Gamos, Etaires Kai Paiderastia Sten Arkhaia Ellada - Carola Reinsberg

,

.,

ROBERT FLACELIIRE Ο ΕΡΩ'ΤΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ Μετάφραση:

AVfQia; ΚαQ«ντώvης

Στον αιώνα μας, όπου ο έρωτας έχει εκ­

φυλιστει σε αποτρόπαιόυς παθογενετικούς μηχανισμούς, η ανάταξή του στην αρχέγονη γνησιότητά του, όπως την είχαν εκφράσει οι Έλληνες, είναι μια από τις ζωτικές ανά­

γκες. Η αγωγή των Ελλήνων μέσα από τα • έπη του Ομήρου και τα ζώπυρα της Μυθολογίας ένωσε την Ουράνια Αφροδίτη με την

Πάνδημη θεά του έρωτα και κατέστησε τους Ολύμπιους θεούς σύνοικους και συμπολί­ τες των θνητών. Ο Γάλλος κλασικός φιλι)­ λογος με το έργο τούτο αποκαθιστά επίσης

τον "ελληνικό έΡWτα" στις αληθινές παιδα­ γωγικές του διαστάσεις. Το βιβλίο συμπλη­ ρώνεται από έναν εκτενή σχετικό επίλογο του μεταφραστή.

CLAUDE MOSSE Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ Ε

.

Μετάφραση: Αθαν. Δ. Στεφαν~

Η κατάσταση της γυναίκας στην αρχαία

Ελλάδα τόσο στό πλαίσιο του οίκου όσο και της πόλης

- κράτους

είναι ένα πολύ εν­

διαφέρον θ~μα των αρχαιογνωστικών επι­ στημών. Η γυναίκα κατά την αρχα·ίκή επο­ χή ανάμεσα στις περιπέτειες του Ελληνι­ σμού είτε ένεκα της τυραννίας είτε κατά τη

δημιουργία αποικιών· η γυναίκα στην Αθή­ να της κλασικής εποχής η γυναίκα ως σύ­ ζυγος ελεύθερου πολίτη, ως εταίρα, ως δού­ λη· η γυναίκα στη Σπάρτη και στη Γόρτυνα· η γυναίκα στις εικαστικές τέχνες και στο θέα­ τρο· η γυναίκα και η προίκα, η γυναίκα και η θρησκεία, η γυναίκα και ο έρωτας: είναι

το εύρος της θεματικής τούτου του αξιαγά­ πητου βιβλίου.

•

,

ΓΑΜΟΣ, ΕΤΑΙΡΕΣ

ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΡ ΑΣΤΙΑ ΣΤΗΝ

ΧΑΙΑΕ

•

•

•

CAROLA REINSBERG

,

Με

12Q εικόνες και σχέδια Μετάφραση:

Δ. Γ. ΓΕΩΡΓΟΒΑΣΙΛΗΣ και Μ.

PFREIMTER

ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ ΑΝΑΘΕΩΡΗΜΕΝΗ

,

,ιιι

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΙΠΠΟΚΡΑΤΟΥΣ

1999

ΗΜΑ

8 - ΑθΗΝΑ

ISBN: 960-206-271-1 Τίτλος πρωτοτύπου:

Ehe, Hetarentum und Κnabenliebe im antiken Griechen1and / Carola Reinsberg. Munchen: Beck 1989 (Beck's Archaologische Bibliothek) ISBN 3-406-33911-5

© 1993

Αθήνα Τηλ.:

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΗΜ. Ν.

Πρώτη Έκδοση

3627318

1993

Δεύτερη Έκδοση Αναθεωρημένη, Αθήνα

1999

Επιμέλεια Α. Στεφανή

Στοιχειοθεσία: Πολιτικά Θέματα ΕΠΕ Εκτύπωση: Μαρία Σπύρου, Καλλικλέους

3

Επιμέλεια εξωφύλλου: Γιάννης Λεκκός

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση και γενικά η αναπαραγωγή εν όλω ή εν μέρει έστω και μίας σελίδας ή και περιληπτικά κατά παράφραση ή

διασκευή, του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο (μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογραφήσεως ή άλλως πως), σύμφωνα με

τους Ν.

237/1920, 4301/1929,

και

2121/93

και λοιπούς εν γένει κανόνες Διεθνούς Δικαίου, χωρίς προη­

100175,

τα Ν.Δ.

3565/56, 4264/62,

γούμενη γραπτή άδεια του Εκδότη, ο οποίος παρακρατεί αποκλειστι­ κά και μόνο για τον εαυτό του την κυριότητα, νομή και κατοχή.

Περιεχόμενα

Ε ισαγU>γή

....................................................................................................... 9

l. Γάμος και έρωτας στην ομηρική ΚΟΙΥωνία Ο (><5λος της οικογένειας........................................................................

16

Καθήκοντα και ουσία του γάμου .......... ................................................

18 Νομικές προϋποθέσεις ενός γάμου....................................................... 21 Εδνα» - προίκα ................................................................................... 24 Μοιχεία ................................................................................................... 25 «('1

Προγαμιαίος έρωτας

11.

- προγαμιαία παιδιά .......................................... 31

Η Υαμήλια τελετή ....................................................................................

32

Εικαστικές παραστάσεις γαμήλιας τελετής και έρωτα .......................

34

Ο γάμος στην αqχαϊκή και κλασσική Αθήνα Η πολιτική σημασία του γάμου και της οικογέ νειας από Σόλωνος. Η θέση του γάμου στη Δ ημοκρατ{α

39 ............... ....................................... 34

Η εσωτερική λειτουργία του γάμου: Η γυναίκα ως μητέρα και οικοδέσποινα ..............................................

Οι

48 νομικές ρυθμίσεις του γάμου ........................................................... 51

Η κοι νωνική κατάσταση των παντρεμένων γυναικών της Αθήνας ... .58 Επικρι τικές φωνές ποιητών και φιλοσόφων................. ......................

65

Η τελετή του γάμου

...................................................... 0.0 ....... ,. 0.0. ......... 70 Η γαμήλια τελετή ως εικαστικό θέμα ................................................... 98 Η συζυγική ερωτική ζωή........................................................ ............. 106 ΙΙΙ. Οι ΕταίqΕς Η σύγχρονη εικόνα των εταιρών ........................................................

111

Η σημασία της πορνείας στην Αθήνα .................................................

121

Εννοια της εταίρας

.............................................................................. 124

Χαρακτηριστικά μιας εταίρας ............................................................

Εταίρες στο συι.mόσιo

........... .....................

0.0 • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

125 127 7

« Ακροάματα»

130 , Σεξουαλικές ~(1~~ ..•..••••••••••••••••••••.•••• •••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 136 l\ι.r4:1r~JlJj 1r(ί)1l C11J~~ι(l"(ί'" ~ ................................................... . 144 , Συμπόσιο l:1rΙZ~".......................................... . ••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 155 l\ι.rι:ι:~ίl7j 1rI7ς ~ι;ι"ι5"ι<117ς ΤCιl1f ι:ι:αι(1(iJ" ........................................... 157 ~ί~ (1~ ~ιz~ ........................................................................ .••••• 165 ~1r()" ()Ι,,() (X~~ς; ...................................................•••••••••••••••••••••••••••••• 1'12 Η J1r~71 .................................... . •••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 184 Αθη1'αίκά πOΡ-vι;(,α ........................•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 191 Οι δαπά-vι;ς ••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 198 Εξέλιξη μιας εταίοιχς .......................................................................... . 200 ~~ ~~(ι)1I ••••••••••••••••••••••••••••••••••••••.••.••..••.•.........•.................. 204 ~()ι~ικι1 ~ιJJ7 ................................................................................... . 207 Πίloύτoς ΤCιl1f ι:ι:α~ .................. .••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 211 Κ ()ι \f(.t)VLxJj mdjl τrιJιη .•..•..•..•..•..•••.•..•..•..••.•.•••••.•.•.•.•.•..•..••.••.•..•..•....••••. 214 •••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••

W. Η παιδειιαστία Πι;oιyραφ7j του φαι'VOμiνoυ ••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••

224 ~λ(»'ιcr ...................................... .•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 225 Στάδια ηλικίας....................... .•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 227 ΠαιδαΥωΥα7j ΜιτουρΥ(,α ••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 234 Παιδε{κχστι,,7j π~η ...... .••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 244 EQωτι,,7j VΠOψηφώτητα •••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 247 ~(?)(~ς ~ιJl()1"1ς .................................................................................... . 256 Η σεξΌtJCrλ.ική ζωή ................................................................................ 259 Κατάχρ1/Of/ "αι "ί"δννοι ••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 273 • ΠOΡ-vι;(,α •••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 277 Η Κ()Ι vιιJVική σημασία ......................................................................... . 290 •

V. Τελική παιιατriι!ησfJ

••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••

297

Πα()llΠOιm~ς ...........................................................••••••••••••••••••••••••••••••

304 Kατά)loyoς συvτoμoyραφημέ-νης βιβίlιoyραφίας .............................. 321 Σwτoμoyραφαι5ς "ατά)loyoς αQχαίω" "ι;ιμέ'νω" ............................. 322 Πα()(:lΠ()ιm~ς εικόνων .......................................................................... 324 ~jllL)(1cr~L() ....•....•...........••..................................•....................•.....•....... 32~

Σχήματα αγΥείων

8

•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••

,

335

Εισαγωγή •

Οι συντελεστές της ελληνικής ερωτικής τέχνης μάς είναι γνω­ στοί επαρκώς από τότε. που εμφανίσθηκε κατά τις τελευταίες

δεκαετίες μια ολόκληρη σειρά από δημοσιεύσεις εικόνων σχετικών με την ερωτική ζωή των Αρχαίων. Οι εικόνες αυτές ήταν απαραί­

τητες για να τεκμηριώσουν τα κενά της έρευνας. τα οποία είχαν

παραμεληθεί από μακρού χρόνου. Η "σεξουαλική απελευθέρωση" της δεκαετίας του

'60

είχε οδηγήσει και τον τομέα της αρχαιολογι­

κής έρευνας στο να ανοίξει βαθμιαία τις μέχρι τότε κλειστές και ξεχωριστές αίθουσες καθώς και τις αποθήκες των μουσείων και να

ενθαρρύνει την προθυμία των αρχαιολόγων να επεξεργασθούν επιστημονικά ερωτικές εικαστικές παραστάσεις και αντικείμενα.

Η γυμνότητα των αγαλμάτων. η λεπτολογία στην απόδοση των σωμάτων. η χρησιμοποίηση του γεννητικού οργάνου ως συμβόλου

και η δημόσια παρουσίαση σεξουαλικών πράξεων. όλα αυτά είναι φαινόμενα, με τα οποία εκδηλώνεται ο ερω"μσμός μέσα στην

τέχνη: ένας ερωτισμός με το πλατύ νόημα της έννοιας. που ξεκινά­ ει από την υπέροχη καταγοήτευση των αισθήσεων και φθάνει μέχρι

τον σκόπιμο σεξουαλικό ερεθισμό. Μέσω του ερωτικού στοιχείου της ελληνικής τέχνης μπορεί να δημιουργηθεί η εντύπωση ότι οι γενετήσιες σχέσεις κατείχαν ευρύ

χώρο μέσα στη ζωή των Ελλήνων και χαρακτηρίζονταν από μια φυσιολογική σχέση έναντι του σώματος. Κατά πόσον είναι δικαιο­ λογημένη η εντύπωση αυτή, η οποία καθορίζει και ένα μεγάλο μέρος των δημοσιεύσεων, των σχετικών με την ερωτική τέχνη, και

ποια διάσταση έχει ο ερωτισμός. ο οποίος τόσο πολλαπλά και

9

•

CAROLA REINSBERG έντονα αντικατοπτρίζεται μέσα στην τέχνη, μέσα στην ιστορική πραγματικότητα, με ποιο τρόπο ασκούσε επίδραση μέσα στην ελληνική κοινωνία και σφράγιζε πραγματικά τη ζωή των αρχαίων ανθρώπων, αυτά είναι ερωτήματα, τα οποία αντιμετωπίζει η έρευ­ να που ακολουθεί. Προς τούτοις στην πρώτη γραμμή της συζήτησης, που διεξάγε­ ται εδώ, βρίσκεται η αμεσότατη έκφραση του διανθρώπινου ερωτι­ σμού. Αντί της έννοιας "ερωτικός", που συχνά χρησιμοποιείται

συγκεκαλυμμένα και εξωρα'ίσμένα, καλύτερα είναι να χρησιμοποι­ είται η έννοια "σεξουαλικός", που σημαίνει: γενετήσια ζωή. Αλλες εκφάνσεις του ερωτισμού παραμένουν απαρατήρητες. Ο ερωτισμός ως καθαρά καλλιτεχνικό φαινόμενο παραγνωρίζεται καθώς και μέσα στην περιοχή της θρησκείας παραμελείται το θέμα των σεξουαλικών σχέσεων. Ο λατρειακός σεβασμός του φαλλού, του ανδρικού γεννητικού οργάνου, παραβλέπεται το ίδιο όπως και άλλες σεξουαλικές τελετουργίες στη λατρεία και τα μυστήρια γονι­ μότητας. Ακόμη παραλείπεται και η πορνεία, που ασκούνταν μέσα στους ναούς. Από τη μια μεριά για την περιοχή της θρησκείας λεί­ πουν οι ακριβείς μαρτυρίες, οι οποίες να παρέχουν πληροφορίες για το είδος και το μέτρο των μεθόδων της σεξουαλικής πράξης από το άλλο μέρος λόγω της κλίσεως, που έχει η μοντέρνα εποχή, να μετατρέπει σε ταμπού τις γενετήσιες σχέσεις, καθίσταται φανε­

ρό ότι γίνεται υπερβολική κατάχρηση της δυνατότητας να εξηγεί­ ται η σεξουαλική ελευθερία. Εγκειται στη φύση των πραγμάτων το ότι η λατρειακή γενετήσια επικοινωνία ως μυστήριο της γονιμότη­ τας και της γονιμοποίησης παρέμεινε στο σκοτάδι και δεν έγινε με κανένα τρόπο αντικείμενο της τέχνης και της λογοτεχνίας. Η γενε­ τήσια επικοινωνία ως λατρειακή πράξη έχει με βεβαιότητα τεκμη­

ριωθεί στην πορνεία των ναών. Ωστόσο καίτοι ασκούνταν απο­ κλειστικά στην Κόρινθο, είχε ανατολική προέλευση. Οι ουσιώδεις περιοχές της σεξουαλικής ζωής των Αρχαίων ήταν

:ο

γάμος, η πορνεία και η παιδεραστία. Ο γάμος και η πορ­

νεία ανευρίσκονται μεν και ανάμεσα στους σημερινούς θεσμούς,

αλλά ριζικά με άλλη έννοια. Ο γάμος τότε -όπως αυτονόητα είχε παραδοθεί μέχρι το

180

και κανονικά για πολύ καιρό το

ιο •

190

ElΣ4ΓΩΓH

αιώνα- δεν προUπέθετε κανένα συναισθηματικό δεσμό, κανένα

έρωτα, αλλά αποσκοπούσε σε οικονομική σχέση και σε σχέση αλλ

Η εντός του γάμου σεξουαλική ζωή υπηρετούσε κατ'

εξοχήν την δημιουργία απογόνων και στην ευνο'ίκότερη περίπτω­ ση ήταν η σαρκική έκφραση ενός δεσμού γεμάτου αγάπη και μιας εσωτερικής συντροφικότητας.

Αντίθετα, η πορνεία λειτουργούσε, όπως και σήμερα, ως ρυθμι­ στής της περίσσειας των δυνάμεων, των ανικανοποίητων και επι­

θετικών σεξουαλικών ορμών προς προστασία της κοινωνικής τάξης, διότι κρατούσε π. χ. τους ακόμη άγαμους μακριά από τις

θυγατέρες και τις συζύγους των αστών. Πέραν τούτων οι Ελληνί­ δες πόρνες, οι εταίρες, ως οι μόνες γυναίκες, που είχαν εισέλθει

στη δημόσια ζωή, έπαιζαν σπουδαίο ρόλο στις συντροφιές των ανδρών, οπωσδήποτε διαφορετικό από ό, τι σήμερα. Γι'αυτό-η

πορνεία δεν ήταν ποινικοποιημένη, αλλά την καλλιεργούσαν ως σημαντική διασκέδαση για τους άνδρες. Στον ίδιο βαθμό αποδεκτή και ευπρόσδεκτη ήταν τέλος και η παιδεραστία, ο παιδικός έρωτας, μια ιδιαίτερη μορφή ομοφυλοφι­ λικής συμπεριφοράς, την οποίαν όμως δεν πρέπει να εξισώνουμε με την ομοφυλοφιλία της σημερινής εποχής. Εκείνη υπήρχε στη διαπαιδαγώγηση ενός εφήβου εκ μέρους ενός ενήλικου άνδρα και

βασιζόταν κανονικά σε μονόπλευρη ερωτική επιθυμία.

Οι γενετήσιες σχέσεις προς τα αγόρια · και τις εταίρες είχαν τέτοια σημασία, ώστε τόσο ο παιδικός έρωτας όσο και ο έρωτας προς τις εταίρες ήταν θεσμοί στέρεα θεμελιωμένοι μέσα στην κοι­

νωνία και όχι λιγότερο σημαντικοί από το γάμο μέσα στην κοινο­ τική ζωή.

•

Ωστόσο αυτό δεν ισχύει στον ίδιο βαθμό για όλες τις ελληνικές •

πόλεις, όσο ισχύει κυρίως για την Αθήνα. Περιορίζομαι εδώ συνειδητά στην Αθήνα -ένα περιορισμό, στον οποίον αναγκαστικά υπό­

κειται κάθε έρευνα σχετικά με τη σεξουαλικότητα των Ελλήνων, επειδή οι σχετικές πηγές κειμένων και εικαστικών παραστάσεων είναι σχεδόν αποκλειστικά αττικής προελεύσεως. Αντίστοιχες μαρτυρίες από άλλα ελληνικά κέντρα παραμένουν σποραδικές και μεταξύ τους ασύμφωνες. Η διάκριση στις σχέσεις που υπήρχαν

11

CAROLA REINSBERG στην Αθήνα και σε άλλα μέρη, είναι από την άποψη αυτή ουσιαστι­ κόΤEQη από την εφαρμογή της σεξουαλικότητας, διότι όλα τα φαι­ νόμενα της αστικής ζωής εξαQτιόνταν από το κοινωνικό σύστημα

και την πολιτική του κατεύθυνση. Ετσι κατά την κλασσική εποχή μόνον πόλεις με παQόμoια δημοκρατικά πολιτεύματα μπOQOύν να

αναμένουν σχέσεις, δυνάμενες να συγκριθούν με την Αθήνα. Το στρατιωτικό ΚQάτoς της Σπάρτης π. χ. σύμφωνα με αυτό, που και

εμείς γνωQίζoμε, δηλ. από μια εντελώς διαφορετική αντίληψη για το γάμο και ίσως μάλιστα διακρινόταν με το ότι έλειπε από αυτό κάθε είδος ΠΟQVείας, και η Γόρτυνα, η πόλη της Κρήτης, διακρινό­

ταν κατά την εποχή αυτή με τους ΠEQί γάμου νόμους της, οι 03tOLOL ευνοούσαν σημαντικά τις γυναίκες. Για την ΠQOOτοελληνική κοι νω­ νία, που ήταν πιο ενιαία και μάς είναι γνωστή μόνον από τα έπη του Ομήρου, και γι' αυτό χαρακτηρίζεται ως ομηρική, η διαφορο­

ποίηση αυτή, ανάλογα με το πολιτικό τοπίο, . δεν ισχύει. Περιοριζόμενοι λοιπόν στην Αθήνα, μπορούμε να διαχωρίσου­ με όλες τις περιοχές της γενετήσιας ζωής, όπως τη γυναικεία ομο­ φυλοφιλία, δηλ. το λεσβιακό

tQOOta,

στον οποίον έδωσε το όνομά

της η Λέσβος, το νησί της περίφημης ποιήτριας Σαπφούς, της

δήθεν εQOOτευμένης με κορίτσια. Επειδή γι'αυτή τη μεγάλη ποιή­ τρια υπήρχαν κιόλας στην Αρχαιότητα αντιφατικές πληροφορίες

και αναφέρονταν πάντοτε συκοφαντικά οι "λεσβιακές κλίσεις" της, γι'αυτό θα ήταν παρακινδυνευμένο να θελήσουμε να καταπια­

στούμε μ' ένα ζήτημα που δεν έχει ακόμη διερευνηθεί επιστημονικά και το οποίο είναι μοναδικό εύρημα της σκηνής του πολιτισμού

της ανατολικής Ιωνίας, κι έτσι μας είναι τελείως άγνωστο. Ασφα­

λώς ουδέποτε είχε κοινωνική σημασία και ουδέποτε υπήρξε αντι­ κείμενο πολιτικών ή φιλοσοφικών σκέψεων, όπως ήταν η παιδερα­

στία. Ως π

μο των κοινωνιών της αρχα'ίκής και της κλασσικής

εποχής των Αθηνών και ως εντυπωσιακά διαφορετική εναλλακτι­ κή πρόταση προς αυτές τις κοινωνίες η έρευνα πήρε την ομηρική κοινωνία. Αντίθετα, ο πολυποίκιλος κόσμος των ελληνιστικών

χρόνων δεν ελήφθη υπόψη στο περιορισμένο πλαίσιο της εργασίας τούτης. Η τομή μετά την κλασσική εποχή, η σφραγισμένη από τη

12

•

ElΣAΓΩΓH

δημοκρατία, δικαιολογείται με την ουσιώδη μεταβολή της αστικής

ζωής ως προς την τοποθέτησή της απέναντι στη σεξουαλική ζωή και την άσκησή της, την οποία μεταβολή έφεραν μαζί τους οι ριζι­ κές πολιτικές αλλαγές στον ελληνικό κόσμο αυιής της εποχής. Αναγκαστικά η έρευνα ασχολείται με το ρόλο των Ελληνίδων, διότι γάμος και πορνεία ήταν κεντρικοί χώροι του βίου των γυναι­ κών. Ο γάμος ήταν μόνον για τις γυναίκες το κέντρο της ύπαρξής των και ο μοναδικός δυνατός στόχος του αστικού των βίου. Οι

άνδρες αντιμετωπίζονταν ως πολίτες, στρατιώτες και πολιτικοί, και ποτέ η έγγαμη κατάστασή τους, η κατάστασή τους ως συζύγων δεν έπαιξε ρόλο. Και στην περιοχή της πορνείας ήταν μόνον οι •

γυναίκες, δηλ. οι εταίρες, που προσδιορίζονταν σ' όλη τους την ύπαρξη από την πορνεία. Οι γυναίκες ήταν οι καθαυτό φορείς του θεσμού αυτού. Οι άνδρες αντίθετα δοκίμαζαν το θεσμό ως μια προσφορά υπηρεσίας των γυναικών, η οποία δεν τους άγγιζε

υπαρξιακά. Με την έννοια αυτή συζητείται γενικά και η κοινωνική θέση της γυναίκας καθώς και το κατ' αντιπαράθεση συζητούμενο ζήτημα, δηλ. ποια εκτίμηση απολάμβανε "η" Ελληνίδα. Από διάφορες πλευρές της επιστήμης τονίστηκε ότι αυτό το ζήτημα είναι περιττό και ότι για να δοθεί απάντηση σ' αυτό με γενικές γραμμές, είναι

αδύνατο. Διότι τόσο οι γραπτές όσο και οι εικαστικές πηγές, από

τις οποίες και εμείς αντλούμε τις ιστορικές μας πληροφορίες, αντικατοπτρίζουν τον αρχα'ίκό κόσμο μόνον επιλεκτικά, δηλ. αφε­ νός μεν μόνον τον κόσμο των ομάδων, οι οποίες καθορίζονται κοινωνικά και πολιτικά, και αφετέρου περισσότερο τα επιδιωκό­ μενα ιδανικά παρά την ιστορική πραγματικότητα. Η ελληνική κοινωνία τουλάχιστον στην Αθήνα της αρχα'ίκής και της κλασσικής εποχής δεν απέδιδε γενικά στη γυναίκα εκτίμη­

ση και σεβασμό, αλλά μόνο σΈκείνη, η οποία έπαιρνε τη θέση, που

. προβλεπόταν για τη σύζυγο, και ως σύζυγος γινόταν διαχειρίστρια ενός νοικοκυριού και ως μητέρα ανέτρεφε παιδιά αστού. Εξω από το συζυγικό βίο για την υπόσταση των γυναικών δεν υπήρχε κανέ­

νας άλλος χώρος, μέσα στον οποίον να μπορούν να βρουν κοινω­ νική αναγνώριση. Εάν η αξιολόγηση των γυναικών ήταν ήδη

13

CAROLA REINSBERG περιορισμένη με τους όρους αυτούς μέσα σ' ένα κύκλο ορισμένων προσώπων, τότε η αστική υποτίμηση και προπάντων η νομική ανι­ σότητα αυτών των σεβαστών παντρεμένων γυναικών δείχνει πόσο αμφίβολη ήταν η υπόληψή τους. Τι σήμαινε και σε τι συνίστατο μια

κοινωνική υπόληψη, την οποία μια κοινωνία απέδιδε στους ανθρώπους, στους οποίους δεν αναγνωριζόταν από το νόμο καμιά

ικανότητα προς δικαιοπραξία και η οποία τους έθετε καθόλη τους τη ζωή κάτω από την κηδεμονία ενός άνδρα: πατέρα, συζύγου ή συγγενούς της; οι οποίες στερούνταν την ελευθερία να αποφασί­ ζουν για την προσωπική τους ζωή, όπως για το γάμο και την εκλο­ γή του συζύγου, στον ίδιο βαθμό όπως και τη δυνατότητα να εξα­ σφαλίζουν οι ίδιες την οικονομική τους υπόσταση; η κοινωνία που δεν τους επέτρεπε να κληρονομούν, να έχουν κάτι στην κατοχή τους και να μπορούν να κάνουν οικονομικές συναλλαγές, από τις οποίες το κέρδος να μη ξεπερνάει το κατώτερο όριο, το αναγκαίο

για την επιβίωσή τους; Πρέπει εδώ να αναρωτηθούμε: ποια ποιό­ τητα είχε αυτή η υπόληψη, αν εκείνες οι γυναίκες, που την απολάμ­

βαναν, έμεναν απoκλε~σμένες έξω από καθετί, το οποίο μέσα σ'εκείνη την κοινωνία ήταν το ιερότερο καθήκον του πολίτη: κοι­ νωνικό ενδιαφέρον και πολιτική δραστηριότητα, αν εκείνες δεν είχαν το δικαίωμα ούτε να εκλέγουν ούτε να εκλέγονται και εξαι­ ρούνταν από τη δημόσια ζωή; Ποια άλλα προνόμια και πλεονεκτή­

ματα ήταν εκείνα, τα οποία θα είχαν αποζημιώσει τις κατ 'αυτό τον τρόπο άνισα ζημιούμενες γυναίκες; Σε ποιες περιοχές εκδηλώνε­ ται γενικά η απόδοση τιμής, την οποία δήθεν απένεμαν σ'αυτές;

Το ότι είχε εξαιρεθεί η γυναίκα από την καθημερινότητα του δημοσίου και από την κοσμικότητα της κρατικής διοίκησης, αυτό δύσκολα μπορούμε να το αξιολογήσουμε ως κοινωνική υπερεκτί­ μηση. Πάντως η γραμματεία εκείνης της εποχής δεν μας δίνει καμιά ένδειξη ότι η απομόνωση της γυναίκας θα μπορούσε να νοη­ θεί υπό την έννοια της ανώτερης ουσίας της ή της καλύτερης φύσης της. Εντελώς αντίθετα μάλιστα η αστή, που ήταν κοινωνικά πολύ υψηλά τοποθετημένη, δεν ήταν απέναντι του άνδρα ούτε ισό­ τιμη, διότι παρά την νόμιμη γέννησή της παρέμενε χωρίς πολιτικά

δικαιώματα, ούτε ισότιμη ή ηθικά ισάξια. Κι αν ακόμη η σωκρατι-

14

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

κή και πλατωνική φιλοσοφία πρόβαλλε την ισοτιμία μεταξύ άνδρα και γυναίκας, ωστόσο ο Αριστοτέλης στερέωσε ξανά την αντίληψη της ηθικής κατωτερό'~ητας της γυναίκας. Η σποραδική κριτική των ποιητών και των φιλοσόφων καθιστά σαφές ότι η κοινωνική κατά­ σταση των γυναικών αντιμετωπιζόταν γενικά πέρα για πέρα όχι ως ομαλή και ικανοποιητική. Επίσης η εικόνα των όμορφων γυναικών στην τέχνη δε μπορεί

να διαψεύσει τα μνημονευθέντα γεγονότα. Οπως οι δούλοι, για την κατώτερη φύση των οποίων οι Ελληνες ήταν βέβαιοι, δεν έπρεπε να χαρακτηρίζονται ως τέτοιοι και στις εικαστικές παραστάσεις, έτσι πρέπει να περιμένουμε ότι εκφραζόταν στις απεικονίσεις και

η κοινωνικά κατώτερη θέση της γυναίκας απέναντι σ'εκείνη του άνδρα. Αυτές οι πλευρές του αστικού βίου παρέμεναν πολύ ασή­ μαντες για την καλλιτεχνική απεικόνιση .

•

•

.. ..

15

Ι. Γάμος και έρωτας στην ομηρική κοινωνία

ο qόλoς της ΟΙΚοΥένΕιας Οι περισσότεQOΙ άνθρωποι, από όσους συναντούμε στα ομηρι­ κά έπη, είναι νυμφευμένοι. Περίφημοι

tyLvav η Πηνελόπη και ο

Οδυσσέας, η ΑνδQOμάχη και ο Εκτωρ. Αυτοί εκφράζουν τον τύπο

του καλού, του αγαπημένου συζυγικού ζεύγους, ενώ η Ελένη κι ο Μενέλαος, η Κλυταιμνήστρα και ο Αγαμέμνων, με την απιστία και το συζυγικό φόνο ,απέκτησαν μάλλον οικτρή φήμη. Γυναίκες και άνδρες είναι άγαμοι μόνο λόγω της νεότητάς των.

Ο Αχιλλέας, ο αστραφτερός εργένης, λογαριάζει να κάμει το γάμο του, αν αβλαβής επιστρέψει στη Φθία, στη χώQα των πατέρων του

(' Ιλ.

ΙΧ,

387-400).

Στη ΣκύQO όμως παντρεύεται κρυφά τη Δηιδά­

μεια, θυγατέρα του Λυκομήδη, στο πλευρό της οποίας είχε ανατρα­

φεί και εκπαιδευθεί ο γιος του , ο Νεοπτόλεμος (Όδ.

11, 492-493),

ο οποίος γίνεται και διάδοχός του Ο'ιην εξουσία Ι . Και για τον ήδη εικοσαετή Τηλέμαχο ο μελλοντικός του γάμος ΠQOφαί νεται έντονα •

από το ότι αναζητώντας να μάθει πού βQίσκεται ο πατέρας του, ο Οδυσσέας, φθάνει στη Σπάρτη, όπου η Ελένη του δωρίζει φόρεμα

για τη νύφη (Όδ.

15, 125-29).

Το ίδιο αναμφίβολα ισχύει και για τις αριστοκρατικές κυρίες . •

Για τη Ναυσικά ο επικείμενος γάμος είναι τόσο αυτονόητος, αφού η ίδια, χωρίς συγκεκριμένη αφορμή,ακολουθεί το όνειρό της και

ετοιμάζει τα ρούχα για το γάμο. Εξίσου αυτονόητα μαντεύει κι ο πατέρας της, ο Αλκίνοος, ότι πίσω από τη δικαιολογία, που εκείνη ι για τη ημέρα της πλύσης,στη πραγματικότητα γίνο-

16

ΓΑΜΟΣ ΚΑΙ ΕΡΩΤΑΣ ΣΤΗΝ ΟΜΗΡΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

νται προετοιμασίες για το γάμο. Και οι δυο πιστεύουν τόσο πολύ

στην ιδέα ενός προσεχούς γάμου, ώστε δε χρειάζεται να υπάρχει ούτε ο υποψήφιος γαμβρός, για να τον προκαλέσει. Μόνη η κατά­ στασή της,ότι είναι θυγατέρα του ηγεμόνα, η ηλικία της και η κοι­ νωνική της θέση επιτρέπουν την αναμονή ενός κοντινού γάμου. Οτι κατά τους ομηρικούς χρόνους ο γάμος ήταν η συνηθισμένη μορφή ζωής, αυτό οφείλεται στη δομή εκείνης της κοινωνίας. Τότε επικρατούσε ένα αριστοκρατικό φεουδαλικό σύστημα, που στηρι­ ζόταν στην πολιτική και οικονομική δύναμη μερικών οικογενειών, των οποίων κέντρο και εγγυητής ήταν ο γάμος. Ο γάμος ήταν ο

θεσμός, ο οποίος κρατούσε τη διοίκηση του 'Όικου", του νοικοκυ­ ριού, με στενότερη και εJρύτερη έννοια, και εγγυόταν την εξασφά­ λιση απογόνων. Η γυναίκα καταγινόταν με την εσωτερική διοίκη­

ση του νοικοκυριού: την ανατροφή και την εκπαίδευση των νόμι­ μων παιδιών -των κληρονόμων-, τη φροντίδα για τους δούλους και τους ελεύθερους, τους μισθωτούς εργάτες, την φτοθήκευση και την επεξεργασία των γεωργικών προ'ίόντων, ιδιαίτερα την από­ κτηση, την επεξεργασία και την περιποίηση των υφαντών. Ο άνδρας φρόντιζε για τις δουλειές έξω από το σπίτι: τη γεωργία, την κτηνοτροφία και για το εμπόριο, ανάλογα με τις περιστάσεις. Τα εισοδήματα από τον γεωργικό κλήρο και τα ιδιωτικά κοπάδια

εξασφάλιζαν στον ιδιοκτήτη και την οικογένειά του τα αναγκαία για τη διατροφή τους. Εκτός από αυτά το πλήθος των σκλάβων και των ελεύθερων μισθωτών υπαλλήλων εξασφάλιζε μια σταθερή

ακολουθία, η οποία ήταν πιστή απέναντι στον "κύριο" και αποτε­ λούσε μέρος της δύναμής του. Αυτό φαίνεται καθαρά στον οίκο του Οδυσσέα, όπου από την πίστη των υπηρετών εξαρτάται το εγχείρημα του Οδυσσέα να τιμωρήσει τους μνηστήρες. Η ανυπα­

κοή των υπηρετριών, που ανήκαν στον οίκο, οι οποίες είχαν συνά­ ψει σχέσεις με τους μνηστήρες, τιμωρείται. Η ακολουθία καθώς

και οι δυνατότητες, να υποχρεώνουν φίλους και φιλοξενούμε­ νους,πλήθαινε με την αύξηση της περιουσίας. Μόνον όποιος είχε στην κατοχή του κρεββάτι, τραπέζι και κάθισμα μπορούσε να υπο­ δεχθεί ξένο και να τον φιλοξενήσει καθώς πρέπει. Τη διατήρηση και την επαύξηση της περιουσίας εγγυόταν κατά

17

CAROLA REINSBERG τον καλύτεQO τρόπο η οικογένεια, της οποίας οι δεσμοί αίματος υποχρέωναν τον καθένα για την ευημερία της οικογένειας, και

μέσα στην οποίαν οι απόγονοι καθιστούσαν δυνατή τη συνέχεια της δύναμής της. Ετσι κι ο Αχιλλέας ονειρεύεται μια σύντQOφο, για να χαίρεται μαζί της μονοιασμένος τα αγαθά, που ο πατέρας

του, ο Πηλέας, είχε αποκτήσει (Ίλ. α,

398-400).

Πόσο μεγάλο ρόλο παίζει η οικογένεια μέσα σττιν ομηρική κοι­

νωνία, αυτό το δείχνουν η συνεχώς επαναλαμβανόμεντι αναφορά της γυναίκας και των παιδιών ενός ήρωα και η περιγραφή του επαπειλούμενου πόνου, αν ο πατέρας χάσει τα παιδιά του ή και αντίσΤQOφα, αν τα παιδιά με το θάνατο χάσουν τον πατέρα τους.

Και το γεγονός ότι σπάνια λείπει η αναφορά του πατρικού ονόμα­ τος ενός ήρωα, κι αυτό ενισχύει αυτή την άποψη. Το να μείνει κανείς άγαμος ή άτεκνος, αυτό ήταν μια τύχη, η οποία ερχόταν ως κατάρα.

Καθήκοντα και ουσία του γάμου Από τη σημασία του οίκου προκύπτει κατά συνέπεια η αναγκαι­

όιηια του γάμου. Όσο μεγαλύτερη ήταν η κοινωνική υποχρέωση, η υπόληψη και η δύναμη του ατόμου, τόσο επιτακτικότερος γινόταν ο γάμος. Οσο λιγότερο μπορούσε να κάμει χωρίς σύζυγο ένας στρατιωτικός ηγέτης ή πολιτικός ηγεμόνας, άλλο τόσο απαραίτητη ήταν και η σύζυγος για έναν χοιροβοσκό. Επειδή τα ομηρικά έπη

περιγράφουν ττιν ανώτερη, την αριστοκρατική τάξη, γι'αυτό μόνο κατά τύχη και σποραδικά προσφέQOυν πληQOφορίες για ττιν κατά­ σταση ανθρώπων που ανήκαν σε κατώτερες ομάδες. Το ότι κι εδώ εντούτοις, όπως και στους αριστοκράτες, επικρατούσαν συγκρίσι­

μες αντιλήψεις και κανόνες ζωής, αυτό το αισθητοποιεί η ποίηση του Ησιόδου, ενός γεωργού από τη Βοιωτία, γιου προφανώς πτω­ χευμένου αριστοκράτη από τη Μικρά Ασία, ο οποίος λέγει (Θεογ.

603-11): 'Ά ν κάποιος αποφεύγει το γάμο και την κακή συμπεριφορά των γυναικών και δεν θα ήθελε να παντρευτεί, φτάνει σε μιαν 18

•

ΓΑΜΟΣ ΚΑ! ΕΡΩΤΑΣ ΣΤΗΝ ΟΜΗΡΙΚΗ ΚOlΝΩΝ/Α

άσχημη ηλικία' στερείται το γηρσκόμισμα. Και μερικοί βέβαια δεν

έΧΟ1Ν έλλειψη από τα αναγκαία, όσο καιρό ζΟ1Ν. Οταν όμως πεθά­ νΟ1Ν, οι μακρινοί κλιηρονόμοι τους μοιράζονται το βιος τους".

Ετσι και ο πρωταγωνιστής του Ησιόδου παραθέτει για παρά­ δειγμα τη φύλαξη της περιουσίας ως καλή αιτία του γάμου. Βεβαί­ ως αυτά τα οικονομικά κίνητρα δεν είναι τα μοναδικά. Ο Ησίοδος ως δεύτερο προτέρημα του γάμου αναφέρει και το γηροκόμισμα. Με αυτό δεν έχει στο νου του μόνο την υλική εξασφάλιση της επι­ βίωσης και τη δυνατότητα περιποίησης και διαμονής, αλλά κυρίως

την ανθρώπινη αφοσίωση και τη συναισθηματική φροντίδα. Αυτές τις διαστάσεις του γάμου, τις ανθρώπινες και ψυχικές ποιότητες και συνέπειες του, περιγράφει η Πηνελόπη κατά τη συνάντησή της με το σύζυγό της, τον Οδυσσέα, ως την ευτυχία,μαζί

να απολάψουν τα νιάτα και μαζί να φτάσουν γλυκά στα γηρατιά

(' Οδ. 23. 209). Το ότι μέσα στο γάμο ήταν συνενωμένα ο ψυχικός δεσμός με

την ανθρώπινη κατανόηση, αυτό προκύπτει και από τα λόγια, που από ευχαρίστηση απευθύνει ο Οδυσσέας στη Ναυσικά

(' Οδ. 6.

180-85): "Κι ας σού χαρίσΟ1Ν οι θεοί όσα ζητάει η καρδιά σου, άνδρα και σπίτι, και γλυκειά μέσα του αγάπη ας κλείσΟ1Ν. Γιατί δεν έχει πιο όμορφο παρ' όταν με μια γνώμη αγαπημένο ανδρόγυνο φροντίζει για το σπίτι.

Καημός μεγάλος στους οχτρούς, στους συΥΥενείς λαχτάρα, που πρώτα αυτοί μές την καρδιά καλ ύτερα τη νοιώθο1Ν". (Μετάφραση: Σ. Σίδερη) Οχι μόνο το κοινό νοικοκυριό και η μοιρασμένη φροντίδα για

την περιουσία, αλλά και το να είναι ο ένας προσηλωμένος στον άλλον και να αγαπιούνται τρυφερά, αυτό μόνο θα πλήρωνε το ιδε­

ώδες του γάμου. Ο Αχιλλέας λέγει: "Ποιος καλόγνωμος και μυα­ λωμένος άνδρας δε νοιώθει αγάπη και δε γνοιάζεται το ταίρι του"; (Ίλ. ΙΧ.

341-42). 19

CAROLA REINSBERG Αυτή η αγάπη και η τρυφερότητα περιέκλειαν και τις γενετή­

σιες χαρές του γάμου. Και η λέξη "άλοχος"

(:

εκείνη, που μοιράζε-'

ται το κρεββάτι) δεν χρησιμοποιείται συχνά χωρίς λόγο, για να δηλώσει τη σύζυγο. Επειδή αυτός ο χαρακτηρισμός σημαίνει τη

νόμιμη σύζυγο, από αυτό δείχνεται ότι ο ρόλος της συζύγου ως ερωμένης ήταν συνειδητός και παρών. Η κοινή κλίνη και η ηρεμία των δύο είναι μια αυτονόητη εικόνα στο τέλος κάθε ερωτικής σκη•

.

νης.

Μετά την επιστροφή του Οδυσσέα στην πατρίδα και την ανα­ γνώρισή του από την Π ηνελόπη ένα εκτενέστερο χωρίο περιγράφει πώς οι πιστές υπηρέτριες προετοίμαζαν το συζυγικό κρεββάτι και

πώς οι σύζυγοι, οι οποίοι για πολύ καιρό ήταν χωρισμένοι,με χαρά ανέβηκαν στο · παλιό κρεββάτι τους, το αγιασμένο από την αγνή τους αγάπη (Όδ.

23, 295-96).

Κι αφού πλούσια γεύθηκαν

τον μακάριο έρωτα, έμειναν άγρυπνοι για πολύ, ευφραίνοντας την

καρδιά τους με πολλές συζητήσεις (Όδ.

23,300-301).

Η Παλλάδα

Αθηνά, η θεά η προστάτρια του Οδυσσέα, εμποδίζει το γρήγορο

κύλισμα της νύχτας και επιμηκύνει έτσι αυτή την ερωτική νύχτα, κατά την οποία ο σύζυγος διηγείται στην πιστή του συντρόφισσα τις περιπλανήσεις του (Όδ.

23, 243-44).

Με παρόμοιο τρόπο ανα­

γράφονται οι ερωτικές περιπτύξεις της Ελένης και του Πάρη ΠΙ,

(' /λ ..

447-48): "Είπε και στο κλινάρι τράβηξε, και πίσω του η γυναίκα. Οι δυο λοιπ6ν αντάμα πλάγιασαν στο σκαλιστ6 κλινάρι".

καθώς και οι νύχτες του Οδυσσέα με τη μάγισσα Κίρκη:

"Πήγα μαζί της κι έπεσα στ 'ωραίο της κρεββάτι " (Όδ.

10,347)

και της νύμφης Καλυψώς: "Και τ6τε στης βαθουλωτής σπηλιάς το βάθος πήγαν

και την αγάπη χάρηκαν αγκαλιασμένοι οι δυο τους" (Όδ.

5,

226-27). Κατά την περιγραφή της συνουσίας δεν παίζει ρόλο αν οι ερω­ τευμένοι είναι συζυγ~κό ζευγάρι ή ένα απλό ερωτικό ζευγάρι. Η γενετήσια πράξη ονομάζεται καθαρά και στις δυο περιπτώσεις,

20

•

ΓΑΜΟΣ ΚΑΙ ΕΡΩΤΑΣ ΣΤΗΝ ΟΜΗΡΙΚΗ ΚOJΝΩΝΙΑ

είτε λέγεται ευθέως ή περιγράφεται. Η ειδική έκφραση για τη

σεξουαλική ένωση είναι "μίσΥεσθαι". Η λέξη αυτή χρησιμοποιείται Π.χ. για τη συνάντηση των θεών Αρη και Αφροδίτης, η οποία aπα­ τούσε το σύζυγό της, τον Ηφαιστο (Όδ.

8,271).

Κατά πολύ πιο

εύχρηστες είναι βεβαίως οι εκφράσεις, που θέτουν στη θέση της

πράξης τα προκαταρκτικά της: ανεβαίνουν στο κρεββάτι, παραδί­ νονται στην ηρεμία2 • Η ποιοτική περιγραφή της συνουσίας εκφρά­

ζεται με το ρήμα "τέρπεσθαι", το οποίο εκφράζει με αφελή αμεσό­ τητα τη βασική αισθησιακή εκδοχή της ερωτικής πράξης ως πρόξε­ νης ηδονής και αισθήματος ευχαρίστησης. Αυτό το είδος της χαράς

των αισθήσεων δημιουργείται και μέσα στο με πολλή αγάπη δημι­ ουργημένο περιβάλλον μερικών ερωτικών σκηνών. Γίνεται λόγος για τον διαμπερή

(:

με τα τρυπητά υφάσματα) κοιτώνα και για την

λαμπρά ετοιμασμένη κλίνη. Η μέγιστη ποίηση πετυχαίνει την ατμόσφαιρα του τρόπου της πυκνής διήγησης με την περιγραφή

του εναγκαλισμού Ηρας και Δία, του κατεξοχήν συζυγικού ζεύ­ γους (Ίλ.

XIV,346-51):

'Ά υτά είπε ο Δίας, και τη γυναίκα του στην αγκαλιά του παίρνει, κι η γης η θεία χορτάρι νιόβγαλτο φυτρώνει κάτωθέ τους, σαφράνια και τριφύλλια ολόδροσα και κρίνους και ζουμπούλια,

πυκνά, απαλά, που ανακρατούσαν τους, το χώμα μην αγγίξουν. Κει μέσα τότε οι δυο τους έγειραν σε σύyvεφo κρυμμένοι, χρυσό, πανώριο, κι αργοστάλαζε στραφταλιστή η δροσιά του". (Μετάφραση: Σ. Σίδερη)

Νομικές πqoϋποθέuεις ενός γάμου · Τι όμως ήταν εκείνο, που μετέβαλλε μια γυναίκα και έναν

άνδρα σε συζύγους; Αυτό καθοριζόταν μόνον aπό τα ήθη και τα έθιμα, διότι ο ορισμός του γάμου στην ελληνική Αρχαιότητα ουδέ­ ποτε υπήρξε αντικείμενο νομικών κανονισμών. Κεντρική ΠΡOUπό­

θεση για το σωστό γάμο ήταν η είσοδος του ενός συζύγου στο νοι­ κοκυριό και στο σόι του άλλου. Σ

ς η γυναίκα ακολουθούσε

τον άνδρα και ανελάμβανε την προεδρεία του θηλυκού προσωπι-

21

CAROLA REINSBERG κού στον οΙκο του. Στη μικρή οικογένεια, όπως π.χ. στο σπίτι του Οδυσσέα, η γυναίκα ήταν εκείνη η νοικοκυρά, που έδινε τις διατα­ γές. Στη μεγάλη οικογένεια, την οποία π.χ. το πατρικό ζεύγος είχε ακόμη το πρόσταγμα, όπως στο παλάτι του Πριάμου, η θέση της

γυναίκας καθοριζόταν σύμφωνα με την επικρατούσα ιεραρχία ηλι­ κίας και οικογενειακής θέσης. Ηταν όμως δυνατόν να μπει και ο άνδρας στην οικογένεια της συζύγου του.Αυτό γινόταν προφανώς, όταν επρόκειτο για ξένον, που δεν διέθετε κατοικία και περιουQία, όπως στην περίπτωση του περιπλανημένου στην ξενιτιά Οδυσσέα, στον οποίον ο Αλκίνοος ευχαρίστως θα έδινε ως σύζυγο τη θυγα­ τέρα του Ναυσικά. Επίσης στην περίπτωση που δεν υπήρχε αρσε­ νικός κληρονόμος, ο σύζυγος πήγαινε στην κληρονόμο θυγατέρα­ υπ' αυτές τις ιδιαίτερες συνθήκες αυτός κανονικά ήταν ένας συγ,

,

;

,

γενης-, για να κρατησει την περιουσια στην οικογενεια , στον

"οΙκο "της επικλήρου κόρης3. Πόσο αποφασιστική σημασία είχε η είσοδος της νύφης στο

σπίτι του γαμβρού, αυτό μάς το δείχνει η υπόσχεση του Πατρό­ κλου, του φίλου του Αχιλλέα. 'Εδι νε την ελπίδα στη Βρυσηίδα, την αιχμάλωτη πολέμου, πως ήθελε να τη δώσει ως σύζυγο στον Αχιλ­ λέα, ν' αρμενίσει στη Φθία κι εκεί ανάμεσα στο λαό των Μυρμιδό­ νων, στη δυναστεία του Αχιλλέα, να της ετοιμάσει το γάμο (Ίλ. ΧΙΧ,

295-99).

Για να της ελαφρώσει το βάρος , που εκείνη θα έπρε­

πε να νοιώθει, διότι θα έπρεπε να βρίσκεται στη διάθεση της γενε­ τήσιας αυθαιρεσίας του νικητή ως θηλυκό μέρος της πολεμικής του λείας, τής δημιουργούσε ελπίδες για μελλοντικό γάμο της με τον Αχιλλέα, στον οποίον εκείνη είχε απονεμηθεί. Αυτό μάλιστα

θα μπορούσε ενδεχομένως να συμβεί, αν εκείνος δεν είχε σκοτωθεί στον πόλεμο. Γιατί κι ο Αχιλλέας ισχυριζόταν πως την αγαπούσε σα σύζυγό του

(' lλ.

ΙΧ,

342-43).

Η είσοδος στον "οΙκον " του άνδρα κατέστησε τελικά και την Ελένη νόμιμη σύζυγο του Πάρη, ο οποίος ονομάζεται "π6σις" (νόμιμος σύζυγος; lλ.

111, 427), όπως

ακριβώς πρωτύτερα "π6σις"

της ήταν ο Σπαρτιάτης ηγεμόνας Μενέλαος. Παρόμοια ως ορθός γάμος πρέπει να ισχύει και η σχέση ανάμεσα στην Κλυταιμνήστρα και τον Αίγισθο. Κι αυτή, αφού κάμφθηκε από τον Αίγισθο η αρχι-

22 •

•

ΓΑΜΟΣ ΚΑΙ ΕΡΩΤΑΣ ΣΤΗΝ ΟΜΗΡΙΚΗ ΚOlΝΩΝ/Α

κή της αντίσταση, οδ

ε στο παλάτι του (Όδ.

1,36.3,262-75).

Αν μάλιστα οι δεσμοί αυτοί σύμφωνα με έγκυρους κανόνες ήταν νόμιμοι γάμοι, αυτό δε σήμαινε ότι οι εκάστοτε εγκαταλειπό­ μενοι σύζυγοι χωρίς αντίρρηση αποδέχονταν την απώλεια. Πάντως η δίψα του Μενελάου για εκδίκηση δεν αποτελεί κανένα

τεκμήριο κατά της νομιμότητας του γάμου μεταξύ Ελένης και Πάρη. Προερχόταν απλώς από την προσωπική προσβολή του Σπαρτιάτη.

Οι δυό ξακουστές μοιχείες, εκείνη με την παραπλάνηση της Ελένης και εκείνη με την άπιστη Κλυταιμνήστρα, οι οποίες, σύμ­

φωνα με το περί δικαίου αίσθημα της ομηρικής κοινωνίας ως δεύ­ τερος γάμος, ήταν νόμιμες, καθιστούν σαφές ότι δεν υπήρχε καμιά νομική αξίωση για ωόβια διατήρηση του γάμου. Και δεν αφήνει μεν καμιάν αμφιβολία ο έπαινος για την πίστη της Πηνελόπης, η οποία επί είκοσι χρόνια περιμένει το γυρισμό του Οδυσσέα, ότι ο δεσμός, που διαρκεί μιαν ολόκληρη ζωή, και το να γεράσουν μαζί ήταν ενα αξιαγάπητο ιδεώδες της εποχής εκείνης, αλλά και ο Οδυσσέας αποχαιρετώντας τη σύζυγό του της δίνει το ελεύθερο να ξαναπαντρευτεί, σε περίπτωση που εκείνος, μέχρι να ενηλικιωθεί ο γιος τους Τηλέμαχος, δεν τύχει να γυρίσει στο σπίτι (Όδ.

264-69).

18,

Γι αυτό κατά την άφιξή του στην Ιθάκη φοβείται μήπως

την βρεί ξαναπαντρεμένη. Το πόσο δι~αιoλoγημένη είναι η έγνοια του αυτή, αυτό το δείχνει η κατάσταση της Πηνελόπης. Οι γονείς της την πιέζουν να ξαναπαντρευτεί, κι ο γιος της περιμένει να

μπορέσει να αναλάβει ως κληρονομιά το πατρικό του σπίτι, στο οποίο μέχρι τώρα προίσταται εκείνη. Το να πάρει στο πλευρό της

ένα νέο σύζυγο, αυτό φαίνεται αναπόφευκτο και ασφαλώς δεν θα ήταν ηθικά επιλήψιμο.

Οπως έχομε ιδεί, ο ομηρικός γάμος βασιζόταν όχι επάνω σε μια μοναδική δικαιοπρακτική ενέργεια, της οποίας η άρση χρειαζόταν

μια δεύτερη δικαιοπραξία, αλλά στηριζόταν μόνο στο κοινωνικό γεγονός της συμβίωσης και των κοινών οικονομικών σχέσεων. Το

ότι ο γάμος δεν είχε θεσμοθετημένη μορφή, ωσάν αυτή που προσέ­

λαβε μέσω της χριστιανικής εκκλησίας και κατά την παράδοσή του μέσω των κρατικών ρυθμίσεων,αυτό καθιστά σαφή την απουσία

23

CAROLA REINSBERG μιας ειδικής έκφρασης για το φαινόμενο του γάμου4. Ο γάμος

περιγράφεται με το ζεύγος των εννοιών "φιλότης" και "εύνή" (φιλία και κλίνη), στο οποίον αντιστοιχεί περισσότερο ο μοντέρ­ νος χαρακτηρισμός "κοινωνία βίου", που δεν έχει νομικές συνέ­ πειες.

Αυτή η κοινωνία βίου διαλυόταν, αν ο ένας από τους συζύγους εγκατέλειπε τον άλλον και σύναπτε νέο γάμο. Πόσο απλά και άτυπα πραγματοποιούνταν η σύναψη και η διάλυση ενός γάμου, αυτό φαίνεται με το παQάδειγμα τη Ελένης. Δραπετεύει από τον πρώτο άνδρα της, το Μενέλαο, για να μπεί στο σπίτι του Πριάμου

ως σύζυγος του Πάρη. Μετά το θάνατο του Πάρη και το τέλος του πολέμου επιστρέφει ξανά στη Σπάρτη ως σύζυγος του Μενελάου.

« Έδνα»

- προίκα

Ωστόσο ο πρώτος γάμος φαίνεται πως ήταν η στατιστικά κανονι­ κή περίπτωση μέσα στην ομηρική κοινωνία, ενώ ο δεύτερος γάμος ήταν μάλλον η εξαίρεση. Αλλοιώς δεν θα χρειαζόταν να παραπονεί­ ται ο Ησίοδος

(" Εργα 695-7(5), για το τι βάσανο είναι για τον άνδρα

της η κακή σύζυγος ή να διερωτάται αν κανείς θα μπορούσε να χωρί­ σει εύκολα απ' αυτήν και να πάρει άλλη καλύτερη.

Ο Ησίοδος εξορκίζει ολόκληρη τη ζωή, η οποία τον ένα τον ποτίζει με τη χολή της μιας και τον άλλο με τη γλύκα της άλλης. Πράγματι, μια ενδεχόμενη αλλαγή της νοικοκυράς ήταν δύσκολο να συμβιβασθεί με τη λειτουργία της μέσα στην οικογένεια και στο

νοικοκυριό, αν μ' αυτήν δεν ετίθετο σε κίνδυνο το ουσιαστικό καθήκον του γάμου, δηλ. η γέννηση απογόνων, διότι τα από το •

νόμιμο γάμο προερχόμενα παιδιά έμεναν στο πατρικό σπίτι.

/

Γι'αυτό προσπαθούσαν με ιδιωτικές συμφωνίες και συμβόλαια προ του γάμου να διασφαλίσουν τη διαρκή υπόσταση του γάμου και να δυσχεράνουν το χωρισμό από ελαφρομυαλιά. Μ' αυτόν τον τρόπο το άτομο μπορούσε να ασκήσει την πίεση, που παρέλειπε να

ασκήσει η κοινωνία. Ενα τέτοιο μέσο πιέσεως ήταν προφανώς τα

ιι εδνα", τα οποία αποτελούσαν το ειδικό αντικείμενο των

ι­

σμένων γαμηλίων συμβολαίων. Τα εδνα ήταν ένα είδος ενέχυρου,

24

•

•

•

ΓΑΜΟΣ ΚΑΙ ΕΡΩΤΑΣ ΣΤΗΝ ΟΜΗΡΙΚΗ ΚOJΝΩΝ/Α

που το έδινε ο γαμπρός στο πεθερό για τη νύφη, που θα άφηνε το πατρικό της σπίτι, και το οποίο αργότερα με το γάμο δινόταν στη

νύφη5. Τα εδνα αρχι!'ά αποτελούνταν από ζώα: βόδια, πρόβατα και αίγες. Αργότερα αποτελούνταν από υφαντά και κοσμήματα, ακριβά εμπορεύματα για προσωπική χρήση, όπως εκείνα που προ­

σφέρονταν στην Π ηνελόπη εκ μέρους δύο μνηστήρων κατά την περίοδο, που επεδίωκαν να την πείσουν να ξαναπαντρευτεί: ένα γυναικείο ανθοκέντητο φόρεμα με χρυσές καρφίτσες και θηλύκια κι ένα χρυσό περιδέραιο (Όδ.

18,291-300).

Τα "εδνα" επιστρεφόταν στο γαμβρό σε περίπτωση που ο γάμος κλονιζόταν από φταίξιμο της γυναίκας, Π.χ. λόγω μοιχείας. Υ πό την έννοια αυτή πρέπει να νοηθεί ότι ο σιδηρουργός θεός Ηφαιστος για το παραστράτισμα της συζύγου του Αφροδί της με τον Αρη απαιτεί από τον πατέρα της το Δία την επιστροφή των .. δώρων, που εκείνος είχε φέρει ως γαμπρ6ς για το ξεδιάντροπο

έκτρωμα του Δία (Όδ.

8, 318-19).

Εάν την ενοχή για τη διάλυση

του γάμου την φέρει ο σύζυγος, τότε τα "Μνα" μένουν ως τροπο­ ντινά αποζημίωση και ασφάλεια της γυναίκας στην κατοχή της ή

στην κατοχή της οικογένειάς της. Η απώλεια των 'Έδνων" σημαί­ νει επομένως για την ένοχη πλευρά μια οικονομική ζημία, η οποία

δε θα έπρεπε να διακινδυνεύεται χωρίς επαρκείς λόγους, εφόσον μάλιστα δε μπορούσε κάποιος να την υποστεί με κανένα τρόπο. Ο

Τηλέμαχος Π.χ. δεν έβλεπε για τον εαυτό του καμιά δυνατότητα τέτοιας επιστροφής. Την παράλογη απαίτηση των μνηστήρων την αποκρούει μεταξύ ίι.λλων επιχειρημάτων και με το επιχείρημα

τούτο, ότι θα διώξει από το σπίτι τη μητέρα του, την Πηνελόπη. Οι μνηστήρες είχαν προσπαθήσει να τον προδιαθέσουν δυσμενώς εναντίον της μητέρας του υποδείχνοντάς του πως εκείνη καθυστε­

ρώντας το δεύτερο γάμο της και με την αναπόφευκτη και χωρίς τέλος φιλοξενία των . υποψηφίων κατέτρωγε την πατρική του κλη­ ρονομιά (Όδ.

2,131-34).

Μοιχεία Εκτός από τον άλλο γάμο, στο διαζ-ύγιο οδηγούσε και η μοι-

25

CAROLA REINSBERG , χεία, αλλά μόνο η διαπραττόμενη εκ μέρους της γυναίκας, Το ότι

στο ζήτημα τούτο εφαρμόζονταν διπλά μέτρα, αυτό οφειλόταν στη λειτουργία της συζύγου, η οποία ήταν υποχρεωμένη να γεννήσει

γνήσια παιδιά για λογαριασμό του σπιτονοικοκύρη,Η νομιμότητα των παιδιών δικαιολογούνταν με βάση τη σωματική πατρότητα του σπιτονοικύρη,Τα εξώγαμα παιδιά ανήκαν στην οικογένεια του

πατέρα της μητέρας τους, αλλοιώς τα έπαιρνε στον "οlκο" του ο πατέρας τους, οπωσδήποτε όμως μόνον ως τέκνα με μισά δικαιώ­ ματα (Ιλ. ν

70

κ.ε.).Επειδή η σύζυγος έπρεπε να είναι εγγυήτρια

νόμιμων κληρονόμων, δεν επιτρεπόταν γι' αυτήν η εξωσυζυγική

γενετήσια επικοινωνία, όπως αυτό συνέβαινε για τον άνδρα της . •

Εάν οι σχέσεις αυτές εκφράζονται με τον τρόπο αυτό στα ομηρικά έπη, τότε παραμένει ανέπαφο το ερώτημα: κατά πόσον η αρχή της πατρότητας πηγάζει κυρίως από το ιδεώδες της αριστοκρατι­ κής καταγωγής ή από μιαν αντίληψη σχετική με την περιουσία.

Βεβαίως για το πρώτο θα μπορούσε να συνηγορεί ο κεντρικός ρόλος, τον οποίον παίζει η ευγενής καταγωγή για τις περί ελίτ αντιλήψεις της αρχα'ίκής αριστοκρατικής ποίησης (Σόλων, Θέο­

γνις). Αφετέρου η βαρειά ευθιξία για την απώλεια μιας γυναίκας,

αδιάφορο αν επρόκειτο για σύζυγο ή όχι, δείχνει ουσιαστικά ματαιοδοξίες τραυματισμένες από την απώλεια του αντικειμένου. Προφανέστατοι είναι οι μηχανισμοί αυτοί στην περίπτωση του

Αχιλλέα, ο οποίος οργισμένος αποσύρεται και αρνείται να πολε­ μήσει, αφού η Βρυσηίς έπρεπε να παραχωρηθεί στον Αγαμέμνονα (Ίλ. ΙΧ,

340-47).

Για ένα σύζυγο επιτρέπονταν οι σεξουαλικές σχέσεις με άλλες γυναίκες. Αυτές τις ανέπτυσσε συχνά ανάμεσα στις υπηρέτριές του, είτε ήταν ελεύθερες είτε ανελεύθερες, αν βέβαια η ελεύθερη γυναίκα, παρά την κοινωνική της εξάρτηση, μπορούσε να απο­ κρούει τον αφέντη.Το να έχει κάποιος στο σπίτι του παλλακίδα, αυτό φαίνεται πως δεν εύρισκε γενική επιδοκιμασία ή δεν μπορού­

σε ολότελα να θεωρείται ούτε καν ως αυτονόητο.'Ετσι Π.χ. ο Λαέρ­ της, ο πατέρας του Οδυσσέα, για να μην εξοργίσει τη σύζυγό του,

δεν ενέδωσε ποτέ στον έρωτά του προς τη νεαρή υπηρέτρια, την Ευρύκλεια, που ο ίδιος είχε αγοράσει (Όδ.

26

1,429-34).

Δε μπορεί

•

ΓΑΜΟΣ ΚΑΙ ΕΡΩΤΑΣ ΣΤΗΝ ΟΜΗΡΙΚΗ ΚOJΝΩΝ/Α

βέβαια να συγκριθεί η κατάσταση του Μενέλαου, ο οποίος έκαμε

παιδί με μια παλλακίδα, επειδή η Ελένη δε μπορούσε πια να κάμει μαζί του παιδί.

.

Φυσικά, σε περ(.πτωση πολέμου, ίσχυαν άλλοι κανόνες για τη ζωή στο στρατόπεδο. Εδώ,τουλάχιστον στο έπος, παρουσιάζονται οι περισσότερες παλλακίδες. Οι γυναίκες αυτές κανονικά ήταν αιχμάλωτες πολέμου, που αυτονόητα έπρεπε να βρίσκονται και σεξουαλικά στη διάθεση των νικητών, οι οποίοι βεβαίως συχνά τις

αγαπούσαν και τις σέβονταν ωσάν συζύγους. Ο Αχιλλέας λέει για την αιχμάλωτη Βρυσηίδα ότι την είχε αγα­ πήσει με τρυφερότητα ωσάν γυναίκα του, αν και την είχε πάρει ως

λάφυρο

(' Ιλ.

ΙΧ, 342κ.ε.). Ο Αγαμέμνονας μάλιστα περισσότερο

από την Κλυταιμνήστρα, τη σύζυγο της νεότητάς του, εκτιμάει τη Χρυσηίδα, η οποία δεν υστερεί από εκείνη ούτε σε μόρφωση ούτε

σε ομορφιά ούτε σε πνεύμα ούτε στην αξιοσύνη για τον αργαλειό (Ίλ.

1,111-15). Η ανυπόκριτη προτίμηση του Αγαμέμνονα προς την

αντεράστρια της γυναίκας του δείχνει ότι τού έλειπε η αφοσίωση

ωτέναντι σ'εκείνη, και καθιστά κάτανοητό ότι το συναίσθημα της αυταξίας της μπορούσε να πρoσβληθ~ί σοβαρά, αλλά η προνομια­ κή της θέση διατηρούνταν και μάλιστα άθικτη. Στο σπίτι όμως, στις Μυκήνες, η κλίση αυτή του Αγαμέμνονα αναγκαστικά θα είχε

δημιουργήσει συγκρούσεις. Η παλλακίδα δεν είχε μεν κανένα δικαίωμα, όμως παρά ταύτα στη συναισθηματική και τη σεξουαλι­ κή περιοχή προκαλούσε ισχυρό ανταγωνισμό και έβλαπτε το αίσθημα της αμοιβαίας ειλικρίνειας των συζύγων.

Ενα παράδειγμα για το πώς από τις ερωτοδουλειές ενός παντρεμένου άνδρα μπορούσε να εξελιχθεί κάποια οικογενειακή τραγωδία, μάς δίνει η lλιάδα (ΙΧ,

44 7 - 78): Ο Αμύντωρ, ο πατέρας

του Φοίνικα, διατηρούσε μια παλλακίδα, από την ύπαρξη της οποίας η σύζυγός του υπέφερε τόσο πολύ, ώστε εξόρκισε το γιο της να συνουσιασθεί με το θηλυκό, για να σιχαθεί το γέροντα. Ετσι κι έγινε. Ο πατέρας αντιλήφθηκε τη μηχανορραφία και καταράστη­ κε γι'αυτό το γιό του, ο οποίος για να μη γίνει πατροκτόνος, εγκα­ τέλειψε το πατρικό σπίτι. Το επεισόδιο αυτό καθιστά φανερό ότι ο

σύζυγος μπορεί να επιμένει στο προνόμιό του για εξωσυζυγικό

27

CAROLA R EINSBERG έρωτα, χωρίς να χρειάζεται να αναμένει επιζήμιες συνέπειες. Δεί­ χνει όμως και από την άλλη μεριά ότι δεν ήταν τόσο αυτονόητη η παλλακεία, ώστε η σύζυγος να την έχει αντιμετωπίσει με κατανόη­

ση ή και να την έχει αποδεχθεί. Παρόμοια προβλήματα κουβαλούσε μαζί της και η συμπληρω­

ματική γυναίκα. Τέτοιες γυναίκες εμφανίζονται, αν και πολύ σπά­ νια, τόσο στους Ελληνες όσο και στους Τρώες6. Τέτοιοι γάμοι συνάπτονταν αποκλειστικά από πολιτικούς λόγους κι έχαναν σε εκρηκτικότητα ενδεχομένως εκ του γεγονότος ότι γινόταν φανερό ότι αυτοί συνάπτονταν από την ανάγκην και τη χρησιμότητα του συνδέσμου. Βεβαίως οι γάμοι αυτοί από νομική άποψη ήταν κατώ­

τερου βαθμού από τους κύριους γάμους. Τα παιδιά προέρχονταν μεν από νόμιμο γάμο, αλλά ήταν παράπαιδα με μισά δικαιώματα, και μεγάλωναν κοντά στη μητέρα τους. Οι σχέσεις, που περιγράφτηκαν, ίσχυαν για την ανώτερη αρι­

στοκρατική τάξη, η οποία είχε στη διάθεσή της υπηρέτες και ακο­

λούθους και διευθυνόταν από σκοπιμότητες και προνόμια της πολιτικής και της προσωπικής δύναμης. Αντίθετα, για το χωρικό, όπως μάς πληροφορεί ο Ησίοδος, υπήρχαν μεν ανάμεσα στους μεροκαματιάρηδες του αγροκτήματός του και υποψήφιες για εξω-

.

συζυγικές ερωτοδουλειές, Π.χ. η ανύπανδρη υπηρέτρια, την οποίαν ο Ησίοδος,για την αμέριστη προσοχή της στην εργασία, συσταίνει να διορισθεί (Ησ. "Εργα

603).

Δεν κάνει όμως κανέναν υπαινιγ­

μό, ο οποίος θα επέτρεπε να συμπεράνουμε ότι υπήρχαν τέτοιες ερωτοδουλειές. Η μοναδική ένδειξη σχετίζεται με μια κανονική

μοιχεία ενός άνδρα με την κουνιάδα του. Καταδικάζεται ως ολέ­ θριο ανουσιούΡΥημα, διότι μ' αυτό διαταράσσεται και τίθεται σε κίνδυνο η κοινωνική συνοχή. Ηταν ένα πταίσμα εναντίον της ιδεο­ λογίας της οικογένειας, η οποία προστάτευε τη σύζυγο μπροστά σε

ξένες σεξουαλικές αντιποιήσεις το ίδιο, όπως τής απαγόρευε και τις εξωσυζυγικές υποθέσεις. Είναι αβέβαιο αν και κατά πόσον ενυ­ πάρχει σ' αυτή την καταδίκη η αντίληψη αυτή για τη συζυγική πίστη ως ανθρώπινη αξία.

.

Η θέση της κοινωνίας απέναντι στη συζυγική aπιστία του άνδρα ήταν αδιάφορη. Η απιστία του από την άπΟψη της ορολο-

28

,

•

•

ΓΑΜΟΣ ΚΑΙ ΕΡΩΤΑΣ ΣΤΗΝ ΟΜΗΡΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

γίας εξισωνόταν με τη μοιχεία της γυναίκας. Για να γίνει διάκριση

μεταξύ της ανεπίτρεπτης απιστίας της συζύγου και της αποδεκτής απιστίας του συζύγου, χαρακτηρίζω την πρώτη ως μοιχεία, διότι οδηγούσε αναγκαστικά στη διάλυση του γάμου, ενώ τη δεύτερη ως

άπιστία. Με την εκλογή αυτών των εννοιών δεν πρέπει να επιχει­ ρηθεί καμιά ηθική αξιολόγηση. Οπως η γυναίκα με την μοιχεία προσβάλλει την τιμή του άνδρα

(' Οδ. 8, 269), έτσι και ο άνδρας με την απιστία του προσβάλλει την τιμή της γυναίκας (' Ιλ. ΙΧ,450). Οι ιστορίες για την παραίτηση του Λαέρτη από τον έρωτα, η οποία είχε εκτιμηθεί θετικά, και για τον 'ξεδιάντροπο εγωισμό του

Αμύντορα, που περιγράφτηκε με αποκρουστικότητα, μάς επιτρέ• ,

Ι

# ,

,

πουν να αναγνωρισουμε μια κριτικη σταση απεναντι στην απιστια.

Βεβαίως οι δισταγμοί που διαφαίνονται εδώ, δεν αναφέρονται στην γενετήσια ηθική των προσώπων. Δεν επαινείται η σεξουαλική •

συμπεριφορά του Λαέρτη και δεν καταδικάζεται εκείνη του Αμύντορα, αλλά η κοινωνική συνείδηση και πράξη του ανθρώπου,να αποφεύγονται ή να προκαλούνται η αταξία, οι συγκρούσεις και η

οδύνη. Ετσι Π.χ. ο Πάρις δεν ονομάζεται "δύσπαρις" (Πάρις δυστυχίας, ' Ιλ. ΠΙ,

39), διότι παραπλάνησε τη

σύζυγο του Μενελά­

ου, αλλά διότι ο ερωτικός του πόθος είχε προκαλέσει συμφορές φρικτού πολέμου και στο δικό του λαό και στο λαό των Ελλήνων. Η γενετήσια ζωή καθαυτήν δεν είναι αντικείμενο κριτικής και

προδιαγραφών. Αντιλήψεις για μια πάγια γενετήσια Ηθική είναι ξένες από τα ομηρικά έπη. Η μονογαμία ως απαίτηση σεξουαλι­ κών κανόνων δεν υπάρχει. Ετσι το πλήθος των ερωτοδουλειών από νυμφευμένους άνδρες έξω από την περιοχή μόνιμης κατοικίας τους, αίφνης στον πόλεμο ή στα ταξίδια, παραμένουν χωρίς προ­ βλήματα, αλλά και δε ζημιώνουν την οικογενειακή και την κοινω­

νική ειρήνη.Ο διχασμός ανάμεσα στην απαίτηση μονογαμίας για τη σύζυγο, προκειμένου να εξασφαλισθεί η νομιμότητα των παι­

διών, και στην αυτονόητη σεξουαλική ελευθερία του άνδρα, εκφράζεται στο μύθο για τη μοιχεία της Αφροδίτης και του Αρη.

Ο Αρης, ο θεός του πολέμου, και η ωραία θεά του έρωτα είχαν ένα κρυφό δεσμό, τον οποίον είχε προδώσει στον Ηφαιστο, τον

θε"ίκό σιδηρουργό, το σύζυγο της Αφροδίτης, ο θεός του ήλιου, ο

29

CAROLA REINSBERG 'Ηλιος. Ο 'Ηφαιστος, ο δεξιοτέχνης, ο ευφυής εφευρέτης, αλλά χωλός και δύσμορφος, επιζητούσε την εκδίκηση. Κατεσκεύασε γι'αυτό ένα λεπτό, αραχνοΌφαντο αλυσσιδωτό δίχτυ και το άπλω­ σε γύρω από το συζυγικό κρεββάτι. Κατόπιν ανεχώρησε για ταξίδι. Δεν πρόλαβε να εγκαταλείψει το σπίτι του κι ο Αρης έτρεξε βιαστι­ κά προς την αγαπημένη του, κι ανέβηκε μαζί της στο συζυγικό

κρεββάτι, όπου παραδομένο ι στην ερωτική τους μέθη τυλίχτηκαν στο αδιαφανές δίχτυ. Ο 'Ηφαιστος ειδοποιημένος από τον Ήλιο επέστρεψε, αιφνιδίασε τους μοιχούς και προσκάλεσε τους υπόλοι­ πους θεούς ως μάρτυρες. 'Ηρθαν οι θεοί, όμως οι "θέα ι νες από εντροπή παρέμειναν στους θαλάμους των (Όδ. "Κι 6λοι στα γέλια σκάσανε

8,324-32):

' ντας του Ηφαίστου

του πολ υστ6χαστου θεου τις τέχνες τις πανουργες.

Κι έτσι ο καθένας έλεγε στο διπλαν6 γυρνώντας: Ώστ6σο οι άσκημες δουλειές κακ6 το τέλος έχουν. τον φτάνει ο αργ6ς το γλήγορο καθώς και τώρα, να τα, ο κουτσοπ6δης Ηφαιστος σου τσάκωσε τον Αρη με τέχνη, κι ο πιο γλήγορος απ' τους θεους ας ήταν,

που κατοικουν στον Ολυμπο, και θα τον τιμωρήσει". (Μετάφραση: Σ. Σίδερη) Αυτή η μοιχεία, για την οποίαν ο Ηφαιστος απαιτούσε να τού επιστραφούν τα γαμήλια δώρα, αντί για αγανάκτηση, αντίθετα προκάλεσε τους γνωστούς ομηρικούς γέλωτες. Οι κακοποιοί

ξεγλύστρησάν χωρίς μεταμέλεια. Το συζυγικό παραπάτημα αντι­ μετωπίζεται σαν ένα ιπποτικό πταίσμα, στο οποίο

όμως οι παρα­

βάτες δεν έπρεπε να πιασθούν, γιατί τότε οι άλλοι εκδηλώνουν χαιρεκακία. Παρά ταύτα τον Ερμή Π.χ. ούτε ο χλευασμός ούτε η τιμωρία της αποκάλυψης, καθώς ο ίδιος ομολογεί, δε θα τον εμπό­ διζαν να θέλει να πλαγιάσει κοντά στη χρυσή Αφροδίτη. Μέσα σ' αυτήν την κοινωνία των θεών, όπου η επίγεια λειτουρ­

γία του γάμου δεν ισχύει ως εγγύηση της διατήρησης της οικογένει­ ας, τοποθετείται και η ερωτική ηδονή σαφώς μπροστά από το

καθήκον της συζυγικής πίστης. Εδώ δείχνεται, ότι η σημασία της

30

ΓΑΜΟΣ ΚΑΙ ΕΡΩΤΑΣ ΣΤΗΝ ΟΜΗΡΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

συζυγικής πίστης βQισκόταν ουσιαστικά μέσα στη λειτουργία της. Αν όμως πέραν από αυτά αποκτάει κι αυτή άλλη, ηθική διάσταση, όπως στο γάμο της Πηνελόπης και του Οδυσσέα, τότε πραγματώ­

νεται ένα ιδανικό, στο οποίο το καθήκον και η συμπάθεια συμπί­ πτουν. Από αυτό το συζυγικό ιδανικό είναι πολύ μακριά ο κόσμος των θεών, που περιγράφεται σ' εκείνο το επεισόδιο. Αυτός ο κόσμος, ο οποίος δυνάμει της θε'ίκότητάς του είναι ανώΤΕρος από

τους κανόνες της κοινωνικής συνοχής των ανθρώπων, αντικατο­ πτρίζει προφανώς την αξίωση των αριστοκρατών, να στέκονται κι αυτοί με τον ίδιο τρόπο όπως οι θεοί, πάνω από την ηθική, που

συνδέει όλους.

Προγαμιαίος έρωτας

- προγαμιαία

τέκνα

Η ελευθέρια αναστροφή με τη σεξουαλικότητα και η έλλειψη κανόνων παρατηρούνται και στην προγαμιαία ζωή της ομηρικής νεολαίας. Η αξίωση δηλ. για μονογαμία της συζύγου γίνεται πάλι σαφές ότι αυτή δεν είχε ηθικό χαρακτήρα

- και εδώ - φαίνεται

να μη συμπεριελάμβανε και την υποχρέωση να είναι αναγκαστικά η νύφη παρθένα 7 • Υπάρχει μια σειρά από έξοχα κορίτσια και αρχοντικές θυγατέρες, που έχουν φέρει στον κόσμο εξώγαμα παι­ διά. Αυτό ούτε για τη μητέρα ούτε για τα παιδιά δεν είναι στίγμα, που θα μπορούσε να εμποδίσει ένα γάμο. Η όμορφη Πολυμήλη, κόρη του Φύλαντα, με τον εξώγαμο τοκετό του αγωριού της Ευδώ­ ρου ως νύφη δεν χάνει τίποτε σε ελκυστικότητα. Ο Εχεκλής,γιος ηγεμόνα, την κερδίζει ως σύζυγό του προσφέροντας ένα σημαντικό

γαμήλιο δώρο ('lλ.ΧVI,

180-192). Ο

γιος, που ως εξώγαμο παιδί

ανήκει στην οικογένεια της μητέρας, μεγαλώνει στο σπίτι του πάπ­ που Φύλαντα, για να γίνει νεαρός ήρωας. Μεταξύ των πολεμιστών

της Τροίας ονομάζεται λαμπρός γιος της Πολυμήλης και δοξάζε­ ται ως γρήγορος δρομέας και μαχητής. Η πατρότητα τέτοιων παιδιών κανονικά προσγράφεται σε

κάποιον θεό, και στην περίπτωση τούτη, στον Ερμή. Συχνά τέτοιοι

είναι ποτάμιοι θεοί ή ο ίδιος ο Ποσειδώνας, ο εξουσιαστής των θαλασσών. Το στοιχείο του νερού συμβολίζει επαισθητά το θε'ίκό

CAROLA REINSBERG εναγκαλισμό. Η αντίληψη αυτή δημιούργησε τρυφερές περιγραφές της ερωτικής πράξης, όπως τη συνάντηση του Ποσειδώνα και της Τυρώς, η οποία γέννησε για το θεό της θάλασσας τον Πελία και το Νηλέα (Όδ.11,

24345):

•

"Κι άλικο κύμα σα βουν6, καμαρωτ6 σηκώθη κι έκρυψε γύρω το θε6 και τη θνητή γυναίκα, κι έλυσε μες στον ύπνο της τη ζώνη της παρθένας". (Μετάφραση: Α. Εφταλιώτη) •

Ο θε"ίκός έρωτας είναι μια τύχη, για την οποίαν καμαρώνει

κανείς (Όδ.11,

260-61,305-06), και ο

εξώγαμος καρπός είναι ένας

θε"ίκός γόνος, που εξυψώνει τη μητέρα στην τάξη των ευγενών. Αντίστροφα στο έπος εμφανίζεται και η περίπτωση που η μητρό­ τητα προσγράφεται σε μια θεά, οπως π.χ. ο Αινείας θεωρείται ως γιος του Αγχίση και της Αφροδίτης, ο Αχιλλέας κατάγεται από την

ένωση του πατέρα του Πηλέα και της θεάς Θέτιδας. Εάν κανείς προσπαθήσει να εξαγάγει συμπεράσματα για την

πραγματική κατάσταση των εξώγαμων παιδιών και των μητέρων τους, θα διαπιστώσει ότι η συχνή και σταθερά επαινετική αναφορά σε εξώγαμους γιούς δείχνει την απουσία κάθε είδους μνησικακίας απέναντι στα παιδιά αυτά και στις μητέρες τους. Η αντίληψη για θε"ίκή επέμβαση κρατούσε την κοινωνική τάξη σε ισορροπία κι

έδινε μιαν ιδιαίτερη θέση στους γιούς αυτούς μέσα στη μητρική τους οικογένεια, της οποίας κεφαλή δε μπορούσε να είναι ούτε ο γεννήτοράς τους ούτε ο κληροδότης τους.

Η γαμήλια τελετή Για τα γαμήλια έθιμα της ομηρικής κοινωνίας γνωρίζομε λίγα. Το ότι πρό της γαμήλιας τελετής έπρεπε σ'αυτόν,που έδινε τη

νύφη, να εξοφληθούν τα "εδνα", δηλ. τα δώρα της νύφης (Ίλ. ΧΧΙΙ,

470-72),

αυτό έχει ήδη λεχθεί. Σε εξαιρετικές περιπτώσεις

έμενε η νεαρή γυναίκα "άνέεδνος", χωρίς "εδνα", όπως π.χ. η Κασσάνδρα, η μαντική θυγατέρα του Πριάμου. Αντ' αυτού ο

γαμπρός έπρεπε να παρουσιάσει μια αντισταθμιστική επίδοση. Για

32

ΓΑΜΟΣ ΚΑΙ ΕΡΩΤΑΣ ΣΤΗΝ ΟΜΗΡΙΚΗ ΚOlΝΩΝΙΑ

να κατακτήσει την Κασσάνδρα, υποσχέθηκε ο Ορθρυονεύς στον Πρίαμο ότι θα τον ακολουθούσε με τα όπλα του στην υπεράσπιση •

της πόλης της Τροίας. Κι εκεί ~εσε. Εορταστικό κέντρο της γαμήλιας τελετής ήταν ένα πλούσιο

γαμήλιο συμπόσιο με μουσική και χορό. Αυτό μπορούσε να λάβει χώρα στο σπίτι του πατέρα της νύφης ή

ήταν ο κανόνας

-

-

και αυτό φαίνεται να

κοντά στους γονείς του γαμβρού. Ετσι π.χ. ο

Σπαρτιάτης ηγεμόνας Μενέλαος έστειλε στη Φθία την όμορφη θυγατέρα του Ερμιόνη για τη γαμήλια τελετή στο σπίτι του γαμπρού Νεοπτολέμου, του γιου του Αχιλλέα και αρχηγού των

Μυρμιδόνων (Όδ.

4, 5-9), ενώ η γαμήλια τελετή

του γιου του, του

Μεγαπένθη, γιορτάστηκε στό δικό του παλάτι (Όδ.

4, 3-4).

Αυτή

είναι η γιορτή, που βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη, όταν ο Τηλέμαχος, ζητώντας να μάθει για τον πατέρα του, έρχεται στη Σπάρτη. Ο ηγε­

μόνας κάθεται μαζί με φίλους και γείτονές του στο συμπόσιο. Οι

γυναίκες, οι οποίες συνήθως δε μοίραζαν τα εδέσματα των ανδρών, αλλά μπορούσαν να είναι παρούσες, εμφανίζονταν μόνον αργότερα (Όδ. 4,121).Ενας τραγουδιστής τραγουδάει με συνοδία άρπας, χορευτές διασκεδάζουν τους συνδαιτυμόνες (Όδ.

19).

4, 1S -

Οι ίδιες διασκεδάσεις προκαλούνται και από τον Οδυσσέα,

όταν, για να αποκρύψει το σχεδιαζόμενο φόνο των μνηστήρων και να αποφύγει την πρόκληση εκδίκησης, θέλει να κάμει πιστευτό στους γείτονες το δήθεν δεύτερο γάμο της Πηνελόπης. Γι' αυτό το σκοπό πρέπει οι πιστοί ακόλουθοι να λουσθούν και να φορέσουν γιορταστικά ρούχα, τραγουδιστές και χορευτές8 να μπουν σε δου-

λειά

•

(' Οδ. 23, 131-34).

Το βράδυ, ενώ ακόμη διαρκούσε η γιορτή, η νύφη με το φως των δαυλών- περικυκλωμένη από νεαρούς χορευτές και συνοδευό­

μενη από τραγούδια και μουσική αυλού και άρπας, πεζή ή μεταφε­ ρόμενη επάνω σε άμαξα οδηγούνταναπό το σπίτι των γονιών του γαμβρού στο δικό του. Η πομπή αυτή πρέπει να είχε το χαρακτήρα λιτανείας, στην οποία άλλοι τραγουδώντας το γαμήλιο τραγούδι,

τον ύμέναιο, συμμετείχαν ή άλλοι την αγνάντευαν από τα σπίτια τους αποθαυμάζοντάς την. Ενα τεκμήριο γι' αυτό το μέρος της γαμήλιας τελετής είναι η υπό του Ομήρου περιγραφή της ασπίδας

33

CAROLA REINSBERG •

του Αχιλλέα 9 • Η Θέτις, η θε'ίκή μητέρα του Αχιλλέα, είχε παραγγεί-

,

λει για το γιο της στον Ήφαιστο νέα όπλα, αφού τα δικά του, που τα κρατούσε στη μάχη ο Πάτροκλος, μετά το θάνατο εκείνου είχαν

περιέλθει στον Εκτορα.ο'Ηφαιστος κατεσκεύασε μια μεγαλειώδη ασπίδα, της οποίας την εξωτερική όψη στόλιζαν διαζώματα με διάφορες εικόνες, μεταξύ των οποίων και η εικόνα μιας γαμήλιας τελετής

(' Ιλ.

χνιιι,

490-96):

"Κι ακ6μα παίρνει βάζει απάνω του δυο πολιτείες ανθρώπων, πανέμορφες. Στη μια ξεφάντωσες ιστ6ρησε και γάμους,

τις νύφες παίρναν απ' τα σπίτια τους με φώτα, με λαμπάδες, και τις περνούσαν με νυφιάτικα τραγούδια απ6 τις ρούγες.

Και στρουφοΥύριζαν χορεύοντας οι νιοι, κι ανάμεσά τους φαμπ6λια και κιθάρες άκουγες να παίζουν- κι οι γυναίκες στην π6ρτα η καθεμιά τους έστεκε και θάμαζε το ψίκι. " (Μετάφρ. Ν.Καζαντζάκη-I'Θ.Κακριδή)

Εικαστικές παραστάσΕις του γάμου καί του έρωτα Εικαστικές παραστάσεις ενός γάμου δεν υπάρχουν από την ομηρική εποχή. Διότι και η ασπίδα του Αχιλλέα δεν έχει κανένα

πραγματικό ιστορικό πρότυπο, το οποίον είχε προ οφθαλμών ο ποιητήςl0. Πάντως τη γαμήλια πομπή ακριβώς μπορούν να την απεικονίζουν ως υποκατάστατα μερικές εικόνες με ζευγάρια θεών και ημιθέων, οι οποίες εμφανίζονται κατά το δεύτερο τέταρτο του Ίου αι. Ι Ι. 'Ενα παράδειγμα καλοδιατηρημένο δείχνει ένας μήλιος αμφορέας, που βρίσκεται στην Αθήνα (Εικ.Ι). Εδώ το ζεύγος των ,

"

ι

'

νεονυμφων, που αναχωρει, προφανως αποχαιρετιεται απο τους

γονείς. Ο ΗρακλήςΙ2, που είναι δυνατόν να αναγνωρισθεί από τη λεοντή και τη φαρέτρα, ανεβαίνει στην άμαξα κοντά στη νεαρή σύζυγό του. Εκείνη έχει τυλίξει γύρω της το χιτώνα, τον οποίον ανεμίζει με το αριστερό της χέρι. Αυτή η χειρονομία της αποκάλυ­ ψης συμβολίζει ότι η γυναίκα παραδίνεται στην κατοχή και την εξουσία του άνδρα και την χαρακτηρίζει ως νύφη ή σύζυγο. Αυτός ο γάμος των ηρώων μπορεί κατά τα τεκμήρια της εικαστικής

34

•

• •

ΓΑΜΟΣ ΚΑΙ ΕΡΩΤΑΣ ΣΤΗΝ ΟΜΗΡΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝIΑ •

1.

Γαμήλια πομπή του Ηρακλή και της Δηιάνειρας. Μηλιακ6ς αμφορέας. Περ[που

600 π.

-

Χ. (Αθήνα).

•

παράδοσης, που συνδέεται μ'αυτόν, να αξιολογηθεί ως απεικόνιση των πραγματικών γεγονότων κατά τον αστικό γάμο και να χρησι­

μειύει ως αντιπροσωπευτικός αυτού. Αλλες εικαστικές παραστά­ σεις, που με σιγουριά θα μπορούσαν να σχετίζονται με την γαμή­

λια τελετή, λείπουν. Αντίθετα υπάρχει μια σειρά περισσότερο ή λιγότερο ερωτικά χρωματισμένων εικόνων με ζευγάρια από θεούς, ήρωες ή ανθρώπους. Αυτές εμφανίζονται ουσιαστικά σε δυο κατη­ γορίες εικαστικών παραστάσεων: Άνδρας και γυναίκα στέκονται αντιμέτωποι ή ο ένας πλάι στον άλλον ή άνδρας και γυναίκα ακο­

λoυθo~ ο ένας τον άλλον \3 , Και στις δυο περιπτώσεις δεν είναι πολύ σαφές κατά πόσον πρόκειται για συζύγους, για αρραβωνια­ σμένους ή για ερωτικό ζευγάρι, που δεν είναι δεμένο με γάμο, Ακόμη και ο ασφαλής χαρακτηρισμός ενός ζευγαριού μέσα από την ιδιότητα της εικόνας,ή από τον τόπο, όπου βρέθηκε το αντικει­ μένο, δεν προσφέρει καμιά οριστική σαφήνεια για τη σημασία του περιεχομένου της εικόναςΙ4,

Μια από τις αρχαιότερες εικόνες ζευγαριών αι.) είναι ένα γεωμετρικό ορειχάλκινο ειδώλιο

(10 ήμισυ του 80υ (Εικ. 2), που βρί­

σκεται στη Βοστώνη, το οποίο πιθανότατα έχει δημιουργηθεί στην Ελλάδα Ι5 . Δείχνει άνδρα και γυναίκα, οι οποίοι έχουν βάλει το

35

CAROLA REINSBERG βραχίονά του ο ένας επάνω στους ώμους του άλλου. Η γυναίκα μπορεί να αναγνωρισθεί με σαφήνεια από τα σφαιρικά στήθη της. Ο άνδρας φορεί μια ζώνη γύρω από τη μέση του και ένα κράνος στο κεφάλι.'Ισως το πλαστικό αυτό ειδώλιο να παριστά το Δία και την Ηρα. •

Η ενότητα ενός ζευγαριού εκφράζεται στη σκηνή με διάφορες χειρονομίες. Ιδιαίτερη αξία έχει η λαβή γύρω στον καρπό του χερι•

ού, συνήθως εκ μέρους του άνδρα. Αυτή οφθαλμοφανώς συμβολίζει την ιδιοποίηση του άλλου απέναντι, η οποία στη μεταγενέστερη

εικονογραφική παράδοση εκφράζει την οδήγηση στον οΙκον του

. συζύγου.

Κατά πόσον η ειδική αυτή σημασία του γάμου εμπεριέχε­

ται ήδη στις πρώτες "εικόνες οδήγησης στο σπίτι", όπως στο γεω-

2. 'Ηρα και Ζεύς (;). Ορειχάλκινο αγαλ­ μάτιο. 10 ήμισυ του 80υαι. π. Χ. (Βοστώνη).

36

•

ΓΑΜΟΣ ΚΑΙ ΕΡΩΤΑΣ ΣΤΗΝ ΟΜΗΡΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝ/Α •

3. Αρπαγή της EΛΈVΤΙς (;). Κρατήρας. 20 ήμισυ του 80υ αι. π. Χ. (ΑονδΙvo).

μετρικό κρατήρα που βρίσκεται στο Λονδίνο (Εικ.

3),

δηλ. κατά

πόσο με τη σχηματοποίηση χαρακτηρίζεται ένα ζεύγος ως νυφικό ή

συζυγικό,αυτό πρέπει να παραμένει ανοιχτό προς έρευνα. Ο συν­ δυασμός αυτής της "χειραψίας" με το κράτημα ενός στεφάνου, το οποίο ήταν συνηθισμένο 16 ακόμη και στους γάμους ως γενικό γιορταστικό στολίδι, συνηγορεί περί αυτού. Ενώ η "χειρονομία της Qδήγησης στο σπίτι" και το από κοινού κράτημα ενός στεφανιού ή κλάδου φαίνεται να είναι το εξωτερικό, κοινωνικό και νομικό γνώρισμα του συνδέσμου ενός ζευγαριού, άλλες χειρονομίες επαφής φέρνουν στο οπτικό πεδίο

καθαρά την

ερωτική άποψη του συνδέσμου και με τη λαβή δηλώνουν τον ιδιο­ κτήτη του σώματος: το πιάσιμο κάτω από το πηγούνι, το χάιδεμα

των παρειών, το πασπάτεμα πάνω στα ισχία και το πιάσιμο του μαστού. Φαίνεται ότι αυτές οι τρυφερότητες δεν περιορίζονταν μόνο σε μερικά ζευγάρια, αλλά ήταν γενικές. Κατά τεκμήριον χρη­

σιμοποιούνται πάντως για την απεικόνιση συζυγικών ζευγαριών, όπως δείχνουν ανάγλυφα του θε·ίκού ζευγαριού Δία και Ηρας (Εικ.4). Στο σημείο αυτό η εικαστική παράσταση συμφωνεί με τις γραμματειακές μαρτυρίες.

37

•

.'

,

..

4. Ζεύς και Ήρα. 38

Ξύλινο ανάγλυφο απ6 τη Σάμο. Περίπου 620 π. Χ. (χάθηκε).

•

π, Ο γάμος στην αρχα'ίκή και κλασσική Αθήνα- ~

Πολιτική σημασία γάμου και οικογέ"Ειας

από του Σόλω"ος Κατά την μεθομηρική περίοδο της ελληνικής Ιστορίας ο γάμος

ως πυρήνας της οικογένειας παίζει αδιάλειπτα ένα θεμελιώδη ρόλο. Με την ανάπτυξη των δημοκρατικών δομών και την παγίω­ σή τους ο γάμος και η οικογένεια γίνονται το σημείο, όπου απο­

κρυσταλλώνεται το δημόσιο ενδιαφέρον. Στο μέτρο που η αριστο­ κρατία χάνει σε δύναμη και δε βρίσκονται πλέον στο κέντρο της πολιτικής πράξης ενώσεις οικογενειών και γενών, αλλά η κρατική κοινότητα της π6λεως, της ελληνικής πόλης-κράτους, η π6λιςπρο­

στατεύει αυτόν τον ιδιωτικό θεσμό και τον καθιστά αντικείμενο δημοσίου δικαίου και δομικό λίθο του συστήματός της. Το πρώτο βήμα στην εξέλιξη αυτή συντελέστηκε με τη νέα τάξη του Σόλωνος το έτος

594 π.χ., η οποία κατέστησε τη

μικρή
νεια ανεξάρτητη από τα γένη και τις φρατρίες, που διοικούνταν αριστοκρατικά, και την υπήγαγε άμεσα κάτω από έναν κρατικό •

υπάλληλο. Ο αρμόδιος έπώνυμος άρχων, που ρύθμιζε τα ζητήματα του οικογενειακού δικαίου και αποφάσιζε για τις κληρονομικές •

διαφορές, εκλεγόταν κάθε χρονιά από τη συνέλευση του λαού. Ενα άλλο καινούργιο στοιχείο και αποφασιστικός παράγοντας κατά

την ενίσχυση της ιδιαίτερης και της μικρής οικογένειας ήταν ότι η νομοθεσία του Σόλωνος εισήγαγε την διαθήκη. Η διαθήκη έδινε τη δυνατότητα στον πατέρα της οικογένειας, ο οποίος πέθαινε χωρίς κληρονόμους, δηλ. χωρίς γιο, ακόμη και μετά το θάνατό του ,να

39

CAROLA REINSBERG υιοθετεί με διαταγή του διάδοχο, ο οποίος αναλάμβανε τον οΙκον και ως αρχηγός των μελών και νόμιμος κάτοχος των οικείων

αγροκτημάτων συνέχιζε τη διοίκησή του οίκου. Χωρίς το μέτρο αυτό, ο οίκος θα λάχαινε σε μακρινότερους συγγενείς. Τον ίδιο σκοπό, δηλ. να παραμείνει στην στενότατη οικογένεια το έδαφος που την έτρεφε, επιδίωκε και η ήδη κωδικοποιημένη ρύθμιση της περίπτωσης, κατά την οποίαν ένας πολίτης δεν άφηνε

πίσω του γιο, αλλά μόνο μία κόρη, μια έπίκληρον. 'Επίκληρος ονομάζεται εκείνη που είναι πάνω στην κληρονομιά,δηλ. στον αγρό, δηλ. εκείνη με την οποίαν είναι δεμένος ο αγρός. Ωστόσο υπό νομική έννοια αυτή δεν είναι κληρονόμος. Επειδή οι Ελληνί­ δες ήταν ανώριμες και δικαιοπρακτικά ανίκανες, σύμφωνα με το

νόμο δε βρίσκονταν ποτέ σε θέση, να κατέχουν ή να διαθέτουν περιουσία, όπως δε μπορούσαν και να την αποκτήσουν ή να την

πωλήσουν. Μπορούμε να χαρακτηρίσουμε ίσως μία έπίκληρον ως φορέα του κλήρου, η οποία, χωρίς να έχει δικαίωμα διάθεσης, όφελε να παραδώσει τον πατρικό της κλήρο σε έναν αρσενικό πρωτότοκο. Αυτός μπορούσε να είναι ο σύζυγός της, στον οποίο μαζί με την κηδεμονία για τη γυναίκα και την περιουσία της λάχαι­ νε επίσης και ο κλήρος της, ή μπορούσε να είναι ο γιος της. Για να

παραμείνει η οικογενειακή περιουσία στον κληρονομικό οΙκον, μετά το θάνατο του πατέρα μιας έπικλήρου, είχε το δικαίωμα να τη νυμφευθεί ο πλησιέστερος άγαμος συγγενής από την πλευρά

του πατέρα της εξαιρουμένων των αδελφών. Οι αξιώσεις αυτές υφίσταντο κι αν ακόμη αυτή ήταν ήδη παντρεμένη. Ο σύζυγος •

κατά τις περιστάσεις έπρεπε να παραχωρήσει τη θέση του στο συγγενή, συνήθως ένα θείο της επικλήρου, που είχε δικαίωμα γάμου. Μ'αυτό τον τρόπο δυσχεραινόταν η παρείσφρηση ξένων προς τον

οΙκον κληρονόμων, αφού ο κίνδυνος να δοθεί η πλούσια σύζυγος σ' ένα μέλος του οίκου, που είχε δικαίωμα γάμου, ήταν πολύ μεγά­ λος. Οι απαιτήσεις για το γάμο που είχαν οι πλησιέστεροι πατρι­

κοί συγγενείς ακυρώνονταν μόνο εάν ο σύζυγος της έπικλήρου είχε υιοθετηθεί από τον πατέρα της. Αν κάτι τέτοιο είχε παραμελη­ θεί κατά τον καιρό που εκείνος ζούσε ακόμη, μπορούσε η υιοθεσία

να γίνει και με διαθήκη. Με μια τέτοια υιοθεσία, που καθιστούσε

40 •

•

••

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΚΗ ΚΑΙ ΚΛΑΧΣ[ΚΗ ΑΘΗΝΑ

το γαμβρό μέσα στην οικογένεια της γυναίκας του δικαιούχο κλη­ ρονομίας, εκείνος έχανε ωστόσο κάθε δικαίωμα στην κληρονομιά του σωματικού του πατέρα. Με τον τρόπο αυτό εμποδιζόταν η

ανάμειξη διαφορετικών οίκων και η συγκέντρωση αγροτικής .περι­ ουσίας στα χέρια μερικών ολίγων.

Αυτή η οικογενειακή πολιτική όφελε να αντενεργήσει στην εξέ­ λιξη σχέσεων, που είχαν κυριαρχήσει πριν από τη νέα ρύθμιση του

Σόλωνα. Τη συγκέντρωση αγροτικής ιδιοκτησίας στις οικογένειες των ευγενών και τη μαζική δουλεία από χρέl1 των μικροκαλλιεργl1τών ο Σόλων την είχε καταργήσει με τον περιορισμό της επιτρεπό­ μενης κατοχής γης, με ττιν απαλλαγή από τα έγγεια χρέl1 και την

κατάργησl1 δουλοπαροικίας. Τώρα κάθε πολί Τl1ς της π6λεως, που είχε εδαφική έκταση, μπορούσε να ττιν κρατήσει για Τl1ν οικογένειά του, για να την εξασφαλίσει οικονομικά και να είναι ανεξάρτητος.

Μόνο έτσι και οι οίκοι ήταν σε θέση, πέρα από Τl1ν εξασφάλιση του βίου τους, να εγγυώνται και για το σύνολο της κoινωνίλ:lς της π6λε­ ως, είτε με πολιτική εργασία και Τl1ν ανάληψη αξιωμάτων, είτε με ττιν προετοιμασία και τον εξοπλισμό στρατιωτών, είτε ενδεχομέ­ νως με χρηματικά μέσα, που ήταν υποχρεωμένοι να προσφέρουν.

Η ρύθμιση για τους διαδόχους ενός οίκου μέσω Τl1ς υιοθεσίας και των κανονισμών των σχετικών με το γάμο των επικλήρων χρησί­

μευε μόνον σΤl1 διατήΡ11Ο11 και Τl1 χειραφέτηση των επί μέρους νοι­ κοκυριών, τα οποία όντας οι πιο μικρές λειτουργικές μονάδες Τl1ς πόλεως εξασφάλιζαν την υπόσταση και την αποτελεσματικόΤl1τα της κοινότητας.

Από τη βάση αυτή πρέπει να νΟl1θούν ορισμένα μέτρα, που αρχικά παραξενεύουν και είχαν εκπλήξει και τον Πλούταρχο, συγ­

γραφέα των αυτοκρατορικών χρόνων (Σόλ.

20, 3):

Αν ο σύζυγος

μιας επικλήρου ήταν ανίκανος για να γονιμοποιήσει, η γυναίκα

είχε το δικαίωμα να συνουσιασθεί με τον πλησιέστερο πατρικό Τl1ς συγγενή. Ακόμα και με τίμl1μα Τl1 μοιχεία, η οποία με τους νόμους του Σόλωνα ετιμωρεί το με διαφορετικότερο τρόπο παρά όπως κατά την ομl1ρική εποχή, έπρεπε να προκληθεί εγκυμοσύνη. Για να μl1 θεωρείται εξώγαμο, δηλ. χωρίς δικαίωμα σττιν κλl1QOνομιά, το παιδί μιας τέτοιας ένωσl1ς, γι'αυτό αρκούσε σε τούτl1 την περίπτω41

CAROLA REINSBERG ση, ότι ο γεννήτοράς του ανήκε στον οΙκον. Για τη δημιουργία ενός τέτοιου αρσενικού απογόνου συντελούσε προφανώς και η υποχρέ­

ωση ότι ο σύζυγος της έπικλήρου όφειλε να έχει μ'αυτήν γενετήσια επικοινωνία τουλάχιστο τρεις φορές το μήνα (Πλούτ., Σ6λ.

20, 3).

'Ολες αυτές οι διατάξεις κάνουν σαφές ότι κεντρική λειτουργία του γάμου ήταν η γέννηση και η ανατροφή παιδιών, προπάντων κλη­ ρονόμων και απογόνων του ονόματος της οικογένειας. 'Ηδη στην

ομηρική εποχή αυτό αποτελούσε κύριο καθήκον του γάμου. Ωστό­

σο αυτό που τότε αποτελούσε ενδιαφέρον της ξεχωριστής οικογέ­ νειας ή ενός γένους ευγενών, τώρα έχει γίνει υπόθεση της κρατικής κοινότητας. Η τάση αυτή ενισχύθηκε με την παρεμβολή της συνταγματικής δημοκρατίας του Κλεισθένη

(508/7 π.χ.) και

με την

περαιτέρω εξέλιξή της κατά τον 50 αιώνα. Αλλά αυτό που προκαλούσε μεγάλη εντύπωση στην κοινωνία του 60υ αι., δεν ήταν η δημοκρατικά χρωματισμένη οικογενειακή

.

πολιτική της Αθήνας, αλλά ήταν οι μεγάλοι γάμοι των ευγενών. Και παλιότερα και μεταγενέστερα στις ελληνικές πόλεις-κράτη , όπως στην Αθήνα, η δύναμη βρισκόταν στα χέρια της αριστοκρα­ τίας και της ανήκε μάλιστα σύμφωνα με το πολίτευμα . Για τους

ευγενείς 'ο γάμος δημιουργώντας συνασπισμούς οικογενειών δια­ τηρούσε την παλιά του λειτουργία, την οποία είχε στην ομηρική κοινωνία. Οι δυνατοί υποχρεώνονταν ο ένας στον άλλον και συνύφαιναν τα συμφέροντά τους, εφόσον πάντρευαν μεταξύ τους

και τα παιδιά τους. Αυτοί οι γάμοι έκαναν μεγάλη εντύπωση όχι μόνο ένεκα της πολιτικής τους σπουδαιότητας, αλλά συχνά και ένεκα της φαντασμαγορικής τους αυτοεπιδεικτικής διοργάνωσης.

Ο Αθηναίος Κύλων Π.χ., ένας φιλόδοξος αριστοκράτης και ολυ­ μπιονίκης, ενώθηκε με τη θυγατέρα του Θεαγένη, του τυράννου των Μεγάρων

(20

ήμισυ του Ίου αι.), με τη δεδηλωμένη ελπίδα, ότι με

την υποστήριξή του θα μπορέσει να κερδίσει την μοναρχία στην Αθήνα. Επειδή όμως το εγχείρημά του οδηγήθηκε λαθεμένα μέσω ενός δελφικού χρησμού, φυσικά απέτυχε (Θουκ. Ι στρατος

(561 - 527 π.χ.),

126).

Ο Πεισί­

ο τύραννος των Αθηνών, ήταν νυμφευμέ­

νος με την Τιμώνασσα, τη θυγατέρα ενός Αργείου ευγενούς, ονόμα­

τι Γοργίλου, η οποία με τον πρώτο γάμο της ήδη είχε συνδεθεί με

42

,

•

"

Ο ΓΑΜΟΣΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΚΗ ΚΑΙ

ΊΚΗΑΘΗΝΑ

τους ανώτατους ευγενείς. Πράγματι προηγουμένως ήταν παντρεμέ­ νη με τον Αρχίνο, το γιο του γνωστού κυψέλου από την Κόρινθο

(Αριστ. 'Αθηναίων πολιτεία

17,4).

Το αθηνα'ίκό γένος των

Αλκμαιωνιδών είχε σχέσεις συγγενείας με την Μεγάλη Ελλάδα. Περίφημος είναι ο γάμος του Αλκμαιωνίδη Μεγακλή με την •

•

Αγαρίστη, τη θυγατέρα του Κλεισθένη, του τυράννου της Σικυώνος (περίπου

570 π.χ.).

Τη

φήμη του την απέκτησε κυρίως ένεκα

του πολυδάπανου προάγωνα, ο οποίος φέρει ήδη μυθικά χαρακτη­ ριστικά. Ο Ηρόδοτος

(6, 126-30)

περιγράφει λεπτομερώς τη θεα­

ματική επίδειξη των υποψηφίων, την οποία διοργάνωνε ο πατέρας της μια ολόκληρη χρονιά, για να βρει τον κατάλληλο σύζυγο για τη θυγατέρα του. Ο Κλεισθένης δε διάλεξε κανένα ασήμαντο τόπο και μικρότερη αφορμή παρά την Ολυμπία και τους αγώνες της, για να αναγγείλει ότι, πρι ν περάσει η πρoθεσμiα του έτους, ήθελε να παντρέψει τη θυγατέρα του, και για να προσκαλέσει στη Σικυώνα κάθε Έλληνα, ο οποίος θα νόμιζε τον εαυτό του άξιο για την ένωση αυτή. Εκεί στην αυλή του δεν απέφευγε κόπο και έξοδα, για να υποδέχεται αντάξια τους καλεσμένους του και να φροντίζει για την καλοπέρασή τους. 'Εβαλε να κατασκευάσουν ένα ιππόδρομο και να ιδρύσουν παλαίστρα. Αν και τα μέτρα αυτά χρησίμευαν και για τη διασκέδα­

ση και για την τέρψη των νεαρών αριστοκρατών, επέτρεπαν όμως ταυτόχρονα και μια απαρατήρητη εξέταση των υποψηφίων επάνω στις αθλητικές ικανότητές τους. Εκτός από αυτές διακρίνονταν η δραστηριότητά τους, η μόρφωσή τους, ο χαρακτήρας τους και η

ιδιοσυγκρασία τους. Πέρα από αυτά μέγιστη αξία απέδιδε ο Κλει­ σθένης, όπως εμφαντικά τονίζει ο Ηρόδοτος, και στους φροντι­ σμένους συμποσιακούς τρόπους του πιθανού γαμπρού του. Απέ­ ναντι σ' αυτές τις αξιώσεις δεν είναι καθόλου παράξενο ότι ο επι­ κρατέστερος υποψήφιος, ο Αθηναίος Ιπποκλείδης, τελικά έχασε •

τις πιθανότητές του με έναν πολύ τρελό χορό. Αυτός και ο Αλκμαιωνίδης Μεγακλής ο Αθηναίος, με το τέλος της χρονιάς είχαν πλησιάσει περισσότερο στην εκλογή. Στον Ιπποκλείδη έδινε την προτίμηση ασφαλώς το ότι καταγόταν από τη σημαντική αρχο­

ντική οικογένεια των κυψελιδών. Και ενώ τερματιζόταν η γιορτή

43

•

CAROLA REINSBERG και ο μέλλων γαμβρός θα γινόταν σε λίγο γνωστός, ο Ιπποκλείδης, χωρίς άλλο από απερισκεψία, παραμέλησε τις συμπάθειες του Κλεισθένη με το ανάρμοστο και υπεροπτικό φέρσιμό του, με απο­

τέλεσμα να προβιβασθεί σε γαμβρό του τυράννου ο Μεγακλής. Ως όχι λιγότερο δαπανηρή από αυτή τη μακροχρόνια και πολύ προσεγμένη προετοιμασία πρέπει να φαντασθούμε την ίδια τη γαμήλια τελετή. Η πολυτέλεια συνεχιζόταν γενικά τόσο πολύ, ώστε ο Σόλωνας εναντιώθηκε με νόμους (Πλουτ. Σ6λ.

