FISCHER ERNST & MAREK FRANK - Τι ειπε πραγματικα ο Μαρξ

\ύτό τό βιβλίο εΓνα; Iva; σύντομος χαί φοτίΐνός όδηγδς αέ όσα πραγματικά ε!πε 6 Μάρξ, γραμμένο άπό μία μεγάλη μορφή του σύγχρονου Μαρξιαμοϋ. Τό σώμα του βιβλίου είναι μια συζήτηση πάνω στά κεντρικά χαί θεμελιώδη θέματα του Μαρξι-σμοϋ, έχφραομένα κυρΰος μέ τα Γδια τά λόγια τοΰ Μάρξ. «Πρόκειται γιά Ιναν θρίαμβο», ίγραψΐ ό κριτικός Μάρτιν Νταίη. Τό βιβλίο αύτό παίρνει τή θέση του δίπλα «τό χλασικό βιβλίο τοΰ Λεφέβρ, Διαλεκτικός Υλισμός». θα μπορούσε να πει χάνεις ότι μας δίνει, όχι μόνο τήν πεμπτουσία τής σκέψης του Μάρξ, πού είναι απλωμένη στό γιγαντιαίο ?ργο του. άλλά χαί τή βαθύτερη άγωνία του. τήν άγων;α του, ό χ ι μ ό ν ο να έ ρ μ η ν ε ύ σ ε ι τ ό ν χ ό σ μ ο , ά λ λ α χ α ί να : 6 ν ά λ λ ά Ε s ι .

Γλάρος 8

ERNST FISCHER FRANZ MAREK

WAS MARX WIRKLICH SAGTE

C O P T R I G H T : (C) 1968 B T VERLAG F R I T Z MOLDEN. W I E N - MÜNCHEN - Z Ü R I C H C O P T R I G H T : (C) ΕΚΔΟΣΕΙΣ Γ Λ Α Ρ Ο Σ , ΜΑΡΤΙΟΣ 197:.. Π Α Τ Η Ν Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η ΓΛΩΣΣΑ

Σ τ ο ι χ r ι ο θ r η ί <ι : «ΤΤΙΙΟ ΜΟΤΡΤΖΛ ΚΗ ΑΦΟΙ», Γελ Γ.4fi.Κ.Vi.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΛΑΡΟΣ, ΖΩΟΔΟΧΟΥ ΠΗΓΗΣ & ΖΑΛΟΓΓΟΥ I ΑΘΗΝΑΙ 142 - ΤΗΛ. 434.574

Τι εϊπε πραγματικά ό Μάρξ ΕΡΝΣΤ Φ ΙΣΕ Ρ σέ συνεργασία μέ τόν ΦΡΑΝΤΖ ΜΑΡΕΚ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΜΠΑΜΠΗ ΓΡΑΜΜΕΝΟΥ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΓΛΑΡΟΣ

ΗΟΗθΗΜ Λ Τ Α . 1 2 3 4 5 6

ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ, (τρεις τόμοι), μετάφραση και έρμηνευτικές σημειώσεις Γιάννη Δ. Σκουριώτη, Δικηγόρου, 'Αθήνα, 1954 - 60 ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ, (οΐ δύο πρώτοι τόμοι), μετάφραση όμάδας έπιστημόνων, έκδοση τής Κεντρικής 'Επιτροπής του Κομμού νιστικοϋ Κόμματος τής 'Ελλάδας, Μόσχα 1954. ΜΑΡΞ - ΕΝΓΚΕΛΣ: ΔΙΑΛΕΧΤΑ ΕΡΓΑ, (δύο τόμοι), μεταφραση όμάδας έπιστημόνων, ΐκδοση τής Κεντρικής Έ π η ρ ο π ή ; του Κομμουνιστικού Κόμματος τής 'Ελλάδας, Μόσχα - 1951 Η ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ, μετάφραση Λ Μιχαήλ, ΐκδοση «Άναγνωστίδη» Η ΑΓΙΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ, μετάφοαοη Σ Καμπουρίδη, «'Εκδόσεις Φιλοσοφία». ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ, μετάφραση Α Βαγενά, «'Εκδόσεις Ίοτορική Έρευνα»

Κατά τ ή μετάφραση τών άποσπασμάτων ά π ό τ 6 έργα τού Μάρξ πού παραθέτει ό Φίσερ, έλαβα ύπόψη μου καΐ τΙς παραπάνω μεταφράσεις γιά νά συγκρίνω, νά διασταυρώσω καΐ σέ όρισμένες περιπτώσεις νά χρησιμοποιήσω έδάφια πού ή άπόδοσή τους θεωρείται κλασική. Τούς δημιουργούς τών μεταφράσεων αύτών, όφείλω νά τούς εύχαριστήσω. Χρησίμοπο'ήθη^αν έπΙσης καΐ άγγλικές έκδόσεις τών έργων τού Μάρξ. Κάθε παρατήρηση, τόσο ά π ό τόν μελετητή τού Μαρξισμού, δσο καΐ ά π ό τόν άπλό Αναγνώστη, γιά τόν όποιο έγινε Ιδιαίτερη προσπάθεια προσέγγισης, είναι εύπρόσδεκτη

Μπ. Γρ.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Τό όνειρο του όλοκληρωμένου άνθρωπου

σελ

7

Δημιουργική ίργασία

»

32

Καταμερισμός της ίργασίας καΙ άλλοτρίωση

»

39

Ό ειδωλολατρικός χαρακτήρας τοϋ έμπορεύματος

»

57

Τάξεις καΐ ταξικός άγώνας

»

67

'Ιστορικός ύλισμός

»

87

Ά ξ ι α καΙ ύπεραξία

»

<02

»

117

Τό πρόβλημα τής αύξανόμενης άθλιότητας

»

128

Ή θεωρία τής Επανάστασης

»

137

»

146

Κέρδος καΙ κεφάλαιο

..

. . . .

...

Δικτατορία τοΰ προλεταριάτου, σοσιαλ·σμος, νισμός

κομμου-

'Εργατικό Κίνημα καΙ Διεθνής . Ή φιλοσοφία τής Πράξης .

.

»157 .

»

166

Ό Μαρξισμός σήμερα

»

174

Παράρτημα

»

178

ΕΡΝΣΤ ΦΙΣΕΡ Γεννήθηκε στήν Αύστρία τό 1889. Δούλεψε σάν άνειδίκευτος έργάτης σέ έργοστάσιο και σπούδασε φιλοσοφία. Τό 1927 μπήκε στό χώρο τής δημοσιογραφίας, βοήθησε στή δημιουργία άντιπολίτευσης μέσα στό Σοσιαλιστικό Δημοκρατικό Κόμμα και ίγινε μέλος τοΰ Κομμουνιστικοί) Κόμματος. Τό 1945 πί)ρ*ε μέρος στήν προσωρινή κυβέρνηση τής Αυστρίας και γιά ίνα διάστημα χρημάτισε υπουργό; Παιδείας. "Ιδρυσε και έργάστηκε ώς άρχισυντάκτης τής «Νέας Αύστρίας», άλλα άπό τό 1959 περιορίστηκε στόν φιλολογικό χώρο, γράφοντας δοκίμια καΐ θεατρικά ίργα. Μέ τις μελέτες του άναδείχτηκ« σέ Ιναν άπό τού; μεγάλους σχολιαστές τής τέχνης καΐ τής πολιτικής τής έποχής μας. Μερικά άπό τά βασικά έργα του είναι: «Ή άναγκαιότητα τής τέχνης», «Ή τέχνη έναντίον τής ιδεολογίας», «Τί είπε πραγματικά 6 Μάρξ», «Τί είπε πραγματικά ό Λένιν» (έλληνικός τίτλος: '* Ό Λένιν με τα δικά του λόγια" ), "Ή άλήθεια γιά τόν Στάλιν». Πέθανε τό 1972. Ό Φίσερ ύπήρξε μιά άπό τΙς πιό γνήσι«ς, θαρραλέας, φωτεινές καΐ βαθυστόχαστες μορφές, στό χώρο τής νεώτερης άντι - δογματικής μαρξιστικής διανόησης. <Ό μαρξισμός άπό καιρό χρειαζόταν Ιναν 'Αριστοτέλη, έγραψε ό Κένεθ Τυνάν. Στό πρόσωπο τοϋ Φίσερ, Υποψιάζομαι, δτι βρήκε τόν 'Αριστοτέλη του>.

ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΙΑ 1 θ I β 5 Μαίου: Γεννήθηκε στήν πόλη Τρέβ τής Ρηνανίας ό Κάρολος - 'Ερίκος Μάρξ τ Ηταν γιός του Έρίκου Μάρξ, δικηγόρου. Ό πατέρας ήταν γόνος παλιάς οίκογένειας ΡαββΙνων καΙ είχε βαφτιστεί Χριστιανός ίνα χρόνο πρίν γεννηθεί ό Κάρολος. 1830—35 Ά φ ο ϋ περνά τά παιδικά του χρόνια σί άτμόσφαιρα ευημερίας καΙ πολιτισμού, ό Κάρολος Μάρξ παρακολουθεί τό λύκειο των Ίησουϊτών στήν Τρίβ ί π ! πέντε χρόνια Ή πνευματική του άνάπτυξη Ενθαρρύνεται δχι τόσο πολύ ά π ό τό λύκειο, άλλά ά π ό τόν πατέρα του π ο ύ δείχνει ζωηρό Ενδιαφέρον γιά τή φιλοσοφία καΙ του φίλου του Πρώσου κρατικού συμβούλου στήν Τρέβ, Λουδοβίκου φόν Βεστφάλεν, πού εΙσάγε τόν νεαρό Μάρξ στήν έλληνική ποίηση καΐ στήν άγγλική φιλολογία. 1835—41 Παρακολουθεί τό Πανεπιστήμιο τής Βόννης καΐ Επειτα ά π ό δυό περιόδους φοίτησης γράφεται στό Πανεπιστήμιο τοϋ Βερολίνου, δπου μελετά νομικά, φιλοσοφία καΙ Ιστορία. Σάν φοιτητής, ό Μάρξ σταχυολογεί τόν 'Αριστοτέλη, τό Σπινόζα, τόν Λάιμπνιτς καΙ γράφει μερικά ρομαντικά ποιήματα, ίνα κομμάτι τραγωδίας καΙ λίγα κεφάλαια ένός μυθιστορήματος στό στύλ τοϋ Λαυρεντίου Στέρν. Τό 1836 άρραβωνιάστηκε μΕ τήν Τζένυ Φόν Βεστφάλεν, κόρη τοϋ ήλικιωμένου φίλου του. 'Επηρεάζεται δλο καΐ περισσότερο ά π ό τήν χεγκελειανή φιλοσοφία, πού στήν άρχή τήν άηορρίπτει σάν μιά «Αλλόκοτη καΐ κρημνώδη μελωδία». Συγκρούεται μΕ τόν πατέρα του, πού τόν φοβίζει ή παράφορη φύση τοϋ Κάρολου, ή Ελλειψη μετριοφροσύνης καΐ ή άμεριμνησία του γιά τά οίκονομικά θέματα. 1841 Κερδίζει τόν τίτλο τοϋ διδάκτοοα μέ τήν διατριβή του «Διαφορές άνάμεσα στή φυσική φιλοσοφία τοΰ Δημόκριτου καΐ τοϋ Επίκουρου». 1842 Γίνεται μέλος τής σύνταξης τής φιλελεύθερης Εφημεριδας «'Εφημερίδα τοϋ Ρήνου». ΖτΙς 15 τοϋ 'Οχτώβρη άνα λαμβάνε ι τήν άρχισυνταξία της. 1

ΧοηΝΟγοαςία 1843—44 18 Μαρτίου: έγκαταλείπει τήν έφημερΙ$α γιατί αυξάνονται τά έμπόδια π ο υ παρεμβάλει ή λογοκρισία ΣτΙς 12 'Ιουνίου παντρεύεται τήν Τζένυ Φόν Βεστφάλεν. Σ τ ό τέλος τοΰ Ό χ τ ώ β ρ η θά έγκατασταθεϊ μέ τ ή γυναίκα τ ο υ σ τ ό Παρίσι καΐ θά άναλάβει τ ή σύνταξη τοΰ ριζοσπαστικού περιοδικού «Γερμανό - Γαλλικά Χρονικά» μαζί μέ τόν "Αρνολντ ΡοΟγκε. 'Αρχίζει στενή συνεργασία μέ τόν Φρειδερίκο "Ενγκελς, γιό ένός εύπορου έργο στασιάρχη ά π ό τ ό Μπάρμεν τ ή ς Ρηνανίας καΐ δυό χρόνια νεώτερο ά π ό τ ό Μάρξ "Ερχεται σ* έπαφή μέ τόν Χάινριχ Χάινε, Γάλλο σοσιαλιστή καΐ τ ό προλεταριάτο «ΟΙκονομικά καΐ φιλοσοφικά χ ε ι ρ ό γ ρ ί φ α » . 1845 'Απελαύνεται ά π ό τή Γαλλία μέ άπαίτηση τής πρωσικής κυβέρνησης. Πηγαίνει στίς Βρυξέλλες. «'Αγία Οικογένεια» ΟΙκονομικές δυσκολίες π ο υ θά τόν συνοδεύουν τώρα μέχρι τ ό τέλος τής ζωής του Ι84έ « Ή γερμανική Ιδεολογία», μελέτη πού ό Κάρολος Μάρξ είχε άρχίσει νά δουλεύει ά π ό τ ό ΙΘ45. «Δώδεκα θέσεις π ά ν ω στόν Φόυερμπαχ» "Ερχεται σ' έπαφή μέ τους "Αγγλους χαρτιστές καΐ τήν «"Ενωση των Δικαίων», μέσω ένός κομμουνιστικού «γραφείου έπικοινωνίας» 1847 « Ή άθλιότητα τ ή ς φιλοσοφίας». Διαφωνεί μέ τόν Προυντόν Συνεργασία μέ τήν «"Ενωση τ ω ν Κομμουνιστών» Σ υ μ μ ε τ ο χ ή σ τ ό δεύτερο συνέδριο τής "Ενωσης που συγκλήθηκε σ τ ό Λονδίνο. 1848 Φλεβάρης: «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» 'Επανάσταση στή Γαλλία ΣτΙς άρχές Μαρτίου άπελαύνεται ά π ό τΙς Βρυξέλλες. 'Επαναστάσεις στή Γερμανία, Ούγγαρία καί Αύβτρία. Ό Μάρξ και ό "Ενγκελς στήν Κολωνία. ΣτΙς 31 τοΰ Μάη π ρ ώ τ η έκδοση τής «Νέας 'Εφημερίδας τοΰ Ρήνου», μέ άρχισυντάκτη τόν Μάρξ Διάλυση τής «"Ενωσης Κομμουνιστών» 1849 Ό Μάρξ κατηγορείται γιά ύποκίνηση at ένοπλη έξέγερση, άλλά άθωώθηκε ά π ό τό όρκωτό δικαστήριο τής Κολωνίας. ΣτΙς 16 τοΰ Μάη, μετά τ ό θρίαμβο τ ή ς άντεπ α ν ά στάσης, άπελαύνεται σάν «άπατοις». Ή τελευταία έκδοση τ ή ς «Νέας 'Εφημερίδας τοΰ Ρήνου», έμφανίζεται στίς 18 τοΰ Μάη. Φτάνει στό Παρίσι στίς 3 τοΰ 'Ιούνη. ' Α π ό τΙς 24 Αύγούστου Αρχίζει νά ζει έξόριστος σ τ ό Λονδίνο. 1850 «ΟΙ ταξικοί άγώνες στή Γαλλία»

'Επανίδρυση τής «"Ε-

Χρονογραφία νωσης Κομμουνιστών». «Νέα Έφημεσίδα τοΰ Ρήνου* 'Εγκαινιάζεται ή «Πολιτική - Οίκσνομική 'Επιθεώρηση», Αλλά σταματά μετά άπό πέντε έκδόσεις Διάσπαση στήν "Ενωση. ΙΘ5Ι 'Αρχίζει νά δίνει συνεργασίες στό «Βήμα τής Νέας Υ όρκης» 1852 «Ή ΙΒη ΜπρομαΙρ τοΟ Λουδοβίκου Βοναπάρτη». Ό χτώβρης καί Νοέμβρης: δίκη των κομμουνιστών στή* Κολωνία. 'Εφτά άπό τούς κατηγορούμενους καταδικάζονται σέ Ισόβια δεσμά σ' ένα φρούριο Τελική διάλυση τής "Ενωσης. 1853 «'Αποκαλύψεις γιά τή δίκη τών κομμουνιστών τής Κολωνίας» 1855—62 Γράφει έκατοντάδες Αρθρα γιά τό «Βήμα τής Νέας Υ όρκης» καΐ γιά Αλλες έφημερίδες καϊ περιοδικά Διαρκής φτώχεια καϊ κακή ύγεία. Ή Τζένυ παρουσιάζει νευρική κατάπτωση Ό Έ ν γ « λ ς δέν παύει νά τόν βοηθά 1859 «Κριτική τής πολιτικής οΙκονομ(ας» Πολιτικές όιαφορές μέ τόν Φερδινάνδο Λαοσάλ, μέ τόν όποιο ό Μάρξ διατηρεί τή γνωριμία άπό τό 1848. Ή Αποψη τού Λαοσάλ βτι μάλλον ή φιλελεύθερη άστική τάξη καϊ δχι ol Αντιδραστικοί Γιοΰνγκερς είναι ol βασικοί έχθροί, γίνεται δλο καϊ περισσότερο τό κύριο Αντικείμενο τής διαφωνίας 1801 Συνάντηση ΜΑρξ καϊ ΛαοοΑλ στό Βεοολίνο. 1803 ΟΙ προπαγανδιστικές καϊ όργανωτικές δραστηριότητες τοΰ ΛασσΑλ στή Γερμανία, φτάνουν στό άπόγειό τους 1844 31 Αύγούστου: ό Λαοσάλ πεθαίνει έπειτα Από μονομαχία. 28 Σεπτεμβρίου: Ιδρύεται ή Πρώτη Διεθνής στό Λονδίνο. "Ενωση 6λων τών τάσεων μέσα στό έργατικό κίνημα — συνδικαλιστές, κομμουνιστές, σοσιαλιστές, άναρχιστές. Ό ΜΑρξ έκλέγεται μέλος τοΰ Γενικού Συμβουλίου — πού Αποτελείται Από 32 μέλη Τό πρόγραμμα πού παρουσίασε στήν έναρκτήρια όμιλία του γίνεται όμόφωνα Αποδεκτό 1845 'Επέρχεται διάσπαση μέ τή Γενική "Ενωση Γερμανών έργατών πού είχε Ιδρύσει ό Λαοσάλ καϊ διεύθυνε μετΑ

Χΐκηογφΐιφίη τ ό θάνατο του ό Γιόχαν Βαπτιστής Φόν Σβάιτσερ. Συγκαλείται διάσκεψη της Διεθνούς στό Λονδίνο. «Μισθός, Τιμή, Κέρδος» 1844 Πρώτο συνέδριο τής Διεθνούς στη Γενεύη 1847 «Κεφάλαιο», Ιος τόμος. θνούς στή Λωζάννη.

Δεύτερο συνέδριο τής

Διε-

1848 Τρίτο συνέδριο τής Διεθνούς 1849 Τέταρτο συνέδριο τής Διεθνούς. "Ανοιχτή ρήξη μεταξΟ Μάρξ καΐ Μπακούνιν, θεωρητικού τοΰ άναρχισμού καΐ ήγέτη τής «Διεθνούς Συμμαχίας των Σοσιαλιστών Δημοκρατών». Τό συνέδριο δέν κατέληξε σέ καμιά άπόφαση. Συνέδριο τοϋ Γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού Εργατικού Κόμματος. ΙΘ70 Γαλλο-Γερμανικός πόλεμος «Προσφωνήσεις στό Γενικό Συμβούλιο τής Διεθνούς» Ό *Ενγκελς πηγαίνει στό Λονδίνο 1871 Ή Παρισινή Κομμούνα. « Ό έμφύλιος πόλεμος στή Γαλλία». Συνδιάσκεψη τής Διεθνούς στό Λονδίνο ΙΘ72 Τό τελευταίο συνέδριο τής Διεθνούς στή Χάγη. Διαγράφεται ό Μπακούνιν. Ενοποιητικό συνέδριο τών κομμάτων των Γερμανών έργατών στή Γ κότα. "Ιδρυση τοϋ Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος 'Εργατών. «Κριτική τοϋ Προγράμματος τής Γκότα» ΙΘ78 Κηρύσσεται έκτος νόμου τό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα στή Γερμανία. 1881 Πεθαίνει ή Τζένυ Μάρξ στΙς 2 Δεκεμβρίου. 1883 Στίς 14 Μαρτίου πεθαίνει ό Κάρολος Μάρξ. 1885 Κεφάλαιο, 2ος τόμος, μέ έπιμέλεια τοϋ Ένγκελς. 1894 Κεφάλαιο, 3ος τόμος, μέ έπιμέλεια τού Ένγκελς.

10

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ Ή έπιλογή καΙ 6 σχολιασμός των πιό σημαντικών στοιχείων άπό τό τεράστιο Εργο τοϋ Μάρξ — φιλοσοφία, πολιτική, οίκονομία, άνθρωπολογία, κοινωνική κριτική, Ιστορία, θεωρία τής έπαναστατικής πρακτικής, όραματισμοί γιά τό μέλλον — μέσα σέ διακόσιες μόλις σελίδες, κάτω άπό τόν φιλόδοξο τίτλο «Τί είπε πραγματικά ό Μάρξ», είναι μιά τολμηρή ύποχρέωση. Ό φίλος μου Φράντς Μάρεκ κι έγώ, δουλεύοντας μαζί, Επιχειρήσαμε νά φέρουμε σέ πέρας τήν ύποχρέωση αύτή. Ό Μάρξ ε ί π ε π ρ ά γ μ α τ ι δλα δσα Αποσπασματικά άναφέρουμε. 'Ωστόσο, ό πρώτος πού θά μας Ελεγε δτι κοντά σ' αύτά είπε καΙ πάρα πολλά άλλα, θά συμφωνούσαμε άμέσως μαζί του. Πράγματι ό Μάρξ είπε πολλά περισσότερα καΙ ώξίωνε πολλά άπό τούς άναγνώστες του. "Αν άφαιρίσει κανείς κάτι λίγα κείμενα, κατά τά άλλα δέν είναι καθόλου εύκολος συγγραφέας. Ό συνεργάτης μου κι έγώ βρεθήκαμε πολλές φορές άντιμέτωποι μέ τά έρωτήματα: πόσα μπορούμε νά περιμένουμε άπό τούς άναγνώστες μας χωρίς νά τούς κάνουμε νά χάσουν τήν ύπομονή τους; Σε πόση άπλοποίηση θά μπορούσαμε νά φτάσουμε χωρίς νά τραυματίσουμε τή μεγαλοσύνη καΙ τήν πρωτοτυπία τοϋ Μάρξ; Προϋποθέσαμε Εναν σκεπτόμενο άναγνώοτη —έσένα— καΙ άποπειραθήκαμε, γιά τή δική σου πληροφόρηση, νά τοποθετήσουμε1 τόν π ρ α γ μ α τ ι κ ό Μάρξ άπέναντι στήν παραποιημένη είκόνα, πού τόσο συχνά παρουσιάζουν γιά δική του. Ό Μάρξ ήταν ό έπαναστάτης - στοχαστής. Ό Μάρξ - άνθρωπος ήταν μακριά άπό τήν Ιδέα τοϋ άλάνθαστου Πατέρα όποιασδήποτε 'Εκκλησίας. τ Ηταν μα11

ΙΙς>»/ογη; toi· oVYY
κριά άπό τήν Ιδέα τοϋ ψυχρού σχολιαστή ή του συνήyopou τής βίας. τ Ηταν ξέχειλος άπό τήν «άρχή του μεγαλείου» καϊ συνδύαζε τό δραμα μέ τήν έπιστήμη, τή φιλοσοφία μέ τήν πρακτική καϊ τή θεωρία μέ τήν πράξη. "Ολα αύτά μέ θέρμη, ριζοσπαστισμό καϊ χωρίς υποχωρήσεις. τ Ηταν ό άνθρωπος πού ξεκίνησε δχι μόνο νά έρμηνεύσει τόν κόσμο, άλλά καϊ νά τόν άλλάξει. τ Ηταν ό άνθρωπος πού ol Ιδέες του αΙχμαλώτισαν έκατομμύρια άνθρώπινες ύπάρξεις καϊ έξακολουθοϋν νά δονοϋν τόν κόσμο. Αποφασίσαμε, λοιπόν, ν" άφήσουμε τό Μάρξ νά μιλήσει γιά τόν έαυτό του. Τά σχόλιά μας περιορίζονται στό νά δείξουν όρισμένους συσχετισμούς, καθιστώντας τήν κατανόηση εύκολότερη. Διαχωρίζουν, έπΙσης, έκείνο πού είναι διαρκές άπό έκεϊνο πού είχε περιορισμένη χρονική προσαρμογή καϊ ξεπεράστηκε άπό τήν Ιστορική άνάπτυξη. Δηλαδή, έφαρμόζουμε τήν κριτική μέθοδο τοϋ μαρξισμού στόν ίδιο τό μαρξισμό. Ό άναγνώστης πού όραματιζόμαστε Εχει άνοιχτό νοϋ. "Εχει ήδη χορτάσει άπό προπαγάνδα κάθε εΓδους καϊ τό μόνο πού θέλει είναι νά πληροφορηθεί.

Μ

1 ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ TOY ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Ή σκέψη του Μάρξ πέρασε άπό πολλές μεταβολές κατά τή διάρκεια τής ζωής του. Ή Ιδέα, ώστόσο, πού του είχε χρησιμέψει σάν σημείο έκκίνησης, παρέμεινε άμετάθετη. τ Ηταν ή Ιδέα τοϋ ό λ ο κ λ η ρ ω μ έ ν ο υ άνθρώπου. Μετά τό θρίαμβο τής βιομηχανικής έπανάστασης καΐ τής καπιταλιστικής μεθόδου παραγωγής στό γύρισμα τοϋ δέκατου δγδοου αΙώνα, ή διάσπαση τής προσωπικότητας τοϋ άνθρώπου άπό τόν καταμερισμό τής έργασίας, τή μηχανοποίηση, τήν έκμετάλλευση και τό έμπόριο, είχε γίνει θεμελιώδης ευρωπαϊκή έμπειρία. Ή έπιθυμία νά ξαναβρεί ό άνθρωπος τόν έαυτό του, νά ταιριάξει μέ τό είδος του καΐ μέ τή φύση, άπό τήν όποία είχε άποξενωθεϊ, ήταν κοινή σέ όλους δσους συμμερίζονταν τΙς άνθρωπιστικές Ιδέες. Στή ρομαντική τους έξέγερση έναντίον ένός κόσμου πού μετέτρεψε κάθε τι σέ έμπόρευμα καΙ υποβάθμισε τόν άνθρωπο στήν κατάσταση τοϋ άντικειμένου, ol ποιητές και ol φιλόσοφοι τής έποχής τοϋ σιδήρου παραπονιόνταν δτι ό άνθρωπος είχε κατακερματίσει τόν έαυτό του, δτι είχε κατανικηθεί άπό τά Ιδια του τά Εργα καΙ δτι είχε άπομακρυνθεΐ άπό τήν άνθρώπινη φύση του. Ή χαρά διαζεύχτηκε άττό τ ή δουλειά, τ ό μέσον άττό τ ό σκοπό, ή προσπάθεια ά π ό τήν άνταμοιβή. ΑΙώνια άλυσοδε μένος ο ' {να μόνο μικρό κομμάτι τοϋ "Ολου, ό άνθρωπος ό Ιδιος δέν Εξελίσσεται σέ τίποτε άλλο, παρά σέ μιά ύποδιαίρεση τοΰ "Ολου 1ft

To o\non

TOI"«

όλοχληνί'ν'νοι· «'«θμουτοι·

ΑΙώνια στό αΰτί του 6 ήχος τοϋ τροχού πού y ορίζει, ποτέ δέν άναπτύσσει τήν άρμονια τής δικιάς του δπαρξης ΚαΙ άντι νά βάλει τή σφραγίδα τής άνβρωπότητας πάνω στή δική του φύση, δέν καταφέρνει νά γίνει τίποτα περιπσότερο ά π ό τ6 άποτύπωμα τής άπασχόλησής του καΐ τής έξιδεικευμένης γνώσης του (Φ Σίλλερ: « Ή αίσθητική έκπαίδεοση τοΰ άνθρωπου»)

Ή έποχή της θυελλώδους βιομηχανικής καΐ τεχνολογικής άνάπτυξης, της πλεονεξίας καΐ τοϋ έμπορικοϋ πνεύματος, τοΰ κεφαλαίου καΐ τής προλεταριακής άθλιότητας, των Επαναστατικών έλπίδων καΐ των άπογοητεύσεων άπό τή μετα-έπαναστατική πραγματικότητα, Εγινε ή έποχή τής ρομαντικής διαμαρτυρίας έναντίον τής αύτάρεσκης άστικής τάξης. 'Αμφότεροι ol άριστοκράτες καΐ ol πληβείοι άντίπαλοι τοϋ άστικοϋ κόσμου ένώθηκαν στή διαμαρτυρία αύτή. 'Αμφότεροι καταδίκασαν τόν Εξανδραποδισμό τοϋ άνθρωπου πού φέρνει ό συνεχής καταμερ'σμος '••ής Εργασίας. 01 άκραΐες συνέπειες τοϋ καταμερισμού αύτοϋ είναι στή μιά άκρη τής κοινωνίας ό αυξανόμενος πλούτος καΐ στήν άλλη ή αυξανόμενη ύλική καΐ πνευματική άθλιότητα. Άλλά, καθώς ό καιρός περνούσε, συντελέστηκε κάποια διαφοροποίηση μέσα στό ρομαντικό κίνημα: όρισμένοι κοίταξαν πρός τά πίσω καΐ είδαν τό παρελθόν σάν τή μόνη πηγή λύτρωσης. Τό φαντάστηκαν σάν μιά έποχή άνθρώπινης συνοχής καΐ άξιοπρέπειας. "Αλλοι κοίταξαν μπροστά, πρός τό μέλλον, όνειρευόμενοι τό ξανασήκωμα τοϋ όλοκληρωμένου άνθρώπου στό έπερχόμενο βασίλειο τής έλευθερίας, τής άφθονίας καΐ τής άνθρωπιας. 01 πολιτικές Επαναστάσεις στήν 'Αμερική καΐ τή Γαλλία, είχαν διακηρύξει τό δικαίωμα τοϋ άνθρώπου στήν Ελευθερία — τής «έλεύθερης προσωπικότητας». Ή άντίθεση άνάμεσα σέ τέτοιες διακηρύξεις καΐ στήν πραγματικότητα πού άκολούθησε, ύπήρξε όδυνηρή γιά πολλούς. Ό άνθρωπος στήν άστική κοινωνία είχε όποκτήσει πράγματι τήν άτομικότητά του —μιά άτοU

