Georgios Andreadis Tamama [1990] i m

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΝΔΡΕΑΔΗΣ

Η ΑΓΝΟΟΥΜΕΝΗ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ

Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

ΤΑΜΑΜΑ Η ΑΓΝΟΟΥΜΕΝΗ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ ΔQ«ματική ήταν η συλλογή αυτών των παιδιών. Τα παιδιά στο αντίΚQυσμα του Έλληνα παπά, δασκάλου και ΤούΡου αστυνομικού, τους οποίους ούτε καν γνώQιζαν, aQVιόvtoooav να τους ακολουθήσουν. Η ταλαι.πωQία τι); EξOQUxς και η πείνα που πέQ«σαν θΈQι.ωνε μέσα τους το φόβο να ακολουθήσουν άγνωστους ανθQώπoυς. Αγκάλιαζαν τους �ετoύς» γονείς τους ,��μιJΙΤ" ο αστυνομικός και με "ία τα αποσπούσε για να φΈQει στο στQ«τόπεδο. Η qryασία αυτή � �.��� � ' λα τα xαμένα •••

Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Ο Γεώργιος Ανδρεάδης γεννήθηκε στις παράγκες της Καλαμαριάς το 1936. Φοί­ τησε στο Αμερικανικό Κολέγιο ΑΝΑΤΟ­ ΛΙΑ, με υποτροφία Fulbήght και μετά σπού­ δασε Πολιτική Οικονομία στο Πανεπιστήμιο του Φρά'ίμπουργκ, στη Γερμανία. Ασχο­ λούμενος με τα εθνικά μας θέματα, έχει επι­ σκεφθεί τη γη των προγόνων μας, στη Μαύρη Θάλασσα, 52 φορές, από το 1960 μέχρι το 1998 και έχει δημοσιεύσει μέχρι τώρα 36 βιβλία, σχετικά με τον χώρο εκείνο, πολλά από τα οποία κυκλοφόρησαν και στην αγ­ γλική, γερμανική, ρωσική, τουρκική, αρμε­ νική, κουρδική και κινεζική γλώσσα. Το βιβλίο του, ΤΑΜΑΜΑ, βραβεύτηκε το 1992 στην Κωνσταντινούπολη, με το Βρα­ βείο ΙΠΕΚΤΣΗ, αλλά και απελάθηκε ο ίδιος από την Τουρκία, στις 5 Δεκεμβρίου 1998, εξ' αιτίας της επιρροής που επέφεραν έξι από τα βιβλία του, σε τουρκική έκδοση, στο χώρο της διανόησης και της νεολαίας, στη γείτονα χώρα. Τον Δεκέμβριο του 2000, η Ακαδημία Αθηνών, βράβευσε τον συγγρα­ φέα Γεώργιο Ανδρεάδη, διά χειρός του Προ­ έδρου της Δημοκρατίας κ. Κωστή Στεφα­ νόπουλου, διά το συγγραφικό του έργο, αλλά και διά την αφύπνιση των εναπομεινάντων εξισλαμισθέντων Ποντίων της Μαύρης Θά­ λασσας. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΝΔΡΕΑΔΗΣ

ΤΑΜΑΜΑ (Η ΑΓΝΟΟΥΜΕΝΗ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ) δέκατη έκδοση

Γόρδιος Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

•

Το βιβλίο ΤΑΜΑΜΑ ενέπνευσε την γ esim Ustaoglu να δημι­

ουργήσει φανταστικό σενάριο σε συνεργασία με τον Πέτρο Μάρκαρη, στηριζόμενη στα ιστορικά δεδομένα του παρόντος βιβλίου, για να παρουσιάσει τα προβλήματα των ορφανών της Γενοκτονίας που εξισλαμίστηκαν και εκτουρκίστηκαν, ιδιαί­ τερα όταν έφτασαν σε ώριμη ηλικία ψάχνοντας τις ρίζες τους, και

να

σκηνοθετήσει

ΣΥΝΝΕΦΑ».

την

ταινία

«ΠΕΡΙΜΕΝΟΝΤΑΣ

ΤΑ

Το έργο είναι της γαλλικής εταιρείας SILK

ROAD FILM COMPANY και είναι σύμπραξη των Κέντρων Κινηματογράφου Ελλάδας και Τουρκίας, που απέσπασε πολ.

λά βραβεία στα διεθνή φεστιβάλ κινηματογράφου. •

Ο συγγραφέας εκχώρησε τα συγγραφικά του δικαιώματα,

από την τουρκική έκδοση, υπέρ της Επιτροπής της ΟΥ­ ΝΕΣΚΟ, που ανέλαβε την αναστήλωση της ιστορικής Μονής Παναγίας Σουμελά στον Πόντο. •

Ο συγγραφέας και η μεταφράστρια κ. ΣΙΟΥ ΚΑΪ, εκχώρησαν

τα δικαιώματά τους από την κινεζική έκδοση, υπέρ της δημι­ ουργίας στην Σαγκάη, Κέντρου Ελληνικού Πολιτισμού. •

Ο συγγραφέας μετέφερε το έργο ΤΑΜΑΜΑ σε θεατρικό σε­

νάριο, με σκηνοθεσία του Γιώργου Σιδηρόπουλου και το πα­ ρέδωσε εις δωρεάν χρήση εσαεί, στον Σύλλογο Καυκασίων Καλαμαριάς «ο ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ».

© 2006

Ανδρεάδης Γεώργιος Ριζούντος 66 551 31 Καλαμαριά Τηλ./Faχ: 2310 411465 Εκδόσεις «Γόρδιος» Μακεδονίας 17

104 33 Αθήνα Τηλ.: 210 8252279 - Fax: 210 8210506 e-mail: [email protected] ISBN 960-7083-39-6

Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Το βιβλίο ΤΑ ΜΑ ΜΑ βραβεύτηκε στην Κωνστα­ ντινούπολη, με το βραβείο Αμπντή !πεκτσή, το 1992. Η τουρκική έκδοση του βιβλίου ΤΑΜΑΜΑ το 1993, χαρακτηρίστηκε σαν Best SeJJer ξένου βιβλίου στην Τουρκία, με την διάθεση ρεκόρ εκεί, 250.000 αντιτύ­ πων. Το ίδιο όμως βιβλίο οδήγησε την τουρκική εξουσία στην απόφαση, ν' απελάσει τον συγγραφέα από την Τουρκία, στις 5 Δεκεμβρίου 1998. Τον Δεκέμβριο του 2000, η Ακαδημία Αθηνών, δια χειρός του Προέδρου της Δημοκρατίας κ. Κωστή Στε­ φανόπουλου, βράβευσε τον συγγραφέα, δια το εν γέ­ νει συγγραφικό του έργο, αλλά και δια την αφύπνιση των εναπομεινάντων εξισλαμισθέΥτων Ποντίων, στην Μαύρη Θάλασσα.

Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

τφ

�

τ6

.\Jo(ιp

'Εντι μοτ61'Φ

"�τoιότ"τo,

tιμ.�τtοα, 4,ΥαΧητf\,

τnς:

d.vαλόΥΟ\J χα( PaQV1'tOo.c

t' τ.μ.

Χεοιιt:ετeιGlν χα(

EC θ Ι!. Τοuοχ(ας:

ν6. Χα(

Tc)V

t ..χλ.ηοοφοοήθηι.ι�ν tx

..οΙ

τήν

εΙΙλΟΥ"στι

το'!)

τοΌ βι(3λCοv,

χοοσco_οχο(ησιν

τη..

� Aoχιuν

ό

..σ( ΥΤ\'

τ'Ί'

τ�ν

ν6.

&W'tl!. κα( ι..ιετα�CΙ

ΕΙ otινη'iO,

tv ταΤ, axtaeaav

κ6ντιον

txa If.Qατ"σu tι e' ο"νη,

'{ων

aC

Δνηφερόμιναι

t ... τ�

6:vθο
tι ι1Υ6.χη χα(

διd ν4 μ.,. tιcαναληφθ5ιην tv τΦ μ.tλλΟΎΤΙ ιt�

μΕΤ'

1'00 κόνου χιλι6.ΙΙcν όμ.Oy�νίlν χα{ όμ.οχ(σΤQιν.

Έλλ660'

λα(6γ

διχαιοσύνη. ,o�γ�δίaι.

συμX(ιΙCYCDσιν

."μΙΙν

ςτΥΥΧΙ ν1ισ�φ"

"�H Ται..ι4μα",

'ΕνΤΙ'-16-τητοι;;

4χ6μ.11 σVΥχι'Vή(J'�IJ)'

τ"ν

τn,

1'έxvφ

�Ιotινην XQgd Oc:ot1.

Υο6μμ.ατο'iO a:IJTf'lo; τόν θΔνατον Tf\'iO tιo�ΤδOΙ;;

1\ όχο(α dχοτι:λι:r

χα(

'Λν60Ε6:ΙΙΌ,

χ40ιν χαΙ

ε'Xoν1'�ς άναΥνΝει �ετδ κο λλ ο Ο Ινδι αφΙoovτoι;; χα.(

f:OYOV

4χό

Γ�ωOYΙ φ

tv I\JO'" ΑΥαι:ητΦ.

δο6;μ.σ.το

ή

χα(

ιbo:: ίlΎI\:l συΥχλονισ1" ΧίΙ tovcp

(ιμ.{6ν.

τtιν

ΕόlσοιατσΟν1'ε, 6ι4 έ.ι .αλο(ιμ.εθα

θΕΟΟ

χαΙ

τό

ta(

τ1\ν wcτtοαν

'J:eι QOV

λν",οο

όλό8υμον 't'f\v s.a-rOL xl)v χιι(

tχιχοιvφν(ιιv

χα(

1'tιν

':ΕΎΤΙ μ.ότητα _aνοι χε' !λΕΟ .. ,

txL 6ανι λcuοv-re:,

Πστ οι cιo'Xι xftv tιμιoν Ε(ιλΟΥ( αν.

Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

tνημt()Φ(Jιν.

'tflv χ40Ι ν τοα !μσ

{ιμ.Γν

... στα χέρια μου βρέθηκε το βιβλίο σας Η ΤΑΜΑΜΑ, το οπο ίο διάβασα απνευστ ί. Θέλω να σας συγχαρώ για την προσπάθειά σας και το γλαφυρό ύφος της δ ιήγησής σας. Εύχομαι ο Θεός να σας βοηθήσε ι να μας παραδώσετε και άλλα ανάλογα έργα, για ό ,ΤΙ συνέβη στην Ανατολή ... Ο Βορείου & Νοτίου Αμερικής Ιάκ ωβος

... Δεν μπορώ να εκφράσω το μέγεθος της συγκίνησης, που ένοιωσα δ ιαβάζοντας την ΤΑΜΑΜΑ. Το πάθος και το ύ φος της διήγησης, μαζί με την δραματική ουσ ία της υπόθεσης μ ' ενέβαλαν σε π λήθος σκέψεων, όχι μόνον για την τραγική ηρωίδα, αλλά και για όλον τον μαρτυρικόν Ελληνισμόν της Ανατολής. Σ ας συγχα ίρω από καρδίας. Ο Ν. Κρήνης & Καλαμαρι άς Προκόπιος

... Δύο αδέλφια του πατέρα μου, στην ίδ ια ηλ ικία με τους ήρωες των έργων σας ΤΑΜΑΜΑ και ΘΟΔΩΡΟΝ, χάθηκαν μέσα στην πυρπολημένη Σμύρνη. Εγώ μεγάλωσα μ ' αυτές τις δ ιηγήσεις του πατέ ρα μου Χριστόφορου, για τον ξερι­ ζωμό και τα μαρτύρια της πονεμένης Ρωμιοσύνης. Π αρ ' όλα αυτά αγωνίζομαι τον ωρα ίο αγώνα της Ειρήνης, της συμφιλίωσης και την κατανόησης των γειτονικών μας λαών, που η Ιστορ ία τού ς υπεχρέωσε να συζούν και να υπερβούν τ ις δ ιαφορές. Ο Λέρου, Καλύμνου και Αστυπ αλαία ς Νεκτάριος

Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

13 Αυγούστου 19 73. Η ώρα ήταν 12 μεσημέρι κι η ζέστη ανυπόφορη. Π οτέ η Άγκυρα δεν ε ίχε τέτοια ζέστη. Η θ ερ­ μοκρασ ία ξεπερνούσε τους 400 βαθμούς και αλλοίμονο σ ' όποιον βρ ίσκονταν κάτω από τις καυτερές ακτ ίνες του ηλίου. Η αφυδάτωση θα ήταν σ ίγουρη και η ηλίαση πολύ πιθανή . Η ζέστη ήταν πράγματι αφόρητη. Η άπνοια κυ­ ριαρχούσε σ ' όλη την πόλη και παρέλυε κάθε δ ιάθεση για δουλειά . Όσοι από ανάγκη βρέθηκαν στο δ ρόμο, μακριά από τα σπ ίτια τους -λ ιγοστο ί βέβαια- έτρεχαν βιαστικά, κατα·ίδρωμένοι να φτάσουν σε κάποιο καταφύ γιο σκιάς. Ούτε εκεί, ούτε και μέσα στα σπίτια βρ ίσκανε καλύτερη ατμόσφαιρα. Η κατάσταση ήταν ανυπόφορη. Ο ήλιος θέριζε όλες τις συνοικ ίες και τους δ ρό μους της Άγκυρας. Το Τάτογκαν, μ ια ό μορφη, γιομάτη δέντρα, συνοικ ία της Άγκυρας, άστραφτε κυριολεκτικά από το δ ιάφανο φως του λαμπρού καλοκαιριάτικου ήλ ιου. Πάνω δέσποζε ο τερά­ στιος λόφος, με το μνημε ίο-μαυσωλε ίο του μεγάλου ανα­ μορφωτή της χώρας, του Κ εμάλ Ατατούρκ. Σ' ένα κομψό διαμέρισμα, στην συνοικ ία Τατογκάν, η νεαρή δασκάλα Σέλμα περιμένει τον άνδρα της Κ αϋχάν, να γυρ ίσει από την δουλειά του. Είναι μια όμορφη, μελαχροινή, με αμυγδαλωτά μάτια, με στρογγυλό πρόσωπο, με γιομάτα χε ίλη, πάντα χαμογελαστά. Γ ιατ ί να μην ε ίναι χαρούμενη; Έχει ένα όμορφο άνδ ρα που την λατρεύ ει και μια χαριτωμένη κορούλα, ένα ό μορφο σπιτικό . Δεν είναι αυτά αρκετά να γιομ ίσουν ευτυχία την ψυχή μιας ερωτευμένης γυναίκας; Το πρωί -κάθε πρωί- σηκώνεται νωρ ίς μαζί με τον άντρα της. Του ετοιμάζει το πρωινό του, κάθεται μαζί του να Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

πιουν το τσά·ί τους και να συζητήσουν για δ ιάφορα αδιάφο­ ρα πράγματα συνήθως, ή και να με ίνουν σιωπηλο ί, μα με μια σιωπή, τόσο γεμάτη που πιότερο τους ενώνει. Είναι λίγες στιγμές συνηθισμένες μα τόσο ευτυχισμένες. Έ τσι και σήμερα κατευόδωσε τον άντρα της και όπως πάντα νοερά μέσα της, προσευχήθηκε στον Αλλάχ, να τον έχει πάντα καλά, και ύ στερα καταπιάστηκε με την λάτρα του σπιτιού της. Η κορούλα της ξύπνησε κατά τις 10 η ώρα, έφαγε το πρωινό της και κάθισε σε μια άκρη στο καθιστικό, αράδ ιασε τις κούκλες της σε μια σειρά, έβγαλε και τ ' άλλα παιχν ίδ ια και άρχισε να πα ίζει μ ' αυτά και να τα μιλά, σα νάταν ζω­ ντανά, που συμμετε ίχαν στο παιχν ίδ ι της. Αφού τελε ίωσε η Σέλμα τη λάτρα του σπιτιού και μόλ ις ετο ίμασε το αγαπημένο φαγητό του Καϋχάν, κάθισε αποκα­ μωμένη σε μια πολυθ ρόνα της τραπεζαρ ίας κι άφησε τη ματιά της να πλανηθ ε ί έξω από το παράθυρο, απέναντι στο λόφο, όπου άστραφτε, κάτω από τόν ήλιο, το μαυσωλε ίο του Κ εμάλ Α τατούρκ. Έ νιωθε πολύ κουρασμένη, όχι μόνο από τις δουλειές του σπιτιού, αλλά κυρ ίως ήταν εξουθενωμένη από τη ζέστη την αφόρητη, που τούτη την ώρα 2 μ.μ. ξεπέρασε τους 420 . Ο ιδρώτας έτρεχε στην ραχοκοκαλ ιά της και το χνούδι πάνω από τα παχε ιά της χε ίλη ήταν υγρό. Έκανε ό μως μια προσπάθεια ακό μη να στρώσει το τραπέζι. Έβαλε τρ ία σερβίτσια με τρ ία κρυστάλλ ινα ποτή­ ρια, που έλαμπαν από πάστρα και τα επάργυρα μαχαιρο­ πήρουνα δίπ λα στα πιάτα. Σ ε λίγο θα γυρνούσε ο Κ αϋχάν θάταν κουρασμένος και μπα"ίλντισμένος από τη ζέστη, θα ήθελε να φάε ι και να κοιμηθε ί . Του άρεσε του Καϋχάν και τις καθημερινές μέρες ακόμη, να βρ ίσκει το τραπέζι στρωμένο με τα καλά σερβίτσια. Το θ εωρούσε ανόητο, να έχουν τα καλά σερβίτσια μόνο για τους ξένους. Ή θελε το καθετ ί ό μορφο, που υπήρχε μέσα στο σπ ίτι, να Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

το απολαμβάνει και να το χα ίρεται μαζί με την οικογένειά του, κι η Σέλμα δεν του χαλούσε ποτέ το χατήρι. Μ ικρές χαρές. Μ α τ ί παραπάνω ε ίναι η ευτυχία, εκτός ό απ πολλές-πολλές μικρές και σύντομες χαρές; Σαν έμπαινε στο σπ ίτ ι του , όλος ο χώρος φωτίζονταν από το πλατύ του χαμόγελο. Ήταν πάντα γελαστός και πάντα ε ίχε έναν καλό λόγο να πει στη γυναίκα του. Ά ρπαζε στα δυνατά του χέρια την κόρη του, την σήκωνε ψηλά , την στριφογύριζε στον αέρα κι έδ ινε δύο τρανταχτά φιλ ιά στα ρόδ ινα της μάγουλα κι η μικρή γελούσε με την καρδ ιά της κι έδειχνε τ όσο ευτυχισμένη. Αφού τ έλειωσε με το στρώσιμο του τραπεζιού η Σέλμα, έβγαλε την παλ ιά ρόμπα της δουλειάς, πλύθηκε, άλλαξε, χτένισε τα πλούσια μακριά μαλλιά της, έβαλε μια ιδέα ρουζ στα μάγουλα της και λίγο κραγιόν στα χε ίλη της κι έτσι περιποιημένη και καθαρή κάθισε κοντά στο πικάπ με τους δίσκους. Έβαλε έναν δίσκο και απαλά μέσα στο δωμάτιο ξεχύθηκε μια νοσταλγική ανατολίτικη μελωδία, απόμακρη και γλυκειά. Η ώρα έγινε 3 μ.μ. και πάντα τέτοια ώρα ερχόταν ο Κ αϋ­ χάν σπίτι. Πάντα τ έτοια ώρα η Σέλμα ένιωθ ε μ ια γλυκειά αναστάτωση. Ήταν τόσο ερωτευμένη με τον άντρα της, όπως τον πρώτο καιρό , που τον παντρεύτηκε και με την ίδ ια πάντα λαχτάρα τον περίμενε. Η ώρα έγινε 3.30 κι ο Κ αϋχάν δεν φάνηκε ακόμη. Η αναστάτωση έγινε αγων ία. Δ εν την χωρά ο τ όπος. Έφερνε ένα γύρο στο δωμάτιο, από το πικάπ στο παράθυρο και πάλ ι π ίσω στο πικάπ. Ούτε που θυμάται πόσους γύρου ς έκανε κι ο ωροδείκτης στο ρολό ι αδυσώπητα προχωρούσε, χωρ ίς να νοιάζεται για τις ανθρώπινες αγωνίες. Ο Κ αϋχάν ήταν τόσο τυπικός, σαν κουρντισμένο ρολ6ί, ποτέ δεν ξέφευγε από την ώρα του. Τι να συνέβη ;- συλλογί­ ζεται η Σέλμα. Ένιωσε μια πικρή γεύση στο στόμα της, ένας κόμπος έφραξε τον λαιμό της κι ένιωσε στα μάτια της την Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

αλμυρή γεύση των δακρύων κι όταν η ώρα έγινε 4.30 μ.μ. η αγωνία της έγινε απόγνωση. Τα πόδια της δεν την βαστούν πια. Π έφτει βαριά στην πρώτη πολυθρόνα, που βρ ίσκεται μπροστά της, σκεπάζει με τα χέρια της το πρόσωπό της, μα το κεφάλι της ε ίναι άδειο, δεν μπορεί πια να σκεφτεί. Σαν να άκουσε την κορούλα της να κλαίει στο βάθος του δωματίου, μα νιώθει αδύναμα τα πόδια της να κάνουν έστω και μια κίνηση και ξάφνου να το θάμα, ακούει τον γνώριμο ήχο του κλειδιού, καθώς ο Κ αϋχάν ανοίγει την πόρτα. Θέλει να τρέξει, η καρδιά της χοροπηδά από χαρά, μα . κάτι την παγώνει. Ο Κ αϋχάν στέκει εκεί στην πόρτα χλω­ μός, αλλοπαρμένος κι ένα νευρικό τικ κουνάει ασυναίσθητα τα χε ίλη του. Ποιό ε ίναι αυτό το κακό, που απορρύθμ ισε κυριο­ λεκτικά τον τ όσο ήρεμο Κ αϋχάν; Αλλά η Σέλμα δεν μπορε ί να ρωτήσει τίποτε. Μπορε ί να έγινε δασκάλα, αλλά ο νόμος και οι παραδόσεις της Ανατολής συνεχίζουν να ισχύουν. Αν δεν ήξερε τον άντρα της για πιστό μουσουλμάνο, θα πίστευε ότ ι ήταν μεθυσμένος. Προσπαθεί μόνο με τα μάτια της, που τον κοιτάζουν ικετευτικά, να αντλήσει κάποια εξήγηση. Αλλά τίποτα δεν βοηθά. Η Σέλμα πλησιάζει δειλά τον Κ αϋχάν. Π ροσπαθεί να τραβήξει το βλέμμα του επάνω της, μα ο Κ αϋχάν δεν φα ίνεται να την βλέπει. Σέρνοντας τα βήματά του πέφτει πάνω σε μια πολυθρόνα, το βλέμμα του άδειο προσηλώνεται σε κάποιο σημείο και μένει ακ ίνητο και τρομαγμένο, σα να βλέπει ένα φάντασμα. Η Σέλμα απορεί. Μήπως συμβαίνει τίποτα κακό με την μάνα Ρα'ίφέ ; Ν αι, η μάνα Ρα'ίφέ ήταν ά ρρωστη στο νοσοκομείο, μα οι γιατροί, που την εξέτασαν δ ιεπίστωσαν μελαγχολία και συμπτώματα μαλάκυνσης στον εγκέφαλο, όμως η κατά­ σταση της ήταν κάπως βελτιωμένη κι έτσι δεν μπορούσε να δικαιολογηθ εί αυτή η ψυχολογική κατάσταση του Κ αϋχάν. Η Σέλμα ήξερε, ότι ο Κ αϋχάν σήμερα, μετά το γραφείο, θα περνούσε από το νοσοκομε ίο, να δει την θεία του Ρα'ίφέ, που από μικρό παιδί συνήθιζε να την φωνάζει Μάνα, γιατί Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

γιαυτόν υπήρξε μια δεύτερη μάνα. Η Ρα"ίφέ , καθώς ήξερε η Σέλμα, ήταν μακρινή εξαδέλφη της μητέρας του Κ αϋχάν, της πεθεράς της, της Αίσέ . Η Ρ α"ίφέ ορφάνεψε 10 χρόνων κι ο πατέρας της Αίσέ, που ήταν στρατιωτικός, την πήρε μαζί του και την μεγά­ λωσε μαζί με την κόρη κι ούτε ποτέ την ξεχώρισε από το παιδ ί του. Ήταν χηριό ς και η Αίσέ ήταν 14 χρόνων και 10 χρόνων η Ρα"ίφέ . Π ροσπάθησε ν ' αναθρέψει τα δύο κορ ίτσια μόνος του, δεν θέλησε να ξαναπαντρευτε ί. Σα στρατιωτικός καριέρας, έζησε όλες τις περιπ έτειες και τις μεταθέσεις της υπηρεσ ίας του, ακολουθούμενος παντού από τις δύο κόρες του, όπως τις αποκαλούσε. Έτσι οι ξαδέλφες μεγάλωσαν σαν αδ ελφές και δέθηκαν συναισθη ματικά πιότερο. Ο πατ έρας πέθανε νωρ ίς, μόλις ε ίχε προλάβει να παντρέψει την μεγάλη την Αίσέ , μ ' έναν νεαρό αξ ιωματικό και φυσικά η Ρα·ίφέ συνέχισε να μένει με την ξαδέλφη της. Από το γάμο της, η Αίσε απόκτησε τρ ία παιδ ιά . Τον Κ αϋχάν, την Χούλια και την Γκιούλ. Η Ρα"ίφέ δεν παντρεύτηκε κι αφοσιώθηκε μαζί με την Αίσέ, που και αυτή νωρίς χήρεψε, στο μεγάλωμα των τριών παιδ ιών.Τα παιδιά γνώρισαν και τις δύο σαν μάνες και δ εν τις ξεχώριζαν ποτέ . Ο Καϋχάν μάλιστα είχε ιδ ιαίτερη αδυ ­ να μία στην Ρα·ίφέ, γιατ ί αυτή τού καμνε όλα του τα χατήρια και τον κάλυπτε, προστατεύοντάς τον, κάθε φορά, που η μαμά Αίσέ ήθελε, για κάποια αταξία, να τον τιμωρήσει. Κ αι στην γειτονιά, αλλοίμονο σε κε ίνον, που θα 'θελε να πειράξει τον Καϋχάν, θα 'χε να κάνει με την μάνα Ρα·ίφέ . Μ ετά την χηρεία της Αίσέ , οι δύο γυναίκες, με τα παιδ ιά, βρέθηκαν στην Αγκυρα και εκεί οι δύο μαζί αγων ίστηκαν και μεγάλωσαν τα τρ ία παιδ ιά. Όταν ο Καϋχάν έφτασε σε ηλ ικία γάμου, τον πάντρεψαν με την Σέλμα, την όμορφη δασκάλα και η μάνα Ρα·ίφέ έκλαιγε από χαρά και συγκίνη­ ση, καθώς έβλεπε τον κανακάρη του ς γαμπρό . Έβαλε η Σέλμα κατά μέρος την ντροπή και δειλά δειλά ρωτά : Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

- Σ υμβα ίνει τ ίποτα σοβαρό στην μάνα Ρα·ίφέ ; Ο Κ αϋχάν υψώνει επιτέλους τα μάτια του επάνω της, μα δ εν την κοιτά. Είναι σα να βλέπει κάτι τρομερό, πέρα απ' αυτήν και τραυλίζοντας μονολογε ί . - Δεν ε ίναι δυνατό, δ εν ε ίναι δυνατό . - Καϋχάν - ακούγεται δειλά και παρακλητικά η φωνή της Σέλμα. Δ υό δάκρυα ανάβλυσαν στις άκρες των ματιών του Κ αϋχάν, νευρικά και κάπως ντροπιασμένα τα σκουπ ίζει, σκύβει το κεφάλι και η φωνή του σπασμένη και κάπως σφυριχτή βγαίνει από τα χε ίλη του. - Η Ρα·ίφε ε ίναι ρωμιά . Είναι χριστιανή , την λένε Τα­ μάμα . . . Α υτό ήταν το μεγάλο μυστικό της οικογένειας Οκάϋ. Η Ρα·ίφ έ δ εν ε ίχε καμιά συγγένεια μαζί τους, ήταν ένα χαμένο παιδί, κάποιας ρωμέ"ίκης οικογένειας, που το ε ίχε περιμα­ ζέψει από τους δρό μους και την ορφάνια, ο πατέρας της Αίσέ , το 19 19. Την έλεγαν Ταμά μα και ήταν τότε μόλις 10 χρόνων. Ο Κ αϋχάν τώρα μόλ ις τό μαθε και μέσα του αντι­ ά μ χονταν χιλ ιάδες συναισθήματα, που τον εξουθένωσαν. Η Ταμά μα γεννήθηκε στην ό μορφη παραλία της Μ αύρης Θάλασσας, σ ' ένα γραφικό χωριό, που λεγόταν Εσπιέ. Το χωριό είχε δύο μαχαλάδες, όλο κι όλο. Από την μια ήταν οι χριστιανο ί και από την άλλη οι μουσουλμάνοι. Οι χωρικοί ζούσαν σε χωριστού ς μαχαλάδες, χωρίς ό μως να έχουν και προβλήματα μεταξύ τους . Αγαπούσαν οι συγχωριανο ί και προστάτευαν ο ένας τον άλλο και αισθάνονταν το ίδ ιο συ­ μπατριώτες. Η σαν Εσπιελήδες. Δ εν τους απασχολούσε ο χωρισμός τους σε μαχαλάδες. Ετσι τα βρήκαν από τον παππού του ς και αυτός από τον δ ικό του. Εξάλλου όλα τα χωριά της Μαύ ρης Θάλασσας ε ίχαν το ίδιο χαρακτηριστικό γνώρισμα. Γύρω από την εκκλησία δημιουργού σαν οι χριστιανο ί την συνοικ ία τους και δίπλα στο τζαμί οι μουσουλ μάνοι τον δικό τους μαχα­ λά. Η ταν κάτι το αυτονόητο. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Μέσα στη χριστιανική συνοικ ία υψώνονταν η εκκλησ ία του Αγ ίου Γεωργ ίου, με παπά τον Π απαγιάννη τη Κ οτρά­ ντων. Σήμερα θα τον λέγαμε, ο πατήρ Ιωάννης Κ οτρ ίδης, στο ποντιακό όμως ιδίωμα και την συνήθ εια της εποχής, ήταν ο Γιάννες, της οικογενε ίας των Κ οτράντων. Ν ιόπαντρος ο παπα-Γ ιάννης, με την παπαδ ιά του την Κ υριακή ,- έκτιζε στην Έ σπιε το σπιτικό του. Στα χωράφια με την παπαδ ιά, φρόντιζε για την επιβίωση της οικογένειάς του και στην εκκλησία φρόντιζε για την πνευματική τροφή όλων των χριστιανών της Έ σπιε. Ήταν ένας αγαπητός παπάς. Ο πανάγαθος θεός του χάρισε για πρώτο παιδί μ ία όμορφη κορούλα, την Μ αρικούλα. Για ένα χωρικό Πόντιο, ήταν η πρώτη κρυάδα της ζωής του, γιατ ί όνειρο και μεγάλη επιθυμία όλων και του Π απαγιάννη ήταν, το πρώτο παιδί να ε ίναι αγόρι. Γρήγορα όμως η όμορφη Μαρικούλα απάλυνε την πικρ ία του πρώτου σοκ. Κ ρυφά μέσα στην εκκλησιά του Αγ ίου Γεωργ ίου, ο Π απαγιάννης, ανάμεσα στις καθημερινές προσευχές, με πόνο ψυχής, παρακαλούσε τον Θεό , το δεύτερο πα ίδ ι να ε ίναι αγόρι. Η Π απαδ ιά ήταν ήδη έγκυος και από ώρα σε ώρα ερχόταν ο καιρός να γεννήσει. Η αγωνία του Π απαγιάννη, για το αναμενόμενο παιδί ήταν τρομερή. Ή ταν ό μώς βέβαιο, ότι ο Θεός τον οπο ίο υπηρετούσε, θ α άκουγε τουλάχιστον στην μ ία από τις τόσες προσευχές, που με π όνο ψυχής, επ ί μήνες τώρα, Του απηύθυνε. Τι δυστυχία ό μως, όταν η μαμή ξεγέννησε την Κυριακή , την παπαδ ιά, που πάλ ι γέννησε κορ ίτσι; Η Συμέλα ήταν το δεύτερο κορ ίτσι του Π απαγιάννη. Δύο χρόνια αργότερα η παπαδ ιά περ ί μενε πάλ ι παιδί. Αυτή τη φορά ο Π απαγιάννης δ εν ήξερε τι να κάμει. Να προσευχηθε ί, ή όχι; Μήπως ο Θεό ς τον άκουσε τις προηγούμενες φορές ; Η Π ίστη του κλον ί­ στηκε. Ζούσε την βουβή αγων ία του, μέχρι την ημέ ρα, που η παπαδ ιά γέννησε το τρ ίτο παιδί και πάλ ι κορ ίτσι. Ο παπάς το βάπτισε και έδωσε το όνομα ΤΑΜΑΜΑ. Όνομα άγνωστο μέχρι τότε στους χριστιανού ς. Β γαίνει από τα τούρκικα και σημα ίνει κάτι σαν "φτάνει πια" . Αγανάκτησε ο Π α;ταDigitized by 10uk1s, Jan. 2010

γιάννης και με το Θεό του και σαν εκδίκηση το βάπτισε και έδωσε όνομα άγνωστο για κορ ίτσι και μάλ ιστα στα τού ρ­ κικα, σαν να του έλεγε "θεέ μου, φτάνει πια" . Στενό συγγενή ο Π απαγιάννης είχε στην Έ σπιε, τον αδελφό του τον Κ ωστή , με την γυναίκα του την Ελένη. Ο Κωστής ήταν μεγαλύτερος στην ηλ ικ ία και λίγο ασθενικός. Ζούσαν πολύ αγαπημένα και τα σπ ίτια τους ήσαν πολύ κοντά το ένα με το άλλο. Τα σπ ίτια τους ε ίχαν κοινό φράχτη και ελεύθ ερα τα παιδ ιά μπορού σαν να πάνε από το ένα σπ ίτι στο άλλο, χωρ ίς να βγουν από τον περιορισμένο με φράχτη αυλόγυρο. Δ υστυχώς η θε ία Ελένη δεν απόκτησε ποτέ της παιδ ιά , πράγμα που πολύ στεναχωρούσε την ίδ ια και τον Κωστή. Ευτυχώς τα παιδ ιά του Π απαγιάννη μοίραζαν την χαρά και στο δ ικό τους σπ ίτι. Π οτ έ ο Κ ωστής και η Ελένη δεν μπορούσαν να καταλάβουν την στεναχώρια του παπά, που δεν απόκτησε αγόρι. Ας ε ίχαμε και εμε ίς ένα παιδί, έλεγαν και ας ήταν κορίτσι. Έ τσι είναι ο άνθ ρωπος. Μόνον όταν στερηθ ε ί κάτι, τότε ικανοποιε ίται και ευτυχε ί με το ελάχιστο. Η Ελένη ήταν πάντα στο πλευρό της Κ ερεκής και τα παιδιά τα μεγάλωναν μαζί. Εξάλλου ήταν και για την ίδ ια μεγάλη χαρά να ασχολε ίται με τα κοριτσάκια του παπά, μια και ο Θεό ς της στέρησε την ευτυχία να αποκτήσει δ ικά της. Οι δύο συννυφάδες ήσαν τόσο αγαπημένες, που πολλο ί στο χωριό νό μιζαν, ότι ήσαν αδελφ ές. Αυτά όλα συνέβηκαν στην Έ σπιε το 1 909. Το χωριό αυτό βρίσκεται κοντά στην Τρ ίπολη του Πόντου, στην παραλία. Σήμερα είναι μια πόλη αλλαγμένη και μεγαλωμένη τόσο, που τ ίποτε δ εν θυμ ίζε ι πια το Χ ωριό του 1909. Μόνο τα βουνά στο βάθ ος νότια, η θάλασσα και η πλούσια πράσινη βλάστηση δ εν άλλαξαν και έμειναν ακριβώς όπως ήταν τότε. Ο Π απαγιάννης και η γυναίκα του, η Κ ερεκή με τα τρία κορ ίτσια τους, ζού σαν την ήσυχη ζωή της Έ σπιε, με όλα τα προβλήματα της βιοπάλης. Η ζωή ήταν πολύ σκληρή και για τους δύο. Η ζήση έπρεπε να βγει από την γη και ξέρουμε πόσο δύσκολη και Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

σκληρή είναι η γεωργική ζωή, όταν μ,άλ ιστα έχεις να ταΙσεις τρία μικρά παιtJ ιά.

Χρόνια τώρα ο Π απαγιάννης είχε μια ανεκπλήρωτη επιθυμία, να πάει στην Π αναγ ία Σ ουμελά, αλλά η καθημε­ ρινή πραγματικότητα της ζωής, συνέχεια τον ανάγκαζε να αναβάλει. Το 1913 όμως ορκ ίστηκε, χωρ ίς καμ ία αναβολή, να πάει ο ίδιος και η οικογένειά του, τον Δεκαπενταύγου­ στο, να προσκυνήσουν εκε ί την Θαυματουργή Ε ικόνα . Το Μ οναστήρι, αυτό , από τα αρχαιότερα μνημε ία του Πόντου και όλου του χριστιανικού κόσμου, κέντριζε πάντα τον πόθο κάθε Μ αυροθαλασσίτη Χ ριστιανού , να πάει εκε ί να προσκυνήσει. Σ την άκρη της ψυχή ς του, ίσως υπήρχε και η ελπ ίδα, ότι αυτό που δεν πέτυχε με την προσευχή του στον Θεό και τον Άγιο Γεώργιο, ίσως να τον άκουγε η Π αναγιά. Ήδη εδώ και ένα χρόνο προετοιμάζεται για το ταξίδ ι αυτό και κάθ ε δυνατή οικονομία μπα ίνει στο πλά'ί , για να συγκεντρωθούν τα έξοδα. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Μόνον δύο φορές τον χρόνο έβγαινε ο Π απαγιάννης από την Έ σπιε. Ήταν που πήγαινε στην διπλανή Τρ ίπολη, μαζί με τον αδελφό του τον Κ ωστή , για προμήθ ειες. Κ αι αγό­ ραζαν εκε ί ό ,τι δεν υπήρχε στην Έ σπιε. Κάθ ε φορά που κατέ­ βαινε στην Τρ ίπολη, έπρεπε να πάει και στο μαγαζί του Αρμένη, του Κ ιρκόρ Κ ιρετσιάν, να αγοράσει μπαχαρικά και άλλ α σπάνια προ·ίόντα της Ανατολής, που δ εν ε ίχε η Έσπιε. , Η Τρ ίπολη ήταν πόλη και μάλιστα πολύ ωρα ία, στους δε αρχα ίους χρόνους, εκεί παραθέριζαν οι Α υτοκράτορες Κο­ μνηνο ί , γιατ ί το κλίμα της ήταν το καλύτερο του Πόντου. Το μεγαλύτερο ταξίδ ι, που έκανε γι' αυτόν, ήταν στην Τρ ίπολη. Π ρώτη φορά ο Π απαγιάννης θα βγει πιο μακρυά από τα όρια του χωριού του. Ακό μη κι όταν χειροτονήθηκε παπάς, ε ίχε έρθει ο Δεσπότης και ποτέ δεν έφυγε πιο μακριά, αλλά και να ήθελε οι ανάγκες ήταν τόσο σκληρές, για να του επι­ τρέψουν μια τέτοια πολυτ έλεια. Όσο πλησιάζει ο Αύγου­ στος, τ όσο ανάβει ο πυρετός του προσκυνήματος. Εκτός απ ό τον αδ ελφό του Κ ωστή και την νύφη του την Ελένη, άλλες τρεις οικογένειες της Έ σπιε, που ε ίχαν μάθει την πρόθεση του Π απαγιάννη, δήλωσαν ότι και αυτο ί επιθ υμούσαν να πάνε μαζί του, εκε ί στο βουνό του Μ ελά , με την θαυματουργή εικόνα της Π αναγ ίας. Ήθ ελαν να ζήσουν μια φορά στην ζωή τους το μέγα πανηγύ ρι της Σουμελά. Και ήταν αυτό όνειρο πολλών ποντ ίων χριστιανών, τους χρόνους εκείνους. Όλα ε ίχαν ετοιμαστεί και το καΙκι ξεκ ίνησε από την Έσπιε με τους προσκυνητ ές και τον Π απαγιάννη, με την οικογένειά του, για την Τραπεζούντα. Το καΙκι το έλεγαν Κ αρτάλ και ε ίχε ένα βλοσυρό Τούρκο καπετάνιο, τον Χ ασάν, που ήξερε με το βλέ μμα του να τιθασεύ σει την άγρια Μαύρη Θάλασσα, όσες φορές αυτή αγρ ίευε. Κ αι η Μ αύ ρη Θάλασσα αγριεύ ει συχνά μέχρι σήμερα, όπως και στα αρ­ χα ία χρόνια, που ήταν η αγων ία και το α ίνιγμα για τους Π οντοπόρους Έλληνες, που κατέφθαναν εκε Ι Το βλοσυρό όμως βλέ μμα του Χασάν ησύχαζε τους απλού ς χριστιανούς Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

χωρικού ς, που παρόλο ότι ήσαν γεννημένοι δίπλα στην θάλασσα, ποτέ δεν θέλησαν να είχαν σχέση μ ' αυτή. Ο Χ ασάν με το βλέμμα του, ήταν γι ' αυτού ς ο καθησυχασμός του υποσυνειδήτου τους, ότι ελέγχει ακό μη και την θάλασσα και ας αγριεύ ει αυτή όσο θέλει. Ο Χασάν ήταν εκε ί. Έτσι καθησυχασμένοι πάνω στο κα"ϊκι, δ ιέσχισαν την Μ αύ ρη Θάλασσα, κατά μήκος των ακτών, από Έ σπιε μέχρι Τραπε­ ζούντα. Την ημέρα η θάλασσα φαινόταν π ιο ήσυχη, αλλά, μόλ ις βράδιασε, τους φάνηκε σαν κόλαση. Ό σο ήταν ημέρα, θαύ μασαν τις παραλίες με την Τρ ίπολη και την Κ ερασού­ ντα; Μόλις βρ άδιασε ό μως, κούρνιασαν, όπως μπόρεσαν, για να κοιμηθούν και να ξεχάσουν την Κόλαση γύρω τους. Αλλά που να τους πιάσει ο ύ πνος; Στο ταξ ίδ ι αυτό , η Ταμάμα ήταν ήδη τεσσάρων χρονών και ήταν η π ιο μικρή από τους προσκυνητές της Έ σπιε. Οι άλλες οικογένειες είχαν μεγαλύτερα παιδιά. Στην Τραπεζούντα, κατέβηκαν στις 1 1 Αυγούστου 19 13 και εκε ί τους περ ίμενε ο Ηρακλή ς Φουντουκ ίδης, που ζούσε στην Δαφνούντα, το λ ιμάνι της Τραπεζού ντας. Η γυναίκα του Ηρακλή , ήταν αδελφή της παπαδ ιάς. Το Κ αρτάλ έφτασε στην παραλία τη ς Τραπεζούντας τα ξημερώματα της 1 1 Αυγούστου 19 13 και έπλεε παράλληλα με την ακτή , σε πολύ μικρή απόσταση από την παραλία. Θεόρατα βράχια, λες και στήριζαν την Τραπεζούντα αμυντικά στις οποιεσδήποτε άγριες διαθέσεις της Μ αύ ρης . Θάλασσας, δέσποζαν στην παραλία. Η Τραπεζούντα πρό­ βαλε λίγο πιο ψηλά , εκε ί που τέλειωναν τα βράχια. Ήδη το Καρτάλ περνάει μπροστά από τη περ ίφημη Σχολή του Ελληνικού Γένους, το φημισμένο σε όλη την Ανατολή Φροντιστήριο. Π ρώτη φορά στη ζωή του, ε ίδε ο Π απα­ γ ιάννης , τέτοιο μεγαλόπρεπο κτ ίριο. Είχε ακού σει πολλά για το Φροντιστήριο, αλλά αυτό που έβλεπε μπροστά του ξεπερνού σε τα όσα μπορούσε να φαντασθ ε ί ο ά μοιρος . Κάθ ε φαντασ ία του, να το συγκρ ίνει με τα σπ ίτια της Έ σπιε, ε ίχε ξεπεραστεί. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Βέβαια κάθε χρόνο, δύο φορές, πήγαινε ο Π απαγιάννης, με τον Κ ωστή, στην Τρ ίπολη, που ήταν πόλη με μεγάλα σπ ίτια και μαγαζ ιά, κτισμένη καλλ ιτεχνικά πάνω σε δύο λόφους, σκέτη ζωγραφιά. Τα σπ ίτια στην Τρ ίπολη ήσαν μεγάλα, αλλά και πάλ ι δεν μπορούσαν να συγκριθούν, με αυτά που βλέπει τώρα στην Τραπεζούντα. Η Τραπεζούντα ήταν μια πολύ αρχαία πόλη, που πρωτοκτ ίστηκε από Έλληνες απο ίκους, πολλά χρόνια, προτού γεννηθε ί ο Χριστός. Τα βιβλία έγραφαν, ότι η πόλη κτ ίστηκε το 75 6 πΧ . δηλαδή πιο μπροστά και από την Ρώμη και από το Β υζάντιο. Έ γινε λαμπρή πρωτεύουσα και εμπορικό κέντρο την εποχή, που οι Κ ομνηνο ί, με έδρα την Τραπεζούντα, ίδρυσαν την Αυτοκρατορ ία των Κομνηνών και χώ ρισαν από το Β υζάντιο, που ε ίχε πέσει σε χέρια Λα­ τ ίνων. Το όνομα της - Τραπεζού ς - το πήρε από την εικόνα που εμφαν ίζει από την θάλασσα το έδαφός της, γιατ ί μοιάζει σαν τραπέζι και έτσι την πρωταντ ίκρισαν οι Έλλη­ νες άποικοι, ή από το χωριό Τραπεζούντα της Α ρκαδίας, όπου σε μετ έπειτα αρχαίους χρόνους, οι κάτοικοι ε ίχαν εξαναγκασθ ε ί να το εγκαταλε ίψουν και αφού περιπλανήθη­ καν, κατέληξαν στην Τραπεζούντα. Όπως και να ε ίναι, όλοι οι Πόντιοι αισθάνονταν μια περηφάνεια για την αρχόντισ­ σα πόλη τους. Μ ια πόλη γεμάτη μνημε ία και εκκλησίες, από την εποχή, που μαρτύρησε για την Π ίστη στο Χριστό , ο Ευγένιος, μέχρ ι σήμερα. Ο Ευγένιος έγινε Άγιος και ε ίναι ο Π ολ ιούχος στην Τραπεζού ντα. Μόλις μπήκαν οι Τούρκοι, με τον Σ ουλτάνο Μωάμεθ στην Τραπεζούντα, τα πράγματα άλλαξαν και οι νέοι έποικοι, μαζί με όσους αλλαξοπ ίστη­ σαν, ανέλαβαν την νέα εξουσία. Π ολλές εκκλησ ίες αρχαίες έγιναν τζαμιά. Έτσι η εκκλησία του Αγ ίου Ευγένιου έγινε τζαμ ί, όπως ε ίναι και μέχρι σήμερα, με το όνομα Γενή Τσουμά Τζαμί . Το τζαμί της νέας Π αρασκευής. Ο Μωά μεθ Β ' μπήκε μέσα στην Τραπεζούντα και την Π αρασκευή της ίδ ιας εβδομάδας, βάσει εντολής του, η εκκλησ ία είχε μετα­ τραπε ί σε τζαμ ί και την Π αρασκευή μπήκε μέσα ο ίδ ιος για Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

να προσευχηθ ε ί . Την ίδ ια τύ χη είχαν και όλες οι αρχα ίες εκκλησ ίες της πόλης. Η Χρυσοκέφαλος έγινε τζαμ ί του Μ ε­ γάλου Π ορθητού. Αλλά να που τώρα και χάρις στα Π ρονό μια του Σ ουλτάνου, αλλά περισσότερο, χά ρι στη δύναμη της Π ίστης των Χριστιανών, σε κάθε μαχαλά, ξεφύτρωσε και μ ία και δύο εκκλησ ίες. Κ αι έχει η Τραπεζούντα εννέα Μ αχαλάδες. Ο ι Χ ριστιανο ί , σε κάθε μαχαλά , έχουν δώσει και το όνομα από την εκκλησία που ήταν εκε ί . Έ χει και γειτονιές, με τα παλ ιά ονό ματα, όπως Εξώτειχα, όπου η αρχα ία εκκλησία της Αγίας Σ οφ ίας, τώρα τζαμί Αγιασοφιά, Φάρος, Μώλος, Κ εμερκαγιά κ.τλ Μ ια πόλη, γεμάτη ζωή και ανταγωνισμό . Ανταγωνισμό εθνικό , θ ρησκευτικό, εμπορικό, οικονομικό . Η έντονη ζωή και ο πλούτος, χαρακτηρ ίζει όλους τους Τρα­ πεζούντιους, είτε αυτο ί ε ίναι Μ ουσουλ μάνοι, ε ίτε ε ίναι Ρωμιο ί , ή ε ίναι Αρμένιοι. Κ αι ζούσαν όλοι αρμονικά με σύ μπνοια, γιατ ί όλοι ήσαν και αισθάνονταν σαν Τραπε­ ζούντ ιοι. Φέτος, 1 9 13, εμφαν ίσθηκαν τα πρώτα σύννεφα της πολ ιτικής σκοπιμότητας, στην π όλη της Τραπεζούντας. Π ιάστηκαν χάρτες σε χέρια Α ρμενίων, που έδειχναν την Μ εγάλη Αρμεν ία, που έφτανε από τον Κ αύκασο, μέχρι την Σαμψούντα . Ο ι δ ιαδόσεις μέσα στην πόλη έδ ιναν και έπαιρ­ ναν. Οι Μ ουσουλμάνοι μιλούσαν για αποθήκες όπλων, που βρέθηκαν σε μοναστήρια Α ρμενίων. Το μίσος άρχισε να απλώνεται ανάμεσα σε Α ρμένιους και Μουσουλ μάνους. Κ αι οι Ρωμιο ί; Οι περισσότεροι ήθ ελαν να πιστεύουν σ ' αυτ ές τις δ ιαδόσεις. Πάντα υπήρχε μια καχυποψ ία στους Ρωμιούς, για τους Αρμενίους. Εξάλλου ήσαν και στο εμπόριο οι κύ ριοι αντίπαλοι. Έ τσι οι Α ρμένιοι, μεμυημένοι και μη, πλούσιοι, ή φτωχο ί, άρχισαν να ζουν μια ανησυχία, γ.ιατ ί μέσα στην μέχρι τότε ειρηνική Τραπεζούντα, άρχισαν να αισθάνονται, το μίσος των Μ ουσουλ μάνων και την αντι­ πάθεια των Ρωμιών. Κάτι ε ίχε ακουστεί για το αρμενικό θ έμα και στην Έ σπιε, αλλά τ όσο έντονα, όπως το έζησε ο Π απαγιάννης Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

πην Τραπεζούντα, δεν ήταν. Εξάλλου από την θάλασσα δεν ( ινόταν δυνατόν να γ ίνει αντιληπτό , τι εθνικο-θ ρησκευτικά )εύ ματα έβραζαν μέσα στην Τραπεζούντα, την πρωτεύουσα της Μαύ ρης θάλασσας. Ο Π απαγιάννης χάζευε την 'Τραπεζούντα, για την οπο ία μέχρι τότε μόνον δ ιηγήσεις ε ίχε ακούσει. Δεξ ιά στο βάθ ος ορθώνονταν η εκκλησία της Αγ ίας Σ οφ ίας, τζαμ ί σήμερα, μπροστά του το Φροντιστή ριο και λίγο πιο αριστερά, η μεγαλόπρεπη εκκλησ ία του Αγ ίου Γρηγορ ίου και ο δεσπότης Χρύσανθος, ε ίχαν φήμη, που ξεπέρασε πολύ τα όρ ια της Τραπεζούντας. Π ολλά λέγονταν και στην Έ σπ ιε για την εκκλησ ία αυτή και τον λαμπρό ιεράρχη, και το έργο του, κοινωνικό, θ ρησκευτικό και εθνικό . Ο Χρύ σανθος, χωρ ίς να είναι Πόντιος - καταγόταν από την Κ ομοτηνή - αγάπησε τον Πόντο και την Τραπεζού ­ ντα, όσο λίγοι. Σπουδασμένος στην Λειψ ία της Γερμανίας, πέραν της Θεολογικής Σ χολής Κ ωνσταντινουπόλεως, μορφωμένος και δ ιπλωματικότατος, γνώστης της Ιστορ ίας, και γερμανομαθή ς, ήταν πολύ σεβαστό ς και στην Τουρκική Δ ιο ίκηση, έχοντας ιδ ια ίτερη φιλία με τον Β αλή της Τραπεζούντας και τους άλλους αξ ιωματούχους. Κάθ ε Κ υριακή, η εκκλησ ία όπου λειτουργούσε ο Δ εσπότης, ήταν κατάμεστη πιστούς, που κρεμασμένοι από το στό μα του, ήθ ελαν να ακούσουν, αυτά που ε ίχε να κηρύξει. Π οτ έ Δεσπότης δεν αγάπησε την π όλη του τόσο, αλλά και να αγαπήθηκε από το Π ο ί μνιο του τόσο, όσο ο Χ ρύ σανθος. Ο Χρύσανθος φρόντιζε για τις εκκλησίες, τα σχολεία, τους φτωχούς και μοναχικούς γέρους της κοινότητας. Μ εγαλύτερη του φροντ ίδα ήταν το Φροντιστήριο και το έμψυχο υ λ ικό που έβγαινε από εκεΙ Το Υλ ικό αυτό , ήσαν οι μέλλοντες δάσκαλοι, ιερε ίς και γενικά η πνευματική του Γένους ελίτ. Το Φροντιστήριο λειτουργού σε στην Ανατολή , ήδη από το 1675. Το σημερινό μεγαλοπρεπές κτ ίριο κτ ίστηκε co 1900- 1902. Κόστισε 10.000 χρυσές λίρες. Είχε τέσσερις ορόφους και 40 περ ίπου α ίθ ουσες δ ιδασκαλίας. Είχε εγκα­ ταστάσειc καλοριφέρ και αρχιτεκτονική τέτοια - έργο του Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

ΧΡΥΣΑΝΘΟΣ, τελευταίος Μητροπολίτης ΤίΥαπεζούντος

Τραπεζούντιου αρχιτέκτονα Κακουλίδη- ώστε όλες οι α ίθουσες, να έχουν πρόσβαση στο φως του ήλ ιου. l . 000 χρ. λίρες κόστισε και ο εξοπλ ισμός του , σε υλ ικά δ ιδα­ σκαλίας. Όλα αυτά τα χρήματα ήσαν προσφορά των Χ ριστιανών ρωμιών της Τραπεζούντας και των ξενι­ τεμένων της, στην Ρ ωσσ ία, που πάντοτε φρόντιζαν για την πρόοδο της πατρ ίδας τους. Άτοκα δάνεια έδωσαν για το κτίσιμο και οι τράπεζες Τραπεζούντας, που ήσαν ρωμα ί ικης ιδ ιοκτησ ίας. Τα χρόνια αυτά τέσσερις Ελληνικές τράπεζες λειτουργού ν στην Τραπεζούντα, δίπλα στην μόνη κρατική Οθωμανική τράπεζα. Αυτές ε ίναι: α) Κ απαγιανν ίδη, β) Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Θεοφυλάκτου, γ) Φωστηρόπουλου, δ) Τράπεζα Αθηνών. Βέβαια το κτ ίσιμο του νέου Φροντιστηρ ίου, ήταν καύχημα για τους Χ ριστιανού ς και ίσως ζήλεια για τους άλλους κατο ίκους. Αλλά ποτέ δ εν προκάλεσε φθόνο. Μάλλον έγινε κ ίνητρο, ώστε και οι άλλες κοινότητες να φροντ ίσουν για δ ικά τους μεγαλεπήβολα έργα. Ευγενής άμιλλα, για το καλό της Τραπεζούντας. Ήδη το Κ αρτάλ γλ ιστράει στα νερά της Μ αύ ρης θά­ λασσας, περνάει ακριβώς κάτω από τον Άγιο Γρηγόριο, παρακάμπτει το Γκιουζέλ Σ ερά ι, που τα παλ ιά χρόνια ήταν παλάτι για τους Κ ομνηνούς και στρ ίβοντας το μικρό ακρωτήρι, που σχηματ ίζει ο β ράχος του Γκιουζέλ Σ ερά ι, ξαφνικά βλέπει μπροστά του την Δαφνούντα, το λ ιμάνι της Τραπεζούντας. Το καΤκι πλησιάζει στην σκάλα αποβι­ βάσεως και να ο Π απαγιάννης και η Κ υριακή δ ιέκριναν αμέσως τον Η ρακλή , τον γαμπρό της Κ υριακής, που τους περ ίμενε εκε Ι Είχε ειδοποιηθ ε ί , εδώ και δέκα μέρες, από ταξιδ ιώτες, ότι έρχεται ο Π απαγιάννης οικογενειακώς και επί τρεις μέρες, κάθ ε μέρα, κατέβαινε στο γυαλό για να περιμένει το Κ αρτάλ , από την Έ σπιε. Μ' ένα μαντήλ ι η Κ υριακή προσπαθούσε να προσελκύ σει την προσοχή του Η ρακλή , γιατ ί το βλέ μμα του ανιχνευτικά έψαχνε γι' αυτού ς. Π ράγματι σε λίγο ο Η ρακλής ε ίδε το μαντήλι και τους αναγνώρισε, παρόλο ότι πέρασαν πέντε χρόνια από τότε, που ο ίδ ιος περαστικός από την Έ σπιε, ήταν μουσαφίρης, στο σπ ίτι του Π απαγιάννη. Η Π αναιλα, η γυνα ίκα του Η ρακλή , περίμενε και αυτή στο σπ ίτι της, στην Δαφνούντα, την αδελφή της και τον γαμπρό της, τον Π απαγιάννη με τα παιδ ιά τους. Δέκα μέρες τώ ρα ε ίχε προετοιμασίες και καθαριότητες. Από την ανυπομονησ ία της να δει την αδελφή της, δεν αισθανόταν καθόλου την κούραση των η μερών και της δουλειάς που ε ίχε ρίξει. Να τώρα που το φα·ίτόνι έφτασε μπροστά στην πό ρτα του σπιτιού της. Ο ι επισκέπτες κατεβα ίνουν και κατεβάζουν τα μωρά. Η Π αναΤλα φιλά το χέρι του γαμπρού Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