21,4)

και

προπάντων περιόρισε τον υπερπλούσιο διάκοσμο της νύφης, ο οποίος δεν ανήκε στην προίκα της. Μια πολύ θεαματική γαμήλια

τελετή, η οποία ως προς τα τεράστια έξοδά της και τη μεγάλη της αξίωση ήταν παρόμοια με την επίδειξη του ,Κλεισθένη ως υποψηφίου, παραδίδει ο Διόδωρος

(13,84)

για έναν πλούσιο της κλασσι-

κής εποχής από τον Ακράγαντα. Η περιγραφή αυτή βρίσκεται σε

σχέση με άλλες αναφορές, οι οποίες είχαν σκοπό να δείξουν τον παμμέγιστο πλούτο της πόλης. Πάνω από

800

άρματα και μια

μεγαλειώδης παρέλαση ιππέων, που είχαν έρθει από τις γειτονικές πόλεις, είχαν συνοδέψει τη νύφη. Τη μεγαλύτερη εντύπωση όμως

έκανε μια τεράστια επίδειξη φωτός: Παντού στην πόλη έκαιγαν οι φωτιές επάνω στους βωμούς, και ως αποκορύφωμα, όταν η γαμή­ λια πομπή περνούσε μέσα από την κεντρική οδό, έπαιρναν φωτιά ταυτόχρονα πάνω στο κάστρο και στους δρόμους χιλιάδες πυρσοί,

που μετέβαλλαν τον τόπο σε φωτοθάλασσα. Μια τέτοια μεγαλειώ­ δης εξέλιξη ήταν κατάλληλη για να τεκμηριώσει την οικονομική και την πολιτική δύναμη. Εάν οι γάμοι εντός της αρισΤΟΚQατίας

ήταν ένας παράγοντας δύναμης, που παρεμβαλλόταν συνειδητά,

τότε οι γαμήλιες τελετές τούς πρόσφεραν την καλόδεχτη αφορμή, να προβάλλουν αντιπροσωπευτικά στους ανθρώπους της τάξης τους και στον εξαρτημένο λαό και δύναμη και αξίωση για δύναμη.

Η θέσ" του γάμου μέσα στ" δ"μοκqατία Το δημοκρατικό πολίτευμα του Κλεισθένη

(508/07

π.χ.) παρέ­

λαβε την οικογενειακή πολιτική, που είχε επιδιώξει ο Σόλων, και

με συνέπεια την εξέλιξε περισσότερο. Ο κρατικός σχεδιασμός, που 44

•

••

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΚΗ ΚΑΙ

α

ΙΚΗΑΘΗΝΑ

ε σε λειτουργική αρχή της πόλεως την αυτονομία και την

ατομική υπευθυνότητα της καθεμιάς οικογένειας, οδήγησε αναγκα­ στικά σε ενίσχυση της κρατικής επίδρασης επάνω στην περιοχή της ,

οικογένειας και του γάμου, ο οποίος θεμελίωνε την οικογένεια, 'Ενας προοδευτικός κανονισμός μέσω κρατικών προδιαγραφών απο-ιδιωτικοποίησε αυτή την υπόθεση, που αρχικά ήταν οικογε­ νειακή και προσωπική. Εάν κάποτε ο γάμος ήταν ατομική δύναμη •

της αριστοκρατίας, τώρα απέκτησε μια θέση μέσα στα εργαλεία της

δημοκρατίας, έγινε ο άξονας του αθηνα'ίκού αστικού δικαίου. Αποφασιστικό ρόλο στη διαδικασία αυτή έπαιξε ο νομικός καθορισμός για τη σύναψη γάμου ενός τύπου, που είχε γενική

νομική ισχύ. Πιθανώς ο Σόλων\ να είχε ρυθμίσει τη διάταξη, σύμ­ φωνα με την οποία κάθε γάμος, για να είναι τελείως έγκυρος, έπρε­ πε να έχει συναφθεί με έγγύη, δηλ. με αρ

' α, που βασιζόταν

σε ένα συμβόλαιο, και με εκδοσιν, δηλ. με παράδοση της νύφης στην οικογενειακή εξουσία του γαμβρού. Μόνον για τους γιους, που προέρχονταν από τέτοιους γάμους, υπήρχε εγγύηση για την

οικογενειακή τους νομιμότητα, ώστε να αναγνωρίζονται σ'αυτούς

κληρονομικά και προπάντων πλήρη αστικά δικαιώματα. Η ρύθμι­ ση αυτή έπρεπε να συντελέσει φανερά, ώστε όλοι οι πολίτες να

είναι ριζωμένοι καλά σε έναν οΙκον κι έτσι να είναι δεμένοι με τα συμφέροντα της κοινότητας. Μ'αυτό τον τρόπο ήταν δυνατόν να ελέγχονται και να περιορίζονται οι ξενικές επιδράσεις. Παρά τους νόμους αυτούς στη μετασολώνεια εποχή του 60υ αιώνα φαίνεται να ήταν νομικά αναγνωρισμένοι και ελεύθεροι γάμοι των πολιτών, που δεν είχαν συναφθεί σύμφωνα με τον προδιαγεγραμμένο τύπο, αλλά πληρούσαν την κοινωνική πραγματικότητα ενός γάμου, δηλ. το συνοικείν (τη συμβίωση). Τα παιδιά τέτοιων ενώσεων κατά τα φαινόμενα είχαν πολιτικά δικαιώματα και υστερούσαν από τους νόμιμους γιους μόνο ως προς το κληρονομικό δικαίωμα2 •

Σ' όλα αυτά έθεσε τέρμα η δημοκρατία. Η ανεκτικότητα για

•

τους ελεύθερους γάμους και η αντίληψη που είχε ο νόμος για τα παράνομα παιδιά, δεν ήταν δυνατόν να βρίσκονται σε συμφωνία με τις απαιτήσεις του δημοκρατικού συστήματος.

Με τη μεταρρύθμιση του Κλεισθένη κάθε τέλειος Αθηναίος •

45

CAROLA REINSBERG πολίτης, ο οποίος ως τέτοιος είχε το δικαίωμα και ήταν ικανός να λάβει μέρος στη

διακυβέρνηση της πόλεως, γινόταν μέλος ενός

δήμου, ο οποίος ήταν μια διοικητική μονάδα της πόλεως-κράτους. Αυτό το δικαίωμά του, να είναι μέλος ενός δήμου, εξαρτιόταν

φυσικά από τη νο

α της γέννησής του. Νόμιμη καταγωγή σήμαι­

νε εκείνη την εποχή του 1ου ημίσεος του 5ου αιώνα ότι: ο πατέρας έπρεπε να είναι Αθηναίος πολίτης, δηλ. να έχει πολιτικά δικαιώ­ ματα, η μητέρα έπρεπε να είναι τουλάχιστον μια γυναίκα που είχε γεννηθεί ελεύθερη, και ο γάμος των δύο έπρεπε να έχει συναφθεί σύμφωνα με τον τύπο, που είχε καθιερώσει το κράτος. Μόνο ένας τέτοιος νόμιμος γάμος έκανε τα παιδιά, που προέρχονταν

απ'αυτόν, κανονικά μέλη του οίκου. Το να ανήκει κανείς σε έναν οίκο, την πιο μικρή μονάδα της πόλεως, αυτό εξασφάλιζε για τον πολίτη σταθερή θέση μέσα στην κοινωνία, για την οποίαν εκείνος έπρεπε να δίνει εγγυήσεις και να την συνδιοικεί. Αυτή τη σίγουρη κατάσταση μέσα στο δημοκρατικό σύνολο δεν την είχαν η γυναίκα και τα παιδιά ενός ελεύθερου γάμου, δηλ. της παράνομης συζυγι­

κής ένωσης, επειδή αυτοί δεν ανήκαν στον οlκον ούτε του πατέρα ούτε της μητέρας. Ως στερούμενοι οίκου δεν εύρισκαν μέσα στην κοινωνία, που ήταν δομημένη με διαφάνεια, καμιά θέση αντάξια γι' αυτούς και δε μπορούσαν να είναι πλήρη μέλη της. Οι σχετικοί με το γάμο νόμοι έγιναν πιο αυστηροί από το έτος

451/50 μέ το

περί πολιτικών δικαιωμάτων διάταγμα του Περικλή.

Παράλληλα προς τους μέχρι τότε ισχύοντες όρους για ένα νόμιμο γάμο ο Περικλής απαίτησε ότι όχι μόνο ο πατέρας έπρεπε να είναι Αθηναίος πολίτης, αλλά και η μητέρα έπρεπε να είναι Αθηναία, •

για να

'αι για τα παιδιά νόμιμη γέννηση και είσοδο στην

τάξη των πολιτών. Αυτός ο νόμος τους μεικτούς γάμους, οι οποί­

οι μέχρι τότε θεωρούνταν νόμιμοι, εφόσον ο σύζυγος ήταν Αθη­ ναίος πολίτης και η σύναψη του γάμου είχε γίνει σύμφωνα με τον

προδιαγεγραμμένο τύπο, τους μετέβαλε σε ελεύθερες, παράνομες ενώσεις. Τα παιδιά από τέτοιους μεικτούς γάμους θεωρούνταν εξώγαμα και αποκλείονταν από τα προνόμια του αστικού δικαίου.

Και ο ίδιος ο Περικλής είχε θιγεί από τη νέα ρύθμιση. Παντρεμέ­ νος σε δεύτερο γάμο με τη Μιλησία Ασπασία, είχε ένα γιο, ο οποί-

46

•

..

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΚΗ ΚΑΙ

ΙΚΗΑΘΗΝΑ

ος αρχικά παρέμενε χωρίς πολιτικά δικαιώματα, ώσπου ο πατέρας του πέτυχε γι' αυτόν άδεια εξαιρέσεως (Πλουτ. Περ.

37).

Ακριβώς ο νόμος του Περικλή για τα πολιτικά δικαιώματα κάνει σαφές, πόσο σπουδαίος κρατικός θεσμός είχε γίνει ο γάμος ως τρόπος ζωής και πώς λειτουργούσε στα χέρια της δημοκρατίας ως πολιτικό εργαλείο. Με τους περί γάμου νόμους

-

αρχικά για

τον καθορισμό ενός μοναδικά έγκυρου τύπου για τη σύναψη γάμου ο νόμος ανεγνώριζε δικαίωμα νόμιμου γάμου αποκλειστικά μόνο στους πολίτες και τις πολίτισσες της Αθήνας- επιδιώχθηκαΥ πολιτικοί σκοποί και επιβλήθηκαν κοινωνικές αλλαγές, που εξυ­

πηρετούσαν την προστασία της κοινότητας της π6λεως και την στερέωναν. Και στις δυο περιπτώσεις η νομοθεσία αποσκοπούσε στον περιορισμό του κύκλου εκείνων οι οποίοι είχαν αξίωση για πολιτικά δικαιώματα, και στην εξασφάλιση των κοινωνικών

δομών ανάμεσα σ'αυτούς τους πολίτες. Στα πλαίσια της καθιερω­ μένης τάξης ήταν εγγυημένα τα δικαιώματα των παιδιών, τα οποία παρελάμβαναν τα πολιτικά καθήκοντα των πατέρων τους και παρείχαν τη συνέχεια στην πολιτεία. Με τον ίδιο τρόπο οι νόμοι εγγυόνταν τα δικαιώματα των γυναικών, οι οποίες ως μητέρες •

μελλοντικών πολιτών, οικονόμοι των νοικοκυριών και διαχειρί-

στριες της αγροτικής περιουσίας εξασφάλιζαν την οικονομική υπόσταση και τη λειτουργική ικανότητα της κοινωνίας. Με την έννοια της απόκτησης προνομίων εκ μέρους των Αθη­ ναίων γυναικών πρέπει να νοηθεί και ο νόμος του Περικλή για τα πολιτικά δικαιώματα: Ο νόμος αυτός βελτίωνε τις πιθανότητες γάμου των θυγατέρων των Αθηναίων πολιτών, φρόντιζε για την

εξασφάλισή τους μέσα στο κοινωνικό σύνολο και αποσοβούσε την ανάφλεξη της κοινωνίας, η οποία θα προέκυπτε αίφνης με την εξα­

θλίωση λιγότερο ευκατάστατων Ατθίδων, για τις οποίες δεvμπo­ ρούσε ή δεν ήθελε να δώσει εγγυήσεις κανένας πατέρας, σύζυγος ή

αδερφός. Το διάταγμα του Περικλή, ακόμα και τις θυγατέρες φτω­ χότερων Αθηνάίων γονέων, για τις οποίες δεν ήταν δυνατόν να λάχει μεγάλη προίκα και η οποία συνεπώς δθlμπOΡOOOε να φέρει

για τον ενδεχόμενο γαμβρό καμιά αξιόλογη αύξηση της περιουσίας του, τις εφοδίαζε με το προτέρημα, να μπορούν να γεννήσουν

47

CAROLA REINSBERG νόμιμα παιδιά, τα οποία να έχουν το δικαίωμα του πολίτη. Σε ποιο βαθμό ο γάμος βρισκόταν στην υπηρεσία του κράτους και θεράπευε τις ανάγκες του, αυτό το δείχνει το γεγονός ότι ο

νόμος του Περικλή χαλαρώθηκε, όταν το απαίτησαν οι πολιτικές συνθήκες. Κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου, μετα­

ξύ

414 και 4113, ο ελεύθερος γάμος των πολιτών, που είχε γίνει

χωρίς τις νομικές διατυπώσεις και ενδεχομένως μάλιστα και με

μια οπωσδήποτε ελεύθερη αλλοδαπή, προσλάβαινε το βαθμό ενός νομίμου γάμου, καθ' όσον τούτο αφορούσε στα πολιτικά δικαιώ­ ματα των ενήλικων παιδιών, τα οποία προέρχονταν απ' αυτό το

γάμο4. Εκείνα ωστόσο, παρά τη φιλελευθεροποίηση, παρέμεναν εξώγαμα, δηλ. αδικημένα κυρίως από άποψη κληρονομίας. Ο

λόγος για τη χαλάρωση των δημοκρατικών νόμων υπoτίθετα~ ότι βρισκόταν στην ανάγκη . να αποκαταστήσουν όσο το δυνατόν γρη­

γορότερα τις πολεμικές απώλειες στις τάξεις των πολιτών. Αυτή η

διάταξη έγινε αναδρομικά το έτος

403/2

επί άρχοντος Ευκλείδη.

Και η απονομή του δικαιώματος της επιγαμίας- δηλ. του αμοιβαί­ ου δικαιώματος για σύναψη γάμου, που θα ήταν έγκυρος από κάθε άποψη, -σε ορισμένες πόλεις και κύκλους προσώπων προερχόταν

από πολιτικό υπολογισμό. Οι μέχρι τούδε σκέψεις ίσχυαν για την πολιτική λειτουργία του γάμου, τον οποίον αναγνώρισαν ως ένα παράγοντα κοινωνικής αλλαγής και σταθερότητας. Η σημασία τους βασίζεται στο γεγο­ νός, ότι η κοινωνία γάμου ήταν η θεσμική βάση των επί μέρους

οικων, δηλ. των αστικών οικογενειών της Αθήνας, από τις οποίες οικοδομήθηκε το δημοκρατικό οικοδόμημα της π6λεως-κράτους.

Εσωτερική λειτουΡΎία του Ύάμου: Η σύζvιyoς ως μητέρα και οικοδέσποινα Στη συνέχεια ας ρίξουμε το βλέμμα μας στην εσωτερική λει­ τουργία του γάμου. Εδώ βρίσκεται αναγκαστικά στο κέντρο η

ομάδα εκείνων των προσώπων, πού ο λόγος της ύπαρξής τους και ο μοναδικός σκοπός της ζωής τους βρισκόταν στο γάμο: είναι οι νοικοκυρές, σύζυγοι.

48

•

••

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΚΗ ΚΑΙ

ΙΚΗΑΘΗΝΑ •

Το καθήκον του γάμου εδώ δεν έχει καμιά διαφορά από το καθήκον που ανετίθετο στο γάμο κατά την ομηρική εποχή. Στην πρώτη θέση ήταν η γέννηση και η ανατροφή απογόνων. Εκτός από αυτό ο γάμος χρησίμευε και για την απόκτηση μιας αξιόπιστης διαχειρίστριας του νοικοκυριού. Για το ότι αυτοί ήταν οι δυο κύριοι σκοποί του γάμου, οι συγγραφείς της κλασσικής εποχής δεν αφήνουν καμιάν αμφιβολία. Πράγματι για το νόημα του γάμου και

για τα καθήκοντα της συζύγου ο Ξενοφών αφιερώνει ένα διδακτι­

κό τμήμα στην πραγματεία του Οικονομικός

(:0 δ'ιαχειριστής

ενός νοικοκυριού). Εδώ ο νεόκοπος σύζυγος αναπτύσσει στη νεαρή σύζυγό του γιατί έχει διαλέξει ως σύζυγό του ακριβώς αυτήν, και γιατί οι γονείς της θα την είχαν δώσει ως γυναίκα ακρι­ βώς σ'αυτόν. Τόσον εκείνοι όσο κι αυτός ο ίδιος με την ένωσή τους αυτή θα είχαν υποσχεθεί έναν καλό συνεταιρισμό για την κοινή συντήρηση ενός νοικοκυριού και την ανατροφή κοινών παιδιών. Με μια μακρά ομιλία ο Ισχόμαχος εκθέτει στη σύζυγό του, ποιο είναι το νόημα του γάμου και πώς γίνεται η κατανομή των καθηκό­ ντων κάθε πλευράς. Ως πρώτο καθήκον αναφέρει τη γέννηση απο­

γόνων (Οίκ. (Οίκ.

7,30).

7, 9),

κατόπιν την κοινή διοίκηση του νοικοκυριού

Η εργασία για τη συντήρηση του νοικοκυριού πρέπει

να κατανέμεται. Τα καθήκοντα μέσα στο σπίτι έπρεπε να ανήκουν

στη γυναίκα, ενώ εκείνα έξω στην ύπαιθρο έπεφταν στον άνδρα (Οίκ.

7,22). Δικαιολογεί αυτή τη

ρύθμιση με τη

φυσική και ψυχι­

κή ιδιοσυστασία της γυναίκας και του άνδρα και με τις ικανότη­

τες, που προκύπτουν απ' αυτήν (Οίκ.

7,23-25):

"Διότι ο θεός έχει

φτειάσει το σώμα και την ψυχή του άνδρα έτσι, ώστε να μπορεί να αντέχει καλύτερα στο κρύο, στη ζέστη, στις οδοιπορίες και τις εκστρατείες. Γι 'αυτό τού ανέθεσε τις εξωτερικές εργασίες. Της γυναίκας όμως, της οποίας το σώμα ο θεός το έφτειασε λιγότερο δυνατό γι' αυτά τα πράγματα, φαίνεται να τής έχει φορτώσει τις δουλειές μέσα στο σπίτι. Με τη συνείδηση ότι στη γυναίκα έχει φυτεύσει και αναθέσει και τη φροντίδα για τα νεογέννητα παιδιά, χάρισε σ'αυτήν περισσότερο από τον άνδρα την ικανότητα, να αγαπά τα παιδιά. Επειδή ο θεός έχει προορίσει τη γυναίκα να φυλάσσει τις προμήθειες, που κουβαλάει ο άνδρας, τής έδωσε και

49

,

CAROLA REINSBERG ένα μεγαλύτερο μέρος φ6β0υ παρά στον άνδρα, με την ιδέα, ότι ακριβώς ένα έμφοβο πνεύμα δεν θα ήταν άσχημο για τη φύλαξη.

Ξέροντας καλά ότι από την άλλη μεριά εκείνος που,εργάζεται έξω πρέπει να αμύνεται, εάν κάποιος τον αδικεί, έδωσε στον άνδρα πάλι μεγάλο μέρος θάρρους". Η επιχειρηματολογία που παρουσιάζεται εδώ, ότι δηλ. η κατα­ νομή των ρόλων ανάλογα με το είδος του φύλου τόσο εντός του

γάμου όσο και στην ευρύτερη κοινωνική συνοχή προσδιορίζεται από τις λειτουργίες και τις ικανότητες του σώματος και ότι έτσι είναι δοσμένες από τη φύση, διατηρήθηκε μέχρι τη νεότερη εποχή5. Ο Ξενοφών περιγράφει το γάμο ως την εκ φύσεως δοσμένη συμπλήρωση δυο διαφορετικά προικισμένων ατόμων μέσω της

κοινής διαβίωσης. Οι προυποθέσεις και οι σκοποί αυτής της κοι­

νότητας βίου έχουν "οίκο" νομικό και κοινωνικό χαρακτήρα. Πρόκειται και για την επιβίωση της οικογένειας, αλλά προπάντων

για την εξασφάλιση του γήρατος (Οίκ.

7, 19),

για την καλύτερη

διαχείριση της περιουσίας. Ο άνδρας φροντίζει για τις παραγωγι­

κές εργασίες της καλλιέργειας, για την απόκτηση της αναγκαίας για τη ζωή τροφής και για τις πρώτες ύλες. Η γυναίκα με τη φύλα­ ξη και την επεξεργασία της σοδιάς αναλαμβάνει και το έργο της παραλαβής και της αποθήκευσης. Ο Ξενοφών περιγράφει λεπτομε­

ρώς τα διάφορα οικιακά της καθήκοντα. Στην πρώτη θέση βρίσκο­ νται η ανατροφή και η αγωγή των παιδιών, έπειτα ακολουθεί το μαγείρεμα και τέλος η επεξεργασία των μαλλιών, η παρασκευή των

υφασμάτων και η κατασκευή της ενδυμασίας (Οίκ.

7,21).

Η νοικο­

κυρά είναι υπεύθυνη για τη διατήρηση των προμηθειών. και για τη σύμμετρη παράδοσή τους για κατανάλωση, έχει καθήκον να επι­ βλέπει τις εργασίες των σκλάβων στο σπίτι, να διευθύνει τους υπη­ ρέτες, καθώς και να φροντίζει για την ενδυμασία τους και την υγεία τους (ΟΙκ.

εντολή

7, 35-37). Σ' όλα αυτά είναι η τάξη (ΟΙκ. 8, 3. 8, 18-23).

τα καθήκοντα η ύψιστη

Μια παρόμοια περιγραφή της λειτουργίας δίνει ο Αριστοτέλης

στα ' Ηθικά Νικομάχεια

(8, 14, 1162a).

Και αυτός αντιλαμβάνεται

τα καθήκοντα των δύο συζύγων ως συμπληρωματικά, ξεκινώντας από το ίδιο βιολογικό αξίωμα, ότι ο άνδρας και η γυναίκα είναι εκ

50

•

.. Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑ/ΚΗ ΚΑΙ

ΙΚΗΑΘΗΝΑ

φύσεως έτσι προικισμένοι, ώστε να συμπληρώνουν ο ένας τον

άλλον στη διεύθυνση ενός οίκου. Το ότι από τη σύζυγο εκτός από τη μητρότητα αναμένει κανείς

και τη διατήρηση της οικονομίας και της περιουσίας, αυτό προκύ­ πτει κατά τον ίδιο τρόπο από τις πολυάριθμες εκδηλώσεις κριτι­ κής σχετικά με το γάμο, που φθάνουν μέχρι μισογυνισμού. Οι κατηγορίες που διατυπώνονται συνέχεια είναι για τη μανία σπα­ . τάλης και καλλωπισμού, για τη βουλιμία και την οκνηρία. Η γυναίκα πρέπει να διαχειρίζεται τα οικονομικά έτσι, ώστε να αξί­ ζει η διατροφή της6.

Αν και η λειτουργία της συζύγου αναμφίβολα βρισκόταν στο καθήκον να γεννάει παιδιά, κυρίως ως κληρονόμους, και να τα μεγαλώνει, καθώς και με προσεκτική διαχείριση του νοικοκυριού

να διατηρεί την οικονομική δύναμη του οίκου, και μάλιστα να την αυξάνει, δE\lμπορούμε όμως να παραδεχθούμε ότι οι σχέσεις των Αθηναίων προς τις συζύγους τους καθορίζονταν μόνον από τα καθήκοντά τους ως μητέρων και ως δυνάμεων εργασίας. Από τη

μιά μεριά στα κλασικά δράματα και στις κωμωδίες γίνεται πάρα πολύ κριτική ρχετικά με την κατάσταση καταπίεσης των γυναικών, για να μην παγιωθεί η εντύπωση, ότι εκείνες οι κοινωνι­ κές δομές είχαν βρεθεί ορθές και άμεμπτες. Εξάλλου αντιφάσκει το γεγονός ότι κατά την κλασσική εποχή όλο και συχνότερα γινό­ ταν θέμα της ποίησης η ανθρώπινη συμπάθεια και η μέχρι αυτοθυ­ σίας αγάπη μεταξύ των συζύγων. Η εξάπλωση όμως της περί γάμου αντίληψης σε ποιο βαθμό ήταν επιδιωκόμενο ιδεώδες με •

ανθρώπινες και ηθικές διαστάσεις παρά ως βιωμένη πραγματικότητα, σ'αυτό δεν είναι δυνατόν να δοθεί καθολική απάντηση παρά ,

"

μονο ως προς μερικα σημεια.

Οι "ομικές ρυθμίσεις του γάμου Η ασφαλέστερη βάση για να αποκτήσουμε πληροφορίες για τη

Οέση και τη σημασία της συζύγου μέσα στην πόλη, παραμένει η νομική θεμελίωση της κοινωνικής της θέσης και τα δικαστικώς παγ ιωμένα δικαιώματά της.

51

CAROLA REINSBERG

• •

Οι πηγές, που χρησιμοποιούνται εδώ περισσότερο, είναι οι

δικανικοί λόγοι, που είναι ένας μη λογοτεχνικός καθρέφτης των καθημερινών φαινομένων. Εκτός απ' αυτούς μπορούμε να συμ­

βουλευθούμε και τα λογοτεχνικά κείμενα, που βέβαια δεν αποδί­ δουν τις πραγματικές συνθήκες της αστικής ζωής, αλλά ως απο­ κρυστάλλωση της συγκαιρινής σκέψης μάς επιτρέπουν να γνωρί­ σουμε ορισμένα ρεύματα απαιτήσεων, κριτικής και μεταρρυθμι­ στικού πνεύματος. Στη σύντομη εξέλιξη αυτών των τόσο απτών στάσεων του πνεύματος βρίσκεται η εγγύηση για την επίδραση που άσκησαν επάνω στην καθημερινή ζωή των Ελλήνων. Μερικές επι­

βεβαιώσεις τις γνωρίζομε μέσω του ενός ή του άλλου αρχαιολογι­ κού τεκμηρίου, όπως είναι τα επιτύμβια ανάγλυφα και ταφικά •

αγγεια.

Αποφασιστικό για την Ελληνίδα γυναίκα ήταν το γεγονός ότι αυτή δεν ήταν νομικό πρόσωπο, δηλ. δεν ήταν ικανό για δικαστι­ κές δικαιοπραξίες. Αυτό σημαίνει ότι δεν μπορούσε να έχει και •

κανένα πολιτικό δικαίωμα. Δεν καταγραφόταν ούτε στους καταλόγους των δήμων ούτε των φρατριών 8 . Οταν γίνεται λόγος για Αθηναίες ως πολίτισσες, αυτό σημαίνει ένα είδος παθητικΟύ πολι­ τικού δικαιώματος. Το δικαίωμα αυτό υπήρχε στο προνόμιο, που ,

,

"

,

"

ειχε η γυναικα, να μπορει να συναπτει νομιμο γαμο και να γεννα

νόμιμα παιδιά. Προϋπόθεση ήταν η καταγωγή της από νόμιμο

αστικό γάμο, η οποία έπρεπε να έχει επιβεβαιωθεί με μάρτυρες •

κατά την τέλεση του γάμου. Διαφορετικά η αστική κατάστασή της είχε για τη γυναίκα κυρίως κληρονομικές συνέπειες, όπως ήταν η

"έπικληρία" για την χωρίς αδερφούς κληρονόμο θυγατέρα. Η νομική ανωριμότητα των γυναικών οδηγούσε στο σημείο ώστε, κορίτσια από την Αττική, αφού είχαν μεγαλώσει αυστηρά

φυλαγμένα και κλεισμένα από τον πατέρα τους ή τον κηδεμόνα τους, δηλ. από τον αρχηγό της οικογένειας ("κύριος'), αρραβωνιά­ ζονταν ή παντρεύονταν. Χαρακτηριστικό για τη

νομική τους

κατάσταση ήταν το γεγονός ότι το συμβόλαιο, το οποίο όριζε τη

σύναψη γάμου ως έγκυρη, δηλ η "έγγύη ", δεν συμφωνούνταν ανά­ μεσα στη νύφη και το γαμβρό, αλλά ανάμεσα στον πατέρα της και

στο γαμπρό. Η νύφη ήταν αντικείμενο στη διάθεση της πατρικής

52

••

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑ/ΚΗ ΚΑΙ

ΙΚΗΑΘΗΝΑ

εξουσίας. Αυτό γίνεται σαφές ιδιαίτερα με την έννοια της λέξης

"εκδοσις", δηλ. παράδοση της νύφης σ~o σύζυγό της, στον και­ νούργιο της "κύριον". Η έννοια 'Έκδοσις", χρησιμοποιείται για την χορήγηση δημόσιων οικοδομικών εντολών, την παράδοση ενός μισθωμένου κτήματος, το δανεισμό σκλάβων και την ανάθεση ενός παιδιού στην προστασία της παραμάννας. Η λέξη χαρακτηρίζει τη μετάβαση ενός πράγματος ή προσώπου από τη νομική εξουσία του ενός στη νομική εξουσία του άλλου, χωρίς να εξαφανίζεται ολότε­ λα η πρωταρχική νομική σχέση. Ο ιδιοκτήτης ενός μισθωμένου

κτήματος παρέμενε ιδιοκτήτης, το παιδί ανήκε συνεχώς στον πατέ­ ρα και η νεαρή σύζυγος μπορούσε υπό ορισμένες περιστάσεις, π. χ.

διαζυγίου ή χηρείας, να ξαναπέσει στη

νομική αρμοδιότητα της

σωματικής της οικογενείας9. Η "Εγγύη" κανονικά μεταφρασμένη με τη λέξη αρραβώνας,

ήταν η δικαιοπραξία, η οποία δικαιολογούσε την καινούργια νομι­ κή ισχύ του συζύγου επάνω στη μέλλουσα σύζυγό του. 'Ηταν η συμ­ βολαιογραφική παγίωση του ιδίου γεγονότος, που με την πράξη

της "έκδόσεω~" είχε συντελεσθεί εμπραγμάτως. Η "Εγγύη" παρα­ χωρούσε στον αρραβωνιαστικό συγκεκριμένα, αλλά όχι απεριόρι­ στα δικαιώματα επάνω στη νύφη.

•

Αυτό το νομικό κατασκεύασμα έφερνε κάθε φορά για τις συζύγους επί τη βάσει του δικαιώματος κατοχής διπλή εξασφάλιση ένα­ ντι αδικιών και προσβολών. Διότι κάθε άδικη επέμβαση σ'αυτή καθώς και σε κάθε μέλος της οικογενείας σήμαινε πρόσκρουση

επάνω στο δικαίωμα ιδιοκτησίας του "κυρίου" και υπέκειτο σε ποινή. Μάλιστα οι παράνομοι

de facto γάμοι, οι οποίοι έναντι των

νομίμων είχαν πολλά νομικά μειονεκτήματα, φαίνονται ότι είχαν

εξασφαλίσει για τη γυναίκα αυτή την προστασία ΙΟ • Για τη σύζυγο πέρα από αυτά, αίφνης εναντίον της απαράδεκτης αυθαιρεσίας του συζύγου της, ήταν στη διάθεση της η προστατευτική δύναμη της σωματικής της οικογενείας, διότι ακριβώς το να ανήκει νομικά στην περιοχή της δύναμης εκείνης, αυτό δεν καταργούνταν ποτέ

ολοκληρωτικά, ακόμη και δια του γάμου. Μπορούσε να εγκαταλεί­ ψει τον άνδρα, δηλ. να τελέσει το διαζύγιο και να επιστρέψει στην παλιά οικογένειά της. •

53

CAROLA REINSBERG Αυτά τα προστατευτικά μέτρα βρήκαν πάντως τα όριά τους στην επίδραση μερικών συζύγων. 'Ενα λυπηρό παράδειγμα για το ότι η σύζυγος ήταν ανίσχυρη και παραδομένη στο έλεος, είναι η

περίπιωση της Ιππαρήτης. Αυτή ήταν σύζυγος του γνωστού πολυ­ πόθητου και πολύ ποθούντος Αλκιβιάδη, του οποίου η μανία για ασωτείες και η αλαζονεία δεν ήταν λιγότερο περίφημες από όσο οι στρατιωτικές του επιτυχίες. Ο Πλούταρχος (Άλκ.

8) την περιγρά­

φει ως άΚQως τίμια και καταγόμενη από αρχοντική οικογένεια. Ο Αλκιβιάδης δεν έπαυε να την ταπεινώνει και να ποδοπατάει τα έτσι κι αλλοιώς λίγα δικαιώματά της ως συζύγου. Κουβαλούσε

πάντοτε τους ομόκλινούς του και τις συντρόφισσές του στο συζυ­ γικό σπίτι, πράγμα που σύμφωνα με όλα όσα ήσαν κοινώς αποδε­ κτά ως απαραίτητα για τις ανάγκες της ανδρικής ελευθερίας εθεω~ ρείτο ως απαράδεκτο και ως βαρειά προσβολή. Η Ιππαρήτη τον εγκατέλειψε και γύρισε πίσω στην πατρική της οικογένεια. Οταν

εκτέλεσε αυτή τη νομική' διαταγή και ο άρχων γνωστοποίησε το διαζύγιο, ο Αλκιβιάδης την έσυρε βΙαια στο σπίτι του, όπου μέχρι

το θάνατό της ήταν εκτεθειμένη στις αδιακρισίες του. Το ότι εδώ δεν παρενέβη κανένας από την οικογένεια της Ιππαρήτης, αυτό φαίνεται να προσγράφεται στη δύναμη του Αλκιβιάδη. Η πιο βαρειά όμως προσβολή του δικαιώματος ιδιοκτησίας

ήταν η μοιχεία, για την οποία ο καθένας επέσυρε υποψίες, αρκεί μόνο χωρίς την άδεια και στην απουσία του παντρεμένου άνδρα

να πατούσε στο σπίτι εκείνου ΙΙ . Εάν ένα μοιχευόμενο ζευγάρι συλ­ λαμβανόταν επάνω στην πράξη, τότε επιτρεπόταν ακόμη και η

θανάτωση του μοιχού. Αυτή η αυστηρή ποινή προβλεπόταν ακόμη

και από το νομικό κώδικα του Δράκοντος του τέλους του Ίου αι. 12. Το ότι και στην κλασσική εποχή, έστω κι αν όχι σε γενική κλί­

μακα, ησκείτο τόσο αυστηρή αυτοδικία, αυτό το δείχνει η δίκη ενός κάποιου Ευφιλήτου, ο οποίος σκότωσε τον εραστή της γυναί­ κας του, όταν τούς αιφνιδίασε βρίσκοντάς τους μαζί, και ο οποίος •

γι' αυτό έπρεπε να λογοδοτήσει μπροστά στο δικαστήριο (λυα. Ι) . Μάλιστα κατά τον

40

αι. πρέπει η θανάτωση του μοιχού από τον

θιγμένο σύζυγο να ήταν ακόμη τόσο αποδεκτή, ώστε το αθηνα'ίκό δίκαιο αυτή ειδικά την περίπτωση εξακολουθούσε να την προβλέ-

54

•

••

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΚΗ ΚΑΙ

πει συνέχεια (Αριστοτ. Άθην. Πολ.

57, 3).

ΙΚΗΑΘΗΝΑ

Βεβαίως η συνήθης

παράδοση ομιλεί για άλλες, γενικά οδυνηρές τιμωρίες και δηλώ­ σεις μεταμελείας13, πράγμα που σημαίνει ότι ο θάνατος του μοιχού

δεν ήταν η συνήθης συνέπεια της μοιχείας. Η μοιχευόμενη γυναίκα κατά το νόμο έπρεπε να αποπεμφθεΙ

Το μέτρο αυτό λειτουργούσε λιγότερο ως ποινή και περισσότερο ως αναγκαία συνέπεια, η οποία προέκυπτε από την απαίτηση για τη νομιμότητα των εκ νομίμου γάμου παιδιών. Επειδή η πατρότη­ τα του νοικοκύρη δεν ήταν πλέον εγγυημένη, εξέλειπε από το γάμο η βάση για τη συνέχισή του. Αλλά και αυτός ο νόμος για την προ­ στασία του νόμιμου γάμου και των νόμιμων παιδιών όχι σπάνια φαίνεται να διολισθαίνει από οικονομικούς λόγους. Αν ο προσβε­ βλημένος σύζυγος δεν εκμεταλλευόταν στην κοινωνία με επιδεξιό­ τητα το ζήτημα, ο μοιχός με μια χρηματική ποινή ή με κάτι ελα­

φρότερο γλύτωνε και η σύζυγος, που αποδείχθηκε ένοχη μοιχείας, δεν ήταν υποχρεωμένη να φύγει, όπως προέβλεπε ο νόμος, έπειτα αυτή η συγχώρηση βασιζόταν συχνά λιγότερο στην αγάπη του πλη­

σίον ή στη συζυγική αγάπη, παρά μάλλον σε οικονομικούς υπολο­ γισμούς. Διότι η αποπομπή της συζύγου εθεωρείτο ως διάζευξη, που ξεκινούσε από τον άνδρα. Ωστόσο σε κάθε διαζύγιο, αδιάφορο ποιος από τους δύο συντρόφους ενοχοποιείτο γι 'αυτό και Ι ή το

προκαλούσε, έπρεπε η προίκα της γυναίκας να επιστραφεί στο πατρικό της σπίτι. Είναι ευνόητο ότι δεν μπορούσε ή ακόμη και δεν ήθελε κάθε σύζυγος να δεχθεί αυτή την περιουσιακή τιμωρία. Ελαφρότερο πόνο ίσως θα προκαλούσε συχνά η προσβολή της τιμής, την οποία σήμαινε τουλάχιστον η επέμβαση του αντεραστή , στο δικαίωμα ιδιοκτησίας του συζύγου ως προς τη σύζυγό του. 'Ενα διαζύγιο μπορούσε από νομική άπΟψη να προκληθεί τόσο

από το σύζυγο όσο και από τη σύζυγο. Αν ο άνδρας ήθελε να δια­ λύσει το γάμο, έπρεπε απλώς να το ζητήσει μπροστά σε μάρτυρες (Αυσ.

14,28).

Αν η γυναίκα ήθελε το διαζύγιο, αυτή μπορούσε να

το καταγγείλει στον άρχοντα. Μολονότι τόσο το διαζύγιο όσο και η σύναψη του γάμου ήταν πράξεις ιδιωτικού δικαίου, το καθήκον από την πλευρά της γυναίκας για αναγγελία του πραγματοποιηθέ­

ντος διαζυγίου είχε μια λειτουργία ελέγχου για αυτήν την αυτοκα-

55

CAROLA REINSBERG θορισμένη πράξη και αποτελούσε οπωσδήποτε ένα εμπόδιο, φυσι­ κά από φόβο προ του δημοσίου θορύβου. Διότι ως ύψιστη γυναι­ κεία αρετή θεωρούνταν το να μη καταλήγουν να συζητούνται οι γυναίκες δημόσια (Θουκ.

11,45).

Ο ελληνικός όρος για το διαζύγιο, το οποίο προκαλούσε ο

άνδρας, ήταν "άποπέμπειν", "έκπέμπειν", "έκό'άλλειν" (:διώ­ χνω, απομακρύνω)14. Το διαζύγιο, που προκαλούσε η γυναίκα,

χαρακτηριζόταν με τη λέξη "άπολείπειν" (:εγκαταλείπω). Το ότι ένα και το αυτό γεγονός το εξέφραζαν δυο ρήματα διαφορετικού περιεχομένου, αυτό έχει την αιτία του στο ότι σημείο αναφοράς

κάθε γάμου ήταν ο "οΙκος", που ανήκε στον άνδρα. Επάνω σ'αυτό το σταθερό σημείο στοιχούνταν και οι δύο όροι. Ο άνδρας, που

παρέμενε στον "οΙκο" απομάκρυνε. Η γυναίκα, που επέστρεφε στο πατρικό της σπίτι, εγκατέλειπε.

.

Για να εμποδίζονται τα απερίσκεπτα διαζύγια, σ' αυτό βοηθούσε

η προίκα ("προίξ'), η οποία έπαιζε αποφασιστικό ρόλο για το γάμο. Αυτό προκύπτει εκ του ότι η προίκα ήταν κεντρικό αντικείμενο της

"έγγύrις", του γαμήλιου συμβολαίου. Έκταση, είδος και τρόπος πληρωμής καθορίζονταν με την πράξη αυτή. 'Ετσι μπορούσε ο σύζυ­ γος να επιμένει για την διαβεβαιωμένη πληQ
δεν ακολουθούσε αμέσως. Αυτό π. χ. συνέβη στην περίπτωση του

Αλκιβιάδη, στον οποίον δήθεν κατά την πορεία του γάμου του έπρε­ πε να έχει καταβληθεί κι άλλο ένα μέρος της προίκας (Πλουτ. 'Αλκ.

8).

Κυρίως όμως ένας νομικά έγκυρος καθορισμός του ύψους της

προίκας σε χρηματική αξία ήταν σπουδαίος για την περίπτωση, που

ο γάμος θα διαλυόταν ή θα τελείωνε με το θάνατο του ενός συντρό­ φου, οπότε η οικογένεια της γυναίκας θα ήθελε να εισπράξει δια δικαστικής οδού την απόδοση της προίκας IS.

Η προίκα αποτελούνταν από χρήματα, σπίτια ή οικόπεδα. Κατά μέσον όρον ανερχόταν στο ποσό μεταξύ

δραχμών, όπου πους με μέτρια

49. 11, 40).

1000

μέχρι

6000

1000 και 2000 δραχμές ήταν κανονικές για ανθρώ­ περιουσία μικρότερη από 18.000 δραχμών (Ισ. 3,

Αυτά ήταν αξιόλογα χρηματικά ποσά, αν σκεφθεί

κανείς ότι τα κατά προσέγγιση ετήσια έσοδα των αρχιτεκτόνων, των γλυπιών και των λιθουργών, οι οποίοι κατά το δεύτερο ήμισυ

56

•

••

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΚΗ ΚΑΙ

ΙΚΗΑΘΗΝΑ

του 50υ αι. εργάζονταν στον Παρθενώνα και το Ερέχθειον στην Αθήνα, ανέρχονταν σε

350

δραχμές. Η αγοραστική δύναμη μιας

δραχμής ήταν σημαντική κατά την εποχή αυτή.'Ενας θυσιαστήριος ταύρος κόστιζε χιτώνας

51 δραχμές, ένα ζευγάρι παπούτσια 6 έως 8, ένας μεταξύ 7 και 20 δραχμέςl6. Αυτό δείχνει ότι ιδιαίτερα οι

πολύ χαμηλές επιβαρύνσεις, που ο νόμος επέβαλλε προς προίκιση φτωχών κοριτσιών των κατώτερων κοινωνικών τάξεων σ~oυς

ευπορότερους συγγενείς

300

ή

500

-

ανάλογα με την περιουσιακή τάξη

150,

δραχμές- δεν ήταν ασήμαντα ποσά. Το κατώτερο ποσό

μάλιστα αντιστοιχούσε σχεδόν στα μισά ετήσια έσοδα ενός χειρώ­ νακτα. Πώς λογαριαζόταν το ποσό της προίκας σε σύγκριση με τη συνολική περιουσία του πατέρα της νύφης, αυτό προκύπτει από μερικά κείμενα. Ο πατέρας του Δημοσθένη από μια συνολική κλη­ ρονομιά

= 12. 000 δραχμές ως προίκα της θυγατέρας του (Δημοσθ. 27,4 κε. ). Σε μιαν άλλη περί­ πτωση γίνεται λόγος για προίκα ενός ταλάντου (= 6.000 δρχ.) ένα­ ντι περιουσίας 30 ταλάντων (Δημοσθ. 30. 10 και 20). Μοναδικά και ανήκουστα υψηλά είναι τα 20 τό.λαντα=120. 000 δραχμές, που δόθηκαν στον Αλκιβιάδη ως προίκα (Πλουτ. Άλκ. 8). 14

τάλαντα κατέλιπε

2

τάλαντα

Η προίκα δεν ήταν κτήμα της συζύγου, η οποία ως νομικά ανώ­ ριμο πρόσωπο δaιμπoρoύσε να έχει καμιά περιουσία. Δεν ήταν

καθόλου σε θέση να διαθέτει κάτι τέτοιο, αλλά με το γάμο η προίκα μεταβιβαζόταν στην περιουσία του άνδρα. Στον υπολογισμό της περιουσίας π. χ. για τα καθήκοντα των λειτουργιών συνυπολογιζό­ ταν κι αυτήl7. Ο σύζυγος είχε το πλήρες δικαίωμα διαθέσεως της προίκας, όσον καιρό τηρούνταν οι όροι του συμφωνητικού του •

γάμου, δηλ. όσο ζούσε η γυναίκα κοντά στον άνδρα της. Κατά το

διαζύγιο ή την χηρεία έπρεπε να παραδοθεί η προίκα σε κείνον, ο οποίος θα φρόντιζε στο εξής για τη γυναίκα. Κι αυτός ήταν ή η πατρική οικογένεια ή τα ίδια τα παιδιά της. Η προίκα χρησίμευε

για την οικονομική εξασφάλιση της συζύγου και όq;ειλε να εγγυάται

τη διατροφή της. Εκτός αυτού όq;ειλε η προίκα να εξασφαλίζει και Γ

για τα παιδιά, που κληρονομούσαν την προίκα, επίσης ένα μέρος της οικογενειακής περιουσίας από την πλευρά της μητέρας τουςl8.

Από εδώ προκύπτει η σημασία της προίκας. Ανέβαζε τις πιθα•

57

CAROLA REINSBERG νότητες γάμου και καθόριζε την κοινωνική θέση μιας νύφης. Αντί­ στQOφQ και το ύψος της προίκας εκφράζει το ίδιο νόημα. Δεν ήταν μεν νομικά προκαθορισμένο, αλλά ήταν μια κοινωνική δεοντολο­ γία. Η αξία της προίκας δείχνεται εκφραστικότατα στο ότι για τις

φτωχές θυγατέρες πατέρων ξόδευε η πόλις για να τις προικίσει, και ότι για κοινωνικά αδύνατες οικογένειες των κατώτερων περιουσια­ κών στρωμάτων, της τάξεως των θητών, ήταν νομικά υποχρεωμέ­

νοι οι συγγενείς να συγκεντρώσουν μια προίκα 19 . Αυτό καθιστά σαφές ότι κατά το διακανονισμό της προίκας δεν επρόκειτο μόνο για την αποκατάσταση γυναικών λιγότερο εύπορων, οι οποίες

αλλοιώς θα είχαν παραμείνει ανύπαντρες στην πατρική τους οικο­ γένεια, αλλά επρόκειτο για την εγγύηση του γάμου και μαζί για την

εξακολούθηση υπάρξεως του "οίκου". Ο διακανονισμός της προί­ κας ήταν και ένα αποφασιστικό μέσο της οικογενειακής πολιτικής

των Αθηναίων. Αυτό γίνεται σαφές εκ του ότι μόνον η σύναψη νομίμου γάμου γνώριζε την "προίκα" 20. Η επαύξηση της περιου­ σίας πρόσφερε ένα ερέθισμα για το γάμο. Κι αν ακόμη η προίκα

όφειλε να χρησιμεύει προς οικονομική εξασφάλιση της συζύγου, και κατά το διαζύγιο έπρεπε να επιστρέφεται, ιοοτόσο δεν υπήρχε κανέ­ νας περιορισμός στην εκμετάλλευση, ούτε ακόμη η απαγόρευση της εκποίησης. Εάν ο σύζυγος καταδαπανούσε την περιουσία, είτε από φταίξιμο είτε όχι, η σύζυγος παρέμενε άπOQη, σε περίπτωση που δεν την έπαιρναν μαζί τους οι συγγενείς της (ισ.

8, 35).

Ολοφάνερα ο θεσμός της προίκας αποσκοπούσε στο να προκα­ λεί γάμους και να δυσχεραίνει τα διαζύγια, αλλά και στο να ανα­ διανέμει διαρκώς τα οικονομικά αποθέματα των Αθηναίων αστών

ανάμεσα στους διάφορους "οίκους" και να ανανεώνει συνεχώς την οικονομική δυναμικότητα των επί μέρους "οίκων". Η προίκα

δεν μπορούσε να εγγυηθεί μιαν αυθεντική εξασφάλιση ' της ζωής ,

,

•

των παντρεμενων γυναικων. •

Η κοινωνική κατάο ιαση •

των παVΤQΕμΕvωv ΎυναικιιW στΗV Αθήνα Η νομική ανωριμότητα και η εξάρτηση των Ελληνίδων συζύ-

58

0 0

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΚΗ ΚΑΙ

ΙΚΗΑΘΗΝΑ

γων αντικατοπτρίζεται στην κοινωνική τους κατάσταση, στη στε­

νότητα του χώρου της αστικής τους ζωής και στον αποκλεισμό τους από κάθε δημοσιότητα. Η ελλιπής μόρφωση κατά την παιδική τους ηλικία και η πάρα πολύ πρώιμη παντρειά τους οδηγούν στον περιορισμό της μετέπειτα ζωής τους. Τα κορίτσια δεν φοιτούσαν στο σχολείο, αλλά μάθαιναν στο σπίτι κοντά στη μητέρα τους ό, τι θεωρούνταν ως αναγκαί0 2 !. Η

δεκατετράχρονη σύζυγος του Ισχομάχου, η οποία ζούσε κάτω από τέτοια προστασία, ώστε είχε ελάχιστες ευκαιρίες να βλέπει, να ακούει και να ρωτάει, θεωρούνταν ως ιδανική σύζυγος (Ξεν. Οίκ.

7, 5).

Το μόνο, που είχε μάθει, ήταν να επεξεργάζεται τα μαλλιά

και να κατασκευάζει ενδύματα. Ακόμη και το πώς να παρασκευά­ ζει το φαγητό, τής το δίδαξε ο σύζυγός της. Ο αυστηρός αποκλεισμός όφειλε να εγγυάται την παρθενικότη­

τα των κοριτσιών, η οποία, διαφορετικά από ό ,τι στην ομηρική εποχή, αργότερα είχε απαιτηθεί αυστηρά από τη σολώνεια νομοθε­ σία. Κορίτσια που είχαν γενετήσια επικοινωνία προ του γάμου,

μπορούσε ίσως ο πατέρας τους να τα πουλήσει στο σκλαβοπάζα­ ρο (Πλουτ. Σ6λ.

23,2). Αληθοφανέστερη

φαίνεται η αφαίρεση ορι­

σμένων δικαιωμάτων, την οποίαν παραδίδει ο Αισχίνης (Αισχ. Ι,

183).

Τα κορίτσια αυτά δεν έπρεπε να φορούν κανένα στολίδι κι

ούτε να επισκέπτονται κανένα ιερό. Αν παρέβαιναν αυτές τις απα­

γορεύσεις , τότε ο καθένας μπορούσε να τα δείρει και να τα κακο­ ποιήσει, εφόσον αυτό δεν είχε ως συνέπεια τραυματισμούς ή το θάνατο. Διότι κάτι τέτοιο θα μπορούσε να είναι παρέμβαση στο

ιδιοκτησιακό δικαίωμα του πατέρα ή του κηδεμόνα. Ο αποκλει­ σμός των κοριτσιών της Αττικής χρησίμευε όμως, εκτός από το να δ ιαφυλαχθούν σεξουαλικά άθικτα, και στο να διατηρήσουν την παιδική τους αφέλεια και την απειρία.

Το ίδιο νόημα είχε και η πρώιμη ηλικία γάμου. Η Αθηναία ήταν

14-15

ετών, όταν παντρευόταν. Αντίθετα οι άνδρες νυμφεύονταν

περίπου σε ηλικία

30 ετών,

σε μια ηλικία κατά την οποίαν κανονι­

κά παρελάμβαναν από τον πατέρα τους τον 'ΌΙκον" και εκτός αυτού είχαν ξεπεράσει τα θυελλώδη χρόνια της νεότητας22. Η παι­

δική ηλικία γάμου, όπως ήδη την επέκρινε ο Αριστοτέλης (Πολ.

7, 59

CAROLA REINSBERG

-

16, 1335a), είχε ως συνήθη συνέπεια συχνά να πεθαίνουν οι νεαρές λεχόνες23. Αλλ.' αντίθετα στη ΣπάQτη, όπου οι άνθQωποι γνώQιζαν περισσότερα για την υγεία, τα ΚΟQίτσια παντQεύονταν μόνον, όταν

γίνονταν γι'αυτό σωματικά αQΚετά ώQιμα (Πλουτ. Αυκ.

15,3).

Η διαφορά ηλικίας μεταξύ άνδρα και γυναίκας σήμαινε ότι η παιδική σύζυγος ως προς την πνευματική και ψUχική της εξέλιξη υπέκειτο εξολοκλήρου στον άνδQα της. Και αυτό το έλλειμμα αξιολογείται εντελώς ανοιχτά ως προτέρημα και η δυνατότητα να διαμορφωθεί η νεαρή γυναίκα θεωρείται ως αQετή. Ο Ισχόμαχος θεωQεΙ ως καθήκον του να κάμει τη νεαQότατη σύζυγό του όχι

μόνο μια ευσυνείδητη νοικοκυρά, αλλά και έναν καλόν άνθρωπο (Ξεν. Οίκ.

3, 11).

Το ότι η αμάθεια και η αμΟQφωσιά ταίQιαζαν

καλά στις γυναίκες, ενώ η γνώση και η μόρφωση τις παραμόρφω­ ναν, αυτό κατά τα φαινόμενα ήταν μια διαδεδομένη αντίληψη24.

Η ζωή της συζύγου πεQνούσε αποκλειστικά μέσα στο σπίτι. Για τη γυναίκα είναι περισσότερο πρέπον να μένει στο σπίτι, παρά να •

τριγυρνάει έξω (Ξεν. Οικ.

7, 30). Kαroικoύσε σων "γυναικωνίτιν",

το κλειδωμένο χώQO για γυναίκες συνήθως στο επάνω πάτωμα του

σπιτιού. Εδώ δεν έμπαιναν ποτέ άνδQες εκτός από συγγενείς και υπηQέτες. Οι γυναίκες δεν συμμετείχαν στα συμπόσια και δεν υπο­

δέχονταν φιλοξενουμένους, διαφοQετικά από τις αQιστοκρατικές γυναίκες της ομηQικής κοινωνίας. Η απομόνωση μιας καθώς ΠQέ­ πει γυναίκας ήταν τόσο μεγάλη, ώστε ένας αγωνιστικός δικηγόQOς σ' ένα δικανικό λόγο του μπόQεσε μάλιστα να αμφισβητήσει την ύπαQξη μιας γυναίκας26. Ακόμη και η αναφορά του ονόματός της

στη δημοσιότητα ήταν απρεπής. Στους πολλούς διασωθέντες δικα­

νικούς λόγους ουδέποτε αναφέρονται τίμιες πολί τισσες, αλλά

αποκλειστικά πόρνες και δούλες μησης-

77):

- και

τούτο με πρόθεση δυσφή­

27. Αντίστοιχα και στον Ευριπίδη λέγεται (Ηρακλείδ. 476-

Γιατί για μια γυναίκα η σιωπή και η φρονιμάδα είναι το καλύ­

τερο, έτσι ώστε έξω να μη γίνεται καθόλου λόγος γι' αυτήν. Το •

κλείσιμο από τον έξω κόσμο στηριζόταν στη

φQOντΙδα προ της

απιστίας της γυναίκας, η οποία θα μπορούσε ενδεχομένως να πασάρει στο νοικοκύρη νόθα ως γνήσια παιδιά. Η υποψία αυτή •

τράφηκε με την αντίληψη ότι οι γυναίκες είναι φιλήδονες. Χαρα-

60

•

••

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΚΗ ΚΑΙ

ΙΚΗΑΘΗΝΑ

κτηριστικό γι' αυτό είναι η μυθική ιστορία της μεταμόρφωσης του Τειρεσία (Ησ. απ.

179),

ο οποίος πότε πότε έπαιρνε τη μορφή

γυναίκας και ήταν έτσι σε κατάσταση να συγκρίνει τη σεξουαλική

αίσθηση και των δυο φύλων. Ισχυριζόταν πως η γυναίκα έχει δέκα φορές εντονότερη ηδονή κατά την ερωτική πράξη παρά ο άνδρας. Στην κωμωδία η ερωτομανής γυναίκα είναι ακριβώς ένας κοι­ νός τόπος. Κι ακόμα πρέπει να ληφθούν υπόψη οι τυπικές υπερβο­ λές για το είδος

(:

την κωμωδία), ωστόσο τίθεται το ερώτημα ποι­

ους λόγους είχε μια τέτοια εκτίμηση. Οι λόγοι βρίσκονται προφα­ νώς στην εκδοχή των Ελλήνων για τον έρωτα. Τουλάχιστον κατά

την κλασσική εποχή θεωρούσαν τον έρωτα ως ένα είδος αρρώ­ στιας, μια παραφορά, η οποία θόλωνε πνεύμα και αισθήσεις και την οποία

έπρεπε να την μετριάζουν όπως και τις άλλες επιθυ­

μίες28. Στα "'Απομνημονεύματα" του Ξενοφώντος

5)

(2,1,1-7.6,1-

απαιτείται η κυριαρχία των ορμών, ακόμη και της ερωτικής

ορμής, ως υποχρέωση για ανθρώπους με αξιώματα και υπευθυνό­ τητα. Για τον νοικοκύρη απαιτείται η ίδια αρετή για την ορθή διοί­

κηση του "οίκου" (Ξεν. Οίκ.

7,22 κ.

ε.

).

Για πολλούς φιλοσόφους

τούτο αποτελούσε την ύψιστη ηθική αξίωση, το να ξεπερνούν το

ερωτικό πάθος και να το αντισταθμίζουν. Επειδή το ηθικό επίπεδο της εγκράτειας και της αποχής δεν αναγνωριζόταν στις γυναίκες, προσήπταν σ' αυτές ύπαρξη αυξημένων ορμών. Και η υποτίμηση

της γυναικείας ηθικής ήταν συνδεδεμένη με την ιδέα ότι η ανάπτυ­ ξη ενός υψηλού ήθους ήταν δεμένη με τη δραστηριότητα, τη δύνα­

μη, τον ανδρισμό και ασυμβίβαστη με την παθητικότητα και την κατωτερότητα της γυναίκας29.

Ο περιορισμός μέσα στο σπίτι και η αποκλειστική επικοινωνία με άλλες νοικοκυρές της ίδιας κατάστασης καθώς και με τους ο ικιακούς δούλους οδηγούσε σ' ένα συναισθηματικό μαρασμό, σε

πνευματική φτώχεια και αμβλύτητα. Οι γυναίκες της κατώτερης

τάξης, του στρώματος των ακτημόνων θητών, που δεν διέθεταν καθόλου προσωπικό, αυτές αναγκαστικά ζούσαν λιγότερο απο­

κλεισμένες. Παρά ταύτα κι αυτές δεν ήταν καλύτερα δεμένες με τον δημόσιο βίο. Τη μοναδική ευκαιρία, για να φανούν στη δημο­ οιότητα, την πρόσφεραν στις γυναίκες ορισμένες γιορτές 30.

61

CAROLA REINSBERG

•

Η σύζυγος κατά ταύτα δεν μπορούσε να είναι για τον άνδρα συνομιλήτρια. Χαρακτηριστική είναι η ερώτηση του Σωκράτη προς τον Κριτόβουλο, αν συζητάει με οποιονδήποτε άλλον λιγότε­

ρα από όσο με τη γυναίκα του (Ξεν. Οίκ.

3, 12). Κι αυτός ακόμα ο

φρόνιμος άνδρας, ο οποίος σε σοβαρά ζητήματα εμπιστεύεται τη

γυναίκα του, πρέπει να παραδεχθεί ότι συζητούν ελάχιστα μεταξύ τους.

Επίσης και ο ρόλος της ερωμένης δεν ανήκε στην περιοχή λει­

τουργίας της συζύγου. Ασφαλώς δεν παραδέχεσαι ότι οι άνθρωποι Υεννούν παιδιά χάριν της ερωτικής ηδονής, άφού οι δρόμοι και τα πορνεία πρόσφεραν αρκετές δυνατότητες, Υια την ικανοποίηση της

ηδονής, λέγει ο Σωκράτης σ'ένα γιο του στα "'Απομνημονεύμα­ τα" του Ξενοφώντος (Ξεν. 'Απομν.

2, 2, 4).

Ο γάμος δεν ήταν

σεξουαλικό μονοπώλιο όπως στο χριστιανικό κώδικα ηθικής. Οσο αυτονόητη ήταν για τον 'Ελληνα άνδρα η προγαμιαία γενετήσια ζωή, τόσο λίγο υπήρχαν οποιοιδήποτε κοινωνικοί κανόνες, που τον υποχρέωναν κατά τη διάρκεια του γάμου του σε αποκλειστική επικοινωνία με τη γυναίκα του. Αλλά και η σύζυγος δεν ήταν ανα­

γκασμένη από οποιοδήποτε τρόπο σεξουαλικής ηθικής να είναι πιστή στο σύζυγο, αλλά μόνο από τις απαιτήσεις του πολιτικού συστήματος, από τις οποίες απέρρεε το συζυγικό δίκαιο. Ειδικά το καθήκον της να γεννήσει νόμιμους κληρονόμους και να εγγυηθεί τη μοναδική πατρότητα του συζύγου τής απαγόρευε την εξωσυζυ­ γική γενετήσια επικοινωνία. Ο νομικός διακανονισμός της σεξου­ αλικής συμπεριφοράς είχε αποκλειστικά κοινωνικούς λόγους και

κανένα λόγο σεξουαλικής ηθικής. Ετσι για το σύζυγο δεν υπήρχε κανένας σεξουαλικός περιορισμός, και είχε γι' αυτό οποιαδήποτε ελευθερία κατ 'αντίθεση προς τη γυναίκα του. Μερικές πηγές δίνουν την αφορμή να πιστεύσουμε ότι η σύζυγος, μόλις ικανοποι­

είτο ο σκοπός της εγκυμοσύνης και είχαν γεννηθεί πολλά παιδιά, δεν αγγιζόταν πια καθόλου 3 !. Κατά πόσο όμως αυτό ήταν συνηθι­ σμένο ή ασυνήθιστο, παραμένει ασαφές. Αν μια τέτοια γυναίκα

ήταν προσιτή σε άλλους άνδρες, όπως ολοφάνερα η γυναίκα του Ευφιλήτου, ο οποίος την αιφνιδίασε μαζί με τον εραστ'ή της στο κρεββάτι και εκείνον τον σκότωσε, δεν πρέπει να μάς εκπλήσσει.

62

-

••

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΚΗ ΚΑΙ

ΙΚΗΑΘΗΝΑ

Αλλά και εδώ το μέτρο τέτοιων σχέσεων παραμένει άγνωστο. Το ότι οι άνδρες προειδοποιούνται να μη συνάπτουν σχέσεις με παντρεμένες γυναίκες, αυτό δεν είναι τόσο σπάνιο, και θα μπο­ ρούσε να συνηγορήσει για το ότι τέτοιες ερωτοδουλειές δεν ήταν τελείως μη ρεαλιστικές. Επίσης λίγη σαφήνεια είναι δυνατόν να αποκτήσουμε και · για

την πραγματική χρήση του τεχνητού "φαλλοϋ", του "δλίσΟου". Η αντίληψη πως εκείνες οι γυναίκες, που αφήνονταν μόνες τους

παρηγοριόνταν με έναν "όλισοον", στηρίζεται ουσιαστικά σ' ένα αντίστοιχο χωρίον από τη

"/\ υσιστράτη" του

Αριστοφάνη

(109

κε.), όπου οι γυναίκες, οι οποίες με τη σεξουαλική απόκρουση ήθε­ λαν να εξαναγκάσουν τους άνδρες σε ειρήνη, άρχιζαν τους υπαι­ νιγμούς με τη δυνατότητα του δερμάτινου υποκατάστατου 32 • Επει­ δή όμως η κωμωδία εργάζεται με σεξουαλικές υπερβολές, δεν είναι

δυνατόν με κανένα τρόπο να θεωρείται αντιπροσωπευτική η εικό­ να, που σχεδιάστηκε εδώ. Οι πολυάριθμες παραστάσεις σε αγγεία, που δείχνουν γυναίκες να μεταχειρίζονται έναν ή περισσότερους

"δλίσοους" 33 (Εικ.

5),

δηλώνουν οπωσδήποτε και αποκλειστικά

•

•

5.

Ερωτικ6ς χορός

με τεΧVΗτoύς φαλλούς κατά το μεθοκ6πι. Εικ6να κύλικος. Πεοίπου

500 π.

Χ. (ΛονδΙΥΟ).

63

CAROLA RE1NSBERG εταίρες και τα ενθαρρυντικά σεξουαλικά παιγνίδια τους στο

"συμπ6σιον", ή είναι ολωσδιόλου ερωτικές φαντασίες. Ασφαλέ­ στατα δεν απεικονίζουν σοβαρές αστές γυναίκες. Είναι δύσκολο να προσδιορισθεί σε ποιο μέτρο ο 'Ελληνας

σύζυγος ζητούσε την ικανοποίηση των σεξουαλικών του επιθυ­ μιών πραγματικά έξω από το σπίτι. Η πολυσυζητημένη πρόταση από το λόγο "Κατά Νεαίρας" (Δημοσθ.

59, 118-122):

'Έχομε εταί­

ρες για τη διασκέδασή μας, παλλακίδες για τις ανάγκες τις καθημε­ ρινές και συζύγους, για να γεννούν ν6μιμα παιδιά και για να ασκούν εποπτεία σ' ολ6κληρο το νοικοκυρι6", έχει για το ζήτημα τούτο μικρή αξία τεκμηρίου, διότι πρέπει να θεωρηθεί ως ακραία πολεμική διατύπωση ενός δικανικού λόγου. Και ο προβληματι­ σμός της μοιχείας στα δράματα δεν μάς δίνουν καμιά πληροφορία για το μέτρο. Πολύ περισσότερο η απιστία του άνδρα βρίσκεται

εδώ ως μαρτυρία για την ανισότητα της αξίας μεταξύ άνδρα και •

γυναίκας. Ανισότητα υπό την έννοια ότι μια προσβολή της γυναίκας, ένας τραυματισμός της αξίας του αυτοσυναισθήματός της και

της υπερηφάνειας της γίνονται αποδεκτά, για να πραγματοποιη­

θούν κάποιες επιθυμίες

(:

του συζύγου). Το δικαίωμα των ανδρών

για σεξουαλική ελευθερία έχει προτεραιότητα απέναντι στα ενδια­ φέροντα των γυναικών. Τη

λύση αυτής της σύγκρουσης, η οποία

κατά τη διάρκεια του 50υ αι. διατυπωνόταν στη λογοτεχνία ολοέ­ να και σαφέστερα, δεν την έβλεπαν με μιαν άλλη κατανομή των

εκάστοτε δικαιωμάτων, αλλά με την εξέλιξη ηθικών κανόνων για τη συζυγική ζωή. Η ηθική απαίτηστι για ανθρώπινες πράξεις μέσα στο γάμο απαιτούσε την εκούσια παραίτηση από τα σεξουαλικά προνόμια, τα οποία λάχαι ναν μόνον στον άνδρα επί τη βάσει του

βιολογικού του ρόλου κατά τη γενετήσια' πράξη και τα οποία γίνο­ νταν βάρος στις συζύγους, Η αθηνα·ίκή κοινωνία ανέμενε ότι ένας άνδρας μετά το γάμο του θα σταματούσε σιγά σιγά την εξωσυζυγι­ κή του σεξουαλική ζωή ή θα την περιόριζε. Ο Αριστοτέλης εξύψω­ σε την αμοιβαία πίστη σε απαίτηστι της Ηθικής. Αυτή η συζυγική Ηθική σχετίζεται με μεταβολές στην ερμηνεία και στην αξιολόγηση του γάμου. Στη λογοτεχνία απεικονίζεται μια αλλαγή, να αντιμε­

τωπίζεται ο γάμος όχι μόνον ως ένας οικονομικός σύνδεσμος και

64

•

••

ΙΚΗΑΘΗΝΑ

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΚΗ ΚΑΙ

θεσμός, αλλά ως μια ανθρωπίνως βαθειά κοινότητα βίου. Χέρι χέρι με την εξέλιξη αυτή πορεύεται μια γενική α , ,

η της τιμής

της αττικης γυναικας.

Επικριτικές φωvές ποιητώ ... και φιλοσόφω ... Οι καταπιεστικές συνθήκες ζωής των γυναικών προκάλεσαν ποιητές και φιλοσόφους σε κριτική, διαφώτιση και εναλλακτικά κοινωνικά πρότυπα 34 . Στα δράματα του Αισχύλου

(496-406 π.

Χ.

(525-456

) γίνονται θέματα η

π. Χ.

) και

του Σοφοκλή

αδυναμία και τα παθήματα των

γυναικών, πάντως χωρίς να κλονίζουν την ανωτερότητα του

άνδρα. Η μοιχεία της Κλυταιμνήστρας και ο φόνος του συζύγου της, ο οποίος κατά χαρακτηριστικό τρόπο δεν απαντάται στον 'Ομηρο, αλλά είναι μια μισογυνική αλλαγή αρχα"ίκής εποχής35,

ριζώνει αφενός στον πόνο της για την απώλεια της αγαπημένης της θυγατέρας Ιφιγένειας. Ο Αγαμέμνων από στρατιωτική φιλοδο­

ξία, για να εξαναγκάσει την αναχώρηση του στόλου, την είχε σφά­ ξει σαν θυσιαστήριο ζώο. Αφετέρου αυτά έχουν την αιτία τους

στην ταπείνωση, την οποίαν εκείνος πρόσθεσε στην Κλυταιμνή­

στρα με την ερωτική του σχέση προς ΤηΥ αιχμάλωτη πολέμου Χρυ­ σηίδα. Οι λόγοι αυτοί αναφέρονται βέβαια, αλλά δεν γίνονται δεκτοί ως δικαιολογία. Γι' αυτό η εκδικητική της πράξη επισύρει την τιμωρία της από το γιο της Ορέστη, ο οποίος έδωσε κύρος στην αρχή της ανδρικής επικράτησης. Μόνο στον Ευριπίδη

(485-406 π.

Χ.

) σκιαγραφείται

μια αμφι­

σβήτηση των ανδρικών προνομίων και μια κριτική στην ανδρική αυθαιρεσία. Αυτή αποκρυσταλλώνεται π. χ. στο δράμα "Μήδεια" κατά την καταδίκη της μοιχείας του Ιάσονος. Η λύσσα της Μήδει­ ας για την απιστία του συζύγου της κατανοείται από το χορό, ο οποίος κατηγορεί τη συμπεριφορά του Ιάσονος ως μια διακι νδύ­ νευση της κοινωνικής τάξης (Ευρ. Μήδ.

410 κε. ).

Εδώ αναφαίνε­

ται η σκέψη, η οποία και στα ομηρικά έπη ήδη εμφανίσθηκε μια φορά, ότι οι πράξεις του άντρα δεν μπορεί να μετρούνται μόνον με τους νόμους και το εθιμικό δίκαιο, αλλά πέραν από αυτά πρέ-

65

•

CAROLA REINSBERG πει να λαμβάνεται υπόψη και το ανθρώπινο αίσθημα. Η παραίτη­ ση από τις σεξουαλικές ελευθερίες έναντι των κοινωνικών ερεθι­ σμών, που τις προκαλούν, απαιτεί μια νέα αντίληψη περί ηθικής ευθύνης. Συνδεδεμένη μ' αυτές τις αντιλήψεις εξελίσσει ο Ευριπί­

δης στα δράματά του μια διάσταση του γάμου, που μέχρι τότε δεν είχε αποκαλυφθεί ακόμη: τον ανθρώπινο σύνδεσμο και τον έρωτα,

που βασίζεται επάνω στην ισότητα κοινωνικής ηθικής36 των συζύ­ γων. Παράδειγμα για μια τέτοια βαθειά συζυγική αφοσίωση είναι η μεγαλοψυχία των μεγάλων γυναικείων μορφών όπως της Αλκη­ στης, η οποία στη θέση του συζύγου της δέχεται το θάνατο.

'Ηδη και η σωκρατική-πλατωνική φιλοσοφία περιέχει τη σκέψη της ηθικής ισότητας των φύλων. Ο Σωκράτης θεωρεί τη θηλυκή φύση όχι ως κατώτερη από εκείνη του άνδρα (Ξεν. Συμπ.

•

2, 9) . •

Επάνω στην ισότητα αυτή βασίζεται και το σχέδιο στην "Πολιτεία" του Πλάτωνα (Πλάτ. Πολ.

5, 455d-457c),

στις γυναίκες με τον ίδιο

τρόπο όπως και τους άνδρες να τούς επιτρέπουν να συμμετέχουν στις δημόσιες υπηρεσΙες προς την κοινωνία και να αναλαμβάνουν πολιτική υπευθυνότητα. Στα πλαίσια αυτού του πολιτικού συστή­

ματος, που εξελίσσεται επάνω στη λειτουργική ικανότητά του, εξε­ τάζεται η μεταξύ των δυο φύλων άνδρα και γυναίκας συμπεριφο­ ρά ωστόσο μόνο κάτω από την πραγματική άπΟψη της καλύτερης

μεταφύτευσης. Έτσι Π.χ. ο γάμος είναι καθήκον, ενώ η μη σύναψη

γάμου τελεί υπό τιμωρία. Σ' ένα τέτοιο σχέδιο η ανθρώπινη

- προ­

σωπική αξία μιας σχέσης παραμένει απαρατήρητη. Ο Αριστοτέλης επιστρέφει μεν στην παλιά αντίληψη της ηθικής κατωτερότητας της γυναΙκας, παραλαμβάνει όμως την υπό του Ευριπίδου διαμορφωθείσα σκέψη μιας ένωσης και συμφωνίας μέσα στο γάμο. Χαρακτηρίζει την πευματική-ψυχική σχέση μεταξύ

των συζύγων ως "φιλία", έστω κι αν αυτή αναπτύσσεται ανάμεσα σε άνισους συντρόφους. Η μοιχεία αντιβαίνει σ'αυτό το ιδεωδες. Από όλες αυτές τις τολμηρές ιδέες της ηθικής ισότητας και ισο­ νομίας των φύλων και της ισότητας των ικανοτήτων και των προι­ κοδοτήσεων μόνον ένα πολλοστημόριο μπήκε μέσα στους κανόνες συμπεριφοράς της αθηνα'ίκής καθημερινότητας. Η αντίληψη

πάντως, ότι ο γάμος όφειλε να στηρίζεται στη συμπάθεια και τη

66

••

ΙΚΗΑΘΗΝΑ

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΚΗ ΚΑΙ

συμφωνία, αποκτά κατά την πάροδο των όψιμων κλασσικών χρό­ νων περισσότερο χώρο απέναντι στον παραδοσιακό κανόνα γάμου ,

,

"

,

με την κοινωνικη απομονωση και την πνευματικη-ψυχικη πενια των

παντρεμένων γυναικών αφενός και στα προνόμια και την αυθαιρε­ σία των παντρεμένων ανδρών αφετέρου. Στη Νέα Κωμωδία ο έρω­

τας είναι το κυρίαρχο θέμα. Τα έργα του Μενάνδρου προσφέρουν πάντοτε νέες ποικιλίες και του ίδιου βασίκού μοτίβου: ο έρωτας ενός συχνά κοινωνικά άνισου ζευγαριού, το οποίο μετά από διάφο­

ρες παρεξηγήσεις και περιπλοκές σε πείσμα όλων των εξωτερικών εναντιώσεων και των κινδύνων βρίσκει μεταξύ του ένα καλό τέλος.

Ο γάμος εξ έρωτος προσδιορίζει εδώ το γάμο' αφοσίωση και εμπι­

στοσύνη , η οποία έπειτα από όλες τις συγχύσεις αποδεικνύεται ως δ ικαιωμένη, χαρακτηρίζουν τη σχέση των δύο ερωτευμένων. Αυτή η μεταβολή της εικόνας του γάμου και οι αλλαγμένες

απαιτήσεις για το γάμο μπορούν να αξιολογηθούν μόνον έμμεσα ως συνέπεια της κριτικής και των φιλοσοφικών ερεθισμάτων της πνευματικής πρωτοπορίας της Αθήνας. Βρίσκονται σε γενική

συνάφεια προς την αναβάθμιση της qξίας του ατόμου και της ιδιω­

τικής ζωής των πολιτών καθώς και με το αφυπνιζόμενο ενδιαφέ­ ρον για ψυχικά συμβάντα και συγκινήσεις. Γι' αυτό είναι ασφαλώς υπεύθυνες και οι ελευθερίες των Ελληνίδων γυναικών, διότι ανα­ πτύχθηκαν με αργό ρυθμό. Οι διαδικασίες αυτές πρέπει να οφείλο­ νται κατά πρώτον λόγο στις πολιτικές ανακατατάξεις μετά τον πελοποννησιακό πόλεμο κατά το τέλος του 50υ αι. Η υπεροχή της δημοκρατίας ως σκοπός κάθε προσπάθειας κατά τα επακολουθή­ σαντα χρόνια πηγε σιγά σιγά χαμένη με την απώλεια της δύναμης και των ελευθεριών της π6λεως. Όπως άλλοτε η νεο-ιδρυμένη δημοκρατία της "π6λεως" τραβούσε επάνω της τη δύναμη των πολιτών, βρισκόταν στο κέντρο της σκέψης και των πράξεων των πολιτών κι όριζε μέτρα, έτσι και με την εγκατάλειψη της ισχύος της άρχισε η αποχώρησή της από τον δημόσιο βίο. Αυτό ήταν το

πλαίσιο, μέσα στο οποίο θα μπορούσαν να εκπτυχθούν οι ανθρώ­ π ινες και ψυχικές διαστάσεις του γάμου. Η ψυχική εσωτερίκευση του γάμου σκιαγραφείται και στα επι­ Τ' ύ μβια επιγράμματα. Από το τέλος του 6ου αι. στις επιτύμβιες επι-

67

"

CAROLA REINSBERG γραφές των νεκρών, είτε είναι γυναίκες ή άνδρες, εγκωμιάζονται οι διάφορες αρετές τους. Αυτό είναι ένας περισσότερο ή λιγότερο σταθερός κανόν.ας εννοιών, που επαναλαμβάνεται πάντοτε: έννοι­ ε ς αρετών, που αντικατοπτρίζουν γενικά κοινωνικά ιδανικά,

" άρετή" και "σωφροσύνη", είναι οι κεντρικές έννοιες των αρετών, που χρησιμοποιούνται τόσο για τους άνδρες όσο και για τις γυναί­

κες. Για τους άνδρες σημαίνουν αφενός δραστηριότητα και επιδε­ ξιότητα, κυρίως στον πόλεμο, αφετέρου ευφυ'ία και διορατικότητα

μέσα στην αστική ζωή. Για τις γυναίκες η "άρετή" σημαίνει επιτη­ δειότητες και γνώσεις νοικοκυριού, ενώ η "σωφροσύνη" περιγρά­

φει ηθικά προτερήματα όπως κατανόηση, κοσμιότητα και περιστο­

λή. Η περιστολή αφορά " μεταξύ άλλων και τη χαλιναγώγηση της γενετήσιας ορμής37. Το ότι η σεξουαλική επιφυλακτικότητα της

συζύγου ήταν ένα αγαθό, που εκτιμόνταν τόσο πολύ, αυτό έχει την αιτία του όχι μόνο στον κίνδυνο του παραπατήματος η έννοια της συζυγικής πίστης θα ήταν εδώ αρκετή να το αποκλείσει και δεν απαιτείται μόνον εξωσυζυγική εγκράτεια, αλλά και γενετήσια

αυτοκυριαρχία εντός του γάμου. Απέναντι στις oδΊMlρές εμπλο­ κές, οι οποίες προκλήθηκαν από το πάθος του Πάρη και της Ελέ­

νης, λέει ο χορός στον Ευριπίδη

(' ΙΦιγ.

Α.

544-556):

Kαλ6~oι είναι οι άνθρωποι που τις χαρές της Αφροδίτης με μtτρo και συγκράτηση τις δοκιμάζουν, κι έτσι σε aπανεμιά, τα φρενιασμένα φέρνουνε κεντριά της ο χρυσομάλλης Έρωτας

σηκώνει και τεντώνει δυο τ6ξα του π6θου' το ένα

φέρνει της ζήσης την καλοτυχιά, τ ' άλλο την αναστάτωση, Πανώρια Κύ:ιιρη, κάμε αυτ6 το δεύτερο να μείνει, aπ' το δικ6 μου θάλαμο μακριά. Θέλω

11 αγάπη που ξυJινώ στους άλλους μέτρια νάναι,

και τις δικής μου της καρδιάς

•

οι π6θοt νάναι αγνοί' ζητώ μερίδιο aπ6 τον Έρωτα, μα το περίσσιο ας λείπει.

"

(Μετάφραση: Θρ. Σταύρου)

68

••

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΚΗ ΚΑΙ

ΙΚΗΑΘΗΝΑ

Η αναγκαιότητα του μετρημένου έρωτα δικαιολογείται εδώ

ηθικά. Ενώ η υπερβολή του πάθους φέρει κοινωνική ακαταστασία και καταστροφή, εγγυώνται οι περιορισμένες ερωτικές χαρές την

γαλήνια, την αληθινή ευτυχία. Κι αν ακόμη η τήρηση του μέτρου σ' όλες τις περιοχές της ανθρώπινης ηδονής ήταν ένας διακηρυγμένος

ηθικός σκοπός

- για γυναίκες

με την δήθεν ασθενέστερη ηθική τ(}υζ

κράση δυσκολότερο να επιτευχθεί-, αυτό δείχνει μια ιδιαί/τερη έξαρση σε συνάφεια με τα

ισμένα ιδεώδη συζύγων γυναΙj'(ών,

•

ωστόσο ρίχνει ένα καθαρό φως πάνω στην μάλλον μικρή αξία της

σεξουαλικότητας μέσα στο γάμο. Διαφορετικά από ό, τι συνέβαινε κατά την ομηρική εποχή, εμφανίζεται η ερωτική απόλαυση όχι ως θεσμικό στοιχείο του γάμου. Βεβαίως αυτό πρέπει να αξιολογείται ειδικά όχι μόνον ως εχθρικότητα κατά της συζυγικής σεξουαλικό­ τητας, αλλά βρίσκεται σε συνάφεια με μια γενική τάση, να χαλινα­

γωγείται η σεξουαλικότητα και οι αισθησιακές χαρές να υποτάσσο­ νται στη

λογική του αστικού κράτους και στην υπευθυνότητα.

Εκτός από τις βασιλικές αρετές, δηλ. την οικοκυρική δραστη­ ριότητα και τη θηλυκή ευπρέπεια, επαινούνται η φιλοπονία και η φειδωλία. Ωστόσο καμιά από τις' επιτύμβιες επιγραφές του 60υ και 50υ αι. δεν κάνει λόγο για τον έρωτα ανάμεσα στους συζύγους. Μόνο κατά τα μέσα του 40υ αι. εμφανίζονται στροφές, που θρη­

νούν τον χαμένο έρωτα. Θρηνούνται η πολυπόθητη και πέραν από το θάνατο αγαπημένη σύζυγος και διαβεβαιώνονται με όρκο ο αμοιβαίος έρωτας και η ομόνοια. Η επιγραφή ενός επιτύμβιου ανάγλυφου αυτής της εποχής λέει: "Εδώ σκέπει η Υή την αγαθή και

φρ6νιμη Αρχιστράτη, την οποία ο άνδρας της διακαώς επιθυμεί". Η μακαρίτισσα παρασταίνεται μέσα σε οικιακό περιβάλλον (Εικ.

6).

Η κορούλα της προσκολλιέται στα γόνατά της και απλώνει το

βραχίονα προς αυτή. Η υπηρέτρια της δίνει ένα κιβωτιάκι 38 .

Αυτός ο καινούργιος τόνος συζυγικής εσωτερικότητας ενισχύεται στα επιγράμματα του ελληνισμού και εδώ προσλαμβάνει ακόμη πιο περιπαθή χρωματισμό: ο θάνατος της συντρόφου είναι η κατα­ στροφή της ευτυχίας της ζωής39. Αυτή είναι η ίδια στάση, την οποί­

α

επιβεβαιώνουν και οι κωμωδίες του Μενάνδρου, μια συμφωνία

έρωτα και γάμου, που εδώ ταυτίζονται4Ο •

69

CAROLA REINSBERG

6.

Επιτύμβια στήλη

της Αρχεστράτης.

30

τέταρτο του 40υ αι. π. Χ. (Αθήνα).

Η τελετή του γάμου Το τελετουργικό μέρος του γάμου ήταν ο φορέας των συμβό­

λων του και συγχρόνως το κέντρο της γαμήλιας τελετής. Εδώ επι­ δείχνονταν με τελετουργικά υπερτονισμένο τρόπο πρότυπα συμπεριφοράς, στα οποία απέβλεπαν, καθώς και παραδοσιακά σχήματα αξιολόγησης. Διαφωτιστικό είναι το πώς σκηνοθετού­ νταν η κοινή πομπή των μελλόνυμφων, πώς είχαν διανεμηθεί οι •

δραστηριότητες και τι αποτελούσε το κέντρο των εορταστικών πράξεων.

Για την τυπική διεξαγωγή της τελετής του ελληνικού γάμου έχομε πολύ λειψές γνώσεις. Οι γραμματειακές και οι αρχαιολογι­ κές πηγές είναι τόσο ανεπαρκείς, ώστε να αποδίδουν τις γιορτές

70

••

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΚΗ ΚΑΙ

ΙΚΗΑΘΗΝΑ

μόνον με αδρά χαρακτηριστικά. Σε τούτο προσθέτει κι άλλες δυσκολίες και το γεγονός ότι τα γραμματειακά τεκμήρια, τα σχετι­ κά με τα έθιμα της γαμήλιας τελετής κατά την αρχα'ίκή και την

κλασσική εποχή είναι συγκαιρινά μόνο σε μικρό βαθμό, και ως επί το πλείστον προέρχονται από συγγραφείς της αυτοκρατορικής εποχής, συνήθως από σχολιαστές και λεξικογράφους. Η πιο λεπτομερής περιγραφή κλασσικής εποχής βρίσκεται στο δράμα του Ευριπίδη ~ Αλκηστις. Ο Αδμητος, ο άνδρας της Αλκηστης, μοι­

ρολογώντας για την πεθαμένη σύζυγό του ανακαλεί στη μνήμη του τη λαμπρή γαμήλια τελετή

(915-926):

"Με συνόδευαν τότε τραγούδια του γάμου και λάμψη δαδιών από πεύκο του Πήλιου. Και βάδιζα εγώ της καλής μου το χέρι κρατώντας πολ ύ

το αχολόι της γαμήλιας πομπής καλοτύχιζαν όλοι τη δύστυχη εκείνη κι εμέ, που μας έδενε ο γάμος τους δύο, δυο αρχοντόπαιδα, δυο από μεγάλες γενιές. •

•

αχ, και σημερα, αντις

για άσπρους πέπλους, οι μαύρες του πένθους στολές. θρήνοι, αντίς για τραγούδια του γάμου, αντηχούν,

για να μπω μες το σπίτι και το έρμο να ιδώ νυφικό μου κρεβάτι". (Μετάφραση: Θρασ. Σταύρου)

Εδώ παρασταίνεται πώς οδηγείται η νύφη στο σπίτι του άνδρα με γιορταστική γαμήλια πομπή, η οποία συνοδεύεται με λαμπαδη­ φορία και νυφιάτικα τραγούδια. Η πομπή αυτή αντιστοιχεί εξ ολοκλήρου στην τελετουργία της ομηρικής εποχής, η οποία διαπι­ στώνεται στην περιγραφή της ασπίδας του Αχιλλέα (Ίλ. ΧVΙΙΙ,

490 κ.

ε.

) και

στην από αυτήν εξαρτημένη περιγραφή της ασπίδας

που κάνει ο Ησίοδος ('Ασπίς

270 Κ.ε. )41.

Ενώ εκεί το βλέμμα στρέ­

φεται προς το δημόσιο θέαμα, το εορταστικό συμπόσιο και την πομπή διά μέσου της πόλεως με τη ζωηρή συμμετοχή των καλεσμέ­ νων καθώς και των θεατών, που αγναντεύουν από τις πόρτες των

71

CAROLA REJNSBERG σπιτιών τους, ο Ευριπίδης φωτίζει περισσότερο τον ιδιωτικό σύν­ δεσμο: τους νεόνυμφους, που είναι πιασμένοι από το χέρι και μπαίνουν στο νυμφικό θάλαμο. Η μετάθεση των τόνων κατανοεί­

ται ουσιαστικά, αν συνδυασθεί με τη θλίψη για ένα ορισμένο πρό­ σωπο, την αγαπημένη σύζυγο Άλκηστη, αναγγέλλει όμως και την καινούργια αξία της συζυγικής αγάπης. Οι εορταστικές εκδηλώσεις της γαμήλιας τελετής άρχιζαν, όταν

η νομική πλευρά της σύναψης του γάμου είχε ήδη συμπληρωθεί με

τις πράξεις της έγγυήσεως και της έκδόσεως. Αυτά τα δικαστικά γεγονότα φαίνεται να γίνονταν χωρίς τελετουργικές τυπικότητες. Οι τριήμερες εορταστικές εκδηλώσεις της γαμήλιας τελετής, που

ακολουθούσαν, ήταν τελικά η τελετουργική επισφράγιση και η επι­ κύρωση του νομικού τύπου. Μόνον μ' αυτές μπορούσαν να γίνουν

δημόσιες και να αποκτήσουν έτσι κοινωνικό κύρος οι καινούργιες νομικές σχέσεις, οι οποίες ήταν συνάμα και κοινωνικές αλλαγές των προσώπων.

Το προανάκρουσμα για τις γαμήλιες εορταστικές εκδηλώσεις το αποτελούσαν προφανώς διάφορες θυσίες41, μεταξύ των οποίων

ήταν και κάποιες, που συμβόλιζαν τον αποχαιρετισμό από την παιδική ηλικία. Με την έννοια αυτή πρέπει εύκολα να εννοήσουμε και την αφιέρωση των παιγνιδιών, για την οποίαν μάς πληροφο­ ρούν τα επιγράμματα (Παλατ. Ά νθ.

6, 280).

Λιγότερο αυτονόητη

φαίνεται η θυσία της κόμης, την οποία παραθέτουν σε σχέση με τη

γαμήλια τελετή μερικοί συγγραφείς της κλασσικής και της αυτο­ κρατορικής εποχής. Ετσι π. χ. ο Ηρόδοτος

(4, 34)

παραδίδει ότι

στη νήσο Δήλο τα νεαρά κορίτσια πριν από το γάμο τους απέκο­ βαν μια τούφα από τα μαλλιά τους και, τυλιγμένη γύρω από ένα αδράχτι, -την απέθεταν μπροστά στο ναό της Αρτέμιδος επάνω

στον τάφο των ύπεροορείων παρθένων. Εκείνες οι Υπερβόρειες, που έπαιζαν κάποιο ρόλο στον τοπικό μύθο, είχαν πεθάνει άγα­ μες. Το ότι αυτή η θυσία γινόταν λιγότερο σε σχέση με την επικεί­ μενη γαμήλια τελετή και τη συζυγία και περισσότερο ως ανασκό­ πηση για την περίοδο της παιδικής ηλικίας, που τελείωσε, αυτό

γίνεται σαφές από τό ότι και αγόρια πραγματοποιούσαν εκεί παρόμοια θυσία: τύλιγαν μια τούφα από τα μαλλιά τους γύρω από Ί2

00

ΙΚΗΑΘΗΝΑ

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΚΗ ΚΑΙ

ένα μάτσο τρυφερής πρασινάδας. Επειδή ο γάμος των κοριτσιών

γινόταν πρόωρα, ο αποχαιρετισμός τους από την παιδική τους ηλικία συνέπιπτε κατά κανόνα με το γάμο τους. Αντίθετα, το τέλος

{ης παιδικής ηλικίας των αγοριών σήμαινε αρχικά την είσοδό

τους στην ηλικία των έφήΟων. Αυτό συνέβαινε με τα

18 τους χρό­

νια, δηλ. πολύ πιο πριν από το γάμο τους. Μια συγκρίσιμη τελε­ τουργία του πέρατος της παιδικής ηλικίας προέβλεπε η εορτή των

Άπατουρίων στην Αθήνά, όπου με την ευκαιρία της εισόδου των αγοριών στην εφηβεία τούς έκοβαν τα μαλλιά. Η προ του γάμου θυσία των μαλλιών των κοριτσιών γινόταν και στην Τροιζήνα και στα Μέγαρα (Ευρ. Ίππ.

1. 1,43,4) και

1421. , Παυσ. 2, 32,

απευθυνόταν σ'όλες τις περιπτώσεις προς ήρωες ή

ηρωίδες, που πέθαναν άγαμοι. Τούτο επιβεβαιώνει ότι η θυσία σήμαινε το τέλος της παιδικής ηλικίας. Είναι αβέβαιον αν υπήρχαν

και στην Αθήνα τέτοιες θυσίες. Ιδιαίτερη σημασία είχαν τα τελετουργικά έθιμα τα σχετικά με τον καθαρισμό, που γινόταν πριν από το γάμο, τα οποία πραγμα­ τοποιούνταν με κάποια τελετουργική πολυτέλεια και παρίσταναν την έναρξη των εορταστικών εκδηλώσεων. Πληροφορίες για τα

συμβάντα μάς δίνουν οι πολυάριθμες εικόνες, που βρίσκονται επάνω στα λατρειακά αγγεία, τα οποία χρησιμοποιούνταν εδώ (Εικ.

7

και

8),

καθώς και δύο γραμματειακές πληροφορίες, που

προέρχονται από την κλασσική εη;οχή. Ο ιστορικός Θουκυδίδης σε σχέση με μια παρατήρησή του για ο

την αθηνα'ίκή πηγή Καλλιρρόη γράφει(2,

15):

"ακ6μα και σήμερα

σύμφωνα με τα παλιά έθιμα χρησιμοποιούν αυτ6 το νερ6 6χι μ6νο πρι ν απ6 τους γάμους, αλλά και για άλλες ιεροτελεστίες". Στη χρησιμοποίηση νερού κατά τη γαμήλια λατρειακή τελετή παραπέ­ μπει και ένα άλλο κείμενο (Ψευδο-Δημοσθ. λεωχ.

18

και

30),

το

οποίο αναφέρει την λουτροφ6ρον, η οποία ήταν δοχείο για νερό λουτρού, και τοποθετούνταν ως σημάδι αγαμίας επάνω στον τάφο νεαρού άνδρα.

Η λουτροφ6ροςείναι αγγείο νερού με δύο ή

- όπως η ύδρία - με

τρία χερούλια, με το οποίο έφερναν το νερό για το λουτρό της νύφης. Αυτό εξάγεται από μια σημείωση στο λεξικό του Αρποκρα-

7.1

CAROLA REINSBERG

7.

Μεταφορά το υ νερού για το λουτρό της νύφης. Λουτροφόρος. Περίπου 430 π. Χ. (Αθήνα).

τίωνος από το

20

μ. Χ. αι. ,ο οποίος κάτω από το λήμμα λουτρο­

φόρος σημειώνει: Υπήρχε γαμήλιο έθιμο, να φέρνουν ένα λουτήρα κατά την ημέρα της γαμήλιας τελετής. Για το σκοπό αυτό έστελναν ένα αγόρι του πλησιέστερου συγγενούς, το οποίο κουβαλούσε το λουτήρα42 . Αυτή η ιεροτελεστιακή πράξη της λουτροφορίας, δηλ. της μεταφοράς του νερού για το λουτρό της νύφης, έχει απεικονι­

σθεί συχνά επάνω στα ειδικά αγγεία. 'Ενα αντίγραφο, που βρίσκε­ ται στην Αθήνα 43 (Εικ.

7),

δείχνει τη λουτροφορία σα μια εορτα­

στική πομπή γυναικών, την οποία οδηγεί ένα αγόρι, που παίζει αυλό. Και η ίδια η νύφη φαίνεται να παίρνει μέρος στη λιτανεία. Με χαμηλωμένο βλέμμα βαδίζει πίσω από ένα νεαρό κορίτσι, που

βαστάζει το αγγείο. Μερικές γυναίκες κρατούν δαυλούς. Προφα­ νώς διαδραματίζεται το γεγονός κατά το σούρουπο , κάποιο χειμω­ νιάτικο βράδυ τον Γαμηλιώνα, του μήνα κατά τον οποίον οι Ελλη­ νες τελούσαν τους γάμους των, ο οποίος συμπίπτει με το χρόνο

από τα μέσα Ιανουαρίου μέχρι τα μέσα Φεβρουαρίου. Οι παραστάσεις, :του σχετίζονται με την λουτροφορία, συμφω­ νούν ουσιαστικά. Κανονικά δείχνουν ένα αγόρι, που παίζει αυλό επικεφαλής της πομπής. Σύμφωνα με λογοτεχνική μαρτυρία, εδώ θα επρόκειτο για τον πλησιέστερο νεαρό συγγενή. Τον ακολουθούν ένα νεαρό κορίτσι, που κρατάει με τους βραχίονές του το αγγείο με

74

•

ςL

'(3κΙΨ9χΥ Χ .1t 0[1'/01'1' ·Sl.ιdι{1Λ Sooςxboowoy ·Sl.ιdι{1Λ SI.ι1 ςx)WOY ΟΙ υ1Λ 9ι)3Λ 3Π μdιΟΟ1Ω1:Jq

.

:':',., ;h';.:,'»':' .,...".... ". ,.

γΝΗΘγΗ){/'

/V>I H){/VXJV NH.L:I :IOWVJ ••

Ο

'g-V8

CAROLA REINSBERG

.

το νερό, και κάμποσες λαμπαδηφορούσες γυναίκες. Η συμμετοχή της νύφης παραμένει προβληματική, διότι aπό μερικές εικόνες λουτ()Οφορίας η νύφη λείπει. Έτσι το διάζωμα με τις εικόνες μιας

λovτ()Oφό()Oυ, που σήμερα δεν υπάρχει πια44 (Εικ. 8α-δ), η οποία δείχνει την επιστροφή της λιτανείας στην είσοδο του σπιτιού, δε μάς επιτρέπει να γνωρίσουμε καμιά μορφή, την οποία θα μπορού­ σαμε με κάποια βεβαιότητα να την ταυτίσουμε με την νύφη. Ενδε­ χομένως η παρουσία της νύφης κατά την μεταφορά του νερού να μην ήταν απαραίτητη ή γενικά να μην ήταν συνηθισ'μένη. Περί

αυτού συνηγορεί και το άρθρο του λεξικού, που μνημονεύσαμε, ότι δηλ. έστελναν τα αγόρια για να φέρουν το νερό. Φυσικά πολύ σπανιότερα από όσο η νύφη, ήταν παρών ο γαμπρός κατά τη μεταφορά του νερού για το προγαμιαίο λουτρό, αν βέβαια δεν έπαιρνε αλλοιώς το λουτρό του σ'ένα παρακείμενο ποτάμι. Η μεταφορά νερού ήταν, σύμφωνα με την παράδοση, μια εργασία των γυναικών και από την άποψη του επιπέδου της λατρείας δεν άρμοζε σ' έναν άνδρα. Το λουτρό ενός γαμπρού δεί­ χνεται aπό μια και μοναδική εικόνα αγγείου, το οποίο βρίσκεται

στη Βαρσοβία45 (Εικ. 9α

- β),

η οποία κοσμεί χαρακτηριστικά μια

ύδρία, δηλ. ένα αγγείο νερού. 'Ενας νεαρός άνδρας κωλοκαθίζει στο δάπεδο, μισός μέσα και μισός πλάι aπό μια ρηχή λεκάνη νερού. Τον περιβάλλουν μια σειρά aπό γυναίκες, υπηρέτριες ή •

συγγενείς, που τον βοηθούν. Το ότι εδώ πρόκειται για το λουτρό του γάμου, αυτό aπoδείχνεται aπό μια μεγάλη λουτροφόρο, που βρίσκεται δεξιά σε ένα δικωνικό ορθοστάτη. Μπροστά είναι ένα κορίτσι, ακριβώς για να παίρνει νερό και να γεμίζει ένα ρηχό τάσι, με το οποίο περιχύνεται ο ·λουόμενος. Αυτή ήταν κατά την αρχαιότητα η συνηθισμένη διαδικασία για το πλύσιμο ολόκληρου του κορμιού. Κάπως παράμερα aπό την ομάδα του λουτρού περι­

μένουν δυο λαμπαδηφορούσες, όπως γνωρίζομε aπό τη λουτρο, φορια.

Αξιοπαρατήρητο είναι ότι η λουτροφ6ρος, αυτό το γαμήλιο αγγείο, που ήταν γνωστό μόνο στην Αττική, και που εδώ έχει νερό ετοιμασμένο για το λουτρό του άνδρα, είναι δείγμα με τρία χερού­

λια. Η λουτροφόρος ύδρία με τρεις λαβές προσθέτονταν κατά την

76

00

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΚΗ ΚΑΙ

9α-β. Λ,ουτρό του γαμβQoύ μπρσστά απ6 το γάμο. Κάλπις. Περ{που 490 π. Χ. (Βαρσοβία).

ταφική λατρεία aποκλειστικά για κορίτσια, που πέθαιναν άγαμα,

ενώ στους νεαρούς άνδρες, που πέθαιναν λεύτεροι, ανήκε η άμφο­ ρολουτροφόρος με δύο λαβές. Είναι ολοφάνερο ότι αυτός ο ειδι­ κός κανονισμός για κάθε φύλο δεν ίσχυε για την πρωταρχική λει, , , τουργια αυτου του αγγειου.

Το λουτρό της νύφης δεν έχει aπεικονισθεί ποτέ. Περί αυτού

77

CAROLA REINSBERG

•

10. Σταλισμ6ς της νύφης. Γαμικ6ς λtβης. 430/420 π. Χ. (Αθήνα).

, γίνεται μόνο υπαινιγμός μέσω της λουτροφ6ρου, η οποία σπανιό­

τατα λείπει από την εκόνα που δείχνει το στολισμό της νύφης (Εικ.

10)46. Το να δείχνεται γυμνή στο λουτρό μια τίμια και μάλιστα άγαμη αστή, αυτό για τον

50

αι. ήταν άσεμνο. Η γυμνότητα των

γυναικών στις εικαστικές παραστάσεις εκείνης της ΕΠοχής ήταν

πάντοτε γνώρισμα για τις εταίρες, όταν βέβαια δεν ΕΠρόκειτο για

μυθικά όντα, όπως π. χ. για λουόμενες νύμφες. Μόνον από τότε που δημιουργήθηκε η εικόνα της γυμνής Αφροδίτης κατά το τέλος του 50υ αι. κι έτσι αναδεΙχθηκε η γυμνότητα των γυναικών ως αφροδίσιο χαρακτηριστικό, ήταν δυνατόν πέρα από την ταύτιση •

με την θεά του έρωτα, να μεταφέρεται και στην αστή εκείνη η αφρο-

δίσια εικόνα για τη στιγμή της γαμήλιας τελετής. Για το γαμβρό ίσως να ήταν πιο συνηθισμένο να γίνεται το λου­ τρό στο ποτάμι παρά στο σπίτι. Στον Ευριπίδη (ΦοΙν.

338-349)

η

Ιοκάστη θρηνολογεί τη μοίρα του γιού της Πολυνείκη, ο οποίος

είναι υποχρεωμένος να ζήσει και να παντρευτεί στην ξενιτειά και να παραιτηθεί από το γαμήλιο λουτρό του στον Ισμηνό. στο ποτά­ μι της πατρίδας του Θι13ας

:

78 •

••

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΚΗ ΚΑΙ

ΙΚΗΑΘΗΝΑ

'Άμ' εσύ, γιέ μου, και γάμο δα πως ταίριαξες ακούω, την τεκνοφόραν ηδονή σε ξένο σπίτι να 'χεις, και ξένα γονικά να κανακεύεις, αλησμόνητα αυτά στη μάνα, και στο παλαιό γένος του Ααίου, ξενόφερτη ζημιά απ' το γάμο! " , "

κι εγω για σενα, ουτε φως αναψα ;

να φέξω, όπως ταιριάζει στη χαρά,

και πρέπει στην καλόμοιρη τη μάνα' κι άχαρος συμπεθέριασε

δίχως ΝVφόλOVΤρα ο Ισμηνός κι άψαλτο απόμεινε στη Θήβα, το δέξιμο της νύφης. " (Μετάφραση: Ν. Ποριώτης)

Το λουτρό στο ποτάμ.ι, που ήταν η πρωταρχική μορφή του λου­ τρού της νύφης, αναπαριστάνει όΤι σ'αυτό το τυπικό εκτός από

την προγαμήλια καθαριότητα συμπεριλήφθηκε και η ένορκη διαβε­ βαίωση της συζυγικής γονιμότητας:'Οπως ο ποταμός καθιστά τη

γή γόνιμη, έτσι οφείλει και το νερό του να δωρίσει στους συζύγους παιδιά4Ί •

.

Μια ημέρα μετά τις θυσίες, τη λOVΤρoφoρία και το συνακόλου­ θο λουτρό της νύφης λάβαινε χώρα η καθαυτή εορτή της γαμήλιας τελετής. Πλούσιο συμπόσιο γέμιζε έναν ευρύ χώρο. Τούτο συνδεό­ ταν μέ την παράδοση του μεγάλου γαμήλιου φαγοποτιού της ομηρι­ κής εποχής, κατά την οποία το γιορταστικό ξεφάντωμα αποτελούσε το ουσιώδες μέρος του γιορτασμού, ο οποίος γινόταν κανονικά στο σπίτι του μέλλοντος συζύγου, στο νοικοκυριό του γαμβρού. Η συνοδεία της .νύφης στο σπίτι του γαμβρού, που ήταν η αποφασι­ στική κοινωνική πράξη του γάμου, είχε ήδη ακριβώς συντελεσθεί, και το ζευγάρι παρουσιαζόταν στους · καλεσμένους ως μια νεοσχη­ ματισμένη κοινωνία γάμου. Το γαμήλιο ξεφάντωμα από την άπΟψη

αυτή λειτουργούσε κυρίως ως γνωστοποίηση της συζυγίας.

79

,

CAROLA REINSBERG Αντίθετα, στην κλασσική εποχή το εορταστικό συμπόσιο απο­ τελούσε το προανάκρουσμα για το κεντρικό γεγονός της μετάβα­ σης της νύφης από το σπίτι του πατέρα της στο σπίτι του συζύγου της. Η πράξη της μετάβασης στο σπίτι του γαμβρού ακολουθούσε μετά το φαγητό.

Ο Αριστοφάνης στην κωμωδία του Είρήνη

(1190 κ.

ε.

) παρα­

σταί νει στη σκηνή ένα τέτοιο γαμήλιο ξεφάντωμα με τη συνακό­ λουθη οδήγηση της νύφης στο σπίτι του γαμπρού. Ο αμπελουργός Τρυγαίος σε συμβολικό γάμο 'συνδέεται με την Οπώρα, δηλ. τη συγκομιδή. Η γιορτή γίνεται μεν στο σπίτι του Τρυγαίου , αλλά δεν

είναι εδώ ο τόπος της μελλοντικής κοινωνίας γάμου. Αυτός είναι μάλλον ο αγρός, όπου ευδοκιμεί η σοδειά, και όπου η συντροφιά της γαμήλιας τελετής θα οδηγήσει αργότερα τους νεόνυμφους. Ο Αριστοφάνης περιγράφει μερικές λεπτομέρειες της γιορτής, η

οποία διαδραματίζεται εν μέρει στην ύπαιθρο. Ενώ ακόμη οι

δούλοι στρώνουν τα τραπέζια, έρχονται οι συχαριάρηδες, κουβα­ λούν δώρα και ρίχνονται επάνω στις λιχουδιές. Ψημένους λαγούς , περιστεράκια και πίττες προσφέρει το τραπέζι, στο οποίο παίρ­ νουν μέρος με ορμή και ξεφαντώνουν ολοένα και περισσότερο, ώσπου ένα τμήμα της εορταστικής συντροφιάς το βράδυ βγάζουν το ζευγάρι από το σπίτι, το σηκώνουν στους ώμους τους και υπό

το φώς δαυλών, με χορό και με το τραγούδι του ύμεναίου, ενός τραγουδιοι) τ()υ γάμου, τούς μεταφέρουν έξω στη

νυμφική κλίνη

τους.

Μια λεπιομερή περιγραφή ενός ελληνικού γαμήλιου συμποσί­ ου δίνει ο Λουκιανός (Συμπ.) κατά το δεύτερο μεταχριστιανικό αιώνα. Αυτή η περιγραφή της γιορτής χρησιμεύει πάντως μόνον ως πλαίσιο, για να παρατηρήσει αυστηρά την κακή συμπεριφορά των Αθηναίων φιλοσόφων και να χλευάσει τη φιλοσοφική τους , ,

επιδεικτικότητα, την αυταρέσκειά τους και την φιλαυτία τους. ,

,

Γεμάτος από δηκτικη χλεύη περιγράφει λεπτομερώς την παραλυσία και τον εκτροχιασμό της εορταστικής- συνέλευσης, ' η όποία καταλήγει τελικά σε άγριο ξυλοκόπημα. Εάν κανείς παραβλέψει ,

τις τερατώδεις υπεQβoλές, τότε το γαμήλιο συμπόσιοπαρασταίνεται σαν μια συνηθισμένη ευωχία, στην οποία συμπεριλαμβάνεται

80

,

••

α ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΚΗ ΚΑΙ

ΙΚΗΑΘΗΝΑ

και η κατάλληλη διασκέδαση, π. χ. με αυλητρίδες, με τη διαφορά ότι εδώ έλαβαν μέρος και γυναίκες, η νύφη και η ανάλογη γυναι­ κεία ακολουθία. Ως γνωστόν η καθώς πρέπει αστή ήταν έτσι κι αλλοιώς αποκλεισμένη από το Συμπόσιον . Μόνο γυναίκες του ημικόσμου είχαν είσοδο εδώ. Για το οικογενειακό συμπόσιο κατά τη γαμήλια τελετή ίσχυαν άλλοι κανόνες. Ο χωρισμός των φύλων δεν είχε αρθεί εντελώς και εδώ, εφόσον οι άνδρες κάθονταν χωρι­ στά από τις γυναίκες. 'Εξι τραπέζια για τους άνδρες και χωριστά απ ' αυτά άλλα τέσσερα τραπέζια για τις γυναίκες ετοιμάζονται και για μια γαμήλια σκηνή της Νέας Κωμωδίας για το εορταστικό φαγητό (Αθήν.