Τυ (ivFuji) τι»"1 <'ιλο*).ηςΗι»μΓνου (kv6(/uwu»'

μίκότητα όμως, καθαρά άνταγωνιστική στίς σχέσεις της μέ τήν κοινότητα. Ή έλευθερία σάν δικαίωμα τοϋ άνθρωπου, {γράφε νέος άκάμα ό Μάρξ, δέν είναι θεμελιωμένη πάνω στίς σχέσεις μεταξύ άνθρωπου καΙ άνθρωπου, άλλά μάλλον πάνω στό διαχωρισμό άνθρωπου άπό άνθρωπο. Γιά τό λόγο αύτό, κανένα ά π ό τά ύποτιθέμενα δικαιώματα τοϋ άνθρώπου δέν πηγαίνει πέρα άπό τόν έγωιστικό άνθρωπο, τόν άνθρωπο δπως. είναι, σάν μέλος μιας πολιτισμένης κοινωνίας. Είναι δηλαδή ίνα άτομο χωρισμένο ά π ό τήν κοινότητα, άπομονωμένο στόν έαυτό του καΙ όλοκληρωτικά βυθισμένο στά προσωπικά του ένδιαφέροντα "Ενα άτομο π ο ύ λειτουργεί σύμφωνα μέ τΙς προσωπικές του Ιδιοτροπίες

Τό πρόβλημα, συνεπώς, ήταν νά στρέψεις τούς άνθρώπους — Αποβιβασμένους ήδη σέ μιά άδεια άτομικότητα — μακριά άπό τά άτομικά τους ένδιαφέροντα καί προκαταλήψεις καΙ νά ένώσεις τό άτομο μέ τήν κοινότητα.1 Μιά Ενωση βασισμένη στήν έλευθερία τοϋ συνόλου καΙ δχι στήν κυριαρχία τών λίγων. 01 σημειώσεις πού κράτησε ό Μάρξ γιά τή διδακτορική' του διατριβή στό Πανεπιστήμιο τοϋ Βερολίνου, σέ ήλικία είκοσιένα χρόνων, δέν περιέχουν καμιά άναφορά στόν ταξικό άγώνα, στό προλεταριάτο καΙ τήν έπανάσταση, στό «βασίλειο της έλευθερίας» σέ μιά άταξική κοινωνία, άπαλλαγμένη άπό άφέντες. Ωστόσο, στό Εκτο σημειωματάριο βρίσκουμε τήν άκόλουθη πρόταση γιά τόν ύποκειμενισμό καΙ τόν θεμελιώδη Εγωκεντρισμό τών Επικούρειων καΙ τών στοΐκών φιλοσόφων: «Έτσι, δταν ό παγκόσμιος ήλιος δύει, ό σκόρος άναζητα τή λαμπίτσα τής μοναξιάς». ΚαΙ νωρίτερα στό τρίτο σημειωματάριο: «Αύτός πού δέ βρίσκει πιά εύχαρίστηση στό χτίσιμο όλόκληρου τοϋ κόσμου μέ τΙς δικές του δυνάμεις, νά είναι ό παγκόσμιος δημιουργός άντί νά περιστρέφεται γιά πάντα μέσα στό δικό του πετσί, σ* αύτόν τό Πνεϋμα άπάγγειλε τό άνάθεμά του». Τέλος, στό Εβδομο σημειωματάριο διαβάζουμε: «Δικαιούμαστε, τουλάχιστο, νά ύποθέσουμε, άναγνωρίζοντας τή δύναμη τής αύθεντίας ΙΑ

Το όνειρο TOI"' ΛλοχληοιίΗιένηιι orvOçujjTov

καΙ τής καλής πίστης, δτι μιά φιλοσοφία είναι μιά φιλοσοφία, Ιστω κι δν ή αυθεντία άνήκει σ' δλόκληρο Εθνος καΙ ή πίστη Εχει ήλικία αΙώνων». Ό «παγκόσμιος ήλιος» γιά τό Μάρξ ήταν ή ύποχρέωση τοϋ άτόμου άπέναντι στόν κοινό σκοπό, ή συμμετοχή του στήν κοινή ύπόθεση, τό γεγονός δτι ol πράξεις του καΙ ol Ιδέες του μπορούν νά ύψωθοϋν πάνω άπό τά στενά προσωπικά Ενδιαφέροντα. Μέ άλλα λόγια ήταν κάτι σάν τήν 'Αθηναϊκή δημοκρατία, ή σάν τή Ρωμαϊκή δημοκρατία πρίν τή δικτατορία των Καισάρων. Ό Μάρξ άρνιόταν νά «περιστρέφεται γιά πάντα μέσα στό δικό του πετσί»: ήθελε νά γίνει ό «παγκόσμιος δημιουργός», κάνοντας τόν κόσμο πνευματικά δικό του καΙ τελικά νά συνεισφέρει στήν ύλική του μεταμόρφωση. Ή Επιθυμία τοΰ Μάρξ γιά μιά καινούργια κοινωνική χαραυγή, γιά Εναν «παγκόσμιο* ήλιο πού θά Εκανε τή λαμπίτσα τής μοναξιάς νά σβήσει μέσα στό δυνατό φως, είναι όλοφάνερη. Άλλά τό Ιδιο όλοφάνερο είναι καΙ τό άνάδεμα ένός κριτικού νοϋ άρνούμενου νά άποδεχτεϊ τήν αυθεντία καΙ τήν καλή πίστη σάν άπόδειξη τής άλήθειας όποιασδήποτε φιλοσοφίας, δόγματος ή συστήματος. Ό Μάρξ, στά είκοσιένα του, καιγόταν κιόλας άπό τήν Επιθυμία νά προχωρήσει σταθερά πρός μιά νέα παγκοσμιότητα, νά γίνει ό δημιουργός ένός νέου κόσμου — χωρίς νά παραιτηθεί άπό τό δικαίωμα νά ύποβάλλει κάθε τι πού ύπάρχει, ή πού πρόκειται νά ύπάρξει σέ κριτική Επανεξέταση. Στό Βερολίνο, δπου ό Μάρξ μελέτησε νομολογία, φιλοσοφία καΙ Ιστορία, δέσποζε τό πνεύμα τοΰ Χέγκελ, πού αΙχμαλώτιζε τούς νέους λόγιους καΙ στοχαστές. Στό γιγαντιαίο φιλοσοφικό του Εργο, πού ηταν ταυτόχρονα τό στεφάνωμα καΙ ή άρνηση τοΰ ρομαντισμού, ό Χέγκελ είδε τό παγκόσμιο πνεύμα στήν παγκόσμια Ιστορία νά διασταυρώνει κάθε διαδοχική μορφή τής άλλοτρίωσης καΙ τής άπομάκρυνσης τοΰ άνθρώπου άπό τόν έαυτό του καΙ ταυτόχρονα τήν 1«

To »vfigii τοΓ· ό/Λχλιχ'ΐ'ψίνοί' ιιν<·ι···π·>·

έπιστροφή στόν έαυτό του καϊ τό συμβιβασμό. Δηλαδή τήν πρόοδο άπό τήν άσυνείδητη ένότητα μέ τό έ γ ώ στή συνειδητή ένότητα. Ή δύσκολη φιλοσοφία τοϋ Χέγκελ.ήταν μιά κατάδειξη τής άντιφατικής δυναμικής τής έποχής του — ή ιδέα τής άνάπτυξης, τό δνειρο γιά τό βασίλειο τής έλευθερίας και άφθονίας, μιας πραγματικότητας πού είχε άποκτησει συνείδηση τοϋ έαυτοϋ της. Στήν άρχή, ό νεαρός Μάρξ άπόροιψε τόν Χέγκελ. σύντομα, δμως, αιχμαλωτίστηκε άπό τό μεγάλο φιλόσοφο καϊ τή διαλεκτική του. Ό Μάρξ θά παρέμεινε πιστός στή διαλεκτική: στήν έσωτερική, δηλαδή, άντίθεση πού ύπάρχει στή φύση τής σκέψης κσ'> δλων τών πραγμάτων, τήν άναγνώριση δτι τίποτα δέ μπορεί νά κατανοηθεί άπομονωμένο ή σάν μιά ευθύγραμμη συνέπεια τής αίτιας καϊ του αποτελέσματος, άλλά μόνο σάν πολλαπλή έπενέργεια δλων τών παραγόντων καϊ σέ σύγκρουση μέ τόν έαυτό του: ότι κάθε τι πού άποκτά ύπαρξη, παράγει τή δικη του άρνηση καϊ τείνει νά φτάσει πρός τήν άρνηση τής άρνησης. .0 Μάρξ, όμως, προχώρησε πολύ πέρα άπό τόν Χέγκελ. Σάν άρχισυντάκτης τής φιλελεύθερης «Εφημερίδας τοϋ Ρήνου», (1842—43), μέ τις ριζοσπαστικές δημοκρατικές άπόψεις του, εγινε τό άγκάθι στό μάτι τής Γερμανίας τής δεκαετίας τοΰ 1840 καϊ ύποχρεώθηκε νά φύγει γιά τό Παρίσι. Γράφοντας στά «Γερμανό-Γαλλικά Χρονικά» τό 1844, περιέγραψε καϊ κατηγόρησε τΙς συνθήκες τής Γερμανίας, άπό τΙς όποιες είχε ξεφύγει, μέ τά παρακάτω λόγια. Ή γερμανική Ιστορία είναι υπερήφανη γιά κ1" βαθμό τής άνα •πτύξης που κανένα άλλο έθνος δέν είχε προηγούμενα, ή που ποτέ δεν θά μιμηθεί Μοιραστήκαμε τις μεταρυθμίσεις τών συγχρόνων έθνών χωρίς ποτέ νά μοιραστούμε τις dnavac ιάσεις τους Κάναμε μεταρυθμίσεις, πρώτα γιατί ολλα έθνη Uavciv έπαναστάοεις, κι έπειτα γιατί άλλα έθνη υπόφεραν άτιο i^Tt παναστάσεις. Στήν πρώτη περίπτωση γιατί οί αφέντες μας φοβήθηκαν και στή δεύτερη πεοίπτωση έπειδή δεν φοβήθηκαν

1<ι

ÜVFIPO

τοϋ (λαχληφωμένου

ΆΝΘΡΩΠΟΥ

'Οδηγημένοι άπό τους ποιμένες μας, κάναμε συντροφιά μέ τήν έλευθερία μόνο μιά φορά, τήν ήμέρα τής ταφής της.

Στό Παρίσι ό Μάρξ συνάντησε τόν νεαρό Φρειδερίκο Ένγκελς, γιό Εργοστασιάρχη άπό τή Ρηνανία, πού τήν Εποχή Εκείνη δούλευε στό Λονδίνο. Μέ τή γνωριμία αύτή άπόκτησε μιά ζωντανή εΙκόνα τών συνθηκών πού Επικρατούσαν στήν πιό άναπτυγμένη βιομηχανικά χώρα, στήν Αγγλία. Άλλά καΙ κάτι περισσότερο: ό Ένγκελς Εγινε ό σπάνιος φίλος, πού σέ Ελάχιστες περιπτώσεις συναντάς μέσα στήν Ιστορία. Κατά τή διάρκεια τής συνεργασίας πού άκολούθησε — μιά συνεργασία τόσο στενή καΙ τόσο μακρόχρονη πού δέν είχε προηγούμενο — ό Ένγκελς άνα γνώρισε, χωρίς τό παραμικρό Τχνος φθόνου, τήν ύπέρτερη μεγαλοφυία τοϋ, κατά περιστάσεις, κάπως δύσκολου φίλου του. "Ετσι, ό "Ενγκελς Εγινε ό άφοσιωμένος βοηθός τοϋ Μάρξ, δχι μόνο σέ πνευματικά, Επιστημονικά καΙ πολιτικά θέματα, άλλά κατ* Επανάληψη καΙ στήν Ιδιωτική ζωή του. Μπορεί κανείς νά Ερίσει γιά τή φιλοσοφική συνεισφορά τοϋ Ένγκελς στό μαρξισμό, ή δ{)μιουργική δμως καΙ άνθεκτική φιλία πού Ενωσε τό Μάρξ καϊ τόν Ένγκελς, είναι ύπεράνω κάθε κριτικής. 'Εκείνο πού πιό πολύ γνώρισε ό Μάρξ στό Παρίσι, ήταν τό προλεταριάτο. Είδε τή ναυαγισμένη μορφή τοϋ προλεταριάτου σάν τήν πεμπτουσία τοϋ άπανθρωπισμοΰ, σάν τήν άκραία κατάσταση δλων αύτών πού οΐ ρομαντικοί τά Ενιωθαν σάν άρνηση καΙ κοροϊδία τής φύσης τοϋ άνθρώπου. Ά λ λ ά άκριβώς σ' αύτή τήν άκραία άρνηση, ό Μάρξ είδε τήν Ελπίδα της κατανίκησής της. Πίστευε δτι τό προλεταριάτο ήταν ύποχρεωμένο άπό τήν Γδια του τή φτώχεια νά άπελευθερωθεϊ άπό τΙς άπάνθρωπες συνθήκες, άνατρέποντάς τες στήν Γδια τους τή βάση. Μέ τή δική του άπελευθέρωση θά μπορούσε νά γίνει ό Ελευθερωτής τοϋ άνθρώπινου γένους. "Υπάρχει μιά Ιδιαίτερη δριμύτητα στόν τρόπο πού 18

Tô ôvtiQo τοΰ 6λο«λη<}ωμένου άνθρώποι·

6 Μάρξ περιέγραψε τήν άρνηση τοϋ άνθρώπου, δπως τή βρήκε στό προλεταριάτο τής έποχής του: Ή έργασία, σίγουρα, παράγει θαύματα γιά τόν πλούσιο. Γιά τόν έργάτη, δμως, παράγει άποστέρηση. Παράγει παλάτια, άλλά μόνο τρώγλες γιά τόν έργάτη. Παράγει όμορφιά, άλλά μόνο άσχήμια γιά τόν έργάτη. Μπορεί ol μηχανές νά άντικαθιCTvÀ>v τή χειρονακτική tpyaùiu, αλλά οεν ποθούν νυ guKvco* άλλους έργάτες πίσω at βάρβαρους τρόπους αί άλλους νά τούς μετατρέπουν σέ έξαρτηματά τους. Ή έργασία παράγει ευφυΐα, άλλά έπίσης καΙ ήλιθιότητα καΙ άποβλάκωση γιά τούς έργάτες. («Οικονομικά καΙ φιλοσοφικά χειρόγραφα»).

Τό προλεταριάτο στή δουλειά του δέ βρίσκει τήν έκπλήρωση τοϋ έαυτοϋ του, άντίθετα, άρνεϊται τόν έαυτό του. ...έχει Ινα αίσθημα άθλιότητας μάλλον παρά καλοζωίας, δέν άναπτΰσσει έλεύθερα τ ό πνευματικό καΙ σωματικό του ένεργητικό, άλλά έξαντλεϊται σωματικά καΙ ύποβιβάζεται πνευματικά. "Ετσι_, ό έργάτης νιώθει Ανετα ιιόνο τΙς ώρες τής άργίας, ένω τήν ωρο της δουλειάς νιώθει όρφανός («Οίκονομικά καΐ φιλοσοφικά χειρόγραφα»).

Ό Μάρξ ήταν, άσφαλώς, ό μεγάλος τεχνίτης τοϋ αίχμηροΰ καΙ διαπεραστικού σχολίου. Ωστόσο, πολλές σύγχρονες περιγραφές καΙ μελέτες άποδείχνουν δτι δέν ύπερέβαλε δταν μιλούσε γιά τήν Εξαθλίωση τοϋ προλεταριάτου. 01 νεαροί χεγκελειανοί, ol ριζοσπάστες μαθητές των μεγάλων φιλοσόφων, περίμεναν δτι δ άθεΐσμός θ' άπελευθέρωνε τόν άνθρωπο Επαναφέροντας τό πνεϋμα του άπό τόν Εξωπραγματικό στόν πραγματικό κόσμο. Ή άποψη τοϋ Μαρξ ήταν βαθύτερη. Γι' αύτόν ή κριτική τής θρησκείας ήταν «ή συλλογική δλης τής κριτικής», άλλά είχε ήδη άναγνωρίσει τήν άνάγκη γιά τήν άπελευθέρωση άπό τήν ύλική καΙ πνευματική δουλειά. Ό Μάρξ Εβλεπε τή θρησκεία ταυτόχρονα σάν «Εκφραση τής πραγματικής άθλιότητας» καΙ σάν «διαμαρτυρία κατά τής πραγματικής άθλιότητας». Ή θρησκεία είναι ή άνακούφιση τοϋ καταπιεσμένου πλάσματος, είναι ή ψυχή ένός κόσμου χωρίς καρδιά καΐ ή ψυχή των 19

Τό SveiQO τοϋ όλοκλτκ?Μμίνου όηθφώπου άψυχων συνθηκών. Είναι τό δ π ι ο τοΰ λαού. («Κριτική τής φιλοσοφίας τοΰ δικαίου τοϋ Χέγκελ»).

"Οπως πολύ συχνά συμβαίνει σέ τέτοιες περιπτώσεις, λίγοι άντιλαμβάνονται τ( άκριβώς έννοοϋσε 6 Μάρξ μέ τά παραπάνω λόγια. Τό άπόσπασμα αύτό συνήθως παραμορφώνεται γιά νά δώσει τό νόημα δτι ή θρησκεία ήταν δπιο γ ι ά τό λαό, δηλαδή 'ένα ναρκωτικό που δινόταν στους άνθρώπους άπό Εξωτερικές δυνάμεις, ένώ ή πρόταση πού προηγήθηκε άγ νοείται. Ό ά θ ε ϊ σ μ ό ς, σάν άρνηση αύτής τής πραγματικότητας (τής μή πραγματικότητας τοΰ άνθρώπου καΐ τής φύσης), δέν έχει πιά κανένα νόημα, γιατί ό άθεισμός είναι ή ά ρ ν η σ η τοϋ θεού καΙ έπιδιώκει νά Επιβεβαιώσει μέ τήν άρνηση αυτή τήν ύ π α ρ ξ η τ ο ΰ ά ν θ ρ ώ π ο υ . Ό σοσιαλισμός δέν άναζητά πιά μιά τέτοια παρακαμπτήριο μέθοδο. Ό σοσιαλισμός άρχίζει άπό τή θ ε ω ρ η τ ι κ ή κ α Ι πρακ τ ι κ ή α ί σ θ η σ η ά ν τ ί λ η ψ η ς τοϋ άνθρώπου καΐ τής φύσης σάν ούσιαστικών πραγμάτων. Ό σοσιαλιομός είναι μιά θετική άνθρώπινη ά τ ο μ ι κ ή συνείδηση, όχι πιά μιά άτομική συνείδηση πού κερδήθηκε μέσα άπό τήν άρνηση τής θρησκείας' όπως άκριβώς ή π ρ α γ μ α τ ι κ ή ζ ω ή τοϋ άνθρώπου είναι θετική καΙ δέν κεοδήθηκε μέσα άπ ό τήν άρνηση τής Ιδιοκτησίας, μέσα άπό τόν κομμουνισμό... Ό κομμουνισμός είναι ό άναγκαϊος τύπος καΐ ή δυναμική άρχή τοϋ άμεσου μέλλοντος, άλλά ό κομμουνισμός δέν είναι άφεαυτοϋ του ό σκοπός τής άνθρώπινης άνάπτυξης — ή μορφή τ ης ανθρώπινης κοινωνίας. («Οίκονομικά καΙ φιλοοοφικ4 χειρόγραφα») .

Βλέπουμε, λοιπόν, δτι ή θρησκεία, ό άθεΐσμός καΙ ό κομμουνισμός, ήταν γιά τόν Μάρξ μάλλον στάδια ή χαρακτηριστικά τής άνάπτυξης παρά ό τελικός σκοπός της. Ό τελικός σκοπός ήταν ό θετικός άνθρωπισμός, ή πραγματική ζωή τοϋ άνθρώπου. Ή ύπαρξη τοϋ προλεταριάτου ήταν ή πιό κραυγαλέα άντίθεση μιας τέτοιας ζωής. Ωστόσο, ή «διχασμένη πραγματικότητα τής βιομηχανίας» δέν φανερωνόταν μόνο στό προλεταριάτο. Ή έπιστημονική άνάλυση τής καπιταλιστικής βιομηχανίας έπιβεβαίωσε δεκάδες φορές αύτό πού είχε άντιληφθεί ό Σίλλερ: δτι «ή χαρά είχε 20

Τό ÔYFIQO τοΰ όλοκληρίυμένον άνθφώ,τοι·

διαζευχτεϊ άπό τή δουλειά, τό μέσον άπό τό σκοπό, ή προσπάθεια άπό τήν άνταμοιβή», δτι τό προλεταριάτο δέν ήταν παρά ή άκραία έκφραση τής κατακερματισμένης καϊ άσύνδετης φύσης τοϋ κόσμου τών μηχανών, τοΰ κέρδους καϊ τής φ τ ώ χ ι α ς . Καθώς ή άρνηση προφερόταν δλο καϊ πιό καθαρά, έτσι καϊ τό άντικείμενο που άρνιόταν γινόταν έπίσης δλο καϊ πιό φανερό: ή μή αίσθητοποίηση τής εΙκόνας τοΰ άνθρωπου. Τό σημείο έκκίνησης τής θρησκείας είναι ό θεός. Τό σημείο έκκίνησης τοΰ Χέγκελ ήταν τό κράτος. Τοϋ Μάρξ ήταν 6 άνθρωπος. Στό νεανικό του έργο «Κριτική τής θεωρίας τοΰ Κράτους τοΰ Χέγκελ», ό Μάρξ έγραφε: Ό Χέγκελ προχωρεί ά π ό τό κράτος καϊ μεταβάλλει τόν άνθρωπ ο σέ κράτος ύποκειμενοποιημένο. Ή δημοκρατία προχωρεί ά π ό τόν άνθρωπο καϊ μεταβάλλει τό κράτος σέ άνθρωπο άντικειμενοποιημένο... Ό άνθρωπος δέν ύπάρχει χάρη τοϋ νόμου, ό νόμος ύπάρχει χάρη τού άνθρωπου. Ό άνθρωπος είναι ά ν θ ρ ώ π ι ν η ύ π α ρ ξ η . Δέν είναι ν ο μ ι κ ή ύ π α ρ ξ η . Αύτή είναι ή βασική διαφορά τής δημοκρατίας

Ό άποφασιστικός παράγοντας γιά τόν Μάρξ δέν είναι μονάχα «τό παγκόσμιο», ίνα σύστημα σάν αύτοσκοπός, άλλά 6 άνθρωπος. "Ενας άνθρωπος άκέραιος, συμπαγής, πραγματικός" ίνας άνθρωπος άτομικός. Τό άντικείμενο τής σκέψης του καϊ δλων τών προσπαθειών του είναι 6 όλοκληρωμένος άνθρωπος, ή πραγματικότητα τοΰ άνθρώπου, 6 θετικός άνθρωπισμός. Ό άνθρωπος χρειάζεται τήν κοινότητα γιά ν' άναπτυχθεί σ* έλεύθερο άτομο. Σ τ ά προηγούμενα ύποκατάστατα τής κοινότητας, κλπ., ή προσωπική έλευθερία ύπήρχε μόνο γιά τά άναπτύσσονταν μέσα στό πλαίσιο τών σχέσεων σας τάξης και μόνο στό βαθμό π ο ύ παρέμειναν τάξης αύτής. («Γερμανική Ι δ ε ο λ ο γ ί α » ) .

στό κράτος άτομα πού τής άρχουάτομα τής

Τά άτομα που συμπεριφέρονται σά νά ήταν άνε21

Το δνείφο τοϋ όλοκληροιμένου άνθρωπου

ξάρτητα, είναι στήν πραγματικότητα προσαρμοσμένα δχι μόνο άπό όλόκληρη τήν κοινωνική άνάπτυξη — γλώσσα, παράδοση, άνατροφή κλπ. — άλλά Επίσης καΙ άπό τήν τάξη τους, περιουσία ή Επάγγελμα. Ή προσωπικότητά τους έχει Εξαρτηθεί καΙ καθοριστεί άπό συγκεκριμένες ταξικές σχέσεις. Μολονότι ή άμοιβαία σχέση μεταξύ τους είναι μιά σχέση μεταξύ προσώπων, στήν πραγματικότητά είναι ύπεράνω δλων μιά σχέση άνάμεσα σέ «κοινωνικές μάσκες χαρακτήρων». Δέν είναι Ιδιαίτερα καΙ συγκεκριμένα πρόσωπα, άλλά τυποποιημένα «συνηθισμένα άτομα». Ό Μάρξ έλπιζε καΙ πίστευε δτι μέ τήν «κοινότητα τών Επαναστατών προλεταρίων» θά συνέβαινε άκριβώς τό άντίθετο: τά άτομα θά συμμετείχαν στήν κοινότητα, σάν άτομα. Ό Μάρξ είδε τόν κοινό Ελεγχο στίς συνθήκες πού ...προηγούμενα ήταν Εγκαταλειμμένες στήν τύχη καΙ είχαν κεοδίσει μιά Ανεξάρτητη Οπαρξη άπέναντι στά χωριστά άτομα, έξαιτίας τοϋ διαχωρισμού τους. («Γερμανική Ιδεολογία»).

Δέν τόν είδε σάν Ενα σύστημα άπό τάξεις καΙ κάστες, άπό «κοινωνικές μάσκες χαρακτήρων», άλλά σάν Ελεύθερο σύνδεσμο Ελεύθερων άνθρώπων. Άνάμεσα στό άτομο καΐ τήν κοινωνία ύπάρχει μιά άλληλεπίδραση: "Οπως ή κοινωνία παράγει τόν ά ν θ ρ ω π ο σ ά ν ά νθ ρ ω π ο, μέ τόν Ιδιο τρόπο ή κοινωνία αύτή π α ρ ά γ ε τ α ι άπό τόν άνθρωπο... Ή ά ν θ ρ ώ π ι ν η σημασία γιά τή φύση, ύπάρχει μόνο γιά τόν κ ο ι ν ω ν ι κ ό άνθρωπο, γιατί μόνο στήν περίπτωση αύτή ή ςφση είναι σ υ ν δ ε τ ι κ ό ς κρίκος μέ άλλους ά ν θ ρ ώ π ο υ ς , ή βάοη τής Οπαρξής του γιά άλλους καΙ δικής τους ύπαρξης γι' αύτόν. Μόνο τότε είναι ή φύση ή β ά σ η τής δικής του ά ν θ ρ ώ π ι ν η ς έμπειρίας κι Ενα βασικό στοιχείο τής άνβρώπινης πραγματικότητας. («ΟΙκονομικά κα| φιλοσοφικά χειρόγραφα»^.

Μολονότι ή Εποχή μας τής Επιστημονικής καΐ τεχνικής Επανάστασης άπαιτεϊ δλο καΙ περισσότερο τήν 22

Τό όνειρο τοΰ όλοκληροιμί νοι· ιΐ\·βηι>ι.τ«ΐ'

όμαδική έργασία, ή έργασ(α ένός λόγιου, συγγραφέα η καλλιτέχνη, δέν είναι ά μ ε σ α συνδεδεμένη μέ άλλους άνθρώπους καΙ Ισως στήν πραγματικότητα νά μαστίζεται άπό τήν άμεση κοινωνική παρέμβαση. 'Ωστόσο, μιά τέτοια έργασία προϋποθέτει μιά κοινότητα μέ άλλους. Βασίζεται στήν έμπειρία άλλων, είναι βασικά μιά μορφή κοινωνικής δραστηριότητας παρόλη τήν αύτονομία της. Δέν είναι μόνο τό ύλικό τής δικής μου δραστηριότητας — ύλι κό σάν τή γλώσσα που χρησιμοποιεί ό στοχαστής — πού μου δίνεται σάν ίνα κοινωνικό προϊόν Ή δ ι κ ή μου 0 π α ρ ξ η είναι υιά κοινωνική δραστηρ'ότητα Γιά το λο γο αυτό, έκεϊνο πού παράγω έγώ τό παράγω γιά τήν κοινωνία και μέ τή συνείδηση ότι ένεργώ σάν κοινωνική ύπαρξη («Οι κονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφο).

