Gordon Childe - Dogunun Prehistoryası

Bu eser 1935’de Paris’te Payot Kitabevi tarafından basılan nüshadan dilimize çevrilmiştir.

İ Ç İ N D E K İ L E R S a y fa Metin içindeki resimlerin listesi

.

VI

Metin dışındaki harita ve levhaların l i s t e s i ......................................

IX

D ü z e l t m e l e r ...........................................................................................................

X

P ro fe s ö r

V, Gordon

C hilde’ın eserin

Türk çe

terc ü m esi

için

yazdığı Ö N S Ö Z ............................................................................ T e rcü m e edenin Ö N S Ö Z ’ ü

............................................

Müellifin eserin İngilizce aslına yazdığı E serin

Fransızca

XI

tercümesine

D r.

XIII

Ö N S Ö Z ..........................

G. C o n t e n a u ’nıın

XV

yazdığı

Ö N S Ö Z ...............................................................................................

XVIII

BİRİNCİ B Ö L Ü M : Ta rih ten p r e h i s t o r y a y a ......................................

1— 16

İKİNCİ

B Ö L Ü M : İlk s a h n e ......................................................................17 — 3 9

ÜÇÜNCÜ BÖ LÜM :

M ısır’ın ilk ç i f t ç i l e r i ......................................4 0 — 67

D Ö R D Ü N C Ü B Ö L Ü M : M ısır’ ın predinastik birleşmesi .

.

.

6 8 — 83

B E Ş İ N C İ B Ö L Ü M : Sülâlelerin z u h u r u ................................................... 8 4 — 99 ALTIN CI BÖ LÜM :

M e z o p o ta m y a ’da P re h ist o ry a devirleri .

Y E D İN C İ B Ö L Ü M :

A rk ayik S üm er

S E K İZ İN C İ

.

10 0 — 130

m e d e n i y e t i ......................... 1 31— 159

B Ö L Ü M : İsa’dan önce üçüncü binyılda Hint m e d e n i y e t i ........................................................................................ 16 0 — 178

D O K U Z U N C U B Ö L Ü M : İran ve S u r i y e ...............................................

179-221

ONUNCU BÖ LÜ M :

2 2 2 — 235

Ya yılm anın m e k a n i z m a s ı ................................

K ı s a l t m a l a r ...................................................................................................................

2 37

239

İ n d e k s ........................................................................................................................

241

250

METİN İÇİN D EKİ RESİM LERİN L İST E S İ

S a y fa Resi m

1— K a y a üzerine

g r a v ü r ..........................................................

19

Resi m

2 — U ç l a r ...............................................................................................

22

Resi m

3 — «Capsien» ça kmak taşı ; devekuşu yum urlarından k u r s l a r .........................................................................................

25

Resim

4 — « C a p s ie n » ’in son sa fhası ndan (Getulien) çak mak

Resim

5 — Ça k m a k taşından â letle r ( Natufiyen )

.

27

Resi m

6 — H in distan ’da Vindhya Hie ll’de bulunmuş minik t a ş l a r ...............................................................................................

28

Resim

7 — Bubalus Antiquus

Resim

nevinin kaya üzerinde t a s v i r i ...................................... 8 — K a y a üzerinde fil ve p a rs t a s v i r i .................................

Resim

9 — Bir k aya sığınağının (abri sous r o ch e ) duvarlarına

t a ş ı .....................................................................................................

Resim 10

adlı

o rtada n

. . .

26

kalkmış hayvan 29 29

resmedilmiş s a h n e l e r .................................................

31

— Bir k a ya sığın ağı r e s i m l e r i .................................

32

Resim 11 — İki «Natufiyen»

z ı p k ı n ................................

.

Resim 12 Resim 13

— Tasiyen o l t a ................................................................ — Tasiy en ç a n a k .................................................................

Resim 14

— ( A ) orak p a rça sı, ile koparılmış

.

.

33 42 43

(B) ok ucu ve (C 1 yan vurm a

y onga

( e c la t )

C ato n -T h o m p s o n ’a

Resim 15

g ö r e ...................................................................................... — B a l t a ve top uz b a ş l a r ı ..............................................

44 45

Resim 16 Resim 17

— Kemik âletl e r, b alta ve m u s k a ........................... — Kulplu kâse ve k â s e l e r .......................................

48 49

Resim 18

— T a h ta B o o m e r a n g ..........................................................

53

Resim 19 Resim 2 0

— B a d a ri k e r a m i ğ i .......................................................... — Fildişinden ve oyulmuş t a s l a r ...........................

54 54

Resim 21

— P red in astik v azola r üzerine çizilmiş d esenler .

Resim 22

— Bakırd an küçük â l e t l e r .............................................

Resim 23 Resim 24

— E sk i predinastik devir ça kmak taşı âl etleri . . — A m ratiy e n ç a ğ a ait fildişinden v azola r ve har-

Resim 25

— Sepetçilik

Resim 26

keram ik . — Çizgili siyah k e r a m i k ..............................................

63

Resim 27

— Balık biçimi şist p a l e t .............................................

64

Resim 28

— Fildişi t a r a k l a r ..........................................................

65

Resim 29

— A rk a y ik f i g ü r i n l e r ....................................................

66

p o n l a r ...................................................................................... modellerini

taklid

.

57 59 60 61

eden çizgi bezekli 62

VIII

D O Ğ U N U N P R E H İS T O R Y A S I

S a y fa Resim 6 7

— Enine Süm er b a l t a s ı ..................................................

149

Resim 6 8 Resim 6 9

— A y biçim b a l t a ................................. — Bıçak ve mil.......................................................................

151

Resim 7 0

— Bakırd an i ğ n e l e r ..............................................................

153

Resim 71 — P a l e t biçiminde i ğ n e l e r ............................ Resim 7 2 — Kulak h a l k a l a r ı

ı

.

150

.

154 155

.

Resim 73 Resim 7 4

— El-U beyd — E l-U b e y d

mezarlığının k a d e h l e r i ..................... 156 mezarlığında bulunmuş olan emzikli

Resim 75

— A n tro p o m o rf tutaklı k ü p l e r ....................................

158

Resim 76 Resim 77

— Kilden leğen v e y a sunum m a s a l a r ı ............... — B a k ırd an k a p l a r ............................................................

158 159

v a z o l a r ..................................................................................

hançer, ustura, mızrak ucu .

157

Resim 7 8

— Bakırd an bıçak,

Resim 79

— B ak ırd an ç a n a k .............................................................

Resim 8 0 Resi m 81

165 — Ç a n â k ................................................................................... ve 82 — Ç a k m a k taşından ok uçları ve kalkerden

Resim 8 3

top uz b a şı............................................................................... 182 — Kulaklı vazo, emzikli vazo . . . . ........................ 183

Resim 8 4

— Birinci S u sa devrine ait vazo p a rça la rı insan r e s i m l e r i ..........................

Resim 85

— A l b a t r'd a n

.

163 164

üzerinde 184

v a z o ........................................................

185

Resim 8 6

— Gri t a ş ta n konik bir v a z o ....................................

186

Resim 87 Resim 8 8

— İnci m ü h ü r l e r .................................................................. — Pişmiş top ra k ta n boyalı kadın heykelcikleri .

.

Resim 8 9

— Su sa I C de Uruk üslûbunda

.

Resim 9 0

— Bak ırd an ve t a ş ta n enine b a l t a l a r .....................

Resim 91

— H ayv an şeklinde, A l b a t r ’dan küçük v azola r . .

Resim 92

— A l b a t r ’dan ikiz v a zo la r................................................

191

çanak, çömlek .

187 187 188 189 .

190

Resim 9 3

— M ü h ü rle r...............................................................................

192

Resim 9 4

— H ayv an biçiminde mühür ve y a a ğ ı r l ı k ..........

Resim 95

— Pişmiş tuğladan (kerpiç) m e z a r l a r ....................

193 194

Resim 96 Resim 97

— Kırmızı ve siyah desenlerle bezenmiş zahire küpü 196 198 — Kırmızı ve siyah bezekli v a z o .............................

Resim 9 8

— Bakırd an

Resim 99

ucu, ok u c u ......................................................................... — Bir hayvan ve kapalı a r a b a m o d e l i ...............

20 0 205

Resim 100

— Boyalı k adek le r ve k â s e l e r ...................................

207

toplu iğne, balta, iğne,

halka, mızrak

Resim 101 — Boyalı k a d e h ............................................ •

2 09

Resim 102 — Billa v a z o l a r ı ............................................................................

21 0

M ETİN DIŞIN DAKİ H A R İTA V E LEV H A LA RIN L İS T E S İ

Levh a

S a y fa

I

Y a k ın ve O r t a doğu h a r i t a s ı .............................................. U r kırai m ezarları, kavkı k a k m a i a r ı .............................

1 1

II III

a. Muflon koçu, b. U r k o ç u .................................................. a. F a y u m sepeti, b. K e ra m ik . Defne dalı şeklinde

1

IV

ça kmak taşı ( B a d a r i ) .................................................................. a. Bad ari heykelciği, b. A m r a ti heykelciği . . . .

16 17

a. Fildişinden heykelcik,

32

V VI

b. Siyah kenarlı v azola r

a. B az a lt ve A l b a t r ’dan vazolar,

b. B e y a z bezekli

bir kâsenin i ç i .............................................................................

33

VII

a. b. Mezar e şy a sı. Diospolis P a r v a .................................

48

VIII

a. b. Mezar eşyası. Diospolis P a r v a .................................

49

IX

a. T a ş t a n v azola r ve keram ikten k op yala rı, b. D al galı kulplu v azolar, c. V şeklinde lâm ; ça kmak taşından h a n ç e r , d. çak mak taşından bıçak

X XI XII

a. P re din astik model.

Evcil h a yv a n lar,

. . .

64

b. c. O r t a

predinastik bir ev m o d e l i ....................................................

65

A sl an avı p a l e t i ................................................................................ a. b. Bilezikler; kıral Z e r ’in m e z a r ı n d a n .......................

80 81

XIII

E !-U b e y d 'd e n salçalık ,

96

XIV

U beyd h e y k e l c i k l e r i ................................................................... a. Emzikli vazo. C e m d e t N asr, b. Polikrom vazo lar

b. S a m a r r a ’dan kap, c. El-

C e m d e t N a s r ................................................................................. a. T a ş ta n a y ı, U r, b. H a yv a n sürüleriyle süslenmiş

97

XV

ta şta n vazo, E r e k ....................................................................... S a ğ m a sahneleri. E l - U b e y d ’de A - A n n i - P a d d a t a p ı

112

XVI

nağının d u v a r l a r ı n d a n .............................................................

113

X V II

a. Bir ara b ay ı t a s v ir eden k a b a r tm a ( Ur ), b. g ü

XVIII

a. Lapis kabzalı altın hançer ile kılıfı ( U r ) , b. T u

XIX

a. K ıra liçe S h o u b - A d ’ın arab a sın a ait dizginlik ile «M a sco tte », b. K üpeler. U r m ezarlarınd an . . . .

144

XX

a. b. c. M ücevher at. U r m e z a r l a r ı n d a n ...........................

145

müşten kayık. K ıra l mezarları, U

r ...............................

v ale t takımı ve mahfaza ( U r ) ..............................................

XXI XXII XXII I

T a ş ta n heykelcik. Mohenjo-daro .

129

.

160

Boyalı vazo. M o h e n j o - d a r o ......................................................

161

a. b. c. d. Mühür ve tılsımlık ;

.........................

128

Fayanstan

bilezik.

H a r a p p a ...............................................................................................

176

X


Levha

S a y fa

X X IV

M ü cevherat. M o h e n j o - d a r o .................................................

XXV XXVI

K â se içi. Susal. “ N ekropol,, u .............................................. K u p ala r. Susal. “ Nekrop ol,, u ...............................................

192

X X V II

S u sa II v a z o l a r ı .............................................................................

208

X X V II I X X IX XXX XXXI XXXII

T ab a k . S a m a r r a . V azo.

177

S a m a r r a ....................................

Tel H ale f. V a z o l a r ı ..............................

193 2 0 8 — 209 208-209

a. b. Bi r a r a b a ile süslenmiş Tel H a le f vazosu .

.

a. Kap. Mehi. b. Polikrom vazo. N a l ........................ a. b. T ab a k ve küçük basık kap. Shahi-T ump . .

2 0 8 — 309 224 225

D Ü Z E L T M E L E R

S a y fa

S a t ır

4

12

1 0 9 ,1 1 0 111, 112 172

3 8 ,3 7 ,3 5 , 37, 9, 32, 35, 36 18

Y a n lış ______

D o ğra

Şü erayı yem ani

Şiirayı yemani

W olley

W oolley

tekallüs

tekellüs

M etinde geçen “Niniva,, ve “Ninev,, adı “Ninive,, olarak düzeltilmelidir.

P R O F E S Ö R V. G O R D O N C H İ L D E ’lN

ESERİN T Ü R K Ç E

T E R C Ü M E S İ İÇİN Y A Z D IĞ I

Ö N S Ö Z Türkçe

tercümesi

M ed e n iy et-şeh ir hayatı, yazı, kanun, m atem atik — büyük nehir vadilerinde — Nil, D icle, F ırat, Indus — doğmuştur ve yalnız buralard a doğabilirdi. Sulam aya dayanan ziraat vasıtasiyle, sanatkârlardan, tüccarlardan, kâtip ve memurlardan mü teşekkil bir nufusu beslem eğe y etecek fazla gıd a m addele rini yetiştirm ek ve bu fazlalığı şehirlerin m erkezi am barların da biriktirm ek evvelâ yalnız buralarda mümkündü. F akat bir defa başladıktan sonra, medeniyet yayılm ak zorunda idi. Mısır ve Mezopotamya kaynaklarına yakın ve şehir halkının m uhtaç olduğu m adenler ve diğer ham m addeler bakım ından zengin olan Tü rkiye biraz sonra bu fazlalıktan faydalanm ağa ve kendi medeniyetini geliştirm eğe başladı. Bu kitap on sene evvel yazıldığı zaman, bunu gösteren deliller esas itibariyle istidlâlî idiler. Bu zam andanberi Türk m eslektaşlarım ve bun ların akıllıca ve cöm ertçe yardım ına m azhar olan b aşkaları (yabancı m eslektaşlar) tarafından yapılan istikşaflar bu tab lo nun noksan kısım larını doldurm ağa başlam ıştır. Böylece, bu küçük kitabım ın tercüm esinin bu parlak keşiflerin takdir ve tefsir edilm elerini sağlayan esası aydınlatm ak bakım ından el’an faydalı olabileceğin i ümid ediyorum. Bu kitabın tercüm esini üzerine aldığı için muhterem dostum ve m eslektaşım Profesör Ş. A. K ansu'ya m innettarım . İngilizce

metni

C iv iliz a tio n - city l i f e , th e state, w riting, law , m a th em aticsw as born a n d co u ld only h a v e been born in the v a lle y s o f the g rea t riv ers-th e N ile , th e T igris, E u p h ra tes, th e I n d u s : th ere a lo n e w a s it a t fir s t p o s s ib le not on ly to p rod u ce by irrigation fa r m in g , a su rplu s o f fo o d - s t u ffs a d eq u a te f o r th e support o f a

XII

DOĞUNUN

P R E H İS T O R Y A S I

su b sta n tia l p op u lation o f cra ftsm en , m erch an ts, c le r k s a n d o f f i c ia ls , but a ls o to co llect th is su rplus in th e cities' cen tra l g r a n aries. B u t on ce started , civ iliz a tio n h a d to s p r e a d . T u rkey ly in g n e a r th e E g y p tian a n d M esop otam ian cra d les, a n d bein g rich in m eta ls a n d o th er raw m a te r ia ls n e e d e d by th e urban p op u lation s, soon c a m e to s h a r e in th e surplus a n d to d ev elo p h e r ow n civ iliz a tio n . W hen th is b o o k w as w ritten ten y e a r s ag o, th e e v id e n c e f o r th is w a s m a in ly in feren tia l. S in c e then the ex p lo ra tio n s u n d ertaken by m y T u rkish c o lle a g u e s a n d by th ose w hom th ey h a v e w is e ly a n d g en ero u sly h e lp e d h a v e begun to f i l l in th e p ictu re. S o I h o p e th e tra n sla tio n o f m y little b o o k w ill s till be u s e fu l a s r ev ea lin g th e b a c k g ro u n d in th e lig h t o f w h ich th e s e b r illia n t d isc o v e r ie s c a n be a p p r e c ia te d a n d in ter p r e te d . I a m th e r e fo r e v ery g r a te fu l to m y e s te e m e d fr ie n d a n d co llea g u e, P r o fe s s o r Ş . A . K a n su f o r u n d erta k in g the tran slation . V. G O R D O N C H IL D E

TERCÜME EDENİN ÖNSÖZÜ Edinburgh Ü niversitesi P rehistorik A rkeoloji Profesörü V . Gordon ch ild e’ın “Newlight on the most A ncient E ast,, adlı eserinin Fran sızca tercüm esi P aris’deki Guimet müzesi ateşelerinden J. L évy tarafınd an “L ’orient Préhistorique,, tarihöncesi doğu adı altında 1935 yılınd a P a y o t kitapevi tarafından b as tırılm ıştır. Biz dilimize eserin aslının bu tercüm esini çevirdik. Dostum P ro fesö r G . C hild e’a eserini T ü rk T arih Kurumu yayınları arasınd a basılm ak üzere tercüm e ettiğimi ve müm künse bu tercüm e için bir önsöz yazmasını bir mektupla rica ettim. Say ın P rofesör tercümemizin başında bulunan 24 ağustos 1945 tarihli yazıyı gönderdi. Bu ön sö ze ilişik olarak yolladığı yine aynı tarihli bir m ektubuda burada yayınlam aktan ayrıca bir zevk duym ak tayım :

THE ATENAEU M P A L L M A L L S W. I L e 2 4 août 1 9 4 5

M on c h e r C ollèg u e J e v e n a is d e r e c e v o ir v otre lettre a im a b le du 2 2 ju in a v e c le s tir a g e s à p art d on t j e vous r e m e r c ie beaucoup. A cau se d e s v a c a n c e s le s le ttre s n e m e p a rv ien n en t qu 'après un peu de d é la i. Vous m e f a i t e s g r a n d honn eur en vou lan t bien tradu ire m on O rient P réh istoriqu e. J ' e n v o ie c i-d esso u s une introduction a s s e z cou rte pou r l'éd ition T urque - Surtout pou r f a i r e allu sion a u x b e lle s d éco u v ertes d e vou s et d e v o s c o llèg u es ( et au ssi c e lle s d e G arstan g et d e W in ifr e d L a m b ) . J e v o u d ra is m ain ten an t a b a is s e r toutes le s d a tes m èsopotam ien n es p ou r 2 ou 3 siècles, à c a u s e d e la con statation du P ro f. S id n e y S m ith qu i f a i t d a te r H a m m u ra b i v ers 1790 a v a n t J . — C. ( A la la k h a n d ch ro n o lo g y , 1939). P eu t-être au rez vou s la bon té d ’en in sérer une note...,,

XIV


P rofesör G. Childe m ektubunda işaret eylediği üzere Prof. Sidney Sm ith’in 1939 da yayınladığı ve Hammurab i’yi İsa ’dan önce 1790 yılına doğru tarihlendirdiği A lalakh and chronology adlı tetkikine dayanarak Mezopotam ya tarihlerini şimdi 2 veya 3 yüzyıl daha aşağıy a indirm ektedir. P rofesör Gordon Childe memleketim izi seven ve sahasında dünya ölçü sünde değerli bir bilgindir. Bir çok değerli araştırm alarından başka en önemli eserleri şunlardır: T he d aw n o f E u ro p ea n civ ilisa tio n , T he m ost A n cien t E ast, T h e D an u be in P reh isto ry , T h e B ro n z e a g e , N ew lig h t on the m ost an cien t E a st, S k a r a B r a e , T he P reh istory o f S co tla n d , P reh isto ric C om m u n ities o f th e B ritish Isles. İkinci T ü rk Tarih K ongresine davetli olarak iştirak et mişti. Say ın dostum a eserinin T ü rkçe tercüm esine karşı g ö ste r diği ilgiden dolayı, burada, samimi teşekkürlerim i sunuyorum. Bu tercümenin müsveddelerinin gözden geçirilm esinde yardım ı okunan doçent bay Nusret H ızır’a ve indeksini hazır layan doçent Dr. bayan Nermin A ygen’e, eseri yayınları arasına sokan T ü rk T arih Kurumuna da teşekkür benim için güzel bir ödevdir. Ş E V K E T A Z İZ K A N S U

MÜELLİFİN ESERİN İNGİLİZCE ASLINA YAZDIĞI ÖNSÖZ İngiliz dili konuşan bütün m em leketlerde, Batı m edeniye tinin, kökünü ta A ntik doğudan alan icad ve keşifler g elen e ğinin sonucu olduğu kabul edilm ektedir. A ncak harptenberi (I. dünya savaşı) İrak ve Su riye’nin sistem atik bir şekilde is tikşafından sonradaki doğu medeniyetinin muazzam eskiliği ve bizim bu m edeniyete neler borçlu olduğumuzun kesin delilini elde etmiş olduk. M ısır’da A sur ve B abilonya’da, İran ve Hin d istan ’da, devrim yapan, bir sıra keşifler tarihçinin ufkunu işidilmemiş bir şekild e genişlettiler. Ur kıral mezarları keşiflerinin yankılarını, meselâ, 1872 de Schliem ann’ın Turova hâzinelerini keşfi ile veya 1900 de E v an s’m minoyen m edeniyetini yeniden sah n ey e çıkarm ası ile k ıy asla mak kabildir. Ç o k daha hayreti çeken ise İngiltere’de 1924 yılında Sir Joh n Marshall tarafından (D aya Ram Sahni tara fından daha 1 9 2 1 d e yazılmış olan) İndus vadisindeki şehir hara b eleri kalıntılarının yayınlanm ası neticesi olmuştur. Bu suretle İsa’dan ön ce 3000. yılda yüksek bir şehir m edeniyetinin yurdu olan ve B abilonya ile çoktan tem asa geçm iş ve bizim tevarüs eylem iş bulunduğumuz bu m üşterek kültür geleneğinin teşek külüne gerçektenn yardım etmiş olan P re-ariy en bir H indistan karanlıklardan sıyrılm ıştır. Bütün bu keşifler gündelik ve haftalık gazeteled e yeter d ereced e tanıtılıd ılar ve teknik dergilerde de gereği gibi ince lendiler. F a k a t bu yazılar halka olduğu kadar oryantalist olmıyan ark eo loglara da yeni buluntuların manası ve sonu çlan hakkında gerçek bir fikir verm eğe m uvaffak olam adılar. Dahası var, ilgisi uyanm ış olanlar, daha geniş bilgi elde etm ek için anlaşılır ve uygun bir şekilde resim li genel hiç bir esere mü racaat edem iyorlardı, işte bunun içindirki 1928 de T h e M ost A n cien E a st de, çoktan yerleşm iş bilgilerin genel temeline nisbetle yeni olayları bildirm eğe çalışm ış olduğum bir sıra kon feranslar yayınlam ağı denemiştim. Lâkin, o zamanda söyleşmiş

XVI

DOĞUNUN P R E H İ S T O R Y A S I

olduğum gibi, kazıların seyri, bu eseri birkaç yıl içinde, zaruri olarak, modası geçm iş bir duruma sokacaktı. G erçekten, önceden sezdiğim gibi, beş yıllık süreli ve sistem atik kazılar prehistorik doğu hakkındaki bilgilerimizi o kadar arttırm ışlardır ki, eski malzememiz şimdi çok başka bir m anzara alm aktadırlar. R odeziya’da, K en ya’da, K harga vahasında, Filistin, K ürdistan ve Hint’deki çalışm alar taş çağının eskiden bağsız olan kalıntılarını muayyen bir nizama sokm ağa muvaffak oldu. M ısırda yepyeni bir neolitik kültür keşif edildi. Mezopotam yada, yazının, aritm etiğin ve A nıtlık mimarlığın kaynaklarını a çıkça m eydana çıkarm ak kabil olan ve varlığı asla tasavvur edilmemiş bulunan bir m edeniyet safhası, buradaki diğer m ede niyetlere eklenm iştir. Daha beş yıl önceye kadar bilinmeyen, A sur ve Bülücistan P rehistoryası doğmuştur. Bu araştırm aların sonucu sad ece eski olaylara yenilerini katm ak değildir. A ksine, yeni veriler boşlukları doldurarak ve arka plânı ayd ınlatarak eskilerin m ahiyetini tamamen değiş tirm işlerdir. Onun için T h e M ost A n cien t E ast'e m ekanik olarak yeni malzemeyi sokm akla yetinerek, onun ikinci bir basım ını yapm ak mümkün görünm edi. Plânı tamamen değiştirm ek ve kitabı yeniden yazm ak lâzım geldi. D iğer yandan resim lerde gösterilm iş olan eşyalar ve birinci eserde yazılm ış olan müşah has olaylar yeni ve çok daha açık bir kadro içine konm ak için, m analarını k ay ıp etm em işlerdir. Bütünün kavranm ası ve anlaşılm ası için temel teşkil ettiklerinden bu eserd e de g ö ste rilm işler veya yeniden yayınlanm ışlardır.- Bununla b eraber bu kitap ne tam ve ne de kesin olmak iddiasında değildir. Y en i keşifler çözdükleri problem ler kadar da yeni problem ler ortaya koym aktad ırlar. Y a k ın doğunun kültürel inkişafı bize beş yıl önce tahmin eylediğim izden daha ço k girift görünm ektedir. İşte bunun içindir ki soruları cevaplandırm adan koym aya ve olayları tefsire yeltenm eden gösterm eğe m ecbur kaldık. Bunun la b erab er, medeniyetin yarad ılm ası vetiresi gözlerim iz önünde gittikçe şekil alm aktad ır ve boşluklara ve karanlıklara ra ğ men, biz bugünkü m odernlerin, varisleri bulunduğumuz yalnız maddî m edeniyetin değil, fakat bilimin, sanatın ve politik or-

XV II

ÖNSÖZ

ganizasyonun geleneğinin doğuşuna okuyucu daha şimdiden şahit olabilir. Bü eseri hazırlam ak için İrak ve H indistan’da yapmış olduğum seyyahatta ev sahiplerine, İ r a k E x pedition o f the o r ie n ta l In stitu e o f the U n iv ersity o f C h icag o , U ruk E x p ed ition d e r N o tg em ein sch n ft d er deu tschen W issen sch aft, J o in t E x p e d i tion o f th e B ritish a n d P en n sy lv a n ia U n iversity M useum s ve A r c h a e o lo g ic a l S u rv ey o f In d ia m üdürlerine cöm erd musafir severlikleri için olduğu kadar bana istasyonlar ve kalıntılar gösterm ek ve açıklam ak lûtfunda bulunduklarından ötürü te şekküre m üsaade edilsin. Miss D. G arrod, P rofesör Frankfort, P rofesör Junker, D oktor L eakey. Baron von oppenheim ve D oktor W oolley daha yayınlanm am ış olan buluntular hakkında bana çok nazikçe bilgiler verdiler. Bundan b aşk a M. G. Brunton, M. M. C . Burkitt, Miss C aton - Thom pson, D oktor M ackay ve D oktor Mallowan da müsvddelerimin bazı p arçaların ı gözden geçirm ek ve düzeltmek iyiliğinde bulundular. Resim ler için B ritish Museum’un Trusteeslerine A sh m o le a n K eep er’ine D irector general of A rchaelogy of E gypt’e D irector general of A rchaeologyin tndia ’ya L o u v re'ın C on servateur’ür.e, D irector of th e R o y a l S cottisch M useum 'a C a m b r id g e de keeper of the U n iversity M useum o f A rch a eo lo g y 'ye, S o ciety o f A n tiq u a ries of L on don a R o y a l A n th ro p o lo g ic a l In stitute'a, E gypt E x p lo ra tio n so ciety ’y e A n tiqu ity ta biine, P rofesör Breuil’e M. G.Brunton, M. Cam pbell Thom pson, Miss C aton-T hom pson, P ro fesö r Jun ker, Miss G arrod, P rofe sö r Langdon, P rofesör Menghin, Sir W . M. Flinders Petrie, Baron Max F reih err Von Oppenheim, D oktor A . E. Sp eiser’e Şükranlarım ı bildirm ek benin için bir ödevdir. V. G O R D O N

C H İL D E

ESERİN FRANSIZCA TERCÜMESİNE Dr. G. CONTENAU’NUN YAZDIĞI ÖNSÖZ Mısır ve Mezopotam ya’nın en eski m edeniyetleri hakkındaki bilgimiz bu son yirmi yılda yapılan araştırm alarla değiş miştir. Bu hususta bildiğimiz şey, Isa ’dan önce 3000 yıldan b e riye tarihî devrin başlangıcını asla geçm iyordu. M ısır’da, m edeniyetin doğm asına yardım etmiş olan muh telif yerleşm e yerlerinde (site) yapılan kazılar, o zam ana kadar bize birdenbire teşekkül etmiş gibi görünen - ve Badari ve Fayum gibi yerleşm e yerlerinin açıklad ığı- bu kültürün hazırlk d ev rini o rta y a çıkardılar. Bu araştırm alarla M ısır’ın uzak geçm işi daha da geriled i ve denebilir ki N egadah ve H ierakonpolis mezarları muahhar Mısır mezarını teşkil edecek olan unsurları çoktan ihtiva etm ektedirler. F ak at bu sonuçlar, evvelden tahmin edilmemiş olsalarda, ancak Mısır’ı ilgilendiriyorlardı. M ısırın sahip bulunduğu saklı A nıtlar bakım ından zengin olan birçok istasyon lar arasında P rehistorik devre ait olanlar m eydana çıkarılm ışlardı. F ak at burada M ezopotam ya’daki gelecek araştırm alar için bir metod yoktu. Bu bölged e, keşifler tedrici oluyorlar ve hemen hemen sona ermiş görünüyorlardı. İlk kazılar Sarg o n id ’ler devrinin A sur’lularını ( I s a ’dan önce VIII. ve VII. yü zyıllar) m eydana çıkarm ıştı ve dilleri gity kendileri de Sâm î olduklarına b akıla rak ve A sur ile B abilonya’nın hizmetini tebcil eden T e v rat’ın ve Y u n an ’lıların nakillerine iman edilerek bu m edeniyetin tam a men Sâm î’lerin eseri olduğu neticesi çıkabiliyordu. 1877 de T e llo ’da Sü m er’lerin keşif edilm esi ile bilim ne eşkâli ve ne de dili Sâm î olmıyan bir halka bağlı olan bu me deniyetin çok eski bir safhasını öğrenm iş oldu. Bu halkın sa natı üçüncü binyıl esnasında bir nevi olgunluğa v arır ve bu bininci yılın başlangıcınd a oldukça silik eserlere rağm en, tarihin fecrinde çoktan olgun bir hale gelmiş bir ırk intibaını verir.

Dr. G. C O N T E N A U ’NUN Ö N S Ö Z Ü

XIX

İran’ın güney-batısınd aki Su sa kazıları üçüncü bir m ede niyet m eydana çıkard ılar ki Süm er ile olan tem aslarına rağmen orijinaldir ve bir zaman onun M ezapotam ya’daki m edeniyetten çok daha eski olduğu sanıldı. Bu keşiflere atfedilen birkaç tarihe rağm en, tarihin başlangıcından ötesi vazıh görünm üyor du. Bu aşılm ası mümkün görülm iyen bir eşik gibi idi. Dahası v ar, P ers devrinden çok daha eski hiçbir şeyi m eydana çıkarm ıyan Fenike k azılan d a, kıyıda çok uzak bir geçm işe ait hiç bir şeyin mevcut olm adığı kanaatini kuvvetlendiriyorlardı. S a d e ce bir usul m eselesi. Arazinin bünyesinden ötürü M ısır Sitleri hemen toprak yüzünde dağılm ış dururken, yıkıl mış bir yapının kalıntılarını düzleyerek yeni yapıları yükselten, batı A sya inşa sanatı yalnız daha az eski yapıların üst tem el lerini teşkil etm ekle kalm ıyarak, birbirini takip eden bütün m edeniyetlerin izlerini de ihtiva eyleyen harabelerden tepeler yığm ışdır. Daha 1914 yılında S a y d a da Şato tepesinde girişilmiş olan sond ajlar 19 m etre derinlikte demir devri başlanğıcı ile m uasır seviyeye ulaşabilm işlerdir. F ak at M ezopotam yada TelU beyd ve U r da derin kazılar metodu on seneden beri azamî verimini elde etm iştir. Bundan sonra yapılan başka istikşaflarda her yerd e aynı neticeyi verm işlerdir. Bakir toprak ve su seviyesi, istikşafı yapılan nokta da insanlara ait ilk yerleşm e yerlerine varıldığını gösterinceye k a d ar tab a k a , tabak a g ittik çe eskileşen m edeniyetler m eydana çıkıyorlard ı. V e sonuçların sabitliği öyle oldu ki, bazı noktalarda, bir kalıntı tabak asın ın önem inden ötürü bu m edeniyetleri, ziyadesiyle Taslandıkları istasyonun adı ile anm ak kabil oldu. Bu suretle tarihe tekaddüm eden devirde geriye doğru C e m d e t-N a sr, uruk ve E l-U beyd m edeniyetleri sayılıyor ki bunların her birisini de tali devirlere bölmek mümkündür. Bu d evirlerde tekniklerin doğduklarını ve öldüklerini görm eğe müsait zaman vardır. V e işte istikşaf başka bir yurdu, Indus havzasını mey dana çıkarıy or. Burada, bazı noktalardan aşağı M ezopotam ya’ daki ile oldukça kabili m ekayese bir m edeniyet, daha tarihin başlangıcınd a olgunlaşm ış bir halde kendisini gösterm ektedir.

XX


Bundan başka Bülücistan’ın, birini diğerine bağlayan zincirin b ir h alkası olduğu zannediliyor. Ü st üste gelen araştırm alar bu ilkel m edeniyetlerin, gelişme yurdlarından çok uzaklarda, m e selâ Rus T ü rkistan ın a ve hatta belki de Ç in ’e kad ar olan ak is lerini tahmin ettirm ektedir. E sk i doğuda insanlığın genel bir tarihini kurm ak için nekadar olay ve düşünce bolluğu, nekadar zengin malzeme y ığ ın ı!. İşte bu işe, A ry alı’la r ve Avrupa medeniyetinin kaynağı üzerine olan büyük etüdleri ile güç araştırm alara alışkın olan ve kendisini gittik çe daha çok doğu yollarına sürükleyen ön cek i çalışm aları sebebi ile de E dinbourg Ü niversitesi P ro fesö r lerinden Gordon C hilde teşebbüs eylem iştir. G enel düşüncelerden fıtrî bir zevk duyan, aletlerin ve artistik motiflerin doğuş ve intikal şartların a dair bilgili olan D oğunun P reh isto ry o sı müellifi bize, M ısır’dan ta İndus’a kadar sıralanm ış çeşitli kültürleri hangi m ünasebetlerin bağladıklarını gösterm ektedir. Müellif, m ukayese yolu ile, onların çeşitli teza hürlerini nisbî bir kronoloji içine yerleştirm ekte, mümkün olan tarihi teklif eylem ektedir. Bu, bir çok noktalardan bizim olduğu iddiasında bulu nabilecek m edeniyetlere müncer olan çabaların güzel bir S e n tezidir. D r. G. C O N T E N A U

D O Ğ U ’ NUN P R E H İ S T O R Y A S I

BİRİNCİ

BÖLÜM

TARİHTEN PREH İSTO RYAYA Bin yıl var yok, Isk o çy a ve kuzey Avrupanın geri kalan kısm ı, bilgisizliğin ve b arbarlığ ın k aran lıkların a dalmış bulu nuyordu. Bin y ıl önce, karanlık içindeki kıtamız üzerinde, A kdenizin kıyılarında, yalnız bir k a ç nokta tarihin ışığiyle aydınlanm ışlardır. Bundan ön ce gelen bin yılda, bu ışıklar birer birer sönüyorlar ve yalnız kahram anlık m asallarının fantomlu akisleri T u ro v a ’nın ve T iryn th ’in kadem eli duvarlarını ay d ın la tıyorlar. Bununla beraber prehistoryacı, atalarım ızın k ab a alet lerini ve becerik siz süslerini toplayarak ve bunları takrib en mua sır seriler veya mahallî gruplar halinde bir araya getirerek, biz den evvelki insanların b a rb a r geçm işi üzerine biraz ışık serp m eğe m uktedir bir haldedir. Bu suretle birbirini takip eden devirlerde Avrupanın şu veya bu yerinde yaşam ış olan muh telif kavim lerin maddî hayatlarının bir tablosunu y'bniden çiz m ek ve hattâ, bazen, onların endüstri mahsullerinin yardımı ile bu insan gruplarının göçlerinin izlerini takip eylem ek mümkündür. Bu suretle m eydana çıkarılm ış olan kavimler, yine zaruretle adsız kalm aktadırlar. O nların ruhî hayatı bize, bilkuvve, kapalı kalan kitaptır. V e onların antikitesi bile bir çokları tarafın d an şüphe ile karşılanm ıştır. F a k a t bu prehistorık AvrupalIların karışık ve girift tarihi içinden bir ipucu açık olarak ele g eçm ek ted ir: icadların, doğudan, onları k a bul eden ve değiştiren batıya doğru dağılm ası. A vrupanın kültür bölgelerind e, dışardan gelmiş veya kop ye edilmiş olsun, ve şark k arak teri taşıyan objelerin tetkiki sayesind e, Isadan önce 1 inci binin yarısınd an önceki b a rb a r Avrupanın bilinen muhtelif medeniyet gruplarının yaşını, tamamen nisbî m üddetlerden daha iyi olarak, tayin edeceğim izi ümit etm e miz mümkündür. G erçekten Nil’de ve M ezopotam ya’da yazılı tarihin açık ışığı yolumuzu elli yüzyıl müddetle aydınlatm aktadır. V e b a k ış

2


larımızı bu perspektiv üzerine çevirdiğim izde, bizden en uzakta olan öteki ucunda, organize bir devlet, bir şehir hayatı, bir yazı ve kendine hâkim bir sanat keşfediyoruz. Bundan b aşka, eski doğuda, m edeniyet fethine m üncer olan büyük dramın hiç olm azsa bazı vakaları, umumi bir sahne üzerinde oynanm ıştır. G erçek ten perde kalktığı zaman en büyük anlar yani insanın parazitlik rolünden sıyrılm asına sebep olan devrim ve çiftçilik ve zahirenin toplanm ası ile insanın kendisini kuşatan muhitin oyuncağı olm aktan çık arak bir m üstahsil haline gelm esi, maden’in keşfi ve hassalarınd an istifad e olunması çoktan geçm işe aittirler. Bununla b eraber Nil ve F ıra t’ın kıyılarında k ay n ak ların o kad ar yakınınd a bulunuyoruz ki, buralarda, Baltık denizi kıyıların dak i m utbak kalıntıları kümeleri (K joekkenm oedding) veya Iskoçya sahillerindeki kav kaâ yığıntılarını tetkikten çok daha yukarıda bahsettiğim iz terakkilerin an ah tarını ele geçirm ek şansına sahibiz. K eza çok defa, şarkın verdiği bilgiler A vrupa prehistoryasınm tefsirine yardım ederler. Eski şarkın bazı kavim leri, A vrupanın bazı bölgelerinin neolitik sakinlerinin y a yakın ak rab aları, yahut da Avrupayı evvelce iskân etmiş olan paleolitik avcılar ırkının nesilleri idiler. B arb ar atalarım ızın bu şarklı yeğenleri, bu barbar ataların ruhî hayatları üzerine bize birşey ifşa etm iyecekler m id ir? Ş arkın edebi m etinlerle şerhedilm iş olan pratikleri, sessiz kal mış b ir A vrupanın muasır âd etlerini aydınlatam azlar mı ? A vrupa prehistoryasını doğru dürüst kavram ak için, o halde, eski şarkın prehistorik ve protohistorik arkeolojisini tetkikle işe başlam ak g erek iy o r. Avrupa prehistoryası, başlan gıçların d a, hemen hemen, şark dehasının fetihlerinin taklidi, veya daha iyisi, k ab u lü d ü r; bu fetihlerin tarihi bile şark prehistoryasında bulunurlar. A rk eolojik veya antropolojik araştırm alar sahasında, eski şark tan başka hiç bir y erd e o kad ar şaşırtıcı keşifler yapılm am ıştır. Mısırın en eski geçm işinin çok yeni bir bahsini, yâni B ad ari’de o vakte kadar tanılanlardan önce çok m ünkeşif bir neolitik kültürden v ey a İsadan önce 4. binin sonunda Süm er m edeniyetinin işidilmemiş parlaklığının m eydana çıkm asını ve nihayet H arappa ve M ohenjo-daro kazılariyle Hindistanın şark tarihinin sahnesine h eyecan verici

T A R İH T E N P R E H İS T O R Y A Y A

3

bir şekilde girm esini zikretm ekle yetineceğim . Bu keşiflerlerin insan m edeniyetinin sırf arkeo lojik tarihi bakım ından kıy m etlendirilm esi daha tecrübe edilmiş değildir. Dahası var, on ların dahil bulundukları ark eo lojik kom pleks, prehistoryacı için kolaylıkla y an aşılır bir şey değildir. Benim saham dan farklı fakat ona komşu bir sahanın uzmanlarının çalışm a neti celerin in genel durumunu zaruretle bir taraflı ve noksan o la rak, bu eserd e ortaya koyduğum u itiraf ederim. B aşlan g ıç yerine, hikâyemin kadrosunu teşkil eden eski kronolojinin esasların ı tarif bakım ından filologların elde ettik leri bazı neticeleri hulâsa etm ek ve dramımızın ilk rollerini oyn ayacak aktörleri tanıtm ak gerekiyor. Mısırda, yazılı belgeler, ve ilk plânda gelen M anethon’un g rek çe kalem e alınmış olan derlem esi-ki Ptolem aios Philadelphos zam anında tertip olunmuştur- bundan sonra çok daha eski yerli M ısır yıllıklarından bir k aç p arça ve bilhassa %İsadan önce 1300 de yazılm ış olan Torino P apyrus’u ve takriben ond ört yüzyıl daha evvel yazılmış olan Palerm o taşı, Isadan on ce 3. binden itibaren arkeolojik anıtları tarihlem eye y ara r lar. G eleneğin Menes tesm iye eylediği fakat g erçek te komposit bir şahsiyet olan birinci firavun tarafından, yukarı ve aşağı M ısırın bir devlet halinde birleştirilm esi ile başlayan bu tarihî devir Manethon tarafından sülâlelere bölünmüştür. Mısırın ik tid ar tarihinde modern tarihçiler üç esaslı de vir kabul ed erler : birbirlerinden dekadans ve hattâ kaos fası laları ile ayrılm ış eski, orta ve yeni im paratorluk. Eski im pa ratorluk, M anethon kronolojisinde III-IV. sü lâlelere, orta impa ratorluk X I ve XII. sülâlelere ve yeni im paratorluk da XVIII ve X IX . sülâlelere tekabül ederler. Bütün bu devrin devamı m üddetince, anıtların bir çoklarını, kıralların ve saltanatlarının listeleri sayesinde -ki Mısır takvim inin hususiyetlerinden dolayı bazı astronom ik tarihlerle tahkik edilm işlerdir- güneş yılları ile tarihlem ek mümkündür. H attâ biz, say ılarla ifadesi kabil olan, fevkalâd e eski bir tarihe de sahip bulunuyoruz ki, bazı tefsir m ektebine g ö re bu tarih bizi prehistorik bir devre ulaştırm aktadır. Bu bizzat takvim in m eydana çık tığ ı tarihtir. Bizim takvimimizin doğrudan doğruya ceddi olan Mısır takvim i, M ısır ziraatinin mücbir isteklerine cev ap verm ek için

4


icat olunmuştur. Bizzat M ısır’ın hayatı Nil ile kaim dir ve prens ve köylünün refah ve varlığının bağlı bulundukları zirai bütün am eliyeler, her yıl, Nilin m atem atik bir intizamla vukua gelen taşm asına a y a r edilm işlerdir. Bu h ayatî olayın tekerrürü Nil kıyılarında yaşay anları zamanı ölçm ek için barbarların kullan dıkları hilâlî takvim den çok daha doğru bir sistem i icada m ec bur kılm ıştır. G erçekte bu hal onları hilâlî yıllarla şem sî y ıl ları, zarurî olan ziraî işlerin istenilen zam anda başarılabilm esini temin için, sunî olarak birleştirm eye sevketm iştir. Memphis ve H eliopolis’in bulundukları arz d erecesi altında, D e lta ’nın zirvesinde, feyezanın b a şlan g ıcı So th is yâni Sirius (Şuerayı Yem ani) un güneşle b eraber tulûuna tekabül eder. D iğer bir deyim le Sirius suların bu şehirlere ulaştığı günün fecrinden hemen önce ufukta görülür. Belki Memphis veya H eliopolis’te oturan dehâ sahibi bir adam buna b ak arak çift çiler için bir takvim m eydana getirm iştir. Bu takvim de S o th is’in şems tulûu, resm î yılın başlangıcını işaret ve tarlalard a y a pılacak işler devresinin b aşlan gıcın ı gösterm ektedir. Resm i yıl otuz günlük on iki aydan terekküp ediyor ve bunlara beş gün ilâve olunuyordu. İptidaî olan hilâlî takvim ile şem sî yılın bu suretle uzlaştırılm ası hakikaten h ayreti mucip bir eserd ir ve vahşilerde tesadüfüne intizar olunmayan bir basiret derecesini ve sistem atik b ir şekilde düzenlenmiş bir deneyler bütününü tazammun eyler. Bununla b erab er, bu sistem , büyük ihtim alle İsa’dan önce 4236 yılında icat ve tatbik mevkiine konm uştur. Bu kadar eski bir zamana ait hiç bir yazılı b elge her ne kad ar ele geçm em iş ise de, sistem in hafif bir kusuru bu tarihi doğrulukla hesap etm em ize yarıyor. Mısır yılı, hakikî güneş yılından tam tamına altı saat daha kısa idi. Baştan, gözden k açab ilen bu fark, iki yüz yıl sonra, tuğyan, ekim, hasat gibi resmî mevsimlerin işaretini verm ekle m ükellef oldukları işlere asla tekabül etm em elerine m üncer olmuştur. G erçekten , güneşle b eraber doğan Sirius tuiû gününde kutlanan yılbaşı, resm î yılın ilk gününe ancak 1461 yılda bir defa olm ak üzere tesadüf eyliyordu. İşte bu devre, genel olarak sotiyak devre (cy cle So th iaqu e) adı a l tında zikrolunur. H albuki bir sotiyak devre İsa ’dan sonra 139 ta başlam ıştır, bunu biliyoruz. V e bundan b aşka sotiyak sis

5


temi ile XV III. sülâleye ait bir çok kırallann cülûsları, ve h attâ XII. sülâleden itibaren bunların içlerinden biri, III. Sen o u sert, a rasın d a bir m ünasebet kurm ak kabildir. Ş a y e t kıral listelerine dayanılırsa, bu sonuncu sülâlenin b aşlan gıcın ı İsa ’dan önce 2000 yıldan sonraki bir tarihe atfetm ek mümkün o lm az1. Bu son m ülâhazadan anlaşılıyor ki sotiyak takvimin icadı İsadan önce ya 2776 veya 4236 dan önceki bir sotiyak dev rey e atfolunmak zaruretindedir. H albuki takvim, yerli sa ln a melerin parçalarına dayanılarak yapılan hesaplara nazaran 2776 dan evvel hüküm sürmüş olan IV. sülâlenin ehramlarının inşacıları zamanında, ço k tan biliniyordu 2. O halde takribi bir hesapla Ehram ların tarihi kabul olunursa bu sistemin (yani takvim in) M enes’ten yahut, yazılı ilk anıtlarım ızdan, bin yıl önce yani daha 4236 yılında kurulmuş olduğu anlaşılır. Bu tarih insan tarihinin tesbit edilmiş en eski tarihi olarak kabul edil melidir. A nlattıklarım ıza g öre, gelişm iş ve ileri bir kültür, yazılı b el gelerin m eydana çıkm asından bin yıl ön ce mevcuttu. Palerm o taşı hak edildiği vakitler daha ço k canlı bir halde bulunan gelen ekler protohistorik devir hakkında bazı malûmat veriyorlar. “Menes,, çok ihtimal içindedir ki, D elta gibi bereketli b ir m emleketi hükmü altına almış olan bir yukarı Mısır kıralıydi. O ndan önce, yukarı ve aşağı M ısır’da birtakım kırailar hüküm sürm üşler 1 Eğer

XII nci

sülâle

sa lta n atla rın basit bir

hakkında

S otiyak

tarihi

kabul

edilirse,

ilâvesinden doğan XII ve XIII ncü sü lâleler a rasın

daki fasılayı değiştirmek zaruridir ve muahhar kayn aklarda verilmiş olduğu üzere, Man ethon’un XIV , X V ve X V I ncı sülâlelerin g e rçe k te kısmen muası r oldukları ve muhtelif bölgeler üzerinde sa l ta n a t sürdükleri tahmin edilir, Sir Flin ders Petrie bu k a d a r büyük bir tenzilin kabulünü ve i n c i

sülâlenin başlangıcını

red ed er

4326 ( M .E ) ya kor. (A n c. E g. , 1921, p. 1)

2 Bununla berab er, henüz bu kısımlar hakkındaki topyekûn veri’lerin bu tenzilin doğruluğunu gösterdikleri sülâlenin

topuna

tahsis

kesin değildir.

Sch arff IV ve V nci

edilmiş olan 30 0 sene rak amının ciddi güçlükler

çıkarttığın ı g ö ste r ir. Mezar taşlar ın ın üzerindeki yazıların n atlar görmüş olduklarını sene

yaşam ış

olm aları

bir çok

salta

bildiren bazı prenslerin en aşağ ı 81, 84 ve 114 g ere kiy or.

İşte

bunun içindir ki S c h a r ff takvi

min, Memphis’in sa l ta n a t sürdüğü sülâle IV e ith af edilmiş olduğuna inanm aya mü temayildir. Bak. G run azü ge , p. 5 2 ; O L Z t 1928, pp. 7 3 59. Kendi delilleri herhalde M enes’in tarihini takrib en 3 0 0 0 ’e indirmeğe sebep olur.

6

DOĞUNUN P R E H İS T O R Y A S I

dir ki bunların adları bile Palerm o taşı üzerinde zikredilmiştir. M enes’in eseri, iki devleti birleştirm ek olmuştur. Bu birleştirm e Menes ve m uakkipleri tarafından taşınan çift taç ile sem bolleştirilm iştir. Bununla beraber, P rofesör B rea sted ’e göre M enes’ten önce' de, ilk ocağı batı D eltada bulunan T o gan (faucon) klanına mensup Horus veya Shem sou-H or tapıcıları, yukarı M ısırı zaptettikleri zaman, diğer bir birleştirm e y a p ılm ıştı3. Bu zapta takaddüm eden hazırlayıcı olaylar, g ele nekte müphem bir şekilde aksetm ektedirler. O siris ve Anzti tapıcıları bütün D eltaya hâkim olmuşlar ve diğer bir müellife g öre de, hâkim iyetlerini yukarı Mısıra teşmil eylem işlerdir. Bu istilâ, herhalde, Horus klanının hareketinden önce olsa g e re k tir4. O sirisi B y b lo s’a m eraklı bir şekilde bağlayan geleneğe göre, M ısır’hlara ziraatı öğreten O siris’tir. Ç oban değneği ve çiftçi kazığı onun işaretleridir. V e herhalde O sirisin şahsiyeti A syalı bir tenebbüt (v égétation ) tanrısını hatırlatır. O sirisin insan şekli, nasıl, Nil’in totem ik ilâhlarının hayvan şekli ile tezat teşkil ed iyorşa, bunun gibi temsil eylediği ek o nomik sistem de, avcılık veya tarla kültürüne dayanan A frika medeniyetine nazaran ç o k ileri bir durumdadır. G elen ekte bazı ibham lar olm asına rağm en bu m asalın şimalin cenup üzerine ilk siyasî hâkim iyeti tarzında tefsiri çok doğrudur. Menes bu m ünasebeti tersine çevirdiği vakit, çoktan şimal yukarı Mısır üzerine olan derin etkisini icra etmiş bulunuyordu. Meselâ Sü lâleler devri M ısır’lıları tarafından kullanılan hiyeroglif yazısı D elta’da icat edilm iştir. Çünkü bu hiyeroglifin işaretleri ara sında D elta’y a m ahsus otlar ve hayvanlar geniş bir yer işgal ederler. Bu yazının, Nil vadisinde umumi olarak kabulü, cenup menşeli olan M enes’in eseri olam ıyacağı aşikârdır. O halde bu genişlem eyi daha önce vukua gelm iş bir birleşm eye, belki de 3 S e t h e ’in

M ore t ta rafın d an o r t a y a

konmuş olan

efs aneleri tefsiri,

L e N il, pp. 77 59. ve S ch arff , G run dzü ge , p. 48, cf. note, 7. Predinastik birlik için, Bak, B ull. Inst. F ra n ç. A r c h . o r , X X X , le C aire, 1 9 3 0 , pp. 71 0 s. q ve S c h a f e r’in tenkidi, O L Z y 1932, p. 704. 4 Newberr y ve S eth e ilk fikri

kabul ede rler,

Deltanın Osiris tapıcılarının yüksek Mısırı da rini kabul eder, S chm id t-F estschrift, p. 892.

halbuki

Ju n ker dogu

tesiri altına

aldıkları fik

7


Shem sou-H or ittihadına atfetm ek gerektir. Takvim in icadını da şimal hâkimiyetinin aynı devresine bağlam ak lâzımdır. M ukayeseli lengüistik ve etnografya M ısır medeniyetinin kayn akları üzerine çok daha g erilere gitmemize yardım ed i yorlar. B irço k filologların, M ısır’lıların dilini, A sur veya İbranice ile akrab a Sam i bir unsurun, m eselâ b e rb e rce gibi çok daha saf bir halde temsil edilen A frikalı Hâmi bir temel üzerine aşılanm asından doğan melez bir dil gibi kabul ettikleri m a lûmdur. Şark ve garb ı gösterm ek için sol ve sağ kelimelerinin kullanılm asının tesadüf etm esi, Sam i unsurun şimalden geldiğine delil sayılm aktadır. Çünkü d ört cihete tatb ik edilen bu term i noloji nehrin m ecrası istikam etinin aksine giden bir kavim için tabiî olabilir. V e bahis konusu olan kelim eler de Sam i bünyeye a ittirle r5. M ısır tarihinin daha fecrinde, olgunluğun bu derecesine ulaştıklarını gördüğüm üz sosyal v e dinî m üesseseler yalnız onların gelişm e vetirelerini tetk ik e bizi sevketm ekle kalmaz, aynı zam anda işimizi kolaylaştıracak işaret n oktalarını da temin ed erler. K âdiri mutlak ve tanrılaştırılm ış olan Firavun’un haşmetli çehresi arkasın d a, F ra z er’in portresini çizdiği ve hükümranlığını m ajik kudretinden alan, vücudunun kuvveti azalarak iktidarını sarstığı zaman onu hayatı ile öd ey ecek olan çok dah a müte vazı bir şah siy etin : sihirbaz kiralın, g ölgesi müphem olarak teressüm eylem ektedir. Bugünkü vahşilerde de aynı tipte k ıra lla ra tesadüf olunuyor. G erçek te, Firavun da aynı vazife lerle yüklü idi, fak at aynı kaderden, ritüel bir ölüme tekabül eden m ajik bir ritin ifası ile sıyrılıyordu. M enes’ten itibaren bütün Firavun’lar tarafından muntazam an kutlanan s e d bayram ı ölen ve tek rar dirilen tanrı O siris ile kıraPm m ajik bir şekilde benzerliklerini ifade ediyordu. Bu bayram ın mânası ve vazifesi kirala, sem bolik bir ölüm ve yeniden bir dirilm e say esin d e yeni bir hayat ve zindelik bahşetm ek id i6. 5 A y n i y le , S ch a r ff S e t h e ’i takip e d e r ; aksine, Ju n ker

M ısırda Şami

ve Hamilerin müşterek bir k ayn ak ta n geldikleri fa raziyesi ile S am ile r müşa behetlerini açıklam ak istiyord u. V e Sethe'in d o j u kındaki faraziyelerin in kıymetini inkâr eder.

ve batı

te rim leri hak-

6 Tıpkı M o ret, D es C lans aux E m p ires, pp. 175. sg. Seligman, ¡R A I, 1913, p. 665.

8


Bu hal, Firavunların seleflerinin, fizik kuvvetlerinin azalm asın dan dolayı majik tesir ve nüfuzlarının zail olacağı korkusu ile, yerlerini genç ve kudretli bir halefe bırakm ak için hakiki bir ölüme ritüel olarak maruz kaldıkları bir devri zan ve tahmin e t tirm ektedir. M ısır Panteonundaki garip hayvan ta n rıla rı: T o g an Horus, İnek H athor, Y ılan Neith v. s. yi totem ik bir kayn ağa bağlam ak lâzım geldiği de ileri sürülmüştür. Bu hal Mısır devletinin birliğinin vukuundan önce totem ik b irçok klanların m evcudiyetini tazammun ed er ki bu totem ik klanların hayvan veya nebatlardan olan a ta sel patronları m ahallî tanrılar haline inkılâp etm işler ve sonra da Shem sou-H or’ların tesiriyle mem lekette bir birlik vücuda getirildiği zaman bunlar galip klanın Togan (faucon) toteminin hâkim iyeti altında millî bir panteon da yer alm ışlardı. H albuki, bugün yukarı Nilde, görünüş, boy, kafa biçim leri, dil ve k ıyafet bakım ından eski M ısırlılara bağlanan k a vim ler yaşam aktad ırlar 7. Bu kavim ler yağmur yağdıran büyü cüler ve tanrı-k ırallar tarafından idare olunm aktadırlar ki bun ları, hattâ yakın zam anlarda, ritüel olarak öldürüyorlardı. Bu kabileler totemli klanlar halinde organize olmuşlardır. M erke ziyetçi bir iktid ara ve hayvani bir so y a sahip bir kıral ta ra fından idare olunan Şilluk (Shillouk) lar-ki kırallarını ritüel olarak öldürürlerdi - M enes’in kurduğu İlâhi kırallıktan hemen önceki bir safhaya m isaldirler. D inka’lar çok daha eski bir safhayı temsil ederler, bunlar birbirleri ile çok defa harp halinde olan m üstakil totem li gruplar teşkil ederler ; her bir klan ihtiyar olm adan ön ce ritüel olarak öldürülen bir yağmur yağd ırıcı tarafından idare olunur. Y u karı Nil’in bu kabilelerinde sosyal inkişafın bir safhad a takılıp kaldığı çok açık olarak görülüyor, ki M ısırlılar bu safhayı tarihleri başladığı zaman 7 Seligman . İR A I, 1931, pp. 597 sh. ; P etr ie, A n c. E g ., 1915. p. 70. Shemsou H o r ’ların P ount memleketi ile bir tutulması faraziyes i (e. g. Hail,

A n c. H ist., p. 92) S e t h e ’in a ra ş tırm a la r ı sonunda terk

edilmiş olmalıdır.

Ve Shemsou H o r ’ların berab erinde görünen Mesniu'lar demirci değillerdir, fa k a t daha ziyade Deltanın bataklıkların da hippopotam lardır. cf. Moret, N il, p. 126 ve Hallin C A H , I. p. 261. P ount memleketi hakkında zikr edilmiş

olan g ele n ek le r

güney bölgenin halkı ile a k ra b a olan bir dinastik Mısır cudiyeti delillerini g ö sterir.

avlıyan zıpkıncı Hail tara fın d an bu

h u sasta

bu

elemanının m e v


9

ço k tan atlam ış bulunuyorlardı. O rad a, yâni yukarı Nil b ö lg e sinde, prehistorik kolleksiyon cam akânlarım ızı tam am layan ve canlandıran, bir nevi canlı bir müzeye sahip bulunuyoruz. Bu suretle m asallar, filoloji ve m ukayeseli din ve etn ografya, Nil vâdisinde İsadan önce 3000 yıldan çok önceki bir devirde, k ab ile ve sülâlelerin organizasyonları, ruhi ve sosyal k arışık lıkları üzerine bazı ışıklar serpm ektedir. A rk eo lo g ’un kazm ası, aynı bölge insanının vahşilikten m edeniliğe doğru tekâmülünü g ö steren müşahhas bir belgeler serisini m eydana çıkarm ıştır. A rkeoloji, hulâsa ettiğimiz geleneklerin ve faraziyelerin büyük bir kısm ını teyitetm iştir. A ynı zam anda arkeoloji bunların hudutlarını tamamlamış ve genişletm iştir. Bundan başka, ark e oloji, Avrupanın uzak geçm işi ile, bir an için yeniden can lan dırdığı prehistorik Mısır arasında, canlı bir bağ tesis ediyor. Zam anı gelince, sad ece m ücerret bir evrimi (tekâm ül) değil fakat m üşahhas bir ço k grupların m ütekabil bir tesirini ve birbirlerinden çok uzak bölgelerin kaynaşan yardım larını m eydana çıkaran ark eo lojik keşiflerden etraflı bir surette b ah sedeceğiz. F a k a t önceden, tablomuzun d ayan acağı çerçevenin b ir noktasını izah etm ekliğim iz gerek tir. Ö yle tesm iye edil diği için bizim de P red inastik Mısır dediğimiz zaman nakkındaki bilgimiz, hemen m ünhasıran, bize bir tarih işaretlendirmeğe yarar hemen hiç bir yazılı b elg e ihtiva etmeyen m ezar lardan elde edilm iştir. Mezarların her birisinin temsil eylediği zaman m esafesi hakkında ancak faraziyeler ileri sürebiliyoruz. A ncak, S ir Flinders P etrie’nin sayesinde, mezarları kronolojik bir sıra içinde sınıflayabiliyoruz. P etrie bazı tip küplerde (jarre) eskiden tutm ağa yarayan d alg alı kenarların zamanla tutak (k abza) olan hakiki vazifelerini kaybedip sad ece bir süs dekoru halinde soysuzlaşm alarının tarzını tahlil ile işe b aşlad ı. So n ra bu suretle sıralanm ış olan bu vetirenin muhtelif derecelerinin, m ezar eşyası arasınd a diğer parçalarının inkişafları safh ası ile m ünasebetlerini arad ı. Bu suretle Petrie adedî bir m ikyas vücuda getirdi ki bu sayede bir mezarın diğerlerine nazaran kronolojik durumunu rakam larla tayin e d eb iliy o rd u 8. 8 İlkönce Diospolis P a rv a ' da da halledilmiştir. Sistem , P rehistoric E g y p t ' de hazırlanmış ve kültür ta b a k a la r ın a yeni tarihler de P rehistoric E g y p t'e, C orpus o f P ottery’ye ilhak edilmiştir.

10


M ikyas “S eq u en ce-d a tes,, (T a b a k a la r ta rih i) (S. D.) adı verilen ve 30 ilâ 80 e k a d a r sayılan sayılardan teşekkül eder. Şüp hesiz bu S. D. 1er müddet hakkında kati bir fikir v erm ezler; ancak, serileri ayıran m esafeler hakkında bir şey verm iyerek, sad ece, bu serilerin birbirini takip eden kron olojik nirengi noktalarını işaretlendirirler. M enes’in tahta çıkm ası S . D. 77 ile işaretlendirilm iştir. S . D. 30 ve 77 arasındaki devir genel olarak P red inastik diye adlandırılan devirdir. V e son zam anda keşfedilm iş olan Badari m edeniyeti de bu tarihten önceye konm ak gerektir. S . D. 3 0 ’a Predinastik devrin müddetini hesap ederek takrib i mutlak bir kıym et atfetm ek istenmiştir. Sir Flinders Petrie, prehistorik m ezarlarla pre-rom en sülâle m ezarlarının say ısın ı m ukayese ederek P red in astik ve firavun devirlerinin hemen hemen aynı eşit uzunluğa sahip oldukları neticesine ulaşm ıştır. Bu suretle S. D. 30 kısa kronolojide VII. bine yahut P etrie’ye g öre Isadan önce takriben 900 yılına tekabül etm ek tedir. P eake ve Fleure, ayrı bir hesap metodu ku llan arak, pre d inastik devreye bu zamanın yarısın ı verm ektedirler. M ac iver ve M ace bu devirde kullanılan bir m ezarlıkta bulunan m ezar ların sayısının topyekûn 5 0 0 ’e yaklaştığını tasdik ediyorlardı. Ş ay et, m ezarları keşfedilen topluluğun sah ası m odern bir fellah kasabasın ın ölçüleri ile m ukayese ed ilebilecek bir durumda ise, bu m ezarlığın gösterd iği devir 2000 yıl olur. Ölüm istatistiği, gerçekten, bize bugün her d ört yıld a bir bir kâhilin öldüğünü gösterm ekted ir. H ülâsa, bu rakam lar makul görü n üyorlar ve biz S.D . nin İsa ’dan önce 5000 y ıla tekabül eylediğini kabule hazırız. Predinastik M ısır hakkındaki bilgilerim izin ne kadar yeni olduklarını burada hatırlatm ak faydasız değildir. Mısır Prehistoryası adını taşıyan faslın ancak 40 yıldan beri açıldığını bilm eliyiz. 1895 yılm a kad ar M ısır tarihi E hram lar devrinden itibaren başlard ı. O vakitler, Am elineau ve de M organ birinci sülâlenin m ezarlarını keşfettiler ve Petrie çok daha eski m ezar serilerini m eydana çıkardı ki bunlar bizi Nil kıyılarında yalnız iptida! yoksul köylülerin yaşadıkları devreye ulaştırm ak tad ırlar. Bu kitabın Badari adını taşıyan giriş bahsinin konusu olan B adari an cak 1924 de açılm ıştır. V e h erkesçe de d ah a


11

malum değildir. Bu mahalde yapılan keşiflerin, Mısır tarihinin yalnızca yeni bir faslını teşkille kalm adığını, P etrie tarafından teklif edilen sequ ence’lar ( kültür tabakaları ) sisteminin stra tigrafi bakım ından doğruluğunu ilk defa g östererek, mukaddem keşifler hakkındaki tefsirim izi teyit ettiğini de b u racıkta k ay detm eliyiz. B ad ari’ye y akın istasyond a ( s i t e ) , bu teorinin muahhar olduğunu iddia ettiği keram ik tipleri, çok daha eski farzolunan keram ikleri ihtiva eden kulübelerin üstünde harabe halinde bulunan başka kulübe yıkıntıları içinde meydana çık a rılmış ve bu suretle onların eskilikleri ispat olunmuştur. M ısır m edeniyet tarihinin bu B adariyen başlan g ıcın a T a sa m evkiinde de Brunton tarafınd an keşfedilen m edeniyetten teşekkül eden girişi eklem ek g ere k e ce k ! M ezopotam ya’da 1934 yılındaki durumumuz M ısır’da 1904 yılındaki durumumuzun hemen hemen benzeridir. Ç iviyazısı karakterin d e ve pişmiş topraktan tabletler üzerine yazılmış b el geler ve B ero se tarafından yazılan, yerlilerin Y u nancadan toplanm ış gelenekleri, bizi M ısır’da olduğu gibi 5000 yıl geriye ulaştırıyorlar. F a k at eski B abil tarihleri Mısır tarihlerinden çok daha g ayrı katidirler. B abil, ancak bir devlet halinde, Am orrit’ler tarafından kurulan bir sülâle tarafın d an katî olarak birleş tirilm iştir ki bu A m orrit’ler Sam i batıdan gelm işler ve kurdukları bu sülâleye Bâbilin birinci sülâlesi adı verilm iştir. Bu sülâlenin iktidarı ele alm ası astronom ik veriler sayesinde İsadan önce 1955 veya 2196 yılları, yâni Mısır ittihadından bin yıl sonra olarak tesb it olunabilm ektedir. Bu tarihten önce Babilonya, az çok bağım sız şehir d evletler-halinde ayrılm ıştı. A yrılık güden ideallerine, dil veya ırk bakım ından olan farklara rağm en, bazan bu şehirlerden bir veya diğerinin, kudretli şeflerin teş viki ile az v ey a çok geniş bölgelerin hâkimiyetini ve hüküm darlığını ele aldığı vaki idi. H albuki, üçüncü binin son yarı sında yazılmış olan bir co k tabletler 9 toprak altından ç ık a 9 E n selâhiyetli bir elcspoze Sidney Smith ta rafın d a n E a rly H istory o f Assyria, cf. da verilmiştir. Aynı za manda P ro f. L ang do n ’un C am bridge A ncient H istory, vol, I, ve vol. II nin tashih edilmişlerindeki bah sinde; Langdon and Fo th ering h a m , The Venus Tablets o f A m m izaduga, O xfo rd , 1 9 2 8 ; cf. O LZ, 1929. p. 913.

12


rılm ıştır ki m uayyen devirlerde hâkim iyet kazanm ış şehirlerin listelerini ve im paratorluk etm iş olan kıralların adlarım ve hüküm darlık m üddetlerini ihtiva etm ektedirler. G erçekten, bu belgeler, bize, Tufan tesm iye olunan hâdiseye kadar geriye giden M ezopotam ya kırallarının saltan at yıllariyle birlikte bir listesini verm ektedirler. Bu b elg eler, bu felâketten ön ce de, pek eski zam anlara ait devirlerde, birbirlerinden ayrı beş veya altı şehirde hüküm sürmüş Tufan öncesi sekiz veya on kıraldan da bahsederler. Bundan başka, yaradılıştan beri, “göklerd en kırallığın yere indiği,, ana kadar 259.000 yıl sürmüş olan bir anarşi devrini tarif ederler. Şay et onların görünen (zahiri) kıym etine itimat edilirse, bu listeler, en eski zam anlar dan itibaren Mezopotamyanın kronolojisine, şüphesiz doğru bir çerçev e çizeceklerdir. Bununla beraber tabletler ne yazık ki, hakikatte Babilonyanın muhtelif kısım larında aynı zamanda hüküm sürmüş olan sülâleleri, birbirlerini takip eden sülâleler gibi bir kere daha gösterm ekte ve en eski sülâlelere geldikleri zaman tamamen hayalî rakam lar v er m ektedirler. Saltan at yıllariyle tarihlenm iş olan ticarî veya sair belgelere nazaran, muahhar kırallar için, bazı saltanatların aynı zam ana ait olduklarını ispat kolaydır. Ç ok daha eski bazı k ırallar için de aynı netice arkeolojik veriler yardım ı ile elde edilebilir. Tufan arifesi kıralların saltanat müddetleri aklın alam ıyacağı bir zaman içine giriyor, ve h attâ tarihî devrin başlangıcında, bir çok k ırallara atfedilmiş olan sal tanat yılları sayısı tam am en im kânsızdır. Bu suretle Tufan sonrası ilk K iş sülâlesinin 23 kıralı topyekûn 24.519 yıl 5 ay ve 3 1/2 gün saltanat sürmüş olacaklardır. Tufandan itibaren dördüncü olan A w an sülâlesinin bazı kıralları ile sonraki bir çok kırallar için aklın alam ıyacağı k ad ar uzun saltan at yılları zikredilm iştir. Son vakte kadar, K iş’ın üçüncü sülâlesinden ön ceki kıralların adlarını g österen b elg eler malûm değildi. Sam i prenslerden olan ve Isa’dan önce 2 5 2 5 ’ten az sonra hüküm sürmüş bulunan S a rg o n (A gad e) ve N aram -Sin’in fe tihleri ile muttasıf olan devir bizim için çok daha aydınlıktır. Bu devir arkayık ve P re-Sarg on ik adı verilen bir devirden sonra gelm iştir ki bu a rk a y ik devir, Fransızların Lagaş ve T e llo ’da yaptıkları kazılarda m eydana çıkarılm ış olan

13


arkayik heykeller ve kitabelerle tem sil ve süratle mitik bir devir içinde k aybolm aktad ır. K ıralların listesinde zikrolunan ilk sülâlelere mensup hüküm darlar efsanelik şahıslar gibi g ö zükm ektedirler. V e hatta bir kaçı da doğrudan doğruya m ito lo jiye aittir. 1924 yılında durum böyle idi. Bu tarihte Dr. W oolley, A -an ni-p ad d a’nın bir kitabesini keşfetm iştir ki, tabletlere göre M es-anni-padda’nın oğlu olan bu adam Tufandan sonra üçüncü sülâle olan, U r’un birinci sülâlesinin kurucusu oluyordu. T ek b ir kazma d arb esi, bu suretle, bir anda o v ak te kadar en eski olarak malûm bulunan kırallığa ait kitabenin, yâni listelerin içinde, şüphesiz bir su rette efsanelik olan sülâlere ayrılmış bütün bir devri tarih sah asın a naklediverm iştir. Bu sülâle ve b elki de daha önceki sülâle zam anında m addî m edeniyetin çoktan vasıl olmuş bulunduğu yüksek seviyenin m eydana çıkm ası, keza K iş’te piktografik çok daha eski anıtların keşfi, sülâle listelerindeki geleneklerin, ilkel devirlerin kronolojilerinin şekillerini bozm alarına rağm en çok sağlam tarihî bir tem elleri olduğu şimdi anlaşılm ıştır. Bizzat Mes - anni - pad d aya İsadan ön ce 3100 veya 2620 gibi muhtelif tarihler atfolu n m aktad ır10. îlk sülâlelerin ve pek tabiî olarak Tufan öncesi kıralların kronolojisine, bugün için tarihî bir temel bulmak im kânsızdır. Mezopotam ya düzlüğünde, insan hayatının başlan gıçları üzerine gelenek ve efsane bazı ışıklar serpiyorlar. Tarih î za manlarda vadi, ayrı diller konuşan iki ayrı etnik unsur ta ra fından iskân edilmişti. Güney p arça ki, Eridu, Ur, Larsa, Lagaş, Umma, A dab, Uruk ve Şuruppak (F arah ) şehirlerini ihtiva ediyordu - B abil birinci sülâlesinin m emleketi birleştirm esine kadar, dili ve kıyafeti ile karakterlenen ve Su m eıler (Süm er, bölgenin Sam î adıdır) adı altında tanıdığımız garip bir kavmin hükmü altında kalm ıştır. A rkeo lojik izlerinde gösterd iği gibi, Sum erler, erkenden, B abilonya’nın kuzey kısm ına, hattâ A su r’a kad ar genişlem işlerdi. Fakat, İbran ice, A su rca, ve A ra p ça ile ak rab a Sam î bir lehçe konuşan bir kavim le karış 10 Gadd, Hail

ve

için

şüphesiz

k ısadır ;

çok

1931, p. 117.

W o o ll e y ’de,

a l’Ubaid , / ,

en yüksek tarihi i ç i n ;

Christian ve W eidn er. A fO , v, p. 140. K ısa kronoloji

kısa kronoloji

cfr. Co nte n ea u,

M anuel ,

III,

p. 1563, ve O L Z ,

14

D O Ğ U N U N P R E H İS T O R Y A S 1

m ışlardı. Daha, Tufandan so nra birinci sülâle olan, K iş birinci sülâlesi zamanında, sülâle listelerinde zikredilen hükümdarlar arasınd a Sam î adlı şah siyetler bulunur ve Kiş, Sippar, A kşak, O pis, ve A gad e (ki daha sonra adını, A kkad şeklinde şimalî bütün B abilonya’ya verm iştir) şimal şehirleri, gelen eğe göre, Sam î hüküm darların vatanları idiler. Nihayet, siyasî iktidar Sam ilerin eline geçti. F a k a t yine uzun bir müddet, Sum erce, ortaçağ A vrupa’sındaki L âtince gibi, ritüel ve m ajik formül lerde kullanılm aya devam etti. Bundan başka, muahhar Babil kanununun bazı unsurlarında Sumerli bir kaynak bulmak müm kündür. Bunun içindir ki, Sum erler, genel olarak, B a b ilo n y a ’da medeniyetin kurucuları olarak kabul edilm işlerdir. G erçekten, ark eo loji bizi Sum erceyi çoktan beri yazan bir kavmin güney B abilonya’dan A k ad ’a kadar yayıldığını ve oraya cok muahhar Babil m edeniyetinin bir çok karakteristik tarafların ı naklettiklerini g österecektir. Sam ilerin kültürüne nisb etle Sum erlerin kültürlerinin önceliği Eduard M eyer’in ten kit lerine rağmen bu suretle yeniden teyit edilm iştir. F a k a t belki de bizzat Sum erler de m ürekkep bir ırk a mensup idiler. Veyahut muhtelif m illiyetlere mensup m üjdecileri vardı. O nların g elen ek leri biraz m ütenakıstır. E ridu’ya kadar yüzen ve insanlara şehirler kurm ak sanatını Öğreten balık-insan O ann es efsanesi güney bir k a y n ağ a delildir. Sunî yüksek yerlerd e tanrıların takdisi dağlı bir kavmi düşündürm ektedir. “Tufandan ö n cesi,,, Şuruppak ve Zimbir gibi, kırallık m erkezleri olarak zikredilen bazı şehir adlarına Sum erce b ir kaynak atfeylem ek güçtür. O n ların müntehaları, tarihî zam anlarda Diclenin şark yam açları bölgelerinde konuşulan, Elam ’ın, anzanit tipindeki dillerine has m üntehaiara benzem ektedir. Bu mahiyeti iyice anlaşılm ıyan grup için, S p eiser 11 yafesî (japhetique) adını teklif eylem iştir. Ne Sam î, ne Sumerli olmıyan ve teninin beyazlığı ile Sum erlerden ayrı lan bir halk kitlesi, çok eski zam anlarda Z agro s’un batı p lato larında, Sm ith’in “Soubareen,, (Su barlar) adını verdiği ve Speise r’in anladığı üzere dillerinin y afesî olm ası mümkün, bir halk kütlesi yaşam ıştır. Y ine bunların atalarının eskiden Süm er diyarını işgal etm iş bulunm aları mümkündür. 11 Speise r, Mesopotamian O rigins, Philadelphia, tenkidi için, Bak. Meissner A fO , v, 1-10. da.

1930;

M e y e r ’in


15

T arih ve geleneğin M ezopotam yada m eydana çıkardığı politik ve etnik tenevvü, tabiatiyle arkeologu çok yorm akta dır. M ısırda olduğu gibi, birleşm iş b ir saha ve kesif bir veya iki zümre ile m eşgul olacağı yerde, arkeolog, burada bir bağım sız cem aatlar çokluğu ile karşılaşır ve yeknesaklık zam anla ço ğ a l m akla b eraber, zaman amili ile vukua gelen farkları, etnik ayrılıklardan doğan farklard an ayırt etmek ço k kere güçtür. Bundan başka çalışm a malzemesi fevkalâde fakirdir. İlk ark eo loglar epigrafik veyahut artistik bakım dan ilgiyi çeken b elg e leri sak lay or ve neşrediyorlardı. Bu son on yıl içindedir ki Kiş ve U r’da çalışan A nglo-A m erikan istikşaf heyetleri ilk sülâleler zam anında kullanılmış âletleri ve silâhları m eydana çıkard ılar. Bunlar, M ısır’da olduğundan ziyade, m edeniyetin İsa ’dan ön ce dördüncü binin sonunda çok yüksek bir seviyeye -ki bu seviye p ıesarg on ik devrin bütün im tidadm ca aşılam a m ıştır- ulaştığım gösterm eğe kâfidirler. Ön prehistorik m edeni yetler 1922 yılında, M ezopotam ya’nın ilk iskân yeri olan El O b eid ’de keşfedilm işti. 1926 da ayrı tipte diğer bir prehistorik yerleşm e yeri, piktografik yazının kullanıldığı şehir, Langdon tarafından K iş yakınınd a Jem d et-n a sr’da ve daha sonra bizzat K iş’te toprak altından çıkarıld ı. El O beid adını taşıyan bu aynı m edeniyet, o tarihten beri U r ve Uruk ile bir tutulmuştur. Bununla b eraber gerek Ur ve g ere k se U rukta bu medeniyet El O beid kalıntılarına nispetle daha sonradır. N ihayet 1930 da Almanlar, T e v ra tta E rek diye zikredilen W a rk a ’da çalışm ala rına başladılar ve iki önceki bin arasına giren üçüncü bin prehistorik m edeniyet safhasını m eydana çıkarm ağa muvaffak oldular. Bu m edeniyete Erek adının Sum erce şekline bakılarak Uruk devri adı verilm iştir. İsadan önce takriben 3000 yılındaki tarih dünyasının taslağın ı çizdikten sonra, tarihî olm am asına rağm en Mısır veya Süm er’le tamamen eşit bir m edeniyete tesahüpten m ağrur olab i lecek diğer bir b ö lg ey i zikretmem g erekiyo r. Y en i keşiflerin yapıldığı an cak bir mevsimlik kazı neticelerinin neşri ile anla şılan İndus vâdisinin bu b ölgesin d e hakikî bir şehir medeni yeti bulunmuştur. Burada çoktan beri yazı ve m edeniyetin diğer sanatları gelişiyorlardı. Y azısı daha çözülmüş değildir

16


ve hiçbir efsane ark eo lojik yeni verileri tefsire yardım edem i yor. Bu keşifleri başka bir bahiste gözden geçireceğiz. Burada an cak, tarihin fecrinde, tarihî olm ağa değer üçüncü bir m edeniyet bölgesinin varlığını işaret etm ek, bizim için kâfidir.

