I
Historija francuske revolucije
Desila se na prelazu 18. i 19. stoljeća, u doba demokratskih revolucija, što je sporan termin, a postavio ga je historičar Palmer. Francuska revolucija ima sve elemente koje nosi jedna revolucija. Nastala je u društvu koje se razvija, ali ga koči feudalni poredak, koji će revolucija razbiti. Revolucija je ubrzala razvoj društva, predtavljala je stvar cijelog društva a ne samo dijela naroda... Revolucija ima tri faze: 1.
ustavna monarhija od juriša na Bastilju14. jula 1789. do 10. augusta 1792, tj. do
juriša na kraljevski dvor u Parizu. To je period borbe za donošenje ustava, ukidanje feudalizma i demokratizaciju društva. 2.
despotizam slobode ili jakobinska vlada od 10. augusta 1792. do 26. oktobra
1795., tj. pada jakobinske vlade 3.
degeneracija revolucije od 26. oktobra 1795. do 9. novembra 1799, tj. doba
Direktorijuma, kada je izvršen državni udar od strane Napoleona. Do 1804. traje doba Konzulata. Napoleon je 1804. proglašen za cara. Uzroci revolucije su socijalne prirode. Društvo se razvija u pravcu kapitalističkih odnosa, a smetaju mu feudalni okviri, iako je francuski feudalizam napredovao pa nije bio klasičnog tipa. To pokazuje i broj parnih mašina, a plemići su se bavili trgovinom. Pred revoluciju Francuska nije jedinstvena nacija. Osim toga podijeljena je u 12 okruga. Postoje i cijele oblasti gdje se govore dijalekti, ali se postepeno težilo ujednačavanju jezika i njegovoj integraciji. Jezik kancelarije kraljevskog dvora je francuski književni jezik i jezik grada Pariza. U doba revolucije je izdat dekret o zabrani upotrebe dijalekata. Francuska tada ima 25 miliona stanovnika, podijeljenih u tri staleža: svećenstvo, plemstvo i ostalo. Na prva dva staleža dolazi 500.000 osoba. Procjene broja svećenika kreću se od 80.000 do 135.000, a plemića od 120.000 do 350.000. Seljaci čine 22.000.000 stanovnika, dakle, na gradove otpada 3 miliona stanovnika. Francuska je agrarna zemlja u feudalnom odnosu, a počinje postajati industrijska. Pariz ima 720.000 stanovnika. Prva dva staleža su privilegovana. Apsolutizam koji se izgrađuje od 1614. u revoluciji se ruši. Druga grupa uzroka su ekonomske prirode. Postojala je potreba za stvaranjem unutrašnjeg tržišta radne snage, a vezanost seljaka za zemlju to omogućava, mada su francuski kmetovi imali više slobode u pravnom smislu, ali je zemlja vlasništvo plemića. Ona je inače slabo obrađena, bilo je i suša, a tu su i finansijske krize države / od 1715. 4,5 miliona livri, što je malo u odnosu na druge
države/. Ne postoji institucija budžeta. U Versaju se troši strahovito mnogo. Tu je mnogo dvorana, pozorište, civilna i vojna administracija... Treća grupa uzroka su duhovne prirode. Od 1751. do 1772. objavljuje se “Francuska enciklopedija”, koja donosi nova saznanja. Data je definicija nacije koja ima pravo da stvori demokratsku državu, a u odnosu na vladu je jedna i govori jednim jezikom. Po ovoj definiciji nacija nije poistovjećena sa narodom. Nacija određuje vladu i ima pravo da upravlja državom. Dakle, revolucija ima i duhovnu pripremu. tj. racionaliste XVIII stoljeća. Odbacuju teologiju, srednjovjekovnu filozofiju i deduktivnu logiku. Razvijaju historiju, nauke i induktivnu logiku. Umjetnost, posebno arhitektura je sekularizovana. Razvija se i filozofija. Monteskje 1748. piše “Duh zakona”, Ruseau 1755. “Raspravu o porijeklu i nejednakosti među ljudima”. Volter piše “Ogled o običajima i duhu naroda”, Helvecius “Djelo o duhu”, a Ruseau
1762. “Društveni ugovor”. Godine 1751. pokrenut je list “Journal
economique”, organ francuskih fiziokrata. U sukobu oko budžeta kralj postepeno popušta. Sazvana je skupština notabla /njih 177/, koji zasjedaju u 7 sekcija i raspravljaju o novim zakonima koje bi oni predložili, a kralj usvojio. Ali, pariški parlament je odbio da potvrdi zakone, tražeći da se sazovu državni staleži koji nisu sazivani nakon 1614.
Aristokratija je željela preuređenje društva po britanskom uzoru, bez
apsolutizma. U Versaju se 5. maja 1789. sastaju se državni staleži. Rasprave ova tri doma vode se odvojeno. Glasa se dva puta, jednom pojedinačno u domu, a onda se sastaju predstavnici koji raspravljaju o eventualnom usvajanju zakona. Svaki dom ima jedan glas pa se zakon može usvojiti sa jednim glasom većine. Teži se priznavanju ove skupštine kao narodne. Bilo je dosta svećenika i plemića koji su bili slobodoumni i sami su naginjali revoluciji. Staleži se 17. juna 1789. proglašavaju narodnom skupštinom. Sukobi političke prirode se iz Versaja prenose u Pariz, gdje se smatra da će se izvesti državni udar, a da će kralj poslati dobrovoljce protiv zavjerenika. Vlada i finansijska kriza koja se posebno osjetila na cijeni hljeba. U takvim okolnostima 14. jula u Parizu dolazi do narodne pobune i juriša na zatvor. Zatvorenici su oslobođeni, a zatvor je srušen. Kasnije će se donijeti dekret da se od srušenog zatvora napravi most na Seni. Ruše se i spomenici starih vladara. Revolucija nosi koncept umjetnosti, koji naglašava realističke crte, a protiv je crkvene umjetnosti. To je još uvijek revolucija grada Pariza. Aristokratija radi na agrarnoj reformi. Stvara se Nacionalna garda, nova zastava... Zastava Pariza je bila crvene boje, pa je preuzeta, postajući simbol revolucije. Bijela zastava je bila zastava Bourbona, a plava je bila simbol slobode. Narodna skupština je izglasala 27. augusta dokument Deklaracija o pravima čovjeka i građanina, što je predstavljalo prvi korak ka Ustavu, jer je stavljena u njegov uvodni dio.
Racionalistička filozofija, posebno Rusoa, imala je koncept o razvoju čovjeka od životinje ka društvenom biću. razrađeno je prirodno pravo u smislu da čovjek ne može biti zarobljen osim u smislu ograničavanja slobode u procesu izrastanja u društveno biće, kada čovjeku više nije dozvoljeno sve kao kad je bio na stepenu životinje. Čovjek više svojom slobodom ne smije da naruši slobodu drugog čovjeka, pa je sloboda jednog čovjeka ograničena slobodom drugog. Prirodno pravo nalaže i ekonomsku jednakost, što predstavlja neku vrstu primitivnog komunizma. Ideologija revolucije nije obuhvatila i selo. Sama revolucija imala je odjeka na selu, ali ne svuda. Dijelovi francuskog sela su nastupili protiv revolucije, a 5. oktobra povorka žena krenula je iz Pariza u Versaj, zbog pronošenja glasova u Parizu o eventualnoj kontrarevoluciji; da se oneomogi državni udar Narodna skupština je prerasla u Ustavotvornu skupštinu. Da bi se spriječio ustanak seljaka, 4. augusta na nočnoj skupštini plemići odlučuju o ukidanju feudalizma. Francuski seljak je do svoje zemlje došao besplatno, jer otkup nije sproveden zbog jakobinske diktature, a Napoleon je to potvrdio. Francuska je nezadovoljna i crkvom. Proglašava se građanski Ustav svećenstva. Od crkve je oduzimana zemlja, a uvodi se plaćanje svećenika od strane države. Crkva je većinom bila protiv revolucije, ali je unutar nje bilo i onih koji su bili za revoluciju. Postoji i novčana kriza. Papirni novac se nije mogao štampati zbog nepostojanja zlatne podloge, a zlato se odlivalo zbog nesigurnosti. Štampane su asignate, u vrijednosti 1/5 zemlje koja je nekada pripadala crkvi. Novi Ustav je donijet 18. septembra 1791. Nije uvedeno opće biračko pravo, nego postoji imovinski cenzus. Kralj je imao pravo veta na određene zakone. Taj Ustav nije zadovoljio sve. Viši slojevi su bili zadovoljni ovim, ali ipak postoji strah od opće socijalne revolucije. Kralj je pokušao paktirati sa Austrijom, a politička emigracija na austrijskim i pruskim posjedima se veže za njihove vlade, smatrajući da će oni osloboditi kralja od revolucije. Rat sa Austrijom je počeo 23. aprila 1791. Zbog straha da će dvor napraviti državni udar izvršen je napad na dvorac Tiljeri. Kralj je zarobljen a izvršena je ustavna izmjena. Umjesto zakonodavnog tijela bira se konvent- Narodna skupština koju ne saziva kralj. To je istovremeno i sudska i izvršna vlast koja je i osudila kralja na smrt. Jakobinska diktatura To je faza u kojoj je revolucija produbljena ali za stepen niže. Za taj period je karakteristična kriza i slom ustavne monarhije, a formiran je Konvent. Socijalna kriza je podtaknuta ekonomskom a praćena je sukobima političkih struja. U takvim uslovima ustavna monarhija nije funkcionisala, pa je zbačena a vlast je preuzeta od strane Konventa, koji čini izvršnu i sudsku vlast. Komitet javnog spasa od 12 članova se bira na kratko vrijeme. Mandat njegovih članova je jedan mjesec, pa stalno
dolazi do rotacije. Težilo se formiranju vlasti koja neće biti predstavništvo naroda, nego vlasti u kojoj će narod direktno učestvovati. Izvršna vlast je sprovodila ono što Konvent zaključi, bez mogućnosti da se jedan ministar učvrsti i na taj način počne sprovoditi odluke nezavisno od Konventa. Zbog stalnog mijenjanja u Komitetu javnog spasa nije bilo lako utvrditi pojedinačnu odgovornost, jer je ona bila kolektivna. Zbog pretjerane sumnjičavosti i mehanizam pravosuđa je doveden u pitanje. Formiran je Komitet sigurnosti, koji je imao ulogu sličnu policiji. Konvent je imao zadatak da odbaci stari Ustav koji nije dao jednakost Francuzima, pa ni jednakost prava glasa i da pozove kralja na sud. Tu su bili prisutni i drugi problemi (gladi, imovinske jednakosti, finansija, kako dobiti rat protiv Austrije...). Austrijsko-pruska vojska je 20. septembra 1792. krenula na Pariz, a masa Parižana je krenula da ih susretne uspijevajući da ih zadrži kod Valenija. Luj XVI je saslušan pred Konventom i 21. januara 1793. na trgu Conkord (Sloga) je pogubljen. To je i najznačajniji akt u francuskoj historiji. Kasnije je u talasu terora koji je zavladao, bila pogubljena i njegova supruga. U Konvent su ulazili montanjari, žirondinci i tzv bara. Oni su se grupisali kao klubovi po izbornim srezovima. Žirondinci su u početku bili radikalna ljevica, da bi kasnije njihova gledišta postala umjerenija. I oni koji nisu bili iz područja oko Žironde su kasnije nazivani žirondincima, ako su bili uz njih. Bara je bila ispočetka neopredjeljena. Do 2. juna 1793. traje tzv. žirondinska faza Konventa. Nakon ubistva kralja on se dijelio na regicide i apelante. Apelanti su tražili da se plebiscitom odluči o krivici kralja. Francuska je bila podijeljena više nego ikada. Većina je bila za republiku, pa su oni upravljali manjinom, ali su je oštro kažnjavali, pa je postojala struja onih koji su htjeli da malo smire revoluciju. I u vojsci su se generali sumnjičili, pa je smatrano da general Dimurije želi da mu armija posluži kao sredstvo za borbu u kojoj bi revoluciju vratio nazad. U takvoj situaciji 31. maja 1793. izbija revolucija, u kojoj je narod opkolio konvent dok on nije donio odluku o isključenju 29 žirondinskih vođa pod optužbom da usporavaju donošenje revolucionarnih zakona. Desnica je pokušala da likvidira revoluciju ubijanjem jednog od vođa urednika Mara, što je raspalilo masu i što joj je poslužilo kao povod za pokolj žirondinaca. Jakobinska diktatura je trajala od 2. juna 1793. do 27. jula 1794. Taj naziv joj je kasnije dat, a oni su svoju vladu zvali despotizmom slobode. Htjeli su uvesti demokratske principe i državu opće jednakosti, ali su smatrali da prvo treba suzbiti neprijatelja. Nazvani su jakobinci, po manastiru sv. Jakoba, gdje su se okupljali, a oni će postati najznačajnija francuska politička institucija. Iz kluba jakobinaca se izdvojio klub fajetinaca, nazvan po generalu Lafajetu, klub 1789, udesno (monarhijski), klub kondelijera... Jakobinci su smatrani komunističkom partijom XVIII stoljeća.
U konventu su postojala tri pravca: sasvim lijevi (andažeri) (predstavnik Bebef, koji u osnovi ima komunistička shvatanja - ljevičar je ali umjereniji, pogubljen je u revolucionarnom teroru); ebertovci (dobili ime po Žak Rene Eberu), a skupljali su se oko lista Čiča Dišen; desni umjereni – dantonovci. Danton je predvodio Pariz, a u sredini su bili pravi jakobinci koje su vodili Robespjer i Sen Žist. Jakobinci su imali svoj centar (maticu) koji broji 1300 članova, a imaju i podružnice po okruzima (oko 300, sa 44.000 članova). U Parizu se izdaje list koji se šalje podružnicama. Jakobinci žele uvesti jednakost ljudi, a baza za to je bila jednakost vlasništva. Oni također žele uvesti direktnu vlast naroda preko stalnog rotiranja, što je idejno dobro zamišljeno ali je nestabilno. Nije priznata vlast manjine nego većine, pa se stvorila tzv. revolucionarna birokratija. Nema ministara niti ministarstava. Ipak je došlo do toga da manjina dalje vodi Francusku. Donesen je agrarni zakon po principu da zemlja pripada onom koji je obrađuje a njen višak je podijeljen seljacima; zatim, zakon o maksimumu koji se odnosi na cijene. Sprovedena je pravilnija distribucija žita, brašna i sl..., ali je malo ostalo toga što je trebalo podijeliti. Jakobinski pokret se raširio po Evropi, pa tako u Utrehtu 1794. ima 8.000 pristalica, u Milanu 600, u Amsterdamu oko 3.000. U istočnoj Europi volazi do jednog paradoksa a to je da se intelektualci plemićkog porijekla, oni koji su poznavali Francusku i više bili pod njenim utjecajem zbog školovanja u njoj ili putovanja po njoj, proglašavaju se jakobincima. U Francuskoj se uvode opunomoćeni komesari koji su sve rješavali na licu mjesta, bez mnogo pravne procedure. Postojali su i revolucionarni sudovi koji su imali samo jednu kaznu ako je neko kriv- smrt. Ispočetka se ta kazna različito izvodila ( vješanjem, mačem...) zavisno od osuđenog, pa je tako vješanje smatrano kao kazna nedostojna pravog kažnjenika, nego je ona samo za lopove... a onda je uvedena giljotina kao jednaka kazna za sve. Egzekucija je vršena na licu mjesta. Jakobinska diktatura je i doba krize katoličke crkve, koja gubi socijalnu podlogu a i svećenici se plaćaju iz državnih sredstava. Jedno vrijeme su rušene i crkve, osim onih glavnih. Jakobinci su pokušali uvesti neku novu vrstu vjerovanja, ne u Isusa kao proroka nego u Boga, ali bez teologije, sa određenim ritualima, procesijama... Uvođene su nove mjere (metar, litar, kilogram..), ali su se one teško probijale pored starih feudalnih. Ukinut je i stari kalendar a mjeseci su nazivani po karakteristikama (kišni, cvjetni...). Ubačeno je i nekoliko dana umjesto prestupne godine i to su bile svetkovine (santilotidi- 5 dana državnih praznika). Mjera ukidanja starog kalendara je najviše i uspjela. Također, uvedena je i opća vojna obaveza a stvorena je i industrija naoružanja, pa je Francuska godišnje proizvodila 13.000 topova. 20.000 pušaka...
Zbog revolucionarnog terora dio Francuske se pobunio, posebno njen zapadni dio- Vandeja, zaostala oblast u kojoj su glavnu rijeć imali lokalni svećenici. Jakobinska diktatura je organizovala vojne kaznene ekspedicije, pa je došlo do masovnih ubistava po selima, uz pretjerano krvoproliće. Smatra se da je oko 600.000 Francuza poginulo po pobunjenim provincijama. Postepeno su likvidirane i ostale struje, pa je zbog toga vlast jakobinaca postala nestabilna. Narod je preko ulice vršio vlast a Konvent nije postao revolucionarna institucija. Konačno je 27. jula 1794. izvršen državni udar protiv jakobinaca i revolucionarne birokratije. Ali, to nije bila likvidacija revolucije. Direktorijum Taj period predstavlja stabilnu fazu revolucije u kojoj je vlast reformisana. Donesen je 1795. novi Ustav, raspušten je Konvent i formirano novo zakonodavno tijelo od dva doma i izvršno tijelo od pet ministara – direktora. Napušten je princip direktnog utjecaja mase na izvršnu vlast. Dakle, došlo je do rascjepa naroda i vlade. U izbornom mehanizmu dolazi do pogoršanja u tom smislu što široki narodni slojevi više nisu učestvovali u tome. To je i faza okončavanja revolucije, ali je formalno Direktorijum bio njen produžetak. Nije donijet dekret da je revolucija završena, zbog tadašnjeg pravnog sistema po kojem se onda protivnici revolucije ne bi mogli progoniti. Ipak, vlast Direktorijuma je bila nesigurna, jer mnogi problemi revolucije nisu bili riješeni. Osim toga, sa jedne strane su bili oni koji su težili okončanju revolucije i vračanju monarhije, a sa druge su oni koji koji žele obnovu jakobinizma, ali sa nekim novim ideološkim elementima. Monarhisti su poraženi 1795. a 10. maja 1796. i jakobinci. Ti novi jakobinci bili su okupljeni oko jednog lista, a vodio ih je Kajus Grahus Babef, pa su po njemu nazvani babuvisti. Oni stvaraju tzv. zavjeru jednakih, želeći da stvore određenu formu budućeg komunizma na agrarnoj osnovi. Teže ukidanju privatnog vlasništva, da bi se moglo stvoriti društvo slobodnih ljudi. To je ipak bio mali pokret koji je povezao jakobinizam sa budućim socijalizmom. Pokušali su da nešto urade preko uličnih demonstracija, pri čemu su i rojalisti izlazili na ulice. Rastjerani su artiljerijom, a u tome je učestvovao i artiljerijski oficir Napoleon Bonaparta. Zakonodavno tijelo je podijeljeno na dva dijela. To su vijeće starijih- senat i vijeće 500. Senat nije klasični gornji dom koji se ne bira nego se imanuje. Tih 500 poslanika predstavljaju cijelu Francusku, a formirani su na bazi visokog poreskog cenzusa. Novi ustanak rojalista izbija 4. septembra 1797., dovodeći do pada direktorijuma pa je formiran drugi, koji vlada do juna 1799. Nastao je u pobuni desnih snaga pa teži skretanju ulijevo, dakle
demokratskiji je od prvog. Ali, i on pada pa nakon novog udara dolazi na vlast treći Direktorijum. U svemu tome u znatnoj jeri raste uloga vojske. Od 1792. stvara se moderna vojska i počinje regrutacija na masovnoj osnovi. Usavršena je ariljerija, taktika, Francuska je podijeljena na vojne okruge. U ratu sa Austrijom se istakao Napoleon, pa je u 24.oj godini postao general. Francuska je 1798. zauzela Egipat, a 9/10 oktobar 1799, oboren je Direktorijum od strane vojske a nakon toga je uspostavljen konzulat (18. brimera 8. godine republike). Članovi Senata i vijeća 500 su u Sen Kluu bili prisiljeni da se odreknu vlasti. Konzulat je monarhijska vlast koja ipak nije bila klasično monarhijska. Vlada konzulata traje traje do 2. decembra 1804., kada se Napoleon proglasio carem a njegova historija se dijeli u dva dijela, do 1802. i 1802-1804, tj. doba drugog konzulata u kojem je povećana uloga Napoleona, jer je on postao nasljedni konzul. Postojala su četiri tijela bitna za funkcionisanje vlasti,konzulat, /sa tri konzula, od kojih je jedan šef, dok su druga dva prilično beznačajni/, koji je nosilac izvršne vlasti i suvereniteta. ; zatim skupština iz dva dijela- Donji, izborni dom i Senat, a postoji i Sudski dom/Tribunal/. Ima i posebno izvršno tijelo, a ministarstvo- vijeće (savjet). Izbori se vrše po izbornom cenzusu. Još jedna institucija je formalno demokratska, a to je plebiscit. U kriznim situacijama prvi konzul je bio dovoljno pametan da ga izbjegne. Tako se uspostavio sistem vlasti nazvan bonapartizam- forma diktature, autoritarne vlasti, koja je formalno sačuvala demokratske institucije. Seljaci očekuju da im država da sve, pa su glasali za Napoleona. To je revolucija odozgo.Napoleonov kodeks postaje model za buduće zakonike, a donesen je i zakon o trgovini. Napoleonovi ratovi To su ratovi Francuske sa koalicijom evropskih država i to sa 7 koalicija. Prva 1793-1797 sa dva mira u Bazelu 1795 i Kampoformiju 1797; druga 1799 sa mirom u Linevilu 1801. i u Amijenu 1802., treća 1805. sa mirom u Požunu 1805.; četvrta 1806. sa mirom u Tilzitu 1807., i savezom sa Rusijom; peta 1809. sa mirom u Šenbrunu 1809; šesta 1813 sa mirom u Fonteneblou i abdikacijom, sedma 1815. sa mirom u Beču 1815., nakon Napoleonovog povratka, a onda je uslijedila konačna abdikacija. Sve evropske države su manje-više direktno ili indirektno bile učesnice ovih koalicija, Velika Britanija i Austrija su stalno bile protivnici Napoleona, a Velika Britanija je bila jedini protivnik kojeg Mapoleon nije vojnički porazio. Velika Britanija ima veliko bogatstvo, i vrlo jaku flotu, ali joj je kontinentalna vojska mala. U Engleskoj nema regrutacije do 1916.