14, 644e).

Ανάμεσα στις γυναίκες βρισκόταν και η

με βαρύ πέπλο σκεπασμένη νύφη (Πάνυ άκριοώς έγκεκαλυμμέ­ νη. Λουκιαν. Συμπ.

8).

Πώς φαινόταν η κάλυψη με τον πέπλο,

αυτό το δείχνουν οι εικόνες σε αγγεία (Εικ.

•

11). Η περικάλυψη δεν

αφορούσε σΌλόκληρο το πρόσωπο, αλλά άφηνε τουλάχιστον μια σχισμάδα ελεύθερη στα μάτια. Κατά τη διάρκεια του φαγητού ένα

π αιδί, του οποίου ζούσαν και οι δυο γονείς , ("παίς άμφιθαλής") τριγύριζε με ένα "λίΚΥΟΥ" (ένα λιχνιστήρι δημη­ τ ριακών) και έδινε ψωμί στους καλεσμένους. Συνάμα απήγγελλε

τον τύπο του εξορκιστικού ευφημισμού: λ έφυγον κακόν, εύρον αμεινον" (:ξέφυγα από το κακό και βρήκα κάτι καλύτερο). Κατά π όσον αυτό το έθιμο ήταν γενικά διαδε90μένο ή .ήταν τοπ.ικά

11. Νύφη σκεπασμένη με πέπλο. Γαμικ6ς λέβης.

1.10/320 π.

Χ. (Μ6σχα).

•

81

CAROLA REINSBERG περιορισμένο, αυτό δε θα το μάθουμε όσο η παράδοση παραμένει πενιχρή (Ζην6β.

3, 38).

Κατά τη διάρκεια ή μετά το εορταστικό συμπόσιον λάβαινε

.

χώρα η εορταστική πράξη των Ά νακαλυπτηρίων, δηλ. της απο­ κάλυψης της νύφης. Για τούτο το ιεροτελεστιακό αποκορύφωμα

λείπουν οποιεσδήποτε πληροφορίες από τις γραπτές πηγές εκείνης

της εποχής, και μόνο μεταγενέστερα λεξικά παραδίδουν υπό το

λήμμα άνακαλυπτήρια πολύ λίγα βοηθητικά σημεία. 'Ετσι ένας λεξικογράφος ερμηνεύει ότι η νύφη μόνον κατά το γαμήλιο συμπό­ σιο ξεσκεπάζεται στα βλέμματα του γαμβρού και των καλεσμένων

("άνακαλύπτονται"). Μ'αυτή την ευκαιρία η νύφη λάβαινε δώρα, τα οποία σύμφωνα

με την ιεροτελεστία ονομάζονταν κι αυτά "άποκαλυπτήρια" 49. Μια πολύ αποσπασματική λουτροφ6ρος, που βρίσκεται στη Βοστώνη (Εικ. 12α-β), φαίνεται να παρασταίνει αυτό το γεγονός50. Η νύφη, από την οποία έχει διατηρηθεί μόνο το άνω μέρος του κεφαλιού, κάθεται αντίκρυ στο γαμβρό. Μια γυναίκα, που στέκε­ ται πίσω από το κάθισμα της νύφης, αναγυρίζει προς τα πάνω τον

•

12α-β. Αποκάλυψη της Υύφης. Λovτρoφ6ρoς Υύφης. (BoστώVΗ).

82

440/430 π.

Χ.

••

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΚΗ ΚΑΙ

ΙΚΗΑΘΗΝΑ

πέπλο της, ο οποίος σκέπαζε ακόμα το πρόσωπό της, έτσι ώστε να μπορούν να τη βλέπουν ο γαμβρός και ο νεαρός συνοδός του,

πιθανώς ο παίς άμφιθαλής. Πάνω από τη νύφη φτερουγίζει ένας 'Ερωτας, για να τη στεφανώσει, ενώ από πίσω πλησιάζουν γυναί­ κες, που κουβαλούν δώρα. Μερικές εικόνες αγγείων δείχνουν το ξεσκέπασμα της νύφης να γίνεται μόνο λίγο προτού ο γαμβρός οδηγήσει τη νύφη στο σπίτι του. Σε μια λοurροφόρο που βρίσκεται στην Αθήνα51 (Εικ.

13) το

ζευγάρι είναι έτοιμο να ξεκινήσει για τη νέα του κατοικία. Η λαμπαδηφόρος στέκεται έτοιμη, ο γαμβρός έχει πιάσει τον αγκώνα

του χεριού της νεαρής γυναίκας του και την κοιτάζει, ενώ η VΥμ­ φεύτρια, η οδηγός της νύφης, φαίνεται να σύρει τον πέπλο προς τα πίσω. Η στιγμή αυτή εκφράζει ολοφάνερα την εύθυμη εορταστική πομπή, η οποία οδηγεί το ζευγάρι στο σπίτι του άνδρα, όπου τους υποδέχεται η μητέρα του. Η παράσταση επάνω σε μια πυξίδα, η ,

οποία βρίσκεται στο Βερολίνο (Εικ. Ι4α-γ), συναιρεί εικαστικά το

13.

Οδήγηση νύφης στο σπΙτι του ΥαμπQOύ. ΛΟVΤQOφόQOς νύφης. 430/420π. Χ. (Αθήνα).

83

CAROLA REJNSBERG

14α-Υ. Γαμήλια πομπή πcoς το ωιΙτι του Υαμπcoύ. Πυξίς. Περίπου 360π. Χ. (Avατ. Bεcoλιvo).

.

'

ξεσκέπασμα της νύφης, μόλις το ζευγάρι εγκαταλείπει το γονικό

σπίτι και φθάνει μπροστά από τη δική του μελλοντική κατοικίαS2 • Σε μια δεύτερη, χωριστή σκηνή ακολουθεί η πομπή με λαμπαδηφ6ρο, αυλητή και τις γυναίκες, που κρατούν τα δώρα. Αυτό το διάζω­

μα, όπως εκ πρώτης όψεως θα μπορούσαμε να πιστέψουμε, δεll

μπορεί με κανένα τρόπο να σημαίνει ότι η αποκάλυψη της νύψης γινόταν μόνο πριν από την είσοδό της στο νέο σπίτι του συζύγου. Τέλος, η δημόσια πομπή με τη συνοδεία της νύφης στο σπίτι χρησί­ μευε πρωτίστως για τη γνωστοποίηση της συζυγίας και την παρου­ σίαση της νύφης στην κοινωνία της πόλεως. Για το σκοπό αυτό δεν έπρεπε να είναι καθόλου σκεπασμένη. Σύμφωνα μ'αυτά και οι

84

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΪΚΗ ΚΑΙ

•

ΙΚΗΑΘΗΝΑ

•

παλυάριθμες εικαστικές παραστάσεις της νυφικής διαδραμής δεί•

χναυν τη νύφη πάντατε με ακάλυπτα πρόσωπ05 3 • Ανάμνηση της σύμφωνα με τα έθιμο κάλυψης και αποκάλυψης της νύφης εΙναι η τυπική χειραναμία για ανασήκωμα ταυ πέπλαυ ή του χιτώνα, η

οπαία χαρακτηρίζει κανανικά τη νύφη, παυ αδηγεί ται στο σπίτι. Από ταν

60.

αι. αυτό τα μοτίβο εμφανίζεται κανανικά ως χαρακτη­

ριστικό της νύφης και σύμβολα ότι η νύφη κατά τα γάμα αφασιώ•

νεται σωματικά και παραδίνεται στην καταχή ταυ συζύγαυ. Αυτό

διαιωνίζει τη μαναδική πράξη των άνακαλυπτηρίων, η οπαία •

σύμφωνα με την εικανογραφημένη αξία της απακαλυπτικής χειραναμίας πρέπει να προϋποτίθεται ότι υπήρχε ήδη και κατά την αρχα'ί­ κή επαχή. Αυτή η χειρονομία, καθώς κυλάει α 5ας αιώνας, προφα­ νώς γνωρίζει διεύρυνση της σημασίας της. 'Ετσι π. χ. σημαίνει όχι μόνα τη νύφη, αλλά και τη σύζυγο. γενικά: έχει όμως και άλλες

απαχρώσεις, οι αποΙες, όπως και η πρωταρχική σημασία της, δεν έχαυν ερμηνευθεί εξαλακλήρου. Η οδήγηση της νύφης στα · σπίτι του γαμβραύ είναι τα τμήμα το.υ τυπικαύ της γαμήλιας τελετής,. στο. ο.πο.ία αρμόζει να απο.δα­

θεί μέγιστη σημασία. Από όλα τα έθιμα το.υ γάμο.υ αυτή απεικο.νί•

ζεται συνηθέστερα, και κατά την αρχα'ίκή και κατά τις αρχές της κλασσικής επο.χής, και είναι' μάλιστα το. μο.ναδικό θέμα, το. ο.πο.ίο.

μπο.ρεί να κάμει τη γαμήλια τελετή αντικείμενο των εικαστικών τεχνών. Το. ιδιαίτερο. βάρο.ς της βρίσκεται στην μεταίκηση της •

νύφης στο. σπίτι το.υ άνδρα, δηλ. στην τελεταυργική μετακόμιση

της έκδόσεως, ήτοι της μετάβασης από τη νο.μική εξουσία το.υ πατέρα στην εξαυσία ταυ συζύγο.υ, η ο.πο.ία ήταν η νομική ο.λο.κλή­ ρωση της σύναψης το.υ γάμο.υ. Αυτό το. βασικό ναμικό μέρας ταυ γάμο.υ πραγματώθηκε με τα γεγο.νός ότι η νύφη ο.δηγήθηκε ενώ­

πιο.ν όλων στα σπίτι το.υ γαμβραύ και έτσι σ γάμο.ς δηλώθηκε δημόσια.

•

Η ο.δήγηση της νύφης στα σπίτι το.υ γαμβρού μπαρούσε να γίνει πεζή ή επάνω σε άμαξα. Μια λήκυθο.ς το.υ ζωγράφαυ Άμαση (Εικ . •

15α-γ) δείχνει το. ζευγάρι των νεο.νύμφων να κάθεται EJtάνω σε μια •

ημιονική άμαξα 54 • Ο γαμπρός αδηγεί τα ζώα, η νύφη έχει · πάρει

θέση στα αριστερά το.υ, παυ ανταπακρίνεται στην τάξη της παQά-

85

CAROLA REINSBERG δοσης σχετικά με τη νυφική διαδρομή, ενώ με το αριστερό χέρι της, με το οποίο κρατάει και ένα εορταστικό στεφάνι, τραβάει τον πέπλο της προς τα εμπρός. Πλάτη πλάτη με το ζεύγος κάθεται ένας

νεαρός με ένα πακέτο στα γόνατά του, που περιέχει ίσως δώρα ή πράγματα του γάμου. Πλάι στο άρμα βαδίζουν ένας άνδρας και μια γυναίκα, των οποίων προηγείται μια λαμπαδηφόρος. Πίσω από τη νυφική άμαξα ένα δεύτερο άρμα μεταφέρει μερικούς από

τους καλεσμένους του γάμου. Η πομπή έχει φθάσει ακριβώς στο σπίτι του νεόκοπου συζύγου, όπου στα πολυτελή και με κολώνες πλαισιωμένα πρόθυρα μια άλλη λαμπαδηφόρος καλωσορίζει τους ,

νεοφερμενους.

15α-γ. Γαμήλιο ταξΙδι προς το σπΙτι

του γαμπρού. Λήκυθος. Περ{που540 π. Χ. (Νέα Υ6ρκη).

86

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΪΚΗ ΚΑΙ

ΙΚΗΑΘΗΝΑ

•

16. ~φιξη

των νεονύμφων μπροστά στο σπίτι τους.

Λουτροφόρος

420/41 Ο π. Χ. (Βερολί vo).

Μια λουτροφόρος, που βρίσκεται στο Βερολίν0 55 (Εικ.

16)

προσδιορίζει τη σκηνή: πώς το άρμα, που οδηγείται από ένα ηνίο­ χο, σταματάει μπροστά στο Jπίτι και ο νεαρός, ακόμα αγένειος,

γαμβρός σηκώνει τη γυναίκα του από την άμαξα. Επάνω σ' έναν άλλο κύλικα, που βρίσκεται στο ΒερολίνoS 6 (Εικ. 17α-β), το ζεύγος έχει κιόλας εγκαταλείψει την άμαξα, την οποία οδηγούσε ο Ερμής,

και υπό τους ήχους του υμεναίου! τονισμένου με κιθάρα και λύρα, βαδίζει προς την καινούργια κατοικία. Ποια τελετή διαδραματίζεται στη συνέχεια στο εσωτερικό του σπιτιού, δεν μας είναι επαρκώς γνωστή. Το δρασκέλισμα της θέσης της εστίας ως τελετουργία εισδοχής στο καινούργιο σπιτικό φαίνε­ ται απεικονισμένο επάνω σε μια πυξίδα57 , που βρίσκεται στο Λον­ δίνο (Εικ. 18α-γ). Μετά από αυτό η νυμφεύτρια οδηγούσε το νυφι­ κό ζεύγος μάλλον στο νυφικό θάλαμο.

Η νυφική κλίνη και οι ερωτικές περιπτύξεις, που κατά την ομη­ ρική εποχή είχαν τραγουδηθεί τόσο ποιητικά, παραμένουν συνή•

θως ταμπού στην κλασσική λογοτεχνία και στην τέχνη. Ενα όστρα-

κο από το

30

τέταρτο του 50υ αι.,

που βρίσκεται στην Αθήνα 58 ,

δείχνει μια δυστυχώς πολύ φθαρμένη σκηνή στο νυφικό θάλαμο (Εικ.

19).

Η νύφη κάθεται βυθισμένη επάνω στο κρεββάτι, σφιχτά

87

•

CAROLA REINSBERG

,, ,

17α-β Αφιξη της γαμήλιας πομπής μπροστά στο σπίτι του ζεύγους. •

Κύλιξ.

460/450 π..χ. (Βερολίνο).

τυλιγμένη στον χιτώνα της. Πλάι της η νυμφεύτρια -ή πιθανώς η Αφροδίτη

-

στηρίζεται στα ΠΡOσκέφqλα και πιάνοντάς την πολύ

εμπιστευτικά από το βραχίονα φαΙνεται να την ενθαρρύνει. Γύρω από αυτές τις γυναίκες είναι τέσσερις άλλες, που ασχολούνται, για •

να ετοιμάσουν όλα όσα είναι αναγκαία για τη νύχτα. Αν είναι παρών κι ο γαμβρός, αυτό η αποσπασματική κατάσταση του

οστράκου δεν το ξεκαθαρίζει. Σε εικόνες του 40υ αι. οι νεόνυμφοι

εικονίζονται οπωσδήποτε μαζί στο νυφικό θάλαμο. Δυο αττικές ανάγλυφες λήκυθοι, που και οι δυο προέρχονται από τάφους, δεί-

88

.

••

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΚΗ ΚΑΙ

ΙΚΗΑΘΗΝΑ

•

•

18α-Υ. Περιτριγύρισμα του οικιακού βωμού απ6 τους νε6vυμφoυς. Πυξίς. 460/450π. Χ. (Λονδίνο).

89

CAROLA REINSBERG

-<-

.-.-.-

19.

:/

Προετοιμασίες πριν απ6 τη νύχτα του γάμου. Όστρακο γαμικού λέβητος.

430/420 π. Χ. (Αθήνα). χνουν το ζευγάρι επάνω στο νυφικό κρεββάτι 59 . Σε μια περίπτωση

(Εικ.

20)

ο γαμβρός είναι ξαπλωμένος επάνω στην κλίVΗν, ενώ η

νύφη κάθεται στον πάτο του κρεββατιού ντροπαλή στα γόνατα τού

έμπιστου προσώπου της, ίσως της vuμφευτρίας. Ο άνδρας προσφέρει στην Αφροδίτη, που είναι η ενσάρκωση της ερωτικής πράξης, θυσία με λιβάνι από ένα θυμιατήριον, που

βρίσκεται. πλάι στο κρεββάτι. Στο πάτωμα παίζει ένας Έρως. Στην •

20. Οι νε6νυμφοι στο συζυγικό κοιτώνα. Ανάγλυφο. λήκυθος. Μέσα του 40υ π. Χ. αι. (Χάθηκε).

90

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΪΚΗ ΚΑΙ

ΊΚΗΑΘΗΝΑ

21. Νύφη και γαμ.πρ6ς επάνω στο σvζυyικ6 κρεββάτι. Ανάγλυφο. Λήκυθος.

άλλη λήκυθο (Εικ.

20 τέταρτο του 40υ αι. π. Χ.

21)

(Βερολίνο).

οι νυμφευμένοι είναι μόνοι τους. Οι γυναί­

κες, που κάθονται από το ένα και το άλλο μέρος της κλίνης, πρέπει

να νοηθούν όχι ως πραγματικά παρούσες, αλλά παρασταίνουν πιθανώς τη νεαρή γυναίκα στον μελλοντικό της ρόλο ως νοικοκυ­

ράς και συζύγου. Η κοπέλλα έχει ανοίξει το φόρεμα, που γλυστρά­ ει μπροστά επάνω στον κόλπο της, και το τραβάει επάνω κάνοντας

τη γνωστή χειρονομία αποκάλυψης επάνω από τον ώμο. Ο σύζυ­ γος πιάνει τον ώμο της και τη στρέφει προς το μέρος του. Αυτή η εικόνα, η οποία διεκδικεί πολύ φανερά το αγκάλιασμα της νύχτας του γάμου, είναι μοναδική . Το να βλέπουμε ένα ζευγάρι αστών απεικονισμένο σε μια τόσο ιδιωτική κατάσταση αυτό πρέπει να μάς εκπλήσσει. Παρά ταύτα δεν είναι δυνατόν να νοηθεί η σκηνή

αυτή με κανένα άλλο τρόπο, διότι κάθε παραπομπή σε ένα μυθικό γάμο λείπει. Εξάλλου η απουσία ανάλογων γνωρισμάτων δεν απο­ κλείει τη σχέση με γάμο μυθικού ζευγαριού . Μάλλον φαίνεται ότι το αμφίβολο νόημα της εικόνας επιδιώχθηκε ως αστική πραγματι­ κότητα και ταυτόχρονα μυθική ψευδαίσθηση. Περί αυτού συνηγο­

ρεί κυρίως το γεγονός ότι η νύφη εδώ είναι σχεδόν γυμνή. Μια τέτοια στενή απεικόνιση αστής. γυναίκας πρoίJπoθέτει ταύτισή της με την Αφροδίτη. Κατά την ερωτική πράξη η νύφη παίρνει τη μορφή της Αφροδίτης κι αυτή τη στιγμή γίνεται η ίδια η θεία χορηγός του έρωτα.

. <

Απέξω, μπροστά στην κάμαρα του γάμου, άρχιζαν να τραγου-

91

CAROLA REINSBERG δούν το επιθαλάμιον, το τραγούδι του νυφικού θαλάμου. Το όμορφο επιθαλάμιο νυφιάτικο τραγούδι της Ελένης, που μας δια­ σώθηκε, είναι του Θεόκριτου (αρχές 30υ αι. π. Χ.) (Θεοκρ. Ι8): ΠΡΟΟΙΜΙΟ

"Που λες, στη Σπάρτη μια φορά και στον ξανθ6ν Μενέλασν το δώμα το ζωγραφιστ6, παρθένες έστησαν χορ6,

κι είχαν ζουμπούλια ολάνθιστα πλεγμένα στα μαλλιά τους

- δώδεκα πρωταρχ6ντισσες,

της Σπάρτης το καμάρι •

-

του Α τρέα ο γιος ο πιο μικρ6ς τ6τε που την Ελένη 22α-δ. Προσφορά δώρων το πρωί μετά το γάμο.

λέβης γαμικ6ς

340/330 π. Χ (λένιyκoαvτ).

Ι

.

. :-.'" ..

92

••

Ο ΓΑΜΟΣΣΤΗΝ ΑΡΧΑ1ΚΗ ΚΑΙ

ΙΚΗΑΘΗΝΑ

παντρεύτηκε και κλείστηκαν στη νυφική παστάδα. Όλες μαζί τραγούδαγαν, κι όλες μαζί κροτούσαν περ[πλεχτα τα πόδια τους, να ηχολογά το δώμα. ΥΜΕΝΑΙΟΣ

Τόσο νωρίς κοιμήθηκες, γαμπρέ, καλέ γαμπρέ μας; Μην είσαι βαριογόνατος; Μην και σ' αρέσει ο ύπνος;

Μην ήπιες παραπανιστό σαν πήγες να πλαγιάσεις; Α ν βιάζοσουν να κοιμηθείς στην ώρα σου, μονάχος ας ξάπλωνες, κι ας άφηνες την κόρη με τις κόρες στην καλομάνα της σιμά, να παίξει όσο να φέξει. Δικιά σου, βλέπεις, αύριο και την παράλλη μέρα, χρόνους πολλούς, Μενέλαε, δικιά σου ετούτη η νύφη!".

(Μετάφραση: Φάνη Κακριδή) Με τους πειρακτικούς στίχους της αρχής συνδέεται η καλοτύ­ χιση του γαμβρού Μενελάου με ένα μακρό τραγαt;Jδι, που παινεύει την Ελένη για την ασυνήθιστη ομορφιά της, για τις ιδιαίτερες επι­ δεξιότητές της qτoν αργαλειό και για την εξυπνάδα της στο παίξι­ μο της λύρας. Το τραγούδι τελειώνει με καλές ευχές για ευτεκνία και αμοιβαία αγάπη: "Χαρά στη νύφη, στο γαμπρό, που θά 'χει τέτοιο πεθερό! Άμποτε η Λητώ παιδιά γερά να σας χαρίσει, κι η Αφροδίτη η Κύπριδα τη μοιρασμένη αγάπη.

Ο Δίας, ο Κρονίδης Ζευς, αμέτρητο λογάρι να δώσει, να κληρονομούν γενιές γενιές αρχόντοι. ΣφιχταΥκαλιά ξαπλώσετε, με αγάπη και με πόθο,

και μη ξεχάσετε το πρωί ταχιά να σηκωθείτε. Ταχιά διαγέρνουμε κι εμείς, την ώρα που ο τραγουδιστής λαιμό σηκώνει πλουμιστό, να πρωτοκελαηδήσει. Υμήν, Υμέναιε, κόπιασε και βλόγα αυτό το γάμο".

(Μετάφραση: Φάνη Κακριδή) •

'Οπως λέει τούτο το τραγούδι, μερικοί από εκείνους που είχαν

προσκληθεί στο γάμο, ξανασυναντήθηκαν το επόμενο πρωί στο σπίτι των νεονύμφων./Ηταν η μέρα των επαυλίων. Η λέξη αυτή παράγεται από το ρήμα επαυλίζεσθαι (:διανυκτερεύω κοντά σε

93

CAROLA REINSBERG κάποιον) και εννοεί την ημέρα μετά την πρώτη νύχτα, που πέρασε

κοντά στο σύζυγο. Εκείνη τη μέρα φίλοι και συγγενε ίς έφερναν κι

άλλα δώρα, τα οποία επίσης ονομάζονταν έπαύλια (Ησύχ. κοίτα λέξη έπαύλια). Αυτή η προσφορά δώρων ήταν ένα προσφιλές θέμα εικόνων επάνω σε αγγεία που είχαν σχέση με τις γυναίκες. Ακρως ζωντανό και λεπτομερειακό αυτό το γεγονός το απ ε ικονίζει ο ζωγράφος Μαρσύας κατά το τρίτο τέταρτο του 40υ αι. 60 (Εικ. 22α­ δ). Η νύφη κάθεται στο θρόνο, γύρω της βομβούν'Ερωτ ες, ανάμεσα γυναίκες, που φέρνουν δώρα. Μπροστά στέκεται μια γυναίκα, η οποία οδηγεί μαζί της ένα μικρό κορίτσι, το οποίο προτείνει στη

νεόνυμφη ένα σκεπασμένο δοχείο. Τέτοια δοχεία χρησίμευαν για τη

λήψη φαγητών και καρυκευμάτων. Η γυναίκα που την ακολου­

θεί, κουβαλάει ένα καλάθι. Πίσω της μια νεαρή γυναίκα έχει απο­ θέσει μόλις ένα μικρό σεντούκι, από το οποίο η γειτόνισσά της έχει πάρει προφανώς ένα πανί. Τώρα (η νεαρή) σηκώνει ξανά το σεντούκι. Ακολουθεί μια μορφή σκεπασμέΥη μέχρι τα μάτια, η

οποία σκεπτική κοιτάει μακριά. Φαίνεται πώς η συνοδός της τοπο­ θετεί γι' αυτήν ένα σκαμνί με προσκέφαλο. Ως τελευταία βαδίζει μια ψηλά στυλωμένη γυναίκα, η οποία φέρει μπροστά της ξεδι­ πλωμένο ένα υφασμένο αντικείμενο, ένα προσκέφαλο ή ένα πανί. Από την άλλη πλευρά εικονίζονται κοντά στην καινούργια νοικο­

κυρά τέσσερις άλλες γυναίκες πλούσια φορτωμένες. Φέρνουν παραγεμίσματα, τάπητες , κιβώτια, ένα θυμιατήρι και ένα λέβητα γαμικόν, ένα καζάνι του γάμου . Η σημασία της μορφής, που είναι κουκουλωμένη με χιτώνα,

είναι πλήρως ανεξήγητη. Η περιτύλιξή της θυμίζει αφενός μεν τη

νύφη, που πριν από τα άποκαλυπτήρια είναι σκεπασμένη βαριά με τον πέπλο της αφετέρου δε τις λεγόμενες "χορεύτριες με χι τώ­ να", οι οποίες εμφανίζονται ιδιαίτερα κατά την ελληνιστική •

εποχή. Μια τέτοια χορεύτρια εμφανίζεται και ανάμεσα στους χορευτές της γαμήλιας πομπής, όπως την παρασταίνει ένα πολύ αποσπασματικό αγγείο, που βρέθηκε στο J<,ερτς6Ι (Σ. τ. Μ.

:

Το

αρχαίο Παντικάπαιον, που ήταν αποικία των Μιλησίων στην Κρι­ μαία)(Εικ. 23α-β). 'Ισως εκείνες οι χορεύτριες με το χιτώνα να

είχαν το καθήκον χορεύοντας ένα είδος χορού πέπλο να ολοκλη-

94

••

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΚΗ ΚΑΙ

ΙΚΗΑΘΗΝΑ

23α-β. Γαμήλια πομπή. Θραύσμα απ6 Υαμικ6 λέβητα. 340/330 π. Χ. (Λένινγκραντ).

ρώνουν συμβολικά την πράξη της αποκάλυψης της νύφης και με παντομίμα να αναπαρασταί νουν την τελετουργική παράδοση , , ,

της Vύψης στην κατοχη του γαμπρου.

Ασάφειες υφίστανται και ως προς τους γαμήλιους λέβητες.

Αυτά τα δοχεία λείπουν μόνον από ελάχιστες σκηνές έπαυλίων και εμφανίζονται συνήθως δύο δύο. Πώς λειτουργούσαν μέσα στο τελετουργικό μέρος της γαμήλιας τελετής εκείνοι οι λέβητες, που

95

•

CAROLA REINSBERG

•

24. Μπροστά απ6 το συζυΥικ6 κοιτώνα το πρωί μετά το γάμο. Επίνητρον για την επεξεργασία του μαλλιού. Περίπου 420 π. Χ. (Αθήνα).

κάθονται χαλαρά επάνω σε ψηλό ορθοστάτη, αυτό είναι συζητήσι­ μο. Η πιο πρόσφατη ερμηνεία τούς θεωρεί ως δοχεία νερού, από •

τα οποία αντλούσαν, για να ράνουν την εορταστική συντροφιά με καθαγιασμένο νερό, κάνοντας μια συμβολική πράξη καθαρμού 62 .

'Ενα έπίνητρον, που βρίσκεται στην Αθήνα 63 , και ήταν εργαλείο για την επεξεργασία των μαλλιών, το οποίο τοποθετούσαν πάνω

από το γόνατο, δείχνει επίσης μια σκηνή με έπαύλια (Εικ.

24).

Εδώ

οι συντρόφισσες της νιόπαντρης, η οποία στηρίζεται επάνω στο νυφικό της κρεββάτι και μέσα από την πόρτα κοιτάζει τις φίλες της, τοποθετούν κλαδιά μέσα στους λέβητες. Η χρησιμοποίηση των λεβήτων ως ανθοδοχείων, όπως καταλαβαίνομε, δεν είναι η πρω­

ταρχική λειτουγία τους, όπως αυτό γίνεται ξεκάθαρο από την παρακείμενη λουτροφόρο, που χρησιμοποιείται με τον ίδιο τρόπο. Προφανώς τα δύο αυτά αντικείμενα της γιορτής, όταν έχουν εκπληρώσει τον ιδιαίτερο σκοπό τους, δηλ. αφού χρησιμοποιη­

θούν μια φορά στη γαμήλια τελετή, μεταβάλλονται αργότερα σε καλλωπιστικά ή αναμνηστικά αντικείμενα. Κατά τις επόμενες ημέρες μετά τη γαμήλια τελετή είχαν συνή­

θεια να ευχαριστούν τους θεούς, που ήταιι αρμόδιοι για την επιτυχία της σύναψης και της διεξαγωγής του γάμου , κυρίως την Αφρο­

δίτη και την Ηρα, -αλλά ευχαριστούσαν και λιγότερο σημαντικές θεότητες, που ως επί το πλείστον είχαν μόνο τοπική σημασία-, και

96

.

••

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΚΗ ΚΑΙ

ΙΚΗΑΘΗΝΑ

να τις παρακαλούν για την περαιτέρω συμπαράστασή τους. Πλη­ ροφορίες για τέτοιες θυσίες μάς έδωσε η αποκάλυψη του ιερού μιας νύμφης του γάμου στις νότιες κλιτύες της Ακρόπολης64. Εδώ

ήρθαν στο φως της ημέρας πλήθος από λουτροφόρους, εκ των οποίων η αρχαιότερη κατάγεται ήδη από τον

70

αιώνα (Εικ.

25).

Είναι εύκολο να καταλάβουμε ότι εκείνο το εργαλείο, που ολοφά­

νερα το κατασκεύαζαν και το αγόραζαν αποκλειστικά για το γάμο και κατόπιν δεν το χρει.άζoνtαν πΜον, το πρόσφεραν ως αφιέρωμα. Μπορούσε όμως κανείς να αφιερώνει και αντιπροσωπευτικά ένα

ομοίωμα του δοχείου σε μικρό σχήμα και να κρατεί στο εξής το

πρωτότυπο στο σπίτι του ως ενθύμιο. Εκτός από τις θυσίες η σπουδαιότερη κίνηση μετά το γάμο οδη­ γούσε στην κοινότητα, όπου γινόταν η εγγραφή του γάμου στους καταλόγους της φρατρίας. Εκεί με μάρτυρες έπρεπε να αποδεί-

25 .Αναθήματα απ6 το ιερ6 γαμήλιας Νύμφης (Αθήνα).

97

CAROLA REINSBERG ξουν ότι η σί,ζυγος καταγόταν από νομικώς αναγνωρισμένο γάμο, που έγινε μεταξύ Αθηναίων πολιτών, οι οποίοι είχαν πλήρη πολι­ τικά δικαιώματα. Η εγγραφή αυτή εξασφάλιζε τη νομιμότητα του

γάμου και εγγυόνταν τα πολιτικά δικαιώματα για τα παιδιά, που θα γεννιόνταν απ'αυτόν. Αυτό γινόταν προφανώς άτυπα και απο­ τελούσε την κατακλείδα των εορταστικών εκδηλώσεων του γάμου.

Η γαμήλια τελετή ως εικαστικό θέμα Το τυπικό της γαμήλιας τελετής είναι το τελετουργικό καθρέ, , ,

φτισμα των παρατηρησεων και . των εκτιμησεων της κοινωνιας σχε-

τικά με το γάμο, και από την άποψη αυτή είναι κατάλληλο, να ανα­

δείξει τα ουσιώδη γνωρίσματά της. Η εικαστική απεικόνιση του γαμήλιου τυπικού μάς επιτρέπει ωστόσο να γνωρΙσουμε ακόμη

εντονότερα τα ουσιαστικά γνωρίσματα του γάμου, που για την κοινωνία ήταν σπουδαία. Η σπουδαιότητά τους εκφράζεται με την εκλογή ή την παράλειψη, τον τονισμό ή την παραμέληση ορισμέ,

νων γεγονοτων.

Κατά τον

60 αι. από όλα τα έθιμα της γαμήλιας τελετής απεικο­

νίζεται μόνον η διαδρομή της νύφης. Αυτή προφανώς είναι το συστατικό μέρος, που φαινόταν στην αρχα'ίκή κοινωνία τόσο

χαρακτηριστικό όσο και αντιπροσωπευτικό. Κι αν ακόμη οι

περισσότερες εικόνες των αγγείων δεν μάς επιτρέπουν να γνωρί­ σουμε ξεκάθαρα μια αστική σκηνή, αντίθετα πολλές εικόνες, που υπαινίσσονται μεν ασφαλώς το μυθικό γάμο μεταξύ Πηλέως και

Θέτιδος, αλλά συνολικά και χωρίς εξαίρεση αντανακλούν την αστική ζωή, τόσο όσον αφορά στη

μορφή του θρησκευτικού εθί­

μου όσο και στη όημασία του περιεχομένου του. Το μυθικό ζευγά­ ρι χρησιμοποιείται αντιπροσωπευτικά για το αστικό, και αποτελεί

διάκοσμο στο γαμήλιο δώρο του αστικού ζευγαριού. Η μεγάλη αξία της παράστασης με τη διαδρομή της νύφης έγκειται μέσα στο ότι αυτή συμβολίζει τον νομικό πυρήνα της σύναψης του γάμου, ο

•

οποίος είναι η περιέλευση της γυναίκας στην νομική ισχύ του

συζύγου. Εκτός αυτού η γαμήλια διαδρομή είναι το μέσον, για να γίνει δημόσια αυτή η ιδιωτική πράξη κοινωνικής μεταβολής και να

98

00

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΚΗ ΚΑΙ

ΙΚΗΑΘΗΝΑ

επικυρωθεί κοινωνικά. Αυτό δικαιολογεί και το λόγο, για τον οποίον η γαμήλια τελετή προτιμούνταν ως εικαστικό θέμα. Είναι αξιοπαρατήρητο ότι στην εικόνα δεν τίθεται η εσωτερική αξία του γάμου ως ενέργειας για τη θεμελίωση της οικογένειας και ως απαρχής μιας συμβίωσης, ας πούμε με μορφή εικόνας ενός ζευγα­

ριού. Πολύ περισσότερο μάλιστα στις εικόνες αντικειμένων ιδιω­

τικής χρήσεως, όπως άμφορείς και ύδρίες, παίζει σπουδαιότερο ρόλο η εξωτερική επίδραση της γαμήλιας τελετής και η σχέση της προς την κοινότητα, Στην αρχα'ίκή κοινωνία, από την οποίαν έλει­ παν οι αυστηρές δομές κι ο κανονισμός της μεταγενέστερης δημο­

κρατίας, η κοινωνική τάξη και ησυχία απαιτούσαν δημόσια διαφά­ νεια στις οικογενειακές σχέσεις. Μόνον αυτή μπορούσε να εγγυη­ θεί την αναγνώριση και την προστασία του γάμου μέσω της κοι νό­ τηηχς.

Όμως το θέμα της γαμήλιας διαδρομής δεν είχε μόνον αξία για την αρχα'ίκή κοινωνία από κοινωνιολογική άποψη, αλλά και από την άποψη της αυτο-επίδειξης, η οποία γινόταν κατά τη λαμπρή πομπή της μετοίκησης μέσα από την πόλη. Αυτή η κατηγορηματικά

αριστοκρατική εικόνα της γαμήλιας διαδρομής με το μεγάλο τέθριππο στο κέντρο, η οποία έχει στενή συγγένεια με την εικαστι­ κή παράσταση της αναχώρησης για τον πόλεμο, καθρεφτίζει αντι­ λήψεις του κόσμου των ευγενών και μεταδίδει ένα αίσθημα ανάλο­

γης ζωής. Κατά το δημοκρατικό

50

αι. αυτό εξαφανίζεται ολοένα

και περισσότερο. Στη θέση του εμφανίζεται η συνοδεία στο σπίτι,

μια εικόνα μετριοπαθέστερου μοτίβου, στην οποία το μεγάλων αξιώσεων άρμα των νεόνυμφων βρίσκεται στο βάθός ή λείπει εντε­ λώς, και η μετοίκηση γίνεται συχνά με τη λιτότητα της πεζοπορίας, όπου η νύφη κρατιέται από το βραχίονα του συζύγου της. Στο

κέντρο της παράστασης βρίσκεται μάλλον η είσοδος της συζύγου στο σπίτι του άνδρα παρά η εορταστική μετοίκηση διά μέσου της

πόλεως. Σπάνια λείπει η σκηνή υποδοχής στην εξώπορτα του νέου κοινού σπιτιού. Η οδήγηση της νύφης στο σπίτι του γαμπρού όπως

και η γαμήλια διαδρομή έχει ως αντικείμενό της το ότι η γυναίκα

από το σπίτι του πατέρα της μετοικεί στον οΙκον του συζύγου της. Αλλά αντίθετα προς την αρχα'ίκή πρόδρομό της η παράσταση αυτή

CAROLA REINSBERG κατευθύνει το βλέμμα μας λιγότερο προς τη δημόσια σύσταση του νέου ζευγαριού παρά προς την πρακτική ολοκλήρωση της σύνα­ ψης του γάμου, δηλ. στην εισαγωγή της νεαρής συζύγου και την αποδοχή της από το σπΙ τι του άνδρα καθώς και την εγκατάστασή

της ως νοικοκυράς στον οΙκον του. Μολονότι η γαμήλια πομπή και στην κλασσική εποχή έπαιζε σπουδαίο ρόλο, ωστόσο τώρα δε φαίνεται να είχε την ίδια αξία όπως κατά την αρχα·ίκή εποχή. Η γνωστοποίηση του καινούργιου γάμου δε χρειζόταν πια να είναι μέσα στο δημοκρατικό σύστημα ο κεντρικός σκοπός της εορταστι­ κής πομπής. Ωστόσο αυτό το σκοπό εξεπλήρωνε λειτουργία της αναγγελίας και της εγγραφής στη φρατρία. Την κατώτερη σημασία της μπορούσε κανείς να την παρατηρή­ σει και μέσα στο ότι η οδήγηση της νύφης στο σπίτι του γαμβρού, που γινόταν διαφορετικά παρά όπως κατά τον

60 αιώνα, δεν είναι

ο μοναδικός και μοναδικά προτιμώμενος τύπος παράστασης της γαμήλιας πομπής, με τον οποίον απεικονίζεται η γαμήλια τελετή. Προφανώς η εορταστική μετοίκηση της νύφης δεν ήταν πλέον το μέρος της γιορτής, το οποίο λογάριαζαν ως ιδιαίτερα χαρακτηρι­ στικό και το επέλεγαν ως εικαστικό μοτίβο. Παράλληλα προς αυτό υπήρχε μια σειρά άλλων εικαστικών θεμάτων για τη γαμήλια τελε­ τή: η μεταφορά του νερού για τη νύφη, ο στολισμός της νύψης, η

προσφορά δώρων στη νύφη και πολύ σπάνια ο συζυγικός κοιτώ­ νας.

Είναι αξιοπαρατήρητο ότι με την πάροδο της κλασσικής επο­

χής ολοένα και λιγότερες παραστάσεις δείχνουν το δημόσιο μέρος της γαμήλιας τελετής, ενώ αντίθετα προβάλλονται όλο και περισ­ σότερο τα επεισόδια της ιδιωτικής ζωής, που συμβαίνουν στο εσω­ τερικό του σπιτιού, ιδιαίτερα η προετοιμασία και ο στολισμός της

νύφης καθώς και η παράδοση των δώρων κατά το πρωί των έπαυ­

λίων. Καθώς πλήθαιναν αυτές οι σκηνές του νυφικού θαλάμου, έτσι και η γαμήλια τελετή γινόταν σιγά σιγά γυναικείο θέμα, το οποίο δεν εμφανίζεται μόνον επάνω σε {>οχεία γαμήλιας τελετής,

αλλά και επάνω σε αντικείμενα τουαλέττας και σε εργαλεία, τα οποία ήταν σχετικά με τις ασχολίες της γυναίκας. Ενώ κατά τα άλλα μπορεί κανείς να ξεκινήσει εκ του ότι εικόνες γαμήλιας τελε-

100

-

. -

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΪΚΗ ΚΑΙ ΚΛΑΣΗΚΗ ΑΘΗΝΑ τής κοσμούσαν κατά κύριο λόγο το εορταστικό σκεύος, που χρησι­

μοποιήθηκε κατά τη γαμήλια τελετή ή τα γαμήλια επιτραπέζια σκεύη, κατά το τέλος του 50υ και κατά τον

40 αι. προστίθενται όλο

και περισσότερες ,ιυξίδες. Επίσης το έπίνητρον, το οποίο δείχνει τα έπαύλια (Εικ.

24),

ως εργαλείο για την επεξεργασία των μαλ­

λιών, ανήκει ολοφάνερα στην περιοχή των γυναικών. Το φαινόμε­ νο αυτό είναι αφενός μεν ισοδύναμη έκφραση για το ότι η ζωή της

Ελληνίδας εύρισκε την πλήρωσή της μόνο μέσα στο γάμο, του οποίου το σημείο της εξωτερικής λάμψης ήταν η γαμήλια τελετή.

Αφετέρου εδώ εμφανίζεται η αξία της ανερχόμενης εκτίμησης της ιδιωτικής ζωής, για την οποία έγινε ήδη μόλις λόγος σε σχέση με τις περί γάμου αντιλήψεις, όπως διατυπώθηκαν στη λογοτεχνία. Χαρακτηριστικό για την αξία της κοινωνικής εκτίμησης και τη

θέση του γάμου είναι ότι παρά την ενισχυόμενη σημασία της ιδιω­ τικής ζωής, η ανθρώπινη συντροφικότητα, δηλ. το ζευγάρωμα, που δημιουργείται μέσα από τη συζυγία, δεν εμφανίζεται στην εικαστι­ κή παράσταση, ούτε καν ως μια εσωτερική σύνδεση και ψυχική συμπάθεια μεταξύ των συντρόφων του γάμου. Στις περισσότερες σκηνές γαμήλιας τελετής εμφανίζονται μόνο γυναίκες. Κατά την

οδήγηση της νύφης στο σπίτι του γαμβρού και στο νυφικό θάλαμο είναι μεν απεικονισμένοι μαζί οι σύζυγοι, αλλά δεν είναι αληθινά

συνδεδεμένοι ως ζευγάρι μεταξύ τους. Η γυναίκα εδώ είναι πάντο­ τε -κι αυτό δεν ισχύει γενικά για γυναικείες εικόνες- το παθητικό αντικείμενο του άνδρα, το οποίο οδηγείται, κατευθύνεται ή αλλοι­ ώς χειραγωγείται κατά κάποιον τρόπο. Μια εικόνα συνδέσμου,

όπως είναι η ρωμα"ίκή παράσταση της

συζυγικής χειροδοσίας (Εικ.

26), που

dextrarum iunctio,

δηλ. της

ενώνει τους δυο συζύγους με

χειραψία, ενώ ανάμεσά τους είναι η θεά της ομόνοιας, λείπει από την ελληνική τέχνη.

Από την άποψη αυτή το τυπικό της γαμήλιας τελετής και η καλ-.

λι τεχνική του μεταλλαγή αντικατοπτρίζουν αυτό, που ανταποκρί­ νεται στην πολιτική σημασία του γάμου και σε ένα μεγάλο μέρος των γραμματειακών πηγών εμφανίζεται ως καθημερινή πραγματι­

κότητα: Η προτιμώμενη λειτουργία του γάμου ήταν η εξασφάλιση του νοικοκυριού και, από λόγους συζυγικών σεξουαλικών ταμπού

101

CAROLA REINSBERG

Ρωμαϊκ6 ζεύγος

26.

σvνεδεμένo με χειραψiα. Σαρκοφάγος

170-180 μ.

Χ. (Μάντουα).

ευπρεπέστερα απεικονισμένη, η παραγωγή νόμιμων απογόνων; Η

ισαξία και η συντροφικότητα μεταξύ άνδρα και γυναίκας, την οποία επιδιώκει ο Πλάτων στη μελλοντική του προοπτική, οπωσ­

δήποτε δεν εμφανίζεται στις εικόνες της γαμήλιας τελετής. Επίσης εκτός από τις εικαστικές παραστάσεις της γαμήλιας

τελετής δε βρίσκεται τίποτε άλλο, που θα μπορούσε να θεωρείται υπό στενότερη έννοια ως εικόνα συζυγικού ζεύγους, όπως αυτό το δημιούργησε η ρωμα'ίκή Ζωγραφική με την

dextrarum iunctio

και

όπως αυτό μέσα από τη παράδοση ως σταθερός τόπος μέσα στο εικονογραφικό ρεπερτόριο οδηγεί τη συνολική δυτική τέχνη. Και

τα ελληνικά επιτάφια ανάγλυφα, τα οποία μορφικά αντιστοιχούν περίπου στον τύπο της εικόνας του συζυγικού ζευγαριού, αν τα

ιδούμε από πιο κοντά, δεν ανήκουν εδώ, διότι αυτά διακρίνονται βασικά από την εσωτερική τους μαρτυρία.

Πράγματι θα μπορούσε κανείς τα ταφικά ανάγλυφα, που από

το

20 τέταρτο του 40υ αιώνα εμφανίζονται όλο και πυκνότερα και

που δείχνουν άνδρα και γυναίκα συνδεδεμένους με χειραψία, να

102

••

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΚΗ ΚΑΙ ΜΑ n:IΚH ΑΘΗΝΑ ,

τα θεωρήσει ως εικόνες συζυγικών ζευγαριών65 (Εικ. 27α). Αρχαι­ ότερα ταφικά ανάγλυφα μόνο κατ' εξαίρεση παρασταίνει ένα ζευ­ γάρι. Σε αρχα·ίκές στήλες ο νεκρός εμφανίζεται στην εικόνα κατά κανόνα μόνος, ενώ κατά την κλασσική εποχή στην παράσταση

μπαίνει κυρίως ο διάλογος μεταξύ του κόσμου του νεκρού και του κόσμου των περιλειπομένων. Κυρίως είναι γυναίκες, οι οποίες με τις υπηρέτριες ή τις φίλες που μένουν πίσω, συχνά και με τα παι­

διά τους είναι συνδεδεμένες σε μια δήθεν καθημερινή επικοινωνία. Για άγαμα νέα κορίτσια και νεαρούς έβαζαν μεμονωμένες στήλες, ενώ για τους άνδρες έβαζαν στήλες φοικικόμορφες, επάνω στις οποίες μαζί με το όνομά τους ανέγραφαν και τα ονόματα άλλων αρσενικών μελών της οικογενείας66. Το γεγονός ότι κατά το

20

τρίτο του τετάρτου αι. αρχίζουν να εμφανίζονται, και μάλιστα με αυξανόμενη προτίμηση, παραστάσεις με συζύγους, θα θέλαμε να •

27α. Επιτύμβια στήλη της Κοράλλιον και του άνδρα της Αγάθωνα.

30 τέταρτο του

40υ αι. π. Χ. (Αθήνα). β. Επιτύμβια στήλη της Ερατώς και του πατέρα της ΕπιχαρΙδη.

30 τέταρτο του 40υ αι. π. Χ.

(Αθήνα).

103

CAROLA REINSBERG

.

το συσχετίσουμε με την άνοδο της αξίας του γάμου ως ανθρώπινης συντροφιάς και δεσμού αγάπης, όπως αυτή αναγνωρίζεται στη γραμματεία το αργότερο

από την εποχή του Πλάτωνος και υμνεί­

ται στα επιτύμβια επιγράμματα από τα μέσα αυτού του αιώνα. Αλλά σε συνδυασμό με άλλα επιτύμβια μνημεία, των οποίων την εικονογραφική παράδοση συνεχίζουν τα επιτύμβια ανάγλυφα, πρέπει να αναζητηθεί επάνω σε άλλο επίπεδο η ερμηνεία εκείνων των εικόνων με συζύγους και η αιτιολογία για την αυξανόμενη χρησιμοποίησή τους.

Το συζυγικό ζευγάρι επάνω στο επιτύμβιο ανάγλυφο πρέπει να το δούμε ως οικογενειακή εικόνα. Το σφίξιμο των χεριών μεταξύ άνδρα και γυναίκας είναι σημάδι οικογενειακής ενότητας, κι όχι έκφραση συζυγικής αφοσίωσης ή συζυγικού έρωτα. Διότι η χειρα­ ψία συμβαίνει με τον ίδιο τρόπο και ανάμεσα σε πατέρα και θυγα­ τέρα, μητέρα και γιο κ. ο. κ .. Ο σύνδεσμος του συζυγικού ζεύγους στην εικαστική παράσταση δεν έχει καμιά άλλη ποιότητα παρά εκείνη που αναπτύσσεται ανάμεσα στους γονείς και στο παιδί. Είναι αυτονόητο ότι στο πλαίσιο των οικογενειακών εικόνων καταλήγει σε εικαστική παράσταση ακόμη και το συζυγικό ζεύγος. Εξάλλου το γεγονός αυτό σημαίνει ότι μόνο μ'αυτό το συνδυασμό δημιουργείται γενικά ένα είδος εικόνας συζυγικού ζευγαριού, δηλ. η μονόπλευρη και περιορισμένη σημασία του γάμου ως θεσμού για εξασφάλιση και διατήρηση της οικογένειας. Οικογενειακές σκηνές και μαζί μ'αυτές η εικαστική παράσταση του ζευγαριού δεν εμφα­ νίζονται για πρώτη φορά κατά τον

40

αι.

, αλλά

ήδη κατά τον

50

αι. φαίνονται συγκρίσιμες σκηνές σε κατώτερης σειράς επιτύμβια

μνημεία όπως στις μαρμάρινες ληκύθους67 (Εικ.

28).

Η αφομοίωση

της θεματικής στο πρόγραμμα εικόνων των αναγλύφων των μεγά­

λων τάφων χαρακτηρίζει ωστόσο μια νέα έξαρση της οικογενεια­ κής εικόνας, με την οποία

τεκμηριώνεται η ανερχόμενη αξία της

οικογενείας για το άτομο. Τελικά η ακμή αυτή είναι συνέπεια της αυξανόμενης αποπολιτικοποιήσεως .και της επιστροφής των ανδρών από τη δημόσια στην ιδιωτική ζωή. Κι αν ακόμα οι εικαστικές παραστάσεις των γαμήλιων τελετών

δεν συμπεριλαμβάνουν τους ανθρώπινους παράγοντες του γάμου, 104

••

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΚΗ ΚΑΙ

ΙΚΗΑ ΘΗΝΑ

•

•

28.

ΌVΗσιμoς και

Ευκολίνη στον κύκλο της οικογένειάς τους.

Επιτύμβιο μνημείο σε μορφη ληκύθου. Περίπου400π. Χ. (Μ6ναχο).

δηλ. την αισθηματική και την ερωτική σχέση, ωστόσο δεν παραμέ­ νει το σύνολο των εικαστικών τεχνών της κλασσικής εποχής ανέ­ παφο από το φαινόμενο του συζυγικού έρωτα, το οποίο εξυμνούν οι συγκαιρινοί ποιητές και το μεγαλύνουν τα επιτύμβια επιγράμ­ ματα. Τις εντυπωσιακότερες εικόνες συζυγικής ένωσης και αρμο­ νίας τις προσφέρουν λήκυθοι με λευκό φόντο, δηλ. μυροδοχεία, τα οποία χρησιμοποιούνται στην επιτύμβια λατρεία της Αττικής. Επάνω σε ένα δοχείο, που βρίσκεται στο Βερολίνο (Εικ.

29),

η

σύζυγος δίνει στο σύζυγό της, που είναι εξοπλισμένος για τον πόλεμο68, το κοινό τέκνο τους ως ενέχυρο για τη δικαίωση και την πλήρωση του δεσμού τους. Παρόμοια εικόνα βρίσκεται μέσα στην παράδοση της ομηρικής σκηνής με τον αποχαιρετισμό του'Εκτορα

από τη σύζυγό του και τον γιο του, ο οποίος, όταν εκείνος θέλει να τον πάρει, φοβισμένος μπροστά από τον βαριά αρματωμένο

άνδρα, που κρατάει την περικεφαλαία με το τεράστιο λοφίο τον

αποστρέφεται με τρόμο, αφού δεν αναγνώρισε τον πατέρα του 105

CAROLA RElNSBERG

29. Αποχαιρετισμ6ς πολεμιοτή απ6 τη γυναίκα και το παιδί. Δοχείο επιτάφιας λατρείας (Λήκυθος). Μέσα του 50υ π. Χ. αι. (Βερολίνο).

μ'αυτή την εμφάνιση. Η εικόνα του αγγείου ως προς την ζεστασιά

της καρδιάς εξισώνεται πολύ με εκείνη της ομηρικής ποιήσεως. Σ'αυτό το είδος υπάρχουν πολυάριθμες εικαστικές παραστάσεις. Συχνά πρόκειται για σκηνές αποχαιρετισμού προ της αναχωρήσε­

ως για τον πόλεμο. Εδώ όπου ο οριστικός αποχαιρετισμός και ο συνεχής χωρισμός απειλούν, μια έκφραση βαθύτερης σύνδεσης κυλάει στα μάτια και στις χειρονομίες. Σε μια σκηνή ανάμεσα στο

ζευγάρι που αποχαιρετιέται, εμφανίζεται μια χήνα, το πτηνό της Αφροδίτης, που διευκρινίζει και την ερωτική σχέση μεταξύ των δύο 69 (Εικ.

30).

Συζυγική ερωτική ζωή Σε τούτο εδώ το σημείο προβάλλει το ερώτημα: σε ποιο βαθμό εκφράστηκε με εικαστικές παραστάσεις η γενετήσια ζωή των συζύ­ γων; Επειδή το πρώτιστο καθήκον του γάμου ήταν η γέννηση απο­ γόνων, έπρεπε να αναμένουμε ότι και αυτή η άποψη θα παρουσιά•

ζεται στις εικόνες, ιδιαίτερα εν όψει του γεγονότος ότι η σεξουαλικότητα δεν αποτελούσε κανένα ταμπού για του'Ελληνες. Γνωρίζο­

με τις πολλές και θρασύτατες αισχρότητες της κωμωδίας, οι οποί-

106

••

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΚΗ ΚΑΙ

ΙΚΗΑΘΗΝΑ

30. Εξοπλισμ6ς πολεμιστή και αποχαιρετισμ6ς απ6 τη σύζυΥ6 του. Λήκυθος. ΠερΙΠου440π. Χ. (Λοvδlvο).

ες δεν μείωναν με κανένα τρόπο την αξία ενός έργου. Γνωρίζομε

εξάλλου τις πολυάριθμες σεξουαλικές, αν όχι και πορνογραφικές, εικαστικές παραστάσεις, οι οποίες συχνά δεν αφήνουν τίποτε κρυφό από τη δημοσιότητα. Η σεξουαλικότητα δεν απορριπτόταν

και η σεξουαλική ζωή δεν ήταν κρυφή. Η γενετήσια ορμή χαρακτη­ ρίζεται από τον Πλάτωνα ως φυσική και αναγκαία (Πολιτ.

559c),

8,

ως μια ανάγκη, η οποία συχνά συγκρίνεται με τη δίψα και

την πείνα. Φαίνεται να είχαν γίνει ανεκτές ακόμα και φαντασιώ,. , " , σεις και πρακτικοι τροποι εκκεντρικου ερωτισμου, οπως μας επι,

,

,

,

i

τρεπουν να το πιστεψουμε μερικες παραστασεις αγγειων.

Αλλά το θέατρο αυτών των σεξουαλικών δραστηριοτήτων δεν είναι η συζυγική κλίνη. Από τις πολυάριθμες σεξουαλικές εικα­ στικές παραστάσεις ούτε μια δε δείχνει ένα συζυγικό ζεύγος. Από ,

,

i

"

,

τη συσχετιση των εικονογραφιων. προκυπτει σα φως οτι αυτες οι

παραστάσεις έδειχναν αποκλειστικά εταίρες, πόρνες και άλλες

γυναίκες του ημικόσμου, με τις οποίες οι άνδρες διασκέδαζαν στο συμπόσιον ή στο πορνείο. Μια τίμια Αθηναία δεν απεικονιζόταν κατ' αυτό τον τρόπο. Όπως στη γραμματεία της κλασσικής εποχής έτσι και στην

τέχνη το συζυγικό σεξ συγκαλύπτεται. Αν σκεφθούμε με ποι ες /07

CAROLA REINSBERG ποιητικές εικόνες υμνείται από τον Όμηρο η ερωτική πράξη, αδιάφορο αν είναι συζυγική ή μη συζυγική, τότε δείχνεται ότι μια θεμελιώδης μεταβολή έχει εισαχθεί στην άσκηση και την εκτίμηση της σεξουαλικής ζωής. Σ'αυτό οφείλεται π. χ. και η δημιουργία ιδιαίτερων επαγγελματικών θεσμών, οι οποίοι είχαν ως αποστολή τους την ικανοποίηση σεξουαλικών επιθυμιών, ενώ στα ομηρικά έπη η πορνεία ήταν άγνωστη. Το ότι εκτός αυτού αυτά τα επαγ­

γέλματα ήταν καταφρονημένα και δυσφημισμένα, τούτο καθιστά σαφές πόσο προβληματική ήταν η άσκηση της σεξουαλικότητας σ'εκείνη την κοινωνία της αρχα'ίκής και της κλασσικής εποχής. Για το γάμο η γενετήσια ζωή έπαιζε δευτερεύοντα ρόλο. Απαι­ τούσε μεν τη σωματική ένωση για γέννηση των απογόνων, δεν είχε όμως ως καθήκον της την ικανοποίηση της γενετήσιας ορμής ή καθόλου την πλήρωση αισθησιακής ηδονής. Ούτε οι νόμοι ούτε τα

ήθη απαιτούσαν, όπως απαιτούσε η χριστιανική διδασκαλία, την αποκλειστική ενότητα γέννησης και ηδονής. Το να αναζητά ένας

άνδρας έξω από το γάμο την τέρψη του αυτό δεν ήταν αποδοκιμα­ στέο. Εκτός αυτού η εξωσυζυγική συνουσία βοηθούσε το γάμο στην αποφυγή της σύλληψης. Οι άνδρες μπορούσαν να χαίρονται

τη σεξουαλική τους ορμή έξω από το γάμο. Κι αν ακόμα αυτή η συμπεριφορά δεν ανταποκρινόταν στα υψηλά ηθικά ιδανικά, ωστόσο ήταν ανεκτή. Οι γυναίκες είχαν το δικαίωμα να επικοινω­ νούν μόνον με το σύζυγό τους. Και ενώ οι άνδρες είχαν την ελευ­

θερία να αυτοκαθορίζουν την ερωτική τους ζωή, εκείνες ωστόσο ήταν εξαρτημένες από την εύνοια και την ετοιμότητα του συζύγου. Οι γυναίκες αναγκάζονταν να είναι σεξουαλικά συγκρατημένες. Τα παράπονά τους όμως για παραμέλησή τους από τους άνδρες και οι σκηνές ζηλοτυπίας δεν είναι σπάνιες στη λογοτεχνία. Η καταπίεση της σεξουαλικότητας των γυναικών μέσα στο γάμο οδη­ γούσε τότε προφανώς στο να ζητείται η σεξουαλικά μετρημένη

σύζυγος, την οποίαν εγκωμιάζουν οι επιτύμβιες επιγραφές. Η εγκράτεια ήταν αρετή, και γι' αυτό και η αξία της συζυγικής γενε­

τήσιας επικοινωνίας ήταν μικρή. Εδώ ίσχύει βεβαίως ο ίδιος περιορισμός, όπως και για τον αισθηματικό συζυγικό έρωτα.

'Οπως αυτός ανθούσε παρά τις αντιλήψεις περί γάμου, που ήταν

108

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΪΚΗ ΚΑΙ ΚΛΑΣΣΙΚΗ ΑΘΗΝΑ σημαδεμένες μόνο από την πλευρά του οίκου, έτσι ήταν ταυτόχρο­ να και ο καλύτερος εγγυητής για να μη σβήνει και η συζυγική κρεβ­ βατομουρμούρα. Η μικρή σημασία, που είχε μέσα στο γάμο η γενετήσια επικοι­

νωνία, ήταν μόνον ένας λόγος για το ότι δεν απεικονιζόταν η συζυγική σεξουαλικότητα. Εκτός όμως απ'αυτόν η ευπρέπεια και το συναίσθημα της ντροπής έπαιζαν ουσιώδη ρόλο στο να αποφεύ­

γει η συζυγική ερωτική ζωή τα ξένα βλέμματα και να μην απεικονί­ ζεται το ίδιο φανερά όπως ο έρωτας προς τις εταίρες. Τα ήθη και η κοσμιότητα απαγόρευαν να απεικονίζονται τίμιες αστές κατά την ερωτική πράξη. Η διακριτική μεταχείριση της στενής συζυγικής σφαίρας εκδηλώνεται επάνω στις εικόνες των αγγείων με το ότι η

γενετήσια επικοινωνία εικονίζεται το πολύ πολύ με υπαινιγμούς. Τις συζυγικές χαρές ή τα καθήκοντα τα παρασταίνει συμβολικά

συνήθως μια ανοιχτή θύρα, μέσα από την οποία είναι δυνατόν να

φαίνεται η συζυγική κλίνη στο παρακείμενο δωμάτιο. Στο έπίνη­ τρον, που ήδη εξετάσαμε (Εικ.

24),

το βλέμμα πέφτει επάνω στη

συζυγική κλίνη, στην οποία στηρίζεται η νεαρή σύζυγος, κι αυτό είναι ένα ουσιώδες εικαστικό στοιχείο, το οποίο παραπέμπει στη νύχτα της γαμήλιας τελετής, η οποία έχει προηγηθεί από τα επαύ­

λια, που παρασταίνονται εδώ. Αυτό το σύμβολο για τη

συζυγική

συνουσία εμφανίζεται συχνά σε συνάφεια με τις σκηνές της γαμή­ λιας τελετής. Κάποτε εκτυλίσσεται μια σκηνή και στον ίδιο το

συζυγικό κοιτώνα, στο βάθος του οποίου βρίσκεται το καλοστρω­ μένο κρεββάτι. Μια λουτροφ6ρος, που βρίσκεται στο Βύρ­ τσμπουργκ70, δείχνει το νυφικό ζευγάρι μπροστά από την κλίνη

μέσα στο θάλαμο, που φωτίζεται με δάδες. Ο άνδρας δίνει στη γυναίκα του ένα διακοσμημένο κιβώτιο (Εικ.

31).

Με δυσκολία

συγκαλύπτεται η λειτουργία της συζυγικής κλίνης μόνο στις μονα­

δικές ανάγλυφες ληκύθους, οι οποίες δείχνουν το ζευγάρι να κάθεται μαζί επάνω στην κλίνη (Εικ.

20 και 21). Αλλά και αυτές

οι σκηνές δεν έχουν τίποτε κοινό με την ερωτική δίνη ακόλαστων ξεφαντωμάτων, όπως δείχνουν κάποιες από τους εκεί χρησιμοποι­ ούμενους σκύφους κρασιού (Εικ.

48 και 49). 109

CAROLA REINSBERG

•

31. Νύφη και γαμπρός μπροστά στη συζuyική κλΙνη. Λovτρoφ6ρoς νύφης. Περ{που420π. Χ. (ΒύρτσμπουρΥκ).

110

πι Οι εταίρες

Η σύγχιιον" Εικόνα των Εταιιιών Τον κόσμο ενός εντελώς διαφορετικού έρωτα φανερώνει ο

θεσμός των εταιρών, που οι Ελληνες καλλιεργούσαν τόσο πολύ. Αυτός ήταν αγοραζόμενος έρωτας, που δε δημιουργούσε υποχρεώ­ σεις για τους άνδρες και τούς υποσχόταν την καθαρή απόλαυση.

Για τις συμμετέχουσες γυναίκες αυτός ήταν συνήθως η ακούσια μοίρα της δουλοπαροικίας τους ή το εύκολο και έσχατο μέσο, για

να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους. Σπάνια ήταν δρόμος για πλουτισμό. Αλλά μόνο σε εκείνες, οι οποίες μέσω της πορνείας

έφτασαν στον πλούτο και στη δόξα, χρωστάει ο θεσμός των εται­ ρών τη σταθερή του φήμη και την εξύψ<ι.>σή του σε ένα πολυπρο­ σεγμένο φαινόμενο του πολιτισμ<;>ύ. Η πλειονότητα από τις ανώ­

νυμες και χωρίς δικαιώματα δούλες πόρνες εξαφανιζόταν πίσω από την εκτυφλωτική όσο και απατηλή εικόνα εκείνων των ωραί­ ων, μορφωμένων και αβροδίαιτων γυναικών, οι οποίες κενολο­ γούσαν επιδείχνοντας πνεύμα για να εντυπωσιάσουν, όπως μάς αποκαλύπτει πλατιά σήμερα η αρχαιογνωσία. Αυτή όμως η όψη των πραγμάτων δεν είναι ωστόσο η πρωταρ­ χική. Από τότε, που ερευνητές της Αρχαιότητας ασχολούνται με το

φαινόμενο εταίρες, το φαινόμενο επιδέχεται πολύ διαφορετικές

αποτιμήσεις. Κατα το

190 αι. για το θέμα αυτό εκδηλώσεις και

πραγματείες κανονικά ήταν συνδεδεμένες με την έκφραση βαθειάς αποστροφής προς εκείνες τις γυναίκες. Θεωρούνταν ως "κατώτε­ ρα δημιουργήματα" μιας "απoδoκ~μασμένης τάξης ανθρώπων"),

111

CAROLA REINSBERG με την οποία

φαινόταν να καταρρυπαίνεται ακόμη και ο ίδιος ο

επιστημονικός παQατηρητής. XαQακτηριστικές είναι οι αιτήσεις συγγνώμης, που κανονικά προτάσσονταν στα δημοσιεύματα, για να δικαιολογήσουν την απασχόληση με αυτό το "σιχαμερό" αντι­ κείμενο.

Ο 200ς αιώνας με τον φΡOtJδικό διαφωτισμό και την ίδρυση της επιστήμης του σεξουαλισμού έφερε μια αλλαγή των αξιολογικών μέτρων. Αφότου για πρώτη φορά γύρω στις αρχές του αιώνα μας είχε ασχοληθεί προ πάντων η ιατρική Σεξολογία με τα φαινόμενα της αρχαίας σεξουαλικότητας, γύρω από τη δεκαετία του

αποκαλύφτηκε από αρχαιογνωστικής πλευράς μια ευρεία λόγω της συλλογής πηγών ακόμη σήμεQα

- θεμελιώδης

1920 και -

ιστορία των

ηθών της Ελλάδος2. Το τρίτομο έργο, που δημοσιεύθηκε υπό το ψευδώνυμο

Hans Licht,

επί τη βάσει μιας αξεπέQαστης συλλογής

υλικού, θέτει σε συζήτηση όλες τις μορφές του ερωτισμού και της σεξουαλικότητας, που μπορεί κανείς να φανταστεί. ΞεπέQασε σε

τολμηρότητα όλα όσα μέχρι τότε είχαν παQαμείνει στη σκιά και πέQαν τούτου εξέφQασε ανυπόκριτη συμπάθεια γι'αυτό το ελληνι­ κό είδος της απόλαυσης της ζωής εκ μέρqυς των ανδρών και για τις εταίρες, που συμμετείχαν σ'αυτό. Η διάρθρωση της έρευνας σε δύο κύριους τόμους και ένα συμπληρωματικό τόμο, στον οποίον συγκεντρώθηκαν οι μαρτυρίες για τη σεξουαλική ζωή των Ελλή­ νων πιο σαφείς και ενδόμυχες, από όσες υπάρχουν στη γραμμα­ τεία και στην τέχνη, καθώς και οι αποκλειστικά λατινικές αντι­ στοιχίες στην περιγQαφή των γεννητικών οργάνων και των τρό­

πων σεξουαλικής πράξεως, δείχνουν ότι ο ενδοιασμός ήταν διαρ­ κής κατά τη

διαπQαγμάτευση αυτού του θέματος. Ο τόνος της ηθι­

κολογικής ελευθεριότητας, που φανερώνει γνώστη, είναι νέος και συνηχεί oλoκάθαQα στην ερμηνεία, η οποία μοχθεί για αμερολη­ ψία. Η ηθικολογική καταδίκη της πορνείας αφορά μόνον στις πόρ­

νες του δρόμου και των οίκων ανοχής, από τις οποίες οι καθαυτό εταίρες ξεχωρίζονται. Με το επιχείρημα της κοινωνικής τους υπό• ληψης και της μόρφωσής τους γίνονται πρότυπα του ειδώλου που είχε ο συγγραφέας για την αρχαιότητα. Ο

Licht,

ο οποίος θεωρεί

τον ερωτισμό ως το κλειδί για την καταν6ηση του παλαιού πολι τι•

112

οι ΕΤΑ/ΡΕΣ

σμού, ως τον άξονα, γύρω aπό τον οποίο στρεφόταν η δημόσια ζωή, φαίνεται να παίρνει τον δήθεν λεπτό τρόπο ζωής και το τάχα άγρυπνο πνεύμα εκείνων των κυριών ως απόδειξη για την θετικά

δρώσα δύναμη της σεξουαλικqτητας και τρόπον τινά ως σημάδι της πολιτισμικής νομιμοποίησης σεξουαλικών αισθησιακών ηδονών. Με την αμεροληψία του και την κοπιώδη και απροκατάληπτη ερμη­ νεία του προσπαθεί να τοποθετηθεί μέσα στην ηθική παράδοση των

Ελλήνων, οι οποίοι κατά τη γνώμη του στέκονταν απέναντι στα

σεξουαλικά φαινόμενα ελεύθεροι και αμερόληπτοι. Και αυτή η ικα­ νοποίησή του μιλάει μέσα από την εξής διαπίστωσή του:

"...

γι 'αυτό το λόγο έφερα αυτά εδώ τα πράγματα στη συζήτηση, διότι τότε δεν aπoδoκίμαζαν για κανένα άνθρωπο την εξωσυζυγική γενε­ τήσια επικοινωνία, αλλά την έβλεπαν ως κάτι το αυτονόητο και μιλούσαν γι 'αυτήν δημόσια ''3. Εκτός αυτού εδώ αρχίζει να βρίσκει

απήχηση η προσπάθεια, που καταβλήθηκε κατά τη δεκαετία του

1920,

για μια φυσική σχέση προς τη σεξουαλικότητα. Αφού με τις

θεωρίες υποσκελίστηκε η εμπορική όψη των εταιρών και αναδεί­ χθηκε η πνευματικότητά τους, κομψές κυρίες των σαλονιών, από τη

συντροφιά των οποίων με το δίκιο τους δε μπορούσαν να παραιτη­ θούν οι πρώτοι άνδρες του έθνους, πέτυχε ο

Licht να

φέρει σε συμ­

φωνίσ. το είδωλο των Ελλήνων με την καθαυτό αποδοκιμασμένη πορνεία. Αυτός ο τρόπος θεωρήσεως, για τον οποίον το έργο του

Licht

είναι υποδειγματικό, έγινε ο πιο βατός δρόμος, για να ερμη­

νευθεί ο θεσμός των εταιρών μέσα σε μια τόσο εξυμνημένη κοινω­ νία, όπως η ελληνική. Στηριζόμενη στην εικόνα της μαιτρέσσας και της αυλικής κυρίας έγινε και η εταίρα φορέας συμβόλου για την κοινωνική υπόληψη και μάλιστα γυναικών με πολιτική επίδραση, και οπωσδήποτε σύμβολο κοσμικότητας και τρόπος ζωής. Ο

Seltmann,

ακόμη κατά τη δεκαετία του

1950

εκείνους τους

επιστήμονες, οι οποίοι στέκονταν απέναντι στο φαινόμενο των

εταιρών με δισταγμό, τους χλεύαζε ως φρόνιμους "ξύστες κονδυ­ λοφόρων' και με τόνο ειδήμονος σύγκρινε το φαινόμενο αυτό με

τις σχέσεις στη μεγαλόπολη του Παρισιού προ του

1939.

Οι εταί­

ρες-χαρακτηρίζονται πανηγυρικά , ως γνώρισμα αστιqμού και μοντερνισμού4 .

113

CAROLA REINSBERG Αυτή η επιδοκιμασία απαντάται και σε νεότατες εργασίες,

όπου η έναρξη της ακμής του θεσμού των εταιρών χαρακτηρίζεται ως φαινόμενο του νέου κόσμου, μέσα στον οποίο

οι μικρές σχέ­

σεις των σκοτεινών αιώνων διακ6πτονται 5. Με τον όρο νέος κ6σμος νοείται ο κόσμος της Οικονομίας, του Εμπορίου και του χρήματος, ο οποίος πείθοντας με τέλεια αντικειμενικότητα καθί­ σταται πλήρως υπεύθυνος για την προαγωγή των εταιρών. Με την έννοια μικρές σχέσεις, για την εποχή που προηγήθηκε χωρίς εταί­ ρες, ανυψώνεται ο θεσμός των εταιρών και αποκτά το νόημα της απαλλαγής από τις προκαταλήψεις καθώς και το νόημα των πολύ­

πλευρων ενδιαφερόντων. Ενώ με αυτή την έννοια, που έχει ο θεσμός των εταιρών, το βάρος βρίσκεται στη νομιμότητα της (ανδρικής) ηδυπάθειας, η οποία υπερπηδά το φράχτη της αστικής ηθικολογίας, και βρίσκει την πολιτισμική της έκφραση στη μορφή της κομψής, μορφωμένης

συντρόφου, μια άλλη εκδοχή τονίζει κυρίως την ανεξαρτησία και την αυτοδιάθεση της εταίρας, η οποία δεν υπέκει το στις καταπιέ­ αεις της Ελληνίδας αστής6. Γινόταν λόγος για έναν αμφίπλευρα

ελεύθερον έρωτα και για ελεύθερη εκλογή7. Το γεγονός της εμπορι­ κότητας του έρωτα έμενε στο περιθώριο. Η αντίληψη ότι η εταίρα •

μετέχει στον κόσμο των ανδρών, ότι μπορεί να αποκτά μόρφωση

και αυτοδυναμία, ακόμη και οικονομική ανεξαρτησία, την κατέ­ στησε θετικό σύμβολο για τον φεμινισμό. Σήμερα αντίθετα το φεμινιστικό κίνημα, τουλάχιστον εντός της αρχαιογνωσίας, δε

συμμερίζεται αυτό το σημείο, αλλά εκφράζει την γνώμη πως οι εταίρες δεν είχαν δικαιώματα και δεν ήταν ίδιες απέναντι στους νόμους, ότι βρίσκονταν κάτω από οικονομική και φυσική εκμετάλ­ λευση8.

Έξω από την ειδική φεμινιστική βιβλιογραφία της αρχαιογνω­ σίας υπερισχύει η εικόνα της πολιτισμένης και αυτοσυνείδητης γυναίκας, η οποία ανεξάρτητη κινούνταν μέσα σε καλύτερους

,

κύκλους και ήταν για την ανώτατη τάξΊJ των ανδρών της Αθήνας μια ενδιαφέρουσα συντρόφισσα, μορφωμένη συνομιλήτρια και εκτός απ' αυτό ήταν ακόμη και φανταστική ερωμένη. Αυτές οι αντιλήψεις σημαδεύονται κυρίως από την περίφημη μορφή της

114

OlΕΤΑΙΡΕΣ

Ασπασίας, η οποία κανονικά και στην τέχνη της εποχής μας

ενσαρκώνει ~o πρότυπο της Ελληνίδας εταίρας9. Αλλά σχετικά μ'αυτήν δεν ήταν δυνατόν μέχρι τώρα να εξακριβωθεί αν ήταν εταίραΙΟ. Η Ασπασία καταγόταν από τη Μίλητο της Μικράς Ασίας

και ζούσε απ' το

450-440 περίπου συνεχώς στην Αθήνα. Εκεί ως

αλλοδαπή είχε την ιδιότητα του μετοίκου, δηλ. τη νομική κατάστα­ ση των κατοίκων της Αθήνας, που δεν είχαν το προνόμιο του δικαιώματος του πολίτη. Από την άπΟψη αυτή δεν μπορούσε να συνάψει νόμιμο γάμο, όπως αυτό ήταν δυνατόν, προτού τεθεί σε εφαρμογή ο νόμος του Περικλή από το

451/50 για το δικαίωμα του

πολίτη. Ο σύνδεσμός της με τον Περικλή παρέμενε ισόβια με τη

μορφή ενός ελεύθερου, μη νομιμοποιημένου γάμου και αυτή μια παλλακή, μια παράνομη σύντροφος της ζωής του. Ο κοινός γιος τους, ο Περικλής, δεν ήταν επομένως τέλειος πολίτης και απέκτησε το δικαίωμα του Αθηναίου πολίτη μόνο με ιδιαίτερη ρύθμιση, που προκάλεσε ο πατέρας του. 'Qσα γνωρίζομε για την εξαιρετική προσωπικότητα της Ασπα­ σίας προέρχονται από τους αρχαίους συγγραφείς. Ακόμα και οι δριμείες επιθέσεις μερικών από τους συγχρόνους της δεν κατόρ­

θωσαν να βλάψΟυν τη φήμη της. Οπωσδήποτε όμως πετύχαιναν τον Περικλή, που πίσω από την πολιτική του υπέρ των Μιλησίων,

η οποία κατευθυνόταν εναντίον της Σάμου, υποψιάζονταν τους ψιθύρους της Ασπασίας. Αν οι Αθηναίοι τη σύγκριναν με την μυθι­ κή Ομφάλη (Πλουτ. Περ.

24,3), στην οποία ο ήρωας Ηρακλής υπο­

τάχθηκε, ωστόσο η κριτική απέβλεπε στον άνδρα, ο οποίος δεν επι­ κροτούσε μόνο την α

συμπεριφορά της και να τής δείξει τα

όριά της, τα οποία επέβαλλε στις γυναίκες η πατριαρχική κοινω­ νία της Αθήνας, αλλά είχε υποταχθεί εξολοκλήρου στην επιρροή της. Επί πλέον προκαλούσε καθαρή χλεύη το ότι ακριβώς ο Περι­

κλής, ο εισηγητής των αυστηρότερων νόμων για το γάμο, ο ίδιος δε ζούσε με νόμιμο γάμο, που βέβαια δεν ήταν ατιμωτικός, αλλά απο­ τελούσε παράνομη συμβίωση. Η Ασπασία έγινε το αδύνατο σημείο του Περικλή. Ο χλευασμός σε βάρος της είχε στόχο τον ίδιο. Η υπόθεση της πορνείας στηQίζεται επάνω σε μερικούς υπαι­ νιγμούς της συγκαιρινής κωμωδίας. Ο Αριστοφάνης στο έργο του

115

CAROLA REINSBERG Άχαρνείς παρωδεί την αρχή του ιστορικού έργου του Ηροδότου, το οποίο την ανάπτυξη πολλών πολέμων την αιτιολογεί με την απαγωγή γυναικών, ενώ εξηγεί την Πί/όκληση του πελοποννησια­ κού πολέμου από την αρπαγή μερικών πορνών (Αχ.

S27

κε.

).

Η

διαξαγωγή του πολέμου εκ μέρους του Περικλή χλευάζεται ως εκστρατεία εκδίκησης για λογαριασμό δύο κλεμμένων ιερόδουλων

της Ασπασίας ("άντεξέκλεψαν Άσπασίας πόρνα δύο"). Η ίδια η Ασπασία χαρακτηρίζεται ως πορνοβοσκός. Ο κωμωδιογράφος

Εύπολις (Απόσπ.

98)

ονομάζει την Ασπασία ευθέως πόρνη σχετι­

κά με τον εξώγαμο γιο της, που απέκτησε από τη σχέση της με τον

Περικλή. Ο συνάδελφός του ο Κρατίνος (Απόσπ.

241)

αντίθετα τη

χαρακτηρίζει ώς παλλακή. Η έννοια αυτή είναι συνηθισμένη και δεν είναι καθόλου μειωτtκή για τη σύντροφο ζωής, η οποία δεν ήταν νομιμοποιημένη ως σύζυγος. Επειδή η κωμική ποίηση δεν

μπορεί ως γνωστόν να παίρνεται κατά λέξη, αυτά τα κείμενα πρέ­ πει να νοηθούν μάλλον ως παρωδία για τη μη αστική διαβίωση της Ασπασίας και ως κριτική για την συμπάθεια, που έτρεφε ο Περι­ κλής γι'αυτή τη γυναίκα. Για την υπόθεση ότι η Ασπασία ήταν εταίρα, δρούσε επιβεβαιω­

τικά μια κατηγορία άσε6είας (αθείας) και μαστροπείας, την οποία τής είχε κολλήσει ο κωμικός ποιητής 'Ερμιππος (Πλούτ. Περ.

32),

και η οποία ωστόσο καταρρίφθηκε. Η μαστροπεία πάντως δεν ήταν απαγορευμένη, έστω κι αν ήταν περιφρονημένη, εφόσον δεν

αφορούσε ελεύθερους Έλληνες:Ετσι όμως είχε υποστηριχτεί. Η προβληματικότητα της κατηγορίας προκύπτει ήδη από το συνδυα­

σμό με τη μομφή της άσε6είας, nου κανονικά διατυπωνόταν ενα­ ντίον ενοχλητικών πολιτών, οι οποίοι εναντιώνονταν σε καθιερω­ μένους κανόνες. Ας σκεφθούμε τις ενοχλητικές ερωτήσεις και νου­ θεσίες του Σωκράτη. Ετσι και αυτή η δίκη αποσκοπούσε προφα­ νώς στην αυτοπροσδιορισμένη ζωή και αυτόνομη σκέψη της Ασπα­ σίας καθώς και στην επιρροή της επάνω στον Περικλή

mL

σε

άλλους αθηνα'ίκούς κύκλους. Αν και αυτές οι συγκαιρινές αντι•

δράσεις δεν αξίζουν καθόλου ως αποδείξεις, συνετέλεσαν όμως στο ότι η Ασπασία

600 χρόνια

αργότερα, δηλ. στο

20 και 30

μετα­

χριστιανικό αιώνα, χαρακτηριζόταν τουλάχιστον ως πορνοβο116

,

οι ΕΤΑΙΡΕΣ

σκός (Πλούτ. Περ.

24. 3) και

μαστροπός (Αθήν.

569). ώστε και από

τότε να θεωρείται ως πρότυπο της Ελληνίδας εταίρας. Καθόσον παραδίδεται. η μομφή της πορνείας προήλθε απο­

κλειστικά από το στρατόπεδο των κωμωδιογράφων. Αντίθετα. εξαιρετική εκτίμηση δείχνουν τα έργα των μαθητών του Σωκράτη. δηλ. του Πλάτωνος και του Αισχίνη. ο οποίος καταγόταν από το δήμο Σφήττο. Κατά τον Πλάτωνα ο Σωκράτης ονομάζει την Ασπα­ σία δασκάλα στη ρητορική τέχνη για τον εαυτό του και για τον Περικλή (Μεvtξ.

235e).

Ο Αισχίνης μάλιστα της αφιερώνει ένα

ολόκληρο έργο ('''Ασπασία''), στο οποίο ο Σωκράτης και η Ασπα•

•

σία παρουσιάζονται σε διάλογο πιθανώς με τον Ξενοφώντα και τη γυναίκα του. Και εδώ επίσης εμφανίζεται η Ασπασία ως δασκάλα. Στον 'Όίκονομικόν"

(3. 14

κ. ε.

)

του Ξενοφώντος ο Σωκράτης

παραπέμπει στην Ασπασία τους Αθηναίους άνδρες, οι οποίοι φρο­

ντίζουν για την καθοδήγηση των γυναικών τους, ώστε να γίνουν καλές σύζυγοι. Και ο Πλούταρχος στη βιογραφία του για τον

Περικλή παραδίδει πολύ μεγάλους επαίνους (Πλούτ. Περ.

24, 3).

Αυτός, που δεν γνώQιζε την Ασπασία από δική του άποψη, αλλά έπρεπε να έχει στηριχθεί επάνω σε' παλιότερους φερέγγυους ανθρώπους, ξεκινάει από το ότι ήταν πολύ έξυπνη και πολιτικά

οξυδερκής γυναίκα. την οποία

επισκέπτονταν ο ίδιος ο Σωκρά­

της και οι μαθητές του. Σ' όλες αυτές τις πηγές δείχνεται μια γυναίκα, της οποίας η

κύρια ελκτική δύναμη δε βρισκόταν στη σεξουαλική. αλλά στην • πνευματική περιοχή. Τα χαρακτηριστικά. που ταιριάζουν σε μια εταίρα τα διασώζει η μορφή της Ασπασίας κατά τον Πλούταρχο

μόνο μέσω του παραλληλισμού της με τη Θαργηλία, μιαν εταίρα από τη Μίλητο, που δήθεν ήταν πρότυπο της Ασπασίας. Για τη Θαργηλία επαινούνται. εκτός από το πνεύμα της. η ομορφιά της

και η χάρη της. Τους εραστές της τικούς

- πρέπει

-

σπουδαίους πολι­

να ήξερε πώς να τους καταφέρνει να ενθουσιάζο­

νται με τις πολιτικές της ιδέες. Η Θαργηλία, η οποία έζησε σχεδόν δυο γενεές πρωτύτερα. ήταν συμπατριώτισσα της Ασπασίας.

Οπως η Θαργηλία με τα λεγόμενα θηλυκά όπλα αγωνιζόταν για τόυς πολιτικούς της σκοπούς. έτσι πρέπει και η Ασπασία να έχει 117

•

CAROLA REINSBERG διαθέσει τον Περικλή εναντίον των ΣαμΙων για την πατρίδα της τη Μίλητο (Πλούτ. Περ.

24).

Η ΠQOOωπικότητα της Ασπασίας, η εξυ­

,ινάδα της και η oμoQφιά της, η υπόληψή της και η επΙΡQOή της

στους ηγετικούς άνδρες και στα πνευματικά μεγέθη της Αθήνας φαίνονται να έχουν σφραγίσει τις αντιλήψεις της νεότερης εποχής για την Ελληνίδα εταίρα, της οποίας η πνευματική ελκυστικότητα δεν υπολείπεται της σεξουαλικής. Η εικόνα αυτή όμως δεν ανταποκρίνεται καθόλου προς εκείνη, την οποία

οι ιστορικές πηγές δείχνουν για τη

συνηθισμένη εταί­

ρα πολυτελείας, δηλ. για τις ανώτερες πόρνες, που έπρεπε να τις

πληρώνουν ακριβά. Η πιο εκπληκτική, αλλά σχεδόν μοναδική ομοιότητα με την Ασπα<1ία ήταν η συναναστQOφή με σημαντικούς άνδρες, που προφανώς δεν ήταν α

'

ιστη γι'αυτή την τάξη των

εταιρών. ΜπQOστά στον κοινωνικό ρόλο των εταιρών αυτό είναι

αυτονόητο. Η αναφορά μιας εταίρας είναι συνδεδεμένη συχνά με το όνομα ενός ή περισσότερων μνηστήρων της, εφόσον επρόκειτο γία γνωστούς άνδρες. Αναμφίβολα μια τέτοια σχέση υπηρετούσε την υπόληψη μιας πόρνης και δεν έβλαπτε ταυτόχρονα με κανένα τρόπο την υπόληψη του συγκεκριμένου άνδρα. Αντίθετα με τον

τρόπο αυτό φαίνεται να έχει αποδειχθεί το σαβουάρ-βίβρ και η κοσμικότητά του. Ομορφες, πολυπόθητες γυναίκες κοσμούσαν • έναν άνδρα ακριβώς όχι λιγότερο από ό; τι σήμερα, μάλιστα όταν αυτές πληρώνονταν. Η ελκυστική τους δύναμη ωστόσο δε δικαιο­ λογούνταν ποτέ με την εξυπνάδα και τη

μόρφωσή τους, όπως και

δεν αναφαίνεται ποτέ έπαινος γι' αυτές τις ικανότητες των εται­ ρών. Αυτό κανονικά, που αποτελούσε την ελκυστική δύναμη μιας εταίρας, ήταν η oμoQφιά της. Παράλληλα μπΟQOύσε να τής ανεβά­

σει την αξία η ελεύθερη γέννησή της και μια καλή ανατροφή. Με τη δικαιολογία αυτή και η πορνοβοσκός Νικαρέτη σύσταινε •

την εταίρα Νέαιρα, που μάς είναι γνωστή από ένα δικανικό λόγο (Δημοσθ.59,

θεί ελεύθερη.

19), ως δική της εξ αίματος θυγατέρα, που είχε γεννη­ •

Επίσης και τα πολυάριθμα ανέκδοτα για συζητήσεις εταιρών με φιλοσόφους, ποιητές και πολιτικούς δε μπορούν θα θεωρηθούν ως τεκμήριο μόρφωσης και υψηλού πνευματικού επιπέδου εκεί-

118 •

οι ΕΤΑΙΡΕΣ

νων των πορνών. Μάλλον πρέπει να έδειχναν περισσότερο την

ετοιμότητά τους και το θράσος, με το οποίο οι γυναίκες εκείνες, χωρίς σεβασμό προ της συμβατικότητας και της ηθικολογίας, προ­

σπαθούσαν να κατεβάσουν από το ύψος τους κάποιους σπουδαί•

ους Αθηναίους. Σ'αυτό το σημείο στηρίζεται και η επιτυχία εκεί-

νων των ανεκδότων. Σε κάθε περίπτωση ανταλλάσσονταν με συντομία μόνο λεκτικές βολές, κατά τις οποίες η εταίρα κανονικά

κρατούσε τον τελευταίο λόγο. Δεν παραδόθηκαν ποτέ διάλογοι ή δεν υπάρχουν για ανταλλαγή σκέψεων μαρτυρίες, που πρέπει να ληφθούν σοβαρά. Η θρασύτητα, ζευγαρωμένη με την ταχύτητα και •

την οξύνοια, πετυχαίνει πειστικά τον τόνο, ο οποίος προέρχεται

από τη σκληρότητα του επαγγέλματος αυτού. Η αδιαντροπιά πλάι στην πλεονεξία θεωρούνταν ως ουσιώδες χαρακτηριστικό των Ελληνίδων εταιρών.

Και η γραμματειακή μόρφωση, η οποία προσγράφεται κανονι­ κά στις εταίρες, δεν αντέχει σε εγγύτερη εξέταση. Σε μεμονωμένα

ανέκδοτα αποσπάσματα από κλασσικές τραγωδίες παίζουν κάποιο ρόλο. Η εταίρα Μανία αποκρίνεται στον βασιλιά Δημή­

τριο Πολιορκητή με ένα στίχο από την Ηλέκτρα του Σοφοκλή

(' Ηλ. 2) (Αθήν. 13, 579a).

Η Θαίς χρησιμοποιεί ένα λόγο του Ευρι­

πίδη από τη Μήδεια (Μήδ.

1385)

(Αθήν.

13, 585e).

Στα αποσπά­

σματα αυτά βεβαίως πρόκειται για επεα πτερόεντα, έτσι ώστε τέτοια παραδείγματα δεν μπορούν να θεωρούνται καθόλου ως λογοτεχνικές γνώσεις. Πιθανώς η μια ή η άλλη αλλοδαπή εταίρα να διέθετε περισσότερες γνώσεις παρά μια Αθηναία, γιατί άλλες κοινωνίες επέτρεπαν στις γυναίκες να εκπαιδεύονται και να μορ­

φώνονται σε μεγαλύτερο βαθμό, καθώς και να συμμετέχουν στη δημόσια ζωή. Δεν ήταν τυχαίο ότι γυναίκες σαν την Ασπασία και

τη Θαργηλία ήρθαν από τη Μίλητο. Στην Αθήνα όμως κατόρθωνε μια γυναίκα να αποκτήσει το πολύ πολύ γνώσεις με το να ακούει τους άνδρες, όπως η Λυσιστράτη, η ηρωίδα της ομώνυμης κωμω­

δίας του Αριστοφάνη (λυσ.

1125-28).

Με αυτό το τρόπο μπορεί

και κάποιες εταίρες, που βρίσκονταν πάντοτε στη συντροφιά των

ανδρών, να είχαν αποκτήσει το, θησαυρό των αποσπασμάτων τους.

Από την ομάδα των επαγγελματιών εταιρών πρέπει να εξαιρε-

119

CAROLA REINSBERG θούν οι φίλες και οι μαθήτριες των φιλοσόφων, οι οποίες προφα­ νέστατα θεωρούνταν ως εταίρες, μόνο διότι απέφευγαν τον παρα­ δοσιακό ρόλο του γάμου και της νοικοκυράς και διεκδικούσαν

ανδρικά προνόμια, π. χ. να επισκέπτονται συμπόσια μαζί με άνδρες. Παράδειγμα μιας πολύ μη συμβατικής συμβίωσης με ένα

φιλόσοφο έδινε κατά το τέλος του 40υ αι.

n Ιππαρχία, η

οποία στο

πλευρό του κυνικού Κράτη του Θηβαίου ζούσε ζωή πλανόδια και μη αστική (Διογ. Λαέρτ.

6, 96 κε. ).

Αν αυτές οι γυναίκες ασχολού­

νταν με τη φιλοσοφία ή συνέγραφαν δικά τους έργα, όπως η Λεό­

ντιον, η ερωμένη του Επικούρου

(342-270 π.

Χ.

), αυτό δεν

μπορεί

να ισχύει για το πνευματικό επίπεδο και τον ορίζοντα της μόρφω­

σης μιας συνnθισμένnς εταίρας. Η ευφυία και η οξυδέρκεια μιας Ασπασίας, η οποία με γοητεία κινούσε νήματα πολιτικής και συγκέντρωνε γύρω της πνευματώ­

δεις άνδρες, σε καμιά από τις πολλές ιστορίες δεν επαναλαμβάνε­ ται έστω για μια και μοναδική εταίρα με τρόπο κατά προσέγγιση συγκρίσιμο. Ακόμη και τις μαρτυρίες, που τάχα τεκμηριώνουν τη μεγάλη επιρροή της μιας ή της άλλης, πρέπει να τις βλέπουμε με

επιφύλαξn. Παραδειγματική είναι η αδέσποτn φήμη πως τάχα η εταίρα Θαίς είχε παρορμήσει τον Μέγαν Αλέξανδρο να μεταβάλει σε χαλάσματα και στάχτη το παλάτι της Περσέπολης (Αθήν.

576e).

13,

Μια τέτοια τερατώδης υποβολή αναπαράγει το κλισέ ότι

εκείνες οι γυναίκες ήταν αδίστακτες, και χρησιμεύει να προειδο­ ποιεί για την ωμή συμπεριφορά και τη δύναμή τους, που δεν ήταν δυνατόν να προβλέπεται. Η διαδεδoμένn αντίληψη για τις εταίρες, πως δηλ. ήταν όμορ­ φες και πολιτισμένες κυρίες, των οποίων τη συντροφιά προτιμού­ σαν οι φιλόδοξοι άνδρες της Αθήνας απέναντι στις αμόρφωτες

συζύγους τους, ύστερα από ακριβέστερη εξέταση των αρχαίων πλnροφοριών δεν μπορεί πλέον να ευσταθεί. Αν ανάμεσα σ'αυτές υπήρχαν και προσωπικότητες, που δεν ήταν μόνο όμορφες, αλλά

και έξυπνες και μορφωμένες, όπως ίσως η Θαργηλία και η Ασπασία

-

•

εφόσον αυτή είχε εργασθεί κάποτε ως εταίρα

μάζα των εταιρών ευφυολόγες. Η 120

-,

πάντως η

otnv καλύτερη περίπτωση ήταν ετοιμόλογες και ουσιώδης λειτουργία τους βρισκόταν όχι otnv

οι ΕΤΑ/ΡΕΣ

πνευματική ανταλλαγή, αλλά στη δυνατ(ιτητά τους να διαθέτουν το σώμα τους. Τις χρειάζονταν όχι ως καλές συνομιλήτριες, αλλά ως συμποσιάστριες και παλλακίδες. Γι' αυτό μάταια αναζητεί

κανείς εταίρες στα γνωστά φιλοσοφικά συμπόσια, που περιγρά­ φουν ο Πλάτων και ο Ξενοφών, όπου κέντρο είναι ο πνευματικός

διάλογος. Ακόμη και την παρουσία γυναικών, που παίζουν αυλό και λύρα, καθώς και χορευτριών, ο Πλάτων την χαρακ-εηρίζει ως

αναξιοπρεπή για ένανκύκλο καλών και μορφωμένων συμποσια­ στών (Πρωτ.

347c).

Η σημασία της πο(!νείας στην Αθήνα Αναμφιβόλως η πορνεία στην αρχαία Αθήνα είχε εντελώς δια­ φορετική σημασία από αυτή που έχει η σημερινή πορνεία, ιδιαίτε­ ρα η ευρωπα'ίκού τύπου. Το μέτρο της και η κοινωνική αξία της

ξεπερνούσε κατά πολύ αυτό ΠQυ χαρακτηρίζει τις σημερινές σχέ­ σεις.

Αυτό το δείχνει ήδη επιφανειακά και η ισχυρή και εν μέρει ασύ­ γκριτα έντονη απήχηση στη λογοτεχνία και στην τέχνη. Το πλήθος των ανεκδότων για εταίρες, από τα οποία το πρώτο το διηγείται ο Ηρόδοτος τον

200

μ. Χ.

) τα

50 αΙ.,και τα οποία αργότερα ο

Αθήναιος (γύρω στα

αποδίδει άριστα με μιαν ολόκληρη συλλογή, καθρε­

φτίζει την! παρουσία και την αντοχή του φαινομένου στα σαλόνια. Προσφιλής γίνεται στη λογοτεχνία η μορφή της εταίρας στη Μέση και κυρίως στη Νέα κωμωδία της υστεροκλασσικής εποχής και των ελληνιστικών χρόνων. 'Ηδη από την αρχα'ίκή εποχή η μορφή της εταίρας ανήκει απαραίτητα στο ρεπερτόριο εικόνων της τέχνης της αγγειακής Ζωγραφικής, όπου δεσπόζουν πότε πότε ως αντικεί­ μενα προτιμώμενων εικόνων τέτοιες εικαστικές παραστάσεις, που

βρίσκονται επάνω 'οε σκεύη για υγροποσία και δοχεία κρασιού. Αναρίθμητες από αυτές τις αγγειακές εικόνες προσφέρουν περισ­ σότερο ή λιγότερο ασυγκάλυπτες σκηνές από το πλούσιο πρό­ γραμμα -ψυχαγωγίας των Αθηναίων πορνών. Το ότι η πορνεία

εμφανίζεται τόσο πλατιά στην τέχνη και τη λογοτεχνία, αυτό είναι βέβαια μια απόδειξη της μεγάλης κοινωνικής της σημασίας, της

121

•

CAROLA REINSBERG πλατειάς εξάπλωσή ς της και της εκπληκτικής λα·Cκότητάς της,

αλλά δεν είναι με κανένα τρόπο, όπως θα μπΟQOύσε να πιστεύσει κανείς, σημάδι μεγάλης εκτίμησης της αξίας των ΠΟΡΥών. Το ότι

υπάρχει στην τέχνη πλήθος εικαστικών παQ
Η σημασία της ελληνικής πορνείας βρισκόταν στο ρόλο, τον οποίο'

έπαιζε η πορνεία μέσα στην κοινωνική ζωή. Ενώ την

ασκούμενη στους οίκους ανοχής πορνεία δεν την πρόσεχαν και δεν την εκτιμούσαν πλέον όπως ενδεχομένως σήμερα, η ανώτερη πορ­ νεία, δηλ. οι καθαυτό εταίρες, ήταν ένα απαραίτητο τμήμα της

ζωής της αστικής κοινωνίας. Δεν ήταν η ταχεία ικανοποίηση της ανάγκης, που κάποιος ζητούσε στο πορνείο, αλλά ο απαι τητικότε­ ρος ψυχαγωγικός ερωτισμός, κυρίως σε συντροφιές, αυτός που δημιουργούσε για την ελληνική πορνεία την κοινωνική της θέση

και της απέφερε ως κέρδος τη

συνεχή φήμη. Ο κύριος τύπος της

ολοκληρωμένης κοινωνικότητας και συνάμα το πρότυπο της

ανδρικής ψυχαγωγίας ελληνικού τύπου ήταν το Συμπόσιον, όπου δεν επιτρεπόταν η είσοδος στις ευυπόληπτες γυναίκες. Συμπ6aια ήταν τα εορταστικά γεύματα, στα οποία έπιναν, σε συνάρτηση με

το φαγητό, μέσα σε εύθυμο κύκλο και σύμφωνα με εθιμική τάξη. Πλάι στις πιο απαιτητικές περιπτώσεις, όπως ήταν οι φιλοσοφι­ κοί διάλογοι, λάβαιναν χώρα χορός, τραγούδι και παιγνίδια. Στα

συμπόσια κανονικά πρόσφεραν και ερωτική ψυχαγωγία θηλυκοί συμπότες, με τις οποίες μπορούσαν να συζητήσουν, να αστειευ­ θούν, να παίξουν και τελικά να επικοινωνήσουν και σεξουαλικά. Αυτά τα συμπόσια ήταν τα σπουδαία πεδία δράσεως των εταιρών. Εδώ, όπως και στην υπόλοιπη δημόσια ζωή, η οποία ήταν ολόκλει­ στη για τις συζύγους και τις θυγατέρες των πολιτών, εταίρες, ως

συνοδοί, σύντQOφοι και συμπαίκτριες αναλάβαιναν ρόλο αναπλη­ ρωματικής συζύγου, η οποία συμμετείχε στην προσφορά τέρψεων και με ψυχαγωγικά τεχνάσματά της ανέβαζε την απόλαυση.

122

οι ΕΤΑΙΡΕΣ

Αυτή η λειτουργία των εταιρών απαιτούσε ποιότητες, που ξεπερνούσαν την απλή πορνεία:Ετσι για το τραπέζι ευυπόληπτων πολι τών απαιτούνταν κατά πρώτο λόγο άνετοι τρόποι συμπεριφο­ ράς και πρόθυμη διαγωγή. Μαθαίνομε ότι πόρνες πολλά υποσχό­ μενες, από τις οποίες ο ιδιοκτήτης μπορούσε να αναμένει καλά οικονομικά κέρδη, ανατρέφονταν με αυτό το πνεύμα (Δημοσθ.

18).

59,

Παράλληλα, από τέτοιες πολύωρες συντρόφισσες αυτονόητα

ζητούνταν λεπτός ερωτισμός και ραφιναρισμένη ερωτική τέχνη. Άλλες ικανότητες, που συντελούσαν στην ψυχαγωγία, ανέβαζαν •

την αξία. Έτσι οι πόρνες εμφανίζονταν και ως χορεύτριες και μου-

σικοί, καθώς και,αντιστρόφως,εκπρόσωποι εκείνων των τεχνών ήταν έτοιμες για συνουσία.

,

Τα σύνορα ανάμεσα στα διάφορα ψυχαγωγικά επαγγέλματα

ήταν πάντοτε ρευστά. Και δείχνουν αφενός μεν τη στενή γειτνίαση προς την πορνεία, αφετέρου δε πόσο πλατιά ήταν απλωμένο το ρεπερτόριο μερικών εταιρών.

Την αγορά για τόσο πολύπλευρες καλλιτέχνιδες του έρωτα την αποτελούσαν στην πρώτη γραμμή τα συμπ6σια. Αυτά ήταν η

ουσιώδης προυπόθεση για να μπορέσει η πορνεία να γίνει ικανή για την κοινωνία. Ο εξευγενισμός των πορνών με φροντισμένους

τρόπους και καλές τέχνες εξύψωνε την πορνεία σε επίπεδο περισ­ σότερης αβρότητας, αλλά δεν την απελευθέρωνε από τον ειδικό χαρακτήρα της. Φυσικά ο θεσμός του συμποσίου δεν ήταν η αιτία που η ελληνική πορνεία γνώρισε τέτοια ακμή και διεμόρφωσε ιδι­ αίτερο τύπο του θεσμού της εταίρας. Το συμπ6σιονπροσφέροντας ερωτική διασκέδαση εκπλήρωνε μόνο μιαν ανάγκη, της οποίας οι ρίζες βρίσκονταν αλλού. Αδιαφιλονείκητα ένας λόγος ήταν η όψιμη ηλικία γάμου των ανδρών, των οποίων η γενετήσια ζωή μέχρι τη σύναψη του γάμου τους, σε ηλικία κάπου

30

ετών ήταν

περιορισμένη σε συναναστροφή τους με εταίρες και σε παιδεραστι­ κές επιδιώξεις για αγόρια, εφόσον αυτοί δεν ικανοποιούνταν με

τις δούλες και τους δούλους τους. Καθόλου μικρόΤΕρη αιτία για την ελληνική πορνεία ήταν το ότι αποκλείονταν από τη δημοσιότη­ τα οι αστές γυναίκες. Μέσα στην κοινωνική ζωή οι εταίΡΕς έπαιρ­ ναν τη θέση της θηλυκής συνοδού και έπαιζαν το ρόλο της συντρό-

123

CAROLA REINSBERG φου στην περιοχή απόλαυσης της ζωής και της ηδυπάθειας. 'Ετσι ωστόσο αναφέρθηκαν μόνον οι προφανέστεροι λόγοι για την καλ­ λιέργεια και την ανάπτυξη της πορνείας σε θεσμό εταιρών. Μια έρευνα του φαινομένου, η οποία, εκτός από ιστορικά και κοινω­ νιολογικά κριτήρια, θα έπρεπε να διαθέτει ακόμη και εθνολογικά και ψυχολογικά, θα αργήσει ακόμη.

Η έννοια της ΕταίQας Πόσο ευρύ χώρο μέσα στην ελληνική ζωή κατελάμβανε η πορ­

νεία κάθε είδους, αυτό δείχνεται από την πληθώρα των εννοιών, τις οποίες διαθέτει για την πόρνη η ελληνική γλώσσα. Μπορεί κανείς να διακρίνει περίπου

30

χαρακτηρισμούς, των οποίων

όμως η ακριβής σημασία είναι συχνά ασαφής Ι ι. Το ίδιο μονοσήμα•

ντη όπως και ωμή είναι και η πολυχρησψοποιημένη λέξη π6ρνη, η οποία σημαίνει μια γυναίκα, που ασκεί πορνεία (ακολασία). Άξιο παρατηρήσεως είναι ότι αυτή η λέξη, η οποία παράγεται από το ρήμα πέρνημι (:πωλώ, εκποιώ), αρχικά παράσταινε το γεγονός της

πορνείας αποκλειστικά από την άπΟψη της πώλησης και μάλιστα χωρίς ηθικολογική αξιολόγηση. Μόνο αργότερα απέκτησε σαφώς αρνητική φήμη. Άλλες έννοιες χαρακτηρίζουν συγκεκαλυμμένα μόνον τους τόπους, στους οποίους οι πόρνες ασκούσαν τη δρα­ στηριότητά τους. Η Υεφυρίς (:αυτή που "έκανε πιάτσα" στις γέφυ­

ρες), τριγύριζε κοντά στις γέφυρες. Η κατάκλειστος αντίθετα φαί­ νεται να μην εργαζόταν στο ύπαιθρο, αλλά σε κλειστό πορνείο. Η

λέξη αυτή περιλαμβάνει τον εξωτερικό εξαναγκασμό, τον οποίο ασκούσαν στα περισσότερα κορίτσια οι μαστροποί ή οι ιδιοκτήτες του πορνείου ή καλύτερα οι "μαμάδες" των πορνών. Η έννοια

"δημ{α" (:κοινό κορίτσι) εκφράζει ευθέως το επάγγελμα αυτό και δεν αφήνει καμιά αμφιβολία ότι οι γυναίκες που ονομάζονταν έτσι βρίσκονταν γενικά στη σεξουαλική διάθεση του καθενός.

Η λέξη έταίρα, αντίθετα προς την επικ..ρατούσα άποψη, σημαί­ νει γενικά όχι μόνο ιδιαίτερα εξαιρετικές εκπροσώπους του είδους τους, οι οποίες εντυπωσίαζαν τόσο με την εξαιρετική ομορφιά τους και τη σαγηνευτική γοητεία όσο και με τη μόρφωση και την

124

οι ΕΤΑ/ΡΕΣ

οξύνοιά τους και αποκτούσαν ανάμεσα στις πόρνες ένα είδος

περίοπτης θέσης. Πολύ περισσότερο η έννοια έταίρα σημαίνει πόρνες κάθε είδους χωρίς μεγαλύτερη ειδική αξία από εκείνη της εμπορικότητάς τους. Ο ΗρόδΟΤQς την περίφημη εταίρα, την πλού­

σια Ροδοπίδα, για την οποία ο αδερφός της Σαπφώς είχε χάσει την περιουσία του, την αποκαλεί εταίρα, παρόμοια σαν τις εταίρες της Ναύκρατης, για τις οποίες εκείνο το επίνειο είχε καταστεί περίφη­

μο (Ηροδ.

2, 134. 135).

Ο χαρακτηρισμός έταίρα (:σύντροφος)

περιλαμβάνει μια ευπρεπή και καλόβουλη ωραιοποίηση της δρα­

στηριότητάς της, έτσι όπως και ο χαρακτηρισμός πόρνη είναι δρα­ στική αρνητική περιγραφή της γυναίκας, που εκδίδεται για χρήμα­ τα. Στη γλωσσική χρήση βεβαίως χρησιμοποιείται περισσότερο η

εύηχη λέξη έταίρα, για να χαρdκτηρίζει εκείνες τις περισσότερο καλοβαλμένες πόρνες, που ποθούνται πολύ και βλέπονται ευχάρι­

στα, από τις οποίες θέλει κάποιος να συνοδεύεται και τις παίρνει μαζί του στο συμπόσιον, τις oπoί~ς ενοικιάζει για περισσότερο καιρό ή τις αποκτά τελείως, για να τις έχει στην αποκλειστική του

διάθεση ή μάλιστα πληρώνοντας τις απελευθερώνει. Η κατώτερη πόρνη, την οποία μπορούσε κανείς να την έχει προσωρινά και με λίγα χρήματα στο πορνείο, λέγεται κανονικά πόρνη. Η κοινωνική

θέση εκείνων των φθηνών πορνών ήταν τόσο χαμηλή, ώστε η λέξη πόρνη, όπως και σήμερα η έννοια πουτάνα, εχρησιμοποιείτο ως

προσβλητική. Έτσι η εκλογή της λέξης συχνά εξαρτάται λιγότερο από την αντικειμενική ποιόtητα και τη

θέση μιας πόρνης παρά

από την αξιολόγηση πού κάνει ο εκάστοτε συγγραφέας. Ο Αρχίλο­

χος π. χ.