Δέν πρόκειται γιά κατηγορηματικό ώφελιμισμό, oöτε γιά ζήτημα άμεσης χρησιμότητας τής δραστηριότητας ένός άτόμου πρός τήν κοινωνία. Ή ούσία έδιΖ είναι ή κοινωνική φύση τοϋ άτόμου — ή π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α σάν έ κ β α σ η καΙ δικαίωση τής κοινωνίας. Μολονότι ό Ανθρωπος είναι μοναδικό Ατομο — και είναι άκριβώς αϋτή ή ΙδιομοοφΙα πού τόν κάνει Ατομο, μιά πραγμα τική ά τ ο μ ι κ ή κοινοτική ύπαρξη — είναι ταυτόχρονα το ό λ ο ν , τό Ιδανικό όλον, ή υποκειμενική ύπαρξη τής κοινωνίας μέ τήν άποκτηθεϊσα σκέψη καί πείρα της. Ό Ανθρωπος υπάρχει μέσα στήν πραγματικότητα σάν έκπροσώπηση τοΰ πραγματικού νοϋ τής κοινωνικής ϋτταοξης ^ο το ; λ Λ ' τών άνθρώπινων έκδηλώσε^ν τής ζωής. («ΟΙκονομικά

Ή δλότητα αύτή τοΰ άνθρώπου, δπως διακηρύχτηκε άπό τόν Μάρξ, αύτή ή «άνθρωπιά στή φύση τοϋ άνθρώπου», δπως τήν άποκάλεσε 6 Σίλλερ, είναι στήν άρχή μόνο μιά Ιδέα, μόνο (έκτός άπό λίγες περιπτώσεις) μιά δυνατότητα άσάρκωτη άκόμα. Διασπασμένος, άτελής, παραποιημένος, 6 άνθρωπος είναι άνΙκανος νά μεταμορφώσει τόν έαυτό του σέ δλικό άνθρωπο. Αύτό μπορεί νά τό κατορθώσει μόνο μέσω τής κοι2»

lu ii\ri(«> τοι· όλοκληι>οχμίνοι· u\0(,>w,Tor

νωνίας καθώς άναπτύσσεται. "Οσο περισσότερο γίνεται Ικανός νά κατακτήσει τόν έξωτερικό κόσμο — μέσω τών αίσθήσεων, τοΰ πνεύματος καϊ τής ευφυίας ίου — καϊ δσο πιό άκέραιη καϊ πολύπλευρη είναι ή κατάκτηση, ή «Ιδιοποίηση» αύτή, τόσο μεγαλύτερη εΤναι ή δυνατότητά του νά γίνει 6 ό λ ο κ λ η ρ ω μ έ ν ο ς άνθρωπος. Ό άνθρωπος Ιδιοποιείται την πολύπτυχη ϋπαοξή του μέ πολλούς τροπους. Την Ιδιοποιπται ιϊτσι και οάν •"'V|jw,i· ο ς άνθρωπος "Ολες ol ά ν θ ρ ω π ι ν ε ς σχέσεκ του τόν κοομο — δράση, άκοη. όσφρηση, γεύση, αφή, σκέψη, πσοατήρηση, συναίσθημα, έπιθυμία, δραστηριότητα, άγάπη, κοντολογής δλα τά δργανα τής άτομικότητάς του, δπως τά δργανα πού έχουν άμεσα κοινοτική μορφή — έΐναι στήν άντικειμενική τους δράση (τή δράση τους σέ σχέση πρός τό άντικείμενο) μιά Ιδιοποίηση τοΰ άντικειμένου αύτοϋ, ή Ιδιοποίηση τής άνθρώπινης πραγματικότητας Ό τρόπος πού άντιδροΟν πρός τ ό άντικείμενο είναι ή διαβεβαίωση τής ά ν θ ρ ώ π < νης π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α ς . ΕΤναι άνθρώπινη άποτελεσματικότητα καϊ άνθρώπινος πόνος, γιατί ό αίτιολογημένος όνθρώπινος πόνος είναι μιό Ικανοποίηση γιά τό έγώ τοϋ άνθρωπου («ΟΙκονομικά καϊ φιλοσοφικά χειρόγοαφα»).

Τά άντικείμενα πού κάνει δικά του 6 άνθρωπος μέσω τών αίσθήσεών του, τής διάνοιας καϊ τής φαντασίας του γίνονται δική του έξαντικειμένωση: ένώνεται μαζί τους, τά κάνει δική του δημιουργία καϊ μέρος τοΰ δικοϋ του έαυτοΰ άπορροφώντας τα. Χρειάζεται όλη ή άνάπτυξη της άνθρώπινης φυλής γιά νά έξανθρωπίσει τις αίσθήσεις καϊ νά τΙς έκπαιδεύσει, έτσι, ώστε νά καταστοΰν ά ν θ ρ ώ π ι ν ε ς αίσθήσεις. Πολλοί σχολιαστές παράβλεψαν τό γεγονός δτι δταν 6 Μάρξ μιλά γι* αύτή τήν «πολύτροπη» Ιδιοποίηση καϊ γιά τόν «άνθρωπο προικισμένο μέ δλες τΙς αΐσθήσεις», στήν πραγματικότητα έννοεϊ μιά δημιουργική πράξη, μιά καλλιτεχνική πράξη μέ τήν πιό εύρεϊα έννοια τοΰ δρου: δτι ή άγάπη είναι ούσιώδης μορφή μιας τέτοιας «Ιδιοποίησης». Σ* έναν κόσμο πού κυριαρχεί τό αίσθημα της κατοχής, τοΰ έμπορίου καϊ τοΰ κέρδους, ή άνθρώπινη αύτή πράξη έχει συρρικνω24

26

Τό όνειρο τοΰ όλοκληρο>μέ\ο\· ι'ι\ θ^οαον

θεΐ στήν άσήμαντη πράξη ν ά έ χ ε ι ς . Ό Μάρξ μιλά μέ πάθος κατά τής νοοτροπίας τοϋ ν ά ε χ ε ι ς, σάν «μοναδικού σκοποϋ τής ζωής καΙ τής ύπαρξης». Ή νοοτροπία αύτή μόλυνε τήν Γδια τήν άγάπη, διαστρέφοντας τή σχέση μεταξύ τοϋ άντρα καΙ τής γυναίκας σέ σχέση Ιδιοκτησίας καΙ κυριαρχίας. Ό γάμος στήν παρούσα μορφή του — «μιά μορφή Αποκλειστικής Ιδιοκτησίας» — καΙ ή άνάγκη γιά ένα «πρωτογενή καΐ άλόγιστο κομμουνισμό» γιά τήν κοινοκτημοσύνη των γυναικών σχετίζονται άμφότερα μέ τήν ι δ ι ο π ο ί η σ η μ έ σ ω τ ο ϋ ν ά έ χ ε ι ς . Γιά τό λόγο αύτό σημαίνουν τόν Εξευτελισμό τοϋ άνθρώπου καΙ τήν ύποβάθμισή του σέ' π ρ ά γ μ α . Σ τ ή σχέση μέ τή γ υ ν α ί κ α , σάν λεία καΐ υπηρέτρια τοΰ κοινοτικού πόθου, έκφράζεται ή άπροσμέτρητη κατάπτωση μέσα στήν δποία 6 άνθρωπος υπάρχει γιά τόν έαυτό του... Ά π ό τ ή σχέοη αύτή μπορεί νά έκτιμηθεϊ όλό<ληρο τ ό ϊπί τι5a ιής άνάπτυξης τοΰ άνθρώπου. Βλέπει κονείς άπ* τό xnpc-κ τήρα "ής σχέσης αυτής πόσο ό άνθρωπος έγινε καΐ κατανόησε τΛν έαυτό του σάν μιά ύ π α ρ ξ η έ ν ό ς ε ί δ ο υ ς , σάν μιά ά ν θ ρ ώ π ι ν η ύπαρξη. Ή σχέση τοΰ άντρα πρός τ ή γυναίκα είναι ή π ι ό φ υ σ ι κ ή σχέση μιας άνθρωπινης ύπαρξηή πρός μιά άνθρώπινη ύπαρξη. Δείχνει, δηλαδή, σέ ποιό βαθμό ή φ υ σ ι κ ή συμπεοιφορά τοϋ άνθρώπου έχει γίνει ά ν θ ρ ώ π ι ν η καΙ σέ ποιό βαθμό ή ά ν θ ρ ώ π ι ν η ούσία του έγινε φ υ σ ι κ ή ούσία' πόοο ή ά ν θ ρ ώ π ι ν η φ ύ σ η του έγινε φ ύ σ η . Δείχνει, έπιοης, οέ ποιό βαθμό οί άνάγκες τοΰ άνθρώπου έγιναν ά ν θ ρ ώ π ι ν ε ς άνόγκες καΙ κατά συνέπεια σέ ποιό βαθμό τό άλλο άτομο, σάν άτομο, έχει γίνει μιά ά π ό τΙς άνάγκες του και σε ποιό έκτοση είναι στήν άτομική του ύπαρξη KUI κοινωνική ύπαρξη («Οικονομικά καΐ φιλοσοφικά χειρόγραφα»).

Ή πιό φυσική σχέση γίνεται Ετσι Ενα μέτρο έξανθρωπισμοϋ: ή άνάπτυξη άπό τήν άπρόσωπη σεξουαλικότητα πρός μιά «ύψηλότερη σεξουαλική ένωση» (δπως τήν άποκαλοϋσε ό Γκαίτε), πρός μιά κοινότητα των αίσθήσεων, τοϋ πνεύματος καΙ τοϋ νοϋ, πρός μιά άναγνώριση! τοϋ άλλου σάν συνανθρώπου, δέν καταστρέφει τή φύση, άντίθετα τήν πλουτίζει μέχρι πού γίνεται άληθινή ά ν θ ρ ώ π ι ν η φ ύ σ η . Τό

Τό όνείφο τοΰ 6 οχλίΗ-χΜίίνου «Λθοώπου

1843 6 Μάρξ παντρεύτηκε τήν δμοραη Τζένυ Φόν Βεστφάλεν. ΣτΙς 21 Ιουνίου 1856 έγραψε ένα γράμμα στή γυναίκα του άπό τό Λονδίνο καΐ τής έλεγε: Ή πρόσκαιρη άπουσία είναι καλή, γιατί, πράγματα πού είναι μπροστά μας μοιάζουν τόσο πολύ, πού δυσκολευόμαστε νά τά ξεχωρίσουμε 'Ακόμα καΙ πύργοι, βταν είναι πολύ κοντά, φαίνονται μικροσκοπικοί, ένώ μικρούτσικα καθημερινά πράγματα, δταν clvai κοντά, προβάλλουν υπερβολικά μεγάλα Μικρές συνήθειις πού παίρνουν τ ή μορφή παθών βταν είναι κοντά μας. έξαφανίζονται άμέσως μόλις τό άμεσο άντικείμενό τους χαθεί άπο τήν παρουσία μας. Μεγάλα πάθη π ο ύ έξαιτίας τής άμεσότητσς τοΰ άντικειμένου τους παίρνουν τ ή μορφή μικρών συνηθειών, μεγαλώνουν καΙ ξαναβρίσκουν τΙς φυσικές τους διαστάσεις με τ ή μαγική έπίδραση τής άπόστασης. Αύτό συμβαίνει μέ τόν Ερωτά μου. Δέν Εχεις παρά νά άπομακρυνθεϊς άπό μένα — άκομα καΙ στ* βνειρό μου — καΙ ξέρω άμέσως δτι ό χρόνος κάνει στόν Ερωτά μου γιά σένα 6,τι κάνουν ό ήλιος καί ή βροχή στό φυτό: τ ό κάνουν νά μεγαλώνει. Ή άγάπη μου γιά σένσ μόλις άκριβώς άπομακρύνεσαι, Εμφανίζεται δπως είναι, Ενας γ γαντας μέσα στόν όποιο συγκεντρώνεται δλη ή Ενέργεια τοϋ νοϋ μου καΙ βλος ό χαρακτήρας τής καρδιάς μου. Νιώθω άνθρωπος ξανά γιατί νιώθω Ενα μεγάλο πάθος. 01 περιτλοκές στίς όποιες μας συμπαρασύρουν ή μελέτη καΐ ή σύγχρονη έκπαίδευση, ό σκεπτικισμός π ο ύ άναγκαστικά κουβαλάμε γιά βλες τΙς ύποκειμενικές καΙ άντικειμενικές Εντυπώσεις, είναι τέλεια σχεδιασμένα γιά νά μας κάνουν βλους μικρούς καΙ άδύ^ατους και όξύθυμους καΐ διστακτικούς. Ή άγάπη, δχι ή άγάπη τοϋ 'Ανθρώπου τοϋ Φόυερμπαχ, ούτε ό μεταβολισμός τοϋ Μόλεσχος, ούτε έπίσης ή άγάπη τοϋ προλεταριάτου, άλλά ή άγάπη γιά τό άγαπημένο πρόσωπο καΐ Ιδιαίτερα γιά σένα, κάνει τόν άνθρωπο ξανά άνθρωπο... θαμμένος μέσα στήν άγκαλιά της, ζωντανεμένος άπό τ ά φιλιά της - · ναί, στήν άγκαλιά σου καΙ άπό τά φιλιά σου — άς κρατήσουν ol Βραχμάνες καΙ ol Ποθαγόρες τά δόγματά τους γιά τή μετενσάρκωση καΐ ή Χριστιανωσύνη τ ή διδασκαλία της γιά τήν 'Ανάσταση.

"Ετσι, μέ τήν Ιδιοποίηση μέσω τής άγάπης, ή φύση έγινε άνθρώπινη φύση. Ό άνθρωπος Εκπαιδεύεται νά γίνει άνθρωπος Εξανθρωπίζοντας τή φύση του, άρνούμενος νά ύποβαθμίσει άλλους άνθρώπους σέ άντικείμενα. Κάνει,' άντίθετα, τά άντικείμενα τής φύσης δικά'του — άνθρώπινα, κατανοητά καΐ άναγνωρισμένα. 'Αντικείμενα σχηματισμένα μέ μέσα πού ή άνθρώπινη Ιδιοποίησή τους se

Τό δνειρο τοΰ όλοκληοοιμένου άνθο'ό-τοι·

άναπτύσσει τόν πλοϋτο των Ικανοτήτων του καΙ τήν πληρότητα τοϋ έαυτοΰ του. Ή Ιδιοποίηση μέ τό νά έχεις, ό κατακερματισμός τή£ δυνατής πληρότητας σ* ένα μωσαϊκό άτομικής Ιδιοκτησίας, κάνει τόν άνθρωπο «άνόητο καΙ μερικό». 'Ωστόσο, ή Ιδιοποίηση μέ τήν κατοχή ΰπήρξε καΙ έξακολουθεϊ νά είναι τό άναπόφευκτο σκαλοπάτι πρός μιά πλήρη παραγωγική κοινωνία στήν όποΐα ol άνάγκες μεγαλώνουν άπό κοινού μέ τΙς Ικανότητες καΙ ό άνθρωπος δέν ύποβιβάζεται σέ άντικείμενο — μέ άλλα λόγια, ιδιοποίηση τό σκαλοπάτι πρός μιά άληθινή àv9pcVrrivr, κοινωνία, Ό Μάρξ δέν ήταν ένας δακρυβρεκτος Ηθικολόγος κήρυκας. Ένώ άποκάλυπτε τήν τερατώδη φύση τής Ιδιοποίησης μέσω τοϋ ν ά £ χ ε ι ς , των κανόνων τής άτομικής Ιδιοκτησίας καΙ τήν άποκτήνωση τοΰ άνθρώπου μέσα άπό τήν καπιταλιστική μέθοδο παραγωγής, τήν άναγνώριζε ταυτόχρονα σάν μιά άναγκαΐα φάση Ιστορικής άνάπτυξης καΙ είδε μιά νέα πραγματικότητα νά ώριμάζει μέσα της. Ή άτομική Ιδιοκτησία μας Εκανε τόσο άνόητους καΙ μονομερείς που ίνα άντικείμενο είναι δ ι κ ό μας δταν τό ϊχουμε έμεϊς, δταν υπάρχει γιά μας σάν κεφάλαιο ή δταν είναι Αμεσα φαγώσιμο, πόσιμο, κατοικήσιμο κλπ., κοντολογής δταν χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί τ α ι κατά κάποιο τρόπο... "Ετσι, δλες οί φυσικές καΙ νοητικές αίσθήσεις, άντικαταστάθηκαν άπό μιά ά π λ ή άλλοτρίωση: άπό τήν αίσθηση τοΰ f χ ε ι ν. Ή άνθρώπινη Οπαρξη έπρεπε νά ύποβιβαστεΐ σ' αύτή τήν άπόλυτη φτώχεια γιά νά γίνει Ικανή νά γεννήσει δλο τόν έσωτερικό της πλοϋτο. («ΟΙκ,ονομικά καΙ φ«λοσοφ'<ά χειρόγραφα»)

Μιά αίσθηση πού συμπιέζεται άπό τήν ώμή πρακτική άναγκαιότητα είναι καταδικασμένη νά είναι μιά θλιβερά περιορισμένη αίσθηση. Σ' έναν άνθρωπο πού λιμοκτονεί έχει έλάχιστη σημασία άν ή τροφή πού τοΰ προσφέρεται έχει μορφή κατάλληλη γιά άνθρώπινη κατανάλωση. Τό μόνο πού τόν ένδιαφέρει είναι ή άφηρημένη της Οπαρξη σάν τροφής. θ ά μπορούσε κάλλιστα νά ύπάοχει στήν πιό ώμή μορφή της. Κα/ είναι άδύνατο νά ποΰμε σέ τί θά διέφερε άπό τά ζώα 27

Τό fiveiço τοΰ 6λοκλτκ?ο>μίνου «λθρώ,του αύτή ή δραστηριότητα διατροφής. («ΟΙκονομικά κοί φιλοσοφ·κά „„.pi.w·"·) •

Τί σημαίνει αύτό; Σημαίνει δτι δέν πρέπει νά υπάρχουν πιά πεινασμένοι άνθρωποι, δτι ή κοινωνία δέν πρέπει νά γίνει Ικανή νά Ικανοποιεί μόνο τΙς πιό πρωτόγονες άνάγκες, άλλά πρέπει νά βαδίσει πρός ύψηλότερες καϊ περισσότερο διαφοροποιημένες άνάγκες, άνάγκες πού δέν είναι πιά ζωώδεις, άλλά άνθρώπινες. Τό ύλικό γιά ένα τέτοιο μέλλον είναι συσσωρευμένο στήν κοινωνία τής άτομικής Ιδιοκτησίας. "Οπως ή κοινωνία ατό ξεκίνημά της βρίσκει, μέσα άπό τήν άνάπτυξη τής ά τ ο μ ι κ ή ς Ι δ ι ο κ τ η σ ί α ς μέ τόν πλούτο της και τή φτώχεια της (πνευματικό καϊ ύλικό) τά Απαραίτητα ύλικά γι* αύτή τήν πολιτιστική άνάπτυξη, έτσι καϊ ή όλοκληρωμένη κοινωνία παοάγει τόν άνθρωπο σ' δλη τήν πληρότητα τής Οπαρξής του, πλούσιο καϊ προικισμένο μ* δλες τις αίσθήσεις, σάν μιά διαρκή πραγματικότητα («ΟΙκονομικά καϊ φιλοσοφικά χειρόγραφα») .

Ό Μάρξ είδε τήν άστική κοινωνία μέ δλες της τΙς άντιθέσεις càv μιά κοινωνία στή δ ι α δ ι κ α σ ί α τ ο ϋ γ ί γ ν ε σ θ α ι . 'Ονειρεύτηκε τόν κομμουνισμό σάν μιά κοινωνία πού είχε όλοκληρώσει τή διαδικασία αύτή. Δέν έβλεπε τόν κομμουνισμό σάν μιά άρνηση τής άτομικής Ιδιοκτησίας, άλλά τή θετική της κατάργηση σ* έναν κόσμο άφθονίας, άνθρωπιάς καί όλοκληρωμένης διάνοιας: «ή πραγματική Ιδιοποίηση τής άνθρώπινης φύσης μέσα άπό τόν άνθρωπο καϊ γιά τόν άνθρωπο». Ό κομμουνισμός, δπως τόν προσδόκησε 6 Μάρξ, ήταν «ή όριστική λύση τοΰ άνταγωνισμοΰ άνάμεσα στόν άνθρωπο καϊ τή φύση καϊ άνάμεσα στόν άνθρωπο καϊ στόν άνθρωπο». "Ελπιζε δτι 6 κομμουνισμός θά σήμαινε τή μεταμόρφωση τοΰ «νατουραλισμού» (ol άνάγκες Ικανοποιούμενες άπό τή φύση) σέ «ούμανισμό» (δηλαδή στήν πλήρη άνθιση τοΰ όλοκληρωμένου, συνειδητοΰ καϊ δχι πιά διαιρημένου άνθρώπου). Τόσο στή νεότητά του δσο καϊ στό τέλος τής ζωής »

30

Τό δνΐίφο τοϋ όλοκληφο>μενου άνθρώπου

του, 6 σκοπός τοϋ Μάρξ δέν ήταν ή άπονέκρωση των αίσθήσεων, άλλά ό Εξανθρωπισμός τους. "Οχι ή άντικατάσταση τοΰ σώματος άπό τό νοΰ ή τό άντίθετο, άλλά ή άνάπτυξη δλων των Ικανοτήτων γιά παραγωγή ή ψυχαγωγία. "Οχι ϋλική ή πνευματική φτώχεια, άλλά μιά γενική Ιδιοποίηση τοΰ κόσμου καΙ δλων των δυνατοτήτων του. "Οχι τυποποίηση και άπρωσοποποίηση, άλλά μιά πολύπτυχη φύση τής άτομικότητας, ζώντας σέ μιά έλεύθερη κοινότητα μέ τούς άλλους. Μήπως, δηλαδή, ό Μάρξ είδε τόν κομμουνισμό σάν μιά τελική κατάσταση, σάν Ενα Ή λ ύ σ ι ο ν Π ε δ ί ο ν , Εναν Παράδεισο; Τό άντίθετο: γι' αύτόν ό κομμουνισμός ήταν μόνο ή άρχή τής άληθινής άνθρώπινης άνάπτυξης. Τά δνειρα πάντοτε προπορεύονται άπό τήν πραγματικότητα. Ή σκέψη προπορεύεται άπό τήν πράξη. Γιά νά παραμεριστεί ή Ι δ έ α τής άτομικής Ιδιοκτησίας, ol κομμουνιστικές Ι δ έ ε ς είναι άρκετές. Γιά νά παραμεριστεί βμως ή π ρ α γ μ α τ ι κ ή άτομική Ιδιοκτησία, είναι άπαραίτητη ή καθαρή κομμουνιστική δράση. Ή Ιστορία θά τήν παράγει καΙ ή άνάπτυξη που άναγνωρίζουμε ήδη στή σκέψη σάν ούρανοκατέβατη, θά περιλάβει στήν πραγματικότητα μιά σκληρή καΙ παρατεταμένη διαδικασία. Ω σ τ ό σ ο / πρέπει νά λάβουμε ύπόψη μας έκ των προτέρων, δτι άποκτήσαμε στό μεταξύ συνείδηση τής περιορισμένης φύσης καΙ τοϋ σκοπού τής Ιστορικής άνάπτυξης καΙ μπορούμε νά δούμε πέρα ά π ' αυτό. («ΟΙκονομικά καΙ φιλοσοφικά χειρόγραφα»).

Ή συνείδηση, λοιπόν, πηγαίνει πιό μακριά άπό τό σκοπό καΙ πιό μακριά άπό τούς περιορισμούς τής Ιστορικής προόδου. Δέν βλέπει τόν κομμουνισμό σάν μιά τελική κατάσταση, άλλά μόνο σάν μιά φάση σέ μιά άνάπτυξη πού ούσιαστικά δέν έχει τέλος. "Εχει, δμως, τό θάρρος νά πιστεύει σέ μιά ούτοπία. Στά κατοπινά χρόνια ό Μάρξ είδε τό μακρινό άκτινοβόλο δραμα τής ούτοπίας μέ λιγότερο ζωηρά χρώματα, ποτέ, δμως, δέν τό Εγκατέλειψε. "Ως τήν τελευταία μέρα τής ζωής του παρέμεινε πεπεισμένος δτι

Τό όνειρο τοΰ Ολοκληρωμένου άνθρωπου

ή θετική κατάργηση τής άτομικής Ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής, ή Επιστημονική φύση τής Εργασίας, τό μάξιμουμ τής λειτουργίας τών μηχανών γιά λογαριασμό τών άνθρώπων, θά έφερναν στό προσκήνιο τόν ό λ ο κ λ η ρ ω μ έ ν ο ά ν θ ρ ω π ο καΐ θά τόν καθιστούσαν Ικανό νά ξεδιπλώσει σέ δλη τους τήν έκταση τό δυναμικό τών Ικανοτήτων του. Ό Μάρξ (καΐ ό "Ενγκελς άκόμα περισσότερο) πίστευαν στήν άρχή δτι ό όλοκληρωμένος άνθρωπος μπορούσε νά διαμορφωθεί μέσα στή σφαίρα τής κοινωνικά άναγκαίας καΐ χρήσιμης παραγωγής, μέ τήν κατάκτηση τών μηχανών καΐ τή σταθερή άλλαγή της φύσης τής δραστηριότητάς του. 'Αργότερα, ό Μάρξ Εγκατέλειψε τήν Ιδέα αύτή. Νωρίς άκόμα, τό 1857—58, 3' ένα σχέδιο κειμένου μέ τόν τίτλο «Βάσεις τής κριτικής τής πολιτικής οίκονομίας», ό Μάρξ zfuie Ιδιαίτερη έμφαση στήν «καλλιτεχνική, Επιστημονική Εκπαίδευση τών άτόμων γιά τήν άξιοποίηση τοϋ Ελεύθερου χρόνου πού θά διέθετε ό καθένας». Σκέφτηκε, δμως, δτι θά μποροΰσε Γσως ή «άμεση ύλική διαδικασία τής παραγωγής» ν' άπογυμνωθεϊ άπό τή μορφή της σάν «άναγκαιότητα». Στήν τελευταία του Εργασία, στόν τρίτο τόμο τοΰ «Κεφαλαίου», άναθεώρησε τήν άποψη αύτή. Ό πραγματικός πλούτος τής κοινωνίας καΐ ή δυνατότητα γιά τ ή οονεχή άνάπτυξη τής παραγωγικής του διαδικασίας, ώς έκ τούτου, δέν Εξαρτώνται ά π ό τήν ύπερ - έργασία, άλλά άπο τήν παραγωγικότητά του καΐ τΙς πεοισσότερο ή λιγότερο γόνιμες συνθήκες παραγωγής κάτω άπό τΙς όποιες έκτελείται. Στήν πραγματικότητα, τό βασίλειο τής έλευθερίας άρχίζει ούσιαστικά μόνο έκεί πού ή έργασία, πού καθορίζεται άπό τήν άναγκαιότητα καΙ κοσμικές έκτιμήσεις, παύει. "Ετσι, μέσα στήν Ιδια τ ή φύση τών πραγμάτων τ ό βασίλειο τής έλευθερίας βρίσκεται πέρα ά π ό τ ή σφαίρα τής πραγματικής ύλικής παραγωγής. "Οπως ό άγριος πρέπει ν' άντιπαλαίψει μέ τ ή φύση νά Ικανοποιήσει τΙς άνάγκες του, νά διατηρήσει καΙ νά παράγει ζωή, ϊτσι καΐ ό πολιτισμένος άνθρωπος πρέπει νά πράξει τό Ιδιο μέ βλους τούς κοινωνικούς σχηματισμούς καΐ κάτω άπό όλες τΙς δυνατές μεθόδους παραγωγής. Μέ τήν άνάπτυξή του, τό βασίλειο αύτό τής φυσικής Αναγκαιότητας έπεκτείνεται σάν SO

To

STOQO

τοΰ όλοχληρο>μίνου άνθρώπου

έπακολούθημα τώνι άναγκών του. Ταυτόχρονα, Ομως, άνσπτύσσονται καΙ ol δυνάμεις παραγωγής πού Ικανοποιούν τΙς άνάγκες αύτές. Ή έλευθερία σ' αύτή τήν περίπτωση μπορεί νά έναρμονιστεϊ μόνο μέ τόν πολιτισμένο άνθρωπο, τούς συνεργαζόμενους παραγωγούς, πού ρυθμίζουν λογικά τΙς άνταλλαγές τους μέ τή φύση, φέρνοντας τήν έλευθερία κάτω άπό τόν κοινό τους έλεγχο, άντί νά κυβερνώνται άπό αύτή, βπως ol τυφλές δυνάμεις τής φύσης, καΙ φτάνοντας στήν κατάκτηση αύτή μέ τήν έλάχιοτη άπώλεια ένεργητικότητας καΙ κάτω άπό τΙς πιό εύνοϊκές καΙ Αξιες τής άνθρώπινης φύσης του«, συνθήκες. Ά λ λ ά π α ρ ' 6λα αύτά ή έλευθερία αύτή παραμένει ένα βασίλειο τής άναγκαιότητας. Πέρα άιτό τήν άναγκαιότητα άρχΐζει ή άνάπτυξη τής άνθρώπινης ένεργητικότητας, ή όποια είναι ένας αυτοσκοπός, τό άληθινό βασίλειο τής έλευθερίας, τό όποιο ώστόσο μπορεί νά άνθοβολίσει πιό πέρα, μόνο έχοντας στή βάση του τό βασίλειο αύτό τής άναγκαιότητας. Ή μείωση των ώρων έργάσιμης ήμέρας είναι ή βασική προϋπόθεση. («Κεφάλαιο», 3ος τόμος).

Τό «βασίλειο τής έλευθερίας» πέρα άπό τή στενή σφαίρα τής ύλικής παραγωγής σάν άληθινό βασίλειο τοϋ άνθρώπου, τοϋ άνθρώπου πού λουλουδίζει καταμεσής στήν έπιστήμη καΙ τήν τέχνη, στήν άγάπη καΙ τή γαλήνη, στήν κοινοτική καΙ προσωπική έλευθερία —ή έλευθερία αύτή, ή μεγαλύτερη άπ' δλες τΙς ούτοπίες— διαγράφεται στό Εργο τοϋ νεαροϋ Μάρξ καΙ παραμένει φυλαγμένη στά ώριμα Εργα του τής προχωρημένης ήλικίας. Γιά τό Μάρξ, ή πεμπτουσία τοϋ θετικού άνθρωπισμοϋ δέν ήταν «άφηρημένη» μονότονη έργασία πού ύποβιβάζει τόν άνθρωπο σ' Ενα τμήμα τοϋ έαυτοϋ του, άλλά δ η μ ι ο υ ρ γ ι κ ή έργασία, ή άνάπτυξη των δυνατοτήτων τοϋ άνθρώπου πού είναι άφεαυτοϋ του σκοπός.