İ K İ N C İ

İL K

B Ö L Ü M

SAHNE

S o n bahsim izde en esk i üç g erçek m edeniyet m erkezin den bahsettik. Bunlar 25° ve 35° enlem d ereceleri arasın d a bulu nan bir kara şeridi üzerindedirler ki bugünkü dünyada bu b ölg e en sıcak ve en kuru iklim bölgesini teşkil eder. Seb ep ler her v a k ’ada, tamamen aynı olm am akla b eraber, yaz mevsiminde son d erece kuraklık ve sıcak lık bu üç eski m edeniyet b eşi ğinde ve m utavassıt bölgelerd e m üşterek karakterlerd ir. C o ğ rafy a bakım ından da m uayyen bir birlik bütün bu bölgeyi karakterlend irir. Mısır, Süm er, ve P encap, az çok mütemadi ve çöl tabiatın d a ve tabiatiyle bariz a m a la rla kesilm iş bir pla toyu k a t’eden daimî büyük nehirlerin vâdilerinde yay ılırlar. Bu plâtonun batı kısm ını teşkil eden sahra için düzdür dene mez. Sahranın yüzü önem li dağ sıraları ve seviyesi bazen deniz seviyesind en aşağı düşen çöküntülerle kesilm iştir. A ra bistan çölü sahranın tabiî tem adisini teşkil eder, fakat ondan Nil vâdisi çatlağ ı ile ayrılm ıştır, ve bizzat kendisi de Kızıideniz’in büyük çöküntüsü ile kesilm iştir. Bu yarığın ve ona hâkim olan yüksek sırtın şarkında, çorak meyiller M ezopotam ya çukuruna ve B asra körfezine kadar inerler. Bu tesv iye değişikliğinin sınırı Zağros ve batı İranın paralel silsileleri ile çevrelenm iştir ki bunlar da çok daha yüksek çorak bir sahayı ihata ederler. Bu saha coğrafya bakım ın dan doğu A nadolu plâtosuna bağlanır, fakat iklim b akı mından A rab istan a daha yakındır. D iğer uçta plâto yen i den alçalır ve batı Hindistanın alçak ve boğucu düzlükle rine müncer olur. Bu suretle, A tlas kıyılarından orta H indistanın mevsim rüzgârları (m uson) bölgelerine kadar, kurumuş ve fasılasız bir m ıntıka uzanır. Bu diyarlar, tenevvülerine ra ğ men irtibat halindedirler. Çünkü, aşılmaz enine hiç bir fizik engel m ünakalelere mani değildir. A tlas ve Dicle a ra sınd a bulunan bu bölgenin birliği, onu toptan ifade etm ek için A fr a s ie (A frika-A sya) genel tabirini kullanm ayı haklı gösteriyor. P r e h is to r y o

F. 2

18


Güneyde, sahra, medar orm anlarının takip eylediği savan larla çevrelidir. Halbuki daha şark ta ve güney A rabistanda mevsim yağm urları bir cangıl (jungle) sınırının gelişm esini kolaylaştırırlar. Kuzey hududunu Akdenizin teşkil eyleyeceği zannolunursa da İspanyanın, İtaly a ve Yunanistanın kış y ağ murları ile sulanan b ölgeleri iklim bakım ından sah raya, Pireneler, A lpler ve B alk an lar silsilelerinin şim alindeki siklon bölgelerinden ziyade yaklaşırlar. V e fizyografi bakım ından, bu sonuncu silsileler bir iç denizden ziyade kesin bir ayırm a çiz gisi teşkil ederler. Bu suretle, A syada, çöl her ne kadar E lb u rs’un şimalinden Turan havzasına kadar uzanırsa da, Anadolu, K afk as ve Elburz m asiflerinde, sonra Hindu-Kuş ve H im alaya’da aynı iltiva hatları tem adi eder ve bölgem izin g erçek kuzey sınırını teşkil ederler. O rta A sy a ve bilhassa Tarım havzasında coğrafy a şartlarının çok farklı olm adığı da yanlış değildir. Bugün bütün bu bölge müthiş bir yağmur kifayetsizliğinden m ustariptir ki büyük nehirleri akıtan irva ve ıska şebekeleri dışında bu bölgeyi h akikatte gayrı meskûn kılm aktadır. Şim alî ve o rta A vrupayı sulayan A tlas siklonları A kdenize kışın ulaşırlar ve sah ray a asla ulaşam azlar. Aynı kış yağm u rlan M ezopotam ya, Iran yaylasına ve h attâ İndus vâdisine kadar ulaşırlar, fakat, şimal Suriyenin dar bir şeridi m üstesna, bu yağ ışlar Filistin ve Suriye yüksek plâtolarından g eçerken o kad ar seyrekleşirler ki bu yağmurların teressüpleri kifayetsiz bir mahiyet alır. Bizzat O rta İranın yüksek plâtoları da bilkuvve çöldürler. Bundan başka, bir seri karışık sebep ler Indus havzasında m evsim yağm urlarının teressüplerini m eneder ki bu havza bu suretle batının siklon yağm urları ile iktifaya m ecburdur L Bu şartlar içinde, bölgeyi g eçen nehirlerin vadileri müs tesna, bütün bölge kültür bakım ından gelişm eye az teşvik gören ve g erçek te geri kalm ış seyrek bir nufusu besleyebilir. Lâkin tarihimizin başladığı devirde bu durum mevcut değildi. Kuzey A vrupa H arz’a kadar buzla örtülü ve A lplerle Pireneler büyük buzullarla kaplı bulundukları bir zamanda, kutup 1 Hindistanda muson

Soc. İ921, pp. 151 Sp.

rüzg ârları

hakkında, bk. Sim pson, Q. J . Met.

19

İL K S A H N E

yü ksek tazyiki A tla s fırtınalarını cenuba doğru yön eltiyord u 2. Bugün orta A vrupayı geçen siklonlar o vakitler A kdeniz havzası ve şimal sahrasının üzerinden g eçerek , ve Lübnan geçid ind e fakirleşm eyerek, M ezopotam ya ve A rabistan üzerin den İra n 'a ve H indistan’a ulaşıyorlardı. Ç o rak olan sah raya muntazam yağm urlar yağıyordu ve daha şark ta sağnaklar

Resim 1 — K a y a üzerine g rav ü r. - S a h r a ’d a , Gnelma yakınında K ef Messiouer’de ( C e z a y ir )

yalnız bugünkünden daha fazla değil, aynı zam anda da bütün bir yılın sey rin e taksim edilm işlerdi. Iran yaylasında, yağış, teressüp ler geniş buzulları beslem eğe kâfi gelm iyorlar, fakat büyük çöküntüleri dolduruyorlardı ki bunlar bugün tuz çölleri dirler ve iklimin şiddetini yumuşatmaya kâfi gelen az derin küçük iç denizler vücude getiriyorlard ı. K lim atoloji’nin istidlâlleri işte bunlardır. Bunları jeoloji de tasdik ediyor. Sah rayı kateden o u e d ’lerin kuru yatakları-ki A rab istan plâtosunun sularını akıtarak her iki taraftan Nil’e açılırlar-eskid en taşıdıkları yağm ur sularının aşındırıcı kudretine bir m isaldirler. İranda ve B elu cista n d a 3, eski göllerin etrafında 2 Br ooks

Q. J . Met. Soc. L o n d r a , X L V II , 1 92 1’de

fırtınaların muh

telif prehistorik sa fh alard a muhtemel yolunu g ö ste r e n h a rta la r verir, yine aynı müellifin bk. T he Evolution o f Climate, 2 nci b a skı. 1924. 3 Sven Hedin, O verland to India, II, p. 2 1 4 Sq. De M organ, Batı İran dağların ın buzullarla örtülm üş olduklarına inanır ( P réhistoire ori entale, I. p . 9 6 ) fa k a t bu hususta delil v erm ez. Buzulların teşekkülâtının sa d ece ısı düşüklüğüne

değil,

aynı zam an d a daha fazla k a r yağış ların ın

a rtım ın a da bağlı olduğunu h atırlam ak lâzımdır.


20

m eydana çıkarılan eski plâjların izi, şimdi çöl içinde kaybolan bir çok su akıntılarının o vakitler boşaldıkları bu iç denizlerin taşm alarına bir örnektir. Kuzey A frikada, A rab istan d a, İran ve Indus’ta, bugün A kdenizin kuzeyinde gördüğüm üz otlak lara ve sav an lara benzer otlak ve savanlara, Avrupanm büyük b ir kısm ının, rüzgârla yalanan ve üzerlerindeki tozun ufalanıp lösü teşkil eylediği tundra ve steplerden ib aret olduğu bir devirde k arşı laşmamız gerektir. Halbuki F ran sad a ve cenup İngilterede mamut, yapağlı gerg ed an (rhinocéros) ve rengeyiği otlarken şim al A frikada, şimdi R h od esiya’da Zambez bölgesinde bulu nan hayvan mecmuası (favna) yaşıy o rd u 4. Bizim (A vrupanın) mamut avcılarım ızın m uasırları olan C ezayirliler M oritanya gergedanını, A frik a filini, antilopu büyük vahşi bir öküz olan camuzu (muffle) yaban eşeğini ve belki de diğer bir feresiyeyi ( é q u id é ) , alag-eyiğini, B erb eri koyunu ve diğer otçulları keza ayıyı, çakalı, m ağara sırtlanını, panter ve arslanı-ki bunlar da biraz evvel saydığım ız hayvanları yiyorlardı-avlam akta id ile r5. A vcılar avlarının resim lerini sah ra atlasının kayaları üzerinde bize bırakm ışlardır. O ra n s ’da ve Fezzan ’da d a keza su ay gırları (hipopotam lar) develer ve devekuşları tasvir edil miştir. Bizzat sahranın göbeğind e, -in -E zzan 7, T rab lu s sınırla rının hemen güneyindedir - bugün ne b ir hayvan ne de bir ağ acın görünm ediği bir bölgede, insan ve köpek tasvirleri yanınd a boğa, büyük gazel (oryx) ve koyun resim leri de bulu nuyor. B enzer tasvirlere, Ç ad gölü civarlarında, Sudanda, H alfa’nm 1000 kilom etre garbind e O uenat vahasm nda, Som ali kıyısında ve A rabistan d a bile tesad ü f olunmuştur. A rkeolojik 4 Boule, L ’A n th r., X , p. 571. s İCuzey

C ez ay ird e

insan

iskân

mevkilerinde

bulunmuş

hayvan

Constantine, 1 90 8 , p. 150 s 9. 19 23 - 4, p. 8 3 ; L ’ A n t hr, X X V II , p, 3 6 3 ; ayı U rsus laterti idi, sırtla n H gaena spelaea ve ala ge y ik C ervu s elephas ve C . Canadensis a ras ın d a m u ta v as sıt bir netopluluğu ;

cf.

R ec.

vidi. C f. Blankenhorn, II p. 16. 6 Frob enius ve O be r m a ie r, H ad schra Maktaba : Fla m an d e L e s P ier

res écrites;

cf . Boule, L 'H o m m e Fossile; Hassanein B e y , T he lost Oases,

p 2 0 5 ; Br euil’in Rev. Scientifique, 24 F é v . 1 9 2 8 ; écrites de la B erb érie O rientale, Tunus, 1928.

7 A ntiquity, I. p. 353 .

Solignac,

L es

P ierres

İLK S A H N E

21

v eri’ler görülüyor ki, m eteorolojinin faraziyelerini tasdik ed i yorlar. A vrupanın, az veya çok, buzullarla (cümudiye) örtüldüğü bir anda, siklon çem beri, dünyanın en eski m edeniyetlerinin beşiği olmuş bölgelere yani cenuba doğru yer değiştirm iş bu lunuyordu. Bu “yağmur devirleri,, şimalin buzul ( cümudiye ) devirlerine tekabül ederler. Bügün, acınacak neticelerini tesbit eylediğimiz kuruma tedrici bir surette vukua gelm iştir. A vrupada, belli başlı cüm udiyelerin geri çekilm esinden sonra bile, şimalde b o rea l iklim hâkim kalm ıştır ki bunu turbalıklard a ve yükselm iş plâjlard a saklı kalm ış olan nebat ( flo r a ) ve hayvan mecmuaları (favna) ispat etm işlerdir. Fırtınaların, bugünkünden daha güneyde bir yol takip eyledikleri anlaşılıyor. Sahranın şim ali, hiç olm azsa, A kdeniz yağm urlarından faydalanm ıştır. İsveçli, jeologların A tlantik adını verdikleri rutubetli ve sıcak safhanın başlam asından itibarendir ki siklonlar bügünkü şimal yollarını takibe ve şimal A frikayı terk e başladılar. Bu bölgenin ve keza -fcenup A syanın bereketli çayırları, hiç şüp hesiz Avrupanın Ijuzlu isteplerinden çok kesif insan nufusu barınd ırıyorlardı. V e bu m üsait ve m ünebbih vasatta insan, buzlu şimalden ziyade terakk iye doğru daha çabu k ilerle yecektir. Bugün Avrupanın eski veya orta pleistosen depolarından m eydana çıkarılan fosil insan kalıntıları, bizden, jenerik b a kımından farklı türlere ( n e v i) aittirler ve asla Homo S ap ien s’e ulaştıracak karakterlere sahip değildirler. Fakat, Royal A ntropological Institute 8 azalarından birisinin son kanaatlarını kabul edersek, Homo Sap ien s ( akıllı in s a n ) veya az karakterize ol muş atalarından biri alt pleistosen ’de A frik ada yaşam ış ondalı dır. Y ân i jenerik ( i r s i ) atalarım ızın beşiği, m ütalâa ettimiğimiz bölgenin cenup sınırında bulunuyordu. V e aynı zam anda insan ailesinin G enera ab erran t’ları H eidelberg civarın da M auer’de, S u ssex ’de Piltd ow n ’da, C a v a ’da T rin il’de ve Pekin civarın da sönüp gittiler. Bundan başka türlerimizin ilk A frikalı ataları alt paleolitik şelleen ( ch elleen ) ve aşöleen ( a ch eu leen ) el b al talarının fosil tiplerini yaratm ışlardır. Her yerden ziyade T a n gan yika (A f r ik a ) da, kaba şekilde yontulmuş taşlardan 8 M an , X X X III, 66.

22


itibaren bu şekillerin evrim ini çok açık bir surette tesbit eylem ek kabil oluyor. Alt paleolitiğe ait olan bir seri âletlere A frikanin bütün kuzeyinde, Filistin’de ve h atta H indistan’da, keza b atı A vrupa’da ve güney A frik a ’da tesadü f olunm aktadır. Kuzey A vrupa’nın son büyük cüm udiye devresine te k a bül eden yağm ur devresi başlangıçtan itibaren yon ga ( e d a t lardan işlenmiş olan ve A vrupa musteriyen tipine yaklaşan aletler, tıpkı A vrup a’da olduğu gibi ve F a s ’tan H indis tan ’a kadar uzanan m ıntakam ızd a,9 şelleo-aşöleen gelenekte ve çakm ak taşı yum rularından yontulup işlenen aletlerin yerle rine geçm eğe başlarlar. Lâkin, musteriyen aletler A vrupa’da

Resim 2 — U ç l a r : S b a y k a ( a , b) ; A te ria (c, d) (T u nu s), a, 1 . b, i ; c, d, ^

Homo N eandertalensis adı verilen ve doğrudan doğruya atamız olmıyan garip bir insan türü ile daima m üterafiktir ki bu insanın Avrupa - A sya silsilesinin şim alinde şiddetli soğuk şart ların a göğü s gerebilecek şekilde intibak eylediği anlaşılıyor. Buna mukabil, F ilistin ’de, m usteriyen aletlerle birlikte olarak son zam anda elde edilen kafaların şekilleri daha az ilkeldir. Çünkü buradaki adam lar, zıt şartlara karşı m ücadeleye in tibak ihtiyacını duym am ışlardır 10. 9 Antiquity IV p. 3 27 sq. 10 First international C on gres o f P rehistoric and Protohistoric Sciences (Pre historik

ve

protohistorik

Londra. 1932. s e c t I.

bilimler

milletlerarası

ilk

kongresi).

23

İLK S A H N E

Bunların kafa kapasiteleri daha büyük, kafa damı daha yü ksektir ve bariz bir alt çene çıkıntısına da sahiptirler ki bu karak ter N eandertal adam ında hiç yoktur. Bu insan türü ile özellik kazanm am ış (non spécialisé) atalarım ızın ırkı arasında bir m elezleşmenin vuku bulduğu tasavvur olun abilir. H albuki, bütün A frika’da, açık bir surette musteriyen gele nekteki teknikten müştak ve “endüstri,, tesm iye edilen gruplar vü cuda getiren çakm ak taşı aletlerinin iştiraklerini görüyoruz. Lam lar çakm ak taşı yum rularından koparılm ış ve m usteriyenler tara fından kullanılan k arak teristik usulle hazırlanm ıştır. Şekil b a k ı mından içlerinden büyük bir kısmı m usteriyen aletlere yaklaşırlar. F a k a t A frik a endüstrileri Avrupa m usteriyenlerinin asla m eydana getirem edikleri kad ar yüksek aletler ortaya koymuş lardır. Bu aletlerin bazıları tazyik ile yontm a denilen usul ile retuş edilm işlerdir ki bu tarz A vrupa’da ancak Homo Sap iensler tarafından kullanılm ıştır. Nihayet bu endüstriler, bazan lam ’dan yapılm ış aletlerle karışm ışlardır. Y ah u t hiç olmazsa onların yanında lam ve büren endüstrileri de m evcutturlar. H albuki A vrupa’da bu endüstriler Homo Sap ien s’le birlikte bulunurlar ve M auer’de, Piltdow n veya N eandertal’da temsil edilmiş olan arkayik paleantropik türlerin karşısında o, yani Homo Sap iens, modern veya neantropik insandır. Bunun için, m usteriyene benziyen, mütekâmil endüstriler ço k defa, m uste riyen gelenekli neantropik endüstriler adı altında tesm iye olu nurlar. Bunlar m usteriyendirler, fak at neantropik teknik ve şekillerin tesiri altında kalm ışlardır 10. Belki de bunların y ara tıcıları N eandertalli olm ıyan musteriyen ile Homo Sap ien s ara sındaki m elezleşm eden doğmuştur. Bahis konusu olan endüstriler zaman ve mekân içinde genişlerler. Y e n i yeni tenevvüler durmadan tarif edilm ekte ve sayılm ası bile güç olan adlar alm aktad ırlar. Biz burada birkaç tip zikredeceğiz. Musteriyen uç biçim inde ve m usteriyen te k nikle yapılmış, fakat her iki yüzü m aharetle yontulmuş olan bir yonga ( é c l a t ) S b a y k a ucu 1! veya Stili-B ay ucu 12 adını 11 Real. , I, p 112 sq. ;

cf. şimdi J R A I , L X J ,

3 8 0 ; Man X X X I , 9 1 ; L e a k e y , Stone C a m b r id g e , 1931, p. 7 9 sq.

âge

p. 2 4 0

C ultures o f

ve

LX1I, p.

Kenya

Colony,

12 Cf. Bu rkitt, South A frica 's Past in Stone and Paint, C am brid g e 1928.

24


alm ıştır. A slında bu uç, tazyik ile yontma neantropik tekniği ile işlenm iş m usteriyen bir uçtur. Şekli solütreen kültürün defne yaprağı biçimini andırır. (R es. 2 a-b ) Bu tarifin az ço k tatb ik ed ilebileceği u çlara bütün kuzey A frik a’da, Som ali kıyılarında, doğu A frik a’da ve güney istikam etinde K a p ’a kadar tesadüf olunm aktadır 13. Bunlar hiç şüphesiz m usteriyen ve neantropik g elen ekle rin karıştıkları muhtelif bölgelerde m eydana çıkıyorlar. Her halde bunlar, kuzey solütreen kültüründen getirilm ek istenilen, M ısır’ın bazı neolitik tiplerinin mevziî bir temelini teşkil ediyor lar. Şim al A frik a’da bunlar bazen A teria uçları adı verilen ve nihayetleri m ızrak biçim inde tekrar yontulmuş olan m usteriyen u çlarla (R es. 2, c, d.) b eraber bulunurlar ki bu ateriyen uçları, neolitik devrin “pedonkül„’lü mızrak uçlarının kab a ataları gibi görm ek kabild ir. Doğrudan doğruya neantropik addolunan endüstriler, m usteriyen end üstrilere nisbetle, çakm aktaşı yumrusunda çok daha dikkatli bir hazırlanışı ve lam (yaprak)adı verilen dar ve uzun yongaların eld e edilm esi tarzı ile karakterlenm işlerdir. Tip âlet her yerde çakı veya kalem (burin) dir. Bu âlet kemik veya fil dişi kesm ek için çok uygundur. V e m usteriyenlerin meçhulü olan, muntazam kemik endüstrisini tahmin ettirm ektedir. Y an d an çekileceği yerde arkadan öne doğru itilen k azıyı cılar, m usteriyen kültürlerindekine nispetle fazla bulunurlar. T a z yik ile yontulmuş bir lamın kesici kenarlarından birini körleterek güzel b ıça k la r elde edilm iştir. Bu tiplerle karakterli en düstriler A vrupa’da m odern insanla b erab er son buzul (W ürm ) devrinin birinci azam îsinden hemen sonra ve alt orinyasiyen ve orta orinyasiyen gibi belki de iki dalga halinde m eydana çıkarlar. Müstakil fakat paralel endüs triler, bütün şimal ve şark î A frik a’da, Ön A sy a ’d a ve cenup H indistan’da bulunm aktadır. Bunlar son d erece çeşitlidirler. Bir çok A frik a - A sya grupları arasınd a m evcut çok bariz bir tezat bilh assa m analıdır; bu hal neolitik kültürlerdte çok daha 13 Real. ,1. p 112 sq. ;ef. şimdi J A R I , L X J , p. 2 4 0 ve LXII . p. 3 3 0 : Man X X X I . 91; L e a k e y . Ston e age C ultures o f Kenya Cotony. C am brid g e, 1931, p. 79 sq.

25

İLK S A H N E

aşikâr bir tezad a d elâlet ederler. K ürdistan u, Suriye 15 ve Filistin 16 çakm ak taşı âlet tipleri A vrupa’nın orta orinyasiyenine bağlanırlar ve kem erli kalem (burin busqué) ve omurgalı kazıyıcı (grattoir carén é) adı verilen kalem leri (burin) ihtiva ederler. A frik a serilerinde bu şekiller istisna teşkil ederler, fa kat onların içinde de orta orinyasiyen ile benzerlikler m eydana çıkarm ak kabild ir. En iyi tanınan grup içinde, sahra çevresi “capsien,, inde, üçgen bürenler ve lamların uçları yontularak yapılan k azıyıcılar kem erli v ey a om urgalı âletlerin yerine g eçerler. (R es. 3)

Resim 3 — «Capsien» çak m ak taşı ; devekuşu y um urta ların dan k ursla r. A y n Mauhaâd. Tabii boyun i

4

ü

Bununla b era b e r bütün bu endüstrilerin kronolojisi ol dukça müphemdir. Filistin’de son yağmur devrinin azamîsinin o rta orinyasiyenin zuhurundan ön ce vukua geldiği anlaşılıyor. K arm el dağının m ağaralarında 17 alageyik ve orman hayvanları m usteriyen tab a k a la rd a çokluk teşkil ediyorlar, halbuki orin yasiyend e gazeller gibi çöl h ayvanları birinci plâna geçiyorlar ve güney’den gelen bir istilânın muhtemel n eticesi olarak, mütekâmil capsien tipler orta orinyasienin 14 B a ll . A m er S c h . Prehistoric. VI, 1930. 15 A rch iv es suisses d ’anthr. g én éra le. V , 1928 - 9, p. 135 sq. 16 Bull. A m e r S c h . P re h . R es. , VII. 17 J R A I , L X I I , p. 278.

1931.

26


yerini alıyorlar. En sonunda, bu endüstriler “mezolitik,, bir şekil alırlar. Ç akm ak taşlarının çapları küçülür, cüce ( pigm e ) veya miniktaş “microlithe,, haline g irerler ve biçim leri gittikçe jeom etrik bir şekil alır. Bu küçük aletlerin nadiren tek b a ş larına kullanılm ış olm aları muhtemeldir. Bunlar daha ziyade odun veya kem ik tutak (m anche) ların üzerine yerleştiriliyor ve m ürekkep aletler vücuda getiriyorlardı. M enghin’in iddia eylediği gibi yapıcılarının pigm eler olm ası için hiç bir sebep yoktur 18.

İ Ü Resim 4 — ”Capsien»in son safhasından (getulien) çak m ak t a ş ı. - M arsotte ve Ali B a ş a , 1 4

Miniktaş aletlerle b erab er bulunan insan is k e le tle ri19 nor mal ve h atta uzun boylu insan lara aittirler ve bu mikrolit endüstrilerin hepsi de birbirinin muasırı değildir. K en y a’da jeo lo ji bakım ından ilkel tabak alard a, ay (Res. 5, 2 3 ) ve üçgen ( R es. 5, 3 0 ) biçim inde ve h atta m ikro-büren (minik kalem ) adı verilen ( R es. 5, 7 ) ve evvelki şekillerin tali m ahsulleri olm ası muhtemel aletler m eydana çık m ıştır20. Şim al A frik a ’nın “capsien,, kültürü içinde durum aynıdır. Bundan başka, bazı m ikrolit tipleri, ve bilh assa ay şeklindekilerle, trapez şeklindekiler, belki m ikro-büren’ler müs tesn a , N ubya’da muahhar tarihî d evirlere kad ar devam etm iş lerd ir 21. Batı A vrupa gibi bazı bölgelerde, normal paleolitik 18 W eltgeschichte der Steinzeit. 19 Bilhassa K e n y a d a , D r. L e a k e y ’nin ağızdan söylediği bir h abere g ö re. 20 L e a k ey , op. cit., p. 95-7. 21 Umumî o la rak Man. X X V I .

85

İL K S A H N E

27

tabakalarla norm al neolitik veya b ak ır çağ ı tabakaları a ra sında elde edilen m ikrolit çakm ak taşı aletlerinin mezolıtık

R esim 5 — Ç ak m ak taşın d an â le tle r (N a tu fıe n ), ^

( J R A l den)

tabiri ile anılması haklı olm akla b eraber bu tabiri ihtiyatla kullanm ak gerektir. Şim al A frika’nın, Filistin veya K en ya nın

28


bazı endüstrilerinin mezolitik tesmiye edilm elerinden, bunların g erçek ten , M ısır ve M ezopotam ya’nın neolitik veya hatta m a deni kullanan çok daha mütekâmil bazı kültürlerinden önce oldukları neticesini çıkarm ıyoruz. Bizim bu kültürleri bu m erhalede zikretmemizin sebebi onları, saf geleneklerini devam ettirdikleri paleolitik kültür lerden çok güçlükle ayırt etmemizdendir. H ülâsa, geom etrik minik taşların yapılması ile k arak terli kültürler, A tlas k ıyısı boyunca Faştan , H indistan’a, V indhya Hill’e (R es. 6) ve K enya’dan ( ve hatta güney A fri k a’d a n ) kuzey A vrupa’ya kadar yayılm ışlardır. Ç akm ak

Resim 6 — Hin distanda Vindhya Hiell’de bulunmuş minik t aşlar (B ritish M useum Stone A g e Gııide den), tabii boy

taşının işlenm esindeki benzerlikler, yalnız b aşların a göçlerin büyük ölçüde vukua geldiklerini ve kuraklık b aşlan g ıcı nın normal bir sonucu gibi kabulünü ilham ediyorlar. Fakat, yalnız çakm ak taşının işlenmesine b ak arak bu göçleri takip eylem ek imkânsızdır. O halde paralel tekâm üllerin birçok b ölgelerd e vukua gelebildiklerini kabul etm ek makul olacaktır. Özel olarak meşgul olduğumuz m ıntıkada bile, m ezolitik gelenekteki endüs triler arasında da büyük bir tenevvü görülm ektedir. A teriyen gelenek, C ezayir ve F a s ’ın iyi yağmur gören kısım larında iberom arusiyen veya oraniyen tesm iye edilen endüstrilerinde bile aşikârdır. V ignard üst Mısırın sebiliyen kültürünü lokal yenden doğrudan doğruya getirm ektedir.

bir musteri-

İL K S A H N E

29

C ezay ir’d e ve Tunus’ta sahranın şimal sınırında, m inyatür halinde tam am en “capsien,, tipler bulunm aktadır. P aleolitik ve m ezolitik insan topluluklarının tenevvüü b aşk a delillerle de sa b it olm aktadır. D aha ön ceden çöld e hiç olm azsa m ahalli olarak, yok olmuş bulunan civar hayvanlarını tem sil eden resim ve gravürlere işaret ey lem iştik .22 Bunlar,

Resim 7 — Bubalus A ntiçuus hayvan

adlı ortadan kalkmış

nevinin k a y a üzerinde tasviri. - E r Richa ci varından ( O r a n ) . Büyük cam usun yüksekliği altı a y a k tır.

müstakil olm akla b era b er yaşlan ne olursa olsun F ra n sa ’nın ve şimal Ispan ya’nın meşhur m ağaralar san atı ile kabili m ukayese dirler. A ncak üslûp ve teknik bakım larından onlardan ayrılıyorlar.

Resim 8 — K a y a üzerinde fil ve p a rs tasviri. (Géryville civarından) — Resmin uzunluğu yirmi beş a y a k t ı r.

Sah ra A tlasının iyi bilinen gravürleri ( Res. 7 ve 8) ve son zam anlarda Fezzan’a kadar şarka doğru keşfedilen numu 22 F ro b enu s ve O be r m a ie r. H adschra Maktuba ; Flam en d e L e s P ier res écrites; cf . Boule, L 'H om m e Fossile : H assanein Bey, Thelost Oases, p 2 0 5 ; B r e u i l , in R ev. Scintifiqu e 2 4 F é v 1 9 2 8 ; S olign ac, L es P ierres écrites de la B erbérie O rientale, Tunus, 1928.

30

D O Ğ U N U N P R E H İS T O R Y A SI

n e le r23 tek bir üslûp grubu teşkil ed erler. Bir taraftan güney Tunus, O uenat ve İn Ezzan sahasındaki boyalı resim lerin üslûbu ile gü ney-doğu İspanya m ağaralarının duvar boyalı resim leri ve öte yandan güney Rodezyadaki en eski Bushmen (Boşim an) boyalı resim leri24 üslûpları arasınd aki benzerlikler, bu bölgelerin her birinde, artistlerin m üşterek bir gelenekten ilham aldıklarını tasavvur ettirecek kad ar aşikârdır. A ynı üslûp larda gravür ve boyalı resim lerin F ilistin d e 25, A rab istan ’d a 26 ve h atta H indistan’d a 27, varlıklarına işaret edilm iştir. F ak at bunların yaşları kuzey A frikadakilerinden de ço k daha gayrı muayyendir. A rtistik üslûpların bu nevi, etnik farklar için başka bir delil teşkil eylem ektedir. Lâkin, bugün için artistik grup larla, saham ızı teşkil eden, çakm ak taşı işleniş tarzı ile tayin edilen gruplar arasında bir ilgi tesb iti vakitsiz olacaktır. Bunları muayyen etnik tiplerle de iştirake imkân yoktur. Bununla b e ra ber bu tipler old ukça aynıdırlar. A vrupa’da, üst peleolitik devirde P roto-n eg roid ’lere (şimal İtalya’da G rim aldi’de yalnız iki tane) uzun boylu C ro-m agnon’lara (az olarak), P redm ost ve C om be-C ap elle ırklarına, belki de proto-Eskim olara (C hancelad e) tesadüf ed iyoru z28. Kuzey A frik a’da ve Filistinde muhtelif etnik tipler erk en den meydana çıkıyorlar. Sahranın güney sınırında, Tom buktu’nun kuzeyinde A sselar m evkiinde uzun boylu, uzun kafalı b ir adamın iskeleti bulunmuştur ki, bu insan bazı cihetlerden Grim aldi negroidlerine ve güney A frik a’nın pre-Boşim an eski negroidlerine a k ra b a d ır29. “C apsien,, ve oraniyenler uzun boylu, uzun fakat geniş ve alnı geriye k açık kafalı ayrı bir ırka m ensupturlar 30. 23 IL N , 26 nov. 1932. H e r

grubun

tarihi ve ilgileri hakkında, Bak.-

Kühn, Z fE , 1926. p. 3 5 8 ve K u nst und K u ltu r d er Vorzeit E uropas, 1928, p. 69 ; bu eski bir tarihin lehindedir, ve O b erm a ier, L ’A n th r. XL1, p. 9, bütün seri için pleistosen so n ra sı, der. 24 Cf. Burkitt, ayni e se r. 25 IL N , 1932, 5 nov. berikiler şüphelidirler. 26 M an. X X X I I , 297; A J A , X X X V I I , p. 3 83. 27 Jo u rn . A siatic Soc. B en ga l. 1883, p. 56; J R A S , 1899, p. 95; J . B ihar and Orissa R es., IV., 1918, p. 298; M em . A r c h . S u rv . India, X X I V . 28 Cf. P e a k e ve Fleu re, H u n iers and A rtists. 29 A rch iv es de l'Inst. de paléontologie hum aine, IX. 30 Ibid. L es hom m es fossiles d ’A fa lou hou R um m el.


32

rından çıkan iskeletlerle tem sil edilmişe b e n z iy o rla r31. Boyu beş ve 1/4 ay ak uzunluğunda olan uzun ve dar kafalı ve küçük kafataslı bir d iğer ırk da Filistin’de Natufiyen’lere aittir. K uzey A rfik a’nın iki ırkı gibi bu ırka mensup insanlar da üst kesici dişlerini çıkarıy orlard ı. Bu adet bugün o rta ve güney A frik a’nın Bantu k ab ilelerin d e halâ yaşam aktadır 32. H ülâsa, A tlas okyanusu ve B en gal körfezi arasında keşf edilmiş olan paleolitik ve m ezolitik insan topluluklarının hayat tarzlarında büyük bir farklılık kabul etm ek zorundayız. Şu veya bu şekilde yiyeceklerini aram ağa m ecbur olan bu insanlar, nis-

Resim 10 — Bir k a y a

sı ğın ağı resimleri

Sin g anp ur’da (Hindistan)

beten vahşi b ir halde idiler. F ak at vahşilik halleri ve besinleri her v ak ad a aynı değildi. C ap sien ’ler ve oraniyen’ler bilhassa sümüklü böcekleri ve yum uşakçaları (m ollusque) topluyorlardı. Çünkü bu insanların istasyonları, “escargotière,, adı v eri len ve sümüklü böceklerin kabuklarından teşekkül eden muaz zam y ığ ın tılar gösterm ekted ir. Filistin ’de natufiyen’ler 33 kem ik ten bir zıpkın ile balıkları avlıyorlardı. Bu zıpkınların dişcikleri ince ve silindir şeklinde bir gövdenin sırtında bulunurlar. ( R es. 11). D iğer insan toplulukları s a d e c '. yenebilecek kökleri ve üzümsü m eyva (baie) topluyorladı. Capsien istasyon lard a sun’t olarak delinmiş yuvarlak taşlar elde edilm iştir ki bu deliklere bir kabza geçiriliyordı. Bu yuvarlak taşların biçimi, bugün Boşim an’larm , oymak ve delm ek için kullandıkları taşların tıp kısıd ır 34. B elki de cap sien ’ler bunları aynı işte kullanıyor31 Keith.

New D iscoveries relating to the A ntiquity o f Man,

p. 209. 32 A rch iv es de l'inst. de pelèontologie humaine, IX. 33 J R A I , LXII, 257 -2 76 . 34 L ’A nt h r. XLII ., p. 648.

1 9 31 ,

İLK S A H N E

33

lardı. V e yahut bunlar sad ece silâh topuzları idiler. H er halde av cılığın her y erd e tek geçim v asıtası olduğu anlaşılıyor. Bununla b erab er, bu avcılar çırçıp lak yaşıyan vahşiler değildiler. Isp an ya’nın güney - doğusunda K ogu l’da ve belki de in - E z z a n d a kadınların uzun libasları vardı. Tüylerden yapılmış başlıkları A frika ve Isp an ya’nın bazı resim lerinde temsil edil m iştir. “C apsien„ler ve K enya orinyasiyenleri devekuşu yumur talarının kabuklarınd an küçük ku rslar kesiyorlardı. Natufiyen’ler delinm iş kavkılard an yapılm ış teşbihler, kolyeler, bilezikler, kuşaklar ve alageyik (daim ) dişleri biçiminde kem ikten yontul muş pandeloklar (asırg a) taşıyorlardı. C ap sien ’ler yassı çakıl

kesim 1 1 — İki «natufien» zıpkın. - U nivers ity M u seum, Cam brid ge.

taşlarını d elerek pandelok gibi kullanıyorlardı. Y ay Ispanya’ nın doğusundaki resim lerde ve Sahranın gravürlerinde tasvir edilm iştir. Küçük aylar ve trapezler, belki sonradan olduğu gibi ( m esela levha XI. deki aslan avı paletindeki kem ankeş g ib i) o k uçları hizmetini g örü yorlard ı. Y a y çoktan beri harp aleti olm uştur. Silâhlar içinde “boom erang,, ve topuz (m asse) m evcuda P r e h is t o r y a F . 3

34


benziyor. S a h ra ’da, ölüler kavkı yığınları içine ritüel olarak göm ülüyorlardı. O ran ’da ve F ilistin ’de ise ölüler ailelerin in yaşad ıkları m ağaraların içine göm ülüyorlardı. Kuzey A frika sanatının bu bakım dan ritüel veya sihri bir mânası vardır. Filistin ’de, natufiyen’ler m ağaralarının kayalık zemininde, kenarları m ütebariz d airevi küçük havuzlan d ikk atle oyu yorlard ı. Bu insan toplulukları g ö ç e b e değildiler. Muhtelif m ağara lard aki capsien birikinti yığınlarının ölçüsü ve depolarının kalınlığı uzun sürmüş yerleşm elere delildirler. Bununla beraber, A frasi'd ek i paleolitik ve m ezolitik hayat şartları muhtemel olarak büyük bir h areket halini mucip olu yorlard ı. Musteriyen sonrası (post-m ousterienne) devirlerde m ıntaka, bozkır haline dönüyor ve av cılar sürülerin arkasından uzun m esafeler alm ağa m ecbur oluyorlardı. D iğer taraftan , g erek kuraklık ve g erek se diğer bir sebep le av hayvanı seyrekleştiği zaman bu insanlar yerlerini terk etm eğe m ecbur kalıyorlardı. Normal veya anorm al olan bu yer değiştirm eler neticesi, muhtelif gruplar d ostça veya düşm anca tem aslara g eçeb iliyorlard ı. Bu suretle, istid at ve fikirleri m übadele etm ek, y ab an cı eşyayı çalm ak, düşmanın âdetlerini kopya etm ek fır satları m eydana çıkıyordu. Bu suretle işgal edilmiş olan bir b ölg e icat ve keşiflerin intişarı için istisnai k olaylıklar arzediyordu. E ğer ica t ekonom ik b ir devrim teşkil ed erse bu im kânlar çoğ alırlar. Bu ekonom ik inkılâplardan bir tanesini biz, ateşin ehlileştirilm esinden sonra, insanlık tarihinde, b esleyici n eb at ların ve hususiyle tahıl yetiştirilerek gıdanın elde edilm esinde ve hayvanların evcilleştirilm esi, yetiştirilm esi ve istifasında görüyoruz. Bu hal, insan iradesinin emri altında gıd a için ço k daha zengin ve çok daha emin bir kaynak m eydana getirir ve bu kaynak insanın yalnız kendi cehitleri sayesinde hemen hemen sonsuz olarak büyüyebilir. İngiltere’deki endüstri devriminin m üşahede edilen tesirlerine b ak arak halkın çabu cak ço ğ a l m asının böyle bir inkılâbın normal n eticesi olduğuna hük m etm ek gerektir. A vcı için birer yük olabilen çocu klar, çok dah a gençken, gıd a elde edici tarafından faydalı bir tarzda

İL K S A H N E

35

kullanılabilirler, tarlaları çap alay abilirler, sürülere bakabilirler. T e k b aşın a adedi bir çoğalm a süratle ço k daha büyük biryü zeye dağılm ayı mucip o lacak tır. Ç oban , g ö çeb eliğ e açık ça meyillidir v e bazı çiftçi tipleri mutlak olarak yerleşik kalam azlar. A frik a ’nın büyük yüzeylerinde halâ kullanılm akta olan basit bir ziraat şekline genel olarak ça p a kültürü v eya bostan kültürü adı verilir. Küçük toprak parçaları çapa ile ve umumi yetle kad ınlar tarafınd an işlenir ve bu topraklara mahsülün kalitesi bozuluncaya kadar tohum ekilir. T o p rak ne sürülmüş ve ne de gübrelenm iştir. Bir toprak parçası zayıfladığı vakit, yeni bir p arça çap alan ır ve ekilir. Bütün bir b ölge istifade edilemez bir hale geldiği vakit, çiftçiler yeni bir toprak par çası üzerine gid erler. Binaenaleyh, amelî olarak çapa ziraati g ö çeb eliğ e m üncer olabilir. Fakat, şay et ekilen bölge “terminal,, bir vaha v eya devri feyezanlara maruz bir “oued,, yani su yatağı olursa, g ö ç etm ek m ecburiyeti artık kalmaz. Çünkü suyun tarlalara getirdiği limon, toprakların kuvvetini yenileştirir. Şayet, bundan başka feyezan muntazam olarak ve uygun m evsim de vukua gelirse, tar laların sulanm ası için yağm urların yerine geçm eğe kâfi gelir. Bu halde, feyezan a maruz arazi eğer ekilm iş olursa, burada m üstakar bir yerleşm enin vukuu kaçınılm az bir şeydir. S u lam aların bütün faydalarını elde etm ek için, fazla suyu ak ıt mak veya su kifayetsizliklerini önlem ek için kan allar açm ak g erek tir. Ç iftçi, çalışm ası sayesind e bereketlen dird iği tarlasın ı rızası ile terk etmez. T o p rağ a bir serm aye konm uştur. Irva ve ıska işleri genel olarak, bütün bir cem aatın elbirliği ile çalış masını iltizam eder. Bu çalışm alar, sosyal tesanüdü doğuran ekonom ik bir b ağ teşkil ed erler. Lüzumu olan suyun m iktarını tahdit etm ek imkânı, cem aatin eline b ir m üeyyide veriyor d e m ektir. N ihayet, tek bir su sistem ine tâbi olan bütün bu böl genin siyasi birliği husule geliyordu. G erçekten en yüksek m edeniyetlerin, başlangıçta ıska kültürüne dayandıklarını g ö re ceğiz. Bu, ısk a vasıtasiyle gelişen kültürün daima bostan kültü ründen sonra geldiğini ifade etm ez. P erry ve C herry aksi fikri müdafaa ediyorlardı. G ıd a istihsaline m üstenit ekonom inin doğuşunda, çiftçiliğin ve çobanlığın nisbl rolleri hakkında kanaatlerde de daha

36


ittifak yoktur. Prof. M enghin35 hayvanların ehlileştirilm esinin ve bitki kültürünün aynı bir zümre tarafından tasav vu r edil m ediğini iddia ed en m ektebi temsil eyler. Ehlileştirm eyi avcılar ve ziraati de, kök, dane ve m eyva yiyiciler bulmuş o la ca k lard ır, karm a (m ixte) işletm e ise çobanlarla çiftçilerin karışm a sından o rtay a çıkar. D iğer müellifler ziraati birinci plâna alı yorlar. Ç iftçi, çalışm ası sayesinde temin eylediği gıd ayı vahşi hayvanlara vererek onların evcil olm alarını temin etmiştir. Bu sonuncu k a n a a t arkeolojik belgelerin mahiyeti ile d estek len m ektedir. F a k a t bunu kabul etm ek doğru değildir. Çünkü ç a dır altında yaşayan çob an lar kem ikten âletler ve b ak ırd an kaplar kullanarak, çiftçilerin çakm ak taşınd an orakları, el değirm enleri ve k âse p arçaların a kadar kolay tanılır izleri az bırakırlar. Herhalde yukarlarda işaret eylediğimiz kuraklığın b aşlan g ıcı, gıd a istihsaline dayanan bir ekonom inin kabulü lehinde bir m ünebbih rolünü oynam ıştır. K uruyan su cereyanlarının kıyılarında ve kay n aklar etrafınd a zoraki toplanm a ve tekâsüf, yaşam a vasıtalarının çok daha en erjik bir surette aranm asını m ecbur kılıyordu. H ayvanlar ve insanlar çöl haline inkılâp eden bölgelerd e çok daha tecerrü t ed erek, sürüler halinde vahalard a toplanıyorlard ı. Bu m ecburî üst üste gelm e ( ju x ta position) insanla hayvan arasın d a, evcilleşm e kelim esinin tazamraun eylediği bir nevi ortak yaşam aya ( sym biose ) m üncer o l muştur. A frasi’de insan tarafından kullanılm ağa hazır, vahşi bir halde asil otlar yetişiyor ve evcil olm aya istidatlı hayvanlar y a şıyordu. G erçekten , yalnız bu b ölg ed e ve ço k muhtemel olarak da A frik a parçasından ziyade A sya parçasın d a, evcil olm ağa g erekli vasıfları taşıyan nebat ve hayvan türleri ayni zamanda insanın eli altında bulunuyorlardı. Y a b a n i hububatın bugünkü dağılışına g ö r e 38, tahıl kültü rünün A sy a ’da başlad ığı iddia edilmiştir. 35 W eltgeschicht der Steinzeit

36 H u b u b a t ’ın dağılışının iyi bir ekpozesi P e a k e tara fın d a n yapılm ıştır. J R A I , LXJI, pp. 2 2 sq. ve T he O rigins o f A gricu ltu re de (B en n ’s Sixpenny L ib ra r y ) , fa k a t şimdi Antiquity. Vil, 11. 73 5 9., v ey a H a ld a n e , P rehistory in the L igh t o f Genetics, 1931 yı ilâve et mek lâzımdır. The Inequality o f Man ve Nature* de mai 1933, p. 65. Mısırlı a rp a için.

İLK S A H N E

37

G erçek ten yabani arpa, Anadolu’da ( K üçük A s y a ), M ave rayı K a fk a s’ta, Tü rkistan, A fganistan, Iran, Filistin ve hatta b elki de H icaz’da bulunm aktadır. F a k a t y ab an i arpa Marmarik’te de keşfedilm iştir ki bu hal yağm ur devresinde, Filistinden itibaren Sü v eyş berzahı ve d elta arasından bu atasel nebatın tabii yurdunun genişlediğini tazammun eyler. Bundan başka V av ilo f rasg ele dağılm ış yabanı arpa başaklarının k eş fine değil, fa k a t ekilen nevilerin say ısın a dayan arak diğer b ir evcilleşm e m erkezini H abeşistan ’da kabul etm ekte ise de, burada daha yabani arpaya tesadüf olunmamıştır. B u ğ d ay ’ın y ab an ı atası (y ir m i sekiz kromozomlu T riticu m d ic o c c u m ) batı İran’da ve M ezopotam ya’da, Su riy e ve Filistin’de doğmuştur. V av ilo f’a g öre, kızılca buğday ziraati ilkön ce kuzey-doğu A frik a ’da veya H abeşistan ’da başlam ıştır. Triticum m onococcum adı verilen ve yabani buğdayın diğer bir çeşidi olan başka bir kızıl buğday da Balkanlarda, K üçük A sya’da, şimal Su riye’de, Iran sınırlarında, Doğu A nadoluda bitm ektedir. Bazı botanistler âdi buğdayın ( T riticum v u lg a r e ) ve kırk iki kromozomlu ak ra b a türlerin ( T riticum co m p a ctu m ) yu karıda zikredilen grup lar arasınd aki m elezleşm elerin m ahsulleri olduklarını, bunların yabani halde atalarının tanınm adığını ileri sürüyorlar. V avilo f’un prensiplerine g öre bunların ilk kültür m erkezi A fganistan veya civarıdır. O halde ziraatin b ir ço k ilkel beşikleri vardır. Ş a y et ek meklik buğdaylar (k e z a küçük keten ta n e le ri) batı A sy a ’da doğm uşlarsa, kızıl buğday, arpa ve büyük daneli keten de b aşlan g ıçta şim alî v ey a şark î A frik a’da yetiştirilm işlerdir. Ç ok daha iyi bir delil, hayvanların ve b ilh assa koyunun incelenm e sine d ay an ır 37. A frik a ’da, vahşi koyun yoktur. Çünkü Berberi koyunu tesm iye edilen koyun gerçek ten türe dahil değildir. Ö te yandan, A sy a ’da üç tip vahşi koyun v ard ır ki bunların hepsi de evcil koyun ırklarını doğurm uşlardır. Y a b a n i bir koyun olan muflon ( o v is m u sim on ) A kdeniz şim alinde, K o rsik a’da, Sardunya’da yaşam aktadır. E v velce kıta A vrupa’sının büyük bir sah asın a y a 37 Bak. J . C o s s a r Evvart, P roc.

H igh la n d a n d A g r ic Soc. X X V , de

19 13 p. 160, sp. (Bu rk itt tarafın dan hülâsa edilmiş : Oar early

,ı4ncesfors);

A n to n ia s, C ra n d g ü g e einer Stam m esgeschichte der H aastiere 1922 ; Hilzhcimer, Zeitschr. f . Sa eu gtierk und e Berlin, III, 1928.

38


yılmış bulunuyordu. A zıcık farklı bir nevi A nadolu’dan Elburz ve Z ag ro s’a kad ar Ön A sy a ’nın yü ksek platolarında yaşar. A sya muflon’u İsa'd an önce üçüncü bin tarihli bir Süm er yazısında evcil halde gösterilm iştir. (L e v h a : X V , b). Bu koyunun hem cinsi ise A v ru p a’da, A vrupa prehistoryasının nisbeten ileri bir d ev rinde evcil olmuştur. İsv içre’nin göl evlerinde ve orta Avrupa v ey a batı Avrupanın diğer eski istasyonlarında bulunmuş olan en eski evcil koyun (o v is p a lu s tr is ), A syalı uzun kuyruklu koyunun ( o v is v ig n e i ) ehlileşmiş neslidir. Bu nevin beşiği, Elburz’un şimal m ailelerinde T ü rk istan ’da, A fgan istan ’da, B elu cistan ’da ve Pencap ’ta bulunm aktadır. En eski Mısır koyunu 38 o v is lo n g ip es ’in aynı ırk a mensup olduğu söyleniyor. Eski dünyanın üçüncü nevi koyununun yani a rg a l’ın yurdu uzun kuyruklu A sya koyunu yurdunun şark ın d a bulunuyordu. H ayvanların bugünkü d ağılışların a istinat etmek mümkün olsayd ı, hiç olm azsa, koyunun A frika ve A vrupa’ya A sy a ’dan geld iğine şüphe edilemezdi. Bununla beraber, yağm ur devrinde şimal A frik a’da bu muflon ve h atta “urial,, ın uzun kuyruklu A sy a koyun türünün yaşam ış olm ası çok muhtem eldir. Her ne kadar, şimal A fri k a ’daki pleistosen favna içinde A frika veya A vrupa türleri, bu bahsin başlarınd a işaret eylediğimiz gibi, aşikâr olarak nadir bulunuyorsa da, k a y a üzerine oyulmuş deve tasv ir lerine nazaran bu türlerden bazılarının orad a yaşadıkları an la şılıyor. K uzey Afrikanın paleolitik veya m ezolitik muahhar istasyon ların d a koyun v ey a k eçi olarak müphem bir şekilde teşhis edilen kem ikler old ukça çoktu rlar 39. O v is lo n g ip es tür lerine giren ehlileştirilm iş koyunları tasv ir eden esrarengiz petroglifleri de unutmamak gerektir. Bir ço k çatal tırn aklı hayvanların m evcudiyetine çoktan işaret edilmişti. Kuzey A frik a ’da P rim ig en iu s ırkından muaz zam hayvanın yanında küçük boylu bir öküzün varlığına özel bir d ikkat atfedilm elidir ve keza Filistin’de natufiyen devirde y abani bir at yaşıyordu 40. 38 Hilzheimer, A frica d a 1930. 3» L 'A n th r. XLII , p. 47 6. *0 J R A I , L X II, p. 2 78

İL K S A H N E

39

B esin m addelerinin istihsaline dayanan bir ekonom inin yaratılm asına g erekli şartlar, görülüyor ki A frasi’de mevcut idi. Bir kaç mezolitik kültürde bu hadisenin bazı delillerine tesadüf olunuyor. E ğer şeklinde değirm enlere benziyen cilâlı taş blokları, kuzey A frik a ’nın “capsiyen,, v ey a oraniyen istas yonlarında bulunmuştur 41. T arih leri belli olm ıyan ve bir kaç k a y a üzerinde oyulmuş resim ler ovis- lo n g ip es'm Mısır türle rine ait ehlileşm iş koyunları tasv ir eder. Nihayet Filistin ’li natufiyenler d estere dişli çakm ak taşı yongaları işliyorlar, bun ları düz kem ik kabzalar üzerine yerleştiriyorlar ve orak gibi, sam an ve diğer otları kesm ek için kullanıyorlardı. Bu çakm ak taşından yapılmış orak lar üzerinde karakteristik bir cilâ k a lm ıştır42. Bu münferit olaylar, zıraatin başlangıcını veya koyunun ilk d efa olarak ehlileştirilm iş olduğunu ifade etm ekten ziyade, gıd a istihsaline dayanan ve çoktan mütekâmil bir seviyeye ulaşmış b ir h ayat tarzının ta k ib edildiği m erkezlerden yeni fikirlerin intişarını aksettirirler. B aşlan g ıçları hiç olm azsa natufiyen veya iberom aruziyen ekonom iden sonra olmaması g e re ken bu tip bir ekonominin gelişm esine d air arası kesilmiyen b ir b elg eler serisine M ısırda sahip bulunuyoruz.

41 L ’A n th r. XL II, p. 4 2 9 . Aynı «capsien»

sonu

elemanların ı

ista syon la rın d aki

k a y d etm ek

kompleleş içinde A b d -e l-A d h im gibi orak, kab kulpları ve dişli ok uçları

( R e c . Constant 1923-4, p. 2 2 8 sq .) ve

F a r t a s kaplarının p arçalarını de ilâve et mek lâzım dır.

42 J R A 1, LXI1, p. 2 5 7 -27 6 .

Cebel

Ü Ç Ü N C Ü

B Ö L Ü M

M I S I R ’ IN İ L K Ç İ F T Ç İ L E R İ Mısır bugün bize bilhassa, Sudan çayırları ile A kdeniz yağm u rlariyle sulanan kıyı b ö lg esi arasın d aki çöl m ıntakasm da uzanan bereketli ve yerleşm ey e yarar bir toprak koridoru gibi görünm ektedir. Bu karak terler yalnız bir m ünakale yolu değil, fakat yıllık feyzanı ile her iki sahilinde bir top rak şeridini b e reketlendiren Nil nehrine aittirler. Bununla b eraber fisiyografi bakım ından Mısır bir birlik teşkil etmez. Eskiden b atak lık olan, D elta veya aşağı Mısır, deniz tarafından ve L ib y a k ıy ıların dan v e tem adisi olan F ilistin ’den ulaşılan açık bir ovadır. B i lâkis yukarı - M ısır ise, üstlerinde bugün L ib y a ve A rab istan çöllerinin kurak platoları bulunan kayalık duvarların arasında dar bir dil gibidir. Muhtelif defalar, ve her iki sahilde, bu du varlar yağm ur mevsim inde doğu ve batı platolarının sularını topluyan eski su akıntılarının geçitleri ile oyulm uşlardır. K ızıldeniz kıyılarından veya Nil m ecrasına p aralel bir çukurlukta bulunan vâha silsilesinden gelen kervanlar vadiye girm ek için bu kurumuş su y atakların ı takip ederler. Bugün K ahire’nin güneyinde bulunan bölge, h akikatta yağm ur görm ez. V e şayet her yıl Nil’in d algaları tarafından sulanmamış olsayd ı tamamen çöl haline d ön ecekti. Lâkin, y a ğ mur m evsim in de1, şartların çok farklı olmuş bulunması g e re k tir. Y ü k sek çölden inen su yatakların ın (oued) vadilerinde buğd aygiller ve h atta belki de yabani tahıl yetişiyor ve bunlar aslanların, parsların avları olan y ab an i eşek, B erb eri koyunları sürülerini, y ab an i öküz (urus), antilop, gazel ve zü rafa sürülerini besliyorlard ı. O rta devlet m ezarlarının duvarla rını örten tarihî devrin resim leri, av lan an aynı hayvanları tasvir ederler. V ad id e ve bizzat nehrin kıyısında, gen iş b a ta k lıklar vardı ve çangıld a su aygırlarının, tim sahların ve domuz 1 İklim, P re din astik M ısır’ın fa vn ası hakkında Bak . N ew b erry . E g y p t as a F ie ld f o r A nthropological R esearch ; Preside n tia l A d r e s s to Brit. A s s o c . 1924, S e c t. H .

M ISIR’IN İLK Ç İF T Ç İL E R İ

41

ların-ki yakın bir zam ana kad ar y aşıy orlard ı— yanı başlarında filler, kudus’lar ve yaban domuzunun iki türü dolaşıyorlardı. Eski M ısır’lıların flora v e favnası ile k ıy as edilebilir bir bitki örtüsü v e h ayvan mecm uası bulabilm ek için nehiri muson rüz gârları b ölgesin e k a d a r akışının ak si istikam ette takip lâzım gelecektir. Seyyah , Beyaz Nil’de, yabani halde b itkiler bulur ki, bu bitkiler tarihî zam anlarda M ısır’da an cak b ah çelerd e muha faza olunuyorlardı. A lt paleolitik devirden itibaren, yü ksek yaylaların a v cı ları vadide dolaşm ışlar ve aletlerini her iki sahilin üst seki lerinde bırakm ışlardır. Son zam anlarda, bizzat vadide, Sebild e 2 G ebel silsilesinin hemen üstünde v e Fayum ’a giden kanallar boyunca üst paleolitikin bir dalı m eydana çıkarılm ıştır. K u rak lığın civ ar çöllerd e şiddetini arttırd ığı ve çoğald ığı nisbette, dah a iy i sulanan vadiye doğru göçebelerin göçlerinin hızlaşdığını anlam ak gü ç değildir. Bu sırttan geçinenler, tesadüf ettikleri yeni yaşam a şartlan sayesind e, m üstahsil m evkiine g e çiy o r lardı. P erry 3 M ısır’ın ziraatin yurdu olduğu iddialarını h ara retli sözlerle m üdafaa etm ektedir. V adinin kıyılarında en asil nebatların yani buğday- ve ar panın atalarının yetiştiği şay et kabul olunsa her yerden ziyade, M ısır’d a bunların kolay b ir ziraat konusu teşkil eylediklerini kabul lâzım gelir. Nil’in yıllık feyzanı ve b ıraktığı zengin limon (mil) insan m üdahalesi olm adan, toprak üzerine atılan tohum ların yetişm esine kâfi geliyorlardı. “Nil V adisi, P erry diyor, mükemmel ısk a şekli sayesin d e M ısırlılar için buğdayı yetiştirebilirdi... bir dahinin şu basit v asıtayı akıl etm esi kâfi id i: Suyun çok daha geniş bir yüzeye yayılm ası için kanallar açm ak,,. Modern m üşahitler Su d an ’ın nilotik kabilelerinde, “capsien,, avcılarının besin m addesi a ra m ağa dayanan m edeniyeti ile M ısır’ın en eski yerleşik sakin lerinin m üstakar ziraat hayatı arasın d a m utavassıt bir m erha leyi tem sil eden bir hayat tarzını tarif etm işlerdir. G eçen yüz 2 Sebiliyen hakkında. Bak .

Vign ard, Bull. Soc. P reh .

F r a n c . 1928,

2 0 0 s q . b u endüstri, bölüm II de yazılm ış olduğu üzere, Muster iyen an a ne de bir üst paleolitik endüstrisi ola rak gözönüne alınabilir.

3 The gro w th o f Civilization, p. 30.

42


yıld a, doğu çölünde H adendoa’l^r g ö çeb e çob an b ir hayat sürüyorlardı. F akat, su altında kalm ış toprakların yakınında, yazın sonunda sığındıkları az v ey a ço k daimî k asab aları mu hafaza ediyorlardı. O vakit yeni vukua gelm iş olan su b ask ı nının b ıraktığı rutubetli limon üzerine darı tohumları serpi yorlar ve h asad ı bekliyorlardı. K uraklaşm ış b ölgenin güneyine yerleşm iş olan bu halkcık, Nil vadisinde arkeolojinin bize g ö s terdiği en eski çiftçilerin yani Badariyenlerin doğrudan doğ ruya ataların a atfed ilebilecek h ay at tarzının tıp kısını belki bizim için saklam ıştır. G erçekten B ad ari’den çok uzak olmıyan o rta M ısır’da Nil’in doğu kıyısınd a D eir T a sa ve diğer is ta s yonlarda bulunan malzeme belki H adendoa’ların m edeniyetine çok yakın bir m edeniyet halini tem sil ed iyorlar. Bu bulun tular T asiyen adı verilen bir halka a ittirle r4. M ezarlarında bulunmuş olan aletlere nazaran ziraatı bildikleri an laşılıyor ve yine, m ezarların nadirliği ve d ağılışı ve m ezarlarda ço k kere deniz k av kıları bulunması, bunların yarı g ö çeb e bir hayat sür düklerini de g ö steriy o r. K a ra ve su avı onların belli başlı endüst rilerini teşkil ediyordu. B ir kadın m ezarında üçgen delinmiş bir taş topuz onun silâh olarak kullandığına delâlet eder. B alık, k av kı veya boynuzdan yapılmış küçük olta iğneleri ile tutulu yordu.

Resim 12 — T a s iy e n o lta. B ru n ton ’a g ö re

T asiy en devirde vadinin büyük bir kısm ı, bataklıkla örtülü idi ve bugün çö l halinde olan bir b ölged e vadinin duvarlarının dibinde büyük ağaçlar yetişiyordu. Bu a ğ a cı işle m ek için tasiyenler, y a ssı ça k ıl taşlarına incelmiş k esici bir ken ar verm ek için onları sürterek ve bileyerek b altalar yapı* Brunton. A ntiguity’Ae, III. 19 29, pp. 465 sh.

M ISIR ’IN İL K Ç İF T Ç İL E R İ

43

y orlard ı. (R es. 15). D aha sonra Y u karı ve O rta M ısır’dan ihtim al kuraklığln ilerlem esi neticesi olarak kesilecek ağ açlar ortad an kalktıklarınd an bu cilâlı taş balta başları kaybolm uş tur. T asiyen ler gıd a ve içkiler için ço k k ab a kâseleri çoktan beri yapıyorlardı. K âselerin ren gi g ri’den siyaha kadar gider. Bu k â seler ço k d efa gay ri m üsavi pişme neticesi benekli ve atm osferin oksidan y an i yak ıcı tesirlerinden dolayı haricen

Resim 13 — T asiy en çanak, P e t r i e ’ye göre.

kırm ızıdırlar. Èununla b erab er iç taraftan kararm ıştırlar. İhtimal pişme esnasınd a k â seler ters kapatılm ış olduklarından içleri oksid asyond an masun v e duman tesirine maruz kalıyordu. T e k n ik bakım ından, bu kâseler bilâhare, Y u karı ve O rta Mısırı karak terlen d irecek olan siyah kenarlı çan ak çöm leğin prototip lerini teşkil ederler. K âselerin biçim leri her ne kadar basit iseler de içlerinden büyük bir kısmının taban ı düzdür. (R es. 13.). D ikkati en ço k geçen şe k iller: az derin ve dik d örtgen bir leğen, ken ar dan h areket ed erek dil biçim inde uzayan ve tutm ağa yarayan yassı çıkıntılı ve az oyulmuş bir kaşıktır. En önem lileri, siyah renkli çan ak (g o b elet) biçim indeki ve taban ları yuvarlak ve ağızları tram pet gib i a çık kenarlı kâselerdir. Şekil belki de bakırdan bir b ak raç (récipient) dan alınm ıştır. Lâkin tasiyen çan ak lar (g o b elet) (R es. 13. o rtad a) süsü gö steren beyaz bir mâcun ile doldurulmuş, çizilmiş hatlarla bezenm iştir. S ıra ile dizilmiş olan m otifler, ihtimal sepetçilikten mülhemdirler. Ç ün kü, bugün A frik a ’da ben zer biçim ve tezyinatlı sepetler y a pılm aktadır. Bu tipin önem i, batı A vrupa’da tıpkısı kâselerin m eydana çıkm asından ileri geliyor. Bununla b erab er sepetçi-

44

DOĞUNUN


ligin bu tiplerin başınd a olduğunu düşünsek bile bunlar ve d iğerleri arasın d a doğrudan doğruya bir ilgi kurm akta tered düt ed eceğiz. Sü sleri keza sıra ile dizilmiş benzer şekillere D içle’de de tesadüf edeceğiz. D okum aya ait tektük parçalar ele geçm iştir. F a k a t tasiyen elbisenin tafsilatını bilmiyoruz. Yüzün ve gözlerin boyandığı muhtemeldir. Çünkü, so n ra ki devirlerde olduğu gibi, m ezarlarda paletler bulunmuştur. T aA

B

,

3______ 3 i*««

Resim 14 — ( A ) O ra k p a rça sı, ( B ) ok ucu ve ( C ) yan vurma ile k op arılm ış y onga ( é c l a t ) C a to n - T h o m p s o n ’a g ö re .

siyen paletler, bununla b era b er, genel olarak alb a tr’dan yap ıl m ışlardır ve çok yeni şekillerin ak si olarak kalın ve d ikd ört gen biçim dedirler. T asiyen ler her halde süs eşyası taşıyorlardı.


45

K ızıid eniz’in, delinmiş kavkıları, kem ikten veya Fil dişinden silendirik inciler, Fil dişinden bir h alka bize kadar gelm iştir. T asiy en ler ölülerini rüşeym i durumda olarak, büyük çu kurlara, göm üyorlardı. Uzun kafalı (d olikokafa) idiler. Fakat O rta ve Y u k a rı M ısır’ın predinastik M ısır’lıları ile m ukayese edildiklerinde bazı kafaların ço k d ah a büyük ölçülü, k afa kapa sitesinin daha büyük ve yüzün daha geniş olduğu görülüyor. Bu m ezarların yaşı daha kesin olarak tayin edilmiş değil dir. Bu grup O rta ve Y u k a rı M ısır’ın m uahhar m ezarlıklarının teşkil eyledikleri uzun bir serinin başında yer almışa benziyor.

« Resim 15 — B a l t a ve topuz başları. Mersimde; J u n k e r ’e g ö re.

Tasiyen ler, işaret ettiğimiz gibi, ço k ilkel sulayıcılar olan H ad en d oa’larla m ukayese olunabilirler. F a k a t onlar medeniyet ve beden bakım ından, hiç de çok ilkel su layıcılar olmayan Fayum ve D elta sekeneleri ile akrab ad ırlar. Fayum istasyonlarını 5 o vakitler Fayum çukurluğunu, bu günkü gölün seviyesinden altm ış m etre daha yüksek bir irtifaa k ad ar dolduran büyük bir gölün kıyılarında buluyoruz. 5 Cato n -T h om p s on . J R A I , L VI, pp. 301 sq. de ve M an, X X V III, 80.

46

DOĞUNUN


O zamanın sakinleri, bugün M ısır’da ekilen aynı kızıl buğdayı ve aynı arpayı ve keza keteni ek iyorlard ı. T ahıl, odundan düz b ir kabzanın üzerine sıralanm ış ve d estere gibi dişli çakm ak taşı yongalarınd an yapılm ış oraklarla biçiliyordu. H ububat toprak içinde kazılmış ve üzerleri hasır örtü ile örtülmüş silo larda an bar edilm işlerdi. Tahıl eğer biçim indeki değirm en taş ları ile öğüdülüyordu. Domuz, çatal tırnaklı hayvanlar, koyun v ey a keçi yetiştiriliyor v e tabiatiyle kara ve su avı da yap ılı yordu. A vcılar b ilh assa ok ve yay kullanıyorlardı. O kların uçlarına kaideleri oyulmuş çakm ak taşından uçlar takılıyordu ki bu uçların kıvrık uzun kanatları onlara bir peskipos külahı biçim ini verd iriyor (R es. 14 b.) K em ikten ve her iki ucu, “capsien,, ve natufiyen u çlar gibi sivriltilm iş üstüvane şeklinde uçlar belki de okların veya mız rak ların nihayetlerine takılıyordu. Tokm ak veya topuzların delin miş kalın taş kursları vardı ve yine belki de bu topuzlarda çentikli y assı taşlar da vardı ki, bu çentikten m ızrak sırığına bu taşları b ağlay an k ay ışlar ğeçiyord u . Z ıpkınlar b alık avına yarıyorlardı. K em ikten yapılm ış olan bu zıpkınlar üstüvane bir gövde üzerinde natufiyen zıpkınlarda olduğu g ib i d işciklerle m ücehhez dirler. Tıpkı Filistindeki gibi kesici kenarları perdahlanm ış olan balta uçları T a s a ’da olduğu gibi yassı çakıl taşlarından ve çakm ak taşınd an yapılm ışlardır. Ç akm ak taşı, diğer bir çok aletlerin, yüzleri cilâlanm ış lamların imalinde kullanılıyordu. Y a n vurma ile koparılan yonga karakteristiktir. Bu yon ga (éclat) çekirdeğin uzunluğuna dikey vurmak suretiyle elde ediliyordu. O ndan sonra bu yon gan ın her iki kenarı resim 14 c. de görüldüğü g ib i, retuş edilm iştir. (Bu tipin yaşı daha tay in edilm iş değildir). T a s a ’da olduğu gibi Fayum ’da da çan ak çöm lek yap ılı yordu. Şekiller bazan aynıdırlar, bilhassa Resim 13, 2 deki çift-koni çan ak lard a olduğu gibi kâse (g o b elet) m evcut değil dir. F a k a t, köşeleri uç halinde yükselen d ikdörtgen tab ak lara ve bir nevi çok alçak p iy ed estal üzerinde duran kâselere tesadüf ediyoruz. III. levhada sepetçiliğin üstün kalitesini mü şah ed e ediyoruz. Dokuma sanatının varlığı gevşek bir tarzda örülmüş dokuma parçalarından anlaşılıyor. Bir çok kazıyıcıların bulunması, derilerin işlendiğini ve elbise gibi kullanıldığını bize

M ISIR’IN İL K Ç İF T Ç İL E R İ

47

telkin eylem ektedir. A lb atr’dan yapılm ış ve T a s a ’dakindan pek az farklı paletler de şüphesiz aynı işe yarıyorlard ı. K urs şek linde ve devekuşu yum urtaları kabuklarından oyulmuş inciler ve delinm iş kavkılar, kuzey A frika “c a p s ie n je rin d e olduğu gibi süs olarak kullanılıyordu. Bu kavkılar A kdenizden olduğu kad ar Kızıldenizden ve Hint O kyanusundan getirildiğine g öre önceki bölüm de tarif edilen muhitin, doğm asına m üsaade ettiği dış dünya ile ilkel ticari m ünasebetlerin varlığını sezdirm ektedir. Hiç bir mezar keşfedilm ediği için bu halkın fizik karakterlerini bilmiyoruz. Y u k arıd akin e ak rab a üçüncü bir kültür b atı deltanın çöl sınırında A vusturyalılar ( 6, 7, 8 ) tarafından m eydana çıkarılm ıştır. Merimde adındaki bu istasyon , bugün Nil’in R eşît kolunun iki kilo m etre b atısın d a dağlık bir sırtta bulunm aktadır. Bu yerleşm e yeri 600 X 4 00 m etrelik bir yüzey işgal eylem ektedir. A rk eo lo glar, sırıkları tutm ağa yarayan çukur gruplarına dikkat ed e rek körpe a ğ a ç gövdelerinin tuttukları toprak kulübelerin m evcudiyetini kabul etm işlerdir. Ç ok daha muhtemeldir ki bu kazıklar sazdan yapılm ış duvarlara d estek olsun. Bu tip evlere daha sonraları M ısır’da ve h a tta M ezopotam ya’da tesad ü f olunur ki taş devrinden kalm a o lsa gerektir. Y em ek, top rağa kazılm ış az derin çukurlarda pişiriliyordu ve ısıtm a yerd en y ü ksek balçık o cak larla tem in olunuyordu. Nil yakın olduğu için ekin tarlaları kolaylıkla sulanı yordu. M erim de orakları, Fayum ’unkilerın eşidir. Fakat anbarlama usulleri fark lıd ırlar. Silolar (a n b a rla r), dibinde bir sepet bulunan çukurlardan ibaretti. Harman y e r l e r i d i k k a t l e inşa edilm işlerdi. Bunlar top rağ a az derin kazılmış çukurlardır, ki duvarları sucuk şeklinde veya biçim siz kerpiçlerin üst üste konm asından teşekkül ediyordu. B alçık zemin içine rutubeti çekm ek için b ir testi yerleştirilm işti. Fayum ’daki hayvanlar burada da yetiştiriliyordu. Şu a y g ırla rı D elta’nın bataklıklarında yu varlanıyorlar ve Fayum sakinleri gibi M erim de'liler tarafından da avlanıp 6-8 Ju n ker, « Vorlaeufige B erichte über die G rabungen der Akadem ie d er W issenschaften in Wien a u f d er neolithischen Siedelun g von M erim de Benisalam e‘ in : A n z eig er der A kad. d. Wisn, phil. hist. K l. 9 Biom etrika, XIX. 1927. pp. 110 sq.

48

DOĞUNUN


yeniliyorlardı. A vcıların oklarının ucunda taban ı oyulmuş ç a k mak taşı uçları vardı ki bu uçların ken arları (kan ad ları) F ayum ’dakilerinden daha çok düzdüler. Topuzlar ya A sya’da olduğu gibi armut biçim inde (Resim . 15) yahut kürre biçim in dedirler. Her iki k esici ta ra fı da retuş edilmiş ve yüzü bazan cilâlı çakm ak taşı lam lar kam a veya b ıçak gibi kullanılm ış lardır. Belki de harbe gibi kullanm ak üzere bir kab zaya dikey olarak ta takılm ışlard ır 10. Sap anın (Fron d e) m evcudiyeli yu var lak fırlatm a taşlarının bulunması ile anlaşılm ıştır u . Resim 12 deki tasiyen iğnelerinin tıpkısı boynuzdan olta ğ n e le ri12, yahut Fayum ’dakilerden daha yassı zıp k ın la r11 su avında kullanılıyordu. B alta başları Fayum ’dakilere çok benzerler. Kem ikten iğneler, uçlar ve b ıçak biçim inde perdah aletleri natufiyen bazı şekilleri hatırlatırlar (Resim 16).

Resim 16 — Kemik

a letle r ve Balta

muska Menghiu’e g ö re .

Ç an ak çöm leklerin yüzleri, g en el olarak siyahdırlar. B i çimlerin bazıları T a sa çanak çöm leklerine akrab ad ır. F ak at di ğ er bazıları kab a piyedestalli k âseler ise biçim bakım ından Fayum’unkilere yakındırlar. Bunların bazılarında dik d örtgen yassı bir tabana daya nan ay a k la r vardır. 10 1930, pp. 21-81.

11 Brunton, Antiquity, 111, pp. 4 5 6 -4 65 . 12 Brunton ve Cato n-Th om pson , T he Badarian Civilization 1928.

Lon dra

49


Fayum ’un d ikd örtgen şekli, tekn elerd e oval bir şekil a l mıştır. Bir cok tasların T a s a ’da olduğu gibi dil biçinde geniş veya yuvarlak kalın tutakları vardır. (Resim 17, 1 ve 2) B irb irleriyle iştirak eden iki gözlü bir kâse, bir parça ile temsil ed ilm iştir13. (R es. 17, 5) Bir ço k k âselerd e, tutm ak v eya asm ak için ku lakçıklar vardır ki bunlar bazan hakiki kulplara istihale e d e r le r 14. Bir kâse veya ta b a k kenarının içinde, başparm ağı ala ca k olan bir cep v a r d ır 14; bu tipe, sonraları, O rta M ısır’da A m rati m edeniyetinde tesadüf olunacaktır. A ğ ır şak lar bir dokum a endüstrisine delildir ler. T a sa paletlerinden çok uzak ve kaba p aletler düzgünlerin yapılm asında kulla nılıyordu. Fildişinden h alkalar, kem ik ten, domuz azılarından yüzükler, kurslar v ey a kem ikten ve kavkıd an yapılmış yuvarlak inciler süs olarak kullanılı yordu 13. M uskaların asılm ası için delinmiş minik taş baltalar vardı (Resim 16). M es kenlerde top rağ a gömülmüş olan ölüler uyku durumunda ve genel olarak do ğuya doğru dönük olarak gömülmüş lerdir. C esetlerin yanında besin m addesi ihtiva ed ecek hiç bir kâse yoktur. Ju n k e r 16 ölünün gerçek m ezarlığa değil de m eskenlerin ortasına gömüldüğü Resim

_ Ku,p,u K- se 2/_

için bu hediyelerin lüzumsuz olduğunu ve Kâseler ı/-. Merimde; tahmin etm ektedir. Ölünün ruhu, yem ekMenghin’e göre, lerini, ailesi ile b irlikte ocağın kenarında yiyebilecektir. Iskelet13 1930, pp. 21-8 1. M 1932, pp. 36-8 8 . 15 1930, pp. 2 1 -8 1 . 16 1929, pp. 156-248.

-

P r e h i t jr ıja

F. 4

50


lerin ç o ğ u 17 kadın iskeletlerid ir. Bu iskeletler, sonradan Y u karı ve O rta Mısır kadınlarının varam adıkları uzun bir boya sahiptirler. Boyları bakım ından T a s a iskeletlerine yaklaşırlar. K a fa la r da, dolikokafa olm akla b eraber, T a s a kafaları gib i bü yüktürler ve B ad ariy en ’lerin, A m ratiyen ve N atufiyen’lerin dar kafaları ile tezat teşkil eylerler. T a sa , Fayum ve Merimde bir çok n oktalardan a y rılırla r; en m ânalısı da defin tarzı arasın d aki tezattır. Merimde köy lerinde defin içerd e ve T a sa ve Fayum ’da ise d ışardad ır. ( Bu sonuncu bölged e, g erçekten , ölüler yerleşm e b ölgesi dışında gömülmüşlerdir). Bununla b e ra b e r bu üç m erkez, tek b ir kavmin g elen ek lerini birleştiren tek bir kültürün ayrı çehrelerini tem sil etm ek tedirler. Bu kültür, biz onu kaynağında yakalam adan önce çoktan ilerlemiş ve ayrı istikam etlere g öre m ahalli özellikler kazanm ış görünm ektedir. Bu kültürün yaratıcıların ın kaynağını tayin için, bu aynı b ölg ed ek i muhtelif taş ça ğ ı kültürleri ile m ukayese bize b ir fayd a vermez. M erim de’deki defin usulleri, Fayum ’un devekuşu yum urtasından yapılmış incileri, bir kaç kem ik ve çakm ak taşı tipi kuzey A frika’daki “capsien,, m ahsul ler ile m ukayese olunabilirler. F a k a t “K enya orinyasiyen,, i ile yukardaki kad ar sıkı benzerlikleri de zikretm ek mümkündür. (M eselâ , devekuşu yum urtasından yapılm ış in c ile r ) . Fayum zıpkını, Merimde ve T a sa olta iğneleri Filistin Natufiyen’lerinde de m evcuttur. Lâkin bu sonuncu kültür, incelediklerim izden daha eski değildir ve bu kültürün yaratıcıları farklı fizik bir tipe men supturlar. Bunun içindir ki A frik a veya Ö n a sy a ’da T asa veya Merimde neolitikinin m enşeinde, özel paleolitik bir kültürü g ö s term ek kabil değildir. Neolitik insanlar bile, cilâlı taş b altala rın, siyah yüzlü çanak çöm lek ve bilh assa toprak tasların batı A vrupa’da, m eselâ, M ichelsberg (Ren bölgesi) veya İngiltere’de W indmil Hill’de çok bariz örnekleri vardır. V e çan ak çöm lek, b altalar ve topuzlar bakım ından Girit ve Anadoluda da o ka d ar yakın örneklere tesadüf olunur. Fakat her yerde, bu Mısır 17 1930, P P . 21-81 .

' ' "TV-


51

m edeniyetlerinin ataları ile değil, an cak torunları ile karşı kar şıya bulunulduğu anlaşılm aktadır. H er ne olursa olsun, T asa, Fayum , M erimde gerçekten , A vrupa’da o k ad ar yayılm ış olan neolitik kültürün eski şark ta karşılaştığım ız k arak teristik örnekleri, tek örnekleridirler. Ç ok müsait bir muhitte yaşıyan sakinler, gıd a istihsal eden insanlar olm uşlardır; yeni bir ekonom inin ve istisnai şartların onlara b ahşettiği boş zam anları bu insanlar, avcıların ve normal o la rak çiftçilerin meşgul olm adıkları san atlar ve endüstrilerle g e çirm ek için kullanm ışlardır. F akat, lüks nesneler için kullandıkları h ariç, mahalli malzeme ile yetinm işler ve bu suretle ekonom ik bağım sızlıklarını korum uşlardır. O nlar zarurî olm ası muhtemel m addeleri idhal m aksadiyle dış dünya ile tica ri m ünasebetler kurm aktan sakınm ışlardır. (Bu ekonom ik infirad, yukarıda işaret eylediğimiz m ahalli ayrılıkları izaha yârdım eder). K eza, bu adam ların umumî menfaati mucib işleri yapm ak için kuvvetleri organize etm eğe m ecbur kalm adıkları gibi, top rağa büyük bir serm aye yatırm adıkları da anlaşılıyor. Şa y et içlerinden bir deha sahibi insan suların akıtılm ası için kanallar açm ağı düşünmüş ise, hiç bir şey, arkadaşlarının bu fikrini tatb ik için birleştikle rini tasavvu r ettirecek m ahiyette değildir. Hiç bir şey onları, m eskenlerini nakletm ek veya dışarıya koloniler gönderm ekten alıkoym uyordu. F a k a t bu yaşay ış sadeliğini temin eyleyen iklim şartları çoktan kaybolm aya yüz tutmuştu. Fayum ’da olduğu kadar Merimde’de 13 oturulan m elce yerlerinde, m üteharrik kum ta b a kalarının sızıntıları çölün istilasını haber veriyordu. Nihayet is tasyon lar terkedilm iştir. G erçekten , inen ve küçülen göl k e narında, bir müddet için daha eski iskânın arta kalm ışlarını görm ek kabildir. Lâkin m edeniyetleri soysuzlaşm ıştır.Ç akm aktaşı b altaları artık cilâlı değildirler ve eski baltalar yeniden yontu larak ve keskinleştirilerek kullanılır, aletlerin b o y ları küçülür. Bununla b erab er, bir kaç küçük ok ucunun başında birer “pedonkül,, vard ır. N ihayet, oued’ler kurudukça ve çöl ilerledikçe her şey yok oldu. Belki de bu iki grup g ö çe rıza gösterm iş lerdir. V e belki de ikibin yıl sonra W essex ’te ve Ren b o yunda m eydana çık an lar gerçek ten bunların torunlarıdır. 18 1929, pp. 156-248

52


O rta ve Y u karı M ısır’da buhrana karşı savaş çok daha enerjik bir şekild e id are edilm iştir. Tasiyenleri, Nil vadisindeki uzun bir seri kültürlerin başına koym ak belki de mümkündür. O nların varisleri B ad ari/ enler ve so n ra A m ratiyen ’ler, g erçe k ten, aynı bir ırka mensup görünm ektedirler. Bunlar k ısa boylu insanlardır. Boyları beş ayak ile beş ayak 1/4 arasında tahavvül eder. İnce ve nazik yapılıdırlar. Küçük ve dar olan kafaları, başlan gıçta, negroid ler veya güney Hintlileri ile ço k hafif bir ilgi g ö s te riy o rla rd ı19. B aştan tarif ey lediğim iz m edeniyeti, bunlar, islâh eylem işler ve değiştirm işler dir. Bu tekâm ülün ilk tezahürleri, O rta M ısır’da, B ad ari’yi çev releyen m ezarlıklarda ve istasyonlarda ilkönce m eydana çık a rılmış olduğundan bu m edeniyet B adariyen adı ile anılm akta dır. A ynı safha çok daha güneyde H ierakonpolis’te bulunur ve fakat daha kuzeyde asla gö rü lm ez2’ Bad ariyenlere düşen ilk i ş 21, şüphesiz Nil’in bataklık vadisini tefcir etm ek olmuştur. Çünkü yağm urların azalm ası kuru ziraati gittik çe güçleştiriyordu. Fakat Badariyenlerin aynı ista sy o n d a uzun yıllar oturm adıkları anlaşılıyor. Merimde sakinleri gibi m eskenlerinde, kendilerini rüzgârdan koruyan h asırlarla yetiniyorlardı. F a k a t tahılı anbarlam a usulleri aynı idi. Tahılı top rak la örtülü san d ıklarda saklıyorlard ı. Her ne kadar çakm ak taşından oraklar az bulunmuş ise de, Fayum ve D elta’da olduğu gibi, kızıl buğdayın ekildiği m uhakkaktır. Bad ariyenler sığır ve koyun yetiştiriyorlar ve bunları bazan ritüel olarak göm üyorlardı 22; bununla b erab er M erimde’de o kad ar çok olan domuz iskeletine daha hiç rastlanm am ıştır. K ara ve su avını ço k ça yapıyorlardı. O kların uçlarında ya Fayum ’da olduğu gibi tabanı oyulmuş çakm ak taşı uçları yahut da defne yaprağı biçim inde uçlar vardı. K eza atm a (fır latm a) odunları v e y a B oom erang’lar kullanıyorlardı (R es. 18). Ham m addeleri h ariçten aram ak ihtiyacının çoğalm ası yeni bir ekonom ik faktörün kabüledilm esinin başlangıcını teşkil etti: 19 Biom etrika, X I X . 1927. pp. 110 sq. 20 B r u n to n , Antiquity, III, pp. 4 5 6 - 4 6 5 . 21 Brunton ve Cato n-T h om pson , T he Badarian 19 28.