της και πέφτει στην αγκαλ ιά της αδερφής της , Κ υριακής. Μ ε κλάματα χαράς και συγκ ίνησης αγνής, οι δύο αδ ελφ ές δεν ξεχωρ ίζονται απ ό το αγκάλ ιασμά τους. Τα παιδ ιά της Π α­ ναΤλας βοηθούν στην π αραλαβή των αποσκευών, που έφερε μαζί τους, ο Π απαγιάννης. Ή σαν δύο μεγάλες μποξάδες και μια καρζίγκα. Οι μποξάδες ή σαν γεμάτες με τα λώματα -τις φορεσιές-, όπως λέγονται στα ποντιακά και τα δώρα που έφερε η Κυριακή , στην οικογένεια της αδερφής της. Σ την καρζίγκα, είχε τα φαγώσιμα για τη δ ιαδρομή και άλλα αγαθά από την Έ σπ ιε, κορκότα, πλ ιγούρια, λαζούδ ια, και βουτέρτα. Έτον ανάγκη να κουβαλε ίς ατόσα π ράγματα μετ' εσέν ; Ήταν ανάγκη να κουβαλήσεις τ όσα πράγματα μαζί σου ; ρωτάει η Π αναΤλα την αδερφή της. Κ ι έφτανε τα μωρά , εφορτώθες και αε ίκα γομάρια. Δεν έφταναν τα μωρά φορτώθ ηκες και τ έτοια βάρη. Π ασκ ί μ και έτον αδά φαήν να τρώμε ; Μήπως και δεν ε ίχε εδώ φαγητό να φά με ; Δόξα τον Θεό, ο Η ρακλή ς ήταν γιοργαντζής (παπλωματάς) και καλός τεχν ίτης. Τα παπλώματα του, ήσαν έργα τέχνης και πολλές οικογένειες στην Τραπεζούντα, τον ζητούσαν για π ροικιά. Η πόλη αυτή ανέκαθεν είχε αδυναμία στα όμορφα παπλώ­ ματα. Δεν ήταν μόνον η κατασκευή , που άφηνε καλά χρή­ ματα στον Η ρακλή . Όλες οι οικογένειες, κάθ ε χρόνο, έβγαζαν τα μαλλ ιά από τα στρώματα και τα παπ λώματα, τα έπ λεναν, τα στ έγνωναν και έπρεπε να έρθει ο Η ρακλής, με ένα πελώριο εργαλείο, π ου έμοιαζε με αρχαία άρπα, για να κτυπήσει και να γνέσει το μαλλί. Το καθαρό μαλλί , κτυπη­ μένο από την χορδή της άρπας του Η ρακλή , έπ αιρνε μια αριστοκρατική μεταξένια υφή. Έ μπαινε πάλ ι στις υφασμά­ τινες θήκες και ράβονταν από τον καλλιτέχνη. Έ τσι πάντα υπήρχε δουλειά, για γιοργαντζήδες στην Τραπεζούντα και γενικά στην Μ αύ ρη Θάλασσα και ειδ ικά για τον Η ρακλή , που ε ίχε γίνει γνωστός μέσα στην πόλη, για την τέχνη του. Έτσι το σπιτικό του ζού σε άνετα και πήρε την μορφή πραγματικού αρχοντικού . Ο ίδ ιος είχε γεννηθ ε ί στην Ζιλ με­ ρά , ένα χωριό τρεις ώρες με το πόδ ι μακρυά από την Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Τραπεζούντα. Ο πατέρας του ήταν στην Ζ ιλ μερά γιορ­ γαντζής και κατέβα ινε τα παλ ιά χρόνια, για τη δουλειά του, στην Τραπεζούντα και τα γύ ρω χωριά. Όλα του τα παιδ ιά πέντε αγόρια- απ ' αυτόν έμαθαν την τέχνη και ήσαν ο ένας καλύτερος από τον άλλο. Ο Η ρακλής μόλις παντρεύτηκε, κατέβηκε στην Τραπεζούντα και έκαμε το σπιτικό του στην Δαφνού ντα. Τα άλλα του αδέλφια έφυγαν στην Ρωσσία, που τα χρόνια εκε ίνα ε ίχε πολύ ζήτηση η δουλειά τους. Π ολλούς γιοργαντζήδες και ξενιτεμένους έβγαλε η Ζ ιλμερά . Την άλλη μέρα ο Η ρακλής, μαζί με τον Π απαγιάννη και τον Κ ωστή , πήγαν μέσα στην πόλη της Τραπεζούντας. Πήγαν κατευθε ίαν στην Μ ητρόπολη, την λαμπρή εκκλησία του Αγ ίου Γρηγορ ίου, όπου προσευχήθηκαν. Μ ετά πήγαν στο Μ ε"ίντάνι, που εκε ίνη την ημέ ρα έσφυζε από κίνηση και νευρικότητα. Ο Η ρακλή ς ήθελε να μιλήσει με κάποιους αγωγιάτες- μουλαράδες, για τις τελευτα ίες λεπτομέρειες, σχετικά με την μεταφορά τους, από τη Δαφνούντα στην Π αναγ ία Σουμελά. Θα αναχωρού σαν την μεθ επό μενη μέ ρα, πολύ πρω ί, σύννυχτα, όπως λέγεται στο τοπικό ιδίωμα και έπρεπε να ε ίναι όλα σ ίγουρα. Την ώρα εκε ίνη, δίπλα στο δ ρό μο, κοντά στο Μ ε"ίντάνι, περνούσε μια στρατιωτική δ ιμοιρ ία. Φαινόταν κάπως ταλαιπωρημένη. Π αρόλη την ταλαιπωρ ία, οι στρατιώτες τραγουδού σαν ένα εμβατήριο Αγκάρανιν τασ ίν α πακ γκιόζλερινιν γιασίν α πακ. .. Το βλέμμα των στρατιωτών φάνηκε πολύ βλοσυρό στον Π απαγιάννη και υποσυνε ίδητα τον φόβιζε. Κατάλαβε ο Η ρακλής, γιατ ί σ ' αυτόν το θέαμα ήταν γνωστό , μέσα στην Τραπεζο ύντα. Εξήγησε στον Π απαγιάννη, ότι ε ίναι στρα­ τιώτες, που γύρισαν από το μακεδονικό μέτωπο, κάτι του εξήγησε για Ν εότουρκους, κάτι του ε ίπε για κομιτάτο, τελ ι­ κά μπερδεύτηκε ο Π απαγιάννης. Μόνον το βλέμμα των στρατιωτών δεν ήταν φιλ ικό , αλλά πολύ βλοσυρό και αυτό έ μεινε σαν εντύπωση βαθ ιά χαραγμένη στην ψυχή του, καθώ ς η δ ιμοιρ ία έφυγε και ήδη άρχισε να εξασθεν εί ο Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

απόηχος του εμβατηρίου τους. Σε λίγο μια δυνατή, ξαφνική νεροποντή, κάτ ι σαν αναπάντεχο μπουρ ίνι ξέσπασε και το με"ίντάνι άδειασε. Οι άνθ ρωποι έτρεχαν δεξιά και αριστερά , για να βρουν κατα­ φύγιο σε κανένα μαγαζί της πλατείας, ή σε κανένα υπόστεγο. Αυτά τα ξαφνιάσματα της βροχής, ε ίναι πολύ συνηθ ισμένα στην Μαύ ρη Θάλασσα και ας ε ίναι Αύγουστος. Εξάλλου οι συχνές βροχές και η υγρασία ε ίναι που γέννη­ σαν το καταπράσινο τοπίο της Μ αύ ρης Θάλασσας. Έ να τοπ ίο μαγευτικό , γεμάτο δάση και πλαγιές γεμάτες πράσινο χό ρτο, πλημμυρισμένο με λογή ς, λογής αγριολούλουδα. Π αντού νερά, παντού ποτά μια, βλάστηση πλούσια και όλες τις εποχές του χρόνου πράσινη. Σε λίγο ξαφνικά, όπως ακριβώς και ξεκίνησε, η βροχή σταμάτησε. Β γήκε ο ήλ ιος και τι ήλιος! Καυτός- ζωντανός. Ο κόσμος, σαν σαλ ιγκάρια, γρήγορα ξαναγέμισαν την πλατε ία και τους γύρω δ ρό μους. Ο Η ρακλής, με τον Π απαγιάννη, έκαμαν τις τελευτα ίες προμήθειές τους, για το πανηγύ ρι της Π αναγ ίας, μια και την μεθεπόμενη μέρα, 14 Αυγού στου το πρω ί, σύννυκτα, έπρεπε να ξεκ ινήσουν για το μοναστήρι. Αγόρασαν ελιές, σταφ ίδες και ξηρά σίη-ια, δ ιότι όλα τα άλλα, ήδη τα ε ίχαν. Τελευτα ία στιγμή αγόρασε ο Η ρακλής και μερικές παστ ίλες, που τόσο τις αγαπούσαν τα παιδιά του. Π ερπάτησαν λίγο ανηφορικά, από την πλατε ία προς την ανατολική πλευρά της και από εκε ί κατηφόρισαν στην Δαφνούντα. Το ίδιο βράδυ, νωρ ίς όλοι έπεσαν να κοιμηθούν, γ ιατ ί το πρω ί η Π αναιλα θα τους ξυπνού σε όλους, γύ ρω στις πέντε η ώρα. Τα ξημερώ ματα ξύπνησαν, πολύ πριν από τις πέντε η ώρα. Ακόμη και τα μωρά ε ίχαν ξυπνήσει από τα μεγα­ λύτερα, που με ανυπομονησ ία περ ίμεναν, ένα ολόκληρο χρόνο, για αυτήν την ημέρα . Θέλεις ο πυρετός του προσκυ­ νήματος, θέλεις ο θόρυβος, που έκαμαν στην αυλή , οι αγωγιάτες και τα μουλάρια, που ήδη ε ίχαν έρθει, όπως τους παρήγγειλε ο Η ρακλής. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Το ίδιο συνέβαινε και στις αυλές των άλλων σπιτιών. Ακόμη και ο γείτονας του Ηρακλή, ο Μ ουσταφά, είχε σηκωθεί και ετοιμαζόταν να πάει με την οικογένειά του, στην Σουμελά. Χ ρόνια πριν, aπελπισμένoς aπό την κατά­ σταση της άρρωστης κόρης του, κατέφυγε στην Π αναγ ία Σουμελά και ζήτησε την χάρη Της. Οι γιατροί τον ε ίχαν απογοητεύ σει. Κ αι ό μως η Π αναγία έκαμε το θαύ μα της και η κορούλα του, η Φατιμέ έγινε καλά, όπως έγιναν καλά άρρωστοι ανίατοι πολλοί , που ζήτησαν την Χάρη Της. Τέτοια ήταν η φήμη της Π αναγίας και ήταν απλωμένη σε όλη την Μαύ ρη Θάλασσα. Την σέβονταν και την φοβόντου­ σαν, το ίδ ιο χριστιανο ί και μουσουλ μάνοι. Από τότε ο Μ ουσταφά το είχε κάνει τάμα και κάθε δεκαπενταύγουστο έπρεπε να πάει στην Π αναγ ία, για να την ευχαριστήσει, για το καλό, που του έκαμε. Όπως ετοιμαζόταν ο Ηρακλής με τον Πaπαγιάννη , όπως ετοιμαζόταν ο Μ ουσταφά , έτσι χιλ ιάδες οικογένειες, σε όλες τις πόλεις και τα χωριά της επαρχίας, από τις πρώτες κιόλας μέρες του Αυγούστου, άρχιζαν να ετοιμάζονται, γι' αυτό το πανηγύ ρι. Ακόμη και ξενιτεμένοι από την Ρωσσία ερχόντουσαν με ευκαιρ ία το πανηγύ ρι, για να δουν και τους δ ικού ς τους. Το μοναστήρι, εβδομάδες και μήνες πριν, καλούσε μαστόρους, κτίστες και εργάτες. Έ κτιζαν υπόστεγα και παραπήγματα, διόρθωναν τους χώρους, έβαζαν τέντες για την προστασία, από τ ις συχνές βροχές της Μ αύ ρης θάλασ­ σας. Όλοι οι χώροι, κάτω και γύ ρω από το μοναστήρι και τα παρεκκλήσια δ ιαμορφωνόταν κατάλληλα, για να υποδ εχθού ν τ ις χιλ ιάδες προσκυνητές. Ειδικά το προαύλιο και το έδαφος γύρω από την Αγία Βαρβάρα, που ήταν παρεκκλήσι, προσφέρονταν σε κάπως μεγαλύτερη έκταση, για την υποδοχή των εορταστών. Σ ' αυτά τα υπόστεγα και πρόχειρα κατασκευάσματα, θα κατέληγαν χωριά ολόκληρα, έμποροι με τ ις πραμάτειες τους και τα ζώα. Μόνο οι ξενώνες του μοναστηριού, δεν έφταναν Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

για τ όσες χιλ ιάδες κόσμο. Οι καλόγεροι έπαιρναν προμή­ θειες για να φάει όλος αυτός ο κόσμος, τουλάχιστον για 15 ημέ ρες . Γιατ ί πολλο ί ήσαν οι προσκυνητές, που έμεναν και επανηγύ ριζαν επί δεκαπέντε μέρες. Εβδομάδες τ ώρα, τα 15 μουλάρια της Μονής, φόρτωναν και έφερναν άλευρα, ελ ιές, λάδ ια, ζάχαρη, όσπρια, λαχανικά, φρούτα, παστά και ό,τι άλλο χρειάζονταν, από την Τραπεζούντα, την Μ ατσούκα και τα Π λάτανα. Π ρώτοι κατέφθαναν οι έμποροι και σε λίγο το ήσυχο και ειρηνικό τοπ ίο άλλαζε από τους θορύβους και τις φωνές τόσων ανθρώπων. Ο φού ρνος της Μονής, έβγαζε ψωμιά, δύο και τρεις φορές, κάθε μέρα. Έτσι γινόταν εκε ί, κάθε Αύγουστο, εδώ και πάνω από χ ίλ ια χρόνια. Από το 380 μ.χ . μέχρι και σήμερα γ ίνεται αυτή η προετοιμασία και ολόκληρος λαός ανηφορίζει τον ίδ ιο ανήφορο, που οδηγεί στο όρος Μελά, στο Μοναστήρι τη ς Π αναγίας Σουμελά. Η εικόνα της Π αναγ ίας , θαυματουργή και επιβλητική, συγκι­ νούσε τα πλήθη στο πέρασμα όλων των αιώνων. Και συγκ ινούσε όλους, αδ ιάφορα αν ήσαν Χριστιανοί, ή όχι. Την είχε ζωγραφ ίσει ο Ευαγγελ ιστής Λουκάς και δεν την ε ίχε αποχωριστε ί, μέχρι που πέθανε. Μ ετά τον θάνατο του, οι Χριστιανοί έκτισαν εκκλησία στην Θήβα και έβαλαν μέσα εκε ί την θαυματουργή εικόνα, που ήταν ήδη γνωστή, με το όνομα Π αναγιά, η Αθηνιώτισσα, επειδή την έφεραν από την Αθήνα, όπου είχε πεθάνει ο Λουκάς. Χρόνια αργότερα, η εικόνα καθοδήγησε δύο Μοναχού ς στη Θήβα, τον Βαρνάβα και τον Σωφρόνιο, να την ακολουθήσουν και τους έφερε στα μέρη του Ευξε ίνου, εκεί στο όρος Μ ελά. Πάνω στον απόκρημνο βράχο του βουνού και σε σπηλιά, που η φύση είχε δημιουργήσει, κτίστηκε η πρώτη εκκλησία, σαν κατοικία της Π αναγ ίας Σουμελά. Έτσι έλεγε η παράδοση, έτσι έλεγε ο παππούς, έτσι έλεγε η γιαγιά και έτσι είχαν ακούσει και αυτοί στον καιρό τους, από τον παππού και την γιαγιά τους . Ιστορικά τα εγκαίνια της Μονής έγιναν με μεγαλοπρέπεια το 380 μ.χ. Από τότε πια φανερά και συνεχώς, ανηφόριζαν οι Χ ριστιανοί, τον ανήφορο, που οδηγούσε στο όρος Μ ελά . Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Ο Ηρακλής, με τους αγωγιάτες, τοποθέτησαν πάνω στα τρ ία μουλάρια, κάτι μεγάλες καλαθούνες. Μέσα στα καλάθια αυτά, έστρωσαν κιλίμια και κουβέρτες και μετά τοποθέτησαν μέσα τα μικρά παιδ ιά των οικογενειών τους . Σε μία καλάθα μπήκε η μικρή Ταμάμα, με την αδελφή της, την Συμέλα. Όρθ ια τα παιδ ιά, προσπαθούσαν να βλέπουν, τι γ ίνεται γύρω τους. Το ίδιο γινόταν κατά μήκος όλης της δ ιαδρομής. Σηκωνό­ ντουσαν πάνω , κοίταγαν τα μέρη, που περνούσαν και σαν κουραζόντουσαν, καθόντουσαν πάλι κάτω στον πάτο του καλαθιού , στα μαλακά, πάνω στα στρωσίδια. Μ ε τρ ία μουλάρια κι ένα κάρο, πάνω στο οποίο μπήκαν οι προμήθειες σε φαγητά και οι ενήλικες ξεκίνησαν το πρωί της 14 Αυγούστου για την Π αναγία Σουμελά, από την Δαφνούντα. Σε πέντε λεπτά της ώρας, η πομπή βγήκε έξω από την Δαφνούντα, ακριβώς στο σημείο, όπου χύνεται ο Ντεργεμέντερε, ο Π υξίτης των Αρχα ίων. Το ποτάμι αυτό ακολούθησαν και οι Μύριοι του Ξενοφώντα, στη κάθοδο τους στην Τραπεζούντα, στην προσπάθειά τους να γυρ ίσουν στην Ελλάδα, μετά τον θάνατο του Κύρου, στον πόλεμο με τον αδελφό του, τον βασιλ ιά της Π ερσ ίας. Εκεί ακριβώς, που τελειώνει η Δαφνούντα και αρχίζει η κοίτη του Ντεργεμέντε­ ρε, ε ίναι μια μεγάλη αλάνα, άκτιστη. Δεν κτίστηκε, γιατί όσες φορές ο Ντεργεμέντερε αγρίευε και φούσκωνε θα ήταν επικίνδυνο για όποιον κατοικούσε εκεί. Κ αι τα ποτάμια της Μαύρης Θάλασσας αγριεύουν πολύ, όταν λιώνουν τα χιόνια, ή όταν βρέχει πάρα πολύ . Στην αλάνα εκεί , γ ίνονταν η σύγκλιση από όλες τις ομάδες και συντροφιές των Τραπεζου­ ντίων, που ξεκινούσαν για το μοναστήρι. Νταούλια και ζουρνάδες, αγωνίζονταν να ξεπεράσουν τον ήχο του κεμεντζέ, ενώ ταυτόχρονα οι νεώτεροι, ήδη χόρευαν τους λεβέντικους ποντιακούς χορούς . Οι κοπέλες έκαμαν σεργιάνι, γιατί θα ήταν ντροπή να συμμετάσχουν και αυτές στον χορό, σε χώρο ανοικτό, όπου ήσαν και ξένοι άνθρωποι. Η Πόντια κοπελ ιά θα μπει στο χορό, όταν βρίσκεται σε δ ιασκέδαση συγγενών, δηλαδή σε κλειστό χώρο, όπως θα λέγαμε. Τα μικρά μέσα από Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

τις καλαθούνες χοροπηδούν στον ήχο της λύρας, θέλοντας να συμμετάσχουν στην εορταστική ατμόσφαιρα, που δημιουρ­ γούσαν οι τόσο πολλοί άνθρωποι και τα ηχηρά όργανά τους.

Φ. Κ τενίδης, Ιδρυτής της νέας Μονής Σο υμελά στην Καστανιά.

Σ ιγά-σιγά, κάθε παρέα ξεκινούσε προς τα νότια, ανηφορίζοντας τον δ ρόμο, δίπλα από το ποτάμι. Την ίδ ια ώρα, άλλες παρέες, έφταναν στην αλάνα, για να ξεκινήσουν και αυτές σε λίγο, αφήνοντας τ όπο σε επόμενες, που ερ­ χόταν μετά . Αυτό γ ίνεται εδώ και μέρες και ο τ όπος δονε ί­ ται, από τα τραγούδια και την ευθ υμ ία. Ο δρόμος που ξεκ ίνησαν προς τα νότια, είναι η αμαξιτή οδός, που πάει από Τραπεζούντα στην Αργυρούπολη και από εκεί στο Ερζιγκιάν, Μπα'ίπούρτ και Ερζερούμ. Αιώνες, τώρα, ο δρό μος αυτός ε ίναι γεμάτος με καμήλες και μουDigitized by 10uk1s, Jan. 2010

λάρια, που κάνουν το εμπόριο από Ευρώπη προς Β αγδάτη και Π ερσία και αντίστροφα. Το λ ιμάνι της Τραπεζούντας, ε ίναι γεμάτο ζωή, από τα καράβια, που κάθε μέρα, έ ρχονται και φεύγουν. Φέρνουν τα αγαθά από την Ευρώπη και αδειάζουν στην Τραπεζούντα, για να γεμίσουν πάλ ι εκεί, ό ,τι αγαθό έχει έρθει από την Ανατολή . Οι καμήλες ξεφόρτωσαν και φορτώνουν τώρα τα νέα εμπορεύματα, για να πάνε τον δρό μο αυτό , προς Β αγδάτη και γενικά προς Ανατολή . Είχε ήδη ξημερώσει, όταν ξεκίνησαν. Ο ήλ ιος φαινόταν, ότι θα ήταν λαμπρός, . αυγουστιάτικος, αν και στην Μ αύρη Θάλασσα, ο καθαρός ουρανός δεν ε ίναι εγγύηση. Κάθε στιγμή μπορούν όλα να αλλάξουν και τον καθαρό ουρανό να τον δ ιαδεχθεί Υεροποντή . Έ τσι οι εκδρομείς ή σαν προε­ τοιμασμένοι, για κάθε τ έτοιο τερτ ίπι του καιρού. Τα παιδιά χοροπηδούσαν μέσα στις καλάθες και όταν κουράζονταν και καθόντουσαν χά μω, κο ίταγαν ψηλά τον καθαρό ουρανό και τις βουνοκορφές. Κ αι τι βουνοκορφές! Απόκρημνες, αλλά καταπράσινες, ειρηνικέ ς. Στιγμές, στιγμές, το πέρασμα τους έ μοιαζε με φαράγγι. Τόσο πολύ πλησ ίαζαν οι αντι­ κριστές βουνοκορφές, το π έρασμα στένευε, αριστερά το ποτάμι, ο Π υξίτης και ακριβώς δίπλα η αμαξιτή οδός, την οποία ακολουθ ούσαν ολόκληρα καραβάνια προσκυνητών. Πέρασαν το Εσίρογλου, το χωριό Αη- Β ασίλη και να από δεξιά και αριστερά κατέβαιναν και άλλοι προσκυνητές, από τα χωριά τους, για να προστεθούν και αυτοί στο μεγάλο καραβάνι της Τραπεζούντας, που ανηφόριζε για την Π ανα­ γ ία Σουμελά. Μ ετά από διαδρομή 25 περ ίπου χιλ ιομέτρων, έφτασαν στην Ματσούκα και στο γνωστό σε όλους Τζεβιζλούκ (τόπος καρυδιών) . Άλλη δ ιαδικασία τους περ ί μενε στην Ματσούκα. Έβγαλαν τα παιδιά από τα καλάθια, τα οποία γέμισαν με τα φορτία, που είχαν επάνω στο κάρο. Στρίμω­ ξαν τα πράγματά τους, όσο μπορούσαν και μετά έβαλαν σε δύο καλάθια τα πολύ μικρά παιδ ιά. Οι άλλοι έπρεπε να περπατήσουν, από την Ματσούκα τον δ ρό μο της Π αναγ ίας, Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

που ήταν μονοπάτ ι μόνον για πεζούς και μουλάρια. Η μικρή Ταμάμα και η Σ υμέλα βρέθηκαν σε μια καλάθα, με δύο άλλα μικρά παιδιά της παρέας. Ο χώρος ήταν στενάχωρος, αλλά για τα παιδιά ήταν τ όσο μεγάλη αυτή η διασκέδαση. Τους ε ίχαν βάλει στον πάτο της καλάθας και άλλα στρωσ ίδ ια ώστε τώρα άνετα στεκόντουσαν όρθια, τα χέρια τους προεξε ίχαν έξω από το καλάθ ι, ενώ το πηγούνι τους ήταν στερεωμένο στα χε ίλη της καλάθας. Το θέαμα ήταν γοητευτικό και διασκεδαστικό. Ένα μεγάλο καλάθι και από μέσα πρόβαλαν τ έσσαρα αγγελικά κεφάλια μικρών παιδιών. Το ίδιο έκαμαν και όλες οι άλλες παρέες, όσες έρχονταν στην Μ ατσούκα. Μόλ ις ήσαν έτοιμα όλα, ξεκινούσαν τα μουλάρια, καθοδηγούμενα από τον αγωγιάτη και μπρος π ίσω ακολουθούσαν οι μεγάλοι, πεζοπορώντας το υπόλοιπο της διαδρομής και ήταν το υπόλοιπο από την Ματσούκα μέχρι το Μ οναστήρι, ακριβώς 17 χλ μ. Εγ,{αταλε L-τουν την αμαξιτή οδό και τον Π υξίτη και μπαίνουν στον παραπόταμο του, που λέγεται της Π αναγ ίας το Ποτάμι. Δίπλα στον παραπόταμο ε ίναι το μονοπάτι, το οποίο θα τους φέ ρει στην Π αναγ ία Σουμελά . Της Π αναγ ίας το ποτάμι ε ίναι πιο στενό, σαν χε ίμαρρος. Όλη η κοίτη του είναι καλυμμένη με πεντακάθαρες πέτρες και λιθάρια, που οι αιώνες κατ έβασαν από το όρος Μελά για να καλύψουν όλη τη δ ιαδρομή του ποταμιού. Το νερό πεντακάθαρο, τρέχει με ορμή, για να καταλήξει στον Π υξίτη. Ο θόρυβος που κάνει το ποτάμι, είναι στιγμές στιγμές, εκκωφαντικός. Τα νερά κτυπούν πάνω στα βράχια και ο ήχος πολλαπλασιάζεται από τον αντ ίλαλο, που δημιουργούν τα γύρω βουνά. Ανάμεσα στα νερά πηδούν πέστροφες. Αυτές δεν νοιάζονται για την ορμή του ποταμιού. Με άνεση κινούνται όπου και όποτε θέλουν. Στο δ ρό μο να και μια παρέα με κεμεντζέ. Ο καλλίφωνος τραγουδιστής την ώρα εκείνη τραγουδούσε ένα τραγούδι, που ταίριαζε πάρα πολύ στο τοπ ίο. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Συμέλα λεν την Π αναγιά Συμέλα λεν και σ έναν Θα προσκυνώ την Π αναγιάν κ ' έρχουμαι μετ ' εσέναν. Ση Π αναγ ίας το ποτά μ εχάσα την κλειδίτσα μ' Νασάν ατόν που θα περ αμον'εσέν νυφ ίτσαν. Κ ρωμέτες σκυλ υ ιό ς ε ί μαι κανείναν κι φογού μαι σην Π αναγ ίαν Σουμελά θα πάω στεφανού μαι. Το καταπράσινο τοπίο, το θορυβώδες ποτάμι, το καραβάνι των Π ιστών, όλα έπαιρναν μια θ ε ία μορφή, στο άκουσμα του κεμεντζέ και της φωνής του τραγουδ ιστή. Π ιο κάτω, μια άλλη παρέα, σ ιγοέψελνε τροπάρ ια εκκλη­ σιαστικά , ειδικά για την Π αναγ ία. Ένα τοπίο συνηθισμένο όλο το χρόνο στην νεκρική σιγή, όπου μόνη ζωή ήταν ο θόρυβος του ποταμιού και το κελάηδισμα των πουλιών, ε ίχε κατακλυσθε ί από ανθρώπ ινο θόρυβο. Ακόμη και τα ασυνή­ θιστα πουλ ιά , έφευγαν ξαφνιασμένα από την προσέλευση. Μ ε το ξαφνιασμένο πέταγμά τους, πρόσθεταν και αυτά, το δικό τους μοτ ίβο στον γενικό θόρυβο. Το θέαμα και το ακρόαμα ήταν σπάνια και ειδ ικά για τα παιδιά , στην μνήμη των οπο ίων, βαθιά χαράσσονταν, όλες αυτές οι εντυπώσεις. Μ ετά από μια πορε ία 5 ωρών περ ίπου από την Μ ατσού ­ κα, έφτασαν στα πόδ ια του β ράχου, πάνω στον oπ o�o ε ίναι αγκιστρωμένο το φημισμένο μοναστήρι. Όσοι έφταναν και αντίκριζαν τον ιερό βράχο, γονάτιζαν, έκαμαν τον σταυρό τους και την προσευχή τους. Σ ε λίγο γινόταν η τακτοποίηση τους, στους προβλεπόμενους χώ­ ρους, ανάλογα με τον τ όπο προέλευσής τους. Ο Π απαγιάν­ νης εγκαταστάθηκε με την παρέα του, σε χώρο που ε ίχαν Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

καταλάβει προσκυνητές από την Τρίπολη. Εξάλλου όλοι τους, γνώριζαν τον Π απαγ ιάννη , επειδή η Έ σπιε είναι ένα χωριό, πολύ κοντά στην Τρ ίπολη. Μόλ ις τους αντιλήφθη ­ καν, έτρεξαν όλοι προς τον Π απαγ ιάννη , ζητώντας την ευλογία του και φιλώντας το χέρι του, ευλαβικά. Η τακτοποίηση έγινε γρήγορα και πρόχειρα, δ ιότ ι όλοι ήθελαν να ανέβουν στην Μ ονή και να προλάβουν στον εσπερινό της Π αναγ ίας, που θα άρχιζε σε λίγο. Π ράγματι μόλις έφτασαν στην πό ρτα του τείχους της Μ ονής, αφού ανέβηκαν το κατακόρυφο μονοπάτι του Μ οναστηριού , αντ ί­ κρισαν όλον τον εσωτερικό χώρο της Μονής και στο βάθος αριστερά μέσα στο βράχο, δίπλα στο αγ ίασμα, ήταν η εκκλησία της Σου μελά, από την οποία την ώρα εκε ίνη έβγαινε η εικόνα για να γ ίνει η περιφορά της. Οι πιστοί έτρεχαν προς το εικόνισμα και άλλοι έβαζαν άτομα τους ανήμπορα, ή άρρωστα, κάτω ξαπλωμένα, για να περάσει η εικόνα από επάνω. Κ ατάνυξη θρησκευτική, πλαισιωμένη με έκσταση, για όσους ήρθαν με μια ελπ ίδα να γιατρευτούν. Κ αι ήσαν τόσοι πολλο ί . Το θέαμα επηρέαζε και τους υπό­ λοιπους πιστού ς, απλού ς προσκυνητ ές, που με δέος θρησκευτικό , έτρεχαν να προσκυνήσουν την Αγ ία Εικόνα. Ο Π απαγιάννης ανακουφίστηκε, που επιτέλους εκπλη­ ρώθηκε το όνειρό του. Π ροσκύνησε την εικόνα και ευχαρί­ στησε την Π αναγ ία, που τον αξίωσε να κάμει αυτός και η οικογένειά του πραγματικότητα, μια ευχή που χρόνια ε ίχε στην ψυχή του. Μ ετά τον εσπερινό , τα μικρά παιδιά , η Π αναΊλα και ο Η ρακλής γύ ρισαν στον χώρο καταυλισμού τους. Π ροηγού μενα έφαγαν όλοι, από τα φαγητά , που πρόσφεραν οι μοναχοί στους Π ιστού ς και έπεσαν να κοιμηθούν, ύστερα από μια τ όσο επ ίπονη ημέρα και πορεία. Ο Π απαγιάννης, ο Κ ωστής και η Κυριακή ό μως έ μειναν στην Μ ονή για να συμμετάσχουν μαζί με άλλους πιστού ς και τους καλογήρους, στην ολονύκτια προσευχή. Τί αξία θα είχε το τά μα του Π απαγιάννη, εάν δεν ξημέρωνε όλη την νύχτα συμπροσευχό μενος μέσα στην μονή , όταν μάλ ιστα Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

πολλοί συντοπ ίτες τους, από την Τρίπολη και τα γύρω χωριά , που τον ήξεραν, ήσαν επίσης εκε Ι Δ εν ήταν μόνον το θρησκευτικό τάμα, αλλά ήταν και θέ μα αξιοπρέπειας. Εναλλάξ και με άλλους ιερωμένους και καλογήρους που ευρίσκονταν εκε ί, ο Π απαγιάννης, συμμετε ίχε ενεργά στην ολονύκτια, σαν παπάς . Ήταν δε ο Π απαγιά.ννης πολύ καλλίφωνος. Την άλλη ημέρα το πρω ί, 15 Α υγούστου, μόλ ις τ έλειωσε η λειτουργ ία, σαν σύνθημα ξαφνικά άρχισαν τα νταούλ ια, οι ζουρνάδες και οι κεμεντζέδες. Όση ώρα κρατούσε η λειτουργ ία, όλα αυτά τα όργανα ήταν παροπλ ι­ σμένα. Δ εν επέτρεπε η θρησκευτικότητα των ανθρώπων της Μ αύρης Θάλασσας, γλέντια την ώρα που η εκκλησία ακόμη λειτουργούσε. Μόλ ις όμως κτύπησε η καμπάνα της Μ ονής, για να σημάνει το τέλος της λειτουργ ίας, αυτό ήταν το σύνθημα. Ο τ όπος δονήθηκε από μουσικά όργανα και τραγούδ ια. Η γη εσε ίετο από τους χορευτές. Κ αι τι χορευ ­ τ ές ; Λ ες και γινόταν συναγωνισμός, ποιοί θα χορέψουν καλύτερα. Από όπου να κοιτ άξεις , έβλεπες χορευτές και άκουγες τον κεμετζέ να του ς εκστασιάζει. Από κάποια στιγμή και μετά νόμιζες, ότι ήσαν ρομπ ότ ενεργούμενα κάτω από τον πλήρη έλεγχο του κεμεντζέ . Οι έμποροι δ ιαλαλούσαν την πραμάτεια τους και πάνω σε στρωμένα κιλίμια, άλλοι έτρωγαν, έπιναν και τραγουδούσαν. Ήσαν πολύ τυχερο ί, ούτε χθες, ούτε σήμερα δεν έβρεξε, πράγμα πολύ σπάνιο στην Μαύρη Θάλασσα και ιδιαίτερα στο όρος Μ ελά. Τα παιδ ιά έτρεχαν γύρω, γύρω και έπαιζαν, αλλά δεν έφευγαν και μακρυά , από φόβο μη χαθούν. Η μικρή Ταμά μα δεν ήταν ακό μη ούτε καν τεσσάρων ετών και τι να καταλά­ βει από όλα αυτά . Χαιρόταν όμως , γιατ ί και τα αδέρφια της και ο κόσμος όλος γύρω της ήταν χαρούμενος. Η Κ ερεκή πήρε ζαχαρωτά, από κάτι εμπόρους και τα έδωσε στα μικρά της παιδιά . Η Ταμά μα έγλυφε το γλυφι­ ντζούρι με ταχύτητα συναγωνισμού με τις αδελφές της, που ήσαν κατά τι μεγαλύτερές της. Όλα ήσαν τόσο ωραία και για τα μικρά παιδ ιά ήταν όλα σαν σε παραμύθι. Το Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

απόγευμα και εντελώς ξαφνικά , ένα σύννεφο ήρθε και αγκάλ ιασε το όρος Μ ελά. Οι γύρω προσκυνητές - εορταστές έχασαν από τα μάτια τους το Μ οναστήρι. Είναι η Δύσα, όπως λένε οι ντόπιοι. Σύννεφο ανάμεικτο με ομίχλη. Σ ε λίγο έγινε χαλασμός Κ υρίου. Η βροχή έπεφτε σαν καταρράκτης και όλοι ε ίχαν τρέξει και βρήκαν καταφύγιο στα υπόστεγα και τα παραπήγματα. Τα μικρά παιδ ιά τρό μαξαν από τις αστραπές και τις βροντές. Π ολλά έβαλαν τα κ λά ματα και κρύφτηκαν κάτω από τις φοτάδες (ποδιές) των μανάδων τους. Το ίδ ιο και η μικ ρή Ταμάμα, με τις αδελφ ές της, κρύφτηκαν κάτω από την φοτά της Κ υριακής, της μάνας τους και δεν τόλ μησαν να ξεμυτ ίσουν, παρά μόνον όταν η μπόρα κόπασε. Κ αι κόπασε πολύ γρήγορα και ξαφνικά ακριβώς, όπως άρχισε. Πάλ ι πρόβαλε ο δυνατ ός ήλ ιος και σε λίγο όλα ήσαν πάλ ι ίδ ια, όπως και πριν. Το ίδ ιο βράδυ οι οικογένειες του Π απαγιάν­ νη και του Ηρακλή έ μειναν εκε ί πάνω στο όρος Μ ελά , κάτω από την αγκαλιά της ιστορ ικής Μονής. Την άλλη μέρα 16 Αυγούστου ξεκ ίνησαν τον δ ρό μο της επιστροφής, για την Τραπεζούντα. Η ίδ ια δ ιαδ ικασ ία, η ίδ ια ιεροτελεστ ία. Μό ­ νον που τ ώρα, τα φορτ ία κάπως λ ιγόστεψαν. Τα τρόφιμα ε ίχαν φαγωθε ί, οι λαμπάδες ε ίχαν ανάψει στο Μ οναστήρι και έτσι το φό ρτωμα ήταν πιο είrιωλo και πιο γρήγορο. Στο γυρισμό , ο Η ρακλή ς ε ίπε και στάθηκαν οι αγωγιάτες ση τρίχας το γιοφύρι, για να το δε ίξει στην παπαδιά και τον παπά . Π ολλά λέγονται και τραγουδ ιώνται γι ' αυτό το γεφύ ρι, σε όλο τον Πόντο. Ήταν στοιχειωμένο, γιατ ί εκε ί ε ίχε εντειχ ίσει ο αρχιμάστορας την γυναίκα του, στην προ­ σπάθειά του, να σταθεροποιηθ ε ί το γιοφύρι, που μήνες τώρα έκτιζε και κάθε βράδυ έπεφτε. Π ράγματι, μόλις . εντε ίχισε την γυναίκα του, το γιοφύρι στέριωσε και στέκεται ακόμη εκε ί , κόντρα στη φύση και τα χρόνια. Ο κόσμος ήταν τόσο απλός, που όλα αυτά τα π ίστευε και τα τραγουδούσε . Θα έλεγε κανε ίς, ότι ίσως η ζωή τους να μην ε ίχε πια κανένα νόημα, αν στέρευε αυτή τους η πίστη. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Μ ε ανατριχιαστική συγκ ίνηση, κοίταζαν οι μεγάλοι το γιοφύρι και ο ήχος που έκαμε το δ ιερχό μενο από κάτω ποτά μι, έμοιαζε σαν τη κραυγή , που αιώνες τώρα βγάζει η γυναίκα του αρχιμάστορα, αυτή που στερέωσε και κρατά το γιοφύρι δυνατό. Η παπαδ ιά και η Π ανα"ϊλα, δάκρυσαν, καθώς κοντά τους , από άλλη παρέα, ο κεμεντζετζής με την παρέα του, τραγουδούσαν τον θρύλο του γεφυριού και την θυσ ία τη ς γυναίκας του πρωτομάστορα . Ν εαρο ί Πόντιοι, ντυμένοι με ζίπκες, ε ίχαν ανέβει πάνω στο γιοφύρι και χόρευαν στον ρυθμό του κεμεντζέ, τον σχετικό αργό χορό . Όλοι ε ίχαν συγκινηθε ί, σαν να έγινε η θυσία εκείνη την ημέρα. Το ότι έγινε η θυσία, κανε ίς δεν το αμφισβητούσε. Τόσο δεμένος ε ίναι ο κόσμος εκ ε ί με τον τόπο και με τις παραδόσεις του. Και υπήρχαν χιλιάδες τέτοιοι θρύλοι, που σαν τραγούδι, ανά τους αιώνες , έδιναν ζωή στους ανθρώ­ πους και το συνα ίσθημα, ότι στη Μαύρη Θάλασσα, ο χρόνος δεν τρέχει, όλα έγιναν χθες, ή σήμερα το πρω ί και ας πέρασαν αιώνες από τα θρυλού μενα τραγούδια. Στην Μ αύ ­ ρη Θάλασσα, πέτυχε ο άνθ ρωπος την στασιμότητα της Αιω­ νιότητας, ή την αιωνιότητα της Στασιμότητας. Όλα ε ίναι ζωντανά και επίκαιρα. Η παπαδιά και η αδελφή της, σκούπισαν τα δάκρυα τους και η πομπή πάλι ξεκίνησε τον δρόμο τη ς επιστροφής . Στ άσεις έκαμαν, μόνον για να τσιμπήσουν κάτι και αυτό γινόταν κατά προτίμηση κοντά σε πηγές . Κ αι τ ί πηγές ; Η ευλογημένη αυτή γη ε ίναι πλούσια σε πηγές , ό σο καμμία άλλη γη στον κόσμο. Αργά το σούρουπο, φτάσανε στην Δαφνούντα, στο σπ ίτι του Ηρακλή , ξέζεψαν και αφού ο Ηρακλής ξόφλησε τους αγωγιάτες, μπήκαν όλοι μέσα στο σπίτι. Η κούραση ήταν αρκετά μεγάλη, ώστε αμέ­ σως μετά το φαγητό , έπεσαν να κοιμηθούν. Ο Παπαγιάννης έ μεινε με την οικογένεια του 15 μέρες στην Τραπεζούντα. Όλες αυτές τις ημέρες , ο Ηρακλής έκαμε ότι μπορούσε για να ευχαριστήσει τον σύγγαμπρο του και την οικογένε ιά του. Τα παιδιά έπαιζαν στην ευρύχωρη αυλή rnu σπιτιού του. Όλη η αυλή ήταν μαντρωμένη με τε ίχος και Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

έτσι τα παιδιά έπαιζαν ξένοιαστα, χωρ ίς κίνδυνο να βγουν, να περιπλανηθούν, ή να χαθούν. Πήγαν στον Μποζτεπε, στο Σ όουκσου, σου Π ολίτα και στα Εξώτειχα. Η Τραπεζούντα ήταν πολύ όμορφη και ο λαός της πολύ αρχοντικά ντυμένος.

Jστορικ ή MoVΉ Πα ναγίας Σο υμελά στο ν Πό ΥΤΟ.

Σ το με"ίντάνι κυκλοφορούσαν άνθ ρωποι κάθε λογής και κάθε ράτσας. Το ντύσιμο έδειχνε την διαφορά τους. Π ιό περ ίεργο θέαμα, αυτο ί που φορούσαν φράγκικα ρούχα. Τόσο μεγάλη και ωραία εντύπωση έκαμε η Τραπεζούντα στον Π απαγιάννη, ώστε όταν γύρισε στην Έ σπιε, επ ί μήνες μι­ λούσε γι ' αυτό το ταξίδι και γι ' αυτήν την πόλη. Στα μικρά παιδιά έμεινε μια σύγχυση χαράς και ευδαιμονίας γι ' αυτό τους το ταξίδ ι και ειδικά η Ταμάμα, μετά από λίγο καιρό, απασχολημένη με τα καθημερινά της παιχνίδια , ξέχασε ακόμη και αυτά τα έντονα στιγμιότυπα, που τα κάπως μεγαλύτερα παιδιά, κρατούσαν ακό μη γερά στην μνήμη τους. Στην Έ σπιε, κάθε βράδυ και επ ί πολλές ημέρες, το σπίτι του παπά ήταν γεμάτο επισκέπτες, γε ίτονες, συγγενε ίς και Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

φ ίλους, που κρεμασμένοι από τα χε ίλη του Π απαγιάννη, άκουγαν τα όσα ε ίχε να τους πει και να λάβουν από το χέρι του την ευλογία της Π αναγ ίας. Οι ημέρες που ακολούθησαν, ήταν για την Π απαδιά , την Κ υριακή, πιο κουραστικές και απ ' αυτό το ίδ ιο το ταξίδι. Την ημέρα εργασ ία στο σπίτι, με τόσα πολλά παιδιά και το βράδυ να φιλέψει τους επι­ σκέπτες και το χειρότερο τα παρακάθια, που κράταγαν αργά μέσα στη νύχτα. Πώς να κοιμηθεί η παπαδιά, όταν ακόμη υπάρχει μουσαφ ίρης στο σπ ίτι; Μόλ ις έφευγε και ο τελευτα ίος - αργά τα μεσάνυκτα- η Π απαδ ιά σιγύριζε το σπ ίτι, καθάριζε και μετά έπεφτε και αυτή να κοιμηθ εί. Τελευτα ία το βράδυ, πρώτη το πρω( να σηκωθεί. Ευτυχώς κύλησαν και αυτ ές οι ημέρες, το γεγονός άρχισε να πα­ λ ιώνει και ήδη όλη η Έ σπιε ήξερε και την παραμικρή λεπτομέρεια του ταξιδ ιού. Σ ιγά, σιγά , η ζωή επανήλθε στην παλ ιά γνώριμη ειρηνική πορε ία της. Εκε ίνος ο χειμώνας πέρασε πολύ ευχάριστα. Το προσκύνημα στην Π αναγία Σουμελά, οι ανεξάντλητες διηγήσεις του Π απά και η ευδαιμον ία του, ότι ικανοποίησε μια πολύχρονη επιθυμία του, γέ μισαν τον ίδιο και όλο το σπιτικό , με περισσή χαρά . Γύρω στα Χριστούγεννα η Π απαδιά διαπίστωσε, ότι περίμενε παιδί. Αυτή τη φορά η εγκυμοσύνη της π έρασε απαρατήρητη, γιατ ί ο Π απαγιάννης, μετά από τόσες απο­ γοητεύσεις, δεν τολ μούσε πια να έχει ελπ ίδες, ότι θα αποκτούσε επιtέλους αγόρι. Π ράγματι, τον Ιούνιο ήρθε η ημέρα να γεννήσει η Π απαδιά. Φώναξαν την μαμή να έλθει στο σπ ίτι. Για κακή της τύχη, την ημέρα εκείνη έλειπε ο Π απαγιάννης, στην γειτονική Τρ ίπολη και θα επέστρεφε αργά το βράδυ. Το παιδί γεννήθηκε και ήταν αγόρι, ένα πραγματικό αγγελούδι. Ο παπάς στην Τρίπολη δεν ε ίχε ιδέα. Όταν το βράδυ έφτασε στην Έ σπιε, ο πρώτος που τον συνάντησε ήταν ο Ιμπραχήμ. Ο Ιμπραχήμ είχε ένα χωράφ ι δίπλα στο χωράφι του παπά και έτσι χρόνια τώρα ιδρωμένοι και οι δύο , κάτω από τον ίδ ιο ήλ ιο, μοχθούσαν για το βιός τους. Ο Ι μπραχήμ αγκάλιασε τον παπά, τον Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

φ ίλησε και τον συγχάρηκε για το χαρμόσυνο γεγονός της γέννησης του γιού του. Ο παπάς δ εν μπορούσε να το π ιστ έψει. Το π ρω ί που έφυγε, τ ίπ οτε δ εν π ρόδ ιδε, ότι η Κυριακή την ίδ ια ημέρα θα γεννούσε. Μήπως ο Ιμπραχήμ τον δούλευε , επειδή ήταν γνωστός στην Έσπ ιε , ο πόθος του να αποκτήσει αγό ρι και οι απογοητεύσεις, π ου έζησε όταν η παπαδ ιά , συνεχώς, γεννούσε κορ ίτσια; Αλλά ο Ιμπραχήμ δεν ήταν τυχα ίος άνθρωπος. Ή ταν π ιστός μουσουλμάνος, σεβαστός στην Έσπ ιε σε όλους για την σοβαρότητα και την αρχοντιά του. Μ ουδ ιασμένος ο παπάς , ευχαρ ίστησε τον Ιμπραχήμ. Θα ήταν π ροσβολή μεγάλη για τον Ιμπ ραχήμ, εάν ο παπάς έκαμε έστω και τον απλό υπαινιγμό , μήπως και τον κορο·ίδεύει. Σ τα θέ ματα αυτά οι αγνο ί άνθρωποι της Μαύρης Θάλασσας ε ίναι πολύ αυστηρο ί και προσηλωμένοι στην δική τους κουλτούρα , που δεν επ ιδέχεται εξαιρέσεις. Σ ε λ ίγο ό μως να, τρέχουν π ρος τον Π απαγ ιάννη , ο ξάδελφος τους, ο Νικόλας, ο μαραγκός ο Σαλή , ο γε ίτονας του ο Μ ιλτιάδης και πολλο ί άλλοι , τον περικυκλώνουν, για να τον συγχαρούν, για τον γιό του. Το πρόσωπο του Π απαγιάννη φωτ ίστηκε σαν πανσέληνος. Τα πόδ ια του πήραν φτερά και σε λίγο βρέθηκε στο σπ ίτι. Ήθελε να δει τον γιό του. Άρπαξε μια λά μπα πετρελα ίου , για να μπει στον οντά , που βρ ίσκονταν η λεχώνα γυναίκα του και το μωρό . Η μαμή ό μως και μερικές γριές, που ή σαν ακόμη εκε ί, για τυχόν συμπαράσταση και βοήθεια στην παπαδ ιά, τον σταμάτησαν. Το παιδί κοιμάται και καλόν κ ' εν να το κοιτά. Δεν ε ίναι σε καλό του να το κοιτάξει κοιμισμένο. Τ ι να κάνει ο παπάς ; γύρισε και κάθισε σε μια καρέκλα. Οι γραφές πουθενά δεν έγραφαν τέτοιο πράμα. Αλλά ο Π απαγιάννης δεν ήταν μόνο παπ άς , ήταν και Πόντιος. Ήξερε, ότι ίδ ια ισχύ ε ίχαν και οι άγραφοι νό μοι. Πολλές φορές μάλ ιστα, οι άγραφοι, ήσαν π ιο δυνατο ί και απ ό τους γραπτούς. Σε λ ίγο ένα ξαφνικό κ λά μα έβγαλε τον παπά απ ό τους συλλογισμούς του. Το παιδί ξύπνησε. Άρπαξε την λάμπα και έτρεξε στον οντά. Τώ ρα κανε ίς δεν τον εμπ όδ ισε. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Το πα ιδ ί ήταν ξύπνιο, έτοιμο για θηλασμό. Ο Παπαγιάννης πλησ ίασε όσο μπορούσε την λάμπα, για να μπορέσει να γνωρ ίσει, όσο το δυνατό περισσότερες λεπτομέρειες, από τα χαρακτηριστικά του γιού του. Η χαρά του ήταν απερ ίγρα­ πτη. Εκείνο το βράδυ δεν κοιμήθηκε. Κάθε φορά που έκλα ιγε το παιδ ί, για να θ ηλάσει, έτρεχε με την λά μπ α κοντά του, για να ξαναδε ί το πρόσωπο του γιού του. Κα ι ήταν πράγματι πολύ όμορφο μωρό . Το πα ιδ ί αυτό ήταν το στολίδ ι του σπιτιού, για όλους. Μικροί και μεγάλοι, το ε ίχαν σαν μπιμπελό . Η καημένη η Τα μάμα, σαν πιο μικρή, αγωνιούσε να έρθει η σειρά της, να το πάρει στην αγκαλ ιά της, να το παίξει και να το χαρε ί . Π ολλές φορές τα πα ιδ ιά μάλλωναν για την σειρά τους και η μόνιμα αδ ικημένη ήταν η Ταμάμα, καθώς ήταν και η πιο μικρή. Σ ε δύο μήνες το παιδ ί ξεπήδησε, μεγάλωσε κα ι όσο μεγάλωνε ήταν μεγάλη ευδα ιμον ία της να το αγκαλιάζει κα ι να το φιλάει. Η βάπτιση του γιου καθορίστηκε για τις 15 Αυγούστου, την ημέρα της Παναγ ίας. Π ρώτα ο Παπαγιάννης, με τον τρόπο αυτό, ήθελε να ευχαριστήσει την Παναγ ία , που επιτ έλους του χάρισε τον πολυπόθητο γιο και από την άλλη, ήθελ ε να γ ίνει η βάπτιση ό σο ή ταν ακόμη καλοκαίρι και ο καιρός ζεστός, για να αποφύγει το φθινόπωρο και τις κρύες μέ ρες του χειμώνα. Η βάπτιση έγινε στο σπίτι του παπά, όπως συνήθιζαν τότε. Μαζεύτηκαν, συγγενε ίς, φ ίλοι και γε ίτονες. Την βάπτιση την έκαμεν ο ίδ ιος ο ξάδελφος του Π απαγιάννη, ο Μ ιλτιάδης . Την ώρα, που ήρθε η στιγμή να δώσει το όνομα στο βαπτιζόμενο παιδ ί, ο κου μπ ά ρος φώναξε το όνομα Αλέξανδ ρος. Ακό μη πιο περήφανος ο Π απαγιάννης. Ο γιό ς του πή ρε το όνομα του Μ εγάλου Αλεξάνδρου. Η γιορτή και το γλέντι ξεκίνησε αμέσως μετά την βάπτιση. Το σπ ίτι και η αυ λή γέ μισε από φ ίλους και γε ίτονες. Στο γλέντι ή ρθαν και πολλοί μουσουλ μάνοι συγχωριανο ί του Παπαγιάννη, που τον αγαπούσαν και τον εκτιμούσαν. Αυτούς δεν τους κάλεσε στο μυστήριο της βάπτισης, γιατ ί ε ίχαν άλλη πίστη κα ι θα ήταν αμαρτ ία. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Αλλά στο γλέντι ή ρθαν όλοι παρόντες, χριστιανοί και μουσουλ μάνοι, αφού κανε ίς δεν το παρεξηγούσε. Κ αι ο ίδιος ο μουσουλμάνος ήξερε, ότι δεν ε ίχε λόγο να ε ίναι παρών στην τ έλεση του θρησκευτικού μυστηρ ίου της βά­ πτισης. Ήταν κάτι που δεν τον αφορούσε. Έτσι ήταν από τα παλ ιά χρόνια και με αυτή την τάξη συνεχιζόταν η συμβίωσή τους. Κ αι ήταν μια συμβίωση στην Έ σπιε ειρηνική και ανέφελη μέχρι το φθινόπωρο του 19 14. Τα πρώτα σύννεφα φάνηκαν τον Σεπτέμβρη του 19 14. Από τους Β αλκανικούς πολέ μους, πολλοί μουσουλ μάνοι κατέφυγαν στην Τουρκία, σαν πρόσφυγες, αφήνοντας π ίσω · τους, τα σπίτια τους και τα υπάρχοντά τους. Είκοσι χιλιάδες περ ίπου μουσουλ μάνοι, από το Κ οσσυφοπέδ ιο, μετά από ταλαιπωρ ίες μηνών και κακουχίες έφτασαν στην περιοχή της Σ αμψούντας . Απροετοίμαστη η Τουρκία, δέχτηκε το κύμα των προσφύγων και το πρόβλημα δ ιο­ γκώθηκε, με τρομερές, κοινωνικές περιπλοκές και ταραχές. Σ ε πρώτη φάση, τους τοποθέτησαν σε στρατ όπεδα και σχολε ία, που επιτάχθηκαν και μετά γινόταν σχέδ ια αποκατάστασής τους . Η πιο εύκολη και γρήγορη λύση δεν άργησε να βρεθεί . Οι πρόσφυγες αδελφοί να βολευτούν σε χωριά και σπίτια, που ε ίχαν εγκαταλε ίψει οι άπιστοι Ρωμιοί. Χριστιανοί τους ξεσπίτωσαν, σε σπίτια χριστιανών να βολευτούν. Εν τω ά μα και το θάμα. Στην Έ σπιε υπήρχαν τρία τέτοια σπ ίτια ακατοίκητα. Ή σαν τα σπ ίτια του Αλκιβιάδη Αδαμίδη, του Σοφοκλή Γραμματ ίδη και του Γ ιάννη Μποζατζίδη. Αυτο ί ε ίχαν αρχικά πάει στην Ρωσσία το 1905, για εμπόριο και αναζήτηση καλύτερης τύχης. Ήταν τ ότε μόδα, οι νέοι του Πόντου, που ζητούσαν κάποια καλύτερη τύχη, να καταφεύγουν στην Ρωσσία. Η Ρωσσία είχε βγάλει την φήμη σ ' όλον το Πόντο, ότι ήταν η γη της επαγγελίας και όποιος πήγαινε εκε ί , γύριζε πλούσιος. Έ τσι έφυγαν οι τρεις νέοι από την Έ σπιε και κατ έληξαν στο Σ οχούμ της Γεωργ ίας, που τ ότε ήταν ρωσσική Επαρχία. Σιγά σιγά δημιουργήθηκαν εκε ί και κουβάλησαν και τις Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