31

2

ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Γιά τό Μάρξ, τό πιό σημαντικό έπίτευγμα στή φιλοσοφία τοϋ Χέγκελ ήταν πάνω άπ' δλα δτι « Ό Χέγκελ κατανοεί τήν αύτοδημιουργία τοϋ άνθρώπου σάν μιά διαδικασία... δτι έπομένως ό άνθρωπος κατανοεί τή φυση τής έ ρ γ α σ Ι α ς καΙ άντιλαμδάνεται τόν άντικειμενικό άνθρωπο (τόν άληθινό, γιατί είναι πραγματικός άνθρωπος) σάν έπακολούθημα τής Γ δ ι α ς του τής έργασίας·. (-«Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα»). «Κοντολογής, ό Χέγκελ, άντιλαμδάνεται τήν έργασία σάν π ρ ά ξ η α ύ τ ο δ η μ ι ο υ ρ γ ί α ς τοϋ άνθρώπου (μολονότι μέ άφηρημένους δρους)... σάν άπόδειξη τής χωριστής υπαρξής του». («ΟΙκονομικά καΙ φιλοσοφικά χειρόγραφα»). Τό ζώο είναι ταυτόσημο μέ τή ζωτική δραστηριότητά του. Δέν ξεχωρίζει τό σκοπό. Τό ζώο είναι ή Ιδια ή δραστηριότ η τ ά τ ο υ . Ό άνθρωπος, δμως, κάνει τήν Ιδια τή ζωτική δραστηριότητά του άντικείμενο τής θέλησής του καΙ τής συνείδησής του. Ό άνθρωπος ϊχει μιά συνειδητή ζωτική δραστηριότητα... Ή πρακτική κατασκευή ένός ά ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ο ϋ κ ό σ μ ο υ , ό χ ε ι ρ ι σ μ ό ς τής άνόργανης φύσης, άποτελεΐ τήν έπιβεβαίωση τοϋ άνθρώπου σάν συνειδητής είδολογικής ύπαρξης, δηλαδή, μιας ύπαρξης πού μεταχειρίζεται τό είδος σάν δική του ύπαρξη ή τόν έουτό του σάν μιά εΙδολογική ύπαρξη. Φυσικά, καΙ τά ζώα παράγουν. Κατασκευάζουν φωλιές, κατοικίες, δπως στήν περίπτωση μέ τΙς μέλισσες, τους κάστορες, τά μυρμήγκια κλπ. Τά ζώα ωστόσο, παράγουν γιατί αύτό είναι αυστηρά άναγκαΐο γιά τόν έαυτό τους ή γιά τά νεογέννητα. Τά ζώα παράγουν μόνο πρός μιά κατεύθυνση, ένώ ό άνθρωπος παράγει καθολικά. Τά ζώα παράγουν κάτω ά π ό τήν πίεση της άμεσης φυσικής άνάγκης, ένώ ό άνθρωπος παράγει δταν είναι έλεΰθερος ά π ό τ ή φυσική άνάγκη καΙ παράγει St

Δημιουργική έθΎ«οίιι πραγματικά μόνο Απελευθερωμένος ά π ό τήν άνόγκη αύτή Τά ζώα παράγουν μόνο τόν έαυτό τους, ένώ ό Ανθρωπος άναπαρΑγει όλόκληρη τ ή φύση. Τά προϊόντα τής ζωικής παραγωγής άνήκουν Αμεσα στά φυσικό τους σώματα, ένώ ό Ανθρωπος είναι έλεύθερος Απέναντι στό προϊόν του... Είναι αύτή Ακριβώς ή έργασία του πάνω στόν Αντικειμενικό κόσμο μέ τήν όποία ό Ανθρωπος πρΑγματι Αποδείχνει τόν έαυτο του σάν ε ί δ ο λ ο γ ι κ ή δ π α ρ ξ η . Ή π α ρ α γ ω γ ή αύτή είναι ή δραστήρια ζωή του σάν είδος. Μέσα Από τήν έργασία, ή φύση έμφανίζεται σάν δ ι κ ό τ ο υ έ ρ γ ο καϊ δική του πραγματικότητα. Τό Αντικείμενο τής έργασίας είναι, έπομένως, ή Α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ο π ο ί η σ η τής ζωής τ ο ϋ Ανθ ρ ώ π ο υ - ε ί δ ο υ ς . Γιατί ό Ανθρωπος δέν ΑναπαρΑγει πιΑ τόν έαυτό του μόνο διανοητικό. Οπως στή συνείδηση, Αλλά δραστήρια καϊ μέ μιΑ πραγματική έννοια καϊ βλέπει τή δική του Αντανάκλαση σ* έναν κόσμο πού αύτός έχει δημι ουργήσει («ΟΙκονομικά καΐφιλοσοφικά χειρόγραφα»).

Ό άνθρωπος, σάν δημιουργός τοϋ έαυτοϋ του, σάν προϊόν, Ικανό γιά άνάπτυξη καϊ άλλαγή, της δικής του έργασίας, σάν μιά ζωντανή Οπαρξη πού άντικειμενοποιεϊ τόν έαυτό του στήν έργασία του καϊ άντιμετωπίζει τόν έαυτό του στήν πραγματικότητα πού ό Ιδιος δημιούργησε: αύτό εΤναι τό κεντρικό θέμα τής φιλοσοφίας τοϋ Μάρξ πού τό βρίσκουμε ήδη σέ γενικές γραμμές στή νεανική του ήλικία. Ό Μάρξ θά πλουτίσει τό θέμα αύτό μέ μιά σειρά άπό ούσιώδεις συλλήψεις καϊ θά συναγάγει τά συμπεράσματα πού ύποδηλώνονταν. Τό έντυπωσιακό στοιχείο στά «ΟΙκονομικά καϊ πολιτικά χειρόγραφα» — τά όποιο άλλωστε δέν ήταν παρά ίνα σχέδιο κειμένου — είναι ό τρόπος μέ τόν όποιο ή φιλοσοφική άρχή τής έργασίας συνυφαίνεται μέ τΙς Ιστορικές έκδηλώσεις της έργασίας. Τό γεγονός δτι ό άνθρωπος «παράγει άληθινά μόνο άπελευθερωμένος άπό τή φυσική άνάγκη» είναι μιά προσδοκία ένός κράτους πού δέν έπιτεύχθηκε άκόμα, ή έπιτεύχθηκε μόνο σποραδικά μέσα στήν Ιστορία. Ή σύλληψη, ώστόσο, της δημιουργικής φύσης τής έργασίας στήν Ιδια της τήν προέλευση, θά έφερνε τήν άποκάλυψη τών άνεξάντλητων δυνα33

Νι.μιηΐ'ργιχη έργασία 35

τοτήτων πού κρύβονται μέσα στόν άνθρωπο σάν Εργαζόμενη ύπαρξη. Αύτή ή ζωντανή ύπαρξη είχε άναδυθεϊ μέσα άπό τή φύση καΐ μέσα άπό τό σκοτάδι τοϋ χρόνου καΐ άντιπροσώπευε ταυτόχρονα τή φύση καΐ τήν άντιφύση, καΐ διέφερε άπ' δλα τ' άλλα είδη μέ τή σ υ ν ε ι δ η τ ή τ η ς δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α . Ό Μάρξ είχε πλήρη έπ(γνωση δτι πολλές καταστάσεις συνδυάστηκαν γιά νά κάνουν τήν άνάδυση αύτή δυνατή, άλλά άρνήθηκε νά έμπλακεΐ σέ βιολογικές ή άλλες θεωρίες πού βασίζονταν μάλλον στή φαντασία, παρά στήν έπιστήμη. Εκείνο πού τόν ένδιέφερε ήταν ή νέα π ο ι ό τ η τ α άσχετα άπό τΙς διαδικασίες πού τήν είχαν δημιουργήσει: ή ούσία τοϋ νέου είδους: ή έργασία. Ή είδολογική φύση τών ζώων είναι μιά αΙώνια έπανάληψη, ένώ τοϋ άνθρώπου είναι ή μεταμόρφωση, ή άνάπτυξη, ή μεταβολή. "Ενα ζώο είναι τό παρελθόν ένσωματωμένο στό παρόν: ό άνθρωπος είναι δχι μόνο παρελθόν καΐ παρόν, άλλά καΐ μέλλον. "Ενα ζώο άποδέχεται δ,τι προσφέρει ή φύση. Ό άνθρωπος Εξαναγκάζει τή φύση νά τοϋ δώσει περισσότερα. Ό άνθρωπος Επεμβαίνει στή φύση, άρχίζει μιά σύγκρουση μαζ( της, άποσπαται μετά καΐ κάνει κατοχή σ' αύτό πού έγινε ξένο κάνοντάς το νά έξυπηρετήσει τό σκοπό του — δ ο υ λ ε ύ ο ν τ α ς μ* αύτό. Ό άνθρωπος π λ ά θ ε ι τ ό ν έ α υ τ ό του μ έ σ α άπό τή φύση, διαμορφώνει τήν άνθρώπινη φύση του μέ τά χέρια του, τή συνείδησή του καΐ τή φαντασία του σέ κοινότητα μέ τούς άλλους άνθρώπους. Τί είναι λοιπόν ή έργασία — πού φαίνεται τόσο εύκολο νά προσδιοριστεί, άλλά στήν πραγματικότητα είναι άνοιχτή σέ πάρα πολλούς όρισμούς καΐ άπεριόριστη στΙς επιδράσεις της; Ή έργασία είναι πρώτα - π ρ ώ τ α μιά λειτουργία άνάμεσα στόν άνθρωπο καΐ τή φύση, μιά λειτουργία όπου ό άνθρωπος, μέσα ά π ό τήν Ιδια του τήν πράξη ευκολύνει, ρυθμίζει καΐ έλέγχει

Λημιονογ.χή n>Yuoi
Γιά νά μπορέσει νά προσδιορίσει τή φύση της έργασίας ( ό Μάρξ τήν προϋποθέτει, σέ μιά άναπτυγμένη κιόλας μορφή καί παίρνει ύπόψη του τό γεγονός δτι έχει μιά μακρά Ιστορία. Ή έργασία άρχίζει μέ τή χρησιμοποίηση ένος «τυχαίου έργαλείου» που βρίσκεται μέσα στή φύση καί προχωρεί στή διαπίστωση δτι τέτοια έργαλεϊα μπορούν νά άναπαραχθοϋν κα'ι νά τούς δοθεί μιά πιό άποτελεσματική μορφή. Κοντολογης, τό μέσο γιά τήν έπίτευξη ένός σκοποϋ προηγείται άπό τήν άντίληψη τοϋ έργάτη γιά τό σκοπό αύτό, προηγείται άπό τό Ιδανικό άποτέλεσμα πού προϋπάρχει στή φαντασία του. Ό Μάρξ ύπαινίσσεται δτι ή έργασία δέν πρέπει νά είναι μόνο προσπάθεια, μιά κατάρα γιά τήν άνθρωπότητα,καταδικασμένη νά έργάζεται μέ τόν Ιδρώτα τοϋ προσώπου της, άλλά πρέπει νά παίρνει τόν έργαζομενο μαζί της σάν «παι35

\ημιοινγιχή έργασία

χνίδι» των δικών του φυσικών καΙ πνευματικών δυνάμεων καΙ έτσι νά ένώνει τήν άρχή τής έκτέλεσης μέ τήν άρχή τής άπόλαυσης. Σέ μιά πολεμική κατά τοϋ "Άνταμ Σμίθ, ό Μάρξ άντιπαράθεσε τή δ η μ ι ο υ ρ γ ι κ ή άρχή πού ένυπάρχει στήν έργασία άπέναντι στΙς «Ιστορικές μορφές τής έργασίας σάν δουλική άγγαρεία ή μισθωτή έργασία». Σ' αυτές τΙς Ιστορικές μορφές ή έργασία είναι έ ξ ω τ ε ρ ι κ ό ς κ α τ α ν α γ κ α σ μ ό ς καΙ έχει χάσει τό σκοπό της σάν «αυτοπραγμάτωση, άντικειμενοποίηση τοϋ υποκειμένου καΐ κατά συνέπεια σάν πραγματικής έλευθερίας πού άποτελεϊ ή πράξη της». («Βάσεις τής Κριτικής τής πολιτικής οίκονομίας»). Ή ένστικτώδικη μορφή τής πρωτόγονης έργσσίας ξεπεράστηκε μέ τά έ ρ γ α λ ε ϊ α τ ή ς έργασ ί α ς. Ή χρήση καΙ ή δημιουργία μέσων έργασίας, μολονότι σπερματικά τ ή βρίσκουμε κιόλας σέ όρισμένα είδη ζώων, χαρακτηρίζουν τήν ε ι δ ι κ ά ά ν θ ρ ώ π ι ν η δ ι α δ ι κ α σ ί α τ ή ς έ ρ γ α ο ι α ς . ΓΓ αύτό ό Φ ρ α γ κ λ ί ν ο ς όρίζει τ έ ν άνθρωπο σάν ένα Cûo πού φτιάχνει έργαλεϊα. Τήν ίδι·3 σημασία που έχει ή *»ομή τωυ σκελετολειψάνων γιά τ ή γνώση τοϋ όργανισμοϋ έξαφανισμένων ζωικών ειδών, τήν έχουν καΐ τά λείψανα τών μ έ σ ω ν έ ρ γ α σ ί α ς γιά τήν έκτίμηση έξαφανισμένων οΝονομικών σχηματισμών τής κοινωνίας "Οχι τ ό τ ι φτιάχνεται, άλλά τό π ώ ς , μέ ποιά μέσα έργασίας είναι δχι μονάχα βαθμόμετρα γιά τήν άνάπτυξη τής άνθρώπινης έργατικής δύναμης, άλλά <α! δείχτες τών κοινωνικών σχέσεων, δπου ή δύναμη αύτή Εκδηλώνεται.. Στήν έ ργ α σ ι α κ ή λοιπόν δ ι α δ ι κ α σ ί α ή δραστηριότητα τοϋ άνθρώπου πραγματώνει μέ τή βοήθεια τοϋ μέσου έργαοίας μιά ά π ό τά πρίν σχεδιασμένη άλλαγή στό άντικείμενο τής έργασίας. Ή διαδικασία τελειώνει στό π ρ ο ϊ ό ν . Τό προϊόν της είναι μ ι ά χ ρ ή σ ι μ η ά ξ ι α , ένα ύλικό τής φύσης προσαρμοσμένο μέ τήν άλλαγή τής μορφής του στίς ά^θρώπινες άνάγκες Ή έργασία δέθηκε μέ τό άντικείμενό της. Έξαντικειμενοποιήθηκε και τό άντικείμενο δουλεύτηκε. "Ο,τι ά π ό τήν πλευρά τοϋ έργάτη έμφανιζόταν υέ τή μορφή τής κίνησης, έμφανίζεται τώρα σάν άκίνητη Ιδιότητα. («Κεφάλαιο», Ιος τόμος).

Ή άλληλεπίδραση πού δημιουργεί ή έργασία άνάSÎ

Δημ«ουογική έργααια

μεσα στόν άνθρωπο καϊ τή φυσική ϋλη, έκδηλώνεται μέ τή διπλή «ρύση τής έργασίας σάν παραγωγή καϊ κατανάλωση. Ή έργασία δουλεύει τά υλικά της στοιχεία, τ ό άντικείμενό της καϊ τά μέσα της, τά καταβροχθίζει καί έτσι είναι μιά διαδικασία κατανάλωσης. Αύτή ή π α ρ α γ ω γ ι κ ή καταν ά λ ω σ η ξεχωρίζει ά π ό τήν ά τ ο μ ι < ή κ α τ α ν ά λ ω σ η μέ τό δτι ή τελευταία ξοδεύει τά προϊόντα σάν βιοτικά μέσα τοϋ ζ ω ν τ α ν ο ϋ ά τ ό μ ο υ , ένώ ή πρώτη τά ξοδεύει σάν βιοτικά μέσα τής έργασίας, τής έμπρακτα έκδηλούμενης έργατικής του δύναμης («Κεφάλαιο», Ιος τ ό μ ο ς ) .

Άλλά δέν είναι μόνο τό ζήτημα τής κατανάλωσης τής φυσικής ούσίας άπό τήν έργασία: ή φυσική ούσΙα έπίσης καταναλώνει τήν ένέργεια τοϋ έργαζόμενου. "Οταν ή έργασία είναι δημιουργική, ή ένέργεια αύτή έπιστρέφει στόν έργαζόμενο, όχι μόνο σάν προϊόν έργασίας — σάν έξανθρωπισμένη φυσική έργασία — άλλά έπίσης σάν έπιβεβαίωση τής άτομικότητάς του καϊ τών κρυμμένων δυνατοτήτων του. Ή δ ι α δ ι κ α σ ί α τ ή ς έ ρ γ α σ ί α ς , δπως τήν έχουμε άναλύσπ στίς άπλές καϊ ά φ η ρ η μ έ ν ε ς φάσεις της, είναι μιά σκόπιμη δραστηριότητα γιά τή δημιουργία χρήσιμων άξιών, ίδιοποίησι τοϋ φυσικού στοιχείου γιά άνθρώπινες άνάγκες, γενικός δρος γιά τήν άνταλλαγή τής Ολης άνάμεσα στόν άνθρωπο καϊ στή φύση, αίώνιος φυσικός δρος τής άνθρώπινης ζωής καϊ γι' αύτό άνεξάρτητος ά π ό κάθε μορφή αύτής τής ζωής ή, καλύτερα, έξίσου κοινός σέ δλες τΙς κοινωνικές μορφές της. («Κεφάλαιο», ίος τ ό μ ο ς ) .

ΠρΙν στραφούμε στις Ιστορικές μορφές τής έργασίας πού προσδιορίζονται άπό τήν άνάπτυξη τών έργαλείων τής έργασίας, άπό τόν αύξανόμενο καταμερισμό τής έργασίας, άπό τήν παραγωγή έμπορευμάτων γιά τήν άγορά, άπό τό έ χ ε ι ν καϊ κ υ β ε ρ ν ά ν , άς τονίσουμε άκόμα μιά φορά πόσο μεγάλη σημασία έδινε πάντοτε ό Μάρξ στήν ά ρ χ ή τ ή ς έργασίας σάν ε ί δ ο λ ο γ ι κ ή φύσητοϋ ά ν θ ρ ώ π ο υ . Τό, νά βλέπουμε τήν έργασία σάν προσδοκία τοϋ προϊόντος τής έργασίας, είναι οά νά 8Τ

4ημ»<ηκ>γικη έογασϊα

βλέπουμε τόν άνθρωπο σάν £να πλάσμα που σχεδιάζει, προγραμματίζει καΐ κατασκευάζει τό μέλλον. Τό πρώτο Εργαλείο περιέχει μέσα του δλα τά πιθανά μελλοντικά έργαλεϊα. Ή πρώτη άναγνώριση τοΰ γεγονότος δτι ό κόσμος μπορεί ν' άλλάξει μέ τή συνειδητή δραστηριότητα περιέχει κάθε μελλοντική, öv καΐ άγνωστη άκόμα, άλλά άναπόφευκτη μεταβολή. "Ενα ζωντανό πλάσμα πού άρχισε κάποτε νά κάνει δική του τή φύση μέ τήν έργασία τών χεριών του, τή διάνοιά του καΐ τή φαντασία του, ποτέ δέ θά σταματήσει. Κάθε έπίτευγμα άνοίγει τήν πόρτα σέ άκατάκτητους χώρους. "Οταν δμως ή έργασία είναι καταστρεπτική, δχι δημιουργική, δταν γίνεται κάτω άπό Εξαναγκασμό καΐ δχι σάν τό έλεύθερο παιχνίδι τών δυνάμεων τής φύσης, δταν σημαίνει τό μαρασμό καΐ δχι τήν άνθηση τοϋ φυσικού καΐ διανοητικού δυναμικού τοϋ άνθρώπου, τότε ή έργασία είναι άρνηση τής ίδιας τής άρχής τής έργασίας καΐ συνακόλουθα τής άρχής τοϋ άνθρώπου.

Μ

3

ΚΑΤΑΜΕΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ

Βασικά, ή έργασία γίνεται άντιληπτή σάν σ ύ ν ολ ο, σάν είδολογική φύση τοϋ άνθρώπου, σάν συλλογική δημιουργική δραστηριότητα τοϋ άνθρώπινου γένους. Ά ν δμως πρόκειται νά Εκμεταλλευτούμε σωστά τΙς δυνατότητες της έργασίας καΐ νά δραστηριοποιήσουμε δλο τό σέ λανθάνουσα κατάσταση δυναμικό τοϋ άνθρώπινου γένους, ή έργασία πρέπει νά γίνει μιά π ο λ λ α π λ ή δραστηριότητα διαιρημένη σέ πολλές έπΐ μέρους έργασίες. Γιατί κανένα άτομο καΐ καμιά κοινότητα περιορισμένη σέ τόπο καΙ χρόνο δέν είναι Ικανή νά κάνει έκεΐνο πού καλείται νά κάνει ή άνθρωπότητα σάν σύνολο. Γιά νά τά άγκαλιάσει, λοιπόν, δλα, ή έργασία άνάπτυξε Ενα πλήθος άπό μονόπλευρες δραστηριότητες. Γιά νά έπεκταθεϊ ή παραγωγή, ήταν άναγκαίο νά στενέψουν ol άτομικές διαδικασίες έργασίας καΐ γιά νά πραγματοποιηθεί μιά κατάσταση καθολικού πλούτου — μιά άφθονία ύλικών καΙ πνευματικών άγαθών — ό π λ ο υ τ ι σ μ ό ς τ ώ ν λ ί γ ω ν καΐ ή φ τ ώ χ ε ι α τ ή ς π λ ε ι ο ν ό τ η τ α ς ήταν πράγματα άναπόφευκτα γιά χιλιάδες χρόνια. Ό καταμερισμός τής έργασίας δέν κατάστρεψε μόνο τήν ένότητα: εΙσάγοντας τήν άνισότητα άνάμεσα οτΙς διάφορες άπασχολήσεις δημιουργούσε καΐ δυνάμωνε τήν κοινωνική άνισότητα. Ή έργασία δέν ήταν, καΐ ούτε τώρα είναι, κατανεμημένη σέ Γσα μέρη, άλ2»

Καταμερισμό; τ ή ; έργασία; ναι άλλοτρίοοη

λά είναι κατανεμημένη πρός όφελος τοϋ Ισχυρότερ ο υ και πρός ζημιά τοϋ πιό άδύνατου. ' Ό Μάρξ κάνει διάκριση όνάμεσα στον K O I V J V I κ ή κατανομή τής έργασίας καί τήν κατανουή τής Εργασίας στήν κ α τ α σ κ ε υ ή , δηλαδή μέσα στήν κοινωνία και μέσα σέ κάθε διαδικασία έργασίας. Αυτές ol δύο κατηγορίες έπικαλύπτονται καί άλληλοσυνδέονται συνεχώς. "Αν σταματήσουμε σ τ ή ν έ ρ γ α σ ί α κ α θ ε α υ τ ή , μπορούμε τόν διαχωρισμό τής κοινωνικής παραγωγής στούς μεγάλους της κλάδους, δπως τ ή γεωργία, τ ή βιομηχανία κλπ., νά τόν χαρακτηρίσουμε σάν κ α τ α μ ε ρ ι σ μ ό τήςέργ α σ ί α ς γ ε ν ι κ ά , τόν διαφορισυό αυτών των παραγωγικών κλάδων σέ είδη καί ποικιλίες σάν κ α τ α μ ε ρ ι σ μ ό τ ή ς έ ρ γ α σ ι α ς ε I 5 ι κ ά, καί τόν καταμερισμό τής έργασίας μέσα σέ ίνα έογαστήριο σάν κ α τ α μ ε ρ ι σ μ ό τ ή ς έ ρ γ α σ ι α ς στά έ π ΐ μέρους. («Κεφάλαιο», Ιος τ ό μ ο ς ) .

Ό καταμερισμός τής έργασ(ας στίς εύρύτερες κατηγορίες της όδηγεϊ στή δημιουργία τής άτομικής Ιδιοκτησίας καί διαιρεί τήν κοινωνία σέ έχοντες καί μή έχοντες, σέ κυβερνώντες καί κυβερνώμενους, σέ Εκμεταλλευτές καί Εκμεταλλευόμενους. Ό καταμερισμός τής έργασίας μέσα στήν κοινωνία καΙ ό άντίστοιχος περιορισμός των άτόμων σέ Ιδιαίτερες έπαγγελματι κές σφαίρες άναπτύσσεται, δπως καί ό καταμερισμός τής έργασίας μέσα στή βιοτεχνία, ά π ό άντίθετες άφετηρίες. Μέσα σέ μιά οίκογένεια καί μέ τήν έξέλιξη μέσα σέ ίνα γένος, ξεπηδάει ίνας αύτόφυτος καταμερισμός τής έργασίας ά π ό τΙς διαφορές τοϋ φύλου καΙ τής ήλικίας, άρα ά π ό καθαρά φ υ σ ι ο λ ο γ ι κ ή β ά σ η , πού μέ τήν έπέκταση τ ή ς κοινότητας, τήν αύξηση τοϋ πληθυσμού καί Ιδιαίτερα μέ τ ή σύγκρουση άνάμεσ α σέ διάφορα γένη καί τήν υποδούλωση ένός γένους ά π ό άλλο πλαταίνει τ ό ύλικό του. («Κεφάλαιο», Ιος τ ό μ ο ς ) .

Ό Μάοξ έπέσυρε τήν προσοχή κατ' έπανάληψη στή σημασία τής κατάκτησης — Εδαφικής κατοχής — γιά τήν κοινωνική κατανομή τής Εργασίας καί τήν Εμφάνιση τής άτομικής Ιδιοκτησίας. Παραθέτουμε Ινα τέτοιο άπόσπασμα άπό τΙς «Βάσεις στήν Κριτική 40

Καταμερισμός τής έογασίας χαΐ άλλβτβΰυϋΐι

τής Πολιτικής ΟΙκονομίας». 'Εκεί ό Μάρξ βλέπει τή φυλή μάλλον παρά τήν οίκογένεια νά rivai ή άρχική κοινωνική μονάδα. 01 έπιστημονικές ανακαλύψεις πού άκολούθησαν, έπιβεβαίωσαν τήν ύπόθεση αύτή. Ό π ό λ ε μ ο ς είναι μιά ά π ό τΙς άρχικές έργασίες οέ κά• θε μιά ά π ό τΙς πρωτόγονες αυτές κοινότητες, τόσο γιά τή διατήρηση τής Ιδιοκτησίας, 6oc καϊ γιά τήν άπόκτησή της... "Αν ό άνθρωπος ύποδουλωθεί μαζί μέ τ ή γ η του σάν όργανικό της έξαρτημα, υποδουλώνεται σάν ένας ά π ό τους δρους παραγωγής. Αύτό γεννά τ ή δουλεία και τ ή δουλοπαροικία, πού σύντομα νοθεύουν καϊ μεταβάλλουν τήν άρχική μορφή κάθε κοινότητας καϊ γίνονται ή βάση γιά μιά καινούργια μορφή.

Kai έξηγεί: ' Α π ό τήν άλλη ιιεριά ή άνταλλαγή τών προϊόντων ξεπηδάει στά σημεία, όπου διάφορες οίκογένειες, γένη, κοινότητες, έρχονται σέ έπαφή, γιατί στήν άρχή τοϋ πολιτισμού δέν συναντώνται σάν αυτόνομα άτομα, άλλά σάν οίκογένειες, γένη κλπ. Διαφορετικές κοινότητες βρίσκουν διαφορετικά παραγωγικά μέσα καϊ διαφορετικά βιοτικά |ΐέσα ατό φυσικό τους περίγυρο. "Ετσι καϊ ό τρόπος τής παραγωγής τους, 6 τρόπος τής ζωής τους καϊ τ ά προϊόντα τους είναι διαφορετικά. Αύτή ή φυσική διαφορά φέρνει, μέ τήν έπαφή τών κοινοτήτων, τήν άνταλλαγ ή τών άμοιβαίων προϊόντων καϊ έτσι τ ή βαθμιαία μετατροπή τών προϊόντων αυτών σέ έμπορεύματα... 'Εδώ 6 κοινωνικός καταμερισμός τής έργασίας βγαίνει ά π ό τήν άνταλλαγή διαφορετικών άρχικά, άλλά και μεταξύ τους άνεξάμτητ^ν σφαιρών παραγωγής. («Κεφάλαιο», Γος τ ό μ ο ς ) .

Μέ τήν αύξηση τοϋ πληθυσμού καϊ τής παραγωγής, ή δύναμη καϊ τό έμπόριο, συνακόλουθα,' είναι ol προπαρασκευαστικοί δροι τοϋ καταμερισμού τής έργασίας. Ή μεγαλύτερη διαίρεση τής υλικής καϊ διανοητικής έργασία; είναι 6 χωρισμός τής πόλης καϊ τής ύπαίθρου. Ή άντίθεση άνάμεσα στήν πόλη και τήν ύπαιθρο κάνει τήν έμφάνισή της μέ τ ό πέρασμα ά π ό τ ή βίαρβαρότητα στόν πολιτισμό, ά π ό τή φυλετική όργάνωση στό κράτος, ά π ό τόν έπαρχιωτισμό στό έθνος, καϊ διατηρείται μέσα άπ* δλη τήν Ιστορία τοϋ πολιτισμού ώς τΙς μέρες μας. Ή ύπαρξη τής πόλης φέρνει μαζί της τήν άναγκαιότητα τής διοίκησης, τής άστυνομίας, τών φόρων 41

43 Καπιμίοιομυ; τή; εργοοί»; xui άλλοι μΰ'ΚΤη κλττ., μέ μιά λέξη τήν άναγκαιότητα τής κοινοτικής όργάνωσης καΐ γι' αύτό τής πολιτικής γενικά. 'Εμφανίστηκε έκεί γιά ττρώτη φορά ή διαίρεση τοΰ -πληθυσμού σέ δυό μεγάλες τάξεις, διαίρεση πού στηρίζεται άμεοα στον καταμερισμό τής έργασίας καΐ τών όργάνων παραγωγής. Ή δ η ή πόλη είναι τό γεγονός τής συγκέντρωσης τοϋ πληθυσμού, τών όργάναν παραγωγής, τοϋ κεφαλαίου, τών άπολαύσεων καΐ τών άνογκών, ένώ ή ύπαιθρος τονίζει τό άντίθετο γεγονός, τήν άπομόνωση καΐ τό διασκορπισμό. Ή άντίθεση άνάμεσα στήν πόλη καί τήν ύπαιθρο μπορεί νά ύπάρξει μόνο μέσα στό πλαίσιο τής άτομικής Ιδιοκτησίας. Είναι ή πιό άνάγλυφη έκφραση τής Εξάρτησης άπό μιά καθορισμένη δραστηριότητα πού τής Εχει Επιβληθεί. Αύτή ή έξάρτηση κάνει τόν Ενα ζώο τής πόλης καί τόν άλλο ζώο τής ύπαίθρου, τό ίδιο περιορισμένα και τά δυό, καΐ άνανεώνει κάθε μέρα τήν άντίθεση άνάμεσα στά ουμφέροντά τους. («Ή γερμανική Ιδεολογία»).

