Fundamenta Krestomatio

E

%

kolekto ˆ oj verdaj pagoj g

)

L. L. Zamenhof

)

)

)

Fundamenta ) Krestomatio ) ) ) ) ) ) ) ) ) )

L. L. Zamenhof Fundamenta Krestomatio

Ara ran nˆgis : Einstein G. dos Santos (Tekstaˆo o eltirita eltir ita el la Interreto)

NATAL - BRAZILO Oktobro 2007

[email protected]

Lazaro Ludoviko Zamenhof

(la 15-a de Decembro 1859 — la 14-a de Aprilo 1917)

Enhavo Anta˘ uparolo uparolo

1

1

Ekze zerc rcoj oj

2

2

Fabe abeloj loj kaj kaj Lege Legend ndoj oj

2.1 2.1 2.2 2.33 2. 2.44 2. 2.55 2. 2.66 2. 2.77 2.

15

La nov novaj aj vestoj vestoj de de la la reˆ rego gô . Aleksa Ale ksandro ndro Mace Macedona dona . . . Kiu Ki u estas estas la plej plej bona bona amik amiko La dev deveno eno de la la viri virino no . . . La na nask skiˆ iˆ go de la tabako . . go Kara Ka raga gara ra . . . . . . . . . . . La vi viri rinet netoo de de maro maro . . . . .

. . . . . . de la . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . viro? . viro? . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

15 19 21 22 24 27 28

3

Anek An ekdo dotoj toj

44

4

Rak Ra kon ontoj toj

64

4.1 4.1 4.22 4. 4.33 4. 4.44 4. 4.55 4. 4.66 4. 4.77 4. 4.8 5

Noktoo . . . . . . . . . . Nokt La hej hejmo mo de de la me meti tiis isto to . La for forges gesit itaa pi pipo po . . . . Artu Ar turo ro . . . . . . . . . . La ni nigra gra vi viri rino no . . . . . La karaj bra bracel celetoj etoj . . . Nurr un Nu unu u vort orton! on! . . . . . La porcio da glacia glaciaˆˆo . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

El la la Viv Vivo kaj kaj Scie Scienc ncoj oj

5.1 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.77 5.

Bagate Baga teloj loj . . . . . . . . . . . Fingra Fin gra kale alendar ndaroo . . . . . . . El la la poˆ poˆsto sto . . . . . . . . . . . La logejoj gêjoj de la termitoj . . . Korespond Kore spondado ado ko komerc mercaa . . . . Kronikaa katara konj Kronik konjunktiv unktivito ito . La sun sunhor horlo loˆ gô en Dijon . . . . go

64 75 81 85 96 99 10 101 107 123

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

12 123 14 142 14 147 15 152 15 156 15 158 16 162

6

Artik Ar tikoloj oloj pri pri Esper Esperan anto to

167

6.1 El la unu unuaa libro libro de la la lingv lingvoo Esperan Esperanto to . . . . . . . . . . . . . 16 167 6.2 Plen Plenaa grama gramatik tikoo de de Espera Esperant ntoo . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 176 6.33 Al la hist 6. histori orioo de la pr prov ovoj oj de lingv lingvoj oj tut tutmo mond ndaj aj de Leibni Leibnitz tz ˆgis la nuna tempo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 gis 178 6.4 Esen Esenco co kaj kaj estonteco estonteco de la ideo ideo de lingv lingvoo interna internacia cia . . . . . . 186 7

Poe oez zio

7.11 L. L. Za 7. Zame menh nhof of . . . . . . . . . 7.1. 7. 1.11 La es esper peroo . . . . . . . . 7.1. 7. 1.22 La vojo . . . . . . . . . 7.1. 7. 1.33 Al la fr frat atoj oj . . . . . . . 7.1. 7. 1.44 Mi Miaa pen penso so . . . . . . . . 7.1. 7. 1.55 Ho mi miaa kor or’’ . . . . . . . 7.1. 7. 1.66 La voje ojev vodo . . . . . . . 7.1. 7. 1.77 La ro roze zeto to . . . . . . . . 7.1. 7. 1.88 En no nord rd’’ un unu u pi pino no.. . . . . 7.1. 7. 1.99 En so sonˆ nˆ g o... . . . . . . . go... 7.1.10 7.1 .10 Lore Lorelej lej’’ . . . . . . . . . 7.1.11 7.1 .11 Kan Kanto to de student studentoj oj . . . 7.1. 7. 1.12 12 Al la la reˆ go . . . . . . . . go 7.1.13 Nokta kanto kanto de soldato soldato . 7.1.14 7.1 .14 Kan Kanto to de l’ ligo ligo . . . . . 7.1.15 7.1 .15 La kapelo kapelo . . . . . . . . 7.1.16 7.1 .16 La gaja migran migranto to . . . . 7.1. 7. 1.17 17 La vojo vojo . . . . . . . . . 7.22 Leo Be 7. Belm lmon ontt . . . . . . . . . . . 7.2.1 7.2 .1 Nok Nokt’ t’ en la koro koro . . . . . 7.2. 7. 2.22 Al brus brusto, to, al min min.. . . . . . 7.33 V. De 7. Devj vjatn atnin in . . . . . . . . . . 7.3.1 7.3 .1 Prin Printempo tempo . . . . . . . . ˆ 7.3.2 Sipeto . . . . . . . . . . . 7.3.3 7.3 .3 Sciu Sciuro ro kaj kaj papago . . . . 7.3. 7. 3.44 An Anˆgelo gêlo . . . . . . . . . . 7.3.5 7.3 .5 Hus Husaro aro . . . . . . . . . . 7.3.6 7.3 .6 Infa Infano no de zorgo zorgo . . . . . . 7.3.7 7.3 .7 Esper Esperoo . . . . . . . . . . 7.3.8 7.3 .8 Gara Garant ntio io . . . . . . . . . 7.44 A. Do 7. Dom mbro brows wski ki . . . . . . . . . 7.4.1 7.4 .1 Mia miz mizero ero . . . . . . . . 7.4.2 Nov Novaa kanto kanto . . . . . . . . 7.4.3 7.4 .3 La malliber malliberulo ulo . . . . . .

217

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

21 217 21 217 21 218 21 219 22 220 22 221 22 221 22 223 22 223 22 224 22 224 225 22 226 22 226 22 227 22 227 22 228 22 228 23 230 23 230 230 231 23 231 23 231 23 231 232 232 235 237 23 237 24 242 24 242 24 242 243

7.55 M. Go 7. Gold ldber bergg . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.5.1 7.5 .1 La turo babi babilon lonaa . . . . . . . . . . . 7.5.2 7.5 .2 No Nov va Dio . . . . . . . . . . . . . . . 7.5.3 Cigno, ezoko ezoko kaj kaj kankro . . . . . . . 7.66 A. Gr 7. Grabo abows wski ki . . . . . . . . . . . . . . . . 7.6.1 7.6 .1 Tri Budrys Budrysoj oj . . . . . . . . . . . . . 7.6. 7. 6.22 Re Reva vaˆˆo o . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.6.3 7.6 .3 Exce Excelsi lsior or . . . . . . . . . . . . . . . 7.6.4 7.6 .4 La pluv pluvaa tago . . . . . . . . . . . . . 7.6.5 7.6 .5 La sago kaj kaj la kanto kanto . . . . . . . . . 7.6.6 7.6 .6 Sono Sonoril riloj oj de vespero vespero . . . . . . . . . 7.77 E. Ha 7. Hall ller er . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.7.1 7.7 .1 Mi rakon rakontis tis . . . . . . . . . . . . . . 7.88 G. Ja 7. Jano nows wski ki . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.8.1 7.8 .1 Mi elir eliras as . . . . . . . . . . . . . . . 7.99 D. Je 7. Jego goro rov v. . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.9. 7. 9.11 A˘ utuno . . . . . . . . . . . . . . . . utuno 7.10 7. 10 F. de d e Kan K anal aloˆ oˆsˆ sˆsy-L sy -Lefl efler er . . . . . . . . . . . 7.10.1 Kuˆsas sas somero some ro . . . . . . . . . . . . 7.111 A. Kofman 7.1 Kofman . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.11.1 7.1 1.1 Fil Filino ino de Iftah Iftah . . . . . . . . . . . . 7.11.2 La sklavoˆsipo sipo . . . . . . . . . . . . 7.122 V. Langlet 7.1 Langlet . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.12.1 7.1 2.1 Al la memo memoro ro de J´ ozef Wasniewski ozef 7.133 R. Libeks 7.1 Libeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.13.1 Latv Latvaa popola kanto kanto . . . . . . . . . 7.14 I. Lojko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.14.1 Malgran Malgrand’-rus d’-rusaa kanteto kanteto . . . . . . . 7.14.2 7.1 4.2 Prof Profeto eto . . . . . . . . . . . . . . . . 7.155 F. Lorenc 7.1 Lorenc . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.15.1 7.1 5.1 Ala˘ udeto . . . . . . . . . . . . . . . udeto 7.166 A. Nauman 7.1 Naumann n. . . . . . . . . . . . . . . . . 7.16.1 7.1 6.1 Mi amis amis vin . . . . . . . . . . . . . 7.16.2 Prin Printempo tempo venos . . . . . . . . . . 7.177 Poet 7.1 Poeteto eto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ˆ 7.17. 7. 17.11 La Caso . . . . . . . . . . . . . . . 7.188 I. Selezne 7.1 Seleznett . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.18.1 7.1 8.1 Kan Kanto to . . . . . . . . . . . . . . . . 7.18.2 Ne riproˆcu cu la sorton . . . . . . . . 7.18.3 7.1 8.3 Rev Revoo . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.19 E. Smetank Smetanka . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.19. 7. 19.11 La poeto poeto . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

24 245 24 245 24 246 25 251 252 25 252 25 253 25 253 25 255 255 256 257 25 257 25 258 25 258 25 259 259 26 260 260 26 261 261 265 27 270 270 27 272 272 273 27 273 273 27 275 27 275 27 276 27 276 27 276 277 27 277 27 278 278 27 278 27 279 28 280 28 280

7.20 L. Sokolov Sokolov . . . . . . . . . . . . . . . 7.20.1 7.2 0.1 La velo velo . . . . . . . . . . . . . 7.21 M. Solovjev Solovjev . . . . . . . . . . . . . . 7.21.1 7.2 1.1 Ple Plendo ndo . . . . . . . . . . . . . 7.21.2 7.2 1.2 Tri palmoj palmoj . . . . . . . . . . . 7.22 K. Svanbom Svanbom . . . . . . . . . . . . . . 7.22. 7. 22.11 La˘ u sveda melodio . . . . . . ˆ 7.23 S. Satunovski . . . . . . . . . . . . . 7.23.1 7.2 3.1 Ne dir diru u . . . . . . . . . . . . 7.24 W. Waher Waher . . . . . . . . . . . . . . . ˆ 7.24.1 7.2 4.1 Spi Spirit ritaa Sipo . . . . . . . . . . 7.25 J. Wasniews Wasniewski ki . . . . . . . . . . . . . 7.25.1 7.2 5.1 El la paperuj paperujoo de miaj fabloj fabloj . 7.266 E. de Wahl 7.2 Wahl . . . . . . . . . . . . . . ˆ l’ maro . . . . . . . . . . . 7.26.1 Ce 7.277 F. Zamenho 7.2 Zamenhof f . . . . . . . . . . . . . . 7.27.1 Versaˆo o sen fino . . . . . . . . 7.27.2 7.2 7.2 Viz Vizito ito de la steloj steloj sur la tero . 7.288 0. Zei 7.2 Zeidli dlitz tz . . . . . . . . . . . . . . . 7.28.1 Vespero . . . . . . . . . . . . 7.299 L. Zamenhof 7.2 Zamenhof .. . . . . . . . . . . . . . 7.29.1 7.2 9.1 El Haml Hamleto eto . . . . . . . . . . 7.300 A. Kofman 7.3 Kofman . . . . . . . . . . . . . . . 7.30.1 7.3 0.1 El Ilia Iliado do . . . . . . . . . . . . 8

Ald ldon ono o

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

28 281 281 28 282 282 28 282 28 285 285 286 28 286 28 287 28 287 289 28 289 29 290 29 290 29 291 29 291 29 292 29 297 29 297 29 298 29 298 32 329 32 329 345

8.1 Preˆ go sub la verda standardo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 go 345

A ?

?

FUNDAMENTA FUNDAMENT A KRESTOMA KRESTOMATIO TIO

1

Anta˘ uparolo uparolo Prezentante pure kondiˆ can can rimedon de reciproka komunikiˆ gado, gado, la lingv lingvoo internacia, internacia, simile simile al ˆciu ciu lingvo lingvo nacia, pov p ovos os bone atingi sian celon nur en tiu okazo, se ˆciuj ciuj uzos gin gîn plene egale; egale; kaj por ke ˆciuj ciuj povu uzi la lingvon lingvon egale, estas necese, ke ekzistu iaj modeloj , leˆgdonaj gdona j por ˆciuj. ciuj. Tio ˆci ci estas la ka˘ uzo, pro kiu, cedante al la peto de multaj esperantistoj, mi eldonis la uzo, Fundamentan Krestomation Krestomation , kiu povos servi al ˆciuj ciuj kiel modelo de esperanta stilo kaj gardi la lingvon de pereiga disfalo je diversaj dialektoj. Lerni la lingvon ˆciu ciu povas la˘ u ˆciuj ciuj libro j, kiujn li deziros; dezir os; sed ˆcar car multaj multa j esperantaj libroj estas verkitaj de personoj, kiuj ankora˘ u ne posedas bone la lingvon lingvon Esperanto, Esperanto, kaj komencant komencantaa esperantisto esperantisto ne povus rilati al ili sufiˆ ce ce kritike, tial estas dezirinde, ke ˆciu, ciu, anta˘ u ol komenci la legadon de la esperanta literaturo, tralegu atente la Fundamentan Krestomation . Ne deprenante de la lernanto la eblon e blon kritike proprigi al si ˆciujn ciujn riˆcigojn cigo jn kaj regule faritajn farita jn perfektigojn, kiujn li trovas en la literaturo, la Fundamenta Krestomatio por ˆciam ciam gardos ga rdos lin de blinda kaj senkritika alproprigo de stilo erara . Atentan tralegon de la Fundamenta Krestomatio mi rekomendas al ˆciu , u , kiu volas skribe a˘ u parole uzi la lingvon Esperanto. Sed precipe atentan kaj kelkfojan kelkfojan trate trategon gon de tiu ˆci ci libro libro mi rekomen rekomendas das al tiuj, kiuj deziras deziras eldoni verkojn en Esperanto; Esperanto; ˆcar car tiu, kiu eldonas e ldonas verkon en Esperanto, ne koniˆ ginte ginte anta˘ ue ue fundamente kun la spirito kaj la modela mo dela stilo de tiu ˆci ci lingvo, alportas alp ortas al nia afero ne utilon, sed rektan malutilon. ˆ Ciuj artikoloj en la Fundamenta Krestomatio estas a˘ u skribitaj de mi mem, a˘ u — se ili estas skribitaj de aliaj personoj — ili estas korektitaj de mi en tia grado, ke la stilo en ili ne deflankiˆgu gu de la stilo, kiun mi mem uzas. L. ZAMENHOF, ZAMENHOF, A˘utoro utoro de la lingvo Esperanto. Esperanto. Varsovio, en Aprilo 1903.


2

ˆ Capitro 1 Ekzercoj § 1. Patro kaj frato. — Leono estas besto. — Rozo estas floro, kaj kolombo estas birdo. — La rozo apartenas al Teodoro. — La suno brilas. — La patro estas sana. — La patro estas tajloro.

§ 2. Infano ne estas matura homo. — La infano jam ne ploras. — La ˆcielo cielo estas blua. — Kie estas la libro kaj la krajono? — La libro estas sur la tablo, kaj la kra jono kuˆsas sas sur la fenestro. fenest ro. — Sur la fenestro fenest ro kuˆsas sas kra jono kaj plumo. — Jen estas estas pomo. pomo. — Jen Jen esta estass la pomo, pomo, kiun kiun mi tro trovis. vis. — Sur la tero tero kuˆsas ˆstono.

§ 3. Leono Leono estas estas forta forta.. — La dentoj dentoj de leono leono estas estas akraj. akraj. — Al leono leono ne donu donu la manon manon.. — Mi vidas vidas leono leonon. n. — Resti Resti kun leono leono estas danˆ danˆ gere g ere.. — Kiu Kiu kuraˆgas gas rajdi sur leono? — Mi parolas pri leono.

§ 4. La patro patr o estas bona. — Jen kuˆsas sas la ˆcapelo capelo de la patro. — Diru al la patro, ke mi estas estas dili diligen genta. ta. — Mi amas la patro patron. n. — Venu enu kune kune kun la patro. patro. — La filo staras staras apud apud la patro. patro. — La mano mano de Johano Johano estas estas pura. pura. — Mi konas Johanon. — Ludoviko, donu al mi panon. — Mi manˆgas gas per pe r la buˆso so

* Ekzercoj *

3

kaj flaras per la nazo. — Anta˘ Anta˘ u la domo staras staras arbo. — La patro estas en la ˆcamb ca mbro ro..

§ 5. La birdoj flugas.— La kanto de la birdoj estas agrabla.— Donu al la birdoj akvo akvon, n, ˆcar c ar ili volas volas trinki trinki.. — La knabo knabo forpeli forpeliss la birdojn. birdojn. — Ni vidas vidas per la okuloj kaj a˘ udas udas perla perla oreloj. oreloj. — Bonaj infanoj infanoj lernas lernas diligen diligente. te. — Aleksandro ne volas lerni, kaj tial mi batas Aleksandron. — De la patro mi ricevis ricevis libron, libron, kaj de la frato mi ricevis ricevis plumon. plumon. — Mi venas venas de la avo; avo; kaj mi iras nun al la onklo. — Mi legas libron. — La patro ne legas libron, sed li skribas leteron.

§ 6. Papero estas blanka. Papero blanka. — Blank Blankaa papero papero kuˆ kuˆsas sas sur la tablo. — La blank blankaa papero jam ne kuˆsas sas sur la tablo. — Jen estas la kajero de la juna fra˘ ulino. — La patro donis al mi dolˆcan can pomon. p omon. — Rakontu Rakontu al mia juna amiko amiko belan historion. — Mi ne amas obstinajn homojn. — Mi deziras al vi bonan tagon, ˆ sinjoro! — Bonan matenon! — Gojan feston! (mi deziras al vi). — Kia goja gôja festo! festo! (estas (estas hodia˘ u). — Sur la ˆcielo cielo staras la bela suno. — En la tago ni vidas la helan sunon, kaj en la nokto ni vidas la palan lunon kaj la belajn stelojn. — La papero estas tre blanka, sed la neˆgo go estas pli blanka. — Lakto estas pli nutra, ol vino. — Mi havas havas pli freˆ freˆsan san panon, ol vi. — Ne, vi eraras, sinjoro: via pano estas malpli freˆsa, sa, ol mia. — El ˆciuj ciuj mia j infano j Ernesto Erne sto estas la plej juna. — Mi estas tiel forta, kiel vi. — El ˆciuj ciuj siaj fratoj Antono Antono estas la malplej saˆ ga. ga.

§ 7. Du homoj homo j povas povas pli multe multe fari ol unu. — Mi havas havas nur unu buˆson, son, sed mi havas havas du orelojn. — Li promenas kun tri hundoj. — Li faris ˆcion cion per la dek fingroj de siaj sia j manoj. — El ˆsiaj siaj multaj infanoj unuj estas bonaj kaj aliaj alia j estas malbonaj. — Kvin kaj sep faras dek du. — Dek kaj dek faras dudek. — Kvar kaj dek ok faras faras dud dudek ek du. — Tridek Tridek kaj kvardek kvardek kvin kvin faras faras sepdek sepdek kvin. kvin. — Mil okcent na˘ udek tri. — Li havas dek unu infanojn. — Sesdek minutoj udek faras faras un unu u horon, horon, kaj un unu u minuto minuto konsist konsistas as el sesdek sesdek sekundoj. sekundoj. — Januaro Januaro estas la unua monato de la jaro, Aprilo estas la kvara, Novembro estas la dekunua, Decembro estas la dek-dua. — La dudeka (tago) de Februaro estas la kvindek kvindek-un -unua ua tago de la jaro. jaro. — La sepan tagon de la semajno Dio elekti elektis, s,

* Ekzercoj *

4

ke ˆgi gi estu pli sankta, ol la ses unuaj tagoj. — Kion Dio kreis en la sesa tago? — Kiun daton ni havas hodia˘ u? u ? — Hodi Hodia˘ a˘ u estas la dudek sepa (tago) de Marto. — Georgo Vaˆ Vaˆsington sington estis naskita la dudek duan de Februaro de la jaro mil sepcent tridek dua.

§ 8. Mi havas havas cent pomojn. p omojn. — Mi havas havas centon da pomoj. — Tiu ˆci ci urbo havas havas milionon da loˆgantoj. gantoj. — Mi aˆcetis cetis dekduon d ekduon (a˘ u dek-duon) da kuleroj kaj du dekduojn da forkoj. — Mil jaroj (a˘ u milo da jaroj) faras miljaron. — Unue mi redonas al vi la monon, kiun vi pruntis al mi; due mi dankas vin por la prunto; trie mi petas vin anka˘ u poste prunti al mi, kiam mi bezonos monon. — Por ˆciu ciu tago mi ricevas ricevas kvin frankojn, sed por p or la hodia˘ ua ua tago mi ricevis duoblan pagon, t. e. (= tio estas) dek frankojn. — Kvinoble sep estas tridek kvin. — Tri estas duono de ses. — Ok estas kvar kvinonoj de dek. — Kvar metro j da tiu ˆci ci ˆstofo stofo kostas na˘ u frankojn; tial du metroj kostas kvar kaj duonon frankojn (a˘ u da frankoj). frankoj). — Unu tago estas tricent-sesdek-k tricent-sesdek-kvinono vinono a˘u tricent-sesdek-sesono de jaro. — Tiuj ˆci ci du amikoj promenas ˆciam ciam duope. — Kvinope ili sin ˆetis sur min, sed mi venkis ˆciujn ciujn kvin atakanto atakantojn. jn. — Por miaj kvar infanoj infano j mi aˆcetis cetis dek du pomo jn, kaj al ˆciu ciu el la infano j mi donis po tri pomoj. p omoj. — Tiu ˆci ci libro havas havas sesdek paˆgojn; gojn; tial, se mi legos en ˆciu ciu tago po dek kvin paˆgoj, goj, mi finos la tutan libron en kvar tagoj.

§ 9. Mi legas. legas. — Ci skribas skribas (anstata˘ (anstata˘ u “ci” oni uzas ordinare “vi”), — Li estas knabo, knab o, kaj ˆsi si estas knabino. knabin o. — La tranˆcilo cilo tranˆcas cas bon bone, e, ˆcar car gi ˆ estas akra. — Ni estas estas homoj. homoj. — Vi estas estas infa infanoj. noj. — Ili estas estas rusoj. rusoj. — Kie estas estas la la knaboj? knaboj? — Ili estas estas en la gardeno. gârdeno. — Kie estas estas la knabinoj? knabinoj? — Ili anka˘ anka˘ u estas en la gardeno. ˆgardeno. — Kie estas la tranˆciloj? ciloj? — Ili kuˆsas sas sur la tablo. — Mi vokas vokas la knabon, kaj li venas. — Mi vokas vokas la knabinon, knabinon, kaj ˆsi venas. — La infano infan o ploras, plora s, ˆcar car gi gî volas manˆgi. gi. — La infanoj ploras, ˆcar car ili volas manˆgi. gi. — Knabo, vi estas neˆgentil gentila. a. — Sinjoro, Sinjoro, vi estas estas neˆgentil gentila. a. — Sinjoroj, Sinjoroj, vi estas neˆgentil gentilaj. aj. — Mia hundo, hundo, vi estas tre fidela. fidela. — Oni diras, diras, ke la vero ˆciam ciam venkas. venkas. — En la vintro oni hejtas la fornojn. forno jn. — Kiam oni estas riˆca ca (a˘u riˆcaj), caj ), oni havas havas multajn amikojn.

* Ekzercoj *

5

§ 10. Li amas min, sed mi lin ne amas. — Mi volis lin bati, sed li forkuris de mi. — Diru al mi vian nomon. — Ne skribu al mi tiajn longajn leterojn. — Venu ˆ vi diros al mi al mi hodia˘u vespere. vespere. — Mi rakon rakontos tos al vi histor historion. ion. — Cu la veron? — La domo apartenas al li. — Li estas mia onklo, ˆcar car mia patro estas estas lia frato. frato. — Sinjoro Sinjoro Petro kaj lia edzino tre amas miajn infanojn; mi anka˘ u tre amas (infanojn). — Montru al ili vian novan veston. — Mi amas min mem, vi amas vin mem, li amas sin mem, kaj ˆciu ciu homo amas sin mem. — Mia frato diris al Stefano, ke li amas lin pli, ol sin mem. — Mi zorgas pri ˆsi si tiel, kiel mi zorgas pri mi mem; sed ˆsi si mem tute ne zorgas pri si kaj tute sin ne gardas. gardas. — Miaj fratoj fratoj havis havis hodia˘ hodia˘ u gastojn; post la vespermanˆ go go niaj fratoj eliris kun la gastoj el sia domo kaj akompanis ilin ˆgis gis ilia domo. — Mi jam havas mian mia n ˆcapelon; cap elon; nun serˆcu cu vi vian. — Mi M i lavis l avis min en mia ˆcambro, cambro, kaj ˆsi si lavis sin en sia ˆcambro. cambro. — La L a infano i nfano serˆcis cis sian pup pupon; on; mi montris al la infano, infan o, kie kuˆsas sas gia gîa pupo. — Oni ne forgesas facile sian unuan amon.

§ 11. Nun mi legas, vi legas kaj li legas; ni ˆciuj ciuj legas. — Vi skribas, skribas, kaj la infanoj skribas; skribas; ili ˆciuj ciuj sidas silente silente kaj skribas. skribas. — Hiera˘ u mi renkontis vian filon, kaj li ˆgentile gentile salutis min. — Hodia˘u estas sabato, kaj morga˘ u estos est os dimanˆ dim anˆco. co. — Hiera˘ u estis vendredo, kaj post-morga˘ u estos estos lundo lundo.. — Anta˘ Anta˘ u tri tagoj ˆ vi jam trovis mi vizitis vian kuzon kaj mia vizito faris al li plezuron. — Cu vian horloˆgon? g on? — Mi gin gîn ankora˘ u ne serˆcis; cis; kiam mi finos mian laboron, mi serˆcos cos mian horloˆ hor loˆgon, g on, sed mi timas, ke mi ˆgin g in jam ne trov trovos. — Kiam mi venis al li, li dormis; sed mi lin vekis. — Se mi estus e stus sana, mi estus feliˆca. ca. — Se li scius, ke mi estas tie ˆci, ci, li tuj venus venus al mi. — Se la lernanto scius bone ˆ sian lecionon, la instruanto lin ne punus. — Kial vi ne respondas al mi? Cu vi estas surda a˘ u muta? — Iru for! — Infano, ne tuˆsu su la spegulon! — Karaj infanoj, estu ˆciam ciam honestaj! — Li venu, venu, kaj mi pardonos al li. — Ordonu al li, ke li ne babilu. ba bilu. — Petu ˆsin, sin, ke ˆsi si sendu al mi kandelon. — Ni estu ga jaj, ˆ volas danci. Morti pro ni uzu bone la vivon, ˆcar car la vivo ne estas longa. — Si la patrujo estas agrable. — La infano ne ˆcesas cesas petoli. p etoli.

§ 12. Fluanta Fluanta akvo estas pli pura, ol akvo, staranta senmove. senmove. — Promenante sur la strato, mi falis. falis. — Kiam Kiam Nikodemo Nikodemo batas Jozefon, Jozefon, tiam Nikodemo Nikodemo estas la batanto batanto kaj Jozefo Jozefo estas la batato. batato. — Al homo, pekinta pekinta senin senintenc tence, e, Dio facile pardonas. pardonas. — Trovint Trovintee pomon, p omon, mi gin gîn manˆgis. gis. — La falinta falinta homo ne

* Ekzercoj *

6

povis sin levi. — Ne riproˆ riproˆcu cu vian amikon, ˆcar car vi mem pli multe meritas riproˆ riproˆcon; con; li estas nur unufoja mensoginto, mensoginto, dum vi estas ankora˘ ankora˘ u nun ˆciam ci am mensoganto. — La tempo pasinta jam neniam revenos; la tempon venontan neniu ankora˘ u konas. onas. — Ven Venu, u, ni atend atendas as vin, vin, Sav Savonto onto de la mondo. mondo. — En la lingvo “Esperanto” ni vidas la estontan lingvon helpantan de la tuta mondo. — A˘ugusto ugusto estas mia plej amata filo. — Mono havata havata estas pli grava grava ol havita. havita. — Pasero Pasero kaptita aptita estas pli bona, ol aglo aglo kaptota. aptota. — La soldatoj soldatoj konduk kondukis is la arestitojn arestitojn tra la stratoj. stratoj. — Li venis venis al mi tute ne atendite. atendite. — Homo, kim oni devas juˆgi, gi, estas juˆgoto. goto.

§ 13. Nun li diras Nun diras al mi la veron. eron. — Hiera˘ Hiera˘ u li diris al mi la veron. veron. — Li ˆciam ciam diradis al mi la veron. — Kiam vi vidis nin en la salono, li jam anta˘ue ue diris al mi la veron (a˘ u li estis dirinta al mi la veron). — Li diros al mi la veron. — Kiam vi venos al mi, li jam anta˘ ue ue diros al mi la veron veron (a˘ u li estos dirinta al mi la veron; a˘u anta˘ u ol vi venos al mi, li diros al mi la veron). — Se mi petus lin, li dirus al mi la veron. — Mi ne farus la eraron, se li anta˘ue ue dirus al mi la veron (a˘ u se li estus dirinta al mi la veron). — Kiam mi venos, diru al mi la veron. — Kiam mia patro venos, diru al mi anta˘ue ue la veron (a˘ u estu dirin dirinta ta al mi la veron) veron).. — Mi volas diri diri al vi la veron. veron. — Mi volas, volas, ke tio, kion mi diris, estu vera (a˘u mi volas esti dirinta la veron).

§ 14. Mi estas estas amata amata.. Mi esti estiss amata. amata. Mi estos estos amata amata.. Mi estus estus amata amata.. Estu Estu amata. amata. Esti Esti amata. amata. — Vi estas estas lavit lavita. a. Vi estis estis lavit lavita. a. Vi estos estos lavit lavita. a. Vi estus estus lavit lavita. a. Estu lavit lavita. a. Esti lavit lavita. a. — Li estas estas invitota invitota.. Li estis invito invitota. ta. Li estos invitota. invitota. Li estus invitota. invitota. Estu invitota. invitota. Esti invitota. invitota. — Tiu ˆci ci komercaˆo o estas ˆciam ciam volonte aˆcetata ceta ta de mi. — La surtuto surt uto estas aˆcetita cetit a de mi, sekve ˆgi gi apartenas al mi. — Kiam via domo estis konstruata, mia domo estis estis jam longe konstruit konstruita. a. — Mi sciigas, sciigas, ke de nu nun n la ˆsuldoj suldoj de mia filo ne estos estos pagataj pagataj de mi. — Estu trankvil trankvila, a, mia tuta ˆsuldo suldo estos estos pagita pagita al vi balda˘ u. u. — Mia ora ringo ringo ne estus estus nu nun n tiel longe serˆ cata, cata, se gi gî ne estus tiel lerte kaˆ kaˆsita sita de vi. — La˘ L a˘ u la projekto de la inˆgenieroj geniero j tiu ˆci ci fervojo estas konstruota en la da˘ u ro de du jaroj; sed mi pensas, ke ˆgi uro gi estos konstruata pli pli ol tri jarojn. jarojn. — Hones Honesta ta homo agas agas hones honeste. te. — La pastro, pastro, kiu mortis mortis ˆ anta˘ u nelonge (a˘ u anta˘ u nelonga tempo), loˆgis g is longe longe en nia nia urbo. urbo. — Cu hodia˘ u estas varme a˘ u malvarme malvarme?? — Sur la kamen kamenoo inter du potoj staras staras fera kaldrono; el la kaldrono, en kiu sin trovas bolanta akvo, eliras vaporo; tra la fenestro, kiu sin trovas apud la pordo, la vaporo iras sur la korton.

* Ekzercoj *

7

§ 15. Kie Kie vi estas estas?? — Mi estas estas en la gard gˆ arden eno. o. — Kien Kien vi iras iras?? — Mi iras iras en la gardenon gârdenon.. — La birdo birdo flugas en la ˆcambro cambro (— gi gî estas en la ˆcambro cambro kaj flugas en gi). gî). — La birdo flugas en la ˆcambron cambron (— gi gî estas ekster la ˆcambro cambro kaj flugas nun en gin) gîn).. — Mi vojaˆ gas gas en Hispanu Hispanujo. jo. — Mi vojaˆ gas gas en Hispanujon. — Mi sidas sur seˆgo go kaj tenas la piedojn sur benketo. — Mi metis la manon sur la tablon. El sub la kanapo la muso kuris sub la liton, kaj nun gi gî kuras sub la lito. — Super la tero sin trovas aero. — Anstata˘ u kafo li donis al mi teon kun sukero, sed sen kremo. — Mi staras ekster la domo, kaj li estas interne. — En la salono estis neniu krom li kaj lia fianˆcino. cino. — La hirundo flugis trans la riveron, riveron, ˆcar car trans la rivero rivero sin trovis trovis aliaj hirundoj. — Mi M i restas resta s tie ˆci ci la˘u la ordono o rdono de mia estro. — Kiam li estis ˆce ce mi, li staris tutan tutan horon apud la fenestro fenestro.. — Li diras, ke ke mi estas atenta. atenta. — Li petas, ke mi estu atenta. — Kvankam Kvankam vi estas riˆca, ca, mi dubas, ˆcu cu vi estas feliˆca. ca. — Se vi scius, scius, kiu li estas, estas, vi lin pli estimus. estimus. — Se li jam venis, venis, petu lin al mi. — Ho, Dio! kion kion vi faras! — Ha, kiel bele! — For For de tie ˆci! ci! — Fi, kiel abomene! — Nu, iru pli rapide!

§ 16. La artikolo “la” estas uzata tiam, kiam ni parolas pri personoj a˘ u objektoj ˆ uzado konataj. Gia uzado estas estas tia sama, sama, kiel kiel en la aliaj lingv lingvoj. oj. La personoj, kiuj ne komprenas la uzadon de la artikolo (ekzemple rusoj a˘ u poloj, kiuj ne scias alian lingvon krom sia propra), povas en la unua tempo tute ne uzi la artikolon, lo n, ˆcar ca r gi gî estas oportuna, sed ne necesa. Anstata˘ u “la” oni povas anka˘ u diri “l”’ (sed nur post prepozicio, kiu finiˆ gas gas per vok vokalo). alo). — Vortoj kunmetitaj kunmetitaj estas kreataj per simpla kunligado de vortoj; oni prenas ordinare la purajn radikojn, sed, se la bonsoneco a˘ u la klareco postulas, oni povas anka˘ u preni la tutan vorton, t. e. la radikon kune kun ˆgia gia gramatika finiˆgo. go. Ekzemploj: skribtablo a˘ u skribotablo (= tablo, sur kiu oni skribas); internacia (= kiu estas inter diversaj nacioj); tutmonda (= de la tuta mondo); unutaga (= kiu da˘ uras uras unu tagon); unua unuataga taga (= kiu estas en la unua tago); vaporˆsipo sipo (= ˆsipo, kiu sin movas movas per vaporo); matenmanˆ matenmanˆ gi, gi, tagmanˆgi, gi, vespermanˆgi; gi; abonpago (= pago por la abono).

§ 17. ˆ prepozicioj Ciuj prepoz icioj per si mem postulas ˆciam ciam nur la nominativon. Se ni iam post p ost propozicio uzas la akuzativon, la akuzativo tie dependas ne de la prepozicio, sed de aliaj ka˘ uzoj. uzoj. Ekzempl Ekzemple: e: por esprimi esprimi direkton, direkton, ni aldonas aldonas al la vorto vorto

* Ekzercoj *

8

la finon “n” ; sekv sekve: e: tie tie (= en tiu tiu lok loko), tien tien (= al tiu tiu loko loko); ); tiel tiel same same ni anka˘ u dira diras: s: “la “la bird birdoo flu flugi giss en la gardenon, gârdenon, sur la tablon”, kaj la vortoj “ˆgardenon”, gardenon”, “tablon” staras tie ˆci ci en akuzativo akuzativo ne ˆcar car la prepozicioj “en” kaj “sur” “ sur” tion ˆci ci postulas, p ostulas, sed nur ˆcar car ni volis esprimi direkton, dir ekton, t. e. montri, ke la birdo sin ne trovis anta˘ ue u e en la ˆgardeno gardeno a˘ u sur la tablo kaj tie flugis, sed ke gi gî de alia loko flugis al la ˆgardeno, gardeno, al la tablo (ni volas montri, ke la ˆgardeno gardeno kaj tablo ne estis la loko de la flugado, sed nur la celo de la flugado); en tiaj okazoj ni uzus la finiˆgon gon “n” tute tu te egale, ega le, ˆcu cu ia prepozicio starus a˘ au˘ ne. — Morga˘ u mi veturos Parizon (a˘ u en Parizon). Parizon). — Mi restos hodia˘ hodia˘ u dome. — Jam estas tempo iri domen. — Ni disiˆgis gis kaj iris en diversajn flankojn: mi iris iris dekstre dekstren, n, kaj li iris maldekstre maldekstren. n. — Flank Flanken, en, sinjoro! sinjoro! Mi konas neniun neniun en tiu ˆci ci urbo. urb o. — Mi neniel povas kompreni, kion vi parolas. — Mi renkontis nek lin, nek lian fraton (a˘u mi ne renkontis lin, nek lian fraton).

§ 18. Se ni bezonas uzi prepozicion kaj la senco ne montras al ni, kian prepozicion uzi, uzi, tiam ni povas povas uzi la komuna komunan n prepozici prepozicion on “je”. Sed estas bone uzadi la vorton vorton “je” kiel eble pli malofte. malofte. Anstata˘ Anstata˘ u la vorto “je” ni povas anka˘ u uzi akuzativ akuzativon on sen prepozici prepozicio. o. — Mi ridas je lia naiveco naiveco (a˘ u mi ridas pro lia naiveco, a˘ u: u : mi rida ridass li lian an naiv naivecon econ). ). — Je la last lastaa fojo fojo mi vidi vidiss li lin n ˆce ce vi (a˘ (au: u ˘ : la lastan lastan fojon). fojon). — Mi veturi eturiss du tagojn tagojn kaj unu unu nokton nokton.. — Mi sopiras sopir as je mia perdit p erditaa feliˆ fel iˆco co (a˘ (au: u˘: mian perditan perd itan feliˆcon). con). — El la dirita regulo r egulo sekvas, ke se ni pri pr i ia verbo ne scias, sc ias, ˆcu cu gi gî postulas post si la akuzativon (t. e. ˆcu cu gi gî estas aktiva) a˘ u ne, ni pov p ovas as ˆciam ciam uzi la akuzativon. akuzativon. Ekzemple, Ekzemple, ni povas diri “obei al la patro” kaj “obei la patron” (anstata˘ u “obei je la patro” patro”). ). Sed ni ne uzas la akuza akuzati tivo von n tiam tiam,, kiam kiam la klare klareco co de la senco senco tion ˆci ci malpermesas; malpermesas; ekzemple: ekzemple: ni povas povas diri “pardoni al la malamiko” malamiko” kaj “pardoni la malamikon”, sed ni devas diri d iri ˆciam ciam “pardoni al la malamiko lian kulpon”.

§ 19. Ia, ial, iam, ie, iel, ies, io, iom, iu. — La montritajn na˘u vortojn ni konsilas bonee ellerni, bon elle rni, ˆcar car el e l ili ˆciu ciu povas p ovas jam fari far i al si grandan grand an serion se rion da d a alia j pronomo pro nomo j kaj adverboj. Se ni aldonas al ili la literon “k”, ni ricevas vortojn demandajn a˘u rila rilatajn tajn:: kia, kia, kial, kial, kiam kiam,, kie, kie, kiel, kiel, kies kies,, kio, kio, kiom, kiom, kiu. kiu. Se ni aldo aldonas nas la liter literon on “t”, “t”, ni ricev ricevas as vortojn ortojn montrajn montrajn:: tia, tia, tial tial,, tiam tiam,, tie, tie, tiel tiel,, ties ties,, tio, tiom, tiu. Aldonante Aldonante la literon “ˆc”, c”, ni ricevas ricevas vortojn komunajn: komunajn: ˆcia, cia, ˆcial ci al,, ˆciam ci am,, ˆcie, ci e, ˆciel ci el,, ˆcies ci es,, ˆcio, ci o, ˆciom ci om,, ˆciu. ci u. Aldon Ald onant antee la prefi pr efikso kson n “nen “n en”, ”, ni ricev ricevas vortojn vortojn neajn: nenia, nenia, nenial, nenial, neniam, neniam, nenie, nenie, neniel, neniel, nenies, nenies, nenio, nenio,

* Ekzercoj *

9

neniom, neniom, neniu. neniu. Aldonan Aldonante te al la vortoj vortoj montraj montraj la vorton vorton “ˆci”, ci”, ni ricev ricevas as montron montron pli proksiman; ekzemple: ekzemple: tiu (pli malproksima), malproksima), tiu ˆci ci (a˘ u ˆci ci tiu) ti u) (pli proksima); tie (malproksime), tie ˆci ci a˘ u ˆci ci tie t ie (proksime). (p roksime). Aldonante al la vortoj demandaj demandaj la vorton vorton “ajn”, ni ricev ricevas as vortojn sendiferen sendiferencajn: cajn: kia ajn, kial ajn, kiam ajn, kie ajn, kiel ajn, kies ajn, kio ajn, kiom ajn, kiu ajn. Ekster tio el la diritaj vortoj ni povas ankora˘ u fari aliajn vortojn, per helpo de gramatikaj finiˆgoj goj kaj aliaj aliaj vortoj vortoj (sufiksoj); (sufiksoj); ekzempl ekzemple: e: tiama, tiama, ˆciama, ciama, kioma, tiea, ˆci-tiea, ci-tiea, tieulo, tiamulo k. t. p. (= kaj tiel plu).

§ 20. Lia kolero longe da˘ uris. uris. — Li estas hodia˘ u en kolera humoro. — Li koleras kaj insulta insultas. s. — Li fermis fermis kolere kolere la pordo p ordon. n. — Lia filo mortis mortis kaj estas nun malv malviv iva. a. — La korpo korpo estas estas morta, morta, la animo animo estas estas senm senmort orta. a. — Li estas estas morte morte malsana, malsana, li ne vivos vivos pli, ol unu tagon. — Li parolas parolas,, kaj lia parolo parolo fluas dolˆ ce ce kaj agrable. agrable. — Ni faris la kontrakton kontrakton ne skribe, sed parole. — Li estas bona parolan parolanto. to. — Starante Starante ekstere, ekstere, li povis vidi vidi nu nurr la eksteran eksteran flank flankon on de nia domo. domo. — Li loˆ logas gâs ekster ekster la urbo. — La ekstero de tiu ˆci ci homo homo estas estas pli bona, ol lia lia inter interno. no. — Li tuj faris faris,, kion kion mi volis olis,, kaj mi danki dan kiss lin por la tuja tuja plen plenumo de mia dezir deziro. o. — Kia granda granda brulo brulo!! kio kio brulas? — Ligno estas bona brula materialo. materialo. — La fera bastono, kiu kuˆsis sis ˆ en la forno, estas nun nun brule varme varmega. ga. — Cu li donis al vi jesan respondon a˘u nean? Li eliris eliris el la dormoˆ dormoˆcambro cambro kaj eniris en la manˆ goˆ goˆcambron camb ron.. — La birdo ne forflugis: ˆgi gi nur deflugis de la arbo, alflugis al la domo kaj surflugis sur la tegmenton. — Por ˆciu ciu aˆcetita cetita funto da teo tiu ˆci ci komercisto aldonas senpage funton funton da sukero. — Lernolibron oni devas devas ne traleˆ gi, gi, sed tralerni. — Li portas rozokoloran rozokoloran superveston kaj teleroforman teleroforman ˆcapelon. capelon. — En mia skribota skribotablo blo sin trovas trovas kvar kvar tirkestoj. tirkestoj. — Liaj lipharoj lipharoj estas estas pli grizaj, ol liaj vangharoj.

§ 21. Teatramanto ofte vizitas la teatron kaj ricevas balda˘ u teatrajn manierojn. ˆ ko,, estas ˆ — Kiu okupas sin je mehaniko hani estas mehanikisto, kaj kiu okupas sin je ˆ ˆ hemio, estas hemiisto. hemiisto. — Diplomatiiston Diplomatiiston oni pov p ovas as anka˘ u nomi diplomato, sed fizikiston fizikiston oni ne povas povas nomi fiziko, ˆcar car fiziko fiziko estas la nomo de la scienco mem. — La fotografisto fotografisto fotografis fotografis min, kaj mi sendis mian fotografaˆ fotografaˆon on al mia mia patro patro.. — Glas Glasoo de vino estas estas glaso, glaso, en kiu kiu anta˘ anta˘ ue sin trovis vino, a˘ u kiun kiun oni uzas por vino; glaso da vino estas glaso glaso plena je vino. — Alportu al mi metron da nigra drapo (Metro de drapo signifus signifus metron, kiu kuˆsis sis sur drapo, a˘ u kiu estas estas uzata por drapo). drapo). — Mi aˆcetis cetis dekon da ovoj. — Tiu

* Ekzercoj *

10

ˆci ci rivero rivero havas havas ducent ducent kilometrojn kilometrojn da longo. longo. — Sur la bordo de la maro maro staris amaso da homoj. — Multaj birdoj flugas en la a˘utuno utuno en pli varmajn landoj landojn. n. — Sur la arbo sin trovi troviss multe multe (a˘ u multo multo)) da birdoj birdoj.. — Kelkaj Kelkaj homoj sentas sentas sin la plej feliˆcaj, caj, kiam ili vidas la suferojn sufero jn de siaj najbaroj. — En la ˆcambro cambro sidis nur kelke kelke da homoj. homo j. — “Da” post ia vorto montras, ke tiu ˆci ci vorto havas havas signifon de mezuro.

§ 22. Mia frato ne estas granda, sed li ne estas anka˘ u malgranda: li estas de meza kresko. — Li estas tiel dika, ke li ne povas trairi tra nia mallarˆ ga g a pordo. — Haro Haro estas estas tre maldik maldika. a. — La nokto nokto estis estis tiel tiel malluma, malluma, ke ni nenion povis povis vidi vid i eˆc anta˘ anta u˘ nia nazo. — Tiu ˆci ci malfreˆsa sa pano estas malmola, kiel ˆstono. — Malbonaj Malbona j infanoj amas turmenti bestojn. — Li sentis sentis sin tiel malfeliˆ malfeliˆca, ca, ke li malbenis malbenis la tagon, en kiu li estis naskita. naskita. — Mi forte forte malesti malestimas mas tiun ˆci ci malnobl malnoblan an homon. homon. — La fenestr fenestroo longe longe estis estis nefermi nefermita; ta; mi gin gîn fermis, sed mia frato tuj ˆgin gin denove malfermis. — Rekta vojo estas pli mallonga, ol kurba. kurba. — La tablo tablo staras malrekte malrekte kaj kaj kredeble kredeble balda˘ balda˘ u renversiˆgos. g os. — Li staras supre sur la monto kaj rigardas malsupren sur la kampon. — Malamiko venis venis en nian landon. landon. — Oni tiel malhelpis malhelpis al mi, ke mi malbonigi malbonigiss mian tutan laboron. — La edzino de mia patro estas mia patrino kaj la avino de miaj miaj infa infanoj. noj. — Sur la korto korto staras staras koko koko kun kun tri koki kokinoj. noj. — Mia Mia frati fratino no estas estas tre bela knabino knabino.. — Mia onklino onklino estas bona virino. virino. — Mi vidis vidis vian avinon avinon kun ˆsiaj siaj kvar kvar nepinoj kaj kun mia nevino. — Lia duonpatrino estas mia bofratino bofratino.. — Mi hav havas bovon bovon kaj bovinon. bovinon. — La juna vidvin vidvinoo fariˆ gis gis denove de nove fianˆ fia nˆcino ci no..

§ 23. La tranˆcilo cilo estis tiel malakra, ke mi ne povis tranˆci ci per gi gî la viandon kaj mi ˆ vi havas devis uzi mian poˆsan san tranˆcilon. cilon. — Cu havas korktirilon, por malˆstopi stopi la ˆ kombas botelon? — Mi volis ˆslosi slosi la pordon, sed mi perdis p erdis la ˆslosilon. slosilon. — Si al si la harojn per arˆgenta genta kombil kombilo. o. — En somero somero ni vetura veturass per p er diversaj diversaj veturiloj, veturiloj, kaj en vintro vintro ni veturas per glitveturilo. glitveturilo. — Hodia˘ u estas bela frosta vetero vetero,, tial mi prenos miajn glitilojn glitilojn kaj iros gliti. gliti. — Per Per hakilo hakilo ni hakas, hakas, per segilo ni segas, per fosilo ni fosas, per kudrilo ni kudras, per tondilo ni tondas, tondas, per sonori sonorilo lo ni sono sonoras ras,, per fajfilo fajfilo ni fajfas. fajfas. — Mia Mia skri skribi bila laro ro konsistas el inkujo, sablujo, kelke da plumoj, krajono kaj inksorbilo. — Oni metis anta˘ u mi manˆgilaron, gilaron, kiu konsistis konsistis el telero, kulero, tranˆ cilo, cilo, forko, forko, glas glaseto eto por brando brando,, glas glasoo por vino vino kaj telert telertuk uketo eto.. — En varmega armega tago mi amas promeni en arbaro. — Nia lando venkos, venkos, ˆcar car nia militistaro militistaro estas

* Ekzercoj *

11

granda kaj brava. brava. — Sur kruta ˆstuparo stuparo li levis sin al la tegmento de d e la domo. d omo. — Mi ne scias la lingvon lingvon hispanan, sed per p er helpo de vortaro hispana-germana hispana-germana mi tamen komprenis komprenis iom vian leteron. — Sur tiuj ˆci ci vastaj kaj herboriˆ herboriˆcaj caj kampoj paˆstas stas sin granda g randajj brutaroj, brutaro j, precipe aroj aro j da bellanaj bellana j ˆsafoj. safoj.

§ 24. Vi parolas par olas sensen s ensenca caˆˆon, on, mia amiko. am iko. — Mi trinkis t rinkis teon kun kuko ku ko kaj konfitaˆ kon fitaˆo. o. — Akvo Akvo estas fluidaˆ fluidaˆo. o. — Mi ne volis volis trinki la vinon, ˆcar car gi gî enhavis en si ian suspektan susp ektan malklaraˆ malklaraˆon. — Sur la tablo tab lo staris diversaj sukeraˆ sukeraˆoj. — En tiuj ˆci ci boteletoj sin trovas trovas diversaj diversaj acidoj: vinagro, vinagro, sulfuracido, sulfuracido, azotacido azotacido kaj aliaj. aliaj. — Via vino vino estas estas nu nurr ia abomena acida acidaˆo. o. — La acideco acideco de tiu ˆci ci vinagro estas tre malforta. malforta. — Mi manˆ gis gis bongust bo ngustan an ova ovaˆon. — Tiu ˆci ci granda granda altaˆ altaˆo ne estas estas natura natura monto. monto. — La alteco alteco de tiu monto ne estas estas tre granda. granda. — Kiam mi ien veturas, veturas, mi neniam prenas prenas kun mi multon multon da ˆ paka pa kaˆˆo. o . — Cemizojn, kolumojn, manumojn kaj ceterajn similajn objektojn ni nomas tolaˆo, o, kvankam ili ne ˆciam ciam estas farita farit a j el e l tolo. t olo. — Glacia Gla ciaˆˆo estas esta s dolˆca ca glaciigila glacii gila franda frand aˆo. — La riˆceco ceco de tiu ˆci ci homo estas granda, gran da, sed lia malsaˆgeco geco estas ankora˘ u pli granda. — Li amas tiun ˆci ci knabinon knabinon pro ˆsia beleco kaj boneco. — Lia heroeco tre plaˆcis cis al mi. — La tuta supraˆ supraˆo de la lago estis kovrita per naˆ gantaj gantaj folioj ka j diversaj diversa j aliaj alia j kreskaˆ kreskaˆoj. — Mi vivas kun li en granda amikeco.

§ 25. Patro kaj patrino Patro patrino kune kune estas estas nomataj gepatroj. — Petro, Anno kaj kaj ElizaElizabeto estas estas miaj gefrat gefratoj. oj. — Gesi Gesinj njoroj oroj N. hod hodia˘ ia˘ u vesper vesperee venos venos al ni. — Mi gratuli gratuliss telegra telegrafe fe la junajn geedzojn. — La gefianˆ gefianˆ coj coj staris staris apud la altaro. taro. — La patro patro de mia edzino edzino estas mia bopatro, bopatro, mi estas estas lia bofilo, kaj ˆ mia patro patro estas la bopatro de mia edzino. edzino. — Ciuj parenooj de mia edzino estas miaj boparencoj, boparenc oj, sekve ˆsia sia frato estas mia bofrato, ˆsia sia fratino estas mia bofratino; mia frato kaj fratino (gefratoj) estas la bogefratoj de mia edzino. — La edzino de mia nevo kaj la nevino de mia edzino estas miaj bonevinoj. — Virino, kiu kuracas, estas kuracistino; edzino de kuracisto estas kuracistedzino. — La doktoredzino A. vizitis hodia˘ u la gedoktorojn P. — Li ne estas lavis lavisto, to, li estas lavis lavistin tinedzo edzo.. — La filoj, nepoj kaj pranepoj pranepoj de reˆ go go estas ˆ reˆgidoj. gidoj . — La hebreoj hebreo j estas Izraelidoj, Izraelido j, ˆcar car ili devenas de Izraelo. — Cevalido estas nematura ˆcevalo, cevalo, kokido — nematura koko, bovido — nematura nemat ura bovo, birdido — nematura birdo.

* Ekzercoj *

12

§ 26. ˆ loˆgantoj La ˆsipano j devas obei obe i la ˆsipestro sipe stron. n. — Ciuj gantoj de regno estas regnanoj. — Urbanoj estas ordinare pli ruzaj, ol vilaˆ ganoj. — La regnestro de nia lando ganoj. estas bona kaj saˆga g a reˆgo. g o. — La Pariz Parizan anoj oj estas estas gajaj homoj. homoj. — Nia proprovincest vincestro ro estas estas severa, severa, sed justa. justa. — Nia urbo havas havas bonajn policanojn, policanojn, sed ne sufiˆ ce ce energian energian policestron. policestron. — Luteranoj kaj Kalvinanoj Kalvinanoj estas kristanoj. — Germanoj kaj francoj, kiuj loˆgas gas en Rusujo, estas Rusujauoj, kvankam ili ne estas estas rusoj. — Li estas nelerta nelerta kaj naiva naiva provincan provincano. o. — La loˆ gantoj de unu regno estas samregnanoj, la loˆ gantoj de unu urbo estas samurbanoj, gantoj la konfesantoj de unu religio estas samreligianoj. — Nia regimentestro estas por siaj sia j soldatoj kiel bona b ona patro. — La botisto b otisto faras botojn kaj ˆsuojn. suojn. — La lignisto vendas lignon, kaj la lignaˆ lignaˆisto isto faras fa ras tablojn, t ablojn, seˆ gojn gojn kaj aliajn lignajn ˆ objektojn. — Steliston Stelis ton neniu lasas en sian domon. domon. — La kuraˆ ga ga maristo dronis en la maro. — Verkisto Verkisto verkas verkas librojn, kaj skribisto skribisto simple transskribas transskribas papero jn. — Ni havas diversajn servantojn: kuiriston, ˆcambristinon, cambristinon, infanistinon istinon kaj veturigiston veturigiston.. — La riˆ culo culo havas havas multe multe da mono. — Malsaˆ gulon ˆciu ciu batas. — Timulo timas eˆc sian propran ombron. — Li estas mensogisto kaj malnoblulo. — Preˆgu gu al la Sankta Virgulino.

§ 27. Mi aˆcetis cetis por p or la infanoj tableton kaj kelke kelke da seˆ getoj. g etoj. — En nia nia lando lando sin ne trovas trovas montoj, montoj, sed sed nu nurr mont montetoj etoj.. — Tuj post la hejto hejto la forno forno estis estis varmega, post unu horo gi gî estis jam nur varma, post du horoj gi gî estis nur iom varmeta, kaj post tri horoj gi gî estis jam tute malvarm malvarma. a. — En somero somero ni trovas trovas malvarm malvarmet eton on en densaj densaj arbaroj arbaroj.. — Li sidas sidas apu apud d la tablo tablo kaj dormetas. — Mallarˆga ga vojeto vo jeto kondukas tra tiu ˆci ci kampo al nia domo. — Sur lia vizaˆgo g o mi vidis ˆgojan gojan rideton. rideton. — Kun bruo oni malferm malfermis is la porde p ordegon, gon, kaj la kaleˆ aleˆso so enveluris enveluris en la korton. korton. — Tio ˆci ci estis jam ne simpla pluvo, sed pluvego. pluvego. — Grandeg Grandegaa hun hundo do metis sur min sian anta˘ uan piedegon, kaj mi de teruro ne sciis, kion fari. — Anta˘ u nia militistaro staris granda serio da pafi pafilegoj. legoj. — Johanon Johanon,, Nikolao Nikolaon, n, Erneston Erneston,, Vilhel Vilhelmon mon,, Marion, Marion, Klaron Klaron kaj Sofion iliaj gepatroj nomas Johanˆ Johanˆcjo cjo (a˘ u Joˆcjo) cj o),, Nikolˆ Ni kolˆcjo cj o (a˘ (au˘ Nikoˆ Ni koˆcjo cj o a˘u Nikˆcjo cj o a˘u Niˆcjo) cj o);; Erneˆ Er neˆcjo cj o (a˘ (au˘ Erˆcjo) cj o),, Vilhe Vil helˆ lˆcjo cj o (a˘ (au˘ Vilheˆ Vil heˆcjo cj o a˘u Vilˆ Vil ˆcjo cj o au˘ Viˆcjo), cjo ), Manjo Man jo (a˘ (au˘ Marinjo), Klanjo kaj Sonjo (a˘ u Sofinjo).

§ 28. En la kota vetero mia vesto forte malpuriˆ gis; tial mi prenis broson kaj purigis gis; la veston. — Li paliˆgis gis de timo kaj poste li ruˆgiˆ giˆgis gis de honto. — Li fianˆciˆ ciˆ gis gis

* Ekzercoj *

13

kun fra˘ ulino Berto; post tri monatoj estos la edziˆgo; ulino go; la edziˆga ga soleno estos en la nova preˆ gejo, g ejo, kaj la edziˆga g a festo estos en la domo de liaj estontaj bogepatro j. — Tiu ˆci ci maljunulo tute malsaˆ ma lsaˆ giˆ giˆgis gis kaj infaniˆgis. gis. — Post infekta malsano oni ofte bruligas la vestojn de la malsanulo. — Forigu vian fraton, ˆ edziniˆgis ˆcar car li malhelpas malhelpas al ni. — Si gis kun sia kuzo, kvankam kvankam ˆsiaj siaj gepatroj gepatro j volis volis ˆsin sin edzinigi kun alia persono. — En la printempo la glacio kaj la neˆ go go fluidiˆgas gas — Venigu enigu la kuraci kuraciston ston,, ˆcar car mi estas estas malsana malsana.. — Li venig venigis is al si el Berli Berlino no multajn multajn librojn. librojn. — Mia Mia onkl onkloo ne mortis mortis per natura natura morto, morto, sed li tamen ne mortigis sin mem kaj anka˘u estis mortigita de neniu; unu tagon, promenante apud la reloj de fervojo, li falis sub la radojn de veturanta vagonaro kaj mortiˆgis. gis. — Mi ne n e pendig p endigis is mian mia n ˆcapon cap on sur su r tiu ˆci ci arbet ar beto; o; sed la vento forblovis fo rblovis de mia m ia kapo la ˆcapon, cap on, kaj gi, ˆgi, flugante, pendiˆ gis gis sur la branˆ bra nˆcoj co j de la arbeto. arbeto. — Sidigu Sidigu vin (a˘ u sidiˆgu), gu), sinjoro sinjoro!! — La junulo junulo aliˆ gis gis al nia militistaro kaj kuraˆge ge batalis kune kun ni kontra˘ u niaj malamikoj.

§ 29. En la da˘ uro de kelke da minutoj mi a˘ uro udis u dis du pafojn pafojn.. — La pafado pafado da˘ uris uris tre longe. longe. — Mi eksaltis eksaltis de surprizo surprizo.. — Mi saltas tre lerte. lerte. — Mi saltadis saltadis la tutan tagon de loko al loko. — Lia hiera˘ ua parolo estis tre bela, sed la tro ua multa parolado lacigas lin. — Kiam vi ekparolis, ni atendis a˘udi udi ion novan, sed balda˘ u ni vidis, ke ni trompiˆgis. gis. — Li kantas kantas tre belan kanton kanton.. — La kankantado estas agrabla okupo. — La diamanto havas belan brilon. — Du ekbriloj de fulmo trakuris tra la malluma malluma ˆcielo. cielo. — La domo, en kiu oni lernas, estas lernejo, kaj la domo, en kiu oni preˆ gas, gas, estas preˆgejo. gejo. — La kuiristo sidas en la kuirejo. — La kuracisto kurac isto konsilis al mi iri en ˆsvitbanejon. svitbanejon. — Magazeno, en kiu oni vendas cigarojn, a˘ u ˆcambro, cambro, en kiu oni tenas cigarojn, cigaro jn, estas est as cigarejo; cigare jo; skatoleto a˘ u alia objekto, en kiu oni tenas cigarojn, estas cigarujo; tubeto, en kiun oni metas cigaron, kiam oni ˆgin gin fumas, estas cigaringo. cigaringo. — Skatolo, Skatolo, en kiu oni tenas plumojn, estas plumujo, kaj bastoneto, sur kiu oni tenas plumon plumon por skribado skribado,, estas estas plumin plumingo. go. — En la kandeli kandelingo ngo sidis brulant brulantaa kandelo. — En la poˆso so de mia pantalono mi portas p ortas monujon, kaj en la poˆso so de mia surtuto mi portas paperujon; pli grandan paperujon mi portas sub la brako. — La rusoj loˆgas gas en Rusujo kaj la germanoj en Germanujo.

§ 30. ˆ o estas fleksebla, Stalo Stal fleksebla, sed fero ne estas fleksebla fleksebla.. — Vitro estas rompebla rompebla kaj travidebla. travidebla. — Ne ˆciu ciu kreska kreskaˆo o estas manˆ gebla. gebla. — Via parolo estas tute nekomprenebla nekomprenebla kaj viaj leteroj estas ˆciam ciam skribitaj tute nelegeble. — Rakontu al mi vian malfeliˆcon, con, ˆcar car eble mi povos helpi al vi. — Li rakontis

* Ekzercoj *

14

ˆ vi amas al mi histor historio ion n tute ne kredeb kredebla lan. n. — Cu amas vian vian patr patron on?? — Kia demando! demando! kompre komprenebl neble, e, ke mi lin amas. amas. — Mi kredebl kredeblee ne povos povos veni al vi hodia˘ u, u, ˆcar car mi pensa p ensas, s, ke mi m i mem havos hodia ho dia˘ u˘ gastojn. — Li estas homo ne kredinda. — Via ago estas tre la˘udinda. udinda. — Tiu ˆci ci grava tago restos por mi ˆciam ciam memorinda. memor inda. — Lia L ia edzino edzin o estas e stas tre laborema labo rema kaj ˆsparema, spare ma, sed ˆsi si estas anka˘ u tre babilema kaj kriema. — Li estas tre ekkolerema kaj ekscitiˆgas gas ofte ˆce ce la plej plej malgran malgranda da bagatelo bagatelo;; tamen tamen li estas estas tre pardonem pardonema, a, li ne portas longe la koleron kaj li tute ne estas venˆgema. gema. — Li estas tre t re kredema: krede ma: eˆc la plej nekredeblajn aferojn, kiujn rakontas al li la plej nekredindaj homoj, li tuj kredas. — Centimo, pfenigo kaj kopeko estas moneroj. — Sablero enfalis en mian okulon. — Li estas esta s tre purema, kaj eˆc unu polveron p olveron vi ne trovos sur lia vesto. — Unu fa jrero estas est as sufiˆca, ca, por p or eksplodigi eksplo digi pulvon.

§ 31. Ni ˆciuj ciuj kunvenis, kunvenis, por priparoli priparoli tre gravan gravan aferon; sed ni ne povis atingi ian rezultaton, ka j ni n i disiris. — Malfeliˆ Ma lfeliˆco co ofte kunigas la homojn, homo jn, kaj ka j feliˆ fe liˆco co ofte disigas disiga s ilin. — Mi disˆsiris siris la leteron leter on kaj disˆ disˆetis ˆgiajn gia jn peceto pec etojn jn en ˆciujn ciujn angulojn de la ˆcambro. cambro. — Li donis al mi monon, sed mi gin gîn tuj redonis al li. — Mi foriras, fo riras, sed atendu min, ˆcar car mi balda˘ baldau˘ revenos. — La suno rebrilas en la klara akvo de la rivero. — Mi diris al la reˆgo: go: via reˆga ga moˆsto, sto, pardonu pardo nu min! — El la tri leteroj unu estis adresita: al Lia Episkopa Episkopa Moˆsto. sto. Sinjoro N.; la dua: al Lia Grafa Moˆsto, sto, Sinjoro S injoro P.; la tria: al Lia Moˆsto, sto, Sinjoro Sinjo ro D. — La sufikso “um” ne havas difinitan signifon, kaj tial la (tre malmultajn) vortojn kun “um” oni devas devas lerni, kiel simplajn vortojn. Ekzemple: Ekzemple: plenumi, plenumi, kolumo, kolumo, manumo. manumo. — Mi volon volonte te plenumi plenumiss lian deziron. deziron. — En malbona malbona vetero vetero oni povas povas facile malvarmum malvarmumi. i. — Sano, sana, sane, sani, sanu, saniga, saneco, sanilo, sanigi, saniˆgi, gi, sanejo, sanisto, sanulo, malsano, malsana, malsane, malsani, malsanulo, malsaniga, malsaniˆgi, gi, malsaneta, malsanema, malsanulejo, malsanulisto, malsanero, malsaneraro, sanigebla, sanigisto, sanigilo, sanilo, resanigi, resaniˆganto, ganto, sanigilejo, sanigejo, sanigejo, malsanemulo malsanemulo,, sanilaro, sanilaro, malsanaro, malsanaro, malsanulido, malsanulido, nesana, malsanado, malsanado, sanilaˆ sanilaˆo, malsaneco, malsaneco, malsanemeco, malsanemeco, saniginda, sanilujo, sanigilujo, remalsano, remalsaniˆgo, go, malsanulino, sanigista, sanigilista, sanilista, malsanulista k. t. p.


15

ˆ Capitro 2 Fabeloj kaj Legendoj 2.1

La nov novaj ves vestoj toj de de la la reˆ reˆ go go (El ANDERSEN.)

Anta˘ u multaj jaroj vivis unu reˆgo, go, kiu tiel amis belajn novajn vestojn, ke li elspezad elspezadis is sian sian tutan tutan monon, monon, por nu nurr esti ˆciam ciam bele ornamita. ornamita. Li ne zorgadis pri siaj soldatoj, soldato j, nek pri teatro kaj ˆcaso, caso, esceptinte escep tinte nur se ili donadis al li okazon okazon montri montri siajn nov novajn vestojn. vestojn. Po Porr ˆciu ciu horo de la tago li havis havis apartan surtuton, kaj kiel pri ˆciu ciu alia reˆ r eˆ go oni ordinare diras: “li estas en la go konsilanejo”, konsilan ejo”, oni tie ˆci ci ˆciam ciam diradis: dirad is: “la reˆ go go estas en la vestejo”. En la granda urbo, en kiu li loˆgis, gis, estis e stis tre t re gaje; ga je; ˆciun ciun tagon tien venadis multaj multaj fremdul fremduloj. oj. Un Unu u tagon tagon venis venis anka˘ anka˘ u du trompantoj, kiuj diris, ke ili estas teksisto j kaj teksas la plej belan b elan ˆstofon, stofon, kiun oni nur povas al si prezenti; ke ne sole la koloroj koloroj kaj desegnoj de tiu ˆci ci ˆstofo estas eksterordinare eksterordinare belaj, sed la vestoj, kiujn oni preparas el tiu ˆci ci ˆstofo, stofo, havas havas la mirindan econ, ke al ˆciu, ciu , kiu ne ta˘ taugas u ˘ gas por sia ofico a˘ u estas tro malsaˆ ga, ga, ili restas nevideblaj. — Tio ˆci ci estas ja bonegaj vestoj! pensis la reˆ go; havante tian surtuton, go; mi ja povus sciiˆgi, gi, kiu en mia regno ne ta˘ ugas por la ofico, kiun li havas; mi ugas povus diferencigi la saˆgajn gajn de la malsaˆ gaj! ga j! Jes, la ˆstofo devas d evas tuj esti est i teksita por mi! Kaj li donis al la amba˘ u trompantoj grandan sumon da mono anta˘ ue, ue, por ke ili komencu sian laboron. Ili starigis du teksilojn, faris mienojn kvaza˘ u ili laboras, sed havis nenion sur la teksiloj. Tamen en la postuloj p ostuloj ili estis tre fervoraj kaj postuladis la plej delikatan delikatan silkon kaj la plej bonan oron. Tion ˆci ci ili metadis en siajn proprajn poˆsojn sojn kaj laboradis super la malplenaj malplena j teksiloj, kaj eˆc gis gîs profunda nokto. — Mi volus volus scii, kiom de la ˆstofo stofo ili jam pretigis! pretigis! ekpensis la reˆ go, go, sed kaptis lin kelka kelka timo ˆce ce la penso, ke tiu, kiu estas e stas malsaˆ ga g a a˘ u ne bone ta˘ ugas ugas por sia ofico, ofico , ne povas vidi la ˆstofon. stofon. Li estis kvankam kvankam konvinkita, ke li pro si ne devas timi, tamen li preferis anta˘ ue sendi alian personon, por vidi, kiel la ue

* Fabeloj

kaj Legendoj *

16

ˆ afero staras. Ciuj homoj en la tuta urbo sciis, kian mirindan forton la ˆstofo stofo havas, havas, kaj ˆciu ciu kun senpacienco jam volis vidi, kiel malsaˆga ga lia najbaro estas. — Mi sendos al la teksistoj mian maljunan honestan ministron! pensis la reˆgo, go, li la plej bone vidos, kiel la ˆstofo stofo elrigardas, ˆcar li estas e stas homo saˆ ga ga kaj neniu pli bone ta˘ ugas ugas por sia ofico, ol li! Tiel la maljuna bonkora ministro iris en la salonon, en kiu la amba˘u trompantoj sidis anta˘ u la malplenaj malplenaj teksiloj teksiloj kaj laboris. laboris. “Dio, “Dio, helpu al mi! ekpensis la maljuna ministro, larˆge ge malfermante la okulojn, mi nenion povas vidi!” Sed li tion t ion ˆci ci ne eldiris. La amba˘ u trompantoj trompantoj petis lin alveni alveni pli proksime proksime kaj demandis, demandis, ˆcu cu gi gî ˆ tio ˆci ne estas bela desegno kaj belegaj koloroj. Ce ci ili montris la malplenan teksilon, teksilon, kaj la malfeliˆ malfeliˆca ca ministro ministro uzis ˆciujn ciujn fortojn por malfermi malfermi bone la okulojn, okulojn , sed li nenion povis vidi, ˆcar car nenio estis. e stis. — Mia Dio! li pensis, p ensis, ˆcu cu mi estas malsaˆ ga? ga? tion ˆci ci mi neniam supozis ˆ mi ne ta˘ kaj tion ˆci ci neniu devas sciiˆgi! gi! Cu ugas por mia ofico? Ne, neniel mi ugas povas rakonti, ke mi ne vidas la teksaˆ teksaˆon! — Nu, vi ja nenion diras! rimarkis unu el la teksantoj. — Ho, ˆgi gi estas bonega, tre ˆcarma! carma! diris la maljuna ministro kaj rigardis rigardis tra siaj okulvitroj. okulvitroj. Tiu ˆci ci desegno kaj tiuj ˆci ci koloroj! Jes, mi raportos al la reˆgo, go, ke ˆgi gi tre al mi plaˆcas! cas! — Tre Tre agrable agrable al ni! diris diris la amba˘ u teksistoj kaj nomis la kolorojn kaj komprenigis la neordinaran desegnon. La maljuna ministro atente a˘ uskultis, por povi diri tion saman, kiam li revenos al la reˆ go; go; kaj tiel li anka˘ u faris. Nun la trompantoj postulis pli da mono, pli p li da silko kaj oro, oro , kion ili ˆciam ciam ankora˘ u bezonis por la teksaˆ teksaˆo. Ili ˆcion cion metis en sian propran poˆson, son, en la teksilon ne venis eˆc unu fadeno, sed ili, kiel anta˘ ue, ue, da˘ urigadis urigadis labori super la malplenaj teksiloj. La reˆ go go balda˘ u denove sendis alian bonkoran oficiston, por revidi, kiel iras la teksado teksa do kaj ˆcu cu la ˆstofo balda˘ baldau˘ estos preta. Estis kun li tiel same, kiel kun la ministro, li rigardadis kaj rigardadis, rigar dadis, sed ˆcar car krom kr om la malplena teksilo nenio estis, tial li anka˘ u nenion povis vidi. — Ne vere, ˆgi gi estas bela peco da ˆstofo? stofo? diris la trompantoj trompantoj kaj montris montris kaj klarigis la belan desegnon, kiu tute ne ekzistis. — Malsaˆga ga mi ja ne estas! pensis la sinjoro, tial sekve mi ne ta˘ugas ugas por mia bona b ona ofico. Tio ˆci ci estas stranga, sed almena˘ u oni ne devas tion ˆci ci lasi rimarki! Tiel li la˘udis udis la ˆstofon, kiun li ne vidis, vidis, kaj certigis certigis ilin pri sia ˆgojo gojo pro la belaj kolor koloroj oj kaj la bonega desegno. desegno. Jes, Jes, ˆgi gi estas rava! rava! li diris al la reˆgo. go. ˆ homoj en la urbo parolis nur pri la belega Ciuj b elega ˆstofo. stofo. Nun la reˆgo go mem volis gin ˆgin vidi, dum ˆgi gi estas ankora˘ u sur la teksiloj. teksiloj. Kun tuta amaso da elektitaj homoj, inter kiuj sin trovis anka˘u la amba˘ u maljunaj honestaj oficistoj, kiuj estis tie anta˘ ue, li iris al la ruzaj trompantoj, kiuj nun ue,

* Fabeloj

kaj Legendoj *

17

teksis per p er ˆciuj ciuj forto fo rtoj, j, sed sen fadenoj. fadeno j. — Nu, ˆcu cu tio ˆci ci ne estas efektive belega? diris amba˘ u honestaj oficistoj. Via Reˆga ga Moˆsto sto nur admiru a dmiru,, kia k ia desegn d esegno, o, kiaj kia j koloro kolo roj! j! kaj ˆce ce tio ˆci ci ili il i montris mo ntris sur la malplenan teksilon, ˆcar car ili pensis, ke la aliaj kredeble vidas la ˆstofon. stofon. — Kio tio ˆci ci estas! estas! pensis pensis la reˆ go, go, mi ja nenion nenion vidas! vidas! Tio ˆci ci estas estas ja ˆ mi estas malsaˆga? terura! Cu ga? ˆcu cu mi ne ta˘ ugas ugas kiel reˆgo? go? tio ˆci ci estus la plej plej terura, kio povus povus al mi okazi okazi.. Ho, gi gî estas tre bela, diris tiam la reˆgo go la˘ute, u te, gi gî havas havas mian plej altan altan aprobon! aprobon! Kaj li balancis balancis konten kontente te la kapon kapon kaj observadis la malplenan teksilon; li ne volis konfesi, ke li nenion vidas. La tuta sekvantaro sekvantaro,, kiun li havis kun si, rigardadis kaj rigardadis, sed nenion pli rimarki r imarkis, s, ol o l ˆciuj ciuj aliaj; alia j; tamen t amen ili ˆciam ciam ripetad rip etadis is post p ost la reˆ r eˆ go: go: ho, gi gî ja estas tre bela! Kaj ili konsilis konsilis al li porti tiujn ˆci ci belegajn vestojn vestojn el tiu ˆci ci belega materialo la unuan fojon fo jon ˆce ce la solena so lena irado, kiu estis atendata. ate ndata. Rava, Rava, belega, b elega, mirinda! mirinda! ripetadis ˆciuj ciuj unu post p ost la alia kaj ˆciuj ciuj estis tre gojaj. gôjaj. La reˆ rego gô donacis al la amba˘ u trompantoj kavaliran krucon kaj la titolon de sekretaj teksistoj de la kortego. La tutan nokton anta˘ u la tago de la parado la trompantoj pasigis malˆ dorme kaj ekbruligis pli ol dekses kandelojn. Ciuj povis vidi, kiel okupitaj ili estis je la pretigado de la novaj vestoj de la reˆgo. go. Ili faris mienon, kvaza˘ u ili prenas la ˆstofon stofon de la teksiloj, teksiloj, tranˆ cadis cadis per grandaj tondiloj en la aero, kudradis per kudriloj sen fadenoj kaj fine diris: “nun la vestoj estas pretaj!” La reˆgo go mem venis al ili kun siaj plej eminentaj korteganoj, kaj amba˘u trompantoj levis unu manon supren, kvaza˘ u ili ion tenus, tenus, kaj diris: diris: “Vidu, “Vidu, ˆ jen estas estas la pan pantalo talono! no! jen estas la surtuto! surtuto! jen la mantelo! mantelo! kaj tiel tiel plu. Gi estas tiel malpeza, kiel araneaˆ araneaˆo! oni povus pensi, ke oni nenion portas sur la korpo, korpo , sed tio ˆci ci estas est as ja la plej grava grava eco!” ec o!” — Jes! diris ˆciuj ciuj korteganoj, sed nenion povis vidi, ˆcar car nenio estis. — Via Reˆga ga Moˆsto sto nun volu plej afable demeti Via jn plej altajn alta jn vestojn, vesto jn, diris la trompantoj, kaj ni al Via Reˆga ga Moˆsto st o tie ti e ˆci ci anta ant au˘ la spegulo vestos la novajn. La reˆgo go demetis siajn vestojn, kaj la trompantoj faris, kvaza˘ u ili vestas al li ˆciun ciun pecon de la novaj vestoj, kiuj kvaza˘ u estis pretigitaj; kaj ili prenis lin per la kokso kaj faris kvaza˘ u ili ion alligas — tio ˆci ci devis esti la trenaˆ trenaˆo o de la vesto — kaj la reˆgo go sin turnadis kaj returnadis anta˘ u la spegulo. — Kiel belege ili elrigardas, elrigardas, kiel bonege ili sidas! ˆciuj ciuj kriis. Kia desegno, kiaj koloroj! ˆgi gi estas vesto de granda indo! — Sur la strato oni staras kun la baldakeno, kiun oni portos super Via Reˆga ga Moˆsto sto en la parada irado! raportis la ˆcefa cefa ceremoniestro. ˆ gi — Nu, mi estas en ordo! diris la reˆgo. go. Cu gî ne bone sidas? Kaj ankora˘ u unu fojon li turnis sin anta˘ u la spegulo, ˆcar car li volis montri, ke li kvaza˘u bone observas observas sian ornamon.

* Fabeloj

18

kaj Legendoj *

La ˆcambelano cambe lano j, kiuj devis de vis porti po rti la trena tre naˆˆon de la vesto, vesto , eltiris eltir is siajn sia jn mano jn al la planko, kvaza˘u ili levas levas la trenaˆ trenaˆon. Ili iris kaj tenis la manojn eltirite eltirite en la aero; ili ne devis devis lasi rimarki, rimarki, ke ili nenion nenion vidas. vidas. Tiel Tiel la reˆ go go iris en parada marˆso so sub la belega baldakeno, kaj ˆciuj ciuj homoj homo j sur la stratoj strato j kaj en la fenestroj fenestroj kriis: kriis: “Ho, “Ho, ˆcielo, cielo, kiel kiel senkompa senkomparaj raj estas estas la nov novaj vestoj vestoj de la reˆgo! go! Kian belegan b elegan trenaˆ trenaˆon li havas havas al la surtuto! kiel bonege b onege ˆcio cio sidas!” sidas!” Neniu volis lasi rimarki, rimarki, ke li nenion vidas, ˆcar car alie li ja ne ta˘ ugus ugus por sia ofico a˘ u estus terure malsaˆ ga. ga. Nenia Nenia el la vestoj vestoj de la reˆ go go gis gîs nun havis tian sukceson. — Sed li ja estas tute ne vestita! vestita! subite subite ekkriis ekkriis unu malgranda malgranda infano. infano. — Ho ˆciel ci elo, o, audu u˘du la voˆ voˆcon con de la senkulpeco! diris la patro; kaj unu a! la alia murmuretis, kion la infano diris. — Li estas tute ne vestita; tie staras malgranda infano, kiu diras, ke li tute ne estas vesti vestita! ta! Li ja tute ne estas vestita vestita!! kriis kriis fine la tuta popolo. Tio ˆci ci pikis pik is la reˆgon, gon, ˆcar car al li l i jam mem ˆsajnis, sa jnis, ke la pop popolo olo estas e stas prava; sed se d li pensis: nun nenio helpos, oni devas nur kuraˆ ge ge resti ˆce ce sia opinio! Li prenis pre nis teniˆgon gon ankora˘ u pli fieran, kaj la ˆcambelanoj cambelano j iris kaj portis la trenaˆ trenaˆon, on, kiu tute ne ekzistis. 3 9 3

* Fabeloj

2.2 2.2

kaj Legendoj *

19

Alek Aleksa sand ndro ro Mace Macedo dona na Orienta historia legendo el V. JABEC.

Granda reˆ go ekregis en Grekujo; “Aleksandro Macedona” li estis nomata. go Li venkis popolojn kaj regnojn. Kaj liaj pensoj alte leviˆ gis gis super la nubojn kaj flugadis kiel per aglaj flugiloj tiel alte sub la ˆcielo, cielo, ke li el tie ekvidis, ekvidis, ke la tero estas en la oceano, kiel ekzemple naˆganta ganta pomo en vazo da akvo. Unufoje Aleksandro ekvolis iri Afrikon, kie troviˆgas gas la oro kaj kie regas virinoj, kiuj anka˘u batalas kun siaj malamikoj. Li kolektis siajn maljunulojn kaj ilin demandis: — Per kia maniero oni povas veni en la landon de oro? — Vi ne povas povas transiri en tiun landon, respondis la maljunuloj, maljunuloj, ˆcar car mallumaj montegaroj baras la vojon. — Unu fojon fo jon mi decidis, kaj mian vorton mi ne ˆsanˆ sanˆ gos, gos, kolere respondis la reˆgo; go; mi devas tie esti, tial donu al mi konsilon. — Se vi neˆsanˆ sa nˆgeble geble decidis iri tien, respondis la maljunuloj, maljunuloj, ordonu ordonu al viaj servantoj alkonduki azenojn de Libujo, por kiuj ne ekzistas mallumo, kaj ili prenu anka˘ u tre longajn longajn ˆsnurojn snurojn kaj alligu alligu ilian ilian un unu u fino finon n al via palaco; palaco; veturu eturu,, ho reˆ g o, kun via militistaro sur la azenoj tiun lokon kaj tenu la go, ˆsnurojn snurojn en la manoj: mano j: tiam, se vi ne trovos trovos la deziritan deziritan lokon, vi povos povos per p er la helpo de la ˆsnuroj veni returne al via reˆ ga ga palaco. Tio ˆci ci plaˆ plaˆcis cis al Aleksa Aleksandro ndro.. Li prenis prenis siajn militi militistojn, stojn, kiuj kiuj tenis tenis la ˆsnurojn snurojn en la manoj, kaj ili forvetur forveturis is al la lando lando de oro, por batali batali kun la tie regant regantaj aj virinoj. virinoj. Kiam li alvenis al tiu lando, la virinoj eliris al li kaj sin turnis al li kun la sekvanta sekvanta parolo: — Se via honoro estas al vi kara, ne tuˆ tuˆsu su nin; ˆcar car se vi nin venkos, venkos, la popoloj diros, ke nur virinojn vi venkis, kaj se vi estos venkita, oni diros ke virino vin mortigis! Alek Aleksan sandro dro lasis lasis sian sian parol parolado adon n pri batalo batalo kaj petis petis de ili ili panon panon.. La virinoj alportis al li oran tablon, sur kiu kuˆsis sis ora pano. ˆ — Cu mi satiˆgos gos de ora pano? demandis Aleksandro, tion t ion ˆci ci vidinte. — Se vi deziras panon, kial vi venis venis al ni? respondis la virinoj; ˆcu cu en via lando mankas pano, ke vi tiel malproksime venis ˆgin gi n serˆ se rˆci? ci ? Aleksandro ekhontis kaj eliris el la urbo, surskribinte sur videblaj lokoj la sekvantan frazon: “Mi, Aleksandro, estis malsaˆ gulo gulo en la da˘ uro uro de mia tuta vivo ˆgis gis la tempo, kiam la Afrikaj virinoj instruis al mi saˆgon gon kaj prudenton”. Kaj li reiris kun sia militistaro al sia lando. En la vojo li sidiˆgis gis manˆgeti geti sur la bordo de ia rivero, kaj lavetante salan fiˆson son en e n la akvo de la rivero, li eksentis tre agrablan odoron. — Tiu ˆci ci rivero sendube elvenas el la paradizo, par adizo, diris Aleksandro.

* Fabeloj

20

kaj Legendoj *

Ne longe pensante, Aleksandro ekiris la˘ u tiu ˆci ci rivero gis gîs li venis al la pordoj de ia palaco, kiu estis, kompreneble, la paradizo. — Malfermu al mi la pordon! li ekkriis. — Tio ˆci ci estas la pordo de la domo de Dio, respondis al li voˆco co el interne; nur sanktuloj san ktuloj havas havas la rajton ra jton enveni tien ˆci! ci! — Konfesu mian reˆgan gan majeston, ekkriis Aleksandro, kaj donacu al mi ion, ˆcar car mi estas esta s reˆgo go ! Apena˘ u li finis siajn vortojn, — jen ia mano donas al li homan kapon, li ˆgin gin prenis kaj reiris al sia lando. Alveninte hejmen, li ekvolis scii la pezon de la donacita kapo, metis ˆgin gin sur la teleron de pesilo, kaj la telero malleviˆ gis gis ˆgis gis la tero. Sur la duan teleron li metis milojn da pecoj da arˆ gento gento kaj oro por ˆgin gin mallevi — , sed vane: li ne povis; la tuta arˆgento gento kun la oro ne pezis tiom, kiom la kapo. — Kion ˆgi gi signifas? demandis Aleksandro la saˆgulojn. gulojn. ˆ estas tial, respondis la saˆguloj, — Gi gulo j, ˆcar car en e n la kapo kap o sin trovas homa okulo, kiu neniam satiˆgas gas je arˆgento gento kaj oro. — Kion do fari en tia okazo? demandis Aleksandro. ˆ — Sutu iom da tera polvo sur la okulon, tiam ˆgi gi nenion vidos kaj kompreneble nenion deziros. Kiam tiu ˆci ci konsilo estis est is plenumita, la telero, sur kiu kuˆsis sis la kapo, tuj leviˆgis gis rapide supren. — Nun mi vidas, diris Aleksandro, ke la saˆguloj guloj havas prudenton ne homan, sed Dian! ˆ Tradukis N. KU SNIR. 3 9 3

* Fabeloj

2.3 2.3

21

kaj Legendoj *

Kiu Kiu esta estass la ple plejj bona bona amik amiko o de la vir viro? o? Sudrusa popol-rakonto, tradukita de K. HUEBERT.

La supre metitan demandon respondas la malgrand’rusoj per la sekvanta historieto. historieto. Iam, rakontas rakontas ili, lupo persekutis la diablon en la la˘ udinda udinda intenco lin kapti kaj formanˆgi. gi. Okaze tion ˆci ci rimarkis malgrand’ruso, kiu laboris lab oris sur la kampo, kaj, ˆcu cu pro tio, ke la malgrand’ruso ne povas povas vivi sen la diablo, diablo, a˘u ˆcu cu pro ia alia ka˘ uzo uzo — sufiˆ sufiˆce, ce, li eksent eksentis is kompa kompaton ton por la diablo diablo kaj fortimi fortimigis gis la lupon per p er fortega fortega “tju!”. “tju!”. La diablo, diablo, gojante, gôjante, ke li liberiˆgis gis de la lupo, dankis la malgrand’ruson kaj invitis lin veni la estontan vendredon en tian kaj tian profundaˆ profundaˆon, kie li anka˘ u estos kaj montros sin al li aparte dank dan kema. ema. Li nur ne venu venu sole, sole, sed alven alvenu u kun sia plej bona bona amik amiko. o. La malgrand’ruso pensis, ke la plej bona amiko de viro estas lia edzino, kaj tial li iris tien kune kun sia edzino. edzino. Kiam Kiam ili alvenis alvenis al la signit signitaa loko, loko, la diablo diablo ankora˘ u ne estis tie kaj, por iel pasigi la tempon, la malgrand’ruso malgrand’ruso kuˆsigis sigis sian kapon sur la bruston de sia edzino, kaj, dum ˆsi si gin gîn purigadis de certaj malpuraj malpura j besteto b estetoj, j, li dolˆce ce ekdormis. Kiam li ˆus ekdormis, ekd ormis, tiam la diablo, aliformiˆginte ginte en belegan junan viron, proksimiˆgis gis al la edzino, amindumis kun ˆsi per la okuloj, ka j en kelkaj kelkaj minutoj tute ˆsin gajnis ga jnis tiel, ke ˆsi si volonte ekkaptis la altiritan altiri tan al ˆsi si tranˆcilon, cilon, por tratranˆ tratr anˆci ci la gorˆ gon gon de sia edzo. Sed en tiu sama momento, momento, kiam ˆsi si tion ˆci ci volis volis fari, la diablo, diablo, repreninte repreninte sian veran ekstera ekste raˆˆon, la˘ ute ute ekkriis, ekkriis, “tju!” “tju!” tiel, tiel, ke la malgran malgrand’r d’ruso uso vekiˆ vekigis gîs kaj gustatempe ˆgustatempe ankora˘ u povis eviti la danˆgeron, geron, kiu lin minacis. En sekvo sekvo de tiu ˆci ci okazo okazo la diablo, diablo, farante farante al li fortan predikon predikon pro lia maltrafo, admonis lin kaj donis al li la klarigon, ke ne la edzino, kiel li ja tuj vidis vidis sur si mem, estas estas la plej plej bona amiko amiko de la viro, sed la hu hundo. ndo. La edzinon oni povas malsaˆ gigi, gigi, delogi; ˆsi ofte forlasas forlasas la edzon, dum la hund hundoo restas fidela fi dela al sia mastro, neniam lin forlasas, dividas kun li ˆciujn ciujn danˆgerojn, gerojn, ˆciun ciun mizeron mizer on kaj, kiam mortas mort as ˆgia gia mastro, gi ˆgi pli sincere malˆgojas gojas je li, ol kiu ajn el liaj parencoj. — Tion ˆci, ci, diris la diablo, mi komunikas komunikas al vi, por p or turni t urni vian atenton sur viajn efektivajn, verajn amikojn, el dankemeco por la helpo, kiun vi alportis al mi. 3 9 3

* Fabeloj

2.4

22

kaj Legendoj *

La dev deveno eno de de la la vi virino rino (Hinda legendo.) legendo.)

Kiam la ˆciopova ciopova Mahadeva Mahadeva kreis la belegan Hindujon, Hindujon, li deflugis sur la teron, por gin gîn admiri. admiri. De lia flugo eklevi ekleviss sin varma, varma, bonodora ven vento. to. La fieraj palmoj klinis anta˘ u Mahadeva siajn suprojn, kaj ekfloris sub lia rigardo la puraj, pura j, blankaj, blankaj, delikataj, delikataj, aromaj lilioj. lilioj. Mahadeva Mahadeva deˆ deˆsiris siris unu el la lilioj kaj ka j ˆeti e tiss gin gîn en la lazuran maron. La vento ekˆsancelis sancelis la kristalan akvon kaj ka j enkovris la belegan lilion per blanka ˆsa˘ sa˘ umo. umo. Minuto — kaj el tiu t iu ˆci ci bukedo de ˆsaumo u ˘ mo ekfloris la virino — delikata, bonodora kiel la lilio, facila kiel la vent vento, o, ˆsanˆ sa nˆga ga kiel la maro, maro , kun beleco, brilanta kiel la ˆsa˘ sa˘ umo umo mara, kaj rapide pasa pa santa nta,, kiel kie l tiu ti u ˆci ci ˆsa˘ saumo. u˘mo. La virino anta˘ u ˆcio cio ekrigardis ekr igardis en la kristala jn akvojn a kvojn kaj ekkriis: — Kiel mi estas belega! Poste Pos te ˆsi si ekri ek riga gard rdis is ˆcirka ci rka˘ uen u˘en kaj diris: — Kiel la mondo estas bela! La virino eliris sur la bordon seka el la akvo (de tiu ˆci ci tempo la virinoj ˆciam ciam eliras sekaj el la akvo). a kvo). Je la vido de la virino ekfloris la floroj sur la tero, kaj el la ˆcielo cielo sur ˆsin ekcelis ekcelis miljardoj da scivolaj okuloj. Tiuj ˆci ci okuloj ekbrulis ekbrulis per p er ekstazo. De tiu ˆci ci tempo lumas la steloj. ste loj. La stelo Venus ekbrulis per envio — pro tio ˆsi si lumas pli forte ol multaj aliaj. La virino promenadis promen adis tra belega b elegajj arbaro j kaj herbejo herb ejoj, j, kaj ˆcio cio silente estis ravita de ˆsi. si. Tio ˆci ci ekenuigis la virinon. La virino ekkriis: ˆ estas ravita de mi, — Ho, ˆciopova ciopova Mahadeva! Vi kreis kre is min tiel bela! Cio sed mi ne a˘udas, udas, ne scias pri tiuj ˆci ci ravoj, ravoj , ˆcio cio estas ravita silente! Eka˘ udint udintee tiun tiun ˆci ci plendon, plendon, Mahadev Mahadevaa kreis kreis sennom sennombrajn brajn birdojn. birdojn. La sennombraj birdoj kantadis ravajn kantojn al la beleco de la belega virino. La virino a˘ uskultis uskultis kaj ridetis. r idetis. Sed post unu tago tio ˆci ci ˆsin sin tedis. te dis. La virino ekenuis. — Ho, Ho , ˆciopova ciop ova Mahadeva! Mahad eva! ekkriis ˆsi, al mi m i oni on i kantas ravantajn kantojn, kantojn , en ili oni parolas, parolas, ke mi estas estas belega. belega. Sed kia beleco beleco tio ˆci ci estas, se neniu neniu volas min cirka˘ upreni kaj karese sin alpremi al mi! upreni ˆ ˆcirka Tiam la ˆciopova ciopova Mahadeva kreis kr eis la belan, fleksan serpenton. Gi ir ka˘ uu ˘prenadis la belegan b elegan virinon kaj rampis apud ˆsiaj siaj piedoj. piedo j. Duontagon la virino estis kontenta, poste ekenuis kaj ekkriis: — Ah Ah,, se mi efekt efektiv ivee estus estus bela, aliaj aliaj penus penus min imiti imiti.. La najtingal najtingaloo kantas belege, kaj la kardelo gin gîn imitas. Kredeble mi ne estas jam tiel bela! La ˆciopova ciopova Mahadeva por kontentigo kontentigo de la virino kreis la simion. La simio imitis imitis ˆciun ciun movon de la virino, kaj la virino virino ses horojn estis kontenta, kontenta, sed poste kun larmoj larmo j ˆsi ekkriis:

* Fabeloj

23

kaj Legendoj *

— Mi estas esta s tiel bela, b ela, tiel belega! Pri mi oni kantas, kantas, oni min ˆcirka˘ cirka˘ uprenas, uprenas, rampas rampas apud miaj piedoj piedoj kaj min imitas. imitas. Oni min admiras admiras kaj min envias envias,, tiel ke mi eˆc komencas timi. Kio do min defendos, se oni ekvolos fari al mi de envio malbonon? Mahadev Mahadevaa kreis kreis la fortan, fortan, potencan leonon. leonon. La leono leono gardis la virino virinon. n. La virino tri horojn estis kontenta, kontenta, sed post tri horoj ˆsi si ekkriis: ekkriis: — Mi estas belega! belega! Oni min kares karesas, as, mi — neniun! neniun! Oni min min amas, mi — neniun! Mi ne povas povas ja ami tiun ˆci ci grandegan, teruran leonon, por kiu mi sentas sentas estimon kaj timon! Kaj en tiu ˆci ci sama minuto minuto anta˘ u la virino, la˘ u la volo de Mahadeva, aperis malgranda, beleta hundeto. — Kiel aminda besto! ekkriis ekkriis la virino kaj kaj komencis komencis karesi karesi la hundeton. Kiel mi ˆgin gin amas! Nun la viri v irino no havis ˆcion, cio n, ˆsi si pri p ri neni n enioo povis p ovis peti. pe ti. Tio ˆci ci ˆsin sin ekkoler ekko lerigi igis. s. Por ellasi la koleron, ˆsi si ekbatis la hundeton, la hundeto ekbojis ekbo jis kaj forkuris, ˆsi ekbatis ekbat is la leonon leono n — la l a leono leo no ekmurmureg e kmurmuregis is kaj foriris forir is — ˆsi si surpaˆ sur paˆsis sis per p er piedo p iedo sur la serpenton, — la serpento eksiblis kaj forrampis. La simio forkuris kaj la birdoj forflugis, forflugis, kiam kiam la virino virino ekkrii ekkriiss je ili. ili. . . — Ho, mi malfeliˆca! ca! — ekkriis la virino, rompante la manojn, mano jn, — oni min karesas, la˘ udas, udas, kiam mi estas en bona humoro, humoro, kaj ˆciuj ciuj forkuras, kiam mi fariˆgas gas kolera! Mi sola! Ho, ˆciopova ciopova Mahadeva! Mahadeva! Je la lasta fo jo mi vin petas: p etas: Kreu al mi tian ekzistaˆ ekzistaˆon, sur kiun mi povus ellasi la koleron, koleron, kiu ne havus la kuraˆgon gon forkuri de mi, kiam mi estas kolera, kiu estus devigita pacience elportad elp ortadii ˆciujn ciujn bato jn! — Mahadeva enpensiˆ gis gis kaj — kreis al ˆsi. si. . . la edzon! Tradukis A. GRABOWSKI. 3 9 3

* Fabeloj

2.5

24

kaj Legendoj *

La naskiˆ go go de la tabako Araba legendo. La˘ u la hispana rakonto de CERVERA BACHILLER tradukis JAYME HEINLEIN FERREIRA.

En la nomo de Allah, pardonema kaj bonkora, kiu donis al ni la kanon, por skribi, kaj kiu ˆciutage ciutage instruas al la homo j ion, kion ili ne scias, a˘ uskultu: uskultu: Li sola estas la grandulo, la potenculo, la sinjoro de la anˆ geloj geloj kaj de la homoj. Sur Liaj lipoj estas la vero; la lumo de la sunoj, kiuj brilas super la montegoj, montegoj, venas de Liaj okuloj. Unu el Liaj fingroj guvernas guvernas la maˆ maˆsinon sinon de la mondoj. La bloveto bloveto de Lia bu buˆˆso so estas la vento, kiu pelas la sablojn de la dezerto. A˘ uskultu: uskultu: ˆ Gi ne estas la legendo pri la belulino Zobeido, nek la legendo pri la sultano ˆ de Kandahoro, nek la historio pri pr i la beduena b eduena belulino, b elulino, nek unu el la dolˆcegaj cega j popolrakontoj popolrakontoj kaj sorˆ corakontoj, corakontoj, kiujn la popolaj orientaj orientaj poetoj poeto j kantas en akompano de la sonoj de la guzlo 1 , sidante apud la pordoj de la kafejoj de ˆ ne estas unu el la rozaj Bagdado a˘ u anta˘ u la bazaro baz aro j de la riˆcega ceg a Dˆedo. ed o. Gi legendoj, kiujn la beduenoj kantas apud la “Puto de Beno” dum la plenigado de la kruˆ kruˆcoj, coj, kiam kiam la suno suno dormas dormas en la brakoj brakoj de la vespero vespero,, a˘ u kiujn la ˆ bestogardistoj de la dezerto kantas kune apud la “Stonegoj koloritaj”, kiam la kameloj ripozas sub la blanka tendo kaj la luno leviˆ gas gas sur la horizonto. ˆ Gi estas la legendo, kiun la veraj kredantoj kredantoj ˆciam ciam ripetas kun la okuloj turnitaj al la “Sankta Kiblo” 2 kaj kiun rakontis al mi Ali Hasan el la gento “Beni el Vedaroj” unu matenon, kiam ni promenadis amba˘u sur la bordo de la maro. Kiam la suno sin levis, Ali etendis la tapiˆ ta piˆson son de preˆ go, go, falis sur la genuojn kaj ekparolis la Fatah. Kiam lia preˆgo go estis finita, li sin levis kaj proponis al mi la “pipon de amikeco”. Ni sidiˆgis gis kaj komencis fumi. — Kristano, li diris al mi, vi ne konas la historion de naskiˆgo go de tiu ˆci ci folio, kies odoron ni nun flaras fla ras kaj kies fumo supreniras ˆgis gis la trono de Allah, miksita kun la odoroj de la floroj? — Mahometano, mi ne konas, mi respondis. — La˘ udata udata estu Allah, li ekkriis, kiu nur al la kredantoj, per la buˆso so de la profeto, profeto, malko malkovri vriss la misterojn misterojn de la objektoj kovritaj. kovritaj. De Dio ni estas, kaj al Dio Dio ni reiros reiros.. . . . Li estas estas granda granda!! Kaj preninte pli da tabako en sian pipon, li rakontis al mi la sekvantan legendon, simplan, sed profunde religian kaj severan. Unu fojon vojaˆgis gis la profeto Mahometo (Dio havu lin en sankta gloro) tra la dezerto j de Jemen. Estis vintro, kaj pro la malvarmeco la besto j-rampaˆ j-rampaˆoj o j 1 2

Orienta unukorda ludinstrumento. Mekko.

* Fabeloj

kaj Legendoj *

25

dormis la dormon de la longaj noktoj. La ˆcevalo, cevalo, sur kiu la profeto rajdis, metis unu hufon sur serpentejon, kaj tuj oni ekvidis serpenteton, dormantan de malvarmo. Mahometo kompatis la rampaˆ rampaˆon, on, deiris de la ˆcevalo, cevalo, prenis pre nis la serpenteton kaj metis gin gîn en la manikon de sia mantelo, por ke la varmo de lia korpo gin ˆgin revivi revivigu. gu. Kaj la varmo de la korpo redonis redonis al gi gî la vivon. Balda˘ u gi gî ekmoviˆgis, gis, poste ˆgi gi elmetis la kapon el la maniko kaj diris: — Profeto, mi volas mordi vian manon. — Ne estu maldanka, respondis la profeto. — Mi tiel volas. — Kiam vi montros al mi la ka˘uzon, uzon, kiu vin igas fari malbonon al mi, tiam mi permesos al vi mordi min. — Via gento, murmuris la serpento, ˆciam ciam militas kontra˘ u nia: la piedoj de la via j kaj ka j la hufoj de viaj ˆcevaloj cevaloj venkas venkas ˆciam ciam la nia jn, kaj mi nun volas venˆgi gi al vi. — Nun ni parolas nek pri via gento, nek pri nia, respondis la profeto: nur ˆ mi ne inter inter vi kaj mi estas estas la afero. afero. Kian Kian do malbonon malbonon mi al vi faris? faris? Cu faris al vi bonon, redonante al vi la vivon per la varmo de mia korpo? — Malgra˘ u tio mi volas vin mordi, por ke poste vi ne faru malbonon al miaj filoj nek al aliaj de mia gento. — Tio ˆci, ci, malbona rampaˆ rampaˆo, estos maldanko: maldanko: vi pagos malbonon por bono. Ve al vi, kiu tiel malbone volas repagi la bonaˆ bonaˆon, kion oni faras al vi! — Mi volas, volas, ekkriis ekkriis tiam la serpento kolere, mi volas, volas, kaj mi ˆuras uras al vi per Dio la granda kaj potenca, ke mi mordos vin! A˘udinte udinte la nomon de Allah, la profeto ne kuraˆgis gis pli respondi. respondi. Li klinis klinis la kapon kaj diris: — Lia nomo estu la˘ udata! Ni estas de Li kaj de Li ni havas la vivon! udata! Kaj li malkov malkovris ris la manon, manon, ke la serpent serpentoo tie tie mordu. mordu. Kaj la serpent serpentoo mordis la sanktan manon de Mahometo. Tiu ˆci ci tiam, eksentinte la doloron, elˆ elˆetis la serpenton malproksimen kaj malbenis gin ˆgin en e n la nomo de Allah, A llah, ˆcar car gi gî estis maldanka, kaj kun gi ˆgi li malbenis anka˘ u ˆciujn, ciujn, kiuj pagas malbonon por bono kaj ne estas dankaj dankaj por la bonoj, b onoj, kiujn oni faras al ili. Poste la profeto alpremis la lipojn al la vundo, forte eksuˆ eksuˆcis cis kaj eltiris la venenon, kiun la rampa ramp aˆo tie t ie lasis. Kaj li kraˆcis cis sur la sablon de la dezerto. En tiu sama minuto sur la loko, l oko, kie falis la kraˆ k raˆcaˆ caˆo, naskiˆgis gis kreska kre skaˆˆo, o, rapide rap ide disvolviˆ gante kaj donante foliojn. gante La araboj, kiuj akompanis la senditon de Allah, ekbruligis kelkajn foliojn, kiel oferon al Dio sola, pardonema kaj bonkora, kiu savis la estron de la kredantoj de pereo per la veneno; kaj tiam ili flaris la strangan kaj delikatan odoron, odo ron, kiun tiu ˆci ci kreskaˆ kreskaˆo donas, donas , estante estant e bruligata. brulig ata. De tiu tago ˆciuj ciuj bonaj bona j mahometanoj mahometanoj fumas la foliojn de tiu herbo mirinda kaj benita de Allah, plantas ˆgin gin en la oazoj kaj flaras gian gîan odoron kun

* Fabeloj

26

kaj Legendoj *

respekto kaj go gô jo, jo , ˆcar ca r gia gîa gusto gu sto enhavas en havas la maldolˆ maldo lˆcecon ceco n de la veneno serp s erpenta enta kaj la dolˆcecon cec on de la sankta san kta kraˆcaˆ caˆo o de la profet pro feto. o. De tiu malproksima malproksima tempo la tabako tabako estas la plezuro de la had hadˆˆioj, ioj, kiuj vojaˆgas gas al Mekko, de la ulemoj, kiuj instruas la saˆgecon gecon apud la sojlo de la meskito de El-Hazar, fonto de gajeco kaj lumo, kaj de la “filoj de la blanka tendo”, kiuj estas la reˆgoj goj de la dezerto. Anka˘u de tiu tempo la kredanto, ricevinte de alia mahometano, sub lia tendo, la “salon de gastameco”, devas ami lin kaj defendi lin gis gîs la morto, se estus bezone, b ezone, ˆcar car la malbeno de la profeto pro feto staras super la kapo de maldankulo, ma ldankulo, kiu ne povos vidi la klaran lumon de la paradizo en la nokto de sia morto. Tio ˆci ci estas estas la legendo legendo pri la tabako tabako,, kiu transira transirass de gento gento al gento, gento, rakontata de la maljunaj kredantoj, tra la centjaroj kaj generacioj, pro la gloro de Allah, kies nomo estas benita. Li sola estas granda! 3 9 3

* Fabeloj

2.6

27

kaj Legendoj *

Karagara Hinda fabelo. Rakontis F. V. L.

En la urbo Vataman vivis saˆga, ga, sed malriˆca ca bramano Kecava. Kecava. Lia edzino Karagara Karag ara estis malbona malb ona al ˆciu; ciu; eˆc la diablo, diablo , kiu k iu loˆgis gis en arbo arb o apud tiu domo, el timo je Karagar Karagaraa forkuris forkuris en dezerton. dezerton. La bramano bramano ne povis elporti elporti la turmentojn, ricevatajn de sia edzino, kaj foriris. En la vojo vidis lin la diablo kaj diris: “Hodia˘ u mi regalos vin. Ne timu! Mi loˆgis gis en arbo apud via domo, sed el timo je Karagara mi forkuris; mi volas fari al vi ion bonan. Iru en la urbon Mrigav Mrigavati; tie regas Madana; mi eniros en lian filinon Mrigaloˆcana’n cana’n kaj lasos min elirigi nur per vi”. Tiel Tiel estis farita. farita. La diablo diablo eniris en la reˆ gidinon, la bramano venis kaj gidinon, faris ˆcion, cion, kion faras far as la aliaj alia j magiistoj, magiisto j, sed la diablo ne eliris. Fine la bramano diris: “En la nomo de Karagara, eliru!” kaj la diablo obeis. La reˆ go go donis al la bramano sian filinon kiel edzino kaj kun tio ˆci ci anka˘ anka˘ u duono duo non n de la regno. regno. — La diablo diablo iris en la urbon Karna Karnavati kaj kaj eniris eniris en la reˆginon ginon Suloˆcana’n. cana’n. La reˆ go sendis al Madana kaj petis pri la magiisto go Kecav Kecava. Tiu ˆci ci venis venis al la turmen turmentata tata reˆ gino, gino, sed la diablo, diablo, vidin vidinte te lin, lin, diris: “Jam unu fojon fo jon mi helpis al vi; nun gardu vin.” La bramano alpaˆsis sis pli proksime kaj ekmurmuretis al la reˆ gino gino en la orelon: orelon: “Karaga “Karagara ra venis; venis; mi volis nur diri ˆgin gin al vi.” La diablo, a˘ udinte udinte tion ˆci, ci, ektimis kaj eliris. La bramano, riceviate riceviate grandajn honorojn de la reˆ go, reiris en la urbon Mrigavati. go, 3 9 3

* Fabeloj

2.7

kaj Legendoj *

28

La viri virine neto to de maro maro Fabelo de ANDERSEN.

Malproksime en la maro la akvo estas tiel blua, kiel la folioj de la plej bela cejano, kaj klara, kiel la plej pura vitro, sed ˆgi gi estas tre profunda, pli profunda, ol povas atingi ia ankro; multaj turoj devus esti starigitaj unu sur la alia, por atingi de la fundo ˆgis gis super la akvo. Tie loˆ gas gas la popolo de maro. Sed ne pensu, ke tie estas nuda, blanka, sabla fundo; ne, tie kreskas la plej mirindaj arbo j kaj kreskaˆ kreskaˆoj, de kiuj la trunketo tr unketo kaj folioj folio j estas tiel flekseblaj fleksebla j kaj elastaj, ke ili ˆce ce la plej malgranda malgranda fluo de la akvo sin movas, movas, kiel vivaj vivaj ˆ est es taˆo o j. Ciuj fiˆsoj, soj, malgrandaj malgranda j kaj grandaj, granda j, traglitas inter la branˆcoj, co j, tute tiel, kiel tie ˆci ci supre la birdoj en la aero. En la plej profunda loko staras la palaco de la reˆ go go de la maro. La muroj estas el koraloj, koraloj, kaj la altaj fenestroj el la plej travidebla sukceno; la tegmento estas farita el konkoj, kiuj sin fermas kaj malfermas la˘ u la fluo de la akvo. Tio ˆci ci estas belega vido, ˆcar car en ˆciu ciu konko kuˆsas sas brilanta brilant a j perlo p erlo j, el kiuj ˆciu ciu sola jam estus efektiva efekt iva beligaˆ be ligaˆo o en la krono de reˆ gino. gino. La reˆgo g o de la maro perdis jam de longe sian edzinon, sed lia maljuna ˆ estis saˆga patrino kondukis la mastraˆ mastraˆon on de la domo. Si ga virino, sed tre fiera je sia nobeleco, tial ˆsi si portis dekdu ostrojn sur la vosto, vosto, dum aliaj nobeloj ne devis porti pli ol ses. Cetere ˆsi meritis ˆcian cian la˘ udo n, la plej udon, ple j multe mult e ˆcar car ˆsi si montris la plej grandan zorgecon kaj amon por la malgrandaj reˆ gidino gid ino j, ˆsia sia j nepinoj. Ili estis ses belegaj infanoj, sed la plej juna estis tamen la plej bela el ˆciuj; iu j; ˆsia si a ha˘ ha uto u ˘to estis travidebla kaj delikata, kiel folieto de rozo, ˆsiaj okuloj okulo j bluaj kiel, la profunda maro; sed, kiel ˆciuj ciuj aliaj, a liaj, ˆsi ne havis piedojn, piedo jn, la korpo finiˆgis gis per pe r fiˆsa sa vosto. vost o. La tutan tagon ili povis ludi en la palaco, en la grandaj salonoj, kie vivaj floroj elkresk elkreskadis adis el la muroj. muroj. La grandaj sukcenaj sukcenaj fenestroj fenestroj estis estis malferm malferm-ataj, kaj tiam la fiˆsoj soj ennaˆ gadis gadis al ili, tute kiel ˆce ce ni enflugas la hirundoj, kiam ni malfermas la fenestro jn. La fiˆsoj so j alnaˆ gadis al la malgrandaj reˆ gadis gidinoj, gidinoj, manˆgadis gadis el iliaj manoj kaj lasadis sin karesi. Anta˘ u la palaco sin trovis granda gardeno gârdeno kun ruˆ gaj gaj kaj nigrabluaj floroj; la fruktoj brilis kiel oro kaj la floroj kiel fajro, dum la trunketoj kaj folioj sin movis senˆcese. cese. La tero estis la plej delikata sablo, sed blua, kiel flamo de sulfuro. sulfuro. Super ˆcio cio estis ia blua brileto. Oni povus pli diri, ke oni sin trovas trovas alte alte supre, supre, en la aero, aero, hav havante ante nu nurr ˆcielon cielon super kaj sub si, ol ke oni estas estas sur sur la fundo fundo de la maro. maro. En trankvi trankvila la vetero vetero oni povis povis vidi vidi la sunon, sunon, kiu elrigardis kiel purpura pur pura floro, el kiu venis lumo ˆcirka˘ cirka˘ uen. uen. ˆ el la malgrandaj reˆ Ciu gidinoj gidinoj havis en la ˆgardeno gardeno sian apartan loketon, kie ˆsi si povis pov is la˘ lau ˘ sia plaˆco co kaj bontrovo fosi kaj ka j planti. Unu donis al a l sia florejo la formon de baleno; alia trovis trovis pli bone, b one, ke ˆsia florejo similas similas je virineto virineto de maro; sed la plej juna donis al la sia formon rondan, kiel la suno, kaj havis

* Fabeloj

kaj Legendoj *

29

ˆ estis en ˆcio nur florojn ruˆ ge ge brilantajn, kiel tiu. Si cio originala infano, silenta kaj pensanta, kaj kiam la aliaj fratinoj sin ornamis per la mirindaj objektoj, kiujn ili ricevis ricevis de ˆsipoj, venintaj venintaj al la fundo, ˆsi si volis volis havi, havi, krom la ruˆ gaj ga j floroj, kiuj similis je la suno, nur unu belan statuon, kiu prezentis tre belan ˆ estis farita el blanka klara marmoro kaj falis sur la fundon de la knabon. Gi ˆ plantis apud la statuo rozaruˆ maro ˆce ce la rompiˆgo go de la ˆsipo. sip o. Si gan gan salikon, kiu kreskis belege b elege kaj tenis siajn branˆ cojn cojn super la statuo, gis gîs la blua sablo de la fundo, kie la ombro havis koloron nigra-bluan kaj movadis sin senˆcese, cese, ˆ elrigardis, kiel la supro kaj la radikoj ludus inter si kaj kiel la branˆcoj. co j. Gi sin kisus. Ne estis pli granda plezuro por la juna reˆ gidino, g idino, ol a˘ udi u di pri la mondo supra ka j la homoj. homo j. La maljuna avino devis rakontadi ˆcion, cion, kion ˆsi si sciis sc iis pri p ri ˆsipoj sipoj kaj urboj, homoj kaj bestoj. Sed la plej bela b ela kaj mirinda mirinda estis por ˆsi, si, ke la floroj supre sur la tero odoras, kion ne faras la floroj sur la fundo de la maro, kaj ke la arbaroj estas verdaj kaj la fiˆsoj, soj, kiujn oni vidas tie inter la ˆ estis la branˆcoj, co j, tiel la˘ute ute kaj agrable kantas, ke estas plezuro ilin a˘ udi. udi. Gi birdeto birde toj, j, kiujn la avino avin o nomis no mis fiˆsoj, so j, ˆcar car alie ˆsiaj sia j nepino ne pino j, kiuj ne vidis v idis ankora˘ ankorau˘ birdojn, birdo jn, ne povus ˆsin kompreni. — Kiam vi atingos la aˆgon gon de dekkvin jaroj, diris la avino, vi ricevos la permeson sin levi el la maro, sidi sub la lumo de la luno sur la mara j ˆstonegoj stonego j kaj rigardi rigar di la grandajn granda jn ˆsipojn, sipo jn, kiuj veturos anta˘ u vi; vi vidos anka˘u arbarojn kaj urbojn! Balda˘ Balda˘ u unu el la fratinoj devis atingi la aˆ gon gon de dekkvin jaroj, sed la aliaj. aliaj. . . ˆciu ciu el ili estis estis un unu u jaron jaron pli juna, juna, ol la alia, alia, tiel tiel ke al la plej juna mankis ankora˘ u plenaj plena j kvin jaroj, jaro j, ˆgis gis ˆsi si povus sin levi de la fundo de la maro kaj vidi, kiel nia mondo elrigardas. Sed unu promesis al la alia rakonti al ˆsi, si, kion ˆsi si vidis kaj kio la plej multe plaˆcis cis al ˆsi si en la unua tago; ˆcar car ilia avino ne sufiˆce ce ankora˘ ankorau˘ rakontis al ili, estis ankora˘ u multaj aferoj, pri kiuj ili volus scii. Sed neniu el ili estis tiel plena je deziroj, kiel la plej juna, ˆguste gus te ˆsi, si, kiu devis ankora˘ u la plej longe atendi kaj estis tiel silenta kaj plena je pensoj. Ofte en la nokto ˆsi si staris anta˘ u la malfermita fenestro kaj rigardis supren tra la mallume blua akvo, kiel la fiˆsoj soj per siaj naˆ giloj giloj kaj vostoj ˆgin gin batis. La lunon kaj stelojn ˆsi si povis vidi; ili ˆsajnis sajnis tre palaj, sed por tio ili tra la akvo elrigardis multe pli grandaj, ol anta˘ u niaj okuloj. okuloj. Se sub ili ili glitis glitis io kiel nigra nubo, ˆsi si sciis, ke tio ˆci ci estas a˘ u baleno naˆ ganta gant a sup s uper er ˆsi, si, a˘u eˆc ˆsipo kun multaj homoj. Ili certe ne pensis, ke bela virineto de maro staras sur la fundo kaj eltiras siajn blankajn manojn kontra˘ u la ˆsip si p o. Jen la plej maljuna reˆ gidino gidino atingis la aˆgon gon de dekkvin jaroj kaj ricevis la permeson sin levi super la supraˆ supraˆon de la maro. Kiam ˆsi si revenis, ˆsi si havis multege multege por rakonti; rakonti; sed la plej bela estas, ˆsi si diris, kuˆ kuˆsi si en la lumo de la luno sur supermara sablaˆ sablaˆo o sur trankvila maro kaj rigardi la grandan urbon, kiu sin trovas tuj sur la bordo de la maro, belan urbon, kie la lumoj brilas

* Fabeloj

kaj Legendoj *

30

kiel centoj da steloj, a˘udi udi la muzik muzikon on kaj la bruon bruon de kaleˆ aleˆsoj soj kaj homoj, vidi la multajn preˆgejojn g ejojn kaj turojn kaj a˘ uskulti la sonadon de la preˆgejaj uskulti gejaj ˆ sonoriloj. Guste ˆcar car al la plej juna estis ankora˘ u longe malpermesite sin levi, ˆsi si la plej ple j multe mu lte sentis sent is granda gra ndan n dezi d ezireg regon on je ˆcio cio ˆci. ci. Kun kia atento ate nto ˆsi si a˘ uskultis uskultis tiujn ˆci ci rakontojn! Kaj kiam ˆsi si poste je la vespero staris anta˘ u la malfermita fenestro kaj rigardis tra la mallume-blua akvo, ˆciuj ciuj ˆsiaj siaj pensoj penso j estis okupitaj okupita j je la granda urbo kun ˆgia gia bruado, brua do, kaj ˆsajnis sa jnis al ˆsi, si, ke la sonado sonad o d dee la preˆ p reˆ gejaj gejaj sonoriloj sonorilo j trapenetras trapenetr as malsupren al ˆsi. si. Post unu jaro la dua fratino ricevis la permeson sin levi tra la akvo kaj ˆ suprennaˆ naˆgi gi kien ˆsi si volas. Si gis gis ˆce ce la subiro de la suno, kaj tiu ˆci ci vido la˘u ˆsia sia opinio estis la plej bela. La tuta ˆcielo cielo elrigardis kiel oro, ˆsi diris, kaj la nuboj — ha, ilian belecon ˆsi ne povus sufiˆce ce bone priskribi! priskribi! Ruˆ gaj g aj kaj nigrabluaj nigrabluaj ili sin transportis super ˆsi, sed multe multe pli rapide ol ili, flugis, kiel longa blanka kovrilo, amaso da sovaˆgaj gaj cignoj super la akvo al la foriˆganta ganta suno. Ili flugis al la suno, sed tiu ˆci ci malleviˆgis gis kaj la roza brilo estingiˆgis gis sur la maro kaj la nuboj. En la sekvanta sekvanta jaro la tria fratino sin levis; ˆsi si estis la plej kuraˆ ga ga el ˆciuj ci uj kaj naˆgis gis tial supren en unu larˆgan gan riveron, kiu fluas al la maro. Palacoj kaj ˆ a˘ vilaˆgaj gaj dometoj estis vidataj tra belegaj arbaroj: Si udis udis kiel ˆciuj ciuj birdoj birdo j kantis, antis, kaj la suno lumis tiel varme, ke ˆsi si ofte devis naˆgi gi sub la akvon, por iom malvarmigi sian brule varmegan vizaˆgon. gon. En unu malgranda golfo ˆsi renkontis tutan amason da belaj homaj infanoj; ili kuradis tute nudaj kaj ˆ volis ludi kun ili, sed kun teruro ili forkuris. Poste venis batadis en la akvo. Si malgranda malgranda nigra besto, tio estis hund hundo, o, sed ˆsi si anta˘ ue neniam vidis hundon; tiu ˆci ci komencis tiel furioze furio ze ˆsin sin boji, bo ji, ke ˆsi si tute ektimiˆgis gis kaj ree forkuris en la liberan liberan maron. maron. Sed neniam neniam ˆsi si forgesos forgesos la belegajn belegajn arbarojn, arbarojn, la verdajn verdajn montetojn kaj la malgrandajn infanojn, kiuj povis naˆ gi, gi, kvankam ili ne havis fiˆsan sa n vos vosto ton. n. La kvara fratino ne estis tiel kuraˆ ga; ga; ˆsi si restis r estis en la mezo m ezo de la sovaˆ s ovaˆ ga ga maro kaj rakontis, ke ˆguste guste tie estas la plej bele. Oni povas povas rigardi tre malproksime malproksime ˆ o jn ˆsi ˆcirka˘ kaue, u ˘e, ka j la ˆcielo cielo staras kiel vitra kloˆso so super la maro. Sipo Sip si vidis, sed nur tre malproksime, ili elrigardis kiel mevoj; la ludantaj delfenoj sin renve renversa rsadis dis kaj la grandaj grandaj balenoj balenoj ˆsprucis sprucis akvon akvon el la truoj de siaj nazoj supren, ke ˆgi gi elriga elr igardi rdiss ˆcirka˘ cir ka˘ ue kiel centoj da fontanoj. ue ˆ naskotago estis guste Nun venis la tempo por la kvina fratino. Sia gûste en la mezo de vintro, vintro, kaj tial ˆsi si vidis, vidis, kion kion la aliaj la unuan fojon ne vidis. vidis. La maro estis preska˘ u tute verda, kaj ˆcirka˘ cirka˘ ue u e naˆgis gis grandaj montoj de glacio, el kiuj, la˘u ˆsia sia rakonto, rakonto, ˆciu ciu elrigardis elrigardis kiel perlo kaj tamen estis multe multe pli granda granda ol la turoj, kiujn kiujn la homoj homoj konst konstruas ruas.. En la plej plej mirind mirindaj aj formoj formoj ili ˆ sidiˆgis sin montris kaj brilis kiel diamantoj. Si gis sur unu el la plej grandaj, kaj ˆciuj ciuj ˆsipistoj sipisto j forkuradis kun teruro de la loko, kie ˆsi sidis kaj lasis la venton ludi kun ˆsiaj siaj longaj haroj. Sed je la vespero la ˆcielo cielo kovriˆ gis je nuboj, gi gî

* Fabeloj

kaj Legendoj *

31

tondris kaj fulmis, dum la nigra maro levis la grandajn pecegojn da glacio alte supren kaj briligis briligis ilin en la forta fulmado. fulmado. Sur ˆciuj ciuj ˆsipoj sipoj oni mallevis mallevis la velojn; velojn; estis timego, teruro, sed ˆsi si sidis trankvile sur sia naˆganta ganta glacia monto kaj vidis, kiel la fajraj fajr aj fulmoj fulmo j zigzage sin ˆetadis etadis en la ˆsa˘ sa˘ uman uman maron. Kiam iu el e l la fratinoj fra tinoj venis la unuan fo jon super sup er la akvon, ˆciu ciu estis ravata ravata de la nova nova kaj bela, kiun ˆsi si vidis; vidis; sed nun, kiam ili kiel grandaˆ gaj gaj knabinoj havis la permeson supreniri ˆciufoje ciufo je la˘ u sia volo, ˆgi gi fariˆgis gis por ili indiferenta; ili deziregis ree hejmen, kaj post la paso de unu monato ili diris, ke malsupre en la domo estas la plej bele kaj tie oni sin sentas la plej oportune. Ofte en vespera horo la kvin fratinoj ˆcirka˘ cirka˘ uprenadis unua la alian per uprenadis la manoj kaj suprennaˆgadis gadis en un unu u linio super la akvon. akvon. Ili havis havis belegajn belegajn voˆ cojn, coj n, pli belajn bela jn ol la voˆ co co de homo, kaj kiam ventego komenciˆ gis gis kaj ili povis supozi, ke rompiˆgos gos ˆsipo sipo j, ili naˆ na gadis gâdis anta˘ u la ˆsipoj sipo j kaj kantadis kantadis agrable pri la beleco sur la fundo de la maro, kaj petis p etis la ˆsipanojn sipanojn ne timi veni tien. Sed tiuj t iuj ˆci ci ne povis kompreni la vortojn, vorto jn, ili pensis ke gi gî estas la ventego; kaj ili anka˘ u ne n e povis p ovis vidi v idi la belaˆ b elaˆojn o jn de malsupre, malsup re, ˆcar car se la ˆsipo sipo iris al la fundo, fundo , la homoj mortis en la akvo kaj venis nur jam kiel malvivuloj en la palacon de la reˆgo go de la maro. Kiam je la vespero la fratinoj tiel mano en mano sin alte levis tra la maro, tiam la malgranda malgranda fratino restis tute sola kaj rigardis rigardis post ili, kaj estis al ˆsi, kiel ˆsi si devus plori; sed virino de maro ne havas havas larmojn, kaj tial ˆsi si suferas multe pli multe. — Ho, se mi jam havus la aˆgon gon de dekkvin dekkvin jaroj! jaro j! ˆsi si diris. Mi scias, ke ˆguste g uste mi forte amos la mondon tie supre kaj la homojn, kiuj tie loˆgas gas kaj konstruas! Fine ˆsi si atingis ating is la aˆgon gon de dekkvin jaroj. — Jen vi elkreskis, elkre skis, diris ˆsia sia avino, la maljuna reˆgino-vidvino gino-vidvino.. Venu, kaj ˆ metis al ˆsi mi vin ornamos kiel viajn aliajn fratinojn! Si si kronon el blankaj lilioj sur la harojn, haro jn, sed ˆciu ciu folieto de floro estis duono duo no de perlo; p erlo; kaj la maljuna avino lasis almordiˆgi gi al la vosto de la reˆgidino gidino ok grandajn granda jn ostro jn, por p or montri ˆsian sian altan staton. stat on. — Tio ˆci ci doloras! dolor as! diris la virineto de maro. mar o. — Jes, kortega ceremonio postulas maloportunecon! diris la avino. Ho, ˆsi si fordonu for donuss kun plezur ple zuroo ˆciun ciu n ˆci ci beleg be legaaˆon kaj deˆetus et us la multep mult epeza ezan n ˆ ruˆgaj kronon! Siaj g aj gardenaj gârdena j floro j staris al ˆsi si multe pli bone, sed nenio helpis. “Adia˘ u!” u!” ˆsi si diris kaj levis sin facile kaj bele tra la akvo. akvo. Anta˘ u momento subiris la suno, kiam ˆsi si levis la kapon super la supraˆ supraˆo o de la maro; sed ˆciuj ciuj nubo nubojj brilis b rilis ankora˘ ankorau˘ kiel rozoj kaj oro, kaj tra la palruˆ ga ga aero lumis la stelo de la vespero, vespero, la aero estis trankvila kaj freˆ freˆsa sa kaj nenia venteto movis la maron. Sur la maro staris st aris granda trimasta trimast a ˆsipo, sipo, nur unu velo estis levita, levita , ˆcar car estis nenia bloveto, kaj inter la ˆsnuregaro snureg aro sidis ˆcie cie ˆsipano sipan o j. Oni a˘ udis muzikon kaj kantadon, kaj kiam la vespero fariˆgis udis gis pli malluma,

* Fabeloj

kaj Legendoj *

32

centoj da koloraj lanternoj estis ekbruligitaj; gi gî elrigardis, kvaza˘ u la flagoj de ˆciuj ciuj nacio j bloviˆgas gas en la aero. aero. La virineto virineto de maro alnaˆ gis gis gis ˆgis la fenestro de la kajuto, kajut o, kaj ˆciufo ciufo je, kiam la akvo ˆsin sin levis, ˆsi provis rigardi rigar di tra t ra la klara j vitroj de la fenestroj en la kajuton, kie staris multaj ornamitaj homoj, sed la plej bela el ili estis la juna reˆgido gido kun la grandaj nigraj okuloj. Li povis havi la aˆgon gon de dekses jaroj, lia tago de naskiˆ go go guste gûste nun estis festata, kaj pro tio ˆci ci regis reg is la tuta tiu gajec g ajecoo kaj belegeco. La ˆsipanoj sipano j dancis dan cis sur la ferdeko, fer deko, kaj kiam la reˆgido gido al ili eliris, pli ol cent raketoj leviˆgis gis en la aeron. Ili lumis kiel luma tago, tiel ke la virineto de maro ektimis kaj subiˆgis gis sub la akvon. Sed balda˘ u ˆsi denove ellevis la kapon kaj tiam ˆsajnis sa jnis al ˆsi, si, kvaza˘ u ˆciuj ciuj stelo j de la ˆcielo cielo defalas defala s al ˆsi. Neniam ankora˘ ankorau˘ ˆsi si vidis tian fajra fajr aˆon. Grandaj Granda j sunoj suno j muˆ gante gante sin turnadis, belegaj fajraj fajra j fiˆsoj soj sin levadis levadis en la bluan aeron kaj de ˆcio cio estis vidata luma rebrilo en la klara trankvila maro. Sur la ˆsipo sipo mem estis tiel lume, ke oni on i povis vidi eˆc la plej malgrandan ˆsnuron, ne parolante jam pri la homoj. Kiel bela la juna reˆ gido estis, kaj li premis al la homoj la gido manojn kun afabla ridetado, dum la muziko sonis tra la bela nokto. Jam fariˆgis gis malfrue, sed la virineto de maro ne povis deturni la okulojn de la ˆsipo sipo kaj de la bela reˆ gido. gido. La koloraj koloraj lantern lanternoj oj estingi estingiˆ gis, gîs, la raketoj sin ne levadis pli en la aeron, la pafilegoj jam pli ne tondris, sed profunde en la maro estis movado movado kaj bruado. La virineto virineto de maro maro sidis sidis sur la akvo kaj kaj balanciˆgis gis supren kaj malsupren, malsupren, tiel ke ˆsi si povis enrigardadi en la kajuton. Sed pli rapide la ˆsipo sipo kuris super la ondoj, ondo j, unu velo velo post la alia estis levataj, levataj, pli forte batis la ondoj, nigra nubego sin montris kaj fulmoj malproksimaj ekbrilis. Terura ventego balda˘ u komenciˆgis. gis. Tial la ˆsipanoj sipanoj demetis la velojn. La granda gran da ˆsipo sipo balanc b alanciˆ iˆ gis en rapidega kurado sur la sovaˆ gis ga ga maro; kiel grandaj nigraj nigra j montoj sin levadis la ˆsa˘ sa˘ umanta umanta akvo, minacante sin transˆ transˆeti super la mastoj, sed la ˆsipo sipo sin mallevadis mallevadis kiel cigno inter la altaj ondoj kaj levadis levadis sin ree sur la akvajn akvajn montojn. montojn. Al la virineto virineto de maro gi gî ˆsajnis sa jnis kiel veturo de plezuro, sed la ˆsipanoj sipanoj tute alie tion ˆci ci rigardis; la ˆsipo sipo gemegis gêmegis kaj krakis, la ˆcefa cefa masto rompiˆ rompigis gîs en la mezo kiel kano, kaj la ˆsipo sipo kuˆsiˆ siˆ gis gis sur flanko kaj la akvo eniris en la internaˆ internaˆon on de la ˆsipo. sipo. Nun la virineto de maro vidis, ke la ˆsipanoj sipanoj estas en danˆ gero, gero, ˆsi devis sin mem gardi anta˘ u la traboj kaj rompaˆ rompaˆoj o j de la ˆsipo, sipo, kiuj estis pelata j super sup er la akvo. Kelkan tempon estis tiel mallumege, mallumege, ke ˆsi si nenion povi p oviss vidi; sed jen ekfulmis ekfulmis kaj fariˆ gis gis denove tiel ˆ penis sin savi, lume, ke la virineto virine to de maro m aro klare revidis revidi s ˆciujn ciujn sur la ˆsipo. sip o. Ciu kiel li povis. La plej multe ˆsi si observadis observadis la junan reˆgidon gidon kaj ˆsi vidis, kiam la ˆsipo sip o rompiˆ rom piˆgis, gis, ke li falis en la profundan maron. En la unua momento momento ˆsi si estis tre ˆgoja, go ja, ˆcar car nun li ja venos al ˆsi, sed balda˘ u venis al ˆsi en la kapon, ke la homoj ja ne povas vivi en la akvo kaj tiel li nur malviva venos en la palacon de la reˆ go go de la maro. Ne, Ne, morti morti li ne devas devas!! Tial Tial la viri virinet netoo de maro eknaˆ eknagis gîs inter la traboj kaj tabuloj, kiuj kuradis sur la maro forgesis la propran danˆgeron, geron, subnaˆ gis gis

* Fabeloj

kaj Legendoj *

33

profunde en la akvon kaj sin levis denove denove inter inter la altaj alta j ondoj. Fine ˆsi si atingis la junan reˆgidon, gidon, kiu jam apena˘u sin tenis sur la supraˆ supraˆo de la sovaˆ sovaˆ ga ga maro. Liaj manoj kaj piedoj komencis jam laciˆ gi, la belaj okuloj sin fermis, li devus gi, ˆ tenis lian kapon super la akvo kaj lasis sin peli de morti, morti , se ˆsi ne alvenus. Si la ondoj kien ili volis. ˆ Cirka˘ u la mateno la ventego finiˆgis. gis. De la ˆsipo sipo ne restis eˆc unu ligneto. Ruˆga ga kaj brilan brilanta ta sin levis levis la suno el la akvo, akvo, kaj ˆsajnis, sajnis, ke per tio ˆci ci la vangoj de la reˆ gido gido ricevis ricevis vivon, tamen liaj okulaj restis fermitaj. La virineto de maro kisis lian altan belan frunton kaj reordigis liajn malsekajn harojn. ˆ nis al Sajnis Saj a l ˆsi, si, ke li estas simila je la marmora statuo en ˆsia sia malgranda gardeno. gârdeno. ˆ lin kisis kaj rekisis kaj forte deziris, ke li restu viva. Si Jen montriˆgis gis tero, altaj bluaj montoj, sur kies suproj brilis la blanka neˆgo, g o, kiel kiel amaso amaso da cignoj. cignoj. Mals Malsup upre re sur la bordo staris staris belegaj belegaj verdaj erdaj ˆ arbaroj kaj anta˘ u ili staris preˆgejo gejo a˘ u monahejo, estis ankora˘ u malfacile bone ˆgin gin diferencigi, sed konstruo gi gî estis. Citronaj kaj oranˆgaj gaj arboj kreskis en la gardeno ˆgardeno kaj anta˘ u la eniro staris altaj alta j palmoj. palmo j. La maro faris tie ˆci ci malgrandan golfeton, en kiu la akvo estis tute trankvila, sed tre profunda, kaj kiu estis limita limita de superakvaj superakvaj ˆstonegoj, stonegoj, kovritaj kovritaj de delikata delikata blanka blanka sablo. Tien ˆci ci alnaˆgis gis la virine virineto to de maro kun la bela princo, princo, kuˆ kuˆsigis sigis lin sur la sablo sablo kaj zorgis, ke lia kapo kuˆsu su alte en la varma lumo de la suno. suno . Eksonis la sonoriloj en la granda blanka konstruo kaj multaj junaj knabinoj sin montris en la gardeno. gârdeno. Tiam la virineto de maro fornaˆ gis gi s kaj ka j kaˆsis sis sin post kelkaj kelkaj altaj ˆstonoj, stonoj, kiuj elstaris el la akvo, kovris kovris la harojn kaj bruston p er ˆsa˘ sa umo u˘mo de la maro, tiel ke neniu povis p ovis vidi ˆsian sian belan b elan vizaˆgon, gon , kaj ˆsi si nun observadis, kiu venos al la malfeliˆca ca reˆ gido. gido. ˆ videble forte ektimis, Ne longe da˘ uris kaj alvenis juna knabino. Si uris ektimis, sed nur unu momenton, kaj balda˘ u ˆsi si vokis multajn multa jn homo jn, kaj la virineto de maro vidis, ke la reˆgido gido denove ricevis ricev is la konscion konscio n kaj ridetis ridet is al ˆciuj ciuj ˆcirka˘ cirka˘ ustarantoj, ustarantoj, sed al sia savintin savintinoo li ne ridetis, ridetis, li ja eˆc ne sciis, ke al ˆsi si li devas devas danki la ˆ sentis sin tiel malˆgoja, vivon. Si go ja, ke ˆsi, si, kiam oni lin forkondukis en la grandan gra ndan konstruon, konstruon, malgaje subnaˆ gis sub la akvon kaj revenis al la palaco de sia patro. gis ˆ Si estis ˆciam ciam silenta kaj enpensa, sed nun gi gî fariˆgis gis ankora˘ u pli multe. La fratino frati nojj ˆsin sin demandis, deman dis, kion ˆsi si vidis la unuan fojon fo jon tie supre, supre , sed se d ˆsi si nenion nenio n al al ili rakontis. Ofte en vespero kaj mateno ˆsi si levadis levadis sin al la loko, loko, kie ˆsi si forlasis forlasis la ˆ reˆgidon. gidon. Si vidis, kiel la fruktoj de la gardeno ˆgardeno fariˆ gis g is maturaj kaj estis deˆsirita sirita j, ˆsi si vidis, kiel la neˆgo go fluidiˆgis g is sur la altaj montoj, sed la reˆgidon gidon ˆ ˆsi si ne vidis, kaj ˆciam ciam pli malˆgoja go ja ˆsi tial revenadis hejmen. Sia sola plezuro estis sidi en sia ˆgardeneto garde neto kaj ˆcirka˘ cirka˘ upreni per la brakoj la belan marmoran upreni statuon, kiu estis simila je la reˆgido; gido; sed sia jn florojn floro jn ˆsi si ne flegis, ka j sovaˆ ge ge ili kreskis super la vojetoj, kaj iliaj longaj trunketoj kaj folioj sin kunplektis kun la branˆ coj coj de la arboj tiel, ke tie fariˆ gis gis tute mallume.

* Fabeloj

kaj Legendoj *

34

Fine ˆsi si ne povis pli elteni kaj rakontis rakontis al unu el siaj fratinoj, kaj balda˘ u tiam sciiˆgis gis ˆciuj ciuj aliaj, sed je vorto de honoro neniu pli ol tiu, kaj kelkaj kelkaj aliaj virinetoj de maro, kiuj tamen rakontis ˆgin gin nur al siaj plej proksimaj proksimaj amikinoj. amikinoj. Unu el ili povis p ovis doni sciaˆ sciaˆon pri la reˆ gido gi do,, ˆsi si anka˘ an ka˘u vidis la feston naskotagan sur la ˆsipo, sipo, sciis, de kie la reˆgido gido estas kaj kie sin trovas lia regno. “Venu “Venu,, fratinet fratineto!” o!” diris diris la aliaj aliaj reˆ gidinoj, kaj interplektinte la brakojn gidinoj, reciprok reciprokee post la ˆsultroj, sultroj, ili sin levis levis en longa longa linio linio el la maro tien, kie sin trovis la palaco de la reˆgido. gido. Tiu ˆci ci palaco estis konstruita konstruita el helflav helflava brilanta brilanta speco de ˆstono, stono, kun grandaj marmoraj ˆstuparoj, stuparoj, el kiuj unu kondukis rekte en la maron. Belegaj orkovritaj kupoloj sin levadis super la tegmentoj, kaj inter la kolonoj, kiuj ˆcirka˘ kauis u ˘ is la tutan konstruon, staris marmoraj figuroj, kiuj elrigardis kiel vivaj ekzistaˆ ekzistaˆoj. Tra la klara vitro en la altaj alta j fenestroj oni povis rigardi en la plej belega jn salonojn, salono jn, kie pendis multekostaj silkaj silkaj kurtenoj kurteno j kaj tapiˆsoj soj kaj ˆciuj ciuj muroj estis ornamitaj ornamita j per grandaj granda j pentraˆ pentraˆoj, ke estis efektiva plezuro ˆcion cion tion ti on ˆci ci vidi. vid i. En la mezo de la granda salono batis alta fontano, giaj gîaj radioj sin levadis ˆgis gis la vitra kupolo de la plafono, tra kiu la suno lumis sur la akvo kaj la plej belaj bela j kreskaˆ kreskaˆoj, kiuj sin trovis en la granda gr anda baseno. b aseno. Nun ˆsi sciis, kie li loˆgas, gas, kaj tie ˆsi si montradis montradis sin ofte en vespero vespero kaj en nokto sur la akvo; ˆsi alnaˆgadis gadis multe pli proksime al la tero, ol kiel kuraˆgus gus ia alia, ˆsi si eˆc sin levadis tra la tuta mallarˆ mallarga gâ kanalo, ˆgis gis sub la belega marmora balkono. balkono. Tie ˆsi si sidadis kaj rigardis rigardis la junan reˆgidon, gidon, kiu pensis, ke li sidas sola en la klara lumo de la luno. Ofte en vespero ˆsi si vidadis lin forveturantan sub la sono j de muziko en lia belega ˆsipeto ornamita per flagoj; flago j; ˆsi si rigardadis rigar dadis tra tr a la verdaj kanoj, ka j se la vento kaptadis ˆsian longan blankan vualon kaj iu ˆsin sin vidis, li pensis, ke gi gî estas cigno, kiu disvastigas la flugilojn. Ofte en la nokto, kiam la fiˆsistoj sistoj kaptadis fiˆsojn sojn sur la maro ˆce ce lumo de torˆ to rˆco j, ˆsi si audadis, u˘dadis, ke ili rakontas multon da bona pri la juna reˆgido, gid o, kaj ˆsi si gojadis, ˆgojadis, ke ˆsi si savis savis al li la vivon, vivon, kiam li preska˘ preska˘u sen vivo estis pelata de la ondoj, ondo j, kaj ˆsi si ekmemoradis, kiel firme lia kapo ripozis rip ozis sur ˆsia sia brusto kaj kiel kore ˆsi si lin kisis. Pri tio ˆci ci li nenion nenio n sciis, li ne povis eˆc sonˆgi gi pri pr i ˆsi. si . ˆ Ciam pli kaj pli kreskis ˆsia amo al la homoj, homoj , ˆciam ciam pli ˆsi si deziris povi sin levi al ili kaj vivi inter ili, kaj ilia mondo ˆsajnis sa jnis al ˆsi si multe pli granda ol ˆsia. sia. Ili ja povas povas flugi sur ˆsipoj sipoj trans la maron, sin levi sur la altajn montojn montojn alte super la nubojn, kaj la landoj, kiujn ili posedas, sin etendas kun siaj arbaroj kaj kampoj pli malproksime, malproksime, ol ˆsi si povas povas atingi per p er sia rigardo. Multon ˆsi si volus volus scii, sed la fratinoj ne povis doni al ˆsi respondon je ˆcio, cio, kaj tial ˆsi si demandadis pri tio la maljunan avinon, kiu bone konis la pli altan mondon, kiel ˆsi si nomadis no madis la landojn land ojn super la maro.