οικογένειες τους εκε ί , πηγαινοερχό μενοι κάθε χρόνο στο χωριό τους. Ξαφνικά η Τουρκική Κ υβέρνηση καθιέρωσε δ ια νό μου την γενική στράτευση όλων των Οθωμανών Υπηκόων. Επ ί αιώνες , οι χριστιανο ί δεν πήγαιναν στον στρατό και αυτή η ξαφνική δ ιαταγή τους φόβισε, γιατ ί τον στρατό τον θεωρούσαν κάτ ι το τρομερό, το άγνωστο, που τους έφερνε πανικό. Μ ετά απ ' αυτό τον νό μο, οι άνδ ρες απέφευγαν να γυρνούν στον Πόντο, από φόβο μήπως συλληφθούν σαν ανυπότακτοι. Ο Αλκιβιάδης , ο Σοφοκλής και ο Γ ιάννης φεύγοντας , άφησαν τα κλειδιά από τα κλεισμένα σπίτια του ς, στον Π απαγιάννη, τον άνθρωπο που ε ίχαν σεβασμό και εμπιστοσύνη. Δύο χρόνια τώρα δεν ήρθαν στο χωριό τους , αλλά ο Π απαγιάννης πρόσεχε τα σπ ίτια τους, με την ελπ ίδα μόλ ις τελειώσουν οι πόλεμοι και η ανωμαλία, θα ι-uιoρoύσαν να ξαναέλθουν. Ο Ντελάλης ήρθε πρω ί , πρω ί στο σπίτι του Π απαγιάννη και τον ζήτησε. Η Κυριακή του είπε, ότι ο Π απάς ήταν στην εκκλησ ία του Αγ ίου Γεωργίου, όπου ο Π απαγιάννης μόλις ε ίχε τελειώσει τον όρθρο. Φάνηκε λαχανιασμένο ς, πράγμα που ανησύχησε τον παπά . Τ ι συμβα ίνει; τον ρώτησε. Ο Ντελάλη ς του είπε, ότι πρέπει να πάει αμέσως στο σπίτι του Μ ουχτάρη, του Ισμαήλ. Έβγαλε ο παπάς γρήγορα τα ιερά ά μφια του και γρήγορα όπως βγήκαν και μερικές γριές, που ήσαν μέσα, για προσευχή, έκλεισε την εκκλησία και μαζί με τον ντελάλη κατευθύνθηκε στο σπίτι του Μ ουχτάρη Ισμαήλ . Αυτό δεν ε ίχε ξαναγίνει και ο άμοιρος παπάς δεν ήξερε με το μυαλό του, τ ί να συμπεράνει. Μόλ ις έφτασε στο σπ ίτι του Ισμαήλ, αμέσως τον οδήγησαν στον Μ ουσαφ ίρ οντά , όπου ήσαν καθισμένοι στα μιντ έρια, πολλοί μουσουλμάνοι συγ­ χωριανοί του. Π ρόλαβε ο Π απαγιάννης, ανάμεσα σε όλους, να δ ιακρ ίνει, ότι ήταν εκε ί και ο φ ίλος του, ο Ιμπραχήμ. Δίπλα στον Μουχτάρη, καθόταν ένας άγνωστος ζαπτιές (χωροφύλακας) Αυτός, ήρθε από την Τρ ίπολη, το προηγού­ μενο βράδυ. Εκεί ήταν και ο χότζας της Έσπιε. Μ ' αυτόν δεν Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

ε ίχε ιδ ια ίτερες σχέσεις ο Π απαγιάννης. Σαν ιερω μένοι, εκ­ προσωπούσαν αντ ίθ ετες θ ρησκε ίες και αυτό τους κ ρατούσε σε απόσταση. Κακ ία ό μως ανάμεσα τους δεν υπή ρχε. Το θέα μα αυτό ανησύχησε π ιο πολύ τον Παπαγιάννη. Κάτ ι σοβαρό πρέπει να συ μβα ίνει. Όλοι ανασηκώθηκαν ελαφρά, για να καλωσορ ίσουν τον παπά , που ήδη μουδ ιασμένος, κάθισε οκλαδόν στην θέση, που του υπέδειξαν. Ο Ζαπτ ιές, στα χέρ ια του, κ ρατούσε κάτι χαρτιά, που τα έφερε μαζί του, απ ό την Τρ ίπολη. Την σιγή διέκοψε η βαρ ιά φωνή του Μ ουχτάρη Ισ μαήλ . Π απαεφέντη, ε ίπε, ξέρεις, ότι οι δικο ί σας ξεσπ ίτωσαν τους δικούς μας, τους ρή μαξαν, τους λήστεψαν και ρακένδυτοι όσοι επ έζησαν, ή ρθαν πρόσφυγες στα μέρη μας. Η κυβέρνηση μας διέταξε, είπε, και έδειξε τον Ζαπτιέ, που ε ίχε έρθει ωι:ό την Τρ ίπολη, να τους αποκατα­ στήσου με σε χωρ ιά και σπ ίτια, που άφησαν οι δ ικο ί σας κλειστ ά. Ξ έρετε, ότι τρ ία τ έτοια σπ ίτια μένουν στον μαχαλά σας κλειστά, εδώ και χρόνια και ε ίναι κρ ίμα οι άνθ ρωποι μας, να με ίνουν στην ερη μ ιά, τώρα που έρχεται ο χει μώνας. Μάθαμε, ότι τα κλειδιά τα έχεις εσύ και σε καλέσα με, για να μας τα δώσεις, να ανο ίξου με τα σπ ίτια αυτά, να τακτοποιη­ θούν οι άνθρωποι μας και τα μωρά τους. Εάν δεν έχεις τα κλε ιδιά, ή τα έχασες, θα αναγκαστού με να σπάσουμε τις πόρτες. Αυτό, το είπε, γρήγορα ο Ισ μαήλ, για να προλάβει τυχόν υπεκφυγή του Π απαγιάννη. Ο Παπαγιάννης σάστισε. Αυτο ί ε ίχαν κάνε ι συ μβούλ ια, επ ί συ μβουλ ίων, από χθ ες το βράδυ και αυτά που άκουγε ή σαν αποφάσεις-δ ιαταγές. Π οτέ ο Ισμαήλ δεν μ ίλησε έτσι στον παπά, αλλά και όση ώρα μ ιλούσε, δεν κο ίταγε στα μάτια τον παπά. Ήταν σαν να μεταβ ίβαζε ξένες αποφάσεις, ήταν σαν να έλεγε κάτι, που δεν έβγαινε από την καρδ ι ά του. Ο Π απαγιάννης κο ίταξε αμήχανα, ένα, ένα και το βλέμμα του καρφώθηκε επάνω στον Ιμπραχή μ . Ο Ι μπραχή μ ήταν παιδικό ς του φ ίλος και δεν τους χώρ ιζε τ ίποτα. Κάθε ένας, που πλησ ίαζε το βλέ μμα του παπά, κο ίταζε το πάτωμα και ιδιαιτέρως ο Ι μπραχή μ. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Γρήγορα ο Π απαγιάννης κατάλαβε, ότι οι συγχωριανοί του δεν ήσαν, κατά βάθος, σύμφωνοι με την λύση αυτή , αλλά είχαν πιεσθε ί. Μπορε ί να ήσαν μουσουλ μάνοι συμπατριώ­ τες οι πρόσφυγες, αλλά γι ' αυτούς ήταν πιο συμπατριώτες οι ρωμιοί ξενιτεμένοι από την Έ σπιε. Αυτό έδωσε θάρρος στον Π απαγιάννη. Μόλ ις συνήλθε τους ε ίπε: - Εμείς οι χριστιανο ί, είμαστε και από την π ίστη μας υποχρεωμένοι, να συνδράμουμε και να βοηθήσουμε τους ανθρώπους αυτούς, που, αφού, κακιά μο ίρα, έχασαν τα υπάρχοντά τους, κατέληξαν στα μέρη μας, σαν πρόσφυγες. Από την άλλη μεριά, συμπατριώτες μας, μας εμπιστεύτηκαν τα σπ ίτια τους και έτυχε να δώσουν σε μένα τα κλειδ ιά τους. Και αυτο ί αναγκάστηκαν να ξενιτευτούν, γιατ ί αυτή μας η γη δεν μπορούσε πια να τους συντηρήσει. Νομίζω ότι όλο το χωριό μας, όλη η Έσπιε, χριστιανοί και μουσουλμάνοι μπορούμε να βοηθήσουμε τις τρεις ξεριζωμένες οικογένειες, που θα μας έρθουν, χωρ ίς να καταστρέψουμε τα σπ ίτια των συμπατριωτών μας. Λόγω π ίστης και εθίμων, θα πρέπει να τους φιλοξενήσετε στον μαχαλά σας, όπως και όπου μπορείτε. Εμείς είμαστε όλοι πρόθυμοι να σας βοηθήσουμε με ρούχα και φαγώσιμα. Εάν όμως επιμένετε να πάρετε τα σπ ίτια των απόντων συμπατριωτών μας, εγώ δεν μπορώ να σας δώσω τα κλειδιά, όπως δεν θα έδινα αν επρόκειτο και για δικά σας σπ ίτια. Εφόσον ό μως θέλετε να πραγματοπο ίησετε μια τέτοια απόφαση και για να μη σπάσετε τις πόρτες και γίνει κάτι, που ούτε οι πατέρες σας, ούτε οι πατέρες μας, τόλμησαν να κάμουν ποτέ, εγώ θα παραδώσω τα κλειδιά στον φ ίλο μου Ιμπραχήμ, για να τα παραδώσει αυτός. Εάν αυτό, που θα κάμετε, ε ίναι σωστό, να έχετε και την ευλογία του Μεγάλου Θεού . Εάν δεν είναι σωστό , το κρίμα σε σας, Τα κλειδιά των σπιτιών τα έχω στην εκκλησία, ας έλθει, μαζί μου, ο lμπραχήμ, γ ια να του τα παραδώσω. Αυτά ε ίπε ο Π απαγιάννης και χωρ ίς να περιμένει να δει θα ερχόταν ο Ιμπραχήμ μαζί του, ή όχι, προχώρησε στην αν εξώπορτα, για να φύγει. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Βουβοί, όλοι παρακολουθούσαν τον παπά, καθώς έφευγε. Μόλις έφυγε ο Π απαγιάννης την σιωπή διέκοψε ο Ζαπτιές, που ήρθε από την Τρ ίπολη. Μ ε βλοσυρή φωνή , τους είπε :

Η Βουλή του Α νεξαρτήτου Πό ντου στο Βατούμ .

- Είδατε τον γκιαούρη ; Ό λοι αυτοί είναι φ ίδ ια στον κόρφο μας. Κ ανονικά η Τουρκία δεν θ α ησυχάσει, αν δ εν ξεπαστρευτούν όλοι τους. Η Τουρκία στους Τούρκους. Όπως αυτο ί οι άπ ιστοι σκοτώνουν και ξεσπιτώνουν τους δ ικούς μας, έτσι και εμε ίς. Όχι να καθό μαστε και να τους ρωτάμε και να ζητούμε την άδεια τους, για να τακτο­ ποιήσουμε ανθρώπους μας, σε έρημα σπ ίτια, που άφησαν φυγόστρατο ι, που δ εν ήθελαν να υπηρετήσουν την πατρίδα. Η Τουρκία στους Τούρκους. Τα λόγια αυτά φόβισαν όλους τους παρευρισκόμενους. Όλοι κάτι ε ίχαν ακούσει για Νεότουρκους και για Κομιτάτο. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Αλλά τι σχέση ε ίχε η Έσπιε με όλα αυτά; Δεν ήξεραν τι να πουν. Να καταστρέψουν σπίτια συμπατριωτών τους, για να βολέψουν ταλαιπωρη μένους, αλλά αγνώστους ο μοδόξους; Σύγχυση έπιασε όλους και κανε ίς δεν μιλούσε. Στην α ίθουσα ακόμη αιωρείτο ο απόηχος από τα λόγια του ζαπτιέ. Την σιωπή έσπασε ο Ι μπ ραχή μ. Ο λόγος του παπά , ότι τα κλειδιά θα τα δώσει σ ' αυτόν , βάραινε επάνω του σαν πέτρα. - Αδέλφια, είπε δεν ξέρω, τι θέλει να μας πει , ο σεβαστός Ζαπτιές αλλά εμε ίς εδώ στην Έσπιε δεν είχα με και δεν έχου με διαφορές με τους ρωμ ιούς γείτονέ ς μας. Μαζί μεγαλώσαμε, όπως μαζί μεγάλωσαν και οι πατ έρες μας και οι παππούδες μας. Π οτέ δεν μ άτωσε μύτη , τουναντίον πάντοτε βοηθούσα με, ο ένας , τον άλλο. Αυτούς τους συμπα­ τ ρ ιώτες μας, που θ α έρθουν σαν πρόσφυγες , ούτε τους ξέρου με, ούτε συγγενε ίς μας ε ίναι. Αφού από Αλλάχ είχαν αυτήν την μο ίρα, εμε ίς π ρ έπει να τους βοηθήσου με. Όπως ε ίπε ο Π απαγιάννης , όλοι θα βοηθήσουμε, Χ ρ ιστιανο ί και Μ ουσουλμάνοι. Π ρ οτε ίνω στην άκρη του μαχαλά μας , να κτ ίσου με , τις επό μενες μ έρες , τ ρ ία σπιτάκια , όλοι μαζί και μόλ ις έρθουν, να τους τακτοποιήσουμε. Μ ετά γυρνώντας π ρος τον ζαπτιέ, σαν να ήθελε να αποφύγει οποιαδήποτε δέσ μευση ως προς το μέλλον είπε. Ας έλθουν να ζήσουν μαζί μας. Εάν ε ίναι καλο ί άνθρωποι και νοικοκυρα ίοι θα με ίνουν, αν όμως ε ίναι κακο ί και κλέφτες , μα τον Ρεπή , εγώ θα ε ί μαι ο πρώτος, που θα τους διώξω από την Έσπιε μας. Στην πρόταση του Ι μπραχή μ, συ μφώνησαν όλο ι οι π ρούχοντες μουσουλ μάνοι. Ο Ζαπτιές δ υσαρεστη μένος κάπως, τους είπε : - Κ αι ό μως η εντολή ε ίναι να μπουν στα σπ ίτια των φυγόστρατων. Τότε ο Μουχτάρης Ισμαήλ είπε : - Εάν αποκατασταθούν οι π ρόσφυγες, όπως πρότεινε ο Ι μπ ραχή μ, τι ενδ ιαφέρ ει την Δ ιοίκηση στην Τρ ίπολη , που και πώς τους βολέψα με ; Μ π ρος στην επι μονή όλων και παρ ' Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

όλη την δυσαρέσκειά του, ο Ζαπτιές την ίδια η μέρα έφυγε για την Τρ ίπολη . Άδικα ο Π απαγιάννης περ ίμενε τον Ιμ­ πραχήμ στην εκκλησία, για να του δώσει τα κλειδιά. Ο Ιμ­ πραχήμ δεν μπορού σε να χαλάσει μια παράδοση, που χρόνια ζού σε η Έ σπιε, από πατ έρα και παππού. Οι Εσπιελήδες ήσαν όλοι ενωμένοι, απέναντι σε οποιονδήποτε, δεν ήταν από την Έ σπιε. Έτσι ήταν επί αιώνες, έτσι ήταν και τ ώρα. Δεν ήταν ό μως έτσι και μετά, όταν αυτά τα πρώτα σύννεφα έγιναν βροχή και τι βροχή; Σκέτη νεροποντ ή, που σάρωσε τα πάντα και για πάντα. Το βράδυ ή ρθ ε, στο σπ ίτι του Π απαγ ιάννη , ο Ιμπραχήμ και του ανήγγειλε την από­ φαση, που πήραν, να κτ ίσουν μέσα στο μουσουλ μανικό μαχαλά, τρ ία σπιτάκια για τους πρόσφυγες. Ο Π απαγιάννης αγαλλίασε από χαρά και υποσχέθηκε να καλέσει όλους τους χρ ιστιανούς, να βοηθήσουν στο κτ ίσιμο, ώστε σε δέκα μέρες, που θα έρχονταν οι ά μοιροι πρόσφυγες, να ε ίναι όλα έτοιμα . Έτσι και έγινε. Το Σεπτέμβριο του 1 9 1 4 απoκαταστάθτr,ων οι πρόσφυγες και το συμβάν άρχισε να ξ εχνιέται. Οι νέοι πρόσφυγες, μέσα στην κακομοιριά τους και βγαλ μένοι από άλλη κουλτού ρα και άλλα έθιμα, ε ίχαν βέβαια και τις καθημερινές προστριβές τους, κακό αναπόφευκτο για κάθε νεοφερμένο, μέχρις ότου εγκλ ιματιστε ί στον νέο τ όπο. Αλλά και αυτές τους οι προστριβές, αφορούσαν τους μουσουλ­ μάνους γε ίτονες τους και πολύ σπάνια ρωμιούς, που ήσαν πολύ μακρύτερα, από το σημείο, που κατοικούσαν αυτοί . Σ ε λίγο μπήκε και ο Χειμώνας και έτσι όλα ήσαν π άλ ι ήσυχα, όπως ήσυχα ήταν πάντα στην Έ σπιε . Ο Δεκέ μβριος μπήκε αγριεμένος. Τα βουνά της Έ σπιε, στο βάθος νότια, γέ μισαν χιόνια και ο αέρας ήταν πολύ παγωμένος. Όλο τον χειμώνα και σχεδόν κάθε εβδομάδα, όλο και κάποιος επισκέπτης θα ερχόταν στο σπ ίτι του Π απαγιάννη, για παρακάθι, για να μιλήσει με τον παπά και να παρακολουθούν το μεγάλωμα του μικρού Αλέξανδρου. Σιγά, σιγά η Έ σπιε ολόκληρη μπήκε πάλι στην καθημερινή ρουτ ίνα και το μεγάλο γεγονός της γέννησης του γιού του Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

παπά, άρχισε να μην ε ίναι πια επ ίκαιρο. Π ολύ συχνά εvχόταν και ο φ ίλος του, ο Ι μπραχήμ. Οι συζητήσεις με τον Ι μπραχήμ, άρχισαν να δ ιαφέρουν. Χ ρόνια τώρα οι χωρικοί τ ης Έ σπιε, στα αμοιβαία παρακάθ ια τους, μιλούσαν για τους παλ ιού ς τους, για τους προγόνους τους, για τους ξενι­ τεμένους τους, για τις σοδ ειές τους και για τα καθημερινά προβλήματα του μόχθου τους, με την γη που δούλευαν. Φέτος και κάθε φορά, που ερχόταν ο Ιμπραχήμ, μετέφερε τα όσα ακουγε, από τις επιμέρους συζητήσεις, που είχάν οι μουσουλ μάνοι, πολλά τα μπέ ρδ ευε και ο ίδ ιος, αλλά πάντοτε επεδίωκε να ακούσει την γνώμη του Π απαγιάννη, τον οπο ίο εκτιμούσε και αγαπούσε πολύ . Εξάλλου ο Π απαγιάννης ήξερε γρά μματα, μπορούσε και δ ιάβαζε β ιβλία και αυτό για τον Ιμπραχήμ ήταν πολύ μεγάλο πράγμα και το σέβονταν απεριόριστα. Ο ι χωρικο ί της Έ σπιε ό μως και ανάμεσα σ ' αυτούς και ο Π απαγιάννης ζούσαν μακριά από τα γεγονότα της Ευρώπης και μακριά από τα γεγονότα των ΒαλκανΙων. Όταν ήρθε ο Π απαγιάννης από την Τραπεζού­ ντα, έφερε μαζί του μια ελληνική εφημερ ίδα, που έβγαινε εκε Ι Την φύλαγε σπ ίτι του, δ ιότι καθετ ί γραπτό, ήταν ιερό για τον Π απαγιάννη και σπάνιο. Εκε ί έγραφε, ότι μεγάλο μέ ρος της Μακεδονίας έγινε ελληνικό , αλλά από τότε πέρασε πάνω από ένας χρόνος. Η μόνη επαφή της Έ σπιε με το γεγονός, ήταν η εγκατά σταση των τριών οικογενειών, που ήρθαν πρόσφυγες, από το Κ οσσυφοπέδιο της Σερβίας. Ο Ιμπραχήμ στις συζητήσεις του, καταφερόταν κατά του Σουλτάνου. Αυτό δεν ε ίχε γ ίνει ποτέ στο παρελθόν. Κ ανείς μουσουλμάνος, δεν τολ μούσε να μιλήσει άσχημα για τον Π ολυχρονεμένο. Αυτός, έλεγε, και οι δ ικο ί σας οι Γκιαού­ ρηδ ες, φτα ίνε για την κακοδαιμονία, που έπεσε πάνω στην Τουρκ ία. Όταν μιλούσε ο Ιμπραχήμ για τους Γκιαούρηδες, ούτε έβαζε ιδέα, ότι μ ' αυτό κτυπά τον Π απαγιάννη. Άλλο οι Γκιαούρηδες της Ελλάδας και άλλο οι χριστιανοί της Έ σπιε. Έ τσι αθώα και με αφέλεια δ ιατύπωνε τις σκέψεις και τους φόβους του, κάθε φορά ο Ιμπραχήμ και ζητούσε Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

την γνώμη του Π απαγιάννη. Τ ι να πει και ο Π απαγιάννης, μήπως ηξερε τ ί ακριβώς γ ινόταν; Το μόνο που πάντα έλεγε ο Π απαγιάννης ήταν η ευχή του, ο Μεγάλος Θεός να βάλει μυαλό σ ' όλους , για να μας σώσει από το μεγάλο κακό. Γύ ρισε η χρονιά και μπήκαμε στο 19 15. Το γύ ρισμα του χρόνου ήταν το πιο κρύ ο, που έζησαν όλοι. Έκαμε πραγ­ ματικό βαρύ χειμώνα, αλλά πιο πολύ οι περ ίεργες πολ ιτικές συζητήσεις , οι συγκεχυμένες ειδήσεις , ο Ζαπτιές της Τρ ίπο­ λης και το επεισόδ ιο εγκατάστασης των προσφύγων, άφησε σε όλους μια υποσυνε ίδητη φοβία, ότι κάτι κακό προμηνύε­ ται. Όσα ακούγονταν δεν ήσαν ευχάριστα. Ο ι επισκέψεις ανάμεσα σε Χ ριστιανούς και Μ ουσουλμάνους στην Έ σπιε άρχισαν να αραιώνουν. Ορισμένοι Μ ουσουλμάνοι απέ­ φευγαν και να χαιρετούν Χ ριστιανούς γείτονες, όταν κατά τύχη, τους συναντού σαν στον δ ρόμο. Δεν ήταν ευχάριστη η ατ μόσφαιρα. Στο σπ ίτι του παπά , η Μαρικούλα, η Συ μέλα η Ταμάμα και ο Αλέξανδρος μεγάλωναν, χωρίς να έχουν καμμία υποψία, διότι δεν καταλάβαιναν τα όσα συνέβαιναν. Κ αι τι να καταλάβουν τα αμέριμνα παιδ ιά, την ώρα, που οι μεγάλοι, ζούσαν μέσα σε μια σύγχυση, πλημμυρισμένη με άγνοια. Η παπαδ ιά αισθανόταν κάπως ανακουφισμένη, γιατί οι κορούλες της μεγάλωσαν. Η Συ μέλα, με την Τα μάμα, φρό­ ντιζαν τον Αλέξανδ ρο και η Μ αρικούλα έφερνε βόλτα τις δουλειές του σπιτιού. Μ ια χαρά τα κατάφερνε και με το μαγείρεμα, και ας ήταν μόλ ις 12 χρόνων. Εξάλλου τα χρόνια εκείνα, ένα κορίτσι 12 χρονών, έπρεπε να ψηθεί καλά με τις δουλειές του σπιτιού, γιατί όχι σπάνια, στα 14 μπορού σε να παντρευτε ί και να δημιουργήσει δ ική του οικογένεια. Έτσι η Π απαδ ιά , ελεύθερη από τις έννοιες του μωρού και του σπιτιού, βοηθούσε στα ζώα και στα χωράφια τον παπά. Είχε κουραστε ί ο Π απαγιάννης , τα προηγού μενα χρόνια να τα αντιμετωπ ίζει όλα σχεδόν μόνος του, γ ιατ ί η παπαδ ιά, ή θα ήταν έγκυος, ή θα ε ίχε να φροντ ίσει μωρά Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

παιδιά. Μεγάλη βοήθεια ήταν η συννυφάδα της, η Ελένη, που σαν αδελφή, πάντοτε ήταν παρούσα. Εξάλλου και η ίδια άτεκνη, μοναδική χαρά της, ήταν τα παιδιά του παπά, που τα είχε σαν δικά της. Π λησίαζε η γιορτή του Ευαγγελισμού -25 Μαρτίου 1915 και ενώ οι Εσπιέλήδες περίμεναν την μεγάλη γιορτή, που θα έφερνε μαζί της το τέλος του χειμώνα και την αρχή της Άνοιξης , ένα πολύ άσχημο γεγονός ήρθε να συννεφιάσει πάνω από όλο το χωριό. Μ ια εβδομάδα πριν από την γιορτή και ενώ ο Παπαγιάννης και άλλοι Χριστιανοί πήγαιναν στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, να προσευ­ χηθούν στον όρθρο, όλοι με έκπληξη είδαν πάνω στις σκάλες της εκκλησίας, μπροστά στην είσοδο, κάποιος την προηγούμενη νίrA.τα είχε αποπατήσει. Στην θέα της ακαθαρσίας, ο Παπαγιάννης αισθάνθηκε σεισμό μέσα του και του ήρθε λιγοθυμιά. Αυτό δεν είχε γίνει καμμία φορά στην Έσπιε, αλλά ούτε και πουθενά αλλού στην Μαύρη Θάλασσα. Εάν είχε ξαναγίνει κάτι, θα είχαν να διηγηθούν γι' αυτό οι παππού­ δες. Κανείς, ποτέ δεν είπε, ότι κάτι τέτοιο έγινε σε εκκλησία, ή τζαμί. Σαν αστραπή η είδηση διαδόθηκε σε όλη την Έσπιε. Μαζεύτηκαν πολλοί και Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι. Δύο γέροι Μουσουλμάνοι, τραβούσαν τις γενειάδες τους, για την ιεροσυλία, που είδαν. Όλους κατέλαβε ο φόβος, ότι οργή θεού προμηνύεται να έλθει επάνω τους, για την πράξη αυτή. Γρήγορα, με βραστά νερά έπλυναν τον τόπο και αφού το καθάρισαν, ο Παπαγιάννης έκαμε αγιασμό και έχυσαν τον Αγιασμό πάνω στις σκάλες, για να ξεπλύνουν το κακό που έγινε. Και ναι μεν οι σκάλες καθάρισαν, αλλά ο φόβος παρέμεινε σε όλους τους Εσπιελήδες, ότι θεία τιμωρία τους περίμενε, γι' αυτό που είχε γίνει. Τον φόβο αυτό είχαν και ,οι Μουσουλμάνοι. Με αγανάκτηση έψαχναν όλοι να βρουν τον ένοχο. Οπωσδήποτε όλοι συμφωνούσαν, ότι αποκλειό­ ταν ο ένοχος να είναι Χριστιανός. Η υποψία έπεφτε στην ράχη των Μουσουλμάνων. Ο φανατισμός των τελευταίων Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

καιρών, μήπως οδήγησε κανένα νέο, στην απρεπή αυτή πράξη. Οι πρόκριτοι Μουσουλμάνοι έψαχναν την υπόθεση και την έψαχναν χωρίς υποκρισία. Η μόνη τους ελπίδα να απαλλαγούν από την θεία οργή, ήταν να βρουν τον ένοχον. Ο Μουχτάρης Ισμαήλ υποπτευόταν τον Ρεφήκ. Ο Ρεφήκ ήταν Εσπιελής νέος. Είχε φύγει μικρός ακόμη για την Σαμψούντα, όπου έζησε περίπου 6 χρόνια και αφού παντρεύτηκε ξαναγύρ ισε στην Έσπιε. Μήπως εκεί στην Σαμψούντα, επηρεασμένος από τα γεγονότα και τ ις δια­ δόσεις, ήθελε με τον τρόπο αυτό, να εκδικηθεί τους Γκιαούρηδες; Αλλά πάλι όταν έφυγε για Σαμψούντα ήταν ήδη 15 χρόνων. Δεν μπορούσε να πετάξει από πάνω του, τις παραδόσεις, τα ήθη και έθιμα της Έσπιε, με τα οποία μεγά­ λωσαν όλοι. Ο Ι μπραχήμ, όταν άκουσε την υποψία του Ισμαήλ, πρότεινε να μαζευτούν όλοι και να φωνάξουν τον Ρεφήκ. Έτσι και έγινε. Όταν ο Ρεφήκ άκουσε από το στόμα του Μουχτάρη Ισμαήλ, την υποψία, λες και τον κτύπησε κεραυνός. Έπεσε καταγής, προσευχήθηκε και φώναζε για την αθωότητά του. Όλοι τον πίστεψαν. Τότε επενέβηκε ο Ι μπραχήμ και είπε: Αποκλείεται να έκαμε την δουλειά αυτή συγχωριανός μας. Κάποιος απ' αυτούς τους μουαζίρηδες (εννοούσε τους πρόσφυγες) πρέπει να έχει κάμει την πράξη αυτή. Όλοι κοιτάχτηκαν μεταξύ τους, σαν να συμφωνούσαν. Ο Μου­ χτάρης Ισμαήλ μάλιστα είπε την τούρκικη παροιμία: Μπιζέ γκελέν μπιζδέν μπετέρ (Σε εμάς όποιος έρχεται από εμάς χειρότερος είναι) Η ατμόσφαιρα στους προκρίτους είχε ηλεκτρ ισθεί και όλοι σκεφτόταν, πως πρέπει να τιμωρηθούν οι πρόσφυγες. Άλλος έλεγε να τους διώξουν όλους. Άλλος έλεγε να τους φωνάξουν και να τους αναγκάσουν να ομολογήσουν, ποιος το έκαμε και να τιμωρήσουν μόνον αυτόν, που έκαμε την βέβηλη πράξη. Τελικά μπήκε στη μέση ο Μουχτάρης Ισμαήλ και πρότεινε να πάνε όλοι σπίτι ΤΟΥς και την άλλη μέρα να Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

συγκεντρωθούν πάλι, για να πάρουν ήρεμοι απόφαση. Η είδηση όμως διέρρευσε σε όλη την Έσπιε. Ένοχοι οι πρό­ σφυγες! Ένοχοι προτού να κατηγορηθούν και προτού να απολογηθούν. Όλοι περίμεναν την άλλη μέρα, για να δουν την βέβαιη τιμωρία τους. Την άλλη μέρα όμως, τα ξημερώματα, έμπαιναν στην Έσπιε 10 πάνοπλοι έφιπποι Ζιπκαλήδες. Ήσαν τσετέδες του Τοπάλ Οσμάν. Πήγαν κατευθείαν στο σπίτι του Μουχτάρη Ισμαήλ. Τρόμαξε μέσα στον πρωινό ύπνο του, ο Ισμαήλ. Η αγριωπή φάτσα των καβαλάρηδων πρόδιδε, ότι δεν ήρθαν για καλό σκοπό. Με τις πιτζάμες του, άνοιξε την πόρτα του και τους φώναξε να μπουν μέσα. Μόνον ένας ξεπέζεψε από το άλογο του, ή ρθε μπροστά στον φοβισμένο Ισμαήλ, του έδωσε μια καμτσικιά στα πόδια, ενώ πάνω από τα άλογα, ένας, που φαινόταν σαν αρχηγός τους, με βροντερή φωνή του είπε: -Ισμαήλ, αυτό είναι απλά μια π ροειδοποίηση. Α ν συνεχίσεις να είσαι φίλος των γκιαούρηδων, θα κάψουμε το σπίτι σου, και το δικό σου και του καθένα, που θα θελήσει να αντισταθεί, ή θα θελήσει να ενοχλήσει τους πρόσφυγές μας. Η Τουρκία στους Τούρκους. Αυτό είπε ο αρχηγός και μ' ένά νόημά του, καβάλησε στο άλογο και ο δικός του, που είχε κατέβει με το καμπτσίκι του. Στην πόρτα έμεινε εμβρόντητος ο Ισμαήλ και δεν ήξερε αν έβλεπε όνειρο κακό, ή αν είναι πραγματικά, τα όσα είδε και άκουσε. Ο φόβος ήταν μεγαλύτερος, από τον πόνο του καμτσικιού στα πόδια του. Ήταν 60 XQOv(j)v ο Ισμαήλ και τέτοια προσβολή δεν του είχε γίνει ποτέ στην ζωή του. Ο κόσμος χάλασε. Μόλις άρχισε να συνέρχεται, έμμονη του έγινε η σκέψη, ότι η επίσκεψη αυτή δεν ήταν τυχαία. Άρα κάποιος από το χωρ ιό τους, ειδοποίησε στην Τρίπολη, τι είχε γίνει και τους ενημέρωσε για την συνεδρίαση, που θα είχαν την ημέρα εκείνη. Την σκηνή είδε μέσα από το σπίτι και η γυναίκα του . Η Νουράν Χανούμ έσυρε τον άνδ ρα της μέσα, τον κάθισε σαν ρομπότ και έτρεξε να του φέρει καφέ Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

και νερό, για να τον συνεφέρει. Μόλις ηJι ιε δύο γρήγορες ρουφηξιές καφέ και νερό ο Ισμαήλ, η Νουράν του είπε . Τι θέλεις και ανακατεύεσαι με τους Γκιαούρηδες; Δεν βλέπεις και δεν ακούς, τι κακά κάνουν αυτοί στους δικούς μας και τί μας νοιάζει εμάς, εάν κάποιος άφησε τις ακαθαρσίες του στα σκαλιά της εκκλησιάς τους; Κοίταξε το σπίτι μας και τα παιδιά μας. Μακρυά από τους Γκαιούρηδες. Δεν ακούς ότι είναι φίδια ανάμεσά μας;

Οικογένεια Αρίφ Ακτενίζ.

Ο Ισμαήλ κοίταξε αμίλητος την γυνα ίκα του, από πάνω μέχρι κάτω. Η γυνα ίκα του δεν ήταν Εσπιελού. Γεννήθηκε και μεγάλωσε σ' ένα χωριό της Κερασούντας και ήρθε στην Έσπιε , μετά τον γάμο της, με τον Ισμαήλ. Τι να πει ο Ισμαήλ, στην γυναίκα του; Προτ ίμησε να μη μιλήσει. Στην συνεδρίαση μαζεύτηκαν οι πρόκριτοι Μουσουλ­ μάνοι. Ο Ισμαήλ αργούσε να έλθει. Σε λίγο ένα παιδί, τους ειδοπο ίησε, ότι κάτι συνέβει και ο Ισμαήλ δεν μπορούσε να έλθει και ότι τους παρακαλούσε να πάνε σπίτι του. Μόλις Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

ήρθαν οι πρόκριτοι στο σπίτι του Ισμαήλ, κάθισαν στον μουζαφίρ οντά και σε λίγο ήρθε μπροστά τους ο καθιε­ ρωμένος καφές. Αμέσως· μετά τον καφέ, εμφανίστηκε στον μουζαφίρ οντά, ο Ισμαήλ. Ήταν χλωμός, σαν το πανί. Οι φίλοι του ανησύχησαν και τον ρώτησαν τι έπαθε. Όταν τους διηγήθηκε, όλα όσα συνέβηκαν εκείνα τα ξημερώματα, ανησύχησαν πιο πολύ. Τον λόγο πήρε ο Ασμή. Φίλοι, είπε, να μην κάνουμε τίποτε, διότι ο κίνδυνος για όλους μας είναι πολύ μεγάλος. Θυμήθηκε να τους διηγηθεί, ότι άνθρωποι του Τοπάλ Οσμάν, έκαψαν ένα χωριό ολόκληρο, κοντά στην Κερασούντα, για τον ίδιο λόγο και δεν δεί­ λιασαν να κάψουν και σπίτια Μουσουλμάνων. Ο Τουρ­ '('Λούτ, πιο νέος, δεν εύρισκε λογικό, να ρισκάρουν το βιός τους, για χάρη των Γκιαούρηδων. Πρώτη φορά οι Εσπιελήδες, μιλούσαν για τους Χριστιανούς συμπατριώτες τους και τους αποκαλούσαν Γκιαούρηδες. Ο κόσμος χάλασε. Δεν χάλασε εκείνη την ημέρα, γιατί η συνεδρίαση έληξε με απόφαση, να μην κάμουν τίποτε και σιωπή διαδέχθηκε όλα αυτά τα επεισόδια. Χάλασε όμως η τάξη σχέσεων, που υπήρχε μέσα στην Έσπιε, εδώ και αιώνες. Αυτό δεν μπορούσε να είναι καλός οιωνός. Κάτι κακό προμήνυμα αιωρείτο πάνω από όλους. Το καλοκαίρι εκείνο πέρασε με ψυχρότητα, ανάμεσα στους δύο μαχαλάδες. Επισκέψεις μεταξύ μουσουλμάνων και χριστιανών αραίωσαν και περιορίστηκαν σε όσες ήσαν πραγματικά αναγκαίες. Τα βράδυα, όλοι διπλαμπάρωναν τις πόρτες τους. Άφηναν τα σκυλιά τους στην αυλή ελεύθερα. Οι Μουσουλμάνοι δεν είχαν ανέκαθεν ιδιαίτερη συμπάθεια στα σκυλιά. Τώρα απέκτησαν και αυτοί σκυλιά στις αυλές τους. Όλοι εφοβούντο. Ο Τοπάλ Οσμάν ήταν ένας άνθρωπος, που έπαιξε μεγάλο ρόλο στους μετέπειτα χρόνους, πάνω στην τύχη των Ρωμιών του Δυτικού Πόντου. Γεννημένος στην Κερασούντα, άνθρω­ πος του λιμανιού και της μαφίας, εκβιαστής και τυχοδιώκτης, βρέθηκε εθελοντής στο Μακεδονικό Μέτωπο. Λέγεται Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

μάλιστα, ότι εκεί στην Μακεδονία, τραυματίστηκε και έγινε κουτσός, που τούρκικα λέγεται Τοπάλ, όνομα με το οποίο πέρασε στην Ιστορία. Ιδιαίτερα, μετά τον τραυματισμό, αυτό το μίσος του, εναντίον των Ελλήνων, έγινε θανάσιμο. Πολύ αίμα κόστισε στον άμαχο πληθυσμό αυτός ο τυχοδιώκτης. Όταν επέστρεψε στην Κερασούντα, αυτοπροβλήθηκε σαν ήρωας, ενώ πολλά λέγονται για δειλίες, που έδειξε στο μέτωπο. Οργάνωσε γύρω του μια ολόκληρη συμμορία, η οποία εξεβίαζε τ ους πάντες και είχε θησαυρίσει. Στόχος του στην αρχή ήσαν οι πλούσιοι. Όλοι είχαν κάποιο πρόβλημα. Ο Νόμος γενικής στράτευσης και των Χριστιανών ήταν το όπλο του. Παντού υπήρχαν ανυπότακτοι, γιατί οι Χριστιανοί είχαν φόβο να στείλουν τα παιδιά τους, στον Τουρκικό στρατό. Η επιχείρηση αυτή τον έκαμε πλούσιο. Πήγαινε στα σπίτια των ανυπότακτων με απειλές και κηρύγματα περί πατρίδος και προδοσίας, σταματούσε όμως μόλις έπαιρνε τα λύτρα. Αυτό γινόταν στην αρχή. Αργότερα και όποιος αντιδρούσε, ΈJlQEJlE να πεθάνει, για να φοβούνται οι υπό­ λοιποι. Έμπαινε σε χωριά χριστιανικά και έκαιγε σπίτια και σταματούσε μόλις οι προύχοντες του έδιναν λύτρα. Τέτοιοι τυχοδιώκτες έδρασαν τα χρόνια εκείνα ελεύθερα στην Ανατολή και έβλαψαν πολύ το χριστιανικό στοιχείο. Όποιος δε Τούρκος προύχοντας τόλμησε να αντιδράσει βρήκε και αυτός τον μπελά του και πολλές φορές τον θάνατο. Η Τουρκία τα χρόνια εκείνα, άρχισε μέσα στην παρακμή της, να παρουσιάζει κενά εξουσίας. Ο Σουλτάνος με όλη την Οθωμανική Διοίκηση, σε πολλά μέρη ήταν υπό αμφισβήτηση. Οι Νεότουρκοι, αντίπαλοι του Σουλτανικού Καθεστώτος και εθνικιστές, προσπαθούσαν να τον ρίξουν. Οι συνωμοσίες διαδέχονταν η μία την άλλη. Στην επαρχία, για να πετύχεις κάτι, έπρεπε να έχεις την έγκριση του επισήμου κράτους, αλλά και του Κομιτάτου των Νεότουρκων. Έτσι μέσα στα κενά εξουσίας, βρήκαν εύκολο πεδίο δράσης, οι τυχοδιώκτες . Με τις συμμορίες τους, λήστευαν τον κόσμο. Οι δύο εξουσίες δεν τους πείραζαν, τουναντίον Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

προσπαθούσαν να τους κερδίσουν, για να τους χρησιμο­ ποιήσουν, εν καιρώ, στις μεταξύ τους διαφορές. Που να διαμαρτυρηθεί ο Χριστιανός, για το βιός του και για το καμένο χωριό του; Η ζωή του και η τιμή του, ήταν στα χέρια του οποιουδήποτε Τοπάλ Οσμάν. Αργότερα ο Τοπάλ Οσμάν προσχώρησε στο κεμαλικό κίνημα εθνικής σωτηρίας και τιμήθηκε σαν μέλος της Εθνοσυνέλευσης , στην Άγκυρα. Όμως ο Κεμάλ προσπάθησε αργότερα να μεταρρυθμίσει το κράτος και να καθιερώσει την τάξη και νομιμότητα. Πώς μπορούσε όμως επί δέκα χρόνια να ληστεύει ολόκληρο τον Πόντο; Στην προσπάθεια του να κάμει συνωμοσία και να βλάψει τον Κεμάλ Ατατούρκ, θανατώθηκε το τέρας. Η λεπτομέρεια αυτή πέρασε στα ψιλά γράμματα της τουρκικής Ιστορίας, για να παραμείνει η ιστορική μνήμη του ήρωα του Μακεδονικού αγώνα και του αγώνα Εθνικής Σωτηρίας. Οι Τσετέδες του, τιμήθηκαν με παράσημα, τα οποία φορούσαν μέχρι τα βαθιά γεράματά τους, με καμάρι. Ο γιος του κατάφερε να διορισθεί αργότερα δήμαρχος Κερασούντος και πάνω στον λόφο να κτίσει τάφο-μνημείο στον πατέρα του. Και σαν ήρωας τιμάται μέχρι σήμερα από τους Κερα­ σουνταίους. Χάλασε τον τάφο του Δημάρχου Καπετάν Γιώργη, για να μπει ο τάφος του πατέρα του. Στην Έσπιε, ήταν πρώτη φορά που παρουσιάστηκαν οι Τσετέδες του Τοπάλ Οσμάν. Λίγες ώρες έμειναν, εκεί, αλλά φεύγοντας άφησαν τον φόβο, σε όλο το χωριό. Αργότερα ήρθε και μια μεγάλη οικογένεια Τούρκων από την Μακεδονία και εγκαταστάθηκε στην Έσπιε. Ήταν η οικογένεια του Εμίρ Αγά. Φαινόταν πλούσια οικογένεια τσιφλικάδων. Η καταγωγή τους ήταν από τις Σέρρες της Μακεδονίας. Έκτισαν ένα μεγάλο σπιτικό στην Έσπιε και με εντολή του κράτους καταπάτησαν όλα τα χωράφια των απόντων Χριστιανών στην Ρωσσία. Μια νέα εποχή άρχιζε στην Έσπιε, που όμοια της δεν είχαν γνωρίσει οι κάτοικοι, όσο καιρό ζούσαν εκεί οι ίδιοι και οι πρόγονοί τους. Η έννοια της φεουδαρχίας ήταν Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

άγνωστη μέχρι τότε στην Έσπιε. Όταν το καλοκαίρι, εκεί στο τέλος ΜαΤου με αρχές Ιουνίου, ο ήλιος και οι βροχές έδωσαν ζωή και ύψος στα χόρτα, βγήκε ντελάλης ένα πρωινό σε όλη την Έσπιε και φώναζε: Εμίρ αγανίν σαπί καλκατσάκ Εβ Μπασί μπιρ αντάμ γκελετσέκ. (Του Εμίρ αγά τα χόρτα ψηλώσανε. Από κάθε σπίτι να έλθει ένας άντρας). Έπρεπε να κόψουν τα χόρτα του Εμίρ αγά, με αγγαρεία. Αυτό ήταν η αρχή. Τα χειρότερα έγιναν τον Ιούνιο του 1915. Ξαφνικά με διαταγή από Κωνσταντινούπολη, σε όλα τα σημεία της Αυτοκρατορίας, όπου υπήρχαν Αρμένιοι, οι τοπικές αρχές έβγαζαν ντελάληδες και καλούσαν τους Αρμενίους να συγκεντρωθούν με ό,τι μπορούσαν να κουβαλήσουν. Ήδη εδώ και ένα χρόνο υπήρχαν φήμες και υποψίες, ότι οι Αρμένιοι ετοίμαζαν κάποια ένοπλη εξέγερση, ενάντια της Αυτοκρατορίας. Είχαν, λέει, σχέδια να ιδρύσουν κράτος σε βάρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που θα έφτανε μέχρι την Σαμψούντα. Κάτι επεισόδια, που έκαμαν οι Αρμένιοι στην περιοχή του Βαν, ήταν η αφορμή για τους εκτοπισμούς, που άρχισαν τον Ιούνιο του 1915. Στην Έσπιε δεν υπήρχαν Αρμένιοι, αλλά οι φήμες για ό,τι συνέβαινε έφτανε μέχρι και την Έσπιε. Και τί φήμες; Οι εκτοπισμοί στα ενδότερα κατέληγαν σε σφαγές και λεηλασίες, που όμοιες τους δεν ξανάζησε ο τόπος. Ο Παπαγιάννης είχε μόνον ένα φίλο Αρμένη. Αυτός ζούσε στην γειτονική Τρίπολη. Είχε μπακάλικο και διέθετε την πιο ονομαστή ποικιλία, από μπαχαρικά και βότανα, από διάφορα μέρη του κόσμου. Τον έλεγαν Κιρκόρ Κιρετσιάν. Κάθε φορά που πήγαινε στην Τρίπολη, ο Παπαγιάννης και πήγαινε τουλά­ χιστον δύο φορές τον χρόνο, έπρεπε να περάσει από το μαγαζί του Κιρκόρ, να πιει μαζί του καφέ, να ψωνίσει μπαχαρικά, όχι μόνο για το σπίτι του, αλλά και για άλλους φίλους του στην Έσπιε, που του είχαν δώσει παραγγελίες. Ο νους και η ανησυχία του Παπαγιάννη για την τύχη του Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

φίλου του Κ ιρκόρ και της οικογένειας του, ήταν μεγάλη. Οι ειδήσεις, που έφταναν από ταξιδιώτες, που έρχονταν από Σαμψούντα, Τρίπολη, Κερασούντα και Τραπεζούντα, μίλα­ γαν γι' αγριότητες, που δεν μπορούσαν οι απλοί άνθρωποι της Έσπιε να τις πιστέψουν. Φόβος έπιασε με τον καιρό και τους Χριστιανούς Ρωμιούς της Μαύρης Θάλασσας. Η ανησυχία του Παπαγιάννη για τον Κιρκόρ με τον καιρό έσβησε, γιατί άρχισε στον παπά και σε όλους η ανησυχία για τους ίδιους του εαυτούς τους. Όταν τον Σεπτέμβρη πήγε ο Παπαγιάννης στην Τρίπολη, για δουλειές, πέρασε και από το μαγαζί του Κιρκόρ. Τί να δει; Το μαγαζί έστεκε ανοικτό και έρμο, σαν ναυαγημένο καράβι, που τα κύματα πέταξαν στην στεριά. Ούτε πόρτα έμεινε, ούτε ράφι. Ένας άδειος χώρος. Τρομαγμένος από το θέαμα ο Π απαγιάννης, τράβηξε τα γένεια του, με τα χέρια του και αναστενάζοντας, είπε, εντελώς ασυναίσθητα και ψιθυριστά. Ω, βά·ί, βά"ί. Δεν τόλμησε καν να ρωτήσει τους γείτονες του Κιρκόρ, τί έγινε, ή πως έγιναν όλα αυτά. Με φόβο μεγάλο, απομακρύνθηκε από την περιοχή, χωρίς να κοιτάζει πίσω του. Ο Χειμώνας του 1915 με 1916 πέρασε βαρύς και άραχνος. Μπορεί να μη ήταν βαρύ το κρύο, αλλά ήταν πολύ βαρύ το κλίμα. Καταργήθηκαν τα πατροπαράδοτα παρα­ κάθια, που ομόρφαιναν τις ατέλειωτες νύκτες του χειμώνα. Και τί ωραία παρακάθια; Τί δεν έλεγαν και τί δεν μάθαιναν ο ένας από τον άλλο, σ' αυτά τα άγια παρακάθια. Δίστιχα, τραγούδια, θρύλοι και παραμύθια. Όλοι μαζεύονταν νωρίς-νωρίς σπίτια τους, μόλις βρά­ διαζε, και τον χειμώνα βραδιάζει νωρίς. Έτσι νεκρώθηκε η Έσπιε, σαν σε κακό προμήνυμα για ό,τι επρόκειτο να επέλθει. Και ό,τι επήλθε ήταν χειρότερο από λαίλαπα. Τα πρώτα κακά μαντάτα έφτασαν στην Έσπιε τον Μάρτιο, προτού ακόμη αρχίσει η άνοιξη του 1916 . Η Ρωσσία κήρυξε τον πόλεμο στην Τουρκία. Ο Ρωσσικός στρατός μπήκε στα εδάφη της α3ωμανικής Αυτοκρατορίας. Μια στρατιά από το Βατούμ, κατά μήκος των παραλίων, Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

κατευθύνεται προς την Τραπεζούντα και μια άλλη από το Καρς, βαδίζει προς τα ενδότερα. Χαλασμός Κυρίου. Οι πρώτοι πρόσφυγες, από τα ανατολικά παράλια, άρχισαν να καταφθάνουν. Ήσαν οι περισσότεροι Μουσουλ­ μάνοι άνδρες, που έφευγαν από φόβο, για την επέλαση των Ρώσσων. Σε λίγο το κύμα των προσφύγων έγινε πραγμα­ τικός χείμαρρος. Άνθρωποι ταλαιπωρημένοι, με άγριες φυσιογνωμίες, κατέφθαναν σε όλες τις πόλεις και τα χωριά του Δυτικού Πόντου. Φήμες υπήρχαν, ότι μέσα στο ρωσσικό στρατό υπηρετούσαν Αρμένιοι, οι οποίοι έρχονταν με άγριες διαθέσεις, για αντίποινα. Αυτές οι διαδόσεις μεγάλωναν την αγωνία και την φυγή των Μουσουλμάνων. Όσο προχωρού­ σε δυτικότερα ο ρωσσικός στρατός, τόσο μεγάλωνε το κύμα των προσφύγων. Η Έσπιε γέμισε με πρόσφύγες μουσουλ­ μάνους. Οι πόρτες των σπιτιών του Αδαμίδη, του Γραμ­ ματίδη και του Μποζατζίδη παραβιάστηκαν, για να μπουν μέσα πρόσφυγες. Αυτή την φορά όλα έγιναν αυτόματα και κανείς δεν ρωτήθηκε πια, αλλά και κανείς δεν τόλμησε να αντιδράσει. Η μεγάλη είδηση, που τρόμαξε τους μουσουλμάνους δεν άργησε να έλθει. Στις 16 Απριλίου 1916 μπήκε ο ρώσσικος στρατός μέσα στην πρωτεύουσα των Κομνηνών, στην Τρα­ πεζούντα. Ο φόβος ήταν μεγαλύτερος εξ αιτίας τις φήμες, που κυριαρχούσαν παντού, ότι μέσα στον στρατό τον ρωσσικό υπάρχουν πολλοί Αρμένιοι, που με μίσος ζητού­ σαν εκδίκηση, για ό,τι έγινε στο έθνος τους, ένα χρόνο πριν, μέσα στα όρια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ένοχοι και αθώοι για το έγκλημα, που είχε γίνει, αισθανόταν, μεγάλο φόβο, γιατί ήσαν βέβαιοι, ότι η εκδίκηση δεν κάνει διάκριση ανάμεσα, σε ενόχους και αθώους. Πίστευαν, ότι όλοι οι μουσουλμάνοι, θα ήσαν στα χέρια των Αρμενίων, έρμαιοι για το κακό που είχε γίνει. Όταν ο ρωσσικός στρατός έφτασε στην Γόμουρα, την σημερινή Γιόμρα, λίγα χιλιόμετρα έξω από τον Πυξίτη Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

ποταμό, ανατολικά της Τραπεζούντας, ήταν πια θέμα ωρών η πτώση της Τραπεζούντας. Κάτω από την βεβαιότητα αυτή, η Τουρκική Διοίκηση κάλεσε τον Αρχιεπίσκοπο Χρύσανθο και τους Έλληνες προύχοντες, στους οποίους παρέδωσε την πόλη και την τύχη των πτωχών κυρίως μουσουλμάνων κατοίκων της πόλης, που δεν είχαν τρόπο να φύγουν και θα έμεναν εκεΙ Χαρακτηριστική ιστορικά η ημέρα της παρα­ δόσεως. Ο βαλής της Τραπεζούντας, Μεχμέτ Τζεμάλ Αζμή και ο αντιπρόσωπος της νεοτουρκικής κυβέρνησης στον Πόντο, Αλή Ριζά, άφησαν την πόλη, σε μια προσωρινή κυβέρνηση-Διοίκηση, μ ' επικεφαλής τον μητροπολίτη Χρύ­ σανθο και μέλη τον διευθυντή της αστυνομίας, τον Διοικητή της Χωροφυλακής, τον Γ.Φωστηρόπουλο, τον Π . Γραμματι­ κόπουλο και τον Γ. Κογκαλίδη. Στην σύντομη τελετή παρα­ δόσεως, ο Βαλής Αζμή, είπε στον Χρύσανθο: "Από τους Έλληνες πήραμε την χώρα αυτή και στους Έλληνες την επιστρέφουμε''. Έτσι την ώρα, που στις 16 Απριλίου 1916 έμπαιναν οι Ρώσσοι στην Τραπεζούντα, δεν βρήκαν Διοί­ κηση Τουρκική, αλλά τους υποδέχτηκε ελληνική Διοίκηση και όχι μόνον. Όλος ο χριστιανικός λαός της Τραπεζούντας και των γύρω χωριών, χύθηκαν στους δρόμους με δάκρυα στα μάτια, πιστεύοντας όλοι, ότι το όνειρο γενεών, εκείνη τη στιγμή γινόταν πραγματικότητα. Μέσα σε 24 ώρες, ο Μητροπολίτης Χρύσανθος έμαθε την λειτουργία ρωσσικά και μέσα στον Μητροπολιτικό ναό του Αγίου Γρηγορίου έγινε λειτουργία και δοξολογία προς τ ιμήν του Ρωσσικού Στρατού και των αξιωματικών, που είχαν μπει στην Τραπε­ ζούντα. Τέτοιος ήταν ο ζήλος των Τραπεζούντιων, ώστε σε σύντομο χρόνο, όλοι είχαν μάθει σχετικά ρωσσικά, για να μπορούν να συνομιλούν με τους σωτήρες του Έθνους. Και ενώ εδώ ανατολικά, ο ελληνισμός πανηγύριζε, στα δυτικά του Πόντου το κακό μεγάλωνε. Ο ρωσσικός στρατός προ­ χωρούσε σχεδόν χωρ ίς αντίσταση, μέχρι τον ποταμό Χαρ­ σ ίτ (Χαρσιώτη) κοντά στην Τρ ίπολη. Εκεί ο Τουρκικός στρατός προέταξε άμυνα, μετά την συνεχή οπισθοχώρηση, Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

ΜΑΥΡΗ ΘΑΛΑΣΣΑ ��
ΤΑΜΖΑΡΑ

ΣΟΥΣΕΧΙΡ

Α.-

,- ΓΑΡΑΣΑΡΗ

ΜΠΙΡΚ

Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Η πορεία της εξορίας.