Austrija je jedno vrijeme saveznik Napoleona, Rusija također, a Pruska će nakon 1806. biti katastrofalno poražena, ali se onda oporavila. Ovo je vrijeme radikalnog francuskog nacionalizma, koji je kasnije, oko 1870. postao masovni od elitnog. MARSELJEZA, franc: La Marseillaise, franc. revolucionarna pjesma i nacionalna himna. Riječi i melodiju napisao u Strasbourgu u noći 24-25. IV 1792. franc. oficir C. J. Rouget de Lisle kao bojni marš francuske Rajnske armije (Chant de guerre pour l'armée du Rhin) u ratu protiv prusko-austr. kraljevske koalicije. Pošto su je dobrovoljci iz Marseillea donijeli u Pariz, i jurišali uz nju na kraljevski dvorac Tuileries (10. VIII 1792), postala je popularna u cijeloj Francuskoj, najprije kao Pjesma Marseljaca, a zatim kao Marseljeza. Počinje riječima: Naprijed, djeco domovine, dan je slave stigao (Allons, enfants de la patrie, le jour de glorie est arrivé). U oktobru 1792. proglašena je himnom Republike, a 1795. francuskom nacionalnom himnom. Zabranjena je nakon restauracije Burbonaca, a ponovo priznata 1830; za Drugoga carstva također zabranjena; Narodna skupština Treće republike ponovo ju je 1879. proglasila nacionalnom himnom. - Izraz revoluc. oduševljenja naroda koji, ponesen
idealom Slobode, Jednakosti i Bratstva, kida stoljetne okove feudalno-
kraljevskog apsolutizma, M. je u XIX st. prešla granice Francuske, postavši revolucionarnom pjesmom evropskih narodâ u borbi protiv svih oblika tiranije, a njezini su zvukovi odzvanjali svuda gdje se narod borio protiv tlačitelja. Stoga je i u XX st. često bila na indeksu reakcionarnih režima. Veliku francusku armiju je vodio najveći vojnik u historiji. Francuska je stalno težila da rat prebaci na stranu teritoriju. Tako je Napoleon 1793. krenuo u Italiju, po principu da vojsku treba nahraniti na tuđi račun. Druga karakteristika svih ratova je da protivnik Francuske nikada nije ujedinjen. Napoleonovi ratovi su imali i vojne posljedice, jer je ratna tehnika usavršena, a Napoleon je stabilizovao strategiju i taktiku. Ubačen je još jedan operacijski faktor, po kojem glavna bitka nije morala biti odlučujuća, nego se težilo obnovi te bitke i prestrojavanju snaga. Sintezu iskustva Napoleonovih ratova dao je von Klausewitz, a general Žomini je formulisao 10 principa Napoleonovog vođenja rata 1811. godine 1.
držati inicijativu
2.
pokrenuti se prema najslabijem položaju protivnika
3.
usmjeriti ofanzivu u jednom pravcu
4.
koncentrisati snage u pripremama, a ne početi rat sa malim i razbijenim snagama
5.
pješadija mora kombinovati mobilnost i dubinu prodora
6.
navesti protivnika da razvuće front
7.
stalno se informisati slanjem špijuna
8.
u toku napada angažovati sve snage, osim rezerve
9.
poražena armija se mora nastaviti proganjati i ne dozvoliti joj da zauzme bolji
položaj 10.
voditi računa o visokom moralu svojih trupa
Sam Napoleon je dao određene principe vođenja rata: 1.
davati unapređenje sposobnima -
“ držati maršalsku palicu u torbi svakog
vojnika” 2.
rat se dobiva artiljerijom
3.
u maršu treba podijeliti jedinicu
4.
treba manevrisati ofanzivno, a boriti se defanzivno
5.
rezerva je masa koja se uredno čuva do trenutka krize i mora se pravovremeno
upotrijebiti. Prvo treba osigurati velike rezerve, pa onda ući u rat 6.
armija jelena (kukavica) kojom komanduje lav, bolja je od armije lavova kojom
komanduje jelen. 7.
ne čekati napad u šancu, nego treba biti mobilan
8.
u toku bitke nastupa momenat kada vojnici zažele da pobjegnu, a onda je
zapovjednik dužan da ih zaustavi jednom snažnom riječi (ne kaže kojom) 9.
starješina mora uvijek sačuvati zdrav razum
Bilo je još nekih tekovina Fridricha Pruskog o zbijenoj konjici, da se konjanici dodiruju konjenima, a pješadija ramenima, zatim o uvježbavanju radnji sa puškom, koja ispaljuje tri metka u minuti, što je bila velika brzina. Napoleonov top l’greboval je ispaljiva 2 đuleta u minuti. Prvu koaliciju su činili Austrija, Pruska, Nizozemska, Velika Britanija, Španija. U toku 1794. francuska vojska je prešla u Nizozemsku, gdje je stvorila batalijsku republiku, koja je 1795. sklopila mir i savez sa Francuskom. Zatim, Prusija i Španija istupaju iz rata. Napoleon je u dvadesetak bitaka u sjevernoj Italiji potukao Austriju i Sardiniju, kod Rivolija, pa je 1797. sklopljen mir u Kampoformiju. Usput, Napoleon je ukinuo Mletačku republiku. Francuska je dobila Veneciju i Istru. Savoja i Nica su oduzete od Sardinije i pripojene su Francuskoj. Napoleon 1797. zauzima Egipat, gdje formira vojsku od sudanskih crnaca i Egipćana. Uveo je i činove oficira po francuskom uzoru, pa je tako Egipat postao prva islamska država koja je reformisala vojsku na evropski način.
Francuska flota je poražena kod Abukira 1798., a Napoleon kreće preko Sirije u borbu protiv Osmanlija. U pregovorima sa Velikom Britanijom je prepustio Egipat. Drugu koaliciju su činili Velika Britanija, Rusija, Austrija, Pruska, Portugal, Napuljska kraljevina. Kod Marenga su Austrijsanci poraženi, a Rusi, sa generalovm Suvorovom kod Ciriha. Rusi istupaju iz rata i sa Danskom i Švedskom osnivaju ligu neutralnih. Sa Austrijom je zaključen mir 1801. u Linevilu, a sa Velikom Britanijom 1802. u Amijenu. Egipat i Malta su postale slobodne države, a priznate su odredbe kampoformijskog mira. U toku 1801. je sklopljen konkordat sa papom, a Napoleon od Francuske stvara jedinstveno tijelo koje vodi prema carstvu. U Parizu, Napoleon nije dozvolio papi Piju VII da ga kruniše, nego je sam sebi stavio krunu na glavu. Kod Kadiza admiral Nelson je blokirao francusku flotu i zarobio oko 20 lađa, a u toj trafalgarskoj bici 21. X 1805.. zarobljen je i komandant savezničke flote (francusko-španske), admiral Vilnev. Poginuo je i admiral Nelson, ali je ipak osigurana dugotrajna prevlast Velike Britanije na moru. Uslijedio je Napoleonov pohod na Beč, koji je pao 13. novembra 1805. Slijedio je saveznički poraz kod Austerlica, 2. decembra 1805. Prusija je u Požunu zaključila mir, tj. savez kojim je dobila Hanover za neke dijelove koje je ustupila Bavarskoj i Francuskoj. Šesnaest njemačkih država, sa Bavarskom i Vitembergom na čelu, formiralo je Rajnski savez, koji se obavezao da u slučaju rata stavi na raspolaganje Napoleonu 63.000 vojnika. Time je Sveto rimsko carstvo njemačkog naroda završilo svoju egzistenciju. Na vijest da će Napoleon ustupiti Velikoj Britaniji Hanover, pruski kralj je počeo mobilizaciju. Prusi ulaze u Saksoniju. Napoleon 8. oktobra 1806. kreće sa 160.000 vojnika na Pruse, čija se vojska podijelila u dva dijela, pa je tako došlo do dvostruke bitke kod Jene i Aueršteta, u kojima se pruska vojska u cjelini raspala. Napoleon je 27. oktobra 1807. ušao u Berlin, gdje je potpisao i dekret o kontinentalnoj blokadi Velike Britanije. Izdržavanje vojske najvećim dijelom je plaćala Pruska. Napoleon je uspio nagovoriti Osmansko carstvo da počne rat sa Rusijom, a sa Persijom je zaključen savez. Da bi mogao prezimiti kod Varšave, odlučio je i uspio da
rusku vojsku na istok. Bitka kod Preusisch Ajlana je bila neodlučna,
iako su se Rusi povukli. Napoleon je zauzeo i Danzig. Nakon bitke kod Fridlanda 14. jula 1807. Rusi su odstupili na svoju teritoriju. Slijedeći je, Napoleon je ušao u Tilzit. Zaključen je tilzitski mir, Francuske i Rusije 9. jula 1807. Rusija je ustupila Francuskoj Jonska ostrva sa Krfom i Boku Kotorsku, a dobila je slobodu akcije prema Švedskoj, zbog otimanja Finske 1809. i oblast Bjalistok. Posjedi zapadno od Labe će postati Vestfalska kraljevina, pod upravom Napoleonovog brata Žeroma, dok će u Poljskoj biti formirano Varšavsko vojvodstvo pod saksonskim kraljem. Tako je mirom u Tilzitu Napoleon dostigao vrhunac slave.
Za upad u Portugal Napoleon je osigurao saradnju Španije i početkom 1808. on je uglavnom okupiran. U novembru 1807. Napoleon je ušao u Španiju pod izgovorom da želi osigurati komunikacije za rat protiv Portugala, da bi 23. marta 1808. ušao u Madrid. Na prijesto je doveo svog brata Žozefa, do tada napuljskog kralja. Španci su digli ustanak u Madridu, ali je on uskoro ugušen. Ipak, revolt se proširio na ostale dijelove Španije a počeo je i u Ovijediu i Valensiji. Francuska vojska gubi bitke, a nakon poraza kod Bajlena Napoleon je odlučio da se lično angažuje. I pored jake francuske vojske gerilski rat je Francusima nanosio velike gubitke. U odbrani Saragose palo je ili bilo ranjeno 50.000 Španaca, a francuske represalije su samo pojačavale otpor. Austrija se spremala za rat i upadom u Bavarsku 10. aprila 1809. rat je i počeo. Napoleon je krenuo kroz Bavarsku i porazio Austrijance kod Egmila, ali je i on poražen kod Asperna. Rusi se nisu angažovali protiv Austrije. Poraz Austrije kod Vagrama natjerao ju je da traži mir. Šenbrunski mir potpisan je 14. oktobra 1809. Trst, dio Kranjske, dio Koruške, Istra, Rijeka, Hrvatska do Save pripojeni su Francuskoj i sa Dalmacijom su obrazovali Ilirske provincije. Admiral Velingtin je želio da Portugal organizira kao bazu Velike Britanije, pa obrazuje vojsku koja je u septembru imala 25.000 osoba u regularnim jedinicama. Napoleon odlučuje da prvo skrši otpor u Andaluziji, pa da zatim krene u Portugal. Zauzete su Katalonija i Valensija. U bici kod Salamanke Francuzi su poraženi 12. januara 1812. Poslije katastrofe u Rusiji Napoleon je iz Španije izvukao još trupa, a Velington je krenuo u napad i natjerao Francuze da se povuku iza Pirineja. Početkom oktobra Velington je upao u Francusku. Slabost Napoleona je bila da on nije znao gdje treba stati, mada se kasnije pravdao da je htio ujediniti Evropu, ali je on htio da to bude pod francuskim vođstvom. Smatrao je da će njegova vlast prestati kada drugi prestanu da ga se plaše. Rusija je bila jedan od njegovih opasnijih protivnika. Prekinula je savezničke odnose sa Francuskom. Još ranije je dobila Finsku i Besarabiju, a ne pridržava se suviše nin kontinentalne blokade. Rusi 1810. uvode i zaštitne carine na robu iz Francuske. Ali, oni smatraju da se Napoleon neće usuditi da krene u rat. Napoleon se za njega pripremao vojnički i diplomatski, savezom sa Pruskom i Austrijom. Njegova armija od 500.000 osoba 23/24 juna 1812. prelazi rijeku Njemen. Kreće u pravcu Moskve, a ne prema prijestonici Petersburgu, smatrajući da je ona prava prijestonica, i da će njen pad biti pravi udarac za Ruse. Rusi se povlače, pokušavajući da iscrpe Francuze širinom prostora, a i zbog straha od borbi sa francuskom vojskom. Kod Smolenska i Borodina su poraženi, iako se u Rusiji smatra da je bitka bila neodlučna. Nakon toga pada Moskva. Kutuzov se povukao i čekao. Već u oktobru došli su veliki snjegovi,m pa je trebalo dugo čekati da dođe vijest iz Petersburga o eventualnom miru. Napoleon odlučuje da se povuče, a veliki mrazevi uništavaju francuske konje. Nema odakle da dobije i to je bio njegov veliki
poraz. Njegova moćna armija je u rasulu. Od pola miliona, ostalo je 25.000 osoba, što je i protivnicima bila dobra prilika da se organizuju, pa je u prvoj 1813. stvorena šesta koalicija, Principom regrutacije, Napoleon je ponovo stvorio armiju od
400.000 osoba, dok su njegovi
protivnici imali oko 850.000. Tako je 18. oktobra 1813. došlo do bitke naroda kod Leipziga, u kojoj je Napoleon imao 180.000 vojnika, naspram 320.000 protivničkih i u kojoj je bio poražen. Razvija se i njemački nacionalizam, koji nakon ove pobjede dobija veći značaj. Napoleon se 6. aprila 1814. u Fonteneblou odriče prijestola i odlazi na Elbu. U međuvremenu, Francuska izražava nezadovoljstvo protiv ruske vojske koja je u Parizu, a Napoleon odlučuje da se vrati u Francusku. Grupa građana po gradiovima predstavljaju opoziciju Napoleonu, ali ipak on postiže veliki uspjeh, dolazeći u Francusku, gdje je stvorio ustavnu monarhiju sa oktroisanim ustavom. Francuskom vlada Luj XVIII. Ustav garantuje građansku jednakost, a zadržava Napoleonov kodeks i sudsku administraciju. Nije došlo do socijalne restauracije, tj. vraćanja zemlje. Uveden je parlament sa dva doma, dom poslanika i dom perova/velikih zemljoposjednika/. Zadržan je izborni sistem, sa velikim cenzusom, ali nije uveden apsolutizam. Napoleon organizira armiju, a protiv njega se formira sedma koalicija, u kojoj Rusija ne igra značajniju ulogu. Napoleo kreće u Belgiju, gdje je, 18. juna 1815. poražen kod Vaterloa. Zatim se on predao Englezima i otišao na ostrvo Sv. Jelena,. U julu 1815. pada i Pariz. Bonapartizam je postao osnovna poruka francuske revolucije, sa svojim idejama o slobodnom tržištu, jezičkoj integraciji, ukidanju feudalizma, priznanju principa suvereniteta naroda, sa ciljem da se onemogući revolucija odozgo, a da se ona da odozdo. Građanstvo ne teži potpunoj demokraciji, jer bi to bila jakobinizacija, nego želi da zadrži konzervativni nivo. Izborni mehanizam je kontrolisan od strane države, a s vremena na vrijeme sprovodi se plebiscit. Francuska revolucija imala je odjeka i u Evropi i u ostalim dijelovima svijeta. Bečki kongres je trajao od 1. novembra 1814. do 9. juna 1815. Na kongresu je učestvovalo 216 predstavnika, koji se nikada nisu skupa sastali, nego su pregovori vođeni po komisijama i manjim grupama. Glavni pregovarači su Rusija na jednoj i Velika Britanija na drugoj strani. Preuređene su geografske karte, a usavršena je metodologija sporazumijevanja i to preko kongresa i konferenciija. Konferencija bi bila susret ovlaštenih predstavnika u kongresu- susret šefova država. Data je i definicija velike sile (ekonomija, broj stanovnika, strateški položaj), koja se kao takva treba potvrditi u velikim događajima, kao što je to odlučujuća bitka u ratu. U završnom aktu kongresa data su tri principa prema kojima se treba voditi spoljna politika 1.
legitimnost- pravo starih monarhija i monarha da vode državu na stari način
2.
solidarnost- da na miran način rješavaju diplomatske poslove i zajednički istupaju
protiv revolucija
3.
restauracija- po principu legitimnosti izvršiti restauraciju starih država, ali uz
određene modifikacije i to ne obnavljati
republike /Venecija, Dubrovnik, Đenova/ i napraviti
teritorijalnu raspodjelu iz tog razloga što se smatra da će novi rat početi Francuska. Velika Britanija je dobila Maltu, Cejlon i Jonska ostrva, Austrija je dobila Mletačku republiku i Ilirske provincije, zatim dio Bavarske, Lombardiju što je bila zamjena za teritorijalni gubitak Belgije, koja je ujedinjena sa Nizozemskom, čime je tvorila tampon zonu između Francuske i Evrope. Sardinija je dobila Đenovu, a Norveška je pripala Švedskoj, a Poljska Rusiji. Njemačke države, njih 38, ušle su u ujedinjeni njemački savez sa sjedištem u Frankfurtu, a predsjedavao mu je austrijski car. Sveta alijansa, koja je stvorena 26. septembra 1815. trajala je do 1830, kada izbija revolucija u Parizu, a zatim i u Poljskoj, pa Rusija nije mogla intervenisati u Francuskoj, što je prouzrokovalo raspad alijanse.
Ličnosti
MARAT [mar'a], Jean Paul, franc. revolucionar; r. 1743, u. 1793. Liječnik, fizičar i publicist. Boraveći u Londonu, 1773. objavio Filozofski esej o čovjeku (Philosophical Essay of Man) u kojem tvrdi da jedino fiziologija može razjasniti povezanost duše i tijela. Kritiku drž. uređenja Engleske objavio je 1774. u djelu Okovi ropstva. Vrativši se u Francusku (1776), bio je liječnik tjelesne straže grofa d'Artaisa (kasnije Karla X). Traži ukidanje torture i smrtne kazne, prevenciju zločina odgojem itd. Revolucija ga posve uvlači u politiku. Nakon pada Bastille zbližava se s jakobincima. Od septembra 1789. izdaje nekoliko novina, od kojih su najpoznatije L'Ami du peuple; u njima traži neograničenu slobodu štampe, žigoše aristokratsko društvo i ostatke ancien régimea. Stekao je veliku popularnost u širokim
slojevima naroda. God. 1792. u Parizu postaje član kluba
»Cordeliers«. Poslije juriša na Tuileries (10. VIII 1792) M. je biran u Konvent, gdje se nije vezao ni uz jednu stranku. Pošto je kralj giljotiniran u januaru 1793, M. je došao u sukob sa žirondincima. Smatrajući ga i suviše crvenim
republikancem, Marata su optužili zbog veleizdaje i predali
Revolucionarnom tribunalu, koji ga je u aprilu 1793. oslobodio od optužbe. M. je bio jedan od
organizatora ustanka 31. V-2. VI 1793. kojim je bila zbačena vladavina žirondinaca. 13. VII 1793. ubila ga je Charlotte Corday. LA FAYETTE [la faj'êt], Marie Joseph du Motier, markiz, franc. general i političar; r. 1757, u. 1834. Od 1777. dobrovoljac u amer. ratu za nezavisnost, u kojem surađuje s G. Washingtonom i stiče čin generalmajora. Vrativši se u Francusku kao predstavnik plemstva u Generalnim staležima predlaže 11. VII 1789. Deklaraciju o pravima čovjeka i građanina po ugledu na Jeffersonovu Deklaraciju o nezavisnosti. U julu 1789. postaje komandant Narodne garde. Nakon juriša na Bastilleu predlaže da plavo- bijelo-crvena trikolorka postane zastavom nove Francuske. U Ustavotvornoj skupštini zalaže se za vjersku toleranciju, oslobođenje kmetova, ukidanje plemićkih titula. Živo sudjeluje u radu konzervativno-liberalnog kluba
Feuillants. Lavirajući između ultramonarhista i revolucionara,
izaziva negodovanje i jednih i drugih. Kao komandant Narodne garde dao je na Martovoj poljani u Parizu 1791. pucati na pobunjene sankilote. U ratu protiv Austrije 1792, kao komandant jedne armije, ustao je protiv svrgavanja kralja pa je proglašen izdajicom. Prebjegao je u Austriju, ali je vraćen u Francusku, gdje je utamničen. Oslobođen 1800. na inicijativu Napoleona; do restauracije Burbona živi u provinciji. Od 1818. ponovno poslanik Skupštine, u kojoj zastupa liberalne ideje. U julskoj revoluciji 1830. postaje komandant Narodne garde i pomaže Orleancima do prijestolja, ali doskora prelazi u opoziciju. ROBESPIÈRRE [robespj'e:r], Maximilien, franc. revolucionar i političar,
najistaknutija ličnost
Francuske revolucije; r. 6. V 1758. u Arrasu, u. 28. VII 1974. u Parizu. Već kao advokat u rodnom gradu, zadojen idejama J. J.
Rousseaua, istupao je protiv zastarjelog feudalno-apsolutističkog
režima u Francuskoj. God. 1789. na zasjedanjima generalnih staleža i Ustavotvorne skupštine traži opće pravo glasa, ukidanje imovnoga cenzusa, ravnopravnost Jevreja i domorodaca u kolonijama, ukidanje ropstva. Bitnim problemom smatra društveno pitanje; on nije za imovnu nivelaciju, no smatra da se blagostanje naroda ne može osigurati bez obaranja plutokracije. Od 1791. borio se protiv nastojanja feuillantsa da onemoguće dalji razvoj Revolucije i sačuvaju ustavnu monarhiju. U periodu Zakonodavne skupštine (1. X 1791-20. IX 1792) preko tribine Jakobinskog kluba, te najutjecajnije polit. snage Revolucije, R. se suprotstavlja žirondincima. Važnu ulogu odigrao je i u pripremanju nar. ustanka i pohodu pariskog puka na Tuilerije (10. VIII 1792), pa je u januaru 1793. tražio pogubljenje kralja. Nakon ustanka izabran je za člana revoluc. Pariske komune a zatim i Konventa (20. IX 1792-31. V 1793) u kojem kao vođa
montanjara (lijevo krilo jakobinaca)
pridonosi padu Žirondinaca. Velika je njegova uloga u izradbi novog ustava. U svojem nacrtu Deklaracije prava čovjeka R. ograničava pravo vlasništva, zahtijeva da se uvede progresivni porez prema imutku, proglašuje pravo na opće školovanje, na rad i na socijalnu pomoć najpotrebnijima.