* Fabeloj

kaj Legendoj *

35

— Se la homoj homo j ne dronas, demandis la virineto de maro, ˆcu cu ili tiam t iam pov p ovas as vivi eterne, ete rne, ˆcu cu ili ne mortas, kiel ni tie ˆci ci sur la fundo de la maro? — Ho jes, diris la maljunulino, ili anka˘u devas morti, kaj la tempo de ilia vivo estas ankora˘ u pli mallonga ol de nia. Ni povas atingi la aˆgon gon de tricent jaro j, sed kiam nia vivo ˆcesiˆ cesiˆ gas, gas, ni turniˆgas ga s en ˆsa˘ saumon u˘mon kaj ni ne havas tie ˆci ci eˆc tombon inter niaj karaj. Ni ne havas havas senmortan animon, ni jam neniam revekiˆ gas gas al vivo, ni similas je la verda kreskaˆ kreskaˆo, kiu, unu fojon fojo n detranˆcita, cita, jam neniam pli povas reviviˆ gi. Sed la homoj havas animon, kiu vivas eterne, gi. kiam la korpo jam refariˆgis g is tero. tero. La animo animo sin sin lev levas tra la etero etero supren supren,, al la brilan brilantaj taj steloj! steloj! Tute tiel, tiel, kiel kiel ni nin levas levas el la maro kaj rigardas rigardas la landojn de la homoj, tiel anka˘ u ili sin levas al nekonataj belegaj lokoj, kiujn ni neniam povos vidi. — Kial ni ne ricevis senmortan animon? malˆ goje demandis la virineto de goje maro. Kun plezuro mi fordonus ˆciujn ciujn centojn da jaroj, kiujn mi povas povas vivi, por nur unu tagon esti homo kaj poste preni parton en la ˆciela ciela mondo! — Pri P ri tio ˆci ci ne pensu! diris la maljunulino, nia sorto estas multe pli feliˆca ca kaj pli bona, ol la sorto de la homoj tie supre! — Sekve mi mortos kaj disfluiˆ gos gos kiel ˆsa˘ saumo u ˘ mo sur la maro, mi jam ne a˘udados udados la muzikon de la ondoj, ne vidados pli la belajn florojn kaj la luman ˆ mi nenion povas fari, por ricevi eternan animon? sunon! Cu — Ne! diris diris la maljun maljunuli ulino, no, nur se homo vin tiel ekamu ekamuss ke vi estus estus por li pli ol patro kaj patrino, se li alligiˆgus gus al vi per p er ˆciuj ciuj siaj sia j pensoj kaj sia amo kaj petus, ke la pastro metu lian dekstran manon en la vian kun la sankta promeso prome so de fideleco fidele co tie t ie ˆci ci kaj ka j ˆcie cie kaj ka j eterne, ete rne, tiam lia animo an imo transfl t ransfluus uus en e n vian korpon kaj vi anka˘ u ricevus parton en la feliˆ feliˆco co de la homoj. Li donus al vi animon kaj retenus tamen anka˘ u sian propran. Sed tio t io ˆci ci neniam povas fariˆ gi! gi! ˆ Guste tion, kio tie ˆci ci en la maro estas nomata bela, b ela, vian voston voston de fiˆso, so, ili ˆ mankas al ili la ˆgusta tie supre sur la tero trovas malbela. Car gusta komprenado, tie oni devas havi du malgraciajn kolonojn, kiujn ili nomas piedoj, por esti nomata bela! La virineto de maro ekˆ gemis gemis kaj rigardis malˆgoje go je sian fiˆsan san voston. — Ni estu gajaj! ga jaj! diris la maljunulino, maljunulino, ni saltadu kaj kaj dancadu en la tricent jaroj, kiujn la sorto al ni donas; gi gî estas certe sufiˆ ca ca tempo, poste oni tiom pli senzorge povas ripozi. Hodia˘ u vespere ni havos balon de kortego! Kaj gi gî estis efektive belego, kiun oni sur la tero neniam vidas. La muroj kaj la plafono de la granda salono estis de dika, sed travidebla vitro. Multaj centoj da grandegaj konkoj, ruˆ gaj kiel rozoj kaj verdaj kiel herbo, staris en gaj vicoj sur ˆciu ciu flanko kun blue brulanta flamo, kiu lumigis la tutan salonon kaj tralumis tralu mis eˆc tra la muroj, muro j, tiel ke la l a maro ˆcirka˘ cirka˘ ue estis tute plena je lumo. Oni ue povis bone vidi ˆciujn ciujn la sennombrajn fiˆsojn, sojn, grandajn granda jn kaj malgrandajn, malgranda jn, kiel ili alnaˆgadis gadis al la vitraj muroj; sur unuj la skvamoj ˆsajnis sajnis purpuraj, sur aliaj ili brilis kiel oro kaj arˆgento. gento.

* Fabeloj

kaj Legendoj *

36

En la mezo tra la salono fluis larˆga g a kvieta rivero, kaj sur ˆgi gi dancis la viroj kaj virinetoj de maro la˘ u sia propra propr a dolˆca ca kantado. Tiel bela jn voˆcojn co jn la homoj sur la tero ne havas. havas. La plej juna reˆ gidino kantis la plej bele, oni apla˘ udadis udadis al ˆsi, si, kaj por unu momento ˆsi si sentis gojon gô jon en la koro, koro , ˆcar car ˆsi si sciis, sci is, ke ˆsi si hav havas la plej belan voˆ voˆcon con en la maro kaj sur la tero. tero. Sed balda˘ balda˘ u ˆsi ˆ ne povis forgesi la belan denove komencis pensadi pri la mondo supra. Si reˆgidon gidon kaj sian doloron, doloron, ke ˆsi si ne havas havas senmortan senmortan animon kiel li. Tial ˆsi si elˆste st eliˆ li gis gîs el la palaco de sia patro, kaj dum interne interne ˆcio cio kantadis kantadis kaj gojadis, gôjadis, ˆsi si sidis malgaja malga ja en sia gardeneto. gârdeneto. Tiam subite ˆsi si eka˘ udis udis la sonon de korno penetra pen etrantan ntan al ˆsi si tra t ra la akvo, a kvo, kaj ka j ˆsi si ekpen e kpensis: sis: “nun li kredeb k redeble le ˆsipas sipas tie supre, supre , li, kiun mi amas pli ol patron kaj patrinon, patrinon, li, al kiu mi pendas per ˆciuj ciuj miaj ˆ pensoj kaj en kies manon mi tiel volonte volonte metus la feliˆ feliˆcon con de mia vivo. Cion mi riskos, por akiri lin kaj senmortan animon! Dum miaj fratinoj dancas en ˆ hodia˘ la palaco de mia patro, mi iros al la mara sorˆcistino. cistino. Gis u mi ˆciam ci am sentis teruron anta˘ u ˆsi, sed eble ˆsi povas doni al mi konsilon kaj helpon”. La reˆ gidino gidino eliris el sia ˆgardeneto gardeneto kaj rapidis al la bruanta akvoturnejo, post kiu loˆgis gis la sorˆcistin cis tino. o. Sur tiu ˆci ci vojo vo jo ˆsi anta˘ antaue u˘e neniam iris; tie kreskis nenia floro, nenia herbeto, nur nuda griza sabla tero sin etendis gis gîs la akvoturnejo, kie la akvo ˆsa˘ sa˘ ume ume batadis, turniˆgante gante kiel bruantaj radoj muelaj, kaj ˆcion, cion, kion ˆgi gi kaptadis, tiregadis kun si en la profundegon. Inter tiuj ˆci ci ˆcion cio n ruin r uiniga iganta ntajj akva a kvajj turn t urnaaˆoj o j la reˆ gidino gid ino devis dev is trap t rapaˆ aˆsi, si, por po r atin a tingi gi la l a teraˆ t eraˆon on de la sorˆcistino, cistino, kaj tie ˆsi si devis ankora˘ u longe iri sur varma ˆsanceliˆ sanceliganta gânta ˆslimo, slimo, kiun la sorˆcistino cisti no nomadis nomad is sia torfaˆo. o. Post tiu staris stari s ˆsia sia domo en la ˆ mezo de stranga arbaro. Ciuj arbo j kaj arbetaˆ arbetaˆoj estis polipo j, duone besto duone kreska kre skaˆˆo, ili elrigardis kiel centkapa centkapajj serpentoj, serp entoj, kiuj kreskis el la tero; ˆciuj ciuj branˆcoj co j estis longaj longa j ˆslimaj slimaj brakoj kun fingroj fingro j kiel fleksaj fleksa j vermoj, kaj ˆ ˆciu ciu membro sin movadis, movadis, de la radiko gis gîs la plej alta supro. Cion, kion ili povis en la maro kapti, ili ˆcirka˘ cirka˘ uvolvadis fortike, por jam neniam ˆgin uvolvadis gin ellasi. La malgranda reˆ gidino kun teruro haltis anta˘ gidino u tiu ˆci ci arbaro; arba ro; ˆsia sia koro batis de timego; ˆsi jam estis preta iri returne, sed ˆsi si ekpensis pri la reˆ gido kaj pri la akirota homa animo kaj fariˆgis gis denove kuraˆga. ga. Siajn longajn, longajn, libere libere defalanta defal antajn jn haro jn ˆsi si alligis fortike forti ke ˆcirka˘ cirka˘ u la kapo, por ke la polipoj ne povu per pe r tio ˆci ci ˆsin ekkapti, ekkap ti, la amba˘ ambau˘ manojn ˆsi almetis kruce al la brusto kaj rapide iris anta˘ uen, uen, kiel fiˆso so rapidanta tra la akvo, inter la teruraj terura j polipo p olipoj, j, kiuj ˆ rimarkis, etendadis etendadis post ˆsi siajn fleksajn brakojn kaj fingrojn. Si rimar kis, kiel ˆciu ciu el ili objekton unu fojon kaptitan tenis forte per centoj da malgrandaj brakoj, kiel kiel per feraj feraj ligi ligiloj. loj. Homoj Homoj perein pereintaj taj en la maro maro kaj falint falintaj aj al la fundo fundo elrigard elrigardadi adiss kiel blankaj blankaj ostaroj ostaroj el la brakoj de la polipoj. En la brakoj brakoj ili tenis parto par tojn jn de ˆsipoj sipo j kaj kestojn, ostarojn ostaro jn de besto j surtera surte rajj kaj, kio ˆsajnis sa jnis al la reˆgidino gidino la plej terura — virineton de maro, kiun ili estis kaptintaj kaj sufokintaj.

* Fabeloj

kaj Legendoj *

37

Jen ˆsi venis al granda, preska˘ u ˆcie cie kovrita de ˆslimo, placo en la arbaro, arbar o, kie grandaj grasaj maraj serpentoj sin volvadis kaj montradis sian abomenan blankfla blankflav van ventron. ventron. En la mezo de la placo placo staris staris domo, konstrui konstruita ta el la blankaj osto j do homo j pereintaj per eintaj en e n la maro; tie sidis la sorˆ so rˆcistino cistino de la maro kaj manˆ gigadis gigadis testudon te studon el e l sia buˆso, so, kiel la homoj homo j donas sukeron al kanarieto. La malbelajn grasajn serpentojn de la maro ˆsi nomadis siaj sia j amataj kokidoj kokidoj kaj lasis ilin ludi sur sia granda sponga brusto. — Mi jam scias, kion vi volas! diris la sorˆcistino, cistino, tre malsaˆ ge! ge! Tamen via volo estos plenumita, plenumit a, ˆcar car gi gî ˆetos vin en malfeliˆ malfe liˆcon, con, mia bela be la reˆ gidineto. gidineto. Vi volus liberiˆgi gi de via fiˆsa sa vosto kaj por tio havi du trabo jn por p or la irado, kiel la homoj, por ke la juna reˆ gido gido enamiˆgu gu en vin kaj vi ricevu lin kaj senmortan ˆ animon! Ce tio ˆci ci la sorˆcistin cis tinoo ridis r idis tiel tie l la˘ l a˘ute ute kaj malbele, ke la testudo kaj la serpentoj falis sur la teron. Vi ne povis veni en pli oportuna tempo. Morga˘ u post la leviˆgo go de la suno mi jam ne povus al vi helpi, ˆgis gis ree pasus jaro. Mi kuiros al vi trinkaˆ trinkaˆon, on, kun kiu vi ankora˘ u anta˘ u la leviˆgo go de la suno devas naˆgi gi al la tero, sidiˆgi gi sur la bordo bor do kaj eltrinki eltri nki la trinkaˆ trinkaˆon; on; tiam via fiˆsa sa vosto turniˆgos gos en tion, kion la homoj nomas graciaj piedoj, sed gi gî doloros, gi gî estos ˆ al vi, kiel se akra glavo vin tranˆcus. cus. Ciuj, kiuj vin vidos, diros, ke vi estas la plej bela b ela homa estaˆ estaˆo, kiun ili vidis. Restos al vi via facila flugetanta irado, nenia dancistino povos flirtadi tiel gracie kiel vi, sed ˆce ce ˆciu ciu paˆso, so, kiun vi faros, faros , vi sentos, kiel vi paˆsus sus sur akran tranˆcilon. cilon. Se vi volas ˆcion cion ˆci ci elteni, elten i, tiam mi al vi helpos! — Jes! Jes! diris diris la virineto virineto de maro maro kun tremanta tremanta voˆ voˆco co kaj pensis pensis pri la reˆgido gido kaj pri la ricevota animo. — Sed memoru, diris la sorˆ cistino, cistino, se vi unu fojon fo jon fariˆ gis homo, vi jam neniam pli povas refariˆgi gi virineto de maro! vi jam neniam pli povos sin mallevi tra la akvo al viaj fratinoj kaj al la palaco de via patro, kaj se vi ne akiros la amon de la princo, tiel ke li pro vi forgesu patron kaj patrinon, alligiˆgu gu al vi per ˆciuj ciuj siaj pensoj kaj ordonu ordonu al la pastro, ke tiu metu viajn manojn en la liajn tiel, ke vi fariˆgu gu edzo kaj edzino, tiam vi ne ricevos senmortan animon! animon! Je la unua mateno mateno post lia edziˆ edzigo gô kun alia via koro disˆsiriˆ siriˆ gos gos kaj fariˆgos go s ˆsa˘ sa umo u˘mo sur la maro. — Mi ˆgin gin volas! diris la virineto virineto de maro kaj ˆsi estis pala kiel la morto. — Sed vi devas anka˘u pagi al mi! diris la sorˆ cistino, cistino, kaj ne malmulton malmulton mi postulas. Vi havas havas la plej belan voˆ voˆcon con el ˆciuj ciuj tie ˆci ci sur la fundo de la maro, per gi gî vi esperas tie ensorˆci ci la reˆ gidon, gidon, sed la voˆ con con vi devas doni al mi. La plej bonan, kion vi posedas, mi volas volas ricevi por mia kara trinka trinkaˆo! Mian propran sangon mi ja devas doni por ˆgi, gi, por ke la l a trinkaˆ trinkaˆo fariˆgu gu akra, kiel glavo amba˘ ufla nke tranˆ uflanke tra nˆcanta! cant a! — Sed se vi prenos de mi mian voˆ voˆcon, con, diris la virineto de maro, kio do tiam restos al mi?

* Fabeloj

kaj Legendoj *

38

— Via bela eksteraˆ eksteraˆo, diris la sorˆ cistino, cistino, via flugetanta flugetanta irado kaj viaj parolantaj okuloj, per kiuj vi jam povas malsaˆ gigi gigi homan koron. Nu, ˆcu cu vi perdis la kuraˆgon? gon? Eletendu vian malgrandan malgrandan langon, kaj mi detranˆ detranˆcos cos gin gîn por mia peno kaj vi ricevos la karan trinkaˆ trinkaˆon! on! ˆ — Gi fariˆgu! gu! diris la virineto virinet o de maro, kaj la sorˆcistino cistino metis la kaldronon, por kuiri la sorˆcan can trinkaˆ trinkaˆon. Pureco Purec o estas e stas duono de vivo! ˆsi si diris kaj elfrotis elfro tis la kaldronon per la serpentoj, serp entoj, kiujn ˆsi si kunligis en unu u nu tuberon. tub eron. Poste ˆsi si gratis gra tis al si mem la bruston kaj kaj engutig engutigis is en la kaldro kaldronon non sian nigran nigran sangon. La ˆ vaporo formis la plej strangajn flgurojn, tiel ke estis terure ilin vidi. Ciun momenton la sorˆcistino cistino metis novajn novajn objekto ob jektojn jn en la kaldronon, kaj kiam gi gî komencis bone boli, estis e stis tute, kiel se plorus krokodilo. Fine la trinkaˆ trinkaˆo estis preta; ˆsi si elrigardis kiel la plej klara akvo. — Jen ricevu ˆgin! gin! diris la sorˆcistino cistino kaj detranˆcis cis al la virineto de maro la langon; la virineto nun jam estis muta, povis jam nek kanti nek paroli. — Se la polipoj volos vin kapti, kiam vi iros returne tra mia arbaro, diris la sorˆcistin cis tino, o, ˆsprucu spr ucu sur ilin nur unu solan sol an guton gut on de tiu ˆci ci trinka tri nkaˆˆo, tiam tia m ilia i liajj brakoj brakoj kaj fingroj disfalos disfalos en mil pecojn! peco jn! Sed tion ˆci ci la reˆ gidino gidino ne bezonis, la polipo j timigite sin retiris de ˆsi, si, kiam ili vidis la brilantan trinkaˆ trinkaˆon, kiu lumis en ˆsia mano kiel radianta radianta stelo. Tiel ˆsi si balda˘ u pasis la arbaron, la marˆcon con kaj la akvoturnejon akvotur nejon.. ˆ Si povis povis vidi vidi la palacon palacon de sia patro; la torˆ torˆcoj coj en la granda granda salono salono de dancado estis estingitaj; estingitaj; tie certe jam ˆciuj ciuj dormis, tamen ˆsi si ne kuraˆ gis iri al ili nun, kiam ˆsi estis muta kaj la koro volis disˆsiriˆ siriˆ gi gi al ˆsi si de malˆgo go jo; jo ; ˆsi si enˆ enˆste st eliˆ li gis gˆ is en la ˆgardenon, gardenon, derompis floron de la bedoj de ˆciuj ciuj siaj sia j fratinoj, ˆetis al a l la palaco milojn da kiso j per p er la fingroj fingro j kaj leviˆgis gis tra la mallume-blua maro supren. La suno ankora˘ u ne estis leviˆginta, ginta, kiam ˆsi ekvidis e kvidis la palacon de la reˆ gido gido kaj supreniris supreniris sur la belega marmora ˆstuparo. stuparo. La luno lumis mirinde mirinde klare. La malgranda malgra nda virineto de maro eltrinkis la brule akran trinkaˆ trinkaˆon, kaj estis al ˆsi, si, kiel kie l se s e amba˘ amba uakra u ˘akra glavo trairus tr airus tra ˆsia sia delikata korpo, korpo , ˆsi si perdis p erdis la konscion kon scion kaj falis kiel mortinta. Kiam la suno eklumis super la maro, ˆsi vekiˆ gis gis kaj sentis fortan doloron, sed rekte anta˘ u ˆsi si staris la aminda juna reˆ gido, gido, kiu direktis direktis sur ˆsin siajn okulojn nigrajn kiel karbo, tiel ke ˆsi si devis mallevi mallevi la sia jn, kaj tiam t iam ˆsi si rimar ri markis, kis, ke ˆsia sia fiˆsa sa vosto vos to perd p erdiˆ iˆ gis gis kaj ˆsi si havis la plej ple j gracia graci a jn malgrandajn malgrandajn blankajn blankajn piedetojn, kiujn bela knabino nur povas povas havi. havi. Sed ˆsi si estis tute nuda, kaj tial ˆsi si envolvis envolvis sin en siajn densajn longajn longa jn harojn. haro jn. La reˆgido gido demandis, deman dis, kiu ˆsi si estas kaj kiel ˆsi si venis tien ˆci, ci, kaj ˆsi si ekrigardis ekrig ardis lin per siaj mallumebluaj okuloj kviete sed anka˘u tiel malgaje, malga je, ˆcar car paroli ˆsi si ja ne ˆ e ˆciu povis. Tiam li prenis ˆsian sian manon kaj kondukis kondukis ˆsin sin en la palacon. C paˆso, so, kiun kiu n ˆsi faris, far is, estis est is al ˆsi, si, kiel kie l la sorˆcistin cis tinoo anta˘ antau udir ˘d iris is,, kiel kie l se ˆsi paˆsus su s sur su r akra jn pinglo jn kaj tranˆcilojn, cilo jn, sed ˆsi si elpor e lportadis tadis gin gîn volonte. Sub la mano de la reˆgido gido ˆsi supreniris facile kiel akva veziko sur la ˆstuparo, stuparo, ka j li kaj anka˘ u

* Fabeloj

kaj Legendoj *

39

ˆciuj ciuj aliaj alia j admiris admiri s ˆsian sian gracian grac ian flugetantan fluget antan iradon. irado n. Multekostaj vestoj el silko kaj muslino estis nun donitaj donita j al ˆsi, si, en la palaco ˆsi si estis e stis la plej p lej bela bel a el e l ˆciuj, ciuj, sed ˆsi si estis e stis muta, povis nek kanti nek paroli. parol i. Bela j sklavinoj, vestitaj en silko kaj oro, eliradis kaj kantadis anta˘ u la reˆgido gido kaj liaj gepatroj. Unu kantis kantis pli agrable ol ˆciuj ciuj aliaj, kaj la reˆ gido gido apla˘ udis udis kaj ridetis al ˆsi; si; tiam la virineto virineto de maro fariˆ gis gis malˆgoja, go ja, ˆsi si sciis, ke ˆsi si mem kantus multe pli bele. Ho! ˆsi si diris al si mem, se li nur scius, ke, por esti ˆce ce li, mi fordonis je eterne mian voˆ con! con! Jen la sklavinoj ekdancis belegajn flugetajn dancojn sub la plej bela muziko; tiam la virineto de maro levis siajn belajn blankajn brakojn, stariˆgis gis sur la pintoj de la fingroj piedaj kaj ekflugetis sur la planko, dancante kiel ˆ ˆciu ankora˘ u neniu dancis. Ce ciu movo ˆsia sia beleco bele co pli multe elmontriˆ elmontr iˆ gadis, gadis, kaj ˆsiaj siaj okuloj parolis parolis pli interne kaj pli profunde al la koro, ol la kantado kantado de la sklavinoj. ˆ Ciuj estis ensorˆcitaj cita j de gi, gî, aparte la reˆgido, gido, kiu nomis la reˆgidinon gidinon lia amata ama ta troviti trov itino, no, kaj ˆsi dan dancis cis senhal sen halte, te, kvankam ˆciufo ciu foje, je, kiam kia m ˆsia sia piedo pie do tuˆsis sis la plankon pla nkon,, ˆsajni sa jniss al ˆsi, si, kiel kie l ˆsi si ekpaˆ ekp aˆsus sus sur akran akr an tranˆ tra nˆcilon. cil on. La reˆ gido gido diris, ke ˆsi si estu ˆciam ciam apud li, kaj ˆsi si eˆc ricevis ricev is la permeson per meson dormi sur velura kuseno anta˘ u lia pordo. Li lasis fari al ˆsi si viran vestaˆon, on, por ke ˆsi si povu akompanadi akompan adi lin anka˘ u sur ˆcevalo. cevalo. Ili rajdadis ra jdadis tra la bonodora bono dorajj arbaroj, arbaro j, kie la verdaj branˆcoj co j tuˆsadis sadis ˆ levadis sin kun iliajn ˆsultrojn sultro jn kaj la birdetoj birdeto j kantadis kantadis inter la freˆsaj saj folioj. Si la reˆgido gido sur la altajn montojn, kaj kvank kvankam am ˆsiaj siaj graciaj piedetoj sangadis, sangadis, ˆsi si tamen ridadis ridad is je tio ˆci ci kaj sekvadis lin gis gîs ili ekvidadis la nubojn preterflugantaj profunde sub ili, kiel se gi gî estus amaso da birdoj, iranta al la fremdaj landoj. En domo, en la palaco de la reˆgido, gido, ˆsi si iradis, iradis, kiam en la nokto la aliaj dormis, sur la larˆgan gan marmoran ˆstuparon stuparon kaj malvarmigadis siajn sia jn brulantajn piedojn piedo jn en la malvarma malvarma akvo de la maro kaj tiam ˆsi si pensadis pri siaj sia j parenco j en la profun pro fundaˆ daˆo. o. En unu nokto ˆsiaj siaj fratinoj venis, venis, reciproke reciproke tenante tenante sin per p er la brakoj; ili ˆ kantis, naˆgante gante super la akvo, tre malgajajn melodiojn. Si faris al ili signon, kaj ili ˆsin rekonis kaj rakontis, kiel profunde profu nde ˆsi si ilin ˆciujn ciujn malˆgojigis. gojigis. De tiu tiu tempo ili vizitadis ˆsin sin ˆciun ciun nokton, kaj en unu nokto ˆsi si rimarkis en granda malproksimeco la maljunan avinon, kiu jam de tre longa tempo ne estis sin levinta al la supra sup raˆˆo de la maro, mar o, kaj la reˆ r eˆ gon de la maro kun sia krono sur la gon kapo. Ili etendis etend is al ˆsi si la manojn, mano jn, sed amba˘ u ne kuraˆ gis gis veni tiel proksime al la tero, kiel la fratinoj. De tago al tago la reˆ gido gid o ˆsin sin ˆciam cia m pli ekamadis ekama dis,, li amis ami s ˆsin, sin , kiel kie l oni povas nur ami bonan belan infanon, sed fari fa ri ˆsin sin reˆgino gino tio ˆci ci neniam n eniam venis al a l li en la kapon, kaj tamen ˆsi ja ja d devis evis fariˆgi gi lia edzino, edzin o, ˆcar car alie ˆsi ne ricevus ricev us senmortan senmo rtan animon, sed devus en la mateno de lia edziˆ go go fariˆgi ˆsaumo u ˘ mo sur la maro.

* Fabeloj

kaj Legendoj *

40

ˆ vi ne Cu n e amas min pli ol ˆciun? ciun? kvaza˘u paroladis la okuloj de la reˆgidineto, gidineto, kiam li ˆsin sin prenadis en siajn brakojn kaj kisadis ˆsian sian belan frunton. — Jes, vin mi amas amas la plej plej mult multe! e! diri diriss la reˆ gido, gido, ˆcar car vi havas havas la plej bonan koron, vi estas al mi la plej multe aldonita kaj vi estas simila je unu juna knabino, kiun mi unu fojon vidis, sed jam kredeble neniam revidos. Mi estis sur ˆsipo, sipo , kiu rompiˆgis; gis; la ondoj alpelis min al tero proksime de sankta preˆgejo, gejo, en kiu multaj junaj knabinoj faris la meson. La plej juna el ili trovis ˆ min tie sur la bordo kaj savis savis al mi la vivon; vivon; nur du fo jojn mi ˆsin sin vidis. Si estus la sola knabino, kiun mi povus ami en tiu ˆci ci mondo, sed vi estas simila ˆ apartenas al la je ˆsi, si, vi preska˘ pres ka˘ u forpremas ˆsian sian figuron en mia animo. Si sankta preˆ gejo, gejo, kaj tial vin sendis al mi mia bona feliˆ feliˆco; co; neniam ni disiˆ gos gos unu de la alia! — Ha! li ne scias, ke mi savis al li la vivon! pensis la reˆgidineto, mi portis lin trans la maro al la arbaro, arbaro, kie staras la preˆ gejo; gejo; mi rigardis rigardis lin post la ˆsaumo u ˘ mo kaj atendis atendis,, ˆcu cu ne venos venos al li ia homo. homo. Mi vidis la belan knabinon, knabinon, kiun li amas pli ol min! La virineto de maro profunde ˆgemis, gemis, plori ˆsi si ne povis. La knabino apartenas al la sankta preˆ gejo, gejo, li diris, d iris, neniam ˆsi si elvenos en la mondon, ili neniam renkontos unu la alian, mi estas apud li, mi vidas lin ˆciutage, ciutage, mi lin flegos, mi lin amos, mi oferos al a l li mian vivon! Sed jen la reˆ gido gido devis edziˆgi gi kaj ricevi kiel edzino la filinon de la najbara reˆgo; go; tial oni pretigi pretigiss tian belan ˆsipon. sipon. La reˆ gido veturas, oni diras, por ekkoni la landojn de la najbara reˆ go, go, sed efektive ˆgi gi estas farata por rigardi la filinon de la najbara reˆ go; go; grandan grandan sekvan sekvantaro taron n li devis devis kunpreni. kunpreni. La virine virineto to de maro balancis balancis la kapeton apeton kaj ridetis ridetis;; ˆsi si konis konis la pensojn de la reˆgido gido pli bone b one ol ˆciuj ciuj aliaj. “Mi devas veturi! li diris al ˆsi, si, mi devas rigardi la belan reˆgidinon; gidinon; miaj gepatroj gin gîn postulas, sed por preni gin ˆgin kiel kie l fianˆcino, cin o, ˆ tion ili ne volas min devigi. devigi. Mi ne povas povas ˆsin sin ami! Si ne estas simila je la bela knabino en la preˆgejo, g ejo, je kiu vi estas estas simil simila. a. Se mi iam iam devus devus elekti elekti fianˆ cinon, cinon, tiam la elekto pli volonte volonte falus sur vin, mia muta trovitineto trovitineto kun ˆ tio li ˆsin la parolantaj okuloj!” Ce sin kisis sur ˆsia sia ruˆ ga ga buˆso, so, ludis lud is kun ˆsia sia j longaj longa j haroj haro j ka j metis sian kapon al ˆsia sia koro, kaj pli vive ˆsi si ekrevis pri homa feliˆco co kaj pri senmorta senmo rta animo. — Vi ja ne timas la maron, vi, muta infano, li demandis, kiam ili staris sur la belega ˆsipo, sipo, kiu devis lin veturigi al la lando de la najbara reˆ go, go, kaj li rakontis al ˆsi si pri ventegoj ventego j kaj senventeco, senventeco , pri mirinda mirind a j fiˆsoj so j en la profundaˆ profu ndaˆo o kaj kion la subakviˆgisto gis tojj tie vidis, vid is, kaj ˆsi si ridis rid is ˆce ce lia rakontad rako ntado, o, ˆcar car ˆsi si sciis sci is ja pli bone b one ol ˆciu ciu alia pri la fundo de la maro. En luna nokto, kiam ˆciuj ciuj dormis, dormis, krom la direktilisto direktilisto apud sia direktilo, direktilo, tiam ˆsi si sidis sur la rando de la ˆsipo kaj senmove senmove rigardis malsupren tra la klara akvo, kaj ˆsajnis sa jnis al ˆsi, si, kvaza˘u ˆsi si vidas la palacon de sia patro; sur la plej alta turo de tiu palaco staris la maljuna avino kun la arˆgenta genta krono sur la kapo kaj rigardadis sendeturniˆge ge tra tr a la ondanta akvo al la kilo de la ˆsipo. sipo.

* Fabeloj

kaj Legendoj *

41

Jen ˆsiaj siaj fratinoj fratino j elnaˆ gis gis el la internaˆ internaˆo o de la maro, rigardadis ˆsin malgaje ˆ faris al ili signojn, ridetis kaj volis kaj kunerompadis la blankajn manojn. Si rakonti, ke ˆcio cio iras bone bo ne kaj feliˆce, ce, sed la servanto de la ˆsipo sip o alproksimiˆ alpro ksimiˆ gis gis al ˆsi si kaj la fratinoj fratino j subakviˆ gis, tiel ke li pensis, ke la blanka, kion li vidis, estis gis, nur nu r ˆsaumo u˘mo sur la maro. Je la sekvanta sekvanta mateno la ˆsipo sipo ennaˆ gis gis en la havenon de la belega ˆcefurbo cefurbo ˆ de la najbara reˆ go. go. Ciuj sonoriloj de preˆgejoj gejoj sonoris, kaj de la altaj turoj eksonis trumpetoj, dum la soldatoj kun etenditaj standardoj kaj brilantaj ˆ u tago bajonetoj staris orditaj en parado. Ciu Ci tago estis estis pasigat pasigataa feste. feste. Baloj Baloj kaj kolektiˆgoj goj sekvis unu la alian, sed la reˆ gidino gidino ankora˘ u ne estis, ˆsi si estis ˆ , kie ˆsi edukata, kiel oni diris, malproksime en unu sankta monahejo, hejo si lernadis lerna dis ˆciuj ci ujn n reˆ re gajn gâ jn virtojn. virtojn . Fine ˆsi si alveturis. La virineto virineto de maro brulis de deziro vidi ˆsian belecon b elecon kaj devis konfesi, ˆ ha˘ ke personon pli belan kaj ˆcarman carman ˆsi si neniam ankora˘ u vidis. Sia uto uto estis delikata kaj travidebla kaj post la longaj mallumaj okulharoj ridetis paro da nigrabluaj fidelaj okuloj. — Vi ˆgi g i est estas as!! goje gôje ekkriis la reˆgido, gido, vi, kiu min savis, savis, kiam mi kuˆ kuˆsis sis malv malviv ivaa sur sur la bordo bordo de la maro! maro! kaj li premis premis ˆsin s in kiel kiel sian sian ruˆ giˆgantan gantan fianˆˆcinon fian cinon en siaj brakoj. brakoj. Ho, mi estas estas tro feliˆ feliˆ ca, ca, li diris diris al la virine virineto to de maro. La plej bona, kiun mi neniam esperis atingi, estas al mi plenumita. Vi gojos ˆgo jos je mia feliˆco, co, ˆcar car vi min amas la plej multe! La virineto de maro mar o kisis al li la manon, manon , kaj jam nun estis al ˆsi, si, kiel ˆsi si sentus, ke ˆsia sia koro disˆsiriˆ siriˆgas. gas. La mateno de la edziˆ go de la princo devis ja alporti al gi go gî la morton kaj turni ˆsin en ˆsaumon u ˘mon sur la maro. ˆ Ciuj sonoriloj de la preˆgejoj gejoj sonoris, la heroldoj rajdadis tra la tuta urbo kaj sciiga sci igadis dis la fianˆ fi anˆciˆ ciˆgon. gon. Sur ˆciuj ciuj altaro j brulis bonodora b onodora oleo en multekostaj multekosta j arˆgentaj gentaj lampoj. lamp oj. La pastroj pastro j balancadis la fumilojn fumilo jn kaj la gefianˆcoj co j donis unu al la alia la manon kaj ricevis la benon de la episkopo. La virineto de maro staris en silko kaj ka j oro kaj tenis la trenaˆ trenaˆon on de la vesto de la fianˆcino, cino, sed ˆsia orelo ne a˘ udis udis la festan muzikon, muzikon, ˆsia sia okulo ne vidis la sanktan ceremonion, ˆsi si pensis pri sia nokto de la morto, pensis pri ˆcio, cio, kion gi gî perdis en tiu ˆci ci mondo. Ankora˘ u en tiu sama vespero la gefianˆ coj coj iris sur la ˆsipon; sipon; la pafilegoj tondris, tondris, ˆciuj ciuj flagoj sin movadis movadis en la aero, kaj en la mezo de la ˆsipo sipo estis konstruita reˆ ga tendo el oro kaj purpuro kaj provizita je la plej belaj kusenoj, ga sur kiuj devis ripozi rip ozi la gefianˆcoj co j en la trankvila malvarmeta nokto. La vento blovis la velojn kaj la ˆsipo sipo glitis facile kaj sen forta ˆsanceliˆ gado gado sur sur la klara klara maro. maro. Kiam Kiam fariˆ fariˆ gis vespero, oni ekbruligis kolorajn lampojn gis kaj la marist maristoj oj dan danci ciss gajajn dancojn dancojn sur sur la ferde ferdek ko. La viri virinet netoo de maro maro tiam tiam ekmemor ekmemoris is tiun tiun vespero vesperon, n, kiam kiam ˆsi si je la un unua ua fojo suprenn suprennaˆ aˆ gis el la maro kaj vidis tian saman belegecon kaj ˆgojon, goj on, kaj nun ˆsi si sin turnadis en la danco, flugetante kiel flugetas la hirundo, kiam gi gî estas e stas persekut per sekutata, ata, kaj ˆciuj ciuj

* Fabeloj

kaj Legendoj *

42

admirante apla˘ udadis udadis al ˆsi, si, neniam ankora˘ u ˆsi si dancis tiel belege. Kvaza˘ Kvaza˘ u akra j tranˆciloj cilo j tranˆcadis cadis en ˆsiaj sia j delikataj delikata j piedo j, sed ˆsi si gin gîn ne sentadis, sentad is, ˆcar car ˆ pli multe ˆgi gi tranˆcadis cadis al ˆsi si la koron. Si sciis, ke ˆgi gi estas la lasta vespero, ke ˆsi si lin vidas, lin, por kiu ˆsi si forlasis forlasis la amikojn amikojn kaj hejmon, fordonis sian belegan voˆ con con kaj ˆciutage ciutage suferadis malfacilajn dolorojn, doloro jn, dum li gin gî n eˆc la ˆ estis plej malmulte ne scietis. Gi est is la lasta nokto, ke ˆsi si enspiradis enspir adis tiun t iun saman aeron, aeron, kiel kiel li, kaj vidadi vidadiss la profund profundan an maron maron kaj la bluan bluan stelan stelan ˆcielon. cielon. Eterna Eter na nokto sen pensado pen sado kaj sonˆgado gado ˆsin sin atendis, aten dis, ˆcar car ˆsi si ne havis animon ˆ sur la ˆsipa kaj jam neniam povis ˆgin gin ricevi. Cio sipa estis plena je ˆgojo gojo kaj gajeco, multe ankora˘ u post p ost la mezo de la nokto; ˆsi si ridetadis kaj dancadis kun penso p ensojj de morto morto en sia koro koro.. La reˆ gido gido kisis sian belan fianˆcinon cinon kaj ˆsi si ludis kun liaj nigraj haroj kaj brako en brako ili iris en la belegan tendon por ripozi. Fariˆgis gis trankvile kaj malla˘ute ute sur la ˆsipo, sipo, nur la direktilisto staris apud la direktilo; la virineto de maro metis siajn blankajn brakojn sur la randon de ˆ sciis, la ˆsipo sipo kaj rigardadis al oriento, atendante la ˆcielruˆ cielruˆ gon gon de mateno. Si ke la unua radio de la suno estos ˆsia sia alportanto alportanto de morto. Tiam ˆsi si ekvidis ekvidis siajn fratinojn leviˆgantajn gantajn el la maro, ili estis palaj pala j kiel ˆsi si mem, iliaj longaj belaj haroj jam ne movadis movadis sin en la vento, vento, ili estis detranˆ detranˆcitaj. citaj. — Ni donis ˆgin gin al la sorˆ cistino, cistino, por ke ˆsi si donu helpon kaj por ke vi ne ˆ donis devu morti en tiu ˆci ci nokto! nokto ! Si d onis al ni n i tranˆ tr anˆcilon, cilon , jen j en gi gî estas! Vi vidas, kiel akra gi gî eˆstas? sta s? Anta˘ Antau˘ ol la suno leviˆgos, gos, vi devas ˆgin gin enpuˆsi si en la koron de la reˆgido, gido, kaj kiam lia varma sango ˆsprucos sur viajn piedojn, tiam viaj via j piedoj kunkreskiˆgos gos en unu fiˆsan san voston kaj vi denove d enove fariˆ gos gos virineto de maro, vi povos veni al ni en la maron kaj vivi viajn tricent jarojn, anta˘u ol vi fariˆgos gos malviva mal viva sala sal a ˆsa˘ saumo u ˘ mo de la maro. Rapidu, rapidu! Li a˘ u vi devas morti anta˘ u la leviˆgo go de la suno. Nia maljuna avino malˆgojas gojas tiel, ke la blankaj haroj al ˆsi si elfalis, kiel nia j falis sub la tondilo to ndilo de la sorˆcistino. cistino. Mortigu la reˆ regidon gîdon kaj revenu! Rapidu! ˆcu cu vi vidas la ruˆ gan gan strion str ion sur la ˆcielo? cielo? Post kelkaj minuto j leviˆgos gos la suno kaj vi devos devos morti! Kaj ili strange strange kaj profunde profunde ekˆ gemis gemis kaj malleviˆgis gis en la akvon. La reˆgidineto gidineto de maro fortiris la purpuran kurtenon anta˘ u la tendo kaj vidis, vidis, kiel kiel la bela fian fianˆˆcino cino dormas, dormas, tenant tenantee sian sian kapon sur la brusto brusto de la reˆgido, gido, kaj ˆsi si kliniˆgis, gis, kisis lin sur la bela frunto, frunto, suprenrigardis suprenrigardis al la ˆcielo, cielo, kie la ruˆgo go de la mateno ricevadis ricevadis ˆciam ciam pli brulantan brulantan koloron, koloron, ekrigardis ekrigardis la akran tranˆ cilon cilon kaj direktis direktis ree siajn okulojn sur la reˆgidon, gidon, kiu en la sonˆgo go elparoladis e lparoladis la nomon nomo n de sia fianˆcino, cino, — ˆsi si sola vivis en liaj penso j — kaj la tranˆ cilo cilo tremis en la manoj de la virineto virineto de maro. . . sed jen ˆsi si ˆetis etis ˆgin g in malproksime for en la ondojn, kiuj ruˆge ge eklumis, eklumis, kie falis la tranˆ cilo; cilo; elrigardadis, kiel se guto j de sango ˆsprucus sprucus supren su pren el la akvo. Ankora˘ u unu fojon ˆsi si ekrigardis ekrigardis la reˆ gidon per rigardo duone estingita, gidon ˆetis et is sin de la ˆsipo sip o en e n la l a maro m aron n kaj ka j senti s entis, s, kiel kie l ˆsia sia korpo korp o sin s in turnis tur nis en ˆsa˘ saumon. ˘

* Fabeloj

43

kaj Legendoj *

Nun la suno leviˆgis gis el la maro, kviete kaj varme falis ˆgiaj g iaj radioj sur la malvarman malvivan ˆsa˘ sa˘umon u mon de la maro kaj la reˆgidineto gidineto de maro sentis ˆ nenion de la morto. Si ekvidis la sunon kaj proksime super ˆsi si flugetis fluget is centoj cento j da travideblaj travideblaj belegaj estaˆ estaˆoj; oj; ˆsi si povus tra ili vidi la blankajn blankajn velojn velojn de la ˆsipo sip o kaj la ruˆgajn gajn nubo nubojn jn sur la ˆcielo. cielo. Ilia voˆco co estis kiel sonorado de sferoj, sfero j, sed tiel spiritia, ke nenia homa orelo povis ˆgin g in a˘ udi, udi, kiel anka˘ u nenia tera okulo povis vidi tiujn ˆci ci ˆcielajn ciela jn estaˆ estaˆojn. Sen flugiloj ili sin portadis tra la aero danke sian sian propran propran facile facilecon. con. La virine virineto to de maro vidis, vidis, ke ˆsi si hav havas korpon tian kiel ili, kiu ˆciam ciam pli kaj pli sin levadis el la ˆsa˘ sa˘umo. umo. — Al A l kiu k iu mi venis? veni s? ˆsi si demand dem andis, is, kaj ˆsia sia voˆco co sonis son is kiel kie l la l a voˆco co de la alia j estaˆ estaˆoj, o j, tiel spirite, ke nenia tera muziko povas gin gîn reprezenti. reprezenti. — Al la filinoj de la aero! respondis la aliaj. La virino de maro ne havas senmortan animon kaj neniam povas gin gîn ricevi, se ne prosperis al ˆsi si akiri la amon de homo. homo. De fremda potenco potenco dependas dependas ˆsia sia eterna eterna ekzistad ekzistado. o. La filinoj de la aero anka˘u ne havas senmortan animon, sed ili povas ˆgin gin akiri al si mem per bon bonaj aj faroj. faroj. Ni flugas flugas al la varm varmaj aj land landoj, oj, kie kie la brulan brulanta ta spiro de la pesta aero mortigas la homojn; tie ni blovetados malvarmeton. Ni disetendas la bonodoron bono doron de la floroj floro j tra la aero kaj alportas alpor tas refreˆsiˆ siˆ gon kaj saniˆgon. g on. Se ni en la la da˘ uro uro de tricent tricent jaroj penadis fari ˆcion cion bonan, b onan, kion ni povas, tiam ni n i ricevas senmortan senmort an animon kaj prenas pre nas parton par ton en la eterna etern a feliˆco co de la homoj. Vi, malfeliˆca ca virineto virinet o de maro, el la tuta koro ˆciam ciam laboradis lab oradis al tiu sama celo kiel ni, vi suferis kaj paciencis, vi leviˆgis gis nun al la mondo de la spiritoj de la aero, nun vi povas mem akiri al vi post tri centjaroj senmortan animon per bonaj faroj! La virineto de maro levis siajn travideblajn brakojn al la luma suno kaj je la unua fojo ˆsi si sentis larmojn. lar mojn. Sur la ˆsipo sipo denove regis bruo kaj vivo; ˆsi si rimarkis, kiel la reˆgido gido kun sia bela fianˆcino cino ˆsin sin serˆcas, cas, malga je ili direktis direk tis siajn okulojn sur la ondantan ondantan ˆsa˘ umon, umon, kiel se ili scius, ke ˆsi si ˆetis sin en la maron. maron . Nevidate Nevida te ˆsi si kisis kis is la frunton de la fianˆcino, cino, ridetis ridet is al la reˆ r eˆ gido gido kaj levis sin kun la aliaj infanoj de la aero al la rozeruˆga ga nubo, kiu naˆgis gis en la aero. — Post tricent jaro j ni tiel transflugetos tran sflugetos en e n la regnon ˆcielan! cielan! — Eˆ c pli frue ni povas povas tien veni! diris diris unu el la spiritoj spiritoj de la aero. aero. Nevidate ni enflugetas en la domojn de la homoj, kie estas infanoj, kaj por ˆciu ciu tago, en kiu ni trovas bonan infanon, kiu faras ˆgojon gojon al siaj gepatroj kaj meritas ilian amon, Dio mallongigas mallongigas al ni nian tempon de provado. provado. La infano ne scias, kiam ni flugas fluga s tra la ˆcambro, cambro, kaj kiam ni el ˆgojo gojo pro tiu infano ridetas, tiam niaj tricent jaroj perdas unu jaron, sed se ni vidas malbonkondutan kaj malbonan infanon, tiam ni devas plori larmojn de malˆ gojo, gojo , ka j ˆciu ciu larmo aldonas al nia tempo de provado unu tagon! 3 9 3


44

ˆ Capitro 3 Anekdotoj Unu advokato, advokato, tre malgranda, venis juˆ g ejon, por defendi la aferon de sia gejon, klien kliento. to. Alia Alia advok advokato, ato, vidante vidante lin, demandi demandis, s, kiu li estas. estas. Tiu respondis. respondis. Tiam la unua ekkriis: — Kio? tia malgranda advokato? advokato? mi ja pov p ovas as vin kaˆsi si en mian poˆ p oˆson! son! — Vi povas, povas, trankvile trankvile diris tiu, kaj tiam en via poˆso so estos pli da saˆgo, go, ol en la kapo. [M. Solovjev.] Unu malgrandruso veturis sur veturilo. Subite la veturilo kliniˆgis: gis: ˆgi gi trafis en kavon. La malgrandruso desaltis kaj provis levi la veturilon, sed ne povis. Tiam li kolektas siajn fortojn kaj vokas pro helpo la sanktan Nikolaon. Sed ˆ anka˘ u tio ˆci ci ne helpis. Tiam en malespero li krias: — Ciuj sanktuloj helpu! kaj pu puˆˆsas sas la veturilon veturilon kun tia forto, ke gi gî renversiˆgas gas sur alian alian flanko flankon. n. — Jen vi havas! li ekkriis e kkriis kolere: vi ne devis puˆsi si ˆciuj ciuj kune! [M. Solovjev.] Unu generalo volis rigardi, kiel oni nutras la soldatojn. Neatendite li venas en la soldatan kuirejon. Sur la korto li renkontas du soldatojn, kiuj portas kaldronon. — Haltu! li ordonas: alportu kuleron! — Sed, Via Generala Moˆ Moˆsto. sto. . . komencas komencas la alkurin alkurinta ta adjutanto. adjutanto. . . — Silentu! Silentu! krias la generalo. generalo. Li prenas kuleron. — Levu la kovrilon kovrilon!! Lia ordono estas plenumata. plenumata. Li ˆcerpas cerpas per la kulero k ulero la fluidaˆon, on, provas kaj kun abomeno abo meno kraˆcas. cas. — Kio Ki o tio t io ˆci ci estas? estas ? gi ˆgi estas tia supo? ˆgi gi estas kotaˆ kotaˆo!! o!! — Jes, Via Generala Gener ala Moˆsto, sto, murmuretas murmureta s la timigita adjutanto, mi tion ˆci ci ja volis diri al vi. [M. Solovjev.] Unu sprita mastro de budo elpensis la sekvantan sekvantan ruzan ˆsercon. Sur la pordo pordo de sia bu budo do li skribi skribis: s: “enir “eniroo senpa senpaga” ga”.. Grand Grandaa amaso amaso da pu publ blik ikoo plenigis plenigis balda˘ u la budon. budon. Sed kiam kiam la gastoj gastoj volis olis eliri, eliri, ili ili renk renkon onti tiss du grandajn gardistojn kaj super la pordo la surskribon: “eliro kostas kvindek centimojn”. centimojn”. La sukceso sukceso estis brilanta. brilanta. Preska˘ Preska˘ u ˆciuj ciuj pagis, pagis , la˘ute ute ridante pro tiu ˆci ci ideo. [M. Solovjev.] Solovje v.] La reˆgo go Ma Macedon cedona a Filipo respondis al siaj amikoj, kiuj diradis al li, ke la greko gre koj, j, kvankam ˆcirka˘ cir ka˘ uˆ uˆsutataj sutata j per pe r liaj lia j favoroj, tamen insultas lin: — Kio rezultus, se mi agadus kun ili pli malbone?! [J. Seleznev.] Temistoklo edzinigis edzinigis sian filinon je homo tre bona, sed malriˆ malriˆca, ca, “ˆcar, car,

* Anekdotoj *

45

li diris, mia filino pli volas volas homon sen hava havaˆo, o, ol hava havaˆon sen homo”. [J. Seleznev.] La Roma oratoro Cicero diris al unu homo, kiu diradis, ke lia edzino havas 30 jarojn: “ˆ gi gi estas sendube vera, ˆcar car jam 10 jarojn mi a˘ audas ˘ tion ˆci ci de vi”. [J. Seleznev.] Seleznev.] Unu el la eminentaj oficiroj petis A˘ uguston eksigi lin de la servo kaj lasi uguston al li la pension pension.. — Al mi ne la mono mono estas estas bezona, bezona, regnest regnestro, ro, li diri diris, s, sed mi volus, volus, ke ˆciuj ciuj sciu, ke mi ricevis tiun ˆci ci favoron favoron el viaj manoj. A˘ ugusto ugusto respondis: — Bonege, Bon ege, diradu ˆcie, cie, ke mi kvaza˘ u donas al vi pension, mi tion ˆci ci ne neados. [J. Seleznev.] ˆ vi Pastro postulis, postulis, ke Lizandro konfesu al li sian plej ˆcefan cefan pekon p ekon.. — Cu a˘u la dioj ordonas al mi malkovri mian animon? demandis Lizandro. — La dioj ordonas al vi! diris la pastro. — Bone, rediris Lizandro; foriru de tie ˆci, ci, kaj kiam la dioj min demandos, mi respondos al ili. [J. Seleznev.] Helvetius en sia verko verko “De l’esprit” rakontas rakontas la sekvantan sekvantan okazon: okazon: Unu edzo konvinkiˆgis gis pri malfideleco de sia edzino kaj komencis ˆsin sin riproˆci. ci. La edzino respondis, ke li diras sensencaˆ sensencaˆon. on. — Sed mi vidis per p er miaj mia j propraj propra j okuloj! ekkriis la edzo. — Ha, jen kiel vi min amas, rediris la edzino: vi pli kredas al viaj okuloj, ol al miaj vortoj! [N. Borovko.] El unu prediko. prediko. Vivis iam homo tre malbona kaj peka. Li premis ˆciun, ciun, kiun kiun li pov p ovis, is, li al neniu helpis iam eˆ c per un unu u centim centimo. o. Banant Banantee sin en la larmoj de multaj siaj oferoj, li tamen vivis feliˆ feliˆce, ce, kaj la tera justeco lin ne ˆ atingi atingis. s. Sed jen li mortis mortis.. Gojaj, Goja j, ke ili liberiˆ gis gis de li, la heredantoj heredantoj faris al li belega belegan n ente enterig rigon. on. Sed apena˘ apena˘ u oni lin metis en la teron, la tero tuj elˆ elˆetis returne la korpon de la pekulo. p ekulo. Vidante, Vidante, ke la tero ne volas akcepti la malbenitan korpon, oni decidis forbruligi gin gîn per fajro; sed anka˘ u la fajro kun abomeno forsaltis de la korpo kaj ne volis eˆc tuˆsi si gin. gîn. Ne povan povante te al si helpi, oni ˆetis la korpon al hundoj, ke ili gin gîn disˆsiru; sir u; sed anka˘ ankau˘ la hundoj kun indigna indigna bojado bo jado forkuris de la korpo kaj ne tuˆ tuˆsis sis gin. gîn. Oni ˆetis etis la korpon en profundan marˆcon, con, por ke la koto gin gîn kovru kaj ripozigu, sed la korpo restis super sup er la marˆco co kaj eˆc unu kotero ne volis aliˆ gi g i al la peka peka korpo. korpo. . . Nu Nun, n, miaj miaj a˘uskulta uskultant ntoj, oj, tiu ˆci ci terura terura ekzempl ekzemploo servu servu al vi kiel kiel instruo instruo!! Estu bonaj, honestaj kaj piaj, kaj tiam vi povos esti tute certaj, ke la tero vin prenos, fajro vin bruligos, hundoj vin disˆsiros siros kaj koto kovros kovros vin en granda amaso! Konfeso de cigano. cigano. Un Unu u cigano cigano venis venis al pastro pastro peti lin, ke tiu ˆci ci ben b enu u lian edziˆgon. gon. La pastro postuli p ostulis, s, ke li anta˘ u la edziˆgo go faru konfeson, kaj li difinis por tio ˆci ci la sekvantan sekvantan tagon. Veninte eninte en la difinita tago al la pastro, la cigano vidis en la kuirejo, kie neniu estis, barelon kun pizoj kaj en tiu ˆci ci grandan pecon p econ da porka sebo. Ciganoj entute estas grandaj amantoj amantoj de porka sebo, tial anka˘u nia cigano ne povis sin deteni kaj, forirante, li prenis gin ˆg in kun si. Jam Jam apud apud la pordo li vidis vidis ankora˘ ankora˘ u ˆcapon, capon, pendantan sur la muro, kaj, ˆcar car lia propra estis e stis jam tute malnov ma lnovaa kaj malbona, li prenis anka˘ u

* Anekdotoj *

46

la ˆcapon, capon, pensante en si: “estas tute egale, ˆcu cu fari unu p pekon ekon a˘ au˘ du, tiom pli, ke mi hodia˘ u faros mian konfeson kaj puriˆ gos gos de ˆciuj ciuj pekoj. pe koj.”” Formanˆ ormanginte gînte la sebon, li iris en la preˆgejon, gejon, por fari la konfeson. — Nu, kiajn pekojn vi faris? demandas demandas lin la pastro. pastro. — Hodia˘ u mi vidis porkon en viaj pizoj kaj forigis gin ˆgin de tie, respondis resp ondis la konfesanto. — Tio ˆci ci tute ne estas peko; kontra˘ ue, ue, vi faris, kiel vi devis fari. Kion vi ankora˘u povas diri? — Kiam mi estis hodia˘ u en via domo, mi deprenis la ˆcapon capon en la kuirejo. — Anka˘ Anka˘ u tio ˆci ci estas tute la˘udinda udinda ago. Se vi ne havas havas aliajn pekojn, iru en paco kaj kaj estu trankvi trankvila! la! La cigano foriris de la konfeso tute t ute kontenta, kontenta, ˆcar car li ne kaˆ kaˆsis sis siajn pekojn peko jn kaj malgra˘ u tio ti o ˆci ci esti es tiss eˆc la˘ laudita u˘dita de la pastro. Kiam poste, reveninte hejmen, la pastro sciiˆgis gis pri la malapero de la sebo kaj la ˆcapo, capo, li tuj divenis, divenis, kiu estis kulpa en tio ˆci. ci. — Ha, li diris al si mem, li eˆc konfesis konfesis al mi siajn sia jn pekojn kaj mi mem lin la˘udis. udis. . . Sed estis jam tro malfrue revenigi revenigi la perditaˆ perditaˆon. [I. Lojko]. Malk Ma lkom ompre preniˆ niˆgo. go. Prezen Prezentu tu al vi, amiko amiko,, mian mian ˆcagrenon cagrenon!! mi forgesis forgesis en domo domo la monujo monujon. n. . . Prunt Pruntu u al mi dek rubl rublojn ojn gis gîs morga˘ u. u . — Pardon Pardonu, u, mi gin ˆgin ne povas, povas, sed mi povas povas konsi konsili li al vi certan certan rimedon rimedon,, por ricevi ricevi tiun ˆci ci monon. monon. — Ho, mi dankas dankas vin, vi estas vera vera amiko. amiko. . . — Jen dudek kopekoj; kopekoj; prenu veturigiston kaj veturu hejmen, por preni la monujon. [I. Lojko.] Forto de la scienco. scienco. Mi komprenas, diris iu, ke oni povis fari instrumentojn kaj esplori per ili la stelojn kaj planedojn, tio ˆci ci estas farebla; farebla; sed kiel la instruituloj sciiˆgis gis pri la nomo de ˆciu ciu stelo — tion ˆci ci mi jam neniel povas kompreni. Rimedo Rimedo kontra˘ u la Esper Esperantism antismoo. En unu unu urbe urbeto to en gaja gaja soci societ etoo on onii ˆ parolis pri la holero kaj pri la novaj rimedoj kontra˘ u gi. gî. En la societ societoo sin trovis anka˘ u unu kuracisto kaj unu juna homo, kies sola celo en la vivo estis bone manˆ gi, bone trinki kaj amuzi fra˘ gi, ulinojn, kaj kiu pensis pri si, ke li estas ulinojn, eksterordinare sprita, kaj amis ˆcion cion kritiki, nenion sciante. Kiam la kuracisto kura cisto ˆ rakontadis pri la novaj rimedoj kontra˘ u la holero, la junulo interrompis lin kaj diris: diris: — Vi havas havas rimedojn kontra˘ kontra˘ u ˆciuj ciuj malsanoj; malsano j; sed ˆcu cu via scienco trovis jam anka˘ u efikajn rimedojn kontra˘ u la plej nova malsano, kiu nun vastiˆgas gas en la mondo — kontra˘ u la esperantismo? esperantismo? — Kio estas esperantismo? esperantismo? demandis unu fra˘ ulino. ulino. — Esperantismo, Esperantismo, respondis la junulo kun mieno de granda scienculo, estas aliˆ gado al la nove elpensita lingvo, kiu havas la nomon gado “Esperanto”. “Esperanto”. Tiu ˆci ci malsano konsistas en tio, ke homoj, kiuj ofte gis gîs nun estis tute prudentaj, ricevas atakon de frenezo kaj komencas lerni la novan lingvon; ili ricevas varmegon, kaj en la deliro, ka˘uzita uzita de tiu ˆci ci varmego, ili komen komencas cas paroli paroli pri la “estonteco “estonteco”, ”, pri la “frateco “frateco de la popoloj” k. t. p., k. t. p.; ekster ekster tio ili ricev ricevas as la tre danˆ geran pasion infekti per sia malsano geran kiel eble pli da aliaj homoj, kaj en tio ˆci ci kuˆ kuˆsas sas la plej granda danˆ gero de tiu ˆci ci malsano. malsano. Oni diras, ke tiu ˆci ci malsano infektis jam multajn multajn urbojn ˆ vi elpensis jam ian rimedon kontra˘u tiu ˆci kaj landojn. Cu ci malsano, malsan o, sinjoro sinjor o

* Anekdotoj *

47

doktoro? — Jes, respondis la kuracisto kuracisto (kiu okaze mem estis esperantisto), esperantisto), mi profunde esploris tiun ˆci ci malsanon malsanon kaj mi havas havas kontra˘ kontra˘ u gi tre efikan rimedon. rimedon. La baciloj de tiu ˆci ci malsano portas sin en la radioj de la suno, kaj kaj en mallumo ili ne povas vivi; tial la plej bona rimedo kontra˘u la esperantismo esperantismo estas: sidi ˆciam ciam en profunda pr ofunda mallumo ka j allasi al si nenian radion ra dion de la suno. [P. K.] Suboficiro. Suboficiro. Homo j, ˆciam ciam kuraˆge ge kaj diligente, kaj vi ˆcion cion atingos! La ovo de Kolumbo anka˘ u ne estas metita en unu tago! ˆ a rifuzo. Serca Serc rifuzo. La verkisto verkist o Gibeau, Gibe au, kiu ˆciam ciam sin trovadis t rovadis en mona embaraso e mbaraso,, skribis unu fo jon al la ˆcefo cefo de la konata fabriko fa briko de ˆcampano campano Roederer leteron kun la sekv sekvanta anta enhavo enhavo:: “Sinjor “Sinjoro! o! Mi ne hav havas eˆ c un unu u centim centimon on kaj mi adoras adoras la ˆcampano campanon. n. Estu Estu tiel bona kaj sendu sendu al mi korbon da boteloj boteloj de via dia trinkaˆ trinkaˆo. Kun gi gî mi esperas forgesi mian mizeron”. Apena˘ u Roederer ricevis tiun ˆci ci leteron, li tuj sendis sen dis la sekvantan respondon: respo ndon: “Via rimedo, por forgesi vian mizeron, nenion ta˘ ugas. ugas. La senˆ cesa cesa kaj obstina prezentado de mia kalkulo rememorigus vin ˆciuminute ciuminute denove d enove pri via malˆ goja goja situacio.” Mi ne komprenas, komprenas, kiel oni pov p ovas as plendi plen di ˆciam ciam pri la tro tr o karaj viandokostoj! Mi kaj mia familio fa milio estas kune dektri persono p ersonoj, j, kaj tamen sufiˆcas cas por po r ni 1 1/2 funtoj funtoj da viando viando por tago. Mia edzino edzino ne manˆ gas g as gin, gîn, miaj na˘ u infanoj ne ricevas ˆgin gin kaj la du servantinoj servantinoj ne bezonas gin. gîn. Jen en tia maniero la 1 1/2 funtoj tute sufiˆ cas cas por p or mi por p or la tuta tago. [Dumpert]. Instru Ins truitul ituloo kaj riˆculo. culo . Unu instruitulo instruitulo entreprenis entreprenis gravan gravan sciencan laboron, sed ne havis la rimedojn por gin gîn efektivigi. efektivigi. Li vizitas vizitas unu riˆculon culon kaj petas lin pri helpo. h elpo. La riˆculo culo rifuzas, kaj inter ili komenciˆ gas gas la sekvanta dialogo: Riˆculo: Mirinde Mirind e estas, es tas, ke nur la l a instruit ins truitulo ulojj ˆciam ciam venadas al la riˆculo culo j ˆ kaj ke la lastaj, kontra˘ ue, neniam venas al la instruituloj. — Instruitulo: ue, Instruitulo: Car la instruitulo j komprenas, ke al ili mankas mono, sed neniam la riˆculoj culo j komprenas, ke al ili mankas scienco. — Riˆculo: Kial do la riˆculoj culo j volonte oferas al blinduloj, lamuloj kaj similaj malfeliˆculoj, culoj, sed ne amas helpi al malriˆcaj ca j ˆ ili timas, ke fariˆgi instrui instruitul tuloj? oj? — Instruitulo: Instruitulo: Car gi en la estonteco blindaj, lamaj k. t. p. ili povas iam mem, sed fariˆgi gi iam instruitaj ili neniam timas! [N. [N . Kuˆ K uˆsnir sn ir.].] Demando. Demando. Kiu en la XVII-a centjaro portis la plej grandan ˆcapelon? capelon? — Tiu, kiu havis la plej grandan kapon. Kuraˆ raˆgulo ul o. Sinjoro! krias unu maljuna fra˘ ulino el la vagono al unu sinjoro, ulino kiu volas tien eniri: tie ˆci ci estas la vagono por sinjorinoj! sinjorinoj! — Ho! respondas la sinjoro, sinjoro , enirante kaj dismetante dismet ante siajn sia jn paka p akaˆˆojn, oj n, mi ne estas e stas timemulo! t imemulo! Memfarita homo. homo. Jes, Jes, miaj sinjoroj, sinjoroj, predikas predikas sinjoro sinjoro A., trinkant trinkantee sian sian glason en gaja kolegaro, kolegaro, mia devizo ˆciam ciam estis: “la homo mem devas devas ˆcion cion al si ellabori ellabori”. ”. Kiu Kiu mem mem al si helpas helpas,, al tiu anka˘ anka˘ u Dio helpas helpas!! La 50000 50000 frankojn, kiujn mi posedas, neniu al mi donacis kaj anka˘ u de neniu mi ilin heredis, — ne, mi mem ilin gajnis en la loterio!

* Anekdotoj *

48

Malfeliˆ Malf eliˆca ca komercis kom ercisto to.. Juna Juna homo, kiu en sia urbo havis havis nenian nenian okupon, venis Londonon, Londo non, por po r serˆ s erˆci ci helpon help on ˆce ce unu sia parenco. pare nco. Tiu ˆci ci lasta donis al li kelk kelkan nombron nombron da ˆcapoj capoj kaj konsilis konsilis al li stari sur la strato kaj vendi ilin. ˆ Goja, ke li nun povos iom perlabori, la junulo junulo prenis la ˆcapojn capojn kaj iris kun ili sur unu homplenan straton kaj sidiˆ gis en unu oportuna anguleto. Vespere gis li revenas revenas al la parenco, kaj tiu ˆci ci demandas: demandas: Nu, ˆcu cu vi multe multe vendis? vendis? — ˆ vi al Ha, malgaje respondas la junulo, junulo, eˆc unu ˆcapon capon mi ne vendis! vendis! — Cu neniu proponis? kion do vi faris la tutan tagon? — Mi tenis la ˆcapojn capojn bone kaˆsitajn sitajn en mia korbo, por ke la polvo ilin ne malbonigu, malbonigu, sed proponi al iu mi ne trovis okazon en la da˘ uro uro de la tuta tago, ˆcar car el la granda amaso da homoj, kiuj pasis anta˘ u mi, ˆciuj ciuj havis jam ˆcapo cap o jn sur la kapoj. kapo j. ˆ Apetito. Apetito. Kial Kial vi vi peta petass almo almozoj zojn? n? — Car mi volas manˆgi, g i, mia bona sinjoro sinjoro.. — Kial do vi ne laboras? laboras? — Ha, kiam mi laboras laboras,, mi ankora˘ ankora˘ u pli volas manˆgi. gi. Niatempa amo. amo. Mi vin amas. . . — Sed mi estas malri malriˆˆca. ca. — Pardonu Pardonu,, vi ne lasis min elparoli ˆgis gis la fino. fino. . . mi amas amas vin ne tiel tiel,, por edziˆ edzigi gî je vi. vi. . . — Ha, Ha, ha, ha! mi volis nur elprovi vin, mi havas havas grandegan kapitalon!—P kapitalon!—Pardon ardonu, u, vi tamen ne lasis min fini; mi amas vin ne tiel, por edziˆgi gi je vi pro via mono. Zorgo. Zorgo. Vi estas tiel malgaja, malgaja, al vi kredeble kredeble faras zorgojn zorgojn viaj kreditoroj? kreditoroj? — Jes, miaj kreditoroj estontaj, estontaj, ˆcar car mi ˆciam ciam zorgas, de kiu mi nun povos ankora˘ u prunti. Proceso. Proceso. En unu societo oni demandis demandis pentris pentriston, ton, kiel oni povas povas la plej reliefe prezenti du procesantojn, el kiuj unu gajnis la proceson kaj la dua gin gîn perdis. perdis. — Mi pen p entrus trus la un unuan uan en ˆcemizo cemizo kaj la duan nuda, nuda, respondi respondiss la pentristo. El la pasintaj tempoj . La imperiestro Pa˘ ulo ulo ordonis, ordo nis, ke ˆciuj ciuj preterveturprete rveturantaj sur la strato, renkontante renkontante lin, eliru el la kaleˆ aleˆso so kaj donu al li la reˆ gan honoron per saluto. Escepto ne estis farita farita anka˘ anka˘ u por sinjorinoj. Unu fojon la imperiestro imperiestro rajdis ra jdis promene sur la strato en kota tago. Sur la strato montriˆ gas rapide veturanta kaleˆ kaleˆso, so, en kiu sidas sida s elegante eleg ante vestita sinjorino. Venante prepr eter la imperiestro, imperiestro, la veturigisto veturigisto haltigas la ˆcevalojn, cevalojn, kaj la sinjorino sinjorino rapide elrampas el la kaleˆ kaleˆso. so. La imperiestro, domaˆ gante gant e ˆsian sia n riˆcan can veston, vest on, ekkrii ekk riis: s: “sidiˆgu!” gu!” La sinjori sinjorino no ektimig ektimigita ita rapidas rapidas plenumi plenumi la ordonon ordonon kaj moment momentee sidiˆgas. g as. . . sur la la koton koton de la strat strato. o. Pa˘ ulo rapide desaltis de la ˆcevalo, cevalo, alkuris al la sinjorino kaj, preninte ˆsin sin sub la brakon, alkondukis kaj sidigis ˆsin sin en la kaleˆ aleˆson. son. Oni diras, ke al sia ordono la imperiestro imperiestro poste faris rimarkon, rimarkon, ke virinoj estas liberaj de tia donado de honoro. [M. Solovjev.] Brava Brav a vojaˆ vo jaˆgisto gi sto.. Vojaˆ gisto, rakontante kelkajn el siaj aventuroj, diris al gisto, la societo, ke li kaj lia servanto kurigis 50 sovaˆgajn ga jn arabo jn; ka j kiam tio ˆci ci ekscitis miron, li aldonis, ke ˆgi gi ne estas mirinda, mirinda, “ˆcar, car, li diris, ni eniris, kaj ili kuris post ni.” [B. G. Jonson.] Du tajloroj tajloroj . Baron Baronoo N., N., reveni revenin nte hejme hejmen n de sia some somera ra veturad veturadoo en

* Anekdotoj *

49

diversaj diversaj landoj, landoj, venig venigis is kun si kelk kelkajn ajn metrojn metrojn da ˆstofo stofo por surtuto. surtuto. La ˆstofo stofo estis la plej kara, kiun li povis trovi en kompetentaj kompetentaj magazenoj, kaj kompreneble gi gî estis bonspeca bonspeca kaj belkolo belkolora. ra. Kiam Kiam la barono barono elripozis elripozis de la vojaˆgo, go, kiun oni en tiu tempo faradis per ˆcevaloj, cevaloj, li vokis sian konatan konatan tajloron, por p or kudri la surtuton. Tiu ˆci ci mezuris la longecon kaj dikecon dikecon de la barono, mezuris mezur is la ˆstofon, stofon, signis p er kreto unu fo jon kaj duan kaj fine, kvaza˘ u beda˘ urante, urante , diris: d iris: — Via barona baron a moˆsto! sto! el tiu ˆci ci ˆstofo stofo surtuto surt uto ne povas esti e sti eltr el tranˆ anˆcita ci ta,, ˆcar ca r p or gi malsu ma lsufiˆ fiˆcas ca s anko a nkora ra˘ u˘ unu metro. metro. . . La barono, barono, kiu kiu sciis, sciis, ke la ˆstofo estas venigita de malproksime kaj aˆceti ceti de gi gî ankora˘ u metron estas preska˘ u io neebla, neeb la, ˆcagreniˆ cagr eniˆgis. gis. Post Post kelk kelkaj aj tagoj li ekpensis ekpensis kaj vokis vokis alian, alian, novan novan tajloron ta jloron kaj montris al li la ˆstofon. stofon. Tiu ˆci ci pripensis, mezuris kaj fine li promesis promesis ellabori ellabori oportunan oportunan surtuton. surtuton. Kelk Kelkaj tagoj pasis, pasis, kaj la tajlo ta jloro ro efektive efektive plenumis plenumis sian vorton: li alportis pretan surtuton sufiˆce ce vastan kaj tiel longan, ke li devis ankora˘ u subtranˆ subtranˆci. ci. Kun mirego la barono vestis la surtuton, kaj goja ˆg oja li bon bonee rekomp rekompenc encis is la tajloro tajloron, n, kiu kiu iris iris domen. domen. Po Post st kelkaj semajnoj, en unu tago de festo, la barono, promenante sur la strato, vidis knabon, havantan la aˆgon go n de ˆcirka ci rka˘ u˘ sep jaroj, kiu portis manteleton el tia sama ˆstofo, stofo, kiel kiel lia surtuto. surtuto. Li ekkole ekkoleris, ris, sed lia miro miro estis estis pli granda, ol la kolero. kolero. Demandinte, Demandinte, kies estas tiu ˆci ci knabo, li sciiˆ gis, g is, ke li estas filo de la tajloro, tajloro, kiu kudris kudris lian surtuton. surtuton. Veninte eninte domen domen li sendis sendis voki voki tiun ˆci ci tajloron. ta jloron. Tiu ˆci ci venis, kaj la barono diris al li: — Ke vi ˆstelis stelis pecon da ˆstofo stofo kaj ke vi faris al via filo fi lo veston el tiu t iu sama sa ma ˆstofo, stofo, kiel mia surtuto, sur tuto, mi pardonas al vi; sed diru al mi: mi ja vidas, ke de mia ˆstofo stofo ankora˘ u restis, kial do mia konata tajloro, kiu bone komprenas sian laboron, diris, ke neniel gi gî povas povas esti sufiˆ ca ca por surtuto? La tajloro rediris: rediris: — Tute simple, via barona moˆsto! sto ! ˆcar car lia filo havas jam la aˆgon gon de dekdu jaroj. [E. Ne˘ umark.] umark.] La juˆgisto gis to de Reading . El la anekdotoj, anekdotoj, kiuj rakont rakontas as pri Henriko Henriko VIII de Anglujo, estas nenia, kiu montrus lin de aminda flanko; sed nenia estas tiel karak karakteri teriza, za, kiel la sekv sekvanta. anta. La reˆ go go unu tagon sur la ˆcaso caso perdis la vojon voj on kaj venis ˆcirka˘ cirka˘ u tagmezo en la vilaˆgon gon Reading Reading.. Malsata Malsata li iris iris al la juˆgisto gisto kaj petis manˆgon gon kaj kaj trink trinkon. on. La juˆ gisto, kiu prenis lin por simpla gisto, gvardiano, akceptis lin kore kaj donis al li sur la tablon bovan langon kaj kruˆcon con da biero. biero . La reˆ go go manˆgis gis kun apetito, kaj la mastro amike rimarkis: — Mi donus cent funtojn da sterlingoj, se bova lango povus havi por mi tian bonan guston guston kiel por vi. Po Post st paso de unu semajno la juˆ gisto estis vokita Londonon kaj metita en malliberejon. En da˘ uro de ok tagoj li ricevadis nur uro panon kaj akvon, fine la na˘ u an tagon oni donas al li langon de bovo kaj uan kruˆ con con da biero. La malliberulo esprimas sian miron; sed la gardisto gardisto de la malliberejo malliberejo restas muta por ˆciuj ciuj liaj demandoj. Tiel la juˆ gisto, gisto, ne ricevinte klarigon, komencas manˆ gi la langon de bovo, kiu efektive havas por li tre gi bonan guston. guston. Subite Subite pordo malfermi malfermiˆ gas, gâs, kaj la reˆgo g o enir eniras as.. — Mi estis estis via kuracisto kuracisto,, diras diras Henrik Henrikoo VIII al la surpriz surprizita ita juˆ gisto; gisto; mi sanigi sanigiss vian vian

* Anekdotoj *

50

malfort malfortan an stomak stomakon. on. Pa Pagu gu al mi sekve sekve mian mian honorari honorarion on de cent funtoj da sterlingoj, sterlingoj, kiun vi mem difinis, alie vi restos tie ˆci ci la tutan vivon. La juˆ gisto gisto pagis pagis kaj forlasi forlasiss Londonon Londonon.. Kion Kion li pensis pri la dankemec dankemecoo de la reˆ go, la historio al ni ne rakontas. g aj homoj — Malgrandruso kaj soldato. soldato. Oni diras, ke la soldatoj estas saˆgaj rakontas malgrandrusa vilaˆ gano, veninta el Kievo, kien li iris preˆgi, gano, g i, al siaj kunvilaˆ ganoj gano j — sed tio ˆci ci estas mensogo; men sogo; jen mi donos al a l vi ekzemplon. Unu fojon mi iras en Kievo sur la strato; ekvidinte tre altan domon, mi levis la kapon, rigardante gian gîan supron. supron. — Kion vi rigardas rigardas,, hu hundi ndinid nido? o? ekkrii ekkriiss alsaltinta al mi soldato. — Mi kalkulas la korvojn, kiuj staras sur la tegmento, mi timege respondis, kaptante kaptante la ˆcapon capon en la manon. — Kiom do d o vi kunkalkulis, hundinido? li denove ekkriis. — Dek tri, mi respondis. — Pagu do tuj dek tri rublojn, hund hundinido, inido, ˆcar, car, se vi ne pagos, mi tuj vin transdonos transdonos al la guberniestro, li kolere ekkriis. Mi estis ˆgoja goja liberiˆ liberiˆ gi de li kun tia malgranda gi sumo, kaj, paginte, paginte, mi forkuris, eˆc ne rerigardante rerigardante posten. Sed vi pensas, ke mi kunkalk kunkalkuli uliss nu nurr dek tri korvojn? korvojn? ho, ho, mi trompis trompis la soldato soldaton: n: mi kunkalkulis pli ol kvardek korvojn korvo jn kaj pagis nur dek tri rublojn! rublo jn! [N. Kuˆsnir.] snir.] Tranˆ Tranˆcanta ca nta komp ko mpli limen mento to.. A: Kiel Kie l plaˆ p laˆcas cas al vi mia versa vers aˆo? Ne vere, vere , feliˆ f eliˆca ca ideo? — B: Jes, jes, la ideo estas jam per p er tio feliˆca, ca, ke gi gî elsaltis el via kapo. ˆ tiam la El la historio. historio. A: Kial Kial Hanibal Hanibaloo iris trans trans la Alpojn? — B: Car tunelo ne estis ankora˘ u preta. En la juˆgejo ge jo.. Juˆganto: ganto: Kiel oni vidas el la prepara j aktoj, akto j, la ˆstelado stelado estas via profesio! ganto, ke mi ˆsteladu stela du por profesio! — Juˆgato: gato: Kion do vi volas, sinjoro juˆganto, plezuro? plezuro? Telegrama stilo. stilo. Juna edzino naskis filinon. La edzo volis sciigi la patron de sia edzino pri tiu ˆci ci fakto, aldonante, ke la fakto havis lokon en la sepa horo matene matene kaj ke poste per letero li skribos pli detale. detale. Li telegrafa telegrafas: s: “Hodia˘ “Hodia˘ u matene sepa filino naskita. Poste pli.” La pafanto. pafanto. Le˘ utenanto: utenanto: Ni supozu, sup ozu, ke la malamiko staras tie ˆci ci anta˘u la arbo. arbo. La˘ u la komand komandoo “tri” vi ekpafos ekpafos sur la arbon. Sekve Sekve atentu: atentu: un unu u— du — tri!. tri!. . . Ha, Ha, mallert mallertaa urso, urso, vi pafis pafis ja preter la arbon! — Rekruto: Rekruto: Nu, kion do gi gî malutilas, sinjoro le˘utenanto? utenanto? Kiam la malamiko efektive efektive venos, tiam ja certe ne ˆciuj ciuj staros anta˘ u la arbo, kelkaj staros anka˘ u apud la arbo! Verkistino: Verkistino : — Ha, kara kara Julio, Julio, se mia artiko artikolo lo “Kontra˘ “Kontra˘ u la ornamiˆgamo gamo de la virinoj” estos presita, tiam mi por p or la honorario tuj aˆcetos cetos al mi pluˆsan san matenveston matenvest on kun pelta pel ta ˆcirka˘ cirka˘ ukudro. ukudro. Juna mastrino (aranˆgante gante kun la kuiristino la manˆgotabelon gotabelon por vespera kolektiˆ go): g o): Por la dua manˆ mango gô ni preno prenoss angi angilo lon! n! — Kuiristino: Kuiristino: Kiom Kiom vi vi ordonas, ordonas, ke mi prenu, prenu, sinjorino sinjorino?? — Mastrino: Mastrino: Mi pensas, ke estos sufiˆ ce ce ˆcirka˘ kau ˘ dek metroj! Mastrino (invitant (invitantee la gaston manˆ gi): — Mi petas, prenu! Estu tute kiel gi): dome; mi amas, ke miaj gastoj estu dome!

* Anekdotoj *

51

Fra˘ ulino: ulino : Vidu, estimata estima ta sinjorino sin jorino,, tio ˆci ci estas est as ˆcio, cio, kion ni n i volas! Ne vere, nun vi jam scias, kio estas la tiel nomata virina demando? — Sinjorino: Sinjorino: Mi konas nur unu virinan demandon, kaj tiu ˆci ci estas: ˆcu cu li jam estas edzigita? Raporto. Raporto. En Londono unu krimulo devis esti mortigita. Anta˘u sia morto li malsaniˆ malsaniˆgis gis kaj oni lin sendis en la malsanulejon. malsanulejon. Post unu semajno la ˆcefa cefa kuracisto skribis al la juˆgejo: gejo: “La arestito N. saniˆ gis, kaj oni povas lin mortigi gis, sen malutilo por lia sano.” [S. B-n.] La ˆsuldo ld o. La malgranda Nikoˆ Nikoˆcjo, cjo, promenante pr omenante kun sia patrino sur la bordo de rivero, per p er nesingardo nesingar do tien enfalis. Unu junulo, vidinte tion ˆci, ci, kuraˆ ge ge sin ˆetis etis en la akvon akvon kaj eltiris eltiris la knabon. knabon. La patrino patrino dankas dankas la savin savinton: ton: — Ha, Ha, sinjoro sinjoro!. !. . . mi ne scias, scias, kiel kiel vin vin danki! danki!.. . . vi savi saviss mian mian fileton fileton!. !. . . — Ho, sinjorino, li rediris, ˆgi gi ne estas inda je danko, ˆgi gi estas ˆsuldo suldo de ˆciu. ciu. — Ha, ˆ vi estos tiel bona anka˘ kion kion vi diras! diras!.. . . Cu u eltiri lian pa jlan ˆcapon? capon? Jen ˆgi gi naˆgas. gas. [Malgranda poeteto.] Konjektemeco. Konjektemeco. En la pafado unu soldato memvolulo neniel povis trafi la celon. La oficiro prenas pr enas lian pafilon kaj, ka j, rigardante lin kun riproˆ r iproˆco, co, diras: — Nu, vi estus estus trafema trafema pafist pafisto! o! La oficiro oficiro ekcelas ekcelas.. Pa Paf!. f!. . . maltraf maltrafo. o. — Jen kiel kiel vi pafas pafas!! Li ekcel ekcelas as la du duan an fojon — paf!. . . denov denovee maltra maltrafo fo.. — Jen kiel vi pafas! La oficiro ekcelas la trian fojon—paf! li trafis. — Tiel oni devas pafi, diras la oficiro, redonante la pafilon. [Malgranda poeteto.] Advokato dvokato kaj kuracisto kuracisto disp disputi utiss pri pri tio, tio, kiu kiu el ili stara starass pli pli alte. alte. Oni Oni deman demandi diss tiam tiam la poeton Piron’ Piron’on on kaj petis petis lin solvi solvi la disp disputo uton. n. — La fripono frip ono iras ˆciam ciam anta˘ antaue, u˘e, kaj la ekzekutisto lin sekvas, estis la respondo. Jonathan Swift kaj la servanto. servanto. La glora a˘ utoro utoro de la “Vojaˆ goj goj de Gullivero” estis granda amanto de ple˘ uronektoj uronektoj (speco de fiˆsoj soj = germana “Steinbutte”). inbutte”). Tion ˆci ci sciis lia adoranto adoranto kaj bonfaranto, bonfaranto, lordo Temple, Temple, kiu ofte sendadis al li grandajn granda jn fiˆsojn sojn de tiu ˆci ci speco. La satiristo ˆciam ciam kun plezuro ilin akceptadis, sed al la alportanta servanto li neniam donadis trinkmonon. Tio ˆci ci kolerigis la servanton, kaj, kiam li unu fojon fo jon denove den ove devis iri al Swift, por alporti al li grandan ple˘ uronekton, li montris sian nekontentecon iom uronekton, maldelik maldelikate. ate. Tuj Swift leviˆgis, gis, sidigis la servanton sur sian seˆgon gon kaj diris: — Mia amiko, vi ne scias, kiel oni devas plenumi komision; mi montros ˆgin al vi. Swift prenis la ple˘ uronekton uronekton kaj alpaˆsis sis malrapide malrap ide kaj ka j respektege r espektege al la servanto. servanto. — Mia sinjoro, li diris, salutas vin kaj petas p etas vin, sinjoro Dekano, Dekano, akcepti tiun ˆci ci malgrandan malgrand an donacon. donaco n. Nun la servanto servanto sin levis kaj respondis: — Mi petas tre kore danki vian sinjoron. Kun tiuj ˆci ci vortoj li metis la manon en la poˆson, son, eltiris eltiris duonon da krono kaj premis gin gîn al Jonathan Swift en la manon. — Goddam! ekkriis ekkriis tiu ˆci, ci, vi estas pli saˆga, g a, ol mi pensi pensis. s. Mi rimarkos al mi la instruon kaj jam pli ne forgesos pri la trinkmono. Kiam Swift prenadis prenadis novajn novajn servanti servantinojn, nojn, li ˆciam ciam diradis al ili, ke ili en lia domo devas anta˘ u ˆcio cio observadi du aferoj afe rojn: n: unue, fermi post p ost si la pordon, kiam ili venas en ˆcambron, cambron, kaj due — denove fermi la pordon, kiam ili eliras.

* Anekdotoj *

52

Unu fojon unu servantino petis de li la permeson iri al la festo de edziˆgo go de ˆsia sia fratino. fratino. — Tre volonte, volonte, diris Swift, mi eˆc donos al vi ˆcevalon cevalon kaj servanton por akompani, kaj vi povas amba˘ u kune veturi. Tute ekster si de gojo, ˆgojo, la servan servantino tino,, eliran elirante, te, lasis la pordon pordon ne fermita. fermita. Kvaron Kvaronon on da horo post ilia forveturo Swift ordonis seli alian ˆcevalon cevalon kaj sendis sur gi gî rapide alian servanton servanton kun la ordono revenigi ilin. Tiu ˆci ci trovis trovis ilin en la mezo de vojo, kaj ˆcu cu ili volis volis a˘u ne — ili devis veturi veturi returne. returne. Tute depremit depremita, a, la knabino eniris en la ˆcambron cambron de sia sinjoro ka j demandis, kion li ordonos. or donos. — Nenion pli ol nur ke vi fermu post vi la pordon, li diris kaj lasis ˆsin sin post tio ˆci ci denove den ove forvetu for veturi. ri. ˆ tag Ce tagma manˆ nˆgo. go . — Miri Mirind nde! e! mi nen nenia iam m povas povas man manˆ gi gî bonan pecon da meleagro. . . — Kial do? ˆcu cu vi havas tian strangan stomakon? — Ne, sed ˆcar car mia edzino ˆgin gin ˆciam cia m forman for manˆ gas. gâs. Pardon rdonu, u, sinjoro sinjoro,, ˆcu cu ne kun sinjoro sinjoro Fredo mi hav havas la En klubo klubo. — Pa hono honoro ron n parol paroli? i? — Ne. Ne. — Mi tiel tiel ank anka˘ u tuj tuj pens pensis is al mi! mi! Vi ne esta estass eˆc simila je sinjoro sinjor o Fredo. redo . Instruita Instruita mimikisto mimikisto.. En la tempo tempo de la servu servuta ta rajto S. Peter eterbu burg rgon on alveturis unu instruita mimikisto, kiu publike anoncis, ke li povas per diversaj signoj de manoj mano j paroladi ne sole pri ordinaraj objektoj de la ˆciutaga ciutaga vivo, vivo, sed eˆc pri objektoj de filozofio, filozofio, kaj li fanfaronis, fanfaronis, ke neniu povos povos kun li eˆc iom interpar interparoli oli.. En tiu sama tempo tempo en S. Peterb Peterburgo urgo estis iu bienha bienhav vanto anto kun sia servutul servutulo. o. Ekscii Eksciinte nte pri la anonco anonco de la mimiki mimikisto, sto, la bienha bienhav vanto anto sendis al li sian servanton, al kiu li ordonis nepre paroli kun la mimikisto. ˆ vi efektive Tiu venis venis.. — Cu efektive povas povas libere paroli paroli per mimik mimiko? o? oni demandis demandis la vilaˆganon. ganon. — Mi eˆc ne scias, kio ˆgi gi estas “per mimik mimiko”, o”, li respondi respondis. s. Je tiu ˆci ci respondo ˆciuj ciuj multe ridis, tamen oni klarigis al la vilaˆ gano, gano, ke “paroli per mimik mimiko” estas estas tio tio sama, sama, kio kio “paro “paroli li per signoj signoj de manoj”. manoj”. — Ha, Ha, mi kompr komprenas enas!! diris diris la vilaˆ gano, gano, per manoj. . . per manoj manoj mi povas povas paroli tre bone: mi tiel ofte parolas, pa rolas, ˆcar car mi havas mutan fraton. — Kiam la instruitulo instruitu lo eksciis, kun kiu li devos paroli per mimiko, li forte ekridis kaj anta˘u atestantoj promesis doni al la vilaˆgano gano tricent rublojn, se li efektive povos klariˆ gadi gadi per mimiko a˘ u almena˘ u ion kompreni el tio, kion li, instruitulo, al li parolos; tiun ˆci ci promeson la instruitulo konsentis eˆc doni per skribo. La bienhavanto, bienhavanto, al kiu apartenis la nova mimikisto, anka˘ u promesis doni al li plenan liberon kaj dudek orajn monerojn, se li kompreniˆ gos gos kun la instrui instruitulo tulo per mimik mimiko. o. — Sed se vi ne povos interparoli, vi ricevos dudek kvin bastonojn, aldonis la bienhavanto, bienh avanto, ˆcu cu vi volas a˘ u ne? — Jes, mi konsentas kun plezuro, respondis la vilaˆgano. g ano. Kaj jen en difin difinita ita horo la du mimi mimiki kist stoj oj eniri eniriss en la salono salonon n kaj sidiˆgis gis unu kontra˘ u la dua. Tie ˆci ci anka˘ u sidis multegaj atestantoj, kun sciemo atendante atendante la interesan interesan paroladon. La instruitulo instruitulo komencis la unua. Dezirante provi la scion de la vilaˆgano, gano, li montris montris al li unu fingron (tio ˆci ci en la mimik mimikoo de la instrui instruitul tuloo devis devis signifi: signifi: “Dio “Dio estas estas un unu”). u”). La vilaˆ gano, gano,

* Anekdotoj *

53

respondan respondante, te, montris montris du fingrojn. fingrojn. La instruitul instruituloo ekmiri ekmiris, s, sed li pensis, pensis, ke tio ˆci ci estas simpla okazeco. Li montris montris al la vilaˆ gano manplaton (signo de gano regno); la vilaˆgano gano tuj montris al li pugnon. pugno n. La instruitulo kaj ˆciuj ciuj alestanto j estis tre mirigitaj, precipe la instruitulo. Li ruˆgiˆ giˆgis gis de ˆcagreno cagr eno kaj kun kolero li montris montris supren kaj malsupren malsupren (tio ˆci ci signifas: signifas: “Dio estas en la ˆcielo cielo kaj ˆ sur la tero”). Ciuj ekrigardis la vilaˆganon g anon.. Li en tiu tiu sama sama minu minuto to eltiri eltiriss ˆ anta˘ uen la manojn kaj faris signon, kvaza˘ uen u li ion trenas. Ciuj estis senfine mirigitaj, mirigitaj, la instruitulo instruitulo eˆc eksaltis; eksaltis; li sentis sentis sin mortigita! mortigita! Li rapide elprenis el la poˆso so monujon kaj tuj elkalkulis al la vilaˆ gano tricent rublojn, kiujn lia gano kunparolanto prenis kaj trankvile kaˆ kaˆsis sis en sian poˆson. son. Neniu komprenis, pri kio parolis la mimikistoj, kaj tial oni decidis demandi aparte la instruitulon kaj la vilaˆganon, ganon, pri kio ili interparolis. Anta˘ ue ue estis forigita la vilaˆgano. gano. Tre ekinteresitaj, la alestantoj kun sciemo kaj malpacienco atendis, kion diros la instruitulo. Tiu ˆci ci rapidis trankviligi trankviligi ilian malpaciencon: — Mi neniam ankora˘ u renkontis homon, kiu povus tiel libere klariˆgi gi per mimiko! Mi mem tre ofte pensas, anta˘ u ol mi ion diras, kvankam kvankam mi lernis tiun ˆci ci malfacilan sciencon preska˘ u tridek jarojn! Tio ˆci ci estas tre mirinda! mirinda! simpla simpla,, tute ne instruita vilaˆgano, gano, kaj tiel libere respondas per mimiko tiajn pure filozofiajn demandojn! Tre mirinde, tre mirinde! — Sed diru do al ni, sinjoro, pri kio vi interparolis? — Vidu, sinjoroj: unue, en la komenco de la parolado, mi diris al la vilaˆgano, gano, ke Dio estas unu. unu. Li al mi respondis, respondis, ke Dio estas kvank kvankam am unu, sed Li tamen estas duobla, ˆcar car Li estas samtempe Dio kaj homo. Tiun ˆci ci ideon la vilaˆgano gano esprimi esprimiss per p er signo de du fingroj. Mi pensis, pensis, ke li okaze okaze respondis al mi vere. Tial mi ˆsanˆ sanˆgis gis la temon de la parolado, kaj mi montris al li manplaton, manplaton, esprimante esprimante per tiu ˆci ci signo, ke Rusujo estas bonkonstruita bonkonstruita regno, — kaj li respondis al mi, ke Rusujo estas regno unupotenca kaj estas sub la sceptro de Imperies Imperiestro tro (pugno signifa signifass sceptron). sceptron). Tiam Tiam mi ree min turnis al la unua temo, te mo, kaj montrinte supren kaj malsupren, mi diris per tiu ˆci ci signo, ke Dio estas en la ˆcielo cielo kaj sur la tero; kaj li flnis mian penson, dirante, ˆ tio ˆci ke Dio estas ˆcie. cie. Cio ci min konvinkis, ke tiu ˆci ci simpla vilaˆgano, gan o, tiu ˆci ci malklerulo, tute libere povas paroli per mimiko, kaj mi anta˘u li min klinas. — Oni vokis la vilaˆganon ganon kaj anka˘ u lin petis rakonti, pri kio li parolis kun la instruitulo. instruitulo. “Ni preska˘ preska˘ u nenion parolis, diris la vilaˆgano; gano; ni nur minacis unu al la dua: li al mi, kaj mi al li. Mi, estimataj sinjoroj, povas tute bone paroli per signoj de manoj, manoj , ˆcar car mi hav h avas as mutan fraton, fr aton, kun kiu mi ˆciam ciam tiel interparolas. Tiu ˆci ci sinjoro (li montris la mimikiston) montris al mi fingron, kaj mi tuj komprenis, ke li volas al mi elpiki okulon; kaj mi respondis, ke mi povas elpiki al li eˆc amba˘u okulojn (du fingroj). La sinjoro kredeble ekkoleris pro tiu ˆci ci respondo kaj diris al mi, ke li donos al mi survangon survangon (manplato); kaj mi respondis, ke mi mem preferas pugnon, kiu iafoje tre bone efikas. Tiam la sinjoro, tute ekkolerinte kaj dezirante kredeble min timigi, diris, ke li min supren levos kaj kaj poste p oste ˆetos al la tero. Mi respondis al li, ke se li provus

* Anekdotoj *

54

tion ˆci ci fari, mi prenus prenus lin per la haroj kaj trenus sur la planko. planko. Tio ˆci ci estas ˆcio, cio, pri kio ni parolis”. parolis”. En la salono eksonis la˘uta uta ridego de ˆciuj ciuj alestantoj, kaj la malfeliˆ malfeliˆca ca instruita instruita mimikisto mimikisto tute ne sciis, kion fari: tre konfuzita, konfuzita, li nur mordis mordis la lipojn kaj silen silentis tis.. En tiu ˆci ci sama tago li forvetur forveturis is el S. Peterburgo. [V. Devjatnin.] Profesoro de zoologio N. tre ne amis, kiam la studentoj malfruis al la komenco de la lekcio kaj tiam, t iam, interrompante sian legadon, legad on, li ˆciam ciam esprimadis espr imadis sian sian malple malplezuro zuron n al la malfrui malfruint ntaa studen studento. to. Un Unu u fojon, kiam la profesoro profesoro legis pri ˆcevalo, cevalo, eniris en la legejon iu malfruinta malfruinta studento. studento. Al la miro de la studentoj, kontra˘ u sia kutimo la profesoro nenion diris al la studento kaj da˘urigis urigis sian legadon. Fininte la legadon pri ˆcevalo, cevalo, li diris: — Nun, sinjoro j, post la “ˆcevalo” cevalo” ni transiru al la “azeno”, kaj, turninte tur ninte sin al la malfruinta, li diris: Mi petas, sidiˆgu. gu. — Ne maltrankviligu maltrankviligu vin, sinjoro profesoro, profesoro, respondis la studento, mi povas a˘ uskulti uskulti azenon anka˘ u starante. [A. Gruenfeld.] ˆ vi estas Inter bopatroj . Cu estas kontent kontentaa je via nova nova bofilo? bofilo? — Ho, ne forte, mi faris faris tre malbonan malbonan elekton. elekton. — Per kio? — Vidu, mia kara, kara, li ne pov p ovas as trinki, li ne scias sc ias ludi kartojn, kaj al a l ˆcio cio li havas havas ankora˘ a nkora˘ u mirindan talenton de parolado. p arolado. — Kion do vi volas? mi vin ne komprenas! Tio ˆci ci estas e stas ja ˆciuj ciuj nur tre bonaj ecoj! — Sed vidu: li ne povas trinki kaj trinkas, li ne scias ludi kartojn kaj ludas; se li ne estus granda parolanto, tiam mi sola scius, ke li estas malsaˆga, ga, — nun la tuta mondo tion ˆci ci scias. sc ias. Avarulo, Avarulo, elirante el la preˆgejo, gejo, kie la pastro parolis pri bonfarado, diris: — La predi prediko ko tiel tiel min min tuˆ tuˆsis, s is, ke mi mem mem estas estas preta peti peti almoz almozojn. ojn. [P. [P. Koˆ Koˆcerg ce rgov ov].]. Gradeco Grad eco de d e riproˆ ri proˆcoj co j . La ministro ministro diris diris al la direktor direktoro: o: La opero iris tre ˆ roj lasi bone, nur la horoj ho lasiss ion ion por deziri deziri.. — La direkt direktoro oro iras iras al la reˆ gisoro: ˆ — Sinjoro reˆgisoro, gisoro, mi havas ka˘uzon uzon esti nekontenta je la horo; mankas al gi ˆgi energio; ener gio; mirinde estus, se lia ministra moˆsto sto ne akceptus gin gîn de malbona flanko. La reˆ gisoro iras al la kapelestro: — Sinjoro kapelestro, mi devas diri gisoro ˆ al vi, ke la horoj estis hodia˘ u ekstreme malbonaj, tiel malbonaj, ke mi timis la falon falon de la opero. opero. Mi vin petas, petas, observ observu, u, ke gi ˆg i eston estonte te iru pli bone. bone. La ˆ minist ministro ro severe severe punos. La kapelestro apelestro rapidas rapidas al la direktan direktanto to de la horoj. ˆ — La horoj estis hodia˘ u absolut absolutee abomenaj. abomenaj. Un Unu u rapidas rapidas,, alia alia restas, restas, unu kantas antas tro alte, alte, alia alia tro malal malalte, te, tute kiel strataj strataj bu buboj. boj. La reˆ gisoro orde vin regalos kaj bone faros. La sekvantan sekvantan tagon la direktanto, direktanto, alestante ˆce ce la ˆ provo de la horanoj, diras: — Vi kriegis hiera˘ u kiel brutaro; estas honto kaj ˆ vi ne havas orelojn, ne havas ideon pri takto, ke vi kantas kiel abomeno! Cu sovaˆguloj? guloj? Mi miras, kial la kapelestro ne ˆetis etis al vi la notojn en la vizaˆ gojn kaj ne forpelis fo rpelis ˆciujn ciujn al la diablo! Mi ripetas, ripet as, vi kantis kiel brutaro, kaj se tiel okazos ankora˘ u unu fojon, fojo n, mi vin ˆciujn ciujn dispelos kiel besto jn! [P. [P. Koˆcergov.] cergov.] Francisko I , reˆgo go de Francujo vizitis la papon Leonon X. La reˆgo, go, mirigita de la lukso de la kortego de la papo, diris, ke la˘ u la rakonto de la biblio la

* Anekdotoj *

55

religiaj kondukantoj kondukantoj vivis malriˆce ce kaj simple. — Vero, Vero, respondis re spondis la papo, pap o, sed tio ˆci ci estis tiam, kiam la reˆgoj go j paˆstis sti s brut b rutaro aro jn. [P. Koˆcergov. cer gov.]] Kion oni amas plej multe? multe ? Havante Havante unu jaron — sian nutristinon; nutristinon; kvin jarojn — la patrineton; dek jarojn — la lernan libertempon; dekses jarojn — la liberecon; dudek jarojn — sian amatinon; tridek jarojn — sian edzinon; kvardek kvardek jarojn jaro jn — siajn infanojn; sesdek jarojn — sian oportunecon; en ˆciuj ciuj tempoj — sin mem. [K. O. S-m.] Senkulpiˆ Senkulp iˆgo. go. Sinjorino Sinjor ino,, forlasan forlasante te sian servan servantin tinon: on: Jes, Jes, mi beda˘ uras, uras, sed mi ne povas repreni el via serva libro mian ateston pri via nepuremeco. Rigardu do mem ekzemple la malpuraˆ malpuraˆon de muˆ muˆsoj so j tie ˆci ci en la angulo. — Servantino: Servantino: Tio ˆci ci ja estas ne mia kulpo! kulp o! tiu ˆci ci malpura malpu raˆˆo jam estis, estis , kiam k iam mi anta˘ u jaro komencis mian servadon ˆce ce vi. La leˆ leˆgist gi stoo : Despota Despota urbestro urbestro ofendis ofendis unu urbanon. urbanon. La urbano rakont rakontis is sian malfeliˆcon con al unu el sia j konatoj, konato j, kiu pretendis, ke li estas esta s granda konanto de la leˆgoj. goj. Indigne Indigne ekkrii ekkriiss la konato konato:: — Kiel li kuraˆ gis gis tion ˆci ci fari! mi tuj iros al la urbestro kaj montros al li, ke li ne konas la leˆgojn, gojn, kaj mi devigos lin, lin, ke li sur la genu genuoj oj petu petu de vi pardon pardonon! on! Ili Ili amba˘ amba˘ u iris al la urbestro; la leˆgisto gisto eniris en la loˆgejon, gejon, la ofendito jam preparadis sin, kiel li akceptos la pardonpetantan pardonpetantan urbestron, tamen li ne estis sufiˆce ce kuraˆ ga kaj restis post la pordo. pordo. Po Post st kelk kelkaj aj minu minutoj toj la kuraˆ kuraˆ gulo g ulo elira eliras. s. — Nu, kia kia rezultat rezultato? o? demandis la atendanta. — Ha, respondis la kuraˆ gulo, mi tute ne atendis, ke gulo, li estos tia maldelik maldelikatulo! atulo! Prezentu Prezentu al vi, kiam mi komencis komencis mian riproˆ riproˆcan can parol parolon, on, li tuj voli voliss don donii al mi du surv survan angojn gojn!! — Kiel Kiel vi scias, scias, ke li volis volis tion ˆci ci fari? — Se li ne volus, volus, li ja tion ˆci ci ne farus, kaj se li faris, tio ˆci ci ja montras montras tute sendube, ke li tion ˆci ci volis. — Kaj Ka j vi silentis? silentis? — Enirinte al li, mi forgesis lin bone titoli, kaj ekzistas leˆgo, go, ke se oni iun salutas per pli malalta titolo, ol li havas, li havas la rajton doni al vi tri survangojn. — Sed vi ja ricevis ricevis nur du! — Ha, mi forgesis forgesis;; vidu, vidu, ekzistas ekzistas leˆ go, go, ke se la punata falas falas sur la teron, teron, li jam pli da survangoj survangoj ne devas devas ricevi. ricevi. — Kial do vi ne falis falis sur la teron teron tuj post la un unua ua survang survango? o? — Ekzistas Ekzistas alia leˆ go, go, ke tiel longe, kiel oni ˆce ce la survangoj havas havas ankora˘ u la forton stari sur la piedoj, oni devas devas stari. — Kaj Ka j kio estos kun mia ofendo? — Iru mem kaj provu ˆsovi sovi al li en la manon kelkan sumon da mono, eble li al vi pardonos. Mi nenion kun li povas fari, ˆcar car mi vidas, vidas , ke li mem scias ˆciujn ciujn leˆgojn gojn parkere kaj havas ilin ˆciam cia m sub la mano. man o. La inkujo inkujo : Knabo aˆcetis cetis botel b oteleton eton da inko kaj rapidis rapidis domen. domen. En la mezo de la strato la inkujo elfalis el lia mano kaj rompiˆgis gis kaj la tuta inko elverˆ ve rˆsigis gîs sur sur la teron. teron. Konf Konfuzi uzite te la knabo staras staras kaj malg malgaje aje rigar rigardas das la elverˆ elverˆsitan sitan inkon. — Nu, kion vi staras, mia knabo? diris unu preteriranto; preteriranto; vi jam elskribis la tutan inkon kaj nun vi povas trankvilo iri domen! Principo. Princi po. Luigantino Luiganti no de ˆcambro: cambro: Anta˘ u ol vi enloˆgiˆ giˆgas gas en mian mia n ˆcambron camb ron,, mi devas devas al vi rimarki, rimarki, ke mi amas, ke oni akurate akurate pagu la luan pagon. pagon. —

* Anekdotoj *

56

Studento: Studento: Tio ˆci ci estas anka˘ u mia principo; a˘ u akurate, a˘ u tute ne! Malbona memoro. memoro. De kio vi havas havas tian embaras embarasan an mienon? mienon? — Ha, prezentu al vi mian teruran situacion: mi petis hiera˘ u fra˘ ulinon ulinon Marion Mario n pri ˆsia sia mano kaj mi ne memoras, memoras, kion ˆsi si al mi respondis: jes a˘ au˘ ne ne. . . Neniom malhelpas. malhelpas. Sinjoro venas domen laca kaj malsata. Lia sesdekjara kuiristino donas al li la tagmanˆgon, g on, kiu kiu estas estas prepari preparita ta tre malbone. malbone. — Sinjoro: Sinjoro: A˘uskultu, uskultu, Antonino, Antonino, diru al mi malka malkaˆse, se, kial vi ne prenas oficon de nutr nutris isti tino? no? gi gî estas estas ja multe multe pli enspeza, enspeza, ol la ofico de kuir kuiris istin tino. o. — Kuiristino: Kuiristino: Ha, sinjoro, vi ˆsercas! sercas! Kiel do ˆgi gi estus ebla? ˆcu cu mi povus nun esti nutri nutristi stino? no? — Sinjoro: Sinjoro: Neniom Neniom malhelp malhelpas! as! Kuiris Kuiristino tino vi ja anka˘ anka˘ u tute ne povas esti kaj tamen estas! Bonigo. Boni go. Fianˆ Fia nˆcino cin o : Diru, ˆcu cu estas vero tio, kion mia patrino al mi diris? — Fianˆco: Kion ion do? do? — Fia Fi anˆcino ci no:: Ke vi edziˆgas gas je mi, ˆcar car mi poste havos grandan sumon da mono. — Fianˆco: Sed mia infano, kontra˘ ue! u e! estus al mi eˆc pli agrable, agra ble, se vi gin gîn havus jam nun. Tro granda postulo. postulo. — For! al sanaj kaj fortaj mi almozon ne donas. — Kiel vi volas; pro viaj kelkaj centimoj mi al mi piedon ne rompos. Teruraj infanoj : infanoj : Onklino parolas kun malgranda malgrand a nevo, kiu ˆus us venis el e l la lernejo. — Nu, ˆcu cu vi lernis aritmetikon? aritmetikon? — Certe! — Kion do vi lernis? — Deprenadon. — Aha! sekve se mi diros al vi, en kiu jaro mi naskiˆgis, gi s, ˆcu cu vi povos diri, kian aˆgon gon mi hav havas? — Oho! tiajn grandajn grandajn nombrojn nombrojn ni en la lernejo ankora˘ u ne lernis. Mirinda Mirind aˆo o en la medicino. medicino. En unu societo oni parolis pri medicino. Unu el la alestantoj diris, ke la unua montrilo en la plej multaj malsanoj estas la lango kaj se la lango estas kovrita, kovrita, tio ˆci ci jam montras, ke la homo ne estas sana. — Kaj tamen, rimarkis alia, mi konas unu sinjorinon, kies lango ˆciam ciam estas kovrita per p er tre dika tavolo da d a ˆcikanoj cikanoj kaj kalumnioj kaj ˆsi si tamen estas tute sana. Ne volo v olonte. nte. Juˆganto gan to:: Viaj respondo j estas ˆciuj ciuj fondita j sur plena vereco? — Juˆgato: gato: Vorto post p ost vorto, Via moˆ moˆsto! sto! ke mi mortu, se mi iom mensogas! mensogas! — Juˆganto: ganto: Sekve vi estas preta anka˘ u ˆuri uri pri ili? — Juˆgato: gato: Hm...ne tre volonte, sinjoro. Neprospera aludo. aludo. Kara edzo, la kuracisto kuracisto diras, ke mi bezonas min distri, distri, vidi aliajn vizaˆgo go jn ˆcirka ci rka˘ u˘ mi...— Nu, en tia okazo mi tuj forlasos vian servantaron kaj dungos aliajn. Naive: Naive : La somer somerlo loˆ gô, kiun mi luigas, sin trovas, kiel vi vidas, apud la go, arbaro mem. La odoron o doron de la abioj abio j vi havos ˆciam ciam en la ˆcambro. cambro. Provu nur ˆ la odoron! Belega, ravanta! Kaj kiel saniga! Cu vi eble havas iun malsanan je la brusto en via estimata familio? — Ne! — Ha, efektiva domaˆgo! go! Malegala Maleg ala legado. legado. Patrineto, mi ricevis leteron de sinjoro Roberto, li petas mian manon; ˆcu cu vi permesas, ke mi gin gîn donu al li? — Sinjoro Roberto? Ho, mia naiva, naiva, ˆcu cu vi bone komprenas la dezirojn de sinjoro Roberto? — Legu

* Anekdotoj *

57

do mem, patrineto, kion li skribas: “Fra˘ulino, ulino, donacu al mi vian manon! mi povas vivi nur por vi! Per floroj kaj baloj mi plenigos vian tutan vivon! Kun via via kiso kiso mi iros iros al la fino de la mondo mondo!” !” — Ha, ha, ha! ha! sed sed vi ja tute tute ne bone legis la leteron! Rigardu, kion li skribas: “Fra˘ulino, ulino, donacu al mi vian monon! mi povas vivi nur per vi! Per ploroj kaj batoj mi plenigos vian tutan vivon! Kun via kaso mi iros al la fino de la mondo!” Napoleono III kaj Benedetti . Napoleono Napoleono III ofte mokadis mokadis siajn kortegakorteganojn. Tiel li diradis al Benedetti, lia konata ambasadoro, ambasadoro, ke li havas havas bovan vizaˆgon. gon. — Mi ne scias, Via Imperiestra Moˆ Moˆsto, sto, respondis unu fojon fo jon Benedetti al tiela ˆserco, serco, ˆcu cu mi efektive havas havas vizaˆ g on de bovo, sed mi tre bone gon scias, ke mi multajn multajn fojojn fojo jn prezentadis prezentadis vian personon, kaj ˆciam ciam kun tiu ˆci ci sama vizaˆgo, go, kiun mi nun havas. [I. Lojko.] Neanta˘ uvidita respondo. respondo. Unu provincano, provincano, veninte veninte Romon, turnis al si la atenton atenton de ˆciuj ciuj per frapanta frapanta simileco simileco kun la imperiestro imperiestro A˘ ugusto. Tiu ˆci ci ordonis, ke oni alkonduku al li la similulon kaj, rigardante lin atente, li diris: — Junulo, ˆcu cu via patrino neniam estis en Romo? — Ne, Sinjoro, respondis la provincano, provincano, sed mia patro ofte tie ˆci ci estadis. estadis. [I. Lo jko.] jko.] Kulereto. Kulereto. En bona restoracio estas granda amaso da homoj, kiuj manˆ gas gas kaj trink trinkas as.. Ap Apud ud du table tabletoj, toj, proks proksim imee de la enire enirejo, jo, sidas sidas du sinj sinjoroj oroj:: unu jam nejuna kun friponeta vizaˆ go; go; anta˘ u li sur la tablo staras malplena glaseto kaj telero kun duono da pantranˆco co kun ˆsinko; sinko; la dua — juna homo, dande vestista, videble ˆus sidiˆ ginta ginta apud la tableto; li detiris siajn sia jn ˆsamajn gantojn gantojn kaj disbuto disbutonum numas as la superve superveston ston.. La nejuna nejuna sinjoro sinjoro legas gazeton kaj de post gi gî li de tempo al tempo ˆcirka˘ cirka˘ urigardas la publikon. — Servanto! urigardas vokas vokas la juna dando: tason da kafo kaj pasteˆ pasteˆceton! ceton! Post kelkaj kelkaj minutoj minutoj la servanto servanto alportis. alp ortis. La juna jun a homo komencas trinki la kafon, rigardas rigar das ˆcirka˘ cirka˘ uen sur ˆciuj ciuj flankoj flanko j kaj subite subit e kaˆ kaˆsas sas la kulereton kulere ton de sia kafo en la poˆson. son. Tion ˆci ci rimarkis rimarkis la maljuna sinjoro. Li vokas vokas la servanton. servanton. Tiu ˆci ci aperas. ap eras. — Tason da kafo kaj pasteˆ pasteˆceton! ceton! La postulitaˆ postulitaˆo estas alportita. La sinjoro manˆ gas. — Se vi volas, mi montros al vi ˆonglon, onglon, li diras al la servanto, servanto, alvokinte lin. La servanto servanto ridetas. — Rigardu: ˆcu cu tio ˆci ci estas kulereto? kulereto? — Jes, sinjoro. — Kie do ˆgi gi estas nun? demandis la sinjoro, rapide rap ide kaˆ kaˆsante sante la kulereton en la poˆson. son. — En via poˆso. so. — Ne, ne en mia, sed en la poˆso so de tiu ˆci ci juna sinjoro. La servanto senvole senvole returnas sin al la dando. Tiu ˆci ci suprensaltas. — Volu, sinjoro, sinjoro , elpreni elpren i la kulereton el via poˆso, so, turnas tu rnas sin al li la nejuna homo. Vole-ne-vole la dando enˆsovas sovas la manon en la poˆson son kaj eltiras la kulereton. — Nu, vi estas estas vera vera ˆonglis onglisto, to, li rimark rimarkas as konfu konfuzite zite.. — Jes. Jes. Prenu Prenu por la kafo; la brando brand o estas pagita, diras la ˆonglisto, ˆetante moneron sur la tablon, kaj foriˆgas, gas, akompanata per salutoj de la mirigita servanto kaj forportante la kaˆsitan sitan kulereton. kuler eton. [I. Lo jko.] La poeto Pope. Pope. La angl anglaa reˆ go, vidinte unu fojon sur la strato Pope’on, go, konatan poeton, sed gibulon, gîbulon, diris al sia sekvantaro: — Mi volus scii, por kio

* Anekdotoj *

58

ta˘ugas ugas tiu ˆci ci hometo, hometo , kiu iras tiel malrekte. Pope a˘ audis u˘dis tiujn ˆci ci vortojn vorto jn kaj, turninte sin al la reˆgo, go, li ekkriis: Por igi vin rekte iradi. [I. Lojko.] Frideriko rideriko la Granda Granda amis disputojn kaj havis la kutimon fini ilin per ekbato de piedo en la genuon genuon de la kundisputanto. kundisputanto. Unu fojon, havante havante fortan deziron disputi, li demandis unu korteganon, kial li ne diras al li sian veran opinion. opinion. — Estas maloportune, respondis tiu ˆci, ci, diri siajn opiniojn al reˆ go, go, kiu havas tiajn fortikajn konvinkojn kaj tiajn solidajn botojn. [N. B.] Unu generalo demandis deman dis unu u nu junan jun an soldat s oldaton, on, ˆcu cu estas e stas sufiˆca ca por li la porcio por cio da pano, kiun li ˆciutage ciutage ricevas. ricevas. — Jes, Via Generala Moˆsto. sto. — Kaj eble io ankora˘ u restas? — Jes, Via Generala Moˆ Moˆsto. sto. — Kion do vi faras kun la restaˆ res taˆo? o? — Mi gin gîn formanˆgas, gas, Via Generala Moˆsto. sto. [N. B.] Rusa Rusa oficiro oficiro, ricevinte de unu alilandulo elvokon al duelo, sendis al li kiel kiel sekunda sekundant nton on unu sian kolegon. kolegon. Oni prezentas prezentas al li la sekundan sekundanton ton de ˆ la kontra˘ ua ua flanko, flanko, malgrandan malgrandan kaj kaj tre dikan dikan homon. homon. — Cu vi scias nian kutimon, demandis la lasta, ke se la batalantoj maltrafas, la sekundantoj devas devas batali? batali? — Mi konsen konsentas, tas, respondis respondis la oficiro. oficiro. — Sed ˆcu cu vi scias, scias, da˘urigis urigis la dika sekundanto, ke mi je dudek du dek kvin paˆsoj soj trafas en kvinkopekan moneron? — Mi ne scias, respondis la oficiro, ˆcu cu mi trafos en tia interspaco en kvinkopekon, sed en tian ventregon, kiel via, mi trafos sendube. [N. B.] Malr Ma lriˆ iˆca saˆgulo ul o tagmanˆgis gis ˆce ce avara riˆculo. culo. La avarulo forˆsovis sovis la panon sur la tablo tiel malproksimen, malproksimen, ke la malriˆ malriˆca ca gasto ne povis gin gîn ating atingi. i. Ne estante ankora˘ u kontenta kontenta de tio ˆci ci kaj volante volante pli ˆcagreni cagreni sian gaston, la avarulo turnis sin al li: — Mi a˘ udis, udis, ke vi estas tre saˆga ga homo, sed mi vidas, ke vi estas nelaborema: vi volas, volas, ke aliaj laboru, dum vi mem sidas sur ili kiel parazito kaj manˆ gas gas kaj vestas vestas vin per fremda fremda kosto. kosto. Se, kontra˘ kontra˘ ue, vi estus laborema, vi povus fariˆgi gi io, ekzemple ekzemple ˆce ce mi kaj miaj komercoj. komercoj. — Ne, mia bonfarema, respondis la saˆ gulo, gulo, kontra˘ ue: ue: mi volus io fariˆgi gi ˆce ce vi, sed vi ne permesas al mi. . . — Klarigu vin, diris la avarulo, avarulo, ˆcar car mi vin ne komprenas. komprenas. — Tute simple, kun sarkasma rideto sur la lipoj respondis la saˆ gulo: gulo: mi volis ˆce ce vi fari fa riˆ gi gî sata, sed vi ne permesas p ermesas al a l mi. [N. Kuˆsnir.] snir.] Kontra˘ u la germana leˆ go pri la drinkemeco go drinkemeco kelkaj gajaj filoj de la Marburga universitato en unu nokto faris al si la plezuron skribi per kreto sur la nigra nigra tabulo tabulo de la unive universi rsitata tata domo la sekv sekvantan antan sentencon: sentencon: — Kiu bone drinkas, tiu bone dormas; kiu bone dormas, tiu ne pekas; kiu ne pekas, estas bona homo; sekve: kiu bone drinkas, estas bona homo! Kian grandegan ga jecon tiu ˆci ci sentenco la sekvantan sekvantan matenon elvokis ˆce ce la studentoj, oni facile povas al si prezenti. [K. Huebert.] Oni demandis la filozofon Malebranche pri la ka˘ uzo u zo de la suferoj de la bestoj. — Ke la homoj suferas, suferas, tio ˆci ci estas komprene komprenebla bla:: Adamo Adamo manˆ gis gis la malpermesi malpermesitan tan frukton; frukton; sed por p or kio suferas la bestoj? — Eble ili manˆ gis gis malpermesitan fojnon, respondis Malebranche. [N. B.] Jubilea telegramo. telegramo. Mallonga Mallongan n tempon post la 25-jara 25-jara jubileo jubileo de la tago

* Anekdotoj *

59

ˆ cedrin de apero de “Guberniaj Skizoj” de la rusa satiristo Sˆ ced rin-Sa -Saltikov ltikov havis havi s lokon la ˆciujara ciujara kolega tagmanˆ go de la studentoj de la N...a universitato. go Unu el la alestantoj proponis, ke oni esprimu al la talenta satiristo la studentan dentan gratulon je la pasinta pasinta jubileo. jubileo. Lia ideo estis unuvoˆ unuvoˆce ce akceptita akceptita kaj tuj estis kunmetita telegramo kun konvena teksto kaj kun la komuna subˆ ˆ cedr skribo: skribo: “Ciujare-tagmanˆ gantaj gantaj studen studentoj.” toj.” Po Post st unu horo de Sˆ ce drin in venis ven is ˆ ˆ respondo: “Dankas! Ciutage tagmanˆ ganta ganta Sˆcedr ce drin in.” .” F ortaj F ortaj konvinkoj. Kiam Napoleono I forlasis la insulon Elbo kaj aliradis al Parizo, la Pariza gazeto “Moniteur” per la sekvantaj sekvantaj esprimoj sciigis sciigis pri tio ˆci ci sia jn leganto jn: (tago 1): La malbenita hommanˆ ganto ganto eliris el sia nesto; ˆ (tago 2): La korsika diablo forlasis la ˆsipon en la golfo Juano; (tago 3): La tigro alvenis al Gano; (tago 4): La monstro pasigis la nokton en Grenoblo; (tago 5): La tirano trairis tra Liono; (tago 6): La uzurpatoron uzurpatoron oni vidis en 60 mejloj de la ˆcefurbo; cefurbo; (tago 7): Napoleono estos morga˘ u apud niaj nia j fortika fort ikaˆˆoj; o j; (tago 8): La imperiestro imperiestro venis al Fonteneblo; (tago 9): Lia Imperi Imp eriest estra ra Moˆ M oˆsto sto enpaˆ en paˆsis si s hie h iera ra˘ u˘ en e n la palacon palac on Tuilerian, uiler ian, ˆcirka˘ cirka˘ uita de siaj fidelaj regatoj. uita Inter geedzoj . — La diablo diablo prenu prenu tian ordon! ordon! ˆciun ciun fojon, kiam mi vovolas vesti novan novan ˆcemizon, cemizon, gi gî ˆciam ciam estas estas sen butonoj! — Kiel Kiel vi ne hon hontas, tas, grandaˆga ga viro, tiel brui pro kelkaj mankantaj butonoj! Rigardu la infanojn: ˆce ce ili la tuta j vestoj vesto j estas disˆsirita sirit a j, kaj ili ne diras eˆc unu vorton. vorton . Solvita problemo. problemo. Un Unu u fo jon la glora Buffon inviti invitiss al tagmanˆ tagmanˆ go go kelkajn aliajn aliajn naturis naturistojn. tojn. Po Post st la tagmanˆ tagmanˆ go la societo deiris en la gardenon. go gârdenon. Estis ankora˘ u sufiˆce ce varmege, malgra˘ malgr a˘ u ke la suno staris jam sufiˆce ce malalte. malalte. En la ˆgardeno gardeno turnis sur sin la atenton staranta sur postumento vitra globo, kion oni ofte vidas en gardenoj. gârdenoj. Iu, metin metinte te sur gin gîn la manon, trovis, ke per ia strangeco gi gî estas estas sur sur la ombra ombra flanko flanko mult multee pli pli varma, arma, ol sur la suna. suna. Li tuj komunikis komunikis sian eltrovon eltrovon al sia na jbaro. Unu post la alia ˆciuj ciuj komencis ˆ metadi la manojn sur la globon kaj trovis, ke la dirita estas vero. Ciuj kolektiˆ gis gi s ˆcirka ci rka˘ u ˘ la vitra globo, kaj komenciˆgis gis alte scienca interparolo; ˆciu, ciu, por klarig klarigii la fenomen fenomenon, on, elpensis elpensis sian sian teorion teorion:: un unu u supozis supozis engluton engluton de la radioj de varmeco, alia montris la liberiˆ gon gon de kaˆ kaˆsita sita varmelemento, varmelemento, tria klarigis klarigis ˆcion cion per rebato de la radioj. radio j. Kion unu ne sciis, tion plenigis la alia, kaj fine, apogante sin sur la leˆ goj de la naturo, ili venis al la konkludo, ke la goj apero estas tute natura kaj ke alie ne povas esti. Buffon, kiu ne volis ankora˘ u esprimi sian opinion pri tiu ˆci ci apero, alvokis alvokis la gardeniston gârdeniston kaj demandis : — Nu, mia kara, diru, kial la globo sur la ombra flanko estas pli varma, ol sur sur la flanko flanko turni turnita ta al la suno? suno? — Kial Kial?? respon respondi diss la gardenisto gârd enisto,, tial, ˆcar car mi ˆus us turnis la globon, g lobon, por ke tiu gia gîa flanko ne tro varmiˆ gu. gu. [M. Solovjev.] Unu virino plendis plend is al kapitano, ke ˆsi estas ˆcirka˘ cirka˘ urabita urabita de liaj soldatoj. ˆ ili ˆcion — Cu cion forportis? demandis demandis la kapitano. — Ne, ili restigis ion. — Nu, sekve tio ˆci ci ne estis miaj soldatoj; soldato j; miaj prenas ˆcion. cion. ˆ La imperiestrino Katerino sonoras kaj neniu el ˆsiaj siaj servantoj servantoj venas. Si

* Anekdotoj *

60

iras el la kabineto en la vestejon kaj pli malproksimen, kaj fine en unu el la lasta j ˆcambro cambro j ˆsi si vidas, ke la hejtisto hejti sto fervore fervor e ligas maldikan pakaˆ pakaˆon. Ekvidinte la imperiestrinon, li paliˆgis gis kaj ˆetis sin anta˘ antau˘ ˆsi si sur la genuojn. — Kio estas? ˆsi si demandis. deman dis. — Pardonu min, Via Imperiestra Moˆsto! sto! — Kion do vi faris? — Jen, kara reˆgino, gino, mia valizo estas plena de diversaj bonaj objektoj el la palaco palac o de Via Moˆsto. sto. Tie ˆci ci sin trovas rostaˆo, o, kukaˆ kukaˆo, o, kelkaj boteleto bot eleto j da biero kaj kelk kelkaj funtoj da bombonoj por miaj infanetoj. infanetoj. Mi deˆ deˆoris oris mian semajnon, kaj nun mi iras hejmen, — Tra kie do vi volas eliri? eliri? — Jen tie, per p er tiu ˆstuparo. stuparo. — Ne, tie ne iru; tie t ie eble renkontos vin la ˆcefo cefo de la palaco; kaj ka j mi timas, ke tiam t iam viaj via j infanoj infano j nenion ricevos. Prenu do vian pakaˆ pakaˆon on kaj iru ˆ elkodukis post mi. Si elkodukis lin tra la salonoj sur alian ˆstuparon stuparon kaj, malfermint malfermintee mem la pordon, diris: — Nu, nun iru kun Dio. La advokato de ratoj . Chassie, Chassie, unu el la plej gloraj juristoj de Francujo Francujo kaj kaj poste prezidanto de la parlamento en la Provenco, fondis sian gloron per tio, ke li en la jaro 1522 elpaˆsis sis kiel advokato de rato r atoj. j. Oni devas scii, ke en la fino de la mezaj centjaroj regis la malsaˆ go, go, ke la reˆga ga prokuro pr okuroro ro eˆc besto b esto jn tiradis tir adis al juˆgo. go. Tio ˆci ci havis lokon kun la ratoj rato j en la dirita jaro; ili estis invititaj invitita j al la juˆgejo, gejo, por pravigi sin kontra˘ u la plendoj, levitaj kontra˘ u ili. Komprene Kompreneble ble ili ne venis, kaj ˆciu ciu pensis, ke oni juˆ gos ilin en foresto, kiam subite Chassie gos aperis kiel ilia defendanto kaj diris, ke liaj klientoj ne estis invititaj en leˆga ga ordo. ordo. — Kaj Ka j kiel kiel oni tion ˆci ci povas povas fari? demandi demandiss la prokuroro; prokuroro; kaj kun ˆsajna sajna seriozeco seriozeco la advokato advokato respondis: — Oni albatu la inviton al la pordoj p ordoj de la preˆ gejoj, sed oni forgesu nenian lokon, oni anka˘ gejoj, u enˆslosu slosu ie la katojn, katoj n, la terurajn malamikojn de miaj klientoj, por ke la vojoj fariˆgu gu liberaj, kaj oni bone klarigu al la katoj, ke ili estos severe punataj, se ili malgra˘ u la malpermeso pekos kontra˘ u la libereco de la vojoj. — Tio ˆci ci estas ja neebla, ekkriis ekkriis la prokuroro. prokuroro. — En tia okazo okazo mi esprimas esprimas proteston kontra˘ kontra˘ u ˆcia ci a fari fa rita ta juˆga ga decido, respondis Chassie kaj forlasis triumfe la salonon de juˆgo. go. De tiu momento lia gloro estis fondita; la tuta Francujo penadis en okazo de bezono ricevi lin kiel advokaton. Sur balo. balo. — Invit Invitu u al vals valsoo tiun fra˘ ulin u linon, on, kiun kiun vi tie vidas vidas.. — Kun granda plezuro, fra˘ ulino! ulino! Tio ˆci ci estas kredeble via amikino? — Ne, kontra˘ ue, ue, sinjoro: tio ˆci ci estas mia plej granda g randa malamikino, ka j vi almena˘ almenau˘ plene batos al ˆsi si la piedo jn. Miri Mi rind ndaˆ aˆoj o j . Okaze kunvenis kvar sinjoroj, grandaj majstroj kaj amantoj ˆ vi de mensoga mensogado. do. Longan Longan tempon tempon ili sidis sidis sile silent nte, e, fin finee un unu u diras diras:: — Cu a˘udis, udis, kian kian sukceso sukceson n havis havis Aramburo Aramburo?? Mi mem vidis, vidis, ke en la teatro estis tiel malvaste, ke oni ne povis apla˘ udi en horizontala direkto, sed apla˘ udi udis udis en verti vertik kala. — Tre pov p ovas as esti, diris la dua; kaj mi unu fojon estis estis en teatro, kaj prezentu al vi, tie estis tiel plenege, ke oni ne povis ridi en horizontala ˆ ˆci direk direkto to,, sed ridis ridis en vertik ertikal ala. a. . . — Cio ci estas malvera, malvera, diris la tria; sed jen mi, kiam mi estis en Afriko, vidis negron tiel nigran, ke oni bezonis, por

* Anekdotoj *

61

lin rigardi, ekbruligi ekbruligi kandelon. andelon. — Nu, tio ˆci ci anka˘ anka˘ u estas malvera, diris la kvara; sed jen mi, kiam mi estis en Anglujo, mi vidis tiel maldikan fra˘ulinon, ulinon, ke ˆsi si bezonis du fojo jn eniri la ˆcambron, cambron, por ke oni povu ˆsin rimarki. [M. Solovjev.] ˆ el la regimentoj, kiuj staras en Parizo, posedas Severa bibliotekisto. bibliotekisto. Ciu propran bibliotekon, kies gardisto estas ordinare ia maljuna suboficiro, kiu estas multe multe pli kompetenta kompetenta en aferoj afero j militaj, ol en literaturo. literaturo. Unu le˘ utenanto de la maristaro sendis unu fojon en tian bibliotekon sian servanton kun la komisio, ke li alportu al li el la biblioteko la 9-an volumon de la vortaro de Larousse (kun la literoj I, J, K). Post unu horo la soldato alportas al li la volumon unuan, raportante al li, ke la bibliotekisto ne povis doni la na˘ uan uan volumon volumon al persono, kiu ne legis la ok unuajn, kaj ke, traleginte traleginte tiujn ˆci, ci, la le˘utenanto utenanto ricevos tion, kion li deziras. Malriˆca ca hebreo volis volis kristaniˆ kristaniˆ gi. g i. La pastro pastro inst instrui ruiss lin pri la La Filo. Filo. Malriˆ preˆgo, go, sed lia penado restis vana, vana, ˆcar car la hebreo estis tre malinteligen malinteligenta. ta. — Nu, mia filo, se vi morga˘u scios fari senerare la signon de la kruco, vi ricevos de mi sakon da terpomoj. — En la sekvanta tago la hebreo prenis kun si sian filon, portantan sakon por la donaco, kaj li eniris en la domon de la pastro lasinte la filon en la korto. — Nu, faru la signon de la kruco, diris la pastro. — En la nomo nomo de la Patro Patro kaj kaj de la Sankta Sankta Spiri Spirito. to. Amen. Amen. — Ne, kie do restis la “Filo” — Pardonu, via pastra pastr a moˆsto, sto, mi lasis lin ekstere; li tenas la sakon por la terpomoj. [P. Lengyel]. sto, vi estas tie ˆci, ci, en la ˆcefurbo? cefurbo? Kaj Ka j La˘ u la lokoj . — Ha, via grafa moˆsto, en tia malnov malnova, eluzita eluzita vesto! vesto! — Kial ne? Estas Estas tre komfo komforte rte portadi gin, gîn, kaj en la ˆcefurbo cefurbo neniu min konas. — Sed vi gin gîn portadas anka˘ u hejme. — Nu, kial ne? hejme ja ˆciu ciu min konas. [P. [P. Lengyel.] Kurioza trompo. trompo. Tri sinjoroj, elegante vestitaj, venis en hotelon, prezentante sin kiel komisaroj Amerikaj de la ekspozicio Antverpena, kaj ekvivis tie tiel lukse, ke ilia kalkulo en la da˘uro uro de tri tagoj kreskis ˆgis gis kelkaj centoj da frank frankoj. En vesper vesperoo de la tria tria tago tago anta˘ anta˘ u la komenciˆgo go de la hotela tagmanˆgo go aperis en la hotelo kvara gasto, kiu legitimiˆgis gis ˆce ce la mastro kiel kriminala policisto p olicisto el Parizo, sciigante, ke li intencas serˆci ci tri danˆ gerajn gerajn krimulojn. Dume li montris montris al la mastro fotografa fotografaˆojn ojn de tri personoj, en kiuj oni tuj ekkonis la tri komisarojn Amerikajn. Nun la kriminala policisto proponis la sekvantan planon al la mastro kun la peto helpi al li en la plenumo de gi: gî: la mastro zorgu, ke neniu el la tri personoj malaperu el la domo. La policisto sidiˆgis gis al tablo kaj ˆguis guis kun granda apetito manˆ gojn kaj trinkojn. Kiam oni gojn alportis la deserton, la policisto sin levis kaj ordonis silenton, sciigante la alestantajn terurigitajn gastojn, ke la tri kontra˘ usidantaj sinjoroj estas tri usidantaj danˆgeraj geraj krimuloj, kiujn li devas aresti. La tri sinjoroj provis forkuri, sed la mastro kune kun sia servantaro staris jam anta˘ u la pordo kontra˘ u ili. La˘ u la ordono de la policisto p olicisto alveturis droˆsko sko en kiun sidiˆ gis gis ˆciuj ciuj kvar sinjoro j. —

* Anekdotoj *

62

ˆ la trompistoj pagis sian kalkulon? demandas la policisto la mastron. — Cu Ne. — Kiom ili ˆsuldas? suldas? — 295 frankojn. frankojn. — Bone! Ni traserˆcos cos ilin en la polico kaj pagos vian kalkulon per la trovita mono. Mian kalkulon vi povas anka˘ u sendi tien. Kaj nun, veturigis veturigisto, to, anta˘ uen, al la polico! Sed la mastro uen, vidis ˆgis gis hodia˘ u nek la krimulojn krimulojn nek la kriminalan kriminalan policiston. [G. Dumpert.] Ruso kaj tataro. tataro. Ruso kaj tataro veturis kune. En la vojo fariˆ gis gis nokto, kaj ili restis sur la kampo nokti. nokti. Ili disbrulig disbruligis is fajron, fajron, kuiris kuiris kaˆcon con kaj, manˆgante gante la kaˆcon, con, komencis disputi disput i pri pr i tio, ti o, kiu k iu el e l ili devas gardi ga rdi la ˆcevalojn. cevalo jn. La ruso r uso havis ˆcevalon cevalon malbonan kaj de koloro blanka, la tataro havis bonan nigran nigran ˆcevalo cevalon. n. La nokto nokto estis estis nigra, nigra, kaj jen la ruso diras al la tataro: mi ne havas havas bezonon gardi mian ˆcevalon: cevalon: mi mian ˆcevalon cevalon tuj ekvidos, kiam mi vekiˆgos, go s, ˆcar ca r gi gî estas blanka; sed vi ne devas dormi, sed, gardi vian nigran ˆcevalon. cevalon. La tataro ne havis havis grandan deziron maldormi pro la ˆcevalo, cevalo, kaj li faris kun la ruso interˆ interˆsanˆ sanˆ gon gon kun la ˆcevaloj. cevaloj. La ruso prenis prenis la bona b onan n ˆcevalon cevalon kaj, ridante je la tataro, diris al li: — Nun mi tute ne gardos mian ˆcevalon, cevalon, ˆcar car ˆstelisto stelis to en la nigra nokto ne ekvidos ekvido s mian nigran nigra n ˆcevalon, cevalon, sed vian blankan blankan li tuj ekvidos kaj ˆstelos. stelos. La tataro devis ne dormi, sed gardi sian ˆcevalon. cevalon. La nokto pasis. La ruso kaj tataro veturis veturis plu. Por manˆ gi ili bavis nur unu kokinon. Por du personoj gi gî ne estis sufiˆca, ca, kaj tial ili decidis, dec idis, ke manˆgos gos nur unu — nome tiu, al kiu la sorto ˆgin gin decidos. La tataro diras: — Ni endormiˆgu, gu, kaj tiu, kiu vidos pli bonan sonˆgon, gon, manˆ gos gos la kokinon. Ili Il i kuˆsiˆ si ˆgis. g is. La tataro tataro ne dorma dormas, s, sed sed elpens elpensas as sonˆ gon, vekas la ruson kaj demandas: — Kion vi vidis en sonˆgo? go? La ruso postulas, ke la tataro anta˘ ue ue diru, kion li vidis en sonˆgo. go. La tataro diras: — Ha, ruso! bonan sonˆ gon gon mi vidis: oni prenis min en la ˆcielon; cielon; en la ˆcielo cielo mi vidis multajn spiritojn. spirito jn. . . ha, kiel bone tie estis! — Jes, diras la ruso, mi anka˘u vidis, kiel oni prenis vin en la ˆcielon; cielon; mi pensis, ke vi de d e tie jam ne revenos, kaj mi formanˆgis gis la kokinon. La tataro restis tiel sen se n bona b ona ˆcevalo cevalo kaj sen manˆ go kaj ne volis jam pli iradi go iam kun ruso. [J. Polupanov.] Singardema komuniko. komuniko. Kiam Kiam nia nia morti mortin nta juˆ jugisto gîsto Begli glitiˆgis g is en la juˆgejo, gejo, falis de la ˆstuparo stuparo kaj rompis al si la kolon, kolon, ni ekmeditis pri grava grava demando, deman do, kiel komuniki tiun ˆci ci malˆgojan go jan sciigon al lia malfeliˆca ca edzino. Fine ni decidis decidis tiel: tiel: ni metis la korpon en la veturil veturilon on de nia maljuna maljuna honesta honesta veturi veturigis gisto to kaj ordonis ordonis al tiu ˆci ci lasta lasta liveri liveri la mortin mortinton ton en la domon domon de sinjorino Begli, sed ˆce ce tio ˆci ci agi ag i kun granda takto kaj singardemo. Precipe ni turnis lian atenton atenton sur tion, ke li ne komuniku komuniku la okazin okazintan tan malfeliˆ malfeliˆcon con al la maljunulino subite, sed ke li anta˘ue ue preparu prepa ru ˆsin sin al tio ˆci. ci. Alveturinte Alveturi nte al la loko de la difino, nia veturigisto komencis kriegi el la tuta gorˆgo, g o, gis gîs sur ˆ tie la sojlo aperis la edzino de la juˆgisto. gisto. Tiam li demandis ˆsin: sin: — Cu ti e ˆci ci loˆgas gas la vidvin vidvinoo Begli? Begli? — Vidvin Vidvinoo Begli? Begli?.. . . Ne ˆsi si ne loˆ gas gas tie ˆci. — Ka j mi povas veti, ke ˆsi si loˆgas gas tie ˆci!. ci!. . . Sed tio ˆci ci ne estas grava. Diru, ˆcu cu tie ˆci ci loˆgas g as la juˆgist g istoo Begli? Begli? — Jes, Jes, li loˆgas gas tie ˆci. ci. — Kaj mi povas povas veti, ke li

* Anekdotoj *

63

ne loˆgas gas tie ˆci. ci. Cetere tio ˆci ci ne estas grava. grava. Mi ne disputos disputos kun vi. Diru, ˆcu cu li ne estas hejme? hejme? — Ne, li ne estas estas hejme. — Sed mi povas povas veti, veti, ke li estas estas hejme. . . Sinjori Sinjorino, no, mi konsila konsilass al vi apogi vin al la muro, muro, mi diros al vi ion tion, ke vi kredeble ne eltenos sur la piedoj. Okazis Okazis malfeliˆ malfeliˆco! co! Jen en mia veturilo kuˆsas sas la maljuna juˆ gisto. gisto. Ekrigar Ekrigardu du lin, kaj vi vidos, vidos, ke li jam neniam sin levos. [El Mark Twain. Tradukis S. Borovko.] Dupieda leono. leono. Juna Juna kaj tre bela dresisti dresistino no de leonoj leonoj permesis permesis al leono preni pecon da sukero el ˆsia sia buˆso. so. — Tion povas anka˘ u mi fari, diris unu rigardanto. — Kio, vi, malforta junulo? respondis la bela dresistino. — Jes, egale bone kiel la leono. [O. J. Olson.]


64

ˆ Capitro 4 Rakontoj 4.1

Nokto (De EUBE EL ODESO.)