22 A ynı eser.

Civilization, L o n d r a,


53

Az veya çok sabit bir nevi toptancılık. G özleri boyam ak için mutat olarak kullanılan m alakit’in Sin a veya N ubia’dan getiril diği m uhakkaktır. Ç o k olarak bulunan Kızıldeniz kavkıları, sedir ağacı, ard ıç a ğ a cı ve reçine parçaları, Suriye ile müna sebetleri tahm in ettirm ektedir. Ayni devirde bakırın madenî h assaları anlaşıldı ; bakırın dövül me hassası çoktan takdir edilmişti, lâkin erim ek hassası bilinm iyordu. K eram iklerde görülen gem ilerin tasviri, d iğer taraftan, Bad ariyen ’lerin, seyir ve sefer denem elerinde, ağ aç gövdelerinden yapılm ış basit sallar usulünü aşm ış olduklarını gösterm ektedir. Bilhassa definlere tahsis edilen çanak çöm lekler halâ N il'v ad isin d e erişilm eyen bir tek nik olgunluk gösterirler. E n güzel, fevkalâde ince yapılm ış olanı pişi rilm eden önce, bütün yüzünde cilâ ile bezenm iştir. Belki de bu b ezen me küt dişli bir tarak ile yapılmış ve bu suretle büsbütün nefis d a l galı çizgiler tesiri elde edilmek istenm iştir ki, bunu takd ir için p a r çayı görm ek g erektir. Bazan d e mirli bir sıva İle Örtülmüş olan kâ- Resim 18 — T a h ta Bo o m eran g, seler çok defa, yüz üstü pişirilmişBadan ; Brunton e gore lerdir. Bu suretle serb est havaya maruz kalan alt kısım yanm a (oxydation) tesiri ile esm er veya kırmızı bir renk alıyor, hal buki ken ar ve iç kısım köm ür ve dumanla meşbu olduğundan bunların ok sid asyon ’u bozm a tesiri neticesi siyahlaşıyorlardı. “Ferrik oksit,, bu halde “ferrö oksit,, e inkilâp ediyordu. Bilhassa yanları ço k meyilli ve bazan om urgalı (çıkıntılı) kâselere, ço k defa tesadüf olunur (R es. 19). P em be deve renkli keram ikten küre biçim inde ve k en a rında dört kulbu olan sürahi tipi çok nadirdir ve dışardan ithal edilmiş olm ası gerektir. Hemen hemen üstüvane biçi

54


minde k âseler b a sa lt’tan yapılm ışlardır, ki bunların kenarı fır laktır. Fildişinden sürahiler, küçük üstüvane kâseler ve sap ları uç kısım larında genel olarak ib ek s veya başka hayvanlar şeklinde yontulmuş kaşıklar yapılm ıştır (R es.. 20).

Resim 19 — Bad ari K e r a m i g i ; Brun ton ’a g ö re Vd*

B ad ariyenler deriden elbise giyiyorlardı. K eten e benzer bir bitkinin elyafından oldukça kab a bir kumaş dokum ayı da biliyorlardı. Ş istten d ikdörtgen ve dar, nihayetleri genel o la rak içbük eyli veya kertikli yahut sad ece dikdörtgen b i çim paletler üzerinde ezdikleri m alakit ile gözlerini boyuyorlardı. S a çla rın a , fildişinden ve kuşlar oyulmuş süslü taraklar, yine fildişinden toplu iğneler (veya iğneler) tak ıy orlard ı ki bu iğnelerin başında bazan b ir çen tik v ey a boyun k ıs m ında bir gözcük vardır, bel ki elbiseyi tutm ağa yarıyordu. B akırd an tüpler, cilâlı kuarç veya feldspat’tan inci ler, devekuşu yumurtalarının k abuklarından kesilm iş ku rs lar, Kızıldeniz kavkıları g e r Resim 2 0 — Fildişinden ve oyulmuş t a s l a r ; B a d ari Vö* d anlık veya kuşaklar biçiminde

M ISIR’IN İLK

55

Ç İF T Ç İL E R İ

dizilm işlerdir. K ollard a ve parm aklarda fildişinden bilezik ve yüzükler taşınıyordu. Burunda taştan yapılm ış süslü ve dudak lard a keram ik tam ponlar bulunuyordu. Bir k a ç mezar içinde fildişinden v eya topraktan yapıl mış kadın h eykelcikleri bulunmuştur. Bu heykelcikler, belki de bir ana tan rıçayı temsil ediyorlar ve yahut da ölünün karısı yerine geçiyorlard ı. IV a levhasındaki fildişinden figürin Badariyen iskeletlerin telkin ettikleri fizik tipe uygun değildir. Bu figürin belki T a s a ’dan gelm iştir. M uskalar (am ulette) yontulmuş küçük bir antilop veya küçük bir su aygırı şeklinde tasvir edilmiştir. Bad ariyenlerin ölüleri bazan hasır ile örtülü olarak veya küçük m ezarlıklar halinde gruplar teşkil eden çukurlar içine dizleri bükük bir halde gömülmüşlerdir. C eset genel olarak b a tıy a dönüktür. F ak at istikam et için sıkı bir kaide yoktur. Badariyen m ezarlıkların içinde bulundukları yeni gelm işlerin menşeini tayin güçtür.

zannolunan

Y irm i beş d erece arz’ın güneyinde olmamak üzere yukarı M ısır’dan A kd eniz’e kadar eosen kayalardaki tabü ler çakm ak taşlarını çıkarıp kullandıklarına bakarak, C aton-T hom p son ’ın 23 bunların atalarının bu çakm ak taşının bulunduğu bölgenin güneyinde y aşad ıkları neticesini çıkarm aktadır. Brunton 24, J u n k e r 25 ve S ch arff 23 B adari kültürü ile Nubiyen kültür benzerlikleri üzerinde İsrar etm işler ve bu suretle B adariyenleri güneyden gelm iş kabul eylem işlerdir. Fakat, her bakım dan, Bad ariyenlerin selefleri onlara ço k daha kuzeyli ilgiler bırak m ışlardır. D iğer taraftan bunlar hem fizik ve hem de kültür 23 C a to n -T h o m p s o n . J P A l , LVI, pp. 301 sq. de ve Man, X X V III, 80. 6 - 8 . Ju n ker, « V orläufige B erichte über die G rabungen der A kadem ie d er W issenschaften in Wien a u f der neolithischen Sied elu n g von M erim de Beni sal time ■ in : A n z eig er d er A k ad , d. W iss. Wien, phil. hist. K l. 24 Man, X X V . 103. P e tr ie meseleyi mudilleştirmiştir. Şöyle ki, B ad ariyenlile re bir kısmı

kuzeyli

iti bar iy le

bir

kaynak,

sileks’ lerin

atfe tm iş

solutreen

ve

bu

münasebetleri

m ıştır ; bu mü n asebetle r tabii olarak «Sbaikien»

hususta

büyük

üzerine d a y a n

v e y a A fr ikalı S ti ll - b a y ’e

nisbetle ta mam ile açıklanabilir. 25 Schm id t-F estsch rift, p. 867. 26 D ie A ltertüm er d er V or-und F rü h zeit A egy p ten s (M itt. aus der aegyptischen Sa m m lun g, Berlin, 1931, IV ). p. 24.

56


bakım larından Y u karı M ısır’ın predinastik sakinlerinin ataları dırlar. B adariyen kültürü takip eden m edeniyet m erhalesi-ki eski predinastik v eya A m ratiyen tesm iye olunm aktadır - ço k tanberi B ad ari’den itibaren güneye, aşağı N ubia’ da epi ileriye doğru y er almış bulunan bir çok m ezarlıklar ve bir kaç köy say esin d e malûmdur 27. A m ratiyenler Badariyenlerde tesb it edilmiş olan ve belki de G etuleen veya L ibiyen b ir kan k arış m asına merbut olan ve negroid zannedilen bu hususiyetleri kaybetm işlerdir. A m ratiyenlerin boyu 5 1/4 kadem ’dir. İncedir ler. Nazik yapılıdırlar. Uzun ve küçük bir kafaları ve sert saçları vardır. Bugün doğu Sudan’da B ejo ’larda hemen her bakım dan tıpkısı bir tip m evcuttur. iyi muhafaza edilm iş kadavraların portreleri to p rak tan v ey a fildişinden heykelciklerle tam am lanm aktadır. En eski fildişleri yüzleri traşlı veya uzun ve sivri sakallı mütebariz k a rg a burunlu ve yüksek ve bom be alınlı erkekleri tasvir etm ekted ir (Levha. V e ve VII a). K ad ın lar 28 çok defa saçlarını tıraş ediyorlar ve ayrıca tertip ve tanzim edilen p e rukalar takıyorlardı. E rkek iskeletlerin ve heykelciklerin tekabül eyledikleri endamlı bir tip y an ın d a ileri bir d erecede kalça nah iyesin d e y ağ toplanm ası (sté a to p y g ie = k iç y a ğ ı) ile k arak terlenm iş ikinci bir grup bulunm aktadır. (Levha. IV b). P etrie’ye g öre bunlar, isteato p iji’yi kendileri için güzellik alâ meti sayan muhtemel Ö rafrikalı bir proto-negroid halk ta b a k a sının aynı ve esir edilm iş bir ırkın arta kalanlarının tasviri ola ca k tırla r. Bad ariyenlerd en daha çok eski predinastik M ısırlı’lar m üstakar topluluklar halinde muntazam köylerde, hasatlarının ve sürüleri ile kara ve su avcılarının m ahsulleri ile yaşıyor lardı. K âseler veya m uskalar üzerinde, tim sah ve akrep gibi tehlikeli hayvanların 29 tasvirlerin e bakarak totem ik b ir kü l türün varlığı kabul edilm iştir. Bu devirde rastgeldiğim iz bazı 27 Umumiyetle predinastik Mısır hakkında, Bak. P e tr ie , Prehistoric E g y p t ; S ch arff , G run dzü ge d er aeg, Vorgeschichte. 28 H ornblower, J E A . X V , 1920. pp. 3 0 sq. bu figiirin’lerin bir an ailâhı temsil ettiklerini ve korum a ve velu diy et’e y ard ım ettiklerini sö y lıy o r.

29 C a p a r t , D ébuts de l'art en E gypte, p. 139.


57

sem boller daha sonra klan alâm etleri ve ço k daha sonradan tanrılık tim sali olarak tek ra r m eydana çık acak lard ır. Bundan dolayı, eski predinastik toplulukların, birinci bölümde zikredildiği üzere, Y u k arı Nil’in bugünkü D inka’ları gibi, bağım sız k öy lerd e yaşayan totem ik klanlar oldukları kabul edilm ek istenm iştir.

Resim 21 — P re din astik vazolar üzerine çizilmiş desenler.

58


K ıral veya şef otoritesine delâlet ed ecek hiç bir şey yoktur. E sk i m ezarlıklarda hiç bir m ezar, zenginlik bakım ından bir fark gösterm ediği gibi, bu unvanlardan birini taşım ış olacak bir şah sa da atfedilem ez. Bununla b erab er su taşıyan ları g ö s teren ve umumiyetle kadın olan heykelcikler ve elleri arkada sırtların a b ağ lı esir heykelciklerine b akarak esaretin m evcu diyetine hükm etm ek lâzım geliyor. Şa h sî mala hürmet, “mal işaret,, lerinin kullanılm ası ile anlaşılıyor. Bu işaretler kâselerin üzerine kazılm ıştır. Umumiyetle aynı bir mezarın bütün k âse leri aynı işaretle a y ırt olunurlar. A m ratiyen’ler zemini kısmen toprağa kazılmış yuvarlak kulübelerde yaşarlard ı 30. B ad ariy en ’lerin endüstrileri daha halâ parlak bir durumda idi. A m ratiyen’ler, zıpkın gibi küçük aletler için bile b akırd an faydalanırlardı. Bununla b eraber, b aşları h al ka şeklinde bükülmüş toplu iğneler m üstesna (Resim 22, o), b ak ırın dövülm ek ve erim ek h assaları gözönüne alınm adan taş veya fildişi gibi muamele görm üştür 31. E skiye nazaran dışarı ile m ünasebetler çok daha gen iş ve muntazam idiler. Sîn a b ak ır ve m alakiti, Nubia altını yanında, batı A sya ob sid iy en ve (nadiren) lapisi, Suriye ard ıçı ve zım para tozu (belki N aksos ad asından) 32 Y u k arı M ısır’a kad ar geliyordu. İhtim al transiti kolaylaştırm ak m aksad iyle M ısır’lılar, b irb irle rine bağlanm ış papirüs dem etlerinden yapılm ış çok kullanışlı bir kayık tasavvu r etm işlerdir (Levha VII b). Y ed i veya sekiz çift kü rekle h arek et eden bu kayığın ortasın d a dörtgen iki od acık vardır. Geminin k ıçın d a oturan düm enci d allarla muhafaza ed i liyordu. P etrie, kürekçilerin Nil’in akıntısına karşı başa çıkam ıyacakların d an, bu gem ilerin yelkenli olduklarını zannediyor. Şay et bu faraziye doğru ise, M ısır’lıların insansız bir m otör şeklini kullanm ayı çoktan öğrenm iş olm aları icab ed er. Bununla beraber, bu tip gem iler hiç bir v akit yelkenleri a çık olarak tasv ir edilm em işlerdir. H albuki daha sonra “yabancı,, gem iler bu şekilde tasv ir edilm işlerdir. V azolar 30 Brunton ve C a ton-Th om pon ,

T he Badarian Civilization, Lon dra,

1928.

31 F r a n k f o rt , Studies. II, p. 21. 32 Wainw right, in : A n c. E g . 1927. s. 85.

M ISIR ’IN İLK Ç İF T Ç İL E R İ

59

üzerine hâkedilm iş olan ve kaynağını P aleolitik işaretlerde aram ak icab eden bu alfabe şeklinde işaretlerin imalini ve ço k geniş intişarını aynı ticarete de bağlam ak mümkündür. Dini itikatların ilerlediğini, defin ritlerinin m ürekkepleşmesi gösterm ekted ir. Çölün sıcak kumunda cesetlerin fev kâlade bir şekild e m uhafaza edilmiş olm aları, Nil kıyılarındaki sakinlere, ölümden so n ra hayatın devamı hakkında bilhassa canlı bir telâkki telkin etmiş olsa g erektir.

o

i

2

a 4

t

« 7 9 9

Resim 22 — B ak ırd an küçük a l etler. N egadah; P e t r i e ’ye g ö re, V 5.

D aha yakınlara kadar daha güneyde yaşayan nilotik kab ilelerd e m uteber olan ve kadınları hizm etçileri kurban ederek, efendileri ile birlikte onun gelecekteki hayatında hiz met görm ek için göm m ek âdeti ihtim al terkedilm işti. Çünkü sem patik sihir ço k daha ekonom ik bir usul teşkil ediyordu. B aşları üzerinde testiler taşıyan kadın ve hizmetçi heykelcikleri, b elk i de, g erçe k kadınların ve hizm etçilerin yerlerine g eçi yorlardı. Bu, tarihî zam anlardaki U shapti’lerin rolü olacak tır. İnsanın dilsiz hizm etkârı köpek, bununla b erab er, çok defa efendisini ölümünde takipetm eğe ve onunla b eraber m ezarda göm ülm eye m ecburdur. İnsanın diğer m alları, m eselâ sürü hayvanları, b alçık tan h eykelciklerle tem siledilm işlerdir (L evha X a). P red in astik M ısır’da m ezarlardaki duvar resim leri ölüye verilen hediyeler m erasim ini, kölelerini, işini gücünü ve ölü nün ziyafette ve avdaki zevklerini g ö sterir. Bu sahneler yalnızca ölünün ruhunu eğlendirm ek için değildi, fakat, on larla b era b er bulunan m etinlerin gösterd iği gibi, bunlar kendilerinde bulunan sihir h assası sayesinde ölüye, bu hiz m etlerin ve bu zevklerin g erçek hazzını temin edeceklerdi.

60

D O Ğ U N U N P R E H ÎS T O R Y A S I

P reh islorik m ezarlar b asit çukurlar olduklarından, onları resim le süslem ek mümkün değildi. F a k a t, ilerde göreceğim iz g ib i, defin kâseleri ve arduvazdan p aletler, benzer sahnelerle bezenm işlerdir. Bunlar muahhar âbidelerin teşkil eylediği daimî b ir zincir ile ilk resimli m ezarlara b ağlan ırlar 33.

Resim 23 — E sk i pred inastik devir çak m ak taşı â l e t l e r i : 1 ve 2 hançer, 3 ve 4 ok u çla rı, 5 belki de protod inastik bir ok ucudur, M o rg a n ’a g öre . 33 C a p a r t . adı geçen eser p. 212.


61

Bu m edeniyetin belli başlı k arakterlerin i m eydana çık a r m ak ve ilk faraziyemizi doğrulam ak için bu m edeniyeti k arak terlendiren arkeolojik noktalardan bazılarını yakın dan inceliyelim . B irinci predinastik devir bize taştan hiç bir balta veya keser bırakm am ıştır. F a k a t çakm aktaşından aletler, orak parçaları, kurs veya sivri kuyruklu biçim inde kazıyıcılar, ki ihtimal bun lar tıraş aletleri idiler, ve virgül şeklinde çok güzel bir bıçağın (Resim 31, 85), ki “capsien,, bir uçtan başka bir şey değildir; yon gaları her yüzünden tazyik ile koparılm ıştır 3V O k uçları, eskiden olduğu gibi, iç bükey kaideli veya sap lıdırlar. V e hiç olm azsa N ubia’da şimdi ay veya trapez şeklinde mustaraz ok uçları m eydana çıkm aktadır 33. B alık kuyruğu şeklinde ve ucunda odun veya fildişinden mızrak sapına takıl mış lam lar (L e v h a VIII a), ki avlanan hayvanın ard ayağını kesm eğe yarıyorlard ı, ve büyük rom boid h arbe v eya h an çer (R e sim 2 3 ), ilgi çekici tiplerdir. O v akitler kullanılm akta olan to puza keskin kenarı ince bir taş kurs veya, çok nadir olarak, sivri bir ta ş başı geçirilm işti ( L evh a VII b, a ş a ğ ıd a ) . Balık avı, bazan b akırd an ve ço k defa kem ikten ve Fayu m ’dakilerden daim a daha yassı zıpkınlarla Resim 24 _ Amratiyen çağa ait fil. yapılıyordu (Resim . 24). dişinden v azola r ve h arp on lar. Hepsi de B ad ariy en ’in güGerzeen ç a ğ a ait kaşıkla r Vezel keram iklerinden aşağı, bir çok keram ik cinsleri kullanılı yordu. Siyah kenarlı çan ak çöm lek diye anılan ve dem irli sıv a nın kısm f oksitleşm esiyle elde edilen süslem e usulü ile B ad ari34 Sileksin işlenmesi için, bak, D iospolis Parva. 3d A rc h . S u rv ey Nubia, Report. nci m ezarları S c h a r ff unutmuştur.

1907-8,

pi. 6 2 ;

17, 5 0 ve 17, 78-

62

D O Ğ U N U N P R E H İS T O R Y A S Î

y en ’in güzel keram iğine yaklaşan adi keram ik, onun ne dalgalı çizgili cilâsına, ne de zerafetine sahip değildir. D ikkati en çok çeken şe k iller: sürahiler, çıkıntılı (omur g alı) kâseler, k ısa ay aklı kâselerd ir. En karakteristikleri de d ar ve büyük kâselerdir. Kırm ızı perdahlı, oksid an (y a k ıcı) bir atm osferde tam a men pişmiş, ikinci bir tip keram ik çoktu. K eza irca (réd u c tion) ile siyah olarak elde edilen ve başaltı taklit eden bir keram iğe de tesadüf olunur. En k arakteristiği çizgili dekorlu beyaz çanak çöm lektir ki an cak S . D. 31 ile 35 arasında imal-

Resim 25 — Sep etçilik modellerini taklid eden çizgi bezekli keramik ; C a p a r t ’a g öre , Vl2*


63

edilm iştir. Zemin, kırm ızı perdahlı ve mat bir beyaz motifle bezenm iş bir topraktır. D ekorasyon iki tiptir. Birinci tip, basit düz m otiflerle süslenm iş kâseleri ihtiva eder ki, süsledikleri k âseler gibi, orijinalleri olan sepetlerden mülhemdirler (Resim 25). D iğerleri hassaları baştan zikr edilmiş olan insan ve hayvan tasv irleri ile süslenm işlerdir ve herhalde g erçeğ i kopya e d iy o rla r d ı; n eticeler daim a ço k güzel olm amıştır (Levha VI b.). Bu sahnelerin b aşlan gıçları kırmızı perdahlı veya siyah kenarlı kâselere kazılm ış, çok kab a tasvirlerdir. Bazı hallerde, kabartm a olarak yapılm ış hayvanlar ve, genel olarak, filler veya su ay g ırları, kâsenin ağzı kenarında sıra la nırlar. Bu resim ler ve zürafaları, B erb eri koyunlarını ve akrep leri g ö ste ren diğer resim ler, bize Nil vadisinin ve hemen

Resim 26 — Çizgili siyah keramilc, Vti*

civarlarının prehistorik favnası hakkında ço k canlı bir fikir v erirler. Ç izgili dekorlu beyaz keram ikin bir tâbii de bilhassa N ubia’da bulunan çok nadir çizgili siyah keram iktir. Bu keramik, tekniği bakım ından T a s a ’nın kâselerine tekabül eder ve onlar gibi bir h asır örgü ile kuşatılm ış bir kabağı takliteden bir k aç kâse m üstesna, sepet m odellerinden mülhem dirler (Resim 26). Nadir olm akla b erab er, taş, çöm leklerin yapılm asında kullanılm ıştır. Birinci predinastik devrin yegâne tipleri ayaklı ve yumurtamsı büyük kâselerdir. A ğızlarının hemen

64


altında iki kulp vard ır. V e yanları hafifçe muhaddep ve ağız ken arları m ütebariz küplerdir. (L evha VI a). Predinastik taş kâseler sırf ince taneli sah ralard an ve b ilh assa basait ve alb atrd an yapılm ışlardır. D iğerleri, fildişinden veya deve kuşu yum urtası kabuğundan yontulmuştur. T u v alet eşyaları gözlerin halâ m alakitle boyandığını gösterm ekted ir ki, m alakit ya rom boid (Levha, VII b, aşağıd a, sağd a), veya hayvan şeklinde şistten paletler üzerinde ezili yordu (Resim 27). Madde ya hakiki dişler veya y assı fildişi parçaları veyahut benzer şekilde taşlarla süslenm iş küçük torb alarla taşınıyordu. V ücut, çeşitli tatu ajlarla örtülü idi. Sa çla rd a veya perukarlard a, B ad ari’de olduğu gibi uzun dişli ve fil dişinden tarak lar ve aynı işe yarayan fildişi iğneler takılı idi. Boynun etrafında, d ev e kuşu yum urtası kabuğundan yapılm ış ku rslardan, kornalinden, isteatit’ten, feld sp at tan veya cilâlanm ış yeşil inci lerden, deniz kavkılarından ve m ercandan g erd an lık lar asılı idi. Boyuna, hayvanları, kuşları v eya b alıkları g ö ste ren ve totem ik veya sihirli Resim 27 — Balık biçimi şist m uskalar olan şistten pandanp ale t, N egad ah , Vs tifler takılıyordu. K ollar kavkıd an, fildişinden v ey a sedeften bileziklerle kaplı idi. H eykelciklere b a k ılır sa erk ek ler, “étui lybien,, (veya “P enistasche,, = K adip kılıfı) m üstesna, çıplak geziyorlardı. (L ev h a VII a, ortad a) S açların d a kuş tüyleri takılı idi. Bununla b era b er ay akların d a ottan sand allar vardı. K adınlar kum aştan bir önlük, bazan da perukarlar taşıyorlard ı. M ezarlar az derin beyzi çukurlardan ibaretti. C esetler çukurlara bükülm üş bir vaziyette göm ülüyordu. Bazan bir m ezarda b ir ço k cesetlerin bulunduğu vakidir. B aşka hallerde isk elet kem ikleri karm a karışık bulunduğundan defnin, cesetin etlerinin ayrılm asından sonra yapıldığı an laşılıyor. Evvelce zikredilen sihri cihazdan başka ölünün yan ınd a b o lca silâh,

M I S I R ’IN İL K Ç İ F T Ç İ L E R İ

65

süs eşyası, yiy ecek bulunurdu. Bunlar ölünün gelecekteki yaşayışında ihtiyaçlarını karşılam ak içindiler. H eykelcikler muh telif kategorilere girerler : ilkönce, fildişierinden parçalarda yalnız baş oyulmuştur (Levha V a). So n ra fildişinden tamamen oyulm uş bir seri heykelcikler gelir. En eski nümuneler fev kalâdedirler ve büyük bir gerçek çilik ile yapılm ışlardır. Bun lar, takriben S . D, 38 de, yani birinci predinastik safhanın

Resim 2 8 — Fil dişi t a r a k la r . Lj 2 .

sonuna doğru, kaba, yalnız baş ve gövdeyi gösteren ve “gerzeen,, devirde halâ mevcut olan yontulmamış beceriksiz ta s virlerin yerine g eçerler (Resim 29). T op raktan veya balçıktan figürinler, genel olarak çok iptidaidirler. Şahıslar, ayakta veya çöm elm iş bir halde, kolları kalk ık veya memelerin altında kavuşmuş olarak görünürler. (Levha VII ve V III). P r e h is to r y a

F. 5

66

DOĞUNUN PR E H İS T O R Y A SI

Bu kom pleksi (bütünü) tarife yarayan bütün karakterleri, y erleşik hayat ve bu hayatı mümkün kılan tahıl, evcil hayvan lar, çakm ak taşının çok iyi işlenm esi, siyah ken arlı keram ik, şistten palet’ler, fildişinden ta ra k la r ve iğneler, kavkıdan ve cilâlı incilerden bilezikler, bütün bunlar, B ad ariy en ’ler tara fından yapılm ış keşiflerin İslahları yahut da az veya çok doğrudan doğruya m üştaklarıdır. D iğer taraftan, beyaz k â se lere boyanan v ey a siyah k âselere ve şist paletler üzerine çizilen sahneler, üslûpları ve m anâları bakım ından evvelki b ö lümde tarifedilen “capsien,, resim ler ve grav ü rler ile çok sıkı bir yakınlık gösterirler. Her iki grup, aynı h ayata ve aynı enpresyonism aya delâleted er, fakat M ısır’lı artist yeni bir

2

Resim 29 — A rk a y ik figiirinler,

N egad ah . 1/ ‘2-

ifade tarzı ararken kuzey A frikalı veya İspanyalı m eslekdaşlarının çok aşağısınd a kalıyor. E. S. Thom as 3(5 Ispanya’nın en muahhar m ağaralar sanatının en çok konvansiyonel unsurları ile beyaz ve siy ah kâselerin işaretleri arasında m ufassal bir karşılaştırm ayı, son zamanda, denem iştir. Müellifin m eydana çıkard ığ ı bir çok tesadüflere nazaran birinci predinastik safha sanatının yalnız aynı ülküden mülhem olm akla kalm adığı, fakat doğu Ispanya sanatının aynı istikam etleri takip ederek tekâm üleylediği a çık ça görülüyor. Bundan b aşka doğu’da ve b a tı’da kıyafet bir çok ben zerlikler gösteriyor. S a h ra kayalarında tasviredilen tüylü 36 IR A I, \M\, pp. 385 sq.

M I S I R ’IN İL K Ç İ F T Ç İ T E R İ

67

b aşlıklar, çizgili dekorlu beyaz kâselerde tekrar m eydana çıkarlar. B alçık ve fildişi heykelciklerd eki kadip kılıfı, C ogou l’da kullanılm ış olan aşığ a takılan halkaları, birinci predinastik safha’nın kilden heykelciklerind e de m evcuttur. D evekuşu yu m urtası kabuğundan yapılan incilerin prototipleri C ezayir’in “capsien,, kalıntılarında vardır. Predinastik köpek A lpera - da 37 temsiledilmiş köpeğe benzer. Tip bakım ından “capsien,, olan m ustaraz ok ucu, birinci predinastik safha esnasında, N ubia’da, dişli Badariyen form anın yanı sıra m eydana çıkar. Y u k arı M ısır’ın eski pre dinastik m edeniyetinde, tamamen Badariyen nilotik bir temel üzerine yerleşm iş olan ve kuzey A frik a ’da çok uzun bir g e ç mişe sahip bulunan bu kad ar çeşitli şekillerin bulunması, bu bölü mün başında ileri sürülmüş olan nazariyeyi teyidediyor. Birinci predinastik kültürde Badariyen kültüre yab ancı yeni Libya unsurları vard ır. Getüllü g ö çeb eler çöl haline dönen bir mem leketten kaçarak Nil’in bereketli vadisini istila ettiler ve B a dariyen çiftçilerle karıştılar. Bu g ö ç Nil vadisinde negroid unsurların ortadan kalkm asını izaha yardım eder. V e zıt m ede niyetlerin ve ayrı geleneklerin karşı karşıya gelm eleri birinci predinastik kültürün gelişm esinin alâmeti olan büyük adımın ileriye atılm asına sebep olmuştur.

37 En tam bir say ış S ch arff

21 sq. ; A Z , L X I . 1926 p. 22.

t a r a f ın d a n verilmiştir,

G ru n d zü ge. p p .

D Ö R D Ü N C Ü

BÖLÜM

MISIR’IN PREDİNASTİK BİRLEŞMESİ Y u k arı M ısır’da m üşahede eylediğim iz tarza muvazi süreli bir evrim den D elta’da bahsetm ek mümkün değildir. Merimde kültürü ortadan kalk ıy o r. B ad ari’nin kuzeyinde Am rati kültürü izine hiç rastlanm am ıştır. A şağı M ısır’da, yontulmamış figürinler şekilinde resim 29 daki tipin inenlerinden (d escend an t) olan ve Am rati kültürüne ak raba bir kültürün izleri m eydana çıkar. Bu kültürün izlerini gösteren bu figürinler belki de Delta’y ı terk eden m ülteciler tarafından, takriben M enese devrinde G irit’e sokulm uşlardır h D iğer delilleri, son zamanda K ahire civarın da Ma’a d i2 de keşf edilen ve aynı devre ait olan bir kültürün bazı şekilleri verm ektedir. B ataklık geniş. D elta’da yaşam a şartları, g erçek ten yukarı M ısır’ın dar vadisindeki yaşam a şartların d an çok farklı idiler ve daha ziyade VI. b ö lümde yazacağım ız Süm er’in yaşam a şartların a yaklaşıyorlardı. K öy leri su baskınlarından suni setlerle m uhafaza etm ek ve çakm ak taşı ve diğer ham m addeleri aluviyal memleketin sınırından ithal eylem ek zarureti vardı. Bu çeşit şartlara uy mak, daha g ü n e y d e 3 zarurî olm ıyan, bir sosyal organizasyon seviyesine ulaşm ağı gerekli kılıyordu. Bu bakım dan, Delta çev resin e in tibaktan doğan bu m edeniyetin A m rati kültüründen çok daha yüksek bir tipe sahip olm asını beklem eliyiz. A şağı Mısır, nihayet A sy a ’lı ilgileri aşikâr olan daha yü ksek bir m edeniyetin merkezi olmuş ve bu medeniyet eninde sonunda yukarı M ısır’a k a d a r genişlem iştir. G e rçek te, bu m edeniyet doğrudan doğruya bu sonuncu b ölged e tanınm ış ise de, onun kuzeyde de m evcut olduğunu em niyetle söyliyebiliriz. Y u k arı M ısır’da am ratiyen m edeniyetle, gerzeen m edeniyet arasın d a ani bir kopuş yoktur. G erzeen m edeniyet, çok daha 1 E v a n s , Palace o f M inos , II, p. 30. 2 Menghin ve

Amer,

Excavations

o f the

E gyptian

U niversity

M aad i. C aire, 1932. 3 Wainwrig ht, J E A , IX. 1923 k. 27, Sch arff, AZ, 61, p. 27.

at

M I S I R ’IN P R E D İ N A S T İ K B İ R L E Ş M E S İ

69

eski unsurlarla k arışarak ve onlara hakim olarak yavaş yav aş nufuz eylem iştir. Y en i tip kâseler, silâhlar ve süsler daima çoğ alan bir sayıda çıkm akta ve evvelâ eskilerin yerine g e ç m ekte, sonra da onları tam am en bertaraf eylem ektedirler. Buna müvazi olarak, eski m edeniyet güdükleşm ektedir. V e şayet siyah kenarlı keram ik yapılıyorsa, yeni hiçbir şekil S . D .40 dan sonra m eydana çıkm ayor. Y u k arı M ısır’da tanıdığım ız şekillerdeki gerzeen m ede niyet i , am ratiyen m edeniyetten, bir taraftan yüksek zenginliği ve teknik üstünlüğü ve d iğer taraftan , silâh, çanak çöm lek ve k ıy afet hususundaki rad ik al bir değişm e - ki mazi ile olan bağın koptuğuna delâlet eder - ile ayrılır. Şay et birinci unsur lar sanat ve endüstrinin müstakil ilerlem elerinden servetlerin çoğalm asından ve dinî ve sosyal düşüncelerin kuvvetlenm e sinden mütevellit iseler, silâhların ve kıyafetlerin değişm esi bilâkis dinî ve cenaze merasim ine ait ritlerdeki mutlak değiş m elere yakın bu değişm eler ancak etnik v eya politik seb ep lerle izah olunabilir. Bunlar ön geleneklerin tabiî bir mahsulü gibi kabul edilem ezler, bilâkis, yerleşm iş adetlerle aşikâr bir ayrılığa d elâlet ederler. Bu olay, ihtimal yabancı bir nüfuzun mucip olduğu ayrı bir çev rey e (cy cle) ait kavram ların kabul edildiğini gösterir ve gerzeen kültürün N uba’ya girm em iş olm ası bizi bu intibal ınızda teyit etm ektedir. Geçm iş ile olan bağın kesilm esi aşağıd aki noktalarda kendisini g ö ste rm ek ted ir: armut biçim i bir topuz (S. D. 4 2 ), kurs biçimi tipin yerine g eçer ve o da kült ob jesi olarak y a şam ağa devam eder. Balık kuyruğu biçimi lamlar (taban ı U şeklinde) (S. D. 36) tabanı U şeklinde kırlangıç kuyruklu bi çimi lam lara yerlerini b ırak ırlar (Resim 30). P ala biçimi b ıça k lar (Resim 31,84) Virgül tipinin (S. D. 45) yerini alırlar. Ç akm ak taşından hançerler m eydana çık ar ve tabanı iç bükeyli ok uçları ortadan kalkar. Bununla b erab er keski lamlı oka bazan tesadüf olunm aktadır. H atta orta M ısır’d a bile S . D. 43 den so n ra figürinler kilden yapılm am ışlar ve S. D. 4 G erz een

medeniyetin

genel

h atları

E g y tp ve S ch a rff, G ru n d zü ge’ye mü ra caat.

hakkında, P e tr ie

Prehistoric

70


45 ten sonra d a fildişinden oyulm am ışlardır. Buna mukabil kil ve taş k âseler hayvan şekillerini taklit ederler ve fildişi tercihan m uskaların ve kaşıkların yapılm ası için kullanılır ki bunlar am ratiyen kültürü için m eçhuldürler.

'A/*! Resim 30 — T a b anı V şeklinde

lamal ar,

N egad ah . P e t r i e ’ye g öre . Vs •

Ev işlerinde kullanılan çanak çöm lek-ki etnik değişm elerin en h assas h abercisid ir kökünden değişm iştir. Siyah kenarlı keram ik ve kırmızı keram ik yapısı durmamış, fak at yeni şekiller görülem ez olm uştur. Ç izgili süslü beyaz keram ik tamamen

M ISIR’IN P R E D İN A S T İK B İR L E Ş M E S İ

71

ortadan kalkıyor. Bu m edeniyetin k arak teristik keıam iği, açık deve renkli ve esm er kırmızı renkli resim lerle boyanm ış kilden çanak çöm lektir. Bunlara boyalı kâseler (vase peint) adı verilir. O kadar açık renkli eşyanın yapılm ası teknik bakım ın dan, kırm ızı ve siyah mam ulâttan çok farklı gelenekleri tazammun eder. Bu b o y alı kâselerin ve hususiyle simit (b o u r r e le t) kenarlı, ve boru biçimi uzun kulplu şekillerin prototiplerini

Resim 31 — Ç a k m a k

taşından

b ıça k lar 8 3 ve 8 5 , A m ra ti^ e n . 84,

G erz een 82 ve 86 g e ç

G erzeen , V ‘>

b a k ır veya sepetçilikte değil, taş işleri sahasında aram ak g e rektir. İlk boyalı kâselerin motifleri büyük daneli taşın b en ek lerini veya bugün olduğu gibi İtaly a’da kiyanti (C hianti) adı verilen kırm ızı şarabın doldurulduğu şişeleri veyahut zencefil kâselerini saran saz kılıfları taklit ederler. G erçek ten b ir çok m ezarlar’da taştan yapılm ış kâseler vardır ki bunların biçim i

72

DOĞUNUN P R E H İST O R Y A SI

topraktan m odellerinin tamamen benzeridirler. Bunlar ön ceki devrin kâselerinden hem şekilleri ve hem de k ab a daneli ve akik gibi ren garenk (jasp ée) taşın çokluğu bakım ından ayırt olunurlar. (Levha. IX a) Y en i bir unsuru meşhur dalgalı kulplu küpler - ki gitgid e artan soysuzlaşm adan P etrie’nin seriler (séqu n ces) sisteminin ilk temelini teşkil eylem iştir ( Levha IX b) - ve genel olarak kırm ızım trak ve bazan sivri taban lı kab a bir çok kâseler teşkil eder. Bundan başka, ihtimal ithal malı olan, gag alı bir k aç küp ve hayvan biçim inde kilden veya taştan kâseler bulunur. Bu “thériom orphe,, şekillere yabancı bir etkinin delili gibi b a k ıl m ıştır. F ak at tasvir edilen hayvanlar su aygırları gibi aşikâr olarak Nil havzasına ait türleri ihtiva etm ektedir ve hayvan biçimi “ thériom orphe „ bir kaç kâse, orta predinastik devrin taştan eşyasının tıpkısı taştan ve aynı karakteristik özellik lerle yapılm ışlardır. (Resim 32)

Resim 32 — Biçim ve d ekarasy on bakımlard an t a ş ta n kapları taklid eden boyalı v azolar, (o r t a d a kordonlu

iki k ü p ) . Vo»

S . D. 4 5 ’ten sonra boyalı vazolar tabiattan , bitkilerden, hayvanlardan, gem ilerden alınan konularla bezenm işlerdir.

73


Bu tem a şimdi m ücerret ve üslûplanmış olarak işlenm iştir. V e beyaz dekorlu eski çanak çöm leklerin naturalizm ası ve can lılığı ile tezat halindedir. D aha az tam olm ayan değişiklikler kıyafetlerd e ve tuva let eşyasınd a görülm ektedir. S . D. 42 den sonra uzun dişli tarak lar ortad an kalkm ıştır. Onun yerine bazan sa ç iğn eleri ve kom bine olarak kısa dişli ta rak lar geçm iştir. S. D. 40 tan iti baren rom boid biçim şişten paletlerin ve onlarla b erab er mala kit to rb aların ı süsleyen uçların ve dişlerin m odası g eçiy o r. Bu nunla b eraber gözler hayvan biçim i paletler üzerinde ezilen ma lakit ile boyanm ağa devam ediyor. Manevî hayat sahasında, heykelciklerin terki ve boğa (S . D. 4 6 ) sinek (S. D. 48), atm aca ve diğer hayvanların başları şeklinde m uskaların kabulü yeni bir ruhî yönelm eye delâlet eder (Resim 35,6). C enaze ve tedfin ritleri bir devrim g eçirir. C esetlerin duruşu artık sıkı yönelm e kanunlarına tabi değildir. M üşterek m ezarlar ortadan kalkar, köpekler artık efendileriyle birlikte göm ülm ezler ve m ezarlarda silâhlar çok daha seyrekleşirler. B ez ek ler, vazolar ve a le tle r, defin esnasınd a k asd î olarak kırılm ışlar ( yani belki de “öldürül müş,, 1er ) dir. Bununla b erab er am ratiyen kültüründen G erzeen kül türe bir geçiş yalnızca bir b a r b arlığın diğer bir barbarlığın yerine geçm esinden çok daha fazla bir şey ifade eder. Birinci safhada varılm ış olan yüksek m edeniyet seviy esi muhafaza edilmiştir ve bu temel üzerinde yeni yapılar kurulm aktadır. Y e ni fikirlerle ve çok daha geniş m ünasebetlerle zenginleşm iş bir kom pleks ( b ir lik ) m eydana ç ı kar. Geçim in tem elini çiftçilik teşkil etm ekte devam ediyor.

R e sim 33 — Bir gemi re sm i ile süslenmiş

vazo.

74


V e avculuğun nisbi önem i, azalm aktadır. Bunu m ezarlardaki av silâhlarının ortadan kalkm ası da gösterm ektedir. Bazı k ö y ler şimdi k a sa b a ve şehir olm ak yolunu tutm uşlardır. Bunlar büyük sitelerin çekird eklerid irler ki tarihî zam anlar geldiği v ak it n om adı v erilecek olan m ahalli b ölg elerin m erkezleri o lacak lar ve hayvanları veya otları tem sil eden işaretlerle tefrik olunacaklard ır. Bilginlerin çoğu, nom’ların tarihi b a y ra k larının, bölgenin patron veya fetişini tasv ir ve tem sil eden totemik b ay rak lard an b aşk a bir şey olm adıklarında hem fikirdirler.

Resim 3 4 — H a y v a n biçiminde (theriomorphiqııe) v azola r ve ibikli v a z o la r » C a p a r t ’a g ö re V 9.

İmdi, boyalı vazolar üzerinde tasv ir edilm iş olan gem iler, serenlerinde, önde, bir işaret taşırlar (Resim 33). Bu işaretler,


75

hemen daim a sonraki nom’ların bayraklarına tekabül etm ekle kalm azlar. F ak at aynı vazo üzerinde iki veya üç gem i tasv ir olunduğu zam an bunların aynı işaretleri bitişik nom lara ait olurlar 5. O halde, am ratiyen devirde fark ettiğimizi zannetti ğimiz totem ik klanların, şimdi tarihî m erkezlerinde kuvvetli bir surette teessü s etmiş oldukları açık olarak m eydana çıkıyor. Bunlardan bir k açı, yalnız g eç kalm adan vukua g elecek olan birleşm ede ortadan kalk acaklard ır. Totem ik organizasyonun yeni bir delilini belki de, yu k arıd a bahsetm iş olduğumuz m uskalar gösterm ekted irler. B enedite (i fil dişinden bazı b ıça k sapları üzerinde tasv ir edilen hayvan teorilerinin, to te mik klan lar arasındaki kav gaları gösteren Piktüral yıllıklar olduklarını tahmin etm ektedir. H ayvanlar daim a aynıd ırlar ve aynı sıra üzere g ru p lan m ışlard ır. Y u k arı M ısır’ın birinci nom’unun (E lefantin) tarihî alâm eti olan fil başa gelir. E l A m ra h (L e v h a . X ) da bulunmuş olan topraktan bir ev bu klanların erkeklerinin m es kenleri hakkında bir fikir ver m ektedir. Bu, toprak veya h atıllar dan yapılm ış sağlam bir yapı dır. Uzunluğuna yüzlerinden biri üzerinden Lahtadan çerçe veli bir kapısı vardır. Evin yü zü 8 X 6 m etre olarak ölçülm üş tür. M antıkî olarak bu toplu lukların, işçinin teknik tekem mülünü mucip olan bir iş b ö lümüne ( iş ih tisa sı) sahip ol, , , t ı _ ı t,duklarını kabul gerektir. ,

R e s i m 35 — M u s k a l a r : 1, B o g a . t „ başı 2, K ap lu m b a ğa , o , pençe, v s. 3 / 4.P e tr ie y e g öre , S, D, 65.

F ev k alâd e işler, ve en sert taşları işliyebilen bu taş delici ve sıvatıcı ihtisaslaşm aya d e lâlet ed erler. B akır bununla b erab er nadirdi. Y a ssı b ıçaklar ve keserD N ew b erry , L A A A , Nil p. 33.

I, p. 1 8 ; V . P. 1 3 4 ; cf. Moret,

6 J E A , V, p. 2 25 Sq. cf.

p. 123.

C la n s , p. 136.

76


ler (Resim 37), b ıça k la r ve usturalar (Resim 38), baltalar, iğneler ve küçük pensler yeryer bulunmuştur, fakat ortası kabartm alı S. D. 60 a ait bir hançer (Resim 37, 3) m üstesna, b ilh assa m adenî tip m evcut değildir. T akriben S . D. 50 tarihli ilk m a den î hançerler yassı ve ü çgendirler. Bunların kolları ay şek linde olan ve hançerin lam asını her iki yandan sıkıştıran bir sapa takılırlar. Bu usul, daha sonraları M ısır’ın karakteristiğini teşkil ed ecek olan usulün aynıdır. (Reim 39) Ç akm ak taşı endüstrisi daima ilerde idi. G erçekten bu devirde çakm ak taşını işleme san atı 40 dan pek az sonra başlayan, yongalar

0

<®)

û :j ZSJ ¿2»
serisinde işçiliğin evcine varm akta ve S. D. 55-56 nın güzel b ıçaklariyle en son haddine ulaşm aktadır. Bu harikulade lamlar yongalard an yapılm ışlardır. Y on g alard an yapılan bu lam lar ilk önce cilâlanm ışlar ve sonra bunların üzerinden tazyik ile la m eller koparılm ıştır. Bu am eliyenin bununla b e ra b e r pratik hiç bir fay d ası yoktu (L evha IX a). T ab iatiy le ticaret ço k daha gelişiyor. O rta predinastik devir m ezarlarında hem kurşun, gümüş, am etist ve turkuvaz hem de önceki d evirde zikrettiğim iz yabancı m enşeli m addeler bulunm aktadır. Lapis-Lazuli ço k taammüm ediyor.


77

Dinî hayatın ilerlem esi ve keza dam ataşı oyunlariyle elde edilen zevkler ruhî bir evrim e delâlet ederler. M enes’in dinastik tanrısının sem bolü atm acanın, Hathor ineğinin m uskalarının ve diğer tan rıların alâm etlerinin kullanıl ması, bu totem lerin ihtimal çoktan m ahalli tanrılar m evkiine sokulduklarını ifade ed iyor. Fak at ne kutsal yer, ne de tapınak (m abed) o lacak bir y er ele geçirilm em iştir. Y alnız m ezarlar bu devrin düşüncelerindeki evrim hakkında bize açık bir fikir verm ektedir. R. 37

v

a

U-

Resim 37 — B akırd an balta la r ve yassı hançerle r. Gerzeen , N egad a h . Vö P e tr ie y e g öre .

İlk 'm ezarların az derin oval çukurları, S . D. 35 den az sonra uzunca b ir yarm aya inkılap ed erler. S . D. 40 tan sonra

78

DOĞUNUN PR E H İS T O R Y A SI

yanlardan birinde hed iyeleri-ki zaman g eçtik çe çoğalıyorlard ıkoym ağa mahsus bir ken ar bırakılm ışdır. Y ahut bütün çukur ölüye verilen hediyelerle doluyor ve ceset ise kayaya oyulmuş küçük bir od acık ta duruyordu. D iğer hallerde, cesetin etra fında odundan bir nevi sığınak vücuda getiriliyor ve ceset ya tahtad an bir tabut içine y atırılıyor veya dallardan y a pılmış bir y atak üzerine konuyordu '. Gerzeen devrin sonunda zenginlerin m ezarları pişmemiş tuğlalarla örtülm üşlerdir. Hierakonpolis ’te bu m ezarlardan bir tanesi 8 4 m. 5 X 2X 1 m. 50 ölçüsünde idi ve enine bir duvarla eşit iki kom partım ana bölünmüştü. Bu bölüntü aynı devrin diğer m ezarlarında da bulunm aktadır. H ierakon polis’teki bu mezar yegâne bir özellik arzed er: Duvarları çam urdan bir sıv a tabak ası ile sıvanm ış, sonra bir duvar resm ine fon teşkil etm ek üzere sarı aşı boyası ile b a dana edilm iştir (Resim 40) A rtist, boyalı vazolar üslubunda, kır mızı, siyah ve beyaz renkte, av sahneleri, insanlarla kayıklar arasınd a kavgaları, dansları g ölg e gibi resimlemiştir. Bu resim, aksak lıkların a rağm en, hem sonraki m ezar fresklerinin atası ve hem de prehistorik vazolard aki resim lerin doğrudan doğruya zadesidir. Bu resim tarih î zamanların m ajik olduğu bilinen sanatı ile yine m ajik m ahiyette olduğu tahmin edilen, uzak bir geçm işin, san atı arasında m utavassıt halkayı teşkil eder. Tarif ettiğimiz mezar serileri sosyolojik bir mana da taşır lar. Biz burada, son haddini H ierakonpolis resim li mezarında gördüğümüz, yükselen bir servet ve iktidarın m erkezleşm esini keşfediyoruz. Bu muhteşem kabird e yatan , klanın b asit bir şahsiyeti değil, fakat bir şeftir. Halk kütlesinin üstünde, bir kıral otoritesi altında memleketin birleşm esi için yolu h azırla m akta olan bir iktidar o rta y a çıkm ıştır. O rta predinastik safha esnasında Y u karı M ısır’ın kültürünü ayırt eden yeni unsurların şim alden veya şimal - doğudan geldiği umumiyetle kabul edil miştir. Bundan başka yenilikleri vücuda getirenlerin S . D. 39 dan önce, ço k uzun bir zaman esnasında, Y u k arı Mısır ile tem asta oldukları da hemen hemen şüphesizdir. Çünkü bu 7 E l A m ra h , p. 7, 8 H ierakonpolis, II. p. 21.

79

M ISIR 'I N P R E D İ N A S T İ K B İ R L E Ş M E S İ

tarihten önce münferid b oy alı vazolar Y u karı M ısır’a varm ak için yollarını bulmuşlardır. H iç olm azsa, bu unsur Petrie 9 ta ra fından doğu çöl sakinlerine atfedilm iştir ki burada fizik şa rt lar vazoların yapılm asına yarayan taşların kullanılm asını kolaylaştırabiliyorlardı ve Mısır prehistoryasının öncüsü P etrie’ye g öre saçları kuyruk biçim inde toplanm ış bu adamlar, ilk F ira vunlara, orta predinastik m ezarlarda bulunmuş tipte taştan yapılm ış vazoları vergi gibi verm ek için oradan geliyorlardı. D algalı kulplu küpler, diğer taraftan P etrie, F ra n k fo rt1(1 S c h a r ff11 tarafından Filistin ve Su riy e’ninkilerle karşılaştırılm ışlardır. H erhalde A sy a ile tem asların olmuş bulunduğu muhak kaktır.

Resim 3 8 ( S o ld a ) — Y a s s ı bıçak v ey a u str a , V 2. Resim 39 ( S a ğ d a ) — Bak ırd an ve fildişi kabzalı re s to r e edilmiştir, V 4.

yassı hançer El A m ra h

Armut biçim i topuz, hayvan biçim i vazo, gagalı vazo ve ihtimal açık bir zemin üzerine, içabeden teknik usullerle yapı9 P reh . E g y t. 10 Studies, I, p. 104. 11 G rundzüge, p. 32, fa k a t Bak. S ch m id t-F estch r.’te kitleri.

J u n k e r’in

ten

80

DOĞUNUN P R E H İST O R Y A SI

lan koyu d ekorasyon geleneği, bütün bunlar Ö nasya boyunca Kiş ve S u sa ’ya k ad ar uzanan büyük kültürel sahaya ait unsurlardır ki diğer bir fasılda daha iyi anlam ağa çalışacağız. İptidai bir yazıtı ihtiva eden yeğan e bir silindir nümunesi (S. D. 4 6 ) bizi aynı tarafa y ö n eltm e k te d ir12. O rta predinastik. M ısır m edeniyetinin hiç olm azsa köklerinden biri A sya top rağın a derince sokulmuştur. Su riy e’den mülhem O siris efsanelerini ve güneye doğru genişlediğinde, doğu D elta’nın hâkim iyeti altında m emleketin bu ilk birleşm esini, haklı o la ra k bu kom plekse bağlam ak kabil o lacaktır. Ju n k er, bunu b irçok efsanelerden ve bilh assa O siris ve Seth arasındaki m ücadelelere ait efsanelerden istih raç etm iştir. F ak at g erzeen m edeniyet kültür bakım ından A syalı b ö l g ey e mensup ise de, onun merkezi batı D eltada kurulmuştur. Burası Libyaya ait Tehenû m em leketi, N ew berry’ye göre Zeytin Ziraatinin vatanıdır. Hemen yanında mina imaline yarayan geniş natron depoları mevcuttur. İmdi, N ew b erry 13 boyalı vazolarda tasvir edilen 288 gem iden 166 sında Harpon nomunun işareti dikilmiş olduğunu, bu nomun tarihi zam anlarda Nil’in Kanopik ağzında bulun duğunu gösterm iştir. Buna mukabil diğer 80 gemi ise batı D elta’ya merbut nomların işaretini taşırlar. D iğer bir işaret olan balık, tarihimizde ortadan kalkar, fakat E g e ’nin eski gem ileri üzerinde tek rar gözükm eye başlar. N ew berry, bundan başka, M ısır’ın belli başlı limanının batı d eltada, harpon nomunda bulunduğunu tespit etm iştir. O halde Mısır, batı delta vasıtasiyle G irit ile tem asa girm iştir. Su riy e etkileri de aynı deniz yolu ile naklolunm uşlardır. O rta predinastik kültür o halde, büyük bir kısmı itibariyle bu aşağı M ısır’ın mahsulüdür ve yukarı M ısır’a genişlem esi kuzeyin kültürel üstünlüğünü gösterm ekted ir. S. D. 45 ten sonra ithal edilen ve gem i resim lerini taşı yan vazoların tasv ir ettikleri gibi cenuba yeni kültürün zorla sokulm ası ve batı d elta kudreti, kuzeyin politik egem enliğini 12 E l A m rah, pi. VII, I. 13 L A A A , V, P . 134.

.slaı

Levha : X I

M ISIR IN P R E D İN A S T İK B İR L E Ş M E S İ

81

aksetiriy o rlar mı ? Bu egem enlik S e th e ’nin tefsirine nazaran Shem sou H orların efsanesinden anlaşılm aktadır. H arpon b a y ra ğ ı altında seyrüsefer eden gem iler H orus’a refakat eden Mesniu veya H arponör’le r in 14 gem ileri m id irler? Y en i gerzeen kültürün güneye doğru ilerlem eleri bazı filologların teorisine uygun olarak b aşlan gıçta hami olan bir dil temeli üzerine sami unsurların karışm asın a mı tekâbül e d iy o rla r? Memfis

1 Resim 4 0 — Hierakon polis de bir mezarın duvar resmi.

v e H eliopolis takvim i ve keza D elta y azısı bu devirde mi bütün M ısır tarafından kabul edilm iştir? İsa’dan ön ce 4236 daki birinci (sothiyak siki) S . D. 4 5 ’e takribi olarak tevafuk ed ecek midir ? Bütün bu teoriler makul görünm ektedirler. Ç o k sonra topuzu ve oku ifade ed ecek olan hiyeroglif işaretler, gerzeen kültürün armut biçim i ve ucu b ıçak lı tipleridir A tm aca-H orus orta predinastik m ezarların m uskalarında ve b o y alı vazoların işaretleri arasın d a gözükür. H orus’un güney tapm ağının hemen yanında, hemen hemen kıralî olarak tavsif ed ilebilinecek bir m ezar bulunm aktadır. Bu çek ici teorinin h erkes tarafından kabul edilmediği de malûmdur. S ir Flind rs P etrie bir b aşk a teoriye taraftardır. 14 A Z , LIV, 1918 p. 5 0 ; Moret Nil, p. 126, P r e h ijto r y a

,

F. 6

82


P etrie Horus klanına bağlanm ası gereken ve güneyden gelm iş olan bir dinastik ırkın varlığına inanır. O rta predinastik safhanın sonuna ait bulunan ve Benedite’e 15 göre yukarı M ısır klanlarının m ücadelelerini gösteren ve fil dişinden oyulmuş b ıça k saplarınd a atm aca yoktur. Fransız bilgini bundan bu anıtların Hor - öncesi ( p re -h o rien ) olam ıyacak ları neticesin e varm aktadır. Y u karı M ısır’ın Shem sou-H orlar tarafından zaptının S. D. 63 den sonraki bir tarihte vukua geldiğini kabul lâzım g eliy or. A tm aca klanının m uvaffakiyet lerini hikâye eden en eski b elge aslan avı paletidir ki o da M enes’ten çok ön ce olam az ve takriben S . D. 7 0 ’e düşer. Tem ayı, batı D elta’nın L ib y alılara karşı kazanılan zaferleri teşkil eder. M ısır efsanelerini tefsir etm ek ve onları arkeolojik b elgelerle irtibat haline getirm ek filologların işidir. Biz de daha ilerid e M ezopotam ya’nın ve protodinastik m edeniyetin müna sebetlerini gözden geçirdiğim iz zaman bu dinastik ırk teorisi üzerine döneceğiz. Burada gelen eğin arkeo lojik bir faraziye ile k abili telif olduğunu gösterm ek bilh assa lüzumludur. İleri bir m edeniyetin m erkezi D elta’dır ve bu m edeniyet yukarı M ısır’ın yerli kültürünün üzerine yerleşm iştir. B u raya kadar Nil vadisindeki m edeniyetin gelişm esini inkıtasız ve harice karşı bağım sız bir oluş (processu s) ile izah kabildi. Her ne kad ar, bir etnik unsurdan fazla etnik unsur bu m edeniyet gelişm esinde bir rol oynam ış ise de ve iki medeni yeti ayırt ediyorsak da, bütün keşifler ve en önemli icatlar Nil havzasında yapılabilm işlerdi. Gerzeen m edeniyetin A sya ile olan ilgileri doğrudur. F ak at onun A sya’ya karşı borcunu hiç bir şey isb a t etm iyor ve M ezopotam ya’lı paraleller, hiç ol m azsa teori olarak, M ısır’dan gelm iş m edenileştirici bir ceryanın hasılası gibi de tefsir olunabilirler. Y ağm u r periyodu esn a sınd a muadil bitkilerin varlığı malum olduğuna göre, Nil v a disinde, muntazam zirai kültürlerin kolay gelişm esi için şart lar ideal şartlard ı. Zeytin ziraatinin batı D elta’da başladığı umumiyetle kabul edilm iştir. M alakit ile boyan ıp süslenm eği itiyat edinmiş olan predinastik M ısır’lılar bakır cevherini dai ma kullanıyorlardı ve cevhrin maden haline inkılâbı da, tesa 15 J E A , V, p\ 225 sq. cf. p. 123.

83


düfen ve belki de gözleri önünde, üzerine düşm esiyle vukua gelm iştir.

cevherin

sıca k

küller

T a s a devrinde v a d i, ağ acı yaracak b ir alete ih tiy aç du yulacak d ereced e a ğ a çlık idi ve bu hal cilâlı taştan baltaların evrim ini mucip olmuştur. Nehir şartları ilk gemi seferleri d e neylerine ziyadesiyle m üsait idiler. Ç o k yu karda gördüğümüz gibi B ad ariyenler ve A m ratiyenler, sonraki bütün gemilerin atası gibi kabul edilm ek istenen bir gemi yapm asını bilm işler dir. P aleolitik avların işaretleri üzerine dayanan bir yazının ilk unsurları çoktan tasavvur edilmişti ve eski predinastik devirde sosyal bir m üeyyide kazanm ışlardı. B a rb ar devrin Avrupalıları için tarif edilen ve neolitik kültürü kalkolitik kültürden ayırt eden bütün unsurların, M ısır’da gü ney ve kuzeye m üşterek pa leolitik m irastan doğduklarını haklı olarak kabul mümkündür. Bu devirde M ısırlıların tecerrüd halinde yaşayam adıkları da muhtemeldir. T asa devrinden sonra, odun, m alakit, baharat ve diğer zarurî iptidaî maddelerin tedariki kâfi değildi. M ede nileşen ve ihtiyaçları çoğalan bir halk - ki predinastik klanların durumu böyle idi - bu mahsulleri hariçten tem ine m ecbur kalır. Bundan başka, o vakitler daha A tla s’tan Z agro s’a kadar uza nan çayırlar dağınık bir halde yaşayan ve bu dağınıklıklarına rağm en bir tem adi ( continuu m ) teşkileden g ö çeb e kabilelerle meskûndu. Mısır m ezarlarında bulunan yardım cı m addeler, İran ’a, doğu A nadoluya ve şimal Su riy e’ye kadar uzanan bu tica rî m ünasebetleri, her bakım dan isbat ederler. O halde M ı sırlıların ica t ve keşiflerinin İran platosunda, K üçük A sy a ’da ve G irit’te yayılm ası ve taklit edilm esi için fırsatlar yok değildi. M ısır m edeniyetinin istiklâli ve bütün diğerlerinin de bu m edeniyete bağlılıkları iddia olunduğu kadar mutlak mıdır, bu noktayı daha ilerde araştıracağız. Her halde şimdi b ir nok taya ulaşıyoruz ki bu noktada, geçm işi ne olursa olsun bu devirde orijinal, müstakil ve teferrü t etmiş bulunan diğer bir m edeniyet m erkezi ile açık tem aslar teessüs ediyor. M ısırda sonuncu predinastik ve protodinastik safh alar birbirlerinden, Nil’de Mezopotamya menşeli eşyanın, teknik usullerin ve artistik m otiflerin ( bunlar M ezopotam ya’da uzun bir müddet yaşam ış iseler de M ısır’da şurada burada tesadüf olunur ve g eçici bir rağ b et g ö r ü rle r), m eydana çıkm asiyle ayırt olunurlar.

B EŞİN C İ

BÖLÜM

SÜLÂLELERİN ZUHURU S. D. 63 ve 76 arasın d ak i devirde k asab alar, şehirler haline inkılâp ve m ahalli şefler İlahî kırallık haşm etini elde ed iyorlar ve harpcı klanlar tek bir devlet halinde birleşiyorlar. F a k a t şehirlerden hiç bir şey kalm am ıştır ve yalnız m ezar ların tedrici bir surette fa rk la şm a sı1 gittikçe m ürekkepleşen so sy al bir hiyerarşinin doğduğu şüphesini bizde u yandırm ak tadır. U zak m em leketlerle tem as neticesi sanat ve endüstrinin maruz kaldıkları ham leyi ve iç harplerinin sona erdiğini tayin de tek miyarımız da, keza m ezar eşyasıdır. Bütün bu devir esnasında, yoksul v atan d aşlar yine basit çukurlara göm ülm üşlerdir. Fak at zenginler ruhları için çok daha özenilen bir kararg âh istiyorlar. İlerlemeler ayrı ayrı istikam etler takip ediyor ve ançak m em leketin birleşm esin den sonradır ki yeniden bir noktaya teveccüh ediyorlar.

Resim 41 — M ezar tiplerinin evrimi. G a r s t a n g ’a g öre .

E l-K a b m ezarlığı, yarm anın derinliğince evrimi tetkike m üsaittir. Zaman içinde ilerlendikçe ve serv et toplandıkça, m ezarın kum içinde daha derinde, ana k ay ay a kadar kazıldı1 M ezar mimarisi hakkında, Bak Mac İver, E l A m r a h , ta n g , T h ird E gyptian D ynasty, Reisn er, N aga-ed- D er, ve I, p. 239.

p. 7,

G a rs-

P e e t,

CAH,

S Ü L Â L E L E R İN Z U H U R U

85

ğını görüyouuz. O vakit tabutu taşıyan ların ve onları takiben g elecek olan hediye taşıyıcıların inmelerini kolaylaştırm ak için basam aklar kazm ak icab ed ecek tir. Bundan sonra, ağaçtan hatıllar ve kazıklarla bir tavan inşa ediliyor. El-A m rah’da cesed in konduğu yer özel bir ihtimam konusudur. Bu yer büyütülm üş ve ilkel çukurdan, sazdan bir bölm e ile ayrılm ıştır ve en sonunda da müstakil bir oda haline inkılâp etmiş ve sazdan bölmenin yerinde tuğladan örülmüş bir duvar kaim olmuştur. B aşka hallerde, çukur tuğla veya tahta ile örtülmüş ve H ierakonpolis’teki b oyalı mezarda olduğu gibi m ustaraz bir duvar sayesinde esas bir çukurla, hediyelerin b ırakıldığı bir m escide (chapelle) bölünmüştür. A ynı istasyonun, ne yazık ki tarihlendirilem iyecek olan başka bir m ezarında 2 oda, çölde bulunan gre taşından üç kapak taşının dikilm esiyle yapılmış ve bir dolmen tarzında dördüncü bir kapak taşı ile de üstü örtülmüştür.

Resim 42 — Birinci sülâle

devrine ait cenaze odası.

Ç ok defa da odaların tahtadan bir duvarları vardır ki ikinci sülâleden itibaren bu tahta tavanın yerine tedrici bir surette, pişmemiş tuğladan bindirm e tarzın da yapılmış bir tavan kaim o lacaktır. 2 Hierakonpolis, 11. p. 23 ve 51.

86


T ak rib en S . D. 77 den sonra, diğer m ezarlıklarda bir üst yapı, toprağın üstünde gözükm eye b aşlıyor. H elvan civarında, satıhta taş yığını halinde bir kaç n eo litik m ezar bulunmuştur, ve R eisner tuğladan ilk m ezarların, toprak yüzü seviyesi üstünde hem anıt ve hem de cenaze he diyelerini alm ağa müsait bir m escit hizmetini gören y ap ıya sahip olduklarını tahmin etm ektedir. Birinci sülâlenin özel m ezarlarında, esas mezar derin bir kuyudan ibaretti. Bunun üzerinde ihtimal kumla dolu ve tuğla d an yapılmış bir odacık yükseliyordu. B atısın d a ve alçak iki yarık sayesinde birinci odacık ile ittisal halinde çok daha kü çük bir od acık bulunuyordu ki burası daima vazolarla dolu bir halde bulunmuştur. Burası belki de ölüye ait bir m escit hizmetini görüyordu (R esim 43 ) 3 . A b y d o s’ta birinci sülâle kıral m ezarlarının yapıcıları 1 hayattakilerin evini toprak altında tekrarlam ak işini çiddî olarak gözönünde tutm uşlardır. Çukur 1 4 .5 0 X 1 3 m etre bir yüzey üze rinde tuğla ile örülmüş muaz zam bir çukurdur. O rtad a 8.50 < 8.50 m etre ölçüsünde ve tahta ile kaplanm ış salon, yani bizzat ölüye ait olan oda bulunuyordu. T ah tad an çatı, kuyuların duvar larından ayrılan ve bir seri kü çük anbarlar teşkil eden istinat Resim 43 — T a r k h a n ’da küçük duvarlarına dayanıyordu. Y a p ı ölçüde m a s ta b a . nın çevresinde, ve belki de kıral efendilerine m ezarında refakat etm ek için öldürülen kurtizan ve hizmetçilerin cesetlerin i ihtiva eden daha küçük m ezarlar sıralanm ıştır. Birinci sülâlenin sonun da bu m ezarların plânı, ölülerin od asın a inen merdivenli bir geçit ilâvesiyle tamamlanmıştır. Kuyu bazan granit kapak taşlariy le döşenm iştir. M üteakipsülâle zam anında pişmemiş tuğladan yapılm ış bindirm e bir ku bbe tahtad an tavanların yerine g eçer. 3 M a s t a b a ’iar hakkında iyi resim la r T arkhan I, II de bulunur. 4 P e t r i e , Royal Tombs o f the First E gypiia n Dynasties.

87


İlkel bir şeklini T a rk h a r’da gördüğümüz üst-yapı aynı sülâlenin diğer m ezarlarında M astaba adı verilen anıtsal bir yapı haline inkilâp etm iştir. (R es. 44 5 ) . Bu dik dörtgen şeklinde tuğladan muazzam bir bloktu. Bir çok od acıkları vardı. V e e sa s çukur m erkezi odanın altına kazılm ıştır. Dış duvarının mimarisi özel bir şekilde sü slen m işti; doğu duvarının içerlek olan iki kısmı tahta veya tuğladan bir kaplama ile ayırd edil miştir. Buraları cenaze m erasim ine ait kutsal yerler hizmetini görü yorlard ı. H eyeti umumiyesi tuğladan bir duvarla çev ril m iştir ve hizm etçilerin cesetleri ve hatta bir vakada, iki eşeğin cesed i de bu duvar ile m astaba’nın cephesi arasın a konmuş bulunuyorlardı. Üçüncü sülâle zam anında bütün yapılar taşla yapılm ıştır. T o p rak altı k ıs m ında büyütülmüş ve bazan tuğladan h akiki bir ku bb e ile örtülmüş bir giriş m erdiveni ile teçhiz edilm iştir. N ihayet b ir seri m astabaların üst üste gelm eleri, Z oser zam anında, S a k k a ra h ’ın m erdi venli meşhur ehram ına müncer olm uştur. O halde, ikinci predinastik sa fh a dan itibaren üçüncü sülâleye kad ar, cen azey e ait anıtların evrimini takipeylem ek kabildir. Bu devam lılık gerçek midir yoksa zahiri m id ir? bu m esele üzerine, predinastik m edeniyetin diğer taraflarını inceledikten sonra tekrar d ö neceğiz. Endüstrinin ilerlemesi de se r vetin çoğalm asını, iktidarın tem erkün . ^ , . . , , , , Resim 44 — Tuğladan zunu ve şehir hayatının başlan gıçların ı yapılmış büyük m as tab a , aksettirm ekted ir.

T a r k ha n

Bakır, aletler, silâhlar ve keza kaplar için bolca kullanıl m aktadır. A letler, tabanları paralel ve laması şişkin olmayan yassı baltalar, m üdevver uçlu k eserler ve m üdevver lamalı bir harp baltasından ibarettirler. Bunların hiç birinde sap g eçece k delik yoktur. Doğrudan doğruya sap a sokulm uşlardır. K eserin 5 M a s t a b a ’lar hakkında iyi resim le r Tarkhan I, II de bulunur.

88


umumiyetle bir ucu m üdevverdir. Bu tiplerin m eydana çıkm ası Su riy e ile muntazam m ünasebetler kurulm asının mucip olduğu tahta işçiliği sanatınd aki bir rön esans ile m üterafıktır. İki keserli yassı b ıçak lar ve bakırdan harponlar ön ceki bir devirden alınm ışlardır. (R es. 45), F a k a t bakırdan olta iğnesi (R es. 22, 9) ilk defa Menés sülâlesi zamanında m eydana çıkar. Bakırdan hançerlerin ıom boid bir profilleri vardır ve yüzlerinin orta hattında kuvvetli kabartm alarla takviye edilm işler. Mızrak uç ları, sopanın yarığına yapışan y a ssı pir p arça ile nihayetlenirler. T a rk h a n ’da bulunan bir m ızrakta aynı zam anda hem sapı ve hem de perzevaneyi (soie) kuşatan b ak ır bir h alka m ev cuttur. So p a g eçm ey e m ahsus delikli hiç bir silâh bulunma m ıştır. V e M ısır’lıların iç kalıp dökm esini bilm edikleri katidir. M eteor dem irinden bir k a ç danenin G erzeh’de bulunmuş olm ası mea." \ talürji tarihinde bir önem ifade etm ez. /. ^ Bununla b eraber maden, çakm ak ta‘ şının önemini azaltm am ıştır. G e rçek ten ilk sülâleler zam anında bile bakır nadirdi ve h atta Ehram ’lar devrinde dahi büyük inşa işlerinde kullanılan aletler, ziraat aletlerini bir tarafa b ı rak ırsak , halâ taştan idiler. İlk şehirlerin m evkilerinden w çakm ak taşı yum ruklarından yontu larak yapılmış yüzlerce çap a ( Res. 4 6 ) , orak, kaba lam lar, kurs biçimi k azıyıcılar ve d iğer yon g alar (éclat) elde edilm iştir. Bu aletler bazan iyi işlenm iş iseler de orta predinastik Resim 45 _ Son pred inastik devrin aletlerinin üstünlüğüne asla Safh anın bakırdan yapılmış ulaşam azlar. harp on ları, 2İr,. İlgiyi çeken bir kaç seri eski çakm ak taşınd an aletler sonradan, madenden yapılmış bazı aletler arasın d aki yakınlığı gösterm ekted ir. Bir ucu m üdevver ve diğeri d örtköşe bir traş bıçağı ( bir lamın ucundaki klâsik kazıyıcı lama benzer ). 6 C f. P e trie , A b y d o s , I.

89


Menes devrinden, ta H etep - H eres’in m ezarında altından y ap ıl mış kendi zıddı yanınd a saplı bir tıraş bıçağın ın m eydana çık tığ ı zamana kad ar takip olunabilir. A ynı m ezarda tamamen tıpkısı ve altından bir kopya ile birlikte, nihayet d örtköşe m ustatil yonganın nihai şekli m eydana çıkar. Bu yonganın yumrulu yüzü tamamen düz ve m ukabil yüzü ise kalem ucu şeklinde muntazam bir surette yontulm uştur. Bu da şüphesiz bir tuvalet aletidir. B ıçak biçim inde nihayetlenen ve belki de ön ceki devrin kırlangıç kuyruğu biçim li lam ınadan (R e s . 5 8 ) müştak olan lam armut biçim i topuz, b ıçak biçimi ok ucu, boom erang ve içb ü k ey kalkan gibi diğer protodinastik tip ler de d ikkatle yontulm uşlardır. Aslan avını tasv ir eden palet,

Resim 46 — Çak mak taşından çapa, V;-j.

Resim 47 — Çak m ak

taşından

u str a laması l/->.

çok defa çifte balta ile karıştırılan bir silâhı temsil eder. A r tist bununla b e r a b e r , s a p ın , minoen silâhta olduğu gibi, içinden geçm eyip silâhın baş tarafından takıldığını g ö ste r meğe g ayret etmiştir. İhtimal old ukça benzer bir tipin F a yum endüstrisinde bulunmuş olduğu yarıklı bir topuzun aynı bahis mevzuudur. Bununla beraber, protodinastik vazolar üze rine çizilmiş olan ve çifte baltanın minoen işaretine tamamen

90


benziyen iki tasviri aynı suretle tefsir imkânı olup olm adığını kestirm ek oldukça g ü ç tü rL V âkıa, estetik bakımdan keram ik soysuzlaşm ağa başlam ış ise de, bazı m üellifler, bir nevi tornanın kullanılm ağa b aşlad ı ğını düşünüyorlar. S . D. 6 0 ’a doğru boya ortad an kalk ıyo r ve sırlı bir b oy a ile süslü, ve ithal edilm iş bir k aç vazo bir tarafa bırak ılırsa, y ü k sek hararetle pişirilmiş bir kaç kırm ızı v eya esm er vazodan başka bir şey kalm am ıştır. Siv ri taban lar ve hivyeli (çen b erli) boyunlar çok ra ğ b et görü rler. F ak at kulplar ortadan kalkarlar. T ak riben S. D. 70’e doğru yeni bir tip m ey dana çıkm ıştır. Bu, boru şeklinde açık ve ço k defa cidarları üçgen biçim inde deliklerle delinmiş bir taşım aklık (support) dir. M ezopotam ya’da, tıpkısı olan tip çok mün teşirdir 8. Lüks keram iğinin soysuzlaşm ası nın iki seb eb i v a rd ır: bir taraftan maden ve kıym etli taşlar, topraktan sofra takımını zenginlerin sofralarından kovarlar ve diğer taraftan şehir hayatının sebep olduğu ihti saslaşm ak dolayısiyle çöm lekçilik sanatı endüstrileşir ve zenaat işinden toptan iş çıkarm ağa doğru tekâmül eder. Umumî heyetiyle, taştan vazolar, çok yeknesak bir m anzara gösterirler. O rta predinastik safha esnasınd a rağbet g ö r müş olan taşların güzel verileri, albatr ve basalt için terk edilm işlerdir. Bu sonuncu Resim 4 8 — U ç biçiminm addelerde, eski predinastik devirde, her , , ,

,

ne kadar obsidiyenden ve necef taşından vazolar kıral m ezarlarında nadir ise de, yine çok büyük bir rağ b et görm üşlerdir.

de nıhavetlenen çakmak ta ş m d a n lam ala r. K ıral mezarları, 1/->.

En çok yaygın olan şekil büyük üstüvane kâsedir, ve çen berli kulplu ve keza çok popüler olan, bodur kâseler o rta predinastik safhada çok bilinen tipten m üştaktırlar. Önemli yeni bir tipi, içerisine çift iki kupanın kazılmış olduğu b loklar 7 E va n s, Palace II, p. 28. V inci Dinasti zam anında bu i şa re tle temsil bir kült objesi v ard ı. C f. Hall. Civilization O f G reece in the B ro nze A ge, pp. 25 s. 8 F r a n a f o r t, Seudies, I. edilmiş

S Ü L A L E L E R İN Z U H U R U

91

teşkil eder. Topraktan k aid eler gibi, bu da tam am en Mezopotam ya’lı bir tipi hatırlatır. K ıral m ezarları kil ve taşın yanı başında, sak sı sırlı ve fayanstan kâseleri ihtiva ederler. Madenden kaplar, ta b a k lar taslar ve iki parçad an yapılm ış ayaklı bir kâse (g o b elet) (Resim 49,’da görüldüğü gibi g ö v d e ile ayağın birleştiği yerd e bir çen ber gövdeyi kuşatır) ve daha sonra g ag ası yapıştırılm ış küpler ile temsil edilm işlerdir. B oğaların tırnakları biçim inde ayakları oyulmuş olan s e d irle r 9 -ki S . D. 66 dan itibaren tabut gibi kullanılm ışlardırdoğram acılık sanatını gösterirler. Bu arad a b irk aç tu v a let aletinden ve m uskalardan bahsedelim . Umumiyetle çok indi bir surette yapılm ış olan hayvan şeklinde şistten pa letler firavun devrinin b aşlan g ıçların a kad ar bulunurlar. Bunlar atm aca klanlarının ve prenslerinin tarihini, güzelleş tirerek ifad a ed erler. S . D. 70 ten sonra mutat şekil d ik dörtgen şekildir. Zinet eşy a Resim 4 9 — Bakırd an kâse, K ıral mezarları l / j . sın a gelince, parlak taştan helezonlar S . D. 65 ve 72 10 arasınd a m eydana çıkarlar ve dem ir den inciler de 11 S. D. 72 de görünürler. Fayans birinci sülâle zam anında ço k münteşidir ve helezon şeklinde oym a ve k a k malı uzun inci pek karakteristiktir. O rijin al şekli altın telini b ükerek elde edilmiş ve sonra lâcivert taşı üzerine hak olunmuştur. P andantifler, m uskalar, oyun eşyası her çeşit hayv anlan temsil e d e r le r 12; S . D. 64 den sonra arslan, 77 den evvel şebek , 6 5 ’e doğru ku rbağa veya kaplum b ağa, 70 ’ten sonra akrep ve takriben 77 de bir kuş, belki de güvercin. Bütün bu tiplerin az veya çok benzer m ukabilleri 9 Prehistoric E g y p t, pp. 10 sq. 10 G erz e h ’ itı numuneleri. L on drada U nivers ity C o l U g e ’dedir. 11 T he L ab ryn th , gerzeh , V. S. p. 15. 12 F r a n k f o rt , Seudies. I.

92


M ezopotam ya’da m evcuttur. F ak at bizi ço k hayrete düşüren şey A busir el M elek’de keşfedilm iş olan bir devedir. Bu h a y van belki kuzey A frik a ’da bulunan, pleistosen farazi bir ırkın neslinden olabilir. Silindirler, m uska şekli altında S. D. 65 ten sonra m eydana çık a rla r ve daha birinci sülâle zam anında silindirler de yazıtlar m evcuttu ve normal olarak kilden küplerin mühürlen m esine y arıyorlard ı. Y azı aynı d evirde genel bir âdet haline gelm iştir. V âkia, hiyeroglifler daha son şeklini almamış iseler de, yazının esaslı prensipleri, m eselâ detfrm inatiflerin kulla nılm ası çoktan tesbit edilmişti. Bununla b era b e r daha S. D. 63ten itibaren m uahhar yazının k arakterlerin d en biri şistten bir palet üzerinde bulunuyor ki bu nu daha o zamandan bir g ly p h e gibi kabul etm ek g e r e k tir 13. İşaretleri haddizatında nilotik olan bu yazının menşeini belki de bir- resim şekli altında saklanm ış olan tarihî h ik ây e lerd e aram alıdır ki bunları yu kard a bahseylediğim iz ve orta sülâle devrinin sonları olarak tarihlenen bazı fil dişinden va- Kesi D m 5’J — x1 aş t a n ve ,f a y a n s t.a n * J u pilmiş b ıçak sa p la n g’österirler. maymun he ykel ci kl er i , t akr i ben Vo. K eza, cenaze resim lerini ve prehistorik petrogliflerinin ifade ettikleri, bir m ajik resim ler bütününün bir yazı sistem ine m al zeme temin eylemiş olm ası da belki mümkündür. G erçekten, hiyeroglifler daha so n raları yalnız fonetik veya id eografik bir kıym et taşım akla kalm azlar, belki majik bir kudreti ihraz ederler. Y azının kullanılm asının gelişm esi her halde şahsî adlarını anıtlar üzerinde ebedileştirm ek isteyen kuvvetli kişilerin, kıralların m eydana çıkm asiyle kolaylaşm ıştır. Y a b a n cı m em leketlerle ticaret zaruretleri de, hiç şüphesiz bu gelişm ede rol oynam ışlardır. 13 J E A , V . pl. VII.


93

Çünkü, daha protodinastik devirde inkişaf etmiş bulunan şehirli bir m edeniyetin m evcudiyeti, an cak yabancı ülke lerle daim î ve muntazam m ünasebetlerin m uhafazası sa y e sinde mümkün idi. B akır cevheri Sinad an, altın N ubiaden, ve kıralların m ezarlarında kullanılan sedir ağ acı da B y b lo s’tan getiriliyordu. Mermer P a ro s’tan idhal olunuyordu. O bsidiyen (vazoların imali için kâfi m iktarda) Lapis-lazuli ve diğer taşlar da A sy a ’dan getiriliyordu. B y b lo s’da Fran sızlar tarafınd an yapılan k a z ıla r 14 kuzey Suriye ile M ısır arasınd aki protodinastik m ünasebetler hakkın da doğrudan doğruya bir delil teşkil etmişlerdir. G erçekten burada M ısır’dan geldiklerine hiç şüphe olm ıyan ve ç a k mak taşından bir çok hayvan biçim i (theriom orphe) muahhar bir palet d ev e biçiminde bir vazo ve diğer başka eşya elde edilm iştir. Bu aynı istasyonda taştan bir tapınak ikinci sülale zam a nında inşa edilmişti. Bu ih timal bütün dünyada taş tan yapının en eskisidir. Kızıldeniz boyunca tica rî m ünasebetlere ait d iğer bir delili de R as Şam ra (24° 59 kuzey arz d erecesinde) bulunan muahhar bir predinastik mezar v erm iştir 15 . Resim 51 — Mahhar boyalı vazoların birisi üzerinde bulunan “ yabancı ,, Bu m ezarda sonuncu prebir gemi resmi . dinastik d evre ait vazolar ve şistten paletler bulunmuştur. Protod in astik m ezarlarda ve şehirlerde Kızıl-deniz kavkılarının sık ve çok bulunması bu y ö n d e ticaretin intizam ını gösterirler. Hemen hemen bu devirde G irit’t e 1(1 görükm eğe başlıyan T rid acn a kavkısı, şüphesiz bu ray a Mısır v asıtasiy le ulaşmıştır. 11 Mon. P io t. X X V , p. 243. 15 Man, XX III, 1923, 81. 16 E van s, Palace, II, p. 46.