,

γεμάτος αηδία, δεν ονομάζει "πόρνες" τις κατώτερες,

δηλ. τις φτηνές, αλλά τις απαιτητικές, οι οποίες απομυζούν τις οικονομίες (Αρχιλ.

142. 184).

Ακόμη και η Ασπασία, που αν υπο­

θέσουμε πως ήταν πόρνη, αλλά λόγω της υψηλής κοινωνικής της θέσης θα μπορούσε να έχει ονομασθεί εταίρα, διασυρόταν συνειδη­ τά με τη λέξη "πόρνη".

Xαqακτ"ιιιστικά μιας Εταίιιας Ποιες υπηρεσίες ανέμενε κανείς κατά κυριολεξία από μιαν

125

\

CAROLA REINSBERG εταίρα, αυτό προκύπτει από ένα δικανικό λόγο των μέσων του 40υ αι. εναντίον της πόρνης Νεαίρας, η οποία είχε κατηγορηθεί, ότι παράνομα είχε αποκτήσει την κοινωνική θέση νόμιμης συζύγου

(Δημοσθ.

59). Προτού η Νέαιρα εγκατασταθεί στην Αθήνα ως σύζυ­

γος ενός Αθηναίου πολίτη, ενός κάποιου Στεφάνου, υπήρξε πόρνη. Αρχικά είχε ξεκινήσει στην Αθήνα και αργότερα ως κατώτερη πόρνη στην πόλη της Κορίνθου, η οποία υποσχόταν πολλά για το

επάγγελμα αυτό, όπου ήταν εξαρτημένη από μια μαστροπό. Κατό­ πιν προήχθη σε περιζήτητη εταίρα. Στη συνέχεια πουλήθηκε από τη

μαστροπό Νικαρέτη, άλλαξε επανειλημμένως ιδιοκτήτη και

τελικά περιήλθε σε έναν Αθηναίο ονόματι Φρυνίωνα, ο οποίος την εξαγόρασε και την απάλλαξε από τις σ

' ες της Κορίνθου. Την

πήρε μαζί του και την κράτησε ως προσωπική του εταίρα. Στη δίκη η ζωή αυτής της εταίρας περιγράφεται ως εξής (Δημοσθ.

59, 33):

''Ο Φρυνίων, αφού κατέθεσε τα χρήματα, πήρε τη Νέαιρα και έφυγε για την Αθήνα. Εδώ ζούσε μ 'αυτήν χωρίς ντροπή και επιφύ­ λαξη, τη συν6δευε στα δείπνα και παντού στα συμπόσια, όπου τον προσκαλούσαν, γλεντούσε πάντοτε μαζί της, μ 'αυτήν συνουσιαζό­

ταν φανερά σ' όλα τα μέρη, όποτε ήθελε, κι υπερηφανευόταν σ'όσους τον έβλεπαν για τη σκανδαλώδη ζωή του. Και μαζί

μ 'αυτήν πήγαινε για ξεφάντωμα σε πολλούς άλλους ακόμα και στο Χαβρία από την Αιξωνή, όταν αυτός επί άρχοντος Σωκρατίδη

γιόρταζε τα επι νίκια για τη νίκη του στους πυθικούς αγώνες με το τέθριππο άρμα, που είχε αγοράσει από τους γιους του Αργίτη Μίτυος, και αφού επέστρεψε από τους Δελφούς, παρέθεσε συμπό­ σιον στο ακρωτήριο, που λέγεται Κωλιάς. Εκεί κι άλλοι πολλοί συνουσιάστηκαν μ 'αυτήν (:τη Νέαιρα), όταν ήταν μεθυσμένη κι ο Φρυνίων κοιμόταν, ανάμεσα δε σ'αυτούς ήταν ακόμα και οι υπη­ ρέτες του Χαβρία". Εδώ πλάι στο γεγονός, ότι η Νέαιρα είχε πουλήσει τον εαυτό της, εμφανίζεται ως ουσιαστικός χαρακτηρισμός μιας εταίρας το

ότι αυτή με τον Φρυνίωνα πήγαινε στα συμπόσια και στις γιορτές,

εκεί έπινε μαζί με τους άνδρες και είχε γενετήσια επικοινωνία με εκείνον ή με άλλους άνδρες. Αυτή η διαγωγή δεν περιγράφεται μόνο στο κατηγορητήριο, αλλά εμφανίζεται πάντοτε και στις διά-

126

οι ΕΤΑΙΡΕΣ

φορες μαρτυρικές καταθέσεις για τη ζωή της στην Κόρινθο και αργότεQα με τον Φρυνίωνα, ως ουσιαστικό γνώQισμα μιας εταί­ ρας. Εκτός από ιην πορνεία αναφέρεται πάντοτε και η οινοποσία

με ανδρικές συνtQOφιές (Δημοσθ.

59, 28). Το κύριο καθήκον αυτής

της γυναίκας υφίστατο στο να συνοδεύει τον κάθε άνδQα στις δια­ σκεδάσεις του και να του κάνει πάντοτε και παντού πρόθυμα συνtQOφιά. Η ίδια δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η συνtQOφιά του •

στις κρασοκατανύξεις του και αντικείμενο της σεξουαλικής του αυθαιρεσίας. Αντίστοιχα ΠQOς αυτό το αναξιοπρεπές καθήκον ο

Φρυνίων την κακομεταχειριζόταν. Κι αυτό συνέβαινε μολονότι η Νέαιρα δεν ήταν καμιά "πουτάνα της δραχμής" (Αριστοφ. Θεσμ.

1195),

α),λά μια καλοπληρωμένη πόρνη πρώτης τάξεως, για την

οποία

δυο από τους πελάτες της μαστροπού Νικαρέτης είχαν

προσφέρει τιμή αγοράς από

30

μνές

(=3000

δραχμές), διότι το

αντίτιμο για κάθε επίσκεψή τούς ήταν πολύ ακριβό. Με βάση αυτό το ποσό μπορεί κανείς να συμπεράνει ότι η Νέαιρα αντιπροσώ­

πευε τον μέσο όQO των φτασμένων πορνών. Πολλές άρχιζαν τη

σταδιοδρομία τους από φτωχές και ως δούλες των μαστροπών και των ΠQOαγωγών, όπως π. χ. η μεγάλη εταίρα Φρύνη. Αργότερα

συχνά εξαγοράζονταν από κάποιους άνδρες, οι οποίοι ήθελαν να τις έχουν στην αποκλειστική διάθεσή τους. Τα καθήκοντά τους ουσιαστικά παρέμειναν τα ίδια όπως και πρωτύτερα. Για όλες,

είτε ήταν ενοικιασμένες για μια νύχτα είτε ήταν μόνιμες συνοδοί, η

συμμετοχή τους στο "συμπΟΟιον" ήταν το κύριο πεδίον της δρα­ στηριότητάς τους. Παράλληλα προς τις λογοτεχνικές πηγές το

αρχαιολογικό υλικό μάς δίνει αναρίθμητα τεκμήρια για τις πολλα­ πλές υπηρεσίες των εταιρών κατά το "συμπόσιον".

Οι ΕτaίqΕς στο συμπόσιο ,

,

Οι πιο εύγλωττες μαρτυρίες πρώτης γραμμής είναι οι εικόνες

των αγγείων, που χρησιμοποιούνταν ως σκεύη για την οινοποσία σ'αυτές τις ευωχίες. Οι περισσότερες παραστάσεις δείχνουν τους ευωχούμενους επάνω σε ανάκλιντρα φαγητού, τις λεγόμενες ''κλί­

νες", να είναι εξαπλωμένοι και να πίνουν. Κάποτε δυο καλεσμένοι

127

,

CAROLA REINSBERG

32.

Συμπ6σιο με εταίρες. Κύλιξ. 490/480π. Χ. (Νέα Υ6ρκη).

μοιράζονται μεταξύ τους μια "κλlνη". Μπροστά τους βρίσκονται

χαμηλά τραπέζια, επάνω στα οποία σερβίρονταν το φαγητό, που προηγούνταν, και τώρα άφηναν χώρο για να αποθέτουν τους σκύ­ φους και τους κύλικες. Τα τραπέζια αυτά χρησμοποιούνται αρκε­ τά σπάνια, γιατί συνήθως οι "συμποσιααταί" κρατούν τα δοχεία στο χέρι. Στις εικόνες αυτές βλέπομε τους άνδρες να γιορτάζουν εύθυμα. Πίνουν, χειρονομούν και παίζουν μουσικά όργανα (Εικ.

32).

Διότι δε φρόντιζαν μόνον οι ενοικιασμένες οργανοπαίχτριες

και οι οργανοπαίχτες για τη μουσική διασκέδαση, αλλά και οι ίδιοι οι καλεσμένοι καταπιάνονταν με το να παίζουν αυλό και λύρα, συνήθως για να συνοδεύουν απαγγελίες ποιημάτων και τμημάτων από τραγωδίες. Οι εικαστικές παραστάσεις αυτών των ανδρικών κύκλων συχνά δείχνουν και θηλυκούς συμμέτοχους, δηλ. εταίρες, οι οποίες εμφανίζονται μεμονωμένες ή αντίστοιχες προς το πλή­ θος των ανδρών. Ντυμένες ή γυμνές στηρίζονται στο κάτω άκρο των κρεββατιών ή είναι ξαπλωμένες πλαι στους άνδρες, πίνουν μαζί τους και με ποικίλους τρόπους τούς κάνουν να περνούν ευχάριστα τον καιρό τους.

128 •

οι ΕΤΑΙΡΕΣ

33. Εταίρα και κωμαοτής πλάι στον ορθοστάτη του κ6τταβου. Σκύφος. 40ς αι. π. Χ. (Μπολώνια).

,

Πολύ προσφιλές ήταν το παιγνίδι "κότταβος", κατά το οποίον

το υπόλοιπο του κρασιού, που aπέμενε στον κύλικα, έπρεπε να εκσφενδονίζεται εναντίον ενός δίσκου, που περιστρεφόταν επάνω

σε έναν ψηλό ορθοστάτη. Κάθε ευστοχία έρριχνε κάτω το δίσκο "κότταβος", κάνοντάς τον να κτυπήσει με ήχο επάνω σε μια εγκα­

τάσταση, που έπιανε το δίσκο και με τον ήχο της δήλωνε έντονα το νικητή. 'Ενα τέτοιο σύνεργο "κότταβου" ανάμεσα σε δυο παίχτες μπορούμε να ιδούμε επάνω σε ένα σκύφο, ο οποίος βρίσκεται στη Μπολώνια l2 (Εικ.

33).

Σύμφωνα με μιαν άλλη παραλλαγή αυτού

του παιγνιδιού έπρεπε, όσο το δυνατόν περισσότερα μικρά γαβα­ θάκια, τα οποία κολυμπούσαν μέσα σε μια μεγαλύτερη λεκάνη, να

τα βυθίζουν με το κρασί, που πιτσίλιζαν μέσα τους. Στη δημοτικό­ τητα του παιγνιδιού "κότταβος" οφείλεται το πλήθος των εικαστι­

κών παραστάσεων. Επάνω σε μια εικόνα αγγείου, το οποίο βρίσκε­ ται στη Βασιλεία 13 (Εικ.

34), μια εταίρα με τυπική κίνηση του χερι­

ού της αφήνει τη λαβή του κύλικα να ταλαντεύεται χαλαρά επάνω στο δείκτη του χεριού της, ώστε να εκσφενδονίζεται το υπόλοιπο του κρασιού με κυκλική κίνηση προς τα έξω. Τον τυχερό τον ανέ­ μεναν κατά κανόνα κάποιες λιχουδιές, ενδιάμεσα όμως ίσως και ερωτικές aπoλαύσεις, όπως μάς επιτρέπει να πιστεύουμε η γυμνή εταίρα πλάι στον ορθοστάτη του "κότταβου". Αυτό μπορούμε να

το υποθέσουμε και aπό μερικούς στίχους μιας κωμωδίας (Αθήν.

15, 666d-e), όπου το

έπαθλο είναι ένα φιλί.

129

CAROLA REINSBERG

34. Κωμαστές και εταίQες στοπαΙΥν{δι κόπαβος. Κύλιξ. 470/460π. Χ. (Βασιλεία).

Ακ"οάματα Εκτός από το παιγνίδι ''κότταβος'', στην ψυχαγωγία συντελού­ σαν και άλλα πιο διαφορετικά παι γνίδια. Απαραίτητες ήταν

κυρίως οι καλλιτέχνιδες της μουσικής και του χορού, οι οποίες έπαιζαν για τους "συμποσιαστές" κατά την καθαυτό οινοποσία, που εξελισσόταν σύμφωνα με σταθερούς τύπους. Αυτές χόρευαν

μπροστά τους και τους ανέβαζαν τη μέθη των αισθήσεων. Ιδιαί­ τερα ο λεπτός ερωτισμός του χορού χρησιμοποιούνταν για να ευφράνει τις αισθήσεις των συμποσιαστών. Την έξαρση αυτή κατά τη διάρκεια μιας γιορτής την αναπαρασταί νει ζωντανά μπροστά

στα μάτια μας ο Ξενοφών στο έργο Συμπόσιον, όπου περιγράφει μιαν ευωχία του Σωκράτη και των φίλων του. Στην αρχή του "συμποσίου" εμφανίζεται μια χορεύτρια, η οποία κάνει διάφορα •

παιγνίδια ρίχνοντας μια ντουζίνα στεφάνια, χορεύει επάνω σε ένα

περιστρεφόμενο δίσκο και εκτελεί καλλιτεχνικά άλματα επάνω σε στημένα μαχαίρια, που κόβουν την αναπνσή (Ξεν. Συμπ.

11).

2, 8

και

Περισσότερο από την καλλιτεχνική επιδεξιότητα και το θάρ­

ρος του κοριτσιού σαγηνεύουν η ομορφια και η κομψότητα ενός

νεαρού χορευτή, που εμφανίζεται λίγο αργότερα. Το αποκορύφω­ μα της ερωτικής έντασης επιτυγχάνεται όμως μόνο στο τέλος του 130

•

οι ΕΤΑΙΡΕΣ

ξεφαντώματος με ένα χορό, ο οποίος με τρόπο μπαλλέτου σκηνο­ θετεί τη γαμήλια τελετή του Διονύσου και της Αριάδνης. Η παρά­

σταση είναι τόσο εντυπωσιακή, ώστε οι μαγεμένοι καλεσμένοι, όσοι είναι άγαμοι, ορκίζονται να νυμφευθούν, οι παντρεμένοι όμως ανεβαίνουν στα άλογά τους και τρέχει ο καθένας στη γυναίκα του (Ξεν. Συμπ.

9,6).

Όλες αυτές οι καλλιτέχνιδες, της μουσικής και του χορού, ήΊ:αν

εταίρες. Οι ψυχαγωγικές τους τέχνες κατέληγαν συνήθως σε καθα­ ρή πορνεία. Αυτές ήταν κορίτσια ιδιαίτερα εξειδικευμένα, τα οποία εκτός από τις συνηθισμένες ικανότητες του κλάδου τους κατείχαν και αυτές τις άλλες δεξιότητες. Η αρχαία γραμματεία προσφέρει αρκετές ενδείξεις για τη διπλή λειτουργία εκείνων των

γυναικών. Κανονικά οι κωμωδίες του Αριστοφάνη χαρακτηρίζου.ν τις χορεύτριες και τις αυλητρίδες ως πόρνες. Και μόνο η αναφορά

τους εδώ περιάγει τους άνδρες σε διέγερση (Βάτρ.

Θεσμοφοριάζουσες

513

κ. ε.

).

Στις

(1172 κ. ε. ) μια χορεύτρια με το καλλιτεχνι­

κό γδύσιμό της παρασύρει έναν Αθηναίο αστυνομικό, για να εγκα­ ταλείψει το πόστο του, που έχει κοντά στο φυλακισμένο του.

Μάλιστα δυο Αθηναίοι στους Σφήκες

(1326

κε.) φιλονεικούν

μεταξύ τους για την ερωτική εύνοια μιας αυλητρίδας.

35 α-β.

ΟινοχΟΟς και αυλητρίς κατά το συμπ6σιο.

Στάμvoς. Περίπου 430 π.χ. (M6vαχo).

131

•

•

CAROLA REINSBERG

36.

Κωμαστής και εταίρα που

παίζει μουσική. Εικ6να κύλικος. Περ(που 5ΟΟπ. Χ. (Παρίσι).

Αλλά και οι εικόνες των αγγείων δεν αφήνουν καμιά αμφιβο­

λία για τη σεξουαλική διαθεσιμότητα αυτών των διασκεδαστριών. Επάνω σε ένα δοχείο κρασιού, που βρίσκεται στο ΜόναχοΙ4 (Εικ.

3sβ), εικονίζεται μια αυλητρίδα μπροστά στους ξαπλωμένους συμποσιαστές.'Οπως και οι καλεσμένοι, είναι ντυμένη ωραία. εορ­ ταστικά στεφανωμένη και αφιερωμένη αποκλειστικά στο παίξιμό

37.

Αυλητρίς και κωμαοιής επάνω σε

κλίνη φαγητού. Eικ6vα κύλικος. Περ(που 500 π. Χ. (Βασιλεία).

38. Κωμαστής αγκαλιάζει εταίρα κατά το συμπ6σιο. Εικ6να κύλικος. Περ(που 500 π. Χ. (Νιου Χάβεν). ;

;"," :~':;:

.'

_.,χ'

.'

.: ' .

." ',' ,:.;. .

,$~

•

132

Ο/ΕΤΑΙΡΕΣ

•

39.

Ξεφάντωμα με εταίρες.

Κύλιξ. 450/440π. Χ. (Βασιλεία).

της. Περισσότερο προσιτή δείχνεται μια, που παίζει λύρα επάνω σε ένα κύλικα, ο οποίος βρίσκεται στο Παρίσι Ι5 (Εικ.

36).

Ενας

συμποσιαστής, ενώ εκείνη παίζει, την αγκαλιάζει. Κρατώντας ακόμα στο χέρι του τον κύλικα, φαίνεται να θέλει να την οδηγήσει

στη θέση του. Μια άλλη " αύλητρίς " έχει καθίσει επάνω στην "κλίvη" κοντά σε έναν από τους συμποσιαστές, ο οποίος την χα"ί-

40. Εταίρα που χορεύει κατά το συμπόσιο. Κύλιξ. Περίπου 480π. Χ.

41 . Α υλητρίς και μισόγυμνη χορεύτρια κατά το συμπόσιο. Κ ύλιξ. Περίπου 51 Ο

(Λονδίνο).

π. Χ. (Λονδίνο).

133

CAROLA REINSBERG

42. Εύθυμος χορός της μεθυσμένης εορταστικής σvvrρoφιάς. Κύλιξ. Περίπου 5 ΙΟ π. Χ. (Βερολίνο).

δεύει τρυφερά (Εικ. 37)16. Ηδη σε στενό εναγκαλισμό βρίσκεται μια τρίτη επάνω σε μια κυκλική εικόνα κύλικα, ο οποίος βρίσκεται στο

New

Haνen 17 (Εικ.

38).

Ως παρόμοιες κατά κάποιο τρόπο

εικόνες επάνω σε κύλικα, που βρίσκεται στη Βασιλεία l8 (Εικ.

39),

εμφανίζονται μισόγυμνες εταίρες και οργανοπαίχτριες, που πίνουν ακουμπισμένες σε μαλακά προσκέφαλα.

.

Και οι χορεύτριες επίσης έχουν εξίσου ευρεία κλίμακα δυνατο­

τήτων για παροχή υπηρεσιών. 'Ενας κύλικας, που βρίσκεται στο Λονδίνο, δείχνε~ νεαρή κόρη να χορεύει μπροστά από ένα συμπο­

σιαστή, ανεμίζοντας με τα δυο της χέρια το ευρύχωρο ριχτό φόρε­ μά της σε βήμα χορού (Εικ.

40).

Ξεγυμνωμένη, με μ~α γούνα και

μια λωρίδα στο μηρό, εμφανίζεται μια άλλη χορεύτρια, η οποία περιστρέφεται στον ήχο των "κροτάλων"

(Εικ.

41 )20.

(:

ρυθμός με τα τζίλια)

Τελείως γυμνή βλέπομε τέλος μιαν άλλη χορεύτρια με

κρόταλα να παίρνει μέρος σε άγρια όργια

Εικ.

42)21. Η πορνεία

όλων εκείνων των καλλιτεχνίδων είναι ολοφάνερη. Χωρίς αμφι­ βολία ανήκουν στην επαγγελματική τάξη των εταιρών. Οι πολ'ύ­ πλευρες ικανότητές τους συνετέλεσαν, ώστε να κάμουν την εικόνα

134

•

οι ΕΤΑΙΡΕΣ

•

43.

Ερωτικός χορός εταίρας με

44. Σεξουαλική παράσταση εταίρας σε

τεχνητούς φαλλούς. Εικόνα κύλικος.

μεθοκόπι. Εικόνα κύλικος. Περίπου 51 Ο

550/500π. Χ. (Λένινγκραντ).

π. Χ. (χάθηκε).

της εταίρας να γίνει εικόνα μιας πανέξυπνης συντρόφου. Στην αρμοδιότητα των εταιρών βρίσκονται ολοφάνερα τολμη­

ρές σεξουαλικές aπαγγελίες' όπως τίς αναγνώρισε η Ι

Pesche! στις

εσωτερικές εικόνες πολλών κυλίκων22 . Εκείνα τα "άκροάματα" 46. Εταίρα που ουρεί. Εικόνα

45. Μεθυσμένος κωμαστής, που κάνει εμετό. Εικόνα κύλικος. Περίπου 490 π.

κύλικος. Περίπου 480π. Χ.

Χ. (Βερολίνο).

(Βερολίνο).

135

CAROLA REINSBERG (:παρουσιάσεις) στην εσπερινή διασκέδαση αντιστοιχούν στις τολ­ μηρές ακροβατικές και καλλιτεχνικές επιδείξεις καθώς και στις χορευτικές παρεμβολές, οι οποίες ερεθίζουν τους καλεσμένους στο

εικονικό συμπόσιον του Καλλία, που περιέγραψε ο Ξενοφών. Εδώ ο γενικός ερεθισμός των αισθήσεων και του πνεύματος είναι αυτό που κάνει εκείνες τις εμφανίσεις και τους παρουσιαστές τους να

συντελούν πολλαπλώς στην κίνηση του διαλόγου. Τρεις γενεές πρωτύτερα, στους προπαππούδες εκείνων των ανδρών, παρέχο­ νταν λιγότερο ευπρεπείς ερωτικοί ερεθισμοί. Στα συμπόσια γύρω στην αλλαγή του αιώνα (περί το

5(0)

εμφανίσθηκαν οι χορεύτριες,

που στην αρχή ήταν ντυμένες, αλλά κατά τη διάρκεια της γιορτής γυμνώνονταν-αν γδύνονταν κατά τη διάρκεια του χορού, αυτό δεν προκύπτει από τις εικαστικές παραστάσεις- και παρουσίαζαν επί σκηνής κανονικά σεξουαλικά σόου. Επαιζαν με τεχνητούς "φαλ­ λούς" και με άλλα αντικείμενα παρόμοιας χρήσης, με φανερό σκοπό, σαφή τρόπο, που έκανε τους θεατές να ενώνονται για αυνανισμό ή για συνουσία. Πάνω στη

στρογγυλή βάση ενός κύλι­

κα, που βρίσκεται στο Λένινγκραντ23 (Εικ.

43),

μια εταίρα κραδαί­

νει ταυτόχρονα δυο δερμάτινους "φαλλούς", τους οποίους κινεί •

Ι

"

,

προς τον εαυτο της ωσαν για να τους εισαγαγει μεσα της και απο

εμπρός και από πίσω. Περισσότερο μοναδική είναι η παρουσίαση μιας αυλητρίδας (Εικ. 44)24, η οποία ιππεύει επάνω στη

μύτη ενός

ανεστραμμένου αμφορέα. Η μεγάλη λεκάνη νερού στα πόδια της

μιας, καθώς και οι αυλοί στα χέρια της άλλης δείχνουν ότι κι οι δυο αυτές οι σκηνές εκτυλίσσονται στο συμπόσιον. Τέτοιες λεκά­ νες χρησίμευαν ουσιαστικά, για να πλένουν σ'αυτές τα πόδια τους, προτού ανεβούν στην κλίνη.'Ετσι μας πληροφορεί ο Πλάτων (Συμπ.

175a). ,

Εκτός τούτου τις λεκάνες αυτές τις βλέπομε σε εικό, . " ,

νες αγγειων να χρησιμοποιουνται κατα τον εμετο υστερα απο

υπερβολική απόλαυση οίνου (Εικ.

45)

καθώς και για την ούρηση

(Εικ. 46)25. Το τελευταίο πάντως ισχύει μόνο για εταίρες .

Σεξουαλικές υπηρεσίες

. •

Ερεθισμένη η συντροφιά με την ερωτική διασκέδαση, που την

136

OJΕΤΑΙΡΕΣ

47α. Εταίρα με κωμαστή κατά το φαγοπ6τι. β. Ο αγγειογράφος Σμικρ6ς

απολαμβάνει το παίξιμο με αυλ6 μιας εταίρας. Στάμνος. Περίπου 510 π. Χ. (Βρυξέλλες).

προκαλούσαν οι εταίρες με επαγγελματικό τρόπο και· ανάλογα με τις περιστάσεις, παραδινόταν στη συνέχεια εξολοκλήρου στο

μεθύσι των πυρακτωμένων αισθήσεων και αφηνόταν στην εξουσία του Διονύσου. 'Ετσι μπορούσε να ακολουθήσει εκείνο το χαλαρό­ τερο μέρος της βραδιάς, όπου είτε ζευγαρωμένοι παραδίνονταν στον έρωτα ή άρχιζε η γενική ερωτική ένταση, που παρέσυρε τους

πάντες σε μαζικά όργια. Τούτο το αισθησιακό μέρος της γιορτής ήταν για τους αγγειογρά­

φους του πρώιμου ερυθρόμορφου ρυθμού (τέλος 60υ/αρχές Sου αι.

),

οι οποίοι μοχθούσαν για την αφηγηματική, την πλούσια σε ενέργειες απεικόνιση, ένα εικαστικό θέμα γονιμότερο παρά το ~διo το συμπό­ σιον. Έτσι δεν λείπει η εικαστική παράδοση εκείνων των τεράστιων ερωτικών κώμων. Η κλίμακα των εικαστικών παραστάσεων φθάνει

από τη

συγκρατημένη τρυφερότητα μέχρι την αχαλίνωτη αισθησια­

κή ηδονή, από τη θωπεία μέχρι τη γενετήσια επικοινωνία, από το ομαδικό σέξ μέχρι τη μαζοχιστική-σαδιστική διαστροφή. 137

CAROLA REINSBERG

48.

Ki.ύμαστής και εταίρες σε ερωτικό παιγνίδι. Κάλπις.

5 ΙΟ/500 π.

Χ.

(Βυρυξέλλες).

Πολύ επιφυλακτικά ο συμποσιαστής επάνω σ'ένα δοχείο κρα­ σιού, που βρίσκεται στις Βρυξέλλες26 (Εικ.

4 Ία),

τσιμπάει τη

σύντροφό του στο φόρεμά της επάνω από το στήθος. Ενα δοχείο νερού 27 (Εικ.

48)

δείχνει μιαν ήδη προχωρημένη φάση του ερωτι­

κού παιγνιδιού. Δυο ζευγάρια, ξαπλωμένα πάνω σε κρεββάτια, τα οποία βρίσκονται το ένα πλάι στο άλλο, απολησμονώντας τον εαυτό τους, αφιερώνονται στην αμοιβαία ανταλλαγή τρυφεροτή­

των. Μόνο η θήκη του αυλού στον τοίχο θυμίζει ότι αυτό το τετ-α­

τέ γίνεται σε συμπόσιον. Στην αμοιβαία στενή αφοσίωση ανταπο­ κρίνεται ο συντηρητικός τρόπος της παράστασης, ο οποίος κρύβει από το βλέμμα του παρατηρητή τα γεννητικά όργανα.

Ο ζωγΡάφος Νικοσθένης, ζωγραφU;οντας έναν κάνθαρον 28 (Εικ : 49α), δεν τήρησε καμιά ευπρέπεια. Πέντε άνθρωποι διασκεδάζουν μαζί επάνω σε μια κλίνη. Μια εταίρα σκύβει επάνω σε έναν συμπο-

σιαστή για στοματική γενετήσια επικοινωνία, ενώ ένας άλλος την μεταχειρίζεται εκ των όπισθεν με ένα τεχνητό φαλλό, τον λεγόμενο

δλισΟον. Πίσω απ 'αυτούς ένας τρίτος συμποσιαστής τραβάει

138

οι ΕΤΑΙΡΕΣ

•

4 9α-Υ. Σεξουαλικά 6ΡΥια κατά το φαΥοπ6τι. Κάνθαρος. 510/500 π. Χ. (BoστώVΗ).

139

CAROLA REINSBERG

•

5ΙΧΧ-Υ. Σεξουαλικά 6ΡΥια κατά το φαΥοπ6τι. Κύλιξ. 5ΙΟ/500π. Χ. (Παρ{σι). Πρβλ. Εικ. 36.

140

Ο/ΕΤAlΡΕΣ

,

51α-Υ. Σεξουαλικά 6ργια

κατά το μεθοκ6πι. Κύλιξ. 490/480 π. Χ. (Φλωρεvτία).

•

141

CAROLA REINSBERG

•

52.

Κωμαοιήςαφήνεται να

δέρεται από εταΙρα. Εικόνα

κύλικος. Περlπoυ5JOπ. Χ. (ΒερσλΙνο). Πρβλ. Εικ. 42.

επάνω του έναν νεαρό. "Στον τοίχο, επάνω από το κρεββάτι, κρέμε­

ται ένας άλλος φαλλός, που φέρει δύο κεφαλές. Στον κύλικα του ζωγράφου Πεδιέα, ο οποίος βρίσκεται στο

Λούβρο29 (Εικ.

5 Οα-γ) ,

οι καλεσμένοι είναι μεθυσμένοι και έχουν

σηκωθεί από τις κλίνες. Καθώς είναι ερεθισμένοι από το κρασί,

παραδίνονται σ' ένα ακατάσχετο σεξουαλικό μεθύσι, το οποίο , με μιαν εξαίρεση, ενώνει πάντοτε περισσότερα πρόσωπα στη γενετή­ σια πράξη:Οσο μάς επιτρέπει να αναγνωρίζουμε η αποσπασματι­ κή κατάσταση του δοχείου, από τις γυναίκες ζητείται γενετήσια επικοινωνία αποκλειστικά με το στόμα και με τον πρωκτό. Τη μια,

η οποία είναι ξαπλωμένη με το πλευρό επάνω σ'ένα κάθισμα εξυ­ πηρετώντας συνάμα δύο συμποσιαστές, την απειλεί ο ένας να την χτυπήσει με σαντάλι. Παρόμοια σκηνή οργίου, συνέχεια προς το• καθαυτό φαγοπότι,

δείχνεται σε κύλικα του ζωγράφου Βρύγου, που βρίσκεται στη Φλωρεντία 30 (Εικ. 51α-γ). Ο ζωγράφος ανοιχτά και χωρίς επιφυ•

λάξεις βάζει στην εικόνα διάφορους τρόπους της γενετήσιας πράξης. Μαζί με ,"ις ακροβατικές ερωτικές ατάσεις

- ένας άνδρας βαδί­

ζοντας συνουσιάζεται με μιαν εταίρα, την οποία βαστάει στα χέρια

του- και το ομαδικό σέξ εμφανίζεται και σεξουαλική βία. Ενας συμποσιαστής, που είναι γιορταστικά στεφανωμένος, κρατώντας 142

οι ΕΤΑ/ΡΕΣ

-

κοντό ραβδί, την εταίρα, που είναι γονατισμένη μπροστά του,

θέλει να την εξαναγκάσει σε στοματική γενετήσια επικοινωνία. Επίσης και η διπλανή εταίρα φαίνεται να θέτει τον εαυτό της ακούσια στη διάθεση των επιθυμιών των συντρόφων της. Και οι δυο οι άντρες, δηλ. κι αυτός που στέκεται μπροστά της κι εκείνος που ενεργεί από πίσω της, προσπαθούν να πιέσουν το κεφάλι της, για να την εξαναγκάσουν σε στοματική γενετήσια επικοινωνία. Η

βία ως τρόπος εξαναγκασμού για τη γενετήσια σύμπραξη εμφανί- ι ζεται επίσης και ως πηγή σαδιστικής ή μαζοχιστικής ηδονής. Η

εσωτερική εικόνα του δοχείου, που βρίσκεται στο Βερολίνο, δεί­ χνει άγρια όργια 31 (Εικ.

52).

Μια εταίρα βρίσκεται εντελώς αναί­

σθητη κάτω από μια κλίνη, επάνω στην οποίαν είναι παραδομένοι στις ηδονές τους δυο άλλοι συνεορταστές. Ενώ ο ένας δέχεται να τον χτυπούν με σαντάλι, ο άλλος τον κοιτάζει και ταυτόχρονα

αυνανίζεται. Αντίθετα, συνηθέστερη είναι η αντίστροφη περίπτω­ ση, κατά την οποία δέρνεται η εταίρα (Εικ.

51

β-γ) .

•

Μπροστά σε τόσQ παραστατικές πορνογραφικές σκηνές προβάλλει το ερώτημα για το πραγματικό τους περιεχόμενο. Τα ονό­

ματα, που μερικές φορές αποδίδονται στους συμποσιαστές και τις εταίρες, υποδηλώνουν ότι οι παραστάσεις πρέπει να εκφράζουν

αθηνα'ίκή πραγματικότητα. Σ'αυτό συνηγορούν και τα χρηοιικά αντικείμενα, με τα οποία διακοσμείται ο χώρος της εικόνας: καλά­ θι φαγητού, θήκη αυλού και λυχνοστάτης. Τέτοια συμπληρώματα της καθημερινής ζωής λείπουν τελείως από την παλαιότερη, δηλ.

τη

μελανόμορφη αγγειογραφία. Γνωρίσματα του Διονύσου και

μερικών μυθικών ηρώων χαρακτηρίζουν εδώ το περιβάλλον και ανυψώνουν τον κύκλο των φιλοποτών σε υψηλότερη σφαίρα. Τη σχέση που έχουν οι ερυθρόμορφες συμποσιακές σκηνές με το άμεσο παρόν, τη δείχνει και το γεγονός ότι σε μια περίπτωση ο ίδιος ο αγγειογράφος, -ένας κάποιος Σμικρός, απεικονίστηκε ανά­ μεσα στους χαροκόπους, και προσθέτοντας και το όνομά του έγινε γνωστός32 (Εικ. 47β). Εδώ εμφανίζεται, όπως και σ'ένα άλλο δοχείο, ως ευλαβής ακροατής μιας εταίρας, που παίζει μουσική. Αν τα ονόματα πολλών εταιρών σημαίνουν συγκεκριμένα πρόσω­ πα, δηλ. κορίτσια γνωστά στην πόλη, αυτό τολμούμε να το αμφι143

CAROLA REINSBERG σβητήσουμε, αν λάβουμε υπόψη τόσο το μεγάλο πλήθος των εται­ ρών όσο και τη μικρή εκτίμηση που απολάμβαναν. 'Οταν μάλιστα μερικά ονόματα επαναλαμβάνονται, αυτό δεν μπορούμε να το ερμηνεύσουμε με την έννοια αυτή. Υπήρχε ένα περιορισμένο πλή­ θος ονομάτων, που ήταν τυπικά για εταίρες και επαναλαμβάνο­ νταν σταθερά. Ιδιαίτερα περίφημες εταίρες, όπως ήταν η Φρύνη και η Λαίς, είχαν πολλές συνονόματές τους.

Μεταβολή των συμποσιακών ηθών Κάτω από ποιες προϋποθέσεις κατέληγαν σε τέτοιες ακόλαστες γιορτές; Η Ι.

Peschel

έχει κατορθώσει τελευταία να κάμει να

φανούν μέσα από την Πλαστική ρκέψεις, σύμφωνα με τις οποίες

προεκτάσεις του συμποσίου βρίσκονταν σε σχέση προς τον λεγό­ μενο κώμον, δηλ. εκείνη την έξαλλα εκστατική πομπή των μεθυ­ σμένων κρασοπατέρων, η οποία συναπτόταν προς το συμπ6σιον και μπορούσε κατά το μάλλον ή ήττον να έχει σεξουαλικά χαρα­ κτηριστικά (Εικ.

49

β-γ,

53)33. Η αλληλοδιείσδυση συμποσίου και

κώμου και η ενότητα ανάμεσα στη μέθη και την ερωτική ηδονή μέσα στη διονυσιακή έκσταση εξηγεί την οργιαστική ταραχή των

53. Πομπή με&uσμέvης εορταστικής συντροφιάς. Κύλιξ. ΠερΙΠου490π. Χ. (Βύρτσμπουργκ).

144

οι ΕΤΑ/ΡΕΣ

54α-β. Κωμαοιής με εταίρες κατά το φαγoπάrι. Αμφορεύς. ΓIερiπυυ 54υ πχ (Παρία/).

/45

CAROLA REINSBERG

55.

Σεξουαλική πομπή χορού μετά το φαγοπ6τι.

Της κατηγορίας " Τυρρηνικός άμΦορεύς". Περίπου 560 π. Χ. (Μ6ναχο).

56.

Δυο ζευγάρια σε ερωτική πράξη κατά το φαγοπ6τι. Κύλιξ. 540/530π. Χ. (ΒερσλΙνο). •

~.'","';"-.-,: ','

146

•

οι ΕΤΑΙΡΕΣ

φιλοποτών, η οποία μπορούσε να αρχίζει επάνω στην κλίVΗκαι να

κορυφώνεται σε μιαν αχαλίνωτη αισθησιακή παραφορά. Όποιος θέλει να μάθει κάτι σχετικά με το πώς γίνονταν τα συμπ6σια των Αθηναίων κατά την αρχα'ίκή και την κλασσική εποχή θα καταφύγει αναγκαστικά στις παραστάσεις της αγγειο­ γραφίας. Κι αν ακόμα αυτή δεν αντικατοπτρίζει την ιστορική πραγματικότητα αδιάκοπα, ωστόσο προσφέρει γενικά έγκυρες παραστάσεις και ιδεώδη της ευωχί~ς και υποδηλώνει σχετικές αλλαγές και τάσεις. Από τις πρωτοελληνικές παραστάσεις των ευωχιών του πρώ­

του ημίσεος του 60υ αι. λείπουν γενικά οι συμποσιάστριες. Αν και κατά τη γραμματειακή παράδοση υπήρχε από μακρού οργανωμέ­ νος θεσμός πορνείας -ο λυρικός ποιητής Αρχίλοχος

(20

ήμισυ του

Ίου αι.

) προειδοποιεί ήδη για την φιλαργυρία των πορνών (απόσπ. 142), μάλλον ο Σόλων είχε ιδρύσει το πρώτο δημόσιο πορνείο κατά το 594 π. Χ. (Αθήν. 13,569 d) - όμως φαίνεται πως δε συνηθιζόταν η παρουσία αγοραζόμενων κοριτσιών σ'αυτή την ευωχία, που προοριζόταν μεν εξολοκλήρου για τους ευγενείς, οπωσδήποτε όμως δεν ήταν πάντως άξια για απεικόνιση. Το αρχαιότερο τεκμήριο

(10

τέταρτο του 60υ αι.

)

μιας εταίρας σε

ευωχία 34 κατάγεται, όχι βέβαια τυχαία, από την Κόρινθο, εκείνη

την πόλη, όπου ως γνωστόν επιχωρίαζε αρχαιόθεν η πορνεία, η οποία είχε άλλη αξία, επειδή γειτόνευε με την πορνεία που ασκού­ νταν σε ναούς, εφόσον στην Κόρινθο υπήρχε ιερό της Αφροδίτης. Κάπως αργότερα και παράλληλα προς τις κατά πολύ επικρατέστε­

ρες ανδρικές ευωχίες, εμφανίζονται επάνω σε αττικά αγγεία μει­ κτές συντροφιές εορταστών 35 (Εικ.

54 α-β), που τεκμηριώνουν επί­

σης για την Αθήνα αυτή τη μορφή της πορνείας. Και στον εκστατικό κώμο οι εικαστικές παραστάσεις δείχνουν

αρχικά μόνον άνδρες. Κατά το δεύτερο τέταρτο του 60υ αι. προ­ στίθενται μεμονωμένες γυναίκες. Ο σεξουαλικός συντελεστής της διονυσιακής χορευτικής πομπής των μεθυσμένων κωμαστών πρω­

τοεμφανίζεται ορμητικά στους λεγόμενους τυρρηνικούς αμφορείς, τους οποίους χαρακτηρίζουν έκτυπα διαζώματα με σεξουαλίζο­ ντες κώμους (Εικ.

55)36.

Αλλά τα δοχεία αυτά αποτελούν εξαιρέ-

147

•

CAROLA REINSBERG σεις μέσα στην αττική Κεραμική. Πρόκειται για καθαρώς εξαγώγι­ μα εμπορεύματα, τα οποία παράγονταν με προορισμό την Ετρου-

•

ρια.

Η ιδιαίτερη προτίμηση των Ετρούσκων σε σεξουαλικές παρα­ στάσεις ξεπερνούσε και εκείνη των Ελλήνων. Μια εμπεριστατωμέ­ νη στατιστική, που έγινε από τον

R. Sutton37 ,

δείχνει ότι πολύ

περισσότερα από τα μισά όλων των αττικών αγγείων με σεξουαλι­

κές σκηνές βρέθηκαν στην Ετρουρία. Κι όταν ακόμη η κακή κατά­ στασή τους, στην οποία παραδόθηκαν, καθώς και η ελλιπής τεκμη­ ρίωση για την εύρεσή τους αποτελεί μιαν όχι και μικρή πηγή λαθών γι'αυτό το παιγνίδι των αριθμών, ωστόσο αυτό δεν μετα­ βάλλει τίποτε από το καταπληκτικά μεγάλο μέρος των όσων βρέ­ θηκαν στην Ετρουρία. Τα τεκμήρια της γνήσιας ετρουσκικής τέχνης επιβεβαιώνουν πόσο δημοφιλείς ήταν οι σεξουαλικές παρα­

στάσεις. Βεβαίως εδώ αντιστοιχούν σε εντελώς διαφορετικές κοι­ νωνικές προϋποθέσεις, κυρίως όμως ως προς ό, τι αφορά στο ρόλο των γυναικών, έτσι ώστε να μην είναι καθόλου συγκρίσιμη η εδώ αποδοχή τους με εκείνη στην Αθήνα.

Τα αγγεία που παράγονταν στην Αθήνα για τη ντόπια αγορά, κατά το τελευταίο ήμισυ του αιώνα, δείχνουν προοδευτικά μεταξύ άλλων και εταίρες κατά την ευωχία καθώς και πολλαπλάσιες σεξουαλικές σκηνές στον κώμο, που ακολουθούσε. Η μεσαία εικό­ να ενός κύλικα, που βρίσκεται στο Βερολίνο (Εικ.

56)38,

παριστά­

νει δύο συνεορταστές, οι οποίοι κάνουν έρωτα με τις εταίρες τους επάνω στο ανάκλιντρο του φαγητού. Το διονυσιακό χαρακτήρα αυτής της αισθησιακής μέθης τον υποδηλώνει στο βάθος το κλήμα. Η οργιαστική παραφορά είναι πλατιά εκτεθειμένη επάνω σε μιαν εικόνα διαζώματος (Εικ.

57)39.

Αποξενωμένος κανείς από τον

πραγματικό χώρο της γιορτής παραδίνεται στην ερωτική μέθη

πιθανώς στο ύπαιθρο. Στο τελευταίο τέταρτο του 60υ αι. συνεπεία πολιτικών και κοι­ νωνικών αναστατώσεων συντελέστηκε μια μεταβολή στην περιοχή • της εορταστικής ευωχίας. Το αριστοκρατικό εορταστικό συμπόσιο, κέντρο του οποίου ήταν το γεύμα, μεταβλήθηκε καθαρά σε μεθοκόπι, συμπόσιον, του οποίου προηγείτο μόνον ένα σύντομο 148

,

ΟΙΕΤΑΙΡΕΣ

,

•

57,

Σεξουαλικά 6ργια μετά το φαΥοπ6τι,Κύλιξ, 54CV530π, Χ. (ΒερολΙvo), ,

φαγητό. Η μεταβολή αυτή είναι τεκμηριωμένη μέσα στη γραμματεία και επιβεβαιώνεται και από τις εικαστικές πηγές40. Ενώ οι τράπεζες στις μελανόμορφες συμποσιακές σκηνές, εκτός από ψωμί

και πίττες, πρόσφεραν κανονικά άφθονες ποσότητες κρέατος, το οποίο κατά μεγάλα κομμάτια κρέμεται από τα τραπέζια(Εικ.

56).

Τα άδεια τραπέζια, που φαίνονται τώρα στις ερυθρόμορφες παρα­

στάσεις ευωχίας, δείχνουν μόνον ένα δοχείο ποτού, που είναι τοποθετημένο επάνω τους,

.

Με τον καιρό ο αρχικά αριστοκρατικός θεσμός του εορταστι­

κού συμποσίου έγινε λα'ίκός. Η μεσαία τάξη των Αθηναίων σφρά­ γισε την κοινωνική δομή της νέας κοινωνίας των συμποσίων, η οποία τώρα, εκτός από τους αριστοκράτες, αποτελούνταν και από τους εμπόρους, τους παραγωγούς εμπορευμάτων και τους γεωρ­ γούς.'Εχομε ιδεί μάλιστα ότι και χειρώνακτες με τη μικρή κοινωνι­ κή υπόληψη, όπως ο αγγειογράφος Σμικρός, έπαιρναν μέρος στο

συμπόσιον. Ακριβώς το ότι αναφέρεται τέτοιο όνομα σε απεικόνι­ ση συμποσίου, αυτό καθιστά σαφή την αξία του γοήτρου, που είχε

για έναν απλό άνθρωπο η συμμετοχή του σε μιαν αρχικά αρχοντι, , κη ευωχια.

Την εποχή αυτή, που για πρώτη φορά καθιερώνεται το νεοδημι­

ουργηθέν συμπόσιον, τοποθετούν στα δοχεία ποτού, που ήταν αναγκαία γι' αυτό, ένα κύμα σεξουαλικών παραστάσεων κώμου.

149

CAROLA REINSBERG

•

58.

Φαγοπ6τι με αυλητρίδα. Κρατήρας. Αρχές του 40υ αι. π. Χ. (Βιέννη).

Όλες οι σεξουαλικές αγγειογραφίες, που δείχνομε εδώ (Εικ.

40-52, 59, 63, 64), 520-490 π. Χ. Αν η

37,38,

προέρχονται από τη χρονική περίοδο μεταξύ σεξουαλική δραστηριότητα κατά το συμπόσιον

και τον κώμον είχε πράγματι αυξηθεί τόσο σημαντικά έναντι του παρελθόντος, ή αν την άσκηση της ερωτικής ηδονής την απεικόνι-

•

•

59.

Κωμαστής και εταίρα

κατά τη γενετήσια

επικοινωνία. Κύλιξ. Περίπου

470 π.

150

Χ. (ΓαρκΎVια)

•

ΟIΕΤΑΙΡΕΣ

60. Νεαρός με εταίρα κατά τη γενετήσια επικοινωνία.

Κύλιξ. 480/470π. Χ. (Μαλιμπού).

ζαν μόνο πιο έντονα, αυτό δεν το ξέρομε. Πάντως δε θα πέσουμε έξω, αν συνδέσουμε το φαινόμενο αυτό με την αλλαγμένη δομή του συμποσίου και των κοινωνών του4 l , για τους οποίους η σεξουαλι­ κή μέθη ήταν προφανώς ένα γνώρισμα του συμποσίου, που άξιζε

να απεικονισθεί. Σύμφωνα με τις εικόνες των αγγείων κατά το τέλος του 6ου αι.

και τις αρχές του 50υ αι. υπήρχε ένας σταθερός τύπος του συμπο­ σίου με μιαν εταίρα, δηλ. την αυλητρίδα, η οποία με το παίξιμό της

έπρεπε να συνοδεύει τις υποχρεωτικές λατρειακές πράξεις κατά τη

διάρκεια ενός τέτοιου συμποσίου, π. χ. τη σπονδή. Παράλληλα υπήρχαν και θορυβώδη, υπερεύθυμα μεθοκόπια, στα οποία συχνά

συμμετείχαν επίσης πολλές εταίρες ωσάν προσκαλεσμένες. Στη διάρκεια της οινοποσίας η ερεθιστική επαγγελματική διασκέδαση

αποσκοπούσε στον σεξουαλικό ερεθισμό, ο οποίος μπορούσε να ρίξει στην αγκαλιά μιας εταίρας τους χαροκόπους, για να προχω­ ρήσουν, ανάλογα με το βαθμό της συναρπαγής των βήμα με βήμα στην ερωτική παραφορά.

Ωστόσο εκείνη η φάση, της δlJtλής αισθησιακής μέθης, που προ151 •

CAROLA REINSBERG παγανδιζόταν μέσω των εικόνων, δε διήρκεσε περισσότερο από

30

χρόνια. Υ στερα από τη φάση αυτή έβαζαν ως θέμα των εικόνων των αγγείων την αντίθετη διαδικασία της απαλλαγής από τους

σεξουαλικούς εικαστικούς ερεθισμούς. Η γυμνότητα των εταιρών

εξαφανίζεται και δεν εικονίζονται πλέον ξαπλωμένες επάνω στις κλίνες δίπλα στους άνδρες. Η ενότητα του συμποσίου (Εικ.

35) με

μιαν αυλητρίδα, η οποία, σύμφωνα με τον κανονισμό, εξασφάλιζε την εκπλήρωση των λατρειακών καθηκόντων, κατοπτρίζει τις συμποσιακές απεικονίσεις της κλασσικής εποχής. Και κατά τον 40ν αι.

,

οπότε εμφανίζονται ξανά στις συμποσιακές σκηνές των

αγγείων περισσότερες εταίρες, αυτές δεν είναι τίποτε περισσότερο από ελκυστικές και ανάλογα στολισμένες υπηρέτριες, που προ­ σφέρουν μικρές εκδουλεύσεις και, στην καλύτερη περίπτωση, μουσική διασκέδαση.

•

Η εξέλιξη, που συντελείται εδώ στην αγγειογραφία, αντιστοιχεί στα πνευματικά ρεύματα, των οποίων την αποκορύφωση αντιπρο­

σώπευε ο Πλάτων. Αποστρεφόμενος κάθε "φθιινή" διασκέδαση με αυλητρίδες και χορεύτριες είδε το νόημα του συμποσίου να υπάρχει μόνο στην ανταλλαγή φιλοσοφικών σκέψεων. Αι γότερο ριζο­

σπαστικά και πλησιέστερα προς την αλήθεια της ιστορικής πραγ­ ματικότητας, το συμπόσιο του Ξενοφώντος πραγματώνει τα ιδανι­

κά της νέας αστικής Ηθικής42. Και διανοίγονται μεν οι αισθήσεις του συμποσιαστή, αλλά συνάμα δε λείπει τίποτε από τον ερωτικό ερεθισμό, του οποίου η πλήρωση καθίσταται δυνατή μόνο με την

απόλαυση του κρασιού, ενώ η ικανοποίηση άλλων προκληθεισών επιθυμιών παραπέμπεται στην ευπρέπεια του σκοταδιού του ιδιω, ,

τικου ΧωQOυ.

Πώς φαινόταν η πραγματικότητα στο συμπόσιο, πέραν από

κάθε λογοτεχνικά εξιδανικευμένη παράστασή του, και πόσο ήταν το πραγματικό μέγεθος της σεξουαλικής δραστηριότητας κατά το συμπόσιο, για τα θέματα αυτά δίνει μερικές πληροφορίες το από­

σπασμα από το δικανικό λόγο Κατά Νεq,ίρας (μέσα 40υ αι.), που αναφέρθηκε επανειλημμένα. Η καταγγελία αναφέρει ότι ο Φρυνίων συνουσιαζόταν με την εταίρα του στο συμπόσιο κατά προτίμηση μπροστά στα μάτια όλων. Εκτός αυτού, εκεί γίνεται και

152

.

οι ΕΤΑΙΡΕΣ

λόγος για το ότι, σε προχωρημένη ώρα, άλλοι μέτοχοι του συμπο­ σίου, μάλιστα δε και οι υπηρέτες, συνουσιάστηκαν με εκείνη τη γυναίκα. Ταυτόχρονα όμως ακούμε ότι ο Φρυνίων δεν εκτιμούσε αυτόν τον τρόπο της σεξουαλικής επικοινωνίας με την εταίρα του, η οποία ήταν ιδιοκτησία του, και ότι έγινε στην κατάσταση της τέλειας παραφοράς, και μάλιστα όταν ο Φρυνίων κοιμόταν και η

Νέαιρα ήταν μεθυσμένη. Οι μαρτυρικές καταθέσεις σ'αυτή τη δια­ δικασία, που περιγράφουν γεγονότα διαπιστωμένα από περισσό­

τερους ανθρώπους, καθιστούν σαφές ότι η σεξουαλική παραλυσία και η εκκεντρικότητα δεν ήταν ασυνήθιστα, αλλά κανείς δεν καυ­

χιόταν ακριβώς γι 'αυτά. Έτσι η επιδειξιομανία του Φρυνίωνα προβάλλεται στη δημοσιότητα μάλλον εκφαυλιστικά. Τα κανονικά συμπόσια, όπως τα βλέπομε επάνω σε υστερο­ κλασσικά αγγεία της ίδιας εποχής (Εικ.

58),

δεν ανταποκρίνονται

σε παρόμοια πραγματικότητα, η ο'ποία και παλιότερα και μεταγε­

νέστερα μπορούσε να φαίνεται ωμή, όπως τη δείχνουν οι πρώιμες ,

ερυθρόμορφες παραστάσεις, που είναι έργα των ζωγράφων Πεδιέα και ΒρύΥου (Εικ.

50-51),

ιδιαίτερα όταν εθεωρείτο. ως από­

δειξη βαναυσότητας ή ικανοποίηση των σεξουαλικών ηδονών

ανοιχτά. Οι εικόνες των αγγείων εξιδανικεύουν υποδειγματικά συμπόσια ιστορικής πραγματικότητας, τόσο με την έννοια του

τυπικού όσο και του προτύπου συμποσίου. Εκφράζουν ιδανικές καταστάσεις.'Οπως όλα τα καλλιτεχνικά και τα λογοτεχνικά προ'ί­

όντα, έτσι κι αυτά είναι σημάδια για επίκαιρα ρεύματα αντιλήψε­ ων σχετικά με αξίες, που είτε μεταφυτεύθηκαν είτε αναπτύχθηκαν. Μετά από αυτά φαίνεται πως η δημόσια σεξουαλική δραστηριότη­

τα, που αναπτυσσόταν κατά το συμπόσιο, είχε ποινικοποιηθεί το βραδύτερον από την έβδομη δεκαετία του 50υ αιώνα. Οι 'ήδη μνη­ μονευθείσες λογοτεχνικές μαρτυρίες, δηλ. τα έργα του Ξενοφώ­

ντος

(430-355

π. Χ.

) και του Πλάτωνος (427-347 π.

Χ.

), το

επιβε­

βαιώνουν. Αντίθετα, ένας τρυφερός ερωτισμός, ωσάν εκείνον που

διαχέουν οι χορευτικές παραστάσεις του ξενοφώντειου συμποσί­ ου, ήταν προφανώς ικανός για τις κοσμικές συγκεντρώσεις και σύμφωνος με τα ιδεώδη της κοινωνικής Ηθικής.

Κατά την κλασσική εποχή η ασυμφωνία ανάμεσα στην παρό-

153

•

CAROLA REINSBERG ξυνση και την καταπίεση σεξουαλικών δραστηριοτήτων κατά το

συμπόσιο συντελούν, ώστε να δημιουργείται ένας εικαστικός τύπος, ο οποίος είχε χαρακτήρα αντισταθμιστικού τρόπου, δηλ. εκείνες οι ηδονοβλεψιακές στρογγυλές βάσεις των κυλίκων, οι οποίες δείχνουν συνουσιαζόμενα ζευγάρια (Εικ.

59-60)43.

Στην

εικόνα εκτελείται ό, τι στην πραγματικότητα απαγορευόταν. Λεί­ πουν τα εξαρτήματα, τα οποία χαρακτηρίζουν τον τύπο του γεγο­ νότος ως συμπόσιο και τους επικοινωνούντες ως συμποσιαστές. Η

απεικόνιση συντομεύτηκε ως προς το ουσιώδες περιεχόμενο, δηλ. τη

γενετήσια επικοινωνία. Οι εσωτερικές εικόνες αυτών των

κυλίκων, οι οποίες με τη διάθλαση του φωτός στο κρασί, που

κυματίζει μέσα στο αγγείο, ζωντάνευαν για τον πότη44, σαν ερωτι­ κή λιχουδιά για τα μάτια και οπτικός ερωτικός ερεθισμός, έχουν την ίδια λειτουργία όπως εκείνες οι εκτελέσεις των πονηρών •

χορών, τους οποίους περιγράφει ο Ξενοφών. Η εξερεθιστική τους επίδραση όμως δε βρισκόταν μόνο στη λεπτομερειακή απόδοση της γενετήσιας πράξης, η οποία ασφαλώς ξεπερνούσε σε ελευθε­ ριότητα τις σκηνές ερωτικού χορού, αλλά στην αισχρότητα της

ω:τεικόνισής της. Το άσεμνο βρισκόταν στο ότι η γενετήσια πράξη από την ιδιωτική σφαίρα συρόταν στη δημόσια, και μάλιστα μπρο­

στά στα μάτια όλων. Οι εικόνες αυτές έφερναν στα μάτια όλων γενικά τη στενότερη σφαίρα και μετέβαλλαν το θεατή σε ηδονοβλε­ ψία και επιδειξιομανή. Η αρχή, η οποία καταφάσκει τη σεξουαλι­

κότητα καθαυτήν και την ενισχύει, αλλά εξορίζει την πρακτική της εξάσκησης στην απομόνωση της ιδιωτικής σφαίρας, εκφΡάζεται και στα έργα του Πλάτωνος. Η γενετήσια ορμή εθεωρείτο ως κάτι το φυσικό και η γενετήσια ηδονή, με την έννοια μεν της αναπαρα­

γωγής του γένους, εθεωρείτο ως θετική (Πλάτ. Πολιτ.

8 559c),

αλλά στη δημοσιότητα ο έρωτας ήταν άσεμνος. Ανήκε στο σκοτάδι

της νύχτας, διότι λογαριαζόταν μάλλον στις κατώτερες ορμές, που ο άνθρωπος έχει κοινές με τα ζώα (Πλάτ. Φιλ. Την ασυμφωνία αυτή επέκρινε ο Διογένης

•

67d. Πολ: 9, 586c). (40ς αι. ), εφόσον ο

ίδιος δημόσια αυνανιζόταν. Η επιχειρηματολογία του, ότι αυτό που δεν θεωρείται ως κακό, δε θα μπορούσε να γίνει κακό ούτε με το φως της δημοσιότητας (Διογ. Λαέρτ.

154

6,2,46,69),

χαρακτηρίζει

οι ΕΤΑΙΡΕΣ

•

61. Δυο εταίρες σε παιγνίδι κ6τrαβoυ.Ύδρία. 520/5ΙΟπ. Χ. (Μ6ναχο) . •

την εφαρμογή των κοινωνικών κανόνων της σεξουαλικότητας. Είναι κατανοητό ότι η συμπεριφορά του προκάλεσε αγανάκτηση.

Συμπόσιο Εταιρών Η μεταβολή των συμποσιακών συνηθειών πρέπει να έχει επι­ δράσει άμεσα και στις εταίρες. Με την επικρότηση ή την απόκρου­

ση του σεξουαλικού οργασμού, που γινόταν κατά το συμπόσιο, αυξανόταν ή ελαττωνόταν η χρεία για πολλές και η αξίωση για αξιόλογες θηλυκές συντρόφους κατά τις γιορτές. Από την άποψη αυτή, θα μπορούσε το "κύμα του σεξ" κατά το τέλος του αιώνα της

αθηνα·ίκής πορνείας να έχει παρουσιάσει μιαν ορισμένη έξαρση, η οποία όμως δεν πρέπει να έχει αποφέρει στις εταίρες κανένα κέρ­

δος σχετικά με τήν υπόληψή τους. Μπόρεσε όμως να προσφέρει ένα οικονομικό πλεονέκτημα, που ωστόσο ωφέλησε λιγότερο τις συνήθως εξαρτημένες εταίρες και περισσότερο τους προαγωγούς και τις μαστροπούς. Ιστορικές πηγές , οι οποίες θα επέτρεπαν να

εξαχθούν συμπεράσματα για την αύξηση της σημασίας της πορνεί­

ας, λείπουν. Πιθανώς να είναι δυνατόν να αξιοποιηθούν υπό την

155

CAROLA REINSBERG έννοια αυτή οι παραστάσεις με συμπ6σια εταιρών, που δημιουργή­ θηκαν κατά την εποχή αυτή.

Η εικόνα του λαιμού μιας υδρίας, που βρίσκεται στο Μόναχο, δείχνει δύο εταίρες, οι οποίες είναι μαζί ξαπλωμένες επάνω σε προσκέφαλα και παίζουν κ6τταβο (Εικ.

61)45.

Η μία αφιερώνει τη

βολή του κ6τταβουστον Ευφημίδη, έναν όμορφο μισοανεπτυγμένο

έφηβο, στα πόδια του οποίου έπεφταν οι ομοφυλόφιλοι άνδρες της Αθήνας. Δίπλα στην εταίρα είναι γραμμένη η εξής εκθειαστική αναφώνηση: KAΛOIΣOITENΔIEYΘYMIΔEI, δηλ.: Για σένα, 6μορφε Ευθυμίδη, εκσφενδονίζω το κατακάθι του κρασιού. Οι δύο γυναί­

κες είναι χαρακτηρισμένες με διαφορετικό φυσικό τρόπο: Η θαυ­ μάστρια του Ευθυμίδη είναι λεπτή, η συνάδελφός της είναι μάλλον μεστωμένη. Αν εκείνη η θηλυκιά πληθωρικότητα μπορεί να αξιο­ λογηθεί ως σημάδι προχωρημένης ηλικίας, όπως συνήθως νομίζε­

ται, περί αυτού θα ήθελα να αμφιβάλλω. Τέτοιες παραστάσεις με εταίρες κωμάστριες, που ήταν διαδε­

δομένες κατά το τέλος του 60υ αι., πιθανώς να δείχνουν καθαρά γυναικείο φαγοπότι. Ήταν όμως ολοφάνερα διοργανώσεις, τις οποίες αναλάβαι ναν ευκατάστατες πόρνες, που μπορούσαν να διαθέτουν τα έξοδα για τέτοιες γιορτές. Πάντως τέτοιες γιορτές δεν μαρτυρούνται από τη γραμματεία. Γνωρίζουμε ωστόσο από

τις γραπτές πηγές, ότι εταίρες προσκαλούσαν στο σπίτι τους τους εραστές τους και άλλους συνδαιτυμόνες (Αθήν.

13, 57ge, 580a,

584d). Η Ι.

Perschel

απέδειξε ότι το συμπ6σισ των εταιρών παρέλαβε

από το συμπόσιο των ανδρών πρότυπα συμπεριφοράς και σύνερ­ γα. Οι γυναίκες παίρνουν δεξιά στις κεφαλές των κλινών θέσεις, που σε άλλη περίπτωση προορίζονται αποκλειστικά για τους άνδρες, και είναι ντυμένες μάλιστα, όπως οι κωμαστές, μόνο με το

ίμάτιον, που το έχουν ριγμένο γύρω από τα ισχία τους. Η ιδιοποί­ ηση του ανδρικού ρόλου δεν αποτελεί μοναδικό φαινόμενο στην αγγειογραφία του Μονάχου, αλλά μια ιδια~ερότητα στην παρά­ σταση του ξεφαντώματος των εταιρών. Φαίνεται ότι σΙ αυτό εκφΡάζεται η κοινωνική αξίωση αυτών των ευκατάστατων πορ­

νών, για τις οποίες προφανώς το συμπ6σιονέχει την ίδια λειτουρ156

οι ΕΤΑΙΡΕΣ

γία συμβόλου της κοινωνικής τους αξίας, όπως έχει και για τον αγγειογράφο Σμικρό. Εάν ληφθεί υπόψη το βιοτικό επίπεδο, που προϋπέθετε η διοργάνωση ενός συμποσίου, τότε γίνεται κατανοη­

τή η αξία της παράστασης. Δεν είναι τυχαίο ότι η απεικόνιση του συμποσίου των εταιρών εμφανίζεται αποκλειστικά στις δεκαετίες, κατά τις οποίες η σεξουαλικοποίηση του συμποσίου επιτρέπει να υποθέσουμε πως η αξία των εταιρών έχει ανεβεί.

Αλλά για τους άνδρες το συμπόσιον εκείνη τηνΈποχή ενσάρκω­ νε ένα ύφος ζωής, το οποίον με ευχαρίστηση το επεδείκνυαν δημό­ σια. Μόνον έτσι μπορεί να κατανοείται ο χαρακτηρισμός μερικών κωμαστών με το όνομά τους. Εξωτερικά παρουσιάζονται με την εμφάνιση ενός κοσμικού άνδρα, δηλ. με τον τρόπο ζωής, που μπο­ ρούσε να τους προσφέρει πολυτέλεια, η οποία άλλοτε επιφυλλασ,

,

σοταν για τους αριστοκρατες.

Μεταβολή της απεικόνισης των εταιρών Εάν αναζητήσουμε στις απεικονίσεις εταιρών αξιολογικούς χαρακτηρισμούς, θα συναντήσουμε το γνωστό ελληνικό φαινόμενο του εξισωτικού τρόπου οράσεως, ο οποίος κάνει ασαφείς τις κοι­ νωνικές διαφορές .., χάριν της απεικόνισης ενός ιδανικού κόσμου .

Όπως ο δούλος, που κατά την Αρχαιότητα αδιαφιλονίκητα εθεω-

.

,

,

.

,

"

ρειτο ως ενα εκ φυσεως κατωτερο ον, και μονο σε ορισμενες σχε-

σεις χαρακτηριζόταν ως τέτοιος, έτσι και για την εταίρα δενμπο­ ρούμε να περιμένουμε γενικά εκ των προτέρων καμιά χειρότερη

απεικόνιση. Γενικά λείπει ο φυσιογνωμικός στιγματισμός. Μόνον από τα συμφραζόμενα μπορείς να καταλάβεις αν η απεικονιζόμε­ νη είναι εταίρα. Τη μόνη αξιολόγηση μπορούμε να αναγνωρίσουμε ωστόσο στην μεταβολή των πράξεων, οι οποίες απεικονίζονται μεταξύ εταίρας και άνδρα, ιδιοκτήτη, μαστροπού ή πελάτη. Εδώ •

γίνεται μια σαφής ρήξη κατά τη λήξη του 60υ αι . Τα διαζώματα των τυρρηνικών αμφορέωγ46 (Εικ. 62α-β) δεί­ χνουν τις εταίρες καθώς και τους κωμαστές με ομοιόμορφες κινή­ σεις παραδομένους στο μεθύσι. Κι αν η πράξη, εφόσον βέβαια πραγματοποιείται κανονικά και δεν αντικαθίσταται με σεξουαλι157

CAROLA REINSBERG

62α-β. Σεξουαλική χορευτική πομπή μετά το φαΥοπ6τι. Της κατηyoρlας

" Τυρρηνικός Αμφορεύς " . 560/550 π. Χ. (Χαϊδελβέργη).

κή προετοιμασία, ακολουθεί κανονικά εκ των όπισθεν, 1iα ζευγά­ ρια στρέφουν πάντοτε τα πρόσωπά τους το ένα προς το άλλο και

συχνά αγκαλιάζονται. Με το ότι ο ζωγράφος παρασταίνει τις γυναίκες παγίως σε ταπεινωτική στάση προσθέτοντας μάλιστα

158

οι ΕΤΑΙΡΕΣ

δίπλα τους και σκυλιά, που ζητιανεύουν κάτι να φάνε48 , αυτό μια

και τα σώματά τους απεικονίζονται ως δύσμορφα, φαίνεται ξεκά­ θαρα ως σημείο κατωτερότητας των γυναικών. Εκτός αυτού η δια του πρωκτού γενετήσια επικοινωνία δεν ήταν σκανδαλώδης σεξουαλική πρακτική. Η στάση των γυναικών διαφέρει ελάχιστα

από τη στάση των ανδρών. Τα ζευγάρια βρίσκονται το ένα πίσω από το άλλο με ελαφρά λυγισμένα τα γόνατα και τον άνω κορμό λυγισμένο προς τα έμπρός. Συνάμα οι γυναίκες συχνά είναι ορθω­ μένες ψηλότερα. Όσο εντονότερη είναι η σωματική επαφή, τόσο

περισσότερο ξεπερνούν τους άνδρες. 'Οταν η θέση των κωμαστών είναι περισσότερο λυγισμένη, και μάλιστα όταν προσδιορίζεται

από την ερωτική τεχνική, τότε φαίνεται ηδυπαθέστερη και προκλη­ τικότερη. Προσομοιάζει προς τη στάση του παιδεραστή κατά τη γενετήσια επικοινωνία του με τον ερώμενο (Εικ.

109, 110),

τον

οποίο δεν τον αφήνει να γίνει αντικείμενο μόνο η σεξουαλική του αυτοκυριαρχία και η συναισθηματική του επιφυλακτικότητα. Στα τυρρηνικά αγγεία η εταίρα δεν είναι τόσο πολύ αντικείμενο όσο "σύντροφος" .

Με παρόμοια διονυσιακή έμπνευση και φαιδρός φαίνεται και ο υπεροπτικός σεξουαλικός κώμος στον κύλικα της Θαλίας47 (Εικ.

63

α, β-δ), που πήρε το όνομά του από μιαν εταίρα, η οποία εμφα­

νίζεται ονομαστικά. και εδώ φαίνεται να συμμετέχουν και οι γυναίκες το ίδιο ηδυπαθείς όπως και οι άνδρες. Καλοπερνούν και οι δυο πλευρές με οργιαστικούς χορούς και σεξουαλικά παιγνίδια, ι

κατά τα οποία ο θηλυκός σύντροφος είναι συχνά το ενεργητικό

και ποτέ το παθητικό μέρος. Μια εταίρα έχει πιάσει από το πέος το συμπαίκτη της, ο οποίος χορεύει, και προσπαθεί να τον τραβή­ ξει προς το μέρος της. Σε μιαν άλλη εταίρα ο κωμαστής κάθεται κάτω από τα πόδια της και προσπαθεί να τη φθάσει, για να της γλείψει τα γεννητικά όργανα. Ένα τρίτο ζευγάρι ενώνεται με τον

ίδιο τρόπο όπως δυο συνεορταστές στον τυρρηνικό αμφορέα (Εικ. 62α). Ο άνδρας επιβαίνει την εταίρα εκ των όπισθεν, όπου της έχει τεντώσει ψηλά το δεξιό μηρό. Το κεφάλι του, όπως στη μελανό­ μορφη εικόνα, είναι στηριγμένο επάνω στο στήθος της γυναίκας, η οποία έτσι είναι ψηλότερη από αυτόν κατά το μήκος της κεφαλής.

159

CAROLA REINSBERG

,

63α-δ. Οργιαστικές κι νήσεις μετά το

φαγοπ6τι. Κύλιξ. Περίπου5ΙΟπ. Χ.

(Βερολίνο). Πρβλ. Εικ.42.

160

Ο/ΕΤΑΙΡΕΣ

Σ' αυτόν τον κώμο οι εταίρες είναι στον ίδιο βαθμό κωμά­ στριες όπως και οι αρσενικοί σύντροφοί τους. Κατά βάση εκτιμώ­ νται ως γυναίκες, δηλ. ως σεξουαλικό συμπλήρωμα του άνδρα. Το

ότι ασκούν το σεξ επαγγελματικά αυτό δεν αποτελεί γι' αυτές κηλίδα, διότι το ασκούν ως επαγγελματική υποχρέωση και δεν γίνονται αντικείμενο. Εντελώς διαφορετικές αξιολογικές αντιλήψεις βρίσκονται

πίσω από την απεικόνιση του κώμου. που δημιούργησε μόνο λίγα χρόνια αργότερα, εντελώς κατά το τέλος του 60υ αι., ο ζωγράφος Πεδιέας (Εικ.

50 α-γ).Όλες οι γυναίκες έχουν απεικονισθεί να σέρ­

νονται ταπεινωτικά και να ικανοποιούν με το στόμα τους ή προ­ σφέροντας τον πρωκτό τους να περιποιούνται τους άνδρες, που

στέκονται όρθιοι. Η χρήση του πρωκτού για τη σεξουαλική ικανο­ ποίηση, η οποία βασικά, αν όχι και αποκλειστικά αποσκοπεί στην τέρψη των ανδρών, αποκλείει τις γυναίκες αυτές από την ενεργό συμμετοχή τους στη γιορτή και από το να περιέλθουν σε έκσταση

μέσα στη διονυσιακή παραφορά. Και μόνο η στάση του σώματος των γυναικών δεν τους επιτρέπει να φαίνονται ως συντρόφισσες των κωμαστών. Η προτίμηση για συνουσία από τα νώτα συμπε­ ραίνεται κατά πρώτον από το ότι οι κωμαστέςκινούνται με σειρά σε σχήμα πομπής. Τα σώματα των γυναικών είναι χονδροειδή, οι κινήσεις τους άκομψες, τα πρόσωπά τους άσχημα παραμορφωμέ­ να από την άσκηση στοματικής γενετήσιας επικοινωνίας. Ο κώμος είναι απεικονισμένος έτσι, ώστε να φαίνεται καθαρά

ότι είναι υπόθεση για άνδρες, ενώ αφήνει στις γυναίκες υπηρετικό ρόλο, να χρησιμεύουν δηλαδή ως εργαλεία για να προκαλούν στους άνδρες την ηδονή. Οι εταίρες δε συμμετέχουν ως θηλυκοί ερωτικοί σύντροφοι, αλλά ως πόρνες, που τις ενοικιάζουν οι πελάτες. Εάν η ταπεινωτική απεικόνιση αποσκοπεί στο να δείξέι την κατωτερότη­ τα της εταίρας, χρησιμεύει στην καλύτερη περίπτωση και στο να τεκμηριώσει και τη σκληρή εργασία της πορνείας. Ο κύλικας, που μόλις εξετάσαμε παραπάνω, είναι βέβαια το εντυπωσιακότερο παράδειγμα ωμής πορνογραφικής απεικόνισης

κώμου, αλλά δεν είναι και το μοναδικό. Ο κύλικας του ζωγράφου Βρύγου, που τον αναφέραμε ήδη (Εικ.

51

α-γ), ο οποίος κατασκευ-

161

CAROLA REINSBERG άσθηκε κάπου

10 - 15

χρόνια αργότερα, δεν έχει μεγάλη διαφορά

από τον προηγούμινο. Οι γυναίκες στην πλειονότητά τους είναι •

σκυμμένες ή κωλοκαθισμένες, ενώ οι άνδρες όρθιοι παραδίνονται

στη σεξουαλική απόλαυση. Η γενετήσια επικοινωνία διά του πρω­

κτού ή διά του στόματος είναι οι προτιμώμενοι τρόποι γενετήσιας πράξης όχι όμως και οι μοναδικοί.'Ενα ζευγάρι φαίνεται ενωμένο σε συνουσία δια του κόλπου. Το διάζωμα αυτό δείχνει καταπλη­ κτά συσσωρευμένη σεξουαλική βία. Οι γυναίκες εξαναγκάζονται

με το ραβδί ή με το σανδάλι να συμμορφωθούν. Και ο ζωγράφος Βρύγος στην ταπείνωση, που προσδιορίζεται από την κατάσταση, προσθέτει με μια ταπεινωτική στάση την ασχήμια λαγαρότερα, από το σχήμα των σωμάτων που χαμηλώνουν και τα κάνει έτσι

σαν να φαίνονται δημιουργήματα κατώτερης βαθμίδας. Ως βαρύνουσα διαφορά ανάμεσα στις δύο ομάδες των εικόνων

δε φαίνεται αίφνης αλλαγή στη γενετήσια συμπεριφορά, αλλά προ­ βάλλεται μια βασικά άλλη όψη της εταίρας. Ενώ εκεί τα ζευγάρια

μεθούν μέσα στην αμοιβαία συνύπαρξη, εδώ η μέθη επιφυλάσσεται για τους άνδρες, οι δε γυναίκες γίνονται τα ευτελή όργανα διεκπε­ ραίωσης. Δεν είναι δυνατόν να υποτεθεί ότι η πραγματική γενετήσια πράξη αντιστοιχουσε στην απεικονισμένη κι ότι κατά τη

•

στροφή του 50υ αιώνα για πρώτη φορά προτιμούσαν την κεκαμμέ­

νη στάση των γυναικών κατά τη συνουσία, ότι απαιτούσαν την διά του στόματος επικοινωνία και ότι ταπείνωναν τις εταίρες κατά τη' γενετήσια επικοινωνία. Είναι σημαντικό με ποιον τρόπο απει­ κονιζόταν από τώρα και στο εξής η ερωτική πράξη και ότι τώρα

βρήκε είσοδο στην αγγειογραφία μια ορισμένη σεξουαλική συμπε­ ριφορά, που πρωτύτερα δεν ήταν ικανή ή αξιοπρεπής για απεικό­ νιση.

Εάν στα επόμενα χρόνια εικόνες σεξουαλικών σκηνών δεν είναι προσδιορισμένες από την κτηνώδη δραστικότητα του κύλι­

κα του ζωγράφου Πεδιέα, ωστόσο επαναλαμβάνουν χωρίς εξαίρε­ ση την αρχή της επικράτησης του άνδρα απέναντι στη γυναίκα. Το

σχήμα του ρόλου του ανώτερου, συχνά όρθιου, άνδρα και της υποκείμενης, συνήθως σκυμμένης κάτω, γυναίκας είναι κατά τις απεικονίσεις συνουσίας τόσο κυριαρχικό, ώστε πρόσφατα ανελή-

162 •

OJΕΤΑΙΡΕΣ

φθη η προσπάθειd να ερμηνευθεί η παρέκκλιση από αυτή τη συνή­

θη θέση ως έκφραση μιας νέας αυτοσυνειδησίας, που απέκτησαν οι γυναίκες49.

Η αντιβολή της ραχιαίας γενετήσιας επικοινωνίας, αδιάφορο αν θεωρείται ως πράξη δια του κόλπου ή του πρωκτού, κάνει προ­ φανείς τις διαφορετικές εκδοχές του 50υ και του 60υ αι., οι οποίες κατά το τέλος του 60υ αι. συγκρούονται. Στις εικόνες του 60υ αι. άνδρας και γυναίκα ενώνονται είτε ιστάμενοι και οι δυο όρθιοι (Εικ.

55' 62) ή αγκαλιάζονται κωλοκαθισμένοι ο ένας πάνω στον άλλον (Εικ. 56' 57). Είναι όμοιοι στη στάση, οι κινήσεις τους εξε­ λίσσονται παράλληλα. Στρέφουν κανονικά πρόσωπο με πρόσωπο. Από την τελευταία δεκαετία του 60υ αι. η γυναίκα, που δέχεται

εκ των όπισθεν, απεικονίζεται κυρίως σε στάση ταπεινοπρεπή. Σκύ­

βει βαθιά

- κάποτε μέχρι το ποδοφίλημα και χωρίς κάθε περίπτυξη (Εικ. 64).

50

-

και μένει χωρίς να βλέπει

Η ρήξη στην εικονογραφία συνέβη ακριβώς κατά την εποχή των μεγάλων πολιτικών μεταβολών. Αδυνατούμε να μη φέρουμε σε •

σύνδεση τη μεταβολή της απεικόνισης της σεξουαλικότητας αφε-

νός με τις καινοτομίες στην μόλις ιδρυθείσα δημοκρατία, αφετέ-

64.

Εταίρα και πελάτης

της κατά τη γενετήσια επικοινωνία. Κύλιξ.

4801470 π.

Χ.

(Οξφ6ρδη).

163

CAROLA REINSBERG ρου δε με τις κοινωνικοπολιτικές επιδράσεις των περσικών πολέ­

μων. Η δημοκρατία, απέναντι στον περσικό κίνδυνο από την επί­ θεση των Περσών, επέβαλλε στους αρσενικούς πολίτες ενισχυμένα

κάθε ευθύνη και απαιτούσε την ολοκληρωτική τους κατάθεση με σώμα και ζωή, ενώ αντίθετα άφηνε τις γυναίκες στην ανωριμότητά τους, δυνάμωνε την απομόνωσή τους και τον αποκλεισμό τους στην ιδιωτική περιοχή και τις στρίμωχνε, με αφαίρεση λίγων

παραδοσιακών λειτουργιών, μέσα στη λατρεία και τις απωθούσε μάλιστα μακρύτερα από τον δημόσια σημαντικό χώρο. •

Η συνείδηση της απόλυτης ανδρικής υπεροχής κατά την εποχή

της επανεγκατάστασης . της δημοκρατίας ήταν βέβαια παρούσα,

αλλά αναπτύχθηκε μέσα στον περί υπάρξεως αγώνα των Ελλήνων εναντίον των Περσών με το βάρος του τεράστιου καθήκοντος και με την επιτυχία της νίκης. Οι εικόνες των α'Γ'/είων φαίνονται να

αντανακλούν αυτή την παρουσία ανδρικής προκυριαρχίας. Το ότι στη σεξουαλική περιοχή, εφόσον ο άνδρας μέσω . της ηδονής του

γίνεται εκτός εαυτού και καταλήγει σε μιαν εξάρτηση, η ανδρική υπεροχή ισχυρά εξήρετο, αυτό είναι κατανοητό. Εδώ η άποψη της ανδρικής δεσποτείας θεωρεί την εταίρα πρω­ ταρχικά στην ιδιότητά της ως γυναίκας, ως αντιπροσώπου του θηλυκού φύλου, επάνω στο οποίο ο άνδρας είχε σεξουαλική δύνα­

μη, έτσι η μειωτική απεικόνιση και κάκοποίηση της εταίρας προ­ φανώς αποσκοπεί στην κοινωνική της κατάσταση, στη χειρότερη

περίπτωση ως δούλης. Στην μόλις διαμορφωθείσα δημοκρατική αστική κοινωνία είχε αφυπνισθεί μια νέα συνείδηση για τις ιδιαι­

τερότητες των δούλων, της οποίας η ύπαρξη ήταν συγκαλυμμένη από την παλαιά κοινωνία των ευγενών, διότι αυτή αντέφασκε στην ιδεολογία της περί εξαρτήσεως. Το ενδιαφέρον qυτό οδήγησε στο να διαμορφωθούν μέσα στην τέχνη ειδικά εικονογραφικά

γνωρίσματα των δούλων. Με ασχημοποίηση της φυσιογνωμίας και χυδαίες στάσεις του σώματος εκφράστηκε η "κατώτερη" φύση τους και το κατώτερο ηθικό επίπεδό τονς. Με την έννοια αυτή

πρέπει να νοηθούν και οι παραμορφωτικές και μειωτικές εικαστι­ κές παραστάσεις εταιρών του ζωγράφου Πεδιέα (Εικ.

50-51).

Τα

στραβομουτσουνιασμένα πρόσωπα και τα άσχημα χονδροειδή

164

Ο/ΕΤΑ1ΡΕΣ

σώματα, όπως και το άσχημο σκύψιμο, η ζωώδης στήριξη στα τέσ­

σερα και το κωλοκάθισμα στο έδαφος καθιστούν σαφή τη δουλική ,

,

ουσια των εταιρων.

Από την πρωιμότερη αρχα'ίκή τέχνη λείπει τόσο η με μειωτικό τρόπο απεικόνιση των εταιρών όσο και το φαινόμενο της επίδει­ ξης σεξουαλικής υπεροχής του άνδρα επάνω στην υποκείμενη γυναίκα. Χαρά των αισθήσεων γεμάτη έρωτα και αφελή τρυφερό­ τητα χαρακτηρίζουν τις σεξουαλικές σκηνές των μελανόμορφων εικόνων (Εικ.

55-57).

Εδώ η πραγματικότητα, προσανατολισμένη

προς το ύφος της ζωής της ομηρικής αριστοκρατίας, ρέπει 'αμέρι­ μνα προς την πολυτέλεια του ιδανικού κόσμου της τέχνης. Ήταν

αδιάφορο αν οι εταίρες ήταν δούλες ή απελεύθερες. Η περίφημη Θρακιώτισσα Ροδοπίς, η οποία απέβη μοιραία για τον αδερφό της

Σαπφώς, είχε πουληθεί στη Ρόδο ως δούλη και ήταν μια από τις Μγες που αργότερα απέκτησε χρήματα. Οι εταίρες εκείνη την

εποχή βρίσκονταν πολύ χαμηλότερα από τους εραστές τους. Μέσα σ' εκείνη την ερμητικά κλειστή κοινωνία των ευγενών δεν ήταν με κανένα τρόπο ισότιμες συντρόφισσες, όπως εμφανίζονται στις εικόνες των αγγείων.

Επίσκεψη σε εταίf!α Μέχρι τώρα εξετάστηκαν αποκλειστικά εταίρες ως προς τη δραστηριότητά τους στα συμπόσια. η οποία αναμφιβόλως αποτε­ λούσε το κύριο μέρος της εργασίας μιας μέσης τάξεως πόρνης. Την

νοίκιαζαν είτε για ένα βράδυ ή την έπαιρναν μαζί τους ως προσω­ πική συνοδό, όπως μαθαίνουμε από τη γνωστή δίκη του Φρυνίωνα και της Νεαίρας. Και ο Αλκιβιάδης παρουσιάζεται στο δείπνο του Αγάθωνα έχοντας στο πλευρό του μιαν εταίρα (Πλάτ. Συμπ.212d).

Ωστόσο και έξω από το βραδινό φαγοπότι μπορούσε κανείς να διαποικίλλει τη διασκέδασή του παρέα με εταίρες. Στο Θεμιστοκλή αποδόθηκε -πιθανώς κατά λάθος- (Αθήν.

8, 576c)

πως το καταμε­

σήμερο είχε διασχίσει την πόλη έχοντας στο άρμα του κάμποσες εταίρες.

Συνήθως όμως ο Αθηναίος θα αναζητούσε τη διασκέδασή του 165

CAROLA REINSBERG στο σπίτι της ίδιας της εταίρας. Διότι μια εταίρα, που αποκτούσε κάποια χρήματα, είτε μετά από επίπονη απεξάρτηση από ένα προ­ αγωγό, όπως π. χ. η Νέαιρα, ή ως απελεύθερη ή ελεύθερα γεννημέ­ νη μέτοικος, αναπόφευκτα λόγω του επαγγέλματός της αποκτούσε

κάποιον ορισμένο πολυτελή εξοπλισμό. Οι αρχαίες γραπτές πηγές παρέχουν πληροφορίες για πολυδάπανα σπίτια και υπηρετικό προσωπικό. Ο Ξενοφών π. χ. περιγράφει την επίσκεψη του Σωκρά­

τη στην εταίρα Θεοδότη για της οποίας την ομορφιά είχε ακουστά, ώστε ήθελε να την ιδεί και ο ίδιος με τα μάτια του. Συνοδευόμενος από ΤΟυς μαθητές του πήγε στο σπίτι της (Απομν.

3, 11.2):

'Έτσι

λοιπόν, αφού' .7f,ήγαν στη Θεοδότη και τη βρήκαν να ποζάρει μπρο­

στά σ' ένα ζωγράφο, την αποθαύμασαν". Κατά τη

διεξαγωγή ενός

τυπικά σωκρατικού διαλόγου με την εταίρα ''ο Σωκράτης παρετή­ ρησε ότι αυτή ήταν ντυμένη με πολυτελή φορέματα και ότι και η ,

μητέρα της στεκόταν πλάι της όχι με καθημερι νό φόρεμα και στο-

λισμό, είδε επίσης πολλές όμορφες και περιποιημένες υπηρέτριες καθώς και τη διακόσμηση του σπιτιού, το οποίο ήταν πλούσια επι­ πλωμένο". Για μια φιλενάδα του Αλκιβιάδη ήταν πιθανό ένα τέτοιο πολυτελές σπίτι με όλες τις ανέσεις και μάλιστα με κάθε

προθυμία του όμορφου υπηρετικού προσωπικού. Μέσα σ' ένα τέτοιο περιβάλλον προσκαλούσαν οι κυρίες τους

εραστές των, όπως προσκαλούσαν μόνο τις φίλες και τις συναδέλ­ φισσές τους στα ήδη μνημονευθέντα συμπόσια. Τέτοιες ευκατά­

στατες εταίρες πιθανώς να είχαν αγοράσει δοχεία, που έφεραν απεικόνιση συμποσίου με εταίρες, ή να τα είχαν δεχθεί ως δώρα. Και για τη Νέαιρα μαθαίνομε ότι είχε μετακομίσει στα Μέγαρα, σε

καλά εξοπλισμένη κατοικία, όπου ανεξάρτητη εξακολουθούσε να ασκεί το επάγγελμά της (Δημοσθ.

59,35).

Ενώ έπρεπε να επιστρέ­

ψει αργότερα στο Φρυνίωνα την οικοσκευή, το διαιτητικό δικα• στήριο, το οποίο ρύθμισε την υπόθεση αυτή κατ' απαίτηση των δυό •

της εραστών, του Φρυνίωνα και του Στεφάνου, επεδίκασε σ'αυτήν

τα προσωπικά της πράγματα, μεταξύ των οποίων και τις υπηρέ­ τριες. Ολοφάνερα δύο υπηρέτριες θεωρούνταν απαραίτητες για μια γυναίκα της σειράς της (Δημοσθ.

59, 46).

Βέβαια αυτό δεν απο­

τελεί τεκμήρ.ΙΟ ιδιαίτερης πολυτέλειας, επειδή σχεδόν κάθε άθη166

οι ΕΤΑΙΡΕΣ

65α-β. Νεαρός σε αναζήτηση εταίρας. Αλάβαστρο. Περ{που 500π. Χ. (Βερολίνο).

να'ίκό νοικοκυριό διέθετε τουλάχιστον ένα δούλο, αν όχι και περισσότερους51.

Η επίσκεψη σε μιαν εταίρα βρίσκεται απεικονισμένη συχνά επάνω σε αγγεία. Το ολοφάνερο και ξεκάθαρο χαρακτηριστικό

.

"

,

,

.

,

τετοιων σκηνων ειναι το γεματο πουγγι, που ο μνηστηρας προσφε-

ρει στην πόρνη. Εκτός αυτού σπάνια τού λείπει το μακρύ ροζια­ σμένο ραβδί, αυτό το συνηθισμένο σύνεργο εξόδου του Έλληνα, που τον χαρακτηρίζει εδώ ως έναν προσωρινό επισκέπτη σ' εκείνο ,

το σπιτι.

Η εταίρα τον υποδέχεται όρθια ή καθισμένη στο εσωτερικό του

σπιτιού, όπως δείχνεται στο άλάσαστρον, που βρίσκεται στο Βερολίν05 2 (Εικ. 6sα-β). Με το ύφος σεβαστής δέποινας κάθεται αρχοντικά και συγκρατημένα επάνω σ' ένα κάθισμα, στρωμένο με σκέπασμα, και γνέθει, έχοντας πίσω της το καλάθι με τα μαλλιά.

Βυθισμένη ολότελα στη δουλειά της φαίνεται να μην αντιλαμβάνε167

CAROLA REINSBERG

66. Νεαροί κατά την επίσκεψη σε πορνείο. Κύλιξ. Περ[που 470 π. Χ. (Βερολίνο). •

ται την παρουσία του νεαρού, που στέκεται πολύ κοντά της και, όπως φαίνεται, περιμένοντάς την απλώνει το πουγγί.

Με παρόμοια χαρακτηριστικά μια δέσποινα που γνέθει εμφανί­ ζεται σε εικόνα κύλικα του ζωγράφου Ευαιώνα53 (Εικ.

66) ανάμεσα

σε περισσότερους άνδρες και γυναίκες. Κι εδώ ο συνειρμός της

εικόνας δεν αφήνει καμιάν αμφιβολία ότι πρόκειται για σπίτι με εταίρες. Η προσοχή των ανδρών που μπήκαν, δεν κατευθύνεται στη γυναίκα, που γνέθει, αλλά στα κορίτσια, που βρίσκονται πλάι, τα

οποία υποδέχονται τους νεαρούς επισκέπτες. Το άλάοαοτον και το κουτί, που βαστούν τα κορίτσια, είναι πιθανώς δώρα των μνηστή­ ρων. Θα μπορούσε να είναι κάποιο σπίτι παρόμοιο με το σπίτι της Θεοδότης, όπου οι υπάλληλοι και οι υπηρέτριες μεριμνούν για τους επισκέπτες και τίθενται σεξουαλικά στη διάθεσή τους, ενώ η

υψηλή εταίρα μένει ξεχωριστά στο βάθος και χαρίζει την εύνοιά της

μόνο σε ξεχωριστούς κυρίους. Η άκαμπτη απροσιτότητά της θυμί­ ζει την ψευδοευλαβική κοσμιότητα της Θεοδότης, η οποία στέκεται ως μοντέλλο για το ζωγράφο με όση ευπρέπεια χρειάζεται, ωστόσο όμως υπηρετούσε κάθε άνδρα για την ευπρέπεια, που ήταν έτοιμος να χρηματοδοτήσει τη βιοτική συντήρησή της.

168

οι ΕΤΑ/ΡΕΣ

Η μαρτυρία για την ευπρέπεια της Θεοδότης αντιστοιχεί στην

επίπλωση με κάλαθο μαλλιών και αδράχτι, δηλ. στο εργαλείο σεβαστών συζύγων επάνω στην εικόνα του αγγείου. Κατά πόσον αυτά τα εξαρτήματα ανήκαν πραγματικά στον εξοπλισμό και στην εμφάνιση της τάξης των εταιρών ή και κατά πόσον ήταν εδώ μόνον

συνηθισμένα αντικείμενα νοικοκυριού, αυτό δεν είναι δυνατόν να προκύψει από τις εικόνες. , Ανεξάρτητα από το ρόλο, που έπαιζαν ίσως το αδράχτι ή το γνέσιμο μέσα στην πραγματική ζωή των εται-

ρών, τό ουσιώδες ερώτημα πάει στο ερώτημα: γιατί απεικονίζο­ νται με αδράχτι;

Όπως ήδη η ελεύθερη γέννηση καθιστούσε μια πόρνη αξιοπό­ θητη

-η

μαστροπός της Νεαίρας δελέαζε τους πελάτες της με την

προβολή αυτού του γεγονότος-, έτσι και η ερωτική περιπέτεια με μιαν αξιοσέβαστη αστή στεκόταν πολύ ψηλότερα στην αξία της παρά οι αγορασμένες υπηρεσίες μιας πόρνης. Ο Στέφανος, ο προ-

•

67.

"Μαμά" πορνείου και

εταίQα που γνέθει. ΥδQία.

440/430 π.

Χ. (ΚοπεΥχάΥτι).

169

CAROLA REINSBERG στάτης της Νεαίρας, εκμεταλλευόταν αυτή την προτίμηση με μιαν επιχείρηση απάτης. Αιφνιδίαζε τη Νέαιρα με τους εραστές της για τη

δήθεν μοιχεία και εξεβίαζε ως δήθεν προσβεβλημένος σύζυγος

αρκετά χρηματικά ποσά από τα ανύποπτα θύματα (Δημοσθ.

59,41).

Από την άποψη αυτή το σύμβολο της οικοκυρικής αρετής θα μπορούσε επάνω σ' ένα υψηλότερο επίπεδο αφαίρεσης να έχει γίνει η ουσία ποθούμενης θηλυκότητας54. Η αντίληψη μιας γυναι­ κείας φιλοπονίας, μεταφερμένη στην περιοχή του έρωτα, απηχεί­

ται πιθανώς μέσα στην εικόνα. Από το βάθος αυτό κατανοείται και η παράσταση επάνω σ' ένα δοχείο νερού, που βρίσκεται στην Κοπεγχάγη56 (Εικ.

67).

Εκεί μια

νέα γυναίκα γυμνή, που φορεί μια αλυσσιδίτσα ψηλά γύρω από τον αριστερό της μηρό, στέκεται μπροστά σε μια καθήμενη κυρία και φαίνεται να καθοδηγείται απ' αυτήν στο γνέσιμο ή και μόνον στον κομψό χειρισμό του αδραχτιού. Η γυμνότητα της νεαρής εταίρας, η οποία είναι κατά το γνέσιμο ανεξήγητη, συνηγορεί υπέρ του ότι δεν πρόκειται για κάποια ιδιωτική δραστηριότητα, αίφνης για την προσωπική χρεία σε ενδύματα. Ακριβώς αυτή η εικόνα του

αγγείου μπορεί να στηρίζει την προταθείσα ερμηνεία του συμβό­ λου του αδραχτιού.'Οσο η εταίρα καλοντυμένη θρονιάζεται πάνω

στην πολυθρόνα και γνέθει, πληρεί το κλισέ της άψογης αστής. Συνδεδεμένο όμως με τη γυμνότητα και την κοκεταρία, φαίνεται

να διαστρέφεται εκείνο το είδωλο της αρετής. Ως χαρακτηριστικό σύμβολο το αδράχτι συμπληρώνει αντίθετα την παράσταση της ελκυστικής εταίρας και της χαρίζει την όσφρηση πολυπόθητης

θηλυκότητας, ίσως μάλιστα και θηλυκού καθωσπρεπισμού. Πόσο πολύ ανήκουν σε μιαν εταίρα το καλάθι με τα μαλλιά και το αδράχτι, αυτό το διασαφηνίζει ένας κιονοειδής κρατήρας, που βρίσκεται στη Ρώμη57 (Εικ.

68).

Εδώ ένα ζευγάρι στέκονται αντιμέ­

τωποι, ενώ στεφανώνονται από αιωρούμενους 'Ερωτες. Πλάι στη

γυναίκα είναι βαλμένο το καλάθι των μαλλιών, ενώ πλάι στον άνδρα τα τυπικά ανδρικά γνωρίσματα, το ροζιασμένο ραβδί και το κυνηγετικό σκυλί. Και τους δυό αυτούς, που σαν ένα μονοιασμένο

συζυγικό ζεύγος, εφοδιασμένο με τα αρμόζοντα σύμβολα της αρε­ τής, ενώνονται διά μέσου του θε'ίκού έρωτα, τους ξεμασκαρεύει το

170

οι ΕΤΑΙΡΕΣ

68. Εταί()α με πελάτη. Κρατήρας. Περίπου 480 π. Χ. (Ρώμη).

πουγγί στο χέρι του άνδρα σαν μια πόρνη με το μνηστήρα της.

Αν θυμηθούμε ποια συμβουλή έδωσε ο Σωκράτης στην ερώτηση της Θεοδότης, με ποιο τρόπο θα μπορούσε να ξυπνήσει τον πόθο ενός άνδρα για μια συνεύρεση μαζί της, τότε θα γίνει πλήρως

σαφής ο μηχανισμός αυτών των αντικειμένων της αστικής επίπλω­ σης. Ο Σωκράτης ως ολοφάνερα αποδεκτό ερεθιστικό μέσο της κάνει την εξής σύσταση: "Κατόπιν αυτούς που σε ζητούν μπορείς να τούς ερεθίσεις με μια κατά το δυνατόν σεμνή συμπεριφορά και φαινομενικά να τούς δείξεις προθυμία, ύστερα όμως ψυχρότητα, μέχρι που να σε ποθήσουν δυνατά". Η συνολική εμφάνιση σεμνής επιφυλακτικότητας και γυναικεί­ ας ευπρεπείας ήταν εκείνο, το οποίο ασκούσε τη μεγαλύτερη ελκτι­ κή δύναμη στον ανδρικό κόσμο της Αθήνας και δήλωνε με τη

μορφή του καλαθιού των μαλλιών και του αδραχτιού την ποιότη­ τα της εταίρας. Η επιφυλακτικότητα και η ευπρέπεια αποτελούσαν και τη δόξα της Φρύνης, της γνωστής εταίρας του 40υ αι. Αυτή δεν πρέπει να χρησιμοποιούσε ούτε φτιασίδια ούτε ερεθιστικά ενδύ­ ματα S8 . Με την τίμια αστή, της οποίας το ομορφότερο φτιασίδι

ήταν το φρέσκο χρώμα του προσώπου της, η Φρύνη μοιραζόταν εκεί­ νες τις αρετές, οι οποίες χαρακτηρίζονταν από την επιμελή εργα­

σία και την υγιεινή όρεξη (Ξεν. Οίκ.

10,2 κε. ). 171

CAROLA REINSBERG

69.

Σκηνές πορνείου. Υδρία. Περίπου 480π. Χ. (Μόναχο).

Στον οίκο ανοχής Από όσα συνέβαιναν στον οίκο ανοχής οι αγγειογραφίες δεί­ χνουν μόνο τα προκαταρκτικά, την εκλογή της γυναίκας και τις

διαπραγματεύσεις για την τιμή. Οι παραστάσεις της ερωτικής πρά­ ξης σε οίκο ανοχής δεν μπαίνουν με σαφήνεια ποτέ παρά σε μερικά ανάγλυφα κάτοπτρα (Εικ.

76 α-β).

Άποψη του εσωτερικού ενός πορνείου δίνει η εικόνα του ώμου μιας υδρίας, που βρίσκεται στο Μόναχ05 9 (Εικ.

69).

Αριστερά μια

εταίρα με μακριά ξέπλεκα μαλλιά έχει πλησιάσει σ' ένα καθισμένο νεαρό και βάζει το χέρι της με οικειότητα επάνω στον ώμο του.

Ενώ ανασηκώνει το φόρεμά της ξελογιαστικά, τον γοητεύει για να την ακολουθήσει. Στο απέναντι ζευγάρι οι ρόλοι είναι αντίθετοι.

Η εταίρα κάθεται και ο πελάτης, ένας πρεσβύτερος, γενειοφόρος άνδρας, στέκεται στηριγμένος επάνω στο ροζιασμένο ραβδί μπρο­

στά της. Της προσφέρει έναν άστράγαλο, ο οποίος ήταν πέτρα παιγνιδιού με αφροδίσιο νόημα 6Ο • Είναι μόνο συμβολικό δώρο. Κατά πόσον η εταίρα πιάνοντας τον άνδρα από το μπράτσο εκφράζει τη

συγκατάθεσή της ή απόκρουση, αυτό είναι αβέβαιο.

Ανάμεσα στα δυο ζευγάρια ένα νεαρό κορίτσι βαστάζει καλάθι με άνθη ή φρούτα και ένα μυροδοχείο.

172

οι ΕΤΑ/ΡΕΣ

•

7Οα-β. Ετα{ρες με πελάτες τους στο πoρvε{o. Κύλιξ. 490/480π. Χ. (Νέα Y6QΚη). •

Ακόμη σαφέστερες είναι οι σκηνές του διαζώματος του κύλικα του Μάκρωνα, που βρίσκεται στη Ν. Υόρκη61 (Εικ.

70

α-β). Εκεί

εμφανίζονται έξι ζευγάρια, εκ των οποίων άλλα παζαρεύουν για την τιμή, ενώ άλλα φαίνoντα~ να έχουν κιόλας συμφωνήσει. Ενα

ζευγάρι έχει ριχτεί στο σφιΧ1i

ενώ στην αντίθετη όψη

του κύλικα μια εταίρα ανεβαίνει στα γόνατα του μνηστήρα της.

Ο κύκλος αυτών των εταιρών, που είναι ντυμένες διάφανα και διαφαίνεται το σώμα τους κάτω από το ανάλαφρο ύφασμα του

173

•

CAROLA RElNSBERG

71. Πελάτης πληρώνει εταίρα. ΆμΦορεύς.

n ερ[που 480 π. Χ. (Λένινγκραντ).

χιτώνα, προαναγγέλλει περί το

490 π.

Χ. τις περιγραφές μερικών

υστεροκλασσικών κωμωδιογράφων, που μας τις έχει παραδώσει ο Αθήναιος (Αθήν.

13, 568e):

"Δεν ξέρεις τι λέγεται στην κωμωδία

"ΠαWΥΧίς" του Ευβούλου (10 ήμισυ του 40υ αι.) για τις μουσ6φι­ λες μαυλίστρες του πορτοφολιού, τα στολισμένα αλογάκια της Αφροδίτης, πώς μισ6γυμνες στέκονται σε παράταξη με διαφανή αραχνοϋφαντα, σαν τις Νύμφες στ' άγια νερά του Ηριδανού; Σ' αυτές μπορείς χωρίς κίνδυνο και με λίγες δεκάρες να αγοράσεις με την καρδιά σου την ηδονή". Παρόμοιες καταστάσεις οικτείρει και ο Ξέναρχος (40ς αι.

Αθήν.

13,569a):

,

"Φρικτά, φρικτά κι ανυπ6φορα πια κάνουν οι

νεαροί στην π6λη μας! Όπου βλέπει κανείς μ6νο ωριοκάμωτα κορίτσια στους οίκους ανοχής-μπορείς να τα βλέπεις, πώς με ξεγυ­

μνωμένα βυζιά, με λουλουδάτα φορέματα εκτεθειμένα στον ήλιο διαφημίζονται. Ο καθένας μπορεί να διαλέγει 6ποια τού αρέσει, λεπτή, χονδρή, στρογγυλή, ψηλή, καμπούρικη, νέα, γριά, μετρίου αναστήματος, ώριμη

- γι' αυτές δεν χρειάζεσαι να βάλεις σκάλα,

για να σκαρφαλώσεις κρυφά, δε χρειάζεται μέσα απ6 το φεγγίτη της στέγης να χωθείς στο σπίτι, κι ούτε να κρυφτείς πονηρά σε

σωρούς αχύρων για να περάσεις μέσα λαθραία: οι ίδιες σε τραβάνε 174

οι ΕΤΑ/ΡΕΣ

72. Δούλη προετοιμάζει για τον εαυτό της το

λουτρό. Κύλιξ. Περίπου

480 π.

Χ. (Βρυξέλλες).

σχεδόν με τη βία στο σπίτι τους και σε λένε πατερούλη, αν κιόλας γέροντας, αλλοιώς σε λένε αδερφούλη και νεαρούλη, και μπορείς οποιαδήποτε απ' αυτές χωρίς κίνδυνο να την έχεις και μάλιστα με λίγα χρήματα είτε ημέρα είτε κατά το βράδυ".

73α. Πελάτης γνωμοδοτεί για εταίρα. β. Εταίρα και πελάτης κατά την γενετήσια επικοινωνία. Πελίκη. 51Ο/500π. Χ. (Γαρκυvία).

175

CAROLA REINSBERG Οι περιγραφές αυτές δείχνουν τις γυναίκες μισοξεγυμνωμένες και να στέκονται η μία πλάι στην άλλη ντυμένες με διάφανα φορέ­ ματα. Ενώ βρίσκονται παρατεταγμένες για να διαλέξει ο πελάτης, προσπαθούν να τον τραβήξουν προς το μέρος τους με τις ομορφό­ τερες γητειές. Τέτοιες εποπτικές στάσεις αντικαθρεφτίζονταν προ­

φανώς όχι μόνον στο εσωτερικό εκείνων των μαγαζιών, αλλά και έξω στο ύπαιθρο μπροστά στα πορνεία. Αυτό δεν προκύπτει μόνον από τα λόγια του Ξενάρχου. Σε άλλο χωρίο ομιλεί γι' αυτά και ο Εύβουλος (Αθήν.

13,568 χε. ), ότι

τα αγοραζόμενα κορίτσια

στέκονταν στον ήλιο ντυμένα διάφανα. Με τον ίδιο τρόπο περι­ γράφει και ο Φιλήμων (κάπου

327-263

π. Χ.

) ότι

οι πόρνες "έκα­

ναν πιάτσα" σε ανοιχτούς τόπους και για τη συνέχεια της δουλειάς τους χάνονταν στην πλησιέστερη πόρτα (Αθήν.

13,569, e-f).

Η εύθυμη παράσταση, που περιγράφουν οι κωμωδιογράφοι,

ασφαλώς με την υπερβολή που προσιδιάζει στο είδος τους, βρίσκε­ ται σε αντίθεση προς την τυπική εικόνα πολυάριθμων εικαστικών

παραστάσεων, οι οποίες δείχνουν την άγρα πελατών. Τόσο στην αρχα'ίκή όσο και στην κλασσική εποχή εμφανίζονται εδώ εταίρες, οι οποίες συνδέονται με τον άνδρα ή ζητούνται από αυτόν, πλή­ ρως ντυμένες, συχνά μάλιστα ιδιαίτερα σκεπασμένες (Εικ.

71)62.

Από τις εικόνες αυτές είναι δυνατόν λιγότερο να εξαγάγεις την ιστορική πραγματικότητα παρά ένα ορισμένο ύφος της εταίρας.

Το ευπρεπές ντύσιμο, που σκεπάζει ολόκληρο το σώμα, ήταν το γνώρισμα, που παίνευαν στη Φρύνη, το οποίον εξέφραζε θηλυκή συστολή και μετριοπάθεια και προσιδίαζε σε σεμνές αστές. Από την άλλη μεριά η τονισθείσα κάλυψη μιας πωλούμενης γυναίκας είχε μιαν ηδονοβλεψιακή άποψη. Περιελάμβανε το αντίστροφο

παράδειγμα του γδυσίματος και το οδηγούσε προκλητικά στα μάτια.

Τον σχεδόν φετιχιστικό συμβολικό χαρακτήρα, τον οποίον προσλαμβάνει η ενδυμασία σε σχέση με τον έρωτα, διασαφηνίζει το υποχρεωτικό σύμπλεγμα των ενδυμάτων, που δε λείπει σχεδόν από καμιά σκηνή λουτρού. Είτε το κρατάει στο χέρι της η γυμνή (Εικ.

72)63

ή είναι αποτεθειμένο ήδη επάνω σ' ένα κάθισμα εμφα­

νές. Το πτυχωμένο πακέτο επάνω στο κάθισμα είναι κατά χαρα-

176

Ο/ΕΤΑ/ΡΕΣ

κτηριστικό τρόπο επίσης ένα εξάρτημα πολλών σκηνών συνουσίας (Εικ.

59), όπου προσκολλάται

σ' αυτό το στοιχείο του παροδικού,

όπως στο ροζιασμένο ραβδί του άντρα, η παροντοποίηση των

πρωτύτερα και των μετέπειτα. Το κίνητρο βρίσκεται λιγότερο για τη γυμνότητα την ίδια, με την οποία αυτό εμφανίζεται μαζί συμπληρωματικά, αλλά για το γύμνωμα και την ταυτόχρονη διαθε­ σιμότητα. Με το νόημα αυτό λειτουργεί και η γυμνότητα και κατά τις υστεροαρχα'ίστικές παραστάσεις64 του συμποσίου.