με αποτέλεσμα να καθηλωθε ί εκε ί ο ρωσσικός στρατός, μέχρι την στιγμή, που με την κήρυξη της Οκτωβριανής επανάστασης και την αλλαγή Πολιτικής και την δημιουργία των Σοβιέτ, να φύγει ο στρατός αυτός εν διαλύσει και να αφήσει έρημους τους Χριστιανούς και του Ανατολικού Πόντου, με γκρεμισμένα όλα τους τα όνειρα. Όσο καιρό όμως έμενε ο στρατός ο ρώσσικος στον ανατολικό Πόντο, ο ελληνισμός ζούσε σε ανάσταση. Τελε­ τές, παρελάσεις και εφημερ ίδες, μέσα στην μέθη της μεγάλης Ιδέας, κρατούσαν όλο τον λαό σε εθνική ανάταση. Στον Δυτικό Πόντο, όμως το έγκλημα ανενόχλητο σάρωνε τους Χριστιανούς. Ιδια ίτερα η ύπαρξη δύο εξουσιών στην Τουρκ ία την εποχή εκε ίνη, δημιουργούσε ένα χάος, μέσα στο οπο ίο, εκινούντο όλοι οι Τυχοδιώκτες και οι εγκληματ ίες του Κοινού Ποινικού Κώδικα. Σε ποιά εξουσία να διαμαρτυρηθούν οι Χριστιανο ί; Κάθε εξουσ ία ήθελε να έχει καλές σχέσεις με τα κακοποιά αυτά στοιχε ία, για την δική της, εν καιρώ επικράτηση. Οι Χριστιανο ί διαμαρτύρονταν σε κουφά αυτιά. Όλη η παραλία της Μαύρης Θάλασσας, δυτικά του Χαρσιώτη ποταμού, νεκρώθηκε. Τσετέδες έμπαιναν στα χωριά τα χριστιανικά, για να πάρουν δήθεν εκδ ίκηση. Στην ουσ ία λήστευαν τους άμοιρους χωρικούς, έκαιγαν σπίτια για εκφοβισμό και τσαμπουκά. Όποιος τολμούσε ν ' αντι­ σταθεί, έβρισκε επ ί τόπου τον θάνατο. Το καλοκα ίρι εκε ίνο του 1916, ήταν το πιο ζεστό. Και ήταν το μοναδικό καλοκα ίρι, στην ιστορ ία της Έσπιε, που κανε ίς δεν ξεκίνησε να πάει στα παρχάρια στα μέσα Ιουν ίου, όπως γινόταν κάθε χρόνο. Δεν πήγαν ούτε οι μουσουλμάνοι. Όλοι φοβό­ ντουσαν ν' αφήσουν τα σπ ίτια τους έρημα. Πάλι μαζεύ­ τηκαν οι χριστιανο ί για να κόψουν τα χόρτα του Εμίρ Αγά. Αυτή την φορά οι μπράβοι του Αγά, έσπρωχναν τους Χριστιανούς προκλητικά, ζητώντας και επιζητώντας καυγά. Οι άμοιροι οι Χριστιανο ί τα υπέφεραν όλα καρτερικά, ελπ ίζοντας, ότι δεν θα γ ίνουν χειρότερα και ότι γρήγορα θα Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

διόρθωνε η κατάσταση στο όμορφο χωριό τους. Κανείς δεν συζητούσε τα γεγονότα, κανείς δεν έκαμε κριτική. Οι χρόνοι ήσαν πονηροί και η Σιωπή ήταν το μόνον σίγουρο φάρμακο. Τα παιδιά δεν ΤΩλμούσαν να απομακρυνθούν απι? τα σπίτια τους, για να παίξουν. Κάποτε αλώνιζαν όλη την Έσπιε. Φόβος έπιασε και τα παιδιά. Η Ταμάμα, με τ' αδέλφια της, έπαιζαν με τον μικρό αδελφό της Αλέκο, στην αυλή του σπιτιού της. Η μεγαλύτερη απόσταση και αλλαγή ήταν να πάνε μέχρι την αυλή της θείας της Ελένης καc του θείου Κώστα. Το σπίτι του θείου Κώστα ήταν πολύ κοντά και οι αυλές τους δεν χώριζαν. Και τα δύο σπίτια είχαν κοινό ντουβάρι-χώρισμα, που δημιουργούσε ένα μεγάλο κύκλο, μέσα στον οποίο ήσαν τα σπίτια των δύο αδελφών, του Κωστή και του Π απαγιάννη. Όσο ασθενικός και αρρω­ στιάρης ήταν ο θείος Κώστας, τόσο ανδρογυναίκα ήταν η θεία Ελένη. Τα παιδιά του παπά ήταν η χαρά τους, μια και οι δυο :ωυς έτυχε να μην αποκτήσουν ποτέ παιδιά. Με τις ώρες έπαιζαν μπροστά στην αυλή της θείας Ελένης. Τα γλυκά και οι περιποιήσεις της θείας Ελένης ήταν η αιτία, που τα παιδιά, τις πιο πολλές ώρες, ήσαν στην αυλή της θείας παρά στην δική τους. Εξάλλου στην δική τους αυλή πάντοτε τους περίμενε κάποια δουλειά του σπιτιού. Πολύ συχνά η Κερεκή φώναζε τις δύο μεγαλύτερες κόρες για δουλειές του σπιτιού της και τότε έμεναν στην θεία Ελένη μόνον η Ταμάμα με τον μικρό Αλέξανδρο. Η μεγαλύτερη χαρά όλων των παιδιών ήσαν τα παρχάρια. Κάθε χρόνο, μέσα Ιουνίου, ξεκινούσαν με πομπές, για τα παρχάρια της Έσπιε, που απέχουν γύρω στα 25 χιλιόμετρα. Τι γιορτή, τι χαρά; Στόλιζαν τις αγελάδες με πουσκούλια και άλλα στολίδια και ξεκίναγαν όλοι, μουσουλμάνοι και χριστιανοί, τραγουδώντας για τα παρχάρια. Πάνω στις άδενδρες πλαγιές, περίμεναν τα ζώα για τροφή και τα παιδιά για να παίξουν. Έμεναν όλο το καλοκαίρι στις πέτρινες καλύβες των παρχαριών, γιατί ο αέρας κάτω στην Μαύρη Θάλασσα είναι αφόρητος και αποπνικτικός το Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

καλοκαίρι. Έτσι νέα τροφή περίμενε τα ζώα και ο καθαρός αέρας και το νερό των παρχαριών, αναζωογονούσε και τους ανθρώπους. Αυτό γινόταν επί αιώνες, φέτος όμως κανείς δεν τόλμησε να ξεμυτίσει από την Έσπιε. Ο Παπαγιάννης, την χρονιά αυτή, δεν πήγε ούτε στην Τρίπολη, για προ­ μήθειες, ενώ κάθε χρόνον κατέβαινε τουλάχιστον δύο φορές για αγορές. Τα ζώα δυσανασχετούσαν από την ζέστη, όπως και οι άνθρωποι. Αυτά όμως δεν είχαν μυαλό για να καταλάβουν τι γίνεται. Μήπως είχε μείνει και μυαλό στους ανθρώπους; Όλο εκείνο το καλοκαίρι ο Παπαγιάννης, από φόβο, δεν κτύπησε την καμπάνα του Αγίου Γεωργίου. Οι Χριστιανοί πήγαιναν στην εκκλησία και οι προσευχές έγιναν πιο σύντομες και π ιο γρήγορες. Στις 23 Απριλίου, ημέρα εορτής του Αγίου Γεωργίου, δεν έγινε ούτε πανηγύρι, ούτε ολονύχ.τια. Νωρίς, νωρίς και με φως της ημέρας, τέλειωναν οι Χριστιανοί τις προσευχές τους και τα άλλα θρησκευτικά τους καθήκοντα, για να αμι-ταρωθούν μετά μέσα στα σπίτια τους, προτού βραδιάσει. Έτσι βαριά και άραχνα πέρασε εκείνο το ατέλειωτο καλοκαίρι του 1916 και μπήκε το Φθινόπωρο. Οι Χριστιανοί προχώρησαν στις εργασίες της γης, στα χωράφια τους, γεμάτοι αμφιβολίες για το μέλλον τους. Έσπερναν και δεν ήξεραν αν θα θερίσουν. Η ελπίδα, το μεγάλο και μοναδικό εφόδιο του αγρότη, γκρεμίστηκε μέσα στις ψυχές τους. Τα χρόνια εκείνα Διοικητής της Στρατιάς. στον Πόντο, που είχε ευθύνη για το μέτωπο με τους Ρώσσους, ήταν ο Στρατηγός Βεχήπ πασάς. Ο Βεχήπ Πασάς είναι η πιο αμφι­ λεγόμενη προσωπικότητα Τούρκου αξιωματικού, για τους Έλληνες ιστορικούς της εποχής. Άλλοι τον θεωρούν φιλέλ­ ληνα ανθρωπιστή και άλλοι καταχθόνιο σαδιστή ελληνοκτό­ νο. Γεγονός είναι, ότι ο Τουρκικός Στρατός τότε ήταν πλαι­ σιωμένος με ανωτέρους Γερμανούς αξιωματικούς, σαν συμβούλους για τον εκσυγχρονισμό του Οθωμανικού, Στρα­ τού. Η Ιστορία έδειξε, ότι οι σύμβουλοι αυτοί, ελάχιστα ασχολήθηκαν με τον εκσυγχρονισμό, όσο ασχολήθηκαν με Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

την πολιτικοστρατιωτική λύση του λεγόμενου Τούρκικου προβλήματος. Και η γερμανική λύση ήταν απλή. Η Τουρκ ία έπρεπε να απαλλαγεί από την ποικιλία εθνών και θρησκειών και όφειλε να γ ίνει ένα έθνος, ένα κράτος, μια θρησκεία, για να επιβιώσει στην περιοχή. Ανέτρεπαν έτσι την υποθήκη του Μωάμεθ Β' του Πορθητού, που μπαίνο­ ντας στην Κωνσταντινούπολη, μοναδικός στην Ιστορία της Ανθρωπότητας, ανεκτικός και αντ ίθετα με τα όσα ίσχυαν μέχρι τότε, εκήρυξε την ίδρυση της Οθωμανικής Α υτοκρατο­ ρίας, αναγνωρίζοντας εθνικές και θρησκευτικές κοινότητες, με δική τους αυτοτέλεια και διακυβέρνηση . Πρώτη φορά στην Ιστορ ία ηγέτης-νικητής, δεχόταν αυτή την νέα μορφή πολιτικής ελευθερίας. Και στον αιώνα μας, που η πολιτική ελευθερ ία και τα ανθρώπινα δικαιώματα άρχισαν να ισχυροποιούνται στον ορίζοντα, οι Γερμανο ί σύμβουλοι συμβούλευαν τους Τούρκους, πως θα κάμουν ενιαίον κράτος, ισχυρόν, εξαφαν ίζοντας τις μειονότητες. Είναι πα­ σιφανές, ότι μια τέτοια λύση δεν ήταν δυνατή, χωρίς να χυθε ί αίμα, χωρίς να εξαφανιστούν τα εμπόδια, δηλαδή χωρ ίς να εξαφανιστούν οι Χριστιανοί. Οι συμβουλές αυτές βρήκαν κατάλληλο πολιτικό υπόβαθρο στην Τουρκία, διότι το νεοτουρκικό κίνημα, που ξεκίνησε το 1908 από την πλατεία Ελευθερίας της Θεσσαλονίκης, με φιλελεύθερες πανανθρώπινες αξίες -σαν μια νέα γαλλική επανάσταση­ και απευθυνόταν σε όλους τους υπηκόους του Σουλτάνου, καλώντας τους σε επανάσταση εναντ ίον στην βία και την ασυδοσ ία του Σουλτάνου, από νωρ ίς και ιδιαίτερα κατά τους Βαλκανικούς πολέμους, μετατράπηκε σε εθνικιστικό φασιστικό τουρκικό κίνημα. Σύνθημα των Νεότουρκων δεν ήταν πια η ελευθερία, η νομιμότητα και η ισότητα. Σύνθημά τους ήταν η Τουρκ ία τουρκική. Το 1916 μόνο αυτό το σύν­ θημα πια κυριαρχούσε στον αέρα. Μέσα σ' αυτή την ατμόσφαιρα διοικούσε την στρατιά του μετώπου ο Βεχήπ Πασάς. Δεν ήταν τυχαίος άνθρωπος. Ο αδελφός του και ο γαμπρός του στρατηγοί και αυτο ί, διοικούσαν ο καθένας Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

από ένα σώμα στρατού, δηλαδή τρία άτομα, από μια οικογένεια, κυριαρχούσαν στρατιωτικώς στην Τουρκία. Άρα δεν μπορεί να σταθεί δικαιολογία, ότι εκτελούσε δια­ ταγές. Γεγονός είναι, ότι ο ίδιος ήταν ελληνομαθ1)ς, πολέ­ μησε στους βαλκανικούς πολέμους με την Ελλάδα, συνελήφθη από τους Έλληνες. Τιμήθηκε σαν στρατηγός εν αιχμαλωσία και πέρασε την αιχμαλωσία του φιλοξενούμε­ νος της ελληνικής κυβέρνησης σε έπαυλη στο Φάληρο. Σε όλες τις διαμαρτυρίες των ελλήνων ιεραρχών, για τα αίσχη που έκαμαν άτακτοι τσετέδες στον Πόντο, απαντούσε με ευγένεια και συμπόνια. Ή ήταν πονηριά όλα, ή δεν μπορούσε να ελέγξει το χάος, που είχε δημιουργηθεΙ Είναι πάντως γεγονός, ότι ήταν πολύ ευγενής, σε αντιπροσωπείες χριστιανών και πάντοτε συμβούλευε θετικά. Ίσως, λένε οι εχθροί του, έδειχνε αυτήν την ευγένεια, έχοντας υπ' όψιν του, ότι ομόθρησκοι του βρίσκονταν στον Ανατολικό Π όντο και η τύχη τους ήταν σε χέρια Ελλήνων. Ο καθένας μπορεί να κρίνει τον άνθρωπο. Γεγονός είναι όμως, ότι τον Νοέμ­ βριο του 1916, με τους Γερμανούς συμβούλους του, κατέστρωσε ένα "αθώο" στρατιωτικό σχέδιο ασφαλείας. Το σχέδιο αυτό έλεγε, ότι Ύια λόγους ασφαλείας, όλοι οι χριστιανοί του ρωσσικού μετώπου, έπρεπε να απομακρυν­ θούν από το μέτωπο προς το εσωτερικό, σε απόσταση 5 0 χιλιομέτρων. Επειδή ο ι Ρώσσοι ήσαν χριστιανοί ορθόδοξοι, υπήρχε πρόβλημα ασφαλείας, να βρίσκονται χριστιανοί στο μέτωπο. Το σχέδιο αφορούσε όλους τους πληθυσμούς, από Τρίπολη μέχρι Σαμψούντα, Σ ινώπη και Μπάφρα. Το σχέδιο ήταν προσωρινό και έτσι φαινόταν και λογικό και αθώο. Λογικό για την σκοπιμότητα του μπορεί να ήταν, αθώο πάντως δεν ήταν. Όταν μετακινείς μέσα στον χειμώνα σκόπιμα ένα λαό, τον οδηγείς στον φυσικό αφανισμό, μέσω πείνας, κρύου και αρρώστιας. Όταν μάλιστα τα 50 χιλιόμετρα γίνονται 200, τότε το σχέδιο είναι φανερό. Π ιο αισχρό αποδεικνύεται το σχέδιο, όταν κατά τόπους και σε απόσταση 20 χιλιομέτρων, Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

πάνω στην γνωστή διαδρομή, που θα προχωράει η αποστο­ λή των μεταφερομένων, κρυμμένοι τσετέδες καραδοκούσαν δήθεν τυχαία και έπεφταν πάνω στους άμοιρους χριστια­ νούς, για σφαγή. Δέκα τέτοιες αποστολές έγιναν σε διάφο­ ρους χρόνους, από την Σαμψούντα προς τα νότια. Τους περίμεναν στο Σε"ίτάν Ντερεσί -στο φαράγγι του διαβόλου.

Προς το Παρχάρι

Φωνές κραυγές, αντήχησαν στον αέρα. Ελάχιστοι γλύτω­ σαν, βαριά τραυματισμένοι -τους νόμισαν για νεκρούς, ή πρόλαβαν και έφυγαν στα γύρω βουνά. Ερείπια ανθρώπινα, μετά από μήνες περιπλάνησης, διασχίζοντας όλη την Τουρκία, έφτασαν στα νότια παράλια της Τουρκίας, την Μερσίνα και από εκεί στην Ελλάδα, μάρτυρες του εγκλήDigitized by 10uk1s, Jan. 2010

ματος. Τα χωριά Καβάκ και Χάβζα, έξω από την Σαμψού­ ντα, κάηκαν ολοσχερώς. Κάηκαν σπίτια και άνθρωποι και τα δύο χωριά αφαν ίστηκαν. Συνολικά και από διάφορες αιτίες, έχασαν την ζωή τους πρόωρα, μέχρι την ανταλλαγή, περίπου 350.000 άνθρωποι. Δηλαδή το ήμισυ των Ελλήνων κατοίκων της περιοχής. Στην Έσπιε, το μαντάτο έφτασε Κυριακή 16 Νοεμβρίου 1916 το πρω ί. Ο Ντελάλης γυρνούσε ανάμεσα στα ελληνικά σπίτια και καλούσε όλους τους ρωμιούς να μαζευτούν μπροστά στην εκκλησ ία, μέσα σε λίγη ώρα, κουβαλώντας μαζί τους, τα υπάρχοντά τους, ό,ΤΙ μπορούσαν. Τούρκοι αγωγιάτες, με υποζύγια, θα αναλάμβαναν την μεταφοράν περισσότερων πραγμάτων, για όσους μπορούσαν να πλη­ ρώσουν. Σε λίγο μαζεύτηκαν οι Χριστιανοί. Ο Παπαγιάννης ή ρθε τελευταίος, γιατί ο αδελφός του ο Κώστας ήταν άρ­ ρωστος με πυρετό εδώ και δύο μέρες, και ήθελε την δική του βοήθεια. Στην εκκλησία, στα σκαλιά του Αγ ίου Γεωργ ίου, έστεκαν βλοσυρο ί άγνωστοι Τούρκοι ζαπτιέδες, που θα συνόδευαν την αποστολή σε απόσταση 50 χιλιομέτρων από την Έσπιε προς τα Νότια, όπως έλεγε το σχέδιο. Οι Τούρκοι αγωγιάτες, έκαμαν τα παζάρια τους για αγώγι, με όσους ε ίχαν χρήματα να πληρώσουν τις απαιτήσεις τους. Ο Παπαγιάννης πήγε κατευθείαν σε έναν έφιππο αξιωματικό, που έμοιαζε να ε ίναι υπεύθυνος για όλη την υπόθεση. Του είπε, ότι ο Κωστής ο αδελφός του, είναι με πυρετό άρρω­ στος και εάν μπορούσε να μείνει σπίτι του, με την γυνα ίκα του την Ελένη. Ο αξιωματικός ούτε κοίταξε στα μάτια τον Παπαγιάννη, αλλά άγρια του ε ίπε να γκρεμοτσακιστεί ο Κωστής να έλθει ώστε να ξεκινήσουν προτού μεσημεριάσει, για να προλάβουν, προτού νιnnώσει, να φτάσουν στο πρώτο μέρος, που προέβλεπαν να διανυκτερεύσουν. Ή δη οι ημέρες είχαν μικρύνει και γρήγορα βράδιαζε. Με κατεβασμένο το κεφάλι ο Π απαγιάννης, πήγε στο σπ ίτ ι του αδελφού του, σήκωσε τον άρρωστο αδελφό του από το κρεβάτι και μαζί με την νύφη του την Ελένη, ήρθαν Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

μέσα στην αυλή της εκκλησίας. Εκε ί ήταν όλη η χριστιανική Έσπιε. 480 ψυχές, που ξεκ ίνησαν Κυριακή ώρα 11 στις 16 Νοεμβρ ίου 1916, τον Δρόμο του Γολγοθά. Ο δρόμος, που πήραν -τι τραγική ειρωνε ία;- ήταν ο δρόμος που πήγαιναν για τα παρχάρια, κάθε Ιούνιο. Ο δρόμος της χαράς και της αγαλλ ίασης, έμελλε να γ ίνει ο δρόμος του μαρτυρ ίου. Σκυφτο ί όλοι από τα βάρη, που ο καθένας κουβάλαγε, γέροι, άρρωστοι, παιδιά όλοι μαζί και από δ ίπλα υποζύγια και χωροφύλακες. Οι τελευτα ίοι ήρθαν για την τάξη, μήπως περνούσαν από μουσουλμανικά χωριά και αγανακτισμένοι οι μουσουλ­ μάνοι, για το κακό, που προξένησαν οι Χριστιανο ί στην Τουρκ ία, προέβαιναν σε πράξεις εκδ ίκησης. Όλα τραγικά, και αθώα φτιαγμένα. Φεύγοντας από την Έσπιε, ο Παπα­ γιάννης δάκρυσε. Δεν ήξερε, που τους πάνε και όλοι περ ίμε­ ναν από αυτόν ενημέρωση. Ανηφορ ίζοντας τις πλαγιές του Νότου, κανε ίς δεν γύρισε π ίσω να κοιτάξει την Έσπιε και την θάλασσα. Δεν πέρασε μισή ώρα, που είχαν απομακρυνθε ί από την Έσπιε και ακούστηκε ο αντ ίλαλος από έναν πυροβολισμό, μέσα από το χωριό. Μετά ησυχ ία. Κοντοστάθηκαν λ ίγο και μετά συνέχισαν την πορε ία τους. Ήταν η ώρα 4 το απόγευμα. Ε ίχαν ήδη περπατήσει πάνω από 20 χιλιόμετρα. Έκαμαν στάση εκε ί σε μια ωρα ία πηγή. Πάντοτε έκαμαν στάση στην πηγή αυτή, όταν πήγαιναν στα Παρχάρια. Με χαρές και κεμεντζέδες έπιναν νερό, έπλεναν το πρόσωπό τους και συνέχιζαν. Τώρα, ούτε χαρές, ούτε κεμεντζέδες. Κρύο και καμμία διάθεση. Από το σημείο αυτό έβλεπε κανε ίς την Έσπιε για τελευτα ία φορά. Μετά το βουνό έγερνε και διαδεχόταν το ένα το άλλο, χωρ ίς πια να μπορε ίς να αντικρίσεις την θάλασσα. Ασυναίσθητα γύρισαν όλοι το βλέμμα τους προς την Έσπιε. Κάποιος φόβος τους διακατείχε, ότι ίσως να μη την ξανάβλεπαν. Για μερικούς άρρωστους και γερασμένους, ο φόβος αυτός ήταν βέβαιος. Ο ήλιος είχε ήδη πέσει μέσα στην Μαύρη Θάλασσα για να Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

δύσει. Τι να δουν; Όλος ο μαχαλάς τους ήταν γεμάτος σε καπνούς. Ο Παπαγιάννης δάκρυσε, γύρισε το κεφάλι προς τα ε μπρός και άλλο δεν ξανακοίταξε πίσω του. Τί είχε γίνει; Οι Χριστ ιανοί είχαν πάρει ό,τι μπορούσαν μαζί τους και διπλαμπάρωσαν τ ις πόρτες και τα παράθυρά τους. Ο αξιωματικός τους είχε διαβεβαιώσει, ότ ι δεν υπήρχε λόγος να ανησυχούν για τ ις περιουσίες τους. Να έπαιρναν μαζί τους μόνο τα όσα είχαν ανάγκη. Το κράτος θα φύλαγε τα σπίτ ια και τις περιουσίες τους. Εξάλλου δεν θα πήγαιναν και πολύ μακριά. Μόνον 50 χιλιόμετρα κα ι για σύντομο διάστημα, μέχρι να τελειώσει ο πόλεμος με τους μεθύστακες τους Ρώσσους. Το ότ ι θα πήγαιναν πάνω από 200 χλμ. νότια, πάνω από Βουνά, μέχρι την Σεβάστεια, το ό τι θα τους έκλεβαν τα υπάρχοντα τους και ότ ι θα έκαιγαν και τα σπίτια τους, αυτό δεν τους το είπε και ένας Θεός γνωρίζει, εάν ο ίδιος το ήξερε. Πάντως συνiχεια τους καθησύχαζε για όλα και έτσι είχαν ξεκινήσει από την Έσπιε. Π ράγματ ι, μόλις πέρασε μισή ώρα από την στιγμή που και οι τελευταίοι Χριστ ιανοί έβγαιναν από το χωριό προς τα βουνά, μέσα στην Έσπιε έμπαιναν ζιπκαλήδες τσετέδες, του Τοπάλ Οσμάν. Γύρω τους έτ ρεξαν και μερικοί νεαροί της Έσπιε, οι περισσότεροι από τ ις οικογένειες των προσφύγων. Ήσαν όλοι νεοφώτιστοι Νεότουρκοι, που ήθελαν την Τουρ­ κία τουρκική, απηλλαγμένη από τα φίδια τους Χριστιανούς. Φανατισμένοι όλοι, μαζεύτηκαν κοντά στο τζαμί. Ο Χότζας τους φανάτισε ακόμη περισσότερο και με τις ευλογίες του ξεκίνησαν προς τον έρημο ρωμαίικο μαχαλά. Εκεί διασκορ­ πίστηκαν και ο καθένας ανέλαβε την λεία του. Τρεις από αυτούς έφτασαν στην αυλή του Παπαγιάννη. Από απέναντι και μέσα από το παράθυρο, πίσω από τον μπερντέ, ο γείτο­ νας Ιμπραχήμ, παρακολουθούσε με αγωνία να δει τ ι σκοπεύ­ ουν να κάμουν. Σε λίγο η πόρτα του Παπαγιάννη είχε σπάσει και βλέπει ο Ιμπραχήμ να πετούν έξω, τα υπάρχοντα του Παπαγιάννη στην αυλή, όπου άρχισε η πρόχειρη διαλογή. Το Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

ίδιο άρχισε και στα άλλα σπίτια. Ό,τι ενδιέφερε το στοίβαζαν, ό,τι δεν ενδιέφερε το πετούσαν. Η ψυχή του Ιμ πραχήμ δεν άντεξε για το κακό που γινόταν στους γείτονες του και ιδιαίτερα στον φ ίλο του τον Παπαγιάννη. Π αρόλες τις κραυγές της γυνα ίκας του, άνοιξε την πόρτα και προχώ­ ρησε προς την αυλή του Παπαγιάννη. Από την αυλή της, η γυνα ίκα του απεγνωσμένα τον καλούσε και τον παρα­ καλούσε να γυρ ίσει σπ ίτι. Για μια στιγμή οι τσετέδες ακού­ γοντας τις κραυγές της γυνα ίκας του Ιμπραχήμ, σταμάτησαν την διαλογή και τότε αντιλήφθηκαν τον Ιμπραχήμ, που ερχόταν προς αυτούς. Τον ρώτησαν, από απόσταση, τ ί ήθελε και το μόνο που πρόλαβε να πει ο Ιμπραχήμ ήταν 'Άλλαχτάν μπουλ" (από τον Θεό να τό 'βρετε). Η κατάρα του έσβηνε μαζί μ ' έναν. πυροβολισμό, που ακούστηκε. Το βόλι βρήκε τον Ιμπραχήμ στο μέτωπο και τον έριξε κάτω νεκρό. Ήταν ο πυροβολισμός, που είχαν ακούσει οι Χριστιανο ί, καθώς είχαν βγει από το χωριό. Μόλις έπεσε νεκρός ο Ιμπραχήμ, η γυνα ίκα του στην αυλή της, κάθισε κάτω, χτυπιόταν και τραβούσε τα μαλλιά της, για το κακό που την βρήκε. Έβριζε τα φ ίδια τους Χριστιανούς, που εξ αιτίας τους έχασε την ζωή του, ο άνδρας της. Πόσο διαφορε­ τικο ί -είναι οι άνθρωποι και πόσο διαφορετικά βλέπει ο καθένας τα όσα γύρω μας συμβα ίνουν; Αφού άδειασαν όλα τα σπίτια και έκαμαν τις επιλογές τους, φόρτωσαν την λε ία τους σε κάρα/ Σε τρεις ώρες όλα είχαν τελειώσει. Αμέσως μετά φωτιές σάρωσαν όλα τα έρημα σπ ίτια των Ρωμιών και ο καπνός ανέβηκε ψηλά στον ουρανό, σαν επ ίλογος του τέλους μιας ιστορ ίας ενός λαού, που έζησε και μόχθησε στα χώματα εκείνα πάνω από 2.700 χρόνια. Ή σαν οι καπνο ί, που αντίκρυσαν οι Ρωμιο ί, όταν έστρεψαν το βλέμμα τους στο αγαπητό τους χωριό, για να το αποχαιρετήσουν για τελευτα ία φορά, από την πηγή, πριν από τα παρχάρια, όπου είχαν κάνει στάση. Κάτι γκρέμισε μέσα τους. Ο Παπαγιάννης κατάλαβε, ότι όλα τα λόγια του Τούρκου αξιωματικού ήσαν ψέμα. Ο δρόμος που πήραν, Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

ήταν δρόμος χωρίς γυρισμό. Οι μεγάλοι πολλά κατάλαβαν, τα παιδιά τίποτε. Αμέριμνα ακολουθούσαν το μπουλούκι. Ο δρόμος που ήρθαν τους ήταν γνωστός σαν δρόμος για τα παρχάρια, σαν δρόμος χαράς και γλεντιού κάθε καλοκαίρι. Γιατί τώρα κανείς δεν γλεντάει, γιατί τώρα οι μεγάλοι κλαίνε και με δάκρυα στα μάτια, από την πηγή, ατενίζουν την Έσπιε; αυτά για τους μικρούς είναι ανεξήγητα. Αλλά ο φόβος μπήκε και στις δικές τους ψυχές, γιατί αυτή τη φορά κάτι το ασυνήθιστο συνέβαινε. Οι συνοδοί χωροφύλακες έγιναν βλοσυροί και σκουντούσαν τους χωρικούς με τα όπλα τους , να βιαστούν να ξεκινήσουν, ώστε να φτάσουν έγκαιρα στον προορισμό της ημέρας εκείνης. Ο προορισμός τους ήταν ένα χάνι, λίγο π ιο πέρα από τον δρόμο των παρχαριών, σε απόσταση 7 ώρες από την Έσπιε . Όταν έφτασαν στο Χάνι, ήσαν όλοι τους εξαντ λημένοι, πεινασμένοι και παγωμένοι. Άναψαν πρόχειρες φωτιές για να ζεσταθούν λίγο, ενώ έξω συνέχιζε να πέφτει χιονόνερο . Άπλωσαν τα βρεγμένα ρούχα τους γύρω στις φωτιές, έφαγαν ξεροκόμματα και ό,τι άλλο πρόχειρο είχαν και κουλουριασμένοι έπεσαν να κοιμηθούν στρωματσάδα στο πάτωμα, μέσα στο χάνι. Τακτοποίησαν πρώτα τον θείο Κωστή, που εξαντλημένος από τον πυρετό, μόνον νερό ζήτησε να πιεΙ Αμέσως χάθηκαν μέσα σε βαθύ ύπνο από την μεγάλη κούραση. Δεν πέρασαν δύο ώρες και θόρυβος μεγάλος τους ξύπνησε. Τα παιδιά ούτε με τον θόρυβο δεν ξύπνησαν. Οι μεγαλύτεροι βγήκαν έξω από το χάνι για να δουν , τι ήταν αυτός ο θόρυβος. Μαζί τους βγήκε και ο Παπαγιάννης. Ο Κωστής από την εξάντληση, ούτε τα μάτια δεν άνοιξε. Η γυναίκα του έβρεξε με λίγο νερό τα χείλη του. Έξω από το χάνι γινόταν χαμός. Χριστιανοί εξόριστ οι από τα γύρω χωριά της Τρίπολης έφτασαν και αυτοί συνοδεία για την εξορία. Που να μπει τόσος κόσμος και έξω τ ο κρύο και το χιονόνερο συνέχιζε να πέφτει. Ευτυχώς η κούραση δεν επέτρεπε να συνεχιστεί ούτε ο θόρυβος, ούτε ο καυγάς. Έπεσαν, όπου μπόρεσε ο καθένας Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

και σε λίγο νεκρική σιγή κάλυψε τον χώρο.

Η Ταμάμα με την «αδελφή» της, Α ϊσέ και την οικογένειά της.

Το πρωί της 17 Νοεμβρ ίου 1916 ξημέρωσε με καθαρό ουρανό και λαμπρό ήλιο. Όλοι ήξεραν ότι η εξορία τους ήταν για 50 χιλιόμετρα. Με θάρρος αντίκρυσαν τον ήλιο, που θα βοήθαγε πολύ για τα υπόλοιπα χιλιόμετρα της εξορ ίας τους. Οι ζαπτιέδες φώναζαν για να ξυπνήσουν και τα μωρά, ώστε να αρχίσει πάλι η πορε ία των εξορίστων. Ξαφνικά κραυγές ακούστηκαν μέσα στο χάνι. Ήταν η θε ία Ελένη, η γυναίκα του Κωστή. Όταν πήγε να ξυπνήσει τον άνδρα της, ήταν πια αργά. Ο Κωστής δεν υπήρχε πια, την ίδια νύκτα έσβησε για πάντα, αφήνοντας την πνοή του μέσα Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

στο Χάνι. Ήταν το πρώτο θύμα από την Έσπιε, στον γολγοθά της εξορίας. Ο Π απαγιάννης έκλαψε τον αδελφό του, αυτόν μόνον είχε. Οι ζαπτιέδες επέτρεψαν μια μικρή καθυστέρηση, για το θάψιμο του άμοιρου Κωστή. Πενήντα μέτρα μακριά από το χάνι, στην πλαγιά του βουνού, όπου τα χώματα ήσαν πιο μαλακά, άνοιξαν ένα πρόχειρο τάφο. Έψαλλε ο Π απαγιάννης, κλαίγοντας τον αδελφό του και μετά τον σκέπασαν με χώμα. Φεύγοντας από το χάνι, ο Παπαγιάννης έριξε ακόμη μια ματιά, δακρύζοντας, στον τάφο του αγαπημένου αδελφού του. Τις δύο επόμενες μέρες, ο καιρός ήταν καλός και έκαμε την πορεία των εξορίστων πιο λαφριά. Οι νύκτες όμως ήσαν τρομερά κρύες. Μετά τρεις μέρες, έφτασαν στο χωριό Ταμ Τερέ, που είναι στα πόδια του βουνού Εριμέζ ΝτάΥΙ<. Το χωριό είχε πολλές ερειπωμένες κατοικίες, που γέμισαν όλες από τους χριστιανούς εξορίστους. Το βουνό ψηλά ήταν γεμάτο χιόνια και από ότι ήξεραν τα χιόνια έμεναν εκεί, χειμώνα καλοκαίρι, γι' αυτό λέγονταν και Εριμέζ Νταγκ, δηλαδή άλιωτο βουνό. Το βουνό αυτό έπρεπε να το περάσουν για να προχωρήσουν νότια. Ο Παπαγιάννης κοίταζε το βουνό γεμάτο χιόνια και αγωνία τον είχε καταλάβει. Το βουνό συχνά παρουσίαζε χιονοθύελλες απρόβλεπτες. Εκτός απ' αυτόν τον κίνδυνο, η αγωνία του ήταν μεγάλη για τον μικρό Αλέξανδρο, που άρχισε να καίγεται από πυρετό και να έχει διάρροιες. Μέσα στα ερειπωμένα σπίτια βολεύτηκαν όλοι, άναψαν φωτιές να ζεσταθούν και με πρόχειρες σούπες, με χονδροαλεσμένο καλαμπόκι, ή κριθάρι, προσπαθούσε ο κόσμος νrι ξεγελάσει την πείνα του. Η πείνα και η εξαθλίωση των πα ιόιών ήταν μεγαλύτερη. Ο Παπαγιάννης δεν ακούμπησε τίποτε στο στόμα του. Καθόταν στο πλευρό του αγαπητού του Αλέξανδρου, τον χάιδευε και προσπαθούσε να το πείσει να φάει κάτι, από τ ις σούπες, που η μάνα του και η θεια του είχαν ετοιμάσει. Τα άλλα παιδιά, η Μαρικούλα, η Συμέλα και η Ταμάμα έτρωγαν, με απληστία, την απαίσια σούπα, Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

χωρίς να πολυνοιάζονται για τον άρρωστο αδελφό. Η ζεστασιά της σούπας τις ευχαριστούσε. Δούλευε το ένστικτο της αυτοσυντήρησης, που πολλές φορές κάνει τον άνθρωπο χειρότερο και από ζώο. Όλοι κοιμήθηκαν εκείνο το βράδυ, εκτός από τον Παπαγιάννη. Τα ξημερώματα, από μεγάλη κούραση, έπεσε ο Παπαγιάννης στον ύπνο. Τον ξύπνησαν οι κραυγές της Κερεκής της γυναίκας του. Ο Αλέκος δεν ζούσε πια. Ο αγαπημένος του Αλέξανδρος πέθανε μέσα στο ερειπωμένο σπίτι του χωριού Ταμ Τερέ. Τέσσερες μέρες πέρασαν σαν αιώνας, από την ημέρα που ξεκίνησαν από την Έσπιε. Μέσα σε τέσσερες μέρες, · έχασε ο Παπαγιάννης, τον αδελφό του και τώρα τον αγαπητό του γιο, τον γιο, που με τόσες προσευχές και προσδοκίες έφερε στον κόσμο. Μαύρα σύννεφα γέμισαν το πρόσωπο του Π απαγ ιάννη , τίποτε πια δεν τον ενδιέφερε, ούτε που θα πάνε, ούτε εάν θα σωθούν, ή αν θα χαθούν. Αλλά το ξημέρωμα βρήκε και άλλους νεκρούς, ανάμεσα στις άλλες οικογένειες, που έμειναν μέσα στα ερειπωμένα σπίτια του Ταμ Τερέ. Τα περισσότερα θύματα ήσαν μικρά παιδιά. Συνολικά είκοσι άτομα πέθαναν εκείνο το βράδυ. Η ταφή έγινε ομαδική και γρήγορα, γιατί οι στρατιωτικές αρχές διέταξαν αυστηρή απομόνωση, και έκαμαν στρατιωτικοί γιατροί, που είχαν έρθει, αυστηρό έλεγχο, για όλους. Μεγάλος φόβος έπιασε όλους, ότι κάποιο μεγάλο κακό, κάποια επιδημία έπεσε πάνω στους δύστυχους χριστιανούς. Πέντε μέρες τώρα, οι άνθρωποι ζούσαν μέσα στην ακαθαρ­ σία, ρούχα δεν προλάβαιναν να αλλάξουν, διατροφή χάλια. Όλα ήσαν δυνατόν να συμβούν, με αυτούς τους δυστυχι­ σμένους. Άρρωστοι μαζί με υγιείς. Ηλικιωμένοι μαζί με παιδιά. Μόνο ο Θεός μπορούσε να τους σώσει. Σκυθρωποί και βουρκωμένοι οι Eσπιελήδ�ς, σηκώθηκαν σαν μπουλούκ ι, για την πορεία της εξορίας. Τώρα το καραβάνι μάκραινε, γιατί και άλλα χωριά είχαν προστεθεί στην αράδα. Παρέκαμψαν ένα χωριό, που είχε καταληφθεί από μουσουλμάνους πρόσφυγες, για να αποφύγουν τις Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

επιθέσεις τους. Όταν οι Ρώσσοι μπήκαν στον ανατολικό Πόντο, οι μουσουλμάνοι έφευγαν σαν πρόσφυγες, γιατί φήμη είχε διαδοθεί, ότι ο Ρωσσικός στρατός είναι γεμάτος με Αρμένιους αξιωματικούς. Οι άνθρωποι ήξεραν τι είχε συμβεί πριν ένα χρόνο στους Αρμενίους και φοβόντουσαν αντ ίποινα. Εάν ερχόντουσαν εκδικητικοί οι Αρμένιοι, τίποτε δεν έσωζε τους μουσουλμάνους. Ποιός θα έκαμε διάκριση, εάν έφταιξε, ή όχι. Μαχαίρι θα περνούσε από πάνω τους, σαν εκδίκηση. Έτσι ολόκληρα μουσουλμανικά χωριά είχαν αδειάσει και ιδίως οι άνδρες είχαν όλοι έρθει σαν πρόσφυγες στον Δυτικό Π όντο. Οι συνοδοί Τούρκοι φοβόντουσαν τέτοια χωριά προσφύγων, μήπως και κάνουν επίθεση ενά­ ντια στους Χριστιανούς, για να εκδικηθούν την δική τους προσφυγιά και μιζέρια. Η εντολή ήταν να αποφεύγουν αυτά τα χωριά. Έτσι με παράκαμψη έφτασαν στην Τάμζαρα, όπου όλος ο κόσμος ξεκουράστηκε πραγματικά. Η Τάμζαρα ήταν γνωστή στους Εσπιελήδες. Γνωστή, για το πολύ καλό κλίμα της. Τα παλιά καλά χρόνια όλοι ήξεραν, ότι όσοι πλούσιοι είχαν πρόβλημα υγείας και ειδικά φυματίωση, στην Τάμζαρα παραθέριζαν, για να γίνουν καλά. Έβγαζε η περιοχή πολλά φρούτα και γενικά ήταν πλούσιο μέρος. Η Τάμζαρα τους ξεκούρασε σωματικώς όλους. Ψ υχικώς, όσοι έχασαν τους ανθρώπους τους, πώς να συνέλθουν; Πώς να συνέλθει ο Παπαγιάννης; Την άλλη μέρα μεσημέριασε, όταν ξεκίνησαν για την Γαράσαρη. Η πόλη αυτή τουρκικά λέγεται Σεμπίν Καρά Χισάρ και στην αρχαιότητα λεγόταν Νικόπολις, ποντιακά όμως είναι γνωστή με το όνομα Γαράσαρη. Και ενώ ο κόσμος αυτός σ' όλο το πλάτος του Δυτικού Πόντου τραβούσε του δρόμο του Γολγοθά και του Σταυρού, άλλα πράγματα ανέβαιναν στον Ανατολικό Πόντο . Εκεί οι Χριστιανοί αγνοούσαν την τραγωδία των αδελφών τους στον Δυτικό Πόντο. Ειδικά μέσα στην Τραπεζούντα, ζούσαν οι Χριστιανοί, σε έκσταση και εθνική ) έπαρση. Επιτέλους μετά από χρόνια και καιρούς, πάλι δικά μας είναι. Όνειρο αιώνων γίνηκε πραγματικότητα. Οι Ρώσσοι είχαν Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

φτάσει στην Γόμουρα, λίγα χιλιόμετρα έξω από την Τραπεζούντα. Ο Βαλής της Τραπεζούντας και ο εκ·πρόσωπος του Τουρκικού Κομιτάτου προτίμησαν να παραδώσουν την Τραπεζούντα στον Μητροπολίτη Χρύσανθο λέγοντάς του. "Από εσάς την πήραμε, σε σας την παραδίδουμε". Έθεσε δε την τύχη των φτωχών μουσουλμάνων, που θα έμεναν στην Τραπεζούντα, κάτω από την ευθύνη του Μητροπολίτη. Η Χριστιανική Τραπεζούντα σηκώθηκε στο πόδι. Υπήρξαν πολλοί θερμόαιμοι, που θέλησαν να εκδικηθούν, στο πρόσωπο απλών μουσουλμάνων, τα όσα η Φυλή μας τράβηξε στους αιώνες της σκλαβιάς. Αλλά η σκιά του Μητροπολίτη ήταν παντού. Οι μουσουλμάνοι άνδρες έφυγαν από φόβο πρόσφυγες. Οι οικογένειες και τα μωρά έμειναν απροστάτευτα. Έκαμε συσσίτια για τα παιδιά των μουσουλμάνων και ίδρυσε τα πρώτα μαζικά δημοτικά σχολεία, για όλα τα παιδιά των μουσουλμάνων. Ο Μητρο­ πολίτης θέλησε διπλωματικά να περάσει νέο πνεύμα και νέα Πολιτική στον Πόντο, για την μελλοντική ισότιμη και δημοκρατική διαβίωση των κατοίκων. Στο Βατούμ της Γεωργίας, ιδρύεται η Ποντιακή Εθνοσυνέλευση, η οποία ονομάζεται Βουλή του Πόντου και κηρύσσει τον Π ΟΝΤΟ ανεξάρτητο κράτος. Η νεολαία στην Τραπεζούντα ξεσπαθώνει, με όλα τα μέσα, υπέρ της Μεγά­ λης Ιδέας. Ο δημοσιογράφος Καπετανίδης, γράφει στην εφημερίδα του, στην Τραπεζούντα, για την Ένωση με την Ελλάδα. Οι μαθητές των σχολείων, που δεν μάθαιναν τα τουρκικά, που από τις αρχές του αιώνα ήταν υποχρεωτικό μάθημα, μέσα σε λίγες εβδομάδες, έμαθαν ρώσσικα, για να μπορούν να ομιλούν με τους "ελευθερωτές". Ελληνικές σημαίες υψώθη ­ καν στα σπίτια των Χριστιανών. Οι χριστιανικές τελετές και ειδικά η κατάδυση του Σταυρού, δέσποζαν σ' όλη την πόλη. Η Τραπεζούντα ξανάγινε, πέρα ως πέρα ελληνική . Ο γιατρός Κ τενίδης, που ταυτόχρονα είχε μέσα του την φλόγα του πατριώτη και του ποιητού, έγραψε τον ύμνο του Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Νέου Πόντου. Ηρθ' η μέρα, ήρθ' η ώρα που προσμέναμε με χρόνια στα δεσμά, στην καταφρόνια και στην τουρκική σκλαβιά. Εις του Π όντου τ ' ακροβούνια καριοφίλια μαυρισμένα φέρουν το Εικοσιένα ψάλλουν την Ελευθεριά. Της Α νάστασης σημαίνει η κα μπάνα η μεγάλη ο καθένας μας ας βάλει . την λαμπρότερη στολή. Και μπροστά εις την εικόνα της Πατρίδας την αγία ας προσφέρει για θυσία νιάτα, πλούτη και ζωή. Εις του Π όντου μας το χώμα άνοιξε σε κάθε βήμα των μαρτύρων ένα μνήμα του τυράννου η μαχαιριά Μας καλούν εκδικητάδες ζωντανοί και πεθαμένοι, η Πατρίδα, ερημωμένη μας καλεί εμπρός ΊJ:αιδιά! Γράφτηκε από τον γιατρό Φίλωνα Κ τεν ίδη και το Εθνικό Συμβούλιο, τον ανεγνώρισε, το 1918, σαν ύμνο της μελλο­ ντικής "Δημοκρατίας του Πόντου". Αυτά συνέβησαν στην Ανατολή, την ώρα που οι Χριστιανοί στον Δυτικό Πόντο, έθαβαν τους νεκρούς τους δεξιά και αριστερά, στις πλαγιές των βουνών, στη πορεία της εξορίας τους. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Στην Γαράσαρη έμειναν -αρκετές μέρες. Τους είχαν βάλει σ ' ένα καινούργ ιο κτίριο, στους στρατώνες. Υπήρχαν και γιατροί αξιωματικοί, που φρόντιζαν την περιφρούρηση της υγείας.

Η Ταμάμα με τους θετούς συγγενείς της και φίλους.

Μετά τις ταλαιπωρίες και την πείνα δύο εβδομάδων, η Γαράσαρη φάνηκε σαν παράδεισος σε όλους. Η Γαράσαρη είχε παλιά και Αρμενίους, οι οποίοι είχαν σφαγεί ένα χρόνο πριν. Τα σπίτια τους είχαν λεηλατηθεί και ερειπωθεί. Πολλοί έφυγαν κρυφά από τον στρατώνα και έκατσαν σε τέτοια ερειπωμένα σπίτια. Ήδη πέρασαν δεκαοκτώ ημέρες, που έφυγαν από την Έσπιε. Ο Παπαγιάννης ζούσε την μεγάλη θλίψη και ήταν ακόμη απαρηγόρητος για τον χαμό του αγα πημένου παιδιού του. Άδικα η Κερεκή, η Ελένη και τα κορίτσια του, τον παρακαλούσαν κάτι να φάει. Κόμπος θλίψης καθόταν στο λαρύγγ ι του και τίποτε δεν μπορούσε να καταπ ιεί. Όταν ξεκίνησαν από την Γαράσαρη, ο καιρός συνέχιζε να είναι καλός. Βέβαια οι νύκτες ήσαν κρύες, αλλά την ημέρα, ο Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

λαμπρός ήλιος, έδινε κουράγιο στους δυστυχισμένους. Στην πορε ία διαπιστώθηκε ότι λείπανε οικογένειες. Ήσαν αυτοί που προτίμησαν να με ίνουν, κρυφά στην Γαράσαρη, στα σπίτια των Αρμενίων, για να γλυτώσουν το άγνωστο της πορείας και της εξορίας. Τα πενήντα χιλιόμετρα της διαταγής είχαν προπολλού ξεπεραστεί και κανείς δεν έλεγε, πόσο ακόμη θα πάνε και που πρόκειται να καταλήξουν. Η πορεία συνεχίσθηκε προς το Σου Σεχίρ, την αρχαία Κολωνία. Ο κόσμος διανυκτέρευσε στην ύπαιθρο, μέσα σε σκηνές, που έστησαν οι στρατιώτες συνοδοί. Ο αέρας όμως, μανιασμένα πολλές φορές, έριχνε κάτω τις σκηνές. Ευτυχώς, που δεν έβρεχε και δεν χιόνιζε. Χιόνισε όμως μετά. Και τι χιόνι; Κατά την διάρκεια της πορείας τους, μέχρι το πρώην αρμενικό χωριό Μπ ίρκ, το χιόνι δεν σταμάτησε. Μέσα στο Μπ ίρκ, 500 οικογένειες, ε ίχαν χάσει την ζωή τους, ένα χρόνο πριν. Το χωριό ήταν καθαρά αρμενικό. Τώρα έστεκε έρημο και ερειπωμένο σαν φάντασμα, που πάλευε στον χιονιά, που ακατάπαυστα το κτυπούσε. Τα σπίτια ήσαν απλά χωριάτικα, φτιαγμένα με πηλό. Την οροφή την κρατούσαν από μέσα χονδρο ί κορμο ί αι-τό δέντρα. Παράθυρα δεν υπήρχαν. Τοίχοι, ταβάνι και πάτωμα από το ίδιο χώμα. Και όμως από μακριά φάνηχε σαν όαση στους εξορίστους. Ευτυχώς θα έφταναν μέσα σε σπίτια, να χρυφτούν από την ακάθεκτη ορμή του χιονιά. Όλοι έφτασαν στο Μπ ίρκ, εχτός από τον Π απα­ γιάννη. Μισή ώρα έξω από το Μπίρκ, ο Παπαγιάννης εξαντλημένος και παγωμένος, έπεσε για πάντα πάνω στα χιόνια. Όσες προσπάθειες έχαμε η Κερεκή και η Ελέν η, να τον συνεφέρουν, ήσαν μάταιες. Τί να χάμουν οι δύο γυναίκες, τί να κάμουν οι κόρες του; Με τα πόδια και τα χέρια άνοιξαν λίγο το χιόνι και εκεί μέσα έσυραν τον άμοιρο Παπαγιάννη. Μετά τον σκέπασαν πάλι με χιόνια. Και συνέχισαν τον δρόμο, για να μη αποχοπούν από τους υπολο ίπους Εσ­ πιελήδες. Έτσι αυτός, που τόσα χρόνια έψελνε και έθαβε τους Χριστιανούς, έμελλε να θαφτεί χωρίς ούτε ένα τρισάγιο. Και τι τάφο; Με τις πρώτες ηλιαχτίδες της Άνοιξης, που αναζωοDigitized by 10uk1s, Jan. 2010

γoνoύv όλη την φύση, τα χιόνια θα έλιωναν, για να αποκαλύψουν πάλι το άτυχο λείψανο του Παπαγιάννη, βορά στα αγρίμια της έρημης και στοιχειωμένης εκείνης γης. Το Μπίρκ ήταν καταχαλασμένο. Οι εξόριστοι χάλασαν ό,τι ακόμη χρειαζόντουσαν, για να θερμανθούν, σε σπίτια, που ήσαν κάπως καλύτερα. Όσοι δεν βρήκανε κατάλληλα σπίτια, έφυγαν και πήγαν στο διπλανό χωριό Μισεχνίς. Το Μ ισεχνίς, ήταν επίσης αρμενικό χωριό, άδειο εδώ και ένα χρόνο. Άλλοι πήγαν πιο πέρα, στο άδειο πια ελληνοχώρι Κ ιόσκιο"ί. Έτσι πέρασαν τις δύσκολες μέρες και νύκτες του χιονιά. Μετά από πέντε ημέρες, με εντολή του αρχιστράτηγου Βεχίπ Πασά, έδωσαν στους ταλαίπωρους, μικρές χρηματικές βοήθειες, για να μπορούν να αγοράσουν ό,τι αναγκαίο ήταν, μόλις έμπαιναν σε κατοικημένη πόλη, ή χωριό. Αργότερα φανερώθηκε, ότι αυτή η φιλανθρωπία ήταν αποτέλεσμα της επέμβασης του Μητροπολίτη Αμασείας Γερμανού, που ήταν από παλιά φίλος με τον Βεχήπ Πασά. Στο Σου Σεχίρ έφτασαν μέσα σε αφάνταστη κακοκαιρία. Τρεις μέρες κράτησε ο βαρύς χιονιάς. Μόλις ο καιρός καλυτέρεψε, άγνωστο γιατί, δόθηκε πάλι διαταγή να επι­ στρέψουν όλοι στο Μπίρκ. Μπρος πίσω τα καράβια. Η επιστροφή όμως στο Μπίρκ συνοδεύτηκε από μεγάλο κακό. Επιδημία απλώθηκε πάνω από όλους. Τα κρούσματα ήσαν βαριά και έδειχναν ότι πρόκειται για τύφο. Κανείς δεν γνώριζε, τ ι ήταν και πώς να το αντιμετωπίσουν. Μέσα σ' όλα άρχισε και η σύγχυση. Άλλοι έλεγαν το κλίμα φταίει και άλλοι διέδιδαν, ότι οι Τούρκοι μόλυναν το νερό, για να τους εξοντώσουν. Όταν όμως ανάμεσα στα κρούσματα, άρχισαν να πέφτουν και συνοδοί στρατιώτες τούρκοι, αυτή η διάδοση έπαψε να λέγεται. Δεν υπήρχε ούτε γιατρός, αλλά εάν υπήρχε, τί θα έκαμε; Καμμιά οικογένεια δεν έμεινε μακριά από τα κρούσματα του Τύφου. Μόλις έπεφτε ο ένας, από πίσω ακολουθούσαν και τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας. Η ψειρίαση θέριεψε και ίσως επιτάχυνε περισσότερο την Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

ι

διάδοση του τύφου. Η άγνοια του κόσμου, του πως θα αντιμετωπίσει το κακό του τύφου, επέδρασε στην μεγαλύ­ τερη διάδοση του. Ο ένας άρρωστος κοίταγε τον άλλο, χωρίς να μπορεί να απλώσει χέρι βοηθείας. Σωρηδόν πέθαιναν οι άνθρωποι και πεθαμένοι έμεναν εκεί, δίπλα στους ζωντα­ νούς, γιατί κανείς δεν είχε την δύναμη και το κουράγιο να τους απομακρύνει, ή να απομακρυνθεί ο ίδιος. Πολλοί έχα­ σαν εκεί την ζωή τους και άφησαν τα ταλαίπωρα σώματά τους, στην έρημη εκείνη γη. Ανάμεσα στους πολλούς και η Κερεκή, η παπαδιά. Δεν άντεξε τα κρούσματα του τύφου και αφού παιδεύττr...ιε λίγες μέρες, ήρθε και έσβησε, σα κερί, εκεί στο Μπίρκ, στο έρημο αρμενοχώρι. Όταν πέρασε η λαίλαπα και ο κόσμος μπόρεσε να σηκωθεί στο πόδι, ήρθε πάλι διαταγή, να συνεχίσουν την πορεία. Προορισμός όλων η Σεβάστεια. Τελική απόσταση, από Έσπιε μέχρι Σεβάστεια, περισσότερα α πό 200 χλμ. Η Ελένη μάζεψε τα ορφανά του Παπαγιάννη και της Κερεκής, την Μαρικούλα, την Συμέλα και την Ταμάμα. Τα παιδιά ήσαν σκέτα σκιάχτρα του εαυτού τους, μετά την ταλαιπωρία του τύφου, που πέρασαν. Οι νεκροί πολλοί, κανείς δεν έκλαιγε π ια. Έγινε συνήθεια. Κανείς δεν τους μάζεψε τους νεκρούς, κανείς δεν νοιάστηκε να τους θάψει. Η απόγνωση και η αδυναμία είχαν ξεπεράσει κάθε όριο ανθρώπινης αντοχής. Η Ταμάμα ήταν τότε μόλις 7 ετών. Την ίδια τύχη είχαν και όλοι οι άλλοι εξόριστοι του Δυτικού Πόντου. Ιστορικοί ισχυρίζονται, ότι η εξορία αυτή ήταν σχέδιο-πρόταση των Γερμανών στρατιωτικών συμβού­ λων, που τότε υπήρχαν στον Τουρκικό Στρατό, για τον · εκσυγχρονισμό δήθεν του Στρατού. Το σχέδιο αυτό ονομάστηκε "Λευκός Θάνατος" και είχε σκοπό, με τις ταλαιπωρίες και τις κακουχίες, στα μέσα πολύ βαρύ χειμώνα, να εξαφανίσει τους Χριστιανούς, για να μπορέσει η Τουρκία να απαλλαγεί απ' αυτούς και να γίνει καθαρά Τουρκική. Με το σχέδιο αυτό ήλπιζαν να αποφύγουν την λύση της σφαγής, που είχε εφαρμοσθεί ένα χρόνο πριν Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

στους αρμενίους κα ί τόσο πολύ είχε εκθέσει την Τουρκία στην Ανθρωπότητα. Λόγοι ασφαλείας, ανάγκασαν να δοθεί διαταγή μεταφοράς των Χριστιανών, από το μέτωπο στα μετόπισθεν. Καλόπιστη και καλοπροαίρετη απόφαση. Αθώα και ανώδυνη στα μάτια όλου του κόσμου και ο στόχος πέτυχε.. Έτσι ταλαιπωρήθηκαν και έχασαν την ζωή τους, πάρα πολλοί άνθρωποι, χωρίς να ματώσει μαχαίρι. Εξαί­ ρεση μόνον στην Σαμψούντα, στο Καβάκ και την Χάβζα. Εκεί το μίσος και η μανία των τουρκικών συμμοριών, δεν καταλάβαιναν από σχέδια λευκού θανάτου. Διψούσαν για αίμα. Έτσι μπήκαν μέσα στην Χάβζα και μέσα στο Καβάκ , τσετέδες συμμορίτες , έσφαξαν και έκαψαν τα δύο χωριά. Ελάχιστοι πρόλαβαν και δια της φυγής στα βουνά έσωσαν την ζωή τους. 20 χιλιόμετρα νότια από την Σαμψούντα , είναι το πέρασμα Σε"ίτάν Ντερεσί -Το φαράγγι του Διαβόλου. Μέσα στο φαράγγι αυτό περνούσαν όσοι βάδιζαν προς τα νότια. Μέσα από το φαράγγι αυτό πέρασαν και δέκα αποστολές εξορίστων, από την Σαμψούντα, καθ'όλη τη διάρκεια του 1919. Κάθε αποστολή έφτανε στο Σε·ίτάν Ντερεσί και εκεί καραδοκούσαν οι τσετέδες. Έπεφταν επάνω στους ανύ­ ποπτους Χριστιανούς, για να τους κατασφάξουν. Ελάχι­ στοι σώθηκαν. Ή επειδή πρόλαβαν και έφυγαν στις πλαγιές, ή επειδή θεωρήθηκαν νεκροί. Αυτοί οι ελάχιστοι, από το Σε"ίτάν Ντερεσί, την Χάβζα και το Καβάκ, που γλίτωσαν στα γύρω βουνά, δεν τόλμησαν να γυρίσουν στην θάλασσα. Η θάλασσα του Πόντου έβραζε από τα τουρκικά εθνικι­ στικά κινήματα, ήταν σκέτη φωτιά. Προτίμησαν ρακένδυτοι, τον δρόμο προς τα νότια. Εκεί , πιο πέρα από τον Πόντο υπήρχε Τουρκιά , που όχι δεν ήξερε τι γινόταν στον κόσμο , αλλά δεν είχαν ιδέα, τι γίνεται στην ίδια την Τουρκία. Χωρίς φανατισμό, αγαθοί μουσουλμάνοι χωρικοί, βοηθού­ σαν τους ταλαίπωρους χριστιανούς ζητιάνους, που έφτα­ ναν στα χωριά τους, κατατρεγμένοι από τη φωτιά του Πόντου. Αυτοί είναι οι μόνοι ιστορικά μάρτυρες, που μας Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

διηγήθηκαν, τι έγινε στην Χάβζα, στο Καβάκ και στον Σε"ί­ τάν Ντερεσί. Έφτασαν αυτοί οι ελάχιστοι, αφού διέσχισαν όλη την Τουρκία, στην Μερσίνα και ωτ ό εκεί πρόσφυγες, κατέφυγαν στην Ελλάδα. Τα γεγονότα αυτά είναι και η αιτία, που πληθυσμιακά ο Δυτικός Πόντος δεν εκπροσω­ πείται στην σημερινή Ελλάδα τόσο δυναμικά, όσο ο Ανατολικός Πόντος. Όταν κανείς ζήσει το δράμα των εξορίστων, που αντιμετώπισαν τον Λευκό θάνατο, έρχεται να μακαρίσει τους αδικοσφαγμένους του Σε'ίτάν Ντερεσί. Αυτοί δεν ταλαιπωρήθηκαν , ούτε πρόλαβαν να ζήσουν τον χαμό αγωτημένων προσώπων τους. Πέθαναν 20 χιλιόμετρα μακριά ωτό την πατρίδα τους, με μιά μαχαιριά. Π οιο θάνατο να ζηλέψει κανείς; Π άντως έτσι , ή αλλιώς, υπολογίσθηκε , ότι 350.000 άνθρωποι έχασαν π ρόωρα και αδίκως την ζωή τους , στον Δυτικό Πόντο. Έγκλημά τους, ότι γεννήθηκαν Χριστιανοί. Μετά ωτό ταλαιπωρίες και πορείες δυόμισι μηνών, έφτασαν οι Εσπιελήδες στην Σεβάστεια. Ποιοί Εσπιελήδες; Τα υπολείμματα ενός ζωντανού χωριού. Η Σεβάστεια, αρχαία βυζαντινή πόλη , στρατιωτικό κέντρο της Τουρκίας, είχε μεγάλη κίνηση τις μέρες εκείνες. Η κίνηση γινόταν πιο έντονη ωτό τις μυριάδες εξορίστων, που γέμισαν την πόλη. Το κράτος είχε βολέψει τον κόσμο, που επέζησε, σε στρατόπεδα, και σχολεία. Ένα καζάνι στρατιωτικό έβραζε , για να χορτάσει τον κόσμο της προσφυγιάς. Με την σούπα αυτή ήταν αδύνατο να χορτάσουν οι άνθρωποι και ιδίως τα μικρά παιδιά. Τα μικρά παιδιά βρήκαν την λύση. Ξέφευγαν ωτό τους στρατώνες και περιφερόντουσαν στα σοκάκια της Σεβάστειας, κτυπώντας τις πόρτες και ζητώντας ελεημο­ σύνη. Την ίδια δουλειά έκαμε η μικρή Ταμάμα. Στην αρχή δεν ήξερε, αλλά πηγαίνοντας με τις μεγαλύτερες αδελφές της, έμαθε να ζητιανεύει. Οι μουσουλμάνοι της Σεβάστειας ήσαν αγαθοί και καλοπροαίρετοι άνθρωποι. Δεν τους άγγιξε τον τόπο η αντιχριστιανική και αντιρωμαίικη μανία και φανατισμός. Έβλεπαν την δυστυχία και δεν μπορούσαν Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

να ξεφύγουν τους κανόνες του Κορανίου. Δεν ήταν επιτρε­ πτό, αυτοί να τρώνε και να πίνουν, σαν να μη βλέπουν την γύρω δυστυχία.