Trankvil rankvilaa stela stela nokto nokto kaj trankvi trankvila la senlima senlima maro. Kun meza rapideco rapideco ˆsovas sovas sin sur la mara ebenaˆo, o, unu post p ost alia, tri hispanaj hispana j “karaveloj” “karaveloj” de la XV centjaro. Mizeraj, Mizera j, facile fac ile rompeblaj romp eblaj ˆsipoj; sipo j; ˆsipanaron sipanaron oni ne vidas: gi gî jam longe longe dormas; dormas; sur la ferdek ferdekoj oj oni vidas nu nurr la senmov senmovajn ajn gardstar gardstaran antojn. tojn. Sed nur en la meza ˆsipo, sipo, kiu portas sur la rando ra ndo la surskribon sur skribon “Santa “ Santa Maria” kaj admiralan flagon sur la masto, en la malvasta kajuto brulas lumo, kaj apud la tablo, kovrita de geografiaj kartoj, sidas en profunda meditado la granda admiralo de Hispanujo, Hispanujo, Kristoforo Kristoforo Kolumbo. Kolumbo. Dormo ne volas volas tuˆ tuˆsi si liajn okulojn. Jam la duan nokton la admiralo ne kuˆ kuˆsigas sigas sin, la duan tagon turmentas turmentas lin unu sama premanta penso. Ankora˘ Ankora˘ u du tagoj — kaj, se li ne renkontos teron, la ˆsipoj sipo j iros returne Hispanujon. Hiera˘ u la ˆsipanaro sipan aro aroga a rogante nte sciigis, ke ˆgi gi ne volas iri plu, kaj kun granda malfacileco la admiralo elpetis de gi gî limtempon de tri tagoj. La suno malleviˆ gis gis kaj denove leviˆgis, gis, — anta˘ u li etendis etendis sin tiu sama senlima senlima ebenaˆ ebenaˆo o da trankvi trankvila la mistera mistera akvo. akvo. Estas Estas vero, ke hodia˘ u la maro alportis alpo rtis du verda ver dajn jn branˆ b ranˆceto ceto jn, ian pikan p ikan arbetaˆ arb etaˆon, on, tabulon kaj rabotitan bastoneton — sendubajn signojn de proksimeco de tero. tero. An Ank ka˘ u sen tio ˆci ci li scias, scias, ke tero sin trov trovas anta˘ anta˘ u li, ke tiu ˆci ci tero ˆ estas proksima, sed ˆcu cu li havos tempon veni al gi gî en tiuj ˆci ci du tagoj? tago j? Guste anta˘ u un unu u monato monato li renkon renkontis tis ion similan similan je rompita rompita masto: masto: la mara fluo forportis gin gîn malproksimen; post kelka kelka j tagoj tago j — akvokreska akvokreskaˆon kaj unu eˆc kun viva kankro, kaj birdojn oni vidis ankora˘u anta˘ u du semajnoj. La tero, kompreneble, estas proksima, eble en la interspaco de nur kelkaj tagoj da vojo, sed kie preni tiujn ˆci ci kelkajn kelkajn tagojn? Kaj ankora˘ ankora˘ u anta˘ u tri horoj la admiralo kaj kontrolisto de la ekspedicio, Rodrigo Sanchez, vidis sur la maro iajn briletantajn briletantajn lumetojn, sed la ˆsipoj, sipoj, kompreneble kompreneble,, venis venis jam al tiu loko, loko,

* Rakontoj *

65

kie la lumoj lumoj estis estis viditaj, viditaj, — kaj ˆciam ciam ankora˘ ankora˘ u oni ne vidas la atendatan bordon. bordon. Sufi Sufiˆˆce ce da eraroj: eraroj: jam du fojojn, la 25-an de Septem Septembro bro kaj la 7an de Oktobro, ili eraris, vidante imagatan teron, kaj amba˘ u fojo jn tiuj ˆci ci eraroj terure influis la ˆsipanaron. sipanaron. Hodia˘ u la tutan tagon la admiralo estis forte ekscitita, kaj nur la fiereco ne permesis al li pasigi la tutan tagon sur la ferdeko, avide celante la rigardon en la puran horizonton. Kaj anta˘ u unu horo, ˆetinte etinte la lastan rigardon, plenan de muta malespero, sur la malluman malluman mason da akvo, li kun kaˆ kaˆsita sita turmentiˆ go deiris en sian kajuton. Ankora˘ go u 48 horoj horo j — kaj ˆcio cio estas perdita! Jes, ˆcio cio estas perdita. Rompita, Rompita, neniigita, neniigita, polvigita estas la granda celo de lia lia vaga vivo. vivo. Oni Oni ne povas povas iri, se la piedoj piedoj estas estas ligi ligitaj, taj, oni ne povas povas batali, se oni elˆsiras siras el la mano j la lastan batalilon. La ˆcielon cielon kaj ka j la homojn li povas voki kiel atestantojn, atestanto jn, ke li faris ˆcion, cion, kion li povis kaj devis fari. Kiam en lia kapo plene formiˆgis gis la plano de lia entrepreno, li estis vigla, plena de fortoj kvardek-ok-jara viro, — kaj nur nun, kiam grizeco dense arˆ gentigis gentigis liajn harojn, kiam li havas jam la aˆgon gon de 66 jaroj, nur nun li ricevis la eblon alpaˆsi si al la efektivigo e fektivigo de d e tiu t iu ˆci ci plano. plano . Tutan serion da jaroj jaro j li sendekliniˆ ge ge iris al la elektita celo, kaj ne estis tago, en kiu li ne pensus pri ˆgi, g i, kaj ne estis ofero, kiun li ne alportus por gi. gî. Li venkis ˆciujn ciujn malhelpo malhe lpojn, jn, kiujn tiel malavare malavare prezentis prez entis al li la kruela sorto, li venkis eˆc la tempon mem. Preska˘ u sepdekjara maljunulo, li enportis enpor tis en sian aferon afer on freˆsecon secon de la plej bona j jaroj jaro j de juneco, kaj kun heroa trankvileco li komencis la ekspedicion, kiu ektimigis eˆc la kura ku raˆ gajn gâ jn maristojn maristo jn de Palos. Li faris ˆcion cion de sia flanko, kaj nun li estas preta preta pensi, pensi, ke super li pendas pendas ia malbeno. malbeno. Traviv ravivii tion, tion, kion kion li travivi travivis, s, penante pri la efektivigo de siaj planoj — estis jam tro multe; sed esti sur la vojo al ilia efektivigo, trairi na˘ u dekonojn dekonojn de tiu ˆci ci vojo kaj ekiri returnen, nenion nenio n farinte fa rinte — tio ˆci ci estis es tis tro multe eˆc por p or lia li a j forto fo rtoj! j! Tio ˆci ci estis e stis nea˘ neaudita, ˘ nekredebla moko de la sorto, tio ˆci ci estis bato, kiu estis kapabla rompi eˆc lin! Kaj en la malvasta malvasta kajuto de “Santa “Santa Maria” en tiu ˆci ci turmenta turmenta nokto la admiralo en pensoj travivis sian tutan pasintan vivon. Oni diras, ke se homo komencas komenca s rememor re memorii sian sia n tutan tu tan travivita travivit aˆon, tio ˆci ci estas e stas signo de lia l ia proksima pr oksima morto. morto. Al li anka˘ anka˘ u minacas morto, se ne fizika, tiam ankora˘u pli terura — morala. Po Pov vas esti, ke pro tio ˆci ci li senvole senvole turnas sin anta˘ uen. uen. Jen Jen li, plej plej maljuna el la kvar infanoj de Dominiko Kolumbo, itala komercisto de drapoj, estante estante ankora˘ ankora˘ u preska˘ u infano, la unuan fojon iras en la maron. Li ˆus us forlasis la universitaton, li, dekkvarjara gracia bela knabo. Li veturas sur italaj ˆsipoj sipo j en Malgrand-Azion, Anglujon, Portugalujon, al a l la bordo bor do de Gvineo. La vojaˆgoj goj disvolvas lian fortan naturan saˆ g on kaj kun la jaroj ellaboras el li gon brav bravan maristo mariston. n. La Genua Genua respubl respublik ikoo konas konas lin, kiel kiel bonan mariston, mariston, kaj en la milito kun Venecio gi gî faras lin komandanto de galeroj. Lia nomo estas sufiˆce ce konata en Italujo, kaj la Neapola reˆ go faras lin estro de la ekspedicio go kontra˘ u la piratoj de Tuniso. Kun sia kutima kuraˆgo go li kondukas sia s iajn jn ˆsipo sipo jn

* Rakontoj *

66

kontra˘ u la sovaˆgaj ga j korsaro j. Sed la ˆsipanaro montriˆ gas gas ne inda je sia estro: ˆgi gi timas la rabistojn, kaj jam anta˘ u la bordo de Berberujo gi gî faras ribelon. La ˆsipanoj sipanoj postulas p ostulas,, ke oni iru returnen. La estro de la ekspedicio ekspedicio konsenkonsentas plenumi plenumi ilian postulon; li levas levas la velojn; la ˆsipanoj, sipanoj, konvinki konvinkitaj, taj, ke ili iras returnen, trankviliˆ gas, kaj la sekvantan matenon ili kun miro ekvidas la gas, bordon bordon de Afriko. Afriko. Tiel Tiel pasas dudek jaroj, plenaj de vojaˆ goj, ventegoj, renkontoj, aventuroj, — pasas preska˘ u nerimarkite. nerimarkite. Havante Havante la aˆ gon gon de tridek kvar kvar jaroj, en la tuta floro de siaj siaj fortoj, fortoj, li venas enas Lisa Lisabon bonon. on. Tie Tie li labolaboras super kartoj kaj globoj geografiaj, kiuj turnas sur sin la atenton de la instruita instruita mondo, korespondas kun instruituloj. instruituloj. Poste li denove denove estas sur la maro: li naˆgas gas al la malproksimaj bordoj de Islando. Reveninte Lisabonon, li diras al fra˘ulino ulino Felipa Perestrello tion, kion li jam longe sentas, kiam li ˆsin sin renkontas: renkontas : ke li ˆsin amas. Fra˘ulino ulino Felipa sentas tion saman: la majesta figuro de la kuraˆga ga maristo, lia nekaˆ nekaˆsita sita rigardo, kiu brilas per p er tia mirinda mirinda fajro, fajr o, lia nobla n obla elokventeco — ˆcio cio en tiu ˆci ci neordinara persono de longe profunde frapis frap is ˆsian sian imagon. imagon . Kaj Ka j ˆsi si fariˆgas gas lia edzino. En tiu tempo jam en lia kapo komencas formiˆ gi gi la plano plano de lia granda granda entrep entrepreno reno.. La patrino patrino de lia edzino transdonas al li la kartojn kaj tagolibrojn de sia mortinta edzo, Bartolomeo Munhiz Perestrello, gubernatoro gubernato ro de la insulo Porto-Santo, kaj ˆsi si ne povas kompreni tiun gojon, gôjon, kiun ka˘ uzas uzas al ˆsia sia bofilo la amaso da flaviˆ gintaj gintaj paperoj. Kaj dume por li tio ˆci ci estas tuta trezoro, kaj kaj li tutajn tagojn sidas super ili kaj kun ˆgojo g ojo trov trovas en ili ili jesi jesigo gon n de liaj teori teoriaj aj supozoj. supozoj. En tiu ˆci ci sama tempo li da˘ urigas labori super siaj kartoj, partoprenas en la portuurigas galaj ekspedicioj al la bordo de Gvineo, Gvineo, ˆcion cion a˘ auskultas, u˘skult as, ˆciujn ciujn eldemandas eldem andas,, korespondas kun sia instruita amiko Pa˘ ulo Toscanelli, al kies leteroj li tiom ulo multe dankas. Poste la malgranda familio forlasas Lisabonon kaj transloˆ giˆ giˆgas gas sur la insulon Porto-Santo. Tie ˆci ci li konstante renkontiˆ gas gas kun vojaˆgantoj, gantoj, kiuj veturas al la bordo de Gvineo a˘ u revenas de gi, gî, kaj iliaj komunikoj, la interparoloj interparoloj kun ili ˆciam ciam pli kaj pli ekflamigas lin. Lia multjare ellaborita projekto jam ricevis precizajn, difinitajn formojn: siajn supozojn, naskitajn per la legado de Aristotelo, Plinio, Strabono, li fortigis per multo da faktoj, kiujn li kolektis; la karto de Toscanelli, kiun tiu ˆci ci alsendis al li, tute konsenˆ estas tas kun liaj konkludoj. Cio esta s klara kiel tago: kiu havos sufiˆce ce da kuraˆgo, go, por tratranˆci ci la misteran maron, kiu etendas sin post p ost la Gibraltara pordego, p ordego, tiu trovos la serˆcatan catan plej proksiman vojon al Hindujo. Li havos por tio ˆci ci sufiˆce ce da kuraˆ kur aˆgo, go, sed li ne hav havas la material materialajn ajn rimedojn. rimedojn. Oni devas devas trovi tiujn ˆci ci rimedojn, oni devas devas trovi trovi fortan manon, kiu povus p ovus subteni lin. Jen kial li denove venas Lisab onon, — kaj de tiu t iu ˆci ci minuto komenciˆ gas gas la granda dramo, kiu da˘ uras tutan serion da jaroj. uras Jen li, modeste vestita alilandulo, metas sian projekton al la favora trarigardo de lia reˆga ga moˆsto, sto, la reˆgo go de Portugalujo. Tio ˆci ci estas lia unua paˆso so sur tiu pika pikaˆa vojo, sur kiun kondukis lin la malfeliˆco co esti naskita neordinara

* Rakontoj *

67

homo. La sorto volas, ke li, kiu tiel bone ellernis la maron kun giaj gîaj ondegoj kaj ventegoj, akiru ankora˘ u pli gravan scion — scion de la homoj. Lia reˆga ga moˆsto, sto, Johanno II de Portugalujo, ekinteresiˆ gis gis je la propono de la malriˆca ca Genuano kaj difinas komision por trarigardo de tia nea˘ udita udita projekto. Forta ˆ eraro: erar o: kion povas kompreni kom preni en tio ˆci ci tiu ˆci ci komisio? Gi estas dispremita de ˆgia gia grandeco, kaj al la reˆ go oni raportas, ke la projekto de la Genuano Kristogo foro Kolumbo estas sensenca sensenc a kaj meritas me ritas nenian atenton. Kun tio ˆci ci li pov p ovas as ankora˘ u paciˆgi: gi: li laboris laboris super sia projekto ne kun la celo konvin konvinki ki pri gia gîa efektivigebleco malsaˆgulojn. gulojn. Sed kiam la reˆgo, go, ne metinte atenton sur la raporton de la komisio, malaltiˆ gas gas al a l ˆstelado, stelado, kiam li, postulinte liajn papero jn kvaza˘ u por persona trarigardo, sekrete, sen lia scio preparas ekspedicion, — li estas profunde indignigita. Nur unu fojon la sorto batalas por li: ventego apena˘ u ne dronigis la ˆsipojn, sipo jn, kiuj volis ˆsteli steli lian gloron, ka j la timema ekspedicio venas venas returnen. Lia indigno estas senlima; senlima; neniam lia kredo je homoj, je ilia honesteco honesteco ricevis ricevis tian fortan frapon. Kaj kiam kiam la reˆ go, komprenanta, kiu staras anta˘ u li, proponas al li denove komenci traktadon, li fiere rifuzas ˆcia ci a jn komuni komu nikiˆ kiˆgojn gojn kun tia reˆgo. go. Ne, jam pli bona b ona estas e stas malriˆcegeco cegeco kaj nekonateco, konateco, ol esti tiel malhoneste malhoneste trompata ankora˘ u dek fojojn. Li rifuzas rifuzas,, kaj se ne venus la morto de la edzino, kiu lasas al li malgrandan filon, li trankvile paciˆgus gus kun tiu ˆci ci unua u nua malsukceso. Sed anka˘ u tiun ˆci ci baton li elportas kun tia sama vireco, kun kia li renkontadis kaj elportadis la marajn ventegojn. Tiam li rememoras, ke li estas Genuano, kaj li forlasas Portugalujon, por proponi proponi la efektiv efektivigon igon de sia granda granda plano plano al tiu, tiu, kiu la plej plej multe multe tion ˆci ci meritas — al sia patrujo. Kaj jen li denove denove estas estas en la patrujo. patrujo. Multo Multo da jaroj pasis de la tempo, tempo, kiam li forlasis la patran urbon, kaj kun forta espero li nun eniras en gin. gîn. Kvankam Kvankam li estas malriˆce ce vestita, kvankam kvankam li estas preska˘ u almozulo, sed li alportas al la urbo reˆ gan gan donacon: donacon: li proponas proponas al gi gî sian sian projekton. projekton. Sed la patrujo patrujo tute ne povas povas nun pensi pri li. La urbon Kaffa en Krimo Krimo okupis okupis la turkoj kaj al la Genua Genua ˆsiparo siparo minacas ekstermo. Krom tio la pro jekto estas tute fantazi fantaziaa kaj meritas meritas nenian nenian atenton. atenton. Kaj se en Portuga Portugaluj lujoo oni volis volis ˆcirka˘ kauˆ u ˘steli ˆsteli lin, en e n la patrujo la renkonto montriˆ gas gas ankora˘ u pli malbona: tie almena˘ u troviˆgis gis homoj, homo j, kiuj povis lin kompreni, — tie ˆci ci lia propono estas renkontita per malsaˆ ga ga mokado. mokado. La espero distriˆ distrigis, gîs, kiel fumo, kaj montriˆgas, gas, ke li absolute absolute ne havas, havas, kion fari en la patrujo. Kaj kun maldolˆ co co en la koro li forlasas Genuon por nova migrado kaj novaj provoj. ˆ Ciuj konas la malˆgojan gojan historion historion de tiuj ˆci ci provoj, provoj, sed kiu scias, kion li travivis travivis en la tempo de ili? Li estas en Hispanujo, Hispanujo, en la ˆcirka˘ cirka˘ uaˆ uaˆoj o j de Palos. Palo s. Laca La ca kaj ka j ˆcirka ci rka˘ uˆ u˘ˆsiri si rita ta,, pres pr eska˘ ka˘u duonnuda, li vagas kun la malgranda filo sur la brakoj kaj kun brulanta turmentiˆ go go a˘ udas, kiel la infano, premata de malsato udas, malsato ˆ kaj soifo, soifo, balbutas balbutas pri pano kaj akvo. akvo. Dan Dank’ k’ al Dio, Dio, jen estas monahejo de francisk franciskanoj, kaj eble tie li pov p ovos os ion elpeti por p or la malfeliˆ ca ca infaneto. infaneto. Kaj li,

* Rakontoj *

68

kiu iam komandis la ˆsipojn sipo jn de la Genua respubliko, kiel almozulo haltas h altas apud ˆ kaj pelas la pordiston la pordego de la monahejo p ordiston pri kruˆceto ceto da akvo kaj peco p eco ˆ da pano por sia infano. En tiu ˆci ci minuto preteriras la abato de la monahejo, la nobla Juan Perez de Marchena. Estu por ˆciam ciam benita tiu ˆci ci okaza renkonto, kiu donis al li la plej bonan amikon, sen kies helpo li eble neniam ekvidus tiun ˆci ci maron! maron! Se li atingos atingos sian celon celon kaj plej plej mallon mallonga ga vojo al Hinduj Hindujoo estos estos eltrovita, eltrovita, la mondo dankos tion ˆci ci tiom same al Perez de Marchena, Marchena, kiom al li, Kristof Kristoforo oro Kolum Kolumbo. bo. Ho, li rekompen rekompencos cos inde inde tiun tiun ˆci ci luman luman nob noblan lan kapon! Jen li, frapita de la majesta eksteraˆ eksteraˆo o de la ˆcirka˘ cirka˘ uˆ uˆsirita sir ita migrant mig ranto, o, haltas kaj demandas lin, kiu li estas. Kaj la migranto komencas rakonti pri ˆ sia malˆgoja goja migrado kaj ne sen miro trovas en la monaho-franciskano homon, ˆ kiu tute lin komprenas. Oni gastame invitas lin esti gasto en la mona hejo; la abato sendas en la urbon Palos inviti sian amikon, la kuraciston Fernandez, ˆ kaj en la modesta Andaluza monahejo komenciˆgas gas varmaj priparoladoj de lia projekto. pro jekto. Jes, tiuj ˆci ci homoj komprenas komprenas lin, anta˘ u tiaj homoj estas inde paroli. Li entuziasmigas ilin per sia flameco kaj elokventeco; ili kune pentras belajn pentraˆ pentraˆojn de la estonteco, estonteco, kreita per la efektivigo efektivigo de lia ekspedicio, kaj Perez de Marchena direktas lin al la reˆ ga ga kortego. kortego. Lia filo restos tie ˆci ci ˆ en la monahejo por edukado, kaj li kun la letero de la abato al Talabera, la konfesprenanto de la reˆ gino, devas veturi Kordovon. Talabera estas persono gino, influa, kaj la amikoj disiras, plenaj de la plej lumaj esperoj. Li venas Kordovo Kordovon n kaj prezen prezentas tas sin al Talaber Talabera. a. Neniam Neniam li forgesos forgesos,, per kia fiera rigardo renkontis lin la konfesprenanto de la reˆ gino. g ino. Li estas estas vestita malriˆce ce kaj malbone; lia parolo tuj montras en li alilandulon: sendube tio ˆci ci estas unu el tiuj multegaj aventuristo aventuristoj, j, kiuj nur serˆcas cas okazon kapti fiˆsojn sojn en malklara akvo. Lia projekto? pro jekto? Talabera bonkore a˘ auskult usk ˘ ultas as tiun tiu n ˆci ci sensencaˆ sensencaˆon kaj li ne dubas, ke la kreinto kreinto de la projekto mem ne povas povas kredi tian absurdon, t. e. ke anta˘ u li staras simple lerta ˆcarlatano. carlatano. Sed li tro bone b one konas la homan animon, por permesi, ke oni lin tiel senceremonie trompu. Ne, li absolute absolute per p er nenio povas povas servi al la petanto: petanto: la projekto estas infane infane naiva, kaj li kompreneble ne povas raporti rapo rti pri tiaj tia j aferoj afero j al la reˆgaj gaj moˆstoj. sto j. ˆ Cu Juan Perez pensis pri tia akcepto, akcepto, kiam li skribis skribis sian leteron al Talabera? Talabera? Ankora˘ u unu fojon oni devas humiliˆgi gi al la forto de la cirkonstancoj kaj al la forto de la malklereco kaj serˆci ci aliajn alia jn vojojn voj ojn al la reˆ ga trono. La someron kaj ga a˘utunon utunon li loˆgas gas en Kordovo, Kor dovo, faras konatecojn kaj trov t rovas as eˆc amikojn amiko jn por p or sia afero: la edukanton de la reˆ gaj infanoj, lian fraton, la nuncion de la papo kaj gaj la regnan financestron de Kastilujo. Tiuj ˆci ci persono per sonojj bone konas la kortegon, ˆciuj ci ujn n giajn gîajn enirojn enirojn kaj elirojn. elirojn. Estas Estas necese necese prezen prezenti ti lin al la ˆcefepis cefepisko kopo po de Toledo, Pedro Gonzalez de Mendoza, kies vorto ˆce ce la kortego kortego havas havas pli grandan grandan signifon signifon,, ol la opinioj opinioj de Talaber Talabera. a. La gereˆ goj nenion entreprenas sen la konsilo konsilo de tiu ˆci ci grava grava persono. Tio ˆci ci estas la plej certa vojo, kaj gi ˆ efektivo alkondukas al la dezirita celo: Mendoza aranˆ gas g as por li a˘ udiencon. udiencon.

* Rakontoj *

69

Trankvile kaj fiere li aperas anta˘ u la reˆga ga paro. Li estas malriˆce ce vestita, sed lia parolo spiras konscion de sia propra indo, liaj certaj klarigoj montras en li rimarkindan rimarkindan mariston, mariston, eˆc instruitulon, instruitulon, kiu longe kaj multe multe pensis pri tio, tio, kion kion li parolas parolas.. Li nenion nenion petas p etas:: li faras al Kastiluj Kastilujoo kaj Leonujo Leonujo preska˘ u fabelan proponon — riˆciˆ ciˆ gi per plej facila rimedo: per efektivigo de lia gi projekto. projekto. Oni donu donu al li la eblon iri en la maron maron — kaj li solvos solvos la eternan problemon, probl emon, li trovos tiun ˆci ci novan filozofia filo zofian n ˆstonon stono n — la plej mallong m allongan an vojon vo jon al Hindujo, — kaj Hispanujo Hispanujo fariˆ gos gos la plej p lej riˆca ca lando de la mondo. m ondo. Kaj Ka j tiu t iu ˆci ci propono estas farata tiel simple, tiel memfide, ke anta˘ u la gereˆgoj goj staras a˘ u frenezulo, a˘ u efektive efekt ive eksterordinara homo. Tiun ˆci ci demandon demando n devas decidi instruitaj homoj; Talabera devas kunvoki komision, por prikonsiderado de tia neordinara propono kaj raporti al la reˆ gaj gaj moˆ moˆstoj stoj pri la rezultatoj rezultatoj de la konsiliˆ go. La plua iro do la afero dependos de la respondo de la komisio. go. ˆ Kaj jen en la monahejo de la Sankta Stefano la komisio komencas la esplorad esploradon on de lia projekto. projekto. Dio vidas, vidas, ke li estas estas bona katolik katoliko: o: ˆcu cu li ne pensas pri konvertado konvertado de idolistoj idolisto j al kristaneco? ˆcu cu li ne revas alporti alpo rti ˆciujn ciujn siajn estontajn riˆcecojn ceco jn al ankora˘ u pli granda celo — liberigo de la tombo de Dio? Sed la membroj de la komisio estas profundaj malkleruloj. Ili citas Lactantius’on kaj diras, ke la projekto kontra˘ uparolas uparolas al li, sekve ˆgi gi estas sensenca kaj kaj eˆc hereza. Jes, Lactantius! Lactantius! Sendube li estis granda homo kaj bona kristano, sed tio ˆci ci ne malhelpis al li skribi malsaˆ gaˆ gaˆojn o jn pri la formo de la tero. te ro. Li legis leg is kaj relegadis tiun ˆci ci malfeliˆcan can lokon el la III I II libro de la “Diaj instruoj”; per tiu ˆci ci loko loko oni pikadis pikadis al li la okulojn, gi gî apena˘ u ne mortigis lian grandan entreprenon; li scias gin gîn parkere. “Kiu estas tiom senprudenta, ke li povas kredi, ke ekzistas homoj, kiuj iras kun la piedoj supre kaj tenas la kapon malsupren; malsup ren; ke ˆcio, cio, kio tie ˆci ci kuˆ k uˆsas, sas, tie pendas, pen das, ke la herbo herb o kaj ka j arbo ar bojj tie t ie kreskas malsupren, ke pluvo kaj hajlo falas tie de malsupre supren?” Kaj jen tiu ˆci ci mizera m izera rimarko rimar ko apena ap ena˘ u˘ ne mortigis la celon de lia tuta vivo! Poste venas venas cito el A˘ugustin ugustinus: us: “instru “instruoo pri antipodoj estas estas nekonf nekonforma orma al la principoj principoj de la religio, relig io, ˆcar car tio ˆci ci signifus, sig nifus, ke ekzistas ekzi stas homo j, kiuj kiu j ne devenas de Adamo, Ada mo, ˆcar car estas neeble, neebl e, ke ili estu es tu transi t ransirinta rintajj trans tra ns la oceanon, oce anon, kiu ˆcirka˘ cirka˘ uas uas la tutan teron!” Poste venas jam simple malsaˆ gaˆ gaˆoj, ekzemple de tia t ia speco, sp eco, ke la ekspedicio ne povos veni returnen, ˆcar car la ˆsipoj, sipo j, dank’ al la elfleksiteco e lfleksiteco de la tero, devus naˆgi gi de malsupre supren. supren . Kaj li devis disputi kun tiuj ˆci ci sovaˆ gaj gaj malkleruloj kaj ankora˘ u danki Dion, ke oni ne kulpigis lin je herezo kaj ke prosperis al li konvinki almena˘ u kelkajn personojn. Sed la plej granda parto de la membroj de la komisio komisio firme decidas, ke la projekto senkondi senkondiˆˆce ce estas absurda. Kaj dum da˘ uras la disputoj inter ili, la gereˆgoj, uras goj, okupitaj je milito, forveturas Kordovon, kaj la konsiliˆgoj go j de la komisio ˆcesas. cesas . Nun komenciˆgas g as la tagoj tagoj de liaj plej plej pezaj pezaj sufe suferoj roj.. Li sekv sekvas post la korteg kortego. o. Denov Denovee li komencas komencas eldonadon eldonadon de kartoj, kaj jaro post jaro, jaro, kvar kvar

* Rakontoj *

70

malfacilajn jarojn, iel trabatas sin, ne forlasante sian celon, atendante, kiel almozon, kiam al la reˆgaj ga j moˆstoj sto j plaˆcos cos rememori remem ori pri la malriˆca ca Genuano. Genuano . Jes, kvar senfinaj, teruraj jaroj, plenaj de transiroj de espero al malespero, de revo revo pri estontaj estontaj riˆ riˆcecoj cecoj al malsato malsato,, al malfaci malfacila la batalad bataladoo pro peco da pano. Li sendas sian fraton Anglujon, al la reˆ go Henriko VII, por fari en lia go nomo proponon elserˆ elserˆci ci vojon al Hindujo. Sed la frato revenas kun malˆ goja respondo. Ankora˘ u unu bato kaj ankora˘ u unu fojon oni devas humiliˆgi. gi. Grizeco, kiu jam longe montriˆ gis gis en liaj haroj, ˆciam ciam pli kaj pli blankigas blankigas lian noblan kapon, sed anta˘ u lia energio estas senforta eˆc la tempo mem. Li havas jam la aˆgon g on de 65 jaroj, kiam la reˆ go go denove denove kunvok kunvokas komision. komision. Kaj Talabera kun plena plezuro faras al la reˆ go g o raporton en gia gîa nomo: nomo: la propro jekto de Kristoforo Kristoforo Kolumbo Kolumbo estas simple sensencaˆ sensencaˆo. o. Sed la konvinki konvinkitaj taj de la membroj membroj de la komis komisio io fine elpa elpaˆsas sas por li. Ili aperas anta˘ u la reˆgo g o kaj defendas lian planon, kaj eble nur dank’ al tiu ˆci ci defendo la reˆ go promesas denove trarigardi lian proponon — post la fino de la milito kun la Ma˘ uroj. Tio ˆci ci estas super ˆciuj ciuj homaj homa j fortoj! Malespero lin atakas: atakas: oni povas povas pensi, ke tiuj ˆci ci sinjoroj sinjor oj esperas, ke li neniam mortos. Li turnas tu rnas sin al la riˆca ca grandsinjoro Medinaceli, sed tiu, t iu, kvankam eˆc kunsentas kun sentas al li, ne povas armi ekspedicion: tio ˆci ci estus konkuri kun la reˆ rego gô mem. Nur li kaj la ˆcielo cielo scias, kion li travivis en la da˘uro uro de tiu tempo! temp o! Fine el tiu ˆci ci mallumego ekbriletas radio da lumo: la reˆgo go de Francujo afable invitas invitas lin al si. Lia energio denove denove vekiˆgas gas en sia tuta forto. forto. Sur hispanaj hispanaj a˘ u francaj ˆsipoj — li enpenetros en tiun ti un ˆci ci kvaza kvaz au ˘ ensorˆ ensorˆcitan citan por li maron! Li rapidas al Perez. Anta˘ Anta˘ u ses jaroj ˆ li forlasis la Palosan monahejon, kaj forte maljuniˆ ginta li nun denove eniras ginta en gin. gîn. Granda Granda estas estas la malˆ malgojo gôjo de la nobla Perez, kiam li a˘ udas udas la longan ˆ efektive rakonton de sia amiko pri liaj malsukcesoj. Cu efektive lia patrujo montriˆ gos gos tiel tie l blinda bli nda,, ˆcu cu efek e fektive tive ˆgi gi permesos, ke alia nacio efektivigu efektivigu la grandan planon de lia amiko? amiko? Tio ˆci ci ne devas devas esti! Kaj li petas Kolumbon Kolumbon atendi, gis gîs li faros la lastan provon. provon. Iam li estis estis konfe konfespre sprenan nanto to de la reˆ gino, kaj nun li skribe petas ˆsin sin permesi al a l li veni al la kortego por defendi la pro jekton de sia amiko. a miko. Ne sen maltrankvilo la amikoj atendas la respondon de la reˆ gino g ino.. Fine Fine gi gî estas estas ricevit ricevita: a: al Perez de Marchena Marchena estas permesite permesite veni veni al la kortego kortego kaj Kolumbon oni petas atendi iom kun sia forveturo. Tiam Perez aperas anta˘ u la reˆgino. g ino. Kun Kun flama flama elokve elokvent nteco eco li defenda defendass la planon planon de sia sia amik amiko. Li montras al la reˆgino gino la grandegajn sekvojn de la malkovro de nova vojo; li anta˘ udiras udiras al ˆsi, si, ke ondegoj ondego j da oro enverˆ enverˆsiˆ siˆ gos gos Hispan Hispanujon ujon;; li prezent prezentas as al ˆsi, si, la pia reˆgino, gino, pentraˆ pentraˆon de vasta kristana predikado, parolas al ˆsi pri la milionoj da novaj serv ser vantoj de Kristo kaj pri tio, ke la savo de tiuj ˆci ci milionoj miliono j da animoj apartenos anta˘ u ˆcio cio al ˆsi si kaj jam poste pos te al Kristoforo Krist oforo Kolumbo, Kolumb o, kiu montros la vojon vo jon al tiuj ˆci ci pereantaj per eantaj animoj. Anta˘ u tia pentra pent raˆˆo la reˆ gino gino ne povas sin reteni, re teni, kaj ˆsi difinas komisiulojn por trakti kun Kolumbo. Kolumbo . Pasis multe da tempo de la tago, kiam li respondis per fiera rifuzo la

* Rakontoj *

71

proponon rekomenci traktadon kun la reˆ go de Portugalujo, sed, kiel anta˘ go ue, ue, anta˘ u la komisiuloj nun aperas ne petanto, sed batalanto por la majesteco de sia ideo. Li metas siajn sia jn kondiˆcojn: cojn : li, Kristoforo Kolumbo, estos est os farita granda admiralo de Hispanujo, li estos farita vicreˆgo go de la nove malkovrotaj landoj, li ricevos la dekonon de ˆciuj ciuj multekostaj produktaˆoj, oj, kiuj estos akiritaj akirita j en tiuj ˆci ci landoj. La ra jton por siaj postuloj li pagis per p er kara kosto, kaj vane la indignigita Talabera krias pri avideco kaj aroganteco de la Genua ˆcarlatano. carlatano. Li ne miras miras Talaber Talaberan. an. Sed li estas estas frapita frapita kaj profunde profunde indigni indignigita gita,, kiam kiam oni raportas al li en la nomo de la reˆgino, g ino, ke liaj postuloj estas iom tro grandaj grandaj kaj ke estus estus bone, ke li ilin ilin malg malgran randi digu. gu. La reˆ gino, gino, kiel ˆsajnas, sa jnas, pensas, ke anta˘ u ˆsi si staras vendisto, vendisto, kiu postulas tri fojojn fojo jn pli multe, por p or ke li havu, de kio fari rabaton. rabaton. Sed li scias pli ol ˆsi, si, kion li pov p ovas as postuli, postuli, kaj li petas raporti al la reˆgino, gino, ke li povas povas konsenti konsenti neniajn neniajn cedojn. Lia rifuzo rifuzo estas preska˘ u rifuzo de la celo de sia vivo; ˆgi gi estu tiel, sed li ne konsentos malnoblan malnoblan malaltiˆ malaltiˆ gon. gon. Kaj li forveturas, kun firma decido forlasi por ˆciam ciam tiun ˆci ci sendankan senda nkan landon. lando n. Sed dum li, kun premanta p remanta malˆgojo gojo en la koro, veturas sur la vojo vo jo al Grenado, en Santa Fe estas decidata lia sorto. La regna financestro de Kastilugo kaj Sant-Angel, la kolektisto de la depagoj por preˆgejoj g ejoj — du saˆgaj g aj homoj — decidas alpaˆ alpaˆsi si al la lasta rimedo. Ili petas p etas a˘ audiencon u˘dien con ˆce ce la reˆgino gino kaj petegas ˆsin sin ne rifuzi la postulojn p ostulojn de la fiera Genuano. Genuano. Ili estas financistoj, kaj neniu pov p ovas as montri montri al Isabella pli bone ol ili ˆciujn ciujn profitojn de la efektivigo efektivigo de lia projekto. Kredebl Kredeblee iliaj iliaj paroloj paroloj estas estas konv konvink inkaj, aj, se la entuzi entuziasm asmigi igita ta reˆgino gino ekkrias, ke ˆsi prodonos siajn sia jn briliantojn, briliantojn, por armi ekspedicion. Tiam Sant-Angel Sant-Angel respondas al ˆsi, ke tia ofero ne estas bezona, ˆcar car li estas preta doni al la reˆgino gino rimedojn prunte el la preˆ gejaj g ejaj enspez enspezoj. oj. Kaj el San Santa ta Fe Fe al Grenado Grena do jam rapidas kuriero, atingas la malriˆce ce vestitan vojaˆ vo jaˆ ganton ganton apud Grenado kaj raportas al li, ke ˆsia sia moˆsto sto la reˆ gino de Kastilujo petas lin regino veni en Santa Fe. Fe. Denove Denove la malvarma malvarma malespero cedas lokon lokon al ekbrilo ekbrilo de luma espero, kaj li turnas la ˆcevalon cevalon returnen. Li estas en Santa Fe, Fe, li estas akceptita de la reˆgino; g ino; la 17-an de Aprilo de la jaro 1492 li subskribas la kont kontrakt rakton. on. Nun li estas estas sur la vojo al sia celo. Dum da˘ uras la preparoj al la ekspedicio, eksp edicio, li estas bona gasto ˆce ce la gereˆ ge reˆ goj; goj; kun plezuro ili a˘ uskultas uskultas lin, kiam li, plena de junula flameco, parolas al ili pri la konvertado de la idolistoj de Azio al kristaneco kaj modeste komunikas al ili siajn esperojn efektivigi ankora˘ u pli altan alta n celon de sia vivo — oferi la kolektotajn de li riˆcecojn ceco jn por po r la liberigo de la tombo de Kristo. La pia reˆgino gino a˘ uskultas kun profunda intereso uskultas sian noblan kunparolanton. Tiuj ˆci ci tago j almena˘ almenau˘ iom rekompencas lin por la malfacila pasintaˆ pasintaˆo. Kaj fine venas la longe dezirita minuto: li kolektas en Palos Palos bravul bravulojn ojn por siaj tri karav karaveloj. eloj. Sed la brav bravaj marist maristoj oj de Palos estas estas timig timigit itaj aj de lia lia ekspe ekspedi dici cio. o. Kun Kun helpo helpo al li venas venas la kuraˆ kuraga gâ maristo Marteno Alonzo Pinzon; li entuziasmig entuziasmigas as per sia ekzemplo ekzemplo la ˆsipanojn, sipanojn, kaj

* Rakontoj *

72

en vendredo, la 3-an de A˘ ugusto, ugusto, la tri karaveloj karaveloj fine forpuˆ fo rpuˆsas sas sin de la bordo, plenigita de popolo, kaj sub krioj de bondeziroj de la rigardantoj ili kuraˆge ge elveturas renkonten al la malluma estonteco. Fine efektiviˆgis gis lia revo, fine li estas sur la maro! Sed anka˘u sur la maro, kiel sur la tero, la sorto da˘urigas urigas metadi al li malhelpojn. La direktilisto de “Pinta”, “Pinta” , subaˆcetita cetit a de gia gîa mastro, difektas la direktilon, por ke la karavelo reiru Paloson. Kvar semajnoj pasas por la bonigado de la karaveloj apud la ˆ Kanariaj Kanaria j insuloj; la ˆsipanoj sipano j krias, ke tio ˆci ci estas malbona anta˘ usigno. usigno. Cio timigas timiga s tiujn ˆci ci malsaˆ malsa gulojn gûlojn — eˆc la vulkano vulkano Teneriffa. Ju pli profunde li penetras en la oceanon, des pli granda ˆciufoje ciufoje estas la teruro de la ˆsipanoj. sipanoj. En la interspaco de ducent mejloj de la insulo Ferro komenciˆ gas gas dekliniˆgo go de la magneta magneta montri montrilo lo — nov nova teruro teruro por la ˆsipanoj. sipanoj. La admiral admiraloo devas devas malaltiˆgi gi al la plej malagrabla ruzo: konduki du taglibrojn, unu — veran — por la gereˆ goj, la duan — kun pli malgrandigitaj mezuroj de la traveturita goj, vojo — por la timema ˆsipanaro. sipanaro. La malkonten malkontenteco teco de tiu ˆci ci lasta kreskas kreskas kun ˆciu ciu tago, kaj jen hiera˘ u gi gî akceptis akceptis la formon de nekaˆ nekaˆsita sita ribelo. Kion povas fari li sola kontra˘ u cent dudek homoj? Kiel dronanto kaptas pajleton, tiel li serˆ cas cas savon en tritaga limtempo. limtempo. Se en la da˘ uro uro de tiuj ˆci ci 72 horoj horo j ˆ estas metita li ne ekvidos teron — li ekiros returnen. Cio metita sur la karton: karton: lia tuta tuta vivo vivo.. Dek Dek ok jarojn li kun kun fera fera energi energioo iradi iradiss al sia alta alta celo, celo, dek dek ok jarojn, plenigitajn de obstina laborado de la kapo, malsukcesoj, disreviˆ goj, ˆ en Genuo kaj en malriˆcegeco cege co kuj eˆc mokoj moko j kaj ofendo ofend o j. Jes, eˆc ofendo ofend o j. Cu ˆ eˆc la strataj Hispanujo oni ne nomadis lin revisto kaj frenezulo? Cu strata j bubo bubojj de Kordov Kordovo, o, renkon renkontan tante te lin, lin, ne montrad montradis is sur sian sian kapon, amuzi amuziˆ gante gânte je li, kiel je frenezulo frenezulo?? La envio envio kaj senka˘ senka˘ uza blinda malamo de liaj malamiuza koj iris ankora˘u pli malproksimen: lin, kiu oferis sian tutan vivon al granda afero, lin oni malhonoris per la nomo ˆcarlatano! carlatano! Sed li ˆcion cion elportis, ˆcion! cion! La malriˆcegeco, cegeco, malsato, fatalaj fatala j malsukcesoj, sovaˆ sovaˆ ga malklereco, mokoj, kaga lumnioj — ˆcio cio tio ˆci ci estis venkita venkita de la superhoma forto de lia persisteco, kaj fine venis tiu granda tago, kiam li levis la velojn en la haveno de Palos. Granda tago. Kaj jen nun, kiam ˆciuj ciuj rigardoj estas direktitaj sur lin, kiam la tuta mondo kun pasia scivoleco atendas la rezultaton de la heroa entrepreno, kiam restas fari nur kelkajn kelkajn paˆ paˆsojn sojn por pravigi pravigi siajn esperojn kaj la esperojn de siaj nemultaj nemultaj varmegaj amikoj, amikoj, por kroni tiujn ˆci ci dek ok jarojn jaro jn — nun li estos devigita ekiri returnen! Kun honto kaj malhonoro li revenos Hispanujon, kie la ekflamema reˆgino gino povas ˆeti al li en la vizaˆ gon gon la nomon de trompisto, kie la malamikoj mokados lin, la mizeran aventuri aventuriston, ston, kaj jam neniam, neniam li havos havos la eblon efektivigi efektivigi sian amatan revon! Malhonoro, Malhonoro, malriˆcegeco cege co kaj rompita rompi ta vivo — jen estas ˆcio, cio, kio lin tie atendas, atend as, — kaj ˆcio cio tio ˆci ci estas nur tial, ke tiu t iu ˆci ci timema brutaro, brut aro, kiu kuˆsas sas sur la ferdeko, ferde ko, estas e stas pli forta ol li sola, nur tial, ke en tiu ˆci ci okazo okazo maldelik maldelikata ata besta forto havas pli grandan signifon, ol la spirita forto de genio! Se en liaj manoj sin trovus

* Rakontoj *

73

la egido de Ze˘ uso, uso, se per un unu u ekbato ekbato li povus povus eksterm ekstermii tiun tiun ˆci ci tutan tutan malmalkuraˆgan gan bestaron, li ekstermus gin gîn kaj li sola irus anta˘ uen. uen. Sed la forto estas sur ilia flanko, flanko, kaj post du tagoj la karave araveloj loj ekiros ekiros returnen. returnen. La admiralo admiralo kun malespero apogis la kapon sur la manojn, kaj la pla˘ udado udado de la akvo sur la flankojn de “Santa Maria” sonis en liaj oreloj kiel funebra sonorado. Jes, ˆcio, cio, ˆcio cio pereis. La tuta vivo, ˆciuj ciuj laboro j kaj espero j — ˆcio cio estas neniigita, kaj neniigita guste gûste tiam, kiam ˆcio cio kuniˆ gis, gis, por pravigi ilin, por elmontri la gustecon gûstecon de liaj supozoj! Serio da faktoj pruvis, ke tero sin trovas en la okcidento, la transflugo de birdoj klare parolas pri la proksimeco de tiu ˆci ci tero, ter o, la hod h odia ia˘ uaj u˘aj trovoj povus konvinki eˆc lia jn plej obstinajn obstina jn kontra˘ uulojn. uulojn. ˆ diras, ke li divenis la grandan Cio gra ndan sekreton de la oceano, — kaj en e n tiu ˆci ci sama tempo li, kiel ligita aglo, devas tordi sin en siaj ligiloj, ne povante eksvingi la potenca jn flugilo jn, por ˆeti sin renkonte al tiu ˆci ci tero, tero , kiun oni forprenas forpr enas de li! ˆ Cu tiuj tiu j ˆci ci malsaˆ mal saˆguloj guloj komprenas, kion ili faras, ˆcu cu ili komprenas, ke returniˆ go go guste ˆguste nun estas esta s por p or li pli malbona ol morto, — ˆcu cu ili pov p ovas as tion ˆci ci kompreni? ˆ Cu ili povas lin kompreni? kompreni?!! Sur la tuta tera globo lin komprenas komprenas nur kelk kelkaj dekoj da kapoj tiel penetremaj, kiel li, kaj ekster ili — seninterrompa muro da malamikoj, malamikoj, enviantoj enviantoj kaj malkleruloj, malkleruloj, kiuj malamas malamas ˆciun ciun provon provon eliri al lumo el tiu sovaˆga ga nokto, al kiu ili memvo memvole le sin kondam kondamnis nis.. Kiel Kiel ˆgoje goje krios tiu ti u ˆci ci sovaˆga g a amaso amaso,, kiam kiam li malh malhono onore re venos venos returne returne,, per kiaj kiaj mok mokoj gi gî superˆetos etos lin, kun kia triumfo gi gî kriados, ke ˆgi gi estis prava kaj ke li estas simple simple frenezulo! Sed ne grava grava ankora˘ u estas tio, ke li estos premita en koton kaj neniigita: neniigita: terura estas tio, ke lia ideo, lia infano, elnutrita per lia ˆsvito svito kaj sango, devos perei kaj perei guste gûste tiam, kiam ˆgia gia praveco estas metita ˆ ˆ ekster eks ter ˆcian cia n dub d ubon. on. Cu efektive li devas eltrinki ankora˘ u tiun tiu n ˆci ci kalikon? kalikon ? Cu estis estis ne sufiˆ sufiˆ ca c a tio, tio, kion kion li elsu elsufe feri riss — kaj por kio kio elsuf elsuferi eris? s? por ke en la ˆ efektive anta˘ utago de granda venko fali kiel ofero de blinda besta forto?! Cu utago estis absolute absolute nenia senco en tiuj tentoj, tra kiuj lin kondukis la enigma sorto, kaj vane li kondamnis sin al la suferoj sufero j de vaga vivo, malriˆcegeco cegeco kaj mokado de malsaˆguloj?! g uloj?! Ne pov povas est esti! i! An Ank kora˘ u restis du tagoj, ankora˘ u ne ˆcio ci o pereis. pereis. Ankora˘ Ankora˘ u kvardek ok horoj restas gis gîs la fino de tiu ˆci ci batalo kun la lin persekutanta fato — kaj li batalos ˆgis gis la fino mem! La admiralo fiere sin elrektigis. elrektigis. . . kaj subite li ekˆ ekˆsanceliˆ sanceligis, gîs, kvaza˘ u en la tablon, apud kiu li sidis, ekbatus tondra sago. De la anta˘ ua karavelo ektondris pafego. ua Tero!!! Estis la dua horo je mateno, la 12-an de Oktobro de la jaro 1492. Sur la ferdeko de “Santa Maria” oni eka˘ udis udis paˆsojn so jn de homoj, homo j, vekiˆ gintaj gintaj el dormo, kaj subite sur ˆciuj ciuj tri ˆsipo j ekbruis ekbru is la goja gôja krio: “Tero, tero!” Li venki venkis. s. La admiral admiraloo — kaj de tiu ˆci ci minuto minuto vicreˆ go go — malrapide falis sur la genuojn, kaj neniam en la vivo liaj lipoj murmuris tian varmegan preˆgon. g on. “T “Tero ero!! tero! tero!”” goje gôje ripetadis dekoj da voˆ voˆcoj. coj. La admiralo admiralo malla˘ ute preˆgis. gis. “T “Tee Deum Deum laudam laudamus, us, Te Domin Dominum um confitem confitemur”, ur”, murmuri murmuriss la lipoj

74

* Rakontoj *

ˆ de la admiralo. “Salve “Salve Regina” hore bruis la ˆsipanaro. sipanaro. Kaj kiam, klara kaj majesta, maje sta, la admiralo aperis ap eris sur la ferdeko, la ˆsipanaro kun estimego liberigis lib erigis al li vojon, vo jon, la ˆsipanoj sipano j salutis lin per entuziasmaj krioj ka j, falante anta˘ antau˘ li sur la genuojn, kisis kisis liajn manojn. Kaj li staris inter inter ili, ili, kiel kiel duon duondio dio,, lumigi lumigita ta de la unuaj radioj de la leviˆganta ganta suno, salutante per trankvila rideto “sian” teron, teron, kaj en liaj okuloj brulis brulis la fajro de genio, genio, kiu venkis venkis sian sorton. sorton. La nokto de lia vivo finiˆgis, gis, kaj komenciˆgis gis hela, solena tago. 3 9 3

75

* Rakontoj *

4.2

La hejm hejmo o de de la la met metii iist sto o (De Nov-Jorka kuracisto. Rerakontita de E. WEILSHAEUSER).

Unu vesperon, vesperon, en la unua parto de la vintro, la sonorilo estis forte ektirita, kaj la servantino, kiu malfermis la pordon, raportis al mi, ke ia homo deziras paroli kun mi. Servanto Servanto faras certajn diferencigojn inter “homo”, “sinjoro” kaj “perso “persono” no”.. La homo staris staris en la anta˘ anta˘ uˆcambro, cambro, sed mi miris, kial li ne estis estis raporti raportita ta kiel kiel “sin “sinjo joro” ro”.. Lia Lia vesto esto esti estiss tre pura, pura, sed simpla simpla,, kaj el ne tre delikataj ˆstofoj. stofo j. Lia supra ˆcemizo, cemizo, tiu ˆci ci signo de pli delikata stato, stat o, ˆ en li montris certan estis blanka, en plena ordo kaj preska˘ u eleganta. Cio solide solidecon, con, sed nenio prezentis prezentis al mi klarigon klarigon pri lia situacio situacio en la vivo. vivo. La˘ u sia eksteraˆ eksteraˆo li ˆsajnis saj nis konvena konvena homo. Lia parolado estis simpla, klara, rekta kaj kun certa nuan nuanco co de memfideco, memfideco, kion oni ˆce ce simpla homo ordinare tre malofte trovas. — Sinjoro doktoro, li diris, mi volus vin peti veni al mia infano; ni timas, ke al ˆgi gi minacas atako de krupo. Mi prenis mian ˆcapelon capelon kaj premis lin anta˘ uen, ˆcar, car, se lia supozo estus ˆ tiu ˆci gusta, ˆgusta, oni tie ˆci ci ne devis perdi p erdi tempon. Ce ci malsano unu horo povas decidi decidi inter inter vivo vivo kaj morto morto — Po Post st minuto minuto ni estis estis sur la strato strato kaj paˆ paˆsis sis rapide tra unu el niaj larˆ gaj gaj aleoj. aleoj. La infano, infano, li diris, ludis ludis anta˘ anta˘ u la pordo, manˆgis gis kun apetito sian vespermanˆ gon, iris poste dormi, kaj anta˘ gon, u mallonge mallonge gi ˆgi vekiˆgis g is tre ra˘ uka uka kaj kun sufoka sufoka tusado. Tiu ˆci ci okazo okazo prezentis prezentis preska˘ preska˘ u nenian nenian dubon dubon,, kaj mi rapidigi rapidigiss miajn paˆ paˆsojn sojn kaj post kelk kelkaj aj minutoj minutoj mi atingis atingis kun mia akompanan akompananto to la pordon pordon de la domo. domo. Ni levadis levadis nin ˆciam ciam pli kaj pli alte ˆgis gis la kvara etaˆgo. go. La lasta etaˆ go go de la ˆstuparo estis kovrita per tapiˆ tapiˆsoj soj kaj de supre lumis al ni malgranda malgranda lampo. Anta˘ u la pordo po rdo kuˆsis sis bonega kaj tre fortika mato. Vi poste vidos, kial mi turnas atenton sur tiujn ˆci ci malgrandajn malgran dajn detalaˆ detalaˆojn. — Mi eniris en e n la malfermitan pordon ka j estis salutita salutita de sufiˆ ce ce bela, pure kaj orde vestita virino, kiu ne povis esti iu alia, ol la edzino de mia akompananto. — Mi ˆgojas, gojas, ke vi tiel balda˘u venis, ˆsi si salutis salu tis min kun mola, mo la, pura p ura akcento. a kcento. Vilˆcjo, cjo, kiel ˆsajnas, sa jnas, estas tiel elturmentita eltur mentita,, ke li apena˘ ape na˘ u povas spiri. Kaj post minuto, kiam ni aliris al lia lito, mi a˘udis udis la senduban sonon de krupo, kiu tute prave plenigis per tia timo la korojn de la gepatroj. ˆ tio ˆci — Cu ci estas krupo, kr upo, sinjoro doktoro? demandis la patro pa tro kun ekscitita e kscitita voˆ co, co, kiam mi klinis min super la infanon, belan trijaran knabon. — Sendube, tre serioza atako. atako. De kiam la afero ekˆ ekˆsajnis sajnis al vi suspekta? — Anta˘ u ˆcirka ci rka˘ u ˘ unu horo, estis la respondo, en kiu sonis forteco de kaˆ estis tre pala, sed ne kuraˆ raktero. Mi ekrigardis la patrinon. Si gis gis paroli. — En tia okazo estas kredeble nur tre malmulte da danˆ gero, gero, mi diris, sed ˆ vi havas akvon en la domo? ni devas tamen ion fari. Cu

* Rakontoj *

76

La viro aliris al unu kabineto, malfermis du pordojn, kaj oni povis nun vidi vidi belan banan kuvon, kuvon, parte parte plenigi plenigitan tan de akvo. akvo. Tio ˆci ci estis estis pli, pli, ol mi kuraˆgis gis esperi, sed mi ne havis tempon, por miri. La malgranda knabo estis en forta febro kaj malfacile bataladis pro spiro. Mi elprenis lin el lia malvarma lito, en kiu li kuˆsis sis sur bela b ela hara matraco, je kiu nenia princo p rinco bezonus b ezonus honti, senvestigis lin de liaj noktaj vestoj, starigis lin en la kuvon kaj ordonis al lia patro verˆ verˆsi si tri sitelojn sitelo jn da malvarma akvo super lian kolon kaj bruston, dum du m mi per mia mano energie energie lin frotadis frotadis.. Po Poste ste ni lin sekigi sekigiss kaj frotadi frotadiss tiel tiel longe, gis gîs la tuta korpo fariˆgis gis flame ruˆga. ga. Poste mi eltordis grandan viˆsilon, silon, trempitan en malvarman akvon, metis gin gî n ˆcirka ci rka˘ u˘ lian kolon kaj envolvis lin en lanajn litkovri litkovrilojn. lojn. La malgranda malgranda brava brava knabo ˆcion cion trankvile elportis, kvaza˘ u li komprenus, ke en apudestado de lia patro povus fariˆ gi gi al li nenio malbona. Post dekkvin de kkvin minuto j aperis riˆca ca ˆsvitado, svitado, la infano falis en sanan dormon kaj povis denove libere spiri. La danˆgero gero pasis; tiel rapide pasas tiu ˆci ci malsano malsan o kaj ka j tiel t iel facile gi gî estas kuracata. La zorgoplena vizaˆ go go de la patro beliˆ gis, gis, kaj supe s uperr la vizaˆgon gon de d e la patrino patri no kuris radio da feliˆ feliˆco. co. Mi direktadis miajn rigardojn de unu al la alia, kaj pli ol iam mi estis estis en dubo, kian kian pozicion pozicion en la vivo vivo ili povas povas okupi. okupi. Signoj Signoj de eminenta deveno a˘ u pli alta eduko ne estis videblaj; ili ne faris la impreson de bonklasaj b onklasaj homoj, homo j, kiuj falis en malriˆcecon. cecon. Pli guste gûste ˆsajnis, sajnis, ke ni havas havas tie ˆci ci okazon kontra˘uan: uan: ˆsajnis sajn is pli guste, gûste, ke ili de pli malalta malalta ˆstupo de la vivo levis sin al pli alta. Mi rigardis rigar dis ˆcirka˘ cirka˘ uen uen en la ˆcambro, cambro , kiu okaze estis es tis la ˆ dorm do rmoˆ oˆcamb ca mbro ro.. Cio estis en plej bona ordo. La litoj estis puraj, sed simplaj, la blanka blanka stebita litkovrilo litkovrilo ne povis kosti pli ol 10 ˆsilingojn, silingojn, sed kiel bele gi gî elrigardis! La blankaj flankkurtenoj estis el malkara muslino, sed iliaj faldoj pendis tiel dense, kvaza˘ kvaza˘ u ili estus el damasko — kaj kiel konvene ili elrigardis! La banan kuvon kun la dense falditaj kurtenoj mi ne povis taksi pli ol 10 dolaroj. La tualeta tablo de eleganta formo kaj tute kovrita estis sendube el pina ligno kaj kostis kostis duonon da dolaro. La pentra p entraˆˆoj sur la muro estis bone b one koloritaj litografaˆ litografaˆoj — pli belaj, bela j, multe pli belaj, b elaj, ol oleaj o leaj pentraˆ pentraˆoj, kiujn mi vidi vidiss en domoj de milion milionul uloj: oj: ili ili povi poviss kosti kosti po tri ˆgis gis kvin ˆsilingoj silingoj kaj la kadroj po unu dolaro. La planko estis kovrita kovrita per belaj tapiˆ tapiˆsoj, soj, kaj la muroj estis de hela koloro. Per unu vorto, la ˆcambro cambro estis tuta ornamujeto ornamujeto — en ˆciuj ciuj partoj parto j tiel en ordo, kvaza˘ u artisto gin ˆgin aranˆ gis. gis. Lasante Lasante la knabon al trankvila dormado kaj donante la necesajn necesa jn klarigojn pri la bano post lia vekiˆgo, go, mi iris kun la gemastroj gemastr oj en la duan ˆcambron, cambron, kiu posedis alian, sed egale belan aranˆ gon. gon. Oni povus gin gîn preni por gastoˆcambro, cambro, por laborejo de artisto a˘ u por manˆgoˆ goˆcambro. cambro. La muroj estis kovritaj kovritaj per pentraˆ pentraˆoj oj — portretoj, historiaj historiaj skizoj kaj pejzaˆ goj go j — ˆcio cio pentraˆ pe ntraˆoj, o j, kiujn kiuj n povis elekti nur homo kun gusto ˆce ce modesta mo destajj rimedo j, kiuj tamen havas tiom same same grandan grandan indon, kiel bonaj libroj. libroj. Kaj parolan parolante te pri tiuj ˆci ci lastaj, lastaj, mi devas tie ˆci ci rimarki, ke apud la kameno pendis p endis malgranda biblioteko, kiu ˆce ce

* Rakontoj *

77

la unua rigardo montris al mi, ke ˆgi gi enhavas la plej elektitajn trezorojn de la angla literaturo. literaturo. La mastro iris al la skribotablo, malfermis unu fakon kaj elprenis monon. — Kiom Kiom mi ˆsuldas suldas al vi, sinjoro sinjoro doktoro? doktoro? li demandis, demandis, tenante tenante prete la monon. Levante Levante min sur la ˆstuparon, stuparon, mi pensis, ke mi devos atendi je mia honorario, a˘ u ke mi ˆgin gin neniam nen iam ricevos ric evos,, sed nun ˆcio cio ˆsanˆ sangiˆ gîˆgis. gis. Mi ne bezonis nun, kiel gi ˆgi ofte okazas, sciiˆgi gi pri la pli detalaj cirkonstancoj kaj mezuri la˘ u tio ˆci ci mian postulon. p ostulon. La homo staris anta˘ u mi preta, por pagi; tamen videble li apartenis al la klaso de laboristoj kaj estis tre malproksima de bonhaveco; mi tial povis difini al li nur la plej malaltan sumon. — Unu dolaro ˆsajnas sa jnas al mi ne sufiˆca, ca, li respondis. r espondis. Vi havis pli grandan g randan laboron, ol la solan skribadon de recepto. ˆ vi laboras por — Cu p or via sintenado? mi demandis, esperante esperante iom malkovri malkovri la sekreton. Li ridetis kaj montris al mi sian manon, kiu prezentis la signojn de hon hones esta ta labora laborado. do. Vi estas metiis metiisto, to, mi diris diris kun kun la inten intenco co sciiˆ sciiˆ gi pli multe. — Prenu tion ˆci, ci, li diris kaj metis kun nerifuzebla gesto dudolaran d udolaran bankb anknoton en mian manon, manon , kaj mi kontentigos vian scivolecon, ˆcar car vi ja ne povas kaˆ kaˆsi, si, ke vi estas esta s iom scivola. En ˆcio cio tio t io ˆci ci estis est is ia honest h onesta, a, estimin e stiminda da sincere sin cereco, co, kiu havis por mi apartan apa rtan ˆcarmon. carmon. Mi metis met is la banknoton en la poˆ p oˆson, son, dum la mastro mastr o iris al la pordo, p ordo, malfermis ˆgin gin kaj montris al mi kabineton de meza grandeco, en kiu mi de la unua rigardo ekkonis metiejon de botisto. — Vi estas kredeble eksterordinara eksterordinara laboristo, mi diris, ˆcirka˘ cirka˘ urigardante urigardante la ˆcambron, cambron, kiu ˆsajnis sajn is al mi preska˘ u lukse meblita, meblita, dum ˆce ce pli proksima proksima observado obser vado de ˆciu ciu objekto ob jekto fariˆgis gis al mi klare, ke ˆgi gi ne povas multe kosti. — Ne, vi eraras. Mi perlaboras nur iom pli ol unu dolaron en tago. Mia edzino edzino iom helpas. helpas. Krom la domaj domaj laboroj laboroj kaj la zorgado pri la infano infano ˆsi si perlaboras tiom, ke nia semajna enspezo prezentas mezonombre ok dolarojn. Ni komencis per nenio, kaj ni nun vivas tiel, kiel vi vidas. Tiu ˆci ci komfort komf orto, o, tiu ˆci ci konvena aranˆ ara nˆ go, kiu prezentis preska˘ go, u lukso lu kson, n, ˆcio ci o tio ˆci ci por ok dolaroj dolaro j semajne! Mi esprimis mian miregon. miregon. — Mi estus estus en granda granda timo, timo, se ni tiom tiom devus devus elspez elspezi, i, li rimark rimarkis is.. Ni kun tio ˆci ci ne sole vivis ˆgis gis nun, sed ni havas anka˘ u jam ion en la ˆspara spara ˆ banko. — Cu vi volos esti est i tiel bona b ona kaj klarigi klar igi al mi, kiel vi tion ˆci ci faras? mi demandis, deman dis, ˆcar car mi efektive efe ktive forte fo rte volis vol is sciiˆ sci iˆ gi, kiel botisto kun edzino kaj infano, gi, perlaborante ok dolarojn semajne, povas vivi en komforto kaj eleganteco kaj ankora˘ u kolekti monon. — Kun plezuro, li respondis, ˆcar car eble vi aliajn, kiuj ne estas en pli bona stato, ol mi, povos konvinki, ke ili faru al si sian situacion kiel eble plej oportuna.

* Rakontoj *

78

Mi prenis la donitan al mi seˆ gon, gon, kaj ni sidiˆgis, gis, dum lia edzino, a˘uskultinte uskultinte la facilan kaj regulan spiradon de sia infano, sidiˆgis, gis, por kudri. — Mia nomo estas William William Carter, Carter, li diris. diris. Mia patro mortis, mortis, kiam mi estis ankora˘ u juna, kaj, posedante posedante ordinaran lernejan sciadon, mi estis donita al botisto, botisto, por lerni. Mi estis granda granda amanto amanto de legado, legado, kaj mian liberan liberan tempon mi pleje uzadis tiel, ke mi konatiˆ gadis kun la libroj el la biblioteko gadis de la metiolernant metiolernantoj. oj. La plej multe plaˆcis cis al mi la plenaj je saˆ go de la vivo verk verkoj oj de W. Cobbet. Cobbet. Mi decidis decidis sekvi sekvi lian lian ekzempl ekzemplon on kaj labori, labori, kiom mi povas, por mia kleriˆgo, go, kaj mi pensas, ke mi ne vane laboris. Sed la edukado de la homo da˘ uras la tutan vivon, kaj ju pli mi lernas, des pli multe mi vidas, uras ke mi devas aukora˘u lerni. Mi estis ankora˘ u de nelonge submajstro, kiam mi enamiˆ gis gis en mian Marion tie, kiun multaj nomas tre bela, kiun mi tamen ekkonis kiel tre bonan. Mario ekrigardis kun tia gaja, gaj a, ˆcarma carma rideto, ke la opinio de multaj ˆsajnis sa jnis al mi tute prava. — Laborinte Lab orinte unu jaron jaro n kiel submajstro submajst ro kaj ˆsparinte sparinte kelkajn dolaro jn (mi havis gravan ka˘ uzon uzon por ˆspari), spari), mi edziˆ gis g is kun mia Mario Mario.. Mi loˆ gis ˆce ˆsia patr pa tro, o, kaj ka j ˆsi si ˆcirka ci rka˘ ukudradis u˘kudradis ˆsuojn suojn por la magazeno, magazeno, por kiu mi laboradis. Tiel ni vivis kelkajn kelkajn semajnojn en la domo de ˆsiaj siaj gepatroj, sed tio ˆci ci ja ne estis nia propra hejmo, kaj tiel ni decidis aranˆgi gi propran mastraˆ mastraˆon. Ni povis pensi nur pri modesta loˆgejo, gejo , kaj mi tutan semajnon sema jnon serˆcis cis tian, ˆcar car jen ˆ loˆgejo gejo estis por mi tro kara, jen tro mizera. Fine mi trovis tr ovis tiun ˆci ci loˆ gejon. gejon. Gi estis nova kaj pura, alta kaj kun bona aero, kaj mi pensis, ke estus oportune loˆgi g i en ˆgi. g i. Mi luis ˆgin gin por kvindek dolaroj por jaro, ˆcar car kvank kvankam am la loˆ gejoj ˆcirka˘ kau ˘ ni ˆciuj ciuj estas pli karaj, kara j, nia n ia mastro ma stro kontentiˆ gas ga s je j e tiu t iu ˆci ci sumo su mo,, ˆcar ca r li l i est e stas as kontenta je ni kiel luantoj. La loˆ gejo gejo tiel jam estis, sed ˆgi gi estis malplena, kaj krom ni mem ni havis nur tre malmulte por enporti, sed ni gaje komencis labori, ni penadis p enadis perlaboradi p erlaboradi kiel eble pli multe, ni ˆsparis, sparis, kiom ni povis, — kaj vi vidas, kion ni atingis. — Mi vidas, sed mi ne komprenas, mi diris kun la intenco a˘ udi udi ion pri la mastrumado de tiu t iu ˆci ci modesta mo desta kaj bela b ela hejmo. he jmo. — Nu, N u, tio ˆci ci estas sufiˆce ce simpla. Kiam mi kun mia edzino edzin o tie ˆci ci enloˆgiˆ giˆgis gis kaj ni okupis nian loˆgejon gejon kun unu tablo, du seˆgoj, goj, unu forno por kuirado, unu a˘ u du patoj kaj unu mallarˆga ga lito kun pajla matraco, ni faris konsiliˆgon gon de milito. Nu, kara Mario, mi diris, ni estas tie ˆci; dume ni havas havas ankora˘ u nenion nenio n kaj devas ˆcion cion ankora˘ ankorau˘ akiri, kaj por p or tio ˆci ci ni povas kalkuli nur je niaj nia j dek fingroj. — Ni trovis, ke ni povas mezonombre perlabori ok dolarojn. Ni tial decidis vivi tiel t iel malkare, m alkare, kiel nur eble, eb le, ˆspari, spari , kiom kio m ni nur povos, p ovos, kaj ka j kiom kio m eble ebl e — ˆcion cion fari mem. Nia pago por la loˆgejo gejo prezentis la sumon de unu dolaro semajne, nia brula materialo, lumigo, uzado de akvo kaj aliaj bagateloj ankora˘ u unu dolaron dolaron.. Tian Tian saman saman sumon sumon ni difinis difinis por vestoj, vestoj, kaj per tio, ke ni aˆ cetas cetas

* Rakontoj *

79

la plej bonajn ˆstofojn kaj penas konservi konservi la vestojn, vestojn, kiom ni nur povas, povas, ni povas ˆciam ciam esti bone vestitaj. Eˆc mia edzino estas kontenta kontenta je sia vestaro kaj ka j trovas, trovas, ke kruda silko po 6 ˆsilingoj silingoj por ulno estas kompare kompare kun la tempo de uzado pli malkara, ol kalikoto kalikoto po p o 1 ˆsilingo. silingo. Tio ˆci ci faras 3 dolarojn dolaro jn semajne, semajn e, kaj nun restas ankora˘ u la manˆgaˆ gaˆoj. Por tio ˆci ci mi kalkulas kalkulas por ni tri unu dolaron dolaron semajne. semajne. — Tio estas unu unu dolaron dolaron por ˆciu ciu persono? persono? — Ne, un unu u ˆ dolaron dolar on por ni ˆciuj. ciuj. Sajnas, ke vi estas surprizita, sed la kalkulo estas ˆgusta. gusta. — En la komenco ni elspezadis por tio ˆci ci pli multe, multe, sed kun la tempo ni lernis vivi pli bone kaj pli malkare, tiel ke post la pagado de ˆciuj ciuj elspezo elspe zojj por loˆgejo, gejo, hejtado, lumigado, vestoj, akvo kaj manˆ gaˆ gaˆo o restas res tas ankora anko ra˘ u˘ pura superfluo de 4 dolaroj semajne. Mi ne kalkulis kompreneble flankajn elspezojn, ekzemple se ni iam vizitas la teatron a˘ u koncerton, a˘ u havas gasto g asto jn ˆce ce ni. Rimarkinte rideton sur miaj lipoj, li da˘urigis: urigis: — Jes, ni akceptas anka˘ u gastojn kaj amuzas amuzas nin ˆce ce tio ˆci ci tre bone. Iafoje ni havas havas dekon da gastoj, kaj ilia regalado regalado p per er ˆcokolado, cokolado, kukoj k. t. p. kostas kostas al ni ne pli ol 2 dolarojn; sed tio ˆci ci anka˘ ankau˘ ne tro ofte okazas. Tiel al ni en ˆcia cia okazo restas ankora˘ u 200 dolaroj jare, por kiuj ni nin aranˆ gis, kiel vi vidas, kaj rezervis kapitaleton en gis, la ˆspara spa ra ban banko. ko. — Mi M i vidas ˆcion cion tion ˆci, ci, mi diris, nur ne kiel vi vivas. Multaj Multa j metiistoj metiisto j elspezas pli ol tion ˆci ci por p or cigaroj, ne parolante jam pri drinkoj. drinkoj. Mi petas vin, rakon rakontu tu al mi, kiel vi vivas. vivas. — Kun plezuro plezuro.. Mi ne fumas fumas cigarojn, cigarojn, anka˘ anka˘ u ne maˆcas cas tabakon ta bakon kaj nek mi nek mia edzino flaras tabakon. La edzino eniris kun agrabla rideto, sed ne interrompis nin, ˆcar car ˆsi si pensis, kiel kie l ˆsajna sa jnas, s, ke ˆsia sia edzo edz o ja anka˘ ankau˘ sen ˆsia helpo komprenas paroli. De la tago de mia edziˆgo go mi uzis u zis nenian n enian alkoholaˆ alkoholaˆon, nur kvar fojo f ojo jn en jaro mi trinkas glaseton da vino, kaj nome: en la festo de Kristonasko, en la Nova Jaro, la 4-an de Julio 3 kaj en la naskotago de d e nia filo. Tiu ˆci ci tago estas por ni n i aparta festo. fe sto. Mi legis sufiˆce ce da higienaj h igienaj libroj kaj scias, ke teo te o kaj kafo estas narkotikaj narkotikaj trinkaˆ trinkaˆoj sen nutra enhavo, kaj mi sufiˆce ce longe esploris la manˆgon gon kreskaˆ kreskaˆan kaj mi lernis dece estimi gin; gîn; mi ekkonis ˆgian gian pli grandan indon en komparo kun la dieto miksita kaj trovis, ke ˆgi gi pli bone servas al mi, ol tiu ˆci ci lasta, kaj ˆcar car ni kune legas ka j eksperimentas, tial mia edzino pensas tiel same, kiel mi. — Sed kion do vi manˆgas gas kaj trink trinkas? mi demandis demandis scivole, scivole, por sciiˆ sciiˆ gi, gi, kiel malproksime la memedukita filozofo progresis en la leˆ goj goj de higieno. — Venu, kaj mi montros al vi, li diris, prenante kandelon kaj kondukante min en vastan vastan provizejon. provizejon. Jen vi vidas anta˘ u ˆcio cio muelilon, kiu kostas al mi ˆ 10 ˆsilingo sili ngo jn. Gi muelas mian tutan grenon, donas al mi la plej freˆ freˆsan san kaj belan farunon farunon kaj ˆsparas sparas al mi la monon monon por muela muelado. do. Jen estas barelet bareletoo da triti tritiko ko.. Mi aˆ cetas c etas la plej plej bonan, bonan, kaj mi estas estas certa, certa, ke gi gî estas pura 3

ˆ La jartago de la sendependiˆgo go de la Nord-Amerikaj Statoj.

80

* Rakontoj *

ˆ kostas malpli ol 3 cendoj por funto, kaj funto da tritiko estas kaj bona. Gi sufiˆ ca, ca, kiel mi scias, por p or la taga nutrado de homo. Ni preparas el gi gî panon, kukon kukon kaj kaˆ con. con. Jen estas sako sako da terpomoj. Jen estas maizo. maizo. Jen estas faboj, kesto da rizo, tapioko kaj makaronoj. Jen estas bareleto da plej bonaj pomoj. Jen skatolo skatolo kun sukero kaj kaj jen nia poto p oto butera. Ni prenas ˆciutage ciutage kvarton da vilaˆga ga lakto, kaj niajn ceterajn manˆ gaˆ gaˆojn o jn mi aˆcetas cet as tie, tie , kie mi ilin ricevas ricevas la plej bone kaj plej malkare. malkare. Se vi kalkulos, alkulos, vi facile trovos, trovos, ke unu dolaro semajne sema jne por p or tiaj rimedoj de nutrado nutrado ne sole estas sufiˆ ca, ca, sed ke al ni estas permesita per mesita ˆce ce tio ˆci ci sana kaj preska˘ u luksa malsameco. Ekster tio ˆci ci ni manˆ ma nˆgas gas verdajn verdajn legomojn, fruktojn kaj berojn, kiujn alportas ˆciufoje ciufoje la responda jartempo. jartempo. En la somero somero ni hav havas fragojn kaj persikojn, persikojn, kiam ili estas maturaj matura j kaj bona j; el ˆciuj ciuj tiuj t iuj ˆci ci simpla j materialoj mate rialoj mia edzino preparas manˆgojn, gojn, kiujn mi certe preferas al la manˆ goj el la kuirejoj de la plej bonaj goj hoteloj. Mi a˘ udis udis sufiˆ ce. ce. Tie ˆci ci mi trovis trovis komforton, komforton, prudentecon, prudentecon, guston kaj modestan lukson ˆce ce simpla simpla metiisto, metiisto, kiu komprenis komprenis vivi kun malgrandaj malgrandaj elspezoj. Kiom da senbezonaj senbezonaj plendoj povus p ovus esti evititaj, kiom da ˆcagreno cagreno kaj suferoj sufero j povus esti forigita j, se ˆciuj ciuj laboristo labo ristojj vivus tiel prudente, kiel William Carter. Neniam mi premis al iu la manon kun pli sincera estimo kaj koreco, ol tiam, kiam mi diris d iris “bonan “b onan nokton” nokto n” al tiu ˆci ci feliˆca ca paro, paro , kiu k iu en tiu ˆci ci kara urbo kun 8 dolaroj de semajnaj enspezoj vivas vivas lukse kaj riˆ ciˆ ciˆ gas kaj levas la benketon de botisto al la indo de instrua seˆgo go de praktika filozofo. Legant Leganto, o, se vi volas volas profiti profiti de tiu ˆci ci malgran malgranda da histori historio, o, sekvu sekvu nu nurr la vortojn de la Biblio: “iru kaj faru tion saman.” 3 9 3

81

* Rakontoj *

4.3

La forg forges esiita pipo ipo Rakonto de A. EDELMANN. Tradukis I. KAMINSKI.

En unu el la pluvaj p luvaj tagoj tago j de Marto Mart o per grandaj granda j paˆsoj soj iris sur la kota strato de la vilaˆgo go Vindirkovo unu vilaˆgano, gano, havanta la aˆ gon go n de ˆcirka ci rka˘ u˘ tridek jaroj; sed ˆsajnis, sajn is, ke li estas e stas multe pli maljuna. Li portis disˆsiritajn siritajn lankitelon kaj ˆcemizon, cemizon, tra t ra kiuj elrigardis la malgrasa brusto; br usto; lia piedvesto ne estis pli bona — unu fliko sur alia; el la truaj plandoj estis vidata la pajla substerno; sur la kapo maldece sidis disˆsirita, sirita, grasmakulita lana ˆcapo. capo. Lia bruna senforma malsobra vizaˆgo, go, sur kiu ankora˘ u restis signoj de anta˘ ua ua beleco, estis tuta kovrita per ruˆgaj gaj ˆsvelaj svelaj aknoj; la okuloj estis ruˆgaj gaj kaj elstarantaj; la kapo jam brilis en kelka kelka j lokoj per grizaˆo. o. . . Per unu vorto, vorto, jam la˘ u la sola sol a ekster eks teraaˆo o de la vilaˆgano gano oni povis juˆgi gi pri la diboˆca ca vivo, kiun li kondukis. Kaj efektive, granda drinkanto drinkanto estis tiu ˆci ci vilaˆ gano, gano, Doroteo Doroteo Nilov. Nilov. Jen pasis jam pli ol jaro, ke li komencis drinkadi; drinkadi; sed en tiu ˆci ci jaro li jam havis havis tempon tempon fordrin fordrinki ki sian tutan havon havon kaj la havon havon de sia edzino. edzino. Lian domon domon oni anta˘ u nelonge nelonge vendis vendis publike publike por depagaj depagaj manko mankorest restoj. oj. Ne dezirant dezirantee prilabori mem la pecon da tero, tero , kiu restis ˆce ce li, li farmigis gin, gîn, kaj la farman monon li fordrinkis en unu semajno. De frua mateno gis gîs malfrua nokto li pasigadis la tempon en la drinkejo, kaj ˆcion, cion, kio enfalis en liajn manojn, mano jn, li forportadis forportad is al la drinkejmastro Vavilo Panfiloviˆ Panfiloviˆc, c, kiu pro sia boneco ne abomenis eˆc ˆcifonon. cifonon. Nia Doroteo Nilov anka˘ u esti estiss malbona malbona edzo kaj patro. patro. Li nenia neniam m pensi pensiss pri sia mals malsata atant ntaa familio, kaj lia kvieta, bona edzino Malanja Malan ja devis akiradi la mizeran ˆciutagan ciutagan nutraˆ nutraˆon on por p or si, sia edzo kaj infano — dujara bubeto — per p er kudrado, kudrad o, lavado a˘u ia alia laborado. laborado. Sed Doroteo Doroteo ne sole ne estis danka danka al ˆsi si por tio, sed batadis batad is ˆsin sin preska˘u ˆciutage, ciutage, revenante revenante hejmen malsobre. Pri sia infano li tute ne zorgis kaj, oni povas diri, tute gin ˆgin ne konis. Ankora˘ u anta˘ u nelonge n elonge Doroteo Nilov estis kalkulata la plej riˆca ca mastro en Vindirkovo. Li havis vastan dometon, do meton, multon da tero, ter o, bruto kaj ˆcia cia havo. Sian edzinon Malanja’n, kiu fra˘ uline uline estis la plej riˆca ca kaj plej bela fianˆcino cino en la tula vilaˆgo, go, li amis amis pasie. pasie. Laborant Laborantee fervore, fervore, li vivis kviete kviete kaj estis estis estimata de d e ˆciuj ciuj Vindirkovano Vindirkovanoj. j. Sed “nek “n ek eterne etern e da˘ dauras ˘ la gojoj, gôjoj, nek senfinaj senfinaj estas la malˆgojoj”, gojoj”, diras rusa proverbo. La gojoj gôjoj pasis anka˘ u ˆce ce nia Dorote Dor oteo, o, sed li mem estis la ka˘uzo uzo de tio ˆci: ci: li amikiˆ amikigis gîs kun malbonaj kolegoj kaj komencis drinkadi, diboˆ dib oˆcadi, cadi, kaj ˆcio cio transturn tran sturniˆ iˆ gis la fundo supren. Post unu gis jaro ˆce ce Doroteo jam nenio restis — ˆcio cio transiris al la drinkejmastro Vavilo. Nun ni vidas Doroteon, sin direktantan al sia kaduka dometo, kiu staris sur la rando mem de la vilaˆgo, go, modeste alpreminte sin al la plektobaro. Lia vizaˆgo go esprimis e sprimis ˆcagrenon. cagrenon. Kaj efektive, ekzistis ka˘ uzo uzo por ˆcagreno: cagreno: li devis

* Rakontoj *

82

forlasi en la drinkejo la gajan drinkantaron kaj foriri hejmen, por preni la pipon, pipon, kiun li tie forgesis forgesis sur la breto. breto. . . La dometo estis fine atingita, atingita, kaj li eniris. La mastrino mastrino forestis; forestis; ˆsi si foriris ien al najbaro, por preni prunte kelke da terpomoj por sia infano. La internaˆ internaˆo o de la dometo d ometo konsistis el malgranda kaverno, kaverno, kies tri kvaronojn okupis granda granda rusa forno. Duo da makulitaj makulitaj seˆ goj, tablo kun diskrevinta tabulo, malgranda kesteto, en kiu estis konservata la tuta havoresto de la malfeliˆ malfeliˆculoj, culoj, kaj tre malgranda malgranda malnov malnova sanktfiguro sanktfiguro — jen estas la tuta ornamaˆ ornamaˆo de tiu ˆci ci kaverno. kaverno. Krom tio estis alligita al la plafono lulilo, en kiu la infano infa no de Doroteo Do roteo ripozis per trankvila dormo. Sur ˆcio cio kuˆsis sis la sigelo de malriˆceco, ceco , tamen t amen ˆcio cio estis pura kaj bonorda bo norda kaj sur ˆcio cio estis vidata la mano de bona kaj zorgema mastrino. Enirante, Doroteo rekte sin direktis al la breto, prenis la pipon, sed anka˘ u kunprenis la hakilon, por p or ˆce ce la okazo forporti en la drinkejon, kaj li estis jam kaptint aptintaa la fermilo fermilon n de la pordo, por eliri, eliri, sed en tiu ˆci ci moment momentoo eksonis eksonis en la ˆcambro cambro sonora infana rido. Doroteo rapide sin returnis. . . En la lulilo, lulilo, eltirante eltirante la manetojn, nur en ˆcemizo cemizo sole, staris blonda infano, vekita de la pezaj paˆ paˆsoj soj de la patro. Sur la malgran malgrandegaj degaj lipetoj lipetoj ludis ludis goja gôja rideto, kaj gaje balancante balancante la vilan kapeton, kapeton, la infano babiladis: babiladis: “Patreto! “Patreto! Pa Paˆˆcjo!”. cjo!”. . . Io ekmoviˆgis gis en la malmol malmolaa animo animo de Doroteo. Doroteo. Malrapi Malrapide de li aliris aliris al la lulilo, elprenis per siaj maldelikataj manoj la infanon kaj ekkisis ˆgin. g in. La infa in fano no ˆcirka ci rka˘ u˘ prenis per siaj manetoj la kolon de la patro kaj algluiˆgis uprenis g is al lia brusto, b rusto, gaje ga je krietante kaj senˆcese cese babilante: “Patreto! Paˆcjo!”, cjo!”, la solajn vortojn, kiujn ˆgi gi jam povis libere elparoli. Doroteo ekkisis ekkisis la infanon ankora˘ u unu fo f o jon kaj volis kuˆsigi sigi gin gîn ree en la lulilon. Sed la infano ne deprenis siajn manetojn kaj sendeturne rigardadis la patron per siaj klaraj nigraj okuletoj. Denov Denovee io ekpiki ekpikiss la koron koron de Doroteo, Doroteo, kvaza˘ kvaza˘ u la rigardo de la senkulpa infano trabruligus lin trae kaj disfluidigus la glacion, per kiu estis kovrita lia koro. Al li ˆsajnis, sa jnis, ke la infano rigardas lin riproˆce ce kaj ke gi gî kvaza˘ u volas diri per tiu ˆci ci rigardo: — Patreto! vi volas forlasi min, p or foriri en la drinkejon, drinkejon, fordrinki fordrinki la lastan hakilon, tute ne zorgante zorgante pri la malfeliˆ malfeliˆ ca ca panjo, kiu nun malaltigas malaltigas sin ˆce ce la najbaroj. . . Kaj kion donas al vi la malbenita drinkado? drinkado? Li mem mem iel iel nevo nevole le ekrigar ekrigardi diss en la okulojn okulojn de la infa infano. no. . . kaj ektre ektremi mis, s, kvaza˘ u en tiu ˆci ci spegulo sp egulo de la senkulpeco kaj pureco li ekvidis ekvidis sian vivon en ˆgia gia tuta abomeninda nudeco. Malvarma ˆsvito svito montris sin sur lia vizaˆgo; go; lia koro forte ekfrapis. Li estis kiel kiel en febro: febro: la kapo al li brulis brulis kaj tra la korpon korpon trakuris trakuris tremfrosto tremfrosto,, liaj piedoj ne volis lin teni kaj la tero kvaza˘ u ˆsanc sa ncel eliˆ iˆgis gis sub ili. En tiu ˆci ci minuto Doroteo Doroteo sentis sentis teruran internan internan batalad bataladon. on. Li deziregi deziregiss denove denove foriri en la drink drinkejon ejon,, por diboˆ diboˆci ci kun siaj gajaj senzorgaj senzorgaj kolegoj, kolegoj, sed la konsci konscienco enco,, vekita de la infana rigardo, kvaza˘ u alforˆgis g is lin al la tero, al la loko, kie li haltis. haltis. . . En tiu ˆci ci minuto la pordo malfermiˆ gis kaj eniris Malanja, portante gis

* Rakontoj *

83

bastaˆon on kun terpomo terp omoj. j. Kiam ˆsi si ekvidis ekvidis sian edzon, starantan starantan kun la infano sur la manoj, ˆsi si pretervole haltis sur la sojlo, kiel alforˆgita. gita. Dume Dume li pretervo pretervole le ekrigardi ekrigardiss ˆsin sin kaj ekvidis tion, kion li anta˘ a nta˘ ue tute ne rimarkadis, tiel bone, tiel klare, ue kvaza˘ u liaj okuloj subite malfermiˆgis. gis. Li ekvidis ekvidis ˆsian delikatan, delikatan, malgajan vizaˆgon, gon, ˆsiajn grandajn, belajn okulojn, ˆsiajn siajn palajn, velkin velkintajn tajn lipojn kaj la vangojn, kiuj anta˘ u nelonge estis ruˆgaj gaj kiel papav pap avaa floro. Li ekvidis ˆcion cion ˆci, ci, kaj lia vizaˆ viz aˆgo go ekruˆgiˆ giˆgis gis de honto. Sed de tiu ˆci ci momento ˆcesiˆ cesiˆ gis gis la interna batalo en lia animo, li subite eksentis ian abomenon kontra˘ u si mem kaj iel instinkte komprenis, ke li nun por nenio en la mondo revenus en la drinkejon. En atako de gojo gôjo kaj konfuzo, kun koro trankvila, sed konsumata de amo kaj kompato, li rigardis la elturmentitan vizaˆ gon de Malanja kaj ne sciis, kion gon diri. — Bonan tagon, Malanjeto, kial vi ektimiˆgis? gis? fine apena˘ u elparolis Doroteo kaj ˆce ce tiuj ˆci ci vortoj ekrigardis la edzinon e dzinon per tia rigardo, kiu rememorigis r ememorigis ˆ al la malfeliˆ malfe liˆca ca virino la pasintan pasinta n feliˆcan can tempon. temp on. Si komprenis, kompren is, ke ˆsi si nun ne devas lin timi; forte, sed goje gôje ekfrapis ekfrapis ˆsia koro, koro, kaj klara rideto eklumigis eklumigis ˆsian si an viza vi zaˆgon. gôn. Dume Doroteo aliris al ˆsi, si, ekkisis ˆsin sin kaj poste, montrante per p er la okuloj okulo j la infanon, li ekmurmuris: — Li estos estos bona bona bubo. Li ne ektimi ektimiˆ gis gîs anta˘ u mi, Malanje Malanjeto. to. Li estos estos bubo-bravulo! bubo-bravulo! Kaj denove denove li ˆcirka˘ cirka˘ upreni u preniss per la dekstr dekstra, a, liber liberaa mano mano la edzinon, altiris ˆsin sin al si kaj malla˘ ute ute diris dir is al ˆsi: — Mi scias, Malanja, ke mi multe estas kulpa anta˘u vi...sed nun estas ˆ vi fino al ˆcio, cio, Malanja Malanja.. . . Neniam Neniam pli. . . Mi ˆuras, uras, ke mi pli ne drinko drinkos. s. . . Cu a˘udas, u das, Malanja Malanja.. . . nenia neniam, m, neniam neniam.. . . La infano infano estu atestan atestanto, to, ke mi gis gîs la morto ne prenos en la buˆson son tiun malbenitan trinkaˆ trinkaˆon. on. . . ˆ estis pala, kiel tolo, kaj ne povis elparoli Si elpar oli eˆc unu vorton; vorton ; ˆsi si nur ˆcirka˘ cirka˘ uuprenis Doroteon kaj forte, forte ekkisis lin. — Mi estas peka anta˘ u vi, Malanja; mi devas peti vin kaj stari sur la genuoj anta˘ u vi, ˆcar car mi, malbenita, pereigis, tre malfeliˆcigis cigis vin. Kaj li efeke fektive, ankora˘ u tenante la infanon, mallevis sin anta˘ u la edzino sur la genuojn kaj forte kliniˆgis gis anta˘ u ˆsiaj siaj piedoj. Kaj li tiel longe ne levis sin, ˆgis gi s ˆsi, si , la˘ la ute u ˘ te ploregante, levis lin kaj sidigis lin sur la benkon. — Ha, mi malsaˆgulo g ulo.. . . malhon malhonoru orulo lo.. . . grand grandaa malsob malsobrul rulo. o. . . parol parolis is DoDoroteo, sidante sur la benko kaj direktinte siajn okulojn al la planko. Jen kion ka˘ uzis uzis al mi la drinkado! Vi nur pardonu min, kaj ka j mi ˆuras per Dio, mi ˆcesos cesos drinki drinki!! Li, li estos estos atestanto! atestanto! La lastajn vortojn li elparol elparolis, is, montran montrante te per p er unu un u mano mano la infanon infanon kaj la duan manon manon kunprem kunpremin inte te en pugn pugnon. on. Malanja Malanja ploris; ploris ; ˆsi si forte beda˘ bed a˘ uris uris sian edzon. — Mi pardonas vin, kara; Dio kaj la homoj anka˘ u vin pardon pardonos os.. Nu Nurr ˆcesu, cesu, Doˆcjo, cjo, drinki drink i la malbenita malb enitan n vinon; vinon ; gi gî ja pereigis vin!

84

* Rakontoj *

— Ho, ho, mi, malfeliˆculo, culo, ne kvietiˆgis gis Doroteo. Doroteo. Kial Kial mi vin senkulp senkulpan an pereigis pereigis!. !. . . Mi nu nun n nenion nenion hav havas, nek ˆcevalo cevalon, n, nek bov b ovino inon. n. . . Kie estis mia konscienco! Kaj Doroteo la˘ ute ute ekˆgemis. gemis. Longe konsoladis lin Malanja, kiel ˆsi si povis. p ovis. Sed li tute trankviliˆgis gis nur en la vespero. Kaj longe ankora˘ u ili parolis inter si pri tio, kiel komenci novan vivon, kaj nur tiam, kiam la vilaˆga ga sonorilo malgaje eksonis noktomezon, ili sin levis de apud la tablo. Varmege armege ili preˆ gis gis anta˘ u sia sanktfiguro, kaj kun feliˆcaj ca j vizaˆgoj, goj, sur kiuj estis esprimita ia anˆgela gela kvieteco, kvieteco, ili iris iris dormi. . . Tiel Tie l finiˆ fini ˆgis gis la feliˆ fel iˆca ca tago tag o de nia j malriˆ mal riˆculo cul o j. @

Pasis kelk Pasis kelkaj aj jaroj. Sur tiu loko, loko, kie staris anta˘ anta˘ ue ue la mizera dometo de Dorot Do roteo, eo, stari stariss nun vasta asta pina pina domo domo kun peronet peroneto. o. Ap Apud ud la domo, domo, gaje babilante, ludis du malgrandaj infanoj, kaj sur la peroneto sidis, okupita de kudrado, juna bela virino en ruˆ ga ga sarafano. sarafano. Estis malfacile rekoni en ˆsi si la ˆ estis la familio de Doroteo, kiu anta˘ uan malsaneman, palan Malanja’n. Gi uan severe plenumis la donitan promeson kaj ˆcesigis cesigis sian anta˘ uan uan diboˆ dib oˆcan can vivon. vivon . Kiel ofte rememoradis la geedzoj geedzo j pri tiu feliˆca ca tago, tago , kiam Doroteo forgesis fo rgesis en la domo la pipon kaj, por preni ˆgin, gin, venis el la drinkejo, por jam neniam tien reveni. reveni. 3 9 3

85

* Rakontoj *

4.4

Arturo (Rakonto de V. DEVJATNIN.) I

Sinjorino Anneto, kvankam kvankam sufiˆce ce matura en sia aˆ go go (ˆsi si havis preska˘ pre ska˘u 50 jarojn), tre bone ankora˘ u sin konservis, almena˘u la˘ u ˆsia ekstera vido oni ne povis ˆsin nomi maljunulino: la koloro de ˆsia sia vizaˆ go go estis ˆciam ciam tiel roza, la dentoj tiel blankaj kaj ebenaj, ke iafoje iafo je eˆc nevole nevole naskiˆ gadis tre ofenda por ˆsi si suspekto. susp ekto. Sinjorino Anneto, la˘ u la volo de la sorto, ˆgis gis nun ankora˘ u estas ˆ fra˘ ulino, ulino, sed. sed. . . ˆsi si estas jam vidvin vidvino!. o!. . . Si mem rakontis al mi (mi gis gîs nun estas ˆsia sia amiko), amiko), ke ˆsi si perdis sian junan belan edzon tuj post la edziniˆ edzinigo; ˆ apena˘ u la junaj geedzoj revenis el la preˆ gejo, gejo, ˆsia sia edzo falis kaj mortis! Al li fariˆgis gis kredeble kredeble disˆ disˆsiro siro de koro, koro, tro multe multe plenigita plenigita de amo. amo. Dank’ Dank’ al tiu ˆci ci okazo la malfeliˆca ca sinjorino restis vidvino, travivinte kun la edzo nur proksim proksimume ume duonon duonon da horo. horo. De tiu tempo pasis jam tridek tridek jaroj, la amo de sinjorino Anneto havis jam tempon tute malvarmiˆgi, gi, sed edziniˆ edzin iˆgo go entute tiom ˆsin sin timigis, ke ˆsi si decidis senrefare jam eterno resti fra˘ ulin ul inoo kaj ka j eˆc ˆuri u riss sankte plenumi plenumi tiun ˆci ci decidon. Sed la petolema sorto subite devigis ˆsin ankora˘ u unu fojon fo jon facile tuˆ tuˆsi si la katenojn de Himeneo. Himeneo. Jen kio okazis. okazis. II

Unu fojon sinjorino Anneto veturis sur fervojo, revenante el la malgranda urbeto urbeto K. post enteri enterigo go de sia kuzo. Okupin Okupinte te en la vagono vagono tre oportunan oportunan kanapeton, ˆsi volis ekdormi, dezirante almena˘ u per pe r tio ˆci ci sin liberigi libe rigi de ˆsin sin prem pr emant antaa ˆsarˆ sa rˆga ga impreso de morto, — sed subite, rigardinte okaze la plankon, ˆsi si vidis ian libron, forgesitan kredeble kredeble de elirinta elirinta veturanto. veturanto. Sinjorino Sinjorino Anneto levis ˆgin gin kaj malfermis: malfermis: tio ˆci ci estis franca tradukita tradukita romano sub la ˆ estis tre goja titolo: “Terura sekreto”. Si gô ja je tiu ˆci ci neatendita neate ndita trovaˆ trovaˆo kaj komencis avide legi paˆgon gon post paˆgo. go. La romano estis tre interesa: en gi gî estis teruraj mortigoj kaj sekretaj malaperoj kaj malfeliˆ malfeliˆ ca ca amo, per unu vorto, en gi gî estis ˆcio, cio, kio devas esti en gusta gûsta romano, — kaj entute en la romano estis tia miksaˆ miksaˆo, o, ke sinjorino Anneto Annet o nur kun granda g randa malfacileco povis p ovis kompreni kvankam kvankam malmulte tiun ˆci ci mirindan produktaˆon on de la genia a˘ utoro. utoro. Tiu ˆci ci malfacila laborado de la kapo lacigis la malfeliˆcan can legantinon, kaj ˆsi si ekdor ekdormi mis. s. . . ˆ senfine amas Jen Je n ˆsi si sonˆ so nˆgas, gas, kvaza˘ u ˆsi estas ankora˘ ankorau˘ tre juna knabino. Si lin kaj li, bela, flama junulo, varmege, varmege, pasie ˆsin sin amas. Sed la kruela patro elektis elektis por ˆsi si malbelegan, maljunan, senharan baronon, kiu scias ian teruran famili familian an sekreto sekreton n de ˆsia sia patro patro kaj per tio ˆci ci tenas tenas lin en siaj manoj. La terura tempo proksimiˆ gas: gas: jam estas estas difinita difinita la tago de edziniˆ edzinigo gô kun la

* Rakontoj *

86

barono. baron o. . . La patro patr o ˆsin sin enˆslosis slosis en malgrandan malgr andan ˆcambreton cambre ton kaj alstarigis alsta rigis al ˆsi si maljunan diablistinon servantinon, servantinon, kiu atente ate nte ˆsin sin gardas ga rdas kaj ne permesas al ˆsi si eˆc paˆson son fari far i lib libere ere,, — kaj ˆsi, si, malfel mal feliˆ iˆca ca ofero ofe ro de la patra pat ra kruele kru eleco co kaj de la malbonega barona volupto, ne pov p ovas as eˆc sciigi lin, sian amatan, pri pr i sia terura situacio!. . . En malespero ˆsi si ˆsiras siras siajn harojn, haro jn, sin ˆetadas en la ˆcambro, cambro, kaj fine, tute freneziˆ ginte, ginte, ˆsi si saltas kun kapo malsupren el la fenestro sur la pavimon kaj. . . ho mirindaˆ mirindaˆo!. . . ˆsi si enfalis en la brakojn brakojn de sia amanto! Ili flugas, flugas, flugas kun nekredebla nekredebla rapideco en ia sorˆ ca ca kaleˆ aleˆso so al la rando de la mondo, al plej feliˆ feliˆca ca Arkadujo. Arkadujo. . . Jen jam estas proksime, proksime, al ˆsi jam blovetis blovetis feliˆ feliˆco. co. . . Sed subite post p ost ili fariˆ gis g is forta forta bruo. bruo. Ili Ili rigard rigardas as kaj. kaj. . . ho, teruro teruro:: persekuto!. . . Sur nigra flugila flugila ˆcevalo cevalo rapide flugas flugas la barono!. . . Minace brilas brilas liaj verdaj okuloj, liaj haroj estas disblovitaj, liaj longaj malgrasaj manoj kun akraj kurbaj ungegoj estas etenditaj anta˘ uen. uen. . . Lia forta ˆcevalo cevalo flugas kun rapideco de sago, distranˆcante cante kun fajfo la aeron per sia larˆ ga fortika brust brusto. o. . . An Ank kora˘ u unu momento, momento, kaj la geamantoj geamantoj nepre nepre devas devas perei!. perei!. . . La juna fra˘ ulino ulino pli proksime sin alpremis al sia karulo, ˆcirka˘ cirka˘ uprenis uprenis lin, li forte, dolˆce ce ˆsin sin kisis kisi s kaj. kaj . . . ˆsi si vekiˆ veki ˆgis. gis. En la preska˘ u tute malplena vagono estis mistera duonlumo: kelkaj lanternoj estis estingitaj, kaj la ankora˘ u brulantaj estis kovritaj per mallumaj verdaj kurtenetoj, tra kiuj ili apena˘ u ˆcirka ci rka˘ ulumis u ˘ lumis du a˘ u tri dormantajn veturantojn. Sinjorino Sinjorino Anneto eksentis, eksentis, ke iu delikate delikate premas ˆsian sian manon, kaj nur nun ˆsi ekvidis starantan anta˘ u ˆsi si sur genuoj ian nekonatan viron, kiun ˆsi, si, mem ne komprenante per p er kia maniero, forte ˆcirka˘ cirka˘ uprenis per la maldekstra ˆ libera libera mano mano.. . . Si eksaltis, kvaza˘u pikita de serpento, kaj kun teruro rigardis ˆcirka˘ kauen: u ˘ en: en la vagono estis tute silente. — Kion vi volas, sinjoro? La nekonato nekonato malrapide malrapide sin levis kaj kun petego p etego etendis al ˆsi si la manojn. — Pardon Pardonu! u! li murm murmuret uretis: is: pardon pardonu, u, se mi vin nevole nevole ofendi ofendis. s. . . Sed vi tiel afable afable respondadis miajn miajn karesojn, ke mi pensis. pensis. . . Ho, pardonu, pardonu, pardonu pardonu min!... Kaj li ree stariˆgis gis sur la genuoj, kaptis ˆsian sian manon kaj alpremis alpremis gin gîn al siaj lipoj. lipo j. Al sinjorino sinjor ino Anneto ˆsajnis, sa jnis, ke tio ˆci ci estas ankora˘ u sonˆgo. go. . . Fine ˆsi si malla˘ute ute liberigis de li sian manon. — Levu vin, pro Dio! kion vi faras? ˆsi si diris al la nekonato: nekonato: ni ja pov p ovas as fariˆgi gi ob jekto de atento por p or ˆciuj ciuj veturantoj! Li senvorte ob eis. Sinjorino Anneto Anne to iom post iom komencis trankviliˆ t rankviliˆgadi, gadi, kaj vidante, ke la stranga sinjoro tute tu te ne estas por p or ˆsi si danˆ gera, gera, sed, kontra˘ ue, ue, li mem timas ion, ˆsi si tute trankviliˆgis gis kaj eˆc ekinteresiˆ ekinter esiˆgis gis je tiu ˆci ci neatendita neate ndita aventuro kaj anka˘ u je la mistera nekonato, kiu silente sidis anta˘ u ˆsi si sur su r la kanapeto. Sinjorino Anneto sin levis, forˆsovis sovis la kurteneton de la plej p lej proksima lanterno kaj, dank’ al gia gîa lumo, ekvidis anta˘ u si belan kaj eksterordinare sim-

* Rakontoj *

87

patian pat ian viron vir on en la aˆgo go de ˆcirka˘ cir ka˘ u 35 jaroj. Liaj densaj nigraj ondaj haroj kun intenca nezorgeco estis forˆetitaj etita j posten p osten kaj bone ombris la agrablan agra blan palecon de la bela maldika vizaˆgo go kun malgranda barbeto; la vivaj esprimaj okuloj de ia nedifinita koloro lumis de sento, kiun tuj oni ne povas kompreni, — sed tiu ˆci ci sento havis havis ian forlogantan forlogantan forton. . . Sinjorino Sinjorino Anneto nun rememoris, ke ˆsi si sufiˆce ce ofte renkontadis renkonta dis tiun ˆci ci belulon belu lon sur la strato strat o en K., — kaj ka j sekve ˆ li estas al ˆsi si iom konata. Si decidis ekparoli kun li. — Pardonu, Pardonu, ˆsi si komencis, komencis, mian ne tute modestan demandon, sed mi tre volas olas scii scii,, kiu kiu vi estas estas.. Al mi ˆsajnas, s ajnas, ke mi vin vin renk renkonta ontadi diss en K., K., kaj tial tial.. . . tial tial via via viza vizaˆˆgo g o estas estas al mi iom kona konata ta.. De kie, kie, kien kien kaj pro kio vi veturas? La nekonato ekˆ gemis. gemis. — Tro malgaja kaj, la plej grava, tro longa estas la historio, respondis li nevolonte nevolonte:: post duono da horo ni estos jam en K., kaj mi ne havos havos sufiˆce ce da tempo, por kontentigi kontentigi vian scivolecon, — sekve oni ne devas eˆc komenci. Mi diros nur sole, ke mi estas la plej malfeliˆca ca homo en la tuta mondo, mondo , mi estas de ˆ ˆciuj ciuj pelata, de ˆciuj ciuj malamata kaj de neniu amata. . . Ciujn viajn demandojn: de kie mi vetura veturas, s, kien kaj pro kio, kio, mi nur povas povas respondi: respondi: mi ne scias, scias, ne scias, ne scias!. scias!. . . Kaj la nekonato, kaˆ kaˆsinte sinte la vizaˆgon gon per la manoj, restis en profunda silento. La koro de sinjorino Anneto tropleniˆ gis gis per kompato al tiu ˆci ci malfeliˆ malf eliˆca ca homo: hom o: ˆsi si jam estis est is preta pre ta ekplor ekp lori. i. — Rakontu al mi vian malˆgojon, gojo n, ˆsi si diris kore: per tio ˆci ci vi eble faciligos vian animon. La nekonato levis la kapon, kaj liaj okuloj ekbrilis. — Ho, Ho, kiel kiel mi estas estas feli feliˆˆca! c a! li ekkrii ekkriiss kun kun profu profunda nda sento: sento: Mi a˘ udas udas kompa kompatajn tajn vortojn de virino virino,, kiun kiun mi tiel longe longe kaj tiel pasie pasie amas! kiun kiun mi... — Kion vi diras? interrompis lin sinjorino Anneto: rekonsciiˆgu! gu! rigardu rigardu min: ˆcu cu oni povas enamiˆ e namiˆgi gi en tielan maljunulinon? — Mi ne diris, ke mi enamiˆgis, gis, rediris la nekonato, denove prenante pre nante ˆsian sian manon: ne, mi jam longe ˆcesis cesis enamiˆ gadi, sed mi ne perdis ankora˘ gadi, u la kapablon blon de amo. amo. . . Jes, Jes, sinj sinjori orino no Anneto Anneto.. . . — De kie vi scias mian nomon? nomon? mirege mirege ekkriis ekkriis sinjorin sinjorinoo Ann Anneto: eto: kiu vi estas? — Vi min ne konas kaj kredeble neniam a˘udis u dis mian mian nomon. nomon. Mi estas estas Artu Arturo ro de. de. . . — Via nomo estas Arturo?! Dio! kia stranga okazo! Sinjorino Anneto rememoris, ke la ˆcefa cefa heroo de la romano, kiun ˆsi si trovis ˆ kredis je diversaj anta˘ u nelong n elongee tie t ie ˆci ci en e n la l a vagono, vagono , anka˘ an ka˘ u estas “Arturo”. Si anta˘ usignoj, usigno j, kaj tiu ˆci ci egaleco de la nomoj nomo j ˆsin sin forte ekfrapis: ˆsi si vidis en gi gî ian anta˘ usignon usigno n de la ˆcielo cielo mem. — Jes, da˘ urigis urigis la nekonat nekonato, o, mi estas estas Arturo Arturo de Buler. Buler. Mi vin ekkonis ekkonis

88

* Rakontoj *

preska˘ u anta˘ u du jaroj (per kia maniero — mi ne diros), kaj de tiu sama tempo mi amas vin per ˆciuj ciuj fortoj fortoj de mia animo! animo! De tiu tempo mi ˆciam ciam serˆ cis cis renkonti renkonti vin, kaj al tiu ˆci ci celo mi tre ofte veturadis veturadis en la urbon K. Dank’ al multaj ka˘uzoj, uzoj, pri kiuj mi ne kuraˆ gas paroli, mi ne volis konatiˆgi gas gi kun vi. . . Sed fine mi decidis fari tiun ˆci ci danˆ geran geran por mi paˆson son kaj. . . nun mi jam tute ne beda˘ uras uras tion ˆci, ci, ˆcar car mi estas esta s multe rekompencit rekomp encita! a! Arturo kun fajro kisis la manon de sinjorino Anneto, kiu kun tremanta koro a˘ uskultis liajn flamajn parolojn. uskultis — Mi ne volas lacigi, li da˘ urigis, vian atenton per rakontado pri mia tuta urigis, malga ja vivo, vi vo, — kaj ka j tio ˆci ci eˆc ne estas necesa: nece sa: nia okaza o kaza konateco konate co finiˆ fi niˆ gos, gos, kiam ni alveturos en K., kaj disiros en diversajn flankojn, por eble neniam jam nin renko renkont nti. i. . . Po Post st kelk kelkaj minu minutoj toj estos estos jam K. . . Tial Tial ne estas estas gustat gûs tatemp empee eˆc komenci omenci!. !. . . — Ha, ne, pro Dio! vive rediris sinjorino Anneto: mi tiel multe partoprenas en via sorto, tiel korege korege vin kompata kompatas. s. . . Mi petas vin, sinjoro, sinjoro, diru diru al mi vian malˆgojon!. gojo n!. . . En tiu sama minuto la vagonaro brue venis al la K-a stacidomo. Arturo etendis al ˆsi si la manon. — Adia˘ Adia u! u˘! li diris kun tremo en la voˆ co: co: ankora˘ u unu fojon mi petas vin: pardonu kaj ne rememoru min malbone! ˆ efektive — Cu efektive nia konateco konateco nur per tio ˆci ci finiˆ gos? kun sincera sincera malˆ malgojo gôjo demandis sinjorino Anneto, retenante kaj facile premante lian manon. — Tio ˆci ci dependas d ependas de vi, respondis re spondis Arturo. — Sed kion kion do mi devas devas fari? fari? Mi ne loˆ logas gâs aparte en mia propra domo, kaj sekve sekve mi ne povas povas inviti inviti vin rekte rekte al mi. . . — Tio ˆci ci tute ne estas est as necesa, necesa , tiom pli ke mi kun la unua vagonaro veturas reen en B., kie mi loˆgas. gas. Sed se vi deziras fari min senfine feliˆca, ca, donu al mi vorton vorton respondadi miajn leterojn kaj iam min viziti en mia malriˆ malriˆca ca hejmo: B. estas estas ja tiel proksim proksima!. a!. . . Sinjorino Anneto Anne to kun plezuro plenumis lian modestan mo destan deziron, — ˆsi si donis al li sian adreson, prenis de li lian, — kaj ili disiˆgis amike. III

Pasis Pasis semajno. Sinjorino Sinjorino Anneto preska˘ preska˘ u forgesis sian vojan aventuron, kaj ka j eˆ e ˆc la l a vizaˆ viz aˆgo go mem de ˆsia sia voja vo ja kolego komencis iel mallumiˆgi gi en ˆsia sia memoro, memor o, ˆ — ka j jen subite ˆsi si ricevis leteron. Sian koron kvaza˘ u io pikis pikis.. Per Per manoj tremantaj de interna ekscitiˆ go go ˆsi si disˆ d isˆsiris siris la koverton kaj rigardis rigar dis la subskr s ubskribo ibon; n; ˆ avidege komencis jes, je s, ˆsia sia anta˘ antausento usent ˘ o ne trompis ˆsin: sin: la letero estis de li! Si legi. legi. Jen kion skribi skribiss Arturo: Arturo: “Kara “Kara mia Ann Anneto! eto! Pa Pardon rdonu u al mi tiun ˆci ci nevolan senceremoniecon, sed la amo ne scias paroli alie. Vi tiel forte deziris ekscii mian historion. historion. Mi plenumas plenumas vian deziron, kiun mi estimas, kiel plej sanktan leˆgon. gon. Sed mi korege petas pardonon, mia anˆ gelo, gelo, se tiu ˆci ci malga ja

* Rakontoj *

89

historio historio vin malˆgojigos. gojigos. Mi devas devas komenci komenci de malproksime. malproksime. Mi naskiˆ gis gis en la ˆcirka ir ka˘ uaˆ u ˘aˆo de Moskvo en genta patra bieno. Mia patro estis tre riˆca ca homo, natura aristokrato, bonege edukita, sed beda˘ urinde urinde senkarak senkaraktera tera.. Li estis vidvo, kaj mi — lia sola filo kaj heredanto de d e lia tuta grandega riˆ r iˆceco. ceco. Li ekiris vojaˆgadi gadi kaj prenis kun si anka˘ u min, tiam ankora˘ u dekkvinjaran knabon. Kiam ni estis en Parizo, li enamiˆgis gis en unu belan kantistinon, edziˆ gis gi s je ˆsi si kaj ka j aˆceti ce tiss p or ˆsi si riˆcan ca n bien bi enon on en la ˆcirka ci rka˘ uaˆ ua ˘ ˆoj de Parizo, kie ni anka˘ u enlokiˆgis. gis. Mia vivo en tiu tempo estis neelportebla: mia duonpatrino jam de la unuaj tagoj de nia kuna loˆgado gado komencis min malami kaj balda˘ u ekscitis kontra˘ u min mian patron, patro n, kiu ˆsin sin senfine senfin e amis kaj plenumadis plenuma dis ˆciujn ciujn ˆsiajn sia jn kapricojn. kaprico jn. Post duono da jaro mia patro povis jam rimarki, ke lia edzino kondutis tiel same, kiel ˆsi si kondutis, estante ankora˘ u kantistino, kantistino, en li do ˆsi si vidis ne n e edzon, sed simple homon, homon , kiu devas ˆsin sin provizadi: proviza di: ˆsi si senˆ s enˆcese cese postulad pos tuladis is de d e li l i monon, m onon, kiun ˆsi si elspezadis eksterordinare eksterordina re rapide, dank’ al baloj, balo j, koncertoj, koncerto j, maskobaloj ˆ preska˘ k. t. p. Si u ˆciutage ciutage mendadis mendadis por si ˆciam ciam novajn novajn ornamojn kaj ˆciusemajne ciusemajne devigadis devigadis mian patron pagi grandegajn kalkulojn de tajlorinoj, meblistoj, meblistoj, kaleˆ aleˆsistoj, sistoj, oraˆ oraˆistoj. istoj. La patro kun teruro rimarkis, rimarkis, kiel rapide malaperis lia riˆceco, ceco, sed li sin tenis, li silentis. Fine li tute tut e perdis per dis la paciencon pacien con kaj decidis serioze interparoli kun la edzino, edz ino, — sed ˆsi si tiel bone lin renkontis, ke li por ˆciam ciam forlasis forlasis la deziron interparoli interparoli kun ˆsi si kaj, eksilenti eksilentinte nte tute, humiliˆ gis gis al sia sorto. Per tia maniero lia tuta riˆ ceco ceco post p ost unu kaj duono da jaro malaperis tute, kaj mia malfeliˆ malfeliˆca ca patro flnis la vivon vivon per memmortigo, memmortigo, — kaj lia edzino fariˆgis g is kromv kromvir irin inoo de iu ban banki kiero ero.. — Po Post st la morto morto de la patro mi, dank’ al helpo de bonaj homoj, forveturis Rusujon, kie estis ankora˘ u unu nia genta bieno, en kiu mi enlokiˆgis gis kaj komencis min okupi per vilaˆga ga mastraˆ mastraˆo. o. Tiel pasis du jaroj, en la da˘ uro de kiuj mi, tute ne sciante uro mastrumi, tiel malbonigis ˆciujn ciujn miajn aferojn, afero jn, ke fine mia bieno pro ˆsuldoj suldo j estis vendita per publika vendo, mi fariˆ gis gis preska˘ u almozulo, kaj nur kun helpo de unu mia parenco ricevis servon sur fervojo. Nun mi venis al la plej terura terura momento momento de mia vivo!. vivo!. . . Kiam Kiam mi havis havis la aˆgon gon de dudek du jaroj, mi edziˆgis gis je unu bela juna fra˘ ulino. ulino. . . Ho, kiel doloras mia malfeliˆca ca koro ˆce ce tiu ˆci ˆsarga gâ rememoro! Dio vidas, vidas, kiel multe mi amis amis mian edzinon! Sed kredeble ne estis al mi sorto longe gui gûi tiun ˆci ci feliˆ fe liˆcon. con. . . Post du monatoj monato j de nia edziˆ e dziˆ go go (per ˆciuj ciuj fortoj de mia animo mi malbenas tiun ˆci ci teruran momenton!) momenton!) mi tute okaze okaze trovis trovis mian edzinon edzinon en la brakoj brakoj de malnobla malnobla amanto! amanto!.. . . Ho, mia kara! En tiu ˆci ci loko la plumo plumo elfalas elfalas el miaj manoj, mi ne havas havas forton da˘urigi urigi kaj mi proponas, prop onas, ke vi mem alplenigu tiun ˆci ci teruran ter uran pentra p entraˆˆon. . . Mi devas nur diri, d iri, ke mi forkuris fo rkuris de tiu ˆci ci malnobla virino, kvaza˘ u de pesto, kaj de tiu tempo mi jam ˆsin ne renkontadi renkontadis, s, sed proksimume proksimume post tri jaroj jaro j mi tute okaze eksciis, ke ˆsi si estis mortigita ie en Germanujo per la mano de ˆsia sia amanto, amanto, kiun ˆsi si trompis tiel same, kiel min!. . . Jen estas la malgaja rakonto rakonto de mia disrompi disrompita ta vivo. vivo. — Pardonu Pardonu,, mia kara! kara! Don Donu u al vi la potenca Dio

90

* Rakontoj *

multe da feliˆco. co. Varmege vin amanta via Arturo.” Traleginte raleg inte tiun t iun ˆci ci letero le teron, n, sinjor s injorino ino Anneto Annet o eksentis ek sentis ion tian, kion ˆsi si mem me m komence komence ne povis kompreni. kompreni. Tiu ˆci ci sento ne estis ordinara partopreno partopreno en la sorto de proksimulo, gi ˆgi ne estis anka˘ u sento de kompato al malfeliˆca ca homo, — ne, ˆgi gi estis io multe pli forta: ˆgi gi estis estis amo, jes, amo!. amo!. . . Sinjori Sinjorino no Anneto Anneto ˆ dekontra˘ u sia propra volo en e n la profundaˆ profundaˆo de la animo tion ˆci ci konfesis. Si cidis tuj respondi la leteron de Arturo, respondi en tia sama senco, kaj sendi al li pro signo de sia amo antikv antikvan an diamantan diamantan ringon, kiun ˆsi ricevis, ricevis, kiel heredon, ankora˘ u de sia avino. Jen ˆsi si en tiu sama tago vespere sin enˆ e nˆslosis slosis en sia ˆcambro cambro kaj tute plenskribis du d u granda g randajn jn foliojn da poˆsta sta papero. Kiel Arturo, nur pli detale, ˆsi si en la komenco komenco priskribis priskribis sian tutan vivon vivon per tiel fortaj vortoj, ke eˆc ˆsi si mem ekploris, ekploris, tralegante tralegante la produkton de sia libera fantazio, — kaj poste jam ˆsi alpaˆsis sis al vasta klarigo de sia amo, kiun ˆsi si esprimis primis senfine senfine pli bone kaj elokve elokvent nte, e, ol Arturo. Arturo. La duan tagon tagon la sigelita sigelita letero kaj la atente ˆcirka˘ cirka˘ ukudrita ukudrita multekosta sendaˆo o estis forportitaj forportit aj en la poˆstan stan oficejon, — kaj post tri a˘ u kvar kvar tagoj tago j matene ˆsi si ricevis r icevis jam ja m de Arturo respondon respondon:: la tuta letero letero de la komenco komenco gis gîs la fine estis plenigita de signoj de ekkrio, de punktaroj, de signoj de demando kaj ekkrio kune kaj simple de demandoj, — sed ordinaraj punktoj kaj komoj preska˘ u tute forestis. Li petegis sinjorinon Anneton alveturi al li en B-n, por p or “per “p er sia apero ˆcirka˘ cirka˘ ulumigi kaj sanktigi sanktigi la malluman malluman neston de malfeliˆ malfeliˆ ca ca ermito, kaj doni al li la eblon vidi sian diinon”. . . Traleginte tiun t iun ˆci ci leteron, ˆsi decidis d ecidis la sekvantan sekvantan tagon kun la matena vagonaro vagonaro veturi veturi en B-n, kaj per telegramo telegramo ˆsi si sciigis sciigis pri tio Arturon, por ke li povu ˆsin renkonti. IV

Suferante de senpacienco, ˆsi si pasigis la tagon kaj la sekvantan sekvantan nokton, no kton, kaj matene frue ˆsi si alveturis alveturis al la stacidomo, stacidomo, kiam ankora˘ ankora˘ u iris nenia vagonaro: timante malfrui, ˆsi si atendis du horo jn la tempon de forveturo, — kaj, enirinte fine en la vagonon, ˆsi si sidis kvaza˘ u sur pingloj, pinglo j, ˆciuminute ciuminute elrigardadis e lrigardadis tra la fenestro kaj malbenadis la neelporteble malrapidan, la˘ u ˆsia sia opinio, opinio , iradon irado n de la vagonaro vagon aro kaj la maˆsiniston sinist on kaj ka j la konduktoron kondukto ron kaj entute ˆciujn ciujn servantojn servanto jn de fervojo, forgesinte forgesinte en sia malpacienco, malpacienco, ke ˆsia sia Arturo anka˘ anka˘ u servas sur fervojo. Fine la vagonaro haltis, kaj tra la malfermitaj fenestroj de la vagono ˆsi eka˘ kaudis u ˘ dis la longe atendatan vokon de la konduktoro “stacio B., la vagonaro staras dekkvin minutojn!” minutojn!” Kun eksterordinara eksterordinara viveco, kiun eble envius envius eˆc dekkvinjara knabino, ˆsi elsaltis el la vagono, — kaj ˆsi si tuj ekvidis Arturon, kiu anka˘ u ˆsin rimark rim arkis is kaj jam rapidi rap idiss al ˆsi si renkonte ren konte.. Li ˆsin sin ˆcirka˘ cir ka˘ uprenis uprenis kaj karese kisis. — Ho, mia kara, kara, fine vi alvetur alveturis! is! li ekkriis ekkriis ˆgoje. goje. Sinjori Sinjorino no Anneto Anneto de ˆ ekscito ne povis eˆc paroli. Si a˘ u tomate sin apogis sur la brakon de Arutomate turo, kaj ili eliris sur la veturilejon. veturilejon. Arturo zorge ˆsin sin sidigis en malnov malnovan

* Rakontoj *

91

disbatitan veturigistan kaleˆ kaleˆson, son, li mem sidiˆ gis gis kaj delikate ˆcirka˘ cirka˘u upre p reni niss ˆsian si an dikan rondan talion. Sinjorino Anneto sentis kapturnon de ravo. La maljuna ˆcevalo cevalo uzis ˆciujn ciujn siajn fortojn, forto jn, por kontentigi kontentigi sian tro postulantan mastron, kiu ˆciuminute ciuminut e batadis bata dis giajn gîajn malgrasajn flankojn, — gi gî svingadis la voston, spirblov spirblovadis adis kaj, balancante balancante la kapon, vane penis kuri pli rapide. La kaleˆ aleˆso so kun la˘ uta uta krakado ruliˆgadis gadis sur la malbona pavimo kaj fine, la˘u la montro de Arturo, haltis apud la pordego de malnova ligna dometo. Arturo helpis al sinjorino sinjor ino Anneto Annet o elrampi el rampi el la l a kaleˆso so kaj ka j kondukis kond ukis ˆsin sin tra malpura malpur a malgran ma lgranda da korteto, plenigita per iaj bareloj, barelo j, al flankodomo, klarigante al ˆsi, si, ke la ˆcefan cefan parton de la domo oni en tiuj ˆci ci tagoj tago j komencos komencos rebonigi kaj ke, dank’ al tiu ˆci ci cirkonstanco, li devas dume “iel” lokiˆ gi gi en flankaˆ fla nkaˆo. o . — Por mi, diris Arturo, kiel por fra˘ulo, ulo, estas tute egale, kie ajn mi loˆgas, gas, — vi do min ne malla˘udos. udos. Ili aliris aliris al la pordo, kiu estis estis fermita. fermita. Arturo Arturo ekfrapis. La pordon por don malfermis ia stranga ekzistaˆo o — viro a˘ u virino, tre malfacile estis ekkoni ekkoni — malpurigita, malpurigita, ˆcifona. cifona. Li trairis malbonodoran kuirejon kuirejon kaj eniris en negrandan malaltan ˆcambreton cambreton kun deˆsiritaj sirita j tapeto j kaj kun ne blankigita blanki gita j forno j; tiu ˆci ci ˆcambreto cambret o prezentis preze ntis kredeble krede ble la gastoˆ gast oˆcambron, cambron , ˆcar car apud la muro inter la fenestroj staris kanapo, kovrita kovrita per p er nigra senˆ senˆseligita seligita vakstolo, anta˘ u la kanapo estis ronda tablo kaj apud ˆgi gi de unu flanko seˆgo go tute ligna, de la dua flanko — seˆ go kun leda kuseno; ankora˘ go u unu seˆgo, go, en kiu mankis unu piedo, piedo , staris apud la muro en angulo. Krom tiuj ˆci ci en la tuta ˆcambro cambro estis nenia meblo. Sinjorino Anneto kun mirego rigardis ˆcirka˘ cirka˘ uen. — Vi ne atendis aten dis vidi min en tia malriˆcegeco? cegeco? demandis Arturo. Art uro. — Malriˆceco ceco ne estas malvirto, respondis Anneto. — Jes, sed ˆgi g i estas estas pli malbo malbona, na, ol malv malvir irto to,, kun ˆgemo gemo diris Arturo: almena˘ u mi plivolus esti riˆca. ca. En la nuna materiala mat eriala tempo riˆceco ceco estas unu el la plej ple j necesa nec esa j kondiˆ kond iˆcoj co j de feliˆ fel iˆco, co, ˆcar car nur gi gî donas sendependan situacion, sen kiu tute ne estas ebla vera feliˆ fe liˆco. co. Sinjorino Sinjorino Anneto singardeme sidiˆ gis sur la kanapon, kaj Arturo eliris, por gis ordoni tagmanˆ gon. gon. Po Post st kelk kelkaj aj minutoj minutoj li revenis revenis kaj sidiˆ sidiˆ gis gis apud sinjorino ˆ karese prenis lian manon kaj diris kun sincera partopreno: Anneto. Si — Mi bone prezentas al mi, kiel malfacile estis por vi, mia karulo, post tiu lukso, al kiu vi alkutimis de infaneco, humiliˆgi g i al via nuna nuna sorto! sorto!.. . . — Jes, mia amikino, kun profunda ˆgemo gemo respondis Arturo: komence estis tre malfaci malfacile, le, sed poste p oste nenio. . . mi alkuti alkutimis mis.. Homo Homo estas estas tia ekzista ekzistaˆo, ke ˆsajne sajn e ekzistas nenio, al kio li ne povus alkutimi: mi mem tion ˆci ci spertis. sp ertis. Nun mi tiel kunviviˆgis gis kun mia situacio, ke mia tuta pasinta pasinta vivo, vivo, al mi ˆsajnas, sajnas, estis nur ia mirinda sonˆgaˆ gaˆo, o, sendit sen ditaa al mi de iu sorˆcisto. cis to. — Ka j ˆcu cu efektive vi neniam beda˘ bedauris u˘ri s tiun tiu n ˆci ci sonˆ son gaˆ gâˆon? o n? Kaj Ka j la riˆcege ce geco co,, kiun posedis pos edis via patro, patro , ˆcu cu efektive efekt ive vi eˆc gin gîn ne beda˘ uris? uris? — Anta˘ ue ue mi neniam nenia m pensis pen sis pri riˆceco, ceco, ˆcar car gi gî ne estis al mi necesa. Sed nun un.. . . nun estas estas alia alia afer afero. o. . .

* Rakontoj *

92

— Kial do nun estas alia afero? — Artu A rturo ro pasie pas ie ˆcirka˘ cir ka˘ uprenis uprenis sinjorinon Anneton kaj komencis senfine ˆsin kisi. — Nun, ekkriis li kun fajro, nun mi havas celon en la vivo, celon, kiun mi povas atingi ating i nur ekriˆciˆ ciˆginte, ginte, — tial t ial mi nepre n epre devas riˆciˆ ciˆ gi, g i, nepre, nepre, nepre! nepre!.. . . — Ho, mia kara, rediris sinjorino Anneto, karesante lin: per honesta vivo estas tre malfacile malfac ile riˆciˆ ciˆgi. gi. — Sed mi volas volas kaj esperas per honesta vivo tion ˆci ci atingi. — Ne, mia amiko, tion ˆci ci vi ne povos fari. — Kaj mi pensas, ke mi povos, almena˘ u la espero min ne forlasas. — Kion do vi volas entrepreni? demandis sinjorino Anneto multe ekinteresite. — Mi eˆc jam entreprenis. Kaj se mi havus kvankam kvankam malmulte pli bonajn bona jn monajn rimedojn, mia entrepreno sendube havus plenan sukceson. — Sed kia do estas tiu ˆci ci entrepreno. — Vidu, Vidu, mia kara, komenci komenciss Arturo: Arturo: kiel kiel vi jam scias, scias, mi havis havis tre bonan bienon, kiu estis vendita vendita pro ˆsuldoj. suldoj. Tiun ˆci ci bienon aˆcetis cetis unu mia malproksima parenco, kiu, kiel mi anta˘ u nelonge eksciis, pruntis de mia patro kvindek mil rublojn la˘ u kambioj. Tiujn ˆci ci kambiojn mia patro, pat ro, ankora˘ a nkora˘ u anta˘ u sia forveturo forveturo Parizon, sendis por enkasigo enkasigo al la Moskva Moskva Granda Juˆ gejo, gejo, kiu decidis, ke tiu ˆci ci enkasigo enkasigo estis komencita komencita tute regule. Sed mia parenco petis mian patron, ke li permesu al li pagi tiun ˆci ci ˆsuldon suldon post tri jaroj. jaro j. La patro plenumis lian peton; poste li balda˘ u forveturis el Rusujo kaj kredeble forges for gesis is tiun tiu n ˆci ci ˆsuldon sul don:: almena alm ena˘ u˘ al mi li nenion parolis pri ˆgi. gi. Mi eksciis pri tio ˆci ci tute tu te okaze: o kaze: iu mia bon bondezir deziranto anto sciigis sc iigis min m in per p er anonima an onima letero, leter o, ke tiu t iu ˆci ci afero gis gîs nun ankora˘ u troviˆgas gas en la Moskva Juˆgejo. gejo. Kaj jen mi decidis relevi tiun ˆci ci aferon. afer on. Sed jam ˆce ce la unua unuajj paˆsoj so j mi renkontis preska˘ u nevenkeblan baron: baron: mi devas devas dungi bonan bonan advokaton advokaton kaj kaj mi tute ne havas havas monon. monon. . . Mi volis prunti la necesan sumon, sed al mi oni rifuzis, kaj nun mi estas en tia situ situaci acio. o. . . Arturo ne finis sian penson, ˆcar car lin interrompis sinjorino Anneto, fa jre lin ekkisinte. — Karulo mia, ˆsi si diris: plenumu mian unuan peton! p eton! — Ho, jam anta˘ ue ue mi donas donas mian vorton vorton de honoro! honoro! rapide rapide respondis respondis Arturo: por vi mi estas preta ˆcion cion fari, — nur ordonu! — Prenu de mi la necesan necesan sumon sumon da mono!. mono!. . . Mi ne estas estas riˆ riˆca, ca, sed mi goje, ˆgoje, kun plezureg plezuregoo helpos helpos al vi kvank kvankam am malmulte malmulte.. . . kiom kiom vi bezonas? bezonas? Arturo ne respondis. Li videble ne atendis atendis tian peton; sed, anta˘ ue doninte vorton, li ˆsajne sa jne ne sciis, kion li devas respondi. — Ne, mia bona, mia kara, li diris fine: mi ne povas, povas, mi ne havas havas la rajton ra jton preni preni de vi monon. monon. . . Vi postul postulas as ion neeb neebla lan. n. . . — Sed via vorto?

93

* Rakontoj *

— Pardonu, mia amiko, mi donis ˆgin gin en e n rapideco, r apideco, mi eˆc ne povis pensi, p ensi, ke vi min petos pri tio ˆci. ci. . . Ne, ne, mi ne povas, povas, tute ne povas! povas!.. . . — Arturo, Arturo, amata mia, mia karulo karulo,, petegis petegis sinjorino sinjorino Anneto: Anneto: se vi min efektive efektive amas, vi ne rifuzos al mi en tiaj tia j bagateloj. Mi ja ne donacas al vi tiun ˆ ˆci ci mono mo non, n, mi gin gîn pruntas. Cu estas al vi pli agrable kuradi al fremdaj homoj, de kiuj kiuj vi facile povas povas ricevi ricevi rifuzon? rifuzon? Kaj fine — ˆcu cu povas povas esti inter inter ni iaj kalkuloj?! La afero, kiun vi entreprenas, entreprenas, estas ja por mi tiel same interesa interesa kaj grava, kiel anka˘ u por vi mem, — tiu ˆci ci afero estas ja nia komu komuna. na. . . Karulo Karulo mia, diru, kiom vi bezonas? Arturo ankora˘ u ˆsanc sa ncel eliˆ iˆgis, gis, sed post kelka kelka tempo, te mpo, cedante al ˆsiaj admonoj admono j kaj petegoj, li diris, ke li bezonas mil rublojn. Sinjorino Anneto kvankam ne atendis a˘ udi udi pri tia tre granda por ˆsi si sumo, tamen, vidante, vidante, ke ˆsia sia Arturo sendube gajnos gajn os la aferon, ˆsi si tute ne domaˆ domagis gîs la monon, — kontra˘ ue, ue , ˆsi si esti es tiss eˆc goja, gô ja, ke ˆsi si povas helpi al Arturo, kiun ˆsi si havis jam tempon senfine ekami. La tuta tago pasis en viva gaja parolado pri la estonteco, — sed venis la vespero, kaj sinjorino Anneto forveturis en K-n. En tiu sama semajno Arturo ricevis per la poˆ p oˆsto sto mil rublojn, kaj de gojo gôjo li eˆc iom pli, ol ordinare, diboˆcis cis en unu el la B-aj B-a j restoracio rest oraciojj kun siaj bona j kolegoj. V

Pasis monato. Pasis monato. Arturo Arturo nenion nenion skribi skribis. s. Sinjori Sinjorino no Anneto tute ne provis provis kompreni la ka˘ uzon uzon de tiel longeda˘ ura silento kaj forte maltrankviliˆgis. ura gis. Fine Arturo skribis al ˆsi longegan leteron, en kiu li dankis por la sendita mono, kun kies helpo lia afero rapide ekiris anta˘ uen, kaj diris, ke nun li jam estas uen, tute konvinkita pri plena sukceso; poste li petis pardoni lian longan silenton, kiu okazis pro tiu ka˘ uzo, uzo, ke li devis persone p ersone veturi Moskvon kaj ne n e havis eˆc unu minuton liberan; poste li promesis post unu monato alveturi en K-n, por kunigi kunigi eterne eterne sian sorton sorton kun la sorto de la amata amata virino. virino. En la fino de la letero li skribis, ke li jam elspezis la tutan monon, kiun li havis, kaj petis sian “belan anˆgelon” gelon” alsendi al li ankora˘ u mil rublojn, por ke li povu prepari diversan necesa nece saˆˆon on por la edziˆ go. — Sinjorino Anneto estis tre kontenta, ke go. ˆsia sia honesta amiko amiko estas tiel senceremonia senceremonia rilate ˆsin, sin, kaj tuj sendis al li la deziritan deziritan sumon da mono, skribinte kune kun tio ˆci ci plej aman, plej karesan leteron, — kaj ˆsi si mem solene anoncis al ˆciuj ciuj siaj parencoj parenco j kaj konatoj, ke ˆsi si ˆ jam ja m estas est as fianˆcino. cin o. Ciuj ˆsin sin gratulis, gratu lis, ˆciuj ciuj tre ekinteresiˆ ekinter esiˆgis gis kaj demandis deman dis ˆsin, sin, ˆ kiu esta es tass ˆsia fianˆ fia nˆco, co , kie ˆsi si konat kon atiˆ iˆ gis gis kun li, kie li loˆgas g as k. t. p. Ciujn tiujn ˆci ci demando deman dojn jn sinjorino sinjor ino Anneto Annet o resp r espondis ondis,, ke tio ˆci ci estas esta s ˆsia sia sekreto, sekre to, kaj nur kontente kontente ridetis. Post kelkaj kelkaj tagoj tago j la feliˆca, ca, ga ja sinjorino Anneto komencis ˆ pretiˆgadi g adi al la edziniˆgo. go. Si kuradis de unu magazeno al alia, ˆsi si aˆcetadis cetadis ˆstofon stofo n por vestoj, vesto j, tolon; tolon ; ˆsi mendis edziˆgofestan gofes tan veston, aˆcetis cetis edziˆ gofestajn gofestajn

* Rakontoj *

94

kandelojn. Post du semajnoj semajn oj ˆsi si jam ˆcion cion pretigis, pret igis, kaj kun senfina malpacienco komencis atendi ate ndi sian fianˆcon. con. Sed la stranga fianˆco co denove nenion skribis. Sinjorino Sinjorino Anneto en la komenco komenco vidis en tio ˆci ci nenian signifon, pensante, ke li estas nun okupita. Sed pasis ankora˘ u unu monato, pasis dua, — sinjorino ˆ jam forte Anneto skribis al li leteron post letero, li nenion respondis. Si maltrankviliˆgis. gis. En ˆsia sia imago i mago sin preze p rezentis ntis plej p lej terura terur a j pentraˆ p entraˆoj: o j: jen ˆsi si vidis, vid is, ke ˆsia sia Arturo estas malsana — eble eˆc mortas, kaj apud li neniu alestas; jen ˆ per ˆciuj ˆsi si pensis, ke li perfidis al ˆsi kaj ekamis alian virinon. Si ciuj fortoj forto j penis forpeli de si tiujn ˆci ci mallumajn mallumajn pensojn, kaj ˆciam ciam konsolis konsolis sin per tio, ke Arturo Arturo kredeble kredeble en la klopodoj klopodoj ne hav havas tempon, tempon, por skribi skribi al ˆsi, si, a˘ u eble li denove denove forveturi forveturiss Moskv Moskvon. on. Tiel Tiel en senfruk senfrukta ta turmen turmenta ta atendado atendado pasis ankora˘ u du monatoj, en la da˘uro uro de kiuj la malfeliˆ malfel iˆca ca fianˆcino cino ne havis eˆc unu minuton trankvilan. Fine, tute perdinte la paciencon, ˆsi si mem forveturis en B-n. — Alveturin Alveturinte te tien, ˆsi si venis venis al la konata konata dometo. Kia do estis ˆsia sia mirego, kiam ˆsi si ekvidis, e kvidis, ke la fenestro fe nestrojj en e n tiu t iu ˆci ci dometo estis tute albatitaj albatita j per tabuloj kaj sur la pordo estis malgranda tabuleto, sur kiu per grandaj ˆ staris senmove kaj eble literoj litero j estis skribita: “tiu ˆci ci domo estas vendata”. Si jam centan c entan fo f o jon legis le gis tiun t iun ˆci ci mallonga ma llongan n anoncon ano ncon.. Subite Subit e ˆsi si eka˘ udis ies fortan malagrabla malag rablan n voˆcon con kun hebrea hebre a akcento: akce nto: — Eble Eb le vi volas aˆceti ceti tiun ˆci ci dometon? do meton? Bone, tre bone, la dometo d ometo estas inda, ke vi ˆgin gi n aˆcetu ce tu.. Sinjorino Anneto ekrigardis returnen. Anta˘ u ˆsi si staris ia hebreo, li ridetis ˆ kaj pinˆcis cis sian akran barb b arbeton. eton. — Cu iu loˆgas gas en la flankopart flan koparto? o? ˆsi si demandis dema ndis la hebreon. — Ne, nun tie loˆgas gas nur la gardisto, sed anta˘ u du a˘ u tri monatoj tie loˆgis gis unu un u sinjoro sinjoro.. . . — Kie do estas nun tiu ˆci ci sinjoro? sinjoro? kun viva viva malpacienco malpacienco interrompis interrompis lin sinjori sinjorino no Anneto: Anneto: kien kien li forvetur forveturis? is?.. . . — Fi! malest malestime ime diris diris la hebreo: hebreo: Sinjoro! Sinjoro!.. . . Li eˆc ne estas estas sinjoro, sinjoro, sed fripono, ˆstelisto! stelisto! Dio lin malbenitan malbenitan forbatu!. forbatu!. . . ˆ staris, kvaza˘ Sinjorino Anneto ne kredis al siaj propraj oreloj. Si kvaza˘ u frapita ˆ ˆ de tondr tondro. o. Ne! Ne! ne pov povas esti esti!. !. . . Sia Arturo...Dio, Dio!... Si volis kredi, ke la hebreo parolas pri iu alia. ˆ vi povas al mi priskribi lian eksteraˆ — Cu eksteraˆon? on? — Eksteraˆ Eksteraˆon? Malbonan eksteraˆ eksteraˆon li havas, respondis la hebreo, kaj li komencis plej detale pentri la portreton de la fripono kaj ˆstelisto, stelisto, en kiu sinjori sinjorino no Ann Anneto eto tuj ekkonis ekkonis sian Arturon!. Arturon!. . . La hebreo rakontis rakontis al ˆsi, si, ke Arturon arestis la polico, ke li estis du a˘ u tri semajnojn en la malliberejo, el kiu li lerte forkuris kaj malaperis, oni ne scias kien. En tiu sama tago vespere sinjorino Anneto, malgaja, ofendita, kun disˆ multe kaj longe suferis: en la da˘ premita koro, revenis en K-n. Si uro uro de kelkaj

95

* Rakontoj *

monato monat o j ˆsi si preska˘u tute tu te ne eliradis el sia ˆcambro, cambro, malbenante malb enante la sorton, kiu tiel kruele mokis ˆsian sian amon, ka j beda˘ bedaurante u˘rante sian senrevene perditan monon. @

Pasis Pasis du jaroj. Sinjorino Sinjorino Anneto tre ˆsanˆ sanˆ giˆgis: gis : ˆsi si fariˆ far iˆgis gis pli maljuna, maljun a, ˆsia sia vizaˆgo go flaviˆgis, gis, kaj sur ˆgi gi aperis ap eris multaj multa j maljunulaj maljunula j sulkoj; sulko j; en la buˆso so mankis multaj multa j dentoj; dento j; ˆsi si gibiˆ gîbiˆgis; gis; ˆsia sia kapo kaj manoj mano j ˆciam ciam tremadis, la okuloj malfortiˆgis. gis. Du malgrandaj malgrandaj ˆcambraj cambraj hundetoj hundetoj fariˆ gis la escepta objekto obje kto de ˆsia sia ˆ amo kaj aldoniteco. Ciutage post la tagmanˆ go go ˆsi si kondukadis kondukadis siajn amatajn amata jn bestojn promenadi. Unu fojon fo jon ˆsi, si, promenante, prome nante, renkontis okaze amason da arestito are stitoj, j, enforˆ enforgitaj ˆ per katenoj kateno j kaj ˆcirka˘ cirka˘ uitaj uitaj de forta grandanombra gardo. Vidante Vidante en tiu ˆci ci renkonto malbonan signon, sinjorino Anneto volis jam reiri, kaj subite el la amaso da arestitoj ˆsi si eka˘ eka˘ udis udis konatan konatan mokan mokan voˆ voˆcon: con: — Kiel vi fartas, ˆ sinjorino Anneto? Jam longe mi vin ne vidis. Kiam do estos nia edziˆ go? go? Si ekrigard ekrigardis is kaj kun plej granda granda teruro teruro ekvidi ekvidiss Arturon! Arturon!.. . . Sin mem ne komprenante de tumulto, ˆsi si alkuris hejmen, ka j de tiu tempo temp o ˆsi si jam por ˆciam ciam ˆcesis cesis promenadi, prome nadi, plivolante restadi rest adi dome kaj amuziˆ gadi gadi kun siaj kvarpiedaj amikoj. 3 9 3

* Rakontoj *

4.5

96

La nigra virino (El la lingvo sveda tradukis B. G. JONSON EL OESTERSUND)

ˆ En la vojaˆgo, go, kiun mi entreprenis anta˘ u nelonge de Cikago al Nov-Jorko, mi trovis, kiam mi maldormiˆgis g is en la maten mateno, o, ke la vagon vagonaro aro halti haltis. s. La kelnero rakontis, ke ˆgi gi staras jam 1 1/2 horojn. Mi vestis vestis min, kaj elirint elirintee eksteren, eksteren, mi trovis, ke ni estas ˆce ce malgranda malgranda stacio sur la kampo. Mi eniris en la manˆgosalonon gosalonon kaj matenmanˆgis gis kaj poste promenadis sur la perono. Sur la lokomotiv lokomotivoo la lokomotiv lokomotivestro estro sidis sola kaj atendis. Mi haltis kaj babilis babilis kun li kelkan kelkan tempon pri la maˆ maˆsino. sino. Kiam mi proponis al li cigaron, kiun li kun danko akceptis, li min petis eniri en la malgrandan kaverneton de lia lokomotivo. La estro, bela, granda viro en la aˆ go de 40 jaroj, klarigis al mi, kiel oni go ˆ kio nur povis esti briligita, radiis uzas la aparta ap artajn jn partojn parto jn de la maˆsino. sino. Cio, kiel la suno; ˆcar car la lokomotivestroj estas egale fieraj, fiera j, kiam iliaj maˆsinoj sinoj estas ornamitaj, ornamita j, kiel domestrino, kiam ˆsiaj ˆcambroj cambroj estas ordigitaj. ordigita j. — Kia ornamo tio ˆci ci estas? mi demandis, montrante montrante sur ion, kiu estis simila simila je insekto insekto kaj, enkadri enkadrigit gitaa en oran kadron kadron,, pendis pendis sur la mureto mureto.. La ˆ estas malpli ornamo estro ridis. Gi orna mo ol memoraˆ memoraˆo, li diris; mi ˆgin gin pendigis tien ˆci, ˆcar gi gî savis mian vivon kaj la vivon de 250 aliaj homoj. — Kiel do insekto povas savi la vivon de homoj? mi demandis. — Mi ˆgin gin rakontos al vi. Ni havas multon da tempo anta˘ u la forvojaˆgo. go. Mi sidigis min sur la lokon de la forestanta hejtisto kaj preparis min al la a˘uskultado. uskultado. ˆ okazis anta˘ — Gi u nelonge, komencis la estro, anta˘ u nur unu jaro, en print printem empo. po. Mi vojaˆ vojagis gîs sur tiu samo vojo, kiel nun, kaj havis tiun saman maˆsinon, sinon, kiel nun, — la karan 499. 4 99. Mia hejtisto estis tiu sama, kiun mi havas nun, nu n, — Jim Moode. Jim estas estas bonega knabo, sed tre ema kredi kredi spiritojn, spiritojn, sonˆgojn gojn kaj anta˘ usignojn. Komence mi ridadis je lia malprudenteco, sed nun usignojn. mi jam ne ˆsercas sercas tiel tiel multe multe pri li, — de tiu tempo, kiam kiam ni vidis vidis la nigran nigran virinon. Mi devis forlasi forla si M. ˆcirka˘ cirka˘u la unua horo matene kaj esti en S. je la sesa horo. En tiu nokto blovis terura ventego kaj la pluvo faladis per riveroj jam de la komenco komenco de la vespero vespero.. Kiam Kiam mi venis al la lokomoti lokomotive vejo, jo, la vente ventego go blovis plej terure. Kiam Jim kaj mi estis en la vojo al la stacio kun la lokomotivo, li diris: Ni havos malga jan veturon, Frank; mi dezirus, ke ni estu jam feliˆce ce en S. Mi ridis kaj demandis: — kio tiel malkuraˆgigas gigas vin en tiu ˆci ci nokto? — Mi sentas, ke io okazos, li diris. Por diri la veron, mi anka˘ u sentis min iom malkuraˆga ga mem.