Ό καταμερισμός τής Εργασίας, τόσο στήν κοινωνία όσο καΐ στήν κατασκευή, συνεπάγεται δχι μόνο τήν άνάδειξη καΐ άντικειμενοποίηση τών κρυφών Ικανοτήτων πού Ενυπάρχουν στήν άνθρώπινη φυλή, άλλά Επίσης καΐ «μιά όρισμένη διανοητική καΐ φυσική άναπηρία». («Κεφάλαιο», Ιος τόμος). Ό χειροτέχνης βρισκόταν άκόμα σέ οίκειότητα μέ τόν έαυτό του, γιατ'ι παρήγαγε κάτι συνολικό καΐ πλήρη, παρ' δλες τις άτέλειές του. ΣτΙς πόλεις ό καταμερισμός τής έργαοίας άνάμεσα στίς δια φορές συντεχνίες συντελούνταν άκόμα μέ τρόπο έντελώς φυσικό, ένώ δέν ύπήρχε καθόλου άνάμεσα ατούς έργάτες μέθα στίς Ιδιες τΙς συντεχνίες. Κάθε έργαζόμενος Επρεπε νά είναι Ικανός νά Εκτελέσει όλόκληρο κύκλο άπό Εργασίες, Επρεπε νά είναι σέ θέση νά κάνει τό κάθε τι πού μπορούσε νά γίνει μέ τά έργαλεΐα του 01 περιορισμένες συναλλαγές, ή ύποτυπώδικη σύνδεση άνάμεσα στίς διάφορες πόλεις, ό άραιός πληθυσμός καΐ ol περιορισμένες άνάγκες, δέν εύνοοϋσαν Εναν καταμερισμό τής έργασίας πιό προωθημένο καΐ γι' αύτό δποιος ήθελε νά γίνει μάστορας Επρεπε νά κατέχει δλη τήν τέχνη του στήν έντέλεια. Γι' αύτό βρίσκει κανείς ά<όμα ατούς χειροτέχνες του Μεσαίωνα Ενα Ενδιαφέρον γιά τήν Ιδιαίτερη έργασία τους καΙ γιά τήν έπιδεξιότητα στήν έργασία πού μπορεί νά ύψωθεί ώς τήν αίσθηση τού καλλιτέχνη δημιουργού Καΐ γι' αύτό κάθε χειροτέχνης τοΰ Μεσαίωνα δινόταν όλόκληρο^ στήν έργασία του' ήταν μαζί της σέ σχέση συναισθηματικής υποδούλωσης καΐ ήταν πολύ πιό υποταγμένος ο' αύτήν άπό τό σύγχρονο έργά-

Καταμερισμός τής έογασία; χαί άλλοτφίοχιη τ η πού ή έργασία του τόν άφήνει άδιάφορο. ( « Ή γερμανική Ιδεολογία»).

Ή προσωπική σχέση τοϋ χειροτέχνη μέ τό προϊόν του Αρχισε ν' άλλάζει γιά πρώτη φορά μέ τά βιοτεχνικά συστήματα, στά όποια Αρχισε νά έπικρατεϊ 6 καταμερισμός τής έργασίας. Πρώτα - πρώτα στΙς μηχανές αύτο νομίζεται ή κίνηση καΙ ή δραστικότητα τοϋ μέσου έργασίας άπέναντι στόν έργάτη. Γίνεται αύτό καθεαυτό ένα βιομηχανικό άεικίνητο, π ο ύ θά έξακολουθοΰσε νά παράγει άδιάκοπα, άν δέν σκόνταβε σέ όρισμένα φυσικά δρια π ο ύ βρίσκει στούς βοηθούς του τούς άνθρώπους: στή σωματική τους άδυναμία καΙ στήν αύτόνομη θέλησή τους Μαζί μέ τό έργοστασιακό έργαλεϊο περνάει καΙ ή δεξιοτεχνία στόν χειρισμό του ά π ό τόν έργάτη στή μηχανή. Ή έκτελεστική Ικανότητα τοΰ έργαλείου χειραφετιέται ά π ό τούς προσωπικούς φραγμούς τής άνθρώπινης έργατικής δύναμης. ' Α π ' ούτήν τήν αΙτία έξουδετερώνεται ή τεχνική βάση, δπου στηρίζεται ό καταμερισμός τής έργασίας μέσα στή βιοτεχνία. "Ετσι στή θέση τής Ιεραρχίας τών ειδικευμένων έργατών πού τ ή χαρακτηρίζει, μπαίνει μέσα στό αύτόιιατσ έργοστάσιο ή τάση τής έξίσωσης ή τής Ισοπέδωσης τών έργασιών, πού έχουν νά κάμουν ol βοηθοί τής μηχανής, στή θέση τής τεχνητά δημιουργημένης διάκρισης τών καταμερισμένων έργατών μπαίνουν καΙ κυριαρχούν ol φυσικές διακρίσεις τής ήλικίας και τοΰ φύλου. Σ τ ή χειροτεχνία καΙ τ ή βιοτεχνία ό έργάτης χειρίζεται τ ό έργαλεϊο. Σ τ ό έργοστάσιο, δμως, ή μηχανή κάνει χρήοη τοϋ έργάτη. Σ τ ή βιοτεχνία καΙ στή χειροτεχνία ό έργάτης άποφασίζει γιά τήν κίνηση έργασιας, ένώ στό έργοστάσιο θ' Ακολουθήσει ύποχρεωτικά τήν κίνηση τής μηχανής Σ τ ή βιοτεχνία ol έργάτες άποτελοΰν μέλη ένός ζωντανού μηχανισμού. Σ τ ό έργοστάσιο κυριαρχεί ένας άψυχος μηχανισμός, ξένος πρός τόν έργάτη. Σ ' αύτό τό μηχανισυό 6 έργάτης γίνεται ίνα ά π λ ό ζωντανό έξάρτημά του Ταυτόχρονα ή έργασία αύτή τής μηχανής έξαντλεί στόν άνώτατο βαθμό τό νευρικό σύστημα, καταπνίγει τήν πολύπλευρη λειτουργία τών μυώνων καΙ δημεύει κάθε έλεύθερη σωματική καΙ πνευματική δραστηριότητα. Ά<όμα καΙ ή ευκολία τής έργασίας γίνεται μέσο βασανισμού, άφοΰ ή μηχανή δέν έλευθερώνει τόν έργάτη ά π ό τήν έργασία, άλλά, άντίθετα, άπογυμνώνει τήν έργασία ά π ό κάθε περιεχόμενο 4S

Καταμερισμός τής έργασίας χαί Αλλοτρίωση

Ή άτομική είδική Επιδεξιωσύνη τοΰ Εξουθενωμένου έργάτη Πζ μηχανής, Εξαφανίζεται σάν ένα Απεριόριστα άσήμαντο πράγμα μπροστά στήν έπιστήμη, τΙς γιγαντιαίες φυσικές δυνάμεις καί στή μαζική έργασία που είναι Ενσωματωμένα στό μηχανισμό τοΰ έργοστασίου καί άπό κοινού άποτελοΰν τή δύναμη τοϋ «άφεντικοϋ» τ

Ή τεχνική ύποταγή τοϋ έργάτη στήν όμοιόμορφη κίνηση των μέσων έργασίας καί ή Ιδιόμορφη σύνθεση τοϋ έργατικοϋ δυναμικού, που άποτελεϊται άπό άτομα των δύο φύλων καΙ διαφόρων ήλικιών, γεννούν μιά πειθαρχία στρατώνα, πού μεταβάλλεται σέ όλοκληρωμένο σύστημα μέσα στό έργοστάσιο καί άναπτύσσει τήν έιτοπτεία τής έργασίας πού άναφέρθηκε πιό πάνω, διατηρώντας έτσι τούς Εργαζόμενους σέ χειρόνακτες καΙ Επόπτες, σέ άπλούς στρατιώτες καΙ υπαξιωματικούς ένός βιομηχανικού στρατού. («Κεφάλαιο», Ιος τόμος).

"Ετσι, ή έργασία στήν Ιστορική της άνάπτυξη, γίνεται ή άρνηση τής δικής της άρχής, τής δημιουργικής, δηλαδή, δραστηριότητας μέσα άπό τήν όποία ό Ανθρωπος δημιουργεί τόν έαυτό του. Ό άνθρωπος μετατρέπεται σ* ένα έξάρτημα τής μηχανής, σέ μιά μερική λειτουργία τοϋ μηχανισμού των μέσων έργσσίας πού τόν κυριεύουν. Ωστόσο, 6 Μάρξ, ό διαλεκτικός, βλέπει δχι μόνο τήν άρνηση, άλλά ταυτόχρονα καί τήν άντίθετη τάση πού μεγαλώνει μέσα σ* αύτή έξαιτ(ας της. Ή Σύγχρονη Βιομηχανία δέν βλέπει καΙ δέν μεταχειρίζεται ποτέ τήν ύπάρχουσα μορφή μιας παραγωγικής διαδικασίας σάν όρισ- ική. "Ετσι ή τεχνική βάση τής σύγχρονης βιομηχανίας είναι Επαναστατική, Ενώ δλοι οΐ προηγούμενοι τρόποι παραγωγής ήταν βασικά συντηρητικοί. Μέ τΙς μηχανές, τΙς χημικές διαδικασίες καΙ άλλες μέθοδες, ή σύγχρονη βιομηχανία, άνατρέπει άδιάκοπα δχι μόνο τΙς τεχνικές βάσεις τής παραγωγής, άλλά καΙ τΙς λειτουργίες τών Εργατών καί τούς κοινωνικούς συνδυασμούς τής Εργασιακής διαδικασίας. Ταυτόχρονα, μαζί μέ τΙς άνατροπές αύτές, ανατρέπει καΙ άνανεώνει τόν καταμερισμό τής έργασίας μέσα στήν κοινωνία και άδιάκοπα Εξφενδονίζει όγκους κεφαλαίου καΙ Εργαζομένων dtri τόν ένα παραγωγικό κλάδο στόν άλλο "Αν, ώστόσο, ή Σύγχρονη Βιομηχανία, άπό τήν Ιδια της τή φύοη, Επιβάλλει Εναλλαγή τής Εργασίας, ρευστότητα τής λειτουργίας, καθολική κινητικότητα τοΰ έργάτη, άπό τήν άλλη μεριά, μέ τήν 44

Καταμεοισμός της ίογασίας χαΐ άλλοτ^ίοση καπιταλιστική της μορφή, Αναπαράγει τόν παλιό καταμερισμό έργασίας μέ τΙς άποστεωμένες Ιδιομορφίες του Αύτή είναι ή άρνητική πλευρά. "Αν δμως ή άλλογή τής έργασίας πραγματώνεται τώρα μόνο σάν παντοδύναμος φυσικός νόμος καϊ μέ τήν τυφλή καταστρε πτική ένέργεια ένός φυσικού νόμου πού σκοντάφτει παντού σέ έμπόδια, ή Σύγχρονη Βιομηχανία, μέ τις καταστροφές της τΙς ίδιες, έπιβάλλει τήν άνάγκη νά Αναγνωριστεί σάν γενικός κοινωνικός νόμος τής παραγωγής ή άλλογή τών έργασιών καϊ κατά συνέπεια ή καταλληλότητα τοϋ έργάτη γιά διάφορες έργασίες, άρα καϊ τή μεγαλύτερη δυνατή άνάπτυξη τών Ικανοτήτων του. Πνεται ζήτημα ζωής καϊ θανάτου γιά τήν κοινωνία νά προσαρμόζει τήν παραγωγή στήν κανονική λειτουργία τοΰ νόμου αύτοϋ. Ή Σύγχρονη Βιομηχανία, έξαναγκάζει πραγματικά τήν κοινωνία μέ τήν ποινή τοϋ θανάτου, νά άντικαταστήσει τόν έργάτη - έξάρτημα, άνάπηρο άπό τή χρόνιο έπανάληψη μιας καϊ τής Ιδιας Ασήμαντης λειτουργίας · μέ τό όλόπλευρα άνατττυγμένο άτομο, κατάλληλο γιά μιά σειρά άπό έργασίες καϊ Ετοιμο νά άντιμετωπίσει κάθε άλλαγή τής παραγωγής. Γιά τό άτομο ούτό ol διάφορες κοινωνικές λειτουργίες πού έκτελεΐ, είναι τρόποι πού δίνουν έλεύθερο πεδίο στίς δικές του φυσικές καϊ άποκτημένες δυνάμεις. («Κεφάλαιο», Ιος τόμος).

Ό Μάρξ έξήγησε τΙς προϋποθέσεις πού θά όδηγοϋσαν άναπόφευκτα στόν καταμερισμό τής έργασίας καϊ έξίσου άναπόφευκτα ό καταμερισμός τής εργασίας θά όδηγοϋσε στόν καταμερισμό τής κοινής Ιδιοκτησίας καϊ στή μετάβαση στήν ά τ ο μ ι κ ή Ιδιοκτησία. 'Από τήν άρχή άκόμα ό καταμερισμός τής έργασίας φέρνει μαζί του καϊ τόν καταμερισμό τών δ ρ ω ν έ ρ γ α σ ί α ς, τών έργαλείων καϊ τών ύλικών. "Ετσι φέρνει μαζί του τόν κατακερματισμό τού συσσωρευιιένου κεφαλαίου άνάμεσα σέ διάφορους Ιδιοκτήτες και συνακόλουθα τ ή διαίρεση άνάμεσα στό κεφάλαιο καϊ τήν έργασία καϊ στίς διάφορες μορφές τής Τδιας τής Ατομικής Ιδιοκτησίας. "Οοο περισσότερο τελειοποιείται ό καταμερισμός τής έργασίας καϊ αύξάνεται ή συσσώρευση τόσο όξύτερες γίνονται ol μορφές πού φέρνει αύτή ή διαδικασία τής διαφοροποίησης. Ή Ιδια ή έργασία δέν μπορεί νά ύπάρχει παρά μόνο μέ τήν προϋπόθεση αύτής τής διάσπασης. "Ετσι, άποκαλύπτονται έδώ δυό γεγονότα. Ποώτα δτι ol παραγωγικές δυνάμεις έμφανίζονται σάν ίνας Ιδιαίτερος κόσμος, έντελώς άνεξάρτητες καϊ διαζευγμένες άπό τά άτομα, άλλά καϊ δίπλα στά άτομα: έμφανίζονται έτσι γιατί τά άτομα, στά 45

Καταμερισμό; τ ή ; έργασία; χαί άλλοι ςήοκτη όποια άνήκουν ol παραγωγικές δυνάμεις, ύπάρχουν διαιρημένα καΙ οέ άντίθεση τό ένα μέ τό άλλο, ένώ ά π ό τήν Αλλη μεριά ol παραγωγικές δυνάμεις είναι πραγματικές μόνο χάρη στή συναναστροφή καΙ τήν άλληλεξάρτηση που έχουν τά άτομα μεταξύ τους. "Ετσι ά π ό τό ένα μέρος έχουμε ένα σύνολο ά π ό παραγωγικές δυνάμεις που Απόκτησαν ένα είδος άντικειμενικής μορφής καΙ δέν είναι δυνάμεις τών άτόμων, άλλά δυνάμεις τής άτομικής Ιδιοκτησίας καΙ κατά συνέπεια δυνάμεις μόνο γιά τά άτομα έκεϊνα πού είναι Ιδιοκτήτες άτομικής Ιδιοκτησίας Ά π ό τό άλλο μέρος, βλέπουμε νά όρθώνεται άπέναντι στίς παραγωγικές δυνάμεις ή πλειονότητα τών άτόμων. μέθα ά π ό τήν όποία άποσπάστηκαν ol δυνάιαεις αυτές. Ή πλειονότητα αύτή άπορφανίστηκε ά π ό τό πραγματικό περιεχόμενο τής ζωής, τμηματίστηκε σέ άτομα άφηρημένα, τά όποια, ώατόσο, μόνο χάρη στό γεγονός αύτό βρέθηκαν σέ θέση νά σχετιστούν σάν ά τ ο μ α χ ω ρ ι σ τ ά Ό μόνος συνδετικός κρίκος πού έξακολουθεί νά ένώνει τά άτομα αύτά μέ τΙς παραγωγικές δυνάμεις καΙ μέ τή δική τους ύπαρξη —ή έργασία— έχασε κάθε όμοιότητα μέ τ ή δημιουργική δραστηριότητα (αύτενέργεια) καΙ συντηρεί τή ζωή τους άχρηστεύοντάς την. Σέ προηγούμενες πεοιόδους ή αύτενέργεια καΙ ή π α ρ α γ ω γ ή τής ύλικής ζωής ήταν χωριστές ά π ό τό γεγονός δτι άναπτύσσονταν σέ διαφορετικά πρόσωπα. 'Επίσης έξαιτίας τής περιορισμένης προσωπικότητας τών άτόμων, ή π α ρ α γ ω γ ή τής ύλικής ζωής λογαριαζόταν σάν ένας κατώτερος τρόπος αύτενέργειας. Σήμερα, δμως, ή αύτενέργεια καΙ ή π α ρ α γ ω γ ή ύλικής ζωής άποκλίνουν σέ τέτοιο βαθμό, ώστε τελικά ή ύλική ζωή παρουσιάζεται σάν σκοπός, και εκείνο που παρογει την ύλική αϋτή ζωη —ή *ργ. ' :— CMV μέσο. ( « Ή γερμανική Ιδεολογία»)

Αύτή ή σκέψη δέν παύει νά άπασχολεϊ τόν Μάρξ· ή ύλική ζωή είναι ή β ά σ η , άλλά όχι ό σ κ ο π ό ς , τής άνθ^ώπινης ύπαρξης. Τό γεγονός δτι ή έργασία Εμφανίζεται μόνο σάν μέσο συντήρησης τής ζωής, δχι πιά σάν δημιουργική δραστηριότητα μέ τήν όποία ό άνθρωπος φτιάχνει καΙ διαμορφώνει τόν έαυτό του, είναι γιά τόν Μάρξ μιά άντίφαση τής φύσης τοϋ άνθρώπου. "Οταν, λοιπόν, ό Μάρξ λέει δτι ol οίκονομικές συνθήκες είναι περισσότερο Ισχυρές άπό τΙς άτομικές, αύτό δέν τό θεωρεί Εναν αΙώνιο νόμο, άλλά Ενα στά46

Καταμίοιβμο; τή: ίογ«οίας χ<ιί Λλλοτοί<·'<"ι

διο Ιστορικής άνάπτυξης, πού ή ύπέρδασή του άποτελεί τό μεγάλο καθήκον τής άνθρωπότητας. Ή οίκονομία δέν πρέπει νά κυριαρχεί πάνω στόν άνθρωπο: πρέπει νά μπεΐ κάτω άπό τόν έλεγχο τής άνθρωπότητας πού θά άποτελεϊται άπό συνεταιρισμένα άτομα. Ό καταμερισμός τής έργασίας προσφέρει τό παράδειγμα δτι ...δσο

ό

άνθρωπος

παραμένει

στή

φυσική

κοινωνία,

δηλαδή

δσο ύπάρχει σχίσμα άνάμεσα στό Ιδιαίτερο καΙ στό κοινό συμφέρο, δσο κατά συνέπεια ή δραστηριότητα δέν είναι ΐ θελοντικά, άλλά άπό τή φύση, διαιρημένη, ή Τδια ή πράξη του άνθρωπου γίνεται μιά ξένη δύναμη πού τόν άντιστρατεύε ται καΐ τόν ύποδουλώνει, άντΙ νά τήν έξουσιάζει Αύτή ή καθήλωση τής κοινωνικής δραστηριότητας, αύτή η κεφαλαιοποίηση τών δσων έμεϊς οι ίδιοι παοάγου;.. :·ί um αντικειμενική δύναμη πού εΓναι πάνω άπό μας καΐ ξεφεύγει άπό τόν Ελεγχό μας, ματαιώνει τΙς προσδοκίες μας καΐ Εκμηδενίζει τούς ύπολογισμούς μας, είναι Ενας άπό τούς βασικούς παράγοντες στήν Ιστορική άνάπτυξη μέχρι τώρα. Καΐ άπό τήν Τδια αύτή άντίφαση άνάμεσα στό άτομικό συμφέρο καί τό συμφέρο τής κοινότητας, τό τελευταίο παίρνει μιά άνεξάρτητη μορφή σάν κ ρ ά τ ο ς , διαζευγμένο άπό τό πραγματικό συμφέρο τοϋ άτόμου καΙ τής κοινότητας Ή κοινωνική δύναμη, δηλαδή ή πολλαπλασιασμένη παραγωγική δύναμη, πού έκπηγάζει άπό τή συνεργασία διαφορετικών άτόμων, δπως καθορίζεται μέσα στόν καταμερισμό τής Εργασίας, Εμφανίζεται στά άτομα αύτά, άφοΰ ή συνεργασία τους δέν είναι Εθελοντική άλλά φυσική, δχι σάν δική τους συζευγμένη δύναμη, άλλά σάν μιά ξένη δύναμη πού ύπάρχει χωρίς τή θέλησή τους. Ή προέλευση καΐ ό προορισμός τής δύναμης αύτής τούς είναι άγνωστα, δέν μπορούν πιά νά τήν έξουσιάσουν. 'Αντίθετα, ή δύναμη αύτή διατρέχει τώρα μιά Ιδιαίτερη σειρά άπό φάσεις καΙ στάδια άνεξάρτητα άπό τή θέληση καΐ τή δράση τοΰ άνθρώπου, σέ σημείο μάλιστα πού νά μή τις κυβερνά. Αύτή ή «άλλοτρίωση» (γιά νά χρησιμοποιήσουμε Εναν δρο κατανοητό ατούς φιλόσοφους) μπορεί φυσικά νά καταργηθεί μόνο παίρνοντας ύπόψη δυό π ρ α κ τ ι κ έ ς προϋποθέσεις... («Ή γερμανική Ιδεολογία»),

Ό Μάρξ πίστευε δτι ol δύο αύτές πρακτικές προϋποθέσεις είναι: Πρώτη, δτι ή άντίθεση άνάμεσα στή μεγάλη μάζα τών άνθρώπων πού δέν Εχουν μέσα άτο47

Καταμίςιομός τής Εργασίας χαί άλιλοτρύίΗτη

μικής Ιδιοκτησίας καί τόν «ύπάρχοντα κόσμο τοϋ πλούτου καί τοϋ πολιτισμού» θά γινόταν «άνυπόφορη». Δεύτερη, δτι ol παραγωγικές δυνάμεις θά άναπτύσσονταν καθολικά καί δχι μόνο σέ λ(γες χώρες «γιά τό λόγο δτι χωρίς τήν καθολική αύτή άνάπτυξη, μόνο ή έλλειψη γίνεται καθολική, καί μέ τήν έλλειψη ό άγώνας γιά τά άπαραίτητα θά άναπαραγόταν άναγκαστικά». («Ή γερμανική Ιδεολογία»). Είναι, λοιπόν, ό καταμερισμός τής έργασίας μέ δλες τΙς συνέπειές του — άτομική Ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής καί των προϊόντων τής έργασίας, κυριαρχία τοϋ προϊόντος πάνω στόν παραγωγό, τό σύνολο των παραγωγικών δυνάμεων καί θεσμών, κράτος, έκκλησία, δικαιοσύνη κλπ. - πού άντιμετωπίζουν τό άτομο σάν ξένες δυνάμεις, πού παράγουν τήν κατάσταση πού ό Μάρξ όνόμασε ά λ λ ο τ ρ ί ω σ η . 01 άνθρωποι, έκτός άπό μιά έλάχιστη μειοψηφία πού Επιδίδεται σέ δημιουργική δραστηριότητα, δέ μπορούν νά άναγνωρίσουν τόν έαυτό τους στά Ιδια τους τά έργα. Ή κοινωνική παραγωγή ύπάρχει γι* αύτούς σάν μία «έξωτερική μοίρα». Ή δημιουργία έπισκιάζει τό δημιουργό καί αύτή ή «δεύτερη» φύση πού ό άνθρωπος κέρδισε άπό τήν άρχική, στοιχειώδη φύση / Εμφανίζεται άκόμα πιό Ισχυρή καί δέν έλέγχεται τόσο εύκολα δσο ή πρώτη μέ τούς λοιμούς της, τούς σεισμούς καί τΙς ήφαιστειώδεις έκρήξεις. Ή ύλική σχέση άναπτύχθηκε πέρα άπ' δλα τά άτομικά πράγματα καί έγινε μιά αύτόνομη δύναμη. Σ' έναν κόσμο έξελιγμένου καταμερισμού τής έργασίας, άτομικής Ιδιοκτησίας των ύλικών, των μέσων καί των προϊόντων τής έργασίας, σ' έναν κόσμο θεσμών καί Ιδεολογιών, τοϋ έ χ ε ι ν καί τοϋ κ υ β ε ρ ν ά ν , ή άλλοτρίωση γενικεύεται. Καί δέν άλλοτρίώνεται μόνο ό Εργαζόμενος πού πουλά τήν έργασία του, άλλά καί ό έργοδότης πού Ιδιοποιείται τό προϊόν τής έργασίας ένός άλλου άνθρώπου. 'Αλλοτριώνεται καί ό έμπορος πού πηγαίνει τό έμπόρευμα στήν άγορά, άλλοτριώνονται ol «έχοντες» καί ol «μή' έ4·

Καταμερισμός τής Εργασίας και άλλοτ-ςίοπη

χοντες», ol κυβερνώντες καϊ ol κυβερνώμενοι. "Ολοι βρίσκονται σ' έναν κόσμο άποξενωμένο άπό τήν έργασία τους, άπό τούς άλλους καϊ άπό τόν έαυτό τους. "Οπως καϊ νά τόν έξετάσεις, είναι ένας κόσμος άναποδογυρισμένος, δπου τά άντικεΐμενα, Ιδιοποιημένα άπό τόν άνθρωπο, άποκτοϋν παράφρονη δύναμη καϊ θέλουν νά έξουσιάζουν τούς άνθρώπους. Ά π ό τ ή φεουδαρχική κιόλας Ιδιοκτησία τής γής, ή Ιδιοκτησία τής γής έμφανίζεται σάν μιά ξένη δύναμη ττού κυβερνά τούς άνθρώπους. Ό δουλοπάροικος είναι τό προϊόν τής γής. Μέ τόν Ιδιο τρόπο, ό κληρονόμος, ό πρωτότοκος γιός, άνή«ει στήγή. Ή γή τόν κληρονομεί («ΟΙκονομικά καϊ φιλοσοφικά χειρόγραφα»).

Ή άλλοτρίωση τοϋ έργάτη είναι ή πιό άκρα(α μορφή, γιατί είναι ή Ιδια ή φύση τής δραστηριότητάς του. Γιά τόν μή έργάτη, τόν άφέντη, τόν Ιδιοκτήτη, τόν άργόσχολο, ή άλλοτρίωση δέν είναι μιά δραστηριότητα, άλλά μιά κατάσταση. Πρέπει πρώτα ά π ' δλα νά σημειωθεί δτι κάθε τι πού έμφανί ζεται στόν έργάτη σάν δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α άλλοτ ρ ί ω σ η C, έμφανίζεται στόν μή έργάτη σάν κ α τ ά σταση Α λ λ ο τ ρ ί ω σ η ς . («ΟΙκονομικά καϊ φιλοσοφικά χειρόγραφα»)

"Οταν, σ' ένα παλιότερο στάδιο τής Ιστορίας, δυό φυλές συναντιόνταν σ' ένα προκαθορισμένο μέρος καϊ άντάλλαζαν δώρα, αύτό δέν ήταν μιά πράξη άλλοτρίωσης, άλλά μιά συνάντηση, μιά άνθρώπινη προσέγγιση. Μόλις δμως τό δώρο μετατράπηκε σέ έμπόρευμα, ή έμπιστοσύνη έδωσε τή θέση της στή δυσπιστία καϊ ή γενναιόδωρη άνταλλαγή στόν ύπολογισμό. Αύτό πού τώρα μεταβιβαζόταν άπό χέρι σέ χέρι δέν ήταν πιά ή έ κ φ ρ α σ η μιας όμάδας άνθρώπων, άλλά ή ά λ λ ο τ ρ ί ω σ ή της στό προϊόν τής έργασίας. Ή μία πλευρά δέν θαύμαζε πιά τήν άντικειμενική καϊ Ιδιαίτερη ποιότητα στό άντικείμενο πού τής πρόσφερε ή άλλη. Τήν ένδιέφερε μόνο ή γενική του ποιότητα, ή ά ν τ α λ λ α κ τ ι κ ή τ ο υ ά49

Κιιταμεοιομός τής έργαβία; xui άλλοτο<(»σΐ|

ξ ί α πού ζυγιζόταν μέ τήν άνταλλακτική άξία κάποιου άλλου πράγματος. 'Αρχικά, ή άνταλλαγή «τόσο τής άνθρώπινης δραστηριότητας μέσα στήν ϊδια τήν παραγωγή, δσο και τών ά ν θ ρ ώ π ι ν ω ν π ρ ο ϊ ό ν τ ω ν , έχουν μιά πραγματική, συνειδητή καΙ άληθινή ύπαρξη καΙ άποτελοϋν μιά κ ο ι ν ω ν ι κ ή δραστηριότητα καΙ μιά κ ο ι ν ω ν ι κ ή άπόλαυση». («Μάρξ - "Ένεγκελς, "Απαντα»). "Οταν ή άρχική αύτή άνταλλαγή γίνεται Εμπορευματική άνταλλαγή καΙ δταν ή κοινή Ιδιοκτησία γίνεται άτομική Ιδιοκτησία, ή πραγματική κοινότητα τών άνθρώπων μετατρέπεται σέ μιά γελοιογραφία τοϋ έαυτοϋ της. Ή έμπορευματική Ανταλλαγή μεσολαβεί στήν κοινωνική έπικοινωνία. Ό δεσμός τής ο ύ σ ι α σ τ ι κ ή ς φ ύ σ η ς πού συνδέει τόν Εναν άνθρωπο μέ τόν άλλο «παρουσιάζεται σάν Ενας Επουσιώδης δεσμός καΙ ό διαχωρισμός τοϋ άνθρώπου άπό τούς άλλους άνθρώπους παρουσιάζεται σάν άληθινή του ύπαρξη. Ή δύναμή του πάνω στό άντικείμενο παρουσιάζεται σάν δύναμη τοϋ άντικειμένου πάνω σ' αύτόν και ό κύριος τής δημιουργίας παρουσιάζεται σάν σκλάβος τής δημιουργίας του». («Μάρξ - "Ενγκελς, "Απαντα»). Ή πολιτική οίκονομία τής άστικής κοινωνίας ...έννοεϊ τήν κοινότητα τών άνθρώπων ή τ ή δραστηριοποιημένη ά ν θ ρ ώ π ι ν η φ ύ σ η τους, τήν άλληλοσυμπλήρωσή τους πού συνθέτει τήν είδολογική ζωή τους, τήν άληθινά άνθρώπινη ζωή τους, μέ τ ή μορφή τής άντολλαγής καΙ τού έμπορίου... « Ή κοινωνία, λέει ό "Ανταμ Σμιθ, είναι μιά έμπορευόμενη κοινωνία. Το καθένα ά π ό τά μέλη της είναι ένας έμπορος». (Μάρξ - *Ενγκελς, " Α π α ν τ α ) .