Η οικογένεια Οκάϋ με την Ταμάμα.

Πολλές οικογένειες Τούρκων, πήραν μέσα στο σπίτι τους μερικά ορφανά χριστιανών, για να περάσουν την μπόρα της δυστυχίας. Συ'('ι< ινητική η περίπτωση του Χατζή Εμίρ. Φτω­ χός βιοπαλαιστής -διόρθωνε τα παπούτσια της γειτονιάς­ ζούσε σ ' ένα φτωχικό μικρό σπίτι. Είχε 8 παιδιά, όλα κορίτσια. Ζήτησε και πήρε δύο ορφανά αγόρια, για να ζήσουν μαζί τους. Και πόσο τα αγάπησε; Κρυφή του ελπίδα, όταν ησυχάσει ο κόσμος και γυρίσουν οι Χριστιανοί στα χωριά τους, ίσως με τη βοήθεια του Θεού, του αφήσουν τα ορφανά και έτσι ν' αποκτήσει αγόρια, που τόσο πολύ ποθούσε. Σιγά, σιγά, η Ταμάμα ξεθάρεψε και ήθελε να πηγαίνει Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

μόνη της στην ζητιανιά. Α ιτία ήταν, που δυό φορές κάποιοι καλοί μουσουλμάνοι, στο αντίκρυσμα της δάκρυσαν και την λυπήθηκαν, της έδωσαν ρουχαλάκια, από τα παιδιά τους, γιατί αυτά, που φορούσε η ίδια, ήσαν πια κουρέλια. Η Μαρικούλα και η Συμέλα, μετά στον στρατώνα, της τα πήραν και τα φόρεσαν οι ίδιες. Από τότε η Ταμάμα δεν ήθελε να ζητιανεύει μαζί με τις αδελφές της. Αλλά και όταν τους έδιναν κάτι φαγώσιμο, έπρεπε να το μοιραστεί με τις αδελφές της, γι' αυτό προτιμούσε να βγαίνει μόνη της. Ο καθένας με την τύχη του. Την εποχή εκείνη ήρθε, με μετάθεση από το Ερζερούμ στην Σεβάστεια, ο ταγματάρχης ΟΚΑγ Μουσταφά. Το Ερζερούμ και όλο το Καρς είχαν πέσει στα χέρια των Ρώσσων. Ο Στρατός ο Τουρκικός οπισθοχώρησε και έτσι ο Ταγματάρχης βρέθηκε στην Σεβάστεια. Η πόλη είχε τότε πάρα πολύ στρατό, κυρίως για το μέτωπο με τους Ρώσσους. Η στρατιωτική διοίκηση, έδωσε στον ταγματάρχη, ένα επιταγμένο αρμένικο σπίτι, στον δρόμο Ιστικλάλ Τσατεσί, της Σεβάστειας. Εκεί τακτοποιήθηκε ο ταγματάρχης Μου­ σταφά. Οκαϋ, με την κόρη του Α"ίσέ, που τον συνόδευε σε όλες τις μεταθέσεις του. Ο Μουσταφά Οκαϋ αγαπούσε πολύ την μοναχοκόρη του Αίσέ και η αγάπη αυτή έγινε ακόμη μεγαλύτερη, όταν εδώ και δύο χρόνια, έχασε την γυναίκα του Μπακιέ, την μητέρα της Αίσέ. Η Αίσέ ήταν τώρα γύρω στα 15 της χρόνια και μπορούσε άνετα να περιποιείται τον εαυτό της, το σπίτι και τον χήρο πατέρα της. Εκείνο που την στεναχωρούσε στην Σεβάστεια, μόλις πρωτοήλθαν, ήταν η ανυπαρξία γνωστών και συγ­ γενών. Στις διάφορες επαρχίες, όπου υπηρέτησε ο πατέρας της και ιδιαίτερα όταν ζούσε η μητέρα της, πάντοτε είχαν μεγάλο κύκλο γνωριμιών. Η Μπακιέ, ήταν μια ευχάριστη κοινωνική γυναίκα και το σπίτι της ήταν πάντα ανοικτό, για τους συναδέλφους του ανδρός της και τις οικογένειες τους. Έτσι, fίχε μάθει από μ ικρή η Αίσέ, στο έμπα έβγα του κόσμου και τώρα στην Σεβάστεια την στεναχωρούσε, που η Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

πόρτα έμενε κλειστή και δεν πρόσμενε κανένα να την επισκεφθεί. Ελπίδες είχε, ότι με τον καιρό ο πατέρας της, θα δημιουργούσε πάλι κύκλο γνωριμιών. Αλλά τώρα ήταν δύσκολο για τον ταγματάρχη. Όσο ζούσε η Μπακιέ, όλα ήσαν πιό εύκολα. Τώρα με κόρη 15 χρονών, δεν μπορούσε ο Μουσταφά έτσι εύκολα, να κουβαλάει κόσμο στο σπίτι του. Η κόρη του ήταν σε ηλικία παντρειάς και θα ήταν ντροπή. Εκείνο το πρωινό, η Αίσέ είχε τακτοποιήσει το σπιτικό τους και ετοιμαζόταν να πάει στην κουζίνα, να ετοιμάσει το φαγητό. Νόμισε, ότι άκουσε την πόρτα να κτυπά. Ο κτύπος ήταν στην αρχή αδύναμος. Κάθε πόρτα είχε απ' έξω γαντζωμένο, ένα μεταλλικό χέρι. Σήκωνες το μεταλλικό χέρι και μ' αυτό κτυπούσες την ξύλινη πόρτα. Τώρα όμως, για δεύτερη φορά, ο κτύπος ήταν πιό έντονα δυνατός. Η Αίσέ πήγε ν' ανοίξει την πόρτα. Έξω από την πόρτα στέκονταν ένα φτωχοκόριτσο, ζη­ τ ιανάκι. Ένα ρωμαίικο κορίτσι. Ήταν η Ταμάμα, που είχε βγει για ζητιανιά στους δρόμους της Σεβάστειας. Η Ταμάμα πλησίαζε τα 8 χρόνια, αλλά ήταν τόσο αδύνατη και τα ρούχα της βρώμικα και σκέτα κουρέλια. Ράγισε η ψυχή της ευαίσθητης Αίσέ. Τράβηξε μέσα στο σπίτι την Ταμάμα, την έβαλε να κάτσε·ι και της έφερε να φάει. Και τι δεν έβαλε μπροστά της; Τυρί, ελιές, ψωμί, φρούτα. Δεν ήξερε τί να διαλέξει, για να φάει πρώτα. Έφαγε η Ταμάμα, χόρτασε και μόλις τέλειωσε, κοίταγε προς την πΘρτα σαν αγρίμι, που ήθελε να φύγει. Η Αίσέ την χά·ίδεψε και την έφερε ένα φόρεμα δικό της, που της ήταν μικρό. Μπορεί η Ταμάμα να ήταν 8 χρονών, αλλά ήταν ψηλή, ενώ η καϋμένη η Αίσέ, ήταν κοντούλα. Το φόρεμα βόλεψε επάνω στην Ταμάμα και οπωσδήποτε ήταν καλύτερο, από τα κουρέλια, που φόραγε. Σαν αγρίμι, έφυγε η Ταμάμα με το νέο φόρεμα της, για το στρατόπεδο. Δεν είπε ούτε ευχαριστώ στην Αίσέ, που την χά·ίδευε, καθώς έφευγε. Αλλά τι ευχαριστώ να πει ένα παιδί, που στα άγρια αυτά χρόνια, υποχρεώθηκε να ζει μόνο, με το ένστικτο του; Ποιός θα της Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

μάθαινε, τ ι πρέπει να πει και τι πρέπει να κάμει; Η θε ία Ελένη χάρηκε, μόλις ε ίδε το όμορφο φόρεμα της Ταμάμα. Έτσι έφυγε από πάνω της μια έννοια. Που θα εύρισκε χρήματα να ντύσει τον εαυτό της και τα τρ ία ανήψια της; Το μόνο, που την ενδιαφέφερε, ήταν να εξασφαλισθε ί το φαγητό, που ήταν τόσο αναγκα ίο σ' όλους. Ή ταν και ανακουφισμένη, που με το ζητιαναλ ίκι, λύθηκε το πρόβλημα της, να φροντίζει το φαγητό για τρ ία μικρά κορίστια. Την άλλη μέρα, την ίδια ώρα, η πόρτα της Αίσέ ξανακτύπησε. Ή ταν πάλι η Ταμάμα, που ήρθε να ζητια­ νέψει. Η Αίσέ χαμογέλασε και πέρασε την Ταμάμα μέσα στο σπ ίτι. Η Ταμάμα θαύμαζε το σπιτικό, με τα έπιπλα του, με τα χαλιά του. Δύο χρόνια, τώρα στην περιπλάνηση και στις εξορ ίες, το κοριτσάκι μόνο ερε ίπια, πε ίνα και δυστυχία γνώρισε. Η Αίσέ της μ ίλησε, την χά·ίδεψε και η Ταμάμα ξεθάρεψε και τώρα της χαμογελούσε. Η Αίσέ, που έβλεπε την βρωμιά της Ταμάμα, την ρώτησε, αν θέλει να λουστεί και η Ταμάμα με την κίνηση του κεφαλιού της δέχτηκε. Έτσι, μετά από δύο χρόνια, έκαμε λουτρό με ζεστό νερό και σατωύνι �υιόλικo , που πολύ την ευχαρίστησε. Μετά το �ιάνιo, η Αίσέ έστρωσε το τραπέζι, για να φάει μαζ ί με την Ταμάμα. Και τι δεν είχε πάνω το τραπέζι ; Με λα ίμαργο μάτι, η Ταμάμα, κο ίταγε το ένα, μετά το άλλο, όλα όσα ήσαν πάνω στο τραπέζι και την ίδια στιγμή, κο ίταγε δεξιά της και αριστερά της, σαν να είχε φόβο, κάποιος θα ερχόταν να της αρπάξει το φαγ ί. Μόλις έφαγαν, η Ταμάμα από κούραση, το ζεστό μπάνιο και το πλούσιο φαγητό, έγειρε πάνω στο ντιβάνι και βαθύς ύπνος την έπιασε. Ενώ ακόμη κοιμ όταν, ήρθε στο σπ ίτ ι ο πατέρας της Αίσέ, ο ταγματάρχης Μου­ σταφά ΟΚΑγ Μόλις ε ίδε το άγνωστο κοριτσάκι στο ντιβάνι να κοιμάται, ρώτησε την κόρη του, ποιά είναι. Τότε η Αίσέ διηγήθηκε στον πατέρα της, πως γνώρισε την Ταμάμα και το τι συνέβηκε, τις δύο ημέρες γνωρ ιμ ίας τους. Παρακάλεσε τον πατέρα της, να κρατήσουν την Ταμάμα, γιατ ί ήταν ορφανή και πρόσφυγας σε εξορ ία πεινασμένη και Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

τ αυτ όχρονα θα είχε η ίδια κάποιον να την βοηθά στ ο σπίτ ι, αλλά τ ο σπουδαιότ ερο θα είχε ένα κορίτ σι, παρέα στην μοναξιά, που έννοιωθε, σαν νεοφερμένη στην Σεβάστ εια. Ο πατ έρας της, πολύ την αγαπούσε την κόρη τ ου και δύσκολα θα της χαλούσε τ ο χατίρι. Μόνον τ ης είπε να ρωτήσει και την Ταμάμα, εάν θέλει να μείνει και εφόσον θέλει, αυτός δεν θα είχε αντ ίρρηση. Πράγματ ι, σε λίγη ώρα ξύπνησε η Ταμάμα, από τ ον βαθύ ης τ ύπνο. Ήταν χαρούμενη, σαν να είχε δει ένα σωρό ωραία όνειρα. Ξαφνικά βλέπει τον ταγματάρχη να μπαίνει στ ον οντ ά. Δεν τ ον γνώριζε και η όψη τ ου κάπως την φόβισε. Έτ ρεξε και πιάστηκε από τ ο φουστ άνι της Αίσέ. Ο ταγ ­ ματ άρχης τ ην χά·ίδεψε και τ ότε η Ταμάμα ηρέμησε και τ α νύχια τ ης , άφησαν τ ο φουστάνι της Αίσέ. Έκατσαν και με συ μπ όνοια, ο Μουστ αφά τ ην ρώτησε, τ ην ιστορία της, απ ό που είναι και που είναι οι γονείς τ ης. Η Ταμάμα τ ου είπε, ότ ι μένει στο στρατόπεδο των π ροσφύγων με την θεία της Ελένη και τ ις δύο αδελφές της. Του είπ ε, ότ ι ήταν κόρη τ ου Παπαγιάννη και τ ης Κερεκής, από την ·Ε σπιε και ότ ι στ ον δρόμο τ ης εξορίας, έχασε τ ον πατέρα της, την μάνα της και τ ον μικρό τ ης αδελφό, τον Αλέκο. Τα μάτ ια του ταγματ άρχη Μουσταφά βούρκωσαν, ενώ της Αίσέ γέμισαν δάκρυα. Ο Μουσταφά, ρώτησε την μικρή Ταμάμα, εάν θέλει να μείνει μαζί με τ ην κόρη τ ου, όσο καιρό κρατεί η εξορία, για να μην επιστ ρέψει στο στ ρατόπεδο, στην πείνα και την ζητ ιανιά. Η Ταμάμα δέχτηκε και έτ σι έμεινε στ ο σπίτ ι αυτό ενάμισυ χρόνο, μακριά από τους πόνους και τ ις κακουχίες της εξορίας και του πόνου. Δεν ήτ αν πια ανάγκη να βγαίνει σαν βιοπαλαιστής, στ ους δρόμους της Σεβάστ ειας, για να παρακαλεί την ελεημοσύνη του κόσμου, για να χορτάσει την πείνα της. Μεγάλη ευτ υχία ένιωθε κοντά στην Αίσέ, μέσα στ ο χαρούμενο και πλούσιο σπίτ ι τ ους. Η αγωνία της δεν την άφηνε, να βγει καθόλου στους δρόμους της Σεβάστ ειας, από φόβο, μήπως την δουν οι δικοί τ ης και την πάρουν με τ ο ζόρι, πίσω στο στ ρατόπεδο. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Μ ια φορά, από το παράθυρο του σπιτιού, είδε τις δύο αδελφές της, την Μαρικούλα και την Συμέλα, να περνούν έξω από ιΌ σπίτι, ζητιανεύοντας, στην γειτονιά της. Αμέσως τράβηξε το πρόσωπο της από το παράθυρο και έκλεισε τον μπερδέ. Φοβήθηκε, μήπως την δουν οι αδελφές της. Με αγωνία περίμενε την ώρα να περάσει, φοβούμενη, μήπως οι αδελφές της κτυπήσουν την δική τους πόρτα. Θα άνοιγε η Αίσέ και ω θεέ μου, τι θα γινόταν, που θα την αναγνώριζαν οι αδελφές της; Η ώρα πέρασε και θεία πρόνια την φύλαξε από το μεγάλο αυτό κακό. Κανείς δεν κτύπησε την πόρτα. Οι αδελφές προσπέρασαν το σπίτι και κατηφόρισαν την Ιστικλάλ τσαντεσί, προς τα κάτω. Η καρδιά της Ταμάμα, γύρισε στην θέση της. Μετά από αυτό το συμβάν, ενάμισυ χρόνο είχε να δει η Ταμάμα ξανά κάποιον δικό της. Κανένα δεν νοστάλγησε. Τουναντίον είχε αγωνία, μήπως την βρουν και την πάρουν από τον παράδεισό της. Πόσες φορές ξύπνησε με τέτοιους εφιάλτες στον ύπνο της; Όλο και κάποιος ερχόταν να την πάρει μακριά από την Αίσέ. Με τον καιρό η αγωνία και οι εφιάλτες λιγόστευαν και αραίωναν. Με την Αίσέ έγιναν σαν αδελφές και η Αίσέ της φερόταν σαν αδελφή και σαν μάνα. Ο ταγματάρχης αγάπησε την Ταμάμα και συγκινημένος από το δράμα της ορφάνιας, δεν τις χώριζε. Ό ,τι αγόραζε της κόρης του, το ίδιο έπρεπε να φέρει και στην Ταμάμα. Αλλά και η Ταμάμα πολύ τον αγα­ πούσε και τον σεβόταν. Έτσι κύλησε ο καιρός και μπήκαμε στο 1918. Η Ταμάμα πλησίαζε τα δέκα της χρόνια και η Αίσέ συμπλήρωσε τα 16 . Την χρονιά αυτή, μεγάλα έμελλε να συμβούν γεγονότα, που άλλαξαν όλη την τύχη των ανθρώπων του Πόντου. Τον Οκτώβρη του 1917, έγινε στην Ρωσσία, η μεγαλύτερη λα'ίκή επανάσταση, που γνώρισε ποτέ στην ιστορία του, ο άνθρωπος. Ολόκληρη η κοινωνία άλλαξε μορφή και σύνθε­ ση. Οι προλετάριοι σήκωσαν κεφάλι και αναποδογύρισαν την ρωσσική κοινωνία και ταυτόχρονα ξεκίνησαν σε παγκό­ σμια κλίμακα, · το ξεσήκωμα της εργατικής τάξης των Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Ά γκυρα: Συμέλα (Νίνα), Ταμάμα, Α ϊσέ και ο συγγραφέας.

προλεταρίων . Με επικεφαλής τον Λέν ιν, οι κομμουν ιστές προχωρούσαν την επανάσταση τους, για να δημιουργήσουν νέα κοινωνία, σύμφωνα με τις θεωρίες του Μαρξ και του Έγκελς. Αυτή η επανάσταση, ξεπέρασε την Γαλλική, σε όΥι..ο , σε πλάτος και σε ιστορική σημασία. Ο κομμουν ισμός, με την μορφή την σοβιετική, προχωρούσε προς τα νότια της Ρωσσίας και σε προέκταση σε όλες τις χώρες, που η πρώην τσαρική Ρωσσία κατείχε. Η οικογένεια του Τσάρου σκο­ τώθηκε και σε όλη την επικράτεια, τα υπολείμματα του τσαρικού καθεστώτος περνούσαν κάτω από φωτιά και τσεκούρι, προκειμένου να καθιερωθεί η νέα τάξη πραγμά­ των . Η επαν άσταση προχώρησε σε όλο το ρωσσικό στρατό και δεν άργησε στην πορεία της προς τα νότια, να φτάσει και στην Τραπεζούντα. Τα Σοβιέτ διοικούσαν πια την επαρχία Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

του κατεχομένου Πόντου. Στην εξουσία των Σοβιέτ στην Τρωτεζούντα, συμμετείχε και ο Μητροπολίτης Χρύσανθος, προσπαθώντας, στην συνεργασία αυτή, να σώσει την εθνική υπόθεση. Αλλά την επανάσταση και το Σοβιέτ ακολούθησε η κατάργηση της στρατιωτικής πειθαρχίας, η οποία είναι ωταραίτητη σε οποιονδήποτε στρατό. Μεθυσμένοι γυρνού­ σαν οι Ρώσσοι στρατιώτες στους δρόμους της Τρωτεζούντας και κανείς σεβασμός δεν υπήρχε προς ανωτέρους, ή αξιωματικούς. Ο Ελληνισμός, που πριν έβλεπε και καμά­ ρωνε τους ελευθερωτές, τώρα στο αντίκρυσμα των μεθυσμένων Ρώσσων στρατιωτών, ντρέποταν για το κατά­ ντημα, ενώ οι μουσουλμάνοι χαιρέκακα χαμογελούσαν. Ο Κομμουνισμός, στερέωσε την σοβιετική εξουσία, μέσα στην Ρωσσία και ο Λένιν ανεγνώρισε το κεμαλικό κίνημα της Τουρκίας, ως απελευθερωτικό. Την ελληνική εκστρατεία στην Μ ικρά Ασία, την ονόμασε ιμπεριαλιστική . Και μια μέρα, "οι ελευθερωτές" εγκατέλειψαν την Τραπεζούντα και όλο τον Ανατολικό Πόντο, γυρνώντας στην πατρίδα τους και στις οικογένειες τους. Όνειρα αιώνων γχρεμίστηχαν και όχι μόνον. Αγωνία κατέλαβε τους Χρ ιστιανούς, ύστερα από τους θριά μβους της Ανάστασης του Έθνους, που τόσο φανερά γιόρταζαν, κάτω ωτό την μύτη των Μουσουλμάνων, εδώ και τρία χρόνια. Τί θα γίνει; Τις μέρες αυτές, έφτασε η είδηση στην Σεβάστεια. Ο πόλεμος τέλειωσε. Οι μεθύστακες έφυγαν. Ο Πόντος είναι πάλι τουρκικός. Χαρά και παρελάσεις, δέσποζαν τους δρόμους της Σεβάστειας. Σε λίγο έφτασε και η Διαταγή . Οι εξόριστοι μπορούν να γυρίσουν στα χωριά τους, ο πόλεμος τέλειωσε. Σε ποιά χωριά να γυρίσουν και σε ποιά περιου­ σία; Τα χωριά και η περιουσία τους, είχαν λεηλατηθεί, λίγες ώρες μετά την έξοδό τους. Τα σπίτια τους είχαν καεί. Αυτοί βέβαια δεν γνώριζαν το μέγεθος του κακού, που είχε γίνει. Αλλά και ποιοί να γυρίσουν; Από όλους τους εξορίστους της Έσπιε, επέζησαν μόνον 36 ψυχές χαι αυτές ήσαν περισσότερο ορφανά παιδιά Άλλα χωριά είχαν αφανισθεί εξ Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

ολοκλήρου. Ποιός να γυρίσει πού; Και όμως ο κόσμος εκείνος ο ταλαιπωρημένος, από πού άντλησε νέα αισιοδοξία και ελπίδα; Με χαρά δ ιαδόθηκε η δ ιαταγή σ' όλη την Σεβάστεια, σ ' όλα τα στρατόπεδα, σε όλους τους εξορίστους. Η χαρά της επιστροφής ήταν ζωγραφισμένη στα σκελετωμένα πρόσωπα των εξορίστων. Η στρατιωτική δ ιοίκηση έκαμε επιτροπή , από έναν Ρωμιό παπά, έναν ρωμιό δάσκαλο , ανάμεσα στους εξορί­ στους. Αυτή η επιτροπή, με συνοδεία έναν αστυνομικό Τούρκο, έργο είχε, να μαζέψει τα ορφανά της ρωμιοσύνη ς, που έμεναν, τα δύσκολα αυτά χρόνια, μέσα σε φιλάνθρωπα τουρκικά σπίτια. Η εντολή ήταν ρητή , ότι τα παιδ ιά αυτά ανήκουν στην ελληνική Κοινότητα. Εξ άλλου όλοι ήξεραν σε ποιά σπίτια Βρίσκονται τέτοια ορφανά. Και εάν δεν τα ήξεραν όλοι οι εξόριστοι, τα ήξερε η τουρκική αστυνομία . Δραματική ήταν η συλλογή αυτών των παιδ ιών. Τα παιδ ιά , στο αντίκρυσμα του έλληνα παπά, δασκάλου και και Τούρκου αστυνομικού, τους οποίους ούτε καν γνώρι­ ζαν , αρνιόντουσαν να τους ακολουθήσουν. Η ταλαιπωρία της εξορίας και η πείνα, που πέρασαν, θέριωνε μέσα τους τον φόΒο να ακολουθήσουν αγνώστους ανθρώπους. Αγκά­ λιαζαν τους "θετούς" γονείς τους και με κλάματα ο αστυνομικός και με Β ία, τα αποσπούσε, για να τα πάρει και να τα φέρει στο στρατόπεδο. Η εργασία αυτή κράτησε εΒδομάδες, μέχρις ότου συγκεντρωθούν όλα τα χαμένα ορφανά. Συ'Γιηνητική η σκηνή στην αυλή του άμοιρου Χατζή Εμίρ , του μπαλωματή των παπουτσιών , όταν η επιτροπή έφτασε και στην δ ική του αυλή. Δύο χρόνια τώρα μεγάλωσε δ ίπλα του τα δύο ορφανά αγόρια και τα αγάπησε πολύ. Είχε οκτώ κορίτσια και κανένα αγόρι. Τώρα που απόκτησε δύο αγόρια, ήρθαν να του τα πάρουν. Έκλαιγαν τα δύο ορφανά, έκλαιγε και ολάκερη η φαμίλια του Χατζή Εμίρ, αλλά ο νόμος είναι νόμος, ιδ ίως όταν αντ ιμετωπίζει αδυνάτους. Το φαινόμενο αυτό της φιλανθρωπίας των αγνών Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

μουσουλμάνων, δεν έχει μόνο ρίζες ανθρωπιστικές, αλλά και βαθιά θρησκευτικές . Ενδόμυχα και υποσυνείδητα, κάθε αγνός μουσουλμάνος πιστεύει, ότι εάν στην ζωή του σώσει ένα ορφανό, κάνει μεγάλο καλό και για την δική του ψυχή . Ειδικά εάν το παιδί είναι από γκιαούρηδες , τότε εξασφα­ λίζει τον παράδεισο , γιατί έφερε στην σωστή πίστη έναν άπιστο. Τα χρόνια εκείνα την ίδια αντίληψη και πεποίθηση είχαν και οι Χριστιανοί αντιστρόφως . Έτσι οι δύο θρη­ σκείες αμύνονταν και μάχονταν, η μία την άλλη. Από πληροφορίες, δεν άργησε η επιτροπή να φτάσει και στην Ιστικλάλ Τσατεσί, στο σπίτ ι τ ου ταγματάρχη Μου­ σταφά Ο,{αϋ. Η πόρτα χτύπησε και άνοιξε ο ίδιος ο ταγματάρχης. Στο αντίκρυσμα του ταγματάρχη, ο τούρκος αστυνομικός χαιρέτησε και συνεσταλμένα του εξήγησε, ότι πληροφορήθηκαν , ότι έχει σπίτι του ένα ορφανό ρωμαίικο κορίτσι . Ο ταγματάρχης δεν το αρνήθηκε και αμέσως φώναξε την Ταμάμα να έλθει στην πόρτα. Η Ταμά μα ήρθε μαζί με την Αίσέ. Ο ταγματάρχης Μουσταφά, εξήγησε στην καημένη την Ταμάμα, ότι τα κακά του πολέμου τέλειωσαν και έπρεπε να πάει με τους δικούς της, πίσω στην πατρίδα της. Με ποιούς δικούς της; σε ποιά πατρίδα; Κλάμα γοερό έπιασε τα δύο κορίτσια. Η Ταμάμα αγκάλιασε σφικτά την Αίσέ και τα νύχια της είχαν μπει βαθιά μέσα στο σώμα της Αίσέ. Από τον πόνο του χωρισμού, ούτε που ένιωσε τον πόνο από τα νύχια της. Συγκιν ημένος ο Μουσταφά Οκαϋ, ρωτάει την Ταμάμα, εάν θέλει να πάει με την επιτροπή. Η Ταμάμα αρνήθηκε και τον θερμοπαρακαλούσε να μήν την αφήσει με αυτούς. Δεν ήθελε να φύγει από την αγάπη και την θαλπωρή, που γνώρισε τα δύο αυτά χρόνια. Κάτι πήγε να ψελλίσει ο αστυνομικός, κάτι πήγε να πει ο δάσκαλος , ο ταγματάρχης συγκινημένος τους έδιωξε. Ο παπάς δεν πρόλαβε να πει τίποτα. Η επιτροπή έφυγε και γιατί να επέμενε; Μήπως ήσαν συγγενείς, μήπως ήσαν συγχωριανοί; Γιατί να επιμείνουν; Για να βρουν τον μπελά τους τελευταία ώρα; Ο Νόμος έχει Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

εξαιρέσεις, ότ αν αντ ιμετωπίζει δυνατούς. Σε δεκαπέντε μέρες, η αναχώρηση τ ων εξορίστων άρχισε και σε λίγες μέρες τ έλειωσε. Τα καραβάνια περνούσαν φεύγοντας από την Σεβάστ εια, μέσα από την Ιστικλάλ Τσατεσί . Κάθε φορά, που περνούσε κάποιο καραβάνι εξορίστων, η Ταμάμα έφευγε μακριά από τ ο παράθυρο, από φόβο μήπως την δουν και την πάρουν μαζί τ ους. Σε λίγο έφυγαν όλοι, ηρέμησε η Σεβάστεια και ησύχασε η Ταμάμα. Κανείς πια δεν μπορούσε να την πάρει, από την θαλπωρή της νέας της οικογένειας. Όλοι οι εξόριστοι κατέβηκαν στην παραλία τ ου Πόντου και ο καθένας έψαχνε τ ο χωριό τ ου. Αλλά ποιό χωριό; Ερε ίπια και καμμένα σπ ίτ ια τ ους περ ίμεναν. Οι αυλές ε ίχαν χορτ αριάσει και τ ίποτε δεν υπήρχε πιά από την περιουσία τους. Οι 36 ψυχές της Έσπιε κατ έβηκαν στο χωριό τους. Η εκκλησ ία ε ίχε γκρεμισθε ί και τα σπίτ ια τ ους όλα καμμένα. Οι ηλικιωμένοι Εσπιελήδες αποφάσισαν, να πάνε στην ΤρίπΌλη . Αυτούς ακολούθησε και η θεία Ελένη, με τ ις δύο ανεψιές της , την Μαρικούλα και τ ην Συμέλα. Εν τω μεταξύ νέα σύννεφα μαζεύτ ηκαν στον ορίζοντα, πιό μαύρα και πιο άγρια από πριν. Η απόβαση του Ελληνικού στ ρατού στην Σμύρνη και η εκστ ρατ εία τ ου, στο Εσκί Σεχίρ προς ΆΥ,{υρα, ξαναγρίεψε τ α πνεύματα. Η παραμονή στον Πόντο ήτ αν πια προβληματ ική για τ ους άμοιρους Χριστ ιανούς. Εξάλλου τ ι ε ίχαν να χάσουν, αφού όλα τ α είχαν ήδη χάσει; μπουλούκια, μπουλούκια οι άνθρωποι έμπαιναν σε κάθε λογής καράβια, για να κατ αφύ­ γουν στα παράλια της Ρωσσίας. Εκεί υπήρχαν πατ ριώτες και συγγενείς. Κάποιος θα τους φρόντ ιζε και εν πάση περιπτώσει, θα γλίτωναν την ζωή τους, από νέες περιπέτειες. Όταν οι Εσπιελήδες αποφάσισαν την μετ ανά­ στευση στην Ρωσσία, αναγκαστ ικά τ ους ακολούθησε και η θεία Ελένη με τ ις ανεψιές της. Η ' παραμονή στην Ρωσσία ήταν σύντ ομη , διότ ι και εκεί οι πολιτ ικές αλλαγές έφεραν το επάνω κάτω. Στην Τουρκία Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

καταστράφηκε η ελλην ική εκστ ρατεία και μαζί θάφτηκε η Μεγάλη Ιδέα. Χιλιάδες οι πρόσφυγες από Μικρά Ασία, καταφεύγουν στ ην Ελλάδα, για να σωθούν. Ο ι Πόντ ιο ι από την Ρωσσία μεταναστ εύουν στην Ελλάδα. Άλλοι μένουν εκε Ι Ο ι Εσπιελήδες ήρθαν στην Ελλάδα. Όταν στην Λωζάνη, η Τουρκία κα ι η Ελλάδα, υπέγραφαν το 1924 την Συνθήκη για τ ην αντ αλλαγή , στον Πόντ ο δεν υπήρχε πλέον άνθρωπος για αντ αλλαγή. Είχαν ήδη προ πολλού φύγει όλοι. Η ανταλλαγή στ ην ουσία αφορούσε τους Τούρκους της Ελλάδας, οι οποίο ι έφυγαν με βάση αυτ ή την Συνθήκη. Η θεία Ελένη ή ρθε με τ ις ορφανές ανεψιές της στην Ελλάδα. Η Μαρικούλα παντ ρεύτηκε και έκαμε οικογένεια στην Βέρροια. Η Συμέλα παντ ρεύτηκε τον Δημήτ ρη Φου­ ντ oιrιι ίδη κα ι έκαμε οικογένεια στην Καλαμαριά . Χρόνια ο Δημήτ ρης κα ι η Συμέλα είχαν μπακάλ ικο στην διασταύρωση τ ων σημερινών οδών Κομνηνών και Ι. Πασαλίδη, δίπλα στον φούρνο τ ου Βασ. Ταρασίδη. Μέσα στην λάσπη της Καλαμαριάς, το ανδρόγυνο πάλεψε τ ον ίδιο αγώνα, που πάλαιψαν όλοι ο ι πρόσφυγες, για να επιβιώσουν και ν' αποκασταθούν. Απέκτ ησαν τ ρία παιδ ιά. Την Σοφία, τον Παναγιώτη και τ ην Κυριακή. Κατ οχή, δυστ υχία και φτώχε ιες, μέχρις ότ ου δουν πρόσωπο Θεού και εκεί που είδαν λίγο φως, πεθαίνει η Κυριακή, από πρόβλημα καρ­ δ ιάς, σε νεαρή ηλικία. Μεγάλο πλήγμα για τ ον Δημήτ ρη και την Συμέλα, ο θάνατ ος της Κυριακή ς. Καμιά φορά η Συμέλα διηγόταν τ ις ιστορίες των παιδικών της χρόνων στ α παιδιά της. Τους έλεγε για την Έσπιε, για τον Παπαγιάννη, για την μάνα της, την Κερεκή. Με δάκρυα εξηγούσε, τ ο τ ί τ ράβηξαν στ ις εξορίες, όπου έχασε τον πατ έρα τ ης, την μάνα τ ης και τ ον αδελφό τ ης, τον Αλέκο. Ποτ έ δεν μίλησε για την αδελφή της, την Ταμάμα. Κανείς από τ α παιδιά δεν άκουσε ποτ έ, τ ίποτ ε γι' αυτήν. Ή ταν μεγάλη ντ ροπή, για την Συμέλα, να ομολογήσει, ότ ι είχε αδελφή χαμένη στ ην Τουρκία, που τ ούρκεψε. Τόσο αγνοί ήσαν οι άνθρωποι της εποχής εκείνης και όμως τόσο Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

απόλυτοι. Βοηθούσε και η άγνοια και η αγραμματοσύνη. Και όμως με τέτοιες απόλυτες αρχές, επέζησαν σαν έθνος, όλα τα χρόνια της σκλαβιάς.

Η Ταμάμα στην Θεσσαλονίκη.

Με τον καιρό σταμάτησαν και οι ιστορίες αυτές, οι χιλιοειπωμένες. Νέα προβλήματα ζωής, γάμοι παιδιών, νέες σκοτούρες . Οι ιστορίες αυτές πάλιωσαν και εάν καμιά φορά κινούσε, να τ ις επαναλάβει η Συμέλα, διαπ ίστωνε ότι τα παιδιά της δεν είχαν πια διάθεση να ακούσουν τα ίδια και τα ίδια. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Την ίδια στιγμή η Ταμάμα έμεινε στην Σεβάστεια, στο σπίτι του ταγματάρχη Μουσταφά Οκάϋ. Αυτή δεν έζησε την επιστροφή. Δεν είδε την χαλασμένη Έσπιε, με τα καμένα σπίτια. Δεν είδε την προσφυγιά στην Ρωσσία και δεν άκουσε τίποτε για μετανάστευση στην Ελλάδα. Έμεινε εκεί, ενώ όλοι οι δικοί της, σαν μπουλούκια έφευγαν για πάντα από την Σεβάστεια. Σε λίγο καιρό, νέα μετάθεση, έφερε τον ταγματάρχη στην Νικομήδεια. Μαζί τον συνόδευαν και οι δύο κόρες του, η Αίσέ και η Ταμάμα. Στην δεκαετία του 1930 το κεμαλικό καθεστώς, στον εξευρωπα·ίσμό της χώρας, καθιέρωσε με νόμο την απόκτηση επιθέτου για όλους τους Τούρκους πολίτες και την κανονική τους εγγραφή σε ληξιαρχείο. Έτσι όσοι Τούρκοι, δεν είχαν επίθετο και αυτοί ήσαν η συντριπτική πλειοψηφία, αναγκάστηκαν να επιλέξουν ένα όνομα για επίθετο. Ο Μουσταφά ΟΛάϋ καταχώρησε το όνομα του ΟΛάϋ, σαν επίθετο και στο ληξιαρχείο δήλωσε για κόρες του, την Αίσέ και την Ταμάμα. Την Ταμάμα την δήλωσε με το όνομα Ρα·ίφέ. Έτσι από τότε μέχρι σήμερα, η Ταμάμα έγινε Ρα·ίφέ Οκάϋ, κόρη του ταγματάρχη Μουσταφά. Μόλις πρόλαβε ο Μουσταφά να παντρέψει την κόρη του Αίσέ, μ' έναν ανηψιό του, γιό του αδελφού του, βαριά αρρώστεια τον οδήγησε στον θάνατο. Στους μουσουλ­ μάνους επιτρέπεται ο γάμος ανάμεσα σε ξαδέλφια και ας είναι παιδιά αδελφών. Έτσι η Αίσέ παντρεύτηκε τον Ερόλ Οκάϋ, που ήταν επίσης αξιωματικός καριέρας. Μετά τον θάνατο του Μουσταφά, τον οποίο έκλαψαν και η Αίσέ και η Ρα·ίφέ, γιατί ήταν πολύ καλός άνθρωπος, μ' ευγενή ψυχή και μεΥ'άλη καρδιά, η ρωφέ έζησε πάλι κοντά στην Αίσέ, στην νέα οικογένεια, που δημιούργησε αυτή με τον Ερόλ. Οι μεταθέσεις ακολουθούσαν η μία την άλλη και κάθε φορά η οικογένεια πήγαινε μαζί στην νέα έδρα του Ερόλ. Κάθε φορά και η οικογένεια μεγάλωνε. Δύο κορίτσια και ένα αγόρι ήρθαν να γεμίσουν το σπιτικό της Αί σέ και την Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

μάνα Ρα·ίφέ. Κανείς ποτέ δεν επιτρεπόταν να μάθει το μυστικό. Αυτή ήταν η εντολή του μακαρίτη Μουσταφά και την σεβάστηκαν όλοι, όσοι το γνώριζαν. Τα παιδιά ήξεραν, ότι η μάνα Ρα·ίφέ είναι ξαδέλφη της Αίσέ, που είχε ορφανέψει μικρή και μεγάλωσε στο σπίτι του παππού, του Μουσταφά. Κανείς πια δεν ασχολιόταν με το θέμα αυτό. Ολόκληρη την Τουρκία γνώρισαν στα εικοσιπέντε χρό­ νια, που υπηρέτησε ο Ερόλ στον στρατό. Και που δεν πήγαν και τι ωραία ζωή πέρασαν. Τα παιδιά ήταν η χαρά όλων. Ιδιαίτερη αδυναμία είχε η Ρα·ίφέ στον γιό τον Καϋχάν. Ενδόμυχα της θύμιζε τον αγαπημένο της αδελφό τον Αλέκο, που τόσο μικρός χάθηκε, στα βουνά του Πόντου. Ποτέ δεν τόλμησε να πει πουθενά αυτή την ενδόμυχη σκέψη της. Δεν φοβόταν κανένα. Τον εαυτό της φοβόταν. Το 1960 πεθαίνει ο Ερόλ, την εποχή που όλοι τους βρίσκονταν στην Άγκυρα. Η οικογένεια ζει σ' ένα ωραίο διαμέρισμα στην συνοικία Τάνδογκαν. Όλα τα χρόνια, πολλοί ζήτησαν την Ρα·ίφέ για νύφη από τον Ερόλ, αλλά αυτή πάντα ήταν ανένδοτη. Ήθελε να ζήσει με την Αίσέ και τα παιδιά της. Δεν ήθελε να παντρευτεί. Το 1960 με τον θάνατο του Ερόλ, η Ρα·ίφέ ήταν ήδη πενήντα χρόνων. Κανείς πια δεν την ενοχλούσε, με το θέμα της παντρειάς και έτσι ήσυχη, ζούσε μαζί με την Αίσέ, τις ωραίες αναμνήσεις της ζωής, που έζησαν με τον πατέρα Μουσταφά και τον Ερόλ. Σε λίγο καιρό, χαρές ήρθαν να απαλύνουν τον πόνο από τον χαμό του Ερόλ. Παντρεύτηκε η Γκιούλ και μετά από λίγα χρόνια παντρεύτηκε ο Καϋχάν. Τί καμάρι, είχε η Ρα·ίφέ, στον γάμο του Καϋχάν. Πολύ αγαπούσε αυτό της το αγόρι. Όλα πήγαιναν καλά και το σπιτικό ήταν ανοικτό σε όλους. Κάθε βράδυ δεν έλειπαν οι επισκέψεις συγγενών και φίλων από το σπίτι της Αίσέ. Και τα δύο πανέμορφα παιδιά της έμεναν στην ίδια συνοικία, πολύ κοντά στο σπίτι της. Ο Καϋχάν έπρεπε κάθε μέρα, να περάσει αη;ό το σπίτι, να δει την αγαπημένη του μάνα την Ρα·ίφέ. Ευδαιμονία και χαρά βασίλευε μέσα στο σπιτικό τους. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Ξαφνικά το 1970 ήρθαν τα πρώτα σύννεφα, στο σπίτι των ΟΚΑ γ Η μάνα Ρα ·ίφέ αρρώστησε σοβαρά. Έπαθε μαλάκυνση του εγκεφάλου, μπέρδευε τα τούρκικα με μια ακαταλαβίστικη γλώσσα και όλο μίλαγε για ένα χωριό Έσπιε. Κανείς δεν καταλάβαινε, εκτός από την Αίσέ, ότι η ακαταλαβίστικη γλώσσα ήταν ρωμαίικα, δηλαδή τα ποντιακά. Παρακαλούσε η Ρα"ίφέ τα παιδιά της: "Πηγαίνετε με έλεγε, μέχρι το γιοφύρι της Έσπιε και εγώ θα βρω το σπίτι μου. " Σπουδαίοι γιατροί, συγγενείς και φ ίλοι της οικογένειας, παρακολουθούσαν την Ρα·ίφέ και με φάρμακα προσπαθούσαν να συνεφέρουν την άρρωστη, στα καλά της. Η Αίσέ αναγκάστηκε να πει το μυστικό στις κόρες της. Το πρόβλημα ήταν πως να το πουν στον Καϋχάν, που είχε τόση αδυναμ ία στην Ρα·ίφέ και δεν ήξεραν πως θα αντιδρούσε. Κρυφά συνεννοήθηκε η Αίσέ με την κόρη τ ης Γκιούλ. Η Γκιούλ δούλευε σε υπεύθυνη θέση, σε μια κυβερνητική υπηρεσ ία στην Άγκυρα. Δώσανε το σήμα στην Ερυθρά Ημισέληνο, η οποία με την σειρά της, πέρασε στον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό. Το σήμα έλεγε αυτά ακριβώς, που μπορούσε να θυμηθεί ένα κορτιτσάκι 7 χρόνων, όπως ήταν η Ταμάμα., τα χρόνια της εξορίας. 'Ή Ταμάμα, η κόρη του Παπαγιάννη τη Κοντράντων, από την Έσπιε, ψάχνει τις αδελφές της, Μαρικούλα και Συμέλα." Το ραδιόφωνο στην Ελλάδα έλεγε και ξανάλεγε το σήμα, αλλά ποιός το ακούει; Κανένα αποτέλεσμα. Μετά από πολλές προσπάθειες η Γκιούλ παραιτήθηκε, γιατί είδε, ότι τίποτε δεν έβγαινε, από τα σήματα του Ερυθρού Σταυρού. Καμμία είδηση. Ασχολιόντουσαν με την άρρωστη θεία, η οποία περνούσε τον καιρό της σε βαθιά μελαγχολία, ανάμεσα στο νοσκομείο και το σπίτι. Ο Καϋχάν δεν ήξερε ακόμη τίποτε, γιατί κανείς δεν του αποκάλυψε την αληθινή ιστορία. Έτσι κύλησαν τρία χρόνια αρρώστιας, χωρίς καμμιά θεραπεία, μέχρι που μια μέρα, τον Μά·ίο του 1972, παρουσιάσθηκε στην Υπηρεσία της Γκιούλ, ένας άνθρωπος, Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Ταμάμα, Α ίίJέ, Καϋχάν και Γκιούλ.

από την περιοχή της Τρίπολης, ονόματι Αλή Ακτενίζ, για κτηματική του υπόθεση. Τον φάκελο ανέλαβε η Γκιούλ και από το περιεχόμενο είδε, ότι ο άνθρωπος είχε κτήματα στην περιοχή Τρίπολης και Έσπιε. Εξυπηρέτησε αφάνταστα πολύ τον Αλή Ακτενίζ και όταν του τέλειωσε την δουλειά του, δεν ήξερε πως να την ευχαριστήσει. Τότε πήρε θάρρος η Γκιούλ και διηγήθηκε στον Αλή Ακτενίζ το οικογενειακό πρόβλημα και μήπως ήξερε αυτός τίποτε για την Έσπιε και τους Ρωμιούς, που ήσαν εκεΙ Ο Αλή Ακτενίζ της είπε, ότι Ρ ωμιός δεν υπάρχει πια στην Μαύρη Θάλασσα, αλλά Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

έρχονται τουρίστες Πόντιοι στην Μαύρη Θάλασσα και θα τους ρωτούσε, σχετικά με την περίπτωση της Ταμάμα. Το καλοκαίρι του 1972 και συγκεκριμένα τον Ιούνιο της χρονιάς αυτής, ένα τέτοιο τουριστικό πούλμαν, έφερε στα μέρη του Πόντου εκδρομείς-νοσταλγούς από την Ελλάδα, για να προσκυνήσουν τα μέρη, που είχαν γεννηθεί. Ανάμεσα τους και ο συνταξιούχος δάσκαλος Αναστασιάδης, από τα Λιπάσματα Αττικής. Ο Αναστασιάδης καταγόταν ο ίδιος από χωριό της Τρίπολης και ήταν ήδη 84 χρόνων. Όταν έφυγαν από την Τρίπολη, για την Ρωσσία, ήταν οικογενειάρχης, με γυναίκα και μικρά παιδιά. Ήταν τότε 31 χρόνων. Το πούλμαν συνέχιζε για Κερασούντα, Τραπεζού­ ντα, αλλά ο Αναστασιάδης είχε συνεννοηθεί, να μείνει στην Τρίπολη, τις πέντε μέρες και να τον πάρουν στο γυρισμό. Μετά από πενήντα χρόνια, ήθελε να χορτάσει την πατρίδα του και να περπατήσει όλα τα γνωστά χωριά και να δει όλους τους παιδικούς φίλους του. Κατέβηκε από το πούλμαν και κατευθύνθηκε στο ξενοδοχείο, για να τακτοποιήσει τα πράγματα του. Σε μια ώρα η Τρίπολη ήξερε τον ερχομό του. Πρόλαβε να τακτοποιήσει τα πράγματα του και να κάνει μπάνιο. Μόλις βγήκε από το μπάνιο, η ρεσεψιόν τον ειδοποίησε, ότι κάτω τον περιμένουν άν­ θρωποι. Κατέβηκε να δει ποιοί είναι αυτοί, που τον γυρεύουν. Παρ' όλα τα 84 χρόνια του, ήταν τόσο ζωνταντός και ευκίνητος, που μόνο από το διαβατήριο, θα μπορούσε κανείς να ανακαλύψει την ηλικία του. Κάτω, όπως κατέβηκε, είδε μια ομάδα πάνω από δέκα ανθρώπους, να τον κοιτούν, σαν να ήρθε από το φεγγάρι. Ο Αναστασιάδης τους κοίταγε, αλλά δεν μπορούσε κανένα ν' αναγνωρίσει. Εξ άλλου ήσαν οι πιό πολλοί νέοι άνθρωποι. Όταν τον πλησίασε ένας από τους νέους αυτούς ανθρώπους και του έδειξε στο πίσω μέρος, δύο καθισμένους γέρους, στις πολυθρόνες και του είπε ότι είναι ο Ρεφήκ Κούλογλου και ο Μουαμέρ του Χατζημουράτ, μόνον κεραυνός δεν κτύπησε τον Αναστασιάδη. Και ο Ρεφήκ και ο Μουαμέρ, Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

ήσαν από το χωριό του, δύο ώρες μακριά, από την Τρίπολη. Μ αζί μεγάλωσαν, μαζί έπαιζαν και σχεδόν ταυτόχρονα οι οικογένειες τους μετακόμισαν στην Τρίπολη. Ο πατέρας του Ρεφήκ ήταν χαλκοματάς και του Μουαμέρ μπακάλης στην Τρίπολη. Μέναν όπως στο χωριό, έτσι και στην Τρίπολη, στον ίδιο μαχαλά. Μ ε κλάματα στα μάτια ο Αναστασιάδης έπεσε στην αγκαλιά των παιδικών του φίλων. Απέναντι του είχε τα πειστήρια της παιδικής, εφηβικής και ανδρικής του ζωής, στην Τρίπολη. Είχε τους ανθρώπους, με τους οποίους έπαιξε, πάλαιψε, μάλωσε και μεγάλωσε. Είχε τους ανθρώπους, που αγάπησε και αγαπήθηκε. Αυτοί τον είχαν βοηθήσει να φύγει για την Ρωσσία, όταν οι άσχημοι καιροί του πολέμου, αναγκαστικά τους οδήγησαν στον ξεριζωμό. Και τί δεν είχαν να πουν, αλλά προτού ν' αρχίσουν με τα παλιά και τις αναμνήσεις , άρχισε ο καυγάς. Γιατί πήγε σε ξενοδοχείο! Να φύγει από το ξενοδοχείο και να έλθει σπίτι τους. Ντροπή μεγάλη, μετά από τόσα χρόνια, ο Αναστα­ σιάδης στην Τρίπολη, να πηγαίνει σε ξενοδοχείο. Τα παιδιά του Ρεφήκ και του Μουαμέρ, που ήσαν εκεί, κανόνισαν τον λογαριασμό με το ξενοδοχείο. Ο Αναστασιάδης δεν πρόλαβε να πει τίποτε. Τα πράγματα του ήδη είχαν κατέβει στην ρεσεψιόν και μπήκαν στο αυτοκίνητο, του γιού του Ρεφήκ, που περίμενε έξω από την πόρτα του ξενοδοχείου. Κλάματα και χαρές ήσαν οι πέντε μέρες, που πέρασε ο Αναστασιάδης στην Τρίπολη. Και ποιός δεν ήρθε να τον δει, για να τον ρωτήσει, για τους παλιούς τους γείτονες και φίλους. Για όσους ήξερε ο Αναστασιάδης, έλεγε εάν ζουν, ή εάν πέθαναν. Κάθε αναγγελία θανάτου, συνοδευόταν και από ένα δάκρυ στα μάτια των φίλων, που ρωτούσαν. Τόσο τον τίμησαν και τόσο ευχαριστήθηκε ο Αναστα­ σιάδης, ώστε κατά την αναχώρηση του, είπε: Έτσι αισθάνομαι ανανεωμένος, που εθαρρώ θα ζω, αλλομίαν κι' άλλο 84 χρόνια. Την δεύτερη ημέρα της παραμονής του Αναστασιάδη στην Τρίπολη, δεν υπήρχε Τριπολίτης, που να μήν ήξερε το Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

γεγονός της επίσκεψης του. Στον καφενε ακουσε τα καθέκαστα και ο Αλή Ακτενίζ. Αμέσως πήγε σπίτι του και πήρε τις σημειώσεις, που του έδωσε η Γκιούλ στην Άγκυρα, σχετικά με την Ταμάμα. Πήγε στο σπίτι του Ρεφήκ, καλωσόρισε τον Αναστασιάδη και τον περιεργαζόταν με περιέργεια. Ο Αλή Ακτενίζ γεννήθηκε μετά τον ξεριζωμό των Ρωμιών, δεν τους γνώρισε, μόνον άκουγε από τους γονείς του γι' αυτούς. Τα πιό πολλά, που άκουγε δεν ήσαν κολακευτικά, για τους Γκιαούρηδες. Αυτά όμως ήσαν περασμένα, σήμερα είχε μπροστά του ένα μουσαφίρη και έπρεπε με κάθε τρόπο να του πει το πρόβλημα. Ο κόσμος όμως ήταν πολύς και η φασαρία μεγάλη. Μόνον μια στιγμή βρήκε ευκαιρία και ψιθύρισε του Αναστασιάδη, ότι στην Άγκυρα υπάρχει ρωμιά Πόντια, που ψάχνει απεγνωσμένα τους δικούς της και την άλλη μέρα θα ερχόταν να τον πάρει, για να του δώσει ιδιαιτέρως τα στοιχεία. Ο Αναστασιάδης, σαν δάσκαλος , αμέσως συγκινήθηκε στο άκουσμα αυτής της είδ ησης και χωρίς να πει π ερισ­ σότερα την άλλη μέρα, όταν ήρθε ο Αλή Ακτενίζ, παρακάλεσε την οικογένεια του Ρεφήκ, να του επιτρέψουν να πάει για μερικές ώρες στο σπίτι του Ακτενίζ. Ο γιός του Ρεφήκ ευχαρίστως τους πήρε και τους δύο και τους πήγε με το αυτ οκίνητο του, στο σπίτι του Ακτενίζ. Πέντε ημέρες, που ήταν ο Αναστασιάδης στην Τρίπολη, ο γιός του Ρεφήκ δεν δούλευε, για να είναι ελεύθερος, να πάει με το αυτο­ κίνητο του, όπου ο μουσαφίρης ήθελε. Η γυναίκα του Αλή Ακτενίζ υποδέχτηκε τον γέροντ α από την Ελλάδα και τ ου φίλησε το χέρι. Εκεί πια ελεύθερος ο Αλή και μακριά από την πολυκοσμία, διηγήθηκε στον Αναστασιάδη, τα όσα η Γκιούλ του είπε, για την Ρα'ίφέ Οκάϋ, την παραμάνα της. Ο Αναστασιάδης δεν γνώριζε τους Εσπιελήδες στην Ελλάδα, αλλά είπε στον Αλή, ότι με τα στοιχεία, που του έδωσε, θα είναι πολύ εύκολο, ν' ανακαλύψει τους συγγενείς της Ταμάμα. Φτάνει να ζουν. Τα στοιχεία, που έδωσε ο Αλή, είναι ακριβώς ό,τι Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

μπόρεσε να δώσει η Ταμάμα, στους δικούς της. Δηλαδή: Είμαι η Ταμάμα, κόρη του Παπαγιάννη τη Κοντράντων, από την Έσπιε. Είχα δύο αδελφές, την Μαρικούλα και την Συμέλα.

Ταμάμα, Αϊσέ και Καϋχάν.