* Rakontoj *

97

La vagonaro, kiun mi devis konduki, estis longa, multepeza kaj konsistis preska˘ u nur el personvagonoj. Mi fariˆ gis gis nerva ˆce ce la penso p enso havi sub mia flego fl ego kaj respondeco tiel multajn centojn da personoj. Mi ridis je mi mem pro mia malkuraˆ go, kiam mi unuigis la lokomotivon go, kun la vagonaro agonaro kaj poste esploris esploris kaj trovis trovis,, ke ˆcio cio estas estas preta. preta. La signo signo eksonis, eksonis, kaj ni ekvojaˆgis gis en la blovegad blovegadon. on. La mallumo estis netrapenetrebla, netrapenetrebla, nur de la lanterno sur la anta˘ uaˆ uaˆo o de la lokomotivo estis distrata anta˘ uen uen elektra lumo. Jim metadis diligente en la fajron kaj subtenadis la plej altan premon de aero tiel, ke ni iris anta˘ uen, uen, kiel furioj. Apud la unua stacio, kio ni haltis, por preni akvon, mi ekzamenis precize, ˆ estis bona, kaj ni ˆcu cu ˆcio cio estas en ordo, ka j Jim esploris la lanternon. Cio veturis pluen. La mallumo fariˆgis, gis, se estas eble, pli firma. La pluvo pluvo falis ankora˘ ankora˘ u per riveroj. riveroj. Sub Subite ite mi vidis vidis tra la pluvo pluvo kaj nebulo nebulo glitantan glitantan anta˘ u ni gigantan virinan figuron, envolvitan en longan nigran mantelon, kiu flugis en la ˆ ˆetis blovado. Si etis siajn brakojn posten ka j anta˘ a nta˘ uen, uen, gis gîs ˆsi si nevide nev idebli bliˆgis. gîs. Mi estis tute muta de miro kaj forgesis fari ian signon al Jim, kiu staris anta˘ u la forno. Kiam li ekrigardis ekrigardis returnen, returnen, li ekkriis: ekkriis: Halo, Frank! Frank! kio estas? vi elrigardas, kiel vidinto de spiritoj! Mi nenion respondis. Miaj pensoj estis okupitaj je la stranga figuro, kiun mi vidis. Nun ni estis proksime de Rock Creek, kie ponto kondukas super profunda rivero. Mi fariˆgis gis pli nerva ol anta˘ue. ue. Ni veturis rapide, kaj signo estis donita de la stacio de Rock Creek, kiu estas nur unu mejlon malproksima de la ponto. Kiam ni pasis preter la stacio, mi a˘ udis, u dis, ke Jim Jim ekkrii ekkriis. s. Mi kuris kuris al li kaj vidis lin tremantan de teruro. Li montris eksteren en la mallumon, kaj kiam mi ekrigardis, teruro atakis min mem. Tie sur la reloj montriˆgis gis tiu sama giganta virino, kiel anta˘ ue, ue, jen trankvila, jen en la plej sovaˆga ga danco. — Frank, murmuretis Jim kun malfacileco, ne iru sur la ponton! Pro la ˆcielo, cielo, ne faru tion ˆci! ci! Ne iru, anta˘ u ol vi scias, ke ˆcio cio estas esta s en ordo! ordo ! Mi ne povis kontra˘ ustari al la penso haltigi la vagonaron kaj malfermis ustari la ventol ventolilo ilon n kiel kiel eble eble plej plej forte. forte. Apena˘ u ni haltis, mi povis a˘udi udi la akvon, kiu muˆgis g is en Rock Creek rekte anta˘ u ni. Kiam Kiam mi eliris el la maˆ maˆsino, sino, la konduktoro venis al mi renkonte. — Kio estas? Kio estas? estas? li demandi demandis. s. Mi sentis sentis min tre konfuzi konfuzita. ta. Nun estis estis videbla videbla jam nenia nenia gigan giganta ta virino virino.. Ni ne povis povis vidi vidi pli malproks malproksime ime ol unu metron a˘ u du anta˘ uen super la reloj. Mi nenion vidis, sed diris: — Mi uen ne scias, kio estas, sed ˆsajnis al mi, ke mi vidis grandan nigran spiriton, kiu etendis etendis la brakojn kaj faris al mi signon signon ne iri plu. La kondukto konduktoro ro rigardis rigardis ˆ vi estas freneza, Frank? li diris. — Oni ˆgin min tute mirigita. — Cu gin preska˘ u

98

* Rakontoj *

povus kredi. Sed ni estas ja en la proksimeco de la rivero rivero kaj ni povas povas esplori. Ni prenis niajn lanternojn kaj iris anta˘ uen. uen. Jim ricevis ricevis la ordonon gardi la la maˆsinon. sinon . Sed apena˘ ape na˘u ni faris kelkajn deko jn da paˆsoj, soj , ni haltis, rigidigita j de teruro. Anta˘ u niaj piedoj estis profunda fa˘ uko, uko, kie la rivero muˆgis, gi s, ˆsvelig sve ligit itaa de la printem printempaj paj pluv pluvoj. oj. Kiam Kiam ni nin nin retur returni nis, s, ni vidi vidiss la nigra nigran n viri virina nan n figuron, kiu dancadis en sovaˆ gaj gaj turnoj. turnoj. La kondukto konduktoro ro rigardis rigardis anta˘ ue la fa˘ukon, ukon, poste min. ˆ tion ˆci — Cu ci vi vidis, kiam vi haltigis la vagonaron? — Jes. — Io alia, ol feliˆco, co, nin savis tiun ˆci ci nokton. Ni reiri reiriss malr malrapi apide de al la vagonar agonaro, o, plenaj plenaj de pensoj pensoj kaj kun kun malg malgaja aja animo. Diversaj veturantoj venis renkonte al ni. Inter ili sin trovis dekokjara ˆ ago, kiu estis pli rapidepensanta, junulo el Cikago, Cik rapidepensanta, ol iu el ni. Kiam li ekvidis la nigran virinon, li iris al la lokomotivo kaj enrigardis en la lanternojn, kiuj ˆ staris tie. — Tie ˆci ci estas nia nigra virino! diris la Cikaga junulo. Kaj tie estis efektive efektive tiu sama insekto, kiun vi vidas sub tiu ˆci ci vitro. Kiam mi malfermis malfermis la lanternon, gi gî flugis kontra˘ u la reflektoron. Jen estas la tuta histori historio, o, mia sinjoro. sinjoro. Kiam Kiam la insekto insekto flugis anta˘ u la elektra elektra lumo, gi gî ˆetis ombron, ombron, kiu similis similis virinon, virinon, svingantan svingantan la brakojn. brakojn. Ni ne scias, kiel ˆgi gi eniris, sed kredeble ˆgi gi eniris tiam, kiam Jim esploris la lantern lanternon on apud la akvostac akvostacio. io. Kiel Kiel ajn gi gî estis, ˆgi gi savis nian vivon per tio, ke gi gî min timigis per tiu nigra virino. Jen estas la ka˘uzo, uzo, ke tiu ˆci ci malgran malgranda da insekto insekto estas estas sub vitro vitro kaj en kadro. Tio ˆci ci estas, por min memorigi, me morigi, kiel ni estis savitaj per tiu ˆci ci insekto. insekt o. Jes, vi nomas ˆgin gin okazo, — mi kredas, ke gi gî estis sendaˆo o de Dio. ˆ — Cio Cio en ordo! ordo! ekkr ekkrii iiss la kond onduk uktor toro, o, elir eliran ante te el la teleg telegraf rafaa staci stacio, o, portante paperon en la mano. Jim, la hejtisto, venis en la maˆsinon sinon kaj mi en mian vagonon. 3 9 3

* Rakontoj *

4.6

99

La karaj araj br bracel acelet etoj oj

Estis en la plej gloraj tagoj de la unua franca imperio. Parizo estis tre gaja. Festoj esto j kaj baloj balo j sekvis unu post la alia, kaj ˆsajnis, sajn is, ke la stelo de la imperiestro ˆ kion Parizo havis en brilas la plej hele, anta˘u ol ˆgi gi por po r ˆciam ciam estingiˆ estin giˆgos. gos. Cio, si da brilo kaj beleco, devis hodia˘u sin kolekti kolekti en la opero, ˆcar car oni sciis, ke la imperiestro intencas honori gin gîn hodia˘ u per sia alesto, kaj pro tio la opera teatro estis plenigita de la plej brilanta Pariza societo. La uverturo pasis; la imperiestro, akompanata de la imperiestrino brilanta de beleco be leco kaj diamanto j, ˆus eniris en sian loˆ gion; gion; lia sekvantaro sekvantaro en uniformoj uniformoj de ˆciuj ciuj koloroj koloroj de ˆcielarko cielarko staris en la posto de la loˆ gio. gio. Post minu minuto to la kurteno devis esti levita kaj la opero komenciˆgi. gi. Sed en tiu sama momento, kiam ˆciu ciu retenis la spiron en atendado, oni eka˘ eka˘ udis u dis la bruon bruon de vesto; esto; la dua loˆgio, gio, dekstre de la loˆgio gio imperiestra, imperiestra, malfermiˆ malfermiˆ gis, gis, kaj eniris la belega edzino de la ambasadoro N. Ne miro, ke neniu plu observadis la levadon de la kurteno; kurte no; ne miro, ke ˆciu ciu okulo kiel ensorˆcita cita direktiˆ direk tiˆ gis gis sur la virinon, virino n, kiu ˆus us okupis sian seˆgon gon kaj trankvile, tran kvile, kun aristokrat arist okrataa malˆsateco, satec o, rigardis rigar dis ˆcirka˘ cirka˘ uen, uen, ˆcar car sur ˆsiaj siaj brakoj, radiante kiel fulmo, brilis braceletoj, braceleto j, pri kiuj Parizo jam ja m tiom multe a˘ udis udis kaj kiujn la imperiestro imperiestro vane provis provis aˆceti. ceti. Murmuro Murmuro de admiro kuris tra la teatro, kaj nur poste oni sin turnis al la agado sur la sceno. Kiam la kurteno post la unua akto falis, unu servanto en imperiestra livreo eniris en la loˆgion gion de la ambasadoro N. ˆ — Sia Imperiestra Imperiestra Moˆ Moˆsto sto rimarkis rimarkis la braceletojn braceletojn kaj estis frapita de admiro; ˆsi demandas, ˆcu cu sinjorino la dukino volos havi la bonecon permesi al la imperiestrino rigardi unu el ili de proksime? En moment momentoo la bela brako brako estis estis nu nudigi digita ta de la multek multekosta ostaˆˆo, o, kaj kun ekkrio de raviˆgo go la imperiestra servanto salutis kaj eliris el la loˆ gio, gio, portante kun si la braceleton, kiu kostis pli ol milionon da frankoj. La kurteno falis post la tria akto, leviˆ gis gis denove al la l a kvara, k vara, kaj ka j ˆciam ciam ankora˘ u la edzino de la ambasadoro kun boneduka gentileco gêntileco atendis la redonon de siaj multeko multekostaj staj juveloj. juveloj. La korteg kortegoo imperies imperiestra tra sin levis levis kaj foriris foriris,, kaj ˆciam ci am ankor an kora˘ a˘u la braceleto ne estis redonita. La duko fine fariˆ gis malpacienca, veturis en la imperiestran palacon kaj gis petis pri la redono de la diamantoj. La afero klariˆgis, gis, kaj la duko konvinkiˆgis, gis, ke la imperiestrino neniam sendis peti la braceleton kaj ke la homo en la imperiestra livreo estis unu el la plej kuraˆ gaj gaj ˆstelistoj stelisto j de la ˆcefurbo. cefurbo. Li ordonis al sia veturigisto veturi al la estro de la polico, kaj, anta˘ u ol la nokto pasis, centoj da plej lertaj policaj oficistoj traserˆcis cis la tutan Parizon pro la ˆstelitaj stelita j juveloj. La duko, plena de timo, dume restis en la p olica oficejo, dum la dukino en la domo maltrankvile maltrankvile atendis la reporton de ˆsia sia braceleto. braceleto. ˆ batis la sesa Jus sesa horo, horo, kiam kiam ˆce ce la pordo de la palaco palaco de la duko duko forte forte eksoni eksoniss la sonoril sonoriloo kaj un unu u polica polica oficisto oficisto deziris deziris paroli paroli kun la dukino dukino.. Pro-

100

* Rakontoj *

funde salutante, tiu ˆci ci rakontis, ke oni kaptis la ˆsteliston kaj trovis ˆce ce li la braceleton. braceleton. Sed la fripono persistas, ke li ne estas ˆstelisto, stelisto, kaj la braceleto jam jam de multaj multaj jaroj sin trovas trovas en posedo posedo de lia familio. familio. Tial Tial la duko duko petas sinjorinon sinjorinon la dukinon, dukinon, ke ˆsi si transsendu transsendu al li la duan braceleton, braceleton, por ke oni povu kompari la amba˘ u. u. Ne dirant dirantee vorton vorton,, la dukino dukino malfermis malfermis sian juvelu juvelujon jon kaj donis donis al la policisto la duan braceleton. Tiu ˆci ci kun profunda saluto forlasis la ˆcambron, cambron, kaj la sinjorino iris dormi kaj sonˆ gi gi pri siaj braceletoj. Kiam la horloˆgo go batis la na˘ uan horon, la ambasadoro, laca de maldormo uan kaj en malbona malbona hu humoro moro,, venis venis en la ˆcambron cambron de sia edzino edzino kaj ˆetis etis sin malespere sur seˆ gon. gon. La sinjorino sinjorino malferm malfermis is la okulojn kaj kun gaja rideto rideto demandis pri siaj braceletoj. — Malbenita bando! ekkriis la duko, ni nenion povas sciiˆgi gi pri gi. ˆgi. — Kio! ekkriis la sinjorino, ˆcu cu vi ˆgin gin ne ricevis returne? re turne? La oficisto, o ficisto, kiu prenis la duan braceleton, braceleton, diris, ke la ˆstelisto stelisto estas kaptita kaj la braceleto braceleto trovi tr ovita ta ˆce ce li. La duko eksaltis kun krio de teruro kaj petis sian edzinon kun ra˘ uka voˆ voˆco, ke ˆsi si donu al li klarigon. klarig on. ˆ ˆgin Si gin faris, faris , kaj gemegante gêmegante la duko falis sur la seˆ gon. gon. — Mi ˆcion cion komprenas! li ekkriis. La fripono fr iponojj ˆstelis stelis de vi anka˘ u la duan braceleto brac eleton, n, ˆcar car ni neniun ne niun sendis tien ˆci. ci. La homo, h omo, al kiu vi gin gîn donis, ne estis oficisto, sed ankora˘ u pli aroganta ˆstelisto, ol la unua. Kaj tiel ˆgi gi efektive efektive estis. estis. La braceletoj braceletoj neniam neniam estis retrovit retrovitaj, aj, kaj nu nurr per gemo gêmo ofte la ambasadoro rememoradis la paradan operon, kiu faris lin je kelk kelkaj milionoj milionoj malpli malpli riˆ ca, ca, ol li estis, kiam li sian belegan b elegan edzinon levis en la kaleˆson son kaj ordonis al la veturigisto veturi al la opero. 3 9 3

101

* Rakontoj *

4.7

Nur Nur unu vorto rton! (Noveleto de L. E. MEIER.)

Estis Estis la mateno post dancado. dancado. Tio ˆci ci da˘ uris u ris ˆgis g is la kvara kvara horo; tiam tiam ankora˘ u oni kunesidiˆgis, gis, por trinki nigran kafon gis gî s ˆcirka ci rka˘ u˘ la kvina horo. Post tio ˆci ci oni disiris hejmen. hejme n. Ho, kiel bela estis tiu dan dancado cado!! Amuzoj Amuzoj ne mankis kaj, kaj, kont kontra˘ ra˘ u la ordinaro, la nombro de la dancantoj estis granda; eˆc sufiˆce ce maljunaj sinjoroj sinjoro j estis enˆsiritaj siritaj per la plezurego kaj alportis a lportis ofero jn al la diino de d e la dancado. Kiam matene oni reiradis hejmen, la plej junaj el la mondo sinjora estis la gentilaj gêntilaj akompanantoj de la sinjorinoj kaj fra˘ ulinoj. La maljunaj sinjoroj jam longan ulinoj. tempon estis dormintaj, ˆcar car la mateno ˆciam ciam apartenas al la junularo. Tiel anka˘ u Ella, la belega filino de la komerca komerca konsilano konsilano Balding, Balding, feliˆ feliˆce ce venis al la pordo de la gepatra loˆ gejo, gejo, kaj ˆsi si estis estis kune kune kun la patro patro kaj patrin pat rino, o, ˆcirka˘ cir ka˘ uita uita de amaseto amaseto da junaj herooj de danco. danco. Oni ˆsercadi sercadiss kaj ridadis dum la irado; la komerca konsilano estis gaja, kaj la patrino havis sian “bonan tagon”. La disiˆgado gado iom longiˆgis: gis: ˆciu ciu el la sinjoretoj sinjoreto j penis diri ion aparte apa rte agrablan, kaj ˆciu ciu el ili pensis, ke li ricevis ricevis de Ella premon de mano aparte signifan, signifan, — ˆciu ciu kredis, ke li estas sole preferita. ˆ ˆciuj Cu ci uj?? La plej poste tie restis unu juna sinjoro, kiu atendis gis gîs ˆciuj ciu j anta˘ antauirintoj u˘irintoj ricevos sian “maneton”; tiam anka˘ u li mem povus diri adia˘u al Ella. Tio estis la doktoro Gering, juna juˆ gisto. Li estis tre trankvila kaj modegisto. sta. “Trankvilaj akvoj estas profundaj”, diras proverbo germana, kaj modesteco ofte kaˆ kaˆsas sas firman certecon. cert econ. Kiam la lasta anta˘ ustaranto ustaranto diris adia˘ u — la konsilano kun lia edzino jam staris en la nefermita pordo, kaj post ili servanto kun brulanta kandelo — Gering iris anta˘ uen, por komenci sian preparitan parolon de adia˘ uen, u. u . Sed Sed en la minuto kiam li levis la manon por saluti Ella’n, tiu ˆci ci sin turnis al la amaseto de la foririntaj sinjoroj: — Vi ne forgesu do, kion vi promesis, sinjoro de Stetten! Kaj de tie voko eksonis: — Certe ne, mia fra˘ ulino, mi ne bezonas ja pli ol unu vorton! ulino, — Ella, nun venu do! eksonis voko de en la pordo, kaj la sinjorino konsilanedzino lanedzino jam preninte preninte la veston veston de sia filino altiris altiris tiun ˆci ci en la domon. — Bonan Bonan nokton nokton!! anko ankora˘ ra˘ u ekkri ekkriis is Ella Ella.. Bona Bonan n nokton! nokton! reson resonig igis is la amaseto. amaseto. Gering Gering ankora˘ ankora˘ u staris kun levita mano — Ella jam eniris en la domon, la pordo fermiˆ gis — jen li staris sen “maneto” kaj sen adia˘udiro, gis udiro, kaj la parolo restis neparolita! Trankvile kaj modeste Gering reiris en sian loˆ gejon. gejon.

* Rakontoj *

102

ˆ Li iris tre meditante kaj tre malrapide. Ciuj aliaj jam de longa tempo estis foririntaj. foririntaj. Veninte en sian loˆ gejon, gejon, li fine memoriˆ gis gis je si mem. Li ekˆgemis gemis kaj parolis al si mem, kiel post la eldono de ia juˆgo go mortiga: — Nur unu vorton — nur unu vorton se ˆsi si dirus al mi! La juˆ gisto gisto Gering ankora˘ u la duan fojon ekˆgemis gemis kaj poste ekdormis en la veninta mateno. Estis luma tago, kiam Ella maldormiˆginte ginte vidis la sunon brilantan tra la kurteno kurte nojj de la ˆcambro. cambro . ˆ pripensis la faritaˆ Si faritaˆojn de la tago pasinta pasinta kaj ridetis kontente kontente.. Sed jen ˆ rememoris la per unu fojo ˆsi si malgajiˆ malga jiˆ gis. gis. Jen unu rememoro malagrabla. malagrabla. Si disiˆgon, gon, rememoris la juˆgiston giston Gering, kiu estis la sola, kiu ne diris al ˆsi si eˆc ˆ unu vorton! Ciuj sinjoroj sinjoro j premis ˆsian sian manon, ˆciuj ciuj diris ion amindan, sed li sola silentis. Li eˆc ˆsajne sa jne intence restis rest is poste! pos te! — Mi tamen tamen kredas, kredas, ke li estas estas senkulp senkulpa, a, diris diris ˆsia plej bona b ona amikin amikinoo Mathilde, Mathilde, kiu, vizitinte vizitinte Ella’n en la vespero, sidis kun ˆsi en la ˆcambro cambro de Ella, Ella, por paroleti paroleti pri la dancado dancado pasinta. pasinta. — Vi scias, scias, ke tro alproks alproksimi imiˆ gi gî estas tute kontra˘ u la karaktero de Gering — kvankam mi devas konfesi, ke tio ˆci ci estas est as eco strang str angaa ˆce ce juˆ gisto; gisto; sed kiu scias, ˆcu cu li ne estos est os tute alia en lia juˆga ga servado? — Tro alproksimiˆgi? gi? respondi respondiss Ella. Inter Inter tro alproks alproksimi imiˆ gi gî kaj intence retiriˆgi gi estas ja granda diferenco! — Cert Certe! e! Sed. Sed. . . ˆ mi ne — Kio povas povas lin fari tia? Certe Certe li bone scias, ke mi lin amas. Cu ˆ ne li sidis kune kun mi ˆce kun li dancis la unuan valson? Cu ce la vespermanˆ vesp ermanˆ go? go? ˆ ˆ Kion pli mi povus fari? Cu mi mem devas alforˆgi gi lin per ia aparta atento? Cu eˆ c ne estas lia propra propra afero diri. . . kio devos devos esti dirita? dirita? Ho! tia modesteco! modesteco! Nur unu vorton vorton li bezonas b ezonas diri, kaj tiam ˆcio cio estos farita. Sed neniel li diras tiun vorton! vorton! — Kara mia Ella! Ne ˆciuj ciuj homoj homo j havas havas egalan karakteron! Ofte en ia viro oni trovas trovas ian econ, econ, kiu konve konvenu nuss multe pli bone al virino virino.. Diru Diru mem: mem: kio hodia˘ u pli multe multe devigas devigas la virinojn virinojn plendi: plendi: la modesteco modesteco a˘ u la tro granda proksimiˆgado gado de la sinjora mondo? Certe! Gering estas escepto el la regulo, kaj tio ˆci ci distingas distin gas lin! — Kaj kiel kiel fine ni veno venoss al la celo celo?? mi ne pov povas rekte rekte diri diri la vort vorton on liberigontan, kaj li mem — estas tro modesta! Ella parolis par olis iom kolere: kole re: ˆsiaj sia j vangoj vango j ruˆgiˆ giˆgis, gis, kaj Mathilde vidis, vidis, ke la okuloj okulo j de la amikino malsekiˆgis. gis. — Jen estas la tempo por agi, diris Mathilde interne kaj pripensadis, kiel ˆsi si mem povus helpi la aferon. Kun la tempo t empo vi alvenos al la celo, ce lo, ˆsi si konsolis la amikinon. Eble Walter iel povos helpi! Tiuj ˆci ci vortoj videble reanimis Ella’n. — Walter, ˆsi si respondis, jam promesis al mi sian helpon. Kiam ni hodia˘u matene disiˆ gis, gis, mi diris al li: “Sed

* Rakontoj *

103

ne forgesu, kion vi promesis!” — Kaj kion li diris? — Certe ne! Mi bezonas nur unu vorton! Walter de Stetten, oficiro husara, husara, estis la fianˆ co co de Mathilde, Mathilde, kaj pro tio li estis anka˘u la konfidulo de la du amikinoj. Li koniˆgis gis kun la juˆgisto, gisto, kiam ili estis kolegoj-studentoj, kaj li nun volonte akceptis la laboreton, kiun Ella al li transdonis t ransdonis ˆsi si mem kaj per p er sia amikino: certiˆ gi, gi, ˆcu cu Gering efektive efekt ive amas a mas Ella’n. Post tagmanˆ go, kiun Stetten kaj Gering kutime prenadis kune en restogo, racio, la oficiro — fidela al sia principo ne longe pripensi, sed rekte aliri al la celo — komencis sen ia anta˘ uparolo uparolo pri Ella. Stetten estis rekte la kontra˘ uaˆ uaˆo de sia amiko. Dum tiu ˆci ci pro multa pripensado ka j granda modesteco ˆsanceliˆ sanceliˆ gadis frapi al la pordo de sia sanktejo, gadis Stetten iam estis preta enbati tiun ˆci ci pordon. — Kiam K iam do estos via fianˆciˆ ciˆgo? go? li demandis la amikon. Gering lin miregante ekrigardis; li intencis respondi, sed ne povis. — Sen ia ˆserco, serco, jen estas e stas la tempo temp o por fine konfesi vian intencon! La tuta urbo parolas pri vi du kiel pri estontaj geedzoj. Nun aliru al la celo! Vi estas ˆ anka˘ enamita en Ella’n — vi mem min tion sciigis. Si u amas vin. vin. Tion Tion mi scias, kaj vi ˆgin gin scias ankora˘ u pli bone! Gering lin a˘ uskultadis uskult adis ne ferminte fermi nte la l a buˆ b uˆson. son. — Ho! ne rigardu min do tiel miregante! parolu fine! — Stranga juˆ gisto gisto ˆ vi estas — al vi mankas la parolo por defendiˆgi! gi! Ciam nur ian unuan vorton vi bezonas por komenci! — Jes, la unuan vorton! diris Gering malga je. Kial ˆsi si ne decidiˆgas gas paroli? — Jen! diris nun kvaza˘ u miregante Stetten, la unuan parolon ˆciam ciam devas ˆ diri vi! Cu la fra˘ ulino eble devus sin turni al vi: Sinjoro juˆ ulino gisto, gisto, mi intencas havi vin, — ˆcu cu vi volas, jes a˘u ne! — Tion mi ne pensas, ne! — Kion do? — Mi vin vin ne komp kompren renas: as: Nu Nun n vi du jam unu unu kun la du duaa koniˆ gis gis anta˘ u kelk kelkaj monatoj; ˆciu ciu homo ellegas el viaj vizaˆ goj, g oj, ke vi amas unu un u la dua duan n — sed nek vi nek ˆsi si decidiˆ decidiˆ gas g as gin gîn konfes onfesi! i! Vi mem ankora˘ ankora˘ u pli malmult malmultee ol Ella — kvank kvankam am vi estas estas viro! viro! Mi estas tute certa, certa, ke vi ne ricevos rifuzon — kaj vi mem ˆgin gin scias pli bone ankora˘ u. u. — Mi? — Ho, se mi ˆgin gin scius! Vi mem diru: kian certecon mi havas por ˆ gi? ˆgi? Cu Ella parolis nur unu solan fo jon eˆc plej malgrandan vorteton, kiu min certe esperigus? Eˆc ne unu solan vorton! Kaj mi timas esti rifuzita! — Grandegan estimon mi sentas por juˆ gisto, kiu tiel malmulte konas la gisto, pruvojn pruvojn efektiv efektivajn! ajn! — Ni ne ˆsercu, sercu, Herman, Herman, — la afero afero devas devas esti finita. finita. Kian pruvon vi atendas de Ella por p or fari vin certa je via feliˆco? co? — Nur unu vorton! — Tion saman Ella atendas de vi!

* Rakontoj *

104

— Ho! — Mi certigas vin per mia honoro! — Ej! Ej! Tiam Tiam.. . . — Tiam via sorto dependas de tiu, kiu el vi du diros la unuan vorton? a˘u pli bone vi amba˘u devos diri unu vorton — tio estas tiel komprenebla, kiel unuoble unu estas unu! Gering restis pripensanta: jen li staras anta˘ u tiu foso, kiun li devus transsalti! Lia malgaja vizaˆgo go ridigis lian amikon. — Mi nun bone komprenas, ke mi mem devos helpi la aferon, diris Stetten. — Vi? demandi demandiss miran mirante te Gering Gering,, kaj en tiu sama sama minuto minuto la espero espero reanimis lian vizaˆgon. gon. — Jes, respondis Stetten, mi mem estos sekundanto por vi, kaj Mathilde por Ella. Ho, la duelo estos gajega! Mi estas sciema, kiu el vi unue vundos la duan! Sed mi estas certa, ke la frapo estos sen malbona rezultato, de kiu ajn flanko gi gî venos! Gering ne multe esperis de la provo, sed ridetis. Stetten sin levis kaj kune kun Gering foriris el la manˆgejo. gejo. — Mi vin sciigos pri la sekvanta sekvantaˆˆo, estu certa! diris Stetten, Stett en, premante la manon de Gering kaj disiˆgante gante kun li. Stetten iris al sia militistejo, Gering iris al sia juˆgejo. g ejo. Li tiam tiam skribi skribiss parolon defendan, kaj kiu el liaj konatoj legus la lertan parolon, kiun Gering skribis, tiu neniel kredus, kre dus, ke la skribanto tiel vane serˆ se rˆcis cis nur unu vorton! — Post kelkaj tagoj — estis la lasta semajno de la monato Majo, kaj la vetero vetero estis plej bela — Herman Gering sidis anta˘ u sia s iajj skri s kribaˆ baˆoj. o j. Estis Est is ˆcirka˘ cir ka˘ u la sepa horo de vespero, kaj la juˆ gisto gisto sin preparis preparis eliri. eliri. Tiam Tiam la skribisto skribisto de Gering venis en la ˆcambron cambron ka j donis al Gering ian leteron. Tiu ˆci ci letero venis de Stetten, kiu per ˆgi gi invitis sian amikon fari kun li promenon en la morga˘ ua ua dimanˆ dimanˆco. co. La lastaj lasta j vortoj vortoj de tiu letero estis la jenaj: — Diru al la transdonanto nur unu vorton: “jes” a˘ u “ne” estos esto s sufiˆce. ce. Gering komisiis la skribiston diri al la alportinto nur “Jes”, kaj li eliris el la juˆgejo. gejo. Je la mateno de la veninta veninta dimanˆco co la du amikoj amikoj kune promenis tra la kampoj kampo j en la ˆcirka˘ cirka˘ uaˆ uaˆo o de la urbo kaj eniris eniris en belegan belegan arbaron. arbaron. La tago estis belega, aero kaj lumo plenaj je gajeco ga jeco kaj freˆseco. seco. Stetten mem estis aparte gaja kaj tiel li faris sian amikon Gering anka˘ u gajeta. gajeta. La du amik amikoj iradis, parolante pri diversaj objektoj. Stetten parolis pri multaj objekto ob jektoj, j, sed ne tuˆsis sis eˆc per unu vorto la aferon de kelkaj tagoj anta˘ ue. ue. — Stranga gi gî estas, interne pensis Gering; li do komencu! Gering de tempo al tempo penis igi la amikon tuˆsi si la aferon, sed Stetten ˆsajnis sajnis ne kompreni kompreni kaj intence intence parolis pri aliaj objektoj.

* Rakontoj *

105

Tiel ili amba˘ u fine venis al loko, kie la arbaro estis iom travidebla. Preterirante, Gering rimarkis ne malproksime anta˘ u ili du sinjorinojn, sinjorinojn, kiuj nerapide nerapide iradis anta˘ uen. uen. Li ne povis povis ilin rekoni, rekoni, sed io nekonat nekonataa faris faris pli rapide rapide bati lian koron. koron. Stetten ne diris d iris eˆc unu vorton, ˆsajnis, sajnis, ke li ne vidas la virinojn. virino jn. Gering intenc intencee silen silentis tis.. Po Post st kelkaj kelkaj paˆ paˆsoj soj la sinjorinoj sinjorinoj ne estis pli videbl videblaj. aj. La parolado estis finita, kaj Gering meditante iradis sur la nelarˆ ga ga vojo post sia amiko, kiu, disˆsovante sovante ie kaj ie la branˆcojn, co jn, nela˘ ute kantadis la kanton de ute Heine: Heine: “Mi ne scias scias,, kion kion signif signifas. as. . . ” Fine Gering rekomencis paroli: — Tie ˆci ci estas est as pli kaj ka j pli interese. inter ese. Ni iras tra t ra efektiva efe ktiva densaˆo o anta˘ antaumonda! ˘ — Jes, respondis Stetten, estos ankora˘ u pli interese, kiam fine la arbaro finiˆgos. gos. Estis beleta vojo, certe! La arbaro iom post iom maldensiˆgis, gis, kaj kiam Stetten disˆsovis sovis la lastajn branˆ bra nˆcojn, co jn, montriˆ mont riˆgis gis herba herb a loko ˆcirka˘ cirka˘ u ita de la arbaro, kaj en la fino de tiu uita loko estis bela dometo arbarista. ˆ tie ˆci — Cu ci ne estas belege? b elege? demandis Stetten. St etten. — Belege, certe! respondis Gering; sed Stetten aldonis: — Mi diras al vi, amiko, ni trovos ankora˘u ion pli belegan! — Kion do li intencas? sin demandis Gering. La du amikoj aliris al la dometo. En la mezo de la vojo Stetten sin turnis al la dekstra flanko. — Ni eniros en la dometon d ometon per p er poste, p oste, li diris. Ili tiel ˆcirka˘ cirka˘ uiris uiris la dometon tra la arbaro kaj proksimiˆ gis gis al ˆgardeno. gardeno. Stetten estis kelkan pecon pli anta˘ ue. ue. Jen du sinjorinoj elirintaj el la pordo alvenis al la du amikoj. — Ho! kont kontra˘ ra˘ uvole uvole ekkriis ekkriis Gering, ˆcar car li rekonis rekonis la samajn du virinojn, virinojn, kiujn li anta˘ ue ue vidis en la arbaro. Kiam la du sinjorinoj eliris el la ˆgardeno, gardeno, Stetten rapide alproksimiˆ gis gis al ili, salutinte ilin ˆgentile. gentile. ˆ estis Mathilde kun Ella. Gi Stetten malla˘ ute ute diris al Ella kelkajn kelkajn vortojn, kaj tiam tiu ˆci ci ruˆ giˆ giˆgis. g is. — Certe! diris Stetten la˘ ute, demandu do lin vi mem! ute, Gering dume alvenis. alvenis. Anta˘ u ol li povis saluti salut i la sinjorinojn, sinjorino jn, Ella alpaˆsis sis al li kaj diris: ˆ tio estas efektive vera, kion sinjoro de Stetten min sciigis? — Cu — Jes a˘ u ne! rapide ekkriis Stetten al Gering. Nur unu vorton — jes a˘ u ne! Kaj li rigardis sian amikon amikon kiel sciante, sciante, ke tiu ˆci ci ne povus respondi ion alian krom “jes”. ˆ estis tia rigardo, ke Gering ˆgin La rigardo de Ella nun ekbrilis. Gi gin sentis ˆ atendis la en sia koro — tiel magnete Ella nenie ankora˘ u lin rigardis! Si respondon; ˆsajnis sajnis al li, ke li vidas ka j sentas, se ntas, ke ˆsi atendas a tendas nur la unu vorton: “jes” “jes”.. Kaj tamen tamen li ne scii sciis, s, pri kio kio propre propre ˆsi s i lin demand demandas. as. Sed Sed en la

106

* Rakontoj *

demando estis io, kion li komprenis tre bone; ˆsi gin gîn elparolis per sia malseka rigardo; ˆsia brusto sin levadis kaj mallevadis, kaj jen ˆsia sia mano estis donita al li. ˆ estas vere, Herman? ekparolis — Cu ekparolis ˆsi si nun tiel karese kaj plene je amo, ke Gering Ger ing tute forgesis forg esis la ˆcirka˘ cirka˘ uaˆ uaˆon. Li vidis pli nenion nenio n krom ˆsi, si, li a˘udis udis nur ˆsian sia n voˆcon; con ; la tuta tut a mondo mon do ˆsajni sa jniss forest for esti. i. Li nun sentis sent is feliˆ fel iˆcon, con , tiu ˆci ci sento sent o lin venkis, li prenis p renis ˆsian sian manon. Tiel varme kiel nenie ankora˘ u li ekparolis ekpar olis al ˆsi, li respondis: — Jes, Ella, jes! ˆ mi ne Kaj la du amantoj sin ˆcirka˘ cirka˘ uprenis uprenis.. — Jen! ekkrii ekkriiss Stetten. Stetten. Cu plenumis mian promeson? Mi plenumis eˆc pli ol tion, ˆcar car mi promesis pr omesis nur unu vorton, sed Gering nun elparolis eˆc tri vortojn! Kiam la sekvantan tagon Stetten venis en la loˆ gejon g ejon de sia amiko, li mirante lin vidis vestitan en nigra surtuto kun kravato kaj gantoj blankaj. Stetten ne bezonis longe demandi. ˆ vi iras al la komerca konsilano Balding? — Cu — Jes. — Kaj kion vi respondos, kiam tiu ˆci ci vin demandos sinjoro juˆ gisto, gisto, kion vi deziras? — Nur unu vorton, Stetten! — Kaj Ka j tiu ˆci ci vorto estos? — Ella’n! 3 9 3

* Rakontoj *

4.8

107

La porcio porcio da glacia glaciaˆ ˆ o (Rakonto de L. DILLING, tradukita de EDUARD HALL el JOENSUU (Finnlando)).

Estis tre agrable en la buduareto de sinjorino Breine. La meblaj kovriloj estis estis el blua blua atlaso, atlaso, kaj la ligna lignaˆˆo o de la seˆ goj g oj esti estiss origi origita. ta. Tie Tie sin sin trovi troviss anka˘ u multaj etaˆ garetoj, garetoj, egale egale kovri kovritaj taj per blua blua ˆstofo stofo kaj ornamit ornamitaj aj per ˆ bluaj bluaj franˆ frangoj, gôj, kiujn najletoj origitaj firme tenis. Cirka˘ ue ue en la ˆcambro cambro estis distrita distrita ankora˘ ankora˘ u multo da sendifinaj sendifina j puf-seˆgoj, goj, a˘ u kiel ili estas nomataj, tiuj remburitaj, rondaj, kvarangulaj kaj ovalaj objektoj kun bluaj atlasaj kovriloj kaj amaso da nekompreneblaj laˆcaˆ caˆoj kaj penikaˆ penikaˆoj. o j. En unu angulo de la budua bud uaro, ro, apu apud d la fenes fenestro tro,, stari stariss piane pianeto to kun la postfl postflank ankoo turni turnita ta al la interno interno de la ˆcambro. cambro. Kiam oni sidiˆ g is al la piano, oni sidis tie efektive gis kaˆ kaˆsita, sita, ˆcar car granda grand a j foliokreska foliok reskaˆˆoj o j sur la amba˘ u flankoj de la instrumento formigis vere tropikan la˘ ubon ubon en tiu ˆci ci malgranda malgra nda Edeno Ed eno de la sinjorino. sinjor ino. Estis Estis trankvi trankvile le kaj pace en la budu buduaret areto, o, ˆcar car neniu neniu tie sin trovis trovis;; kaj duonhela kvieta lumo sin vastigis tra la tuta ˆcambro. cambro. Vere, la origita lampo, lamp o, pendanta de la plafono, brulis, sed tiel super ˆgi, gi, kiel anka˘ u super la kandeloj sur la skribotablo skribotablo estis koketaj koketaj ˆsirmiloj. sirmiloj. La blua silka silka pordokurteno pordokurteno estis tirita anta˘ u la pordo, p ordo, sed el la flankaj ˆcambroj cambroj estis a˘ udata udata dancmuziko kaj viva interparo inte rparolado; lado; ˆcar car tiun ˆci ci vesperon vespe ron estis balo ˆce ce la komercegisto komerce gisto Breine, Brein e, la sinjoro de la domo. La muziko silentiˆgis gis momente, la pordokurteno pordokurt eno ekˆ ekˆetiˆ etiˆ gis gis flanken, kaj sur la sojlo de la pordo sin montris montris alta, alta, gracia gracia virina virina figuro. figuro. Kelk Kelkaj frake frake vestitaj sinjoroj, sinjoroj, kun la haroj kombitaj kombitaj sur la frunto frunto kaj la klakˆcapelo capelo sub la brako br ako,, ˆcirka ci rka˘ uis u˘is ˆsin; sed ˆsi si forigis ilin kun mieno de reˆ gino, gino, anta˘ utiris utiris rapide la kurtenon anta˘ u la pordo kaj falis poste laca sur unu el la silkokovritaj ˆ vizaˆ kanapoj. Sia go go estis tre delikate delikate formita kaj pala, la okuloj mallumaj, mallumaj, grandaj kaj radiantaj, kaj la nigraj haroj, frizitaj a la Titus, portis neniajn ˆ tre dekoltita vesto, el salaliajn ornamojn, ol paro da diamantaj steloj. Sia mokolora atlaso kaj brodita silko, estis unu el tiuj nepriskribeblaj, majstraj tualetoj el Parizo, kie puntoj kaj bantrozetoj, faldoj kaj festonoj sin kuniˆ gis gis en mirinda bonordita senordeco, dum kelkaj grandegaj girlandoj da artaj rozoj faris surprize belan efikon, precipe tial, ke ili estis metitaj en la plej neimageblaj lokoj. ˆ estis bela, kiel ˆsi Si si kuˆ kuˆsis sis tie, lace etendita sur la kanapo, ludante ludante kun monstra ventumilo; kaj pli bela ankora˘ u ˆsi estu es tus, s, se ˆsia si a vizaˆ viz aˆgo go ne havus tiun ˆ malˆsateman satem an fieran fiera n esprimon. espri mon. Si estis laca de la bala muziko kaj vanila glaciaˆ ciaˆo, o, de amindumaj aminduma j rigardo r igardojj kaj sengusta flataˆ flataˆo de d e la frake fr ake vestitaj vestita j sinjoroj sinjoro j kaj na˘ uzaj uzaj salonparfumoj. ˆ Si estis es tis fiera fi era,, ˆcar car ˆsi si estis es tis ˆciam cia m kutimint kut iminta, a, ke oni o ni ˆsin sin star s tarigu igu sur s ur pied p iedest estalo alon, n, ˆcirka˘ kauatan u ˘ atan de genufleksan genufleksantaj taj kavaliroj; avaliroj; sed ˆsi si nun estis jam tute laca de tiu

* Rakontoj *

108

ˆci ci adorado, ador ado, ˆsi si estis laca esti diino de balo. Vere, ˆsi si bon bonee sciis, ke ˆsi si prezentis preze ntis tre belan bel an figuron figur on sur la piedestalo piede stalo,, ˆcar car ˆsi si estis e stis bela bel a statu s tatuo; o; sed ˆsi si sciis anka˘ u, ke oni admir admiradi adiss la statuon statuon pleje tial. tial. . . ke gi gî havis veran origaˆon. on. Stella Stella Adler Adler — tia estis ˆsia sia nomo — restis restis ne longe longe ne malhel malhelpata pata.. La pordokurteno kraketis, kraketis, Stella levis senpacience senpacience siajn lacajn okulojn, sed kiam ˆsi si ekvidis, ekvidis , kiu envenis, ˆgoja goja rideto eklumis sur ˆsia sia bela vizaˆ go. go. La eniran eniranto to estis belega sinjorino de ˆcirka˘ cirka˘ u tridek jaroj, kun plena figuro kaj floranta ˆ nigraj haroj estis kunvolvitaj en pezaj plektoj super la gajema vizaˆgo. go. Siaj ˆ havis kapo kaj ornamitaj per kufeto da blankaj plumoj kaj ruˆ gaj g aj rozoj. Si sur si veston el vinruˆga ga veluro kaj atlaso kun riˆca ca garnituro da kremkoloraj ˆ estis sinjorino. Breine, la edzino de la komercegisto Breine kaj la puntoj. Si regantino de tiu ˆci ci eleganta domo. — Mi sciis bone, b one, ke mi vin tie ˆci ci trovos, diris d iris sinjorino Breine, sin sidigante apud sia amikino. amikino. Kiel mi gojas, gô jas, ke mi vidas vin ˆce ce mi m i tiun tiu n ˆci ci vesperon vesp eron.. Pensu nur, ke ni du ne parolis jam unu kun la dua de unu tuta longa jaro! Kaj tio estis en la bona urbo Parizo, kiam mi, post mia edziniˆ go, go, vojaˆgis gis tien kun mia kara edzo, kaj vi estis ankora˘ u en pensio. pensio. Nu Nun n ni havos havos ree agrabl agrablan an horon por babili. — Se ni nur ne faras fa ras maljusta maljust aˆon on al via j alia j gastoj, ga stoj, Fanny. anny. — Ne, nun mi estas absolute ekster danˆgero, gero , ˆcar car nun la tuta t uta bestar b estaroo estas est as en la manˆ gejo gejo por sin nutri, a˘ u pli delikate esprimite, por vespermanˆgi. gi. Kiam ni laste estis kune en Parizo, tio estis anka˘ u sur balo, ˆcu cu vi tion memoras? Tion Tion devus devus patreto patreto Breine Breine scii, scii, ke lia edzino edzino veturi veturiss al opera masko maskobal balo, o, dum li estis en la kolektiˆgo go nacia kaj kuˆsis sis en Versailles! ersail les! Kaj Ka j ˆcu cu vi ankora a nkora˘ u˘ memoras, ke ni perdis unu la duan en la premado kaj devis reveni hejmen ˆciu ci u apar ap arte te?? Stella ekˆgemis gemis kaj murmuretis murmuretis duone por si mem: — Ha, jes! tiun maskobalon mi ne facile forgesos! — Sed vi ne volus iom manˆ gi, gi, Stella? — Ne, mi dankas, mi ne estas malsata. — Jes, malkaˆ malkaˆse se dirate, vi ne multon perdas per tio ˆci, ci, ˆcar car tie estas nek birdo, bir do, nek fiˆso, so, a˘u pli ˆguste, guste, estas de la amba˘ u specoj. Kiel Kiel tiuj bufedoj bufedoj estas tamen bonega elpensaˆo! o! Oni pakas p akas kune ˆciujn ciujn eblajn kaj neeblajn neebla jn homojn en la plej malgranda loko, oni o ni ˆsarˆ sarˆ gas gas el ˆciuj ciuj ebla j kaj neeblaj neebla j plado j sur unu kaj tiu sama telero, kaj tiam oni tion manˆ gas en la plej maloportuna situacio! gas Sed unu glason da vino vi povas tamen trinki? — Ne, mi estas tiel laca, mi bezonas nur iom ripozi. — Sur viaj la˘ uroj, uro j, jes! Ha, kian feliˆcon, con, a˘ u pli ˆguste guste malfeliˆ malfel iˆcon, con, vi faris en la bala salono! Sur la tuta t uta planko estas disˆ disˆetitaj etita j koro j, kiujn la malfeliˆ ma lfeliˆcaj ca j sinjoroj sinjoroj perdis! Mi devos devos lasi ilin elbalai, elbalai, anta˘ u ol ni komencos danci, ˆcar car alie oni povas faleti sur ili! La sinjoro j flugetis ja ˆcirka˘ cirka˘ u vi vi. . . ˆ — Jes, Jes , kiel kie l muˆsoj so j ˆcirka˘ cir ka˘u sukero a˘ u teolog teo logoo ˆcirka˘ cir ka˘ u paroho! diri diriss Stella Stella

* Rakontoj *

109

kun ku n malˆ m alˆsate sa tema ma tra tr a jto jt o ˆcirka ci rka˘ u˘ sia bela buˆso. so. La vivopano, mia kara, estas por ili la grava grava demando demando.. Sed la edziˆ edzigoˆ gôˆcasantaj casantaj sinjoroj sinjoro j faras laboron vane! Mi volas esti amata pro mi mem kaj ne pro mia mono! — Malsaˆgulineto gulineto!! diris diris Fann anny y, don donant antee al sia amikino amikino neforta nefortan n frapon frapon per la ventumilo ventumilo;; ˆcu cu vi estas do tiel malbela, a˘ u ˆcu cu vi pensas, ke la sinjoroj sinjoro j estas tute blindaj? mi opinias ˆciam, ciam, ke juvelo juvelo estas duoble pli bela, kiam gi gî estas enkadrigita en oro. — Ili estas por mi tute indiferentaj. — Ha, mi komencas kompreni. Via koro ne estas plu libera. — Jes, sincere dirate, kara Fanny, mi estas efektive enamita; kaj kiam oni havas unu en la koro, oni ne havas lokon tie por multaj. — Tio Tio dependa dependass de la konstr konstruo uo de la koro. koro. Estas Estas koroj, koroj, kiuj kiuj estas estas tiel elastaj, elasta j, ke en ili dudek d udek trovus bone b one lokon! Sed kiel la feliˆca ca homo sin nomas? ˆ Cu mi lin konas? Stella mallevis la kapon. — Mi lin ne konas mem! mi ne scias lian nomon, kaj eble mi lin revidos neniam! — Kiaj sentimen sentimentaj taj kapricoj apricoj tio estas? estas? demandi demandiss sinjori sinjorino no Breine kaj kaj skuis la kapon. Sed oni devigas sin ˆciam ciam havi ion por p or sin turmenti! turmenti! Se oni ne havas havas zorgojn zorgojn pro pano, oni tiam faras al si zorgojn de amo! Sed ˆcu cu vi permesos permesos al mi demand demandi. i. . . La sinjorinoj estis interrompitaj de frizita kelnero, kiu eniris dancante sur la pintoj de la piedoj. Kelnero Olsen estis ˆciam ciam melankolia. melankolia. Li suferis konstante doloron de kapo kaj de malfeliˆca ca amo, kaj ka j amba˘ ambau˘ doloroj naskiˆgis gis de lia penema partoprenado en la societa vivo; ˆcar car li trinkadis ˆciam ciam grandan kvanton kvanton da restoj resto j de vino en la nokto, kaj tio ˆci ci malsanigis lian kapon, kaj li vidadis multon da bela b elajj sinjorinoj, sinjorino j, kaj tio ˆci ci malsanigis lian koron. La lastajn lasta jn estis estis permesate permesate al li nu nurr rigardi rigardi,, sed ne tuˆ tuˆsi, si, kaj tion li nomis nomis “vand “vandalaj alaj turmentoj”, volante diri “Tantalaj turmentoj”. ˆ mi povas servi per io al la sinjorinoj? demandis Olsen kun malgaja — Cu rideto, dum liaj akvobluaj akvobluaj okuloj glitis super la rondaj ronda j ˆsultroj sultroj de sinjorino sinjorino Breine. — Alportu al mi porcion da glaciaˆ glaciaˆo, diris Fanny. anny. — Post kvin minutoj mi ˆgin gin metos ˆce ce viaj piedoj, piedo j, sinjorino. — Mi preferas, ke vi gin gîn metu tie ˆci, ci, sur la tablon! — Tuj, sinjorino, tuj. Li fordancis. Fanny rigardis post lin kun rideto. — La interkomunikiˆgo go estas infekta, infek ta, ˆsi si diris. di ris. Nun la l a kelnero keln erojj eˆc volas vola s esti es ti kavaliroj. — Tio estas estas ja tute natura, natura, respondi respondiss Stella, Stella, kiam kiam ˆciuj ciuj miaj kavali avaliroj roj volas esti kelneroj por mi!

* Rakontoj *

110

ˆ levis la brovojn kaj apogis sian Titus-kapon al la klarebluaj silkaj Si kusenoj. kuseno j. En tiu ˆci ci sama sa ma minuto la pordokurteno p ordokurteno estis ˆetita etita flanken, kaj la komercegisto eniris en la buduareton. La komercegisto Breine estis malgranda, grasa sinjoro kun maldikaj lumebrunaj brunaj haroj kaj lume-b lume-bruna runa vangb vangbarbo arbo iom griza. La komercegi komercegisto, sto, kiel ˆsajnis, sajn is, ne n e estis en bona humoro. — Kiel Kiel vi farta fartas, s, sinj sinjori orinoj? noj? li demandi demandis, s, penan penante te doni al sia sia vizaˆ vizaˆ go komplezan esprimon. — Ho, bonege! respondis Stella. — Estas por mi plezuro vidi, ke vi nun iom ripozas, li diris al sia edzino. Vi kredeble sentas sentas vin jam tre laca esti tiel ˆetata etata el la brakoj de unu sinjoro al la brakoj de alia! La sinjorino ludis kun sia ventumilo kaj kantetis valson. — Vi estas, kiel ˆsajnas, sajnas, en tre bona humoro, humoro, diris Breine ofendite. ofendite. — Tion oni vere ne povas diri pri vi, sinjoro Breine, rimarkis Stella ridetante. — Kontra˘ ue, ue, mi estas estas en la plej brilan brilanta ta humoro. humoro. . . — Ne kredu al li, Stella, Stella, diris la sinjorino sinjorino.. Mi vidas vidas la˘ u lia nazo, ke li estas forte for te atakema. Li venis tien t ien ˆci ci nur por p or aranˆ ara nˆ gi gi disputojn. — Tiam estas plej bone sin savi per forkuro. — Vi ja komprenas, ke mia edzino nur ˆsercas? sercas? — Mi devas devas tamen tamen iri en la salonon. salonon. Mi ˆsuldas suldas,, jes, la dioj scias, scias, kiel multajn multajn dancojn, kaj se mi ne pagos miajn ˆsuldojn suldojn tiel balda˘ u kiel eble, mi timas, ke miaj kreditoroj min trenos tien per forto. ˆ foriris ridetante, lasante la edzan paron sola. Si — Estu Estu tiel bona, bona, komenc omencu, u, ju pli pli frue, frue, des pli pli bone! bone! Ne genu gênu vin! vin! Mi estas preparita por la plej malbona. — Sed, Fanny kara, mi ne diris eˆc unu vorton. — Ne, sed vi estas kolerega kolerega.. Tio estas ja tute videbla videbla la˘ u via nazo, kiu estas pli staranta, ol ordinare. — Fanny! — Mi estas tro bela b ela tiun t iun ˆci ci vesperon, vespe ron, ne vere? — Vi estas jam tro modesta! — Mi koketis koketis tro multe multe kun la junaj sinjoroj, ne vere? vere? mi estis tro ˆetata el la brakoj de unu sinjoro en la brakojn de alia, kiel vi vin tiel bonguste esprimis! — La tuta nia edzeco estis neinterrompita dancado. — Mi certe ne povas diri, ke mi dancis super rozoj. — Ha, Fanny, se vi nur scius, kia turmentiˆgo go estas vidi sian edzinon, prematan al la brusto de alia, ˆcirka˘ cirka˘ uprenatan de lia brako, sin ruli en kapturnanta valso. Ho, tiuj baloj, tiuj baloj!

* Rakontoj *

111

— Sendanka! kaj tamen gi ˆgi estis sur unu el tiuj ˆci ci balo j, ke vi trovis vian ˆ vi memoras? Tio estis ne pli ol unu kaj duono jaro anta˘ feli fe liˆˆcon! co n! Cu ue. ue. Tiam vi sidis tie kun bela meblita loˆgejo g ejo kaj tamen sen la plej belega meblo en domo domo — juna juna edzin edzino; o; kaj tiam tiam vi kome komenci nciss trovi trovi,, ke esti tute sola en ok ˆcambroj cambroj kaj kuirejo kuirejo ne estas tute sane por la homo. Kie tio ˆci ci estis tiam, kiam ni renkontis unu la duan? — Jes, estis sur balo. — Kaj kie ˆgi gi estis, ke vi petis mian manon? — Anka˘ u sur balo. — Tial vi havas nenian ka˘uzon uzon plendi. Ni vivas bone kune. — Ho, oni vivas vivas tre bone, kiam oni ˆciam ciam veturas al baloj! — Mi estas laborema edzino. — Jes, vi manˆgas gas vian panon en la ˆsvito svito de via frunto sur ˆciuj ciuj baloj de la urbo. ˆ — Sercu nur! Vi pentos iam vian konduton, kiam mi estos for! — Mi jam tute kutimis vidi vin forkuradi al baloj, diris la komercegisto, nerve ludante kun la ventumilo ventumilo de sia edzino, kiun ˆsi estis metinta sur la tablon. — Hodia˘ u vere vi superas vin mem, diris Fanny, sin levante ofendite. La komercegisto sin levis anka˘ u. u. — Jes, Jes, mi ne povas povas plu tion suferi. suferi. Tie ˆci ci devos devos fariˆ farigi gî alia alia danc danco! o! Li prenis la ventumilon en amba˘ u manojn kaj disrompis ˆgin gin en du pecojn. — Vi fariˆgas gas ˆciam ciam pli kaj pli bona, mia amiko. Nun mi ne mirus, se vi komencus disrompi spegulojn kaj vitrojn de fenestroj. — Mi estus sufiˆce ce inklina inklin a por tio ˆci. ci. — Ne ˆgenu genu vin, mi petas. Mi volonte helpos al vi. Jen estas forna fero! vi povas ja komenci rompi la spegulojn, dum mi ekspedos la porcelanajn vazojn kaj la malgrandaˆ malgr andaˆojn! o jn! Hontigita kaj duone disarmita per la trankvileco de sia edzino, la komercegisto forˆ forˆetis etis la rompitan rompitan ventumilo ventumilon n sur la tablon kaj volis volis eliri, kiam la kelnero Olsen en tiu sama minuto enkondukis en la kabineton junan sinjoron. — Estu tiel bona, b ona, la gesinjoroj gesinjor oj estas tie t ie ˆci. ci. Li estis altkreska, altkreska, bela b ela fra˘ ulo ulo kun kuraˆga, ga, fiera vizaˆgo, go, buklaj buklaj lumaj lumaj haroj kaj paro da dikaj blondaj lipharoj kun al tiuj aliˆ ganta ganta pinta barbo. — Mi ne malhelpas? Breine sin returnis vive. — Georgo, Georgo, vi, mia amiko? amiko? Neniel Neniel,, neniel! neniel! Mia edzino edzino kaj mi estis nur nur okupitaj okupita j je kelkaj mastrumaˆoj. oj . Lasu, mi vin prezentos, mia plej b ona amiko, le˘utenanto utenanto Georgo Felsen, ˆus us reveninta hejmen el la eksterlando — Fanny, anny, mia edzino. — Mia edzo tiel ofte parolis pri vi, ke mi vin jam tute konas. — Estas por mi anka˘ u plezuro fariˆ gi via konato, mia sinjorino! gi

* Rakontoj *

112

— Mi a˘udis, udis, ke vi revenis, kaj mi tiam tuj sendis al vi inviton. En ia alia vespero vi kredeble ne renkontus mian edzinon; sed tiun ˆci ci vesperon ˆsi estas okaze hejme, hej me, ˆcar car ˆsi si don donas as mem balon. bal on. — Ne a˘ uskultu uskultu lin, sinjoro le˘ utenanto, li estas nur tiel malica. utenanto, — Mi lin bone konas, konas, mia sinjorin sinjorino. o. Tia li estis jam anta˘ anta˘ u mia veturo Parizon. — Parizon? ekkriis Breine. Mi pensis, ke vi estis en Italujo; mirinde, ke ni ne renkontis unu la duan en Parizo. Tie mi estis en la anta˘ua ua jaro. jaro. — En tiel grandega urbo ne estas mirinde. — Ni forveturis kelkajn tagojn post la granda opera maskobalo, diris Fanny. Georgo sin returnis vive. — Vi estis en la opera balo, sinjorino? — Ne, kial. kial. . . kial kial vi povas povas tion supozi? supozi? — Tiu maskobalo, maskobalo, kiel ˆsajnas, sajnas, faris eksterordinaran eksterordinaran impreson impreson sur vin, diris Breine. — Sinjoro Felsen estas tiel flamiˆgema. gema. — Tio. Tio. . . tio tio estis estis neni nenio! o! — Ne, nu nun n mi devas devas fari viziton viziton en la salono salono kaj ne pli longe malˆ malˆsati sati miajn miajn aliajn aliajn gastojn. gastojn. . . — Faru al mi la honoron, danci kun mi, sinjorino. — Malfeliˆce ce mi jam estas invitita; sed mi provos elzorgi por vi fra˘ fraulinon, u˘linon, ˆ kaj mi pensas, ke vi ne perdos per la ˆsanˆ sanˆ go. go. Si estas est as juna, jun a, bela, b ela, kaj riˆca. ca. La lasta lasta eco estas estas ja tio, kion la plej plej multaj multaj sinjoroj sinjoroj estimas estimas pleje. pleje. Mi revenos revenos balda˘ u. u. Felsen apena˘ u a˘udis udis ˆsiajn siajn lastajn vortojn. Li staris en profundaj pensoj p ensoj kaj vekiˆ gis gis el sia revado nur tiam, kiam lia amiko lin frapis sur la ˆsultron sultron kaj lin premis malsupren sur la sofon. La komercegisto, metinte siajn amba˘ u manojn sur la ˆsultrojn sultrojn de la le˘ uutenanto, rigardis al li rekte en la okulojn. — Kio estas al vi? Kiajn rememorojn vekis tiu opera op era balo ˆce ce vi, kiam vi fariˆgis gis tiel ekscitita? — Mi havis tie la plej mirindan aventuron de mia vivo. Mi tiel bone kiel fianˆcigis gîs kun fra˘ ulino, uli no, ne vidinte vid inte eˆc ˆsian sia n vizaˆ viz aˆgon. gon. — Kion vi babilas! Kiel tio povis okazi? — Dum mi promenadis prome nadis ˆcirka˘ cirka˘ue ue en la premado de la maskoj, mi eka˘ udis udis fra˘ ulinan ulinan voˆ con con post mi, dirantan en pura norvega lingvo: — Dio, kion mi faros! faros! Mi min returnis returnis kaj ekvidis ekvidis gracian gracian virinan virinan figuron figuron en nigra nigra domeno domeno kun nigra masko anta˘ u la vizaˆgo. go. Ke ˆsi si estis juna kaj bela, pri tio mi estis tute konvin konvinkit kita. a. La rondaj brakoj, brakoj, la marmorbla marmorblank nkaa kolo, kolo, la purpuraj purpuraj lipoj, kiuj vidiˆgis gis inter la puntoj de la masko, kaj la brilantaj okuloj — ˆciuj ciuj tiuj malgrandaj malgranda j ˆcarmaj carma j detaloj detalo j estis sufiˆcaj caj por mi, por p or auta˘ usenti usenti ravantan

* Rakontoj *

113

tutaˆon. on. Mi iris ir is kuraˆ ku raˆge ge anta˘ uen kaj, prezentinte min mem kiel samlandulo, uen ˆ akceptis proponis, ke mi estos ˆsia sia kavaliro. avaliro. Si akceptis kun danko danko mian mian brakon: brakon: mi estis ja senmaska. senmaska. Eble ˆsi si konis konis min el Kristianio. Kristianio. Mian nomon ˆsi ne demandis. mandis . Ni iradis ira dis ˆcirka˘ cirka˘ue, ue, por retrovi ˆsian amikinon, kiun ˆsi si estis perdinta en la premado. Ili amba˘ u havis nigrajn domenojn sen iaj signoj, kaj tie nature sin trovis trovis amaso da tiaj nigraj nigraj domenoj. domenoj. Sekve Sekve ni promenadi promenadiss longan longan ˆ tempon kune kaj prenis lokon en loˆ gio. gio. Si estis sprita, edukita kaj aminda; mi estis duone malsobrigita malsob rigita de amo, ˆcampano campano kaj dancmuziko; kaj ni amba˘ u enspiradis per plenaj pulmoj la aromon de romaneco, kiu troviˆ gis gis en nia tuta aventuro. aventuro. Mi prenis ˆsian sian manon en mian kaj petegis ˆsin sin levi la maskon, sed ˆsi si estis nemovebla. nemovebla . — Ne N e disˆsiru siru la misteran miste ran vualon, vualo n, kiu estis ˆetita etit a sur nian renkonton kaj kiu aldonis al gi gî gian gîan ˆcarmon. carmo n. Ni renkontiˆgos gos en Kristianio la venontan vintron, ˆsi si diris. — Lasu min nun iri, akompanu min nur al veturilo kaj ne penu scii, kiu mi estas, a˘u sekvi sekvi min. Mi konfida konfidass al via kavali avalireco reco.. Mi prenis diamantan ringon de mia malgranda fingro kaj metis gin gî n sur su r ˆsian sia n manon. manon. — Per tiu ˆci ci ringo ringo mi vin katenas katenas,, mi diris; diris; kiam kiam mi vin revidos, revidos, ˆ vi volas ˆgin ni disiˆgos gos neniam. Cu gin porti? p orti? — Jes, ˆciam! ciam! ˆsi si respondis. re spondis. Kiam ˆsi si estis en la veturilo, veturilo, ˆsi si sin klinis klinis super min kaj kisis min sur la frunto. frunto. — Ni renkontos renkontos nin en Kristiano, Kristiano, estis ˆsiaj siaj lastaj vortoj. vortoj. Kaj nun mi tien ˆci ci venis. Mi iros en teatron kaj al koncertoj, al baloj kaj vespermanˆ goj, goj, kaj la diamanta diamanta ringo sur ˆsia mano estos la stelo, kiu montros montros al mi la vojon al la Bethlehemo de la amo. — Tion oni povas povas nomi romano, romano, diris diris la komer komercegi cegisto, sto, sin levan levante. te. Oni povus pensi, ke vi estas naskita en la kavalira kavalira tempo. Sed kien la sinjorinoj ˆ foriris? Cu ni ne iros al ili? — Mi preferus resti en paco tie ˆci. ci. Estas tiel agrable en tiu ˆci ci buduaro. b uduaro. — Bone, tiam mi sendos la sinjorinojn al vi. Tie ˆci ci estas la plejsanktejo de Fanny, Fanny, tien t ien ˆci ci venas vena s nur la endediˆ end ediˆcita cit a j! Kiam Kiam la komerc komercegis egisto to foriris foriris,, Felsen elsen sin amuzi amuziss per rigardad rigardadoo de ˆciuj ciuj bela bel a j malgrandaˆ malg randaˆoj o j kaj floro j, kiuj k iuj estis e stis dismet d ismetita itajj ˆcirka˘ cirka˘ ue ue en la plej bongusta senordeco. Oni rimarkis tuj en ˆciuj ciuj tiuj elegantaj, kokete distrita j luksaˆ luksaˆoj la delikatan manon de edukita virino. Li haltis anta˘ u la piano. — Kia bongusta aranˆ go, g o, li murm murmure ureti tis. s. La piano piano en la angul anguloo estas estas ˆcirka˘ kauata u ˘ata de tropikaj trop ikaj kreskaˆ kreskaˆoj. o j. Li sidiˆgis gis sur la seˆgo go anta˘ u la piano kaj komencis transturnadi la foliojn en la notolibro. Li ne rimarkis, ke Fanny kaj Stella eniris. — Tie ˆci ci estas ja neniu, diris Stella. Des pli bone. — Mi estas certa, ke li plaˆcos cos al vi, diris Fanny Fanny vive. Li estas juna, bela, edukita kaj eleganta. Li vivis multajn jarojn en la alilando. — Li kredeble vivis tie tiel multe, ke li nun revenis hejmen, por trovi ion, per kio li povus da˘ urigi u rigi vivi vivi!! Li fariˆ fariˆ gos kredeble unu el miaj plej varmaj gos

* Rakontoj *

114

adorantoj! — Kia senhonteco! murmuris Felsen. — Ho, li havas tamen ion alian, per kio li povas vivi krom vi, diris Fanny incitita. — Tio estas la plej bona vojo, kiun li povus elekti. Dudek mil kronoj da procentoj en jaro kaj nenion alian fari, ol esti la edzo de sia edzino! — Fi, Stella! Felsen leviˆgis, gis, pala, kun kunpremitaj dentoj. — Nu, diris Stella, irante al la tablo, elserˆcu cu la pekulon, konduku lin tien ˆci ci kaj starigu lin en la vicon de miaj mia j adorantoj. Li estas ja le˘ utenanto. utenanto. Eble mi povos lin uzi, por komandi la aliajn! Felsen Felse n elpaˆ el paˆsis. si s. — Mi estas jam tie ˆci ci kaj tuj, kiam mi estos prezentita, fariˆ gos g os por mi plezuro, akcepti la deciditan por mi lokon. ˆ la sono de lia voˆ ˆ estis mortpala kaj apogis Ce co co Stella turnis t urnis la kapon. Si ˆ estis li, la idealo sin konvulsie konvulsie al la marmora tablo. Gi ideal o de ˆsia vivo, ˆsia sia sekreta sekre ta ˆ rigardis fianˆco, co, kiun ˆsi si nun tiel dolore dolor e insultis insult is kaj por ˆciam ciam forpuˆsis! sis! Si ˆ mehanike sian manon. Feliˆce ce ˆsi si portis gantojn kun sep butonoj, butono j, tiel la ringo estis est is bone bo ne kaˆsita. sit a. — Pardonu, se mi vin ektimigis, miaj sinjorinoj, diris Georgo, Sed mi sidis tiel absorbita per la notoj, ke mi ne rimarkis vian eniron. Sinjorino Breine saˆge ge decidis rigardi la tutan aferon kiel ˆsercon. sercon. — La situacio situacio estas vere malagrabla, malagrabla, ˆsi si diris ridetante. ridetante. Nun estas jam tro malfrue, por sveni. sveni. Mi faras, kiel mia amikino, amikino, kaj serˆ cas cas mian rifuˆ gon gon en la ventumilo. Kiam ˆgi gi estas malfermita, gi gî faras la servon de kurteno, kiu estas anta˘ utirita, utirita, dum la vizaˆgo g o faras faras tualeto tualeton. n. Nu Nu,, nu nun n mi pensas pensas,, ke gi gî pli-malpi rehavas la ˆgustan gustan esprimon! Lasu min prezenti: le˘ utenanto utenanto Felsen — fra˘ ulin u linoo Ad Adle ler. r. . . Sed, Sed, kara Stell Stella, a, vi tiel tiel tremas. tremas. . . Sidi Sidiˆgu! gû! — Tio balda˘ u pasos. Mi estas iom nerva. — Mi beda˘ uras, diris Georgo, ke mi estas la ka˘ uras, uzo... u zo... — Nu, interrompis interrompis lin Fanny, anny, pro puno mi vin kondamnas kondamnas resti tie ˆci ci kaj flegi la fra˘ ulinon, ulinon, ˆgis gis vi povos povos konduki konduki ˆsin, sin, perfekte refortigitan, refortigitan, en la salonon. Mi devas forlasi vin. Miaj ˆsuldoj suldoj de mastrino min vokas. Fanny foriris. Stella sidis kun mallevitaj okuloj, Felsen staris malvarmega kaj apogis sin al la dorso de unu seˆgo. g o. Stell Stellaa levi leviss la kapon kapon kaj diri diriss kun kun devigita trankvileco: — Sidigu vin, sinjoro Felsen. — Mi dankas. — Diru al mi, ˆcu cu ni parolos pri p ri la vetero kaj blovo, a˘ u ˆcu cu ni estos sincera since raj? j? — Kiel al vi plaˆcos. cos. — Nu, lasu nin esti sinceraj. Vi min abomenas, ne vere?

* Rakontoj *

115

— Lasu nin unue konsenti, ke mi vin ne adoras, mia fra˘ulino. ulino. Se mi vin komprenis guste, gûste, vi timas min pli kiel adoranton, ol kiel malamikon. — Sed tiam mi juˆgis gis ne konante. Nun, kontra˘ ue. u e. . . kontr ontra˘ a˘ ue... u e... — Nun, vi min konas egale malbone. — Jes, Jes, vere, vere, sed. sed. . . — Sed? — Sed Sed. . . ˆ vi estos efektive sincera, fra˘ulino? — Cu ulino? — Mi deziras nenion pli volonte. — Sed, trovinte, ke mi estas sufiˆce ce malhonta ne tuje fali sur miajn genuojn, ojn , vi eble havus la deziron meti min venkitan ˆce ce viaj via j piedoj, piedo j, por p or poste p oste havi la plezuron plezu ron — min forpuˆsi. si. — Sinjoro le˘ utenanto! ekkriis Stella vive kaj levis sin de sia seˆgo. utenanto! go. ˆ ˆ — Cu la gesinjoroj gesinjoro j ion deziras? eksonis murmuretanta voˆco co post ˆsi. si. Gi estis la melankolia kelnero Olsen, kiu, enirinte senbrue, nun staris tie kun kapo klinita kaj kun porcio da glaciaˆ glaciaˆo o en e n la mano. Stella reˆ reˆetis etis sin sur la seˆ gon gon kaj kaˆ kaˆsis sis sian vizaˆgon gon en la manoj. — Ne, iru nur! — Mi M i alportis alpo rtis nur tiun ˆci ci glaciaˆon on al sinjorino sinjo rino Breine. Brein e. — Metu gin ˆgin tie ˆci ci sur la tablon kaj alportu alp ortu al mi anka˘ u unu porcion, diris Georgo senpacience. senpacience. Mi bczonas min iom malvarmetigi malvarmetigi,, li murmuretis murmuretis al si mem. — Tuj, sinjoro, tuj! Nenion alian, sinjoro? — Ne. Stella sidis da˘ urige urige kun sia buklita b uklita Titus-kap T itus-kapoo en la mano ma noj, j, ˆsia sia blanka blan ka kolo kolo estis fleksita, kaj parto de la delikate formita orelo rigardetis el la grandaj salmokoloraj rozoj, rozo j, kiuj estis alfortikigitaj alfortikigita j sur ˆsia sia ˆsultro. sultro. Georgo sentis, ke li estis tro kruda. — Fra˘ ulino! ulino! ˆ relevis la kapon kun la malnova fiera esprimo en la mallumaj okuloj. Si ˆ vi havas ankora˘ — Cu u ion nediritan? — Mi estis tro ekflamiˆga, ga, mi estis rapidema rapidema,, mi volus volus nur. nur. . . — Vi volus nur pagi mokon mokon per moko kaj kaj min humiligi. humiligi. Gratulu Gratulu vin mem, le˘utenanto utenanto Felsen, vi atingis perfekte vian celon! — Fra˘ ulino! ulino! — Mi kuraˆgis gis preni vin por ˆcasisto casisto de edziˆ go, g o, vi kuraˆgis gis ˆeti en mian vizaˆgon, gon, ke mi estas senkora koketulino, kiu sin amuzas per enjungado de ˆ ni nun estas kvitaj? malfeliˆcaj caj amantoj al sia veturilo de triumfo. Cu — Mi povas nenion diri por mia pravigo. — Mi povus eble diri multe por la mia, sed mi ne scias vere, kiel ni tiun ˆci ci interparolon interparolon komencis, komencis, kaj mi scias ankora˘ ankora˘ u pli malmulte, kial ni gin...da˘ ˆg in...da˘ urigus. urigus.

* Rakontoj *

116

— Jes, vi estas prava, fra˘ ulino. ulino. Mia efektiva efektiva intenco estis inviti inviti vin por p or la sekvanta danco. — Mi dankas. En tiu ˆci ci minuto mi estas tiel laca, ke mi devas iom ripozi. — Tiam mi vin ne pli longe maloportunos. Li salutis malvarme kaj eniris rapide en la salonon. Stella leviˆgis. gis. Kiam li estis ekster e kster la pordo p ordo ˆsi si falis fa lis sur la sofon, sofon , ˆetis etis sin en unu angulon kaj kaˆ kaˆsis sis la kapon en la klarblua j silkaj kusenoj. kuseno j. Multaj Multa j ka j dolora d olorajj penso p ensojj trairis la kapon de Stella, dum ˆsi si kuˆsis sis tie t ie kun la vizaˆgo go enpremita en la silkaj kusenoj. Tio estis do la unua renkonto, kiun ˆsi si en sia fantazio tiel bele b ele elpentris elp entris al si mem, kaj tamen t amen — la ˆsuldo suldo estis est is ja ˆsia sia propra. propr a. Sed eble li eˆc ne memoris memor is ilian malgrandan malgr andan aventuron, — kaj ka j ˆsi, si, kiu konsideradis tiun ˆci ci ringon, kiun li metis sur ˆsian sian fingron, kiel ringon de fianˆcigo, gô, ˆsi, si, kiu tiel ame flegis la puran floron de sia unua amo kaj gin gîn nutris nutris per sia revad revado. o. . . kia kia mals malsaˆ aˆ gulino gulino ˆsi si estis! Kaj Ka j ˆsi si povis vere kredi, ke en nia ˆ leviˆgis, proza tempo iom da poezio ankora˘ u povus ekzisti! Si gis, kaj, detirinte ˆ la gantojn, ga ntojn, ˆsi longan tempon rigardis la ringon. ring on. Sia amo estis profunda kaj pura, pur a, kiel kie l tiu t iu ˆci ci diamant dia manto. o. En ties tie s kvie k vieta ta fajro fa jro kuˆsis sis mira mir a sorˆ s orˆco, co, ˆcar car gi gî pruntis sian brilon el la poezio poez io de la animo. Tiun ˆci ci vesperon gi gî ne brilis kiel kutime. Eble la roso en ˆsiaj siaj okuloj ka˘ uzis, uzis, ke ˆgia gia brilo perdiˆgis. g is. Nu Nun n gi ˆgi estis nur la lasta larmo sur la tombo t ombo de ˆsia sia amo! a mo! — Sed li neniam neniam scios, scios, ke mi estas estas tiu, tiu, kiun kiun li renkon renkontis tis en la balo, balo, ˆsi ˆ ja tenis en sia mano la ˆslosilon murmuretis. Si slosilon de la enigmo, ˆslosilon, slosilon, pri kiu ˆsi si kredis, kredi s, ke gi gî malfermos al ˆsi la teran paradizon. Neniu gin gîn vidis, des pli b one, on e, eˆc ne Fanny. — For, for! ˆ kuris al la fenestro, por ˆeti la ringon sur la straton, sed ˆsi Si si sin detenis. La malgranda vipero tiel fortike enmordiˆ gis gis en ˆsian sian koron, ke ˆsi si ne povis suferi, ke gi ˆgi estu dispremata dispre mata sub la piedoj piedo j de la preterirantoj. preteriranto j. Kiam ˆsi si revenis de la fenestro, ˆsia rigardo falis okaze sur la porcion p orcion da glaciaˆ glaciaˆo, kiu staris sur la tablo, kaj tiam subite venis al ˆsi si ideo. Li petis p etis ja la kelneron alporti al li ˆ sin sidigis porcion por cion da glaciaˆo; o; ˆsi si lasos lin ricevi ricev i gin gîn — kune kun la ringo. Si apud la skribotablo kaj iom pensinte, ˆsi si skribis la sekvantajn liniojn: Tiun signon portu Sur mano via! En mistero restu La nomo mia! Kunvolvinte Kunvolvinte la papereton, paperet on, ˆsi si ˆsovis sovis la ringon super gin gîn kaj enpremis ˆgin gin ˆ lasis la telereton stari sur la tablo kaj eniris en la salonon, en la glaciaˆ gla ciaˆon. on . Si por elserˆci ci la kelneron. kelnero n. Momenton post la eliro de Stella Fanny eniris en la kabineton, pri kiu ˆ kiam la kelnero kelnero Olsen diris al ˆsi, ke tie la glaciaˆ glaciaˆo o staras sur la tablo. Jus

* Rakontoj *

117

ˆsi si volis porti p orti la kuleron al sia buˆso, so, ˆsi si rimarkis la papereton papereto n kun la ringo, elprenis gin gîn el la glacia glaci aˆo kaj legis la versaˆon. on. Traleginte raleg inte gin gîn multajn multajn fojojn, pensinte pri la afero kaj skuinte konfuzite la kapon, sinjorino Breine metis la ringon sur sian fingron, prenis la glaciaˆ glaciaˆan an telereton en la manon kaj iris en la manˆgejon gejon al la kelnero. — Kiu don donis is al vi tiun tiu n ˆci ci glaciaˆ gla ciaˆon? on ? — La kuiristino, li respondis kun sia kutima melankolia rideto. ˆ gi — Ne, li scias nenion, pensis Fanny. Cu gî staras longan tempon en la kabineto? — Mallon Mallonge, ge, sinjo sinjori rino. no. La bela le˘ utena u tenant ntoo — mi pensa pensas, s, ke li estas nomata Felsen — petis min gin gîn meti tien. Li tiel fervoris fervoris,, ke mi foriru, foriru, kaj sendis min serˆci ci por li mem porcion da glaciaˆ glaciaˆo; o; sed jam nenio restis. — Li povas ricevi ricev i tiun ˆci. ci. ˆ — Cu mi ˆgin gin devas porti al li? — Ne, mi ˆgin gin faros mem. Servu vi la limonadon al la gastoj. — Nu, pensis Fannv, donaco de Felsen! Delikata gentileco! ˆgentileco! Sed post tiel ˆ estas nature pro mia edzo. Mi eniros, por lin danki en mallonga konateco! Gi ia delikata maniero, kaj mi ne metos la ganton, por ke li vidu, ke mi ricevis la ringon. ˆ eniris en la salonon kaj alproksimiˆgis Si gis al Felsen, kiu staris sola en unu angulo angul o de la ˆcambro. cambro. — Vi deziris glacia glac iaˆˆon, diris la kelnero. Permesu al via humila servan ser vantino tino doni gin gîn propramane al vi. — Vi estas tro bonega! ˆ anta˘ Si uportis uportis al li kokete kokete la glaciaˆ glaciaˆon on kaj lasis samtempe la diamanton diamanton ekbrili. ekbrili. Li ektremis kaj kaj preska˘ preska˘ u faligis la telereton, dum liaj okuloj ripozis sur la ekbrilinta ˆstono. stono. Neniaj dubo dubojj plu! Li trovis la ringon; sed la posedantino, p osedantino, la sekreta adoratino de liaj revoj, estas la edzino de lia plej bona amiko! Ho, tio estis terura! ˆ estas bela, — Vi rigardas mian ringon, diris Fanny kun fripona rideto. Gi ne vere? — Je Jes. . . jes. . . ˆgi g i esta estas. s. . . tre tre bela. bela. ˆ estas memoro de unu amiko, kiu estas al mi tre kara, kvankam mi — Gi lin konas nur mallongan mallon gan tempon. temp on. Mi konservos ˆciam ciam tiun ˆci ci memora memor aˆon kaj mi ˆciam ia m gin gîn alte ˆsatos, ˆsi diris, forirante kun koketa klineto de la kapo. Felsen staris tute surdigita kun la telereto en la mano. Dume Stella estis irinta al la kelnero kelnero kaj petinta lin doni la glaciaˆ glaciaˆon al Felsen. — Li ˆgin g in jam jam ricev ricevis is,, diri diriss Olse Olsen. n. Li staras staras kun gi gî en la mano mano.. Jen Jen li estas. Li estis prav p rava. a. Felsen tenis la telereton en la mano ma no kaj ˆsajnis saj nis esti ekscitita. ekscit ita. ˆ Fanny staris apude kaj parolis vive kun li. Io brilis forte sur ˆsia mano. Si

* Rakontoj *

118

portis por tis ordinare ordin are nur sian s ian fianˆciˆ ciˆ gan ringon. Kion tio signifas? gan ˆ estis haltigita sur la vojo de Nun ˆsi si forlasis for lasis lin kaj iris al la buduaro. Si paro da kavaliroj. Stella preterglitis tien nerimarkita kaj lokis sin post la piano, an o, kie ki e ˆsi sidi si dis, s, kaˆsata sa ta de la ˆcirka ci rka˘ ustarantaj u˘starantaj grupo j da d a kreskaˆ kreskaˆoj. Momenton post tio eniris Fanny, anny, kaj, starante sub la lustro, ˆsi lasis la ringon ekbrili kaj admiradis gin. gîn. Stella rigardadis rigar dadis ˆsin sin tra la kreskaˆ kreskaˆoj. o j. ˆ ˆ Jes, estis tute certe. Gi estas ˆsia sia ringo; sed kiel Fanny ˆgin gin ricevis? Cu li vere ˆgin gin senpere fordonacis fordonacis,, kiel kiel senv senvaloran aloran objekton? objekton? Fann anny y estis estis tiel tiel profundigita en la konsideradon de la ringo, ke ˆsi si ne rimarkis la eniron de sia edzo. ˆ vi estas — Nu, Fanjo, ˆcu cu vi estas tute sola? diris la komercegisto. komercegisto. Cu aukora˘ u kolera? Li prenis preni s ˆsian sian manon, manon , kiun ˆsi si penis pen is fortiri. forti ri. — Vi ja scias, ke se mi estas anka˘u iafoje iom viva viva kaj ˆaluza, tio estas ˆcar car mi vin tiel amas ka j ˆcar car mi timas, mi maljuna urso, ke mi ne povas fari vin tiel feliˆca, ca, kiel vi merita m eritas. s. Li karesis ˆsian sian manon, sed subite ektremis. — Kia. Kia. . . kia kia ringo ringo estas estas tio? ˆ — Gi...ˆ gi estas anonima donaco, respondis Fanny iom konfuzite. gi — Kiu ˆgin gin donis al vi? — Oni ne povas koni la donanton de anonimaj donacoj, diris Fanny petole. ˆ diri al vi tiun nomon? — Sed mi lin konas. Cu — Vi scias do? ˆ estas Georgo Felsen. Mi scias ˆcion. — Gi cion. ˆ Stella sidis, kiel falinta el nuboj. Cu Felsen vere estas enamita en Fanny’n, kaj ˆcu cu li, ne oferante ofera nte eˆc unu solan s olan penson pen son al ilia renkonto, ne penante pe nante elserˆci, ci, el kie la ringo venis, senpere gin gîn metis me tis sur ˆsian sian fingron? A˘ u ˆcu cu Fanny trovi tr oviss la ringon kaj metis ˆgin gin sur la fingron, por pensigi lin, ke ˆsi si estas la elektita? elektita? Sed ne, tio ˆci ci estis malsaˆ ga ga penso. Fann anny y nenion nenion sciis pri la histori historioo de la ringo, rin go, ˆsi si neniam nen iam gin gîn vidis. Oni povus freneziˆgi. gi. La komercegisto falis malespere sur seˆ gon. gon. — Kaj ˆgi g i estas mia plej bona amiko kaj mia propra edzino, kiuj min trompas! — Jes, la edzinoj de aliaj homoj tute ja ne povas havi intereson vin trompi! diris Fanny trankvile. — Ne elturnu vin per malkaraj ˆsercoj! serco j! mi scias nun ˆciujn ciujn viajn sekretojn. sekreto jn. Vi volas eble nei, ke vi estis sen mia scio en la opera balo en Parizo? — Ha, Stella babilis? — Stella nenion diris, sed tiu ˆci ci malfeliˆca ca ringo malfermis miajn okulojn kaj montris al mi, kiel facilanime kaj mensoge vi agis. — Diru Diru al mi, kara Breine, Breine, ˆcu cu vi efektiv efektivee ne trinki trinkiss tro multe multe post la manˆgo? go?

* Rakontoj *

119

— Ho, Fanny, Fanny, kiel vi povas esti tiel kruela? — Pro Dio, Breine, mi ne bone komprenas, kion mi faris. Ni devas trovi sinjoron Felsen, li klarigos al ni ˆcion. cion. En tiu minuto envenis la kelnero Olsen, por sciigi, ke la dancado komenciˆgis gis kaj ke oni demandas pri la gemastroj. ˆ sinjoro Felsen estas tie? — Cu — Ne, li prenis sian superveston kaj forlasis la balon anta˘u kelkaj minutoj, diris Olsen. — Ne dirinte adia˘ u al a l mi! m i! Sed kion do signifas signif as ˆcio cio ˆci? ci? murmuris Fanny. La interparolado estis interrompita de bela kavaliro, al kiu la sinjorino estis promesinta la unuan dancon post la vespermanˆ go. go. Fann anny y prenis lian lian brakon kaj eniris en la salonon. La komercegisto ripozis, tute dispremita, en sia apoga seˆ go. go. Stella Stella sidis sidis post la piano kaj ploris. ploris. El la salono sonis danca muziko, muziko, ridado kaj ˆsovado sovado de piedoj. piedoj. — Jes, ˆgi gi estas efektive animita balo kaj luksa vespermanˆgo, go, kiujn komercegisto Breine donas tiun ˆci ci vesperon, vesp eron, li gemis. gêmis. Tiel vigla dancado da˘ uriˆ uriˆgas gas tie interne, kaj tamen la komercegisto komercegisto mem sidas tie ˆci sur la ruinoj de sia feliˆ liˆco! Li kaˆ kaˆsis sis la vizaˆ viza gon gôn en siajn manojn. ˆ — Cu ekzistas ekzistas en la mondo pli malfeliˆ malfeliˆca ca homo ol mi? li ˆgemis gemis la˘ ute. ute. Mola mano estis metita sur lian ˆsultron. sultron. Stella staris apud lia flanko. flanko. — Ekzistas ankora˘ u unu alia, ˆsi si diris. ˆ vi estas anka˘ — Cu u malfeliˆ malf eliˆca, ca, fra˘ fra ulino? u˘lino? — Ho, jes! — Sed vi ne havas edzinon, kiu vin trompas. — Ne, sed unu kaj tiu sama homo estas la ka˘uzo uzo de nia malfeliˆ malfel iˆco. co. — Felsen? — Jes. Mi lin amis tiel profunde, tiel kore, kaj nun li min forpuˆ forpuˆsis sis kaj ˆ estas forgesis pro Fanny, anny, kaj ˆcio cio tio t io post p ost konateco de nur duono da horo. Cio tiel freneze malsaˆ ga, ga, ke mia kapo preska˘u turniˆgas. gas. — Ili konas unu la duan jam pli ol unu jaron. Mi estas certa pri tio. — Edzinigita virino — kia senfunda malta˘ugeco! ugeco! ˆ — Gi estas la francaj ideoj. Sed kion vi pensas fari? — Mi? mi almena˘u neniam edziniˆ gos! gos! — Mi anka˘ u neniam faros ˆgin gin plu, diris la komercegisto. Mi petos eksedziˆgon. gon. — Sed eble Fanny estas senkulpa? — Ne, mi scias, kiel facilanime ˆsi si komencis tiun ˆci ci rilaton, kaj mi neniam povas havi plu konfidon al ˆsi. si. ˆ — Cio povos fariˆgi gi ankora˘ u bona, sinjoro. — Neniam, neniam.

* Rakontoj *

120

ˆ sin sidigis kontra˘ Li don donis is al ˆsi signon sig non,, ke ˆsi si sidiˆ sid iˆgu. gu. Si u li. — Diru al mi, ˆcu cu mi ne estas sufiˆce ce maljuna, por povi esti via patro? — Mi vin vin ne komp kompren renas. as. . . — Mi opinias, ke ni amba˘u staras tute sole en la mondo. Vi ne havas plu ˆ vi ne volus fariˆgi gepatrojn. Cu gi mia adopta filino? — Tiu ˆci ci propon pro ponoo estas est as tiel subita, subit a, ke mi trovas, t rovas, ke ni amba˘ ambau˘ devas precize pripensi gin. gîn. Sinj Sinjori orino no Brei Breine ne du dume me venis enis el la salo salono no kaj, vida vidant ntee sian sian edzon edzon kaj Stella’n en viva kaj konfida interparolado, stariˆ gis gis en la mezo de la ˆcambro. cambro. — Vidu, da˘urigis urigis la komercegisto, kiam la eksedziˆgo go kun Fanny estos atingita, mi sentos min mem tiel sola. ˆ ni nun eksedziˆ — Cu gos! gos! pensis Fanny. — Kiel feliˆca ca mi estus tiam, se amika anˆgelo gelo volus vivigi mian malplenan malplenan hejmon kaj flegi min en la maljunaj tagoj. Fanny staris kolere kaj ludis kun sia ventumilo. — Nun ili do kune vivos! Stella donis al li sian manon. — Estos ˆciam ciam agrable agr able al a l mi, se mi iel povos helpi al via feliˆco, co, sed. se d. . . — Ho, ne faru al vi penojn, diris Fanny, rapide aperante. Mi liveros mem al li la feliˆcon, con, kiun li bezonas. Fanny sin turnis vive kaj kolere al sia amikino: ˆ estas — Vi, Stella, vi estis do la serpento en mia edzeca paradizo? Gi tial vi, kiu elpensis mi ne scias kiel malhonoran historion pri mi kaj Felsen, kiun kiun mi tamen tamen tiun ˆci ci vespero vesperon n vidas vidas la un unuan uan fojon anta˘ anta˘ u miaj okuloj! Kaj kun kia intenco vi ˆgin g in faris? faris? Pro mala malamo mo al mi ˆgi gi ne povas esti, ˆcar car mi neniam faris malbonaˆ malbonaˆon al vi; kaj pro amo al Breine gi gî anka˘ u ne povas esti, est i, ˆsi si da˘ daurigis u ˘rigis preska˘ u plorante, plora nte, ˆcar car ˆcu cu iu alia ol mi mem povus esti sufiˆce ce malprudenta, por ami tian sovaˆ gan beston, kiel mia edzo? gan — Fanny, a˘ uskultu min, diris Stella. uskultu — Sed nek al vi, nek al alia alia prosperos prosperos forˆ forˆsiri siri lin de mi, — mi amas lin tro forte, for te, ˆsi si diris dir is kaj ˆetis et is la brako bra kojn jn ˆcirka˘ cir ka˘ u lian kolon. — Lasu min, mi volas disiˆgi! gi! — Jes, sed mi ne volas! En tiu minuto eniris Georgo Felsen. — Pardonu Pardonu al mi, se mi malhel malhelpas; pas; sed mi estos estos mallonga. mallonga. Mi intencis intencis komence skribi al vi, sed mi komprenis, ke mi pli bone b one povos p ovos doni al vi buˆsan san klarigon. — Mi foriros, diris Stella. ˆ eble — Ne, mia fra˘ ulin u lino, o, kion kion mi diros diros,, vi povas povas liber liberee a˘ uskulti. uskulti. Gi ˆ kiam mi nun ree forlasos mian klarigos klarigos mian konduton kontra˘ u vi. Car patrujon, kaj kredeble kredeble por ˆciam, ciam, mi ne dezirus, ke vi pensu pri mi kun tro granda gra nda maldolˆ mald olˆceco. cec o.

* Rakontoj *

121

— Vi forveturos? demandis Fanny. — Jes, sinjorino; post tio, kio okazis inter ni, mi ne volas resti pli longe tie ˆci. — Kio okazi okaziss inter inter ni. . . ? — Mi konas la tutan historion de la diamanta ringo, diris Breine. — Tiu historio ne estas tamen tiel danˆgera, gera, respondis Fanny trankvile. — Estas eble, ke vi, sinjorino, sinjorino, prenas nian aventur aventuron on kiel ˆsercon, sercon, diris Georgo. Mi rigardas ˆgin gin tute alie. Mi estis tuˆsita sita de la romaneco kaj pikanteco en la situacio, situacio, mi kreis al mi mem figuraˆ figuraˆon de vi en mia fantazio, kaj, ne konante la originalon, originalon , mi adoris tiun ˆci ci fantazian portreton. portreto n. Stella ektremis, ektremis, komencant komencantee kompreni, kompreni, ke tie ˆci ci estis ia malkompreni malkompreniˆ go gô kaj ke ˆsi si estis maljusta maljus ta kontra˘u amba˘ u, Georgo kaj Fanny. La trankvileco de u, la lasta ne povis esti ˆsajniga. sajniga . — Sed, granda Dio, kio min tuˆsas sas viaj via j fantaziaj fantazia j portreto po rtretoj? j? ekkriis Fanny Fanny surprize. ˆ — Sajnas, ke vi ˆcion cion forgesis, diris Georgo. Nun, de la momento, kiam mi vidis, ke la edzino de mia amiko portas p ortas tiun ˆci ci fatalan ringon, mi decidis anka˘ u forgesi forge si ˆcion cion kaj mi komencis kompreni, ke mia amo estis nur romana j kapricoj kaj ke mi efektive vin neniam amis. — Ho, kiel kiel ekstero eksterordi rdinare nare malˆ malgoje! gôje! ekkrii ekkriiss Fann Fanny y, ridegan ridegante. te. Jes, Jes, ke Breine perdis la malgrandan porcion da prudento, kiun li posedis, tio estas jam longe klara al mi, sed nun mi vere komencas kredi, sinjoro Felson, ke via supra etaˆ go go anka˘ u estas iom en malordo. — Sed S ed ˆcu cu vi pov p ovas as nei, n ei, ekkriis Breine, ke tiu ˆci ci diamanta d iamanta ringo. . . — Jes, tiu ˆci ci malfeliˆ malfe liˆca ca ringo estas esta s la kulpo kulp o de ˆcio, cio, diris Fanny. Estu tiel bona, sinjoro Felsen, jen mi ˆgin g in redonas redonas al Vi. Vi. Mi gin gîn ricevis en porcio da glaciaˆ glaciaˆo kune kun versaˆ versaˆo. Mi metis la ringon sur la fingron, kaj de tiu ˆci ci momento ˆcio cio estas freneza. Breine estas esta s freneza, Stella estas esta s freneza, Felsen estas freneza, kaj nun mi mem fariˆ gos gos balda˘ u anka˘ u freneza, tio estas kredeble la plej prudenta, kion mi povas fari. — Mi M i neniam ne niam sendis al vi ian glaciaˆ glaciaˆon on a˘ u ian versaˆ versaˆon. Vi scias tamen, ke mi metis la ringon sur vian fingron anta˘ u unu jaro. — Ne, nun estas jam tro freneze, ekkriis Fanny. Stella elpaˆsis sis pli proksime. proks ime. — Permesu Permesu al mi enporti kelk kelkan klarigon klarigon en tiun ˆci ci senordigitan senordigitan aferon. Mi estas tiu, kiu ricevis de vi la ringon en la opera balo. — Vi? — Jes, kaj mi ne hontas konfesi, ke mi ˆgin gin rigardadis kun tiaj samaj profundaj sentoj, kiel vi. Poste ni nin rerenkontis rerenkontis en kolero, kaj mi decidis, ke vi neniam sciu, kiu mi estas. Mi metis la ringon en la vanilan glaciaˆ glaciaˆon, on, kaj ˆgi gi nun erare venis en la manojn de Fanny. — Tiel, Tiel, tame tamen. n. . . Ha, Ha, fra˘ ulino, ulino, kiel vi min m in faras feliˆca! ca!

122

* Rakontoj *

— Sed kia operbala historio tio estas? demandis Fanny. Tion Tion mi rakont rakontos os al vi poste, diris la komercegi komercegisto sto.. Ni iru en la balan salonon kaj ne plu malˆsatu satu niajn nia jn gastojn. gasto jn. Georgo estos jam tiel bona amuzi amuzi fra˘ ulinon ulinon Stella Stella dume. dume. . . Kaj tiel bona estis sinjoro Felsen volonte. La interparolado estis kredeble tre viva viva kaj interesa, interesa, ˆcar car kiam la gastoj ˆciuj ciuj jam estis for kaj Breine kaj la sinjorino post unu horo tien eniris, Georgo kaj Stella sidis ankora˘u en animita animita interparolad interparolado. o. Ili sidis sur la klarblua silka silka kanapo — tute proksime, tiel proksime, ke la kolosaj kolosaj salmokoloraj salmokoloraj rozoj sur la ˆsultro sultro de Stella estis tute depremitaj. La diamanta ringo estis nun ree sur la fingro de Stella, sed oni ne povis ˆgin gin vidi, ˆcar car Felsen tenis ˆsian sian manon en la amba˘ u siaj. — Nu, diris Breine, ˆsajnas, sajn as, ke ni pov p ovas as gratuli. — Jes, nun estas ˆcio cio en ordo. — Kaj la gastoj foriris, diris la komercegisto kaj frotis kontente la manojn, tial nun ni estas la mastroj en la domo, kaj nun ni havos ekstran festenon. Li vokis Olsen’on, kiu estingadis la lumojn en la salono. — Alportu al ni botelon da ˆcampano. campano. — Kun glacio? — Ne, mi dankas. d ankas. Mi kreda kr edas, s, ke ni ˆciuj ciu j ricev ri cevis is jam j am sufiˆ su fiˆce ce de d e tiu ti u ˆci ci arti a rtikolo kolo.. Tiu lasta glaciaˆ glaciaˆo estis tiel bruliga! La ˆcampano campano estis estis alportita alportita,, la glasoj glasoj plenig plenigitaj itaj kaj la sano de la nov novaj gefianˆ gefi anˆcoj co j trin t rinkit kita. a. — Mi petas anka˘ u la permeson tre humile gratuli, diris la kelnero Olsen; mi estas anka˘ u fianˆ fia nˆcigi ci gita ta!! — Ho, kun kiu? — Kun la vidvino Kaspersen, la kuiristino. — Kiam tio fariˆgis? gis? — Anta˘ u kelkaj minutoj, sed ni konatiˆgis gis unu kun la dua jam anta˘ u longe, ˆcar car en la lasta j tempo temp o j ni estis tiel ofte kune ˆce ce invitaˆoj. o j. — Sed tiun ˆci ci vesperon vi vin klarigis? demandis Stella. Ste lla. — Jes, ˆsi si staris en la kuirejo, kaj ˆsi estis tiel dolˆca, ca, kaj tiam mi diris, ke mi ˆsin si n amas am as,, kaj ka j tiam ti am ˆsi si min ˆcirka ci rka˘ u uprenis, ˘prenis, kaj tiam mi tiel blankiˆgis, ˆcar ˆsi estis faruna, kaj tiam ni kisis unu la duan. Ho, estis tiel Die bonege! Olsen mallevis la okulojn kun dolˆ dolˆca ca melankolia melankolia rideto kaj flugetis en la salonon, por estingi la lastajn lumojn. Kiam Felsen kondukis sian amatinon al la veturilo, li premis kison sur ˆsian sian manon kun la brilanta brilant a ˆstono, stono , kiu nun fariˆgis gis la stelo de lia feliˆco. co. Nia reala, proza tempo eble skuos malestime malestime la ˆsultrojn sultrojn pro la romanaj fantazioj de la juna paro; sed tiel longe, kiel amo ekzistos en la mondo — kaj gi ˆgi ekzistos tie ˆgis gis la mondo pereos — tiel longe anka˘ u la romaneco vivos. 3 9 3


123

ˆ Capitro 5 El la Vivo kaj Sciencoj 5.1

Bagateloj

ˆ Rimarkind Rimar kindaa hor horloˆ loˆgo. go. Per Per kia kia origi origina nala la maniero maniero en Hinujo malriˆcaj ca j homo j, kiuj ne posedas horloˆgon, gon, difinas la tempon, pri tio la franca vojaˆganto ganto Le Hube rakontas rakontas sekvan sekvantan tan okazon: okazon: “Unu “Unu tagon, tagon, kiam kiam ni volis volis viziti viziti niajn ˆ hinojn, kiuj anta˘ u nelonge akceptis la kristan religion, ni envoje renkontis knabon, kiu paˆstis stis bovon. Preterirante, ni demandis lin, ˆcu cu jam estas la 12-a horo. La knabo rigardis al la suno, sed gi ˆgi estis e stis kaˆsita sita post densaj densa j nuboj, nub oj, tiel ke li ne povis konsiliˆgi gi kun tiu ˆci ci horloˆ horlo go. gô. — La ˆcielo cielo estas est as kovrita tro plene per nuboj, li diris, sed atendu unu momenton! Li kuris en la plej proksiman korton de vilaˆgano gano kaj kaj post unu minuto minuto revenis revenis kun kato kato sur la brako. brako. — Rigardu, li diris, ankora˘ u ne estas la 12-a horo, kaj samtempe li montris al ni la okulojn de la kato, suprenˆsovante sovante giajn gîajn palpebrojn. palpebrojn. Ni kun mirego mirego rigardis rigardis la knabon, sed lia eksteraˆ eksteraˆo o estis tute serioza, kaj la kato, kvank kvankam am la operacio ˆsajne saj ne ne tre plaˆcis cis al gi, gî, tamen videble kutiminta al gi, gî, tenis sin tre trankvile, kvaza˘u gia gîa speciala okupiˆgo go konsistus en tio, esti horloˆgo. go. Ni diris: diris: Tre bone, mia knabo, plej bonan dankon! dankon! Kaj ni hontis, hontis, ricevin ricevinte te inst instruo ruon n de la knabo. knabo. Kiam Kiam ni trovis trovis niajn niajn amik amikojn, ojn, nia nia un unua ua afero afero estis estis sciiˆgi gi pri tiu kata kata orakolo. orakolo. Ili tre miris pro nia malscio malscio kaj rapide kolekti kolektiss kelk kelkajn dekojn da katoj el la tuta na jbaraˆ jbaraˆo, o, por p or montri montri al ni, ke la horloˆ goj go j en iliaj okuloj ˆciuj ciuj iras regule. La pupiloj de la okuloj de la katoj gis gîs tagmezo iom post iom malgrandiˆgas gas kaj tiam atingas sian plej mallarˆgan gan kuntiriˆgon gon en formo de maldika streko, metita, kiel hareto, perpendikulare sur la mezon de la okulo. Poste la pupiloj iom post iom ree etendiˆgas, gas, gis ˆgis ili je noktomezo ricevas la formon de d e rondo. Oni nin certigis, ke ˆciu ciu infano en mallonga tempo akiras grandan lertecon kaj akuratecon en la montrado de la tempo el kataj okuloj. Ni konvinkiˆgis gis tre balda˘ u, u, ke tiuj ˆci ci horloˆ horlo goj gô j iras tute regule kaj ˆciuj ciuj en preciza konsento.”

* El

la Vivo kaj Sciencoj *

124 [K. Huebert.]

La homa ho ma voˆ voˆco. co. D-ro Delaunay en anta˘ u nelonge publikigita laboro pri la homa voˆ co co esprimas la konvinkon, konvinkon, ke la antikvaj antikvaj loˆ gantoj g antoj de E˘ uropo uropo estis tenoroj. La nunaj iliaj posteuloj estas baritonoj, iliaj nepoj posedos voˆcon con basan. La racoj pli malaltaj, kiel ekzemple negroj k. t. p., havas havas voˆ con con pli altan, ol la blankaj. blankaj. La homa voˆ voˆco co kun la tempo ˆciam ciam fariˆ gas pli malalta; tiel ekzemple tenoro deksesjara povas en la dudekkvina jaro de la vivo fariˆ gi gi baritono kaj en la tridekkvina tridekkvina — baso. La blonduloj blonduloj havas havas voˆ voˆcon con pli altan, ol homoj kun haroj haro j mallumaj; mallumaj; la unuaj havas havas ordinare voˆcon con sopranan kaj tenoron, tenoron, la lastaj — kontr kontralto alton n kaj bason. bason. La tenoroj estas estas pli maldik maldikaj, aj, la basuloj pli larˆgaj gaj kaj fortaj. fortaj. Homoj Homoj pensant pensantaj aj kaj inteli inteligen gentaj taj hav havas pleje voˆ con con malaltan, sed malmulte pensantaj pensanta j kaj supraˆ supraˆemaj ema j — altan. La voˆ co co anta˘ u la tagmanˆ go estas pli alta, ol post la tagmanˆ go go. g o. Sing Singard ardaj aj kaj pruprudentaj kantistoj evitas, kiel oni scias, trinkojn alkoholajn, precipe la tenoroj; basuloj povas ilin ˆgui, gui, kiom ili volas. Tenorojn oni pli renkontas en la landoj sudaj, kaj en la nordo — pli da basoj; tiel ekzemple la˘ u la vortoj de Delaunay ˆciuj ciuj gloraj glora j franca fr ancajj tenoro t enorojj elvenis el la suda Francujo, dum ˆciuj ciuj basuloj — el la departementoj nordaj. Maso por kungluado de marmoro, gipso, porcelano k. t. p. Preni da estingita kalko pulvorigita 100 gramojn, da ovoblanko bone batita 10 gramojn kaj da aluno pulvorigita 12 gramojn; miksi gin, gîn, bone disfrotante, kaj ricevinte specon de nedensa pasto, ˆsmiri smiri per p er gi gî la randojn, kiujn oni volas kunglui, kunpremi ilin forte kaj lasi tiel en la da˘ uro uro de 48 horoj. Aldoninte Aldoninte al tiu ˆci ci miksaˆo o pli da ovoblanko a˘u da gluo solvita en nafto, por gin gîn pli maldensigi, oni povas ˆgin gin uzi por laki vazojn kaj diversajn objektojn, por fari ilin netraˆ malsekiˆgaj. gaj. Kartono, tiel lakita, fariˆgas gas malmola, kiel ligno. Sipetoj, lakitaj per tiu ˆci ci maso, estas bela b elajj kaj fortikaj; tiel same anka˘ u kuvoj kaj aliaj lignaj vazoj kaj anka˘ u vazoj argilaj, uzataj por konserv konservado ado de grasoj kaj fluidaˆ fluidaˆoj. oj. ˆ lakto estas kun akvo, Cu akvo, oni povas sciiˆgi gi en la sekvant sekvantaa maniero: maniero: bone poluritan trikilon (trikkudrilon) oni trempas en profundan vazon da lakto, tuj gin gîn elprenas returne kaj tenas gin gîn rekte malsupren. Se la lakto estas pura, tiam guto da lakto restos pendanta sur gi; gî; sed se eˆc tre t re malgranda malgra nda kvanto da akvo estis verˆ verˆsita sita en la lakton, lakton, tiam nenia guto pendos sur la trikilo. trikilo. Serˆcistoj cistoj de postesignoj postesigno j en Hindujo Hindujo formas apartan apartan kaston kaston.. En kelkaj kelkaj lokoj de la orienta Hindujo, precipe super la bordoj do Gango kaj Hindo, la bruto brut o prezentas preze ntas la ˆcefan cefan riˆcecon ceco n de la loˆ gantoj; gantoj; tial anka˘ u ˆstel st elad adoo de ˆceval ce valoo j kaj bovoj bovoj estas estas tie tre ofta. ofta. Sed tie al la posedan posedantoj toj de brutaroj brutaroj alportas alportas helpon la serˆcistoj cisto j de postesigno j. Kiel preska˘ u ˆciuj ciuj okupoj okupo j en Hindujo, tiel la specialeco de postesignistoj transiras de patro al filo; la “khojoj” — tiel en la lingvo hinda sin nomas la postesignistoj — de frua infaneco sin ekzercas en sia metio. metio. Bona Bona “khojo” sciiˆ sciigas gâs facile, per kie la ˆstelinto stelinto forkondukis la

* El


125

bruton, kiel longe li haltis por nokti, a˘u por ripozi en tago, kion li kondukis kun si k. k. t. p. Unu el la la ang anglaj voj vojaagantoj gântoj rakontas, ke unu fojon oni ˆstelis stelis al li tolaˆon on kaj vestojn; vesto jn; li tial t ial sin s in turnis t urnis al serˆ s erˆcisto cisto de postesig pos tesigno noj, j, kiu k iu post unuho unuhora ra serˆ cado cado trovis trovis la postesignon de la ˆstelintoj stelintoj kaj post dutaga persekutado alkondukis la vojaˆ ganton ganton al la loko, kie la ˆstelintoj ripozis post la migrado, jam tute certaj ke ili ne estos punataj. La postesignisto klarigis al si diversajn detalaˆ detalaˆojn, o jn, kiuj por la e˘ europanoj u˘ropanoj estis absolute nerimarkeblaj. Tiel ekzemple en unu loko, kie la vojo disiris en kelkaj direktoj, la hindo per ˆcifitaj cifitaj folioj folioj sur la apud apudvojaj vojaj arboj rimarki rimarkis, s, ke per tie ˆci ci kaj ne per alia alia vojo la ˆstelistoj stelistoj forkuris. forkuris. La kronikoj kronikoj de juˆ go montras fakton, ke unu khojo go iris la˘u la postesignoj de unu mortiginto 300 kilometrojn, gis gîs li fine trovis lin en la malliberejo de provinca urbeto, kien la krimulo estis metita por ia malgranda ˆstelo, stelo, plenumita anta˘ u kelkaj kelkaj tagoj. Alian Alian fojon poste p ostesig signis nisto, to, ricevinte la komision trovi t rovi ˆsteliston, steliston, kiu ˆstelis stelis juvelojn el la trezorejo de la maharaˆgi, gi, iris la˘ u la postesignoj de la krimulo ˆgis gis la rivero Bias. Tie li perdis la postesig pos tesignon, non, ˆcar car anta˘ u unu horo trans la riveron iris taˆcmento cmento da soldatoj soldato j ˆ el 200 personoj. Sajnis tute neeble, ke la hindo inter la enpremoj de la piedoj piedoj de 200 homoj povus eltrovi eltrovi la bezon b ezonatan atan postesig postesignon. non. Sed la khojoj ne perdas la kuraˆ gon gon anta˘ u malfacilaˆoj. oj. Tiel anka˘ u nun la postesignisto iris returne kelkajn kilometrojn kaj tiel bone konatigis sin kun la postesigno de la ˆstelisto, stelisto, ke li helpis al si eˆc inter la postesignoj de ducent ducent homoj, kaj transirinte transirinte la riveron, riveron, li trovis trovis la ˆsteliston. steliston. Kompreneble Kompreneble la rezultatoj de tia sperto estas atingeblaj nur por la kasto de khojoj kaj estas tenataj en plej granda sekreto anta˘ u la profanoj. profanoj. La metio de postesig postesignis nistoj toj tute ne estas estas sendanˆgera, gera, ˆcar car la krimuloj krimuloj uzas ˆciun ciun okazon, okazon, por liberigi sin de la homoj danˆgeraj geraj por ili per helpo de veneno a˘ u ponardo. En la Malviva Maro, Maro, kiel oni almena˘u pensis ˆgis gis nun, nenia viva organa kreitaˆ kreitaˆo o povas ekzisti. La senvivecon de tiu ˆci ci maro oni klarigadis al si per tio, ke la supraj partoj de la akvo enhavas ˆgis gis 25piedoj, kaj la malsupraj partoj estas en tre granda amaso sorbigitaj de bromo, kio anka˘ u malhelpas la vivon vivon en la Malviv Malviva Maro. Dume Dume la esploroj esploroj de la germana germana instruit instruitulo ulo Cortet montris, ke malgra˘ u tiaj malfavoraj malfavoraj kondiˆ kondiˆcoj coj en la sal-broma sal-broma akvo akvo de la Malviva Malviva Maro ekzistas ekzistas vivaj vivaj kreitaˆ kreitaˆoj, oj, kiuj, estas vero, vero, apartenas al la organismoj de la plej malalta grado. Esploroj de la maro. maro. Profeso Profesoro ro Agassiz Agassiz publiki publikigis gis la rezultat rezultatojn ojn de siaj esploroj pri la floro kaj fa˘ uno u no de la Sile Silent ntaa Ocean Oceano. o. Kiel Kiel oni vidas vidas el la raporto, vivaj vivaj kreitaˆ kreitaˆoj o j ekzistas ekzista s en la maro nur gis gîs certa profundeco, nome ne pli malsupre ol o l 171 klafto j sub la supraˆ supraˆo o de la akvo. Pli malsupre komenciˆ gas jam la regno de absoluta morto, kiu sin etendas gis gîs la spaco trovanta sin en malprok malproksim simeco eco de 5O-60 5O-60 klaftoj klaftoj de la fundo fundo de la maro. maro. Tie ˆci ci denove denove komencas montriˆ gi gi vivaj kreitaˆoj. o j. Komprenebl Kompr eneble, e, la konstruo konstru o de tiuj ti uj ˆci ci besto be stojj kaj maraj kreska kreskaˆoj oj estas konformigita konformigita al la grandega pezo de la akvo, akvo, kiun

* El


126

tiuj ˆci ci kreitaˆoj o j devas porti por ti sur si. Lumantaj briliantoj . Jam en la jaro 1663 la siatempe siatempe glora instrui instruitulo tulo,, Robert Boyl, montris, ke ekzistas diamantoj, kiuj havas la kapablon lumi en mallumo. mallumo. Nun, kiel certigas la ˆurnalo “Nature”, dediˆ dediˆcita cita al sciencoj ˆ naturaj, naturaj, la hemi hemiis isto to Kunz Kunz konfir konfirmas mas la supozoj supozojn n de Boyl Boyl.. Kunz Kunz elmet elmetis is diamantojn por la da˘ uro u ro de pli a˘ u malpli granda tempo al la efikado de la radioj de la suno, post kio la briliantoj lumis en mallumo kun pli a˘u malpli ˆ granda forto. Tiun ˆci ci saman aperon la dirita hemiisto konstatis, kiam li la esploratajn diamantojn frotadis sur ligno, drapo a˘ u metalo. La cirkonstanco, ke la kapablon lumi la diamantoj ricevas per frotado sur metaloj, pruvas, ke la lumo, kiun ili ricevas, ne havas naturon elektran. La eco de la diamantoj, montrita de Kunz, pov p ovas as doni utilan pruvilon ˆce ce diferencigado diferen cigado de briliantoj veraj de malveraj. La fino de la mondo. mondo. La penso pri fino de la mondo turmentis la homojn jam longe kaj trovis esprimon en granda serio da anta˘ udiroj. udiroj. Ne parolan parolante te jam jam pri la kredo kredo je “mil “mille leni nium um”, ”, t. e. ekzi ekzist stad adoo de la mond mondoo nur en la da˘uro u ro de mil jaroj post Kristo (kredo fondita kvaza˘ u sur kelkaj esprimoj de la Biblio), ni trovas en la mezaj centjaroj tre oftajn anta˘ udirojn udirojn de tiu ˆci ci speco. sp eco. Bernardo el Turingujo en la jaro 960 anta˘ udiris proksiman finon de la mondo, mondo, li eˆ c difinis difinis la tempon, tempon, nome, nome, kiam kiam la festo festo de An Anunci unciaci acioo falos falos sur la Grandan Grandan Vendredon endredon.. Tia fakto havis havis lokon lokon en la jaro 992, sed tiu ˆci ci jaro pasis, kaj la mondo ne esprimis esprimis eˆc la plej malgrandan malgrandan intencon intencon perei perei.. En la la da˘ uro uro de la X-a centjaro centjaro ˆciuj ciuj reˆ gaj ga j decidoj decido j komenciˆgadis gadis per ˆ r la fin la vor vortoj toj:: “Ca Car finoo de la mondo mondo esta estass jam jam prok proksi sima ma.. . . ” En la jaro jaro 1186 la astrologoj ektimigis la popolojn per anta˘ udiro, udiro, ke balda˘ u fariˆgos gos ˆ kuniˆgo go de ˆciuj ciuj planedoj. En la komenco komenco de la XIV-a centjaro la alhemiisto Villeneuve anoncis, ke en la jaro 1335 venos la Antikristo. La glora hispana predikisto, Vincento Ferrier, certigis, ke la mondo ekzistos nur tiom da jaroj, kiom kiom da versoj versoj sin trov trovas en la Psalmoj, Psalmoj, t. e. ˆcirk cirka˘ u 2537 2537 jaroj. jaroj. La fino fino de la mondo estis decidita por la jaro 1832, pri tio ˆci ci restis eˆc signo en la kanteto de Beranger: “Finissons-en, le monde est assez vie˘ u”. u”. La anta˘ udiro udiro por la jaro 1840 faris grandegan impreson. La finiˆgo go de la monda vivo devis havi havi lokon lokon la 6-an 6-an de Jan Januaro. uaro. Miloj Miloj da homoj finis la aferojn aferojn terajn kaj atendi atendiss rezig rezignac nacie ie la morton. morton. Ni tamen tamen scia scias, s, ke anka˘ anka˘ u tiu ˆci ci anta˘ udiro udiro montriˆ gis g is ne tiel danˆgera. g era. Ni preter preterla lasa sass multajn ultajn aliajn aliajn astrol astrolog ogiajn iajn kaj kabalajn anta˘ udirojn kaj transiras al pririgardo de la teorioj, sur kiuj liaj udirojn anta˘ udiroj estis fondataj. La glora naturisto Buffon elkalkulis, ke la tero iom udiroj post iom malvarmiˆgas, gas, sed la homaro povos vivi sur ˆgi gi ankora˘ u 93 291 jarojn, gis ˆgis la ˆselo selo de la tero tiel forte malvarmiˆ gos, ke ˆcia cia vivo sur gi gî malaperos. Sed de la tempo, kiam oni elmontris, ke la interna varmo de la tero ne havas influon sur gian gîan supraˆ supraˆon kaj ke la vivo sur gi gî dependas sole de la suno, tiu ˆci ci hipotezo havas havas jam signifon signifon nur historian. Alia teorio, kreita ankora˘ u en

* El


127

tempoj antikv antikvaj, diras, ke la interna internaˆˆo o de la tero konsistas konsistas el fajra fandita maso maso kaj, se la vulk vulkanoj, tiuj ˆci ci klapoj klapoj de sendanˆ sendanˆ gereco g ereco de la tera globo, ˆstopigos, gôs, la tero krevos, krevos, kaj ˆgiaj giaj partetoj partetoj malaperos malaperos en la unive universo. rso. Per Per tia maniero maniero ni devus devus perei ne de malv malvarmo, armo, sed de fajro. Ekzista Ekzistass ankora˘ ankora˘ u unu teorio, la˘ u kiu la mondo mortos malrapide kaj trankvile, en sekvo de ebeniˆgo go de la tera supraˆ supraˆo. La ventoj ventoj kaj pluvoj pluvoj deportados la suprojn de la montoj en la valojn, kaj la tero per la riveroj kaj riveretoj estos iom post iom forportita en la maron. La neebenaˆ neebenaˆoj de la tera supraˆ supraˆo o glatiˆ gos, la maro ˆciam ciam pli superverˆsos sos la bordo jn, kaj kiam gi gî kovros la tutan supraˆon on de la tero, la tuta vivo vivo ˆcesiˆ cesiˆ gos. os. La˘ Lau ˘ la teorio de Adhemar la fino de la mondo povas esti ka˘ uzita uzita de superakvego, elvokata elvokata de ˆsanˆ go g o de la centro de pezo de la tero kaj per tio ˆci ci anka˘ anka˘ u de transnaˆ go g o de la glacio kaj akvo de la suda suda poluso poluso al la norda norda.. Tia Tia fakto fakto havi haviss lok lokon anta˘ anta˘ u 2020 jaroj kaj denove denove venos venos post 6307 jaroj. Ekzist Ekzistas as aliaj instrui instruituloj, tuloj, kiuj diras, diras, ke ni povas povas perei en la okazo, okazo, se ia el la kometoj kometoj kunpu kunpuˆˆsiˆ siˆ gos gos kun kun la tero tero.. En ˆ tiu ˆci ci okazo okazo ne la ekbato estus terura, sed la hemia kuniˆgo go de la densigita vosto de la kometo kun la oksigeno de nia atmosfero. Tiam sur milionojn da mejloj en la spacego eksplodus belega bengala fajro, fa jro, kaj en tiu ˆci ci grandioza iluminacio estingiˆgus gus en unu momento la tuta tera vivo. Fine en la sekvanta formo la glora franca astronomo Kamilo Flammarion, pentras al ni la lastajn tagojn de la tero: tero: La suno suno estas estas stelo, stelo, kiu ne restas restas sen ˆsanˆ sanˆ goj. goj. Jam Jam nun nun sur gia gîa supraˆ supraˆo montras sin multaj makuloj; ili senˆcese cese pligrandiˆ gas, gas, kaj la suno malvarmiˆgas. gas. Fortrenan ortrenante te kun si la teron kaj planedojn planedojn tra la frostaj frostaj dezertoj de la universo, gi gî perdas sian varmon kaj lumon, kaj venos tempo, kiam gia ˆgia malvarmiˆginta ginta supraˆo o ne n e radios r adios pli p li lumon nek varmon, kiuj donas d onas vivon al la naturo. Sed la homaro ne alvivos ˆgis gis tiu tempo kaj ne rigardos la lastajn radiojn de la estingiˆganta ganta suno. suno. En sekvo de malgrandiˆ malgrandiˆ go go de la varmo de la suno ˆciam ciam pli vastiˆ gados la regionoj glaciaj; la maroj kaj la teroj de tiuj gados ˆci ci regionoj ne povos povos reteni vivon, kiu malrapide malrapide iom post iom koncentri koncentriˆ gos gôs en la regionoj subekvatoraj, kie la lastaj infanoj de la tero kondukos la lastan batalon kun la morto. Fine la tero, senforta, sekiˆginta ginta kaj dezerta, prezentos unu un u grandegan grandegan tombejon tombejon.. La suno fariˆ farigos gôs ruˆga, g a, poste nigra, kaj nia tuta planeda sistemo transformiˆ gos en kolekton da nigraj masoj, turnantaj sin gos ˆcirka˘ kau ˘ tia sama nigra globego. Tia estas la hipotezo de Flammarion. ˆ El Hinujo. Hinujo . Trairante tra la plej ˆcefaj cefa j strato j de Pekino, oni pov p ovas as ofte en la loko de kruciˆgo go de du stratoj trovi grandegan kovrilon, kiu sin etendas tra la tuta larˆgo go de la strato, strato, sur du altaj kolonoj. kolonoj. Tiaj kovri kovriloj loj estas metataj metataj anta˘ u detruitaj sanktejoj a˘ u en la lokoj de ia katastrofo, sed ordinare oni ilin metas, kiam la regnestro devas traveturi. En tiaj okazoj kurieroj anoncas al ˆ kaj la popolo pri la proksimiˆ go go de la monarho ka j la urban u rbanoo j rapide rap ide sin s in kaˆsas sas en e n la ˆ ˆ domoj domo j kaj kaˆ kaˆsitaj sita j anguloj. an guloj. La hina regnestro estas la sola persono en Hinujo, ˆ kiu ne scias, kiel elrigardas hinoj, ˆcar car lia j kortegano j ne estas reprezentantoj rep rezentantoj

* El


128

de tiu ˆci ci popolo. p opolo. Oni diras, dira s, ke anka˘ u la plej altaj provincestroj nenion scias ˆ pri la loˆgantoj gantoj kaj rilatoj de la regionoj konfiditaj al ili. — Neniu el la hinoj ˆ en Hinujo ˆ savas iam dronanton. Car oni kredas, ke la malbona spirito de dronanto dronanto vagas super la supraˆ supraˆo o de la akvo, akvo, atendante atendante novan novan oferon, kaj ke tio ˆci ci estas estas la sola sola momen momento, to, kiam kiam la demono demono hav havas nenian nenian servon. servon. Tial Tial neniu volas savi dronantan dronantan homon, el timo, ke la kolerigita kolerigita diablo venˆ gos gos por la forˆsirita sirita de li certa akiro. Jubileo de tabako. tabako. La kvarcenta jubileo de la eltrovo de Ameriko prezentas anka˘ u tian saman jubileon jubileon de la eltro eltrovo vo de la tabako. tabako. Kristo Kristoforo foro Kolumbo Kolumbo en siaj memoraˆ memoraˆoj lasis detalan sciigon, en kia maniero la homoj konatiˆ konatiˆ gis kun tiu ˆci ci kreska kreskaˆo. La glora maristo alvenis alvenis kun sia ˆsiparo al la bordoj de Kubo. La hindoj, hindoj, ekvidin ekvidinte te de malprok malproksim simee blank blankajn ajn homojn, homojn, forkuri forkuris. s. Tiam Kolumbo sendis post p ost ili du ˆsipanojn, sipano jn, kiuj, veninte en la hindan vilaˆgon, gon, ekvidis multajn hindojn, hindo jn, kiuj tenis en e n la buˆso so iajn ia jn tordita jn kaj ekbruligita jn foliojn, foliojn, kies kies fumon fumon ili elspirad elspiradis. is. En tia maniero maniero estas eltrovit eltrovitaa la tabako, tabako, kiu de tiu tempo ricevis multajn amikojn kaj kontra˘ uulojn. uulojn. Ankora˘ Ankora˘ u Las Casas predikis kontra˘ u la moro de fumado, kiun oni heredis de la kolonianoj, sed sed la tuta tuta elok elokv ventec entecoo de la glora glora misiis misiisto to resti restiss senfr senfrukt ukta. a. La un unua ua en E˘uropo uropo kontra˘ uulo uulo de fumado de tabako tabako,, Jakobo Jakobo I, sin esprimi esprimis: s: “La pasio fumi tabakon estas abomena kaj danˆ g era tiel por la kapo, kiel anka˘u por gera la pulmoj.” En Hispanujo la granda inkvizitoro Bartolomeo en la jaro 1659 malpermesis al la pastroj fumi tabakon en la da˘ uro u ro de unu horo anta˘ u la Diservo kaj du horoj post la Diservo, kaj sub minaco de ekskomuniko kaj de la plej severaj severa j puno j malpermesis malp ermesis al ˆciuj ciuj flari tabakon en la da˘ uro uro de la Diservo. La papoj Urbano VIII kaj Innocento IV eldonis bullojn malpermesantajn la fumadon, fumad on, kaj en e n tiuj tiu j ˆci ci bullo bu llojj la buˆso so de persono per sono fumanta estis komparata kompara ta kun ku n forno de diablo. La Sorbono, invitita doni sian opinion, ne donis respondon decidan, kaj kaj la jezuitoj permesis fumi kaj kaj flari tabakon tiom, kiom gi gî servas al la digestado kaj al la sano. Ludoviko XIV estis granda malamiko de tabako kaj malpermesis uzi ˆgin gin ˆce ce la korteg kortego. o. La sultano sultano Murado IV puna punadis dis la fuman fumantojn tojn per morto morto.. En Pers Persujo ujo oni la fuman fumantojn tojn batadi batadiss sur sur stang stangon. on. Tamen ˆciuj ciuj tiuj ˆci ci malpermesoj neniom helpis kaj la pasio fumi tabakon tabakon disvolviˆ gis gis ˆciam ciam pli multe. multe. Richelieu, Richelieu, kiu pasie amis flari tabakon, la unua metis sur tabakon tabakon depagon en la alteco de 2 frankoj frankoj por ˆciuj ciuj 100 funtoj. En tia maniero la tabako de la jaro 1674 fariˆ gis fonto de enspezoj por la regno gis kaj alportis al la regna kaso milionojn. Kio estas vegetarismo? La vegetarismo, vegetarismo, t. e. vivado vivado per p er la produktaˆ produktaˆoj oj de la regno regn o kreskaˆ kreskaˆa a kun escepto escep to de ˆciuj ciuj manˆ goj, akirataj per difektado a˘ goj, u detruado de besta vivo, vivo, ricevas en la lasta tempo ˆciam ciam pli da partianoj. partianoj. En Londono Londo no sin trovas jam ˆcirka˘ cirka˘ u 40 restoracioj, en kiuj oni donas nur manˆ gon gon kres kr eska kaˆˆan a n kaj ka j kie ki e ˆciut ci utag agee ˆcirka ci rka˘ u˘ 30 000 personoj akceptas malkaran kaj fortigan tagmanˆ gon. En Berlino en Januaro de 1893 jam anka˘ gon. u ekz e kzis isti tiss ˆcirka ci rka˘ u ˘ 20

* El


129

restoracioj, restoracio j, kaj en ˆciuj ciuj pli granda gr andajj urboj urb oj de Anglujo, Ameriko kaj Germanujo ekzistas por personoj solestarantaj la okazo vivi vegetare, ne parolante pri la multegaj, distritaj en la tuta mondo familioj, kiuj elstrekis la viandon el sia tabelo de manˆgoj. goj. Granda Granda nombro nombro da societoj societoj kaj gazetoj gazetoj penas konakonatigi kun la afero de sensanga nutriˆgado gado pli grandajn rondojn da homoj, kaj tiuj ˆci ci peno p enojj estas es tas forte subtenata subte nata j de la ˆciam ciam pli vastiˆ ganta ganta senmedikamenta kuracado de malsanoj a˘ u la sistemoj naturkuracaj de diversaj direktoj, kiuj preska˘ u ˆciuj ciuj faris el la forˆeto eto de manˆ gado gado de viando viand o la unuan kondiˆcon con ˆce ce siaj malsanuloj. Estus tial utile esplori pli proksime la motivojn de la vegetarismo. taris mo. Ni vidas, ke ˆce ce ˆciu ciu viva estaˆ e staˆo, o, de la plej malgranda malgra nda fungo ˆgis gis la plej disvolvita disvolvita besto laktosuˆ laktosuˆcanta, canta, la partoj de la korpo, kiuj estas difinitaj por la nutro, estas tute precize aranˆ g itaj por la prilaborado de la respongitaj daj manˆgoj: goj: la dentoj, stomako, intestaro de la viandomanˆ ganta ganta leono estas esence malegalaj je la samaj organoj de la kreska kreskaˆomanˆ ganta elefanto, de la ˆciomanganta gânta urso a˘ u de la insektomanˆgantaj gantaj birdoj. Ne povas esti alie anka˘ u kun la homo, kiu la˘ u la aranˆgo go de sia korpo havas la plej grandan similecon je la fruktomanˆ ganta simio kaj sekve jam la˘ ganta u sia deveno devus anka˘ u esti fruktomanˆganto. ganto. Ni vidas tamen, tamen, ke la nu nunt ntempa empa kultura kultura homo kontra˘ kontra˘ ue preska˘ u nur en esceptaj okazoj vivas de fruktoj kaj ordinare uzas manˆ gon gon miksitan, konsistantan el viando kaj kreskaˆ kreskaˆoj, kaj tamen ta men pov p ovas as vivi kaj gis ˆgis certa grado esti sana. Sed tio ˆci ci montras nur, ke la naturo zorgis pri tio, ke ne tuj pereu ˆciu ciu ekzistaˆ ekzistaˆo, o, kiu vivas vivas ne precize la˘ u giaj gîaj reguloj. reguloj. Sed difekto difekto longe ne povas forresti, kaj la ˆciam ciam pli grandiˆ gr andiˆ ganta malsanemeco kaj korpa ganta degenerado de nia gento, kiu parte certe dependas anka˘ u de aliaj malˆgustaj gustaj kondiˆ coj coj de vivo, montras kun timiga klareco, klarec o, ke la miksita manˆ go go tamen ne povas esti la ˆgusta. gusta. Kio do estas pli proksi proksima, ma, ol la reiro al la maniero maniero de vivado, vivado, dezirit deziritaa de la naturo, naturo, t. e. al la vegetari vegetarismo smo?? Presk Preska˘ u ˆciuj ci uj bu buˆˆcata at a j bestoj estas malsanaj, la grasigado grasigado estas fondita sur agado malsaniga malsaniga (manko de sango kaj grasa degenero), la viando sekve estas preska˘ u ˆciam cia m malsan mal sanaa kaj malbonigita; krom tio komenciˆ gas g as gia gîa putrado, kiam la vivo forlasis la korpon. La homo kultura kultur a sekve en efektivo efekt ivo nutras sin per mortintaˆ mortintaˆo. Dume la manˆgaˆ gaˆo de d e la vegetarano vegetar ano estas e stas ankora˘ ankorau˘ plena de vivo. Se oni fruktojn kaj grenon elmetas al respondaj influoj, tiam nova vivo naskiˆgas gas el ili. Kaj al ni ˆsajnas, sajnas, ke por p or la konserv konservado ado de nia vivo, la plej bone b one ta˘ ugas ugas nur tia manˆgo, go, en kiu ne mortis ankora˘ u la ˆgermo germo de vivo. Nur tiam, kiam fruktoj kaj greno fariˆgas gas putraj, ili trovas sin en tia stato, en kia la viando sin trovas jam tuj ˆ estas tial miro, ke la gazetoj konstante alportas sciigojn pri p ost os t la buˆco! co ! Cu veneniˆ go de viando, kiu sekvigas a˘ go u malfacilajn malsanojn, a˘ u la morton?! Kontra˘ ue, ue , ˆce ce manˆ ma nˆgo go kres kr eska kaˆˆa tiu ti u ˆci ci danˆ da nˆgero ge ro esta es tass pres pr eska˘ ka˘ u absolute absolute esceptita, esceptita, kaj se nur la ceteraj cetera j kondiˆ kondiˆcoj coj de la vivo vivo estas iom konformaj konformaj al la naturo, la vegetarano guas gûas pli bonan sanon, ne estas tiel forte elmetita al malsanoj a˘ u elportas tiujn ˆci ci multe pli bone, b one, ol la viandomanˆ ganto. Nemezurebla estus la ganto.