Ενώ το πλήθος των εικαστικών παραστάσεων μιας εταίρας, που παζαρεύει με τον πελάτη της, ποικίλλει σε ένα σταθερό τύπο, μια πελίκη, που βρίσκεται στην Ταρκυνία 6S (Εικ. Ί3α-β) παρουσιά­ ζει δύο εκδοχές, οι οποίες έχουν μάλλον σατιρικό χαρακτήρα. Στη μια όψη του δοχείου είναι aπεικoνισμένoς ένας άνδρας, ο οποίος είναι καθισμένος στο έδαφος μπροστά aπό μιαν ιερόδουλη και της σηκώνει το χιτώνα μέχρι επάνω aπό τον ομφαλό, για να γνωμοδο­ τήσει με περίεργα, φιλήδονα βλέμματα. Η γυναίκα δύσθυμα αφίrνει να γίνεται η εξέταση αυτή επάνω της. την όπισθεν εικόνα μπορεί κανείς να τη διαβάσει ως αστεία συνέχεια. Αφού η εμπρόσθια όψη δεν άρεσε στον πελάτη, εκείνος ασχολήθηκε ύστερα με το οπίσθιο μέρος εκείνης της όμορφης, η οποία κρατεί συνέχεια το φόρεμά της σηκωμένο μέχρι τη μέση της. Το ηδονοβλεψιακό στοιχείο του

μισόγυμνου είναι προφανές εδώ. Για το πώς εξελισσόταν η συνέχεια της επίσκεψης σ' 'ένα πορ­ νείο δεν έχουμε καμιά πληροφορία aπό τις πηγές των αρχαίων κει­ μένων, Ανάμεσα στις πολυάριθμες εικαστικές παραστάσεις της γενετήσιας πράξης μόνο ελάχιστες μπορούν να ταυτιστούν με σιγουριά ως σκηνές πορνείου. Το πρόβλημα βρίσκεται στο πώς θα ξεχωρίσουν οι περιπτύξεις των συμποσιαστών aπό εκείνες του πορνείου. Η δυσκολία της διάκρισης παρουσιάζεται τη στιγμή που η εικόνα της συνουσίας δε δείχνει πια την πραγμα:τικότητα της γιορτής, αλλά γίνεται ένα καθαρά πορνογραφικό ερωτικό θέμα. Κάποτε μάλιστα το διονυσιακό στεφάνωμα θυμίζει ακόμα την •

πρωταρχική συνάφεια του γεγονότος.

Πάντως μόνος του ο στέφανος δεν aποτελεί καμιά αξιόπιστη ένδειξη, για να σκεφτούμε ότι ένα ζευγάρι ανήκει στο συμπ6σιο. Π7

CAROLA REINSBERG

74. Εταίρα και. πελάτης. Σκύφος. Π εοίπου 470 π. Χ (Αλτενμπουογκ).

Εκφράζει ιδιαίτερα μόνο τους αισθησιακούς συντελεστές μιας πράξης. Ακριβώς κατά την απεικόνιση πορνείας δεν συμβαίνει

σπάνια μια τέτοια στέψη. Σ' ένα σκύφο, που βρίσκεται στο Αλτεν­ μπουργκ66 (Εικ.

74),

ο πωγωνοφόρος άνδρας, που προτείνει το

βαλλάντιό του στην εταίρα, φορεί στεφάνι από κισσό. Ολόκληρη η περιοχή του ερωτισμού συνδέεται παραδοσιακά με τον γενικό διο­

νυσιασμό.Έτσι π. χ. ένας μελανόμορφος σκύφός (Εικ.

105) δείχνει

την εύθυμη ερωτική συνάντηση ενός παιδεραστή με τον ερώμενό

•

75.

Το αγόρι Λέαγρος

τιμωQείται για αvvανισμ6(;). Πελίκη. 510!5()()π. Χ (Ρώμη).

178

Ο/ΕΤΑ/ΡΕΣ

700. Εταίρα με τον πελάτη της σε καλoστcωμtvo κρεββάτι. β. Εταίρα με πελάτη της κατά τη

yεVEΊήσια επικοινων[α μπροστά απ6 ένα άνετο κρεββάτι. Κάτοπτραν.

350030 π. Χ.

(BoστώVΗ).

179 •

CAROLA REINSBERG του μέσα σε μια κληματαριά. Το διονυσιακό περιβάλλον υπογραμ­ μίζει την ιδιαιτερότητα αυτής της παράστασης, στην οποία το αγόρι, εντελώς αντίθετα από το συνήθη εικαστικό τύπο παιδερα­ στικού έρωτα, χάνει την αυτοσυγκράτησή τοΨΊ. Την εικονογραφία •

της κληματαριάς τη συνεχίζουν κατά την ελληνιστική εποχή πολλές παραστάσεις συμπλεΥμάτωνεπάνω σε κεραμικά ανάγλυφα. Σε μια καρικατούρα αγγειογραφίας, η οποία χλευάζει την παι­ δεραστία και τους νεαρούς ερώμενους68 (Εικ.

75), το κίσσινο

στε­

φάνι στολίζει μάλιστα έναν παιδαγωγό, ο οποίος κραδαίνοντας ένα σαντάλι τιμωρεί τον τρόφιμό του, τον μαλώνει πιθανώς ένεκα αυνανισμού, κι έτσι χαρίζει στην ερωτική ένταση, η οποία βρίσκε•

ται πάνω από τη σκηνή, λεπτή έκφραση. Ο έφηβος Λέαγρος, του οποίου το όνομα είναι γραμμένο στο αγγείο, ήταν ένας από τους

ονομαστούς στην πόλη των Αθηνών ερωμένους των ομοφυλοφί­ λων κατά τα τελευταία έτη του 6ου αι. Σίγουρα είναι σκηνές πορνείου οι εικόνες που κοσμούν ένα

καθρέφτη του 40υ αι.

,ο

οποίος βρίσκεται στη Βοστώνη69. Το ανά­

γλυφο του καλύμματος (Εικ. 76α) δείχνει ένα ζευγάρι κατά την •

ερωτική πράξη επάνω σε μια κλίνη, που τη σκεπάζουν ένα μακρύ κλινοσκέπασμα, που πέφτει μέχρι το πάτωμα, και χοντρά προσκέ­ φαλα. Έτσι διακοσμούνται μόνο κρεββάτια του ύπνου. Από τις

κλίνες φαγητού λείπει πάντοτε το εφάπλωμα, το οποίο ζεσταίνει

τον κοιμώμενο κατά τη νύχτα. Το ζευγάρι εκτελεί την πράξη εκ των όπισθεν, όπου όλα είναι βαλμένα έτσι ώστε να μη διαφεύγει από τον παρατηρητή κανένα γνώρισμα της σεξουαλικής αλληλενέργει­ ας. Τα πρόσωπα με το φίλημα των στομάτων, το παιγνίδι των χεριών και τέλος η σύνδεση των γεννητικών οργάνων είναι ανεπι­

φύλακτα παραδομένα στο βλέμμα. Τα γεννητικά όργανα αποτε­ λούν το κέντρο της εικόνας, από το οποίο τα γεννητικά μόρια των εραστών ακτινοβολούν σαν αστέρι. Πάνω τους φτερουγίζει ο Έρωτας, για να τους στεφανώσει/Οχι λιγότερο ανοιχτή στην εκλο­ γή της προοπτικής όμως πιο ραφιναρισμένη είναι η εγχάρακτη εσωτερική όψη του καλύμματος του καθρέφτη (Εικ. 76β). Κι εδώ

είναι απεικονισμένο ένα συνδεδεμένο ζευγάρι. Στέκεται μπροστά , από το κρεβάτι, επάνω στο οποίο στοιβάζονται σκεπάσματα και

180 •

ΟΙΕΤΑΙΡΕΣ

•

77. Νεαρή εταίρα ανεβαίνει στον κ6ρφο νεαρού άνδρα. Οίνοχόη.

430/420. (Βερολίνο).

προσκέ

. Κι εδώ πλάι η πράξη τελείται εκ των όπισθεν, ώσtε οι

έδρες και των δύο συμμετόχων να είναι μετατοπισμένες ΣCΗν εικόνα εντυπωσιακά. Η εταίρα έχει σκύψει βαθιά και έχει σηκώσει τους βαρείς γλουτούς προς τα επάνω. Ενώ αυτή στηρίζει το ένα της χέρι επάνω σ' ένα σκαμνάκι, το οποίο εκτός τούτου φέρει τα υποδήμα­ τά της, με το δεξιό της χέρι εισάγει το πέος του άνδρα, που βρίσκε­

ται πίσω της ή προσπαθεί να το διεγείρει. Ο άνδρας στέκεται με ελαφρώς κεκαμμένα γόνατα και προς έκφραση ύψιστης ηδονής σηκώνει ψηλά το δεξιό του χέρι. Και οι δυο αυτές ερωτικές συναντήσεις συμβαίνουν χωρίς αμφιβολία σ' ένα περιποιημένο πορνείο ή στο υπνοδωμάτιο μιας αρχοντικής πόρνης, η οποία δέχεται τους πελάτες στο σπίτι της. Η ποιότητα του καθρέφτη προδίδει ένα ορισμένο βιοτικό επίπεδο της ιδιοκτήτριας. Γιατί ασφαλώς αυτό το πολυτελές εργαλείο (αντι­ κείμενο) δεν θα ανήκε σε καμιά συνηθισμένη νοικοκυρά, για την οποία μέσα ομορφιάς και ψιμμύθια ήταν μόνο απάτη για τον άνδρα της, όπως ορμήνεψε κι ο Ισχόμαχος, που είχε παραλάβει τις

σωκρατικές ιδέες, τη νεαρή σύζυγό του (Ξεν. Οίκ.

10. 2

κ.ε.

).

Πάντως δεν θα υπήρξε ούτε απόκτημα μιας απλής πόρνης, η οποία

εργαζόταν για λογαριασμό ενός προαγωγού ή μιας μαστροπού. 181

CAROLA REINSBERG •

Στη δικη εναντίον της πόρνης Νεαίρας υποπτευόταν ο Λυσίας ο σοφιστής, ο οποίος ήταν εραστής μιας συνδούλης της Νεαίρας και τώρα εμφανιζόταν ως μάρτυρας, ότι όλα τα υλικά δΦρα προς τις εταίρες τα κρατούσε η μαστροπός (Δημοσθ.

59, 21).

Γι' αυτό εκεί­

νος προτιμούσε να χαρίσει στην ερωμένη του ένα ταξίδι προς την Ελευσίνα και τη μύησή της στα Μυστήρια. Υπάρχουν ακόμη μερικές ερωτικές εικαστικές σκηνές, οι οποί­

ες πιθανώς σημαίνουν επίσκεψη σε πορνείο. 'Ετσι είναι για την καλλιτεχνική της ελκυστικότητα η εικόνα της οίνοχόης του ζωγράφου Σουβάλωφ,. που βρίσκεται στο Βερολίνο 7Ο (Εικ.

77).

Εδώ μια εταίρα ανεβαίνει ιππαστί στην αγκαλιά ενός άνδρα που κάθεται. Η δημοτικότητα αυτής της εικόνας στηρίζεται στην εντύ­ πωση, πώς πρόκειται για ένα αληθινό ερωτικό ζευγάρι. Και οι δυό

είναι συνομήλικοι και νεαρότατοι, ο άνδρας φέρει ακόμη τους μακρούς βοστρύχους του εφήβου. Το κορίτσι είναι χαριτωμένο και πολύ κομψό. Σ' αυτούς δεν κολλάει κανένα χαρακτηριστικό πορ­

νείας. Πάρα πολύ όμως έντονα δρουν η αισθηματικότητα των κεφαλιών, που συγκλίνουν μεταξύ τους και τα βλέμματα, που

βυθίζονται αμοιβαία στο εσωτερικό. Το ιδεώδες που ονειρευόμα­ στε στη σημερινή αστική κοινωνία της ενότητας σωμάτων και

ψυχής, η σύμπτωση γενετήσιας ορμής και έρωτα, βρίσκει σ' αυτή την εικαστική παράσταση την εικονική της πλήρωση. Είναι από

την άποψη αυτή άριστα κατάλληλη να κάμει φαίνεται πιο ευγενή και μεγάλη τη γενναιόδωρη ερωτική πράξη των Ελλήνων, ιδίως •

στα μάτια ενός σύγχρονου κριτικού σεξουαλικής ελευθεριότητας. Πράγματι αυτή η αγγειογραφία, που ανήκει στις λίγες σεξουα­

λικές παραστάσεις από την εποχή της ακμής των κλασσικών χρό, νων, είναι ασυνήθιστη. Αυτό γίνεται ιδιαίτερα σαφές σε σύγκριση με μιαν άλλη, μόνο λίγο παλιότερη, σεξουαλική εικόνα, που δεί­

χνει δυο κωμαστές σε ερωτικό παιγνίδι με μιαν εταίρα 71 (Εικ.

78).

Ακριβώς σε σχέση προς τον σεξουαλικό τόνο αυτής της παράστα­ σης γίνεται περίεργη η ιδιαιτερότητα της ρωμαντικά εμφανιζόμε­ νης εικόνας του λαγηνιού. 'Ενεκα της ασυνήθιστης νεότητας

κυρίως του εφήβου και ένεκα του τύπου του δοχείου, που χρησιμο­

ποιήθηκε στη γιορτή κρασιού των Ά νθεστηρίων, συχέτισε ο Ο. 182

οι ΕΤΑΙΡΕΣ

Brendel

τη σκηνή με ένα ερωτικό λυρικό άσμα

(Romanze)

κατά τη

διάρκεια εκείνης της γιορτήςΊ2.

Σε κάθε περίπτωση με το ζευγάρι πρόκειται για εταίρα κι ερα­ στή, διότι υπό τα σημάδια αυτά μπορούσαν να απεικονίζονται μόνον άνδρας και γυναίκα σεξουαλικά συνδεδεμένοι. Και η αφο­

σίωση των ματιών δεν μπορεί να αξιολογηθεί ως έκφραση της ιδαίτερης σχέσης τους, αλλά είναι μια ειδική επίδοση του αγγειο­

γράφου, που ζωγράφισε την εικόνα. Δεν εφοδίασε μόνο με αγάπη τα συνδεδεμένα ζευγάρια και τους συντρόφους που συναντιούνται

78.

Δύο κωμαστές κατά το ερωτικ6 παΙΥνιδι με μιαν εταίρα. Στάμvoς. Περίπου

440 π.

Χ. (Παρίσι).

183

CAROLA REINSBERG μεταξύ τους φιλικά με αυτό το βλέμμα το γεμάτο αίσθημα, αλλά

και αντίπαλους που σκέπτονται εχθρικά 73 • Η έκφραση αυτή δεν είναι ούτε σημείο εσωτερικότητας, αλλά παράσταση αισθητικής συγκινησιακής διέγερσης και ικανότητας προς συγκίνηση. Το

θαμπό βλέμμα είναι ένα χρονικό φαινόμενο του 20υ ημίσεος του 50υ αι.

,

αναμφιβόλως σε σχέση με το ενδιαφέρον για το ψυχικό

βίωμα του ανθρώπου . •

Η γΕνΕτήσια ΠQάξ" Στο σημείο αυτό ανακύπτει το ερώτημα για ορισμένες προτιμή•

σεις και ιδιαιτερότητες στην ερωτική ζωή των Αρχαίων Ελλήνων.

Ωστόσο η μεγάλη σημασία του κόσμου των εταιρών δημιουργεί την εντύπωση ότι εκείνες οι υπηρέτριες της Αφροδίτης παρουσίαζαν

ιδιαίτερη λεπτότητα, οι δε πελάτες τους πρόβαλλαν εκλεκτές αξιώ­ σεις. Κατά την αξιολόγηση των πηγών, για το αν και ποιοι τρόποι ερωτικής επαφής προτιμούνταν, πρέπει να λαμβάνονται πάντοτε υπόψη οι ειδικοί περιορισμοί του φορέα της πληροφορίας, είτε αυτός είναι ένα αρχαίο κείμενο είτε μια εικαστική παράσταση. Σχεδόν κάθε τρόπος γενετήσιας επικοινωνίας βρίσκεται απει­

κονισμένος, είτε αυτός είναι συνουσία διά του κόλπου είτε διά του πρωκτού, είτε με γλείψιμο του πέους (πεολειχία) ή του γυναι­ κείου αιδοίου (αιδοιολειχία). Πάντως οι τελευταίοι τρόποι το

ίδιο, όπως και το ομαδικό σεξ, συμβαίνουν αποκλειστικά κατά την αισθησιακή έκσταση του συμ.ποσ{ου και του κώμου. Τα όργια σε παλιότερους ερυθρόμορφους κύλικες δείχνουν τους μεθυσμέ­

νους κρασοπατέρες κατά τις πιο διαφορετικές μορφές σεξουαλι­ κής δραστηριότητας (Εικ.

49-52),

όπου πολύ συχνά απαντά επι­

κοινωνία με γλείψιμο του πέους. Γλείψιμο του γυναικείου αιδοί­

ου εμφανίζεται μόνο μια φορά και μάλιστα σε παλαιό κύλικα της Θαλίας (Εικ. 63α-δ). Εκείνους τους τρόπους δε μπορούμε να τους συναντήσουμε παλαιότερα, δηλ. στον σεξουαλικό διονυσιακό

κώμο των μελανόμορφων αγγείων. Άλλες δυνατότητες γενετήσιας επικοινωνίας εκτός από τις δια του πρωκτού ή του αιδοίου δεν αναπαραστάθηκαν εδώ, δηλ. στις αρχές του 60υ αι. Αλλά και

184

οι ΕΤΑ/ΡΕΣ

79. Σεξουαλικές κινήσεις των Σατύρων. Κύλιξ. Περ{που 500 π. Χ. (Βερολίνο).

αργότερα, δηλ. στην κλασσική εποχή, λείπουν τελείως αντίστοιχες εικόνες. Στον ήδη μνημονευθέντα σεξουαλικό περιορισμό κατά το

Συμπόσιο ταιριάζει το ότι τέτοιες σκηνές και μάλιστα επάνω σε εικονίτσες ηδονοβλεψιακής πορνογραφίας δεν είχαν αντιπροσω­

πευθεί πλέον. Μόνο στο πάντρεμα της διαδοθείσης μέθης με την εισαγωγή του καθαρού μεθοκοπιού στα πλαίσια της οργιαστικής συνάντησης του συμποσίου ήταν ολοφάνερα επιτρεπτοί τρόποι

σεξουαλικών παιγνιδιών, όπως της στοματικής επικοινωνίας και του ομαδικού σεξ. Αυτοί οι τρόποι σεξουαλικής συμπεριφοράς αποδόθηκαν στους Σατύρους και τους Σ ιληνούς , που ήταν μισοθηριώδη όντα

της ακολουθίας του Διονύσου. Σε διάζωμα αγγείου, που βρίσκεται στο Βερολίνο 74 (Εικ.

79),

στο μέσον ενός έκλυτου χορού Σατύρων

βρίσκεται ένας από αυτούς, που κάμπτει τα γόνατα και χάφτει με ανοιχτό στόμα το φαλλό του συντρόφου του, που στέκεται μπρο­ στά του. Αιδοιολειχία δεν εμφανίζεται ανάμεσα στις σεξουαλικές

δραστηριότητες των Σατύρων ή άλλων όντων του θιάσου. Οι Μαι­ νάδες δεν ήταν ποτέ ερωτικές συντρόφισσες των Σατύρων και γι' αυτό δεν ήταν δυνατόν να μπαίνουν στην ίδια θέση με τις εταίρες. Επομένως μόνον κατά τα τέλη του 60υ και τις αρχές του 50υ

αι. οι τρόποι της γενετήσιας επικοινωνίας του στόματος με το

185

CAROLA REINSBERG πέος και το γυναικείο αιδοίο καθώς και του ομαδικού σεξ είναι σε τέτοιο βαθμό ανεκτοί, ώστε να μπαίνουν στις εικόνες ως φαινόμε­ να διονυσιακής αισθησιακής μέθης κατά το Συμπόσιο. Κατά τα άλλα η δια του αιδοίου και του πρωκτού επικοινωνία προφανώς

εθεωρείτο ευπρεπής πρακτική. Πρέπει να ξεκινήσουμε από το γεγονός ότι ο κόσμος της εικα­ στικής τέχνης αντικατοπτρίζει μόνον αποσπάσματα των πραγμα­

τικών καταστάσεων. 'Ετσι η εκλογή ορισμένων τρόπων ερωτικής πράξης για τις εικαστικές παραστάσεις δεν περιλαμβάνει τους

τρόπους, που στην πραγματική ζωή ΠQOτιμούνταν ή αποκλειστικά

ασκούνταν. Η αιδοιολειχία π. χ. ,που δεν απεικονίζεται ποτέ κατά την κλασσική εποχή, σύμφωνα με τους υπαι νιγμούς του Αριστο­ φάνη δεν ήταν πέρα για πέρα ταμπού, αλλά οπωσδήποτε ήταν

αρκετά χυδαία. Στην κωμωδία" Είρήνη"

(884-5) γίνεται λόγος για

το ότι ο Τρυγαίος δεν τολμάει να θέσει υπό την κηδεμονία ενός κάποιου Αριφράδη την όμορφη Θεωρία, γιατί εκείνος θα πέσει επάνω της και "θα της ρουφήξει το ζουμί ως τον πάτο 'Ό Στους "Σφήκες"

(1180-83)

ο χορός υμνεί τις ικανότητες εκείνου του

άνδρα, ο οποίος ως μεγάλος αυτοδίδακτος, εντελώς από μόνος του

-

κι αυτό το επιβεβαιώνει ο πατέρας του!

-

χωρίς δάσκαλο,

ακολουθώντας καθαρά την ορμή της αισθησιακής του φύσης, μαθαίνει να χρησιμοποιεί τη γλώσσα του, και πώς; Στο πορνείο. Και τις δυο φορές ο άνδρας δυσφημείται, γιατί του "κόλλησε" η πρακτική της αιδοιολειχίας, και γελοιοποιείται 75 . Ο αρνητικός χρωματισμός εκείνης της πρακτικής, που εκφρά­ ζεται στην Κωμωδία. αντιστοιχεί στην απουσία ανάλογων παρα­

στάσεων από την τέχνη. Το γλείψιμο του αιδοίου καθώς και του πέους δεν ήταν "ευπρεπής" τρόπος της γενετήσιας επικοινωνίας. Τόσο η Ποίηση όσο και η Αγγειογραφία εκφράζουν για τις περι­

πτώσεις αυτές μια νόρμα, μια ιεραρχική τάξη στην κλίμακα των γενετήσιων αξιών. Αν μάλιστα οι ηδονοβλεψιακές παραστάσεις

στην κλασσική εποχή, που όφειλαν να υπηρετούν κατεξοχήν τον ερεθισμό των θεατών τους, παραι ΤΌύνται από την παράσταση μάλιστα τέτοιων τρόπων, οι οποίοι εκ παραδόσεως εθεωρούντο

ως οργιαστικοί και έκλυτοι (:χωρίς αναστολές), αυτό σημαίνει

186

OJΕΤΑΙΡΕΣ

χωρίς αμφιβολία ότι εδώ απέκτησαν ισχύ αντιλήψεις κοινωνικής

Ηθικής. Η δια του στόματος γενετήσια επικοινωνία και το ομαδι­ κό σεξ ήταν τρόποι ερωτικής πρακτικής, στους οποίους παραδίνο­ νταν οι Σάτυροι, ήταν δηλ. χαρακτηριστικά ζ

'ορμών. Με

εξαίρεση του σεξουαλικού κώμου της υστεQO-αρχα'ίκής εποχής,

όπου οι μεθυσμένοι φιλοπότες συμΠεριφέρονταν με διονυσιακή παραφορά ωσάν Σάτυροι, οι αγγειογραφίες δείχνουν αποκλειστι­ κά Σατύρους κατά την εφαρμογή τέτοιων τρόπων.

Για το ότι η δια του στόματος γενετήσια επικοινωνία εθεωρείτο ως ταμπού, ειδικά με την αιδοιολειχία, άλλες αντιρρήσεις ζυγί­ ζουν πιθανώς ακόμη βαρύτερα πέρα από το ζωώδη χαρακτήρα, τον δεμένο μέσα στις ορμές. Και οι δυο τρόποι απαιτούν μια •

κάποια εναλλαγή ρόλων. Η πεολειχία καθιστά τον άνδρα παθητικό γενετήσιο σύντροφο, ο οποίος ωστόσο δοκιμάζει ηδονή και

παραμένει το κέντρον των δραστηριοτήτων. Στην αιδοιολειχία αντίθετα ο άνδρας διατρέχει κίνδυνο, αν και αυτός είναι το ενερ­ γητικό μέρος, πιστός στο ρόλο του, που κατάγεται από την πατριαρχία, να γίνει απλώς πρόξενος ηδονής για τη γυναίκα και

μάλιστα να μην έχει τον έλεγχο των χειρισμών. Και ακριβώς εκεί•

νος ο κίνδυνος του "καζανόβα" είναι το σημείο, επάνω στο οποίο στηρίζεται η χλεύη μέσα στην Κωμωδία. Πόσο ασυγχώρητο ήταν το να αναλαμβάνει ένας άνδρας στην περιοχή του σεξ το ρόλο της γυναίκας ως παθητικού αντικειμένου,

αυτό δείχνεται με πολλή σαφήνεια από το χλευασμό της δια πρω­ κτού επικοινωνίας κατά την ομοφυλοφιλική επαφή, διότι με τον

τρόπο αυτό ο αρσενικός ερωτικός σύντροφος γινόταν το διατρυ­ πώμενον αντικείμενο. Ο ρόλος του άνδρα, που χρησίμευε ως αντι­ κείμενο κατά το γλείψιμο του γυναικείου αιδοίου, εξηγεί την παντελή απουσία αυτής της πρακτικής από τα διαζώματα των

οργίων, τα οποία δείχνουν όλες τις άλλες δυνατές εκκεντρικές μορφές του σεξ. Η μοναδική εξαίρεση του κύλικα της Θαλίας (Εικ. 63β) δημιουργήθηκε προτού διαμορφωθούν οι μισογυνικές αρχές τις δημοκρατίας. Αντίθετα, λίγο αργότερα, υπό την εντύπωση της απόλυτης κυριαρχίας του άνδρα στη νεοθεμελιωμένη δημοκρατία,

ακριβώς η πεολειχία κατά τις έντονα ανώτερες και βίαιες πόζες • 187

•

CAROLA REINSBERG των ανδρών (Εικ. 5Οα-β,

51)

μπορεί να έχει συντελέσει, ώστε να

αρθεί η φαινομενικότητα της παθητικότητας του άνδρα, δηλ. ότι αφήνει να πάθει κάτι. Σ'ένα υψηλότερο, σ'ένα ηθικό επίπεδο ενός Πλάτωνα ή Αρι­ στοτέλη δεν βρίσκεται επί τη βάσει αρχών καμιά σύσταση ή απόρ­ ριψη της μιας ή της άλλης σεξουαλικής πράξης. Η φροντίδα τους

περιοριζόταν μόνον στο πώς ο καθε άνθρωπος θα χειρίζεται

σωστά την σεξουαλική ορμή και θα βιώνει την ηδονή με εγκράτεια. Επειδή κάθε τεχνητά προκαλούμενη ορμή και κάθε παρατεταμένη

ηδονή προσκρούει στο μέτρο, οι τρόποι που συζητούνται, βρίσκο­ νται συνήθως συνδεδεμένοι με την εντολή της εγκράτειας. Σύμφωνα με τα τεκμήρια των αγγειογραφιών η μέσω του αιδοί­ ου και του πρωκτού συνουσία ήταν οι συνηθισμένοι και αποδεκτοί τρόποι της γενετήσιας επικοινωνίας. Συνάμα η δια του πρωκτού

επικοινωνία φαίνεται να μην είναι κανένας περισσότερο άκομψος τρόπος της συνουσίας όσο και η διά του αιδοίου. Στην περιοχή των ομοφυλοφίλων η διά του πρωκτού επικοινωνία ήταν μόνο προβληματική, διότι αυτή για τον ένα σύντροφο, έναν άνδρα, σήμαινε διείσδυση, δηλ. παθητική, θηλυπρεπή συμπεριφορά. Το να παραδίνει τον εαυτό του και να αφήνεται να χρησιμοποιείται σα

γυναίκα, αυτό ήταν το προσβλητικό κι όχι αυτή καθαυτή η διά του πρωκτού πράξη. Ερωτάται κατά πόσον η διά του πρωκτού επικοι­ νωνία ήταν ενδεχομένως και για τη γυναίκα ταπεινωτική συγκριτι­ κά προς την εναλλακτική συνουσία διά του αιδοίου. Αυτό φυσικά μπορεί να φαίνεται έτσι μόνον από τη σκοπιά των ανδρών, των οποίων οι απόψεις επικράτησαν στις εικόνες των αγγείων, που έγιναν απ'αυτούς. Αλλά οι διαθέσεις των γυναικών και σε τούτη την περίπτωση έμειναν βουβές. Δε βρήκαν καμιά έκφραση.

Οι πολλές σκηνές συνουσίας δε μας επιτρέπουν να γνωρίσουμε κανένα κριτήριο, το οποίο να καταδικάζει την διά του πρωκτού επικοινωνία. Αντίθετμ μάλιστα, πολλές φορές δεΥμπορούμε να την

ξεχωρίσουμε εύκολα από την διά του αιδοίου. Διότι ο συνηθέστερος τρόπος απεικόνισης δείχνει τη γενετήσια επικοινωνία να γίνε­

ται εκ των όπισθεν. Ο άνδρας με ελαφρά λυγισμένα τα γόνατα στέ­ κεται πίσω από τη γυναίκα, η οποία σκύβει βαθύτερα ή ελαφρότερα

188

•

οι ΕΤΑΙΡΕΣ

προς τα εμπρός. Το σημείο εισόδου του πέους σπάνια είναι σαφές. Το ότι ο θεατής συχνά μένει σε άγνοια για τον τρόπο της εισαγωγής του πέους, αυτό δεν είναι τυχαίο. Αφενός δεν ήταν α

ιστη και

η διά του αιδοίου εκ των όπισθεν συνουσία. Ετσι ο Αριστοφάνης

στις "Θεσμοφοριάζουσες"

(488-89)

περιγράφει μια μοιχαλίδα

σύζυγο στην κρυφή της συνάντηση με τον παιδικό φίλο της:

"Και ρίχνω εγώ νερό στους μεvrεσέδες και τρέχω για το φίλο. Στον Α γυιάτη

πλάι στέκω. Σκύβω και κρατώ τη δάφνη". (Μετ. Θ. Σταύρου) Εξάλλου σ' εκείνη την κοινωνία των ομοφυλοφίλων θα μπορούσαν να προβάλλονται κατά προτίμηση ηδονοβλεψιακές σκηνές, , , . ,

οι οποιες αντιστοιχουσαν στην ομοερωτικη φαντασια και ικανο-

ποιούσαν αντίστοιχες λανθάνουσες επιθυμίες. Το ότι μέσα στην

κοινωνία αυτή και το πίσω μέρος των γυναικών είχε μια ιδιαίτερη σεξουαλική ελκυστικότητα, αυτό προκύπτει από μερικά χωρία των κωμωδιών. Η νύφη, που ετοιμάζεται για το γάμο της με τον Τρυγαίο στην

"ΕΙρήνη" επαινείται

(868):

'Ή νύφη έχει πλυθεί κt ο πισινός της

είναι όμορφος". Σε άλλο χωρίο

(876)

θαυμάζεται η έδρα της θεω­

ρίας γιατί "τα οπίσθιά της μόνο κάθε πέντε χρόνια συναντιούνται"

(Ώ δέσποτα, δσην εχει τήν πρωκτοπεντετηρίδα")*. Πασίγνω­ στη είναι μια σχετική παράδοση για την Αφροδίτη της Κνίδου. Μάλιστα αυτό το αδιαφιλονίκητο κατά την Αρχαιότητα αριστούρ­ γημα του Πραξιτέλη, εκείνο το σύνολο γυναικείας ομορφιάς, το απηύλαυαν με όχι λιγότερο ενθουσιασμό εκ των όπισθεν στην οπί­ σθια όψη του, η οποία από έναν αρχαίο θεατή (Ψευδολουκιανού Έρωτες

412)

χαρακτηρίζεται ξεκάθαρα ως "παιδικά μέρη". Σε

ελεύθερη μετάφραση αυτό σημαίνει την "παιδεραστική πλευρά" 76,

την οποία ένας προσκυνητής την εξεθείασε κατά τον ακόλουθο τρόπο (Ψευδολουκιανού "Ερωτες

413

κε.

):

"Αχ Ηρακλή, πόσο

όμορφα είναι φτειαγμένη η πλάτη! Πώς καμπυλώνουν τα ισχία,

κατάλληλα για αγκάλιασμα. Πόσο εξαίσιος είναι ο περίγυρος των γλουτών και οι μύες ούτε πολύ στενοί, ώστε να σταματάνε στα οστά, ούτε πολύ φουσκωμένοι ή παραγεμισμένοι! Με απερίγραπτη

189

CAROLA REINSBERG γλυκύτητα χαμογελούν στους θεατές δυο βαθουλωματάκια, που κι από τις δυο μεριές, δεξιά κι αριστερά, είναι πιεσμένα στα ισχία".

("Ήράκλεις, δση μέν τών μεταφρένων εύρυθμία, πώς δ' άμφι­ λαφείς αί λαγόνες, άγκάλισμα χειροπληθές. Ώς δ' εύπερίγρα­

φοι τών γλουτών αί σάρκες έπικυρτούνται μήτ' άγαν έλλιπείς αύτοίς όστέοις πρσσεσταλμέναι μήτε είς ύπέρσγκον έκκεχυμέ­ ναι πιότητα. Τών δέ τσίς ίσχίσις ένεσφραγισμένων έξ έκατέρων

τύπων σύκ άν ειποι τις ώς ή δύς ό γ έλως")

*.

(Προσθήκη τ. Μ.).

Μια κηλίδα στο μηρό, κάτω από την έδρα, την οποία

ο αρχαί­

ος επισκέπτης περιγράφει, τεκμηριώνει ότι ένας δυστυχής ερα­

στής, ο οποίος εδώ ενέδωσε δήθεν στον έρωτά του προς τη θεά,

προτιμούσε στον ίδιο βαθμό και την οπίσθια πλευρά της. Ο αρνη­ τικός τόνος, τον οποίο

έχει η διά του πρωκτού επικοινωνία σε

πολλές έρευνες αρχαίας σεξουαλικότητας, φαίνεται να προέρχεται από μοντέρνα προβολή. Από την αρχή των σεξουαλικών απεικονί­ σεων στην αττική τέχνη τίθενται η διά του αιδοίου και δια του πρωκτού ερωτική πράξη ως παραλλαγές ενός θέματος ισότιμα η μια πλάι στην άλλη, όπως επάνω σε μια μελανόμορφη εικόνα κύλι­ κα, που βρίσκεται στο Βερολίνο (Εικ.

56),

η οποία δείχνει ένα

δείπνον, ένα συμπόσιο. Πρόκειται για μια από εκείνες τις προδρο-

'

.

,

.

" ,

μικες γιορτες του συμποσιου, κατα τις οποιες εκτος απο του να

πίνουν φρόντιζαν και να τρώγουν άφθονα. Το τραπέζι φορτωμένο

,.

,

"

"

με κρεμασμενα κομματια κρεατος και μικρες πιττες μαρτυρει περι

αυτού. Επάνω στην

κλίνη είναι ξαπλωμένοι οι μεθυσμένοι συν­

δαιτυμόνες και αγκαλιασμένοι παραδίνονται στον έρωτα. Οι μεν ασκούν συνουσία διά του αιδοίου, οι άλλοι δυο επικοινωνία διά του πρωκτού. Οι σύντροφοι και των δύο ζευγαριών κοιτάζονται

μεταξύ τους και φαίνονται να είναι συνδεδεμένοι εσωτερικά αμοι­ βαία. Ως συμπληρωματικό αντίστοιχο και σε μια συνύπαρξη

απαλλαγμένη από αξίες συναντιούνται και οι δυο τρόποι της σεξουαλικής πράξης καθ' όλον τον

60 αιώνα.

Με αυτή την εικονο­

γραφική παράδοση συνδέονται αντίστοιχες απεικονίσεις κατά την κλασσική εποχή, όπως φαίνεται επάνω σε ασκό, που βρίσκεται

στην Αθήνα 78 (Εικ.

80).

Η πολική ένωση και των δυο τρόπων μέσω

σύνδεσης από τη μια μεριά με μια λεπτή και από την άλλη με μια 190 •

οι ΕΤΑΙΡΕΣ

80. Δ υο εταίρες με τους πελάτες τους κατά τη γενετήσια επικοινωνία διά του αιδοίου και διά του πρωκτού. :4σκός. 460/450. π. Χ (Αθήνα). πιο εύσωμη εταίρα, πιθανώς μεγαλύτερη, δεν είναι ίσως κανένας λόγος να ερμηνεύσουμε τον ένα τρόπο της συνουσίας ως εικόνα αρνητικά αντίστοιχη της άλλης79.

Αθηναϊκά πορνεία

•

Ποια εμφάνιση είχαν τα κανονικά πορνεία, αυτό δεν φαίνεται από τις αγγειογραφίες. Αλλό. και κανένας αρχαίος συγγραφέας δεν τα περιγράφει. Οπωσδήποτε όμως ή από την μια ή την άλλη ανα­

φορά προκύπτει σε ποια περιοχή της Αθήνας μπορούσε κανείς να

βρίσκει τα κορίτσια της ηδονής. Ο Αριστοφάνης (ΕΙρήνη 165) αναφέρει το λιμάνι του Πειραιά, αλλά γνωστός ήταν κυρίως ο

Κεραμεικός, το διαμέρισμα των κεραμέων, στα βορειοδυτικά της πόλης. Η περιοχή αυτή αναφέρεται συχνά ως τόπος κατοικίας εταιρών και τόπος για τα πορνεία (Λουκιανού

στολές

4, 2. Άλκιφ., ' Επι­

3, 8, 1. 3,48, 3. 3, 64, 3).

Ανασκαφές δεν έφεραν στο φως ούτε εδώ ούτε σε άλλο μέρος

οικοδόμημα, που τα ευρήματα θα μπορούσαν ξεκάθαρα να το έχουν αποδείξει ως οίκημα δημόσιου πορνείου. Κατά τα τελευταία 191

CAROLA REINSBERG χρόνια πιστεύθηκε ότι το οικοδόμημα Ζ στον Κεραμεικό πιθανώς

θα μπορούσε να κλείσει αυτό το κενό. Το οικοδόμημα στο μεταξύ έχει ανασκαφεί και υπάρχουν ήδη οι πρώτες ανασκαφικές πληρο­ φορίες80. Πράγματι πρόκειται για μια τοποθεσία, όπου προφανώς

και εταίρες θα ασκούσαν το επάγγελμά τους, αν ίσως δεν πρόκει-

.....,,-.

-

.. ~"

"......

. -".":: '-

..

,

,

.

".

.

•

.

,. ,

•

, .; .'

,

.

0-'

.

, ",:, - : '-~'.

.........

- ' •

"

":'~'

" ~'i,:?' ;,::.

':"-

,.<

.

, <.

· ,.,. ο,.

:), .

_••

."

. ,-;,:"

.:

,. ,

. •

. ..

.,

•

":::;

·

81. ΣχεδΙΟΥράφημα πανδοχείου και πορνείου. 40ς αι. π. Χ. (Αθήνα).

192

,

0/ ΕΤΑΙΡΕΣ

82.

Θυσία αίγας oιΗV

Αφροδίτη. Όστρακο απ6 κρατή(>α.

420/400 π.

Χ. (Αθήνα).

ται καθαρά και για πορνείο.

Το συγκρότημα (Εικ. μέσα του

Sov

81)

•

οικοδομήθηκε λίγο πριν από τα

αι. κοντά στην Ιερά Πύλη αμέσως προ των τειχών

της πόλης κατά την είσοδό της. Απετελείτο από πολλούς μικρούς χώρους, οι οποίοι ήταν διατεταγμένοι γύρω από μιαν αυλή. Στο εσωτερικό του οικήματος βρέθηκαν πολυάριθμα γυναικεία είδη όπως τρυβλία ψιμμυθίων και πυξίδες, μικρά δοχεία για τη φύλαξη των κοσμημάτων και τα παρόμοια. Μολονότι το εύρημα είναι κατασυντριμμένο και τα αντικείμενα που βρέθηκαν διατηρήθηκαν μάλλον τυχαία και δεν είναι αντιπροσωπευτικά για το συνολικό αρχείο, η ανασκαφέας ένεκα του μεγέθους του κτίσματος και των ευρημάτων του κατάφερε να καταστήσει πιθανόν ότι το οίκημα

υπήρξε πανδοχείο. Το εξαιρετικά ερυθρό κονίαμα του τοίχου σε μερικούς χώρους ομιλεί για το υψηλό επίπεδο εκείνου του οικήμα­ τος. Διατηρήθηκε κάπου μια γενιά. Μετά την καταστροφή του ανή­

γειραν στην ίδια θέση πανδοχείο με ίδιο σχέδιο. Το μεγάλο πλήθος από μαγειρικά και επιτραπέζια σκεύη δείχνει ότι η επιχείρηση

193

CAROLA REINSBERG εκείνη ήταν εξολοκλήρου ή συμπληρωματικά αφιερωμένη στην φιλοξενία. Αργότερα ωστόσο ήταν εγκαταστημένες εδώ ακόμη και πόρνες. Η πιο ξεκάθαρη έ~δειξη είναι η εικόνα επάνω σ' ένα κρα­

τήρα, ο οποίος αποδίδει θυσία αίγας στην Αφροδίτη (Εικ. Αυτή φαίνεται να ήταν τυπική για τις εταίρες (Λουκιανού

82). 7, 1).

Μετά από σύντομο χρόνο χρησιμοποίησης το κτήριο έπεσε θύμα πυρκα·ίάς. Πάνω στά παλιά θεμέλια έχτισαν αργότερα ένα άλλο κτήριο, το οποίο εκτός από τα λείψανα ενός πανδοχείου, όπως είναι τα σκεύη, παρουσίαζε όλα τα χαρακτηριστικά επιχείρησης

πορνείου: κοσμήματα και διάφορα είδωλα της Αφροδίτης. Εκτός από αυτά εδώ ήρθαν στο φως και πάρα πολλά βαρίδια αργαλειού.

Είναι φανερό ότι τά κτίσματα, που βρίσκονταν σ'αυτήν εδώ τη θέση από τα μέσα του 50υ αι. (Ζl-Ζ3), χρησίμευαν περισσότερο ή λιγότερο ως πορνείο. Το ότι πανδοχεία, καπηλειά και ξενοδοχεία

ήταν εκκολαπτήρια για την πορνεία, αυτό προκύπτει από διάφο­ ρες αρχαίες γραπτές πηγές. Απόκλιση από τη λειτουργία αυτή των

δύο κτηρίων κατά τον αυτών κατά τον

40

50

αι. απετέλεσε η χρήση των κτισμάτων

αι. Εκτός από ένα πανδοχείο υπήρχε εδώ και

ένα υφαντήριο. Το πλήθος των βαριδιών αργαλειού κι ένα πλυστα­

ριό πιθανώς για μαλλιά δεν αφήνουν καμιάν αμφιβολία ότι εδώ γινόταν κανονική παραγωγή υφαντών. Σύμφωνα με τα κοσμήματα και τις φιγούρες θεών, που βρέθηκαν μαζί, οι απασχολούμενες

ήταν αλλοδαπές δούλες. Οι ίδιες γυναίκες, που κατά την ημέρα ύφαιναν, νοικιάζονταν το βράδυ ως εταίρες; Αυτή είναι μια εξήγη­ ση από τις πιθανότερες. Με το σύμβολο του αδραχτιού και του καλαθιού για τα μαλλιά, τα οποία χαρακτήριζαν τις Αθηναίες πόρνες, αυτές οι εριουργικές εργασίες δεν είχαν καμιά σχέση. Το εσωτερικό ενός πορνείου θα απέκλινε πιθανώς λίγο από ένα ρωμα·ίκό lupanaήum. Στην Πομπηία ήρθαν στο φως μερικά, τα

οποία δίνουν την εντύπωση απελπιστικής γλισχρότητας τέτοιων καταστημάτων. Εκεί αυτά ήταν δυνατόν να αναγνωρισθούν από σχετικές τοιχογραφίες. Τα σπίτια περιελάμβαναν πολλούς μικρούς χώρους, οι οποίοι ήταν διατεταγμένοι γύρω από μιαν αυλή ή κατά μήκος ενός διαδρόμου και συνήθως φωτιζόμενοι άσχημα, π. χ. από ένα φεγγίτη πάνω από την πόρτα, ή ολότελα

194 •

οι ΕΤΑΙΡΕΣ

83. Π6ρνη σε γλεΙΨιμο πέους. Ρωμα ϊκ6ς . λ tίχvoς. Ι ος σι. μ. Χ. (Νεάπολη).

σκοτεινά. Εσωτερικά ένα χτισμένο πεζούλι, ' που χρησίμευε ως βάση για στρώματα και προσκέφαλα, αντικαθιστούσε συχνά το •

ακριβότερο ξυλοκρέββατο. Αυτή η διαρρύθμιση πάντως δεν ήταν αναπάντεχα φτωχική, γιατί και στο συμπ6σιο πλάγιαζαν συχνά

κατάχαμα στο πάτωμα, δηλ. ξαπλωμένοι μόνο επάνω σε στρώμα­ τα. Εντονότερες ζημιές προξενούσαν το μισοσκόταδο και ο ανε­ παρκής αερισμός. Τα πολυάριθμα ρωμα'ίκά λυχνάρια με σκηνές συνουσίας (Εικ. 83)81 ώΊ:οτελούν τεκμήρια ότι χρησιμοποιουνταν

μ' αυτό το νόημα. Επειδή τα ελληνικά λυχνάρια μόνον από τους ελληνιστικούς χρόνους διακοσμούνται με εικόνες, δεν είναι δυνα­ τόν να δώσουν πληροφορίες για τις σ

ες που επικρατούσαν

στους προελληνιστικούς οίκους ηδονής.

Οι υγειονομικές συνθήκες, τουλάχιστον στα φθηνά πορνεία της Αθήνας, ασφαλώς δεν ήταν ικανοποιητικές. Από την άλλη μεριά, εταίρες που πλύνονται είναι ένα προσφιλές εικαστικό θέμα και

σίγουρα δεν είχε επινοηθεί από τους αγγειογράφους. Τα καλύτερα πορνεία πρόσφεραν μάλλον περισσότερες ανέσεις, φυσικά παρό­

μοια όπως και οι ιδιωτικοί οίκοι των εταιρών πολυτελείας. Την απλούστερη μέθοδο για να πλυθεί κανείς την δείχνει ένας

195

CAROLA REINSBERG

•

κύλικας του Ονησίμου, που βρίσκεται στις Βρυξέλλες (Εικ.

72).

Εδώ ένα νεαρό κορίτσι ετοιμάζει το λουτρό. Με το ένα χέρι κουβα­ λάει ένα μεγάλο λεβέτι νερού, με το άλλο κρατάει τη δέσμη των βγαλμένων ρούχων. Μπροστά της βρίσκεται μια χαμηλή λεκάνη, •

πάνω στην οποία θα πλυθεί το κορίτσι. Το κοντό μαλλί χαρακτη-

ρίζει το κορίτσι ως δούλη, η διπλανή επιγραφή "ή παίς καλή" (= το όμορφο κορίτσι) επάνω στο λεβέτι είναι μια από εκείνες τις επι­

γραφές, οι οποίες με θηλυκή ή αρσενική μορφή εκθειάζουν τα πλε~ ονεκτήματα μιας ευνοουμένης ή ενός ερώμενου αγωριού. Η γυμνότητα, ο τρόπος κόμμωσης και η επιγραφή κάνουν ξεκάθαρο ότι

εδώ πρόκειται για εταίρα. Ανεξάρτητα από το ότι ήταν εντελώς αδύνατη η γυμνή απεικόνιση μιας τίμιας πολίτισσας κατά την εποχή αυτή, ο έπαινος της ομορφιάς της επάνω σε ένα αντικείμενο

χρηστικό θα ήταν ισοδύναμος με δημόσια έκθεση και γιαυτό θα

ήταν πέρα για πέρα αδιανόητος. 'Ερευνες απέδωσαν ότι στους πολυάριθμους δικανικούς λόγους, που διασώθηκαν, και είναι σχε­ τικοί με γυναίκες, εμφανίζονται με το όνομά τους αποκλειστικά δούλες και πό ρνες 82.

84. Δύο εταΙΡΕς κατά την τουλέπα. ΥδρΙα. 440/430 π. Χ. (ΛoVΔΙνo).

196

.

οι ΕΤΑΙΡΕΣ

85. Νεανίας κατά το λουτρό. Κύλιξ.

490/480 . ',χ

π. Χ. (ΠαρΙσι).

.

ο::

··-ν'····

,.-,

.",','

Μεγαλύτερη δαπάνη και ένα σωστό τόπο για λουτρό απαιτούσε

το μεγάλο μαρμάρινο λουτήριον, μια ελεύθερη ολόγυρα υψηλή λεκάνη, που σε πολλές απεικονίσεις εμφανίζεται ως κέντρο κοινής σωματικής περιποίησης. Το επάγγελμα του έρωτα. που ήταν γνω­ στό πόσο απαγορευμένες ήταν οι διαδικασίες καλλωπισμού για ευπρεπείς γυναίκες, φαίνεται να αντιπροσωπεύεται ταιριαστά

πέρα για πέρα μέσω εκείνου του τόπου. Επάνω σε μια ύδρία, που βρίσκεται στο Λονδίνο 83 (Εικ.

84),

είναι δυο γυναίκες, που ένα

κόσμημα ψηλά στο μηρό επιτρέπει να αναγνωρισθούν ως εταίρες,

είναι απασχολημένες με την τουαλέττα τους στο λουτήριον. Το κίνητρο για λουτρό είναι αναμφιβόλως ερωτικό. Δεν είναι σύμπτωση ότι η εικόνα του λουόμενου κοριτσιού καθώς και του

λουόμενου αγοριού είναι συνδεδεμένη πολύ συχνά με επιγραφές για τους ερωμένους και επαίνους της ομορφιάς των. Μια εικόνα κύλικα, η οποία βρίσκεται στο Παρίσι 84 (Εικ.

85)

δείχνει ανάλογη

επιγραφή επάνω στη φορητή λεκάνη νερού, κοντά στην οποία ο

προσφωνούμενος ακριβός καθαρίζεται αμέσως μετά την άθλησή του. Η "στλεγγίς", με την οποία

ο νεαρός ξύνει άμμο και λάδι

από το κορμί του, και ο άρύ6'αλλος, το δοχείο με το λάδι επάλει197

CAROLA REINSBERG ,

φης, κρέμονται στον τοίχο πλάι στο ροζιασμένο ραβδίο ,

Τον ερωτικό χαρακτήρα φανερώνει ήδη η ζωγράφιση τέτοιων

εικόνων στο εσωτερικό των κυλίκων, δηλαδή δοχείων, τα οποία κατα την περιποίηση του σώματος δεν έχουν καμιά λειτουργία. Ολοφάνερα είναι ηδονοβλεπτικές παραστάσεις, οι οποίες ανταπο­ κρίνονταν στην ηδονοβλεψία των φιλοποτών και φτέρωναν τη φαντασία τους. Αυτό το νόημα έΧΟΊΝ και οι εικόνες εταιρών, που

κατουρούν 85 (Εικ.

46),

και οι οποίες στόλιζαν τον πυθμένα των

κυλίκων 86 .

Οιδαπάνες

,

Τα έξοδα για μιαν επίσκεψη σε πορνείο ήταν ανεκτά. Συχνά οι αρχαίοι συγγραφείς εξαίρουν το πόσο φθηνά φθάνει κανείς μ'

αυτόν τον τρόπο σε σεξουαλική ικανοποίηση, η οποία είναι απαλ­ λαγμένη από κάθε κίνδΊΝΟ, τον οποίο κρύβει μια περιπέτεια με παντρεμένη γυναίκα, και ταυτόχρονα δεν θέτει κανένα φραγμό

στις ατομικές επιθυμίες (Αθήναιος

13, 568e, 569a, 56ge-f). Οι τιμές ξεκινούν από έναν οβολό και φθάνΟΊΝ μέχρι 10 δραχμές (6 οβολοί = 1 δραχμή) για την κλασσική εποχή, όπου αναφέρονται σννηθέ­ στατα τιμές για λίγους οβολούς και για μια ή δυο δραχμές87. Κατά

, τον Αριστοτέλη ('.Αθην.

πολ.

50, 2) η επίσημα καθορισμένη ανώτα-

,

τη τιμή για αυλητρΙδες και κιθαρίστριες ήταν δύο δραχμές. Εκτός

αυτού είναι μαρτυρημένο ότι οι άγορανόμοι, , δηλ. οι δημόσιοι υπάλληλοι, οι οποίοι ασκούσαν εποπτεία στην αγορά και φρόντι•

ζαν για τη σύννομη πώληση, για τη γνησιότητα των εμπορευμάτων και τις νόμιμες τιμές, καθόριζαν δε τις τιμές των εμπορευμάτων

και επιτηρούσαν την εφαρμογή τους, ήλεγχαν και τις εταίρες. Ένα

λεξικό (Σούδα, βλ. λ. διάγραμμα) σημειώνει ότι αυτοί καθόριζαν πόσα είχε το δικαίωμα να εισπράττει κάθε εταίρα. Τι κόστιζε σ'έναν άνδρα ο αγοραζόμενος έρωτας, αυτό το δεί­ χνει η σύγκριση με μερικές αμοιβές. ΤΟ ημερομίσθιο ενός δούλου των ορυχείων στα μεταλλεία αργύρου του Λαυρίου ανερχόταν κατά τον

50

και

40

αι ..γενικά σε ένα οβολό. Δυο οβολούς την

ημέρα πλήρωνα~ κατά την εποχή του Περικλή τρόπον τινά ως

198

.-

OlΕΤΑΙΡΕΣ

αποζημίωση για τη συμμετοχή στην εκκλησία του δήμου και σε άλλες κρατικές επιτροπές, στις οποίες ο πολίτης πρόσφερε τη συμ­ βολή του για τις εργασίες της πόλεως_ Αυτή η αποζημίωση ίσχυε

προπάντων για την ακτήμονα τάξη των θητών και είχε σκοπό να εξασφαλίσει με μιαν ελάχιστη ανταμοιβή τη δυνατότητα της συμ­ μετοχής στις πολιτικές αποφάσεις και σ'εκείνους τους Αθηναίους

πολίτες, οι οποίοι δε ζούσαν ούτε από την εργασία των δούλων τους και των υπαλλήλων τους ούτε από τα έσοδα των αγρών τους, αλλά από τη σωματική τους εργασία. Τα ημερήσια έσοδα ενός λιθοξόου, ο οποίος κατά την ακμή της κλασσικής εποχής απασχο­ λούνταν στις οικοδομικές εργασίες της Ακρόπολης, ανέρχονταν κάπου σε μια δραχμή.

Για κείνες τις κατώτερες εισοδηματικές τάξεις των χειρωνά. , " , κτων και των εργατων η επισκεψη σε μια πορνη ηταν καπως ακρι-

βή. Τούς έτρωγε, αναλόγως με τις περιστάσεις, ένα ολόκληρο ημε­ ρομίσθιο ή και περισσότερο. Και για τους μικροκαλλιεργητές το

ίδιο θα συνέβαινε. Αν αυτοί οι άνθρωποι ήταν επισκέπτες διαρκεί­ ας σε μια εταίρα, κατέληγαν σε χρεωκοπία, όπως περιγράφει αργό­ τερα ο Λουκιανός την περίπτωση ενός ναύτη, ο οποίος απαριθμεί στη λατρεμένη του όλα τα δό>ρα, που της είχει κάμει (Λουκ. 'Εται­

ρικοί διάλογοι

14):

υποδήματα από τη Σικυώνα για δυο δραχμές,

αλάβαστρον μύρου από τη Συρία για δυο δραχμές και τέλος κυπριακά κρεμμύδια, πέντε ρέγγες, σύκα και τυρί. Αυτά εν μέρει είναι συμβολικά ερωτικά δώρα, όπως εμφανίζονται και σε αγγειο­ γραφίες. Φθηνή ήταν μια πόρνη μόνον από τη σκοπιά των πιο

ευπόρων, εκείνων δηλ. που διασκέδαζαν και στα συμπόσια. Παράλληλα προς την ομάδα των απλών πορνών υπήρχαν και οι εταίρες, που πληρώνονταν καλύτερα και ακριβά. Για τη Νέαιρα π. χ. η μαστροπός απαιτούσε το ποσό,

το νοικοκυριό (Δημοσθ.

59, 29).

που κόστιζε για μια μέρα

Η τιμή αυτή, της οποίας το ακρι­

βές ύψος δεν αναφέρεται, δεν υπολογιζόταν φυσικά για μια σύντο•

μη επίσκεψη, αλλά για μια μέρα-παρά-μέρα ή μακροπρόθεσμη εκχώρηση. Η πώληση της Νεαίρας απέφερε τελικά

3000

δραχμές.

Το ποσό αυτό είναι πολύ υψηλή τιμή για μια δούλη, αν σκεφθεί κανείς ότι με

140-230

δραχμές μπορούσε να αποκτήσει κανείς

199

CAROLA REINSBERG δούλους εργασίας88. Κι ωστόσο και η

NtaLQ
ανάμεσα στις "μεγαλόμισθες" εταίρες, σ' εκείνες δηλ. που κέρδι­ ζαν πολλά. Η περίφημη Φρύνη (40ς αι. •

(Αθήν.

1000

583b, c)

)

και η Γνάθαινα (40ς-30ς αι.

κόστιζε

)

δραχμές για μια ερωτική νύχτα (Αθήν.

100

δραχμές

μάλιστα απαιτούσε

13, 584c).

Τέτοιες

κυρίες μπορούσαν να προσφέρουν στους εαυτούς των μόνον οι

πιο πλούσιοι άνδρες της Ελλάδος, όπως ο Πασίων, στον οποίον

μόνο το εργοστάσιο ασπιδοπηγίας απέφερε ετησίως (Δημοσθ.

6000 δραχμές

36, 11).

Βεβαίως είναι πιθανόν ότι το ιλιγγιώδες ύψος τέτοιων απαιτή­

σεων, που ουδέποτε έχει παQ
Εξέλιξη μιας Εταίqaς Πρέπει να ξεκινήσουμε από το ότι οι περισσότερες πόρνες ήταν

ή είχαν γίνει δούλες και είχαν απελευθερωθεί μέσω των οικονο­ μιών τους ή εξαγορασθεί και απολυθεί από εραστές, οι οποίοι από διαφόρους λόγους είχαν γι' αυτές κάποιο διαρκέστερο ενδιαφέ­

ρον. Αν κάποια γυναίκα, που είχε γεννηθεί ελεύθερη, αποφάσιζε

για ένα τέτοιο βιοπορισμό, αυτό θα σήμ'lινε ως επί το πλείστον ότι υπάκουε σε οικονομική ανάγκη. Τουλάχιστον για την εποχή των

αυτοκρατόρων οι πηγές των κειμένων παραδίδου\l πολλαπλώς αυτή την περίπτωση (Ά νθ. Παλ. νι

47, 48, 285).

Κάποιο ρόλο

πιθανώς θα έπαιζε και η παρακίνηση να κερδίζουν εύκολα χρήμα­

τα. Μια τυπική σταδιοδρομία εταίρας, η οποία αναβάθμιζε μια

δούλη πόρνη σε ελεύθερη ιερόδουλο, τεκμηριώνει το κατηγορητή­ ριο Κατά Νεαίρας από τα μέσα του 40υ αι. (μεταξύ Δημοσθ.

59).

373 και 339,

Με παQ
της για τη μοίρα των περισσότερων εταιρών, οι οποίες όχι μόνο

διαμένουσες ομαδικά στο πορνείο είχαν ως καθήκον τους την

ταχεία ικανοποίηση των ορμών, αλλά ενοικιάζονταν και για τη διασκέδαση κατά το συμπόσιον. Πολλές όμως άλλες δεν επιτύχαι-

200

OJΕΤΑΙΡΕΣ

ναν όπως η Νέαιρα την απελευθέρωσή τους από την κατάσταση

της δουλείας. Όπως ήδη έχει αναφερθεί πολλές φορές, η Νέαιρα ανήκε σε μια απελεύθερη από την 'Ήλιδα, η οποία ονομαζόταν Νικαρέτη, η οποία την είχε αγοράσει μαζί με άλλα έξι μικρά κορίτσια. Εκείνη είχε μαντέψει τη

μελλοντική ομορφιά των παιδιών-, τα οποία ή

είχαν γεννηθεί δούλες ή είχαν εκτεθεί και παραληφθεί από τους δουλεμπόρους με σκοπό την πώλησή τους,

- κι

έβγαλε απ'αυτά το

κέρδος της. Τους έδωσε καλή αγωγή, και τις ενοικίαζε ως εταίρες. Για να εξυψώσει την ελκυστικότητά τους υποκρινόταν πως ήταν κόρες της κι έτσι δημιουργούσε την εντύπωση ότι επρόκειτο για κορίτσια γεννημένα ελεύθερα. Όταν είδε ποια απήχηση εύρισκαν τα κορίτσια της, μετοίκησε στην Κόρινθο, στη μητρόπολη του

εμπορίου και στο κέντρο της πορνείας, το οποίο της υποσχόταν μεγάλες δουλειές. Εδώ τέλος πούλησε τη Νέαιρα για

3000 δραχμές

σε κάποιον Κορίνθιο κι έναν άνδρα από τη Λευκάδα, οι οποίοι βρήκαν την τιμή ως επικερδή, για να την αποκτήσουν ολόκληρη

και να την χρησιμοποιούν από κοινού ως αμοιβαία δούλη, έτσι όπως έκαναν μέχρι τότε. 'Οταν όμως εκείνοι οι κύριοι νυμφεύθη­ καν, απομακρύνθηκαν απ' αυτήν και την έθεσαν μπροστά στο δίλημμα ή να επιστρέψει σε ένα πορνείο ή να τούς εξοφλήσει το ποσόν της

αγοράς

της με μιαν έκπτωση

1000

δραχμών, δηλ. να

απελευθερώσει τον εαυτό της. Οι οικονομίες όμως της Νέαιρας δεν έφθαναν για να συγκεντρώσει το ποσόν, κι έτσι εμπιστεύθηκε έναν άλλον εραστή, τον Αθηναίο Φρυνίωνα, ο οποίος έθεσε στη διάθεσή της το υπόλοιπο χρηματικό ποσό. Εκείνος έκλεισε τη δουλειά με τους δυο άνδρες για λογαριασμό της γυναίκας, η οποία από νομι­ κή άποψη δεν είχε δικαιοπρακτική ικανότητα, και έτσι έθεσε την Νέαιρα υπό τη δική του εξάρτηση. Την πήρε μαζί στην Αθήνα,

όπου διασκέδαζε μαζί της παντού στα συμπόσια. Μετά το μνημο­ νευθέν περιστατικό, κατά το οποίο εκείνη είχε επικοινωνία με άλλους πελάτες και με το υπηρετικό προσωπικό, εκείνος έχασε το ενδιαφέρον του γι 'αυτήν. Αυτή τον εγκατέλειψε και πήρε τα προ­ σωπικά της πράγματα, δυο υπηρέτριες και ένα μέρος του νοικοκυ­ ριού στα Μέγαρα, όπου επιδόθηκε πάλι στην πορνεία. Εδώ ο Αθη•

201

CAROLA REINSBERG ναίος Στέφανος βρήκε ενδιαφέρον γι' αυτήν και της υποσχέθηκε, αυτήν και τα παιδιά της -δυο γιους και μια κόρη- να τους πάρει μαζί του στην Αθήνα, εκείνη ως σύζυγό του και εκείνα ως παιδιά του. Εκεί ζούσαν από τα κέρδη της Νεαίρας, της οποίας οι τιμές

τώρα είχαν ανεβεί, επειδή φαινόταν ως αξιοσέβαστη σύζυγος. Το ζευγάρι, όπως ήδη αναφέρθηκε, αποκτούσε κι άλλα χρήματα, με ευκαιριακούς εκβιασμούς άπειρων, ξένων πελατών ένεκα δήθεν •

μοιχειας. ,

Στην Αθήνα έμαθε ο Φρυνίων για την παρουσία της Νεαίρας και πρόβαλε έγκυρα τις ιδιοκτησιακές αξιώσεις του. Ενα ιδιωτικό

ειρηνοδικείο, που το είχαν σχηματίσει οι φίλοι των δυο αντιδίκων, πρότεινε ότι η Νέαιρα όφειλε να ανήκει και στους δύο άνδρες. πως ήταν υποχρεωμένη να κατοικεί εναλλάξ άλλοτε κοντά στον Φρυ­ νίωνα και άλλοτε κοντά στο Στέφανο και να τους προσφέρει τις υπηρεσίες της ως εταίρα. Αυτό συνέβη και αφού άλλοι μάρτυρες κατέθεσαν ότι είχαν ιδεί τη

Νέαιρα άλλοτε με τον έναν και άλλοτε

με τον άλλον άνδρα σε συμπόσιον. Εκτός αυτού της αναγνώριζαν

την ελευθερία, δηλ. την κατάσταση μιας απελεύθερης. Όσα είχε κλέψει από τα πράγματα του Φρυνίωνα τα επέστρεψε όλα εκτός από τα προσωπικά της αντικείμενα. Νομικό ζήτημα έγινε η ζωή της Νεαίρας, όταν ο Στέφανος

πάντρεψε την κόρη της Νεαίρας ωσάν δικό του παιδί και ταυτό­ χρονα την πρόβαλε ως Αθηναία με πλήρη δικαιώματα με έναν Αθηναίο πολίτη ονόματι Φράστορα. Εκείνος όμως χώρισε εξαι­

τίας του κουτσομπολιού για την αληθινή καταγωγή της θυγατέρας του Στεφάνου. Κατόπιν ο Στέφανος πέτυχε να την παντρέψει για

δεύτερη φορά με κάποιο Θεογένη. Έτσι κατέσιησε τον εαυτό του ένοχο δυο φορές, επειδή παρέβη σοβαρά την απαγόρευση μεικτών

γάμων. Ο νόμος προέβλεπε ότι εκείνος ο οποίος θα παντρέψει με Αθηναίο μια μη Αθηναία, υπό το προνόμιο πως τάχα είναι συγγε­ νής του, δηλ. είναι Αθηναία πολίτισσα, χάνει τα -πολιτικά του δικαιώματα και η περιουσία του περιέρχεΊ;αι στο δημόσιο και στον αδικηθέντα. Οι γάμοι εκείνοι της θυγατέρας της Νεαίρας με ευυπό­ ληπτους Αθηναίους πολίτες ήταν ένας ακόμη λόγος για τη δίκη εναντίον της Νεαίρας. Η επίσημη κατηγορΙα απευθυνόταν ωστόσο 2(12

οι ΕΤΑΙΡΕΣ

εναντίον αυτής, η οποία ως αλλοδαπή είχε ιδιοποιηθεί την ιδιότη­ τα της νόμιμης συζύγου του Στεφάνου. Και την απειλούσε ξανά η

δουλεία. Ο Στέφανος υπερασπίσθηκε τον εαυτό του με τον ισχυρισμό πως τα ειρημένα παιδιά κατάγονταν από τον πρώτο του νόμιμο γάμο με μιαν Αθηναία και γι'αυτό ήταν νόμιμα. Ανάκριση των υπηρετριών της Νεαίρας, όπως είχε απαιτήσει ο κατήγορος, δεν την επέτρεψε ο Στέφανος. Επειδή τέτοιες ανακρίσεις γίνονταν

συνήθως με βασανισμό, και μια άρνηση του ιδιοκτήτη του δούλου από φόβο μήπως χάσει μια τέτοια εργατική δύναμη, δεν ήταν σπά­

νια, γι' αυτό δε μπορούμε να θεωρήσουμε την άρνηση του Στεφά­ νου ως απόδειξη ενοχής. Η έκβαση της δίκης δεν είναι γνωστή.

Η ιστορία της ζωής της Νεαίρας δείχνει στην πρώτη γραμμή με ποιον τρόπο ήταν παραδομένες και εξαρτημένες και ιδιαίτερα εκείνες οι εταίρες, οι οποίες ήταν πολυπόθητες και καλοπληρωμέ­ νες.'Επειτα η εξάρτηση ήταν πολύπλευρη. Βασιζόταν στην κατά­

σταση της δούλης , η οποία είχε έναν ιδιοκτήτη, ή στην κατάσταση της μετοίκου, η οποία χρειαζόταν έναν κηδεμόνα, ή στη

νομική

ανωριμότητα των γυναικών γενικά, για λογαριασμό των οποίων

δικαιοπρακτούσε ο αρχηγός της οικογένειας. Ακόμα και οι καλύ­ τερες οικονομικές σχέσεις δε μπορούσαν να βγάλουν την εταίρα από τον κύκλο της ανδρικής κηδεμονίας και των εκβιασμών.

Κατ'αντίθεση προι; την αστή, με την οποία είχε βασικά την ίδια μοίρα γυναικείας εξάρτησης, από την πόρνη έλειπε κάθε προστα­ σία, που παρείχετο μέσα από το γενικό αίσθημα περί δικαίου και

κοινωνικής Ηθικής. Η πολυφημισμένη σήμερα αυτοδιάθεση και

ανεξαρτησία των εταιρών, που άλλωστε δεν αναγνωρίζονταν στις πόρνες, που ήταν δούλες, βρίσκουν και για τις ελεύθερες πόρνες τα όριά τους στα συμφέροντα του εκάστοτε προστάτη και του

άλλοτε κυρίου τους. Διότι με την απελευθέρωσή τους δεν τελείωνε η υποχρέωση να βρίσκονται στην υπηρεσία εκείνου. Ακόμη αυτός ,

' "

μπορουσε να συμπεριφερεται κατα την γνωμη του και προς τα

παιδιά της, όπως και απέναντί της. Οι αρχικές επίσημες διαβεβαι­

ώσεις του Στεφάνου, ότι θα προφυλάσσει την Νέαιρα από κάθε άδικη επέμβαση του Φρυνίωνα, παραμερίστηκαν πολύ γρήγορα

203

(,'AROLA REINSBERG κατόπι ν ενός συμβιβασμού των δύο ανταγωνιστών σε βάρος της , εταιρας.

Αν

μια εταίρα ήταν γεννημένη ελεύθερη, τότε η πορνεία βρι­

σκόταν πιθανώς μέσα στην οικογένεια. Μια από τις προγόνους

της είχε ανέλθει από την κατάσταση της δούλης πόρνης στην κατάσταση της απελεύθερης και μπορούσε να μεταδίδει στα παι­ διά της και στα εγγόνια της το ταλέντο και την πείρα του επαγγέλ­

ματος. Οι αρχαίες πηγές παραδίδουν συχνά ότι η θυγατέρα μιας εταίρας ακολουθούσε συνήθως το ίδιο επάγγελμα. Έτσι φαίνεται πως και η περίφημη Λαίς, την ομορφιά της οποίας ανεκάλVΨε ο ζωγράφος Απελλής, ήταν θυγατέρα της Τιμάνδρας, της φίλης του

Αλκιβιάδη (Αθήν.

12, 535c.

Πλούτ. Αλκ.

ήταν ΘVΓατέρα μιας εταίρας (Αθήν.

39). Και η νεότερη Λαίς 13, 574e). Η Γνάθαινα μάλιστα

κληροδότησε το επάγγελμά της μέχρι και το τρίτο μέλος της οικο­

γένειας, δηλ. την εγγονή της (Αθήν.

13,581).

Το ότι οι εταίρες είχαν παιδιά, αυτό προκύπτει επίσης από το κατηγορητήριο εναντίον της Νεαίρας. Εφόσον δεν επρόκειτο για ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες, ο παράγων γηροκόμηση δια των τέκνων έπαιζε ουσιαστικό ρόλο. Οι θυγατέρες, όπως ελέχθη, μπο­ ρούσαν να μαθαίνουν το δικό τους επάγγελμα και να εξασφαλί­ ζουν τη διατροφή της μητέρας.

Το να εκπορνευθεί μια αστή Αθηναία, αυτό μπορούσε να συμβεί μόνο από ανάγκη ή εάν έλειπε ο άνδρας ως οικογενειάρχης. Διότι Ι αφενός μεν δεν επιτρεπόταν ένας άνδρας να μαστροπεύει τα μέλη της οικογενείας του: 'Ηταν αυστηρώς απαγορευμένο στον άνδρα να βγάλει στην πορνεία μια ελεύθερη γυναίκα. Αφ' ετέρου δε μπο­ ρούσε να βγεί στην πορνεία μια γυναίκα από αστική οικογένεια,

διότι κάθε εξώγαμη γενετήσια επικοινωνία ενός θηλυκού μέλους

του οίκου πρόσβαλλε τα δικαιώματα του κυρίου και έπρεπε να ,

τιμωρειται.

Έλεγχος γεννήσεων Σχετικά με τα παιδιά των εταιρών τίθεται το εξής ερώτημα: Πώς ήταν δυνατόν να αποφεύγονται οι ανεπιθύμητοι απόγονοι;Το

204

οι ΕΤΑΙΡΕΣ

πρόβλημα του ελέγχου των γεννήσεων 89 αφορούσε τη συζυγική

επικοινωνία στον ίδιο βαθμό όπως και την πορνεία. Παρεμπόδιση σύλληψης, έκτρωση, θανάτωση και έκθεση των παιδιών είναι οι

μέθοδοι που χρησιμοποιούνταν στην Αρχαιότητα, για να περιορί­ ζουν το πλήθος των απογόνων. Η ιατρική βιβλιογραφία, καθώς

και ο Αριστοτέλης παραδίδουν μια σειρά αντισυλληπτικών. Πλάι στο πλήθος των μαγικών μέσων, όπως ήταν τα φυλαχτά και τα μάγια, συνιστούσαν οι συγγραφείς μηχανικά μέσα και χημικές ουσίες, των οποίων ο προφυλακτικός χαρακτήρας είναι ολοφάνε­ ρος. Ο Σορανός, ένας γυναικολόγος του 20υ αι. μ. Χ.

,

ο οποίος

ήταν άριστα εξασκημένος στα συγγράμματα του Ιπποκράτη, συμ­

βούλευε να εκμεταλλεύονται προς παρεμπόδιση της σύλληψης τις ημέρες του καταμήνιου κύκλου, που εθεωρούντο άγονες, και να αποφεύγουν εκείνες, που νομίζονταν ως γόνιμες, αμέσως προ και

μετά την περίοδο (Σορανός

1,45). Πιθανώς

με τούτα να εφαρμόζει

παλαιότερες γνώσεις. Ως άλλη μέθοδο, που είναι εύκολο να εφαρ­ μόζεται, αναφέρει ένα τρόπο διακεκομμένης συνουσίας, κατά την

οποία η γυναίκα πρέπει να απομακρύνεται λίγο από τον άνδρα. Εκτός αυτού γνώριζαν και το

Pessarium

(:παχύ ξίγγι διαποτι­

σμένο με νίτρο, ανθρακική σόδα ή ποτάσα. Σ. τ. Μ.

) με

τη μορφή

μάλλινου πώματος, τα οποίο ήταν διαποτισμένο πολύ ή λίγο με

αντισταμινικές και σπερματοκτόνες ουσίες. Τα ίδια μείγματα εισάγονταν και στην μήτρα. Αυτό ίσχυε καθ' όμοιον τρόπον και για το λεγόμενο μίσυ, ένα αντισυλληπτικό, το οποίο

αναφέρει ο

Ιπποκράτης. Αυτό ήταν υλικό, που περιείχε θειούχο σίδηρο90, που

σε μικρή ποσότητα λαμβανόταν μέσα σε υδατώδες διάλυμα και μπορούσε τάχα να προφυλάσσει από την εγκυμοσύνη επί ένα έτος. Μια μάλλον μηχανική δραστικότητα αποδινόταν στις ρητίνες και στο μέλι, που αναφέρονται σε διάφορα χωρία. Και μολονότι μπο­

ρούμε από τη

χημική ιδιότητα των μέσων αυτών να εξαγάγουμε

συμπεράσματα και για τους μηχανισμούς της δράσης των, ωστόσο δεν μπορούμε να συμπεράνουμε και για την αποτελεσματικότητά τους. Αλλά αυτά τα φάρμακα με τις παραπολλές υποσχέσεις ήταν

ασφαλώς και τα βλαπτικότατα, όπως ο ανθρακούχος μόλυβδος, ο οποίος εχρησιμοποιείτο προπάντων και ως καλλυντικό.

205

•

CAROLA REINSBERG Για την έκτρωση, την οποίαν άλλωστε ο Ιπποκράτης, εκτός από ιατρική ένδειξη, την απέρριπτε αυστηρά, χρησιμοποιούσαν επίσης φυτικά εκχυλίσματα, τα οποία δίδονταν διά του στόματος, π. χ. ένα μέσον από την κεδροειδή σαβινιά (το βρωμώδες κέδρο), του οποίου το εξαμβλωτικό δηλητήριο επιβεβαιώνεται και από συγ­ χρόνους γιατρούς91. Στον Ιπποκράτη απαντάται και ο μηχανικός τρόπος για την πρόκληση της άμβλωσης: είναι τα δυνατά άλματα.

'Οπως προκύπτει από τις παραδεδομένες μεθόδους, η μέριμνα για την προφύλαξη ανήκε μόνο στις γυναίκες. Αν τα χρησιμοποι­ ούμενα μέσα δε λειτουργούσαν, τότε αυτές πλήρωναν με την άμβλωση, για τους κινδύνους της οποίας προειδοποιούσαν οι αρχαίοι ιατροί. Την άμβλωση την είδαν οι φιλόσοφοι Πλάτων (Πολ.

461c)

και Αριστοτέλης (Πολ.

1335b)

ως κανονικό μέσο για

τον περιορισμό των γεννήσεων. Η ηθική δικαιολόγηση αυτής της πρακτικής βασίζεται κατά τον Πλάτωνα στην αντίληψη ότι το

έμβρυο μόνον με τον τοκετό γίνεται έμψυχος άνθρωπος. Ο Αρι­ στοτέλης αντίθετα θεωρεί την άμβλωση ήδη μετά τις πρώτες κινή­ σεις του παιδιού ως άδικη.

Πόσο διαδεδομένη ήταν η άμβλωση, αυτό δεν είναι γνωστό. Το ίδιο αβέβαιο ήταν και το πλήθος των θανατώσεων μετά τον τοκετό ,

ή της έκθεσης του βρέφους. Από το ότι η έκθεση του παιδιού, η ,επανεμφάνιση και η επανεύρεση ενός παιδιού, που επιστεύετο ως νεκρό, ήταν σύνηθες και ιδιαίτερα πολύ προσφιλές θέμα στη Νέα

Κωμωδια, προκύπτει η εντύπωση ότι αυτό ήταν ο συνηθισμένος τρόπος του οικογενειακού προγραμματισμού. Για το πρόβλημα

αυτό λείπουν οι φερέγγυες πηγές.

Επειδή η έκθεση ενός παιδιού

προφανώς δεν οδηγούσε πολλές φορές στο θάνατο, αλλά τέτοια •

παιδιά τα έβρισκαν ξένοι και τα ανέτρεφαν, αυτό καθιστά εδώ τον ηθικό φραγμό τΡτιότερο από την άμεση θανάτωση των παιδιών. Πάντως τα έκθετα παιδιά εθεωρούντο εκ των προτέρων ως ανε­ λεύθερα, έστω κι αν ξέφευγαν από την τύχη να πέσουν στα χέρια επαγγελματιών δουλεμπόρων. Για κορίτσια, τα οποία, λόγω του φόβου για τα έξοδα της προίκας, τα απειλούσε η έκθεση συχνότερα

από τα αγόρια, αυτό σήμαινε συνηθέστερα ότι τα περίμενε η τύχη της πορνείας, όπως συνέβη και με τη Νέαιρα. Γιατί μια εταίρα απέ-

206

ΟΙΕΤΑΙΡΕΣ

φερε στον ιδιοκτήτη της περισσότερα κέρδη παρά π. χ. η ενοικίαση ή ιδιόχρηστη εκμετάλλευση μιας υφάντριας.

Κοινωνική θέση • Κατά κανόνα οι εταίρες ήταν ή δούλες ή μέτοικες (:συγκάτοι­ κοι). Την ιδιότητα του μετοίκου είχε κάθε ελεύθερος κάτοικος της

πόλης, που δεν ήταν Αθηναίος πολίτης. Κάθε ξένος, μή Αθηναίος, ο οποίος εγκατασταινόταν προσωρινά ή για πάντα στην πόλη, •

ήταν στον ίδιο βαθμό μέτοικος όπως και οι εγκατεστημένοι Αθηναίοι, οι οποίοι κατάγονταν από ελεύθερους γάμους και παλλα­ κείες. Και οι απελεύθεροι ανήκαν στην τάξη των μετοίκων. Αν και οι πληροφορίες για την γέννηση και την καταγωγή των εταιρών είναι πολύ πενιχρές, φαίνεται πως οι γνωστές εταίρες θα

ήσαν μέτοικες. Αυτό είναι σχεδόν αυτονόητο, γιατί λόγος γινόταν

μόνον για τις επιτυχημένες, οι οποίες, κι αν ακόμα ήταν δούλες, μπόρεσαν και αναδείχθηκαν, εφόσον ή είχαν εξαγορασθεί από κάποιον πλούσιο

εραστή ή είχαν μόνες τους απελευθερωθεί. Οσο

πιο πολυπόθητη ήταν μια δούλη, τόσο πιο σύντομος ήταν ο δρό­ μος της προς την ελευθερία της τάξης των μετοίκων. Οι περίφημες εταίρες Λαίς (40ς αι.) και Φρύνη (40ς αι.

) π. χ. δεν

είχαν γεννηθεί κι ούτε είχαν μεγαλώσει στην Αθήνα, αλλά πιθανώς σε συνάρτηση με την καταστροφή των πόλεων της πατρίδας τους, τα Υκκαρα στη Σικελία και τις θεσπιές στη Βοιωτία, να είχαν έρθει αμέσως στην Αθήνα, ενώ ήσαν ακόμη παιδιά 92 • Το ανέκδοτο, που διηγείται πως η Φρύνη στη φτώχεια της νεότητάς της μάζευε κάππα­

ρη, συνηγορεί στο ότι αυτή ως ελεύθερη μέτοικος κέρδιζε μ' αυτό τον τρόπο τη συντήρηση της ζωής της. Η εταίρα. Θαίς αι.

-

αρχές του 30υ αι.

)

(20 ήμισυ του 40υ

εθεωρείτο Αθηναία. Για τη Λαμία, την

ερωμένη του στρατηγού των ελληνιστικών χρόνων Δημητρίου του Πολιορκητού ναίο

(307-283 1\:. Χ. ), γνωρίζομε τον πατέρα της, τον Αθη­ Κλεάνορα. (Αθήν. 13, 577c). Από τη συσχέτιση, με την οποία .

μνημονεύεται αυτό το περιστατικό, προκύπτει ότι πρόκειται για μη νομιμοποιημένες θυγατέρες αστών, οι οποίες μάλιστα προέρχονται από τη σχέση του πατέρα τους με κάποια πόρνη.

207

CAROLA REINSBERG Οι γυναίκες αυτές ήταν μέτοικες, οι οποίες ήταν καταγραμμέ­

νες ως πόρνες και όφειλαν να πληρώνουν φόρους (Αισχίν.

1, 119).

Σε σύγκριση με μια τίμια γυναίκα, ιδιαίτερα με μια αστή, αυτές

είχαν τη δυνατότητα να κινούνται πιο ελεύθερα. Δεν υπέκειντο στις υπαγορεύσεις κοινωνικών και ηθικολογικών κανόνων ή μπο­ ρούσαν να τους αποφεύγουν και να συγκρούονται με τις συμβατι­ κότητες. Δεν έπρεπε να ζουν αποσυρμένες μέσα στο σπίτι και να

μην έχουν καθόλου κοινωνικές επαφές και συνομιλίες. Μπορού­ σαν να υποδέχονται καλεσμένους όπως έκανε η Θεοδότη (Ξεν. Άπομν.

3, 11), να περιπατούν

μέσα στην πόλη , να επισκέπτονται

τους εραστές τους και να συμμετέχουν σε συμπόσια. Αν συζούσαν με έναν άνδρα σε διαρκή ή χαλαρή παλλακεία, τότε υφίστατο

μεταξύ τους μια τρόπον τινά συζυγική σχέση προστασίας και δικαιώματος, που ανάλογα με τις περιστάσεις, τους επέβαλλε

συζυγικούς περιορισμούς, αλλά και τις παρέδιδε στην αυθαιρεσία •

του άνδρα, όπως αποδεικνύει το παράδειγμα του Φρυνίωνα. Αν τυχόν τον εγκατέλειπαν, τότε έμεναν χωρίς αποτελεσματική προ­ στασία, αν κάποιος απέναντί τους παρέβαινε άγραφα ή κεκυρω­

μένα δικαιώματά τους. Διότι για να καταστήσουν τα δικαιώματά τους έγκυρα , χρειάζονταν έναν άνδρα, έναν πάτρωνα, ο οποίος συνήθως ήταν ένας από τους εραστές των. Το ότι η κατίσχυση αυτού του δικαιώματος ναυαγούσε ποικιλότροπα ένεκα της αλλη­ λεγγύης των ανδρών μεταξύ τους, αυτό δείχνεται από την περί­ πτωση της Νεαίρας.

Όχι μόνο για την περίπτωση ενός δικαστικού αγώνα αυτές χρειάζονταν την ανδρική συμπαράσταση, αλλά και για κάθε υπό­ θεση, που βασιζόταν επάνω σε ένα συμβόλαιο: Κάθε αγορά ή πώληση ήταν δυνατή μόνον μέσω μιας νομικής κηδεμονίας. Μια μέτοικος εκτός από χρήματα δε μπορούσε να έχει καμιά ιδιοκτη­ σία, καμιά γαιοκτησία, η οποία επιφυλασσόταν μόνον για τους

τέλειους πολίτες, κανένα ακίνητο, κανένα δούλο. Ενώ οι άρρε­ νες μέτοικοι ανέπτυσσαν δραστηριότητα ακριβώς στην περιοχή της παραγωγήc: εμπορευμάτων, η οποία στηριζόταν επάνω στην εργασία των δούλων, οι γυναίκες είχαν μεν τη δυνατότητα να

κατέχουν

208

de facto δούλους ;αλλά δεν μπορούσαν να τους αποκτή-

-• ΟΙΕΤΑΙΡΕΣ

σουν σύμφωνα με τη δύναμη των νόμων κι έτσι δεν ήταν οι νόμι•

μες ιδιοκτήτριές τους93. Στην καθημερινή ζωή φαίνεται πάντως πως η νομική κατάσταση δεν είχε παίξει κανένα μεγάλο ρόλο, εφόσον δεν κατέληγαν σε αντεγκλήσεις, ώστε να χρειασθεί να αναμειχθεί ο προστάτης. Από την περίπτωση της μαστροπού

Νικαρέτης γνωρίζομε ότι αυτή αγόραζε και πωλούσε δούλους. Οι ουσιαστικές δυνατότητες κέρδους, που είχαν μέτοικες, βρί­ σκονταν στην περιοχή του εμπορίου. Οι γυναίκες είχαν το δικαί­ ωμα να ασκούν εμπόριο μέχρι του ύψους της χρηματικής αξίας ενός μεδίμνου κριθαριού. Σε ομαλούς καιρούς η τιμή κατά μέδι­ μνον ανερχόταν από

3

μέχρι

6

Δραχμές. Προφανώς πάντως δε

δινόταν προσοχή στην αυστηρή τήρηση των προδιαγραφών. Διότι μεταξύ των μετοίκων υπήρχαν μερικές γυναίκες με καλή επιχειρη­ ματικότητα, των οποίων το κέρδος ξεπερνούσε σαφώς τα όρια της •

επιτρεπόμενης αξίας94.

Για το ότι μια εταίρα θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει επωφε­ λώς την οικονομική της ευμάρεια, ώστε με ένα στέρεο επιτήδευμα να εξασφαλίσει το μέλλον της, δεν έχομε πληροφορίες από καμιά

γραπτή πηγή.'Ενα επίγραμμα λέγει ότι μια εταίρα είχε γίνει υφά­ ντρια (Ανθ. Παλ. σε πιο συχνά τις

6,283), ένα επάγγελμα πείνας, το οποίο εξωθού­ γυναίκες στην πορνεία (Ανθ. Παλ. 6,284 κ. ε. ).

Το συνηθισμένο επάγγελμα της εταίρας στα γερατειά της τη δεί, χνει ως "μητέρα του πορνείου"- ασφαλώς μια κατανοητή γηροκόμηση πόρνης -ή ως μια ελεεινή αλκοολική μορφή. Αν εκείνες οι γυναίκες, συνηθισμένες στο αλκοόλ με το να πίνουν διαρκώς στα συμπόσια, περιέπεφταν πράγματι σ'αυτή την επαγγελματική ασθένεια και χάνονταν, ή αναναπαράγεται εδώ μόνον ένα στερεό­ τυπο αυτό παραμένει άγνωστο.

Το γλυπτό, το γνωστό ως "μεθυσμένη Ύριά"95 (Εικ.

86),

ερμη­

νεύθηκε πρόσφατα ως πάράσταση μιας γερασμένης εταίρας, που

έχει παραδοθεί στο ποτό. Η γυναίκα κάθεται στο έδαφος και φαί­ νεται σα να βλέπει προς τα πάνω αρχίζοντας να μεθάει καθώς πίνει από μια εορταστικά γαρνιρισμένη φιάλη κρασιού. Δεν είναι

ντυμένη εντελώς πενιχρά, αλλά φορεί χιτώνα φτειαγμένον από πολύ ύφασμα με πτυχές και γαρνιτούρες, καθώς και με επανωφό-

209

•

CAROLA REINSBERG

86.

Μεθυσμένη εταίρα, η λεΥ6μενη "Μεθυσμένη γριά".

230/220 π.

Χ. (Μ6ναχο).

ρι. Το φόρεμα, που έχει γλυστρήσει από τον αριστερό ώμο, φαίνε­ ται να δείχνει ατημελησία δεμένη με την κατάσταση, ανακαλεί , " , "

.

ομως στη μνημη το γυμνο ωμο, που ειναι τυπικο γνωρισμα για τη

θεά του έρωτα Αφροδίτη.

210 •

οι ΕΤΑΙΡΕΣ

Ο πλούτος των Eταιqών

•

'Οταν γινεται λόγος για την οικονομική κατάσταση των εται­ ρών, σκιαγραφείται πάντοτε ήδη από την Αρχαιότητα η εικόνα

μυθώδους πλούτου, τον οποίο

τόσο η ομορφιά όσο και άλλα προ­

τερήματα ήταν σε θέση να αποφέρουν σε γυναίκες αυτής της κατη­ γορίας. Εκείνος ο θρυλικός πλούτος των εταιρών εμφανίζεται ήδη στην παράδοση τη σχετική με την πρώτη ιστορική εταίρα πολυτε­ λείας: την Ροδώπιν, εκείνη την περίφημη Θρακιώτισσα, η οποία είχε μεταφερθεί ως σκλαβοποίιλα στην Αίγυπτο και εξαναγκάσθη­ κε να ασκήσει την πορνεία, όπου την είδε ο αδερφός της Σαπφώς, ο έμπορος Χάραξος, και την εξαγόρασε. Προς θλίψιν της αδερφής του ρημάχτηκε εκείνος για χάρη εκείνης της όμορφης, η οποία

ωστόσο παρέμεινε στην Αίγυπτο και έγινε πλούσια. Ο Ηρόδοτος διηγείται αυτή την ερωτική ιστορία κατά τις περιγραφές του για

την Αίγυπτο (Ηρόδ.

2, 134):

Αποκαλύπτει ότι ο θρυλικός της

πλούτος ήταν μύθος. Αποκρούει τον ισχυρισμό πως αυτή είχε χρη­ ματοδοτήσει το χτίσιμο της πυραμίδας του Μυκερίνου, μεταξύ

άλλων επιχειρημάτων και με τη δικαιολογία, ότι μια τέτοια επιχεί­ ρηση ωστόσο θα ήταν τελικά πολύ ακριβή για μιαν εταίρα. Διέκρι­ νε μέσα σ'αυτή την καταγραφή μια από τις φαντασιώδεις υπερβο­ λές, οι οποίες παράγουν τις φήμες γύρω από την απίστευτη περι­ ουσία των εταιρών.

Η προσοχή του Ηροδότου εστιάζεται και σε κάποιες άλλες ειδήσεις σχετικά με τον ασυνήθη πλούτο των εταιρών. Αυτό ισχύει προ πάντων για το μνημειώδες οικοδομικό σχέδιο της Φρύνης, το

οποίον ~ίγo μόνον υστερούσε από το δήθεν οικοδομικό σχέδιο της Ροδώπιος. Η Φρύνη είχε τάχα προσφερθεί να ανοικοδομήσει την

πόλη των Θηβών, που την είχε καταστρέψει ο Αλέξανδρος, υπό τον όρο να τοποθετηθεί μια επιγραφή, η οποία θα έλεγε: Ο Αλέξαν­ δρος την κατέστρεψε, η εταίρα Φρύνη όμως την ξανάκτισε (Αθήν.

8, 591d).

Και αυτό το ανέκδοτο δεν αποδίδει βέβαια την πραγματι­

κότητα, βασίζεται όμως επάνω σε μια υπερβολή της κωμωδίας, η οποία ειρωνεύεται μια δωρεά της Φρύνης για την ανοικοδόμηση της κατεστραμμένης Θήβας96. Πιο ασφαλής φαίνεται να είναι η

211

CAROLA REINSBERG είδηση, την οποία μεταδίδει ο Πολέμων από το Ίλιον, ο οποίος ήταν ένας περιηγητής των ελληνιστικών χρόνων, ότι η εταίρα Λαμία ανεγείρει στους Σικυωνίους μια Ποικίλη Στοά, διακοσμη­ μένη με ζωγραφιές (Αθήν.

8, 577c).

Οι εταίρες προκαλούσαν συζητήσεις για το άτομό τους όχι μόνο δαπανώντας για δημόσιες χορηγήσεις, αλλά ιδιαίτερα με την προσφορά ακριβών αφιερωμάτων. Η Ροδώπις δαπανώντας το ένα ) δέκατο της περιουσίας της απέστειλε στους Δελφούς χάλκινα σου-

βλιά για ψήσιμο βοδιών. Τα σουβλιά έπρεπε να τοποθετηθούν ανά­ μεσα στο ναό και το βωμό των Χίων, δηλ. σε επιφανέστατη θέση (Ηρόδ.

2, 134).

Η Φρύνη αφιέρωσε ένα άγαλμα Έρωτα, έργο του

Πραξιτέλη, στο ιερό του'Ερωτα της γενέτειράς της, τις Θεσπιές97. Η εταίρα Κοττί να αφιέρωσε μια χάλκινη αγελάδα μαζί με έναν ανδριάντα του εαυτού της στο ιερό της Αθηνάς στη Σπάρτη (Αθήν.

13, 574). Όπως

καταλαβαίνομε, τέτοια αγάλματα των εταιρών

προκαλούσαν μεγάλο σκανδαλισμό. Περίφημοι είναι οι δυο ανδριάντες της Φρύνης στις θεσπιές και τους Δελφούς, που τους δημιούργησε ο Πραξιτέλης και τους αφιέρωσε η Φρύνη98. Το δελ­ φικό μνημείο έδειχνε χρυσό άγαλμα επάνω σε μαρμάρινες κολό­

νες.'Εφερε την επιγραφή "Φρύνη Έπικλέους Θεσπική", και είχε στηθεί ανάμεσα στους ανδριάντες των βασιλέων Αρχιδάμου της Σπάρτης και Φιλίππου της Μακεδονίας. Σκανδαλισμένος ο κυνι­ κός φιλόσοφος Κράτης το ονόμασε μνημείο ελληνικής ακαλαισθη­

σίας ("τής τών' Ελλήνων άκρασίας άνάθημα ") (Αθήν.

8, 591b).

Το. ότι εταίρες αφιέρωναν την εικόνα τους, αυτό εμφανίζεται

πολλές φορές σε ελληνιστικά επιγράμματα (Ανθ .. Παλ.

9, 60s. 13,

24). Τέτοιο αφιέρωμα μπορεί να ήταν ένα ζωγραφισμένο κεραμικό πινάκιο από το τέλος του 6ου αι. από την Ακρόπολη99 (Εικ. 87 α­ β). Από εκείνο διασώθηκαν μόνο δυο αποσπάσματα της εικόνας, που δείχνει περισσότερες εταίρες σε ερωτική πράξη με συμποσια­

στές. Εάν δεν ήταν ασυνήθιστα τέτοια μάλλον μέτρια αφιερώματα, χωρίς να ληφθεί υπ'όψη το σεξουαλικό θέμα, ωστόσο οι μεγάλες χορηγίες προκαλούσαν γενικό θόρυβο. Σε ποιο μέτρο;Αυτό το δεί­ χνει η ιστοριογραφία, η οποία μέχρι σήμερα συνδέει τη μεγάλη φήμη εκείνων των γυναικών με τις πανάκριβες προσφορές τους,

212

οι ΕΤΑΙΡΕΣ

Β7α-β. Τρία συvoυσιαζ6μενα ζευγάρια. ΘQαύσματα απ6 αναθηματικούς πίνακες.

52015 10 π.

Χ. (Αθήνα).

έστω κι αν ακόμη δεν είναι αυθεντικές όλες οι χορηγήσεις που έχουν αποδοθεί σε εταίρες. Κατά παράδοση η ευημερούσα, συνήθως η αριστοκρατική, η •

ανώτερη αθηνα'ίκή τάξη, ήταν εκείνη η οποία συμμετείχε στη χρηματοδότηση δημόσιων οικοδομημάτων ή τα ανελάμβανε εξολοκλή­ ρου κι αφιέρωνε σ'αυτά ακριβά αφιερώματα. Τέτοιες χειρονομίες, πλάι στην προσωπική ευημερία και την πολιτική συμμετοχή, τΕΚ­

μηρίωναν και το αξιόλογο ενδιαφέρον για τα κοινά, και ήταν χαρακτηριστικά του κοινωνικού κύρους και της πολιτικής σημα­ σίας του δωρητή.'Οχι τυχαία εταίρες, που απέκτησαν χρήματα, και βQίσκoνταν έξω από κάθε αστική ζωή, άρπαζαν αυτά τα μέσα της

αυτοπαρουσίασης κι έδιναν έτσι απόδειξη της κοινωνικής τους αυτοσυνειδησίας και αξίωσης. Η θρασεία αξίωση επιφανών μορ­

φων της Πολιτικής να προβάλλονται δημοσία μέσω των εταιρών, είναι ακόμη ένας λόγος για την αγανάκτηση του Κράτητος, ο οποί­

ος βλέπει τη Φρύνη να στέκεται πλάι στους βασιλείς.

213

CAROLA REINSBERG

•

Κοινωνική υπόληψη Σε ποια σχέση βρίσκεται η εξαιρετική σημασία του κόσμου των

εταιρών προς την κοινωνική εκτίμηση των εταιρών; Ανταποκρίνε­ ται το κοινωνικό τους γόητρο προς το ρόλο τους μέσα στον κοι νω­ νικό βίο;

. Οι εικαστικές πηγές σχετικά με το ζήτημα τούτο δεν μας δίνουν καμιά πληροφορία. Αυτό ισχύει για την αρχα'ίκή εποχή ακόμη περισσότερο παρά για την κλασσική. 'Ετσι π. χ. χαρακτηρίζονται

και δούλοι ως τέτοιοι μόνον κάτω από ορισμένες συνθήκες. Ειδι­ κά κατά το τέλος του 6ου και τις αρχές του 50υ αι. εταίρες χαρα­ κτηρίζονται υποτιμητικά από τους λόγους, που ήδη μνημονεύθη­ κανΗΧ>. Αργότερα είναι δυνατόν να αναγνωρίζονται μόνον από τα συμφραζόμενα. Στο συμπόσιον εμφανίζονται όχι μόνον σε υπηρε­ τικές λειτουργίες ως ψυχαγωγούσες ή θεραπαινίδες, αλλά ξαπλώ­ νουν σχεδόν ως ισότιμες πλάι στους άνδρες επάνω στις κλίνες,

όπου ωστόσο η παραδοσιακή θέση στο κεφάλι του κρεββατιού φυλασσόταν για τον άνδρα. Περισσότερο από ό, τι το εικαστικό υλικό, ομιλούν τα αρχαία κείμενα για τη γενική εικόνα και την κοινωνική υπόληψη της εταί­ ρας. Ηδη στην Αρχαιότητα την υμνούν, και μάλιστα σε μιαν εποχή που οι περίφημες εταίρες των κλασσικών χρόνων ανήκαν στο παρελθόν. Κατά τα μετακλασσικά χρόνια αλεξανδρινοί φιλόλογοι

ασχολήθηκαν αρχικά με το φαινόμενο της εταίρας ολα τα έργα τους είναι σήμερα χαμένα αλλά, καθόσον ξέρομε, ήταν φιλολογι­ κής και λεξικογραφικής φύσεως. Μόνο κατά την εποχή των

Ρωμαίων αυτοκρατόρων το ενδιαφέρον για τις εταίρες είχε αυξη­ θεί πολύ, ώστε μάλιστα λογοτέχνες συνέγραφαν πλαστούς διαλό­ γους (Λουκιανός) και επιστολές (Αλκίφρων) για εταίρες. Περί το

200

μ. Χ. ο αλεξανδρινός συγγραφέας Αθήναιος έστησε για τις

ιστορικές μορφές των εταιρών της Ελλάδας ένα εγκωμιαστικό μνημείο, εφόσον ενσωμάτωσε στο συμπόσιο των λογίων του ("Δει­ πνοσοφισταί') μια συλλογή βιογραφικών ιστοριών εταιρών. Το έργο αυτό είναι η πιο γόνιμη πηγή για όλες τις πληροφορίες μας για εταίρες.

'

.

214

•

•

οι ΕΤΑ/ΡΕΣ

Αντίθετα οι σύγχρονοι μιας Λαίδας και μιας Φρύνης δεν είχαν καθόλου καλή γνώμη για εκείνες τις συνοδούς των διασκεδάσεών τους. Τις έβλεπαν από τη

λειτουργική άποψη της σεξουαλικής

ετοιμότητας και της προσωπικής τους ευπροσαρμοστίας. Αυτό

προκύπτει από τις περιγραφές πορνείων, οι οποίες εξαίρουν πάντοτε την ελευθερία εκλογής του πελάτη απέναντι στην συγκαταβατικότητα της πόρνηςΙΟI. Σε μια κωμωδία του Άμφιδος (40ς αι.

π. Χ.

) λέγεται (Αθήν. 13,559a):

"Δεν πρέπει να προτιμούμε την εταίρα παρά την πιστή ούζυΥ6; Βεβαίως και φυσικ6τατα. Δι6τι η γυναίκα μένει στο σπίτι κάτω

απ6 νομική προστασία, έστω κι αν κάποιος την περιφρονεί. Εκεί­ νη 6μως γνωρίζει 6τι ή μπορεί να πουληθεί μ6νον με καταδεκτική συμπεριφορά ή πρέπει να γυρέψει άλλον". Αυτή η στάση και η έλλειψη κάθε συναισθηματικής συμμετοχής

χαρακτηρίζει και δήθεν εκφράσεις του Αριστίππου για τις σχέσεις του προς τη

Λαίδα (Αθήν.

12, 544d):

Έχω τη Λα,ϊδα κι 6χι αυτή

εμένα. Σε άλλο χωρίο, όταν αυτός ρωτήθηκε, γιατί κάνει παρέα με μια πόρνη, συγκρίνει τη σχέση προς μιαν εταίρα με τη χρήση ενός

σπιτιού ~. ενός πλοίου, το οποίον έχουν χρησιμοποιήσει άλλοι (Αθήν. 13,588e). Τη μικρή εκτίμηση, που έτρεφαν για τις εταίρες, τη δείχνει και η εκστρατεία εναντίον της Ασπασίας. Επειδή στην αρχή της εγκατά­ στασής της στην Αθήνα θα είχε ασκήσει το επάγγελμα της πόρνης, αυτό της το απέδωσαν αργότερα ως μομφή. Σε άλλη περίπτωση προσπαθούσαν με ψευδείς ισχυρισμούς να την κακολογήσουν. Αν

η Ασπασία στιγματιζόταν ως πόρνη, θα κατόρθωναν να την μειώ­ σουν κι όχι να την εγκωμιάσουν για τις τέχνες της εταίρας, οι ,

οποίες την έφερναν στη θέση να μεταχειρίζεται με τεχνάσματα τον Περικλή. Για τους συγχρόνους της η Ασπασία δεν ήταν ο τύπος της μεγάλης κυρίας των εταιρών, τον οποίο ο Πλούταρχος(20ς αι. μ. Χ.

διεμόρφωσε πρώτος

).

Στην κωμωδία του 50υ αι. και για πολύ καιρό και του 40υ αι. πΧ. στην οποία εμφανίζεται επανειλημμένα η μορφή της εταίρας, ενίοτε μάλιστα δίνοντας και το όνομά της στην κωμωδία (όπως στις κωμωδίες του Φερεκράτrι (Κοριαννώ, Πετάλη), επίσης δεν 215

.

•

CAROLA REINSBERG έχει θετικά χαρακτηριστικά. Συνήθως μόνον βωβό και διακοσμητι­ κό μέρος μιας εορτής, εμφανίζεται ως μπεκρού, άπληστη και χυδαία. Αληθινές ριπές μίσους κτυπούν τον αναγνώστη σ'ένα από­ σπασμα κειμένου του Αναξίλα (40υ αι. π. Χ.

),

όπου οι εταίρες

συγκρίνονται με όλα τα τέρατα του αρχαίου κόσμου (απόσπ.

22).

Εάν το υβρεολόγιο αυτό είναι ειρωνικό και πρέπει να νοηθεί ως υπερβολή, αντικατοπτρίζει όμως τη γενική αρνητική κρίση για τις

εταίρες. Επί πλέον πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι η κωμωδία απευθυ­

νόταν προς τους απλο'ίκότερους ανθρώπους του λαού και αντί­ στοιχα χλευαζόταν ιδιαίτερα η ανώτερη τάξη, η οποία ακριβώς και

σε σχέση με τα συμπόσια ασφαλώς απαιτούσε τις υπηρεσίες των εταιρών συχνότερα από ό, τι ο απλός άνθρωπος. Εάν στη Μέση Κωμωδία συναντάται μεμονωμένα κάποιος έπαινος για εταίρα,

τότε αυτός αναφέρεται στην ομορφιά, στη συμπεριφορά, στην ευθυ­ μία ή στις μουσικές επιδεξιότητες του κοριτσιού, σ'όλες εκείνες τις τυπικές ποιότητες, που περίμενε κανείς από μιαν εταίρα (Ά ναξί­

λας, απόσπ. λος, απόσπ.

21. Εύοουλος απόσπ. 42. "Εφιππος, απόσπ. 6. θεόφι­ 12)102. Ο ευκαιριακός έπαινος για το χαρακτήρα και το

ήθος είναι συνδεδεμένος πάντοτε με την ερώτηση, πώς ένα τέτοιο

κορίτσι μπορούσε να γίνει εταίρα (Ά ντιΦάνης, απόσπ.

212).

Προ­

φανώς εκείνες οι ιδιότητες δεν ταίριαζαν σε μια πόρνη. Τότε πράγ­ ματι η εξήγηση βρίσκεται στην κατάσταση της ανάγκης, η οποία

ωθούσε στην πορνεία ένα ορφανό ή απροστάτευτο κορίτσι. Στη Νέα Κωμωδία των ελληνιστικών χρόνων, της οποίας ως κυριότερος εκπρόσωπος θεωρείται ο Μένανδρος, πλάι στο γνω­ στό τύπο της πονηρής, της τετραπέρατης, της αρπακτικής και χυδαίας εταίρας εμφανίζεται και η πόρνη με τη χρυσή καρδιά 103, η

οποία πράττει ανθρώπινα και αρχοντικά (Μένανδρος, Άβρότονον και Βακχίς). Αυτή σπάνια είναι "γνήσια" εταίρα, όπως σ'αυτές τις περιπτώσεις, που αναφέρθηκαν, αλλά τυπικά πρόκειται για μια ιστορία περιπλοκής, στην οποία ηρωίδα είναι μια παρεξηγημένη

κόρη αστού, της οποίας η ταυτότητα μένει άγνωστη, για την οποία όμως είναι αυτονόητη η αρχοντική της καταγωγή. Η αντίληψη ότι

οι πόρνες καθώς και οι δούλοι είναι όντα εκ φύσεως με κατώτερη ουσία, εδώ φαίνεται να αντιστρέφεται.

216

ΟIΕΤΑΙΡΕΣ •

Η εικόνα της μεγάλης, της πολιτισμένης κυρίας, από την οποία

τίποτε δεν έλειπε σε πνεύμα και χιούμορ, η οποία διέθετε ένα πλή­ θος κοινωνικά ταλέντα και με εκλεπτυσμένη μόρφωση και πνευμα­

τικές aπολαύσεις και μπορούσε να γοητεύει τους μεγάλους της

εποχής της, αυτή η εικόνα, την οποία αναδεικνύει μια μεγάλη μερί­ δα από τους σύγχρονους αρχαιοδίφες, λείπει εντελώς από την ελληνική γραμματεία προ της εποχής των ρωμα'ίκών αυτοκρατορι­ κών χρόνων.

Και τα ελληνικά επιγράμματα δεν δείχνουν εταίρες αυτού του είδους. Παράλληλα προς τον συνεχώς επαναλαμβανόμενο έπαινο της ομορφιάς των εξυμνούνταν οι χαρές της ζωής τους, τα χωρατά τους και η αντοχή τους στο ποτό. Ελαττώνονταν ωστόσο εκείνα τα •

προτερήματά τους με τη φιλοχρηματία τους, την ψυχρότητα και τηναλαζονείατους(Ανθ.Παλ.5,162.5,189.6,1.

7,218. 7,220. 7,

221.7,222.7,476). Είναι χαρακτηριστικό ότι, εκτός από την επιτύμβια επιγραφή για μια Λαίδα, η οποία επιγραφή σχετιζόταν ασφαλώς με μια από τις γνωστές συνώνυμες εταίρες (Ανθ. Παλ. •

6, 1), ούτε ένα επίγραμ-

μα δεν αναφερόταν σε μια από τις περίφημες εταίρες, καθώς και οι κωμωδίες δε χρησιμοποιούσαν ιστορικές εταΙρες. Η Θαίς του Μενάνδρου δεν έχει καμιά σχέση με τη του Αλεξάνδρου ΙΟ4 • Παρά τη

νομιζόμενη ως ερωμένη

συμπτωματική ομοιότητα των ονο­

μάτων με ονόματα περίψημων εταιρών οι πόρνες των κωμωδιών δεν είναι αξιομνημόνευτα πρόσωπα, αλλά τυποποιήσεις. Από την άποψη αυτή διορθώνεται η πρώτη, εσφαλμένη εντύπωση, ότι οι ομώνυμες κωμωδίες αναφέρονταν στην τύχη των αντίστοιχων

εταιρών και άνοιγαν έτσι το χορό της μεταγενέστερης ανεκδοτολο­ γικής βιβλιογραφίας για εταίρες.

Οι συνωνυμίες στις εταίρες φαίνονται να ήταν μάλλον τυχαίες και χωρίς σημασΙα, επειδή τα περισσότερα ονόματα όπως Ασπα­ σία, Λαίς, Φρύνη και Θαίς ήταν συχνά τυπικά και όχι ειδικά ονό­ ματα για εταίρες. Εάν πρόκειται για τα ονόματα γνωστών αντι­ προσώπων, τότε μπορούμε να εικάσουμε, ότι τα ονόματα παίρνο­

νταν συνειδητά. Οι λογοτεχνικές πηγές μαρτυρούν μόνον τρεις γνωστές εταΙρες με το όνομα Λαίς, δυο Λαμίες και άλλες δύο Φρύ-

217

CAROLA REINSBERG νεςΙ05. Το ότι ακόμη και ο Πέρσης μέγας βασιλεύς, ο Κύρος, ονό­

μαζε την αγαπημένη σύζυγό του με το όνομα Ασπασία, καθώς μάς πληροφορεί ο Πλούταρχος (Περ.