94


M ezopotam ya ile olan az veya ço k tem asları bu suretle m eydana çıkm ış olan tica rî m ünasebetler ışığı altın da incelem ek gerektir. Protod inastik M ısırlılar tarafından M ezopotam ya m edeniye tinin daimî unsurlarını teşkil eden artistik tarz ve motiflerin m uvakkat olarak kabulü de buna mutlak bir delil teşkil eder 17. Bulunmuş olan eşyanın hiç birisi B ab ilo n y a’da imal edilmiş olam azlar. M ezopotam ya usulleri mutlak M ısırlı b ir tarzda tat bik edilm işlerdir. Mezopotamya motifleri tam am en Mısırlı p iyes leri süslerler ve tem as sonucu predinastik ve protodinastik de virlerin bütününe şam ildir. Bu devrin tamamen başında, S . D. 63 e doğru, mutlak su rette Mısırlı olan iki anıt üzerinde, bir grup yabancı piyes ve m otiflerin aynı zamanda tasvir edilmiş olduklarına tesadüf ediyoruz.

Resim 52 — 3 1 , 86 Şelcildekine

benzey en fil dişinden bir bıçak sap ı.

Bu iki anıt, G ebel - El - A rak ’ta bulunmuş olan fil dişin den bir b ıçak kabzası ve evv elce bahsetm iş olduğumuz H ierakon polis’deki resimli m ezardır. Bu keşiflerin m evkileri m ana 17 Delil son zamanda etra flı su re t te F r a n k f o rt ta ra f ın d a n verilmişti. S tudies, I.. pp. 118 sq.

S Ü L A L E L E R İN

ZUH URU

95

lıdır. Çünkü Kızıldenize m üteveccih kervanların takib eyled ik leri yolların hemen m üntehasm da bulunurlar. Bu iki b ölge, mutat anıtlarda bilinm iyen bir gem i ile b oyalı kaplard a ço k tesadüf edilen nilotik bir kayık arasın daki m ücadeleyi tasv ir ederler. Y ab an cı gemi papirus’tan yapılm ış kayıklard an kıç ve ön kısmının kalkıklığı ile ayrılm ak tadır. Bu tip M ısır’da ancak m uahhar iki boyalı kap üzerinde (R es. 51) ve birinci sülâlenin bir kaç münferid anıtı üzerinde gözü kecektir. Onu papirus’tan yapılan eski kayıktan getirm ek çok gü ç olacaktır. Buna mukabil en eski M ezopotam ya b e lg e lerinin tasvir eyledikleri gem i tipinden pek alâ doğabilir. G er çekte, bizimkine ço k yakın gem i tasvirleri üçüncü binin başlangacındaki kaplard a bulunm aktadır. G ebel - el - A rak bıçak sapı da M ısır’ın eski tip tazısından çok farklı ve fakat en eski Babil köpeğinin tıpkısı bir köpeği tasvir ed iyor. İki aslanı zabteden bir kahram anı gösteren bir grup bu aynı kabza üzerinde ve cenaze resm i üzerinde bulun m aktadır. T em a Mısır san atın a yab ancı ve fakat B ab ilo n ya’da ço k yaygındır. K ahram anın uzun bir sakal taşıdığı ve serpuşu ile sarındığı libasının tipik olarak A sy a ’lı olduğu tesb it edildiği zam an, Mezopotamyalı bir ilhâmı gösteren bu intibaa karşı mücadele im kânsızlaşıyor. Bütün sahne G ilgam eş destanını tasvir ed ecek m ahiyettedir. Bununla b eraber Hail 18 haklı olarak şu n oktayı işaret ediyor : “ kahram an bir G ilgam eş veya bir Elam it tanrısından daha çok Nil ve Kızıldeniz arasında bulunan çölün bir tanrısı gösterişine sahiptir. Bu M ezopotam yalı ve Elmalı telâkkilerd en çok mütessir olmuş bir şekil altında tapıcıları tarafından düşünülmüş bir tanrının gösterişidir, ki bu telâkkiler denizden sahile (M a g a n ’d a n ? ) getirilm iş ve predinastik bir Mısırlı artist tarafından y a p ılm ıştır,,. M ezopotam ya’da rev açta olan b aşk a tem a’lar arasında G ebel-el-A rak bıçağının kabzasınd a tasv ir edilmiş olan bir b o ğ a’yı ağ rısın d an yakalıyan aslanı ve hayvanlar sürüsünü, boyunları birbirine geçm iş ejd erler, iki başlı hayvanı ( Levha. X I, s a ğ d a ) ve bir b ıçak sapı ve daha sonraları Menes şistlerinden oyu l muş olan paletlerin rozetlerini ( R es. 52 ) zikredeceğiz. 18 J E A . V II. p. 252.

96


P redinastik sonu plastiği içinde yeni katılm ış olan hayvanlar arasınd a gözüken a sla n la r, m aym unlar, kaplum bağalar ve akrep lere, hepsine M ezopotam ya’da tesadü f olunur. A slanı oyan ilk M ısırlı heykeltraşlar (Resim 53) onu Su sa ve B ab ilo n ya tarzında çen eleri açık olarak tasv ir ederler ki bu usul daha sonra M ısır’da terkolunm uştur 19 B irinci sülâlenin zuhuru ile birlikte eski Mezopotam ya âd etleri bakım ından, keza, bir çok uygunluklar göze çarpar. D inastik anıtların en eskilerinden bazıları oyulmuş topuz b a ş larıdırlar. İçlerinden bir tanesi birinci Firavun için kutlanan S ed bayram larını tasv ir eder. H albuki, armut biçimi topuzun M ezopotam ya’da çok uzun bir tarihi vardır. O rada bu topuzla ço k defa a d a k ’a ( v o t if ) ait oym alar (scu lp tu re ) bulunurdu.

Resim 53 — Bir aslanı t a sv ir eden oyuncak. Birinci sülâle kıral

mezarı Vl-

K abartm a şeklinde oyulmuş figürlü ve kırılm ış iki kap d a keza Mezopotamya etkisini telkin ed iyorlar. Çünkü bu tekn ik ilk Sü m er’lerde çok yaygındı ve D icle ve F ıra t vadilerinde uzun bir ra ğ b e t görm üştür. Nil vadisinde bu teknik asla kök salm am ıştır. E v velce bahsettiğim iz pişmiş topraktan yapılmış boru şeklindeki m es netlerin A sy a ’lı k arek teri ço k daha aşikârd ır. A ynı üçgen d eliklerle delinmiş eşy a y a benzer eşya A su r’un, Ferah ve Me zopotam ya’nın diğer noktalarının arkayik tabakaların d a bulun muştur. K eza kıral m ezarlarının ve ilk m astaba’ların bazı mi m arî vasıflarına büyük bir önem atfedilm iştir. Tuğladan girin tili ve çıkıntılı mimarî B abilonya’da en eski zam anlardan beri malûmdur ve h atta m uasır Irak ’ta bile devam etm ektedir. Fakat bu tip cephenin ilkönce tah tad an yapılmış bir yapıyı tuğla 19 T a r k h a n , II, p. 8 .


97

ile tek rarlad ığın ı işaret eylem ek lâzım dır. G irintili ve çıkıntılı duvarlar, d ayaklı ve bu d ayakların araların a tahtadan hafif kap ıların tesb it olunduğu b ir salon cephesinin sureti idiler. Buna benzer bazı şey ler m uahhar M ısır lâhitlerinde de müşahede olunur. T aştan ilk m astabaların kapı çukurları, şüp hesiz, tahtayı taklit için boyanm ışlardı ve T ark h an ’d a 2J tah ta dan pano’lar bulunmuştur ki tanzim edildiklerinde tamamen aynı tesir, icra ediyorlardı. D iğer taraftan S o k k a ro h ’taki H esy m ezarının iç köşelerindeki resim ler ve Z oser’in yeni meza rının kirem itleri, bazı hallerde, şutun aralarının sazdan hasırlarla kapatıldığını g österiyorlar ve W o o lle y 21 bu hasırların Mısırlı değil ve fakat Su riye’li m otiflerle şüslenmiş olduklarına işaret etm iştir. Aynı müellif tuğladan Su m er’li mimarinin kaynağını, kazıklara dayanan ve hasırdan yapılm ış tufan ön cesi kulübe lere kad ar götürm ektedir. V akıa, tuğladan M ısır’lı ve Mezopotam ya’lı inşa tarzlarının benzerlikleri doğrudan doğruya bir ta k lit eseri d eğilse de bu benzerlik evv elce mevcut müşabih m im arî tiplerden doğm uş o lacak tır. Bununla b erab er sazdan ve tahtad an yapılm ış prototip, Nil vadisinde predinastik devirde malûm değildir. M ısır’ın ilk m ezarları, M ezopotam ya’nın m ezarlarına yalnız tesad ü fi vasıflarla benzem ekle kalm azlar. M enes’in ve m uak kiplerinin m ezarlarında, inşacı, küçük bir ölçüde, büyük bir kuyunun dibinde kıral saray ın ı tekrarlam ağı tecrübe etmiştir. Aynı niyet Ur ve K iş’in kıral m ezarlarında kendisini g österir. M enes’in nedim lerinin cesetleri mezarının ilâvelerine g ö mülmüşlerdir. A ynı suretle, U r’da da kiralın bütün m aiyeti öl dürülmüş ve onunla b era b er gömülmüştür. T a rk h a n ’da bir m asta b a ’nın koridorunda gömülmüş olan iki m e rk e p 22 ve hizmetçi, K iş ve U r’daki m ezarlarda keşfedilm iş olan ara b a eşeklerini ve arab acıları h atırlatırlar. İnşaattadaki v e cenaze ritlerindeki bu uygunluk herhalde sad ece tesadüfe bağlı olam azlar. İlk Mısır sülâlesi zam anında mühür işini gören silindirler, daim a M ısır’lı k arak terlerle yazılmış olan yazıtlarına rağmen 20 Man. P io t, X X V , p. 243. 21 A l’ubaid, p. 6 8 ; H e sy için, Bak . quibell, S a q a r r a V : İil Z o ser için Lond. N ew s. 1928. 7 janv. 22 T ark ha n, II, p. 6 . P r e h is t o r y a t E . 7

98


M ezopotam ya’ya has bir tarz arzed erler. Bu tarz, Nil k ıy ıların da terkedildikten ço k zaman sonra da, orada devam etmiştir. H atta hiyeroglif yazısı bile, unsurları her ne kad ar Nil’in bitki ve hayvanlarından mülhem ise de, fonetik işaretlerin, ideograflarla ve determ inatiflerle tuhaf ve g arip im tizaçları dolayısiyle, çok aşik âr bir surette B abilonya yazısına benzediğinden, bu iki yazı sistem inin m ünasebette bulunmamasını tasavvu r etm ek im kânsız dır. Bütün bu k ıy aslam alar üst üste konursa netice ikna edicidir. Süm er ve Mısır, ilk kırallar devrinde hiç bir vakit m ücerret bir durumda değil diler. B ilâkis ister d oğrudan doğruya veya ister büyük bir ihtim alle, vasıtalı olsun, muntazam m ünasebetler idam e ediyorlardı. Bu m ünasebetlerin m ekanizm asını izaha ge lince, teoriler değişm ektedir. P etrie, Elam ’lıların istilâsından bahsed er ve M organ’la berab er Sum erleşm iş bir “D inastik Irk,, ın m üdahalesinin, yazının girm esinde, m ade nin akıllıca kullanılm asında, sanat duygu sunda, taş üzerine heykeltraşlıkta, çöm lekçi çark ı ve anıtlık m ezarların inşasında m edhaldar olduğunu düşünm ektedir 23. B aşka m üellifler için Kızıldeniz yolunu takip eden tica rî m ünasebetlere, orta predinastik devirden beri Suriye yolu ile icra olunan ticarî m ünasebetlerin ilâve olun duklarını zikretm ek kâfi geliyor. T acirler, Resi m 5 4 — «Boğulmuş» Sum er’Ii değil, fakat m u tav assıtlar, ve saplı bakır kalem. Chebelki de, ço k defa Sum erler tarafından ° P s ’ıa anası H ete p hezikredilen ve gem ici bir kavim olan Mares m mezarındangan sakinleri idiler. G erçekten , tesb it etmiş olduğumuz olayların büyük bir kısmı bir üçüncü m edeniyet m erkezi fâraziyesi ile çok d aha iyi izah olunacaklardır. Bu farazi üçüncü m edeniyet m erkezinden tesirler Mısır ve Süm er üzerine aynı zam anda o la cak tır. Mezopotam ya ile tem asların ticarî ve etnik izahlarında eld e edilen netice zayıf sonuçlar veriyor. Bununla b erab er Mısır kıral m ezarlarında ilk defa olarak yine dolikosefal ve fakat üst 23 T a r k h a n , I p. 2 0.


99

M ısır’ın predinastik eski sekenesinden daha büyük ve daha gü r büz yeni fizik b ir tip m eydana çık ıy o r. D aha so n raları, üçüncü sülâle zam anında, devlet m erkezi aşağı M ısır’a nakledildiği vakit, yü ksek sınıflarda brakisefal “arm enoide,, bir tip hâkim o lacak tır .24 K eza protodinastik şistten paletlerin şüphesiz bir surette M enes’in düşm anları ve sad ıkları arasın d a bir çok muhtelif etnik tip leri tasv ir eylediklerini de işaret edelim . P e tr ie 25 altıya kadar tip ayırt etm ektedir. E tno graf prehistoryacm ın b oş zam anlarında çalışa ca ğ ı zengin bir m alzem eye sahip olduğu anlaşılıyor. E tn o grafy a ve ticaret incelem eleri vasıtasiyle elde edilen istidlâiler, mutlak surette telif olunam ıyacak halde de değildirler. H all’in tasavvu r eylediği bu “Deniz yolu ile sokulmuş M ezopotam yalı ve Elam lı telâkkilerd en çok kuvvetli bir tarzda m üteessir olmuş bir şekil altın d a kavranm ış bir doğulu çöl tan rısının tapıcıları,, nı P etrie’nin dinastik ırkı ile bir tutm ak kabil olacaktır. M ısır’ın Mezopotam ya ile olan m ünasebetlerinde ne dere ceye kad ar tamamen pasif kaldığını takd ir eylem ek ço k daha önemlidir. Bu m esele kısm en iki bölgenin kronolojisine b ağlı dır. Fak at bu kronolojilerin can noktaları, ne yazık ki, şüp helidirler. Elimizde bulunan belgelere nazaran, U r kıral m ezar ları, m uasır M ısır m edeniyetinden çok daha yüksek bir m ede niyeti açığ a vuruyorlar. T ek erlek li taşıt vasıtaları dışında, S ü mer m adenciliği, ilk iki sülâleye ait olarak M ısır’da elde ed i len buluntuların gösterd iklerind en çok daha üstün bir kemal derecesine ulaşmıştı. Buna m ukabil üçüncü sülâlenin sonuna vardığım ız zam an, Z oser’in saltan atınd a taş h eykeltraşlığı ve mim arlığı, M ezopotam ya’nın bu sahadaki bütün mahsullerinin üstüne çıkar, ve kraliçe H etep-H eres’in m ezarındaki m aden işçiliği, hemen hemen Süm er istihsali ile denkleşir. E ğ er Sü m er’ler sap deliği olan baltay ı icadetm iş iseler, M ısır’lılarda kenarları kalk ık balta esasın ı keşfetm işlerdir (Şekil. 54). F ak at, Mısır medeniyetinin gelişimini çizdikten sonra, doğru dürüst bir kıyaslam a yapm ağı denem eden ön ce Süm er medeniyetinin doğuş tablosunu çizmemiz lâzım gelecektir. 24 Ellioth Smith, A ncient Egyptians, pp. 110 sq ; Biom etrika, XV II, 1925, pp. 25 sq.

25 J R A I , X X X I , pp. 2 50 ss.

A LTINCI

BÖLÜM

MEZOPOTAM YA’DA PREHİSTORYA DEVİRLERİ D icle-F ırat vadisi Nil vadisinden çok daha az birlik g ö s terir. B ağd at hizasından B a sra körfezine kadar uzanan ve biz zat B ab ilo n y a’yı teşkil eden en alçak toprakların ekonomi bakım ından bu iki nehre bağlı bulundukları doğrudur. A ncak g erek tabii taşm a, g erek se kanallı sulama v asıtasiyled ir ki bu nehirlerin suları bu arz derecelerinde yerleşik hayata imkân verirler. Bu ekonom ik birlik ancak Hammurabi zam anında siyasî çeh resin i eld e etm eğe m uvaffak oldu. Bununla b erab er, daha kuzeyde, a lça k araziden b aşk a su cereyanları da geçerler. D iyala ve iki Z ab ’lar D icle’ye, H abur ve Balık F ıra t’a ak arlar. H er birisi m üstakil b irer ekonom ik sistem teşkil ederler. Burada da A su r’da Su riye’de olduğu gibi, nehirler oldukça istikrarsız bir tarzda olm akla b eraber, irva ve iskasız tahıl ekimine yeten ve A tlantik tarafından gelen kış yağm ur ların a halâ maruz bir bölgeden geçerler. B aşka benzersizlikler iklim de ve bundan ötürü nebat örtüsünde görünürler. Süm er m em leketi olan B a b ilo n y a’nın güney kısm ı, nisbeten yumuşak bir kış görü r. Hurma ağacı burada kolaylıkla yetişir. E ski Ç ağ ın A k kad diyarı olan şimal B ab ilo n ya’da ise kış sert g'eçer ve her g ece şiddetli donlar vukua gelir. A su r’da ve Su riy e’de kar yağdığı olur. Burada insanı to p rağ a bağ lıyan hurma ağaçları değil, fak at (bu da az tesir siz değildir) üzüm (bağ) ve bazı yemiş ağaçlarıd ır. M ezopo tam ya, yalnız coğrafya bakım ından, M ısır’a nazaran daha az m ütecanis değil, aynı zam anda da daha çok istilâya m üsait tir. Ç ölle çevrilm iş olan Mısır daha kolay m üdafaa olunur ve b ir k aç k ısa fasıla b ir tarafa b ırak ılırsa, m eselâ H yksos-

M E Z O P O T A M Y A ’D A P R E H İS T O R Y A D E V İR L E R İ

101

ların istilâsı, kapılarını iki bin yıl müddetle m üstevlilere kapayabilm iştir. D icle’nin şarkında Z agro s d ağları vadileri v e İran plâtosu, şimalde A nadolu bulunur. Buraları vad iye doğru taşm ağa m eyleden b ereketli bir nufusu beslem ek için kâfi d ereced e verimli bölgelerd ir. M ezopo tam y a’nın tarihî, istilâlar ve Elam, Guti, Awan, H itit, (H atti) A sur ve G eldani esaretlerin e düşmek d evirleriyle noktalanm ıştır. B ab ilo n y a’yı içinde nom ad ve harpcı bir kavmin dolaştığı ve kuraklığın sulak m em leketlere doğru itebildiği, A rabistan ç ö lünden tabii hiç bir engel ayırm az. Bazı m üelliflere g öre, A k k a d ’ların ve A m onit’lerin kayn a ğını işte bu b ö lg ed e aram ak lâzımdır. Üçüncü olarak, B abilonya M ısır’a nazaran daha az nisbette kendi kendisine yetm eğe m uktedir değildir. A ğaçsız aluviyal arazi kilom etrelerce nehirlerin her iki kıyısında uzanır lar. K alk er yam açlardan kuarçist ve fena cinsten bir yapı taşı nın eld e edildiği doğrudur. F a k a t Mezopotamya çölü çakm ak taşı yumruları ile örtülü olm adığından M ısır’da “oued,, denilen kumlu dere yataklarınd a olduğu gibi, çok say ıd a iyi cinsten çakm ak taşı toplam ak mümkün değildir. İşte bunun içindir ki ( hurma ağacı gövdeleri m ü stesn a) sade tah ta ve iyi cins yapı ta şla n değil, fak at aynı zam anda bu b asit aletlerin imali için gerekli olan malzemeyi de ithal etm ek zarureti vardır. Bu eko nomik şartlar tü ccar ve endüstriyel bir m edeniyetin teşek kü lüne yardım edeceklerdi. D ahası var, aletlerin yapılm ası için g erekli taşı ithal zarurî olduğuna g ö re bakırın üstünlüğü çabu cak m eydana çık acak tı. B ak ır daha uzun müddet işe yaradığı için çakm ak taşı veya obsid iyen e nisbetle daha pahalı idi. A rkeoloji T asa ve Fayum daki keşiflerin gösterd iklerine benzer iklim değişm eleri hakkında hiç bir delil verm iyor. T asvirli ilk anıtlar üzerinde temsil edilmiş olan Flo ra ve Favna, bu günde hakim olan çorak b ir iklime uygun Flo ra ve F a v n a ’d ır. M ezopotam ya’nın yağm ur devrinde nail olduğu kolaylıklar yazılı belgelerin başlangıcınd an önce ortad an kalkm ışlardır. E sasen bu b elg eler de vadide ilk yerleşm eden çok sonra m eydana çıkm ışlardır. H atta tarih î devirde b ile , m em leket bu su retle derin değişikliklere maruz kalm ıştır. İki nehrin B asra

102

DOĞUNUN


körfezine b ıra k tığ ı aluviyonlar bugün bile okad ar çabuk çoğalıyorlar ki, sahil her yüzyılda takriben iki buçuk kilom etre ilerlem ektedir. Isa’dan önce VII. yüzyılda K herkh a ki, bugün B a sra ’nın üstünde kum lar altında ve b atak lık lard a kayb olm ak tadır, doğrudan doğruya Basra körfezine açılıyordu. Sennacherib (A su r kıralı, İsa’dan ön ce 705-681) F ıra t’ın ağzından sahil kısm ına kadar kayıkla 160 kilom etre gitm eğe m ecbur olmuştur. T arih î zam anların başlangıcında, med ve cezre maruz birtakım sığ su birikintileri, Süm er geleneğinin ilk kıral sitesi olan Eridu harabelerini taşıyan k alk er yam acın ta eteğine kadar, arazi ortasın d a uzanıyorlardı. Süm er m em leketinin bugün B asra etrafında görüldüğü gibi bir b atak lık lar bölgesi olması icab eeder. O zamandan beri, feyezanların b ıraktığı limon, arazinin seviyesini m untazam an yü kselm ekted ir ve bugün K iş’te toprağın yüzü an atop rak tan 7 m. 50 yü kseklikte bulunm aktadır. Bu devirde daha teşekkül bile etmemiş olan bu yeni top rak ta ta ta ş çağına kad ar çık acak olan halkayı bul mak ümidi yoktur. Süm er’in ilk sakinleri dışardan gelmiş olacaklard ır. V eya U rial koyununun muflon ve keçinin se rb estçe otladıkları ve buğday ile arpanın yetiştiği doğu ve kuzeyin d ağ eteğinden veya d ağlık m ıntıkalarından veyahut da, a rk e o logların incelem edikleri güney ve batı çölündan gelm işlerdir. T a rih , güney B ab ilo n y a’nın en yeni diyarında tam olarak başılyor. Bu diyar, iki nehrin bütün vadisinde, üç bin yıl müd detle hüküm sürmüş olan bu sosy al, dinî ve adli fikirlerin, dilin, yazının ve sanatın, “Sum erli,, adı verilen bu me deniyetin beşiğid ir. Sum erler millî benliklerini k ay b ettik ten ve dilleri öldükten so n ra da, kurmuş oldukları m edeni leştirici yapı, m üstevlilere ve Ö n asy a’daki kom şuları ra kendisini zorla kabul ettiriyordu. Bu olay bütün ortaçağ A vrupasında Rom alıların düşüncelerinin hukuk ve dillerinin kullanılm asiyle m ukayese olunabilir ve nasıl ki kuzey Avrupa, İtalya ve Bizansın arkasına takılm ış idiyse, çevre m em leketleri olan Elam, A sur, Suriye ve A nadolu da doğan m edeniyetlerin de taşralık (provinciale) tem ayülleri vardı ve Sü m er’in taklitçileri k alıy o r lardı. işte bunun içindir ki, her ne kadar B abilonyanın kuzey doğu ve ku zey-batı yü ksek toprakları, Sum erden çok zaman önce

M E Z O P O T A M Y A ’D A P R E H İS T O R Y A

D E V İR L E R İ

103

isk ân a y arar olduklarında şüphe y o k sa ve belki de bütün güneyden ço k daha eski m edeniyetlerin beşiği olmuş iseler de, doğu prehistoryasının incelenm esine tarihin başladığı yer neresi ise orad a başlam ak g erektir. G erçek ten tarihten, P reh istoryaya g eçiş, Ur ve E re k ’te, L ag aş, Shourouppak ve K iş’te, m eselâ Niniva ve S u sa ’dan bin yıl daha önce olmuştur. Bundan ötürü kom şu m em leketlerdeki a k ra b a m alzemeyi bu b ö lg elerd e elde ed ilen b elg elerle m ukayese etmek lâzım gelecektir. Süm er’de m edeniyetin inkişafının ilk safhalarını tek rar çizm eğe yardım eden itim ada d eğer yeğane veriler E rek (E rech ) 1 ve U r 2 ’da kazılan kuyulardan elde edildiler ve bu veriler bu kazıların çapına münhasır kalm ışlardır. E rek d e 3, H einrich, Jord an ve N oldeke bir tapınağın zemini se v iy e sinden itibaren otuz m etre d erinlikte bir büyük sond aj kuyusu açm ışlardır. Bu tapınak prehistorik olm akla beraber, Sumerli bir tapınağın ana karakterlerine çoktan sahiptir. Bu kuyunun delip g eçtiği muazzam dolma tabakasını, arkeologların yu kard an aşağıya VI dan XV III e kad ar num araladıklarını, fakat bu rad a bizim ters istikam ette arap rakam lariyle num aralaya cağım ız, prehistorik iskânların b akiy eleri vücuda getirm ektedir. E ğ er kuyuda, bugünkü toprak altı su seviyesinin 1 m. 50 altındaki ana top rağ a kad ar inilecek olursa, kuyunun duvar larından kopan bakiyeler bütün Süm er prchistoryası hakkında bize m üşahhas b ir tüm görüş verirler. U r’d a 4 W oo lley üç kuyu açarak yukardaki ile m ukayese olu n abilecek malûmat eld e etm iştir. Bununla b erab er bu üç kuyununun hiç birisi E re k ’te olduğu gibi prehistorik iskân y er lerinin kalbine, sarih b ir surette ulaşam am ıştır. Preh istorik m ezarlığın tabanının altında üç m etre derinlikte bulunan kuyu larda, istasyonların dışarısına atılm ış b akiyeler içine gömülmüş, ço k daha eski iki seri m ezar bulunmuştur. Bu kuyular deniz seviyesinden takriben bir metre aşağıd a ana toprağa ulaşırlar. Tufan sond ajı adı verilen ve yirmi m etre derinlikte olan son daj, tarihi tayin olunam ıyan bir seviyeden b aşlar ve ilk kuyu1 el'Obeid, H all e t W o o ll e y , Ur excavations, I al’Ubaid, 1927. 2 U r, W o lley , in A nt. J . , X , 1930, pp. 3 2 7 - 3 4 1 . * U r , W o o lle y , in A nt. J . IX. pp. 3 2 3 -33 0.

104

DOĞUNUN


ların bize sezd ird iği prehistorik şehirden dışarıya atılm ış bakiyelerin üstünde b ir tufanın yığm ış olduğu aluviyal bir kum tabakasın d an g eçer. Bu suretle istiratigrafi, E rek ve U r’da b ir seri prehistorik m edeniyetleri m eydana çıkarıy or ki bu sayed e U r civarm dak 1 Eridu 5 el-U beyd 6 L a g a ş ( T e l lo ) , Şuruppak (F a ra h ) 7 K iş ( K is h ) ve yakınındaki Jem d et-N asr da ele geçirilen p arça p arça belgeleri koordone etm ek im kânı hasıl olm aktadır. Bununla b eraber düzenlem enin bazı teferruatı az vazıh, ve bizim burada yaptığım ız incelem ede zarurî olarak m uvakkat ve isb ata muhtaç kalacak tır. Belki yağmur devrinin yarattığı elverişli şartların yerini bugünkü çorak rejim e b ıraktığı anda Süm er adı ile anılan toprak parçası, D icle ve F ıra t’ın limonu B a sra körfezini dol durdukça deniz sularının içinden yüze çıkıyordu. Ç ö l haline inkılâp eden bölged e yaşayan vahşi hayvanlar tatlı su birikin tilerine ve sazlarla örtülü bataklık lara sığm ıyorlardı ve insan d a batak lık lard aki adalara kadar av hayvanının peşinden g i derek ku raklıktan kendisini kurtardı. Saz ve kam ıştan kulü belerin harabeleri, körfezin dibindeki ilk çamurun yalnız bir k aç parm ak üstünde bulunmuşlardır. Teşekkül halinde olan bu m em lekete giren kolonlar, karak teristik bir site nazaran umu miyetle E l-U b ey d m edeniyeti adı altında anılan özel bir m ede niyete çok tan sahip bulunuyorlardı. Bu m edeniyetin bu hususî muhite, çoktan iyice intibak eylem iş olduğu görülm ekle b era ber, Iran ve Elam platolarınd aki m edeniyetlerle henüz az Vuzuhlu bazı benzerlikler gösterm ektedir. İşte en ço k bu sebep ten dolayıdır ki C am pbell T h o m p so n 8 Sum er’li ilk kolon lara Elam lılar (Elam ite) adının verilm esini teklif etmiştir. S p e is e r 9 bu görüş tarzını kabul eder, fak at “Elam ite„tabiri yeri ne Jap h etite (y a fe s oğulları) veya su barlar gibi çok daha genel ve 5 U r, W o o lley , in A n t. J . XIII pp. 3 80 -3 . 6 Ere ch , II. Be richt, A b ha nd , preuss,

A kad. W issen, phil. H ist. kl.

1930 4.

7 E r e c h , III, Beric ht, Abhand, p reu ss A k ad . W issen, ph il. H is t, kl., 1 93 2, 2. 8 E r e c h , IV, Beric ht. A bhand, p reu ss, A k ad .

Wissen, ph il. H ist kl.,

1932. 6 . 9 J e m d e t N asr, M ackay , F ie ld M useum A n tro po logy M en o irs, 1, 3.


D E V İR L E R İ

105

Guti ve Hurri sakinleri gibi ak rab a kavim leri de içine alan, bir tabiri ikam e ed iyor. Binaenaleyh, Su b arlar gibi presum eriyen farzolunan ad lar bu ilk kolon lara aittirler. el-U beyd medeniyeti çoktan ferdileşm iş ve özelleşm iş bir m edeniyettir. Dr. F ra n k fo rt 10 bu m edeniyetin yaratıcıların ı sum erlilerle aynı kabul ediyor. Şay et Sum erleri, Ön A sy a ’y a iki bin yıl müd detle, Rom a m edeniyetinin A vrupa’da ilham kaynağı olduğu şekilde, ilham kaynağı olan bu özel medeniyetin y ap ıcıları ola rak kabul ed ersek, F ra n k fo rt’un teorisini kabule mecburuz. E l-U b ey d ’in en eski kasabalarınd a Süm er medeniyetinin bir ço k k ara k teristik v asıfları görülm ektedir ve tarihi zam anlara k ad ar gelen devam lılık unsurlarını da bulmak kabil olacaktır. Bu devam lılık tab iatiy le mutlak değildir. Preh istorik b elgeler de, belki de sum er dilini de getiren istilâ izlerini bulacağız. Bununla b era b e r tarihi zam anlarda Elam , Guti veya M ari’den gelen ve b ir ço k defalar Sum er ve A k k a d ’ı esaretleri altına alan istilâcılar hemen bütün m anevî ve maddî m edeniyetlerin Sü m er’den alm ışlardır. Sum er ilk tarihî zam anlarda y arad ıcı m erkez olmuştur. P rehistorik devrin sonunda da yazının beşiği idi. E ğ er bu y arad ıcılar ve bu m ucitler sumerli idi iseler, on ların seleflerine, - ki el-U beyd devrinde bizzat sumer m em leketini yaratm ışlard ır - P roto-Sum erler adını takm ak mümkündür. İbranî tekevvününün aksettirdiği eski Sum er geleneğinde, yaratılış toprağın sulardan ayrılm ası ile d iğer bir deyişle D icle ve F ır a t’ın teşekkül halindeki deltasının kurumasiyle oldu. Bu yara dılış işi el-U bey d devrinde başlam ış olm alıdır. Çünkü ProtoSum erler, ne sazlık b atak lık lard a ve ne de sulanm ayan bir çöld e bitm esine imkân olm iyan hububatı çoktan ekiyorlardı. E re k ’de yaşadıkları toprağı yaratm ışlardır. M esken zemini ile b a ta k lık tabanı arasın d a haç şeklinde muntazam tabaklar ha linde sıralanm ış ve a y ak la ezilmiş kam ışlardan yapılmış hakikî plat-form lar y erleştirilm iştir11. Sum erler, belki de, çamurlu b a ta k lık üstünde bu sun’i top rağı, ziraata çoktan elverişli hale getirilm iş olan adaları kulübeleriyle örtüp doldurmamak için yapıyorlardı. 10 K ısh, Langdon, J R A S , 1930, pp. 6 0 0 sq. cf . L ’A n th r X X X IX , p. 7 3 ; X L I . p. 266.

11 F a ra h , Heinrich, F a ra , Berlin, 1930.

106

DOĞUNUN


E re k ’de platform ve Ur ile el-U beyd ’de adalar üzerine kurulmuş olan m eskenler çsk tan türlü tipler gösteriyorlard ı. W oo lley tarafın d an el-U b ey d ’de bulunmuş olan çam ur veya g ü bre ve zift ile sıvanm ış olan saz h asırlara b akarak, bugün hala güney Ira k ’ta mevcut olan, bükülmüş kam ış dem etler arasın a asılan h asırlarla yapılmış kulübeleri tasavvu r etm ek mümkündür. Sü m er’in ilk d eko ratif mimarlığının k arak teristik leri olan m ütenasip çıkıntı ve girintiler ve yarı - sütunlar, bu kulübelerin duvarlarını teşkil eden ve öne fırlatılm ış kamıştan d em etler ve arkaya konmuş h asırlardan mülhem olmuş o la b i lirler. K erpiçten kalın duvarlar bu hasır örgü lerden yapılmış ç e rç e v e veya oym aların karşısına örülebiliniyordu. A ndrae 12 pişmiş kilden ve ilgiyi çeken bir tarzda bü külmüş çivilerin-ki bunlar el-U beyd ve ak rab a sitelerde müş terek tir - çam urdan bir duvar üzerine hasır örgülerin mükem mel bir şekilde tesbitine yarad ıklarını gösterm iştir. Bu duvar ların sağlam lığını çoğaltm ak için pişmiş kilden koniler sokulu yordu ki daha sonraları bunlar d ek orasyon lar için kullanılm ış lard ır. E l-U b eyd ’de bunlardan daha baştan çok sayıd a, bulun muştur. P roto - Sum erler, çabu cak, tuğla yapm asını yani kil keseklerini bir kalıp içinde şekillendirm ek ve onları güneşte kurutm ak usulünü buldular. E re k ’in üçüncü tab ak asın d a 13 (X V I), el-U beyd v e Ur 14 d a bulunmuş olan güneşte kurutulmuş çam urdan tuğlalar, bili nen tuğlaların en eskileridirler ve yalnız tuğladan mimarinin b aşlan g ıcın ı değil, fakat aynı zam anda birliklerin bir araya getirilm esiyle yapılan inşanın da başlan gıcın a delâlet ederler 15. 12 F a r a h , M as. J . X X II , 1931, pp. 211 sq. 15 A rch . L X X , pp. 110 sq.

14 F r a n k f o rt ,

« A rc h a e o l o g y

and the Sum erian

Pro blem »

O riental

Institu te of C h ica g o . Studies, 4. 1932.

15 Speiser,

M ezopotamian

Origins ve A J A ,

X X X V I I , pp. 45 9 , s q ;

P e a k e , e t F leu re , Peasants and Potters , p. 9 2 , Bu müellifler el-U b ey d sakin lerini,

tahıldan

fa y d ala n m ay ı

öğrenmiş fa k a t görü nü şte

hiçbir hayv an

ev cilleştirmemiş olan iranlı av cılar o la rak kabul e d e rle r. T he S u m e ria ns , 19 28 ve U r o f the C haldees, 19 29 ise W o o ll e y bunları şeh irlerde y a şa m ıy a n ve T u fa n ’ la o rta dan

kalkmış Sami A k k a d ’ lar ola rak gözününe

alır. Şimdi bu Teoriyi /e r k etmiştir.

M E Z O P O T A M Y A ’D A P R F H İS T O R Y A

D E V İR L E R İ

107

Evin medhali ya h asırlarla, yahut da taştan bir zıvana üzerinde dönen tahtadan pervazlı kapılarla ö rtü leb iliy o rd u 16. Bu kapıların üzerlerinde döndükleri çukurlu taşlar el-U b ey d ’de bulunmuşlardır. Bunlar M ezopotam ya’da b ütün muahhar devirlerin k ara k teristik b ir usulünün en eski m isalleridir. Bu usul A sy a ’dan geçerek uzaklara, ta M ısır’a kad ar yayılm ıştır. Bu tekn ik tamamen yerleşik ve g ö çeb elerin h asırdan kulübe siyle iktifa etm iyen bir kavm e uygun gelir.

Resim 55 — Ispatül

şeklinde

p a rç a l a r ve

topuzlar, el -U b e y d 1/i

K olo n ’lan n bu yerleşm esi b a tak lık lar içindeki hayat şart larından ileri gelm ektedir. B aşlan g ıçta ekonomisinin temeli çiftçilik oldu. T arlalar çapa biçim inde k a b aca yontulmuş ve paleolitik el baltalarını şöyle böyle hatırlatan kuarç yongalariyle kazılıyordu. K u a rç’tan veya obsidiyenden destere gibi dişli y ongalar, Fayum ’da olduğu gibi sert saplar üzerine değil, fak at geviş getirici bir hayvanın alt çenesini taklit eden kilden yapılm ış orakların üzerine yerleştiriliyordu ve ekin biçm eğe yarıyorlardı. D an eler el değirm enlerinde öğüdülüyordu. 16 Langdon.

O xfo rd Editions o f C uneiform T exts, VII,

to g r a p h ic Inscriptions from J e m d e t Nasr».

1928,

«Pic-

108

DOĞUNUN


B ataklık lar içinde, bir çölün ortasın d ak i vahada, ziraat yapılabilir toprağın zorlukla sulandığı bilindiğine göre, yalnız ziraat, ço k güçlükle kazanılan tarlaların yanında daim î bir iskânın şartlarını temin edebiliyordu. Bununla b erab er Süm er de hurma ağ açı yetişiyordu ye besleyici m eyvası sayesinde insanı top rağ a bağlam ğa yardım ediyordu. Hurma ve tahıl ziraatının dışında P roto-Sum erlerin b o y nuzlu h ayvanlar, keçi, domuz besledikleri de zannolunuyor. Bu h ay v anları evlerin sıvasınd a kullanılan gü bre i l e 17 ve belki de yab an hayvanları tasvir eden kilden h eykelcikler ile anlı yoruz. B ataklıklard aki av, sapanlarla, belki de yay ve oklarla yapılıyordu. A v sonra bir topuz ile öldürülüyordu. Bütün istas y on lard a ovoid sapan taşları bulunmuştur. Y ap rak biçim inde kuarçtan ok uçları nadirdirler. U r’da el-U b ey d ’deki m uahhar m ezarlara top veya armut biçim inde taş topuzlar koym ak âdetti, E re k ’te Resim 82 b. ye yaklaşan uzunca tipler bulunur.

Resim 56 — Ç a k m ak taşın dan

ok uçları ve

t a şta n b a ltala r, e !-U b e y d ^4

Su avı için kilden ve delikli kirem itlerle yüklü a ğ la r 18 ve b elk i de ortasından boğumlu taşlar (R es. 55, 33) veyahutta h arp on lar kullanılıyordu. (Ur da el-U bey dusulünde muahhar bir 17 A n d rae , Orient. 1930.

D as

gotteshaus und die U rform en des Bauens im alien

18 P ea k e . T he Flood, E r e c h ’in belgeleri kabul edilmeden evvel 1 9 3 0 ’ da y ay ın la n m ıştır . P e a k e ’de vvoolley gibi U r ’un su altında kalmasını S u m er gelenekindeki ile bir tutm ak istiyordu ; cf. F ra n k f o rt, op. cit. p. ve Antiquity, VI. p. 503.

49,


D E V İR L E R İ

109

m ezarda bulunan Resim 57 deki bakırdan nümuneye b a k ) 19. K ilden yapılmış figürinlere nazaran ön ve k ıç tarafları kalkık olan ve bugün dahi F ıra tta dolaşan kayıklar, gidiş gelişe yarıyorlard ı. Pişmiş topraktan ağırşaklar dokuma sanatının bilindiğini tahmin ettirirler ve örücülükteki m aharet süslü h asırlarla sabit olmuştur. Ş ay et kem ikten bizler deriden elbiseleri hazırlam ağa yaram ışlarsa, delikli ve kem ikten iğneler d e 20 dikişin bilindiğini tahmin ettirirler. K apıların k asn akların d a ve diğer işlerde kullanılacak hur ma ağacı gövdelerini düzeltmek için, dülger trapezoid baltalar veya cilâlı taştan keserler kullanırdı (R es. 56). M ısır’da T a s a ’da bunlar tahtadan bir sapa tesb it edilm işlerdi, fakat Süm er’de, m odern balta başı prensibi yani sapa geçirilm ek üzere bir de likle delinm iş olması çoktan biliniyordu. Baltanın ilk şekli b el ki de taştandı. G erçek ten , taştan ve delikli bir balta başı U r’da muahhar bir m ezarda bulunm uştur21. F a k a t M ezopotam ya’da nadir olarak bulunurlar ve W o o lley ’ın 22 teklif ettiği gibi bu taştan ve topraktan numunelerin m adenden orijinaller üzerin den kopya edilmiş olm aları da im kânsız değildir. H akikatte U r’da, E rek ’te olduğu gibi el-U b ey d ’de de alt tab ak alard a b a k ıra asla tesadüf olunm am ıştır. F a k a t m adenden yapılm ış eşya eski sit lerde daim a nadirdirler. Çünkü, daha kıym etli olan maden b irtev iye yeniden kullanılm ıştır. D iğer taraftan Süm er diyarında an cak küçük satıhlarda istikşaflar yapılm ıştır. U r’da el-U b ey d ’deki muahhar üsluptaki bir m ezarda keşfedilm iş olan bak ırd an “harpon,, hakikaten izabe ile elde edilmiş bir p arça dır. H er ne k a d a r tica ret bolca bir ted arike m üsaade edecek şekilde iyi organize edilmiş olm am akla b era b e r, P roto-Sum erler’in m adencilik sanatını çoktan bildikleri ço k muhtemeldir. Ç öm lekçilik sanatı hayret v erecek bir şekilde ileri idi. in cecik kesilm iş sam anla karışık kil dikkatle pişirilm iştir. Ç öm 19 E la m lı muvaziliklerin mânâsı daha so n ra t a r t ış m a konusu o lacaktır . 20 A m erican A nthropologist, 3 5, 1933, p. 6 0 ; H enry F ie ld burada şu teoriyi kabul e d er : uzun başlılar Sami'lerdi ve Sum erli b rak is efal’leria C f . bununla b e ra b er, A J A , X X X V I , 1932, p. 42 9. 21 L ’A n th r, XL I, p. 26 6 . 22 U r, W o l l e y , in A n t. J . , X , 1930, pp. 327-3 4 1.

öncüleri idiler.

DOĞUNUN

110


lek çi, her ne k a d a r donuk pem be ve deve rengi tonlara da tesad ü f olunsa da, genel olarak garip bir donuk yeşil renkte keram ik imal ediyordu. Bazan vazolar ya tam am en veya k ıs men, ince bir astarla kaplıdırlar, fak at yüz hiç bir vakit perdahlanm am ıştır. Şekiller o k ad ar m untazam dırlar ki bazı m ü ellifler 23 bu vazoların ça rk v ey a torn a denilen bir döner plato üzerinde işlendiklerini tahm in ediyorlar. G erçekten , maddenin inceliği bazan hayreti mucip bir d ereced ed ir. Ç öm lekçinin ilk m ahsulleri için kaide olduğu üzere, bazı şekiller başka m addelerden yapılm ış vazolar üzerinden kopya edilm işlerdir. Resim 58 teki vazonun ağzı üzerine kon muş olan yüksek sap ve vazonun bazı bezek m otifleri, sep etçi likten mülhem olmuş olabilirler. K eram ik sanatının tekem mülü, tabak ve çanakların dairevî m esn etle rin d e 24 E rek ve e l-U b ey d ’de bulunan sa lç a tabaklarının ( s a u c ie re ) g a g a la rında (levha XIII. a) E rek ovoid biçim çanaklarının ( g o b e le t) taban ın a konmuş olan garip bir küçük düğm ede ve bilhassa testi ve kâselerin boru biçim i gag aların d a görülm ektedir. Bu sonuncular pek çoktu rlar ve büyük bir önem taşırlar, çünkü gagalı testi, muahhar devirlerde M ezopotam ya keram iklerinin tam k arakteristiğini teşkil eder. S a lç a kâseleri, düğmeli çanak ve g a g a lı k âse gibi bu şekillerin bazıları Süm er dışında hemen hemen asla tesad ü f olunm adıklarına g öre, lokal m ede niyetin özelliğine bir delil teşkil ederler. Buna mukabil daha ileride göreceğim iz gibi, A su r’da, Elam ’da ve İran’da bulunan tiplerin, tabak lar, yü ksek ve ince kâseler, alçak ve boş ayaklı ça n a k veya kâseler ve kulakları omuz üzerine konmuş küçük k âseler gibi başka şekillerle benzerlikleri, mânalıdır. E l-U b eyd keram iği hemen daim a süslüdür. leri içinden bazı vazolar 23 ya çizm ek ( in cisio n ) nevi tarak vasıtasiyle kazınarak süslenm işlerdir. ve çöm leğin k arak teristik usulleri daha önced en,

İhtimal en esk i veyahut d a bir F ak at bu çan ak alt seviyelerd e

23 E r e c h , II. Be richt, A k h b n d , preuss, A kad. W issen, ph il. H ist. kl, 1930 4.

24 U r , W oliey, in A nt. J . , X , 1930, pp. 32 7-3 41 . 25 A y nı eser.


D E V tR L E R İ

111

m eydana çık a rla r v e siy ah desenli resim lerle m uttasıftırlar. Bu resim ( n a k ış ) in celeşerek nihayetlenen lâtif bükümlerin m eydana gelm esi için, genel olarak yumuşak b ir fırça ile yapılıyordu. M otifler hemen m ünhasıran geom etriktir. Bazan m ıntakalar ha linde toplanırlar ve sep et işlerinin bezeklerini hatırlatırlar ve tektonik bir üslûp gösterirler. Ç ok defa büyük boş m esafeler gözetilm iştir. P ra tik olarak, hiç bir tasvir tanınacak şekilde d e ğildir. F a k a t bu m otiflerin bazılarının ta b iî konuların üslûplaştırılm ış ifadeleri olduklarını tahm in kabildir. En ak la yatan örn ek G rekçe S ig m a şeklindeki bir seri resim lerdir ki uçan kuşlar olm aları icabed er. U r’d a m uahhar b ir m ezarda bulunmuş olan bir tabak 26 m erkezî bir daire etrafından şualar salan ay sıraları ile süslenm iştir. Burada, ifrata düşmüş göziie bakılm a dan, U r’u him aye eden tanrıça olan K am er T a n rıç a sı N annar’ın senbolünü görm ek ve bu su retle tarihî Süm er şehri ile ona takaddüm eden el-U beyd kasa b ası arasınd a bir b ağ kurmak mümkündür. M ermer, steatit, kalker gibi yumuşak taşlardan, keza, sade şekilli kâseler yontulmuştur. Umulmaz bir sab ırla volkan camı olan obsidiyenden işlenm iş gü zel k âselere ait bir kaç p arça belki de el-U beyd devrine ait tirler. Bununla b eraber, o n la r, R e s jm 57— B a k ırd an zıpkın ve sap deço k daha az eski bir tapınağın likli b altala rın kilden m o d e lle r i,U r .1/* E rek Beyaz tapm ağının inşası için kullanılm ış olan bir limon içinde bulunm uşlardır27. Proto-Su m erler ölülerini uzunlam asına göm üyorlardı 23; K ilden yapılm ış b o y alı figürinlerin bu halkın m anzarası ve kıyafeti hakkınd a bize bir fikir verdikleri doğrudur. E rk ek 26 U r, W o l l e y , in A nt. J . , X , 1930, pp. 3 2 7 -34 1 . 27 E r e c h . III, IJerich, Abhand, p reu ss, A kad. W issen■ ph il. H ist. kl. 1932, 2.

28 Ur, W o ll e y , in A n t. J . , X , 1930, pp. 3 2 7 - 3 4 1 .

112

D O Ğ U N U N P R E H IS T O R Y ASI

ler 29 in uzun b ir sakalı ve a rk a y a bir yumru şeklinde top lanmış uzun saçları v ard ı. V e bıyıkların ı tıraş ediyorlardı. K a dınlar, predinastik M ısırda olduğu gibi, b aşların d a perükler taşıyorlard ı ki figürinlerde bunlar ziftten yapılm ışlar ve yapış tırılm ışlardır. 30 (L e v h a XIII c ) Koyun derisi erkek kıyafeti için kullanılm ıştır. Figürinler bize zam anım ızda bu tarzda giyi nen bir kürd siluhetinin aynı intibaını veriyorlar. K adınlar çıp lak görünüyorlar. Omuz üzerine ve kolların üst kısım larına konm uş olan siyah lekeli veya kilden küçük yuvarlaklar, W o lle y ’ye nazaran ta tu a jd ırla r31. Bunların n edbeler olduklarını söylem ek belki daha doğru o la ca k tır. Bazıları em zirecek vazi yetted irler. D iğerleri de ellerini k alçaları üzerine koym uşlardır. Bu h eykelciklerle M ısır’ın benzer heykelciklerinin yahutda paleolitik A vrupa’nın daha da önceki heykelciklerinin bir tanrıçenin tasviri olup olm adıklarını bilm iyoruz. Proto-Su m erler süs olarak kavkıdan ve yumuşak taştan yapılmış incilerden kolyeler ve bilezikler ta şıy o rla rd ı32. Billurlu külteden, obsidiyen veya taştan yapılm ış ( 1,13 ) ve çivi biçim indeki küçük düğm eler burun iç in d e ; iç bü key yüzlü taştan y assı düğm eler d e 33 d udaklarda taşınm ış olabilirler, Burada, mevziî servetlerin ve en başta limon ve sazların im kân nisbetinde tam olarak sömü rülm esine m üstenit b ir endüstrinin varlığını görüyoruz. F ak at b öy le bir endüstri komşu m em leketlerle yapılan bir ticaret sayesind e mümkün olabilirdi. Zift, kuyulardan kolaylıkla tem in ediliyordu. İstimali çok yazılmış olan obsidiyen A sur ve doğu A n ad olu ’nun volkanik sırtlarından idhal olunuyordu. B akırı ku zeydoğu plâtolarında aram ak gerektir. U r’un en eski evinin tem ellerinide bulunmuş olan iki tane incinin am azonit oldukları görülüyor k i 34, bu yeşilim trak taş H indistan’ın N ilgharry sırtla rında v e keza Doğu A nadolu’da in situ bulunm aktadır. 29 E re c h . III, Beric h, A b hand , p reu ss, A kad. W issen. phil. H ist. kl. 1 93 2, 2.

30 U r , W o ll c y , in A n t. J . , X , 1390, pp. 3 2 7 - 3 4 1 . 31 A y nı eser. 32 A y nı eser. 33 el’Obeid, Hail e t W o ll e y , U r excavations, I al'Uhaid, 1927.

31 U r , W o ll e y , in A n t. J . , X , 1930. pp. 32 7-3 4 1 .


E l-U b eyd m edeniyetinin yarad ıcıları çıkm ış olam azlar.

b ataklığın

113

dibinden

M edeniyetleri, çok ibtidat “mezolitik„ ataları takiben gelen lokal bir gelişm eye ait h içb ir delil gösterm em ektedir. Bununla b erab er bu m edeniyet, Süm er’de kök salmış, bölgenin özel şartların a uymuştur ve bir anlamda da bu b ö lg e y e inhisar e t miştir. El-U beyd çanak çöm leği çok karakteristiktir ve h atta kazı sahalarından uzakta bile bir göz atışla hemen tanılır. Bu çan ak çöm leğe Eridu, El-U beyd , M eraijib, Ur, E rek , Lagaş ve Süm er’in d iğer b irk aç sitinde rastlanm ış ve fakat A kkad K iş ve ne de Cem det N asr ve ne de gü neye doğru daha uzakta F a ra h ’te görülm emiştir. B enzer bir çan ak çöm leğin çok daha kuzeyde, Sam arra ve A sur’un muhtelif sitlerinde, doğuda Mussian etrafında, Elam ’da S u sa ’da ve B asra körfezinde Buşir yakınınd a bulunduğu da doğrudur. Her ne kadar bu mahsullerin Süm er’in E l-U beyd ’deki keram iği ile kıyaslanm ası mümkün ise de, tıpkısı olm aktan uzaktırlar. Ş a y e t imal tarzı bakım ından bunlar E l-U b ey d keram iğine yaklaşırlarsa da, Proto - Süm er’lerin A sur veya İran’a doğru yayılm ış olduklarına zarurî olarak delâlet etmezler. Y e n i keşif ler, daha ziyade, çok muahhar bir devirde A su r’a doğru bir genişlem e imkânını te l kin ediyorlar. El-U beyd safhasındaki Pro- Resim 53 _ u r ’da el-U to-Sum er m edeniyeti, ilk Süm er’i k arak ter- beyd I üslûbunda emlendiren muhite has ve vazıh bir şekild e zildi K a b 1/ 6. özelleşm iş bir mahsuldür. Fakat Süm er medeniyetinin en k arak teristik unsurlarının tohum larını, d aha önceden sezmek kab il dir. B a şk a vasıflar bu m edeniyete eklenecekler v e diğerleri de sonraki safhalarda tekâmül ed eceklerd ir. M üteakip safha E rek ’te A lm an’lar tarafından çok dik katle idare ve sonuçları çabu k neşir olunan kazılar sayesinde malûm olmuştur. Bunun içindir ki bu safha U ruk devri adı altında tanılır. (U ru k lb ran ice E re k ’in Babil şe k lid ir). Hiç şüp hesiz aynı d evre ait izler U r’un derin kuyularında, deniz sev iy e sinin üstünde 5. m 20 ile 8. m 60 arasında “Tufan kuyusu„’nun P r e h is t o r y a

,

F. 8

D O Ğ U N U N P R E H IS T O R Y A S I

114

içinde, m ezarlığın altında - S IS VIII adı verilen tab ak ad a 35 bulunmuşlardır ve U ruk devrinin tapınaklarına ait tem eller teşhis ve tesb it olunabilm işlerdir. Bununla b eraber, bu ta b a k a lard a bakiyeler ço k nadirdirler. Bahis konusu olan bakiyelerin U r’da 36 Tufan deposu denen tabak ay ı hemen takip etm edik lerini de işaret eylem ek gerektir. Su baskını, o halde, E l-U beyd m edeniyetine son verm em iştir. Bundan b aşk a su baskını siti tamamen kaplam am ıştır ve E rek ’e ulaştığı da görülm üyor. O halde bunun Süm er geleneğinin “Tufan,, ı gibi kabul edilebil mesi pek az ihtimal iç in d e d ir37. E rek ’teki büyük kuyunun içinde 33. E l-U b eyd ’in açık es mer veya b o y alı çanak "çolmeği kuyunun dibinden itibaren bulunuyor. Bunlar, büsbütün ay rı bir gelen ekte olan ve ârızî olarak üst tabakalard an düşmüş bulunan bazı keram ik parçalariyle karışm ışlardır. Bu parçalar boyalı keram ik p arça larına nazaran beşinci iskân tabakasından itibaren ço ğ alır ve U ruk devrine ait olan altıncı iskân ta b ak asın d a boyalı k era mik hemen tamamen kaybolur. Y ed in ci ve sekizinci tab ak alar da boyalı parçalar tek rar m eydana çık arlar, E l-U b eyd keram iğinden, bazan kırmızı boyanın kullanılm ası ile ayrılırlar. H einrich yaptığı sond ajd a hiç bir bağlantı yokluğu olm adığında haklı olarak ısrar ediyor. Y en i keram iğin tedricen m eydana çıktığı görülüyor ve bu keram ik her tarafta dekorsuz solgun b ir keram ikle m üterafıktır ki, bunun şekil ve teknik bakım ından eski g e leneği devam ettirdiği anlaşılıyor. F ak at bu yeni m ahsuller, şüp hesiz, manâlı bir icad a delâlet ederler. Ç o k güzeldirler. E l-U b ey d ’in boyalı keram iği ile kabili m ukayesedirler. Bunlar tek renkli (m onochrom e) d irler ve estetik tesiri, M ısır’ın pred inastik keram iğinde olduğu gibi, sathın mükemmelliği ile elde ed erler. Bunları tanım ak kolaydır. Evvelâ, kül rengi bir çanak as U r. W oolley , in A n t. J . , X, 1930, pp. 3 28-341. 3« Ur, W oolley, in A n t. J . , IX, pp. 3 2 3 - 3 3 0 .

37 P e a k e T h e Flood, E r e k ’in belgeleri kabul edilmeden evvel 1930'd a y ay ın la n m ıştır . P ea k e d e W o o ll e y

gibi Ur'un su altında kalmasını Su

m e r gelen eğ indeki ile bir tutm ak i s ti y o rd u ; ve A ntiquity, IV. p. 503.

cf. F ra n k f o rt, op. cit. p. 49,

38 E rech , IV, Bericht, A bhand, preu ss, A kad. W issen, phil.- hist. K l. 1 9 '2 , 6.


115

çöm lek görülür. Bu bol, siyah renkli ince b ir astarla kaplıdır. Bu kömürlü keram ik rengini, şüphesiz ya top rağa karıştırılm ış, olan köm ürden, yahut da dumanlı bir ateşiri yanm asından almış tır. T ek n iğ i iptidaidir ve M ezopotam ya’nın bütün keram ik tek niğine mutlak su rette yabancıd ır. Bundan b aşk a bu çorak vadi de yapılm asına gerekli ne rutubetli yakıt ve ne dumanlı ateş vardır. İkinci keram ik, tahammuz ettirici bir at m osferde pişirildiği takd ird e kırmızı b ir ren k alan demirli bir balçıktan yapılm ıştır. Bu keram ik, demir oksidinden belki de çok zengin bir astarla örtülm üştür ki bu yüzden perdahlı yüzü tuğ la kırm ızısıd ır; 7 ve 12 inci tabak alard a ise üzüm kırm ızı sıdır. Üçüncü mahsul İkincinin zıddı gibi görünm ektedir. İrca ed ici bir atm osferde pişirildiği için ve demir oksitlerinin ferrö hale ircalarm dan dolayı ren gi kül rengidir. Bunun imali ve şüp hesiz kırmızı renkli keram iğin yapılm ası, hususî surette inşa edilmiş bir fırının kullanılmasını tahmin ettirm ektedir ki bu fı rında k âseler dum ana karşı muhafaza edilm işlerdir ve keza bu fırında havanın gelm esi tanzim olunabilm iştir. Binaenaleyh, bunlar önemli teknik bir yeniliğin alâm etlerid irler. Bundan b a şk a kırmızı ve kül rengi kâselerin çok defa hakiki bir çark üzerinde yapıldıkları da görülüyor ki bu da büyük önem i haiz başk a b ir teknik ilerlem edir. N ihayet kırm ı zı renkli k â seler bir defa 7. tabakad a ( X I I ) ve kül rengi keram ik birçok defalar ve katî olmamakla b erab er 10 . ta b a k a dan önce (VIII) bazen ve fakat çok ender olarak kulplu olarak görülm ektedir. Bu tarz El-U beyd safhasının sepet tipi kâseleri haricinde, Mezopotamya ça n a k çöm leğinde, başka hiçbir d ev ir de kullanılmış değildir. H ülâsa bu yeni mahsullerin, kuvvetlerini E l-U b ey d ’in eski ırkının enerjisine katan yeni bir sekene tara fından sokulmuş olması kuvvetli bir ihtim al gibi görün m ektedir. Mefruz yeni gelenlerin diğer b aşka ne gib i yardım larda bulunduklarını k at’î olarak bilmiyoruz. Ç öm lekçi çarkının, n ak liyatta devrime sebep olan araba tekniği gibi bir icadla müterafık olm ası m antıkîdir. Bu bakım dan m üsbet hiç bir delil 14. tabak ad an ön ce elde edilmiyor. Fak at, aynı seviyede bu lu n an 39 39 E re ch , IV, Bericht. A b ha nd , preuss. V^issen- phil.- hist. K L , 1 9 3 2 . 6 .

116


b ir mühür üzerine kazınmış olan ve daha b aştan tekemmül etm îş görünen b ir harp ara b a sı, en iptidaî öncülerin 5. ta b a kadan itibaren m eydana çık tık ları faraziyesine hak verdirebilir. M ürekkep fırınları, m adencilik tekniğinin ilerlem eleri ile ilgili olm ak mümkündür v e g erçe k te bakırdan ya pılmış en eski p arça E re k ’te 8 . tabakad a bulunmuştur. Bu nunla b erab er, bu belki de bir tesadüf eseri olabilir. B akırın daha El-U beyd m edeniyetinin menşeinde bulunan aynı kom pleks içinde icadedilm iş olduğunu zannettirecek se beplere m alik iz. Şim dilik yalnızca E rek ’in yeni keram iklerine nazaran, Uruk tesm iye olunan devirde, El-U beyd m edeniyetinin yeni b ir kan aşısı ve yeni fikirlerle tek rar kuvvetlendiğini söyliyebiliriz. Şayet, yeni gelenler fatih bir azınlık teşkil etm işlerse, onların gelm esi büyük işlerin başarıl ması için gerekli serm ayenin toplanm asını kolaylaştırm ıştır. Y en i gelenlerin kendileriyle b erab er evvelce yapm ış oldukları ne gibi m üşahhas cihazları getirdiklerini tayin için zaman daha elverişli değildir, çünkü, yukarda zikredilmiş olan buluntuların çark ve hatta İslah edilmiş fırının bizzat Sum erler tara fından istilânın yarattığı yeni şartlara uym ak için icadedilm iş olduğunu düşünmek mümkündür. H er halde m üstevlilerin sa y ıca az oldukları ve çabu cak eriyip gittikleri anlaşılıyor. Hiç bir seviyed e, siyah, kırmızı vaya gri renkteki keram ik p arça ları yerli g elen eğ i devam ettiren a çık ren kteki keram iğe nisbeten ço k değildirler.O nıiçüncü ta b ak ad a yeni keram ik ve şekil leri ortadan kalkm aya başlıyorlar, fakat, bununla b erab er eski açık renk keram iğin imalinde ça rk çoktan kullanılm akta idi. Karışm anın tam olm asından ön ce bile b arbarlık tan me deniyete geçişi işaretleyen ilerlem elerin varlığını tesb it etmiş bulunuyoruz. Süm er’in çiftçileri ve avcıları şimdi cehitlerini, tanrılarının şerefi için an ıtlık yapılar m eydana getirm ek m aksadiyle, bir nizam altın a sokuyorlar. Bu kollektif çalışm a, aşikâr olarak, bir sarm ayenin top lanm asına ve istihsal m erkezlerinden uzakta bulunan işçilerin b eslenm esine gerekli erzak için, fazlasının bir yerde m erkezleştiriiıiıesini tahmin ettiriyor. Aynı fazla v ey a bakiye erzak, irva vr İska kanalları gibi fayd acı k arak ter taşıyan amme işle rinin icrasın a da m üsait olm ak bakım ından, aynı derecede


117

zaruri idi ve bu işler sayesindedir ki yağmuru kesilm iş b a tak lık ve çorak bir m em lekette köyler şehirlere inkılâp ede cek ler ve şehir platform lar ve duvarlarla su baskınına karşı muhafaza olunacak ve nihayet esa slı ilk m addelerin, geniş bir m ikyasta ithali k olaylaşacak tır. Memleketin son d ereced e olan bereketi bu fazlayı temin ediyordu. Sakinlerinin dindarlığı da bu fazlanın birikm esi için en iyi bir âmil idi. Bu biriktirm enin, kırmızı ve kül rengi keram ik yapıcıları olan hâkim sınıfı E l-U b eyd ’in köylü sınıfının üstüne g eçiren istilâ ile ne dereceye kadar birleşm iş olduğunu bilmemize imkân yoktur. Tapm akların m allarına ait m uhasebe den ib aret olan yazılı v esik alara nazaran bu “fazla,, (excéd en t) daima tanrının tapınağının ve rahiplerinin emrine amadedir. Bu suretle E re k ’te anıtlık ilk yapı bir saray veya bir mezar değil, fakat içinden bir ta b let çıkarılan bir tapınak idi. Bu ta b let muahhar tapınağın m uhasebe parçalarının piktografik atasıd ır. E rek ’in 12 inci ( VI ) devrinde (7), vatandaşlar, tanrı Amou veya halefinin — ki bu hususta daha açık olmayan bir fikre sahip idiler — inebileceği limondan sun’i bir tepecik yap mağı düşündüler. Babilonya ve hatta A su r’un bütün tarihî zam anları esnasınd a belli başlı tapm aklarına bağlı olan Zikkurat’ın prototipi olan bu tepecik 12 metre bir yü kseklikte idi. Ziftten yataklarla ayrilm ış balçıktan yapılmış b asit kerpiç ta b a kalarının üst üste gelm esinden teşekkül etmişti. D ik meyilli yam açları, daha limon yumuşak iken içine sokulan içi boş keram ikten mahrut dizileri ile takviye edilmiş ve süslenm iştir. G ördükleri iş bakım ından bu koniler El-U beyd safhasının pişmiş topraktan mahrut ve çivilerinin doğrudan doğruya neslindendirler ve onlarla b eraber bulunurlar. Tepenin cephelerinin m anzarası, muahhar M ezopotam ya duvarlarının dekorasyonunu teşkil ed ecek olan girinti ve çıkın tılarla daha baştan tadil edilmişti. Bunun esası E l-U b ey d ’in sazdan kulübelerinde aranm alıdır 40. Tepeciğin açıları, daha sonraları B ab ilo n y a’nın bütün kutsal yapılarının istikam etlerini tayin eden kaideye uygun olarak dört cihete yöneltilm iştir. 40

Hail ve W ooII ey, U r excavations , I aVUbaid , 1927.

1 18


2 2 X 1 7 m etre ölçüsünde olan küçük tapınak yani Beyaz T ap ın ak 41 dört köşe büyük balçık tuğlalarla yapılm ıştır. Bunun üzerine kireç b a d a n a edilm iştir. Bu tapm ak Zikkurat’ın tep esin d e platform ’un sathının yarısından az bir yer işgal edi yordu. Tapm ak birbirine g eçen büyük odalarla çevrilm iş, m er kezi uzun bir avludan teşekkül ediyordu. V e müminlerle tesadü f etm ek için tanrının inebileceği bir merdiveni vardı. A rkeologlar, Z ik kurat’ın kaidesinde çok daha büyük ve ço k daha gizli b ir tapınağın m evcut olduğunu tahmin ediyorlar. G erçekte, E a ’nın çok yakın bir Zikkurat’ınm tabanında bu tipte bir tapm ağın tem elleri ve duvarlarını süslem iş olan kil den çivilerd en bir mozaikin izleri bulunmuştur. Muahhar ed eb î geleneğin bize isb a t ettiği şekildeki Süm er ibadetinin tam cihazını burada görüyoruz. Bundan başka, B eyaz T ap ıııak ’ta bir silindir intibaı bulunmuştur ki bu mühür şekli ço k sonraları M ezopotam ya mühürlerinin en karakteristiğini teşkil etm iştir. K a p a d o k y a ’ya, ve gördüğümüz üzere, M ısır’a k a d ar da yayılm ıştır. B aşlangıçta, şüphesiz ki bir m uska olan m ahkûk inci, bu suretle bir mühür halini almıştır. Bu mühürle sahibi, nakli kabil bir malı vakıf ve teberrü v eya etnologların dedikleri gibi, tabu’laştırabilir. Mülk ve şah siy et fikri bu usulde ifadesini bulacaktır. En arkayik şekli olan dam ga mühür ( cach et s c e a u ) daha önce Erek 7 de tekemmül ettirilm iş ve mühür gibi kullanılm ıştır ( X I I ) . B aşlangıçta Süm er kam ışına intibak etmiş olan bu telakki 12 inci tabak ad a kıym etli taşlar yontan işçi tarafından taklit edilmişti. G erçekte silindir mühür, kabuğundan soyulmuş bir kamış gövdesinin m aktam ın kopyası olm alıdır. Bu madde b ataklık bir m em lekette k olay lıkla bulunur. Beyaz T a p ın a k ta , bu silindirden b ir tanesi pişmiş jip sd en küçük bir tablet üzerinde bulunmuştur ki burada son raki m uhasebe tabletlerini m üjdeleyen sayıların görüldüğü zan olunuyor. Tapm ağın hâzinesinde birikmiş olan serveti ve tanrıya hediye edilmiş malları idare etm ek için, tanrının hizm etçileri belgeleri saklam akla m ükellef idiler. Daha bu devirde sayıya m üstenit bir k ayıt sistem ini yaratm ışlardı. G eriye bir yazı sis tem ini icad etm ek kalacaktır. 41 W o o lle y , U r ’in A nt. J . , X , 1930, pp. 3 2 7 - 3 4 1 .


119

En sonunda Anou Z ikkurat’ı daha büyük ve daha yük sek bir diğeri içine tıkılm ıştır. Bu, yeri üzerine her halde çok daha büyük ölçüde yeni bir tapm ağın kurulduğu küçük Beyaz Tap ın ak ’ı örtüyor ve koruyordu. A ynı zamanda, 13 üncü d e virde (V ) eski E an na’nın yerine aynı plânı muhafaza eden çok daha önem li bir tapınak geçm iştir. Bu muazzam yapının duvar ları kaba kalker bloklarından tem ellere dayanıyordu. Onun için bu tapm ak K alker Tapm ak adi ile anılm aktadır. U r’da 1933 d e 42 keşfedilm iş olan muasırı bir tapm ak tuğla ile inşa edilm iş ve B eyaz Tapınağın içi boş mahrutları ile Beyaz T a p ı nağın boyalı m ahrutları arasın d a m utavassıt bir tip teşkil eden ucu boş kil m ahrutlarla süslenm iştir. Dr. Jo rd an ’a n a z a ra n 43 alüviyal bir diyarda taş malzeme kullanma usulü, ekzotik bir m enşee delâlet eder ve iktid ara yeni bir etnik unsurun geçtiğin i gösterebilir. F ak at bu farazi fatihler, zaferlerini K a ssit’ler ve A su r’lar gibi e'ski tapm akları tamir ederek veya büyü lterek tebcil etm işler ve girinti ve çıkın tılar gibi eski mi m arlık geleneğini saklam ışlardır. Bundan b aşk a maddî m edeni yeti bütün unsurlarını, mühürleri, keram iği, önceki devirden alm ışlardır. Birinci sülâle Mısır m ezarlarındaki küplere benzer kilden bir küp-mühür üzerinden geçirilm iş olan bir silin d ir44, ilk Elam mühürlerinde ço k y a y g ın bir tip olan iki kulplu küpün ta s virini ve bir tanesi her iki ucunda bir başı olduğu görülen ve A slanlar avını g ö steren Mısır paletinde olduğu gibi can a varları hak etm iştir. Bir B abilonya özelliğini teşkil eden bu soy can avarların yarad ılışı sayısız icad lara müncer olan vetirelere ben zer bir vetireye ta b ’an vukua g elm iştir: Bir bütünün parça lara dağılm ası, parçaların tecerrü tleri ve yeni bir bütün içinde yeniden birleşm eleri. Bu iz bize 13. E rek zam anındaki Süm er ’lerin psikolojilerinin b ir yüzünü faydalı bir şelcilde sezdirm ek tedir. 42 E rech ,

Jo r d a n ,

Holdeki, v.

s. V o rläufig e

B eric hte

über die in

Uru k unternommenen A usbra bu ng en.

43 E r e c h , 11. Beric ht, A bhand, p rea ss , A k ad , W issen, phil.- hist. K l. 19 30 4.

44 Aynı eser.

120


Sü resi tayin edilm eyen bir devirden sonra k alk er “ exoti q u e ,, tapınak yerine E rek 14 devrinde b aşk a bir yapı kaim olmuştur. Bu yapı yeniden yerli üslubunda ve tamamen dikdört gen y a ssı tuğlalarla inşa edilm iştir. Bu „Kızıl T apınak,, heybetli bir bütün teşkil ediyordu ve bu devir esnasın da üç defa tamir gördü. En çok ilgi çeken ve en iyi muhafaza edilmiş olan yapılar, üzeri a çık uzun bir avlu etrafında toplanm ışlardır. B ir m erdivenle çıkılan yüksek bir taraçanın nihayetinde, her biri 20.40 m etre kutrunda, d airevî ve tuğladan yapılm ış ( enaşağı ) dört çift şutundan m üteşekkil b ir kolonad v eya bir hol yükseliyordu. Bu sıra sütunlar bir nevi B ab ıâli (S u b lim e P o r te ) teşkil e d iy o r 45 ve sa ğ tarafta anıtlık b ir kapı ile esas tapınak o l-' m ası icabed en y ere götürüyordu. D ış duvar, kabartm a halin de yarı sütunlarla ve çıkıntılarla can lan d ırılm ıştı46. Bu duvar taraçanın istinad duvarı ve sütunlar gibi tuğlaların çamur sı v asına sokulan kırmızı, siyah ve beyaz balçık m ahrutlarından m ozaiklerle zengin bir surette süslenm işti. U nsurları E l-U beyd safhasına kadar çıkan motifler du varlara asılan saz hasırlara dokunmuş motiflerden m üştak olabilirler. Sütunların m otifleri bu sonuncuların hurma ağacı gövdelerinin tuğla ile tebcil edilm iş olan tefsirlerinden başka b ir şey olm adıklarını gösteriyorlar. Tapm ağın iç duvarları alçılı topraktan kabartm alarla süslü id ile r47. Y elesi helezon şeklindeki lülelerle gösterilm iş bir antilop, boğalar ve kulübeler veya kam ıştan ahırlar gibi bütün unsurlar X V I. levhada görüldüğü üzere Su m er’li eski bir halk tem asını telkin ed erler. Oyulmuş frizler, duvarlara sokulmuş kilden çivilerle yapılan bir dekorasyon ile im tizaç ediyor lardı. Ç ivilerin başları, eşit kollu h açlar ve altı veya sekiz yapraklı rozetler teşkil ed erler ki, bunların Sü m er’in muahhar ikonografyasm da mutad sem bollerdirler ve M ısır’a ve H indis tan ’a k ad ar ulaşırlar. 45 E re ch , II. Beric ht, A bhand, p reu ss, A k ad . W issen. phil.- hist. K l. 1 93 0 4.

46 E r e c h , IV, Be richt. A b h a n d , preuss. A kad. W issen. phil.- hist. K l. 1532. 6 .

47 E re ch , II. Beric ht, A bhand, p reu ss. A kad. W issen. phil.- hist. K l. 19 30. 4.


121

Kızıl T ap m ak ’ta, A lm anlar herhalde tapm ağın gelirle rinin m uhasebesine yarayan b ir ço k ta b letler bulm uşlardır. Bu gelirler bir Süm er şehrinin ekonom ik ihtiyatlarını teşkil ed i yorlard ı. Bu hesapların muhafazası ve intikali için rahipler piktografik bir yazı tasavvur etm işlerd i 48 ki bu yazı eşyanın tasvirlerini m ücerret olarak sem bollere irca ediyordu. Bu sem boller arasında kısa bir şekil altında tasv ir ettikleri eşya dahi tefrik olunm aktadır. Bunlar an cak daha ideogram lardır. H arfler değildirler. Sayı ile k a y ıt çok tan gelişmiştir. F ak at işaretlerin önemi daha m ütehavvildir. H esap çok d efa normal Süm er h esab ın d a olduğu tarzda ,,altı„ lı e sa s üzerindedir, 1-10-60-3.600 gibi. F a k at Elam ’lı sistem gibi sayılan ( 1 - 10 - 10 0 ) b asit bir ondalık sistem de keza bazan kullanılmıştır. T a b letler ve küp-mühürler büyük bir sanat ve zevkle mahkûk silindirlerin intihalarını taşırlar. Bazıları, taş devrin deki benzer resim leri karakterlend iren realism e ile işlenmiş olan, vahşi hayvan sürülerini tasvir ederler, fakat dikkate şayan olan nokta, bunların M ısır’daki b ıçak saplarındaki m ahkûkatla kabili m ukayese olm alarıdır. Narmer paletinin tasv ir ettiği biribirine sarılm ış uzun boyunlu bir çift canavar M ısır’la m ukayeseyi telkin etm ektedir 49. Üçüncü bir kom pozisyon iki kulplu bir küpün her iki yanında bulunan iki asla nın antitetik bir grubunu tasv ir e d e r 50. D iğer sahneler insan şahsiyetlerine a ittirle r. En aşağı içlerinden b iris i 51 sak allıd ır ve başın arkasın a toplanm ış uzun saçlardan bir tutam taşım aktadır. Belki de Sumerin klâsik etekliğini giyinm iştir. B aşka bir mühür, elleri sırtlarının arkasın a b ağlan mış esirleri tasvir etm ektedir. Bu, önümüzdeki bölüm de inceliyeceğim iz, Süm er ordularının harpçi istilâları m üjdeleyen bir işa re ti m id ir? Ç ok muhtemel ki öyledir. D iğer bir intiba da 48 E re ch , III. Ber ic ht, Abhand, preu ss. A k ad . IPıssen. p h il .- hist. K l. 1 93 2, 2

49 E r e c b , IV , Beric ht, A bhand, p reu ss. A kad. W issen, phil.- hist. K l. 1932, 6 .

59 A y nı eser. 81 E re ch , II. Bericht, A bhand, preu ss. A kad. W issen, ph il.- hist. Kl. 1930, 4.


122

bir harp arab ası şüphe ed ilm iy ecek . b ir şekilde tasv ir edil m iştir 52. Bu, çoktan a sk eri gayelere uydurulmuş olduğu görü len tekerlekli bir taşıt vasıtasının en eski örneğidir. H erhalde, d aha sonra tarif ed ileceği şekild e, m ilitarismanın doğuşuna g erekli şartlar çoktan gerçekleşm işti. E rek hariçinde Uruk devri her ne kad ar U r’da b irk aç keram ik parçası, duvarlar ve mühür intibaları ile ve belki de K iş’te b irk aç çanak çöm lek kırıntısı ile tem sil ediliyorsa da bu devir, Süm er m edeniyet tarihinin esaslı anları arasın d a yer alm ıştır. ( Elam ve A su r’a ait olan benzer bir safha daha ilerde tarif edilecektir). K ülrengi çan ak çöm leğin ilk safhala rın d aki kırmızı astard an v ey a K alk er Tapm ağın ekzotik mimar lığına ne şekild e etnik bir mâna verilirse verilsin, bu devir E l-U b ey d m edeniyeti ile sarih b ir surette Sum erli olan Süm er m edeniyeti arasın d a bir b a ğ vücuda getirm iştir. K ızıl Tapın a ğın tuğlaları ve kilden çivileri, çıkıntılı cepheleri ve sütunları, tapm ağı bezeyen hasır motifleri ve burada bulunmuş olan gagalı çöm lekler jen ealoji bakım ından ta E l-U beyd safhasına kad ar çıkarlar. Fak at, mim arlık ve keram ik, sanat, sayı sistem i, erk ek sa ç tuvaletleri ile ço k daha açık olarak görülen şey, iy ice tanıdığım ız arkayik Süm er medeniyetinin alâm etidir. G e r çek te çoktan Süm er m edeniyetinin esaslı unsurları karşısında bu lunuyoruz. E ksik olan şey, Uruk devri halkının Sum erli oldukları nı isb a t ed ecek olan lengüistik belgelerdir. Bu delil de müteakip devir için elde edilm iştir. ( E r e k ta b ak aları 15-16,11,111) 53. Bu devirde yalnız Süm er, U r (2,5) ve Farah (11) ile değil, fakat A kkad , K iş 54 komşu prehistorik şehir C em det Nasr 55, ve hatta D icle’nin ötesinde K h afaje gibi b aşk a sitelerde mutlak surette sarih bir irtibat tesis eden halkaları da buluyoruz. Bütün B a b ilo n y a ’da bu suretle tesb it edilm iş olan yeni safha, ilk keşif m evkiine nazaran C em det N asr devri adını al 52 E r e c h , IV. B e r ic h t , A bhand, preu ss. A k ad . W issen, phil.- hist. K l. 1932, 6 .

53 E r e c h , II. B e r ic h t, A bhand, preu s, A k ad , W issen, p h il.. hist. K l. 1930, 4-

54 Kısh, Lang do n , J R A S , 1930, pp. 6 0 0 sq. cf . L 'A n th r. X X X IX , p. 7 3 ; X L 1. p. 2 6 6 .

55 J e m d e t N asr, Maclcay, F ie ld M useum A n tro po logg M emoirs, 1, 3.


123

m ıştır. Bu yerde, Langdon 300 X 200 m etrelik muazzam bir platform üzerinde yükselen, heybetli bir kuleyi m eydana çık a r m ıştır ki 5Ö, bu kule, bu devrin d iğer bütün yapıları gibi acaip bir şekilde hemen y a ssı kirem itler kad ar ince m üstatil tuğ lalarla yapılm ıştır. Zirvesinden inen bir merdiven 9 2 X 4 8 m etre lik bir saray a ulaştırıyordu 57. Şay et bu yapının m anası iy i ce kavranm ış ise, şimdi tanrının dünya üzerinde bir mümessili olduğu aşikârd ır. Bu mümessil tabasın a kendisine dünya evi iktidarı da tevcih edilmiş olan hükümdar olarak görünm ektedir. V e o çiftçi ile tanrısı arasında belki de yegân e m utavassıttır. Ne C em det N asr, ne K iş veya F a ra h ’ta hiç bir mezar bulunma mıştır. A ncak birinci yerd e çok uzun bir kafatası elde edilmiş tir 58. U r’da cesetler tam m anasıyle bükülmüş bir vaziyette gömülmüş idiler. Bu vaziyet El-U beyd devrinin uzunlamasına göm ülen cesetlerinin vaziyeti ile a çık bir su rette tezat halinde dir. U r’d aki bazı defin tarzları çok muhtemel olarak Uruk devrine ve m edeniyetine atfolunm alıdır. D iğer taraftan E re k ’te 59 acaip bir yakm a ( incinération ) tarzından bahsedilm ekdir. Uzanmış k ad avralar kilden bir zarf içine sokulm uşlar. Bu odada, duvarlarını kızartan ateş yakılm ıştlr ki bu ateş tesiriyle kilden zarflar pişmiş ve içinde bulunan cesetler kısm en yanm ışlardır. Koldevvay A k kad ’da Sourghoul’da buna benzer yakm alar dan evv elce bahsetm işti. B ir tefsir yanlışlığı olarak kabul edilen bu tarif ciddiye alınmamıştı. E re k ’te Jo rd a n ’ın tuttuğu müşa hede notları, aynı hafiflikle reddedilem ez. Bununla b eraber, Babil ed ebiyatın d a bu rite dair hiçbir ima m evcut değildir. Y ağ m a görm üş C em det N asr şehrinden ve Ur m ezarların dan toplanan b irçok bakiyeler bu devir Babilonyasm daki sa natların ve endüstrilerin canlı bir tablosunu yeniden canlandır m ağa yarıyorlar. F ak at, şayet aynı soydan b elgeler elimizde olsalardı, bu tarifin büyük bir kısm ı ihtimal Uruk devri için de 56 U r, W o o lley , in A n t. J . , X , 1930, pp. 3 2 7 -3 4 1 .