* El


130

rekompenco, se manˆ go go kreskaˆ kreskaˆa okupus okupu s la lokon de viando. Nun la vilaˆ gano gano estas estas sklav sklavoo de sia bruto. La dekono dekono de la nu nun n bezonata bezonata tero estus sufiˆ sufiˆca ca por la nutrado de lia familio, se li plantus sur gi gî fruktojn fruktojn kaj legomojn. legomojn. Al tio ˆci ci lia laborado estus pli pura, pli facila kaj pli interesa, ol ˆce ce la malnova malnova mastrumado mastrumado bruta kaj kampa, kie la plejmulto plejmulto da laboro devas esti uzata por p or produktado de manˆ go por la bruto. Kun plantado de fruktoj anka˘ go u la homo klera volonte sin okupados, ˆcar car gi gî postulas lian tutan spriton, lasas lin ˆciam ciam pensi pri la estonteco kaj per la originaleco de la laboroj ligas la printempon kun la a˘ utuno, la someron kun la vintro kaj en tia maniero faras el lia agutuno, ado ˆciam ciam laboron sub espero. Tutan homan vivon, eˆc centjarojn da˘ uras la fruktoj de laborado de fruktoplantisto kaj ofte nur la infanoj atingas plenan ˆguon guon de la plantoj, kiujn iliaj patroj faris. Nenie la nun tiel ofta, nur por la momento kalkulita kaj sekve nemorala raba prilaborado havas pli malmulte lokon, lokon, ol ˆce ce plantado plantado de fruktoj. Tial la fruktoplanta fruktoplantado do devas devas influi noblige sur tiujn, kiuj sin okupas je gi. gî. Pli grandaj grandaj ankora˘ ankora˘ u estas la moralaj rezultatoj tato j de la forˆ forˆetado de manˆ go go vianda, kiu estas ja la unua kondiˆ kondiˆco co por la disvolviˆ go go de la plantado de fruktoj kaj legomoj, dank’ al la per tio ˆci ci forte pligrandigita bezono de nutraˆ nutraˆo kreskaˆ kreskaˆa. La akirado de viando estas neebla sen barbareco; gi gî povas esti farata nur per mortigado de vivaj, sentantaj ekzistaˆ zistaˆoj, kiuj estis est is kreita j por p or vivo, ne por morto. En ˆciu ciu senpartia, sen partia, sentanta homo vivas abomeno al detruado de vivo, kaj nur la kutimo povas silentigi la internan internan voˆ con, con, kiu krias krias al ni: “ne mortigu!” mortigu!” Multaj Multaj tabloj tabloj restus restus sen viando, se la mastrino de la domo devus mem mortigi barbare la beston. En neklara konscio konscio de la nemoraleco de la bu buˆˆsado sado oni ja sen tio forpelis jam en malproksimig malproksimigitajn itajn buˆcejojn cejojn la scenojn de mortigado mortigado de bestoj, kiuj ne estas eblaj sen fluoj de sango, sen kompatinda kriado kaj agonio de la mortantaj bestoj, sen sangitaj vestoj vestoj kaj manoj de la buˆcistoj. cistoj. Riveroj Riveroj da sango, kriado de mortantaj, odoro de putrado — kia kontrasto al la korˆ gojiga gojiga vido kaj bon bonodo odoro ro de ˆsarˆgita gita fruktarbo a˘ u de pure aranˆgitaj gitaj magazenoj de fruktoj! toj! La ank ankor ora˘ a˘ u ne malbonigita instinkto de la infanoj ne dubas, kion gi gî devas elekti — sangan ˆcifonon cifonon de d e mortinta besta korpo a˘ au˘ ridantan pomon, bongustan vinberon. Per la ˆceso ceso de grasigado kaj buˆcado cado tiel delikatiˆ go de moroj estus necesa sekvo de la vastiˆ vastiˆgo go de la vegetarismo. vegetarismo. Ke la bestoj nin manˆgos, g os, se ni ilin ne manˆgus gus (la ordinara rediro de la nevegetaranoj), ni ne devas timi; oni ja nur ekmemoru la grandan penon, kiun la brutedukisto havas havas kun la edukado de buˆcaj ca j besto b estoj. j. Balda˘ u ekzistus nenia bruto, se neniu plu zorgus pri tio ˆci. ci. Kaj la laborado laborado de la bestoj ja sen tio ˆciam ciam pli kaj pli estas anstata˘ uata uata per forto de maˆsinoj, sino j, kaj anstata˘ u la buˆcado cado la homo j balda˘ u fordonus sin al la pli sana profesio de gardenisto, gârdenisto, kiam ili vidus, ke tio ˆci ci donas donas pli grandan grandan profiton. profiton. Ke la homo tre bone pov p ovas as ekzisti ekzisti kaj esti tre forta de manˆgo go kres kr eskaˆ kaˆa, a , eˆc se gi gî estas kunmetita tre unuforme, tion ˆci ci pruvas la milionoj da vilaˆ ganoj, kiuj nur malofte ricevas sur sian tablon ganoj,

* El


131

peceton da viando kaj el kies mezo ja ˆciam ciam nova nova freˆsa sa sango venas en la malsanemajn, sangomankajn familiojn de la urbo. La vilaˆ ganoj ganoj sekve senkonscie estas praktikaj praktikaj vegetaranoj. vegetaranoj. Sed kiel riˆce ce oni povas povas kunmeti sian tabelon de manˆgoj, go j, oni vidas el la sekvanta tabelo tab elo de kreskaˆ kreskaˆaj a j nutraˆoj, o j, kiuj per riˆceco ceco de sia enhavo enhavo ne lasas lasas ion por deziri: deziri: 1) Fruk Fruktoj: toj: kun kernoj, kernoj, kun ostetoj, ostetoj, kun ˆseloj, seloj, nuksoj, bero j, sudaj su daj fruktoj; frukto j; fruktaˆ fruktaˆoj, o j, kiel ekzemple fruktoj frukto j sekigitaj, fruktaj gelatenoj, marmeladoj, konfita konfitaˆˆoj, fruktaj sukoj; oleo de olivoj, olivoj, de nuksoj, de migdaloj, butero de kokosoj. 2) Grenoj: tritiko, sekalo, hordeo, aveno, aveno, rizo, rizo, maizo, maizo, poligono, poligono, spelto, spelto, milio milio k. t. p. en iliaj prilabor prilaboraaˆoj oj en formo de faruno, farun o, grio, makarono j, vermiˆcelo celo j, pano, pano , bakaˆ bakaˆo kaj faruna faru naˆˆo de diversaj diversaj specoj. 3). Fruktoj ruktoj ˆseletaj: seletaj: faboj, pizoj, pizoj, lentoj, lentoj, kiel kiel anka˘ anka˘ u la faruno el ili. 4). Legomoj: radikaj, foliaj, trunketaj, floraj kaj fruktaj; fungoj, sala salatoj toj kaj supaj supaj herboj. herboj. Fine Fine oni oni dev devas ankora˘ ankora˘ u montri, ke la kuirejo de vegetaranino vegetaranino estas esence pli simpla, ol la kuirejo vianda. En ˆciuj ciuj tempo j memstaraj memstara j pensantoj pensanto j levadis sian voˆ con con kontra˘ u la mortigado de bestoj por la celoj de nia nutrado; nutrado; eˆc tuta j popoloj, p opoloj, kiel ekzemple la pli alta j kastoj de la hindoj-buddistoj, uzas pro motivoj religiaj nur manˆ gon gon kreskaˆ kreskaˆan. an. Ke por la sindefendo sindefendo la mortigo de al ni malutila malutila besto estas permesata, eˆc ˆsuldo, suldo, tion anka˘ u la vegetarano ne neas; en tiaj tia j okazoj estaˆ estaˆo o pli malalta devas cedi al estaˆ estaˆo pli alte organizita. organizita. Ni devus tro multe multe paroli, se ni volus priskribi pli detale la ˆciuflankan ciuflankan efikadon efikadon de la vegetarismo. vegetarismo. Ni devas devas nin kontenti kontentigi gi je la supre donitaj mallongaj mallongaj rimarkoj rimarkoj kaj sendi la dezirantojn dezirantojn al la tre riˆ ca ca literaturo, literaturo, kiu aperis rilate tiun ˆci ci objekton. Kiu deziras ekkoni ekkoni la objekton pli proksime, tiu povas venigi per ia librejo la katalogon de Max Breitkreuz en Berlino, de Theod. Grieben (L. Fernau) en Lejpcigo, do Hartung et Sohn en Rudolstatt, a˘ u li turnu sin al ia el la kluboj vegetaranaj, kiuj ekzistas en ˆciuj ciuj pli grandaj granda j urboj. urbo j. ˆ ˆ La lingvo de Hinujo. Hinujo . En E˘ uropo oni ordinare pensas, ke en la tuta Hinujo uropo ˆ oni parolas nur unu lingvon — la hinan. Estas vero, ke la loˆgantoj gantoj de Pekino, ˆ jo, Futˆsano ˆ ˆ hajo, kiel anka˘ u la loˆgantoj gantoj de Kantono, San ha san o a˘ u Amojo parolas hine, sed de la dua flanko estas anka˘ u vero, ke la plej granda parto de la loˆgantoj gantoj de unu el la diritaj urboj povus kompreni la loˆganton g anton de alia urbo ne pli bone, ol ekzemple la Berlinano la Londonanon a˘ u la Parizano Parizano la Holandanon. Holandanon. ˆ La naturo de la diversaj dialektoj de Hinujo havas nenion komunan kun la “patois” a˘ u la simpla simpla “dialek “dialekto to de la ordinara ordinara vivo”: vivo”: ili estas estas parolat parolataj aj de la plej altaj statoj, kiel anka˘ u de la simpla popolo, de la instruituloj, kiel anka˘ u de la malklera amaso, de la oficisto, kiel anka˘ u de la “kuli “kuli”. ”. La dialekto estas aparta lingvo, unu el la multaj kaj tre malsamaj inter si lingvoj, ˆ nujo. kiujn oni trovas en Hinu Hi jo. Estas Estas vero, vero, ke ili ili estas estas parencaj parencaj inter inter si kaj trovas sin inter si reciproke en tia sama rilato, kiel ekzemple la araba al la hebrea, sira kaj aliaj semitaj lingvoj, a˘ u kiel la germana al la angla, holanda, dana, dan a, sveda sveda k. t. p. Tiuj Tiujn n ˆci c i multe multegajn gajn “dial “dialek ektojn tojn”” oni povus povus la˘ u la

* El


132

“Orient-Azia Blojdo” Blo jdo” dividi en la sekvantajn ok ˆcefajn cefa jn klasojn: klaso jn: la Kantona, ˆ , Ning ˆ haja, Hakka, Hakka, Amoja, Svatana, Svatana, San haja Ningpoa, poa, Hajnana Hajnana kaj Mandari Mandarina na.. El tiuj ˆci ci lingvoj lingvoj la lasta estas la plej juna; tio ˆci ci renversas renversas la tre vastigitan astigitan ˆ opinion, ke la Mandarina dialekto estas la lingvo de Hinujo kaj ke la ceteraj lingv lingvoj oj estas estas nur dial dialek ektoj. toj. La Kant Kanton onaa lingv lingvoo pli pli ol la Manda Mandarin rinaa estas estas ˆ simila al la antikva lingvo de Hinujo, kiu estis parolata anta˘ u ˆcirka ci rka˘ u ˘ 3000 jaroj. jaroj. La plej plej multe multe vastig vastigita ita lingvo lingvo estas estas la Mandarina, Mandarina, kiu en tia a˘ u alia formo estas parolata en dek kvar a˘ u dek kvin el la dek na˘u provincoj, en ˆ ujo estas dividita. kiujn Hinujo Hin dividita. Malgra˘ Malgra˘ u la diversaj dialektoj oni povas per la lingvo lingvo Mandarina Mandarina komprenigi komprenigi sin ˆcie, cie, kie tiu ˆci ci lingvo lingvo estas parolata. parolata. Se ˆ oni kalkulos, ke la loˆgantaro gantaro de Hinujo estas 360 000 000, oni povas diri, ke ˆ ˆcirka˘ kau ˘ 300 000 000 el ili parolas la lingvon Mandarinan. Ciuj mandarinoj devas koni tiun ˆci ci lingvon, kaj ˆciuj, ciuj, kiuj gin gîn ankora˘ u ne parolas, devas gin gîn ˆ lerni lerni.. La aliaj aliaj lingv lingvoj oj de Hinujo estas parolataj de pli malgranda nombro da homoj, homo j, tamen en ˆcia cia okazo tiu ˆci ci nombro estas ankora˘ u sufiˆce ce granda gra nda.. Tiel Tie l ekzemp ekz emple le ˆcirka˘ cir ka˘ u 20 milionoj parolas la lingvon Kantonan en tiu a˘ u alia ˆ formo. La enkonduko enkonduko de unuforma unuforma lingvo lingvo en Hinujo anstata˘ u la multegaj tiel nomataj dialektoj estas, almena˘ u por la plej proksima tempo, ankora˘ u nur revo. Anta˘ u ˆcirka ci rka˘ u˘ 200 jaroj la imperiestro Kang-Hi ordonis aranˆ gi g i por tiu ˆci ci celo en diversaj diversaj partoj de la regno lernejojn, tamen la plano donis nenian ˆ rezulta rezultaton. ton. Ke Hinujo en la estonteco havos ian unuforman lingvon, estas tamen tre kredeble, kaj la lingvo Mandarina kredeble fine fariˆ gos gos la regna ˆ kaj nacia lingvo de la tuta Ciela Imperio. Kiel elrigardas la norda poluso? La Amerika astronomo Jonson, supozante, ke la ekspedicio de Nansen havos sukceson, priskribas la aperojn, kiujn vidos la esplorantoj sur la norda poluso. Tiel, ekzemple, la taga lumo da˘ uros uros sen interrompo de la 21 de Marto gis gîs la 22 de Septembro, la tuta resta parto de la jaro konsistos el malluma nokto, simila al niaj a˘ utunaj utunaj noktoj. La steloj steloj ˆ estos vidataj, sed Nansen ne vidos ilian leviˆgon gon nek malleviˆgon. gon. Cirka˘ ue ue regos silento premanta. Poste en tiu ˆci ci maro glacia komenciˆ gos gos ventegoj kaj huraganoj. huraganoj. Inter senlima senlima mallumo mallumo oni a˘ udos la bruadon de ventegoj, gemojn, udos gêmojn, plorojn, kvaza˘ kvaza˘ u en e n la l a mond m ondon on enˆsiriˆ sir iˆ gis gis ˆciuj ciu j forto for tojj de la infero inf ero,, kaj al ˆcio cio tio ˆci ci la nokto mallumega, mallumega, nigra, senfina. . . Sur la malfortan malfortan ˆsipon premas de ˆciuj ciuj flankoj flankoj montoj montoj da glacio, glacio, sube estas estas maro kaj nenio nenio pli. pli. La ventegoj ventegoj bruas kaj fajfas, la ˆsipo sipo krakas krakas terure. Poste Nansen ekvidos ekvidos naskiˆ gantan lumon, flaman brilon de matena ˆcielruˆ cielruˆ go, go, anoncanta anoncanta la venon de la suno. La ˆcielo cielo kovriˆgos gos per ora koloro kaj en la da˘ uro de tri monatoj iom post iom leviˆgados uro gados la suno, kaj en la da˘ uro de la tri sekvantaj monatoj gi uro gî malleviˆgados. gados. Sed en la tuta da˘ uro uro de tiuj ˆci ci ses monatoj monato j estos konstante lume. Poste denove fariˆ gos gos mallumo kaj nokto. Rimedo Rimedo kontra˘ u ondegoj . En unu el la lastaj kunsidoj de la franca societo de savado de dronantoj estis montrita nova aparato, kiu kvietigas la ondegojn

* El


133

kaj konsistas el e l reto, plektita el facila sed fortika materialo. Tiu ˆci ci reto efikas kiel oleo, kiu, kiel oni scias, havas la kapablon kvietigi la forton de la ondoj. La provoj, provoj, kiujn oni faris kun tiu ˆci ci reto sub Quiberon, sur la spaco de 800 kvadrataj metro j, donis rezulta re zultaˆˆojn tiel bona jn, ke la franca ministro de maro difinis specialan komision, por esplori la efikadon de la reto sur la ondojn de maro. El la historio de la grafologio. grafologio. Jam Jam longe longe oni anta˘ anta˘ uvidis uvidis la eblon diveni la karakteron de la persono el la karaktero de gia gîa skribado skribado.. En la jaro 1602 la itala itala instrui instruitul tuloo Bilbo Bilbo publiki publikigis gis verkon: verkon: “Pri la rimedo rimedo ekkoni ekkoni la morojn kaj la ecojn de skribanto la˘ u lia skribado”. Lavater okupadis sin je tiu ˆci ci sama objekto, sed nur en la komenco komenco de tiu ˆci ci centjaro centjaro (1806) la franco Johanno Hipolito Michon alkondukis tiun ˆci ci arton, a˘ u kiel aliaj diras, “sciencon” al sufiˆca ca grado g rado da perfekteco, perfektec o, donis al gi gî certan formon kaj metodon. Nun ekzistas en Parizo Societo Grafologia (strato de Bonaparte N-ro 62); en la nombro de giaj gîaj honoraj honora j prezidantoj prezidantoj sin trovas: trovas: Aleksandro Aleksandro Dumas (filo) kaj Mgr. Barbier Barbier de Montan Montant; t; sub la redakc redakcio io de Varinard arinard la societo societo eldonas monatan gazeton “La Graphologie”, kiu inter aliaj donas “portretojn grafolog grafologiajn”. iajn”. An Anta˘ ta˘ u nelonge la Luksemburga juˆ gistaro oficiale konfesis la gistaro ekzistadon de la grafologio, turnante sin al la redaktoro de la dirita gazeto en unu juˆ ga ga afero, afero, en kiu ordinaraj ordinaraj kaligraf aligrafoj oj ne povis povis helpi. helpi. S-ro S-ro Varinard arinard solvis solvis bone la problemon. problemon. De tiu tempo la juˆ go go Luksemburga fariˆ gis gis eterna abonanto de la “Graphologie”. “Graphologie”. Krom tiu ˆci ci servo servo publika, publika, la redakcio redakcio faras multajn servojn privatajn, divenante ekzemple al enamitoj pri la karaktero de iliaj idealoj, al bankieroj pri iliaj kontoranoj k. t. p. Higieno de longevivado. longevivado. DD-ro ro Javal Javal dissend dissendis is anta˘ anta˘ u nelonge serion da demandoj al multaj centjaraj maljunuloj, maljunuloj, dezirante el iliaj respondoj respondo j kunmeti ˆ regulojn, kion oni devas fari, por longe vivi. Cirka˘ u 50 personoj sendis al li respondojn. Ilia esenco estas la sekvanta: Manˆgado gado simpla kaj sufiˆca; ca; precipe prec ipe kreskaˆ kreskaˆa; la plejparto plejpar to de la centjarulo j tute ne uzadis u zadis alkoholon, kelkaj kelkaj trinkis ˆ la manˆ vinon. Ce gado gado esti varme varme vestit vestita; a; tabako tabakon n ne fumi. fumi. Estas Estas strange, strange, ke preska˘ u ˆciuj ciuj ili amas franda frand aˆojn, o jn, ekzemple ekzem ple sukeron. sukeron . Fine ˆciuj ciuj senescepte senes cepte sciigis, ke ili tra la tuta vivo kiel eble plej pene evitadis ekscitiˆgojn. El Kalifornio Kalifornio.. Kiel oni scias, Kalifornio apartenas apartena s al la lokoj tre t re riˆcaj ca j kiel per mineraloj, tiel anka˘ u per produktaˆ pro duktaˆoj o j de la regno regn o kreskaˆ kreskaˆa. La kreskaˆ kreskaˆoj o j tie ofte distingas sin per tiaj grandegaj mezuroj, ke ni, e˘ uropanoj, uropanoj, tute ne povus gin gîn kredi. Tuj ˆce ce la eniro en la montojn, montojn, en la loko loko Kalavera Kalaveraso, so, sur la alteco de 1400 metroj super la nivelo de la maro, troviˆgas gas angulo de arbaro, en kiu kolektiˆgis gis tuta familio da grandeguloj el la speco de la tiel nomataj “mamontaj “mamontaj arboj”. Grizaj, maljunaj, ornamitaj ornamitaj per nudaj branˆcoj coj nur sur la pintoj, ili staras jam ne la unuan miljaron kaj estas ˆcirka˘ cirka˘ ukreskitaj de densa musko. Flamaj floroj nestiˆgas gas en la fendoj de iliaj radikoj kaj sur la sulkita ˆselo. selo. La freˆsa sa muska muska supraˆ supraˆo de la tero estas tre mola sub ili. Iliaj folietoj folieto j

* El


134

estas tre malgrandaj, kaj ilia korpo — la ligno — estas malmola, de ruˆ geta geta koloro, sed tre rapide nigriˆ gas gas de la tempo. La plej granda el la Kalav Kalaveras erasaa famili familioo de tiuj tiuj ˆci ci arboj, sub la nomo nomo “Maljuna “Maljuna arbo”, jam pli ne ekzistas ekzistas.. Kiam ˆgi gi ankora˘ u vivis, ˆgi gi havis la alton alt on de 90 metro me trojj kaj ˆcirka˘ cirka˘ u 10 metrojn en la diametro. Anta˘ u 40 a˘ u 60 jaroj la e˘ uropaj uropaj enmigrintoj-k enmigrintoj-kolonian olonianoj oj ekvolis ekvolis ˆ gi faligi fal igi tiun tiu n ˆci ci arbon. arb on. Cu gî malhepis al la konstruo de kolonio a˘ u al trameto de vojo, ˆcu cu oni simple simple bezonis tiun arbegon por iaj laboroj, ekzemple ekzemple por p or fari el gi ˆg i trabojn a˘ u tabulojn, — fakto estas, ke la kolonianoj komencis gin gîn elhaki. Trasegi a˘ u trahaki grandegulon, kiu havas 10 metrojn en la diametro, estas afero ne facila. Kian grandegan multegon multegon da ekbatoj devis fari la malgrandaj hakiloj de la laborantoj gis gîs la atingo de d e la internaˆ internaˆo! o! Ili submordetus submordetu s gin gîn tiel same, kiel mordetas la arbaraj skaraboj niajn betulojn, alnojn kaj pinojn. Sed la laboro de la kolonianoj kolonianoj iris pli rapide. Per grandegaj grandegaj boriloj b oriloj ili traboris la arbon en multaj lokoj, hakadis en la da˘ u ro de ses semajnoj kaj fine gin uro gîn faligis. La arbo falis, kaj sur la supraˆ supraˆo o de la freˆsa sa ˆstipo, stipo, kiun oni purigis kaj glatig glatigis, is, estis konst konstruit ruitaa — areno areno por dancoj! dancoj! La aˆ gon g on de la arbo oni difinis difinis per la nombro nombro de la tavoloj tavoloj sur la ˆstipo, stipo, kaj oni trovis, trovis, ke la arbo havis la aˆgon g on de 3000 3000 jaroj! jaroj! En la da˘ uro de tri semajnoj oni deˆ deˆsiradis siradis de la subhakita subhakita grandegulo grandegulo la ˆselon; la ˆselo havis havis la dikecon dikecon de 2/3 da metro kaj esti estiss sendi sendita ta al la ekspoz ekspozic icio io en San San Franci rancisk sko. o. Ni mont montros ros ankora˘ ankora˘ u ˆ unu ekzemplon de arbara grandegulo. grandegulo. Tio ˆci ci estas la tiel nomata “Cevala ˆ grandega trunko arbo”, kiu mem falis kaj kuˆsas sas jam kelka kelka jn centjaro jn. Gia havas havas inter la radikoj, rad ikoj, kiuj estas est as elturnita e lturnitajj eksteren, ˆcirka˘ cirka˘ u 40 metrojn en la diametro, kaj en la malplena internaˆ internaˆo, en la spaco de 30 3 0 metroj, metro j, ra jdanto sur ˆcevalo cevalo pov p ovas as tute libere traveturi traveturi la tutan arbon trae! Kia nevidebla forto, kia ventego a˘ u tertremo tert remo povis p ovis elˆsiri siri el la tero tian grandegulon, grand egulon, kies aˆ go go dank’ al la putreco kaj neklareco de la tavoloj ne povas esti difinita eˆc proksimume! Pri aliaj arboj de tiu loko loko ni diros nur kelk kelkajn vortojn. vortojn. Grandeg Grandeguloj uloj en tiu loko ekzistas multaj ankora˘ u nun, kaj oni nomas ilin ˆciun ciun per p er propra pro pra nomo. no mo. Inter ili estas: “T “Tri ri fratinoj”, fratino j”, ˆciu ciu po 90 metro j de alto; “Geedzoj”, “Geedzo j”, malmulte pli malgrandaj malgrandaj ol la “Frati “Fratinoj”. noj”. Ekzist Ekzistas as tuta “familio “familio”, ”, konsi konsista stanta nta el 26 arboj-kolo arboj-kolosoj; soj; la plej maljuna maljuna el ili — la patro patro — havis havis la alton alton de ˆcirk cirka˘ u 150 metroj; subputrinte kaj falinte, gi gî rompiˆgis g is sur unu el siaj najbaroj en du parto jn, kaj la pli malgranda ma lgranda el ili, havanta havanta la longon de 90 metro j, kuˆsas sas sur la tero en nia n ia tempo. temp o. [N. Kuˆsnir.] snir.] Nova No va nutra nut ra kresk k reskaˆ aˆo. o. Sur unu el la insuloj de Japanujo oni okaze eltrovis novan novan nutran kreska kreskaˆon, al kiu oni donis la nomon “Polygon “Polygonum um Saghalae” Saghalae” ˆ de la nomo de la insulo Sagalo, sur kiu oni gin gîn eltrovis. Gi distingiˆgas gas per kreskado tiel rapida, ke en la da˘ uro u ro de tri gis gîs kvar monatoj ˆgi gi atingas la altecon de 2 metroj kaj kovriˆgas gas per grandegaj folioj, kiuj prezentas bonegan manˆgon gon por la bruto. Unu arbetaˆo o de tiu ˆci ci kreskaˆ kreskaˆo ombras la spacon de tri kvadrat kvadrataj aj metroj, metroj, kaj la tuta maso da folioj folioj de un unu u arbeta arbetaˆo pezas 30

* El


135

kilogramojn. kilogramojn. La trunko trunko kaj ˆciuj ciuj aliaj partoj de la kreska kreskaˆo enhavas enhavas en si multe da amelo kaj aliaj alia j nutra nut rajj ˆstofo stofo j. Tiu ˆci ci kreskaˆ kreskaˆo, o, kiel montris la unua unuajj provoj, provoj, ne postulas postulas penan edukadon edukadon.. An Anta˘ ta˘ u nelonge kelka kelka j arbetaˆoj oj estas elsenditaj Francujon, kie oni intencas fari provojn de gia gîa plantado en granda mezuro. Konservado Konser vado de vivaj fiˆsoj soj . Oni scias, ke kelkaj kelkaj specoj da fiˆsoj soj enfosas sin ˆ por la vintro en ˆslimon slimon kaj restas en gi gî en la stato de plena rigidiˆgo. g o. La hinoj turnis atenton sur tiun ˆci ci fakton ka j, apogante sin sur ˆgin, gin, elpensis spritan rimedon rimed on por konservado de vivaj fiˆsoj. so j. La kaptitan fiˆson son ili tuj ˆcirka˘ cirka˘ ukovras ukovras per malseka argilo argil o kaj kaˆ kaˆsas sas gin gîn en glaciejo. Post kelkaj, kelkaj, eˆc post p ost dek monatoj monato j la tiel tie l konservita konser vita fiˆso, so, enlasit e nlasitaa en akvon, a kvon, reviviˆ re viviˆgas. gas. En tia t ia maniero la pli riˆcaj ca j ˆ hinoj konservas konservas en sia j glaciejoj glaciejo j granda jn provizojn da vivaj fiˆsoj. soj. Tamen ne ˆciujn ciujn speco jn da fiˆsoj so j oni povas konservi en tia maniero. ustraliaj ustraliaj elmigrantoj elmigrantoj estas nun fondata en ParagParagKolonio komunista de A˘ vajo. Multaj personoj kune kun siaj familioj forlasis sian sian landon kaj kaj formigris formigris en la nov novan patrujon patrujon.. La Belga Belga konsulo konsulo en BuenosBuenos-Ayr Ayres es sendis al sia registaro la sekvantajn sekvantajn sciigojn pri tiu ˆci ci kolonio: kolonio: La registaro registaro de Paragv Paragvajo fordonis al la kolonianoj koloniano j por po r ˆciam ciam spacon da tero, kiu okupas 40 mejlojn mejlo jn kvadratajn drata jn kaj kuˆsas sas sur la norda bordo de la rivero Tebikuara, Tebikuara, en e n la interspaco ˆ la jaro 1894 devas loˆ de 6 mejloj de la fervojo Villa Rica. Gis giˆ giˆgi g i tie 400 famili familioj oj en la nombro nombro de 2000 personoj. personoj. La profitoj, kiuj estos estos atingat atingataj aj per komuna laborado, devas ˆciujare ciujare esti dividataj inter ˆciuj ciuj plenaˆ gaj gaj personoj, tiel viroj, kiel anka˘ u viri virinoj. noj. La koloni kolonioo estos estos regata regata de direk direktor toroo kaj de ˆ aldonitaj al li konsilanoj. Ciuj plenaˆgaj g aj loˆgantoj gantoj de amba˘ u seksoj havas la rajton de voˆcdonado. cdonado. La lernejoj kaj malsanejoj malsanejoj estos tenataj je la kalkulo alkulo ˆ de la komunumo. Ciuj religioj religioj havas havas egalajn rajtojn, rajto jn, kaj ˆciu ciu familio familio povas povas havi religion, kiun ˆgi gi volas. La societo societ o posedas sufiˆcajn ca jn rimedojn, rimedo jn, por atendi 1 l/2 jarojn la unuan unuan rikolton rikolton de la kampoj. La spaco da tero, donita de la Paragvaja registaro estas tre fruktoporta, sed arbara kaj postulanta multe da prepara laborado. La deveno de la kiso. kiso. La konata konata itala itala instrui instruitul tuloo Lombros Lombrosoo publiki publikigis gis en la “Nouv “Nouvelle elle Revue” Revue” artik artikol olon on pri la deveno deveno de la kiso. kiso. La˘ u lia opinio ˆciuj ciu j popo po polo lojj sovaˆ s ovaˆ gaj ga j kaj eˆc duone-civilizitaj, duone-civilizitaj , enkalkulinte enkalkulinte anka˘ u la Japanojn, ne vidas en la kiso kiso simbolon simbolon de amo. amo. Tiel Tiel same anka˘ anka˘ u la Novo-Zelandanoj, Somalisoj, Eskimosoj k. t. p. Inter kelkaj popoloj oni ne diras: “kisu min”, sed “flaru min”. Lombroso diras, ke la kiso naskiˆgis gis iom post iom kaj havas sian sian komencon komencon en la akto patrina patrina,, t. e. en la nutrado nutrado de la brustaj infanoj infanoj ˆ de ilia patrino. Gis nun kelkaj virinoj-patrinoj en tia maniero dorlotas siajn infanojn. infano jn. Tiu ˆci ci moro estas precipe prec ipe disv d isvastigita astigita inter la loˆ gantoj gantoj de la insuloj Fidˆgi. gi. Ili ne havas vazojn por trinki, kaj la homoj trankviligas tie sian soifon rekte el la rivereto, per helpo de tubeto, kaj la infanoj tie mortus de soifo, se la patrino pa trinojj ne n e trinkigadus ilin per p er enverˆ enverˆsado sado al ili akvon en la buˆson son el sia

* El


136

propra buˆso. so. En la poemoj poemo j de Homero kaj Heziodo ne estas dirita eˆc unu vorto vorto pri la bu buˆˆso so nek pri la kiso kiso en senco senco de seksa seksa amo, tie estas estas parolat parolatee pri ili nur kiel pri kareso kareso patrina. patrina. Tiel Tiel ekzemple ekzemple Hektoro Hektoro en la sceno sceno kun ˆ tute ne kisas Andromaho kisas sian sian edzinon, edzinon, sed nu nurr karesas aresas ˆsin sin per p er la mano. mano. Nenio anka˘ u estas dirita pri kiso en la rakontoj pri Venero kaj Marso, pri Uliso kaj Kalipso, Uliso kaj Circeo, Pariso kaj Heleno a˘u Hero en la XIV kanto de Iliado. Iliado. Ne ekzistas ekzistas tie eˆc unu epiteto, kiu karakterizus arakterizus la bu buˆˆson son ˆ Brizeido, Kalipso a˘ de Heleno, Andromaho, u Circeo. Circeo. En la antikv antikvaj Hindaj Hindaj ˆ tio ˆci poemoj poe moj Lombroso ne trovis eˆc postesignon p ostesignon de kiso erotika. Cio ci montras mont ras,, ke en tiuj tempoj ˆgi gi ne ekzistis, sed naskiˆgis gis nur en la tempo de pli granda disvolviˆ go go de la civilizacio. Memvola Memvola vivisekcio vivisekcio.. Du Amerik Amerikaj aj kurac kuracis istoj toj anta˘ antau˘ nelonge publikigis en la gazeto gazeto “New-Y “New-York ork Herald” Herald” origina originalan lan anoncon, anoncon, en kiu ili proponas proponas 5000 dolarojn da rekompenco al la persono, kiu konsentus, ke oni faru al ˆgi gi operacion, konsistantan en farado de truo en la stomako kaj fermado gin gîn poste per vitro, por farado de esploroj super la funkciado de la stomako. Al tiu ˆci ci propono alsendis sian konsenton konsenton 142 homoj, precipe laboristoj. La “feliˆca ca elektito” elekt ito” fariˆgis gis unu atleto, kiu ne havis sukceson en la cirkoj. Sekigad Seki gadoo de marˆcoj coj . Malgra˘ u la grandegaj grandegaj spacoj spacoj da ankora˘ ankora˘ u ne okupita prilaborebla tero, la Amerikanoj jam frutempe pensas pri akirado de novaj pecoj da tero. En la ˆstato stato Georgio oni komencis la sekigadon de grandegaj marˆcoj, co j, kiuj ˆgis gis nun estis nur la loko de loˆ gado de aligatoroj kaj aliaj akvaj gado bestoj. Unu ˆcefa cefa kanalo kaj multo da kanaloj paralelaj paralelaj flankaj flankaj liberigos de sub la akvo akvo spacon spacon da 250 000 hektaroj hektaroj da tero. tero. Ekster Ekster tio ˆci ci funkcia funkciados, dos, kiel ordinare en Ameriko, maˆsinoj sinoj vaporaj, pumpantaj la akvon en la kvanto kvanto de 135 000 litroj litroj en min minuto. uto. Sub la tav tavolo olo da ˆslim s limoo kaj sur sur la nemu nemult ltaj aj insuletoj insuletoj de la marˆ co co oni jam trovis sendubajn postesignojn de ekzistado ekzistado de ˆ la antikvaj loˆgantoj gantoj de Ameriko en tiu ˆci ci loko. La arheologoj promesas al si riˆcan can rikolton, rikolton , kiam la inˆgenieroj genieroj finos la laborojn senakvigajn. Nova diamanto diamanto. La gloro de la Kohi-Noor, Regento, Orlovo kaj aliaj eksterordinare belaj kaj grandaj diamantoj devas nun paliˆ gi gi anta˘ u la diamantograndegulo, kiun oni anta˘ u nelonge trovis en la suda Afriko, en la libera regno Oranˆ go, go, en la loko loko Jagersfon Jagersfontein tein.. La 30-an de Junio de la jaro 1893 unu kafro, interparolante kun la observanto de laboro, rimarkis, ke proksime io lumas sur la tero. Li kovris la lumantan objekton per la piedo, kaj kiam la observanto observanto foriris li elfosis grandegan ˆstonon, stonon, havantan havantan la alton de ˆcirka˘ cirka˘ u8 ˆ pezo estas 971 karatoj. centimetroj kaj la larˆgon go n de ˆcirka ci rka˘ u˘ 5 centimetroj. Gia ˆ prezo superas ˆcion, Gia cion, kion oni gis gîs nun pagadi pagadiss por p or diamantoj. diamantoj. La kafro kafro poste mem fordonis ˆgin gin al la entreprenanto; li ricevis por gi ˆgi 150 funtojn da sterlingoj, sterlingo j, ˆcevalon cevalon kaj selon kaj revenis hejmen h ejmen forte feliˆca. ca. Estas interese, ke ia societo farmis la tiean fosejon kun la rajto aˆcetadi cetadi la˘ u pezo en karatoj ˆciajn ciajn ˆstonojn, stono jn, suprajn, supra jn, malsuprajn malsupra jn kaj indiferentajn; la kontrakto finiˆ gis gis la

* El


137

30-an de Junio de tiu ˆci ci jaro, kaj tiu grandega diamanto estis preska˘ u la lasta ˆstono, stono, kiun oni trovis en tiu ˆci ci tago. Al la posedantoj posedanto j oni proponis jam por p or gi gî 1 500 000 frankojn, sed kelkaj pensas, ke la prezo atingos la sumon de 15 000 000. La ˆstono stono havas havas koloron blanka-bluan kaj estas preska˘ u tute pura. pura. Su Surr gi ˆgi troviˆgas gas malgranda nigra makuleto, pri kiu oni pensas, ke gi gî malaperos post la facetado. faceta do. Nun la ˆstono stono sin trovas trovas en Londono. Timo. Timo. En unu el la Amerikaj bestejoj oni faris anta˘ u nelonge provojn, por konvinkiˆgi, gi, en kia grado estas vera la proverba proverba timo de leonoj, tigroj, elefantoj kaj aliaj grandaj bestoj anta˘ u simpla muso. Anta˘ ue oni enlasis muson en la ue kaˆ gon, gon, en kiu sin trovis trovis du grandegaj grandegaj leonoj; leonoj; tiuj tiuj ˆci ci forsalt forsaltis is kun timego, timego, terure kriante kaj penante eliˆ gi gi el la kaˆgo. go. Iom post iom ili trankviliˆgis gis tiom, ke ili ˆcirka ci rka˘ u uflaris ˘ flaris la gaston kaj poste jam turnis sur lin nenian atenton. Tiel same tenis sin granda reˆ ga tigro. Elefanto tremis de teruro kaj maltrankvile ga movadis la rostron; sed lia dresita kolego kun plej malvarma sango dispremis la gaston per la piedego. Hienoj kaj lupoj, rigardante la aferon pli praktike, sufokis tuj la ratojn kaj musojn, kiujn oni enlasis al ili en la kaˆgon. Viroj kaj virinoj . Profesoro Bucher el Lejpcigo elkalkulis la rilatan nombron de la viroj kaj virinoj en E˘ uropo. u ropo. Mont Montri riˆ gas, gâs, ke, ke, escepti esceptinte nte GrekGrekujon, Italujon kaj la regnojn Danubajn, inter la 300 milionoj da loˆgantaro gantaro en E˘uropo uropo sin trovas 4 1/2 milionoj pli da virinoj, ol da viroj. La plinombreco de la virinoj estas la plej forte disvolvita en la aˆ go, kiu estas la plej responda go, por edziˆ go, go, nome en la aˆ go go de 20 gis gîs 30 jaroj; la plej rimarkebla gi gî estas en la urboj, precipe en tiuj urboj, kie staras tre malgrandaj garnizonoj, ekzemple en Svisujo a˘ u Skandinavujo. En Portugalujo kontra˘ u 1 000 viroj estas 1 091 virin virinoj, oj, en Norveg Norvegujo ujo 1 090, 090, en Poluj Polujoo 1 076, 076, en Angluj Anglujoo 1 060. 060. Berl Berlin inoo havas kontra˘ u ˆciuj ciuj 1 000 viro j 1 080 virino jn, Dresdeno 1 113, Frankfurto sur Majno 1 123. La ka˘ uzo uzo de tiu ˆci ci plinombreco estas la pli granda mortado de knaboj en la aˆgoj go j suˆcula cula kaj infana. infana . Internacia universitato por memlernuloj . En la l a Amerika Ame rika ˆstato stat o Nov-Jorko, Nov-Jo rko, sur la bordo de la lago Chautauque, troviˆ gas la universitato por memlerngas uloj, konata en Ameriko sub la nomo C. L. S. C. (Chautauque Literary and Scientific Circle). Tiu ˆci ci universitato estis est is fondita en la jaro ja ro 1867 de la Amerikano rikano D-ro Vincent Vincent.. La unua penso de la organizato organizatoro ro estis: doni la eblon eblon al pli maljunaj homoj plenigi la mankojn, devenantajn de nepreciza lerneja edukado a˘ u de tro frua ˆcesiˆ cesiˆ go go de tiu ˆci ci edukado, edukado, sed en tia maniero, maniero, ke la lernado ne alportu malhelpon al la ˆciutagaj ciutagaj devoj kaj okupoj de la lernantaj lernantaj homoj. La por p or tiu ˆci ci celo fondita rondo estas gis gîs nun la ˆcefa cefa akso de la societo C. L. S. C. Organizata Organizata memlernado memlernado ˆsajne sajne estas ideo ne nova, nova, sed nova estas la sistemo de d-ro Vincent de popularigado de sciencoj inter personoj pli maljunaj kaj loˆgantaj gantaj malproksime malproksime de centro de civilizacio civilizacio.. En Bostono ekzistas jam rilate de longe societo sub la nomo “Study at Home Society”, kiu por du dolaroj jare alsendadas al la interesatoj instrukciojn kaj bonegajn

* El


138

konsilojn tuˆsante sante la metodon de memedukado per p er legado; ˆsajnus, ke tia t ia societo respondas tute al sia celo; sed “Study at Home Society” havis en la jaro 1886 nur 2 000 membrojn, dum C. L. S. C. posedis ilin 60 000! D-ro Vincent mem estis devigita de diversaj diversa j malfeliˆcaj ca j cirkonstanco j forlasi en la aˆgo g o de 20 jaroj la kolegion kaj fariˆ gi gi Metodista Metodista prediki predikisto sto;; tial, tial, sciante, per kia malfacila maniero oni akiras en pli malfrua aˆ go go la necesajn sciaˆ sciaˆojn, ojn, li el la tuta koro beda˘ b eda˘ u ris tiujn, kiuj iras sur tiu vojo; la penson uris helpi al ili li portadis en si tra 25 jaroj, kaj nur en la jaro 1867, trovinte en la persono de L. Miller efikan kunlaboranton, li sian penson transformis en fakton. La pretan materialon la organizatoroj trovis en la societo “Teachers Retreat”, kiu gis gîs nun ekzistas en Chautauque. La membroj de la dirita societo, instruistoj instruisto j de dimanˆcaj ca j lernejo j de Metodisto Meto distoj, j, kunvenas en Chautauque en somero por trisemajna kunestado, por priparoli siajn demandojn kaj trovi novajn rimedojn, rimedo jn, por riˆcigi cigi siajn sciojn. scio jn. Uzinte tiun ˆci ci materialon, ma terialon, d-ro Vincent kaj Miller kreis la universitaton en la plej simpla formo, intencante perfektigadi gin gîn la˘ u alvenon alvenontaj taj bezonoj bezonoj kaj demandoj. demandoj. La sukceso sukceso estis tre granda. La nova nova plano de universitato universitato estis publikigit publikigitaa en la jaro 1878, kaj tuj aliˆgis gis al la societo 700 personoj. La kredo je luma estonteco estis granda kaj la entuzi entuziasmo asmo eksterordi eksterordinara nara:: kiam kiam la membroj membroj reveni reveniss el Chau Chautauq tauque ue hejmen kaj rakontis rakontis al la amikoj amikoj kaj konatoj konatoj pri la nova nova entrepreno, entrepreno, ˆsutiˆ sutiˆ gis tuj petoj pri akcepto en la societon de plej diversaj flankoj de la lando. Tiel en la fino de la jaro 1878 la societo posedis jam 8 000 membrojn, en 1885 la nombro de la membroj estis 35 000, kaj kun ˆciu ciu jaro la nombro de la membroj membro j rapide kreskas. kreskas. La membroj membroj estas disˆ disˆetitaj en urboj, urb oj, urbetoj kaj vilaˆ goj de ˆ la Unuigitaj Statoj, Kanadujo, Kanadujo, Meksikujo, Meksikujo, Anglujo, Svisujo, Italujo, Hindujo Hindujo kaj aliaj landoj. Por fariˆgi gi membro de C. L. S. C. estas nur necese sciigi pri sia deziro per letero la sekretarion de la societo, kun aldono de 50 centimoj en signoj de poˆsto; sto; tiu ˆci ci malgranda malgranda sumo, alportita de la membro membro unu fojon por jaro, servas servas jam por elspezoj elspezoj de korespo korespondad ndado, o, sendado sendado de programoj, programoj, tabeloj tabeloj da deman demandoj doj k. t. p. La sekre sekreta tari rio, o, rice ricevi vin nte la leter leteron on de kand kandid idat ato, o, sendas al li presitan tabelon da demandoj, petante efektive veran respondon. La demandoj demandoj estas estas sekv sekvantaj: antaj: 1) kia estas via nomo; nomo; 2) adreso; adreso; 3) ˆcu cu vi estas fra˘ ulo, ulo, fra˘ ulino ulino a˘ u edzigita; 4) via aˆgo; go; 5) se vi estas edzigita, kiom da vivantaj infanoj vi havas; 6) je kio vi vin okupas; 7) kia estas via religio; 8) ˆcu cu vi estas decidita oferi 4 jarojn, por trairi la kurson de lernado; 9) ˆcu cu vi promesas oferadi 4 horojn ˆciusemajne ciusemajne por p or legado de rekomendotaj rekomendotaj al vi libroj; 10) ˆcu cu vi povas aldoni al tiuj ˆci ci 4 horoj horo j ankora˘ u iom da tempo, kaj kiom kiom nome? Profeso Profesoroj, roj, esplorin esplorinte te la respondojn respondojn de la interesa interesato, to, sendas al li katalogon de libroj, kiujn li devas legi en la da˘uro u ro de unu unu jaro. jaro. La nombro kaj enhavo de la libroj estas tia, ke oni povas ilin tralegi en unu jaro, jaro , uzinte por tio ˆci ci ˆcirka˘ cirka˘ u 40 minutojn minutojn ˆciutage. ciutage. Po Porr la rekomen rekomendataj dataj

* El


139

libroj ne ekzistas ia gradigado, tiel ke studanto de la unua kaj kvara jaroj legas ofte tiujn samajn verkojn. Ekzemple por la jaro 1884/5 la universitato rekomendis la sekvantajn kelkajn verkojn: “Historio de Grekujo” de Burns; “Arto de elokventeco” de Toundsend; “Historio de la reformacio” de Heret; “Ciro kaj Aleksandro de Macedonujo” de Abbot; “La karaktero de Jezo” ˆ io” de prof. de Beschnel; “Hemio” Hem prof. Apilto Apilton; n; “Faci “Facilaj laj lecionoj lecionoj de biologi biologioo de la bestoj” de Uyeyt; Uyeyt; “Esplor “Esploroj oj pri la kulina kulinara ra scienco scienco kaj arto”, arto”, “Priskr “Priskribo ibo de la antikva greka vivo”, “Mitologio greka” kaj diversajn aliajn librojn kaj ˆ gazetajn artikolojn. Sajne tia sistemo ne havas havas sencon, ˆcar car al persono, kiu komencas legi, ne sole estas malfacile bone konatiˆ gi gi kun la legita objekto, sed li devas ankora˘ u anta˘ u ˆcio cio lerni legi la pli gravajn gravajn verk verkojn. ojn. Sed tiun ˆci ci sistemon sistemon oni klarigas klarigas per tio, ke ekster la komuna komuna kurso la plimulto plimulto da membroj, pasinte la unuan a˘ u duan jaron, ordinare jam ricevas deziron studi ian specialan branˆcon con de scienco. scienco. Tre multaj multaj membroj membroj studas samtempe la specialan kurson de seminario seminario por instruistoj. instruistoj. Al ˆciu ciu membro la sekretario sekretario de la universitato sendas ˆciujare ciujare krom la katalogo de komuna kurso anka˘ u la katalogojn de specialaj verkoj, senpagan gazeton “Alma mater” kaj multon da diversaj gravaj kaj interesa j katalogoj, broˆsuroj suro j kaj dokumentoj. La libroj, libro j, kiuj konsistigas la instruan inst ruan materialon, kostas por p or jaro ˆcirka˘ cirka˘ u 7 dolarojn (en librejoj librejoj 15 dolarojn). dolarojn). La malkarec malkarecon on de la libroj d-ro Vincent Vincent atingas atingas per la sekvanta sekvanta rimedo: li turnas sin al libreja firmo kun la demando, ˆcu cu gi gî ne donus rabaton, rabaton, se gi gî por p or tio t io ˆci ci ricevos r icevos la garantion ga rantion,, ke gi gî disvendos disvendos la donitajn librojn en la nombro de 20-30 miloj da ekzempleroj; kompreneble la firmo konsenta kons entas, s, ˆcar car gia gîa profito estas tiam tre granda; eˆc ne-membroj, ne-membroj, sciiˆ ginte, kiujn verkojn la universitato rekomendis, aˆcetas cetas ilin en granda nombro. Por la specialaj verkoj la membroj devas anka˘ u elspezi 6-8 dolarojn dolaro jn ˆciujare, ciujare, sed tiujn tiu jn ˆci ci ili ricevas ric evas anka˘ a nka˘u por rabatita kosto. La plimulto plimulto da membroj, membroj, loˆ gantaj gantaj profunde en la provinco, estas devigitaj aˆcetadi cetadi ˆciujn ciujn verkojn kaj lerni mem, dum aliaj, loˆgantaj gantaj en urboj, urbo j, pruntas la necesajn necesajn librojn el bibliotekoj, a˘ u unu de alia, kaj ofte ili kreas specialajn klubojn, kie ili kunvenas, por priparoladi kaj klarigadi la legitan objekton. Membroj, kiuj distingas sin per scienco a˘u specialeco, ekzemple inˆgenieroj, genieroj, instruis instruistoj, toj, kuracistoj, kuracistoj, pastroj pastroj k. c. don donas as senpage la respondajn klarigojn kaj konsilojn al la membroj, kiuj lernas ilian specialecon. En la fino de lerna jaro ˆciu ciu membro membro ricevas ricevas longan tabelon da demandoj, kiujn li devas respondi, se li deziras posedi ateston de C. L. S. C. La demandoj, malgra˘ u la ˆsajna sa jna komplikiteco, ne prezentas tamen t amen ian malfacilmalfac ilecon, se la studanto efektive atente legis la donitan verkon. Bonaj 85 por 100 respondoj sufiˆ cas, cas, por p or elteni la ekzamenon ekzamenon kaj ricevi ateston. Tia ekzameno ekzameno ne estas ekzameno en la propra senco; al la membroj eˆc estas permesite la pli malfaci malfacilajn lajn respondojn respondojn ˆcerpi cerpi el libroj; libroj; sed ili devas devas esti esprimi esprimitaj taj per propraj propraj pensoj kaj vortoj vortoj de la studanto. studanto. La societo opinia opinias: s: nia celo estas estas

* El


140

posedi la eble plej grandan nombron da membroj, sed ne doni ka˘ uzon uzon por malpliiˆgado gado de ili; severaj do ekzamenoj timigas nur tiujn membrojn, kiuj pleje nian helpon bezonas; b ezonas; cetere regulaj ekzamenoj ekzamenoj estas eˆc neeblaj pro tiu ka˘ uzo, ke multaj membroj troviˆ uzo, gas malproksime kaj alveni ne povas. Tamen gas ekzistas ekzistas en Chautauque Chautauque tiel nomata “somera popola pop ola universitato”. universitato”. Tiu ˆci ci nomo ne estas preciza, ˆcar car la lerna jaro limas sin per p er 10 monatoj kaj la somera kunveno sur la bordo de la lago Chautauque servas sole kaj propre por spirita ripozo, ferioj, plu por finado de la lerna jaro kaj por disdono de diplomoj al tiuj membroj, kiuj trovas trovas eblon alveni en Chautauque. Tiel la nombro de ˆciuj ciuj finintaj la kurson ne prezentas prezentas sin tie en plena kompleto. kompleto. Ekzemple Ekzemple en la jaro 1885 finis la kurson 1 600 personoj, tamen alvenis en Chautauque nur 600. Sed la nombro de la personoj flankaj, kiuj en 1885 vizitis en somero Chautauque’on estis 75 000! La lago Chautauque, Chautauque, havanta havanta longon de 20 anglaj mejloj, kuˆ kuˆsas sas sur la alteco de 1 400 futoj super la nivelo de la Atlanta Oceano, en malproksimeco de 9 mejloj mejlo j de la lago Erie, kaj estas ˆcirka˘ cirka˘ uita de arbaroj, montoj, kun pura, freˆ freˆsa sa aero. En la jaro 1878, kiam d-ro Vincent Vincent fondis la someran universitauniversitaton, Chautauque okupis 150 akrojn da bela tero, sed trovis sin en tre praa stato. La alvenintaj membroj devis loˆ gi en transportaj tendoj. Post 4 jaroj gi Chautauque posedis jam hotelon por 500 personoj kaj multegon da domoj. En la da˘ u ro de la supre diritaj du someraj monatoj en Chautauque estas uro granda movado. movado. Per vaporˆsipoj sipo j ka j fervojo j alvenas senˆcese cese nova nova j homoj homo j el ˆ plej diversaj punktoj de la Unuigitaj Statoj kaj Kanado. Krom la membroj alvetur alveturas as multego multego da gastoj. La vizito en Chau Chautauq tauque ue aparten apartenas as jam al la bona tono. Tiel en la jaro 1880 estis tie Garfield, Garfield, la universi universitato taton n viziti vizitiss anka˘ u generalo Grandt, kaj la˘ u lia ekzemplo sekvis generalo Lohan en 1885, tiam ankora˘ u kandidato por vic-prezidanto. Por akiri prozelitojn, la societo faras, kion ˆgi gi povas, ligante utilaˆon on kun diversaj diversaj agrablaˆ agrablaˆoj. En la da˘ dauro u˘ro de la tutaj 2 monatoj, kelkajn fojojn en ˆ potago, oni povas tie a˘ udi diversajn publikajn parolojn kaj lecionojn. Ciu udi vas havi voˆ voˆcon; con; en la intertempo inter la parolo j oni produktas pro duktas arta jn fajro fa jrojn, jn, ilumina iluminaˆˆojn. Artistoj ludas koncertojn, koncertojn, oni donas spektaklojn, oni entrepreentreprenas procesiojn, procesio jn, promenadojn sur la lago per p er en vespero vespero lumigitaj lumigitaj ˆsipetoj, k. t. p. Precipe Precipe la publik publikaj aj paroloj paroloj hav havas altiran altirantan tan forton. forton. La societo por tio ˆci ci invitas parolantojn pa rolantojn kun nacia a˘ u internacia gloro; la plejmulto de tiuj ˆci ci talentaj publikaj paroloj havas por objekto E˘ uropon, Azion kaj Afrikon. En uropon, la jaro 1885 inter aliaj objektoj la sekvantaj personoj parolis pri la sekvantaj objektoj: Syman Abbot parolis pri la homa naturo; d-ro S. J. M. Eaton — pri la planoj de konstruo de la piramidoj de Egiptujo; A. M. Fairbaern, prezidanto de la Airedale College en Anglujo — pri la historio de la filozofio, pri John Locke, pri H. Spencer, pri J. Bright, pri Comte kaj la pozitivistoj; d-ro Finch — pri la uzado de brando; Julius N. Seelye, prezidanto de la Amherst

* El


141

College — pri la potenco de la ideo, k. t. p. En la jaro 1886 grandan rolon tie ˆci ci ludis la oriento, pri kiu parolis: Babn Keshub Chandra, Chandr a, Ram Chandra Bose kaj Sau Ah Brah. La specialajn sciencojn kaj artojn oni povas studi en la da˘ uro uro de la 4-jara komuna kurso a˘ u poste. Tamen en la jaro 1884 la societo organizis la unuan specialan fakultaton, konsistantan el profesoroj, kiuj guvernas per korespondado; la profesoroj plenumas siajn devojn en la loko de ilia loˆ gado, gado, kaj unu fojon en jaro ili alveturas en lokon difinitan por ekzamenoj; la studantoj do ˆcerpas cerpas klarigojn klarigo jn kaj sciencan helpon ˆce ce specialistoj, specialisto j, kiuj troviˆ gas tie, kie la studantoj loˆ gas. La sekvanta eltiro el la cirkulero de la profesoroj klarigos la gas. celon de tiu ˆci ci universitato: “Oni kreas universitaton, por p or doni la eblon atingi pli altan kaj praktikan edukiˆgon g on al tiaj junaj homoj de amba˘ u seksoj, kiuj ne povas forlasi la domon, por vizitadi kolegion, kiuj estis devigitaj forlasi universitat universitaton, on, a˘ u kiuj deziras plenigi siajn sciencajn mankojn. La progresoj en la lernado kaj la grado de la akiritaj scioj estos metitaj al severa esploro per skriba ekzameno ˆce alesto de senpartiaj senpartiaj kaj konformaj konformaj atestantoj.” atestantoj.” En la jaro 1886 la universitato posedis jam 9 specialajn fakultatojn: akademion de la greka kaj latina lingvoj, kolegion de novaj lingvoj, fakultaton de matemati matematiko ko,, de histori historio, o, de literat literaturo, uro, kurson kurson de mikrosk mikroskopi opio, o, kurson kurson ˆ teologian, kurson de retoriko kaj de hemio. hemi o. En la jaro 1887 oni malfermis malfermis:: fakultaton de fiziko kaj natur-historio, fakultaton de filozofio kaj logiko, instituton de orientaj lingvoj, lernejon de industriaj sciencoj, kiu enhavas en si telegrafiadon, konstruadon kaj diversajn fabrikadojn, lernejon de komerco kaj de praktikaj aferoj (Business and practical affairs), lernejon de agronomio, de belaj artoj, de aferoj ekleziaj, muzikan kolegion, instituton de inˆ genieroj genieroj de montolaboroj, pontoj kaj vojoj, antropologian fakultaton por anatomio, ˆ flziologio, higieno, psihologio kaj sociologio. Persono, kiu deziras esti akceptita en la nombron de la studantoj, enportas krom 5 dolaroj de enskribiˆgo go ankora˘ u 10 dolarojn por la universitato kaj 3 dolarojn kiel aldono, se li deziras studi kune du specialajn sciencojn. Oni supozas, ke studanto povas lerni la kurson de latina kaj greka lingvoj, uzante en la da˘ uro uro de 4 jaroj po unu horo ˆciutage, ciutage, sed ankora˘ ankora˘ u li povas unu horon ˆ oferi por studadi samtempe la matematikon. Ciuj temoj kaj ekzercoj estas korektataj de la profesoroj kaj resendataj al la studantoj. Mi finis. Imagu al vi, kara leganto, ke la dirita universitato posedas tian ilon, ilon, kia estas la lingv lingvoo Esperan Esperanto. to. . . La komenta komentarioj rioj ne estas estas necesaj. Jan JANOWSKI

* El

142


5.2 5.2

Fing Fingra ra kalen alenda daro ro Originale verkita de J. GROHN, privata instruisto.

Rigardu tiun ˆci ci figuron, kiu prezentas la montran fingron de la maldekstra mano,

sur kiu la lokoj de fleksoj kaj la fineto de la fingro estas signitaj per sep literoj literoj A, B, C, D, E, F, G. Tiuj Tiuj ˆci ci sep pun punktoj ktoj prezen prezentas tas la sep tagojn de ˆ semajno. Ciu devas sur sia propra fingro fin gro signi tiujn ˆci ci punkto jn en penso per tiuj ˆci ci sep literoj kaj en tiu sama ordo, kiel ni vidas sur la figuro. Anta˘ u ol ni iros pli malproksimen, ni devas bone lerni parkere la sekvantan frazon sisteman, sen kiu oni ne povas uzi nian fingran kalendaron: Alta Dia dono, Granda ben’, espero! irme Gvidu ˆ cion f irme ino. Al dezira f ino.

Tiu ˆci ci frazo estas kunmetita kunmetita el dekdu vortoj, kies unuaj literoj montras montras al ni, de kiu punkto sur la fingro ˆciu ciu monato komencas komencas kalkuli kalkuli siajn sia jn tagojn. Jen estas la sistemo monata: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

a

a

a

a

a

a

a

a

a

a

a

a

mona monato to – – – – – – – – – – –

(Jan (Janua uaro ro)) (F (Februaro) (Marto) (Aprilo) (Ma jo) (Junio) (Julio) (Au ˘gusto) (Septembro) (Oktobro) (Novembro) (Decembro)

komen omenca cass de la pu punk nkto to – – – – – – – – – – –

A (alt (alta) a) D (dia) D (dono) G (granda) B (b en’) E (esp ero) G (gvidu) C (ˆcion) F (firme) A (al) D (dezira) F (fino).

Se vi volas scii, kial la sistemo monata devas esti difinita tiel kaj ne alie, kalkulu sur la punktoj de la fingro kaj vi vidos, ke se la monato Januaro,

* El


143

havanta 31 tagojn, komenciˆ gas de la punkto A (Alta), gi gas gî finiˆgas gas sur la punkto C; la dua monato, Februaro, havanta 28 tagojn (en jaro simpla) komenciˆ gas gas de la punkto punkto D (ˆcar car la 31a de Januaro Januaro estis c) kaj finiˆ finigas ˆ sur C; la tria monat monato, o, Marto Marto,, komenc omencas as kalk kalkul ulii siajn siajn tagojn tagojn de la pu punk nkto to D, k. c. (Pri (Pri superjaro, t. e. jaro 366-taga ni parolos poste.) ˆ kalkulado Rimarko. Ce kalkul ado ˆcirka˘ cir ka˘ u la fingro oni povas facile vidi, ke la datoj 8, 15, 1 5, 22 ka j 29 de ˆciu ciu monato mon ato ˆciam ciam falas fa las sur tiun saman s aman punkton, p unkton, de kiu la monato komenciˆ gas. gas. Ekzemplo 1. De kiu punkto komenciˆgas gas Aprilo? — Solvo: Aprilo, la kvara monato, komenciˆ gas de la punkto, kiu estas gas signata per la unua litero de la kvara vorto de la frazo (G). Ekzemplo 2. Sur kiu punkto sin trovas la 5 de Novembro? — Solvo: Al Novembro, la dekunua monato, respondas la dekunua vorto de la frazo (Dezira) kaj tiel la punkto D estas la unua, E la dua, F la tria, G la kvara kaj A estas la kvina tago de Novembro. Ekzemplo 3. Sur kiu punkto sin trovas la 23 de Junio? — Solvo: Al Junio, la sesa monato, respondas la sesa vorto de la frazo (Espero) kaj tiel la punkto E estas la 1, 8, 15 kaj 22 kaj F estas la 23 tago de la monato Junio. Nun ni vidos, kiun nomon de tago semajna sema jna ˆciu ciu punkto de la fingro devas devas havi: Ekzemplo 4. Ni elserˆ elserˆcu cu la punkton de la hodia˘ ua ua tago, supozante, ke hodia˘ u esta es tass ˆa˘ audo u˘do la 8 de Majo de la jaro 1890. (Rimarko. (Rimarko. Kiu lernas tiun ˆci ci kalendaron, kalenda ron, ne devas de vas sin teni te ni je nia supoz su pozita ita tago, t ago, nombro kaj monato m onato,, ˆcar car estos pli klare kaj pli kompreneble, se li prenos por ekzemplo la daton kaj la nomon de tiu tago, en kiu li lernas, kaj solvos sian ekzemplon konforme je la sekvanta solvo). — Solvo: Al Majo, la kvina monato, respondas la kvina vorto de la frazo (Ben’), (Ben’), kaj tiel tiel la pun punkto kto B estas estas la 1 kaj la 8 de Majo; kaj ˆcar car ni scias, scias, ke tiu ˆci ci tago tag o estas est as ˆa˘ audo, u˘do, ni facile konkludas, konkludas, ke la punkto B estas ˆa˘ a˘ udo, u do, C — vendredo, D — sabato, E — dimanˆ dimanˆco, co, F — lundo, G — mardo kaj A — merkredo. merkredo. Tiuj ˆci ci nomoj de tagoj restas por p or la punktoj por tiu ˆci ci tuta jaro 1890. Rimarko. Por ne ˆsarˆ sa rˆgi gi la memoron, estas sufiˆ ce ce nur memori la punkton de dimanˆco, co, kaj el la anta˘ uiranta uiranta solvo ni vidas, ke por tiu ˆci ci jaro (1890) la punkto punkt o E estas la dimanˆco. co. En la sekvanta jaro la nomoj de la tagoj transiras sur la anta˘ uirantajn uirantajn punktojn, kaj ˆgi gi fariˆgas gas pro jena ka˘ uzo: se la simpla jaro havus nur precize uzo: 52 semajnojn, gi gî komenciˆgus gus de la punkto A (en nia jaro — merkredo) kaj finiˆgus gus sur la punkto G (mardo), kaj la estonta jaro komenciˆ gus g us ree de A kaj la tagoj por la punktoj punktoj restus restus tiuj tiuj samaj samaj sen ˆsanˆ sanˆ go; sed beda˘ urinde urinde la jaro ekster 52 plenaj semajnoj havas ankora˘ u unu superfluan tagon, sekve

* El


144

gi ˆgi ne povas finiˆgi gi sur la punkto G (mardo), sed gia gîa fino estos A (merkredo) kaj la estonta jaro devas komenciˆgi gi de la sekvanta tago (ˆa˘ udo), udo), sed ne de la sekvanta sekvanta punkto B, ˆcar car la sistemo sistemo monata postulas p ostulas por la monato Januaro la punkton A (Alta). Por konsentigi tiujn ˆci ci du postulo jn (ke la estonta jaro komenciˆ gu gu de la punkto A kaj de ˆa˘ a˘ udo), oni devas diri, ke kun la komenco udo), de nova nova jaro la ordo de la nomoj de tagoj tago j por p or la punktoj de la fingro ˆcesiˆ cesiˆ gas kaj komenciˆgas gas nova nova ordo, tio estas: la punkto punkto A akcept akceptas as la nomon de la tago, kiun la punkto B gis gîs tiu tempo havis. havis. Sekve, Sekve, vidante vidante ke en tiu ˆci ci jaro 1890 B estas ˆa˘udo, udo, ni scias, ke kun la komenco de la estonta jaro A estos ˆaudo u˘do kaj la punkto dimanˆca ca anstata˘ u E en la estonta jaro estos D. Nun estas anka˘ u facile kompreni, ke por la 29a tago de Februaro en superjaro per jaro devas veni tia sama ˆsanˆ go de la nomoj de tagoj por la punktoj de la go fingro. Nia sistemo kalendara estas verkita por jaro simpla, en kiu la monato Februaro havas nur 28 tagojn kaj tiel, komenciˆ gante gante sur la punkto D, tiu ˆci ci monato finiˆ gas sur C kaj la sekvanta monato Marto komenciˆ gas gas gas de la punkto D. Sed ˆcar car en superja sup erjaro ro Februaro havas ankora˘ ankorau˘ unu tagon, sekve gi gî ne povas finiˆgi gi sur C, sed devas finiˆgi gi sur D kaj la sekvanta monato devas komenciˆ gi gi de la sekvanta sekvanta tago, sed ne de la sekvanta sekvanta punkto E, ˆcar car la sistemo monata postulas por la monato Marto la punkton D. Sekve ni vidas, ke por p or konsentigi konsentigi tiujn ˆci ci 2 postulojn (ke la monato Marto komenciˆ komenciˆ gu de la punkto D kaj de la sekvanta tago), ni devas diri, ke en la komenco de Marto la anta˘ ua ua ordo de la nomoj de tagoj tago j por p or la punktoj sur la fingro ˆcesiˆ cesiˆ gas kaj en la komenco de Marto en superjaro la punkto D akceptas la nomon de la tago, kiun la punkto E gis gîs tiu tempo havis. havis. Sekve, Sekve, transirante de jaro simpla simpla en sekvantan sekvantan superjar sup erjaron, on, ni havas 2 ˆsanˆ sanˆgojn gojn de la nomoj de tagoj por la punktoj: unu fo jon por Januaro kaj Februaro kaj la duan fojon por la lastaj 10 monatoj. Tiel en e n tiu t iu ˆci ci jaro 1890 la dimanˆ d imanˆco co estas sur la punkto p unkto E, en la estonta e stonta jaro 1891 gi gî estos estos sur D kaj en la superjaro superjaro 1892 la diman dimanˆˆco co estos estos sur C por la unuaj un uaj du monatoj monatoj kaj sur sur B por la lastaj lastaj dek; dek; tio estas: estas: la nomoj nomoj de tagoj sin ˆsovas sovas posten p osten en returnita r eturnita ordo de la alfabeto. Rimarko. El tiu ˆci ci klarigo estas facile kompreni, ke se oni volas serˆci ci ian tagon en pasinta pasinta tempo, oni devas devas ˆsovi sovi la nomojn de tagoj por ˆciu ciu jaro en rekta alfabeta ordo: tio estas, se en tiu ˆci ci jaro jar o 1890 18 90 la punkto dimanˆca ca estas E, sekve en la pasinta jaro 1889 ˆgi gi estis F kaj en 1888 (superjaro) la punkto dimanˆ dimanˆca ca estis G por la lastaj dek monatoj kaj A por la unuaj du monatoj k. c. ˆ Ciuj ˆgis gis nun donitaj reguloj montras al ni, kiel trovi la tagon, se oni scias la nombron en la monato (la daton); nun kiel oni trovos la daton, se oni scias la tagon tagon?? Ekzempl Ekzemple: e: hodia˘ u estas vendredo en Oktobro, — kian daton ni donos al tiu ˆci ci vendredo, vendred o, sciante, sciante , ke ˆciu ciu tago ripetiˆ rip etiˆ gas gas kvar a˘ u kvin fojojn en la monato?

* El


145

Tiel Tiel sciu: sciu: se iu en la da˘ uro de longa tempo ne rigardis la daton, tiu anka˘ uro u el presita kalendaro ne scios la daton por la demandata demanda ta tago, tago , ˆcar car la kalendaro al ni ne povas diri, kiu vendredo en Oktobro gi gî estas; sed se li memoras, ke en unu el la lastaj tagoj ni havis ekzemple la na˘uan uan de Oktobro, tiam al li estos facile reserˆci ci tiun ˆci ci daton sur la fingro ka j poste trovi la plej proksiman vendredon. En tia okazo ni divas: Oktobro, la deka monato, komenciˆgas gas sur la punkto, kiu estas signata per la unua litero de la deka vorto de nia frazo (Al), t. e.: A estas la 1 kaj 8, B — la 9 de Oktobro; kaj kaj ˆcar car E en tiu ˆci ci jaro 1890 estas dimanˆco, co, tial B a˘ u la 9 de Oktobro estos ˆa˘ a˘ udo udo kaj la sekvanta vendredo estos la 10. Okazas iafoje, ke oni volas difini la tagon por ia dato en malproksima jaro, por kiu difini la punkton punkt on de dimanˆco co estas ne facile fa cile kaj eˆc lacige. lac ige. En tia t ia okazo (konsiderante, ke ˆciu ciu simpla jaro havas havas unu superfluan sup erfluan tagon super la nombro de semajnoj kaj la superjaro havas ilin du) ni devas la nombron de ˆciuj ciuj tiuj ˆci ci superflua su perflua j tagoj, tago j, kiuj sin trovas trovas en la intertempo inter la kuranta jaro kaj la serˆcata, cata, dividi je sep, t. e. tiujn ˆci ci tago jn turni en x semajnojn, kaj la resto re sto al ni n i montros, montr os, je kiom k iom punkto p unkto j ni devas ˆsovi sovi la punkton punkt on d dimanˆ imanˆcan can (la˘ u ordo alfabeta). alfabeta). Se la divido divido fariˆ gis gis sen resto, tiam la punkto dimanˆca ca en la serˆ cata cata jaro estas tiu sama, kiel en ia kuranta kuranta jaro. Rimarko 1-a. Rilate la lastan regulon por difini la tagon en malproksima jaro jaro (ˆ ce ce kiu ni diris, diris, ke ni devas devas dividi dividi je sep la nombron nombron de la superfluaj superfluaj tagoj, tago j, kiuj sin trovas en la intertempo inter la kuranta kur anta jaro kaj la serˆcata) cata) ni devas fari la rimarkon, ke se ni troviˆgas gas en la lastaj dek monatoj de superjaro, ni devas, devas, ˆce ce la elkalkula elkalkulado do de la superfluaj tagoj, aldoni ankora˘ u unu tagon por la 29-a Februaro de la kuranta jaro. Tiel same oni devas agi, se la serˆcata cata dato troviˆ gas gas en Januaro a˘ u Februaro de ia superjaro. Rimarko 2-a. Serˆ cante cante ian daton en pasintaj pasintaj centjaroj, centjaroj, ni devas devas meti atenton sur la lastan jaron de la centjaro, kiu, malgra˘ u ke la nombro de la jaro estas dividebla je 4, nur tiam estas superjaro, kiam la nombro de la centjaro dividas sin je 4. Sekve la jarojn 1700, 1800 kaj 1900 ni devas kalkuli al la jaroj simplaj kaj ne al superjaroj, ˆcar car la nombro nombro 17, 18 kaj 19 ne estas divideblaj je 4. ˆ Ciuj reguloj de nia fingra kalendaro povas esti uzataj tiel same por la Julia kalendaro (malnova stilo), nur kun tiu diferenco, ke la punkto de dimanˆco co falas f alas ˆciam ciam sur la duan du an sekvantan s ekvantan punkto p unkton n post p ost tiu, kiu en e n la kalendaro Gregoria (nova (nova stilo) signifas la dimanˆcon; con; se tiel la˘ u la kalendaro Gregoria D signifas la dimanˆcon con por la kuranta jaro 1891, la dimanˆco co la˘ u la malnova stilo estos sur la punkto F. Sed ni devas sciigi niajn karajn legantojn, ke la lasta rimarko (pri la lastaj lasta j jaroj de centjaroj) centjaroj) tie ˆci ci ne povas povas havi lokon. lokon. Nun, estimataj amikoj amikoj de nia lingvo, se vi komprenas ˆciujn ciujn regulojn de nia kalendaro, tiam ne estos al vi malfacile solvi la sekvantajn du temojn:

* El


146

1-a Difinu la tagon de la morto de Koperniko, kiu mortis la 12an de Februaro de la jaro 1473. 2-a Trovu, en kiu tago naskiˆgis gis Kristo? ˆ la amba˘ Rimarko. Ce u temoj devas devas esti uzata la kalendaro Julia, ˆcar car la Gregoria komenciˆ gis gis de la jaro 1583.

* El

5.3


147

El la poˆ poˆ sto sto

La Bremena vaporˆ vaporˆsipo sipo “Lloyd” “Lloyd” staras en la haveno haveno de Nov-Jork Nov-Jorko, o, preta al forveturo; jam la duan fojon estas donita la signalo per la sonorilo, kiu admonas ˆciujn ciujn persono jn, kiuj ne veturas, forlasi fo rlasi la ˆsipon. sipon. La kaldronoj de la ˆsipo si po kun ku n muˆgo go kaj bruo ellasas e llasas vaporon, la piloto estas sur la ˆsipo, sipo, la amerika havena komisio ˆus us per la trans tran sˆetita etit a ponto forlasas forla sas la ˆsipon, sipo n, trovinte ˆciujn ciujn paperojn en ordo kaj doninte la permeson por elveturo el la haveno. Jen supre sur la bordo de la haveno en la lasta minuto rapide alkuras ankora˘ u kelka kelka j kaleˆ kaleˆsoj. soj. Sakoj de diversa grandeco gr andeco estas rapide ˆetataj etata j malsupren kaj poste kun granda rapideco portataj sur la ˆsipon kaj internen, internen, kaj post kelk kelkaj minutoj minutoj la ˆsipo sipo en plena veturado forkuras de la havena havena ponto kaj, lasante la grandegan monumenton de la libereco sur la insulo Bedloe dekstre, elveturas el la golfo de Nov-Jorko. Tiu lasta pakaˆ pakaˆo, kiu venis ankora˘ ankorau˘ en la lasta minuto sur la ˆsipon, sipon, estis la poˆsto. sto. La vaporˆ vaporˆsipo sipo portas sur la posta flanko la germanan standardon, nigra-blanka-ruˆ gan, gan, sur la anta˘ ua masto la standardon de Bremeno, blankaua ruˆgan, gan, sur la meza masto la standardon de la Nord-Germana Lloyd, bluan ankron ka j bluan ˆslosilon slosilon kruciˆ gantajn sur blanka kampo, kaj sur la krucgantajn masto la standardon standardon de la germana poˆsto, sto, tute similan similan al la standardo de la milita ˆsiparo, siparo, nur havantan en la maldekstra malsupra kampo flavan kornon de p oˆsto. st o. Se ni sekvos post p ost la poˆsta sta pakaˆ pakaˆo, o, kiu tra la malfermoj malfermo j estis transportita en la malsupran parton de la ˆsipo, sipo, ni venos en sufiˆce ce grandan salonon, kiu estas aranˆ gita gita tiel same elegante, kiel la unua u nua kaj dua kajutoj kajuto j de ˆciuj ciuj Lloyd’aj Lloyd’a j vaporˆ vaporˆsipoj. sipo j. Granda, per p er verda drapo drap o kovrita tablo kun multaj multa j fakoj super la skriba plataˆo, o, apud kiu oportun op ortunee povas p ovas labori labo ri kvar homo h omoj, j, preze p rezentas ntas la ˆcefan cefan meblon meblo n de tiu ˆci ci salono, salono , almena˘ almen a˘ u la moveblan. moveblan. Unu el la muroj muroj la˘ulongaj ulongaj estas okupita de polurita masiva breto, kiu enhavas grandegajn fakojn, kies fundoj ˆciuj ciuj estas klinitaj klinitaj malrekte malrekte al la muro. muro. Kelkaj Kelkaj ˆsranketoj sranketoj por konserv konservado ado de formularoj, formularoj, stampiloj, stampiloj, koloriga kolorigaˆˆo, o, fadenoj, ˆsnuretoj, snuretoj, sigelvakso sigelvakso k. t. p. ˆ plenigas la meblaron de tiu ˆci ci naˆ ganta ganta poˆsta sta oficejo. ofice jo. Sova pordo kondukas en grandegan ˆcambron cambron najbaran, najb aran, kiu tuta estas plenigita de paketoj; tiuj ˆci ci lastaj estas tiel firme kunmetitaj kaj tiel lerte pakitaj unuj sur la aliaj, ke ili ˆce ce ˆciu ci u movo de la ˆsip si p o ne ruli ru liˆ gas gâs tien kaj reen, r een, sed eˆc en e n granda g randa ventego, kiam la ˆsipo sipo saltas kaj batas, ili ne tre multe disˆsutiˆ sutiˆ gas; gas; en alia okazo ne multaj el ili venus E˘uropon. uropon. Se ni eliros en la koridoron, ni venos en elegante aranˆ gitan gitan ˆcambron cambron kun du litoj unu super la dua kaj alia meblaˆ meblaˆo, o, simila al tiu, kiun havas la vojaˆ vo jaˆ gantoj gantoj de la dua klaso. k laso. La ˆcambro cambro estas es tas difinita difi nita por p or la du poˆ p oˆstaj sta j oficisto oficis toj, j, la germana ge rmana kaj amerika. amerika. Malpli eleganta, eleganta, sed tre praktike praktike meblita meblita apudˆ cambro cambro estas difinita por la du suboficistoj, la germana kaj amerika.

* El


148

De la komenco de la jaro 1891, post longaj kaj detalaj traktadoj inter Nord-Ameriko kaj Germanujo, oni fine decidis, ke ˆciu ciu vaporˆ vaporˆsipo sipo devas esti e sti akompanata de amerika kaj germana ger mana poˆ p oˆsta sta oficisto oficist o kaj po unu helpanto pro ˆciu ciu el ili, por ke oni povu ankora˘ ankora˘ u en la da˘ uro de la septaga transveturo uro tiel prepari prepa ri la l a poˆ p oˆston, ston, ke ˆgi, gi, veninte Bremenon a˘ u Nov-Jorkon, povu tuj esti dissendata pluen, sen perdo de duontago a˘ u de tuta tago por la specigado. Anta˘ ue ue la ˆsipestro sipe stro a˘ u la unua oficiro akceptadis akceptadis la poˆston; ston; sub lia observo observo gi ˆgi estis enportata de la amerikanoj, amerikanoj, poste la ˆcambroj cambroj estis ˆslosataj slosataj kaj la ˆsipestro sipestro prenadis prenadis la ˆslosilon, slosilon, kiun li transdonadis transdonadis poste nur al la germana poˆsta sta estraro en Bremeno a˘ u en e n Nov-Jorko al la amerikaj ame rikaj poˆ p oˆstaj staj oficistoj. oficisto j. Per tiu ˆci ci plej nova poˆ p oˆsta sta progreso, progr eso, la aranˆ go go de naˆgantaj ganta j poˆ p oˆstaj sta j oficejo ofi cejo j kun germana ka j amerika oficisto, oni atingas en la dissendado de la poˆstaˆ staˆoj o j plifruigon plifruigon de preska˘ preska˘ u tuta tago. tago. La oficistoj oficistoj kaj suboficis suboficistoj, toj, tiel la amerik amerikaj aj kiel anka˘ u la germanaj, estas “borduloj”, t. e. homoj, kiuj konas la marajn cirkonstancojn, cirkonstancojn, faris marajn veturojn veturojn kaj estas sufiˆ ce ce harditaj kontra˘ kontra˘ u la mara malsano. Tiu ˆci ci cirkonstanco estas tre grava, grava, ˆcar car en a˘ utuno kaj vintro la transveturo transveturo de la vaporˆsipo sipo estas ofte tiel malkvieta, malkvieta, ke kredeble kredeble la tuta poˆsto sto restus re stus neprepa ne preparita, rita, se la poˆ p oˆstaj sta j oficisto oficis tojj estus atakita a takita j de mara mar a malsano. malsan o. La oficistoj ricevas tablon oficiran, kompreneble je la kostoj de Germanujo ˆ kaj de la Unuigitaj Statoj de Ameriko, kaj manˆgas gas kune kun certa grupo da ˆsipaj sipaj oficiro o ficiroj. j. La suboficisto j en rilato de tenado kaj manˆ gado estas kalkulataj en tiu sama sama rang rango, o, kiel kiel la maatoj maatoj,, t. e. homoj homoj stara staran ntaj en rang rangoo inte interr ˆsipsol sip soldat datoo j kaj ˆsipofic sip oficiro iro j. En la veturo al Germanujo, sekve en tiu, en kiu ni en spirito partoprenas, la amerika oficisto estas la kondukanto. La poˆ p oˆsto, sto, kiu estas transveturigata, t ransveturigata, estas ja amerika ameri ka propraˆ pro praˆo o gis gîs la momento, en kiu ˆgi gi en Bremeno estas transdonata al la germana regna poˆsto; sto; kontra˘ kontra˘ ue, en la veturo al Nov-Jorko la germana oficisto estas la kondukanto kaj komandanto en la oficejo. Ni rigardu iom pli proksime la poˆston, ston, kiu estas transportata de NovNovˆ enhav Jorko al Bremeno. Gi enhavas anta˘ anta˘ u ˆcio cio la tutan poˆston, ston, kiu kolektiˆ gis gis en Nov-Jorko kaj en gia gî a ˆcirka ci rka˘ uaˆ u˘aˆo, kaj tio ˆci ci estas esta s ne malgranda, malgr anda, ˆcar car inter Nov-Jorko kaj Germanujo estas komercaj komunikiˆgoj, goj, kiuj prezentas la spezon de centoj da milionoj markoj ˆciujare. ciujare. Al tio ˆci ci venas la tuta poˆsto sto de ˆ la okcidentaj Unuigitaj Statoj gis gîs San-Francisko kaj plu ankora˘ u parto de la poˆsto sto Azia kaj A˘ ustrali ustralia, a, kiu tra la Granda Granda Oceano Oceano venas venas per ˆsipoj sipoj al San-Francisk San-Francisko, o, de tie ˆci ci iras en la da˘ u ro de kelkaj tagoj per la fervojoj al uro Nov-Jorko kaj tie estas ˆsarˆ sarˆ gata gata sur la vaporˆsipojn, sipojn, por esti transveturigi transveturigita ta tra la Atlan Atlantan tan Oceanon. Oceanon. Se oni konside konsideros, ros, kiel granda estas la komerc komercaa ˆ komunikiˆgo go de Germanujo kun la Unuigitaj Statoj de Ameriko, kiom multaj centoj da miloj da elmigrantoj elmigrantoj ˆciujare ciujare iras Amerikon, Amerikon, restante restante ja ˆciam ciam en rilatoj kun sia patrujo, kun siaj parencoj, kiom multe da germanoj vivas en Ameriko, tiam oni facile komprenos, ke la poˆsta sta komunikiˆ go go estas grandega

* El


149

kaj ke ˆgi gi konstante kreskas. Sed tiu ˆci ci poˆsto sto alportas objektojn ne sole por Germanujo, Germanujo, sed anka˘ anka˘ u transire por Polujo, Rusujo, A˘ ustro-Hungarujo, Turkujo, Svedo-Norvegujo, ustro-Hungarujo, eˆc por la norda Italujo. Italujo. Precipe grandega nombro da gazetoj estas sendataj sub banderolo el Ameriko E˘ uropon, ne alportante grandan gojon uropon, gôjon al la germanaj poˆstaj staj oficistoj, oficisto j, kiuj nomas tiujn ˆci ci gazetajn gazeta jn sendaˆ sendaˆojn “bastonoj”. “bastono j”. La amerikanoj ordinare ne faldas la gazetojn kvarangule, kiel la e˘ uropanoj, uropanoj, sed kunrulas kunru las ilin kaj poste pos te ˆcirka˘ cirka˘ uigas uigas ilin per p er papera pap era strio kun la adreso. Tiuj ˆci ci rulitaj, rulita j, ronda r ondaj, j, bastonforma ba stonformajj poˆ p oˆstaˆ staˆoj estas pli facile pakeblaj, sed la adresoj adreso j estas legataj ˆce ce la specigado tre malfacile, malfacile, kaj sperta oficisto specigas egalan nombron da “bastonoj”, t. e. amerikaj rulitaj gazetoj, trioble pli malrapide, ol letero leter o jn eˆc kun sufiˆce ce malklara malkla rajj adreso adre soj. j. Krom leteroj, banderoloj banderoloj kaj ˆus us nomitaj poˆstaj staj paketoj, paketoj, oni devas devas ankora˘ u prila prilabori bori la leter leterojn ojn rekome rekomendi nditajn tajn,, t. e. enskr enskrib ibit itajn, ajn, kaj leter leterojn ojn ˆ ˆsargitajn, gîtajn, t. e. enhav enhavantajn monon kaj kosta kostaˆojn. ojn. Ciuj pecoj kune, kiujn unu sola naˆganta ganta poˆsto sto transpo tran sportas, rtas, prezentas prez entas la nombron de ˆcirka˘ cirka˘ u 400 000 poˆstaˆ staˆoj o j de diversa j speco spe coj; j; sed ofte tiu ˆci ci nombro altiˆ gas g as gis gîs pli ol miliono da p peco ecoj. j. La devo de vo de la poˆ p oˆstaj sta j oficistoj, oficist oj, kiuj veturas kun la ˆsipo, estas dividi d ividi la poˆstaˆ st aˆo o jn la˘ lau˘ la apartaj poˆstaj staj kursoj. kursoj. La ob jektoj, jektoj, kiuj kiuj estas estas difinit difinitaj aj por la trairo transite, estas metataj en unu el la fakoj de la grandaj bretoj, kaj kiam la ˆsipo sipo estas en movo, tiam oni vidas, kial la fundo de la apartaj aparta j fakoj fakoj en la grandegaj grandegaj bretoj iras iras tiel malrekt malrektee malsup malsupren. ren. Se la fundo fundo estus estus plata, pla ta, tiam tia m ˆce ce ˆciu ciu leviˆ lev iˆgo go de la ˆsipo sip o ˆciuj ciu j poˆstaˆ staˆoj o j elfalu elf alus, s, el la diversa dive rsa j fako j la objektoj denove miksiˆ gus inter si, kaj la tuta laboro estus vana. gus Krom la transira komunikiˆgo, go, kiu iras tra Berlino, Berlino, se la afero ne tuˆ tuˆsas sas Holandon a˘ u Svedo-Norvegujon, devas ja anta˘ ue jam esti pakitaj la kursoj, ue ˆ kiuj iras el Bremeno. Cefa diskruciˆgejo gejo por la norda, orienta kaj suda Germanujo estas Hannovero. La transoceana t ransoceana poˆsto sto venas el Bremeno Bremen o Hannoveron, kaj tie ˆci ci en la da˘ uro de kelkaj minutoj, dum la kruciˆ uro go go de la vagonaroj, la grandega grand egajj sakoj sa koj kun la amerikaj amerika j poˆ p oˆstaˆ staˆoj o j devas d evas esti est i disdividi di sdividita tajj en e n la poˆstajn sta jn vagonojn de la fervojoj, por ke tuj poste, en la tempo de la plua veturado, oni povu specigi ilin la˘ u la diversaj stacioj. La specigantaj oficistoj devas scii preska˘ u pri ˆciu ciu loko en e n Germanujo, kie gi gî sin trovas trovas kaj al kiu poˆsta sta kurso gi gî apartenas. apart enas. Sako post p ost sako sa ko el la amerikaj ame rikaj poˆstaˆ staˆoj o j estas esta s malfermata malfe rmata,, la enhavo en havo estas ˆsutata sutata en korbojn kaj nun dividata en la diversajn fakojn. Kiam unu fako estas tute a˘ u duone plena, tiam oni pakas pakas la leterojn, poˆstajn stajn kartojn, poˆstajn stajn asignojn, banderolojn banderolojn k. t. p. en sakojn kun diversaj surskriboj, kaj la rekomenditajn rekomenditajn kaj monajn sendaˆ sendaˆojn ojn denove denove en aliajn sakojn, kiuj anka˘ u portas sur si la surskribo surskribojn jn de la respondaj responda j poˆstaj staj kursoj. Aparta Aparta ekzercite ekzerciteco co estas necesa, necesa, por legi la amerik amerikajn ajn adresojn. adresojn. La amerikano ekzemple havas la kutimon meti tuj sub la nomo de la adresato la straton kaj numeron, dum ni gin gîn skribas ordinare sub la nomo de la urbo. Al

* El


150

tio ˆci guste gûste la amerikaj leteroj, kiujn la elmigrintoj sendas hejmen, estas pleje skribitaj de homoj, kiuj ne bone posedas la plumon kaj nur malofte okupas sin per skribado de leteroj. Sur tia letero la diversaj partoj de la adreso kuras unu sur alian, duone germane, duone angle, kaj la amerika kolego, kiu estas kompetenta en tia j afero j, devas tiam helpi en la deˆcifrado cifrado de la adresoj, adreso j, tiel same kiel anka˘ u la enportadon de la rekomenditaj kaj monaj leteroj en la registrojn li faras kune kun la germana kolego. Se la vetero vetero estas bona kaj la preparad preparadoo de la poˆ poˆsto sto iras bone, tiam tiam la poˆstaj sta j oficistoj oficisto j ofte havas havas anka˘ u tempon, por iri sur la ferdekon kaj gui gûi la belegan maran aeron; sed ordinare restas al ili tempo nur por la manˆ gado, gado, dormado kaj por la plej necesa ripozo vespere en la oficira salono a˘ u en la fuma fuma salono salono de la dua kajuto. Ili devas devas forte labori, labori, se ili volas volas veni veni al fino kun sia laboro. Kiam Kiam la oceano estas travetur traveturita ita kaj oni alproks alproksimi imiˆ gas gâs al la kanalo, tiam parto de la poˆsto sto devas esti tute preta, ˆcar car ja anka˘ u anglaj poˆstaˆ staˆoj o j por p or South S outhampto ampton n estas es tas alportita alpo rtita j el Ameriko. ˆ En la lastaj horoj komenciˆgas g as la fermado de la sakoj da leteroj. Ciuj amerikaj sakoj estas jam malplenigitaj, kaj la specigita enhavo migris en la ˆ sako estas fermita per ˆsnuro, kiun oni povas kuntiri. sakojn germanajn. Ciu La fino finojn jn de tiu ˆci ci sufiˆce ce dika ˆsnuro snuro oni tratiras tra du truoj truo j en la fundo de lada pladeto, kiu havas havas pli-malpli pli-malpli la grandecon de monero dumarka. dumarka. Sur la fundo de tiu ˆci ci pladeto staras la surskribo surskribo “U. S. Mail”, t. e. poˆsto sto de la ˆ Unuigitaj Statoj. Stato j. La fino jn de la ˆsnuro snuro oni ligas, kaj en la kavon kavon de la pladeto oni nun fandas sigelvakson, sigelvakson, kiu tute kovras kovras la ˆsnuron, snuron, kaj poste oni premas sur gin gîn la amerik amerikan an sigelon, sigelon, kiu portas sur si la surskribon: surskribon: “U. S. German German ˆ Sea Post” (Mara ( Mara poˆsto sto de la Unuigitaj Statoj al Germanujo). Nun la poˆstaˆ staˆoj o j estas kvankam jam specigit spe cigitaa j la˘ u la germanaj kursoj, sed ˆ ili ˆciam cia m ankora anko ra˘ u ˘ estas amerika propraˆo o kaj la Unuigitaj Statoj de Ameriko estas responda re sponda j por p or tiuj ˆci ci ob jektoj. jekto j. La fajra ˆsipo sipo en la Weser fariˆ gas gas videbla. videbla. La vaporˆsipo sipo alproksimiˆ alproksimiˆ gas gas al la hejma haveno. haveno. Jam prete pakitaj estas ˆciuj ciuj sakoj, anka˘ anka˘ u la paketojn oni en la lastaj tagoj elprenis el la kestoj kaj specigis ilin la˘ u la kursoj kaj lokoj de difino. La lumturo de Rothesand estas preterveturita, pli malrapide veturas la Lloyda vaporˆsipo sipo la˘ u la Weser, ˆgis gis ˆgi gi venas al la granda alvetura ponto ponto de Nordenham. Nordenham. Kun bruo la ankroj ankroj estas estas delasitaj, delasitaj, la estraro estraro venas venas sur la ˆsipon, sipon, kaj kun ili la reprezentantoj de la germana g ermana imperia poˆsto, sto, kiuj tuj iras en la ˆsipan sipan oficejon, kaj tie ˆci ci en la apudesto de la amba˘ u germanaj oficistoj, kiuj kunvenis de trans la oceano, ili transprenas de la amerikaj oficistoj la sendaˆ sendaˆon. La diversaj pozicioj en la formularoj formularoj estas komparataj, komparataj, oni kvitancas, rapidaj manoj portas trans la havena ponto la poˆstajn stajn sakojn el la ˆsipo sur la bordon, b ordon, kie jam staras la granda gr andajj flavaj kaleˆ kaleˆsoj soj por la akceptado de la sakoj kaj paketoj, kaj rapide oni veturas a˘ u al la poˆsta sta oficejo en Nordenham, a˘ u al la stacidomo de la fervojo, kie en la vagonaron estas

* El


151

enaranˆgitaj gita j apartaj aparta j poˆstaj staj vagonoj, kiuj la tutan t utan transmaran poˆston ston portas al Bremeno. Bremen o. Tie ˆci ci oni disapartigas la poˆ p oˆstajn stajn kursojn, kurso jn, kaj parton de la paketoj kaj sakoj oni lasas. Sed la plej granda parto iras senpere kun la kuriera vagonaro, kiu aliˆgas gas en Bremeno, pluen al Hannovero, Hannovero, kie ˆce ce la alveno alveno de la transmara poˆsto sto denove disvolviˆ gas gas viva poˆ p oˆsta sta movado. El la Bremenaj Bremena j poˆstaj sta j vagonoj elflugas la sakoj kaj paketoj, ili estas ˆsarˆ gataj gata j en la poˆstajn stajn vagonojn de la aliaj vagonaroj, kiuj staras sur la diversaj relaj vojoj, kaj post kelkaj minutoj elveturas preska˘ u la˘ u ˆciuj ciuj direkto direkt o j la poˆstaj sta j vagonaro j, kiuj disportas la transmaran tra nsmaran poˆston ston por Germanujo kaj la alilando. La Berlina Berlina poˆsto sto sendas ˆciutage ciutage Hannovero Hannoveron n specigistojn, specigistojn, por ke ili la leterojn difinitajn por Berlino tuj specigu la˘ u la poˆ p oˆstaj staj oficejoj. En la tagoj, kiam venas la transmara poˆsto sto — kaj tio ˆci ci nun havas lokon kelka kelka jn fojo jn en la semajno — tiuj ˆci ci specigistoj ricevas ricevas helpantojn, helpantojn, kaj dum la vagonaro kuras de Hannovero Berlinon, ili uzas sian tutan forton kaj sian mirindan sciadon de la Berlinaj Berlinaj stratoj kaj domoj, por tiel pretigi la poˆstaˆ staˆojn, ke ili en Berlino Berlino jam de la stacidomo stacidomo povas povas esti disdividitaj disdividitaj per kaleˆ aleˆsetoj setoj al la apartaj poˆstaj staj oficejoj, kie tuj post la alveno alveno komenciˆ komenciˆ gas la disportado de la poˆstaˆ staˆoj. o j. La poˆstaˆ staˆoj, oj , kiujn oni ne havis tempon pretigi, kiel anka˘ u la poˆstaˆ staˆoj difinitaj por la eksterlando eksterlando kaj por transita trairo, per la grandaj kaleˆsoj so j de d e la l a stacido st acidomo mo estas alporta alp ortata tajj rekte r ekte al la l a Berlina B erlina ˆcefa cefa urba poˆstejo stejo en la Reˆga ga Strato, Strato, tie ˆci ci ili estas specigataj specigataj kaj iras iras kun la plej plej proksim proksimaj aj kurieraj vagonaroj pluen al la orienta kaj suda Germanujo. En tia maniero estas eble, ke letero, kiu en Nov-Jorko estis donita sur la poˆston ston en la tago de forveturo de Lloyda vaporˆsipo, sipo, la plej malfrue post ok tagoj trov trovas sin jam en la manoj manoj de la adresato adresato eˆc en la plej plej malprok malproksim simaa anguleto angul eto de d e Germanujo. Ger manujo. Se oni on i al tio t io ˆci ci konsideros konsid eros la malkaran mal karan poˆ p oˆstan stan pagon de dudek pfenigoj, pfenigo j, tiam oni efektive devas miregi pro la progreso j de la poˆstaj sta j aferoj, precipe se oni ekmemoros, ke ankora˘ u anta˘ u ˆcirka ir ka˘ u˘ sesdekjaroj letero el la suda Germanujo al la orienta Prusujo iris tiom same longe, kiel hodia˘ u letero el Nov-Jorko ˆgis gis ˆcia cia urbeto en Germanujo, Germanujo, ke tia letero tiam kostis kostis ˆcirka˘ kau ˘ unu talero kaj ke ordinare nur unu fojon fo jon en semajno iris poˆsto, sto, kiu prenis kun si leterojn, tiel ke la respondo povis veni ne pli frue ol post dek kvar tagoj. ˆ La komunikiˆgoj goj inter la Unuigitaj Statoj de Nord-Ameriko kaj E˘ uropo, uropo, precipe Germanujo, Germanujo, kreskas kreskas kun ˆciu ciu tago, tiel ke jam nun fariˆ gas malfacile pretiˆgi gi kun la poˆsta sta komunikiˆ go. g o. Bald Balda˘ a˘ u oni devos pensi enporti ankora˘ u ˆ plibonigojn, kaj kredeble la tutmonda ekspozicio en Cikago helpos al tio, ke novaj faciligoj kaj rapidigoj estos enkondukitaj por la transsendado de la poˆstaˆ staˆoj o j inter inte r Ameriko Ame riko kaj E˘ uropo. [El “Das Buch fuer Alle”.] uropo.

* El

5.4


152

La loˆ gejoj gejoj de la termitoj

La diversaj specoj de termitoj (ekzistas multaj specoj) konstruas nestojn de tre diversa diversa formo. Kelk Kelkaj konstr konstruas uas tureton tureton el tero, de alteco alteco iom pli ol 50 centime cent imetro tro j, ˆcirka˘ cir ka˘ uitan de elstaranta konusa tegmento, tiel ke la konstruo uitan estas tre t re simila je fungo; fungo ; interne sin trovas multego da ˆceloj celoj de diversa formo kaj grandeco grandeco.. Aliaj Aliaj preferas preferas staton staton pli altan altan kaj konst konstruas ruas siajn nestojn, kiuj havas havas diversan diversan grandecon, grandecon, de la grandeco de ˆcapelo capelo gis ˆ la grandeco de barelo de sukero, sukero, kaj konsistas konsistas el kungluitaj kungluitaj pecetoj da ligno — en branˆ branˆcoj coj de arboj, ofte en la alteco alteco de 20-25 20-25 metroj. Sed senkompa senkompare re la plej rimarrimarkindaj kindaj loˆ gejoj estas tiuj, kiujn konstruas la “Termes fatalis”, speco, vivanta gejoj en Gvineo kaj aliaj partoj de la Afrikaj bordoj de maro kaj pri kies nestoj skribas Smeathman Smeathman en la 71 volumo volumo de la “Phisos. Transactions”. ransactions”. Tiuj ˆci ci nestoj estas farataj tute el tero, havas ordinare la altecon de 3-4 metroj kaj respondan larˆ gecon, tiel ke, se amaso da tiaj nestoj sin trovas kune, kio ofte gecon, havas lokon, oni povas gin gîn preni por vilaˆgo go de la sovaˆgulo gulo j; kaj efektive efekt ive tiuj t iuj ˆci ci nestoj nestoj ofte estas estas pli grandaj, ol la dometoj dometoj de la tieaj homoj. En la komenc komencoo ili konstruas du a˘ u tri turetojn el tero, havantajn la altecon de preska˘ u 30 centimetroj ka j la formon de konuso da sukero. Tiuj ˆci ci prezentas la trabaron de la estonta konstruo, ili balda˘ u fariˆgas gas pli multaj kaj pli altaj, poste oni ilin malsupre pli larˆgigas, gigas, supre ligas en kupolon, ˆcirka˘ cirka˘ ue ue fortikigas per dika muro el tero, kaj tiel ili prezentas loˆgejon gejon de la grandeco kaj formo de amaso da fojno, je kiu ili en kelka malproksimeco estas tre similaj, kiam ili kovriˆgas gas per herbo, kio balda˘ u fariˆgas. gas. Kiam la konstruo ricevis tiun ˆci ci lastan formon, tiam la internaj turetoj, esceptinte la suprojn, kiuj en diversaj lokoj elstaras kiel ˆcambretoj, cambretoj, estas forigataj kaj la tero estas uzata por p or aliaj alia j celoj. celo j. Nur la malsupra parto de la konstruo estas okupata de la loˆ gantoj. gantoj. La supra parto a˘u la kupolo, kiu estas tre dika kaj fortika, restas malplena kaj servas precipe kiel defendo kontra˘ u la ˆsanˆ sa nˆgoj goj de la vetero kaj kontra˘ u la atakoj de naturaj kaj okazaj malamikoj, kiel anka˘ u por konservi konservi al la malsupra parto la necesan varmecon kaj malsekecon malsekecon por p or la disvolviˆ disvolviˆ go de la ovoj kaj por la flegado de la go idoj. idoj. La parto parto loˆ gata enhavas la palacon reˆ gata gan g an a˘ u la loˆgejon gejon de la reˆ go go kaj reˆgino, gino, la nutrejon por la idoj, la provizejon a˘u konservejon de la manˆgaˆo kaj ka j sennombrajn irojn, pasojn kaj malplenajn lokojn, aranˆ gitajn gitajn la˘ u la sekvanta plano. En la mezo de la konstruo, rekte sub la supro kaj pli-malpli sur egala alteco kun la tero, sin trovas la reˆ ga ga ˆcambro, camb ro, arkaˆo o de duo duone ne ovala formo for mo a˘ u ˆ estas ne pli longa, ol du centimetroj, sed oni simila je forno de bakado. Gi gin ˆgin pligrandigas ˆgis gis dekkvin centimetroj kaj pli multe, kiam la reˆgino gino fariˆgas gas pli dika. En tiu ˆci ci ˆcambro cambro loˆgas gas la reˆ go g o kaj la reˆgino gino konstante, kaj pro la malvasteco de la eniroj, kiuj apena˘ u sufiˆcas cas por tralasi la plej malgrandajn malgranda jn regatojn, le gereˆ goj neniel povas eliri; tiel ili, simile je multaj niaj potenculoj, goj kare pagas por la reˆ gado gado per la perdo de la libereco. libereco. Tuj apud la ˆcambro cambro

* El


153

de la gereˆ goj, go j, ˆcirka ci rka˘ ue u ˘ e de ˆciuj ciuj flankoj en la spaco spaco de tridek tridek centim centimetroj etroj a˘ u pli multe, multe, sin trovas trovas la ˆcambroj cambroj de la reˆ ga kortego, konfuzita labirinto da ga sennombra senno mbrajj ˆcambro cambro j de diversa formo kaj grandec gr andeco, o, el e l kiuj ˆciu ciu sin s in malfermas malf ermas en alian kaj estas aranˆ gita por oportuneco de la soldatoj kaj servantoj, de gita kiuj ˆciam ciam kelkaj kelkaj miloj atendas la ordonojn de sia reˆ go g o kaj reˆgino g ino.. Po Post st la ˆcambro cambro j de la reˆga ga kortego kortego iras nutrejoj nutrejoj kaj provizejoj; provizejoj; la unuaj ˆciam ciam estas plenaj de ovoj kaj idoj, kaj en la komenco de la konstruado ili sin trovas tuj apud la reˆga ga ˆcambro; cambro; sed kiam la kreskanta kreskanta grandeco de la reˆ gino postulas pli grandan ˆcambron cambron kaj la apudaj apuda j ˆcambroj cambroj por la pligrandigita nombro da servanto servantojj postulas post ulas la forigon forigo n de la ovoj, tiam la malgranda j ˆcambroj cambroj de nutrado estas detruataj, kaj en kelka malproksimeco estas konstruataj aliaj, iom pli grandaj kaj anka˘ u en pli granda nombro. nombro. Per sia ˆstofo stofo ili diferencas diferencas de ˆciuj ciuj alia j ˆcambroj: cambroj: ili estas konstruitaj el peceto p ecetojj da ligno, kiuj estas gluitaj gluita j inter si kredeble per rezino. Amaso da tiuj densaj, neregulaj kaj malgrandaj lignaj ˆcambretoj, cambretoj, el kiuj neniu atingas la largecon de du centimetroj, centimetro j, estas de sia flanko fermita en komuna komuna tera ˆcambro, cambro, kiu ofte estas pli granda, ol kapo de infano. La provizejoj sin trovas intermiksite kun la nutrejoj kaj prezentas ˆciam ciam terajn ter ajn ˆcambrojn cambrojn plenajn plena jn de provizoj. La provizoj provizo j konsistas el peceto p ecetojj da ligno kaj el densigitaj densigita j sukoj suko j de kreskaˆ kreskaˆoj. o j. Tiuj ˆci ci provizejo j kaj nutrejoj estas apartigitaj unuj de la aliaj alia j por malgrandaj malgrandaj malplenaj malplenaj ˆcambretoj cambretoj kaj pasoj, kiuj komunikiˆgas gas inter si a˘ u iras ir as ˆcirka ci rka˘ u ue, ˘ e, apartigitaj unuj de la aliaj, havas havas de ˆciuj ciuj flankoj sian da˘ uraˆ uraˆon on en la ekstera muro de la konstruo konstruo kaj atingas tie gis gîs du trionoj a˘ u tri kvaronoj de la alteco. Tamen ili ne okupas la tutan malsupran parton de la monteto, sed trovas sin nur en la flankoj, kaj en la mezo sub la kupolo ili lasas liberan kampon, kiu estas tre simila je la mezospaco de malnova preˆ gejo; gejo; ˆgia gia tegmento te gmento sin apogas sur tri a˘ au˘ kvar grandaj gotaj gota j arkaˆ arkaˆoj, el kiuj tiu, t iu, kiu sin trovas en la mezo me zo de la kampo, ofte havas havas la altecon alte con de unu metro kaj la alia j de ˆciu ciu flanko estas ˆciam ciam pli malata j, kiel serio da arkaˆ arkaˆoj o j en perspektivo. persp ektivo. La ˆcambroj, cambroj, nutrejoj k. t. p. estas kovritaj de plata sentrua tegmento, por reteni la malsekecon en la okazo, se la kupolo estus difektita; difektita ; kaj la libera libe ra kampo, kiu estas iom pli alta, ol la ˆcambro cambro de la reˆgo, go, havas anka˘ u netraflueblan plankon kaj estas tiel aranˆ gita, gita, ke la tutan pluvon, kiu povus enpenetri, ˆgi gi forkondukas forkondukas en la subterajn irojn. Tiuj ˆci ci iroj estas tre grandaj, kelkaj havas tridek centimetrojn en la diametro, tute cilindraj, kaj servas en komenco, simile al la katakumboj de Parizo, kiel la rompejoj, el kiuj estas prenataj la materialoj konstruaj, kaj poste ili servas kiel grandaj eliroj, tra kiuj la termitoj faras iliajn rabojn, kiujn ili entreprenas en kelka malproksimo de sia loˆgejo. gejo. Ili iras iras en malrekt malrektaa direkto direkto sub la fundamento de la monteto mo nteto en la profundecon p rofundecon de ˆcirka˘ cirka˘ u unu u nu metr m etro, o, branˆ bra nˆciˆ ciˆgas gas poste en ˆciun ciun flankon kaj tiras sin sub la supraˆ supraˆo o de la tero tre malproksime. ˆ Ce ilia eniro en la internaˆ internaˆon ili komunikiˆ gas kun aliaj pli malgrandaj iroj, gas kiuj sin levas spirale en la interna parto de la ekstera kovro, iras ronde ˆcirka˘ cirka˘ u

* El


154

la loˆgejo gejo gis gîs la supro, sup ro, ˆce ce kio ili tratranˆcas cas unu la alian sur su r diversaj vojoj, vojo j, kaj ka j ˆciu ciu en diversaj lokoj sin malfermas senpere senp ere en la kupolon kup olon kaj en la malsupran malsup ran parton de la konstruo a˘ u komunikiˆgas gas kun ˆciu ciu parto part o de tiu ˆci ci lasta per pe r aliaj, alia j, pli malgrandaj, rondaj a˘ u ovalaj ovalaj iroj de diversaj diversaj diametroj. diametroj. Ke la subteraj subteraj ˆcefaj cefaj iroj devas devas esti tiel grandegaj, venas venas kredeble de tio, ke ili estas la grandaj traveturejoj, per kiuj la loˆgantoj gantoj enkondukas enkondukas sian teron, lignon, akvon a˘ u provizojn, kaj ilia spirala a˘ u ˆstup st upar araa leviˆ lev iˆgo go esta necesa por oportuna aliro de la termitoj, kiuj nur kun granda malfacileco malfacileco povas sin levadi levadi vertikale. vertikale. Por eviti tiun ˆci ci malfacilecon malfacilecon en la internaj internaj vertik vertikalaj partoj de la konstruo, konstruo, ili ofte faras vojeton de centimetro de larˆ geco, geco, kiu sin levas ˆstupare, stupare, kiel monta vojo, kaj per tio ˆci ci ili tre facile sin levas levas sur altaˆ altaˆojn, kiujn ili sen tio ne povus atingi. La sprita penado mallongigi sian vojon vo jon elvokis, kiel ˆsajnas, sa jnas, ankora˘ u pli eksterordinaran ekster ordinaran elpenson. elp enson. Tio ˆci ci estas speco sp eco de ponto kun grandega arkaˆ arkaˆo, kiu iras de la planko de la kampo al la supraj supra j ˆcambroj cambroj en la flanko fl anko de la domo, respondas al la celoj celo j de ˆstuparo stuparo ka j mallongigas la interspacon interspaco n ˆce ce la forportado de la ovoj el la reˆgaj gaj ˆcambroj cambroj al la supraj supra j teraj tera j ˆcambroj, cambroj, kiuj en kelkaj montetoj sin trovas unuj de la aliaj en malproksimeco de 1 - 1 1/2 metroj, kalkulante la vojon plej rektan, kaj ankora˘ u multe pli malproksime, se ni kalkulos per la kurbaj kaj turnitaj iroj, kiuj kondukas tra la internaj ˆcambroj. cambroj. Smeathman mezuris mezu ris unu el tia j pontoj; ponto j; gi gî havis la larˆgecon gecon de unu centimetro, la dikecon de duono da centimetro, la longecon de dudek centimetroj, kaj prezentis la flankon de elipsa arko de responda grandeco, tiel ke oni devas miri, ke ˆgi gi ne rompiˆgis g is per sia propra pezo, anta˘ u ol ˆgi gi estis ˆ la fundamento gi ligita kun la supre staranta kolono. Ce gî estis fortigita per malgranda arko kaj havis la˘ ulonge ulonge de sia supra plataˆ plataˆo sulkon, a˘ au˘ aranˆ gitan gitan intence por pli granda sendanˆ gereco gereco de la irantoj, a˘ u per si mem elbatitan per la tro ofta irado. Rilate tiun ˆci ci ponton grandan miron meritas tiu cirkonstanco, konstan co, ke la gota jn arkaˆ arkaˆojn o jn kaj entute ˆciujn ciujn arkaˆ arkaˆojn o jn de la diversa j iro i rojj kaj ˆcambro cambro j la termito term itojj ne kavernig kavernigas, as, sed disˆsiras. siras. Por krei tiujn ˆci ci efektive efekt ive gigantajn gigantajn konstruojn, konstruojn, tiuj ˆci ci malgrandaj malgrandaj bestetoj devas devas uzi la plej nekredeblan diligenteco diligentecon, n, la plej senˆ cesan cesan laboradon kaj la plej senlacan senlacan lertecon. lertecon. Ke tiaj malgrandaj insektoj, kiuj havas apena˘ u la longecon de duono da centimetro, povas en tri a˘u kvar jaroj pretigi konstruon de kvar metroj de alteco kaj de responda dikeco, ornamitan per multego da turetoj, kun miriadoj da ˆcambroj cambroj de diversa diversa grandeco kaj el diversaj diversaj materialoj, materialoj, konstruitaj konstruitaj sub giaj ˆ grandegaj arka arkaˆoj; oj; ke ili en diversaj diversaj direktoj kaj diversa diversa profundeco profundeco elfosas sennombrajn subterajn vojojn, el kiuj multaj havas dudek kvin centimetrojn en la diametro, a˘ u disˆsiras siras arkaˆ arkaˆon el ˆstono stono super sup er aliaj alia j vojo voj o j, kiuj kondukas de la ˆcefurbo cefurbo en la malproksimecon de kelkaj kelkaj centoj da metro j; ke ili aranˆ gas en la ˆcirka ci rka˘ uaˆ u ˘aˆo o kaj en la internaˆ inte rnaˆo o grande gra ndega gajn jn ˆstupar stu paroo jn a˘ u pontojn, kaj fine, ke la milionoj, milionoj, kiuj estas necesaj por tiaj herkulesaj herkulesaj laboroj kaj senˆ cese cese iras kaj reiras en diversaj direktoj, neniam malhelpas unu al la alia, — estas mir-

* El


155

indaˆo o de la naturo, natur o, a˘ u pli ˆguste guste de la Kreinto de la naturo, kiu multe superas la plej glorajn glora jn kreitaˆ kreitaˆojn kaj konstruojn de la homo; ˆcar car se tiuj ˆci ci besteto j estus egale grandaj, kiel li, kaj konservus sian ordinaran instinkton kaj laboremecon, tiam iliaj konstruoj konstruoj atingus la miregindan altecon de tuta kilometro, kilometro, iliaj trakondukoj prezentus belegan cilindron kun diametro de cent metroj, per kio la piramidoj de Egiptujo kaj la akvokondukoj de Romo perdus sian tutan gloron kaj fariˆ gus gus nuloj. La plej alta alta piramid piramidoo ne havas havas pli ol ducent ducent metrojn, kio, se ni kalkulos, ke la homo havas la altecon de nur 1 1/2 metroj, prezentos nur 133 fojojn la altecon de la homo. Dume la nesto de la termitoj havas la altecon de almena˘ u kvar metro j kaj tiuj ˆci ci insekto j mem la altecon de ne pli ol duono da centimetro, la loˆgejo gejo sekve estas okcent fojojn pli alta, ol ˆgiaj gia j konstruanto konstru antoj. j.

* El

5.5 5.5


Kore Korespo spond ndad ado o kom omer erca ca (de L. de BEAUFRONT) Sinj Sinjoro oro M. M. . . , en Brian Brian¸con. çon. Kun la rekomendo de honorinda negocisto de via regiono, mi permesas al mi adresi al vi mian prezaron generalan gêneralan kaj samtempe kelkajn specimenojn de la vendobjektoj paperaj kaj kartonaj, kiujn mi havas havas ordinare en mia magazeno. Mi esperas, ke vi ˆsatos la kvaliton kvaliton tute rimarkindan rimarkindan de la komerca komercaˆˆoj, kiujn mi proponas al vi, kaj ke la kondiˆ kondiˆcoj coj profitaj, en kiuj mi povas povas liveri liveri ilin al vi, decidigos decidigos vin vin doni al mi viajn mendojn. mendojn. Vi povos povos anka˘ anka˘ u vidi en mia katalogo, ke, krom la paperoj, mi anka˘u makleras pri ˆciuj ciuj komerca komercaˆˆoj de la urbo Roubaix, Roubaix, speciale pri la drapoj kaj teksaˆ teksaˆoj ˆciuspeca ciuspeca j. Miaj malnovaj malnovaj kaj konstantaj interrilatoj kun ˆciuj ciuj firmo j ˆci-tieaj ci-tiea j donas dona s al mi la eblon trakti la negoco nego cojn jn de miaj mendantoj kun la tuta kompetento dezirinda kaj per tia maniero, ke ili estu plene kontentaj. Esperante, ke vi favoros min per viaj mendoj, mi petas, Sinjoro, ke vi akceptu mian sinceran saluton. R. Sinj Sinjoro oro R. . . , en Roubai Roubaix. x. Mi ricevis vian leteron de la 10-a de la kuranta monato kun viaj proponoj pri liveroj kaj la anonco pri viaj specimenoj, kiuj anka˘ u bone alveni alveniss al mi. En aliaj cirko cirkonsta nstancoj ncoj fari uzon el tio estus malfacile malfacile por p or mi, ˆcar car mi ne havas havas motivon motivon por forlasi miajn kutimajn liverant liverantojn, ojn, kiuj kontenti kontentigas gas min. Tamen, ˆcar car la prezoj, kiujn vi prezentas al mi, estas iom pli malkaraj, mi mendas de vi, por provo, cent rismojn da papero konforma je specimeno n-ro 1, kaj tiom same same da n-ro n-ro 2. Se viaj liveroj liveroj estos konten kontentig tigaj, aj, kiel kiel mi esperas esperas,, mi sendos sendos al vi pli grandajn grandajn mendojn. mendojn. Po Porr la pago volu volu prezent prezentigi igi kamb kambion ion al mia kaso, kaso, post tridek tagoj, kun 2 % da diskonto, konforme je via j kondiˆcoj. co j. Koncerne vian proponon prop onon pri drapoj, mi beda˘ uras, ke mi ne povas profiti gin, uras, gîn, ˆcar car mi tute ne okupas min je tiuj komercaˆ komercaˆoj. Atendante vian raporton rap orton pri la ekspedo, mi prezentas al vi, Sinjoro, mian sinceran saluton. M. Sinj Sinjoro oro H. . . , en Marsei Marseill lle. e. Ni havas la honoron sciigi vin, ke ni ekspedas al vi hodia˘u, u, malrapidire, keston enhavantan 60 botelojn da vinoj diversaj, konforme je la mendo, kiun vi donis al nia vojaˆ gisto, gisto, S-ro L. Vi trovos tie ˆci ci enfermitan enfermitan la detalan fakturon. fakturon. Volu akcepti gin gîn kiel ˆgustan gustan kaj

156

* El


ˆ enskribi la sumon en nian krediton. Ciam sindonemaj por viaj mendoj, ni petas vin, k. t. p. Sinj Sinjoro oro K. . . , en Pariz Parizo. o. Ni sendas al vi tie ˆci ci aldonite la staton de via kalkulo fermita ˆce ce la fino de decembro. Ni petas, ke vi ekzamenu gin gîn kaj diru al ni, ˆcu cu ni konsenta kons entas. s. Sinj Sinjoro oro B. B. . . , en Lill Lille. e. Mi rapidas respondi je via letero kaj doni al vi la petitan inforˆ ˆguas mon pri la firmo N. Gi guas tie ˆci ci la plej bonan b onan reputacion. Mi pensas, ke vi povas liveri al ˆgi gi en plena plena trankvilo trankvilo.. Sen garantio garantio nek respondeco respondeco,, kiel kiel kutime. kutime. Tre sincere sincere via. via. . . KVITANCO (Mi certigas certiga s per p er tio ˆci, ci, ke) mi ricevis de Sinjoro R. la sumon de mil frankoj, kiujn al li mi pruntis por unu jaro en la dato 1a de januaro 1900, kune la sumon de dudek kvin frankoj kiel la procentojn po 5 % de la dirita dirita sumo sumo dum la dua duonjaro. duonjaro. Aproban Aprobante te por mil dudek kvin frankoj. Parizo, la l-an de januaro 1901.

157

* El

5.6


158

Kronik Kronika a katara atara konjunk onjunktiv tivito ito (el la libro de profesoro E. FUCHS).

ˆ la kronika kataro de la konjunktivo la objektive trovataj Simptomoj. Ce ˆsangoj gôj estas estas entute entute malmult malmultee signif signifaj. aj. Estas Estas modera modera ruˆ geco de la konjunktivo, a˘ u nur super la tarso, a˘ u anka˘ u en la parto transira transira.. La konjunk konjunktiv tivoo estas glata kaj ne ˆsvelinta svelinta;; nur en malnov malnovaj okazoj okazoj aperas hipertrofio de la konjunktivo kun ˆgia gia dikiˆgo go kaj velursimila karaktero. La sekrecio estas malgranda granda kaj montras montras sin precipe precipe per kunglui kungluiteco teco de la palpebroj palpebroj matene. matene. La blan bl anket ketaa ˆsa˘ saumo, u˘ mo, kiun oni ofte trovas en la anguloj de la palpebroj, venas de tio, ke en sekvo sekvo de ofta palpebrumado palpebrumado la larma fluidaˆ fluidaˆo kun la eligaˆ eligaˆo o de la Meibomaj glandetoj per batiˆ gado gado fariˆ gas gas speco spe co de ˆsa˘ sa˘uma uma emulsio emulsio.. La konstanta malsekiˆgado g ado de la ha˘ uto en la anguloj de la palpebroj kondukas uto al la formiˆgado gado de eksko ekskoriac riacioj. ioj. En kelk kelkaj aj okazoj okazoj la sekrecio, sekrecio, anstata˘ anstata˘ u esti pliigita, ˆsajnas sajna s eˆc malpliigita. Pro la tre t re malgranda a˘ u eˆc tute mankanta pliiˆgo go de la sekrecio kelkaj a˘utoroj utoroj difinas multajn okazojn de kronika kataro ˆ la sensignifeco de la ne kiel tian, sed kiel hiperemion de la konjunktivo. Ce simptomoj objektive rimarkeblaj, tiom pli granda atento devas esti turnata al la plendoj de la paciento. Efektive la subjektivaj subjektivaj simptomoj simptomoj pleje estas tiel karakteraj, ke el ili oni facile povas meti la diagnozon de kronika kataro de la konjunktivo. La plendoj ordinare estas la plej grandaj vespere. La pezeco de la palpebroj, tage apena˘ u rimarkebla, vespere estas tiel granda, ke al la pacientoj estas tre malfacile teni la okulojn nefermitaj; ili havas la senton, kvaza˘ u ili volus dormi. Per la nemulta eligaˆo, o, kiu en formo de mukaj fadeno j restas en la konjunktiva sako, naskiˆ gas teda sento de fremda korpo, kvaza˘ gas u en la okulo estus polvero; kiam tiaj mukaj fadenoj metiˆgas gas sur la korneon, tiam la vidado malklariˆgas g as a˘ u tiam tia m ˆcirka˘ cir ka˘ u la flamo de kandelo montriˆ gas gas ˆcielarkaj cielarkaj koloroj; koloro j; krom tio la paciento j rakontas pri malagrabla j sentoj sento j de did iversaj specoj, nome pri brulado kaj jukado, pri blinduliˆ gado gado per lumo, rapida laciˆgado gado de la okuloj okuloj ˆce ce la laborado, laborado, ofta palpebrum palpebrumado ado k. t. p. Matene Matene la okuloj estas iom kungluitaj a˘ u iom da flava sekiˆginta ginta eligaˆo o trovas sin en la intern internaa angulo angulo de la okulo. En aliaj aliaj okazoj okazoj ekzista ekzistass turmen turmenta ta sento sento de seksekeco kaj la okuloj povas esti malfermataj nur kun malfacileco, kaj la paciento havas la senton kvaza˘ u la palpebroj pro manko de malsekeco estas algluitaj al la okulpomo (kataro (kataro seka). — Tiuj ˆci ci tiel diversaspecaj diversaspecaj plendoj tute ne ˆ multaj homoj oni trovas sin en difinita interrilato al la objektiva stato. Ce vidas la konjunktivon konj unktivon sufiˆce ce forte ruˆ giˆ giˆginta ginta kaj ka j tamen ili plendas ple ndas pri nenio eˆc plej malgranda, dum ˆce ce aliaj, kiuj la kuraciston kuraciston simple elturmentas elturmentas per siaj piendoj, oni ofte apena˘ u rimarkas rimar kas iajn ia jn ˆsanˆ sanˆgetojn getojn en la konjunktivo. Irado de la malsano. La kronika kataro de konjunktivo estas unu el la plej plej oftaj malsanoj malsanoj de la okuloj, okuloj, kiu estas estas renkon renkontata tata precipe precipe ˆce ce personoj personoj ˆ maljunuloj gi grandaˆgaj g aj kaj nome pli maljunaj. Ce gî estas preska˘ u regulo,

* El


159

ke ni trovas facilan gradon da kronika konjunktivito, kiun oni nomas kataro maljun maljunula ula.. La da˘ urado de la konjunktivito estas ordinare longa; multaj urado homoj suferas je gi gî grandan parton parton de sia vivo. vivo. La malsano malsano povas povas konduk kondukii al komplika komplikaˆoj, kiuj parte donas nerebonigeblajn nerebonigeb lajn ˆsanˆ sanˆ gojn. g ojn. Al la la plej plej oftaj oftaj komplika komplikaˆoj o j apartenas aparte nas la brulumo de la palpebra palp ebra rando r ando — blefarito — sekve de la ofta malsekiˆgado gado de la randoj randoj de la palpebroj palpebroj per la pli riˆce ce eligataj eligataj larmoj. Anka˘ u sekve de la malsekiˆgado gado per la larmoj la ha˘ uto uto de la malsupra palpebro estas atakata de ekzemo, a˘ u ˆgi gi fari fa riˆ gas gâs rigida kaj mallongiˆgas, gas, tiel ke la libera rando jam ne perfekte almetiˆ gas al la okulpomo. Sekve de tio la gas larma punkto jam ne trempiˆ gas en la larman lagon, per kio la forkondukado gas de la larmoj en la larman sakon estas malhelpata, la fluado de la larmoj estas pligrandigata kaj tio ˆci ci denove efikas malutile sur la staton de la ha˘ uto. uto. Tiamaniere formiˆ gas gas rondo da eraro e raroj, j, kiu kondukas kondukas al ˆciam ciam plua malleviˆ go go de la malsupra palpebro, palp ebro, al la ektropio. Tiu ˆci ci eliro estas ankora˘ u akcelata per tio, ke la pacientoj ofte deviˆsas sas la defluantajn larmojn kaj ˆce ce tio pasigas la tukon de supre malsupren, per kio la malsupra palpebro estas tirata malsupren. Se la mallongiˆgo g o de la palpebra ha˘ uto, malsekigata de larmoj, aperigas sin uto, pli en direkto horizontala, tiam naskiˆgas gas blefarofim blefarofimozo. ozo. Fine Fine la kataro kataro ofte ka˘ uzas ulceretojn de la korneo. uzas Etiologio. La ka˘ uzoj u zoj de la kroni kronik ka kataro ataro estas estas:: 1. An Anta˘ ta˘ uirinta kataro akra, kiu, anstata˘ u plene saniˆgi, g i, transi transiri riss en la stadi stadion on kroni kronik kan. an. 2. KoKomunaj malutilaˆ malutilaˆoj oj de diversaj specoj. Al ili apartenas anta˘ u ˆcio cio malbo mal bona na aero, difektita per fumo, polvo, varmego, kunestado de multe da homoj k. t. p. La laboris laboristoj toj en fabrik fabrikoj, oj, kie kie estas estas multe multe da polvo, polvo, la kelner elneroj oj en la fumople fumoplenaj naj restorac restoracioj ioj k. t. p. suferas suferas tre ofte je kronik kronika konjunkt konjunktivi ivito. to. Al tio disponas anka˘ u malfrua irado dormi, nokta maldormado, troa guado gûado de ˆ alkohol alko holaa j trin t rinka kaˆˆoj. o j. Ce personoj, kiuj jam suferas je kronika konjunktivito, gi ˆgi multe malboniˆgas gas post pos t ˆcia cia tiaspeca tiasp eca malutila malut ilaˆˆo, ekzemp e kzemple le post p ost vespero vespe ro pasigita en teatro a˘ u en fumoplenaj fumoplenaj ˆcambroj. cambroj. La da˘ daura u˘ra efikado de vento kaj malbona vetero ka˘ uzas uza s ˆce ce la vilaˆ vila ganoj, gânoj, veturi veturilis listoj toj k. s. tiel tiel oftan kataro kataron. n. Pro tiu sama ka˘ uzo uzo anka˘ u okuloj forte elstarantaj, a˘ u kies palpebroj estas mallongigitaj mallongigita j (lagoftalmo), (lagofta lmo), estas atakataj de kataro, ˆcar car ili tro malmulte estas defenditaj kontra˘ u la aero. aero. La efiko, efiko, kiun kiun faras sur la konjun konjunkti ktivo von n la konst kon stant antaa kuntuˆ ku ntuˆsiˆ sigado gâdo kun la aero, montriˆ gas gas la plej bon bonee ˆce ce la ektropio, ektro pio, ˆce ce kiu la l a neka ne kaˆˆsita sita konjunktivo konjunkt ivo de la tarso t arso fariˆgas gas forte ruˆ ga ga kaj dika, velursimila a˘u eˆc tuberplena. tub erplena. Tiom same malbone kiel longeda˘ longedauran ur ˘ an kuntuˆ ku ntuˆsiˆ sigadon gâdon kun la aero, la konjunktivo elportas anka˘ u la konstantan foreston de tiu t iu ˆci ci lasta, lasta , tial ˆce ce long lo ngee da˘ dauran u˘r anta ta ˆcirka ci rka˘ uligo u˘ligo de la okulo anka˘ u aperas kronika kronika kataro. kataro. 3. Troa streˆcado cado de la okuloj, o kuloj, precipe ˆce ce persono j hipermetropia hip ermetropiajj kaj astigmatismaj, astigmatisma j, povas ka˘ uzi uzi kronikan kataron. kataron. 4. Lokaj malutilaˆ malutilaˆoj. o j. Al ili apartenas incitado de la konjunktivo per fremdaj korpoj, kiuj restas en la konjunktiva sako; al tiaj fremdaj korpoj oni devas alkalkuli en pli vasta senco de la vorto anka˘ u

* El

160


okulharojn, kiuj estas turnitaj kontra˘ u la okulpomo. En la plimulto da okazoj la loka loka malutila malutilaˆˆo konsistas konsistas en ia alia malsano de la okulo, kiu aperigas post si la kataron kiel suferon sekvan, kiel ekzemple blefarito a˘ u infarktoj en la glandetoj Meibomaj. Reteniˆ go de larmoj en sekvo de blenoreo de la larma go sako a˘ u de nesufiˆca ca trempiˆ tremp iˆ gado de la larmaj punktoj en la larman lagon esgado tas ofta ka˘ uzo uzo de la kataro, tial oni neniam devas forgesi ˆce ce unuflanka kataro esplori, esplori, ˆcu cu ne ekzist ekzistas as ia sufero sufero de la larmaj vojoj. La kataroj ataroj ka˘ uzitaj de cirkonstancoj cirkonstancoj lokaj lokaj distingiˆ distingiˆ gas gas de la kataroj ka˘ uzita uzita j de malutila malut ilaˆˆoj o j komuna j per tio, ke ili tre ofte estas unuflankaj, dum en la lasta okazo la˘u la naturo de la afero pleje suferas amba˘ u okuloj. Terapio. Estas kompreneble, ke la kuracado devas anta˘ u ˆcio cio turni tur ni atenton ate nton al la ka˘ uza uza momento, momento, per konforma konforma reguligo reguligo de la komunaj komunaj kondiˆ kondiˆcoj coj de la vivo, kiom tion ˆci ci permesas pe rmesas la profesio de la paciento, per forigo de ekzistantaj lokaj ka˘ uzoj de la kataro k. t. p. Por la kuracado de la konjunktivo mem ni uzoj anta˘ u ˆcio, cio, kiel ˆce ce la kataro akra, havas havas por nia dispono la nitran arˆ genton, genton, kiun oni uzas por ˆsmirado smirado per pe r peniko (en solvo 2 p. 100) a˘ au˘ por engutado (en solvo 1/4 — 1/2 p. 100). Oni uzas ˆgin gin nur en tiuj okazoj, en kiuj la kataro estas akompanata de pli forta sekrecio kaj do malfirmiˆ go go de la konjunktivo, ˆcar car tiaj periodoj de akra malsaniˆ malsaniˆ go g o ofte okazas en la da˘ uro uro de ˆciu ciu kronika kataro, ataro, kaj anka˘ anka˘ u tiam, tiam, kiam kiam ekzistas ekzistas jam hipertrofi hipertrofioo de la konju konjunkti nktivo vo.. En la ceteraj okazoj okazoj sufiˆ cas cas adstringaj adstringaj gutoj (okulakvoj), (okulakvoj), kiujn la paciento paciento mem povas povas al si engutadi. engutadi. La plej plej uzataj uzataj el tiuj ˆci ci okulakvoj okulakvoj estas: flav flava adstringa okulakvo (collyrium adstringens luteum), a˘ u safrana tinkturo de opio (tinctura opii crocata), amba˘ u ordinare estas porskribataj ne pure, sed miksit miksitee kun egala egala kvan kvanto to da akvo; akvo; kupro kupro aluna, aluna, zinko zinko sulfura, sulfura, amba˘ amba˘ u en 1/2-1 p. 100 solvo; plue aluno, tanino, bora b ora acido kaj aliaj adstringanta adstringantaˆˆoj. oj. La vica ordo, en kiu tiuj ˆci ci okulakvoj estas citita j, respondas resp ondas proksimume al ilia la˘ugradeco, ugradeco, de la plej fortaj gis gîs la plej delikataj. delikataj. Ili devas devas esti engutataj ˆciutag ciu tagee unu a˘u du fojojn, fojo jn, sed ne vespere. vespere. Ni elkalkulis elkalkulis tiom da ili, ˆcar car estas bone havi pli grandan elekton el ili, ˆcar car ˆce ce la longa da˘ urado urado de la kataro ˆ rimedo, uzata tro longe, perdas sian oni ofte devas ˆsanˆ sanˆgi gi la rimedojn. Ciu efikecon, efikecon , ˆcar car la konjunktivo konjunkt ivo al a l ˆgi gi alkutimiˆgas. gas. Kontra˘ u la kungluiˆgado gado de la palpebroj, kiel anka˘ u kontra˘ u ekzistantaj ekskoriacioj oni igas vespere anta˘ u la endormiˆgo go froti sur la fermitaj fermita j palpebro j ˆsmiraˆ smiraˆon kun blanka hidrarga precipitato (1/2-1 p. 100). 4 La˘u la nova A˘ ustruja ustruja farmakopeo gi gî devas esti preparata en la sekvanta maniero: Rp. Amonio klora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

0,50

Tiu ˆci ci okulakvo, okulak vo, nomata anka˘ u okulakvo de Horst, nun en la plimulto da landoj jam plu ne estas oficinala; tamen ˆgi gi faras bonegajn servojn kaj en kelkaj okazoj oni povas ˆgin gin anstata˘ uigi per neniu alia rimedo. uigi

* El

161


Zinko sulfura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1,25

Solve en: A k v o d i s t i l i t a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . 2 0 0 , 0 0 Aldonu: Kamforo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

0,40

Solvita en: Spirito vina dissolvita .. .. .. . .. . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..

20,00

Aldonu: Safrano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

0,10

Tenu 24 horojn ofte skuante, filtru. La okulakvo de Romershausen, kiu anka˘ u estas multe uzata ˆce ce kronika kataro de la okuloj, konsistas el miksaˆ miksaˆo do fenkola tinkturo kaj fenkola akvo.

* El

5.7

162


La sun sunhorl horlo oˆ go go en Dijon (El la Revue Bourguignonne, publikigata de la Universitato de Dijon).

Multaj Multaj homoj en ˆciu ciu lando laboras laboras nu nun n por la propagan propagando do de la bela lingv lingvoo intern internacia acia.. La junaj fra˘ uloj a˘ u fra˘ ulinoj ulinoj sin goje ˆgoje amuzas, skribante, legante, parolante pri ˆciuj ciuj objekto ob jektojj de la mondo, precipe pre cipe pri pr i la plej konformaj al sia si a fel f eliˆ iˆca ca aˆgo. go. Ili tiel pruvas, pruvas, pli kaj pli, la mirindan kapablon kapablon de Esperanto esprimi tute la delikata delikataˆˆojn ojn de la spirito spirito kaj de la koro. La maljunaj, miaj egalaˆguloj, guloj, aliflanke, povas pruvi, ke tiu kapablo ne estas malpli mirinda por skribi, legi, paroli pri ˆciuj ciuj ob jektoj jekto j sciencaj. scienc aj. Hodia˘ u mi do volas, malgra˘ u malfortiˆgo g o pro laceco kaj klopodoj, en la kelkaj sekvontaj linioj, doni rapide la priskribon kaj teorion de la sunhorloˆ go, go, kuˆ kuˆsanta santa en la fundo de la ˆcarma carma Parko de Dijon, sur la bordo de la beleta rivero rivero nomata Ouche .

Figuro 5.1 Sur la tero horizonta estas desegnitaj la du linioj NS (nordo-sudo) kaj EO (oriento-okcidento) sin kruciˆ gantaj gantaj rektangule en I . Du dekduoj da markoj ˆstona sto najj estas est as plantit pla ntitaa j, ˆcirka˘ cir ka˘ u I , la˘ u la fig. 5.1. Sur ˆstono stono la˘ ulonge ulonge de la linio SN estas markitaj punktoj kun la signoj de la zodiako, de kankro al kapro, kapro, sur ˆ unu flanko de SN, kaj de kapro al kankro sur la alia flanko. Ciu promenanto tra la Parko, kiu volas scii la horon, iru stari rekte sur la punkto zodiaka respondanta al la tago de lia promenado kaj li vidos sian ombron direktatan al la punkto punkt o ˆstona stona markita markit a per la horo serˆcata. cata . Oni vidas ke en e n tiu ˆci ci horloˆ go: go:

* El

163


1. La ombroˆ ombroˆetilo estas movebla, sed ˆciam ciam vertikala, vertikala, kaj staranta sur NS, en iu punkto A, kies interspaco δ al I estas funkcio nur de la dekliniˆ go go D de la suno; 2. La koordinatoj x, y de ˆciu ciu marko ˆstona ston a M estas e stas funkcio j nur de la horo h, videble skribita sur M. Kompara Komparant ntee la sunhorl sunhorloˆ oˆ gon gon kun bona poˆshorloˆ shorloˆ go, g o, oni certiˆ certigos gôs pri la gusteco ˆgusteco de la unua. Mi scias nek la epokon nek la uzitan manieron de la konstruo de tiu ˆci ci sunhorloˆgo; go; kaj mi ne konas, alian ekzempleron de tia en iaj urboj a˘u libroj. Sed tion ˆci ci nia eminenta kolego Charles Char les Meray povus, sendube, send ube, al ni sciigi; mi do petas lin ke li volu skribi la historion de tiu malofta horloˆgo go en Esperanto, lingvo, en kiu li estas tiel majstro kiel en matematiko. Atendante tiun historion, oni vidos facile la eblon konstrui ˆguste guste tian sunhorloˆgon, gon, se oni serˆcos cos la formulojn liverantajn x, y kaj δ . Oni nomu: δ : la kolatitudon de la loko. α : la azimuton de la suno.

ˆgian dekliniˆ dekliniˆgon. gon. D : gian ˆgian angulon horan a˘ u la horon veran. h : gian Oni scias, ke la triangulo triangulo formita, formita, sur la sfero ˆciela, ciela, per la polo, la zenito kaj la suno donas: kot (α) =

kos (ϕ) · kos (h) − sin(ϕ) · tg (D) sin(h)

(1)

Por ke la ombro de ombro ombr oˆetilo, etil o, vertikale vert ikale metila meti la en A, pasu tra la punkto M (x, y) respondanta al h, estas necesa la rilato δ = y − x · kot (α)

(2)

eviden evidenta ta per la fig. 5.2. 5.2. Sed devas devas dependi x, y nur de h, kaj δ nur de D; oni do havas dφ =0 dh

a˘u dy d (kot (α)) dx =x· + kot (α) · dh dh dh

(3)

* El

164


Figuro 5.2 d

Sekve, metinte anstata˘ u kot (a) kaj dh(kot (α)) iliajn valorojn eltiritajn el la formulo formulo (1), oni havas dy sin(ϕ) = tg (D) · dh sin(h)



dx x · kot (h) − dh



kos(ϕ) − sin2 (h)



dx x− · sin(h) · kos (h) dh



(4)

Por ke y dependu nur de h, estas necese nuligi la koeficienton de tg (D ), a˘u skribi x = kot(h) · dh d

de kie x = c · sin(h) c estante konstanto arbitra. Sekve (4) donas dy kos (ϕ) = c · (−1 + kos 2 (h)) · dh sin(h) = c · kos (ϕ) · sin(h),

de kie 

y = c · kos (ϕ) · kos (h) + c ;

* El

165


tie ˆci c estas alia konstanto arbitra. Fine (2) liveros: 



δ = c · kos (ϕ) · kos (h) + c − c · (kos (ϕ) · kos (h) − sin(ϕ) · tg (D)) 

= c · sin(ϕ) · tg (D) + c . Resume, oni vidas ke: 1. La ˆstonaj stonaj markoj markoj estas trovitaj per x = c · sin(h),

y = c · kos (ϕ) · kos (h) + c



kaj metitaj sur la elipso (y − c )2 x2 + 2 = 1. c2 c · kos 2 (ϕ) 

2. La zodiakaj punktoj estas trovitaj per 

δ = c · sin(ϕ) · tg (D ) + c .

La konstruinto de la horloˆ go go Dijona elektis c = 0 pro simpleco, kaj c de longeco agrabla rilate al la larˆgeco geco de la vojo kondukanta al tiu horloˆ go go tiel stranga kaj interesa. Nuligante c , oni havas: 



x = c · sin(h);

y = c · kos (h) · kos (ϕ)

δ = c · tg (D) · sin(ϕ).

(5) (6)

La form formuloj uloj (5) montras, videble, ke M estas la projekcio horizonta de la punkto m, kiu respondas al la horo h sur la rondo tagnoktegaliga, farita per la radio c priskribita. La formu formulo lo (6) montras, same videble, ke δ estas la projekcio horizonta de la longo c · tg(D), metita sur la polusojlinio de la centro I de la sfero sfe ro ˆciela cie la al la nordo a˘ u la sudo, la˘ u tio ke D estas norda a˘ u suda. Se do oni konsideras sunhorloˆ gon gon tagnoktegaligan, kies ombroˆ ombroˆetilo estas de longeco c · tgD , ˆsanganta gânta la˘ utage, utage, oni povas diri: La sunhorloˆ go Dijona estas la projekcio horizonta de la sunhorloˆ go go go tagnoktegaliga. Tiu tre simpla rezultato estas videbla geometrie, en la sekvanta maniero:

* El

166


Figuro 5.3 Sur la sfero s fero ˆciela ciela havanta I kiel centron, c·sek (D) kiel radion, ni konsideru, en la horo h, la punkton m , rekte kontra˘ uan al la situacio sfera de la suno. uan Dum unu tago suna, m la˘ukuras ukuras rondeton B m , kies radio I m estas c · sek (D) · kos (D) a˘ u la konstanto c. Oni povas rigardi la rondeton B m kiel sunhorloˆgon gon tagnoktegaligan, kies est as ombro ombr oˆetilo et ilo kaj m punkto hora respondanta al h. I P estas La pro p rojekcio jekcio horizonta horiz onta de d e tiu ˆci ci rondo ro ndo B m estas la elipso BM , kies aksoj, direktataj la˘ u NS kaj EO, estas de longecoj konstantaj c · cos(ϕ) kaj c; sed kies centro I ”, ”, projekcio de I , estas en nekonstanta malproksimeco de I , egala al la projekcio δ de I I . Oni do havas por δ dependanta nur de D, 



























δ = c · sek (D ) · sin(D) · sin(ϕ)

= c · tg (D) · sin(ϕ). Aliparte, la ombro horizonta de la ombroˆ ombroˆetilo etilo I Z trairas la elipson en la punkto M , projekcio de m kaj dependanta nur de h. Fine, se oni translacie movigas la˘ u interspaco de grandeco egala, paralela sed kontra˘ ua u a al δ, t. e. paral ralela al al — δ , la rondon B m , la elipson BM , la ombro ombr oˆetilo et ilon n I Z , samtempe, kiel solidon, oni havas, videble, la sunhorloˆgon gon Dijonan kun gia gîa pure geometria klarigo, tiel simpla kiel la teorio de la tagnoktegaliga sunhorloˆ go. go. 





L.-J. GRUEY, Direktoro de la Observatorio de Besan¸con. con.


167

ˆ Capitro 6 Artikoloj pri Esperanto 6.1 6.1

El la un unua lib libro ro de de la lingv lingvo o Esper Esperan anto to

La nun proponatan broˆ broˆsuron suron la leganto leganto kredeble kredeble prenos en la manojn mano jn kun malkonfido, kun anta˘ ue preta penso, ke al li estos proponata ia neefektivigue ebla utopio; mi devas tial anta˘ u ˆcio cio peti la leganton, ke li formetu tiun ˆci ci anta˘ ujuˆ ujuˆgon gon kaj ke li pripensu serioze kaj kritike la proponatan aferon. Mi ne parolos tie ˆci ci vaste pri tio, kian grandegan signifon havus por p or la homaro la enkonduko de unu komune akceptita lingvo internacia, kiu prezentus egalra jtan propra pr opraˆˆon de la tuta mondo, apartenante apar tenante speciale sp eciale al neniu el la ekzi ekzist stan antaj taj naci nacioj. oj. Kiom Kiom da tempo tempo kaj labor laboroj oj estas estas perdata perdata por la ellernado de fremdaj lingvoj, kaj malgra˘ u ˆcio, cio, elveturante el e l la limoj de nia patrujo, ni ordinare ne havas la eblon kompreniˆ gadi kun similaj al ni homoj. gadi Kiom da tempo, laboroj kaj materialaj rimedoj estas perdata por tio, ke la produktoj produktoj de un unu u literat literaturo uro estu aligitaj aligitaj al ˆciuj ciuj aliaj literat literaturoj, uroj, kaj en la fino ˆciu ciu el ni povas povas per tradukoj tradukoj konatiˆ konatiˆ gi nur kun la plej sensignifa parto gi de fremdaj literaturoj; literaturoj; sed ˆce ce ekzistado ekzistado de lingvo lingvo internacia internacia ˆciuj ciuj tradukoj tradukoj estus farataj farata j nur en tiun ˆci ci lastan, lasta n, kiel ne˘ utralan, utralan, al ˆciuj ciuj kompreneblan, kaj la verkoj, kiuj havas karakteron internacian, estus eble skribataj rekte en ˆgi. gi. ˆ Falus la hinaj muroj inter la homaj literaturoj; la literaturaj produktoj de aliaj popoloj fariˆgus gus por ni tiel same atingeblaj, kiel la verkoj de nia propra popolo; pop olo; la legataˆ legataˆo fariˆ gus gus komuna komuna por ˆciuj ciuj homoj, kaj kune kun gi gî anka˘ u la edukado, idealoj, konvinkoj, celado, — kaj la popoloj interproksimiˆgus gus kiel kiel un unu u famili familio. o. Devigat Devigataj aj dividi dividi nian tempon inter inter diversaj diversaj lingv lingvoj, oj, ni ne hav havas la eblon eblon dece fordoni nin eˆc al un unu u el ili, ili, kaj tial de un unu u flanko flanko tre malofte iu el ni posedas perfekte p erfekte eˆc sian patran lingvon, lingvon, kaj de la dua flanko la lingvoj mem ne povas dece ellaboriˆ gi, kaj, parolante en nia patra lingvo, gi, ni ofte estas devigataj a˘ u preni vortojn kaj esprimojn de fremdaj popoloj, a˘u esprimi nin neprecize kaj eˆc pensi lame dank’ al la nesufiˆceco ceco de la lingvo. Alia afero estus, se ˆciu ciu el ni havus nur du lingvojn, — tiam ni pli bone ilin

* Artikoloj

pri Esperanto *

168

posedus kaj tiuj ˆci ci lingvoj lingvoj mem povus pli ellaboriˆ gadi gadi kaj perfektiˆ gadi gadi kaj starus multe pli alte, ol ˆciu ciu el ili staras nun. Kaj la lingvo lingvo ja estas la ˆcefa cefa motoro de la civilizacio: dank’ al la lingvo ni tiel altiˆgis gis super la bestoj, kaj ju pli alte staras la lingv lingvo, o, des pli rapide rapide progresa progresass la popolo. La diferenco diferenco de la lingvoj prezentas la esencon de la diferenco kaj reciproka malamikeco de la nacio nac ioj, j, ˆcar car tio ˆci ci anta˘ antau˘ ˆcio cio falas en la okulo o kulojn jn ˆce ce renkonto de homo j: la homoj ne komprenas unu la alian kaj tial ili tenas sin fremde unu kontra˘ u la alia. Renkontiˆgante gante kun homoj, ni ne demandas, kiajn politikajn konvinkojn ili havas, sur kiu parto de la tera globo ili naskiˆgis, gis, kie loˆgis gis iliaj prapatroj anta˘ u kelke da miljaroj: sed tiuj ˆci ci homoj ho moj ekparolas, kaj ˆciu ciu sono de ilia parolo memorigas nin, ke ili estas fremdaj por ni. Kiu unu fojon provis loˆ gi gi en urbo, en kiu logas homoj de diversaj reciproke batalantaj nacioj, tiu eksentis sendube, kian grandegan utilon alportus al la homaro lingvo internacia, kiu, u en landoj ne entrudiˆ gante en la doman vivon de la popoloj, gante popoloj, povus, almena˘ kun diverslingva loˆgantaro gantaro,, esti lingv lingvoo regna regna kaj societa. societa. Kian, Kian, fine, grangrandegan signifon lingvo internacia havus por la scienco, komerco — per unu vorto, sur ˆciu ciu paˆso so — pri pr i tio mi ne bezonas vaste paroli. Kiu almena˘ almen a˘ u unu fojon fojo n serioze ekmeditis pri tiu ˆci ci demando, tiu konsentos, ke nenia ofero estus estu s tro granda, se ni povus per gi gî akiri al ni lingvon komunehoman. komunehoma n. Tial ˆciu ciu eˆc la plej plej malfort malfortaa provo provo en tiu ˆci ci direkto direkto meritas meritas atenton. atenton. Al la afero, afero, kiun kiun mi nun proponas al la leganta publiko, mi oferis miajn plej bonajn arojn; mi esperas, ke anka˘ u la leganto, pro la graveco de la afero, volonte oferos al gi gî iom da pacienco kaj atente tralegos tralego s la nun proponatan prop onatan broˆ br oˆsuron suron gis gîs la fino. Mi ne analizos tie ˆci ci la diversajn provojn, farita f aritajn jn kun la celo krei lingvon internacian. internacian. Mi turnos nur la atenton atenton de la legantoj legantoj al tio, ke ˆciuj ciuj tiuj ˆci ci provoj a˘ u prezentis per si sistemon da signoj por mallonga interkomunikiˆ go go en okazo de granda bezono, a˘ u kontentiˆgis gis je plej natura simpligo de la gramatiko kaj je anstata˘ uigo de la vortoj ekzistantaj en la lingvoj per vortoj uigo aliaj, arbitre elpensitaj. La provoj de la unua kategorio estis tiel komplikitaj kaj tiel nepraktikaj, nepraktikaj, ke ˆciu ciu el ili mortis tuj post la naskiˆ go; g o; la provoj de la dua kategorio jam prezentis per si lingvojn, lingvojn, sed da internacia ili havis en si utoroj ial nomis siajn lingvojn “tutmondaj”, eble nur pro tio, ke utoroj nenion. nenion. La a˘ en la tuta mondo estis neniu persono, kun kiu oni povus kompreniˆgi gi per tiuj ˆci ci lingvoj! lingvo j! Se por la tutmondeco tut mondeco de ia lingvo estas sufiˆce, ce, ke unu persono p ersono gin ˆ nomu tia, en tia okazo ˆciu ciu el la ekzistantaj ekzistanta j lingvoj lingvo j pov p ovas as fariˆ gi gi tutmonda la˘ u ˆ la deziro de ˆciu ciu aparta persono. Car tiuj ˆci ci provoj estis fonditaj fondita j sur la naiv na ivaa espero, ke la mondo renkontos ilin kun gojo gôjo kaj unuanime donos al ili sankcion, kaj tiu ˆci ci unuanima u nuanima konsento guste gûste estas la plej neebla parto de la afero, pro la natura indiferenteco indiferenteco de la mondo por kabinetaj provoj, kiuj ne alportas al gi gî senkondiˆ s enkondiˆcan can utilon, utilo n, sed s ed kalkulas kalkul as je j e ˆgia gia preteco pionire oferi sian tempon, — tial estas kompreneble, kial tiuj ˆci ci provoj renkontis plenan plen an fiaskon; ˆcar car la plej granda parto de la mondo tute ne interesis interesis sin je tiuj ˆci ci provoj, kaj tiuj,

* Artikoloj

pri Esperanto *

169

kiuj sin interesis, konsideris, ke ne estas inde perdi tempon por la lernado de lingvo, en kiu neniu nin komprenos krom la a˘ utoro; utoro; “anta˘ ue ue la mondo”, ili diris, “a˘ u kelkaj miliono j da homoj ellernu tiun ˆci ci lingvon, tiam mi anka˘ u gin gîn lernos”. lernos”. Kaj la afero, kiu povus p ovus alporti utilon al ˆciu ciu aparta adepto nur tiam, se anta˘ ue jam ekzistus multego da aliaj adeptoj, trovis nenian akceptanton ue kaj montriˆgis gis malvive malvive naskita. Kaj se unu el la lastaj lasta j provoj, provoj, “Volap¨ “Volap¨ uk”, uk”, akiris, kiel oni diras, certan nombron da adeptoj, tio ˆci ci estas nur tial, ke la ideo mem de lingvo “tutmonda” estas tiel alta kaj alloga, ke homoj, kiuj havas la inklinon inklinon entuziasmiˆ entuziasmiˆ gi gi kaj dediˆci ci sin al pionireco, oferas sian tempon en la espero, ke eble la afero sukcesos. Sed la nombro de la entuziasmuloj atingos certan ciferon kaj haltos, kaj la malvarma indiferenta mondo ne volos oferi sian tempon por tio, ke gi gî povu komunikiˆ komunikiˆgadi gadi kun tiuj ˆci ci nemultaj, — kaj tiu ˆci ci lingvo, simile al la anta˘ uaj provoj, mortos, alportinte absolute nenian uaj 5 utilon. La demando pri lingvo internacia okupadis min jam longe; sed sentante min nek pli talenta, nek pli energia, ol la a˘utoroj utoro j de ˆciuj ciuj senfrukte pereintaj pereinta j provoj, mi longan tempon limigadis min nur per revado kaj nevola meditado super tiu ˆci ci afero. Sed kelke da feliˆcaj ca j ideoj, ideo j, kiuj aperis kiel frukto de tiu ˆci ci nevola meditado, kuraˆgigis gigis min por plua laborado kaj igis min ekprovi, ˆcu cu ne prosperos al mi sisteme venki venki ˆciujn ciujn barojn por la kreo kaj enkonduko enkonduko en uzadon de racia lingvo internacia. ˆ Sajnas al mi, ke tiu ˆci ci afero iom prosperis al mi, kaj tiun ˆci ci frukton de longatempaj persistaj laboroj mi proponas nun al la prijuˆgo go de la leganta mondo. La plej ˆcefaj cefa j problemoj, prob lemoj, kiujn estis necese solvi, so lvi, estis la sekvantaj: I) Ke la lingv lingvoo estu estu ekste eksteror rordi dina nare re faci facila la,, tiel tiel ke oni oni povu povu elle ellerni rni gin gîn ludante. II) Ke ˆciu, ciu, kiu ellernis ellernis tiun ˆci ci lingvon, lingvon, povu tuj gin gîn uzi por la kompreniˆgado gado kun homoj de diversaj diversaj nacioj, tute egale ˆcu cu tiu ˆci ci lingvo lingvo estos akceptita de la mondo kaj trovos multe da adeptoj a˘ u ne, — t.e. ke la lingvo jam de la komenco mem kaj dank’ al sia propra konstruo povu servi kiel efektiva rimedo por internaciaj komunikiˆgoj. goj. III) Trovi rimedojn rimedojn por venki la indiferentecon indiferentecon de la mondo kaj kaj igi gin gîn kiel eble plej balda˘ u kaj amase komenci uzadi la proponatan lingvon kiel lingvon vivan, vivan, — ne kun ˆslosilo slosilo en la manoj mano j kaj en okazoj okazoj de ekstrema bezono. El ˆciuj ciuj projektoj, pro jektoj, kiuj en diversaj diversaj tempoj estis proponitaj al la mondo, ofte sub la la˘ uta, per nenio pravigita nomo de “lingvo tutmonda”, neniu uta, solvis pli ol unu el la diritaj dirita j problemoj, problemo j, kaj eˆc tiun ˆci ci nur parte . Krom Krom la la supre montritaj montritaj tri ˆcefaj cefaj problemoj, problemoj, mi devis, kompreneble, kompreneble, solvi ankora˘ u 5

Tiuj ˆci ci vortoj estis skribita j en la komenco de la jaro 1887, kiam Volapük uk havis en la tuta mondo grandegan grandegan gloron kaj rapidege rapidege progresadis progresadis!! La tempo balda˘ u montris, ke la anta˘ udiro udiro de la a˘utoro utoro de Esperanto ne estis erara.

* Artikoloj

170

pri Esperanto *

multajn aliajn, sed pri ili, ˆcar car ili estas ne esencaj, esenca j, mi ne parolos par olos tie ˆci. Anta˘ u ol mi transiros al la klarigo de tio, kiel mi solvis la supre diritajn problemojn, mi devas peti la leganton mediti medit i iom pri la signifo de d e tiuj ˆci ci problemo j kaj ne preni tro facile miajn rimedojn de solvo solvo sole nur tial, ˆcar car ili aperos al li eble kiel tro tr o simpla j. Mi petas p etas tion ˆci ci tial, ˆcar car mi scias la inklinon de la plimulto da homoj rigardi aferon kun des pli da estimego, ju pli gi gî estas komplikita, ampleksa kaj malfacile-digestebla. Tiaj personoj, ekvidinte la malgrandegan lernolibron kun plej simplaj simpla j kaj por p or ˆciu ciu plej komprenebla j regulo j, pov p ovas as preni la aferon a feron kun ia malestima malˆsato, sato, dum guste gûste la atingo de tiu ˆci ci simpleco kaj mallongeco, mallongeco, la alkonduk alkondukoo de ˆciu ciu ob jekto el la formoj kompliki komplikitaj, taj, el kiuj ili naskiˆgis, gis, al la formoj plej facilaj — prezentis la plej malfacilan parton de la laboro. I

La unuan problemon mi solvis en la sekvanta maniero: a) Mi simpligis ˆgis gis nekredebleco la gramatikon, kaj al tio de unu flanko en la spirito de la ekzistantaj vivaj lingvoj, por ke gi gî povu facile eniri en la memoron, kaj de la dua flanko — neniom deprenante deprenante per tio ˆci ci de la lingvo lingvo la klarecon, precizecon kaj flekseblecon. La tutan gramatikon de mia lingvo oni povas bonege ellerni en la da˘ uro de unu horo. horo. La grandega faciligo, kiun la lingvo ricevas de tia gramatiko, estas klara por ˆciu. ciu. b) Mi kreis regulojn por vortofarado kaj per tio ˆci ci mi enportis e nportis grandegan ekonomion rilate la nombron de la vortoj ellernotaj, ne sole ne deprenante per tio ˆci ci de la lingvo gian gîan riˆcecon, cecon , sed kontra˘ue, ue, farante la lingvon — dank’ al la eblo krei el unu vorto multajn aliajn kaj esprimi ˆciujn ciujn eblajn nuancojn nuancojn de la la p penso enso — pli riˆca ca ol o l la plej riˆcaj ca j natura na tura j lingvo lin gvoj. j. Tion ˆci ci mi atingis ating is per p er la enkonduk enkondukoo de diversaj diversaj prefiksoj kaj sufiksoj, per kies helpo ˆciu ciu povas povas el unu vorto formi diversajn aliajn vortojn, ne bezonante ilin lerni. (Pro oportuneco al tiuj ˆci ci prefiksoj kaj sufiksoj estas donita la signifo de memstaraj memstaraj vortoj, kaj kiel tiaj ili estas lokitaj en la vortaro.) Ekzemple: 1) La prefikso “mal” signifas rektan kontra˘ uaˆ uaˆon de la ideo; sekve, sciante la vorton “bona”, ni jam mem povas formi la vorton “malbona”, kaj la ekzistado de aparta vorto por la ideo “malbona” estas jam superflua; alta — malalta; estimi — malestimi k. t. p. Sekve, ellerninte unu vorton “mal”, ni jam estas liberigitaj de la lernado de grandega serio da vortoj, kiel ekzemple “malmola” (sciante “mola”), malvarma, malnova, malpura, malproksima, malriˆ malriˆca, ca, mallumo, malhonoro, malsupre, malsupre, malami, malbeni k. t. p., k. t. p. 2) La sufikso “in” signifas signifas la virinan sekson: sekve, sekve, sciante “frato”, ni jam mem povas povas formi formi “fratin “fratino”, o”, patro — patrino patrino.. Sekve Sekve superfluaj superfluaj jam estas la vortoj “avino, filino, fianˆcino, cino, knabino, kokino, bovino” k. t. p.