Uz to ozakonjuje revoluc. akciju (čl. 17): »Kada vlada nasiljem krši prava naroda, ustanak je njegov najsvetiji zadatak«. R. se zalaže za solidarnost svih naroda povezanih u univerzalnoj težnji za slobodom: »1. Ljudi svih zemalja su braća. Različiti narodi treba da se među sobom pomažu koliko god mogu, kao građani jedne države. - 2. Tko tlači jednu naciju, neprijatelj je svih ostalih nacija: - 3. One koji vode rat protiv jednoga naroda da bi zaustavili napredak slobode i uništili prava čovjeka treba svi da progone, i to ne kao obične neprijatelje već kao ubojice i buntovne razbojnike«. Tu deklaraciju Konvent je smatrao odviše smionom i mnoge je članove njezina projekta osakatio ili uopće odbacio. Pobjedom montanjara (2. VI 1793) vodstvo u Revoluciji preuzeli su jakobinci. Izabran u Komitet javnog spasa (27. VII 1793). R. uvodi režim terora i dovodi Francusku revoluciju do njezinog vrhunca. Svojim ugledom i bespogovornim autoritetom, kako u krugovima jakobinaca tako i u širokim narodnim masama, svojom fanatičnom odanošću Revoluciji i odbijanjem unosnih položaja i počasti, R. je stekao nadimak Nepotkupljivi. Iako bez diktatorskih ovlasti, R. je svojim golemim moralnim ugledom davao smjer jakobinskoj diktaturi a istupao je i kao njezin teoretik: »Vlada Revolucije je despotizam slobode protiv tiranije... Do kada će se nasilje tirana nazivati pravdom a pravda naroda barbarstvom ili buntovništvom?« Istupajući protiv pokreta »dekristijanizacije« R. istovremeno odbija
kontrarevoluc. katolicizam, ali ne prihvaća niti ateistički »kult razuma«
Hebertovih sljedbenika. Kao rousseauovski deist on je Francuskoj pokušao dati novu duhovnu bazu zasnovanu na kultu »Vrhovnog bića«. Pod njegovim utjecajem revoluc. Francuska uspjela je odbiti organizirani napad evropske koalicije i zaštititi svoje tekovine od neprijatelja izvan države. Od jeseni 1793, kad počinje raskol u stranci montanjara, R. se drži srednje linije nastojeći održati revoluc. savez između jakobinske buržoazije i nar. masa. U tom smislu on se isprva bori protiv ultrarevolucionarnih »bijesnih« J. Rouxa (likvidirao ih u februaru 1794), obračunava s hebertistima (mart, 1794), a u aprilu prekida i s desnim krilom tzv. »pomirljivih«, s Dantonom na čelu, iza kojih se kriju interesi novih bogataša i ljudi povezanih s emigrantima. Time je u znatnoj mjeri suzio društvenu osnovicu Revolucije i oslabio svoj položaj. Savez između buržoazije i sankilota slabio je međutim sve više. Mnoge mjere terora nisu
donijele rezultata. U situaciji sve jačeg tajnog,
organiziranog otpora prema jakobinskoj diktaturi izvršen je 9. thermidora (27. VII) 1794. prevrat u Konventu. R. je zbačen, uhapšen i već sutradan giljotiniran zajedno sa svojim najbližim suradnicima Saint-Justom i Couthonom. SAINT JUST [sen žist], Louis Antoine de, francuski revolucionar; r. 1767, u. 1794. Studirao pravo u Reimsu, 1789. pristao uz Revoluciju; 1792. izabran je u Konvent, gdje se priključuje montanjarima. Iduće godine postaje član Komiteta javnog spasa, u kojem je s Robespierreom i Couthonom vodeća
ličnost. U tom svojstvu on je jedan od redaktora ustava 1793. Značajna je njegova uloga kao izvjestitelja u Konventu o nizu mjera za učvršćenje Revolucije: o organizaciji revolucionarne vlade, o konfiskaciji imanja nar. neprijatelja, o tzv. Ventoseovskim dekretima, o borbi protiv hebertista i Dantonove grupe i dr. Proslavio se kao komesar Konventa kod Rajnske i Sjeverne armije (1793-94), gdje je, sa Le Basom, proveo reorganizaciju vojske, osobnim primjerom podigao revolucionarni elan trupa i tako pridonio nizu pobjeda nad austr. koalicijom. Zajedno s Robespierreom, kojemu je ostao do kraja privržen, pao je kao žrtva Termidorskog prevrata (27. VII 1794) i bio pogubljen na giljotini. - Postojan, hladnokrvan, za osobni probitak nezainteresiran, S.-J. je spartanac Revolucije; pod njegovom suzdržljivom, nepomičnom vanjštinom plamti idealna predodžba o novom svijetu: »Le bonheur est une
idée neuve en Europe« (»Sreća je nova misao u Evropi«). O toj viziji
sretnijega društva svjedoče njegovi posmrtno objavljeni zapisi Fragmenti institucija (Fragments des Institutions). S.-J. predviđa ekon. osiguranje ljudi u starosti, društvenu pomoć porodicama s više djece i svima koji nastradaju od elementarnih nepogoda ili rata, besplatno školsko obrazovanje, brak koji se temelji »na ljubavi... ne na ugovoru«, zaštitu žene, kaznenu reformu. Jedan od najboljih organizatora i govornika jakobinske diktature, S.-J. je, kao što to pokazuju i njegovi Fragmenti bio i teoretičar revolucije, originalnih ideja. NAPOLEON I, franc. car; r. 15. VIII 1769. u Ajacciu, Korzika, u. 5. V 1821. u Longwoodu, Sveta Helena. Rođen u korzikanskoj plemićkoj obitelji Carla Buonapartea (franc. Bonaparte), stupa kao franc. stipendist u kraljevsku vojnu akademiju u Brienne-le-Châteauu, a završava školovanje u École Militaire u Parizu (1784-55). Za Francuske revolucije pristao je uz jakobince i Robespierrea. U 24. godini, za uspjelu akciju protiv pobunjenog Toulona, unaprijeđen je 1793. u brigadnog generala, a već u februaru 1794. postao je komandant artiljerije franc. Talijanske armije. Kad je 1795. u Parizu izbila rojalistička pobuna protiv Konventa, Barras ga je pozvao u pomoć, i Napoleon je 13. vendémiairea, tj. 5. oktobra 1795, upotrijebivši artiljeriju, za nekoliko sati krvavo razbio pobunu. U martu 1796. povjereno nekoliko sjajnih
mu je gl. zapovjedništvo u pohodu na Italiju. Izvojevavši
pobjeda (kod Millesima, Lodija, Castiglionea, Arcolea, Rivolija i Mantove),
približio se Beču na sto kilometara, što je prisililo Austriju da sklopi mir u Campoformiju (1797). U namjeri da zada udarac Engleskoj i presiječe njezine komunikacije s Indijom, N. poduzima 1798. vojnu protiv Egipta i svladava njegov otpor za tri tjedna. Međutim, plan mu je poremetio admiral Nelson nanijevši 1798. franc. floti težak poraz u tzv. »bitki za Nil« kod Abukira. Kriza Direktorija, izazvana neuspjesima na bojištima izvan zemlje, a i nesređenim prilikama u samoj zemlji, potakla je Bonapartea da se 8. X 1799. vrati u Francusku i da, uz pomoć buržoazije, koja želi osigurati svoju prevlast vladom čvrste ruke, provede drž. udar 18. brumairea, tj. 9. novembra 1799. Na osnovi
ustava objavljenog u decembru 1798. N. je kao prvi konzul postao stvarni gospodar Francuske. Franc. buržoazija konačno je osigurala svoj položaj, a N. je represivnim mjerama protiv ostataka republikanskog jakobinizma učvrstio svoju vlast. Iako sam ravnodušan prema religiji, on shvaća njenu ulogu u buržoaskom klasnom poretku pa 1801. sklapa konkordat s rimskom crkvom. God. 1802. dao se je, na osnovi plebiscita, izabrati za doživotnog konzula, a 1804. - i opet plebiscitom, a na osnovi novog ustava - proglašen je za cara. N. je izgradio novi buržoaski drž. aparat s jakim, centraliziranim upravnim sistemom, koji se oslanjao na mrežu policijskih prefektura: Centraliziravši financije, stvorio je drž. banku (Banque de France), a kao nagradu za vjernu službu utemeljio je instituciju Legije časti. Važno zakonodavno djelo doneseno pod njegovom vlašću jest Građanski zakonik (Code civil ili Code Napoléon), kojim je bilo posebno vlasništva. Prosperitet koji je Napoleonova poljoprivredi, financijama
zaštićeno pravo buržujskog
Francuska ostvarila na svim poljima (u industriji,
i znanosti), a kojim se nadasve koristila krupna buržoazija, bio je
uvjetovan i državno-administrativnim mjerama protiv štrajkova i radničkog udruživanja (uvedene su tzv. radničke knjižice, koje su potvrđivali policijski
komesarijati ili općinski načelnici).
Napoleonova je vladavina obilježena stalnim ratovanjem. Nakon rata protiv Prve koalicije (u koju su se 1792-95. udružile Austrija i Pruska), nižu se jedna za drugom još šest protufranc., odn. protunapoleonskih koalicija evr. sila. S Drugom koalicijom (1799- 1802), koju čine Engleska, Rusija, Austrija, Portugal, Kraljevstvo Obiju Sicilija i Turska, ostvarivši 1800. slavne pobjede kod Marenga i Hohelindena, N. sklapa mir s Austrijom u Lunevilleu (1801) i s Engleskom u Amiensu (1802). U ratu 1805. s Trećom koalicijom, koju su sastavile Engleska, Rusija, Austrija, Kraljevstvo Obiju Sicilija i Švedska, on je trijumfirao na kopnu kod Ulma i Austerlitza, ali je morao uzmaknuti pred engl. flotom u glasovitoj pomor. bici kod Trafalgara (21. X 1805). Rezultat toga rata bio je 26. XII 1805. sklopljen mir s Austrijom u Požunu (Bratislavi), prema kojem je od južnoslav. zemalja N. dobio Dalmaciju i
Boku kotorsku. I u ratu 1806-07. protiv Četvrte koalicije (Pruska, Rusija,
Engleska i Švedska) Napoleonova armija izvojevala je pobjede kod Jene, Auerstädta, Eylaua i Friedlanda, pa je 9. VII 1807. bio sklopljen mir u Tilsitu. Osvojivši Berlin, N. je 21. XI 1806. objavio dekret o tzv. Kontinentalnoj blokadi, kojim je Engleskoj zatvorio evr. tržište. Rat s Petom koalicijom, koju su 1809. organizirale Austrija i Engleska, također je bio Napoleona. Pretrpjevši poraz kod Wagrama (5-6. VII
pobjedonosan za
1809) Austrija je Francuskoj mirom u
Schönbrunnu (14. X 1809), morala odstupiti Veneciju, Trst, dio Kranjske, Istru, Rijeku i Hrvatsku do Save. Nakon ovog mira, N. I je sklopio brak s austr. princezom Marijom Lujzom, kćerkom austr. cara Franje II. Tim brakom želio je osigurati nasljednika i polit. učvrstiti svoju dinastiju. Da bi Englezima zatvorio pristup na evr. kontinent, N. je odlučio osvojiti Pirenejski poluotok. God. 1807. franc. trupe osvojile su Portugal, a 1808. izvršile su invaziju Španjolske. Ferdinand VII je svrgnut, a
na španj. prijestolje N. je postavio svog brata Josepha.
Međutim, Španjolci su se gerilskim
ratovanjem suprotstavili franc. okupacijskim snagama, koje sve do Napoleonova pada nisu uspjele pokoriti cijelu zemlju. U razdoblju 1809-12. N. I je dosegao vrhunac svoje moći; njegovo je carstvo obuhvaćalo gotovo polovicu stanovništva Evrope. No, on je htio zagospodariti svijetom. Na putu mu je stajala Rusija, preko koje je mislio prodrijeti u Indiju i tu zadati odlučan udarac Engleskoj. Međutim, 1812. u velikoj vojni na Rusiju, nakon što je na čelu Grande Armée od oko pola milijuna ljudi poslije bitke kod Borodina dopro sve do Moskve, N. je u strašnim uvjetima rus. zime, izgubljen u golemom prostranstvu Rusije, pretrpio katastrofu od koje se više nije oporavio. Na taj neuspjeh nadovezala se akcija Šeste koalicije, u koju su se udružile Pruska, Austrija, Španjolska, Portugal, Engleska, Rusija i Švedska (1813-15). Nakon početnih uspjeha, pobijeđen je od Saveznika u trodnevnoj »bitki naroda« kod Leipziga (16-19. X 1813). Pad je neminovan. Dana 31. III 1814. Saveznici su zauzeli Pariz, a on je nakon abdikacije (11. aprila) prognan na otok Elbu. Na franc. prijestolje vratili su se Burbonci, a Bečki kongres 1814- 15, restaurirao je legitimistički poredak. Napoleonovim iskrcavanjem u Francuskoj 1. III 1815. započinje razdoblje njegovih »sto dana«. U trijumfu se vraća u Pariz i preuzima vlast u zemlji. Ali, snage Engleske i Pruske, udružene u Sedmu protunapoleonsku koaliciju, u bitki kod Waterlooa 18. VI 1815. razbile su njegovu vojsku. Poslije ponovne abdikacije (22. VI) predaje se Englezima, koji ga interniraju na otok Svetu Helenu. Ondje, odrezan od svijeta, on provodi posljednje godine života u diktiranju svojih memoara. U hist. razmjerima N. je bio izuzetna pojava. Na raznovrsnim područjima svoje djelatnosti (vojne, diplomatske, zakonodavno-upravne) isticao se
velikom energijom, neobičnim pamćenjem i
golemom radnom sposobnošću. Na polju ratne vještine pokazao je svojstva velikog vojskovođe originalnih zamisli. Njegove koncepcije o strategiji i taktici izvršile su golem utjecaj na razvoj vojne znanosti XIX st. Nezavisno od njegovih osvajačko-diktatorskih ambicija, veliko hist. značenje njegove epohe leži u tome što je ona pokrenula kapitalne društvene promjene u svim zemljama koje su se našle pod franc. okupacijom. Stari evr. poredak iz vremena prije Revolucije i Napoleona nije se više mogao uspostaviti. Buržoaski duh Građanskog zakonika, formalna ravnopravnost građana, zamijenili su stare feudalno-apsolutističke institucije. Međutim, Napoleonova ekon. politika određena dekretom o Kontinentalnoj blokadi izazvala je nagli porast cijena (osobito prehrambenih proizvoda), što je teško pogodilo najšire slojeve i omelo normalni razvoj i djelovanje buržoazije. Probuđeni nacionalni osjećaj u okupiranim zemljama teško je podnosio prisutnost osvajačevih armija. Sve je to zbližavalo plemićku aristokraciju i građanstvo i povećavalo nacionalni otpor evr. zemalja protiv osvajača. Vlade aristokratske reakcije nastojale su naći saveznike u širokim
građansko-nacionalnim i
patriotskim pokretima, tj. upravo kod onih snaga koje su na prijelomu stoljeća bile nosioci antifeud. revolucije. Katastrofalni neuspjeh vojne na Rusiju konačno je okupio sve te snage u sveopćem napadu na Napoleona 1813-14. i doveo do njegova poraza kod Leipziga.
Padom Napoleona
započinje vladavina udružene evr. kontrarevolucije. Sveta alijansa evr. monarha nastoji restaurirati stari poredak, koliko god je to moguće, ugušiti evr. demokratsku revoluciju bez obzira u kojoj se zemlji ona pojavila.-Južnoslav. narodi došli su u dodir s vladavinom Napoleona poslije mira u Požunu 1805. i mira u Schönbrunnu 1809, kada su osnovane → Ilirske provincije. Lik Napoleona bezbroj je puta bio predmet obradbe u književnosti i lik. umjetnostima, a revoluc. počecima njegove polit. i vojničke karijere bio je inspiriran i Beethoven prilikom komponiranja svoje III simfonije; prvotno nazvane Bonaparte, kasnije Eroica. Historijska literatura o njemu je brojna. (ISTOČNO PITANJE obuhvata kompleks problema i događaja u međunarodnim odnosima u Evropi od kraja XVIII do početka XX st. izazvanih borbom velikih sila - Austrije, Rusije, Francuske, Velike Britanije i Pruske (Njemačke) za prevlast u onim zemljama Balkanskog poluostrva i Srednjeg istoka koje su se nalazile pod osmanskom upravom. Stalno slabljenje državne organizacije, zaostalost feudalnog društvenog uređenja i razbuktavanje oslobodilačkih pokreta bili su glavni uzroci propadanja nekada moćnog Osmanskog carstva i što je bilo dobra prilika za evropske države da ostvare svoje ekspanzionističke težnje na račun »bolesnika na Bosporu«. Termin Istočno pitanje počeo se upotrebljavati poslije izbijanja grčkog ustanka (1821). Od zauzimanja Carigrada (1453) do Kučuk-Kainardžijskog mira (1774) Osmansko carstvo je prolazila kroz faze uspona i opadanja, ali je uglavnom zadržalo stečene pozicije na jugoistoku Evrope. Pred osmanskim prodorom mnogi su se Grci iselili u južnu Italiju, na Siciliju i mletačka ostrva. U grčke plodne doline naseljavali su se osmanski Juruci i zemljoradnici iz Male Azije, dok su imanja kršćana ostala ograničena na planinska područja Makedonije, Tesalije, Epira, centralne Grčke i Peloponeza. Masa seljaka, bezemljaša i stočara, bila je izvrgnuta eksploataciji i osmanskih i domaćih zemljovlasnika, kao i samovolji osmanskih upravnih vlasti. Mnogi Grci su bježali u planine i tamo organizovali hajdučke družine (klefti). Na drugoj strani neki Grci su postali istaknuti trgovci u Osmanskom carstvu trgujući žitom, vunom i kožom iz Makedonije, Epira i Tesalije, a drugi su - naročito stanovnici carigradske četvrti Fanara - zauzimali visoke položaje u osmanskoj upravi. Hajdučija, crkva i škole održavale su živom narodnu svijest, a sve jače pritisak osmanske uprave uzrokovao je niz buna i u XVIII st. sve jači pokret za oslobođenjem.
Za vrijeme rata Rusije i Osmanskog carstva 1768-74, na poticaj Rusije, izbio je 1770. ustanak na Peloponezu. Iako je bio krvavo ugušen, grčki otpor nije bio slomljeni. Oslobodilački pokret je jačao, a njegovi istaknuti vode su bili pjesnik F. K. Rigas (smaknut od Osmanlija 1798) i učenjak A. Korais. Nakon mira 1774. koji je Rusiji dao pravo plovidbe trgovačkih brodova na Crnom moru i Dunavu i pravo pokroviteljstva nad pravoslavnim narodima Osmanskog carstva, ova počinje da gubi pozicije, a velike sile od tada primjenjuju na Istoku politički sistem ravnoteže snaga. U periodu 1787-92. Austrija i Rusija su vodile rat protiv Osmanskog carstva da bi ga rasparčale, međutim uslijed jake diplomatske akcije Velike Britanije i izbijanja Francuske revolucije bile su prinuđene da zaključe, bez naročitih dobiti, mirovne ugovore (Austrije i Osmanskog carstva u Svištovu 4. VIII 1791 i Rusije i Osmanskog carstva u Jašiju 9. I 1792). Rusija je stekla prvenstvo u rješavanju Istočnog pitanja. Francuska invazija na Egipat (1798) približila je Osmansko carstvo Velikoj Britaniji, Rusiji i Austriji. Bečki kongres (1815) potvrdio je faktičko stanje: Rusi su se učvrstili na donjem Dunavu, a Britanci su zadržali Maltu i Jonske ostrva. Balkansko pitanje postalo je glavni politički problem Evrope: na početku XIX stoljeća pojavili su se na Balkanu oslobodilački pokreti. Srpski ustanci 1804-13. i I815. omogućili su jednom dijelu srpskog naroda da stekne autonomnu upravu, a ostalim su narodima dali podstreka za slične pokrete. U okviru pokreta za oslobođenje od osmanske uprave u Odesi je 1814. osnovano revolucionarno društvo Philike Hetairia (Heterija). Njegov predsjednik Alexandros Ypsilantis upao je sa 2.000 ljudi u martu 1821. iz Rusije u Moldaviju, podigao ustanak u Iaşiju, ali je doživio neuspjeh. Međutim, već u aprilu iste godine pod vodstvom arhiepiskopa Germanosa izbio je ustanak na Peloponezu, a dižu se i ostali krajevi Grčke. Ubrzo je oslobođena čitava srednja i južna Grčka. Time je započelo prvi period rata za nezavisnost (1821- 24), u kojem ustanici, uz pomoć evropskih dobrovoljaca i podršku velikih sila, nižu uspjehe, te u januaru 1822, na skupštini u Epidauru proglašavaju nezavisnost Grčke, donose prvi ustav i osnivaju vladu. Međutim, političke razmirice i nedisciplina u redovima ustanika, a posebno izvježbana vojska egipatskog paše Mehmed Alija, koja je pritekla u pomoć Osmanlijama, u drugom su razdoblju rata (1824-27) posve promijenile položaj na frontovima. Nakon 12 mjeseci opsade pada Misolungi (1825-26), Osmanlije ulaze u Atenu; čitava kopnena Grčka je bila u njihovim rukama. Nastaje treće razdoblje (1827-29). Uz podršku velikih sila narodna skupština u Trezenu, u martu 1827, izabrala je za predsjednika vlade grofa Capodistriju i izglasala nov ustav. Kako je Osmansko
carstvo odbilo zahtjev Rusije, Velike Britanije i Francuske da odobri Grčkoj autonomiju, saveznička flota porazila je 20. X 1827. osmansku i egipatsku mornaricu u luci Navarino. Poraženo zatim u ratu s Rusijom, Osmansko carstvo je moralo mirom u
Jedrenu 1829. priznati nezavisnost Grčke.