Η μάνα μου, ο πατέρας μου και ο αδελφός μου Αλέ­ ξανδρος, πέθαναν στον δρόμο της εξορίας. Στην Σεβάστεια έφυγα από κοντά από τις αδελφές μου και την θεία μου Ελένη και πήγα στο σπίτι της Αίσέ Οκάϋ. Δεν είναι πρόβλημα, είπε στον Αλή, ν' ανακαλύψω την οικογένεια, διότι χωριό ήταν η Έσπιε και όλοι θα ξέρουν τον τελευταίο παπά του χωριού. Μ ακάρι μόνον να ζουν οι αδελφές της, διότι η προσφυγιά έζησε πολλά δράματα και τραγωδίες, από τον ξεριζωμό μέχρι τον ερχομό στην Ελλά­ δα και οι περισσότεροι πέθαναν από κακουχίες. Ο Αλή Ακτενίζ του έδωσε και την διεύθυνση του, ώστε εάν βρεθούν οι αδελφές της Ταμάμα, να του γράψουν και αυτός θα φρόντιζε για τα περάιτέρω. Πήρε όλα τα στοιχεία ο Αναστασιάδης, μαζί με την διεύθυνση του Αλή Ακτενίζ. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Στις 20 Ιουνίου 1972, οι εκδρομείς γύρισαν πίσω στην Ελλάδα. Μόλις συνήλθε ο γερο-Αναστασιάδης, αμέσως έβαλε κατά νου, ν' ασχοληθεί με το θέμα της Ταμάμα, διότι αυτή η ιστορία πολύ βασάνισε την ψυχή και την καρδιά του, από την ώρα που την άκουσε. Ψάχνοντας από κύκλο, σε κύκλο και από ποντιακό σωματείο σε ποντιακό σωματείο, εντόπισε, ότι οι δύο κόρες του Παπαγιάννη Κοτρίδη ζουν στην Βέροια και την Καλαμαριά. Πιο εύκολα βρέθηκε η Συμέλα, που ζούσε στην Καλαμαριά. Η Συμέλα είχε παντρευτεί με τον Δημήτρη Φουντουκίδη και απέκτησαν τρία παιδιά και ασχολιόταν μαζί με τον άνδρα της, στο μπακάλικο τους. Τηλέφωνο της Συμέλας δεν μπόρεσε να βρει ο Αναστασιάδης, αλλά προ­ σπαθώντας, προσπαθώντας, ανακάλυψε το τηλέφωνό της Σοφίας Μακεδονίδου, κόρης της Συμέλας. Δεκαπέντε μέρες πάλευε ο γερο συνταξιούχος δάσκαλος, για τους συγγενείς της Ταμάμα. Υπεραστικά τηλεφωνήματα, άσκοπες συνδέσεις, μάταιες προσπάθειες και το κουράγιο ατέλειωτο. Ίσως εάν δεν ήταν δάσκαλος, να είχε παραιτηθεί. Αλλά οι δάσκαλοι είναι πεισματάρηδες. Μόλις ήρθε στα χέρια του ο αριθμός τηλεφώνου της Σοφίας Μακεδονίδου, αμέσως την πήρε τηλέφωνο. -Σοφία, της λέγει, είσαι η κόρη της Συμέλας, από την Έσπιε; -Ναι, του απαντά, η Σοφία. -Είμαι συνταξιούχος δάσκαλος, λέει ο Αναστασιάδης και γύρισα από μια εκδρομή στον Πόντο. Στην Τρίπολη, μου είπαν, ότι η μητέρα σου έχει μια χαμένη αδελφή στην Άγκυρα, η οποία ψάχνει να σας βρει.. -Λάθος, κάμετε, είπε η Σοφία. Η μητέρα μου έχει μόνον μία αδελφή, την θεία μου Μαρικούλα, που ζει στην Βέροια και έναν αδελφό, που χάθηκε μικρός στην εξορία. Άλλη αδελφή δεν έχει. Που να ξέρει η άμοιρη η Σοφία το μυστικό, που από ντρποπή ποτέ δεν τους το είπε η μάνα της; Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Έτσι άδοξα τέλειωσε και η τελευταία προσπάθεια του δασκάλου. Ο Αναστασιάδης, γεμάτος απαισιοδοξία, έκλεισε το τηλέφωνο την στιγμή, που νόμισε, ότι τα είχε ανακαλύψει όλα. Στεναχωρέθηκε πολύ. Ακούς εκεί να ζει δικό μας κορίτσι στην Άγκυρα, 50 ολάκερα χρόνια, να Ψάχνει τους δικούς της και να μη μπορεί να τους βρει; Το μεσημέρι, όταν ήρθε η Συμέλα στης Σοφίας, θυμήθηκε η Σοφία το περιστατικό με το τηλεφώνημα του αγνώστου από την Αθήνα και είπε της μάνας της: -Μάνα, με πήρε τηλέφωνο ένας συνταξιούχος δάσκαλος από την Αθήνα- το όνομα του δεν το συγκράτησα- και μου είπε ότι στην Άγκυρα έχετε μια αδελφή χαμένη από τα χρόνια της εξορίας, που σας Ψάχνει τώρα και θέλει να σας βρει. Εγώ του είπα, ότι εκτός από την θεία Μαρικούλα, άλλη αδελφή δεν είχες. Και ενώ η Σοφία νόμιζε, ότι τέλειωσε η υπόθεση με το μάλλον άσκοπο τηλεφώνημα του γέρου από την Αθήνα, η μάνα της αναστέναξε και έβαλε τα κλάματα. -Γιατί κλαις μάνα; την ρωτάει η Σοφία. -Ναι, παιδί μου, λέει η Συμέλα, είχαμε και μια μικρότερη αδελφή, την Ταμάμα, την οποία χάσαμε στην Σεβάστεια. -Θα τρελλαθώ, της λέει η Σοφία και γιατί δεν μας το είπες τόσα χρόνια; -Έτον εντροπή γιάβρουμ, ασό ετούρκσεν ντο να έλεγα σας. (Ήταν ντροπή, αφού τούρκισε, πως να σας το πω). -Και τώρα, λέει η Σοφία; και τώρα, τι θα κάνω, που έκλεισε το τηλέφωνο και δεν ξέρω, ούτε το νούμερο, ούτε ποιός με πήρε, ούτε το όνομα του; Το απόγευμα εκείνο, η Συμέλα δεν πήγε στο μπακάλικο, αλλά καθόταν και έκλαιγε την χαμένη αδελφή της, την Ταμάμα. Η Σοφία γεμάτη εκνευρισμό, δεν ήξερε τι να κάνει και από που ν' αρχίσει. Ο δάσκαλος όμως, δεν το έβαλε κάτω. · Ξαναξεκίνησε την γύρα στα τηλέφωνα. Όλοι τον διαβεβαίωναν,ότι η Συμέλα στην Καλαμαριά, είναι η μία κόρη του Παπαγιάννη ΚοτρίDigitized by 10uk1s, Jan. 2010

δη, από την Έσπιε. Την άλλη μέρα το πρωί ξανακτύπησε το τηλέφωνο της Σοφίας. Μόλις η Σοφία αναγνώρισε την φωνή και προτού προλάβει ο δάσκαλος να της μιλήσει, του είπε: -Αχ, τι καλά που ξαναπήρες θείο. Γιατί, τα είπα της μάνας μου και ομολόγησε, ότι έχει αδελφή την Ταμάμα, που χάθηκε στην Σεβάστεια, αλλά δεν μας το είχε πει ποτέ, γιατί το θεωρούσε ντροπή. Από χθες, θείο, δεν μπορούμε να ησυχάσουμε, γιατί έκλεισε το τηλέφωνο και δεν ήξερα πως να σε βρω. Χαρά και αγαλλίαση ο δάσκαλος. Η αποστολή του έλειωσε αισίως. Πήρε την διεύθυνση της Σοφίας, για να της τ στείλει με γράμμα, τα στοιχεία και την διεύθυνση του Αλή Ακτενίζ. Σε μια εβδομάδα το γράμμα έφτασε. Αμέσως η Συμέλα πήγε στον Σαράφη, τον καφετζή, που ήταν συμπατριώτης της, από την Τρίπολη. Τριάντα πέντε χρόνια έζησε στην Τρίπολη ο Σαράφης, άνθρωπος έξυπνος και τουρκομαθής. Έκατσε και έστρωσε το γράμμα της Συμέλας στα τούρκικα. Έγραφε στον Αλή Ακτενίζ, ότι αυτή είναι η αδελφή της Ταμάμας και τον παρακαλούσε να μεσολαβήσει, ώστε να έρθουν σ' επαφή οι δύο αδελφές. Μόλις πήρε το γράμμα ο Αλή Ακτενίζ, κατέβηκε στην Άγκυρα και πήγε κατευθείαν στην Γκιούλ, στην υπηρεσία που δούλευε. Την βρήκα, λέγει, την αδελφή της θειάς σας. Θα της γράψω να έλθει, για να δει και εσάς και την άρρωστη αδελφή της. Η Γκιούλ δεν πίστευε στ' αυτιά της. Τρία χρόνια πάλευε με τον Ερυθρό Σταυρό, χωρίς αποτέλεσμα και αυτός ο χωρικός από την Μαύρη Θάλασσα, τα κατάφερε, μέσα σε δύο μήνες. Αλήθεια; ή παραμύθι; Η αλληλογραφία μεταξύ Συμέλας και Αλή Ακτενίζ κράτησε όλο τον Ιούλιο και τον Αύγουστο. Η Σύμέλα ζητούσε την διεύθυνση της αδελφής της, στην Άγκυρα, για να γράψει, αλλά ο Ακτενίζ, το απέφευγε. Είναι, έγραφε, Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

μεγάλη και σοβαρή οικογένεια και θα πρέπει να κλείσει μαζί του ραντεβού στην Ισταμπουλ και αυτός θα την έφερνε σ' επαφή με την αδελφή της. Περίεργα πράγματα. Στο τελευταίο γράμμα, ο Ακτενίζ, έγραφε την διεύθυνση του ανεψιού του, Αρίφ Ακτενίζ, που ζούσε στο Μπακίρκιο'ί της Πόλης. Τον Σεπτέμβριο, θα είμαι εκεί, έγραφε. Εάν σε βολεύει Συμέλα, έλα στην Πόλη, τον Σεπτέμβρη και θα σε πάω στην Άγκυρα, στην αδελφή σου, εγώ ο ίδιος. Μετά από κάθε γράμμα, ο Ακτενίζ, ενημέρωνε σχετικά την Γκιούλ. Η Γκιούλ του ζητούσε την διεύθυνση της Συμέλας, αλλά συναντούσε την άρνηση του. Επέμενε ο Ακτενίζ· να φέρει ο ίδιος την Συμέλα στην αδελφή της. Η επιμονή του αυτή, την έκαμε να πιστεύει, ότι όλα είναι ψέματα. Τελικά, ' τι να κάμει η Συμέλα; Άλλη επιλογή δεν είχε. Έστειλε γράμμα στον Ακτενίζ και έκλεισε μαζί του ραντεβού τον Σεπτέμβρη, στο σπίτι του ανεψιού του, Αρίφ Ακτενίζ, στο Μπακίρκιο'ί. Μόλις πήρε το γράμμα αυτό ο Ακτενίζ, ενημέρωσε την Γκιούλ. Έρχεται, της λέει, η Συμέλα τον Σεπτέμβρη και θα την φέρω εγώ κοντά σας, στην Άγκ υρα. Το γράμμα αυτό γράφτηκε μέσα Αυγούστου 1972. Για την Γκιούλ το η;ράγμα χόντραινε. Ή έμ πλεξε με απατεώνα, ή πράγματι είναι όλα αλήθεια. Αλλά, ή το ένα συνέβαινε, ή το άλλο, δεν μπορούσε να κρατηθεί το μυστικό περισσότερο από τον Καϋχάν. Έπρεπε ο Καϋχάν να μάθει το μυστικό, γιατί και στις δύο περιπτώσεις, αυτός ήταν εκείνος, που θα έπρεπε να αντιμετωπίσει την κατάσταση. Κεραυνός έπεσε το μυστικό στο κεφάλι του Καϋχάν. Η μάνα Ρα'ίφέ, δεν ήταν συγγενής, ήταν Ρ ωμιά και το πραγ­ ματικό της όνομα ήταν Ταμάμα. Από το σοκ, συνήλθε γρήγορα ο Καϋχάν, έγραψε και ζήτησε από τον Ακτενίζ, να έλθει με έξοδα τους στην Άγκυρα. Η επίσκεψη του Ακτενίζ, αντί να ξεκαθαρίσει την κατάσταση, την έκαμε πιο σκοτεινή. Ο Καϋ χάν ήταν πια σίγουρος, ότι πρόκειται για απάτη. Δεν υπάρχει αδελφή, που θα έλθει και όλα αυτά είναι μια πλεκτάνη, εις βάρος της άρρωστης Ρα·ίφέ. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Που να φαντασθεί, ο Καϋ χάν, ότι όλη η επιμονή του Αλή, να μη δίνει στοιχεία διεύθυνσης, ούτε σ' αυτόν, ούτε στην Συμέλα, αλλά να θέλει ο ίδιος να φέρει τις δύο αδελφές κοντά, την μία στην άλλη, ήταν για να αποκομίσει μπαξίσι και από τις δύο μεριές. Καθόλου δεν πήγε ο νους του Καϋχάν στο μπαξίσι. Απλώς πείστηκε, ότι πρόκειται για απάτη και μόνος του σκέφτηκε, ας δούμε που θα καταλήξει. Έδωσε την δική του διεύθυνση και παρακάλεσε να φέρει τον Σεπτέμβρη την Συμέλα στο δικό του σπίτι. Δεν ήθελε σε καμμιά περίπτωση, να παίξουν με την υγεία της Ρα·ίφέ, η οποία σε μια εβδομάδα έβγαινε από το Νοσοκομείο και θα ερχόταν στο σπίτι, κοντά στην Αίσέ. Ίδια ανησυχία έπιασε και την Σ οφία. Η μάνα της, πήρε απόφαση να πάει στην Άγκυρα, να βρει την αδελφή της. Τίποτε πια δεν την σταματούσε. Αλλά αυτή η επιμονή του Αλή, να μή τους γράφει την διεύθυνση της Ταμάμα και να EJιιμένει να μεσολαβήσει ο ίδιος, μέχρι τέλους, βάζει σε περισσή στεναχώρια την Σοφία. Μήπως είναι καμιά απάτη και ταλαιπωρηθεί η μάνα της γριά γυναίκα, σε μεγάλη ηλικία; Η μάνα της, η Συμέλα, αγράμματη, αλλά έξυπνη και πεπειραμένη, την καθησύχαζε. Μήν ανησυχείς, της έλεγε, αυτός μπαξίσι θέλει, γι' αυτό επιμένει να μεσολαβήσει. Εσύ τοι Τουρκάντς κι ξέρτς, της έλεγε. Δηλαδή, εσύ δεν γνωρίζεις τους Τούρκους. Άκουγε αυτό η Σοφία, αλλά η έννοια, έννοια. Μια μέρα, τέλη Αυγούστου 1972, ήρθε η Σοφία επίσκεψη σπίτι μας. Ήταν από την παιδική ηλικία μέχρι σήμερα, φίλη της αδελφής μου. Γιώργο μου, λέγει, αυτό και αυτό συνέβει στην μάνα μου και τώρα θέλει να πάει, γριά γυναίκα, στην Άγκυρα, να βρει την αδελφή της. Όλη την αλληλογραφία την έκαμε ο Σαράφης, αλλά αυτός, που μεσολαβεί, επιμένει να μη δίνει την διεύθυνση της Άγκυρας. Εσύ, Γιώργο, έχεις ξαναπάει στην Τουρκία πολλές φορές. Θα μπορούσες να συνοδέψεις την μάνα μου σ' αυτό το ταξείδι, γιατί φοβάμαι Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

πολύ. Ήταν αλήθεια, ότι ήδη από το 1960, είχα πρωτοπάει στην Τουρκία. Είχα πάρα πολύ εργασία τις ημέρες εκείνες, αλλά η ιστορία αυτή συγκινεί και τον πιό αδιάφορο άν­ θρωπο και θα μου ήταν αδύνατο να το αρνηθώ. Έτσι δέχτηκα να συνοδέψω την Συμέλα σ' αυτό το ταξείδι και βρέθηκα μάρτυρας της τραγωδίας αυτής, που τόσο πολύ με συγκίνησε, ώστε σε πολλά επηρέασε την σκέψη μου, στα μετέπειτα χρόνια. Το ταξείδι καθορίστηκε, για τις 20 Σεπτεμβρίου 1972. Ειδοποιήθηκε και ο Αλή Ακτενίζ, για να βρίσκεται στο Μπακίρκιο'ί, στο σπίτι του ανεψιού του, Αρίφ Ακτενίζ. Ποιά διαφορά ανάμεσα σε ανεψιό και θείο; Ψυχή αγγελική ο Αρίφ, σκέτος υπολογιστής, ο θείος του. Ο κάθε άνθρωπος έχει το δικό του χαρακτήρα και τις δικές του αδυναμίες. Η γνωριμία μου αυτή με τον Αρίφ, στάθηκε τόσο δυνατή, ώστε μέχρι σήμερα να είμαι εγώ για αυτόν και εκείνος για μένα, από τους πιό πιστούς και αγαπητούς φίλους. Οι σχέσεις μας στα χρόνια, που πέρασαν δυνάμωσαν και πέρασαν με την ίδια δύναμη και ανάμεσα στα παιδιά μας. Ο Αρίφ και η γυναίκα του Σέλμα, μας περίμεναν μ' ένα πολύ πλούσιο τραπέζι στρωμένο. Εκεί ήταν και ο θείος του, ο Αλή. Με ειr,{αιρία την συνάντηση, τον ρώτησε για μια ακόμη φορά η Συμέλα, γιατί επέμενε και δεν έδινε την διεύθυνση της αδελφής της και μπήκε ο ίδιος σε τόση ταλαιπωρία να έρθει από την Τρίπολη στην Πόλη, γι' αυτήν την συνάντηση; Με μισόλογτα, δικαιολογήθηκε ο Αλή, λέγοντας, ότι είχε και ο ίδιος δουλειές στην Πόλη και ότι στην Άγκυρα πρόκειται για πολύ μεγάλη και σοβαρή οικογένεια και ότι όλα έπρεπε να γίνουν μ' εχεμύθεια. Έ ξυπνη και πονηρή η Συμέλα, μου λέγει. Ατός παράν θελ και εποίκεν αέτς την δουλείαν. Δηλαδή: Αυτός λεφτά θέλει και έκαμε την δουλειά έτσι. Μείναμε δύο ημέρες στην Πόλη και την δεύτερη μέρα, το βράδυ ξεκινήσαμε, η Συμέλα, ο Αλή και εγώ για την Άγκυρα. Παρ' όλο, που εμείς είχαμε εισιτήρια μέχρι την Άγκυρα με Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

τραίνο, ο Αλή επέμενε να πάμε με το νυκτερινό πούλμαν, γιατί η άφιξη του, βόλευε στο ραντεβού, που είχε κλείσει με τον Καϋχάν. Στην επιστροφή, όταν γύρισα με το τραίνο, έδωσα δίκαιο στον Αλή, τουλάχιστον από πλευράς καθαριότητας. Το πούλμαν ήταν μοντέρνο και άνετο, ενώ η βρωμιά και η μυρωδιά του τραίνου δεν υποφερόταν. Φτάσαμε στην Άγκυρα, στις 23 Σεπτεμβρίου το πρωί, ώρα 5. Ας κάτσουμε λίγο στο σταθμό των λεωφορείων, λέει ο Αλή, γιατί είναι πολύ πρωί ακόμη. Δεν πρέπει να πάμε ούτε τόσο πρωί, ούτε και πολύ αργά, μήπως και φύγουν ωιό το σπίτι τους. Περίεργο μου φάνηκε, να περιμένουν τέτοια περίπτωση και να υπάρχει φόβος να φύγουν από το σπίτι τους. Κάτι δεν πάει καλά! Ήπιαμε κανά δύο τσάγια. Πέρασε η ώρα και γύρω στις 7 πήραμε ταξί, που μας έφερε στο Τανδογκαν, στην διεύθυνση του Καϋχάν, που είχε μαζί του ο Αλή Ακτενίζ. Μόλις χτυπήσαμε την πόρτα, άνοιξε ο Καϋχάν και μας δέχτηκε μέσα, με μια ψυχρότητα, άγνωστη για την Τουρκία. Η Ανατολή χαρακτη ρίζεται για την φιλοξενία των ανθρώπων της. Κάτι δεν πάει καλά. Σε λίγο εμφανίστηκε η δασκάλα, η γυναίκα του Καϋχάν, χαιρέτησε το ίδιο κρύα και προσπέρασε σε άλλο δωμάτιο. Κάτσαμε και δεν δεν ξέρω, αν μας είπε κανείς να κάτσουμε. Μετά από μια σύντομη σιωπή, πλησίασε την Συμέλα ο Καϋχάν και άρχισε να της λέει, ότι η αδελφή της είπε, ότι ήσαν τρεις αδελφές και δύο αγόρια αδέλφια. Τρελλάθηκε; λέει η Συμέλα. Ένα μόνο αδελφό είχαμε και χάθηκε στην εξορία, δεν είχαμε δύο αδελφούς. Απ' αυτό και από άλλες παραπλανητικές ερωτήσεις, ο Καϋχάν, που πίστευε ότι ο Αλή Ακτενίζ σκηνοθέτησε μια απάτη, πείσθηκε ότι η Συμέλα, πράγματι ήταν η αδελφή της Ταμάμας. Το σκηνικό αμέσως άλλαξε. Φώναξε την γυναίκα του και σε δύο λεπτά το τραπέζι, εκτός από τσά·ί, γέμισε με όλα τα αγαθά ενός πρωινού βασιλικού. Πήρε τηλέφωνο στην μάνα Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

του, την Αίσέ, που έμενε δύο τετράγωνα παρακάτω και στο τηλέφωνο της είπε: Αυτή είναι, πράγματι είναι η αδελφή της και τα δόντια του έτρεμαν από συγκίνηση: Σε λίγο ερχόμαστε, είπε και έκλεισε το τηλέφωνο, ενώ ένα δάκρυ κύλησε από το μάτι του. Εκατόν πενήντα μέτρα ήταν η απόσταση, ανάμεσα στα δύο σπίτια. Πενήντα χρόνιά χωρισμού, πλησίασαν στα 150 μέτρα. Κανείς δεν μίλαγε, αλλά ο καθένας κουβαλούσε και τις δικές του προσωπικές σκέψεις. Σκέτη μυσταγωγία. Μπαίνουμε στην αυλή της πολυκατοικίας και ανεβαί­ νουμε για το διαμέρισμα. Προηγείται ο Καϋχάν. Και να, στεκόμαστε όλοι, μπροστά στην πόρτα. Μισό μέτρο μας χωρίζει, από μια ιστορία 50 χρόνων. Ο Καϋχάν κτυπά την πόρτα και η πόρτα ανοίγει αμέσως. Πίσως από την πόρτα περίμεναν οι άλλοι, από την στιγμή, που τηλεφώνησε ο Καϋχάν. Και οι μέσα και οι έξω, προσπαθούσαν με κάθε τρόπο, να συντομεύσουν την απόσταση και το χρονικό διάστημα της συνάντησης. Πενήντα χρόνια χωρισμού και δεν άντεχαν άλλο, ούτε για δευτερόλεπτο. Μ ε το άνοιγμα της πόρτας, πρόβαλαν μπροστά μας τέσσερες γυναίκες, οι δύο κόρες της Αίσέ, η Ταμάμα και η Αίσέ. Σε κλάσματα δευτερολέπτου, η Συμέλα έπεσε στην αγκαλιά της Ταμάμας. Συγκίνηση, κλάματα και δάκρυα, δόνησαν το σπίτι όλο. Ο Καϋχάν λιγοθύμησε και προς στιγμή σταμάτησαν τα κλάματα μέχρις ότου, τον συνε­ φέρουν, με νερό. Δεν ξέρω πόση ώρα κράτησε αυτή η συγκινητική στιγμή. Εμένα μου φάνηκε σαν πραγματικός αιώνας. Μου φάνηκε πιο μακρύς και από τα πενήντα χρόνια του χωρισμού τους. Νομίζω στην ζωή μου μέχρι σήμερα, δεν έχω ζήσει τόση έντονη συγκίνηση, σαν αυτή, που έζησα στην Άγκ:uρα, την ημέρα εκείνη του Σεπτέμβρη, του 1972. Μ είναμε με την Συμέλα δέκα μέρες στην Άγκυρα. Ο Αλή Ακτενίζ, την δεύτερη μέρα, τρεις φορές είπε, ότι έχει δουλειά και πρέπει να φύγει για την Τρίπολη. Η Συμέλα, Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

μου είπε: Ατός παράν θελ γιατ' ατό λέει ατο και ξανλέ ατο. (Λεφτά θέλει και το λέει και το ξαναλέει). Πραγματικά του έδωσαν και η Συμέλα και ο Καϋχάν φιλοδώρημα, για τον κόπο και τα έξοδα του και μόλις τα πήρε αποχαιρέτησε και έφυγε. Τις μέρες, που μείναμε, η μελαγχολία της Ταμάμα μετριάστηκε πολύ, μας μιλούσε συνέχεια ποντιακά για τα παλιά, για την Έσπιε, για την δύσκολη θρησκεία μας, με τις βαριές νηστείες, για την εξορία, την πείνα, τον χωρισμό. Ώρες, ώρες , βυθιζόταν το απλανές βλέμμα της στο άπειρο και δεν συμμετείχε στην συζήτηση. Οι γιατροί πάντως ήσαν βέβαιοι, ότι η συνάντηση αυτή,· ήταν η μόνη ελπίδα να συνέλθει η Ταμάμα, από την σοβαρή της ασθένεια. Και πράγματι έτσι έγινε. Η Ταμάμα συνήλθε σε απίστευτο βαθμό, ήρθε στην Ελλάδα και έμεινε με τις αδελφές της, ξαναγύρισε στα "παιδιά της" στην Τουρκία και ξαναήλθε στην Ελλάδα. Άραγε, ποιά τύψη συνειδήσεως είχε καταχωνιάσει στο υποσυνείδητο της και την βασάνιζε πενήντ α χρόνια ολόκλη­ ρα, για το ότι εγκατέλειψε τις αδελφές της, για ένα κομμάτι ψωμί. Τώρα, που τις βρήκε, βρήκε και την υγεία της. Την ώρα που γράφονται οι γραμμές αυτές, ένας, ένας, οι ήρωες αποσύρονται από την μάταιη ζωή. Ο Αλή Ακτενίζ έχασε το πόδι του σε αυτοκινητιστικό ατύχημα -ποιά σύμπτωση; Το ατύχημα έγινε στην Έσπιε. Στην Καλαμαριά, πέθανε η Συμέλα, το 1986, την ημέρα του Αγίου Αντωνίου. Στην Βέρροια πέθανε η Μαρικούλα, το 1989 και στην Άγκυρα, στο κρεββάτι των γερατειών, η Ταμάμα περιμένει ευτυχισμένη το τέλος της ζωής, αφού ο μεγάλος Θεός, την αξίωσε να βρει τις αδελφές της και να ζήσει δέκα και πλέον χρόνια ευτυχίας μαζί τους, χρόνια αρκετά ν ' αναπληρώσουν τα άσχημα χρόνια της πείνας, της εξορίας και του χωρισμού. Ζουν ακόμη τα παιδιά της Ταμάμα. Η Αίσέ δυστυχώς πέθανε νωρίς, το 1983, από καρκίνο. Ζει ο Αρίφ Ακτενίζ, ο ανεψιός του Αλή, το εξαιρετικό αυτό παιδί, που τόσο Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

βοήθησε την συνάντηση των δύο αδελφών. Ζει ακόμη σ το Μπακίρκιο·ί, με την γυναίκα του και τα τρία παιδιά τους. Κάθε φορά, που βρίσκομαι στην Πόλη, πρέπει να πάω να τους δω, γιατί έτσι και το μάθει, αλλοίμονο μου. Πέθανε και ο μεταφραστής της αλληλογραφίας του Αλή με την Συμέλα, ο Σαράφης. Κάτω στην Αρετσού, την ημέρα των σαράντα της γυναίκας του, ένα αυτοκίνητο τον σκότωσε. Ήταν πολύ μεγάλος σ την ηλικία, αλλά ζωντανός, σαν μικρό παιδί. Ζουν όμως όλοι οι άλλοι, γνωστοί και συγγενείς της οικογενείας ΟΚΑγ και της οικογένειας της Συμέλα. Ζουν αυτοί, που έζησαν από κοντά την συγκίνηση της συνάντησης των δύο χαμένων αδελφών. Τους άφησ ε τέτοιες ανεξίτηλες εντυπώσεις, που ποτέ δεν θα τις ξεχάσουν. Η ιστορία αυτή καταγράφηκε για όλους εσάς, που θα ζήσετε μετά. Κανείς πόλεμος δεν υπήρξε ποτέ ευγενής. Όλοι οι πόλεμοι φέρνουν στην επιφάνεια, ό,τι κακό κρύβει μέσα του ο άνθρωπος. Χειρότερη μορφή πολέμου, με τις μεγα­ λύτερες αγριότητες είναι: Ο θρησκευτικός, ο εθνικιστικός, ο φυλετικός και ο εμφύλιος. Το κακό, που έγινε τα χρόνια εκείνα στον Πόντο, ήταν λίγο απ' όλα αυτά. Ήταν και θρησκευτικός, ήταν και εθνικισ τικός ήταν και φυλετικός, ήταν και εμφύλιος. Γνωρίζοντας, ότι ο πόλεμος μόνον κακός μπορεί να είναι, στο έργο αυτό, με την πραγματική ιστορία της Ταμάμας, θέλησα να τονίσω την ανθρωπιά εκείνων, που παρ' όλη την λαίλαπα, μπόρεσαν και έμειναν άνθρωποι. Εύκολο είναι να είσαι ανθρωπιστής, σε περίοδο ειρήνης και γαλήνης. Κάτω από την πίεση του πολέμου, το να παραμένεις άνθρωπος, αυτό σημαίνει, ότι είσαι δύο φορές άνθρωπος, είσαι υπεράνθρωπος. Στην μνήμη μας, ας μείνουν αξέχαστοι, ο άμοιρος Ιμπραχήμ, ο γείτονας του Παπαγιάννη, που έχασ ε την ζωή του, για το άδικο, που πήγε να κυνηγήσει. Αξέχαστοι ας μείνουν, οι ανώνυμοι της Σεβάστειας, που έσωσαν τόσες Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

ζωές ορφανών παιδιών. Αξέχαστος θα μείνει ο μπαλωματής παπουτσιών, ο άμοιρος Χατζή Εμίρ και στα αυτιά μας θα ηχεί το κλάμα του, για τον αποχωρισμό των δύο αγοριών ΤΟΥ . Αξέχαστοι, τέλος θα μείνουν, ο Ταγματάρ χης Μουσταφά ΟΚΑ γ , η Αίσέ και ο άνδρας της Ερόλ. Αξέχαστοι όλοι οι ανώνυμοι, που κόντρα στην δίνη του πολέμου, στάθηκαν σαν άνθρωποι, απέναντι στον πόνο του συνανθρώπου. Στην χάρη και στα χαρίσματα τέτοιων ανθρώπων, μπορεί να στηριχτεί η φιλία των λαών, που είναι η εγγύηση, για μια παγκόσμια Ειρήνη και Αδελφοσύνη.

Ο συγγραφέας ραντίζει τον τάφο της Ταμάμα με χώμα από την Παναγία Σουμελά.

Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

«Μ' ένα τηλεφώνημα από την Άγκυρα, ο ΚΑνΧΑΝ ΟΚΑν, μου ανήγγειλε, ότι η ψυχομάνα του Ρα"ίφέ, η κόρη του Παπαγιάννη, από την Έσπιε, η γνωστή μας ΤΑΜΑΜΑ, εγκατέλειψε τον μάταιο κόσμο, σε ηλικία 84 ετών. Σαν αστραπή μεταδόθηκε η είδηση του θανάτου της Ταμάμας, σε Ευρώπη, Αμερική και Αυστραλία. Συγκινητικές οι αντιδράσεις από όλους, από όλες τις γωνιές της γης. Ο πατήρ Παύλος, ετέλεσε, στον μικρό ναό της Παναγίας Σουμελά, την νεκρώσιμη ακολουθία, για την ΤΑΜΑΜΑ και περιέβρεξε με κρασί χώμα, το οποίο μου παρέδωσε, με την εντολή, σε πρώτη ευκαιρία, να το εναποθέσω στην Άγκυρα, πάνω στον τάφο της. Μεγάλη η συγκίνηση των προσκυ­ νητών, που για πρώτη φορά, στον επικήδειο, άκουσαν κρεμασμένοι κυριολεκτικά από το στόμα του Αρχιμανδρίτη Παύλου, την τραγική ιστορία της Ταμάμας, από την Έσπιε. Αιωνία της η μνήμη»

Η ΤΑΜΑΜΑ Α'

Όντας εγεννέθεν έτον, το δέκα τη χρονίας Κερεκή έλεγαν την μάναν' ατς και Παπαγιάντς ο κύρσατσ' έτον το τρίτον το κορίτς, τη Έσπιες τη ποπαδίας Ποπάς έτον σην Έσπιε, σ' Αεγέρ την εγκλησίαν, ο κύρσατ σ' Τρία παιδία είσεν ο ποπάς έναν αγούρ κ' εποίκεν εκούζεψεν και ασήν χολήν την αμαρτίαν εποίκεν Το τρίτον το κορίτς εβάπτισενα ΤΑΜΑΜΑ Ασό κι ακούει ο Αεγέρτς την προσευχή μ' κι' έναν αγούρ κι δείμε κουζεύω κι εγώ χολιάσκουμαι και άμαν άμαν βάλω κα βαπτίζα' το και λέγα' το ΤΑΜΑΜΑΝ Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Κανείται με θεέ μ', τα τρία κορίτσια ντ' εδώκες ασήν ψυ μ' απές κουίζω ταμάμ κι άλλον ομούτ κι έχω αγούρ ντο κε δώκες με, τρανόν γεράν εφέκες. Επαίρεν άνεμον τη ποπά το πονεμένον την λαλίαν έρθεν και εντόκεν πέραν κιάν ση Σουμελάς τα ρασία Έξεν τον πόνον τη Ποπά, η μάρσα η ΠαναΙα άλλο και ταγιάντσεν η Σουμελά, εποίκεν την ευλογίαν Η Κερεκή εγέννεσεν σον χρόνον απάν ντ' έρθεν εποίκεν αγούρ και σον ποπάν τρανόν χαράν εχάρτσεν Αλέξανδρον εβάπτισεν ο ποπάς τον γιόν' ατ κι' έτον τη Έσπιες και τ' οσπιτί καμάρι Αέτς εζήναν έμορφα σην Έσπιε η Κερεκή με τον ποπάν εντάμαν Ντ' έπαθαν τα ψηλά ρασιά, ντό έχνε και μουρδουλίζνε; έναν πρωί, μαύρον πρωί, κρύον και παγωμένον ντελάλης ερρούξεν απές ση Έσπιες τα δρόμια Οι Ρωμαίοι να τοπλαέφκουνταν σ' Αεγεργή τα πόρτας. Τ' Αεγεργή η εγκλησιά ασόν κόσμον εγομώθεν μωρά, τρανοί, μικροί, κλαίγνε και κουίζνε Ν' αλλοί εμάς και βά·ί εμάς οι Τουρκ τ' οσπίτια καίγνε. Ο Τούρκον ο τσανταρμάς εκούιζεν μη φοούστεν καν πενήντα χιλιόμετρα μακράν θα κάθουστεν, ίσαμ να φεύνε οι Ρουσσάντ, τ' εμέτερον οι Ντουσμάν, σην Τραπεζούνταν ντ' εσέβαν. Τα πενήντα εγένταν εκατόν και τα εκατόν διακόσια εξέβαν απάν σα ρασία ντο έσαν σονισμένα. Εχάσεν ο ποπάς τον γιόν Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

ενός χρονού ντο έτον κι ασό πολλά το τέρτν' ατ εχάθεν κ' ο ποπάς, ση εξορίας την στράταν Εχάθεν και η Κερεκή η μάρσα η ποπαδία εφήκεν τρία κορίτσια ορφανά σον κόσμον κανάν κι είχαν Ασά ορφανά, ασ' όλα η μικρέσσα έτον η ΤΑΜΑΜΑ, ασά κορίτσια κι' άλλο όμορφεσσα Ελάσκουσαν ση Σεβάστειας τα στράτας να ψαλαφούν άμον γυρευοί κατ να ευρήκνε τρώγνε Έναν ημέραν φωτεινόν, έναν καλόν ημέραν εντόκεν η Ταμάμα ση Μουσταφά Οκαυ την πόρταν η πόρτα ενοίεν κι' έρθεν έμπρατς τη Μουσταφά η θεγατέρα Α'ίσέ έτον τ' όνοματ σ' και είχεν καλόν καρδίαν Επαίρεν την Ταμάμαν απές εδώκεν φα"ίν και γάλαν εκράτεσεν ατην με τ' ατέν και εγένταν άμον . αδέλφια Επέρασαν χρόνια πολλά οι Ρ ωμαίοι μουαζίρ εγένταν (πρόσφυγες) Ενέσπαλαν την Ταμάμαν ση Τουρκάντων την εγκάλιαν Έρθεν ζαμάν έρθ εν καιρός η Ταμάμα όραμαν είδε ψαλαφά τις αδελφές ντ' εφήκεν απές σο Σ ίβας. Πενήντα χρόνια επέρασαν τ' αδέλφια τ' έναν τ' άλλο εύραν τρανόν χαράν, τρανόν Λαμπρή Τουρκία και Ελλάδα Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Έναν ημέραν σκοτεινόν έναν μαύρον ημέρα η Ταμάμα επέθανεν σην Άγκυραν την ψυν εφέκεν. Κανείς ποπάς κι έρθεν, κανείς ποπάς κι ευρέθεν καμπάνα πουθέν κι εντόκεν ίνας μολλάς έρθεν επαίρεν ατην κι' άμον Ρα'ίφέ, σο ταφίν ε θέκεν. Τη Σουμελάς ο ηγούμενον από Θεού έξεν Λαλίαν ταρχάλ σην Άγκυρα εσκώθεν έφυεν, να δει την κοινωνίαν όντας εκόνεψεν σουμά, πολλά αργώς επέμνεν τρισάγιον άντσακ σο ταφίν απάν κι έναν κερί επρόφτασεν και εφέκεν. Γεώργιος Ανδρεάδης

Το ανωτέρω πρόχειρο στιχούργημα γράφτηκε αυθόρμητα, λίγη ώρα μετά την τηλεφωνική αγγελία θανάτου της Ταμάμα, που μου γνωστοποίησε από την Άγκυρα ο Καϋχάν Οκάϋ. Επειδή σε ώρες βαθιάς συγΧίνησης, το όρια μεταξύ τραγιχού χαι χωμιχού είναι δυσδιάχριτα, για αυτόν, που συγκινείται, τηλεφώνησα χαι διάβασα το χείμενο στον αγαπητό χαι σεβαστό ηγούμενο της Παναγίας Σουμελά πατέρα Παύλο, έχοντας εμπιστοσύνη στην κρίση του. Λίγη ώρα μετά δέχτηκα εκ νέου τηλεφώνημα από τον πατέρα Παύλο, που θέλησε να μου διαβάσει το παρακάτω έμμετρο, που χαι ο ίδιος από συγχίνηση εμπνεύσθηχε, για τον θάνατο της Ταμάμα. ΗΤΑΜΑΜΑ Β'

Ντο χι' αν κι' ευρέθεν ο ποπάς ση Άγκαρας τα μέρια ντο κι' αν χ ' εντόκεν πένθιμα Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

καμπάνα για τ' εκείνεν Ση Σουμελάς το Μαναστήρ σο Βέρμιον μερέαν τη Παναγίας ο Ποπάς ο γούμενον ο Παύλον εντάμαν με τ'ατόν ντ' έγραψεν για τ' εκείνεν έσυραν το τρανόν γλωσσίδ κι' εντόκεν η καμπάνα σην εγκλησίαν εσέβανε έψαν έναν κερόπον κι έψαλλαν την κανόνανατ σ' χωρίς το λείμψανον ατ σ' ο άνεμον εσύριξεν κι άμον ντο παιρ τα φύλλα επαίρεν την λαλίαν ατουν τον ήχον τη καμπάνας επαίρεν κι εταξίδεψεν ση Πόντου τα ρασία έρθεν απάν κι εκόνεψεν σ' Έσπυες τα ταφία Εσκώθα ν οι αποθαμέν κι απορημέν τερούνε τερούν ζερβά τερούν δεξιά ελέπνε την Ταμάμαν ντ' έρθεν ερρούξεν ση ποπά τη κυρούατ σ' τα χέρια εντάμωσεν την μάνανατ σ' κι ουλτς τοι συγγενούς ατς Ντε εχώρτσαν ατς ασήν ζωήν Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

ατοίν όντας εζήναν άλλο ξάΟί κι επορούν ατοίντς χώρια να θέκνε Σιτ εγκαλιάσκουνταν, σίτια λιγΟύντ' ον ασήν αρωθυμίαν εστάθεν η Ταμάμα τουν κι είπεν ατς, ούλ ακούστεν ..

Ση Σουμελάς το Μαναστήρ ντ' εντόκεν η καμπάνα κι έτονε μόνον για τ' εμέν έτον για ούλτς ντ' εχάθαν Για τ' ατοίντς μονάχα κρούει του Γένους η καμπάνα ντο έσανε Τραντέλλενοι, Τραντέλλενοι και εχάθανο Αρχιμο Παύλος Αποστολίδης Ηγούμενος Ιεράς Μονής Παναγίας Σουμελά ΤΑΜΑΜΑ Γ'

Ποί ηση: Παναγιώτης Μωϋσιάδης Μελοποίηση-εκτέλεση: Βασίλης Μιχαηλίδης Εκόπες ασά βάσανα πατρίδα μ ' ασά δέκρια σα στράτα σις τ' αδέβατα ο χάρον εχαρέθεν Κάθαν οσπίτ και βαΟίνασίν κάθαν Ρωμαίας πόνια γράψον κοντύλ μαρτύρεσον εκείνα να λαρώνε Και σεις πουλόπα τη Θεού κόψτεν την τραγωδίαν τ' όρνεα ετουρούλεψαν κι ανθρώπ ένταν θερία Ατό η στράτα, στράτα κι εν μακροπιδευασέα η Έσπυε εγέντονε σαχτάρια και μανέαν Χειμενγκονή επαίραν ατς, έναν Θεού ημέραν Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

μάνα, γαρή, μικρά μωρά, εξέβαν σον αέραν Άφσον ποπά τ' αγιόκερα πηδέβα τα καντήλας έμπρια τραβαγκελίσματα μαύρ' άχαρον η μοίρ σ' Κι εσύ Ταμάμα κόρασον αγγελικόν πουλόπον την ψυ σ' εποίκες κρένερον ψωμίν ζεστόν σπιτόπον Τ' έναν τ' αδέλφι σ' έχασες, ση χαμονής τη στράταν κύρης, η μάνα σ', συγγενοί, ουλ οι χωρέτ εχάθαν, Μικρόν αφτέρωτον πουλίν κι αχπαραμένον ψόπον πέ'ί μας πως εταγιάνεψες ση σαρασκιέρ τον τόπον Τρέξον πουλόπον πρόφτασον, εχπάστανε τα ψύα κι άλλον γλιrAίν ο θάνατον εν ασήν χωρισίαν Οπίς επέμνες κ' ένουσνε, τη ξενιτές πουλόπον γλυτομονήν γυρισμονήν κι' είδεν τ' εσέν το ψόπον Είδεν τα πόνια ντ' έσυραν, τη Έσπυας τα ψύα ο θάνατον κι άλλο γλυκίν σ' εκείν την εξορίαν Τρέξον Ταμάμα αχπάσκουμες, Ταμάμα μερ εχάθες ομάτια αραεύνεσεν και συ εμέτ αστάθες Το μάτιας εθαμπούρωσαν ασήν αρωθυμ ίαν και τα πουλία τη Θεού έλαξαν τη λαλίαν Ποίσον θεέ μ', ποί σον θ εέ μ', το θάμαν σα υστερνά να έλεπα τ' ομάτοπα σ' Ταμάμα Που είσ' αρνί μ' που εί σαι ψυ μ', αδελφίτσα μ' Ταμάμα χαπάρ' επέραμ κ' έρχουμες, ταγιάνεψον Ταμάμα Ομάτια αγλυκοφίλεσαν τα ράσια εκουπίαν τα κορακίδια ένοιξαν, σ' ατό την χωρισίαν Ταμάμα ρίζα μ' φώταξεν, φωτία σην καρδία σ'; Πέει μας χαράντας είδανε τ' ορφανεμένα ψύα σ' ; Εσύ σαι κόρ τη χαμονής και τη κοσμή η μάνα τίνος είν τ'αναθέματα, τίνος εν η κατάρα; Ταμάμα, Ταμάμα, σην ψυς εφτάγω τάμαν άλλον σον κόσμον μ' είνεται χαλασμονή ΤΑΜΑΜΑ!!! Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Δεν πέρασε πολύς καιρός και η ιστορία αυτή ενέπνευσε τον μεγάλο μας δημώδη στιχουργό, τον Βασίλη Μωσιάδη, ο οποίος έγραψε 1 20 στίχους, με τους οποίους και κάλυψε έμμετρα ολάκερη την ιστορία της Ταμάμα. Ο ίδιος μελοποίησε ένα μέρος του έργου, το οποίο και ερμήνευσε σε CD, ο γνωστός ερμηνευτής ποντιακών επιτυχιών, ο Χρή­ στος Παπαδόπουλος. Στην έκδοση αυτή, θα συμπεριλάβουμε μόνον απόσπασμα από τους τελευταίους στίχους, που έγραψε ο Βασίλης Μωϋσιάδης. ΤΑΜΑΜΑ Δ'

....Να ποίος έτον άνθρωπος του Πόντου η καμπάνα που έκλαψεν όλεν η γ η για τη θανή σ' Ταμάμα Εσύ Αηδόν και χελιδόν εσύ τη κόσμου η μάνα Άγγελος τη Θεού σην γην κ' ατώρα σα ουράνια κέρδεψες τον παράδεισον κ' έεις την ευλογίαν εσύ Ταμάμα τη ζωής μικρέσσα ΠαναΊα Σ' αιώνιον το φως πετάς κ' όχι σο σκοτάδι και σέρεται όλεν η γή η κάρδια τ' Ανδρεάδη π' εφώτσεν ατον ο Θεόν κ' έμορφα τενελία έγραψεν και εδόκε μας Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

τ' εσόν την Ιστορ ίαν Ανδρεάδη, άμον εσέν καμπός νομάτ να έσαν με αξίαν οπίς ξαν θα επαίρναμε εμείς την Ρωμανίαν Άξιος και τραντέλλενας είσαι και φωτισμένος να ζεις με την φαμέλια σ' πάντα ευτυχισμένος Πολλά είναι τα έργατα σ' πυκρόν γλυκίν το κλάμαν όταν εδέβασαμε όλ το έργο σ' την Ταμάμαν Οδύσσειαν αλήθειαν θα ζει και θ' απομένει π' εκλέντσετεν οι δύος πα όλεν την οικουμένην. Άμον εσέν δέκα νομάτ να έσαν με καρδίαν πάντα θα είχαμε Ειρήνη αγάπην και φιλίαν Βασίλης Μωϋσιάδης, στιχουργός

Η είδηση του θανάτου της Ταμάμα, μεταδόθηκε αστραπιαία σε Ευρώπη, Αμερική και Αυστραλία. Συγκινη­ τικές οι αντιδράσεις, από όλες τις γωνιές της γης, από όλους όσους διάβασαν και γνώρισαν την ηρωίδα. Από το πλήθος των τηλεφωνημάτων και επιστολών, κατ' επιλογήν παραθέτω ορισμένα αποσπάσματα, που αφορούν την έκφραση των συναισθημάτων τους, για την ιστορία της Ταμάμα, το βιβλίο της οποίας κυκλοφόρ ησε πριν από τον θάνατο της. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

"Σ ας συγχαίρουμε εγκάρδ ια για το βραβείο και ευχόμαστε η προσπάθεια σας μαζί με την κοινή προσπάθεια Ελλήνων και Τούρκων πολ ιτών, που επιθυμούν την Ε ιρήνη, την Φιλία , την Σ υνεργασ ία, με ειρηνική και δίκαιη επ ίλυση των μεταξύ των δύο χωρών προβλημάτων, να μή ν αργήσει να ευδοκιμήσει. " (Γραμματε ία ΑΒDΙ IPEKCI, υπό την αιγ ίδα των Η νωμένων Εθνών). ''Α ισθάνομαι ευγνωμοσύνη στον αγαπητό μου Γεώργιο Ανδρεάδη, γιατ ί με την "ΤΑΜΑΜΑ" μας προσέφερε μια συγκλονιστηκή μαρτυρ ία του δράματος των Ελλήνων του Π όντου. Α ισθάνομαι προνομιούχος, γιατ ί στην Π αναγ ία Σουμελά, τέλεσα την νεκρΙΙ)σιμη ακολουθία της, πάνω σε μια χούφτα χώμα, επ ιφορτ ίζοντας τον συγγραφέα, με το ιερό καθήκον, να το μεταφέρει στον τάφο της, στην Άγκυρα. Αιων ία της η μνήμη" (Αρχιμ . Π αύλος Αποστολίδης, Η γούμενος Π ανελλην. Ι ερού Ιδρύματος Ι εράς Μ ονής Π αναγ ίας Σουμελά, Κ αστανιά Βερο ίας). "Δ ιαβάζοντας το εκλεκτό σας βιβλίο, 'Ή ΤΑΜΑΜΑ ", θέλω να σας συγχαρώ, γιατ ί αποκαλύψατε μιά από τις πολλές συγκινητικές και ταυτόχρονα τραγικές ιστορ ίες του κουρασ­ μένου Ελληνισμού, που δ ιατήρησε το ήθος και το υψ ηλό φρόνημα , που η παράδοση και η Ορθοδοξία του εκληροδότησε. Γραμ μένο σε γλαφυρότατη γ λώσσα και με απαθές ύφος, φανερώνει την πίστη του συγγραφέως, ότι οι λαο ί δεν έχουν πρόβλη μα να συμβιώσουν κάτω από τον κοινό ήλ ιο" . (Α ρχιμ. Μάξ ιμος, καθηγού μενος Ιεράς Μονής Α γ ίου Διονυσ ίου του εν Ολύμπω). " .... Αυτό το βιβλίο με την ιστορ ία της Ταμάμας του Πόντου, ήταν καταπληκτικό. Έκλαψα με λυγμούς, ήταν πολύ-πολύ ωρα ίο ... " (Γέρων Γεράσιμος Α γιοπαυλίτης) " .. .Θερμάς οφε ίλομεν τας ευχαριστ ίας δ ια την ευγενή και Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

άμεσον αποστολήν των δύο β ιβλίων ''ΟΙ ΚΛΩΣ'ΓΟΙ" και 'ΤΑ­ ΜΑ ΜΑ", σχετικών με τον ελληνορθόδοξον και ευλογημένον ποντιακόν λαόν , η ανάγνωσις των οπο ίων επλήρωσε τας μεν καρδίας μας βαθε ίας συγκινήσεως , τους δε οφθαλμούς μας πολλών δακρύων... (Γερόντισσα ΝΙΚΟΔΗΜΗ Μ οναχή , Καθηγουμένη Ιερού Κ οινοβίου Ευαγγελ ισμού ΟΡ Μγ ΛΙΑ) "

'' . ...Δεν ε ί μαι Πόντιος. Κ αι όμως έκλαψα και συγκινήθηκα πολύ από την ιστορ ία της Ταμάμα. Ίσως να μου θύμισε , υπο­ συνε ίδητα, τον καημό και το μαρτύριο του κάθε έλληνα μετανάστη. Έ φυγα μικρός από ένα χωριό της Κ αρδίτσας και ζω εδώ στην Α μερική. Κάθε ξενητεμένος κρύβει στην ψυχή του και στην καρδ ιά του μιά ΤΑΜΑΜΑ ... " (Ιερεύς Θεοφάνης Ν ικόπουλος , ΟΧΑΊΟ ΗΠΑ). " ... Σας ευχαριστώ πάρα πολύ για την συγκ ίνηση και την εμπειρία , που μου προσφέρατε, από την ανάγνωση του β ιβλίου ΤΑΜΑΜΑ, η αγνοούμενη του Πόντου. Αυτή την εποχή , που κάθε ελληνική συνείδηση συγκλονίζεται από την εθνική δοκιμα­ σ ία του Ελληνισμού , η περίπτωση της Ταμάμα, έρχεται να επιβεβαιώσει , πως η ψυχή και η πνευματική δύναμη μιας ηρωίδας του Ελληνισμού, υπάρχουν και μας οδηγούν, σε μια ειρηνική αντ ίσταση , για την υπεράσπιση των ιδεωδών του Έθνους μας. Ο ι φωτογραφίες της Ταμάμα, από την παιδική και ώριμη ηλικ ία της , δεν έχουν καμμιά δ ιαφορά χρόνου, γιατ ί η έκφραση των ματιών της περιέχει έναν κόσμο που δεν πεθαίνει. Η περιγραφή της μ ' έκαμε να συγκλονισθώ και να σκεφθώ πως ε ίναι δυνατόν, μέσα από την Τέχνη του Θεάτρου , του κινηματογράφου , ή της τηλεόρασης , να μπορε ί να ξαναζωντα­ νέψει αυτή η γυναίκα και μαζί της μια σκληρή εποχή δόξας και καρτερ ίας των Π οντ ίων , που δεν έχουμε φροντ ίσει όσο τους αξίζει. Τα όσα υπέφεραν οι Πόντιοι και άλλοι ακρ ίτες του Ελληνισμού , δεν τα γνωρ ίζουμε, δ ιότι δυστυχώς δεν προβλήθη­ καν όσο έπρεπε με όλα τα μέσα της Τέχνης. Χάρις σ ' αυτόν τον κόσμον, η Ελλάδα μπορε ί να ελπ ίζει , ότι ο πολ ιτισιμός Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

δ ιατηρείται χωρ ίς σύνορα προς όλες τις Η πε ίρους. Σ ας εύ­ χομαι να έχετε φώτιση και υγεία και να μας προσφέρετε και άλλα κείμενα χαράς και δημιουργ ίας από την ζωή και τα έργα των Π ο',τίων αδελφών μας ... (Άννα Συνοδινού , ηθοποιός) "

" ...έρχεται το βιβλίο Τ.Α ΜΑΜΑ , με τις πανανθρώπινες αξίες και τα μηνύματα, που βγαίνουν μέσα από το βιβλίο αυτό και δ ιευρύνονται για την οικουμενικότητα τους. Σκοτεινές δυ­ νάμεις δημιούργησαν τον απάνθρωπο χωρισμό των ανθρώ­ πων. Α υτό ε ίναι το μήνυμα του β ιβλίου ΤΑΜΑΜΑ . .. (Λάζος Τερζάς, ηθοποιός) "

" ...Εξα ίρετο το πόνημα σας ΤΑΜΑΜΑ . Θαυμάσιο ως αφήγημα. Αξιόλογα τα συμπεράσματα και ευρε ίας πολ ιτικής εμβελε ίας νοή ματα. Συγχαρητήρια.. .. " (Ισαάκ Ν ικ. Λαυρεντ ίδης, τ. Α ντιπρ. της Βουλής) ..... Κ ατ ' εντολήν της Α υτού Α γιότητος του Πάπα της Ρώ μης, Ιωάννου Π αύλου Π, σας συγχαίρω δ ια το σπουδαίο σας έργο ΤΑΜΑΜΑ , με το οποίον φέρατε εις φwς την δρα­ ματική πλευρά της τραγωδίας των Χ ριστιανών εις την Α να­ τολήν. (Υπουργε ίον Εξωτερικών Β ατικανού, Π ρέσβης Π . Σάρδι) "Στα παιδικά . μου χρόνια, μου είχαν εμπιστευτεί ένα "μυστικό", που έμοιαζε με λυπητερό παραμύθι: Την ιστορία ενός κοριτσιού, που χάθηκε στον διωγμό του ποντιακού ελληνισμού , από τις πανάρχαιες εστίες του. Πώς χάθηκε; ρωτούσα. Την σκότωσαν; Την κλέψανε; Όχι. Χάθηκε.... Η απορ ία μου έμελλε να λυθεί χρόνια αργότερα, όταν έφτασε στα χέρια μου η ΤΑΜΑΜΑ. Κουρελιασμένα και νηστικά τα παιδιά, που βρίσκονταν στα εξαθλιωμένα κοπάδ ια των προσφύγων, φώλιαζαν κάποτε σε σπλαχνικά τουρκικά σπίτια. Ο ι τουρκικές οικογένειες, που τάκαμαν δ ικά τους και οι ελληνικές, που τα έχασαν, δεν μιλούσαν πια για το περιστα­ τικό . Ο κ ίνδυνος, οι θρησκευτικές διαφορές και οι προκαταDigitized by 10uk1s, Jan. 2010

λήψεις, σφράγιζαν τις ανθρώπινες καρδι ές. Η ιστορ ία, που έφερε στο φως, το βιβλίο του κ. Γ . Ανδρεάδη, η Ταμάμα, που τότε, το 191 6, ε ίχε βρει καταφύγιο σε μια τουρκική οικογένεια, αλλά στα γεράματα της άρχισε να μιλάει την μητρική γλώσσα της και να ζητάει να πάει στο χωριό της, έχει πολλά επ ίπεδα. Κ υρίως ε ίναι περ ίτρανη . απόδειξη, πως η ταυτότητα δεν χάνεται ως το τέλος της ζωής. Ήθελα να επισημάνω ό μως και κάτι άλλο. Το ενδιαφέρον του συγγραφέα, όχι απλώς να καταγράψει την ιστορ ία, αλλά να τη ζήσει, πηγαίνοντας στην Τουρκία να βοηθήσει στην έ ρευνα και την συνάντηση της Ταμάμα με τις αδελφές της, τις εγκατεστημένες από χρόνια στην Ελλάδα. Αν και ο ίδιος δη­ λώνει πως δεν ε ίναι δημοσιογράφος, ούτε και συγγραφέας, με το συγκλονιστικό αυτό ντοκουμέντο έβαλε στους επαγγελ­ ματίες τα γυαλ ιά. " ( Μαρ ία Κ αραβία, συγγραφέας) "Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου αναδύεται όλο το δράμα του Π οντιακού Ελληνισμού, από την αρχή, ως τις ημέρες μας. Η άκρη του νήματος, φέρνει έως εμάς, στο βολεμένο και θάδ ες νεοελληνικό σή μερα, την ηρω ίδα, που ενσαρκώνει η αυ ίδ ια το εθνικό μας δράμα, νοσταλγός τραγική των παιδικών της αναμνήσεων, που αλλο ίμονον αποτελούν την χαμένη πα­ τρίδα της. Η υπέρβαση της τραγωδίας, όπως δεν την γνωρ ίζουμε: Η μετά τον Α ισχύλο και Ευριπ ίδη, τραγωδία. Ο . συγγραφέας του β ιβλίου, αποτελε ί μέρος ο ίδιος του έ ργου-δράματος. Είναι κάπως σαν ο χορός: Με την Τέχνη του Λόγου του, συστήνει την ψυχογραφική προβολή της ηρω ίδας. Γίνεται ραψωδός του πόνου των Π οντ ίων. Η εθνικά μελαγχολ ική δ ιάθεσις διάχυτη. Αλήθεια; "Νάχαν τελειωμό τα πάθ ια και οι καημο ί του Ελληνισμού ! ! (Αλέξιος Σαββάκης, Συγγραφεύς) " ... Η ΤΑΜΑΜΑ μας άγγιξε τόσο βαθιά, γιατ ί ξανάφερε στο νου τη χαμένη μνήμη του ποντιακού ελληνισμού . Ο Γεώργιος Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Ανδρεάδης, λειτούργησε μυστικά και φανερά σ ' αυτή την ιερή δ ιαδ ικασ ία . Τόσο ελεύθερα aπoστασιoπoιημένoς aπό ιδεολη­ ψίες, αλλά τόσο μέσα στην ψυχή ενός λαού. Χάρη στην ΤΑΜΑΜΑ, χύ σαμε δάκρυα, που χρωστούσαμε εδώ και 70 χρόνια." (Φωκ ίων Φουντουκ ίδης, Δημοσιογάφος Λ ευκωσ ία) . " ...Σ ας ευχαριστώ και σας συγχαίρω για τις εκδόσεις σας και την προσπάθεια σας, στην οπο ία εύχομαι κάθε επιτυχία." (Κ. Ν . Χ ατζηπατέρας, Λονδίνον) 'Ή αφήγηση της ιστορ ίας της Ταμάμα, με συγκλόνισε βαθιά. Είναι ένα δε ίγμα απόδειξης, ό τι πέραν και πάνω από κάθε πολ ιτική ιδεολογ ία και θρησκευτική διαφορά στους λαούς και ανά μεσα στους ανθρώπους, μόνον η αγάπη και ο ανθρωπισμός κερδίζουν. Εξ άλλου και η μοναδ ική προϋπόθεση για την κατα­ νόηση ανάμεσα στους ανθρώπους, πέραν φυλετικών δ ιαφορών και συνόρων. " (Χ ανς Γκύντερ Γκαίκε, Χ ριστιανός εκ πεποιθήσεως).