* Artikoloj

171

pri Esperanto *

3) La sufikso sufikso “il” signifas signifas instrume instrument nton on por p or la don donita ita farado. farado. EkzemEkzemple tranˆci ci — tranˆcilo; cilo; superflua j estas: “kombilo, hakilo, sonorilo, plugilo, glitilo” k. t. p. Kaj similaj aliaj prefiksoj kaj sufiksoj. Krom tio mi donis komunan komunan regulon, regulon, ke ˆciuj ciuj vortoj, vortoj, kiuj jam fariˆ gis internaciaj (la tiel nomataj “fremdaj vortoj”), restas en la lingvo internacia neˆsangataj, gâtaj, akceptante nur la internacian ortografion; tiamaniere grandega nombro da vortoj fariˆ gas gas superfluaj superfluaj por la lernado lernado;; ekzempl ekzemple: e: lokomo lokomotiv tivo, o, redakcio, telegrafo, nervo, temperaturo, centro, formo, publiko, platino, botaniko, figuro, vagono, komedio, ekspluati, deklami, advokato, doktoro, teatro k. t. p., k. t. p. Dank’ al la supre montritaj reguloj kaj ankora˘ u al kelkaj flankoj de la lingvo, lingvo, pri kiuj mi trovas trovas superflue tie ˆci ci detale paroli, la lingvo lingvo fariˆ gas eksterordinare facila, kaj la tuta laboro de gia gîa ellernado konsistas nur en la ellernado de tre malgranda nombro da vortoj, el kiuj la˘ u difinitaj reguloj, sen apartaj aparta j kapabloj kaj streˆcado cado de la kapo, oni on i povas formi ˆciujn ciujn vortojn, esprimojn kaj frazojn, kiuj estas necesaj. Cetere eˆc tiu ˆci ci malgranda malgranda nombro da vortoj, kiel oni vidos malsupre, estas tiel elektita, ke ilia ellernado por homo iomete klera estas afero eksterordinare facila. La ellernado de tiu ˆci ci lingvo sonora, sonor a, riˆca ca kaj por ˆciuj ciuj komprenebla kompren ebla (la ka˘ uzojn vidu malsupre) postulas postulas sekve sekve ne tutan tutan serion serion da jaroj, kiel kiel ˆce ce la aliaj aliaj lingv lingvoj, oj, — por gia gîa elle el lern rnad adoo sufiˆ su fiˆcas ca s kelke da tagoj. tagoj. Pri Pr i tio t io ˆci ci ˆciu ci u povas p ovas konvin konv inkiˆ kiˆgi, gi, ˆcar car al la nuna 6 broˆsuro suro estas aldonita aldoni ta plena lernolibro lernolibro.. II

La duan problemon mi solvis en la sekvanta maniero: a) Mi aranˆ gis gis plenan dismembrigon de la ideoj en memstarajn vortojn, tiel ke la tuta lingvo, anstata˘ u vortoj en diversaj gramatikaj gramatikaj formoj, konsistas sole nur el senˆsangaj gâ j vortoj. Se vi prenos verkon, skribitan en mia lingvo, vi trovos, ke tie t ie ˆciu ciu vorto sin trovas ˆciam kaj sole en sole en unu konstanta formo, nome en tiu formo, en kiu ˆgi g i estas estas presi presita ta en la vortar vortaro. o. Kaj la divers diversaj aj formoj formoj grama gramatik tikaj, aj, la recip reciprok rokaj aj rila rilatoj toj inter inter la vortoj vortoj k. t. p. estas estas espri esprima mataj taj per la kunigo de senˆsanˆ sanˆ gaj gaj vortoj. vortoj. Sed ˆcar car simila konstruo de lingvo lingvo estas tute fremda por la E˘ uropaj popoloj kaj alkutimiˆgi uropaj g i al ˆgi gi estus por ili afero malfacila, tial mi tute alkonformigis tiun ˆci ci dismembriˆ gon gon de la lingvo al la spirito spirito de la lingvoj lingvoj E˘ uropaj, tiel ke se iu lernas mian lingvon la˘u lernolibro, ne uropaj, traleginte traleginte anta˘ ue ue la anta˘ anta˘ uparolon (kiu por la lernanto estas tute senbezona), uparolon — li eˆc ne supozos, ke la konstruo konstruo de tiu ˆci ci lingvo lingvo per io diferencas diferencas de la konstruo de lia patra lingvo. Tiel ekzemple la devenon de la vorto “fratino”, kiu en efektiveco konsistas el tri vortoj: frat (frato), in (virino), o (kio estas, 6

En la originalo de la unua libro pri Esperanto en la fino estis presita la tuta gramatiko kaj vortaro vorta ro el ˆcirka˘ cirka u ˘ mil vortoj.

* Artikoloj

pri Esperanto *

172

ekzistas) (— kio estas frato-virino = fratino), — la lernolibro klarigas en la sekvanta sekvanta maniero: maniero: frato = frat; frat; sed ˆcar car ˆciu ciu substantivo subst antivo en la nominativo nomin ativo finiˆgas gas per “o” — sekve frat’o; frat’o; por la formado de la sekso virina de tiu sama ideo, oni enmetas la vorteton “in”; sekve fratino — frat’in’o; frat’in’o; kaj la signetoj estas skribataj tial, ˆcar car la gramatiko gramatiko postulas ilian metadon inter la apartaj konsi konsistaj staj partoj de la vortoj. vortoj. En tia maniero maniero la dismem dismembri briˆ go gô de la lingvo neniom neniom embara embarasas sas la lernan lernanton; ton; li eˆ c ne suspekta suspektas, s, ke tio, tio, kion kion li nomas nomas finiˆgo g o a˘ u prefikso a˘ u sufikso, su fikso, estas tute memstara vorto, kiu ˆciam ciam konservas konservas egalan signifon, signifon, tute egale, ˆcu cu gi gî estos uzata en la fino a˘ u en la komenco de alia vorto a˘ u memstar memstare, e, ke ˆciu ciu vorto vorto kun egala egala rajto povas povas esti uzata uzata kiel vorto radika a˘ u kiel gramatika gramatika parteto. Kaj tamen la rezultato de tiu ˆci ci konstruo de la lingvo estas est as tia, ke ˆcion, cion, kion vi skribos skribo s en la lingvo internacia, tuj kaj kun plena precizeco (per ˆslosilo slosilo a˘ u eˆc sen se n gi) gî) komprenos kompren os ˆciu, ciu, kiu ne sole ne ellernis anta˘ue ue la gramatikon gramatikon de la lingvo, lingvo, sed eˆc neniam a˘ udis udis pri gia ˆgia ekzistado. Mi klarigos tion ˆci ci per ekzemplo: Mi troviˆgis gis en Rusujo, ne sciante sciante eˆc unu vorton rusan; mi bezonas turni min al iu, kaj mi skribas al li sur papereto en libera lingvo internacia ekzemple la jenon: “Mi ne sci’as, kie mi las’is mi’a’n baston’o’n; ˆcu cu vi ˆgi’n gi’n ne vid’is?” Mi proponas al mia interparolan interparolanto to vortaron vortaron internacia-rusan internacia-rusan kaj mi montras al li la komencon, kie per grandaj literoj estas presita la sekvanta frazo: ˆ Cion, kio estas skribita en la lingvo internacia, oni povas kompreni per helpo de tiu ˆci ci vortaro. Vortoj, orto j, kiuj prezentas pre zentas kune unu ideon, estas skribata j kune, sed dividataj unu de la alia per signeto; tiel ekzemple la vorto frat’in’o, prezentante unu ideon, estas kunmetita el tri vortoj, el kiuj ˆciun ciun oni devas serˆci ci aparte . Se mia interparolanto neniam a˘ udis pri la lingvo internacia, li komence udis rigardos min tre mirigite, sed li prenos p renos mian papereton, papereto n, serˆcos cos en la montrita maniero en la vortaro kaj trovos jenon: En tia mani maniero ero la ruso ruso klare klare kompren omprenos os,, kion kion mi de li dezi deziras ras.. Se li volos respondi al mi, mi montras al li la vortaron rusa-internacian, en kies komenco estas presite: Se vi deziras esprimi ion en la lingvo internacia, uzu tiun ˆci ci vortaron, serˆcante cante la vortojn en la vortaro mem kaj la finiˆgojn gojn por la gramatikaj formoj en la gramatika aldono, en la paragrafo de la responda ˆ en tiu aldono, kiel oni vidas en la lernolibro, la plena parto de parolo. parolo. Car gramatik gramatikoo de ˆciu ciu parto parto de parolo parolo okupas okupas ne pli ol kelk kelkee da linioj, linioj, tial la trovado de la finiˆ go por la esprimo de responda gramatika formo okupos ne go pli da tempo, ol la trovado de vorto en la vortaro. Mi turnas la atenton atenton de la leganto leganto al la klarigita klarigita punkto, kiu ˆsajne sajne estas tre simpla, simpla, sed havas havas grandega grandegan n praktik praktikan an signif signifon. on. Estas Estas superflue superflue diri, ke en alia lingvo vi kun persono, ne posedanta tiun ˆci lingvon, lingvon, ne havas havas la

* Artikoloj

173

pri Esperanto *

Mi ne sci as kie mi las is mi a n baston o n ˆcu cu vi gi ˆgi n ne vid is

Ja nje, njet znatj oznaˆcajet ca jet nasto n asto jaˆsˆ sˆceje ceje vremja vremj a glagola gla gola gdje ja ostavljatj ozna oz naˆˆca ca jet je t proˆ pr oˆsedˆ se dˆseje se je vrem vr emja ja ja oznaˆcaje ajet prilagatelnoje oje oznaˆ oz naˆca ca jet je t vini vi nite teln lnij ij padeˆ pa deˆ palka ozna oznaˆˆcajet c ajet suˆ suˆsˆcest c estvi vite teln lnoje oje oznaˆ oz naˆca ca jet je t vini vi nite teln lnij ij padeˆ pa deˆ li vi, ti ono oznaˆ oz naˆca ca jet je t vini vi nite teln lnij ij padeˆ pa deˆ nje vidjetj ozna oz naˆˆca ca jet je t proˆ pr oˆsedˆ se dˆseje se je vrem vr emja ja

ja nje znaju zna ju g d je ja ostavil

(moj) oj) moju oju

pallku pa li vi (jego) jejo nje vidjel (i)

eblon kompreniˆgadi gadi eˆc per la helpo de la plej bona vortaro, vortaro, ˆcar, car, por povi fari uzon el la vortaro de ia el la ekzistantaj lingvoj, oni devas anta˘ ue ue pli a˘ u malpli scii tiun ˆci ci lingvon. Por povi trovi en la vortaro la donitan vorton, oni devas scii ˆgian gian fundamentan formon, dum en la interligita parolado parolad o ˆciu ciu vorto ordinare o rdinare estas uzita en ia gramatika ˆsanˆ sanˆ go, kiu ofte estas neniom simila go, je la fundament fundamentaa formo, en kunigo kun diversaj diversaj prefiksoj, prefiksoj, sufiksoj sufiksoj k. t. p.; tial, se vi anta˘ ue ne konas la lingvon, vi preska˘ ue u neniun vorton trovos en la vortaro, kaj eˆc tiuj vortoj, kiujn vi trovos, donos al a l vi nenian komprenon pri la signifo signifo de la frazo. Tiel Tiel ekzempl ekzemple, e, se mi la supre donitan donitan frazon frazon skribus skribus germane (Ich weiss nicht wo ich meinen Stock gelassen habe; haben sie ihn nicht gesehen), tiam persono, ne scianta la lingvon germanan, trovos en la vortaro la jenon: “Mi — blanka — ne — kie — mi — pensi — bastono a˘u etaˆ go go — kvieta — havo — havi — ˆsi si — ? — ne — ? — ”. Mi ne parolas parolas jam pri tio, ke la vortar vortaroo de ˆciu ciu el la ekzistan ekzistantaj taj lingv lingvoj oj estas treege vasta kaj serˆci ci en gi gî 2-3 vortojn unu post alia jam lacigas, dum la vortaro internacia, dank’ al la dismembra konstruo de la lingvo, estas tre malgranda kaj oportuna; mi ne parolas jam anka˘ u pri tio, ke en ˆciu ciu lingvo ˆciu ciu vorto havas havas en e n la vortaro multe da signifoj, sign ifoj, el kiuj oni devas divenprove divenprove

* Artikoloj

pri Esperanto *

174

elekti la ˆgustan. gustan. Kaj se vi eˆc imagos al a l vi lingvon kun la plej ideala simpligita gramatiko, gramatiko, kun konstanta konstanta difinita difinita signifo signifo por ˆciu ciu vorto, vorto, — en ˆciu ciu okazo, okazo, por ke la adres adresito ito per helpo helpo de la vortar ortaroo kompre omprenu nu vian vian skri skribon, bon, estus estus necese, ke li anta˘ ue ne sole ellernu la gramatikon, sed ke li anka˘u akiru en ue gi ˆgi sufiˆ can can spertecon, por facile helpi al si, distingi distingi vorton vorton radikan radikan de vorto vorto gramat gra matike ike ˆsanˆ san ˆgita, git a, devena deve na a˘ u kunm kunmet etit itaa k. t. p., p., — t. e. la util utiloo de la la lingvo lingvo denove denove dependus de la nombro da adeptoj, kaj ˆce ce manko manko de la lastaj ˆ gi ˆgi prezentus nulon. Car, sidante ekzemple en vagono kaj dezirante demandi vian najbaron, “kiel longe ni atendos en N.”, vi ja ne proponos al li anta˘ ue ue ellerni la gramatikon gramatikon de la lingvo! lingvo! Sed en la lingvo internacia internacia vi povas povas esti tuj komprenita de membro de ˆcia cia nacio, se li ne n e sole ne posedas tiun ˆci ci lingvon, ˆ sed eˆc neniam nenia m a˘ udis u dis pri ˆgi. gi. Ciun libron, verkitan en la lingvo internacia, libere libere povas, povas, kun vortar vortaroo en la mano, mano, legi legi ˆciu, ciu, sen ia anta˘ anta˘ uprepariˆgo g o kaj eˆc sen bezono bez ono anta˘ ue ue tralegi ian anta˘ uparolon, klarigantan la uzadon de la uparolon, vortaro; kaj homo klera, klera , kiel oni vidos malsupre, eˆc la vortaron devas uzi tre malmulte. Se vi deziras skribi, ekzemple, al iu hispano Madridon, sed nek vi scias lian lingvon, nek li vian, ka j vi dubas, ˆcu cu li scias la lingvon internacian au˘ ˆcu li eˆc a˘udis udis pri ˆgi, gi, — vi povas tamen kuraˆge ge skribi al li, kun la plena certeco, ke li ˆ vin komprenos! Car, dank’ al la dismembra konstruo de la lingvo internacia, la tuta vortaro, kiu estas necesa por la ordinara vivo, okupas, kiel oni vidas el la almetita ekzemplero, ne pli ol malgrandan folieton, eniras oportune en la plej malgrandan koverton kaj povas esti ricevita por kelke da centimoj en kia ajn lingvo, — tial vi bezonas nur skribi leteron en la lingvo internacia, enmeti en la leteron hispanan ekzempleron de la vortareto, — kaj la adresito vin jam komprenos, ˆcar car tiu ˆci ci vortareto ne sole prezentas oportunan plenan ˆslosilon slosilon por la letero, sed gi gî mem jam klarigas sian difinon kaj manieron de uzado. uzado. Dank’ Dank’ al la plej plej vasta reciprok reciprokaa kunigeb kunigebleco leco de la vortoj, oni povas povas per helpo de tiu ˆci ci malgranda malgranda vortaro vortaro esprimi ˆcion, cion, kio estas necesa en la ˆ ordinara vivo; sed, kompreneble, vortoj renkontataj malofte, vortoj tehnikaj (kaj anka˘ u vortoj “fremdaj”, supozeble konataj al ˆciuj, ciuj, ekzemple “tabako”, “tabako”, “tea “teatr tro” o”,, “fab “fabri rik ko” k. k. t. p.) p.) en gi ˆ ne estas troveblaj; tial se vi bezonas nepre uzi tiajn vortojn kaj anstata˘ uigi ilin per aliaj vortoj a˘ uigi u tutaj esprimoj estas neeble, tiam vi devos jam uzi vortaron plenan, plenan, kiun vi tamen ne bezonas transsendi transsendi al la adresato: vi povas povas nur apud la diritaj vortoj skribi en krampoj ilian tradukon en la lingvon de la adresato. b) Sekve, dank’ al la supre montrita konstruo de la lingvo, mi povas kompreniˆgadi g adi per gi gî kun kiu kiu mi volas volas.. La sola maloport maloportune uneco co (ˆ gis gis la komuna enkonduk enkondukoo de la lingvo) lingvo) estos nur tio, ke mi bezonos ˆciufoje ciufoje atendi, gis gîs mia interp interparol arolan anto to analizo analizoss miajn pensojn. Po Porr forigi forigi kiom eble eble anka˘ anka˘ u tiun ti un ˆci ci maloportunecon maloportunecon (almena˘ u ˆce ce komuni komu nikiˆ kiˆgado gado kun homoj kleraj), mi agis en la sekvanta maniero: la vortaron mi kreis ne arbitre, sed kiom eble el vortoj ko-

* Artikoloj

pri Esperanto *

175

nataj al la tuta klera mondo. Tiel ekzemple ekzemple la vortojn, kiuj estas egale uzataj uzataj ˆ en ˆciuj ciuj civilizitaj lingvoj lingvoj (la tiel nomatajn “fremdajn” kaj “tehnikajn”), mi lasis tute sen ia ˆsanˆ sanˆgo; go; el la vortoj, kiuj en malsamaj lingvoj sonas malegale, mi prenis a˘ u tiujn, kiuj estas komunaj al du tri plej ˆcefaj cefaj E˘ uropaj uropaj lingvoj, a˘u tiujn, kiuj apartenas nur al unu lingvo, sed estas popularaj anka˘ u ˆce la aliaj popoloj; en tiuj okazoj, okazoj, kiam la donita vorto en ˆciu ciu lingvo sonas alie, mi penis trovi vorton, kiu havus eble nur signifon proksimuman a˘u uzon pli maloftan, maloftan, sed estus konata al la plej ˆcefaj cefaj nacioj (ekzemple (ekzemple la vorto vorto “proksima” en ˆciu ciu lingvo sonas alie; sed se ni prenos la latinan “plej proksima” proksima” ( proximus ), ), tiam ni vidos, ke ˆgi, gi, en diversa j ˆsanˆ sanˆgoj, go j, estas uzata en ˆciuj ciuj plej ˆcefaj cefa j lingvoj; lingvo j; sekve se kve se mi la vorton “proksima” nomos proksim, proksim, mi estos pli a˘u malpli komprenata komprenata de ˆciu ciu klera homo); en la ceteraj okazoj okazoj mi prenadis ordinare el la lingvo lingvo latina, kiel lingvo duone-internacia. duone-internacia. (Mi flankiˆ gadis gadis de tiuj ˆci ci reguloj regulo j nur tie, kie tion ˆci ci postulis p ostulis apartaj aparta j cirkonstancoj, kiel ekzemple e kzemple la evito de homonimoj, homonimoj, la simpleco de la ortografio k. t. p.). Tiamaniere Tiamaniere ˆce ce korespondado kun meze-klera E˘ uropano, kiu tute ne lernis la lingvon interuropano, nacian, mi povas povas esti certa, ke li ne sole min komprenos, komprenos, sed eˆc sen bezono b ezono tro multe serˆcadi cadi en la vortaro, kiun li uzos nur ˆce ce vortoj duba dubaj. j.

* Artikoloj

6.2 6.2

pri Esperanto *

176

Plen Plena a gra grama mati tik ko de de Espe Espera ran nto A. Alfabeto.

ˆ Ii, Jj, J ˆ c, ˆ g, ˆ h, ˆˆ, Aa, Bb, Cc, Cˆ c, Dd, Ee, Ff, Gg, Gˆ g, Hh, H , Kk, Ll, Mm, Nn, ˆ ˘ Oo, Pp, Rr, Ss, Sˆs, s, Tt, Tt , Uu Uu,, U˘u, u, Vv, Zz. ˆ ˆ, ˆs, Rimarko. Rimarko. Presej Presejoj, oj, kiuj kiuj ne poseda posedass la liter literojn ojn ˆc, c , g, gˆ, h, s, u, u ˘ , povas povas anstata˘ u ili uzi ch, gh, hh, jh, sh, u. B. Reguloj. 1. Artikolo nedifinita ne ekzistas; ekzistas nur artikolo difinita (la), egala por ˆciuj ciuj seksoj, kazoj kaj nombroj. Rimarko. Rimarko. La uzado de la artik artikolo olo estas tia sama, kiel en la aliaj lingvoj. La personoj, por kiuj la uzado de la artikolo prezentas malfacilaˆ malfacilaˆon, on, pov p ovas as en la unua tempo tute gin gîn ne uzi. 2. La substantivoj havas la finiˆgon gon “o”. Por la formado de la multenombro oni aldonas la finiˆgon gon “j”. Kazoj ekzistas ekzistas nur du: nominat nominativ ivoo kaj akuzativo; la lasta estas ricevata el la nominativo per la aldono de la finiˆgo go “n”. La ceteraj kazoj kazoj estas estas esprimataj esprimataj per helpo helpo de prepozici prepozicioj oj (la genitivo per “de”, la dativo per “al”, la ablativo per “per” a˘u aliaj prepozicioj la˘ u la senco). 3. La adjektivo finiˆgas gas per p er “a”. Kazoj Kazo j kaj nombroj no mbroj kiel ˆce ce la substantivo. La komparativo estas farata per la vorto “pli”, la superlativo per “plej”; ˆce ce la komparativo oni uzas la prepozicion “ol”. 4. La numeraloj fundamentaj (ne estas deklinaciataj) estas: unu, du, tri, kvar, kvin, ses, sep, ok, na˘u, u, dek, cent, mil. La dekoj kaj centoj estas formataj formataj per simpla simpla kunigo kunigo de la numeraloj. numeraloj. Po Porr la signado signado de nu numemeraloj ordaj oni aldonas la finiˆ gon de la adjektivo; por la multoblaj — la gon sufikson “obl”, por la nombronaj — “on”, por la kolektaj — “op”, por la disdividaj — la vorton “po”. Krom tio povas esti uzataj numeraloj substantivaj kaj adverbaj. 5. Pronomoj personaj: p ersonaj: mi, vi, li, ˆsi, si, ˆgi g i (pri objekto a˘ u besto), si, ni, vi, ili, oni; la pronomoj posedaj estas formataj per la aldono de la finiˆ go go adjektiva. La deklinacio estas kiel ˆce ce la substantivoj. su bstantivoj. 6. La verbo ne estas ˆsanˆ sanˆ gata gata la˘ u personoj personoj nek nombroj nombroj.. Formoj ormoj de la verbo: verbo: la tempo estanta estanta akceptas akceptas la finiˆ gon “-as”; la tempo estinta gon “-is”; “-is”; la tempo estonta estonta “-os”; “-os”; la modo kondi kondiˆˆca ca “-us”; “-us”; la modo ordona “-u”; “-u”; la modo sendifina sendifina “-i”. “-i”. Partici Participoj poj (kun (kun senco senco adjekti adjektiv va a˘ u

* Artikoloj

pri Esperanto *

177

adverba): adverba): aktiva aktiva estanta estanta “-ant”; “-ant”; aktiva aktiva estinta estinta “-int”; “-int”; aktiva aktiva estonta estonta “-ont”; pasiva estanta “-at”; pasiva estinta “-it”; pasiva estonta “-ot”. ˆ formoj de la pasivo estas formataj per helpo de responda formo de Ciuj la verbo “esti” kaj participo pasiva de la bezonata verbo; la prepozicio ˆce ce la pasivo estas “de”. 7. La adverboj finiˆgas gas per p er “e”; gradoj grado j de komparado kiel ˆce ce la adjektivoj. ˆ 8. Ciuj prepozicioj postulas la nominativon. ˆ vorto estas legata, kiel ˆgi 9. Ciu gi estas skribita. 10. La akcento estas ˆciam ciam sur su r la anta˘ ulasta ulasta silabo. 11. Vortoj orto j kunmetitaj kunmetita j estas formata j per simpla kunigo de la vortoj vorto j (la ˆcefa cefa vorto staras en la fino); la gramatikaj finiˆ goj estas rigardataj anka˘ goj u kiel memstaraj vortoj. ˆ alia nea vorto la vorto ne estas forlasata. 12. Ce 13. Por montri direkton, la vortoj ricevas la finiˆ gon gon de la akuzativo. ˆ prepozicio 14. Ciu prepozicio hav havas difinita difinitan n kaj konst konstant antan an signif signifon; on; sed se ni devas uzi ian prepozicion kaj la rekta senco ne montras al ni, kian nome prepozicion ni devas preni, tiam ni uzas la prepozicion “je”, kiu memstaran signifon ne havas. Anstata˘ u la prepozicio “je” oni povas anka˘ u uzi la akuzativon sen prepozicio. 15. 15. La tiel tiel noma nomataj taj vortoj vortoj “frem “fremdaj daj”, ”, t. e. tiuj tiuj,, kiuj kiujn n la plim plimulto ulto de la lingvoj prenis el unu fonto, estas uzataj en la lingvo Esperanto sen ˆsango, gô, ricevante nur la ortografio orto grafion n de tiu ˆci ci lingvo; li ngvo; sed ˆce ce diversa d iversajj vorto j de unu radiko rad iko estas pli bone uzi senˆsanˆ sanˆ ge nur la vorton fundamentan ge kaj la ceterajn cetera jn formi el tiu ˆci ci lasta la˘ u la reguloj de la lingvo Esperanto. 16. La fina vokalo de la substantivo kaj de la artikolo povas esti forlasata kaj anstata˘ uigata uigata de apostrofo.

* Artikoloj

6.3 6.3

pri Esperanto *

178

Al la la hist histor orio io de de la pro prov voj de ling lingv voj tuttutmondaj de Leibnitz ˆ gis gis la nuna tempo Publika parolado, havita en la Nurnberga klubo de instruistoj la 11 de Novembro 1884 de L. EINSTEIN. (El la “Bayerische Lehrer- Zeitung” No. 11 kaj 12 1885.)

Jam de 200 jaroj kun rilate malgrandaj interrompoj estis farataj provoj krei lingvon internacian, kaj la deziro dez iro de komuna lingvo por ˆciuj ciuj homo j estis esprimita espri mita eˆc jam anta˘u pli ol 2000 jaroj de la profeto Zefaniah. Tiu ˆci ci deziro havas anka˘ u tre gravan gravan fundamenton; ˆcar car de ˆciam ciam la babilona konfuzo de lingvoj estis granda malhelpo al la spirita komunikiˆgo go inter la nacioj. En nia tempo, kiam la interkomunikiˆgo go de la popoloj per la telegrafoj, vaporˆsipoj sipoj kaj fervojoj grandiˆ gis en maniero neniam supozita, anka˘ gis u la ellernado de la lin lingvo gvojj de d e ˆciuj ciu j tiuj t iuj ˆci ci popo po polo lojj fari f ariˆ gîs bezono de la bone edukitaj kaj precipe de gis la komercistoj; komercisto j; sed tiu ˆci ci lernado estas tiel malfacila kaj tempon deprenanta, ke gi gî pleje devas esti farata kun perdo por la aliaj regionoj de scienco, kaj tial la postulado de unu lingvo komuna, komuna, akceptita akceptita de ˆciuj ciuj edukitaj homoj, anstata˘ uanta uanta ˆciujn ciujn aliajn fremdajn lingvojn, lingvojn, montras montras sin des pli pravigita. pravigita. Oni povus tial atendi, ke tia elpenso estos de la homaro akceptita kun la plej granda plezuro! Sed tiu ˆci ci ideo entute entute en la publiko ne estas tiel hejme, kiel gi ˆgi devus esti, kontra˘ ue, ue, ni renkontas, eˆc en sferoj, sfero j, kie ni devus gin gîn atendi la plej malmulte, anta˘ u ˆcio cio la anta˘ antaujuˆ u˘juˆgon, gon, ke enkonduki e nkonduki unu u nu lingvon por p or ˆciuj ciuj homoj estas simple afero ne ebla. Tamen la argumentoj, per kiuj oni kontra˘u tio ˆci ci batalas, estas aluzeblaj aluzeblaj nur por lingvoj lingvoj naturaj kaj neniel por lingvo lingvo arta, kiun oni devas rigardi nur kiel arte la˘u la modeloj de la lingvoj naturaj kreitan kreitan “elekton “elekton de la plej bona”. Cetere Cetere mi trovis trovis,, ke vera vera kompre kompreno no de tiu ˆci ci objekto nur tiam povas povas esti atingita kun utilo, kiam ni anta˘ ue okupos nin iom je la preparaj laboroj, kiuj anta˘ uiris al la nuna sistemo de lingvo uiris tutmonda. Tie ˆci ci ne estas al mi eble doni detalan priskribon de tiuj ˆci ci ˆcirka˘ cirka˘ u 60 provoj; estas sufiˆce, ce, se ni nur enkomune vidos, kio ˆcio cio estis farita en tiu ˆci ci rilato, rilat o, kaj kia k iajn jn rimedo rime dojn jn oni ˆciufo ciufo je volis uzi, uz i, por p or ˆciujn ciujn homo h omojn jn lingve ling ve unuigi. Dume el ˆciuj ciuj tiuj ˆci ci peno j montriˆ gas la instruo, kiu anka˘ gas u en aliaj aferoj pruviˆgas, gas, ke la grandajn verojn oni atingas ne per tre malgranda kosto, sed ke al tio, kion oni fine konfesas kiel “mirinde simpla”, oni proksimiˆgis gi s ˆciam ia m per malrapidaj malrapidaj kaj malfacilaj malfacilaj flankaj flankaj vojoj nur iom post p ost iom kaj paˆ paˆso so post p ost paˆso. Oni vidas ordinare en Leibnitz la patron de la “ideo de lingvo tutmonda”; tiu ˆci ci publikigis pu blikigis sian ideon pri la “Pazigrafio a˘ u la arto fari sin komprenebla per komu komunaj naj skribaj skribaj signoj signoj al ˆciuj ciuj nacioj nacioj de la tero, tero, en kiaj ajn malegal malegalaj aj lingvoj ili parolas, se ili nur konas tiujn ˆci komunajn signojn” signo jn” la unuan fojon fo jon

* Artikoloj

pri Esperanto *

179

en la jaro 1666 en latina disertacio (Dissertatio de arte combinatoria, Lipsiae 1666). 1666) . Tiu ˆci ci ideo i deo anka˘ u okupis la grandan pensanton gis gîs la fino de lia vivo, kvank kvankam am li en tio ˆci ci venis venis al nenio, krom senfruktaj iniciatoj. iniciatoj. Tamen oni ˆ povas jam la hieroglifojn rigardi kiel specon de pazigrafio, kiel anka˘ u la hinajn signojn de skribado, kiujn uzas pli ol triono de la tuta homaro, malgra˘ u iliaj ˆ tiu ˆci preska˘ u nevenkebla j malfacila malfac ilaˆˆoj. o j. Car ci idea skribado, skribado, konsistan konsistanta ta el ˆcirka˘ kau ˘ 40 000 signoj, en kiu per unu komuna simbola signo estas esprimata tiu sama penso a˘ u komprenaˆ komprenaˆo, o, kiu, estante elparolata, en ˆciu ciu lingvo sonus ˆ alie, povas povas tial esti legata en ˆciu ciu lingvo, lingvo, kaj la Hino tial anka˘u legas siajn skribajn signojn ˆciam ciam en sia dialekto, kaj la aliaj popoloj de Azio legas tiujn samajn samaj n signojn signo jn en ilia lingvo. Tiuj ˆci ci popoloj pop oloj reciproke sin tiel ne komprenas per sia lingvo, sed komprenas sin per sia skribado, oni povus diri, per la Azia pazigrafio. 7 Tiaj kredeble estis la konsideroj, kiuj jam en la jaro 1668 igis la episkopon John Wilkins eldoni sian grandiozan pazigrafian provon, kiun prezentas al ni en bonega maniero Max Mueller en la 2a volumo de siaj “Lekcioj pri la scienco de la lingvo”, el kiuj ni vidas, ke tie la ideoj kun siaj signoj estis orditaj la˘ u specoj kaj dividitaj en klasojn, tiel ke de la komuna oni venadis al la aparta kaj de tie t ie ˆci ci per p er ˆciam ciam pli p li preciza j specialigado sp ecialigadojj oni on i venadis fine 8 al la plej speciala, kion oni volis esprimi en tia maniero. Sed jam Leibnitz esprimas sin malfavore pri gi gî pro la multego da signoj kaj pro la malfacileco de ilia uzado por la intencita celo, kaj Max Mueller mem montras al ni, kiel Wilkins fine, kvaza˘ u kondukita de natura instinkto, venis al la vera, nome al “lingvo vorta”, ka j tiun ˆci ci vojon vo jon oni devus nur iri plu, por ˆspari spari al la homaro ducentjaran vanan penadon p enadon kun fantomo pazigrafia. pazigrafia . Sed kiel eˆc tia granda pensanto, kiel Leibnitz, sin movadis movadis ankora˘ ankora˘ u en mallumaj anta˘ usentadoj, oni vidas el tio, ke li ankora˘ usentadoj, u eˆc ne povis klare sin esprimi pri ia ideo de lingvo lingvo tutmonda; ˆcar car li diris pri la laboroj de Wilkins Wilkins kaj de d e Dalgarno, Dalg arno, ke la ˆcefa cefa afero, afero , kiu tie ˆci ci estas es tas bezon b ezona, a, la eltrovo de d e komuna j signoj por ˆciu ciu objekto ob jekto kaj ˆciu ciu ideo, al ili ankora˘ u ne prosperi prosperis. s. Tiaj Tiaj sign signoj oj la˘u lia opinio opinio devis devis esti similaj similaj je la signoj signoj de la algebro, algebro, kaj ˆsajnis sajnis al li necese, se oni volis tute atingi la celon, elpensi ion en la maniero de alfabeto de la homaj pensoj, el kio cetere Immanuel Niethammer (1808) volas tiri la konkludon, ke Leibnitz Le ibnitz per p er tio t io ˆci ci jam pensis “fonetikan lingvon vortan”. 9 Jam anta˘ u Wilkin Wilkinss D-ro Joh. Joach Joach.. Becher Becher (1661) (1661) proponis proponis numeri numeri la 7

V. D-ro Albert Wild: “Ueber Geschic Geschichte hte der Pasigrap Pasigraphie hie und ihre Fortsc Fortschritte hritte in der Neuzeit”. Neuzeit”. Muenche Muenchen n 1861. (Aparta (Aparta represo represo el la “Chronik “Chronik der Gegenw Gegenwart”. art”.)) 8 John Wilkins, An Essay towards a real character and philosophical language, 1898. 9 D. S. Chofrin Chofrin,, amuseme amusement ntss liter. liter. vol. vol. I p. 28. — En aparta aparta traktato traktato:: “Gesc “Geschic hicht htee und Empfehlung einer allgemeinen Schriftzeichensprache” (v. Leibnitz Werke nach Raspe, vol II p. 615-65 615-653). 3). Leibnitz Leibnitz eˆ c klare kompreniga komprenigas, s, ke por ˆciuj ciuj ideoj oni devas akcepti akcepti karakterajn nombrojn k.c.

* Artikoloj

pri Esperanto *

180

vortojn de tuta vortaro vortaro kaj tiujn ˆci ci nombrojn nombrojn uzi kiel komunan lingvon lingvon de skribado. Sed sendube estas pruvite, ke nur de la tempo de Leibnitz la ideo krei pazigrafion ricevis dece radikojn kaj okupis parte apartajn instruitulojn, parte instruitajn akademiojn kaj registarojn. En Germanujo, Francujo, Anglujo, Hispanuj Hispanujo, o, Hungarujo, Rusujo, Rusujo, Danujo k. c. estis faritaj faritaj multaj multaj provoj provoj kaj proponoj por la atingo de tiu ˆci ci celo, kaj ankora˘ ankora˘ u en la jaro 1811 la akademio de sciencoj en Kopenhago difinis premion por la plej bona prezento de facila kaj praktike efektivigebla pazigrafio. Sed tiel same kiel Wilkins kaj Dalgarno, ne venis al la celo anka˘ u Anastasius Kirchner (1665), Peter Porele (1667) a˘ u Joh. Upperdorf Upperdorf (1679-8 (1679-80), 0), anka˘ u Andreas Mueller (1681), kiu havis la intencon krei universalan lingvon, ˆ fonditan sur la hina lingvo kaj ˆgiaj giaj signoj de skribado, kaj ne pli bone prosperis al Joh. Caramuel Caramuel von Lobkowitz Lobkowitz (1687), kiel anka˘ anka˘ u al lia anta˘ uiranto uiranto la jezuito Besuier (1684), a˘ u al lia postiranto postiranto David David Solbrig Solbrig (1725). (1725). En la jaro 1772 la hungaro Kalmar de Taboltzafo en sia verko reduktis la tutan sumon de la homaj h omaj ideoj ideo j al a l ˆcirka˘ cirka˘ u 500 50 0 fundamentaj funda mentaj ka j komunaj, komunaj , ˆce ce kio li uzis skribajn skribaj n signo jn de ˆciuj ciuj popolo p opoloj, j, sed se d precipe pre cipe malabarajn. malabara jn. Tiu ˆci ci universala signa skribado, kiu sekve prave portis la nomon “pazigrafio”, estis tamen tiel malfacila, ke nur la senlaca Boyle povis gin gîn tute ekposedi. Post tiu ˆci ci verko sekvis s ekvis ankora˘ ankorau˘ multaj, kiel ekzemple de Chr. G. Berger “Plan zu einer allgemeinen Rede — und Schriftsprache fuer alle Nationen” (Berlin 1779) kaj Delormel (1795), la pazigrafio de Vater (Wien 1795), la pazigrafio de M. de Maimie˘ u (Paris 1797), kiu anka˘ u estas fondita sur la nume nu merad radoo de la vortoj, ortoj, kiel kiel anka˘ anka˘ u en tiu sama tempo M. Budet kaj M. Chambry. ˆ tiuj ˆci Ciuj ci havis h avis nenian ne nian sukceson, sukceso n, ˆgis gis en la jaro 1796 la glora instruisto de surdamutaj, Sicard, kun granda pompo anta˘ uanoncis uanoncis oportunan pazigrafion, pazigrafion, kiu, atendita kun granda senpacienco, estis eldonita en la oficejo de pazigrafio en Parizo en la lingvoj germana kaj franca du jarojn post gia gîa anta˘ uanonco. uanonco. Kvank Kvankam am li certigis, ke li b ezonas nur 12 signojn, nomitajn “gamoj”, li tamen uzis da ili multe pli multe, por ordigi multajn vortojn, helpajn verbojn kaj ideojn, ideo jn, kiujn li dividis en e n 3 ˆcefajn cefa jn apartaˆ apartaˆojn kaj poste ankora˘ u en klasojn kaj subklasojn, kaj al kiuj estis ankora˘ u bezonaj diversaj linioj kaj punktoj. La vortaro vortaro servas servas al ˆciu ciu en lia propra lingvo, lingvo, sed estas en sia konstruo tre vasta, kaj kiel a jn genia la sistemo sistemo estas — ˆcar car nenia havis tian difinitecon difinitecon — , anka˘ u tie t ie ˆci ci la ellernado kostis multan kaj grandan laboradon. Post tio ˆci ci la bone konata en sferoj sfero j pedagoga p edagogajj lingvisto Wolke, profesoro de la universitato en S. Peterburgo, publikigis en la jaro 1797 en Dessa˘ u sian propran elpenson de interkomunikiˆ ga skriba lingvo, kiu konsistis en tio, ke ga ˆciu ciu lingvo postul p ostulis is apartan ap artan leksikonon, leksikono n, kiu ki u devis de vis enhavi e nhavi ˆciun ciun vorton kun giaj gîaj formoj formo j deklinacia j kaj konjugaciaj; la vortoj vorto j sur ˆciu ciu paˆ go go estis numeritaj per 1, 2, 3 k.c. kaj al ˆciuj ciuj sur la flanko estis aldonitaj aldonitaj la nombroj de la paˆ goj kaj

* Artikoloj

pri Esperanto *

181

numeroj, sub kiuj tiu sama vorto estas trovebla en ˆciuj ciuj aliaj alia j vortaroj. vortaro j. Oni tiel en kiu a jn dezirita lingvo lingvo devis ion nur anstata˘ u per literoj skribi per nombroj de paˆ goj goj kaj numeroj numeroj de la vortoj, tiam ˆciu, ciu, kiu volis volis legi la skribitan skribitan en alia lingvo, lingvo, devis serˆci ci la enhavon enhavon en la vortaroj vortaroj de tiu a˘ u alia lingv lingvo. o. Sed se ni konsideros, kiel mallerte, malfacile kaj multekoste tio ˆci ci devis esti, ni ne devas ˆ se oni volus pretigi vortarojn miri, ke tia sistemo ne povis trovi amikojn. Car de nur nur ˆcirka ci rka˘ u˘ 16 lingvoj, tiam, alkalkulante la nombron kaj la komon necesan apud ˆciu ciu el ili, estus necesa loko de 135 literoj lite roj tipografia j. Kaj Ka j tiu ˆci ci laboro, lab oro, plendas Wolke, pli multe lin okupis, ol kiom li volus pro siaj aliaj laboroj. Al tio ˆci ci li eˆc ne pensis pri la sintakso de la lingvoj. lingvo j. El la ceteraj cetera j pazigrafia pazigr afiajj sistemo sistem o j, kiuj aperis ape ris ˆcirka˘ cirka˘ u la fino de la 18 centjaro, de Fry en London, de G. E. Busch en la “Jahrbuch des Fortschrittes der Wissenschaften”, kiel anka˘ u de Grotenfeld Grotenfeld en Goettingen, la verko verko “Pasigraphie “Pasigraphie und Antipasigrap Antipasigraphie” hie” de J. S. Vater (Weissenfels (Weissenfels kaj Leipzig L eipzig 1799) 1 799) estas la sola, kiu havas indon; ˆcar car la a˘ utoro utoro jam esprimas en ˆgi gi la opinion, ke la pazigrafio estas rimedo por la interkomunikiˆgo go kaj komerco en malproksimaj landoj, kies lingvojn ni ne komprenas, komprenas, kaj ke tio ˆci ci estas la plej bona b ona parto, kiun la pazigrafio pazigrafio povas povas 10 atingi. En la komenco de la 19 centjaro ni trovas anta˘ u ˆcio cio Naether’on en Goerlitz, kiu en la jaro 1805 publikigis verkon, en kiu li faras la proponon uzi karakteran skribadon, skribadon, kiu estus figura kaj prenita el la naturo. Sed ˆcar car ne facile facile estas estas ellerni ellerni senfinan senfinan nombron nombron da figuraj figuraj signoj, signoj, tial tial tiu ˆci ci simbola simbola skribado, tute malegala je la gistiamaj gîstiamaj sistemoj, estas tre maloportuna kaj malfacile uzebla. Prave sin levas kontra˘ u tiu ˆci, ci, kiel anka˘ ankau ˘ kontra˘ u ˆciuj ci uj alia al iajj ˆgistiamaj gistiamaj sistemoj, en bonege skribita kritika polemiko, la tiama reˆga ga Bavara centra konsilano de instruado ˆce ce la sekreta ministraˆ ministraˆo de internaˆ internaˆoj o j en 11 ˆ Munheno, Friedr. Friedr. Immanuel Immanuel Niethammer , kiu tute vere venas al la konkludo, ke sur vojo simbola, simbol a, ˆcu cu ˆgi gi estos signoj hieroglifaj a˘ u nombraj a˘ u signoj de sonoj (literoj), uzataj kiel signoj de pensoj, oni neniam povos veni al la celo. Sed tute ne intencante forˆeti eti la penson de norma lingvo, li fine venas al la prudenta opinio, ke nur imitita al la lingvoj naturaj “fonetika vorta lingvo” povas solvi la problemon de lingvo tutmonda; anka˘ u pli: tiu ˆci ci natura nat ura iro de ideoj alkonduk alkondukas as lin eˆc al la penso, ke devas esti eble elpensi skribadon, kiu permesus, “pensadi sur la papero”, t. e. skribadi kun la rapideco de la pensado, — sekve “tempoˆ “t empoˆsparantan sparantan ideoskribadon a˘ u pensodesegnadon”, kiun li nomis “Ideografiko”. Kiel oni tamen vidas el la pluaj partoj de lia traktato, 10

C. H. Wolke, Erklaerung, wie die wechselseitige Gedankenmittheilung allen kultivirten Voelkern des Erdkreises oder die Pasigraphie moeglich und ausueblich sei, ohne Erlernug irgend einer neuen, besonderen oder einer allgemeinen Wort — oder Zeichensprache. Dessau 1797. 11 F. J. Niethammer Niethammer:: Ueber Pasigraphik Pasigraphik und Ideographi Ideographik, k, Nuernberg, Nuernberg, bei b ei Karl FelssoFelssonecker, 1808.

* Artikoloj

pri Esperanto *

182

tiu ˆci ci ideografiko ideografiko devus kvank kvankam am elveni elveni el la ideofoniko ideofoniko kaj per tio ˆci ci tuj fariˆgi gi ideolaliko, tamen anka˘ u lia idealo ˆsajnas sajnas iri pli malproksimen, malproksimen, ol nia nuna stenografio kaj la Volap¨ uk de Schleyer; sed estas sendube, ke per sia uk skribado li pensas nian alfabetan skribadon de sonoj, kiel per sia lingvo li pensas lingvon vortan, similan je tiu, por kiu ni batalas. 12 ˆ tiuj ˆci Ciuj ci kaj aliaj provoj rilate la praktikan utilon alkondukis tiel same malmulte al ia rezultato, kiel la jam dirita voko de la Kopenhaga akademio, kaj de tiu tempo (1811) gis gîs la nuna (esceptinte: “Le polyglotte improvise ou l’art d’ecrire les langues sans les apprendre” de A. Renzi en Parizo 1840 kaj la pazigrafio de Sunderwall en Svedujo kaj la “New universal cipher language” 1874 de unu ne nomita a˘ utoro en Londono) ni havas nenion pli por noti. utoro Porr tio la plej Po plej nov novaj pazigrafi pazigrafiist istoj, oj, pri kiuj ni nu nun n parolos parolos,, nome: nome: barono barono de Gablenz, Moses Paic, Don Sinibaldo de Mas kaj Anton Bachmaier, kiel anka˘ u Albert Walter — staras pli alte, ol iliaj anta˘uirantoj, uirantoj, a˘ u en rilato de la konstruo, a˘ u en rilato de facileco de la metodo. La konstruo de la “Gablenzographia kaj Gablenzolalia” de barono de Gablenz estas grandioza. Anta˘ u ˆcio cio li penis per aparta alfabeto la˘ u 33 diversaj lingvoj lingvoj en tiom same da ˆslosiloj slosiloj solvi la problemon problemon por la mondo lingvista skribad skribadii tiel, tiel, kiel kiel oni parolas. parolas. Li verki verkiss gramati gramatiko kon n kaj vortar vortaron, on, kiu pleje konsistas konsistas el vortoj vortoj unusilabaj. Sed kiel ajn bonega lia laboro estus, tre granda estas la malfacileco ellerni la 33 kaprompantajn aprompanta jn ˆslosilojn. slosilojn. Al tio t io ˆci ci li tamen t amen ne turnis atenton, ke la popoloj orient-Aziaj ne tre facile povas elparoladi la e˘ uropajn konsonantojn, nome, la “r”, kiun li precipe multe uzas en siaj uropajn nomoj nomoj de nombr nombroj oj (ra 1, re 2, ri 3, ro 4, ru 5). Kvank Kvankam am la provoj provoj de la pazigrafio de Gablenz por la praktika vivo ne ta˘ ugas, li tamen montris, ke li ugas, bone konas konas la spiriton spiriton de la lingva lingva scienco scienco.. En la jaro 1863 samtempe samtempe kun la proponoj de Grimm en Konstantinopolo aperis la verko de Don Sinibaldo de Mas, pri kiu anka˘ u estas iom parolite en la jam diritaj lekcioj de Max Mueller; gi gî aperis samtempe en Londono, Parizo kaj Lejpcigo kaj meritas atenton pro sia sistemo. Sed jam la difino, kiun li donas al ni pri ideografio: “L’ideographie est l’art d’ecrire avec des signes qui representent des idees et non avec des mots (sons) d’une langue quelconque” ankora˘ u unu fojon montras, ke oni ˆciam ciam ankora˘ u sin movadis sur la malvera vojo, kiu ˆgis gis nun ne kondukis al la celo kaj anka˘ u neniam al ˆgi gi kondukos. Elirante el la penso, ke la signoj de nombroj en la aritmetiko kaj algebro por tiuj popoloj, kiuj ilin uzas, estas nenio alia, ol signoj ideografiaj, li penas elmontri, ke 500 milionoj ˆ hinanoj, ˆ da homoj, la Japanoj, Kohin Tonkinanoj sin komprenas reciproke nur per unu sama skribado kaj uzas gin gîn ˆciutage. ciuta ge. Kaj Ka j kio gi gî estas alia, ol sig12

J. Zach. Naether, Versuch einer ganz neuen Erfindung von Pasigraphie oder die Kunst zu schreiben und zu drucken, dass es von allen Nationen der ganzen Welt in allen Sprachen eben so leicht gelesen werden kann als die Zahlencharaktere 1, 2, 3; in Form einer Sprachlehre oder Grammatik nebst 20 pasigraphischen Uebungen. Goerlitz 1805.

* Artikoloj

pri Esperanto *

183

ˆ oni tiel povos ankora˘ noj ideografiaj? Cu u dubi la eblecon de tiu ˆci ci sistemo? ˆ ni estus nekapablaj fari tion, kion faras la Azianoj, kiam ni ja kredas, ke Cu ni staras multe pli alte, ol ili? — La eblecon de la uzado anka˘u ni ne dubas, ˆ oj laboru sed ni anka˘ u ne dubas la malfaci malfacileco lecon n de la enkondu enkonduk kado. La Hinoj Hin laboru multajn jarojn super la lernado de sia skriba lingvo kun ˆgiaj giaj 40000 diversaj signoj — ni okcidentuloj jam de anta˘ ue havas nian hereditan de la fenikoue hebreoj fonetikan skribadon alfabetan, kiu donas al ni la eblon el 23 literoj formi multajn milionojn da sonoj, kiuj, estas vere, ne povas esti nomataj vortoj, se kun ili ne estas ligataj difinitaj ideoj (komprena (komprenaˆˆoj). Sed el tio ˆci ci almena˘ u sekvas, sekvas, ke ni povas povas krei al ni neniajn pli riˆcajn cajn kaj pli praktikajn praktikajn reprezentantojn por la grandioza diverseco de niaj ideoj, ol la vortojn de lingvo, kiuj ˆciuj ciuj estas kunmetitaj kunmetitaj nur el malmultaj malmultaj sonoj fundamentaj. fundamentaj. Kaj ni ˆ devus nun ree nin turni al la senmovaj egiptaj a˘ u hinaj signoj figuraj, kiuj estas fonditaj ankora˘ u sur la primitiva senta pririgardado kaj nur kun grandaj malfacilaˆ malfacilaˆoj o j permesas la prezentadon de abstraktaˆ abstraktaˆo! — Don Do n Sinibaldo de Mas prenas por p or ˆciu ciu “ideo” unu signon, pruntitan el la muzik muzika nota sistemo, sistemo, nur kun la diferenco, ke li donas ne efektivajn efektivajn notojn en ˆciuj ciuj iliaj nuan nuancoj. coj. La signon fundamentan formas noto kvarono, kaj la˘ u tio, ti o, ˆcu cu gi gî staras sur tiu a˘u alia linio, ˆgi ˆsan sa ngas gâs sian signifon kiel substantivo, substantivo, verbo, adjektivo adjektivo k. c., kaj en simila simila maniero estas esprimataj ˆciuj ciuj formoj de la gramatiko. gramatiko. Kiel ajn a jn facila tiu ˆci ci sistemo ˆsajnas sa jnas je la unua rigardo, tamen tre balda˘ u montrigas, ke la signoj por universala uzado estas tro komplikitaj. Unu jaron poste Moses Paic, Serbo el Zemlin, publikigis pazilalion kaj pazigrafi pazigrafion. on. (Pli (Pli detale detale v. en la verko verko de D-ro D-ro Wild.) Wild.) Li uzis sole sole ciferojn, ciferojn, por esprimi espri mi ˆciujn ciujn vortojn vorto jn la˘ lau˘ iliaj elementaj ideoj, tiel ke difinita vorto aperas ˆciam ciam esprimata per difinita cifero. Tiel li uzas la nombrajn signojn de 1 gis ˆ 999 por ˆciuj ciuj gramati gramatik kaj fleksioj; fleksioj; la nombroj nombroj komenc komencan ante te de 1000 estas estas la pazigrafiaj pazigrafia j signoj signo j de ideoj. ideo j. La apudaj apuda j komprenaˆ komprenaˆoj o j de komuna ideo, la vorta vortajj aliformaˆ aliformaˆoj ka j devena de venaˆˆoj o j estas e stas formataj formata j per p er aldonado de pluaj plua j nombroj no mbroj al la nombroj de la ideoj per signoj de aldonado a˘ u deprenado. Tiel ekzemple ekzemple 3243 signifas la komunan ideon de aˆcetado, cetado, kaj tiam 3243 + 10 = aˆcetanto, cetanto, 3243 + 13 = la aˆcetanto, cetanto, 3243 + 101 = la aˆcetantoj cetantoj k. c. El sia pazigrafio pazigrafio M. Paic faras pazilalion per tio, ke li por la apartaj nombroj metas literojn kaj por “+” = “m”, “m”, por “–” = “n”; “n”; ekzem ekzempl ple: e: 3243 3243 + 10 = aˆ cetan c etanto to = “fegimanos”, 3243 + 20 = aˆcetantino cetantino = “fegimenos” , 3243 + 40 = aˆceto ceto = “fegimonos” k. c. k. c. Oni tiel vidas, ke anka˘u Paic fine en simila maniero kiel Wilkins venus al la ˆgusta, gusta, nome al skribado kaj lingvo sona, kvankam Wilkins tuj en la komen komenco co laboris kun literoj, dum Paic kun ciferoj. Li anka˘ anka˘ u pensis, ke por la ordinaroj ordinaroj aferoj aferoj de la vivo vivo estas estas sufiˆ sufiˆca ca la ellerna ellernado do de 1000 signoj de ideoj, kiuj kun la plej granda facileco per helpo de la devenigitaj apudaj ideoj ideoj povas povas esti alkonduk alkondukitaj itaj al 10000. Sed jam D-ro D-ro Wild Wild rimarki rimarkis, s, ke tiu

* Artikoloj

pri Esperanto *

184

ˆci ci sistemo sistemo postulas tro grandan pripensadon, por povi esti enkondukita enkondukita en la ordinaran interkomunikiˆ gon kun malproksimaj popoloj. Li opiniis anka˘ gon u, u, ke se la pazigrafio estus enkondukebla enkondukebla ˆce ce la Aziaj Azia j popoloj, oni devus preni por fundamento ne la ellaboritajn lingvojn E˘ uropajn, sed ni devus por tio uropajn, ˆ na;; kaj, apogan ˆci ci krei pazigrafion pazigrafion multe multe pli facilan, facilan, ol eˆc la hina hi apogante te sin sin sur sur tiun ˆci ci principon, principon, la lasta partiano de la ideo pazigrafia, pazigrafia, Anton Anton Bachmaier Bachmaier ˆ en Munheno, heno, ˆcefo cefo de un unu u tiea tiea granda granda komerc komercaa firmo, firmo, jam en la jaro 1852 konstruis novan sistemon de pazigrafio, kiu en komparo kun la anta˘ue ue nomitaj distingas sin per ekstrema simpleco. Bachmaier anka˘ u fondis fondis sian sian sistemo sistemon n sur la signoj signoj de la nombroj, nombroj, ˆcar car ˆciuj ciuj komercaj popoloj posedas la sistemon sistemon de la 10 signoj signo j de nombroj, nombroj, kvankvankam iliaj formoj formo j eˆc estas est as malegala j. Anka˘ Anka˘ u tiuj ˆci ci signoj signo j povas esti skribataj skribata j la˘u ˆciuj ciuj direktoj, ne sole horizontale horizontale de maldekstre maldekstre al dekstre, dekstre, kiel ˆce ce la E˘uropanoj, uropanoj, sed anka˘ u de dekstre al maldekstre, maldekstre, kiel ˆce ce la Mahometanoj, Mahometanoj, a˘ u de supre al malsupre, malsupre, kiel ˆce ce la Orientazianoj, Orientazianoj, kaj al tio ˆci ci ili estas facile prezenteblaj prezenteblaj per skribado, skribado, presado kaj telegrafo. telegrafo. Bachmaier Bachmaier esprimas ˆciun ciun komprena komprenaˆˆon on per nombro, nombro, ne uzas difinitan difinitan artikolon, artikolon, sed por la artikolo artikolo nedifinita la nombron 1, kaj signas la multenombron per substrekado de la nombro de la ideo. La substantivoj estas sen sekso kaj deklinacio. La gradoj de komparo estas distingataj per unu a˘ u du punktoj metitaj super la nombro de la ideo, la nombronomoj fundamentaj per supre metitaj, la nombronomoj ordaj per malsupre malsupre metitaj metitaj pun punktoj. ktoj. La verbo verbo estas uzata nur nur en la modo nedifinita (infinitivo), la estonta tempo estas esprimata per superstrekado, la tempo pasinta per trastrekado de la nombro de la ideo k. c. La plej konataj nomoj propraj kaj geografiaj ricevis en la vortaroj apartajn nombrojn. Bachmaier lasis jam en 18 lingvoj prepari provajn ekzemplerojn de tiaj vortaroj, super kiuj laboris la konata lingvisto profesoro Ignatz Gaugengigl kaj ˆ la privata instruitulo Wilh. Stephanus. Al tio ˆci ci formiˆgis gis en Munheno centra societo por pazigrafio, al kiu apartenis unuaklasaj instruituloj, kiel la germana Mezzof Mezzofan anti, ti, Pf. Richte Richter, r, kiu paroladi paroladiss en 34 lingv lingvoj, oj, Pf. Lauth, Lauth, la glora egiptologo, D-ro Wild, Ja bonega naciekonomiisto kaj statistikisto kaj multaj aliaj, kiel anka˘u la barono von Gablenz en Dresdeno, Don Sinibaldo de Mas kaj Paic estis honoraj membroj de ˆgi. gi. Malgra˘ u ke la sistemo de Bachmaier estis ekstreme simpla, uzante nur 9 komunajn komunajn kaj 6 apartajn aparta jn signojn, kaj eˆc jam turnis sur sin la okulojn de la registaroj, tiel ke jam estis intencita universala kongreso, kiu devis havi lokon en Parizo, tamen la entrepreno ree perdiˆ gis g is sen rezul rezultat tato. o. Kaj kial? kial? — Se gin ˆgin anka˘ u sonoraj ka˘ uzoj, uzoj, la elsekiˆgo go de materialaj fontoj, anta˘ u ˆcio cio perei pe reigis gis,, tamen la veran ka˘ uzon uzon oni devas serˆci ci pli profunde, gi gî kuˆsas sas en la sistemo ˆ nome estis konstruita sur sablo, kiel la sistomoj mem. Gi sistomo j de ˆciuj ciuj anta˘ antauirantoj ˘ de 200 jaroj, ˆcar car la plej simplan kaj plej facilan oni la plej malfacile trovas. trovas. Tamen oni ne devas pensi, ke sistemo en tiel alta grado simpligita, kiel la

* Artikoloj

pri Esperanto *

185

sistemo de Bachmaier, kvankam ˆgi gi ne portis en si la fundamenton por lingvo tutmonda, tutmonda, foriris el la mondo, alportinte nenian utilon. Bachmaier Bachmaier diris mem en la anta˘ uparolo uparolo al siaj pazigrafiaj pazigrafiaj vortaroj: vortaroj: “Estas kompreneble, kompreneble, ke tiu ˆci ci skriba maniero de komunikiˆ go go neniam estos egala al la bonaˆ bonaˆoj de lingvo; lingvo; tamen por la komunikiˆgo go kun tiuj, kies lingvon oni no komprenas (kiu homo komprenas ˆciujn ciujn lingvojn!) gi gî estas ekstreme ekstreme grava grava helpo”. Efektive Efektive tiu ˆci ci sistemo por mallongaj notoj komercaj, por sciigoj de gazetoj kaj precipe por telegramoj telegramo j al a l ˆciuj ciuj landoj lan doj de la mondo mond o montriˆ gis gis uzebla. La “Sistemo ˆcifrada cifrada kaj telegrafada de A. Walter en Winterthur”, kiu en trimembraj kunigoj de literoj de “aaa” gis gîs “zzz” kune kun kelkaj ciferoj por la plej necesaj gramatikaj tikaj rilatoj, en maniero de sekreta skribado prezentas prezentas ˆciujn ciujn necesajn necesa jn ideojn en formo tabela, donas en ˆciu ciu okazo por p or ˆcifraj cifra j telegramoj telegramo j ˆsparon sparon de kostoj ˆgis gis 40 0/0 en komparo kun vortaj telegramoj en la lingvo germana; sed por lingvo tutmonda, kiel por parolado tiel anka˘ u por skribado, anka˘ u al ˆgi gi mankas la natura natu ra fundamento, funda mento, ˆcar car eˆc Mezzofanti Mezz ofanti ne povus teni en la kapo tiujn ˆci ci kunligojn de literoj, kiuj anka˘u tie t ie ˆci ci devas servi s ervi anstata˘ ansta ta˘u vorto vort o j. Al tio ti o ˆci ci ili il i estas neelparoleblaj neelparolebla j kaj tial por la buˆ b uˆsa sa interkompreniˆ gado gado tute ne uzeblaj. Anka˘u la verkado de vortaroj jam en unu lingvo estas ligita kun grandegaj laboroj kaj malfacila malfacilaˆˆoj, ne parolante parolante jam pri kelkaj kelkaj kaj multaj multaj lingvoj. lingvoj. (Tie ˆci ci la a˘utoro u toro finas la historion de la diversaj provoj kaj transiras al la priskribo de la sistemo Volapük, u k, de kiu li en tiu tempo estis ankora˘u varmega partiano, trovante gin gîn la plej plej bona el ˆciuj ciuj tiam faritaj faritaj provoj. provoj. Ni jam jam rakonti rakontiss [v. No. 10 de “La Esperan Esperantis tisto” to” 1890], 1890], kiel post la apero de la sistemo “Esperanto” la a˘ utoro utoro forlasis Volap¨ ukon kaj transiris kun plena ukon entuziasmo al “Esperanto”, de kiu gis gîs la fino de sia vivo li restis varmega batalanto. — Ni devas ankora˘ u aldoni, ke la nun alportita artikolo ne estas plena historio de d e ˆciuj ciuj provoj pr ovoj de lingvo tutmonda; volante skribi nur gazetan artikolon kaj ne dikan detalan verkon, la a˘utoro utoro parolis nur pri parto de la proponitaj sistemoj, kaj anka˘ u pri ˆciuj ciuj el tiuj ˆci ci li diris nur kelka kelka jn vortojn. La efektiva nombro de la diversaj projektoj, faritaj en la lastaj 200 jaroj, estas pli ol 150).

* Artikoloj

6.4 6.4

186

pri Esperanto *

Esen Esenco co kaj kaj eston estonteco teco de de la ideo ideo de de ling lingv vo internacia Raporte-verkita de anonima a˘ utoro kaj legita (en formo iom ˆsangita gîta kaj mallongigita) de s-ro L. de BEAUFRONT en la kongreso de l’Association Francaise pour l’Avancement des Sciences (Parizo, 1900). I

ˆ Ciuj ideoj, kiuj estas ludontaj gravan rolon en la historio de la homaro, havas havas ˆciam ciam tiun saman egalan sorton: kiam ili ekaperas, ekaperas, la samtempuloj samtempuloj renkontas ilin ne sole kun rimarkinde obstina malkonfido, sed eˆc kun ia neklarigebla malamikeco; la pioniro j de tiuj ˆci ci ideo j devas multe batali kaj multe suferi; oni rigardas ilin kiel homojn frenezajn, infane malsaˆ gajn, g ajn, a˘ u fine fin e eˆc rekte kiel homojn homo jn tre malutilajn. malutilajn. Dum la homoj, kiuj okupas sin je ˆcia cia plej sencela ka j senutila sensencaˆ sensencaˆo, se gi gî nur estas en modo kaj konforma al la rutinaj ideoj de la amaso, ˆguas guas ne sole so le ˆciujn ciujn bono jn de la vivo, sed anka˘ u la honoran nomon de “instruituloj” a˘ u “utilaj publikaj agantoj”, la pioniroj de novaj ideoj renkontas nenion krom mokoj kaj atakoj; la unua renkontita tre malmulte lerninta bubo rigardas ilin de alte kaj diras al ili, ke ili okupas sin je malsaˆ gaˆ gaˆoj; o j; la unua renkontita gazeta gaz eta felietonisto feliet onisto skribas pri ili “spritajn” “sprita jn” artikolojn artikolojn kaj noto jn, ne preninte sur sin la laboron almena˘ u iom ekscii, super kio ili propre laboras; kaj la publiko, pub liko, kiu ˆciam ciam iras kiel anaro ana ro da ˆsafoj safoj post la kriemuloj, ridas kaj ridegas kaj eˆc por p or unu minuto ne faras al si la demandon, ˆcu cu ekzistas eˆc guto da senco ka j logiko en ˆciuj ciuj tiuj ˆci ci “spritaj” “sprita j” mokoj. Pri tiuj ˆci ci ideoj ideo j “estas modo” paroli ne alie, ol kun ironia kaj malestima malestima rideto, tial tiel agas anka˘ u A kaj B kaj C, kaj ˆciu ciu el ili timas enpensiˆ enpensigi gî serioz ser iozee eˆc unu minuton pri la mok mo kata ideo, ˆcar car li “scias “sc ias anta˘ a nta˘ ue”, ue”, ke “ˆ gi gi krom malsaˆgaˆo enhavas ja nenion”, kaj li timas, ke oni iel alkalkulos lin mem al la nombro de “tiuj malsaˆguloj”, gulo j”, se li eˆc en la da˘ uro de unu minuto provos rilati serioze al uro tiu ti u ˆci ci mals ma lsaˆ aˆgaˆ gaˆo. La homo j miras, “kiamaniere en nia praktika tempo temp o pov p ovas as aperi tiaj malsaˆgaj gaj fantaziuloj kaj kial oni ne metas ilin en la domojn por frenezuloj”. Sed pasas kelk kelka tempo. Post longa longa vico da batalado kaj kaj suferoj la “buboj“bubo jfantazi fantaziuloj” uloj” atingis atingis la celon. celon. La homaro homaro fariˆ gis gis pli riˆca ca per unu nova nova grava grava akiro kaj eltiras el ˆgi gi la plej vastan kaj diversforman utilon. Tiam la cirkonstan st anco co j ˆsanˆ sa nˆgiˆ giˆgas. gas. La jam fortiˆ fortiginta gînta nova afero ˆsajnas sajna s al la homoj ho moj tiel simpla, tiel “komprenebla per si mem”, ke la homoj ne komprenas, kiamaniere oni povis tutajn miljarojn vivi sen ˆgi. gi. Kiam Kiam la posteuloj posteuloj legas la rakontojn rakontojn pri tio, kiel sin tenis kontra˘ u la dirita ideo la samtempuloj de ˆgia gia naskiˆgo, go, ili absolute ne volas kredi kre di kaj pensas, ke ˆcion cion tion ˆci ci elpensis la historioskribˆ efektive”, ili diras, “la tuta antoj pro mokado je la foririntaj generacioj. “Cu

* Artikoloj

pri Esperanto *

187

ˆ efektive ekzistis homoj, mondo tiam konsistis el idiotoj? Cu homo j, kiuj elpaˆsadis sadis kontra˘ u la pioniroj kun tiaj sensencaj kontra˘ uparoloj kaj la ceteraj homoj uparoloj silentadis kaj la unua renkontita kvinjara infano ne diradis al tiuj kritikantoj: “sinjoroj, “sinjoroj, vi ja parolas teruran, sur nenio fonditan sensencaˆ sensencaˆon, on, kies rebato sin trovas ja tuj anta˘ u via nazo!”? Absolute Absolute nekompreneble nekompreneble!! La historiistoj historiistoj certe trograndigas!” trograndigas!” Legu la historion de naskiˆ go de la kristaneco kaj de diversaj grandaj ideoj go en la regiono de moralo, filozofio kaj scienco; legu la historion de la eltrovo ˆ tute tio sama. de Ameriko, de la enkonduko de fervojoj k. t. p. k. t. p. Cie “Es ist eine alte Geschichte, doch bleibt sie immer neu”. La lumo aperas kiel necesa bezonata b ezonataˆˆo al tiu, kiu staras malproksime, malpro ksime, sed al la proksime staranta j gi ˆgi tranˆcas cas la okulojn okulo jn kaj ili penas p enas estingi est ingi gin. gîn. La ideo de Kolumbo, ke “devas ekzisti okcidenta vojo vo jo Hindujon”, ˆsajnas sa jnas al ni nun tiel simpla, tiel natura, kaj ka j ni simple ne volas kredi, ke povis iam ekzisti homoj, kiuj, sciante jam, ke la tero estas est as globo, glob o, povis p ovis dubi, ke al a l ˆcia cia lando oni pov p ovas as veni ne sole de oriento, sed anka˘ u de okcidento okcidento,, kaj ke en tiu ˆci ci ne esplorita esplorita okcidento okcidento povas eble troviˆ gi ne konataj al ni interesaj landoj. Kiam ni legas tiujn gi tiujn kontra˘ kontra˘ uparolojn, uparolojn, kiujn oni tiam faradis al Kolumbo, ekzemple, ke neniu okcidenten de E˘ uropo uropo veturis, sekve ˆgi gi estas ne ebla, ke Dio malpermesis malpermesis tion ˆci ci fari, ke la ˆsipoj malleviˆgados gados malsupren kaj ne povos returne leviˆgad adii supren pren.. . . k. t. p., — ni kontra˘ uvole demandas nin, kiamaniere homoj maturaˆ uvole gaj gaj povis paroli tiajn sensencaˆ sensencaˆojn, pro kiuj en nia tempo ruˆ giˆ giˆgus gus ˆcia cia infano. Kaj tamen en tiu tempo guste gûste tiuj ˆci ci naivaj kontra˘ uparoloj estis rigardataj kiel veroj, ne uparoloj ebligantaj ebligantaj ian dubon, kiel plej logika logika opinio de la tuta prudenta mondo, kaj la ideoj ideo j de Kolumbo estis kalkulataj kiel infanaˆ infanaˆo, kiu estas inda nenian atenton. Kiam oni montris montris al la homoj la forton de la vaporo kaj gian gîan uzeblecon uzeb lecon,, ˆsajnis, sa jnis, ke kia prudenta homo povus ion kontra˘ uparoli uparoli kontra˘ u gi? gî? Kaj tamen kiom da multjara batalado, suferoj kaj mokoj mokoj la elpensinto devis elporti! kaj eˆc tiam, kiam fine prosperis jam atingi la celon, kiam en Anglujo jam dum tutaj tri jaroj la lokomotivoj kursadis kaj alportadis grandegan utilon, sur la kontinento de E˘ uropo uropo instruitaj instru itaj homoj homo j kaj eˆc tutaj tuta j instruitaj instruita j korporacioj, korporacio j, anstata˘ u simple ekrigardi kaj konvinkiˆgi, gi, skribadis skribadis ankora˘ ankora˘ u profundapensajn traktatojn pri tio, ke konstruado de lokomotivoj estas infana entrepreno, ke gi ˆgi estas ne ebla, ke gi gî estas malutila malutila k. t. p. Kio tio ˆci ci estas? ni demandas nin; ˆcu cu tio ˆci ci estis ia ˆciuhoma ciuhoma epidemia idioteco? ˆcu cu efektive ekzistis tiaj tia j genera generaci cioj? oj? Jes, Jes, ekzi ekzist stis is tiaj genera generaci cioj, oj, kaj ni, ni, kiuj kiuj nun mirega miregas, s, ni en efektiveco estas ne pli bonaj ol ili, kaj niaj nepoj estos ne pli bonaj ol ni. ˆ Ciuj tiuj ˆci ci homoj kun iliaj indignige indignige sensencaj kontra˘ kontra˘ uparoloj uparoloj kaj atakoj estis tamen ne idiotoj, kvankam kvankam ili nun eble ˆsajnas sajnas al ni tiaj. Ilia tuta kulpo konsi konsisti stiss nu nurr en tio, tio, ke, ke, dank’ dank’ al la natura natura spirita spirita inercio inercio de ˆciu ciu el ni, ili a˘u tute ne volis prijuˆ gi g i la naskiˆgantajn gantajn nov novajn aperojn, plivo plivolan lante te limigi limigi sin per sanosubtenanta ridado, a˘ u alpaˆsadis sadis al la prijuˆgado gado kun anta˘ ue ue jam

* Artikoloj

pri Esperanto *

188

preta konvink konvinko, o, ke la afero proponata al ili estas neplenumebla, neplenumebla, kaj ˆciujn ciujn siajn argumentojn ili penadis konformigadi al tiu auta˘ ue ue farita decido, ne rimarkante rimarkante la tutan t utan senfundamentecon de tiuj t iuj ˆci ci argumentoj, kaj kontra˘ u la argumentoj de la defendantoj de la nova ideo ili fermadis sian cerbon per la plej fortikaj fortikaj seruroj, kaj tial tiuj ˆci ci lastaj argumentoj, argumentoj, kiuj penadis p enadis pruvi la eblecon de tio, devis ˆsajni sajni al tiuj inerciaj inerciaj homoj tiel same infanaj, kiel al ni nun ˆsajnas sajn as iliaj tiamaj tiama j kontra˘ uparoloj. uparoloj. Al tiaj tia j ideoj, kiuj al la samtempuloj ˆsajnas sajnas senenhav senenhava fantazio fantazio kaj al la posteuloj ˆsajnas tia natura afero, ke ili ne komprenas, komprenas, kiamaniere la homoj miljarojn vivis sen ˆgi, gi, — al tiaj ideoj apartenas anka˘ u la ideo de enkonduko de komuna lingvo por la komunikiˆgoj goj inter diversaj popoloj. Kiam niaj posteuloj legos en la historio, historio, ke la homoj, tiuj ˆci ci reˆ goj goj de la tero, tiuj ˆci ci plej altaj alta j reprezentantoj reprezentanto j de la monda inteligenteco, tiuj ˆci ci duon-dio j, en la da˘ uro de tutaj miljaroj vivis unuj apud la aliaj, ne komprenante unuj la aliajn, ili simple ne volos kredi. “Por tio ˆci ci oni ja bezonis nenian supernaturan sup ernaturan forton, fo rton, ili diros; ˆciu ciu el tiuj ˆci ci homoj homo j posedis ja kolekton da kondiˆ caj caj sonoj, sono j, per kiuj li tute precize kompreniˆ gadis kun siaj plej proksimaj najbaroj, — kiel do ne gadis venis al ili en la kapon konsentiˆgi gi inter si, ke unu el tiaj tia j kolektoj kolekto j da kondiˆ caj ca j sonoj estu enkondukita por la reciproka kompreniˆ gado gado inter ˆciuj, simile al tio, kiel por la plimulto de la kulturaj popoloj estis enkondukita jam longe unu kondiˆca ca kolekto da mezuro mezur o j, unu kondiˆca ca alfabeto, alfab eto, unuj kondiˆcaj ca j muzikaj signoj k. t. p.!” Niaj posteuloj indignos, kiam ili ekscios, ke la homojn, kiuj penadis pri la enkonduko de komuna lingvo, la samtempuloj montradis per la fingroj, kiel maniulojn, bubojn, ne meritantajn la nomon de seriozaj homoj; homo j; ke pri tiuj ˆci ci homoj homo j ˆciu ciu malplenkapulo povis spritadi en la gazetoj, gazeto j, kiom li volis, kaj troviˆgis gis neniu, kiu dirus al tiuj malplenkapuloj: malplenkapuloj: “vi povas povas trovi tiujn t iujn ˆci ci ideojn ideo jn plenumeblaj a˘ u ne plenumeblaj, ple numeblaj, — sed moki ilin, eˆc ne konatiˆ ginte kun ili, estas honte, sinjoroj!” Kore ridegos niaj posteuloj, kiam ginte ili a˘udos udos tiujn naivajn kontra˘ uparolojn, kiujn multaj el niaj samtempuloj fauparolojn, radis kontra˘ kontra˘ u la ideo de lingvo internacia entute kaj de lingvo arta speciale. Simile al tio, kiel ni kun rideto de kompato rilatas al tiu el niaj pra-praavoj, kiu anta˘ u kelke da miljaroj eble protestis kontra˘ u la enkonduko de arta alfabeto, kriante kun la aplombo de instruitulo, sed tute senpruve, ke rimedo por la esprimado de niaj pensoj estas objekto organa, natura, kreita de la historio historio (skribado (skribado per hieroglifaj hieroglifaj desegnaˆ desegnaˆoj) kaj ne povanta povanta “esti kreita en kabineto”, abineto”, — tiel niaj posteuloj, mokados mokados tiujn niajn nia jn samtempulojn, samtempulojn, kiuj nur pro tiu nenion diranta cirkonstanco, ke la nunaj lingvoj kreiˆ gis gis blinde per si ˆ nun ne mem, a˘ utorita utoritate te certiga certigas, s, ke lingvo lingvo ne povas povas esti kreita kreita arte. “Gis estis, estis, sekve ne povas povas esti!” esti!” — “Kiel “Kiel mi povas povas kredi”, kredi”, diros diros en la venont venontaa centjaro ia dekjara lernanto al sia instruanto, “ke ekzistis homoj, kiuj neadis la eblecon de ekzistado de arta lingvo, kiam anta˘ u ilia nazo tia lingvo jam ekzistis , havis jam riˆcan can literaturon kaj bonege plenumadis jam en la prak-

* Artikoloj

pri Esperanto *

189

tiko ˆciujn ciujn funkciojn, kiujn oni povas postuli p ostuli de lingvo internacia, kaj tiuj ˆci ci sinjoroj, anstata˘ u babiladi ˆciam ciam teorian sensencaˆ sensencaˆon, on, bezonis nur malfermi ˆ la okulojn kaj ekrigardi! ekrigardi! Cu estas eble, ke homoj maturaˆ gaj ga j parolus parol us ˆciam ciam frazistan frazi stan sensencaˆ sense ncaˆon on pri ia difere d iferenco nco de la voˆcaj ca j organo or gano j ˆce ce la pop p opolo oloj, j, kiam k iam ˆciu ciu infano vidis sur ˆciu ciu paˆso so membrojn de unu pop popolo, olo, bonege parolantajn en la lingvo de alia popolo!” Kaj la instruanto respondos: “ˆgi gi estas efektive nekredebla, kaj tamen gi gî tiel estis!” Cetere en la nuna tempo en la afero de lingvo internacia la rutino kaj spir spirit itaa inerc inercio io komenc omencas as iom iom post post iom iom cedadi cedadi al la sana sana pruden prudento. to. Jam Jam longe tie a˘ u aliloke en diversaj gazetoj kaj revuoj aperas artikoloj plenaj de aprobo por la ideo mem kaj por giaj gîaj batalantoj. batalantoj. Sed tiuj ˆci ci artikoloj estas ankora˘ u senkuraˆ gaj, gaj, kvaza˘ u la a˘ utoroj timas, ke oni ne elmetu ilin al utoroj ˆ publika malhonoro. malhonor o. Tiuj ˆci ci senkuraˆ gaj ga j voˆcoj co j perdiˆ per diˆ gas g as en la la˘ utega utega horo de la kriistoj kaj mokistoj, tiel ke la grandega plimulto de la publiko, kutiminta iradi nur tien, kie oni krias la plej la˘ ute, ute, kaj opiniadi opinia di ˆciun ciun mokanton saˆ gulo, gulo, ˆciun ciun atakanton bravulo kaj ˆciun ciun atakaton kulpulo, kulpul o, ˆciam ciam ankora˘ ankorau˘ rigardas la ideon de lingvo internacia kiel sensencan infanan infa nan fantazion. Tiun ˆci ci publikon ˆ konvinki ni ne entreprenas, ˆcar car ˆciuj ciuj niaj nia j vortoj pereus vane. Gin konvinkos nur la tempo. Morga˘ u ˆgi gi al la pioniroj de la ideo konstruos konstruos monumentojn monumentojn kun tia sama anara sento, kun kiu ˆgi gi hodia˘ u super sup erˆˆetas ilin per p er koto. Nia parolo paro lo estas difinita nur por tiuj, kiuj provis rilati al nia ideo kun juˆgo go memstara, sed sub la influo de diversaj a˘ uditaj opinioj perdis la egalpezon, ne scias, uditaj kiel ili devas sin teni, dezirus kredi kaj samtempe turmentiˆ gas gas per konstantaj duboj. Por ili ni tie ˆci ci analizos analizos la demandon, demandon, ˆcu cu efektive efektive ni, la amikoj amikoj de la ideo de lingvo lingvo internacia, internacia, laboras por ia utopio, kaj ˆcu cu minacas al ni la danˆgero, gero, ke ˆciuj ciuj niaj nia j laboroj pereos vane, kiel kredigas niaj kontra˘ kontra˘ uuloj, a˘ u ˆcu cu ni iras al celo klare difinita, senduba sendub a kaj nepre atingota. Ni scias, estimataj a˘uskultantoj, uskultantoj, ke vi kutimis kutimis rilati kun estimo nur al tiaj tia j argumentoj, kiuj estas plenigitaj per multo da citatoj, traplektitaj per multo da la˘ utaj u taj a˘ utoritataj nomoj kaj brilas per amasego da alteflugaj kvaza˘ utoritataj uusciencaj scienca j frazo fr azoj. j. Ni avertas vin, ke ˆcion cion tion t ion ˆci ci vi en nia parolo par olo ne trovos. Se vi trovas atentinda nur tion, kio estas ligita kun la˘utaj utaj nomoj, legu ian verkon pri lingvo internacia, kaj vi trovos tie longan serion da gloraj kaj a˘ utoritataj utoritataj scienculoj, scienculoj, kiuj laboris por la ideo de lingvo lingvo internacia. internacia. Sed ni tie ˆci ci forlasos forlasos ˆcian cian superfluan balaston kaj parolos al vi nur en la nomo de la nuda logiko. logiko. Ne turnu atenton sur tion, kion diras Petro a˘ u Johano, sed pripensu mem. mem. Se niaj argumentoj estas gustaj, gûstaj, akceptu ilin, — se ili estas malˆgusta gus taj, j, forˆetu et u ilin, se eˆc miloj da la˘utaj utaj nomoj starus post ili. Ni analizos sisteme la sekvanta sekvantajn jn demando jn: 1) ˆcu cu lingvo internacia estas bezona; bez ona; 2) ˆcu cu gi gî estas ebla en principo; 3) ˆcu cu ekzistas ekzistas espero, ke gi gî efektive estos enkondukita praktike; 4) kiam kaj kiamaniere tio t io ˆci ci estos farita kaj kia lingvo lingvo estos enkondukita enkondukita;; 5) ˆcu cu nia nuna laborado konduk kondukas as al ia difinita difinita

* Artikoloj

190

pri Esperanto *

celo, a˘ u ni agas ankora˘ u blinde kaj riskas, ke nia laborado pereos vane, kaj prudentaj homoj devas ankora˘ u sin teni flanke de ni, ˆgis gis “la afero klariˆgos”. gos”. II

ˆ lingvo Cu lingvo internacia internacia estas bezona? Tiu ˆci ci demando per sia naiveco naiveco elvoelvokos ridon ˆce ce la estontaj estontaj generacioj, generacioj, tiel same kiel niaj nia j samtempuloj samtempuloj ekridus ekzemple ekzemple ˆce ce la demando “ˆcu cu poˆsto sto estas bezona”? La plimulto plimulto de la inteligenta teligenta mondo jam nun trovos tiun ˆci ci demandon tute superflua; tamen pro konsekvenco ni metas me tas tiun ˆci ci demandon deman don dank’al da nk’al tio, ke ekzistas ankora˘ u multe multe da homoj, kiuj respondas respondas je tiu ˆci ci demando per “ne”. “ne”. La sola sola motivo, kiun kelkaj el tiuj ˆci ci homo j elmetas, estas sekv se kvanta: anta: “lingvo internacia detruo detruoss la lingv lingvojn naciaj naciajn n kaj la naciojn” naciojn”.. Ni konfes konfesas as,, ke kiom kiom a jn ni rompis al ni la kapon, ni neniel povis kompreni, en kio nome konsistus la malfeliˆ malfeliˆco co por la homaro, se en unu bela b ela tago montriˆ montriˆ gus, ke ne ekzistas jam plu nacioj kaj lingvoj lingvoj naciaj, sed ekzistas nur unu ˆciuhoma ciuhoma familio kun unu ˆciuhoma ciuhoma lingv lingvo. o. Sed ni supozu, supozu, ke tio ˆci ci efektiv efektivee estus estus io terura, terura, kaj ni rapidos trankviligi trankviligi tiujn ˆci ci sinjorojn. Lingvo Lingvo intornacia intornacia deziras nur doni al la homoj de malsamaj popoloj, kiuj staras unu anta˘ u alia kiel mutuloj, la eblon komprenadi unu alian, sed gi gî neniel intencas enmiksiˆ gi gi en la internan vivon vivon de la popoloj. Timi, Timi, ke lingvo lingvo intern internaci aciaa detruos detruos la lingv lingvojn ojn naciajn, naciajn, estas tiel same ridinde, kiel ekzemple timi, ke la poˆsto, sto, kiu donas al homoj malproksimaj unu de alia la eblon komunikiˆ gadi, gadi, minacas neniigi la buˆsajn sajn interparoladojn interparoladojn inter la homoj! “Lingvo “Lingvo internacia” internacia” kaj “lingvo “lingvo tutmonda” estas estas du tute malsam malsamaj aj objektoj, objektoj, kiujn kiujn miksi miksi inter si oni neniel devas. devas. Se ni supozus, ke fariˆgus gus iam kunfluiˆgo go de la homo j en unu ˆciuhoman ciuhoman popolon, popo lon, en tiu ˆci ci “malfeliˆ “malfe liˆco” co” (kiel nomos gin gîn la naciaj ˆsovinistoj) sovinistoj) estos kulpa ne la lingvo internacia, sed la aliiˆgintaj gintaj konvinkoj kaj opinioj de la homoj. Tiam efektive la lingvo internacia faciligos al la homoj la atingon de tio, kio anta˘ ue ue estos principe decidita de ili kiel dezirinda; sed se la celado al kunfluiˆ go g o ne naskiˆgos gos ˆce ce la homo hom o j memstare , la lingvo internacia per si mem certe ne volos altrudi al la homoj tian unuiˆgon. gon. Lasante tute flanke la demandon pri la dezirindeco a˘ u nedezirindeco ne dezirindeco de nacia ˆsovinismo, sovinismo, ni notos nur tion, ke celadon al lingvo internacia intern acia ne devas escepti esce pti eˆc la plej varmega blinda ˆsovinismo; sovinismo ; ˆcar car la rilato inter celado al lingvo lingvo internacia internacia kaj inter nacia ˆsovinismo sovinismo estas tia sama, kiel inter inter nacia patriotismo kaj amo al sia familio: ˆcu cu iu pov p ovas as diri, ke la pligrandigo de reciprokaj komunikiˆgoj goj kaj interkonsentoj inter homoj de tiu sama lando (celado patriota ) minacas per io al la amo familia ? Per si mem la lingvo internacia ne sole ne povas malfortigi la lingvojn naciajn, sed kontra˘ ue, ue, gi gî sendube devas konduki al ilia granda fortiˆ gado gado kaj plena ekflorado: florado: dank’ dank’ al la neceseco neceseco ellernadi ellernadi divers diversajn ajn fremdajn fremdajn lingv lingvojn, ojn, oni nun malofte povas renkonti homon, kiu posedus perfekte sian patran lingvon, kaj

* Artikoloj

pri Esperanto *

191

la lingvoj mem, konstante kunpuˆsiˆ siˆ gante gante unuj kun la aliaj, ˆciam ciam pli kaj pli konfuziˆ gas, gas, kripliˆgas gas kaj perdas sian naturan riˆcecon cecon kaj ˆcarmon; carmon; sed kiam ˆciu ciu el ni devos ellernadi nur unu fremdan lingvon (kaj ankora˘ u tre facilan), ˆciu ciu el ni n i havos la eblon e blon ellerni eller ni sian si an lingvon li ngvon fonde, fonde , kaj ka j ˆciu ciu lingvo, l ingvo, liberiˆ libe riˆ ginte ginte de la premado de multaj multa j najbaro na jbarojj kaj konservinte plene por si sola ˆciujn ciujn forto jn de sia popolo, disvolviˆgos gos balda˘ u plej potence kaj brile. La dua motivo, kiun elmetas la malamikoj de lingvo internacia, estas la timo, ke kiel lingvo internacia estos eble elektita ia el la lingvoj naciaj kaj ke tiam la homoj ne alproksimiˆgos gos al si reciproke, sed simple ia unu popolo dis premos kaj englutos ˆciujn ciujn aliajn alia jn popolojn, dank’ al la grandega superforto, kiujn gi ˆgi ricevos super ˆciuj ciuj aliaj pop popoloj. oloj. Tiu ˆci ci motivo estas ne tute t ute senfundamenta; sed gi gî povas esti elmetita nur kontra˘ u tia a˘ u alia nepripensita kaj malˆgusta gusta formo de lingvo internacia. interna cia. Tiu ˆci ci motivo m otivo kompreneble kompren eble perdas per das ˆcian cian signifon, se ni turnos atenton, ke lingvo internacia povas esti kaj estos nur ia ne˘ utrala lingvo, kiel ni malsupre montros. Sekve se ni lasos por kelka tempo flanke la demandon pri la ebleco a˘ u neebleco de la enkonduko enkonduko de lingvo lingvo internacia internacia (pri tiu ˆci ci punkto ni parolos malsupre), se ni supozos, ke la enkonduko de tia lingvo dependas nur de nia deziro, deziro, kaj se ni esceptos ian kriantan kriantan erarpaˆ erarpaˆson son en la elekto de la lingvo, ˆciu ciu devas konsenti, ke pri malutilo de lingvo internacia neniel povas esti eˆc la plej malgranda parolo. Sed la utilo, utilo, kiun tia lingvo alportus al la mondo, estas tiel grandega kaj videbla por p or ˆciu, ciu, ke pri tio ˆci ci ni propre ne bezonus paroli. Tamen kelke da vortoj ni diros pri tio ˆci, ci, se eˆc simple pro pleneco de nia analizo. ˆ vi ekpensis iam pri tio, kio propre levis la homaron tiel neatingeble Cu alte super supe r ˆciuj ciuj aliaj alia j besto j, kiuj ja en e n efektiveco estas konstruita j la˘ u tiu sama tipo, kiel la homo? homo? La tutan tutan nian nian altan altan kulturo kulturon n kaj civili civilizaci zacion on ni dankas dankas nur al unu objekto: al la posedado de lingvo, lingvo, kiu ebligis al ni la int interˆ erˆsanˆ sa nˆgadon gadon de pensoj. pensoj. Kio Kio estu estuss kun ni, fieraj fieraj reˆ regoj gôj de la mondo, se ni ne povus lingve komunikiˆgadi gadi unuj kun aliaj, se sian tutan scion kaj inteligen inteligentecon tecon ˆciu ciu el ni devus de la komenco mem ellaboradi al si mem, anstata˘ u faradi uzon — dank’ al interˆsanˆ sanˆgo g o de pensoj — de la jam pretaj fruktoj de la sperto kaj diversaj scioj de tutaj miljaroj, de tutaj milionoj kaj miliardoj da aliaj similaj al ni kreitaˆ kreitaˆoj? Ni tiam eˆc per unu plej malgranda ˆstupeto stupeto ne starus pli alte ol tiuj diversaj diversaj bestoj, kiuj nin ˆcirka˘ cirka˘ uas kaj kiuj estas tiel sensaˆgaj uas ga j kaj senhelpaj! Forprenu de ni la manojn kaj la piedojn kaj kion vi volas, sed lasu al ni nur la l a povadon p ovadon interˆ inte rˆsanˆ sanˆ gadi la pensojn, — kaj ni restos tiuj samaj gadi reˆgoj goj de la naturo kaj ni konstante kaj senfine perfektiˆ gados; gado s; sed donu al ˆciu ciu el ni n i eˆc centon ce nton da mano m anoj, j, donu al a l ni eˆc centon c enton da diversa j gis gîs nun ne konataj sentoj kaj povoj, sed forprenu forprenu de ni la povon povon de interˆ interˆsanˆ sanˆ gado de pensoj — kaj ni restos sensaˆgaj g aj kaj senhel senhelpaj paj bestoj. Sed Sed se la tre neplena neplena kaj kaj tre limigita limigit a ebleco eblec o de interˆsanˆ sanˆgo go de pensoj havis por la homaro tian grandegan

* Artikoloj

192

pri Esperanto *

signifon, ekpensu pri tio, kian grandegan kaj kun nenio kompareblan utilon donus al la homaro ho maro tiu lingvo, kiu farus faru s la interˆ interˆsanˆ sanˆ gadon gadon de pensoj plena , kaj dank’ al kiu ne sole A havus la eblon kompreniˆgadi gadi kun B, C kun D, E kun F, sed ˆciu el ili povus kompreniˆgadi gadi kun ˆciu el la aliaj! Tuta cento cento da plej grandaj elpensoj ne faros en la vivo de la homaro tian grandan kaj bonfaran revolucion, revolucion, kian faros la enkonduk enkondukoo de lingvo lingvo internacia! internacia! Ni prenu kelkajn kelkajn malgrandajn malgrandajn ekzemplojn. ekzemplojn. Ni penas tradukadi tradukadi la verkojn verkojn de ˆciu ciu nacio en la lingvojn de ˆciuj ciuj aliaj nacioj; nacio j; sed tio ˆci ci englutas ja neproduktive grandegan multon da laboroj kaj mono kaj tamen malgra˘ u ˆcio cio ni povas traduki tr aduki nur la plej sensignifan parton de la homa literaturo, kaj la grandega plimulto de la homa literaturo literaturo kun riˆcaj caj provizoj provizoj da diversaj diversaj pensoj por ˆciu ciu el ni restas neakirebla. neakirebla. Sed kiam ekzistus lingvo lingvo internacia, internacia, tiam ˆcio, cio, kio aperas en la regiono de la homa penso, p enso, estus tradukata tradukata nur en tiun ˆci ci unu ne˘utralan utralan lingvon kaj multaj verkoj estus skribataj skribata j rekte en tiu ˆci ci lingvo, kaj ˆciuj ciuj produktoj de la homa spirito fariˆ gus gus akirebla j por p or ˆciu ciu el ni. Por la perfektigado p erfektigado de tiu a˘ u alia branˆco co de la homaj scioj ni aranˆ gas sur ˆciu ciu paˆso so interna inte rnacia cia jn kongresojn, — sed kian mizeran rolon ili ludas, kiam partopreni en ili povas ne tiu, kiu efektive kun utilo dezirus ion a˘udi, udi, ne tiu, kiu efektive ion gravan volus volus komuni komuniki, ki, sed nu nurr tiu, tiu, kiu scias babiladi babiladi en kelk kelkaj aj lingv lingvoj. oj. Nia vivo vivo estas estas mallon mallonga ga kaj la scienco scienco estas vasta; vasta; ni devas devas lerni, lerni, lerni, lerni! lerni! Al la lernado ni povas dediˆci ci nur parton part on de nia mallonga vivo, nome nia jn infana jn kaj junulajn junulajn jarojn; sed ho ve! granda parto de tiu ˆci ci kara tempo foriras tute neprodukt neproduktiv ivee por la ellernado ellernado de lingv lingvoj! oj! Kiom Kiom multe multe ni gajnus, gajnus, se, dank’ dank’ al ekzistado ekzistado de lingvo lingvo internacia, internacia, ni povus la tutan tempon, dediˆ dediˆcatan catan nun al la neproduktiva neproduktiva lernado de lingvoj, lingvoj, dediˆ ci ci al la lernado de efektivaj efektivaj kaj pozitivaj sciencoj! sciencoj! Kiel alte tiam leviˆgus g us la homaro homaro!. !. . . Sed ni ne parolos paro los plu pri tiu ˆci ci punkto, punkt o, ˆcar car kiel a jn ˆciu ciu el niaj nia j a˘ uskultantoj uskultantoj rilatus al tiu a˘ u alia formo de lingvo internacia, ni dubas, ˆcu cu troviˆ gos gos inter ili eˆc unu, kiu dubus la utilecon mem de tia lingvo. Sed ˆcar car al multaj homoj, homo j, kiuj ne kutimis donadi al si precizan kalkulon pri siaj simpatioj kaj antipatioj, ordinare ˆsajnas, sajna s, ke se ili ne aprobas a probas tiun a˘ au˘ alian formon de ia ideo, ili nepre devas ataki la ideon mem entute, — tial ni, pro sistemeco de nia analizo, petas ˆciun ciun el la estimataj estimata j a˘ uskultantoj uskultantoj anta˘ u ˆcio cio noti al si bone en la memoro, ke pri la utileco de lingvo internacia entute — se tia estus enkondukita — li ne dubas. duba s. Ekmemor Ekmemoru u do, sinjoroj, sinjoroj, bone la unu unuan an konklud konkludon, on, al kiu ni venis, venis, notu al vi kaj ekmemoru, e kmemoru, ke kun tiu t iu ˆci ci konkludo vi konsentas, nome: nome : La ekzistado de lingvo internacia, per kiu povus kompreniˆgadi gadi inter si la homoj de ˆciuj ciuj landoj kaj popoloj, alportus al la homaro grandegan utilon. III

Nun ni transiros transiros al la dua demando: demando: “ˆcu cu lingvo lingvo internacia internacia estas ebla?” Anka˘u pri p ri tio ˆci ci nenia senanta˘ senant a˘ ujuˆ ujuˆga ga homo hom o eˆc unu minuton minut on povas dub dubi, i, ˆcar car ne

* Artikoloj

pri Esperanto *

193

sole ne ekzistas eˆc la plej malgranda j fakto j, kiuj parolus kontra˘ u tia ebleco, sed ne ekzistas ekzistas eˆc la plej malgrandaj malgrandaj ka˘ uzoj, uzo j, kiuj devigus eˆc unu minuton dubi pri tia obleco. Ekzistas en efektiveco homoj, kiuj kun scienca aplombo kredigas, kvaza˘ u lingvo lingvo estas objekto ob jekto natura, organa, kiu dependas de apartaj fiziologiaj fiziologia j ecoj eco j de la organo j de parolo de d e ˆciu ciu popolo, pop olo, de la klimato, heredeco, kruciˆgado gado de rasoj, historiaj kondiˆ coj coj k. t. p. Kaj al la amaso tiaj instruitaj paroloj paroloj tre imponas, imponas, precipe precipe se ili en sufiˆ sufiˆca ca mezuro mezuro estas estas traplek traplektitaj titaj per ˆ kaj. Sed homo diversaj citatoj kaj per misteraj por la amaso terminoj tehnik hni klera, kiu kuraˆgas gas havi propran juˆgon, gon, scias ja tre bon bone, e, ke ˆcio cio tio ˆci ci estas esta s nur senenhava pse˘ udo-scienca babilado, kiu havas nenian sencon kaj kiun rebati udo-scienca povus tre facile la unua renkontita infano. El la ˆciutaga ciutaga sperto ni ˆciuj ciuj ja scias sc ias tre bone, ke se ni prenos infanon el kiu ajn lando a˘ u nacio kaj de la tago de gia ˆgia naskiˆgo go edukados gin gîn inter persono j de nacio tute tut e fremda ka j eˆc antipoda antipo da por gi, gî, ˆgi gi parolados en la lingvo de tiu ˆci ci nacio tiel same bonege kaj pure, kiel ˆciu ciu natura filo de tiu ˆci ci nacio. Se por homo maturaˆga ga estas ordinare malfacile malfacile ellerni fremdan lingvon, tio ˆci ci ja tute ne venas venas de la konstruo konstruo de liaj organoj de parolo, sed simple de tio, ke li ne havas paciencon, ne havas tempon, tempon, ne hav havas instruan instruantojn, tojn, ne havas havas rimedojn rimedojn k. t. p. Tiu ˆci ci sama maturaˆgulo gulo renkontus ja tiujn ˆci ci samajn sama jn malfacila malfac ilaˆˆojn o jn ˆce ce la ellernado ellern ado de sia hejma lingvo, lingvo, se li en la infaneco ne estus edukita en tiu ˆci ci lingvo, sed devus ellernadi gin gîn per helpo de lecionoj. Fine ˆciu ciu klera homo ja anka˘ anka˘ u nun devas ellernadi kelkajn fremdajn lingvojn, kaj li certe ne elektas tiujn lingvojn, kiuj kvaza˘ u estas konformaj al liaj organoj de parolado, sed nur tiujn, kiujn li bezonas ; estas sekve nenio neebla en tio, ke anstata˘ u ke ˆciu ci u lern le rnas as diversajn lingvojn, lingvo jn, ˆciuj ciuj ellernadu ellern adu unu saman lingvon kaj sekve povu komprenadi unu alian. Se eˆc ˆciu ciu posedus la komuneakceptitan komuneakceptitan lingvon ne en plena perfekteco, perfektec o, eˆc tiam ti am la demando deman do d dee lingvo ling vo internacia inter nacia estus jam decidit d eciditaa kaj la homo ho mojj ˆcesus cesus staradi unu anta˘ u alia kiel surda-mutaj. surda-mutaj. Kaj oni devas ja memori, memori, ke se ˆcie cie estus sciate, ke por komunikiˆ g oj kun la tuta mondo oni devas ellerni nur goj unu lingvon — ˆcie cie ekzistus multego da bonaj bona j instruistoj instruisto j de tiu ˆci ci lingvo, da specialaj speciala j lernejoj, lernejo j, ˆciu ciu ellernadus tiun ˆci ci lingvon kun la plej granda volonteco kaj fervoreco, fervoreco, kaj fine ˆciuj ciuj gepatroj alkutimigadus alkutimigadus siajn infanojn al tiu ˆci ci lingvo en la infaneco, infaneco, paral paralel elee kun kun la patra lingv lingvo. o. Sekv Sekve, e, lasan lasante te du dume me flanke flanke la demandon pri tio, ˆcu cu la homoj volos elekti ian unu lingvon por la rolo de internaci inte rnaciaa kaj ˆcu cu prosp p rosperos eros al ili veni al interkonsento interkons ento pri p ri tiu ti u ˆci ci elekto, el ekto, ni dume konstatas tiun fakton, kiu kun plena sendubeco sekvas el ˆcio, cio, kion ni diris supre, nome, ke la ekzistado mem de lingvo internacia estas tute ebla. Notu do al vi bone en la memoro tiujn du sendubajn konkludojn, al kiuj ni venis gis ˆgis nun, nome: 1. Lingvo internacia alportus al la homaro grandegan utilon; 2. La ekzistado de lingvo internacia estas plene ebla.

* Artikoloj

194

pri Esperanto *

IV

ˆ lingvo internacia estos iam enkondukita? Cu enkondukita? Se ni venis al la konkludo, ke lingvo internacia alportus al la homaro grandegan utilon kaj ke ˆgia gia ekzistado estas ebla, el tiuj ˆci ci du konkludoj konkludoj jam per p er si mem elfluas la konkludo, konkludo, ke tia lingvo pli a˘ u malpli frue nepre estos enkondukita, e nkondukita, ˆcar car alie ni devus nei n ei ˆce ce la homaro la ekzistadon de ˆcia cia eˆc plej elementa inteligenteco. Se lingvo, povanta plenumadi la rolon de internacia, gis gîs nun ankora˘ u ne ekzistus, sed devus ankora˘ u esti kreita, tiam respondo je la demando metita en la komenco de tiu ˆci ci ˆcapitro capit ro estus duba duba,, ˆcar car estus estu s nesciate nesci ate ankora˘ ankorau, ˘ ˆcu cu oni povos krei tian lingvon. Sed ni ja scias, ke da lingvoj ekzistas tre multe kaj ke ˆciu el ili en okazo de bezono povus esti difinita kiel internacia, nur kun tia diferenco, ke unu el ili pli ta˘ugus ugus por tiu ˆci ci celo kaj alia malpli. malpli. Ni havas sekve ˆcion cion pretan kaj ni bezonas nur ekdeziri kaj elekti, elekti, — kaj en tia okazo la respondo je je la supre supre metit metitaa deman demando do jam ne povas povas esti duba. duba. La homoj viv vivas per vivo vivo konscia konscia kaj senˆ cese cese celadas al sia bono; tial se ni scias, ke tiu a˘ au˘ alia afero promesas al la homoj grandegan kaj senduban utilon kaj ke ˆgi gi estas por ili atingebla, atingebla, ni ˆciam ciam kun plena certeco povas povas anta˘ udiri, ke de tiu momento, kiam la homoj homo j nur ekturnis ekturn is sian atenton a tenton al tiu t iu ˆci ci afero, ili jam obstine o bstine celados al gi gî ˆciam ciam pli kaj pli kaj ne ˆcesos cesos en sia celado tiel longe, gis gîs ili la aferon aferon atingos. atingos. Se du homaj grupoj estas estas disigi disigitaj taj un unu u de alia per riveret rivereto, o, sed scias, ke por ili estus tre utile komunikiˆ g adi inter si, kaj ili vidas, ke gadi tabuloj por la kunigo de amba˘ u bordoj kuˆ kuˆsas sas tute pretaj apud iliaj manoj, tiam oni ne bezonas esti profeto, por anta˘ uvidi kun plena certeco, ke pli a˘u uvidi malpli frue tabulo estos transˆ transˆetita trans la rivereto kaj komunikiˆ komunikigado gâdo estos aranˆgita. gita. Estas vero, ke pasas ordinare kelka kelka tempo en ˆsanceliˆ sanceligado, gâdo, kaj tiu ˆci ˆsanceligado gâdo estas ordinare ka˘ uzata uzata de la plej sensencaj sensencaj pretekstoj: pretekstoj: saˆ gaj ga j homoj diras, ke celado al aranˆ go go de komunikiˆgo go estas est as infanaˆ inf anaˆo, o, ˆcar car neniu nen iu el ili okupas sin je metado de tabuloj trans rivereto kaj tiu ˆci ci afero estas tute ne en modo; spertaj homoj diras, ke la anta˘ uuloj uuloj ne metadis metadis tubulojn trans riveveto riveveto,, sekve sekve gi gî estas estas utopio; utopio; instrui instruitaj taj homoj pruvas, pruvas, ke komu komunik nikiˆ iˆ gado gado povas esti nur afero natura kaj ke la homa organismo ne povas sin movadi sur sur tabu tabulloj, k. k. t. p. Tamen amen pl pli a˘ u malpli frue tabulo estas transmetata kaj la komunikiˆgado gado estas aranˆ gata. gata. Tiel estis kun ˆciu ciu utila ideo, tiel estis kun ˆciu ciu utila elpenso; apena˘ u la senanta˘ ujuˆ ujuˆgaj gaj homoj venadis al senduba konkludo, ke la donita afero estas tre utila kaj samtempe efektivigebla, ili povis ˆciam ciam scii anta˘ antaue u˘e kun plena certeco, ke pli a˘ u malpli frue la afero nepre estos akceptita, malgra˘ u ˆcia cia batalado bata lado de la flanko de la rutinulo rutinul o j; ˆcar car tion ˆci ci garantias ne sole la natura inteligenteco de la homaro, sed anka˘ u gia gîa celado al sia praktik praktikaa bono kaj profito. profito. Tiel Tiel estos estos anka˘ anka˘ u kun la lingvo internacia. En la da˘ uro de multaj centjaroj la homoj, ankora˘ uro u ne tre bezonante lingvon internacian, ne enpensiˆ gadis gadis pri tiu ˆci ci demando; d emando; sed nun, kiam la fortiˆ for tiˆ gintaj gintaj

* Artikoloj

pri Esperanto *

195

komunikiˆgoj goj inter la homoj ho moj turnis ilian atenton al tiu ˆci ci demando, nun, kiam la homoj komencis konvinkiˆgadi, gadi, ke lingvo internacia alportos al ili grandegan utilon kaj ke ˆgi gi estas atingebla, ili sen ia dubo jam celados al ˆgi ˆciam ia m pli kaj pli, ˆgia gia neceseco fariˆ gados gados por ili kun k un ˆciu ciu tago ˆciam ciam pli sentebla, sentebl a, kaj ili ˆ jam ne trankviliˆ gos gos tiel longe, ˆgis gis la demando estos solvita. Cu vi povas tion ˆci ci dubi? Certe ne! Kiam tio ˆci ci venos — ni ne intencas nun anta˘ udiri: udiri: povas esti, ke ˆgi g i venos post unu jaro, post dek jaroj, post cent jaroj a˘ u eˆc p ost os t kelkaj centoj da jaroj, — sed unu afero estas jam senduba, ke kiom ajn devos suferi la unuaj pioniroj de tiu ˆci ci ideo, kaj se eˆc tiu ˆci ci ideo multajn multajn fojojn fojo jn endormiˆgadus gadus je tutaj dekjaroj, gi gî jam neniam mortos: mor tos: ˆciam ciam pli ofte kaj pli obstine eksonados eksonados voˆ voˆcoj, coj, postulantaj postulantaj enkonduko enkondukon n de lingvo lingvo internacia, internacia, kaj fine, pli a˘ u malpli frue — se la demando ne estos solvita de la societo mem — la registaroj registaro j de ˆciuj ciuj landoj devos cedi, aranˆgi gi internacian kongreson kaj elekti ian unu lingvon kiel internacian. Tie ˆci ci pov p ovas as esti nur demando pri la tempo: tempo: unuj el vi diros, ke tio t io ˆci ci venos tre tr e balda˘ baldau, u˘, aliaj diros, ke ˆgi gi venos nur en plej p lej malproksima malpro ksima estonteco; sed ke tiu ˆci ci fakto fakt o entute iam venos kaj venos kaj ke la homaro, vidante la grandegan utilecon kaj samtempe la atingeblecon de lingvo internacia, ne restos resto s eterne indiferenta por p or tiu ˆci ci afero kaj senhelpa anaro da ekzistaˆ ekzistaˆoj, ne komprenantaj unu alian — pri p ri tio ˆci ci certo ce rto neniu el vi dubas eˆc minuton. minuton. Ni petas p etas vin tial noti al vi en la memoro ia trian konkludon, konkludon, al kiu ni venis, nome: “Pli a˘ u malpli frue lingvo internacia nepre estos enkondukita.” Tie ˆci ci ni faros malgrandan pa˘ uzon kaj diros kelke da vortoj pri ni, batauzon lantoj lantoj pro la ideo ideo de lingv lingvoo intern internacia acia.. El ˆcio cio pruvita pruvita de ni vi vidas, vidas, ke ni tute ne estas tiaj fantaziistoj kaj utopiistoj, kiajn multaj el vi eble vidis en ni kaj kiajn nin pentras multaj gazetoj, ne dezirantaj eniˆ gadi gadi en la esencon de tio, pro kio ni batalas. batalas. Vi vidas, vidas, ke ni batalas batalas pro afero, afero, kiu alportos alportos al la homaro grandegan utilon kaj kiu pli a˘ u malpli frue nepre estos atingita. ˆ prudenta homo povas sekve kuraˆ Ciu ge ge aliˆgi gi al ni, ne timante la mokojn de la malsaˆga ga kaj nepensan nepensanta ta amaso. Ni batalas batalas pro afero afero tute pripensit pripensitaa kaj certa, kaj tial neniaj mokoj nek atakoj nin debatos de la vojo. La estonteco apartenas al ni. ni. Ni supozu sup ozu eˆc, c, ke tiu formo de lingvo internacia, pro kiu ni batalas, montriˆgos gos en la estonteco kiel erara kaj ke venonta lingvo internacia estos ne tiu, kiun ni elekti elektis, s, — sed tio ˆci ci ja tute nin ne devas devas konfuz konfuzi, i, ˆcar car ni batalas ne pro la formo, formo, sed pro la ideo, ideo, kaj formon konkretan al nia batalado ni donis nur tial, ke ˆcia cia batalado abstrakta abstrakta kaj teoria ordinare al nenio kondukas. kondukas. Malsupre ni pruvos, pr uvos, ke eˆc anka˘ u tiu konkreta formo de la lingvo estas tute pripensita ka j havas senduban estontecon; sed se vi eˆc tion ˆci ci dubus, la formo ja neniom nin ligas: se tiu ˆci ci formo montriˆ montriˆ gos gos erara, ni morga˘ u ˆgin ˆsangos, gôs, kaj ka j en okazo de bezono ni ˆgin gin post-morga˘ p ost-morga˘ u ankora˘ u unu

* Artikoloj

196

pri Esperanto *

fojo fo jon n ˆsanˆ sa nˆgos, gos, sed ni batalados pro nia ideo tiel longe, ˆgis gis ˆgi gi pli a˘ u malpli frue estos plene efektivigita. efektivigita. Se ni, obeante la voˆ voˆcon con de la indiferenta indiferenta egoismo, detenadus nin de nia laborado nur tial, ke kun la tempo la formo de la lingvo internacia internacia eble estos alia, ol tiu, pro kiu ni nun laboras, tio ˆci ci signifus signifus tion saman, kiel ekzemple rifuzi la uzadon de vaporo tial, ke poste eble estos trovita pli bona rimedo de komunikiˆgado, gado, a˘ u rifuzi regnajn plibonigojn tial, ke poste iam eble estos trovit trovitaj aj pli bonaj formoj formoj por la regna regna konstr konstruo. uo. Nun ni estas ankora˘ u malfortaj malforta j kaj ˆcia cia bubo povas ankora˘ u mokadi nin kaj montradi nin per la fingroj: sed plej bone ridas ridas tiu, kiu ridas ridas la lasta. lasta. Nia afero afero iras malrapide kaj malfacile; tre povas esti, ke la plimulto de ni ne ˆgisvivos gisvivos tiun momenton, kiam montriˆgos gos la fruktoj de nia agado kaj ˆgis gis la morto mem ni estos objekto de mokoj; sed ni iros en la tombon kun la konscio, ke nia afero ne mortos, ke ˆgi gi morti neniam povas , ke pli a˘u malpli frue ˆgi gi devas atingi la celon. Kaj se eˆc, c, lacaj laca j de la sendanka sendanka laborado, ni kun malespero kaj apatio lasus fali la manojn, — tute egale, la afero ne mortos: anstata˘ u la lacigitaj batalantoj batalantoj aperos batalantoj batalantoj novaj; novaj; ˆcar car ni denove denove ripetas, ke se estas ekster dubo, ke lingvo internacia alportus al la homaro grandegan utilon kaj ke gi gî estas atingebla, en tia okazo por nenia homo ne blindigita de rutino ne povas esti ia dubo, ke ˆgi g i pli a˘ u malpli frue nepre estos atingita, kaj nia konstanta laborado estos por la homaro eterna memorigado tiel longe, gis gîs la ideo de lingvo internacia estos efektivigita. La posteuloj benos nian memoron, kaj al tiuj saˆgaj gaj homoj, kiuj nun nomas nin fantaziistoj, ili rilatos tiel, kiel ni nun rilatas al la saˆgaj gaj samtempuloj de la eltrovo de Ameriko, de la elpenso de vaporveturiloj k. t. p. V

Sed ni reven revenu u al nia interr interromp ompita ita analizado. analizado. Ni pruvis, pruvis, ke lingvo lingvo interinternacia pli a˘ u malpli malpli frue nepre nepre estos estos enkondu enkondukit kita; a; sed restas la demando: demando: kiam kaj kiamaniere gi ˆgi venos? Po Pov vas esti, ke tio ˆci ci venos nur post p ost centoj ˆ por tio ˆci a˘u eble eˆc post miloj da jaroj? Cu ci estas bezona nepre reciproka reciproka interkons interkonsento ento de la registaroj registaroj do ˆciuj ciuj landoj? Por doni pli malpli kontentkontentigajn respondo jn je tiuj ˆci ci demando j, ni devas anta˘ ue analizi alian demandon, nome: “ˆcu cu oni povas anta˘ a nta˘ uvidi, uvidi, kia lingvo lingvo estos internacia?” internacia?” Inter la unuaj demandoj kaj la lasta ekzistas la sekvanta malvasta ligitceo: se oni ne povas anta˘ uvidi, uvidi, kia lingvo estos farita internacia, kaj se diversaj lingvoj havas por tio ˆci ci pli-malpli egalajn egala jn ˆsancojn, sanco jn, tiam oni devas atendi at endi gis gîs la registaroj de ˆciuj ci uj (alm (a lmen enaau˘ la plej gravaj) regnoj decidos aranˆ gi gi por tiu ˆci ci celo kongreson kaj decidi la demandon pri lingvo internacia. Kiu scias, kun kia granda malfacileco la registaroj decidiˆ gas gas por ˆcia cia nova nova afero, tiu komprenos, komprenos, ke pasos ankora˘ u tre kaj tre multe multe da jaroj, anta˘ anta˘ u ol la registaroj trovos la demandon de lingvo internacia sufiˆce ce maturiˆ ginta kaj inda je ilia enmiksiˆgo, ginta go, kaj poste

* Artikoloj

pri Esperanto *

197

pasos kredeble ankora˘ u vico da jaroj por la laborado de diversaj komitatoj kaj diplomatiistoj, anta˘ u ol la afero afero estos estos decid decidit ita. a. Ap Apart artaj aj person personoj oj kaj societoj tie ˆci ci nenion povus fari; ili povus p ovus nur konstante konstante instigadi la registarojn, sed mem solvi la demandon sen la enmiksiˆgo g o de la registaroj ili ne ˆ povus. Gis la solvo de la demando en tia okazo estus sekve ankora˘ u tre kaj tre malproksime. Sed tute alia afero estus, se montriˆ gus, gus, ke oni povas anta˘ ue ue anta˘ uvidi kun plena precizeco kaj plena certeco, kia nome lingvo estos iam intern internacia acia:: tiam tiam oni jam ne bezon b ezonus us atendi eble senfinan senfinan multo multon n da jaroj, tiam ˆcia cia societo, soc ieto, ˆcia cia aparta apar ta persono pe rsono povus la˘ u sia propra gvido labori por la disvastigo de tiu ˆci ci lingvo; la nombro da adeptoj adepto j de tiu ˆci ci lingvo kreskadus kun ˆciu ciu horo, hor o, gia gîa literaturo litera turo rapido rapid o riˆciˆ ciˆ gadus, kongresoj internaciaj tuj povus gadus, komenci uzadi gin por la reciproka kompreniˆ g ado de siaj membroj, kaj en gado la plej mallonga tempo t empo tiu ˆci ci lingvo tiom fortikiˆ fo rtikiˆ gus en la tuta mondo, ke al gus ˆ ni la registaroj restus nur doni sian sankcion al fakto jam plenumiˆ ginta. ginta. Cu povas anta˘ uvidi, uvidi, kia lingvo estos esto s internac inte rnacia? ia? Feliˆce ce ni povas respo re spondi ndi tiun ˆci ci demandon tute pozitive: “jes, ni povas anta˘ uvidi, uvidi, kia lingvo lingvo estos internacia, ni povas tion ˆci ci anta˘uvidi uvidi kun plena precizeco kaj certeco, sen ia ombro da dubo”. Por konvinki pri tio ˆci ci niajn a˘ uskultantojn, ni petas ilin prezenti al si, ke uskultantojn, kongreso da reprezentantoj de diversaj regnoj jam efektiviˆ gis, gis, kaj ni trarigardos, kian lingvon ili povus elekti. Ne malfacile estos por ni pruvi, ke ekzistas nur unu sola lingvo, lingvo, kiun ili povus elekti, kaj ke ˆcia cia elekto de ia alia lingvo estus por ili rekte ne ebla , se ili eˆc volus gin gîn elekti, kaj ke se ili kontra˘ u ˆciu atendo kaj ka j spite ˆciuj ciuj argumentoj argume ntoj de la sana prudento prude nto tamen elektus ian alian lingvon, tiam kontra˘ u tio ˆci ci protestus la vivo vivo mem kaj ilia elekto restus nur malviva litero. Tiel ni prezentu al ni, ke la reprezentantoj de diversaj regnoj kunveturiˆ gis gis kaj ke ili alpa alpaˆsas sas al la elekto elekto de lingv lingvoo intern internaci acia. a. Al ili anta˘ anta˘ ustarus ustarus la sekvanta: sekvanta: 1) a˘ u elekti ian el la ekzistantaj lingvoj vivantaj, vivantaj, 2) a˘ u elekti ian el la lingvoj mortintaj (ekzemple latinan, grekan, hebrean), 3) a˘ u elekti ian el la ekzistantaj lingvoj artaj, artaj, 4) a˘ u difini komitaton, kiu okupus sin je la kreado de lingvo tute nova , ankora˘ u ne ekzistanta. Por ke niaj a˘ uskultantoj uskultantoj povu pense partopreni en la laboroj kaj konsideroj de la elektantoj, ni devas anta˘ ue ue konatigi konatigi ilin iom kun la karaktero karaktero de la nomitaj lingvaj lingvaj kategorioj. La karaktero de la lingvoj vivantaj kaj mortintaj estas al la a˘ uskultantoj uskultantoj pli a˘ u malpli konata, ni diros tial kelke da vortoj nur pri la lingvoj artaj, artaj, kiuj por la plimulto de niaj a˘uskultantoj uskultantoj prezentas kredeble absolutan “terra incognita”. Kiamaniere ˆce ce la homoj homo j naskiˆ gis gis la ideo de lingvo lingvo arta, kiel tiu ˆci ci ideo disvolviˆ gadis, trairadis diversajn stadiojn, komencante de la plej malperfektaj gadis, pazigrafioj gis gîs la plej plej perfekta perfekta tipo de plena plena kaj riˆ riˆca ca lingv lingvo, o, kia grandega grandega multo multo da provoj provoj estis farita en tiu ˆci ci direkto, direkto, kia grandega multo multo da laboroj iris ofere por tiu ˆci ci ideo en la da˘ uro uro de la lastaj du centjaroj, centjaroj, — pri ˆcio cio tio

* Artikoloj

pri Esperanto *

198

ˆci ci ni ne parolos, paro los, ˆcar car por ela˘ elauskulti u˘skult i ˆcion cion tion ˆci ci vi ne havus sufiˆce ce da tempo temp o nek pacienco. Ni diros nur ion pri la specialaj ecoj de la artaj arta j lingvoj, ˆce ce kio ni kompreneble kompreneble havos anta˘ u la okuloj ne la diversajn malprosperajn provojn anta˘ uajn, kiuj la plimulton da analizataj de ni ecoj ne posedas, sed la plej uajn, perfektan formon de lingvo internacia, ekzistantan en la nuna tempo. Krom plena ne˘ utraleco en rilato nacia, arta lingvo distingiˆgas utraleco gas per la sekvantaj ecoj: ˆ estas mireginde 1) Gi mireginde kaj nekredeble nekredeble facila por ellernado: ellernado: sen trograndigo oni povas diri, ke gi ˆgi estas almena˘ u kvindek fojojn fojo jn pli facila, facila, ol ˆcia cia lingvo lingvo natura. natura. Kiu ne konati konatiˆ gis gîs kun lingvo lingvo arta, ne povas povas eˆc kredi, gis gîs kia grado atingas gia gîa facileco. La granda verkisto kaj filozofo Leono Tolstoj, kiun certe neniu en la tuta mondo kuraˆ gos suspekti en tio, ke li volas fari reklamon al gos la lingv lingvoo intern internaci acia, a, diris diris pri la lingv lingvoo Esperan Esperanto to jenon: jenon: “La facileco facileco de gia ˆ ellernado estas tia, ke, ricevinte Esperantan gramatikon, vortaron kaj artikolojn kolojn skribitajn skribitajn en tiu ˆci ci lingvo, mi post ne pli ol du horoj da sinokupado havis la eblon se ne skribi, tamen libere legi en e n tiu ˆci ci lingvo. En ˆcia cia okazo, la oferoj, oferoj, kiujn kiujn alportos alportos ˆciu ciu homo de nia E˘ uropa uropa mondo, mondo , dediˆcinte cinte kelkan tempon al la ellernado ellernado de tiu ˆci ci lingvo, lingvo, estas tiel sensignifaj, sensignifaj, kaj la sekvoj, kiuj povas veni, se ˆciuj, ciuj, almena˘u la E˘ uropanoj kaj Amerikanoj, aligos al si uropanoj tiun ˆci ci lingvon, estas tiel grandegaj, grandega j, ke oni ne povas ne fari tiun ˆci ci provon”. Komprenu, sinjoro j, kion tio ˆci ci signifas: “ post ne pli ol du horoj da sinoku pado”. pado”. Kaj Ka j en tiu ˆci ci sama maniero esprimis sin pri la lingvo Esperanto Esp eranto ˆciuj ciuj tiuj senanta˘ ujuˆ ujuˆgaj gaj kaj honestaj homoj, kiuj, anstata˘ u filozofadi pri gi gî blinde, blinde, prenis sur sin la malgrandan laboron efektive konatiˆgi gi kun gi. gî. Estas vero, ke homoj instruitaj povas ellerni Esperanton pli rapide, ol homoj neinstruitaj, sed anka˘ u la lastaj ellernas ˆgin gin treege kaj mireginde mireginde facile, ˆcar car por la ellernado de la lingvo Esperanto de la lernanto estas postulataj neniaj anta˘ uaj ua j scioj. scioj. Inter Inter la esperan esperantis tistoj toj vi trovos trovos multe da homoj tiom neinstr neinstruit uitaj, aj, ke ili ˆgis gis nun en sia propra, patra lingvo skribas treege malbone kaj plene da eraroj, kaj tamen en la lingvo Esperanto ili skribas tuto senerare, — kaj ili ellernis eller nis tiun t iun ˆci ci lingvon li ngvon en la da˘ d a˘ uro de iaj kelke da semajnoj, dum la ellernado uro de la lingvo natura na tura ˆce ce tiuj samaj sa maj persono j devus okupi o kupi almena˘ u 4 a˘ u 5 jarojn. Kiam en la jaro 1895 Odeson venis svedaj studentoj, kiuj sciis sole svede kaj Esperante, Espe rante, unu ˆurnalisto, kiu deziris de ziris interparoli kun ili, matene la unuan fojon en sia vivo prenis en la manojn lernolibron Esperantan kaj vespero en tiu sama tago li povis jam sufiˆ ce ce bone paroli kun la svedoj. svedoj. ˆ lingvo naDe kie venas tia nekredebla facileco de lingvo internacia? Ciu tura konstruiˆ gis gis blinde , per la vojo de amasiˆgado gado de la plej diversaj kaj pure okazaj cirkonstancoj; tie agadis nenia logiko, nenia difinita plano, sed simple nur la uzo: tian vorton estas akceptite uzi akceptite uzi tiel, kaj tial ni devas ˆgin gin uzi tiel, — tian vorton estas akceptite uzi alie, kaj tial ni devas gin gîn uzi alie. Jam anta˘ue ue tial oni povas diri, ke sistemo da sonoj por la esprimado de pensoj, kiun kreos

* Artikoloj

pri Esperanto *

199

homa inteligenteco konscie konscie kaj la˘ u severe difinitaj kaj logikaj leˆgoj, goj, devos esti multe, tre multe da fojoj pli facila, ol tia sistemo da sonoj, kiu konstruiˆ gis gis okaze kaj kaj senkonscie. Ni ne havas havas la eblon analizi tie ˆci ci la tutan tiun iron de la pensoj, je kiu gvidadis sin la a˘utoroj utoroj de artaj lingvoj, nek montri detale ˆciujn ciujn tiujn grandegajn faciligojn, faciligojn, kiujn arta lingvo lingvo posedas en komparo komparo kun la naturaj, natura j, ˆcar car tio ˆci ci postulus tutan vastan traktaton, — ni n i prenos pr enos tial nur simple kelkajn ekzemplojn. ekzemplojn. Tiel Tiel ekzemple ekzemple presk preska˘ a˘ u en ˆciuj ciu j lin lingvo gvojj ˆciu ciu subsub stantivo ial apartenas al tia a˘ u alia sekso, sekso, ekzemple en la lingvo germana “kapo” havas viran sekson, en la lingvo franca virinan kaj en la lingvo latina ne˘ utralan; utral an; ˆcu cu ekzistas ekzis tas en tio ˆci ci ia eˆc plej malgranda malgra nda senco a˘ u celo? Kaj tamen kian grandegan malfacilecon prezentas por la lernanto la memorado de la sekso de ˆciu ciu substantivo! substantivo! Kiom multe la lernanto lernanto devas devas ekzerciˆ ekzercigadi, gâdi, ekzerciˆgadi gadi kaj denove ekzerciˆ gadi, gadi, anta˘ u ol li venos al tiu perfekteco, ke li jam plu ne konfuziˆ gados kaj ne diros ekzemple “le fin” anstata˘ gados u “la fin” a˘ u “das Strick” anstata˘ u “der Strick”! En lingvo arta tiu ˆci ci sekso de la substantivoj estas tute tu te elˆeti e tita ta , ˆcar ca r montr mo ntriˆ iˆgis, gis, ke ˆgi gi ne havas havas en la lingvo eˆc la plej malgran malgrandan dan celon. Jen vi hav havas sekve jam unu ekzempl ekzemplon on de tio, kiel per la plej bagatela rimedo estas atingita plej grandega faciligo de la lingvo. En la lingvoj naturaj ekzistas la plej komplikitaj kaj konfuzitaj deklinacioj kaj konjugacioj konjugacioj kun grandega multo da diversaj diversaj formoj ne sole por p or ˆciuj ciuj deklinacioj kaj konjugacio j, sed en ˆciu ciu el ili ankora˘ u tuta serio da formoj; ekzemple en la konjugacioj konjugacioj vi havas havas ne sole por ˆciu ciu tempo kaj modo tutajn seriojn da formoj, formo j, sed en ˆciu ciu el tiuj ˆci ci tempo j kaj modoj modo j ankora˘ u apartajn formojn por ˆciu ciu persono p ersono kaj nombro. nombro. Oni ricevas vicon da grandegaj gramatikaj gramatikaj tabeloj, kiujn oni devas ellerni kaj konservadi konservadi en la memoro; sed tio ˆci ci estas ankora˘ u nur komenco: al tio ˆci ci aliˆ gas multego da deklinacioj kaj konjugacioj nereggas ulaj, ulaj, ˆciu ciu kun aparta apar ta serio da formo j, kaj ˆcion cion tion ˆci ci oni devas ne sole ellerni eller ni kaj konservadi en la memoro, memo ro, sed konstante memori, kia vorto ˆsanˆ giˆ giˆgas gas la˘ u la regulaj deklinacioj a˘ u konjugacioj kaj kia la˘ u la malregul malregulaj aj kaj la˘ u kia nome de tiuj ˆci ci regula regu lajj a˘ au˘ malregulaj malreg ulaj tabelo j la donita vorto ˆsanˆ sanˆ giˆ giˆgas. gas. La ekposedo de ˆcio cio tio ˆci ci postulas inferan paciencon, multegon da tempo kaj konstantan ˆ senˆcesan ces an ekzerc ekz erciˆ iˆ gadon. gadon. Dume Dume lingvo lingvo arta anstata˘ anstata˘ u tiu ˆci ci tuta haoso, kiu postulas tutajn jarojn da pacienca laborado, donas al vi sole nur 6 vortetojn “i, as, is, os, us, u”, kiujn vi povas perfekte ekposedi en la da˘uro uro de kelke da minutoj minutoj kaj kiujn kiujn vi jam neniam neniam forgesos forgesos kaj neniam konfuz konfuzos. os. Vi kun mirego demandas: “Kiel tio ˆci ci estas ebla?” Jen, tre simple: simple: Esperanto Esperanto diras al vi, ke deklinacioj tute estas tute estas bezonaj neniaj, neniaj, ˆcar car ili plene anstata ansta ta˘ uiˆ u˘iˆgas gas per la prepozicioj, kiujn ni ja sen tio uzas, kaj en la konjugacioj ne sole sufiˆcas cas unu tabelo por ˆciuj verbo j, sed eˆc por tiu ˆci ci tabelo tab elo tute sufiˆcas, cas, se gi ˆ enhavas en si (krom participoj, prezentantaj apartan formon) sole nur 6 finiˆ gojn, gojn, nome: nome: por la tempoj tempoj estan estanta, ta, estint estintaa kaj eston estonta ta kaj por la modoj sendi sendi-fina, kondiˆ kondiˆca ca kaj ordona. Vi certe en la unua minuto minuto ekpensos, ke dank’ al

* Artikoloj

pri Esperanto *

200

tiu ˆci ci malgrandega malgrande ga tabelo tab elo da konjugacioj la lingvo perdas p erdas sian flekseblecon? Tute neniel: konatiˆ konatiˆ gu kun la lingvo arta, kaj vi ekvidos, ke ˆgia gu gia konjugacio esprimas esprimas ˆciujn ciujn nuancojn de la penso senkompare senkompare pli bone kaj pli precize, ol la plej komplikit komplikitaj aj kaj konfuzitaj konfuzitaj tabeloj de la lingvoj naturaj, ˆcar la arta lingvo lingvo forˆ forˆetis etis ne tion, kion la lingvo lingvo bezonas, sed nur tion, kio prezentas prezentas en ˆgi gi absolute superfluan kaj tute al nenio servantan balaston. Efektive, por kio ni bozonas apartan serion da finiˆ goj goj por ˆciu ciu persono kaj nombro, nombro, kaj al tio ˆci ci en ˆciu ciu tempo tem po kaj en ˆciu ciu modo mo do aparta apa rtan n novan serion da tiuj ˆci ci finiˆ goj, g oj, se ˆciuj ci uj tiuj ti uj ˆci ci finiˆ fin iˆgoj goj estas ja tute superfluaj, superflua j, ˆcar car la pronomo, kiu staras anta˘ u la verbo, jam tute sufiˆce ce montras gian gîan personon kaj nombron? La ortografio en la plimulto plimulto da lingvoj lingvoj (kaj (kaj al tio ˆci ci la plej multe guste gûste en tiuj lingvoj, kiuj la plej multe havas havas da ˆsancoj sancoj por esti elektitaj kiel internaci ternaciaj) aj) prezent prezentas as veran krucon krucon por la lernanto: lernanto: en unu vorto vorto la donita donita litero estas elparolata, en alia gi ˆgi ne estas elparolata a˘ u estas elparolata alie, en unu vorto vorto la donita donita sono estas estas skribata skribata tiel, en alia alia vorto alie. alie. . . Tutajn jarojn devas uzi franco a˘ u anglo por tio, ke li ekpovu regule skribi en sia patra lingvo! Radikale ˆsanˆ sanˆ gi gi tiun ˆci ci ortografion estas absolute ne eble, ˆcar car tiam grandega multo da vortoj, kiuj diferencas unu de alia a˘ u neniel, a˘ u nur per ia apena˘ u rimarkebla nuanco en la elparolado, fariˆ gus gus en la skribado tute nediferencigebl nediferencigeblaj aj unu de alia. La lingvo arta donis al ˆciu ciu sia litero klaran, severe difinitan kaj ˆciam ciam egalan elparoladon, kaj dank’ al tio en la lingvo arta la demando de ortografio tute ne ekzistas, kaj jam post, kvarono da horo da sinokupado je la arta lingvo (t. e. simple post la konatiˆgo go kun gia gîa plej simpla alfabeto) ˆciu ciu skribos en gi gî diktaton tute senerare, dum en lingvo natura li atingos tion ˆci ci nur post tutaj jaroj da malfacila malfacila kaj enua laborado. Jam el tiuj kelkaj ekzemploj, kiujn ni donis, vi povas ricevi ideon pri tio, kian grandegan faciligon donas al la lingvo la enmiksiˆgo go de konscia arto. Ni povus citi kompreneble kompreneble ankora˘ u multe mult e da alia ali a j ekzemp ekz emplo loj, j, ˆcar car sur ˆciu ciu paˆso so ni renkontas en e n la lingvoj lingvo j natura natur a j grandega grand egajn jn malfacilaˆ malfa cilaˆojn o jn kaj konfuza konfu zaˆˆojn, o jn, kiuj kiu j en lingvo arta estas a˘ u tute t ute elˆ elˆetitaj etita j kiel superflua balasto, a˘ u alkondukitaj al ia unu a˘ u du mallongaj vortetoj a˘ u reguloj re guloj,, sen ia eˆc plej malgranda difekto por la fleksebleco, riˆceco ceco kaj precizeco precizeco de la lingvo. Tamen ni ne parolos pli pri tio ˆci, ci, sed ni diros sole tion, ke la tuta gramatiko de la lingvo Esperanto konsistas tuta nur el 16 mallongaj mallonga j reguleto j, kiujn ˆciu ciu povas bonege ellerni en la da˘ uro de duonhoro! Post unu sola duonhoro da laborado super Esperanto la lernanto en tia grado ekposedas la tutan gramatikon kaj tutan konstruon de la lingvo, ke al li restas jam nur la simpla kaj facila akirado de provizo da vortoj! Por kompreni kompreni kaj taksi la tutan gravecon gravecon de tio ˆci, ci, imagu al vi, ke vi entreprenis la ellernadon de ia lingvo natura kaj ke post kelke da jaroj da pacienca laborado vi fine venis al tio, ke vi ekposedis la konstruon de la lingvo en perfekteco kaj ke vi estas certaj, ke vi jam plu neniam povas fari en tiu ˆci ci lingvo ian gramatikan a˘ au˘ ortografian eraron kaj ke vi nun jam

* Artikoloj

pri Esperanto *

201

nur bezonas simple lernadi kiom eble pli da vortoj, vortoj, — vi ja tiam sentus vin feliˆ feliˆca ca kaj dirus, ke la plej malfacilan kaj plej enuan parton de la laboro vi ˆ ne vere? En la lingvo jam jam pasi pasis. s. . . Cu lingvo Esperanto vi atingas tion ˆci ci jam post duonhoro da laborado! Sekve se Esperanto havus eˆc nur tiun econ, pri kiu ni supre parolis, t. e. grandega grandegan n facilec facilecon on kaj regulec regulecon on de la gramatiko gramatiko kaj ortografi ortografio, o, ni jam devus diri pri gi, ˆgi, ke ˆgi gi estas multajn, multajn multajn fojojn fojo jn pli facila, ol ˆciu ciu lingvo lingvo natura. Sed per tio ˆci ci ne finiˆ gas gas ankora˘ u la facileco de la lingvo Esperanto. Kiam vi venis al tio, ke al vi restas jam nur simpla ellernado de vortoj, vortoj, vi eˆc tie ˆci ci renko r enkontos ntos ankora anko ra˘ u˘ grandegajn faciligojn. Tiel ekzemple jam la reguleco mem de la lingvo donas al vi grandegan ekonomion en la nombro de la vortoj, kiujn vi bezonos lerni; ˆcar car sciante de la vorto la formon substantiv subst antivan, an, vi jam anta˘ ue, kaj sen ia lernado, scias anka˘ ue, u gian gîan adjektivon kaj gian gîan adverbon kaj gian ˆgian verbon k. t. p., dum en ˆciu ciu lingvo natura tre multaj multaj esprimoj havas havas por p or ˆciu ciu parto de parolo apartan vorton vorton (ekzemple: (ekzemple: parler , oral , verbalement). verbalement). Havante plenan plena n kaj ka j ne limigitan limigit an ra r a jton kunigi kunig i ˆcian cian vorton kun ˆcia cia prepozicio prep ozicio kaj kun ˆcia cia alia vorto, vorto, vi estas liberigitaj liberigitaj de la lernado de multego multego da vortoj, kiuj kiuj en la ling lingvoj voj natur naturaj aj hav havas por si apartajn apartajn radikoj radikojn n nu nurr tial tial,, ke tia tia a˘u alia alia kunigo kunigo de vortaj estas estas ial ne permesit permesita. a. Sed krom tiuj ˆci ci naturaj vortfaraj oportunaˆoj, o j, kiujn la lingvo Esperanto havas, havas, vi trovos en gi ˆ ankora˘ u apartajn, tiel diri artajn rimedojn, rimedo jn, kiuj enkondukas enkondukas grandegan ekonomion ˆce ce la lernado de la vortoj. Tiaj ekzemple estas giaj gîaj sufiksoj kaj prefiksoj, el kiuj ni citos nur kelkajn pro ekzemplo: la prefikso “mal” donas al la vorto sencon rekte kontra˘ uan ( “bona” bon — “malbona” mauvais), — sekve sciante la uan vortojn “bona, mola, varma, larˆga, ga, supre, ami, estimi” k. t. p., vi jam mem povas formi la vortojn “malbona, malmola, malvarma, mallarˆ ga, ga, malsupre, mala malami mi,, male malesti stimi mi”” k. t. p., p., aldo aldonan nante te al la vorto vorto jam konat konataa de vi nu nurr la prefikson “mal”; la sufikso “in” signifas la virinan sekson (“patro” pere — “patrino” “patrino” mere), — sekve sekve sciante sciante la vortojn “patro, frato, onklo, fianˆco, co, bov bovo, koko” oko” k. t. p., p., vi jam esta estass li liber berig igit itaj aj de la lern lernad adoo de la vortoj ortoj “patrino, “patrino, fratino, fratino, onklino, onklino, fianˆcino, cino, bovino, kokino” k. t. p.; la sufikso “il” signifas ilon ( “tranˆci” ci” trancher — “tranˆcilo” cilo” couteau), — sekve sciante la vortojn “tranˆci, ci, kombi, kombi, tondi, pafi, sonori, plugi” k. t. p., vi jam mem scias la vortojn “tranˆcilo, cilo, kombilo, kombilo, tondilo, pafilo, sonorilo, sonorilo, plugilo” k. t. p. Da tiaj vortopartetoj, kiuj treege malgrandigas la vortaron de la lingvo, ekzistas ankora˘ u multaj aliaj. Rememoru do nun ˆcion, cion, kion ni diris pri la konstruo konstruo de arta lingvo, lingvo, kaj tiam vi facile konsentos, ke se ni diris, ke lingvo arta estas almena˘ u 50 fojojn pli facila, ol natura, en e n tio ˆci ci estis nenia trograndigo. Notu al vi en e n la memoro tiun ˆci ci grandegan grand egan facilecon facile con de arta lingvo, ˆcar car ni al gi ˆ poste ankora˘ u revenos. 2.) La dua distingiˆga ga eco de lingvo arta estas gia gîa perfekteco, perfekteco, kiu konsistas en matematik matematika precizeco, precizeco, fleksebleco fleksebleco kaj senlima senlima riˆ ceco. ceco. Ke lingvo lingvo arta

* Artikoloj

pri Esperanto *

202

posedos tian econ, tion ˆci ci ankora˘ ankora˘ u anta˘ u la apero de la unua arta lingvo anta˘ uvidis uvidis kaj anta˘ udiris udiris ˆciuj ciuj tiuj eminentaj kapo j, kiuj rilatis al tiu ˆci ci por la homaro treege grava ideo pli serioze, ol diversaj nuntempaj Jupiteroj, kiuj pensa pe nsas, s, ke ˆcia cia eˆc plej ple j supraˆ sup raˆa a konatiˆ kona tiˆ go kun la esenco de lingvoj artaj malgo altigus altigus ilian ilian honoron kaj indecon. indecon. Ni povus citi tiajn grandajn grandajn lumojn, lumojn, kiel kiel ekzemple Bacon, Leibnitz, Pascal, de Brosses, Condillac, Descartes, Voltaire, Diderot, Volney, Ampere, Max Mueller k. t. p., — sed ni rigardas la citatojn kiel batalilon nur de pse˘ udoinstruitaj sofistoj; tial, ne fanfaronante per citudoinstruitaj atoj, ni penos p enos pruvi ˆcion cion nur per p er la sola logiko. logiko. Ke lingvo arta ne sole povas, povas, se devas esti pli perfekta, ol lingvoj naturaj, natura j, tion ˆci ci komprenos ˆciu ciu mem, se ˆ lingvo natura konstruiˆ li konsideros la jenon: Cia gadis per tia vojo, ke unu gadis ripetadis tion, kion li a˘udis udis de aliaj; nenia logiko, nenia konscia decido de la ˆ homa inteligenteco tie ˆci ci havis ian forton. Cian esprimon, kiun vi multajn fojojn a˘ cian esprimon, kiun vi ankora˘ ankorau˘ neniam a˘ udis, udis, udis , vi povas uzi, kaj ˆcian estas al vi malpermesite uzi. Tial ni en ˆcia cia lingvo natura sur ˆciu ciu paˆso so renkontas kontas la sekvantan sekvantan aperon: en via cerbo aperas ap eras ia komprena komprenaˆˆo, sed. . . vi ne havas la eblon esprimi ˆgin gin per p er bu buˆˆsa sa vorto vorto kaj devas devas tial helpi al vi per tuta multvorta kaj tre neoportuna priskribo de tiu komprenaˆ komprenaˆo, kiu en via cerbo ekzistas kiel unu komprenaˆ komprenaˆo, kiel unu spirita vorto. Tiel ekzemple, ekzemp le, dank’al tio, ke je lavado lavado de tolaˆ tolaˆo o sin okupas ordinare virinoj, virino j, vi en ˆciu ciu lingvo hav h avas as vorton por p or esprimo de la komprenaˆo o “lavistino”; “ lavistino”; sed se viro ekvolos okupadi sin je lavado lavado de tolaˆ tolaˆo, vi en tre multaj lingvoj lingvoj staras jam senhelpe kaj ne scias, kiel nomi tian homon, ˆcar car nomon de viro, kiu okupas sin je lavado lavado de tolaˆ tolaˆo, vi neniam a˘udis u dis!! Je kurac kuracad adoo ˆgis gis nun okupadis sin sole viroj; sed kiam ekaperis kuracistinoj, a˘ u virinoj posedantaj ian sciencan rangon, por ili en la plimulto da lingvoj ne troviˆgis gis vorto! Por la esprimo de ilia nomovorto oni bezonis jam helpi al si per priskriba uzo de kelke da vortoj, kaj kiam vi ankora˘ u el ilia ilia titolo volas volas fari adjekti adjektivo von, n, verbon k. t. p. — tio ˆci ci estas jam tute ne ebla! En ˆciu ciu lingvo vi trovos trovos multe multe da substantiv substantivoj, oj, kiuj ne havas tiun a˘ u alian sekson, tiun a˘ u alian kazon, tiun a˘ u alian devenan formon; adjektivojn, kiuj ne havas tiun a˘u alian gradon de komparado, tiun a˘ u alian formon; verbojn, kiuj ne havas tiun a˘ u alian tempon, personon, modon k. t. p.; de tia substantivo vi ne povas fari adjektivon, de tia verbo vi ne povas fari ˆ substan substantiv tivon on k. t. p. Car, ni ripetas, ˆciu ciu lingvo lingvo natura estas fondita ne sur la logiko, sed sur la blinda “oni tiel parolas” a˘u “oni tiel ne parolas” ; sekve ˆcian cia n kompren komp renaaˆon, on , kiu naskiˆ nas kiˆgas g as en via cerbo, sed por kiu vi ˆgis gis nun vortan esprimon ne a˘ udis, vi ordinare esprimi ne havas la eblon kaj vi devas helpi udis, al vi per priskriboj. priskriboj. Sed en lingv lingvoo arta, arta, konsc konscie ie fondita fondita sur la severaj, severaj, permesantaj nenian escepton nek arbitron leˆ goj de pensado, nenio simila povas goj havi lokon. Esprimoj en la speco de “tia vorto ne havas tiajn formojn a˘ u ne permesas tiajn ideajn kuniˆ gojn” — en lingvo arta estas tute ne eblaj. Supozu gojn” ekzemple, ekzemple, ke morga˘ u viro ricevas la eblon naski infanojn a˘ u nutri ilin per siaj

* Artikoloj

pri Esperanto *

203

mamoj, — kaj por li tuj ekzistas ekzistas en la lingvo preta vorto, vorto, ˆcar car en lingvo lingvo arta estas ne ebla la ekzistado de ia vorto por unu sekso kaj neekzistado por la dua sekso. Supozu, ke morga˘ u iu elektas al si ian novan, novan, eˆc la plej strangan st rangan profesion, profesion, ekzemple laboradon je aero, — por li tuj ekzistas ekzistas prete vorto, ˆcar car se en lingvo arta nur ekzistas sufikso por la esprimo de profesio, gi gî donas al vi jam la eblon esprimi ˆcian profesion, kia nur povus aperi en via cerbo. Krom tio ne forgesu, ke la perfektiˆgado gado de lingvo arta estas ebla ˆgis gis senfinec fin eco, o, ˆcar ca r ˆciun bonan regulon, bonan formon, bonan esprimon, kiu ekzistas en kiu ajn aj n lingvo, lingvo arta havas plenan rajton ra jton aligi al si, ˆcian cian mankon, kiu povus troviˆ trovigi gî en gi, gî, ˆgi gi havas havas la rajton raj ton plibonigi kaj ˆsanˆ sanˆ gi, gi, dum en lingvo natura pri nenio simila pov p ovas as esti est i parolo, ˆcar car tiam t iam lingvo natura transformiˆ gus gus jam en artan. Krom la analizita j de ni du grandega j plibonaˆoj oj de lingvo arta (eksteror( eksterordinara facileco kaj perfekteco), ekzistas ankora˘ u aliaj, pri kiuj ni ne parolos. Ni transiru nun rekte al la malb ma lbon onaaˆoj o j de lingvo ling vo arta. arta . Kiu eˆc malmulte malmult e devus devu s esti unu vorto ˆci ci tiel] konatiˆ gis gis kun lingvo lingvo arta kaj havas havas sufiˆ ce ce da kuraˆ go go por kredi tion, kion li vidas , kaj ne kun fermitaj okuloj ripetadi fremdajn frazojn, tiu povas veni nur al unu konkludo, nome, ke mankojn en komparo ˆ el vi, vere, havis la okakun lingvo natura lingvo arta posedas neniajn. neniajn. Ciu zon a˘ udi tre multajn atakojn kontra˘ udi u lingvo arta; sed kontra˘ u ˆciuj ci uj tiuj ti uj ˆci ci atakoj ni povas rediri nur unu respondon: ˆciuj ciuj ili eliras el la buˆso so de homoj, homo j, kiuj pri lingvo arta havas nenian scion kaj neniam ˆgin gin eˆc vidis, — ne sole ne vidis kaj ne esploris, esploris, sed eˆc neniam logike logike enpensiˆ gis g is pri ˆgia gia esenco, kaj anstata˘ u ekpensi pri tio, kion ili parolas, preferas blinde ˆetadi etadi dekstren kaj maldekstren la˘ utajn utajn kaj modajn sed sensencajn sensencajn frazojn. frazojn. Se ili eˆc iom konatiˆgus gus kun lingvo lingvo arta, ili ekvidus, ekvidus, ke iliaj frazoj estas tute falsaj; se ili, eˆc tute ne konatiˆgante gante kun la lingvo, simple ekpensus pri ˆgi gi teorie, ili ekvidus, ke ˆciuj ciuj iliaj frazoj frazo j ne havas havas eˆc la plej malgrandan fundamenton. Se iu ekdeziros kredigi, ke en la najbara urbo ˆciuj ciuj domoj estas konstruitaj konstruitaj el papero kaj ke ˆciuj ciuj homoj tie estas sen manoj mano j kaj sen piedoj, — li povas povas imponi per tio ti o ˆci ci al la amaso, amaso, kiu ˆciun ciun vorton elparolitan e lparolitan per a˘ utoritata tono de scianta utoritata sankte kredas; sed homo prudenta jam de anta˘ ue ue rilatos al tiuj ˆci ci vortoj tre kritike, ˆcar car jam en sia saˆgo go li trovos neniajn akcepteblajn fundamentojn por tiuj ˆci ci frazo fra zoj; j; kaj kiam ˆce ce li restos ia dubo, dub o, li simple iros en la najbaran najba ran urbon kaj rigardos , kaj tiam li konvinkiˆgos, gos, ke ˆciuj ciuj frazoj, kiujn li a˘ udis, udis, estas la plej absoluta sensencaˆ sensencaˆo. o. Tiel estas est as anka˘ an ka˘ u kun lingv lingvoo arta: arta: anstata˘ anstata˘ u blinde ripetadi frazojn, vi bezonas nur simple ekpensi pri la esenco e senco de tiuj ˆci ci frazo fr azoj, j, kaj vi jam komprenos, komprenos, ke ili ne havas havas eˆc la plej malgrandan malgrandan fundamenton fundamenton ; kaj se teoria pripenso estos por vi ankora˘ u nesufiˆca, ca, tiam iru simple kaj rigardu, rigardu, ˆetu etu okulon en lernolibron de lingvo arta, konatiˆ gu gu kun la konstruo de tiu ˆci ci lingvo, profundiˆ profu ndiˆgu g u iom en gian gîan jam tre riˆcan can kaj diversaspecan literaturon, faru ian provon, rigardu la faktojn, faktojn, kiuj sur ˆciu ciu paˆso so sin trovas

* Artikoloj

pri Esperanto *

204

anta˘ u via nazo, — kaj tiam vi komprenos, kia grandega sensencaˆ sensencaˆo o sin trovas trovas en ˆciuj ciuj tiuj frazoj, frazo j, kiujn vi a˘ audadis u˘dadis kontra˘ u lingvo lingvo arta. arta. Vi a˘ udis udis ekzemple frazon “lingvo ne povas esti kreita en kabineto, kiel viva ekzistaˆo o ne n e pov p ovas as ˆ esti kreita en la retorto de hemiisto”; tiu ˆci ci frazo fra zo sonas so nas tiel t iel bele b ele kaj “saˆ “ saˆ ge”, ge”, ke por la grandega plimulto da homoj gi gî jam lasas nenian dubon pri tio, ke lingvo arta estas infanaˆ infanaˆo. Kaj tamen se tiuj ˆci ci homoj havus tiom da propra kritika kapablo, por meti malgrandan, tre malgrandan demandon “kial?” — tiam tia m tiu ˆci ci la˘ lauta u˘ta frazo per unu fo jo perdus en iliaj okuloj okulo j ˆcian cian sencon, ˆcar car ili ekvidus, ke nenia logika respondo ekzistas, ke tiu t iu ˆci ci frazo estas bele b ele sonanta kolekto da vortoj, kiu ne havas havas eˆc la plej malgrandan ma lgrandan logikan fundamenton. Tute tian saman frazon oni ja povus uzi anka˘ u kontra˘ u la arta alfabeto, kiun la homaro jam tiel longe uzas kun la plej granda utilo por si, kaj kontra˘ u la arta veturado per helpo de vaporo a˘ u velocipedo, kaj kontra˘ u nia tuta arta civilizacio! Kaj tiun ˆci ci kaj similajn frazojn frazo jn la homoj homo j obstine ripetadas ˆciun ciun fojon, kiam aperas ia nova nova utila ideo. . . Ho, frazo, frazo, frazo, kiam vi ˆcesos cesos regni super la spiritoj de la homoj! Vi a˘ udis, ke arta lingvo estas ne ebla, ke en ˆgi udis, gi homoj ne komprenados unu alian, ke ˆciu ciu pop popolo olo uzados uzado s gin gîn alie, ke en ˆgi gi oni nenion povas esprimi, k. t. p. k. t. p. Se ni turnos t urnos atenton, atento n, ke ˆcio cio tio ti o ˆci ci estas est as afero afe roj, j, kiujn kiu jn ˆce ce plej ple j malgranda malg randa dozo da honesteco kaj bona b ona volo ˆciu ciu pov p ovas as facile fac ile praktike pra ktike trakontroli, trakontroli, kaj ke ˆciuj ciu j tiuj tiu j ˆci ci frazis fra zisto tojj simple simp le ne volas trakontroli volas trakontroli tion, pri kio ili parolas kun tia a˘utoritata utoritata tono, sed pro la apla˘ udado de la amaso ili preferas fermi la okulojn udado kaj ˆetadi etadi koton sur la aferon afe ron nur tial, ke gi gî estas nova kaj ankora˘ u ne moda, — tiam tia m ˆciuj ciu j tiuj tiu j ˆci ci frazo fra zojj montriˆ mont riˆgas gas jam ne sole ridindaj, sed rekte indignigaj. indignigaj. Anstata˘ u blinde ˆetadi etadi frazojn, frazo jn, iru kaj rigardu, rigardu, — kaj tiam vi vidos, ke ˆciuj ciuj viaj vortoj estas simple simple senceremonia mensogado: mensogado: vi ekvidos, ke en efektiveco lingvo arta fakte de longe jam ekzistas , ke homoj de la plej diversaj nacioj jam longe kun la plej granda utilo por si uzas ˆ uzas gin, ˆgin, ke ili unu alian komprenas bonege kaj plej precize , kiel skribe, tiel anka˘u buˆse se ; ke homo hom o j de ˆciuj ciu j nacio nac iojj uzas gin gî n ˆciuj iu j tute egale ; ˆgia gia jam tre riˆca ca kaj diversaspeca literaturo montros al vi tute okulvideble, ke ˆciuj ciuj nuancoj de la homa penso p enso kaj sento sento povas povas esti esprimitaj en ˆgi gi en la plej plej bona bona maniero. maniero. . . Anstata˘ Anstata˘ u blinde babiladi diversan teorian sensencaˆ sensencaˆon, iru kaj rigardu la faktojn, faktojn, la longe jam ekzistantajn, de ˆciu ciu facile kontroleblajn kontroleblajn sendubajn kaj nemalkonfesebl nemalkonfeseblajn ajn faktojn, — kaj tiam por vi restos nenia dubo pri tio, ke iaj motivoj, parolantaj kontra˘u la enkonduko de lingvo arta en komunan uzadon, ekzistas absolute neniaj. neniaj. Ni revenu revenu nun al tio, pri kio ni parolis en la komenco komenco de tiu ˆci ci ˆcapitro, capitro, t. e. ni prezen prezentu tu al ni, ke ke kolekti kolektiˆ gis gîs kongreso el reprezentantoj reprezentanto j de ˆciuj ciuj plej grav gravaj regnoj, regnoj, por elekti elekti lingvo lingvon n intern internaci acian. an. Ni rigardu, rigardu, kian kian lingv lingvon on ili povas elekti. Ne malfacile estos pruvi, ke ilian elekton ni povas anta˘uvidi uvidi ne sole kun tre granda kredebleco, kredebleco, sed eˆc kun plena certeco kaj precizeco. El ˆcio, cio, kion ni supre diris pri pr i la grandegaj grandega j plibona plib onaˆˆoj o j de la lingvoj lingvo j arta ar tajj

* Artikoloj

pri Esperanto *

205

en komparo kun la lingvoj naturaj, jam per si mem sekvus, ke esti elektita povas nur lingvo arta . Ni supozu tamen por unu minuto, ke la tuta kongreso malfeliˆce ce konsistos plene p lene el la plej obstinaj obstina j rutinuloj kaj malamikoj de ˆcio cio nova nova kaj ke al ili venos en la kapon la ideo pli bone b one elekti ian en ˆciuj ciuj rilatoj maloportunan maloportunan lingvon lingvon naturan, centoble pli oportunan lingvo lingvon n artan. artan. Ni naturan, ol centoble rigardu rigardu,, kio tiam estos. Se ili ekdeziro ekdeziross elekti elekti ian lingv lingvon on vivan vivantan tan de ia el la ekzist ekzistant antaj aj nacioj, nacioj, tiam tiam kiel kiel grandega grandega malhelpo malhelpo tie ˆci ci aperos ne sole sole la reciproka envio de la popoloj, sed anka˘ u la tute natura timo de ˆciu ciu nacio jam simple pro sia ekzistado: ˆcar car estas afero tute komprenebla, komprenebla, ke tiu popolo, kies lingvo estos elektita kiel internacia, balda˘ u ricevos tian grandegan superforton superforto n super sup er ˆciuj ciuj alia j popolo p opoloj, j, ke gi gî ilin simple dispremos kaj englutos. Sed ni sipozu, sipozu, ke la delegat delegatoj oj de la kongre kongreso so jam tute ne atentos atentos tion tion ˆci, ci, a˘u ke ili, por eviti reciprokan envion kaj engluton, elektos ian lingvon mortintan, intan, ekzemple la latinan, — kio do tiam estos? Estos tre simple tio, ke la decido de la kongreso restos simple malviva litero kaj fakte neniam atingos ˆ lingvo natura, kiel viva, tiel ankora˘u pli mortinta, estas tiel efektiviˆgon. gon. Ciu terure malfacila, ke la almena˘ u iom fonda ellernado de gi gî estas ebla nur por personoj, kiuj posedas grandan kvanton da libera tempo kaj grandajn monajn rimedojn. Ni havus sekve ne lingvon internacian en la vera senco de tiu ˆci ci vorto, sed nur lingvon internacian por la pli altaj klasoj de la societo. societo. Ke la afero starus tiel kaj ne alie, tion ˆci ci montras al ni ne sole la logiko, logiko, sed tion ˆci ci jam longe okulvideble montris al ni la vivo mem: mem: en efektive efektiveco co la lingv lingvoo latina estas ja de longe jam elektita de ˆciuj registaro j kiel internacia, kaj jam longe en la gimnazioj gimnazioj en ˆciuj ciuj landoj la˘ u ordono de la registaroj la junularo devigite dediˆcas cas tutan vicon da d a jaroj jaro j al a l la ellernado de tiu ˆci ci lingvo, — kaj tamen ˆcu cu ekzistas ekzistas multe multe da homoj, kiuj libere posedas la lingvon lingvon latinan? latinan? La decido de la kongreso sekve donus al ni nenion novan, sed aperus nur kiel sencela kaj senfrukta ripeto de tiu decido, kiu longe jam estas farita kaj eˆc efektivigita, efektivigita, sed sen ia rezultato. rezultato. En nia tempo nenia decido eˆc de plej autoritata kongreso neniam povas jam doni al la lingvo latina tiun forton, kiun ˆgi g i havis havis en la mezaj centja centjaroj: roj: tiam tiam ne sole sole por gia gîa internacieco, sed eˆc p or gia gîa absoluta reˆgado gado unuanime staris ˆciuj ciuj registaro re gistaroj, j, la tuta societo, la tuta tut a ˆciopova cio pova ekle e klezio zio,, kaj ka j eˆc la vivo mem, mem , tiam t iam gi gî prezentis la fundamenton de ˆcia cia scienco scien co kaj de ˆcia cia scio, tiam al gi gî estis dediˆcata cata la pli granda parto de la vivo, ˆgi gi elpuˆsis sis per si ˆciujn ciujn lingvojn lingvo jn patra jn, gi gî estis ellernata kaj prilaborata devigite , jam simple pro tio, ke en siaj patraj lingvoj la instruituloj simple ne havis la eblon esprimadi sin, — kaj tamen malgra˘ u ˆcio cio la lingvo ne sole falis, sed eˆc en sia plej bona b ona tempo gi gî estis kaj povis esti nur apartena ap artenaˆˆo de la elektitaj klasoj de la societo! Dume en okazo de elekto de lingvo arta gin ˆgin post kelke da monatoj povus bonege posedi jam per unu fojo la tuta mondo, ˆciuj sferoj sfero j de la homa h oma societo, so cieto, ne sole la inteligentaj inteligenta j kaj riˆcaj, ca j, sed eˆc la plej malriˆcaj ca j kaj senklera senkle rajj vilaˆ vi laˆganoj. ganoj.