57 A y n ı e ser. 58 A em e se r. 59 E re ch . II. B eric b t, A bhand, p reu ss. A k ad . W issen. phil.- hist. K l. 1 930, 4.


124

m uteber o la ca k tı. Şim di, Cem det N asr 60 v e E rek 61- te bulunan tab letler gösterm işlerdir ki buraların sakinleri Sum erler idiler. Uruk devrinde kullanılmış olan piktografik sem bollere fonetik bir kıym et izafe olunmuştu ve bunlar kelim eleri h ecele meğe yarad ıkları kad ar fikirleri de tercüm eye y arayorlard ı. Bu kelim eler ço k arkayik bir Sum erceye ait gibi görünüyorlardı. Bununla b erab er, Cem det N asr’da ondalık bir sayı sistemi halâ hâkim iken, E rek ’te bu sistem in, “altı„lık e s a sa dayanan b ir sistem le m üterafik olm ası oldukça dikkati çek er. G eleneğin daha teşekkül etm ediği doğrudur. Bundan başka say ılar ve bir m iktar harfler ve ideogram lar Babilonya ve Elam ’da m üşterektirler 62. F ak at tarihî zam anlarda, seçilm iş konvansiyonel şekiller, her iki b ölg ed e de birbirlerinden çok ayrılm ışlardı. P ratik bir yazı sistem inin imali, tapınaklardaki rahiplerin ve memurların ellerinde idi. Uruk devrinde bile tapm aklarda, fırsat düştükçe yazıyı sadeleştiren kâtip okulları m ev cu ttu . Erek 14’teki Kızıl Tapm ağın bir tabletin d e bu okulların birisinde temrin veya el kitabı işini gören bir işaretler listesi bulunmaktadır. C em det N asr’da da buna benzer bir liste bulunmuştur. T arih î zam anların başlangıçlarına kadar devam eden iskolastik g ele nek, F arah okullarının metinleriyle tasv ir edilm iştir. Bunların E rek ve C em det N asr tabletlerinden müştak oldukları aşikâr dır. F ak at bunlara muayyen bir işaret “icat,, etmiş olan k â tiplerin adı ilâve olunm uştur. Şay et, tarihî zam anlarda olduğu gibi, tapm aklar B ab ilo n y a’nın her tarafından gelen müminler tarafından ziyaret edilmiş iseler, şehirler arasında bir öğreniciler m übadelesinin vukuu ve bu sanatın yayılm asını kolaylaş tırm ış olm aları gerektir. Y azının ne kıralların harp işlerini kaydetm ek ve ne de teolojik doğm aları ifade için icat olunmayıp, bilâkis tapınakların dünyalık m allarının idaresine bağlı tamamen pratik bir iş için icat edilmiş olm ası ço k mânalıdır. 60 Lan gdon. O xfo rd Editions o f C uneiform to g r a p h ic Inscriptions from J e m d e t N asr» .

T exts. VII, 1928, «Pic-

61 E re ch , III. Beric ht, A bhand, p reu ss. A kad. W issen, phil,- hist. K l. 1932, 6 .

62 E la m ’ li muvazililclerin mân ası daha so nra m ünakaşa edilmiştir.


D E V İR L E R İ

125

O kul metinleri haricinde, en eski tabletler an cak m uhasebe ile m eşgul olurlar. Bu hal kâtiplerin m ücerret düşünceleri tesbit ve n akletm eğe y a ra y a ca k bir âleti m eydana getirm elerine en gel olm am ıştır.

Resi m • ’ 5 9 — K hafaje de polilcrom bir vazo üzerinde tasv ir edilmiş bir a r a b a ( British Museum )

Bu entellektüel neticeler, ticaretin tanzimi v e tali endüst rilerin inkişafı ve h atta belki de militarismanın şiddetlenm esi ile b aş başa gidiyorlardı. B ir a ra b a y a bir öküz veya bir eşek koşm ak usulü, ki daha Uruk devrinde malûmdu, nakliyatı ço k

126


tan kolaylaştırm ıştı. Şim di at gibi yeni bir hayvandan fayd alan m ak mümkündü. Bundan b aşka at C em det N asr tabletlerinde olduğu gibi klâsik Babil küneiform ’unda da ay n ı “d ağlar eşeği*, ideogram ı ile zikredilm ektedir 63. U r 84 ’daki bir mühür üze rinde, sulhçu irtibatlar için çok rahat olan iki tekerlekli hafif arabanın harpçi bir işe yarad ığı tasv ir edilm ektedir. K afaje’de bu devrin muahhar bir kâsesi üzerinde bulunan arab a (Resim 59) tam am en Sum erli bir m anzaradır (bazı detaylar ta mir görm üşlerdir). Servetin çoğalm ası, taşıt vasıtalarının islâhı ve ticaretin tanzimi neticesi olarak m adenin önemi anlaşılıyor. B akırd an veya kurşundan k âseler U r’d aki m ezarlardan çıkarılm ıştır.Fakat,C em d et N asr şehrinde bile kuarçit yon gaların d an çapalar, kilden oraklar ve obsidiyend en lam lara halâ çok olarak tesad ü f olunm aktadır. A nlaşılıyor ki maden d ah a bir lüks m addesi idi. G e r çek te, bize kad ar kalm ış olan maden eşya Cem det N asr’da bulunmuş olan dişli olta D . , n D . ,. . , T j , . Resim 6 0 — B a k ır bir iğnelen, dınastık M ısır başlangıcında oldu- 0jt a . Cemdet N3sr 2h ğu gibi ucu m üdevver bir b ıçak , F a rah 65 da bulunmuş olan ve yassı bir kın la nihayetlenen yassı b ir pala nadir ve iptidaidirler. Delikli baltalar, E l-U b ey d ’de olduğu gibi halâ kilden nüm unelerle temsil olunm aktadır ve topuzlar taş tand ırlar. Mutad şekil arm ut biçimi idi. Bununla b erab er C em det N asr’daki bir parça M ısır’ın predinastik ilk m edeniyetindeki kursa benzer “discoi'de,, topuzlarına benzem ektedir. Bu devirde, çanak çöm lek mutat olarak çark ta yapılı yordu. Süm er’in yerli soluk esm er keram iği çok yaygın d ır. F a k a t, polikrom boyalı ve oldukça nadir bir keram ikde bu devrin karakteristiğid ir. Şekiller, g agalı bir ço k testiler (levha X IV a), keza boyunlu, om urgalı ve omuzunda delikli dört adet kulak bulunan testiler ( Res. 61), kadehler, E rek 10’da63 Langdon. O xfo rd Editions o f C uneiform

Texts, VII, 1928,

to g ra ph ie Inscriptions from J e m d e t N a sr» . 61 Ur, W oolley, in A n t. J . , X , 1930, pp. 32 7-3 4 1 .

65 F a r a h , Mas, J . XX II, 1931, pp. 211 sq.

«Pic-


127

kilere benzeyen kayış şeklindeki yü ksek kulplu kâseler ve o l dukça kab a mahruti çan akları ihtiva etm ektedir. T ersin e çev rilmiş kesik koni şeklinde ve içinde tutm ak için bir düğmesi bulunan acaip kap aklar (obturateur), Indus m edeniyeti ile ben zerlik bakım ından ilgiyi çekerler. B o y a hemen yalnız omur g alı testilere inhisar eder. Bazı hallerde b ezenecek satıh b e yaz kalın bir sıva ile örtülm üştür. D iğer hallerde renkler d oğ rudan d oğru ya kilin sathına sürülmüştür. Siyah çizgilerle ç e r çevelenm iş, zengin bir üzüm kırm ızısı (şarab î) renkte geniş şeritler kil üzerine boyanm ıştır. Su yerine g eçen bu siyah çizgiler, keza bazan kırmızı ile doldurulan yedek satıhları da süslem eğe yarıyorlardı. Bundan sonra bütün satıh per dahlanıyordu. Bu devrin m otifleri, çapraz b asit çizgiler, eşkenar dörtgen ler, ü çgenler ve pano şeklinde tertiplenm iş çifte b altalar dan ibarettir ki hepsi de kâsenin muhtelif kısım larını tebarüz ettirecek şekilde tektonik bakım ından gruplanm ışlardır. Benzer m otifler bazan, perdahlanm am ış yeşilim trak bir keram ik üze rin e donuk siyah bir renkle işlenm işlerdir. Bu keram iklerin küçük kırıntıları E l-U beyd keram iği ile k a rıştırıla b ilir. K eza taştan k âseler de yapılıyordu. Bir çokları kalın ve kab a işlenm iştir. Y ak ın lard a U r’d a 68 bulunan bir danesi, k a b a rt ma halinde oyulmuş hayvanlarla bezenm iştir. Bu, X V . levhadaki kâsenin doğrudan doğruya atasıd ır. A ynı istasyon d a isteatitten oyulmuş fevkalâde bir a y ı 87 elde edilm iştir. (L ev h a X V . a) Bu ayının sırtınd a, tıpkı Su sa’da ço k yaygın olan mermerden kâselerd e olduğu gibi, m ayiler için küçük bir boşluk bulun m aktadır. B a şk a bir m adde, yani fayan sta U r’d a bulunan (bel ki de Uruk devrine aittir) bir kâsenin gösterdiği gibi, kapların im alinde kullanılm ıştır. A ynı m addeden inciler ve pandeloklara çok defa Cem det N asr’da tesadüf olunm aktadır. Bu tekniğin daha Uruk devrinde sokulmuş veya icad edilm iş olması muh tem eldir. Sü s ve tuvalet eşyası arasında, küçük konik başları hiza sında delinmiş kem ikten kuvvetli iğn eler m üteakip devirde ço k yayılm ış olan m adenî iğnelerin doğrudan doğruya ataları 66 Ur, W oolley, in A n t. J . XIII. pp. 38 0 -3 . 67 U r, W o o ll e y , in A nt. J . , X, 1930, pp. 32 7 -34 1.

128

D O Ğ U N U N P R E H fS T O R Y A S İ

dırlar. İnsan, gü vercin veya ayı biçim lerinde m uskalar, kem ik ten b ir scrotum (h a y a to rb a s ı), taş veya fayanstan inciler, tahta, kavkı ve yumuşak taşlard an 68 nadiren kornalin ve L apis-Lazuli’den ekartörler 69 ve nihayet E l-U beyd’de olduğu gibi d ud aklara kon acak taştan bir düğme, sayılabilir.

Resim 61 — C e m d e t N asr küpleri ve kadehleri. M ack ay ’e g ö re 1 /g.

Mühürler, basit geom etrik m otifler, hakedilm iş dam galar ve hayvan resim leri ve Uruk devrindenberi alıştığım ız başka motifleri taşıy an silindirlerdir. 68 J e m d e t N asr, M ack ay , F ie ld M useum A ntropology M emoirs, 1, 3. 69 U r, W o o ll ey , in A n t. J . XIII, pp. 380 -3 .


129

Uzunlam asına delinmiş olacağ ı yere uçlarından birinden asılm ak için bir kulakçık taşıyan iki silin d ir 70 ço k ilgi çekm ek tedirler. Çünkü bu tip M ısır’da protodinastik devirde görülür. Bu suretle bu devir ile Cem det N asr safhası arasındaki zaman birliğine (synchronism e) dair bir delil elde ediyoruz. C em det N asr ve Kiş istasyonları Sum er’ii medeniyet ve dile sahip bir halkın ta B ab ilo n y a’nın kuzeyine kadar yayıld ı ğını ve A k ad ’ın Sum erler tarafın d an kolonize edildiğini g ö s term ektedir. Kiş 71 ın alt tabak aların d a bulunan bir k a ç m ikrolit dı şında, bundan önce bir yerleşm enin m evcut olduğuna dair hiçbir delil bu bölgede ele geçirilm em iştir. Belki de burası bu küçük ça k mak taşı aletlerini kullanmış olan ço b an lar veya avcular tarafın dan daha önce iskân edilmiş olabilir. E ğ er hal b öyle ise, o halde bahis konusu olanlar Sam i’lerdir. G erçekte, tarihî zamanların b aşlangıcınd a A k a d ’lar Süm er’lerle b erab er bu b ölgeyi işgal etm işlerdir. Bu yeni gelenlerle karışan ve hüküm altına giren

Q u C7 ^7 Reeim 62 — K â se l e r ve tık a çla r

^§7 ( o b t u ra t e u r )

C e m d e t N a s r . M a c k a y ’e g ö r e 1/(;

esir, tüccar, ecir olan bu Sam i’ler, Süm er diyarın a kadar da ğılm ış olm alıdırlar. Bu suretledir ki C em det N asr keram iğinin özelliklerini izah im kânı olur. Bu keram iğin tekniği, şekilleri ve dekorasyonunda kullanılan renkleri Uruk devrinden m üştaktır lar, lâkin kom pozisyonu ve m otiflerinden bazıları Sam i’lerin keram iklerinden değil, fakat onların dokum alarından v ey a se70 J e m d e t N a s r , Mack ay, F ie ld M uséum A n tro po logu M emoirs, 1, 3. 71 Kısh, Landgon, J R A S , 1930, pp. 6 0 0 sq. cf. L ’A n th r X X X IX , p. 7 3 ; X L I. p. 266. pTekii.toTyc.t F . 9

130


petlerinden alınm ış o la b ilir72. D esenlerin bazılarının ve h atta polikrom inin özgeçm işi (an técéd en t) belki de kuzey Suriye’deki T el H alef keram iginde bulunm aktadır. H erhalde, B ab ilo n y a’nm kültür çev resin e Sam i bir unsu run girm esi bu devir esnasında A k ad ’m Süm er’ler tarafından kolonizasyonuna tesadüf etm esi ihtimal içindedir. V e ilk tarihî sülâlenin (K iş I), Süm er’lerin dil ve m edeniyetine yabancı bir halk ile tem asa geldikleri bir sahad a bilhassa gelişm iş olması herhalde m analıdır. C em det N asr devrinin sonunda Babilonya’da da medeni hayata gerekli şartlar çoktan vukua gelm işti. B atak lık köyü, norm al bütün su baskınlarından korunan v e bir kült ve bir hükümet sistem i ile birleşm iş şehir haline inkılâp etm işti. E l-U beyd köylüleri, m ahsullerini taşım ak için tekerlekli taşıt v asıtalarını kullanm ayı öğrenm işlerdi ve cilâ verm e san a tını biliyorlard ı. Mimarlık ilerlem işti. Silindir icadolunmuştur ve şah sî mülke ait eşyayı dam galam ağa yarıyordu. Bir hesap veya yazı sistem i tasavvu r edilmişti. Bu sonuncu icatlar her halde oracıkta yapılm ışlardır, çünkü onların evrim m erhalelerini takip ettik. B ir yazı icad ed ebilen b ir kavm in, tekerleği de icadetm eğe m uktedir olm ası tabiîdir. Belki yalnız kuzey Suriye m üstesna, hiç b ir yerde U ruk devrinden şüphesiz olarak mu kaddem tekerlikli taşıtlar veya çark ta yapılmış çanakları bu lam ıyoruz. F ak at şu v ey a bu usuller Süm er’e sokulmuş olsalar da, onlar yerli m edeniyete uymuşlar ve bu yerli m ede niyet tarafından tem sil edilm işlerdir. Bu suretle Süm er’i yaratan hazırlayıcı çalışm a tamamlanmıştır. Süm er endüstrisine, şimdi, bu endüstrinin fevkalâde bir verim le gelişm esini tem in ede cek olan y e te r d ereced e ham maddelerin birikm esini sağ lay a ca k b ir ticaret istikrarı gerektir. Bu da ilk sülâle devrinin eseri olacaktır.

72 E la m ’lı muvaziliklerin mânâsı

daha so nra münakaşa edilmiştir,

YEDİNCİ

BÖLÜM

ARKAYIK SÜMER MEDENİYETİ K iş ‘’te, Shourouppak 2 ve E rek 3 ’te C em det N asr devrinin kalıntılarının hemen üstünde, bir su baskını deposunun bazı hafif izleri bulunm aktadır. Ç o k daha eski olan ve ihtimal ki U r’a m ünhasır bulunan “ Tufan „ tabakasından veya K iş’teki çok daha g en ç bir tabakadan ziyade, bunlar Süm er geleneğinin Tufanını temsil ederler. Farah ( Sch ou rou p p ak) B ab il tufanında, T e v ra t’ın Nuhu rolünü oynayan U tanapiştim ’in şehri idi. Bundan başka, Tufan sonrası tabakalarından itibaren kıral ad ları yazılı mühürleri bulm ağa başlıyoruz ki, bu adlardan ikisi sülâle listesinde, Tufan sonrası hüküm darları arasında zikredil m ektedirler. Bu suretle “ K ırallıgın ğöklerden indiği „ tamamen tarihî d evre ulaşmış oluyoruz ki, muahhar kâtipler için bu devir Kiş, E rek ve U r sülâlelerinin çağıd ır. Bunun içindir ki genel olarak bu yeni d evreye birinci sülâle devri adı verilmiş ise de bunu “ A rkayik Süm er M edeniyeti „ adı ile değiştirm ek g e rektir. Bu devrin yazı ve taş üzerine gravür, m aden işçiliği ve keramik, elbise ve mimarlık ile kendisini gösteren sanatları ve endüs trileri, El-U beid devrinden itibaren inkıtasız evrimi takibolunabilen sa n a t ve endüstrilerin gelişm elerinden ibarettirler. A ncak, hiç olm azsa kem iyet bakım ından birinci sülâle devri ile C em det Nasr devri arasınd aki farklar barizd irler. Belki de bu fark lar bugün, Ur ve E l-U b ey d ’de ve Erek, L agaş, Farah ve K iş’te birinci sülâle tabakalarınd an elde edilip neşir olunan maddî zenginlik ile önceki devirlerin az sayıd aki k a lıntıları arasınd aki nisbetsizlik yüzünden m übalagalanm ıştır. U r’d a olduğu kad ar K iş’te, tanınm ak ve yazılm ak üzere b ek leyen bir intikal devrinin varlığı bir ço k delillerle sabit olm uş 1 L angdon , J R A S , 1930, pp. 60 0-3 ; W atelin , L ’Anthr\ XL1, 19 31, pp. 2 67 -27 0.

2 M us. J . XX II, 20 1 -6 . 3 E r e c h , J o r d a n , “ Zweiter B ericht,, , bale not 6 . bölüm. VI.

132

DOĞUNUN


tur. Meselâ, U r’da W oolley bütün sath a yayılm ış olan sıvalı bir keram ikle karakterlenen ve düz-dışbükey tuğlaları çoktan kul lanan ve kıral m ezarlarından önce bir safhayı ayırt etm ektedir. Bununla beraber, şimdi tezahür eden yeniliklerin bazılarının önceki medeniyetin tabiî bir gelişm esi olm adıkları anlaşılıyor. Tuğla işi buna en açık bir örnek teşkil etm ektedir. Birinci sü lâle devrinde y assı biçim rasyonel tuğla şeklinin yerini acayip bir şekil almıştır. Bu şekil tuğla bir yüzünde düz, diğer yüzünde d ışbükey dir. “Düz-dışbükey„ ( plan - convexe ) adı verilen bu tuğlalar, S arg on ( A gade ) ’ın tahta çıkm asından pek az zaman önce sona eren devrin o kadar karakteristiğini teşkil ederler ki, Alm an bilginleri bu yüzden “ düz - dışbükey devir „ demek itiyadını kazanm ışlardır. Y a stık şeklinde olan bu tuğla, eski şekillerin İslahından ziyade geriye atılmış bir adımı işaretlenlendirir. Bu sebepden Jord an 4 bunun tuğladan hakiki mima riyi bilmiyen yabancı m üstevliler tarafından getirildiğini telkin etm ektedir. Cenaze ritlerinde de kökten değişm eler m eydana çıkıyor. Halk büyük m ezarlıklardaki tek m ezarlara göm ülmektedir. Bazan, m eselâ U r’da olduğu gibi, önceki devirde aynı suretle kullanılmış olan yerlerden tekrar istifade olunmuştur. C esetler ne El-U beyd devrinde olduğu gibi uzunlamasına, ne de U r’da Cem det N asr m ezarlarında olduğu gibi sıkı sıkıya büzülerek yatırılm ışlar, bilakis b a ca k gövde ile dik v ey a geniş bir açı teşkil ed ecek tarzda hafifçe bükülerek gömülmüşlerdir. Bazı eski m ezarlarda, W oolley 5 ye göre, baş belki de bizzat m e zarda yakılan bir ateş vasıtasiyle yakılm ıştır. Bu kısmî yakıl ma ameliyesi E rek ’te önceki devirde gördüğümüz tarzın soy suzlaşmış bir şekli olabilir. F ak at Hail 6 bu yakm anın h aki katen kasdi olup olm adığını sorm aktadır. K ab ir bazan hasırla örtülmüştür, b aşk a hallerde de kadavra keramikten ( 1arnax), ve daha sonraları kam ıştan bir tabut içinde gömülmüş tür. içlerinde insan veya hayvan oldukları belli olmayan kemik parçaları ve kâseler bulunan büyük küpler, Ur mezarlığında 4 E re ch , Jo rd a n , « Z w e i te r Bericht», bak bölüm. V l . ’daki not 6 . 5 «Tombes R o y a les», Woolley, A n t . J . VIII, 1 928, 1-29, 6 Antiquity, II, p. 59.

A R K A YIK S U M E R M E D E N İY E T İ

133

bulunmuş olm akla b eraber, W oolley tarafından tem el depoları olarak kabul edilm işlerdir. Bunlar d ah a ziyade Indus şehirleri nin bazı ölü yakm a tarzlarını düşündürm ektedir. P e r r y 7 Ur ve F a ra h ’taki müşterek m ezarlarla Mısırın ilk sülâlesinin hususi mezarları arasın d aki benzerliğe dikkati çekm iştir. U r’d a bir k a ç m ezar yanında bulunmuş olan kilden ve boyalı b aşlar 8 da vazifeleri bakım ından M ısır’ın mahkûk portrelerine yakla şabilirler. 1928 de keşfedilm iş olan U r “K ıral m ezarlığı,, ve K iş’te Y höyüğündeki 9 bazı m ezarlar, bizi, kaynaklarını Süm er g ele neğinden alm adıkları anlaşılan ve mutlak surette ayrı olan bir telâkkiler dünyasına sokuyorlar. Bizzat mezar, A b y d o s’taki Mısır kıratları m ezarlarında olduğu gibi, minyatür halinde top rak altı bir evd ir; m ezar 12 X 8 m etre ölçüsünde olan ve meyilli bir ram pa ile inilen muazzam bir kuyunun dibinde inşa edilm iştir. M ezarlardan bir tanesi, d ört köşe yontulmamış k al ker bloklarınd an inşa edilmiş paralel üç odadan teşekkül edi yordu. Bindirm e tarzında kubbeli idi. H a r ç la 10 örtülmüş ve sonra tahta ile süslenmişti. B aşka bir küçük mezar 11 kalker plakalar dan yapılm ış hakikî bir ku bbe ile örtülü idi (Resim 64). Bun dan başka tuğla her yerde kullanılm ıştır ve bazı halde tav a nın kubbesi hakiki bir k u bb e anahtar taşına dayanm aktadır ki bu prensibe ilk defa olarak üçüncü sülâle zam anındaki M ısır mimarisinde rastlanır. F akat bu prensip ihtimal ki önceden A su r’da biliniyordu. Ur ve K iş’te toprak altı m eskenlerin inşasına hâkim olan düşünceler A b y d o s’taki aynı b a rb a r m antıkla tatb ik edilm iş lerdir. Ölü kıral, m ezara kırallık nişanlariyle bezenm iş olan arab alar veya kızaklar üzerinde taşınm ıştır. Y aln ız çeki hay vanları değil, fak at koşucuları, ask erler, nedimler, m ızıkacılar ve harem k arıları da efendilerini gelecek dünyada takib e m ecbur kılınm ışlardır. K ıral mezarının dışında bulunan kuyu 7 Man. X X I X , 18. 8 « T o m b e s R o y a l e s » , Wo o l l e y , A n t . J . VIII, 1928, 1-29.

9 Langdon, J R A S , 1930, p p . 6 0 0 - 3 ; pp. 2 67-270.

Wa t e i i n ,

L 'A n t h r ; XL I, 1931,

10 « T o m b e s R o y a l e s » , Wo o l l e y , A n t . J. VIII, 1 9 2 8 , 1-29. 11 « T o m b e s R o y a l e s » , Wo o l l e y , ibid, VIII, pp. 415 -44 7 .

134


lard a, içlerind e tamamen silahlı altı er ve kıym etli bezeklerle süslenm iş dokuz kadın bulunan elli dokuz ceset yatıyordu n. (Resim 63). M ezarda, ölülere m ahsus serem onilerden sonra kuyu, keza insan ku rbanlariyle m üterafik diğer ritleri ihtiva eden m erhalelerden sonra k a p a tılm ıştır13. Bazan, mezarın üstünde bir nevi cenaze m escidi inşa edilm iş ve bu m escit keram ikten bir m ecra ile m ezara bağlanm ıştı (R es. 64). K eza bu d a Mısır âd etleriyle m ukayese olunabilecek bir karakterd ir. F a k a t tasrihe imkân yoktur. Ç ünkü bu farazi m escitler tahrip olunm uşlardır. K ıral m ezarında gümüşten bir kayığın (L evha X V II b.) ve basit kim selerin m uahhar m ezarla rında ziftten kayıkların bulunm ası M ısır ile m ünasebete ait yeni bir delildir. Bunları hem en, eski im paratorluktan itibaren kabul olunan Nil’in cenaze kayığı ile m ukayese etm ek istenil miştir. M ukayese yanlış neticeye ulaştırabilir. Çünkü B abil ed ebiyatın a nazaran kayığa M ısır’lıların düşündükleri gibi ölünün seyyahati değil de m eselâ günahların nakli gibi başka görevler atfetm ek mümkündür. Bu kubbenin altında yabancı fatihlerin y attık ları faraziyesi iteri sürülmüştür. Fetih, şehre insan oğlu bir hükümdar ve tapınağın yanında bir sa ra y yapılm asına seb ep olacak, kiralın elleri arasına muazzam bir servet hâzinesi koyacaktır ki bu ser vetin ancak b ir kısmı mezara göm ülecektir. Bu fetih keza Süm er’e bahşeylediği kuvvetli bir ordu sayesinde Sü m er medeniyetini B ab ilo n ya’nın sınırları dışına bile çık a ra ca k ve aynı zam anda faydasız bir k aç şehiri de ortadan kald ıracaktır. Şehirli (urbaine) bir medeniyetin yaratıl m asını daima harpçı hâkim süvari bir kastın egem enliğinde gören M en g h in u, bu fatihlerin O rta A sy a ’dan geldiklerini ve beraberlerin d e at getirdiklerini zannetm ektedir : ( F ak at a t’ın m evcudiyeti daha C em d et-N asr’da tesb it ed ilm iştir). C o n te n a u 15 da, H ered otos ve M arco P olo taraftarlarından 12 13 14 15

»Tombes R o y a l e s “, W o o lley , ibid, VIII, pp. 4 1 5 - 4 4 7 . «Tom bes Royale s», W o o lle y , ibid, VIII, pp. 4 1 5 - 4 4 7 .

W eltgeschichte d er Steinzeit, pp. 435, sq. 470. M anuel, III, 1557, P e a k e et F l e u r e , Peasants and Potters

bu müellifler S ü m e r ’leri de

az çok çoban olan istilâcılar

alırlar, f a k at bunları güney den g etirir le r.

o la rak

p. 92,

gözönüne

A R K A Y IK S U M E R M E D E N İY E T İ

135

yazılmış olan A syalı göçeb elerin mezarları ile Ur mezarları arasınd aki benzerlik üzerinde İsrar etm ektedir. Lâkin, yalnız arkeolojinin izlerini m eydana çık arabileceğ i maddi m edeniyet sahasınd a bu nom adların az orijinallik sahibi oldukları ve d aim a hükümleri altına girenlerin m edeniyetlerini temessül eyled ikleri kabul olunm aktadır. B ah s eylediğimiz teoriler ancak

Resim 6 3 — U r ’daki kıral mezarlarından ikisinin plânı. K urbanların

durumu

136


ne ispat ve ne de red edilm eleri mümkün olm ayan faraziyeler ve b a sit tahm inler m esabesindedirlet. D iğer taraftan fatihlerin M ısır civarından gelip gelm edik leri de öğrenilecek bir soru teşkil etm ektedir. Şüphesiz bunları M ısırlılar olarak kabul etm ek mümkün olm ıyacaktır. Zira mezar eşyası aşikâr bir surette Sum er’lidir ve Nil vadisinin ço k ferdi leşm iş m ahsullerinden özel olarak ayrılm aktadır. M ısır’dan mülhem olabilecek tek eşyalar I. levhadaki bir plâk üzerinde Sum er’li bir teknik ve karak teristik Sum er’li bir çerçev e içinde tasv ir edilm iş olan ud tarzında musiki aleti ve sinek biçim inde ve lapis-lazuli’den yapılm ış m uskalardır 16. İstilâcıların şeflerini firavunun, Nil vadisinden kovulmuş, şef haysiyetini kazanm ış ve Bedevi bir kabile tarafınd an kabul edilm iş rakipleri gibi tasavvu r etm ek de mümkündür ki bunlar, m odelleri olan İlâhî kıralı kuşatan ideolojiyi tam am en unut m am ışlardır. Bu suretle, m ağlûpların maddî m edeniyetini k a bul etm ekle b era b e r yeni telâk k iler getirm eye m uktedir bir fatihler grubu tasavvur ediyoruz. P erry ’nin bu teorileri kron oloji bakım ından m akbul mudurla r? Beşinci bölüm de protodinastik M ısır üzerine M ezopotam ya’ nın etk i izlerini saym ıştık. Şim di, M ezopotam ya’dan müştak olduklarını zannettiğim iz elem anların büyük bir kısmının U ruk v ey a C em det N asr devirlerine ait bulundukları aşi kârd ır. Y a n i son fasıld a çıkıntılı tuğla mimarisinin küp mü hürler üzerinde yuvarlanm ış silindirlerde iki kafalı veya b o yunları biribirine sarılmış can avarlara, hayvan sürülerine, rozetlere tesadüf ettik. Bu bakım dan M ısır’ın protodinastik safhasının B ab ilo nyad ak i Cem det N asr safhasından so n ra olm asına bir ih tiyacı yoktur. C em det N asr’ın ucu m üdevver b a k ır b ıçak lariyle çıkıntılı silindirlerinin protodinas tik M ısır’ın tipleri ile tevafuk etm esi, hatta iki devrin hemzaman olm asını bile makul kılm aktad ır. Birinci sülâle devrinin ço k özelleşm iş Sum er’li tiplerinin M ısır’da mevcut olm adığı doğrudur. Sü m er’den gelen ve doğrudan doğruya M ısır’a tesir eden kuvvetli her etki, o halde tasavvur edilm elerinden önce 16 Mack ay , “ Re p ort on the E x ca v atio n Museum, A nthropology M em oirs, I, 1-2 .

of

the A ’C e m e te r y ,, ,

Field


138

sona erm iştir, G erçekte U r’ daki kıral m ezarlarının bazı inci tipleri ve h atta taştan vazolarının en alâ muadilleri eski im paratorluk M ısır’ında m evcutturlar. B aşka bir deyim le Cemdet N asr’ı protodinastik devir ve arkayik Süm er devrini de M ısır’ın II-V. sülâleleriyle paralel tutm ak kabildir. Bu kron o loji, birinci sülâle devrini bir çok arkeologların kabul etm e dikleri ço k daha kısa bir zamana sıkıştırm aktadır. W oolley, kıral m ezarları kuyularının kazılmış bulundukları ve ihtimal kıral cenazelerine ait m escitlerin harabelerini örten ze min sathı üzerine yerleşm iş bakiyelerin teşkil eylediği fasılasız meyilli bir tab ak a bulmuş ve bu tabakanın- içinden Birinci Ur sülâlesine ait bir çift in tib alar elde etm iştir n . Birinci sülâleye ait olan bu enkazın, sakinleri çoktan unutulmadan önce, bir k ıral m ezarlığı üzerine atılm ış olm ası mümkün değildir. Bun dan başka, bazılarının Sargon id ve diğerlerinin de birinci sü lâleye m uasır oldukları kabul edilen muahhar özel mezarlar kıral mezarlığı üzerine yerleşm işlerdir ]8. Bu tecavüze an cak kıralların ölüm ünden ço k zam an sonra göz yummak mümkün olmuştur. İşte bunun için, W oolley, kıral kabristanının, birinci sülâleden bir ço k yüzyıllar önceliğini iddia etm ek ted ir10. Keza, K iş’te Y höyüğünün m ezarları bir su baskını deposu ile örtülüdür ki bunun üzerine H arsag - K alam a birinci tapınağının düz-dışbükey tuğladan alt katı inşa edil miştir. Bununla b eraber ihtimal yine pre-sargonid olan muahhar m ezarlar da binanın alt katında kazılm ışlardı. Y in e A höyüğün de 20 belki de birinci sülâle devrinin sonuna ait olan mezarlar, K iş’in birinci veya ikinci sülâlesi zam anında, düz-dışbükey tuğlalarla inşa edilmiş olan bir saray ın harabeleri içinde hazır lanm ışlardır. Bu esaslara d ayan arak birinci sülâle devrine te reddüt etm eden en aşağı sekiz yüzyıllık bir zaman takdir edilm iştir. F ak at, B a b ilo n y a’da sülâleler çok çabu k tevali ediyorlardı. A gad e im paratorluğunun düşmesini takip eden üç yüz yıl e s 17 18 19 20

«T o m bes Royale s», W o o lle y , ibid, X , pp. 3 2 4-3 2 9 . « To m bes R o y a les », W o o ll e y , A n t . J . VIII, 1928, 1- 29. «Tom bes R o y a les », W o o ll ey , ibid, XII, pp. 3 5 7 -36 9 .

Langdon, J R A S , 1930, pp. 2 6 7 -27 0 .

pp.' 6 0 0 - 2 ;

W a te lin ,

L 'A n th r; XL 1, 1931,

A R K A Y İK

S U M E R M E D E N İY E T İ

139

nasında, H am m urabi’ye tekaddüm eden E re k ’in beşinci, (Jr’un üçüncü sülâlesini, L a rsa ve İsin sülâlesini görüyoruz. Y en i sülâleler, tapınakları yıkm ak ve yeniden yapm ak iştahlısı idiler. Bundan b a şk a , birinci sülâle devrinde olduğu gibi, binalar piş memiş tuğladan inşa edildikleri için bunları sık sık yeniden yapm ak zarurî idi. Bunun için, istratigrafik belgelerin yıl hesabı ile takdirinde çok ihtiyatlı bulunmak lâzımdır. Bir taşra payi tahtı olan Eshounna’nın kalesi b eş defa yeniden inşa edilmiştir ki bu hal H am m urabi’ye tekaddüm eden üç buçuk yüzyıl içinde toprağın seyiyesini altı m etre yü kseltm iştir21. G erçekte, a rk ay ik ilk m ezarlardan (U r , K iş Y , F a ra h ) toplanm ış olan kalıntılar, K iş A ve U r’un Sargon id m ezarları gibi çok daha muahhar addolunan m ezarlardan eld e edilenlerden fevkalâde az ayrılm aktadırlar. D ikkatli bir inceleme, silâhların ve vazola rın biçim inde olduğu gibi taş gravürü üslûbundaki ve yazıt (inscription)’lardaki m analı ay rılık ları m eydana çıkarır. Lâkin heyeti umumiyede bu fark lar hayret v erecek kadar küçüktürler. Maden işçiliği ve kuyumculuk alanında en mütekâmil tipler çoktan kem ale erişm iş olan U r’un kıral m ezarlarında gözükürler ve tipolojik hiçbir seri zarurî olarak çok daha so n ra g e le c ek olan şekilleri in taç etmez. V akıa, birinci sülâle devri beşyüz yıld an fazla sürmüş ise de, bu devri endüstri için esefe değer b ir durgunluk devri gibi gözönünde tutmak lâzımdır. O halde bu devirde ilk defa olarak m eydana çıkan küçük sülâlelerin g erçekten Nil vadisinde doğmuş olan hükümdarlık ve ölmezlik telâkkilerinden mülhem olmuş olan fatihler o l m aları mümkündür. Bebilonyanın birleşm esine doğru m üteakip safha, yerli bir Sum erli tarafından değil, fak at yeni şehrin Sam i hâkimi olan S a rg o n tarafınd an başarılm ıştır. B aşka bir y a b a n c ı: A m orrit H am m urabi’de beşyüz yıl sonra S a rg o n ’un eserini tam am lıyacaktır. Bununla b erab er, hiç bir şey bizi istilâ faraziyesini kabule zorlayam az. Süm er’ler a rk ay ik devirden önce, Sum erde y aşıy orlard ı ve U r’un ilk kıralları hiç olm azsa Sum er’li adlar taşırlar. K ırallığın ve saltan at teşekkülünün ve askerî kudretin gelişm esi esasın d a farzolunan ekonom ik şartlar 21 D r. F ran kfo ^ t’tan alınan malûmat.

140


C em d et N asr zam anına kadar m azide takip olunabilirler ve d ışarıd an gelen akınların bunların gerçekleşm elerine g erekli m ünebbihleri getirm iş olm ası da mümkündür. Daim a oldu ğu gibi, antropoloji, bu problem e ikna edici bir cev ap verm em iştir. G erçekten K iş’teki 22 iskeletlerin tetkiki etnik tiplerin ay rılığın ı g österm ekted ir : Ç ok daha eski m ezarlarda daha ziyade aşik âr olan ve daha Süm er’de bulunmamış olan brakisefal bir azınlık ve uzun kafalı iki variyete. Bu uzun kafalılar variyetesinden biri batılı ilgiler gösterm ekte ve A k denizli tipin içine girebilm ektedir. D iğeri ço k d ah a iptidaidir. Buxton tarafından Avrupa - A frikalı (eurafricaine) diye tavsif olunmuştur. F a k at F r a n k fo r t23 tarafından kullanılan H indli-Afrikalı ( indo - africain ) tabiri daha uygun görünüyor. Bu devrin son yüzyıllarının h e y k e lc ik le ri24 en aşağı iki tip gösteriyorlar. Y u varlak kafalı ve m ütebariz kanbur burunlu “arm enoide,, tipi ve uzun dar kafalı ve oldukça geniş burunlu “Akdeniz,, t ip i25. F ak at hangi tipin ilkönce m eydana çıktığını tayin kabil de ğildir. Çünkü iskeletler veya önceki portreler nadirdirler. Ne elbisenin ne de baş tuvaletinin bizim için hiç bir faydası yok tur. K ıral şah ısları da dahil olm ak üzere, bir çok şahıslar tam am en matruş olarak tasv ir edilm işlerdir. F ak at serem oni lerde ve harp için yola çıkm a anınd a kırallar, genel olarak uzun saçlar ve uzun sakallar taşırlardı. Üst dudak, bununla b e ra b er, traşlıdır. L eg rain ’e n a z a r a n 26 saç ve sakal yapm a idiler ve duruma g ö re takılıyordu, Peruka taşım a tesb it edilm iştir, fakat bunu Mısır tesirin e atfetm ek kabil değildir. Çünkü perüka ta 22 Bu xton, JR A I , L X I, pp. 57. sq. cf. K e i th ’in el-O beid kafaları üze rindeki raporu . 23 A dı g e çe n eser, pp. 4 0 F ig . sp. e t 10. 24 Christiau, M A G W , liv. I sq. , A s s u r heykelciklerinde

büyük bir

tenevvü tefrikini iddia eder.

25 O p. cit, pp. 4 0 sp. et F ig . 10. 26 L egrain , Mus J . X X , 1929, pp. 2 6 0 squ. C h rista n . A r chiv f . Orient fo rsc h u n g , VII 1931, pp. 100 sq. bu te f e r r u a tl a r ı ta m a m e n ihmal eder. K ı r a l iy e t m ez ar larının S a r g o n ’a

ancak mukaddem olduklarını iddia ed er.

Kendi delillerinin ( A lm a n y a ’da fevkalâde desteklenmişlerd ir) kritiği için Bak L a n d s b e r g e r O LZ. 1931, pp. 115-136. F r a n k f o rt A rch , and Sa m ,P roblem , p. 5 ve not 5 daha yukarıda.

A R K A Y IK S U M E R M E D E N İY E T İ

141

E l-U b eyd devrindenberi taşınm ıştır. Sum erler daima fitilli yün den bir fistan giyinmiş olarak tasv ir edilm işlerdir 27. Bununla b era b er K iş’in A sarayınd a 23 kakm a bir kavkı üzerinde tasv ir edilmiş olan bir kıral ve U r’un san cak hizm etkârlarının bazıları bezden bir elbise giyinm işlerdir. İlk sülâlelerin g erçek ten yabancı fatihler tarafından kurul muş olm ası yahut da Sum erin ekonom ik şartlarının tabii netice leri olmuş bulunması b elk i de m edeniyet tarihi için pek önemli değildir. Bu devir hadiseleri bu sonuncu görüş noktasından izah olunabilir v e bu da d iğer m üsbet deliller elde edilinceye kadar kâfi geiftıelidir. Birinci sülâle devrini, prehistorik devirden arkeoloji b akı m ından g erçekten ayırt eden şey, bu devrin müstesna zengin liğidir. H er nekad ar “kıral mezarları,, altın, gümüş ve kıymetli ta şla rla tıklım tıklım dolu ise de, Ur, Farah ve K iş’teki ve fertlere mahsus olan m ezarlarda normal olarak b ak ır veya tunçtan silâhlar ve ithal edilmiş olan lapis lazuli’den inciler bulunm aktadır. O halde defin eşy ası, yalnızca büyük bir tem erküzü değil, fakat gerçek servetin genel bir tezayüdünü tazammun eder. Bu çoğalm a belki de, kıral otoritesinin şüphesiz büyük bir rol oynadığı tem erküzün kolaylaştırdığı, fevkalâde b ir organizasyondan doğm aktadır. Her sitede tapınağın daha halâ en büyük kapitalist rolü nü gördüğü doğrudur. Aynı zam anda kıral, tanrısının hizmet kârı olarak nazarı itib are alınm akta, bazan da “ishakku,, veya mümessil diye tav sif olunm aktadır. Lâkin, bir bakım dan kıral halk ile tanrı arasınd a durm aktadır. Tanrı insani bir şekil al tında daha tem sil edilm em iştir. K avkı kakm alarının ve üstü vane dam gaların m uteber tem alarından biri, kıral ve k a rısının bir testid e bulunan b ir içkiyi in ce borular vasıtasiy le çek tikleri bir kıral ziyafetidir ki, bu tüplerin nümunelerine kıral m ezarlarında tesadüf olunmuştur. Şüphesiz 27 Christian, bunun y ap rak la rd an yapılmış bir et ek olduğunu tahmin etmiştir. F a k a t bu k a n aa t, U r ’da bulunaD bir koç heykelciği sa y e sind e red edilmiş o lm aktad ır . Bu heykelcikte hayv an tüyii eteklik üzerindeki aynı konvansiyonel şekilde görü lm ektedir.

28 «Tom bes R o y a les », W o o lle y , ibid, VIII, pp. 41 5-4 4 7 .

142

DOĞUNUN PREHİSTORYAS1

bunlar, halkın m uhayyilesinde “İlâhî kudretin tamamen kıral ve kıraliçeye tevcih edildiğini,, telkin eyleyen ritüel sahneler dir. Ulûhiyetin, bu tarzda m ütalea edilen ve fani kudret ken disine tevcih edilmiş olan arz üzerindeki mümessili, tanrının kâh yası, şüphesiz, yalnız kendi dindarlığı kendisini cöm ert kılm ağa kâfi gelm eyen çiftçiden hasadın fazlasını çok daha k o lay lık la koparm ağa m uvaffak oluyordu. H er ne kadar bu fazlanın büyük bir kısmı kısır işlerde heder olabilir veya m ezarlara (ki çok defa m odern ark eo loga tekaddüm eden eski m ezar soyguncularının g a y reti sayesinde tek rar tedavüle arzedilm ek üzere) göm ülm üşlerse de, b aşk a bir kısım verimli işlerd e, ticarette, savunm ada kullanılıyor ve nihayet toplulu ğun servetini çoğaltıyordu . Aynı zamanda, kıral savaşta komutan idi. Silâh lar ve s a vaş sahneleri çok defa arkeolojik belgelerim izde tasv ir edil m işlerdir. U r’un eski bir m ezarının meşhur s a n c a ğ ı29 bize harp arabaların ı, bir ağır ve bir de hafif piyadeyi ihtiva eden iyice organize bir ordunun şefi olan kıralı gösterm ektedir. A rabalar, araba okunun her iki yanına koşulmuş olan ve burun delikle rinden g eçen halkalara tutturulmuş dizginlerle idare edilen dört eşek veya k atır tarafından çek iliy o rd u 30. Bu dizginler, arab a okuna tespit edilmiş olan ve üzerinde bir m askot bulunan çifte bir halkanın (Levha X IX a ) içinden çaprazlam a geçerler. Ur ve K iş’teki bazı kıral m ezarlarında ve muhtelif yerlerde 31 bulunmuş olanlar gibi arabalar dört tekerlekli idiler, fakat iki tekerlekli arab alar F arah ’ın takriben muasır modelleri ve levha X V II a ’da gösterilen kabartm a ile tasv ir edilmişlerdir. Her iki halde de tekerlekler m asiftirler, desteklerle bir aray a getirilm iş ve b ak ır çivilerle birleştirilm iş köşelerden çenberlerle bağlanm ış kuvvetli odun parçalarından yapılm ıştır. Bu te k e r lekler arabanın sandığına köseled en kayışlarla tutturulmuş 29 L egrain , M us. J . , X I X , s. 2 2 7 , Contenau, M anuel, III, s. 1528, Hilzheimer, P. Z , X X I I , pp. 1 sq. Real. , X I V , s. 199 d a tasv ir edilen ve F r a n k f o rt un, op. cit, “ a t la r ,, dediği hayvanların k a tı r olduklarını etmiştir ve W oolley ve tahmin etm ek te d irle r.

d iğ er

30 Mack ay, « R e p o r t on the

mü ellifler

ise

E x c a v a ti o n

Museum, A n th rop olo gy M emoirs, I, 1-2. 31 Heinrich, F a r a , Berlin, 1930.

bunların of the

eşek

iddia

olduklarını

A ’ C e m e te r y » ,

Field

A R K A Y IK SUMER M EDENİYETİ

143

tek erlek dingiline tesb it ed ilm işlerd i32. M ackay 33 bu aynı tip tekerleğin bugün halâ P en cap ’ta kullanıldığına ve H indis ta n ’a daha ön ce d eğilse de birinci sülâle devrinde geldiğine işaret etm ektedir. M ezopotam ya’da, önceki devirde çoktan belli başlı unsurları görm üş idik. A ra b a y a binen muharip, bir savaş b altası, bir kargı ve hançer ile silahlanm ıştı. K arg ılar ve m ızraklar arab anın önünde kam ıştan yapılm ış bir okluk içinde taşınırdı. A ğ ır piyade erinin bakırdan m iğferleri vardı ve mutat fistanın üstünde pars derisinden ve omuzlardan düşen ve boyun hiza sında iğnelerle birleştirilen elbiseli erkekler, kargılar, savaş baltası ve hançer ile silahlanm ışlardı. M akedonyalIların m üj d ecileri olarak alay (falanj) teşkil ed erek savaşıyorlard ı ve on lara, bu yolda, tak rib en üç bin yıl tekaddüm ediyorlardı (Bu icad genel olarak M akedonyalIlara atfedilm ektedir). Militarismanın gelişm esi evvelâ B abilonya’nın servetlerini çöl veya dağ barbarlarının yağm a etm elerine karşı müdafaa zarureti b a k ı m ından haklı görülebilir. Muayyen bir zam an için bu m ilitarisma çalışkan zanaat erb abın a ve çiftçilere Elam ’lıların ve Mari sakinlerinin akınlarm dan masun bir halde tarlalarını ıslâh et m eğe ve tekniklerini ilerletm eğe yardım eden bir güven temin etmiştir. Fakat, doğm akta olan endüstri ekonom isinin ilerlem esini gerçekleştirm ek için, ovanın sınırları dışında, ilk endüstri m ad deleri araştırm ak lâzım geliyordu. T arlaları sürmek için veya büyük kanallar kazmak için kullanılan aletler b ah is konusu oldu ğu zam an bile g erekli olan bu ithal malı ihtiyacı Sum er’liler tapınaklarını kıym etli m adenler v ey a nadir cevherlerle bezem ek isted ikleri zaman çoğalıyordu. M addeleri çölden değil, fakat Elam ’ın veya Su riye’nin meskûn bölgelerinden taşım ak m ecbu riyeti vardı. Bununla b erab er kolaylık ve bolluk içinde yaşa yan y a n -b a rb a r k ab ilelere besin m addelerinin fazlasına v ey a mamûl eşyaya karşılık kendilerinin ellerinde bulunan ham maddeleri m übadele ettirm eği kabul ettirm ek veya kervanlar tarafından ağ aç larının kesilm esine, m adenlerinin çıkarılm asına ve tarlalarının çiğ nenm esine onları ikna etmek bahsinde hudutlar vardır ki bu 32 A n t. J . , I X , s. 26. 33 F ra n fo rt, “ Teli A s m e r and K h a f a j e ,, , Oriental İnstitnte Communic., 13, 1932 ve 16, 1933.

144

DOĞUNUN P R EH İS TO R YA S J

sınırların ötesind e bu işlerde m uvaffak olmak mümkün d eğil dir. Bugün de A vrupa’lılar A frik a ’da aynı müşküllerle k arşı laşm aktadırlar. Bu zorlukları yenm enin bir usulü, tüccarları silâhlı bir kuvvetle desteklem ek v e “ticaret serbestliğini,, b o zanlara karşı ceza için seferi bir heyet sevketm ektir. S argon, K ap ad ok y a’da maden ticareti ile meşgul tü ccarlara yar dım için bir seferi heyete teşebbüs etmişti. S a rg o n ’un bu işte selefleri bulunmuş olm ası mümkündür. Süm er ile Elam a ra sınd a veya Süm er ile Asur arasında ve sonraki ed eb iyatta zikredilen düşm anlıklar belki de aynı soydan ekonom ik bir em peryalism aya m atufturlar. Belki bu sebeplerden mülhem olan ve orduya dayanan Süm er hakim iyetinin bu devir esnasında Babilonyanın kendi sın ırları ötesine genişlediği görülüyer. D iyala üzerindeki K hafaje 34’de müstahkem bir kalede ve A su r’da 35 Ishtar’m arkayik bir tapınağında Süm er kültürüne ait silindirler, kitabeler ve eşyalar ve keza Süm er fistanını ve baş tuvaletini taşıyan figürinler elde edilm iştir. Bu iki anıt, o halde, Sum erli fatihler tarafınd an gerid e bırakılm ış S u b a r’lar arasında kurulmuş olan Süm er tesisleri, hakikî koloniler olarak görünüyorlar. H ülâsa, politik birlik, hiç şüphesiz, kısm en kuvvet kulla nılarak gerçekleşm iştir. K ökü kazılan Cem det N asr virane haline g eliy or ve U r yakınındaki M eraijib’de terkediliyor. Bu hal K iş ve U r’un m ütekabil him ayesi altında rakip şehirlerin zoraki iştiraklerine işaret olabilir. Bununla b erab er Babilonyanın ta b iî ekonom ik birliği bahis konusu ettiğimiz devrimizde tam am lanm am ıştır. K iş’ten Eridu’ya kadar tek bir medeniyet k arşisınd a bulunduğumuz doğrudur ve bu yeknesaklığın bir dil ve din birliğine de tekâbül etm esi mümkündür. Sü m er dili her yerd e konuşuluyordu. Büyük tanrılar ve onların Eridu ve U r’daki tapınakları her tarafta itibar görü yor du. F ak at kırallık, dilin ve dinin birleştirici kuvvetinin zıddına h areket etm iştir. K ıral, haddi zatında muayyen bir sitenin şefi idi ve kudretini komşu devletlerin h esabına kuvvetlendirm eği araştırıyord u . B ab ilo n y a’nın serveti ve insan kudreti, kısmen 34 A ndrae, D ie A rch aeischen Ischtariem pel in A ssa r. 35 «T o m bes R o y ale s», W o o ll e y , ibid, XII, pp. 3 5 7-3 6 9 .

A R K A YIK

145

SUMER M EDENİYETİ

olsun, bağım sız şehir devletleri arasın d aki değersiz ve yok edici m ücadelelerle harcanm ıştır. Bununla b eraber, bu zıd karışm aya rağm en, kırallık ve dünyevî iktidar bu devirde gerçekleşm iş olan terakkilerin tem ellerini teşkil ederler. L a g aş hüküm darları inşa ettirm iş oldukları kan allarla övünürler ve Elam veya M agan’dan bakırın ve L ü bn an ’dan orman ağaçlarının Idhalini nasıl kolaylaş tırd ıklarını anlatırlar. Şehir endüstrilerinin beslenm esine gerekli olan ticaret şu veya bu şekilde teşkilatlandırılm ıştır. A rkeo loji serpantin 38 ve mahkûk kornalin taneleri, 37 dam galar ve hatta keram ik g i b i 38 mamul eşyanın Indus vadisinden ve bakırın O m an’dan idhal edildiklerini 39 isb at etm ektedir. Bu hal Süm er telâkk ilerinin ve icatların ın yab ancı ülkelere yayılm asına m üncer olmuştur. M eselâ silindir mühürler Asur’a, Su riy e’ye ve hatta K a p a d o k y a ’ya girdi ve burada natüralize oldu, yani y erleşti. H atta îndus vadisinde taklid edildi ve sonra yerli d am galar ona tercih edildiğinden te ık o lundu. K eza Sü m er’in bazı m adenî tipleri çok daha geniş bir yayılm a g ö stererek güney Rusya’ya, T u rov a ve orta A vrupa’ya ulaşm ışlardır. T ica ret elden ele geçen m ataların b asit bir alış verişinden ib aret olsaydı, düşünce m übadelesini tasavvur etm ek kabil o lm ıyacak tı. Şüphesiz, k erv an lar uzak m em leket lerd e eğleniyorlard ı. B abilonyalı tü ccar kolonileri belki de y a b an cı d iy arlard a yerleşm işlerdir. Y u k a rıd a bahsetm iş olduğumuz S a rg o n ’un hikâyesine göre bu halin K a p ad o k y a’da vaki olduğu an laşılıyor 49. Bunun te r sine olarak yerli tüccarların da bugün İngiliz tüccarlarının O porto ve İstanbul’da yerleştik leri gibi Ur ve K iş’te yerleşm iş olm aları mümkündür. Bundan başka, şark ta k erv an lar yalnızca 36 «T o m bes Ro y ale s», W o o ll ey , A n t . XII, pp. 3 5 7 - 3 6 9 37 M ackay, «R ep ort on the E x ca v atio n of the A ' C e m e t e r y , Field Muséum», A n th rop olo gy M em oirs , I, 1*2. 38 F r a n k f o rt , Illustrated London N ew s I Ekim 1932 , Antiquity, VI, s. 356 .

39 British A ssoci ation, R e p o r t of Sum erian C o p p er C o m m itte e , 1928, sq. P e a k e , A n tiq u ity ’de

II, s. 45 2 .

Bakır

ve kalay

bakınız Real X I V . s. 183 -5 harita ile b e ra b e r. 40 Doğudaki tic aretin tarifi için Bk. Smith,

k aynakları

için keza

E»arly H istory

o f A s-

s y ria , pp. 52. P r e h is io r y a , F .

70

146

DOĞUNUN PREH İSTO RYA SI

tica ret malları değil ve fakat serb est veya esir işçileri de ta şır lar. Bugün yakın doğuda tecrü beli zanaat erb abı uzaklara seya hat ed erler ve hünerlerinin kendilerine kârlı bir iş temin ettiği yerd e yerleşirler. Belki de bu aynı h areketlilik H indistan’da, Bab ilonya’da, M ısır’da ve T u rov a’da kurs biçim inde bazı altın in cilerin ço k ça kullanılm asının sebebid ir. Bu inciler ince iki altın kursu üzerine bir oluk çizerek ve sonra bu iki kursu bir birine tatbik ederek ve yap ıştırarak elde ediliyorlardı ki bu suretle k arşık arşıy a gelen oluklar bir ipin g eçeceğ i bir b o ru vücuda getiriyorlard ı. Büsbütün özel olan bu teknik iki ayrı yerd e m üstakil olarak çıkam azlar. U r ve M ısır’daki taş vazolar a ra sın d a farzolunan benzerlikleri de aynı şekilde izah kabildir. Süm er bir servet m erkezi haline gelmişti ve bu bakım dan b a yın d ır sitelerine eski dünyanın zanaat erb abın ı çekebiliyordu. Bu suretle teessüs eden ticaret Süm er şehirlerinin endüstri ve ticaret siteleri haline inkılâp etm elerine meydan verdi. Bu sitelerd e yeni ekonom inin y arattığı fırsatlara muvazi olarak yaşam a v asıtaları bulan sınaî bir işçi sınıfı, İngiltere’de endüstriyel devrim devrinde olduğu gibi çabu cak çoğaldı. T ab iatiy le bu yeni ekonom i doğrudan doğruya ziraate müstenit idi. Sum erler m ühürlerde, tapınakların duvarları üzerinde çiftçilerin işlerini veya pastoral sahneleri tasv ir etmeği severler. H ayvanların sağılm asında ritüel bir manâ saklı gibi görünm ek tedir. Bu hal, h atta yerleşip ren çb er köylü ağalar haline geld ik ten sonra bile b irçok çoban kab ilelerd e tabiî b ir şeydir. Sağm a usulü de keza ilgi çek ecek d eğerdedir. Sağ an adam arkada durur ve ineğin fercini kaldırır 41 (L e v h a X V I ) . K ıralların başlıkları üzerine altından yontulmuş olan hububat, armut ve nar m odelleri 42 ziraate atfedilen kutsallığı isb a t ederler ve aynı zam anda, tahıl ve hurm alardan b aşk a m eyva a ğ a ç larının o v akitler dikilmiş olduklarını gösterirler. Mühürlere b ak ılırsa avcılığın öneminin azaldığı anlaşılıyor. Bununla b e ra ber U r’da M eskalam dug mezarından çıkarılm ış kuarçistten yapılm ış ve b ıça k lam ası şeklinde 43 bir deste ok ucu bugüne kad ar M ezopotam ya’da ele geçm iş olan bu tipin yegân e niimu41 W eltgeschichte der Steinzeit , pp, 435, sq. 470. 43 «Tom bes Royale s», W oolley, A n t . VIII, pp. 4 15 -4 4 7 . 43 «Tombes R o y a les», W oolley, ibid, VIII. pp. 4 1 5 -44 7 .

147

A R K A YIK SUMER M EDENİYETİ

nelerini teşkil ed erler ve çok uzun ve dar uçları ile dikkate d eğerler. Bu bir avcı kirala yaram ış olabilir. Böyle olm akla b eraber zamanın zekâsı en yü ksek ifadesini tali end üstrilerd e ve bilhassa m aden işçiliğinde gösterm iştir. Sum er’li dem irci yalnız altın, g ü m ü ş, kurşun ve bakırı kullanm ıyor, tunç elde etm ek için bakır ile kalayı karıştırm a sını da biliyordu u . Süm er tuncu, bildiğimiz tuncun en eskisidir. H er ne kadar halitanın sırrını B ab ilo n y a kadar H indistan da b iliyor idise de bunun keşfi Süm er şehirlerinde olmuştur. Bu şehirler madenlerini, Om an, Elam ve Torus gibi muhtelif kay naklardan elde ediyorlardı. Bunları m ukayese ed erek, bir m aden cevherinin diğerine nazaran çok daha iyi bir döküm verdiği kolaylıkla m üşahede olunabilirdi ve üstünlüğü de, b aşlan g ıçta ârizi olan bir safsızlığa bağlanabilirdi. Nihayet kalay bu suretle ayrılabildi. G erçek te k alay nisbeten nadir olan bir unsurdur. V e Sum erlerin onu nered en tedarik ettikleri bilin m iyor. En muhtemel olan b ölge S tra b o n ’un bu m ünasebetle b ah settiği D rangian olacak tır. Tuncun kullanılm ası Su m er’li d em irciye bir kapalı kalıp ve h atta “cire perdue,, usulünü mu vaffakiyetle kullanm asına yardım ediyordu. Bu suretle m adenden b ir ço k nesneler arasın d a E l-U b ey d d evrindenberi Süm er’in k ara k teristik olan sap g eçece k delikli baltasını yapabiliyordu ki, bu b alta bu m em leketin ayırt edici âleti ve silâhı olmuştur. Bu baltanın uzun tarihi ona y a b an cı bir kaynak atfetmemize mani teşkil etm ektedir; onunla m üşterek olan tipleri, sonradan kuzey ve doğuya doğru ne kad ar uzak yayılm ış olurlarsa olsunlar, yerli icatlar gibi kabul etmemize m üsaittir. U r’daki m adenî eşyanın analizleri neticesine bakılırsa, S arg o n devrinde kalay istihsalinin inkıtaa uğradığı anlaşılıyor. V e bunun neticesi olarak sapı delikli ilk baltaların yerlerini kaba taklitleri alm ıştır ki, bunlarda sapın g eçece ğ i delik, baltanın sırt ucunun kendi üzerine bükülm esi ile temin olunmuştur. Döküm den fazla olarak, dem irciler lehim ve perçin sanatını d a biliyorlar ve lehim için kurşun kullanıyorlardı 45. A rkayik depolarda dem irden bazı eşya bulunmuştur. 44

British A ssoci ation, R e p o r t of Sum erian C o p p e r C o m m ittee , 1928,

sq. P e a k e , Antiquity de II, s. 4 52. B a k ı r ve k ala y bakınız Real X I V . s. 183-5 h a ri ta ile b e ra b er.

k aynakları için keza

^ «Tom bes R o y ale s», W o o lle y , A n t . XII, pp. 3 5 7 -36 9 .

148

DOĞUNUN P R EH İS TO R YA S I

Bunlardan U r kıral m ezarında bulunan b ir tanesi m eteor dem irinden idi. K a fa je’de bulunmuş olan b ir h an çer lam ası arz dem iridir. Su m er’li dem irciler m adeni maden cevherlerin den elde etm eğe m uvaffak oldular fakat keşiflerini sömürmeyi bilm ediler.

Re sim 65 —

Y assı b ıça k , h a n çer , mızrak ucu, zıpkın, h arbe. U r. x/ 4.

T u n ç işçisi, Z agros vadilerine, K a fk a sy a ’ya, S u riy e ’ye, A nad olu’ya ve E g e denizine kad ar yayılm ış olan k arak teristik bir seri tipler y aratm ıştır ki onların bu dağılışı Babilonya m edeniyetini tayin eder. En önem lileri şu n lard ır: 1° yassı b a lta v ey a ucu sivri b ıç a k (Resim 6 5 .1 ) ; 2° sap deliği dökül müş ve kabzadan itibaren kaideye doğru yönelen şayanı dikkat b ir d ereced e d ar lamalı sav aş b a lta sı (Resim 6 6 .1 ); Resim 66.2 de görülen çifte b a lta an cak tek bir nümune İle tem sil edil m ektedir. 3° lam ası sap deliğine dikey düşen m ustaraz bir b alta (Resim 6 7 ) ; 4° düz b ıçk ı (Resim 6 9 ); 5° ojival geniş kam a; bu kam anın ortasın d a dökm e bir dam ar vardır. Kam anın kabzanın

A R K A Y IK SUMER M EDEN İYETİ

149

içine giren y assı kısmının üzerine topuzcuk perçin edilmişti. M afsal lam ayı muhaddep bir çizgiyi takiben örten m adeni bir halka ile m uhafaza edilm iştir. ( Levha X V II a. Resim 65. 2 ) ; 6° yap rak biçim inde bir mızrak ucu. Bu uç, ortasın d a bulunan bir dam ar ile kuvvetlenm iştir ve sekiz köşeli bir nihayeti vardır ki, sivrileşen d ört köşe bir kabza içi p arçasın a inkılâp

Resim 66 — Tek lamalı S üm er b a ltala rı ve U r ’un çifte baltası Vl-

eder ve kam ıştan bir sapa takılır. Buna dem irci m aşası ucu da denir (Resim 6 5 , 3 ) ; 7° bir mahrut elde etmek üzere bükül müş m adenî yapraklardan yapılm ış içi boş harbe u ç la r ı; 8° sap deliği tek rar bükülme ile elde edilen dişli bir ok ucu (Resim 65, 6 ) ; 9° yay kirişinin çatlam asına mani olm ak için

Resim 67 — Enine

S üm er baltası 1/>.

kam ış kabzanın kaid esine yerleştirilm iş olan çatallı küçük bir ok ucu (Resim 68, 9 ) ) 10° tek rar bükm e ile elde edilen sapı delikli bir tek uçlu zıpkın ( Resim 65, 4 ) ; 11° içbükey sırtında çıkıntı halinde üç tırnağı bulunan bir ince namlu ( lam a ) p ar

150

DOĞUNUN P R EH İSTO R YA SI

çası ki bu tırnaklar tahtadan bir sap a g e ç iy o rla r; bu suretle b ir nevi “boom erang,, vücuda g e liy o rd u ; bu, daha sonraları eğ ri kılıç haline inkılap e t t i 46. ( Resim 6 8 ) ; 12c daim a çift halde bulunan ve kabzaya girecek sapı k ısa dikd örtgen bir ustura ( Resim 65,5 ) ; 13° birlikte dökülmüş m adenî ince şeritten iki koldan teşekkül eden b ir pens ; 14° bu penslerd en birini, bir iğneyi ve bir kulak kaşıyacağın ı ihtiva eden bir tuvalet takım ı ki, bunlar bir halkaya takılm ışlardır, (L e v h a X V V V b ). 15° sarılm ış başlı b ir iğne (Resim 7 0 ,3 ); 16° kaşık şeklinde ve ihtimal başta taşınan b ir iğne ( Resim 71 ) ; 17° y assı b ir boyunda gözcüğü bulunan bir iğne ( Resim 70,1 - 4 ) ; 18° mahrutî küçük başlı bir iğne ( Resim 70, aşağıd a s a ğ d a ) ; 19° hayvan şekilli başlı bir iğne (R e s im 70, 1 2 - 1 4 ) ; 20° El şeklinde ve “ parm ak ,,’ları incilerle nihayet bulan bir saç iğnesi (R esim 7 1 ) .

Resim 68 — A y biçim b alta V 2 -

A ltın ve gümüşü işleyen kuyum cular, ço k daha adi m adenleri işleyen işçilerden daha az m ahir değildiler. Lehim ve kaynak yapm asını biliyorlard ı. V e yaptıkları işler oldukça kuvvetli tel işleri ve d aneciklerle bezenm işti ( L ev h a XV III a ) . K ıratlığa ait şah ıslar için yalnız iğneler ve tuvalet takım ları değil, fa k a t silâhlar, b ıçak lar, m uskalar bile altından yap ıl m ışlardı. Bunun tersi olarak kuyumcunun icat ettiği süslerin taklitleri fakir sınıflar için bakırd an yapılıyordu. Süm er kuyum cularının y arattık ları işlerin bakırdan olanları alet ve silah tip leri kad ar geniş b ir su rette etrafa yayılm ışlardır. Bu alanda b ilh assa önemli olanlar şu n lard ır: 21° uçları y assı, helezoni bir 46 «T o m b es R o y ale s» . W o o ll e y , A n t . XII, pp. 357 -3 99 .

A R K A Y IK S U M E R M E D E N İ Y E T İ

151

çift küpe ki bu, L evha X X c ’deki kayık şekli gibi m übalâğalı bir tipe kad ar intikal etm iştir; 22° ucu y a ssı helezon şeklinde b a sit (L e v h a X I X b ) veya kıvrık (L ev h a X X a) halka: 23° altın dan birleştirilm iş iki helezon şeklinde b ir pandelok 24° bir çen berin içinde tek v ey a dörtlük bir gurup halinde bükülmüş altından bir helezon (L evha X IX b ) ; 25° oluklu iki kursun yapıştırılm ası ile vucuda gelen bir inci ki karşı k arşıya gelen bu oluklar iplik g eçen bir boru vücuda getiriyorlardı (Lev. X X V I). Zengin Süm er’ler so fra takım ı olarak altın, gümüş veya b a k ırd a n , m erm erd en, kavkıd an h atta bazen la p is -la z u li, obsidiyen veya devekuşu yum urtası kabuğundan vazolar kul lanıyorlardı. Ç an ak çöm lek, fakir halk tab ak ası tarafından yahut da ev işlerinde kullanılıyordu. Bundan dolayı d a çanak çöm leğin bezenm esine az önem veriliyordu. K eram ik çark ta yapılıyordu. V azoların rengi genel olarak açık esm erdir. Gri

Resi m 69 — Bıça k

ve mil, U r . V 4.

renkteki keram ik bu devrin başında b ilh assa F a ra h ’ta olmak üzere a rta kalm ış bir haldedir. V azolard a artık kulplar yoktur. Bunun yerine vazoları sazdan yapılm ış saplı sepetlere yerleşti riyorlardı. (L evha I). İşte, ihtim al Elam it mühürleri üzerinde ve Süm er’in ilk zam anları esnasınd a tasv ir edilm iş olan saplı vazoları bu suretle izah etm ek g erektir. Çünkü hiçbir yerde keram ikten orijinalleri ele geçm em iştir. Bununla b eraber, bazı vazolarda asılm ay a veya kap ağı bağlam aya yarayan delikler vardır. Bazı hallerde 47 bu delikler vazonun cidarlarından geçerler 47 Heinrich, F a r a , Berlin, 1930.

152

DOĞUNUN PR EH İST O R Y A SI

ve içerd e küçük bir boru ile tem adi ederler ki bu usul M alta’da ve O rta A vrupa’da neolitik devirde “tünel,, veya deri altı ( sous-cutanée), kulp adı ile tanınm ıştır. Bu devrin ilk safhalarının gag alı (ibikli) kâseleri ve testileri k arak teristik tir (R e s im 74). F a k a t bunlar Kiş A ’da olduğu gibi muahhar m ezarlarda n a d ird irler. G a g a , kadın gövdesinin itibari b ir tasv iri ile bezenm iş b asit bir çıkıntı halini alan bir kulak şeklind e soysuzlaşm ıştır (R esim 7 5 ) . Bu kâseler K iş’te çok bulunuyorlar, fak at Farah , U r ve hatta S u sa ’da da orad a bu rada bulunm aktadır. İçi boş ve yüksek bir piedestal üzerine konmuş olan büyük platolar v eya sunum m asaları ( table d ’o ffra n d e) keza Ur ve F a ra h ’ta ve K iş’in A m ezarlığında tesadüf olunm akta ve fakat bu sonuncu sitin Y höyüğünün en eski m ezarlarında raslanm am aktadır. Ç ok defa cidarları delik boru şeklinde kaideler ( support ) m eselâ A su r’da bazı tapınaklard a ve keza m ezarlarda bulun m aktadır. Bazıları F a ra h ’ta 48 olduğu gibi çizgili motif lerle bezenm işlerdir ki bu hal bu sunum m asasının sepetten kabili nakil m asaları taklit ettiğini gösteriyor. Ö yle ki bugün H indistan garlarınd a satıcıların ellerinde de bunların benzerleri görülm ektedir. G enel olarak, b ezek ler çoklukla kaideler üzerinde tespit ettiklerim ize benzer şekilde çizilmiş basit motiflere inhisar etm ek tedirler. Bu kaideler skeiom orfik bir kaynağa bağlı d ırlar. Bununla b era b er K iş A ’daki vazoların üstlerindeki çizgilerd eki bazı motifler Cem det Nasr geleneğini devam ettir m ektedirler. V azoların b irçok şekilleri keza gümüş, altın veya b akırd an yapılm ışlardır. K ıraliçe S h o u b -a d ’ın m ezarındaki gümüşten bir vazo deriden bir saray kırbasın ın tam bir taklididir ve h ay vanı, b acak ların ın kırık parçaların a kadar taklit etm ektedir. A ynı m ezarda altından, açık büyük gagalı bir sahan bulun m aktadır ki bu g ag a sahanın kenarından dışarıya fırlıyordu (L ev h a I d eki aslan taşıyan sahana benziyor). Bu sahan Mısır kıraliçesi H etep-H erés’e ait olan bir vazoya old ukça benzem ek tedir. Su sa ’da bakırdan bir eşi bulunan altından bir kalburlu 48 Heinrich, F a r a , Berlin, 1930.

ARK AYIK SUMER M EDENİYETİ

153

k ep çe ve benzeri H indistan’da da tesadüf olunan gag ası kaidesinden başlayan ve yukarıya doğru eğilen derin bir kâse. T aştan vazolar arasınd a en ilgi çek en ler belki de iki veya dört bölm eli gözleri ihtiva eden küçük bloklardır ki bunlarda düzgün ve m erhem ler bulunurdu. Bunlar Ur ve F a ra h ’ın m e

zarlarına has gibi gözükm ekte ve protodinastik M ısır’ın bazı tiplerine v eya ilk Minolu (m inoeen) üslûba benzem ektedir. K apaklar, vazonun cidarlarının hemen tam ortasından delinmiş iki delikten g eçen b ağ larla tutturulmuşlardı. Düzgünler deniz sedefleri (kavkı) ve U r ve K iş’te bazan bunların m aden den taklitleri içinde dururlardı. U stalıkla işlenmiş olan kav kılar keza kandil olarak da kullanılıyordu. A rk ay 'k Süm er

154

D OĞ UNUN P R EH İS TO R YA S I

m edeniyetinde, fayans, Mısır veya H indistandakinden çok daha az olarak kullanılıyordu. F ay an sın istimali, g erçek ten , incilere inhisar ediyordu. C am ın bilinm ediği anlaşılıyor. F arah ’ta bulu nan bir kaç inci belki de ta b iî cam d an dırlar49. T ah ta işçiliği doğrudan doğruya bilinm iyordu. Y u k arıd a bahsettiğim iz a ra balar dışında, tıpkı protodinastik M ısır’da olduğu gibi, boğa tırnakları şeklinde oyulmuş ayaklı tahtalar veya sedirler zik redilebilir. K eza, harp ve rebapların muh telif tipleri bulunm uştur. K ıraliçe Shoub-ad r,0’ın harpı tahtadan ufkî bir rezonans kutusundan ve altından do kuz anahtarlı - ki bunlara teller b a ğ lanm ıştır - bir pervazdan yapılm ıştı. R ebaplard a da rezonans kutusu keza ufkîdir, fakat dokuz tel birin ciye mu vazi ikinci yatay bir kafese b ağlan m ışlardır. Bu kafes m ozayikler kakıl* ... mış pervazlarla desteklenm iştir. Bu Resim 71 — P a l e t biçiminde iğn eler, U r. ı/4.

ı . r

ı

-# » ı t •

t •

alet’ Levha 1 dekl ve bır eşeğin veya eşek postu giyinmiş b ir adamın ç a ldığı a le te 51 tamamen benzem ektedir. B ab ilo n y a artislerinin ilk sülâleler devrinde sevdikleri teknikler bazan U r san cağın da olduğu g ib i52 lapis-lazuli ve kızıl taşla karışık ola ra k sedef kakm ası ve sedef üzerine gravür idi. E l-U b ey d ’deki N in-hour-sag kır tapınağı frizinin bir kısmı ( L evh a X V I I ) birinci tekn iğ e güzel bir örnektir. Bu friz kutlu hayvanın sağılm asını tasv ir eder. Adam hayvanın arkasın d a durm aktadır ve faraziyelerim ize g ö re ayni sitin prehistorik 49 Heinrich, F a ra , Berlin, 1930. 50 «Tombes R o y ale s», W oolley, A nt. VIII, pp. 4 15 -4 4 5 . 51 U r ve keza Kiş A ’da erkenden m eyd ana çıkan bu tipin b atıya ait olduğu

an la şılıy o r.

Berlin’de

bulunan ve M ısır’ın ilk sülâle devrine

a it t a ş ta n bir vazo üzerine resitn edilmiş bir Libyalı ta rafın dan ta şın m a k t a d ı r . ( S cha rff, A liertü m er d er V or-und Frühzeit, No. 15084 ) ve orta im p ara to rluk ’ta,

kuzey

S u riy e ’de

ve Filistin’de çok

y a y g ın d ır. ( Petrie ,

Tools A n d VTapons). 52 «Tom bes R o y ale s », Woolley, A nt. VIII, pp. 41 5-4 47 .

155

A R K A Y IK SUM ER M EDENİYETİ

köyünü teşkil eden sazdan kulübelerden doğrudan doğruya inen bir ah ır tipini tasvir eder. B ina cephem iz kavkı üzerine gravürün bir şaheserini tem sil e d e r : G a d d r>3 bu ritüel serem oninin aktörlerinin Fran sız paleolitik resim lerinde gördüğüm üz g ib i h ak ik atta hayvan post ları giyinm iş insanlar olduğunu zannetm ektedir. H erhalde çakal tarafın d an çalınan M ısır sistresi ile G ilgam eş’in aynı zam anda m evcudiyetleri ilgiye d eğer. A ltın kaplam a tah taya fırdolayı oy ma heykeltraşlık aynı harpta bulunan b oğ a başı ile— ki bu harpa bu m ahkûk kavkı tesbit edilm işti— ta sv ir edilmiştir. F ak at bunun artistik d eğeri aynı değildir. T a şta n heykelcikler ark ay ik devrin sonuna doğru m eydana ' çık a rlar ve yumuşak taş lardan yapılm akta devam ed erler. E serler beceriksiz ve küçük çap tad ır. Süm er, bu aland a, eski M ısır im paratorluğu-

Resim 72 — Kulak

h alk a ları;

uçları

y assı bilezikler. Kış A . 1 /ş.

nun harikulâde heykelciliğiyle m ukayese olunabilecek bir şeyi asla verm em iştir. Tapınakların ve saray ların sedef kakm alı frizleri Uruk devrinin geleneğini g örü lebilecek bir şekilde devam ettirirler. A ynı devrin başları bezekli kil m ahrutları, birinci Ur sülâlesinin m uasırı olan E l-U b ey d tapm ağında tekrar m eydana çık arlar. Y aln ız şu fark vardır ki çiçek biçim indeki başın y ap rak ları, şimdi sedef, pem be kalk er ve siyah sedeften işlen 53 l i r ve keza Kiş A ’da erkenden mey dana çıkan bu tipin b a tı y a ait olduğu an la şılıy o r. Berlin’de bulunan ve M ısır’ın sülâle devrine ait ta şta n bir vazo üzerine resim edilmiş bir Libyalı t a ra f ın d a n ta şın m a k ta d ır. ( Sch arff, A ltertüm er der Vor-und F rü h z eit , No. 15 084 ) ve t o r l u k l a kuzey

A n d Wapons ).

S u r iy e ’de ve

Filintin ’de

çok yay g rn dır.

o rt a im p a r a

(Petrie,

Tools

156

DOĞUNUN PR EH İSTO R YA S1

m işlerdir 54. Uruk K ızıl tapınağında olduğu gibi, K iş’in A s a ra y ın d a 55 ve E l-U b ey d ’de sütunlar bulunm aktadır ki bu sütun lar burada zift içine konmuş hurma kütükleridir. Bunlar E re k ’in kilden m ahrutları yerine sedef ve k alk er b ir mozaik tab ak ası ile örtülm üştür. Aynı devam lılık gliptik ile de kendisini g öster-

Resim 73 — E l - U b e y d mezarlığının kadeh leri V i 2.

m ektedir. U r’un 58 kıral m ezarlarındaki ve K iş’teki mühür lerde, halâ bazı hayvan sürüleri ve av sahneleri görülür. 54 G ad d, H isto ry and Monuments of U r. s. 36. ss M ack ay,

“ R e p o r t on the E x c a v a ti o n of the A ’C e m e t e r y , , , Field

Muséum, A n th rop olo gy M emoirs, 1, 1-2. 56 L e g r a in , M us J . X X . 1929, pp. 2 6 0 squ. C h rista n . A rch iv f . Orient

fo rs c h u n g , VII, 1931, pp. 1 00 sq. K ıra liy e t m ezarlarının

S a r g o n ’a

bu te f e r r u tl a r ı

ta m a m e n

ihmal

ed er.

an cak mukaddem olduklarını iddia ed er.

Kendi delillerinin ( A lm a n y a da fevkalâ de destek le n m işlerd ir) kritiği için bak L a n d s b e r g e r O L Z . 1931, pp. 115-136. F r a n k f u r t A rch . and Su m . Prablem . p. 5 ve not 5 daha yukarıda.

A R K A Y IK SUMER M EDENİYETİ

157

Bununla b erab er av sahnelerinde avcı gen el olarak diz ç ö k müştür ve avını yakalam ağa hazırdır. En yaygın olan motif kıral ziyafetidir, fakat U r I zam anında ortadan kalkar ve y e rini ya kendi aralarında veya bir in sa n a veyahut da bir ejd ere karşı hayvan k avgaları alır. Hiç olm azsa insan şeklinde olsun, Tanrıyı tasvir etm ek asla denenmemiştir. Muamele konvansiyonaiism a’y a k a ça r ve Uruk’un eski üslûbunun ciddiliğinden g it tikçe uzaklaşır.

R esim 74 — E l- U b e y d m e z a rlığ ın d a

b u l u n m u ş o l a n e m z i k l i v a z o l a r '/¿i

Bir kelime ile, birinci sülâle devrinin san at ve mimarlık, yazı ve ib ad et, esleha (arm ut biçim i topuz, sapı delikli balta, ara b a ) ve keram ik (g ag alı testi) ve hatta sa ç tuvaleti ancak ön ceki devirlerden m iras alınm ış g elen ek leıi devam edegelm işdir. Tem elli fikirlerin bir çok ları, sapı delikli balta, tuğladan mi m arlık ve onun pişmiş kilden m ahrutlarla takviyesi veya bezenm esi bellu m şeklinde g e m ile r, gerdanlık daneleri ve


158

v azo lar için taşın kullanılm ası, g agalı vazo ve h atta belki de m aden işçiliği E l-U beyd safhasına çık arlar. T ek erlek li taşıtlar, çark ve çöm lekçi fırını, tuğladan sütunlar, zikkurat, silindirmühür ve h atta sayım sal bir işaret sistem i ve heceli b ir yazının yaradılm asına gerekli m alzeme U ruk devrinde sezilmiş olabilir-

-----------

. ^

imamı

nupıcı.