24),

αυτό προερχόταν μάλλον

από τη γνωστή μεγάλη αγάπη του Περικλή προς τη

γυναίκα του

και την εξαιρετική της προσωπικότητα παρά από την ενδεχόμενη ιδιότητά της ως εταίρας. Η κεντρική μορφή στην παράδοση των βιογραφιών, που γρά,

φτηκαν για εταίρες, και των ανεκδότων, και ένας από τους ευνόητους για μας πατέρες της ψεύτικης λάμψης των εταιρών, όπως ελέ­

χθη, είναι ο αλεξανδρινός Αθήναιος. Αυτός συμπαραθέτει κυρίως στο

130

βιβλίο του έργου του τις γνωστές του πηγές για τις εταί­

ρες. Επί πλέον αντλούσε στοιχεία από τις κωμωδίες, στις οποίες κατά παράδοση εμφανίζονταν εταίρες, χρησιμοποιούσε όμως και άλλους ελληνιστικούς συγγραφείς, που προέρχονταν κατά προτί­ μηση από την Αλεξάνδρεια. Μολονότι τα όσα εκείνος μάς παρέδω­

σε θεωρούνται ως αξιόπιστα και τα αποσπάσματά του ως ακριβή, η αξιοποίησή τους απαιτεί κάποια προσοχή. Απομονωμένο και χωρίς τα συμφραζόμενα μπορεί να χάνεται το αρχικό νόημα μερι­

κών αποσπασμάτων ή να διαστρεβλώνεται. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τα αποσπάσματα κωμωδιών, διότι εδώ πρέπει να λογαριάζει κανείς με τις ειδικές γιά το είδος αυτό ειρωνείες, τις υπερβολές και τις διαστρεβλώσεις. Αλλά τα κείμενα, που αναφέρονται στην

κλασσική εποχή, προέρχονται αποκλειστικά από τις κωμωδίες. Πολλά κείμενα, τα οποία ο Αθήναιος παραδίδει χωρίς παραπο­ μπές στις πηγές, μέσα από μια παράδοση πολλών αιώνων έπαθαν

τέτοιες αλλοιώσεις, ώστε δεν ανταποκρίνονται καθόλου στην

ιστορική πραγματικότητα. Τα σχόλια του Αθήναιου βρίσκονται στην ίδια κατεύθυνση. Ενα καλό παράδειγμα για την πορεία μιας παρά~oσης, που

διήρκεσε πολύ, είναι οι ιστορίες, οι οποίες πλέκονται γύρω από τη μορφή της Φρύνης, της ερωμένης του Πραξιτέλη. Ακριβώς και τα δυο περιφημότατα επεισόδια για τον πλούτο της και την ομορφιά της δεν φαίνονται να είναι αυθεντικά ΙΟ6 :Ηδη μόλις αναφέρθηκε το ανέκδοτο για τη σχεδιασθείσα ανοικοδόμηση της πόλεως των Θηβών, το οποίο αναφέρεται στο χλευασμό της Φρύνης για μια

218

ι

οι ΕΤΑΙΡΕΣ

δωρεά της για αυτή την πόλη. Παρόμοιο ισχύει για το πολύ γνω­ στότερο επεισόδιο, για τη Φρύτη, η οποία κατηγορηθείσα για ασέ­ βεια, μόνη της ξέφυγε από τη θανατική ποινή με το ότι ο συνήγο­

ρός της Υπερείδης ξεγύμνωσε τα στήθη της ως έσχατο μέσο, για να

αλλάξει την κρίση των δικαστών. θαμπωμένοι από την ομορφιά της, λέγεται πως αθώωσαν τη Φρύτη. Ο Υπερείδης υπερασπίστηκε την εταίρα επιτυχώς, αλλά σύμφωνα με άλλες πηγές φαίνεται

χωρίς αυτό το ξεγύμνωμα. Πρόκειται μάλλον για μια διάνθιση της ιστορικής διαδικασίας με ένα άλλο ανέκδοτο για τη Φρύνη, η οποία δήθεν δεν επισκεπτόταν ποτέ δημόσια λουτρά, αλλά κατά την εορτή των Ελευσινίων μπροστά στα μάτια όλων γυμνή κατέβη­

κε στο πέλαγος. Και τα δυο αυτά τα επεισόδια τα παραδίδει ο Αθή­ ναιος

(13,591 d κ.

ε.

).

Η συλλογή των ανεκδότων του Αθήναιου είναι κατάλληλη να φέρει τις Ελληνίδες εταίρες σε ένα φως, το οποίο δεν ανταποκρί­ νεται με κανένα τρόπο στις μαρτυρίες εκείνου του καιρού σχετικά με τις γυναίκες. Ηδη με τη συσσώρευση ιστοριών για περίφημες εταίρες δημιουργείται η εντύπωση ότι για εκείνη την επαγγελματι­ κή κατάσταση η ξακουστή φήμη υπήρξε κανονική συνέπεια της ιδι­ αίτερης κοινωνικής θέσης. Περαιτέρω ο γενικός χαρακτηρισμός

της εταίρας ως τύπου και η δικαιολόγηση της φήμης της νοθεύο­ νται με το ότι ο AΘΉVαιoς θεωρεί ότι οι πόρνες είναι το ίδιο με τις

παλλακίδες, τις μη νομιμοποιημένες συμβίες, των οποίων ο τρό­ πος ζωής ωστόσο, που έμοιαζε με συζυγικό βίο, προστατευόταν από το νόμο. Μορφές όπως η Ασπασία (Αθήν.

13, 589c),

στη γενι­

κή εικόνα για την ελληνίδα εταίρα πρόσθεταν μια επίφαση πνευ­

ματικότητας, την οποία εκείνη δεν είχε. Οι συντελεστές όμως της πνευματικής ποιότητας σφράγιζαν την καινούργια αντίληψη για ,

τις εταιρες.

Διανοητικές ικανότητες και πνευματικές αξιώσεις ενσαρκώ­ νουν εκτός από την Ασπασία και εκείνες οι δήθεν φιλόσοφοι εταί­ ρες, μερικές από τις οποίες μάλιστα, όπως η Λεόντιον, συνέγρα­ φαν και έργα. Σ'όλες τις περιπτώσεις πρόκειται για γυναίκες από

τον κύκλο των μαθητών των φιλοσόφων, οι οποίες είχαν ερωτική σχέση με το δάσκαλο τον ίδιο ή έναν εκ των μαθητΨΥ του, για τις 219

•

CAROLA REINSBERG οποίες υπήρχε η φήμη ότι είχαν σχέση. Η Λασθένεια (40ς αι. π. Χ.)

παρακολουθούσε τον Πλάτωνα, η Νικαρέτη (40ς αι. π. Χ.) ακολου­ θούσε τον Στίλπωνα, που συγγένευε με τη σχολή των Κυνικών, και η Λεόντιον (τέλη 40υ αι. π. Χ.

)

ήταν επικουρεία και συμβία του

Μητροδώρου, του μαθητή του Επικούρου (Αθήν.

7, 546d. 13,588b

και 596e)Ι07.

Το ότι αυτές τις γυναίκες, που δρώντας παρά τον κανόνα απέ­ φευγαν τον αστικό γάμο και έμπαιναν στον κόσμο των ανδρών, τις κακολογούσαν, αυτό βρίσκεται εκτός αμφιβολίας. Από την άλλη • μεριά πρέπει να ξεκινήσουμε από το ότι οι γυναίκες οπαδοί ορισμένων φιλοσοφικών θεωριών πιθανώς εφάρμοζαν και στη ζωή

τους τις αρχές αυτών των θεωριών. Αν αυτές, όπως και οι αρσενι­ κοί συνάδελφοί τους, ορισμένες αντιλήψεις περί σεξουαλικής ορμής και ικανοποίησης της ηδονής τις έχουν μεταλλάξει στην

πράξη, πράγμα που πιθανώς θα ανέμενε κανείς από τους αρσενι­ κούς υπέρμαχους αυτών των θεωριών, τότε η ερωτική τους ζωή

δεν μπορεί να διακριθεί πολύ από εκείνη ενός Αριστίππου και Διογένη.

Οι σχολές των Κυνικών και των Επικουρείων επιδίωκαν μια λειτουργική σεξουαλικότητα χωρίς συναισθηματικό δεσμό ΙΟ8 • Οι γνώσεις μας για τις έμπρακτες συνέπειες ορισμένων φιλοσοφικών

θεωριών επάνω στη σεξουαλική ζωή των υπερμάχων τους είναι οπωσδήποτε πενιχρές, γιά να κάμουμε επί τη βάσει αυτών μιαν εικόνα για τις φιλοσόφους εκείνες. Πιθανώς να συζούσαν με τους φιλοσοφικούς συνοδοιπόρους των με το σχήμα της συνηθισμένης παλλακείας. Οι γυναίκες αυτές δεν μπορούν να θεωρηθούν σε καμιά περίπτωση ως εταίρες. Εάν χαρακτηρίζονται ως τέτοιες, τότε αυτό συμβαίνει με δυσφημιστική πρόθεση και από άγνοια. Παρέλκει να πούμε ότι εκείνες οι γυναίκες δεν είχαν πια τίποτε το κοινό με μιαν εταίρα, παρά ότι χωρίς νομιμοποίηση του γάμου είχαν γενετήσια επικοινωνία με έναν άνδρα. Για να τις κάμουμε όμως μέτρο του γενικού πνεύματος περί εταιρών, θα σήμαινε ότι μετρούμε το πνευματικό επίπεδο των πορνών του

20.

αι. με μια

Σιμόν ντε Μπωβουάρ. Στην αρχα'ίκή και στην ελληνιστική εποχή δεν υπάρχει τίποτε

220

οι ΕΤΑ/ΡΕΣ • •

που θα μπορούσε να μιλήσει για μεγάλη εκτίμηση των εταιρών. Ακόμη και στις περιπτώσεις των περίφημων εταιρών, όπως μιας Λαίδας και μιας Φρύνης, επαινούσαν εκείνες τις ιδιότητες και τις

ικανότητες, οι οποίες σε μεγάλο βαθμό τις καθιστούσαν κατάλλη­ λες ως συνοδούς στα συμπόσια και ως συντρόφους στο κρεββάτι: ομορφιά, αγάπη της ζωής και άνετοι τρόποι, δηλ. εκτός από τα

.

επιτραη:έζια ήθη είχαν επίσης άνεση και ευπρέπεια στη συμπεριφο­ ρά. Δεν είναι άσχετο ότι παίνευαν τη Φρύνη πως δεν ψιμμυθιωνό­ ταν, και έκαναν θετικές παρατηρήσεις που δεν επισκεπτόταν δημό­ σια λουτρά (Αθήν.

13,590. κ.

ε. Κοϊντ.

Jnst. 2, 15, 9).

Κι όχι χωρίς

λόγο συμβουλεύει ο Σωκράτης την Θεοδότη να είναι συνεσταλμένη (Ξεν. Άπομν.

3,11, 14).

Αντίθετα ουσιώδες γνώρισμα της ύπαρ­

ξής τους γίνεται το ότι όλες αυτές τις χαρές τις πρόσφεραν επαγ­ γελματικά, ότι πωλούνταν και ήταν καταδικασμένες στη μομφή

της φιλαργυρίας. Η αξιοποίηση μιας εταίρας διαρκούσε τόσο, όσο αυτή εκπληρούσε τις αναμενόμενες λειτουργίες. Μετά, εφόσον δεν εύρισκε τα προς το ζην, παρέμενε ως μητέρα πορνείου, στο κοινω­

νικό περιθώριο, στη φτώχεια και στον αλκοολισμό. Ενα τέτοιο

τέλος βρήκε δήθεν και μια από τις δύο περίφημες Κορίνθιες εταί­ ρες, η Λα'ίς (Αθήν.

\3, 570d).

Η ευκαιρία ζωής της εταίρας βρισκό•

ταν στο να βρεί έναν εραστή, ο οποίος θα ζούσε μαζί της διαρκώς.

Ετσι ως παλλακή εξασφάλιζε προστασία και μια κατάσταση παρό•

•

μοια με εκεινη του γαμου.

Στους ελληνιστικούς χρόνους σε συνάφεια με τις πολιτικές και

τις κοινωνικές μεταβολές φαίνονται να έχουν μετατοπισθεί τα μέτρα. Την οικοδόμηση δυο ναών για την Αφροδίτη-Λαμία υπό των Αθηναίων και των Θηβαίων, την οποία αναφέρει ο Αθήναιος

(13, 574c, d),

μπορούμε να την εννοήσουμε με αυτό το πνεύμα. Η

Λαμία ήταν η εταίρα, η ερωμένη του Δημητρίου του Πολιορκητή, ο

οποίος το

307 π.

Χ. κυρίεψε την Αθήνα και εκεί είχε την έδρα του

σαν ένας βασιλιάς. Το ότι αφιέρωσαν ναό στην Αφροδίτη, της οποίας το άγαλμα είχε τη μορφή της ερωμένης του, αυτό μαρτυρεί όχι μόνον την άμετρη κολακεία απέναντι στον κατακτητή, αλλά

και μια βαθειά υπόκλισή τους μπροστά στην εταίρα. Επ.ίσης σε

μιαν άλλη από τις εταίρες του, τη Λέαινα, πρέπει να είχε αποδοθεί •

221 .'

.

•

• •

•

...

~

..

...

..

-

CAROLA REINSBERG παρόμοια τιμή (Αθήν.

6, 253a).

Για να κρίνουμε αυτες τις αφιερώ­

σεις πάντως, είναι σπουδαίο να γνωρίζουμε ότι ένα τμήμα των Αθηναίων καθώς και ο συγκαιρινός πολιτικός και ιστορικός συγ­

γραφέας Δημοχάρης τις είχαν βρει σκανδαλώδεις. Μάλιστα η κοι­ νωνική θέση της εταίρας ενός ηγεμόνα δεν ήταν τόσο αδιαφιλονί­ κητη, ώστε να έχει γίνει αποδεκτή γενικά μια τόσο αυθάδης απόδο­ ση σεβασμού και να μην έχει αποκρουσθεί ως αηδιαστική. Ωστόσο μια τέτοια τιμή, η οποία θα ήταν αδιανόητη στην κλασσική εποχή, τώρα είχε καταστεί τουλάχιστον δυνατή. Κατά την ελληνιστική εποχή επίσης μπορεί να έχουν τεθεί και οι βάσεις για το νέο είδωλο

της εταίρας, το οποίο

απεικόνισε και παρέδωσε ο Αθήναιος. Από

εκείνη την εποχή προέρχονται μερικά επεισόδια, τα οποία πρέπει να τεκμηρ~νoυν την γνώση των τραγικών για μερικές εταίρες (Αθήν.

13, 582d. 13, 579a).

Αν οι ιστορίες αυτές έχουν εφευρεθεί ή

όχι, πάντως η παράδοση τους φαίνεται να δείχνει ότι η αντίληψη για μόρφωση και εκπολιτισμό σε σχέση με μια άνοδο της αξίας της εταίρας, η οποία επίσης γίνεται σαφής στη Νεα Κωμωδία, έχει τη ρίζα της ήδη στον

3. αι.

π. Χ.

Ο ελληνικός θεσμός των εταιρών ήταν ένα ιδιαίτερο είδος πορ­ νείας. Αν υπήρξε στην Ελλάδα από τις αρχές του 60υ αι.

,

αυτό

φαίνεται να είναι η συνέπεια του νεο-ανερχόμενου εμπορίου με

τους πολυάριθμους ταξιδιώτες εμπόρους, οι οποίοι στην ξενιτιά των επινείων και των εμπορικών κέντρων δεν είχαν στη διάθεσή

τους ούτε τη σύζυγό τους ούτε τις υπηρέτριές τους και τις δούλες τους για την ερωτική τους ευχαρίστηση και την σεξουαλική τους

αποφόρτιση, είχαν όμως αρκετά οικονομικά μέσα, για να ενοικιά­ ζουν πόρνες κατά περίσταση. Λιγότερο τους ξένους εμπορικούς ταξιδιώτες και περισσότερο τους άγαμους άνδρες της Αθήνας, που

ήταν κάτω των τριάντα ετών, έπρεπε να είχε στο νου του ο Σόλων, όταν αποβλέποντας στον κίνδυνο της μοιχείας είχε ιδρύσει τα

πρώτα πορνεία και κατηύθυνε έτσι τις περίσσιες δυνάμεις των ανδρών σε νόμιμη κατεύθυνση Ο Φιλήμων, στον Αθήναιο,

e-f)

(13,569

λέγει:

"Σόλων, εσύ ήσουνα εκείνος που νομοθέτησες για όλους τους πολίτες, εσύ λένε πως πρώτος είδες αυτό το νόμο ως χρήσιμο και

222

•

0/ ΕΤΑΙΡΕΣ σωτήριο, μά το Δια, για το λαό. (Αυτό τουλάχιστον αρμόζει να το

ομολογήσω). Γιατί έβλεπες την πόλη γεμάτη από νέους με ορμή, φουσκωμένους από δύναμη. Και για να μην αποβεί η δύναμη αυτή

επικίνδυνη για εκεί που δεν άρμοζε, ίδρυσες οίκους ανοχής, όπου σήμερα ο καθένας μπορεί να ενοικιάζει γυναίκες, που βρίσκονται στη διάθεσή του και πρόθυμες για όλα. Ολόγυμνες στέκονται και τα βλέπεις όλα, ώστε να μη .γελασθείς στην εκλογή σου. Πες πως δεν έχεις καλή διάθεση ή πως έχεις κάποια στενοχώρια. Μη σκοτί­ ζεσαι! Η θύρα είναι ολάνοιχτη. Μπές μέσα πληρώνοντας έναν οβολό. Εκεί δε θα βρεις ούτε νάζια ούτε σαχλαμάρες. Η καθεμιά

σου κάνει όλα τα γούστα.

"

.

[ * Το πρωτότυπο κείμενο: "Σύ δ ' είς απαντας εδρες άνθρώπους νόμον, σέ γάρ λέγουσιν τούτ' ίδείν πρώτον, Σόλων, δημοτικόν, JJ Ζεύ, πραγμα καί σωτήριον (καί μοι λέγειν τούτ ' έστίν άρμοστόν, Σόλων), μεστήν όρώντα τήν πόλιν νεωτέρων- τούτους τ' έχοντας τήν άναγκαίαν

φύσιν άμαρτάνοντάς τ' είς δ μή προσήκον ην, στήσαι πριάμενόν -

"

,

('Ι,

,

τοι γυναικας κατα τοπους κοινας απασι και κατεσκευασμενας.

'Εστασι γυμναί, μή 'ξαπατηθής. πάνθ' δρα. ούκ ευ σαυτού τυγ­ χάνεις έχων. έχεις λυπούν τι. πώς; άλλ' ή θύρα 'στ'άνεωγμένη,

ε[ς ό6Όλός. είσπήδησον. ουκ έΟ'ι' ούδέ ε[ς άκκισμός ούδέ λήρος, ο lk5' ίιφηρπασεν. " [Προσθήκη τ. Μ.]

•

•

223

CAROLA REINSBERG

IV.

•

Η παιδεραστία

Πεqιγqαφή του φαινομένου Ο μόνος αληθινός έρωτας ήταν ο έρωτας προς τα αγόρια. Ο έρωτας αυτός ήταν εκείνη η μοναδική σεξουαλική σχέση, για την οποία ήταν απολύτως αναγκαίος ο πνευματικός και ψυχικός δεσμός, ενώ η σεξουαλική επαφή παρέμενε δευτερεύουσα και κατά τις περιστάσεις περιοριζόταν σε πολύ λιπιές εκδηλώσεις αισθη­ σιακής επιθυμίας και ερωτικής προσέγγισης. Η σεξουαλική χαλι­ ναγώγηση ήταν, τουλάχιστον κατά την υστεροκλασσική εποχή, το ιδεώδες που απαιτούσε η Ηθική. Η συμπάθεια και η ομοφωνία για τον έρωτα προς τις γυναίκες θεωρούνταν βέβαια και στο πλαίσιο του γάμου ως ιδανική, αλλά δεν ήταν η ουσιώδης προί!πόθεσή του. Αντίθετα, η παιδεραστία βασιζόταν επάνω σε μια αμοιβαία κλίση,

που διακρινόταν για την ανθρώπινη ηθική, κι έπειτα από μιαν αρχική παιδεραστική φάση οδηγούσε σε μια ισόβια φιλία. Αυτή η ερωτικά χρωματισμένη ιδιότητα του Μέντορος, την οποίαν είχε ένας ενήλι­ κος, ο οποίος εύρισκε ανταπόκριση στο θαυμασμό και στην ευγνω­ μοσύνη του αναπτυσσόμενου, μεταβαλλόταν μόνη της μέσω της ηθικής της αξίωσης σε κείνη τη

σεβαστή σχέση μεταξύ νέου και

άνδρα, η οποία χωρίς τον παιδαγωγικό έρωτα ήταν βλαπτική πορ­ νεία ή και παρά φύσιν ασέλγεια (Πλάτ. Νόμοι

636c 83Sc - 842a).

Κατά την Αρχαιότητα η παιδεραστία συγκρινόταν συχνά με •

τον έρωτα προς τις γυναίκες, και όχι σπάνια ήταν προτιμότερη

απ'αυτήν. Οι ομιλίες για τον έρωτα στο Συμπόσιοντου Πλάτωνος απαιτούν και τα δύο είδη του έρωτα, αλλά οπωσδήποτε την προτε-

224

Η ΠΑΙΔΕΡΑΣΤΙΑ

ραιότητα έχει η παιδεραστία. Αντίθετα, στο Συμπόσιον του Ξενο• φώντος ο έρωτας προς τη γυναίκα-σύζυγο βρίσκεται στην πρώτη γραμμή. Μ' αυτόν τον έρωτα συντάσσεται στενά και ο Σωκράτηςl.

Ο παραλληλισμός συζυγικού έρωτα και παιδεραστίας αφήνει να

φανεί ότι και μέσα στο σύστημα των κοινωνικών αξιών τάσσονταν και τα δυο πλάι-πλάι και είχαν γίνει αποδεκτά στο ίδιο μέτρο. Η παιδεραστία ως τρόπος ομοερωτικής συμπεριφοράς δεν ήταν με κανέναν τρόπο κατακριτέα ή λόγος για να ντρέπεται κανείς και να την κρύβει. Η αντιπαραβολή και η εκτίμηση των δυο τρόπων του έρωτα στη γραμματεία ξεκαθαρίζει τη συνύπαρξη ομοφυλικής και ετεροφυλικής ερωτικής πράξης μέσα σε ένα και το αυτό πρό­

σωπο. Η εκλογή του ενός ή του άλλου είδους έρωτα δεν ήταν κανέ­ να πρόβλημα ατομικής κλίσης, αλλά μιας κοινωνικής συμβατικό­ τητας, εξαρτημένης aπό την ηλικία και την κοινωνική θέση. Χαρα­

κτηριστικό προς τούτο είναι το γνωστό aπόφθεγμα' που παραδί­ δει ο Διογένης Λαέρτιος (ιν

7,49), ότι ο

Αλκιβιάδης στα νιάτα του

άρπαζε τους άνδρες aπό τις γυναίκες τους και αργότερα τις γυναί­ κες aπό τους άνδρες τους. Εκτός τούτου η παιδεραστία ήταν ένας ,

,

,

" τροπος κοινωνικης συμπεριφορας, με αυστηρους κανονες, του

οποίου οι ανωμαλίες παρέμεναν μάλλον στην κρυφή σφαίρα της ιδιωτικής ζωής. Ή ταν μια ιδιαίτερη μορφή ομοφυλικής δραστηριό­

τητας. Το αν πρέπει να χαρακτηρισθεί ως ομοφυλοφιλία, αυτό είναι έντονα αμφισβητήσιμ02. Το πρόβλημα όμως αυτό πρέπει εδώ να παραμερισθεί, επειδή το ζήτημα της σημασίας των εννοιών δε βοηθάει για να εξηγηθεί το περιεχόμενο του φαινομένου, μόνο βυθομετρεί την έννοια της ομοφυλοφιλίας. Από την άποψη αυτή μπορεί να χρησιμοποιείται εδώ ο όρος παιδεραστία ή η γερμανική του μετάφραση "παιδικός έρωτας", εκείνη η έκφραση, με την οποί­ αν οι ίδιοι οι 'Ελληνες ονόμαζαν αυτή την ομοφυλική εκδήλωση.

Ορολογία Ο όρος παιδεραστία περιέχει τις δύο έννοιες "παίς" (:παιδί)

και" έραν" (ποθώ, ερωτεύομαι). Ενώ ο ιόρος "παίς" σημαίνει γενικά τόσο το αρσενικό όσο και το θηλυκό παιδί, εντούτοις σε 225

CAROLA REINSBERG τούτη την περίπτωση αναφέρεται μόνο στο αγόρι. Βεβαίως η παι­ δεραστία δεν αναφερόταν σ'όλα τα αγόρια, ανεξαρτήτως ηλικίας, αλλά μόνον στα μεγαλύτερα, δηλ. εκείνους τους νεαρούς, οι οποί­

οι βρίσκονταν στην τελευταία φάση της παιδικότητας των, τη οποίαν άφηναν πίσω τους με το τέλος της εφηβείας. Τότε άρχιζε η ηλικία των εφήβων. Με τη λέξη "παίς" δεν χαρακτηριζόταν μόνο μια βαθμίδα της ηλικίας, αλλά και κάποιος, ο οποίος βρισκόταν σε κοινωνική

εξάρτηση, όπως ένα παιδί. Η φυσική κατωτερότητα του παιδιού

μεταφερόταν έτσι στην κοινωνική. Έτσι Π.χ. και ο δούλος, ανε­ ξαρτήτως ηλικίας, ονομαζόταν "παίς"

.

Στον ομοφυλικό σύνδε­

σμο ο "παίς" σί1μφωνα με αυτά δεν ήταν μόνο ο κατά την ηλικία νεότερος, αλλά και ανάλογα με το ρόλο του συντρόφου ήταν ο νεό­ τερος, ο υποκείμενος, το παθητικό μέρος. Αυτό το νοηματικό επί­

πεδο της εννοίας έπαιζε ιδιαίτερο ρόλο στις ερωτικές σχέσεις μεταξύ σχεδόν ομηλίκων, οι οποίοι βρίσκονταν ακόμη στην φάση

του "παιδός". Εδώ ο νεότερος, το αγόρι, το οποίο βρισκόταν στην αρχή της νεανικής ηλικίας, ήταν ο "παίς"

του μεγαλύτερου, του

νεαρού, ο οποίος ήδη είχε σχεδόν ξεφύγει από την ηλικία αυτή. Απέναντι σ'έναν ώριμο άνδρα ωστόσο και ο νεαρός ήταν ακόμη "πα ίς".

Η παιδεραστία λοιπόν αποσκοπούσε σ' έναν "παίδα"

υπό

αυτή τη διπλή έννοια. Το ιδιαίτερο στοιχείο αυτής της σχέσης ήταν η ένωση ενός ωρίμου άνδρα με το νεαρό ή ενός νεαρού με έναν παίδα. Η ουσιώδης προϋπόθεση ήταν η ψυχική και πνευματική

ανισότητα των δυο ερωτικών συντρόφων, η οποία προσδιοριζό­ ταν από την ηλικία τους. Αν αυτή η ανισότητα εξαφανιζόταν με την ενηλικίωση του αγοριού, τότε ένας τέτοιος ομοφυλικός έρω­ τας μεταξύ δύο ανδρών γινόταν σκανδαλώδης. Από την άποψη αυτή μια σεβαστή παιδεραστική σχέση μπορούσε να διαρκέσει τόσο πολύ, δηλ. να παραμένει σεξουαλικά χρωματισμένη, όσο ο "παίς" δεν είχε υπερβεί την αντίστοιχη ηλικία. Η δεύτερη προϋ­

πόθεση νόμιμης παιδεραστίας ήταν ο απαραίτητα μονόπλευρος

ερωτικός πόθος, ο οποίος βρισκόταν μόνον στην πλευρά του μεγα­ λύτερου, ενώ ο "παίς" δεν ανταποκρινόταν. Αντίθετα ο νεαρός

226 •

Η ΠΑΙΔΕΡΑΣΤΙΑ

αντιπρόσφερε στον ερωτευμένο άνδρα μόνον φιλική συμπάθεια, η οποία στηριζόταν επάνω σε βαθειά εκτίμηση και θαυμασμό. Η •

συμπάθειά του δεν ήταν σεξουαλικής φύσεως, αλλά βασιζόταν στα

γνωρίσματα του χαρακτήρα του μαγαλύτερου, αλλά και στην ικα­ νότητά του να είναι πρότυπο ανθρώπου και πολίτη. Έτσι ο ενεργη­

τικά ερωτευμένος ήταν μόνο ο ώριμος άνδρας, ενώ αντίθετα ο "παίς"

αφοσιωνόταν σ'αυτές τις ερωτικές διαβεβαιώσεις χωρίς

σεξουαλικό δεσμό. Αυτή η διανομή των ρόλων και η σχέση της πρωτοβουλίας προκύπτει σαφέστατα από την ονομασία των δύο

συντρόφων. Ενώ ο ώριμος άνδρας ονομαζόταν "ερασιής", χαρα­

κτήριζαν τον "παίδα" ως "ερώμενσν" (δηλ. αγαπημένο).

Στάδια ηλικίας Όπως ελέχθη, ο Αθηναίος μπορούσε να είναι ερώμενος, μόνον κατά τη διάρκεια ενός χρονικού διαστήματος των ετών κατά τα

οποία ήταν "πα ίς " δηλαδή κατά την εφηβεία του, όταν ακόμη από την παιδική ηλικία βρισκόταν στο κατώφλι προς την ωριμότητα του ενηλίκου. Σε ηλικία

12

ετών ένα αγόρι είλκυε ήδη το ενδιαφέ­

ρον των ενηλίκων ανδρών, που αυξανόταν διαρκώς μέχρις ότου γίνει

18

ετών, οπότε δεν ήταν πλέον παίς. 'Ενα μεταχριστιανικό

επίγραμμα από τη Στράτωνα των Σάρδεων (20ς αι. μ. Χ.

)

περι­

γράφει πώς αυξανόταν η ελκτική δύναμη του νέου παράλληλα προς την αύξηση της ωριμότητάς του (Παλατ. Ά νθολ.

12,4):

"Αν το αγόρι είναι δώδεκα ετών, τότε μου κάνει χαρά, κι αν βρίσκεται σΤQ δεκατρία του, με τραβάει ακόμη ισχυρότερα. Κι

όμως στα δεκατέσσερά του 'είναι η γλυκύτερη ακμή του έρωτα. όταν αρχίζει το δέκατο πέμπτο, προσφέρει ακόμη ομορφότερη ηδονή. Οι δεκαεξάρηδες είναι για όλους τους θεούς. Με τα δεκαε­ φτά δεν τους αναζητώ πια, γιατί ανήκουν στο Δία. Εάν σε ερεθί­ ζουν αγόρια ακόμη μεγαλύτερα, αυτό σίγουρα τότε δεν είναι παι­ γνίδι, αλλά τον ζητάς και σου αποκρί νεται" 3.

Οι διάφορες βαθμίδες της ηλικίας του ερωμένου αγοριού ή του νεαρού φαίνεται πως δεν ήταν ασήμαντες για τις ερωτικές σχέσεις, διότι και η αγγειακή ζωγραφική δεν αποδίδει ενιαία εικόνα του

227

CAROLA REINSBERG έρωμένου γενικά, αλλά τονίζει επιμελώς τις διαφορές μεταξύ νεο­ τέρων και μεγαλυτέρων παίδων. Το πιο έκδηλο χαρακτηριστικό είναι το μέγεθος του σώματος και για τα πολύ νεαρά αγόρια ενίο­ τε είναι τα μακριά κατσαρά μαλλιά. Τα κατσαρά μαλλιά, που ένα

αγόρι μπορούσε να τα διατηρεί μέχρι της στρατιωτικής του θητεί­ ας, εμφανίζονται και στην ομοερωτική ποίηση ως χαρακτηριστικό ιδιαίτερης νιότης. 'Ετσι π. χ. ένα επί γραμμα του Μελεάγρου

60

π. Χ.

)

(130-

περιγράφει τον νεαρότατο έρωμένον ενός νεανία ως

σγουρομάλλικο αγόρι (Παλατ. Ανθολ.

12, 164):

"Είναι γλυκό ν'ανακατεύεις το νόστιμο αυτόρυτο μέλι των μελισσών με το κρασί, γλυκό, αν ένας κομψός εταίρος πρόσχαρος

κατακτήσει έν' αγοράκΙ. 'Ετσι βρέθηκε ο Αλεξις με το σγουρόμαλ­ λο αγόρι, τον Κλεόβουλο. Δεν είναι θεϊκό μέλι, αυτό που εδώ ανα­ κατεύει η Κυθερεία;" Τέτοιο ζευγάρι νεαρών εραστών δείχνει αμφορέας, που βρίσκε-

88.

Νεαρός αγκαλιάζει

τον ερώμεν6 του. Αμφορεύς.

510/500 π.

Χ. (Παρ[σι).

228

Η ΠΑΙΔΕΡΑΣΙΊΑ

89. Ερεθισμένος παιδεραστής •

• •

ψαυει τα Υεννητικα ΟΡΥα να του

ερωμένου του. Κ ύλ ιξ. Περίπο υ

480 π. Χ. (Οξφόρδη).

ται στο Παρίσι 4 (Εικ. μπορεί να είναι

88). Ο πρεσβύτερος σύντροφος, ο εραστής, μόλις 20 ετών. Δεν έχει γένεια. Είτε βρίσκεται στο

τέλος της εφηβείας και δεν έχει ακόμη αποκτήσει σωστά γένεια, ή

ξυρίζεται ήδη, όπως ήταν συνηθισμένο για όσους είχαν ηλικία

20

19-

ετών, δηλ. τους εΦήΟους. Ο νεαρός αυτός έχει τραβήξει τον

ερώμενόν του στην αγκαλιά του και του σηκώνει το πρόσωπο προς το δικό του. Ο παίς είναι προφανώς νεότερος. Δεν έχει ακόμη μεγαλώσει πλήρως, αλλά φθάνει τον εραστή του ακριβώς μέχρι τον ώμο. Ενώ τα κοντά καλοκουρεμένα μαλλιά του νεαρού

αφήνουν ελεύθερο το μέτωπο και τα αυτιά, του αγοριού τα μαλλιά πέφτουν μακριά και πυκνά επάνω στους ώμους και με ξέπλεκες σγουρές δέσμες κρέμονται στο μέτωπο και τους κροτάφους. Επί­ σης ένα γεμάτο τσουλούφι μαλλιών, που με μαλακές σγουρές

μπούκλες πέφτει γύρω στο πρόσωπο και τον τράχηλο, κοσμεί τον

σε ηλικία παιδιού ερωμένον μιας εικόνας κύλικα του ζωγράφου Βρύγου, που βρίσκεται στην Οξφόρδη5 (Εικ.

89).

Τα εκφραστικά

νιάτα αυτού του παιδ6ς δείχνονται και στην χαριτωμένη κορμοδε ­

σιά και στο παιδικό ανάστημά του απέναντι στον εραστή του.

229

•

CAROLA REINSBERG

90.

Α νδρας προσπαθεί

να κερδίσει την εύνοια

αΥωριού με δώρο κρέατος. Κρατήρας.

ΠερΙΠου

460 π.

Χ.

(BιέWΤΙ).

Εκείνος είναι άνδρας τέλεια αναπτυγμένος με δυνατό πώγωνα και εμφανώς δασύτριχο στήθος. Εκτός από τα σωματικά γνωρίσματα,

κάποτε και τα αξεσουάρ ενός ερωμένου κάνουν να φαίνεται η ηλι­ κία του. Ετσι π. χ. και σε ένα δοχείο, που βρίσκεται στη Βιέννη, το αγόρι κρατεί ένα στεφάνι 6 (Εικ.

90).

'Ερωμένους σε ηλικία διαφόρων σταδίων, τον ένα πλάι στον άλλον, παρασταίνει το διάζωμα ενός αγγείου, που βρίσκεται στο Βερολίνο 7 (Εικ.

91).

Αριστερά ένας νεαρός άνδρας με χνουδωτά •

γένεια χα'ίδεύει στο μάγουλο ένα τρυφερό αγΦΡι με μακριές μπού-

κλες, το οποίο τον φθάνει ακριβώς μέχρι το στήθος. Ο νεαρός φαί­ νεται να έχει μόλις εγκαταλείψει την παλαίστρα, διότι το δοχείο με

την αλοιφή ταυ κρέμεται από το χέρι. Π ιο αναπτυγμένος ήδη είναι ο ερωμένος του γειτονικού ζευγαριού. Το κεφάλι του βρίσκεται στο ίδιο ύψος με το κεφάλι του εραστή, ο οποίος γεμάτος πάθος έχει λυγίσει τα γόνατα. Ο τρίτος νεαρός, ο οποίος κρατεί απόσταση απέναντι στον εραστή του , τον έχει φτάσει σχεδόν στο σωματικό

ανάστημα, έστω κι αν είναι χτισμένος λεπτότερος.

Η ακμή ενός ερωμένου βρίσκεται μεταξύ

16-17

ετών, σε μιαν

ηλικία, η οποία αναφέρεται πολλαπλώς στη παιδεραστική ερωτική

230

Η ΠAIΔEPAΣTlA

ποίηση (Παλατ. Ά νθολ.

12,22, 4 αι.

π. Χ.

).

Ωστόσο το αποκορύ­

φωμα της ομορφιάς της εφηβείας είναι ατομικό, καθώς και το τέλος της, το οποίο ακολουθεί με την είσοδο στο στάδιο της ανδρι­

κής ηλικίας. Ως χαρακτηριστικό του αναπτυγμένου άνδρα εθεω­ ρείτο η πωγωνοφυία και το τρίχωμα του σώματος. Ένα επίγραμμα

λέγει (Άλκαίος ο Μεσσήνιος 30ς/20ς αι. π. Χ. Παλατ. Ά νθολ.

12,

30): "Τρίχες σκεπάζουν κι όλας τα σκέλη σου, αγαπητέ μου Νίκαν­ δρε. Πρόσεχε μήπως και στα μαγουλάκια σου ξαφνικά πάθεις το ίδιο. Τότε θα γνωρίσεις πόσο αραιοί θα γίνουν οι υποψήφιοί σου. Σκέψου σήμερα ακόμη: τη νεότητα, που φεύγει βιαστικά κι αγύρι­ στα".

'Εραστής, που διατηρούσε παιδεραστική σχέση πέρα από το σημείο αυτό, δοκίμαζε χλεύη και περιφρόνηση. 'Ετσι περιέπαιζαν

π. χ. το Σωκράτη, του οποίου η ερωτική σχέση προς τον Αλκιβιά­ δη, σύμφωνα με όσα γνωρίζομε, ήταν αγνή, με την παρατήρηση

(Πλάτ. Πρωτ.

309a)

ότι ο Αλκιβιάδης ήταν μεν ακόμη ωραίος

άνδρας, αλλά οπωσδήποτε ήδη άνδρας ακόμη ήταν εκείνος, που στο πρόσωπό του φύτρωνε πλούσια γενειάδα. Ενώ το πρώτο χνούδι των παρειών δε σκανδάλιζε καθόλου, η

αγκαθωτή τριχοφυία στα σκέλη και στην έδρα ενός έρωμένου ήταν αηδιαστική.'Οποιος επικοινωνούσε με τον κάτοχο τέτοιου "μαλ­

λιαρού πρωκτού" (Παλατ. Άνθολ.

12,41),

αυτό σήμαινε ότι του

άρεσε να χαρακτηρίζεται αυτός ο έρωτάς του ως πορνεία και ο

έρωμένος του να υβρίζεται ως πόρνος. Το ότι ωστόσο και μετά το ξεπέρασμα των ορίων της νεότητας καλλιεργούνταν παιδεραστικές σχέσεις, περί αυτού συνηγορεί το γνωστότατο παράδειγμα της σχέσης μεταξύ του πολιτικού Παυσα­ νία και του ποιητή Αγάθωνα (Πλάτ. Πρωτ.

315d.

Συμπ.

117d), τον

οποίον εκείνος ακολούθησε μάλιστα και στην εξορία 8 . Κατά πόσον η σχέση αυτή ήταν σεξουαλική, αυτό είναι αβέβαιον, όπως και το ζήτημα, αν η σχέση αυτή αποτελούσε ή όχι μοναδική περί­ πτωση και εξαίρεση του κανόνα. Διότι ο κανόνας, που αναθεμάτι­ ζε τον έρωτα ανάμεσα σε ενήλικους άνδρες, έσπρωχνε στο κρυφό τους ομοφυλόφιλους αυτού του είδους.

231

•

CAROLA REINSBERG

91. Παιδεραστικό ζευγάρι. Κύλιξ. 510/500π. Χ. (Βερολίνο).

'Οσο διαρκούσε η κατάσταση του ερωμένου, αυτός μπορούσε

ως νεαρός άνδρας να έχει και ο ίδιος έρωμένο, δηλ. μπορούσε στη μια σχέση να είναι ερωμ.ένος, ενώ στην άλλη έραστής. Στο τέλος της φάσης της νεότητας, λίγο προτού φτάσει στην κατάσταση του άνδρα, ο ένας ή ο άλλος ερωτευόταν έναν νεότερο συνομήλικό του.

Έτσι π. χ. ο ωραιότατος νεαρός Κριτόβουλος, ένας ερωμένος του Σωκράτη, είχε περιπέσει στον κάπως νεότερο Κλεινία (Ξεν. Συμ.π.

4, 12-28). Για τους έραστές, οι οποίοι μάλιστα ήταν ενήλι~oι άνδρες, δεν υπήρχε ως προς τη φύση κανένα όριο ηλικίας. Αυτό είχε ως συνέ­ πεια, ότι η σχέση των αριθμών ανάμεσα στους εραστές και τους

έρωμένους ήταν πολύ αστάθμητη. Στη μικρή ομάδα των δωδεκά­ ρηδων και δεκαοχτάρηδων συνωστιζόταν η μάζα τι·)ν ενήλικων αρσενικών πολιτών της Αθήνας. Οξύτερη γινόταν η ασυμμετρία αυτή με την απαίτηση για ομορφιά, η οποία παραταύτα δεν καθι•

στούσε πολυπόθητα όλα τα αγόρια αυτής της ηλικίας, τα όποία προορίζονταν για την παιδεραστία. 'Ετσι η αριθμητική υπεροχή

των ενδεχόμενων έραστών εξηγεί το συνηθισμένο φαινόμενο ότι ένας όμορφος νεαρός π. χ. εμφανιζόταν στο Γυμνάσιον με ένα

232

Η ΠΑΙΔΕΡΑΣΤΙΑ

92. Ερω τική υποψηφι6 τητα για έναν νεαρ6. Άμφορεύ ς. Περίπου 540 π. Χ. (Μ6ναχο).

μεγάλο σμήνος θαυμαστών του γύρω του, οι οποίοι ερωτοτροπού­ σαν μ'αυτόν. Μια τέτο ια κατάσταση δεν περιγράφεται συχνά μόνο μέσα στη γραμματεία , αλλά είναι και αντικείμενο της αγγειογρα­

φίας. Οι απεικονίσε ις δε ίχνουν πολλές φορές έναν μόνο παίδα περιβαλλόμενον από περισσότερους άνδρες, οι οποίοι προσπα­

θούν να αποκτήσουν την εύνο ιά του. Σ'έναν άμφορέα, που βρίσκε­ ται στο Μόναχ09 (Εικ.

92),

συνωθούνται τρεις γενειοφόροι, δηλ.

ώριμοι άνδρες, γύρω από έναν νεαρό. 'Ενας απ ' αυτούς προφανώς

είχε επιτυχία, διότι ο ποθητός νεαρός είχε δεχθεί το στέφανο, που εκείνος του πρόσφερε ως εξασφάλιση του έρωτα, και τον κρατεί

στο χέρι του. Η αποδοχή ενός τέτοιου δώρου εθεωρείτο ως σημείο κατάφασης σε μια παιδερασnκή σχέση και συναίνεσης σ' εκείνες " ., , τις στενες τρυφεροτητες, στις οποιες αφηνεται να παραφερεται

και ο έραστής του αγγείου του Μονάχου. Γύρω από το ζευγάρι χοροπηδούν ερεθισμένοι οι δυο παραπάνω θαυμαστές, εκ των οποίων ο αριστερός έχει στους ώμους του ένα ζαρκάδι, που θέλει

να το προσφέρει ως δώρο στο νεαρό, τον οποίο παρακαλεί. Η δωρεοδ6τηση του ερωμένου με ακριβά, αλλά και ιδανικά δώρα, ήταν ουσιώδες συστατικό μέρος της ερωτικής υποψηφιότητας. Τα •

233

CAROLA REINSBERG δώρα τέλος ήταν και το πιο πρόσφορο μέσο, για να εξομαλύνονται

οι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους έραστές. Αν το να έχει πολλούς θαυμαστές, προ πάντων μεταξύ των ευυπόληπτων πολιτών, ήταν

τιμητικό για ένα αγόρι , τότε ενδιαφέρον δεν ήταν να δημιουργη­ θούν όσο γινόταν περισσότερες ερωτικές σχέσεις, αλλά να γίνο­ νται αποδεκτοί μόνον οι καλύτεροι -ίσως λίγοι εκλεκτοί, οι οποίοι όμως θα ήταν άξιοι για μια τέτοια σχέση. Η κατάκτηση ενός , παι­

δός και η ανταπόκρισή του είχαν ως ιδανικό σκοπό μια διαρκή

ερωτική σχέση, η οποία έφθανε μέχρι την ενηλικίωση του έρωμέ­ νου και στη συνέχεια όφελε να καταλήγει σε μια ισόβια φιλική, όχι σεξουαλική αγάπη (Πλάτ. Συμπ.

181b).

Παδαγωγική λειτου(!Ύία ,

•

Η ουσιαστική έννοια και η αξία της παιδεραστίας βρισκόταν προφανώς στην παιδαγωγική της λειτουργία. Η ερωτική έλξη του

άνδρα από το αγόρι ήταν στην περίπτωση αυτή η κύρια κινητήρια δύναμη, ο "παιδαγωγικός Έρωτας ", ενώ η σεξουαλική επαφή, στη καλύτερη περίπτωση, ήταν συμπληρωματική επίδρασή του.

Ο ενήλικος έραστής όφειλε να διδάσκει το αγαπημένο του αγόρι πρότυπα συμπεριφοράς και να τού δίνει μέτρα αξιών για το δρόμο της ζωής του. Έπρεπε να φέρει κοντά στον εξελισσόμενο το κοινωνικό ιδεώδες της καλοκαγαθίας και να τον παιδαγωγεί, για

να γίνει καλός καγαθός (:όμορφος και καλός άνθρωπος). Ο όρος καλοκαγαθία (:να είναι ωραίος και καλός) αποτελούσε τη οδηγητι­ κή έννοια για την ικανότητα του άνδρα να είναι πρότυπο αρετής.

Περιελάμβανε σωματική ομορφιά και δραστηριότητα, όπως επίσης και το ηθικώς ανεπίληπτον, όπου αυτό το ιδεώδες από το τέλος του 50υ αι. μεταβαλλόταν προοδευτικά προς όφελος πνευματικών ,

περιεχομενων.

Ως προς την παιδαγωγική σκοποθεσία της παιδεραστίας τα σχετικά κείμενα της ελληνικής γραμματείας δεν αφήνουν καμιά αμφιβολία. Από την άποψη αυτή εξαίρετοι συγγραφείς είναι για την αρχα'ίκή εποχή ο λυρικός ποιητής Θέογνις από τα Μέγαρα και ο φιλόσοφος Πλάτων για την κλασσική. Ενώ ο Θέογνις μεταδίδει

234

Η ΠAlΔΕΡΑΣΤΙΑ

στον αγαπημένο του Κύρνο τους κληρονομημένους κανόνες ζωής της αριστοκρατικής του τάξης, για την οποίαν πλάι στην πίστη και τη φρόνηση κεντρικές αξίες ήταν ο πλούτος και η δόξα lΟ , ο Πλά­ των περισσότερο από ένα αιώνα αργότερα διατυπώνει το παιδερα­

στικό έθος κατά τον ακόλουθο τρόπο: για να γίνει ο παις σοφός και καλός, για να ενισχυθεί στη νόηση και τις άλλες αρετές, πρέπει να του χορηγηθεί μόρφωση και η υπόλοιπη σοφία (Πλάτ. Συμπ.

184b).

.

Ως προς τη βασική παιδαγωγική αρχή της παιδεραστίας δεν

άλλαξε πάντως πολύ. Το σύγγραμμα του Πλάτωνος Συμπόσιον αναπτύσσει λεπτομερώς αυτή την άποψη της παιδεραστίας. Σ'ένα πλαστό δείπνο του ποιητή Αγάθωνα με αφορμή τη νίκη του στην

τραγωδία (πιθανώς κατά το έτος

416)

ο καθένας από τους συμπο­

σιαστές εκφωνεί και έναν επαινετικό λόγο για το θεό 'Ερωτα. Οι περισσότεροι ομιλητές βλέπουν τον 'Ερωτα να δρα κυρίως μέσα στην παιδεραστία. Και χωρίς γνώση ακόμη της ειδικής έννοιας του πλατωνικού έρωτα ο αναγνώστης βγάζει τα συμπεράσματά του από τις διάφορες ερμηνείες σχετικά με την παιδαγωγική πλευρά

της παιδεραστίας τόσο ως απαίτηση όσο και ως πράξη. Ο νεαρός Φαίδρος περιγράφει γενικά την παιδαγωγική αξία

(Πλάτ. Συμπ.

178b):

"Εγώ τουλάχιστον δε θα μπορούσα να πω ότι

υπάρχει για τον άνθρωπο ευθύς από τα πρώτα χρόνια της νεότη­ τάς του κανένα μεγαλύτερο αγαθό, παρά εραστής αξιόλογος και για τον εραστή ένας ερώμενος. Διότι εκείνο που πρέπει να κατευ­

θύνει σ 'όλη του τη ζωή τον άνθρωπο, ο οποίος θέλει να ζήσει όμορφα, αυτό δε μπορούν ούτε οι δεσμοί συΥΥενείας ούτε οι τιμη­ τικές διακρίσεις ούτε ο πλούτος ούτε τίποτε άλλο να του το προ­ σφέρουν παρά ο έρωτας".

Να ζεις όμορφα σημαίνει να ζεις καλά σύμφωνα με το ηθικό

νόημα της φράσης: καλός κάγαθός: Να αισθάνεσαι εντροπή μπρο­ στά στο βλαβερό, να αμιλλάσαι στο καλό. Στη βάση βρίσκεται η

αντίληψη ότι ο έρωτας κινεί τον ενήλικο έραστή να είναι πρότυπο αρετής για το νεαρό έρωμένο του. Και αντίοcροφα, εκείνος να τον συναμιλλάται σε θαυμασμό και αναγνώριση των χορηγούμενων

αξιών. Αυτός ο συνδυασμός δημιουργεί έναν συναγωνισμό μεταξύ

235

CAROLA REINSBERG των συντρόφων στην προσπάθειά τους για μια συμπεριφορά και πράξη, η οποία να εκπληρώνει ύψιστες ηθικές αξιώσεις. Ο Φαί­ δρος εξηγεί (Πλάτ. Συμπ.

178d-e):

''Αν ένας ερωτευμένος συνέβαινε να ανακαλυφθεί είτε ότι δια­ πράττει κάτι ανάρμοστο είτε ότι παθαίνει κάτι από κάποιον άλλο, χωρίς από ανανδρία να φέρει αντίσταση, δε θα του ήταν τόσο οδυ­ νηρό να τον έβλεπε ο πατέρας του είτε οι σύντροφοί του ή κανείς άλλος, όσο ο εραστής του. Α υτό το ίδιο παρατηρούμε και στον

ερώμενον: εντρέπεται ιδιαίτερα τους εραστές του, αν τύχει και τον

ιδούν σε απρεπή πράξη". Εάν οι έννοιες, όπως σώφρων, αγαθός και καλός σημαίνουν και περιέχουν βασικά ιδεώδη συμπεριφοράς,

τότε τα αναφερθέντα παραδείγματα δείχνουν ότι στην πρώτη γραμμή πρόκειται για την ορθή δράση και αντίδραση μέσα στο δημόσιο χώρο. Η δράση και η αδράνεια του πολίτη βρισκόταν στο

κέντρον της παιδαγωγικής προσπάθειας. Χαρακτηριστική είναι η εικόνα που σχεδίασε ο Φαίδρος σχετικά με την αριστοποίηση της πολιτικής και της στρατιωτικής επίδοσης δια μέσου του παιδερα­ στικού ήθους. Ζωγραφίζει την ουτοπία μιας πόλης και ενός στρα­ τεύματος, επιμένοντας ενίοτε μόνον σε παιδεραστικά ερωτικά ζευ­ γάρια. Η πόλη θα μπορούσε να διοικηθεί με μέγιστη περίσκεψη και

ευφυία, ενώ ο στρατός δε θα μπορούσε να βρεί πoυifενά τον όμοιό του ως προς την ανδρεία και τη γενναιοφροσύνη (Πλάτ. Συμπ.

178c). Η ιδέα να αυξήσουν τη στρατιωτική ετοιμότητα με τη χρησιμο•

ποίηση παιδεραστικών ζευγαριών, έγινε ιστορική πραγματικότητα

με τον περίφημο Ιερό Λόχο των Θηβών, έναν όμιλο της βοιωτικής ελίτ, η οποία στρατολογούνταν αποκλειστικά από ομοφυλοφιλικά ζευγάρια (Πλούτ. Πελοπ. έτος

378, μπήκε στην

287, 6).

Και ενώ διαμορφώθηκε κατά το

ιστορία κυρίως ύστερα από έναν απεγνωσμέ­

νο αγώνα κατά τη μάχη της Χαιρωνείας Μακεδόνα κατακτητή Φιλίππου

Il ι Ι.

(338

π. Χ.

)

εναντίον του

Κανένας από τους Θηβαίους

δεν επέζησε. Ο Πλάτων στο Συμπόσιον πιθανώς να αναφέρεται σ'εκείνη την μονάδα μάχης. Σύμφωνα με γραμματειακές ενδείξεις όχι μόνον οι Θηβαίοι, αλλά και οι Ηλείοι γνώριζαν να χρησιμο­

ποιούν για τον πόλεμο τον παιδεραστικό έρωτα. Κατά τα φαι νό-

236

•

Η ΠAlΔΕΡΑΣΤΙΑ

μενα υπήρχαν και στην'Ηλιδα σύνδεσμοι, οι οποίοι αποτελούνταν από αρσενικά ερωτικά ζευγάρια (Ξεν. Συμπόσιον8,

34).

Το ίδιο δυναμικό, το οποίο καθόριζε το αγωνιστικό πνεύμα

εκείνων των ομίλων, δρούσε και στην προσπάθεια μεμονωμένων

παιδεραστικών ζευγαριών και τα έκανε ικανά για μεγάλες πολιτι­ κές πράξεις, οι οποίες απαιτούσαν εξαιρετικό θάρρος και ενέρ­ γεια. Το περίφημο αθηνα"ίκό παράδειγμα, το οποίο ήδη κατά την Αρχαιότητα (Πλάτ. Συμπ.

182c.

Αισχίν.

1. 134)

αναφερόταν ως

αδιαφιλονίκητο υπόδειγμα παιδεραστικής Ηθικής. ήταν το μεγαλειώδες φιλικό ζευγάρι Αρμόδιος και Αριστογείτων Ι2 • Ο Πλάτων

93.

Οι Τυραννοκτ6νοι

Αρμ6διος και Αριστογείτων. Ρωμαϊκ6 αντίγραφο σύμφωνα με

ΟΡΕιχάλκινο πρωτ6rυπo του Κριτία και Νησιώτη απ6 το 477Π6π. Χ. (Νεάπολη).

237

.

CAROLA REINSBERG ομιλεί για τον 'Έρωτα του Αριστογείτονος απέναντι στη Φιλία (:φιλικός έρωτας) του νεότερου Αρμοδίου και χαρακτηρίζει και

τους δυο ξεκάθαρα ως παιδεραστικό ερωτικό ζευγαρι, και όχι ως ζευγάρι ενήλικων φίλων. Αυτοί τόλμησαν κατά το έτος

514

να

σηκώσουν χέρι εναντίον του τελευταίου τυράννου των Αθηνών, του Ιππάρχου, του γιου του Πεισιστράτου, και τον σκότωσαν.

Αυτό κόστισε τη ζωή και στους δυο. Ο ένας έπεσε κατά τη δολοφο­

νική απόπειρα, ο άλλος εκτελέστηκε. Το ερωτικό εκείνο ζευγάρι ενσάρκωσε για τους Αθηναίους τη Δημοκρατία και την Ελευθε­ ρία l3 και γι ' αυτό εκτιμήθηκε βαθιά. Τους έστησαν μνημείο στην

Ά γορά (Εικ.

93).

Το μνημείο αυτό δείχνει τους δυο φίλους σε στάση αγωνιστών,

94. Παιδεραο ιΊjς επιδιώκει

την εύνοια αγωριού δωρίζοντας λύρα.

Πελίκη. 470/460π. Χ. (Κοπεγχάγη).

238

Η ΠAlΔΕΡΑΣΤΙΑ

95. Παιδεραστής επιζητεί ,

,

την ευνοια αγοριου

δωρίζovτας πετεινό. Κύλιξ. Περίπου

470 π. Χ.

(Οξφόρδη).

που είναι βέβαιοι για τη νίκη τους. Στη στάση αυτή ο νεότερος,

δηλ. ο Αρμόδιος, χτυπά ορμητικά και σφοδρά, ενώ ο ωριμότερος,

ο Αριστογείτων, σκοπεύοντας και σκεπασμένος με το ίμάτιον, προχωρεί προς τον εχ~ρό. Στις χαρακτηριστικές χειρονομίες της •

96.

Παιδεραστής με τον

αγαπημένο του σε γενετήσια

επικοινωνία στα σκέλη.

Πελίκη. Περίπου 470π. Χ. (Μύκονος).

239

CAROLA REINSBERG νεανικής δύναμης του ενός, που ξεχειλίζει, και της υπολογιστικής εμπειρίας της ζωής του άλλου ανταποκρίνεται η διαφορετική δια­ μόρφωση των σωμάτων. Οι νεανικά στρογγυλευμένες φόρμες του

Αρμοδίου αντιπαρατίθενται στους δυνατούς μυώνες του Αριστο­ γείτονος. Η καλλιτεχνική επεξεργασία των δυο αυτών διαφορετι­ κών σωμάτων αναπαριστά επάνω σε ένα αφηρημένο επίπεδο δυο πόλους αρσενικής άρετης, εκείνη της νεότητας και εκείνη του ώρι•

μου άνδρα. Εκτός αυτού χαρακτηρίζει και τους δύο άνδρες ως ερωτικό ζευγάρι. Μάλιστα σ'εκείνο το σημαντικό κρατικό μνημείο όχι μόνο δεν κρύβεται η παιδεραστική σχέση, αλλά τονίζεται και εξιδανικεύεται 14.

'Οπως η σχετική γραμματεία, έτσι και τα αγάλματα εκείνων των ανδρών συνδέουν τη δύναμη του παιδεραστικού έρωτα με την μεγάλη πράξη και την παριστάνουν ως κίνητρο εκείνου του πνεύ­

ματος της ελευθερίας και της ευγενούς δράσης. Αυτό το δημόσιο τιμητικό μνημείο, το οποίο ήταν στημένο στη

δημόσια αγορά, εξέ­

φραζε για τον Αθηναίο πολίτη, εκτός από την ιστορική πράξη της τυραννοκτονίας, και την κοινωνική σημασία της παιδεραστίας ως

έκφραση του ανδρικού προτύπου. Περιπτώσεις ωσάν εκείνη του Αρμοδίου και του Αριστογείτο­ νος γνώριζε αρκετές η Αρχαιότητα 15. Ο Πλάτων επισημαίνει τον

κίνδυνο, τον οποίον εγκυμονούσε για τους κυβερνώντες η πολυπό­ θητη δύναμη, που είχαν οι ερωτικοί δεσμοί της παιδεραστίας (Πλάτ. Συμπ.

182 c).

Για το λόγο αυτό μπορεί κι ο Πολυκράτης, ο

τύραννος της Σάμου, να είχε φοβηθεί την εκκόλαψη πολιτικής

αντίστασης μέσα στο κλίμα της παλαίστρας, που ευνοεί την παιδε­ ραστία, και γι 'αυτό να την είχε κλείσει (Αθήν.

13,602 d-e).

Η παιδαγωγική λειτουργία της παιδεραστίας, η οποία γίνεται απτή για πρώτη φορά όχι στον Πλάτωνα, αλλά ήδη στην αρχα'ίκή •

ποίηση, π. χ. στις ελεγείες του Θέογνη (τέλος 60υ και αρχές 50υ

αι.) προς τον ευνοούμενό του Κύρνο l6 , εκφράξ,εται και με ειδικά δώρα, με τα οποία οι ερασταί κάνουν τις προτάσεις τούς προς τους ερωμένους των. Εκτός από δώρα με καθαρά ιδανική αξία,

όπως στεφάνους και κλάδους, δώριζαν στα αγόρια αθλητικά •

εργαλεία, όπως στλεγγίδα, σφαίρα και δοχείο αλοιφής, ή αντικεί-

240

Η ΠAIΔEPA ΠΙΑ

,

Ι

,

Ι

μενα, τα οποια τους χρησιμευαν στη μουσικη και την πνευματικη

τους μόρφωση, π. χ. μια πλάκα γραφής ή μια λύραl1. Σ' ένα αμφο­ ρέα, που βρίσκεται στην ΚοπεγχάΥη18 (Εικ.

94),

ένας νέος άνδρας

έχει διεκδικήσει ένα νεαρό και προσπαθεί με μια λύρα να του ξυπνήσει το ενδιαφέρον. Στα δώρα αιπού του είδους η παιδαγωγι­ κή σκοπιμότητα είναι προφανής, έστω κι αν η λύρα εύρισκε εφαρ­ μογή και στο Συμπ6σιονκαι ως δώρο έκρυβε τουλάχιστον και δευ­

τερεύουσα ερωτική σημασία. Με λιγότερη σαφι)νεια και για πολύ καιρό δεν αναγνωρίζονταν με αιπή τη σημασία τους τα κατά πολύ αγαπητότερα δώρα ζώων, των οποίων την παιδαγωγική σημασία έχει αποδείξει με πειστικότητα η

G. Koch-Harnack I9 •

Σύμφωνα με τις απεικονίσεις των αγγείων φαίνεται να δωρίζο­ νταν συνηθέστατα λαγοί και πετεινοί. Η εσωτερική εικόνα ενός κύλικος, που βρίσκεται στην Οξφόρδη20 (Εικ.

95), δείχνει πωγωνο­

φόρο άνδρα, ο οποίος προσφέρει σ' ένα αγόρι πετεινό. Λαγό έχει

λάβει ως δώρο για τις ερωτικές του υπηρεσίες και ο έρωμένος, που εικονίζεται σε ένα αγγείο, που βρίσκεται στη Μύκονο 21 (Εικ.

96).

•

Και τα δύο ζώα χρησίμευαν αφενός μεν για εξολοκλήρου

πραγματικά καθορισμένες αθλητικές διασκεδάσεις της νεολαίας,

αφετέρου συμβόλιζαν ουσιώδεις ανδρικές αρετές. Ο λαγός εδώ, όπως ίσως θα ήθελε κάποιος να υποθέσει, δεν ήταν το χα'ίδιάρικο ζώο, που έχουν μαζί τους τα μικρά παιδιά, αλλά χρησίμευε για το κυνήγι. Αιπή τη λίγο ζωόφιλη μορφή κυνη­

γετικής διασκέδασης απεικονίζει ένας κύαθος, που βρίσκεται στις

Βρυξέλλες22 (Εικ.

97

α-γ). Μπροστά, ένα αγόρι εκθέτει τό λαγό,

που τον κυνηγάει ξοπίσω ένας σκύλος. Ο λαγός ήταν αφενός το σύμβολο για το κυνήγι, αφετέρου με την πραγματική του χρησιμο­

ποίηση ως κυνηγετικού ζώου καθιστούσε γνωστό αιπό το ιδανικό.

Παίζοντας το αγόρι μάθαινε τους κανόνες του κυνηγιού, η χαρά του αφυπνιζόταν κατά την καταδίωξη και το σκότωμα του θηρά­ ματος, και του μεταδιδόταν ως θετική ανδρική αξία το κυνήγι και η ηδονή για το κυνήγι.

Η παιδαγωγική σκοπιμότητα του πετεινού ως δώρου διακρι νό­ ταν μόνο στις λεπτομέρειες. Πετεινούς χρειάζονταν για την αλε­ κτορομαχία, για να περνούν τον καιρό τους με επιθετικότητα,

241

,

•

CAROLA REINSBERG παρόμοια όπως τον περνούσαν και με το κυνήγι του λαγού. Αυτό το αγωνιστικό παιγνίδι ανάμεσα σε ομοειδείς αντιπάλους έφερνε μπροστά στα μάτια των εξελισσόμενων νέων, με τρόπο απόλυτα

καθοριστικό, την αγωνιστική αρχή, η οποία χαρακτήριζε πλατιά τη ζωή των Ελλήνων. Εκτός από την πραγματική χρησιμοποίηση του ,

"

"

,

πετει νου ως αγωνιστικου, ο οποιος σε περιπτωση νικης απεφερε

και το υλικό κέρδος του επάθλου, κατά τη δωρεοδοσία έπαιζε ένα

ρόλο ο καθαρά συμβολικός χαρακτήρας του πετεινού. Το επιθετι­ κό ζώο θεωρούνταν σύμβολο αγώνα. Επί πλέον ο πετεινός ενσάρ­ κωνε την ανδρική σεξουαλική ικανότητα23 • Συνάμα αποκτά άμεση

σχέση προς τα παιδεραστικά συμφραζόμενα της εικόνας. Εντού­ τοις πλάι στην ερωτική μαρτυρία η παραπομπή στην ανδρική σεξουαλική δύναμη σήμαινε ταυτόχρονα τη γενική ανωτερότητα και την απόλυτη υπεροχή εκείνου, που κατείχε την εξουσία. Ως

προς τούτο ο πετεινός ως σύμβολο σηματοδοτούσε, ιδίως υπό την άποψη της ικανότητας, ένα ανδρικό ιδανικό: Δύναμη και εξουσία. Το ότι η ανδρική σεξουαλική πράξη, δηλ. η διείσδυση του

πέους, θεωρούνταν ως επίθεση και αντιστοίχως μπορούσε να λει­ τουργεί και ως σημάδι υποδούλωσης και ταπείνωσης, αυτό δείχνε­ ται από ένα αγγείο ιδιωτικής κατοχής, το οποίο με τον υποδηλού­ μενο βιασμό ενός Πέρση από ένα Ελληνα παρασταίνει την οριστι­

κή νίκη των Ελλήνων επάνω στους Πέρσες

(465

π. Χ.

) (Εικ. 98

α­

β). Με το νόημα αυτό μπορούσε ο φαλλός, που ήταν ενσάρκωση της ανδρικής ικανότητας, με την απειλή που έδειχνε βίαια διείσδυ­ ση του πέους, να έχει ταυτόχρονα και το χαρακτήρα σημαδιού

αποτρεπτικού, δηλ. εκφοβιστικού2 5 • Ο πετεινός ενσωμάτωνε και τους δυο συντελεστές του ανδρικού φύλου. Τα κύρια παιδαγωγικά νοήματα των δώρων της υποψηφιότη­ τας και του έρωτα είναι επομένως το κυνήγι και ο αγώνας. Το

κυνηγετικό πρότυπο μεταδίδεται όχι μόνον με τη δωρεά λαγών,

αλλά και άλλων κυνηγετικών ζώων και θηραμάτων, ζαρκαδιών, ελαφιών, νεροπουλιών και ενδεχομένως κυνηγετικών σκύλων και κυνηγετικών γατόπαρδων26 • Το αγωνιστικό ιδεώδες εκφράζεται

εκτός από το δώρο του πετεινού και με τη δωρεά περικεφαλαιών27 • Και στην ακμή της κλασσικής και της μετακλασσικής εποχής, όταν

242

Η ΠΑΙΔΕΡΑΣΤΙΑ

97α-γ. Κυνήγι λαγού. Αρύταινα (Κύαθος). Περ{που490π. Χ. (8ουξέλλες).

•

αυτές οι σχετικές απεικονίσεις υποψηφίων παιδεραστών δεν υπήρχαν πλέον, το κυνήγι και κυρίως ο αγώνας παρέμεναν για πολύ κεντρικά περιεχόμενα της αγωγής. Κατά τον Πλάτωνα π. χ. η

δοκιμασία, η ανδρεία και η ετοιμότητα, που εμφανίζονται στον

αγώνα, είναι ο κύριος σκοπός της παιδεραστικής Παιδαγωγικής. Φυσικά κατά την αρχα·ίκή εποχή η αρχή αγώνα και επικράτη­

σης είχε άλλη σημασία για το νεαρό αριστοκράτη, στον οποίο δινό­ ταν ως δώρον ένας πετεινός, είχε άλλη σημασία παρά για τον γιο Αθηναίου πολίτη στη δημοκρατία του 50υ αι. Εκεί σήμαινε ότι

αναγνωρίζονταν στο άτομο σχέσεις κληρονομικής εξουσίας και προνόμια έναντι ανταγωνιζομένων οικογενειών ευγενών και επε­

κτείνονταν όσο το δυνατόν- μια προσπάθεια, η οποία αφενός μεν βρήκε την έκφρασή της στην κατάληψη της εξουσίας από τον

τύραννο Πεισίστρατο καθώς και στην αντίσταση εναντίον του, αφετέρου κάτω από την οριστική τυραννίδα και την εκτεταμένη πολιτική εξαφάνιση των ευγενών μπορούσε να είναι ακόμη μόνο

243

-

CAROLA REINSBERG ένα ζητούμενο. Κατά τον

50

αι. αντίθετα είχε τη δύναμη να υπο­

στηρίζει την αθηνα'Cκή πόλιν-κράτος, η οποία εγγυόταν την ελευθε­ ρία της Δημοκρατίας, και να κατανοεί και να προστατεύει τα ηγε­ μο.νικά συμφέροντά της εντός του ελληνικού κόσμου.

Παρά τις διαφορετικές κατευθύνσεις των τάσεων της εξουσίας, ο δημοκρατικός παιδαγωγός μεταχειριζόταν και τα αρχαία σύμβο­ λα των ευγενών. Τα ερωτικά δώρα, που είναι απεικονισμένα επάνω στα αγγεία, δεν είναι κάποιο προ'Cόν μιας εικονογραφικής

συμβατικότητας, η οποία δε θα είχε πλέον καμιά ανταπόκριση μέσα στην πραγματικότητα. Ακόμη κατά το τέλος του 50υ αι. απο­

δεδειγμένα δωρίζονταν στα αγόρια πετεινοί και διάφορα κυνηγε­ τικά ζώα (Αριστοφ. 'Όρν.

705 κ.

ε.

).

Εδώ δρουν οι παλιές αριστο­

κρατικές ρίζες της παιδεραστίας, οι οποίες και στην κλασσική εποχή ακόμη προσδιόριζαν το παιδεραστικό ιδεώδες του άνδρα. Το ιδεώδες αυτό αποσκοπούσε στο πρότυπο του όμορφου, του ευγενικού αριστοκράτη, τον οποίον η κατάκτησή του τον καθι­ στούσε ανεξάρτητο, τον απάλλασσε από την εργασία του, και του εγγυόταν ένα ορισμένο μέρος εξουσίας. Το να απαιτούν από την αγωγή να εξασφαλίζει ύφος αριστοκρατικής ζωής, αυτό φαίνεται

από το ρόλο που έπαιζαν το κυνήγι και η κυνηγετική επιτυχία. Απέναντι στο γεγονός ότι η παιδεραστία παρέμενε πάντοτε ένα φαινόμενο της ανώτερης αθηνα'cκής τάξης, η οποία αποτελούνταν κυρίως από τα αρχαία γένη των ευγενών, γίνεται κατανοητό ότι αυτή ήταν τα παραδοσιακά χαρακτηριστικά και τα προνόμια της

κοινωνικής κατάστασης, επί τη βάσει των οποίων παιδαγωγού­ νταν η "χρυσή νεολαία" των Αθηνών.

ΠαιδΕQ«uτική πιΚιξη Η βασική αριστοκρατική δομή της παιδεραστίας εμφανίζεται

και στην παιδεραστική πράξη. Η κύρια σκηνή για την προσέγγιση και τη συνάντηση ήταν η παλαίστρα, το στάδιο, όπου οι νεαροί Αθηναίοι περνούσαν ένα μέρος του καιρού τους. Σωματική ενδυ­ νάμωση και αθλητική πάλη ήταν κατά παράδοση κεντρικά περιε­ χόμενα της αγωγής. Πλάι στην εξέχουσα σημασία για την ομορφιά

244

•

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ Ε

του σώματος εθεωρείτο ο αθλητισμός αφενός ως κατάλληλο μέσον, για να μορφοποιήσει το σώμα, να το εξουσιάσει και να το πειθαρχήσει, αφετέρου πρόσφερε ένα φυσικό πλαίσιο προσπάθει­ ας για αγωνιστική επίδοση. Και τα δυο ωφελούσαν προπάντων τη στρατιωτική αγωγή και ενίσχυαν τη δραστικότητα των στρατιω,

των.

Η σωματική αγωγή, η οποία όπως κάθε αγωγή αρχικά ήταν μια

εκδήλωση αριστοκρατικού τρόπου ζωής, έγινε αργότερα από της

ιδρύσεως της δημοκρατίας γενικό παιδαγωγικό αγαθό. Ο αττικός δήμος (:λαός) παρέλαβε την παλαιά παιδαγωγική αρχή των αρι­

στοκρατών. Από την άποψη αυτή έκτοτε κάθε πολίτης, ο οποίος

είχε κάποιες φιλοδοξίες, έστελνε το γιο του καθημερινά στην παλαίστρα. για να τον διδάξει εκεί ένας δάσκαλος του αθλητι­ σμού, ένας παιδοτρίβης με τα διαβαθμισμένα ανάλογα με την ηλι­ κία μαθήματα. Η παλαίστρα, την οποία επισκεπτόταν κάποιος και

':':0."

:;.:'

'::;' ,,:,::

,

98α-β. 'Ελληνας απειλεΙ Πέρση με βιασμ6. ΟΙνοχόη.

470/460 π.

Χ. (Ιδιωτική συλλογή).

245

•

CAROLA REINSBERG ως νεαρός και ως άνδρας, για να ασκείται, ευνοούσε την παιδερα­

στία εξαιρετικά από διάφορες απόψεις. Η παρουσία των πολλών αγοριών, τα οποία γυμνάζονταν γυμνά, προκαλούσε ακριβώς διαρκώς τον έρωτα. Εκτός αυτού η παλαίστρα πρόσφερε τις καλύ­ τερες δυνατότητες, να συναντά κανείς τον ποθητό νεαρό και να ανταμώνει με τον ερωμένον του. Ακώλυτα προέκυπταν κάποιες ευκαιρίες της επαφής, τουλάχιστον για ανταλλαγή βλεμμάτων και λέξεων. Ακόμη και επαφές δεν ήταν αδύνατες. 'Ετσι π. χ. ο Αλκι­ βιάδης διηγείται (Πλάτ. Συμπ.

217c)

ότι είχε παλαίψει συχνότερα

με το Σωκράτη και με τον τρόπο αυτό, αλλά μάταια, είχε προσπα•

θήσει να τον ανάψει για τον εαυτό του. Ορισμένες ηλικιακές ομάδες φαίνονται ωστόσο να είχαν διαχωρισθεί από τους υπόλοιπους

αθλητές (Αισχίν.

1, 12), έτσι ώστε δεν ήταν δυνατόν να φθάσουν σε

τέτοιες δελεαστικές προσεγγίσεις.

Ενώ η παραμονή των αγοριών και των νεαρών στην παλαί­ στρα ήταν προσδιορισμένη μέσω της μόρφωσης και ήταν αυτονόη­ τη, η επίσκεψη εκεί ενός ενηλίκου προϋπέθετε, ότι διέθετε ελεύθερο χρόνο. Στον πλατωνικό Φαίδρο γίνεται λόγος για το ότι ο ερα­

στής παραμελεί τις προσωπικές υποχρεώσεις, για να μπορεί να φλυαρεί ολόκληρη την ημέρα σεργιανίζοντας (Πλάτ. Φαίδρ. 231a).'Οποιος περνούσε τον ελεύθερο χρόνο του στο γυμνάσιον και στην παλαίστρα, έπρεπε να είναι ανεξάρτητος από τη δουλειά του και απαλλαγμένος από την ανάγκη να κερδίζει τη συντήρηση της ζωής του. Αυτόν τον τρόπο της σχόλης μπορούσε αρχικά να τον εξασφαλίζει για τον εαυτό τρυ μόνον ο γαιοκτήμων ευγενής. Κι αν ακόμη μαζί με τις οικονομικές και πολιτικές συνθήκες άλλα­ ζε και η ομάδα των προνομιούχων, και, όπως οικτείρει ο Θέογνις,

οι ντυμένοι με γιδίσια δέρματα κάτοικοι των προαστείων αξίωναν τα κληρονομικά δικαιώματα των ευγενών, παρέμεινε αυτό το

είδος οκνηρίας πάντοτε το προνόμιο των πλουσίων. Αν και υπήρχαν λοιπόν ορισμένες προϋποθέσεις, ωστόσο κανέ­ νας χειρωνακτικά εργαζόμενος Αθηναίος δεν ήταν αποκλεισμένος

από τον έρωτα προς τα αγόρια. Αυτός (ο έρωτας) ήταν δικαίωμα ενός εκάστου ελευθέρου πολίτη. Στην πραγματικότητα όμως αυτός ο έρωτας ήταν περιορισμένος στον κύκλο των προσώπων, τα

246

Η ΠΑΙΔΕΡΑΣΤΙΑ

•

99α-lJ. Στο ιατρε[ο. Άρύό'αλλος. 450/440π. Χ. (Παρ[σι).

οποία διέθεταν την ανάλογη σχόλ1'\. Χρειαζόταν ωστόσο όχι μόνον η σχόλη, αλλά και μερικά υλικά μέσα. Για τον Αλκιβιάδη ένας από

τους έραστές του πρέπει να είχε ξοδέψει ολόκληρη την περιουσία του από

100 στατήρες (Πλούτ. 'Αλκ. 193,5). Πάντως τέτοιες παρα­

δόσεις, όπως η περίπτωση του Αλκιβιάδη, του οποίου η φήμη ως ήρωα των ανδρών και των γυναικών προπορευόταν, πρέπει να αντιμετωπίζονται με επιφύλαξη. Ο αναγκαίος υλικός εφοδιασμός ήταν ένας ακόμη παράγοντας, ο οποίος προόριζε μόνον ένα ανώ­ τερο στρώμα για την παιδεραστία.

Εqωτική υποψηφιότητα Για να κερδίσει κανείς για τον εαυτό του ένα αγόρι, χρειαζό­ ταν μερικά έξοδα. Αν είχε ερωτευθεί ένας άνδρας, επεδίωκε να

247

CAROLA REINSBERG έλθει σε διάλογο με τον ευνοούμενό του, να αφυπνίσει το ενδιαφέ­ ρον του μέσω δώρων και να του κερδίσει την εύνοια. Τα έξοδα

μιας υποψηφιότητας για αγόρι τα προκαλούσε όχι το ιδιαίτερο δώρο, αλλά η συνέπειά του και η διαρκής επανάληψη δώρων απέ­ ναντι στον ανταγωνισμό άλλων εραστών, για να διατηρήσουν την

άπαξ αποκτηθείσαν εύνοια ενός αγοριού. Η καλλιέργεια μιας παι­ δεραστικής σχέσης ήταν ακριβότερη από την προετοιμασία της. Τα

παράπονα για την προσπάθεια και τα έξοδα τα περιγράφει ο Πλά­ των κατά τον εξής τρόπο (ΦαΙδρ.

231a-b):

"Οι κυριευμένοι από τον έρωτα λογαριάζουν πάντοτε πόσο

άσχημα λόγω του έρωτα πήγαν οι δουλειές τους, αλλά και πόσα καλά έκαμαν, και ενώ προσθέτουν και τον κόπο που έκαμαν, νομί­ ζουν πως από καιρό ανταπέδωσαν στους αγαπημένους την αντά­ ξια χάρη, που τους χρωστούσαν".

Τα ερωτικά δώρα δεγ ήταν αν ιδιοτελείς εκδηλώσεις σεβασμού στην ομορφιά του δωρεολήπτη, αλλά η αποδοχή τούς υποχρέωνε σε προσδοκώμενες αντιπαροχές, το αγόρι έπρεπε να ανταποκριθεί στην ερωτική επιθυμία του εραστή. Αυτή η αρχή γίνεται παραπάνω από φανερή στις απεικονίσεις, στις οποίες ο παις κρατεί ακόμη

στα χέρια του το δώρο, που μόλις δέχτηκε, ενώ ήδη στέκεται στη διάθεση των σεξουαλικών επιθυμιών του εραστή του (Εικ. 96)28. Η παιδεραστική προξενιά φέρει από την άποψη αυτή γνωρίσματα, τα

οποία την θέτουν πλάι στην παλαιότερη μορφή των εδνων στην ομηρική κοινωνία 29 , τα οποία δεν ήταν προίκα, αλλά νυφικά δώρα. Όπως για την κατάκτηση της νύφης βρίσκονταν σε συναγω­

νισμό περισσότεροι μνηστήρες, για να κατακτήσουν μιαν ορισμένη γυναίκα, έτσι κι εδώ συναγωνίζονταν μια σειρά ανδρών ενμέρει με την προσφορά εντυπωσιακών ερωτικών δώρων για την εύνοια του αγοριού. Έτσι σέρνουν μερικές φορές οι ερασταί μάλιστα ολόκλη­ ρα ζαρκάδια και ελάφια, για να τα αποθέσουν στα πόδια του ερω­ μένου (Εικ.

92).

Και τα ζώα αυτά φαίνονται να έχουν χρησιμοποι­

ηθεί όπως οι λαγοί για τεχνητά σκηνοθετημένα κυνήγια, στα οποία μπορούσαν να αποκτήσουν κυνηγετική επιδεξιότητα οι νεαροί. Στα μνημονευθέντα δώρα η υλική αξία οπισθοχωρεί μπροστά

στην παιδαγωγική. Άλλη σημασία είχαν τα δώρα, τα οποία λει-

248

Η ΠΑΙΔΕΡΑΣΤΙΑ

•

•

l OOα-y. Νεαρός ξεπλ ηΡώνει εταίρα με λαΥ6. Άλά6'αστρσν.

500/490 π.

Χ. (Αθή να>.

τουργούσαν και ως μέσα πληρωμής, π. χ. σκοτωμένοι λαγοί ή απλώς μονο κομμάτια κρέατος , τα οποία προορίζονταν για κατα­

νάλωση. Και αυτά εμφανίζονταν ως δώρα ερωτικά στους έρωμέ­ νους. Ένας κρατήρας, που βρίσκεται στη Βιέννη , δείχνει ένα

ακόμη πολύ νέο αγόρι, με μια στεφάνη στο χέρι, το οποίο ακριβώς παραλαμβάνει από τον έραστή του ένα κομμάτι κρέατος, προφα­ νώς ένα μπούτι ζαρκαδιού (Εικ.

90).

Τέτοια βρώσιμα ζώα ήταν

κατάλληλα και για φυσική πληρωμή. Σε ένα δοχείο αλοιφής, που βρίσκεται στο Λούβρ030 (Εικ.

99 α-β), φαίνεται ένας λαγός να είναι

η αμοιβή για μια. ιατρική υπηρεσία. Το ίδιο και πελάτες, κατά την επίσκεψή τους σε εταίρες, μετέφεραν συχνά αγρίμια, πουλερικά

και θαλάσσια ζώα ή γενικά κρέας3! (Εικ.

τη σχέση δείχνεται η διπλή

100 α-β). Ακριβώς μ' αυτή ισχύς τέτοιων . ν, τα οποία ολοφά­

νερα χρησιμεύουν ως πληρωμή, διατηρούσαν όμως το

ΧαQακτήρα

249

CAROLA REINSBERG

•

101. Παιδεραστής υπ6σχεται στον ερώμεν6 του χρηματικ6 δώρο.Κύλιξ. Περίπου

490 π.

Χ. (Μπ6χουμ).

του δώρου. Στην παιδεραστική αλληλουχία εξηγούνται μάλιστα

και τα σκοτωμένα θηράματα με την παιδαγωγικά σημαντική ιδεο­ λογία του κυνηγιού με την έννοια της κυνηγετικής δραστηριότητας του δωρητή και το κρέας επίσης εκτιμάται ως προ'ίόν ενός αποτε­ λεσματικού κυνηγιού ή ως ενδυναμωτικό μέσο για τον ερωμένο,

ωστόσο σε κάθε περίπτωση η υλική αξία προβάλλεται εξόφθαλμα. Αυτή η άποψη των παιδεραστικών δώρων βρήκε προφανώς την ακραία σφράγισή της στη δωρεά μόνο χρημάτων . •

Εδώ εγγίζεται ένα σημείο, το οποίο στην αρχαία συζήτηση περί παιδεραστίας έπαιζε έναν τεράστιο ρόλο και δεν κατέστη δυνατόν μέχρι τώρα να εξηγηθεί επαρκώς από τη νεότερη έρευνα ως προς τα πρακτικά του αποτελέσματα. Το χρηματικό δώρο επί τη βάσει

της αρχής του

"do ut des"

στην συμπεριφορά των παιδεραστικών

δώρων διακρινόταν δύσκολα από μια χρηματική πληρωμή.'Ετσι η παιδεραστία ερχόταν σε επικίνδυνη συνάφεια προς τον αγοραίο έρωτα, προς την πορνεία 32 • Στην οριοθέτηση έναντι της πορνείας

και στον κίνδυνο της υπέρβασης των ορίων, που και τα δυο παρί­ σταναν ένα πρόβλημα κοινωνικής ηθικής και είχαν σοβαρές κοι­

νωνικοπολιτικές συνέπειες, θα επανέλθουμε αργότερα. Από τις ,

,

,

.,

"

γραμματειακες πηγες προκυπτει σαφως οτι στους ερωμενους

250

Η ΠΑΙΔΕΡΑΣΤΙΑ

δινόταν ως δώρο και χρήματα, αλλά δεν μένει κανενός είδους αμφιβολία ως προς το ότι η αποδοχή ενός τέτοιου "δώρου" ήταν μη τιμητική, τουλάχιστον προβληματική. Ο Αριστοφάνης την εκρηκτική δύναμη των δώρων της παιδεραστικής προξενιάς την

παρουσιάζει σε έξαρση στο διάλογο ανάμεσα σ'ένα φτωχό Αθη­

ναίο πολίτη και το δούλο του (Πλούτ.

147

κ.ε.):

"Χρεμύλος: Και οι εταίρες οι Κορίνθιες, όπως λένε, φτωχός αν τις γυρέψει, ούτε γυρίζουν να τον κοιτάξουν, αλλ' άν είναι πλούσιος, ,

,

,

αμεσως του κουνανε την ουρα τους.

Καρύωνας: Και τα παιδιά έτσι, λένε, κάνουν. Οχι γι' αυτούς που τ 'αγαπούνε. Για το χρήμα.

•

,

Χρεμύλος:

Τα πρόστυχα, όχι τα όπως πρέπει. Αυτά

'

δε ζητούνε λεφτά.

•

Καρύωνας: Και τι ζητούνε; Χρεμύλος: Λαγωνικά ή ένα καλό αλογάκι . •

..

Καρύωνας: Ντρέπονται για λεφτά να πούνε. κι έτσι με λέξη ωραία τυλίγουν τη ντροπή τους". (Μετάφραση Θρασύβουλου Σταύρου).

102.

Παιδεραστής προσφέρει στον

103.

Παιδεραστής με το χρηματικ6 του

ερώμεν6 του χρηματικ6 δώρο. Κύλιξ.

δώρο. Κύλιξ. Περίπου 480 π. Χ.

Περίπου

(καταστράφηκε, άλλοτε στη Δρέσδη).

480/470 π. Χ. (Νέα Υ6ρκη).

251

CAROLA REINSBERG

104. Ερώμενος με λαΥ6 ως δώρο. Κύλιξ. Περίπου 480π. Χ. (Παρίαι). Ο Αριστοφάνης, ο οποίος δυσφημεί την παιδεραστία παντού και πάντοτε και την γελοιοποιεί, χαρακτηρίζει τα αγόρια, που

.

.

, " παιρνουν χρηματα, ως πορνες και χρησιμοποιει την κριση αυτη, ~,

για να μειώσει και τους έρωμένους, διότι κι αυτοί βασικά έκαναν το ίδιο. Με τον τρόπον αυτό χλεύαζε την παιδεραστικά σκεπτόμε­ νη αριστοκρατία και έτσι ο ίδιος άρεσε στους απλούς πολίτες, οι οποίοι αποτελούσαν την ομάδα του ουσιώδους σκοπού της κωμω­ δίας33. Ανέγγιχτη από τις αντιπαιδεραστικές τάσεις παραμένει η •

φύση αυτής της συζήτησης, ότι η αποδοχή ή απαίτηση χρημάτων

ήταν σημάδι πορνείας και δεν ήταν δυνατόν να συμβιβάζεται με την παιδεραστία. Αυτές τις αντιλήψεις τις παραδίδουν και ο Πλά­ των με τον Ξενοφώντα (Πλάτ. Συμπ. 184α. Ξεν. Άπομν.

252

1,6, 13).

Η ΠΑΙλΕΡΑΧ1ΊΑ

Τέτοιες ηθικές αξιώσεις όμως κατά πόσο απέχουν από την πραγ­ ματικότητα και κατά πόσο ανταποκρίνονταν στη γενική ιδέα, αυτό

είναι αβέβαιο. Για να κρίνουμε σύμφωνα με τη δίκη εναντίον του πολιτικού Τιμάρχου (Αισχίν.

1), ο

(346

π. Χ.

)

οποίος είχε κατη­

γορηθεί ότι στη νεότητά του ως έρωμένος είχε λάβει χρήματα από τρυς εραστές του, τέτοιου είδους σχέσεις, προφανώς όχι ασυνή­ θεις, παρόμοιες προς εκείνες της πορνείας, φαίνονται να έχουν

αγνοηθεί περισσότερο από όσον θα είχαν σκανδαλίσει. Γενόμενες όμως δημόσιες πρόσφεραν την καλύτερη δυνατότητα, να βλάψΟυν κάποιον, να του αφαιρέσουν την ακεραιότητα και να τον ερειπώ­

σουν πολιτικά, όπως αυτό συνέβη στην περίπτωση του Τιμάρχου (Δημοσθ.

19,284).

Αντίθετα δεν φαίνεται να ήταν σκανδαλώδες το χρηματικό δώρο πρωτύτερα κατά το πρώτο ήμισυ του 50υ αι. Πάντως είναι

θέμα πολλών απεικονίσεων σε αγγεία, οι οποίες κατά κανόνα αντικατοπτρίζουν τρόπους εξιδανικευτικής θέας και απαιτήσεις του ανώτερου κοινωνικού στρώματος. Ενας κύλικας της εποχής

γύρω στα

490,

που βρίσκεται στο Μπόχουμ34 (Εικ.

101),

δείχνει

ένα αγόρι, το οποίο έστω και δειλά, τείνει το χέρι του προς το βαλ­ λάντιο ενός άνδρα, που εκείνος, προφανώς ερεθισμένος, το κρατεί ακόμη. Σε έναν άλλο, λίγο νεότερο κύλικα πλησιάζει ο εραστής •

σ'ένα καθήμενο αγόρι και του δίνει το πουγγί3 5 (Εικ.

102). Και οι

δυο απεικονίσεις ανταΠ9κρίνονται εξολοκλήρου στους τύπους εικόνων με παιδεραστικά ζευγάρια. Τίποτε δεν παρέχει υπαινιγμό ότι θα μπορούσε να πρόκειται όχι για έναν "ευπρεπή" ερωμένο, αλλά για έναν πόρνο, έναν ατιμασμένον. Μόνο το πουγγί, το οποίο ως "ερωτικό δώρο" προς μια γυναίκα σηματοδοτεί πάντοτε την εμπορικότητά της36, αφήνει αμφιβολία. Αυτές φαίνονται πυκνότερες απέναντι σε μια σειρά χαρακτηρι­

στικών παράλληλων απεικονίσεων, στις οποίες ένας άνδρας προ­ σέρχεται σε μια καθήμενη εταίρα και της προσφέρει βαλλάντιο

χρημάτων (Εικ.

65

α-β). Το αγόρι, που καθισμένο υποδέχεται τον

εραστή του, δεν είναι πιθανώς στο ίδιο μέτρο αγοραστό όπως εκεί­ νη η εταίρα; Αντίθετα, εν πρώτοις πρέπει να προβάλουμε αντίρρη-

253

CAROLA REINSBERG ση ότι ένας πόρνος δεν μπορεί ευθέως να εξισώνεται με μιαν εταί­

ρα.'Οχι διότι αυτός θα αποκτούσε χειρότερη υπόληψη από αυτήν, αλλά διότι αυτός διαφορετικά από ό, τι αυτή δεν αποτελούσε

κανένα ουσιώδες συστατικό της ανδρικής ζωής. Τον χρησιμοποι­ ούσαν σεξουαλικά, αλλά δεν τον διάλεγαν ως συνοδό στο συμπό­ σιο. Προς τούτο είχαν τους έρωμένους, τους οποίους εκτός τού­ του μπορούσαν να τους συναντούν και εκεί. Το γεγονός, ότι η ελληνική γλώσσα διαθέτει για την πορνεία των γυναικών την

όμορφα χρωματισμένη έννοια έταίρα (:σύντροφος), ενώ ονομάζει αντικειμενικά πόρνο (:κάποιον, που πουλιέται) τον άνδρα που εκδίδεται για χρήματα, είναι χαρακτηριστικό γι' αυτές τις διαφο­ ρές μεταξύ γυναικείας και ανδρικής πορνείας . •

Το ότι τα αγόρια, που δέχονταν χρήματα, δεν ήταν πόρνοι, αλλά έρωμένοι, το αποδείχνουν εικόνες αγγείων, οι οποίες δείχνουν

έτσι προξενευόμενα αγόρια στην παλαίστρα κατά την αθλητική εξάσκηση και με νικητήριο στεφάνι 37 • Αυτοί ασφαλώς δεν είναι ομοφυλόφιλοι νεαροί της πιάτσας. Εκτός αυτού τούτο προκύπτει

αναγκαστικά και από την εικονογραφική χρησιμοποίηση του βαλ­ λαντίου. Βαλλάντια εμφανίζονται αποκλειστικά σε σκηνές εμπο­

ρίου, στις οποίες εμπορεύματα - μεταξύ των οποίων και ετdίρες­ και πληρωμή είναι απεικονισμένα παράλληλα το ένα στο άλλο. Οι μοναδικές εξαιρέσεις είναι εικόνες παιδεραστίας. Εδώ ένας

άνδρας ή αγόρι μπορεί να κρατεί μαζί του μόνον εκείνο το βαλλά­ ντιο 38 (Εικ.

103), όπως άλλωστε κρατούν και

ένα αντικείμενο, που

θα το δωρίσουν ή έχει ήδη δωρηθεί. Π.χ. ένα λαγό ή ένα κομμάτι κρέας (Εικ.

104).

Εδώ το βαλλάντιο έχει σαφώς την έννοια του

δώρου, το οποίο δεν έχει ανάγκη από αντίτιμο προς ανταπόδοση. Αυτό πρέπει να νοείται ως τέτοιο γενικά μέσα στο πλαίσιο της παιδεραστίας.

•

Και η επιγραφή ''ο παις καλός " (:το όμορφο αγόρι) στην εσωτερική εικόνα του κύλικα, που βρίσκεται στη Ν. γ όρκη, χαρακτη­

ρίζει ως έρωμένον το εικονιζόμενο αγόρι, για το οποίο ισχύει αναμφίβολα η επιγραφή. Αυτές οι επιγραφές, οι οποίες επαινούν την ομορφιά ενός αγοριού ή σπανιότερα μιας γυναίκας, βρίσκο-

254

Η ΠΑΙΔΕΡΑΣΤlΑ •

νται γραμμένες επάνω σε πολλά αγγεία από τα μέσα του 60υ αι. μέχρι την ακμή της κλασσικής εποχής. Χαράχτηκαν μαζί με το σχέ­

διο, προτού ψηθούν τα δοχεία, δηλ. προστέθηκαν στην παράσταση συνειδητά από τον ίδιο τον αγγειογράφο. Συχνά αυτές οι αναφω­

νήσεις σχολιάζουν την εικόνα, άλλοτε όμως συχνά εκτός από αυτή τη σχέση επαινούν την ομορφιά ενός άγνωστου αγωριού ή εγκω­

μιάζουν έναν εντελώς ορισμένο νεαρό Αθηναίο, τον οποίον γνωρί­ ζομε από άλλες ιστορικές πηγές. Ο Λέαγρος Π.χ. είναι ένας τέτοιος νεαρός (Ηρόδ.

9, 75.

Θουκ.

1,51).

Κατά το έτος

525

γεννημένος

εβίωσε την ακμή της νεότητάς του την τελευταία δεκαετία του 60υ

αι. ,όπου σύμφωνα με τις πολυάριθμες επιγραφές εύνοιας συγκα­

ταλεγόταν στους πιο λαχταριστούς ερωμένους της Αθήνας. Το βαλλάντιο εμφανίζεται στις σκηνές παιδεραστικής προξε­ νιάς από ης αρχές του 50υ αι. ,αφού λίγο πρωτύτερα εμφανίζεται ήδη ως αμοιβή εταίρας. Η επικράτηση του χρηματικού δώρου αντι­

στοιχεί σε μια γενική μεταβολή της ιδιοκτησίας, η οποία καθορίστηκε μέσω του ανερχόμενου μερκαντιλισμού. Κατά την πορεία του 60υ αι. παράλληλα προς την παραδοσιακή έγγειο ιδιοκτησία το χρήμα γίνεται βαθμηδόν περιουσιακός παράγοντας. Εάν αυτή η αργά προοδεύουσα διαδικασία αναστέλλεται στις παιδεραστικές απεικονίσεις ακριβώς στην αρχή της μόλις εγκαθιδρυμένης δημο­

κρατίας, δεν μπορεί κανείς να μην το συνδυάσει με τις κοινωνικές μεταβολές, τις οποίες είχε προκαλέσει η δημοκρατική νέα τάξη, ειδικά με την αλλαγμένη δομή της ανώτερης αθηνα'ίκής τάξης. Την εποχή εκείνη της μεταστροφής η παιδεραστία ως παραδοσιακός θεσμός της αριστοκρατίας είχε περισσότερο από κάθε άλλη φορά τη λειτουργία ενός ταξικού συμβόλου, ήταν σημάδι μιας σε κάθε περίπτωση πολιτικά ξεπερασμένης υπεροχής, έκφραση κοινωνικής αυτονομίας και αποκλειστικότητας. Για τους ανερχομένους της

δημοκρατίας αυτή πρέπει να υπήρξε το κατάλληλο όργανο, για να τεκμηριώνει το κατά πόσον καθένας ανήκε σ'εκείνη την ελίτ. Ανε­ ξάρτητα από την πραγματική συμπεριφορά σχετικά με τα δώρα και •

τον τρόπο των πραγματικά προσφερόμενων δώρων το βαλλάντιο στην εικόνα της παλιάς αριστοκρατικής παιδεραστίας, μπορεί να •

είναι εξίσου μια καλη παραλλαγή με την έννοια της ευημερίας εκεί-

255

.

•

CAROLA REINSBERG

•

νων των εμπορευόμενων ανθρώπων και των τραπεζιτών, που είχαν αποκτήσει νέα σημασί9-, όπως και η ολοκλήρωση της εικόνας των ευγενών με την έννοια της οικονομικής των προοδευτικότητας, της

δημοκρατικής ελευθεριότητας και της πολυπραγμοσύνης. Αργότερα, κατά τις επόμενες δεκαετίες, πρέπει η παιδεραστία

να διεφθάρη σε καθαρό σύμβολο του κατεστημένου. Η αφανιζόμε­ νη δύναμη των παλιών αντιλήψεων περί παιδεραστίας φαίνεται

τελικά να αναγγέλλει και την αποξήρανση των απεικονίσεων.

'Ελειψε η λειτουργική επανασύνδεση, η οποία είχε αναφυεί στην παιδεραστία από τον lJtποτικό τρόπο ζωής. 'Ετσι, ξεκομμένα από το ύφος της εκλεπτυσμένης ζωής της κυρίαρχης αριστοκρατίας,

έχασαν πιθανώς σε σπουδαιότητα και ελκυστικότητα τα ζώα ως δώρα πλάι στο χρήμα, το νέο παράγοντα δύναμης. Και ως παιδα­ γωγική αρχή είχε απαρχαιωθεί η παιδεραστία μέσα στη δημοκρα­ τία. Οι επικριτ~κές φωνές κατά την κλασσική εποχή σηματοδοτούν την πεσμένη της αξία. Πραγματικά, πλάι στην ολοκληρωτική απόρριψη της παιδεραστίας ως φαινομένου του γενετήσιου έρωτα (ΕυρlJtίδης, Αντισθένης, Ξενοφών), δημιουργήθηκε ένα νέο ιδεώ­

δες. Ο Πλάτων ανυψώνει την παλιά αριστοκρατική ιδέα της παιδε­ ραστικής αγωγής σε νέο ύψος. Γι' αυτόν ο έρωτας μέσα στην παι­

δεραστία ήταν η δύναμη, η οποία μέσω εξιδανίκευσης κάθε σεξου­ αλικής ικανοποίησης οδηγούσε στο πνευματικό ενέργημα της γνώ­ σης του ωραίου και του αγαθού.

Αqχες Επιλογής Η υποψηφιότητα για-ένα αγόρι ήταν και ένα πεδίον αγωνιστι­ κής αντlJtαράθεσης η ερωτική επιτυχία ενός άνδρα ήταν ορατή απόδειξη της εξαιρετικής του αξίας. 'Όπως έχομε κιόλας ιδεί, οι εικόνες των αγγείων δείχνουν συχνά πολλούς άνδρες, που φέρ­

νουν δώρα, με τα οποία πασχίζουν να κατακτήσουν έναν παίδα. Αξιοπρόσεκτο είναι το γεγονός ότι το διεκδικούμενο αγόρι δε δέχεται τον κομιστή του μεγαλύτερου και πολυτιμότερου δώρου. 'Ετσι π. χ. ο νεαρός, που εικονίζεται στον άμφορέα του Μονάχου (Εικ.

256

92), στρέφει την πλάτη

στο θαυμαστή, ο οποίος του προσφέ-

Η ΠAIΔEPAΠ/A

ρει ένα ζαρκάδι, και ενδίδει στον εραστή, από τον οποίον έλαβε μόνον ένα στεφάνι. Τέτοια αγγεία δημιουργούν την εντύπωση ότι κατά την αρχα'ίκή EJ:tοχή η υλική αξία ενός δώρου εκ μέρους του

θαυμαστή δεν ήταν αποφασιστική. Πάντως επιβεβαιώνουν με ασφάλεια ότι η σκέψη για την απόκτηση ως παράγοντας αποφάσε­

ως για την εκλογή ενός έραστή δεν ανταποκρινόταν στο ιδεώδες, το οποίο προπαγανδιζόταν στις εικόνες των αγγείων. Το ότι άλλα κριτήρια εκλογής πρέπει να είχαν προτεραιότητα,

αυτό προκύπτει ήδη από την παιδαγωγική αξίωση της παιδερα­ στίας. Ο υποψήφιος έπρεπε να εκπληρώνει τη λειτουργία ενός Ι

,

;

"

,

,

προτυπου τοσο στα ματια του αγοριου οσο και εκεινων, οι οποιοι

ήσαν γι' αυτό υπεύθυνοι. Η λειτουργία αυτή ήταν στενά συνδεδεμέ­ νη με το κοινωνικό γόητρο και την κοινωνική θέση. Αν ο Θέογνις

συμβουλεύει τον ερώμενόν του Κύρνο να επιζητεί τους αγαθούς

-

κα~ να αποφεύγει τους κακούς, αυτό είναι απόρροια εκείνης της

παιδαγωγικής αντίληψης, που ήταν ταξικά προσανατολισμένη. Με τον τρόπο αυτό θεωρούσε τους αριστοκράτες αντίθετους προς τους μη ευγενείς πολίτες (Θέογν.

31

κ. ε.

):

"Λ.άβε δε υπόψη σου τους ακόλουθους κανόνες: μη συνανα­

στρέφεσαι με τους κακούς ανθρώπους, αλλά πάντοτε να ασχολεί•

σαι με τους καλούς. Να τρως, να πίνεις και να κάθεσαι μαζί τους και να προσπαθείς να ευχαριστείς εκιί νους, που δείχνoυv ότι είναι

ανώτεροι. Διότι μόνον από τους ευγενείς θα μάθεις τα ευγενικά πράγματα. Α ν όμως καλλιεργείς σχέσεις με τους κακούς, θα χάσεις ακόμη και τη φρόνηση, που κατέχεις. Αυτά ξέροντας, προσπάθει

να κάνεις παρέα με τους καλούς και τότε θα παραδεχθείς ότι εγώ δίν.ω χρήσιμες συμβουλές στους φίλους".

Αλλά και κατά την κλασσική εποχή οι έννοιες αγαθός και καλακάγαθος ήταν χαρακτηριστικές για έναν υποδειγματικό ερα­

στή, όπου δεν αποσκοπούσαν πλέον στην αρχα'ίκή Ηθική των ευγε­

νων, αλλά, ανεξάρτητα από την καταγωγή, είχαν την έννοια των ηθικών προτερημάτων του ανθρώπου (Ξεν. Άπομν.

8, 11. Πλάτ.

Φαίδρ.

1,6, 13. Συμπ.

231 d).

Α ν ένας πιθανός εραστής ανήκε στην ίδια κοινωνική τάξη και

εκπλήρωνε τις ανάλογες προϋποθέσεις, απαιτούνταν μια ακριβής 257

CAROLA REINSBERG εξέταση του υποψηφίου, που διαρκούσε κάμποσο καιρό, την οποία ο εραστής έπρεπε να την υποστεί. Σύμφωνα με ένα επίγραμμα του Καλλιμάχου

(305 -240

π. Χ.

ενός ερωτικού κυνηγιού,

Παλ.

20

),

το οποίο εγκωμιάζει την επιτυχία

ημέρες δεν επαρκούσαν

12, 149). Λυδία λίθος για τα προτερήματα ενός

(

'Α νθολ.

εραστή ήταν η

άψογη συμπεριφορά του κατά το χρόνο της υποψηφιότητάς του,

έτσι ώστε ήταν υποχρεωτική για κάθε ευπρεπές αγόρι μια ορισμέ­ νη προθεσμία της επιφυλακτικότητας (Πλάτ. Συμπ.

183c).

Ανάμε­

σα σ' όλες τις ιδιότητες, που ο ιδανικός έραστής όφειλε να συνε­ νώνει μέσα στον εξαιρετικό του χαρακτήρα, η σεξουαλική του

συγκράτηση και η μετριοπάθειά του έπαιζαν ιδιαίτερο ρόλο. Αυτό ισχύει προπάντων για την κλασσική εποχή, αλλά και σ' ένα Jtοίημα

του Θέογνη δίνεται στο αγόρι η διαβεβαίωση, ότι δεν θα πρέπει να φοβείται τίποτε, που ο ίδιος δεν θα το ήθελε. Η σεξουαλική επαφή ήταν ολοφάνερα το νευραλγικό σημείο της παιδεραστίας, ένεκα

Τόυ οποίου προφυλάσσονταν τα αγόρια (Πλάτ. Συμπ.

183 c-d),

και για τη σεξουαλική ικανοποίηση ενός έραστή είχαν προβλεφθεί πάγιοι τρόποι συμπεριφοράς. Αν τα αγόρια υποχωρούσαν στον ψεύτικο εραστή, ο οποίος ενδιαφερόταν μόνον για μιαν ερωτική

περιπέτεια, και δεν ενδιαφερόταν ειλικρινά για τον ίδιο το νεαρό και την μελλοντική ζωή του, η οποία έπρεπε να διαμορφωθεί μέσω της αγωγής, τότε μια τέτοια σχέση θεωρούνταν ως μη τίμια και ως

σεξουαλική κατάχρηση. Στο λόγο του ρήτορα Λυσία, τον οποίον επαναλαμβάνει ο νεαρός Φαίδρος στο Σωκράτη, γίνεται η εξής προειδοποίηση (Πλάτ. Φαίδρ.,

231e):

'Έξάλλου πολλοί από τους

εραστές ποθούν το σώμα σου, προτού ακόμη γνωρίσουν το χαρα­ κτήρα και τις συνήθειές σου, έτσι ώστε είναι άδηλο αν και τότε θα

θελήσουν να παραμένουν φίλοι σου, όταν χορτάσουν την επιθυμία τους για το κορμί σου".

Επιζητούσαν έναν ολοκληρωτικό έρωτα, ο οποίος δικαιολο­ γούσε μόνο μια σεξουαλική σχέση. Για ποιό λόγο αυτοί και άλλοι όροι ήσαν συνδεδεμένοι με μια παιδεραστική σχέση

-

γιατί θα

έπρεπε να δοκιμασθεί εμπειρικά η σχέση αυτή και να γίνει κοινω­ νικά ευπρεπής, αυτό θα γίνει κατανοητό, εάν εξετασθούν τα προ­ βλήματα της παιδεραστίας. 258

Η ΠΑΙΔΕΡΑΣΤlΑ

Σεξουαλική ζωή Το ότι η σεξουαλικότητα μέσα στην παιδεραστία έπαιζε aπο­ φασιστικό ρόλο και δεν πηγάζει από την κολασμένη φαντασία μερικών επιστημόνων4 Ο , αυτό γίνεται σαφές για κάθε aπροκατάλη­ πτο παιχχτηρητή, όταν βλέπει τις εικόνες των αρχα·ίκών αγγείων,

στις οποίες ένας άνδρας, ο έραστής, πιάνει τα γεννητικά όργανα ενός νεαρού, του έρωμένου 4Ι (Εικ.

]05-106).

Η χειρονομία αυτή, η

οποία και στην πρώιμη ελληνική τέχνη εμφανίζεται ακόμη και σε ετερόφυλα ζευγάρια 42 (Εικ.

107), είναι μια αδιαμφισβήτητη έκφρα­

ση σεξουαλικού πόθου. Ο ανοιχτά επιδεικνυόμενος ομοφυλοφιλι­ κός ερωτισμός πυκνώνεται σε μεταγενέστερες, ερυθρόμορφες παραστάσεις αγγείων. Η χαλαρή προσπάθεια του υποψηφίου για προσέγγιση έγινε εδώ περιπαθής εναγκαλισμός ως προανάκρου­ σμα για τη

γενετήσια πράξη43 (Εικ.

109).

Το ότι γινόταν γενετήσια επικοινωνία μέσα στην παιδεραστία κάθε εποχής, αυτό προκύπτει με σαφήνεια από τη

γραμματεία.