"Έ σκυψα με περισσό ενδ ιαφέρον και μελέτησα την ΤΑΜΑΜΑ. Θερμά συγχαρητήρια σε σας και σ ' όλους που προσθέτουν ένα λ ιθαράκι στην ανέκδοτη Ι στορ ία του Πόντου". (Κ. Κ αμπουρίδης, ιατρός Βέροια). "Σας συγχαίρουμε δ ια το έργον σας ΤΑΜΑΜΑ". (Γεν. Γραμματε ία Α ποδή μου Ελληνισμού). " Μας συγκινήσατε με το β ιβλίο σας Η ΤΑΜΑΜΑ πολύ. Μ ε την αναγγελία του θανάτου της συγκινηθήκαμε δ ιπλά και ξανάλθαν στον νού μας, /σαν κινημτογραφικό έργο, όλα όσα στο βιβλίο σας περιγράφετε. Συμμετέχουμε και εμείς στο πένθος για τον θάνατο της, ο οπο ίος, πάρα πολύ μας λύπησε". (Μπυλέντ Κ αραμπαγλή, Κ ωνσταντινούπολη). "Θέλω πρώτα απ ' όλα να σας πω, ότι συγκινήθηκα πολύ . Η Ταμάμα, με την ανθρώπίνη δ ιάσταση, που δίνει στο θέμα, ήταν για μένα μια έκπληξη . Σας ευχαριστώ για την προσφορά σας στην ιστορία του τόπου μας και να ε ίστε σ ίγουρος ότι το Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

β ιβλίο σας έχει πια δ ιαβαστεί από αρκετούς Έλληνες εδώ στην μακρυνή Νορβηγ ία" . (Γιάννης Ταυρ ίδης, Μ πόργκεν Ν ορβηγ ία). "Το διάβασα σ ' ένα Σαββατόβραδο Δεν μπορώ να συνέλθω ακό μη από την συγκίνηση". (Λεωνίδας Σ ιδηρόπουλος, Κ αβάλα) "Το έργον σας Η ΤΑΜΑΜΑ ε ίναι όντως αξιολογώτατον πεζογράφημα, πειστικώτατο, αφού αναφέρεται σε πραγματικά γεγονότα και συγκινηκώτατον. Ήδη το διαβάζουν και Ζακυν­ θινο ί , μή Π όντιοι φ ίλοι μου". (Ανδρέας Ταταρ ίδης, Ζάκυνθος). "Μ ε ίναμε άφωνοι, εγώ και η γυναίκα μου, διαβάζοντας την ΤΑΜΑΜΑ. Δεν ξέρω πότε θα συνέλθουμε από την συγκ ίνηση που νοιώσαμε". (Γιάννης Π απαδόπουλος, ΑδελαΤδα, Αυστραλίας) . "Το βιβλίον ΤΑΜΑΜΑ δεν ε ίναι μόνον ιστορικόν δ ιήγημα, αλλά και ένα πολύ καλό έργο, προς συμφιλίωσιν των λαών. Το διάβασα με πολύ προσοχή και δεν μπόρεσα να συγκρατήσω τα δάκρυα μου". ( Μ ιλτιάδης Γραμματικόπουλος, Βέροια) ' Ή ΤΑΜΑΜΑ, με την δραματική της πλοκή, την ακρ ίβεια των ιστορικών στοιχε ίων και την όμορφη γλώσσα, παρουσιάζει στα μάτια του αναγνώστη, την πρόσφατη ιστορία του Π οντιακού Ελληνισμού . Ενώ κλαις, αναρωτιέσαι, σε τ ί έφ:ταιξε αυτός ο τ ίμιος και θεοφοβού μενος λαός και δοκιμάστηκε τόσο απάνθρωπα. Η ΤΑΜΑΜΑ ας μείνει ένα μνημόσυνο στις χιλ ιάδες των μαρτύ­ ρων μας. Μ ε το βιβλίο αυτό θα πρέπει νε εμπλουτιστούν όλες οι βιβλιοθήκες και να γίνουν ενέργειες από το ΥΠΕ Ξ και το Υπουργε ίο Π αιδε ίας, ώστε να σταλε ί σε όλες τις ξένες β ι­ βλιοθήκες και Δ ιεθνε ίς Οργανισμούς. Είναι ένα σημαντικό κομμάτι της Ελληνικής Ι στορ ίας " . (Σ ωκράτης Π απαδόπουλος, Π τολεμαΤς). Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

"Το δ ιάβασα μέσα σ ' ένα βράδυ και δεν περιγράφεται η συγκ ίνηση μου" . (Γεώργιος Χ ρήστου, Στουττγάρδη) ' Ή βαθειά ανθρώπινη ιστορ ία της Ταμάμα, που σε όλα τα

ανθολόγια των σχολε ίων θα πρέπει να περιληφθε ί , μας δίΥει την μεγάλη πνοή του Χ ριστιανικού Ελληνισμού , που δεν πε­ ριορ ίζεται, ούτε ορ ίζεται από τις μεταβαλλό μενες ιστορικές συνθήκες". (Άγγελος Φωκάς, ποιητής) . ...Υ πηρετείς την ιστορική αλήθεια, με αντικειμενικότητα, πατριωτισμό και πε ίσμα, που μόνο τα συγχαρητήρια μας, προκαλε ί , αλλά και τον θαυμασμό μας. Έναν θαυμασμό που μεγαλώνει, από το γεγονός, ότι καταφέρνεις να τα παντρέψεις με το πλήθος των φιλειρηνικών μηνυμάτων, τα οποία, αβία­ στα, αυθόρμητα και φυσιολογικά βγαίνουν από κάθε σελίδα του έργου σου .... (Π αναγιώτης Ψωμιάδης, βουλευτής) Στις 1 5 .7. 1 996 έλαβα δεύτερη επιστολή από τον Α ρχι­ επ ίσκοπο Α μερικής . ...Σας ευχαριστώ δια το τελ ευτα ίο γρά μμα σας. Θρηνώ κι εγώ μαζί σας, για τον θάνατον του Θόδωρου. Άς τον αναπαύ­ σει κοντά του ο Θεός, που "γνωρίζει καρδίας και νεκρούς" . Ευχαριστώ ακόμη για την φροντ ίδα σας μετά θάνατον. Εσάς σας πρέπει εθνική αναγνώριση. Εύχομαι να σας δοθε ί . Μ ετά πολλής αγάπης Χ ριστού και θερμάς ευχάς +Ο Α μερ. Ιάκωβος Η τελευταία επιστολή μου εστάλει από τον κ.κ. Ιάκωβο στις 4.7.98 Μ ε ευγνώμονα καρδία σας ευχαριστώ για την τελευταίαν προσφορά του ΑΡ ΙΣΤΟΥΡΓΗΜΑΤΟΣ ΣΑΣ ΤΗΣ ΤΟΛΙΚΑΣ. Δ εν γνωρ ίζω αν ευρέθησαν άλλα ατοιχεία της άτυχης Το­ λίκας. Εύχομαι να ευρεθούν εις χαράν όλων. Ελπ ίζω να τύχη το έργον σας επιβραβ εύσεως από την Ακαδημε ίαν. Μ ε αγάπην + ο . τ. Α μερικής Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

...Σ ας ευχαριστώ επίσης, που μου στείλατε τα βιβλία σας ΚΡΥΠΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ και ΤΑΜΑΜΑ, στ ' αγγλ ικά, τα οπο ία τόσο δραματικά ζωγραφίζουν την τραγική εικόνα αυτού του ευγενικού εξόριστου κομματιού του Ελληνισμού . Και τα δύο βιβλία σας με βοήθησαν να δ ιαπιστώσω τις αιτίες για την υπάρχουσα απέραντη δ ιασπορά των εκτοπισθέντων Π οντ ίων και πράγματι με δίνουν κουράγΙΟ να εργαστώ πιό σκληρά για την βελτ ίωση των συνθηκών ζωής για τους Π οντ ίους αδελφούς και αδελφές μας .... Με πατριωτικούς χαιρετισμούς Άντριου Α . Άθενς, πρόεδρος ΣΑΕ ... Εκφράζοντας και τα συναισθήματα των συναδέλφων μου καθηγητών, θέλω να σας συγχαρώ , για το τεράστιο εθνικό σας έργο και να σας ευχαριστήσω θερμά για την δωρεά των βιβλίων σας στην βιβλιοθήκη του Σ χολε ίου μας. Λυπούμαι μόνον που ο καλλ ιτέχνης του ποντιακού συμ­ πλέγματος στην οδό Ερμού της Θεσσαλονίκης , απέναντι από την Αγ ία Σ οφ ία, δεν προέβλεψε και για σας μια θέση, που τόσο δικαιωματικά σας ανήκει, για την προσφορά σας στον Π οντιακό Ελληνισμό και την Π ατρίδα .... Συμεών Αθ. Γιαννιτσάκης Διευθυντής 1 70υ Γυμνασίου Θεσσαλονίκης ...Σ ας πρωτογνώρισα από μια εκπομπή της ΕΡΤ 3, σχετικά με την ΤΑΜΑΜΑ και τις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Με εντυπωσίασε και με συγκ ίνησε η καθαρότητα της σκέψης σου, το πάθος σου για την παγκόσμια φιλία και ειρήνη. Α μέσως προμηθεύτηκα τα β ιβλία σας και τα δ ιάβασα την ίδια μέρα, σαν μια ρουφηξιά. Θεώρα με και μένα στους αδελφούς σου.... Λ εων ίδας Π αφ ίτης Λευκωσ ία ... Με το έργο σας κρατάτε άσβεστον την μνήμην του Π οντιακού Ελληνισμού .... Αν υπήρχαν πολλο ί σαν και εσάς εί μαι βέβαιος ό τι οι γνώσεις μας για τον Μικρασιατικό ΕλληDigitized by 10uk1s, Jan. 2010

νισμόν θα ήσαν πολύ καλύτερες. Είστε άξιος συγχαρητηρίων. Κ. Γκαρμάτης, Αθήνα ... Συναισθήματα άφραστης χαράς και βαθειάς συγκίνησης με διακατέχουν, τώρα που κρατώ τα δύο τελευταία σας βιβλία. Ιδιαίτερα η ΤΑΜΑΜΑ στην ποντιακή, ήταν για εμένα μια ευχάριστη έκπληξη. Ένα μεγάλο "Εύγε", σου ανήκει δικαιω­ ματικά ... Σταύρος Λ.Παπαδόπουλος Ποιητής-Λογοτέχνης ...Θέλω να σας συγχαρώ για την προσφορά σας υπέρ της φιλίας και της ειρήνης ανάμεσα στους λαούς της Ελλάδας και της Τουρκίας. Είμαι Μουσουλμάνος από την Δυτική Θράκη και ανήκω στην μειονότητα, αλλά ζώ τώρα στην Πόλη ... Ξέρω ότι όλοι δεν διαβάζουν βιβλία, αλλά είμαι βέβαιος ότι και όποιος Τούρκος σας διαβάσει, δεν θα μείνει ανηπερέαστος από τις ωραίες ιδέες και τα υψηλά σας μηνύματα. Εγώ πάντως σας ευχαριστώ, και ζητώ συγγνώμη, γιατί έννοιωσα από μέσα μου την ανάγκη να σας γράψω αυτό το γράμμα. Γειά σας Ισμαήλ Μεμέτ Κωνσταντινούπολη ...Σας είδα στην συγκινητική εκπομπή της δορυφορικής ΕΡΤ με θέμα την Ταμάμα, την οποία και φρόντισα να προμηθευτώ. Ομολογώ ότι με κατασυγκινήσατε. Όταν διάβασα και το βιβλίο σας Ο ΘΟΔΩΡΟΝ, η συγκίνηση μου κατέστη αβά­ στακτος, διότι μέσα στο βιβλίο υπήρχε πλήθος φωτογραφιών, του πατέρα μου και άλλων συγγενών μας, που ζούσαν στην Τραπεζούντα πριν την καταστροφή .. Το βιβλίο αυτό μούσκεψε από τα δάκρυα μου .... Σας ευχαριστώ και σας συγχαίρω Γ.Ορφανίδης, Μαδρίτη 3,

Και ακολούθησαν από τότε μέχρι σήμερα πάνω από 2500 επιστολές, από όλα τα σημεία του κόσμου, μ' εκφράσεις συμπό-

Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

νοιας και συμπάθειας, κυρίως των ομογενών μας, για το δράμα και γενικά την τραγωδία του Ελληνισμού. Ασφαλώς ήταν αδύνατον να καταγραφεί ο αριθμός των τηλεφωνημάτων, με τα οποία άγνωστοι μου άνθρωποι ήθελαν να εκφράσουν την συγκί­ νηση τους. Και ήσαν τηλεφωνήματα από κάθε γωνιά της γης. Εκείνο όμως, που ποτέ μου δεν θα μπορούσα, ούτε να φαντασθώ, αλλά ούτε και να ονειρευθώ, είναι το πλήθος και το πάθος των επιστολών και των τηλεφωνημάτων, με τα οποία κυριολεκτικά βομβαρδίστηκα, από τον βιβλιόφιλο λαό της γειτονικής Τουρκίας, μόλις το βιβλίο "ΤΑΜΑΜΑ" κυκλοφό­ ρησε στα τουρκικά. Τόσο πάθος ψυχικής σύμπνοιας και τόσος πλούτος ψυχικής έκφρασης, δεν ήταν δυνατόν να προ­ βλεφθούν. Οι επιστολές ξεπέρασαν σε αριθμό τις 1 .300. Ούτε ένα γράμμα αρνητικό. Και όλα αυτά μέσα στο γνωστό, άκρως επικίνδυνα αρνητικό πολιτικό σκηνικό, μέσα στο οποίο, υποχρεούνται οι δύο λαοί μας να ζουν τα τελευταία ιδίως πενήντα χρόνια. Και εδώ ο αριθμός των τηλεφωνημάτων δεν ήταν δυνατόν να καταγραφεί. Από κίνητρα αυθορμητισμού, εγκρίνοντας την τουρκική έκδοση, δήλωσα, ότι παραιτούμαι των συγγραφικών δικαιωμάτων από την τουρκική έκδοση, τα οποία δικαιώματα εκχωρώ στην Επιτροπή Αναστήλωσης της Ιστορικής Μονής εν Πόντω. Η δήλωση αυτή αναγράφεται στο εσώφυλλο της τουρκικής έκδοσης. Ποτέ μου δεν θα προσ­ δοκούσα, ότι η πράξη αυτή θα συγκινούσε τόσο πολύ, ανθρώπους αλλοεθνείς και αλλόπιστους. Η τουρκική έκδοση ξεπέρασε σε αριθμό βιβλίων, το σύνολον όλων των βιβλίων μου, σε όλες τις άλλες γλώσσες; συμπεριλαμβανομένης και της ελληνικής. Αποτελεί δε το BEST SELLER στην γειτονική χώρα, για ξένο βιβλίο, που κυκλοφορεί σε τουρκική μετάφραση . ... Είμαι κι εγώ ένα άτομο, που ψάχνει, όπως εσείς, τις ρίζες του και το παρελθόν του. Αυτός είναι και ο λόγος που είμαι θερμός θαυμαστής των βιβλίων σας. Τιμή μου, που σας γνώ­ ρισα στην Έκθεση Βιβλίου τής Σμύρνης και να κουβεντιάσω μαζί σας. Ελπίζω να με θυμάσθε. Σας είχα εξηγήσει το μέγεθος

Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

της επ ίδρασης, που ε ίχε πάνω μου η ιστορ ία της Ταμάμα. Κ αι οι δ ικοί μου παππούδες ήρθαν σε παιδική ηλ ικ ία το δύσκολο και μακρύ ταξε ίδι από τα Σκόπια, μέσω Θεσσαλονίκης στην Τουρκ ία. Στο σύντομο χρονικό διάστημα της κουβέντας μας, ζ συ ητήσαμε σαν δύο άνθρωποι, που ζουν πάνω στον ίδιο · ευλογημένο γεωγραφικό χώρό και βιώνουν τις μεγάλες πίκρες εξ αιτ ίας κάποιων και τονίσαμε την μεγάλη σημασία της ειρήνης και της αδελφοσύνης. Ο χρόνος που πέρασε και η ρουτ ίνα δεν κατάφερε να σβήσει από την μνήμη μου την ιστορ ία της Ταμά μα. Αντιθέτως το βιβλίο βρ ίσκεται στο προσκέφαλο μου και το δ ιαβάζω ξανά και ξανά, με κάθε τόσο και μεγαλύτερη προσοχή και πάντα με σφυγμένη την καρδ ιά. Είμαι διευθυντής παραγωγής στην Τουρκική κρατική · λ τη εόραση TRT της Σ μύρνης, από το 1988. Το έργο σας ΤΑΜΑ­ ΜΑ εμπεριέχει γραφή κινηματογραφική . Δεν γνωρίζω εάν έχετε κάνει κάποια προετοιμασ ία για κινηματογράφηση και χωρ ίς να το έχω καθόλου προγραμματ ίσει και χωρ ίς να με παρεξηγήσετε, επιθυμώ να σας γράψω το πόσο θα επιθυμούσα να υπάρχει και το δ ικό μου όνομα κάτω από μια τέτοια παραγωγή. Και το λέω αυθόρμητα, χωρ ίς καμία άλλη σκέψη, για οποιοδήποτε κέρδος. Μ οναδ ικό μου μέλημα αποτελε ί να αποδωθε ί αυτή η ιστορ ία κινηματογραφικά στον κόσμο, γιατ ί ο κινηματογράφος ε ίναι το πιό δραστικό μέσο εξ ιστόρησης στον αιώνα μας . . . Ι σμαήλ Ραγκ ίπ Γκετσμέν Σ μύρνη ... Εί μαι μια κοπέλα 1 6 χρονών από την Τουρκ ία, μαθήτρια σε ιδιωτικό σχολε ίο ξενόγλωσσο . Α ιτ ία που σας έγραψα, ήταν το βιβλίο σας ΟΙ ΚΡΥΠΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ . Ένα θαυμάσιο βιβλίο. Μιλάτε για μουσουλ μάνους τούρκους, που" στην πραγμα­ τικότητα ήσαν χριστιανο ί και έλληνες. Είναι πράγματι και δύσκολο και επικ ίνδυνο να κρύβεται κανε ίς και να προDigitized by 10uk1s, Jan. 2010

σεύχεται. Θα χαρώ μια μέρα να σας γνωρ ίσω από κοντά. .. Μ εράλ Μ πεκτάς Κωνσταντ ινούπολη ...Ε ιλ ικρινά δεν ήλπιζα ότ ι θα απαντήσετε στο γράμμα μου. Η απάντηση σας με επηρέασε βαθ ιά και με συγκίνησε, σε βαθμό που αδυνατώ να εκφράσω. Όπως εσείς επηρεάζεσθε από κάθε φωνή που φθάνει στα μέρη σας από την Μ αύρη Θάλασσα, έτσι κι εγώ με κάθε ε ίδηση που φθάνει εδώ , αναπολώ τ ις αναμνήσεις από χαμένους φίλους και συγγενε ί ς μου. Άραγε τ ι απέγιναν όλοι αυτο ί οι φίλοι και συγγενε ίς μας, που διώχτηκαν από την πατρ ίδα ; Χάρηκα που έ μαθα ότ ι θα κυκλοφορήσει τουρκικά το βιβλίο σας ΟΙ ΚΛΩΣΤΟΙ . Στην χώρα μας δεν έγινε καμία έρευνα γιαυτούς και για εμένα ε ίναι το πιό σημαντ ικό γεγονός της ιστορ ίας μας. Για το βιβλίο σας ΑΠ Ο ΤΟΝ ΜγΘΟ ΣΤΗΝ Ε ΞΟΔΟ, δ ιαι­ σθάνομαι ότ ι θα πρέπει να ε ίναι πάρα πολύ σημαντ ικό . Α υτό το βιβλίο θα το ήθελα σε οποιαδήποτε γλώσσα. Δεν με νοιάζει εάν κατανοώ την γλώσσα του, ή όχι. Σημαντ ικό για μένα ε ίναι το β ιβλίο αυτό να στολίζει την βιβλ ιοθήκη μου ... .Το χωριό μου ε ίναι έξω από την Τραπεζούντα. Το όνομα του ήταν Λ ιβερά. Τώρα το ονό μασαν Γιαζλίκ .... . Μ' αγάπη και φιλία Ηλιάς Κ αραγκιόζ Γιαζλίκ-Τραπεζούντα ....Διάβασα τα βιβλία σας, που κυκλοφορούν στην Τουρκία. Γειά στα χέρια σας. Ο ι λαο ί μας πρέπει να ζήσουν σαν φίλοι και καλο ί γείτονες. Π οιά άγνοια και παραπλάνηση οδηγεί τους λαούς μας στο μίσος και την εχθρότητα ; Ν ομίζω ότ ι εσείς που κατέχετε ιστορική γνώση και την δημοσιοποιε ίτε, προσφέρετε ένα λιθάρι στα θεμέλια μιας τέτοιας φ ιλίας. Κ αι εμε ίς οι απλο ί άνθρωποι, τυχα ίνει να έχουμε συμπτωματ ικά, εμπειρ ίες στην ζωή, που αν τ ις γνω­ ρ ίζουν όλοι, τότε υπάρχει ελπίδα να βελτ ιωθούν οι σχέσεις των Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

δύο λαών μας. Η γνώση μαζί με την εμπειρία έχουν αυτήν την δύναμη. Θέλω λοιπόν να σας γνωστοποιήσω μια δ ική μου εμπειρ ία. : Το 1 989 η μοναχοκόρη ενός αδελφικού μου φίλου, ονόματι Ντιλέκ, ηλ ικίας 17 χρονών, ετοιμαζόταν για εξετάσεις εισα­ γωγικές στο Π ανεπιστήμιο. Ξαφνικά παρουσ ίασε λευχαιμία και στην Άγκυρα οι δυνατότητες θεραπείας ήσαν περιορισμένες . Την μεταφέραμε γρήγορα στο Λονδίνο, στο ROYΑΙ FREE HOSPITAL. Σ το τμήμα όπου την έβαλαν, ήσαν μόνον αλ­ λοδαπο ί ασθενε ίς, απ ' όλες τις χώρες του κόσμου. Όλοι οι ασθενείς ε ίχαν και τους συνοδούς. Μάνες, πατεράδες, φίλους, συγγενείς, ή και φίλους. Η λευχαιμία ε ίναι δύσκολη ασθένεια με μακροχρόνια θεραπεία. Ο ασθενής έχει την ανάγκη για συνεχή σωματική και ψυχική συμπαράσταση και βο ήθεια .... Στο Νοσοκομείο αυτό χωρ ίς καμία εντολή, ή προσυνεν­ νόηση, ήταν να θαυμάζει κανε ίς την συνεργασ ία ασθενών και συνοδών, ανάμεσα σ ' Έλληνες και Τούρκους. Χ ωρίς καμία γλωσσική διευκόλυνση. Φροντ ίζαμε τους ασθενε ίς, όταν έβγαιναν οι συνοδο ί για Ψώνια, ή όταν γυρ ίζαμε από διακοπές στην Π ατρίδα, ε ίμασταν φορτωμένοι, Έλληνες και Τούρκοι, με δώρα μεταξύ μας. Γιατ ί δεν γινόταν το ίδ ιο ανάμεσα σ ' εμάς και τους ασθενε ίς, ή συνοδούς από τις άλλες χώρες ; . ... Κ αι ξαφνικά η κατάσταση της μικρής Ντιλέκ χειροτέρεψε. Ο Κ αθηγητής ε ίπε, ότι χρειάζεται μεταμόσχευση μυελού . Π εριμέναμε για πλάσμα και η απάντηση αργούσε. Το πλάσμα δεν ε ίναι σαν το α ίμα. Σ το πλάσμα των ανθρώπων η συμβατό­ τητα ε ίναι μια στο εκατομύ ριο. Στην ανησυχία μας ο καθη­ γητής ε ίπε, ότι εάν η Ν τιλέκ ε ίχε αδέλφια ίσως, ε ίχε πυθανό­ τητα να βρεθε ί κατάλλη λο π λάσμα. Η μόνη ελπ ίδα, ε ίπε ο καθηγητής, να βρεθε ί κατάλλη λο πλάσμα ε ίναι στην Ελλάδα και στην Τουρκ ία. Κ αι ενώ περιμέναμε το πλάσμα από την μοναδ ική στον κόσμο Τράπεζα Πλάσματος της Α μερικής, η Ντιλέκ μας, πέθανε μέσα στα χέρια μας. Θα ήθελα να ρωτήσω όλους τους Έλληνες και όλους τους Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Τούρκους, μήπως θα χρειαστεί μια Ν τιλέκ σε κάθε οικογένεια, για να βάλουν μυαλό οι λαο ί μας; .... Γκέντς Κ οϋλού Άγκυρα ....Σ ας γνώρισα μέσα από τα βιβλία σας. Σ αν Μ αυρο­ θαλασσ ίτη με επηρέασε , που έμαθα τις τραγωδίες και · τις παλινωδίες της πρόσφατης μας ιστορίας, μέσα από τα μάτια ενός αντικειμενικού και δ ιαισθητικού Π οντ ίου, όπως είστε εσείς. Μου ε ίναι αδύνατον, όχι ν' αποδεχτώ, αλλά και να κατανοήσω ακόμη τις θρησκευτικές και εθνικές πιέσεις που έγιναν μέσα στην Οθωμανική Α υτοκρατορ ία. Είμαι 21 χρονών φοιτητής στην Πόλη και η οικογένεια μου κατάγεται από την Μ αύρη Θάλασσα, αλλά τώρα ζει στα Μ ουδανιά. Εγώ καιρό τώρα ψάχνω τις ρ ίζες μου, αλλά τα ιστορικά και πολ ιτιστικά μας βιβλία, που ε ίναι σχετικά με την Μ αύρη Θάλασσα, ε ίναι φυλακισμένα μέσα στις ιδιαίτερα στενές και γεμάτες προκαταλήψεις αντιλήψεις της επίσημης κρατούσης κρατικής ιδεολογ ίας. Όλα έχουν απλοποιηθε ί , λες και δεν υπή ρχαν άλλοι άνθρωποι στον Πόντο. Λ ες και δεν υπήρχε καμία συναλλαγή ανθρώπινη, κοινωνική, πολ ιτιστική και θρησκευτική, ανάμεσα σε τούρκους και έλληνες κατο ίκους της Μαύρης Θάλασσας. Σύμφωνα με τα δικά μας βιβλία, οι Τούρκοι κατέλαβαν την Τραπεζούντα και από τότε μόνον αυτο ί υπάρχουν στον χώρο εκε ίνο. Κανένας λόγος δεν γίνεται για τους ρωμηούς, πραγμα­ τικούς κατόχους της περιοχής και όταν σύντομα αναφέρονται, τότε ε ίναι μια μικρή καταστροφική μειονότητα. Μ ε τα βιβλία σας τα έ μαθα όλα. Τώρα ξέρω τ ί έγινε. Θα ήθελα να σας αναφέρω ένα βασικό μου πρόβλημα. Η ποντιακή δ ιάλεκτος στον Πόντο τελε ί υπό εξαφάνιση. Εάν εξαφανιστεί ολότελα, τότε πλήρες σκοτάδι θα καλύψει την ιστορική περ ίοδο του τόπου. Η λύρα και τα πονnακά τραγούδ ια λ ιγο­ στεύουν. Στε ίλτε μου με αντικαταβολή όσα β ιβλία υπάρχουν σχετικά με την Ιστορ ία μας ..... Γκ.Γκ . Μουδανιά Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

.... Είμαι φοιτητής στο Π ολυτεχεν ίο της Τραπεζούντας . Α πό τα βιβλία σας έμαθα την ιστορία των προγόνων μας . Εδώ στην Μ αύρη Θάλασσα βρίσκεται εν εξελίξει μια κοινωνική επανά­ σταση και κάποια μέρα τα β ιβλία σας, θα θεωρηθούν τα θεμέ­ λ ια αυτής της επανάστασης . Π ιστεύω , ότι το έργο σας θα βρεί ανταπόκριση από την μελλοντική πολ ιτιστική ταυτότητα της Μαύρης Θάλασσας, Θέλω να μάθω πολλά ακό μη για την Αυτοκρατορία του Π όντου και για το Βασ ίλειο του Πόντου. Δώστε μου πηγές να αντλήσω ενημέρωση και πληροφορ ίες . Γιατ ί δεν γράφετε και κάτι για τα χωριά μας γύρω από την Τραπεζούντα; Όνειρο μου μια μέρα να αξ ιωθώ ν ' ανέβω στον Όλυ μπο .... Εάν δεν σας ε ίναι πρόβλημα, στε ίλτε μου μια μικρή λλ ε ηνική σημαία για το γραφε ίο μου και άλλη μιά για το υπνοδωμάτιο μου. Στείλτε τα στην δ ιεύθυνση μου, αλλά βάλτε τα μέσα σε χοντρό πακέτο .. . . Αλπ. Ι μπ. Τραπεζούντα

Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Η ιστορία αυτή, είναι αλήθεια, ότι με συγκίνησε αφάνταστα πολύ και πάντοτε αισθανόμουν την υποχρέωση, σε κάθε ευκαιρία, να την διηγούμαι. Όλοι όσοι έτυχε να ακούσουν την ιστορία αυτή, στερεότυπα με ρωτούσαν, γιατί δεν την γράφω σε βιβλίο. Μετά από είκοσι χρόνια διήγησης, πήρα την απόφαση να την καταγράψω σε βιβλίο. Μ' ενδιέφερε η ουσία και η ανθρωπιά σ' αυτήν την ιστορία και αυτά προσπάθησα να προβάλω. Τα χρόνια που πέρασαν ήσαν όμως πολλά και ορισμένα ονόματα και λεπτομέρειες ξεχάστηκαν. Η θερμή υποδοχή, που ο κόσμος μας, επεφύλαξε στο βιβλίο τΑ ΜΑ­ Μ Α, ήταν άκρως συγκινητική και σε σύντομο διάστημα ακολούθησαν η μία έκδοση πίσω από την άλλη, όπως επίσης και οι εκδόσεις στα αγγλίκά και τα γερμανικά. Ακολούθησε η βράβευση, με το βραβείο ω ΕΚΤΣΗ δια την λογοτεχνία, στην Κωνσταντινούπολη και η μετέπειτα επικοινωνία μου με τα ζώντα ακόμη πρόσωπα της υπόθεσης. Από τον έλεγχο, που έκαμα, διαπίστωσα, ότι στις προηγούμενες εκδόσεις προέκυψαν ορισμένα λάθη, τα οποία σε καμιά περίπτωση δεν επηρεάζουν την ουσία της ιστορίας αυτής. Αλλά χάριν τάξεως, θέλω να τα απο­ καταστήσω, με αυτήν την νέα έκδοση. Ο μεσολαβητής από την Τρίπολη λεγόταν Τεμέλ Α κτενίζ και όχι λλή Ακτενίζ. Ο δάσκαλος λεγόταν Ιωάννης Τσενί­ δης και όχι Αναστασιάδης. Η μητέρα του Καϋχάν Οκαϋ, αυτή που περιμάζεψε την Ταμάμα, στην Σεβάστεια, λεγόταν Μαχιρέ και όχι Αίσέ. Ο πατέρας της ήταν ο ταγματάρχης Αλή Ριζά Οκαϋ και όχι Μουσταφά. Ο γαμπρός του και πατέρας του Καϋχάν, λεγόταν Τ ζουμπεγκίρ και όχι Ερόλ. Η γυναίκα του Καϋχάν είναι η Μινέ και η κόρη του λέΊεται Ασλή. Αυτά για την τάξη των πραγμάτων.

Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Μετά από ογδόντα χρόνια απόλ υτης σιωπής, η Ελλην ική Β ου λή ψήφισε Νόμο, καθιερώνοντας την 1 9η ΜαΙου, σαν η μέρα στο δικαίωμα Μ νή μης, για τις εκατοντάδες χιλ ιάδες θυ μάτων της Εθνοκάθαρσης, που έλαβε χώρα στην Μαύρη Θάλασσα και ιδίως στον Δυτ ικό Π όντο, από το 1 9 1 6 μέχρι το 1 922. Εμείς οι Π οντιακής Καταγωγής Έλληνες, επιμένουμε σε Νόμο Αναγνώρισης της Π οντιακής Γενοκτον ίας. Δεν είχαμε ανάγκη Νόμου, για να δικαιούμεθα να μνημονεύουμε τους Νε­ κρούς μας. Αναγνώριση τ ης Π οντ ιακής Γενοκτονίας απαι­ τού με. Υπήρχαν πολλο ί και κρυφοϋπάρχουν ακόμη αρκετο ί, που ζητούν να τ α ξεχάσουμε όλα αυτά . Κ αι να θέλαμε δεν μπορούμε. Δεν μας αφήνουν ήσυχους, οι κραυγές πόνου και παρα­ πόνου, που βγαίνουν από τα φαράγγια και τ ις π λαγιές των πανύψηλ ων βουνών του Π όντου. Είναι οι κραυγές των άτα­ φων νεκρών μας, που έμειναν εκεί χωρίς φροντίδα, χωρίς κερί και χωρίς λιβάνι. Δικαίωση απαιτούμε και περιμένου με. Η αναγνώριση της Π οντ ιακής Γενοκτονίας, θα είναι πρω­ ταρχικά , η απαρχή απο λύτ ρωσης του ίδιο υ του Τουρκικο ύ Λαού, από την κατάρα της κατακραυγής, ώ στ ε οι νεώτ ερες γε­ νιές της, να βαδίσουν αγκαλ ιασμένες τον δρόμο της συμφι­ λίωσης, της ε ιρήνης και της συ μπόρευσης, μέ σα στα ευρω­ πα·ίκά οράματα, ενός νέου κόσμου, καλύτερου από το παρελθόν. Η Τουρκ ία επιμένε ι να αρνείτ αι το γεγονός της Γενοκτο­ νίας. Και το αρνείται ακόμη και τώρα, που έχουν ανο ίξει τα διπλωματ ικά αρχεία ό λων των ε υρωπα"ίκών κρατ ών, όπου καταμαρτυρείται το γεγονός του διαπραχθέντος εγκλήματος. Κακό του κεφαλ ιού της. Τα Ηνωμένα Έθνη, θεωρούν πράξη Γενοκτονίας, την από­ σπαση μικρών παιδιών, μιας εθνοτ ικής ο μάδας και την εν­ σωμάτωση τους, βιαίω ς σε άλλη εθνοτική ομάδα. Ακόμη και εμείς, οι Π οντιακής κατ αγωγής, έχουμε παραβλέψει το γεγο­ νός αυτό. Διότ ι στα δύ σκολα εκείνα χρόνια, η Τουρκ ία προDigitized by 10uk1s, Jan. 2010

χώρησε σ έ να όργιο εκτουρκ ισμο ύ κα ι εξ ισ λαμ ισ μο ύ δ εί(άδων χ ιλ ιάδ ων ορφανών ελλην ικής κατ αγωγής, τα οπο ία και εν­ σωμάτωσε στον Τουρκ ι σμό . Ε ίνα ι η νεώτερη στρατ ιά γεν ι­ τσαρ ι σμού, χε ι ρ ότερη όλων των προηγου μέ νων. Τα πα ιδ ιά αυτ ά μεγάλωσαν , με μ ί σος κα ι φ ανατ ισμό , ενάντ ια στο Γένος, από το οπο ίο προέρχονταν, δ ιότ ι δηλητηρ ιά στηκαν με την κα­ τήχηση , ότ ι έ με ιναν ορφανά, επε ιδή ο ι Έλληνες κατάσφαξαν τους γονε ίς τους. Θέλετε ο Π ερ ίγυρος μέσα στ ον οπο ίο μεγάλωσα , στην Πα­ ραγκούπολη της προσφυγομάνας Κ αλαμαρ ιάς, θέλετε η ευ­ α ισθησ ία την οποία προκάλεσαν στην πα ιδ ική μου ψυχή, εκε ί­ νο ι οι μάρτυρες του μεγαλύτερου ξερ ιζωμο ύ της Φυλής μας, στα τρε ισήμ ισ ι χιλ ιάδες χρόνια ύπαρξης μας, στην γων ιά εκε ίνη του Π λανή τη. Ε νό ς ξερ ιζωμο ύ που ό μο ιο του δ εν ξανάζησε το Γένος των Ελλήνων. Θέλετε ο ι σεξπηρ ικές εκε ίνες φυσ ιο­ γνωμί ες των γυνα ικών, που περ ιφ έ ρονταν στ ι ς γε ιτον ιές μας, με σαλεμένο το μυαλό . Να ι, ή σαν εκε ίνες ο ι '(υνα ίκες, στην θέα των οπο ίων , τα σημερ ινά πα ιδ ιά θα δ ιασκ έδαζαν γελώντας, αλλά εμείς γαλουχηθήκαμε από τ ι ς ο ικογένε ιες μας , να σεβό ­ μαστε κα ι με οδύνη στην ψυχή , να παρακολ ουθο ύ με τι ς πα­ ρανο'ίκ έ ς εκδη λώσε ι ς αυτών των γυνα ικών. Ο ι γυναίκες αυ­ τ ές , ή σαν εκείνες οι μανάδ ες , που μέ σα στο κρησφύγετο τους, έπν ιξαν με τ α ίδ ια τους τα χέρ ια τα μωρά τους, γ ια να μη τ υ­ χόν το κ λά μα των μωρών, τους προδώσε ι στους Τούρκους, που τους καταδίωκαν. Όλα αυτ ά , υποσυνε ίδη τα, ή συνε ιδητά , τ υχαία, ή συγκυ­ ρ ιακά , οδή '(ησαν τα βή ματα μου, στην ανίχνευση κα ι κατα­ γραφή τρ ιών ορφανών, που βίωσαν την τ ραγωδία , που πα­ ραπάνω ανέφερα. Βέβα ια αυτά τα ορφανά ή σαν σε η λ ικ ία , που μπορού σαν κ άτ ι να θυμούντα ι από την προέλευση τους κα ι όταν έφτασαν σε ώ ρ ι μη η λ ικ ία έζησαν την τ ραγωδία της ανα­ ζήτησης των συγγενών τους. Ο ι καταγραφές αυτ έ ς αφορούν την ΤΑ Μ Α Μ Α , τον ΘΟΔΩΡΟ Ν κα ι την ΤΟΛ ΙΚΑ . Μ ε τ ις τρε ις αυτές περ ιπτώσε ι ς δ εν μπορε ί βέβα ια να στη­ ρ ιχθεί κατηγορ ία Γενοκτον ίας σε βάρος της γε ιτον ικής μας Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

χώρας . Οπωσδήποτε ο εκτουρκισμός κω η λήθη βοήθησε στην περίπτω ση, που τα ορφανά ήσαν κάτω των έξι ετών. Εμείς γνωρίζουμε, ότι ο ι πρόγονοι μας ήσαν πολύτεκνοι στον Π όντ ο. Δεν ήσαν σπάνιες οι ο ικογένειες, με 8 μέχρι και 15 παιδιά. Εάν υπολογίσουμε ότι από τ ις 353 . 000 θύματα της Γενοκτονίας, οι 200.000 ήσαν μέλη νεοσύστατης ο ικογένειας και ότι το κάθε ζευγάρι αυτών τ ων 1 00 .000 ο ικογενειών άφησε μόνον ένα ορφανό, που στην πραγματικότητα ο αριθμός εί­ ναι πολύ μεγαλύτερος, τότε φτάνου με στο ασφαλές συντηρη­ τικό αποτέλεσμα του αριθμού τ ων 1 00. 000 ορφανών. Τί απέ­ γ ιναν τα ορφανά αυτά; Ο Α μερ ικανικός Ερ υ θρός Σταυρός , ίδρ υ σε μ' έδρα την Σαμψούντα, την υπηρεσία NEAR EAST RELlEF SERVICE (Πε­ ρίθαλψη Εγγύς Ανατολής). Π ροορισμός αυτής της υπηρεσίας ήταν η περισυλλογή και διάσωση των ορφανών της ποντια­ κής θεομηνίας . Έχει καταγραφεί, ότι η Υπηρεσία αυτή διέ­ σωσε και συΥ,{έντρωσε στην Σαμψούντα 25 .000 τέτοια ορφανά. Απ ' αυτά τα 1 0.000 κατέληξαν σε άτεκνες αμερικανικές οικο­ γένειες στην Αμερική κω τα άλλα 1 5 . 000, μέσω Π ατριαρχείου, κατέληξαν, σε ελληνικά ορφανοτροφεία. Ακόμη κω η αμερι­ κανοποίηση των ορφανών δεν ήταν σύννομη, αλλά μέσα στο χάος κω την οικονομική ανέχεια της Ελλάδας, δέσποσε η αρχή, να σωθούν ψυχές. Η Τουρκία πρέπει κάποτε ν ' απαντήσει τ ι απέγινε η υπόλοιπη στρατιά τ ων ορφανών, που παρέμειναν σε τουρκικά ορφανοτροφεία. Είχα την θεία τύχη να έχω προσωπ ική γνω ρ ιμ ία με τον Καρλ Κάμπτον, που υ πήρξε ο τελευταίος πρόεδρος της πα­ ραπάνω αμερικανικής Υπηρεσίας Π ερ ίθαλψης κω πολλά άκουσα σχετικά από τον ίδ ιο. Υπήρξε ο Π ρόεδρος και καθη­ γητής τ ου Κολεγίο υ Ανατόλια, όπου υ πότροφος φοιτούσα. Ευ τυχώς πολλά απ ' όσα άκουσα καταγράφηκαν κω στ' απο­ μνημονεύματα τ ου , λίγο πριν πεθάνε ι , σε ηλικία 90 ετών, στην Φλόριντα της Αμερικής. Γράφει λοιπόν ο μακαρίτης εκείνος δάσκαλος μας, ότ ι η έδρα της υπηρεσίας τ ου μεταφέρθηκε στην Άγκυρα, για να είDigitized by 10uk1s, Jan. 2010

ναι

δίJ[λα στην νέα το υvχιχή εξουσία. Ε ίχε συχνές σχέ σε ις, ακόμη και κοινωνικές, με τον Φετχή Πασά, που ή ταν υπε ύΗυ­ νος για την τύχη των ορφανών . Η σχέση αυτή ενισχύθη"ι<ε από τ ο γεγονός, ότι ο Φ ετχή γνώρ ιζε τα αγγλ ικά, γεγονός σπάνιο για τους Τούρκους της εποχής εκε ίνης. Σ τ ις συχνές και πυκνές οχ λή σεις του Κάμπτον , σχετ ικά με τα ορφανά, ο Φετχή απέφευγε με προφάσεις κα ι αοριστο λο­ γίες. Ό ταν ο Κάμπτον κάποτε έγινε πολύ π ιεστ ικός , ο Φετχή χωρίς ντροπή του ε ίπε : Τώvα που η Τουρκία αναδε ικνύεται και η ηγεσία της κερδίζει σε αξιοπρέπεια διεΗνώς, τ ί θ α π ε ι ο κ όσμος, με την ξαφνική έξοδο α)τό την Τουρκία τ όσων χιλ ιά ­ δ ων ορφανών; Και γ ια να μη θ ιγε ί η αξιοπρέπεια τ ης νέας τουρκικής εξουσ ίας, θυσιάστηκαν δ εκάδες αν μη, εκατοντ ά­ δες χιλ ιάδες ορφανά . Ή μουν έφηβος ακόμη , ότ αν μ ια περίεργη ενδοψυχ ική πα­ ρόρμηση , με οδήγησε να συ λλέγω συνεντε ύξε ις, από γέροντες και γερόντισσες του μαρτυρικού ποντιακού λαού. Π ρώτα από τον περίγυρο της Κ αλαμαvιάς και αργότερα , η παρόρμηση είχε πια γίνει έξη και συμπεριέλαβε και χώρους μακρινούς, ακόμη και μέσα από την Τουρκ ία. Ορισμένες ιστορ ίες, δεν έχω δικαίωμα να τ ις δη μοσιοποιήσω, λόγω παράκ λησης των συ­ ντελεστών, που δ εν το επιθυμούν, φοβούμενοι επιπτώ σεις στις οικογένειες τους. Τις έχω όμως καταγεγραμμένες, γ ια το απώ­ τερο μέλλον, όταν δ εν θα συντρέχουν πια λόγοι ανησυχ ίας, για τους οικε ί ους των υπ οθέσεων αυτών. Όπου δεν συντρέχει όμως λ όγος κ ινδύνου, έχω συγκε­ ντρω μένο ό λ ο εκε ίνο το υ λ ικό, γ ια μελλοντ ική έκδοση . Το υ λ ικό αυτό φέρει την επικεφαλίδα: «Συνεντεύξεις του Γεωρ­ γ ίου Ανδ ρεάδη , με τ ον τ ίτ λ ο : Ι στορ ί ες ξεχασμένες κ ι από τον Θεό ακόμη » . Σ την συγγραφή της τραγωδίας, που βίωσε η Ταμάμα θα συ­ μπεριλάβω δ υο απ ' αυτέ ς τ ις ιστορ ίες, σε μορφή επιλ όγου. Εί­ ναι και αυτές ιστορ ί ες ορφανών, που βίωσαν το δ ρ ά μα της ορφάνιας και της προσφυγιάς, με την δική του ιστορία τ ο κα­ θένα. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Η πρώτη συνέντευξη είνω με τον Χ ρήστο Η λ Lό.δη , μακα­ ρίτη τώρα, με την ωτορία του, την οποία θεωρώ, ως την nLO ωχυρή κραυγαλέα μαρτυρία ενός αθώου ορφανού , γLα τα γε­ γονότα της Γενοκτονίας στον Πόντο. Η δ εύτερη συνέ ντευξη ε ίνω του μLκρού Μ Lχαλό.κη κω αφορ ά την τραγωδία των απροστάτευτων ορφανών, στ ον αγώνα εΠLβίωσης τους, στον π έρα ως π έρα αφLλόξενο ελλα­ δLκό χώρο, της επίμαχης εκείνης εποχής, άφLξης των ναυαγών προσφύγων, από την μαΚΡLνή χώρα του Π όντου, στην τότ ε μηΤΡLά Ελλάδα.

Χ ΡΗ ΣΤΟΣ Η Λ Ι Α Δ Η Σ Γεννήθηκα τ ο 1 9 1 1 , στο χωΡLό Αχουρνού τ η ς Ο ρντού κω το όνομα μου ε ίνω Χ ρ ή στος ΗλLάδης. Ε ίχα εννέα αδέλφLα xaL ο πατέρας μου λεγόταν Π αναγLώτης xaL η μάνα μου Π ε­ λαγία. Όταν ά ρχωε το κακό κω μάζευαν τους Έλληνες του τό­ που μας, εγώ ή μουν μόλLς π έντε χρονών xaL περωσότερα δεν μπορώ να θυμηθώ. Ξέρω ό μως, όη από την θύελλα εκείνη, επέζησα μόνον εγώ κω η αδελφή μου η Ευρώπη. ΌλΟL OL άλ­ λΟL χάθηκαν xaL κανείς δ εν επ έζησε. Π ολλές γυναίκες ακολουθούσαν τους εξόΡLστους, με την ελπίδα, όη θα μπορούσαν με το κλάμα κω ης παρακλήσπς, να συγΚLνήσουν τους συνοδ ούς τούρκους στραηώτες. Όταν νύχτωσε την ημέρα εκείνη, μπορούσε να ακού σπ κα­ νείς στο χωΡLό μας, σε κ άθε σπίη, το κλά μα των πωδLών κω στους δ ρόμους το γαύγωμα των σκύλων, που κω αυτό. δLαL ­ σθάνθηκαν το κακό κω την συμφορά. Στο σπίη μας μείναμε 6 πωδLά. OL τ έσσαρες αδ ελφέ ς μου, εγώ που ή μουν π έντε χρονών κω ο αδελφός μου ο Χαράλα­ μπος, που δεν ήταν ακόμη δεκαπ έντε χρονών. Π ερ ψέναμε με αγωνία την επωτροφή κω τον γυρωμό των υπολοίπων. Η δυ­ στυΧLσμ ένη μάνα μας, ακολούθησε τον πατ έρα μας κω τους τρπς μεγαλύτερους γLOυς της. Του κάκου όμως. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Οι ,/υναίχ ε ς εΥχατέ λ ειψαν την άσχοπη JΊροσJtάθεια τους και γύρισαν μισοπεθαμένες από την πορεία της νύχτας, το κρύο και την απελπισία . Γύρισε και η μάνα μας , μόνη της . Μ ια ώρα μετά την επιστροφή, την χάσαμε. Π έθανε και μας άφησε μόνους και απροστάτευτους. Μ είναμε έξι απροστάτευτα ορ­ φανά παιδιά. Ή μουν πολύ μικρός, μόλις πέντε χρονών, για να καταλάβω και να νοιώσω τον θάνατο της μάνας μας. Το χωριό μας διαλύθηκε και ερημώθηκε από άνδρες. Ολοι κατέβαιναν στην Ορντού, τα γνωστά Κ οτύωρα. Χ ωρ ί ς καμιά προστασία κατεβαίναμε και εμε ίς τα παιδιά, γ ια την Ο ρντού. Έτσι μας είχε συμβουλέψει όλους η εκκλησία μας. Να φύγουμε από τα χωριά και να έλθ ουμε στην Ο ρντού, όπου υπήρχε με­ γαλύτερη ασφάλ εια, για όλους μας. Ευτυχώς οι κάτοικοι των Κοτυώρων μας βοήθησαν πολύ . Μας φ ιλ οξένησαν και μας έδωσαν φαγητό. Σ ε λίγο ό μως άλλη μεγάλη συμφορά μας περίμενε. Ή λθαν οι Τούρκοι αστυνομ ικοί και πήραν όλα τα κορίτσια άνω των δεκαπέντε χρονών. Έτσι πήραν και τ ις τρεις αδε λ φές μου. Μ ε ίναμε τρ ία παιδιά. Π έ ρασε πολύς καιρός και δεν είχαμε είδηση, για όλα αυτά τα κορίτσια. Αργότερα κάποιοι είπαν, ότι οι Τούρκοι τ' ατί­ μασαν και μετά τα έρ ιξαν σε γκρεμό. Μόνον ένας Θε ό ς ξέρει, τι ακριβώς έγ ινε. Π ολλές οικογένειες, στα Κοτύωρα, υ ιοθέτησαν τα ορφανά . Τον αδελφό μου, τον υ ιοθέτησε μια ο ικογένεια, ονό ματι Γρη­ γοριάδου. Την αδε λ φή μου, την υ ιοθέτησε η ο ικογένεια Σ ε­ μερτζίδου. Εγώ μ έ σα σ ' αυτήν την θύε λλα έγ ινα 6 χρονών. Εμένα με υ ιοθέτησε μια οικογένεια, αλλά μετά από τρεις μέρες μ' έδιωξαν και μ ' άφησαν στο έλεος του Θεού, επειδή ήμουν πολ ύ αδύνατος από την πε ίνα, τις στερήσεις και την ταλαιπωρ ία. Οσα παιδιά , σαν εμένα, δεν τα έπαιρνε κανε ίς, επειδή δεν ήσαν υγιή, τα έβαζαν σε ορφανοτροφε ίο και τα συ­ ντηρούσαν εκε ί με χρήματα των π λουσίων της Ορντού. Έτσι το ΠQώην σχολ ε ίο στην ενορ ία της Υπαπαντής, έγινε το ορ­ φανοτροφε ίο για ό λ ους εμά.ς. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Μ ια μέρα του 1 9 1 6, ή του 1 9 1 7, δεν θυμάμαι καλό. , έχα με την εμφάνιση του, στα Κοτύωρα, ο ρωσικός στόλος της Μαύ­ ρης Θάλασσας. Οι Τούρκοι πήραν τα βουνά και οι Ρώσο ι έβγα­ ζαν βάρκες στις αμμουδιές, να πάρουν χριστιανούς και να τους μεταφέρουν στην Ρωσία. Οι δάσκαλοι και οι παιδονό­ μοι, μας εγ',{ατέλει'\.μαν εμάς τα ορφανά, για να σωθούν οι ίδιοι. Εμείς κλαίγοντας, φε ύγα με από το ορφανοτροφείο και τρέ­ χαμε προς την παραλία, για να σωθούμε μέ σα στις ρωσικές βάρκες. Εγώ κατάφερα και μπήκα μόνος μου σε μια βάρκα. Ή μουν εξήμισυ χρονών και φρόντ ιζα μόνος μου, γ ια την σω­ τηρία της ζωής μου. Η βάρκα όμως γέμισε τόσο πολύ, που πά­ τωσε και δεν μπορού σε ν ' απομακρυνθεί. Δεν κατάλαβα πώς βρέθηκα έξω από την βάρκα. Έ νας άν ­ δρας μ ' άρπαξε και με πέταξε έξω. Άρχισα να κλαίω. Μόνο αυτό μπορούσα να κάνω. Τα δύο μου αδέλφια έφυγαν με τους θετο ύς γονείς τους. Μ ετά την απομάκρυνση των ρωσικών πλο ίων, ο ι Τούρκοι επέστρεψαν εξαγριωμένοι στην πόλη και ετοίμασαν σχέδιο εξόντωσης των Ελλήνων που είχαν ξεμείνει. Ή ρθαν Τούρκοι αστυνομικο ί, περικύκλωσαν τα σπίτια και το ορφανοτροφείο, όπου υπήρχαν Ι 00 ορφανά και μας έσπρω­ χναν γρήγορα, γιατί θα φεύγαμε εξορία. Μ ια εξορία, η περι­ γραφή της οποίας μόνον ανατριχίλα προκαλεί. Θυμά μαι, ότι τ ο μαρτύριο αυτής της εξορίας κράτησε δύο μήνες και ότι από τ ις 2.500 ψυχές που είμαστε αρχικά, μεΙναμε ζωντανοί μόνον 1 .350 σκελετωμένα ανθρώπινα ράκη. Άλλους μας πήγαν στο Ερμπαά και άλλους, στην πόλη Το­ κάτ . Ζούσαμε με λίγο ψωμί και ελιές. Τα ρούχα μου ήσαν κου­ ρέλια και για σωματική μου ανάγκη, σήκωνα ένα μπάλω μ α, που είχα ράψει πίσω στο παντελονάκι μου, μ' ένα σκουρια­ σμένο σύρμα που βρήκα. Έ να πρωί μας είπαν, ότι θα επιστρέψουμε στα Κ οτύωρα. Η χαρά μου ήταν μεγάλη, γιατί δεν ξέραμε την ερήμωση και τον αφανισμό που θ' αντ ικρίζαμε. Το Πατριαρχείο φρόντισε για όλους μας, να μεταφερθούμε Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