ı \ı ş n ,

/ • macuay e

j j vı

ler. Bu devrin katabildiği bütün şey, çok daha tesirli ekonom i! bir teşkilâtın m üsaade ettiği çok daha zengin bir malzeme üze rinde ve çok daha büyük bir m ikyasta olm ak üzere ta tb ik edi len bu fikirlerin işlenm esidir.

Resim 76 — Kilden leğen v e y a

sunum m a s ala rı. Kiş

A . 1 / i 2. M a ck a y ’e g ö r e .

A R K A Y IK

SÜM ER

M E D E N İY E T İ

159

Bir çok bakım lardan, birinci sülâle devri, gerçek te eve noktası değil, fak at daha ziyade Süm er dehası eserinin bir neticesidir. Şim di büyük keşifler geçm işe ait bulunuyorlar, ilk küçük sülâlelerin politik ve ask erî teşkilâtı onların teknik ilerlem esine g erek li m üsait zamanı ve serveti temin ediyorlar. F a kat aynı zam anda o, bütün gelişm eyi durduracak olan kati bir çerçev e de teşkil etm ektedir. B abilonya şe hirleri arasındaki yok ed i ci m uharebeler memleketin servet kaynaklarını boş y e re h arcıy orlar. Ekonom ik emperyalizm b arb ar kom şuların misilleme h areket lerini d avet ed iy or (A w an ve H am asi “ sülâlelerini „ böylece izah etm ek müm kündür). Nihayet A k k a d ’lı S arg o n zorla hüküm darlığı ele g eçirecek ve devlet hemen hemen doğunun büR esim 77 — B a k ırd a n k a p la r, K ış. tün m onarşilerine özel olan, A . Vs M a c k a y ’e g ö r e , vergi toplayan bir m akine şeklini alacaktır. Bundan sonraki iki bin yılda, birinci sınıf bir tek icad ı v eya keşfi ayırd etm ek güçtür. En parlakları alfabe ile demirin dökülm esidir.

SEKİZİNCİ

İSA’DAN

BÖLÜM

ÖNCE ÜÇÜNCÜ BİNYILDA HİNT MEDENİYETİ

P reh istorik doğuda, ileri bir m edeniyetin geliştiği ücüncü merkez olan İndus nehrinin aşağı vadisi M ısır ve B abilonya ile aşağıd aki m üşterek k arak tere sahiptir: Burası da, yağumrun yok luğundan dolayı devamlı ziraatın bilhassa tabiî v eya sun’i su la m aya tâbi bulunduğu alüviyonlu bir düzlüktür. B abilonya ile olan benzerliğin prehistorik zam anlarda çok daha sıkı olduğu anlaşılıyor. Zira Sind o vakitler, doğuda büyük Mihan ( S a r a v a s ti) ve batıd a İndus tarafından sulanan hakiki bir “Mezopotamya,, idi. F ak at tabii irva ve ısk a sahası M ezopotam ya’daki ile mu k ay ese edilem iyecek kad ar çok büyüktür. Bu saha güney Pencapı g eçerek dağların eteklerine kadar uzanır. Su tlej, R av i, C enap ve Jhelum ’un sıra yanı giden düz lükler, A su r’un yü ksek düzlüklerinin tersine olarak bizzat Sind düzlüklerini g erçek ten temadi ettirirler. V e m anzara bakım ından bügünkü m em leket Irak ’tan çok farklıdır. Burası, ne bugünkü Süm er gibi kısır bir çöl, ne de prehistorik Süm er ve bugünkü güney Irak gibi bir bataklık değildir. Su taşm alarının sedler sayesin d e nufuz edem edikleri n oktalar da bile alçak düzlükler top rak altı suyu ile beslenen ağaçlardan ve çalılardan m ürekkep hakiki bir cangıl ile kaplıdır lar. Her ne kad ar prehistorik zam anlardanberi, seviye eski top rak yüzünden itibaren 4 veya 5 m etre yükselm iş ise de, düzlüğün yüzü ile nehrin yatağı arasındaki seviye farkı, ihti mal aynı kalm ıştır. M ohenjo-daro 1 şehiri su baskınlarınd an 1 M ohenjo-daro and the in d u s Civilization d a, Marshall, Maekay ve b aşka la rı,

İndus

kazılarının

y eg ân e

tam,

ra poru nu

y ayın la m ışla rdır.

V e bu bölüm onların eserine dayan ıla ra k yazılm ış tır. A rc h a eo log ical Survey of india nin nazikâne y ard ım iyle kazı yerlerini »site» gezebildim ve y ay ın lanmam ış çok sayıdaki belgeleri görebildim.

İ S A ’D A N Ö N C E Ü Ç Ü N C Ü B İ N Y I L D A HİN T M E D E N İ Y E T İ

161

masun değildi. Belki de bugünkü su baskınlarından daha az yıkıcı olan bu su taşm aları, irv a ve ıskanın yap tığı aynı hiz m etleri görüyorlardı. Bundan b aşk a, çok daha fazla yağmur yağd ığı da a n la şılıy o r.2 P reh istorik b elgeler, kaplan, fil, g er gedanlardan m ürekkep bir cangıl (ju n g le ) favnasını tasv ir ed erler ki bu favna ilk Süm er sanatının y a rı-çö l favnası ile tezat teşkil eder. Bugünkü kuraklık karşısında, prehistorik şehirlerin pişmiş tuğlayı israfla kullanm aları faydasız bir lüks gibi gözü kecektir. M ısır’da ve B ab ilo n y a’da olduğu gibi, yaşam a şartları, bu üçüncü alüviyonlu düzlük üzerinde de, sakinleri, işbirliğine (coop ération ) zorluyordu. H ayatın mümkün olm ası için su ları kontrol sev k ve id are etm ek gerekti v e hayatın sıkıntısız geçm esi için de suyu çok m iktarda getirm ek lâzımdı. Bu muhite uymak için ve bu muhiti irad esine rametm ek için in sa nın sarfettiği cehitler, Nil ve F ır a t’takinden çok daha muazzam beldî (urbaine), sın aî ve ticari bir m edeniyetin yaratılm asında eve noktasına ulaşır. Şim diye kad ar yalnız iki şehir incelen miştir: Indus üzerinde M ohenjo-d aro ve Ravi üzerinde H arapp a 3 . F ak at bunlar birbirlerinden 700 kilom etre uzaktadırlar. Bununla b era b er, m edeniyetleri hayrete şayan derecede m üte canistir. Mohenjo - d aro’da tesb it edilmiş olan mimarinin ve şehir plânının, m adenden aletlerin ve silâhların, süslerin ve incilerin, sanat ve epigrafinin bütün id iosyn crasie’lerine H arappa’da da tesadüf olunuyor. Benzerlik o k ad ar tam dır ki yap ılacak olan her bir tarif her iki istasy on d a,— aksi tarifler yapacağım ız az sayıda haller m üstesna olm ak şartiy le,— aynı suretle kabili tatbik ola caktır. Bu aynilik benzer bir muhitte paralel bir evrim ile izah olunacak basit bir benzerlik değil, fakat, m eselâ çok şuurlu ve ço k kişileşmiş bir keram ik v e gliptik sanatın ayniliği ile ifade olunmuş ço k daha sun’i bir şeydir. Bu, Eridu’dan K iş’e kadar arkayik Süm er m edeniyeti izlerinin d elâlet ettikleri aynı ben zerliktir. 2 Munzam ya ğ m u rla rın , ilkönce zannettiğim g i b i , A tla n tik siklonunun genişlemesinden ziyade musonun daha fazla bir yağışından mütevellit olması muhtemeldir. 3 İlk rap o r, R eport A rc h . Stırvey indi a , 1 9 23 -4 , S S . 52-5. P r e h is to r y a ,

F.

11

162

DOĞUNUN PR EH İSTO RYAS1

F ak at bu iki şehri ayıran m esafe M ohenjo-daro ile H arappa arasındaki mesafenin ancak yarısıd ır ve bu iki şehir nihai sın ırları da işaret etm ezler. M ohenjo-daro’nun iki üç kilo m etre aşağısınd a Am ri’de veya yukarısında, yukarı Sutlej üzerinde R u par’da tamamen benzer bir m edeniyet m eydana çıkarılm ıştır b İmdi İndus m edeniyetinin ku caklad ığı saha b el ki de eski M ısır im paratorluğunun iki misli, Süm er ile A k k ad ’ın dört mislidir. Bu kültür birliğine tekabül eden politik teşkilât ne id i? M ısır’da M enes’ten sonra D elta’dan itibaren ta birinci şelâleye kad ar ayakta kalm ış olan kültür birliği yalnız bir muhit g ele nekleri, dil ve ırklar eşitliğine değil, fakat tek bir hükümdarın o toritesi ile temin edilen bir politik birleşmeye de tekabül edi yordu. B ab ilo n y a’da maddi m edeniyet birliği, konuşm a, din ve etnik tipler eşitliği ile m üterafıktı, fakat m üstakil devletlerin çokluğuna rağm en idam e olunmuştu. ln du s’un ekonom ik birliği, politik bir birleşm e ile olduğu k ad ar maddî m edeniyet, din, yazı ve belki de dil birliği ile de kendisini gösterm iş mi d ir ? Sav aş silâhlarının delâletlerinden mahrum olduğumuz gibi, devlet - şehirlerin B abilonya’da olduğu gibi faydasız m ünazaa lard a mı bulunduklarını, yoksa M ısır’da olduğu üzere tek bir kıral kudretinin iç sulhü istilâ ile elde mi ettiğini ve hasud g ö çeb eleri daim î ihtiyat ted birleri ile mi uzaklaştırıldığını bilm e mize imkân yoktur. H attâ servet ve serm aye fazlasının etrafınd a biriktiği ç e kird eği ( bu hal, gördüğüm üz gibi, köyün k asab a haline istih a lesini tazammun e d e r ) de tayin edemiyoruz. Y azılı belgelere ihtiyaç duymadan, bu fazlanın İlâhî veya ilahileştirilm iş muta sarrıfını gösterm ek üzere ne Süm er’de olduğu gibi muhteşem tapınak ve ne de Nil’de olduğu gibi an ıtlık mezar vardır. İndus şehirleri Süm er şehirleri gibi tepecikler gruplarından teşekkül ederler. M ohenjo - d a ro ’da harabeler iki kilom etre k areye yakın bir yer kaplarlar. En yüksek tepenin üstünde Buddik bir S iu p a (kutsal yer) ve bir m anastır yükselm iştir. S o rumuza cevap verecek olan merkezî bir y ap ı altta mı gömülü kalm ıştır ?. 4 1 numaralı nota bakınız.

İ S A ’D A N Ö N C E Ü Ç Ü N C Ü B İ N Y İL D A HİN T M E D E N İ Y E T İ

163

Bugün m eydana çıkarılm ış olan en heybetli umumî anıt - ki Stu p a’ya çok yakındır - umumî büyük bir hamam yapısıdır. D iğer bir grupta da hemen hemen saray a lâyık bir salon bu lunm aktadır. Bunların dışında ise, endüstri m ahallelerini, tü ccar m ahalle lerinden ve zan aatçıların v eya b ak k alların mütevazi m eskenlerini

Resim 78 — Bakırd an bıçak, hançer, ustura, mızrak ucu, Mohenjo-daro V-l

hali vakti yerinde hem şerilerin büyük konaklarından a y ırt etmek kabildir. F ak at tetkik edilen yüzeyin tutarı M ezopotam ya’da kazılan yüzeyden yüksek olm akla b erab er ne tapm ak ve ne de saray hâkim değildir. G ezici an cak şimdiye kad ar yazdı ğımız, m erkezleşm iş teok rasi ve m onarşilerle çok açık bir tazat


164

halinde bulunan ve G irid’deki gibi burjuva ve dem okrat bir m edeniyet intibaını kazanm aktadır. Bununla b eraber, m üessir bir otoritenin uzun bir zaman hâkim olduğu da aşikârd ır. Şehirler, kararlaşm ış ve inşanın b irço k safhalarında sıkı sık ıy a muhafaza olunmuş bir plân g ereğ in ce d ikk atle kurulm uşlardır. S o k ak lar daim a sabit bir genişlik m uhafaza ed erler. Şehirler, çukurlara m üncer olan kem erli ve ileri bir kanalizasyon sistemi ile donatılm ıştı ve şüp hesiz bu sistem , kuyuların tem izlenmesi umumî memurlar tarafınd an zaman zaman temin olunduğu tak tird e işliyebilirdi. Politik teşkilâtı ne olursa olsun İndus m edeniyeti, Nil ve Mezopotamya m edeniyetlerinin dayandıkları aynı icatlara ve keşiflere istinat ediyordu. H atta kurucularının aynı ırkların mü m essillerini ihtiva etm iş olm ası da mümkündür. M ohenjo - daro sakinleri5 şüphesiz karışm ışlardı. İskelet kalın tıları ve heykelcikler açık bir surette b irço k ayrı fizik tipler gösterirler. Sosy al tabakanın en aşağısında “ osResim 7 9 -

B a k ırd an

t r a İ 0 l d » b İr lrk b u l u n u y o r d u .

Tunçtan küçük bir heykelciğin kalın dudakları ve kab a burnu bu zümrenin güney H indistan’da yaşam aya devam eden yerli k a b ilelerle akrabalığını g österd iğ i kadar, bugünkü mümessilleri gibi, toplulukta işgal eyled iği yeri de m eydana çıkarm aktadır. E v velk isi gibi uzun kafalı olan çok daha yüksek bir tip Avrup a-A frik a’lı (eurafricain) ve hatta A kdenizli tesm iye olunmuş tur . Bu, uzun kafalı Su m er’li tiplerden birine yaklaşm aktadır ve yakınlık Levha X X I deki heykelle kuvvetlenm ektedir. Bu h ey keld e g erçekten Süm er m odası gereğin ce sakal, traşlı üst dudak ve enseye doğru toplanm ış olan uzun saçlar görü l m ektedir. çanak. H a r a p p a .

Üçüncü ola ra k A Ip’lı veya arm enoid brakisefal A k k a d ’d a K iş’te olduğu gibi tem sil edilmiştir. 5 1 numaralı n ota bakınız.

bir

tip

İ S A ’D A N Ö N C E Ü Ç Ü N C Ü BİN Y I L D A HİN T M E D E N İ Y E T İ

165

Nihayet, hiç şüphesiz M ongo! v eya M ongoloid’lere ait olan bir iskelet ve kilden bir ço k figürinler bugüne kadar keşfedilm iş olan bu etnik tipin tarihi bilinen ilk örnekleridirler. Bu karışık halkı sığındıran büyük şehirler umumiyetle fırınd a pişirilmiş tuğladan yapılm ışlardır. M ohenjo-daro’da tuğla an cak doldurm alar için kullanılm ıştır. H arappa’d a ise duvarlar bazan m ünavebe ile dizilen pişmiş ve pişmemiş tuğla sırala rından örülmüştür. Tu ğla ile yapılan inşaat tamamen düzdü. F a k a t Buddik ve modern H indistan’da olduğu gib i bir bezek ta şıy a ca k olan alçıdan bir sıva ile örtülü olduğu anlaşılıyor. Tahtalar, belki de H im laya’dan getirilen “sissoo,, v e “deodara„ gibi mahallî ağ açlar keza yapılarda kullanılıyordu. T a ş nad iren kullanılıyordu. B abilonya m im arlığında çok yaygın bir unsur olan ku rbağa ( m il) taşları H indistan’da cari değil dir. En büyük evlerde, umumiyetle kuyular ve ham am lar vardı. A yakyolları, an çak ço k daha muahhar bir tarihe ait bir tek evde bulunmuş- D . Qn ~ , . KesimoU—i^anak, tur. M ısır’da ve B ab ilo n y a’da olduğu gibi InH a ra p p a , Vtdus’ta da ekonom i sulam a kültürüne dayan mıştı. Bir buğday (triticu m com pactum ), arpa ve hurma yetiş tiriliyordu. A ğırlık ünitesini çeltik ziraatine işaret eder gibi görüyoruz 0 ; ancak, doğrudan doğruya d elillere sahip değiliz. Pam uk yünün yerini almıştır. H örgüçlü H in t-ökü zü (zebu) ve hörgüçsüz b aşk a bir cins ( yalnız kil ve diğer nesnelerden yapılm ış tasv irleriy le bilinen) öküz, camuz, koyun, tavuk ve fil ehlileştirilm işlerdi. Ç o k ç a bulunan domuz kem ikleri m ahallî yaban domuzu cinsine ait görünm ekte ve domuz yetiştirilm e sine kesin olarak delâlet etm em ektedirler. M ohenjo-daro’nun az eski tabak alarınd a deve ve at b ak i yeleri bulunm aktadır. F ak at bu h ayv anlara ait hiç b ir resim, mühürler ve h ey kelcikler arasınd a m evcut değildir. Bununla b era b er eğer m odelleri vardır 7. Nehir balığı tutulmuş ve kurutulmuş, deniz balığı da kıyıdan getirilm iştir. 6 1 num aralı nota bakınız. R eport A rc h . g österilm iştir.

Sıırvey India, sa 87 dev.

e ğ e r niimuneleri

bur ada

166


Şehirler ticaret ve endüstri m erkezleri idiler. N akliyat topraktan figürinlerle bilinen iki tekerlekli taşıtların - bunların yapısı bugün S in d ’de kullanılan k asa b a arabalarının ayn ıd ır ve keza bugün İndus’ta yüzen k a y ık ların benzeri kayıkların kullanılm ası ile kolaylaşm ıştır. T ica ret, yalnız kıyının besin m addelerini değil, fakat Bülûcistan ve R acp u tana’nm ma denini güney H indistan’ın kavkılarını ve ço k daha u zaklar dan gelen lüks eşyalarını ( A fganistan’ın veya İran’ın lapislazulisini, Ç in v ey a Birm anya’nın Y a d a ’sını K eşm irde N ilghary d ağlarının am azonit’i n i ) m untazaman m em lekete ithal ed ecek surette iyice organize edilm işti. Serpantin gibi H indistan malı ham maddelerin v eya m ühürler ve hattâ düğmeli keram ik gib i mamûl eşyanın üçüncü binin ilk yarısın d a B abilonya’ya ulaş tık larını görm üştük. Bunun tersine olarak Süm er silindir - mü hürleri 3 ve tuvalet takım ları 9 bazen H indistan’da kopya edilm işler ve k atran ( bitume ) kanallar için 10 kullanılm ıştır. İndus vadisinin ikinci d ereced ek i endüstrileri, ayni tarihte F ırat veya Nil kıyılarında olanlara m üvazidirler. Lâkin m adde nin ta b i olduğu m uam ele farklıdır ve bazı yönlerden, Hintli am ele, Sum erli veya Mısırlı arkad aşlarına nazaran ileri durum da idi. Maden işçisi altın, gümüş, kurşun ve bakırı eı itiyor ve işliyordu. Dem irci, Sü m er’de olduğu gibi tunç kalay kullanıyor du, fa k a t aynı zam anda b ak ır ile °/o3, 4 ile 4,4 nisbetinde halitayı da kullanıyordu ki bu halita H azar ötesinde ( transcaspienne ) A n a v ’da da biliniyordu. P erçini b iliy or fak at lehime veya k a y nağa asla m üracaat etm iyordu. Süm er silâhlarından ço k daha az özelleşm iş ve çok daha iptidaî aletler ve silâhlar imal ed i yordu. H ususiyetle sap deliği olan balta yoktu ve silâhların tesirsizleri görülm ektedir. En şayanı d ikkat tipler şunlar d ır : 1° aşağıdan ziyade yukarı uca doğru daha geniş ve daha yassı olan b ıçak (Resim 78), 2° yaygın v e münhani lamalı y a ssı bir b a lta ; 3° ilk M ısır’h tiplere benziyen düz sırtlı küçük bir bıçkı ki, bugün kavkıları işlem ek için Hindu’ların 8 R eport A r c h . S u rv . India, 1927-8, ss. 7 3 - 6 ; 1 9 2 8-9 . L evh a X X V II I. 9 tik ra p o r, R eport A rc h . S u rv . India, 1 923-4, as. 5 2-5. 10 1 numaralı nota bakınız.

İ S A 'D A N Ö N C E Ü Ç Ü N C Ü B İ N Y IL D A HİNT M E D E N İ Y E T İ

167

kullandıkları dem irden bıçkıya ço k yaklaşır. 4° kabza sapı yassı, lamanın ortasın d a damarı ve kaidesine doğru iki küçük perçin deliği bulunan ve bütünü kuvvetli bir çubuğun dövül mesi ile elde edilmiş bir h an çer (Resim 7 8 ,2 ), 5° sapı yassı ve namlusu gen iş ve yassı hançerler gibi dövm e ile imal edilmiş olan bir mızrak ucu (Resim 7 8 ,5 ), 6° bir kenarı keskin olan ve ucuna doğru bükük, düz v ey a kanbu r sırtlı ve perçin deliği bulunmayan kısa saplı bir b ıça k (Resim 78,1) ; 7° gen iş muhad dep safihalı bir ustura ki, m adenî ince bir saptan dışarı bir balta gibi ileri atılm akta ve aksi tara fta y arı d airevi bir çıkıntı ile m uvazenede bulunm aktadır (Resim 7 8 ,4 ); 8° Bugün Hindistand a kullanılana benziyen bir b ağ cı b ıçağ ı, 9° Bir öküz öğenderesi, 10° nadiren tesad ü f olunan ve ihtimal alt çene tipi sınıfından bir orak; 11° bir b a k ır y apraktan kesilm iş sapsız kaidesi boş bir ok ucu. Bu seri, y u karıda sayılm ış olan Sum er’li tiplerle açık olarak ve M ısır’lı tiplerle de hemen az tezad halindedir. İğneler ço k nadirdirler, H a ra p p a 11 ’da yalnız bir çift ile temsil edilm iş olan cım bızlar bir tuvalet takım ına aittir. Muh telif aletler bükülmüş bir halka ile m erbut idiler ki b u d a ihti mal Sum er’li bir modelin tam kopyasıdır. B ak ır gümüş veya kurşun, vazoların im alinde kullanılm ış lard ır. F a k at bütün vazo şekilleri keram ik halinde de imal olun m uşlardır ( Resim 79). Kuyumcu Süm er’de pek makbul olan tel işini (filigran e) az kullanıyordu, fakat lehim yapm asını biliyor ve altından küçük incileri k alıb a d ökerek ince bir tesir elde ediyordu. A ltın telden bir helezon ile ve altından başlı inci lerle süslü, gümüş bir h a lk a 12, işinin güzel bir örneğidir. A ltından d iğer inci tipleri arasında X X IV . Levhada 25 inci num ara altında gösterilen kurs şeklindeki biçimi k a y ıt etm ek g erektir. K eram ik, Indus vadisinde Sum er’dekinden daha ço k mu tena bir y er işgal etm ektedir. Bazan zengince süslenm iş ince ham urlar elde ediliyordu. Ç öm lekçi süratli çark kullanıyordu. Berm utat beyazım tırak veya pem be-kırm ızı bir hamur imal ediyordu. F ak at, yukarıda 11 İlk ra por, Report A r c h • S u rv ey India , 1923-4, S S . 52-5. 12 R eport A rch . S u rv . India, 19 27-8, S S . 7 3 - 6 ; 1928-9. Levh X X V JH .

168

D OĞUNUN PREH İSTO RYA S1

tarif edildiği gibi, U ruk’un keram iğine benzer kül rengi bir renk elde etm ek üzere ateşin tesirini tanzim edebiliyordu. Normal tekniğin, bugün S in d ’d e k i13 çöm lekçilerin kullandıkları te k nik olduğu an laşılıyor. Bugün bölgenin çöm lekçileri tarafın dan kullanılan bazı âletler ve bilhassa perdaha yarayan âlet ve bir nevi obtüratör, M ohenjo-daro harabelerinde bulunmuş lardır. Bu, Resim 6 2 ’de gösterild iği gibi, Cem det N asr safhasında B a b ilo n y a ’da kullanılm ış olan k apak tipinin ta kendisidir. Kızıl veya krem sıvalar (astar) çok daha itina ile yapılan işlerde tatb ik olunuyordu ve kırmızı vazoların yüzü bazen cilâlı idi. Kül rengi keram ik bile bazen koyu yeşil bir astar ile kaplı idi ki rengini, kırmızı keram ikte olduğu gibi, irca edilm iş olan demir oksidinden a lıy o rd u 14. En adi şekil tabanı garip bir tarzda sivri, daim a çok k a b a yapılmış olan küçük ça n a k tır (Resim 80). Bugünkü yerli team üle uygun olarak bir defa kullanıldıktan sonra bu kâselerin hemen kırıldıkları muh tem eldir. Bununla beraber, hemen hemen sivri denecek d erecede d ar kaid elere, d iğer şekillerd e ve bilh assa büyük zahire küp lerinde sık ça tesadüf olunur. G ag alar, az derin ve oldukça nadir ve gıd ay a tahsis edilmiş olan kâselere m ahsustur. Y e l paze biçim inde ve oldukça nadir b ir sınıf kadehlere y ap ıştırıl mış olan, delikli ku lakçıklar kulpları tem sil eden yeğane parçalard ır. D ar boyunlu testiler nispeten azdırlar. Uzun boyunlu veya ağızları d ışarıya açılan sürahiler bilinmezler. Buna m ukabil, kırmızı veya gri keram ikten yapılm ış ve bezen-* miş olarak, Süm er’in yü ksek kaide üzerindeki leğeni bulunmuş tur. O ldukça ilgi çek en d iğer bir biçim cid arları delik üstü vane şeklind eki testid ir. V azolar bazen kaytan izleriyle bezenm işlerdir. Bu izler kaym aklı kalın bir astarın yüzünü fırçalıyarak elde ediliyordu ki, bu hal Süm er’lerin, astarı bütün yüze yayılm am ış v eya küçük had beciklerle bezenm iş keram ikte kullandıklarına benzem ektedir. En güzel p arçalar boyalı idi. G enel olarak siyah olan boy a, sert bir fırça yardım iyle koyu kır mızı nadiren de krem bir a star v ey a sıva üzerine tatb ik edili yordu. M ohenjo-daro’nun son devrinde polikrom (ço k renkli) 13 M ack ay, J .R A l, L X . ss. 131-4. 14 S a n a VII a analizi ile tesbit India , 1928-9, S. 153

edilmiştir.

M em . A rc h .

S u rv ,

İ S A ’D A N Ö N C E Ü Ç Ü N C Ü B İ N Y İL D A HİNT M E D E N İ Y E T İ

169

bir keram ik m eydana çıkar. K rem zemin üzerinde siyah lar k ır mızı, yeşil v eya sarı pigm anlarla doldurulmuştur. (T atb ik , pişir meden so nra yapılm ıştır). İndus m edeniyetinin birliğini, orijinalliğini ve eskiliğini en iyi g österen şey, kırmızı üzerine siyah boyalı dekorasyondur. Zira bu d ekorasyon kendine hâkim ve bütün diğerlerinden ayrı, emin bir üslûba sahiptir. Bu d ekorasyona A m ri’den Harap p a’ya kadar yeknesak o la ra k tesadüf edilir. Bu üslûbun belli başlı karakteri, y a a ğ a ç la r , yapraklı veya dolanan dallar gibi istilize n ebatî m otiflerle veya tekerrü r eden m otiflerle tamamen örtülmüş geniş m ıntakalarm ve panoların tekrarlan dığı büyük satıhların kullanılm asıdır. Bu sonuncu kategori, bütün istikam etlerde sonsuz bir şekilde tekrarlanabilen motif leri içine alm aktadır. Ç okiuk sırası ile birbirine geçm iş daireleri ( ki bunlar “ gülbezek „ veya hurma m otifleriyle birleşerek kurutulm ak için yüzülmüş ve gerilm iş bir hayvan derisini tasv ir eden k arak teristik bir motif teşkil ederler) sonra kiriş motifini (yarım d aireler üstüne m üstenittir) ve çok daha seyrek olm ak üzere kareler, üçgenler (bu sonuncular da boş bir ü çgen, m eselâ taram alı iki ü çgenle çevrilm iş olm ak üzere tekerrü r ed erler), ivicaçlı çizgi üzerine müstenit, haç, T veya yürek gibi kan şık motifleri saym ak mümkündür (Levha X X II.). Sed ef kakm a gibi diğer tekniklerde de aynı m otifler tek rarlanır. B aşka b ölgelerd e müstakil motif olanlar ve m ıntakaları bezeyenler burada en büyük alanları çevrelem ek için kul lanılm ışlardır : halkayı, noktalı basam ağı, ve daha nadir o larak , tekerrü r eden ü çgenleri sayalım .. ( taram alı n akış, tara malı m uavveç şerit ve taram alı üçgenlerin ve yarım dairelerin im tizaçları bilh assa krem astarlı keram ikte m eydana ç ık a rla r) . H ayvan tasv irleri büsbütün nadirdirler. K üçük tavuslar bazan yapraklar arasın d a görünürler. H arappa’dan ele g eçen yegâne bir keram ik parçası 15 bir köylü ailesini ve evcil hayvanları tasvir etm ektedir. M ohenjo - d a ro ’nun umumiyetle beyazım trak keram iği üzerinde bulunan garip bir motif, büyük bir tarağa benzem ektedir, fakat bu m otifte istilize bir b oğayı da g ö r m ek kabildir. 15 R ep. S u rv . İndia S a . 87. dev. e ğ e r modelleri burada bulunmaktadır.

170

DOĞUNUN PR EH İSTO R YA SI

Fayans, H indistan’da çok sayıda imal edilmişti. F a y a n s’tan bileziklerin (L ev h a X X III d ), figürinlerin (le v h a X X I I I c ) mühür ve incilerin ve keza çanak çöm leğin mutad şekillerini taklid eden küçük vazoların yapılm asında faydalanılm ıştır. M ohen jod a ro ’nun eski ve orta seviyelerinde bulunan bir kaç keram ik p arçası hakikî bir mina ile örtülüdür. Buna m ukabil, taştan vazolar nadirdirler. K ülrengi yumuşak ve taştan yapılm ış dik dörtgen ve dört göze ayrılm ış olan, dış yüzü üçgenlerle işlenmiş bulunan bir kutu, serinin en ilgi çeken nümunesini teşkil eder. İşaret ettiğimiz gibi, silâhlar fevkalâde nadirdirler. Y u v ar lak v ey a ovoid küreler, ço k mebzul olduklarına bakılırsa, en çok kullanılan sapandı. Keza genel olarak B abilonya’da olduğu gibi küre biçim inde ve armut biçimi ve nadiren diskoid topuzlarad a tesad ü f olunur Ç akm ak taşından silâhlar tanınm azlar ve g erçek te, çakm ak taşından veya taştan aletler, çok basit bir kaç lam ve az sayıd a balta gibi yontulmuş k u arçist büyük alet ile temsil edilm işlerdir. Bunlardan b ir tanesinin dik dörtgen kesiti kalın uçlu nordik ( k u z e y li) baltasını hatırlatm aktadır. K eram ikten sonra, İndus m edeniyetinin en karakteristik olan m ahsulleri mühürlerdir (L e v h a X X I I I ) . En sık görülenler steatitten dört köşe tabletlerd ir ki tersinde bir tüm sekcik v ard ır ve yüzü m ahkûktür. Bunlar, kesildikten sonra b ir cilâ ile örtülm üşlerdir. Üzerlerinde bulunan yazılar, bugüne kadar çözülmemiş ve çok m ahirane bir tarzda yapılm ış olan hayvan tasvirleri ile m üterafiktirler. Ç okluk sırasın a göre, kısa boynuzlu boğa, fil, gerg ed an, kaplan, camuz, timsah ve antilop’a tesedüf olunur. A ynı m aha retle işlenmiş olan aynı resim ler, ters yüzlerinde bir yazıt bulunan bakırdan y assı tabletleri de bezerler. K eza uzunla m asına delinmiş, uzun ve dar mühürler de v ard ır ki bunlarda a n c a k yazıtlar bulunur ve yine d ikdörtgen düğm eler şeklinde ve isteatit veya fayanstan yapılm ış veya yalnız geom etrik m otif lerle ve bunların arasından sivastika (gam alı h aç) ile, bezenmiş dam galar da vardır. H er ne kad ar bütün bu nesneler mühürler adı altında toplanm ış iseler de, bunların herhangi bir şeyi dam galam aya yarad ıklarını g ö ste recek hiçbir delilimiz yoktur. H albuki M ezopotam ya’da veya M ısır’d a in tih alara bizzat mü

İ S A ’D A N Ö N C E Ü Ç Ü N C Ü B İ N Y I L D A HİN T M E D E N İ Y E T İ

171

hürlerden daha sık olarak tesadüf o lu n u r1(i. H indistan’da en ço k yaklaşanı, üzerlerinde ancak intibalar bulunan v e yalnız tesadüf olunan pişmiş topraktan küçük tabletlerdir. O halde bu mühür tabirinin kullanılm ası itibaridir ve bu nesneleri ıitüel nesneler tabiri altında bir aray a toplam ak gerektir. Bu d a bun ların hangi işlere tahsis olunduklarını kati olarak bilemiyoruz dem enin bilgince bir tarzıdır. Ç o k itinalı bir şekild e d iskler ve dört yüzlüler (tétraèd re) Sü m er’de olduğu gibi oyun işine yaram ışlardır. Zar oyunu, her halde biliniyordu. Süm er’de olduğu gibi zar kübik fakat sayıları farklı idi. E rk ek elb ise olarak om uzlarında dolanan bir örtü ve kad ın lar da iğnelenm eğe lüzum gösterm eyen dokum a bir kumaş taşıyordu. Mısır veya M ezopotam ya’nın aksin e olarak süs ma hiyetinde h alkalar taşım ak m odası ço k yaygın dı. Bunlar cila lanm ış keram ikten (kırm ızı v ey a koyu g r i) , m adenden, kabuk tan veya fayan stan yapılm ışlardı. (Ç o k defa helezon şeklinde dam ar veya oluklarla bezenm işlerdi). S a çla r, B abilonya’da o l duğu g ib i altından şerit bağlarla tutturulmuştu. Boynun etra fında çok dizili gerd an lıklar bulunurdu. A ltından veya kaplam a ferm uar’lar ço k defa yarım d aire şeklindedirler; bu tiplere eski im paratorluk devrinde M ısır’da veya B y b lo s’ta tesad ü f olunur ve belki de ön ced e boyalı Elamlı keram ik parçaları üzerinde tasv ir edilm işlerdir. ( Levha X X I V , yu kard a ) . Y u kard a bahsetm iş olduğumuz kurs şeklindeki altın incilerden başka - ki bunlar Süm er, M ısır ve h atta T u ro v a’da da m eydana çık a rla r - küpe gibi kullanılan altından küçük kapsüllere tesadüf ediyoruz. Bunların içinde lehimlenmiş küçük bir lüle ( boucle ) bulunm aktadır ( L evha X X IV , aşağıd a ) . bu tip T u rov ad a’da b ilin iy ord u . P arçalara ayrılm ış fayanstan ve genel olarak muahhar olan inciler, kornalinden ve beyaz resim ler hak edilmiş inciler 17 nadirdirler, fakat yalancı m erm er yani ustuka ile taklit edilm işlerdir. K eza U r’daki kıral m ezarlarında 16 Son za m an lard a H u n te r tara fın d a n 1932. ss . 4 6 6 sq. 17 Teknik üzerine X X X I II , 150. ve Beck,

Bakınız:

M ack ay.

A nt. J , XIII,

U r ’da yapıldıklarını zannediyor.

münakaşa edilmiştir. J . R .A S .

J .R .A S , 1 925., s. 6 9 8 ;

3 8 4 sq.

Beck bu

mahkûk

Man,

incilerin

17 2


bulunduğu gibi kornalinden uzun “bicöne,, ’lara ve aynı m ezar lıkta, kıraliçe Sh o u b -ad ’ın m ezarındakine tamamen benziyen ağ açta n yassı bir üstüvane de raslayoıuz. H indistan’ın en karakteristik incisi, bununla beraber, kenarı oluklu küçük bir kurs olduğu anlaşılıyor. M uskalar sey rek tirler, fakat bu k ategoriy e fayanstan yapılm ış minyatür b irk aç h a y van sokm ak kabil o lacak tır. B aca k la rı altlarına bükülmüş olan koçlar U r’daki kıral m ezarlarının lap is’ten koçlarının ve b oğ a larının tam am en benzeri bir üslûptadırlar. Kem ik veya fil dişinden bir sinek istisnai olarak m eydana çık a r ve ihtimal M ısır’lı veya Sum er’li bir tipi tak lit eder. F arklı defin âyinlerinin 18 belki de bu karışık halkın muhtelif sınıfları tarafından aynı zamanda kullanıldığı an la şılıyor. Küllerin büyük küpler içinde gömülmesi ile müterafik olan yakm a M ohenjo-d aro’da olduğu kadar H arap p a’da da ispat edilmişe benziyor. İçlerinde, ihtim al cesedin teşhirin den sonra, küpler kadehler ve b aşk a vazolarla çevrelenm iş olan bazı tekallüs etmemiş kem iklerin toplandıkları m ezarlar keza her iki istasy on d a da m evcutturlar. N ihayet M ohenjod aro’nun tek bir od asınd a şahsi süs eşyaları ile birlikte ond ö rt tam isk elet ve bir dar so k akta ise b aşk a altı iskelet keşfedilm iştir. K ısm î defin m ezarlarındaki kafalar genel olarak b rak isefal idiler. H arappa’da araştırılm ış olan büyük bir m ezarlık 19 şüphesiz hepsi İndus m edeniyeti devrine ait olan bu gömme m erasim i ile tezat teşkil eder. Bu k ab ristan en önemli höyüğün eteğinde bulunur. F ak at m ezarlar İndus devrinin duvarlarını örterler ve bazan d a bozarlar. Bu m ezarların eşyası bu sonuncu m edeni yetin m ahsullerinden farklıd ır. A rk eo log lar burada üst üste iki seri defin tarzı ayırt etm ektedirler, alt seyiyed eki m ezarlarda tam isk eletler, küçük testiler, dar boyunlu v e hortum biçim inde ağızlı sürahiler, ayaklı bodur kâseler ve muhtelif tabak larla m üterafik olarak bulunm aktadır. Üst m ezarlarda iskeletler büyük küpler içinde bulunuyorlardı. K eram ik tekniği her iki halde de aynıdır. İndus keram iğinde olduğu gib i vazolar, üzer lerinde siyah d esenler bulunan cilâlı kırmızı bir astar ile ö r 18 1 numaralı nota balcınız. 19 1 numaralı nota balcınız.

İ S A ’D A N Ö N C E Ü Ç Ü N C Ü B İ N Y IL D A H İN T M E D E N İ Y E T İ

173

tülü pem bem si bir kilden yapılm ışlardır. F ak at biçim ler olduğu kad ar m otifler de Indus’un mutat keram iğinden ayrı lırlar. En ço k görülenleri yıldızlar, istilize tavuslar ve yabani öküzlerdir 20. K om pozisyon dahi îndus artistlerinin tercih ey lediklerinden ço k farklıdır. O halde bu m ezarların, bah is k o nusu yaptığım ız medeniyetin kurucuları ile hiç bir ilgisi yoktur. K eram ik geleneğinin devam ına rağm en, burada Îndus m edeni yetinin yarad ıcıları değil, fak at yıkıcıları yatm aktadırlar. H indistan’ın üçüncü binyılda, M ısır ve B ab ilo n y a’nın k arşısına, tam am en ferdî ve müstakil bir m edeniyet ile ve tek n ik bakım ından onlarınkine eşit olarak çıktığı görülm ek tedir. Bu m edeniyetin H indistan top rağın a derin olarak kök saldığı aşikârdır. Îndus m edeniyeti an cak yıllarca süren sa bırlı ceh itlerd en doğabilen ve insan hayatının özel bir muhite tam intibakını gösteren bir m edeniyettir. Bu m ede niyet yaşam ağa devam etm iştir ve bilhassa Hintliliğini çoktan kazan arak H indistan’ın m odern m edeniyetinin tem elini teşkil eylem iştir. M im arlık v e endüstri sahalarında ve daha ço k kıyafet ve din alanlarında M ohenjo-daro, tarihî H indistan’ın daima k arak teristik leri k alacak olan vasıfları açığ a vurm aktadır. Bu rad a bunlardan bir kaçını sayacağız. Mimari için, mermer kireci v e alçıdan yapılan sıvanın ( s t u c ) kullanılm ış olm ası ihtimalinden başka çök say ıd a ha m am ları,ayak yollarının yokluğunu,ve Hindu pazarının ço k k arak teristik bir alâm eti olan ve içinde bir kuyuyu, küpler için ayak ları (m esn et)ih tiv a eden su tüccarının kulübesini açık b ir surette g ö steren bir odayı zikredelim . İki tekerlekli arabalar ve k a yıklar, işaret ettiğimiz gibi bugün halâ kullanılm akta olanlara benzerler. Pişmiş topraktan sedir m odelleri bugün H indistan’da kullanılanların biçim indedirler ve bunların benzerlerine eski Su sa ve A su r’d a da tesadüf olu n u r. Sind’in köylü çöm lekçile rinin sanatlarını doğrudan d oğruya îndus devrinden tevarüs eyledikleri görülüyor. Toplu iğnelerin bulunmayışı ve buruna ait k arışık bezeklere ve halkalara karşı gösterilen sevgi bilhassa 20 Aynı eser, sa . 8 7 sq. e ğ e r modelleri b urada bulun m ak ta d ır lar .

174


Hindu’lara ait karakterlerd ir. B aşka yerlerde olduğu gibi, göz ler, siyahım trak bir madde olan kohl ile boyanıyordu. F akat M ohenjo - d a ro ’da bu m adde küçük şişelerde saklan ıyor ve a çık ça Hindu olan bir tip bakırdan değneklerle sürülüyordu. S a çla ra takılan fildişinden tarak lar bugünkü kadınların takdıkları tahtadan taraklara tamamen benzer. D eri için kullanılan, taştan v ey a k ab a keram ikten perdahlıklar keza, bugün H indis tan ’da da kullanılan tuvalet eşyalarına benzerler ve aynı za manda bunların benzerlerine K iş’te birinci sülâle devrinde de tesad ü f olunur. Din 21 îndus medeniyetinin, açıktan açığ a Hindu olan k arakterin i çok inandırıcı bir şekilde m eydana koyar. Bu antik şehirlerin m ânalandırılam ıyan b irçok eşyası, onların hinduist ibadetile m ukayese edildikleri zaman tatmin edici bir şekilde izah olunabiliyorlar. Kilden yapılm ış sapsız h eykelcikler b aşk a sebeple izah olunamazlar. H indistan’da bunlar hemen daima çok defa sü s lerle bolca b ezen m iş, bazen ham ile veya emziren kadın heykelcikleridir, içlerinden birkaçı tanrıların adak h eykelcik leri olabilirlerse de, d iğerleri yalvaranların tasvirleri veyahut b eb ek ler olabilirler. Nihayet hayvan heykelcikleri arasında, brahm ani b oğ ay a kutsal bir karakter atfetm ek mümkünse de, diğerleri m eselâ m üteharrik başlı öküzlerin oyuncak oldukları b ellid ir. K eza sık sık tesadüf olunan ve minyatür şeklindeki iki tekerlekli arab alar, sedirler, ekm ek dolapları ve vazolar da her halde oyuncaktırlar. Buna mukabil put olm ayan “aniconique„ nesneler, b ilh assa muazzam fallus ve çok defa kenarı yivli taştan h alkalar Hindu b erek et kültünün linga ve yonisine tekâbül eder. İntibalı ve topraktan mahkûk, bakırdan v eya dökülmüş fayanstan yapılm ış mühürler ve tabletler çok daha ikna edici deliller verirler. M ohenjo-daro’daki bir mühür de istiğ ra k için ritüel vaziyette b acak ları çapraz olarak oturmuş ve vahşi hayyanlarla kuşatılm ış, boynuzlu ve üç yüzlü bir tanrının tasviri vardır. Bu şüphesiz “üç yüzlü,,, “hayvanlar hâkim i,,, “Y o g i lerin Prensi,, S iv a ’nın prototipidir ki bunu M arshall etra flıca izah etm iştir. Kilden yapılm ış bir ço k tab letler erkek 21 1 num aralı nota bakınız.

İ S A ’D A N Ö N C E Ü Ç Ü N C Ü B İ N Y İL D A H İN T M E D E N İ Y E T İ

17S

bir tanrıyı tasvir ederler, bunların bir tanesinde bir tanrıçenin karnından bir ırm ak fışkırm aktadır. A ğaçların ruhları, diğer hallerde aşikâr olarak gösterilm iştir. Hepsi H indistan ikono grafisine has olan bu tem alara zıt olarak m ünferit motifler Bab ilo n ya’yı hatırlatırlar. A slanları zapteden bir kahram an ve Sum er’li E a-banni gibi b ir boğ a veya bir kaplanla boğuşan y arı-in san bir can avar. İntibalar ve plâklar üzerinde ço k görü len sıv astik a ve haç, B a b ilo n y a ’da ve Elam ’da olduğu gibi, en eski prehistorik devirde dinî veya m ajik sem boller idiler ve bu k arak teri başk a yerd e olduğu gibi modern H indistan’da da muhafaza ederler. Saydığım ız belgelerin telkin ettikleri dinî telâkkiler mo d ern ve post-ved ik Hinduism a’ya yabancı değildirler. F ak at bu telâkk iler Hindu kutsal kitaplarının en eskisi olan R ig -V ed a’da bulunmazlar. H albuki kasidelerinde söylenen sahnelerin tasvirini, İndus m edeniyetinde araştırm ak boşa çıkar. Mohen jo-d aro ve H arappa’da tasv ir olunduğu şekilde Siva, genel olarak “ yerli „ diye kabul edilmiştir. Bu tanrı sonrad an A s y a ’lı istilâcılar tarafınd an taklit edilmiş ve ikinci alandaki V ed ik tanrı olan P rajap ati ile şifahen bir tutul muştur. A ğ a ç ruhları ve dişi tanrılar vedik m itolojide ihmal olunabilir bir rol oynuyorlardı ve fallisism ( phallicism e ) de burada zikredilm iştir. A vrup a’lı bilginlere göre bu telâkkiler P ost-v ed ik devirde Brahm anism a’ya m aledilm işlerdir. A ksine olarak vedik panteonunun yıldırımı tutan İndira gibi semavî figürleri İndus m edeniyetinde yoktu rlar. V edik tasvirciliğinin ilk plânında gelen ve esaslı kurban hayvanı olan at herhalde dinî bir hassaya sahip bulunan mühürlerde asla tasvir olunma m ıştır. Bütün bu sebeplerden ötürü İndus medeniyetinin Ari değil, P re-A riy en olması gerektir. G erçekten İndus m edeniyeti k ay n ak lara dayanan b elg eler verm ektedir. İşte çok tan beri ve m ukayese yolu ile m odern brahm anism ayı V e d a ’ların tarif ettik leri dinden ve ritüelden ayırd eden bu çoğalm alardan ( accretion) şüphe ediliyordu. H arappa’nm ölü gömülen en muahhar m ezarlarını A sy a ’lı m üstevlilere atfetm ek kabil olacaktır. Me zara gömme ve yakm a, her ikisi de vedik devirde tatbik olu nuyordu.

176


Indus m edeniyeti tam bir m utabakatın nümunesidir ve gördüğüm üz gibi, Hint m uhitinde devam edegelm iştir. Bu me deniyet gelişm eden ve muazzam bir sah aya dağılm adan önce, yerinde uzun bir kuluçka devresi geçirm ek lâzım gelm iştir. Bununla beraber, bilh assa H int’ii karakteri bakım ından Mısır ve Süm er m edeniyetleri ile tezat halinde olan bu m edeniyet, aynı telâkkiler ve aynı esaslı keşifler ve icatlar üzerine kurul muştur. G erçek te benzerliklerin hemen hepsi genel ve m ücerred soyd and ırlar. Şehrin hayatı, tahıl yetiştirm ek, öküz ve koyunun ehlileştirilm esi, m adencilik, dokuma en d ü strisi, tuğla ve kâse imali, gerd anlık daneleri yapmak için sert taşların d e linmesi, lapis - lazuli sevgisi, fayansı bilmek. Fakat bunlar birbirine benziyen muhitlerde birikmiş m üstakil icatlar olam az lar. Süm er ile Hindistan arasınd aki hiç olm azsa üçüncü binin yarısında doğrudan doğruya tem as yukarıda bahsettiğim iz tüc car eşyasının m übadelesi suretinde, inkâra m ecal olm ıyacak bir şekild e isbat olunmuştur. Bununla beraber, m evcudiyeti sabit olan ticaret m üşterek unsurları çoktan birbirinden ayrı yönlerde tekâmül etmiş olan müstakil iki m edeniyetin arasın daki tali bütün diğer benzerlikleri izaha kâfi gelmez. D iğer taraftan, hiç olm azsa Süm er ile Hindistan arasındaki benzerlik lerin bazıları tamamen m ücerret m ahiyette değildirler ve Babilony a’nın nisbi kronolojisine izafetle kabili tarif ve mukaddem devirlerde m üşterek bir kaynaktan elde edilen bir tem as veya bir ilhamı gösterirler. M eselâ, her iki bölgede, çöm lekçilik sanatı m ahiyet bakım ından aynıdır, m üşterek k arak terler, şun lardır : çabuk dönen çark, muayyen bir fırın , özel tık aç (o b tu ra te u r) cin sleri ve perdah aletleri, yanm a (o x y d a tio n ) v eya demir oksitlerinin ircaı ile elde edilen kırmızı veya gri bir keram ik ve hattâ yü ksek gövdeli kâse gibi bazı k arakteristik şekiller. Ç ark, fırın ve fırında pişirilen kırmızı ve gri hamur, Süm er’e Uruk devrine kadar çıkarlar. Sed d adeler (o b tu ra tu r) buşonlar d ah a sonra Cem et N asr safhasında görülm üşlerdir. Keram ik geleneğinin ayrı yollardan gelişm esi, o halde, daha so nra, bu sonuncu devri takiben başlam ış olm a lıdır. Aynı devirde fayans kullanılm asının çok y ay g ın olduğu görülüyor. Maden işçiliği sahasında, F a ra h ’ta C em det N asr ta bakasınd a elde edilen hususiyet kazanm am ış hançer tipine b a-

İ S A ’D A N Ö N C E Ü Ç Ü N C Ü B İ N Y IL D A HİNT M E D E N İ Y E T İ

177

karak ayrılm a vetiresinin daha başlam am ış oluduğuna hüküm olunabilir. D iğer taraftan, çıkarılan mühürlerin telkin ettikleri üzere, tekerlekli arabalar, daha H indistan’da tanınm ıyordu ve bununla b erab er m odern m isaller, her iki b ölged e de tekerleğin özel şekle sahip olduğunu g ö ste riy o r2'2. Y a H indistan ve S ü m er’in Uruk safh asın a tekabül eden aynı bir m edeniyet ta ra fından örtüldüğü ve yahut da bu devirde bu iki m em leketten birinin diğerine derin bir su rette tesir ettiği muhtemel görü lüyor. Lâkin, Sü m er’de yapılan yeni keşiflerin H indistan’da, m e deniyetin gelişm esi bakım ından, muadilleri yoktur ve bu faraziyeleri doğrulam aya gücümüz yetm iyor. M ohenjo-daro ve Harappa’da kazılan derin yarm alar bu şehirlerin bir çok defalar yeniden inşa olunduklarını gösterm ekted ir. Birinci şehirde M ackay esaslı üç devir tesbit ediyor (esk i, orta, yeni). Bu devirle rin her birinin, mahalli çok geniş yeni inşalara sebep olduklarına b ak ılırsa, muazzam bir müddet devam etm işlerdir. Su b asm ala rından sonra tek rar tek rar inşa edilmiş olm alarına rağm en piş miş tuğladan inşaların, B abilonya’nın kerpiç yapılarından çok daha sürekli olduklarını da unutmayalım. F a k at, ehem m iyetsiz bir k a ç çeşit bir ta ra fa b ırakılırsa,bü tü n tab ak aların kutsal yadigârlar (relique), mühürler, çanak çöm lek, figürinler, ve maden aletleri, yukarıda tarif edilm iş olan aynı mütekâmil ve özelleşm iş tiplere mehsupdurlar. D iğer taraftan Dr. M ajum dar aşağı Sin d ’de A m ıi’de, İndus’un klâsik çanak çöm lek ve mühürlerini ihtiva eden ta b a kaların altında büsbütün ayrı bir tipte keram ik parçaları veren tab ak alara varm ıştır. A m ıi’de özel keram ik, m uahhar keram ikler gibi pembemsi renkted irler. F a k a t m otifler, ya doğrudan doğruya bu donuk zemin üzerine veya çok defa donuk veya krem deve rengi pem bem si bir a sta r üzerine tatb ik olunmuş lardır. Genel olarak iki renk kullanılm ıştır. Bazan erguvani bir siyah ve A k k a d ’da C em det N asr çöm lekçilerinin sevdik leri rengin aynı olan şarap kırm ızısı bir kırmızı renk bilh assa siyah sulu şeritleri doldurm ak ve bazan da sad ece siyah çiz gilere müvazi çizgiler çizmek için kullanılm ıştır. Genel olarak katı cisim ler, bazan y ek n esa k siyah ve ço k ender olarak 22 A n t J . , IX. S. 26, P r e h is to r y a

,

F.

12

178

D OĞUNUN P R EH İS TO R YA S I

da kırm ızı ile doldurulmuş taram alarla tasv ir edilm işlerdir. Mo tifler “métope,, yani d ört k öşe aralıklarla dizilm işlerdir. En y a y gın olanlar, dam alı üçgenler serisi, çifte balta ve eşken ar d ö rt genlerdir. H ülâsa, dam alı m otif, tekrarlanan bir m otiftir ve bazı ç a nak çöm lek p arçaların d a birbirine girift olmuş daireler görülür ki bunlar İndus’un klâsik tezyinatının öncüleridir. Amri keramiği, M ohenjo-daro ve H arappa’nın süslü keram iğinin doğrudan d oğru ya a tası olabilir. D iğer taraftan, teknik, ço k renk kullanma ve bazı m otifler bakım ından, Amri mahsulleri B ab ilo n y a’daki C em det N asr m ahsullerine yaklaşırlar. N ihayet, bir keram ik parçasınd a bulunan “ sigm a „ şeklinde motif dizisi ta batıdaki E l-U bevd keram iğine k ad ar çıkar. Bu suretle Amri keşifleri bir d ereceye kadar ümidimizi kuv vetlendirm ektedir. Üçüncü binden itibaren , zam an içinde geriye doğru gid ild ikçe, H indistan ve Babilonya m edeniyetlerinin, sa n ki m üşterek bir kütükten ayrılm ış gibi, birbirlerine yaklaşm ağa meyil ettikleri görülüyor. Lâkin, bu ırkın beşiğini tayinetm ek veya k arak terin i belirtm ek için g erekli olan b elgeler dah a yeter d erece de değildirler. A n cak, Uruk d evrinde Sü m er’e yeni, belki de ekzotik unsurların girdiklerini hatırlıyalım . C em det N asr medeniyetinin yerli bir yaratm a mahsulü olduğu da daha kati değildir. Amri ile C em det N asr’m ak rab alığ ı sab it olsa da, bu hal, beh e m ehal tesirin bu sonuncudan geldiğini söylem ek değildir ve belki de Sam i ilgilerini nazarı itib are alm am ak gerekecektir. F a k a t, herhalde, H int-Sum er m ünasebetlerinin çok daha etraflı b ir analizi, her iki b ö lg e y i iskân eden ve tesiri altında b ıra kan, m utavassıt bölgenin istikşafından sonra, ancak kab il ola bilecektir. İstikşaf ise an cak başlam ış olm akla b erab er biz yine elde edilmiş olan sonuçları, daha şim diden, özetlem eyi d en e yebiliriz.

D O K U Z U N C U

BÖLÜM

İRAN VE SURİYE H indistan ve Süm er arasın d a, B ab ilo n y a’nın kuze yinde uzanan ve doğu A nadolu masifi ile birleşen, yü ksek ve fak at çok parçalanm ış İran y aylası yü kselir. Doğu A nadolu masifi ile Mezopotam ya arasın d a, A sur ve Su riy e’nin düzlük ve bozkır m ıntakaları y er alırlar. Bu b ö lg eler m ütecanis değildirler, fakat hepsi de İndus, Babilonya ve M ısır vadileriyle birlikte aynı manalı tezatları gösterirler. İlkönce, hiç birisi, yalnız flüviyal sistem e ta b i olduğu takd ird e ekonom ik birlik teşkil ed ecek olan gen iş bir yüzey gösterm ezler. Su riy e’de, A su r’da ve Kuzey İran ’ın bazı y erle rinde, yağm urlar tahılın sulam a am eliyesine ihtiyaç g ö ste r meden yetişm esi ve otlak ların bol olm asına y etecek kadar y ağ ar. O halde g ö çeb e b o stan kültürü mümkündür. G erçek te, b ağ cılık ve m eyvacılık, insanı erkenden to p rağ a bağlam ıştır. G enel olarak yerleşik hayat alüviyonlu vadilerde ve münteha vahalarında mümkündür. Burada, onlar, ço k defa d ağlar v ey a çorak çöllerle ayrılm ış, kuturları küçük lekeler ve d ar şeritler teşkil ederler. H atta vadilerin içinde bile verimli alüviyon arazisi sarp boğazlarla ayrılm ışlardır. Bu suretle, bu küçük vahaların ve havzaların her biri kendisine özel yönlerde gelişm ek hürlüğüne sahip b irer küçük ekonom ik birlik haline gelirler. H iç bir şey, Mısır, Babilonya v e y a H indistan’ın m ukadder olarak tanıd ıkları büyük çapta po litik veya kültürel birleşm eyi ic b a r etm iyordu. İkinci nokta olarak , bu küçük birliklerin, M ısır ve Süm er’de o k ad ar şifalı bir uyandırıcı olan, zarurî ilk m addeler bakım ından fev kalad e b ir sıkın tıya düşm edikleri malûmdur. T a ş gibi faydalı bir ihti y a cı temin eden d a ğ a bu küçük alüviyal havzalardan kolay lıkla ulaşılabiliyordu. A su r’a hâkim olan volkanik silsilelerde obsidiyen aranıyordu. En aşağı, Elam , A sur ve S u riy e ’de dağlar, tarihsel zam anların başlangıcınd a orm anlarla kaplı idiler.Elam ve-

180


y a Bülûcistan’daki d ağlard a ço k defa maden cevh erleri m ev cuttu. Günlük hayat, bu hale g ö re , ticari v e endüstriyel bir şehir ekonom isinin müşkül organizasyonu olm adan, mükemmel temin edilm işti. G erçek te, bu b ölgelerd e tarihsel küçük d ev let lerin ve şehir hayatının gelişm esi yav aş olmuştur. A sur ve Elam özel tarihlerini an cak İsa ’dan önce üçüncü binin sonuna doğru yazm ağa b aşlarlar. Doğu Anadolu ve İran ise bin yıl veya daha g eç yazm ışlardır. Bülûcistan ise “Ru hanî bir reisin id aresind e tribal b irliklere ayrılm ış tarihî b ir devletin b a rb a r tabiiyeti safhasını asla geçm em iştir,,. Bütün "m u tav assıt,, b ölge küçük höyüklerle kaplıdır. S a tıh larının küçüklüğüne ve sayıların ın çokluğuna nazaran bun ların, devlet m erkezlerinden ziyade kasab a veya büyük köy h arabeleri oldukları anlaşılıyor. Bunların yüksekliği tarihsiz geçm iş uzun yerleşm e asırların a delildir. Gizli h ald e bir bağım sızlık hali, bununla b eraber, tecerrü t ile karıştırılm am ak gerektir. Bugün bütün bu bölged e muazzam mevsim yer değiştirm eleri vukua g elir ki yerleşik çiftçiler bile, yazın sürülerini d ağlara otlaklara sürm ek isterler ve çiftçi topluluklarının dışında zaman zaman çorak y aylalar dan su b ask ın ın a uğram ış alçak m em leketlere veya dağlardan v ad ilere g öçen , tamamen çob an k ab ileler dolaşırlar. Bu tabloda, m azide old u k ça uzağa g id ersek sürülerin m evsim lik hareketi (Y a y la cılık = transhum ance) yerine aynı ih tiyaçlara boyun eğ e rek g ö ç eden yabani hayvanların ardı sıra gitm ek zarureti kaim o la ca k ise de, eski zam anlara da tatb ik olunabilir. M evsim lik hareketin normal intişar sahası, şüphesiz, geleneğin çizdiği sınırların içine inhisar eder ve mahdut bir çapta kalır, komşu zümrelerin tem asına m üncer olacak k ad ar oldukça geniştir. Bu suretle muazzam düzeyler m ünasebete girebilirler ki bu hal kavim den kavim e nesnelerin veya düşüncelerin sızm alarına yardım eder. Buna, zarar ve ziyanlarını bütün bu sahad a icra eden ve her an ku rbanlarını muayyen sınırların d ışarısına, daha az zarar g ören sahalara atan, kuraklık tesirini de katm alıdır. N ihayet madenlerin, çeşitli orm an ağaçların ın, taşın elde bulunm ası, m üsait şartlara malik bölgelerin sakin lerini (y u k a rıd a da söylediğim iz g ibi) çok daha yüksek m ede niyet öncülerinin ziyaretine maruz b ırakıyorlar.

İR AN V E S U R İ Y E

181

Bu m utavassıt bölgenin b irk a ç noktasında, son zam anlar da, m edeniyet evriminin bazı vetirelerini gözden geçirm ek imkânı kazanılm ıştır. V etirelerin bazıları Sü m er’de müşahede olunanlara m uvazidirler, diğerleri de zam an içinde geriye gidil dik çe, îndus m edeniyetininkine yak laşırlar ki taşra bölgelerinin ark ay ik leştiren tem ayülleri sayesinde, ilk safhaların bazı unsur larını saklam ağa muvaffak olm uşlardır. Ş ay et Elam ve A sur, Süm er ile m ukayese edilecek olursa, o m edeniyetin benzer bir tem elden doğduğu ve aynı yollar takip ederek geliştiği görü lür. Evrim i, daim a ovaların çok daha turfanda (erken) kültürü nün tesirine öy le maruz kalır ki yaklaşm a ( co n v e rg e n c e ) h e men ayrılm a (d ivergence )’ya denk gelir. Bülûcistan daha az m üsbet deliller verm ektedir ki bunları genel olarak, ço k daha b atıd a elde edilmiş olan deneyin ışığı altında tefsir eylem ek gerektir. E lam -veya daha sarih olarak Susian - tarihsel zam anların başlan g ıcın d a B a sra körfezine bakan küçük alüviyal bir düz lüktü, K erkh a ve Karun su lariyle sulanıyordu. Süm er’den Zagro s’un güney tepeleri ile ayrılm ıştı. Bazen hâkim iyetini en büyük vadiye zorla kabul ettirm iş ve bazen de A k k a d ’lı v eya Sum er’li sü lâleler tarafından istilâ v e itaat altına alınmış olan bu m em leket tarihinin seyri esna sında B ab ilo n y a ile daim î tem as halinde kaldı. Daim a hasm ane olm ayan, samimî b ir tem asın A g ad e sülâlesinin zuhurundan pek ço k ön ce teessü s eylediği kabul olunm aktadır. S a rg o n ’un zam anında, herhalde, m em leket, S p eiser tarafından Y a fe s guru buna bağlanm ış olan anzanit dilini konuşan Elam it’ler tarafın dan iskân edilmişti. Çözülm esi mümkün olmıyan, ve fakat ihtimal anzanit dili ile yazılm ış olan, mukaddem yazılı vesika lara sahibiz l . 1891 yılında J . de M organ tarafınd an idare olunan F ran sız heyeti Su sa m erkezini kazm aya başlad ı. V e hem ence daha B a b ilo n y a’da iskandil edilmemiş olan arkayik ve prehistorik seviyelere u la ştı2. 1928 yılına kad ar, M organ’ın A k rop ol’da açm ış olduğu derin yarm aların ortay a çıkard ığ ı zannolunan m edeniyetler 1 M em . D el. P erse, XV II, giriş. 2 M em . D el. P erse, I. s. 17, sq., XIII. s. 33, sq.

182


istiratigrafi ta b a k a sı ( séquence), M ezopotam ya’da m ünferit o la rak keşfedilen prehistorik bakiyelerin n isb et ve m ukayese olunabildiği yegân e m iyarı teşkil ediyordu. Şu halde, C am pbell T h om pson’un Eridu’da bulduğu boyalı keram iği, Su sa’nm alt tabak aların d an çık arılan larla m ukayese etm esi ve yaradıcılarını Elam it’ler olarak kabul etm esi tabii görülm elidir. K eza, Langdon ve Jo rd a n ’m S u sa ’da, M ezopotam ya’daki C em det-N asr ve U ruk tab ak ların d a - ki bu tabak ların varlığı o v akte kadar tah min olunmuyordu - keşfettikleri mühürlere muvazi m ühürler elde etm eleri onlara b ir Elam it gliptiğinden bahsettirm iştir. F a k a t bu ifadeler, Su sa m edeniyetinin, aldatıcı olabilen eskiliği hakkında b ir intiba b ırakm aktad ırlar. Bu sonuncu keşiflerin değerlerini h akkiyie anlatm ak için, keşiflerin ârızî sırasının telkin eylediği hurafeleri ortadan kaldırm ak gerektir.

Susa, doğrudan doğruya K erk h a alüviyal düzlüğüne hâkim olan alçak ve kumluk bir tepenin üzerine kurulm uştu3, Belki de tazyik edilmiş top raktan bir duvar ilk yerleşm e yerini koru yor du. D ışard a iki binden fazla m ezarı ihtiva ettiği tahmin olunan büyük bir kab ristan bulunur. İşte şimdi Su sa 1 a. dem ek daha yerinde o lacak olan en esk i Elam m edeniyetini tasv ir eden b elg e lerin bir çoğu buradan çıkarılm aktadır. Ö lü, Sü m er’de E l-U beyd safhasında olduğu g ib i münferit olarak veya bükülmüş veya uzanmış halde göm ülüyordu. Bunula b erab er ço k defa 4 defin iki zam anda yapılıyordu. K em ikler, etlerden ayrıld ıktan ve belki de kad avra a çık ta bırakıldıktan sonra göm ülüyordu. İsk e 3 M im . D el . P erse , I. s. 17, sqM XIII. s. 33, sq. 4 U A nthropo logie, X L , s. 225.

183


let ço k defa noksandır. So n rak i devirlerde, rit yine Elam ’m k arak teristik ritidir. K ad avran ın açık ta birakılm ası gibi ilk âdet, cesetleri toprağa göm m eyen, M azdeen ve P a rsis’lerin cenaze ritlerinin m enşei olabilir. C enaze m o b ily a sı,5 çiftçiler bakım ından bu ilk Su sa’ların m edeniyetinin ço k tan ileri b ir safh ad a olduğunu gösteriyor. Hu bubattan b aşk a ,ço k b ecerik siz b ir şekild e dokudukları keteni ek i yorlardı. M adencilik, vazolar, fayan s imali ve taş işçiliği çoktan biliniyordu. T icaret, obsidiyen ve lapis-lazuli’yi temin için kâfi d ereced e organize edilm işti. A v cılık yine ço k yapılıyordu. En yaygın silâh sapandı. F a k a t yaprak biçim inde ve belki de dişli, çakm ak taşından v ey a obsidiyend en ok uçları armut biçim i, b a zen de çık ın tılarla donanm ış, veya çok nadir olarak, oval biçi-

Resi m 8 3 — Kulaklı

vazo (a ) ve emzikli

vazo (b)

Su sa nıu birinci devri V 3

minde taştan başlı topazlar kullanılıyordu. (Resim 82). E l-U b eyd ’de olduğu gibi, bak ırd an yapılm ış yassı v e yahut dışardan içe riye doğru geniş lamlı b altalarla boy ölçüşen cilâlı taş baltalar imal olunuyordu. Sap g eçece k delikli b a lta asla bulunmamıştır. Bununla b erab er b a k ır akıllıca ve zengin b ir surette işlenm iştir. B alta başlarından fazla olarak, m ezarlarda, bir çokları delikli iğ neler ve h atta 10 santim etre bir çap ta a y n alar bile bulunmuştur. C enaze m erasim lerinde kullanılan ve ço k defa fevkalâd e ince ve nazik olan vazolar 6, tekn ik bakım ından E l-U beyd m ah sûllerine benzerler. B elli başlı şekiller şu n lardır: 5 M en. D el. P erse, I. s. 17, sq. XIII. s. 33, sq. 6 E n güzel tarif F r a n k f o rt t a raf ın d an yapılm ıştır. Studies, I, s. 2 5 sq.

184

DOĞUNUN

PR EH İST O R Y A SI

1° A çık ve geniş bir k âse (L evha X X V ); 2° yü ksek bir çanak (g o b elet); Levha X X V I ) ; 3° kısa boyunlu yumurta biçim i bir k ü p ; 4 ° om uzunda kulpları bulunan bodur ve om urgalı bir şarap kâsesi ( Resim 8 3 a . ), ve keza nadir olarak da emzikli k âse ler ( Resim 83 b ) ve içi boş ayaklı, az derin bir çanak. Bol yani kâse ve çanakların devrilm em esini sağlam ak için E l-U b ey d ’de olduğu gibi bir çen ber kaidesinin m eydana çık tığ ı görülüyor. Bu usul tam am en keram iğe aittir ve çöm lek çilik sanatında uzun bir pratiği tazammun eyler. V azolar, kilin üzerine bir astar sürmeden, doğrudan d oğ ruya tatb ik olunan tatlı siyah bir renk ile yapılm ış çok güzel bir bezekle süslenm işlerdir. T ab iatiy le «m ajik“ bir mana da taşıyan m otifler, jeom etrik m otifleri v eya sem bolleri ihtiva ed erler. Sıv astik alar, eşit kollu haçlar, M alta dörtgeni (LevhaX X V , 2), üçg enler serisi, çifte baltalar, ve kuşlar, b o ğ alar, ib eks denen k eçiler, d ağ keçileri, köp ekler, belki de bir at ve ço k nadir olarak insanlar ( Resim 8 4 ) , okluklar ve bir mızrak

Resim 8 4 — Birinci S u s a devrin e a it vazo p arçala rı üzerinde insan resimleri.

gibi natüturalist tasv irlerid ir. Lâkin tasv ir edilen eşy alar tam a men dekoratif m otifler haline inkılap ed ecek d erecede istilize edilm işlerdir. Bu işi “m ücerred,, d iye tavsif eden Fran kfort bu halin artistte m ücerred bir zihniyetin varlığına işaret ettiğine

186

DUĞUNUN PR EH İST O R Y A SI

's e , tedfin m erasim lerinde, baltaların biçim lerinde ve keram ik süslerinde m üşahede olunm aktadır. Bu sonuncu ay rılık k ron o lojik seb eb lerle izah olunabilir. S u sa ’lı vazolar üzerindeki çok daha m ütebariz hayvan ve eşyaların istilizasyonu, E l-U b ey d ’in jeom etrik m otiflerine m üncer olmuştur. F ran kfort bu teoriyi kabul ve Su sa 1 a m edeniyetine E l-U b eyd m edeniyeti karşısınd a bir b a b a - o ğ u l m ünasebeti atfedm işti. Bununla b eraber, teori bakım ından vetireyi tersine çevirm ek kabildir. Biraz ileride bah s ed ilecek olan Sam arra tabağ ın ın ilham eylediği üzere, natü ralist tasv irler, jeom etrik sem bollerden m üştaktırlar. f ' / / I f

j

G erçek te, Su sa I a motifinin istilizasyonundan m eydana çıkm ışa benziyen bazı m otifler, bizzat S u sa ’nın b atısın d a Moussian 8 eyalet merkezinin etrafın ad a toplanm ış olan muhtelif höyüklerin vazoları üzerinde bulunmuştur. T e p e C a fera b a d ’da I b 9 adı verilen bu üslûptaki boyalı keram ikler I a safh a sın karm a karışık olmuş m ezarının üstünde bulunduğu, fakat M oussian’da bu keram ik parçaların ın büyük b ir kısm ının temamen ayrı bir g elen eğ e ( T eli H alef gelen eğin e)

ve y abu* d ah a ileride söyleyeceğim iz Nineva v ? ibi Çok daha muahhar bir devre düzgün sa kla nıy ordu, ait bulundukları zan olunm aktadır. Bizzat M o rg a n ’a g ö re . Susa şehrinde bile I b üslûbunda b oy an dıkları tahm in olunan keram ik p arçaları, parlak kırmızı minalı bir keram ik ile karışm ıştır 10. N ekropol’da b ir kabird e normal şekil ve d ekorasyonlu ve fak at boyanm adan ön ce kırm ızı bir a sta r ile de sıvanm ış kırm ızım trak bir topraktan yapılm ış vazolar bulunmuştur. Bu mahsuller, Uruk devrinin Sum er’li keram iğine tekabül eden Elam it keram iklerini haber veri y o r gibidirler. Resi m 86 — Gri t a ş ta n

konik bir vazo, ki içinde

8 M em . D el. P erse, VIII, s. 62-1 2 2. 9 A y n ı e se r, X X , 114. 10 Aynı eser, X X , s. 100, cf. VIII, s. 92.


187

Su sa ’da, Uruk devri I c ve I d (III. v e II. seviyeler) adlariy le ifade olunabilecek ta b a k a la rla tem sil edilmişe benziyor u . Bunlar ilk kazılard a tesadüf edilmiş olan ve 11 m etre derin liğinde k ısır tab ak ay ı izah için tasavvur edilmiş olan terk d evrini doldurm ağa yararlar. Bu kısır tab ak a sun’i bir p latfor mun doldurulm asından ileri gelm iştir

Resim 8 7 — İnci mühürler. S u s a I nekropolü.

Resim 88 — Piş m iş top ra k ta n boyalı kadın heykelcikleri. S u sa I.

E ski safha, ilk ça rk tecrübelerini g österen kırm ızı as tarlı vazolarla karakterlenm iştir ki, bunlar emzikli sürahiler (R e sim 89, 2, 3) sivri emzikli ibrikler (Resim 89, 8), kulplu kadehler v e dibinin iç tarafın d a m antar biçim inde tutm aya y aray an ve belki de Resim 6 2 ’ deki biçim e benziyen bir tüm seği bulunan ta b a k a la rı ihtiva etm ektedir. K â seler boyanm am ışlardır, fakat ç o k say ıd a tesad ü f olunan m ühürlerde eski sem bollerden bazıları görü lm ekted ir. Bu mühürler taştan veya bitümdend ir le r . V e resim 9 3 ’ te görüldüğü gibi düğm e biçim i tipe dahildirler. Şim di tam am en jeom etrik olan diğer sem bol ler v e tasvirler, az derin olm ak üzere, kem ikten aletlerin üzerine kazınm ışlardır. Bir at (v ey a ihtimal bir m erkep) üzerine binmiş b ir insanı gösteren bu tasvirlerden biri, biniciliğe ait ilk delili teşkil etm ektedir. Bazı vazolar kab a olarak taştan yon tulm uşlardır, b a k ır işleyen işçi ihtimal sapın g eçece ğ i deliği de d ökebiliyord u . Resim 90 a ’daki m ustaraz b a lta veya çap a ve 11 M em . D el. P erse, X X , s. 100-1 ; L ’A n th r., X L , s. 227 .

188

DOĞUNUN PR EH İS T O R Y A SI

Resim 9 0 b ’deki taştan kopyası Fran sız arkeo logları tarafından bu sev iyeye atfedilm iştir. Ş a y e t bu olay g e rçe k ise, Uruk devrinde çoktan ileri bir m erhaleye ulaşmış bir m adencilik tek niğinin ve ço k uzak bir d evird e Süm er m adenciliğinin en k a rak teristik tipi gibi görülen şeyin yaradılm ış olduğuna d elalet eder. H erhalde, Su sa I’c kültürü ile B ab ilo n y a’da U ruk safhası arasınd aki paralelism a ve ak rab alık, çanak çöm lek bakım ından

R e s i m : 8 9 — S u s a I c de Uruk üslûbunda ç a n a k , ç ö m l e k . 3 / 2 0 .

M em . D el P e re ’e g ö re .

189

İRAN V E S U R İ Y E

ikna edici bir tarzd a teessüs eylem işe benziyor, haları arasın d a hiçbir ittisal ay rılığ ı yoktur.

c ve d

saf

Şimdi ç a rk ta muntazam bir su rette yapılan kâse kulpları küçülü yorlar. A lb atrd an vazoların sayısı artıy o r. Bunlar çifte düzgün kadehleri ve sırtlarında, Levha X V a d aki ayınınkini hatırlatan küçük bir çukur kazılm ış olan hayvan biçim le rindeki b irçok m ahfazalardır. C em det N asr’da olduğu gibi, ma denin mebzul olduğu görülüyor. K a b a çakm ak taşından aletler ve kilden o rak lar devam etm ektedirler.

Resim : 9 0 — Bakırd an

ve t a ş ta n enine

b a lt a la r . Susa 1 c 1 / 2 .

Düğm e biçim indeki mühürlerin yanı başında silindir ler ve b elki de 12 hayvan biçim inde inci-m ühürler ( Resim 9 4 ) ve tulanî olarak delinm iş m ustatil yassı mühürler m ey dana çık arlar. E skid en S u sa II tabiri altında toplanm ış olan arkay ik mühürlerin çoğu, g erçe k te bu safhaya atfedilm ek zo rundadırlar. Bunlara jeom etrik motifler, hayvan veya kuş dizi leri, canlı av sahneleri, vazolar, ya çöm lek imali v ey a b aşk a işlerle m eşgul in san lar hâkedilm iştir. Bu mühürlerin hakikî p a ralelleri E rek ’te ve b ilh assa k alk er tapm akta ve C em det N asr’da bulunmuştur. F a k a t, bu m otiflerin, muamelenin yeni naturalism asın a rağm en, S u sa ’nın en eski m ezarlarındaki cenaze vazoları 12 E la m mühürlerinin iyi bir - t a r i f i Co nten a u tara fın d a n ya pılm ıştır, M anuel, I, s. 4 2 7 sq.

190


üzerinde resm edilm iş sem bol ve h ayvanlardan olarak görülm ektedir.

geldikleri

açık

Bazen ço k daha m üterakki bir halde olan aynı motif se rileri Su sa II adı verilen m uahhar seviyelerin mühürlerinde de vardır. Bazen bu n lar yazılı belgelerin üzerinde döndürülmüş veya basılm ıştır 13. Bu yazılı belgelerin yazısı da b irçok b ak ım lardan C em det N asr tabletlerind e görüldüğü gibi en eski S ü mer yazısına benzer. F a k a t onun tamamen tıpkısı değildir ve saym a sistem i yalnız onludur ve Süm er’de olduğu gibi asla altılı değildir. Y arı-p ik to g rafik olan bu yazı daha çözü l müş değildir. Lâkin onun ifade ettiği dilin, Elam ’m yafetik dili anzanit olduğu zannolunm aktadır. Burada, B abilonya v a disinin Süm er m edeniyeti ile çarpışan Elam ’lı bir m edeniyet karşısın d a bulunduğumuz naticesine varıyoruz. Bununla b eraber Elam ’lı ve Sum er’li arasındaki ayrılış açık olarak ancak defin tarzları ve keram ik sah asın d a teessü s eyle miştir. Elam ’lılar o vakitler ölü lerini gen el olarak etlerinden dökülm esinden sonra göm ü yor lard ı— ki bu âdeti S u sa I a m ezar lığında işaret etm iştik — bu tarz tarihî Elam ’da da muhafaza olun muştur. K em ikler y a çıplak top Resim 91 — H a y v a n şeklinde, rak üzerine konuyor veya kil A l b a t r ’dan küçük den lahitlerde saklanıyordu. Bu v azolar, Susa I d. nunla b eraber bazen M ussian’da olduğu gibi tuğladan kubbeler altında muhafaza ediliyorlardı. (Resim 95). B ir Moussian m ezarında iki iskeletin p arçalan bu lunmuştur. A rkeo loglar, keza, kısm î yakm ak (crém ation) usu lünün de tatb ik edildiğini sö ylü yorlar ki belki de W oo lley ’in U r’da tarif ettiği rit ile m ukayese olunabilir. K ubbeli mezarlar, bir araya göm m eler ve kısm î yakm a bir Babilonya etkisinden doğabilirler. 13 M é m . D e l . P e r s e , XV II, giriş.

İR A N V E S U R İ Y E

191

M ezarların keram iği 14 - bunlara M ussian’ı çevreleyen m ezarlıklar da dahildir 15 - ve Su sa II şehrinin keram iği çarkla yapılm ıştır. F ak al bu keram ik Süm er keram iğinden b aşk a b a kım lardan ayrılır. Em zikli testiler nisbeten azdırlar, ve her ne kadar içi b oş m esnetler v arsa da yü ksek ayaklı kâseler zikkredilm iyor. En karakteristik olan şekiller zahire için kullanılan büyü k küpler (Resim 96), yuvarlak küçük k âseler (LevhaX X V II, 2) veya k ısa boyunlu testilerdir, (Levha X X V II, 3). V azolar, genel olarak sa rım tırak bir a sta r üzerine donuk , siyah ile bezenm işlerdir. K ır- ^ mızı bazen tali olarak k u lla n ıl-1 mıştır. Motiflerin vazonun muh telif kısım larını tebarüz ettiren tektonik b ö lg eler tarzında sıra landığı Ve m etoplara bölündüğü Resim 9 2 — A l b a t r ’dan ikiz anlaşılm aktadır. Motiflerin pek v azola r. S u sa I d. lU. çoğu je o m e trik tir: yarım d ai reler ( Resim 92 ; dalgalı çizğiler, ve C em det N asr’da olduğu g ib i ü çgen ler ve çifte b altalar). F a k a t bunlar natü ralist konularla birleşm işlerdir. K u ş dizileri, şikârını yakalyan kanatları açık kartal, yaban keçileri v ey a diğer dağ hayvanları ve hiç olm azsa bir kerecik de, bir yab an Hint öküzü görü lü yor 16. H ernekad ar, genel olarak, k ab a ve indi bir tarzda ifade olunm akla b erab er, hayvan tem aları an cak S u sa I a’ da kasden m ücerret b ir şekilde işlenm işlerdir. İkinci üslûbun natüralism ası, bir kaç yıl v ar ki “Su sa I„ arasındaki m ünasebet ler etrafınd a kopan tartışm ada hakim bir rol oynam ıştır. Bu gün, Dr. F ran k fo rt’un keram ik geleneğinin devam lılığını inkâr ettiğ i vakit haklı olduğunu anlıyoruz. Su sa I a Su sa II den I c ve I d tabakaları ile ayrılm ıştır ve onların b oyasız kırmızı keram iği Uruk ile olan ilgileri m eydana koym aktadır. İki seri nin boyalı vazoları arasındaki m utavassıt halkalar, Su sian ’m dışında, Iran yaylasının U ruk nüfuzuna az h assas bir bölgesinde 14 En güzel ta r i f F r a n k f o rt tarefın d a n yapılm ıştır. Studies, I, s. 25 sq. 15 M im . D el. P erse VIII, s. 6 2 -12 2.