Από την αρχα·ίκή λυρική ποίηση μέχρι τα ελληνιστικά επιγράμμα­

τα δε λείπουν οι ξεκάθαροι "υπαινιγμοί ερωτικών ηδονών και σεξουαλικής απόλαυσης. Ακόμη και για τους υπέρμαχους του αγνού έρωτα, όπως τον διδάσκει ο Πλάτων, ήταν αυτονόητη και

αποδεκτή η ευκαιριακή ερωτική απόλαυση (Πλάτ. Φαίδρ.

2S6b).

105 α-β. Παιδεραστικό ζεύγος ανταλλάσσει τρυφερ6τητες. Κύλιξ. 530/520 π.χ. (Boστώvη)

259

CAROLA REINSBERG

106. Παιδεραστής χαϊδεύει τον ερωμένο του στο σαγ6νι και στα γεννητικά 6ργανα. Αμφορέας. Γύρω στα π.χ.

550 (Βυρτσμπουργκ).

•

Για τον τρόπο της επικοινωνίας οι πηγές τουλάχιστον μέχρι

της ελληνιστικής εποχής σιγούν ως επί το πλείστον διακριτικά. Όπως παQατηρεί ο Κ.

Dover,

η επιφυλακτικότητα π. χ.

,

με την

ΙΟ7.Παιδεραστής αγκαλιάζει ερωμένο. Αμφορέας.

510- 500 Π.χ.

(Ηράκλειο).

260

Η ΠAlΔEPA>1ΊA

•

,

108.

Ετεροφυλικό

ερωτικό ζευγάρι. Πρόχους. Πρώτο τέταρτο 70υ αι. πΧ (Ηράκλειο).

οποία

γίνεται λόγος στους πλατωνικούς διαλόγους για την παι­

δεραστία, δείχνει ότι η περιοχή αυτή ανήκε στη σφαίρα των προ­ σωπικών σχέσεων και η συζήτησή της δεν ανήκε στη δημοσιότη­ τα 44 . Η αρχα'ίκή λυρική ποίηση είναι εδώ πιο ελεύθερη από την

κλασσική πεζογραφία. Η τελευταία την αποδοχή σεξουαλικών

τρυφεροτήτων την περιγράφει με έννοιες όπως "χαρίζεσθαι"

φαίνεται κάποιος ευχάριστος), "χαρισάμενος"

(:

(: να

αφού του κάνει

τη χάρη) (Πλάτ. Συμπ. Ι 82a. Ι 84d) και "ύπηρετείν" (Ξεν. Ίερ. Ι,

37) και εκ μέρους του εραστή "αξιώ δια τούτο μή ατυχήσαι ών δέομαι" (:παρακαλώ να μη στερηθώ εκείνο που ζητάω) (Πλάτ. Φαίδρ.

231a) ή

"έλείν" (:να τον κατακτήσει) (Πλάτ. Συμπ.

Η αρχα'ίκή ποίηση πέρα

182d).

από αυτά έχει έτοιμες προς χρήση εντυ-

•

πωσιακές μεταφορές, όπως την εικόνα του ιππέα, ο οποίος χαλιναγωγεί το πουλάρι και το καβαλλικεύει (Ά νακρ.

57, 78),

τον 261

CAROLA REINSBERG •

οποίον βαστάζει ο ίππος (ΘέΟΥν. ποθεί (ΘέΟΥν.

1278 κ.

ε.

) ή την

1267

κ. ε.

),

τον οποίον ο ίππος

εικόνα του λιονταριού, που πιάνει

ελαφάκι, αλλά δεν το σκοτώνει (ΘέΟΥν.

1278

κ. ε.)45. Κατά την

κλασσική εποχή μόνον η κωμωδία, όπου τουλάχιστον χονδροει­ δείς σεξουαλικές εικόνες συγκαταλέγονταν στο χιουμοριστικό ρεπερτόριο της Αρχαίας Κωμωδίας, ανέφερε ανοιχτά με το όνομά της την ομοφυλική γενετήσια επικοινωνία.

Οι λίγο συγκεκαλυμμένοι υπαινιγμοί των αρχα·ίκών ερωτικών ποιημάτων καθώς και των ελληνιστικών επιγραμμάτων επιτρέ­

πουν εξίσου όπως και οι ανυπόκριτες μαρτυρίες της κωμωδίας να γνωρίσουμε ότι εδώ όπως κι εκεί πρόκειται για γενετήσια επικοι­ νωνία δια του πρωκτού, η οποία αναφέρεται σε σχέση με την παι­

δεραστία. Πρέπει να ξεκινήσουμε εκ του ότι εκείνη η πρακτική εθε­ ωρείτο από την κοινή γνώμη ως συνήθης, αν δεν ήταν πράγματι

11.

ποθητή. Για να αποφανθούμε επάνω σ'αυτό οι πηγές, δε μάς προ­ σφέρουν καμιά επαρκή βάση. Όχι λιγότερο περιφρονημένη ήταν η

δια του πρωκτού γενετήσια επικοινωνία ως ερωτική τεχνική της παιδεραστίας και η παρουσία της ανάμεσα στους παιδόφιλους κύκλους της αστικής κοινωνίας των Αθηναίων εθεωρείτο σοβαρό ταμπού, στην κλασσική εποχή ολοφάνερα αυστηρότερη παρά στην αρχα·ίκή. Εκτός από γυναίκες μόνο με πόρνους μπορούσε ένας

Αθηναίος να επικοινωνεί σεξουαλικά κατ 'αυτό τον τρόπο, χωρίς να συγκρούεται με τον κώδικα της αστικής τιμής. Από τα σχετικά συμφραζόμενα των κωμωδιών, στα οποία γίνε­

ται λόγος για την δια πρωκτού γενετήσια επικοινωνία, προκύπτει σαφώς ότι αυτός ο τρόπος της γενετήσιας επικοινωνίας εθεωρείτο ως ταπεινωτικός για τον επιβαινόμενο συνεργό 46 . Το να υποτάσ­

σεται κανείς, για να προσφέρεται ή να έχει προσφερθεί σε σεξ δια του πρωκτού, αυτό συντελεί πάντοτε στη δυσφήμιση του παθητι­ κού συμμετόχου και είναι συνδεδεμένο κανονικά με τη μομφή της πορνείας.Έτσι π. χ. ο ποιητής Αγάθων, ο οποίος ως γνωστόν δια­ τηρούσε για πολύ καιρό μια διαρκή παιδεραστική σχέση με τον πολιτικό Παυσανία (Πλάτ. Πρωτ. •

315d-e),

χλευάζεται γι' αυτό,

ώστε τον ονόμαζαν καταπύΥωνα (Αριστοφ. Θεσμοφ.

201)

και τον

κακολογούσαν ότι εύρισκε ευχαρίστηση να προσφέρεται(206). Η 262

Η ΠΑΙΔΕΡΑΣΤΙΑ

έννοια καταπύγων είναι μια πολύχρηστη προσβλητική λέξη στην

κωμωδία, με την οποία δεν χαρακτηρίζεται μόνο ομοφυλόφιλη συμπεριφορά, αλλά χρησιμοποιείται γενικά ως μειωτική47. Η ίδια

η υποτιμητικότητα βρίσκεται και στον χαρακτηρισμό ευρύπρω­ κτος (:φαρδύκωλος) για εκείνον, ο οποίος προφέρεται σε γενετή­ σια επικοινωνία δια του πρωκτού (Αριστοφ. Νεφ.

1023).

Τη μείωση και την ταπείνωση, την οποία προκαλούσε για τον παθητικό άνδρα η διά του πρωκτού πραγματοποίηση γενετήσιας επικοινωνίας, την δείχνει με αδρή σαφήνεια το μνημονευθέν αγγείο (Εικ. 98α-β), στο

οποίο η στρατιωτική ήττα των Περσών

τίθεται στη σκηνή με τον υπαινιγμό της επίβασης ενός Πέρση πολε­

μιστή από έναν Αθηναίο. Η ντροπή από το να έχει υποστεί κάποι­ ος σεξουαλική κατάχρηση, παραλληλίζεται με το ντρόπιασμα από το χαμένο πόλεμο. Η περιφρόνηση, που αισθανόταν κάποιος για τον παθητικό

συνεργό της δια του πρωκτού συνουσίας, βρίσκεται θεμελιωμένη στην αντίληψη, ότι ο άνδρας μ' αυτήν αναλαμβάνει γυναικείο ρόλο και συμπεριφέρεται θηλυπρεπώς. Παθητικότητα ήταν η ιδι­ αίτερη συμπεριφορά των γυναικών κατά τη

γενετήσια πράξη.

Από την άποψη αυτή κάθε συμπεριφορά, η οποία κατά την ετερο­

φυλική επικοινωνία οφειλόταν στην πλευρά της γυναίκας, προκα­ λούσε στον άνδρα, ο οποίος συμπεριφερόταν κατά την ομοφυλική επικοινωνία κατά τον ίδιο τρόπο, την κηλίδα του ''γυναικωτού''. Το να επιβαίνεται κάποιος, αυτό είναι ο καθ' αυτό ρόλος του

γυναικείου φύλου.'Ετσι κάθε τρόπος επίβασης, είτε διά του αιδοί­ ου, του πρωκτού ή του στόματος, σχετίζεται με αντικείμενο, το οποίο είναι προσδιορισμένο θηλυκά. Όποιος ανεχόταν να του

εφαρμόζονται αυτοί οι πρακτικοί τρόποι γενετήσιας επικοινω­ νίας, ταπεινωνόταν κατεβαίνοντας στο επίπεδο της γυναίκας και υποτασσόταν στον άλλο άνδρα ως σεξουαλικό αντικείμενο. Αυτό όμως δεν συμφωνούσε με την αντίληψη περί ελευθέρου πολίτη.

Η ασυμφωνία της ελευθερίας και της αξιοπρέπειας του άνδρα με μια ταπεινωτική ερωτική πρακτική, που προσιδίαζε στις γυναί­

κες, οδηγούσε σε ένα περισσότερο ή λιγότερο αυστηρό ταμπού την διά του πρωκτού επικοινωνία κατά την παιδεραστία, η οποία απο-

263

CAROLA REINSBERG σιωπόταν πλατιά τόσο στις γραπτές όσο και στις εικαστικές πηγές. Όμως τα προβλήματα, που ήταν εσωτερικά συνδεδεμένα μ 'αυτήν , δεν έπρεπε με κανένα τρόπο να σημαίνουν την απόλυτη παραίτηση, αλλά οπωσδήποτε μιαν αντίστοιχη εχεμύθεια προς τα

έξω. Εντούτοις ο τίμιος έρωτας, που ήταν προσανατολισμένος προς έναν αξιοπρεπή άνθρωπο, ο δίκαιος έρως, επέτρεπε πολλούς τρόπους ταπείνωσης και υποτέλειας, οι οποίοι θα ήταν ανυπόφο­

ροι έξω από μια τέτοια σχέση. "Με χειρονομίες και ικεσίες τους παρακαλούσαν, έδιναν όρκους και κοιμόνταν μπροστά από τις πόρτες τους και ήθελαν να

ασκούν δουλικά έργα, τα οποία κανείς δούλος δεν θα τα ανεχό­ ταν", περιγράφει ο Πλάτων (Συμπ.

,

183a) την κατάσταση

ενός έρα-

στη:

"Διότι όπως δικαίωμα του εραστή ήταν να υποβάλλεται σε

οποιαδήποτε εκδούλευση του ερωμένου του, χωρίς αυτό να θεω­ ρείται κολακευτικό ή μειωτικό για την υπόληψή του, έτσι ισχύει

και για τον άνθρωπο μια ακόμη υποδούλωση εθελούσια όχι μειω­ τική: αυτή είναι εκείνη που αναφέρεται στην τελειοποίησή του" (Πλάτ. Συμπ.

184 b-c).

•

Από την άποψη αυτή φαίνεται, ακόμη και η διά του πρωκτού

καθ' αυτήν απορριπτόμενη γενετήσια επικοινωνία, να ήταν άξια της ηθικής συγκατάθεσης μέσα στην ερωτική σύμπνοια (Πλάτ. Φαίδρ.

256c).

Ο προβληματισμός της παιδεραστικής σεξουαλικής ζωής προέ­ κυψε από μια διπλή κοινωνική ηθική, η οποία για τον ένα,ν ερωτι­ κό σύντροφο παρεξηγούσε ό, τι αποδεχόταν για τον άλλον. Οπωσ­ δήποτε όμως δεν ήταν καθόλου κανόνες σεξουαλικής ηθικής εκεί­

νοι που ρύθμιζαν την ομοφυλοφιλική συμπεριφορά, όπως π. χ. μια κατ 'αρχήν απόρριψη της διά του πρωκτού γενετήσιας επικοι­

νωνίας και ο γενικός αναθεματισμός όλων εκείνων, οι οποίοι την ασκούσαν. Η περιφρόνηση, η οποία έπληττε μόνο τον παθητικό και όχι τον ενεργητικό μέτοχο της πράξης, δηλ. που δεν ίσχυε για το δράστη, αλλά για το θύμα, έχει κοινωνιολογικές βάσεις, οι

οποίες καθιστούσαν αναπόφευκτα δύο είδη μέτρων αξιολόγησης. Η ταξική δομή της ελληνικής κοινωνίας απαιτούσε διάφορους

264

Η ΠAlΔΕΡΑ >:1 'ΙΑ

τρόπους συμπεριφοράς εκ μέρους των διαφορετικά τοποθετημέ­ νων ομάδων, και χώριζε τους ενεργητικούς ως κυρίαρχους από τους παθητικούς ως εξουσιαζόμενους. Η γενετήσια επικοινωνία

μεταξύ ανδρών έθετε υπό αμφισβήτηση αυτήν την αρχή, η οποία θεμελίωνε τόσο την υπεροχή του άνδρα όσο και την προτεραιότη­ τα του πολίτη. Η αντίληψη περί ανισότητας των ρόλων κατά τη σεξουαλική πράξη, περί του διαχωρισμού σε ανώτερους και κατώ­

τερους, καθιστούσε τον έναν άνδρα σεξουαλικό αντικείμενο του άλλου. Ο ρόλος του θύματος/αντικειμένου ήταν ωστόσο διαμετρι­ κά αντίθετος προς την υπόσταση του ανθρώπου ως άνδρα και πολίτη. Ο πολίτης, ο οποίος έφερε ευθύνη για την κοινωνία, ο οποίος λάβαινε πολιτικές αποφάσεις, ο οποίος κατείχε κρατικά

αξιώματα και ανελάμβανε στρατιωτικά και ηγετικά καθήκοντα, έπρεπε σε κάθε περιοχή της ζωής του να πληροί τους κανόνες της

συμπεριφοράς της ελίτ και δεν έπρεπε να ξεπέφτει στο ρόλο του κατώτερου.

Υπό τους όρους αυτούς κάθε ομοφυλοφιλική σχέση μεταξύ ανδρών της ίδιας τάξης έπρεπε να θεωρείται ως ανέντιμη. Τεκμή­ ρια προς τούτο υπάρχουν αρκετά. Η δομή της παιδεραστίας ωστό­ σο καθιστούσε δυνατές τις ομοφυλοφιλικές σχέσεις χωρίς πρό­ σκρουση στον κώδικα τιμής του Αθηναίου πολίτη. Αυτό προσαρ­ μοζόταν στο πλαίσιο των κανόνων συμπεριφοράς, εφόσον είχαν

τηρηθεί οι ειδικοί τρόποι, που προσιδίαζαν στην ελληνική παιδε,

ραστια. •

Εν πρώτοις η φυσική λόγω ηλικίας κατωτερότητα του αγοριού

το διευκόλυνε να υποταχθεί στον ενήλικο άνδρα και νομιμοποιού­ σε μέσα στη σχέση τον παθητικό του, δηλ. το μη ανδρικό, ρόλο. Πέραν τούτου απαιτούνταν οπωσδήποτε να μη μετέχει ο παίς σεξουαλικά, καθώς και η αυστηρή απόκρουση εισαγωγής γεννητι­ κού οργάνου. Η σταθερή ρύθμιση της σεξουαλικής συμπεριφοράς

κατά την παιδεραστία προστάτευε τον έρωμένο, τον μέλλοντα πολίτη, από τον κίνδυνο να γίνει υποδεέστερος και αντικείμενο,

και μ' αυτό τον τρόπο να παραβεί τους κανόνες, στους οποίους υπέκειντο οι πράξεις ενός ελευθέρου άνδρα και Αθηναίου πολίτη. Η επεξεργασία αυτών των κανόνων οφείλεται ουσιαστικά στον Κ. 265

CAROLA REINSBERG

Dover4 8, ο οποίος εξερεύνησε την ελληνική παιδεραστία για πρώτη φορά με ανάλυση των γραπτών και των εικαστικών πηγών ως προς την πρακτική της έκφραση, και παρουσίασε το κοινωνικό της

πλαίσιο. Πώς έπρεπε να φαίνεται μια παιδεραστική ερωτική συνάντηση,

αυτό το δείχνουν οι εικόνες των αγγείων. Ο μοναδικός νόμιμος τρόπος της ομοφυλοφιλικής γενετήσιας επικοινωνίας ήταν ολο­ φάνερα η πράξη ανάμεσα στους μηρούς, η οποία και μόνο απεικο­

νιζόταν, έστω κι αν όχι συχνά. Φαίνεται πως ήταν κατάλληλη για τις αντιλήψεις σχετικά με την αξιοπρέπεια μιας ερωτικής σχέσης

μεταξύ ενός αγοριού και ενός άνδρα. Η ομοφυλοφιλική επικοινω­ νία δια του πρωκτού αντίθετα, η οποία εμφανίζεται κάπου κάπου

σε δοχεία ποτού ή κρασιού, ανήκει αποκλειστικά στην περιοχή της •

••

πορνειας η του συμποσιου.

Μια καλοδιατηρημένη παράσταση της ανάμεσα από τους μηρούς επικοινωνίας, η οποία πολύ σποραδικά αναφέρεται στην

αρχαίαΎραμματεία (Αριστ. Όρν.

706),

βρίσκεται σε μια πελικη, η

οποία βρισκόταν κάποτε στο εμπόριο καλλιτεχνικών έργων της Βασιλείας49 (Εικ.

109).

Η σκηνή εκτυλίσσεται πιθανώς μετά από

ένα συμπόσιο, αν βέβαια ήταν συνδυασμένη με την εικόνα του κώμου της άλλης όψης του αγγείου σα μια ενιαία παράσταση. Η

ερωτική πράξη λαμβάνει χώρα στο ύπαιθρο, υπό την προστασία

ενός υψηλού φυτού. Ο υπηρέτης του άνδρα, κωλοκαθισμένος στο έδαφος, έχει αποστρέψει το πρόσωπό του και έχει αποκοιμηθεί κρατώντας στο χέρι του το ραβδί του κυρίου του. Ο πωγωνοφόρος

έραστή ς έχει πέσει στο στήθος του ερωμένου και έχοντάς τον αγκαλιάσει τον κρατεί, σπρώχνει προς αυτόν το μόριό του ανάμε­ σα στους μηρούς. Ο έρωμένος στέκεται όρθιος εκεί στηρίζοντας στο ισχίον του τον αριστερό του βραχίονα σα να αναμένει ασυγκί­ ντητος. Εκτός από το ότι δεν υφίσταται τη συνουσία δια του πρω­ κτού, το γεγονός ότι δε συμμετέχει είναι ένα ουσιώδες και αμετά­ βλητο γνώρισμα της παράστασης αυτού του τύπου. Ενώ ο έραστής ανάβει, ο νεαρός παραμένει ψυχρός. Στην οίνοχόη της Μυκόνου,

που ήδη μνημονεύσαμε (Εικ.

96), η ουδετερότητα του έρωμένου

προχωρεί τόσο, ώστε κατά τη διάρκεια του εναγκαλισμού βλέπει

266

\

Η ΠAlΔEPAΣTIA

/09. Παιδεραστής σε γενετήσια επικοινωνία με τον ερωμένο του ανάμεσα στους μηρούς.

Πελίκη.480-470π.χ. (Βασιλεία).

ενθουσιασμένος το λαγό, που έλαβε ως δώρο, και δεν χαλαρώνει ούτε το σχοινί, με το οποίο οδηγεί ένα σκύλο.

Οι αγγειογράφοι βάζουν εδώ στην εικόνα ό, τι ο Ξενοφών ψέγει στην παιδεραστία αντίθετα με τον έρωτα προς τις γυναίκες (Συμπ.

8, 21):

"Διότι το αγόρι, αντίθετα προς ό, τι νοιώθει η γυναίκα, δε

μοιράζει με τον άνδρα τις ηδονές της ερωτικής aπόλαυσης' αλλά βλέπει σ', αυτόν με νηφάλια αίσθηση έναν άνδρα μεθυσμένο ν aπό έρωτα".

Η μη συμμετοχή στη

σεξουαλική ηδονή ξεχώριζε τον έρωμένο

καθοριστικά από έναν θηλυκό ερωτικό σύντροφο και τον διαφορο­ ποιούσε από τον αντίστοιχο ρόλο του θηλυκού. Οι γυναίκες γενικά

εθεωρούντο ως φιλήδονες. Πιστεύεται πως αυτές ένιωθαν τη γενε­ τήσια επικοινωνία πιο έντονα από όσον οι άνδρες. Προς τούτο χρησιμοποιούσαν κατά την Αρχαιότητα το τεκμήριο του μάντη Τει­

ρεσία, ο οποίος σύμφωνα με το μύθο (Ησιόδου Άπόσπ.

179)

για

ένα διάστημα της ζωής του υπήρξε γυναίκα και γι' αυτό μπορούσε να συγκρίνει τα σεξουαλικά αισθήματα και των δύο φύλων. Η διά των μηρών επικοινωνία εμφανίζεται, όπως και τα περισ­ σότερα παιδεραστικά θέματα, επάνω σε εικόνες αγγείων του 20υ

267

CAROLA REINSBERG ημίσεος του 60υ αι. και των αρχών του 50υ αι. Στα ερωτικά ποιή­

ματα εκείνης της εποχής αντίθετα όλοι οι υπαινιγμοί, εφόσον οι συγκεκαλυμμένες έννοιές των επιτρέπουν την αναγνώριση συγκε­ κριμένων πρακτικών τρόπων (Θέογνις), αναφέρονται στην διά

του πρωκτού επικοινωνία. Η διαφορά είναι πολύ δύσκολο να εξη­ γηθεί. Κατά πόσον η διά των μηρών γενετήσια επικοινωνία ήταν μόνον ένας κοινός τόπος, εξιδανικευμένος από τους καλλιτέχνες για την παιδεραστική ερωτική πράξη, ο οποίος λίγο ανταποκρινό­ ταν στην ιστορική πραγματικότητα, αυτό πρέπει να παραμένει ανοιχτό. Σίγουρα όμως αυτός είναι μια μαρτυρία ότι κατά την αρχα'ίκή εποχή η πρωταρχική προβληματική του ομοφυλοφιλικού

έρωτα υπήρχε στον ίδιο βαθμό, όπως και για την κλασσική εποχή, καθώς προκύπτει από τις γραπτές πηγές. Η διά των μηρών επικοι­ νωνία φαίνεται να υπήρξε μια λύση του διλήμματος μιας ευπρε­

πούς ομοφυλοφιλικής συνάντησης μέσα στην παιδεραστία.

Απέναντι στην οπωσδήποτε όχι πλέον παιδική ηλικία των έρω­ μένων (περίπου

12-18

ετών) η παιδεραστική ερωτική πράξη φαίνε­

ται πολύ επιτηδευμένη, για να μην πούμε ψεύτικη. Πράγματι προ­ βάλλεται το ερώτημα: πώς μπορούσε π. χ. ένας δεκαεξάχρονος νεα­ ρός να αποδέχεται την εκτεθείσα σεξουαλική χειραγώγησηχαι την διά των μηρών του συνουσία, χωρίς ο ίδιος να ερεθίζεται; Δηλαδή

οι απεικονίσεις, στις οποίες ο έρωμένος, εκτός από σπάνιες εξαιρέ­ σεις, κανονικά δεν έχει καμιά διέγερση50, αποτελούν το εξωρα'ίσμέ­ νο είδωλο κάποιας ιδεολογίας; Από την περίπτωση αυτή δεν χρειά­

ζεται να σκεφθούμε για την ακριβή στιγμή της γενετήσιας ωρίμαν­ σης, διότι αργότερα για τους νεαρούς άνδρες, οι οποίοι στη μια σχέση είναι ψυχροί παίδες, ενώ στην άλλη είναι φλογεροί εραστές, το ερώτημα αυτό αναπόφευκτα θα επαναληφθεί. Όπως οι πηγές των εικόνων, έτσι και οι γραπτές πηγές δίνουν

πολλές ενδείξεις για το ότι οι έρωμένοι μπορούσαν να απολαύ­ σουν λίγο τη σεξουαλική πλευρά μιας σχέσης προς έναν άνδρα. Η αρχα'ίκή ερωτική λυρική ποίηση έχει ως θέμα κυρίως την από­ κρουση και την αποφυγή του σεμνότυφου, του σκληρόκαρδου ερω­

μένου, και όχι την προϋπάντησή του. Εκεί ο ερωμένος χαρακτηρί­ ζεται σαν εκείνον που παραχωρεί, και γι'αυτό πρέπει να τον παρα-

268

Η ΠΑΙΔΕΡΑΣΊΙΑ

καλούν,

να κερδίσουν την εύνοιά του. Και στον Πλάτωνα γίνε-

ται σαφές

ο έρωμένος δε φαινόταν να αισθάνεται καμιά ευχα-

ρίστηση κατά την παιδεραστική γενετήσια επικοινωνία (Φαίδρ.

24Oc-d.

Συμπ.

184c-e), αλλά

παρείχε την εύνοιά του στον έραστή,

για να κερδίσει από αυτόν κάτι.για την πνευματική και προσωπική

του εξέλιξη. Η αντίστοιχη παρατήρηση του Ξενοφώντος (Συμπ.

21)

8,

για την ψυχρότητα των έρωμένων αναφέρθηκε ήδη. Αντίθετα, .

όποιος απολάμβανε τη συνουσία ως ηδονική, αυτόν δεν τον θεω­ ρούσαν καλύτερον από έναν κίναιδο του πεζοδρομίου5 1 • Αυτή η αρνητική εκτίμηση της σεξουαλικής ηδονής του παιδ6ς φανερώνει πόσο αναγκαστική πρέπει να υπήρξε η καταπίεσή του.

Το ·να μη συμμετέχουν ολοφάνερα οι έρωμένοι στη σεξουαλική πράξη, αυτό δεν ήταν μόνον ένα ανέφικτο παιδεραστικό ιδανικό, αλλά τουλάχιστο μια ευπρεπής στάση, που εφαρμοζόταν τουλάχι­ στον μέσα σε ορισμένους κύκλους. Αν σκεφθούμε πόσο εύκολα η αστική χριστιανική κοινωνική Ηθική του σεξ κατά τον

190

αι.

αφαίρεσε από τις γυναίκες τη συνείδηση της σεξουαλικότητάς

τους και τις μετέβαλε σε παγερές εκ .καθήκοντος παλλακίδες, τότε θα καταλάβουμε πόσο. μεγάλη επίδραση μπορούν να ασκούν οι κανόνες της σεξουαλικής Ηθικής. Αυτό βεβαίως απαιτούσε ίσως μια ολοκληρωτική εσωτερίκευση εκείνων των αξιολογικών

μέτρων, αν ο νεαρός έρωμένος, ο οποίος ως θαυμαστής προσκολ­ λιόταν στον πρεσβύτερο φίλο, προσπαθούσε να του μοιάσει και συνδεόταν μ'αυτόν με ειλικρινή φιλία, στην αγκαλιά του οποίου δεν κυριευόταν από το πάθος εκείνου. Πραγματικά στον Φαίδρο του Πλάτωνος ηχεί και αυτός ο τρό­ πος της παιδεραστικής ερωτικής μέθης, η οποία ως ευκαιριακή

συναρπαστική πλήρωση των σεξουαλικών πόθων δεν καταδικάζε­ ται ολότελα. 'Ενα παιδεραστικό ερωτικό ζευγάρι περιγράφεται

κατά το συμπ6σιο. Ενώ τον έραστή μόνον η υπό μιας ανώτερης σύνεσης υπαγορευόμενη, επίμοχθη εγκράτεια τον απομακρύνει από το σκοπό της σεξουαλικής επιθυμίας, η χωρίς όρους βούλησης

αφοσίωση του νεαρού του φίλου μέσα σ 'αυτή τη

στιγμή αδυνα­

μίας λόγω του κρασιού οδηγεί σε μιαν αμοιβαίως ευδαιμονική συνάντηση (Φαίδρ.

256a-d). 269

CAROLA REINSBERG Από όλα τα τεκμήρια μπορεί να εξαχθεί το συμπέρασμα, ότι η σεξουαλική ικανοποίηση του έραστή μέσα στις παιδεραστικές σχέσεις ήταν λίγο πολύ πάντοτε συνηθισμένη. Στην περίπτωση αυτή φαίνεται ότι η διά των μηρών πράξη υπήρξε ο πιο ευπρεπής τρόπος της συνουσίας, διότι αυτός συνέδεε την ικανοποίηση της

ηδονής του έραστή με την διαφύλαξη της αξιοπρέπειάς του και το απαραβίαστο της αρετής του έρωμένου. Η σωκρατο-πλατωνική φιλοσοφία εξύψωσε την εγκράτεια σε καινούργιο παιδεραστικό

ιδεώδες, έστω κι αν μέσα στην ευυπόληπτη ερωτική σχέση γινόταν αποδεκτή κάποια ευκαιριακή γενετήσια επικοινωνία. Πάντως στην περίπτωση αυτή εφαρμοζόταν με άκρα μυστικότητα. Ήδη το

γεγονός ότι οι άνθρωποι, που έβλεπαν ένα ζευγάρι να είναι μαζί, μπορούσαν να το σχολιάζουν, αυτό το ερμήνευαν ως βαρειά προ­ σβολή του ταμπού, με το οποίο έπρεπε να διαφυλάσσεται μια παι­ δεραστική σχέση. Αυτοί είναι μαζί, ή γιατί έσβησαν ήδη την επιθυ­ μία των, ή γιατί πρόκειται τώρα να την σβήσουν (Πλάτ. Φαίδρ.

232a-b).

Παραδειγματική για το πλατωνικό ιδεώδες της εξιδανι­

κευμένης παιδεραστίας είναι η συμπεριφορά του Σωκράτη απένα­

ντι στον ευνοούμενό του Αλκιβιάδη, την οποία αυτός ο ίδιος περι­ γράφει κατά το συμπόσιο (Πλάτ. Συμπ.216e-219c): "Επειδή νόμισα πως (ο Σωκράτης) είχε ενδιαφερθεί σοβαρά για τα θέλγητρα της νιότης μου, το θεώρησα αναπάντεχο εύρημα και ευτυχή σύμπτωση, ότι ήταν τώρα στο χέρι μου να χαρίσω την προ­

τίμησή μου στο Σωκράτη και να μάθω έτσι όλα όσα ήξερε εκείνος, διότι είχα την ιδέα ότι η ομορφιά μου του προξενούσε το θαυμα­ σμό. Αυτά σκέφτηκα τότε και, ενώ πρωτύτερα δεν ήμουν συνηθι­

σμένος να τον συναντώ μόνος, χωρίς συνοδό, τότε έδιωξα τον συνοδό υπηρέτη μου και έμεινα μόνος μαζί του.

.. 'Ήμασταν, λοι­

πόν, μαζί οι δυο μας, κύριοι, και νόμιζα πως εκείνος αμέσως θα αρχίσει να συζητάει για όσα ένας εραστής θα μιλούσε με τον ερω­ μένο του μέσα στην απομόνωση, και είχα χαρά. Όμως από όλα

αυτά δεν έγινε τίποτε απολύτως, αλλά όπως συνήθιζε, αφού πέρα­ σε ολόκληρη την ημέρα του με συζήτηση μαζί μου όπως συνήθως,

έπειτα έφυγε. Άλλες φορές τον προσκαλούσα να γυμνασθεί μαζί μου και γυμναζόμουνα μαζί, με το σκοπό, πως έτσι θα καταλήξω

270

Η ΠΑΙΔΕΡΑΣΤΙΑ

σε κάτι. Εκείνος πράγματι γυμναζόταν και πάλευε μαζί μου πολ­ λές φορές, χωρίς να είναι κανένας άλλος παρών. Και τι να σάς τα λέω; τίποτε δεν πέτυχα και μ 'αυτό τον τρόπο. Επειδή όμως κι έτσι

δεν κατόρθωνα τίποτε, αποφάσισα να του κάμω επίθεση στα ίσια και να μη παραιτηθώ από τις προσπάθειές μου, που είχα αρχίσει,

αλλά έπρεπε να μάθω πια τι τέλος πάντων συμβαίνει. Τον προσκα­ λώ λοιπόν για να συνδειπνήσουμε, παρόμοια όπως ένας εραστής, που πασχίζει να ξελογιάσει τον ερωμένο του. Αλλά και σ'αυτό το θέλημά μου εκείνος δε συμμορφώθηκε αμέσως. Ωστόσο με τον καιρό πείσθηκε. Όταν ήλθε για πρώτη φορά, ήθελε μετά το δείπνο να φύγει, κι εγώ τότε, επειδή ντράπηκα, τον άφησα. Αλλά στη δεύ­

τερη πονη ή προσπάθειά μου, αφού είχαμε τελειώσει το φαγητό, τράβηξα τ

,

συζήτηση μαζί του μέχρις αργά τη νύχτα, κι όταν εκεί-

νος ήθελε να αναχωρήσει, εγώ προβάλλοντας τη δικαιολογία πως

δήθεν ήταν αργά, τον ανάγκασα να μείνει. Ξάπλωσε λοιπόν στο διπλανό κρεβάτι, στο ίδιο που είχε δειπνήσει, για να αναπαυθεί, •

και κανένας άλλος δεν κοιμόταν στο θάλαμο εκτός από εμάς. Και μέχρις εδώ λοιπόν δεν θα ήταν απρεπές να διηγηθώ την υπόθεση

στον καθένα. Αλλά τη συνέχεια δε θα την ακούσετε ποτέ από εμένα, αν πρώτα βέβαια, όπως λένε, μέσα στο κρασί, με παιδιά ή χωρίς παιδιά, δεν υπήρχε η αλήθεια, έπειτα όμως μου φαίνεται

πως θα ήταν άδικο να αποσιωπήσω ένα υπερήφανο κατόρθωμα του Σωκράτη, για το οποίο

πρέπει να τον επαινέσω.

(... )

Λοι­

πόν, κύριοι, όταν είχε σβήσει το λυχνάρι και οι δούλοι ήταν έξω, αποφάσισα πως ήταν ανάγκη να αφήσω τα καμώματα απέναντί

του και να του πώ ελεύθερα ό, τι είχα στο νου μου. Κι αφού τον σκούντησα, του είπα: "Σωκράτη, κοιμάσαι;"

- "Όχι βέβαια" μου

αποκρίθηκε. "Ξέρεις λοιπόν τι έχω αποφασίσει;"- "Σαν τι;" είπε. "Μου φαίνεται πως εσύ είσαι ο μοναδικός εραστής, που έχει απο­

δειχθεί αντάξιός μου. Αλλά μου φαίνεται πως διστάζεις να μου μιλήσεις γι' αυτό. Εγώ όμως σκέπτομαι ως εξής: νομίζω πως είναι πολύ ανόητο να μη σου κάμω και τούτο το χατήρι και ό, τι άλλο χρειάζεσαι είτε από τη δική μου περιουσία είτε από την περιουσία

των φίλων μου. Γιατί για μένα δεν υπάρχει τίποτε πιο σπουδαίο από το να γίνω τελειότερος όσο είναι δυνατόν. Και για το σκοπό

271 •

CAROLA REINSBERG αυτό δεν έχω κανέναν καταλληλότερο βοηθό εκτός από σένα. Θα ντρεπόμουνα λοιπόν τους φρόνιμους ανθρώπους πολύ περισσότε­ ρο παρά το άμυαλο πλήθος, αν δεν χάριζα την εύνοιά μου σε ένα

τέτοιο άνθρωπο". Με μια χαριτωμένη επιχειρηματολογία ο Σωκράτης αποφεύγει

τη σαφή προσφορά: ο Αλκιβιάδης θα πρέπει να πλανάται στην εκτίμησή του, αν όμως όχι, θα ήθελε να τον εξαπατήσει, μια και εκείνος ζητάει να ανταλλάξει εξωτερική ομορφιά έναντι εσωτερι­ κών αξιών, την ωραία εμφάνιση έναντι της αλήθειας, χαλκό έναντι χρυσού. Ο Αλκιβιάδης, σύμφωνα με την περιγραφή εκείνης της

νύχτας, τελικά προχωρεί: "Σηκώθηκα λοιπόν και χωρίς να τον αφήσω να πεί άλλο τίπο­

τε, αφού τον σκέπασα με το μανδύα μου -διότι ήταν χειμώνας­ ξάπλωσα κάτω από τον δικό του τρίβωνα και τύλιξα τα χέρια μου

γύρω από το κορμί του αληθινά δαιμόνιου και αξιοθαύμαστου αυτού άνδρα. 'Εμεινα πλαγιασμένος έτσι ολόκληρη τη νύχτα

(... ).

Ξύπνησα χωρίς να έχει συμβεί τίποτε περισσότερο από ό,τι, αν είχα κοιμηθεί με τον πατέρα μου ή ένα μεγαλύτερο αδελφό μου". Αυτή η περιγραφή του Αλκιβιάδη, εκτός από το ιδεώδες της σεξουαλικής αυτοκυριαρχίας και εγκράτειας, παρέχει τους όρους και τις αιτίες, οι οποίες επέτρεπαν να μεταβληθεί μια σχέση σε ένα

δίκαιον ερωτα, του οποίου μοναδικός σκοπός ήταν να κάμει τον εξελισσόμενο, όσο ήταν δυνατόν, αγαθόν. Ένας τέτοιος έρωτας

δικαιολογούσε και σεξουαλικές επαφές με τον έρωμένο. Εκτός αυτού η περιγραφή αποδίδει μια πολύ ζωντανή εικόνα για τις πιθανές περιστάσεις και το περιβάλλον, υπό τις οποίες και μέσα

στο οποίο μπορούσε να συναντιέται ένα παιδεραστικό ζεύγος. Όπως λέγει και ο ίδιος ο Αλκιβιάδης, αυτός ειδικά έπαιζε το ρόλο

του εραστή και όχι του ερωμένου. Όλες οι προσπάθειες, που ανε­ λάμβανε, για να πλησιάσει το δάσκαλό του το Σωκράτη, βρίσκο­

νταν συνήθως στο ρόλο του έραστή. Προκύπτει έτσι μια ζωντανή εντύπωση, για το πόσο μεγάλο πλούτο φαντασίας, πόσο χρόνο και τι τρυφερά συναισθήματα χρειάζονταν, για να συναντηθούν οι δυο

τους σε ανύποπτους τόπους, να διώξει τους συνοδούς και σκλά­ βους και έπειτα να βρει ακόμη τη σωστή ευκαιρία και τις ορθές

272

Η ΠΑΙΔΕΡΑ ΠΙΑ

λέξεις για μιαν εξήγηση. Κι όλα αυτά υπήρχε το ενδεχόμενο να μεί­ νουν εντελώς χωρίς κανένα αποτέλεσμα. Στην περίπτωσή μας δεν μπορούμε να νομίζουμε ότι η αποτυχία θα προερχόταν από έλλει­ ψη ενδιαφέροντος εκ μέρους του Σωκράτη. Αυτό ασφαλώς δεν θα ήταν αλήθεια. Ο Πλάτων αφήνει περισσότερο από μια φορά να

εκδηλωθεί το παιδεραστικό ενδιαφέρον του Σωκράτη. Και ακρι­ βώς προς τον Αλκιβιάδη υφίστατο μια ιδιαίτερη σχέση.

Κατάχqηοη και κίνδννοι Οι προσπάθειες του Αλκιβιάδη για να προσεγγίσει το Σωκρά­ τη, τις οποίες με παρρησία ομολογεί, άπαξ και γνωστοποιήθηκαν δημόσια, θα μπορούσαν να τον έχουν γρήγορα δυσφημήσει. Όχι τυχαία και με κωμικό τρόπο κατά τη διάρκεια του λόγου του αξιώ­

νει από τους παρόντες υπηρέτες και αμύητους να σφραγίσουν τα αφτιά τους. Εύκολα θα μπορούσε κανείς να του προσάψει ότι μόνος του προσφέρθηκε να ασκήσει πορνεία, έστω κι αν όχι από επιθυμία για κέρδος -ως γνωστόν ο Σωκράτης δεν ήταν εύπορος-, αλλά έτσι από ευχαρίστηση για ομοφυλοφιλική γενετήσια επικοι, νωνια.

Το τρωτό σημείο της παιδεραστίας είναι η εξωτερική της συγγέ­

νεια με την παιδική πορνεία. Εδώ όπως κι εκεί το αγόρι βρισκόταν στη διάθεση των σεξουαλικών επιθυμιών ενός άνδρα με αντάλλαγ­ μα ορισμένα αγαθά: χρήματα, δώρα ή παιδαγωγικές και επιμορφω­ τικές επιδόσεις. Πέραν τούτων η παιδεραστική ερωτική σχέση δεν ήταν ούτε διαρκής ούτε εστραμμένη αποκλειστικά προς ένα

σύντροφο. Για να χειραγωγήσει τους πολλούς έρωμένους του ή και να τους αναφέρει ονομαστικά, αυτό ήταν ήδη σχεδόν ένας τόπος, για να τεκμηριώσει μια μεγάλη φήμη και κοσμική λάμψη (Πλάτ.

Φαίδρ.

222b, Ξενοφ.

Συμπ.

8,2.

Αισχίν.

t. t 35- t 36).

Η ουσιαστική

διαφορά ανάμεσα στην παιδεραστία και την πορνεία, ήτοι η παιδα­ γωγική πρόθεση και ικάνωση, εμφανίζονταν ελάχιστα δημόσια και ήταν δυσκολονόητες για τους απέξω. Με τον τρόπον αυτόν ήταν ανοιχτές όλες οι πόρτες σε μια πορνεία συγκεκαλυμμένη ως παιδε­

ραστία. Αυτή καθιστούσε δυνατή την επίδοση του έρωμένου στην

273

CAROLA REINSBERG πορνεία κάτω από τον μανδύα της αφοσίωσης, όμοια όπως κάτω από τη φενάκη μιας παιδαγωγικής υπόθεσης να ξελογιάζονται τα αγόρια και να χρησιμοποιούνται σαν πόρνες. Αυτό τον κίνδυνο φοβούνταν οι πατέρες και οι εκπαιδευτικοί για τους προστατευό­ μενούς τους και γι' αυτό τους έδιναν πάντοτε μαζί τους έναν παι­ δαγωγό, δηλ. ένα συνοδό.'Επρεπε όμως να φοβούνται λιγότερο την πραγματική ύπαρξη μιας στα δικά τους μάτια αναξιοπρεπούς ερω­ τικής σχέσεως

- είτε αυτή ήταν αταίριαστη

με τη δική τους κοινωνι­

κή τάξη είτε επιπόλαια- παρά πολύ περισσότερο την απλή φήμη ότι

(τα αγόρια) είναι ευκολοπλησίαστα και ανοιχτόκαρδα. Διότι η ενδεχόμενη και πραγματική κατάχρηση της παιδεραστίας αντί­ στροφα οδηγούσε σε σημείο, ώστε ακόμα και παιδεραστικές σχέσεις μπορούσαν να δυσφημούνται σαν πορνεία. Επειδή εδώ ως εκ της φύσεως της υποθέσεως έλειπαν οι αποδείξεις, ώστε το ένα να επιβε­

βαιωθεί και το άλλο να αναιρεθεί, εθεωρείτο ότί έπρεπε να αποφεύ­ γεται κυρίως η διαβολή και η κακή φήμη. Το ότι η παιδεραστία ήταν μια ακροβασία μεταξύ νόμιμου και

παράνομου έρωτα και όπως θεμελιώθηκε ανάλογα η τάση ήταν να μη καταλήξει σε δυσφήμηση, αυτό το δείχνει η δίκη εναντίον του ήδη μνημονευθέντος Τιμάρχου, τον οποίον η μομφή της πορνείας τον καταβαράθρωσε. Επί πλέον ο Τίμαρχος δεν ήταν κανένας πόρ­ νος, αλλά ένας τίμιος, πολιτικά ενεργός πολίτης, ο οποίος στο πλευρό του Δημοσθένη είχε τοποθετηθεί εναντίον των για ΠQλλούς

Αθηναίους απαράδεκτων συνθηκών ειρήνης με τον βασιλιά των

Μακεδόνων Φίλιππο Β', Οι κομματικοί αντίπαλοί του πέτυχαν να τον συντρίψουν πολιτικά και κοινωνικά μέσω μιας κατηγορίας, η

οποία ήταν βασισμένη στην υποψία της πορνείας. Και δεν ήταν

βέβαια κολάσιμο το να εκδίδεται μόνος του κάποιος στην πορνεία, αλλά 'αυτό επέσυρε την απαγόρευση κάθε πολιτικής δραστηριότη­ τας, από την ανάληψη υπουργημάτων μέχρι της ελευθερίας του λόγου στη

λα"ίκή συνέλευση. Βάση αυτής της συνέπειας ήταν η

αντίληψη ότι ένας, ο οποίος πουλάει το κορμί του, δε θα δίσταζε επίσης να πουλήσει και τα συμφέροντα του κοινού της πόλεως (Αισχίν.

1, 29-32). 'Οποιος

παρά ταύτα σφετεριζόταν παράνομα

αυτά τα αστικά προνόμια και δρούσε πολιτικά, έπρεπε να λογα-

274

•

Η ΠΑΙΔΕΡΑΣΤΙΑ

ριάζει με ποινική δίωξη. 'Ετσι καταδικάστηκε ο Τίμαρχος, γιατί

κατορθώθηκε να πεισθούν οι ένορκοι, ότι αυτός ως νεαρός είχε ασκήσει την πορνεία. Τα επεισόδια αυτά είναι γνωστά από την

καταγγελία του Αισχίνη, η οποία μας διασώθηκε (Κατά Τιμάρ­ χου). Κι αν ακόμα ο Αισχίνης αναμοχλεύσει όλα τα κατάστιχα, για να αποκαλύψει δημόσια ως πορνεία την άκρως χαλαρή μεταβολή

της ζωής του κατηγορουμένου, δε μπορεί να φέρει καμιά σαφή απόδειξη ή μια μαρτυρική κατάθεση, που να οδηγεί προς τα εκεΙ Ούτε τα παρατεθέντα γεγονότα ούτε οι μαρτυρίες των δύο αλλοτι­ νών εραστών επιτρέπουν να γνωσθεί κατά πόσον πρόκειται στην περίπτωση αυτή εδώ για επαγγελματική πορνεία ή ανενδοίαστη παιδεραστία, όπως αυτή την άσκησαν σίγουρα όχι σπάνια πέραν των αξιώσεων της φιλοσοφικής Ηθικής. Ο Τίμαρχος εντελώς φανερά είχε απολαύσει μια πολύ ακόλα­

στη νεότητα. Ως νεαρός είχε παρακολουθήσει μαθήματα κοντά σ' έναν γιατρό στον Πειραιά και εκεί δήθεν είχε κάμποσες ερωτικές

υποθέσεις (Αισχίν.

1, 17). Αφού στη συνέχεια είχε πωλήσει τη σημα­

ντική πατρική περιουσία του, ζούσε διαδοχικά στα σπίτια διαφό­

ρων εραστών του διάγοντας άσωτο βίο και σπαταλούσε την περι­ ουσία του όπως και εκείνη των ανθρώπων, που τον φιλοξενούσαν για διασκεδάσεις, όπως για φαγητό, ποτό και γυναίκες. Αλλά το

γεγονός ότι ο Τίμαρχος είχε πολλές ερωτικές ιστορίες και είχε εκμεταλλευτεί πλήρως για τον εαυτό του την αδυναμία, που είχαν γι' αυτόν οι εραστές του, αυτό δεν αποδείκνυε αναγκαστικά την κατάσταση της πορνείας. Πορνεία διεπράττετο, αν κάποιος είχε σεξουαλικές σχέσεις με πολλούς ερωτικούς "φίλους" και αντί πλη­ ρωμής. Αν ο καθένας στην έννοια "πληρωμή" έδινε ευρύτερη σημα­ σία και δεν την περιόριζε στα χρήματα, τότε κάθε παιδεραστική σχέση θα μπορούσε πρακτικά να θεωρείται πορνεία. Ακόμη και

στην περίπτωση του Σωκράτη θα μπορούσε ο καθένας να ιδεί τις

σχέσεις των έρωμένων του προς αυτόν ως πορνεία και τη διδα­ σκαλία, για την οποίαν π. χ. οι σοφιστές πληρώνονταν ακριβά, ως

αποζημίωση, αν αυτός είχε υπάρξει σεξουαλικά περίεργος. Αυτό είναι το αποφασιστικό σημείο στη ζωή του Τιμάρχου. Η ακόλαστη, χωρίς ευθύνη διαβίωσή του και προπαντός η διασπάθιση της περι-

275

CAROLA REINSBERG ουσίας, την οποία θα έπρεπε να την είχε διαθέσει για τις σοβαρές υποθέσεις του κράτους, έφθαναν να τον καταστήσουν ύποπτο, ώστε οι ερωτικές του υποθέσεις να μη θεωρηθούν ως παιδεραστι­ κές, αλλά να τον επιβαρύνουν με τη

μομφή της πορνείας. Εχασε

τα πολιτικά του δικαιώματα. Η διαδικασία εναντίον του Τιμάρχου δείχνει καθαρά ότι η γενική ανεκτικότητα απέναντι σε μια "χαλαρωμένη" παιδεραστία δεν ήταν απεριόριστη. Παραβάσεις έναντι των ισχυόντων σεξουα­ λικών κανόνων παρέμεναν καλύτερα στο κρυφό. Αν γνωστοποι­

ούνταν, θα έπρεπε να κολάζονται προς προστασίαν ολόκληρου του συστήματος των αξιών.'Ετσι η ομοφυλοφιλική δυσφήμηση και η υπόνοια της πορνείας ήταν ένα προσφιλές και ολοφάνερα επιτυ•

χημένο στρατήγημα σε μια δικαστική αγωγi(i2 .

Ποl/νεία Σ

•

μόνον η κοινωνική και η νομική κατάσταση ήταν εκεί-

110. Παιδεραστικό ζεύγος. Αμφορέας. Γύρω στο 550 π.Χ (Λανδινο).

276

Η ΠΑΙΔΕΡΑΣΤΙΑ

JJJ. Αγόρι περιποιείται κωμαατή και εταίρες κατά το συμπόσιο. Κύλιξ. 480 - 470 π.χ. (ΚέμπριτζIΜασσ.).

νο που έκανε το ένα πορνεία και το άλλο παιδεραστία. Η παιδερα­ στία ήταν προνόμιο του ελεύθερου πολίτη, ενώ για τους δούλους (Αισχίν.

1,57)

καθώς και για τους μετοίκους δεν ήταν δυνατόν να

πραγματοποιείται. Και στους δυο δεν αναγνωριζόταν το ηθικό επί­

πεδο, το οποίο απαιτούνταν για την παιδεραστία. Εκτός αυτού από •

τις ομάδες αυτών των προσώπων έλειπε το παιδαγωγικό, το αστικό φρόνημα, μια και ήταν αποκλεισμένοι από κάθε πολιτική δραστη­ ριότητα. Έτσι π. χ. η σχέση, την οποία

ο Συρακόσιος θεατρώνης •

στο Συμπόσιον του Ξενοφώντος έχει προς το νεαρό χορευτή της

ομάδας του, δεν εμπίπτει στην παιδεραστία, έστω κι αν εκ των πραγμάτων είναι ένα συγκeίσιμo φαινόμενο. Επειδή αυτή η σχέση δεν συνδέει δυο Αθηναίους πολίτες, ξεφεύγει από κάθε ταξινόμηση, η οποία ωστόσο θα ήταν ασήμαντη. Ο Συρακόσιος αγαπάει τον

χορευτή αυτόν, με τον οποίον περνάει κάθε νύχτα (Ξεν. Συμπ.

4, 53-

54) και του οποίου η ομορφιά και η κομψότητα γοητέύουν τους συμποσιαστές, όπως τους μαγεύει το τραγούδι και το παίξιμό του με έγχορδα όργανα. Ζηλότυπα τον παρακολουθεί με το φόβο ότι κάποιος από τους ξένους θα μπορούσε να τον παρασύρει στο στρώ-

277

CAROLA REINSBERG μα του και να τον πείσει. να περάσει μαζί του τη νύχτα. Το αγώρι προφανώς δεν είναι δούλος του Συρακοσίου, γιατί αλλοιώς δεν θα είχαν καταστεί δυνατές κάποιες σεξουαλικές παραβιάσεις επάνω του χωρίς τη συγκατάθεση του ιδιοκτήτη του. Αυτή η ερωτική σχέση δε φαίνεται βιασμένη, όπως γινόταν συχνά μεταξύ κυρίου και δού­

λου ή δούλης. Είναι παιδεραστία στο επίπεδο του "μικρού ανθρώ­ που", σεξουαλικό πάθος συνδεδεμένο με τη μέριμνα με την ευημερία του νεαρού, τον οποίον ο Συρακόσιος βλέπει να διακινδυνεύει από τον αβρό κύριο, καταπώς λέγει στο Σωκράτη (Ξεν. Συμπ.

4, 52).

Στην πραγματικότητα ίσως να τον χρησιμοποίησαν σαν πόρνο.

Το αγόρι ανήκει σ.' εκείνον τον ημίκοσμο του κλάδου της δια­ σκέδασης, ο οποίος είχε τους ανθρώπους του για κάθε είδος τέρ­ ψης, είτε για συνουσία είτε για επαγγελματική συμποσιακή διασκέ­ δαση. Η μια ομάδα ήσαν οι εταίρες, των οποίων ήδη έχομε αναπτύ­

ξει την πολύπλευρη χρησιμοποίηση. Το αντίστοιχο το παρίσταναν

τα αγόρια, από τα οποία προφανώς ανέμεναν την ίδια προθυμία για τις διάφορες υπηρεσίες. Πιθανώς και ο Φαίδων, εκείνος ο γνω­ στός μας μαθητής του Σωκράτη, με το όνομα του οποίου ο Πλάτων

ονόμασε έναν από τους διαλόγους του, να είχε τοποθετηθεί στο Συμπόσιον ως αγώρι της ηδονής, όπου συνήντησε το Σωκράτη και τον άκουσε να μιλάει. Ο Φαίδων καταγόταν από την Ηλιδα και είχε εξαναγκασθεί να ασκεί την πορνεία (Γέλλιος,

2, 18, 1-4).

Οι

φίλοι του Σωκράτη τον απελευθέρωσαν. Στις εικόνες των αγγείων εμφανίζονται αγώρια ως τραπεζοκό­ μοι, μουσικοί, χορευτές και αρτίστες κατά το Συμπόσιον. Ενας

κύλικας, που βρίσκεται στο Καίμπριτζ53 (Εικ.

111),

δείχνει τους

κατακεκλιμένους συμποσιαστές, εκ των ο οποίων ο καθένας έχει δίπλα του γερμένη μιαν εταίρα. Μπροστά τους εκτελούν το ρόλο

τους δυο αγόρια: το ένα, γυμνό, περιποιείται τους καλεσμένους, ενώ το άλλο, σκεπασμένο με μακρύ μανδύα, διασκεδάζει τους συμποσιαστές παίζοντας αυλό. 'Ενας κρατήρας, που βρίσκεται στο Κορνέτ05 4 (Εικ.

112), παριστάνει

μια παρέα κωμαστών, οι οποίοι

διασκεδάζουν με διάφορα χορευτικά και ακροβατικά νούμερα, που

εκτελούν αγόρια και νεαροΙ Το ότι τέτοια αγόρια μπορούσαν να βρίσκονται στη διάθεση των σεξουαλικών επιθυμιών των καλεσμέ278

Η ΠAlλEPA>:ΊIA

//2.

Παραστάσεις κατά το συμπόσιο. Κρατήρας. Τέλος 50υ αι. π.χ. (Κορνέτο).

νων, αυτό δείχνεται ολοκάθαρα από μια εικόνα κύλικα, που βQί­ σκεται στη Ν. Υόρκη55 (Εικ.

113),

στην οποία ένας ανακεκλιμένος

κωμαστής πιάνει τα γεννητικά όργανα ενός αγοριού, το οποίο τον στεφανώνει με ένα φρέσκο γιορταστικό στεφάνι. Εδώ είναι ξεκάθα­ ρο ότι ο ενοχλούμενος είναι υπάλληλος. Δυσκολότερη γίνεται η διάκριση, άν τα αγόρια στην περαιτέρω εξέλιξη της γιορτής έχουν πλησιάσει ήδη τους άνδρες και τους γίνονται "ευχάριστοι". Στο αγκάλισμα είναι αδύνατο να ξεχωρίσεις, αν πρόκειται για ένα πλη­ ρωμένο παιδί της ηδονής ή για τον ευυπόληπτο ερωμένο του μισο­ μεθυσμένου, ο οποίος προσφέρει σ'εκείνον μόνο μιαν ερωτική από­ λαυση. Τα συμπόσια ήταν φυσικά το πλαίσιο, μέσα στο οποίο μπορούσε κάποιος να συναντήσει ακίνδυνα τον ερωμένον και αυτονόητα να είναι μαζί του. Υπήρχαν ακόμα και εκείνες οι ευκαι­ ρίες της ανεμελιάς και του κρασιού, που έχει στο νου του ο Σωκρά­ στης (Πλάτ. Φαίδρ.

256a-d),

όταν ομιλεί γι' αυτές, ότι τότε ακόμη

και ο πιο αυτοσυγκρατημένος, ο πιο ευγενής εραστής ήθελε να ακο­ λουθήσει τους πόθους του κορμιού του. Αντίστροφα, η συνύπαρξη

κατά το συμπόσιο δεν έπρεπε να είναι κατ' ανάγκην συνδεδεμένη 279

CAROLA REINSBERG

113.

Κωμαστής χαίδεύει τα γεννητικά όργανα αγοριού κατά το σερβίρισμα.

Κύλιξ.

490 - 480 π.χ

(Νέα Υόρκη)

με παραμέληση των οπωσδήποτε έγκυρων ιδεωδών της αρετής. Ο Καλλίας π. χ. είχε προσκαλέσει στο σπίτι του το αγαπημένο του

αγόρι μαζί με τον πατέρα του (Ξενοφ. Συμπ.

1,8-1 Ι).

Για μια εικόνα αγγείου, που βρίσκεται στη Ρώμη56 (Εικ.

114),

τίθεται ήδη το ερώτημα: ποιο είναι το έτσι σφιχτά αγκαλιασμένο

αγόρι που βρίσκεται δίπλα από τον κωμαστή επάνω στην κλίνη; Επειδή, όπως οι εταίρες,και οι αρσενικοί πόρνοι δεν ξεχωρίζουν με διακριτικά ως τέτοιοι, μπορεί εκείνος ο νεαρός να είναι συνά­ μα και καλεσμένος και ερωμένος σαν ένας επαγγελματίας "ευνο­ ούμενος". Η ίδια ασάφεια υφίσταται και σε μια εσωτερική εικόνα του κύλικα, που βρίσκεται στη Μπολώνια57 (Εικ. Ι

15).

Εδώ ένας νεα­

ρός αναπαύεται στην αγκαλιά ενός άλλου. Το ότι δυο ή τρεις άνδρες μοιράζονταν μια κλίνη, αυτό ήταν συνηθισμένο. Ασυνήθι­ στος είναι όμως, τουλάχιστον στις εικαστικές παραστάσεις, αυτός ο τρόπος της στενής προσέγγισης και της σωματικής περίπτυξης, ο

οποίος διαφορετικά ξαναβρίσκεται μόνο σε παραστάσεις εταιρών (Εικ.

38).

Άλλη πάντως ασφαλέστερη ένδειξη για την κοινωνική

κατάσταση του νεαρού, που βρίσκεται στην αγκαλιά του άλλου,

280

Η ΠΑΙΔΕΡΑΣΤΙΑ

δεν παρέχει αυτός ο παραλληλισμός. Και οι δύο οι συμποσιαστές είναι νεαροι. Πιθανώς η ίδια ηλικία να εξηγεί εκείνο τον εσωτερι­ κό σύνδεσμο, τον οποίο μάλλον συγχωρούσαν στους συνομηλί­

κους ως νεανικό υπερξεχείλισμα και εν σχέσει προς την κοινωνική τους τάξη58. Πολύ πιο ξεκάθαρα δείχνει τη σεξουαλική επαφή ο ήδη μνημονευθείς κάνθαρος, που βρίσκεται στη Βαλτιμόρη (Εικ. 49α). Πάλι φαίνεται σα να πρόκειται για συνομήλικους, οι οποίοι διασκεδάζουν μαζί με μιαν άλλη ομάδα συμποσιαστών επάνω σε μια κλίνη. Ο ένας νεαρός στο αριστερό άκρο του κρεββατιού έχει

•

/ /4.

Εραστής

αγκαλιάζει τον ερωμένο κατά το

συμπ6σιο. Κύλιξ.

520 - 5 ΙΟ π.χ. (Ρώμη).

/ /5.

Νεαρ6ς κατά το

συμπ6σιο ξαπλωμένος σιην

αγκαλιά του φίλου του. Κύλιξ.

5/0 - 500

π.Χ (Μπολώνια).

281

CAROLA REINSBERG στρωθεί στα γόνατα και τραβάει τον κωλοκαθισμένο σύντροφο προς τα πίσω και επάνω στο ερεθισμένο του μόρι0 59 . Και αυτή η σκηνή εξελίσσεται στο συμπόσιον, εκείνη τη στιγμή της γιορτής,

που η διονυσιακή μέθη έχει φθάσει στο αποκορύφωμά της και οι συμποσιαστές παραδίνονται σ'ένα παράφορο ίλιγγο των αισθήσε­ ων. 'Ηδη έχει γίνει λόγος γι'αυτόν τον σεξουαλικό κώμο σε συνά­ φεια με τις εταίρες. Η εικόνα του αγγείου προέρχεται από το τέλος ••

1

,

"

,

,

της αρχαικης εποχης, απο εκεινην την εποχη, στην οποια και οι

εικαστικές παραστάσεις με εταίρες αφομοιώνουν μια ανυπέρβλητη δραστηριότητα, και απεικονίζεται φανερά κάθε είδος ανυπόκριτης σεξουαλικής πρακτικής. Η τάση αυτή πάντως δεν εξηγεί γιατί εδώ ίσως ένας ερωμένος, ένας ωραίος, εξαίσιος νεαρός πολίτης μπρο­ στά στα μάτια όλων υποτάσσεται στην θεωρούμενη ως ταμπού επικοινωνία δια του πρωκτού, όπως μια εταίρα διαπερνιέται και

μεταβάλλεται σε σεξουαλικό αντικείμενο. Όπως δεν απεικονίζο­ νται τίμιες γυναίκες κατά τη συζυγική ερωτική πράξη, έτσι φαίνε­ ται να είναι αδιανόητο να δείχνεται και γιος ενός ευυπόληπ:του πολίτη σε μια δύσφημη ερωτική πρακτική. Ωστόσο και οι άνδρες ποτέ δεν εμφανίζονται σε ετεροφυλοφιλικές εικαστικές παραστά, " , σεις ασκωντας μια ποινικοποιημενη ερωτικη τεχνικη, π. χ. την

αιδοιολειχία 6Ο • Ποιος αγοραστής ή χρήστης αυτού του κύλικα θα

μπορούσε πλέον · να :tαυτισθεί με μια τέτοια φιγούρα ερωμένου; Ούτε οι ερασταί, που είχαν συνείδηση της καλής φήμης των ούτε

τα ενδιαφερόμενα για τη φήμη τους αγόρια. Αν σκεφθούμε πόσο έντονα ως ανώτερος έχει απεικονισθεί ο άνδρας κατά τη γενετήσια επικοινωνία με εταίρες και πόσο αντίστοιχα μειονεκτικές και

ταπεινωμένες φαίνονται αυτές, τότε θα καταλάβουμε ότι έναν παρόμοιο, ενοχοποιητικό ρόλο εικόνας είναι δύσκολο να τον φαντασθούμε για έναν ελεύθερο πολίτη. Θα μπορούσε κανείς να •

θεωρήσει εκείνο το αγόρι μάλλον ως ένα πόρνο, που μισθώνεται εξ αφορμής του συμποσίου. Μόνο εξαιρετικά λίγες παραστάσεις δείχνουν γενετήσια επι­ κοινωνία ανάμεσα σε ομοφυλοφίλους. Ακόμη και η προφανώς νομιμοποιημένη επικοινωνία δια των μηρών εμφανίζεται σπά­ νια. Ανάμεσα στα ελάχιστα αγγεία με εικόνες άλλων τρόπων

282

Η ΠΑΙΔΕΡΑΣΤΙΑ

,

•

116.

Σεξουαλική έξαρση κατά το συμπόσιο. Κύλιξ. Περίπου

500 π.Χ

(ΤουρΙνο) .

σεξουαλικής επικοινωνίας ξεχωρίζει το διάζωμα ενός κύλικα,

που βρίσκεται στο Τουρίνο 61 (Εικ.

116), κυρίως για την πρωτοτυ­

πία του. Κι εδώ πάλι έχει aπεικoνισθεί ένας υπερεύθυμος κώμος. Στην μια όψη του δοχείου χορεύουν αγέρωχα τριγύρω οι κρασο­

πατέρες με κύπελλα κρασιού στο χέρι, ενώ στην άλλη όψη επιδί­ δονται σε σεξουαλικά παιγνίδια. Η όλη σκηνή έχει χαρακτηρισθεί μέσω του καλάθου των φαγητών στον τοίχο επίσης ως συστατικό μέρος του συμποσίου. Στο μέσον της εικόνας ένας από τους

μεθυσμένους πιέζει δυο νέους, που στέκονται σκυμμένοι, έχο­ ντας τους πισινούς των αντιμέτωπους και σπρώχνει το πέος του ανάμεσα στους γλουτούς και των δυο. Δεξιά ένας άλλος μεθυσμέ­ νος προσπαθεί να τραβήξει προς αυτή την ομάδα των τριών aπό το τσουλούφι ένα ανθιστάμενο αγόρι. Αριστερά ένας άλλος περιμένει προφανώς να έλθει και η σειρά του γι 'αυτή τη σπάνια

σεξουαλική διασκέδαση. Ο συνοδός του φαίνεται ήδη να αυτο·ί, κανοποιει ται.

Και αυτοί οι νεαροί είναι απεικονισμένοι περισσότερο ως επαγγελματίες πόρνοι παρά ως αστοί ερωμένοι. Ο ένας αναγκάζε•

283

CAROLA REINSBERG ται σε ευπείθεια σαν δούλος. Οι άλλοι δυο επιμένουν ώσπου ο όρθιος κωμαστής να έχει τελειώσει την πράξη του, σε μια όχι άνετη, κεκαμμένη στάση, η οποία δεν περιποιεί τιμή σ'έναν ελεύθε­

ρο πολίτη. Έχουν λάβει μια στάση, που ήταν συνηθισμένη για εταί­ ρες, για να προβάλουν στον πελάτη το πίσω μέρος τους και το

φύλο τους (Εικ. 49β.

57. 64.

73α. 98β). Θα έπρεπε κανείς αυτό το

τρελό σπρώξιμο να το ερμηνεύσει ίσως ως όργιο με αγοραστούς

"ευνοούμενους", ή πως πρόκειται μάλλον για γελοιογραφία. Ολο­ φάνερα εδώ ο αγγειογράφος σκώπτει την συντροφιά του συμποσί­ ου, η οποία παιδεραστικά προσδιορισμένη δεν κάνει τίποτε διαφο­ ρετικό από αυτό που κάνουν και οι πόρνοι. Αυτή η σατυρική παράσταση μπορεί να συγκριθεί με τους στίχους του Αριστοφάνη (Πλούτ.

147 κ.ε.), που αναφέρθηκαν παραπάνω.

Υπάρχει μια σειρά από εικόνες με σκηνές από την περιοχή των

συμποσίων, τις οποίες θα μπορούσε κανείς να συσχετίσει με ενοι­ κιασμένους ψυχαγωγητές, δηλ. με πόρνους. Κάποιοι από τους απεικονισμένους αυλητές, που κρατούσαν αυλό, δεν ήταν προσκα­

λεσμένοι, δηλ. μισθωμένοι μουσικοί (Εικ.

40-41).

Και πολλά από

τα αποσπάσματα των εικόνων με νεαρό και εταίρα θα μπορούσαν

να ερμηνευθούν σε σχέση με την παρεισαγωγή στο Συμπόσιον του Ξενοφώντος του επεισοδίου του Διονύσου-Αριάδνης, ως συγκρί­

σιμα άκροάματα (Συμπ. Q,

6).

Η χορεύτρια, που φορεί δέρμα πάν­

θηρα και ο αυλητής επάνω σε μια εικόνα κύλικα, ο οποίος βρίσκε­ ται στο Λονδίνο (Εικ.

41),

θα μπορούσαν να κατανοηθούν με

αυτή την έννοια. Επειδή ωστόσο λείπει κάθε εξωτερικό γνώρισμα ενός αγοραστού νεαρού, τέτοιες ερμηνείες πρέπει να μείνουν ως υποθετικές. Οι άνδρες πόρνοι ήσαν πιθανώς κατά μεγάλο μέρος σκλάβοι

και επήλυδες, δηλ. δεν ήσαν πολίτες. 'Ετσι π. χ. εκείνος ο θεόδο­ τος, που τον γνωρίζομε από κάποιον λόγο του Λυσία

( Λυσ. 111),

καταγόταν από την Πλάταια και προφανώς δεν κατείχε κανένα εντελώς ή κανένα πλήρες πολιτικό δικαίωμα 62 • Δυο από τους ερα­ στές του φιλονικούσαν για την εύνοιά του, ώσπου κατέληξαν σε αντμταράθεση βιαιοπραγίας, τόσο που εναντίον του ενός υποβλή­ θηκε μήνυση για απόπειρα φόνου. Αυτός ο Θεόδοτος όμως φαίνε-

284 •

Η ΠAIΔEPA >.'1'ΙΑ

ται πως δεν ήταν κάποιος συνηθισμένος πόρνος, αλλοιώς ο καθέ­ νας θα μπορούσε να τον ενοικιάζει κάθε φορά για τις ανάγκες του χωρίς δυσκολία. 'Επαιζε κάπως το ρόλο μιας εταίρας, την οποία θα την ήθελε κάποιος να την έχει μόνος του για μακρότερο χρονι­ κό διάστημα. Ενώ ο ένας εραστής τον είχε δήθεν πάρει με συμβό­ λαιο έναντι του σεβαστού ποσού των

300 Δραχμών,

φαίνεται πως

ο άλλος τον είχε μεταχειρισθεί μάλλον ως ερωμένον, για να κατα­

κτήσει τη συμπάθειά του. Δεν μπορούμε να ξεχωρίσουμε παραστάσεις, που να έχουν ως θέμα τους την κανονική πορνεία σε οίκο ανοχής, όπως στην περιο­ χή των ετεροφύλων διακρίνομε τον τύπο εικόνων με επίσκεψη σε εταίρες, μολονότι υπήρχαν τέτοιοι οίκοι ανοχής. Ο Αισχίνης κάνει λόγο για φόρο, που έπρεπε να πληρώνουν οι πόρνοι καθώς και για οίκους ανοχής

(1, 119)

(1, 124). Επάνω στο Λυκαβηττό βρι­

σκόταν τάχα ένα τέτοιο κατάστημα 63 . Οπωσδήποτε τίθεται το ερώτημα, κατά πόσον ο αγγειογράφος είχε την πρόθεση να καταστήσει γενικά σαφή μια τέτοια ερωτική απεικόνιση ως συζυγική, παιδεραστική ή αγοραστή σχέση, δηλ. πόσο μπορεί κανείς να περιμένει ότι μια ομοφυλοφιλική σχέση,

που χαρακτηρίζεται ως πορνεία, και σεξουαλικές σκηνές εγκαθί­ στανται ορατά μέσα σε οίκο ανοχής. Στην περιοχή των ετεροφύ­

λων αντίστοιχη γνώση εξάγεται προκαταβολικά ένεκα της απομό­ νωσης της αστής γυναίκας, η οποία ήταν αποκλεισμένη από το

συμπόσιον και δεν εμφανιζόταν ανάμεσα στην συντροφιά περισ­ σότερων ανδρών ούτε τους υποδεχόταν στο σπίτι της. Το γεγονός αυτό περιορίζει την ερμηνεία συχνά στις εταίρες. Το ότι συχνά. αναγνωρίζεται με σαφήνεια η κοινωνική τους κατάσταση, αυτό πάντως δε σημαίνει ότι αυτή θα μπορούσε να είναι σημαντική για

.

,

,

,

την μαρτυρια των εικονων και οτι αποσκοπουσε στο να χαρακτη-

ρισθούν οι γυναίκες εκείνες ως πόρνες. Ενσαρκώνουν μάλλον, ανεξάρτητα από την εμπορική τους αξία, τις ετεροφυλοφιλικές χαρές ενός άνδρα, τις ερωτικές απολαύσεις, που εκείνος θα μπο­

ρούσε να έχει μέσω μιας γυναίκας. Το ότι η εμπορική αξία του έρωτα προς τις εταίρες δεν ήταν καμιά σοβαρή όψη της παράστα­ σης, αυτό το δείχνει ένας κύλικας, που βρίσκεται στο Βερολίνο 64

285

CAROLA REINSBERG

,','.

'.Ό·

-":: ;:)\":,:

;; ; -

-; : ~,-(;:;:; .::Ι

•

117. Νεαροί άΥδρες ΠΡOξεvεoovται με εταίρες. Κύλιξ. 510 - 500 π.χ. (ΒερολίΥΟ). Πρβλ. Εικ. 91.

(Εικ.

91, 117), ο

οποίος αντιπαραθέτει τον έρωτα προς τις εταίρες

και τον παιδεραστικό έρωτα, ως δυο εκφράσεις ανδρικής aπόλαυ­ σης, όπου η γενετήσια ηδονή είναι σαφώς το συνδετικό στοιχείο. Διότι ακριβώς τα παιδεραστικά ζευγάρια δείχνονται με έντονη σεξουαλικότητα, ενώ οι εταίρες, των οποίων η σεξουαλική διαθε­ σιμότητα έτσι κι αλλοιώς είναι αυτονόητη, κατακτώνται ιπποτικά.

Αν υποθέσουμε, ότι παράλληλα προς την παιδεραστία aπεικονίζε­ ται και η παιδική πορνεία ως ένας παράγοντας ομοφυλοφιλικής αισθησιακής ζωής, δεν μπορούμε να περιμένουμε κι εδώ ότι και στην περίπτφση αυτή η εμπορική αξία θα είχε παίξει ένα ρόλο. Ως εικαστικό θέμα έπαιρναν τόσο εταίρες όσο και πόρνους ένεκα της σεξουαλικής των λειτουργίας, η οποία τους καθιστούσε ενδιαφέ­ ροντες για τον αρσενικό παρατηρητή και χρήστη των αγγείων. Επειδή στην περιοχή των ομοφυλοφίλων λείπει ένα εξωτερικό πλεονέκτημα, το οποίο θα ξεχώριζε έναν μισθωμένο νεαρό από έναν ερωμένο, η πορνεία σε κάθε περίπτωση μπορεί να αναγνωρί­

ζεται μόνον aπό τα στενότερα συμφραζόμενα της εικόνας. Εδώ οι

πορνογραφικές aπεικoνίσεις' μολονότι και αυτές είναι εικόνες της φαντασίας, ανάγονται πιθανότατα σε μια πράγματι υπάρχουσα

286

ΗΠΑΙΔΕΡΑΣΤΙΑ •

ΙΙ8 α-β. Παιδεραστικές ΠQOαεwίσεις. Ά νδρες με πόQvες (;) Κύλιξ. Γύρω 490π.Χ. (Μπόχουμ).

πορνεία. Υπό την έννοια αυτή μπορεί κανείς να ερμηνεύσει και

τον κύλικα, που βρίσκεται στο Μπόχουμ65 (Εικ. 118α-β),η παρά­

σταση του οποίου είναι μοναδική. Η εσωτερική του εικόνα δείχνει

τη γνωστή ομάδα του άνδρα, που προσφέρει στο αγόρι το βαλλά­ ντιο (Εικ.

101).

Το εξωτερικό διάζωμα παρατάσσει έξι ζευγάρια

στη σειρά το ένα δίπλα στο άλλο, πάντοτε ένα γενειοφόρο άνδρα με ένα νεαρό, σε διάφορες φάσεις της ερωτικής κατάκτησης. Στη μια πλευρά, που σύμφωνα με την ένδειξη του φορητού διχτυού με

287

CAROLA REINSBERG ένα σφουγγάρι υποδηλώνει παλαίστρα ή κάποιο περιβάλλον παρόμοιο με παλαίστρα, παρασταίνονται οι ερωτοτροπούντες νεαροί από επιφυλακτικοί μέχρι αρνούμενοι. Εντελώς δεξιά στέ­ κεται ο κατακτηθείς, σφιχτά τυλιγμένος στο χιτώνα του, περιμένο­ ντας μπροστά στον εραστή. Στη μεσαία εικόνα δείχνεται ο νεαρός

επίσης μπροστά σε ένα δώρο, που πιθανώς είναι δύο νομίσματα, όχι διατεθειμένος να δεχθεί το δωρητή. Στην τελευταία σκηνή ο νεαρός αποστρέφεται τον άνδρα, ο οποίος, ερεθισμένος σφοδρά, ανοίγει το χιτώνα του. Στην αντίθετη πλευρά επαναλαμβάνεται με την ίδια σειρά των σκηνών μια σημαντικά πιο δραστική ερωτική

υποφηψιότητα. Στη μέση ο άνδρας, που έχει τον πόθο, κρατεί πάλι δυο νομίσματα

(;),

έτοιμα να τα δώσει στο νεαρό. Το ζευγάρι αρι­

στερά έχουν ανοίξει τους χιτώνες και ο ένας προχωρεί προς τον άλλο. Στη δεξιά σκηνή ο νεαρός είναι έτοιμος να ικανοποιήσει την

ερωτική απαίτηση του άνδρα. Εχει σηκώσει το χιτώνα ψηλά μέχρι

πάνω από τα ισχία και τεντώνει γυμνά τα οπίσθιά του προς τον άνδρα. Αυτή η εικονογραφία είναι μοναδική ανάμεσα στις παιδε­ ραστικές απεικονίσεις και βρίσκει το μοναδικό της αντίστοιχο ανάμεσα στις παραστάσεις με εταίρες (Εικ. 73β) και στην εικόνα

του βιαζόμενου Πέρση στην οίνοχόη, για την οποία έγινε λόγος (Εικ. 98β). Η απρεπής στάση και η προσφορά για συνουσία δια του

πρωκτού δεν είναι σύμφωνη με τους κανόνες παιδεραστικής συμπεριφοράς. Προφανώς αυτό το αγγείο παρουσιάζει ζωή ομο-

•

119.

Δύο νεαροί

διασκεδάζουν σε

Υιοοτή. Κοατήοας·

420 - 410 π.Χ (Λονδίνο).

288

Η ΠΑΙΔΕΡΑ >ΤIΑ

φυλοφιλικής ηδονής ως εξευγενισμένο παιγνίδι της προσπάθειας για ερωτική κατάκτηση και ικανοποίηση βάναυσων σεξουαλικών επιθυμιών, όπως ο κύλικας του Βερολίνου παρασταίνει έρωτα προς τις γυναίκες παράλληλα προς την παιδεραστία. Σε μια άλλη απεικόνιση, στην οποία θα μπορούσε κάποιος να αναγνωρίσει πορνεία 66 , αυτή η ερμηνεία δεν είναι χωρίς δυσκο­ λίες. Πρόκειται για τις σκηνές επάνω σε ένα κωδωνοειδή κρατήρα,

που βρίσκεται στο Λονδίνο 67 (Εικ.

119).

Εδώ ακριβώς ένα εορτα­

στικά στεφανωμένο αγόρι κάνει προετοιμασίες, για να τεθεί ιππα­ στί επάνω στον ερεθισμένο φαλλ6 του συντρόφου του. Ενας άνδρqς και μια γυναίκα παρατηρούν το ζευγάρι από το γειτονικό σπίτι. Το γεγονός, ότι το επεισόδιο εκείνο λαβαίνει χώρα στο ύπαιθρο

- το

κάθισμα δεν είναι αντίφαση

- δυσχεραίνει

την ερμη­

νεία, πως τάχα γίνεται σε έναν οίκο ανοχής παρόμοια όπως και η γυναίκα, που παρακολουθεί από την πόρτα. Αυτές οι αντιφάσεις διαλύονται με την ερμηνεία, την οποία πρότεινε με πειστικά επι­ χειρήματα ο Ρ. Η. νοn Blanckenhagen68 . Ηθελε να αναγνωρίσει στην εικόνα εκεί νου του αγγείου τη σκηνή μιας κωμωδίας, η οποία

χλευάζει τη διονυσιακή γιορτή των Ά νθεστηρίων. Τη δεύτερη ημέρα αυτή η γιορτή του κρασιού, η οποία διεξήγετο την Ανοιξη με την ευκαιρία του ανοίγματος του καινούργιου κρασιού, κορυφω­ νόταν ύστερα από ένα τελετουργικό διμγωνισμό οινοποσίας στον •

ιερόν γάμον του Διονύσου με τη Βασιλίννα, τη σύζυγο του άρχο-

120.

Ο μεθυσμένος

Δι6vυσoς επισκέπτεται τη

ΒασιλΙννα. Κρατή(ιας.

440 - 430

π.χ. (faQΚw{a).

289

CAROLA REINSBERG ντος βασιλέως, του ανώτατου ιερέα των Αθηνών. Την άφιξη του

θεού του κρασιού στο οουκολείον, την υπηρεσιακή έδρα του άρχο­

ντος βασιλέως, όπου λάβαινε χώρα ο γάμος, την παρασταίνει ένας κρατήρας, που βρίσκεται στην Ταρκυνία, με μια ελαφρώς ειρωνική εικόνα, η οποία προσομοιάζει εκπληκτικά με την εικόνα του αγγεί­ ου του Λονδίνου 69 (Εικ.

120).

Ο Διόνυσος με δυο συνοδούς του

θιάσου του, φθάνει στο σπίτι, όπου η Βασιλίννα ήδη περιμένει

στην πόρτα. Σύμφωνα με τον

Blanckenhagen

ο μεθυσμένος στο

αγγείο του Λονδίνου, όπως ο Διόνυσος, μαζί με δυο αγόρια επι­ στρέφει στο σπίτι της γυναίκας του ή της παλλακίδας, η οποία

καθ'όμοιο τρόπο τον προϋπαντά στην πόρτα. Προτού μπεί στο

σπίτι, τα δυο αγόρια, ερεθισμένα από το κρασί και την παράσταση

του ίεροϋ γάμου, παρασύρονται σε ένα ερωτικό παιγνίδι, μια •

μεταμφίεση του διονυσιακού γάμου. Χρησιμοποιούν γι'αυτό εκεί-

νο το άνετο επίκλιντρο κάθισμα, τον κλισμό, τον οποίο κατά τα

Ά νθεστήρια για γαμήλιο γεύμα του Διόνυσου και της Βασιλίννας τον κουβαλούσαν κοντά σ' αυτούς. Πιθανώς να φυλασσόταν για τη

θε·ίκή νύφη ένα τέτοιο κάθισμα κατά το ξεφάντωμα στα ιδιωτικά

Ανθεστήρια 7Ο • Η σατυροειδής φυσιογνωμία του μεθυσμένου ταιριάζει σ'αυτή την ερμηνεία της παράστασης ως αντικαθρέφτι­ σμα μιας σκηνής από κωμωδία. Ο χλευασμός της παιδεραστίας στην κωμωδία του τέλους του 50υ αι. δεν ήταν καθόλου ασυνήθι­ στο φαινόμενο, όπως είδαμε στον Αριστοφάνη. Υπό αυτό το

συσχετισμό εξηγείται και το γεγονός ότι αυτή η σκηνή του "παιδε­

ραστικού" έρωτα δημιουργήθηκε πολύ έπειτα από τον εκφυλισμό των εικόνων της παιδεραστίας.

Η κοινωνική σημασία Η ρύθμιση της παιδεραστικής δραστηριότητας βάσει κανόνων κατέληξε σε μια καλλιέργεια της παιδεραστίας. Μέσω ισχυρών κοινωνικών κανόνων αυτή η ιδιαίτερη μορφή ομοφυλοφιλικής συμπεριφοράς

από τον αρνητικό τόνο, τον οποί­

ον είχε η ομοφυλοφιλία καθαυτήν, προσαρμόστηκε στις απαιτή­ σεις της αστικής ιδεολογίας των Αθηναίων και νομιμοποιήθηκε

290

•

Η ΠΑΙΔΕΡΑΣΤΙΑ

•

επάνω στη βάση μιας παιδαγωγικής λειτουργίας, η οποία διεμόρ­ φωνε τον χαρακτήρα. Μόνο η δημιουργία κανόνων και ταμπού υποδηλώνει την κοινωνική σημασία της παιδεραστίας.

Η απαρχή και η προέλευση της ελληνικής παιδεραστίας δεν μπορούν να δώσουν καμιά πληροφορία για το ζήτημα της κοινω­ νικής αξίας, διότι αυτές, παρά την επίμονη συζήτηση, δεν κατέστη δυνατόν μέχρι τώρα να εξηγηθούν επαρκώς. Τον σεξουαλικό •

πυρήνα της ελληνικής παιδεραστίας δε μπορεί να τον θέσει με σοβαρότητα σε αμφισβήτηση καμιά από τις θεωρίες προέλευσής της. Τόσον η αντίληψη, πως τάχα κατάγεται από τις στρατιωτικές ανδρικές κοινωνίες των δωρικών φύλων της εποχής της μετακίνη­ σής τους, όσο και ότι οι Δωριείς την δημιούργησαν μέσα από μια τελετουργική μυσταγωγία του νεαρού σε ένα μελλοντικό ανδρικό και κοινωνικό ρόλο, αφορμώνται από μια πρωταρχική ομοφυλο­

φιλική σεξουαλική πράξη. Και θα πρέπει να παραιτηθούμε εδώ από μια εκ νέου διάδοση των επιχειρημάτων, τα οποία τελευταία έχει συγκεφαλαιώσει λεπτομερειακά ο Η.

Patzer71 .

Στην ομηρική κοινωνία, αν κρίνουμε σύμφωνα με τα έπη, δεν υπήρχε καμιά παιδεραστία και δεν θέλομε να υποθέσουμε πως ο 'Ομηρος την αποσιώπησε συνειδητά'Τ2. Το περίφημο ζευγάρι των φίλων Αχιλλέα και Πατρόκλου έγινε ερωτικό ζευγάρι κατά τον αι. μέσω του έργου του Αισχύλου "Μυρμιδόνες"

(Lrg. 228

κ.

50 ε. ),

για το οποίο επίσης γίνεται λόγος στο Συμπόσιο του Πλάτωνος

(180a). Μεγάλη σημασία είχε η παιδεραστία προφανώς μέσα στην αρι­ στοκρατική κοινωνία της αρχα'ίκής εποχής. Την εποχή αυτή εμφα­

νίστηκε επίσημα για πρώτη φορά η παιδεραστία μέσα στη νομοθε­

σία. Οι νόμοι του Σόλωνος έθεταν υπό τιμωρία το δούλο, ο οποί­ ος θα ερωτευόταν ή θα ενοχλούσε ένα ελεύθερο αγόρι (Αισχ.

139).

1,

Με τον ίδιο τρόπο απαγόρευαν οι νόμοι αυτοί στο δούλο να

αθλείται στην παλαίστρα. Ο συνδυασμός καθιστά σαφές ότι η παι­ δεραστία καθώς και η άθληση χαρακτήριζε τον ελεύθερο άνθρωπο

και έπρεπε να προορίζεται μόνον γι' αυτόν. Ο σολώνειος κανονι­ σμός σημαίνει ότι περί το

600

η παιδεραστία ήταν κιόλας ένας

τρόπος συμπεριφοράς, ο οποίος γινόταν δεκτός ως κοινωνικός 291

,

CAROLA REINSBERG και όχι ως ιδιωτικός και συνεπώς έπρεπε να οριοθετείται. Κι αν ακόμη σύμφωνα με το νόμο κάθε άνδρας μπορούσε να ασκήσει την παιδεραστία, ωστόσο αυτή ήταν

de facto

προνόμιο των ευγενών.

Τόσο ο αθλητισμός όσο και η παιδεραστία ήταν ουσιώδεις εκδηλώ­ σεις της αγωγής των νέων, η οποία παρέμενε περιορισμένη στην αριστοκρατική ανώτερη τάξη. Αφενός μεν η αυτοσυνειδησία των ευγενών απαιτούσε μια ανάλογη προς την κοινωνική τους τάξη αγωγή των απογόνων τους, αφετέρου η ελευθερία από την ανάγκη βιοποριστικής εργασίας ευνοούσε την συνειδητοποίηση παιδαγω­ γικών αξιών και καθιστούσε δυνατή την έκπτυξη και τον εξευγενι­

σμό του τρόπου ζωής, ο οποίος πάλι γινόταν αντικείμενο της αγω)'ής.

.

Η αγω)'ή κατά την αρχα·ίκή εποχή, όπου δεν υπήρχαν καθόλου δημόσια σχολεία, βρισκόταν εξολοκλήρου στα χέρια των ιδιωτών. Το πλαίσιό της το πρόσφερε ο θεσμός της παιδεραστίας. Στη σχέση

ενός πρεσβύτερου με έναν νεότερο ταξικό σύντροφο βρισκόταν η μετάδοση ταξικών ιδανικών και τρόπων συμπεριφοράς ακριβώς όπως σχεδόν και η παραλαβή δοκιμασμένων προτύπων προέκυπτε ως αυτονόητη. Ο εραστής εξεπλήρωνε εδώ έναν ρόλο πατέρα, πρό­ σφερε παιδαγωγική εργασία, έστω κι αν η δύναμη της σεξουαλικής έλξης ήταν το καθαυτό ελατήριο για μια παιδεραστική σχέση. Επ'

αυτού δεν αφήνουν καμιάν αμφιβολία τα ποιήματα του ομοφυλο­ φιλικού έρωτα, τα οποία πάντα υμνούν σταθερά τη σωματική ομορφιά ενός ερωμένου, κι όχι τη δύναμη του χαρακτήρα του και τις υποδειγματικές του πράξεις, όπως το επιδίωκε ο Πλάτων. Μέσα στην παιδαγωγική λειτουργία βρισκόταν η κοινωνική ωφέ­ λεια από την παιδεραστία, και μάλιστα πήγαινε παράλληλα προς

τη φροντίδα για έναν αυλικά κομψό τρόπο ζωής για τη διαμόρφωση μιας επίσης πολιτικής Ηθικής, που συμπεριλάμβανε και την πολε­ μική ικανότητα.

Σε καμιά άλλη εποχή δεν ήταν πλουσιότερη μέσα στη λογοτε­ χνία και την τέχνη η καταγραφή της παιδεραστίας όσο στην αρχα·ί­ κή εποχή. Η λυρική ποίηση δείχνει ένα πλήθος ερωτικών ποιημά­

των, τα οποία απευθύνονται σε αγόρια. Έτσι και η ποίηση του Σόλωνα δεν αφήνει καμιάν αμφιβολία ως προς τις παιδεραστικές

292

Η ΠΑΙΔΕΡΑΣΤΊΑ

του φιλοδοξίες. Κατά τον Πλούταρχο (Σόλων

1) πρέπει να υπήρξε

εQQστής του νεαρού Πεισιστράτου, του μεταγενέστερου τυράννου. Ερωτικό πάθος εκφράζεται από το απόσπασμα

25:

'Ά ν στη χαρι τωμέVΗ άνθηση της νεότητας αυτός είναι ερωτευ­

μένος με ένα αγόρι, νοιώθει λαχτάρα για τους μηρούς του και για το γλυκό του στόμα . ..

".

Αντίθετα ο τόνος του αποσπάσματος

13D

βρίσκεται στο κοι­

νωνικό βάρος της παιδεραστίας: "Ευτυχισμένος είναι ο άνδρας, που κατέχει αγόρια γεμάτα έρωτα και ποδοκροτούντες ίππους, κυvηyετικά σκυλιά κι ακόμα

φίλους στην ξενι τειά". Ως φορέας της κοινωνικής τάξης είναι η παιδεραστία για τον αρι­ στοκρατικό ταξικό σύντροφο, όπως το κυνήγι και η ιππασία, στα­

θερό συστατικό στοιχείο ενός ύφους ζωής ιπποτικά διακεκριμέ­ νου. Ο παραλληλισμός με ίππους και σκύλους ως αντιπροσώπους του κυνηγιού και της ιππασίας εκφράζει την αμφιδύναμη εκδοχή •

περί της παιδεραστίας ως πηγής της ηδονής και επίσης ως άσκησης της αρετής. Το κοινωνικό χαρακτηριστικό και την ιδιοτροπία της ως τύπου ταξικής συμπεριφοράς αντικατοπτρίζουν πολύ εντυπω­ σιακά οι εικόνες των αγγείων.

Κατά χαρακτηριστικό τρόπο το θέμα της παιδεραστίας μπήκε στην εικονογραφία με την απεικόνιση της προσπάθειας για την κατά­ κτήση του αγοριού. Αυτός ο τύπος εικόνας είναι ο αρχαιότερος και ο πιο συχνός από όλα τα θέματα των παιδεραστικών εικόνων. Η προσφορά δώρων και η άμιλλα των ανταγωνιστών, τυπικοί τρόποι συμπεριφοράς τρόπου ζωής, που διακρίνεται πολύ ως ζωή

των ευγενών, βρίσκονται εδώ στο κέντρο ως ουσιώδη στοιχεία. Και κατά την απεικόνιση της σεξουαλικής προσέγγισης (Εικ.

92)

και της ερωτικής πράξης συμπεριλαμβάνεται συχνά μέσα στην εικόνα και η προπορευόμενη φιλοδώρηση (Εικ.

96).

Ακριβώς

αυτές οι σκηνές στενής οικειότητας αφήνουν να εμφανίζεται ένα άλλο γνώρισμα ουσιαστικό για το σχηματισμό της εικόνας της

φιλοδώρησης, το οποίον είναι η δημοσιότητά του. Η προσφορά δώρων ήταν ένα δημόσιο γεγονός, δια του οποίου μπορούσαν να

293

CAROLA REINSBERG αποδεικνύονται προς τα έξω η παιδεραστική γενικά δραστηριότη­ τα και οι σχέσεις προς ορισμένα αγόρια. Όπως μαρτυρούν το επί­ γραμμα του Σόλωνος και ένα άλλο συγκρίσιμο του Θέογνη, η παι­

δεραστία ανήκε στις μορφές της ειδικά αριστοκρατικής ζωής, οι οποίες ως τέτοιες είχαν ανάγκη από μια δημοσιότητα. Όπως έπαιρνε μορφή ο γάμος μέσω της οδήγησης της νύφης στο σπίτι του γαμβρού, πράξη που αποτελούσε εκείνη τη

δημόσια απόδειξη

του γάμου, έτσι και για την παιδεραστία το δημόσιο ενέργημα της επιδίωξης για απόκτηση ερωμένου έγινε θέμα αντιπροσωπευτικής εικόνας.

Ουδόλως μικρότερο ρόλο έπαιζαν οι σεξουαλικοί συντελεστές της παιδεραστίας, τους οποίους δεν αρνούνται οι εικαστικές παραστάσεις το ίδιο όπως και η λυρική ποίηση. Η αρχα'ίκή τέχνη βρήκε γι' αυτή την πλευρά της παιδεραστίας τον τύπο της λεγόμε­

νης "άνω/κάτω" εικόνας, κατά τον οποίον ο εραστής αγγίζει πρό­ σωπο και γεννητικά όργανα του ερωμένου

( Εικ. 92. 105).

Σύμφω­

να με τη συχνότητα αυτής της παράστασης η σεξουαλική ικανοποί­

ηση του παιδεραστικού έρωτα κατά την αρχα'ίκή εποχή ήταν αυτο­ νόητη και ως θετική αξία για απεικόνιση. Το ότι αυτή η αποδοχή •

μεταβλήθηκε κατά την πορεία των κλασσικών χρόνων, φαίνεται λίγο πιθανή απέναντι στην μεγαλοπρεπή παιδεραστική πράξη,

όπως την παραδίδουν οι ρητορικοί λόγοι του 40υ αι. Το ιδεώδες του Πλάτωνος για την αποχή και για την εξιδανίκευση παρέμεινε περιορισμένο σε ένα μικρό κύκλο εκλεκτών.

Οι τύποι των παλαιών απεικονίσεων διατηρούνται και στην κλασσική εποχή. Η παιδεραστία δε χάνει την αξία της ως σύμβολο κοινωνικής τάξεως. Μάλλον μέσα στη δημοκρατική ισονομία χρη­

σιμεύει περισσότερο από κάθε άλλη φορά στην κοινωνική διαφο­ ροποίηση. Η διατήρηση μέσω της παράδοσης παλαιών συνηθειών των ευγενών γίνεται μέσον για να ορίζεται και οριοθετείται ταξι­ κά. Τώρα η παιδεραστία γίνεται αριστωι.ρατική συνθήκη, με την οποία τεκμηριώνουν την κοινωνική τους κατάσταση ή και σηματο­

δοτούν μόνον την απλή αξίωση, να ανήκουν σ'εκείνο το στρώμα

της ελίτ.'Οχι χωρίς λόγο ομιλεί ο Πλάτων για την επίδραση και τα αξιώμα:rα, τα οποία προσφέρονται σ' ένα νεαρό μέσω του σωστού

294

Η ΠΑΙΔΕΡΑΣΤIΑ

εραστή (Πλάτ. Συμπ.

183d). ,

Οι αιτίες για την υψηλή κοινωνική θέση της παιδεραστίας μέσα στην ελληνική κοινωνία δύσκολα ανευρίσκονται, αφενός μεν λόγω των περίπλοκων μορφών, με τις οποίες εμφανίζονται στην γραμ­ ματεία και την τέχνη, και αφετέρου λόγω ελλείψεως μιας επαρκώς ευρείας βάσεως των γραπτών πηγών και των εικαστικών μαρτυ­

ριών. Οι πρoτάσε~ς φθάνουν από ψυχιατρικές μέχρι εθνολογικές και κοινωνιολογικές ερμηνείες. Ο

G. Devereux ανήγαγε την παιδε­

ραστία στην ψυχολογία της νεανικής ηλικίας των Ελλήνων, οι

οποίοι με τη στενή συναλλαγή τους προς τα αγόρια και τους νεα­ ρούς ήθελαν να συμμετέχουν σταθερά στα νιάτα και στην δημιουρ­ γική τους δύναμη. Ενας συντελεστής εκείνης της εξελικτικής διαδι­ κασίας, της παιδεραστίας ήταν ασφαλώς η απομόνωση και η μειο­ νεκτικότητα της Ελληνίδας. Ενας αληθινός έρωτας, ένας δίκαιος

έρως, θεμελιωμένος επάνω στην ψυχική και πνευματική ομοφω" , νια, μπορουσε να αναπτυσσεται μονον αναμεσα σε ομοιογενεις,

,

,

,

ηθικά υψηλά ισταμένους συντρόφους. Οι γυναίκες μέσα σ'εκείνη την κοινωνία δεν μπορούσαν να είναι τέτοιοι σύντροφοι.

295

•

•

•

v. Τελική παρατήρηση

Η θεώρηση των τριών ουσιωδών περιοχών της σεξουαλικής ζωής των Ελλήνων δείχνει ότι η αναστροφή με τα γενετήσια δεν ήταν οπωσδήποτε ελεύθερη και η σχέση προς την σεξουαλικότητα δεν ήταν με κανένα τρόπο συνεχώς θετική. Η γενετήσια ορμή εθεω­

ρεί το βεβαίως φυσική. Δεν της επέτρεπαν όμως τέλεια ελευθερία, όπως μας κάνουν να πιστέψουμε οι ελευθεριάζουσες σεξουαλικές παραστάσεις, αλλά όπως σε κάθε εξελιγμένη κοινωνία τής φορού­ σαν τους χαλινούς του πολιτισμού. Το χειρισμό της τον προσάρ­ μοζαν στα δεδομένα και τις ανάγκες της κοινωνικής ζωής και τον

υπέτασσαν στις νομικές και τις κοινωνικές ρυθμίσεις, οι οποίες έπρεπε να λαβαίνουν υπόψη τις απαιτήσεις της συμβίωσης. Εκτός

αυτού η γενετήσια ζωή υπέκει το σε ηθικούς κανόνες και υπό την άποψη αυτή ήταν και αντικείμενο φιλοσοφικού στοχασμού. Η κοινωνική διοχέτευση της γενετήσιας ορμής γινόταν με τους

τρεις θεσμούς: το γάμο, τη πορνεία και την παιδεραστία. Ετσι δια­ κρίθηκε η παιδεραστία δομικά από τις άλλες σεξουαλικές σχέσεις,

διότι συνέδεε ομοιογενείς συντρόφους, Αθηναίους τέλειους πολί­ τες. Όλες οι άλλες ερωτικές και σεξουαλικές σχέσεις υφίσταντο ανεξαιρέτως μεταξύ ανομοιογενών συντρόφων: έναν κοινωνικά

ανώτερο άνδρα και την κοινωνικά κατώτερη, εξαρτημένη σύζυγο ή με μια ή έναν πόρνο, που βρισκόταν σε πολύ χαμηλή κοινωνική

θέση. Αυτό το απόλυτο προβάδισμα του αστού άνδρα βασίζεται επάνω στην πατριαρχική δομή της κοινωνίας, η οποία μέσα στις

ιεραρχίες των ειδικών κοινωνικών στρωμάτων έθετε τις γυναίκες πίσω από τους άνδρες.

297

CAROLA REINSBERG Οι τρεις θεσμοί δημιουργούσαν, κυρίως για την ερωτική ζωή των ανδρών, αφενός ελεύθερους χώρους, αφετέρου καθόριζαν τα όριά τους. Έξω από τα όρια αυτά και με άλλους συντρόφους εκτός από τη σύζυγο, δηλ. με τον ερωμένο και την πόρνη ή τον πόρνο, η σεξουαλική δραστηριότητα δεν επιτρεπόταν, εφόσον κατεθυνόταν προς ένα μέλος της αστικής κοινωνίας. 'Ετσι τα άγαμα κορίτσια και οι παντρεμένες γυναίκες άλλων ανδρών ήταν από σεξουαλική άποψη ταμπού και θωρακισμένες. Και τα μισοαναπτυγμένα παι­ διά των πολιτών δεν ήταν απροστάτευτα πουλιά, αλλά μπορούσε κανείς να τα πλησιάσει σεξουαλικά μόνον μέσα σε ορισμένους κανόνες, οι οποίοι ανεφέρθηκαν παραπάνω. Για τους ελεύθερους,

που δεν ήταν πολίτες, ίσχυαν κατά βάση οι ίδιες σεξουαλικές ελευ­ θερίες και τα ίδια ταμπού, έστω κι αν τα όρια ήταν πιθανώς ευρύ­ τερα χαραγμένα και διαπερατά. Από αυτό προσδιοριζόταν μόνον το ότι οί γάμοι ανάμεσα σε μη πολίτες δεν αναγνωρίζονταν νομικά'

και δεν εγγράφονταν στους καταλόγους του δήμου, η δε αμφίβολη περιοχή μεταξύ της διαρκώς ελεύθερης συμβιωτικής σχέσης και της παροδικής, της ακατάστατης σχέσης, ήταν μεγάλη. Αντίθετα, δούλοι και δούλες εξαιρούνταν από την κοινωνική προστασία, την οποίαν παρείχαν εκείνοι οι σεξουαλικοί κανόνες, διότι τελούσαν υπό το δικαίωμα ιδιοκτησίας του ιδιοκτήτη τους και ευελπιστού­ σαν ότι προστατεύονται μπροστά στις επιθέσεις εκ μέρους ξένων. Ωστόσο ήταν άνευ όρων παραδομένοι στη σεξουαλική αυθαιρεσία εκείνου. Για τις ελεύθερες γυναίκες, κατ'αντίθεση προς τους άνδρες, η

σεξουαλική επικοινωνία επιτρεπόταν αποκλειστικά μόνο μέσα στο γάμο. Εδώ με την έννοια γάμος νοούνται όχι μόνο οι νομιμο­ ποιημένοι γάμοι πολιτών, αλλά και εκείνοι οι γάμοι, που δεν ήταν

δυνατόν να νομιμοποιηθούν

de facto,

όπως ήταν π. χ. η παλλακεία

όλων των μη πολιτών, οι οποίοι από τον Αθηναίο νομοθέτη σε πολλά σημεία αντιμετωπίζονταν σαν νόμιμος γάμος. Ενώ λοιπόν ο άνδρας είχε στη διάθεσή του πολλές και μάλιστα θεσμοθετημένες δυνατότητες σεξουαλικής ζωής, η σεξουαλικότητα των γυναικών

δεν ήταν στο ίδιο μέτρο αυτόνομη. Με τον περιορισμό της μέσα στο γάμο παρέμενε πάντοτε εξαρτημένη από την προθυμία του

298

•

ΤΕAlΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ

συζύγου. Μια γυναίκα δε μπορούσε να αγοράζει για τον εαυτό της σεξουαλικές υπηρεσίες ούτε να βρίσκει όπως ένας άνδρας μέσα στην ομοφυλοφιλική περιοχή μια ερωτική σχέση, η οποία μάλιστα

θα ανέβαζε την καλή της φήμη. Οι ανδροκεντρικές αρχές της αθη­ να"ίκής κοινωνίας οδηγούσαν σ' αυτή την υποταγή των συμφερό­ ντων της γυναίκας κάτω από τις απαιτήσεις του πατριαρχικού

κρατικού συστήματος, το οποίο μέσω μιας ξεκάθαρης πατρότητας έπρεπε να εγγυηθεί τη νομιμότητα ενός παιδιού και μαζί την απαί­ τησή του για πολιτικά δικαιώματα. Γι' αυτό πρόσταζε ο νόμος να ελέγχεται η σεξουαλική ζωή της γυναίκας. 'Ετσι διαμορφωνόταν ένας αυστηρός κοινωνικός διαχωρισμός

μεταξύ συζυγικής και εξωσυζυγικής γενετήσιας επικοινωνίας, ο οποίος ήταν συνδεδεμένός με μια αντίστοιχα διαφορετική κοινω­ νική ένταξη της εκάστοτε συντρόφου. Αυτή η διχοτόμηση ήταν

σφραγισμένη από τον πραγματιστικό ορθολογισμό της κρατικής ζωής των Αθηναίων, ο οποίος απαιτούσε να χωρίζονται ανάλογα με τη λειτουργία τους ο τοκετός και η ικανοποίηση της γενετήσιας

ορμής και να υπάρχει πόλωση ανάμεσα στους θεσμούς του γάμου και της πορνείας. Ο διαχωρισμός των δυο περιοχών ήταν πολύ δραστικός και δεν αφορούσε μόνο στη κοινωνική ποιότητα των

"ερωτικών" σχέσεων. Η χωρίς υποχρεώσεις, βραχυπρόθεσμη, όχι αποκλειστικά σεξουαλική, εμπορική σχέση μεταξύ μιας εταίρας και ενός πελάτη ήταν φυσικά διαφορετική από την ερωτική συντροφιά του συζυγικού ζευγαριού, η οποία είναι υποχρεωτική

και διαρκής. Εκτός αυτού το νομικό καθεστώς συνιστούσε μιαν ουσιώδη διαφορά: πρόσφερε στο συζυγικό ζευγάρι ένα μέτρο ως

προς το νόμο και την προστασία, το οποίο δεν ανήκε σε καμιά άλλη σχέση. Από το άλλο μέρος όμως και ως προς την σεξουαλική ποιότητά τους οι δυο γενετήσιες σχέσεις διέφεραν βασικά η μια από την άλλη. Στη δημόσια αντίληψη για το γάμο, ο οποίος είχε ως απαραί­ τητο καθήκον τη γέννηση απογόνων, η γενετήσια ζωή ήταν τελείως

ξεθωριασμένη. Ο γάμος εμφανίζεται στις γραπτές και τις εικαστι­ κές πηγές αλλόκοτα ασεξουαλικός. Η σωματική άποψη της γαμή­

λιας συνένωσης συγκαλυπτόταν ξεκάθαρα και απωθούνταν στο

299

CAROLA REINSBERG βάθος. 'Ετσι π. χ. η συζυγική ερωτική πράξη λείπει εντελώς από τη λογοτεχνία μετά την ομηρική ποίηση. Οι εικαστικές τέχνες έμειναν επίσης αμέτοχες. Ούτε μια φορά με ένα λεπτό τρόπο, ας πούμε με

εναγκαλισμό, με ένα φίλημα ή με ένα σύμβολο, το οποίο χαρακτη­

ρίζει ως ζευγάρι τον άνδρα και τη γυναίκα, δεν εκφράστηκε η σωματική συνένωση του αντρόγυνου. Δεν υπήρχε κανένα είδος εικόνας με συζυγικό ζευγάρι.

Ωστόσο ο παραγκωνισμός της συζυγικής γενετήσιας ζωής αρχι­ κά δεν ήταν κανένα καλλιτεχνικό φαινόμενο. Η απουσία ερωτικών παραστάσεων μεταξύ συζύγων δε μπορεί να αξιολογηθεί με κανέ­

να τρόπο ως συνέπεια αίσθΙ]
της ιδιωτικής ζωής των συζύγων. Αιπό δείχνει μάλλον ότι η δημό­ σια συνείδηση απωθούσε ηθελημένα το σωματικό και σεξουαλικό συντελεστή του γάμου. 'Ενδειξη για τις πρακτικές συνέπειες αυτής της εικόνας του γάμου είναι το γεγονός ότι ο μετριασμός της γενε­ τήσιας επικοινωνίας ήταν ένα επιδιωκόμενο ιδεώδες. Σεξουαλική επιφυλακτικότητα ανέμενε κανείς εκ μέρους μιας συζύγου και σύμφωνα με μαρτυρία επιτύμβιων επιγραμμάτων θεωρούνταν σα μια από τίς ουσιώδεις αρετές της. Για τον οπαδό των σωκρατικών και πλατωνικών ιδεών, του οποίου η ηθική αξίωση βρισκόταν πάνω από το γενικό επίπεδο, έπρεπε να αναμένει κανείς ότι (η επι­ φυλακτικότητα) θα ίσχυε και για τον άνδρα. Η εντολή για γενετή­ σιο μετριασμό ήταν εδώ αυτονόητο μέρος της ιδεολογίας για τήρη­ ση γενικά του μέτρου, την οποία ιδεολογία αντιπροσώπευε εκείνη η φιλοσοφία.