Στήν έμπορευματική άνταλλαγή, στό έμπόριο, τά άντικείμενα κερδίζουν δύναμη πάνω στούς άνθρώπους. Τό άντικείμενο πού προσφέρεται σέ κάποιον άλλο δέν άντιπροσωπεύει πιά τήν κοινότητα πού τό προσφέρει. Ό Εμπορος άντιπροσωπεύει τό άντικείμενο πού προσφέρει γιά πούλημα. Τό πρόσωπο τοϋ άνθρώπου Εξαφανίζεται πίσω άπό τήν κοινωνική μάσκα τοϋ έμ50

Καταμερισμός τ ή ; εργασίας καί αλλοτρίωση

πόρου. Ή κοινότητα τοϋ ά ν τ α γ ω ν ι σ μ ο ϋ , ή Εμπορική κοινωνία, Εκδηλώνεται σάν άποξένωση - σάν άλλοτρίωση. "Οπως άκριβώς γιά τόν άνθρωπο πού πηγαίνει τά έμπορεύματά του στήν άγορά, τό Εμπόρευμα γίνεται τό ύ π ο κ ε ί μ ε ν ο καΐ ό άνθρωπος ό ίδιος μόνο μιά λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α , έτσι καΐ τά άτομα γίνονται λειτουργικά —ύπάλληλοι— στήν Ιεραρχία τών κοινωνικών θεσμών. 01 άλλοι άνθρωποι δέν τούς βλέπουν σάν συνανθρώπους πού έχουν Γσα δικαιώματα, άλλά σάν, άνώτερους ή κατώτερους, σάν κτήτορες μιας κοινωνικής θέσης, σάν μιά μικρή ή μεγάλη μονάδα δύναμης. Κάθε ύπάλληλος είναι άποξενωμένος άπό κάθε άλλο ύπάλληλο καΐ δλοι μαζί είναι άποξενωμένοι άπό τόν άπλό πολίτη. Μέ τόν Ιδιο τρόπο ό Ιδιοκτήτης καΐ ό άνθρωπος πού πουλά τήν έργασία του είναι άποξενωμένοι ό ένας άπό τόν άλλο. ΚαΙ ένώ στό μικρής κλίμακας άγροτικό καΐ βιοτεχνικό Εμπόριο ή άποξένωση αύτή διατηρεί όρισμένα χαρακτηριστικά (πού συχνά είναι ύποκριτικά) οίκειότητας καΐ Εμπιστοσύνης, στή μεγάλης κλίμακας βιομηχανία ή άλλοτρίωση είναι άμεταμφίεστη. Κοντολογής, ένώ ή άλλοτρίωση είναι τό καθολικό χαρακτηριστικό τής παραγωγής πού βασίζεται σέ άνταλλακτικές άξίες καΐ στόν αύξανόμενο καταμερισμό τής Εργασίας πού άπαιτεϊ ή παραγωγή αυτή, παίρνει τήν πιό άκραία μορφή της στήν περίπτωση τοΰ μισθωτού Εργαζόμενου, τού άνθρώπου πού πουλά τήν Εργασία του σάν Εμπόρευμα. Ή άκραία αύτή μορφή Εμφανίζεται ατή σχέση του μέ τό προϊόν τής έργασίας του, μέ τή διαδικασία τής έργασίας του καί μέ τόν Εαυτό του. Στήν έργασία γιά τό κέρδος Εμπεριέχονται τά έξής: Q] Ή άλλοτρίωση τής έργααιας άπό τό Εργαζόμενο ύποκείμενο και ή αυθαίρετη φύση της. [?] Ή αύθαίρετη φύση καί άλλοτρίωση της έργασίας ά π ό τό άντικειμενό της J ι Ό προσδιορισμός τοΰ Εργαζόμενου ά π ό κοινωνικές άνάγκες, ol όποιες, ύστόσο, τοΰ είναι ξένες καί καταναγκαστικές καί στίς όποιες ύποκύπτει μόνο άπό έγωιστική Ελλειψη καί άνάγκη καΐ γιά τόν ό51

Κατιιμτυιομός τής ίργιχαίας x«i άλλοτρίοκτη ποιο σημαίνουν μονάχα μιά π η γ ή Ικανοποίησης των άναγκών του, δπως άκριβώς ό Ιδιος ύπάρχει γιά τήν κοινωνία μονάχα σάν σκλάβος των άναγκών της. 3 Τό γεγονός δτι γιά τόν Εργαζόμενο ή συντήρηση τής άτομικής του ύπαρξης Εμφανίζεται σάν σκοπός τής διίραστηριότητάς του, καΙ ή πραγματική του δραστηριότητα μόνο σάν μέσο. Τό γεγονός, Επίσης, δτι Ενεργοποιεί τ ή ζωή του μόνο γιά νά κερδίσει τά μέσα τής συντήρησης τής ζωής του (μΕσα Επιβίωσης) Έ τ σ ι , δσο μεγαλύτερη καΙ περισσότερο διαρθρωμένη παρουσιάζεται ή δύναμη τής κοινωνίας μΕσα στίς οχΕσεις τής άτομικής Ιδιοκτησίας, τόσο πιό Εγωκεντρικός, τόσο άκοινωνικός καΙ Αλλοτριωμένος ά π ό τήν Ιδια του τή φύση γίνεται ό άνθρωπος. («Μάρξ - Έ ν γ κ ε λ ς , Ά π α ν τ α » ) .

Σέ μιά έποχή δπου ή άλλοτρίωση αυτή τοϋ άνθρώπου άπό τή φύση του, ό άντικοινωνικός αύτός έγωισμός, ό ύποβιβασμός τής έργασ(ας σέ μιά κενή Επιδίωξη μισθού, σέ μιά «δουλειά», έχει γίνει πιά μιά άποδεκτή πραγματικότητα, άξίζει νά ξαναθυμηθούμε τήν όργή τοϋ Μάρξ κατά τής άλλοτρίωσης, τοϋ Εγωισμού, τής παραμόρφωσης τής έργασίας καί κατά τοϋ βάρβαρου ύλισμοΰ πού άνυψώθηκε σέ θέση

άρχής·

Μολονότι ol Εργαζόμενοι στΙς άναπτυγμένες βιομηχανικές κοινωνίες δέν είναι πιά ol Εξαθλιωμένοι σκλάβοι πού ήταν στήν έποχή τοϋ Μάοξ, μπορούμε άκόμα νά άναγνωρίσουμε τή βασική άλήθεια σκληρών καί άδιατάρακτων διατυπώσεων, δπως ή παρακάτω: 'Εξετάσαμε τήν πράξη τής άλλοτρίωσης - ή ς ποακτικής όνθρωπινης δραστηριότητας —τής έργασίας— ά π ο δύο δψεις: [Τ] Τή σχέση τοΰ Εργαζόμενου πρός τό π ρ ο ϊ ό ν τής έργασ ί α ς σάν Ενα ξένο άντικείμενο πού τόν κυριαρχεί. Αύτή ή σχέση είναι ταυτόχρονα καί σχέση πρό>, τόν έξωτερικό κόσμο, τά φυσικά άντικείμενα. Μιά σχέση, δμως, πρός Εναν ξένο και έχθρικό κόσμο [Τ) Τή σχέση τοΰ Εργαζόμενου πρός τήν π ρ ά ξ η τ ή ς π α ρ α γ ω γ ή ς μέσα στό πλαίσιο τής έργασίας. Αύτή είναι μιά σχέση τοΰ Εργαζόμενου πρός τ ή δική του δραστηριότητα, σάν κάτι ξένο, κάτι πού δέν τοΰ άνήκει. Μιά δραστηριότητα πού πάσχει ά π ό άδράνεια, μιά δύναμη πού είναι άνίσχυρη, μιά δημιουργία εύνουχισμένη. Ή π ρ ο σ ω π ιΜ

54

Κ α τ α μ έ ρ ι σ ε ς τή; έογαβία; και Αλλότριο«!" ι, κ ή φυσική καϊ πνευματική ένεργητικότητα τοΰ Εργαζόμενου, ή προσωπική του ζωή (γιατί τ( άλλο είναι ή ζωή έκτός άπό δραστηριότητα;), γίνεται μιά δραστηριότητα π ο υ στρέφετο έναντίον του, Ανεξάρτητα ά π ό αύτόν καϊ χωρίς νά τοΰ άνή κει. Αύτή είναι ή αύτο-άλλοτρίωση π ο υ ποοβάλλει άπέναντ. στήν προαναφερθείσα άλλοτρίωση τοΰ πράγματος («ΟΙκονομικά καϊ φιλοσοφικά χειρόγραφα»),

'Επειδή ό Μάρξ είδε τήν εΙδολογική φύση τοϋ άνθρώπου μέσα σέ δημιουργική δραστηριότητα, σέ μιά συνειδητή μεταμόρφωση τοϋ έξωτερικοϋ κόσμου και κατά συνέπεια σέ μιά όλόπλευρη ά ν α γ ν ώ ρ ι σ η τ ο ϋ έ α υ τ ο ϋ τ ο υ , ή άπώλεια τής δημιουργικής ποιότητας τής έργασίας σήμαινε γι' αύτόν τήν άλλοτρίωση τοϋ άνθρώπου άπό τήν εΙδολογική φύση του καϊ συνακόλουθα άπό τόν έαυτό του. "Αν ή σχέση τοϋ άνθρώπου πρός τόν έαυτό του είναι άπλώς μιά σχέση πρός ένα ζωντανό πλάσμα, πού είναι υποχρεωμένο νά έργάζεται γιά νά συντηρήσει τόν έαυτό του — δν ή δραστηριότητά του δέν είναι τό παγκόσμιο έλεύθερο παιχνίδι τών δυνάμεων, άλλά μιά σκέτη ο ί κ ο ν ο μ ι κ ή ά π ο ζ η μ ί ω σ η (£νας μισθός) — δν ή έργασία του έχει γίνει ένα έμπόρευμα καϊ αύτός ό Τδιος ένα πράγμα πρός τόν έαυτό του, τότε παύει, σάν άτομο, νά άντιπροσωπεύει τό άνθρώπινο γένος. ...Μιά άμεση συνέπεια τής Αλλοτρίωσης τοΰ άνθρωπου ά π ό τό προϊόν τής έργασ(ας του, ά π ό τ ή ζωτική του δραστηριότητα καϊ ά π ό τήν εΙδολογική ζωή του, είναι δτι ό άνθρωπος ά λλ ο τ ρ ι ώ ν ε τ α ι ά π ό άλλους ά ν θ ρ ώ π ο υ ς . "Οταν ό άνθρωπος άντιμετωπίζει τόν έαυτό του, άντιμετωπίζει έπίσης άλλους ά ν θ ρ ώ π ο υ ς . 'Εκείνο ττού είναι άλήθεια γιά τή σχέση τοΰ άνθρώπου πρός τήν έργασία του, πρός τό προϊόν τής Εργασίας του καϊ πρός τόν έαυτό του, είναι έπίσης άλήθεια καϊ τής σχέσης του πρός άλλους άνθρώπους, πρός τήν έργασία τους καϊ πρός τ ά άντικείμενα τής έργασίας τους. Γενικά, ή δήλωση δτι ό άνθρωπος άλλοτριώνεται ά π ό τήν εΙδολογική ζωή του σημαίνει δτι κάθε άνθρωπος άλλοτριώνεται ά π ό τοιίς άλλους καϊ Ατι καθένας άπό τούς άλλους άλλοτριώνεται κατά τόν Ιδιο τρόπο ά π ό τήν Ανθρώπινη! ζωή Ή άνθρώπινη άλλοτρίωση καϊ προπαντός ή σχέση τοΰ άνθρώπου πρός τόν έαυτό του, άναγνωρίζεται πρώτα και έκφρά

K'iniufςιιομό; τ ή ; fςιγασία; χαί ίλλοτρίωση ζεται στή σχέση άνάμεσα σέ κάθε άνθρω m καΐ στους άλλους άνθρώπους "Ετσι, στή σχέση τής άλλοτριω.<ένης έργασίας, •,άθε άνθρωπος βλέπει τους άλλους σύμφωνα μέ τ ά κριτήρια «αι τις ο χ ί ο ο ς στίς όποιες βρίσκει τόν έαυτό του τοποθετημένο σάν ένα έργαζάμενο («ΟΙκονομικά κα> φιλοσοφικά χει* ρογραφα»)

Σέ μιά κοινωνία ά λ λ ο τ ο ι ω σ η ς ή σχέση ένός άνθρώπου πρός άλλους άνθρώπους δέν είναι σχέση μιας ά ν θ ρ ώ π ι ν η ς ύπαρξης πρός τΙς συντροφικές του άνθρώπινες ύπάρξεις, άλλά ή σχέση τοϋ υπηρέτη πρός τόν άφέντη, τοϋ Εκμεταλλευόμενου πρός τόν Εκμεταλλευτή, τοϋ ύφιστάμενου πρός τόν προϊστάμενο, τοϋ αΐτοϋντος πρός τόν άνθρωπο μέ τό προνόμιο. '0 καταμερισμός τής έργασίας μέσα στή διαδικασία τής Εργασίας υποβιβάζει τόν Εργαζόμενο σ' Ενα συστατικό μιας τεράστιας μηχανής, σέ μιά περιορισμένη καΙ άπομονωμένη λειτουργία, πού καθιστά τήν ένέργεια κενή περιεχομένου καΙ τόν έκτελεστή τηο Ενα τμήμα άνθρώπου. Εκείνο πού παράγει τόν άφήνει άδιάφορο: τό προϊόν Εργασίας του δέν είναι ή άντικειμενοποίηση τοϋ δικοϋ του έαυτοϋ, άλλά κάτι πού Εχει ξεφύγει άπό τόν Ελεγχό του. 'Η κ ο ι ν ω ν ι κ ή δ ι α ί ρ ε σ η τ ή ς Εργασ ί α ς , πού κάνει τόν Εναν άνθρωπο Ιδιοκτήτη των υλικών, των μέσων έργασίας καΙ των προϊόντων καΐ τόν άλλο Ενα άπογυμνωμένο πλάσμα, πού πουλά τήν Εργασία του στήν άγορά καΙ άδιάφορα Εκτελεί τήν πράξη τής παραγωγής, χωρίς νά Εχει καμιά συμμετοχή στόν προσδιορισμό της, άποκλείει κάθε π α ρ α γ ω γ ι κ ή κ ο ι ν ό τ η τ α , δπου κάθε ταλαντούχο άτομο θά μπορούσε νά Εχει ίσες εύκαιρίες καΙ δπου ή παραγωγή θά μπορούσε νά καθοριστεί, δχι άπό τό κέρδος, άλλά άπό τό κοινό ύλικό καΙ τό πνευματικό Ενδιαφέρον στόν όλόπλευρα άναπτυγμένο άνθρωπο. 'Η ά ν τ ί φ α σ η ά ν ά μ ε σ α σ τ ή ν πραγματική κοινωνικοποίση τής π α ρ α 54

Καταμεςιομός τής ίμγαβίας χαί Λλλοτ^ίοπη

γωγής καΐτόν κατακερματισμότής Ι δ ι ο κ τ η σ ί α ς σ' Ε ν α π λ ή θ ο ς ά τ ο μ ι κ ώ ν σ υ μ φ ε ρ ό ν τ ω ν άρνεΐται στούς παραγωγούς όποιοδήποτε Ελεγχο στήν κίνηση τών προϊόντων τους, τούς ύποδουλώνει στήν αύτόνομη δύναμη τών προϊόντων καΐ παραμόρφωνα τήν άνθρώπινη κοινωνία σέ μιά κοινωνία κυδερνηυένη άπό πράγματα, δπού τά Εργα τοϋ άνθρώπου τόν άντιστρατεύονται σά νά είναι κάτι ξένο πρός αύτόν. Παραμορφώνει τήν άνθρώπινη κοινωνία σ' Εναν ξένο κόσμο άπό Ιστορικούς «φυσικούς νόμους», άπό μυστηριώδεις δυνάμεις τής μοίρας, άπό πανίσχυρους θεσμούς καΐ γιγαντιαία είδωλα. Ό Μάρξ πίστευε δτι αύτή ή «σύγχυση καΐ μετατόπιση» τής φύσης τοϋ άνθρώπου είναι Ιστορικά δεδομένη καΐ γιά τό λόγο αύτό μπορεί νά ξεπεραστεί. 'Ασφαλώς, ol άντικειμενικές συνθήκες έργασίας, ό τεχνικός καΐ διοικητικός μηχανισμός, άποκτοϋν συνεχώς μιά «αύξανόμενη κολοσσιαία άνεξαρτησία» π ρ ό σ ω π ο μ έ π ρ ό σ ω π ο μέ τήν έργασία τήν Ιδια καΐ ό κοινωνικός πλοϋτος άντιστρατεύεται τήν έργασία «σέ μιά αύξανόμενη γιγαντιαία άναλογία, σά μιά ξένη καΐ κυρίαρχη δύναμη». 'Αλλά «ή διαδικασία αύτή τής μετατόπισης», είναι ...άπλά καΐ μόνο μιά Ι σ τ ο ρ ι κ ή άναγκαιότητα, άπλώς μιά άναγκαιότητα γιά τήν άνάτττυξη των παραγωγικών δυνάμεων άπό ίνα όρισμένο Ιστορικό σημείο Εκκίνησης ή 6άση(,άλλά μέ κανένα τρόπο) μιά ά π ό λ υ τ η άναγκαιότητα παραγωγής. Μάλλον μιά άναγκαιότητα που Εξαφανίζεται καΐ τό (ένυπάρχον) άποτέλεσμα καΐ ό σκοπός αύτής τής διαδικασίας είναι ή κατάργηση τής Τδιας αύτής βάσης, καθώς καΐ τής μορφής τής διαδικαοίας αύτής («Βάσεις τής Κριτικής τής πολιτικής οίκονομίας»)

Τό πρόβλημα τής άλλοτρίωσης ήταν γιά τό Μάρξ Ενα κεντρικό πρόβλημα καΐ δχι, δπως συχνά Ισχυρίζονται όρισμένοι σήμερα,, μιά ρομαντική άνθρωπιστική Ιδέα τής νεανικής ήλικίας τοϋ Μάρξ, τοϋ Μάρξ «τής άντι-μαρξιστικής καΐ προ-μαρξιστικής περιόδου». Ά Sj

Καταμΐοιομός της toyααίας χαϊ άλλοτού'χττ]

σφαλώς ύπήρξε ίνας Μάρξ τής νεανικής ήλικίας, καθώς καί ίνας Μάρξ τής ώριμης ήλικίας, άλλά ποτέ δέν ύπήρξε ένα τέτοιο πράγμα: ένας «άντι-μαρξιστής» καί ένας «μαρξιστής» Μάρξ. «01 Βάσεις τής Κριτικής τής πολιτικής οίκονομίας», γράφτηκαν τό 1857—58, όταν ό Μάρξ ήταν σαράντα χρονών: ή Ιδέα τής άλλοτρίωσης είναι τόσο ζωντανή στό έργο αύτό, δσο καί σέ κάθε προηγούμενο. Είναι, δμως, άλήθεια, δτι ή έλπίδα πώς ol «άντικειμενικέςσυνθήκες τής παραγωγής μπορούν νά άπαλλαγοϋν άπό τήν άλλοτρίωση», άντικαταστάθηκε στόν τελευταίο τόμο τοϋ «Κεφαλαίου» — τελευταία έργασία τοϋ Μάρξ— άπό τή σκέψη δτι ό άνθρωπος μπορεί νά γίνει όλοκληρωμένος ά ν θ ρ ω π ο ς , δηλαδή ένας άνθρωπος δχι πιά άλλοτριωμένος άπό τόν έαυτό του καί τούς συνανθρώπους του, μόνο δταν έχει προοδεύσει πέρα άπό τ ή σφαίρα τής παραγωγής γιά χάρη τής άναγκσιότητας.

56

4

Ο ΕΙΔΩΛΟΛΑΤΡΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΟΥ ΕΜΠΟΡΕΎΜΑΤΟΣ Ή δήλωση γιά τά «άναλλοτρίωτα» άνθρώπινα δικαιώματα προϋποθέτει έναν κόσμο δπου τό κάθε τι έχει άλλοτριωθεΐ: δς άφήσουμε τουλάχιστο, τά άνθρώπινα δικαιώματα Εξω άπό τό βρώμικο παιχνίδι. "Ολα Εχουν γίνει έμπορεύματα: πλάι - πλάι μέ τήν άγορά κρέατος είναι ή άγορά τέχνης. Πλάι - πλάι μέ τήν άγορά αύτοκινήτων είναι ή άγορά τοϋ βιβλίου, ή άγορά τής έργασίας, ή άγορά τοϋ σέξ, άγορές γιά πληροφορίες, μυστικές ύπηρεσίες και άσφαλώς ή άγορά τής κοινής γνώμης. Πάνω άπ* δλα είναι ό άνθρωπος πού μετατρέπεται σέ έμπόρευμα: Ή π α ρ α γ ω γ ή όχι μόνο παράγε: τόν άνθρωπο οάν έ μ π ό ρ ε υ μ α , οάν ά ν θ ρ ώ π ι ν ο έ μ π ό ρ ε υ μ α , άνθρωπος οέ μορφή έμπορεύματος, άλλά οέ πλήρη συμφωνία ιιέ τήν κατάσταση αύτή παράγε· τόν άνθρωπο σάν ένα δ ι α ν ο η τ ι κ ά καϊ σ ω μ α τ ι κ ά άποκτηνωμένο πλάσμα Ό έργάτης, δσο περισσότερα άγαθά παράγει, τόσο φτηνότερο έμπόρευμα γίνεται. Ή ύ π ο τ ί μ η σ η τοΰ άνθρώπινου κόσμου αύξάνεται σέ άμεση σχέση μέ τΛν αΟξηση τής άξιας τ ο ΰ κόσμου τών πραγμάτων («ΟΙκονομικά καϊ φιλοσοφικά χειρόγραφα») .

Ό Μάρξ τής νεανικής ήλικίας έκανε λάθος δταν ύπόθεσε δτι ό έργάτης θά γίνεται ιτιό «φτηνός», δηλαδή πιό έξαθλιωμένος, καθώς θά προχωρούσε ή άνάπτυξη τής παραγωγής. Ό Ισχυρισμός, δμως, δτι ή ύ57

Ό Ειδωλολατρικό; χαρακτήρας τοΟ έμπορρΰιατος

ποτίμηση τοϋ άνθρώπινου κόσμου αυξάνει μέ τήν αύξηση τής άξ(ας τοϋ κόσμου τών πραγμάτων, διατηρεί τήν άξ(α του. Συνηθίσαμε σ' έναν κόσμο Εμπορευμάτων, δπου ή φύση είναι !σως μόνο μία άφίσσα γιά διακοπές καΙ ό άνθρωπος μόνο μιά διαφήμιση γιά ένα νέο προϊόν. Υπάρχουμε σ' έναν στρόβιλο άλλοτριωμένων άντικειμένων πού προσφέρονται φτηνά γιά πούλημα. ΚαΙ ξεχάσαμε έτσι νά ρωτούμε τόν έαυτό μας τί είναι έκεϊνο που μαγικά μετατρέπει τά άντικείμενο τής άναγκαιότητας (ή τής μόδας) σέ Εμπορεύματα καΙ ποιά είναι ή άληθινή φύση τής γοητείας τών όλοφώτεινων φεγγαριών - νέον καΙ τών συνθετικών άστερισμών πού έγιναν ή καθημερινή μας πραγματικότητα. Τί είναι λοιπόν τό έμπόρευμα; Τό έιιπόοευμα είναι, π ρ ώ τ α Απ' δλα, ίνα έξωτερκό Αντικείμενο, ίνα πράγμα, πού μέ τΙς Ιδιότητές του Ικανοποιεί κάθε λογής άνθρώπινες Ανάγκες. Ή φύση αύτών τών άναγκών, άν λογοοχάρη, προέρχονται ά π ό τ ό στομάχι ή ά π ό τή φαντασία, δέν έχει καμιά σημασία. Οδτε ένδιαφερόμαστε έδώ γιά τόν τ ρ ό π ο αέ τόν όποΤο τό πράγμα Ικανοποιεί τήν άνθρώπινη άνάγκη, Αν τήν Ικανοποιεί Αμεσα σάν μέσο στέρησης, ή έμμεσα, σάν μέσο παραγωγής Ή χρησιμότητα ένός πράγματος τοΰ προσδίνει μιά όρισμένη άξία χρήσης... Ό χαρακτήρας αιίτός τοΰ έμπορεύματος είναι άνεξάρτητος άπό τήν ποσότητα έργασίας π ο ύ Απαιτείται γιά τήν Απόκτηση τών χρήσιμων Ιδιοτήτων του... Ή Αξία χρήσης Αποκτά πραγματική ύπόσταση μέ τή χρήση ή τήν κατανάλωση. 01 άξίες χρήσης άπστελούν έπίση; τό ύλικό περιεχόμενο κάθε πλούτου, δποια κι άν είναι ή κοινωνική μορφή του. Στόν τ ύ π ο τής κοινωνίας πού έξετάζουμε, ol άξίες χρήσης είναι έπιπρόσθετα καΙ οΐ ύλικοΙ φορείς τής Ανταλλακτικής άξίας. («Κεφάλαιο», Ιος τ ό μ ο ς ) .

'Ανάμεσα στΙς άξίες χρήσης των άντικειμένων — ψωμί ή φάρμακα, σπίτια ή δπλα— δέ μπορεί νά γίνει καμιά σύγκριση. Τό μόνο κοινό στοιχείο πού έχουν είναι δτι χρησιμοποιούνται γιά κατανάλωση, παραγωγή ή καταστροφή. Σάν άνταλλακτικές άξΙες, δμως —σάν Εμπορεύματα— ύποδαθμίζονται σέ κάτι κοινό μεταξύ τους, πού μπορεί νά συγκριθεί κσΐ νά μετρηθεί. 58

Ό είδιολολιιτρικό; χ α ρ α κ τ ή ρ α τοΰ έμπορημ'ιτος Αύτό τ ό κοινό στοιχείο δέ μπορεί νά είναι μιά γεωμετρική, χημική, ή όποιαδήποτε άλλη φυσική Ιδιότητα των Εμπορευμάτων. Τέτοιες Ιδιότητες παίρνονται ύπόψη μόνο στό βαθμό π ο ύ έπηρεάζουν τ ή χρησιμότητα των Εμπορευμάτων αυτών, π ο ύ τά κάνουν άξΙες χρήσης Σάν άξΙες χρήσης τά έμπορεύματα διαφέρουν πρώτα ά π ' δλα στήν ποιότητα, σάν άνταλλακτικές άξΙες διαφέρουν μονάχα στήν ποσότητα και κατά συνέπεια δέν περιέχουν ούτε ίνα άτομο άξΙας χρήσης. "Αν τώρα παραβλέψουμε τήν άξΙα χρήσης τών Εμπορευμάτων, τους άπομένει μόνο μιά κοινή Ιδιότητα, δτι είναι προϊόντα Εργασίας. 'Αλλά άκόμα καί τ ό προϊόν τής Εργασίας έχει τώρα μεταβληθεί στά χΕρια μας "Οταν ένα τραπέζι, ένα σπίτι ή ένα νήμα άνταλλάσσονται άμοιβαϊα μέ μιά όρισμένη, άλλά μέ κανένα τ ρ ό π ο αυθαίρετη Αναλογία, δλες ol αίσθητές τους Ιδιότητες σβήνουν μέ τήν πράξη αύτή τής Ανταλλαγής. Στήν πράξη της Ανταλλαγής δλα αύτά τά χρήσιμα χαρακτηριστικά τοΰ προϊόντος τής έργασίας δέν έξαφανίστηκαν, ούτε Επίσης Εξαφανίστηκαν ol σταθερές μορφές έργασίας π ο ύ χρειάζονται γιά τήν π α ρ α γ ω γ ή τους: μάλλον ύποβαθμίζονται δλα σέ ένα καΙ τ ό Ιδιο είδος έργασίας, στήν άνθρώπινη έργασία άφηρημένη. "Ας Εξετάσουμε τώρα τ ό ύπόλειμμα τοΰ καθενός ά π ό τά προϊόντα σύτά: άποτελεΐται ά π ό τήν Ιδια φασματική πραγματικότητα, δηλαδή Ενα ά π λ ό πήγμα τής όαοιογενοΰς άνθρώπινης Εργασίας, τής Εργατικής δύναμης πού ξοδεύτηκε άσχετα ά π ό τόν τ ρ ό π ο πού ξοδεύτηκε. 'Εκείνο πού μας λένε τώρα δλα αύτά τά πράγματα εΤναι δτι ή άνθρώπινη δύναμη Επεκτάθηκε στήν π α ρ α γ ω γ ή τους, Ατι ή άνθρώπινη Εργασία εΤναι Ενσωματωμένη σ' αύτά. "Οταν τά δούμε σάν κρυσταλλώματα αύτής τής κοινωνικής ούσίας, π ο ύ εΤναι κοινή σέ δλα, τά πράγματα αύτά εΤναι άξίες. (*)

(") θ ά χρειαζόταν πολύς χώρο; vù σχολιάσουμε, ε στο) xixi πειραματικά, τήν πολύ σύνθετη θεο>ρία τοϋ Μάρξ τής Ανταλλακτικής Αξίας, τις Αντιρρήσεις πού διατυπώθηκαν καί τις προσπάθειες πού ίγιναν νά τήν Αναοκευάβονν. Σκόπιμα περιοριζόμαστε έδώ, στον αΐνιγματιχό, είδολολατρικό χαρακτήρα τοϋ Εμπορεύματος σάν μιά άπό τΙς σταθερές έκδηλώβεις τ ή ; γτνι*ής Αλλοτρίωσης, πού είναι τό άποτέλταμα ν.αϊ ή προϋπόθεση μ ι ά ; κοινωνίας βασισμένης στήν παραγωγή έμπορειμάτον. 59

Ό FiboiXoÀUTQixô; χ α ο α χ τ ή ο « ; τοΰ ίμποοηιαατος "Ενα έμπόρευμα φαίνεται ά π ό π ρ ώ τ η ματιά, σάν Ενα π ο λ ύ συνηθισμένο καΐ εΟκολα κατανοητό π ο ά γ μ α . Σ τ ή ν πραγματικότητ α , δμως, ή άνάλυσή τ ο υ δείχνει δτι είναι άλλόκοτο π ρ ά γ μ α , γεμάτο ά π ό μεταφυσικές σοφιστείες καΐ θεολογικές λ ε π τ ό τ η τ ε ς Σ τ ό βαθμό π ο ύ είναι άξία σέ χρήαη δέν παρουσιάζει κανένα μυστήριο... Ή μορφή τοΰ ξύλου, λογουχάρη, άλλάζε· δταν φτιάχνουμε ά π ό αύτό Ενα τραπέζι. Ό τ τ ό σ ο , π α ρ ' δλα ο ύ τ ά , τό τραπέζι έξακολουθεϊ νά π α ρ α μ έ ^ ι τ ό ουνηθισμένο έκεϊνο καθημερινό π ρ ά γ μ α : ξύλο. Μόλις δμως τ ό τραπέζι ποοβάλει σάν έμπόρευμα, μετατρέπεται σέ κάτι άπερόατικό. Δέν στέκει μονο μέ τ ά πόδια του στό Εδαφος, άλλά, σέ σχέση π ρ ό ς δλα τ ' ά λ λ α Εμπορεύματα όρθώνεται π ά ν ω στό κεφάλι του καΐ β γ ά ζει ά π ό τ ό ξυλοκέφαλό του παράξενες ίδέες, π ι ό θαυμαστές άκόμα κι &ν άρχιζε ξαφνικά νά χορεύει. («Κεφάλαιο», Ιος τόμος)