Londonskim ugovorom u maju 1832. Grčka je proglašena kraljevinom, a kraljem je postao bavarski princ Otto von Wittelsbach. God. 1833. Atena postaje prijestolnicom nove države. Za vladavine Otona I (1832 - 62) nastavljene su unutrašnje političke borbe, poticane od velikih sila. Nakon septembarskog ustanka u Ateni 1843, kralj je bio prisiljen donijeti novi ustav, kojim se uvodi dvodomni parlamentarni sistem. Grčki ustanak (1821-30) završio se stvaranjem prve nezavisne države u procesu raspadanja Osmanskog carstva. Velike sile prikrivale su prave ciljeve svoje politike, koja je dijelom bila rezultat i njihovih međusobnih odnosa, pa su svoju ekspanzionističku politiku na Bliskom istoku vodile pod izgovorom zaštite podjarmljenih naroda. Osmansko carstvo ugroženo egipatskom krizom i egipatsko-osmanskim ratom (1831-33), prihvatila je neku vrstu ruskog pokroviteljstva ugovorom u Unkiar-Skelessiju (8. VII 1833), kojim se ruskim ratnim brodovima dozvoljavao prolaz kroz Dardanele, ali je ponovno došla u kritičan položaj 1839. zbog nastojanja egipatskog kediva Mehmed Alija da se proglasi nezavisnim. Zalaganjem Velike Britanije, koja je očuvanjem integriteta Osmanskog carstva nastojala oslabiti ruski utjecaj u moreuzima, njen je međunarodni položaj nešto ojačan: evropske sile su se obavezale da će poštovati integritet Osmanskog carstva (I londonska konvencija, 15. jula 1840), a Dardanelskim ugovorom (II londonska konvencija, 13. jula 1841) obećale su da će poštovati sultanovo pravo zatvaranja tjesnaca stranim ratnim brodovima dokle god je Osmansko carstvo u miru. Tim konvencijama Velika Britanija se zapravo nametnula protektorom Osmanskog carstva i mogla je kontrolirati razvoj političke situacije na Balkanu i Bliskom istoku. U to vrijeme Osmansko carstvo je pokušavalo da popravi unutrašnje prilike: savladano je nekoliko odmetnutih paša, a hatišerif od Gülhane (1839) obećavao je program obimnih reformi u korist svih narodnosti. Ti su pokušaji ostali bez uspjeha zbog otpora konzervativnih i reakcionarnih snaga i teških društvenih i ekonomskih prilika izazvanih čestim bunama kršćana i rasulom u državnim finansijama. Osmanski sultan Bajazid I konačno je srušio bugarsku državu (1393). Bugarska je postala provincija Osmanskog Carstva, podređena rumelijskom beglerbegu, koji je imao sjedište u Sofiji. Decimiranje stanovništva, teški ekonomski pritisak i opća bijeda izazvali su mnoge lokalne pobune, koje su Osmanske vlasti krvavo ugušile (1598, 1686, 1737—38). Krajem XVIII i početkom XIX stoljeća u Bugarskoj jača pokret za oslobođenje od osmanske vladavine. Bugarski dobrovoljci sudjeluju u velikom broju u ratovima između Rusije i
Osmanskog carstva (1806—12, 1826—29), u Prvom srpskom ustanku (1804—13) te u borbama za oslobođenje Grčke (1821—29). Uslijed represalija osmanskih vlasti, narod masovno seli u Srbiju, Vlašku i Rusiju. Bugarski preporoditelji S. Vračanski, P. Beron, V. E. Travanjov, N. Rilski u zemlji povezuju svoj prosvjetiteljski rad s djelatnošću revolucionarnih i ustaničkih četa. Feudalna eksploatacija dovela je do mnogobrojnih seljačkih ustanaka: 1835, 1837, 1841, 1850. Na čelu bugarske nacionalnorevolucionarne borbe nalazi se G. S. Rakovski, organizator ustanka 1841, te osnivač bugarske legija u Beogradu 1862. i 1867. Njegov su rad nastavili Lj. Karavelov i V. Levski, koji su u Bukureštu osnovali Bugarski revolucionarni komitet 1869. Nakon smrti Levskoga 1873, na čelu revolucionarno-demokratskog krila oslobodilačkog pokreta stajao je H. Botev, koji je bio pristaša općeg narodnog ustanka, dok je Lj. Karavelov sa strujom liberalnih demokrata bio za kompromisnije stavove (autonomija u okviru Osmanskog carstva.). U XVIII i XIX st., u toku ratova evropskih država protiv Osmanskog carstva, kneževine Vlaška i Moldavija gotovo stalno bile pod okupacijom austrijske, odnosno ruske vojske. Međutim, ruski utjecaj na tom području bio je sve jači. Mirom u Kučuk- Kajnardžiju 1774, po završetku ruskoosmanskog rata-1768-74. Rusija je stekla pravo zaštite pravoslavnog stanovništva u Vlaškoj i Moldaviji i pravo da te kneževine (koje su ostale i dalje pod osmanskim suverenitetom) diplomatski zastupa kod Porte. Brojni seljački ustanci u XVIII st. dostigli su vrhunac 1784-85. u Transilvaniji u velikom ustanku koji su predvodili N. Horia, J. Cloşca i G. Crişan, a izbio je protiv nasilja ugarskog i erdeljskog plemstva. Porta je sve više sužavala autonomiju Dunavskih kneževina čija je vojska raspuštena, tvrđave razrušene, trgovine podređene interesima monopola Osmanskog carstva Knezove Vlaške i Moldavije (hospodare) postavljali su osmanski sultani iz redova fanariota. Takvo stanje znatno je usporilo proces nastanka rumunskog građanstva i rumunske nacionalne svijesti. Ranokapitalistički proizvodni odnosi javljaju se tek u drugoj pol. XVIII st., kada su zabilježeni i prvi pokušaji da se historijskim i literarnim argumentima dokaže kontinuitet i jedinstvo rumunskog naroda. Inspirisani Francuskom revolucijom, rumunski nacionalisti na čelu s T. Vladimirescuom 1821. podižu veliki protuosmanski i protufeudalni ustanak, koji je zahvatio široke slojeve naroda i, premda ugušen vojnom silom, urodio ukidanjem vlasti fanariota u ovim kneževinama. Nakon rata Rusije i Osmanskog carstva 1828- 29. mirom u Edirneu ove kneževine su dobile neku vrstu ustava: tzv. Organskim regulamentima stekle su pravo da biraju svoje hospodare. Težnja za nacionalnom slobodom i ujedinjenjem bila je imperativ i građansko-demokratske revolucije 1848. u Rumuniji. Dok je ustanak u Vlaškoj savladan brzo, u Moldaviji je pod vodstvom revolucionara N. Bălcescua, nakon uspjeha postignutih u samom početku ustanak bio svladan tek kasnije posredovanjem osmanske i ruske carske vojske. Ni u Dunavskim kneževinama a ni u Transilvaniji poslije revolucionarne 1848. nisu mogli biti uspostavljeni stari društveni odnosi.
Rusija je za vrijeme cara Nikole I, pokušavala da sama riješi Istočno pitanje i ostvari vjekovnu težnju svoje vanjske politike: izlazak na toplo otvoreno more preko Carigrada i moreuza. Međutim taj korak doveo ju je u opasnu izolaciju, zbog koje je izgubila Krimski rat (1853-56). Uzroci Krimskog rata bili su u diobi Osmanskog carstva, tj. u nesporazumu oko toga između Rusije i zapadnoevropskih zemalja. Rusija je od 1774. stekla pravo da bude pitana za stvari vezane za kršćane u Osmanskom carstvu i to je dalje išlo i kroz ratove 1806-1812, 1828-1829. Rusija je težila sporazumu sa jednom zapadnom zemljom, najčešće sa Austrijom, nudeći joj veliki dio Balkana, ali je Austrija doživjela slom 1848. pa je ta namjera propala. Francuska je željela da se vrati na položaj evropskog hegemona, koji je imala do 1815., i to da se vrati jednim velikim kongresom. Ali, shvatila je da to ne može sama, pa je 1831-1846. bila u srdačnom savezu sa Velikom Britanojom, što je prekinuto francuskom intervencijom u Alžiru. Od 2. decembra 1852. Napoleon III je vladao Drugim carstvom koje se do 1860. nalazilo u svojoj autoritativnoj fazi, a od 1860 je bilo liberalnije. Drugo carstvo je radilo na tome da se Francuska prizna kao velika sila ali Napoleon III nije bio priznat od Rusije, a ni Austrije kao monarh. Austrija je težila onemogućavanju dizanja revolucije u Srbiji a istovremeno podržava pravoslavnu crkvu, sve u cilju onemogučavanja revolucije na Balkanu jer bi se nakon Srba pobunili i Hrvati a zatim i Mađari, što bi dovelo do raspada Monarhije. Rusija nije priznavala nacionalni pokret na Balkanu, podržavajući njegovu fragmentaciju. Godine 1852. je došlo do sukoba sa Francuskom. Vodio se sukob oko zaštite svetih mjesta u Palestini, jer i jedni i drugi imaju ugovore sa Osmanskim carstvom oko tog pitanja. Krajem juna 1853. godine ruska vojska je ušla u Moldaviju i Vlašku, porazila osmansku flotu kod Sinope a onda su se iz straha da Rusi ne uđu u Carigrad Francuska i Velika Britanija uključile u rat, 1854. Rat se pretvorio u veliki poraz Osmanskog carstva, iako je njegovu vojsku vodio veoma sposobni Omer paša Latas. Britanija je u rat ušla 27. marta 1854, a dan kasnije i Francuska zbog opasnosti od dubokog ruskog prodora. Ruski car je tada poslao emisare u mnoge evropske države. Orlov je u Beču nudio Austriji protektorat nad Srbijom, a od Srba i Crnogoraca se tražilo da ne dižu ustanak protiv Osmanskog carstva. S druge strane od Grka i Bugara se upravovo to tražilo. Izbio je ustanak u Grčkoj, u Makedoniji i u Tesaliji. Francuska i Britanija su stvorile bazu kod Skadra, a zatim i u Bugarskoj. Opsjedali su rusku luku Sevastopolj u kojoj su Rusi potopili svoju flotu i onemogućili Francuskoj i Britaniji da priđu sa svojom flotom. Onda su saveznici uspjeli iskrcati 120.000 vojnika, bolje naoružanih od 110.000 ruskih. Ruska vojska je poražena kod Crne Rijeke, Nekermana, Balaklave.
U rat 1855. je ušao i Pijemont, radi mogućnosti podsticanja pitanja talijanskog ujedinjenja na budućem mirovnom kongresu. Sevastopolj je pao 10. septembra 1855. a Nikola I je umro pa su Rusi tražili primirje. Mir je potpisan u Parizu 30. marta 1856. Njegove odredbe su bile: 1.
neutralizacija Crnog mora, što je značilo da države koje izlaze na Crno more
prihvataju obavezu da neće držati flotu, utvrde, vojne baze i arsenale na njemu. 2.
Potvrđen je protektorat sila ugovornih država nad kršćanima u Osmanskom
carstvu. Sultan je 1856. proglasio Hatihumajun, po kome su kršćani izjednačeni sa muslimanima u svim pravima i obavezama. Da bi sproveo reforme sultan je morao povećati poreze, što nije išlo zbog nezadovoljstva naroda, pa je uzimao zajmove od Francuske i Velike Britanije pa i od pape. Zapadni saveznici su prisilili sultana da im da na upravu Egipat u slučaju da ne bude mogao vratiti zajam. Tako je Egipat 1872. postao britanska kolonija a Tunis Francuska. Sultan je mogao povećati desetinu i dati je u zakup. Poslije je ona postala osmina, pa je u nekim oblastima od polovine postala dvotrećina iako joj je ostalo ime desetine. 3.
Dozvoljena je slobodna plovidba Dunavom. Osnovana je Podunavska komisija
koja je to nadgledala. Od Rusije je oduzeta primorska oblast Besarabije i Rusija je prestala biti podunavska zemlja. 4.
Potvrđene su odredbe o moreuzima, s tim što nije priznato pravo Rusiji da u
eventualnom budućem ratu sa Osmanskim carstvom nameće mirovne obaveze u slučaju pobjede. 5.
Odredba o neutralizaciji je ukinuta 1871. na Londonskoj konferenciji i to na
inicijativu Francuske. Protektorat Rusa nad kršćanima u Osmanskom carstvu je samo odložen a to pitanje nije riješeno pariškim mirom. 6.
Ovaj mir je otvorio dva pitanja: pitanje Rumunije i Italije. Pariskim mirovnim ugovorom 1856. uz garanciju država potpisnica obje
kneževine
zadržavaju svoje povlastice pod suverenitetom Osmanskog carstva. Moldavija je dobila od Rusije južnu Besarabiju. God. 1859. skupštine obiju
kneževina izabrale su za zajedničkog vladara
moldavskog kneza Aleksandra Kuzu (1859-66). Time je de facto stvorena jedinstvena rumunska država, a to su stanje 1861. priznale velike sile i Osmansko carstvo. Pod Kuzinom upravom proveden je niz reformi, koje su išle za likvidacijom feudalnog nasljeđa; ukinuto je kmetstvo (1864), provedena izborna reforma, reorganizovano je školstvo, osnovani su univerziteti u Iaşiu i Bukureštu. Te reforme su pobudile otpor boljara, koji su prisilili Kuzu da 1866. abdicira. Za kneza je izabran Karlo I (1866-1914) iz dinastije Hohenzollern-Sigmaringen. Po novom ustavu uveden je parlament ali je vladar imao pravo apsolutnog veta nad zakonodavstvom, a samo kršćani su mogli postati rumunski građani. Nakon rusko- osmanskog rata 1877-78. Rumunija je Berlinskim ugovorom
1878. dobila potpunu nezavisnost od Osmanskog carstva. Južnu Besarabiju morala je odstupiti Rusiji a za to je kao odštetu dobila sjevernu Dobrudžu s lukom Constancom. Aneksija južne Besarabije izazvala je jako neprijateljstvo prema Rusiji te zbližavanje Rumunije s Austro-Ugarskom i Njemačkom s kojima je Rumunija 1883. sklopila tajni savez. Osamdesetih godina u Rumuniji je uspostavljeno jedinstveno
tržište i uklonjeni posljednji ostaci feudalizma, počela je izgradnja
industrije, željezničke mreže i lučkih postrojenja, pri čemu je angažiran znatan strani kapital. God. 1881. Rumunija je proglašena kraljevinom. Pariskim ugovorom (30. III 1856) pet velikih sila (Velika Britanija, Francuska, Austrija, Pruska i Rusija) i Sardinija garantovalo je Osmanskom carstvu nezavisnost i teritorijalni integritet, neutralisano Crno more i preuzelo zajedničko pokroviteljstvo nad Srbijom, Vlaškom i Moldavijom. Time je uspostavljen dominantan francusko-britanski utjecaj u Osmanskom carstvu i istočnom Sredozemlju. Zainteresirane za Istočno pitanje posebno nakon otvaranja Sueskog kanala 1869, velike sile nastavile su svoju imperijalističku politiku. Međutim, pod parolom »Balkan balkanskim narodima« vršile su se 1860-68. pripreme za okupljanje tih naroda u prvi balkanski savez. U tim akcijama osobito se isticala Srbija. Cilj im je bio rušenje Osmanskog carstva i povezivanje novostvorenih država federativnim uređenjem. Toj politici protivile su se sve sile osim Rusije, koja je vjerovala da će tim putem ostvariti svoje težnje u vezi s Carigradom, moreuzima i Balkanom.
Revolucije 1848/49.
Obično se nazivaju proljeće naroda, a označavaju trijumf nacionalnih pokreta. Obuhvataju uglavno srednju Evropu, a djelimično i zapadnu, gdje poslije 1815. nije riješeno pitanje ustrojstva države na zadovoljavajući način. U Habsburškoj Monarhiji i nekim njemačkim državama parlament se nije uvodio odmah poslije 1815. Nacionalni pokreti su težili stvaranju demokratske države na principu suvereniteta naroda. Ti pokreti su u početku malobrojni, pa tako do 1848. postoji elitni nacionalizam, a od tada masovno političko tržište”. Revolucijama 1848. završava se niz građanskih revolucija koje su počele američkim ustankom 1776. Evropske revolucije 1848. godine nisu bile plod zajedničkog plana i nastale su spontano, nepostojanje tješnje saradnje među njima je bilo i razlog za njihov brzi poraz. Razlozi za revoluciju u Srednjoj i Zapadnoj Evropi bili su u mnogo čemu slični. Privredne promjene i tekovine revolucije su promijenili socijalni sastav društva ojačale građanstvo i povečale broj industrijskog radništva. Pri tome je u večini evropskih država vlast ostajala u rukama uskih grupa plemstva i visokog građanstva. Oni su se zbog svojih interesa odlučno suprostavljali zahtjevima za uvođenje liberalnih reformi. Nezadovoljstvo je još više povečala ekonomska kriza četrdesetih godina nizom slabih ljetina, posebno od 1845.- 47.
koje su u nekim dijelovima Evrope izazvale glad
(posebno u Irskoj). Središte nemira bili su uglavnom gradovi i revolucionarno vrenje nije zahvatilo provincije. Revolucije su u početku bile relativno uspješne: Već 7. januara buknuli su veliki nemiri na Siciliji, u Napuljskoj kraljevini, koji su odjeknuli po čitavoj Italiji. Talijanske države koje nisu bile neposredno pod austrijskim utjecajem morale su pristati na koncesije u liberalno-ustavnom smislu. Italijanska revolucija će brzo stvoriti centre za ujedinjenje. U Francuskoj je cilj opće pravo glasa i demokratizacija države. U martu revolucija izbija u njemačkim gradovima i Habsburškoj Monarhiji. U Poljskoj ona počinje u Krakovu. Spremala se i u Rimu i na Balkanu, ali je onemogućena akcijom ruskih agenata. Osim što su počele u isto vrijeme, revolucije su i završile skoro istovremeno, u avgustu 1849. Svuda revolucije počinju donje klase i to sa demokratskom ideologijom, a završavaju se reakcijom gornjih klasa i uspostavljanjem neke vrste autoritarnih režima, tj. vrste bonapartizma. Reakcija je pokušala da ostvari dio ciljeva koje je revolucija nosila, kao agrarno pitanje. Revolucije su negdje bile pripremljene političkim zavjerama,a negdje ne, ali su nacionalni pokreti svuda postojali. U Italiji i Poljskoj postoje političke zavjere, u Francuskoj također, ali one nisu pripremile revoluciju.
Francuska. Razvitak kapitalizma za Julske monarhije (1830-48) znatno je pogoršao položaj radništva, seljaštva i sitnog građanstva a gušenje političkih sloboda izazvalo je ogorčenje širokih slojeva naroda. Nerodica 1845. i 1846. te industrijska kriza 1847, uzrokovale su u gradovima i selima Francuske pobunu koju je vlada surovo ugušila. Budući da je krajem marta 1847. parlament odbacio zahtjev liberalne opozicije da se proširi pravo glasa, borba za izbornu reformu prenesena je u masovne skupove pristalica reforme, na tzv. bankete (franc. banquet) koji su se 1847. proširili po cijeloj Francuskoj. Kada je vlada kralja Luja Filipa zabranila banket zakazan u Parizu za 19. Januar 1848. i obznanila da će silom spriječiti sve daljnje demonstracije, podignute su u Parizu barikade i 22. februara otpočele ulične borbe između policije i demonstranata. Istog dana Luj Filip otpustio je predsjednika vlade Guizota, ali su borbe ipak nastavljene, a 24. februara ujutro narod je zauzeo kasarne i ostale važnije zgrade u gradu. Na to se kralj odrekao prijestolja i pobjegao iz Pariza. Uveče istoga dana stvorena je Republika. Pobjeda
privremena vlada, a 25. februara proglašena (Druga)
Februarske revolucije u Parizu presudno je djelovala na izbijanje
revolucionarnog pokreta u Njemačkoj i u Austrijskom Carstvu, a ojačala je i ustaničke borbe u Italiji. Privremena vlada isprva je činila neke koncesije radničkoj klasi: donijela je dekret o pravu na rad (kojim se jamči svakom radniku da može živjeti od svoga rada), osnovala stalnu vladinu komisiju za radnička pitanja, uspostavila narodne radionice, skratila radni dan (na 10 sati u Parizu, a na 11 u provinciji), uvela opće pravo glasa i slobodu zbora i omogućila nesmetan rad polit. pa i radničko-socijalist. klubova. Tim
mjerama vlada je pokušala spriječiti širenje revolucije, ali
istovremeno je dobar dio donesenih dekreta ostavila samo na papiru. Stoga se u martu i aprilu nastavljaju demonstracije radništva razočaranog rezultatima Februarske revolucije. Ustavotvorna skupština formirala je 10. maja novu vladu, koja je svojom reakcionarnom politikom ogorčila proletarijat, pa su radnici 15. maja prodrli u parlament, raspustili Ustavotvornu skupštinu i izabrali novu, Revolucionarnu vladu. Ali je Nacionalna garda istoga dana svladala pobunjenike i uspostavila vlast skupštine i vlade. Zatvoreni su najistaknutiji revolucionarni vode A. Barbes, F. V. Raspail i A. Blanqui. Nakon vladine odluke od 22. VI o raspuštanju narodnih radionica, izbio je 23. VI junski ustanak pariskog proletarijata. Oko pedesethiljada pobunjenih radnika borilo se protiv pet puta jačeg neprijatelja. Glavni cilj ustanka bio je rušenje kapitalističkog sistema i osnivanje socijalne republike. Već 24. juna vlada je dala neograničenu diktatorsku vlast vojnom ministru generalu G. Cavaignacu, koji je artiljerijom i trupama dovedenim iz unutrašnjosti ugušio junski ustanak. U represalijama koje su uslijedile, do decembra 1848. pobijeno je preko 11 000 ljudi, a pohapšeno oko 25 000. Poslije junskog
ustanka vlada je definitivno raspustila narodne radionice, ukinula slobodu
štampe,
onemogućila rad revolucionarnim -klubovima i ukinula skraćenje radnog dana. Poč. novembra donesen je novi ustav, kojim se sva izvršna vlast predaje predsjedniku republike. Ukinuta je diktatura
generala Cavaignaca. Na izborima 10. XII 1848. izabran je za predsjednika republike princ Charles Louis Napoleon Bonaparte (nećak Napoleona I), koji je tri godine kasnije izvršio državni udar (2. XII 1851) i dao se proglasiti carem - Napoleonom III.
U Italiji revolucija je dobila formu nacionalnih ratova za oslobođenja, prvenstveno protiv austrijske vojske. Postoji italijanski nacionalni pokret-risorgimento. Nacionalni pokret traje do kraja XVIII stoljeća. Do tada još ne postoji osjećaj pripadnosti italijanskoj naciji. Jedna od karakteristika nacionalnog preporoda je u Italiji da je borbu za ujedinjenje vodio Pijemont, tj. kraljevina Sardinija. Prvi oružani sukobi su počeli 1796., pa se to može smatrati kao početak nacionalnog preporoda koji traje do 1871, kada su talijanske trupe ušle u Rim koji je do tada bio u papskoj državi. Od 1871. talijanski nacionalni pokret se naziva iredentizam, a traje do 1922. Do 1848. risorgimento se ispoljava u nacionalnim konspiracijama, i to u dva vida- karbonari i “Mlada Italija”, udruženje koje je 1831. u Marselju osnovao Giusepe Macini. Postojao je i statut koji se nazivao “Opšta uputstva za bratstvenike Mlade Italije.” Oni se također zaklinju kao i karbonari, ali su masovniji od njih i nemaju organizaciju po čelijama. U statutu ističu da namjeravaju ostvariti ujedinjenje Italije na 2 načina- pomoću revolucije i pomoću kulture. Ideja stvaranja dobrovoljačkih vojnih formacija obučenih u crvene košulje javila se 30-ih godina od strane Garibaldija. S druge strane postoji i pokret za okupljanje talijanskih kulturnih radnika, pa se organiziraju i kongresi naučnika. Nakon 1848. risorgiemento postaje javni pokret. Osnovni instrument za ujedinjenje postaje književnost, ali ni ideja o revoluciji nije napuštena. Crkva vrši određenu funkciju u borbi za nacionalno ujedinjenje. U Italiji postoje gvelfi i gibelini, a postoji i struja koja smatra da papa treba da ujedini Italiju. Od 1815. u Francuskoj počinje liberalni katolicizam. On se ogleda u težnji stvaranja demokratskog katolicizma u tom smislu što se nastoji pomiriti suverenitet pape sa suverenitetom naroda. Do 1846. papa se odupire ovakvoj ideologiji, a onda je izabran liberalniji papa Pije IX koji gradi željeznice, škole i podržava nacionalno ujedinjenje ltalije i Italiju kao ustavnu demokratsku državu. Podržavao je i rat protiv Austrije, do određenog stepena da bi onda shvatio da ujedinjenje ne ide za tim da se ostvari pod njegovim vođstvom. Zato on smatra da se demokratija ne može nekontrilisano podržavati, jer bi to postalo uvjet za borbu za izjednačavanje ljudi, a to bi vodilo rasulu i pretvara se u veoma konzervativnog papu. Nakon ustanka na Siciliji 7. januara u Toskani, papskoj državi i Pijemontu se proglašavaju Ustavi. U Milanu, kao odraz pariške revolucije od 23. februara izbija revolucija 13. marta, U Veneciji izbija
revolucija 22. marta i proglašava se obnova Mletačke republike. Vodi se i politika ujedinjavanja ovih revolucija u jednu opštu revoluciju. Pijemont 24. marta objavljuje rat Austriji. Šalje se pomoć revolucionarima u Milanu, gdje idu i crvenokošuljaši. U rat se uključuje i Napuljsko kraljevstvo i Veliko vojvodstvo Toskana. Papa je poslao malo vojnika. Ipak, talijanska vojska je poražena 25. jula kod Kustoce. Sklopljeno je primitrje u Salaskom. Papa se povlači iz rata, i osuđuje revoluciju. U Veneciji izbija revolucija za stvaranje republike bez crkve i kralja. U Rimu je 15. novembra srušena papska vlast i proglašen trijumvirat Macini- Safi- Armenini. Oko ideje unitarne talijanske nacije i države postojao je sukob unitarista i federalista. Ovi drugi su bili u večini. Nakon poraza Pijemonta kod Novare, sklopljen je mir što je dovelo do gašenja svih revolucija. U Rim je došla francuska vojska sa namjerom da vrati papu i smiri revolucionarne nemire. Macini bježi. Revolucionarna kretanja u Veneciji traju do jeseni ali zbog izolovanosti i nedostatka ogreva, hrane i sl. revolucija se nije mogla održati. pa autrijske trupe okupiraju Veneciju. Pijemont ostaje samostalan i nije ukinuo demokratske institucije iako je bio poražen. Nastupila je faza reakcije. Razlog poraza nije samo vjerski faktor nego i činjenica da građanstvo nije uspjelo da pridobije seljaštvo i nije riješilo agrarno pitsanje. što ni Garibaldi nije kasnije uradio. Kasnije se stvara novi pokret- Partija akcije, demokratski, javni i liberalni pokret za ujedinjenje, a katolička crkva, kao odgovor na to, stvara svoju katoličku akciju. Liberalno građanstvo Italije se sve više orijentiše prema jedinstvenoj monarhiji na čelu sa savojskom dinastijom. U Beču 13. marta pada Meternihova vlada a u Pešti narod potvrđuje zahtjev ugarskog sabora iz 1847. prvenstveno tražeći uvođenje službenog mađarskog jezika, čemu se suprostavio hrvatski sabor. U Beču je 26. aprila dat oktroisani ustav a 11. aprila je u Pešti izdan “Program Ugarske u cilju ujedinjenja sa Austrijom, u vidu personalne unije . Proglašena je nezavisna ugarska država. Predviđena je mogućnost davanja autonomije Hrvatima /očuvanje Sabora/ ali ne i vojvođanskim Srbima. U političkom pogledu se priznaje samo samo jedna nacija-mađarska,. Revolucija izbija izbija kod Hrvata i Srba. Srbi traže da njihova crkva bude politički priznata, a Hrvati su svoje zahtjeve izložili u 30 tačaka. “Narodnih zahtijevanjija” u kojima traže ujedinjenje Slavonije, Dalmacije i Rijeke sa Hrvatskom u jednu političku cjelinu sa jednim saborom. U Dalmaciji dolazi do otpora ujedinjenju jer narod još nije bio politički probuđen, a uglavnom su gradovi odlučivali. Općine, posebno ostrvske, su se izjašnjavale protiv ujedinjenja. Nakon neuspjelih pregovora Jelačića i grofa Bačanija Jelačić je krenuo na Peštu sa vojskom. Nakon izbijanja revolucije u Beču, on kreće tamo što Mađari koriste i poražavaju Vojvođanske Srbe.