στην Πόλη. Με μάτια r10υρχωμέ να μJTήχαμε στο JTλοίο, με ;τρο­ ορισμό την Π ρ ιγκηπόνησο και στρέψαμε το Βλέμμα μας, για ν' αποχαιρετήσουμε, για τελευταία φ ορά , την αγαπημένη μας πατρίδα. Στο Ο ικοτρο φε ίο μαζευτήκαμε 700 ορφανά περ ίπ ου , απ ό διάφορα μέρη. Μας εξέτασαν, μας κούρεψαν, μας έκαμαν μπά­ νιο και μας φορέσανε καθαρά ρούχα και παπούτσια. Εκεί έμαθα τα πρώτα γράμματα. Ερχόντουσαν και αμερι­ κανίδες γυναίκες και μας έ φερναν δ ιάφ ορα δώρα. Τότε έλαΒα και το πρώτο δώ ρο της ζωής μου, που το φ ύλαγα σαν φ υλα­ κτό. Ήταν ένα τόπι . Μ ια πρωτομαγιά, μας πήγανε και εκ­ δ ρομή. Εκεί στο Οικοτρο φε ίο μείναμε τέσσερα χρόνια και μετά ύγαμε για την Ελλάδα, όπως συμφ ώνησε το Π ατριαρχε ίο με φ την Ελληνική Κ υβέρνηση. Στην Ελλάδα μας σκόρπισαν σε διά­ φορες σχολές της χώρας. Εγώ κατέληξα στην Σ χολή Υπαξιω­ ματικών του Ναυτι­ κού στον Π όρο. Όταν πλησίαζαν οι γιορτές των Χ ρι­ στουγέννων, ή του Π άσχα, οι συμμαθη­ τές μας , που ε ίχ αν μάνα, ή συγγενικές οι­ κογένειες, έπαιρναν άδ εια και πήγαιναν στους συγγενείς τους. Εγώ, όπως και πολλά άλλα παιδ ιά δεν εί­ χαμε που να πάμε και μέναμε στην Σ χολή. Δεν λησμονώ ποτέ την συγκίνηση κ α ι την Ο λ ιιΨιω; Ηλι(Ίδη; στη Σχολ ι) το ι ι Πολε­ χαρά που δοκίμαζα , μ ιχο ιί Να υτιχού του Πόίjoυ, 1 . 1 . 1 926 ημέρα όταν επιστ ρ έ φ οντες της oρχωμoσΊUς τοιι. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

συμμ αθητές μας , μου έφερναν γλυκά κω ξηρο ύς καρπούς , από τα σπ ίτ ια το υ ς, λέγοντας Π άρτα αυτ ά , μ ου έλεγαν , τα έδωσε η μάνα μου , για σ ένα . Τα μ άτ ια μου γέ μ ιζαν δάκρυα, που κά­ ποιος στον κόσμο, ενδιαφερόταν κω για μένα. Έ τσι απεφοίτησα από την Σχολή κ ω υπηρ έτησα στο Π ο­ λεμικό Ν αυτ ικό , τριάντα επτά χρόνια. Τώ ρ α στην δύση της ζωής μ ου, ε ί μ ω ευτυχισμένος παππούς πια κ ω δοξάζω τον Θεό κ ω τον Άγιο Ν ικόλαο, που όλα είχαν ένα καλό τ έλος για μ ένα. (Από τ ις συνεντεύξεις του Γ . Ανδρεάδη , της σειράς « Ι στο­ ίες ξεχασμ ένες κι από τον Θε ό ακ ό μη » ). ρ Ο ΜΙΧΑΛΑΚΗΣ Η ξαφνική νεροποντή , ανάγκασε τον κόσμο , να σταθεί στις

πόρτες κ ω κάτω από τα υπό στεγα , για να μη γίνει μούσκε μα . Κά μποσοι χώθηκαν μέσα στον καφενέ , απ έναντι από το Δι­ οικητήριο. Ο κυρ Αναστάσης , δ εν πρόφτωνε να ετο ιμάζε ι κα­ φέδες κ α ι τ σάϋ . Η βροχή, χαλασ μ ό ς Κ υρ ίου . Β ρ ύ ση το νερό τρέχει πάνω απ ό τ ις στ έγες. Ο ι δ ρ ό μ ο ι πλη μμύ ρισαν κα ι το νερό έτρεχε με ορ μή προς την θάλα σσα. Μόλ ις κόπιασε η βροχή να ξεθυμάνει , ο κόσμος πήρε δ ρόμ ο για το σπίτ ι του ς. Ά ρχισε να σκοτε ινιάζει . Ο τ όπος σε λ ίγο ερήμωσε. Έ να αγοράκι γύρω στα δέκα δ εν το κουνά από την θέση του . Μ ε τα μ ού τρα κο λλη μ ένα στα θα μ πωμένα τζά μ ι α του κ αφενέ , κοιτ άε ι μέ σα. Τα π αγωμένα νερά τρέχουν από τα μπατζάκ ια τ ου . Τα πόδια του κολυ μπούν στο νερό , μέ σα από τα χιλ ιοτρυπη μ ένα παπούτσια του. Τσούζουν τα δάχτυλα απ ό το κρύο. Η π αγωνιά έφτασε στο μεδούλι. Τα δόντια χτυπούν. Τρ έ μ ει ο λόκ ληρο το π ωδί . Έ νας πελάτης απ ό μ έ σα, άνοιξε την π ό ρτα του κ αφενέ . Δοκι μ άζει να μπ ε ι το αγό ρ ι μέσα. Όξω , όξω , αγρ ίεψ ε ο κυρ Α ναστ άσης , ο καφετζής. Ά στο. Έ λα , κ άνει νόημα στο παιδί, ένα ς πελάτης. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Τι το θες; Ζητιανάκι θάναι. Δεν εί μαι ζητιανάκι. Π ροσφυγ όπουλο ε ίμαι, ξεσπά στο κ λάμα, το παιδί. «Τ ι ζητ ιανάκι, τι προσφυγάκι», μουρμουρίζε ι ο καφετζής. Έλα κάτσε κοντά μου, του λέ ει ο πελάτης. Φέ ρε ένα ζεστ ό τσά·ί και δύο παξιμάδια, φωνάζει στον καφετζή. Τον κακομαθαίνεις, τρίζει τα δόντια ο καφετζής. Λοιπ όν, πως σε λένε; ρωτάει ο πελάτης το προσφυγόπουλο. Μ ιχάλη. Και γιατί βγήκες έξω, μ' αυτήν την κακοκαιρία, Μ ιχάλη; Π έθανε η γιαγιά μου και φοβάμαι να μείνω μόνος στο υπογειάκι. Π ως π έθανε; Δεν ξέρω. Και η μαμά σου; Π ου είναι η μαμά σου; Δεν έχω μάνα και πατ έρα. Τους πήραν οι τούρκοι εξορία, στο χωριό μας έξω απ ό την Ορντού και άλλο δεν ξαναγύρι­ σαν. Σ την Ορντού, ε ίπες; Ά ρα ε ί μαστε συμπατριώτες. Κ αι εσύ Θε ίο, από την Ορντού ε ίσαι: Ναι από εκε ί κοντά. Ε σύ μικρ έ , πως γλ ίτ ωσες; Εγώ ή μουν με τ ην γιαγιά μου, στην Ο ρντού, όταν μπήκαν οι τούρκοι στο χωριό μας. Τώρα που πέθανε η γιαγιά μου .πού να πάω; Τι να γ ίνω; κλαίει το παιδί . Τι να κ άμω; πού θα πάω; καταπίνει το τσά·ί με τα δάκρυα. Έλα μη κλαις. Π ιές το τσά·ί σου, μην κρυώσει. Για έλα εδώ, κυρ Αναστά ση, φωνάζει τον καφετζή. Στους ορισμούς σου, κυρ Κωστ ίκα. Ε σύ δεν είπες, ότι χρειάζεσαι τσιράκι, να πηγαίνει τους κα­ έ φ δες, στα γύρω μαγαζιά, όταν πλακώνει πελατε ία; Ναι, είπα. Και γ ιατί δ εν κρατ άς αυτ ό το αγοράκι, που δ εν έχει κα­ νένα; Θα κάνεις και ψυχικό . Τι, αυτ ό το ξενηστ ικομένο κολλητήρ ι ; Μην μιλάς έτσι. Α μαρτία είναι . Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Δε ν ΧQε ιάζο μω τσ ΙQάχι . Ε σ ύ όλο παQαπονιέσω, ότ ι δεν τα ΠQοφταίνεις όλα μονα­ χός σου. Ε, και; Για δοκίμασε το. Το κρατά ς δυό ΤQεις ημέQες κ ι αν δεν σου κ άνει, το δ ιώχνεις. Θα κοιμάτω σε μ ια γων ιά . Έτσι θα σου φυλάει κω το μαγαζί. Δοκ ί μασε το, σου λέω. Τ ι να δοκιμάσω; Qίχνει μια ματιά περιφρονητική στο πωδί . Σήκω απάνω, ρε! Π ασκ ίζει το πωδ ί να σταθε ί όQθιο. Δύο καλαμένια πόδια, που στηρίζουν ένα λ ε ιψό κορμάκ ι. Στο Qουφηγμένο πρόσωπο, ξ εχωρίζουν δύο πελώρια μάτια. Δυο μάτια καστανά , όπου κ αθQεπτ ίζετω ο φόβος, το παρά ­ πονο, ο πόνος. Για χατίρι σου θα το κρατήσω. Ό μως με δοκ ιμή. Δεν μπόρεσε να κο ιμηθεί εκ ε ίνη την νΊΡ,(Τα το πωδί. Έτρεμε από τον φόβο. Έτρεμε από το κρύο. Κουβαριασμένο κ άτω από τα παλιοτσούβαλα, όλο κ ω ζαρώνει πιο πολύ. Η γιαγιά δεν φεύγει από το μυαλό του. Ούτε στιγμή δ εν τον ε ίχε αφή­ σει μόνο. Π άντα κοντ ά της πλάγιαζε. Α κ ό μη κ αι όταν την έκαιγε ο πυρετός της ελονοσ ίας, αυτός κ ο ιμόταν δίπλα της. Μ ονάχα χτες την νύχτα, αισθάνθηκε παγωνιά δίπλα της και ξύπνησε. Στ ις φωνές του τρέξανε ο ι γυναίκ ες της γε ιτονιάς. Β ρή καν την γριά πεθαμένη. Μ ετά. ήρθε ο παπάς και την ση­ κ ώσανε κω αυτός πήρε μετά τους δ ρό μους. Τώρα πώς θα ζή ­ σε ι χωρίς την γιαγ ιά; Μ ε πο ιόν θα κοιμάτ ω; Π οιος θα νοιά­ ζεται γι' αυτόν; Ποιος θα τον λούζει; Π οιος θα πλένει τα ρούχα του; Π ό σο τον αγαπού σε η γιαγιά του! Μ ε την γιαγιά ήρθε προσφυγάκ ι στην Θεσσαλον ίκη. Η γ ιαγιά ξενόπλενε για να ζήσουν. Έ ννοια σου, αγό ρι μου, του έλεγε, θα πας σχολείο κω θα μάθεις γράμματα. ΤώQα που πέθανε; Τι θα γ ίνει ο Μ ιχα­ λάκης; Π ωδεύεται το μυαλουδάκι του. Ξέχασε τον φόβο , ξέ­ χασε το κ ρύο. Κατ ά τα ξημερώματα τον πήρε ο ύπνος. Ό ταν άνοιξε ο κ αφετζή ς το μαγαζί, τον βρήκε κοιμισμένο. Έ τσι.. ε .. θα σε ξυπνάμε κ ιόλας. Του δίνει μ ια κ λωτσιά . Δυο Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

μ έρες ακ ό μη κω Ηα πά.ρ ας δρό μο. Κ ω ας λέ ει ο Κ ω στ Ικ ας, τα δ ικά του . Τ ινάχτηκε ο Μ ιχαλάκης απάνω. Έβαλε τα δυνατά. του, ν ' έ αρ σει στο αφ εντικό . Έ να μήνα στον καφενέ ο Μ ιχαλάκης κ ω έ μαθ ε την δου ­ λειά στην εντ έλεια. Τα π ρόφτωνε όλα. Κ ω τους πελάτες του κ αφ ενέ και τις παραγγελιές στα γύρω μαγαζιά κω στα γρα ­ φε Ια απ έναντ ι στο Διο ικητή ριο. Το μόνο που τον δυσκ όλευε ήταν ο κρεμαστ ός δ Ισκ ος. Ό σο κω αν πά σκιζε να κρατά ισορ­ ροπ Ια, πάντα κ άτ ι γινόταν και ο καφ ές χυνόταν . Σ τον δ ρ ό μο ακό μη πιο δύσκ ολα . Έ νας θα σε σκουντήσει άΗελα, άλλος βια­ στικό ς, θα π έσει απάνω σου. Βλέπεις ένα αυτοκ Ινητο να έ ρ­ χετω , πας να τρέξεις και να ο καφέ ς χύθηκε πάλι. Κ ω καλά να ε Ιναι βολικός ο πε λάτης. Ά μα ε Ιναι κανένας γουρσούζης, σαν κ άποιο γ έρο : «Π Ισω τον καφέ . Κ α'ίμακλ Ιδικο τον θέλω. Ν α φ έ ρεις άλλον» . Μ όλις το αφεντικ ό έβλεπε επιστρο φή χυμένου κ αφ έ , γι­ νόταν θερι ό . « Β ρε πανάθλιε, χαραμοφάη. Δεν προσέχεις, βρέ ; Π ο ύ ε Ιχες το μυαλό σου ; Εγώ φτα Ιω που σε κ ρ άτησα » . Κ ω δος του, να τον χτυπάει. Το χειρ ότερο, αν έσπ αε κανά ποτήρι, ή φ λιτζάνι. Εκτ ό ς απ ό το ξύλο, τον άφηνε κ αι νηστικό . Κ ω όλο να τον απειλε Ι , ότι θα τον διώξει . Ο Μ ιχαλάκης τ όβαλε, βαθιά στο μυαλό , να μη ξαναχυθε Ι ο κ αφέ ς. Ση κωνόταν ξημερώ ματα, π ριν έ ρ θε ι το αφεντικό κω μ έσα στο καφενε Ιο έκαμε προπονήσεις ισορροπίας με τον δί ­ σκο . Έβαζε ποτήρια γεμ άτα νερό κω έτρεχε μ έσα στο μαγαζί . Α νέβωνε στις κ αρέκλ ες, στα τρcυτέζια, πηδούσε, καθόταν, ση­ κωνόταν απότομα. Στριφογύριζε επ ί τ όπου. Όλα πήγαιναν κ αλύτερα . Μ ια μέ ρα, τον τσάκωσε το α φ εντικό με τον δ Ισκο π άνω στο τραπ έζι . Τι σαλτι μπάγκος πας να γ Ινεις, του φώναξε. Χ υ­ μάε ι να τον αρπάξει. Το τραπ έζι αναποδογύρισε. Ο Μ ιχαλά­ κης πρό φτασε να π ηδήξε ι . Ο δ Ισκος στα χέρ ια του στ έκεται ολό 'ίσια απείρακτος . Στάλα νερό δ εν χ ύθηκε. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Ποιόν κορο 'Lδεύεις, βρε; φρένιασε ο χαφετζής. Και δόστου ξύλο και βρισιές . Ούτε που του ένοιαξε του Μ ιχαλάκη. Όλο χαρά ανοίγει τα κεπέγκια. Ετοιμάζει τα τραπέζια. Την ημέρα εκείνη δεν χύθηκε στάλα νερ ό από τα ποτήρια. Ούτε και από τα φλιτζάνια. Τώρα δεν υπά ρχει φόβος να χύνει τους καφέ­ δες. Δεν θα θυμώνουν άλλο οι πελάτες μαζί του. Ο Βαρδάρης πάγωσε το χιόνι που είχε στρωθεί από βρα­ δύς. Ο ι δ ρόμοι κρύσταλλο. Δύσκολο και επ ικ ίνδυνο να γλ ι­ στρή σεις. Κάθε τόσο και κάποιος δ ιαβάτης γλιστράει και πέ­ φτει. Άλλος σηκώνεται, με στραμπουλισμένο πά)ι, ή με σπασμένα κόκαλα. Ο Μ ιχαλάκης τέλειωσε τ ις παραγγελιές, με τα διπλανά μα­ γαζιά . Τώρα ετοιμάζει τον δίσκο, με τους πρωινούς καφέδες, για τα γραφεία του Διοικητηρίου. Τρεις καφέδες, δύο τσάγια, ένα λουκούμι, τέσσερα νερά . Δύσκολα χώρεσαν στον κρεμα­ στό δίσκο . Κολλητά τα ποτήρια, κολλητά τα φλιτζάνια. Το ένα σκουντάει το άλλο . Το πιατάκι με το λουκούμι πάνω στο πο­ τήρι. Και ο κυρ Αναστάσης σήμερα στις κάκιες του. Α πό την ώρα που ήρθε στο μαγαζί βλαστημάει. Όλα του φταίνε. Καλά που υπά ρχει και ο Μ ιχαλάκης, για να ξεθυμάνει απάνω του. Τρέχα, βρε, γρήγορα. Μη χασομεράς στον δ ρόμο . Τρ έχα, είπα. Ο Βαρδάρης σφυρίζει άγρια. Κρύσταλλο ο παγωμένος δρό­ μος . Ο κόσμος αγωνίζεται να μη γλιστρήσει. Αγωνίζεται και ο Μ ιχαλάκης να κρατήσει ισορροπία με τον δίσκο. Το μάτι καρφωμένο στο δίσκο και τους καφέδες. Μη χαλάσει το κα'L­ μάκι. Μη ταραχτεί ο καφές. Π ώς γλιστράει ο δρόμος ! Πώς φυσάει ο Β αρδάρης ! Χάθηκε, αν του χυθούν οι καφέδες. Να, κοντεύει στην μέση του δρό μου. Ένας αραμπάς κατεβαίνει εκείνη την στιγμή. Στριγγλίζουν οι ρόδες π άνω στο παγωμένο χιόνι. Π ρέπει να βιαστεί ο Μ ιχαλάκης να πε ρ ά σει. Το ά.λογο με τον αραμπά τρέχει. Σηκώθηκε όρθ ιος ο αραμπατζής και φωνάζει. Φύγε, φύγε από �ιπρoστά. Εσένα μ ιλάω. Φύγε σου λέω και τραβάει τα γκέμια. Αλλά ο Μ ιχαλάκης, πώς να φύγει , πιο γρήγορα. Κ αι εάν Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

χυθούν οι καφέδες; Ο αρ αμ;τάς ;τλησιάζε ι, ο αρα�υιατζής ξε­ φωνίζει, φωνάζουν κω οι περασηκοί. Με δύο γρήγορες δρα­ σκελιές ο Μιχαλάκης βρέθηκε στο πεζοδρό μLO. Ο δίσκος σφι­ χτά στα χέ ρ ω το υ. Ούτε που κουνήθηκε ο καφ ές. Ούτε που τραντάχτηκε τ ο κα'ίμάκι Τραβήξου, φύγε, ξεφωνίζει ο αρα μπατ ζή ς. Του ξεφεύγουν τ α γκέ μω . Φρ έν ωσε το άλογο. Τρ έχα, τρ έχα, φωνάζει ο κ όσμος. Όχι δεν θα τρέξ ει άλλο. Δεν χρειάζετ ω. Έ φτασε στο πε­ ζοδρόμιο. Ο καφέ ς δεν χύθηκε. Το κα'ίμάκ ι δ εν τραντάχτηκε. Απε ίραχτ α κω τα νερ ά μέ σα στα ποτ ήρια. Ο ίδLOς δεν γλί­ στρησε. Να, να πατ ά στο πεζοδρόμιο . . . Δεν γ λίστρησε ο Μ ιχαλάκης. Γλί στρησε όμως το άλογο . Μπερδεύτηκε στα πόδω του αλόγου ο Μ ιχαλάκης, με τ ον δί­ σκο στα χέ ρια τ ου. Σ έ ρνεται το πωδί κ άτ ω από ης ρόδες του αραμπά. Σπάσανε τα ποτήρια. Τ ινάχτηκαν τα νερά , σπάσανε τ α φλιτζάνια. Χύθηκαν οι καφέδ ες. Μαύροι λ εκ έδες, πάνω στο γλιστερό παγωμένο λευκό δ ρ ό μο. Σ έρνει για λίγο ο αραμπάς το κορμί του παιδLOύ στον κατήφορο. Ζ εστό αίμα αυλάκωσε τ ον πάγο. Τρ έχει ο κόσμος. Τ ι ε ίνω; η ε ίνω; Έ να πωδάκ ι σκοτ ώθηκε. Π οLO ε ίνω; Π ο ιανού ε ίνω; ρωτούν οι π ερ ίεργοι. Α , ένα προσφυγάκι ήτ αν, τους λέ ε ι το αφεντ ικό ο κυρ Ανα­ στά σης, που έτρεξε να σώσει τον δίσκο τ ου. « Να πάρει ο διά ­ βολος, τ ώρα βρήκε να σκοτωθε ί , τ ώρα που είχε μάθε ι καλά την δουλειά. μουρμουρίζει ανάμεσα στα δόνηα του » . (Από την σειρά τ ων δ ιηγημάτ ων τ ου Γ . Ανδρεάδη: « Ξεχα­ σμένες ιστορ ίες κι από τον Θεό ακό μα » ). Αυτ ές όλες οι ιστορίες και οι χιλιάδες αφηγήσεις, που βίωσα κω άκουσα, επηρέασαν την ψυχοσύνθεση μου και αισθάνθηκα την ισχυρή παρόρμηση, να καταλήξω σαν ιεροκήρυκας, διη­ γούμενος τες, σε κάθε ευκωρία και συνάντηση συνανθ ρώπων Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

μου. Και τα διηγιόμουν , όχι μόνον σε Π οντίους συμJ[ατριώ­ τες, αλλά και σε Συνέλληνες φίλους και πατριώτες, χωρίς να ξεχά σω και τους αλλοδαπούς, Γερμανούς, Άγγλους και προ πάντων Τούρκους, ευαίσθητους διανοούμενους και μαχητές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ήταν η π ίεση όλων αυτών των εμπειριών και η κοινή πα­ ρ ότρυνση όλων, γιατί δεν τα δημοσιοπ οιώ, σε μορφή βιβλίου, που με οδήγησαν στο παράτολμο εγχείρημα της έκδοσης του π ρώτου βιβλίου. Λέω παράτολμο, γιατί διεθνώς η αγορά βι­ βλίου, δεν είναι από τ ις εύκολες και παραμένει παράτολ μη, ιδίως στον ελλαδικό χώρο, εάν ένας άγνωστος συγγραφέας το αποτολμήσει, χωρίς κομματική, πολιτική, αθλητική, ή συντε­ χνιακή στήρ ιξη, της στήριξης του τύπου μη εξαιρουμένου. Στους χώρους αυτούς, δεν διέθετα καμία σχέση, ή πρόσβαση. Το ωιοτόλμησα, επειδή έτυχα ισχυρής αποδοχής του λό­ γου μου, μέσα από διαλέξεις, πάνω στα επίμαχα ποντιακά θέ ­ ματα, από ανθρώπους, που δ εν θα τολμούσα ποτ έ να προ­ βλέψω την παρό ρμηση, της άμεσης η θ ικής τους στήριξης. Και θα πρέπει να αναφέρω στο σημείο αυτό, τους μακαρίτες τώρα, Γεώργιο Κ ανδυλάπτη, τον γνωστόν με το ψευδώνυμο Ο ΚΑΝΙΣ, τον Δημήτρη Ψαθά, τους Ισαάκ Λαυρεντιάδη και Τσιρκινίδη Η λία. Ιδίως οι δυο τελευταίοι, παρευρισκόμενοι σε δ ιάλεξη μου, στο τέλος αναφώνησαν αυθόρμητα μαζί, προς εμένα τον άγνωστο τ ότε , την λέξη: ΑΝΑΔΥΟΜΕΝΟΣ ! Το προσωπικό μου πάθος, γ ια την μοίρα των προγόνων μας, βρήκε ευτυχώς και συνάντησε το πάθος πολλών συμ;τα­ τριωτών μου ποvt ιακής και μη καταγωγής. Α πό εκεί και πέρα ο δρόμος ήταν ε λεύθερος. Η έκπληξη ό μως έμελλε να έρθει από ανατολάς, από την ευρεία απήχηση που ε ίχε το συγγρα­ φικό μου έργο, στην γειτονική Τουρκία . Έξι από τα βιβλία μου κυκλοφορούν στην γειτονική χώρα, συμπεριλαμβανομένου του βιβλίου μου Η ΑΠ ΕΛΑΣΗ , που αφορά την απαγόρευση εισόδου μου στην Τουρκία, από την 5η Δεκεμβρίου 1 998 και εφεξής. Οι συχνές επισκέψεις κάθε χρόνο νέων, από την Τουρκία Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

χω τα ;τλέον από 5 . 800 Ίράμματα, ;του έχ ω λάr1ει, α;τό σκε­ πτόμενους ανθρώπους της χώρας, είνω το μεγαλύτερο βρα­ βείο, που δεν θα μπορούσα ούτε καν να το φ αντασθώ. Άλλο ι 3 . 5 00 Έλληνες συμπατριώτες, επώνυμο ι και ανώνυμο ι , ω­ σθάνθηκαν την ανάγκη να μου στείλουν την επιστολή τους, με τα καλά τους λόγια. Τους ευχαριστώ όλους. Η κυκλο φο ρ ία έργων μου, στα γερμανικά, αγγλικά, ρω­ σικά, αρμενικά, στόχο ε ίχαν να γνωστοποιήσουν την τραγω­ δ ία μας, στους λαούς αυτούς. Το αποκορύ φωμα της προσω­ π ικής ικανοποίησης μου, αποτέλεσε η κ ινεζική έκδοση του έ ργου μου. Δεν με κούρασαν, τουναντίον με ενθουσίασαν, ο ι πρ ο­ σκλήσεις ομοεθνών μας, για διαλέξεις, στην Αυστραλία, την Ευρώπη και την Αμερική. Για να μην αναφ έρω την συγκίνηση μου, των πολλών δ ιαλέξεων μου, στον τουρκικό χώρο , ο ι οποίες παρά φ ύση διακόπηκαν, με την Απέλαση μου το 1 998, αλλά συνεχίζονται εφεξής, σε τουρκικούς κύκλους της Ευ­ ρώπης και ιδίως της Γερμανίας. Θέλω δη μόσια να δηλώσω, ότι θεωρώ ένα μεγάλο μέρος του γειτονικού μας λαού, αίμα από το αίμα μας κω σάρκα από την σάρκα μας. Κω αυτή μου η διαπίστωση ε ίνω συνω­ σθη ματική, ιστορικά θεμελ ιωμένη, χωρίς κ αμία άλλη σκέψη εθνικιστ ικής υστεροβουλίας. Μ ε τους ανθρώπους αυτούς, μπο­ ρού με να συνεργαστούμε και να συνεννοηθούμε, για την δη­ μ ιουργία ενός καλύτερου κόσμου στην γεωγραφ ική μας γω­ νιά. Επί σαράντα χρόνια συνεχώς, δεν αρνήθηκα καμ ία πρό­ σκληση, για διάλεξη, σε θέματα ποντιακά και ελληνοτουρκικά, αδιάφ ορα εάν η πρόσκληση ήταν, από ένα απομακρυσμένο ελ­ ληνικό χωριό, ή από Αθήνα, Π άτρα, από Μελβούρνη, Σύδνεϋ κω Αδ ελα"ίδα, από Β ερ ολίνο , Β ίσμπαντεν, Μόναχο, Βρυξέλ­ λες, αλλά κω από Σ μύρνη, Φώκιες, Αίβαλί, Αδριανούπολη, Τραπεζούντα, Σαμψούντα, Π ουλαντζάκη, Ρ ιζούντα, Κ ερα­ σούντα και Π όλη. Στα σαράντα αυτά χρόν ια, είδαν το φως της δημοσιότητας Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

36 έργα μου, συ μπεριλα μΒανομένων των μεταφ ράσεων. Εκα­ τοντάδες δημοσιεύσεις μου, σε κ αθημερινό κα ι μη ημερήσιο τύπο, στην Ελλάδα , στην Τουρκία , στην Γερμαν ία κ α ι στον Κ αναδά. Δεν υπάρχει ποντ ιακ ό έντυπο, που να ζήτησε συν­ δρομή από εμένα κα ι να μην την έλαβε. Κ α ι την έλαβε πάντοτε δωρεάν. Γιατ ί η π αρό ρ μηση μου, για εν ασχόληση στ α Π ο­ ντ ιακά, ξεκίνησε μέσα από τον πόνο της τραγωδίας των προ­ γόνων μας κα ι σε κα μιά περίπτωση δεν θα επέτ ρεπα στον εαυτό μου, την ε μπορευματοποίηση του. Ο λαός που όλα κρίνει, θα κρίνει κα ι την δική μου προσφορά. Π άνω από δυο χρόνια , με την εκπομπή ΑΠΟ ΤΟΝ ΜγΘΟ ΣΤΗΝ ΕΞΟΔΟ, ήρθα σε στενότερη επαφή με τους ανθ ρώπους μα ς, μέσα από τον Ρ αδιοφωνικό Στ αθ μό των Ακριτών του Π όντου, από την Στ αυρούπολη Θεσσαλονίκης. Ήτ αν μια συ­ νε ργασ ία ανείπωτης συγκίνησης, χαράς κ α ι αγ αλλίασης, για την οποία ευχαριστώ δημόσια, τους Ιθύνοντες των Ακριτών του Π όντου στην Σταυρούπολη. Κ α ι όλα αυτά με πάθος κ α ι εντελώς αφιλοκερδώς, μη απο­ δεχόμενος α μοιΒές, ή άλλης μορφής αποζημιώσεων. Γ νωστόν είνα ι, ότι Βιβλία μου διατ ίθεντα ι μέσω συλλόγων μας, με από­ δοση των οποιωνδήποτε κερδών, υπέρ του τα μείου των Συλ­ λόγων. Δημόσιες κα ι Δημοτικές ΒιΒλιοθήκες, αλλά κ α ι φυλα ­ κές της χώρας, έλαΒαν πολλαπλώς Βιβλία μου, για τ ις ανάγκες τ ους, εντελώς δωρεάν , με επιβάρυνση μου ακόμη κ α ι με τ α έξοδα κόστους του Εκδότου. Συνέγραψα κ α ι εξέδωσα εξόδοις μου, το Βιβλίο ΜΕΤΑ ΜΟΡΦΩ Σ Η Η δική μα ς Εκκλησιά, σε 3 .000 αντ ίτυπα κα ι τα εκχώρησα εις την Ιερά Μητρόπολη Ν. Κρήνης & Κ αλα μα ριάς, για εν ίσχυση οικονομική, στην αντι­ μετώπιση του κόστους ανακ α ίνισης του Μητροπολιτικού μα ς Ν αού, στην Κ αλαμαριά . Έγραψα σε θεατρικό σενάριο, στην ποντιακή διάλεκτο , την τραγωδία της ΤΑ ΜΑΜΑ κ α ι την παρέδωσα δωρεάν κ α ι για εσα ε ί , στον δ ραστήριο Σύλλογο Π ρομηθέα της Κ αλα μα ριάς. Το έργο αυτό αντιμετώπισε την μεγαλύτερη κ α ι την συγκινη­ τ ικότερη αποδοχή κ α ι υποδοχή του λα ού μας. Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Π ιστεύω ότι, απ ερχόμενος χάποτε της ζωής, α φήνω πίσω μο υ , όχι τ υχα ίο έργο, αλλά ισχυρ ό αρκετά, να φωτίζε ι και να δ ιδάσκει τις επερχόμενες γενιές μας. Και ας μου συγχωρεθεί η καταγραφή, που π αραπάνω για το άτομο μου έγραψα, ενά ­ ντια στην απέραντη σχετική σιωπή των σαράντα χρόνων δ ρ ά ­ σης μου. Απεχθάνομαι την αναφορά σε προσωπικά επιτεύγ­ ματα. Παραβίασα την αρχή αυτή, όχι για αυ τοπροβολή, αλλά με την ελπίδα να σ υγκινήσω τους νέους μας, που ακολουθούν, να θελήσουν να προσφέρο υν και αυτοί, στον αγώνα α υ τόν . Η προσφορά του ς πρ έπει να είναι άτιμος, γ ια να ε ίναι έντι μος. Ό ποιος βάζει τιμή αξίας και εμπορεύεται κ άθετι, που αφορά την π οντιακή τραγωδία, ε ίναι τυ μβωρύχος. Αισθάνομαι ώ ρες ώρες, σαν εκείνες τ ις αρχα ίες Εστ ιάδες Π αρθένες, που ανασκάλιζαν την χόβολη, για να κρατούν ισχυρή την φλόγα της εστίας. Ανακούφιση θα αισθανθώ, όταν αντι­ ληφθώ, πως πολλοί νέοι μας, στο μέλλον, θα ενταχθούν στο τάγμα των Εστ ιάδων Παρθένων και θα συνεχίσο υ ν ν' ανα­ σκαλίζουν την χόβολη, όχ ι για να κρατούν την φωτιά δ υνατή, αλλά προ πάντων την φλόγα ισχυ ρή, να φωτίζει την μνήμη του Λαού μας. Και μη ξ εχνάμε, ότι ε ίμαστε λίγοι. Π ολύ λίγο ι ! Λ ίγοι αλλά .....

«Είμεθα ολίγοι και αναρρίθμητοι ε ίμεθα ασθενείς και πανίσχυροι ε ί μεθα οικείοι προς π άντας διότι μεταφέρομεν το μήνυ μα Εκε ίνου , π ο υ αγαπά. και σ υγχωρεί το υς πάντας» Ο Ν. Ρώμης και Κωνσταντινο υπόλεως, μ ακαριστός Οι­ κουμενικός Πατριάρχης, Α ΘΗΝΑ ΓΟΡΑΣ ο Α Ό

Την κ υκλοφορία το υ β ιβλίο υ ΤΑΜΑΜΑ στα τ ο υρκικά , ακολούθησαν έξι άλλα β ιβλία, των οποίων η υπ οδοχή στην γειτονική χώρα, ιδίως από την σπου δάζου σα νεολαία, υ πήρξε εκπλΎ)',nικά πολύ μεγάλη. Π έντ ε χιλιάδες οκτακόσια γράμματα, Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

γεμάτα με συγχινητιχά λόγ ω. , είνω μω. φανερή ένδαξη του [)αθμού υποδοχής των έργων αυτών. Ούτε μω αρνηnκή επωτολή . Ακολούθησαν έκτοτε χω συνεχώς αυξάνουν κάθε χρόνο , οι επωκέψας νέων ανθρώπων από την Τουρκία, που επιθυμούν την προσωπική γνωρψία με τον συγγραφέα. Ιδίως κατά την θερινή εποχή, οι επωκέψας ανέρχοντω σε περωσότερες από εκατό κω το γεγονός αυτ ό ας μου επιτραπε ί να τ ο θεωρώ , ως την μέγιστη καταξίωση τ ου συγγραφικού μου έργου. Βε[)αίως και ως συνήθως, άνθρωποι της γειτονικής εξουσίας, ανησύχησαν από τ ο γεγονός αυτής της απήχηση ς κω ο Θεός γνωρ ίζει , ποιές μεσω ωνικές δυνάμεις κ ω αρρωστη μένες φαντασίες τους οδήγησαν, να κατασκευάσουν απίθανες ωτορίες εναντ ίον μου κω να τ ις διοχετε ύσουν στ ον Τύπο. Κ ω τι δεν έγραψαν; Ότι επιδιώκω να εκχρωτ ιανίσω τον λαό στη Μ αύρη Θάλασσα. Ότι σκοπεύω να κτ ίσω νέα Μοναστήρια εκε ί κ ω να οδηγήσω τον λαό δ ι ' επαναστάσεως στην απόσχωη από την Τουρκία και τη δη μιουργία Ν έου Ανεξάρτητου Π οντ ιακού Κράτους, του οποίου, επιθυμία μου απι.ίηερη είναι, να καταστώ Π ρό εδρος. Για την απάντηση σε όλα αυτά τα απίθανα, αναχώρησα την Π αρασκευή 4 Δεκεμβ ρίου 1 998, αεροπορικώς από Αθήνα, για την Π όλη, για ν' αντψετ ωπίσω συνέντευξη δημοσιογραφική, την οποία ο ίδιος και οι φίλοι μου Τούρκοι είχαν προκαλέσει επί τούτ ω. Στην άφ ιξη μου στ ο αεροδρόμιο τ ης Π όλης, η Α στυνομία εμπόδωε την ε ί σοδο μου στην Τουρκία και αντ ' αυτού μου επέδωσε τ ο έγγραφο Απέλασης μου, με αιτιολογικό τ ία κε αλα ία ΧΧ Χ .

Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

ΥAZAR νΕ ΥAYINCΙLARIN BASBAΚANDAN iSTEMi: YORGO ΑΝDRΕΑDίSΈ bΖGϋRιϋκ! (Α ΙΤΗΜΑ ΣΥ Γ ΓΡ ΑΦΕΩΝ ΚΑΙ ΕΚΔΟΤΩΝ ΠΡΟΣ ΤΟΝ Π ΡΩΘΥΠΟΥΡΓ Ο : ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΤΟΝ Γ ΕΩΡΓΙΟ Α ΝΔΡΕΑΔΗ)

τϋΥ ΑΡ Istanbul Kitap fuarιnda , Abdi ipekyi Τϋrk-Yunan Barι� ve Dostluk Οdϋlϋ sahibi Yunan yazarι Yorgo Andreadis'e ybnelik, ΤϋrkίΥe'Υe girme yasagInIn kaldrιl masI ίς:ίπ Ba�bakan Recep Tayyip Erdogan'a ybnelik yazar ve yaYI ncIlarιn kendi a ralarιnda toparladIgI imzalar Ba�bakanlIga gbnderi l mesine karsIIIk, bugϋne degin herhangi bir yanIt alInamadI. ΑΥΠΙ imzalarιn kopyasI bu hafta KϋltϋΓ ve Turizm BakanI Erkan Mumcu 'ya da iletilecek. Dilekyeye imza verenlerin adlarι, a�agIda alfabetik sIra ile yeralmakta . . . . Ragιp Z-a rakolu ΤΥΒ YaYInlama ΟΖgϋrlϋgϋ Komitesi Βaψanι

( Η Επιτ ροπή Ελευθερίας του Τύπου στην Τουρκία , κατά

την διάρκεια της Έ κθεσης Β ιβλίου στην Κωνσταντ ινούπολη συνέλεξε υn:oγραqiς Τοψι<ων συyγQaqlliJv, εκδοτών, διανοούμενων, καλλιτεχνών κ.λπ. τις οποίες απέστειλε στον Τοψιιο Πρωθυn:oυργό Ρ ετζέπ Ταγίπ Ερντογάν και στον Υπουργό Π ολ ιτισμού με αίτημα την άρση της απαγόρευσης εισόδου στην Τουρκία του συγγραφέα Γεωργίου Ανδρεάδη, κατόχου του Τουρ'Λο-Ελληνικού Β ραβε ί ο υ Ε ιρήνη ς κ αι Φ ι λίας. Τ α ονο ματεπώνυμα των υπογραψάντων το κε ί μενο , δη μοσιεύοντ αι με αλβαβη τ ική σειρά . . . ) Ραγκίπ Ζαράκολου Π ρ ό εδρος της Επιτροπής Ελευθερίας του Τύπου στην Τουρκία

Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Yorgo Andreadis'in YasagInIn KaldIrIlmasI ίς:ίη imza verenler (Οι υπογράφοντες με αλφαβηΤΙΚΙ1 σειρά για την άρση της απαγόρευσης που αφορά τον Γεώργιο Α νδρεάδη) Necati Abay (Yazar), Abdurrahman Dilipak ( Yazar), Adalet Agaoglu (Yazar) , Cenk Agcabay ( Gazeteci ) , Felat Ahmetoglu (YaYIncI) , Cα;;kun Ak (YaYI ncI ), Feriy Akba� (YaYIncI), PInar Ak­ bina (YaYIncI ) , Derya Akbora (Oyuncu ) , Erkan Akbulut ( ζ:eνίr­ men), Taner Akyam (Yazar), Ekrem Akdogan (bgrenci ) , Hatice Akdogan ( ΚϋtϋΡhanec ί ) , Tuncay Akgbz ( ζ:ίΖer), Gϋlten AkIn (ΤϋrkίΥe'nίn en bϋΥϋk kadIn $airi ) , Korkut AkIn (Ybnetme n ) , Sunay AkIn ($air), Osman AkInhay (YazarIYaYIncI ) , ϋstϋn Ak­ men (Τϋrk ΡΕΝ ba�kanI), Vedat Akoglu ( KitapyI) , Murat Aksoy (Ortak Payda Projesi Κοοrdίnatbrϋ), Cihan Akta� (Yazar), Ertugrul Aladag (Yazar), ismet AIIcI ( ί�ς:ί ) , Alpay ( ΜϋΖίSΥe n ) , Mehmet ΑΙ­ tan (Yazar IProfesbr), Vecdi Altay (IHD), ζ:agataΥ Anadol (Yazar), Feridun Anday (Yazar), Fahri Aral (YaYIncι), Osman Saffet Aro­ lat ( DϋnΥa Gazetesi Genel YaYIn Ybnetmeni), Ezgi Arslan ( Εν kadInI), Αlί Arslan (Yazar), Meryem Arslan (Yazar), $efik Asan (Yazar), Cezmi A�uroglu (YaYIncI), ToktamI� Ate� ( Profesbr), Vahit Atay (STK), Hasan Basri AydIn (Yazar), Mustafa Balbay (GazeteciICumhuriyet) , Celal Ba�langIy ( Gazeteci), Rϋstem Ba­ tum (ΤΥ yapImcIsI), Oya Baydar (Yazar), Ataol Behramoglu ($air), Murat Belge (YazarI Profesbr), Erhan Bener (Yazar), Ayfer Beyaz (Ogretmen), $efik Beyaz ( Filolog), Kamer ΒeΥsϋkan (YaYIncI), Jan Bet-$awoce (Yazar), AkIn Birdal (FIDH ) , Nevra Bucak (Yazar), Faik Bulut (Yazar), Celalettin Can ( 78Ίίler VakfI Kurucusu), ismail HakkI Celayir ( Μϋhendίs), Ergin Cinmen ( Avukat ) , M uhammet ζ:akιrkal (Yazar) , Oral ζ:alι�lar (Gazetec i ) , Sinan Orh a n ζ:aνu� (Akademisyen), Sarkis ζ:erkeΖΥan ( MarangozIYazar), Mukaddes Ε. ζ:elίk (Yazar), Hasan Basri ζ:ιΡlak (YaYI ncI), Baki ζ:ίftς:ί ( Mat­ baacI), Fazilet ζ:ulka (Yazar), Arif Damar Ι Barikat ( $air), Ahmet Dagtekin (YaYIncI), Niyazi DalyancI (Gazeteci ) , $aban Dayanan ( FotografyIIIHD), Abdullah Demir ($air), GϋI Demir (Gazeteci), Halim Demir (Yazar), i l ker Demir (Zanaatkar) , M ustafa Demir (YaYIncI), Muharrem Demircioglu (Oyuncu), Metin Demirta� ($air), Filiz Deniztekin ( YaYInc I ) , Ula� Dilek ( Fotografy I ) , Osman Diny (YaYIncI) , HIrant Dink (Gazeteci ), Aygbren Dirim (YaYIncI), AydIn Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Dogan (YaYIncI), Attila Dorsay (YazarISi nemac I ) , Ragιp Duran (Gazeteci), GϋI Duran (YaYIncI), Tarιk Dursun Κ. (Yazar), Can Dundar (Gazeteci ) , Tarιk Ziya Ekinci (Eski Parlamenter), NazlI Eray (Yazar), $ukru Erba;; ($air) , ismet Ercan (Yazar), Fusun Erdogan ( Radyo ProgramcιsI), Muzaffer Erdogdu (YaYIncI), ς:ίgdem Erken (Akadem ίsye n ) , Nilgun Ersoylar (YaYI ncI ) , Cezmi Ersbz (Yazar), Bϋlent EryIlmaz (YaYIncI), Hasan Eryigit (YaYIncι), isfendi­ yar Erzik (YaYIncI ) , Tomurcuk Erzik (YaYIncI ) , Emin Eser (Yazar), Mehmet Faray (Gazetecί), Turan Feyizogl u (Yazar), Umit FIrat (YaYIncI ) , Arman Fikri (YaYIncI) , Turgay Fi;;ekyί ( $air), Αlί Naki Galίpler ($aίr) , Dogan Geny (IHD), KazIm Geny (Avukat), Gungbr Genyay (Yazar), H a l u k Gerger (Yazar, Akademisyen ) , Nazmi Gbkyeli (Yazar), Sίnan Gbkyen (Gazeteci), ismail Gblda;; (Yazar), Ya;;ar Gbnderici (STK), Tekίn Gbneny (Yazar), N azmiye Guylϋ (Yazar), ismet Gϋlseykin (YaYIncI) , Metin GumrukyU (Yazar), HakkI Gϋrrι4ekin (Yazar), Νίl Gϋπ (Yazar), Turhan Gϋnay (GazetecίlCumruriyet), Mehmet Gunduz (YaYIncI ), Murat Guner (YaYIncI ) , Yunus Guner (KitapyI), Bunyamin Gune;; (YaYIncι), Fato;; G�ney (YaYIncI), Melek Gungbr (ς:οcuk), Necati Gungbr (Yazar), Αlί RIza Gurel (Oyuncu ), Selami Gurel (Yazar), Halide E;;ber Guveny (Yazar) , Onder Guveny ( Maden Muhendisi ) , inci Hekimoglu (Gazeteci ) , Raffi Α. Hermonn (Gazeteci ) , Selma H omurlu ( Ressam), AydIn IIgaz (YaYIncI) , Ke­ nan I;;Ik (Tiyatro oyuncusu) , Gbnϋl I;;Ik (YaYI n c I ) , Mustafa I�Ik (Yazar), Yuksel igdeli (Gazeteci), Muzaffer iris (Yazar), Kuyuk iskender ( $air), Muzaffer izgQ (Yazar) , Robert Jordan (Yazar), Arslan Ba;;er Kafaoglu (Yazar), Orhan Kahyaoglu (Yazar), Ner­ min Kalyoncu (bgretmen) , Ozcan Karabulut (Yazar), Emin Karaca (Yazar), Cemil Kavukyu (Yazar), Osman Kavala (YaYIncI ) , Cemal Kavak (ί;; adamI), Deniz Kavukyuoglu (Yazar, TUYAP Ybneticίsi), ibrahim Kayan (ίΗD), Μ. Serdar Kayaoglu (YaYIncI ) , Ya�ar Kemal (Yazar), Ferhat Kentel (Akademίsyen), Feyyaz Kerίmo (YaYIncι), Eren Keskin (IHD), Melda Keskin (Akademisyen ) , Tugrul Keskin ($aίr), Abdullah KIran (Akademίsyen), Zϋlkuf KI;;anak (Yazar), Hasan KIyafet (Yazar), Leyla KIyafet (bgretmen), Niyazί KIzIlyurek (Profesbr), Nejla Kocagbz (YaYIncI), Orhan Kocavelί (Yazar), Emel Κος: ( Yaza r ) , Saim Κος: (Yazar), Unal Koyak (YaYIncI ) , Hϋ lya Koyyigit (Sinema oyuncusu), Tamer Koraman (YaYIncI), Macit Koper (Oyu ncu ) , Fatih Korkmaz (Yazar) , Ahmet Kot (Yazar), Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

israfi l Kuralay ( STK ) , ζ:agrί Kurnaz (YaYI ncI ) , Sabri Ku�konmaz (Yaza r ) , Ahmet Tevfik Κϋflϋ ( YaYIn c I ) , $ϋ kran I reryin ( STK), M IgIrdIy Margosyan (Yazar) , Ruhan Mavruk ($air), Harriet Mc­ Dougal (YaYIncI), Tuncay Mat (YaYIncI), Murathan Mungan (Yazar), Νίl Mutluer (Akademisyen), Ahmet Oktay ( Yazar), BaskIn Oran ( Profesbr) , Feyhan Oran (STK) , HacI Orman ( Gazetec i ) , Unsal Oskay ( Profesbr), Ne�e Ozan (Gazetec i ) , Seyfi Ongider (Yazar), ζ:etίn Oner (Oyuncu, rejisbr, yazar), Erdal ΟΖ (Yazar), Halil ibrahim Ozcan (Yazar), Serkan Ozburu n (YaYIncI ) , Gbnϋl Ozgϋl (Yazar), Banu Ozdemir (Yazar) , Co�kun Ozdemir (Yazar), i l knur Ozdemir (Yazar), Perihan Ozdemir (YaYIncI ) , Ne�e Ozgen (Akademisyen), Naki Ozgϋl (YaYIncI ) , Yigit ΟΖgϋr ( Κa rίkatϋrcϋ ) , Songϋl Ozkan (YaYIncI), Hasan OzkIIIy (Yazar), Zeki Ozkorkmaz (YaYIncI) , Hasan Oztoprak (Yazar), SIrrι Oztϋrk (YaYIncI), AydI n Oztϋrk (Yazar), Adnan OzyalyIner (Yazar), Kemal Parlak ( Doktor), Tugrul Pa�aoglu (YaYI ncI ) , Adnan Saatyi (YaYIncI ) , M e h m e t Zaman Say l Ioglu (Yazar) , Turabi SaltIk (Yazar), Mustafa Sancar (Yazar), Mehmet Sanrι ( Gazeteci), Selma Sarιca (YaYIncI ) , Vecdi Sarιyer (YaYIncI ) , Ahmet Satmaz (YaYIncI), Ungur Savran (Akademisyen), Vecdi Sayar (Yazar, sinemacI ) , PInar Selek ( Sosyolog), Kemal Seven (ΟΤΡ), Hasan Sever (Avukat), Unal Sevindik (YaYIncI ) , Ersoy Soy­ dan (YaYIncI), Gϋlriz Sururi (Sinema Oyuncusu ) , Μϋge Sbkmen (YaYIncI), Ugur Sϋmer (Yazar), Ha�im $ahin (Yazar), Oktay $im�ek (YaYIncI), Tayfun Talipoglu (Gazeteci), Serνer Tan iIIi (Profesbr), N i met Tanrι k u l u ( STK) , Mehmet Tarh an ( YaYInc I ) , Fatih Ta� (YaYIncI), Kamil Ta� (Gazeteci), Hasan Ta�yI (Yazar), Fevzi Ta�yIer ( Μϋhendίs), Ahmet Telli ($ai r) , Latife Tekin (Yazar), Aynur Τυπ­ cel (Avu kat), Ferhat Τυπς: ( ΜϋΖ ίSΥen ) , Vedat TUrkali (Yazar) , irfan Uyar (Gazeteci) , Murat Ugurlu (YaYIncI), YIldIz Uygun (ΟΖgϋr Universite), Mehmet Uzun (Yazar), GU I;;en U lker (YaYIncI), Saim Ustϋn (YaYIncι ), Mehmet Αlί Van;; (YaYIncι), Αlί RIza Vural (YaYIncI) , Erdil Ya�aroglu ( Κarίkatϋrcϋ), Hilmi Yavuz (Yazar/Felsefeci/$air), YIlmaz Ye;;ildag (YaYIncI), Candan YIldIz (Gazeteci), Aytekin YIlmaz (Yazar), ibrahim YIlmaz (YaYIncI ) , Sezer YIlmaz (YaYIncI ) , $anar Yurdatapan ( Μ ϋ ΖίSΥe n , Dϋ�ϋnce ΟΖgϋrlϋgϋ inisiyatifi Koordi­ natbrϋ ) , ΗϋseΥίn Yurtta� ($air), Ragιp Zara kolu (YaYI ncI ) , RIza ZIngal (YaYIncI ) , Rana Zincir (STK).

Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Η εξιστόρηση όλη, �ασίστηκε αποκλειστικά, στις διηγήσεις των ίδιων των προσώπων, που αναφέρονται στο έργο, δηλαδή στην Ταμάμα, την Συμέλα, την Αίσέ, την Οικογένεια Οκαϋ, τον Αλή Ακτενίζ και όλους όσους πρόλα�α εν ζωή και γνώρισα στην Θεσσαλονίκη και την Άγκυρα. Ιστορική πηγή, για την παρουσίαση των συγκεκριμένων ιστορικών γεγονότων, ήταν και ο Κυριάκος Ανδρεάδης, �oυ­ λευτής στην Βουλή του Πόντου και δ ικός μου πατέρας. Για την ιστορική αναφορά και δ ιασύνδεση του έργου, με τα γενικά γεγονότα του Πόντου, χρησιμοποιήΘηκαν και οι παρα­ κάτω πηγές: -Ιστορία της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντος. Jac. Ph. Fallmerayer Landshut, Σεπτέμ�ριoς 1 827 -Τα Π οντικά, Περικλής Τριανταφυλλίδης. ΑΘήνα

1 886 -Ιστορία και Στατιστική Τραπεζούντος. ΣάΒ. Ιωαννίδης Κ ων/πόλη 1 870 -Ποντιακή Εστία, Π εριοδικόν Θεσσαλόνίκης -Γύρω στην άσΒεστη Φλόγα. Θ. Κ . Θεοφύλακτος. Θεσσαλονίκη 1 958 -Η Ιστορία των Ελλήνων της Τριπόλεως τ ο υ Πόντου Γ. Η. Σακκά. ΑΘήνα-Νίκαια 1 979 Survival against all odds, Everett and Mary Stephens. Νέα Υόρκη 1 986 TRABZON K U LTUR-SANAT Y I LL I G I 87 J . Gundag KayaoglLl. Dr. Mustafa Duman. Alaettin Bahcekapili Κων/πόλη 1 987

Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Ο Σ ΥΓΓΡΑ ΦΕΑΣ ΡΑΝΤιΖΕ! ΤΟΝ ΤΑ ΦΟ ΤΗΣ ΤΑ ΜΑ ΜΑ ΜΕ ΤΟ ΧΩΜΑ ΑΠΟ ΤΗΝ /ΕΡΑ ΜΟΝΗ ΣΟΥΜΕΛΑ.

Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Εύξεινος Λέσχη Θεσσαλονίκης. Ομιλητής ο Τούρκος συγγραφέας, δημοσιογράφος, εκδότης και αγωνιστής των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων Ragi p Zarakolu, ανάμεσα στον συγγραφέα, τον τ. Υπουργό Αλέκο Δαμιανίδη και τον επίτιμο Πρόεδρο της Λέσχης κ. Χορομίδη Ι .

Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Με τον αστροναύτη Θεόδωρο Γιουρτσίχιν Γραμματικόπουλο.

Digitized by 10uk1s, Jan. 2010 Με τον καθηγητή της Βυζαντινής και Μ ικρασιατικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου του Μπίρμιγχαμ, Α. Bryer.

Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Η ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΑΘΗΝΩΝ Δ ΙΑ ΧΕΙΡΟΣ ΤΟΥ Π ΡΟ ΕΔΡΟΥ της Δ ΗΜΟΚ Ρ ΑΤΙΑΣ κ. ΚΩΣΤΗ ΣΤΕ ΦΑΝΟΠΟΥΛΟΥ ,

βράβευσε τον συγγραφ έα δ ιά την εθνωφελή κα ι πο λ ιτισμικήν αυτού δράσιν, τον Δεκέμβριο του 2000

Τ Υ Χ Η,

Α Γ Α Θ Η,

Ε Δ Ο Ξ Ε Τ Η, Α Κ Α Δ Η·Μ Ι Α, Α Θ Η Ν Q Ν

ΓΕΩΡΓιΟΝ

ΑΝΔΡΕΑΔΗΝ

EΠ,AΙNE�,AΙ ΔΙ,Α ΤΗΝ ΕΟΝQΦΕ;\Η ΚΑΙ ΠO;\ΙTΙ�MΙKHN ,ΑΥΤΟΥ ΔP,A�ΙN

,ΑΝΕιΠΕΙΝ ΔΕ Τ A� TΙMA� ΕΝ ΤΗ, ΠΑΝI-1ΓΥΡΕΙ MI-1NO� ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ

ΟΓ ΔΟΗ ΕΠΙ ΕΙΚΑΔΙ ETon ΔI�XIΛIOHOY

--;'"") "ι

Ο ΠΡΟΕΔΡΟΣ

)

ο ΓΕΝΙΚ

./ '

Σ ΓΡΑΜΜΑτεγι 1 Ο

Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

_.-

-----

�

,

-

Ο ΣγΓΓΡ ΑΦΕΑΣ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΖΟΥ ΛΦΗ ΛΙΒΑΝΕΛ Η κα ι τον ΑΛ Η ΕΡΤ Ε Μ , πρόε δ ρο της τουρκικής Ένωσης «Ο Ι Α Ν Τ ΙΠ ΑΛΟ Ι ΤΩΝ Γ Ε ­ ΝΟΚΤΟΝΙΩΝ».

Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Ο Σ Υ Γ ΓΡΑΦΕΑΣ Π ΑΤ ΡΙΑΡΧΗΝ

κ.κ.

Μ Ε ΤΟ Ν

Π Α Ν Α Γ Ι ΩΤΑΤ ΟΝ

Β ΑΡΘΟΛΟΜΑ ΙΟΝ .

Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Ο I Κ Ο Υ Μ Ε Ν I Κ ΟΝ

Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΣΕ ΕΚΔΗΛΩΣΗ της ΜΕΡΙΜΝΑΣ ΠΟΝΤΙΩΝ ΚΥΡΙΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, στο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ.

Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

έλ Ακτεν ίζ με τον δάσκ αλο Τσεν ίδ η Ι ωάννη Η α λλη λογ ραφ ία του Τ εμ .

Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

/

- .... .

_" '.: ..... 1, . i -

.�

'.

;,

.' : . ?

, '.'

Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

'.-

'

/

()

. - c.

>-o-\.. e.... \Λ.LΛIL

.�

Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Digitized by 10uk1s, Jan. 2010

Πλατεία Δη μαρχείου Στουτγάρδης, 20.05 .06. Παλλα'ίκι] Παμποντιακή συγκέντρωση. Ο μιλητής στην Επέτ ε ιο της ΠovτιαΚ1Ίς Γενοκτονίας.

Ο συγγραφέας με τα μεγάλα μουσικά αστέρια του Ποντιακού Ελληνισμού, τον Χρύσανθο Θεοδωρίδη και τον Θεόδωρο Παυλίδη, στους εορτασμούς του Δήμου Digitized by 10uk1s, Jan. 2010 Συκεών «ΤΑ ΧΡΥΣΑΝΘΟΠΟΥΛΕΙΑ».