•

Η απάρνηση προς ικανοποίηση της γενετήσιας ορμής μέσα στο

γάμο καθόριζε την εικόνα της συζύγου, όσο βέβαια είναι δυνατόν να αναγνωρίζεται ως σύζυγος από τα συμφραζόμενα της εικαστι­ κής παράστασης. Η σύζυγος, κρυμμένη μέσα στα καθήκοντα του τοκετού, απεικονίζεται συγκεκαλυμμένα ως ασεξουαλική. Αντίθε­ τα, γυμνή ή ελαφρά ντυμένη, εμφανίζεται μόνον η εταίρα, της οποίας η αισθησιακή θηλυκότητα μπαίνει πάντοτε ξεκάθαρα στην παράσταση. Αυτή είναι η αισθησιακή γυναίκα.'Οτι κάτω από την συγκάλυψη της ντυμένης γυναίκας εμφανίζονται κάποτε καθαρά 300

ΤΕAlΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ

και τα θηλυκά της χαρακτηριστικά, αυτό δε μεταβάλλει τίποτε από τη βασική πόλωση των δυο σχημάτων απεικόνισης: το ντυμένο και το γυμνό. Μέσα σ'αυτή τη διαφορά βρίσκεται η ουσιώδης καλλιτε­ χνική

,

η για το χαρακτηρισμό του ρόλου της συμπεριφοράς

των θηλυκών. Αυτή η συσχέτιση επιτρέπει να γίνει γνωστή μια αποτίμηση του σωματικού έρωτα: Μέσα στην τέχνη ξεχωρίζει πολύ από το γάμο και συνδέεται με τον ακανόνιστο ημίκοσμο των εταιρών, δηλ. με την περιοχή της εμπορευσιμότητας και της απλής ικανοποίησης

των ορμών με γυναίκες όχι αξιόλογες, διότι οι περισσότερες εταί­ ρες ήσαν δούλες. Μέσα στην καλλιτεχνική μετάταξη, από την κοι­

νωνική πραγματικότητα και το κοινωνικό ιδεώδες, το σεξουαλικό βίωμα μεταφέρεται στη σφαίρα του ανεξέλεγκτου και άμετρου, αλλά αποκλεισμένο από τον κόσμο των αστών, ο οποίος καθορίζε­ ται διά της λογικής. Αυτή η εκδοχή του σωματικού έρωτα εκφράστηκε και μέσα από μια ομάδα αγαλμάτων, τα οποία, σύμφωνα με όσα παραδίνει ο Πλίνιος (20ς αι. μ. Χ.) (Πλίν.

Nat. 34, 19), πρέπει να τα

είχε φιλο­

τεχνήσει ο Πραξιτέλης. Στο έργο του έβαζε μια γελαστή εταίρα απέναντι σε μια κλαμένη σύζυγο. Η μιμική των άνισων αδελφών,

διαφορετικά από ό, τι θα μπορούσε να πιστεύει ο σύγχρονος παρατηρητής, δεν ήταν έκφραση για την χαριτωμένη ζωή της εταί­ ρας, δηλ. την ηλιόχαρη πλευρά της ζωής της, απέναντι στην άχαρη

ύπαρξη της συζύγου. Επίσης δεν ήταν ένας επιφανειακός και μεροληπτικός χαρακτηρισμός της νομιζόμενης ως εύθυμης εταί­ ρας απέναντι στην μελαγχολική παντρεμένη γυναίκα, αλλά σύμ­

φωνα με ενδείξεις των θεατρικών προσωπείων το γέλιο χαρακτή­ ριζε τις κοινωνικά και ηθικά κατώτερες μορφές των δούλων και των υπηρετριών, ήταν δηλ. η αχαλίνωτη συμπεριφορά ενστικτω­

δών δημιουργημάτων, ενώ η λύπη ήταν έκφραση ανθρώπινου μεγαλείου, κατανίκηση συγκρούσεων και αρχών ανώτερων πράξε­ ων. Η θλιμμένη έκφραση του προσώπου για γυναικεία προσωπεία της Νέας Κωμωδίας έχει παραδοθεί πολλαπλώς στη γραμματεία ι, ενώ αξιολογήσεις αρχαίων προσωπείων εταιρών δείχνουν συχνά

ξεκάθαρο γέλιο. Μια κλαίουσα σύζυγος θα μπορούσε επομένως

301

•

CAROLA REINSBERG να ενσαρκώνει τη γυναίκα, που ηθικά στεκόταν ψηλά, τη σκεπτό­ μενη, ενώ αντίθετα η γελαστή εταίρα την αστόχαστη, την αχαλίνω­ τη γυναίκα με τον ενστικτώδη χαρακτήρα,

Το ότι το σεξουαλικό βίωμα θεωρούνταν τρόπος κατώτερης συμπεριφοράς, αυτό επιβεβαιώνεται στην περιοχή των μυθικών παραστάσεων των θεών και των θε'ίκών όντων, Εδώ είναι μόνον οι Σάτυροι και άλλες ζωώδεις μορφές, οι οποίες παρουσιάζονται

με το φαλλό σε στύση και μέ διάφορες σεξουαλικές δραστηριότη­

τες, Κανένας θεός δεν απεικονιζόταν μ'αυτό τον τρόπο, Ούτε η Αφροδίτη, η αισθητοποίηση της ερωτικής πράξης, ούτε ο Διόνυσος

ο ίδιος, ο θεός της μέθης, δε δείχτηκαν ποτέ στην αρχα'ίκή και την κλασσική εποχή σεξουαλικά ερεθισμένοι ή σε σεξουαλικές πρά­ ξεις, Για τον ερωτικό πόθο των θε'ίκών όντων εύρισκαν άλλες εικόνες, π, χ, την επιδίωξη του έρωτα, το κυνήγι της ερωμένης ή

του ερωμένου 2 , Στις περιπτώσεις αυτές ο ερωτευμένος ήταν ο επι­ τιθέμενος, ο ανώτερος, όχι με κίνδυνο να υποταχθεί ή να χάσει τον εαυτό του μέσα στη μέθη των αισθήσεων,

Εδώ αποκαλύπτεται καθαΡά η απόλυτη υπεροχή του συνειδη­ τού, του ελεγχόμενου μέσα στον κόσμο των ανώτερων θεών, απέ­ ναντι στην χωρίς αναστολές θηριώδη αισθησιακή ηδονή των ζωω­

δών όντων, η προτεραιότητα του "ορθού λόγου" απέναντι στη στοιχειώδη φύση, Αυτή την υπεροχή την στηρίζουν και οι ηθικές απαιτήσεις, οι οποίες έθεταν στη γενετήσια ζωή κατ' απόλυτη προ­ τεραιότητα την απαίτηση του μετριασμού, Η ρύθμιση (της σεξουα­

λικής ζωής) με βάση ηθικούς κανόνες δεν γινόταν ούτε με τη συγκεκριμένη σύσταση ή την απόρριψη ορισμένων τρόπων σεξου­

αλικής πράξης, αλλά με την εντολή να χαλιναγωγείται η ορμή μέσω της λογικής,

•

Η τήρηση του μέτρου ήταν το ηθικό μέσο, για να καθιστά ανε­ κτές πολλαπλές σεξουαλικές και γενναιόδωρες προσφορές προς τους άνδρες απέναντι στο περιοριστικό κλείσιμο των γυναικών μέσα στην κοινωνική διαπλοκή των ανθρώπινων σχέσεων και να κρατήσει μέσα σε όρια τις περιφρονήσεις και τις προσβολές των εξαρτημένων γυναικών, Αυτή η Ηθική ήταν η καθαυτό πολιτισμι­

κή επίδοση και το επιφανέστερο γνώρισμα εκείνης της πολιτιστι-

302 •

ΤΕΛΙΚΗ ΠΑΡΑΤΉΡΗΣΗ •

κής τιθάσευσης της σεξουαλικής ορμής μέσα στην ελληνική κοι,

νωνια.

Ο μετριασμός (της σεξουαλικής ορμής) επεβάλλετο κατά τον ίδιο βαθμό στις γυναίκες και τους άνδρες της αστικής κοινωνίας και τον οποίο

η σωκρατική και πλατωνική φιλοσοφία απαιτούσε

εντονότερα υπό την έννοια ότι οι άνδρες δήθεν είναι ικανοί να εξε­ λίσσουν μιαν ανώτερη κοινωνική Ηθική. Στην πραγματικότητα ο μετριασμός σήμαινε ότι ένας Αθηναίος επιτρεπόταν μόνο "στο ξεχείλισμα της νιότης" μέχρι το γάμο του, κάπου στα

30

χρόνια

του, να αναζητεί πόρνες και να διατηρεί παλλακίδες. Από έναν παντρεμένο άνδρα ανέμεναν να παραιτείται από εξωσυζυγικές σχέσεις. Είναι χαρακτηριστικό ότι δεν βρίσκονται εταίρες στα συμπόσια, που περιγράφουν ο Πλάτων και ο Ξενοφών. Ο φρόνι­ μος άνδρας μετά το γάμο του απείχε και από την παιδεραστική γενετήσια επικοινωνία. Ο θαυμασμός για τη σεξουαλική εγκράτεια

του Σωκράτη απέναντι στους ερωτικούς δελεασμούς δείχνει τη σοβαρότητα της υπόθεσης αυτής. Πέραν τούτων ,στην κλασσική εποχή η Ηθική της παιδεραστίας είναι ένα ισχυρό παράδειγμα για

το άτι η σεξουαλική παραίτηση και η εξιδανίκευση θεωρούνταν ως η ευγενέστερη ικανοποίηση ενός μεγάλου έρωτα.

Η Ηθική αυτή αναπαράγει το ίδιο ιδανικό, το οποίο δείχνεται και στην τέχνη: τον αποκλεισμό της γενετήσιας, της ερωτικής ορμής από τον αστικό κόσμο της Λογικής3 και τον περιορισμό της

στην κατώτερη περιοχή της αισθησιακής ηδονής και επιφανειακής , , ικανοποιησης των ορμων.

Η ερωτική πράξη ως κάτι μεγάλο, σοβαρό δεν υπήρχε πια, η

αντίληψη του "ιερού γάμου", όπως τον έδειξε ο 'Ομηρος, είχε

χαθεΙ Αυτό δεν ήταν το κατάλληλο έδαφος, για να εξελιχθεί ένα περίπλοκο και διαφοροποιημένο ερωτικό ιδεώδες. Πιθανώς αυτό ήταν ζωντανό σ'εκείνη την πρώ'ίμη εποχή των Ελλήνων, από την οποία προέρχεται το ξύλινο σύμπλεγμα, για το οποίο έγινε λόγος στην αρχή (Εικ. 'Ηρας σε σφιχτα

4).

Το ανάγλυφο δείχνει το θε'ίκό ζεύγος Δία και σμα, κατά το οποίο ο Δίας περιβάλλει το

μαστό της συζύγου του. Εδώ ήταν ακόμη αξιοσέβαστη για θεούς η •

αισθησιακή σωματική ένωση .

303

•

ΠΑΡΑΠΟMlIΕΣ •

Για τα επί μέQOυς κεφάλαια έχει ΠQOστεθεί μόνον η πιο σημαντική βιβλιογQ
Cameron / Α. Kuhrt, Images of Women ίη Antiquity (1983), 302 Κ.ε. Κ. J. Dover, HomosexuaIitat ίη der griechischen Antike (1983), 227 Κ.ε. Ι. Goodwater, Women ίπ Antiquity: An Annotated Bibliography (1975). Ε. C. Keuls, The Reigπ of the PhaIlus (1985), 421 κ, ε. S. Β. Pomeroy ίπ J. Peradotto /1. Ρ. Sullivan, Women ίn the Ancient World. The Arethusa Papers (1984) 315 κ, ε, Α. Κ. Siems (Εκδότης), SexuaIitat und Erotik ίπ der Antike (1988), 419 Κ.ε. •

Οι χρησιμοποιούμενες συντομογQ
ρων συγγραφέων) βρίσκονται πλήρεις μετά τα εδάφια του αναφερόμενου ,

•

εργου.

Για τις Συντομογραφίες κοίτα: Πίνακα συντομογραφιών ι. Γάμ~ και'Εοωτας στην ομηοική κοινωνία Μ.1.

Finley, Die Welt des Odysseus (1979). Μ. J. Finley, Marriage, SaIe and Gift ίπ the Homeric World. RIDA 3,2 (1955), 167 Κ.ε. Κ. Fittschen, Untersuchungen zum Beginn der SagendarsteIIungen bei den Griechen (1969). C. Hofkes - Brukker, Frt1hgriechische Gruppenbίldung (1935). Α. Jenzer, Wandlungen ίη der Auffassung der Frau im ionischen Epos und der attischen TragOdie (1933). W. Κ. Lacey, Homeric ΕΔΝΑ and Penelope's ΚΥΡΙΟΣ, JHS 86 (1966), 55 Κ.ε.

C. Mosse, La femme dans la societe homerique, Κιiο 63 (1981), 149 Κ.ε. Κ. Schefold, Fήihgriechische Sagenbίlder (1964). Ε. Schwarz, Die soziaIe SteIIung der Frau ίn den homerischen Epen (1950). G. Wickert - Micknat, Die Frau, Archaeologia Homerica ΠΙ R (1982). 1.

Αυτό είναι παράδειγμα για το γάμο, στο οποίο ο άνδρας κατά το γάμο ακολουθεί τη γυναίκα.

2. Έννοιες που συγκεντρώθηκαν από τον Wickert-Micknat, R. 101. 3. Wickert-Micknat, R 92 Κ.ε. 4. Wickert-Micknat, R 108. 304 •

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

5.

Για τα έδνα κατά την αρχα·ίκή εποχή:

Wicken-Micknat, R 90 Σημείωση

490. 6.

Πρίαμος, Αντήνωρ, Τελαμών, Ο"ιΛ.εύς

7. Οταν συνιστά ο

Ησίοδος , να νυμφεύεται παρθένο (Έργα

699), εννοεί

μια πολύ νεαρή γυναίκα, η οποία είχε ακόμη τη δυνατότητα να δια­

μορφωθεί. Η έννοια αυτή σχετίζεται με την ηλικία και στα ομηρικά έπη:

8.

Wicken-Micknat, R 104 κ.ε .. R 86 κ.ε.

Πρόκειται για τους πολύ συχνά aπεικoνιζόμενoυς κατά τη γεωμετρική εποχή συρτούς χορούς, οι οποίοι εκτελούνταν aπό άνδρες και γυναί­ κες. Κοίτα Μ.

Wegner, Musik und Tanz, ArchaeoIogia Homerica 111 U. (1968). R. ToΙΙe, Frtihgήechische Reigentii.nze (1964). 9. Κ. Fittschen, Bίldkunst, Teίl ], Der Schίld des AchiΙΙeus, ArchaeoIogia Homerica 11 Ν. (1973). 10. Fittschen, ό. α. , Ν 17. 11. Το αρχαιότερο παράδειγμα: Εικόνα λαιμού ενός αμφορέα aπό τη Νάξο, η οποία δείχνει πάνω σε άμαξα περίπατο της Αφροδίτης (επι­ γραφή στο περιθώριο) και του Αρη. Α.

Rumpf,

ΜυΖ,

Taf. 6, 6.

12. Για την ονομασία: Fittschen, 151. 13. Wicken-Micknat, R 97 κ.ε .. Fittschen, 133 κ.ε. 14. Fittschen, 137 κ . ε. , GP 15, ΡΡ 21. 15. Η. PaJmer, BullMusFA 56 (1958), 64 κ.ε. , Εικ. 1-3. Ν. Himmelmann, Παρατηρήσεις για τη γεωμετρική Πλαστική (1964), 18, Σημείωση 38 . • 16. Μ. BIech, Studien zum Kranz bei den Griechen (1982), 75 κ.ε. 11. Ο γάμος στην αοχα·ίκή και κλασσική

Αθήνα

Μ.

Broadbent, Studies ίΩ Greek GeneaJogie (1968). Α, Brueckner, AnakaIypteria, 64. BWPr (1904). του ίδιου, Lebensregeln auf Athenischen Hochzeitsgeschenken, 62. BWPr (1907). Ε. Cantarella, Pandora's Daughters (1987), 34 κ.ε. Ρ. J. Connor, Α Marήage Procession, ΑΑ 1979, 158 κ.ε. L. Deubner, Epau\ia, JdI 15 (1900), 144 κ.ε. Ρ. Deussen, The NuptiaJ Theme of Centuripe Vases, OpRom 9 (1974),125 κ.ε. W. Erdmann, Die Ehe im aIten GriechenIand. MUnchner Beitriige Ζυτ Papyrosforschung und antiken Rechtsgeschichte 20 (1934). F. Fink, Hochzeitsszenen auf attischen schwarz- und rotfigurigen Vasen (Δακτυλογραφημένη Διατριβή ]974) R. F1ace\iere, Ελλάς. Βίος και πολιτισμός στην κλασσική εποχή (1977). Μ. Foucault, Η χρήση των ηδονών. Σεξουαλικότητα και αλήθεια, ΙΙ (1986). L. C. Fraser, Wedding Scenes ΟΩ Attic Vases (1985). Η. Froning στο: Griechische Vasen aus westfaIischen Sammlungen (1984), 124 κ.ε. 305

•

CAROLA REINSBERG Κ.

Gaiser, FUr und wider d.ie Ehe (1974). Η. Gerίcke, Gefιiβdarstellungen auf grίechischen Vasen (1970), 59 κ.ε. R. Ginouves, Balaneutike, Recherche sur le Baίη dans l'Antiquite Grecque, BEFRA 20 (1962), 265 κ.ε. Ε. Gotte, Frauengemachbilder ίη der Vasenmalerei des 5. Jhs (1977). J. Gould., Law, Custom and Myth: Aspects of the Social Positions of Women ίη CΙassical Athens, JHS 100 (1980),38 κ.ε. F. Harl-Schaller, Zur Entstehung und Bedeutung des attischen Lebes Gamikos, OJh 50 (1972), 153 κ.ε. Α. R. W. Harrίson, The Law of Athens. The Family and Property (1968). Heckenbach, RE 8, 2 (1913),2129 κ.ε. Κοίτα λήμμα Hochzeit. Α. Herzog, Eine Lutrophoros, ΑΖ 40 (1882), 132 κ.ε. Η. Hoffmann, Sexual and Asexual Pursuit. Α structuralίst Approach ιο Vase Paίnting (1977). Η. Kammerer-Grothaus, Frauenleben-Frauenalltag im antiken GrίechenIand, Antikenmuseum Berlίn 1984. Ε. C. Keuls, The Reign of the Phallus (1985). Γ. Κοκούλα, Maι1ll0rlutrophoren (1974). W. C. Lacey, Die Familie im antiken Grίechenland (1983). Α. Lesky, Vom Eros der Hellenen (1976), 146 κ.ε. Η. Licht, Sittengeschichte GrίechenJands, Ι, ΙΙ και συμπληρωματικός τόμος (1925-28). Η. Metzger, Lebes Gamikos a Figures Rouges du Musee National d' Athenes, BCH 66-67 (1942-43), 228 κ.ε. S. Β. Pomeroy, Frauenleben im klassischen Altertum (1985). Β. Schmaltz, Grίechische Grabrelίefs (1983). W. Schuller, Frauen ίη der grίechischen Geschichte (1985). Ρ. Sticottί, Ζυ grίechischen Hochzeitsbrauchen, στο Festschrίft ο. Benndorf (1898), 81 κ.ε. R. F. Sutton, The Interaction between Men and Women Port(ayed οη Attίc Redfigure Pottery (1981). J. Vogt, Υοη der Gleichwertigkeit der Geschlechter ίη der bUrgerlίchen Gesellschaft der Grίechen, AbhMainz (1960), 2. Η. J. Wolff, Eherecht und Familienverfassung ίη Athen, στο: Beitrage zur Rechtsgeschichte Altgrίechenlands und des hellenistischen-romischen Άgypten (1961). 1. Wolff, 28

κ.ε.

2. Wolff, 229 κ.ε. 3. Πιθανώς μεταξύ 414-41 1. Wolff, 226. 4. Wolff, 223 κ.ε. 5.'Ετυχε νέας επεξεργασίας και θεμελιώθηκε φιλοσοφικά η αντίληψη για

306

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

τη γυναίκα, για την οποία ήταν εκ φύσεως προσδιορισμένη η αρμοδιότητα για το σπίτι και την οικογένεια, το νοικοκυριό και

την ανατροφή των παιδιών, από την αστική κοινωνία του τέλους του

6. 7.

18. αι';'

Ησιόδου ΈρΥα

700-705.

Σιμωνίδη απόσπ.

7 (Diehl).

Επίσης μόνον επί μέρους μαρτυρίες μπορούν να γίνονται για την κοι­ νωνική θέση της γυναίκας της Αττικής:

Gould, 38 Κ.ε.

8. Gould, 45. 9. Wolff, 166 Κ.ε .. Gould, 44Κ.ε. Πρβλ. Δημοσθ. 41, 4. Πατέρας επαναφέρει τη θυγατέρα του από το γάμο στο σπίτι του.

10. Wolff, 200 Κ.ε. 11. Lacey, 152 Κ.ε. 12. R. Stτoud, Drakon's Law οη Homίcίde(1968). 13. Συχνά αναφερόμενο απόσπασμα του Αριστοφάνη

(Νεφέλαι

1079-84),

το οποίο σημειώνεται στο Λεξικό Σούδα, βλέπε λέξη παρατιλληταί

και ραφανίς, ποινή κατά την οποίαν στον πρωκτό του μοιχού έβαζαν ένα ρεπάνι. Αυτό γινόταν προφανώς εκ μέρους του προσβεβλημένου •

συζύγου ως συμβολική επtβαση, που ήταν για τον Ελληνα μια από τις χειρότερες ταπεινώσεις.

14. RE 5, 2 (1905),2011, κοίτα λέξη Ehescheidung (Thalheim). Ι5. RE 22, Ι (1957), 133 Κ.ε. Κοίτα λέξη προίξ (Η. J. Wolff). 16. Α. Burford, Craftsmen ίη Greek and Roman Society (1972), 135 Κ.ε. -R. J. Hopper, Handel und Ιηdustήe im klassischen Gήechenland (1982), Ι69 Κ.ε.

RE 22, Ι ό. α. , Ι49. Ι8. Wolff, 186. 19. RE 22, Ι, όπ. αν. Ι42. Wolff 179. Πρβλ. Πλουτ. Αριστ. 27, Ι και Δημο­ σθ. 43, 54. 20. RE 22, Ι όπ. αν. , Ι36. Η προικοδότηση στις νύφες των μετοίκων δεν ήταν προίξ. Πρβλ. Ισαίος 3, 39. Lacey, Ι18. 21. Η. J. Marrou, Geschichte der Erziehung im AItertum (1957), 2Ι2, 305 Κ.ε . ,328 Κ.ε. - Σχολική εκπαίδευση λάβαιναν τα κορίτσια μόνον από την εποχή των ελληνιστικών χρόνων και μετέπειτα: Vogt, 247. 22. Lacey, 109 Κ.ε. με παραπομπές στις πηγές. 23. Κριτική για την ηλικία του πρώιμου γάμου στο: Ξενοφώντος λακε­ δαιμονίων πολιτεία Ι, 3. Ησιόδου Έργα 695 Κ.ε. Πλάτωνος Πολιτεία 46Oe. 24. KeuIs, ΙΟ3 Κ.ε. 25. W. Hoepfner/E. L. -Schwandner, Haus und Stadt im Idassischen GήecheηΙand (1986), 62, 179,231,273. 26. Δημοσθ. 43, 29 Κ.ε. 59, Ι20 Κ.ε. 27. GouId,45. Ι7.

307

CAROLA REINSBERG 28. Vogt, 218. FOUC8tIlt, 67 Κ.Ε. , 183 Κ.Ε. 29. Foucault, 30 Κ.Ε. ,211 Κ.Ε. 30. ΙδιαίΤΕρα η γιορτή των Θεσμοφορίων στη λαΤΡΕία της Δήμητρος: Ε. sίmon, Festivals of Attica (1983), 18 Κ.Ε. 31. Η Pomeroy, 123, Ερμηνεύει τη συμπΕΡΙφορά του Ευφιλήτου μ' αυτή την έννοια. - Keuls, 98 Κ.Ε. , 114 Κ.Ε. 32. Λεπτομερως εξηγούν δυο γνναίΚΕς ένα τέτοιο δΕρμάτινο φαλλό σ' έναν μιμίαμβο του Ελληνιστικού ποιητή Χαρωνδα (6,19). 33. Κύλιξ, Λονδίνο, Βήtίsh Museum Ε 815, ARV2 125, 16. -Ι. Peschel, Die Hetiire bei Symposioo und Komos in der attischen rοtfiguήgen Vasenma\erei des 6. -4. Jhs. v. Chr. (1987), 115, Nr. 79. 34. ΣυντΕθΕιμένο από τον Vogt, 222 κ.ε. 35. Α. Jenzer, Wandlungen ίπ der Auffassung der Frau ίm ionischen Epos und ίη der attischen Tragodie bis auf Sophokles (1933), 66 Κ.Ε. 36. Lesky, 62 Κ.Ε. 37. J. Pircher, Das Lob der Frau im vorchήstlichen Grabepigramm der Gήechen (1979),22 κ.ε. Sophrosyne a1s sexuelle MaBigung: Η. North, Sophrosyne, Selfknowledge and Self-Restraint ίπ Greek Literature (1966), 13, Πρβλ. και Ευριπίδου Μήδεια, 63 1-41. 38. Α. Conze, Die attischen Grabreliefs (1893-1922), 1290, Πίν. 68. 39. Pircher, όπ. αν. , 3Ω, 34, 39, 58, 64, 68. 40 Ε. Fantham, Sex, Status, and Surνival ίπ Hellenistic Athens, Φοίνιξ (Τορόντο) 29 (1975), 44 κ.ε. 41. Γαμήλιες θυσίες: Ησύχιος, βλέπΕ λέξη γάμων ήθη. Πρβλ. παραστά­ σΕις στα ελληνιστικά αγγεία από την ελληνική πόλη Κεντορίπα της

Κάτω Ιταλίας:

Deussen 126 Κ.Ε. Fig. 1-3. Richter/ Μ. J. Milne, Shapes and Names of Athenian Vases

42. G. Μ. Α. (1935),5 κ.ε. 43. Λουτροφόρος, Αθήνα, Εθνικό Μουσείο 1453. ARV2 1127, 18. Ginouves, 270. 44. Λουτροφόρος, Αθήνα, Εθνικό Μουσείο, χάθηκε. JdI 52 (1937),57, Εικ. 14 κ.ε. 45. Κάλπις, Βαρσοβία, Εθνικό Μουσείο 142293, Α VR2 1130, 150. Ε. Diehl, Hydήa (1964), 183, Πίν. 40 κ.ε. CV Α Goluchow, Πίν. 33, 3. Ginouves, 275 Κ.Ε. Η. Metzger, AntK 30, (1987),109 κ.ε. 46. Λέβης γαμικός, Αθήνα, Εθνικό ΜουσΕίο 14790. Α VR2 1126,4. ΑΜ 71 (1956),205 κ.ε. ,Παράρτημα 117. 47. Ginouves. 282. 48. Λέβης, Μόσχα, Puschkin Museum 5 10. Α. D. Trenda\, LCS 604, 105, Πίν. 236, 5 BABesch 24/25 (1949/51). 32 κ.ε. Εικ. 1-3. 49. ΡοΙlυχ 3, 36. Αρποκρατίων 17,20. 50. Θραύσμα λουτροφόρου, Βοστώνη, Museum of Fine Arts 10223. ARV2 308

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

1017,44. J. Η. Oakley, ΑΑ(1982), I13Κ.ε. G. Schwarz, στο: Festschήft Η. Kenner, Pro arte antiqua (1985),319 Κ.ε. 5 Ι. Λουτροφόρος, Αθήνα, Εθνικό Μουσείο, Para 453 (Washing Ρ. ), 14, Η. Ε. Haspel, BCH 54 (1930),422 Κ.ε. Πίν. 24. 52. Πυξίς, Βερολίνο, Antikenmuseum 3373. Κ. Schefold, Untersuchungen zu den Kertscher Vasen (1934), Nr. 581, Πίν. 16, Ginouves, 271. 53. Εξαίρεση είναι η παράσταση επάνω στο δοχείο που βρίσκεται στη Βόννη: Akademisches Kunstmuseum 994. CVA Βοnη 1, Πίν. 28, 1-4. Sutton, WI6, 191. 54. Λήκυθος, Νέα Υόρκη, Merropolitan Museum 56. 11. l. ΑΒν 154,57. D. v. Bothmer, The Amasis Painter and his World (1985), 182 Κ.ε. , Nr. 47. 55. Λουτροφόρος, Βερολίνο, Antikenmuseum F 2372. Α. Furιwίingler, Die Sammlung Sabouroff (1883-87), Πίν. 58. Sutton, W14, 240. 56. Κύλιξ, Βερολίνο, Antikenmuseum F2530. ARV2 831,20. - CVA Berlin 3, Πίν. 100 Κ.ε. Sutton, W28, 244. 57. Πυξίς, Λονδίνο, British Museum D 11. ARV2 899,146. Α. BrUckner, ΑΜ 32 (1907),81, Εικ. Ι, Sutton, W32, 245. 58. Οστρακον, Αθήνα, Εθνικό Μουσείο 1619. ΑΜ 32 (1907), 92 Κ.ε. 59. Ε. Ζερβουδάκη, ΑΜ 83 (1968), 29κ.ε. Nr. 43 Κ.ε. Πίν. 9, 1-2. 19,5. 60. Λέβης γαμικός, Λένινγραντ, Ερμιτάζ 15592. Α VR2 1475, 1. - Ε. Simon/M. u. Α. HiIll1er, Die gήechischenVasen (1976), 159κ.ε. Πίν.236 Κ.ε. 6. Αποσπασματικός λέβης, Λένινγκραντ, Ερμιτάζ 284, Κ. Schefold, Untersuchungen zu den Kertscher Vasen, Πίν. 50. Ο Ginouves, όπ. αν., 271, ερμηνεύει τη σκηνή ως λουτροφορία. 62. Ginouves, όπ. αν. ,281. 63. ' Επίνητρον, Αθήνα, Εθνικόν Μουσείον 1629. ΑVR2 1250,34. 1688. Ε. Simon/M. u. Α. Hi1Iner, Die gήechischen Vasen (1976), 146, Πίν. 216. Ginouves, 272. 64. Ιερόν των Νυμφών: Ι. Τραυλός, Εικονογραφημένο λεξικό για την τοπογραφία της αρχαίας Αθήνας (1971), 361 Κ.ε. Ginouves, 275. 65. Α. Conze, Die attischen Grabreliefs (1893-1922), Ι. Πίν. 98. 101. Ο Κοραλλίων και ο Αγάθων με την επιγραφή επάνω στο ανάγλυφο δεί­

χνονται ως συζυγικό ζευγάρι. Η Ερατώ και ο ΕπιχαQίδης αντίθετα δείχνονται ως πατέρας και θυγατέρα. Για τη στήλη του Κοραλλίωνα: Β.

Schmaltz, Griechische Grabreliefs (1983),210 Κ.ε. 66. Β. Schmaltz, MarbWPr (1979), 29 Κ.ε. 67. Β. Schmaltz, Untersuchungen zu den attischen MalΊl10rlekythen (1970), 119, Α15, Πίν. 9. 68. Λήκυθος με λευκό φόντο, ΒεQολίνο 2444, W. Riezler, WeiBgrundige attische Lekythen, Ι, 97 Κ.ε. , ΙΙ (1914), Πίν. 15. 69. Λήκυθος με λευκό φόντο, Λονδίνο, British Museum D 51. ARV2 1000, 309

CAROLA REINSBERG

201. - D. Williams στο: Α. Cameron/A. Kuhrt, Images of Women in Antiquity (1983), 92 Κ.ε. ,Εικ. 7. 1. 70. Λουτροφ6ρος, Wtirzburg, Martin νοη Wagner Museum 506. Α VR2 1224. Ε. LangIotz, Griechische Vasen in Wtirzburg (1932), 100, Πίν. 174. - Sutton, W74, 210. 111. Ο θεσμός των εταΙQώv Ο.

J. BrendeI, The Scope and Temperament of Erotic Art ίη the GrecoRoman WorId, στο: Τ. Bowie/C. Christianson, Studies ίη Erotic Art (1970), 3 Κ.ε. J. Boardman/E. La Rocca, Eros in Griechenland (1975). Α. Cameron/A. Kuhrt, Images of Women in Antiquity (1983). Ε. Cantarella, Pandora's Daughters (1987). Ρ. Diepgen, Frauenheilkunde der a1ten Welt (1937). Α. Dierichs, Erotik in der Kunst Griechenlands, Α W Sonderheft (1988). Κ. Dover, Homosexualitat ίπ der griechischen Antike (1983). R. FIaceliere, L' Amour en Grece (1960). του ίδιου: Ελλάς. Βίος και πολιτι­ σμός στην κλασσική εποχή (1977). J. GoUΙd, Law, Customs and Myth: Aspects of the Social Position of Women in CΙassical Athens, JHS 100 (1980), 35 Κ.ε. Α. Greifenhagen, Eine attίsche schwarzfigurige Vasengattung und die Darstellung des Komos im 6. Jh. (1926). Η. Hausschild, Die Gestalt der Hetiire in der griechischen Komodie (1933). Η. Herter, Die SozioIogie der antiken Prostitution im Lichte des heidnischen urιd chήstlichen Schήfttums, JbAChr 3 (1960), 70 Κ.ε. του ίδιου RAC 3 (1957),1154 Κ.ε. ,κοίτα λέξη Dime. του ίδιου: RE 19,2 (1938),1681 ,

Κ.ε. Κοίτα λέξη Φαλλ6ς. Η.

Hoffmann, Sexual and Asexual Pursuit: a Structuralist Approach ιο Vase Painting (1977). Τ. Hopfner, Das Sexualleben der Griechen und Romer, Ι (1938). C. Johns, Sex οτ Symbol. Erotic Images of Greece and Rome (1982). Ε. C. Keu1s, The Reign of the Phallus (1985), W. Α. Krenkel, Der Sexualtrieb: seine Bewertung in Griechenland und Rom, WissZ. - Rostock 27 (1978), Gesellsch. u. sprachwiss. Rh. 3. του ίδιου: Erotica, Ι, Der Abortus in der Antike, WissZRostock 20 (1971) 443 Κ.ε. Α. Lesky, Vom Eros der HeIIenen (1976). , Η. Licht, Sittengeschichte Griechenlands, Ι, ΙΙ και συμπληρωματικός τόμος (1925-28). J. Marcarde, Ετος Kalos (1962). Μ. C. Marks. Heterosexual Coital Positions in Ancient Greece, Ancient Rome and Modem North America as a Reflection of Social Attitudes 310

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

(1978). 1. Peschel, Die Hetiίre bei Symposion und Komos (1987). S. Pomeroy, Frauenleben im klassischen A1tenum (1985). D. Schaps, Economic Rights of Women ίπ Ancient Greece (1979). Κ. Schπeider, RE 8,2 (1931), 1331 Κ.ε .. Κοίτα λέξη' Εταϊραι. Α. Schoene, Der Thiasos (1987). W. Schuller, Frauen ίn der grίechischen Geschichte (1985). R. F. Sutton, The Interactίon between Men aπd Women ponrayed οπ Attic Red-Figure Pottery (1981). Ε. VeJIlleule, Some Erotica ίπ Boston. AntK 12 (1969), 9 Κ.ε. G. Vorberg, Glossarίum Eroticum (1932). του ίδιου: Ars Erotica Veterum (1926). 1.

Α.

Becker/H. Goll,

Charίkles.

Bilder

aJtgrίechischer

Sitte, 11 (1877), 85

Κ.ε.

2.

Η.

Licht, Sittengeschichte

Grίechenlaπds Ι,

11 (1925-28).

Συγκέντρωση

της σχετικής παλαιότερης, κυρίως της ιατρικής βιβλιογραφίας: Ι,

14

Κ.ε.

3. Licht, ΙΙ, 53. 106. - Παρόμοια όπως και ο W. Helbig, Untersuchungen Uber die kampaπische WaπdmaJerei(1875), 195. - Στο πνεύμα τους και στην τέχνη συζήτησης των εταιρών αποδίδει και ο J. Burckhardt, Grίechische Kulturgeschichte, εκδ. από τον J. Oerί (21902), 151,247, τη φήμη τους και πιστεύει ότι αυτά τα πλεονεκτήματα και όχι η "συνήθης αισθησιακή συναναστροφή" για τις εταίρες είχαν κυριέψει τους Αθη,

.

ναιους για τις εταιρες.

4. C. Seltmaπ, Geliebte der Gotter (1958), 109 Κ.ε. 5. SchuUer, 109 Κ.ε. 6. Ι. Bruns, Frauenemanzipation ίπ Athen. Είη Beitrag zur attischen Kulturgeschichte des 5. u. 4. Jhs. (1900),19 Κ.ε. Brendel, 33. W. NeumerPfau, Studien zur Ikonographie und gesellschaftlichen Funktion hellernstischer Aphroditestatuen (1982), 16 Κ.ε. Peschel, 11 Κ.ε. 7. Ε. Burck, Die Frau ίn der Antike (1969), 75. 8. Keuls, 152 Κ.ε. 9. Ποια σημασία είχε η Ασπασία για την εικόνα των εταιρών, η οποία ακόμη σήμερα καθορίζει την επιστήμη, προκύπτει υποδειγματικά από την ιστορία του πολιτισμού τουJ.

Burckhardt, 247

Κ.ε. Πρβλ. και

Neumer-Pfau όπ. αν. , 16. 10. RE 2, 2 (1896), 1716 Κ.ε. Κοίτα λέξη 'Ασπασία (Judeich). RE 19 (1937), 748 Κ.ε. Κοίτα λέξη Περικλής (F. Miltner). J. Schwarze, Die Beuneilungdes Perίk1es durch die attJsche Komodie (1971). C. Μ. Bowra, Perίcleaπ Athens(1971), 192Κ.ε .. - Pomeroy, 133 Κ.ε. Schuller, 57,59, 109. Caπtarella, 53 Κ.ε. 311

CAROLA REINSBERG

11. RE 8, 2 (1913) 1331 Κ.ε. Κοίτα λέξη Έταίραι (Κ. Schneider). Lίcht, Il, 41 Κ.ε. 12. Ρ. Mingazzinί, ΑΑ (1950/51), 36 Κ.ε. Για την έννοια κ6τταβος: Sparkes, Archeology 13 (1960),120 Κ.ε. RE 11 (1922) 1528 Κ.ε. Κοίτα λέξη κ6τ­ ταβος (Κ. Schneider). 13. Κύλιξ, Basel, Sammlung Kappelί 415. ARV2 868,45. CV Α Basel2, Πίν. 28. Peschel 211 Κ.ε. ,Νι. 152. 14. Στάμνος, Μόναχο, Antikensammlung 2410. ARV2 1069 (pajnter of the Louvτe Symposion), 1. CVA MUnchen 5, Πίν. 250 Κ.ε. Peschel295 Κ.ε. ΝΤ.229.

G 13. ARV2 86, α. CVA Parίs, Louvτe 19, Πίν. 68 Κ.ε. Peschel 61 Κ.ε. , 68 Κ.ε. , Ντ. 40. 16. Κύλιξ, Basel, Antikenmuseum (Leihgabe aus Prίvatbesitz). ARV2 454. CVA Basel2, Πίν. 23. Peschel, 90, Ντ. 49. 17. Κύλιξ, New Haven, Yale University Art Gallerίe 163. ARV2 36a. Peschel, 89 Κ.ε. , Ντ. 48. 18. Κύλιξ, Basel, Kunsthandel. Peschel281 Κ.ε., Ντ. 219. Keuls 165, Εικ. 140. . 19. Κύλιξ, Λονδίνο, British Museum Ε 68. ARV2 371,24. Peschel, 103 Κ.ε. Ντ. 62. Keuls, 168, Εικ. 146. 20. Κύλιξ, Λονδίνο, Brίtish Museum Ε 38. ARV2 72, 16. 1623. Peschel, 117, Ντ. 82. Keuls, 164, Εικ. 137. 21. Κύλιξ, Βερολίνο, Antikenmuseum 3251, ο λεγόμενος "σκύφος της Θαλίας". ΑVR2 113; 7. CVA Berlίn 2, Πίν. 57 Κ.ε. Peschel, 50 Κ.ε. , Ντ. 29. 22. Peschel, 42 Κ.ε. 23. Κύλιξ, Λένινγκραντ, Ερμιτάζ 14611. ARV2 75, 60. Peschel, 45, Ντ. 20. 24. Κύλιξ, χάθηκε. ARV2 66, 121. Peschel, 44 Ντ. 19. - Dierίchs, 69. 25. Κύλιξ, Βερολίνο, Antikenmuseum 3757. ARV2 404, 11. CVA Berlin 2, Πίν. 74,2. Peschel, 356, Σημ. 140. Κύλιξ, Berlίn, Antίkenmuseum F 2309. CVA Berlin 2, Πίν. 70,2. 26. Στάμνος, BrUssel, Musees Royaux dΆrt et dΉίstoire Α 717. ARV2 20, 1. 1619. Peschel, 27 Κ.ε. Ντ. 1. 27. Κάλπις, Brtissel, Musees Royaux d'Art et dΉίstoire R 351. ARV2 31, 7. Peschel, 28 Κ.ε. ,Ντ. 2. Sutton, 125, L29. DΙerίchs, 54, Εικ. 84. 28. Κάνθαρος, Βοστώνη Museum of Fine Arts 95. 61. ARV2 132. Peschel, 67 Κ.ε. ,Ντ. 39. C. C. VeIΊlleule, AntK 12 (1969), 9 Κ.ε. Πίν. 9. 29. Κύλιξ, Παρίσι. Λούβρο, G. 13. ARV2 86α. CVA Louvτe 19, Πίν. 68 Κ.ε. Peschel, 61 Κ.ε. , Ντ. 37. Sutton. L30. . 30. Κύλιξ, Φλωρεντία, Museo Archeologico 3921, ARV2 372, 31. Peschel, 118 Κ.ε. ,Ντ. 84. Sutton, 130 Κ.ε. , L45. 15.

•

Κύλιξ, Παρίσι, Λούβρο

•

312 •

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

31. Κοίτα Σημείωση 21. 32. Peschel, 28, Ντ. Ι. Β. Fehr, Orientalische und griechische Gelage (1971), 102. 33. Κύλιξ, WUrzburg, Martin νοπ Wagner Museum 479. ARV2 372, 32. Peschel, 162 Κ.ε. , Ντ. 128. 34. Fehr, όπ. αν. , 31 Κ.ε. ,42 Ντ. 18. 35. Αμφορεύς, . Παρίσι, Λούβρο, F2. Fehr, όπ. αν. ,59 Κ.ε .. Ντ. 87. 36. Τυρρηνικός αμφορεύς, Μόναχο, Antikensammlung 1432. ΑΒν 102, 98. CVAMUnchen7, Πίν. 317Κ.ε. S. Mayer-Emmerling, Erzahlende DarsteIlung auf Tyπhenischen Amphoren(1982), 152 Κ.ε. , Κ 163. 37. Sutton, 118. 38. Licht, Erg. Bd. , 189. 39. Κύλιξ, Βερολίνο, Antikenmuseum 1798, Licht, όπ. αν. ,74. Dover 74, Β634.

40. Fehr όπ.

αν.

, 102.

4 Ι. Sutton, 74, εξηγεί την μεταβολή των συμποσιακών ηθών με την αλλαγή των γούστων. Η Peschel, 81, 352, Σημείωση 737, τη συνδέει με την νεο­ αναζωογονημένη διονυσιακή λατρεία και τη διαρρύθμιση των λεγόμε­ νων "κώμων" από τους Πεισιστρατίδες (Παραδίδεται από τον Αθή­

12,532 Κ.ε. ). 42. Peschel, 277 Κ.ε. , 353 Κ.ε. 43. Κύλιξ, Tarquinia, MuseoNazionale. ARV Z 367, 94. CV Α Tarquinial, ΠΙν. Ι Ι, Ι. Peschel, 124 κ. ε, 205 Κ.ε. ,Ντ. 90. Dierichs, 59 Κ.ε. , Εικ. 98. 44. Peschel, 414. 45. Υδρία, Μόναχο, Antikensammlung 2421. ARV2 23, 7. Peschel 70 Κ.ε. , ναιο

•

ΝΤ.44.

46. Τυρρηνικός αμφορεύς, Heidelberg 67/4. ΑΒν 102, 100. CV Α Heidelberg 4, Πίν. 142 Κ.ε. Mayer-Emmerling όπ. αν. , 152 Κ.ε. , Κ 169. 47. Κοίτα Σημε(.ωση 21. 48. Peschel, 66, 309. 49. W. Martini στο: Αφιέρωμα στον Κ. Schauenburg, Studien Ζυτ Mythologie und Vasenmalerei (1986), 95 Κ.ε. Σύμφωνα με μια παρό­ μοια, αλλά ουσιαστικά παλαιότερη παράσταση, που βQίσκεται στο

Paul Getty Museum, η οποία έγινε γνωστή προσφάτως από δημοσίευ­ ση που έκαμε η Α. Dierichs, 60, Εικ. 98, πρέπει να τροποποιηθεί η ερμηνεία. Πρβλ. Meyer, όπ. αν. , 120, Σημ. 132. 50. Dierichs, 59. Κύλιξ, Ρξφόρδη, Ashmoleaπ Museum 1967.305.38. ARV2 408,37. Para, 371, 37. Peschel, 238 Κ.ε. , Ντ. 184. 5 Ι. Η. Klees, Ηeπeπ und Sklaven (1975),6. 52. Άλά6αατρον, Βερολίνο, Pergamonmuseum F 2254, καταστράφηκε. ARV2 557, 123. - Μ. Meyer, JdI 103 (1988), 110, Εικ. 23 α-β. Keuls, 160, Εικ. 238, Sutton, 348,402 G65. Ο Sutton, 293 δε θεωρεί τη γυναί313

•

CAROLA REINSBERG ,

κα ως εταιρα.

53.

Κύλιξ, Βερολίνο,

Antikenmuseum 31426. ARV2 795, 100. CVA Berlin 2, Πίν. 98. Keuls, 160, Εικ. 237. Sutton, 332, 369,497, G95. 54. Πρβλ. Meyer όπ. αν. 110, σποραδικά. Για την εταίρα, που γνέθει, (βλέπε) λεπτομερειακά: Sutton, 347 Κ.ε. 55. Keuls, 259. 56. Ύδρία, Κοπεγχάγη, Nationalmuseet 153. ARV2 1131, 161. D. Williams στο: CameronIΚuhn, 96, Εικ. 7.4. Ο Sutton, 356, ερμηνεύει ιη γυμνη ως σεμνό κορίτσι, το οποίο λόγω ερωτικών φροντίδων δεν είναι σε θέση να γνέσει.

57.

Κωδωνόσχημος κρατήρας, Ρώμη,

Villa Giulia, ARV2 275,50. Meyer,

, Ι 09, Εικ. 22. 58. RE 20 (1941),893 Κ.ε .. Κοίτα λέξη ΦρύVΗ (Α. Raubitschek). 59. Υδρία, Μόναχο, Antikensammlung 2427. ARV2 189,72. 1632 CV Α MUnchen 5, Πίν. 227 Κ.ε. Sutton, 327, G12. 60. Sutton, 327. 61. Κύλιξ, Νέα Υόρκη, Metropolitan Museum 12.231. 1. ARV2 468, 146. Sutton, G44. 62. ΆμΦορεύς, Λένινγκράντ, Ερμιτάζ Β 1555. ARV2 272,12. Meyer όπ. αν. , 108 Κ.ε. Εικ. 21. 63. Κύλιξ, Βρυξέλλες, Musees d' Art et dΉίstοire Α 889. ARV2 329, 130. 1645. Dover, 70, R471. 64. Peschel, 357. 65. Πελίκη, Tarquinia, Museo Nazionale. ARV2 224,7. CVA Tarquinia 1, Πίν. 12,2-3. Keuls, 158 Κ.ε. ,Εικ. 131, 159. Sutton, 120, L2. 66. Σκύφος, A1tenburg271. ARV2 832, 31. 1672. CVAA1tenburg2, Πίν. 78. -Meyer, όπ. αν. , 108, 124. 67. Πρβλ. σελ. 189, 194. 68. Πελίκη, Ρώμη, Villa Giulia, ARV2 15, 11. Keuls, 286, Εικ. 255. 69. Κάτοπτρον, Βοστώνη, Museum of Fine Arts 08. 32c. Μ. CromstockjC. VelΊlleule, Greek, Etruscan and Roman Bronzes in the Museum of Fine Arts (1971),257, Nr. 369. Johns, 118, 135, Εικ. 95, 112. 70. Οίνοχόη, Βερολίνο, Antikenmuseum F 2414. ARV2 1208,41. CVA Berlin 3, Πίν. 145,2. 146, 1-2. Sutton, 88, L23. PescheI, 311Κ.ε. ,Ντ. 249. -W. Martini στο: Festschrift Κ. Schauenburg, Stud.ien zur MythoIogie und Vasenmalerei (1986), 95Κ.ε. Dίeήchs, 61, Εικ. 100. Meyer, όπ. αν. , Σημείωση 132. 71. Στάμνος, Παρίσι, Λούβρο, C9682. ARV2 1029, 16. PescheI, 309 Κ.ε. Nr. 247. Sutton, 131, L48. 72. Brendel, 39 Κ.ε. 73. Α. Lezzi-Hafter, Der Schuwalov Maler (1975), 60 Κ.ε. ,66. 74. Κύλιξ, Βερολίνο, Antikenmuseum 1964,4. ARV2 1700, 135. Dover, 82, όπ. αν.

314

•

ΠΑΡΑΠΟΜΙΙΕΣ

93, Rl 127. Brendel, 28, Πίν. 20. 75. Dover, 95. 76. Dover, 24, 63. Licht, Erg. Bd. , 173 Κ.ε. 77. Ch. Blinckenberg, Κnidia (1933), 17. 78. 'Ασκός, Αθήνα, Κεραμεικός 1063. -Sutton, 122, ΙΙ4. -Dieήchs, 61 Κ.ε. , Εικ. 101. 79. KeuIs, 176 Κ.ε. , Εικ. 160. 80. Πολύ ΠQOOΕΚτική αξιολόγηση του ευρήματος: U. Κnigge, ΑΑ (1981) 385 Κ.ε. ΑΑ (1983) 209 Κ.ε., της ίδιας, Der Kerameikos νοη Athen (1988), 90 Κ.ε. Την κατά καιρούς χρησιμοποίηση του οικοδομήματος ως πορνείου επιβεβαιώνει η έρευνα των γραμματειακών πηγών (Ισαίος) από τον Η. Lίnd, Αρχαιολογία, Βeήin

13. Διεθνές συνέδριο για την κλασσική (1988), 280.

81. Iohns, 138 Κ.ε.

82. Gould, 45 Κ.ε. 83. Υδρία, Λονδίνο,

•

Βήtish

Museum Ε 202. ARV2 1131, 155. D. Williams στο: Cameron/Κuhrt, 99 Κ.ε. , Εικ. 7. 7. 84. Κύλιξ, Παρίσι, Λούβρο, G 291. ARV2 322, 36. Dover, 70, R454. 85. Κοίτα Σημείωση 25. 86. Peschel, 59. 87. Αριστοφόνους Θεσμ. 1195. Αθήναιος 13,569 Κ.ε. 596 Κ.ε. , RE 8,2 (1913), 1337, Κοίτα λέξη Hetairai (Κ. Schneider). 88. R.I. Hopper, Handel und Industήe im klassischen GήechenΙand (1982), 153. 89. H.I. νοη Schumann, Sexualkunde und Sexualmedizjn ίη der k1assischen Antike (1975), 108 Κ.ε. ,Ν. Ε. Himes, Medical History ofContraception (1970). Ε. Nardi, Procurato aborto nel mondo greco-romano (1971). 90. RAC 4 (1959), 1250 Κ.Ε. Κοίτα λέξη Empfιingnis (Ε. Lesky). 91. Schumann, όπ. αν. , 109. 92. RE 12, 1 (1924),513 κ.ε. Κοίτα λέξη Lais (Geyer). RE20(1941), 893 κ.ε. Κοίτα λέξη Phryne (Α. Raubitschek). 93. D. Μ. Schaps, Economic Rights of Women in Ancient (1979), 7κ.ε.

94. Schaps, όπ. αν. 61 κ.ε. 95. Ρ. Zanker, Die trunkene Alte (1989), 32 κ.ε. Keuls, 201. 96. RE 20 (1941),897, Κοίτα λέξη Phryne (Α. Raubitschek). 97. RE όπ. αν. 899. 98. RE όπ. αν. 900. 99. Α. Greifenhagen στο: In Μemοήam ο. Brendel (1976),43 κ.ε. Πίν. 12. 100. Πρβλ. σελ. 119. 101. Πρβλ. σελ. 126. 100.Όλα τα αποσπάσματα συναρμολογίιθι]Καν από τον Hausschild . •

315

CAROLA REINSBERG

103. Keuls, 187 Κ.ε. 104. Hausschild,23. 105. RE 12, 1 (1924),513 Κ.ε. Κοίτα λέξη La.is. 546κ.ε. , Κοίτα λέξη Lamia (Geyer). RE 20 (1941), 843 Κ.ε. ,Κοίτα λέξη Phryne (Α. Raubitschek). 106. RE 20 όπ. αν. ,897,903 Κ.ε. . 107. RE 12, 1 (1924),889 Κ.ε. , Κοίτα λέξη Lastheneia (Caρelle). RE 12,2 (1925),2047 Κ.ε. , Κοίτα λέξη Leontion (Geyer). RE 17,2 (1936),280, Κοίτα λέξη Nikarete (W. ΚroΙΙ). 108. Krenkel, 168 Κ.ε. IV.

Η παιδεQ«στία

J. D. Beazley, Some Attίc Vases ίη the Cyprus Museum (1947). Ε. Bethe, Die dοήsche Knabenlίebe. Ihre Ethik und ihre Idee, RhM 62 (1907),438

Κ.ε.

J. Boardman/E. La Rocca, Eros ίn Gήechen1and (1979). Ο. J. Brendel, The Scope and Temρerament of Erotic Art ίn the GrecoRoman World, στο: Τ. Bowie/C. Cήstίansοη, Studies ίη Erotic ΑΤΙ (1970), 3 Κ.ε. F. Buffiere, Eros Adolescent. La Pederastie dans la Grece Antique (1980). G. Devereux, Greek Pseudo-HQmosexua1ity and the "Greek Miracle", SOsl 42/1967,69 Κ.ε. Κ.

•

der gτiechischen Antike (1983). του ίδιου: CΙassica1 Greek Attitudes to Sexua1 Behavior, Arethusa 6 (1973),59 Κ.ε. του "ίδιου: Gre_ ek Popular Morality ίη the Time of Plato and Aristoteles (1975). V. Ehrenberg, Aήstophanes und das Volk νοη Athen (1968). R. Flacelίere, ΙΆmοur en Grece (1960). Μ. Foucault, Η χQήση των ηδονών, Σεξουαλικότητα και αλήθεια. ΙΙ (1986). W. Jaeger, Paideia Ι-ΙΙΙ (1934-47). G. Koch-Hamack, Knabenlίebe und Tiergeschneke (1983). W. Kroll, RE 11, 1 (1921). 897 Κ.ε. Κοίτα λέξη Κn8ben/iebe. Α. Lesky, Vom Eros der Hellenen (1976), 78 Κ.ε. , 87 Κ.ε. Η. Lίcht, Sittengeschichte Gήechen1ands, Ι, ΙΙ και Erg. Bd. (192,5-28). J. Marcade, Eros Ka10s (1962) . Η. Ι. Marrou, Geschichte der Erzίehung im k1assischen Altertum (1977). Μ. Η. Ε. Meier/A. de ΡοrgeΥ-Castήes, Histoire de ΙΆmοur Grec dans Ι' Antiquite (1952). . Η. Patzer, Die gήechische Κnabenliebe, Sitzungsber. wiss. Gesellsch. d. J. W. Goethe υηίν. Bd. 19, 1 (1982). C. Α. Shapiro, Courtship Scenes ίη Attic Vase-Painting. ΝΑ 85 (1981), J. Dover,

ΗοmοseχuaιiΗίt ίη

133Κ.ε.

316 • •

•

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

Κ.

Schauenburg, Erastes und Eromenos auf einer SchaIe des Sok.les. (1965), 849 κ.ε. του ίδιου: Ευρυμέδων εΙμί. ΑΜ 90 (1975), 97 κ.ε. Th. Vanggaard, Phallos (1971). Ε. Venlleule, Some Erotika ίn Boston, AntK 12 (1969), 9. κ.ε. Erbse, Gymnasion 73 (1966),201 κ.ε. 2. G. Devereux, SOsl42 (1968), 69 κ.ε. Patzer, 43 κ.ε.

ΑΑ

Ι. Η.

3.

•

(τόν δ ' απαμειοόμενος) "και του αποκρίθηκε" είναι μια φράση των ομηρικών επών. Αναφέρεται εδώ με την έννοια της απάντησης: τότε

αμέσως ανταποκρίθηκε στον έρωτά σου. Πρόκειται επομένως όχι για

μονόπλευρο έρωτα, ο οποΙος κατεθύνεται από τον άνδρα προς τον παίδα, αλλά για ένα αμοιβαίο έρωτα μεταξύ ανδρών, ο οποίος ήταν ποινικοποιημένος.

4. Άμφορεύς, Παρίσι, Λούβρο, G 45, ARV2 31,4. Dover, 91, R59. 5. Κύλιξ, Οξφόρδη, AshmoIean Museum 1967.304. ARV2 378, 137. Dover 91κ.ε. R520. Koch-Harnack 155, Nr. 117. 6. Κρατήρ, Βιέννη, Kunsthistorisches Museum 1ΗΏ. AR V2 504, 5. CV Α Wien, Κunsthίstοήsches Museum, Πίν. \Οι, 3. Koch-Harnack, 135, Nr. 102, Εικ. 68. 7. Κύλιξ, Βερολίνο, Antikenmuseum 2279. ARV2 115,2. 1626. Dover, 76, 86, R 196. Keuls, 218, Εικ. 196κ.ε. 8. Dover, 80. Patzer, 55, Σημείωση 30. 9. Αμφορεύς, Μόναχο, Antikensammlung 468. ΑΒν 315, 3. CVA MUnchen 7, Πίν. 343. Koch-Hamack, 148, Nr. 113, Εικ. 77. Dover, 68, 89, 93, Β 271. 10. Γ. Καραγεώργος, Η αρετή ως παιδαγωγικό ιδεώδες στην ποίηση του Θέογνη (1979). 11. Dover, 167. Οι βοιωτικές σχέσεις δεν είναι δυνατόν να εξισωθούν με τις αττικές. Το στράτευμα αποτελείται ασφαλώς μόνον από εφήβους, όχι από παίδες, δηλ. οι ερωμένοι σύμφωνα με τα ήθη των Αθηναίων ήταν οπωσδήποτε πάνω από την επιτρεπόμενη ηλικί.α.

12.

Β.

Fehr.

Οι τυραννοκτόνοι ή μπορεί κανείς να στήσει μνημείον στη

Δημοκρατία

(1984).

13. Για τη σύνδεση της Δημοκρατίας και της ελευθερίας: Fehr, όπ. αν. ,51. 14. Σχετικά με το μνημείο αυτό εγείρεται αμφιβολία, κατά πόσον τα όρια της ηλικίας για την κατάσταση του ερωμένου, που μπορούμε να εξα­ γάγουμε από την κλασσική γραμματεία, ήταν πάντοτε τόσο στενά,

διότι ο Αρμόδιος δεν χαρακτηρίστηκε ως παίς. Ωστόσο δε μπορούμε να αποκλείσουμε ότι εδώ νοείται ένας νεαρός μεταξύ

18 και 20 ετών.

15. Meyer/de Porgey-Casmes, 160 κ.ε. 16. Koch-Hamack, 157. Jaeger, ΙΙ, 249 κ.ε. 17. Koch-Hamack, 155. 317

-

CAROLA REINSBERG

18. Πελίκη, Κοπεγχάγη, Nationalmuseet 3634. ΑVR2 293, 51. CV Α Copenbagen 3, Ι, Πίν. 132. Koch-Hamack, 166 Κ.ε. , Nr. 130. Εικ. 84, 85. 19. Koch-Hamack, 80 Κ.ε. ,239 Κ.ε. 20. Κύλιξ, Οξφόρδη, AshmoIean Museum 517. ARV2 785, 8. CY Α Oxford 3, Πίν. 3, 1.8, 1. Kocb-Hamack, 98, Nr. 53, Εικ. 32. Dover, 86 Κ.ε. , R791. 21. Πελίκη, Μύκονος. ARY2 362, 21. Koch-Hamack, 78, Nr. 18, Εικ. 15. Dover 87. 92, R502. 22. Κύαθος, Βρυξέλλες, Musees Royaux dΆrt et dΉίstοίre Α 2323. ARY2 333,2. Cν Α BrίίsseI Musees Royaux, Πίν. 20. Kocb-Hamack, 80 Κ.ε. , Nr. 24, Εικ. 16. 23. Koch-Hamack, 99. Ph. Bruneau, BCH 89 (1965), 90 Κ.ε. 24. Λάγηνος, Ιδιωτική συλλογή, ΑΜ 90 (1975),97 Κ.ε. , Εικ. 25. Ταπείνω­ ση μέσω σεξουαλικής επίβασης αποδείχνει και ποίημα του Θεοκρίτου

(5), όπου ο αιγοβοσκός αναφέρει θριαμβευτικά ως παράδειγμα την διά του πρωκτού γενετήσια επικοινωνία με τον προβατοβοσκό ως σημείο της ανωτερότητάς του.

25. D. Fehling, EthnoIogische UberIegungen auf dem Gebiet Altertumskunde, Ι, PhalJische Demonstration( 1974). -Th. Υ anggaard, PhalIos, Eros und Macht (21979), 57 Κ.ε. 26. Koch-Hamack, 105 Κ.ε. 27. Koch-Hamack, 156. 28. Κοίτα Σημείωση 21. 29. Koch-Hamack, 143 κ. ε 30. ΆρύΌαλλος, Παρίσι, Λούβρο, CA 2183. ARy2 813, 96. KocbHaιllack, 130, Nr. 93 Κ.ε. , Εικ. 62. 31. Άλάσασrρoν, Αθήνα, Κεραμεικός 2713. Παράλ. 331. -Koch-Hamack, 132, Nr. 94, Εικ. 63 Κ.ε. 32. Η παράδοση ενός βαλλαντίου σε μια γυναίκα σημαίνει πάντοτε πλη­ ρωμή σεξουαλικών υπηρεσιών. Κοίτα Sutton, 292. 33. Dover, 134. 34. Κύλιξ, Μπόχουμ, SammIung Funcke S 507. ARV2 1654,206. Ν. Kunisch, Antiken der Sammlung Julius und Margot Funcke(1972), Ι00κ.ε. -Koch-Hamack, 162, Nr. 126, Εικ. 82. 35. Κύλιξ, Νέα Υόρκη, Metropolitan Museum 52. 11.4. ARV2 437,114. Koch-Hamack, 163, Nr. 128, Εικ. 83. Keuls, 296, Εικ. 266. 36. Sutton 290 Κ.ε. Μ. Meyer, Jdl 103 (1988), 103 Κ.ε. 37. Kocb-Hamack, 164. 38. Κύλιξ, Δρέσδη, Kunstgewerbemuseum 12, κατεστραμμένο. ARy2 430, 33. Μ. Wegner, Duήs (1968), 12Κ.ε. , Εικ. 14. Koch-Hamack, 164, Nr. 127. 318

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

39.

Κύλιξ, Παρίσι, Λούβρο,

G 121. ARV2 434,78. Koch-Harnack, Nr. 33,

84 Κ.ε. , Εικ. 20. 40. Marrou, 75. Με την τοποθέτηση αυτή αποσκοπούσε στην πρώτη επι­ στημονική προσπάθεια (Ε. Bethe, Die dοήsche Κnabenliebe) να ερευ­ νήσει και την σεξουαλική άποψη της παιδεραστίας. Μάλιστα σύμφω­ να με την εργασία του

Bethe ο

σεξουαλικός παράγων της παιδερα­

στίας παρέμεινε συνέχεια ταμπού, παραλειπόταν ή αθετούνταν. Μόνο κατά το

1978 οι γνώσεις για τη σεξουαλική πλευρά της παιδεραστίας βρήκαν απήχηση με τη θεμελιώδη έρευνα του Κ. Dover. 41. Άμφορεύς, WUrzburg, Martίn νοη Wagner Museum 241. ΑΒν 169,5. 688. Dover 75. 89, ΒΙ02. Keuls, 278, Εικ. 247. Σκύφος, Boston Museum of Fίne Arts 08. 292. Ε. Vellneule, AntK 12 (1969),10, Πίν. 5. Dover, 75. 90, Β598. Keuls, 278, Εικ. 252 Κ.ε. 42. Κ. Fittschen, Untersuchungen zum Begίnn der SagendarstelJungen bei den Gήecheη (1969), 136, GP13. 43. Κύλιξ, Gotha, Ahv. 48. λλνΖ 20. CVA Gotha 1, Πίν. 42. Dover, 73. 91 R27. 44. Dover, 54 Κ.ε. 45. Dover, 46, Κ.ε. , 58 Κ.ε. 46. Dover, 121. 47. Dover, 127 Κ.ε. 48. Dover. 49. Keuls, 293 Κ.ε. , Εικ. 264 Κ.ε .. Α. Dίeήchs, Erotik ίη der Kunst Gήechenlands, Α W Sondemummer (1988), 65, Εικ. 108. 50. Ως εξαίρεση ανέφερε ήδη ο Dover, 91 Κ.ε. τον αμφορέα, London, Βήtίsh Museum W 39, ABV297, 16. Dover, Β250. Koch-Hamack., Nr. 79, 118, Εικ. 53. Keuls, 278, Εικ. 249 Κ.ε. Σ'αυτά προστίθεται ακόμη και μια εικόνα κύλικος, που βρίσκεται στην Αθήνα, Εθνικό Μουσείο: Lίcht,

Erg. Bd. , 208. 51. Dover, 53, 96 Κ.ε. , 150 Κ.ε. 52. Πρβλ. Αισχίνης 3, 162. 53. Κύλιξ, Καίμπριτζ, Fogg Αη Museum 1959. 124. λλνΖ 438,140. CVA BaItίmore, Robίnson Collection 2, Πίν. 13 Κ.ε. - Peschel, 217 Κ.ε. , Nr. 155. 54. Lίcht, Ι, 175. 55. Κύλιξ, Νέα Υόρκη, Metropolίtan Museum 07. 286. 47. ARV2 175. Dover, Ε293. Koch-Hamack., 168, Nr. 131, Εικ. 80. 56. Κύλιξ, Ρώμη, Villa Giulίa 50458. λλνΖ 173,5. Dover, 89, R283. 57. Κύλιξ, Μπολώνια, Museo Cίvico Archeo(ogico 436. ARV2 118, 11. Dover, 82. 89. R200. 58. Ο Dover, 93, πιστεύει ότι η διά του πρωκτού γενετήσια επικοινωνία λάβαινε χώρα μόνο μεταξύ ομηλίκων.

319

CAROLA RE1NSBERG

59. Πρβλ.

ΠΙ, Σημείωση

28.

Η

Peschel, 66 Κ.ε. ,Nr. 38/39, καθώςκαι

μια

σειρά άλλων επιστημόνων θεωρούν αυτή τη μορφή ως γυναίκα. Ο

Dover, 82, R223, θεωρεί τη

μορφή ως κάποιον νεαρό. Τα δυο επίπεδα

τόξα, που δηλώνουν το στήθος, αντιστοιχούν σ'εκείνα των κωμα­ στών. Πώςπαράσταινε ο ζωγράφος το γυναικείο στήθος αυτό το δεί­ χνουν οι δυό ορχούμενες εταίρες στην άλλην όψη του αγγείου, οι οποίες με όμοιο τρόπο στρέφονται προς τα πίσω και προσφέρουν τον άνω κορμό σε εμπρόσθια θέα (Εικ.

60. 61.

49 β-γ).

Εξαίρεση αποτελεί ο κύλιξ της Θαλίας Εικ. 63α-β, ΠΙ, Σημ.

21. Κύλιξ, Τουρίνο, Museo Archeologico 4117. ARV2 150, 35. 1628. CV Α Τυήπ 2, ΠΙ, Ι, Πίν. 3. 62. Dover, 37. 63. Keuls, 293. 64. Πρβλ. Σημ. 7. 65. Πρβλ. Σημ. 34. 66. KeuJs, 293. 67. Κρατήρ, Λονδίνο, Βήtish Museum F 65. ARV2 1154,35. Dover, 82. 93, R954, KeuJs, 293, Εικ. 263. 68. Ρ. Η. von Blanckenhagen, Ρueήιia, στο: Ιπ Μemοήam Οηο Brendel, Essays ίπ Archeology and the Humanities(1976), 37 Κ.ε. 69. BLanckenhagen, όπ. αν. ,Πίν. 11. 70. Ε. Simon, AntK 6 (1963), 6 Κ.ε .. L. Deubner, Attische Feste (1969), 93 Κ.ε.

71. Patzer, 70 Κ.ε. 72. Η. J. Marrou, Geschichte der Erziehung im klassischen Altertum (1977), 74 Κ.ε. Dover, 172 Κ.ε. Patzer, 93 Κ.ε. . V. Τελική

παQ«τήQηση

1. G. Κήen, OJh 42 (1955), 84 Κ.ε. , 98, 93. 2. S. ΚaemΡf-Dίmίtήadοu, Die Liebe der Gotter in der Attischen Kunst des 5. Jhs. (1979). 3. Η αντίληψη ότι ο συζυγικός έρωτας πρέπει να συγκρατείται στη συναι­ σθηματική καθώς και στη σεξουαλική περιοχή, έχει μέσα στο δυτικοευ­ ρωπα'ίκό ιδεώδες του γάμου μακρά παράδοση, η οποία φθάνει μέχρι τον

206 αιώνα. Πρβλ. Ph. Aήes / Α. Bejin / v. Μ. Foucault, Die Masken des Begehrens und die Metamorphosen der Sinnlichkeit (1984), 165 Κ.ε.

320

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΝΊΟΜΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗΣ ΒIΒΛιΟΓΡΑΦΙΑΣ ΑΑ

AbhMainz

ΑΒν

ΑΙΑ ΑΜ

ARV2 AntK AW ΑΖ

BABesch BCH BEFRA BullMusFA BWPr CVA JbAChr JdI

JHS MarbWPτ

ΟΙΗ

OpRom Para

RAC RE

Archaologischer Anzeίger Abhandlungen der Geistes- und Sozialwissenschaftlichen Klasse, Akademie det Wissenschaften und der Literatur ίη Mainz J. D. Beazley, AtticBlack-FigureVase-Painters (1956) Ameήcan Joumal of Archeology Mitteilungen des Deutschen Archiiologischen Instituts, Athenische Abteilung J. D. Beazley, Attic Red-Fίgure Vase-Pajnters 2 (1963) Antike Kunst Antike Welt Archiiologische Zeitung BuIletin antike beschaving. AnnualPaperson Oassical Archiiology BuIletin de correspondance heIlenique Bibliotheque des Ecoles Francaises dΆthenes et de Rome Bulletin Museum of Fine Arts, Boston Winckelmannprogramm der Archiiologischen Gesellschaft Ζυ Berlin Corpus Vasorum Antiquorum Jahrbuch fUr Antike und Chήstentum Jahrbuch des Deutschen Archiiologischen Instituts Joumal of Hellenic Studies Marburger Winckelmann PΤogramm Jahreshefte des Osterreichischen archiiologischen Instituts ίη Wien Opuscula Romana J. D. Beazley, Paralipomena. Additions to Attic BlackFigureVase-Painters and to Attic Red-FίgureVase- Painters 2 (1971) Reallexikon fUr Antike und Chήstentum Paulys Realenzyklopiidie der classischen A1teτtumswissenschaft

RhM Rheinisches Museum fUr Philologie Symbolae Osloenses SOsl Trendall, LCS Α. D. Trendall, The Red-Fίgured Vases of Lucania, Campania and Sicily (1967) . WissZRostock Wissenschaftliche Zeitschήft der Universitiit Rostock

321

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΝΙΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ Αισχιν.

Αισχίνης

Αλκίφ. Ανάχρ.

Αλκίφρων

Ανθ. Παλ.

Ανθολογία Παλατινή Αρχίλοχος

Ανακρέων

Αρχίλ. Αριστοφ.

•

Αριστοτ.

Αριστοφάνης,

Άχ.

Όρν.

Όρνιθες

'Εκκλ.

Εκκλησιάζουσες

'Ιπ.

'Ιππείς

Λυσ.

Λυσιστράτη

Είρ. Πλούτ. Βάτρ.

EίρήVΗ Πλούτος Βάτραχοι

θεσμ.

θεσμοφοριάζουσαι

Άθ. πολ.

Αριστοτέλης,

Πολ. Αθηναιος

Δημοσθ.

Δημοσθένης

Διογ. Λαέρτ

Διογένης Λαέρτιος

Εύριπίδης,

Άλκ.

,Ηρακλείδαι

Μήδ.

Μήδεια

Φοίν.

Φοίνισσαι

•

Fraglllente/

Ηρδ.

•

Έργ.

Ηρόδοτος Ησίοδος,

Ησύχ.

Ησύχιος

Ομ.

Ίλ.

Όμηρος

Όδ. Ισ.

Ισαίος

Λουκιαν.

Λουκιανός

Λυσ.

Λυσίας

Πλάτ.

Χαρμ.

Έργα και Ημέραι θεογονία

θεογ.

322

Άλκηστις

'Ηρακλείδ.

frg./ Ησ.

Άθηναίων πολιτεία

Πολιτικά

Αθην.

Ευρ.

Αχαρνείς

Ίλιάς. 'Οδύσσεια

•

Μξ.

Χαρμίδης Μενέξενος

Νόμ.

Νόμοι

Φαίδ.

Φαίδων

Φαίδρ.

Φαίδρος

Φίλ.

Φίλη60ς

Πρωτ.

Πρωταγόρας

Πλάτων,

•

ΚΑΤΑλΟΓΟΣ ΣΥΝ1ΌΜΟΓΡΑΦΙΩΝ

Πολ.

Πολιτικός

Πολιτ.

Πολιτεία Συμπόσιον Άλκι6'ιάδης

Συμπ.

Πλούτ.

Άλκ.

Πλούταρχος,

Λυκ.

Λυκούργος

Περ.

Περικλής

Σόλ.

Σόλων

•

Σόλ.

Σόλων

Ζήν.

Ζήνων

θέογν.

θέογνις

θεόκρ.

θεόκριτος

θουκ.

θουκυδίδης

.::.εν.

Αθην. πολ. ΞενοΦών,

Άθηναίων πολιτεία

Ίέρ.

Ίέρων

Λακ. πολ.

Οίκ.

Λακεδαιμονίων πολιτεία Άπομημονεύματα Σωκράτους Οίκονομικός

Συμπ.

Συμπόσιον

-

Άπομν.

•

•

323

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

Ι. Μηλιακός αμφορεύς, Αθήνα, Εθνικό Μουσείο. Κ.

Schefold,

FrUhgriechische Sagenbilder (Ι 964), Εικ. 57γ. 2. Ορειχάλκινο ειδώλιο, Βοστώνη, Museum of Fine Arts 63. 2755. 3. Κιονοειδής κρατήρ, Λονδίνο, British Museum, Schefold όπ. αν. ,

Εικ.

5γ.

Ξύλινο ανάγλυφο από τη Σάμο, χαμένο,

4.

Deutsches Archaologisches

Institut, Αθήνα. Κύλιξ, Λονδίνο,

Ε

British Museum Griechenlands. Erg. Bd. (1928),201.

6.

Επιτύμβια στήλη της AρχεστQάτης, Αθήνα, Εθνικό Μουσείο, Α.

Die attischen 7.

815,

Η.

5.

Licht, Sittengeschichte Conze,

Grabrelίefs

Γαμικός λέβης, Αθήνα,

(1893-1922), Nr. 290, Πίν. 68. Εθνικό Μουσείο 1453, Wiener Vorlegeblatter 8,

2. 8α-δ. ΑΟ1Προφ6ρος, Αθήνα, χαμένη,

Deutsches Archiiologisches Institut

Athen. 9α-β. Κάλπις, Βαρσοβία, Εθνικό Μουσείο

(1964),183,

Πίν.

Ε.

Diehl, Hydria

40 Κ.ε.

10. Αέ{3τις γαμικ6ς, Αθήνα, (1956), ΠαQάρτ. 117.

Εθνικό Μουσείο

Ι Ι. Λέβης, Μόσχα, Μουσείο Πούσκιν

•

142293.

Α.

D. Trenda1I, The Redfigured Vases of Lucania. Campania and Sicίly ΙΙ (1967), Πίν. 236, 5. 12α-β. ΑΟ1Προφ6ρος, Βοστώνη, Museum of Fine Arts 10223. 13. Λουτροφόρος, Αθήνα, Εθνικό Μουσείο. C. Η. Haspel, BCH 54, (1930), Πίν. 24. 14α-γ. Πυξίς, Βερολίνο, Staatlίche Museen PreuBischer Kulturoesitz (Ost) 3373. 15α-γ. Αρωματοδοχείο, Νέα Υόρκη, Metropolίtan Museum 56. Ι Ι. Ι. 16. Γαμικ6ς λέ{3τις, Βερολίνο, Staatlίche Museen PreuBischer Kulturbesitz, Antίk.enmuseum, 2372. Α. FurtwίίngIer, Die Sammlung Sabouroff (188387), Πίν. 58. 17α-β. Κύλιξ, ΒΕρολίνο, Staatlίche Museen PreuBischer Kulturbesitz, Antik.enmuseum, F 2530. 18α-γ. ΠVΞίς, Λονδίνο, British Museum Ο Ι Ι. 19. Απόσπασμα γαμικού λέβητος, Αθήνα, Εθνικό Μουσείο 1619. Α. BrUck.ner, ΑΜ 32, (1907), 93, Εικ. 5. 20. Αρωματοδοχείο, Βερολίνο, Staatliche Museen PreuBischer KuIturbesitz, χαμένη. Α. Brueck.ner, 65. BWPr (1904), Πίν. Ι. 21. Αρωματοδοχείο, Βερολίνο, Staatliche Museen PreuBischer Kulturbesitz (Ost) F2704. Brueck.ner, όπ. αν. ΠΙν. 2. 324

510.

14790. Ε. Buschor, ΑΜ 71,

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

22α-δ. Λέβης γαμικός, Λένινγκραντ, ΕρμιτάζI5592. Ρ. Ε.

•

Arias/M. HilίΊIer, Tausend Jahre griechische Vasenkunst (1960), ΠΙν. 225-28. 23α-β. Αποσπάσματα γαμικού λέβητα, Λένινγκραντ, Ερμιτάζ 284, Κ. Schefold, Untersuchungen zu den Kertscher Vasen(1934), Πίν. 50. 24. ΕπίνηΤQOν, Αθήνα, Εθνικό ΜουσεΙΟl629. Deutsches Archίiologisches • Institut Athen. 25. Αναθήματα γαμήλια Νύμφης. Γ. Τραυλός, BildJexikon zur Toρopgraphie des antiken Athen (1971), 363. 25. Αναθήματα από το ιερό γαμήλιας Νύμφης (Αθήνα). 26. Ρωμα'ίκή σαρκοφάγος. Μάντουα, Palazzo Ducale. Deutsches Archaologisches Institut Rom. 27 α. Επιτύμβιο στήλη της Κοραλλίον, Αθήνα, Κεραμεικός, Alinari 24529. β. Επιτύμβια στήλη της Ερατώς, Αθήνα, Εθνικό Μουσείο. Conze, όπ. αν. Ντ. 429, ΠΙν. 101. 28. Μαρμάρινη λήκυθος. Μόναχο, Γλυπτοθήκη. Β. Schmaltz, Untersuchungen zu den attischen MaιIl10rlekythen (1970), Πίν. 9. 29. Λήκυθος, Βερολίνο, Staatliche Museen PreuBischer Kulturbesitz, Antikenmuseum 2444. W. Riezler, WeiBgrundige attische Lekythen 11 (1914), Πίν. 15. 30. Λήκυθος, Λονδίνο, British Museum D 51. Α. Lane, Greek Pottery (3 1971), Εικ. 9$. 3 ι. Λοmροφ6ρος, WUrzburg, Martin νοη Wagner Museum 506. Ε. Ι .anglotz, Griechische Vasen ίη WUrzburg (1932), Πίν. 174. 32. Κύλιξ, NέαYόQΚη, Metτopolitan Museum. G. Μ. Α. Richter/L. F. Hall, Red-Figured Athenian Vases ΙΙ (1936), Πίν. 54. 33. Σκύφος, Μπολώνια, Συλλογή Kίippeli Ka415. CVA Basel2, Πίν. 28. 34. Κωμαστές και εταίρες παίζοντας κότταβο. Κύλιξ, 470/460 π.χ (Βασιλεία). Συλλογή Kίippeli Ka 415. CV Α Basel 2, Πίν. 28. 35α-β. Στάμνος, Μόναχο, Antikenmuseum 2410. 36. Κύλιξ, Παρίσι, Λούβρο G 13. 37. Κύλιξ, Basel, Antikenmuseum. CV Α Basel2 Πίν. 23. 38. Κύλιξ, New Haven, Υ ale University 163. Η. Licht, όπ. άν. ,21 ι. 39. Κύλιξ, Basel, Kunsthandel. MUnzen und Medaillen, Dez. 1977 Sonderliste R, Εικ. 57. 40. Κύλιξ, Λονδίνο, British Museu.m Ε 68. J. Boardman/ Ε. La Rocca, Eros ίη Griechenland (1975), 63. 41. Κύλιξ, Λονδίνο, Britisch Museum Ε 38. Ι J!ne όπ. αν. ,ΠΙν. 71α. 42. Κύλιξ, ΒεQOλίνο, Staatliche Museen PreuBischer Kulturbesitz, Antikenmuseum 3251. 43. Κύλιξ, Λένινγκράντ, Ερμιτάζ 14611. Licht, όπ. αν. ,201. 44. Κύλιξ, G. Vorberg, Glossarium Eroticum (1932), 334. 45. Κύλιξ, ΒεQOλίνο, Staatliche Museen PreuBischer Kulturbesitz, Antikenmuseum F 2309. 325

CAROLA REINSBERG

46.

Κύλιξ, Βερολίνο,

Staatliche Museen PreuBischer Kulturbesitz, Antikenrnuseum 3757. 47α-β. Στάμνος, Βρυξέλλες, Musees Royaux d'Art et dΉίstοίre Α Α 117. Aήas/HiιIlIer, όπ. αν. ,Πίν. 106-107. 48. Κάλπις, Βρυξέλλες, Musees Royaux d' Art et dΉίstoίre R 351. 49α - γ. ΚάνθαQOς, Βοστώνη, Museum of Fίne Arts 95. 61. J. Boardrnan, AthenIan Red-Figured Vases (1975), Εικ. 99, 1. β-γ C. C. Vermeule, ΑηιΚ 12 (1969), Πίν. 9, 1-2. 50 α-γ. Κύλιξ, Παρίσι, ΛούβQO G 13. 51α-β. Κύλιξ, Φλωρεντία, Museo Archeologico 3921. Boardman/La Rocca, όπ. αν. , 97 Κ.ε. γ. Ε. C. Keuls, The Reign of the Phallus (1985), 186, Εικ. 170. 52. Κύλιξ, Βερολίνο, Museen PreuBischer KulturbesItz, Antikenmuseum 3251. 53. Κύλιξ, WUrzburg, Martίn νοη Wagner Museum 479. 54 α-β. Άμφορεύς, Παρίσι, ΛούβQO F2. 55. Τυρρηνικός άμφορεύς, Μόναχο, Antikenmuseum 2217. 56. Κύλιξ, Βερολίνο, Staatliche Museen PreuBischer KulturbesItz. Licht, όπ. αν. , 189. 57. Κύλιξ, ΒεQOλίνο, Staatliche Museen PreuBischer Kulturbesitz 1798, Licht, όπ. αν. ,74. 58. Κωδωνοειδής κρατήρας, Βιέννη, Κunsthίstoήsches Museum 910. CV Α Wien, KunsthIst-Mus. 3. πίν. 1. 59. Κύλιξ, Tarquίnia, Museo Nazionale. Boardrnan/La Roca όπ. αν. 15. 60. Κύλιξ, Malibu, John Getty Museum 83. ΑΕ. 321. Α W Sonderheft (1988). Α. Dieήchs, Erotik ίη der Kunst GήechenΙands, 60, ΕΙΚ.98. 61. Ύδρία, Μόναχο, Antikensammlung 2421. 62 α-γ. Τυρρηνικός αμφορεύς, Χα'ίδελβέργη 67/4. CV Α Heidelberg 4, Πίν. 144. 63α-δ. Κύλιξ, ΒεQOλίνο, Staatliche-Museen PreuBischer KuIturbesitz, Antikenrnuseum 3251. 64. Κύλιξ, Οξφόρδη, Ashmolean Museum 1967.305. C. Johns, Sex or Symbol (1982), 132, Εικ. 110. 65α-β. Άλάοαοιρον, Βερολίνο, Staatliche Museen PreuBischer Kulturbesitz (Ost). 66. Κύλιξ, Βερολίνο, Staatliche Museen Preussischer KulturbesItz, Antikenrnuseum 31426. CV Α Berlin 2, Πίν. 98, 1. 67. Υδρία" Κοπεγχάγη, Natiolalmuseet 153. 68. Κιονόαχημος κρατήρ, Ρώμη, VilIa Giulia 1054. Α. Greifenhagen, Gήechίsche Eroten (1957), Εικ. 30. 69. Υδρία, Μόναχο, Antikensamm1ung 2427. 70 α-γ. Κύλιξ, Νέα Υόρκη, Metropolitan Museum 12.231. 1. Richter/Hall, 326

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

όπ. αν.

, Πίν. 5 Ι

71. Άμφορεύς, Λένιγκραντ, Ερμιτάζ Β 1555. 72. Κύλιξ, Βρυξέλλες, Musees Royaux dΆrt et dΉίstοίre Α 889. Arias/HiIIiler, όπ. αν. , Πίν. 149. 73α-β. Πελίκη, Ταρκυνία, Museo Nazionale. Boardmaπ/La Rocca, όπ. αν. 14. 74. Σκύφος, Altenburg 271. CVA Altenburg 2, Πίν. 77, 1. 75. Πελίκη, Ρώμη, Villa Giulia. Boardman, όπ. αν. 30,2. 76α-β. ΚάΤOJιιρον, Βοστώνη, Museum of Fine Arts 08. 32c. 77. Οίνοχόη, ΒεQOλίνο, Staatlίche Museen PreuBischer Kulturbesitz, Antίkenmuseum F 2414. Johns, όπ. αν. , 153, Εικ. 124. 78. Στάμνος, Παρίσι, Λούβρο C 9682. 79. Κύλιξ, ΒεQOλίνο, Staatlίche Museen PreuBischer Kulturbesitz, Antίkenmuseuml9644. Κ. Dover, Homosexualitat ίn der gήechischen Antike (1983), R 1127. 80. Άσκός, Αθήνα, Μουσείον Κεραμεικού 1063. Keuls, όπ. αν. , 178, Εικ. 160.

81. Οικοδόμημα Ζ στον Κεραμεικό. U. Knigge, ΑΑ 1983,213, Εικ. 8. 82. Οστρακο από κρατήρα, Αθήνα, Μουσείον Κεραμεικού. U. Knigge, ΑΜ 97 (1982), Πίν. 32, 1. 83. Rωμα'ίκός λύχνος, Νεάπολη, Museo Nazionale. Johns, όπ. αν. , 139, Εικ. 115. 84. Υδρία, Λονδίνο, Βήtίsh Museum Ε 202. 85. Κύλιξ, Παρίσι, Λούβρο G. 291. Dover, Φορ. aπ. , R 454. 86. Αγαλμα 'Ή μεθυσμένη γριά", Μόναχο, Γλυπτοθήκη 437. Φωτογρ. : Kaufmann. 87. Πίναξ, Αθήνα, Μουσείον ΑΚQOπόλεως. Α. Greifenhagen, στο: Ιη Μemοήam Οιιο Brendel (1976), Πίν. 12α-β. 88. Αμφορεύς, Παρίσι, Λούβρο G. 45. Dover, όπ. αν. ,R 59. 89. Κύλιξ, Οξφόρδη, Ashmolean Museum 1967.304. Johns, όπ. αν. , 98, ΕΙΚ.81.

90.

Κρατήρας, Βιέννη, KunsthistoΉSches

Kunsthist. Mus.

Museum 1102. CVA Wien

,Πίν.

101,3. 91. Κύλιξ, ΒεQOλίνο, Staatlίche Museen PreuBischer Kulturbesitz, Antikenmuseum, 2279. 92. Άμφορεύς, Μόναχο, Antikensammlung 1468. 93. Σύμπλεγμα αγαλμάτων "Τυραννοκτόνοι", Νεάπολη, Museo Nazionale. W. Fuchs, Die Skulptur der Gήechen (3 1983),338, Εικ. 374. 94. Πελίκη, Κοπεγχάγη, Nationalmuseet 3634. 95. Κύλιξ, Οξφόρδη, Ashmolean Museum 517. Dover, όπ. αν. ,R 791. 96. Πελίκη, Μύκονος. Dover, όπ. αν. ,R 502. 97α-γ. Κύαθος, Βρυξέλλες, Musees Royaux d'Art et dΉίstοίre Α 2323. 327

CAROLA REINSBERG

98. Λάγηνος, Ιδιωτική συλλογή. Κ. Schauenburg, ΑΜ 90 1975, Πίν. 25. 99. Άρύσαλλος, Παρίσι, Λούβρο CA 2183. 100 α-γ. Άλάσαατρον, Αθήνα, Μουσείο Κεραμεικού 2713. Deutsches Archίiologisches Institut Athen. 101. Κύλιξ, Μπόχουμ, Sammlung Funcke S 507. 102. Κύλιξ, Νέα Υόρκη, Metropolitan Museum 52. 11.4. Keuls, όπ. αν .. 297. Εικ. 266. 103. Κύλιξ, Δρέσδη, Kunstgewerbemuseum. W. Wegner, Duήs (1968), Εικ. 14. 104. Κύλιξ, Παρίσι, Λούβρο G 121. l05α-β. Σκυφοειδές αγγείο, Βοστώνη, Museum of Fine Arts 08. 292. Dover, όπ. αν. Β 598. 106. Αμφορεύς, WUrzburg, Martin νοη Wagner Museum 421. 107. Αμφορεύς, Ηράκλειον, Μουσείον. Κ. Schefold, FrUhgriechische Sagenbilder (1964), Εικ. 27β. 108. Πρ6χους, GothaAhv. 48. CVA Gotha Ι, Πίν. 42. 109. Πελίκη, Basel, Kunsthandel. Keuls, όπ. αν. ,295, Εικ. 265. 110. Αμφορεύς, Λονδίνο, Βήtίsh Museum W 39. 111. Κύλιξ, Καίμπριτζ, Fogg Art Museum 1959.24. CVA BaItimore, Robinson Coll. 2, Πίν. 14. 112. Κρατήρ, Cometo. Η. Licht, Sittengescmchte Gήechen1ands 1(1925), 175. 113. Κύλιξ, Νέα Υόρκη, Metropolitan Museum 07. 286 47. 114. Κύλιξ, Ρώμη, Villa Giulia 50458. Dover, όπ. αν. , R 283. 115. Κύλιξ, Μπολώνια, Museo Ciνico Archeologico 436. Dover, όπ. αν. , R 200. 116. Κύλιξ, Βερολίνο Staatliche Museen PreuBischer Kulturbesitz, Antikenmuseum 2279. 117. Κύλιξ. Βερολίνο. 118α-β. Κύλιξ, Μπόχουμ, Sammlung Funcke S 507. 119. Κωδωνοειδής κρατήρας, Λονδίνο, Βήtίsh Museum F65. Ρ. Η. νοη Blanckenhagen, στο: In Μemοήam Otto Brendel (1976), Πίν. ΙOa. 120. Κωδωνοειδής κρατήρας, Tarquinia, MuseoNazionaIeRC4197. Blanckenhagen, όπ. αν. , ΠΙν. Ι1α.

328

•

ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ

'Αγαθός 'Αγορά

,

: 236,257,270. : Τόπος αγοραπωλησίας: 238. : Αρχοντες της αγοράς, οι οποίοι ρύθμιζαν τις εμπορικές σχέσεις: 198 : Κάθε τι που ακουόταν με ευχαρίστηση

,

αγορανομοι

,

,

ακροαματα

(αναγιγνωσκόμενο, απαγγελλόμενο, κρουό­ μενο ή αδόμενο): 134.

•

άλάααστρον

:

άλοχος, ή

, " αμφoρεvς,

ο

άμφορεύς τυρρηνικός

άμφορολουτροΦόρος, ή 'Α νακαλυπτήρια, τά άνέεδνος (κόρη) 'Α νθεστήρια, τά

'Απατούρια, τά

, " απιστια,

: : : : : :

η

'Αποκαλυπτήρια, τά άπολείπειν

,

: : : : : : :

,

αποπεμπειν

, " αρετη,η

άρύοαλλος,ό

,

-

~

"

Αγγείο από αλάβαστρο, δοχείο λαδιού για επάλλειψη, ομοιόμορφο με κορύνη:

167,

168,249. 20. 99,146,154,160,174,228,233,257. 326. 76. 82, 85. Απροικη κόρη.

Γιορτή των ανθέων, που γινόταν κατά την Ανοιξη και περιλάβαινε επί πλέον τα Πυθοί­ για, τις Χοές και τους Χύτρους: 182, 282,

283. 73. 29. 83, 94 - 95. 56. 56. Υπεροχή, τελειότητα, ικανότητα κάθε είδους: 68.

: Σφαιροειδές

δοχείο αλειπτικού ελαίου για

άνδρες. «Ποτήριον κάτωθεν εύρύτερον, άνω δε συνηγι-ιένον, ώς τά συσπαστά 6αλ­ λάντια, α και αύταί διά την δμοιότητα αρυ6άλλους τινές καλούσι» (Αθήναιος,IΑ,

,

783F): 198,247,328. •

άστράγαλος, ό

: Ανώτατο κρατικό αξίωμα στην Αθήνα. : 39. : Έλλειψη σεβασμού προς τα θεία, ύβρις, ανο­ σιούργημα: 116 . : 191. : 'Ενα από τους σπονδύλους του τραχήλου ή

αύλητρίς, ή

:

αρχovτατoν, το

αρχων επωνυμος

άσέοεια, ή .,

,

t

ασκος, ο

το ε όγκωμα ανάμεσα από την κνήμη και τον κρο πόδα, «κότσι». Χρησιμοποιούνταν και ως ζάρι για το παιγνίδι των αστραγά­ λων: 172. Κόρ που έπαιζε αυλό κατά τα συμπόσια με αμο ή: 131.

329

•

CAROLA REINSBERG Βασιλίννα, ή

:

οΌυκολεϊον, τό

: 290.

Γαμηλιών (μήνας)

: : : : :

, " γαμος ιερος

γεφυρίς (πόρνη)

,

γυμνασιον

-

γυναικωνιτις,

, ο

Δεϊπνον, τό

Γυναίκα του άρχοντα βασιλιά στην Αθήνα, του ανώτατου ιερέα: 282.

74. 290. 124. 232,246. 60.

δήμοι

: 190. : 124. : Υποδιαίρεση

δήμος, ό διάγραμμα δύσπαρις, ό

: Λαός πολιτών. : Ι 98. : 29.

,Εγγύη,

: :

δημία (πόρνη)

των φυλών, διοικητική μονάδα της αττικής πόλης: 46, 245.

έγγύησις, ή

εδνα,τά

έκ6άλλειν έκδοσις, ή

,

,

εκπεμπειν

επαυλία, ή

,επιγαμια, "

- επαύλια,

τά

η

επιθαλάμιον (άσμα), τό

επικληρία, ή επίκληρος, ή

, ,

,

επινητρον, το

, εραν ,ερασιης, " ,

,

Αρραβώνας, μνηστεία:

45,52,53,56, 72.

Γαμήλια δώρα, τα οποία ο μνηστήρας πρό­ σφερε στη νύφη ή στους γονείς της, η προί­ κα: 7,24,25,32,248.

: 56. : 45,53,72,85. : 56. : Η δεύτερη μετά

το γάμο ημέρα, κατά την οποίαν συγγενείς και φίλοι φέρνουν δώρα στους νεονύμφους. Τα δώρα που προσφέρο­ νται στους νεονύμφους κατά την ημέρα αυτή: 94,96, 101.

: Δικαίωμα σύναψης γάμου έγκυρου νομικά. : 92. : 52 : Κόρη, χωρίς αδέρφια, μοναδική κληρονό­ μος: 40, 41. : Πιθανώς η ηλακάτη, «ρόκα», εργαλείο επάνω στο οποίο έγνεθαν στηρίζοντάς το επάνω στο γόνατο: 96, 101, 109.

σ

,

ερωμενσς, σ

: 225. : Ο «αγαπητικός» κατά την παιδεραστική σχέση: 227,229,231,232,233,234,235,247, 249,259,262,264,265,266,267,270. : Ο αγαπώμενος κατά την παιδεραστική σχέση:227,229,230,234,235,241,249,253,

330

Γι\ΩΣΣΑΡΙΟ

"ερως, ο,

254, 255, 259, 264, 265, 266, 267, 270, 271, 272. 234,238. 264,276,295. 124, 125,254. 24. 261. 73,229.

έφη60ς

: : : : : :

Ήθη γάμων ήλακάτη,ή

: 308. : Ρόκα.

Θάλαμος, ό Θήτες,οί

: :

θίασος, ό θυμιατήριον, τό

: :

έρως δίκαιος

,

, εταιρα , , ευνη,η ,

. .

ευρυπρωκτος

, ,

,

Θάλαμος, δωμάτιο.

Χωρικοί, εργάτες, δουλοπάροικοι. Μέλη της τέταρτης (έσχατης) κοινωνικής τάξης των πολιτών της Αθήνας: 61, 199.

Ομιλος, η ακολουθία του Διονύσου:

282.

Αγγείο, στο οποίο καίουν θυμίαμα, «θυμια­ τό»: 91. Επίμηκες τεμάχιο υφάσματος, που φοριό­ ταν ως επανωφόρι, δηλ. ριχνόταν επάνω από τον αριστερό ώμο και φερόταν είτε κάτω από το δεξιό ώμο ή πάνω από αυτόν:

ιματιον, το

:

iunctio dextrarum

156,239. : 101. •

Κακός

καλοκαγαθία καλός καλός κάγαθός κάλπις, ή κάνθαρος, ό κατάκλειστος (πόρνη)

,

,

καταπυγων, ο

,

κατοπτρον

κλίνη, ή

κλισμός, ό

κόττα60ς, ό

: : : : : :

257. 234. 236. 234,235. 77,316. Είδος ποτηριού με δυο χερούλια:

138, 139,

277,312. : 124. : 261. : 179, 314. : Ανάκλιντρο,

που χρησιμοποιούνταν στα δείπνα ως τραπέζι φαγητού. Κρεβάτι: 91, 127, 131, 138, 143, 144, 15 Ι, 156, 180, 190,

214. : 283. : Μεταλλική

λεκάνη, δίσκος που κατά το παι­ γνίδι «κότταβος» έπρεπε να πληγεί από τον εραστή, ο οποίος το σημάδευε με το κρασί του ποτηριού του: 129, 130, 155,312.

331

CAROLA REINSBERG ,

,

:

κρατηρ, ο

κρατήρ κωδωνοειδής

,

,

κρατηρ κιονοσmμος

κρόταλα,τά κύαθος, ό κύλιξ, ό

Κ υνικοι,"

οι

Δοχείο για αραίωση του κρασιού με νερό:

37,150,171,193,230,317. : 282, 328. : 326. : Οργανα για πρόκληση κρότων,

τα οποία χρησιμοποιούνταν κατά την όρχηση: 131.

: 241,243. : 88,128, 133, 134, 135, 140, 141, 149, 150, 160,163,168,173,175,185,197,229,232, 239,250,251. : Εκπρόσωποι μιας φιλοσοφικής κατεύθυν­ σης, για την οποία πρότυπο ήταν ο Διογέ­

,

νης.

,

: Ο αρχηγός της οικογένειας: 52, 204. : 157,159, 161. : Φαιδρό διονυσιακό πανηγύρι με μουσική και χορό μετά από μεθοκόπι: 144, 147, 148, 149,159,161,184,264,278.

κυριος, ο

, κωμαστης , κωμος, ο

Λάγηνος, ή

λαμπαδηΦόρος, ό λέαης γαμικός λειτουργία, ή

λήκυθος, ή λίκνον, τό λόγος ορθός

Lupanar λουτήριον, τό λουτροΦορία, ή λουτροΦόρος, ή

λουτροΦόρος νύμφης λύχνος ρωμαϊκός Μέδιμνος, ό

,

,

μετοικος, ο

,

,

μισυ, το

μίσγεσθαι

,

μοιχεια

332

: 318. : 84. : Λεβέτι για το γάμο: 81, 90, 94, 324, 325. : Δημόσιο έργο ή καθήκον, που επιτελούσαν με δικά τους έξοδα οι πλουσιότεροι από τους πολίτες των Αθηνών ή τους μετοίκους.

: 90,91, 105, 106, 107, 109,325. : 82. : 294. : Πορνείο. : Λεκάνη προς πλύση, λουτρό: 197. : Η μεταφορά νερού για το λουτρό της νύφης: 74, 76, 79, 86, 301. : Δοχ.είο, με ,το οποίο έφεραν νερό για το λου­ τρο της νυφης: 73, 74, 83, 87, 92, 97, 109, 302,316,317. : 82, 83, 110. : 195, 327. : 209. : Ελεύθερος

κάτοικος των Αθηνών, που δεν είχε πολιτικά δικαιώματα: 115, 165, 203,

207,208,209. :205. : 21. : 29.

ΓΛΩΣΣΑΡισ

Νυμφεύτρια, ή τ

σ ικος,

,

: 84,88,91.

:

Σπίτι, οικογένεια:

οινοχοη, η

17,22, 26, 36,40,42,45, 46,48,51,56,58,59.61,100,204. : 181,245.265,281, 314, 327.

όλισ60ς, ό

: ΔεQμάτινο

.

ο

,

,

ανδQικό αιδοίο, τεχνητό πέος:

63, 138, 246. Παιδοτρί6ης, ό Παίς, ό

: :

Δάσκαλος της γυμναστικής:

παίς άμΦιθαλής παλλακή, ή

:

Αι μάλωτη ή αγΟQαστή δούλη, μη νόμιμη

246. αγόρι, παιδί, δούλος: 225, 226, 227, 229, 233,248,254,256,264,266,267. : 82,83.

,

υγος:

παλαίστρα, ή

:

παρατιλληταί

παρθένοι υπερ6όρειοι

244,245. : 30. : 72.

πελίκη, ή

:

Σχολή όπου ασκούνταν οι παλαιστές:

πεΡVΗμι

pessanum

: 205. : Πόλη,

πόλις, ή

,

πολίτευμα:

39, 41, 45, 47, 48, 56, 67,

85,244,272-. : 124. : 116, 124, 125. : Ο άνδQας, ο εκδιδόμενος για χQήματα: 254. : 22. : 58. : 328. : MιΚQό κιβώτιο από ξύλο πυξαQιάς: 89, 101, 324.

,

πορνεια, η

,

πορνη,η

, , πορνος, ο , , ποσις, ο

,

175, 177, 178,238,239,314,318,327,

328. : 124.

,

προίξ, ή

246,

Α'Γ(είο σκυφοειδές με πυθμένα πλατύτεQO, μέσα στο οποΙΟ άQμεγαν το γάλα (<<καQδά­ Qα»):

,

115, 116.

,

προχους, η

πυξίς, ή

Ραφανίς, ή

: 307

ΣαρκοΦάγος, ή σκύφος, ό στάμνος, ή σύμπλεγμα, τό

: 102, 325. : 177,178,306,327. : 137, 183, 325, 326, 327.

συμποσιασιης

: 128, 130, 13 1, 137, 142, 143, 177. : 122, 123, 127, 130, 135, 136, 137, 144, 149, 153, 155, 156, 157, 166, 177, 184, 190, 195,

,

,

,

συμποσιον, το

:

Σεξουαλικός εναγκαλισμός.

333

CAROLA REINSBERG •

σvνoικειν

201.208,209,214.221,235,254. : 45.

στλεγγίς, ή

: Το

-

αρχαιότερο όνομα της «ξύσcρας», με την οποίαν μετά τις ασκήσεις απέξεαν από το δέρμα τους σco λουτρό ή στην παλαίσcρα το λάδι με τον κονιορτό:

σωφροσύνη, ή

198.

: 68. : 236.

σώφρων, ό

•

Τέρπεσθαι

:21.

'Υδρία, ή υμεναιος, ο

: 74.76,99,155.1"72,197,314,315,326,327. : 77. : 33,80.

ύπηρετείν

: 260.

Φαλλός, ό Φιλότης, ή

: 63, 135, 136, 138. : 66,224,237. : 24.

φρατρία, ή

:

Χαρίζεσθαι χαeισαμενoς

: 261. : 261.

χιτων, ο

:

ύδρία λουτροΦόρος

, ,

,

φιλία, ή

,

,

,

Αδελφότητα. πολιτική διαίQεση του λαού, υποδια(Qεση της φυλής: 96. 100.

Ενδυμα για τις γυναίκες συνήθως μαΚQύ. για τους άνδQες κοντό, λεπτό, υποκαμισοειδές: 210.

•

•

•

• •

334

ΣΧΗΜΑΤΑ ΑΓΓΕΙΩΝ

Εξάλειπτρον

.

Αρ$αλλος

Λήκυθος

Πελίκη

Αλάβαστρον

Πυξίς

Λήκυθος

Οινοχόη

Κύλιξ

Κύλιξ

•

Δίνος

Στάμνος

335

ΣΧΗΜΑΤΑ ΑΓΓΕΙΩΝ •

•

Κάνθαρος

Κύαθος

Σκύφος

Αμφορέας με κοιλιά

Αμφορέας με λαιμό

Υδρία •

-

•

Καλυκοειδής κρατήρ

Κρατήρ με ελικόμορφες λαβές •

Κρατήρας με κιονίσκους

336

Κωδωνοειδής κρατήρ

ANASfASIA PEΚRΙΙ JOU - GORECΚI Η

ΠΗΝΑΡΧΑΙΑ και

-

Μετάφραση: Λ.Γ.

M.ΦQάquτεo

•

•

•

-. • οΙ

-

•

Η φιλολογική

και η επιλεκτική ερ-

μηνεi.α των σχετικών αρχαιολογικών τεκμη­ ρίων, με παράλληλο συσχετισμό τους προς

τα ανάλογα στοιχεία του σύγχρονου λα·ίκού πολιτισμού της Ελλάδας, aπέδωσαν το αξιόλογο τούτο βιβλίο. Σ' αιπό aποδείχνε­

ται ότι οι Έλληνες ήταν καλλιτέχνες και ως προς τα σχέδια και ως προς τα χρώματα των ενδυμάτων τους. Πώς αποκτούσαν τις

πρώτες ύλες για τα υφάσματά τους, πώς τις έβαφαν, πώς τις επεξεργάζονταν, πώς φο­ ρούσαν

τα

ενδύματά

τους,

πώς

δημι­

ουργούσαν "μόδα" και μάλιστα με εντυπω­ σιακούς χρωματισμούς και σχέδια; Ο ανα­ γνώστης τούτου του βιβλίου μαθαίνει για πρώτη φορά πόσο σημαντικός για τον πολι· τισμό των Ελλήνων ήταν ο ρόλος της εν­ ο·

δυμασi.ας τόσο στο δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό βίο των Ελλήνων.

ΡΙ ωΕ GRIMAL Ο EPQrYI'IΆI mIN ΑΡΧΑΙΑ ΡΩΜΗ Μετάφραση: Nbcoς Μ. ΤσαΎχάς Η Ρώμη των αιποκρατόρων είναι γνωστή ως χώρα των οργίων, η δε εποχή του Σενέκα έχει παρασταθεί σα μια τεράστια βακχική γιορτή. Πρόκειται ασφαλώς για προκατά­ ληψη, αίτια της oπoi.ας είναι τόσο οι Ρω­ μαίοι ηθικολόγοι όσο και η δριμεi.α κριτική των χριστιανών εναντίον κάθε ειδωλολα­ τρικού ως διεφθαρμένου. Η έρευνα για τη

σημειoλoγi.α του έρωτα σ ιη Ρώμης καλύ­ πτει ολόκληρη σχεδόν την σε δώδεκα αιό)­

νες εκτεινόμενη ιστOΡi.α του ρωμα·ίκού κρά­ τους. Ο έρωτας στο πλαίσιο της θρησκείας, ο γάμος ως θεμελιώδης θεσμός της κοινω­

νi.ας, ο ελεύθερος έρωτας, φωτίζονται με τόση διαύγεια, ώστε να διαλύονται οι πα­ λιές και οι σύγχρονες προκαταλήψεις, που, μέσω του κινηματογράφου κυρίως, έχΟΊΝ διαδοθεί ευρύτατα.

•

Η KαQόλα PάινσμπεlrfΚ σπουδασε Αρχαία Ελληνική Ιστο­ ρια και Φιλολογία' ειναι διδcrι.τωρ Αρχαιολογία; του πα­ νεπιστημίου Βόννη; και άμισθη υφrf1iτρια' ερ'(άζεται ως επιστημο"ικη συνεργάτης στο Αρχαιολογικό Ι"στιτουτο ΦραΥκφούρτης- ασχoλtίται με θέματα ΑρχαιολΟΊίας σχετι­ •

κά με τι; γυναικες. καθώς και με θέματα ελληνιστικης :τλα· στικής. με σαρκοq-ά':ους, προσωπογραq-ίες ί(αι την εικο"ο­

'IQ
Το βιβλίΟ τοίlΤΟ περιέχει πληρoq-ο­

ρίε;, που προέρχονται από

tgEWQ αρχαίων ΊΡ
εικαστικών :τηγών. σχετικά με το γάμο και το συζυγικό βίο των Αρχαίων Αθηναιων. Α νωι (ύσσει στη συνεχεια το

.

,

.

Κλειστικα


ΡΙ Ίράq-ει τη λει

,

•

των Αθηναίων .

αντιστοιχες

Α ναπτύσσει το

νόμενο της παιδεραστία; καθώς και τη

διαq-ήμιση του

έΡΙ1)"tα. Αχολοίιθω; δειχνει. πό•

•

ντοτε επο;ιτικα

ερμΤ]'\ΙΙl1τικα. ετανω σε ποιες κοινωνι-

κές βίισεις

οι Αθηναιοι τη νοοτρο:τία τοι'; ΊΙCΙ τον

. ζωή.

ερωτα και τη

βιβλίΟ αυτό

πooθέσει~ ούτε στικων σκηνων,

πcιιδεια της Καρόλας Ράι νσμ;ιερτl.. το

.

.

,

ο;ιοιες ως Ε.ϊΙ το ΠλεLστoν προερχο\'ται

•

απο α'('(εια και

όσα κοσμουν τα

σμέ"ου κόσμου. ,

ει

Χωρίς να ανη-I.rι οί'!Ε στις

με το ;ιλήθο; των τολμηρων εικα-

•

.

ελληνικών καλλιτεχνηματων .

. .

.

~

.

μουσεια ΟλΟΙ' ΤΟΙ' :τω.Ι τι-

.

,

τον τροπο αυτο ο ανα,/νωστης ιαοχτα-

.

'-

'

.

ΤIjΊ' εσωτε~ Ι,ωη της ΠΟΛης των

oalfYj

ΑθηνιiJν κατά τον

•

•

και ~oν αι. :Τ.Χ .

-

•

• •

•

•

εξ.ιίxrυλλo:

, \ε ι ι ομέρεια Βοστό,'Τ/.

-

μελανόμοιΧ{ο αμl{Qρέα. Kαλ~ Τεχ,'ών.

. ΓιάV\fης Λεκκός

,• . •