Lajoš Košut vodi Komitet za odbranu zemlje. On je čak htio krenuti na Beč, ali ga oficiri nisu podržali. Rusi su podržavali Srbe preko Beograda, a oko 8.000 dobrovoljaca je otišlo u Vojvodinu. Postojala je bojazan Rusije da tih 8.000 dobrovoljaca ne podignu jednu opću revoluciju protiv Osmanskog carstva. Početkom juna u Pragu se održava sveslavenski kongres sa zaključkom da Habsburška Monarhija treba da se pretvori u federativnu državu, a ne da se raspadne, tj. izaženo je shvatanje austromarksizma. U julu izbija revolucija u Češkoj, Tu je jedna struja za austroslavizam a druga za samostalnost. Traži se ukidanje feudalizma i jedinstvo čeških zemalja. I “Slovenska lipa” stvara program ujedinjenja. U novembru je ukinut oktroisani ustav i dat je novi, a potvrđeno je ukidanje feudalizma. U Ugarskoj je 10. aprila proglašena detronizacija habsburške dinastije, a austrijska vojska je istjerana. Ali, 13. avgusta interveniše ruska vojska pa su Mađari prinuđeni da kapituliraju. Oko 4.000 političara je pobjeglo preko Osmanskog carstva i Italije u Veliku Britaniju i Francusku. Godine 1851. je proglašen Bahov apsolutizam. Ukinuti su svi Ustavi, izvršena je centralizacija države, a njemački jezik je proglašenn službenim. Vojvodina je stvorena na ruski zahtjev kao administrativna cjelina. U Hrvatskoj je Jelačić postao austrijski general. Iako je došlo do poraza revolucije,postoje dvije pozitivne tekovine: 1.
pobjedio je princip narodnog jezika
2.
ukinut je feudalizam i to na pruski način. Njemačka je činila konfederaciju (ligu) od 38 država. Čvršće zajednice nije bilo tako da je savez ovih država bio labav. Do 1815. u Njemačkoj su izrasle 2 velike sile- Austrija i Pruska. Pruska je bila razvijenija, u ekonomskom pogledu. U Pruskoj je agrarno pitanje riješeno 1807. Štajnovim reformama. Država je dala zemlju seljacima uz jeftine kredite, koji omogućavaju seljacima da lakše otplate dobijenu zemlju. Veleposjednici više nisu klasični feudalci nego su se prilagodili kapitalističkom sistemu. Sačuvan je i veliki zemljišni kompleks a novac je investiran u industriju. Tako zemljoposjednik ima interesa da na svom zemljištu podiže industrijske pogone vezane za zemlju. /fabrika šećera, konoplja.. i sl. Stvorena je i jača građanska klasa a i radnička klasa je jača nego ona u Habsburškoj Monarhiji. Pruska je dominantno protestantska zemlja a Habs. Monarhija
katolička. Pruska ima oblasti izvan SRC a to je istočna Pruska u kojoj se svojevremeno govorio baltički jezik ali se poslije ta oblast germanizirala i postala vrlo jako uporište njemačkog nacionalizma. Od 1701. postoji pruski kralj iz dinastije Hohencolerna, krunisan u Kenigsbergu. Korjeni njemačkog nacionalnog preporoda su u XVIII stoljeću, a temelje se na kulturi, tj. njemačkoj racionalističkoj filozofiji naročito Herdera po kojem je povlačenje granica lingvističko, a ne političko pitanje. Država u kojoj se govori mnogo jezika kao u Habsburškoj Monarhiji je “Mašina bez duše” i kao takva osuđena na raspad. Od kulture se prelazi na politiku. Cilj je bio da se prevaziđe podvojenost protestanata i katolika. Stvaraju se različite organizacije kao Mlada Njemačka 30-ih i 40-ih godina. a preko različitih institucija je vršeno odgajanje njemačke nacionalne svijesti. U takvim uslovima je pripremana revolucija 1848. Bio je prisutan problem što uraditi sa njemačkim narodima u Habsburškoj monarhiji. Težilo se ujedinjenju Njemačke sa Češkom i prepuštanju Ugarskoj da stvori svoju veliku državu. Stvorene su tzv. formule Velike i Male Njemačke. Po prvoj Habsburška Monarhija se raspala i stvara se Velika Njemačka a po drugoj ujedinjenje će se vršiti bez austrijskih oblasti a Habsburška monarhija ostaje. Revolucija izbija uglavnom po njemačkim gradovima. U Frankfurtu se sastaje 51 predstavnik njemačke oblasti i formira se komitet od 7 članova koji odlučuje da se revolucija zaustavi i da se ujedinjenje Njemačke izvrši preko izbora. Formiran je parlament koji se sastao 27. marta 1849. /600 osoba/ i raspisani su opći izbori pri čemu se jedan poslanik birao na 50.000 stanovnika. Frankfurtski parlament je trebao stvoriti privremenu vladu za cijelu Njemačku, a austrijski nadvojvoda Johan je trebao biti posrednik između različitih struja i voditi poslove vlade. Njemački demokrati su težili izboru Viljema IV Pruskog za kralja a ne da to bude habsburški vladar. Zbog ovog sukoba dolazi do odvajanja habsburških zemalja, ali i u Beču izbija revolucija u cilju priključenja Austrije Njemačkoj što je zaprijetilo raspadu Habsburške monarhije. Viljem IV nije htio da bude kralj izabran na ulici od rulje, pa se odriče titule. On je odbio tu počast i pomoću svojih trupa guši republikansku pobunu na zapadu. nekoliko sedmica kasnije, Frankfurtski parlament je vojnički rastjeran. Uslijedio je pokušaj njegovog sastanka u Drezdenu, ali to nije uspjelo. Tada je Fridrih Viljem IV , u saglasnosti sa kneževima, pokušao da ostvari jedinsto sjeverne njemačke, koja nije htio da prihvati od jedne legalne liberalne revolucije. U maju 1849. Pruska, Saksonija i Hanover obrazovali su savez koji je ostalim kneževinama predložio projekat federacije. Dvadeset i osam kneževa je to prihvatilo, te je aprila 1850. obrazovan Ograničeni savez. General Švarcenberg koji je uspostavio ranije stanje u Ugarskoj i Italiji, namjeravao je da ponovo oživi stari Njemački saez, i nekoliko mjeseci kasnije
našao je priliku da Pruskoj nametne raspuštanje Ograničenog saveza. To je bilo tzv. uzmicanje u Olomucu, u novembru 1850. Prusi su priznali primat Austriji u njemačkom svijetu.
REVOLUCIJA 1848-49, niz revoluc. zbivanja u industr. razvijenijim zemljama Evrope. Te su revolucije ponikle iz dubokih suprotnosti između tradicionalnih, preživjelih feudalno-apsolutističkih formi vladajućih evr. režima i u njima izraslih novih, savremenih kapitalističkih proizvodnih odnosa. Ekonomski jako građanstvo traži afirmaciju i na društvenom i na polit. polju. Revolucije 1848-49. u cjelini išle su za uklanjanjem prepreka razvoju kapitalizma. Neposredni ciljevi tih revolucija u pojedinim državama zavisili su o osobitostima njihovog pov. razvoja. U Francuskoj, to je bio prijenos vlasti s financ. aristokracije na građanstvo. U Njemačkoj i Italiji revolucija je trebala ujediniti feudalne, međusobno rascjepkane države i likvidirati feudalni apsolutistički sistem. U Austrijskom Carstvu, osim za rušenjem feudalnog apsolutističkog državnog uređenja, išlo se i za nacionalnim oslobođenjem naroda
koje je podvlastila dinastija Habsburgovaca. U većini tih
revolucija pokretačke snage bile su proletarijat, široke seljačke mase i gradska sirotinja. Zbog slabosti i neorganiziranosti radništva vodeću ulogu u revolucijama 1848-49. u većini zemalja imalo je građanstvo, a u Ugarskoj srednje plemstvo. Međutim, u toku revolucija zaoštrili su se stari i pojavili novi antagonizmi između građanstva i proletarijata, koji je uglavnom istupao s vlastitim programima. Izbijanju tih revolucija pridonijela je ekonomska kriza 1847, a neposredan povod bila im je Februarska revolucija u Parizu 1848. Francuska. Razvitak kapitalizma za Julske monarhije (1830-48) znatno je pogoršao položaj radništva, seljaštva i sitnog građanstva a gušenje polit. sloboda izazvalo je ogorčenje širokih slojeva naroda. Nerodica 1845. i 1846. te industr. kriza 1847, uzrokovale su u gradovima i selima Francuske pobunu koju je vlada surovo ugušila. Budući da je potkraj marta 1847. parlament odbacio zahtjev liberalne opozicije da se proširi pravo glasa, borba za izbornu reformu prenesena je u masovne skupove pristalica reforme, na tzv. bankete (franc. banquet) koji su se 1847. proširili po cijeloj Francuskoj. Kada je vlada kralja Luja Filipa zabranila banket zakazan u Parizu za 19. I 1848. i
obznanila da će silom spriječiti sve daljnje demonstracije, podignute su u Parizu barikade i 22. februara otpočele ulične borbe između policije i demonstranata. Istog dana Luj Filip otpustio je predsjednika vlade Guizota, ali su borbe ipak nastavljene, a 24. februara ujutro puk je zauzeo kasarne i ostale važnije zgrade u gradu. Na to se kralj odrekao prijestolja i pobjegao iz Pariza. Uveče istoga dana stvorena je privremena vlada, a 25. februara proglašena (Druga) Republika. Pobjeda Februarske revolucije u Parizu presudno je djelovala na izbijanje revoluc. pokreta u Njemačkoj i u Austrijskome Carstvu, a ojačala je i ustaničke borbe u Italiji. Privremena vlada isprva je činila neke koncesije radničkoj klasi: donijela je dekret o pravu na rad (kojim se jamči svakom radniku da može živjeti od svoga rada), osnovala stalnu vladinu komisiju za radnička pitanja, uspostavila narodne radionice, skratila radni dan (na 10 sati u Parizu, a na 11 u provinciji), uvela opće pravo glasa i slobodu zbora i omogućila nesmetan rad polit. pa i radničko-socijalist. klubova. Tim mjerama vlada je pokušala spriječiti širenje revolucije, ali istovremeno je dobar dio donesenih dekreta ostavila samo na papiru. Stoga se u martu i aprilu nastavljaju demonstracije radništva razočaranog rezultatima Februarske revolucije. Ustavotvorna skupština formirala je 10. maja novu vladu, koja je svojom reakcionarnom politikom ogorčila proletarijat, pa su radnici 15. maja prodrli u parlament, raspustili Ustavotvornu skupštinu i
izabrali novu, Revolucionarnu vladu. Ali je
Nacionalna garda istoga dana svladala pobunjenike i uspostavila vlast skupštine i vlade. Zatvoreni su najistaknutiji revolucionarni vode A. Barbes, F. V. Raspail i A. Blanqui. Nakon vladine odluke od 22. VI o raspuštanju narodnih radionica, izbio je 23. VI junski ustanak pariskog proletarijata. Oko pedesethiljada pobunjenih radnika borilo se protiv pet puta jačeg neprijatelja. Glavni cilj ustanka bio je rušenje kapitalističkog sistema i osnivanje socijalne republike. Već 24. juna vlada je dala neograničenu diktatorsku vlast vojnom ministru generalu G. Cavaignacu, koji je artiljerijom i trupama dovedenim iz unutrašnjosti ugušio junski ustanak. U represalijama koje su uslijedile, do decembra 1848. pobijeno je preko 11 000 ljudi, a pohapšeno oko 25 000. Poslije junskog ustanka vlada je definitivno raspustila narodne radionice, ukinula slobodu
štampe, onemogućila rad
revolucionarnim -klubovima i ukinula skraćenje radnog dana. Poč. novembra donesen je novi ustav, kojim se sva izvršna vlast predaje predsjedniku republike. Ukinuta je diktatura generala Cavaignaca. Na izborima 10. XII 1848. izabran je za predsjednika republike princ Charles Louis Napoleon Bonaparte (nećak Napoleona I), koji je tri godine kasnije izvršio državni udar (2. XII 1851) i dao se proglasiti carem - Napoleonom III. Italija. Još znatno prije izbijanja revolucije 1848. u Italiji se zaoštrila borba između pristaša tal. ujedinjenja (Mazzinijev pokret Mlada Italija) i branilaca postojećeg poretka feud. zaostalosti i rascjepkanosti. Glavni protivnik tal. oslobođenja i ujedinjenja bila je u to vrijeme Austrija, koja je
pod svojom vlašću držala veliki dio tal. teritorija i koja je sprečavala svaku znatniju polit. i soc. promjenu u ostalim dijelovima Italije. Najranije je - 12. I 1848. - izbio ustanak u Palermu protiv despotske vladavine Ferdinanda II na Siciliji. Poslije dvotjednih teških borbi ustanici su pobijedili, a kralj je 28. I morao objaviti ustav i formirati liberalnu vladu. U februaru i martu ustancima su zahvaćeni Napuljsko i Sardinsko Kraljevstvo, Veliko toskansko vojvodstvo i Papinska država. Pod utjecajem Februarske revolucije u Francuskoj (22-25. II) i martovske u Beču (13-15. III) izbio je 18. III ustanak i na tal. teritoriju pod Austrijom. Poslije petodnevnih borbi u Milanu ustanici su primorali austr. generala Radetzkog da se sa svojom vojskom povuče iz grada. Pobunjenici su uspjeli protjerati predstavnike civilne i vojne austr. vlasti iz Lombardije i mletačke oblasti pa je u oslobođenoj Veneciji 23. III proglašena republika. Oslobodilački pokret sardinskog kralja Karla Alberta da potkraj marta 1848.
nar. masa prisilio je
otpočne rat protiv Austrije. Tom ratu
pridružile su se i ostale tal. države. No, Karlo Alberto je strahovao da se pobjedonosna revoluc. horba protiv
Austrije ne završi rušenjem monarhističke vlasti u Pijemontu, pa je rat
vodio
neodlučno. Uspjesi austrijske vojske na talijanskom bojištu ohrabrili su reakciju da u Napulju 15. V rastjera parlament. Kad je 25. VII 1848. Austrija kod Custozze porazila najprije pijemontsku, a zatim i vojsku drugih tal. država, Karlo Alberto sklopio je u augustu primirje s Austrijom te je pristao da joj vrati Lombardiju i Veneciju. Međutim, Venecija je uz pomoć
Garibaldijevih
dobrovoljaca nastavila borbu protiv Austrije. Do augusta 1848. revoluciju u Italiji predvodila je liberalna buržoazija koja ujedinjenje Italije želi postići dinastičkim putem, preko savojske dinastije. U augustu 1848. vodstvo revolucije (koja je sada ograničena samo na Veneciju i Papinsku državu) preuzeli su revoluc. krugovi tal. buržoazije okupljeni oko Mazzinija i Garibaldija. Oni traže demokr. ujedinjenje zemlje, rat protiv Austrije i saziv općetalijanske ustavotvorne skupštine koja će odlučiti o budućem polit. uređenju Italije. Nakon poraza što ga je sjev. Italija pretrpjela u ratu protiv Austrije, i poslije kontrarevoluc. pobjede Ferdinanda II na jugu, revoluc. pokret prenosi se u srednju Italiju. Vrhunac revolucije u ovom razdoblju zbio se u Papinskoj državi u kojoj je gradski puk doveo na vlast Mazzinijeve demokrate, pa je 9. II 1849. nakon papina bijega; Ustavotvorna skupština ukinula svjetovnu vlast pape i proglasila Rimsku republiku. U isto doba i u Toskani su pobijedili demokrati, koji su proglasili
republiku. U proljeće 1849. novi pokret pijemontskih nar. masa
primorao je Karla Alberta da 20. III ponovno otpočne rat protiv Austrije. Slabo vođena pijemontska vojska i ovoga je puta bila poražena (kod Novare, 23. III 1849), na što je Karlo Alberto abdicirao u korist svoga sina Viktora Emanuela i pobjegao iz Italije. Pijemont je ubrzo zatim sklopio mir s Austrijom pod teškim uvjetima. Nakon bijega iz Rima papa je zatražio protiv Rimske republike stranu vojnu intervenciju, kojoj su se odazvale napuljska (Ferdinand II), franc., španj. i austr. vlada. U maju 1849. predala se Firenca. U Rimu je, međutim, Garibaldi uspio odbiti prve navale franc. i
napuljske vojske ali su nove intervencionističke snage ubrzo svladale otpor republikanaca; poč. jula 1849. franc. Trupe ušle su u Rim i vratile grad papi Piju IX. Poslije uporne borbe posljednja je svladana Venecija, koju je Radetzky zauzeo 22. augusta 1849. Uz opću
pobjedu evropske
kontrarevolucije, porazu tal. revolucije pridonijela je i politika Mazzinijevih buržoaskih demokrata, koji nisu znali rješenjem agrarnoga pitanja (dioba zemlje siromašnim seljacima i bezemljašima) privući seljake na stranu revolucije. Austrijsko Carstvo. Februarska pariska revolucija (22-25. II 1848) bila je i u Austriji signal za provalu nezadovoljstva polit. obespravljenih i socijalno ugnjetenih društvenih klasa protiv omrznute Metternichove vladavine. Sve zemlje Habsburške Monarhije, od tal. provincija Carstva preko uže Austrije, Češke, Slovačke, Galicije, Ugarske, Hrvatske do Vojvodine i Erdelja bile su obuhvaćene demokr. oslobodilačkim pokretima. Ustanak radnika, studenata i slobodoljubivog građanstva u Beču 13. i 14. marta, koji je srušio Metternicha, i radikalno-demokr. pokret Petöfijeve revolucionarne omladine 15. marta u Pešti izazvali su kod svih austr. naroda nepodijeljeno oduševljenje i nadu da će ti martovski dani svima njima donijeti slobodu i
ravnopravnost. Ali ta martovska
protumeternihovska solidarnost potlačenih naroda i klasa, koja je bila obezglavila bečku reakciju, dvorsko-feud. kamarilu i vojničko-birokratske vrhove, ubrzo je razbijena pojavom nacionalnih suprotnosti između vladajuće njem. i madž. nacije te nenjem. i nemadžarskih naroda Habsburške Monarhije. Te suprotnosti pretvorit će se u teške sukobe i otvorene nacionalne ratove već na početku ljeta 1848. i neće prestati sve do kraja revolucije u augustu 1849. Buržoazija, koja je zbog slabosti i neorganiziranosti radničke klase i ostalih demokr. snaga u Austriji
ubrzo ovladala
protuapsolutističkim pokretom, odlučno se suprotstavila borbi nenjemačkih, osobito slav. naroda za nacionalnu slobodu i ravnopravnost, i nastojala je da i poslije svrgavanja Metternichova sistema održi njem. naciju kao vladajuću. Budući da su Nijemci u austr. polovici Carstva bili u manjini prema nenjemačkim narodima, njem. prevlast mogla
se ostvariti samo nasilnim ugušivanjem
demokr. oslobodilačkih nacionalnih pokreta. Zbog toga je i protumeternihovska njem. buržoazija stala na stranu bečke reakcije, i time u znatnoj mjeri pomogla da Radetzkyjeva i Windischgrätzova soldateska svlada i junski ustanak češ. radikalnih demokrata u Pragu a i tal. protuaustrijske pokrete. Osim nacionalno- hegemonističkih, njem. buržoaziju su u tabor kontrarevolucije nagonili i klasni interesi. Posljednji proplamsaj revoluc. borbe u Austriji - herojska, požrtvovna borba radništva, omladine i ostalog puka u bečkoj oktobarskoj revoluciji - bila je dobrim dijelom svladana upravo takvim oportunističkim držanjem njem. buržoazije. U ugarskoj polovici Carstva, zbog nepostojanja razvijene ugarske građanske klase, nosilac ugarskog nacionalnog pokreta do 1848. bilo je ugarsko srednje plemstvo, organizirano u plemićkoj
Reformnoj stranci Lájosa Kossutha. To plemstvo vodi dvostruku politiku: prema apsolutističkoj vladavini Beča to je oslobodilačka, liberalna politika koja se zalaže za što veću samostalnost Ugarske prema Austriji, a prema seljaštvu i nemadžarskim narodima Ugarske ta politika ima antidemokratsko, ugnjetačko obilježje. Usprkos tome što je Reformna stranka predstavljala veliku većinu madž. plemstva, u feud. ugarskoj državi, sve do marta 1848. svu vlast drži malobrojno više plemstvo, okupljeno u dvorskoj, austrofilskoj Konzervativnoj stranci. Nacionalna politika Reformne stranke bila je određena narodnosnim i klasnim sastavom stanovništva Ugarske. Prema statistici iz 1809. od ukupno
10 mil. stanovnika Ugarska ima 3 mil. Madžara, a 7 mil. nemadž. naroda
(Ukrajinaca, Slovaka, Južnih Slavena, Rumuna, Nijemaca i dr.). I u razdoblju 1809-48. omjer nacionalne pripadnosti bio je otprilike jedna trećina Madžara prema dvije trećine nemadž. naroda. S obzirom na klasnu
pripadnost omjer je sasvim drugačiji. Najveći dio plemstva u Ugarskoj
sačinjavali su madž. feudalci, prema kojima su pripadnici feud. klase nemadžarskih naroda i po broju i po ekon. snazi predstavljali neznatnu manjinu, pa je i sama hrvatska feud. klasa, uspoređena s madžarskom,
posve beznačajna. Ta klasna supremacija privilegiranog madž. plemstva nad
neplemićkim masama ostalih naroda stvorila je od Madžara vladajuću naciju i davala madž. karakter ugarskoj državi. Madž. Srednje plemstvo bilo je na čistu da madžarstvo mnogonacionalne ugarske države ovisi o održanju feud. privilegija, i da demokr. rješenje nacionalnog pitanja znači u krajnjoj liniji uništenje madž. obilježja Ugarske, koja bi se, afirmacijom demokr. prava na dvije trećine svoga teritorija, pretvorila u nemadžarsku, slav. i rum. državnu formaciju. S izbijanjem revolucije u martu 1848. u Ugarskoj su se morale razriješiti tri osnovne suprotnosti: suprotnost, koja se do marta manifestirala u obliku
madžarsko-austrijska
stranačko-polit. sukoba između vladine
Konzervativne i opozicijske Reformne stranke; klasna suprotnost, sukob između vladajuće feud. klase i ugnjetavanih društvenih klasa (uglavnom seljaštva i građanstva); nacionalna suprotnost između vladajuće madž. nacije i potlačenih nemadžarskih naroda Ugarske. - Suprotnost između Madžarske i Austrije bila je, privremeno, nacionalnog pokreta i
riješena mirnim putem: zadržavši vodstvo madž.