* Artikoloj

206

pri Esperanto *

Vi vidas sekve, ke la estonta kongreso tute ne pov p ovas as elekti elekti ian alian lingvon krom lingvo lingvo arta. Elekti ian lingvon lingvon naturan, kiam ni havas havas la eblon elekti lingvon artan, kiu havas anta˘ u la lingvoj naturaj natura j en ˆciuj ciuj rilato j senduban senduba n kaj okulvideblan grandegan plibonecon, estas tia sama malsaˆgaˆ gaˆo, o, kiel kie l ekze e kzempl mplee sendi ion el Parizo Parizo Peterburgon Peterburgon per ˆcevaloj, cevaloj, kiam ni havas havas la eblon fari tion ˆci ci per fervojo. Nenia kongreso pov p ovas as fari tian elekton; sed se ni n i eˆc supozus, ke la kongreso tiom malmulte pripensos kaj estos tiel blindigita per la rutinaj kutimoj, ke ˆgi gi tamen faros tian absurdan elekton, tiu ˆci ci elekto per la forto de la cirkonstancoj tute egale restos malviva litero kaj en la vivo la demando pri lingvo internacia fakte restos nesolvita tiel longe, ˆgis g is pli a˘ u malpli frue kolektiˆ gos nova kongreso kaj elektos lingvon artan. gos Tiel ni petas vin noti al vi en la memoro tiun konkludon, al kiu ni venis, nome: lingvo internacia de la venontaj generacioj estos sole kaj nepre nur lingvo arta . VI

Nun restas ankora˘ u solvi la demandon, kia nome kia nome arta lingvo estos enkondukita en komunan uzadon. En la unua minuto ˆsajnas, sajna s, ke respondi resp ondi tiun ˆci ci demandon ekzistas nenia eblo, ˆcar car — kiel vi sendube diros — “da lingvoj artaj ekzistas ja tre multe kaj ilia nombro povas esti ankora˘ u mil fojojn pli granda, grand a, ˆcar car ˆciu ciu aparta apart a homo ho mo povas krei kr ei apart a partan an lingvon l ingvon artan la˘ u sia arbitro”. ˆ Cu ekzistas tial ia eblo anta˘ uvidi, uvidi, kiu el ili estos elektita? elektit a? Tiel efektive ˆsajnas sajna s de la unua rigardo al la homoj ne konantaj la aferon, kaj tamen anta˘ uvidi, uvidi, kaj anta˘ udiri, udiri, kia lingvo lingvo arta estos elektita, elektita, estas tre facile. facile. Tio ˆci ci venas de tio, ke la supre dirita en la publiko tre populara opinio pri la nombro de la ekzistantaj ekzistantaj kaj povantaj povantaj ankora˘ ankora˘ u aperi lingvoj artaj estas tute erara kaj estas fondita sur plena nesciado de la historio kaj esenco de la artaj lingvoj. Anta˘ u ˆcio cio ni konstatas konstatas la fakton, ke, malgra˘ u la grandega nombro da personoj, kiuj laboris a˘u laboras super lingvoj artaj jam en la da˘ uro uro de 200 jaroj, gis gîs nun aperis sole nur du efektive pretaj lingvoj, nome slVolap¨ lVolap¨ uk uk kaj Esperanto. Esperanto. Turnu atenton sur tion ˆci: ci: sole nur du artaj lingvoj. Estas vero, ke vi preska˘ u ˆciutage ciutage legas leg as en la gazeto j, ke jen je n tie jen aliloke aperis a peris ankora˘ u unu a˘ u ankora˘ u kelkaj artaj lingvoj, oni citas al vi ilian nomon, oni donas al vi ofte oft e eˆc notojn noto jn pri la konstruo de tiuj ˆci ci lingvoj, lingvo j, oni alportas al vi kelkajn kelkajn frazojn frazo jn en e n tiuj t iuj ˆci ci tiel t iel nomataj nomat aj nova nova j lingvoj, lingvo j, ka j al la publiko p ubliko ˆsajnas, sa jnas, ke novaj artaj lingvoj lingvoj elkreskadas elkreskadas kiel fungoj post pluvo. pluvo. Sed tiu ˆci ci opinio estas tute erara kaj venas de tio, ke la gazetoj ne trovas necesa eniˆ gi gi en tion, pri kio ili skribas, kaj kontentiˆgas gas nur per tio, ke ili havas la eblon regali la legantojn per ridinda ridind a novaˆ novaˆo a˘ u fari sprita sprit aˆon. Sciu do, ke ˆcio cio tio, kio ˆciutage ciuta ge estas alportata al vi de la gazetoj sub la la˘uta uta nomo de “novaj lingvoj internaciaj”, estas nur projektoj, projektoj, en rapideco kaj sen sufiˆ ca ca pripenso elbakitaj projektoj,

* Artikoloj

pri Esperanto *

207

kiuj de realiˆgo go staras ankora˘ u tre kaj tre malprok malproksim sime. e. Tiuj Tiuj ˆci ci projektoj projektoj aperas jen en formo de mallongaj folietoj, jen eˆc en la formo de dikaj libroj libro j kun la plej la˘ utaj kaj multepromesaj frazoj, — aperas kaj tuj malaperas de utaj la horizonto, kaj vi jam plu neniam a˘ udas ion pri ili; kiam la a˘utoroj udas utoroj de tiuj ˆci ci pro jekto jek tojj alpaˆ alp aˆsas sas al ilia realigado, gas, ke tio ti o ˆci ci estas esta s tute t ute ne realigado, ili tuj konvinkiˆgas, la˘u iliaj fortoj kaj ke tio, kio en teorio ˆsajnis sajnis afero tiel facila, en la praktiko praktiko montriˆ gas gas tre malfacila ma lfacila kaj neplenumebla. Kial la efektivigo de tiuj ˆci ci projekpro jektioj estas tiel malfacila kaj tial ˆgis gis hodia˘ u aperis sole nur du efektive pretaj kaj vivipovaj lingvoj — pri tio ni parolos malsupre, kaj dume ni nur turnas vian atenton sur tion, ke da lingvoj lingvoj artaj ˆgis gis nun ekzistas ekzistas sole nur du kaj ke sekve se la kongreso hodia˘ u efektiviˆ efektiviˆ gus, gus, ˆgi gi el la jam ekzistantaj artaj lingvoj havus por elekto nur du. La problemo de la kongreso estus sekvo jam tute ne tiel malfacila, malfac ila, kiel povus ˆsajni sa jni de la unua rigardo. Kian el tiuj ˆci ci du lingvoj lingvo j elekti — la kongreso anka˘ u ne ˆsancel san celiˆ iˆgus gus eˆc unu minuton, minuton , ˆcar car la vivo mem jam longe solvis tiun ˆci ci demandon deman don en la plej senduba maniero kaj Volap¨ uk ˆcie estas jam elpuˆ elpuˆsita sita de la lingvo Esperanto. La pliboneco de Esperanto Esperanto anta˘ u Volap¨ uk estas tiel frapante granda, ke gi uk gî falas al ˆciu ciu en la okulojn okulo jn tuj de la unua rigardo kaj ne estas malkonfesata malkonfesata eˆc de la plej fervoraj fervoraj Volap¨ ukistoj. Estos sufiˆce, ce, se ni diros al vi la jenon: jenon : Volap¨ uk aperis tiam, kiam la entuziuk asmo de la publiko por la nova ideo estis ankora˘u tute freˆsa, sa, kaj Esperanto Esp eranto,, dank’al financaj malfacila malfacilaˆˆoj de la a˘ utoro, utoro, aperis anta˘ u la publiko kelkajn jarojn jaro jn pli malfrue kaj renkontis jam ˆcie cie pretaj pre tajn n malamikojn; malamiko jn; la Volap¨ ukistoj havis por sia agitado grandajn rimedojn kaj agadis per la plej vasta, pure Amerika reklamo, kaj la Esperantistoj agadis la tutan tempon preska˘ u tute sen iaj materialaj rimedoj kaj montradis en sia agado grandegan nelertecon kaj senhelpecon; kaj malgra˘ u ˆcio cio de la un unua ua momen momento to de la apero de Esperanto ni vidas grandegan multon da Volap¨ ukisto ukisto j, kiuj transiris trans iris malkaˆse se al Esperanto, kaj ankora˘ u pli grandan multon da tiaj, kiuj, konsciante, ke Volap¨ uk staras multe pli malalte el Esperanto, sed ne dezirante montri sin uk venkitaj, tute defalis de la ideo de lingvo internacia entute, — dume en la tuta tempo de ekzistado de Esperanto (13 jaroj) nenie sur la tuta tera globo troviˆ gis gis eˆc unu perso pe rsono, no, — ni n i rip r ipeta etas, s, eˆc unu — kiu transirus de Esperanto al Volap¨ uk! Dum Esperanto, malgra˘ uk! u la grandegaj grandega j malfacilaˆoj, oj, kun kiuj gi gî devas batali, da˘ ure vivas kaj floras kaj konstante plifortiˆ ure gas, gas, Volap¨ uk uk jam longe estas forlasita preska˘ u de ˆciuj ciuj kaj povas esti nomita n omita jam de longe long e mortinta. mort inta. En kio konsistas la pliboneco de Esperanto anta˘ u Volap¨ uk, uk, ni ne povas kompreneble kompreneble analizi tie ˆci ci tute detale; pro ekzemplo ekzemplo ni montros montros nur kelkajn kelkajn punktojn: 1) Dum Volap¨ uk uk sonas tre sovaˆ ge kaj maldelikate, Esperanto estas ge plena je harmonio harmonio kaj estetiko estetiko kaj memorigas memorigas per si la lingvon lingvon italan. italan. 2) Eˆc por tute neinstruitaj Esperanto estas multe pli facila ol Volap¨ uk, u k, sed por instruitaj gi gî estas estas tre multe multe pli facila, facila, ˆcar car giaj gîaj vortoj — krom kelkaj tre malmultaj — ne estas arbitre elpensitaj, sed prenitaj el la lingvoj romana-

* Artikoloj

pri Esperanto *

208

germanaj germana j en tia formo, ke ˆciu ciu ilin facile f acile rekonas. Tial ˆciu ciu iom civilizita homo jam post p ost kelk kelkaj horoj da lernado povas libere legi ˆcian cian verkon verkon en Esperanto Esperanto jam preska˘ u tute sen vortaro. 3) Dum la uzanto de Volapük uk nepre devas gin gîn konstante ripetadi, ripe tadi, ˆcar car alie li gin ˆgin balda˘ u forgesas (dank’al la plena elpensiteco de la vortoj), la uzanto de Esperanto, unu fojon gin gîn ellerninte, jam ˆgin gin ne forgesas, forge sas, se li eˆc longan lon gan temp t empon on gin gîn ne uzas. 4) Esperanto jam en la komenco estas est as tre tr e facila fa cila por po r buˆsa sa interparolado, interparolado, dum en Volap¨ uk oni devas tre longe kaj uk pacience ekzercadi ekzercadi sian orelon, gis gîs oni alkutimiˆgas gas al klara diferencigado de la multaj reciproke tre simile sonantaj vortoj (ekzemple “bap, pab, pap, paep, pep, poep, peb, boeb, bob, pop, pup, bub, pub, pueb, bib, pip, puep” k. t. p., kiuj fariˆgas gas ankora˘ u pli similaj inter si, se oni prenas ilin en la multenombro, t. e. kun s en la fino). fino). 5) En Vol Volap¨ ap¨ uk, dank’al kelkaj fundamentaj eraroj uk, en la principoj principoj de la konstruo konstruo (ekzempl (ekzemple: e: vok vokaloj en la komenco komenco a˘ u fino de vorto ne povas esti uzataj, uzata j, ˆcar car ili estas signoj signo j gramatikaj), ˆciu ciu nove bezonata bez onata vorto nepre devas esti kreita de la a˘ utor ut oroo (eˆc ˆciuj ci uj noma no majj propraj, propraj, ekzemple Ameriko = Melop, Anglujo = Nelij). Tio ˆci ci donas ne sole grandegan nombron n ombron da tute superfluaj vortoj vortoj por lernado, sed faras ˆcian cian disvolviˆ disvolviˆ gan paˆson son de la lingvo ˆciam ciam dependa de gia gîa a˘ utoro u toro a˘ u de ia ordonan ordonanta ta Akad Akademi emio. o. Du Dume me en Esperanto, dank’al la plena seninflueco de la gramatiko sur la vortaron kaj dank’al dank’al la regulo, regulo, ke ˆciuj ciuj vortoj vortoj “fremdaj”, “fremdaj”, kiuj kiuj jam de si mem estas estas internaciaj, estas uzataj uzata j senˆsanˆ sanˆ g e egale kiel en la aliaj lingvoj, — ne sole ge grandega multo da vortoj fariˆ gas tute senbezona por lernado, sed la lingvo gas ricevas la eblon disvolviˆgadi gadi eterne ˆciam ciam pli kaj pli, pli, sen ia dependo dependo de la a˘utoro utoro a˘ u de ia Akademio. Parolante pri la pliboneco de Esperanto anta˘ u Volap¨ uk, uk, ni tute ne intencas per tio ˆci ci malgrandigi la merito jn de la elpensinto elp ensinto de Volap¨ uk. uk. La meritoj de Schleyer Schleyer estas grandegaj kaj lia nomo ˆciam ciam staros sur la plej honora loko loko en la historio de la ideo de lingvo internacia. Ni volis nur montri, ke se hodia˘u efektiviˆgus gus kongreso por la elekto de lingvo internacia, tiam gi gî inter la amba˘ u nun ekzistanta j lingvoj lingvo j arta a rtajj ne povus ˆsanceliˆ sanceliˆ gi gi eˆc unu minuton. minut on. Ni pruvis sekve, ke se hodia˘ u efektiviˆgus gus kongreso por la elekto de lingvo internacia, tiam malgra˘ u la grandega nombro da ekzistantaj lingvoj ni povus jam nun kun plena certeco kaj precizeco anta˘ uvidi, kian lingvon gi ˆgi elektos, nome: el ˆciuj ciuj ekzistantaj ekzistanta j lingvoj vivaj, vivaj, mortintaj kaj arta j la kongreso povas elekti sole nur unu lingvon: Esperanto. Esperanto. Kia ajn estus la konsisto de la kongreso, kiaj ajn estus la politikaj politikaj kondiˆ kondiˆcoj, coj, je kiaj kia j ajn konsideroj, konsideroj, anta˘ ujuˆgoj, goj, simpatioj a˘ u antipatioj la kongreso sin gvidus, ˆgi gi absolute ne povus elekti ian alian lingvon krom Esperanto, Esperanto, ˆcar car por la rolo de lingvo lingvo internacia internacia Esperanto estas nun la sola kandidato en la tuta mondo, la sola, tute sen iaj ˆ eˆc ˆce konkurantoj. Car ce la plej malprospera malprospera konsisto konsisto de la kongreso kongreso en gi ˆ tamen sidos homoj pensantaj, kaj la grandega pliboneco de la lingvo Esperanto anta˘ u ˆciuj ciuj aliaj lingvoj tro forte falas en e n la okulojn al ˆciu, ciu, kiu almena˘ u

* Artikoloj

209

pri Esperanto *

iom konatiˆgis gis kun tiu ˆci ci lingvo, lingvo, tial estas tute ne eble supozi, ke la kongreso kongreso elektos elektos ian alian lingvon. lingvon. Se tamen, kontra˘ kontra˘ u ˆcia cia atendo, la kongreso estos tiom blindigita, ke ˆgi gi ekdeziros ian alian lingvon, tiam — kiel ni pruvis supre — la vivo mem zorgos pri tio, ke la decido de la kongreso restu sole malviva litero, tiel longe, ˆgis gis kolektiˆgos gos nova kongreso kaj faros elekton gustan. gûstan. VII

Nun restas al ni respondi ankora˘ u un unu u last lastan an demando demandon, n, nome: nome: En la nuna minuto Esperanto, vere, aperas kiel sola kandidato por lingvo internacia; sed ˆcar car kongreso de reprezentantoj reprezentantoj de diversaj diversaj regnoj por la elekto de lingvo internacia efektiviˆ gos gos kredeble ankora˘ u ne balda˘ u, u, eble post dek kaj eble post cent jaroj, tre povas ja esti, ke gis gîs tiu tempo aperos multaj novaj artaj lingvoj, kiuj staros multe pli alte ol Esperanto, kaj sekve unu el ili devos esti elektita de la kongreso? A˘ u eble la kongreso mem aranˆ gos gos kompetentan komitaton, kiu okupos sin je la kreo de nova arta lingvo? Je tio ˆci ci ni pov p ovas as respondi resp ondi jenon. La ebleco de apero ap ero de nova lingvo per si mem estas tre duba, kaj komisii al komitato la kreadon de nova lingvo estus tiel same sensence, kiel ekzemple komisii al komitato verki bonan poemon. ˆ la kreado de plena, en ˆciuj Car ciuj rilato j ta˘ tauga ˘ kaj vivipova lingvo, kiu al multaj ˆsajnas sajn as tia t ia facila fa cila kaj ˆserca serca afero, en efektiveco estas est as afero tre kaj tre malfacila. ˆ postulas de unu flanko specialan talenton kaj inspiron kaj de la dua flanko Gi grandegan energion, paciencon kaj varmegan, senfine aldonitan amon al la entreprenita entreprenita afero. Multajn niaj vortoj tre mirigos, mirigos, ˆcar car ˆsajnas al ili, ke oni bezonas nur decidi al si, ke tablo ekzemple estos “bam”, seˆgo go estos “bim” k. t. p. k. t. p., p., kaj kaj ling lingv vo jam jam esto estoss pret preta. a. Kun Kun la kre kread adoo de plen plenec eca, a, ta˘uga uga kaj vivipova lingvo estas tute tiel same, kiel ekzemple kun la ludado sur fortepiano a˘ u kun la trairado de densega arbaro. Al homo, kiu ne konas la esencon de muziko, muziko, ˆsajnas, sajnas, ke nenio estas pli facila, ol ludi fortepianon, — oni ja bezonas nur ekfrapi unu klavon, kaj estos ricevita tono, vi ekfrapos alian klavon kaj vi ricevos alian tonon, — vi frapados en la da˘ uro uro de tuta horo diversajn diversajn klavojn, klavojn, kaj vi ricevos tutan kompozicion. kompozicion. . . ˆsajnas, sajnas, ke nenio estas pli facila; sed kiam li komencas ludi sian improvizitan kompozicion, ˆciuj ciuj kun ridego diskuras, kaj eˆc li mem, a˘ udante la ricevatajn de li sovaˆgajn udante gajn sonojn, balda˘ u komencos komprenetadi, ke la afero iel estas ne glata, ke muziko ne konsistas en sola frapado de klavoj, — kaj tiu heroo, kiu kun tia memfida mieno sidiˆgis gis anta˘ u la fortepiano, fortepiano, fanfaronante, fanfaronante, ke li ludos pli bone ol ˆciuj, ciuj, kun honto forkuras kaj jam plu ne montras sin anta˘ u la pub publik liko. o. Al homo, homo, kiu neniam estis en granda arbaro, ˆsajnas, ke nenio estas pli facila, facila, ol trairi ˆ infano arbaron de unu fino gis gîs la dua: “kio “kio da artifik artifikaa tie ˆci ci estas? estas? Ciu ja povas povas tion ˆci ci fari; oni bezonas nur eniri, iri ˆciam ciam rekte anta˘ uen, — kaj post kelke da horoj a˘ u post kelke da tagoj vi trovos vin en la kontra˘ ua ua fino

* Artikoloj

pri Esperanto *

210

de la arbaro arbaro”. ”. Sed Sed apena˘ u li eniris iom en la profundaˆ profundaˆon de la arbaro, li balda˘ u tiel perdas la vojon, ke li a˘u tute ne povas povas elrampi el la arbaro, a˘ u post longa vagado vagado li eliras, sed tute, tute ne en tiu loko, loko, kie li eliri devis. Tiel estas anka˘ u kun arta lingvo: entrepreni la kreadon de lingvo, doni al ˆgi gi jam anta˘ ue ue nomon, trumpeti pri ˆgi gi al la leganta mondo — ˆcio cio tio ˆci ci estas tre facila, — sed se d feliˆ fe liˆce ce fini tiun ˆci ci laboron estas tute ne tiel facile. Kun memfida mieno multaj entreprenas tian laboron; sed apena˘ u ili iom enprofundiˆgis gis en gin, gîn, ili a˘u ricevas senordan kolekton da sonoj sen ia difinita plano kaj sen ia indo, a˘u ili puˆsiˆ si ˆgas gas je tiom da malhelpoj, je tiom da reciproke kontra˘ uparolantaj uparolantaj postulo j, ke ili perdas pe rdas ˆcian cian paciencon, pacienc on, ˆetas etas la laboron kaj jam plu ne montras sin anta˘ u la publiko. Ke la kreado de ta˘ uga kaj vivipova lingvo ne estas tiel facila afero, kiel uga al multaj multaj ˆsajnas, sajnas, oni povas povas interalie interalie la plej bone vidi el la sekvanta sekvanta fakto: oni scias, ke gis ˆg is la apero de Volap¨ uk kaj Esperanto estis grandega multo uk da diversaj diversaj provoj provoj krei artan lingv lingvon on intern internacia acian; n; ne malmu malmulte lte da provoj provoj aperis anka˘ u post post la apero apero de la diritaj diritaj du ling lingvoj voj;; grande grandegan gan serion serion da nomoj de tiuj ˆci ci provoj provoj kaj iliaj a˘ utoroj utoroj vi trovos trovos en ˆcia cia historio historio de la ideo de lingvo internacia; tiuj ˆci ci provoj estis farata j kiel de privataj persono p ersonoj, j, tiel anka˘ u de tutaj societoj; ili englutis grandegan multon da laboroj kaj kelkaj el ili englutis anka˘u tre grandajn grandajn kapitalojn; apitalojn; — kaj tamen tamen el tiu ˆci ci tuta grandega nombro nur du, du, sole nur du atingis efektiviˆgon gon kaj trovis adeptojn kaj praktik praktikan an uzon! Sed anka˘ anka˘ u tiuj ˆci ci du aperis nur okaze , dank’ al tio, ke unu el la a˘ utoroj u toroj ne sciis sciis pri la laborado laborado de la dua dua.. La a˘ utoro utoro de la lingvo Esperanto, Esperanto, kiu dediˆ dediˆcis cis al sia ideo sian tutan vivon, vivon, komencante komencante de la plej frua infaneco, infaneco, kiu kun tiu ˆci ci ideo kunkreskiˆ kunkreskiˆ gis gis kaj estis preta ˆcion cion oferi al ˆgi, gi, konfesas mem, ke lian energion subtenadis nur tiu konscio, ke li kreas ion tian, kio ankora˘ u neniam nen iam ekzistis, kaj ke la malfacilaˆoj, oj, kiujn li renkontadis en la da˘ uro de sia laborado, estis tiel grandaj kaj postulis tiom multe da uro pacienco, ke se Volap¨ uk estus aperinta 5-6 jarojn pli frue, kiam Esperanto ne uk estis ankora˘ u finita, li (la a˘utoro utoro de Esperanto) certe perdus la paciencon kaj rifuzus la pluan laboradon super sia lingvo, malgra˘u ke li tute bone konsciis la grandegan plibonecon de sia lingvo anta˘ u Volap¨ uk. uk. El ˆcio cio supredirita supr edirita vi komprenos, ke nun, kiam la tuta mondo scias, ke du tute plenaj artaj lingvoj jam longe ekzistas, estas tre dube, ke troviˆ gu gu iu, kiu entreprenus entreprenus nun similan similan Sizifan Sizifan laboron de la komenco komenco kaj havus havus sufiˆ ce ce da energio, por alkonduki gin gîn al feliˆ feliˆca ca fino, tiom pli ke lin ne vigligus vigligus la espero doni iam ion pli bonan ol tio, tio, kio jam ekzistas. ekzistas. Kiom Kiom malmu malmulte lte da espero espero havus tia entreprenanto, oni vidas la plej bone el tiuj tre multaj provoj kaj projektoj, projektoj, kiuj kiuj aperis aperis post Esperanto: Esperanto: malgra˘ malgra˘ u ke la a˘ utoroj utoroj havis anta˘ u si jam tute pretan modelon, la˘ u kiu ili povis labori, nenia el tiuj ˆci ci provoj provoj ne sole ne eliris el la regiono region o de projekto pro jektoj, j, sed eˆc jam el tiuj ˆci ci pro jektoj jekto j mem oni klare vidas, ke se iliaj a˘utoroj, utoroj, havus la paciencon kaj povon alkonduki ilin ˆgis gis

* Artikoloj

pri Esperanto *

211

fino tiuj ˆci ci labor la boroo j prezentiˆ pr ezentiˆgus gus ne pli bone, sed kontra˘ ue, ue, multe malpli bone ol bone ol Esperanto. Esperanto. Dum Esperanto bonege kontenti kontentigas gas ˆciujn postulojn, kiuj povas esti farataj al lingvo lingvo internacia internacia (eksterordinara (eksterordinara facileco, facileco, precizeco, precizeco, riˆ ceco, ceco, natureco natureco,, vivipo vivipove veco, co, fleksebl fleksebleco, eco, sonoreco sonoreco k. t. p.), ˆciu ciu el tiuj tiuj projektoj projektoj penas plibonigi unu ian flankon de la lingvo, oferante por tio ˆci ci kontra˘ uvole ˆciujn aliajn flankojn. Tiel ekzemple multaj el la plej novaj projektistoj uzas la sekvantan sekvantan ruzaˆ ruzaˆon: on: sciante, ke la publiko taksos ˆciun ciun projekton pro jekton konforme al tio, kiel al ˆgi gi rilatos la instruitaj lingvistoj, lingvistoj, ili zorgas ne pri tio, ke ilia projekto estu efektive ta˘ uga por io en la praktiko, sed nur pri tio, ke ˆgi uga gi en la unua minuto faru bonan impreson sur la lingvistojn; por tio ili prenas siajn vortojn preska˘ u tute sen ia ˆsanˆ sanˆ go g o el la plej gravaj jam ekzistantaj lingvoj naturaj. naturaj. Ricevin Ricevinte te frazon skribitan skribitan en tia projektita projektita lingvo, lingvo, la lingvist lingvistoj oj rimarkas, rimarkas, ke ili per la unua fojo fo jo komprenis komprenis tiun ˆci ci frazon multe pli facile ol on Esperanto, — kaj la projektistoj jam triumfas triumfas kaj anoncas, ke ilia “lingvo” “lingvo” (se ili iam finos ˆgin) gin) estos pli bona ol bona ol Esperanto. E speranto. Sed ˆciu ciu prudenta p rudenta homo tuj konvinkiˆgas, gas , ke tio ˆci ci esta e stass nur iluzio, iluzio, ke al la malgrava princi malgrava principo, po, elmetita elmetita pro montro kaj allogo, tie ˆci ci estas oferitaj oferita j la principoj principo j plej gravaj (kiel ekzemple ekzemple la facileco de la lingvo por la nekleruloj, fleksebleco, fleksebleco, riˆceco, ceco, precizeco k. t. p.), p.), kaj ke se simila simila lingv lingvoo eˆ c povus povus esti iam finita, finita, gi gî en la fino absolute ˆ se la plej grava merito de lingvo internacia konsistus en nenion donus! Car tio, ke ˆgi gi kiel eble plej facile estu tuj komprenata de la instruitaj lingvistoj, lingvistoj, ni ja por tio ˆci ci povus p ovus simple preni pre ni ian lingvon, ekzemple la latinan, tute sen gin ankora˘ u pli facile komprenos per ia j ˆsanˆ sa nˆgoj, goj , — kaj la instruitaj lingvistoj ˆgin la unua fojo! La principo de kiel eble plej malgranda malgranda ˆsanˆ sanˆ gado de la naturaj vortoj ne sole estis bone konata al la a˘utoro utoro de la lingvo Esperanto, sed guste gûste de li la novaj novaj projektistoj ja prenis tiun ˆci ci principon: sed dum Esperanto Esperanto prudente kontentigas kontentigas tiun ˆci ci principon la˘ u mezuro de ebleco, ebleco, penante plej zorge, ke gi ˆgi ne kontra˘ uagadu uagadu al aliaj pli gravaj principoj de lingvo lingvo internacia, internacia, la projektistoj turnas la lutan atenton nur sur nur sur tiun ˆci ci princip p rincipon, on, kaj ˆcion cion alian, nekompareble nekompareble pli gravan, gravan, ili fordonas kiel oferon, ˆcar car kunigi kaj konsentig konsentigii inter si diversajn principo princ ipo jn ili ne povas kaj eˆc ne havas deziron, dezir on, ˆcar car ili eˆc mem ne esperas doni ion pretan kaj ta˘ ugan, sed ili volas nur fari efekton. ugan, El ˆcio cio supredirita supredirita vi vidas, ke ne ekzistas ekzistas eˆc la plej malgranda malgranda ka˘ uzo uzo por timi, ke aperus a perus ia nova lingvo, kiu elpuˆsus sus Esperanton, Esp eranton, — tiun lingvon, en kiun estas enmetita tiom da talento, tiom da oferoj kaj tiom da jaroj da paci pacienc encaa kaj varmege armege aldon aldonit itaa labor laboro, o, la lingv lingvon, on, kiu kiu en la da˘ uro de multaj multaj jaroj estas jam elprovita elprovita en ˆciuj ciuj rilatoj kaj en la praktiko praktiko tiel bonege b onege plenumas plenumas ˆcion cion tion, kion ni povas povas atendi de lingvo lingvo internacia. internacia. Sed por p or vi, estimataj a˘ uskultantoj, uskultantoj, tio ˆci ci estas ne sufiˆ ca: ca: vi deziras, ke ni donu al vi plenan kaj senduban logikan certecon pri tio, ke la lingvo Esperanto ne havos konkurantojn. Feliˆce ce ni trovas trovas nin en tia situacio, ke ni pov p ovas as doni al vi tiun ˆci ci plenan ple nan certec cer tecon. on.

* Artikoloj

pri Esperanto *

212

Se la tuta esenco de lingvo arta konsistus en gia gîa gramatiko, gramatiko, tiam de la momento de la apero de Volap¨ uk la demando de lingvo internacia estus soluk vita por ˆciam ciam kaj iaj konkurant konkurantoj oj al la lingvo lingvo Volap¨ uk uk aperi jam ne povus; ˆcar ca r malg ma lgra ra˘ u˘ diversaj eraroj la gramatiko de Volap¨ uk estas tiel facila kaj tiel uk simpla, simpla, ke doni ion multe multe pli facilan kaj pli simplan simplan oni jam ne povus p ovus.. Lingvo Lingvo nova povus diferenci de Volap¨ uk uk nur per kelkaj bagateloj, bagateloj, kaj ˆciu ciu kompren komp renas, as, ke pro bagateloj neniu entreprenus la kreadon de nova lingvo, kaj la mondo pro bagateloj bagateloj ne rifuzus rifuzus la jam tute pretan kaj elprovit elprovitan an lingvon. lingvon. En la ekstrema okazo la estonta akademio a˘ u kongreso farus en la Volap¨ uka uka gramatiko tiujn negranda negr anda jn ˆsanˆ sanˆ gojn, gojn, kiuj montriˆgus gus utilaj, kaj lingvo lingvo internacia internacia sen ia dubo restus Volap¨ uk, uk, kaj ˆcia cia konkurado konkura do estus por ˆciam ciam esceptita. escep tita. Sed lingvo konsistas ne sole el gramatiko, sed anka˘u el vortaro, vortaro, kaj la ellernado de la vortaro postulas en lingvo arta cent fojojn pli da tempo, ol la ellernado de la gramatiko. Dume Volap¨ uk uk solvis nur la nur la demandon de la gramatiko, kaj la vortaron gi gî lasis tute sen atento, doninte simple tutan kolekton da diversaj elpensita j vortoj, kiujn ˆciu ciu nova nova a˘ utoro havus la rajton elpensi al si la˘ utoro u sia propra deziro. Jen kial jam en la komenco mem de la ekzistado de Volapük uk eˆc la plej fervora j Volap¨ olapukistoj u¨kistoj nature timis, ke morga˘ u aperos nova lingvo, tute ne simila je Volap¨ uk uk kaj inter la amba˘ u lingvoj komenciˆgos gos batalado. Tute alia afero estas kun Esperanto: E speranto: oni scias — kaj tion ˆci ci eˆc por unu minuto nenia esploranto neas, — ke Esperanto solvis ne sole la demandon de la gramatiko, sed anka˘ u la demandon de la vortaro, sekve ne unu malgrandan problemon. on. Kio do en tia okazo okazo restis restis parton de la problemo, sed la tutan problem por fari al la a˘ utoro utoro de ia nova nova lingvo, lingvo, se tia iam aperus? aperus? Al li restus jam nenio nenio ol. . . eltrov eltrovii la jam eltrov eltrovita itan n Amerik Amerikon! on! Ni prezentu prezentu al ni efektive efektive,, ke nun, malgra˘ u la jam ekzistanta, bonega en ˆciuj ciuj rilatoj, rilato j, ˆciuflanke ciuflanke elprovita, havanta jam multegon da adeptoj kaj vastan literaturon lingvo Esperanto, aperis tamen homo, kiu decidis dediˆ ci ci tutan serion da jaroj al la kreado de nova lingvo, ke li sukcesis alkonduki sian laboron ˆgis gis la fino kaj ke la lingvo proponita de li montriˆgas gas efektive pli bona ol Esperanto, — ni rigardu do, kian vidon havus havus tiu ˆci ci lingvo. Se la gramatiko gramatiko de la lingvo lingvo Esperanto, Esperanto, kiu donas plenan eblon esprimi en la plej preciza maniero ˆciujn ciujn nuancojn de la homa penso, konsistas tute el 16 malgrandaj reguletoj kaj povas esti ellernita en duono da horo, — tiam kion la nova a˘ utoro u toro povus povus doni doni pli bonan? bonan? En ekstrema okazo li donus eble anstata˘ u 16 reguloj 15 kaj anstata˘ u 30 minutoj ˆ da laborado postulus 25 minutojn? Cu ne vere? Sed ˆcu cu deziros dezir os iu pro tio ˆci ci krei novan lingvon kaj ˆcu cu la mondo pro tia t ia bagatelo bagat elo rifuzos rifuzo s la jam ekzistantan ekzista ntan kaj ˆciuflanke ciuflanke elprovitan? Sendube ne; en ekstrema okazo la mondo diros: “se en via gramatiko ia bagatelo ba gatelo estas esta s pli bona b ona ol en Esperanto, Esp eranto, ni tiun ˆci ci bagatelon enkondukos en Esperanton kaj la afero estos finita”. Kia estos la vortaro de tiu ˆci ci lingvo? En la nuna tempo nenia esploranto jam dubas, ke la vortaro de lingvo internacia ne povas konsisti el vortoj arbitre elpensitaj, sed devas

* Artikoloj

pri Esperanto *

213

konsisti nepre el vortoj romana-germanaj en ilia plej komune uzata formo; tio ˆci ci estas ne por p or tio, ke — kiel opinias multaj pli novaj novaj projektistoj — la instruitaj instruita j lingvisto j povu tuj kompreni tekston skribitan en tiu ˆci ci lingvo (en tia afero, kiel lingvo internacia, la instruitaj lingvistoj ludas la lastan rolon, ˆcar car por ili ja j a tia lingvo estas malplej bezona), sed pro aliaj, pli gravaj ka˘ uzoj. uzoj. Tiel ekzemple ekzistas grandega nombro da vortoj tiel nomataj “fremdaj”, kiuj en e n ˆciuj ciuj lingvoj lingvo j estas e stas uzataj uzata j egale kaj al ˆciuj ciuj estas konataj sen ellernado kaj kiujn kiujn ne uzi estus rekta absurdo; absurdo; al ili unison unisonee devas devas soni anka˘ anka˘ u ˆciuj iu j aliaj vortoj vortoj de la vortaro, vortaro, ˆcar car alie la lingvo lingvo estus sovaˆ sovaga, gâ , sur su r ˆciu ci u paˆso so estu es tuss kunpuˆ kun puˆsiˆ siˆgo go de element ele mentoo j, malkomp mal kompren reniˆ iˆ goj, go j, kaj ka j la konstanta regula regul a riˆciˆ ciˆ gado gado de la lingvo estus malfaciligita. Ekzistas ankora˘ u diversaj aliaj ka˘ uzoj, uzoj, pro kiuj la vortaro devas esti kunmetita nur el tiaj vortoj kaj ne el aliaj, sed pri tiuj ˆci ka˘ kauzoj, u ˘ zoj, kiel tro specialaj, ni tie ˆci ci detale ne parolos. parolos. Estos sufiˆce, ce, se ni nur diros, d iros, ke ˆciuj ciuj plej novaj esploranto esplor antojj akceptas a kceptas tiun ˆci ci leˆ gon gon por la vortaro kiel allasantan allasantan jam nenian dubon. Kaj ˆcar car la lingvo lingvo Esperanto guste gûste per tiu ˆci lego gô sin gvidis gvid is kaj ˆcar car ˆce ce tiu ˆci ci leˆgo go granda arbitro en la elekto de vortoj ekzisti ne povas, restas la demando, kion do povus al ni doni a˘ utoro utoro de nova lingvo, se tia estus kreita? Estas vero, ke al tiu a˘ u alia vorto oni povus doni pli oportunan formon, — sed da tiaj tia j vortoj ekzistas ekzistas tre nemulte. nemulte. Tion ˆci ci oni la plej bone vidas el tio, ke kian ajn el la multaj projektoj aperintaj post Esperanto vi prenus, pr enus, vi trovos en ˆciu el e l ili almena˘ u 60formon, kiel en Esperanto. Kaj se vi al tio ˆci ci ankora˘ an kora˘ u aldonos, ke anka˘ u la restaj 40nur tial, ke la a˘utoroj utoroj de tiuj projektoj a˘ u ne turnis atenton sur diversajn principojn, kiuj por lingvo internacia estas treege gravaj, a˘ u simp si mple le ˆsanˆ sa nˆgis gis la vortojn tute sen ia bezono, — vi facile venos al la konkludo, ke la efektiva nombro da vortoj, al kiuj oni anstata˘ u la formo Esperanta povus doni formon pli oportunan, prezentas ne pli ol iajn 10ˆsanˆ sanˆ gi gi kaj en la vortaro vortaro oni povus ˆsanˆ sanˆ gi g i nur iajn 10tiam estas la demando, kion do prezentus per si la nova lingvo, se ˆgi gi iam estus kreita kreit a kaj ka j se ˆgi gi efektive ef ektive montriˆgus gus kiel lingvo ta˘uga uga en ˆciuj ciuj rilato r ilato j? Tio ˆci ci estus ne nova lingvo, l ingvo, sed nur iom ˆsanˆgita gita lingvo Esperanto! Sekve la tuta demando pri la estonteco de la lingvo internacia alkondukiˆ gas gas nur al tio, ˆcu cu Esperanto Esp eranto estos esto s akceptita akce ptita senˆsanˆ sanˆ ge g e en gia gîa nuna formo, a˘ u en gi ˆgi estos faritaj iam iaj ia j ˆsanˆ san goj! gôj! Sed tiu ˆci ci demando por p or la esperantistoj esperantistoj havas havas jam nenian signifon; ili protestas nur kontra˘ u tio, se apartaj persono per sonojj volas ˆsanˆ sanˆgi gi Esperanton la˘ u sia bontrovo; sed se iam a˘ utoritata utoritata kongreso a˘ u akademio decidos fari en la lingvo tiajn a˘ u alia ali a jn ˆsanˆ san gojn, gôjn , la esperantistoj esperantisto j akceptos a kceptos tion ˆci ci kun plezuro kaj nenion perdos de tio ˆci: ci: ili ne bezonos tiam de la komenco komenco ellerni ian novan malfacilan lingvon, sed ili bezonos nur oferi unu a˘ u kelkajn tagojn por la ellerno de tiuj ˆsangoj sangoj en la lingvo, kiuj estos faritaj, kaj la afero estos finita. La esperantistoj tute ne pretendas, ke ilia lingvo prezentas ion tiom perfektan fektan,, ke nenio nenio pli alta alta jam povu povuss ekzi ekzisti sti.. Kontr Kontra˘ a˘ ue: u e: kiam kiam efektiv efektiviˆ iˆ gos gos

* Artikoloj

214

pri Esperanto *

a˘utorit u toritata ata kongres ongreso, o, pri kiu kiu oni oni scios scios,, ke gia gîa decido decido havo havoss forton por la mondo, la esperantistoj mem proponos al gi gî difini komitaton, kiu okupus sin je la l a trarig t rarigardo ardo de la lingvo l ingvo kaj farus en ˆgi gi ˆciujn ciujn utila jn plibonigo plib onigo jn, se eˆc p or tio ti o ˆci ci oni on i devu de vuss ˆsanˆ sa nˆgi gi la lingvon ˆgis gis plena nerekonebleco; sed ˆcar car ekzistas nenia eblo anta˘ uvidi, uvidi, ˆcu cu tiu ˆci ci laboro labo ro entute sukcesos sukceso s al la komitato, komitato , ˆcu cu gi gî ne da˘ uros uros senfinan serion da jaroj, jaro j, ˆcu cu gi gî en konsenteco estos alkondukita al feliˆca ca fino kaj ˆcu cu la finita laboro en la praktiko montriˆ gos tute ta˘ uga, uga, sekve kompreneble estus tre malsaˆ ge kaj nepardoneble de la flanko de la komitato, ge se gi gî pro la problema est es tontaˆ on taˆo rifuzus la faktan fakt an kaj en ˆciuj ciuj rilatoj r ilatoj finitan kaj elprovitan nun nu naˆon; sekve sekve se eˆc la kongreso kongreso venus venus al la konkludo, konkludo, ke Esperanto ne estas bona, gi gî povus decidi decidi nu nurr la jenon: akcept akceptii dume la lingvon Esperanto en gia gîa nuna forma kaj paralele kun tio ˆci ci difini komitaton, kiu okupus sin je la perfektigo p erfektigo de tiu ˆci ci lingvo a˘ u je la kreo de ia nova lingvo pli ideala; kaj nur tiam, kiam kun la tempo montriˆ gus, ke la laborado de la kogus, mitato estas e stas feliˆce ce alkondukita al fino kaj post p ost multaj multa j provoj montriˆ gis tute ta˘uga, uga, nur tiam oni povus anonci, ke la nuna formo de la lingvo internacia ˆ prudenta estas eksigata kaj anstata˘ u gi gî eniras en la vivon la formo nova. Ciu homo konsentos, konsentos, ke la kongreso pov p ovas as agi nur tiel kaj ne alie. Sekve Sekve se ni eˆc supozos, ke fina lingvo de la estontaj generacioj estos ne Esperanto, sed ia alia ankora˘ u ellaborota ellab orota lingvo, en ˆcia cia okazo la vojo al tiu lingvo nepre devas konduki konduki tra Esperanto. Esperanto. Sekve resumante ˆcion, cion, kion ni diris de la komenco gis gîs la nuna minuto, ni turnas vian atenton sur tion, ke ni venis al la sekvantaj konkludoj: 1. La enkonduko de lingvo internacia alportus al la homaro grandegan utilon; 2. La enkonduko de lingvo internacia estas tute ebla; 3. La enkonduko enkonduko de lingvo lingvo internacia internacia pli a˘ u malpli frue nepre kaj sendube efektiviˆgos, gos, kiom ajn la rutinistoj batalus kontra˘ u tio ti o ˆci; ci ; 4. Kiel internacia neniam estos elektita ia alia lingvo krom arta; 5. Kiel internacia neniam estos elektita ia alia lingvo krom Esperanto; gi gî a˘u estos lasita por ˆciam ciam en gia gîa nuna formo, a˘ u en gi ˆgi estos poste faritaj ia j ˆsanˆ sa nˆgoj. goj. VIII

Kaj nun ni rigardu, rigardu , kio sekv se kvas as el ˆcio, cio, kion ni supre diris. Unue sekvas tio, ke la esperantistoj esperantistoj tute ne estas tiaj fantaziistoj, fantaziistoj, kiaj kia j ili ˆsajnas sajnas al multaj tiel nomataj “saˆ gaj” kaj “praktikaj” homoj, kiuj juˆgas gaj” gas pri ˆcio cio supraˆ sup raˆe e kaj sen ia logik logikaa pripenso pripenso kaj mezuras mezuras ˆcion cion per mezuril mezuriloo de la modo. Ili batalas batalas por

* Artikoloj

pri Esperanto *

215

afero, kiu ne sole havas grandegan gravecon por la homaro, sed kiu al tio havas en si nenion fantazian kaj kiu pli a˘ u malpli frue devas efektiviˆgi gi kaj nepre efektiviˆgos, gos, kiom ajn la inerciuloj batalus kontra˘ u gi, gî, kiom ajn la saˆguloj guloj ˆsercadus serca dus pri gi. gî. Kiel Kiel estas estas sendu sendube, be, ke post post la nokto nokto venas venas mateno mateno,, tiel tiel sendube estas, ke post mallonga a˘ u longa batalado Esperanto pli a˘ u malpli frue estos enkondukita en komunan uzon por la komunikiˆ goj goj internaciaj. Ni konfirmas konfirma s tion ˆci ci kuraˆge ge ne tial, ke ni tiel volas, ke ni tion esperas, sed tial, ke la konkludoj de simpla logiko diras, ke tiel esti devas kaj ke alie esti ne povas . Longan tempon eble ankora˘ u la esperantistoj devos bataladi, longan tempon eble ankora˘ u ˆcia cia bub buboo ˆetados eta dos sur ilin ˆstono stono jn, koton kaj malsaˆ malsagajn gâjn sprita sprit aˆojn, o jn, sed s ed tio, tio , kio devas veni, pli a˘ au˘ malpli frue frue venos. venos. La iniciatoroj iniciatoroj de la Esperanta afero eble ne gisvivos gîsvivos ˆgis gis tiu tempo, kiam fariˆgos gos videblaj videblaj la fruktoj de ilia agado, ili iros eble en la tombon kun la malestima nomo de homoj, kiuj okupadis o kupadis sin je infanaˆ infanaˆoj, oj , sed pli a˘ a u˘ malpli frue por la maldolˆca ca kaliko, kaliko, kiun ili trinkas el la manoj de la samtempuloj, la posteuloj konstruos al ili monumentojn kaj elparolados ilian nomon kun la plej granda danko. Longe ankora˘ u eble eble ili ˆsajnos sajnos al la mondo mondo senfort senfortaj, aj, multajn multajn fojojn eble eble ankora˘ ankora˘ u ilia afero ˆsajnos sa jnos al la mondo eˆc mortinta morti nta kaj je ˆciam ciam enterigita enterig ita — sed tiu ˆci ci afero jam neniam nenia m mortos, mo rtos, ˆcar car gi gî morti jam neniam povas . La afero vivos kaj konstante rememorigados rememorigado s pri si; post p ost ˆciu ciu nov n ovaa silenta tempo, temp o, se gi gî eˆc da˘ da urus u˘rus dekon da jaroj, aperos nova revigliˆ go; go; kiam laciˆgos gos unuj batalantoj, aperos pli a˘ u malpli frue novaj energiaj batalantoj, kaj tiel la afero iros tiel longe, ˆgis gis fine gi gî plene plene atingos atingos sian celon. celon. Ne malˆ goju tial, Esperantistoj, se nesaˆgaj goju ga j homoj ironie rimarkas al vi, ke vi estas ankora˘u tre malmultaj, ne perdu la kuraˆgon, gon, se via afero afero iras iras malrapide. malrapide. La afero konsist konsistas as ne en rapideco, rapideco, sed en certeco. Multe da sencelaj aferoj ekbrilis anta˘ u la mondo rapide, sed anka˘ u rapide falis; afero bona kaj certa progresas ordinare malrapide kaj kun grandaj malhelpoj. Sur la supre montritajn 5 konkludojn ni turnas apartan atenton de tiuj esperantistoj, esperantistoj, kiuj batalas por sia ideo senkonscie kaj senkonscie kaj tial ˆce ce la plej malgranda malgra nda rimarko de la kontra˘ uuloj ekstaras senhelpe kaj ne scias, kion respondi, a˘ uuloj u ˆ perdas la kuraˆ gon. gon. Ciuj tiuj konkludoj prezentas produkton de la simpla kaj severa logiko. logiko. Tial Tial se oni diras diras al vi “la mondo ne volas volas vian lingvon”, lingvon”, respondu kuraˆ ge: ge: “ˆcu cu la mondo volas a˘ au˘ ne volas, ˆgi gi pli a˘ u malpli frue devos akcepti gin, gîn, ˆcar car alie esti ne pov p ovas”. as”. Kiam vi a˘ udos “oni diras, ke aperis nova udos lingvo, oni diras, ke tia a˘u alia instruita societo a˘ u kongreso deziras elekti tian a˘ u alian lingvon a˘u krei novan lingvon”, respondu kuraˆ ge: ge : “ˆciuj ci uj tiuj ti uj ˆci ci famoj a˘ u entreprenoj estas fonditaj sur la plej absoluta nekomprenado de la esenco kaj historio de la ideo de lingvo internacia; tiaj provoj de la flanko ne sole de privataj personoj, sed anka˘ u de tutaj societoj ripetiˆ gis gis jam multajn fojo jn kaj ˆciufoje ciufo je finiˆ gadis gadis kaj devis finiˆgadi gadi per la plej plena fiasko; lingvo internacia povas esti nur Esperanto, ˆcar car la˘ u la leˆgoj g oj de la logiko kaj la˘ u la

* Artikoloj

pri Esperanto *

216

esenco de la afero alie esti neniel povas ”. ”. Se oni dira dirass al vi: vi: “tiu “tiu a˘ u alia esperantisto a˘ u societo esperantista en tro granda sed ne prudenta prudenta fervoro fervoro faris ian falsan paˆson son kaj ridindigis ridindigis a˘ au˘ diskreditigis diskreditigis per tio ˆci ci vian tutan aferon”, tiam respondu: “La afero Esperanta dependas de nenia persono nek societo, kaj nenia homo per siaj privataj falsaj paˆsoj so j pov p ovas as havi ian influon sur gian gîan sorton; sorto n; eˆc la a˘ utoro utoro de Esperanto mem estas nun por p or Esperanto absolute seninflua, seninflua, ˆcar car Esperanto jam longe fariˆgis gis afero pure publika ”. ”. La dua, kio sekvas el ˆcio, cio, kion ni supre diris, estas la sekvanta: Se la elekto de lingvo internacia dependus de ia kongreso de reprezentantoj de diversaj regnoj, ni longe, tre longe kredeble devus tion ˆci ci atendi kaj neniu el ni ion povus fari por p or tio ˆci. ci. Sed se, kiel ni vidis supre, oni jam nun pov p ovas as kun plena certeco kaj precizeco anta˘ uvidi, uvidi, al kia nome lingvo la sorto difinis fariˆgi gi iam internacia, interna cia, tiam la afero afer o ˆsanˆ sanˆgiˆ giˆgas. gas. Ni ne bezonas jam nun atendi kongresojn: la celo estas tute tut e klara kaj ˆciu ciu pov p ovas as sin tiri al gi. gî. Ne bezonante bezonante rigardadi, rigardadi, kion diras a˘ u faras aliaj, ˆciu ciu povas alporti alp orti sian ˆstonon stonon por la kreskanta kreskanta konstruo. Nenia ˆstono stono perdiˆ per diˆ gos. gos. Nenia laboranto tie ˆci ci dependas de la alia, ˆciu ciu povas agadi aparte, en sia sfero, la˘ u siaj fortoj, kaj ju pli da laborantoj estos; tiom pli rapide rapide estos finita la granda granda konstruo. konstruo. Precipe Precipe ni turnas turnas nin al diversaj diversaj sciencaj societoj kaj kongresoj. Ne rigardante, kion faras aliaj, ne atendante, ke aliaj alia j prenu sur sin la iniciativo iniciativon, n, ˆciu ciu societo a˘ u kongreso aparte decidu ion tian, kio alproksimigus la grandan komunehoman celon almena˘ u je unu paˆso.


ˆ Capitro 7 Poezio 7.1

L. L. Zamenhof

7.1. 7.1.1 1

La espe esper ro

En la mondon venis nova sento, Tra la mondo iras forta voko; Per flugiloj de facila vento Nun de loko flugu ˆgi gi al loko. Ne al glavo sangon soifanta ˆ la homan tiras familion: Gi Al la mond’ eterne militanta ˆ promesas sanktan harmonion. Gi Sub la sankta signo de l’ espero Kolektiˆgas gas pacaj batalantoj, Kaj rapide kreskas la afero Per laboro de la esperantoj. Forte staras muroj de miljaroj Inter la popoloj dividitaj; Sed dissaltos la obstinaj baroj, Per la sankta amo disbatitaj. Sur ne˘ utrala lingva fundamento, utrala Komprenante unu la alian, La popoloj faros en konsento Unu grandan rondon familian. Nia diligenta kolegaro En laboro paca ne laciˆ gos, gos, ˆ Gis la bela sonˆgo go de l’homaro Por eterna ben’ efektiviˆ gos. gos.

217

* Poezio *

7.1.2

La vojo

Tra densa mallumo briletas la celo, Al kiu kuraˆge ge ni iras. Simile al stelo en nokta ˆcielo, cielo, Al ni la direkton ˆgi gi diras. Kaj nin ne timigas la noktaj fantomoj, Nek batoj de l’ sorto, nek mokoj de l’ homoj, ˆ klara kaj rekta kaj tre difinita Car ˆ estas, la voj’ elektita. Gi Nur rekte, kuraˆge ge kaj ne flankiˆgante gante Ni iru la vojon celitan! Eˆc guto gu to malgra m algranda, nda, konstante frapante, frapa nte, Traboras la monton granitan. L’espero, l’obstino kaj la pacienco — Jen estas la signoj, per kies potenco Ni paˆso so post pos t paˆso, so, post pos t longa laboro, labo ro, Atingos la celon en gloro. Ni semas kaj semas, neniam laciˆgas, gas, Pri l’ tempoj estontaj pensante. Cent semoj perdiˆ gas, gas, mil semoj perdiˆgas, gas, — Ni semas kaj semas konstante. “Ho, ˆcesu!” cesu!” mokante mokante la homoj homo j admonas, a dmonas, — “Ne ˆcesu, cesu, ne ˆcesu!” cesu! ” en kor’ al ni sonas: sonas : “Obstine anta˘ uen! uen! La nepoj vin benos, Se vi pacience eltenos”. Se longa sekeco a˘ u ventoj subitaj Velkantajn elkanta jn folio jn deˆsiras, siras , Ni dankas la venton, kaj, repurigitaj, Ni forto f orton n pli freˆsan san akiras. akira s. Ne mortos jam nia bravega anaro, ˆ jam ne timigas la vento, nek staro, Gin Obstine gi gî paˆsas, sas, provita, provita , hardita, hardi ta, Al cel’ unu fojon signita! Nur rekte, kuraˆge ge kaj ne flankiˆgante gante Ni iru la vojon celitan! Eˆc guto gu to malgra m algranda, nda, konstante frapante, frapa nte, Traboras la monton granitan. L’ espero, l’ obstino kaj la pacienco, — Jen estas la signoj, per kies potenco Ni paˆso so post pos t paˆso, so, post pos t longa laboro, labo ro,

218

* Poezio *

Atingos la celon en gloro.

7.1. 7.1.3 3

Al la la frat fratoj oj

Forte ni staru, fratoj amataj, Por nia sankta afero! NI bataladu kune tenataj Per unu bela espero! Regas ankora˘ u nokto sen luno, La mondo dormas obstine, Sed jam leviˆgos gos balda˘ u la suno, Por lumi, brili senfine. Veku, ho veku, veku konstante, Ne timu ridon, insulton! Voku, ho voku, ripetadante, ˆ vi atingos a˘uskulton! Gis uskulton! Dekon da fojoj vane perdiˆ gos gos La voko via ridata, — La dekunua alradikiˆ gos, gos, Kaj kreskos frukto benata. Tre malproksime malpr oksime ˆciuj ciuj ni staras stara s La unu de la alia... Kie vi estas, kion vi faras, Ho, karaj fratoj vi miaj? Vi en la urbo, vi en urbeto, En la malgranda vilaˆgo, go, ˆ ne forflugis kiel bloveto Cu La tuta via kuraˆ go? go? ˆ vi sukcese en via loko Cu Kondukas nian aferon, A˘u eksilentis jam via voko, Vi lacaj perdis esperon? Iras senhalte via laboro Honeste kaj esperante? Brulas la flamo en via koro Neniam malfortiˆgante? gante? Forte ni staru, brave laboru, Kuraˆge, ge, ho nia rondo! Nia afero kresku kaj floru

219

* Poezio *

Per ni en tuta la mondo! Ni ˆgin gin kondukos ne ripozante, Kaj nin lacigos nenio; Ni ˆgin gin traporto trap ortos, s, sankte s ankte ˆurante, urante , Tra l’ tuta mondo de Dio! Malfacileco, malrapideco Al ni la vojon ne baros. Sen malhonora malkuraˆ geco geco Ni kion povos, ni faros. Staras ankora˘ u en la komenco La celo en malproksimo, — Ni ˆgin gin atingos per la potenco De nia forta animo! Ni ˆgin gin atingos per la potenco De nia sankta fervoro, Ni gin ˆgin atingos per pacienco Kaj per sentima laboro. Glora la celo, sankta l’afero, La venko — balda˘ u gi gî venos; Levos la kapon ni kun fiero, La mondo goje gôje nin benos. Tiam atendas nin rekompenco La plej majesta ma jesta kaj riˆca: ca: Nia laboro kaj pacienco La mondon mondo n faros feliˆca! ca!

7.1. 7.1.4 4

Mia Mia pens penso o

Sur la kampo, for de l’ mondo Anta˘ u nokto de somero, Amikino en la rondo Kantas kanton pri l’ espero. Kaj pri vivo detruita ˆ rakontas kompatante, — Si Mia vundo refrapita Min doloras resangante. ˆ vi dormas? Ho, sinjoro, “Cu Kial tia senmoveco? Ha, kredeble rememoro El la kara infaneco?”

220

221

* Poezio *

Kion diri? Ne ploranta Povis esti parolado Kun fra˘ ulino ulino ripozanta Post somera promenado! Mia penso kaj turmento, Kaj doloroj kaj esperoj! Kiom de mi en silento Al vi iris jam oferoj! Kion havis mi plej karan — La junecon — mi ploranta Metis mem sur la altaron De la devo ordonanta! Fajron sentas mi interne, Vivi anka˘ u mi deziras, — Io pelas min eterne, Se mi al gajuloj iras... Se ne plaˆcas cas al la sorto Mia peno kaj laboro — Venu tuj al mi la morto, En espero — sen doloro!

7.1. 7.1.5 5

Ho mia mia kor’ or’

Ho, mia kor’, ne batu maltrankvile, El mia brusto nun ne saltu for! Jam teni min ne povas mi facile, Ho, mia kor’! Ho, mia kor’! Post longa laborado ˆ mi ne venkos en decida hor’! Cu Sufiˆce! ce! trankv tra nkviliˆ iliˆgu gu de l’ batado bat ado,, Ho, mia kor’!

7.1. 7.1.6 6

La vojevodo ojevodo (el Mickiewicz.)

En vespero somera vojevodo kolera Al la hejma kastelo rapidas; Al la lito edzina kun teruro senfina Li alvenas, — neniun li vidas. En doloro brulanta kaj per mano tremanta

* Poezio *

Sian grizan lipharon li prenis, De la lito foriris, la manikojn retiris Kaj ektondris — kozako alvenis. “Kial, best’ abomena, mia pordo gardena gârdena Restas nokte sen hundo, sen gardo? Prenu tuj mian sakon kaj pafilon kozakan Kaj silente min sekvu, bastardo!” Kun pafil’ en la mano al ˆgardena gardena altano Ili amba˘ u sen bru’ bru ’ alˆ a lˆsteliˆ ste liˆgas. gas. Sur la benka be nka herbaˆ her baˆo o ia lumas lum as blanka bla nkaˆˆo: En tolaˆo o virino vidiˆgas. gas. Unu manon levinte, la okulojn kovrinte, Per la dua forpuˆ for puˆsi si ˆsi si penis pe nis Unu viron petantan, surgenue starantan, Kiu nun en la brakoj ˆsin sin tenis. Kaj en flama fervoro li parolis: “Ho, koro, ˆ jam ˆcio Cu cio por po r ˆciam cia m perdi pe rdita? ta? Eˆc la premoj premo j de l’ mano per la mon’ de l’ tirano ˆ Ciuj estas esta s jam ja m foraˆ fo raˆcetita cetit a j? Mi vin tiel amadis, por vi tiel bruladis, — Malproksime nun plori mi devas; Li ne amis, ne ploris, nur per mon’ eksonoris, — Kaj Ka j li ˆcion cio n por po r ˆciam cia m ricevas. ric evas. Sur la brusto anˆ gela gela lia kapo malbela En dorloto de nun ripozados, De la roza buˆseto, seto, de la ruˆ ga ga vangeto, Li ˆciel ci elan an feliˆ fe liˆcon co n suˆ suˆcado ca dos. s. Sur ˆcevalo cevalo fidela, fidela , en vetero kruela, kruel a, Mi rapidas al mia anˆgelo gelo — Por sopire foriri kaj al vi nur deziri Bonan Bonan nokton nokton en lia lia kaste kastelo. lo. . . ” ˆ silentas senmove; li komencas denove Si Sian plendon kun petoj kaj ploro, ˆ la brakojn lasinte, la konscion perdinte, Gis, ˆ defalis al li al la koro. Si En l’arbaˆo o silente, a˘ uskultante uskultante atente, Staras amba˘ u gardantoj kovritaj, Ili staras genue, en la manoj senbrue La pafiloj pafilo j ektremis ˆsargitaj. sargita j.

222

223

* Poezio *

“Estro”! diris kozako, “ia stranga atako Al mi ligas subite la manon; Brulan sentis mi larmon kaj skuantan malvarmon, Kiam Kia m tuˆsi si mi volis la ˆcanon. can on.”” “Pesto”! mi vin jam skuos, mi vin plori instruos! Jen saketo kun pulvo: sen vorto Vi preparos, prepar os, vi pafos, kaj ka j se ˆsin vi ne trafos. tr afos. Mi edzigos vin mem kun la morto. “Supren, dekstren, senskue! Mi ekpafos, — l’unue De l’ amanto diskrevu la koro.” La servanto ektiris, kaj la kuglo eniris En la frunton frunton de. . . lia lia sinj sinjoro oro..

7.1. 7.1.7 7

La roze rozeto to (el Goethe.)

Knabo vidis — jen rozeto Sur la kampo staras; Bela Bela,, juna la floreto. floreto. . . Vive kuras la knabeto, ˆ Gojas, miras, flaras. Sur la kampo la rozet’ Kiel infanet’. infanet’. Knabo diris: “mi eltiros Belulinon mian”; Floro diris: “vi foriros, — Per pikilo j mi disˆsiros siros Tuj la manon vian”. Sur la kampo la rozet’ Kiel infanet’. infanet’. La sovaˆ ga ga knab’ ridante La rozeton prenis, — La floreto batalante Sin defendis pikadante, Sed la sorto venis. Sur la kampo la rozet’ Kiel infanet’. infanet’.

7.1. 7.1.8 8

En nor nord’ d’ unu unu pin pino. o. . . (el Heine).

224

* Poezio *

En nord’ unu pino en solo Dormetas Dorme tas sur nuda altaˆo; o; Glacia kaj neˆga ga tavolo ˆ kovras per tomba tolaˆo. Gin o. ˆ sonˆgas, Gi gas, ke palmo gracia, En unu dezert’ orienta, Eterne pri lando alia Malgaje sopiras silenta.

7.1. 7.1.9 9

En so sonˆ nˆ go... (el Heine).

En sonˆgo go princinon princ inon mi vidis Kun vangoj malsekaj de ploro, — Sub arbo, sub verda ni sidis, Tenante nin koro ˆce ce koro. “De l’ patro de l’ via la krono Por mi gi ˆgi ne estas havinda!” For, for lia sceptro kaj trono — Vin mem mi deziras, aminda! “Ne eble!” ˆsi si al mi rediras: “En tombo mi estas tenata, Mi nur en la nokto eliras Al vi, mia sole amata!”

7.1. 7.1.10 10

Lore Lo rele lej’ j’ (el Heine).

Ne scias mi, kial subita Malgaj’ en la koro naskiˆgis; gis; El tempo jam enterigita Legendo al mi reviviˆgis. gis. Jam malvarmetiˆgas gas l’aero, La Rejno malla˘ ute ute babilas, Per oro de l’ sun’ en vespero La supro de l’ monto rebrilas. Plej belan knabinon mi vidas: En ora ornamo brilante Sur supro de l’ monto ˆsi si sidas, La harojn mistere kombante.

* Poezio *

La oran kombilon ˆsi si movas Kaj kantas tra l’ pura aero, Kaj forto mirinda sin trovas En tiu ˆci ci kant’ kant’ de l’ vespero. ˆ Sipet’ iras sur la rivero, ˆ Sipisto ektremis de l’ kanto, Kaj Ka j blinda blin da por po r ˆciu ciu dan danˆˆgero ger o Rigardas li al la kantanto. Ha, balda˘ u ˆsipist sip istoo la bela be la Perdiˆ gis gis sub l’akvoturnado; ˆ Lorelej’ faris kruela, Gin Per sia mirinda kantado.

7.1. 7.1.11 11

Kan Kanto de stud studen entoj toj

ˆ Goju, goju ˆgoju ni, kolegoj, Dum ni junaj estas! Post plezura estanteco, Post malgaja maljuneco — Sole tero restas. Vivo estas tre mallonga, Kuras ne tenate, Kaj subite morto venos Kaj Ka j rapide rapid e ˆciun ciun prenos, preno s, ˆ Ciun senkompate. Kie niaj anta˘ uuloj uuloj En la mondo sidas? Iru al la superuloj, Serˆcu cu ilin ˆce ce l’ subulo sub ulo j — Kiu ilin vidas? Vivu la akademio Kaj la profesoroj! Vivu longe kaj en sano ˆ akademiano, Ciu Vivu sen doloroj! Vivu, floru nia regno Kaj regnestro nia! Kaj amikoj mecenataj, Protegantoj estimataj De l’ akademio

225

226

* Poezio *

Vivu ˆciuj ciuj la knabino knabin o j Belaj kaj hontemaj! Vivu anka˘ u la virinoj, Amikinoj kaj mastrinoj, Bonaj, laboremaj. Mortu, mortu, malgajeco, Mortu la doloro! Mortu Mor tu ˆciu ciu intriga intr iganto nto Kaj malamon konservanto Longe en la koro!

7.1. 7.1.12 12

Al la reˆ reˆ go go

Vivu la reˆg’ g’ al ni, tre longe vivu li! Gardu lin Di’! Justa kaj pia reˆg’, g’, — Dio pro nia preˆg’ g’ Estu kun li. Forta la reˆga ga tron’, ver’ estas lia kron’, Glavo la leˆg’. g’. Kun amo en la kor’, reˆgas g as kun kun grand grandaa glor’ glor’.. . . Vivu la reˆg’ g’ ! Brulu, ho sankta flam’ de la eterna am’ Pro la patruj’! Kaj forte staros ni, ˆciuj ciuj por unu li, Pro la patruj’! Longe, ho, restu vi gloro de la naci’, Sur reˆ ga ga seˆg’ g’ ! Via plej granda glor’ en la popola kor’. Vivu la reˆg’ g’ !

7.1. 7.1.13 13

Nokt Nokta a kan kanto to de sol solda dato to (de W. Hauff).

En nigra nokto tute sole Mi staras gardon senparole, Eraras for la penso mia Al mia domo familia. Al la standardo fortirita, Ho, kiom kiom estis estis mi kisita. kisita. . . Mi tiam t iam pensis pen sis kun malˆgojo: go jo:

227

* Poezio *

Mi vidas vin je l’ lasta fojo! Ho dormu dolˆce, ce, karaj miaj! mia j! Irante al la litoj viaj, Vi nun per preˆ go go Dion gloras, — Vi certe anka˘ u min memoras. La horo venis, gard’ alia Stariˆgos gos nun sur loko mia. Mi iras dormi tute laca, Mi vidos vin en sonˆgo go paca.

7.1. 7.1.14 14

Kan Kanto de l’ l’ ligo ligo (de W. A. Mozart.)

Fratoj, manon donu kore Kaj senzorge, sendolore Belan horon festu ni! ˆ Cion teran forˆetante, etant e, Da˘uru uru forte kaj konstante Nia bela harmoni’! Al la Dio kantu gloron: La spiriton kaj la koron Kial donis la ˆciel’ ciel’ ? Serˆci ci lumon per pe r vereco, Serˆci ci virton per justeco juste co Estu nia sankta cel’! Homoj en la oriento, Homoj en la okcidento, En la sud’ kaj en la nord’! Alte teni homan nomon, Kore ami ˆciun ciun homon Estu nia liga vort’!

7.1. 7.1.15 15

La kapelo apelo (el L. Uhland.)

Supre staras sur la monto La silenta kapeleto, En la valo, ˆce ce la fonto, ˆ je kantas paˆstisteto. Goje Go stiste to. Sonorado, mortkantado

228

* Poezio *

Nun eksonis tra l’ silento, — Haltis knabo en kantado Kaj a˘ uskultas uskultas kun atento. En la tombojn de l’ monteto El la valo ˆciu ciu venos. veno s. Anka˘u vin, ho paˆstisteto, stist eto, Oni iam tien prenos.

7.1. 7.1.16 16

La gaja migr migran anto to

Se donas Di’ al vi favoron, Li sendas vin for el la dom’, Por montri sian mirlaboron, La belan mondon, al la hom’. De l’ montoj riveretoj fluas, Ala˘ udoj udoj kantas super mi, Mi anka˘ u gajan kanton bruas Al la tutmonda harmoni’. Al Dio fidas mi kun ˆgojo: gojo: Li zorgas pri la tuta ter’, Li anka˘ u min sur mia vojo Eterne gardos de danˆ ger’. ger’.

7.1. 7.1.17 17

La vojo (de barono B. N. Delvig.)

Tre ˆcarm ca rmee gi gî lumis, la suno ravanta, En mia de vivo mateno; En brusto kuraˆ go go kaj forto bolanta, Espero Espero kaj kaj kredo kredo en pleno pleno.. . . La kamp’ estas larˆga g a kaj kaj rekta rekta la vojo. vojo. . . “Anta˘ uen uen sen halto kaj timo!” La trio ˆcevala cevala ekkuris ekkur is kun gojo gôjo Al celo en la malproksimo. “Pru! halt’!” “Kio estas?” “Risorto rompiˆ gis.” gis.” “Anta˘ uen! malhelpo ne granda!” uen! Denove nun la veturil’ ekruliˆ ekrul iˆgis, gis, Saltante sur vojo rubanda. Jen marˆco co subite! Denove Denove ni haltis. haltis. . . Tagmezo jam. . . Kia ˆcagreno! cagreno!

* Poezio *

La veturigist’ kun murmuro desaltis, Mi pelas kun la˘ uta uta malbeno. Tri horojn ni tie sen helpo batalas, ˆ fine ni kun malfacilo Gis Elrampas. Subite–la suno jam falas — Jen kavo kavo kaj nova nova barilo! barilo!.. . . “Returne! kredeble tro dekstren ni iras!” Ni ram rampas pas.. . . Jam Jam nokt’ nokt’.. . . De l’ turm turmen ento to Ni celon forgesis, ni nun nur sopiras Ripozon Ripozon sub ia tegmen tegmento. to. . . Halt Halt’’ ! Muro! Muro! kaj mi al la pordo pordo rapidas rapidas.. . . Nurr tomboj. Nu tomboj. . . sile silent ntaa malˆ malˆ gojo... g ojo... La veturigist’ al mi montras kaj ridas: “Ni venis! Finita la vojo!” “La Tempo” sin nomas la veturigisto; Sur voj’ malfacila, facila, Li ˆciujn ciujn alportas, fidela servisto, Al fina ripozo trankvila.

229

230

* Poezio *

7.2

Leo Belmont

7.2. 7.2.1 1

Nokt Nokt’’ en en la la kor koro o (el Byron.)

Nokt’ Nokt’ en la koro. koro. . . la harpo kuˆ kuˆsas. sas. . . Vi tuj ekkantu, kantisto! Se vi la kordojn de l’ harpo ha rpo tuˆsas, sas, Vi miron faras, artisto. Se kor’ ankora˘ u havas esperon, Per kanto gi gî revekiˆgos; gos; Se la okulo kaˆ kaˆsis sis larmeron, larme ron, Denove gi gî eklarmiˆgos. gos. Kant’ via tondru mondan doloron! La gajon mi ne kompre komprenos nos.. . . Vi min plorigu, movu la koron, A˘ u mia brust’ ne eltenos. ˆ de suferoj longe manˆ Gi giˆ giˆgis, gis, Silentan premis la ˆceno!. ceno!. . . La tempo tempo ven venis is.. . . gi gî jam pleniˆgis gis Kiel vazet’ de veneno.

7.2. 7.2.2 2

Al bru brust sto, o, al min. min. . . (el Heine.)

Al brusto, al mia — ha, ˆgi gi min doloras, Almetu maneton, amata knabino! Vi a˘ udas, ke tie meblisto laboras? udas, Li por mi la ˆcerkon cerkon konstruas sen fino! Ha, kiel li frapas en mi en la koro! La vivo vivo forkuras, forkuras, ne estas estas jam por mi. . . Rapidu, rapidu kun via laboro. Ke povu mi foj’ je eterne ekdormi.

* Poezio *

7.3

V. Devjatnin

7.3. 7.3.1 1

Prin Printe tempo mpo

Printempo venas! Vivon donas Al ˆcio cio belulina bel ulina veno: Varmege suno jam proponas Radiojn siajn, kaj mateno Vizaˆgon gon belan kun rideto Al ˆciuj ciuj montras; jam de l’ montoj Kun bruo fluas rivereto Kaj detruataj estas pontoj. Denove Den ove ˆcio cio reviviˆ rev iviˆgas, gas, Kantada Kantadass venon venon de printempo printempo.. . . Por mi nur da˘ uras, uras, ne finiˆgas gas Malbona, malvarmega tempo! Por mi ne estas suna lumo, Kaj de printempo bela veno Nenion Nenion donas donas.. . . Nur mall mallumo, umo, Mallumo Mallumo sola kaj. . . ˆcagreno! cagreno!

7.3.2

ˆ Sipeto

Malgra Mal granda nda ˆsipeto sip eto Kun blanka veleto Naˆgadas gadas trankvil trankvilee sur maro. . . Sed venis ventego, Fariˆgis gis ondego — Pereas ˆsipet’ sipe t’ sub akvaro! Kaj homo mizera Kun kredo sincera Vivadas trankvile en mondo; Sed kredo forblovis, Ondego sin movis, Kaj homo pereas sub ondo.

7.3. 7.3.3 3

Sciu Sciuro ro kaj papa papago go

Sciuro malgranda kuradis en rado Kaj homojn amuzis per sia kurado. Kaj jen al papago gi gî diris fiere: “Mi vin, mizerulo, beda˘ uras uras sincere:

231

232

* Poezio *

Kun kora doloro eterne mi vidas, Ke tute senmove sur ringo vi sidas! Rigardu: jen ˆciam ciam mi kuras kura s pli alte Kaj tial je vivo vivo konten kontentas tas senhalt senhalte. e. . . ” Papago rigardis sciuron kun moko Kaj diris: “kurado rapida kaj lerta, Sed bone kurante, sur unu nur loko Vi restas, mizera besteto nesperta.”

7.3.4

Angelo ˆ gelo (el Lermontov.)

En mezo de nokto, en blua ˆcielo, cielo, Traflugis kaj kantis plej bela anˆgelo. gelo. Kaj nuboj kaj steloj kaj lun’ en irado Atentis kun ˆgojo gojo je l’ sankta kantado. Li kantis feliˆcajn, ca jn, neniam n eniam pekantajn pe kantajn Spiritojn, Spirito jn, kun Di’ en ˆcielo cielo loˆ gantajn; gantajn; Li kantis kantis pri Patro ˆciela ciela kaj tera — Kaj lia la˘ udado udado ne estis malvera. Animon tre junan en brakoj li tenis; En mondo malgaja naskiˆgi gi gi gî venis. Kaj sono de l’ kanto en juna animo Restadis sen vort’, sed kun viva estimo. Tre longe en mondo gi ˆgi estis premata, Je revo mirinda pri Di’ plenigata! Ka j ˆsanˆ sa nˆgi gi la kanton de l’ sankta sincero Ne povis por gi gî ˆciuj ciuj kantoj de l’ tero. tero .

7.3. 7.3.5 5

Husa Husaro ro (el Poˆ skin.) skin.)

ˆ Cevalon sian li purigis, Estante forte kolerega, Kaj diris: “min diablo igis En loko loˆgi gi malbonega! Ni ˆciam ci am tie ti e ˆci ci rest re stad adas as En turka kvaza˘ u batalado: Nur solan supon ni manˆgadas gadas Kaj eˆc ne pensas pri drinkado.

* Poezio *

Kaj mastro tie ˆci ci malbona, Malbonan Malbonan havas havas li edzinon. edzinon. . . Nek via skurˆg’, g’, nek vorto bona Admonas Admona s tie ˆci ci virinon! virino n! Jen urbo Kiev! Lando kia! En buˆson son falas mem buleto bulet o j, Kaj Ka j vinon havas domo d omo ˆcia, cia, Kaj kiaj tie virin virinetoj etoj!. !. . . Ne estas est as eˆc domaˆ dom aˆ g’, g’, je Dio, Sin mem pro ili pereigi! Malbo Malbone ne estas estas nur nur per tio. . . ” Per kio? volu min sciigi! — Kaj li komencis plibonigi Lipharon. “Eble ne timulo”, Li diris, estas vi, sed igi Vin miri povas mi — spertulo. A˘ uskultu: uskultu: regimento nia ˆ Dnepro larˆ Ce ga ga enlokiˆgis. gis. Mastrino estis bona mia, Kaj Ka j tombon tombo n ˆsia sia edz’ foriˆgis. gis. Kun ˆsi si mi balda bal da˘ u ˘ amikiˆgis; gis; Ni vivis pace, tute bone. Al mi Mario humiliˆgis, gis, Ne diris vorton eˆc malbone. malb one. Se mi malsobra estis tute, ˆ mem min zorge Si zorg e kuˆsigadis; sigad is; ˆ ˆciam Si ciam tute sendispute sendi spute Je ˆcio cio tuj mem konsentadis. konsentad is. Feliˆcan can vivon vivo n mi m i pasigi pas igis, s, Kaj longe tiel vivus eble, — Sed jen subite ˆaluzigis aluz igis Min io, — mem diabl’ kredeble. Mi pensis: kial baptanino Sin levas nokte? kion volas? Tre juna estas esta s ˆsi si virino, virino , Kaj tial eble ˆsi si petolas! p etolas!.. . . Mi observadi obser vadi ˆsin sin intencis. intenci s. Jen foj’ ne dormis mi (en korto Jam estis nokto, kaj komencis

233

* Poezio *

Bruegi vent’ kun granda forto). Kaj vidas mi: ˆsi si forrampetis, De forno forn o prenis preni s ˆsi si karbeton, karbet on, Min tre facile pripalpetis, Disblovis apud forn’ fajreton; ˆ ekbruligis kandeleton, Si Kun gi gî angulon angu lon ˆsi si foriˆgis, gis, De tie prenis boteleton, Sur balailon balai lon ˆsi si sidiˆgis; gis; ˆ senvestiˆgis Si gis kaj, sorbinte El boteleto, ˆsi si tra tubo, Sur balailo sidiˆginte, ginte, Tuj malaperis, kvaza˘ u nubo. ˆ eble estas sorˆcistino, — Si cistin o, — Mi pensis kaj de forn’ rapidas, Por vidi sorˆcon con de virino; virino ; Kaj jen mi boteleton vidas; Mi flaris: ia acidaˆ acidaˆo. o. . . Mi plankon ˆsprucis spruc is el botelo: bo telo: Forflugis orflu gis — kia k ia mirinda mirind aˆo! o! — Kaj forna forko kaj sitelo! Sub benko katon mi ekvidis, Sur gin gîn mi ˆsprucis spruc is el botelo: bo telo: ˆ ternis tuj kaj ekrapidis Gi Subite fornon post sitelo. Sur ˆcion cio n ˆspruci spr uciss sen kompato komp ato Jam mi per tuta forto mia, — Kaj ˆcio: cio: tablo, benko, pato Forflugis unu post alia. Al ili mi ne volis cedi Kaj trinkis mem per unu fojo ˆ vi povas kredi? Restaˆon. on. . . Cu Mi ekaperis tuj en vojo: Mi flugas, — kien? mem ne scias, Kun forto tranˆcas cas nur aeron, aero n, Al steloj steloj mi: “pli deks dekstren tren”” krias. krias. . . Kaj jen ekfalis mi sur teron, Jen mont’. Sur gi ˆgi kaldronoj bolas, Kaj oni faras ian ludon.

234

235

* Poezio *

Kantadas, fajfas kaj petolas, Kun granda ran’ edzigas judon. Mi kraˆ cis. cis. . . Flugas jen Mario: “For! hejmen kuru, petolulo! Vin oni tuj formanˆgos! g os!.. . . ” — Kio? Kio?!! Nu, mi ne estas timemulo! Min ne timigu! Kie vojo Al hejmo estas? — “Jen sidiˆgu gu Sur fornan feron, — kun malˆ gojo gojo Respondas ˆsi, si, — kaj tuj foriˆ gu!” gu!” Vi volas, ke husar’ sidiˆgu gu Sur fornan feron?! Baptanino, Mi petas vin, ne freneziˆ gu, gu, Ne estu ja malsaˆgulin g ulino! o!.. . . ˆ Cevalon! “Prenu, malsaˆ gulo!” gulo!” ˆ efektive diris veron:“ Si Jen anta˘ u mi ˆceval’-b ceval ’-bravu ravulo lo Per hufo forte batas teron. Sidiˆ gas gas mi kun brava vido Sur gin gîn kaj trovi bridon penas, Sed vane! Rajdas mi sen brido — Kaj tuj al forno ni alvenas. Kaj jen mi tion saman saman vidas. vidas. . . ˆ Cevalo tute jam forestis, Kaj mi sur benko benko rajde sidas sidas.. . . Jen kia strang’-okazo estis!” Kaj li da˘ urigis urigis plibonigi Lipharon. “Eble ne timulo, Li diris, estas vi, sed igi Vin miri povas mi spertulo.”

7.3. 7.3.6 6

Infa Infano no de zorg zorgo o (el Herder.)

Finiˆgis gis varmega jam tago, Kaj nokto agrabla fariˆ gis. gis. Sub ombra cipreso, cipre so, ˆce ce lago Diino de Zorgo sidiˆgis. gis. El ruˆga ga argilo Diino

* Poezio *

Malgaje figuron skulptadis, — Kaj luno, de nokto reˆ gino, gino, De blua ˆciel’ ciel’ rigardadis rigar dadis.. Kaj Ze˘ uso uso al bela Diino Parolis kun dia favoro: “Rakontu, malgaja knabino, Pri via doloro en koro.” “Ho, Ze˘ uso!” uso!” Diino rediras: “Alportu vi al mi plezuron! Nur solan sen fin’ mi deziras: Vivigu vi mian figuron!” — Volonte mi vin kontentigos: Viviˆgas g as figuro figuro jam jam via!. via!. . . Sed tamen de nun mi devigos, Ke estu eterne li mia. — “Ho, ne!” al li Zorgo parolas: Figuron mi longe skulptadis, Al vi mi lin cedi ne volas, ˆ lin mi por mi preparadis! Car Por mi lin restigu! Korege, Sed vane ˆsi si Ze˘ Zeuson u˘son admonis. — Ho, ne! mi lin amas varmege, Al li ˆcar car animon mi donis! — “Por kio disputon vi tenas?” Subite la Tero ekdiras: “Al mi li sen dub’ apartenas, ˆ tera en teron foriras!” Car Kaj dioj disputis senfine, ˆ cedi neniu deziris Car Figuron argilan, — sed fine Al Kron’ ili ˆciuj ciuj ekiris. ekiris . “Nu, ˆcar car reciproke recip roke ne volas Figuron Figuro n vi tiun ˆci ci cedi,” cedi, ” Grizhara Saturn’ ekparolas: “Vi kune lin povas posedi. A˘uskultu uskultu do, dioj: nur kiam Li mortos, anim’ apartenos Al Ze˘ uso potenca, — kaj tiam uso Jam Ter’ lian korpon alprenos.

236

237

* Poezio *

Kaj vi, ho, de Zorgo Diino, Posedu Posedu lin ˆgis gis lia morto!. . . ” Mi pensas, ke tia difino Similas je homa la sorto?

7.3. 7.3.7 7

Espe spero (el Schiller.)

Tre multe homar’ kun espero en koro Pri vivo estonta parolas, Kaj Ka j ˆciam cia m al celo cel o feliˆ fel iˆca ca kaj ora Aliri plej balda˘u gi gî volas. Jen mondo ekvelkas, jen ree disfloras, — Sed homo esperon senˆcese cese adoras. Espero kun li sen-aparte vivadas; ˆ knabon dorlotas, junulon Gi Per sorˆca ca radio rad io gi gî gaje logadas, Konsolas Konso las ˆce ce tomb’ maljunulon: malju nulon: Li tre lacigita per vojo de tero, Foriras en tombon kun dolˆca ca espero. Ho, ne! ˆgi gi ne estas elpenso malvera, Per revoj malsaˆ gaj gaj naskita! Ni scias, ni sentas kun kredo sincera, Ke estos esper’ plenumita. Kaj Ka j tiu ˆci ci sento sent o ˆcu cu estas est as kapabla kapab la Nin trompi tromp i en e n nia n ia reva r evaˆˆo agrabla? agrab la?

7.3. 7.3.8 8

Gara Garan ntio tio (el Schiller.)

Damon’ unu fojon malla˘ ute ute trairis Kun akra tranˆcilo cilo sub su b bask’ al a l tirano tira no — Al Dionizio, — sed unu gardano Lin kaptis subite. Tiran’ al li diris: “Pro kio vi al mi, fripono, aliris?” — Mi sanktan sanktan promeson promeson ekvoli ekvoliss plenumi. plenumi. . . — “Krimulo! mi tuj vin ordonos krucumi!” — Jam longe mi estas al mort’ pretigita, Kaj, kredu, ne diros mi eˆc unu vorton Pro mia pardono, ˆcar car havas havas mi forton,

* Poezio *

Por morti sur kruco; sed se inklinita Vi estas al bono, — ho, estu donita Al mi kelka tempo, por fraton edzigi, — ˆ vi do mi povas amikon restigi. — Ce Kruele ekbrulis tirana rigardo, Kaj diris li post la silento momenta: “Tre bone, kun tio mi estas konsenta; Sed tamen memoru vi tion, bastardo, Ke vian amikon mi tenos sub gardo Ne pli, ol tri tagoj, — kaj poste li mortos, Al vi li per tio pardonon alportos.” Al sia amiko Damono alvenis Kaj diras: “tiran’ min aljuˆgis gis krucumi, ˆ Car volis volis mi sanktan sanktan promeson promeson plenumi plenumi.. . . Kaj mi nur tri tagojn ricevi elpenis, Por fraton edzigi. . . ” kaj li ˆcirka˘ cirka˘ uprenis uprenis Amikon kaj petas: “ho, restu, kurulo, Vi por garantio ˆce ce malbonegulo!” Amiko volonte konsentis kaj restis En malliberejo li por garantio, Kaj tuj liberigi liberigiss Damonon Damonon per tio. . . Damono edziˆ gon gon de frato forfestis, En tria mateno tre frue sin vestis Kaj vojon rapidas, malfrui timante Kaj ˆciam ciam pri sia amiko amiko pensante. . . Subite tre forta ventego fariˆ gis, gis, Kaj tondro kaj fulmo kaj granda pluvego; Pli forte, pli brue koleras ventego, — Kaj jen riveretoj de mont’ ekruliˆgis, gis, Riveron plenigis, kaj ˆgi gi ekondiˆgis... g is... Damono al ponto rapidas de monto Kaj vidas, ke estas rompita jam ponto. Li vagas sub pluvo sur bord’ de rivero, Kaj tre malproksime li vidas dometon; Li krias, li vokas, vokas, li petas ˆsipeton: sipeton: Sed vane, — neniu ˆcar car kun malespero Ekvoli Ekvoliss batali kun brua rivero. rivero. . . Kaj balda˘ u rivero jam aliformiˆgis: gis: ˆ tute je maro simila fariˆgis. Gi gis. Kaj jen lian koron plenigis doloro,

238

* Poezio *

Li ploras, anta˘ uen uen li manojn etendas, Kaj preˆ gon gon varmegan al Ze˘ uso uso li sendas: “Kompatu!” li petas kun granda fervoro — “Kaj min ekrigardu kun dia favoro! Se al Sirakuzoj vi min ne alportos, Ho!. Ho!. . . mia amiko amiko senkul senkulpe pe ja mortos!” mortos!” Sed vane kompaton de Ze˘ uso uso li petas: Ventego kaj ondoj ondo j kaj pluv’ ne ˆcesiˆ cesiˆ gas. gas. Sed ˆciam ciam plifortaj, pliforta j, teruraj terura j fariˆ gas, gas, — Kaj tempo forpas forpasas. as. . . Damono Damono formet formetas as De si sian veston, kuraˆge ge sin ˆeta e tass En bruan riveron kaj naˆ gas, ga s, tranˆ tr anˆcante ca nte Per brusto nur ondon, kun mort’ batalante. Kaj jen li sur bordo b ordo jam estas, est as, — elˆsiris siris Sin tute el brakoj teruraj de morto, Kun granda dankem’ al favoro de sorto, Rapidas Rapidas li plu. plu. . . Sed subite subite eliri eliriss El granda arbaro rabistoj. Aliris Al ili Damono, — kaj ili malpace ˆ Cirka˘ uas lin tute, rigardas minace. uas “Ho, kion vi volas, krimuloj? li diris: Ankora˘ u ne scias, friponoj, vi tion, Ke mi, nur krom vivo, jam havas nenion! Sed vivo — ne mia!” Kaj tuj li aliris Al ili, i li, bastonon basto non de unu elˆ e lˆsiris, siris, Per gi gî li eksvingis, kaj tri li mortigis, Aliajn do ˆciujn ciujn facile forigis. Sed suno post pluvo varmege bruligis Migranton, kaj tute li perdis jam forton; Kun granda teruro atendis li morton, — Kaj preˆ gis gis li Ze˘uson: uson: “vi min liberigis El ondoj bruegaj, de mi vi forigis Rabist Rab istoo jn, — ˆcu cu tie ˆci ci devas suferi suf eri Mi vane vane kaj kaj morti, morti, amiko amikon n oferi?!. oferi?!. . . ” Subite li a˘ udas, udas, kvaza˘ u murmuretas Ne tre malproksime malgranda rivero! Rapide sin turnas al ˆgi gi kun espero Damono — kaj vidas, ke fonto fluetas. Al ˆgi gi superforte li tuj alvagetas, Soifon brulegan kun goj’ gôj’ kvietigas

239

* Poezio *

Kaj korpon malsanan en gi gî li freˆ fr eˆsiga si gas. s. Jam suno varmega majeste subiras Kaj ombroj tre longaj longa j kuˆsiˆ siˆ gas gas sur tero: Tre balda˘ u jam venos trankvila vespero. Sur vojo al urb’ du migrantoj jen iras, Damono do ilin en voj’ preteriras. Migrantoj parolas, Damono a˘ uskultas uskultas Kaj a˘ udas: “lin oni jam nun ekzekutas!” udas: Tumulto piedojn al li flugiligas, En lia animo animo — senfinaj senfinaj teruroj teruroj.. . . Kaj jen Sirakuzoj ! Nur suprojn de turoj Malalta jam suno facile origas: Jam estas estas vespero vespero!. !. . . kaj li rapidig rapidigas as Ankora˘ u pli paˆsojn, sojn, — kaj vidas — en strato Renkontas lin lia servant’ Filostrato. — Revenu, ˆcar car ˆcio cio jam estas esta s finita! finita ! — Li diris malgaje: en urbon ne iru, Mi petas vin, el Sirakuzoj foriru! Li estas jam al ekzekuto metita. Li kredis sen fin’, ke li estos trompita Neniam de sia amik’, kaj nenio Lin povis devigi ne kredi je tio. — “Ho, se jam malfrui al mi estas sorto, Kaj se mi ne povas de mort’ liberigi Amikon, — mi devas min anka˘ u mortigi: Tirano ne diru, ke kuris de morto Mi nur dank’ al mia anima malforto! Al vi mian vivon volonte mi cedas, Sed sciu, ke homoj kaj amas kaj kredas!” Vespere Damon’ Sirakuzojn eniras Kaj vidas, ke kruco sur placo jam staras, Kaj oni jam tute amikon preparas, Por lin ekzekuti. ekzekuti. . . Kun forto traˆ traˆsiras siras Amason popolan Damono kaj diras: “Mi morton deziris de Dionizio”, — Mi estas krimulo, li — nur garantio ! En granda mirego popol’ silentiˆ gis... g is... En gojo gô jo amikoj amiko j sin s in tuj t uj ˆcirka˘ cirka˘ uprenas uprenas Kaj ploras, — pri kio — neniu komprenas, Sed larmoj larmo j el ˆciuj ciuj okuloj ruliˆ gis... g is...

240

* Poezio *

Minaca Minac a tirano tiran o pri ˆcio cio sciiˆgis; gis; Li je amikeco ilia tre miras Kaj verajn amikojn li vidi deziras. Kaj jen ili venas. Kun vido afabla Tirano renkontas amikojn kaj diras: “Vi venkis min tute, je vi mi tre miras! Mi estas ankora˘ u por amo kapabla, Kaj se mi ne estas al vi malagrabla, Permesu al mi, ke en ligo mi via, Amikoj Amikoj varme varmegaj, gaj, por vi estu estu tria!. tria!. . . ”

241

242

* Poezio *

7.4 7.4

A. Do Dom mbro browski wski

7.4. 7.4.1 1

Mia Mia mize mizero ro (Litva popola kanto.)

Mia mizero, mia mizero! ˆ mi vin finos iam suferi? Cu Kiam mi iris je l’ granda vojo, Mia mizero min akompanis. Sed jen alrajdas cento da fratoj, Kvarcent piedo j estas ˆcevalaj. cevala j. Fratoj! Vi batu mian mizeron Per la piedoj de la ˆcevaloj cevaloj Kaj per brilan brilantaj taj viaj glave glavetoj. toj. La junaj fratoj longe gin gîn batis, Sed la mizero nenion limas, Mia mizero nenion timas, Kreskas, vastiˆgas gas kaj pligrandiˆgas. gas. Mia mizero nenion timas, Elmetas verdajn foliojn, branˆcojn. co jn. Mia mizero tiam finiˆgos, gos, Kiam mi venos al la patrino. Mia patrino loˆgas gas monteton, monteton, Altan monteton, montet on, novan ˆcerketon. cerket on.

7.4.2 7.4.2

Nov Nova kanto anto

Ho! eksonu nova kanto Pri la lingvo Esperanto, Pri ligil’ ligil’ internacia, internacia, Revo nia, amo nia! Kreita Kreit aˆ’ la plej mirinda, mirind a, Vere estas est as ˆgi gi la˘ laudinda u˘dinda De verkistoj, de poetoj, En poemoj kaj odetoj, Pli ol tondro de bataloj, Pli ol dolˆcaj caj najtingalo na jtingaloj, j, Pli ol belaj aktorinoj, Pli ol fajfoj fa jfoj de maˆsinoj, sino j, Pli ol oro la plej brila, Pli ol gloro senutila, Pli Pl i ol ˆciu, ci u, pli pl i ol ˆcio, ci o,

243

* Poezio *

Krom la amo kaj la Dio. Dum venonta la centjaro, Sciu esperantistaro, esperantistaro, En E˘ uropo, uropo, Ameriko, Ameriko, En Azio kaj Afriko, Kie ajn vi veturados Esperanton vi trovados, Sur la strato, en vagono, En hotelo, en salono Kaj Ka j eˆc en privata domo: ˆ parolos Gin parol os ˆciu ciu homo: Laboristo, profesoro, profesoro, Kaj juˆ gisto, gisto, kaj doktoro, Kaj hebreo, kaj kristano, Kaj litovo kaj japano, — Kaj pereos la plendato: ”Mi vin ne komprenas, frato”. Por ke venu tiu horo — Kune fratoj, al laboro! Jen per kanto, jen per vorto, Jen agante gis gîs la morto, Servu ni al la afero, La plej bela sur la tero, Gardu gin gîn de la forgeso Per parolo en la preso; Iru kiel apostoloj ˆ prediki por popoloj, Gin Kaj eksonu nia voko Sur la ter’ en ˆciu ciu loko, En vilaˆgoj, goj, en urbetoj, En lernejoj, en gazetoj, Kaj servantajn al la vero Nin fortigu la Espero.

7.4. 7.4.3 3

La mall mallibe iberu rulo lo (Litva popola kanto.)

Ho, en la verda, verda arbaro Estas malluma malliberejo. Kaj en tiu malliberejo Oni enˆslosis slosis junan frateton. frate ton. Tie li povas neniam scii,

* Poezio *

ˆ venis vintro a˘ Cu u la printempo, Neniam vidi la brilan sunon, Nek leviˆgantan, gantan, nek subirantan. subirantan. Mi metus oran ringon al muro, Eble mi farus tie fenestron, Eble mi farus tie fenestron, Por ke la frato ekvidu sunon. Mi metus pecon da blanka neˆ go, go, Por ke li sciu la frostan vintron; Mi metus freˆsajn sajn florojn floro jn al muro, Por lin sciigi pri la somero.

244

* Poezio *

7.5

M. Goldber berg

7.5. 7.5.1 1

La turo turo babi babilo lona na

Kial vi, patroj, en Babilono Konstrui turon komencis Kaj tre fiere anka˘ u je l’ trono ˆ Ciela regi intencis? ˆ jam senfina, vasta la tero Cu Al vi ne estis sufiˆce? ce? Vi ja trankvile kaj sen danˆgero gero ˆ Cirka˘ ue ue vivis viv is feliˆ fel iˆce. ce. Kien sin turnis viaj okuloj, Havante lingvon komunan, Trovis loˆgejon gejon vi, anta˘ uuloj, uuloj, Bonegan kaj oportunan! Jen al vi plaˆcis cis monto, jen valo, Trankvila en Sinorujo, — ˆ potenco via egala Cie Kaj Ka j ˆcie cie via patrujo. patr ujo. Kial deziris vi do subite De l’ val’ suriri surir i ˆcielon? cielo n? Vi per argilo, brikoj malsprite Atingi pensis la celon? Sed entrepreno via, ho, vana, Senfrukta restis je l’ fino; Tuj gin gîn detruis Dia la mano, Kondukis vin al ruino. Dum la konstruon vi diligente Plialten levi rapidis, Jen vian lingvon Dio momente Je lingvoj mil disdividis! Nun jam pri kio unu parolas, Komprenas dua nenion, Kaj ne sciante, kion li volas, Al li venigas alion: Unu por l’alta granda konstruo Necese brikon bezonas, — Ne komprenante lin, jen la dua Argilon tuj al li donas.

245

246

* Poezio *

Tuj malkonsento, poste batalo Fariˆgis gis inter la rondo; Tuta l’homaro iris de l’ valo Diversajn landojn de l’ mondo. Kvankam jam pasis miloj da jaroj De tiu puno de Dio, Regas ankora˘ u inter homaroj Malamo, senharmonio. Vere la patroj kontra˘ u la Dio Multege tiam fieris; Kial ˆgis gis nun por peko ilia Senkulpaj idoj suferis? Sed ni esperas balda˘ u refondon De l’ lingvo ˆciunacia, ciuna cia, Kiel konsolis tutan la mondon Jam la profet’ Zefania. ˆ Goje l’espero nin jam karesas, Proksiman celon montrante; L’internacia lingvo progresas, Amiko jn ˆcie cie trovante. trovant e. Novajn amikojn voku, amikoj, La voko vana ne estos! Floras jam flor’, ne solo radikoj, Je l’ frukto balda˘u ni festos.

7.5. 7.5.2 2

Nov Nova Dio Dio (de S. Frug.) I

Jam plena estas la festeno De bril’, sonoro, bru’, soleno En la palac’ de faraono; En vic’ pentrinda anta˘ u vastaj Trapezaj tabloj sidas gastoj Konvene, en mez’ de salono. De l’ tron’ antikva la apogoj — La saˆ geguloj, geguloj, astrologoj, En silk’ brodita envestitaj — La militestroj, generaloj,

* Poezio *

Armitaj kun hakiloj ˆstalaj, stala j, Per Per ringoj ringoj oraj ornamit ornamitaj. aj. Sin de kolono gis gîs kolono Etendas kiel tend’ visono Tre multekosta, multkolora; Kaj de fumilo origita ˆ Cirka˘ ue ue estas est as disverˆ dis verˆsita sit a La timiano bonodora. Al flut’, liutoj, barbitonoj Per rapidegaj belegsonoj Bruega la tintil’ ripetas; Kaj peza la amfor’ konsolas Rigardon, koron vekas, bolas Kaj muˆgas, gas, kaj fajrero fajr erojn jn ˆetas. Atentas Atentas faraon’ sonoron ˆ De l’ himnoj kaj gracian horon. Senlima Senlima l’ordonanto l’ordonanto estas Je la rigardo luma, klara; ˆ estas fest’ neordinara: Gi Nomtagon sian li nun festas. De subpotencaj al li princoj Donacojn oni el provincoj Al li alportas multekostajn — Smeraldojn, Smeraldo jn, perlojn perlo jn kaj armaˆ armaˆojn, o jn, Tapiˆsojn, so jn, vazojn vazo jn kaj teksaˆ tek saˆojn, o jn, Arˆgenton, genton, elefantajn ostojn. La gastoj gasto j riˆcajn ca jn la donacojn, donaco jn, Envenigitajn la palacojn, Rigarda Rigardass kun mireg’ mireg’ kaj kaj ravo ravo.. . . Tuj, defleksinte pordkovrilon, Tremante, en salonon brilan Eniris brunvizaˆga ga sklavo: “A˘uskultu uskultu reˆ g”’, g”’, — la sklavo diris — Mirindaj viroj du aliris Al la pordegoj pordegoj de la korto korto.. . . Traflugis preter la gardantoj De la kortego, maldormantaj, Tuj nevidate kaj sen vorto. Vidante l’mirajn du personojn, L’ib L’ibis isoj oj flug flugis is for. . . Leonoj Leonojn n

247

248

* Poezio *

De l’ ˆcen’ cen’ mi lasis — senkuraˆgaj, gaj, Per la kolharoj balainte La polvon, kapon mallevinte, La besto-reˆ goj goj la sovaˆgaj ga j Timeme iris, proksimiˆgis gis Al ili paˆs’ s’ post po st paˆs’, s’, stariˆ sta riˆgis gis De l’ flankoj sur la piedegoj; Netera gardas ilin forto, Malkovras vojon voj on eˆc sen vorto Al reˆgaj ga j tiuj t iuj ˆci ci porde p ordego gojj Sonor’, paroloj eksilentas, La gastoj gastoj kun mireg’ mireg’ atenta atentas. s. . . “Sed, — krias la˘ ute ute l’ordonanto, — De kie venas tiuj viroj? ˆ portas ili krom’ la miroj Cu Donacon indan por reganto?” — Reganto granda, — sklavo diras, — Per forto de la dioj spiras Iliaj la vizaˆgoj g oj brilaj... Ne finis sklavo, — jen subite En la salonon nepetite Eniris du de Amram filoj. La gastoj vidas, anta˘ u l’ trono Jen staras Mozes, Aarono Sur la tapiˆ tap iˆs’ s’ purpur pur pura, a, riˆca ca — En simplaj kaj malriˆcaj ca j vestoj; Severvizaˆ gaj gaj kaj majestaj Kun bastoneg’ basto neg’ en man’ malriˆca. ca. II

Reˆ g’, g’, rigardinte tre severe La novajn gastojn, nun fiere Demandis: “Kiu vi? al festoj De l’ granda reˆgo go aranˆ gitaj gitaj Kial do venis vi vestitaj En tiaj malriˆcegaj cega j vestoj? Al vi malbona fort’, magio Malf Malferm ermis is pordon. pordon. . . Sed Sed do kio! Mi kun kontent’ en la palacon

* Poezio *

Akceptas ˆciam ciam gasto jn tia t iajn; jn; Se indos sorˆc’ c’ atenton atento n nian, Ricevos riˆcan can vi donacon.” dona con.” La kapon alten eklevinte, Al Di’ humile kliniˆginte, ginte, Al reˆg’ g’ respondis Aarono: Sorˆcisto cisto j estas es tas ni nenia n eniaj, j, Ne gardas gardas fortoj fortoj nin nin magi magiaj. aj. . . A˘uskultu uskultu do, ho faraono! Ni ne el reˆga ga familio: Ni estas filoj de nacio, Per kies manoj humilegaj Fariˆgis gis luksaj viaj landoj, En vic’ majesta turoj grandaj Kaj Ka j fortika fo rtikaˆˆoj o j kaj ka j kortego kort egoj. j. Per kies diligent’ kaj peno Ekfloris tiu kamp’, ˆgardeno, gardeno, Nun de dolˆcaˆ caˆo o plenig ple nigita ita.. . . Sed jam sufiˆce ce ni suferas! sufer as! Centjara la labor’ esperas Jam esti nun rekompencita! La Di’ de l’ dioj kaj Reganto, La sola Di’, ne ˆsanˆ sanˆgiˆ giˆganta, ganta, Alsendis nin al via trono. Lia Spirit’ en ni sin trovas: ˆ niajn lipojn, bu Gi buˆˆson son movas. movas. . . Atentu Lin, ho faraono: “Jeh “Jehov ov’. ’. . . ” — “Jeho “Jehov’? v’? mi lin lin ne scias, scias,”” — Al Aarono la˘ ute ute krias Fiera faraon’ kun rido: — Al mi di’ de Moav’, Edomo — Konataj estas, sed la nomo Jehovo — kiu estas li do? El malproksima land’ kaj limo Popolo Popol o j ˆciuj ciuj por estimo Elsendis ja al mi senditojn, ˆ Saˆgulojn gulojn kaj arhitektistojn, Kaj astrologojn kaj maristojn Kaj pastrojn kaj sankt-oleitojn. Kun la˘ uda uda kant’ palacon mian,

249

* Poezio *

Kiel preˆgejon gejon sanktan, dian, Eniris Eni ris ˆciuj ciu j humilege humil ege,, Al faraon’ donacon sian, Kiel oferon sanktan, pian, Sur sojlon metis respektege. Kiel malriˆca ca devas esti Di’ via nova, se, krom vesti Vin pastrovesto pastr ovestojn jn disˆsirita sirit a jn, Ne povis li de malpotenco Jam per alia rekompenco Vin rekompenci elektitajn. La di’ de l’ sklavoj malfeliˆcaj, ca j, ˆ nisto Stonis Sto tojj tiuj tiu j ˆci ci malriˆ mal riˆcaj, ca j, La sovaˆ guloj guloj kaj sen scioj, De la nuda nudaˆˆ’, mallumo blinda, blinda , Ho, kiu estas di’ ridinda, La reˆ g’ g’ de l’ reˆgoj, goj, di’ de l’ dioj? Kaj ˆce ce la tabloj tablo j kun bruego, Ektondris la˘ ute ute nunridego; nunridego; Kaj la komuna rida krio ˆ la˘ Ruliˆgis gis ehe, ute ute bruis La murojn de l’ palaco skuis: Kiu li estas, nova dio? Kiu li estas estas?. ?. . . Tagoj venis, venis, — Kaj tuj ekkonis, ekkomprenis La Dion Novan Egiptanoj; Sed per turmentoj, malagrabloj De la dezert’ en brulaj sabloj, En profundaˆ profundaˆ’ ’ de l’ oceano j. Jam pri la Granda Dio Nova, ˆ Regant’ de l’ mondo, Ciopova, De l’ Nil’ la ondoj, kantis, bruis; Kaj kun tondrego kaj ventegoj Inter granitaj granita j la ˆstonegoj stonego j De l’ maro ond’ kanta kantant ntee fluis. . . Kaj resonante al la kanto De l’ mar’ senfunda kaj bruanta Kun sankta mirsciig’ konsola Per triumfega kri: “Libero!” Eksonis la˘ ute ute sur la tero

250

251

* Poezio *

Renaskiˆganta g anta la popolo popolo.. . .

7.5. 7.5.3 3

Cign Cigno, o, ezok ezoko o kaj kaj kank kankro ro (el Krylov.)

Se inter kolegoj jam en la komenco En ia afero malestas konsento, Senfrukta restados ilia intenco, Anstata˘ u afero nur estos turmento. Okazis, ke kankro kun cigno, ezoko, Porr ˆsar Po sa rgon gôn transporti de loko al loko, Triope al veturigil’ enjungiˆ gis gis Kaj tre diligente de l’ loko tiriˆgis. gis. Sed malgra˘ u ilia grandega fervoro Nenion alportis ilia laboro. Ekstreme facile gi ˆgi estus por trio, Se ili laborus nur en harmonio; Sed al la ˆcielo cielo la cigno sin tiras, La kankro obstine returne foriras, L’ez L’ ezoko oko al akvo ak vo la ˆsarˆ sa rˆgon go n kunˆ ku nˆsira si ras. s. Nun kiun pravigi kaj kiun kulpigi, Mi certe kaj tute ne povus klarigi, — Sed la veturil vetu riloo eˆc paˆson son ne faris, far is, Ankora˘ u gi gî staras nun, kie ˆgi gi staris.

252

* Poezio *

7.6

A. Gra Grabows bowsk ki

7.6. 7.6.1 1

Tri Budr Budrys ysoj oj (el Mickiewicz.)

Budrys, forta kaj sana, maljunulo Litvana, Sur la korton alvokas tri filojn: Iru tuj tu j en la stalo jn, selu bone ˆcevalojn, cevalojn, Kaj akrigu la glavojn, ˆetilojn. etilojn . Kuras famo en rondo, por tri flankoj de l’ mondo Al ni Vilno trumpetas ordonojn: Olgerd falos Rusujon, Skirgell iros Polujon Kaj princ’ Kejstut atakos Te˘ utonojn. utonojn. Fortaj, sanaj vi estas; iru, filoj, mi restas; Litvaj dioj konduku vin, benu! Por la vojo utila bona vorto konsila: Tri vi estas, tri vojojn vi prenu. Unu devas elkuri, kun Olgerdo veturi Kontra˘ u Novgro Novg rod d post p ost Ilmen kuˆsanta; santa; Tie vostoj zibelaj, la ornamoj tre belaj, En amasoj la rublo sonanta. Dua devas elfali, sub Princ’ Kejstut batali: Pereadu Pereadu Krucistoj-hundfratoj! Krucistoj-hundfratoj! Kaj sukcen’ tie ora, drapo mire kolora, Briliantoj en pastraj ornatoj. Tria post la Njemeno, en Skirgella la treno, Nur malriˆcan can akiron akiro n li trovos; Tie inda nur havo: bona ˆsildo sildo kaj glavo, Kaj Polinon kunpreni li povos. Super ˆciuj ciuj virinoj, virino j, plej amindaj Polinoj! Gajaj, kiel la junaj katetoj; Blanka, roza la vango, kvaza˘ u lakto kaj sango, La okuloj okuloj — brilan brilantaj taj steletoj. steletoj. El Poluj’ mi junaˆga, ga, batalanto kuraˆ ga, ga, Anta˘ u jaroj alportis alportis edzino edzinon. n. . . Jam ne batas la koro — kun malˆ gojo, gojo, doloro Rememoras mi vian patrinon. Kaj, doninte konsilojn, li benadis la filojn; La armita ar mitajn jn forpo fo rportis rtis ˆcevaloj. cevalo j. A˘utun’-vintro utun’-vintro sin trenas, filoj reen ne venas;

253

* Poezio *

Eble Eb le falis falis en sangaj sangaj batal bataloj. oj. . . Per la neˆgo go kovrita, rajdas viro armita, Sub la burko objekto tre granda. “Filo! sub la mantelo rusa mon’ en sitelo?” — “Ne, patreto, filino Pollanda!” Per la neˆgo go kovrita, rajdas viro armita, Sub la burko akiro tre granda. El Prusujo! sak’ plena, kun la sablo sukcena! — “Bofilino, patreto, Pollanda!” Per la neˆgo go kovrita, tria viro armita, Ion grandan grand an li kaˆ kaˆsas sas sub vesto: Budrys jam ne atendis, invitadi li sendis Por la tria edziˆga ga la festo.

7.6.2 7.6 .2

Revaˆ Revaˆo (de P. Dalman.)

Sur la valo neˆga ga vento Blovas Blo vas ˆciam ci am pli; pl i; Fajro sur kameno mia Kraka Kr akass ˆcirka ci rka˘ u˘ mi. ˆ l’ kamen’ el pipo ringe, — Ce Fumon lasas lasas mi. mi. . . ˆ Ciuj remomoroj miaj Flugas for kun gi. gî. Kie estas la esperoj, La junec’ de or’? Kiel vento la blovanta, Ili flugis for! Vent’ sen celo, mi sen celo Kun Kun vi, fumo, fumo, tri. tri. . . Tri sen celo en la mondo Kune flugu ni!

7.6. 7.6.3 3

Exce Excels lsio ior r (el Longfellow.)

La nokto rapide la ombrojn delasis, Tra Alpa vilaˆgo go junulo trapasis,

* Poezio *

Tra neˆgo, go, glacio standardon portanta Kun tia devizo mirinde sonanta: Excelsior! La frunto malgaja, okulo junula Simila al glavo, flamanta kaj brula; Kaj kiel tre klara trumpeto arˆ genta, genta, La vort’ stranga sonis tra nokto silenta: Excelsior! Li vidis, en loˆgo go j feliˆ fe liˆca ca j, tre tr e ˆcarm ca rmee Jen brulis la fajro lumante kaj varme; En supr’ glacia glaci aˆoj o j minace ˆsin sin trenis; tren is; El lipoj junulaj sopiro elvenis: Excelsior! “Ne provu la pason!” maljuna hom’ diris, En supro sin nigra ventego kuntiris, Profunda la akvo, ˆsiranta siranta la ondo ! Kaj la˘ ute eksonis la klara respondo: ute Excelsior! “Halt’!” diris knabino. “Kap’ via de l’ laco Sur tiu ˆci ci brusto ripozu en paco!” Larm’ staris en blua okulo brilante, Sed tamen respondis junul’ sopirante: Excelsior! “Ho! gardu vin anta˘ u branˆc’ c’ velka de l’ pino, Ho! gardu vin anta˘ u terura lavino!” Lin laste por nokto salutis pasanto; El alte rediris la malaperanto: Excelsior! Kun al la ˆcielo cielo levita rigardo ˆ de l’ Sankta Bernhardo La piaj monahoj En frua mateno la preˆ gojn gojn murmuris, murmuris, Kaj krio skuanta l’aeron trakuris: Excelsior! Migranto, duone en neˆ go go fosita, De l’ hundo fidela li estis trovita; Li tenis ankora˘ u en mano glacia Standardon kun stranga devizo jen tia: Excelsior! Kaj en duonlumo la griza, malvarma,

254

255

* Poezio *

Li kuˆsis sis senviva, senv iva, sed bela be la kaj ˆcarma, car ma, Kaj de malproksime, el klara ˆcielo, cielo, Defalis la voˆ co co per falo de stelo: Excelsior!

7.6. 7.6.4 4

La pluv pluva a tag tago o (el Longfellow.)

La tago malvarma, malgaja, sensuna; Ne haltas la ventoj kaj pluvo a˘utuna; utuna; Vinujo je l’ muro putranta sin tenas, Sed ˆciu ciu ekblovo folio f oliojn jn depren d eprenas, as, Kaj la tago — malvarma, sensuna. Mia vivo malvarma, malgaja, sensuna: Ne haltas la ventoj kaj pluvo a˘utuna; utuna; Miaj pensoj sin tenas je tempoj pasintaj, Sed falas en vento esperoj velkintaj, Kaj la tagoj — malvarmaj, sensunaj. Ekhaltu, ho, koro malgaja, ne plendu! Post nuboj la suno radias — atendu! Ne sola vi tiel kun sorto batalas, En vivon de ˆciu ciu la pluvo ja falas, Kelkaj tagoj — malvarmaj, sensunaj.

7.6. 7.6.5 5

La sag sago o kaj kaj la kan kanto to (el Longfellow.)

Mi pafis sagon en la aeron, Ne scias, kie ˆgi gi falis teron; La forfluganta tiel rapidis, Ke mi la kuron tute ne vidis. Mi spiris kanton en la aeron, Ne scias, kie ˆgi gi falis teron! Eˆc la plej bon bonaa akrevidanto akrev idanto Ne povas sekvi flugon de l’ kanto. Mi longe poste, unu tagon, En kverko trovis la tutan sagon; La tutan kanton kun la muziko Mi trovis en la kor’ de amiko.

256

* Poezio *

7.6. 7.6.6 6

Sono Sonori riloj loj de de vespero espero (el T. Moore.)

Sonoriloj de vespero, sonoriloj de vespero! Kiom ili rakontadas pri juneco kaj espero, Pri la domo de gepatro ge patroj, j, pri la dolˆca ca kora gojo, gôjo, Kiam mi ilian sonon a˘ udis udis je la lasta fojo! Longe, longe jam forpasis tiuj de l’ ˆgojeco gojeco horoj! Ekdorminte je eterne jam ne batas multaj koroj. En la tomboj ili loˆgas gas post la gojo gôjo kaj sufero: Ne por ili la muziko, sonoriloj de vespero! Anka˘u kiam mi ripozos je eterne en trankvilo, Ne ekhaltos la batado de vespera sonorilo, Dum kun kanto kanto nov n ovaj aj bardoj bardo j paˆsos sos jam ja m sur nia tero t ero Kaj vin a˘ udos udos kaj vin la˘udos, udos, sonoriloj de vespero!

257

* Poezio *

7.7

E. Haller

7.7. 7.7.1 1

Mi rak rakonti ontiss (El VEJNBERG.)

Mi rakontis al maro senborda Pri la grandaj turmentoj en koro, — Kaj per bruo malla˘ uta uta de l’ondoj ˆ respondis al mi kun favoro. Gi Mi rakontis al vento rapida, Ke ne povas mi spiri libere, — Kaj el landoj gi ˆgi iaj mirindaj Al mi portis tuj freˆson son aere. Mi rakontis al verda arbaro De la vivo malgaja dolorojn, — Kaj en ombro gi gî tuj min dormigis, ˆ Sancelante foliojn kaj florojn. Mi rakontis al suno varmega, Ke mi vidas nur tagojn malklarajn, — Varmigantajn kaj lumajn radiojn ˆ tuj sendis al mi malavarajn. Gi Mi rakontis al homo-kunfrato Pri la vivo senˆgoja, goja, — kaj li, Iel strange stra nge movinte la ˆsultro sultr o jn, Tre rapide foriris de mi.

258

* Poezio *

7.8

G. Janowski

7.8. 7.8.1 1

Mi elir eliras as (el Lermontov.)

Mi eliras unu al vojeto; ˆ Stonoj brilas tra la nebuleto, Nokt’ trankvila, step’ a˘uskultas uskultas Dion, Steloj inter si parolas ion. En ˆciel’ ciel’ solene kaj tre bele, Tero dormas dormas en bluaj’ radia. radia. . . Kio do doloras min kruele? ˆ atendo a˘ Cu u beda˘ uro uro ia? Ne beda˘ uras uras mi pli pasintaˆon, on, ˆ Gojon ne esperas jam en kor’ mi; Serˆcas cas lib libere erecon con mi, paca pac aˆon, on , Volus forgesiˆgi g i mi, mi, ekdorm ekdormi. i. . . Ne per tiu dormo de l’ mortinto! Tiel nur mi estu ekdorminta, Ke en brust’ la viva fort’ moviˆgu, gu, Ke spirante mia brust’ leviˆgu; gu; Ke l’ orelo o relo jn ˆciam ciam karesante, Dolˆ Do lˆca ca kanto sonu so nu sur su r la ˆcerko ce rko;; Ke kliniˆgu, gu, ˆciam cia m verde ve rdesta stante, nte, Kaj sur mi bruadu ombra kverko.

* Poezio *

7.9

D. Jegorov

7.9.1

Autuno u ˘ tuno

A˘utuno utuno nebula! Arbar’ nudiˆ ganta ganta Kun vento bruegas, gi gî ˆsajna sa jnass plor p loranta anta Pri ˆcarma carma printempo, pri bela somero. . . Kovriˆgas gas per koto de pluvo la tero; Bluaˆ Blu aˆo o ˆciel ci elaa enua enu a nub nubiˆ iˆ gas, gas, Kaj suno de l’tero en nubo nubojj kaˆ kaˆsiˆ siˆ gas: gas: La kampoj senhomaj en sola silento, En ili flugadas kaj ploras nur vento!

259

260

* Poezio *

7.10 7.1 0

F. de Kanal Kanaloˆ oˆ sˆ sˆ sy-L sy-Lefle efler r

7.10.1

Kuˆ Kuˆ sas sas somero (el Heine.)

Kuˆsas sas somero som ero la varma Sur via rozeta vangeto, Kuˆsas sas la vintro vint ro malvarma mal varma En via malgranda koreto. Tio ˆci ci balda ba lda˘ u ˘ sin si n ˆsanˆ sa nˆgos, gos, Ho, mia kara trezoro! Vintro sin trovos sur vangoj, Somero la varma en koro!

* Poezio *

7.11

A. Kofman

7.11 7.11.1 .1

Fili Filino no de Ift Iftah ah

Fajfegas aj fegas ˆetiloj etilo j ka j sonas la glavoj Kaj brilas brilas kaj frapas frapas ponardoj. ponardoj. Sed vane laciˆgas gas herooj la bravaj: Pereas Jehovaj standardoj, Kaj la Amonanoj la sangoavidaj Triumfe rapidas al l’ Izraelidoj. Ben-Jair mortiˆgas gas kun ˆstono en brusto, brust o, Kaj Gilad droniˆgas gas en sango, ˆ nomita “la justa”, La kapo de Mahir, Surstaras sur pinto de stango, Kaj miloj da filoj de l’ Supra Jehovo Ekkuˆsis sis sur kampo sen vivo, sen movo. Ho ve, ho malˆgojo! gojo! La ondoj Jordanaj Elmetos gemegojn gêmegojn sovaˆ sovaˆ gajn, gajn, Ploregos patrinoj pri siaj infanoj, Disgratos al si la vizaˆgojn, gojn, Elˆsiros siros la haro ha rojn, jn, per p er cindro la griza Ekˆsutos sut os la kapo jn ˆce ce l’ nigra nig ra avizo. aviz o. Kaj Iftah frenezas. Vidante la timon De la elektita popolo, Li vane penegas bravigi l’ animon De viroj per la˘ uta uta parolo, Kaj jen li ekpreˆgas gas kun malpacienco Al Dio Jehovo, la Suprepotenca. Eka˘ udu, udu, Jehovo, eka˘ udu udu la sklavon, Preˆgantan gantan al Vi kun doloroj! Mi hejme en Micpo posedas riˆchavon, chavon, Aregon Aregon da grandaj grandaj trezoroj, trezoroj, Mi havas amikojn, mi havas sklavaron, Kaj multon alian, al koro tre karan. Ho savu nin Vi, jam savinta la avojn El la Egiptujo-fremd Egiptujo-fremdlando; lando; Se Vi liberigos nun ree la sklavojn De l’ nuna mizero multgranda, Mi, Micpon venonte, al Vi, mia Dio, L’unuavidoton oferos kun pio. “Kaj kio ajn estos l’unuavidoto,

261

* Poezio *

Objekto a˘ u homo amata, ˆ estos al Dio brulig-oferota Gi Al Vi, ho Jehovo kompata!” Kaj jen, elmetante kriegojn sovaˆgajn, gajn, Li ree ekscitas la virojn kuraˆ gajn. gajn. Fajfegas aj fegas ˆetiloj etilo j ka j frapas ponardo j, Resonas ekˆ gemo gemo kaj krio, Kaj la Amonanoj kun timaj rigardoj Forkuras de l’ idoj de Dio, Sed la forkurantajn postflugas rapide La Izraelidoj kaj hakas avide. Kaj de Aroero gis gîs urbo Minito Kaj poste gis gîs Avel-Kerumo Triumfas Izrael en sanga milito Per glavo, per fajro kaj fumo, Venkataj pereas sub domoruinoj, Sklaviˆ gas bestaroj, infanoj, virinoj. gas Kaj Ka j plene ple ne ˆsarˆ sargitaj gîta j per riˆcaj caj akiroj akiro j Reiras herooj kantantaj, Al kantoj iliaj aliˆgas gas sopiroj De la ekkaptitoj plorantaj, Kaj gemas gêmas virinoj lacegaj kaj palaj, Kaj dume sonadas la gajaj cimbaloj. Sed jen apudiˆ gas gas jam Micpo la kara, Kaj Iftah rigardas sen ˆceso: ceso: Li devas ekvidi por dia altaro Oferon la˘ u sia promeso. Kaj li rigardadas sen laco-enuo: “Nu, kio do venos al mi la unua?” Jen el malproksimo eksonas tintiloj, Cimbaloj, fajfiloj kaj kordoj. Junuloj, fra˘ ulinoj ulinoj per paˆsoj so j facilaj facila j ˆ Gojdancas Gojdan cas en vicoj vicoj senordaj senordaj Kaj ridas kaj kantas, sin gaje balancas, Kaj al la venkintoj gracie aldancas. De pleja proksimo al la triumfanoj Sin movas fra˘ ulino ulino junaˆga. ga. ˆ batas tintilon per siaj blank-manoj, Si Kun flamo en bela vizaˆgo; go; La harojn serpentajn la vento disblovas,

262

* Poezio *

ˆ forto interna anta˘ Sin uen uen almovas. ˆ dan Si dancas cas,, ˆsi si tintas, tint as, ˆsi si kantas kun gojo: gôjo: “Alvenas la gloraj venkintoj, Ke estu facila por ili la vojo, Sonegu la gloron per tintoj!” ˆ dancas, movata de l’ kora kontento, Si Nenion anoncas al ˆsi l’ anta˘ usento. usento. Kaj Iftah rigardas al sia ofero, Al sia unua unuavid vidato. ato. . . Subite. Subite. . . ho, tio ˆci ci estas ne vero. vero. . . ˆ estas — filino l’ amata! Si La sola filino! Jehovo ˆciela! ciela ! Ho, kia malico de l’ sorto kruela! Kaj Iftah ˆgemegas, gemeg as, disˆsiras siras la veston Kaj Ka j cindron ci ndron sur kapon surˆsutas, sutas , Kaj inter la viroj, volantaj gojfeston, gôjfeston, Li vortojn vortojn terurajn terurajn balbutas. balbutas. . . Kaj Ka j ˆcio ci o mutiˆ mut iˆgas. gas. En kelke da horoj La Izraelujon ekprenas doloroj. Ne ploru, ho patro, ˆcesigu cesigu la gemon gêmon Kaj estu do viro ˆgis gis fino. Vi faris promeson ne malsingardeman, ˆ kion signifas fra˘ Car ulino ulino Kompare je miloj da viroj, savitaj Per la heroaˆ heroaˆoj, o j, de Dio donitaj? donita j? Vi faris promeson glorindan, ˆcar car savo De miloj per unu ofero Eterne Etern e estados estad os faraˆo o multbrava, Belega, mirinda afero, Kaj timos timos nacioj la Izraela Izraelanojn, nojn, ˆ ili ne ˆsparas Car spara s eˆc propra prop rajn jn infano infan o jn. Vi donu ekzemplon, plenumu la vorton, Sciigu l’ amatan popolon, Ke goje gôje mi prenas nun tiun ˆci ci sorton, Ke mi ne bezonas konsolon. Multegaj fra˘ ulinoj ulinoj ekzistas, mi scias, ˆ ni, kiuj mian mortiˆgon Ce gon envias. Nur unu malˆgojo gojo min pikas en koro — Ke vi nun izola ekrestos, Ke en maljuneca kruela doloro

263

* Poezio *

ˆ vi parenculo malestos, Ce Al vi li ne diros parolojn kunsentajn, Al vi li ne kombos la harojn arˆgentajn. gentajn. Ho, ve al mi! Kvankam brilados la nomo De Iftah en ˆciu ciu nacio, nacio , Sed Iftah ekmortos, kun li — lia domo: Mi iras senfrukta al Dio. Ho ve al mi, patro! Vi nepon ne konos, Konsoloj el buˆso so parenca ne sonos. Nun, patro amata, kun la amikinoj Mi iros sur montojn najbarajn, Ni tie sur suproj, supro j, ˆce ce ˆstonaj stona j ruinoj ruino j Sonigos malˆ gojajn gojajn gitarojn Kaj kun la plorantaj eksonoj sonoraj Ni kantos pri miaj animaj doloroj: “Ke mi ne ekˆ guis guis la edzajn karesojn, Ne portis infanon sub koro, Ne povis pliigi patrujajn sukcesojn Per filoj, kovritaj de gloro, Ke mortas nun mia virgeco floranta Kun gojo gôjo multnombra, en gi gî troviˆganta.” ganta.” Ne trono altega sin levas sur placo, — Sin levas altega lignaro; Ne krioj de ˆgojo gojo bruadas en spaco, — Bruadas kaj gemas ˆgemas viraro, Kaj tie, en blanka vestaˆ vestaˆo o el lino, Silente sursidas palega fra˘ ulino. ulino. La viroj ˆgemegas, gemegas, la viroj sopiras, Virinoj en larmoj plendronas, Sed Iftah kun torˆco co brulanta aliras Kaj fajron al lignoj aldonas, La lignoj ne volas kaj kontra˘ u sin metas, Sed Iftah obstinas kaj pajlon enˆ enˆetas. Kaj jen ekkriegis l’ amaso popola, ˆ eksonis en valo. Kaj eho Bruliˆgis gis subite la aro tremola Leviˆgis gis fumega vualo, Ekblovis, ekfajfis ventego kruela, L’ oferon ofer on alprenis alpr enis al si la ˆcielo. cielo. — Kaj jen ˆciujare ciujare la izraelinoj izraelino j Kunvenas por plori sur montoj Kaj tie ˆci ci brilas b rilas la fajr’-iluminoj, fajr ’-iluminoj,

264

265

* Poezio *

Sonadas malgajaj rakontoj, ˆ Kaj la˘ ute ute a˘ udigas udigas sonado de horoj. L’aero pleniˆ gas g as de gemoj gêmoj kaj ploroj La izraelinoj parolas pri l’bela Fra˘ ulino ulino brulig-oferita Kaj dankas fervore al sankta ˆcielo cielo Por venko de ˆgi gi donacita, donac ita, Kaj sendas al Dio petegojn humilajn Forigi de l’lando terurojn similajn.

7.11.2

La sklavoˆ sklavoˆ sipo sip o (el Heine.) I

La ˆsipoˆsargisto gîsto Minheer van Kek Sidadas en longa medito, Li taksas taksa s sur ˆsipo sip o la koston de l’ ˆsarˆ sarˆg’, g’, La sumon de ebla profito. Tricent barelegoj da pipro, da gum’ Kaj poste poste la sablo sablo de oro. oro. . . ˆ estas tre bona, sed tamen al mi Gi Pli plaˆcas cas la nigra trezoro. trezo ro. Ses centojn da negroj negro j mi ˆce ce Senegal Akiris je prezo profita. Malmola Malmol a viando, viando , simila al ˆston’, ston’ , La membroj — el ˆstalo stalo forˆ gita. gita. Mi donis por tiu ˆci ci bela akir’ Brandakvon, glasperlojn kaj feron; Gajnonte en ˆcio cio ok centojn je cent, Mi faros bonegan aferon. “Se restos el ili ne pli ol tricent ˆ veno al Rio-Janejro, ˆ Ce Mi havos cent orajn dukatojn por pec’ De l’ domo Gonzales Perejro.” Sed jen deturniˆ gas gas Minheer van Kek De sia pensado persista: ˆ Al li proksimiˆgas gas la hirurgiist’ Van Smisen, Smisen , la ˆsip-kuracis sip-ku racisto. to.