"Ενα αυτοκίνητο σάν άξ(α χρήσης δέν Εχει τίποτα τό αΐνιγματικό, άλλά σάν έμπόρευμα είναι τόσο Ιδιότροπο καΐ άπροσδιόριστο, που δχι μόνο ό άγοραστής, άλλά καΐ ό παραγωγός Ιδιαίτερα είναι άντιμέτωπος μέ πολλά νέα αινίγματα σέ κάθε βήμα. Μόλις χθές ύπήρχε άκόμα μεγάλη ζήτηση γιά ύπερ-λιμουζ(νες σάν σύμβολα κοινωνικής θέσης. Σήμερα, Εντελώς ξαφνικά, Επαψαν νά πουλιούνται. Ή μανία τώρα είναι τό άπλό καΐ σταθερό οίκογενειακό αύτοκίνητο. Ά λ λ ά ξαφνικά καΐ ό τύπος αύτός άρχίζει νά ξεπέφτει καΐ βιομηχανίες πού κυριαρχούσαν στήν άγορά αντιμετωπίζουν κατάρρευση. Ή άνάλυση τής άγορας, ή ψυχολογία καΐ ή δημοσιότητα κρατούν τό έμπόρευμα κάτω άπό κάποια μορφή έλέγχου: όπότε, έντελώς άπρόβλεπτα, τό έμπόρευμα άρχίζει νά συμπεριφέρεται μ' Ενα τρόπο «πολύ πιό θαυμαστό άπό τό τραπέζι πού χόρευε». Αύτή ή Ισχυρογνωμοσύνη τού Εμπορεύματος είναι μιά Εκφραση τής άντίφασης άνάμεσα στήν κ ο ι ν ω ν ι κ ή φύση τής παραγωγής καΐ τόν φαινομενικά «άνεξάρτητο» παραγωγό. Αύτός, λοιπόν, ό άνεξάρτητος δς πούμε παραγωγός, είναι, είτε τό θέλει είτε δχι, Εξαρτημένος άπό τήν κοινωνική όλότητα, άπό τήν τιμή τών πρώτων ύλών καΐ τής Εργασίας, άπό τή μέση παραγωγικότητα τής Εργασίας, άπό τή ζήτηση καΐ τήν προμήθεια, άπό τΙς άπαιτήσεις τοϋ καταναλωτή καΐ 60

Ό ειδωλολατρικός χαρακτήρας τοϋ ίαπορεύματιι;

τήν άγοραστική του δύναμη. "Ετσι, τό έμπόρευμα γίνεται ή άντικειμενοποίηση τής έσωτερικής άντίφασης τής «Ιδιωτικής οίκονομίας» σ' Εναν κόσμο μιας πανκοινωνικής παραγωγής. 'Υπάρχει μιά όρισμένη κοινωνική σχέση μεταξύ τών Ανθρώπων, π ο ύ παίρνει στά μάτια τους τ ή φαντασμαγορική μορφή μιας σχέσης μεταξύ πραγμάτων. Γιά νά βρούμε, λοιπόν, μιά Αναλογία, πρέπει νά καταφύγουμε στή νεοελώδικη περιοχή τού κόσμου τής θρησκείας. Στόν κόσμο αύτό, τά προϊόντα τού Ανθρώπινου νοΰ έμφανίζονται σάν άνεξάρτητες ύπάρξεις προικισμένες μέ δική τους ζωή, καϊ μπαίνουν στο χώρο τών σχέσεων, τόσο Αναμεταξύ τους, δσο καϊ μέ τούς άνθρώπους γενικώτερα. Τό Ιδιο συμβαίνει καϊ στόν κόσμο τών έμπορευμάτων μέ τά προϊόντα τού Ανθρώπινου χεριού Αύτό τό όνομάζω φετιχισμό που προσκολλάται στά προϊόντα τής έργαοίνι., .ιμέυα,; .ιολις παραχθούν σάν έμπορεύματα, όπότε ό φετιχισμός είναι Αναπόσπαστος Από τήν έμπορευματική π α ρ α γ ω γ ή Γενικά, τά Αντικείμενα χρήσης, γίνονται έμπορεύματα μόνο έπειδή εΤναι προϊόντα έργασίας Ατόμων ή όμάδων ά π ό άτομα πού άσκούν τήν έργασία τους άνεξάρτητα μεταξύ τους. Τό σύνολο τών Ατομικών αυτών έργασιών Αποτελεί τή συνολική έργασία τής κοινωνίας. 'Αφού ol παραγωγοί έρχονται σέ κοινωνική έπαφή μεταξύ τους μόνο μέ τήν άνταλλαγή των προϊόντων τους, ό είδικός κοινωνικός χαρακτήρας τής έργασίας κάθε παραγωγής δέν έμφανίζεται παρά μονο μέσα στήν πράξη τής άνταλλαγής. Μ' άλλα λόγια, ή έργασία τοΰ άτόμου έπιβεβαιώνεται σάν ένας Αρμός τής συνολικής κοινωνικής έργασίας μόνο μέσω τών σχέσεων π ο ύ θεμελιώνει ή πράξη τής Ανταλλαγής, Αμεσα μεταξύ τών προϊόντων καϊ έμμεσα, μέσω αύτών, μεταξύ τών παραγωγών. "Ετσι, στούς τελευταίους, ol σχέσεις πού συνδέουν τήν έργασία τοΰ ένός Ατόμου μέ τήν έργασία τών ύπολοίπων, έμφανίζονται δχι σάν Αμεσες κοινωνικές σχέσεις μεταξύ Ατόμων στή δουλιΑ τους, ΑλλΑ Αντίθετα σΑν υλικές σχέσεις μεταξύ προσώπων καϊ κοινωνικές σχέσεις μεταξύ πραγμΑτων. («Κεφάλαιο», Ιος τ ό μ ο ς ) .

ΈκεΙ πού έκδηλώνεται ό διπλασιασμός —ή μάλλον ό τριπλασιασμός— τοΰ κόσμου άπό τήν άνθρώπινη δραστηριότητα είναι τό έμπόρευμα. "Ενα έμπόρευμα είναι ϋνα άντικείμενο της φ ύ σ η ς , £γινε άπό στοιχεία της φύσης. ΕΤναι προϊόν έ ρ γ α σ ( α ς , δηλαδή, Ενα άντικείμενο σχεδιασμένο καϊ μορφοποιημένο si

'Ο ιίύοΆολατρικο; χαρακτήρας τοϋ έμπορεΰιατος

άπό τόν άνθρωπο γιά νά ύπηρετήσει μιά είδική περίπτωση. ΕΤναι άκόμα Ενα άντικείμενο πού περιέχει τό «ύπερ-εύαίσθητο», τό κ ο ι ν ω ν ι κ ό , τή δομή τής κοινωνίας βασισμένης στήν άτομική Ιδιοκτησία καΙ στόν καταμερισμό τής έργασίας. Σ* αύτή τήν τρίπτυχη πραγματικότητα, τό άντικείμενο κρύβει τό μυστικό μιας άκόμα βαθύτερης άντίφασης- είναι τό μ ε μ ο ν ω μ έ ν ο πράγμα πού σχετίζεται —χωρίς τή γνώση τού Ιδιοκτήτη του— πρός Ενα όλάκ>ηρο, Ινα άτομικό πράγμα πού κοινωνικοποιείται. Άκόμα κι δταν Εμφανίζεται μέ τόν πιό έξατομικευμίνο τρόπο, δέν παύει νά σχετίζεται πρός τή γενική άνάγκη καΙ τή γενική έργασία. Φέρνει κέρδος σήμερα και καταστροφή αύριο. Ή τιμή του άνέρχεται καΙ κατέρχεται, ή άξία του μειώνεται γιατί μιά περισσότερο παραγωγική μέθοδος έργασίας εΙσήχθηκε κάπου άλλου ΕΤναι περιζήτητο, δταν δέν Εχει άντίπαλους καΙ άπορρίπτεται δταν Εχει πολλούς. Μπορεί νά βάλει σ* Ενέργεια μιά κρίση ή κι Εναν πόλεμο άκόμα καΙ ό κάτοχός του φαίνεται νά κυριαρχείται άπ' αύτό. "Οσο περισσότερα πράγματα περιλαμβάνει ή όλική έργασία (καΙ ή όλική ζήτηση) τών άνθρώπινων υπάρξεων άπό τή μιά μεριά, καΙ δσο περισσότερο σύνθετος καΙ πολύπτυχος γίνεται ό καταμερισυός τής έργασίας άπό τήν άλλη, τόσο πιό πολύ αύξάνει ή δύναμη τών πυκνοϋφασμένων, άδιαφανών σχέσεων μεταξύ τών πραγμάτων. Ό κοινωνικός χαρακτήρας τής έργασίας έπικρατεί στή μορφή τοϋ έμπορεύματος τών προϊόντων τής έργασίας. Πολύ συχνά τ5 έμπόρευμα θά άνατρέψει τά σχέδια τοϋ άτομικοϋ παραγωγού ή Ιδιοκτήτη, θά γελοιποιήσει τούς ύπολογισμούς του, θά σαρώσει τά πάντα σάν πανίσχυρη δύναμη τής φύσης, θά διορθώσει μέ τήν καταστροφή τή λανθασμένη σχέση άνάμεσα στή συνολική έργασία και ζήτηση άπό τή μιά μεριά, καΙ στήν αύθαιρεσία τοϋ ν ά Ε χ ε ι ς άπό τήν άλλη. Τό προϊόν τής Εργασίας σάν έμπόρευμα Εχει ùπερισχύσει τοϋ παραγωγού του κα· άντικειμενοποιών6Î

Ό ηίΚ'ΐλολατςηκύ; χαρακτήοα; τοϋ έμποοεύματο;

τας δλες τις σχέσεις, τΙς άπογύμνωσε άπό κάθε τι άνθρώπινο. Σέ πιό άπλές κοινωνικές δομές, στό παρελθόν, οί σχέσεις μεταξύ τών άνθρώπων δέν είχαν καταστεί άδιόρατες άπό τήν παρεμβολή τών σχέσεων μεταξύ τών πραγμάτων. Στήν Εύρώπη τοϋ Μεσαίωνα ή έξάρτηση τοϋ δουλοπάροικου άπό τόν τιμαριοϋχο καΐ τοϋ κολλήγου άπό τό φεουδάρχη, δέν είχε άκόμα μεταμορφωθεί σέ φανερή έξάρτηση μέ τούς πυκνούς θυσάνους τών ύλικών σχέσεων. Ή προσωπική έξάρτηση χαρακτηρίζει έδώ τις κοινωνικές σχέσεις παραγωγής στό βαθμό άκριβώς πού τήν χαρακτηρίζει καΐ στίς άλλες σφαίρες τής ζωής, όργανωμένης στή βάση αύτής τής παραγωγής. Ά λ λ ά άκριβώς έπειδή ή προσωπική έξάρτηση άποτελεϊ τό βάθρο τής κοινωνίας, δέν ύπάρχει λόγος γιά τήν έργασία καί τά προϊόντα της νά προσλάβουν φανταστική μορφή, διαφορετική ά π ό τήν πραγματικότητά τους. Μπαίνουν σάν φυσικές ύπηρεσίες καΐ οάν φυσικές παροχές στόν κοινωνικό μηχανισμό Ή Ιδιαίτερη καΐ φυσική μορφή τής έργασίας, και δχι όπως στήν κοινωνία τής έμπορευματικής παραγωγής, ή γενικότητά της, είναι έδώ ή άμεση κοινωνική μορφή της. Ή ύποχρεωτική έργασία μπορεί νά μετρηθεί με τό χρόνο έξίσου καλά, όσο καΐ ή έργασία πού παράγει τά έμπορεύματα. Ά λ λ ά κάθε δουλοπάροικος ξέρει δτι αύτό πού ξοδεύει στήν ύπηρεοία τοΰ κυρίου του είναι μιά συγκεκριμένη ποσότητα τής προσωπικής του έργατικής δύναμης. Ή δεκάτη, πού πρέπει νά δώοει στόν π α π ά , είναι πιό άμεσο γεγονός ά π ό τήν εύλογία πού έπιστρέφει ό π α π ά ς . "Ετσι, όπως κι άν θελήσουμε νά κρίνουμε τΙς άντιπροσωπευτικές μάσκες, πού κάτω ά π ' αύτές συναλλάσσονται ol άνθρωποι στήν κοινωνία αύτή, ol κοινωνικές σχέσεις τών άτόμων στήν έκτέλεση της έργαοίας τους Εμφανίζονται οέ κάθε περίπτωση οάν δικές τους άμοιβαίες προσωπικές σχέσεις, καΐ δέν είναι μεταμφιεσμένες σέ κοινωνικές σχέσεις μεταξύ τών προϊόντων τής έργαοίας («Κεφάλαιο», Ιος τόμος)

Φυσικά ό Μάρξ δέν ένιωθε νοσταλγία γιά μιά τέτοια κατάσταση πραγμάτων. ΕΤδε τήν ύ λ ο π ο ί η σ η τ η ς δ ύ ν α μ η ς , παρ* δλα τά άρνητικά χαρακτηριστικά της, σάν τήν κοινωνική μορφή, «δπου ένα σύστημα καθολικού κοινωνικού μεταβολισμού, καθολικών σχέσεων, πολύπλευρων άναγκών καΐ καθολικών Ικανοτήτων Εμφανίζεται πρώτα», σάν τό Ιστορικό πέ63

Ό ειδωλολατρικός χαρακτήρας του έμπορείιιατος

ρασμα πρός μιά κοινωνία έλεύθερων άτόμων στή βάση τής κοινοτικής τους, κοινωνικής παραγωγικότητας. Ό Μάρξ, ώστόσο, άδημονοϋσε νά δει όρατές τΙς έργαζόμενες άνθρώπινες ύπάρξεις πίσω άπό τίς ύλικές σχέσεις. Τά έμπορεύματα δέν μπορούν νά πάνε μόνα τους στήν άγορα καϊ νά κάνουν άντολλαγές γιά λογαριασμό τους. Πρέπει λοιπόν νά γυρίσουμε καϊ νά κοιτάξουμε έκείνους πού τά φυλάνε, τούς έμπορευματοκατόχους... Γιά νά συσχετιστούν μεταξύ τους αύτά τά πράγματα σάν έμπορεύματα, ol έμπορευματοφύλακες πρέπει νά συναλλαγούν μεταξύ τους σάν πρόσωπα πού ή θέλησή τους κατοικεί στά άντικείμενα αύτά. Πρέπει, έπίσης, νά συμπεριφερθούν μέ τέτοιο τρόπο πού ό καθένας τους δέν Ιδιοποιεΐ τό έμπόρευμα τοΰ άλλου, καϊ δεν άποχωρίζεται άπό τό δικό του, παρά μόνο μέσω μιας πράξης άμοιβαίας συμφωνίας.. Τά πρόσωπα έδώ ύπάρχουν τό ένα γιά τό άλλο μόνο σάν άντιπρόσωποι τών έμπορευμάτων καϊ συνακόλουθα σάν έμπορευματοκάτοχοι. Στήν πορεία τής έρευνάς μας, θά βροΰμε, γενικά, δτι ol χαρακτήρες πού έμφανίζονται στήν οίκονομική σκηνή δέν είναι τίποτε άλλο παρά ol προσωποποιήσεις τών οίκονομικών σχέσεων πού ύπάρχουν μεταξύ τους. («Κεφάλαιο», Ιος τόμος)

Τό σημαντικότερο έδω δέν είναι ό άτομικός έμπορευματοκάτοχος πού πειθαρχεί στό νόμο τοϋ έμπορεύματος γιατί διαφορετικά θά τοϋ άρνηθεϊ τό δικαίωμα τής Ιδιοκτησίας άλλά ol οίκονομικοί δροι, ol όποιοι, παρ' δλο πού είναι πιό Ισχυροί άπό κάθε άτομο, μπορούν νά άλλάξουν, νά μετασχηματιστούν καϊ νά άνατραποϋν μόνο άπό ένοποιημένα άτομα. Σήμερα, κανένας πιά δέ θεωρεί ύπερ-ριζοσπαστική Ιδέα νά ύποθέσει δτι ό έμπορευματοκάτοχος στόν κόσμο τών σύγχρονων παραγωγικών δυνάμεων δέν μπορεί νά είναι μονάχα ό άντιπρόσωπος, ό συνήγορος τοϋ έμπορεύματός τ ο υ · δτι είναι άπαραίτητο νά εΙσάγει τουλάχιστο ένα έλάχιστο ποσοστό συνεργασίας μεταξύ έργασίας καϊ,ζήτησης άπό τή μιά μεριά καϊ άτομικοϋ συμφέροντος άπό τήν άλλη' δτι ή άγορά δέν μπορεί νά είναι ό μόνος ρυθμιστής, δτι δέν θά έπιτραπεϊ στό έμπόρευμα νά προκαλέσει χάος στό δνομα τής έλευθερίας. Ή Ιδέα τοϋ σχεδιασμού άποκτα ρίζες. 64

Ό ειδωλολατρικό; χαρακτήρα; τοί> ίμπορΜ'μιιτο;

Ά λ λ ά τό έμπόρευμα σάν μορφή άλλοτρίωσης θά καταργηθεί μόνο δταν ό πλούτος καί ή φτώχεια, ή πολυτέλεια καί ή άθλιότητα, ή δύναμη των λίγων νά διαθέτουν τήν παραγωγή των πολλών καί ή ύποδούλωση των πολλών στή σιωπηρή ή μεγαλήγορη κσθοδήγηση των λίγων θά πάψουν νά άντιμάχονται μεταξύ τους καί ό κόσμος θά γίνει μιά συνολικότητα. "Οταν ή έλλειψη δέν θά είναι πιά 6 δικτάτορας. "Οταν ή άφθονία θά έπιτευχθεί σάν καρπός τής άπελευθερωμένης καί ένωμένης μέ τήν έπιστήμη έργασίας, τοϋ κοινοτικού πνεύματος καί τής κοινής συνεργασίας καί άπόφασης. Σήμερα έξακολουθεί νά μας κυβερνά τό έμπόρευμα καί κατ' έπέκταση τό χρήμα. Ή δύναμη των πραγμάτων πάνω στούς άνθρώπους, σέ μιά κοινωνία βασισμένη στήν έμπορευματική παραγωγή, είναι ή δύναμη τοϋ χρήματος: τοϋ χρυσοϋ. ( Ό Τ ί μ ω ν π ι ά ν ε ι μ Ι ο μ α τ α ά π ' τό

μιά χ ο ύ φ τ α θ η σ α υ ρ ό ) . .

χρυσάνο-

Τόσο ά π ' αυτό κάνει τό μαύρο άσπρο, τ ' άσκημο ωραίο, τ ' άδικο δίκιο, τό χυδαίο εύγενικό, τό πολιό νέο, τ ή δειλία άντρειά, θεοί, δίνει στους κλέφτες θέση πλάι σέ γερουσιαστές καί τίτλους, προσκυνήματα, χειροκροτήματα "Ε, κολασμένο χώμα, πόρνη έσύ κοινή τής άνθρωπότητας, πού βάζεις τΙς διχόνοιες άνάμεσα στόν δχλο τών έθνών, ϊ , θά at κάνω έγώ νά κάνεις τό δικό σου. (Κοιτάζει

τό

χ ρ υ σ ά φ ι )

*Ω βασιλοφονιά γλυκέ καΙ χωριστή άκριβέ τοΰ τέκνου ά π ' τόν γονιό! Λαμπρέ ζεμαυλιΤΓή τής άγνότερης κλίνης τοΰ Ύμεναίου 1 Πανίσχυρε "Αρη! Σύ π ά ν τ α νιέ, ζωηρέ, άβρέ κι έοάσμιε γαυπρέ, π ο ύ μέ τό έρύθημά ο Du λυώνεις τό άγιο χιόνι πού σκέπει τήν ποδιά τής "Αρτεμης! θεέ όρατέ, πού συγκολλάς τά άντίθετα, τ ά κάνεις νά φιλιώνται! (*) ( ' ) Σαίξπηρ : Timov ό ' Α θ ή ν α ι « ( Mfrätf ραση Βασίλη ΡιόταΙ

«

'() ειδωλολατρικός χαρακτήρα: τοϋ έμηορεΰιατο:

Δέν ήταν κανένας κόκκινος έπαναστάτης, άλλά ό Σαίξπηρ πού έγραψε τΙς γραμμές αύτές. 'Ο Μάρξ τΙς άνάφερε, προσθέτοντας: Ά π ό τή στιγμή πού τό χρήμα σάν ύπάρχουαα καΙ ένεργητική Ιδέα τής άξΙας, μπερδεύει καΙ άνταλλάζει τό κάθε τι, είναι ή καθολική σ ύ γ χ υ σ η κ α Ι μ ε τ ά θ ε σ η βλων τών πραγμάτων, είναι ό Ανεστραμμένος κόσμος, ή σύγχυση καΙ ή με τατόπιση βλων τών φυσικών καΙ άνθρώπινων Ιδιοτήτων («ΟΙ κονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα»)

Ό Μάρξ είχε μιά άπάντηση γιά τήν άπροσωποποίηση, τήν άλλοτρίωση καΙ τήν άποκτήνωση άπό τό χρήμα, πού είναι τό μέτρο καΙ τό έμπόρευμα δλων τών έμπορευμάτων. "Ας πάρουμε τόν ά ν θ ρ ω π ο σάν ά ν θ ρ ω π ο , και τή σχέση του πρός τόν κόσμο άνθρώπινη. Τότε ή άγάπη μπο ρεϊ ν* άνταλλαγεϊ μόνο μέ άγάπη, ή έμπιστοσύνη μόνο μέ έμπιστοσύνη, κλπ. Ά ν έπιθυμεϊς ν' άπολαύσεις τήν τέχνη, πρε πει νά είσαι καλλιτεχνικά καλλιεργημένο πρόσωπο. Ά ν έπιθυ μεϊς νά έπηρεάσεις άλλους άνθρώπους, πρέπει νά είσαι ένα άτομο που πραγματικά μπορεί νά παρακινεί καΙ νά ένθαρρύνει τούς άλλους. Κάθε μία άπό τΙς σχέσεις σου πρός τόν άνθρωπο καΙ τή φύοη πρέπει νά είναι μιά ε Ι δ ι κ ή έ κ φ ρ α σ η , άνταποκρινόμενη στό άντικείμενο τής θέλησης σου, τής δικής σου π ρ α γ μ α τ ι κ ή ς ά τ ο μ ι κ ή ς ζωής. Ά ν άγαπάς χωρίς νά προκαλείς τήν έπιστροφή τής άγάπης, άν, δηλαδή, δέν είσαι ικανός, μέ τήν έ κ δ ή λ ω σ η τοϋ έαυτού σου σάν πρόσωπο που άγαπά, νά κάνεις τόν έαυτό σου ένα πρόσωπο που τό άγαποϋν, τότε ή άγάπη οου είναι μιά Ανικανότητα και μιά δυστυχία («ΟΙκονομικά καΙ φιλοσοφικά χειρόγραφα»)

Ποϋ είναι δμως ή δύναμη πού θά «πάρει τόν άνθρωπο σάν άνθρωπο» καΙ θά μεταβάλει τόν κόσμο τών εΐδώλων, τής σύγχυσης καΙ τής μετατόπισης δλων τών άξιών, σ' έναν άνθρώπινο κόσμο;

6β

5 ΤΑΞΕΙΣ KAI ΤΑΞΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ Ή Ιστορία δλων των ώς τώρα κοινωνιών είναι Ιστορία ταξικών Αγώνων («Μανιφέστο τοΰ Κομμουνιστικοί Κόμυατος»)

Ό Μάρξ δέν ήταν ουτε δ εύρέτης ουτε δ «έφευρέτης» τών τάξεων καΐ τοϋ ταξικού άγώνα. Ό ταξικός άγώνας ήταν ήδη γνωστός στους Λίβιο Μακιαβέλι, "Ανταμ Σμίθ, Σισμόντι, Τιερρύ, Γκιζό, θιέρσο, Καρλάυλ, καΐ σέ πολλούς άλλους Ιστορικούς, οίκονομολόγους καί κοινωνιολόγους. Μόνο στή Γερμανία καΐ τήν Αύστρία τής 'Ιεράς Συμμαχίας, σ' αύτό τό μωσαϊκό μέ τ!ς πριγκιπικές αύλές καΐ τΙς καλύβες, μέ τά είδικά προνόμια καΐ τήν καθυστέρηση, μέ τΙς συντεχνίες καΐ τή λογοκρισία, μέ τΙς κρατικές παράτες καΐ τΙς καταστάσεις έκτακτης άνάγκης, ήταν άγνωστες ol τάξεις ή άγνοήθηκαν. Μόνο έκεΐ έβλεπαν τόν ταξικό άγώνα σάν μηχανορραφία τών ξένων ύπονομευτών. Ή συνεισφορά τοϋ Μάρξ στή θεωρία τών τάξεων καΐ τοϋ ταξικού άγώνα συγκεντρώνεται στά άκόλουθα: Η Στήν προσπάθεια νά προσδιοριστούν τά χαρακτηριστικά τής τάξης. •

Στήν άνάλυση τής προέλευσης τών τάξεων.

Η Στήν άναγνώριση δτι τά συμφέροντα τής μιας τάξης σέ δποιαδήποτε Ιστορική στιγμή συμπίπτουν μέ 67

Tü&fi; και ταξικό; (ryiôui;

τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων καΙ τήν ώθησή τους πρός νέες κοινωνικές δομές, ένώ τήν Ιδια στιγμή άλλες τάξεις ύπεραμύνονται τοϋ κατεστημένου καΙ τοϋ παραδοσιακού γιατί άνταποκρίνονται ατά συμφέροντά τους. D Στήν πεποίθηση δτι τό ποολεταριάτο είναι ή τελευταία τάξη καΙ δτι ή άπελευθέρωσή του άπαιτεΐ τήν κατάργηση δλων τών τάξεων καΙ τήν άταξική, χωρίς κυβερνήτες, κοινωνία. Ό καταμερισμός τής έργασίας έφερε στό προσκήνιο τή δημιουργία Επαγγελματικών όμάδων δλων τών εΙδών καΙ —έπειτα άπό μακρά έξέλιξη— τ ά ξ ε ω ν δλων τών εΙδών. Σιδηρουργοί, άγγειοπλάστες, ξυλουργοί, ράφτες, τσαγκάρηδες κλπ. — δλοι τους βιοτέχνες — ήταν Ικανοί ν' άποτελέσουν άφεαυτοΰ τους μιά τάξη κάτω άπό τις είδικές Ιστορικές συνθήκες τής μεσαιωνικής πόλης. Στή σύγχρονη Ιστορία δέν άποτελοϋν πλέον μιά τάξη. ΕΤναι ήμερομίσθιοι ίργάτες, έργολάβοι, ή «αύτο-άπασχολούμενοι» έργάτες πού δέν χρειάζονται πληρωμένη βοήθεια. Γιατροί, δάσκαλοι, φιλόσοφοι, συγγραφείς, καλλιτέχνες, είναι δλοι «διανοούμενοι», άλλά ή «διανόηση» δέν είναι τάξη. Τσιφλικάδες, μικροκτηματίες άγρότες, δουλοπάροικοι, κολήγοι, άγροτικοί έργάτες, βρίσκονται σέ άνταγωνιστική θέσή πρός τούς κατοίκους τών πόλεων. Ωστόσο, δέν άποτελοϋν μιά τάξη. Άνάμεσά τους περνά ό ταξικός καταμερισμός. Στίς προηγούμενες έποχές τής Ιστορίας βρίσκουμε σχεδόν παντού μιά πλήρη διαίρεση τής κοινωνίας σέ διάφορες τάξεις, μιά πολύτροπη κλιμάκωση τών κοινωνικών θέσεων. Στήν άρχαία Ρώμη βρίσκουμε πατρίκιους. Ιππείς, πληβείους, δούλους. Στό Μεσαίωνα φεουδάρχες, ύποτελεϊς, μαστόρους, καλφαδες, δουλοπάροικους και ποόσθετα σέ κάθε μιά ά π ' αύτές τίς τάξεις βριοκουμε ξανά Ιδιαίτερες κλιμακώσεις. Ή σύγχρονη άοτική κοινωνία πού πρόβαλε Από τήν καταστροφή τής φεου• d

TfiSf ι ; xcil tciSlxô; Αγώνα: δαρχικής κοινωνίας, δέν κατάργησε τΙς ταξικές Αντιθέσεις, έβαλε μοναχα στή θέση τών παλιών, νέες τάξεις, νέους δρους καταπίεσης, νέες μορφές πάλης. 'Ωστόσο, ή έποχή μας, ή έποχή τής άστικής τάξης, χαρακτηρίζεται άπό τό γεγονός δτι άπλοποίησε τΙς ταξικές Αντιθέσεις. 'Ολόκληρη ή κοινωνία δλο καϊ περισσότερο χωρίζεται σέ δυό μεγάλα άντίπαλα στρατόπεδα, σέ δυό μεγάλες τάξεις, πού βρίσκονται άμεσα άντιμέτωπες ή μιά μέ τήν άλλη: στήν άστική τάξη καϊ στό προλεταριάτο. («Μανιφέστο τοϋ Κομμουνιστικού Κόμματος»).