16 M im . D el. P erse X X . s. 10 0-1; U A n th r.. X L , s. 227.

192

DOĞUNUN P R EH İS T O R Y A SI

aranm alıdır. Lâkin bizzat Su sa ’da bile m utavassıt tabakaların gliptiği artistik geleneğin ve dinî sembolizm anın devam lılığını tesis etm ektedir. D iğer sahalarda, Su sa II maddî m edeniyeti, ço k fakir ve ço k “archai'sant,, olmak şartiyle, Süm er’in birinci sülale medeni y etin e çok yakındır. Süm er karakterini taşıyan m adenden b/r ço k tipler Su sa h arabelerin d e ve M ussian’ı çev reley en m ezar lıklard a m eydana çıkm aktadırlar. D ökülerek v ey a bükülerek elde edilen sapı delikli baltalar, m ustaraz b altalar, çatal biçimi ok uçları, delikli iğ n e ler ve lapis - lazuli başlı iğneler ( Resim 98), hatta gliptik, S ü mer üslûbu ile ben zerlikler gösterir. Su sa I d adı altında ta rif edilmiş olan m o tifler hâk edilmiş mü hürler ve ü stüvane lerle yanyana, insan ve hayvan m ücadele lerinin tasv irleri bu lunm aktadır ki bu m o da birinci U r sülâlesi zam anında y ay ılacak tır. G liptik sah asın d a ve m adenden tipler bakım ından Elam ile Süm er arasında m evcut olan paralelism a, yerli tarihin noksan olduğu Susa Il’nin mutlak kronolojisi hakkında bir delil teşkil eder. Levha X X V II, l ’de gösterilen zahire küpüne benzer büyük bir küp içinde silahları, m adenden vazoları ve mü hürler ihtiva eden bir hazine şehirde bulunmuştur. Bu hazine, b a lta la n (bu baltaların biri, tıpkı U r ve K iş’in daha az eski m ezarlarındaki gibi, kıvrılm a ile teşekkül etmiş bir sap deliği ile nihayetleniyordu) ve mustaraz b altaları, k ıraliçe Sh oub-ad ın m ezarındakine uygun bir kalemi ve keza Resim 89, 8 ’deki biçim inden m üştak olduğu sanılan emzikli v e b akırd an bir ibriği

193


ihtiva ediyordu. Altı silindir içinden 17 bir tanesi saf Elam üslû bunda jeom etrik m otiflere malikti ve diğerlerinde insan ve hayvan tasvirleri vardı. Şa y et idhal olunm am ışlarsa, bunlar en aşağı presargon ik devrin Su m er’li eserlerinin kopyeleridirler. Bu bil g ilere nazaran Su sa II ve keza arkayik Süm er devri İsa ’dan ön ce üçüncü binin ilk yarısına ve ilk çeyrekten daha ziyade ikinci çey reğ e tesadüf edecektir. V azoların ço k renkli boyalarınd aki ve jeom etrik mo tiflerindeki benzerliklere rağmen Susa II C em det N asr’dan şüphesiz daha az eskidir. C em det N asr Su sa I d ile yaşıt (syn ch ron e) olm alıdır. H albuki Su sa I c ise Uruk devrine veya hiç olm azsa U ruk’un sonuncu safh aların a tekabül ed ecek-

Resim 9 4 — H avan biçiminde Susa

mühür v ey a ağırlık .

I d. ve y a H. Tabii büyüklükte.

tir. Ş a y e t bu tahminler doğru iseler, m edeniyet Elam ’da Sü m er’den çok daha yavaş olarak tekâm ül etm iştir. V e Susa, E rek ve Ur arasınd aki p araleller en çok tekâm ül eylem iş b ö l genin etkisine bağ lıd ırlar. H iç olm azsa Su sa II için bu hal şüp he g ötü rm ez: hâzinenin mühürleri Süm er tesirin e maruz kalm ış lardır ve hiçbir bakım dan bunlar Su m er’li üslupların öntipleri (p ro to tip leri) olam azlar. A ynı m ünasebetler, m edeniyetler a ra sında sonrad an da idame olundular. Babilonya kuneiform ’u, en sonunda, yarı-piktog rafik bir şekilden asla kurtulam ıyan ve C em det N asr’ın Sum erli yazısı ile m ukayese olunabilen, yerli Elam ’lı yazının yerine geçti ve hatta U r’un üçüncü sülâ17 C o nten au, M a n tıel II, s. 6 6 0 ve 1 s. 416. P r e h is to r y a ,

F.

13

194

DOĞUNUN PREH İSTO RYA S1

leşinin hâkim iyeti altında bile, uzun zamandan beri kök salm ış olan talî defin riti, fatihler tarafından icra olunan d oğ rudan doğruya defin riti lehine m uvakkat olarak terkedildi. Bu tarihî olayların ışığında, E lam ’da, an cak gerileyen bir cereyand an b aşka bir şey görülem ez ve B abilonya’da meydana çıkan ileri medeniyet unsurlarının kaynağını Eiam ’da aram ak mümkün olmaz. Lâkin, şüphesiz, arkayik ••t . zam anlarda roller tersine ol •// muş olabilirler. Elam üzerine B ab ilo n y a’nm icra ettiği kuv vetli tesir, S u sa ’da hangi şe yin orijinal olduğunu tayin d e güçlük doğurduğu gibi, Elam ’lıları, Süm er’lerden arkeo lojik kıstaslarla ayırd etm eği de zorlaştırm aktadır. Şay et Su sa menşeinden itibaren E lam ’lı olmuş ise, o vakit yalnız d e fin ritleri ve b altaya sap ta kılm a usulü P roto-E lam ’lıları P roto-Su m er’lerden tefrik ed e cek tir. Şay et, diğer taraftan, Elam ’lılar ikinci üslûbu so k muş iseler, kendilerine bir ço k şey ler borçlu oldukları ve fakat, kültür bakım ından Sü m er’lere ço k sıkı bir su rette benzeyen öncülerine hangi adı tak m alıd ır?. B ir n eticey e varm ak için, 95 7 , P i3 ™ mi5 tu gl a d a n ( k e r -

^

„ d e v r j n d e E l a m . m> M e _

piç) m ez arlar. Mussian civarında, T ep e A l i- A b a d mezarlığı

zopotam ya gibi H indistan ile tem asta olduğuna işaret g e rektir. Bir İndus mühürü Su sa ’da bulunmuştur. Hazine belki de Hint kayn aklı, em ayye bir k âse ihtiva ed iy o rd u 13 ve bir vazo 18 Co nten au, M a n u e l, II, s. 6 6 0 ve I. s. 416.

İR A N V E S U R İ Y E

195

üzerindeki bir yaban Hint öküzü şüphesiz H indistan tesirine aittir. Buna m ukabil M ohenjo-d aro’da bulunmuş olan bir taş vazo parçasın ın tam m ukabili Su sa Il’d e d ir19. B ab ilo n y a’nın şim alinde, n isbeten iyi sulanmış olan bir bozkır kuşağı doğu A nadolu d ağlarının kaidesini yalayarak D icle’den Su riye-Filistin kıyı silsilesine kadar uzanır. Bu bozkır bu suretle B reasted ’in bereketli ay (croissan t fertile) adını v er diği ve uçları bir taraftan Mısır ve diğer taraftan Babilonya olan ayın merkezini teşkil eder. Burası önem i ço k büyük olan bir b ölged ir. Çünkü M ezopotam ya ile Nil vadisi arasın d a tabiî bir m utavassıt teşkil eder. F a k a t bu bölgenin istikşafı ancak başlan gıç halindedir. Bütün b ö lg ed e, eski kasab aların veya köylerin yerlerine işaret eden küçük höyükler serpilm iştir. 1930 yılındanberi A su r’da Zab, D icle ve P lato arasın d aki düzlük ü çg e ninde bu höyüklerden bazıları kazılm ış ve bu kazılar Elam için söylediklerim izle ilgiyi çeken benzerlikler ve keza ayrılık lara d elâlet eden b ir kültür ¡stratigrafisi m eydana çıkarm ış lard ır. Bugüne kad ar en tam malûmat N ineva’da İshtar tap ın a ğının tem elleri altında M allowan tarafından açılan bir kuyudan elde ed ilm iştir2!). Lâkin, diğer istasyonlard a, A rpachiyah’ta, Horasabad yakınında 30 kilom etre şim alde T ep e G a v r a 21’da ve G avranm b irk aç kilom etre ötesinde T eli B illa 22 d aki ¡stratigrafi (séqu ence) hiç bir bakım dan N ineva’dakine tekabül etm em ek tedir ve A su r’un uzun b ir zaman iki v eya bir ço k ayrı ey a letler arasın d a sınır b ö lg esi teşkil eylediğini zannettirm ektedir. M allowan’in sondajı, Manistusu tarafından (A gad e sü lâlesinden) Isa ’dan ön ce 2450 yılınd a kurulmuş olan bir tap ı nağın toprak seviyesinden 20 m etre aşa ğ ıy a iniyordu. Bu su retle dipte bulunmuş olan bakiyelerin eskiliği ço k büyük olm a lıd ır23. Bu kalıntılar, D icle düzlüğünün ortalam a seviyesine ancak b irk aç ayak yüksekliğinde hâkim olan az yü ksek b ir tepenin üzerine kurulmuş bir k asab ay a ait idiler. El ile yapılm ış, bazı 19 A y nı eser, 1, resim 169, A ntiquity, VI, 1932, s. 356. 20 L A A A , X X , s. 7 1-1 7 1. 21 Speiser, « P re lim in ary E x ca v atio n s of Te p e G a w ra»; A m er. Scho ol o f Oriental R esea rch , A n nu al. IX , 1927-8. 22 M us. J . XX II I, s. 2 5 2 sq, 23 L A A A , X I X , s; 5 9 sq.

196


ları siyah, pek çoğu beyazım tırak ve nadiren boyalı fakat çok d efa çizgili v eya noktalı basit m otiflerle bezenm iş keram ik kı rıntıları dışında pek az sayıda eşya ele geçm iştir. İhtimal kısa sürmüş olan ve N ineva I adı verilen bu safhayı, Mallovvan’m m aktam da, uzun süren bir iskâna delâlet eden ve keram ik sa yesinde, Nineva II a, II, b ve II c. gibi üç tali safh aya bölm ek kabil olan kalın bir depo takibediyordu. Bu depoyu teşkil eden harap olmuş k a sab alar, pişmemiş tuğladan yapılm ış sefil kulübelerden ibaretti. Sakinleri herhalde çiftçi idiler, b ıçak ve kuarçistten veya obsidiyend en b aşka aletler ve cilâlı taştan

Resim 96 — K ırm ızı ve siy ah d esen lerle bezenm iş zah ire küpü. T ep e A li-A b ad V 4

b altalar ku llanıyorlardı; a safhasının harabelerinden çizgili bir keram ik elde edilm iştir ki, çok daha k arışık dekorasyonu m üstesna, Nineva I’inki ile kabili m ukayesedir. V e keza pişmiş toprak üzerine sa d e siyah veya esm erim tırak kırm ızı resim lerle süslü boyalı bir keram ik ve çizgi ile resmi birleştiren d iğer keram ik p arçaları ele geçm iştir. O bsidiyenden küçük bir çivi de aynı safhaya aittir.

0 İR A N V E S U R İY E

197

N ineva II b safhasında yaradılm ış olan dekoratif gelenek, o rta D icle üzerindeki Sam arra istasyonunda yapılan önceki kazıların ço k ta n aşina kıld ığ ı bir üslûp dahilinde gelişm iştir. Bu sonucu istasy on d a H erz feld 24 tarafın d an eld e edilen eserlerin tam ve toplu olarak neşredilm iş olm ası, N ineva II b m edeniye tinin ço k daha tam bir tablosunu çizm eğe yardım ediyor. S a m arra’da bu devrin A su r’luları, ihtimal tu ğlalarla kaplanan m ezarlara uzunlam asına göm ülüyorlardı. N ineva’da, cilâlı taştan balta b aşları ve obsidiyenden b ıça k la r kullanılıyordu. Sak in ler yay ve ok ile (N in e v a ) ve sapan ile (Sam arra) avlanıyorlard ı; topuzlarının yuvarlak taştan b aşları vardı. H erzfeld’in baştan bu m ezarlığa ait olduğunu zan ettiği bakırdan bir iğne ve bir küret şimdi, so n ra’dan so kulmuş yabancı eşya g ib i kabul edilm ektedir. Ç anak çöm lek a çık olarak S u sa I ve E l-U b eyd çan ak çöm leğine yakındır. Onun gibi bu ça n a k çöm lekte sam an k arışıktır ve bazen yeşil ve çok d efa da pem be bir renk alıncaya k ad ar pişirilmiştir. S u sa ’da olduğu gibi ta b a k la r çokluk teşkil ed erler. F a k a t ç a nakların yerine Lotus biçim inde kâseler (L ev h a XIII b) g eçerler. Bodur kâselerin o kad ar uzun boyunları vardır ki âd eta sü ra hilere benzerler. Boş ayaklı kâselere tesadüf olunur, fa k a t kaide daim a deliktir. Emzikli vazolar yoktu r. V azolar ço k k ere boyalıd ırlar, boya genel olarak çıplak sa th a doğrudan doğruya sürülmüştür. Esm er, kırmızı, siyah k ad ar boldur. F a k at bu iki renk tonu asla birlikte kullanılm a m ıştır. Bazı m otiflerin sepetçilikten alındığı görülüyor. Bu hal S u sa ’dakinden bile daha çok aşikârd ır. Bununla b eraber Malta K aresi ve Siv astik a gibi sem boller önemli bir yer tutarlar. Bunlar bazen S u sa ’da olduğu gibi acem ice istilize edilmiş hay vanlarla m ezcedilm işlerdir. Bazı hallerde, bu hayvanlar bir M alta dörtgeninin açılarından, sanki bu m ajik sem bol hayata geliyorm uş gibi, doğarlar; yahut da bir tabağ ın ortasında ken diliklerinden bir S iv astik a şeklini alırlar. K eram iğin yanı başında 24 H erzfeld , D ie vorgeschichtlichen T öpfereien von S a m a rra , Berlin D en km äler Ae I, «S tein zeitlich er H ügel bei P ersep o lis»,

1 9 3 0 ; Iranische 1932, H erzfeld

ilkönce

S a m a rra

m ezarlığ ın a

e şy a la rı b ir ta r a f a b ırak m ak ta ve bunları kabul etm e k te d ir.

atfolu n an

b ak ır ve dem ir

tu fey li yani son rad an k arışm a


198

b elk i de çıkarlar.

N ineva I safhasında başlayan

taş

vazolar m eydana

T ica ret Sam arra’ya lapis-lazulinin idhal edilm esiyle sabit olmuştur. Bunlarla inciler yapılıyordu . B aşk a inciler türkuvaz> kornalin, renkli kalkerlerd en , kavkılardan yapılıyor ve ku şaklar ve kolyeler halinde diziliyorlardı. K avkı ve lapisten oyulan indi hayvan biçim indeki küçük pandantifler ve m uska lar vardı. K em ikten iğneler sa çla ra takılıyordu. K eza kilden figürinler de bulunmuştur. Bu devirde, her ne k ad ar ço k daha dipte belki de çok daha eski şekiller m evcut ise de, A su r’un Süm er ve Elam ’ın bilinen en eski m edeniyetiyle sıkı sıkıya bir a k ra b a m edeniyete sahip olduğu görülüyor. O halde bu te melden itibaren, paralel b ir g e lişm eye şahit olunacağı anlaşılı yor. G erçek te, paralelizm e A su r’ un doğusunda meçhul kalmış olan ve fakat istepin batı k ıs mında kuzey Su riy e’de çoktan bilinen diğer bir kültür çev resi nin m üdahalesi ile bozulmuştur. Niniva II c .’de Sam arra ü s lûbu, farklı bir keram iğe yerini b ıra k ır veya bu keram iğe k a rışır. Bu keram ik yukarı K abur’da Baron Oppenheim 25’ in R esim 9 7 — K ırm ızı ve siy ah bezekli T el H a le fte yaptığı kazırlarlaTel vazo. T ep e A li-A b a d . M ussian Vs Halef keram iği adı altında tan ı lan keram iktir. A rpachiyah’ta durum daha karışıktır. Çünkü T ell H alef keram iği ile karakterlenmiş olan iskân tabak aları yerlerini zirveden itibaren A rpachiyah 1-4 diye ad landırılanlara b ırak ıy o rlar ki bu* keram ik Sü m er’deki E l-U b ey d safhası keram iğine çok yakın görünm ektedir. A ynı ufukta, Süm er’de olduğu gibi sapı delikli ilk b al talar m eydana çık ıy o r. Burada baltalar, çifte b altalar şeklinde taştan yontulm uşlardır. Bu tip önceden T eli H alef safhası m uskaları ile malûmdur. E vler, pişmemiş kerpiçlerden yapılm ış, 25 O ppenheim , T e ll H a l a f , L on d ra, 1933.

İR A N V E S U R İY E

199

sefil kulübelerdi ve Elam ’da olduğu gibi kısm i defin icrası kaide idi. O halde en eski Süm er kültürü, A su r’da, mahalli m edeniyetin tekâmülünün n isbeten ço k muahhar bir m erhale sinde görülm ektedir. A rpachiyah (zirveden itibaren 6 ) ’m en eski iskân ta b a kası, m erkezinde bir tap ın ağı bulunan so k ak ları fena açılm ış v e silosunda zahire dolu ço k önemli b ir k asab a idi. A ltıncı tabakad a, d ikd örtgen m eskenler pişmemiş kerp içten yapılm ışlardı. F a k a t yedinci tabakad an itibaren bunlar, bazen taştan sağlam tem elleri olan d iğer yapılarla karışm ışlardır. Bu m eskenler, uzun ve m ustatil bir kısım v ey a g eçit ile birleşen d airevî bir odadan ( bir yerd e bu odanın çapı 6 m e tre d ir) ib aret idiler. A rkeo log , bu odaların, kovan biçim inde kubbeli bir dam ile örtülü olduklarını sanm aktadır. Şa y et arkeologun bunun G irit’ teki eski Minoen’in kovan biçim indeki ve b atıd a da Ispanya’ya v e h atta Isk o çy a ’ya kad ar yayılm ış bindirm e kubbeli m ezarlarla benzerliği hakkm daki faraziyesi doğru ise, bu benzerlik mânalı olacaktır. Ne yazık ki bu yapıların ne işe yarad ıkları daha tayin edilm iş değildir, içlerinden bir tan esi tepeciğin m erke zinin hemen altında bulunm aktadır. V e bir çok m ezarlarla çevrilm iştir. Bu safhanın en k arak teristik vasfı, boyalı enfes keram iğidir. Bu keram ik her ne kad ar şüphesiz olarak bizzat A rpach iyah ’ta yapılm ış iseler de, bu keram iği T eli H a le f keşifleri üzerine yapılan neşriyat daha iyi tanıtıyor 26. T ekn ik ve artis tik bakım larından, bu keram ik el ile yapılan antik mahsullerin en muvaffak olm uşlarından sayılm alıdır ve Su sa I çöm lekle rinin en nefis eserleriyle m ukayese edilmelidir. En karakteristik şekiller, m erkezî dekorasyonlu a çık tabaklar, derin kâseler v ey a kesik koni boyunlu kadehler, nisbeten uzun boyunlu ve kaideden birdenbire yükselen şişkin testiler (Levha X X IX ) ve kulpsuz, ibikli küçük yem ek kupalarıdır. V azolar krem veya devetüyü rengi kaygan bir astar ile örtülüdürler. Canlı bir siyah renk ve parlak bir turuncu ç o k defa b irlik te kullanılm ıştır ve polikrom motifler temin ederler. Bazı vazolarda beyaz siyah üzerine ilâve olunmuştur. 26 O ppenheim , T e l l H a l a f , L on d ra, 1933.

200


Bununla b eraber, m erakı m ucib olan şey, b oyaların çok defa p arlak olm alarıdır, Bu p arlak lık ise perdahtan ileri gelm eyip, bizzat b o y an ın silikatlarının karışm aşm dan ve cam laşm asından m ütevellittir. G erçek te, bu hakiki bir em ayye v ey a fir n is denilen boyad ır ve onu Y u nan istan 'd a Miken devrinde kullanılan boyad an a y ırt etm ek ço k defa güçtür. D ekorasyon, m ıntaka m ıntaka yapılm ıştır. G enel olarak, vazonun mütemadi yüzlerini ö rtecek kadar yeter d ereced e g e niş olan bu m m takalar an cak vazonun parçalarının sınırında in k ıtaa u ğrarlar. Bu m ıntakalann dahilinde kom pozisyon genel olarak m etop’ların içlerin e sıkıştırılm ıştır. Motiflerin büyük bir sayısı jeom etriktir ve sep etçilikte kolaylıkla tekrarlanabilir. Bu m otifler: dam ataşı b a k lav a, üçgen serileri, ve çifte b al ta (L ev h a X X IX ) v e keza M alta haçı, noktalı daire, te k e r le k , birbirlerine girm iş daireler ve yarım daireler, (m erdiven motifi) yıldız ve ro zetlerd ir. Siv astik a tasvir edilm iştir ve Malta karesi de an cak bir defa tasvir edilm iş tir. D am ataşı ve m erdiven motifi ( m otif de l’éch elle ) tek ra r ed i len m otiflerdir. F ak at bunlar inR esim 9 8 — B ak ırd an top lu iğn e, kitasız bir tarzda veya ço k geb a lta , iğn e, h alk a, m ızrak ucu, njş j j j r Sahada olm ak üzere an ok ucu, M ussian civarınd aki

cak H indistan’da kullanılm ışlar dır. R ozetler her ne kadar ilk b ak ışta H indistan örneklerine benzerlerse de, birbirine girmiş d aireler halinde yapılm am ışlardır. Bazı natüralist ta sv irler: kuş la r ve hayvanlar ve hatta belki bir defa d a bir insan ve bir ara b a (Levha X X X ). m ezarlard an l/g.

C anlı yaratık lar kasten ¡stilize edilm işlerdir. Bununla b e rab er, omuzun üzerinden b a k a n ve daha sonraları A nadolu’da ço k büyük b ir rağ b et g ö recek olan alageyik motifi daha evvel m eydana çıkm ıştır. Ç o k görülen bir motif de üslûplandırılm ış ve yüzden g ö rülen bir öküz kafası (bu crân e) dır. Ç o k yakın tiplere Elam ’da


201

M ussian’da tesadüf olunur ve bu motif kuzey Su riye’de, pek az d eğişerek yaşam ağa devam ed ecek ve “ Hitit,, tanrısı T e sh ou b ’un sem bolü o la c a k tır 27. T eli H a le fte b o y alı vazoların dışında, siyah ve kırmızı bazı monokrom vazolara tesad ü f olunmuştur. Bunların boyalı keram ikten çok daha eski olduğu söylenm iştir. Ç o k la n siyah, d iğerleri parlak siyah ile v e bir kaçı da kırmızı astarlı penbem si bir renkle sıvanm ışlardır. Bazı siyah vazolarda kulakçıklar v ard ır ve kâseler bazen, alçak bir ayak üzerine oturtulm uş lardır. İptidai siyah keram ik, bir taraftan M ısır’ın Merimde keramiği ve diğer taraftan Nineva III v ey a U ruk’un monokrom keram ikleri ile m ukayese olunabilir. Bununla beraber b oyalı k e ram ik, tamamen müstakil ve kişileşm iş (ferdiyet kazanm ış) bir m edeniyet kom pleksini karakterlend irm eye kâfi gelir. A ynı birliğe tekerlekli taşıt kullanılm asını da muhtemel olarak atfetm ek kabildir. Şay et Nineva istratigrafisin e dayanıla rak hesap edilen tarihi doğru olarak tayin edilmiş ise, Teli H a lef vazosu tekerliğin tanılan en eski tasviri olacaktır. T eli H a le f te olduğu kad ar A rpachiyah’ta da obsidiyenin işlenm esinde büyük bir hüner gösterilm iştir. İhtimal bu obsidiyen civarın volkanik dağlarınd an toplanıyordu. O bsidiyen denilen bu tabii cam dan yalnız güzel b ıça k la r ve k azıy ıcılar yontulm ıyor (o k uçları T eli H a lefte yoktur), fak at obsidiyen delinerek inciler yapılıyor ve vazolar elde etmek için tıraş edilyordu. D iğer ta raftan, T eli H a le fte maden yoktur. E l-U b eyd ’de olduğu gibi b a lta b aşları cilalı taştan yapılıyordu. İnsan v ey a hayvanların heykelcikleri topraktan yuğruluyor veya taştan oyuluyordu. A rp ach iyah ’ta sırtınd a içi boş bir vazo taşıyan bir hayvan bulunmuştur ki bu bir taraftan M ısır ve E g e ’nin ve diğer ta raftan U r ve Su sa’nın hayvan biçim indeki ( th eriom o rp h e) va zolarına yaklaşır. A rp ach iyah ’ta isteatitten y a ssı incilere basit, çizgili mo tifler kazılm ıştır. Bu incilerin mühür gibi kullanıldıkları anlaşı lıyor. Çünkü in tibaları ele geçirilm iştir. Gauri denen küçük kav kılar b erek et tılısım ı gibi kullanılm ışlardır. M uskalar dişi 27 O ppenheim , T e ll H a l a f , L o n d ra, 1931.

202


güvercin veya çifte balta v. s. şekillerinde olmak üzere taştan oyulm uşlardır. Bu suretle çifte baltanın s ih r î-d in î ( m a g ic o - r e lig ie u x ) sem bolism ası tam am en sa b it olmuştur. H atta bu sem bol ile önden görülen öküz kafası (b u crân e) sembolü şimalî S u riy e ’de, tarihi devirlerde, T esh ou b tanrısının elleri arasın d a tek ra r bulunm aktadır. Ç ifte baltayı M ısır’a protodinastik veya hatta G erzeen d evirde sokulmuş olan Suriye unsurları arasında m uskaların ve belki de dam ga-m ühürlerin yanında sıralam alıdır. M allow an’nm A su r’daki kazıları bize bu suretle fevkalâde önem li ve o vakte kad ar tesadüfe b ağlı olarak çev re buluntuları ile tanınm ış olan bir kom pleksin esk i şarkın m edeniyet ta b a k a ları içindeki nisbi yerini bnlup koym ağa ve tarif etm eğe yardım etm iştir. Bugün, hem zaman ve hem de mekân içind eki durumu iyi tayin ve tarif edilm iş değildir. T ipik keram iğinin, devam lı bir su rette F ıra t dirseğinin yanında K arkem iş ve S a k ça gözünden ta D icle’y e v e Z ab ’a k a d ar yayıldığı biliniyor. F a kat T eli H alef’ın öküz başı ve diğer karakteristik m otiflerle bezenm iş olan keram ik parçaları, şark yönünde, M ussian’a k a d a r bulunurlar. Bu hal bu b ölgelerd ek i ark eo lo jik m alze menin yeniden incelendiği zaman Tell-H alef unsurlarının önemi b ir şekilde sızdıklarını m eydana çık aracağ ın ı tahmin ettirm ek tedir. B a tı’ya doğru, kuzey Suriye gelen eğin d e em aye resim le süslü vazolar Filistin ’de v e idhal eşy ası gibi, A b y d os’ta ilk firavunların m ezarlarında ortaya çıkıyo rlar. Bundan başka, em aye resim tekniğinin, keza çifte b alta ve öküz başlarının ibadet m aksadiyle kullanılm ası ve belki de kovan biçim indeki m ezarın eski Minoen devirde G irit’e, Kuzey Su riy e’den gelmiş olm aları hakkında pek az şüphe edilebilir. Dördüncü binin sonunda G irit ile M ısır arasın d ak i mü n asebetler, daha önceden hangi şekil altında olursa olsun, m edeniyetin çoktan uzun bir geçm işe sahip bulunduğunu tahmin ettirm ektedirler. A rp tch iyah ’ta T eli H alef keram iği Sam arra keram iğininden önce görüldüğü halde N ineva’da nisbet aksinedir. Sam arra’da bile, T eli H alef üslûbunda idhal malı olan bazı keram ik p arçaları m eydana çıkarılm ış ve aynı suretle Sam arra’nm münferit kera mik parçaları T eli H a lefte keşfolunmuştur. O halde, iki g ele


203

nek, b ir k a ç zam an, A su r’dan g e ç e n ve değişm eye maruz b ir sınırın her iki tarafın d a b era b erçe yaşarlarken E l-U beyd üslûbu, daha uzakta, güneyde muvazi olarak gelişiyordu. Bunun d ışında söyliyeceğim iz şey şudur ki, T eli H alef dördüncü bine v ey a ondan öncesin e ait bir kültür çevresini karakterlendirir. Bu çev re Y a k ın Ş a r k ’tak i m edeniyetin yaradılm asında canlı yardım larda bulunmuş olm alıdır. Bizzat A su r’da bile Niniva III te 28 bir yağmur safhasın dan sonra, Sü m er’de ve Elam ’da olduğu gibi gri veya siyah, m onokrom ve bir d ereceye kadar U ruk’takine benzer bir keramik kullanan yeni etnik unsurların b ask ısı ile, Sam arra ve T eli H alef g elen ek leri kısm en inkitaa uğram ışlardır. V azo üze rine b o y a tam am en kaybolm uyor ve obsidiyen olsun, çakm ak taşı olsun, bir ço k aletlerin g erekli m alzem esini teşkil etm ekte devam ed iyor. Bununla b erab er, bakırd an yapılmış ilk p a rça , bir iğne ve lapis - Iazuliden ilk inciler N iniva IH' e aittirler. H albuki hayvan tasvirleri kazılm ış olan m ühürler ise II ve III arasındaki m utavassıt bir tab ak ay a atfedilm işlerdir. Müte akip safhada, N ineva IV ’te, U ruk’takin e benziyen kırmızı astarlı keram ik ve aynı zamanda fırın d a pişirilmiş ilk tuğladan v e çok defa U ruk devrinde tesad ü f olunanlara benziyen h ayv an mo tifli dam galar m eydana çık ıy o r. Şim di, çöm lekçi çarkın ın kul lanıldığı, artık kesindir. O halde N ineva’da bu muhtelif devirler de görüldüğü üzere, A sur evriminin, U ruk’ta tesb it edilen S u m er evrim ine muvazi olarak vukua geldiğini kabul etm ek m a kuldür. Bununla b erab er, bilhassa T ep e G a v ra ’da görü len b a zı ayrılıklara işaret etm ek m üm kündür29. G av ra VIII adı verilen (zirveden itib aren sayılm ıştır) iskân ta b a k a sı, k a b a taslak Nineva III veya Nineva IV ’e m uasırdır.Bu yerleşm e tabakası,evleri ekseriyetle dikdörtgen şekild e ve pişmiş tuğla ile yapılm ış küçük bir şehir idi. (düzd ışbükey tuğla A su r’d a asla kullanılm am ıştır). A su r ikli minin, pişmiş tuğla istim alini g erek li k ılacak oldukça ratıp bir iklim e ve bizzat yağmurun d a bu tuğlanın yapılm ası için zarurî y ak acak m addelerini temin eylediğini hatırlam ak lâzım 28 L A A A , X X . s. 7 1 -1 7 1 . 29 T h e Times, 14 Tem m uz 1 9 3 3 ; 1933.

Illustrated London

N ew s, s e p i.

204


dır. D uvarlar, Sü m er’de olduğu gibi m ünavebeli bir şekilde girinti ve çık ın tılarla sü slenm işlerdir. Lâkin p encereler girintilerin içinde açılm ışlardı. Bazı evlerde zift ile sıv a n mış hamamlar vardı. K apıların önünde, h akikî b ir kubbe ile örtülü sah an lıklar mevcuttu. Şehird e, Sü m er’de olduğu gibi köşeleri ile istikam etlenm iş, fak at zikkurat’sız b ir ço k tap ı naklar vardı. Şehrin aşikâr olan zenginliğine ve refahına ra ğ men bakırd an hiç bir alet bulunmamıştır. Şehrin sakin leri dağlardan kolaylıkla topladıkları obsidiyend en yaptıkları aletlerle yetiniyorlardı. B akırın yokluğu fakirlikten ileri gelm i yordu. Çünkü şehir sakinleri altından bezekler taşıyorlardı. Y ü k ve binek arabalarının m odelleri (Resim 99) Sum er’li tiplere old u kça çok yaklaşan tekerlekli taşıt vasıtalarının örn ekle ridirler. Buna mukabil gliptik san at ço k farklı idi. Bu bölgenin mühürleri bazı Elam l’ı numuneler gibi, tulâni olarak delinm iş dikd örtg en plakalardır. Bu mühürlerde oyulu bulunan şah ıs ların ve hayvanların paralellerine ise güneyde değil dah a ço k Su riy e ve K ap ad ok y a’da tesadüf ed ilecektir. Uruk keram iği ile olan imal benzerliğine rağm en v azo ların şekilleri ço k farklıdır. B ilhassa, kenarı m ütebariz küçük küpler, (G a v r a I X ’a atfed ilm iştir) H arappadaki H m ezarlığının cenaze küpleri ile benzerliklerine işaret etm ek için zikretmelidir. Türkuvaz ve lapis, bezeklerin yapılm ası için ço k tan kullanılıyor du. K üplerde gömülü bulunan çocu k iskeletlerine bakarak G av ra VIII halkının m ezatisefal oldukları anlaşılıyor ise de (23), bu halka bir ad takm aya yeltenm ek erken b ir iş o lacaktır. K a b a ta sla k N ineva V ’e tekabül eden bir devirde, Teli Billan ın 3J, en eski istasyonlarında (z irv ed en itibaren 7 ve 6 ) ve G av ra VIII c ve VII de tarih tek ra r başlıyor. Bununla b erab er muhtelif sit’ler arasın d aki paralelizm e asla mutlak değildir. G a v ra ’d a 31, evlerin tuğladan duvarlarını tutan, b irk a ç sıralı v e kalkerden yapılan tem ellerin kullanılm ası ve bütün sit’lerde boyalı keram iğin yeniden tazelenm esi ile, ön ceki gelen eklerd en bir ayrılm a görülüyor. Bu devrin boyalı keram iği her n ekad ar çark ta yapılmış ise de teknik bakım ından E l-U beyd ve S a m arra keram iğine o k a d a r sıkı bir surette benzer ki, birisini, öte30 M as. J . X X III, s. 252 sq. 31 A J A , 1932, s. 32 sq.

205


kinin yerine koym ak kolaylık la mümkündür. F ak at Su sa II ile g er ç ek benzerlikleri sa b it olmuştur. K arakteristik şe k ille ri: T ab am y uvarlak, fak at g öv d esi konik kâse v ey a kadehler (Resim 100), sağlam g öv d eli k âseler ( Resim 100, 1 ) ve her halde Su sa II ile a k ra b a büyük zahire küpleridir. Erguvani siyah ile yapılm ış olan m otifler, ya doğrudan d oğru ya bazen yeşilinıtrak, bazen d eve rengi, bir top rak üze rine, veyahut krem ren gi bir cilâ (a sta r) üzerine tatbik olun muştur. Susa II ve C em det N asr’da olduğu gibi d ekorasyon tektonik olarak sıralanm ış ve panolara taksim edilmiştir. Mo tifler kabın kısım larına tekabül eden m ıntakalara g ö re gruplan mış ve panolara ayrılm ışlardır. Bu motiflerin pek çokları, çifte b a l talar, üçgenler ve eşken ar d örtgen ler sırası, Su sa’nın ikinci üslûbu

R esim 9 9 — B ir h ayvan 2/s ve kapalı

bir ara b a

*/l m odeli. T ep e G a v ra . S p e ise r’e g ö re.

denen üslûpta da bulunurlar. F ak at burada motifler Susa II n aturalist tarzında icra edilm iyen ve fakat kasden Su sa I tar zında istilize edilmiş hayvan tasvirleri ile imtizaç ettirilm işlerdir (Resim 101). Istilizaşyon, genel olarak Su sa I b. adı verilen m erha leyi tem sil eder. M ussian’da BiIIa 7 ve Niniva V ’teki kuşların, keçilerin ve öküzlerin hakikî nüm unelerine tesadüf etmek kabildir. Billa 6 ’d a 32 ve N ineva’d a 33 soluk gri veya sam an rengi d ikk ate d eğ er çizgili bir keram ik, boyalı keram ik ile tevali 32 33

Mu». J . X X III, s . 252 sq. LAAA. X IX , s . 59 sq.

206


eder. Şek iller, bahsettiklerim izle çok, defa, oldukça y ak ın lık g ö sterirler ve d eko rasyon d a da bazı benzerlikler vardır (Resim 102). D iğer m otiflerin mimariden alındığı anlaşılıyor. Ve bunlar b irk aç ark ay ik tabak ad a Süm er ve Elam ’da 34 bulunan taştan yontulmuş vazoların küçük bir kategorisind e görülen tem alara çok yakından benzetm ektedirler. Ç izgili keram iğin ve boyalı keram iğin metoplu üslûbu, m e se la ; U ruk’ta K ızıl T a p ın a k ’ta görülen mimari tarzlardan mı mülhem olm uş tur ? N ineva III ve IV ’te bulunan boyalı keram ik parçalarının m evcudiyeti ile sab it olan bu boyalı keram ik geleneğinin ma halli devam ına rağm en Nineva V keram iği, ya bir şark tesiri ne yahut da şark ile ve g erçek te Elam ile hemen hemen muasır olan mümasil bir rön esansı izah için baştan tahmin edilmiş olan m erkez ile bir m ünasebete delâlet ed er gib i gözükm ekte dir. D iğer taraftan, Sü m er’in tesiri şimdi aşikârdır. Üstuvane-m ühürler ilk defa olarak A su r’da m eydana çık ıy o rlar. Bunların dekorasyonu U r kıral m ezarlarının gliptiki ile göze çarpan benzerlikler g österm ekted ir. Buna mukabil, tem alar aynı değil dirler, fakat en eski dam galarda olduğu gibi, ço k dah a muah har tarihli A nadolu ve Suriye mühürleri ile m ukayese yapıl m asını çok kere ilham eder. Bunun h ayret ed ilecek bir tarafı yoktur. Çünkü) A su r’luların B abilonya ve K ap ad okya arasında oynadıkları m utavassıttık rolü tarihen sab ittir. Bahis konusu olan mühürler, ihtimal K ap ad okya’da A su r’lu tü ccarlar ta ra fından sokulmuş olan üslûbun teşekkülünde m erhaleleri g ö s term ektedirler. G üneyin tesirine diğer bir delil de belki, N ineva’d a k eş fedilm iş olan, kubbeli dam larla örtülü tuğladan çok sayıdaki m ezarlard ır35. M ezarlar soyulmuşlardır. Bu sebepten tarihleri iyice tayin edilem em iştir. F a k a t yapıları, U r kıral m ezarları ve M ussian’ın tuğladan kubbeleri ile m ukayeseyi mümkün kıl m aktadır. Niniva V ’ te m eydana çıkarılm ış olan Süm er tesirlerinin izleri, A sur’da prehistoryanın sonunu ve b ir müddet için A sur istiklâlini ilân ed erler. Bu izler, S arg o n A gad e istilâsının, 34 A yn ı e s e r , I, resim 169, A ntiquity , VI, 1932, s. 3 5 6 . 35 L A A A , X I X , s. 59 sq.


207

ancak başlan g ıcıd ırlar. Bu istilâ, hafidi Manishtus tarafından N ineva’da Ishtar tapınağının kurulm ası ile şehir ekonom ik bir site nizamına yükselerek, kuvvetlenm iştir. G av ra VI devrinde, bu taşra şehrini yeni ekonom i sayesin d e değişm iş bulduğumuz halde, m uasır Billa V şehri maden çağ ı için mahalli bir h a rek et noktası gibi ele alınm ıştır. Bu suretle A sur’da tesis edilm iş olan m adencilik gelen e ği, tam am en Süm er karakterini taşım aktadır. G avra VI m ezar larından m ustaraz baltalar, usturalar ve dolaşık b aşlı iğneler elde ed ilm iştir36. H er ne kad ar bu tiplerin birçoklarının evrimi, Ur

R esim 100 — Boyalı k ad eh ler ve k âseler. N ineva V . V 4.

kıral m ezarları devrine kadar takip olunabilirse de, baltanın en yakın örneği ise p ost-Sargon id olan A su r E ’den elde edil miştir. 36 S p eiser, »P relim in ary E x ca v a tio n s of T ep e G aw ra» ; A m er. School o f Orintal R esearch, A nnuel. IX , 1927-8

208


Bu devirde, A su r m edeniyeti, az ço k sathi olmak üzere B abilonya m edeniyetine ço k yakın dan bağlan m aktadır. F ak at bu m edeniyet, ondan halk bakım ından ayrılıyordu. V alilerin A k k a d ’lı olabilm eleri dışında, müdür sınıf sam i dili konuşan A su r’lulardan m ürekkepti. H alk kitlesi belki de çok sonra da olduğu gibi, Hurri Y a fe s ’lerden v eya S u b a r’lardan terekküp etm işti. Bu sonuncular, kısm en haklı olarak N ineva V keram iklerindeki resim lere benzetilebilirler. F a k a t Sam iler tarafından nakledilen kültür unsurları o kad ar çoktur ki, halâ kültürel unsurları tayin ve tasrih etm ek kabil olm am aktadır. K ron oloji bakım ınd an N ineva V İsa’dan ön ce 2500 yılın dan ön ce sona eremez. V e ilk iskânların yaşını, bu tarihten sonra geriye gid erek tayin etm ek lâzımdır. Nineva III ve Sü m er’le Uruk devri arasınd a ve Nineva II ile E l-U beyd arasında hemen hemen b ir zaman birliği (synchronism e) olduğunu kabul makul görülm ektedir. Bu halde T eli H alef veya Nineva I, bugü ne k a d a r Güney M ezopotam ya’da keşfedilm iş olanların hepsin den ço k daha esk i olm aları icab ed ecektir. Bununla b era b er zahiri paralelism a ile hemzamanlığı b ir birine karıştırm am alıdır. Bu g erçek üzerinde, Elburz dağının güney-doğu yam açlarındaki T ep e H isar kazılarından elde edi len neticelere dayanılarak İsrar olunabilir. H isar I, Nineva V veya Su sâ Il’d ekilere üslûp ve şekil bakım larından benzeyen, çark ta yapılm ış keram ik verm iştir. Aynı devirde, serpantin, albatr, kil v e h atta ham cam dan yapılmış olan mühürler, resim 9 3 ’te gösterilen Elam ’ın ilk m ühürlerine benzerler. Bilâkis, H isar II Uruk tekniğini hatırlatan gri keram ikle ve Resim 89, 8 ve 10’da ve Su sa I e ’dekilere. oldukça yakın emzikli vazo larla ve keza bakırdan v ey a tunçtan ok uçları, çifte helezonlu b a şla n olan iğnelerle (bu iki tipin her ikisi de K ik la d ’ın ilk devirlerinde E g e ’de m evcuttur) karakterlenm iştir. Nihayet H isar IH’te gri keram ikien v eya gümüşten emzikli kâseler bulunmuştur ki bunlar G irit’in eski minoen vazolarına h ayret verici bir şekilde benzerler. K aşıklar iki dişli çatallar ve başk a tipler güney R u sy a’da K uban vadisindeki bakır çağı m ezarlarında da ayniyle bulunmuşlardır. M ohenjo-daro’da ve Sü m er’in birinci sülâle devri m ezarlarında ço k ça bulunan özel bir tipte ham cam dan veya taştan inciler ve yine son zaman-


209

larda M ohenjo-daro harabelerinin hemen yanında satıhta keş fedilm iş olan k esere tamamen benziyen b ir b alta keser elde edilm iştir. Tarihleri tanılacak olan ithal m allan hiç bulunma dığı için H isar’ın muhtelif iskânlarının mutlak yaşını tayin im kânsızdır. Kültürlerinin ¡stratigrafisi ile Niniva veya S u sa ’m ukiler arasın d a bir m ünasebet kurm ak da güçtür. V eziristan ve Bülûcistan dağlarını kateden vadiler b o yunca uzanan münferit alüviyal havzalar ve sel ağızlarının yelpaze şeklindeki alüviyal yüzleri, A su r’da olduğu gibi küçük h öyü klerle kaplıd ırlar. Her havza ve her term inal vaha m üsta kil ekonom ik bir birlik teşkil e d e r: Bu muhit mahalli b ir özel leşm eğe m üsaittir ve siyasî bir ittihadı g erek li kılmaz.

Resim 101 — Boyalı k adeh. N iniva V . x/ 3 -

Son zam anlarda S ir Aurel Stein bu bölgedeki höyükLerin bazılarını incelem iştir. Beklenildiği gibi bunlar k asab a ve bazen de daha b arb ar bir halde kalmış köy harabeleridir. T al vadi sindeki D a b a r-K o t höyüğü 37 hemen hemen 22 h ektarlık bir sahayı kaplar ve ovaya 35 m etre yükseklikten b ak ar. M astika1 vadisindeki Mehi 33 7 hektard an fazla b ir sah ayı işgal eder 37 M em . A rc h . «Surtı. In d., 37. 38 A ynı e se r, 43. P r e h h io r y a

,

F.

14

210


ve 15 m etre yükseklik gösterir. Keza, beklenildiği gibi, bura lard a keşfedilm iş olan m edeniyetler, arkayik olm ağa mütema yildirler v e mahalli özellikler gösterirler. Bununla b erab er bu m edeniyetler kısm en, aynı olan bir muhite ait m üşterek k arak terli, kısm en m üşterek b ir kültür tem eline; kısmen karşılıklı m ünasebetlere ait karakterleri ve kısm en de komşu Indus vadi-

Resim 102 — B illa v azo ları.

Niniva

V . V*


211

sinin ço k daha yü ksek medeniyetinin etkisini gösteriyor. Bu sonuncu k arak ter ihtimal Indus şehirlerinin Bülûcistan maden cevherini ithal etm esiyle ilgilidir. Bu “ ticaret„’in tepkili bir h a r e k e ti, herhalde ithal m alı olan İndus’un karakteristik keram ik p arçaların d a - ki bun lara D a b ar-K o t ve diğer ista s yon lard a tesadüf olunmuştur - aşikârdır. Bu ithalât eşyaları bu höyüklerin en aşağı M ohenjo-daro ve H arappa iskânı ile tayin olunan Indus m edeniyeti devrinde m eskûn olduklarını g ö ste r m ektedirler. H öyüklerinin yükseklikleri uzun bir yerleşm e tarihine delâ let eden bu Bülûcistan şehirlerinin h ayatları bu d ev reye in h isar ediyor diye bir netice çıkarm ak yersiz ve erken olacaktır. S tein ’m oldukça acele yapılmış olan kazıları, kültürde, yu karıdan aşa ğ ıy a doğru hiçbir d eğişiklik gösterm em işlerdir. H erhalde, Stein , kesif ve sürekli iskân devrinin, b ilh assa güney Bülûcista n ’da, yağm urların n isbeten bol oldukları bir d ev reye inhi sa r ettirilm eleri g erek li bulunduğunu gösterm iştir. Bugünkü iklim şartları altında ve h atta A rrien tarafından tarif edilmiş olan İskend er zamanı iklim şartları altında bile bu kad ar kesif iskânlar tasav v u r edilmez. S tein ’ın keşfettiği bütün kültürler (d a h a so n ra y az a ca ğ ı mız bir tanesi m üstesna) birbirlerine ve Indus m edeniyetine o kad ar sıkı bir surette yakındırlar ki, ilk b ak ışta bunları Indus medeniyetinin farklılaşm ış tezahürleri gibi kabul etm ek istenile cektir. Bununla b eraber g e rçe k te keram ik tekniğinde ve m otiflerde bunların M ohenjo-d aro’dan ziyade A m ri’ye daha yak ın olduklarını tesb it etm ekle beraber, ço k g erilere ait me deniyetler, Indus medeniyetinin sonuna tekaddüm eden, az bili nen devreye kök salm ış m ed eniyetlerle karşı karşıya olmamız da ço k muhtemeldir, işte bu sebep ten haklı olarak Bülûcistan ve V eziristan m edeniyetlerini b a rb a r m edeniyetler dive tavsif et m ek kabildir. Bunlar ne yazıya ve ne de teşkilâtlı san ata ait hiçbir işaret bırakm am ışlardır. F a k a t onların barbarlıklarını m übalâğa etmemelidir. Bu m edeniyetlerin y arad ıcıları, ya kerpiçten, ya taştan ve yahut da taş tem eller üzerine kerpiçten yapılm ış dik dörtgen ev lerd e yaşıyorlardı. Malzemenin seçilm esinde etnik gelen ek de

212


ğil hep kolaylık rol oynam ıştır. D a b ar - K ot 39’ta kanal borula rı inşa ed iliyor v ey a kuyular kazılıyordu. M adencilik her yerde ta tb ik olunuyordu. M aden eşya, her ne kad ar az bulunmuş ise d e (K oulli’de b ir yassı balta ile b ir ayna 40, Sou ktagen - d or’da bir b alta 41, D ab ar - K o t’ta bir k a d e h )42’ bakar ve tunçun kullanılm ası o k ad ar yayılm ıştı ki k u arçist an cak bazı basit lamların ve yaprak biçim indeki ok uçlarının im alinde işe y arı yordu. Ç öm lekçiler torn a kullanıyorlardı. Pişme ile kırmızımtı rak ve bazen de (D ab ar - K ot, Koulli) aynı surette gri keram ikler elde ediyordu. V azoların yapılm ası için keza taş da kul lanılıyordu v e delinm iş sert taşlardan kolye incileri elde edili yordu. M ahallinde işlenmemiş olm akla b erab er cam ’ın bilindiği zannolunuyor. Bununla b era b er cam a bu kadar erken ancak H indistan’da veya B ab ilo n y a’da tesadüf olunur. Mahalli maden cevherlerinin varlığından dolayı, çok sa yıda m adenleri ithal etm ek lüzumu duyulmamış ise de Dab ar-K o t ve K ou lli’de bulunmuş olan lapis-lazuli incileri bu ticarete delâlet ederler. Bütün bu b ölge Indus vadisine müş terek olan unsurlara sahiptir. Bu u nsu rlar: keram ikten ve kav kıdan süs halkaları “T an rıçe,, v ey a yaban öküzü figürinleri ve b ir çok keram ik ve b ilh assa cid arları delikli üstüvane şeklind e testi, dar tabanlı kâse, y ü k sek ayaklı çanaklardır. tndus vadisi gruplarından birinde olduğu gibi, bir çok istasyonlard a ölü yakm a âdeti v a rd ı. M eh i43’de bir araba modeli halkın, M ohenjo-daro’dakilere tamamen benzeyen te k erlekli taşıt vasıtalarını kullandıklarını gösterm ekted ir. T a ş tan ve dört göze bölünmüş olan m ustatil bir vazo -ki aynı istasyond a bulunmuştur - M ohenjo-daro’dakinin hemen aynıdır. Düğme biçim indeki m ühürler ve izler üç istasyonda da bulunmuştur. Bunların şekilleri, bazı Indus tiplerini uzaktan hatırlatır. F a k a t hiç birisinde ne yazı ve ne de natüralist g ra vürler yoktur. Başınd a b ir lapis bulunan bir iğne bir Babilonya şeklidir. F a k a t bu m üşterek karakterlere mahalli ayrılıklar 39 Mem\ A rch . S u rv . ¡n d ., 3 7. 40 A yn ı e s r 4 3 .

41 A y n ı e se r, 4 3 . 42 M em. A r c h . S u rv . t ad., 37. 43 A yn ı e s e r , 4 3.

İR AN V E S U R İY E

213

karşı gelm ektedir. Kuzey vadilerinin kadîm figü rin lerin d e41 bulunan taky eler güney vadileri figürinlerinde y o k tu r45. Boyun larında ve gerd anlarınd a inci kolyeler, katır boncuğundan pan dantifler vardır. K ollarınd a halkalar doludur. A yrılıklar boyalı keram ikte, tabiatiyle daha barizdirler. M adde gen el olarak kırm ız ım tra k v ey a pem bedir ve siyah desenlerle boyanm ıştır. Lâkin şi m alde ve K oulli’de ve güneyde Su k tag en d or’d a kırm ızım trak bir a starın teşkil ettiği zemin üzerinde boyalı dekorasyon vardır. M ehi’de astar, genel olarak krem veya deve rengidir. V e çok daha şim alde, Zhob vadisi m üstesna, beyaz astarlara ço k ça tesadüf olunur. G erek şim alde ve g erek se cenupta dah a çok turuncuya çalan b ir kırmızı veya kırmızı astardan daha ziyade erguvani bir kırmızı, çok defa siyah ile birlikte kullanılmıştır. F a k a t cenupta kırmızı, m ünhasıran ufkî geniş şeritlerde istimal olunur, K uzeyde ise kırm ızı aynı zam anda, siyah çizgilerle mu vazi giden ince çizgilerde veya siyah sulu taram a dekorlar da kullanılır. Bu farklar görüldüklerinden daha az esaslıd ırlar. M eselâ Su r - Ja n g a l4Iİ ve Mehi’d e 47 çok özelleşm iş olan aynı motif hem kırmızı hem krem veya deve rengi a starlar’da görülür. Ö zel bezekli bir dekoratif bütün, Mehi'de kırmızı b ir astar ve K oulli’de ise krem veya d eve rengi bir astar üzerine b o yanm ıştır, Moghul - g u n d a i4 8 ’de de yardım cı olarak kullanılan kırmızı, birbirine girm iş çem berler gibi tam am en İndus’un k a rakteristiği olan bir motifi canlandırm aya yarar. Üslûpda mahalli ayrılıklar aşikârdır. F ak at hiç b ir yerde İndus üslûbu kadar tam ve iyi işlenmiş bir üslûp mevzubahis değildir. G irift çem berler, m erdiven m otifleri ve m ütevali ü ç genler gibi İndus üslûbunu yaşatan d ekorasyon lara şahit olunur. F ak at bunlar daim a bölgelerin ve dar m etopların içine sık ış m ışlardır. G erçekten bölgelere ve m etoplara g öre tertiplere sık ça tesadüf olunur. B ö lg eler M ohenjo-daro’y a yabancı olm ayan rondel, taram alı m uavvec çizgileri, yarım d aireler gibi “su mo 41 M em. A rc h . S u rv . In d., 35. 4> A yn ı e s e r , 43.

46 M em . A r c h . S u rv . İ n d 37. A yn ı e se r, 43.

48 M em. A rch . S u rv . In d., 37.

2 14


tif„’leri, tek ra r ed erlerse de, süreli ü çg en ler dizisi, mutevali üçgenler, çifte b altalar, eşk en ar d örtgen ler gibi ço k daha Am ri’y e özel olan başka unsurları da ihtiva ederler. Bu iki m ahalde de hayvani (anim al) bir üslûp gelişiyordu. K eçi dizileri Mussian, Elam veya Niniva V ’teki gibi aynı “m ücerret» istilizasyon ile aynen tasv ir edilm işlerdir. Y a b a n i öküzler, b a lık lar v e kaplanlar çok daha büyük cesam ette ve F ran kfort’un g österd iğ i üzere Su sa II 'yi hatırlatan realist tarzda tasv ir edil m işlerdir. F a k a t, bu h ay v anları d ar b ölg elere sokm ak için, on ları sıkıştırm ak ve uzatm ak lâzım gelm iştir. (Levha X X X I, I). Bunlar bazan indi a ğ a çla r etfafm d a toplanm ışlardır ve b a ca k la rı’ arasın d aki m esafeler ve keza sırtlarının üstündeki boşluk lar, küçük yıldızlar, taraklar, sigm alar veya çem berlerle doldu rulmuştur. Bu hal Dipylon Y unan üslûbunu ilham etmiş olana h ayret v erecek d ereced e yakın olan bir b a rb a rca boşluk k o r kusu (h orror vacui) ’nu gösterm ektedir. Şu halde yü ksek v adilerde, hepsi de zaman itibariyle M ohenjo-daro m edeniyetini aşan, fa k a t ovada Am ri safhasında yaşam ağa devam edemeyen ve belki de mukaddem karakterler muhafaza eden, bir sıra m a halli b a rb a r kültürler görüyoruz. Koulli ve Mehi’de Su sa II nin naturalizm ası ile im tizaç etm iş o lsalar da, Su sa I keram ik sanatı ile bağlar Mussian v ey a Niniva’daki k a d a r aşikârd ır lar. D iğer istasyonlard a, polik.romi ve bazı m otifler C em det-N asr ile m ukayeseyi temin ed erler. B atı M akran’da Sh ah i-T u m p 49 m ezarlarında ve Nal vadisi iskân y erlerin d e50 batı ile olan bu tem aslar ço k daha iyi gösterilm işlerdir. S h a h i-T u m p , keram iğine b ak ılırsa Bülûcistan’ın diğer sitleri ve M o h e n jo -d a ro gibi aynı d evre ait h arabeleri bulunan bir höyüktür. Bu h arebelerd e, Su sa I v eya Sam arra ile uzaktan benzerlikler gösteren değil, fakat tamamen aynı olan bir kül türe ait m ezarlar kazılm ıştır. C esetler uzunlamasına v eya diz leri büyük olarak göm ülm üşlerdir. Ö lülerin yanında y assı b al talar, ve b ir keskin taraflı bakırd an bir b ıçak , albatrd an ta b ak lar, lapis - lazuliden inciler, düğme biçim i tipinde sert taş tan veya bakırd an mühürler ve bazan Su sa I a ’da olduğu gibi 49 M em . A rch . S u rv . tn d., 4 3 . 50 A ynı e se r, 3 5 .

İRAN V E S U R İY E

215

yuvalar şeklinde tertip edilen vazolar takımı bulunm aktadır. A çık geniş ta b ak lar (Levha X X X II), yüksek kâseler, küçük bodur çan ak lar (profil köşeli değildir, ve kulakçıklar yoktur) ve Su sa I a ’daki ovoid testiler, hepsi mevcuttur. Ü ç katlı b ir vazo nun muadili Su sa Il’de vardır. T a b a k lar ve hemen bodur bü tün kâseler gri b ir m addeden yapılm ışlar ve o kadar yüksek bir h ararette pişirilm işlerdir ki onlara dokunulduğu zaman por selen intibaı alınm aktadır. D iğer kaplar pem be ve astarsız bir keram ikten yapılm ışlardır. G erçek te bu, muhtelif tarzlard a pi şirilmiş olan aynı m addedir : H er ikisine de sam an karışıktır, astarı yoktur, ve bir tarafı pem be, d iğer tarafı gri v eya ortası gri ve yüzü pem be renkte m utavassıt keram ik p arçaların a te sa düf olunur. D iğer taraftan bu pem be keram ik tekn ik bakım ın dan Sam arra keram iğine benzer. Bu mevki ile Su sa I arasın d aki m ünasebetler, S iv a stik a ve Malta K aresi’ni ihtiva eden motiflerle sabit olmuştur. M utavassıt halkalar, Stein tarafından Helmund deltasında :>1 , rüzgârın aşındırdığı sitlerde toplan mış olan karakteristik keram ik parçaları, taştan vazo kırıkları ve bakırdan m ühürlerle elde edilmiş sayılabilinir. Elam ve A sur m ezarlıkları v asıtasiyle tanıdığım ız kültürün H indistan sınırlarına ulaştığını görüyoruz. Ş a y et m ezarlarla k asa b a arasın d aki m ünasebetler doğru dürüst tayin edilmiş iseler, Shahi-tum p m ezarlarının garpteki hakikî m uadillerinden binyıl sonra olm aları icab ed iy or. Bu kültür doğuya doğru yayıl m ıştır. F akat, izi A m ri’de görüldüğü üzere, D oğu ile B atı a ra sındaki eski m ünasebetleri açıklam ak için ço k g eç kalm ıştır. Nal 52 ve N undara r,H vadilerinde Bülûcistan’ın diğer taraflarınd a bulunanlardan ziyade, çok özelleşm iş, çok tekâmül etm iş bir medeniyetin izleri bulunm aktadır. Belli başlı sit olan ve Nal yakınınd a bulunan Sohr-dam bın her ne kadar evlerin taştan veya kerp içten h arabeleri iki h ektarlık bir sahayı k ap lar sa da şehirler arasın d a şöyle b öy le bir y er alabilir. İki tarz defin tesb it edilm iştir. V azolarla birlikte bazı kem iklerin ve kafanın bir arad a bulundukları kısm î gömme ve tuğladan m e zarlara tam göm m e, maden kullanılm ası ço k yaygın idi. Y a ssı 51 S te in , Innerm ost /I s ıa , L evh a 52 M em. A - c h . S u n 1, tnd. 35. 53 A ynı e s e r , 35.

C X III— C X IV .

216


b altalar uzun ve kuvvetlidirler. B ıçak lar Sum er’li tipe uygun durlar. Bir hançer İndus’taki hançerlere benzer, fakat îndus’un mızrak v ey a ok başları ve b ıçakları yoktur. Y a b a n öküzü tasvirleri, taştan halkalar, mermerden vazolar, fayan s kullanıl ması, kavkıdan bir bezek halkası, sert taştan iki konili uzun inciler ve isteatitten bir düğme-mühür Nal ve İndus medeniyeti arasınd aki yakınlıkları gösterirler. Bununla b eraber, kadın hey kelcikleri yoktur, mühür İndus üslûbunda hâkedilm iştir ve bakır dan başka bir mühür ve keza lapis-lazuli’nin nisbî çokluğu d aha ziyade Shahi-tum p’u hatırlatırlar. H erhalde, keram ik tam am en orijinaldir. Toprağın rengi yeşilim traktan penbem siye değişir ve bazen de krem renginde veya çok nadir olarak koyu kırmızı bir astar ile örtülüdür. K arakteristik şekiller kenarları kıvrılm ış kâseler, bodur ve kısa boyunlu vazolardır. V azolar kenarları siyahla çizilmiş ve içleri çok defa kırmızı, sarı, mavi ve yeşil ile örtülmüş motiflerle bezenm iştir. Bu sonuncu üç renk pişirmeden sonra tatb ik edil mişlerdir. F ak at kırmızı, çok defa A m ri’deki üzüm kırmızısının aynı olan kırmızı, birçok hallerde, tesb it edilmişe benziyor. D ekorasyon, genel olarak, panolara bölünmüş tektonik geniş m ıntakalar halinde tertip edilmiştir. Motifler bir ta raftan realist bir tarzda gösterilm iş ve fakat dekoratif bir kom pleks içinde birbirine uymak üzere ¡stilize edilmiş kap lanlar, b oğalar, b alık lar ve yap rak lara ait nefis tasvirleri ve d iğer taraftan jeom etrik motifleri ihtiva eder. Sigm a’lar, W ’ler, b atıd a alışılm ış olan taraklar ve meselâ girift çem berler ve Levha X X X I b ’dekl gibi noksan tekerrürlü motifler. Ş ek ille rin muhtelif parçaları muhtelif renklerle doldurulmuş olan bu tem aların im tizacı, İndus’a has olan üslûbu bile geçen nefis bir d ekorasyona m üncer olur. Bu üslûbun bir çok unsurları ve tekniği doğrudan doğruya Amri safhasından doğmuş olabilir. Yalnız B a l’daki ayni a s ta r ve aynı üzüm kırm ızısı rengini değil, fakat N al’in bazı mo tiflerini ve bilhassa ortası d aireli haç gibi çok serili bir motifi de buluyoruz. Bu suretle Nal kültürünün Amri kültürüne b en zeyen bir kültürden doğduğu ve M ohenjo-daro kültürüne p aralel olarak geliştiği neticesine varabiliriz. Bu hal herhalde Am ri veya ona benzer bir kültürün batıya doğru yayıldığını


217

g österecektir. Bülûcistan’daki istikşafım ız, bize, bu bölgenin, Cem det Nasr veya daha önceki bir devirde, D icle’den İndus’a kad ar uzanan sürekli b îr kültür bütününün bir p arçasın ı teşkil ettiğini gösterm ekted ir. Bununla b eraber bu bütünü tarif veya tecrid etm eğe maddi olarak yardım etmemiştir. D iğer taraftan, bu istikşaf, bu sürekliliği kesen bir mede niyet kom pleksi telâkkim izi aydm latm aya’da yardım etmiştir. M ezarlardan elde edilen deliller, çok tan Su sa ve Sam arra’da tesadüf etmiş olduğumuz bu kom pleksi teşkil eden unsurları daha iyi tasrih etm eye de yardım ediyorlar. K eram ikteki şek il ler ve özelleşm iş tekn ikler bilhassa y assı baltalar için maden kullanılm ası, sapan (fronde) ve topuz, taştan vazoların yapılm a sı, Siv astik a ve M alta haçının ritüel olarak kullanılm ası, lapislazuli’nin ve artistik, m ücerret bir üslûbun sevilm esi k arak teris tik noktalardır. Bütün bu vasıflar, F ra n k fo rt’un platolar m edeniyeti bütü nünde isbat edilm ediğine göre, bu suretle karakterlenm iş olan bu dalda yeni bir terim yapm ak, onu batı İran m edeniyeti d iye adlandırm ak gerektir. Bu m edeniyet, bir taraftan plato medeniyetinin E i-U beyd grupuna ve d iğer taraftan, Teli H alef’te tem sil edilmiş olan kuzey Su riy e kom pleksine nasıl b ağ la n m ak tad ır? Birinci grup ile olan ay rılık ları biraz yukarıda sayılm ış ve A rpachiyah belgeleri ile desteklenm iştir. Teli H alef grupu batı İran grupundan yalnızca şekiller, teknik v e bazı keram ik m otifleri ile değil fak at taştan m uskalar, “mühür,, gibi kullanılan bu mus k a la rın gravürü ile, ayrı m ajik sem bollerin seçilm esi, mimar lıkta aynı zam anda taş ve tuğlanın kullanılm ası v e cenaze ritlerindeki bazı özelliklere ayrılm aktadır. Bu üç kültür 1904 ’ te Pumpelley 54 tarafından T ü rk is tan’da A nav’da keşfedilm iş olan çok daha eski bir kültürün m üşterek bütün unsurlarını gösterm ekted irler. A nav’ın ilk sakinleri kerpiçten d ikdörtgen ev ler yapıyorlardı. Buğday ve ar payı ihtimal sulama usulü ile ek iy orlard ı. Şim diye kadar 54 P um pelly, E xplorations in T urk esta n , C arn eg ie In stitu te P u b lica tion s, 7 3 . P u m p elly ’nin jeolojik kronolojisi,

genel o larak ,

V e S ch m id t’in arkeolojik tarih i de şimdi itib ard a d eğild ir.

red d edilm iştir.

218


incelediklerim izden bam başka boyalı beyazım trak bir çanak çöm lek kullanıyorlardı. B a k ır ve kurşunu biliyorlardı. S e rt ta ş ları türkuvaz (v e belki de lapis - lazuli) dahil olm ak üzere in ciler yapm ak için delebiliyorlardı. F a k a t baltaların, taştan vazoların, h eykelcik, mühür veya m uskaların A nav’da bulunam adığı ve fakat uzun boynuzlu öküz, domuz, y ab an i koyun ve U rial denen koyunun ise bu iskân müddeti esnasında m ahalli olarak evcilleştirildikleri g ö rülüyor. Bununla beraber, menfi hükümlere varılacak kadar kazılar yeter dereced e geniş değildirler. Kırm ızı, siyah ve gri çanak çöm lek ile karakterlenm iş olan kom pleks herhalde Hin d istan ’a da ulaşm ıştır. G erçek te, bu kompleksin teknikleri Hin d istan ’da M ezopotam ya’ya nazaran d a uzun zaman yaşam ışlardır. Lâkin H indistan şahad eti diğer unsurlarını tayin etm eğe yardım etm iyor. Tü rkistan ’da da A nav II ve IH’te buna benzer b ir şeye tesad ü f olunur. Birincisinden gri veya cilâlı siyah (belki de torna ile yapılm ış) keram ikten ve pişirm e esnasında, ço k defa istenilerek alacalı yapılan, dem irli kırmızımtrak bir astar ile sıvanm ış vazolar elde edilmiştir. K eçi ve deve ehlileştirilmişti. Küçük piramidal başlı bakırdan iğneler, ve lapis-lazuli ve kornalinden gerd anlık daneleri bulunmuştur. A nav IN’te vazoların hepsi de torna ile yapılm ıştır. En bayağıları beyazım trak bir m addeden yapılm ış ve H isar İH, K appadokya ve G irit’teki eski Minoen kâselerine benzer ibikli kâselerdir. C ilâlı kırm ızı ve dezokside gri keram ikten kaplar ve bilh assa H isar Il’ninki gibi kadehler keza çokturlar. İndus tiplerine yaklaşan tek er lekli taşıt vasıtaları (bir arab a modeli ile tasvir edilmiştir), topraktan kadın heykelcikleri, taştan vazolar, bakırdan ve adi tunçtan hançerler, mızrak uçları ve b ıçak lar ve haç ve diğer alışılm ış, bilinen motiflerle süslenmiş kilden mühürler görülm üş tür. Bununla b era b er taştan ve üzerine bir kuş (griffon), b ir aslan ve bir de insan tasviri hâkedilmiş olan menşurun üslûbu daha çok G irit ve A nadolu’yu hatırlatır. K ronolojisi daha sağlam bir tem elden mahrum olan Anav kırmızı ve gri renkteki çanak çöm lek grubunun tayini husu. sunda bize hiçbir suretle yardım edem iyor. Bize yardım etm esi için, Dr. F ran k fo rt’un bu kom pleksin kaynak yurdu k a bul ettiği A nadolu’ya gözlerim izi çevirmemiz lâzımdır. D icle’den

219


E g e denizine kadar uzanan büyük plato kuşağı, g erçek te özel leşm iş bir kültürün yurdu olm ak için iyi seçilm iştir. Ne yazık ki Anadolu prehistoryasm ın ilk safhaları T u rov a 55 M ysie’de Y o r t a n 5fi ve L esb o s’ta Therm i 57 gibi batı sınırının en son hudut istasy on ları ile malûmdur ve bu istasyonlardan hiçbirisi nin de dördüncü binyılın sonundan çok ön ce iskân edilmediği g örü lü y or.* Bunlardan elde edilmiş olan neticeler, K ap ad okya’da A lişar höyüğü 58 ve V an yanında Şam ram altı ( Tilkitep e) ^sondajları ile, her zam an teyit edilmemek üzere, kontrol olünabilirler. Su riy e İran ’ın b ey az boyalı mahsullerinin aksine olarak bütün bölgenin en eski çan ak çöm leğinin kara ve kırmızı ol mak üzere tek renkli olduğuna dair elimizde delil vardır. 55 Bu m e seleler için bakınız : Childe Dawn, s . 53 sq. 56 A y n ı e se r. 57 A nnual o f B ritish Scho ol at A thens, X X X > sa- 1 — 52. 58 S ch m id t, «A n ato lia throu gh th e A g e s » , Oriental In stitute,o f C h i cago Communications, IX , 1931. 59 P Z , X I X , s . 29 7 sq. * S a y ın dostum P ro fe s ö r G ordon C h ild e’ın eserinin İngilizce aslından F ra n sız ca y a çevrildiği tarih 1935 y ılıd ır. Bu itib arla T ü rk iy e’de en aşağ ı 10 yıldanberi y ap ılm ış olan yeni p rehistorik ark eoloji ve an trop oloji a ra ş tırm a la rı

müellifin

bu eserin d e tab i-

a tiy le y e r b u lam ıy acağ ı için biz b u rad a A n ad o lu ’ ya ait en önem li a r a ş tır m alar hakkında k ısa ca m alû m at v erm eğ i fay d alı bulduk. Bugün A n ad o lu ’da tarih ö n cesi m ed en iyetlerin in eski ta ş m edeniyeti (p a le o litik ) ile b aşlad ığ ın ı a rtık kesin o larak biliyoruz. A n ad o lu ’da bu eski t a ş m edeniyetini m ezolitik adı verilen bir intikal m ed en iyeti ve onu da cilâlı

v e y a yeni t a ş

etm e k te d ir.

m ed en iyeti (neolitik ) ve kalkolitik m ed en iy et takip

Bu m ed en iy etlerd en

ça ğ ı m ed en iy etleri bugünkü klâsik

gelm ek ted ir.

so n ra tam b ak ır,

tu n ç

ve dem ir (H itit)

A nadolunun eski ta ş m ed en iy etlerin e ait

istasy o n larım ız, A n k a ra

civ arın d a E tiyok u şu , M a la ty a ’da

A d ıy a m a n , ve İs p a r ta ’d a Bozanönü m a ğ ra s ı, m ezolitik m ed en iy et için B u r d u r civ a rın d a B arad iz, Sam su n civ arın d a T ek eköy, neolitik m ed en iyet için M ersin (Y u m u k tep e), S iv as civ arın d a H afik ’tir . K alkolitik v e tam b ak ır m ed en iy etleri ile m ü teakip m ed en iy etler için A lacah ö y ü k (Y o z g a t), E tiyok u şu (A n k a ra ), A h latlıb el (A n k a ra ), K arao ğ lan (A n k a ra ), D ü n d artep e (S am su n ), K a ra s (E rzu ru m ) istasy o n ve höyüklerine iş a re t e d eceğ iz. Bu istasy o n lard ak i ç a lış m a la r Türk T arih Kurum unun yard ım ı ve him ayesi altın d a icra ed ilm işlerd ir. T ü rk iy e’deki bu son 10 yıl içindeki p reh isto rik A rk eo lo ji ve

A n trop o lo ji çalışm aların ın genel

ta b lo

ları D ok tor K . B itte l’in P raehistorische F o rs ch u n g in Kleinasien ve M . P fan n en stiel’in D ie A ltsteinzeitlichen K ulturen Anatoliens

(1 9 3 4 ) (1 9 4 2 )

2 20

D O Ğ U N U N P R E H tS T O R Y A S I

İlk siyah m ahsuller renklerini kilin içinde serb est bir halde bulunan köm ürden alm ışlardır. Bunun içindir ki bu keram iğe kömürlü adı takılm ıştır. F a k a t bu kömürlü keram ik d ah a baş langıçtan itibaren kırm ızım trak keram ik ile birlikte bulunmuş tur 60. Siyah kenarlı M ısır vazoları gibi iç tarafı ve ağız k e narı siyah, dış tarafı kırmızı iki renkli (b icolo re) vazolar birçok m ahallerde görülm üştür. B atı Anadolu şekilleri b akırd an veya su kabağın d an prototiplere d ayanırlar. En karakteristikleri ve k olaylıkla tanılanları ço k d efa bir g ag a ile nihayetlenen uzun boyunlu sürahilerdir ve çok iyi yapılm ış kulplu kadehler ve k â seler serisid ir. D ekorasyon “skeiom orfik,, tir. Bunlar, b ak ır dan kapların dikişlerini taklit eden kabartm a dam arlar, veya su kabaklarının taşınd ıkları, ottan iplerin tasvirleridirler. D ek o rasyon çizgilidir veya ince beyaz bir b o y a ile yapılm ıştır. En özel şekiller ve d ekorasyonların bu sananın batı ucuna inhisar ettiği görülüyor. B atı (A nadolu) için tesb it edilen diğer özellikler, hiç olm azsa duvar tem elleri ve M ezopotam ya’da ol duğu gibi kapı mili yuvaları için taş kullanılm ası, ilkönce sade bükülmüş başlı yahut da piramid veya koni biçim inde küçük düğm elerle nihayetlenen iğnelerin madenden yapılm ası ve Me rim de’ de olduğu gibi cilâlı taş g aletalard an yapılan taştan b altalar, armut biçimi topuzlar, kadın figürinlerinin imali ve küpler içine göm m edirler. B aşlan g ıçta taştan veya madenden yapılm ış delikli baltalar yoktur, fakat taştan sav aş b altaları batı A nadolu’d a 01 ve K ap p ad ok y a’d a 02 üçüncü binyıl esnasında e s e rle rin d i b ulun m ak tad ır. A n ad o lu ’nun

preh istorik A n trop o lo ji ve A rk e

olojisi bakım ından Türk a ra ş tırıcıla rın ın (Ş ev k et A ziz K ansu, K ılıç te n , Tahsin ö z g ü ç , H . K o şa y , R . O . A rık

M. Ş enyürek v. s ),

K ök

y ay ın ları

b ir ta ra fta n Türk T arih Kurum unun k azıların a ait rap o rların d a, d iğ er t a ra fta n ayni Kurum un yay ın lad ığı iki a y d a bir çıkan Belleten dergisin ^ de T ü rk Tarih K o ngresi zabıtlarında ve n ih ay et A n ka ra Ü niversitesi

D il ve Tarih - C o ğra fy a Fakültesi D ergisin d e , T ürk Antropoloji D ergisi A rkeologiya ve

ile Milli E ğitim B ak an lığı tarafın d an y ay ın lan an T ü rk E tno gra fya D ergisin d e b ulun m ak tad ır. ( Ş . A . K .)

60 D r. F ra n k f o rt’un siy ah keram iğin kırm ızı k eram ik ten önce

g eld i

ği düşüncesi Therm i k azılarıy le reddedilm işe b enzer ra p o r, aynı e s e r s. 18. 61 A nual o f British Sehool at A thens, X X X , sa. 1 — 52.

62 S chm idt, «A n ato lia throu gh the A g e s » , Oriental İnstitute o f C hi cago Com munications , IX , 1931.


221

m eydana çık arılırk en geyik boynuzlarından çek içler veya d e likli mızrak sapları D oğuda ta Şam ram altı’ya kadar bulunur la r 63. T aştan vazolar ve inciler A nadolu’da asla imal edilm e m işlerdir ve mühürler y a v a ş yav aş kabul olunm uşlardır64. G enel olarak, üçüncü binin oldukça ileri bir anına kadar, bütün A nadolu’da basit b ir köylü ekonomisinin hüküm sürdüğü anlaşılıyor. K öylerin, ticaret her ne k ad ar ço k erkend en geliş miş ise de, kendi yağları ile kavruldukları görülüyor. Endüstri tipleri o k ad ar sağlam yerleşm işlerdi ki, tesiri silahlandırm ayı d e ğiştirm iş olan ço k daha yü ksek bir m edeniyetin sadm esine bile m ukavem et edebildiler. Süm er tesiri m addî donatım ın az müte kâmil d iğer taraflarına da sirayet etm iş ve m üteakip bahiste g ö rü leceği üzere tesiri ruhî h ayatta bile kendisini gösterm iştir. Bugün, keram ik dışında A nadolu’nun doğu kom şularına yaptığı yardım ların neler olduğunu tasrih etm ek güçtür. M ese lâ, Uruk ve Anadolu arasınd aki keram ik benzerlikleri bile tam olm aktan uzaktırlar. G erçek te, A nadolu’nun arkayik çanak çöm leği bütün M ezopotam ya mahsulünden çok M ısır’ın Merim de ve Am rati keram iğine o k ad ar y aklaşıyor ki, kuzey A frika ile Anadolu arasında ço k eski m ünasebetler faraziyesini ciddi olarak nazarı dikk ate alm ak lâzımdır. D iğer taraftan M ezopo tam ya ve A nadolu’ya m üşterek olan keram ik tekniği nisbeten basit ve ilkeldir. H akikaten özelleşmiş bir avadanlık tahmin e t tiren gri keram ik A nadolu’da “Minyan keram iği,, v asıtasiy le, ancak üçüncü binin tam sonunda yani Uruk v eya Mohenjod aro’daki zuhurundan bir kaç yüz yıl sonra m eydana çıkar. Şekillerde, benzerlikler, A nav IU’ten ve H isar lll’ten iti baren doğu Anadolu ve Suriye yoluyla K appad okya ve G irit’e kad ar yanı ibikli testi yardım ı i l e 6, yeniden tesb it olunabilirler. F a k at bu seride doğu örnekleri daha doğru dü rüst tarihlenm em işlerdir ve G irit’te bile, yüksek d ereced e özel leşm esine rağm en bu tip, beşyüz yıl veya daha fazla bir müd d et itibar görm üştür. 63 P Z , X IX , s . 297 sq. 64 A nnual o f B ritish School at Athetıs, X X X • 1-52. 65 F ra n k fo rt, A rc h . and Sa m , Problem , s, 5 9 -6 2 S a m a rr a ’nın kadeh biçim indeki v azo ları malûm olduktan so n ra, k ad eh leri aynı kom pleks kül tü r b irü ğ ) içine sokm ak ta rtışm a y ı m ucip gö rü lm ek ted ir.