* Poezio *

Van Smisen, maldika malgrasa figur’, La nazo kun ruˆ gaj gaj verukoj. “He, kiel nun fartas — ekkrias Van Kek, La negroj kun la anta˘ utukoj?” utukoj?” Van Smisen salutas. Hodia˘ u al vi, Ne estos agrabla raporto: Beda˘ ure ure en tiuj tiu j ˆci ci tago tag o j sur ˆsip’ sip’ Oftiˆgis gis l’ apero de morto. ˆ nun ˆciutage Gis ciutage mortadis po du, Hodia˘ u — ne malpli ol seso, Du viro j, kvar ino j: la morto mort o ˆce ce ni ni Laboras kun granda sukceso. Mi la malvivulojn esploris kun pen’, ˆ ofte la nigraj satanoj Car Trompadas, rompa das, por esti ˆetita etit a j de l’ ˆsip’, Estante plenvivaj kaj sanaj. Mi lasis depreni de ˆciu ciu mortint’ La feran multpezan katenon, Ke ili ne estu barataj de gi, gî, Faronte la maran promenon. Kaj tuj el la maro elnaˆgis gis areg’ Da skvaloj sangame-malsataj, La bestoj avidas je negroviand’ Kaj estas de mi pensiataj. De l’ tago ke ni nin demetis de l’ bord’, Nin sekvas ˆci ci tiuj gajulo ga julojj Kaj flaras l’ aeron, turniˆ gas gas al mi Kun mutaj, sed klaraj postuloj. ˆ estas amuzo a˘uskult Gi usk ultii de l’ ˆsip’ sip ’ La dentokrakadon de l’ bestoj; La unuj profitas je kapo a˘ u man’, L’ aliaj je sangaj intestoj. “Post sata manˆ gado gado la bestoj al ni Alnaˆgas gas en aro solena Kaj min rigardadas kun preska˘ u-dezir’ u-dezir’ Min danki por tia festeno.” Sed lin interrompas, ˆgemante, gemante, van Kek Kun krio: “Malbeno de sorto! Kiele malhelpi je tia malbon’

266

267

* Poezio *

Kaj savi la negrojn de morto?” Van Smisen rediras: En tiu ˆci ci mort’ La negroj mem estas la ka˘ uzo, uzo, ˆ Car ili difektas l’aeron de l’ ˆsip’ sip’ Per spiro kaj mortas pro na˘ uzo. uzo. “Aliaj pereas pro melankoli’ Kaj fine pro granda enuo, Kaj farus al ili utilon aer’, Dancado, muziko kaj bruo.” Kaj diras van Kek: La konsilo, doktor’, Min ravas, ˆgi gi estas tre bela, Vi montras vin, mi ˆgin gin konfesas al vi, Pli saˆga ga ol Aristotelo. Se la prezidanto de la Societ’ “Tulipo-nobligo Holanda” Sin nomas saˆ gulo, gulo, — kompare je vi Li estas azeno multgranda. “Muzikon, muzikon! la nigra viand’ Tuj sur la ferdekon ferde kon de d e l’ ˆsipo! sip o! Kaj kiu ne trovos amuzon en danc ˆ tiu ˆgin Ci gin trovos en vipo!” II

Milaroj da steloj stelo j de l’ blua ˆciel’ ciel’ Bril-lumas per fajr-iluminoj, Rigardas kun varmo, kun amo, kun saˆg’ g’ Kiele okuloj virinaj. Rigardas la maron, kaj tiu ˆci ci mar’ Fosfore radias purpuron Kaj balanciˆgetas, getas, kaj ondo post ond’ Elˆgemas gemas voluptan plezuron. La veloj velo j ne bruas ˆce ce l’ masto de l’ ˆsip’, sip’, Rulita j de la ˆsipanaro, sipana ro, Sed lumas lanternoj sur gia gîa ferdek’ Kaj sonas muzik’ sur la maro. ˆ Sipano muzikas per granda tambur’ Kaj la kuiristo per fluto, La ˆsipa sip a piloto pilo to — per pe r violonˆ viol onˆcel’, cel ’,

* Poezio *

Kaj Smisen — trumpet’ per dufuta. Kaj cento da negroj, la seksoj en kun’, Krietas kaj saltas kaj dancas, Post ˆcia cia eksalto eksalt o la l a fera katen’ Sin brue kaj takte balancas. La negroj saltadas kun bruo kaj goj’ gôj’ Kaj iam negrin-belulino Alpremas plen-nudan amikon al si Kun voluptemeco senfina. La ekzekutisto kun gaja rigard’ Gvidadas Gvidad as la ordon ordo n sur s ur ˆsipo, sipo , Li estas de l’ balo la “Maitre des plaisirs” Kaj danci invitas per vipo. Sonadas trumpeto, krakadas krakadas tambur’, tambur’, La˘utiˆ utiˆgas gas la bruo sovaˆga, ga, Kaj Ka j ˆcie ci e vekiˆ vek iˆgas gas la monstroj de mar’ Dormintaj en dormo malsaˆ ga. ga. Duone-dormante alvenas skvalar’ En centoj, pikata de miro, Rigardas la ˆsipon sipon kun granda konfuz’, ˆ Cu eble montriˆgos gos akiro. Sed ili rimarkas: la horo de l’ manˆg’ g’ Ne estas ankora˘ u sonita, Kaj ˆciu ciu oscedas per larˆ ga ga buˆseg’ se g’,, De dentoj-segiloj plantita. Sonadas trumpeto, krakadas krakadas tambur’, tambur’, La negroj dancadas sen fino, La skvaloj mordegas la vostojn al si Pro la malsatego obstina. Mi pensas, al ili ne plaˆcas cas muzik’ Kiele al ˆcia cia fripono. frip ono. “Ne kredu al malmuzikema brutul’,” Eldiris poet’ Albiona. Sonadas trumpeto, krakadas krakadas tambur’, tambur’, La negroj senlace baletas, ˆ l’ alta fokmasto Minheer van Kek Ce Rigardas Rigar das ˆcielon cielon kaj petas: pet as: Pro Kristo! konservu, plej sankta Sinjor’, La vivon al miaj sovaˆgaj, gaj,

268

* Poezio *

Se ili ekpekis, vi scias, ho Di’, Ke ili ja estas malsaˆgaj. gaj. “Pardonu Vi ilin, pro amo al Krist’, Mortinta por savo de l’ tero, — ˆ se al mi restos ne pli ol tricent, Car Pereos la tuta afero.”

269

* Poezio *

7.12

V. Langlet

7.12 7.12.1 .1

Al la memo memoro ro de de J´ Jozef ´ ozef Wasniewski

Floro falis ankora˘ u! u! sekiˆgis gis herbero kaj mortis, Velkis pro vintra la frosto gia ˆgia verdanta folio! Morto senkora, ho kial estas al vi permesite Fosi en fosan profundon ˆcion cion la belan en mondo? Kial, ho kial faliˆgas gas la herbo, verdanta sur kampo, Kial disiˆgas gas de vivo freˆsa, sa, floranta florant a gis gîs nun? Dolˆca ca la morto mo rto por la maljunulo, la laca lac a de d e vivo; Kuˆsas sa s arˆ ar genta gênta la haro bele sub tomba cipreso. Tiun ne plendu, plend u, ˆcar car lia ja estas feliˆca ca la sorto, sorto , ˆ Car en la tombon li mem iras kun ˆgojo, gojo, sen timo; Dolˆca ca eˆc morto junula, la mort’ mort ’ en e n mateno maten o de d e l’ vivo, Anta˘ u ol frosta la nokto detruis burˆgonon gonon en germo! gêrmo! Dolˆca ca la morto, mo rto, kiam ne n e pasis la kredo je vivo, Kiam trompa vivado ne kovris flugilon per polvo! Sed jam kiam junulo viriˆgis gis kaj lasis la ludon, Vivo nun estas ja ˆcarmo, carmo , nun malfeliˆ malfe liˆco co la morto. morto . Tiam ja estas maldolˆ maldo lˆce ce disiˆgi gi de faro farata: ˆ Gojus la koro, vidante frukton de longa laboro. Kiu do ˆciam ciam por noblaj nobla j ideoj vivadis, vivadis, batalis, Tiu kun akra malˆgojo gojo iras en valon de ombroj, Lasas la komencitaˆ komencitaˆon kun pleje mordanta doloro: Estas malgranda la aro, kiu batalis kun li! Akra estas funebro! Neniam pli noblan animon Ol la ˆus us forirantan trovos vi sur nia tero. Eˆc se vi iros, simile al Diogeno, tra t ra l’urboj l’urb oj Kun la lumilo en mano, homon serˆcante cant e sur s ur strato str ato,, Tamen neniun en tuta la mondo renkonti vi povos, Kiu pli inde ol li portas la nomon de homo, Vivon vere pli homan travivis en senco profunda, Kaj Ka j dediˆcitan citan al ˆcio cio alta kaj nobla en mondo. mondo . Amo al ˆcio, cio, al ˆciuj, ciuj, jen fundo de lia esenco, esenc o, Amo en faro kaj vorto, jen kio estis li mem! Por la premitaj, por ˆciuj ciuj suferoj, sufero j, por la mizeruloj mizeruloj Sentis la nobla animo flame kaj varme ˆce ce li. Ne eˆc iu al li konfidis vane doloron, Vane neniu ˆce ce li frapis la pordon de l’kor’. For li estas! Ho, kiu plenigos la lokon lasitan? Kiu plenumos en mondo faron farotan de li?

270

* Poezio *

For li estas. esta s. Sed tamen ˆce ce ni li vivas vivas ankora˘ u, u, Kiuj en e n akra a kra doloro staras ˆce ce nova nova la tombo. t ombo. Ni, kiuj konis l’animon poetan ne nur per la kantoj, Kiujn li donis al ni, sed per la tono la varma El lia brust’ eliranta, portanta varmon ˆcirka˘ cirka˘ uen, Kie troviˆgis gis la kordo, kiu agordis al ˆgi. gi. Nin neniam forlasos la bela sunhela memoro De la mortinta amiko, gi ˆgi lumos belege en koro! Tiel li vivas kaj tiel li estos vivanta, ˆgis gis kiam Restos neniu jam plu, kiu lin konis en ver’.

271

* Poezio *

7.13

R. Libek beks

7.13.1 7.13.1

Latv Latva popola kanto anto

Mi en kampo kapon metos, Por defendi patrolandon. Mi pli vole kapon donus, Ol mi donus patrolandon. Bruu, bruu, fulmodio, Rompu ponton sur la Dina, Ke ne venu malamikoj En la mian patrolandon. Landoj de tri reˆgoj goj bruas, Kie frato frat o j ˆcevaliras, cevaliras, Fortaj viroj kiel kverkoj, Glavoj ˆstala stala j sonoregas. sonor egas. Kien iros vi frateto, Tien iros mi kun vi; Kie glavon vi pendigos, Tie la kroneton mi.

272

273

* Poezio *

7.14

I. Lojk ojko

7.14.1 7.14.1

Malgra Malgrand’ nd’-ru -rusa sa kan kantet teto o

Jam malsupre suno staras, Jam rapide vesperiˆgas... g as... Kion do knabino faras? Kial do ˆsi ne montriˆgas? gas? ˆ patrino ne permesas? Cu A˘u alia jam ˆsin tenas? tenas ? Kaj Ka j ˆsi dolˆ do lˆce ce li lin n karesa kare sass Kaj al mi nun ne elvenas? “Ho, knabino! per fiero Vi fariˆgis gis nefidela: Kial do vi en vespero Ne elvenis, mia bela? — Ho, karulo! tempo pasis, ˆ Gustatempe mi ne venis, ˆ gepatroj min ne lasis, Car ˆ gefratoj Car gefratoj min forten fortenis” is”.. . . “Ne, ne ili vin fortenis! Diru simple kaj sincere: Malbelulo, mi ne venis, ˆ ne amas vin plu vere!” Car Ha, mi vidas, kion faras Karulino malfidela: Kun alia ˆsi si nun staras, star as, Pli feliˆca ca kaj pli bela. b ela. . .

7.14 7.14.2 .2

Prof Profet eto o (el Lermontov.)

De kiam, la˘ u volo de Supra Juˆganto, ganto, Mi ˆcionsc cio nsciant iantaa fariˆ far iˆ gis gis profeto, Malvirton Malvir ton mi sentas en ˆciu ciu vivanto, Malicon mi vidas tra ˆciu ciu rideto. Mi altajn principojn de amo kaj vero Komencis prediki al miaj kunfratoj, Sed ili min batis kun granda kolero Per ˆstono stono j, kuˆsantaj santa j sur s ur placo j kaj ka j strato strat o j.

* Poezio *

Kun cindro sur kapo, kun kora doloro, Mi urbo jn forlasis sen ia hava havaˆo, Kaj nun en dezerto — de Dia favoro Nur ion mi havas havas por mia nutraˆ nutraˆo. o. La˘u sankta ordono de l’Anta˘ utempulo utempulo Al mi ˆciuj ciuj besto j volonte servadas, ser vadas, Kaj steloj ˆce ce vorto j de mi, dezertulo, deze rtulo, Pli ˆgoje goje radias, pli hele lumadas. Sed se iafoje tra urbo bruanta Mi en rapideco pretere pasadas, Min popolamaso renkontas renkontas mokanta mokanta Kaj maljunularo memfide diradas: Rigardu, infanoj, vin edifigante, Li estis fiera, kun ni malpacadis; Malsaˆga, ga, li volis kredigi nin vante, Ke Dio al homoj per li paroladis. Jen frukto de lia obstina vanteco! Jen pala, malgrasa, malgaja profeto, En vesto ˆcifona, cifona, simila al reto — ˆ ˆciuj Ce ciuj li estas en malestimeco.

274

275

* Poezio *

7.15

F. Lorenc

7.15 7.15.1 .1

Ala˘ laudeto u ˘ deto (el Boheme.)

Sarkas knabino kanabon Apud gardeno gârdeno sinjora; sinjora; ˆ Sin ala˘ udeto udeto demandas: “Kial vi tiom dolora?” — Gaja mi esti ne povas, Ho vi, birdeto-kantanto, ˆ en la ˆstona kastelo Car Mia suferas amanto. Se mi nur havus plumeton, Skribus leteron mi al li, Kaj vi ˆgin gin portus kaj lasus Sur la fenestron elfali. Sed nek papero, nek plumo, Por skribi al la amanto, Flugu kaj tie salutu Lin de mi en via kanto.

* Poezio *

7.16

A. Naumann

7.16 7.16.1 .1

Mi amis mis vin vin

Mi amis vin! Senkore vi ne vidis Varmegan, puran mian amon. Konfesis mi — sed tiam vi nur ridis De l’ am’ unua koran flamon! Kaj longe longe mi suferi suferis. s. . . Vin, Vin, amita, amita, Mi ne forgesis; sed en koro La flama amo estas estingita, Pri gi gî nur restis rememoro. Sed kial vi, mi petas al mi diri, Pasintan en mi amon movas? Por nove n ove ridi? rid i? koron mian ˆsiri? siri? Ne, mi suferi pli ne povas! Ne pov p ovas as mi. . . ˆcar car multe multe mi suferis; Kor’ malvarmiˆgis gis de l’ doloro; ˆ ami mi jam tute malesperis, Car ˆ kredi vin ne povas koro. Car

7.16 7.16.2 .2

Prin Printe tempo mpo venos enos

Se la naturo rigidiˆ gas gas De prem’ de l’vintro frostiganta, Se tute per la neˆg’ g’ kovriˆgas gas Je longe tero ekdormanta, Amiko kara! vi ne ploru: Printempo venos kaj somero, Ke la naturo ree floru, Ke verdu, reviviˆgu gu tero.

276

* Poezio *

7.17

Poet oeteto

7.17.1

ˆ La Caso

La patro p atro l’arbaron l’arba ron ekiris ˆcasadi. casa di. Ne devis li longe kaj vane iradi: Kuˆsigis gîs sub arbo, pafilon celigis Kaj tuj la plej grandan paseron mortigis, La filoj ˆcevalojn cevalojn enjungis kriante, La birdon al dom’ veturigis kantante. “Filinoj, vi fajron rapide dismetos, Kaj ni tuj disiros kaj gastojn ni petos.” ˆ ˆon Casaˆ Casa on plej bone elrostis patrino, La tablon rapide preparis filino, Rostaˆ Rostaˆon on alportis ceteraj cetera j filinoj Al tablo, — kolektis sin gastoj, gastinoj. Eniras la gastoj, mastron salutante, Komencas kaj manˆgi gi kaj trinki, la˘ udante. udante. Tuj estis manˆgita gita la tuta pasero Kaj poste trinkita — barel’ da biero.

277

* Poezio *

7.18 .18

I. Selez elezn net

7.18 7.18.1 .1

Kan Kanto

Kanto sincera de mia animo, Flugu en vaston sen timo Kaj komuniku al homoj de l’ tero ˆ Gojon de l’ sankta espero. Homojn alvoku al paca laboro, Sonu konsolon al koro, Kaj en brilanta bluaˆ bluaˆo de spaco La˘ ute ute prediku pri paco. Kantu deziron de homa frateco Kaj de l’ homar’ egaleco; Sonu pri amo, pri ˆcies cies libero Per la fluganta aero. Diru, ke estas jam inter la mondo De kolegaro nun rondo, Rondo, konstante, senhalte kreskanta, Bonon al homoj donanta. Tiu ˆci ci rondo la homojn homoj n pacigas Kaj per laboro laboro kunligas kunligas;; El la ligilo nun estas plektita Vigla la kanto invita. Kanto sincera de mia animo, Flugu en vaston sen timo Kaj komuniku al homoj de l’ tero ˆ Gojon de l’ sankta espero!

7.18.2

Ne riproˆ riproˆ cu cu la sorton

Ne riproˆcu cu la sorton, ho, juna animo: ˆ Cio estas en nia vivado; Vi rigardu anta˘ uon uon kuraˆ ge, ge, sen timo Kaj kun bona, prudenta celado. En la vivo ne ˆciam ciam troviˆgas gas ja gojo gôjo Kaj ne ˆciam ciam aperas espero; ˆ Cion prenas ni kune en viva la vojo, Kaj ne vin nur plorigas de l’vivo sufero, Kaj ne vin nur la sorto sorto turmentas. turmentas. . . Multajn premas kun forto mizer’, malespero, Sed ne ploras ja ili — silentas. Kutimiˆgis gis ja ili al premoj de l’sorto

278

* Poezio *

Kaj ne ploras jam vane, sed ridas, Malfeliˆcon con elportas sen plendo, sen vorto Kaj en ˆcio cio malbonon ne vidas. Sed vi estas ankora˘ u en freˆsa sa juneco jun eco,, Anta˘ u vi estas vojo voj o kuˆsanta, santa, Vi rigardu kuraˆ ge ge al la estonteco En espero, en kredo konstanta.

7.18 7.18.3 .3

Rev Revo

Tre potenca gi gî estas, la revo fluganta, ˆ Cirka˘ uita uita de flora ornamo. ˆ Gi similas je nubo malluma, tondranta, ˆ similas je lumo de amo. Gi ˆ allogas al maro da bluo, da helo, Gi Al brilado belega de tago, A˘u gi gî fulmojn kaj tondro t ondrojn jn de nuba ˆcielo cielo Prezentadas al nia imago. A˘u flugante fl ugante en ia blua b luaˆˆo radia, radia , Super ondoj de maro gi gî pasas, Tre belega, pasanta kun son’ melodia, Mallumecon misteran gi gî lasas. Kaj por gi gî ne ekzistas la spaco nek tempo, Kaj nenio baranta ekzistas; ˆ nin logas al floroj, al verda printempo, Gi El mirinda gi gî sole konsistas.

279

280

* Poezio *

7.19 .19

E. Smet Smeta anka nka

7.19 7.19.1 .1

La poeto poeto (el V. Halek.)

Benita, kiun Dia mano Poeton eksanktigas! eksanktigas! Li volon Dian, homan koron, Profunde komprenigas. Li konas kanton, kiun homo Kaj kiun birdo ploras; Li frapon de la kor’ komprenas, Se velkas gi, ˆgi, se floras. Malklaron de aliaj homoj Li vidas malfermitan; De Di’ la filojn li kondukas En landon promesitan.

281

* Poezio *

7.20 .20

L. Sok Sokolo olov

7.20 7.20.1 .1

La velo elo (el Lermontov.)

Blankiˆgas gas velo en la maro Glitan Glitante te sur la bluaj bluaj ondoj. ondoj. . . Vi hejme kion lasis, kara, Kaj serˆ cas cas en aliaj mondoj?. . . La ondoj ludas, fajfas vento, Kaj fleksas sin kaj kaj krakas krakas masto. masto. . . ˆ Gi kuras, kuras de l’ kontento, Feliˆcon con serˆcas cas en la vasto!. vasto !. . . Sub gi gî — bluaˆo o estas esta s hela, Kaj supre — granda blua placo; Sed la ventegon petas velo — ˆ en ventegoj estas paco!? Cu

282

* Poezio *

7.21 .21

M. Solo Solov vjev jev

7.21 7.21.1 .1

Plen Plendo do

Morto!. . . ˆcio cio jam finita! Kie estas do feliˆco? co? Kie gloro promesita? Mia korpo nun — dediˆco co Al la vermoj, al putrado; La animo bona, saˆga ga — La ofer’ de l’ neestado! ˆ severa kaj sovaˆga Gin ga La sendanka, sendanka, senmemora, senmemora, En la tempo de vivado La servema kaj fervora, Senanima societo Ekforgesos Ekfor gesos nun por ˆciam, ciam, Ka j eˆc gemo gêmo kaj larmeto Memorig Memorigos os min neniam! neniam!.. . .

7.21 7.21.2 .2

Tri palm palmoj oj (el Lermontov.)

En sabla dezerto de lando Azia Tri palmoj fieris per kresko gracia. Apude el tero t ero senfrukta senfr ukta ˆsprucanta spruc anta Murmuris fonteto per ondo frostanta. ˆ estis per verdaj folioj gardata Gi De suna radio radio kaj sablo sablo portata. portata. Kaj tempo pasadis eˆc ne rimarkita. Sed fremda migranto, de voj’ lacigita, La bruston flamantan al akvo malvarma Ankora˘ u ne klinis sub tendo la ˆcarma, carma, — Komencis jam velki de sun’ bruliganta La belaj folioj kaj fonto sonanta. La palmoj komencis je Dio plendadi: “Ni estas naskitaj, por vane velkadi? En ia dezerto ni vivon pasigas, Skuadas nin ventoj kaj suno bruligas; Kaj homo ne ˆguas guas je flor’ flor’ nia rav rava. . . Ne, sankta sankt a ˆciel’, ciel’, via juˆgo go — ne prava!”

* Poezio *

Kaj Ka j ˆus ili finis — en blua foraˆo o Sin turni komencis la ora sablaˆ sablaˆo, Kaj venis de tie la son’ sonorila, Rigardis Rigar dis pakaˆ pakaˆoj o j sub tolo kovrila, Kaj iris kameloj, la sablon levante, Sin, kvaza˘ u ˆsipeto sipe to en mar’, balancante. balan cante. El inter la giboj gîboj sin skuis en pendo La larˆgaj gaj kurtenoj kurteno j de tendo kaj tendo; te ndo; Kaj ilin la brunaj manetoj levadis, Kaj nigraj okuloj el tie briladis; Arabo, talion al selo klinante, Peladis ˆcevalon, cevalon, al kur’ instigante. instig ante. Levadis sin tiam ˆceval’ ceval’ en kolero, Kaj saltis ˆgi, gi, kvaza˘ u vundita pantero. De blanka mantelo la faldoj belegaj Senorde Senor de kuˆsadis sadis sur ˆsultro sultr o j brunega brune gaj. j. Ludante, l’araboj l’arabo j ponardo jn ˆetadis Kaj ilin en flugo kun ˆgojo gojo kaptadis. Jen venas al palmoj kun bru’ kamelaro; En ombro etendis sin gaja tendaro. La vazoj per akvo plenigis, sonante. Fiere la kapojn foliajn svingante, La palmoj salutas gastaron subitan Kaj Ka j fonto f onto donacas donac as la akvon a kvon kaˆsitan. sitan . Apena˘ u do lumon krepusko forpremis, Sub akra hakilo radikoj ekˆgemis, gemis, — Kaj falis sen vivo la palmoj altaˆgaj! gaj! La veston forˆsiris siris l’infano l’infan o j sovaˆ gaj. gaj. La korpon de ili la homoj hakadis, Kaj gis gîs la mateno lignaroj bruladis. Kaj kiam nebul’ okcidenten foriris, La˘u voj’ difinita gastaro jam iris. Kaj kie la palmoj centjarojn traestis, Nur cindro malvarma kaj griza nun restis. La suno gis gîs fino resta rest aˆon on bruligis, bruli gis, Kaj poste gin gîn vent’ en dezerton disigis. Kaj Ka j tie t ie dezerta, dezer ta, senviva nun ˆcio; cio; Ne kovras la fonton murmura folio; ˆ vane profeton pri ombro petadas, — Gi Nur sablo varmega la akvon faladas,

283

* Poezio *

Kaj sole vulturo, akiron portanta, Disˆ Di sˆsira si rass gin ˆgin super super la fonto dorman dormanta. ta. . .

284

* Poezio *

7.22 .22

K. Svanbom bom

7.22.1

La˘ u sveda melodio

Vi parolas lingvon nekonatan, Ne komprenas, kion diras mi; Tamen, frato, kanton nun faratan Gaje kanti povas amba˘ u ni. Ne atendu aten du — ˆciu ciu minuteto minutet o De mallonga vivo flugas for, — Lernu kun malmulta laboreto Lingvon, kiun amos via kor’!

285

286

* Poezio *

7.23

ˆ S. Satunovski

7.23 7.23.1 .1

Ne diru diru (el Nadson.)

Ne diru: “li mortis”, Li estas vivanta! Se oni detruis l’altaron — La fajro ja restis flamanta; Se oni deˆsiris siris la rozon rozo n — Do ˆciam cia m ankora anko ra˘ u˘ gi gî floras; Se l’harpo eˆc estas rompita — L’arkordo ankora˘ u do ploras.

* Poezio *

7.24

W. Waher

7.24 7.24.1 .1

ˆ Spir Spirit ita a Sipo

La vento nebulojn peladas kun bruo, Senstela Senst ela ˆcielo cielo mallumas, mallum as, Jen super sup er ˆsa˘ saumantaj u˘mantaj ondegoj la velo Facile traflugas kaj zumas. La ˆsipo sipo kuradas senhalte tra ondoj, ondo j, Direktas gin ˆgin mano spirita; Vivuloj malestas sur ˆgi, gi, sed ˆstonego stone gojn jn Ne tima ti mass la ˆsipo sip o sorˆ so rˆcita ci ta.. Jen sur oceano, de ondoj lavita, Insulo malgaja troviˆgas, gas, La simpla sim pla ˆstoneg sto negoo ˆcielon cie lon sin levas, En nub nuboo j supr su praaˆo kuˆsiˆ sigas. gâs. Kaj Ka j tie t ie nenia kreskaˆ kreskaˆo o verdadas, verdada s, Nenia birdeto birde to eˆc nestas, nesta s, Nur aglo en spaco aera sin portas — ˆ tie la reˆgo Gi go nun estas. La sola tombeto de unu regnestro Troviˆgas gas en loko dezerta, Kaj glavo, ˆcapelo capelo kaj sceptro nur estas est as Metitaj sur tombo mallerta. Nenia Nen ia vivanto ˆcirka˘ cir ka˘ ue ue ekzistas, La mondo lin solan restigis, Neniu Neniu funebre funebre la tombon tombon rigardas. rigardas. . . Sed iam li mondon tremigis! Kuradas monatoj kaj jaroj pasadas — Mortinto Mortinto ripozas senmove, senmove, Se venas do nokto de kvina la Majo, Li tiam ektremas denove. En tiu ˆci ci nokt’ iam lia animo Forlasis la mondon mizeran, En tiu ˆci ci nokto li ree viviˆ gas gas Kaj venas sur teron malveran. Jen ˆsipo sipo mistera mister a ˆce ce l’ bordo bor do atendas, atend as, Streˆcitaj cita j jam estas la veloj, Kaj flagoj blovadas blovadas sur altaj altaj mastegoj mastegoj Simile al oraj abeloj.

287

* Poezio *

La reˆgo go sin levas kaj flugas kun venta Rapido al ˆsipo sur bordon, Remiloj silentas, ˆsipanoj sipano j forestas, Neniu komandas naˆgordon. gordon. Sur ˆsipo sipo la ombro de l’ reˆ go go nur staras, En nokton sen mov’ rigardante, Li maltrankvileg maltrankvilege, e, turmente turmente sopiras, sopiras, Rigardoj brilegas fulmante. La ˆsipo sipo alvenas al lando konata — Kaj ˆcarme carme li manojn eltiras, Kaj lia animo gojega ˆgo jegas, s, ˆcar car propran propr an Nun landon denove li iras. El ˆsipo sip o li paˆsas sas sur teron, tero n, sur kiu Li estis anta˘ ue ue irinta. La tero te ro ektremas e ktremas de l’ paˆsoj so j — li iras, Li — stelo nun estingiˆginta. ginta. Li serˆ se rˆcas cas la urbo ur bojn, jn, sed se d ilin ne trovas, trovas, Li serˆ se rˆcas ca s naci na cioo jn ˆcirka ci rka˘ ue, u˘e, ˆ Car ili simile al maro bruanta ˆ Cirka˘ uis uis lin serve anta˘ ue. ue. Kaj tronon li serˆcas cas — gi gî anka˘ u rompita, Li levis ˆgin gin en la nubaron, Por ke li nur vidu sub siaj piedoj Mizeran, servutan homaron. Li serˆcas cas amindan infanon, por kiu Li lasis heredimperion; Heredo pereis, kaj oni al filo Ne lasis eˆc nomon — nenion. nenio n. “Ho, kie vi estas?” li vokas, “kun kronoj Vi ludis jam en la lulilo, — Sed tempo temp o feliˆca ca por ˆciam ciam nun pasis, En kiu mi brakis vin, filo.” “Plej kara edzino, plej ˆcarma carma fileto, Ho vi, mia ˆgojo g ojo kaj kaj savo! savo!.. . . Sur trono nun sidas la sklavo estinta Kaj reˆ go go fariˆgis gis nun sklavo!”

288

289

* Poezio *

7.25 7.25

J. Wasni asniew ewsk skii

7.25 7.25.1 .1

El la la paper paperuj ujo o de miaj miaj fabloj fabloj I

La homo estas kiel la ˆsipo: En sia vojo li ne eraros; Li kvankam scias, el kie fluas, Sed li ne scias scias,, kie li staros staros.. . . II

Jen Johano komencis parolon de saˆ go go Pri alvoko de homo, pri giaj gîaj influoj; Sed lin a˘ udis udis neniu, neniu , kaj ka j eˆc sen s en domaˆgo go Iu vidis, ke havas li–botojn kun truoj.

290

* Poezio *

7.26

E. de Wahl

7.26.1

ˆ l’ maro Ce (el Heine.)

ˆ l’ maro nigra roko grandegas, Ce Sur gi gî nun en sonˆ goj goj mi sidas. La vento fajfas, la mevoj kriegas Kaj la ondoj bruantaj rapidas. Amata de mi estis multa knabino, Kaj goja gˆ oja kole kolego go en rondo. rondo. . . Kien ili foriˆgis? gis? Nur vento sen fino Eraras Era ras kaj ˆsa˘ saumas u˘mas la ondo.

* Poezio *

7.27 .27

F. Zam Zamenh enhof

7.27.1

Versaˆ ersaˆ o sen fino

Lin vidis en ˆgardeno gardeno — Ekpl Ek plaˆ aˆcis ci s li al ˆsi. si . ˆ Si nomis sin Heleno, Anton’ sin nomis li. Ekamis la konato Kaj Ka j recipr rec iproke oke ˆsi; Post paso de monato ˆ giˆ Sanˆ giˆgis gis “Vi” per “ci”. Someraj Someraj tri monatoj Trapasi rap asiss dolˆce ce for, for , Kaj niaj geamatoj Jam estis kor’ ˆce ce kor’; Kaj per solena beno De l’ pastro en la fin’ Antono kaj Heleno Jam estis edz’-edzin’. En ˆcarma car ma harmon har monio io Ekvivis edz’-edzin’; Najbaroj kun envio Rigardis Rigar dis lin kaj ˆsin. sin. Sed balda˘ u edzo estis Plej Ple j malfel mal feliˆ iˆca ca hom’, hom ’, Kaj jam tre ofte restis Li ekster sia dom’. Kaj fine eksedziˆgis gis Antono kaj Helen’; Belul’ ia aliˆgis gis Al ˆsi si en la garden’. gârden’. Lin vidis en ˆgardeno gardeno — Ekpl Ek plaˆ aˆcis ci s li al ˆsi. si . ˆ nomis sin Heleno, Si A˘ugust’ ugust’ sin nomis li. Ekamis la konato Kaj Ka j recipr rec iproke oke ˆsi; Post paso de monato ˆ giˆ Sanˆ giˆgis gis “Vi” per “ci”.

291

* Poezio *

Someraj Someraj tri monatoj Trapasi rap asiss dolˆce ce for, for , Kaj niaj geamatoj Jam estis kor’ ˆce ce kor’. Kaj per solena beno De l’ pastro en la fin’ A˘ugusto ugusto kaj Heleno Jam estis edz-edzin’. En ˆcarma car ma harmon har monio io Ekvivis edz’-edzin’; Najbaroj kun envio Rigardis Rigar dis lin kaj ˆsin. sin. Sed balda˘ u edzo estis Plej Ple j malfel mal feliˆ iˆca ca hom’, hom ’, Kaj jam tre ofte restis Li ekster sia dom’. Kaj fine eksedziˆgis gis A˘ugusto ugusto kaj Helen’; Belul’ ia aliˆgis gis Al ˆsi si en la garden’. gârden’. Lin vidis en ˆgardeno gardeno — Ekpl Ek plaˆ aˆcis ci s li al ˆsi. si . ˆ Si nomis sin Heleno, Henrik Henrik’’ sin nomis nomis li. li. . . K. t. p., k. t. p. sen fino.

7.27 7.27.2 .2

Vizi Vizito to de la stel steloj oj sur sur la tero tero

ˆ Ciuj steloj ekdecidis Ekvojaˆ gi gi sur la teron. Al mastrino ili diris Sian volon kaj esperon: “Ni ja tie tre mallonge Gastos — unu, du monatojn; Ni vizitos regnon homan, Vido Vidoss niajn niajn korama koramatojn tojn.. . . ” Sed mastrino al la steloj Tiam donis la respondon: “Restu “Rest u tie ˆci ci en domo — Vi malbenos poste mondon!”

292

293

* Poezio *

Saˆgajn gajn vortojn ne a˘ uskultis uskultis Tamen steloj la trudemaj Kaj Ka j senˆcese cese ili tedis La mastrinon — nespertemaj: “Sed komprenu nin, mastrino, Sur ˆcielo cie lo ni sidante sid ante Tute ja ne konas tiujn, Kiuj kantas nin konstante! ˆ ja el ni sur tero Ciu Havas siajn adorantojn, Kiuj sendas senda s al ˆcielo cielo Himnojn, ˆgemojn, gemojn, amokantojn!” amokantojn!” — “Vere”, diris la mastrino, “Ili kantas vin la˘ udinde; udinde; Sed, vin ili ne konante, Vin adoras ja — en blinde! Ili, dum vi sur ˆcielo, cielo, ˆJuras ami vin eterne, ˆ neniu ja atingos Car La kaˆsitan sit an en interne inte rne!! Se vi tamen volas scii Malfeliˆ Malfel iˆcan can vian sorton, sorto n, Iru — sed vi rememoros Mian nunan patran vorton”. Kaj la steloj al vojaˆgo go Tuj pretigis sin kun gojo. gôjo. — Kaj jen balda˘ u ili estis Al la tero tero sur sur la vojo. vojo. . . @

Kiam a˘ udis udis nun la tero, Ke atendas gin gîn honoro. ˆ Cie en plej dolˆcaj ca j tremoj tremo j Tuj ekbatis homa koro. Tuta tera junularo De la ˆgoj’ goj’ ne sciis finon Kaj sen pacienc’ atendis ˆ sian amatinon. Ciu ˆ kantis, ˆciu Ciu ciu saltis sal tis Kun feliˆc’ c’ en la mieno, mieno , Ke li havos de proksime

294

* Poezio *

ˆ ” en sia ˆcirka˘ “Sin” Sin cir ka˘ upreno upreno ˆ homo dankas Dion, Ciu ˆ benas Ciu ben as la ˆcielon, cielon , Ke li fine nun ekkonos Sian karan, sian stelon! @

Dum la tera junularo Estas plena de espero, Belaj steloj de l’ ˆcielo cielo Alveturis al la tero. Tuj sin ili jam dismetis En plej granda la hotelo; ˆ vespero ˆce Gis ce la pordo j ˆ Ciuj staris — sed sen celo. Je l’vespero ili a˘udis, udis, Ke gastinoj la belegaj Morga˘ u montros sin matene, Nun estante tro lacegaj. Tiam tre malˆgojigitaj gojigitaj ˆ Ciuj iris for la domon; Post mallonge la Morfeo ˆ Cirka˘ upreni upr eniss ˆciun ciu n homon. hom on. Kio estis en la sonˆgo, go, Ni priskribi prisk ribi eˆc ne provos, ˆ Car ni sentas, ke precize Tion fari ni ne povos. Ni en tiu ˆci ci loketo loke to Iom nur priskribi volas, Kiel Kiel.. . . tame tamen n tss! tss! mi a˘ udas, udas, Oni el la sonˆg’ g’ parolas: “Ho, vi!...ho, vi!...mia bela, Mia kara, kara, ho, Heleno! Heleno!.. . . Viaj Viaj kisoj kisoj kaj kare karesoj. soj. . . ” Unu preˆ gas gas al kuseno. Kaj alia, flamemulo, ˆ jam havas ˆce Sin ce l’ altaro, altar o, Kaj solene — en la lito — Sonas ˆura ura promesaro. . . — “Ho!...karega...ho, anˆgelo, gelo, Fianˆ Fianˆ cino. cino. . . ho, Mario!. Mario!. . .

295

* Poezio *

Mia vi nun je eterne, Anta˘ u homoj, anta˘ u Dio!” Tiel li karesas, ˆuras ura s Amon veran kaj brulantan, Tiel Tiel kisas kisas tiu homo. homo. . . Lampon apud li starantan. Sed subite subit e al li ˆsajnas, sa jnas, Ke Marion iu tenas ˆ Cirka˘ u prene!...“Ho, pro Dio!...” uprene!...“Ho, (Lampon tuj diabloj prenas). Kaj cetere, cetere, kaj cetere cetere Da˘uris uris tio gis ˆgis mateno. — Elrapidas el la domo ˆ freˆsa Ciu sa kun mieno. mieno . La gastinojn de l’ hotelo Ni jam vidas sur la stratoj, Kaj jen balda˘ u promenadas Brak’ Brak’ en brak’ brak’ la geamatoj. geamatoj. . . Sed neniu tie a˘ udas udas De la amo dolˆcan can vorton! ˆ Ciu el la junularo Nun malbenas malbenas sian sian sorton. sorton. . . @

Kio faris tian ˆsanˆ sanˆgon, gon, Ke anta˘ ue ue tre amataj Steloj, tiel deziritaj — Nune estas malbenataj? Kio faris, vi demandas, Tian Ti an ˆsanˆ sa nˆgon gon nun subitan? Kio ka˘ uzis uz is malfe ma lfeliˆ liˆcon co n Kaj esperon renversitan? ˆ Cefa ka˘ uzo, uzo, ke malbenoj Nun el ˆcies ci es buˆso so soni so nis, s, Estas — ke la “stelon” “stelo n” ˆciu ciu Pli proksim proksime, e, pli ekkonis. ekkonis. . . @

ˆ Ciuj steloj ofenditaj Forvetur orve turis is la ˆcielon cie lon

* Poezio *

Kaj post kelkaj larmaj tagoj Jam atingis sian celon. — “Saˆ ga ga nia stelmastrino! Sankta estis via vorto! Prenu nun la tutan teron La diabloj kaj la morto! Tamen kiel vi, mastrino, Anta˘ usentis usentis nian sorton? Kio gvidis vian saˆgan gan Kaj profetan vian vorton?” – Se vin iu ne rigardas Tra ˆciela ciela j tra spegulo spe guloj, j, Sed rigardas vin per sobraj Ne trompantaj sin okuloj, — Tiu vidos ja sendube, Ke amata lia “stelo” Estas sen la luma krono Nur diablo — ne anˆ gelo. gelo.

296

297

* Poezio *

7.28

0. Zeidlitz

7.28 7.28.1 .1

Vesper espero o (el K. A. Nikander.)

Benite vi venas, vespero, Vi, klara, trankvila, al ni! Pleniˆgas gas la kor’ de espero; Feliˆcon con ni havas de vi. Kun oraj flugiloj anˆ gelo gelo Malsupren Malsupren venetas venetas vesper’: vesper’: Vivanto jn paciga pac igass ˆcielo cie lo Kaj donas ripozon al ter’. Filino de nokto kaj tago, Konsola, paciga liber’! Jen! bele sur akvo de l’ lago Pentriˆgas gas ˆcielo cielo kaj ter’. Vi pentras bluantajn montetojn, Kverkaron brilantan en or’; Vi kisas ruˆgantajn gantajn rozetojn, Dormetas senzorge la flor’. Kaj birdo libere gojadas, ˆgojadas, Espero fidela en gi, gî, La “Ave Maria’n” kantadas En valo ˆgi gi en harmoni’. La ter’ per mallumo kovriˆgas, gas, Pensema amik’; kion pli? La sun’ de ˆciel’ ciel’ malleviˆ mallev iˆgas, gas, Sed morga˘ u revenos al ni. ˆ sidas sur nubo, la brila, Gi Kaˆsita sita en la okcident’; Tuj, homan esperon simila, Tuj levos sin en l’orient’. Pleniˆgas gas nun kor’ de espero, Feliˆcon con ni havas de vi! Vi, klara, trankvila vespero, Benite vi venas al ni.

298

* Poezio *

7.29 .29

L. Zam Zamenh enhof

7.29 7.29.1 .1

El Haml Hamlet eto o (Tradukita de L. L. Zamenhof.) AKTO I

SCENO I Teraso anta˘ u la palaco. Francisko staras sur la posteno; Bernardo venas. Bernardo He! Kiu? Francisko Halt’! Respondu: kiu iras? go go vivu! Bernardo La reˆ ˆ Bernardo? Francisko Cu Bernardo Jes! Francisko Vi akurate venis al la servo! Bernardo Dekdua horo sonis. Iru dormi. ca, Francisko Mi dankas. La malvarmo estas tranˆca, Kaj mi min sentas nun ne tute bone. ˆ ˆcio cio estis orda kaj trankvila? Bernardo Cu prete rkuris.. Francisko Eˆc mus’ ne preterkuris Bernardo Bonan nokton! Se vidos vi Marcellon, Horacion, Kolegojn miajn, rapidigu ilin! sajna s, ili. Haltu! Kiu iras? Francisko Jen, ˆsajnas, (Horacio kaj Marcello venas.) venas.) Horacio Amikoj de la lando. go. Marcello Kaj de l’ reˆgo. Francisko Nu, bonan nokton! Marcello Bonan al vi dormon! Vin kiu anstata˘ uas uas nun?

299

* Poezio *

Francisko Bernardo. Li gardas nun. Adia˘u! u! (Foriras.) Foriras.) Marcello He! Bernardo! ˆ Horacio? Bernardo Cu Horacio Peco de li mem. Bernardo Salut’ al vi, Marcello, Horacio! ˆ la apero nun denove venis? Horacio Cu Bernardo Nenion vidis mi. Marcello Jen Horacio Parolas, ke gi ˆgi estas nur imago, Ne kredas li pri la fantom’ terura, Kiun ni vidis jam la duan fojon. Kaj tial mi lin tien ˆci ci invitis, Ke li kun ni maldormu nunan nokton Kaj, kiam la fantomo reaperos, Li vidu kaj kun la fantom’ parolu. o! Kredu, Kredu , gi gî ne venos. Horacio He, babilaˆo! gu do, kaj provos mi denove Bernardo Sidiˆgu Ataki per rakont’ orelon vian, Ke gi gî forˆetu etu sian obstinecon obsti necon Kaj kredu, kion ni du fojojn vidis. gu, Horacio Nu, mi konsentas. Bone, ni sidiˆgu, Kaj vi rakontu. Bernardo En la lasta nokto, En la momento, kiam tiu stelo Tre luma, kiun vidas vi, en sia Kura Ku rado do tran tr anss arka ar kaˆˆo o la ˆciel ci elaa En tiu sama loko, kiel nun, Sin trovis, tiam ni — mi kaj Marcello — Ekvi Ekvidi dis. s. . . gi mem aperas! Marcello Haltu! Jen ˆgi (Montras sin spirito en armaˆ ar maˆo. o .) go! Bernardo Li mem, li mem, mortinta nia reˆgo! Marcello (al Horacio). Vi estas instruita, Horacio, Parolu vi kun li! ˆ ne simila Bernardo Cu Li estas al la reˆgo? go? Diru mem!

300

* Poezio *

Horacio Jes, jes! Li mem! Mi miras, timas, tremas! Bernardo Li volas, ke kun li oni parolu. Marcello Parolu, Horacio! Horacio (al la spirito). Kiu estas Vi, kiu vagas en la nokta horo En la majesta majest a nobla eksteraˆ eksteraˆo De la mortinta reˆ go go de Danujo? Mi vin priˆuras ur as per pe r ˆcielo: cie lo: diru! dir u! Marcello Li estas ofendita. Bernardo Li foriras. n omo de ˆcielo! cielo! Restu! Diru! Horacio En nomo (La spirito La spirito foriras.) foriras.) Marcello Li iris for, respondi li ne volis. Bernardo Ha, Horacio, kio al vi estas? ˆ ne pli Vi estas pala, tremas? Cu Ol sonˆgo go estas tiu ˆci ci apero? ape ro? Horacio Per Dio! Mi ne povus tion kredi, Se mi ne vidus gin ˆgin per miaj propraj Okuloj. go? Marcello Ne simila al la reˆgo? Horacio Ne malpli multe, ol vi al vi mem. Jes, ˆguste guste tian portis por tis li armaˆ a rmaˆon on En la batalo kontra˘ u la Norvegoj, Li guste gûste tian vidon havis, kiam Li en kolero sian pezan glavon En la glacion batis. Strange! Marcello Tiel Li jam du fojojn kun minaca vido Aperis anta˘ u ni en sama horo. gîn klarigi; Horacio Ne povas mi precize gin Sed la apero, kiom mi komprenas, Al nia land’ malbonon anta˘ udiras. udiras. ˆ ne militon? Cu ˆ vi scias, kial Marcello Cu Nun gardoj gardo j ˆcie cie staras, pafilegoj pafilego j Nun estas pretigataj pretigata j ˆciam ciam novaj, novaj, El l’ eksterlando venas bataliloj, Rapide ˆsipoj sipo j estas konstruataj

301

* Poezio *

En granda grand a nombro, kaj eˆc en dimanˆcoj co j Ne ˆcesas cesas la prepara prepa ra laborado? labo rado? El kia ka˘uzo uzo tiu rapidado Kaj laborad’ en tago kaj en nokto? ˆ povas iu diri? Cu Horacio Jes, mi povas, — Almena˘u tiom, kiom mi ˆgin gin a˘ udis. udis. La lasta reˆ go, go, kies la figuro ˆJus anta˘ u ni aperis, estis iam Vokita — vi ˆgin gin scias — al batalo De la Norvega reˆ go go Fortinbras. Hamleto, nia brava, glora reˆgo, go, En la batalo venkis Fortinbrason. La˘u la kontrakto anta˘ usigelita usigelita Kaj sankciita de la rajt’ kaj moro Post morto de l’ venkita Fortinbras La tuta lando de l’ venkita reˆ go go Transiris en posedon de l’ venkinto. Se la venkinto estus Fortinbras, Al li transiri devus nia lando. Sed nun la juna fil’ de Fortinbras, Kuraˆgigita gigita eble per la morto De nia reˆ go, go, amasigis aron Da kuraˆ guloj guloj kaj aventuristoj Por entrepreno, kiun nia regno Komprenas bone; lia celo estas: Per forta mano de la bataliloj Elˆsiri siri nun el nia man’ la landon, Perditan per batal’ de lia patro. Kaj tio, kiel ˆsajnas, sa jnas, estas ka˘ uzo uzo De niaj prepariˆgoj goj kaj gardado Kaj laborado en la tuta lando. u, u, ke la ka˘ uzo uzo estas Bernardo Mi pensas anka˘ Nun tio ˆci. ci. Pro tio anka˘ u certe Nun vizitadas nokte nian gardon Terura erur a la fantomo en armaˆo o De l’ reˆgo, go, kiu ka˘ uzis uzis la militon. Horacio Ne! Mi alion timas de l’ fantomo! En la plej glora temp’ de l’ granda Romo, ˆJus anta˘ u la pereo de Cezaro, Mortintoj sin ellevis el la tomboj

302

* Poezio *

Kaj promenadis tra la urbaj stratoj; Kaj steloj kun teruraj fajraj vostoj, Kaj sanga roso, makulita suno, Mallumigita Mallum igita luno, — ˆcio cio tio Aperis tiam kiel anta˘ usignoj usignoj De granda gr anda malfeliˆ malfe liˆco. co. Tiel ofte o fte Anta˘ u la veno de renversoj grandaj Sin montras montras strangaj strangaj kaj teruraj teruraj signoj signoj En la naturo. Al ni anka˘u certe Nun la ˆcielo cielo sendas tian signon. . . (La spirito La spirito denove aperas.) aperas.) Horacio Sed ha! denove li aperas! Nepre Mi nun kun li parolos, se eˆc morto Al mi per ˆgi gi minacos! Halt’, fantomo! Se voˆ con con vi posedas kaj parolon, — Parolu! Se per ia bona faro Al vi trankvilon povas mi alporti, — Parolu! Se danˆ gero gero al la lando Minacas kaj ankora˘ u estas eblo La landon anta˘ usavi, usavi, — Ho, parolu Kaj se en via vivo vi kolektis Trezorojn kaj enfosis en la teron Kaj nun pro ili vagas en la noktoj, — Parolu! Diru! Restu kaj respondu! (Koko krias.) krias.) ˆ foriras! Haltigu ˆgin, gin, Marcello! Marcello! Gi ˆ piki lin per mia halebardo? Marcello Cu Horacio Jes, piku lin, se li ne volas stari! ˆgi! Bernardo Jen gi! ˆgi! Ho, halt’! Horacio Jen gi! ˆgi foriris! (La (La spirito foriras.) Marcello Ha, gi spirito foriras.) Ni lin ofendas! Kontra˘ u majesteco Ni venas kun sovaˆga ga atakado! Kiel aer’ li estas nevundebla, Kaj nia atakado estas vana! Bernardo Li volis jam paroli, sed la koko ekkriis. Horacio Kaj subite li ektremis, Simile al estaˆo o pekoplena pekop lena

303

* Poezio *

ˆ krio de teruro. Oni diras, Ce La koko, trumpetisto de l’ mateno, Per sia la˘ uta, uta, forta, forta , hela voˆco co El dormo vekas dion de la tago, Kaj la˘ u la krio de la koko tuj El akvo, fajro, tero kaj aero Spirito ˆciu, ciu, kie a jn li vagas, Rapidas hejmen; la fantomo pruvis Al ni, ke tio estas ne malvero. malap eris ˆce ce la koka krio. krio . Marcello Li malaperis Mi a˘ udis, ke en nokto Kristonaska, udis, En kiu sur la teron venas Kristo, La koko krias tra la tuta nokto: Kaj ne kuraˆ gas gas tiam la spiritoj Sin montri, kaj la nokto estas pura, La steloj ne minacas, la koboldoj Sin kaˆ kaˆsas sas kaj la sorˆcistin cis tinoo j dormas dor mas:: ˆ tiel sankta estas tiu nokto. Car u a˘udis, udis, kaj mi iom kredas. Horacio Mi anka˘ Sed vidu, la mateno purpurvesta Sin levas sur la roson de l’monteto: Ni povas jam forlasi la postenon, Kaj mi konsilas: tion, kion vidis Ni en la nokto, ni rakontu ˆcion cion Al la Hamlet Ham letoo juna; jun a; ˆcar car mi ˆuras, ur as, Ke la spirito, por ni tiel muta, ˆ konsentas vi, Al li parolos. Cu Ke ni al li raportu, kiel amo Kaj ˆsuldo suldo al ni fari gin gîn ordonas? gin! Mi scias, Marcello Mi petas vin, ni faru ˆgin! ˆ foriras.) En kia loko ni lin certe trovos. (Ciuj foriras.)

304

* Poezio *

SCENO II Salono en la palaco. ˆ o, la regino, ˆ ino, Hamleto, La re La rego, g g Hamleto, Polonio, Polonio, Laerto, Laerto , Voltimand, Voltimand, Kornelio, Kornelio , korteganoj eniras. ˆ o Ankora˘ u freˆsa sa estas la memoro memor o Rego g Pri l’morto de la kara nia frato; Al nia kor’ konvenus nun funebri, Kaj kvaza˘ u unu frunto de malˆ gojo gojo La tuta regno devus nun sulkiˆ gi: gi: Sed tamen la prudento necesigas Nin venki la naturon; kun malˆgojo gojo Pri la mortinto ni decidis ligi Memoron pri ni mem kaj pri la regno. Kaj tial ni kun gojo ˆgojo depremita, Per unu el l’ okuloj plezurante Kaj per la dua larmojn larmo jn verˆ verˆsegante, segante, Kun goj’ gôj’ funebra, plor’ edziˆgofesta, gofesta, Pesante juste gojon gôjon kun doloro, Edziˆgis gis kun l’ edzin’ de nia frato, Kun la reˆ gino gino nia kaj vidvino, Heredantino de la glora regno. Obeis ni per tio ˆci ci al via Konsilo tre prudenta kaj libera, Akceptu nian dankon kaj saluton! Kaj nun transiru ni al la aferoj. Vi scias, ke la juna Fortinbras, Ne respektante dece nian indon, Pensante eble nun, ke per la morto De nia kara frato renversiˆgis gis La ordo kaj la fort’ en nia lando, — Ekpensis, ke li estas pli potenca, Kaj ekturmentis nin per la postulo Redoni nun al li la tutan landon, Perditan de mortinta lia patro La˘u plena rajt’ al glora nia frato. Ni tial vin kunvokis nun. A˘uskultu uskultu Decidon nian: Jen ni skribis skribon Al l’ onklo de la juna Fortinbras — Malforta kaj malsana en la lito, L’intencon de la nevo li ne scias —

305

* Poezio *

Ni skribis, ke retenu li la nevon De liaj krimaj, arogantaj agoj, ˆ ˆciuj Car ciu j prepar pre pariˆ iˆ goj goj ja fariˆgas gas En lia propra lando kaj popolo. Vin, bravaj Voltimand kaj Kornelio, Ni sendas kun la skribo kaj saluto Al la maljuna estro de l’ norvegoj. Sed ne ricevas vi la rajton trakti Kun la norvego pli, ol en mezuro De tio, kion ˆus us ni al vi diris. Adia˘ u, kaj per rapideco montru u, Al ni fervoron vian! go, Kornelio kaj Voltimand Kredu, reˆgo, Fidele ni plenumos la ordonon. ˆ o Ne dubas ni pri gi. gî. Feliˆcan can vojon vo jon!! Rego g (Voltimand kaj Kornelio foriras.) foriras.) Kaj nun, Laerto, al l’afero via! Vi diris, ke vi peti ion volas! Pri kio ajn prudenta vi al ni Parolos, viaj vortoj ne perdiˆ gos. gos. Volonte ni plenumos vian peton. Ne pli obea estas kap’ al koro, Ne pli servema mano al la buˆso, so, Ol la Danuja tron’ al via patro. Sciigu nin pri la deziro via. go, Laerto Mi petas vin, permesu al mi, reˆgo, Reiri nun Francujon. Mi volonte El tie venis tien ˆci, ci, por fari La servon mian ˆce ce l’ kronado via; Sed nun, jam plenuminte mian ˆsuldon, suldon , Sopiras mi denove al Francujo, Kaj nun de vi permeson mi petegas. ˆ via patro ˆgin ˆ o Cu gin permesas? Kion Rego g Al tio diras Polonio? go! Polonio Reˆgo! Li eldevigis la permeson mian Per ne n e ˆcesanta cesa nta ripe r ipetado tado,, tiel, ti el, Ke fine mi al lia peto donis Sigelon mian. Nun por li mi petas Permeson vian, via reˆga ga moˆsto. st o.

* Poezio *

ˆ o Mi liberigas vin. Nun via tempo Rego g Libere estas al dispono via. — Kaj nun al vi mi turnas min, Hamleto, Vi, kara nevo, kara filo mia! Hamleto ( flanken ) Sed certe tute fremda per la koro. ˆ o Ankora˘ u ˆciam ciam nubo nubojj sur la frunto? Rego g u la suno! Hamleto Ho, ne! Mi staras ja anta˘ ˆ ino Forˆetu etu la doloron, dolor on, kara filo, Regino g Amikan frunton montru al la reˆ go. go. Ne serˆcu cu kun palpebro j mallevitaj mallevita j Eterne vian patron en la polvo. Vi scias ja: la leˆgoj goj de l’ naturo Ne estas refareblaj! Kio vivas, Necese devas iam morti. Vivo Eterna post la tombo nur ekzistas. gino, ˆciuj ciuj devas morti. mort i. Hamleto Ho, jes, reˆgino, ˆ ino Nu kial do la morto de la patro Regino g Al vi ekˆsajnis sa jnis tiel eksterord ekste rorda? a? sa jnis? s? Ne, gi gî estas, ho, patrino. Hamleto Ekˆsajni Ne mia nigra vesto, nek la ˆgemoj, gemoj, Nek la okuloj plenaj de larmaro, Nek la funebra vido de l’ vizaˆgo, go, Nek ˆciuj ciuj moro j de d e senkonso s enkonsoleco leco ˆ estas Min vere montras. Cio est as ˆsajno sa jno.. Funebron estas tre facile ludi. L’ efektiva efekt ivaˆˆon portas por tas mi interne; interne ; Eksteraj gestoj estas ja nur vestoj. ˆ o Tre bela kaj la˘ udinda udinda estas via Rego g Malˆgojo gojo pri la patro la mortinta. Sed sciu, anka˘ u via patro perdis La patron sian, tiu — anka˘ u sian. La filo, la˘ u la ˆsuldo de infano, infan o, Funebri devas kelkan tempon. Tamen Obstine kaj sen ia fino plendi, — Agado tia estas granda peko Kaj tute ne konvenas al la viro. Ribel’ gi ˆgi estas kontra˘ u la ˆciel ci elo, o, Signo de kor’ sovaˆ ga ga kaj senbrida, De kapo nematura kaj malforta.

306

307

* Poezio *

Pri kio ˆciu ciu scias, ke fariˆ fa riˆgi gi ˆ devis; kio estas tute simpla, Gi Plej ordinara fakto en la mondo: Pro kia ka˘ uzo uzo tion ˆci ci obstine obstin e Alpreni al la koro? Fi, ˆgi gi estas Pekado kontra˘ u Dio kaj naturo, Pekado kontra˘ u la mortinto mem; Malsaˆgo go anta˘ u pura la prudento, Kiu predikas: “patroj devas morti”. Kaj kiu ˆciam, ciam, de l’ mortint’ unua ˆ nuna tempo, diras kaj ripetas: Gis ˆ devas tiel esti!” Mi vin petas, “Gi Forˆetu etu la doloron dolor on la sencelan sence lan Kaj vidu patron en persono nia; La mondo sciu, ke al nia trono Vi estas la sendube plej proksima, Kaj, kiel plej amanta el la patroj, Mi portas por vi amon plej varmegan En mia koro. Ke vi nun reiru Al la lernejo alta Vittenberga, Ni tion ne dezirus; ni vin petas, Vi restu apud ni, amata nevo, Unua kortegano, kara filo. ˆ ino Vi ne rifuzu al patrino via: Regino g Mi petas vin, Hamleto, restu hejme. suldo. Hamleto Al vi obei estas mia ˆsuldo. ˆ o Jen tio estas bele respondita. Rego g Mi gojas, gôjas, ke vi restas. Nun, reˆgino, gino, La propravola cedo de Hamleto Plenigas mian koron per plezuro; Kaj tial ni aranˆ gos gos nun festenon, Kaj kune kun la sono de l’ pokaloj La pafilegoj pafilego j tondru; ˆciun ciun fojon, fojo n, Kiam la reˆgo go levos la pokalon, De l’ tero tondro iru al ˆcielo, cielo, Tra l’ mondo gojon gôjon disportante. — Venu! ˆ o, regino, ˆ ino, Laerto kaj korteganoj foriras.) (La re La rego, foriras.) g g gas homa korpo, Hamleto Ho, kial ne fandiˆgas Ne disflugiˆgas gas kiel polv’ en vento! Sin mem mortigi kial malpermesis

308

* Poezio *

La Plejpotenca! Dio mia granda! Ho, kiel bestaj kaj abomenindaj Aperas ˆciuj ciuj agoj ago j de la mondo! ˆ Fi, fi! Gardeno plena de venenaj Malbelaj Malbela j herbo j, ˆcie cie senescepte! Apena˘ u pasis du monatoj! Ne! Nur ses semajnoj! Tia granda homo! Se lin kompari kun la nuna reˆgo, go, Li estis Apolono Apol ono ˆce ce Satiro! Satir o! Kaj tiel amis li patrinon mian, Ke al la ventoj eˆc li ne permesis Vizaˆgon go n ˆsian si an tuˆsi! si ! Ho, Ho , ˆciel ci elo! o! ˆ forgesi estas eble? Ho tero! Cu Kaj ˆsi si ja lin pasie tiel amis! Kaj tamen nun nun post kelk kelkee da semajnoj. . . Pri tio mi ne volas eˆc ekpensi! Malforto! via nom’ estas: virino! ˆ ankora˘ Monato! Si u ne eluzis La ˆsuo jn, kiujn kiu jn porti po rtiss ˆsi, si, irante ira nte Funebre post la ˆcerk’ cerk’ de mia patro. Verˆsante sant e larm l armoo jn kvaza˘ kvazau˘ per riveroj. Ho Dio mia! Besto senprudenta Malˆgojus gojus ja pli longe! Nun edzino De mia onklo, frat’ de mia patro, Sed ne simila pli al mia patro, Ol mi al Herkuleso! Nur monato! La signo j de mensogaj mensoga j ˆsiaj siaj larmoj larmo j Ankora˘ u de l’ vizaˆg’ g’ ne malaperis, — ˆ estas jam edzino de alia! Si Ho, malbenita rapideco flugi En kriman liton, liton de adulto! Ne bonon gi gî alportos! Tamen krevu Kor’ mia, sed silentu mia buˆso! so! (Horacio, venas.) Horacio , Bernardo kaj Marcello venas.) gido! Horacio Salut’ al la reˆgido! gojas Hamleto Ha, mi ˆgojas Vin vidi! Se memoro min ne trompas, Vi estas Horacio? gido, Horacio Jes, reˆgido, Kaj ˆciam ciam tute preta al vi servi.

* Poezio *

gido”, sed “amiko”. Hamleto Ne nomu min “reˆgido”, Sed kial vi forlasis Vittenbergon? (Al Marcello) Marcello? gido. Marcello Jes, reˆgido. gôjas Hamleto Mi tre gojas Revidi vin. (Al Horacio) Sed diru serioze, Por kio vi forlasis Vittenbergon? gido Horacio De maldiligenteco, ho, reˆgido Hamleto Al malamiko via ne permesus Mi tion diri, kaj vi vane penas Kredigi min, ke tio estas vero. Mi scias, vi ne amas sen laboro Vagadi. agadi . Kion tie ˆci ci vi v i faras? f aras? ˆ trinki vi ankora˘u volas lerni? Cu Horacio Mi alveturis al la enterigo De via patro. Hamleto Ha, ne moku min, Kolego; diru, ke vi alveturis Al fest’ edziˆga ga de patrino mia! u sekvis Horacio Jes, vero, princ’, la dua balda˘ Post la unua. Hamleto Vidu, mia kara, — Afero simpla de ekonomio: De l’ fest’ funebra restis multaj manˆgoj, g oj, — Por ke la manˆ goj goj vane ne pereu, Edziˆgon gon fari oni nun rapidis. Ho, pli volonte mi en la infero Renkontus Renkontus malamikon malamikon plej malbonan, ˆ Ol tagon tago n tiun ˆci ci alvivi! Sajnas Al mi, ke ke mi la patron mian mian vidas. vidas. . . Horacio Ha, kie? Hamleto En l’ okuloj de l’ animo. go. Horacio Mi konis lin, li estis brava reˆgo. Hamleto Li estis homo en plej pura senco. Al li similan ni neniam vidos. gido, al mi ˆsajnas, sa jnas, ke mi vidis Horacio Reˆgido, Lin en la lasta nokto. Hamleto Vidis? Kiun?

309

* Poezio *

gon, vian patron, mia princo. Horacio La reˆgon, gon? gon? Mian patron? Hamleto La reˆ Horacio Trankviligu, Reˆgido, gido, por momento vian miron Kaj ela˘ uskultu, kion mi raportos uskultu, Pri mirinda mirind aˆo, o, kies la verecon Atestos amba˘ u tiuj ˆci ci kolegoj. kolego j. Hamleto Pro Dio, ho, rakontu pli rapide! Horacio Du noktojn al Marcello kaj Bernardo Aperis gi: ˆgi: postene ili staris, — Kaj jen en noktomeza silentego Aperas anta˘ u ili ia ombro, Simila tute al la patro via, Armita de la kapo gis ˆgis piedoj; Per paˆ p aˆso so serioza serio za kaj majesta ma jesta,, Ne rapidante, gi ˆgi sin preterˆ pre terˆsovas; sovas; Tri fojojn ˆgi gi ripetas rip etas sian marˆson son Anta˘ u la teruritaj oficiroj, Proksime tiel, ke per halebardo ˆ ili povus tuˆsi. Gin si. Dispremitaj Dispremita j De granda timo, ili mute staras Kaj Ka j eˆc ne n e provas p rovas ion ekparoli. ekpar oli. Pri la aper’ mistera kaj terura Al mi ili rakontis. Mi kun ili En la sekvanta tria nokto gardis, Kaj jen tre vere en la sama horo, Pri kiu ili diris, en la sama, Perfekte tiu sama maniero Aperis la fantomo. Vian patron Mi konis, la fantom’ al li similis, Kiel de l’ sama akvo gut’ al guto. gî okazis? Hamleto Sed kie gi ˆ okazis Marcello Gi Sur la teras’, kie ni staris garde. Hamleto (al Horacio) Al li parolis vi? Horacio Jes, mia princo; Sed li al a l mi eˆc vorton ne respondis. Nur unu fojon ˆsajnis, saj nis, ke li levas La kapon kaj moveton ian faras,

310

311

* Poezio *

Por ekparoli: sed subite tiam Ekkriis la˘ ute ute koko la matenon, Kaj tuje forrapidis la fantomo Kaj malaperis. Hamleto Efektive strange! ur as, ke ˆgi gi estas est as pura pur a vero! vero ! Horacio Mi ˆuras, Ni ˆgin gin kalkulis kiel nian devon Al vi raporti pri l’ afero. Hamleto Vere, Sinjoroj, tio min maltrankviligas. ˆ vi hodia˘ Cu u staros gardon? ˆ Jes. Ciuj Ka j, diras vi, li estis en armaˆ armaˆo? o? Hamleto Kaj, ˆ Jes, princo. Ciuj gîs piedoj? Hamleto De la kapo gis ˆ De l’ kapo ˆgis gis piedoj, nia princo. Ciuj gon vi ne vidis? Hamleto Kaj sekve la vizaˆgon Horacio Levita estis lia viziero, Kaj ni tre bone vidis la vizaˆgon. gon. ˆ la rigardo estis malafabla? Hamleto Cu Horacio Mieno lia montris pli suferon, Sed ne koleron. ˆ li estis pala, Hamleto Cu A˘u ˆcu cu koloron havis en vizaˆgo? go? Horacio Terure pala. ˆ li vin rigardis? Hamleto Cu Horacio Tre forte. Hamleto Kial mi kun vi ne estis! Horacio Por vi l’ apero estus tro terura! ˆ li longe restis? Hamleto Tre povas esti. Cu u centon povus vi kalkuli Horacio Apena˘ ˆ nerapida kalkulad’. Ce Marcello kaj Bernardo Pli longe! u tiam, kiam mi ˆgin gin vidis. Horacio Almena˘ cu ne vere? Hamleto La barbo estis griza, ˆcu

312

* Poezio *

ˆ estis tia, kiel mi ˆgin gin vidis Horacio Gi ˆ lia vivo: duonnigre-griza. Ce u mi kun vi en nokto staros: Hamleto Hodia˘ Denove eble venos la fantomo. ˆ certe venos. Horacio Gi gî aperos Hamleto Kaj se gi En l’ eksteraˆ eksteraˆ’ de mia nobla patro, Al ˆgi gi mi ekparo ekp arolos los,, se eˆc tuta tut a Al mi minacus la infero. Vin Mi ˆciujn ciujn petas, pet as, se gis gîs nun silentis Vi pri l’ apero, tenu anka˘ u plu ˆ en sekreto; kaj al ˆcio, Gin cio, kio Okazos eble en la nokto, havu Okulojn kaj orelojn, orelo jn, sed ne buˆson. son. Per mia amo mi vin rekompencos. Adia˘ u do! en la dekdua horo Sur la teraso mi vin revizitos. ˆ Al via princa moˆsto sto niaj servoj! Ciuj Hamleto Ne, via amo, kiel al vi mia. Adia˘ u do! (Horacio, foriras.) Horacio , Marcello kaj Bernardo foriras.) Spirit’ de mia patro En bataliloj! Mi supozas ion Malbonan. Ho, se venus jam la nokto! ˆ tiam do trankvile! Malbonaˆoj Gis oj Kaj krimoj venas al la lum’ de l’ tago, Se eˆc murego mur ego tera ilin kovras. (Foriras.) Foriras.)

313

* Poezio *

SCENO III ˆ Cambro en la domo de Polonio de Polonio.. Laerto kaj Ofelio eniras. Pakaˆo mia estas est as sur la ˆsipo. sip o. Laerto Pakaˆ Adia˘ u, u, fratineto! Se vi havos Okazon, ne forgesu al mi skribi Pri via farto. ˆ vi tion dubas? Ofelio Cu Laerto Sed pri Hamleto kaj pri lia amo Konsilas mi al vi, vi ˆgin gin rigardu, Kiel kapricon kaj nur kiel ludon De juna sango; bela violeto En la printempo: frue elkreskinta, Sed ne konstanta, — dolˆca, ca, sed ne da˘ ura, ura, Odoro, Odoro , ˆguo guo de momento unu, Nenio pli. Ofelio Nenio pli? Laerto Jes, tiel Vi ˆgin gin rigardu. La natur’, kreskante, kreskante, Grandiˆgas gas pli ne sole per la korpo Kaj per la forto de la sama sento; Kun la kreskado de la templo ofte ˆ giˆ Sanˆ giˆgas gas la spirito kaj la servo Interne. Nun li eble amas vin; Nek trompo nek malico nun makulas La virton de l’ animo lia: tamen Memoru vi, ke en la rango lia De sia volo li ne estas mastro. Li mem ja estas sklav’ de sia stato; Ne povas li, kiel la simplaj homoj, Por si elekti: de elekto lia Dependas farto de la tuta regno, — Li tial devas gvidi la elekton Per la aprob’ kaj voˆ co co de la korpo, Al kiu li mem servas kiel kapo. Se li nun diras, ke li amas vin, Prudente estas, ke vi al li kredu Nur tiom, kiom povas li plenumi

314

* Poezio *

La vorton sian, — tio estas tiom, Kiom permesas per mesas la komuna voˆco co De tuta la Danujo. Ekmemoru, En kia grad’ honoro via povas Suferi, se a˘ uskultos uskultos tro kredeme Vi lian kanton, se la koron vian Vi perdos kaj al lia persistado Malkovros la trezor t rezoron on vian ˆcastan. cast an. Vi timu ˆgin, gin, fratino mia kara, Evitu flaman mezon de la amo, Atakon kaj atencon de deziro! Knabin’ plej ˆcasta casta perdis jam modeston, Se al la lun’ ˆsi si montris sian ˆcarmon. carmo n. Eˆc virto ne evitas kalumnion, L’ infanojn de printempo ofte mordas La verm’ ankora˘ u en la burˆgoneco, goneco, Kaj al la frua roso de juneco Spiret’ venena estas plej danˆ gera. gera. Vin gardu do! Tim’ donas garantion. Por la juneco ˆcie cie staras retoj. reto j. Ofelio La sencon de l’ instruo via bona Konservos mi, por gardi mian bruston; Sed, bona mia frato, vi ne agu Simile al la predikistoj, kiuj Predikas Predi kas krutan kru tan vojon voj on al ˆcielo, cielo , Dum ili mem senzorge kaj volupte Sur flora vojo de gajeco ga jeco paˆsas, sas, Mokante pri prediko sia propra. Laerto Ne timu! Tamen mi tro longe restis. — La patro venas jen! (Polonio (Polonio eniras.) eniras.) (Al Polonio) Duobla beno Sendube Sendu be duobligas duobl igas la feliˆcon: con: Dank’ al okazo mi denove povas Adia˘ u al vi diri. u Polonio Vi ankora˘ La domon ne forlasis? Al la ˆsipo! La vento blovas helpe al la vojo, Kaj oni vin atendas. Nu, akceptu Denove mian benon. (Li metas la manon sur la kapon de Laerto. Laerto .)

315

* Poezio *

Kaj memoru memoru Regulojn, kiujn mi al vi instruis: Ne ˆcian cian penson metu sur la langon, Ne donu tuj al ˆcia cia penso faron. Afabla estu, sed ne tro kredema. Al la amiko saˆge ge elektita Kunforˆgu gu vin en fera fideleco, Sed gardu vian manon de la premo De ˆciu ciu renkontota renkonto ta bon bonaa frato. frato . Vi gardu g ardu vin de ˆcia cia malpaciˆ malpa ciˆgo; go; Se vi ˆgin gin ne evitos, — tiam agu Fortike, ke la malamik’ vin timu. Al ˆciu ciu servu per orelo via, Sed ne al ˆciu ciu servu ser vu per pe r la buˆso. so. Konsil Kon siloo jn ˆciam cia m prenu pre nu vi de ˆciu, ciu , Sed propran juˆ gon gon en la kapo tenu. La˘u via mon’ mezuru vian veston, Sed ˆcio cio estu takta kaj konvena; Vin vestu bone, sed ne kiel dando: La˘u vest’ ekkonas oni ofte viron, La homoj altastataj en Francujo En tiu punkto estas tre zorgemaj. Ne prenu prunte kaj ne prunte donu: Per pruntedono ofte oni perdas Krom sia havo anka˘ u la amikon, Kaj pruntepren’ kondukas al ruino De la mastra mastr aˆo. Anta˘u ˆcio ci o estu es tu Fidela al vi mem, — de tio sekvos, Ke vi ne estos anka˘u malfidela Al la aliaj homoj. Nun adia˘u, u, Kaj mia beno vin akompanadu! u, u, mia patro kaj sinjoro! Laerto Adia˘ Polonio Jam tempo. Iru, oni vin atendas. u, u, Ofelio, kaj memoru Laerto Adia˘ Pri tio, kion diris mi al vi! bo ne ˆslosis slo sis gin gîn en mia kapo, Ofelio Mi bone Kaj la ˆslosilon slosilon mi al vi fordonas. u! u! (Foriras.) Foriras.) Laerto (al Polonio kaj Ofelio). Ofelio). Adia˘ Polonio Kia estas la konsilo, Pri kiu li parolis?

* Poezio *

Ofelio Pri Hamleto, Pri la reˆgido. gido. gustatempe! Polonio Ha, jes, ˆgustatempe! Mi a˘ udis, ke en lasta temp’ Hamleto udis, Al vi komencis montri amikecon Kaj ke vi mem apartan afablecon Al li montradis. Se ˆgi gi estas vero — Mi a˘ udis udis ˆgin gin en formo de averto — Mi devas al vi diri, ke vi mem Kredeble ne komprenas tute klare Danˆgeron, geron, kiu al filino mia Kaj al honoro via nun minacas. Kiel vi estas unu kun la dua? La veron al mi diru! Ofelio De mallonge Al mi li ripetadis kelkajn fojojn, Ke li estimas min. Polonio Ha, ha! Estimo! Parolo de nesperta knabineto! Kaj kredas vi al la “estimo” lia? gî pensi. Ofelio Mi mem ne scias, kiel pri gi udu do! Vi estas tre malsaˆga, udu ga, Polonio Nu, a˘ Ke vi akceptas por kontanta mono La vortojn, kiuj vere ne enhavas Eˆc plej malgrandan indon. Vi vin tenu Prudente Prude nte kaj ka j singar s ingarde, de, ˆcar car alie La malsaˆgeco geco via la grandega Vin pereigos! Ofelio Li al mi proponis La amon sian pure kaj honeste. Polonio Jes, pure kaj honeste! Vi, senkapa! Ofelio Li ˆuris al mi, patro mia kara, Per ˆciuj ci uj sank sa nkta tajj ˆuro u ro j de ˆciel ci elo. o. Polonio Kaptiloj por la birdoj! Mi ja scias, Ke se la sango bolas, tiam lango La ˆurojn uro jn ne avaras. avaras. Ho, filino, Ne prenu vi por fajro tiun flamon, — ˆ lumas, sed ˆgi Gi gi tute ne varmigas, ˆ Gi estingiˆgas gas tuj, ne supervivas

316

317

* Poezio *

Eˆc la l a minuton m inuton de la promesado. prome sado. De nun kun via virga afableco Avaru pli; la paroladon vian Vi ˆsatu satu pli, ne estu tute preta Tuj la˘ u ordono! La reˆ gid’ gid’ Hamleto Hamleto Ankora˘ u estas juna, kaj li havas Pli grandan liberecon, ol al vi Donata povas esti. Ofelio, Mallonge mi sed klare al vi diras: Ne kredu kre du al ˆurado ur ado lia; lia ; ˆuro ur o j Similaj estas trompaj delogantoj, Anta˘ uparoloj de tre pekaj petoj; uparoloj Promesojn piajn ili hipokritas, Por pli sukcese veni al la celo. Per unu vorto: nun vi eˆc minuton Ne restu en intima parolado Kun la reˆ gid’ gid’ Hamleto! Ne kuraˆgu gu Forgesi orge si mian tiun ˆci ci ordonon! ordon on! Nun iru! (Amba˘ u foriras.) foriras.) Ofelio Mi obeos, mia patro. (Amba˘

318

* Poezio *

SCENO IV La teraso anta˘ u la palaco. Hamleto, Hamleto, Horacio kaj Marcello venas. Hamleto Ho, kiel akra estas la aero! Horacio Jes, princo, blovas vento malvarmega. Hamleto Kioma horo? u la dekdua. Horacio Balda˘ Marcello Ne, ne, jam la dekdua horo batis. ˆ efektive? Mi ne a˘ udis. udis. Sekve Hamleto Cu Alproksimiˆgas gas jam la temp’, en kiu Aperas ordinare la spirito. (Post la sceno estas a˘ udataj tamburado kaj ektondro de pafilego.) pafilego.) ci signifas, princo? Horacio Ha, kion tio ˆci go go diligente nun pasigas Hamleto La reˆ La nokton en gajega festenado; Kaj ˆciun ciun fojon, fojo n, kiam li eltrinkas Pokalon, pafilegoj al la mondo Anoncas la grandfaron de la reˆgo. go. Horacio Ekzistas tia moro? Hamleto Jes, sendube. Sed pensas mi, ke estas pli honore Forgesi tian moron, ol ˆgin gin sekvi. La brua kaj diboˆ dib oˆca ca festenado feste nado Alportis al ni tre malbonan gloron ˆ la popoloj de la tuta mondo. Ce Drinkistoj oni nomas nin insulte; Kaj Ka j tiu t iu ˆci ci makulo m akulo malpurigas malpu rigas La gloron de plej grandaj niaj faroj. Similan sorton ofte anka˘ u havas Privataj homoj, se sen propra kulpo Makulon ian ili de naturo Ricevis; se ekzemple de naskiˆgo go — En kio ne ilia vol’ ja estis — Ilia sango estas tro bolanta,

319

* Poezio *

Rompanta ofte digon de prudento; A˘u se kutimo ilin malbonigis, — La mond’ ilin atakas sen kritiko, Se eˆc ilia j virtoj virt oj estas puraj pura j Kaj multenombraj. Grajno da malbono Por la okul’ de l’ mondo ofte kovras La tutan indon de plej bona homo. (Aperas la spirito en armaˆ ar maˆo. o .) gi aperas! Horacio Ho, vidu, princo, ˆgi Hamleto Dio! Defendu nin, anˆgelo gel o j de ˆcielo! cie lo! (Li staras kelkajn minutojn senmove.) senmove.) Spirito sankta, a˘ u demon’ terura, ˆ Cu el ˆcielo cie lo a˘u el la infero, ˆ vi intencas bonon a˘ Cu u malbonon, — Aperis vi en tia nobla formo, Ke mi paroli devas. Ho, Hamleto, Ho, patro, ho vi, reˆgo go de Danujo, Respondu! Ho, ne lasu min perei En nesciado! Diru al mi, kial Sin levis el la tombo viaj ostoj? Kaj la ˆcerkujo, cerkujo, kien ni trankvile Vin metis, kial ˆgi gi malfermis nun La pezan sian buˆson son de marmoro, Por vin elˆ elˆeti? eti? Kion gi gî signifas, Ke vi, senviva korpo, kor po, en armaˆo o Denove venis en la lunan lumon, Por ektimigi nin, malsaˆgajn gajn homojn, Kaj nin ataki per teruraj pensoj Ne klarigeblaj por l’ animo nia? Por kio? Diru! Kial? Kion fari? (La spirito La spirito faras signojn al Hamleto. Hamleto.) Horacio Li vokas vin, ke iru vi kun li, Li kvaza˘ u volas ion komuniki Nur al vi sola. Marcello Kun afablaj gestoj Li vokas vin pli malproksimen, princo; Sed ho, pro Di’, ne iru!

* Poezio *

Horacio Ne, ne iru! ci ne volas li paroli, Hamleto Sed tie ˆci Kaj mi lin sekvos. gido Horacio Ho, ne, ne, reˆgido Hamleto Nu, kion do mi timos? Mia vivo Ne havas por mi indon, kaj l’animo, Senmorta, kiel la spirito mem, Ja ne bezonas timi la spiriton. Li vokas min denove; mi lin sekvos. Horacio Sed se li vin allogos al la maro, A˘u eble al la supro de l’ ˆstonego, stonego, Staranta super la senfunda akvo, Kaj tie per terura nova vido Subite nebuligos vian saˆgon gon Kaj pereigos vin? Memoru, princo! Jam per si mem al ˆciu ciu viva viva homo Terura estas tiu alta pinto, Pendanta super la bruantaj ondoj De plej profunda loko de la maro. ci am vokas. vokas . Hamleto Li ˆciam (Al la spirito). Iru, mi vin sekvas! Marcello (retenante Hamleton). Hamleton). Ho, princo, vi ne iros! Hamleto For la manojn! uskultu nin, ne iru! Horacio A˘uskultu Hamleto Mia sorto Min vokas, kaj per gi gî mi sentas nun En ˆciu ciu vejno de la korpo mia Potenc Po tencan an feran forton forton de leono. (La spirito faras signojn.) nojn.) Li ˆciam ciam vokas! Lasu! Pro ˆcielo! cielo! (Li sin si n elˆsiras si ras..) Fantomon antomo n faros faro s mi el ˆciu, ciu, kiu Kuraˆgos gos min reteni! For! (Al la spirito). Ho, iru! Mi post vi iras. (La (La spirito foriras.) spirito kaj Hamleto foriras.) gis! Horacio Ha, li freneziˆgis! Marcello Ni sekvu lin! La dev’ al ni ordonas! ci finiˆgos?! gos?! Horacio Ni iru! Kiel tio ˆci Marcello Malbona io estas en Danujo. gard os la ˆcielo. cielo . Horacio Nin gardos

320

* Poezio *

Marcello Ni rapidu!

321

322

* Poezio *

SCENO V Izolita loko de la teraso. La spirito La spirito kaj Hamleto venas. Hamleto Ho, kien vi kondukas min? Parolu! Mi plu ne iros jam! uskultu! Spirito A˘uskultu! Hamleto Diru! gas mia horo. Balda˘u Spirito Jam proksimiˆgas Reiri devos mi al la sulfuraj Turmentaj urmentaj flamoj. Mal feliˆ iˆca ca patro! pat ro! Hamleto Malfel uru, uru, sed atentu bone, Spirito Min ne beda˘ Al tio, kion diros mi. Hamleto Parolu! Atenti estas esta s mia sankta ˆsuldo. suldo . gi anka˘ u, u, kiam vi ekscios. Spirito Kaj venˆgi gi? Kion? Hamleto Ho, Dio! Venˆgi? udu bone. Spirito A˘udu Mi estas la spirit’ de via patro, Mi estas kondamnita longan tempon Vagadi en la nokto kaj bruladi La tutan tagon en eternaj flamoj, ˆ mi puriˆgos Gis gos de la ˆciuj ciuj pekoj pe koj De mia tera vivo. Se ne estus Al mi malpermesite paroladi, Rakonton tiam povus mi komenci, De kiu ˆciu ciu vort’ al vi dispremus La koron, rigidigus vian sangon, El kapo elsaltigus la okulojn, Kaj ˆciun ciun vian haron disstarigus Simile al haregoj de histriko. Sed la misteroj de posttomba vivo Ne devas soni al orelo tera. A˘uskultu uskultu!! Se vi amis amis vian patron patron.. . . Hamleto Ho, Dio! gu por po r mort m ortigo igo lia! lia ! Spirito Venˆgu

* Poezio *

Hamleto Mortigo? Spirito Jes, mortigo plej malnobla, Terura, nenatura, nea˘ udita. udita. Hamleto Ho, nomu lin! Ke povu mi tuj flugi, Simile al la penso de amanto Mi flugu venˆgi gi tuj. sa jnass preta; pre ta; Spirito Vi ˆsajna Vi estus dorma, kiel pala herbo, Kreskanta sur la bordo de la Leto, Se restus vi trankvila. A˘udu, udu, filo: La famon oni faris, ke en tempo De mia dormo en gardeno gârdeno mia Serpento mordis min; kaj oni trompas Per la mensoga fam’ pri mia morto L’orelon de la regno; tamen sciu, Ho, nobla mia filo: la serpento, De kies mordo mortis via patro, Nun portas lian kronon. Hamleto Mia onklo! Ho, la profeta mia anta˘ usento! usento! Spirito Jes, tiu plej malnobla adultulo (Ho, malbenita sprito, kaj donacoj! ) Delogis la reˆginon ginon ˆsajne sa jne virtan virta n Al la plezuroj de malnobla amo. Hamleto mia! Ho, kia defalo! De mi, kies la amo estis sankta, Sendekliniˆga ga ˆciam ci am de la ˆuro u ro,, Farita en la tago de l’ edziˆ go, go, — ˆ Si malaltiˆgis gis al pekulo, kiun Per ˆcio cio la naturo ja malbenis! Sed kiel virton peko ne delogas, Se gi gî eˆc en ˆciela cie la vest’ vest ’ apera ap eras, s, Tiel volupto, volupto , se s e eˆc kun anˆgelo gelo Vi ligos ˆgin, gin, enuas tamen balda˘ u Kaj serˆ cas cas ion novan. novan. . . Sed silentu! silentu! Mi sentas jam aeron de mateno, — Mi mallongigos la rakonton. Kiam En la gardeno gârdeno la˘ u kutimo mia Mi dormis post tagmezo, via onklo Malla˘ ute ut e alˆstel st eliˆ iˆgis gi s kaj ka j enverˆ enve rˆsis sis

323

324

* Poezio *

Al mi en la orelon plej teruran Venenon el malgranda boteleto, Venenon tian, kiu tre rapide Trakuras tuj la tutan homan korpon Kaj, kvaza˘ u acidaˆo o en la lakto, Momente malbonigas en la korpo La tutan puran sangon. Mi pereis, Kaj lepro mian tutan glatan korpon Tuj kovris per abomenind abo menindaa ˆselo, selo, Kaj tiel mi perfide en la dormo Per frata mano estis senigita De l’ vivo, krono kaj edzino kune, Mi estis mortigita en florado De miaj pekoj, sen konfesodono, Sen komunio sankta; la kalkulon Ne resuminte, estis mi sendita Kun ˆciuj ciuj miaj kulpoj kulpo j sur la kapo Al granda, fina juˆgo. go. Hamleto Ho, terure! Spirito Se havas vi animon, ne permesu, Ke reˆ ga ga lito de Danujo servu Por sangomiks’ adulta kaj volupto. Sed kiel ajn vi volos tion fari, — Vi ne makulu vian filan koron: Nenion faru kontra˘ u la patrino, — ˆ juˆgos Sin gos la ˆcielo cielo kaj la pikoj De ˆsia sia propra koro. Nun adia˘ u! u! La paliˆgado gado de l’ lumanta vermo Anoncas la aperon de l’ mateno. Adia˘ u, filo, kaj memoru min! (Foriras. u, (Foriras.)) cielo! Tero! Eble anka˘ u Hamleto Ho, vi, ˆcielo! L’ inferon voki? — Fi, halt’, mia koro! Ne maljuniˆgu gu tuj, ho mia korpo, Fortike vi min portu! Vin memori? Jes, malfeliˆ m alfeliˆca ca patro! pa tro! Tiel longe, l onge, ˆ Gis mia kapo perdos la kapablon De ˆcia cia memorado! memor ado! Vin memori? me mori? Sed de l’ tabulo de memoro mia Forviˆ orv iˆsos sos mi nun ˆcion, cio n, kio restis res tis,, Sentenco Senten cojn jn ˆciujn ciujn el la libro j, ˆciujn ciujn Pentraˆ Pentraˆojn, o jn, postesigno jn, kiujn lasis

325

* Poezio *

Sur gi gî la pasintaˆo o kaj juneco, junec o, Observojn kaj la spertojn de la vivo; Ordono via vivos tute sola De nun en mia cerbo, ne miksita Kun io malpli inda. Ho, ˆcielo! cielo! Virino malhonesta kaj perfida! Fripono! ripono! Vi, fripono fripono ridetant ridetanta!. a!. . . La tabuleton donu! Mi enskribos, Ke oni povas ˆciam ciam ridetadi ridet adi Kaj tamen esti friponeg’. Almena˘ u En nia lando tio estas ebla. (Li (Li skribas.) skribas.) Mi vin enskribis, onklo! Nun al mia Deviz’! “Adia˘ u kaj memoru min!” Mi ˆuri u ris. s. sceno). Princo! Princo! Horacio (post la sceno). sceno). Princ’ Hamleto! Marcello (post la sceno). sceno). Ho, Dio lin defendu! Horacio (post la sceno). ). Tiel estu! Hamleto (decide, al si mem ). sceno). He! Princo! He! Marcello (post la sceno). Hamleto He! kara mia, he! Al mi, birdeto mia, he! mi estas. (Horacio kaj Marcello venas.) venas.) Marcello Nu, kio do sinjoro? Horacio Kio nova? Hamleto Ho, tre mirinde! Horacio Diru, kara princo. elbabilos. Hamleto Vi elbabilos. cie lo! Horacio Ne, pro la ˆcielo! u ne. Marcello Mi anka˘ Hamleto He, kion vi parolas? ˆ oni povus kredi?! Vi silentos? Cu cielo , kara princo! princ o! Horacio kaj Marcello Jes, jes, pro la ˆcielo, Hamleto En tuta la Danujo vi ne trovos Friponon, kiu estus hom’ honesta. Horacio Spirito ne bezonis ja sin levi El tombo, por sciigi nin pri tio.

* Poezio *

Hamleto Vi estas prava. Tial mi nun pensas, Sen plua disputado ni jam povas Al ni la manojn premi reciproke Kaj iri hejmen. Iru, kien vokas Vin la aferoj kaj deziroj viaj — Aferojn Afero jn ka j dezirojn deziro jn ˆciu ciu havas havas — Mi anka˘ u, u, la mizera, iros fari Aferon mian, — mi nun iros preˆgi. gi. Horacio Malklare kaj tre strange vi parolas. uras, uras, ke mi m i vin ˆcagrenas, cagr enas, Hamleto Ha, mi beda˘ Mi gin gîn beda˘ uras uras el la tuta koro. cagr enas nin. Horacio Vi ne ˆcagrenas Hamleto Ne, Horacio, ˆ Cagren’ gi gî estas, estas, pro Pa Patri triko ko sankta. sankta. . . Pri la spirito do mi al vi diros, ˆ estas tre senkulpa kaj honesta. Gi La scivolecon scivolec on pri la estintaˆo o Vi venkos, kiel povos. Nun kolegoj, Amataj kunlernantoj kaj amikoj, Malgrandan unu peton mi vin petos. ˆgin certe faros. Horacio Parolu, princo, ni gin Hamleto Neniu devas scii pri l’ apero De nuna nokto. Horacio kaj Marcello Ni promesas, princo. Se d ˆuru u ru!! Hamleto Sed Horacio Pro honoro, mi silentos! u, u, pro honor’! Marcello Mi anka˘ Hamleto Sur mia glavo! sinjor o. Marcello Ni ˆuris jam, sinjoro. Hamleto Sed mi petas, Sur mia glavo ˆuru uru al mi. ˆ tero). Juru! Spirito (sub la tero). Hamleto Ha, mia kara! Vi al ni alrampis? ˆ Nu, bone! La bravul’ a˘ uskultas. uskultas. Juru! kie l ˆuri? ur i? Horacio Sed kiel

326

* Poezio *

Hamleto Ke neniam vi Parolos eˆc per unu sola vorto Pri tio, kion en la lasta nokto ˆ Vi vidis. Juru sur la glavo! ˆ tero). Juru! Spirito (sub la tero). ˆ gu gu ni la lokon! Hamleto Hic et ubique? Sanˆ Al mi, sinjoroj! Metu viajn manojn Denove sur la glavon kaj ripetu, Ke vi neniam al neniu diros ˆ Pri la apero de la nokto. Juru Pri tio ˆci ci sur mia glavo! ˆ tero). Juru! Spirito (sub la tero). Hamleto Ha, brave, mia talp’! Vi bone fosas! Pli malproksimen do, amikoj! Horacio Dio! Tre strange kaj neniel kompreneble! gin forgesos! Hamleto Plej bona estos, se vi ˆgin Ekzistas en ˆciel’ ciel’ kaj sur la tero Pli da aferoj, ol en la lernejoj Instruas filozofoj, Horacio. Sed venu! Kaj mi tie ˆci ci denove Vin petas, p etas, ˆuru: uru: kiel a jn mirindaj mirind aj Al vi agado mia poste ˆsajnos, sajno s, Se eble poste trovos mi utila ˆ Sajnigi, ke mi perdis la prudenton, — Neniam vi kunmetu viajn manojn En tia formo, nek la kapon vian Balancu tiel, nek per parolado Dusenca montru, ke vi ion scias, — Ekzemple: “nu, ni scias”, a˘ u “ni povus, Se ni nur volus”, a˘ u “se nur paroli Ni povus”, a˘ u “ekzista “ekzistass unu punkto”. punkto”. . . Ne helpu al vi Dio en mizero, Se tion tio n ˆci ci vi faros. far os. — ˆuru! ur u! ˆ tero). Juru! Spirito (sub la tero). Rip ozu, ho, spirito spirit o malfeliˆ malfel iˆca! ca! Hamleto Ripozu, Kaj nun, sinjoroj, mi min rekomendas Al vi kun mia tuta amikeco. Kaj Ka j ˆcion, cio n, kion mi, malriˆ mal riˆca, ca, povas

327

328

* Poezio *

Al vi alporti aman kaj amikan, Kun Dia help’ al vi mi ne rifuzos. Ni iru! Kaj denove mi vin petas, La fing fingron ron ˆciam cia m tenu sur la buˆso! so! Ni vivas en terura tempo! Ve, Ke mi naskiˆgis gis esti la punanto! Nu, venu do! Ni iros ˆciuj ciuj kune. ˆ foriras.) (Ciuj foriras.)

329

* Poezio *

7.30

A. Kofman

7.30 7.30.1 .1

El Ilia Iliado do (Tradukita de A. Kofman) KANTO UNUA

La pesto. — La kolero. ˆ Kantu, diino, koleron de la Peleido Ahilo, ˆ ˆ Gin, kiu al la A hajoj ka˘ uzis mizerojn sennombrajn uzis Kaj en Aidon deˆ deˆetis multega jn animojn an imojn kuraˆ gajn gajn De herouloj kaj faris korpojn iliajn akiro Al rabobirdoj kaj hundoj — fariˆgis gis la volo de Ze˘ uso uso — De tiu tago, de kiu disigis sin ekdisputinte ˆ La ordonanto al viroj, Atrido, de l’ dia Ahilo. Kia do dio ekscitis en ili disputon malpacan? Filo Latona kaj Ze˘ usa. usa. Ekkolerigita de reˆgo, go, Li malsanigis la militistaron, — mortadis popoloj, ˆ malhonoris Atrido Hrizon, ˆ Car la pastron de l’ dio. Por deaˆceti ceti filinon, li kun netaksebla depago ˆ Venis eni s al ˆsipo sip o j Ahajaj rapidenaˆ gantaj, gantaj, en manoj, Sur ora sceptro, la florokronon de dio Apolo, ˆ La malpro mal proksim ksimenˆ enˆetanta et anta,, kaj ˆciujn ciu jn Ahajojn petegis, petegis, Sed precipe la amba˘ u Atridojn, la ˆcefojn cefo jn pop popolaj olajn: n: ˆ “Ho vi, Atridoj, Atrido j, kaj ˆciuj ciuj Ahajoj kuraˆ gaj! g aj! la dioj, Sur Olimpo loˆgantaj, gantaj, donu al vi ekdetrui Urbon Priaman ka j poste hejmen reveni feliˆce. ce. Al mi la karan filinon redonu vi pro deaˆceto, ceto, Estimegante Estimegante Apolon, la malproksimenp malproksimenpafant afantan.” an.” ˆ Jen tiam tia m ˆciuj ciu j Ahajoj la˘ utege konsentis honoron utege Fari al pastro, pastr o, de li deaˆceton ceto n riˆcegan cegan ricevi. ricev i. Tio ne n e plaˆcis cis nur sole al koro de Agamemnono; Li malhonore forpelis lin kaj al li diris minace: Gardu vin, ke, maljunulo m aljunulo,, mi vin plu ne vidu ˆce ce ˆsipo sipo j Larˆgaj, gaj, nun pro malrapido a˘ u poste pro la reveno: ˆ malcerte vin helpos la sceptro kaj krono de l’ dio. Car ˆ do mi ne refordonos anta˘ Sin ue ue ol ˆsi maljuni malj uniˆgos gôs Hejme, en Argo, ˆce ce mi, malproksime malpr oksime de ˆsia sia patrujo, patru jo, Laborad Lab oradante ante teksaˆon, on, kaj mia kunkuˆsantino. santino .

* Poezio *

Sed vi foriru kaj min ne ekscitu, ke sana vi restu. ˆ Tiel li diris, kaj Hrizo ektimis, la vorton obeis Kaj al la multebruanta maro silente foriris. Poste, malproksimiˆgante, gante, li ekpetegis fervore Nun Apolon, la filon de la belabukla Latono: ˆ “A˘udu, udu, Arˆgentopafarka, gentopafarka, apogo de Hrizo kaj Kilo Sankta, potence reˆ ganta la Tenedoson, vi, glora! ganta Se efektive mi vian sanktejon beligis per kronoj A˘u mi iam por vi de plej bonaj kaprinoj kaj bovoj Grasajn femurojn bruligis, vi mian deziron plenumu: ˆ Punu vi per viaj sagoj pro miaj larmoj Ahajojn.” Tiel preˆgante gante li diris, atentis lin Febo Apolo. Jen li deiris, koleron en koro. Olimpan altaˆ altaˆon, ˆ Cirka˘ ufermitan ufermitan sagujon kaj arkopafon sur ˆsultroj. sultro j. La˘ute ute sonadis la sago j sur ˆsultroj sultro j de ekkolerinto, Dum li kuradis. Li estis simila al nokto. Li poste Malproksime Malpr oksime de ˆsipo sipo j sidiˆgis, gis, kaj sagon ellasis, Kaj el pafarko arˆ genta jen sono terura eksonis. genta Li ekatakis anta˘ ue nur mulojn kaj hundojn rapidajn, ue Sed jen la sagoj sag oj maldolˆcaj ca j atingis a tingis nun anka˘ u la homojn, Kaj malvivuloj senhalte en lignaroj flamadis. Militistaron la sagoj flugadis na˘ u tagojn, la dekan ˆ la popolon kunvokis. Al kolektiˆgo go Ahilo Tion ˆci ci metis en liajn pensojn la Hero blankmana. ˆ pri Danaoj malˆ Car gojis go jis ˆsi, si, ilin i lin perei per ei vidante. v idante. Kiam ili kunvenis kaj kunkolektiˆgis, gis, sin levis ˆ Inter ili Ahilo rapidapieda kaj diris: “Mi, ho, Atrido, nun pensas, revenos ni hejmen, irante Ree ˆci ci tien tie n kaj tien, se nur ni evitos la morton, ˆ ˆ Car la milito kaj pesto A hajojn mortigas samtempe. Sed demandu ni pastron a˘ u anta˘ udiriston udiriston a˘ u anka˘ u Sonˆgklarig gkla rigist iston, on, ˆcar car anka˘ ankau˘ sonˆ goj goj elvenas de Ze˘ uso, uso, Ke al ni diru li, kial koleras nin Febo Apolo, ˆ eble, pro nefarita promeso a˘ Cu, u pro hekatombo, ˆ Cu, el ˆsafidoj safido j kaj el sendifekta sen difektajj kaprinoj kaprino j prenonte pren onte La odoron oferan, li nin liberigos de pesto.” Tiel dirinte, sidiˆgis gis li. Kaj Ka j inter ili sin levis ˆ La Testorido Kalhaso plej lerta el birddivenistoj, Kiu konadis estanton, estonton kaj anka˘ u pasinton Kaj alkonduki alkondukiss la ˆsipojn sipojn Danaajn al Trojo per sia

330

* Poezio *

Scio profeta, de Febo Apolo al li donacita. Li, bonpensanta, sin turnis al ili kaj tiel parolis: ˆ “Ho, Ze˘ usamato usamato Ahilo, al mi vi ordonas klarigi La koleregon de malproksimegenˆ malproksimegenˆetanta etanta Apolo. Bone, mi estas dironta, sed vi al mi ˆuru uru defendi Min efektive favore per viaj paroloj kaj manoj: Certe, mi ekkolerigos viron, reˆ gantan gantan potence ˆ ˆ Ciujn Arganojn, viron, al kiu obeas Ahajoj: Reˆgo go ja estas tro forta kontra˘ ue ue la vir’ subpotenca; Se li eˆc tiun ˆci ci tagon tago n sian malicon malico n subpremos, subpr emos, Tamen en koro konservos li sian malicon, gis gîs li ˆgin gin Forellasos. Nun juˆgu gu vi, ˆcu cu vi min povas defendi.” defen di.” ˆ piedorapida: Lin respondante eldiris Ahilo piedorapida: “Vi kuraˆgiˆ giˆgu, gu, sincere since re eldiru la dialudaˆ d ialudaˆon; on; ˆ Juras mi per Ze˘usamato usamato Apolo, al kiu vi preˆgas, gas, Malfermante la volon de Dio al la Danaoj, Ke, dum mi estos vivanta kaj lumon de l’ suno vidanta, Vin tie ˆci ci ektuˆsos sos per mano pezega pez ega neniu ˆ El Ahajo j, se vi eˆc nomus mem Agamemnonon, ˆ Kiu glorigas glor igas sin esti e sti plej p lej forta fo rta el ˆciuj ciuj Ahajoj.” Kuraˆgiˆ giˆginte, ginte, la anta˘ udiristo udiristo la nemala˘ udebla udebla Diris: “Koleras li nek pro promeso, nek pro hekatombo, Nur pro la pastro, la malhonorita de Agamemnono, Ne forlasinta filinon kaj ne alpreninta depagon. Jen kial nin mizerigas li, la malproksimenpafanto, Kaj mizerigos ankora˘ u, ne forprenante multpezan u, Manon de l’ pesto, gis gîs estos la ˆgojookula gojookula filino Ree al patro kaj kune kun sankthekatombo sendita ˆ En Hrizourbon. Nur tiam nin eble la dio kompatos.” Tiel dirinte, sidiˆgis gis li, kaj ka j inter ili sin levis Agamemnono Agamemnono la vastereˆ ganta, ganta, l’ heroo Atrido, Tute malˆgoje; goje; la koron malluman kolero plenigis Kaj la okuloj fariˆgis gis similaj al fajro brilanta. ˆ Kontra˘ u Kalhaso anta˘ ue ue li nun furioze ekdiris: “Ho, malbonaˆoportisto, oportisto, al mi eldirinta neniam Favoraˆon! o n! Vi gojas gôjas nur anta˘ udiri udiri mizerojn. Vi anta˘ udiris neniam bonvorton kaj nek gin udiris gîn plenumis, ˆ Vi anka˘ u nun anta˘ udiras udiras al kolektiˆgintaj gintaj Ahajoj, Ke l’ malproksimenpafanta Apolo ilin nur punas, ˆ mi ne volis pro Hrizofilino ˆ Car depagon belegan

331

* Poezio *

Preni. Ho, jes, mi preferas ˆsin havi en mia domego, Mi ˆsin sin preferas prefe ras eˆc pli ol Klitemnestr Klitem nestron, on, kun kiu ˆ Mi edziˆgis gis dum ˆsia sia virgeco. virge co. La Hrizofilino Al ˆsi si ne cedas per kresko, talio, prudento, teksado. Sed mi konsentas redoni ˆsin, se tio estas est as pli bona, ˆ mi la savon popolan, kaj ne la pereon deziras; Car Sed vi alie honore donacu min, ke mi ne restu Unu ne rekompencita, ˆcar car tio ne estas konvena, konvena, ˆ Ciuj vi vidas, ke mia donaco foriras de mi nun.” ˆ piedorapida: Al li kontra˘ ue ue respondis Ahilo piedorapida: “Ho, vi plej glora Atrido, kaj plej profitama el ˆciuj, ciuj, ˆ Al vi pro kio A hajoj aldonos honoran donacon? Oni ne scias, ˆcu cu restas ankora˘ u riˆceco cec o komuna, komuna , ˆ Car la akiron el urboj rabitaj ni jam disdividis, Estas ne bone gin gîn rekolektigi por ree dividi. ˆ Sed vi ellasu ˆsin sin pro la honoro do dioj; Ahajoj, Ni, al vi pagos trioble, kvaroble, se Ze˘uso uso detrui Iam permesos al ni la Trojon murofortegan.” Al li kontra˘ ue ue respondis Agamemnono, la ˆcefo: cefo: ˆ “Kia ajn estas kuraˆga ga vi, diosimila A hilo, Trompi ne penu min: vi ne admonos min nek superruzos. ˆ vi, mem konservante donacon, vi volas, ke nur mi Cu Estu rabita de mia, ke mi ˆgin gin ellasu senpage? ˆ Bone, nur se anstata˘ uos uos Ahajoj gin gîn per alia Rekompenco de kosto egala, la˘ u mia deziro. Sed se ili rifuzos, mi prenos gin gîn mem: la donacon Vian a˘ u la donacon Ajaksan a˘ u l’ Odisean; Prenos min gin, gîn, — senigita de ˆgi gi ekkoleros la viro. Sed iafoje pri tio ni reparolos ankora˘ u. u. Nun ni surmetu sur maro ma ro sankta san kta la ˆsipon nigretan, Ni kolektigu en ˆgi gi da remistoj remisto j amason sufiˆcan, can, ˆ Metu en gi gî l’ hekatombon kaj Hrizofilinon Hrizofil inon ruˆ gvangan. gvangan. Unu el viro j konataj konata j estos la ˆcefo: cefo: Ajakso, Eble Idomeneo, a˘ u Odiseo la dia, A˘u vi mem Peleido, vi, la plej terura el viroj — Por oferante pacigi la Malproksimegenˆ Malproksimegenˆetantan.” ˆ piedorapida: Al li respondis minace Ahilo piedorapida: “Ve al mi! Senigita de honto, vi, profitamulo, ˆ Kiu Ahajo de nun viajn vortojn obei ekvolos, Kun vi irante a˘ u kontra˘ u viroj batalon farante? ˆ Car mi alvenis ne pro ponardego p onardegojn jnˆˆetistoj etisto j Trojano j

332

* Poezio *

Kontra˘ ubatali, ubat ali, ˆcar car ili kulpiˆgis gis je mi en nenio. Ili neniam nenia m ˆcevalojn cevalo jn a˘u bovojn de mi ekdeprenis A˘u fruktportantajn fruktporta ntajn kampegojn, en Ftio la multeloˆgita gita Fruktojn rukto jn ruinis, ˆcar car inter ni estas ja j a multe da ombraj o mbraj Montoj kaj anka˘ u la maro bruanta. Nur vin, plej senhontan, Sekvis ni, por ke vi ˆgoju, goju, portante ekvenˆ gon gon al Trojo Pro Menelao kaj anka˘ u pro vi mem, vi hundosimila. Sed tion ˆci ci ne atentas, atenta s, nek zorgas zorga s vi tion ˆci ci tute; tute ; Min eˆc minacas vi preni p reni donacon, de mi akiritan akirita n ˆ Per mia peno, kaj al mi de la Ahajidoj donitan. Tamen do mi ja neniam ricevas donacon egalan ˆ Al la via post rabo de urbo per la Ahajoj. Plej malfacilan laboron en laciganta batalo Miaj manoj faradas, sed kiam venas divido, La rekompenco plej granda venas al vi; mi, kontra˘ ue, ue, De malmulto kontenta, revenas laciˆ ge ge al ˆsipo sip o j; Nun mi foriras en Ftion, ˆcar car estas certe pli bone b one Hejmen reveni en ˆsipoj sipo j fleksita j. Mi ne deziras Malhonorita de vi plu kolekti por vi nun riˆcecojn”. ceco jn”. Al li respondis nun Agamemnono, la ˆcefo cefo de viro j: “Nu do, vi kuru do, se via koro al tio vin igas; Mi vin pro mi ja ne petas restadi, mi havos aliajn, Por akiri honoron, precipe la Ze˘ uson-zorganton. uson-zorganton. El diaj reˆgoj goj vi estas por mi la plej malamata. ˆ vi ˆciam Car ciam preferas malpacojn, malpaco jn, batiˆ gojn, gojn, batalojn. Se pli da forto vi havas, donita gi gî estas de dio. Hejmen revenu vi kun via j ˆsipoj sipo j kaj viaj kolegoj, Reˆgu gu vi Mirmidonojn pace, pri vi mi ne pensas, Mi ne atentas vian koleron, kaj mem mi minacas: ˆ Kiel Febo Apolo deprenas de mi Hrizoidon, Kiun forsendas mi per mia ˆsipo sipo kaj miaj amikoj, amikoj, Tiel mi mem vian tendon eniros kaj forelkondukos Vian donacon, ruˆgvangan gvangan la Brizeidon: vi sciu, Kiom mi estas pli alte ol vi, kaj ke ˆciu ciu teruru te ruru Al mi sin egaligi kaj al mi kontra˘uparoli.” uparoli.” Tiel parolis li, kaj Pelopido forte doloris, Inter du pensoj penso j ˆsancelis sancelis la koro en brusto, en vila: ˆ eltirinte de flanko glavon akregan, aliajn Cu, Militistojn forpeli kaj la Atridon mortigi, A˘u humiligi koleron kaj sian koron ekbridi. Dum en animo kaj koro li pensis pri tio kaj grandan

333

* Poezio *

Glavon Glavon el ingo eltiris, alvenis al li el ˆcielo cielo La diino Ateno, sendita de Hero blankmana, Kiu amis kaj zorgis amba˘ u heroojn egale. ˆ poste li nun stariˆgis, Si gis, lin kaptis per blondkapoharoj, Sole al li aperinte: ape rinte: ˆsin sin ˆciu ciu alia ne vidis. ˆ kaj tuj ekrekonis Ektimiˆginte, ginte, sin turnis Ahilo Palas-Atenon, terure ter ure ˆsiaj okuloj okulo j brilegis. Kaj li komencis paroli kaj diris la vortojn flugilajn: “Kial vi venis, filino de Ze˘uso uso ˆsildonte sild ontenant nanta, a, ˆ Cu por ekvidi la arogantaˆ arogantaˆon de Agamemnono? Sed mi eldiras al vi, kaj mi pensas, ke tio fariˆgos, gos, La fiereco senbrida balda˘ u lin pereigos.” Al li respondis Ateno, la bluokula diino: “Por kvietigi koleron vian mi venis, se restos Vi obeema; min sendis Hero, diino blankmana, Kiu vin amba˘u egale samtempe amas kaj zorgas. Vi do nun finu malpacon, kaj ne elprenu glavegon, Certe, per vortoj vi povas insulti lin la˘u via volo. Mi al vi diras, kaj tio t io ˆci ci estos efektivigita: Iam vi havos trioble da luksaj, belegaj donacoj Pro tiu t iu ˆci ci fiereco. fie reco. Detenu vin nun kaj obeu.” ˆ rapidapieda: ˆ respondante, eldiris Ahilo Sin rapidapieda: “Vere, estas bezone vian ordonon obei, Malgra˘ u la koro kolera: ˆcar car tio ˆci ci estas pli bon bona: a: La obeantan al dioj dioj volonte atentas.” Diris li, kaj sur arˆgentan gentan tenilon li metis la manon, Ree enmetis glavegon en ingon, ne malobeante ˆ balda˘ Vortojn diinajn. Si u ekflugis Olimpon, loˆgejon gejon De dio Ze˘ uso uso ˆsildontenanta, al dioj aliaj. Sed Peleido returnis sin kun parolo kolera Al Atrido: li sian koleron ne ekˆcesigis: cesigis: “Ho, vi drinkanto kun hunda rigardo, kun cerva kuraˆ go! go! Vi en la koro neniam havas kuraˆ gon gon vin armi, ˆ Por kune kun la popolo batali a˘ u kun la Ahajoj Plej eminentaj embuski vin: tio la˘ u vi estas — morto. ˆ Jes! prefereble ja estas en vasta tendaro Ahaja Vian kontra˘ udiranton senigi de lia donaco. udiranton Reˆgo-popolmanˆ go-popolmanˆ gegulo, gegulo, neta˘ ugulojn ugulojn reˆ ganta! ganta! ˆ Car, Atrido, alie vi lastan fojon ofendus. Sed al a l vi mi nun diras kaj faras ˆuron uron grandegan, ˆ Juras mi je tiu sceptro, neniam floro jn kaj branˆcojn cojn

334

* Poezio *

Renaskonta, estante lasinta en montoj la trunkon, Kaj ne reekfloronta (ˆcar car fero de gi gî ekdemetis ˆ Giajn foliojn kaj ˆselon), selon), kaj portadata en manoj ˆ De Ahajidoj-juˆ gistoj, gistoj, gardantaj la leˆgojn, gojn, venantajn De l’ dio Ze˘uso; uso ; mi ˆuras ur as je tiu ˆci ci ˆuro ur o grande gra ndega, ga, ˆ joj, ˆ Ke eksopiros eksopi ros tuj ˆciuj ciuj Ahajo ha j, serˆcante cante Ahilon... Tamen, malgra˘ ue doloro via, ne povos vi helpi ue Ilin, ekmortigotajn amase per man’ de Hektoro La virbuˆcanto, canto, kaj vian vi koron mordetos, mor detos, ke estis est is ˆ Vi plej kuraˆgan gan el ˆciuj ciu j Ahajoj malestiminta”. Tiel dirinte, sur teron ekˆ ekˆetis li sian sceptron, Beligitan de najloj oraj, kaj balda˘ u sidiˆgis. gis. Sed Atrido koleris anka˘ u. u. Kaj levis sin poste La dolˆcalingva calin gva kaj tondravoˆ tondr avoˆca ca Nestoro Nesto ro el Pilo, El kies kie s buˆso so flua fluadis dis dolˆcamiel cam ielaa parolo par olo;; Estis li nun travivinta jam du generaciojn, Kiuj naskiˆgis gis kaj vivis kune kun li en la sankta Urbo Pilo, hodia˘ u li superreˆgis gis la trian. Jen li, bonepensanta, eldiris al la kolektiˆgo: go: ˆ “Ve, ho kia malˆgojo gojo surfalas sur teron Ahajan! Certe, ekˆgojos gojos Priamo kaj kune kun li Priamidoj, Anka˘u l’ aliaj Trojanoj roja noj eksentos ˆcarmegon carmegon en koro, Se ili a˘udos, udos, ke vi nun malpacas, vi, kiuj estas En konsiloj plej altaj kaj en bataloj unuaj. Sed vi a˘ uskult usk ultu, u, ˆcar car amba˘ ambau˘ pli junaj vi estas ja ol mi. Iam mi havis aferon kun viroj ankora˘ u pli fortaj Ol vi, sed miajn konsilojn ili neniam malˆsatis. satis. Vidis neniam mi kaj ne ekvidos jam virojn similajn, Kiel Pirito kaj Drio, kiu potencis popolojn, Kiel Kenco a˘ u Eksadio a˘ u Polifemo Polifemo Diosimila kaj dia Tezeo, la filo Egea. Ili estis pli forta j ol ˆciuj, ciuj, sur tero naskitaj, naskita j, Kaj, plej fortaj estinte, batalis nur kontra˘ u plej fortaj, Kontra˘ u montaj monstregoj, ilin fordetruante. Kune kun ili mi estis milita kolego el Pilo, El malproksima lando: alvokis min tiuj ˆci ci viro j: Kune kun ili batalis mi, kaj kontra˘u ili nenia Homo, sur tero naskita, havis kuraˆ gon gon batali. Sed anka˘ u ili konsilon mian obee atentis. Nun vi anka˘ u obeu: obei ja estas pli bone. Vi, Atrido potenca, ne prenu de li la knabinon,

335

* Poezio *

ˆ Sed ˆce ce li lasu donacon, donitan de la Ahajidoj, Sed anka˘ u vi, Peleido, ˆcesu cesu kun reˆgo go disputi Malpacante: konvenas ja honoro pli alta Al la sceptroportanta, kiun Ze˘ uso uso glorigas; Kaj se vi estas pli forta kaj filo de dia patrino, Estas li ja pli potenca, ˆcar car reˆ gas gas li multajn popolojn. Vi, Atrid’, humiligu la koron, mi mem vin petegas, ˆ demetu vian koleron: li estas Kontra˘ u Ahilo ˆ Forta apogo Ahaja en pereigema milito.” Diris al li respondante Agamemnono potenca: “Vere! “Vere! Vi, ho maljunulo, ˆcion cion eldiris konvene, konvene, Sed tiu viro deziras esti pli alta a lta ol ˆciuj, ciuj, Volas estriˆgi gi je ˆciuj, ciu j, volas vola s ordoni ord oni al ˆciuj ciu j Kaj doni leˆgojn, gojn, al kiuj, certe, neniu obeos. Se lin la dioj eternaj instruis instruis ˆetadi ponardon, p onardon, ˆ ili anka˘u pro tio permesis al li — nin insulti?” Cu ˆ Lin interrompis kaj diris diosimila Ahilo; “Ho, mi, certege, nur estus timulo kaj neta˘ugulo, ugulo, Se mi vin kontentigadus je ˆcio, cio, kion vi volas. Vi de aliaj postulu tion, tamen al mi vi Ne ordonu, ˆcar car mi ne intencas al vi humiliˆ gi. gi. Tion mi diras al vi, kaj ˆgin gin vi konservu en koro: Mi la manon armitan ne levos pro la knabino Kontra˘ u vi a˘ u aliaj: a liaj: vi donis kaj vi ˆsin deprenas. depr enas. Sed el e l mia cetera havo en ˆsipoj sipo j rapida j Vi nenion deprenos kontra˘ u mia bonvolo. Sed se vi volas, elprovu, ke ˆciuj ciuj kune ekvidu, Kiel el vi nigra sango ˆcirka˘ cirka˘ u ponardo ekfluos.” Tiel ili disputis per malamikaj paroloj Kaj, leviˆginte, ginte, dislasis dislasi s ˆce ce ˆsipo sipo j la kolektigita kolektig itajn. jn. Peleido foriris al tendoj te ndoj kaj ˆsipoj sipo j rapidaj r apidaj Kune kun Menetiido kaj kune kun siaj kolegoj, Sed Atrido surmetis sur metis sur maron ˆsipon sipon rapidan, Dudek remistojn elektis kaj metis en ˆgin gin hekatombon ˆ zofilin Por la dio kaj anka˘ u la Hrizofi Hri linon on ruˆgvangan, gvang an, Kaj Odiseo multsaˆga ga tie estis ˆsipestro sip estro.. ˆ sidiˆgis Ciuj gis kaj balda˘ u eknaˆ gis gis sur vojon malsekan. Kaj al popoloj ordonis purigi sin Agamemnono. Ili purigis pur igis sin kaj la malpuron en maron enˆ enˆetis, Kaj sendifektajn hekatombojn oferis al dio: Bovojn kaj kaprinojn ˆce ce bordo b ordo senfrukta de l’ maro,

336

* Poezio *

Kaj l’ odoro o doro ofera en fumo suriris ˆcielon. cielon. Tiel ili penadis, sed dume Agamemnono ˆ Tion ne lasis, per kio li ˆus us Ahilon minacis: minacis: Vokis rapide li Taltibion kaj E˘ uribaton, uribaton, Kiuj estis liaj heroldoj kaj lertaj servantoj. ˆ “Iru vi tien, en tendon de la Peleido Ahilo, Prenu vi la Brizeidon ruˆgvangan gvangan kaj ˆsin sin alkonduku, alkondu ku, Se do li ˆsin sin ne redonos, mi mem ˆsin sin jam tiam deprenos, Al li venonte kun aro, kaj tio lin plu ektimigos.” Tiel dirinte, forsendis li ilin kun vorto minaca. Ili al bordo de l’ maro senfrukta malˆgoje goje foriris Kaj al la tendoj kaj ˆsipoj sipoj de Mirmidonoj Mirmidonoj alvenis. alvenis. Lin do ili ektrovi ekt roviss ˆce ce tendo, ten do, ˆce ce ˆsipo sip o nigret nig retaa ˆ Tie sidanta, kaj ilin vidinte ne ˆgojis gojis Ahilo. Ekkonfuzitaj pro timo kaj respektego pri l’ reˆgo, go, Ili stariˆgis gis sen ia parolo, sen ia demando, Sed li mem tion penetris per sia koro kaj diris: “Bonan venon, heroldoj, senditoj de Ze˘ uso uso kaj homoj! Alproksimiˆgu, gu, ˆcar car kulpaj kulpa j estas e stas ne vi, sed Atrido, ˆ Kiu venigis vin pro la filino ruˆgvanga gvanga de Hrizo. Dia Patroklo, knabinon vi elkonduku, ke ili ˆ ekdeprenu. Kaj estu ili mem la atestoj Sin Anta˘ u la dioj feliˆcaj, caj , anta˘ u homoj mortemaj, Anta˘ u la reˆg’ g’ furioza, ke kiam oni ankora˘u Mian helpon bezonos por malhonoron formeti De aliaj! Ho, certe, pro pereema malsaˆgo go Li, Atrido, ne povas rigardi anta˘ uen, uen, nek posten, ˆ Por fortikigi Ahajo ha jojn, jn, batala bat alanta ntajn jn ˆce ce ˆsipo sip o j.” Tiel li diris. Patroklo obeis la karan amikon: Li elkondukis el tendo kaj donis knabinon ruˆgvangan gvangan ˆ Al la senditoj, kaj tiuj foriris al ˆsipoj sipoj Ahajaj; ˆ Kaj ne volonte kuniris knabino. Dume Ahilo Iris plorante for de amikoj kaj tie sidiˆgis, gis, Sur la bordo de l’ maro; rigardis li maron malluman, Manojn eltiris kaj sian karan patrinon petegis: “Mia patrino, pat rino, ˆcar car vi min por tempo mallonga eknaskis, ekn askis, Devus almena˘ u aljuˆgi gi honoron al mi l’ Olimpano Ze˘uso uso altetondranta, sed li tute min ne honoras! Jen Atrido, la vastereˆganta ganta Agamemnono, Min malhonoris estinte de mi forrabinta donacon.”

337

* Poezio *

Tiel li diris plorante; atentis lin lia patrino, La estiminda, estimi nda, en profundeg prof undegaaˆoj o j de maro, ˆce ce l’ patro patr o Maljuniˆginta, ginta, kaj venis el maro ˆsi si kiel nebulo, Kaj Ka j apud li, elverˆsanta santa larmo jn, ˆsi si alsidiˆ alsidigis. gîs. Lin karesante per mano, ˆsi si la parolon eldiris: “Filo, pro kio vi ploras? pro kio la koro malˆgojas? gojas? Ho, vi kaˆ kaˆsu su nenion, nenio n, ke amba˘ a mba˘ u tion ni sciu.” ˆ rapidapieda: Diris, profunde geminte, gêminte, Ahilo rapidapieda: ˆ “Cion vi scias, patrino, pro kio rakonti konaton? Tebon aliris ni, sanktan urbon de Eetiono, Kaj gin gîn detruis detr uis kaj ˆcion cion tien ˆci ci forelkondukis; forel kondukis; ˆ La Ahajidoj honeste l’ akiron dividis kaj oni ˆ Hrizofilinon Hrizofi linon ruˆ gvangan elektis por la Atrido. gvangan ˆ Hrizo do, pastro de malproksimegenˆ malproksimegenˆetanta Apolo, ˆ Venis al ˆsipoj sipo j rapida r apidajj de d e kuproarmitaj kuproarmita j Ahajoj, Por deaˆceti ceti filinon per netaksebla depago, La florkronon portante de malproksimegenˆ malproksimegenˆetanta ˆ Dio sur ora sceptro, kaj la Ahajojn petegis, petegis, Sed l’ Atridojn, la amba˘ u ˆcefojn cefo jn pop popolajn olajn — precipe. pr ecipe. ˆ Tiam Ti am ˆciuj ci uj Ahajoj la˘ utege konsentis honoron utege Fari al pastro, pastr o, de li deaˆceton ceto n riˆcegan cegan ricevi. ricev i. Tio ne n e plaˆcis cis nur sole al koro de Agamemnono, Li malhonore forpelis kaj lin minacis per vortoj. La maljunulo foriris kolere, sed Febo Apolo Lian petegon atentis, ˆcar car amis li multe la pastron. Sendis Sendis li al Argoanoj sagojn sagojn malbonajn malbonajn amase, amase, Tiam mortadis popoloj, ˆcar car sagoj de l’ dio flugadis ˆ ˆ Cie en vasta tendaro Ahaja. Sciigis nin tiam Anta˘ udiristo scianta pri volo de dio Apolo; udiristo Mi mem unua konsilis rapide pacigi la dion. Sed Atrido koleris: subite levinte sin, diris Li la parolon minacan, hodia˘ u plenumiˆgintan. gintan. ˆ jojj ˆsin, La gojokulaj gôjokulaj Ahajo ha sin, vere, venigas per ˆsipo sipo ˆ Hejmen en Hrizon kaj anka˘ u donacojn por la Potenculo, Sed ˆus us deprenis l’heroldoj de mi el mia la tendo ˆ La Brizeidon, donacon honoran de Ahajidoj. Helpu do vi vian filon noblan, se povas vi helpi. Vi sur Olimpon suriru kaj Ze˘uson uson petegu, se iam Vi lian koron gojigis ˆgojigis per paroloj a˘ u agoj, ˆ mi vin ofte a˘ Car udadis udadis gloriˆgi gi en domo de l’ patro, Ke l’ ˆcirka ci rka˘ u uitan ˘ itan de nigraj nubegoj Kronidon vi sola

338

* Poezio *

El senmortema diaro de malhonora pereo Igis for, dume kateni minacis lin ˆciuj ciuj aliaj: Hero kaj Posejdono kaj anka˘ u Palas-Ateno. Sed vi venis, diino, formetis de li la katenojn, Sur Olimpon la vastan vokinte Centmanon, nomatan Breareo de dioj kaj — Egeono de homoj, ˆ li estas multege pli forta ol lia patro; Car Apud Kronido sidiˆgis gis li fiera de gloro, Kaj lin teruris la dioj kaj timis Ze˘ uson uson kateni. Rememorigu lin, anta˘ u li sidiˆgu gu kaj liajn Vi ˆcirka ir ka˘ u uprenu ˘ prenu genuojn, ke volu li helpi Trojanojn ˆ A˘u gis gîs tendaro kaj ˆsipoj sipo j la Ahajidojn forpeli Mortigato Morti gato jn, ke ˆciuj ciuj sciiˆgu gu la krimon de l’reˆgo, go, Ke li mem, Agamemnono Atrido, la ˆcefo cefo de viroj ˆ Sciu l’ ofendon, faritan al plej kuraˆ ga ga Ahajo.” Larmojn Larmo jn verˆ verˆsante, sante, respondis al sia filo Tetido: “Ve al mi, ke edukis mi vin, por mizeroj naskitan! Ho, se vi povus ˆce ce ˆsipoj sipo j sen larmoj kaj sen malˆ gojo gojo Sidi, ˆcar car estos nelonge vi, tute ne longe vivanta. vivanta. Nun ne longtempa longt empa kaj pli malfeliˆ malfel iˆca ca ol ˆciuj ciuj vi estas Per unu fo jo. Ho, mi vin por p or malfeliˆco co eknaskis. Tion al tondronˆ tond ronˆetanta etanta Ze˘ uso, uso, se volos li a˘udi, udi, Iras mi diri nun supren, sur multaneˆgan gan Olimpon. Vi do, sidante sid ante ˆce ce ˆsipo sip o j rapida rap ida j, ne ˆcesu ces u koleri kole ri ˆ La Ahajidojn kaj tute detenu vin de la milito. Ze˘uso uso hiera˘ u festeni festeni al Etiopoj Etiopoj senpek senpekaj, ˆ l’Okeano, foriris kaj kune kun li — la diaro, Ce Tamen la tagon dekduan revenos li hejmen, Olimpon. Tiam eniros mi kupran domon de Ze˘ uso, uso, mi liajn Ekˆcirka˘ kauprenos u ˘ prenos genuojn, mi lin inklinigi esperas.” Tiel dirinte, foriris ˆsi. si. Kaj li restigis koleron En la koro pro sia ruˆ govanga govanga knabino, Malgra˘ u li forkondukita perforte. Sed Odiseo ˆ En Hrizourbon alvenis kun hekatombo la sankta. En la havenon profundan veninte, tuj ili formetis Velojn kaj ilin kunligis en ˆsipoj sipo j kaj al la mastejo Maston altiris, rapide ˆgin gin sur ˆsnurego snureg o jn mallevis mallev is Kaj en havenon enpelis per remiloj la ˆsipon, sipon, Tie ˆci ci ankron ank ron elˆetis et is kaj ligis lig is al bordo bo rdo ˆsnurego snur ego jn. Mem ili teron suriris kaj l’hekatombon kunprenis Por dio di o Febo Apolo Apo lo malproks ma lproksimege imegen nˆetanta, eta nta,

339

* Poezio *

ˆ Anka˘u eliris Hrizido Hrizid o el e l ˆsipo sip o la martranaˆ martr anaˆganta, ganta, ˆ al altaro kondukis nun Odiseo multsaˆga, Sin ga, Kaj redoninte en brakojn de l’patro, li tiel eldiris: ˆ “Hrizo, venigis min Agamemnono, la ˆcefo cefo de viroj, Por la filinon redoni kaj hekatombon oferi ˆ Al Apolo, ke por A hajidoj paciˆ pacigu gû la dio, Kiu pezegajn mizerojn alsendis nun al Argoanoj.” Tion li diris, ˆsin sin donis en liajn manojn; la patro ˆ ˆ Goje ricevis la karan filinon. L’Ahajoj al dio La hekatombon hekatombon majestan maje stan ordigis ˆcirka˘ cirka˘ ue l’altaro Bonkonstruita, eklavis la manojn kaj prenis l’hordeon. ˆ Hrizo do levis la manojn supren kaj la˘ ute ute ekpreˆ gis: gis: ˆ “A˘udu, udu, Arˆgentopafarka, gentopafarka, apogo de Hrizo kaj Kilo Sankta, potence reˆ ganta la Tenedoson. Kiele ganta Vi jam anta˘ ue atentis mian petegon vokantan ue ˆ Kaj min trankviligis, mizeriginte l’Ahajojn, Tiel same vi ree mian deziron plenumu ˆ Kaj de Ahajoj forigu forigu la teruregajn teruregajn mizerojn. mizerojn.”” Tiel li diris, preˆgante, gante, atentis lin Febo Apolo. Sed post la preˆgo go disˆ disˆetis etis ili la sanktan hordeon, Kolojn defleksis al besto j, ekbuˆcis cis kaj felojn felo jn deprenis depren is Kaj femurojn eltranˆcis, cis, ilin envolvis per graso Duobligite, por pecoj da kruda viando kovrinte; Ilin bruligis la pastro pastr o sur ˆstipoj stipo j kaj nigran vinon Verˆsis sis sur ili; lin knabo knab o j kun kvindentilo kvinde ntilojj ˆcirka˘ cirka˘uis. uis. Forbruliginte femurojn ka j l’ internaˆ internaˆojn provinte, Ili distranˆcis cis la reston pece kaj metis met is sur stangojn, stango jn, Rostis ˆgin gin pene kaj fine demetis ˆgin. gin. Post la laboro Ili aranˆgis gis festenon, kaj tiam la koroj iliaj En tiu bonaranˆ gita festeno mankis nenion. gita Post kvietigo de la malsato kaj de soifo Knaboj plenigis gis gîs randoj rando j kalikojn per la trinkaˆ trinkaˆo o Kaj, komencinte de dekstre, al ˆciuj ciuj pokalojn disdonis. ˆ Da˘ure ure la tago l’Ahajoj per kantoj pacigis la dion, ˆ Belan peanon kantadis la maljunuloj Ahajoj, Glorigadante Apolon, kaj gojis gôjis li en sia koro. Kiam la suno subiris kaj mallumo fariˆgis, gis, Ili ˆce ce la ˆsnurego snur ego j, teninta ten inta j la ˆsipon, sip on, ekdorm ekd ormis. is. Sed kiam la rozafingra Eos’, el nebuloj naskita, ˆ Levis sin, ili fornaˆgis gis al vasta tendaro Ahaja,

340

* Poezio *

Venton favoran al ili donis Febo Apolo. Ili starigis star igis la maston, disstreˆcis cis la velojn velo jn blankegajn, Vento ekblovis en mezon de veloj, kaj ondo purpura ˆ Cirka˘ u la kilo de l’ ˆsipo sipo naˆ ganta ganta fortego ekbruis, Kaj gi gî ekkuris sur ondoj, rapide la vojon farante. ˆ Poste, veninte al vasta tendaro de la Ahajidoj, Ili eltiris la ˆsipon sipon nigretan sur bordon la sablan Kaj, ˆgin gin subapoginte alte per traboj longegaj, Ili ne malrapidante disiris en tendojn tendo jn kaj ˆsipojn. sipo jn. Li do koleris, sidante ˆce ce ˆsipo sip o j rapidenaˆ rapid enaˆ gantaj, gantaj, Li, Peleido kuraˆga, ga, la dia piedorapida. Li en konsilojn, virojn glorigadantajn, ne venis, Nek en batalojn. Sed lian koron mordetis malˆgojo gojo Pro la restiˆgo go senaga: soifis li bruon, batalon. Jen apena˘ u dekdua dekdu a matenˆ mate nˆcielruˆ cielrugo gô aperis, Sur Olimpon revenis revenis l’eterneviv l’eternevivanta anta diaro. Ze˘us us anta˘ uiris. Tetido do ne forgesis la peton uiris. De ˆsia sia filo, ˆsi iris el maro kaj levis sin kune Kun frumatena nebulo ˆcielon cielon kaj altan Olimpon; Tie Ti e ˆci ci trov tr ovis is ˆsi si Ze˘ Ze uson, u˘ son, aparte de dioj aliaj Sur la supraˆ supraˆo o plej alta de multekapa multekapa Olimpo. ˆ Si alsidiˆgis gi s kaj ka j ˆcirka ci rka˘ u uprenis ˘ prenis per mano maldekstra Liajn genuojn, per dekstra lian mentonon ektuˆ ekt uˆsis, sis, Kaj potenculon Kronidon-Ze˘ uson uso n ˆsi si ekpete ekp etegis gis:: “Ho, patro Ze˘ uso, uso, se mi al vi inter diaro diar o ekplaˆcis cis Iam per vorto a˘ u faro, plenumu vi mian deziron: Vi mian filon ekvenˆgu, gu, mortonton pli frue ol ˆciuj; ciuj; Agamemnono, la ˆcefo cefo de viroj, lin malhonoris, De li preninte donacon kaj mem gin ˆgin forekrabinte. Sed vi lin venˆgu, gu, Anta˘ upripensanta, upripensanta, ho, Ze˘ uso uso potenca! ˆ Vi al Trojanoj donacu venkadon, gis gîs Ahajidoj Mian filon honoros kaj rekompencos lin glore.” Tiel ˆsi si diris. Al ˆsi si ne respondis resp ondis la nubop nubopelanto elanto Ze˘uso uso kaj longe silentis. Tetido do forte alpremis Sin Si n al ˆcirka ci rka˘ u uprenitaj ˘ prenitaj genuoj kaj reekpetegis: “Ne “N e ˆsanc sa ncel eliˆ iˆgu: gu: promesu kaj donu al mi la konsenton A˘u do — rifuzu (ne timas ja vi), ke tuj nun mi sciu, ˆ mi el ˆciuj Cu ciuj estas plej malestimata diino.” Al ˆsi si respondis resp ondis indigne indign e Ze˘ Z e˘ uso uso la nubkolektulo: “Vere, malbona afero estos, se vi kontra˘ u Hero Igos min, kaj ˆsi si per p er vorto j insulta j min ekkolerigos;

341

* Poezio *

ˆ jam sen tio en rondo de ˆciuj Si ciuj dioj dio j senmortaj Kontra˘ u mi ˆciam ciam disputas, dirante — mi helpas helpa s Trojano jn. Tamen vi nun forrapidu, ke Hero vin ne ekvidu. Mi jam prizorgos, por vian deziron plenumi, kaj al vi Mi la kapon balancos, por ke al mi vi konfidu: Tio ˆci ci estas de miaj promesoj promeso j por ˆciuj ciuj senmortaj senmorta j Garantiaˆo o sanktega, sankt ega, ˆcar car estas ne redonebla, redon ebla, Ne refarebla la vorto, donita dum kapobalanco.” ˆ tiuj vortoj mallevis Ze˘uso Ce uso la brovojn mallumajn, Kaj l’ ambroziaj buklharoj de l’ Potenculo subfalis De la kapo senmorta, la vasta Olimpo ektremis. ˆ do Tiel konsiliˆginte, ginte, ili disiris nun. Si Maron profundan rapidis de la brilega Olimpo. Ze˘uso uso eniris palacon sian, kaj ekleviˆginte ginte Iris la dioj renkonte al patro ilia, neniu Kuraˆgiˆ giˆgis gis atendi lin: ˆciuj ciuj renkonte aliris. La Olimpano sidiˆgis gis sur trono sia. Sed Hero Ne preterlasis, ke li konsiliˆgis gis kun la filino De maljunulo Nereo, l’arˆgentapieda gentapieda Tetido, Kaj tiajn vortojn pikemajn al Ze˘ uso uso potenca eldiris: “Kiu el dioj, vi ruza, al vi sian donis konsilon? ˆ Ciam plaˆcas cas al vi ricevadi sekreta jn decidojn, decido jn, Dum mi malestas de vi, kaj neniam al mi vi diras Vole eˆc unu vorton de tio, pri kio vi pensas.” Al ˆsi si respondis la patro de la homaro kaj dioj: “Hero, ne penu vi ˆciujn ciujn mia jn penso p ensojn jn sciiˆgi, gi, ˆ tio estas ne ebla por Car p or vi eˆc, c, por mia edzino. Certe, neniu el dioj kaj homoj sciiˆ gos gos pri tio, Anta˘ u ol vi, kio estas por vi permesata p ermesata sciiˆgi; gi; Tamen do, kion mi volas aparte de dioj decidi, Vi min ne devas demandi, vi min ne devas esplori.” Hero la bovookula ree respondis al Ze˘ uso: uso: “Ho, kiajn vortojn eldiris vi, Kronido terura! Mi ja neniam gis ˆgis nun vin demandis a˘ u esploradis, Tute trankvile decidas vi ˆcion, cion, kion vi volas. Sed mi nun timas en koro, ˆcu cu vin ne ekkonvinkis L’ido de griza Nereo, l’arˆgentapieda gentapieda Tetido: ˆ Ce vi sidante sid ante,, ˆsi via jn ˆcirka˘ cir ka˘ uprenadis uprenadis genuojn. ˆ Al ˆsi si vi eble promesis per kapobalanco Ahilon ˆ jojn Ekglorigi kaj multajn Ahajo ha jn ekster eks termi mi ˆce ce l’ ˆsipo sip o j?”

342

* Poezio *

Al ˆsi si respondis resp ondis dirinte Ze˘uso uso la nubkolektulo: “Stranga, “Stra nga, vi ˆciam ciam suspektas susp ektas,, ne povas de vi mi kaˆ kaˆsiˆ siˆ gi, gi, Sed vi nenion atingos, nur malproksimiˆ gos gos de koro Mia, kaj tio por vi estos ja pli terura ankora˘ u. u. Se tio estos, fariˆgos gos tio la˘ u mia deziro, Sidu do vi nun trankvile kaj miajn ordonojn obeu! ˆ malcerte tuta diaro Olimpa vin helpos, Car Se kontra˘ u vin nevenkeblajn miajn manojn mi uzos”. Tiel li diris, kaj Hero la bovookula ektimis, Sidis silente, koleron en sian koron bridinte, Kaj eksopiris la Uranidoj en Ze˘ usa usa palaco. Jen nun eldiris Hefesto, la glora artisto, favore Pri sia kara patrino Hero, diino blankmana: “Estos certege malbone kaj fine ne elsufereble, Se vi tiel malice malpacos por la mortemaj Kaj inter dioj vi semos ribelon. Ne ˆguos guos ja pli ni ˆ Gojon festenan, se reˆgos gos malpaco. Al mia patrino Mi nun konsilas (kvankam (kvankam ˆsi mem havas havas multan prudenton) Al kara patro obee submeti sin, por ke li ree Ne ekkoleru, kaj pli ne konfuzi nin dume festeno. ˆ se li, la Olimpano tondronˆ Car tondronˆetanta, ekvolos, Li nin deˆ deˆetos de tronoj; trono j; li estas pli forta ol ˆciuj. ciuj. Sed vi lin volu per vortoj delikataj moligi Kaj refariˆ gos gos favora balda˘ u al ni l’Olimpano”. Tiel dirinte, leviˆgis gis li kaj pokalon dufundan Donis al sia patrino kara kaj diris la vortojn: “Kara patrino, elportu malˆ gojon gojon malgra˘ ue ue sufero, Ke mi vin, ho, la plej kara, ne vidu per propraj okuloj Balda˘ u batata; ˆcar car vana, kiel a jn volus mi, estos Mia helpo, help o, ˆcar car Ze˘uson uson kontra˘ kontra˘ ui ui estas ne eble. ˆ jam anta˘ Car ue, kiam fojon mi volis vin helpi, ue, Kaptis li min ˆce ce l’ piedo, de sojlo la sankta min ˆetis. etis. Tutan la tagon mi flugis suben kaj dum sunsubiro Mi sur Lemnoson surfalis, havante malmulte da vivo, Sed la Sintoj ricevis la subenfalinton amike.” Tiel eldiris li, kaj ekridetis Hero blankmana Kaj ridetante ˆsi si prenis de sia filo pokalon. Li do al ˆciuj ciuj cetera cete rajj senmorta j, irante de dekstre, dekst re, Dolˆcan can nektar nek taron on enverˆsis, sis, el la kaliko ˆcerpant cer pante, e, Kaj inter dioj dio j feliˆcaj caj eksonis ridado rida do senfina, sen fina,

343

* Poezio *

Kiam ili lin vidis kuradi kaj rekuradi. ˆ sunsubiro festenis ili dum tuta la tago, Gis Kaj nenio mankis al koroj dum festenado Bonaranˆgita: gita: nek sonoj belegaj de liro Apola. Nek l’ harmonia kantado de Muzoj, kantantaj alterne. Sed kiam ekestingiˆgis gis la lumo de l’ suno brilega, ˆ el ili foriris dormi en sian loˆgejon, Ciu gejon, Kiun al ˆciu ciu lamapieda artisto Hefesto Ekkonstruis per sia multescianta prudento. Ze˘uso uso do tondron tondr onˆˆetanta etant a iris al sia kuˆsejo, sejo, Kie li ofte kuˆsadis sadis sub ago de dormo la dolˆca. ca. Tien veninte, li dormis, kaj apud li — Hero orkrona.

344


ˆ Capitro 8 Aldono 8.1

Preˆ go sub la verda standardo go Al Vi, ho potenca senkorpa mistero, Fortego, la mondon reganta, Al Vi, granda fonto de l’ amo kaj vero Kaj fonto de vivo konstanta, Al Vi, kiun ˆciuj ciuj malsame malsam e prezent p rezentas, as, Sed ˆciuj ciuj egale en koro Vin sentas, Al Vi, kiu kreas, al Vi, kiu reˆgas, gas, Hodia˘ u ni preˆgas. gas. Al Vi ni ne venas kun kredo nacia, Kun dogmoj de blinda fervoro: Silentas nun ˆciu ciu disput’ disput ’ religia r eligia Kaj regas nur kredo de koro. koro. Kun gi, gî, kiu estas est as ˆce ce ˆciuj ciu j egala, ega la, Kun gi, gî, la plej vera, sen trudo batala, Ni staras nun, filoj de l’ tuto homaro ˆ Via altaro. Ce Homaron Vi kreis perfekte kaj bele, Sed gi gî sin dividis batale; Popolo popolon atakas kruele, Frat’ rat ’ fraton fra ton atakas ata kas ˆsakale. sakale . Ho, kiu ajn estas Vi, forto mistera, A˘uskultu uskult u la voˆcon con de l’ preˆ p reˆgo go sincera, Redonu la pacon al la infanaro De l’ granda homaro! Ni ˆuris ur is labori lab ori,, ni ˆuris ur is batali bat ali,, Por reunuigi l’ homaron.

345

* Aldono *

Subtenu nin, Forto, ne lasu nin fali, Sed lasu nin venki la baron; Donacu Vi benon al nia laboro, Donacu Vi forton al nia fervoro, Ke ˆciam cia m ni kontra˘ kontr a˘u atakoj sovaˆgaj ga j Nin tenu kuraˆgaj. gaj. La verdan standardon tre alte ni tenos; ˆ signas la bonon kaj belon. Gi La Forto mistera de l’ mondo nin benos, Kaj nian atingos ni celon. Ni inter popoloj la murojn detruos, Kaj ili ekkrakos kaj ili ekbruos Kaj falos por ˆciam, ciam, kaj amo kaj vero Ekregos sur tero.

346

A ?

?

Fundamenta Krestomatio

Recommend Documents