poslije marta 1848, opozicijska reformna stranka srednjega plemstva,
iskoristivši revoluc. pokrete u Evropi i u Austrijskom Carstvu, zamijenila je na vlasti Konzervativnu stranku i ishodila od bečkog dvora potvrdu prve nezavisne plemićke vlade grofa Batthyányja. Ta vlada sve do septembra
1848. vodi lojalnu politiku prema Habsburškoj dinastiji i savezu s
Austrijom: ona pomaže ugušivanje tal. revolucije, uz uvjet da joj carsko- austr. vojska u Ugarskoj bude stavljena na raspolaganje radi ugušivanja revolucionarno-oslobodilačkih pokreta nemadžarskih naroda i antifeud. buna madž. seljaštva. Međutim, takvu politiku madž. plemićke vlade odbacila je bečka reakcija onoga trenutka kada je prestala njena ugroženost od revoluc. pokreta. Udružene kontrarevoluc. snage (madž. i hrv, konzervativci, dio dvorske kamarile i soldateska) već 11. IX
organiziraju
Jelačićev pohod protiv Ugarske, koji je pretrpio potpuni poraz zahvaljujući
graničarskoj vojsci koja nije htjela da se za tuđi račun tuče u tuđoj zemlji. Pobjedonosna carska vojska nakon ugušivanja bečke oktobarske revolucije provaljuje 13. XII 1848, pod komandom Windischgrätza, u Ugarsku radi
povratka starog, predmartovskog centralističko-apsolutističkog
poretka. Usprkos herojskoj borbi madž. naroda u opravdanom protuaustr. ratu za slobodu i usprkos čitavom nizu izvojevanih pobjeda u proljeće 1849, austr. kontrarevolucija, dobivši u junu znatnu pomoć carske rus. vojske, definitivno pobjeduje madž. vojsku 13. VIII 1849. - Klasnu i nacionalnu suprotnost reformno madž. srednje plemstvo nastojalo je po svom dolasku
na vlast riješiti
održanjem pod svaku cijenu supremacije madž. plemstva i kao vladajuće klase i kao vladajuće nacije. Donošenjem polovičnih zakona o oslobođenju kmetova po kojima je samo 20% zemljišnoga posjeda prešlo u vlasništvo jednog manjeg dijela kmetova, a 80% i dalje ostalo u rukama feudalaca; formiranjem prve vlade isključivo od plemića; plemićkom
većinom u saboru poslije marta i
zadržavanjem plemićke vladavine u županijama - madž. plemstvo je uspjelo i socijalno-ekon. a i polit. vlast zadržati u svojim rukama. S tih pozicija plemićki vlastodršci ugušivali su bune madž. seljaštva, provodili dosljedno svoj reformni program
pretvaranja mnogonacionalne Ugarske u
jedinstvenu, centraliziranu svemadžarsku nacionalnu državu. Zato su poveli otvoreni rat protiv oslobodilačkih pokreta nemadžarskih naroda: protiv Srba (ustanak
vojvođanskih Srba 1848),
Slovaka, Rumunja i Ukrajinaca, osporavajući i Hrvatima pravo na nacionalnu i polit. slobodu. Taj rat imao je dobrim dijelom i karakter klasne borbe, jer je posrijedi bio sukob madž. plemićke vlade s pretežno seljačkim narodima Ugarske. Borbu protiv nemadž. naroda službena plemićka Ugarska nastavila je i poslije izbijanja austro-madž. rata u septembru 1848, odbijajući posljednje pokušaje demokr. predstavnika tih naroda da ostvare savez s Madžarima radi zajedničke borbe protiv austr. neprijatelja. Taj međusobni
razdor potlačenih naroda umnogome je pridonio pobjedi
kontrarevolucije u Podunavlju 1849. Njemačka. Revolucija 1848-49, izrasla je iz suprotnosti novonastalih
proizvodnih snaga i
kapitalističkih odnosa s postojećim feudalno- junkerskim proiz.vodnim odnosima i polufeudalnim vladajućim državnim uređenjem. Išlo se ne samo za uspostavom demokratskog građanskog poretka, nego i za uklanjanjem državne rascjepkanosti Njemačkog saveza i
stvaranjem jedinstvene
građanske, demokratske, nacionalne države. Nosioci ovih ideja, osim mlade njem. sitne buržoazije, bili su seljaci i radništvo. Neposredno potaknuta franc. Februarskom revolucijom, revolucija 184849. u Njemačkoj započela je 27. II 1848. u Badenu i ubrzo se proširila na mnoge njem. države, čiji su vladari morali formirati nove vlade liberalne buržoazije i uvesti naprednije ustave. Pokret je
dosegao svoj vrhunac u Pruskoj: u Berlinu je 18. III 1848. izbio oružani sukob između radništva, studenata i sitne buržoazije na jednoj i kraljeve vojske na drugoj strani. U ovim sukobima mlada njem. radnička klasa prvi put je istupila kao borac za demokr. i društveni napredak. Borba je svršila 19. III pobjedom ustanika, pa je kralj morao povući vojsku i imenovati novu liberalnu vladu. U daljnjim revoluc. pokušajima od kraja marta do kraja juna revolucionari nastoje očuvati stečene rezultate revolucije i izboriti od vlade nove demokr. mjere; za potpunim ukidanjem feud. odnosa idu i seljački ustanci u Šleskoj i juž. Njemačkoj te republikanski ustanak u Badenu. Prestrašena revoluc. pokretima proletarijata, liberalna se buržoazija priklonila kralju i feud. reakciji, i s pomoću stare vojske i birokracije počela suzbijati borbu radnika i seljaka za polit. i soc. oslobođenje. Ugušivši u aprilu 1848. polj. ustanak u Posenu (Poznanu), pruska je reakcija spriječila 14. VI pokušaj radnika da zauzmu arsenal u Berlinu. Revoluc. akcije lijevo orijentiranog nar. pokreta buržoazija je uspjela kanalizirati u parlamentarnu borbu. Dana 18. V 1848.
počelo je zasjedanje svenjemačkog
parlamenta u Frankfurtu na Majni (→ FRANKFURTSKI PARLAMENT). Poraz pariskih radnika u junskom ustanku (23-26. VI 1848) prekretnica je za revoluc. zbivanja u čitavoj Evropi. Pruska reakcija krenula je u konačno likvidiranje revolucije u
Njemačkoj, odmah nakon ugušenja
oktobarske revolucije u Beču (31. X 1848). Pruski kralj Fridrik Vilim IV imenovao je u novembru novu vladu iz koje su bili isključeni predstavnici liberalne buržoazije. Ta je vlada ugušila revoluc. nemire u Berlinu, zavela opsadno stanje (12. XI) i Prusku skupštinu premjestila iz Berlina u Brandenburg, gdje ju je sredinom novembra rastjerala vojnom silom. Oportunističku politiku vodio je i parlament u Frankfurtu, čiji je osnovni zadatak bio ujedinjenje Njemačke ukidanjem zastarjelog feud. partikularizma. Međutim, liberalna buržoaska većina Frankfurtskog parlamenta pribjegla je dugim jalovim diskusijama o nacrtu budućeg ustava, tako da je Marx ovaj parlament nazvao »brbljaonicom«. Kada su nezadovoljne mase radnika, studenata i gradskog puka podigle 18. i 19. IX 1848. u Frankfurtu ustanak, ta ga je skupština uz pomoć prus. vojske ubrzo svladala. U martu 1849. Frankfurtska je skupština napokon donijela ustav i izabrala za cara ujedinjene Njemačke glavnog nosioca reakcije pruskog kralja Fridrika Vilima IV. Međutim, on je odbio primiti carsku krunu od buržoaskoga parlamenta, koji je programatski zahtijevao uvođenje ustavne vladavine u cijeloj Njemačkoj. Raspuštene su skupštine onih njem. država koje su prihvatile ustav. Poč. maja 1849. došlo je do novih ustanaka i do oružanih borbi u Rajnskoj oblasti, u Dresdenu, Berlinu, Königsbergu i drugdje. Ali nadmoćne i bolje organizirane sile reakcije uz pomoć pruske vojske uspjele su ugušiti i te posljednje revoluc. proplamsaje u Njemačkoj. Prestrašeni novom revolucijom, narodni zastupnici Frankfurtske skupštine najvećim su se dijelom razbježali, dok se manji broj poslanika povukao u Stuttgart, gdje su bili silom rastjerani. U vezi s revolucijom 1848-49. u Njemačkoj značajna je djelatnost Marxa i Engelsa, koji su u početku pokreta u Kölnu pokrenuli
Nove rajnske novine. Putem svog Radničkog saveza oni nastoje usmjeriti ustaničku horbu u pravcu stvaranja jedinstvene demokr. njemačke republike i ukidanja svih preostalih feud. prava bez ikakve naknade plemstvu. Izvrgavajući kritici hegemonističku nacionalnu politiku njem. buržoazije protiv Poljaka i drugih slav. naroda, Marx i Engels isticali su da je uzrok poraza revolucije, s jedne strane, u oportunističkom držanju liberalne njem. buržoazije, koja je propustila da pridobije seljaštvo ukidanjem svih feudalnih obveza bez naknade, i čak prestrašena proletarijatom, stupila u savez s dvorsko-feud. reakcijom, i s druge strane, u nesposobnosti sitnoburžoaskih elemenata koji su, zbog neorganiziranosti proletarijata, preuzeli vodstvo pojedinih ustanaka.
PREGLED GLAVNIH REVOLUCIONARNIH ZBIVANJA U AUSTRIJSKOM CARSTVU 1848 Prvi nagovještaj burnih događaja 1848. bio je nastup L. Kossutha u ugarskom saboru u Pešti 3. III. U svom saborskom govoru on traži ukidanje feud. odnosa, samostalnu vladu za Ugarsku i ustavno uređenje za čitavu Austriju. 11. III u Pragu na prvoj velikoj građanskoj nar. skupštini češki radikali postavljaju svoj prvi nacionalno-polit. program: državnopravno ujedinjenje čeških zemalja, potpunu ravnopravnost češkog i njemačkog jezika, opće polit., građanske i ekon. slobode. Bečkim ustankom 13-15. III srušen je Metternichov režim i formirana nova austr. vlada sastavljena od predstavnika dvorskog plemstva i liberalne buržoazije. Buržoazija osniva odrede nacionalne garde i naoružanih studenata. U Pešti je 15. III počela buržoaska revolucija u Ugarskoj. U njoj je važnu ulogu odigrao pokret radikalno-demokratske revoluc. omladine oko S. Petőfija. Pod prijetnjom ustanka u Beču i pokreta u Pešti Habsburška dinastija odobrila je 17. III novu madž. vladu liberalnog srednjeg plemstva pod predsjedništvom Batthyányja. U Hrvatskoj 25. III u Zagrebu Velika narodna skupština Kraljevine Dalmacije, Hrvatske
i
Slavonije usvojila je Narodna zahtijevanja u kojima Hrvati traže: polit. samostalnost za Hrvatsku, pripojenje Hrvatskoj Dalmacije i Vojne krajine, uvođenje hrvatskog jezika kao službenog, građanske i polit. slobode, ukidanje privilegiranih staleža, oslobođenje kmetova, hrv. narodnu vojsku. U Pragu 29. III skupština radikala traži za Češku osnivanje odgovornog ministarstva unutrašnjih poslova. Formira se Narodni odbor skupštine koji je odbio da sudjeluje na izborima za svenjemački Frankfurtski parlament. F. Palacky razvija ideju o federativnom
preuređenju Austrije (→
AUSTROSLAVIZAM). U aprilu 1848. revoluc. pokret zahvatio je gotovo sve dijelove Habsburške Monarhije (Češku, Madžarsku, Hrvatsku, Vojvodinu, Galiciju, Veneciju, Lombardiju). U Beču
predstavnici buržoazije osnivaju Kemitet društvene sigurnosti koji je neko vrijeme bio neslužbeni organ vlasti buržoazije. 25. IV u Beču vlada plemstva i buržoazije donosi novi nedemokr., oktroirani austr. ustav. Austr. buržoazija s nepovjerenjem i nesimpatijama gleda na demokr. pokrete slav. naroda u Austriji. 26. IV ugušen je ustanak u Krakovu gdje je uveden vojni režim. U istom mjesecu digla se i Galicija. Kraj aprila obilježen je jačim nastupom kontrarevolucije. U Ugarskoj Batthyjányeva vlada provodi niz reformi. Zakoni o oslobođenju kmetova polovični su i obuhvatili su samo kmetove na urbarijalnom zemljištu. Vlada se neprijateljski odnosi prema nacionalno-oslobodilačkim težnjama slav. naroda na tlu Ugarske. Raspoloženje demokr. krugova u Hrvatskoj uglavnom je na liniji austroslavizma. Hrvatski sabor 12. V traži preuređenje Habsburške Monarhije u federaciju ravnopravnih
naroda kojima bi
zajednički bili vanjski poslovi, vojska, financije i trgovina. Hrvatska bi u federaciju ušla u zajednici s Vojvodinom i Slovenijom. I u Vojvodini je nezadovoljstvo naroda nakon martovskog bečkog i peštanskog ustanka poprimilo revoluc. razmjere. Na tzv. Majskoj skupštini, 13. i 15. maja Srpski narodni sabor u Sremskim Karlovcima odupro se hegemonističkim nastojanjima peštanske vlade prema Vojvodini. Tada je istaknuto i pravo srp. naroda u Austriji i Ugarskoj na autonomni polit. i kult. razvoj i zatraženo je osnivanje Srpske Vojvodine u koju bi ušli Banat, Bačka, Baranja i Srijem. Skupština je proklamirala polit. savez između Srpske Vojvodine i Hrvatske, Slavonije i Dalmacije. 15. i 26. V ponovno su buknuli ustanci u Beču, pa je bečka vlada primorana da povuče ustav oktroiran 25. IV i da raspiše izbore za Konstituantu. U Hrvatskoj 18. V ban Jelačić oktroira novi Izborni red za Hrvatsku, na osnovi kojeg se 5. VI sastao novi Hrvatski sabor sastavljen od konzervativno-feud, i demokr. elemenata. Sabor je odredio svoj državnopravni odnos prema Ugarskoj i Austriji i potvrdio stav Sabora od 12. V 1848. U međuvremenu liberali u Češkoj organiziraju sastanak Sveslavenskog kongresa u Pragu (2-12. VI) na kojem nastupaju s programom austroslavizma. Rastjerivanje kongresa voj. silom pokrenulo je Pražane na ustanak (12-17. VI). Nakon petodnevne herojske obrane grada ustanici su podlegli topovima Windischgrätzove vojske a u Češkoj je bio uspostavljen vojni režim. To je kraj revolucije u Češkoj. 12. VI uslijedio je napad madž. vojske na Sremske Karlovce i taj događaj se smatra početkom madžarsko-srp. rata 1848. 22. VI započelo je zasjedanje austr. Reichstaga, koji se odlučuje za ukidanje feud. posjeda ali uz otkup. Austr. liberalna buržoazija protivi se pravu za samoodređenje
nenjemačkih naroda u
Habsburškoj Monarhiji i podržava kontrarevoluc. akcije austr. vojske u sjev. Italiji i Ugarskoj.
Krajem jula hegemonistički stav peštanske vlade prema slav. narodima u Ugarskoj olakšao je bečkoj vladi da se poveže s hrvatskim plemstvom. 7. IX austr. car objavljuje ukinuće feud. odnosa. Istog dana Jelačić najavljuje rat peštanskoj vladi (austro-madž. rat 1848-49); 11. IX započela je austr. vojna intervencija. Jelačić prelazi Dravu i kreće prema Pešti, ali je postigao samo neodlučan ishod bitaka kod Pákozda i Velencze (29. IX). 6. X izbila je u Beču oktobarska revolucija koja predstavlja vrhunac revolucije 1848- 49. u Austriji. Građanstvo nije podržalo demokr. težnje naroda koji se ogorčeno brani od Windischgrätzove i Jelačićeve vojske sve do 31. X. O ishodu ustanka odlučila je bitka
kod
Schwechata (30. X) u kojoj je Jelačić razbio madž. nacionalnu vojsku, koja je pošla u pomoć ustanicima. Porazom bečkog ustanka učvršćene su pozicije bečke reakcije. Ona je započela svoj konačni obračun s revolucijom. 1-2. XI skršeni su i ustanci u Lavovu i čitavoj Galiciji. Preostao je još samo napad na Ugarsku. Početkom 1849. austr. vojska poduzima pobjedonosan pohod na Budim i Peštu. Reakcija u Beču, ojačana uspjesima na madž. fronti, rastjerala je Konstituantu koja je radila na pripremi demokr. ustava. Zemlji je vraćen raniji nedemokratski ustav. U martu 1849. madž. vojska poduzima veliku ofenzivu i nizom pobjeda baca austr. vojsku iz Ugarske. 14. IV u Debrecinu L. Kossuth proglašava detronizaciju Habsburgovaca. U kritičnoj situaciji Austrija traži pomoć carske Rusije radi ugušenja madž. revolucije. Zajedničkim istupanjem austr. i carske rus. vojske, madž. domobranske trupe pobijeđene su 13. VIII
1849. kod Világosa.
Suzbijanjem i posljednjeg otpora u septembru likvidirana je madž. revolucija kao posljednja u nizu revolucija 1848-49. u Austrijskom Carstvu. Time je predrevolucionarnog apsolutističkog režima.
pripremljen teren za povratak
Ujedinjenje Njemačke Njemačka je činila konfederaciju (ligu) od 38 država. Čvršće zajednice nije bilo tako da je savez ovih država bio labav. Do 1815. u Njemačkoj su izrasle 2 velike sile - Austrija i Pruska. Pruska je bila razvijenija, u ekonomskom pogledu. U Pruskoj je agrarno pitanje riješeno 1807. Štajnovim reformama. Država je dala zemlju seljacima uz jeftine kredite, koji omogućavaju seljacima da lakše otplate dobijenu zemlju. Veleposjednici više nisu klasični feudalci nego su se prilagodili kapitalističkom sistemu.
Sačuvan je i veliki zemljišni kompleks a novac je investiran u
industriju. Tako zemljoposjednik ima interesa da na svom zemljištu podiže industrijske pogone vezane za zemlju. /fabrika šećera, konoplja.. i sl. Stvorena je i jača građanska klasa a i radnička klasa je jača nego ona u Habsburškoj Monarhiji. Pruska je dominantno protestantska zemlja a Habs. Monarhija katolička. Pruska ima oblasti izvan SRC a to je istočna Pruska u kojoj se svojevremeno govorio baltički jezik ali se poslije ta oblast germanizirala i postala vrlo jako uporište njemačkog nacionalizma. Od 1701. postoji pruski kralj iz dinastije Hohencolerna, krunisan u Kenigsbergu. Korjeni njemačkog nacionalnog preporoda su u XVIII stoljeću, a temelje se na kulturi, tj. njemačkoj racionalističkoj filozofiji naročito Herdera po kojem je povlačenje granica lingvističko, a ne političko pitanje. Država u kojoj se govori mnogo jezika kao u Habsburškoj monarhiji je “Mašina bez duše” i kao takva osuđena na raspad. Od kulture se prelazi na politiku. Cilj je bio da se prevaziđe podvojenost protestanata i katolika. Stvaraju se različite organizacije. Sa motom Čast, sloboda, domovina, studenti u Jeni su 1815 osnovali Opće njemačko Društvo koje je uskoro na drugim univerzitetima dobilo pristalice. Prilikom susreta Vilchelma III i Meternicha u Teplicu 1819 društvo Burschenschaft zabranjeno, univerziteti nadgledani, ponovo uvedena i pooštrena cenzura... Ipak su udruženja djelovala, kao Mlada Njemačka 30-ih i 40-ih godina. a preko različitih institucija je vršeno odgajanje njemačke nacionalne svijesti.