O N UN CU BÖ LÜM

YAYILMANIN MEKANİZMASI Bu eserde, insan m edeniyeti tarihinde iki büyük devrimin vukua geldiği tesb it edilmiştir. İnsan bir taraftan besinini aram ağa m ecbur olduğu m erhaleden, besinini yaratm ağa m uktedir olduğu m erhaleye geçm iştir ve diğer tararaftan, endüstri v e ticarete dayanan bir şehir ekonom isinin doğduğuna şahir olduk. B ö lüm 11’de, bu devrim lerin ilkinden önceki doğu dünyası hakkın da genel bir görü ş verm eye çalıştık. Bu dünya avcı ve balıkçı münferid topluluklardan teşek kül etm ekle b eraber, birbirleriyle tem asa geçebiliyorlard ı. B irin ci devrim den sonra, arkeolojik b elgeler bize, bu avcı v e b alık çı toplulukları büyük n e hirlerin yakınında, vadiler boyunca, göllerin ve küçük göllerin kıyılarında delta batak lık ları arasında, m üstakar, yerleşik kasab a veya köylerd e yaşayan çiftçilerin takip ey le diğini g österiy orlar. Bu tablo tamam değildir. Muhtelif köyler münferit birlikler değildirler. K aynaklarını lokalize etm ek müm kün olan malzemenin dağılışı, hem en başlan gıçtan itibaren, muazzam sahalar arasın d a irtibat ve m ünasebetlerin vukua g el miş olduklarını isbat etm ektedir. Fayum gölü kolonları, çoktan, K ızıldeniz’in ve A kdeniz’in kavkılarını alıyorlardı. O bsidiyen (ihtim al doğu A nadolu’dan çık an) Süm er’de El-U beyd sakinleri tarafından kullanılıyordu. Lapis-lazuli Su sa ve Sam arra’nın en eski m ezarlarında bulunmuştur. M ısır’a “gerzeen,, devrinde T ü rk istan ’a A nav II devrinde ve Bülûcistan’a ise in celeyebil diğimiz nisbette erken ulaşm ıştır. M ajik veya faydalı değeri olan m addelerin uzun m esa felerden çok erkenden intikali yanında komşu b ö lg eler arasın daki m ünasebetler o k ad ar sıkı idiler ki, vazolar bile m üba dele edilm iştir. Suriye keram ik parçaları D icle üzerindeki Sam arra’da ço k erkenden bulunmuşlardır. Buna karşılık aynı devrin A su r’lu çan ak çöm leği de T eli H alef’e ulaşıyordu. Bölüm IX da, bu m ünasebetlerin mekanizması hakkınd a m eselâ bugünkü hayat tarzlarından, transhüm ans’tan veya y er

Y A Y IL M A N IN M E K A N İZ M A SI

223

leşik toplulukların dışında çoban veya avcıların bulunması gibi hallerden elde edilen neticelere d ayan arak bazı izahlarda bulunduk. A vcılar bahsinde, arkeolojinin doğrudan doğruya çok sayıd a deliller temin etmesini beklem em elidir. F ak at bu boşluk feraziyeyi cerhetm ez. V e h atta ikinci devrim den önce bu insanlardan bazıları kendilerini nakil v e ticaret işine h as retm enin iyi ve kazançlı olduğuna hükm etm işlerdir. Modern A frik a ’da ço k m ütevazi bir ekonom ik plân üzerinde m ütehas sıs olmuş tü ccarlara tesad ü f olunur. İkinci devrim , M ısır’da, B abilonya’da ve H indistan’da vukua geldiği zaman muhit işte bu halde idi. Şay et ikinci devrimin etkilerini incelersek, birinci devrimin intişarını daha iyi anlıyacağız. M enşeinin tem elinde, M ısır’da ve B ab ilo n y a’da görülen ve bir kıral veya bir ruhban sınıfının elleri altında, ilkönce besin m addesi olm ak üzere bir servet fazlasının toplanması gibi ekonom ik şartları tahmin etm ek gerektir. Bu fazlanın bir kısm ı, doğrudan doğruya besin m addesi m üstahsilleri olm a yan ziraat erbabın ı, tüccarları ve askerleri idare etm ek için topluluğun içind e sa rf olunuyor ve yahut da ham m addelerle m übadele için ihraç ediliyordu. Büyük B ritan ya’nın endüstri devrim inde olduğu gibi bu suretle doğan yeni h ay at şartlan bir işçi sınıfının çoğalm asına m üncer oluyordu. Bu şartlar a ltın d a , iş istem ek hususunda halkın çok fâzla sayıda bulun muş ve g öçe m ecbur kalm ış olm ası da mümkündür. Genişleme, yayılm a vetiresini hızlandırm aya kâfi gelir. Ham m addeler için yeni ihtiyaçlar yayılm anın (d iffu sio n ) revşi ve hatta m ekanizm ası üzerine bile çok daha derinden tesir icra ederler. Mısır, Sümer ve İndus şehirleri, tapınakların, mezarların ve umumî binaların d ekorasyonu ve ihtiyaçları için olduğu kad ar zanaat erbabın ın ve askerlerin donatım ı için, çok m iktarda tahta, yapı taşı ve m aden cevheri, baharat ve kıym etli taşlar aram ak durumuna gelm işlerdi. Y an i endüstri şehirleri birinci devrimde doğmuş olan köylü toplulukları dün yası ile çok daha sıkı m ünasebetlere girm ek zorunda idiler. Bu yeni talebi tatmin ederken, çiftçi veya avcı bazı fakir toplulukların önüne yeni fırsatlar, yeni yaşam a şartları çıkıyor ve mahallî nüfuzun çoğalm asını mucip oluyorlardı. M ısır’ın tah

224


taya ihtiyacı olduğu içindir ki B y b lo s bir şehir haline gelmiştir. M ısır’lılarla G iblit’ler 1 arasındaki m ünasebetlerin tamamen d o stça olduğu anlaşılıyor. M ısır’lılar kendilerini, F a tih ’ler, isti lâcılar gibi değil, tü ccar gibi tanıtıyorlar, alb âtr’dan v a zolar, bezekler, bozulacak tica ret eşyası getiriyorlar ve m uka bilinde Lübnan’ın sedir ağacı tahtalarını alıyorlardı. Bazıları da ihtimal burada yerleşiyorlar veya hiç olmazsa, uzun müddet ikam et e d iy o rla r d ı. G ib lit’lere M ısır’ın hiyeroglif yazısını öğ retiy o rlar ve tanrılarınd an bazılarının kültünü sokuyorlardı. H atta M ısır’lı heykeltraşların m ahalli tapm ak için kabartm alar yapmak üzere geldikleri de olmuştur. Bu suretle B y b lo s’ta ma d enler ve nadir taşlar isteyen endüstri ve ticaret hayatı için yeni bir merkez olmuştur. Bu ihtiyaçların tatmini yeni bir inti şar merkezinin doğm asına sebep oluyordu. Bu suretle yaratılan yeni m edeniyet yerli unsurları muhafaza ediyor ve M ısır’lı te lâkk ilere bilhassa A sya'lı olan unsurlar sokuyordu. M ısır’lılar tarafından bezenm iş olan bir tapınağın altına M ısır’lı düşünce lere yabancı ve fakat tipik olarak B ab ilo n ya’lı bir âdete uyula rak bir temel deposu konmuştur. G irit’te şehir medeniyetinin erkenden m eydana çıkm ası, herhalde aynı soydan etkilerden ileri gelm iştir. Bu halde, Mısır ’lı ve A sy a ’lı kolonlar “neolitik,, bir kültürün istihalesine yardım etmiş olacaklard ır. Aynı soydan bir olay, A nadolu’da, B asra körfezi kıyılarında ve daha uzakta doğu istikâm etinde de vukua gelişm iş olabilir. K appad okya’da, S a rg o n ’un sefer lerinden önce bile, görünüşte A su r’lu veya B ab ilo n ya’lı tü ccar ların M ezopotam ya ile m aden ticareti yapan bir koloni tesis ettiklerini biliyoruz 2. Bununla beraber, köylüler daima uysal değildirler. İlk Firavunlar arazilerinde altın m adenleri bulunan “sefil Nubiy alıları cezalandırdıklarını,, iftiharla sö ylerler 3. S in ai’deki bakır m adenlerindeki sefer heyetlerini him aye için ordular gön d eri yorlard ı; bunlar, kayalard a bed ev i’yi “cezalandırm ak,, üzere olan halleriyle tasv ir edilm işlerdir. Süm er medeniyetinin doğuşu m eselesini incelediğimiz zaman, ordunun m üdahalesinin, Su riye’li 1 M ontet, Byblos et l'E g y p te s . 272. 2 S m ith , E a rly H istory o f A ssyrio s. 83. 3 M o re t, D es Clans au x E m pires.

225


ve E lam ’lıların y eter d ereced e odun veya m aden tem ininden gösterd ikleri nefreti bertaraf etm ek için g erekli olabileceğini görm üştük. F a k a t ask erî tecavüzü, ekonom ik nüfuzun ne v a kit takip eylediğini kestirm ek karan lık kalm aktadır. S a rg o n ’un savaşların d a ekonom ik âmil inkâr edilemez ve her vakada S a rg o n ’un san cağı, sulhçu kerv an ların çizmiş oldukları yolu takip ediyordu. K a p p ad o k y a’ya ordu çoktan yerleşm iş olan tüccarların taleb in e cev ap verm ek için gitm iştir. Y azıtları “güm üş dağlarından,, ve “sedir orm anlarından,, b ahsederler.Sonrak i m etinler onun savaşlariyle, maden cevherleri üzerine yapılan b ir incelem eye g ö re O m an d iyarın d a bulunan ve diorit ve b a kır bakım ından bir m erkez olan Magan ve belki de A kdeniz dünyasında bulunan bir “K alay memleketi,, arasında da bir m ünasebet tesis ediyorlar. Em peryalist ticaretin neticeleri bir d ereceye kad ar, çok dah a sulhçu bir ticaretin neticeleri ile m üterafık olabiliyordu. Sarg o n , kendisinden sonra gelenler ve belki de selefleri, A su r’da şehir hayatının doğm asında, şehirlerin kurulm asında, kendi y ağları ile kavrulan toplulukların endüstri v e ticaret m erkezleri haline inkılâp etm esinde büyü kçe b ir sorumluluk sa hibidirler. N iniva’da S a r g o n ’un torunu olan M anisptousou, her halde lokal bir tapm ağın yerine geçm ek üzre b ir İsh tar tapm ağı inşa ettirm iştir. A su r’da İshtar tapınağının tesisi çok eski bir Sum er’li fatihin eseri olm alıdır. M ezopotam ya’da, tapm ağın daima, servetlerin toplandığı ve end üstri’nin geliştiği bir merkez olduğunu unutmıyalım. İshtar tapınaklarını inşa etm ek ve beze m ek olayı, bir servet fazlasının kul edilmiş, berektli bir işçi sınıfının beslenm esi için sarfolunduğunu gösterm ektedir. Bu hal aynı zam anda daha ço k bakır, daha ço k tahta ve lapis-lazuli’ye ih tiyaç duyuruyordu. Bu suretle yeni siteler de kendiliklerinden B y b lo s’ta olduğu gibi, nufusu ve ihtiyaçları çoğalan intişar m erkezleri haline inkılâp ed iyorlardı. M üteakiben, bu -şehirler tabiatiy le B a b ilo n y a ’lı tiran ’lara karşı b irer isyan ocağ ı ve nihayet, ih tirasları ço k daha geniş bir m ikyasta ve daha çok y ak ıcı, lüzumsuz iç harplerini B abilonya şehirlerinde körükleyen devlet m erkezleri halini aldılar. D oğdukları şehri bir im parator luğun devlet m erkezi seviyesine çıkaran bütün fatihler im para torluklarını, vergi top lay an ve belki de yarattığın d an çok serP r e h is t o r y a , F .

15

226


veti harap eden veya toplayam ayan bir m akine gibi görü yorlardı. En sonunda, ikinci devrimin harp hadiseleri g öçlere sebep oldular. Güney G irit’teki eski minoen m edeniyetinde M ısır ilhamı o kadar derin ve geniştir ki, bunu ancak Merimd e’lilere ak rab a olabilen G irit neolitikleri arasın a Mısırlı hakiki bir koloninin yerleşm esi izah edebilir. E v a n s 4 M enes’in istilâsı önünde kaçan D elta halkının A daya sığındıkları faraziyesini ileri sürmüştür. Bunun gibi üçüncü binde erkenden, K iklad ’larda, balık işareti sallandıran gemi tasvirlerine tesadüf ediyoruz. A yn ı işraet, gerzeen vazoları üzerinde tasvir edilmiş olan D elta kayıklarına da dikilmişti. F akat bu işaret Nil’de tarihin başlangıcından ön ce kaybolm uştur. O halde E ge gemileri, k orsan veya tü ccar, adalarda yerleşen diğer D elta m ültecilerine ait olabilirlerdi. A ynı zam anda adalardaki ve (belki de daha sonra) K ıb rıs’tak i kolonlar bilhassa şehir medeniyetinin birinci ve ikinci m erkezlerinde büyüyüp giden ih tiyaçlara cevap verm ek için hayatlarını kazanm ak ümidinde olan A sy a ’lılar idiler. G irit’te bile bu A sy a ’lı unsur hâkim idi. T icaret, fetih ve g ö ç gibi vetirelerin kültürün intişarını hakikaten nasıl temin eylediklerini ve kültürün hakiki gelişm e tarzını gösterm ek için, müşahhas örneklerle b ir istitrat yapmak enteresan olacaktır. B y b lo s’taki yazı tipik bir v a k a d ır5. G iblit’ler tarafından kabul edilen yazı, ilk firavunlar zamanında yapılm ış, b ilh assa M ısır’lı olan hiyeroglifler sistemi idi. G iblit’ler onların sırlarına fevkalâde bir su rette alıştılar. F akat sistemi ıslah etm eği asla tecrübe etm ediler. M ısır’da yazının şekli çağlar boyunca değişti. B y b lo s’un hiyeroglif yazısı hemen bin y ıla yakın bir zaman eski im paratorluğun bütün eskiliklerini muhafaza etti. Ü ştüvane (silindir) B abilonya’dan itibaren intişarı g ö ste r m eğe yardım edebilir. Üstüvane Uruk devrinde icad edilmiş ve A su r’a, S u riy e’ye ve K ap p ad ok y a’ya yayılm ıştır. Bu sonuncu b ölged e bu unsurların sokulm ası herhalde S arg o n tarafından him aye görm üş ve barbarların arasın d a yerleşm iş olan bu 4 E v a n s, Palace o f Minos, II. s. 22. sq. ° M ontet, adı g eçen e s e r , s. 67.


227

tüccarların atalarına aittir. O halde m ahallî ilk mühür kazıyı cılar pre-sargonid bir geleneği takip ed iyorlardı. Üçüncü binin sonunda, K appad okya tabletleri bize, “doğrudan doğruya Süm er’den iştikak eden ve fakat aynı devirde Süm er -A k kad ’daki Süm er sanatından daha az değişm iş bir san at,,’ı gösterir'*. M eselâ, U r kıral m ezarları devrinde rev açta bir konu olan ve sonra M ezopotam ya’da moda olm aktan çıkan, fakat b arb ar bir tarzda yapılan ve Su m er’li olm ayan bazı unsuriarla imtizaç eden Sym posion, K appadokya’da yaşam ağa devam etm iştir. İlk M ısır’lı üstüvanelerin C em det N asr devri Babilonya üslûbunu tasvir ettiklerine, fakat ilk sülâle zamanında muamelenin tam am en nilotikleşm iş olduğununa, tezadı gösterm ek bakım ından işaret ediyoruz. B y b lo s’ta hieroglif yazının ve K appad okya’da glip tik’in tarihine ait bu örn ekler, yalnız intişarın inkâr edilmez delil lerini teşkil ettiklerinden değil, fakat aynı zamanda, taşra bölgelerinin arkayizan tem ayülü gibi prehistorik usulde çok önem li bir ilkeyi aydınlatm ak bakım ından da faydalıdırlar. Bir düşünce veya bir teknik alınm ıştır. F ak at bunu alanlar onu icad ed enler kad ar çabu k ça geliştirm eye m uktedir d eğil dirler. Sum erli madenî şekillerin yayılm ası ile yine aynı ilkeler ve keza savaş tesirleri tesb it edilm ektedir. Bahis konusu olan tipler ve bilhassa sapı delikli balta, yalnız b ir sah ay a münha sır kalm ak şartı ile üçüncü binin başlangıcında, büyük bir rağ b ete mazhar olurlar. Sapı delikli b a ltalara Elam ’dâ, Luristan ’da, A sur’da, doğu A nadolu’da ve Su riy e’de ve hançerlere batı istikam etinde ihtimal K appadokya v asıtasiyle intikal ed e rek, T u rov a’y a kadar tesad ü f ediyoruz. Bunların, L uristan ’da 7 bulunan eşya, Su riy e’deki ü stü v an e-m ü h ü rler8 ile iştiraki bütün serinin B abilonya menşeini teyid etm ektedir. Mey dana çıktıkları saha, genel olarak , S a r g o n ’un seferleri nin istikam eti ile uygun düşm ektedir. Bu d evirde madenin son d ereced e ço k kullanılm asının, Süm er ve A kkad saldırm ala rına karşı bir tepkiden mülhem olmuş olm ası ço k muhtemeldir. Bu 6 C o n ten au , Manuel, III, s. 1161. 7 Illustrated London N ew s, 29 O cto b re 1932. * L . A A A , V I. s. 90.

228


hadiselerden ço k zam an ön ce m aden A su r ve Su riye’de bilini yorsa da,kullanılm ası çok mahdut idi. T eli H alef sakinlerinin kolay lıkla ve ucuzca elde ettikleri obsidiyen ve taşla iktifa ettikleri anlaşılıyordu. A su r’da T ep e G av ra’da Niniva 111 v e y a IV dev rinde zengin hem şerilerin m ezarları biliniyor. Bu m ezarlarda altın ve lapis-lazuliden bezekler bulunduğu halde b akırd an bezekler bulunmamıştır. Müreffeh insanlar bile, obsidiyen , taş ve kem ikten âletlerini kâfi görüyorlardı. Bu malzeme aynı su retle donanm ış kom şulara karşı kullanılan silâhları yapm ağa kâfi geliyordu. Madenden m iğferler ve m adenden silâhlar taşıyan B abilonya ordularına karşı koym ak için, çok daha te sirli birşey bulm ak g erek ti. Y erliler yeni silâhı kabul etm eğe ve maden işlem eğe cid diyetle koyulm ağa m ecbur kald ılar. T ecrü b eli sanat erb ab ı, ya savaşta veya kervanlard an alınan m ahpuslar veya Babilonya esaretinden kaçan ve orad a zorla m adenciliğe alıştırılm ış olan esir v atan d aşlar arasından seçiliyorlardı. Silâh yapm ak için maden kabul edildikten sonra ( bu tenbih bir k ere olduktan sonra madenin kullanılm ası artık yalnız silâhlara inhisar etm iyordu) yeni yeni en düstri m erkezlerinin yeni intişar ocaklarının iskân yerleri husule geliyordu. E skid en lüks eşyası m üstesna, ham m adde lerle yetinen A sur ve Suriye halkları da, muntazam b ir kul lanma için m adene ih tiyaç duyuyorlardı. O nların isteklerine cev ap v erm ek için bir şehir ve endüstri h ayatın ı kabule çok defa m ecbur kalıyorlard ı. Bizzat M ısır’ın, Sü m er’in ve H in d istan ’ın talebin d en hasıl olan bu ikinci d ereced ek i m erkezlerde malzeme araştırm ası için ço k daha v asi b ir sah ayı g erekli kılan yeni ihtiyaçlar doğu ruyorlardı. Bülûcistan, Elam , Asur, Suriye ve G irit birinci d ereced eki m erkezlerin rollerini tekrarlıyarak E g e ad aları gibi üçüncü d ereced ek i m erkezlerin doğm asına sebep oldular. E n düstri ve ticarete dayanan muntazam bir ekonomi, çiftçilik ve b alık çılığ a dayanan ve kendi yağı ile kavrulan bir m edeniye tin yerini aldığı vakit, kültürün yayılm ası, daim a artan bir çabuklukla husule geliyordu. Maden bahsinde, eski kayn akla rın sathî küçük dam arlar olabileceklerini hatırlatm ak lâzımdır. Büyük d erinlikte lağam tekniği ve buradan elde edilen yan

Y A Y IL M A N IN M EK A N İZ M A SI

229

mam ış maden cevherlerinin izabesi, şüphesiz daha iptidai b ir şe kilde idi. G elişen şiddetli ihtiyaçlar sath î dam arları süratle tüke tiyorlard ı. O halde m aden aram asını teşkilâtlandırm ak g ere k i yordu. A ynı m ülâhaza tabiatiyle, nadir ve kıym etli taşlara da kabili tatb ik tir ki, bunlar da güzelliklerinden ço k m ajik hassaları için ra ğ b et görü yorlar ve cenaze ritlerinde ve ib ad et ser vislerinde ço k lüzumlu addolunuyorlardı. Y ayılm anın bu tesirleri, bununla b eraber, ilerlem enin daima kay n ağ ı olm am ışıtır. Sargon id devirde önce Süm er’ ler, tunç yapm ak için yeter d ereced e kalay alıyorlardı. S a r gonid devirden itibaren, halita nadirleşti, o kadar ki, saf b akırd an dövülmüş fen a b altalar, dökülmüş tunçtan baltaların yerin e geçm işlerdir. B elki de bu maddenin istihsalindeki inkıta, em peryalist sald ırm aya karşı bir tepkiden m ütevellittir. İnhisarcı nasyonalizm kurbanları arasında, tribal bir tesa nüt ruhu, teşkilâtlı b ir mukavemet tevlit etm iş o la b ilir9 ; b el ki de H indistan ve M ezopotam ya arasındaki m ünasebetlerin kesilm esi, m utavassıt bölgelerin aynı bir tepkisi neticesi olmuş tur. V e tabiatiyle, barbarların m ukavem eti, zekâ ve maddi kayn aklarla d esteklendiği zaman, bazı anlarda m edenilerin saldırışına karşı muzaffer olabilir. Süm er tarihi, Guti v e Mari’lerin esaretine girm ek gibi durgunluk devirleri ile kesilm iştir. İkinci devrim den sonra icad ve keşiflerin yayılm asına yardım eden m ekanizm aların rasy onel bir tablosunu, yukarıda ki izahların çizdiğini zannediyorum . Bunlar keza A vrupaya da tatb ik olunabilir. F ak at, yayılm anın en eski m erhalesini m eselâ, İsa’dan ön ce 3000 yılda Mısır, Süm er ve Hint arasın d a m ev cut olan m ünasebetleri izah etm ezler. H atta m adenciliği ele alalım . Bu devirde, M ısır Süm er ve Hint m ektepleri tamamen ayrı idiler. M eselâ baltalar, keserler, b ıçaklar, hançerler ve pensler gibi b asit eşyanın a y rı şekilleri vardı. M ısır’lı ve Su m er’li tipler G irit’e ulaşm ışlardır. H int’li tipler Bülûcistan arasınd an g eçerek yayılm ışlar ve A nava, ulaşm ışlardır. Sum erli tipler m utavassıt bölged e hâkim dirler. Nil, F ırat ve tndus arasınd aki altta bulunan m üşterek b ağ izah edilm eden kalıyor. M ısır’lı ve Su m er’li gelen ekler, belki de, C em d et N asr devrinde 9 C f. S m ith, O p . C it. s. 5 0.

230


ayrılm aya başlıyorlar. Hint ve Süm er arasınd aki bağlılık, her iki bölged e kullanılan ve fakat daha Mısır’da kullanılm ıyan tuncun icadına kadar devam etmişe benzeyor. Ş a y e t İndus ile Nil arasınd aki m adencilik bilgilerinin ilk intişarı yukarda tahlil edilen ikinci intişarın aynı tarzda izah olunabilirse, İndus havzası, makul tek m erkez olarak ortaya çıkar. F a k a t ihtimal, diğer b ir m ekanizm ayı h esab a katm ak lâzım gelm ektedir. “Mühür„lerde aynı bir problem ortaya koyuyorlar. Mühür telâkkisinin yayılmış olduğuna hiç şüphe yoktur. Çünkü ıpühür -d am galar sürekli, fakat mahdut bir saha üzerinde dağılm ışlar dır. Y ayılm a, ikinci devrimin Süm er veya M ısır’da vukuundan ön ce başlam ıştır. En eski tarihli silindirler, muhtemel olarak Su sa I a’ya aittirler. F a k a t bazı A sur nümuneleri b elki de o kad ar eskid irler ve bu teknik keza, U ruk’ta da hemen kendisini g ö s terir. Hind’te, arkeolojik tarihin başlangıcından ön ce teessü s etm iştir. M ısır’da dam galar, üstüvanelerle b eraber proto-dinastik zam anlarda m eydana çık arlar.G irit’t e , 10 düşünce takriben İsa ’dan ön ce 3000 yılda kök tu tar ve ihtimal, yu karıda söylediğimiz gibi, ticarî gelişm e ile birlikte vukua gelen A sy a ’lı kolonizasy o n ’dan doğar. Bu telâkkinin Anadolu’da yayılm ası aynı vetiriye b ağ lan a bilir. Turova ve L esb o s’ta 11 örneklerin üçüncü binin son y a rı sını tarihledikleri. görülüyor ki, bu devirde Süm er h ançerleri ç o k tan A nadolu’nun batı kıyılarına ulaşm ışlardı. F ak at T e sa ly a ’d a 12 bazı münferit örneklerin daha önce olm aları mümkündür. Bu nunla b era b er çok daha eski devirlerde bütün şark dünyasın da ta Hinde kadar yab ancı olm ıyan m ajik jeom etrik m otiflerle süslenm iş olduklarından, A sy a ’lı seriferden doğmuş olm alarını m ünakaşa mümkündür. O rta A vrupada bile, aynı ailenin nihai depolarını teşkil ettiklerinde şüphe olm ayan kilden bazı mühür ler keşfolunmuştur. Bu mühürler incelendiği zaman akılda iki n oktayı tutmak lâzım dır. B a şla n g ıçta bunlar, ihtim al tılsım idiler. Şim alî Suriyede ve “gerzeen,, M ısır’da olduğu gibi, inciyi m ajik sem bol ha 10 B ilh assa balcınız : M atz, D ie frü h k re iis c h e S ieg el. 11 Brit. School, A th. A n n . , X X X . s . 3 8 . 12 W a c e ve Th om p son. Prehistoric T hessaly , s . 149. M atz. adı g e çen e se r, L evh a X X V I.

Y A Y IL M A N IN M EK A N İZ M A SI

231

linde y on tacak y erd e (muska), sem bol, onun yüzüne hâkediliyordu. H erhalde sonrad an bu incinin mühür gibi kullanıldığın da şüphe yoktur. Bu âd et Hind’te tesbit edilmemiştir. G irit’te, k eza B ab ilo n ya’da Elam ’da, Suriye ve M ısır’da tesb it olunmuş tur. Buna mukabil ne T u ıo v a ’da ve ne de A vrupa’da muhak k ak olarak b öy le değildir. İkinci nokta olarak, bu tılsım ların kop ya edilmeleri kolaydı. T u rov a ve k ıta A vrupa’sında ve T ü rk istan ’da A nav’daki bir ço k örnekler kilden yapılm ışlardır. Bu taklitleri yapm ak için, işçilerin gözleri önünde taştan orijinal bir mührün bulunması kâfi idi. Bu iş maden işçiliğinde olduğu gibi, baştan bir alışmayı g erekli kılm ıyordu. T aştan bir mühür yapm ak için, burgu ve kalem işlerine alışm ak belki de zarurî olan tek şeydi. Mühür leri mükemmel bir şekild e yapım ış olan G irit’lilerin, alınmış v ey a çalınm ış örn ekleri taklit ettiklerini tasavvu r etm ek g ü ç tür. F ak at heyeti umumiyesi ile m ütalea edilirse, mührün tic a rete VII. bölümde atfettiğim iz özel manada olmak üzere, ticaret v asıtası ile yayılm ış olm ası muhtemeldir. T ek erlek li taşıt vaşıtalarında göçün büyük bir rol oyna mış olm ası lâzımdır.- Bu tekniğin tesirleri mutlak surette inkı lâpçıdırlar. T ek erlek li bir araba, yalnızca nakil ve ticareti ço k kolaylaştırm akla kalmaz, fakat aynı zamanda sahiplerinin h areket im kânjarını çoğ altır. G erçek te nomadizmanın yeni bir cinsine sebep olur. A rab alarla ham allara, eşeklere ve hatta develere yüklem ek gü ç olan eşya yüklerini (çan ak çöm lek dahil) nakletm ek kabildir. İsa’dan önce dördüncü binin sonundan çok evvel, tek er lekli a ra b a la r îndus’tan ta Akdeniz kıyılarına k ad ar kulla nılıyordu. O ndan sonra, bunlar G irit’e ulaştılar fakat bu usul M ısır’da takriben tsadan önce 1700 ’de A sy a ’lı H yksos’lar tarafından kabul ettirildikten sonra benim sendi. İcadın yayıl mış olduğunda hiç şüphe yoktur. En eski Süm er anıtlarında tasvir edilm iş olan özel tipteki tekerleklerin, bugün bile Hind arab aların d a bulunanlarla olan tam benzerliği buna en kesin bir delildir. A ynı d evirde yani üçüncü binin başlangıcında G irit, A sur, B abilonya, T ü rkistan v e Hind m odellerinde, taşıt vasıtalarının inşasın d aki bütün ayrılıklar m eydana çıkar. A n cak bu taşıt vaşıtalarının, yani tekerlekli arabaların ilkesi bu

232


m uhtelif m erkezlerde uzun zamandan b eri malûm olm ası mahallî farklaşm anın sebebini teşkil edebilir. Ç öm lekçi tornasını da, görünüşte, arab aya bağlam ak lâzım dır. E rek, A nav ve M ohenjo-daro’da bu aynı icadın iki tasviri b elki de aynı zam anda görülm üştür. F a k a t G irit’te ve kuzey Su riy e’de tekerlekli ara b a ihtimal ki çöm lekçi tornasından önce benim senm iştir. Halbuki M ısır’da iki icat arasındaki bu m üna sebet ters idi. Şu halde birinci devrimin doğduğu köy dünyası çoktan , ikinci devrim vukua ^gelmeden ön ce, bir yayılm a tiyatrosu idi. Nil’den ta İndus’a kad ar sürekli bir halde bir avcılar ve b alık çılar zincirinin, kendiliğinden ve kendi teşebbüsü ile aynı türden n eb atları ekm eye, k ap lar yapm aya ve eğirm eye ve dokum aya başlam asını tasavvu r etm ek hayalî birşey olacak. Bu b ilh assa, gıdalarını aram akla yetinenlerin ilk m uakkipleri arasın d ak i m ünasebetlerin sıkılığı şimdi daha iyi anlaşıldığın dan daha da m anasızlaşacaktır. B irin ci inkilâba bağlı olan fikirler, ya b ir kolonizatör hareket veya uzun, sürekli ve te kerrür eden sıkı m ünasebetler sayesin d e de yayılm ış, d ağ ıl m ışlardır. Basit m ünasebetlerin ve göçün m ütekabil olarak oynadık la rı rolü tayin edebilir miyiz ? Eski bir g ö ç IV. bölüm de etrafı ile anlatılm ıştır. Doğu İran kültürünü taşıyanlar,- belki de Su sa ve Sa m a rra a rasın d a bulunan bir m erkezden itibaren Seistan yolu ile Bülûcistan’a doğru ço k yayaş olarak yayılm ışlardır. F a k a t bunların yurtlarını terketm edikleri anlaşılıyor. Ç ün kü onlara ço k yakınd an benzeyen bir halk, değişm iş olarak Su sa II ve Niniva V ’te tek ra r m eydana çık ar. O halde göç, b ir halk tabakasın ın fazla d ereced e çoğalm asından mütevellit yav aş bir genişlem e ile olmuştur. Süm er’de El-U beyd sakinleri, A su r’da her ne kadar saf batı Iran’lıları takip etm iş gibi g örü n ü y orlarsa da, belki de aynı kütüğe dahildirler. Bundan başk a m eselâ, gıd a istihsaline dayanan ekonom inin Hinde ulaşm asına sebep olan kanal gibi, doğu İran medeniyetinin birinci olduğunu söylem ek kabil değildir. Birinci inkilâba bağlı olan telâkk iler m uhaceretim izden öncedirler. G öçm enler B ülûcistan’ı ço k tan özel ve kendilerininkine değer bir kültürle işgal edilm iş bulmuşlardır. Doğu Iran kültürü,


233

g erçe k te , g ıd a istihsaline bağlı telâkkileri, ferd ileştirerek kendi içine alm ıştır. A sy a ’da bile, o kuzey Suriye, Niniva I ve A nav m edeniyetlerine ve keza Hind’te kendisinden önceki kültüre ka rşı durabilir. Bununla b erab er, söylediğim iz bütün kültürler, A frik a’lı ve A n ad olu ’lu fam ilyalara karşı, a k ra b a ve asiyanik b ir familya teşkil ed er g ib i gözüküyorlar. Bunlar bazı m üşterek unsurlara sahiptirler. G enel o la ra k boyalı beyazım trak keram ik, armut biçim i topuz, madenin bilinm esi, tuğladan mimari, hububat, belki de koyunun ve sığırın evcilleştirilm esi. Y aln ız N iniva I ve A nav I, bütün fam ilyanın b ir atası bulunacağı farzedilirse, ata ola b ilecek k ad ar oldukça iptidat gözükm ektedirler. Ç in ’i de incelediğim iz vakit, iyi yerde olduğu hissini veren A nav, tablom uzda bilhassa M ısır’ın yeri bilindiğine g öre ço k m erkez dışı kalm aktadır. A ncak bu suretle tarif edilen asyanik m edeniyetin y ayıl m ası M ısır’daki G erzeen kültürünü izah edebilir. P erry ’nin istediği ta rz d a 13 vetireyi tersine çevirm ek, bugün artık kabil değildir. Muntazaman kullanılm ası, M ısır’da, an cak “gerzeen,, devirde kabul edilen la p is-la z u li ve obsidiyen A sy a'lı mahsul lerdir. Boyalı beyaz keram ik, ibikli vazolar, tuğladan mimarî, m uskalar, E l-U beyd devrinden itibaren A sy a ’da bulundukları görülür. H atta, B ab ilo n y a kronolojisini kısaltarak Cemdet N asr’ı, proto-d in astik M ısır’ın muasırı y ap sak bile, Sü m er’de E l-U beyd safhası, M ısır’ın “gerzeen„’i kad ar hiç olm azsa e sk i dir. Çünkü E l-U beyd v ey a S u sa I kültürlerinin nilotik “g e rzeen„’den doğduklarını düşünmeğe y er olm adığı gibi Niniva I gibi farazi öncüleri de “gerzeen„’den getirm ek kab il d e ğildir. Lâkin “gerzeen,, safhasından önce M ısır’dan am ratiyen, b ad ariyen ve tasiyen safh aları gelip geçm işlerdir. Bu arkayik devirlerd e M ısır’ın ve A sy a ’nın nisbî payları hakkında ne düşün mek g e re k tir? N ilotik (Nilli) ilk m ed eniyetlerle A sy a ’d a, m eselâ Süm er gibi, bilinen en eski m edeniyet arasındaki b ir k ıy a s lama, tesadüfün güçlükle eseri o lab ilecek benzerlikler m eydana çıkarm aktadır. Bununla b era b er, bu benzerlikler, çok m ücerred 13 The Growth o f Civilization.

234


bir k arak terd ed irler ve ihmal edilem iyecek m ezliklerle denk gelm ekted irler.

m üşahhas

benze

H er iki sahada da hububat alüviyonlu arazide ekilm işlerdi. F ak at A frik a’da, buğd ay, kızılca buğd ay, A sy a ’da ise ihtimal adi buğday, ( A nav ve C em det N asr’da olduğu gibi ) idi. A ntik M ısır arpası da A sy a ’lı variyetelerden a y r ılır 14. Her iki b ölged e başaklar testere dişli çakm ak taşları ile b içiliy o r du. A frik a ’d a kabza düz, A sy a ’da ise, bugün de olduğu gibi, bükük idi. Her iki sah a da hayvanları evcilleştiriyordu. Koyunun ise menşei ihtimal A sy a ’dır. H er iki b ölged e, topuz, yay ve sapan kullanılıyordu. M ısır’ın esk i ok uçları taban ların d a çu kurdular, A sy a ’lı uçların ise yap rak şeklindedirler (Fayum ’daki çok daha muahhar tipler g ib i) K am ış hasırdan evler her iki sah aya da m üşterektir. A sy a ’d a bunlar tuğladan evlerle birlikte bulunuyorlardı. H er iki b ö lg ed e de cilâlı taştan b a lta b aşları kullanılıyordu. F a k a t başlan gıçtan itibaren şekiller hafifçe a y rı lırlar v e B abilonya’da sap deliği d ah a b aşlan g ıçta tespit edil miştir. O bsid iyen erkenden yüksek A sy a ’da kullanılm ıştır. F a k a t obsid iyen ’in üstünlüğüne rağm en, işçi, M ısır’ın ilk çakm ak taşlarının kalitesini asla elde edem em iştir. B akır her iki sahada d a ço k erkenden tanındı. Merimde, Fayum ve T a s a A sya’da tanınm ayan belki sa f bir neolitik kültürü g österiy or lar. H er iki b ölged e sepet ve kaplar yapılıyordu. M ısır’da keramik geleneği siyah sonra kırmızı m onokrom b ir keram ikle başlarken, A sya parçası a çık , ço k defa boyalı keram iğe bağlanır. H eykelcikler, takm a saçlar (peruka) burun ve dudak bezekleri için de aynıdır. A rkeolojik belgelerin uzlaşmayan iki m edeniyet ile b era b er başladığı görülm ektedir. Üst paleolitikte bile ayrılm ış olan bölgelerle bu iki m edeniyet bir d erecey e kad ar tevafuk ederler. B elki de, kendilerini saklam ış olan kültür ayrılıkları birin ci inkılâptan so nra da yaşam aya devam etm işlerdir. D o ğ rudan doğruya delillerle, bu iki mefruz b ölged en h angisine bu devrimi atfetm ek lâzım geleceğini tayin im kânsızdır. Bu konu da nazari düşünceler bilim sahasını aşarlar. 14 N ature. 6 m ai 1933.


235

A vrup a’da batıd a tam labilen ilk neolitik kültürler, hayvan derisinden mülhem keram iği, çanakları, yassı çakıl taşlarından b a lta la n , domuz azılarından bezekleri ile M ısır D eltasındaki Merimde kültürüne bazen o kad ar yakındırlar ki, bunları kuzey A frika istepi boyunca ve ihtimal Ispanya’dan g eçerek A kd enizin ötesine, ço k yavaş bir g ö çle yayılmış muahhar bir intişar gibi kabul lâzım dır. O rta Avrupanm en eski kültüründe, Mısır ile akrabalığı baştan m ünakaşa edilmiş olan G irit ve Anadolu m edeniyetleri ile az aşikâr olm ayan benzerlikler gösterir. D iğer taraftan T esa ly a ’nm B ulgarya, U krayna ve T ran silv an ya’nın boyalı keram ik m edeniyetleri, bizim A sya bölgesinin medeni yetlerine, yalnız keram ikleri bakım ından değil, fakat dam gamühürler, b ak ır, kullanma ve ihtimal tuğladan mimari (hiç olm azsa T e sa ly a ’da) ve genel ekonom i bakım larından da benzerler. A vrupa’ya neolitik kültürün yayılm ası, bununla beraber, büyük bir kısm ı itibariyle ikinci devrim in tesirlerin e b ağlı olduğu şüphesizdir ve bu etüdümüzün sınırları dışında kalan talî m erkezlerden mülhem olmuştur. İğneler, kulak küpe leri, saç halkaları, pandantifler ve keza kolyeler gibi Su m er’li tiplerin T u rov a vasıtasiyle Tuna vadisi boyunca ve sapı delikli baltanın orta Rusya yoluyla intişarı, bununla b era b e r Avrupada m adenciliğin bilvasıta da olsa, A sya tarafından ilham edil miş olduğunu isbat eder. Bu eserin am acı evvelâ, proto-h istorik doğunun iyi tarihlenmiş ve ço k zengin m alzemesine m üracaat etm esi yerinde olacak A vrupa prehistoryası tetkikind e tatb iki gereken ilkeleri ortaya koym ak ve mümkün ise m üdafaa etm ekti. Şay et, bunu yaparken, A vrupa sah asın d a çalışan lara, özel problem lerini çok daha açık bir perspektif altında görm elerine yardım etmiş ve şayet m edeniyetin yayılm ası genel doktrinini haklı çıkarm ış isek, gayem ize ulaşmışız dem ektir.

KISALTMALAR D e rg ile r

A fO ., A rc h iv fü r O rien tforsch u n g , W ien. A J A ., A m e r ica n Jo u r n a l o f A rch a eo lo g y . A n c. E g., A n cien t E gypt, London. A nt. J . , A n tiq u a ries quaries).

Jo u r n a l,

London

(S o ciety of A n ti

L 'A n th r., L 'A n th rop olog ie, P aris. A n tiqu ity, A n tiqu ity .Southampton. A rch ., A r c h a e lo g ia , London (So ciety of A ntiquaries). A Z ., Z e its c h r ift fü r ä g y p tisch e S p r a c h e , usw., Berlin. J E A ., J o u r n a l o f E g y p tia n A r c h a e o lo g y , London. J R A I ., J o u r n a l London.

of

th e

R o y a l A n th r o p o lo g ica l

In stitu te,

J R A S ., Jo u r n a l o f th e R o y a l A s ia tic S o ciety , London. L A A A ., L iv e r p o o l A n n a ls o f p olog y . M A G W ., M itteilu n gen d er in W ien.

A r c h a e o lo g y

a n d A n th ro

a n th ro p o lo g isch en

G e s e lls c h a ft

M an, M an (R o y a l A n th r o p o lo g ic a l In stitu te), London. M D O G ., M itteilu ngen Berlin.

der

d eu tsch en

M em . A rch . S u rv . In d ., M em oirs S u rv ey o f In d ia .

of

O rien t-G esellsc h a ft, th e

A r c h a e o lo g ic a l

M us. J . , M useum J o u r n a l, Philadelphia. O L Z ., O r ie n ta lisc h e L iteratu r-Z eitu n g , Berlin. P Z ., P r a e h is to r isc h e Z e its c h r ift, Berlin.


R ec. C onst., R e c u eil d e s n o tices et M ém oires arch éo lo g iq u e d e C on stan tin e.

d e la S o ciété

R e v . A rch ., R ev u e a rch éo lo g iq u e, P aris. R e v . /Iss., R ev u e d ’a s sy rio lo g ie, P aris. ZD M G ., Z e its ch r ift d er d eu tsch en M o rg en lâ n d .-G esellsc h a ft, Leipzig. K o lle k t if e s e r le r

C A H ., C a m b rid g e A n cien t H istory . M ém . D él. P e rse, M ém oire d e la D élég ation en P erse, Paris (M inistère de l’Instruction publique). R e a l., E b e rt’s R e a lle x ik o n d er V org esch ich te, Berlin. M ü e llifle r

B R U N T O N a n d C aton -T H O M P S O N . T h e B a d a r ia n C iv i lization , London. 1928. C A P A R T . L e s D ébuts d e l'A rt en E gypte. C H IL D E . D aw n o f E u ro p ea n C iv iliza tio n , London, 1925. C O N TEN A U , 1924-9.

G.

M an u el

E V A N S. T h e P a la c e 1918-28.

of

d 'a r c h é o lo g ie M inos

at

o rien ta le,

K n o sso s,

P aris,

London,

F R A N K F O R T . S tu d ies in th e E a r ly P ottery o f th e N ea r E a st (O ccasion al Papers of R oy al A nthropological Institute, 6 and 8), London, 1925-7. — A r c h a e o lo g y a n d th e S u m eria n P ro b lem (O riental Insti tute of C hicago, Stu d ies 4), C h icag o , 1932. H A LL and W O O L L E Y . E x ca v a tio n s London, 1927.

a t Ur,

I, a l'U b a id ,

M A C K A Y . “E xcav ation s in the ‘A ’ C em etery at K ish and at Jem d et Nasr„ (Field Museum of Natural H istory, A n th ro p o lo g y M em oirs, I ), C h icago 19261931).

239

K IS A L T M A L A R

M A RSH A LL, M A C K A Y , and O thers. M o h en jo -d a ro a n d th e In d u s C iv iliz a tio n , London, 1932. MENGHIN, W eltg esch ich te d e r S tein z eit, W ien, 1931. M O R E T. F r o m

T ribe to E m p ire, London, 1925.

— T he N ile a n d E g y p tian C iv iliz a tio n , London, 1927. P E T R IE . P r e h is to r ic E gypt, London, 1920. — T ools a n d W eap on s, London, 1917, also. — N a q a d a a n d B a lia s , D io sp o lis P a rv a , R o y a l Tom bs, A b y d o s, H ie r a k o n p o lis (E gyptian Exploration So ciety ). — T a rk h a n , T he L a b y rin th , G erz eh a n d M azg h u n eh , etc. (B ritish Sch o o l of A rch aeology in Egypt). SC H A RFF. G ru n d zü g e d e r ä g y p tisch en (M orgen lan d , X II), Leipzig, 1927.

V org esch ich te

SM İTH , Sidney, A n cien t H isto ry o f A ssy ria , London, 1927. S P E IS E R . M esop otam ian O rigin s, Philadelphia, 1930. W O O L L E Y . Ur E x ca v a tio n s, London 1934.

II,

The

R oyal

C em etery ,

K onu hakkında önem li olan başka eserler de bölüm ler içinde işaret edilm iş old uklarınd an burada onlardan b ah set miyoruz.

İNDEKS A

A tla n tik , 20. A te riy e n , 28.

A fra sie (A frik a - A s y a ) , 17, 3 5, 39.

A te ria u çları, 24.

A ğ ırşa k , 4 9 , 109.

A u rel S tein , 215.

A kdeniz tipi, 140, 164.

A v cılık , 51, 7 4 ,

A kk ad, 14, 100, 101, 113,

1 2 9 , 162,

83,

108, 116,

129,

146, 183, 197, 2 2 2 , 232.

177, 181, 222.

B

A k şak , 14. A ltın , 21 4 , 224. A lb a tr, 214.

Babil, 131, 134. B ab ilon ya, 11-14,

A lp li, 164. A m ri, 169, 17 7 , 178, 211, 214.

101-130,

143-148, 1 5 8 -1 6 8 , 190-195, 208.

A m on it, 101.

134-139.

1 7 0 -1 8 1 . 188.

A m o rit, 11, 139.

B ad ari, 2 , 10, 4 2, 5 0 -5 6 . 6 4, 6 7, 8 3 .

A m ra ti, 4 9 , 52, 68 , 72, 83, 8 5.

B ak ır, 145, 166, 170, 1 7 3 ,

A n a v , 21 7 , 21 8 , 22 1, 2 2 9 , 2 3 1 , 233.

232,

174, 183,

197, 203, 212 , 218, 224, 234. B alık çı, 2 2 2 , 228, 232.

A n a ta n rıça , 55. A n d ra e , 106.

B a lta ( ta ş ) 4 2, 4 6, 4 8 , 50, 7 6, 8 7, 8 9. 1 0 9 ,1 2 6 ,1 5 7 , 2 1 4 , 2 1 7 , 218, 229.

A n tilo p , 170.

(S ap ı delikli b alta, 9 9 , 147, 157,

A n tro p o m etri b ak . b rak isefal, 30, 45, 5 0 , 5 2 , 55, 9 8 , 1 6 4 , 172.

112,

123,

140,

A n zti, 6 . A rp a , 3 7 , 4 6 , 1 6 \ 217, 223. A rk a y ık S ü m er, 193, 210. A rk ay ık m ühür, ( 189, bak m ühür).

186,

198,

2 2 7 , 235;

b alta, 198, başlı

çifte ta ş

202, 214; cilâlı ta ş

b alta, 8 3 ,

183, 2 0 1 . 234;

Y assı b alta, 148, 1 6 6 ,2 1 2 , 216; B a lta k eser, 2 0 9 ; M u staraz b al ta ,

207;

C ilâlı ta ş

b alta, 50,

196, 197).

A rp a ch iy a h , 195, 198, 2 0 1 , 202, 217. A rm e n o id , 99, 140, 164.

Bezek, 73, 110, 204,

2 2 8 . ( K a y ta n izli

A su r, 13, 100, 112, 1 1 7 , 133, 144, 173, 179, 20 3 , 224 , 228, 230.

168; 110;

T arak ile kazım a Bezek, T ırn ak la yapılm ış Bezek;

A sy an ik m ed en iyet, 2 3 3 . A s ta r , 168, 172. 178, 186, 191, 213, A ss e la r, 30. A s y a muflon’u 3 8 . A şö lle e n . 21, 22. A tm a (fırla tm a ) odu nları, (b ak . boom eran g ). A t, 165,

151, 165,

174, 184, Bezek,

110: B ak ır Bezek , 228). Bıçak , 6 9 , 75, 76, 8 1 -8 9 , 92, 9 5, 126, 136, 166, 196, 2 1 6 , 229; (M aden B ıçak , 2 1 8 ; B ak ır Bıçak , 214 ; O bsidiyen B ıç a k ,197). Bilezik, (Fild işi) 55, 6 4, 66 . Bindirm e kubbe (tu ğ la ) (e n co rb e lle m en t) , 8 5 , 8 6 , 133, 134, 199. P r e h is to r y a ,

F.

16

2 42


Bin icilik , 187. Bitum ( z i f t ) , 106, 112, 156.

Ç a rk , 130, 176, 1 8 8 , 191, 2 0 3 . Ç a ta l, 2 0 8 . Ç a p a , 8 8 , 106, 126.

B iz , 109. B o y alı re sim ler, 3 0 .

Ç a p a kültürü (b ak b ostan k ü lt.), 3 5 .

Boynuzlu b oğa

Ç a ta l tırn ak lı b ay v an , 3 8 .

120, 170.

B o o m e ra n g , 3 3 , 8 9 , 149.

Ç ak m ak ta şı a le tle r, 76, 170.

B o sta n kültürü, 1 7 9 .

Ç eltik z ira a ti, 165.

B o y alı K eram ik (b ak k eram ik ), 191.

Ç ek iç (b o y n u zd an ), 221.

B ra k ise fa l, 172. B re a ste d , 6.

Çizgili süslü b eyaz keram ik (b k . m o

B ru n ton , 11, 5 5. B u ğ d a y , 3 7 , 4 1 , 165, 2 1 7 , 2 3 4 .

Çizgili siy ah k eram ik , 6 3. Ç ifte düzgün k adehi, 189.

B u ğ d ay (k ız ılca ) 3 7 , 4 6 , 5 2.

Ç iftçi, 195, 2 2 2 , 2 2 3 , 2 2 8 .

Büyük daneli b u ğ d ay , 3 7.

Ç iftçilik,

35,

36,

73.

8 2,

105,

tif ) 6 2, 7 0 .

Büren (ça k ı v ey a k alem ), 23, 24, 2 5. (m ik ro -b ü ren , 2 6 ). B y b lo s, 6 , 11, 171.

3 7 -4 2 , 5 1 -5 6 , 107,

116,

67, 123,

142-146, 158, 165, 180, 183. Çivi (kild en) , 120. Ç o b an , 222.

C

Çöm lekçilik, 1 1 4 , 119, 122, 126, 129, 131,

C am u z, 165, 170.

132, 134,

145,

151, 173,

174, 177, 178, 189, 2 1 2 .

C am , 21 2 . C am p b ell-T h om p son , 104, 182.

D

C a n a v a r, 9 5 , 119, 121, 1 3 6 , 174. C ap sien , 2 5 -3 4 , 3 9 , 4 1, 66, 67.

4 6 -5 0 ,

61, D a b a r-k o t, 209, 2 1 1 , 212.

C e m d e t N asr, 15. 104, 113, 118, 122, 137,

140,

153,

176, 177, 178,

189, 190. 193, 2 0 5 , 2 1 4 . 227. C en aze küpleri, 204. C en aze ritle ri, 6 9, 9 7, 132, 1 3 3 , 134, 183, 21 7 , 229.

D am g a-m ü h ü r, 2 3 0 . ( B a k -m ü h ü r ). D a m g a , 170, 206. D alg alı çizgi, 5 3 , 191. D alg alı kulp, 7 2, 79. D efin riti, 190, 194, 199. D efne y ap rağ ı biçimi uç,

2 4 , 5 2.

( b ak. uç )

C en aze resm i, 9 2, 133, 183. C h e rry , 35.

D ek o rasyo n , 8 0 . 110, 117,

169, 197,

C o m b e -C a p e lle, 3 0 .

200, 2 0 5 , 206, 2 1 3 , 21 6 [ta ra m a lı

C o n ten au G . 162.

nakış, 169.

C ro-M ag n o n , 3 0. C ü ce çak m ak ta ş la r ı, 26, 129. (K üçük

ş e r it, 169, ta ra m a lı ü çgen ve yarım d airelerin im tizacı, 169.

ay,

T ra p e z şeklinde

26;

geo m etrik m in ik taş,

m ik rolit, 2 8 ).

ç

ta ra m a lı

m u av v eç

(b ak . m o tif). ] D ekor, (siy ah sulu ta ra m a ) 213. D ek o rasyo n (sk e im o rfik ), 220. D elikli iğn e, 19 2 ( b ak. iğn e). Delinm iş y u v arlak ta ş la r , 3 2 .

Ç an ak , çöm lek , 43, 4 6 -5 0 , 5 3, 6 1 -7 1 , 9 0 , 109, 235.

1 1 0-112, 1 9 7 , 2 1 2 -2 2 1 ,

D elinm iş kavkı, 4 5, 4 7. (b ak . k avk ı) D e ste re dişli çak m ak taşı 3 9, 234.

y o n g a la rı,

İN D EK S Dini sem bolizm a, 192.

E s c a rg o tie r e ,

D inî v e y a majik sem b o ller, 175, E tn ik

D evekuşu y u m u rtaları kabu klarınd an oyulm uş inciler, 47.

E u rafricain

D üz-dışbükey tu ğ la ( p lan -C o n v eze ) ve

( A v ru p a - A frik a lı) tip,

1 0 6 , 164, 189.

D üğm e biçim mühür (b ak . m ühür), 89. dam

tip le r 3 0 , 9 8 , 9 9 , 1 4 0 , 162, 164, 165, 178, 2 1 1 . ( b ak. Di n a stik ).

D eve (e v c il) 2 0 , 165, 2 1 8 . 231 D e v le t m erk ezleri, 2 2 5 . D okum a, 46, 4 9 , 1 0 9 , 176, 2 3 2 .

( b ak.

( saly an g o z k abu kları

y ığ ın la rı ) 3 2.

D in astik ırk , 9 8 , 9 9 .

132.

243

E v a n s , 226. E v cille ştirm e , 3 4, 3 6, 3 7 , 3 8 , 108, 165, 169, 170, 376, 2 1 8 , 234.

bindirm e

F

kubbe, 8 6 , 133, 1 3 4 ) . F a llu s,

E

174.

F allisizm , 175.

E d u a rd M eyer, 14. E ğ e r şeklinde cilâlı ta ş b lok/ 39, 46.

F a y a n s , 1 7 0 - 1 7 6 , 1 8 3 - 1 8 5 , 216. F a y um, 45 - 5 2 , 6 1, 8 9, 101, 107.

E g e , 2 0 1 , 22 8 .

F ezzan , 20.

Ekonom ik site, 2 0 7 . Ekonom ik b irlik, 209.

F le u re , 10. F igü rin, 6 5 - 6 9 , 9 5 , 9 6 , 1 0 9 -1 1 2 , 165, 170, 175, 177, 198, (b a k . h eyk elcik )

E ko n o m i, 2 2 1 , 2 2 3 , 228, 232. Ekonom ik ş a r tla r , 223. Ekonom ik E m p e ry alism a, 159.

144,

158,

Fildişi ta ra k , 174. F ra n k fo rt, 105, 184, 186,

212, 220.

191,

214,

217, 218.

Ekonom ik nüfuz, 225. E la m , 14, 1 0 4 , 1 1 0 , 121, 143, 151, 1 7 5 , 18 0 . 1 8 0-185, 1 9 0 -1 9 4 , 2 2 8 .

F ra z e r , I, 7. F ritz , 120.

E l b a lta la rı (b a k . b a l t a ) , 2 1 .

G

E l-U b ty d , 15, 104 - 132, 141 - 158, 178, 1 8 3 - 186, 197, 2 0 3 , 2 2 2 , 23 3 .

G a g a , 168. G erd an lık , 171.

E m p e ry a list tic a r e t, 225.

G em i, 58, 95.

Em zikli sü rah i,

G erze en, 65 , 6 8 , 69 , 73,

187.

78,

80-8 8 ,

202.

Em zikli (siv ri) ibrik, 187, 192. Em zikli te s ti, 191.

G irit, 164, 228.

E n d ü stri, 2 3 , 2 5 , 101, 112, 123, 1301 4 7 , 161, 166, 176.

G ıd a istih sali, 3 5 , 36, 3 9 , 51. G ılg am ış, 9 5 , 155.

E n d ü stri m erk ezleri, 228.

G lip tik , 182, 192, 2 0 4 , 2 2 7 .

E n d ü stri şe h irle ri, 223. E n d ü stri tip leri, 2 2 1 .

G rav ü r 29, 3 0 , 3 3 , 6 6, 154, (b ak . m a ğ a ra sa n 'a tı).

E p ig ra fi, 15.

Göl ev leri, 3 8 , 232.

E rid u , 13, 14. 18, 1 0 2 , 104, 113, 144, 1 61. 182, 185. E re k , 1 0 3 - 142, 1 3 9 , 1 5 6 ,

189,

232. E şek 97, 125, 142, 154, 231.

193,

155,

H H ath o r, 8 , 77. H a ra p p a , 2, 161, 162, 165, 167, 169, 172, 175, 177, 178.

244

DOĞUNUN


H arp o n , 8 0 , 8 1 , 108, 109, 149. H a n çe r, 6 1 , 6 9 , 7 6, 8 8 , 148, 166, 176, 2 1 8 , 2 27 , 2 2 9 , 230. H am m urabi, 100, 149.

d e v r i ) , 19, 104, (g la s iy e d e v ri) 17, 18, 19. İnci, ( kemik ve kavkıdan )

4 9,

154,

H a m a m , 165, 173, 2 0 4 .

172,

2 3 0 ; A ltın inci,

H am it, 7. H ail, 9 9 , 132.

171; F a y a n s inci, 171; T a ş inci,

H a lita

(bale

a r s e n ik ,

166;

Tunç,

1 48, 166, 2 0 8 , 2 1 2 , 2 1 8 , 2 2 9 ). H ak e tm e (b a k . t a s v ir ), 218.

212 ) . İnci g erd an lık , 6 4 , 1 8 5 ]. İnd ra, 175. 172, 173, 1 7 4 , 176, 2 1 1 .

H eyk elcik (kad ın , ad ak , insan veya h ayvan h e y k e lc ik le ri), 5 5 - 5 8 , 6 4 - 6 7 , 7 3, 1 0 8 - 1 1 2 , 1 4 0 , 185,

201,

144, 216

2 1 8 , 2 34. H eyk el, 164.

İn tişar m erk ezleri, 2 2 4 , 225, 228İstilizasyon, 2 0 5 . İs tr a tig ra f i, 125. İşçi sınıfı, 211, 2 2 3 , 225. Iska kültürü, 3 5 , 116, 145, 160, 161, 165.

H elio p o lis, 4, 81. H e sa p , 121.

J

H e rz f e ld , 197.

Je o m e trik m otif, 191, 193. Je o m e trik sem bol, 186.

H iy e ro g lif. 6, 9 2 , 97, 224, 226. H isa r, 20 9 , 218, 221.

Jo rd a n , 119, 1 2 3 , 132, 182.

H in t öküzü, 195. H in t m ed en iyeti, 160, 176.

Ju n k er, 4 9 , 5 5.

Hindu b erek et kültü. 174.

K

H om o N ean d erth alen sis, 22, 23. H o ru s, 6 , 8 , 8 1 .

K a b a rtm a , 120, 1 2 1 , 122, 126.

H om o sap ien s, 2 0 , 23.

K ab za, 2 3 4 .

H u b u b at, 165, 234.

K a z ıy ıcı,

H yk sos, 100.

K alkolitik , 8 3 . K arm a işletm e la r ), 3 6 .

İb â d e t, 174. 22 9. 167,

207,

( çiftçile r ve ço b a n

K a sa b a ve köy h arab eleri, 180, 204.

Ib erom au ru siyen , 2 8 , 3 4. 150,

4 6, 6 1 , 8 8 .

K analizasyon sistem i, 164.

t

İğ n e, 7 5 ,

170,

İndus m ed en iyeti, 1 6 2 , 164, 169, 170,

H a ç (e şit k ollu), 184, 218.

15 5 , 1 6 4 , 1 7 4 ,

198, 2 2 1 ,

167,

54,

112, 127, 146,

K a p ita list, 1 4 1 . 208,

212,

2 2 0 . (K em ik ten , o lta iğnesi, 42,

K av k ı, 6 6 , 9 3, 128, 141. 151, 1 5 3 , 155, 166, 185, 188, 199, 2 0 1 -2 1 6 ,

4 8 ; boynuz o lta iğnesi, 4 8 , 50, 126; Kem ik iğn e, 4 8, 109, 127,

K avkı y ığ ın la rı, 3 4, 4 2, 5 3.

19 8 ; F ild işi toplu

iğ n e , 5 4 , 58,

K avk ı gerd an lık , 5 4 . ( D elinm iş k a v

iğn eleri, 73; B ak ır

kı, 4 5 , 4 7 ). K â s e , 4 3 , 4 6, 5 3 -7 2 , 9 0 , 9 1 , 1 1 0 ,1 1 1

64, 66; S aç

iğne, 8 8 , 197, 203, 2 1 8 ; Delikli iğ n e , 192). İklim, 17, 21 (b ak . k u rak lık ), 3 6, 41, 4 2 , 5 1 , 104

ve

( bak.

y ağ m u r

220.

115, 127, 168, 176, 184, 187, 197, [ İbikli 2 1 8 ; Ç an ak (g o b e le t) 4 3, 4 6, 183; Kil ve t a ş k â

İN D EK S se, 6 4 , 7 0 ; B ak raç, 4 3; O m urgalı k âse, 53, 184; A y ak lı bodur k â

245

Kiş, 12, 13. 14, 15,

1 0 2 -1 1 3 ,

122 -

145, 151 - 156, 1 6 1 , 164, 192.

se , 5 3 , 172, 184; Y ü k sek göv d eli k â se , 176; Em zikli k âse,

K joekkenm oedding ( m u tbak k alın tı ları küm eleri) 1.

184, 1 9 7 ,

K o llek tif çalışm a, 116. K o ly e, 198, 212.

208, 215, 220; A lçak

ay ak lı k âse,

201;

D erin

k âse,

19 1 ; D a r tab an lı k âse, 2 1 4 ; T a banı y u v arlak , k âse, 2 0 5 ],

gövdesi

konik

K em ikten yontulm uş p an d elo k lar, 33 K em ik kabza, 3 9 . K em ik â le t, 187, 228.

172,

K ronoloji, 3 , 12, 167, 176, K üneiform , 193. K ülli, 212, 2 1 3 , 214.

185,

192, 208.

K ubbeli m ezar (b ak . m e z a r ) , 190. K ubbeli d am , 199. K ulp, 4 9 , 6 4.

K e se r, 8 7 , 109, 229. K eski lam lt ok, 6 9. K em erli kalem , 25. K eram ik , ( P olikrom

keram ik ,

190,

191;

126,

K eram ik

b oya sü sleri 127; Boyalı k e ra mik, 16 8 , 171, 176, 182, 199, 2 04, 2 09, 2 3 5 ; K eram ik p erd ah lık,

K oyun, 165, 176, 234. K ornalin gerd an lık , 171, 198, 2 1 8 .

K e çi, 2 18.

16 8 , 169,

K olon (sü tu n ), 106, 107, 156.

1 7 4 ; Süslü

keram ik ,

177;

K ülrenk keram ik , 168; K ırm ızım tra k v ey a pem be siyah de

K ulplu kadeh , K urban , 175.

187.

K ulak çık , 49. K ü ltü r ta b a k a la rı (séq u en ce) , 11, 72. K ültürün in tiş a rı, 2 2 6 , 2 3 5 . K ültür ¡stra tig ra fisi, 195. K ü lt objesi, 6 2. Küp içine göm m e

204.

( B ak .

ölü

senli keram ik 2 1 3 ; G ri keram ik, 20 3 , 2 08, 2 1 1 , 2 2 1 ; P em b e ve

göm m e, küp, 7 2, 9 1 , 132, 168, 172, 184; (Büyük küp, 172, 191;

a s ta rs ız

D alg alı 2 0 5 ).

ren g i

keram ik ,

k eram ik ,

215;

D eve

5 3; Solu k g ri

kulplu

küp,

7 2, 79,

v ey a sam an ren g i çizgili k era

L

mik, 2 0 5 ; Çizgili keram ik , 196, 2 0 6 ; İptidaî siyah keram ik , 201; Ç a rk ta y ap ılm ış keram ik , 208; S a d e siyah veya esm erim trak k ırm ızı resim le süslü boyalı k eram ik , 196; mik, 2 2 0 ;

Köm ürlü

S iy ah v ey a

L a g a ş , 12, 13, 1 0 2 -1 0 4 , 113, 131, 145. Langdon , 182.

k e ra

Lam (y a p ra k ), 23, 2 4 , 4 6 , 4 8, 6 1, 69, 7 6, 8 8 , 126, 170.

monok-

L ap is-lazu li, 166, 176, 185, 192, 198,

rom keram ik , 233, 2 3 4 ). K öpek, 20. 5 9 , 6 7, 7 3. 95. K ilm ah ru t, 155. K ilden çivi, 1 0 6 , 120.

2 0 3 , 2 1 2 , 216 , 218, 228, 233.

222,

225,

L a rs a , 13.

K ızıl T a p ın a k , 121, 124.

M

K irem it, 108. K ızılca b u ğ d a y , 233. K ısm î y ak m a, 190.

(b ak .

M a ck a y , 177. ölü

g ö m m e ),

M aden (b ak . b akır, tu n ç, dem ir, altın , ( 9 9 , 126, 1 6 1 ,1 3 1 ,1 3 9 , 143-158,

246

DOĞUNUN


1 6 6 ,1 7 6 , 180, 2 1 2 , 2 1 7 , 2 2 4 -2 2 7 ;

M ikro-büren,

B a k ır,

M ızrak, 46, 6 1 , 8 8 , 2 2 1 . M ohen je-d aro, 2, 1 60-170,

109,

116,

145.;

T u n ç,

14 7 , 148, 1 5 1 , 164, 166; D em ir, 147, 1 4 8 , 151, 166; A ltın , 151, 131,

187,

207, 228,

2 2 9 , 23 0 , 2 3 1 , 235. M aden tica re ti,

224.

M agan, 2 2 5 . M a ğ a ra sa n ’a tı,

29,

30, 6 6. ( bak.

184,

185,

187,

197,

217. Majik jeom etrik m otif (b ak . m o t), 2 3 0 . M alakit (düzgün), 64. M alta k a re si ( bak. m o t), 197, 215. M allow an, 195, 202.

127,

191,

205.

1 8 4 ,2 0 0 , 2 0 5 ; T a n rıça m ot. 111; K eram ik

bezek m ot.

200,

127, 169;

213;

S tilize n eb ati

m ot.

169; S ig m a, 178; G ülbezek, hur ma m ot. 169; K iriş m ot. 169; H aç

veya T v ey a

k a rışık m ot.

m ot.

169;

yürek gibi Je o m e trik

170, 1 8 4 , 186,

T a ra m a lı

M alta h a ç ı, 20 0, 216.

m u avveç

200, 216; m ot, 213;

S iv astik a, 197, 2 0 0 , 2 1 6 ; M alta h açı, 2 0 0 , 2 1 6 ; N ok talı d aire,

M anethon, 3. M au er, 21, 23.

2 0 0 ; P olikrom m o t. 199; S tilize

M arshall, 174.

h ayvan

Mehi 2 0 9 , 2 1 2 , 214. 218. 8 2 , 8 8 , 8 9,

9 5 , 9 7 , 9 9, 162, 226. M erim de, 4 7 , 5 0, 51, 5 2, 6 8 . M ezar, 10, 4 2 -5 2 , 5 5 -6 0 , 123,

197,

200,

m ot. - yıldız ve

205; ro

z e t - , 200, 2 13).

M en es, 5, 6 , 10, 6 8, 7 7,

8 3 -8 8 ,

m ot.

M erdiven

M enghin, 26, 3 6, 134.

119,

122,

189,

Ç izg ili m o t. 152. 177, 1 8 4 ,1 9 6 , 2 0 1 ; G irift d aire le r m o t. 177,

Majik, 7, 184, 2 2 2 , 2 2 9 .

7 5 -8 1 ,

120,

157, 177, 184,

197, 2 0 0 ; Ç ifte b a lta m otif, 177,

s a n a t). M aden! vazo (b ak . v a z o ), 192. M ajik sem bol,

M otif, 8 3, 9 7 , 110,

(D am alı üçken seri, 178, 200, 2 1 4 ; S ep etçilik m otif, 110, 152,

M aden a le tle r , 177.

6 4 , 6 8 , 73,

9 1 -9 8 ,

1 0 3 -1 1 0 ,

126,

1 3 2 -1 4 6 ,

15 2 , 172, 1 7 5 ,1 8 2 ,1 9 0 - 1 9 2 , 199, 2 0 6 , 2 0 7 , 2 1 4 , 2 1 7 , 222, 2 2 8 . M ezar e şy a sı, 1 7 2 , 183; ( M astab a , 8 5 , 8 6 , 8 7, 9 6, 9 7; E hram m e z a r, 8 7 , 8 8 ; K ral m e z a rla rı, 99, 108,

172, 175,

177, 178, 2 1 1 , 2 1 6 , 2 3 2 . M ongol, 165.

1 67). M aden işçilig'î,

113,

126.

1 3 2 - 1 3 9 , 156,

171,

172;

T u ğ la kubbeli m ezar, 2 0 6 ). M ezolitik, 2 6 -3 1 , 3 2 -3 9 (b a k . N atu fiy en , 32, 1 1 3 ). M ezo p o tam y a, 1, 1 1 -1 9 , 2 8 , 4 7, 92 1 0 1 , 1 0 7 -1 1 0 , 1 1 5-118, 136, 143, 1 4 6 ,1 6 0 ,1 6 4 , 1 7 0 ,1 7 1 , 178, 181.

M o rg an , J . 1 0, 18, 181. M ozaik, 120, 156. M uska, 55,

56. 6 4 ,

7 0 -8 1 ,

118, 1 3 6 , 150, 172, 202, 217, 230, 233. M ussian,

186,

9 1,

92.

198,

201,

192,

200,

b a lta ) ,

187,

190, 1 9 1 ,

2 0 2 , 205, 214. Musiki â letleri, 154. M usson, 17. M u staraz b alta 192.

( bak

M u steriyen , 22, 23. 2 4 , 2 8, 3 4 . M u steriy en u ç, 2 3 , 2 4, 2 5. Mühür, 9 7, 115, 1 1 8-128, 131, 136, 144-151, 1 6 5-177, 1 8 2 -1 9 0 , 192, 193,

194,

206, 208,

2 1 2 , 214,

2 1 5 -2 1 8 , 221, 2 3 0 . ( İnci m ühür, 185, 189, 2 3 1 ; D üğm e biçim mü-

İN D EK S hur, 187, 189;

D am g a - mühür

( b ak . d am g a ), 2 0 2 , 2 3 5 ).

247 göm m e,

190; m ünferit göm m e,

182; E tle rin dökülm esinden son ra göm m e, 182, 183, 190; Tam

M ünferit topluluk, 2 2 2 . M ü n aseb etler m ek an izm ası, 222.

göm m e,

215;

C esed in

uzunla

m asın a v e y a d izler bükük g ö m m e, 182, 2 1 4 ).

N

ö k ü z k afası sem bolü, 2 0 2 . N atu fiy en , 3 2 , 3 3 , 3 4 , 3 9, 4 6 , 4 8 , 50.

ö k ü z b aşları, 176, 202, 2 1 8 .

N e w b e rry , 8 0 .

P

N ean tro p ik , 2 3 , 2 4. N ek rop o l, 18 5 , 186. N eolitik, 24, 2 7 . 2 8 , 5 0, 5 1, 8 3 ,

86,

P a le t, 4 4, 4 7, 4 9 , 5 4, 60, 64, 6 6 , 73,

10 1 , 2 2 4 , 2 2 5 , 2 3 4 . N inive, 103, 18 6 , 1 9 5 , 197, 198, 201.

P aleo litik , 2 2, 26 - 2 9, 3 0 - 3 4, 3 8 ,4 1 ,

202 , 203,

203,

204,

2 0 5 , 206,

2 0 8 , 20 9 , 2 1 4 , 2 2 8 , 2 3 2 , 2 3 3 .

8 2 , 8 8, 91 - 9 9 , 121. 5 0 , 59 , 8 3 , 102, 112. P ale a n tro p ik , 23.

N om , 7 4 , 7 5 , 8 0 .

P e r r y , 3 5, 4 1 , 133, 136, 2 3 3 .

N om ad (g ö çe b e ) ve n om adism a, 101,

P e trie ( F l i n d e r s ) , 9, 10, 11, 56 , 58, 7 2, 7 9, 8 1 , 98, 9 9.

135, 162, 23 1.

P eak e, 10.

O

Pedonkül, 2 4 , 5 1. P e rd a h aleti, 4 8, 168, 176.

O b sid iy en ,

2 01, 2 0 3 , 2 0 4 , 222, 2 2 8 ,

233, 234.

P eru k a,

3 3 , 6 4. 6 7 , 106, 112, 167.

P ik to g rafik , 13, 117, 121, 124.

O k , 4 6 , 48, 5 2 , 8 1 . 108, (b ak . ok ucu) O k ucu 5 1 . 6 1 . 6 7 . 6 9 , 8 9, 108, 146, 148, 167, 2 0 8 , 2 1 2 , 234.

Piltdow n, 2 1, 2 3. P iy e d e sta l, 4 6, 4 8, 152. (b ak . k âse) P ro to n eg ro id . 5 6 . P red in astik M ısır, 10, 45, 56 - 5 9, 61,

[Y a p ra k biçimi ok u cu. 183. Dişli çak m ak ta ş ı ok ucu. 183.

6 3 - 6 7,

Ç a ta l biçimi ok ucu 192].

7 2 - 8 0 , 8 1 - 9 0 , 93 - 99,

O ra k 4 6 , 5 2 , 6 1 . 8 8 , 126, 147.

112, 114, 126. P reh isto rik y e rle şm e , 103, 104, 106, 108, 1 5 4 , 162, 164, 165, 166.

O rin y asiy en , 2 4 , 2 5, 3 1 , 3 2, 50.

P reh isto rik m im arî, 1 0 6 ,1 1 0 , 1 2 2 -1 3 2 ,

O ppenheim , 198.

O ra n iy e n , 2 8 , 3 3 , 3 9. O stra lo id , 146.

136, 138, 173, 176.

O ziris, 6 , 7 , 8 0 .

S

4 9, 5 0 , 55, 5 9, 7 3,

7 8 , 1 1 1 , 123, 132, 134, 172, 1 7 5 . ( ö l ü g ö m m e, t a r z l a r ı , 172; yakm a,

172,

yakm a,

180;

172,

175, 199,

göm m e,

165,

P u m p elley , 217.

Ö ö l ü göm m e 3 4 ,

157, 158, 161,

17 2,

175, 2 1 2 ; K ısm î

K ısm i göm m e,

2 1 5 ; küp içine 2 2 0 ; b ir

a ra y a

S a k a l, 4 0 , 112, 164. S arg o n

( A gade ),

144, 145, 226, 227.

147,

12, 14, 1 3 8 , 139, 158,

181,

206,

Sam i, 129, 130, 1 3 9 , 178, 208. S a m a rra , 197, 198, 2 0 2 . S ap an , 48, 7 0 , 183, 197, 2 1 6 , 234.

248

DOĞUNUN


S a y m a sistem i, 118, 121, 190.

S ü m er

S a n a t, 123, 131, 161, 227.

1 3 9 , 153, 161. S ürahi (g a g a lı) 1 7 2 , 2 2 0 .

S b a y k a u cu, 2 3. S ch a rff, 5 5 , 7 9.

m ed en iyeti,

(A rk a y ik ) 131,

S ü rah i, 5 4, 6 2 , 172. Sym posion, 2 2 7 .

S e p e tçilik , 4 6 , 185. S e p e t, 2 3 4 . S e rv e t k ayn ak ları , 3 4 , 3 5, 5 1 , 87, 223, 225, 2 2 6 . (b a k . k ap ital) S e rm a y e , 116, 117, 127, 146, 162. ( b ak.

S e rv e t k ay . )

ş Ş ef, 11. 142. Ş eh ir ekonom isi, 2 0 3 , 2 2 2 . Ş eh ir m ed en iyeti, 9 3, 130, 134, 176,

S e rp an tin , 2()8.

2 2 4 , 2 2 5 , 226, 228,

S eb iliy en , 28.

K ültürel b irleşm e, 179. T ica rî ve en d ü striy el şeh ir ek on o

S eb il, 4 1 . S h em so u -H o r, 6 7 , 8 0, 8 1 , 8 2.

m isi, 164, 185.

S h ah i-tu m p , 214, 215. S ilindir, 4 5 , 5 0, 8 0 , 92 , 9 7, 1 18-121, 12 7 , 129, 145, 158,

130, 1 3 6 , 141, 166, 172, 189,

144, 193,

2 0 6 , 2 1 5 , 230.

Ş elleen , 21, 2 2 . Ş urup pak (F a r a h ), 13, 14, 103, 104, 131, 133, 1 4 1 , 142, 151, 152, 153, 154, 176,

T

S igm a, 111, 2 1 4 , 2 1 6 . (b ak . rao t.) S iv a stik a , 2 1 5 . (b a k . m o t.) S ih ri - dini sem bolizm a, 2 0 2 . S ilâh , 6 9 , 8 8 , 7 4 . 1 3 9 ,1 4 1 , 161, 166. 17 0 , 192.

11, 12,

117,

121,

124-126,

170, 171, 174, 190, 2 2 7 . T a h ta işçiliğ i, 154 , 225. T ah ıl kültürü, 3 6, 105, 146, 176, 179, T ak vim , 3, 4, 5, 7, 8 1.

S iv a, 174, 175. S iv astik a ve h aç, 1 8 4 , 185.

T a n rı, 1 1 6 , 1 1 7 , 118, 123, 141, 142, 157, 174, 175, 2 0 2 . 2 2 4 .

Silo, 4 7 , 199. S ir A u re l S te in , 2 0 0 . S is tr a ,

T a b le t,

T a n rıç a , 112, 175, 185, 212.

136.

S o th is, 4.

T an rı sem bolü (H itit-T e sh o u b ) 2 0 1 .

S o th iy ak siki 4 , 5, 8 1.

T an rı ta p ıc ıla r ı, 99. T an rı k ıra tla r, 8 .

S o lu tre e n , 2 4 . S o u k ta g e n -d o r,

T ap m ak , 77, 93, 103, 111, 114, 117-

212.

124, 138, 139, 141, 143-146, 154, 155, 156, 162, 163, 189, 195,

S o sy a l o rg a n iz a sy o n , 6 8 , 6 9. S p e ise r, 15, 1 0 4 , 181. S u b a rla r, 14, 105, 144.

199, 204, 2 0 6 ,

S u la m a , 2 1 7 . S u sa , 103, 127, 1 5 2 , 173, 1 8 5 , 186,

190,

181, 182,

1 9 2 , 193,

4 9 ,9 1 ,

T a s v ir , 101, 121, 122, 131, 141, 142, 143, 155, 1 6 0 , 1 6 1 , 1 6 9 , 170,

1 3 6 -1 4 0 , 141-

(B ak . friz, 154, 1 5 5 );(ln san tasv iri, 184; N a tu ra list ta sv ir, 184, 186,

S ü m er y azısı, 193.

171, 174, 175, 1 84-187, 189, 2 1 4 .

S ü m e r, 1 3 -1 7 , 9 8 -1 3 3 , 1 51, 1 55,

T as

194,

2 0 8 , 2 0 9 , 232.

158,

179, 1 8 1 -187,

207, 2 2 5 . ( b ak.

ib ad et ve B e y a z T ap ın ak . 118, 119 ).

S um erli tip , 193, 2 2 9 .

1 6 0-168,

192.

171-

2 0 0 , 2 1 4 ; İnsan ve h ayv an t a s

İN D EK S v irle ri, 169, 175, 184, 191, 193, 20 0 , 203, 2 1 4 , 2 2 0 ; Y a b a n öküz

249

T u n ç , 2 1 2 , 2 2 9 , 3 3 0 (b ak . m aden) T u tak , (o d u n v ey a kemik k a b z a ) . 2 6 , 4 9.

leri ta sv iri, 2 1 6 ). T a s a , 11, 4 2 , 4 6 , 4 9 , 5 5 , 6 3 , 8 3 . T asiy en , 4 3 -4 8 , 50, 5 1 , 5 2 , 101, 109. T a ş ıt v a s ıta la rı, 99, 130, 143, 158, 166, 173, 2 1 8 , 231,

T u fan , 1 2, 13, 14, 103, 1 0 4 ,1 1 3 , 114. T u ro v a , 1, 145, 146, 1 7 1 , 2 2 7 , 2 3 0 , 231. T u v alet- aleti, 9 1, 153, 166, 167,

T a ş , 16 5 . T a ş işçiliği, 8 3 , 199.

T u v a le t e şy a sı, 174, 185. T ü cca r, 2 2 3 , 235, 2 2 7 . (b ak . tic a r e t)

T a tu a j, 64, 11 2 . T azy ik ile y o n tm a, 23, 24. T e z y in a t,

62. 63,

modeli, 6 3 ;

170,

U

191.

G am alı

(S e p e t

haç,

170;

Y a rım d aire , 1 90).

U ç, 24, 4 9, 4 8, 6 1 , 7 3, 148. U r,

T ek e rle k , 130, 143, 173, 2 0 1 , 212, T e k e rle k li a ra b a , 142. 177, 2 3 2 . T e ll-H a le f, 130, 186, 198,

201,

202,

2 0 8 , 21 7 , 2 28. T e llo , 12. T e ll-B illa , 20 4 , 205, 207.

13, 15, 9 7 ,

127, 131,

148,

157,

152,

201. U ru k, 13, 15, 114, 1 1 6 ,1 2 2 ,- 1 3 0 , 136, 158, 168, 176, - 1 8 2 , 186, 190, 191, 203, 2 0 6 , 226.

O

T e p e g a v ra , 20 3 , 228. T e p e -H is a r, 2 0 8 . T e s ti, 168,

172, 1 9 9 ,

221. (G a g a lı

Ü stü v an e, (silin d ir) 1 9 2 ,2 2 6 , 2 2 7 ,2 3 4 .

te s ti, 110, 126, 1 5 2 .1 5 6 ; O m u r g alı te s ti, 126, 127). T h eriom orph e. (h ay v an biçim i) 7 2, 201. T h erm i, 2 19. T ic a r e t, 9 8 ,1 1 2 , 146, 168,

183,

211,

21 2 , 2 2 1 , 22 2, 2 2 4 , 225. T ica rî m ü n asebet

1 4 1 , 142,

171, 192, 193,

(b a k .

T ü cca r

ve

V V a z o , 58, 7 4, 7 5, 7 9 , 8 1, 8 5 , 8 9. 90, 93, 151, 158. 167, 174, 183, 189, 193, 194, 195, 2 0 2 , 216. ( t a ş v azo ,

137, 146,

153, 170,

en d ü striy el m ed en iy et, 9 8 , 101,

1 8 7 ,2 1 5 .

14 3 , 144, 1 4 6 , 162, 176, 2 0 6 ).

v azo , 158; İbrik vazo. 2 3 3 ; E m

Topuz, 3 3 , 4 2 , 4 6 , 48, 50, 6 1 , 6 9 , 7 9, 8 1 , 8 9 . 108, 126, 170. (K ü re bi çim top u z.

170; A rm u t

biçim

2 1 7 , 218, 2 2 1 ; G agalı

zikli v a z o , 185, 2 0 8 ; Boyalı vazo , 199, 197, 2 0 1 , 2 2 0 ). V a v ilo f, 3 7 .

topuz, 9 6 , 157, 183, 185, 2 1 6 , 2 2 0 , 2 3 4 . Disk biçim topuz, 197).

W

T o tem ik k ü ltü r, 5 6 , 7 4 , 7 5. T o rn a , 2 1 2 , 21 8 , 2 3 2 . T ok m ak , 4 6 . Togan, 6 , 8.

w . B rem er, 185, W o o lley ,

13, 9 7, 103, 106, 109, 112,

131, 132', 138.

T ran sh u m an s, 22 3 . T r a ş etm ek , 112, 164.

Y

T u ğ la kubbe, 190. T n ğ la , 8 6 . 106, 1 20, 132, 165, 203.

Y ab an i a rp a , 37.

T u ğ la m im ari, 233, 2 3 4 , 2 3 5 .

Y ay ılm an ın m ek an izm ası, 222.

DOĞUNUN

250


Y a y ılm a (d iffusion), 223.

Y e rleşik çiftçi, 180.

Y a y , 3 3 , 4 4 ,4 6 , 197, 234.

Y e rle ş ik h a y a t, 100.

Y a p ı, 1 17, 119,

Yonga

123,

125, 356, 163,

1 65, 2 0 4 . (T u ğ la y ap ı, 106, 110, 132, 138, 157, 1 5 8 , 176, 1 77). Y a z ı,

124, 131, 157,

1 5 9 , 162, 107.

( e c la t ) ,

2 2, 2 3, 45, 8 8 , 8 9 ,

1 0 7 , 126. Yüzük ( kemik, dom uz azıların d an ), 49, 5 5, 6 4, 66.

185, 21 1, 226.

Z

(b a k . id eo g ram , 121, 126). Y a z ıt, 9 2 , 9 7, 139, 144, 170, 2 2 5 .

Z am an birliği (sy n ch ro n ism e), 2 0 8 .

Y a z ılı belge .3 ,1 0 1 , 105, 126, 181, 190. Y a z ı siste m i, 130, 158.

Z a r oyunu, 171.

Y a r ı - p ik to g rafik , 190, 193.

Zıpkın, 3 2 , 4 6, 4 8 , 58, 6 1 , 8 8 .

y a ssı m ühür, 189.

Z ira a t, 2 2 3 .

Y e r d eğiştirm e (g ö çeb elik ), 34, 35.

Z o ser, 99.

Z ik k u rat, 1 1 7 , 118, 119, 158.

Gordon Childe - Dogunun Prehistoryası

Recommend Documents