Državna rasparčanost predstavljala je prepreku za industrijalizaciju zemlje. Svaka od 38 zemalja Njemačkog saveza je je imala vlastite pravne odredbe o proizvodnji i prodaji robe, uspostavile vlastite carinske granice i uvele carine na robu u tranzitu. Zbog nedostatka privrednog jedinstva i nepostojanja zaštitnih carina privreda nije mogla napredovati. Impuls za novu ekonomsku politiku dala je Pruska, koja je 26. maja 1818 donijela novi carinski zakon, po kojem je Pruska proglašena jedinstvenom carinskom i trgovačkom oblasti. Pruska je u tome trebala dati model i za druge države. Na uskršnjem sastanku trgovaca i fabrikanata na sajmu u Frankfurtu 14. aprila 1819. usvojen je zahtjev upućen Saveznoj skupštini u kojem se tražilo ukidanje unutrašnjih carina i stvaranje carinskog sistema prema spolja. Pokretač tih aktivnosti je bio Fridrich List, profesor državne privrede i državne prakse na Univeritetu Tuebingen. Njegova predožba je bila stvaranje jednog velikog jedinstvenog prostora na njemačkom teritoriju pod vođstvom Pruske. Austrija i mnoge male države su željele spriječiti privredno-političko vođstvo Pruske. Britanija i Francuska su bile protiv, smatrajući da će to smetati njihovim privrednim interesima. Južnonjemačke zemlje su se odlučile na Darmštatskoj konferenciji 1820 i Štutgartskoj konferenciji 1824 uspostaviti Južnonjemački carinski i Trgovački savez. Pruska je tražila razgovore sa pojedinačnim državama, i tek 18. I 1828 Bajern i Vitemberg su pristale a 14. fII i Hesen-Darmštat. U 1834 Carinskom savezu su pristupile Tiringija i Saska, Baden 1835, Nassau 1836, Hanover i Oldenburg do 1854, Meklenburg 1867 i Hamburg i Bremen 1888. U takvim uvjetima je pripremana revolucija 1848. Bio je prisutan problem što uraditi sa njemačkim narodima u Habsburškoj monarhiji. Težilo se ujedinjenju Njemačke sa Češkom i prepuštanju Ugarskoj da stvori svoju veliku državu. Stvorene su tzv. formule Velike i Male Njemačke. Po prvoj Habsburška Monarhija se raspada i stvara se Velika Njemačka a po drugoj ujedinjenje će se vršiti bez austrijskih oblasti a Habsburška monarhija ostaje. Revolucija izbija uglavnom po njemačkim gradovima. U Frankfurtu se sastaje 51 predstavnik njemačke oblasti i formira se komitet od 7 članova koji odlučuje da se revolucija zaustavi i da se ujedinjenje Njemačke izvrši preko izbora. Formiran je parlament koji se sastao 27. marta 1849. /600 osoba/ i raspisani su opći izbori pri čemu se jedan poslanik birao na 50.000 stanovnika. Frankfurtski parlament je trebao stvoriti privremenu vladu za cijelu Njemačku, a austrijski nadvojvoda Johan je trebao biti posrednik između različitih struja i voditi poslove vlade. Njemački demokrati su težili izboru Vilhelma IV Pruskog za kralja a ne da to bude habsburški
vladar. Zbog tog sukoba dolazi do odvajanja habsburških zemalja, ali i u Beču izbija revolucija u cilju priključenja Austrije Njemačkoj što je zaprijetilo raspadu Habsburške monarhije. Viljem IV nije htio da bude kralj izabran na ulici od rulje, pa se odriče titule. On je odbio tu počast i pomoću svojih trupa guši republikansku pobunu na zapadu. Nekoliko sedmica kasnije, Frankfurtski parlament je vojnički rastjeran. Uslijedio je pokušaj njegovog sastanka u Drezdenu, ali to nije uspjelo. Tada je Fridrih Viljem IV , u saglasnosti sa kneževima, pokušao da ostvari jedinsto sjeverne Njemačke, koja nije htio da prihvati od jedne legalne liberalne revolucije. U maju 1849. Pruska, Saksonija i Hanover obrazovali su savez koji je ostalim kneževinama predložio projekat federacije. Dvadeset i osam kneževa je to prihvatilo, te je aprila 1850. obrazovan Ograničeni savez. General Švarcenberg koji je uspostavio ranije stanje u Ugarskoj i Italiji, namjeravao je da ponovo oživi stari Njemački saez, i nekoliko mjeseci kasnije našao je priliku da Pruskoj nametne raspuštanje Ograničenog saveza. To je bilo tzv. uzmicanje u Olomucu, u novembru 1850. Prusi su priznali primat Austriji u njemačkom svijetu. Nakon završetka revolucije 1848/1849. Italijani i Nijemci su ostali i dalje razjedinjeni i podjeljeni na više država. Oko prevlasti na prostoru Njemačke borile su se dvije države, Austrija i Pruska. Do 1866. godine hegemoniju u Konfederaciji njemačkih država imala je Austrija, ali je vojnički snažna Pruska vršila sve da ujedinjenje njemačkih zemalja izvede pod svojim vođstvom. Njemačke zemlje su bile industrijski razvijene, te je ujedinjenje u jednu državu bilo i historijska neminovnost. Nakon revolucije 1848/49 reakcija je preuzela na sebe rješavanje političkih pitanja i motiva kad već to nije uspjela njemačka demokratija. Okvir njemačkog ujedinjenja su evropski ratovi: austrijsko-pruski, austrijsko/prusko-danski, austrijsko-talijanski, i konačmo njemačko-francuski. Posljedica ovih ratova
bila je
militarizacija duha. Način ujedinjenja Njemačke je bio nedemokratski. Glavna prepreka ujedinjenju njemačkih zemalja u veliku državu pod vođstvom Pruske bili su Rusija i Francuska, koje nisu željele da na svojim granicama dobiju moćnog susjeda. Pruski kancelar Otto Bismarck je razradio ratni plan ( “politiku željeza i krvi”), po kojem je Pruska morala pobjediti Austriju, pa zatim i Francusku. Rat je izazvalo pitanje Schleswiga i Holsteina. Austrija i Pruska su 1864. djelujući u ime Njemačkog saveza zaratile sa Danskom, porazile je i preuzele upravu nad dva vojvodstva. Kad je Auistrija pokušala voditi posebnu politiku
u Holsteinu, i lišiti Prusku njenih prava prema
tradicionalnom dvojnom poretku, Pruska je poduzela pripreme za rat sa Austrijom. Nakon što se osigurala od intervencije Francuske, Pruska je 1866. objavila rat Austriji i pobjedila njenu vojsku kod Sadove 3. jula 1866. Pošto se pribojavala intervencije Francuske i pošto
nije želio da pregazi Austriju, Bismarck je završio rat što je prije mogao. Mirom u Pragu 23. avgusta Austrija gubi samo Holštajn i Veneciju, koju je ustupila Napoleonu III, s tim da je on preda Italijanima. Austrija se odrekla svih prava u Njemačkoj, i saglasila se da novoosnovani Sjevernonjemački savez bude pod hegemonijom Pruske. Status četiri njemačke države uz francusku granicu ostao je i dalje neizmjenjen. Tako je stvorena Mala Njemačka, tj. izvršeno je ujedinjenje oko Pruske. Ujedinjenje Njemačke još nije bilo dovršeno. Južne države, Bavarska, Virtenberg, Baden i Hesen – Darmštat ostaju nezavisne. Njima su poznati planovi planovi Napoleona III koji se odnose na eventualnu konfederaciju južnih država i strahuju da ne postanu moneta za potkusurivanje. koju bi Francuska mogla da zahtijeva od Pruske. Stoga Bizmark shvata kakvu korist može izvući iz ovog nepovjerenja i nastoji da u ovim državama pojača neprijateljstvo prema Francuzima. Kada se Pruska dobro pripremila za rat, počela je sa provokacijama protiv Francuske. Trećeg jula 1870. proširila se vijest da jedan pruski princ Leopold Hoencolern treba da dođe na španski prijesto, što je Francuska shvatila kao kao manevar opkoljavanja, pa protestvuje kod pruskog kralja. Kada je izgledalo da će doći do rata, 11. jula uvečer kandidatura je povućena. To je za Francusku velika diplomatska pobjeda. Tada ministar spoljnih poslova Francuske Gramon želi da se značaj ovog uspjeha precizira, pa od pruskog kralja traži 13. jula da se pridruži ovom povlačenju svojom izjavom, što Vilhelm I učtivo odbija. On je istoga dana u Emsu ( emska depeša) sastavio telegram za Bismarka, koji je sadržaj teksta sažeo u tekst koji je i kod Nijemaca i Francuza izazvao ogorčenje. Francuska je 19. jula 1870. objavila rat Pruskoj, upravo kako je to Bizmark i priželjkivao. Pruska vojska je prekaljena u ratovima sa Austrijom. Francuska vojska još nije bila provela reorganizaciju, tako da se naspram 450.000 Prusa našlo 265.000 Francuza. Odmah su usklijedili jedan za drugim porazi francuske vojske. Prusi su 6. avgusta prodrli u Alzas i Loren. Nakon što su Nijemci napali Francuze kod Sedana, prinudili su nih na bezuvjetnu kapitulaciju 2. septembra 1870. Iako ovaj poraz dovodi do propasti Carstva, on nije okončao rat. Francuska pretvorena u republiku nastavlja da se brani. Pariške trupe uzalud su pokušavale da se oslobode okruženje, pa je 28. januara 1871. primoran na kapitulaciju. Primirje od tri sedmice trebalo je da omogući Francuskoj da izabere skupštinu koja bi mogla ratifikovati ugovor o miru. Ovaj ugovor jr potpisan 10. maja u Frankfurtu On je bio strog za Francusku- gubitak Alzasa i sjevernog Lorena s Mecom i okupacija jednog dijela francuske teritorije sve do isplate ratne odštete od 5 milijardi zlatnih franaka. Pobjeda omogućava Nijemcima da dovrše ujedinjenje- zemlje pobjednice, Saksonija, Baden, Virtenberg stvarno ulaze u Savez. I Bavarska se miri stim i prihvata Bizmarkove uvjete.
Njemačka postaje savezna država sa 41 milion stanovnika, opremljena izvrsnom vojskom i uskoro pretvorena u carstvo.Od tada se u berlinu odlučuje o sudbini Evrope.
Ujedinjenje Italije Prije 1848. talijanski rodoljub Đuzepe Macini je sanjao o republici kojom bi se vladalo iz Rima u kojoj bi bila skršena i uklonjena vlast pape i pojedinih vladara. Porazi 1848. su pokazali slabost njegove nade. Republikanstvo, kako ga je on vidio nije se suprostavljalo samo Austrijancima nego je užasavalo i Vatikan i vladare talijanskih država. Početkom 50-ih godina i Macinijeve pristalice su izgubile povjerenje i nade su okrenute trećem planu ujedinjenja, prihvatanju vođstva savojske ustavne monarhije, odnosno Sardinije ili Pijemonta koja se već pokazala vrlo liberalnom. Nakon 1848. Italija je kao i ostala Evropa ušla u period reakcije protiv liberalizma i nacionalizma. U Rim je vraćen na papski prijeto papa Pije IX koji je živio u strahu od svih liberalnih pokušaja. Nije vraćen ustav iz 1848., papu je čuvao francuski garnizon. Istovremeno, vladari Parme, Modene i Toskane su predstavljali austrijske marionete. Kao i sama Austrija Lombardija i Venecija, kojima se neposredno upravljalo iz Beča postale su policijske države. Nakon ustanka 1848. Meternihovi činovnici su poslali oko 4000 ustanika u zatvore a oko 1000 na vješala. Austrijska policija je 1852. uništila Macinijevu mrežu revolucionarnih komiteta a prilikom novog pokušaja ustanka 1853 vlasti su brzo reagovale i 40 republikanaca je obješeno. Nakon austrijske pobjede nad Pijemontom kod Novare 1849 je stupio na savojski prijeto Viktor Emanuel II, omiljen u svojoj prijestolnici Torinu u kojem je dobio nadimak otmeni kralj. Kad je ušao u vladu Kamilo Benco Kavur njegov uspjeh je bio meteorski. Bio je bogat i jedan od najobiljenijih ličnosti u Italiji. narod Torina ga je zvao Tata Kamilo. On je ubrzo počeo da provodi program reformi.: zatvoreni su nepopularni ženski manastiri, a istovremeno je modernizovana vojska. Kavur se prije svega okrenuo stranim poslovnim ljudima koji su bili važni za opstanak i uspjeh Pijemonta. Ove mjere su podgrijale sve slabije nade italijanskih nacionalista koji su napustili Macinija. Kavur se obavezao da će se suprostaviti Austriji i bilo je samo pitanje vremena kada će namjerno izazvati krizu. Za borbu mu je nedostajao samo jak saveznik. Njega je našao u Francuskoj. Napoleon
III se nije mogao porediti sa sjajnim diplomatom Kavurom koji je poslao šaćicu udarnih pijemontskih trupa da pomognu Francuzima i Britancima u toku Krimskog rata. Kao zasluga za to je bio poziv Kavuru na mirovne pregovore u Parizu 1856. U stvarnosti ni Napoleon III ni Kavur nisu bili zainteresirani za ujedinjenje Italije. Napoleon III nije želio da se suprostavi papi Piju IX a Kavur se plašio da će ujedinjenje opteretiti napredni Pijemont zaostalim južnim državama. Ipak njih dvojica su se dogovorili da se poslije rata protiv Austrije stvori kraljevina Sjeverne Italije a da Francuzi zauzvrat dobiju Nicu i Savoju. Ova zavjerenička pogodba je postala osnov zvaničnog ugovora sklopljenog u januaru 1859. Kavur se odmah spremio da osigura borbenu gotovost Pijemonta. Uzeo je nove zajmove, dao Garibaldiju da organizuje nove jedinice i počeo sa koncentracijom trupa na granici Lombardije. U aprilu 1859. je Beč podnio ultimatum koji je zahtijevao razoružanje Pijemonta. Pošto je 26. aprila to bilo odbijeno rat je postao neizbježan. Kavur je svoje oduševljenje izrazio čuvenim komentarom Alea iacta est. (Kocka je bačena.). Austrija 26. aprila 1859. objavljuje rat Pijemontu, kada je ovaj odbio da izvrši demobilizaciju. Kod Solferina 24. juna Austrijanci su poraženi od saveznika. Zaključenim mirom, Francuska je predala Lombardiju Pijemontu za Nicu i Savoju. Ovo nije dovelo do ujedinjenja. Talijanska vojvodstva Legacija, Romanja i Toskana su se izjasnile za ujedinjenje sa Pijemontom. Nakon ove etape oslobođenja talijanskih zemalja, oslobodilački pokreti su se nastavili i u ostalim državama Italije. U Palermu 4. aprila 1860. izbija ustanak protiv Burbona. Čuveni narodni junak i vojskovođa Đuzepe Garibaldi iskrcao se sa hiljadu dobrovoljaca na Siciliji i potukao vojsku burbonskog kralja. Oslobodivši Siciliju, krenuo je u Kalabriju i 7. septembra 1860. ulazi u Napulj. Pijemontski ministar Kavur je zazirao od narodne revolucije, polažući nade uglavnom u Napoleona III. Papska vojska je poražena kod Kastelfidarda 18. septembra, Kraljevina Napulj je zatim proglasila ujedinjenje sa Pijemontom, pa je u Torinu 17. februara 1861. proglašena kraljevina Italija. Dalje etape ujedinjenja italijanskih zemalja bilo je priključenje oblasti Venecije Italiji. Veneciju je Italija dobila ugovorom o učešću u ratu na strani Pruske protiv Austrije 1866. Porazom kod Sadove Austrija je izgubila i Veneciju. Papa je svoju državu sačuvao pod zaštitom francuskih trupa, ali je ona uglavnom bila svedena na Lacio. Pruska i Italija su zaključile vojni savez Narednog mjeseca je objavljeno da Viktor Emanuel uzima za sebe i svoje nasljednike titulu kralja Italije. Jedanaest sedmica kasnije Kavur je umro ne privodeći posao ujedinjenja do kraja.
Iako je 1861. godine počela preraspodjela zemlje prisilnim rasparčavanjem največih posjeda baroni su učinilin isto kao i 1818 godine i ponovo postali vlasnici zemlje. Njima su se pridružili poslovni ljudi iz reda građanstva kojima je bilo lako da prevare prosti narod koje se našao u položaju zemljoradnika da obrađuju tuđu zemlju kao i ranije. Svi slojevi na jugu su morali da plaćaju državne poreze uvedene za napredak Italije kao cjeline ali te obaveze nisu bile u skladu sa njihovih novčanim mogućnostima. Nakon Kavurove smrti njegovi nasljednici su nastavili politiku centralizacije na sjeveru ali ti napori nisu mogli sakriti činjenicu da Torino nije prirodna prijestolnica Italije. Zemlja se mogla potpuno ujediniti jedino iz središta, iz Rima koji je još držao francuski garnizon određen da štiti prava pape. Pošto ga je Viktor Emanuel spriječio da zauzme austrijski Trentino, Garibaldi je u Palermu sakupio grupu dobrovoljaca koji su u avgustu 1862 udarili na Rim. Iako ga je talijanska vojska uhapsila prije nego što je napao Francuze njegov pokret je doveo u krizu pijemontsku vladu. Nakon dugih pregovora sa Napoleonom je postignut privremeni sporazum oko Rima. Francuzi su pristali da privremeno povuku svoje trupe a Italijani su morali da simbolično pokažu da se odriču Rima premještanjem prijestolnice iz Torina u Firencu. Naredna etapa je nastupila u toku borbi Austrije i Pruske 1866. Trupe Viktora Emanuela su pretrpjele težak poraz kod Kustoce, a mala talijanska ratna mornarica je bila uništena kod Visa. Jedine uspješne akcije u ovom ratu su bile one koje je vodio Garibaldi na granicama Venecije. Ipak, ponižena Austrija je mirom u Beču i protiv svoje volje vratila Veneciju Italiji. Nakon uobičajenog plebiscita Venecija je postala talijanska. Ni krajem 1866. Italija nije bila ujedinjena. Rim je još bio u rukama pape, na sjeveru Beč je još uvijek držao Trst i Trentino, Napulj i Sicilija nisu bili potpuno potčinjeni. Nakon ovoga talijanske težnje su bile usmjerene prema Papskoj državi. Rimski problem je izgledao nerješiv. Uloga crkve i države u Svetoj stolici bile su zbunjujuće isprepletene. Dok je italijanska vlada raspravljala o svim sitnicama Garibaldi je u septembru 1867. prešao granicu i podigao ustanak u samom Rimu ali francuske i papske trupe su bile jače. Garibaldi je uhapšen ali je pobjegao iz zatvora i stigao da se uključi u borbu protiv francuske divizije koja se iskrcala 60 km sjeverno od Rima. Francuzi su ga porazili i zarobili u Mentani. Iako se evropsko javno mnijenje okrenulo protiv toga francuski garnizon je ostao u Rimu. U Italiji javno mnijenje se okretalo protiv režima koji nije ništa učinio za Rim. Pitanje je da li bi se kraljevina Italija održala da nije dobila Rim zahvaljujući krizi izazvanom francusko-pruskim ratom 1870.
Usljed toga francuski garnizon je povučen na druge dužnosti a Napoleon je bio svrgnut. Viktor Emanuel je mogao da nakon toga tvrdi da nema nikakvih obaveza prema nekoj trećoj republici. U septembru 1870. Italijanska vojska je ušla u Rim. Papa Pije IX nije učinio ustupke i smatrao je da je zarobljen u Vatikanu sve do svoje smrti 1878. Problemi sa papstvom će biti riješene tek Lateranskim saborom 1929. stvaranjem države Vatikan. Trst i Trentino su ostali austrijski do 1918. godine. Ali, 1870. godine Rim se u potpunosti izjasnio za ujedinjenje s ostalim dijelovima Italije. Sardinijsko-pijemontska skupština je vladala nad ujedinjenom zemljom iz prijestolnice rimskih cezara.
Austrougarska nagodba U Habsburškoj Monarhiji industrija je slaba. Najrazvijeniji dijelovi su Sudetska oblast, Beč, Prag, Moravska oko Brna, Trst, Rijeka ... Od 1850. počelo je uvođenje carinske unije između Austrije i Ugarske... Važan problem dvora bio je sistem historijskih prava pojedinih naroda, koji su djelovali protiv Habsburše dinastije, pa je u trenucima kriza dvor morao praviti ustupke nacionalnim pokretima od kojih je najjači bio ugarski. Godine 1851. uvodi se Bahav apsolutizam, pri čemu činovnici, pa dijelom i svećenici čine oslonac režima. Sa doseljavanjem Nijemaca dolazi i njihova kultura i jezik, a baza njemačkog faktora su gradovi. Trgovci uglavnom govore njemačkim jezikom, koji se sve više širio. U ratu sa Pijemontom i Francuskom 1858. izbija politička i ekonomska kriza, ali ne i u Ugarskoj. Mađarsko plemstvo je sačuvalo socijalne pozicije u društvu nakon 1848. Godine 1859. pada Bahov apsolutizam, a postavilo se pitanje načina izvođenja reformi. Vrše se pregovori sa Mađarima i Česima da se ukloni centralizovana Monarhija i da se potisnu njemački činovnici. Car je 1860. izdao Oktobarsku diplomu i Ustav po kome je centralizacija napuštena a prihvaćen je federativni princip na bazi historijskih pokrajina. Ovo je najviše odgovaralo njemačkom građanstvu u Austriji, ali gornje klase kod Hrvata i Mađara nisu bile zadovoljne iako je u Hrvatskoj dozvoljeno postojanje Sabora a započela je obnova političkog života. Godine 1861. car je izdao Februarski patent, fj. izmjenu Oktobarske diplome i Ustava koji je donesen na brzinu, da bi se impresionirao ruski car, sa kojim se austrijski car trebao sastati u Varšavi. Mađari su dobili veća prava, ali njihova opozicija Beču je i dalje jačala. Oni su odbili da prihvate oktroisani ustav iz 1860., jer nije poštovan teritorijalni integritet bivše ugarske kraljevine. Mađari više ne traže personalnu uniju kao 1848., nego pristaju na ono što im je Jelačić nudio – zajedničku vladu u Beču sa tri ministarstva, za vojsku, finansije, i spoljne poslove. Nisu uspjeli dobiti svoju vladu i svoj ustav i u toj krizi koja traje do 1866. mađarski parlament se sam raspustio. Hrvati su preko Sabora tražili ujedinjenje sa Dalmacijom. Ostale nacije su uglavnom prihvatile februarski patent, a poslije su Česi uložili prigovor. Nova kriza je izbila u odnosima Habsburškog carstva i saveza njemačkih država. Habsburški car je 1863. pokušao da izvrši neke reforme u njemačkom savezu, što je izazvalo nezadovoljstvo Pruske, na čijem čelu se nalazio Bismarck, koji je do 1890. ostao vođa njemačke politike i koji je težio osloncu na liberalno građanstvo, da bi izgradio vojni mehanizam i ostvario ujedinjenje Njemačke uz parolu “Krvi i željezo”, ali je engleski ekonomista Kejnzi to bolje izrazio u paroli “Ugalj i željezo”, zbog velikog bogatstva uglja u Šlezviku , od Kelna do Hamburga. U spoljnoj politici je težio sklapanju saveza sa Rusijom, da bi bio osiguran s te strane iimao imao odriješene ruke na zapadu.
Želio je da ima međunarodnu diplomatiju i principe , a ne da dođe u sukob sa njima. Pruska i Italija su 1866. sklopile savez protiv Austrije. Bismarck je težio da natjera Austriju da prepusti Holštein bez rata, ali je on ipak uskoro izbio. Iako je po broju stanovnika brojnija, Austrija je vojnički bila slabija (imala je 210.000 vojnika naspram 310.000. Pruska je izvodila bržu mobilizaciju, a skladu sa Klauzevicevom teorijom da je prva velika bitka odlučujuća. Austrija je morala odvojiti dio svojih trupa za talijansko ratište, i pobjedila je u dvije bitke, kod Kustoce i u pomorskoj bici kod Visa, gdje je austrijski general Tegethof pobijedio talijansku flotu. Austrija je poražena kod Kenigreca 3. jula 1866, a Prusi su došli u blizinu Beča. U Nikorsdorfu je sklopljeno primirje a 23. avgusta 1866. mir u Pragu. Oblast sjeverno od rijeke Majne je pripala Pruskoj, čime je ujedinjena većina njemačkih država. Južne katoličke države su ostale van ovoga. Ovaj sjevernomjemački savez je uređen kao federativna država sa zajedničkim ustavom i općim biračkim pravom. Parlament je imao dva doma. Bečki dvor popušta Mađarima, 1867, napušta februarski patent i federativno uređenje kakvo je postojalo. pristajući da Mađari urede svoju državu kako žele i u granicama stare Ugarske. Stvaranje Austro-Ugarske na načelu dualizma posljedica je duboke krize feudalno-apsolutističkog Austrijskog carstva. Izbačena iz Italije i isključena iz njemačkog saveza, iznutra potresena nacionalnim pokretima i socijalnim suprotnostima Monarhija je bila prinuđena preurediti svoje državno uređenje. Nakon poraza u ratu protiv Pruske, s vodećim ugarskim političkim faktorima je sklopljena Austrougarska nagodba, 1867. U smislu tog ugovora Austrija je razdvojena na dvije polovine- na na kraljevine i zemlje zastupane u Carevinskom vijeću (Gornja i Donja Austrija, Tirol sa Voralbergom, Štajerska, Koruška, Kranjska, Gorica, Gradiška, Trst, Istra, Dalmacija, Češka, Moravska, Šleska, Galicija, Bukovina i na zemlje ugarske krune (Ugarska, Hrvatska i Slavonija). Granica je išla rijekom Leitom. Zemlje zapadno od nje nazivale su se Cislajtanija, i pripadale su Carevinskom vijeću u Beču. Zemlje istočno od Leite nazivale su se Translajtanija, a nalazile su se pod suverenitetom ugarske krune. Nagodba je bila rezultat kompromisa između austrijskih i ugarskih vladajućih krugova, a formalno se sastojala iz dva zakona. Po nagodbi Austro-Ugarska Monarhija je bila zajednica dviju država, od kojih je svaka imala svoj ustav i posebne državne organe a zajednički su im bili vladar i određeni poslovi (tzv. pragmatički zajednički poslovi- vojska, predstavljanje u inostranstvu, i za te poslove potrebne finansije. Radi odlučivanja o zajedničkim pitanjima sastajale su se svake godine delegacije austrijskog i ugarskog parlamenta. Svaka delegacija je raspravljala odvojeno zaključke su jedna drugoj saopštavale pismeno, a ako se tim načinom ne bi složili sastajale bi se na zajedničkoj sjednici na kojoj su zaključke donosile većinom.
Finansijska sredstva zajednice su se pokrivala carinama i budžetskim prinosima u razmjeri koji se utvrđivala na duži vremenski period (obično 10 godina), posebnom finansijskom nagodbom. a određivale su ga tzv. kvotne deputacije parlamenta: Kvotni omjer bio je u početku 30 (Ugarska):70 (Austrija), a na kraju 36,4 : 63,6. Postojala je zajednička vlada sa 3 ministarstva, ali ne i zajednički parlament. Carevinsko viječe i ugarski parlament su zasjedali odvojeno a slali su svoje delegacije u isti grad radi pregovora oko budžeta pa čak ni te delegacije nisu zajedno zasijedale nego su se pismeno dogovarale. Obnovljen je ugarski ustav, ali bez općeg biračkog prava. U austrijskom dijelu su birači podjeljeni u tri kurijeseljaci-građani zemljoposjednici. Iako brojčano najjači, seljaci su birali najmanje poslanika a kod zemljoposjednika je bilo obrnuto. Godine 1873. došlo je do izmjene. Bilo je 17 pokrajina sa svojim saborima, . Pod utjecajem oktobarske revolucije 1907. dato je opće biračko pravo i radnička klasa je uvedena kao četvrta kurija. Hrvatskougarskom nagodbom,
državno-pravnim aktom iz 1868., Hrvatska je ušla u državnu
zajednicu sa Ugarskom. Njom je regulisan odnos Hrvatske i Ugarske u dualističkoj habsburškoj monarhiji. Odredbama nagodbe, državni poslovi Hrvatske dijelili su se na autonomne, zajedničke hrvatsko-ugarske i zajedničke poslove sa ostalim zemljama Habsburške Monarhije. Prve su obavljali autonomni organi Hrvatske- Sabor, ban, zemaljska vlada, područni i mjesni organi Hrvatske ( zakonodavstvo, unutrašnji poslovi, vjera, nastava i pravosuđe). Zajednički hrvatsko-ugarski poslovi su bili u prvom redu finansijsko-ekonomski. Ove poslove su obavljali zajednički organi- Središnji odbor, koji je imao dva doma ( u jednom domu-zastupnička kuća- na 413 poslanika biranih na teritoriji Ugarske delegaciju hrvatskog Sabora sačinjavalo je 29 predstavnika. U drugi dom- velikaška kuća- koji su sačinjavali ugarski magnati bez izbora, ulazili su 2 hrvatska predstavnika U hrvatsko-ugarskoj nagodbi je činjenica da su hrvatski porezi išli u Peštu poslužila izrastanju hrvatskog nacionalnog pokreta.
Austrougarska nagodba Važan problem dvora bio je sistem historijskih prava pojedinih naroda, koji su djelovali protiv Habsburše dinastije, pa je u trenucima kriza dvor morao praviti ustupke nacionalnim pokretima od kojih je najjači bio ugarski. Godine 1851. uvodi se Bahav apsolutizam, pri čemu činovnici, pa
dijelom i svećenici čine oslonac režima. Sa doseljavanjem Nijemaca dolazi i njihova kultura i jezik, a baza njemačkog faktora su gradovi. Trgovci uglavnom govore njemačkim jezikom, koji se sve više širio. U ratu sa Pijemontom i Francuskom 1858. izbija politička i ekonomska kriza, ali ne i u Ugarskoj. Mađarsko plemstvo je sačuvalo socijalne pozicije u društvu nakon 1848. Godine 1859. pada Bahov apsolutizam, a postavilo se pitanje načina izvođenja reformi. Vrše se pregovori sa Mađarima i Česima da se ukloni centralizovana Monarhija i da se potisnu njemački činovnici. Car je 1860. izdao Oktobarsku diplomu i Ustav po kome je cantralizacija napuštena a prihvaćen je je federativni princip na bazi historijskih pokrajina. Ovo je najviše odgovaralo njemačkom građanstvu u Austriji, ali gornje klase kod Hrvata i Mađara nisu bile zadovoljne iako je u Hrvatskoj dozvoljeno postojanje Sabora a započela je obnova političkog života. Godine 1861. car je izdao Februarski patent, fj. izmjenu Oktobarske diplome i Ustava koji je donesen na brzinu, da bi se impresionirao ruski car, sa kojim se austrijski car trebao sastati u Varšavi. Mađari su dobili veća prava, ali njihova opozicija Beču je i dalje jačala. Oni su odbili da prihvate oktroisani ustav iz 1860., jer nije poštovan teritorijalni integritet bivše ugarske kraljevine. Mađari više ne traže personalnu uniju kao 1848., nego pristaju na ono što im je Jelačić nudio – zajedničku vladu u Beču sa tri ministarstva, za vojsku, finansije, i spoljne poslove. Nisu uspjeli dobiti svoju vladu i svoj ustav i u toj krizi koja traje do 1866. mađarski parlament se sam raspustio. Hrvati su preko Sabora tražili ujedinjenje sa Dalmacijom. Ostale nacije su uglavnom prihvatile februarski patent, a poslije su Česi uložili prigovor. Nova kriza je izbila u odnosima Habsburškog carstva i i saveza njemačkih država. Habsburški car je 1863. pokušao da izvrši neke reforme u njemačkom savezu, što je izazvalo nezadovoljstvo Pruske, na čijem čelu se nalazio Bismarck, koji je do 1890. ostao vođa njemačke politike i koji je težio osloncu na liberalno građanstvo, da bi izgradio vojni mehanizam i ostvario ujedinjenje Njemačke uz parolu “Krvi i željezo”, ali je engleski ekonomista Kejnzi to bolje izrazio u paroli “Ugalj i željezo”, zbog velikog bogatstva uglja u Šlezviku , od Kelna do Hamburga. U spoljnoj politici je težio sklapanju saveza sa Rusijom, da bi bio osiguran s te strane iimao imao odriješene ruke na zapadu. Želio je da ima međunarodnu diplomatiju i principe , a ne da dođe u sukob sa njima. Pruska i Italija su 1866. sklopile savez protiv Austrije. Bismarck je težio da natjera Austriju da prepusti Holštein bez rata, ali je on ipak uskoro izbio. Iako je po broju stanovnika brojnija, Austrija je vojnički bila slabija (imala je 210.000 vojnika naspram 310.000. Pruska je izvodila bržu mobilizaciju, a skladu sa Klauzevicevom teorijom da je prva velika bitka odlučujuća. Austrija je morala odvojiti dio svojih trupa za talijansko ratište, i pobjedila je u dvije bitke, kod Kustoce i u pomorskoj bici kod Visa, gdje je austrijski general Tegethof pobijedio talijansku flotu.
Austrija je poražena kod Kenigreca 3. jula 1866, a Prusi su došli u blizinu Beča. U Nikorsdorfu je sklopljeno primirje a 23. avgusta 1866. mir u Pragu. Oblast sjeverno od rijeke Majne je pripala Pruskoj, čime je ujedinjena većina njemačkih država. Južne katoličke države su ostale van ovoga. Ovaj sjevernomjemački savez je uređen kao federativna država sa zajedničkim ustavom i općim biračkim pravom. Parlament je imao dva doma. Bečki dvor popušta Mađarima, 1867, napušta februarski patent i federativno uređenje kakvo je postojalo. pristajući da Mađari urede svoju državu kako žele i u granicama stare Ugarske. Stvaranje Austro-Ugarske na načelu dualizma posljedica je duboke krize feudalno-apsolutističkog Austrijskog carstva. Izbačena iz Italije i isključena iz njemačkog saveza, iznutra potresena nacionalnim pokretima i socijalnim suprotnostima Monarhija je bila prinuđena preurediti svoje državno uređenje. Nakon poraza u ratu protiv Pruske, s vodećim ugarskim političkim faktorima je sklopljena Austrougarska nagodba, 1867. U smislu tog ugovora Austrija je razdvojena na dvije polovine- na na kraljevine i zemlje zastupane u Carevinskom vijeću (Gornja i Donja Austrija, Tirol sa Voralbergom, Štajerska, Koruška, Kranjska, Gorica, Gradiška, Trst, Istra, Dalmacija, Češka, Moravska, Šleska, Galicija, Bukovina i na zemlje ugarske krune (Ugarska, Hrvatska i Slavonija). Granica je išla rijekom Leitom. Zemlje zapadno od nje nazivale su se Cislajtanija, i pripadale su Carevinskom vijeću u Beču. Zemlje istočno od Leite nazivale su se Translajtanija, a nalazile su se pod suverenitetom ugarske krune. Nagodba je bila rezultat kompromisa između austrijskih i ugarskih vladajućih krugova, a formalno se sastojala iz dva zakona. Po nagodbi Austro-Ugarska Monarhija je bila zajednica dviju država, od kojih je svaka imala svoj ustav i posebne državne organe a zajednički su im bili vladar i određeni poslovi (tzv. pragmatički zajednički poslovi- vojska, predstavljanje u inostranstvu, i za te poslove potrebne finansije. Radi odlučivanja o zajedničkim pitanjima sastajale su se svake godine delegacije austrijskog i ugarskog parlamenta. Svaka delegacija je raspravljala odvojeno zaključke su jedna drugoj saopštavale pismeno, a ako se tim načinom ne bi složili sastajale bi se na zajedničkoj sjednici na kojoj su zaključke donosile većinom. Finansijska sredstva zajednice su se pokrivala carinama i budžetskim prinosima u razmjeri koji se utvrđivala na duži vremenski period (obično 10 godina), posebnom finansijskom nagodbom. a određivale su ga tzv. kvotne deputacije parlamenta: Kvotni omjer bio je u početku 30 (Ugarska):70 (Austrija), a na kraju 36,4 : 63,6. Postojala je zajednička vlada sa 3 ministarstva, ali ne i zajednički parlament. Carevinsko viječe i ugarski parlament su zasjedali odvojeno a slali su svoje delegacije u isti grad radi pregovora oko budžeta pa čak ni te delegacije nisu zajedno zasijedale nego su se pismeno dogovarale. Obnovljen je
ugarski ustav, ali bez općeg biračkog prava. U austrijskom dijelu su birači podjeljeni u tri kurijeseljaci-građani zemljoposjednici. Iako brojčano najjači, seljaci su birali najmanje poslanika a kod zemljoposjednika je bilo obrnuto. Godine 1873. došlo je do izmjene. Bilo je 17 pokrajina sa svojim saborima, . Pod utjecajem oktobarske revolucije 1907. dato je opće biračko pravo i radnička klasa je uvedena kao četvrta kurija. Hrvatskougarskom nagodbom, državno-pravnim aktom iz 1868., Hrvatska je ušla u državnu zajednicu sa Ugarskom. Njom je regulisannodnos Hrvatske i Ugarske u dualističkoj habsburškoj monarhiji. Odredbama nagodbe, državni poslovi Hrvatske dijelili su se na autonomne, zajedničke hrvatsko-ugarske i zajedničke poslove sa ostalim zemljama Habsburške Monarhije. Prve su obavljali autonomni organi Hrvatske- Sabor, ban, zemaljska vlada, područni i mjesni organi Hrvatske ( zakonodavstvo, unutrašnji poslovi, vjera, nastava i pravosuđe). Zajednički hrvatsko-ugarski poslovi su bili u prvom redu finansijsko-ekonomski. Ove poslove su obavljali zajednički organi- Središnji odbor, koji je imao dva doma ( u jednom domu-zastupnička kuća- na 413 poslanika biranih na teritoriji Ugarske delegaciju hrvatskog Sabora sačinjavalo je 29 predstavnika. U drugi dom- velikaška kuća- koji su sačinjavali ugarski magnati bez izbora, ulazili su 2 hrvatska predstavnika U hrvatsko-ugarskoj nagodbi je činjenica da su hrvatski porezi išli u Peštu poslužila izrastanju hrvatskog nacionalnog pokreta.
Austrougarska nagodba Važan problem dvora bio je sistem historijskih prava pojedinih naroda, koji su djelovali protiv Habsburše dinastije, pa je u trenucima kriza dvor morao praviti ustupke nacionalnim pokretima od kojih je najjači bio ugarski. Godine 1851. uvodi se Bahav apsolutizam, pri čemu činovnici, pa dijelom i svećenici čine oslonac režima. Sa doseljavanjem Nijemaca dolazi i njihova kultura i jezik, a baza njemačkog faktora su gradovi. Trgovci uglavnom govore njemačkim jezikom, koji se sve više širio. U ratu sa Pijemontom i Francuskom 1858. izbija politička i ekonomska kriza, ali ne i u Ugarskoj. Mađarsko plemstvo je sačuvalo socijalne pozicije u društvu nakon 1848. Godine 1859. pada Bahov apsolutizam, a postavilo se pitanje načina izvođenja reformi. Vrše se pregovori sa Mađarima i Česima da se ukloni centralizovana Monarhija i da se potisnu njemački činovnici.
Car je 1860. izdao Oktobarsku diplomu i Ustav po kome je cantralizacija napuštena a prihvaćen je je federativni princip na bazi historijskih pokrajina. Ovo je najviše odgovaralo njemačkom građanstvu u Austriji, ali gornje klase kod Hrvata i Mađara nisu bile zadovoljne iako je u Hrvatskoj dozvoljeno postojanje Sabora a započela je obnova političkog života. Godine 1861. car je izdao Februarski patent, fj. izmjenu Oktobarske diplome i Ustava koji je donesen na brzinu, da bi se impresionirao ruski car, sa kojim se austrijski car trebao sastati u Varšavi. Mađari su dobili veća prava, ali njihova opozicija Beču je i dalje jačala. Oni su odbili da prihvate oktroisani ustav iz 1860., jer nije poštovan teritorijalni integritet bivše ugarske kraljevine. Mađari više ne traže personalnu uniju kao 1848., nego pristaju na ono što im je Jelačić nudio – zajedničku vladu u Beču sa tri ministarstva, za vojsku, finansije, i spoljne poslove. Nisu uspjeli dobiti svoju vladu i svoj ustav i u toj krizi koja traje do 1866. mađarski parlament se sam raspustio. Hrvati su preko Sabora tražili ujedinjenje sa Dalmacijom. Ostale nacije su uglavnom prihvatile februarski patent, a poslije su Česi uložili prigovor. Nova kriza je izbila u odnosima Habsburškog carstva i i saveza njemačkih država. Habsburški car je 1863. pokušao da izvrši neke reforme u njemačkom savezu, što je izazvalo nezadovoljstvo Pruske, na čijem čelu se nalazio Bismarck, koji je do 1890. ostao vođa njemačke politike i koji je težio osloncu na liberalno građanstvo, da bi izgradio vojni mehanizam i ostvario ujedinjenje Njemačke uz parolu “Krvi i željezo”, ali je engleski ekonomista Kejnzi to bolje izrazio u paroli “Ugalj i željezo”, zbog velikog bogatstva uglja u Šlezviku , od Kelna do Hamburga. U spoljnoj politici je težio sklapanju saveza sa Rusijom, da bi bio osiguran s te strane iimao imao odriješene ruke na zapadu. Želio je da ima međunarodnu diplomatiju i principe , a ne da dođe u sukob sa njima. Pruska i Italija su 1866. sklopile savez protiv Austrije. Bismarck je težio da natjera Austriju da prepusti Holštein bez rata, ali je on ipak uskoro izbio. Iako je po broju stanovnika brojnija, Austrija je vojnički bila slabija (imala je 210.000 vojnika naspram 310.000. Pruska je izvodila bržu mobilizaciju, a skladu sa Klauzevicevom teorijom da je prva velika bitka odlučujuća. Austrija je morala odvojiti dio svojih trupa za talijansko ratište, i pobjedila je u dvije bitke, kod Kustoce i u pomorskoj bici kod Visa, gdje je austrijski general Tegethof pobijedio talijansku flotu. Austrija je poražena kod Kenigreca 3. jula 1866, a Prusi su došli u blizinu Beča. U Nikorsdorfu je sklopljeno primirje a 23. avgusta 1866. mir u Pragu. Oblast sjeverno od rijeke Majne je pripala Pruskoj, čime je ujedinjena većina njemačkih država. Južne katoličke države su ostale van ovoga. Ovaj sjevernomjemački savez je uređen kao federativna država sa zajedničkim ustavom i općim biračkim pravom. Parlament je imao dva doma. Bečki dvor popušta Mađarima, 1867, napušta februarski patent i federativno uređenje kakvo je postojalo. pristajući da Mađari urede svoju državu kako žele i u granicama stare Ugarske.
Stvaranje Austro-Ugarske na načelu dualizma posljedica je duboke krize feudalno-apsolutističkog Austrijskog carstva. Izbačena iz Italije i isključena iz njemačkog saveza, iznutra potresena nacionalnim pokretima i socijalnim suprotnostima Monarhija je bila prinuđena preurediti svoje državno uređenje. Nakon poraza u ratu protiv Pruske, s vodećim ugarskim političkim faktorima je sklopljena Austrougarska nagodba, 1867. U smislu tog ugovora Austrija je razdvojena na dvije polovine- na na kraljevine i zemlje zastupane u Carevinskom vijeću (Gornja i Donja Austrija, Tirol sa Voralbergom, Štajerska, Koruška, Kranjska, Gorica, Gradiška, Trst, Istra, Dalmacija, Češka, Moravska, Šleska, Galicija, Bukovina i na zemlje ugarske krune (Ugarska, Hrvatska i Slavonija). Granica je išla rijekom Leitom. Zemlje zapadno od nje nazivale su se Cislajtanija, i pripadale su Carevinskom vijeću u Beču. Zemlje istočno od Leite nazivale su se Translajtanija, a nalazile su se pod suverenitetom ugarske krune. Nagodba je bila rezultat kompromisa između austrijskih i ugarskih vladajućih krugova, a formalno se sastojala iz dva zakona. Po nagodbi Austro-Ugarska Monarhija je bila zajednica dviju država, od kojih je svaka imala svoj ustav i posebne državne organe a zajednički su im bili vladar i određeni poslovi (tzv. pragmatički zajednički poslovi- vojska, predstavljanje u inostranstvu, i za te poslove potrebne finansije. Radi odlučivanja o zajedničkim pitanjima sastajale su se svake godine delegacije austrijskog i ugarskog parlamenta. Svaka delegacija je raspravljala odvojeno zaključke su jedna drugoj saopštavale pismeno, a ako se tim načinom ne bi složili sastajale bi se na zajedničkoj sjednici na kojoj su zaključke donosile većinom. Finansijska sredstva zajednice su se pokrivala carinama i budžetskim prinosima u razmjeri koji se utvrđivala na duži vremenski period (obično 10 godina), posebnom finansijskom nagodbom. a određivale su ga tzv. kvotne deputacije parlamenta: Kvotni omjer bio je u početku 30 (Ugarska):70 (Austrija), a na kraju 36,4 : 63,6. Postojala je zajednička vlada sa 3 ministarstva, ali ne i zajednički parlament. Carevinsko viječe i ugarski parlament su zasjedali odvojeno a slali su svoje delegacije u isti grad radi pregovora oko budžeta pa čak ni te delegacije nisu zajedno zasijedale nego su se pismeno dogovarale. Obnovljen je ugarski ustav, ali bez općeg biračkog prava. U austrijskom dijelu su birači podjeljeni u tri kurijeseljaci-građani zemljoposjednici. Iako brojčano najjači, seljaci su birali najmanje poslanika a kod zemljoposjednika je bilo obrnuto. Godine 1873. došlo je do izmjene. Bilo je 17 pokrajina sa svojim saborima, . Pod utjecajem oktobarske revolucije 1907. dato je opće biračko pravo i radnička klasa je uvedena kao četvrta kurija. Hrvatskougarskom nagodbom, državno-pravnim aktom iz 1868., Hrvatska je ušla u državnu zajednicu sa Ugarskom. Njom je regulisannodnos Hrvatske i Ugarske u dualističkoj habsburškoj
monarhiji. Odredbama nagodbe, državni poslovi Hrvatske dijelili su se na autonomne, zajedničke hrvatsko-ugarske i zajedničke poslove sa ostalim zemljama Habsburške Monarhije. Prve su obavljali autonomni organi Hrvatske- Sabor, ban, zemaljska vlada, područni i mjesni organi Hrvatske ( zakonodavstvo, unutrašnji poslovi, vjera, nastava i pravosuđe). Zajednički hrvatsko-ugarski poslovi su bili u prvom redu finansijsko-ekonomski. Ove poslove su obavljali zajednički organi- Središnji odbor, koji je imao dva doma ( u jednom domu-zastupnička kuća- na 413 poslanika biranih na teritoriji Ugarske delegaciju hrvatskog Sabora sačinjavalo je 29 predstavnika. U drugi dom- velikaška kuća- koji su sačinjavali ugarski magnati bez izbora, ulazili su 2 hrvatska predstavnika U hrvatsko-ugarskoj nagodbi je činjenica da su hrvatski porezi išli u Peštu poslužila izrastanju hrvatskog nacionalnog pokreta.