'Αργότερα, ό Μάρξ θά διόρθωνε τήν άπλοποίηση αύτή, παίρνοντας περισσότερο ύπόψη του τήν πολλαπλότητα τής κοινωνίας καϊ προσδιορίζοντας περισσότερο καθαρά τά είδικά χαρακτηριστικά τών πιό σημαντικών τάξεων. "Ας τονίσουμε, δμως, άπό τήν άρχή, δτι ol τάξεις δέν είναι ούτε άκαμπτες, ούτε άμετάδλητες, ούτε κάτι δοσμένο άπό τήν άρχή τής Ιστορίας τού άνθρώπου. 01 τάξεις είναι προϊόντα τής Ιστορικής έξέλιξης καϊ ταυτόχρονα ol κινητήριες δυνάμεις αύτής τής έξέλιξης. .. Ή άστική τάξη σχηματίστηκε βαθμιαία άπό τις πολυάριθμες τοπικές μπουρζουαζίες. 01 δροι ζωής τών μευονωμένων άστών έγιναν — έξαιτίας τοΰ άνταγωνισμοΰ τους πρός τΙς υπάρχουσες σχέσεις καί τοΰ τρόπου έργασίας πού καθόριζαν οί σχέσεις αύτές — δροι κοινοί σέ δλους καί άνεξάρτητοι άπό κάθε μεμονωμένο άστό. Οί άστοί είχαν δημιουργήσει τούς δρους αύτούς στό βαθυό πού είχαν άπαγκιστρωθεϊ καί Απελευθερωθεί άπό τΙς φεουδαρχικές έξαρτήσεις. Τούς είχαν δημιουργήσει, έπίσης, στό βαθμό πού είχαν προσδιοριστεί άπό τόν άνταγωνισμό τους πρός τό ύπάρχον φεουδαρχικό σύστημα. "Οταν οί μεμονωμένες πόλεις άρχισαν νά συνδέονται μεταξύ τους, οί κοινοί αύτοί δροι έξελίχθηκαν σέ ταξικούς δρους. 01 Ιδιοι δροι, οί Ιδιοι Ανταγωνισμοί, τΑ Ιδια συμφέροντα, έπρεπε ΑναγκαστικΑ νΑ γεννήσουν τά Ιδια είδη παντού Ή Ιδια ή Αστική τάξη άναπτύσσεται προοδευτικά μαζί μέ τούς δρους της, διαιρείται σύμφωνα μέ τόν καταμερισμό τής έργασίας σέ διάφορες ύποδιαιρέσεις καί τελικά άπορροφά δλες τΙς προηγούμενες Ιδιοκτήτριες τάξεις (ένώ μεταβάλλει τίς περισσότερες άπ ό τΙς προηγούμενες μή Ιδιοκτήτριες τάξεις, καί ένα μέρος άπό τΙς Ιδιοκτήτριες, σέ μιά νέα τάξη, τό προλεταριάτο) στό μέτρο πού δλη ή προϋπάρχουσα Ιδιοκτησία έχει μετατραπεί σέ έμπορικό ή βιομηχανικό κεφάλαιο. Τά χωριστά άτομα άποτελοΰν τάξη μόνο έφ' δσον είναι ύποχρεωμένα νά διεξάR9

Τάξεις καί ταξικός αγώνας γουν κοινή πάλη ένάντια σέ μιά άλλη τάξη. Διαφορετικά βρίσκονται at έχθρικές σχέσεις μεταξύ τους σάν άνταγωνιστές. "Αλλωστε ή τάξη μέ τή σειρά της έπιτογχάνει μιά Οπαρξη άνεξάρτητη άπό τά άτομα, έτσι που τά άτοιια βρίσκουν τους όρους τής Οπαρξής τους προκαθορισμένους καΐ συνακόλουθα προσδιορίζεται ή θέση τους στή ζωή καΐ ή προσωπική τους άνάπτυξη άπό τήν τάξη τους — γίνονται άτομα πού ξεχωρίζουν άπό τήν τάξη τους. («Ή γερμανική Ιδεολογία»).

Τό σημαντικό σημείο έδώ είναι δτι ol τάξεις άναπτύσσονται, άπό τά κοινά είδικά συμφέροντα, ώστε νά έπιχειρήσουν μιά κοινή μάχη έναντίον άλλων κοινών είδικών συμφερόντων πού είναι άνταγωνιστικά πρός τά δικά τους καΐ έχουν ύψωθεϊ ώς τή θέση τών «γενικών» συμφερόντων. Τονίζεται άκόμα έδώ δτι ή μάχη είναι άναγκα(α γιά' τΙς τάξεις γιά νά μπορέσουν νά έδραιωθοϋν. "Οτι δσο διαρκεί ή μάχη προσέρχονται στίς γραμμές της μάζες άπό διαφορετικά κοινωνικά στρώματα καΐ άπορροφοϋνται άπό τήν τάξη που είναι στή διαδικασία τής δημιουργίας. "Οτι ol τάξεις που δημιουργούνται μέ τόν τρόπο αύτό είναι σέ μιά σταθερή κατάσταση έσωτερικής κίνησης, διαιρούνται σέ μικρότερες τάξεις καΐ έπανενώνονται κάτω άπό νέες συνθήκες. "Οτι τά ταξικά συμφέροντα παίρνουν Εναν άνεξάρτητο χαρακτήρα άπέναντι στά χωριστά άτομα καΐ ό άνταγωνισμός βρίσκεται πάντοτε σ' ένέργεια καταστρεφόμενος καΐ δημιουργούμενος. Κοντολογής, δτι ol τάξεις δέν είναι άμετάβλητοι, μονολιθικοί σχηματισμοί, άλλά βρίσκονται σέ μιά συνεχή άλλαγή, άνάπτυξη καΐ διαφοροποίηση, ένώ ταυτόχρονα τό κοινό στοιχείο έρχεται στό προσκήνιο καΐ όλοκληρώνει τό άτομικό μέσα στήν τάξη. Κάθε βήμα στήν άνάπτυξη τής άστικής τάξης συνοδευόταν άπό μιά άντιστοιχη πολιτική πρόοδο τής Ιδιας τάξης Τ Ηταν μιά καταπιεζόυενη τάξη κάτω άπό τήν κυριαρχία τών φεουδαρχών άρχόντων, μιά Ενοπλη κσ! αυτοδιοικούμενη έταιρία στή μεσαιωνική κοινότητα, έδώ άνεξάρτητη δημοκρατία τής πόλης, έκεϊ τρίτη τάξη πού είναι φόρου ύποτελής στή μοναρχία "Υστερα, στήν περίοδο της μανιφακτούρας, ύπηρε τώντας τήν ήμι-φεουδορχία ή τήν άπόλυτη μοναρχία σαν άντι70

Τάξει; καί ταξικό; nytoMtc βαρο ένάντια ατούς ευγενείς καί στήν πραγματικότητα, κύριο στήριγμα των μεγάλων μοναρχιών γενικά, ή άστική τάξη κατόρθωσε τελικά, άπό τότε πού έδραιώθηκε ή μεγάλη βιομηχανία και ή παγκόσμια άγοοά, νά κατακτήσει γιά τόν έαυτό της, οτό σύγχρονο άντιπροσωπευτικό κράτος, άποκλειστική πολιτική Εξουσία. («Μανιφέστο τοϋ Κομμουνιστικού Κόμματος»).

"Οχι μόνο ή άστική τάξη, άλλά καί τό προλεταριάτο πέρασε άπό μιά μακρά Ιστορία άνάπτυξης, μιά Ιστορία που μέ κανένα τρόπο δέν έχει όλοκληρωθεϊ άκόμα. Ή άστική τάξη άρχίζει μέ ίνα προλεταριάτο, που είναι τό ίδιο Ενα λείψανο τοϋ προλεταριάτου τής φεουδαρχικής έποχής («Ή άθλιοτητα τής φιλοσοφίας»).

Φυγάδες δουλοπάροικοι, λεηλατημένοι άγρότες, βιοτέχνες χτυπημένοι άπό τή φτώχεια, ταξιδιώτες, ζητιάνοι, άλήτες, «ξένοι», πρώτα άπορφανίστηκαν άπό τή δουλειά τους καί μετά όδηγηθηκαν κοπαδιαστά στά Εργοστάσια. ΤΗταν ol φτωχοί, γιά νά τό ποΰμε πιό άπλά, που άποτέλεσαν τό πρώτο προλεταριάτο. Τό προοίμιο τής άνατροπής αύτής, που δημιούργησε τ'ις βάσεις τοϋ κεφαλαιοκοατικοϋ τρόπου παραγωγής. Εμφανίζεται στό τελευταίο τρίτο τοϋ 15ου α!ώνα καΙ στίς πρώτες δεκαετίες τοϋ 14ου αΙώνα Μιά μάζα ξεριζωμένων προλεταρίων έκσφενδονίστηκε στήν άγορά έργασίας χάρη στή διάλυση των φεουδαρχικών άκολουθιών, πού δπως πολύ οωστά παρατηρεί ό οέρ Τζέιμς Στιούαρτ, «γέμιζαν παντοϋ Ανώφελα τό σπίτι και τό κάστρο» . Ή ραγδαία άνθιση τής φλανδρικής έριουργίας και ή άντίστοιχη ϋψωοη τών τιμών τοΰ μαλλιοϋ στήν 'Αγγλία, έδωοαν άμεση ώθηοη ο' αυτούς τους διωγμούς Ή παλιά φεουδαρχική άριστοκρατία είχ·: Απογυμνωθεί άπό τούς μεγάλους φεουδαρχικούς πολέμους. Ή νέα φεουδαρχία ήταν παιδί τής έποχής της καί γιά τήν έποχή αύτή τό χρήμα ήταν ή δύναμη τών δυνάμεων. Μετατροπή λοιπόν τών χωραφιών οέ προβατολίβαδα ήταν τό ούνθημά της... 01 κατοικίες τών χωρικών και τά άγροτόσπιτα τών Εργατών κατεδαφίστηκαν μέ τί> βια ή παρατήθηκαν στή φθορά Ή διαδικασία τοϋ βίαιου ξεκληρίσματος τών άνθρώπων βρήκε μιά νέα και καρποφόρο ώθηση τόν 14ο αΙώνα άπο τή μ:Ϊ1

T « ï n z x<ù τιιΐΐκο: Λγώνιι; ταρρύθμιση καΙ τή συνακόλουθη κολοσσιαία διαρπαγή τών Εκκλησιαστικών κτημάτων. Ή καθολική έκκλησία τήν έποχή τής μεταρρύθμισης ήταν φεουδαοχικός ιδιοκτήτης ένός μεγάλου τμήματος της άγγλικής γής. 'Η κατάργηση τών μοναστηριών κλπ., Εκσφενδόνισε τοϋς Ενοίκους τους στό προλεταριάτο . ' Άκόμα κα'ι στήν τελευταία δεκαετία τοΰ 17ου α'ώνα, ol γεώμοροι, μια τάξη άπό άνεξάρτητους χωρκούς, ήταν πολυαριθμότεροι άπό τήν τάξη τών άγροτών. Αποτέλεσαν τήν κύρια δύναμη τοΰ Κρόμβελ... Γύρω στό 1750, ol γεώμοροι Εξαφανίστηκαν. ΚαΙ τήν τελευταία δεκαετία τοΰ Ιβου αΙώνα Εξαφανίστηκε και τό τελευταίο άχνάρι τής κοινής γής τοΰ άγροτικοΰ έργάτη Ή «ένδοξη έπανάσταση» έφεοε στήν Εξουσία, μαζί μέ τό^ Γουλιέλμο Β' τής Όράγκης, τούς γαιοκτήμονες καΙ τούς καπιταλιστές Ιδιοποιούς τής ύπεραξίας. 'Εγκαινίασαν τή νέα Εποχή, έφαρμόζοντας οέ κολοσσιαία κλίμακα τήν κλεψιά τών κρατικών κτημάτων, κλεψιές πού μέχρι τή στιγμή αύτή τις έκαναν μέ περισσότερη μετριοπάθεια Ή τελευταία μεγάλη έπιχείρηση άπογύμνωσης τών άγροτών άπό τή γή τους, είναι, τελικά, ή λεγόμενη έ κ κ α θ ά ρ ι σ η τ ώ ν κ τ η μ ά τ ω ν , δηλαδή τό σάρ^μα τών άνθρώπων άπό τά κτήματα "Ολες ol άγγλικές μεθοδες πού μελετήσαμε ώς τώρα, κορυφώθηκαν στήν «Εκκαθάριση». "Οπως είδαμε στήν εικόνα τών σύγχρονων συνθηκών πού δόθηκε σέ προηγούμενο κεφάλαιο, έκεί πού δέν ύπάρχουν πιά άνεξάρτητοι άγρότες γιά διώξιμο, άρχίζει ή «Εκκαθάριση» στά άγροτόσπιτα, γιά να μή βρίσκουν οί έργάτες ούτε τόν άναγκαϊο χώρο γιά τή στΕγασή τους πάνω στή γή πού καλλιεργούν ... "Οσοι διώχτηκαν μετά τή διάλυση τής φεουδαρχικής άκολουθίας καΙ μετά τήν προοδευτική, βίαιη άπαλλοτρίωση τής γής καΙ τοΰ έδάφους, αύτό τό «έλεύθερο» προλεταριάτο ήταν άδύνατο νά άπορροφηθεϊ άπό τήν άνδρούμενη βιοτεχνία τόσο γρήγορα, δσο αύτό έρχόταν στόν κόσμο. Ά π ό τήν άλλη μεριά δλοι δσοι Εκσφενδονίστηκαν άπότομα έξω άπό τόν συνηθισμένο τους τρόπο ζωής, δέν μπορούσαν νά προσαρμοστούν Εξίσου άπότομα στήν πειθαρχία τών νέων συνθηκών. Μεταβλήθηκαν μαζικά σέ ζητιάνους, ληστίς, άλήτες, άλλοι άπο κλίση, στίς περισσότερες δμως περιπτώσεις άπό τήν άνάγκη τών περιοτάσεων. Έ τ σ ι , στό τέλος τοΰ 15ου αιώνα και σε δλο τό διάστημα τοΰ Ιίου αΙώνα βλεπουμε σέ δλη τή Δυτική Εύ ρώπη μιά αίματηρή νομοθεσία ένάντισ στήν άλητεια. 01 πατέρες τής σημερινής έργατικής τάξης τιμωρήθηκαν στήν άρχή γιά τήν άναγκαστική μεταβολή τους σέ Αλήτες και φτωχούς

TàHnc xui KiEiw»; «yiowi:

"Ετσι, ό Αγροτικός πληθυσμός ττου Απογυμνώθηκε βίαια άπο τή γη του, πού κυνηγήθηκε καΐ Αναγκάστηκε νά γίνει άλήτης, μέ βάναυσα τρομοκρατικούς δόμους, πέρασε Από μαστι γώσεις, στιγματισμούς, παιδεμούς γιά νΑ φτάσει σέ μιά πειθαρχία Αναγκαία γιΑ τ ό σύστημα τής μισθωτής έργαοιας Δέν είναι Αρκετό, άπό τόν Ενα πόλο τής κοινωνίας νΑ συγκεντρώνονται ο) συνθήκες τή4 έργαοίας σάν κεφάλαιο και άπό τόν Αλλο πόλο νά συγκεντρώνονται όμαδοποιημένες μάζες Ανθρώπων πού δέν έχουν τίποτ* άλλο νά πουλήσουν, έξόν τήν έργατική τους δύναμη. Δέν είναι επίσης Αρκετό νΑ έξαναγκΑζονται αύτοί ol άνθρωποι νά πουλιούνται έθελοντικά Στήν πορεία τής κεφαλαιοκρατικής παραγωγής άνατττύσσεται μιά έργατική τάξη, πού άπό άνατροφή, παράδοση, συνήθεια, άναγνωρίζει τΙς άπαιτήσεις αυτοί! τοΰ τρόπου τής παρα γωγής σάν αύτονόητους φυσικούς νόμους . . . . Ή τάξη τών μισθωτών έργατών, πού γεννήθηκε τά τελευταία πενήντα χρόνια τοΰ Μου αίώνα, άποτελοΰσε τότε καΐ στόν έπάμενο αίώνα μόνο Ενα πολύ μικρό τμήυα τοΰ λαοΰ, μέ καλή προστασία άπό τήν αύτόνομη άγροτική οίκονομία στήν ύπαιθρο καΐ τή συντεχνιακή όργάνωση τής πόλης Ή Ατομική Ιδιοκτησία τοΰ έργΑτη πάνω ατά παραγωγικά του μέσα είναι ή βάση τής μικρής έπιχείρησης, είτε είναι άγροτική. είτε βιοτεχνική, ή και τά δυο Ή ο κ ο ή έττιχείοηο«, jX· :ΐ*>ι Ενας άναγκαϊος δρος γιά τήν άνάπτυξη τής κοινωνικής παραγωγής καί τής Ελεύθερης άτομικότητας τοΰ Εργάτη τοΰ Ιδιου Αύτός ό τρόπος παραγωγής προϋποθέτει κομμάτιασμα τής γής καΙ διασκορπισμό τών άλλων παραγωγικών μέσων .. Συμβιβάζεται μόνο μέ Ενα σύστημα παραγωγής καΙ μιά κοινωνία πού κινείται μέσα σέ στενά καΐ λίγο ή πολύ πρωτόγονα δρια Ή άνάπτυξη, φτάνοντας σ' Εναν όρισμένο βαθμό, φέρνει σ τ ό ' κόσμο τά ύλικά μέσα γιά τήν Ιδια του τήν καταστροφή. 'Απ' αύτή τή στιγμή μέσα ατά σπλάχνα τής κοινωνίας κινιούνται δυνάμεις καΙ πάθη, πού αίσθάνονται πώς τά Εχει Αλυσοδέσει αύτός ό τρόπος. Πρέπει νά έξοντωθεί καΐ θά έξοντωθεί Ή έξόντωσή του, ή μετατροπή τών άτομικών καΙ διασκορπισμένων παραγωγικών μέσων σέ κοινωνικά συγκεντρωμένα μέσα, τής μικρής Ιδιοκτησίας τών πολλών στή J τεράστια Ιδιοκτησία τών λίγων, ή άπογύμνωση τών μεγάλων λαϊκών μαζών άπό τή γή καΐ τό Εδαφός τους καΐ άπό τά βιοτικά μέσα καΐ τά δργανα έργασίας τους, αύτή ή τρομακτική καΙ όδυνηρή άπογύμνωση τής λαϊκής μάζας άποτελεΐ τό πρελούδο στήν προϊστορία τοΰ καπιταλισμού. («Κεφάλαιο», Ιος τόμος) 73

ΤάΕει; χιιί ταϊική; «γιϊινικ

Τό προλεταριάτο περνάει άπό διάφορες φάοεις έξέλιξης. Μέ τή γέννηοή του άρχιζε ι ό όγώνας του ένάντια οτήν άστική τάξη. Στήν άρχή παλεύουν ol μεμονωμένοι έργάτες, ύστερα οί έργά-τες ένός έργοσταοίου, μετά οί έργότες ένός έπαγγέλματος, ένός τόπου, ένάντια στόν μεμονωμένο άστό πού τούς έκμεταλλεύεται άμεσα. Στρέφουν τις έπιθέσεις τους δχι μονάχα ένάντια ατίς άστικές σχέσεις παραγωγής, τΙς στρέφουν ένάντια στά Ιδια τά έργαλεϊα παραγωγής Καταστρέφουν τά ξένα έμπορεύματα πού τούς συναγωνίζονται, σπάνε τΙς μηχανές, καίνε τό{ έργοοτάσια καί προσπαθούν νά κατακτήσουν ξανά τή χαμένη θέση τοϋ μεσαιωνικού έργάτη Σ ' αύτό τό στάδιο ο I έργάτες άποτελοϋν μιά άσυνάρτητη μάζο διασκορπισμένη σ' δλη τή χώρα καί διαοπασμένη άπό τόν άμοιβαϊο συναγωνισμό Μέ τήν άνάπτυξη τής βιομηχανίας, τό -τρολεταριάτο όχι μόνο πληθαίνει, άλλά καί συσπειρώνεται κατό μεγάλες μάζες. Ή δύναμή του μεγαλώνει καί τή δύναμη αύτή τή νιώθει δλο και περισοότερο Ο) συγκρούσεις άνάμεσα στόν μεμονωμένο έργάτη, οτον μεμονωμένο άστό, παίρνουν δλο καί περισοότεοο τό χαρακτήρα συγκρούσεων άνάμεσα σέ δυό τάξεις Ά π ό καιρό σέ καιρό ο) έργάτες νκοϋν, άλλά ή νικη τους είναι παροδική Ό πραγματικός καοπός άπό τις μάχες τους βρίσκεται, δχι σέ άμεσα άποτελέσματα, άλλά στή συνένωση τους πού όλοένα έπεκτείνεται . . . Αύτή άκριβώς ή έπαφή χρειαζόταν γιά νά συνδεθούν μεταξύ τους ο) πολυάριθμοι τοπικοί άγώνες, πού έχουν δλοι τόν Ιδιο χαρακτήρα, σέ μιά έθνική πάλη άνάμεσα σέ τάξεις. Κάθε ταξική πάλη, δμως, είναι πολιτική πάλη . Αύτή ή όργάνωοη τών προλετάριων σέ τάξη καί συνακόλουθο σέ πολιτικό κόμμα, διασπάται κάθε στιγμή άπό τό συναγωνισμό πού ύπάρχει άνάμεσα ατούς Γδιους τούς έργάτες. Ξαναγεννιέται δμως δλο καί πιό δυνατή, πιό στέρεη, πιό ισχυρή 'Επιβάλλει τή νομοθετική άναγνώριση σέ έπϊ μέρους αΐτηματά της, έπωφελούμενη άπό τις διχόνοιες μέσα στήν Ιδια τήν άστική τάξη Ή πρόοδος τής βιομηχανίας, πού ή άστική τάξη είναι ό άβουλος φορέας της, άντικαθιστά τήν άπομόνωση τών έργατών, i φειλάμενη στό συναγωνισμό, μέ τόν έπαναστατικό τους συνεταιρισμό, όφειλόμενο στή σύνδεση. Έ τ σ ι , μέ τήν άνάπτυξη τής μεγάλης βιομηχανίας άφαιρεϊται κάτω άπό τά πόδια τής 74

Τάξεις χα'ι ταξικός άγιόνα; Αστικής τάξης τό Εδαφος πού πάνω σ' αυτό παράγει καΙ ιδιοποιείται τά προϊόντα. 'Εκείνο που πρώτα ά π ' δλα παράγει ή άστική τάξη είναι ol νεκροθάφτες της («Μανιφέστο τοΰ Κομμουνιστικού Κόμματος»).

Ή άποψη αύτή τοϋ Μάρξ γιά τήν άνάπτυξη τών σύγχρονων τάξεων, δοσμένη έδώ έξαιρετικά συμπικνωμένη, σκιαγραφεί τά ούσιώδη χαρακτηριστικά μιας τάξης. Μεγάλο μέρος, δμως, άπό τήν άποψη αύτή, άκόμα κι δν κάνουμε παραχωρήσεις στή δημαγωγική φύση τοϋ Κομμουνιστικού Μανιφέστου, δέν προσδιορίζεται καθαρά. Τό πεντηκοστό δεύτερο κεφάλαιο τοϋ τρίτου τόμου τοϋ «Κεφαλαίου» — τής σημαντικότερης έργασίας τοϋ Μάρξ — άφιερώθηκε στό πρόβλημα αύτό. Μόνο ή άρχή τοϋ κεφαλαίου γράφτηκε. Ό Μάρξ πέθανε πρίν προλάβει νά τό συμπληρώσει. Τό κεφάλαιο αύτό τιτλοφορείται «Τάξεις». 01 κάτοχοι έργατικής δύναμης, ol κάτοχοι κεφαλαίου καί οι κάτοχοι γής, που ol άντίστοιχες πηνές τών είσοδημάτων τους είναι μισθός, κέρδος κα) νοίκι, μέ άλλα λόγια, ήμερομίσθιοι Εργάτες, κεφαλαιοκράτες καί γαιοκτήμονες, Αποτελοΰν τις τρεις μεγάλες τάξεις τής σϋγχοονης κοινωνίας βασισμένης στόν καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής Στήν 'Αγγλία, ή σύγχρονη κοινωνία Εχει Αναμφισβήτητα τήν πιό ύψηλή καί κλασική άνάπτυξη στήν οίκονομική δομή. Παρ' δλα αύτά, άκόμα κι έδώ ή ταξινόμηση τών τάξεων δέν έμφανίζεται στήν καθαρή μορφή της. Μεσαία καί ένδιάμεσα στρώματα σβήνουν παντού όροθετικές γραμμές (συγκριτικά, βέβαια, λιγότερο! στις έπαρχιακές περιοχές ά π ' δ,τι στίς πόλεις). "Ωστόσο, αύτό είναι άδιάφορο γιά τήν άνάλυσή μας . . . . Ή πρώτη έρώτηση στήν όποία πρέπει ν' άπαντήσουμε είναι αύτή: Τί είναι Εκείνο πού άποτελεί ιιιό τάξη; Ή άπάντηση στήν έρώτηση αύτή Ερχεται φυσιολογικά άπό τήν άπάντηση σέ μιά άλλη έρώτηση, έτούτη: τί κάνει -Όύς /ογάτες, καπιταλιστές καί γαιοκτήμονες ν' άποτελοΰν τις τρεις μεγάλες κοινωνικές τάξεις; 'Από μιά πρώτη ματιά - ή τουτότητα τών είσοδημάτων καΙ οι πηγές τοΰ είσοδήματος. 'Υπάρχουν τρεις μεγάλες κοινωνικές όμάδες πού τά μέλη τους, τά άτομα πού τις άποτελοΰν, ζούνε Αντίστοιχα άπό rô ήμϊοομίσθιο, τό κέρδος καί τό ένοίκιο. Δηλαδή άπό τήν υλοποίηση τής Εργατικής δύναμης, τοΰ κεφαλαίου καί τής νοικιασμένης γής. 'Ωστόσο, κατά τήν άποψη αύτή, γιατροί καί κρατικοί λειτουργοί θό μπορούσαν Επίσης ν' Αποτελέσουν δυό τΑξεις, γιατί άνη75

TiiSfiï xcii ταξικό; ύγιονιι; κουν σέ δυό ευκρινείς κοινωνικές όμόδε; και τα μέλη τής κάθε μιας άπό τΙς όμάδες αυτές άντλοϋν τό εΙσόδημά τους ά π ό μιό καΙ τήν αύτή π η γ ή . Τό Ιδιο θά άλήθευε έπίσης γιά τό άτί λειωτο κομμάτιασμα συμφερόντων και κοινωνικής θέσης που επιφέρει ό καταμερισμός τής κοινωνικής έργασίας μέσα στους έργάτες, ατούς καπιταλιστές καΙ στούς γαιοκτήμονες — }ι τελευταίοι, λογουχαρη, διαιρούνται σέ άμπελοκτήμονες, γεωρ γούς, Ιδιοκτήτες δασών, Ιδιοκτήτες όρυχειων καΙ Ιδιοκτήτες άλιείας. ('Εδώ διακόπτεται τό χειρόγραφο). («Κεφάλαιο». 3ος τόμος).

Τό άσυμπλήρωτο αύτό κεφάλαιο δέν είναι τό μόνο μέρος δπου ό Μάρξ έπισύρει τήν προσοχή των πολλαπλών δψεων τού καταμερισμού τής έργασίας καΙ τής πολλαπλότητας τών «μεσαίων καΙ τών ένδιάμεσων στρωμάτων, τά όποϊα παντού «σβήνουν τΙς όροθετικές γραμμές». Ό Μάρξ δέν ήταν έραστής τών άκαμπτων διατυπώσεων. Τ Ηταν παρατηρητής πού ποτέ δέν παραγνώριζε τό άτομο καΙ τό Ιδιαίτερο στοιχείο στήν έρευνά του γιά τΙς κοινωνικές τάσεις τής οίκονομικής άνάπτυξης. Δέν είδε τήν άποκρυστάλλωση τών τάξεων — Ισχυροί, άνθεκτικοί καΙ άποτελεσματικοί κοινωνικοί σχηματισμοί — σάν μιά διαδικασία πού έτεινε πρός μιά άκινητοποίηση. Πάντοτε προσπαθούσε νά συλλάβει τήν άποκρυστάλλωση, παίρνοντας ύπόψη του τό σύνολο τών προσδιορισμών της. Στή; «18η ΜπρυμαΙρ τού Λουδοβίκου Βοναπάρτη», ένα i πό τά λαμπρότερα έργα του, άναφέρεται σέ τέτοιες διαδικασίες άλλαγής τών «μεσαίων καΙ ένδιάμεσων στρωμάτων». Μιλά έναντίον τού συνασπισμού τής άστικής τάξης πού συγκροτήθηκε άμέσως μετά τά έπαναστατικά γεγονότα τού 1848, . .ένας συνασπισμός άπό μικροαστούς καΙ έργάτες, τό λεγομενο σοσιαλδημοκρατικό κόμμα. 01 υικροαστοί έβλεπαν πώς δέν είχαν άμοιφθεϊ καλά ύστερα άπό τΙς μέρες τοϋ 'Ιούνη 1848, έβλεπαν δτι κινδύνευαν τά ύλικα τους ουμφέροντα καΙ έβλεπαν νά διαμφισβητούνται άπό τήν άντετιανάσταση ol δημοκρατικές έγγυήσεις, πού θά τούς έξασφάλιζαν τήν έπιβολή αύτών τών συμφερόντων τους. Γι' α ύ : ό πλησιάσανε τούς έργάτες .... Ά π ό τΙς κοινωνικές διεκδικήσεις τοϋ προλεταριάτου άφαίρε76

ΤάΕιι: νι·\ τιιΕιχ»; ιιγ<ιι\κ; σαν τήν έπαναστατική τους αΙχμή και τήν Αναπλήρωσαν μέ μιά δημοκρατική τάση, άπό τΙς δημο*οατικές διεκδικήσεις τής μικροαστικής τάξης άφαίρεσαν τήν καθαρά πσλιτική μορφή τους καί έπέτρεψαν νά ξεπροβάλλει ή κοινωνική αΙχμή τους Ό Ιδιόμορφος χαρακτήρας τής σοσιαλδημοκρατίας συνοφιζό ταν γι' αύτό στό γεγονός δτι τούς δημοκρατικούς - ρεπουμπλικάνικους θεσιαούς δέν τούς ζητούσαν σάν μέσα για νά καταργήσουν τά δυό άντίθετα άκρα, τό κεφάλαιο καΙ τή μι σθωτή έργασία, άλλά γιά νά χαλαρώσουν τήν άντίθεσή τους καί νά τήν μετατρέψουν σέ άρμονία ( « Ή 18η Μπρυμαΐρ τοϋ Λουδοβίκου Βοναπάρτη»)

Ή ούσία όλων τών προτεινόμενων μέτρων ...είναι ή μεταβολή τής κοινωνίας μ* έναν δημοκρατικό τρόπο, άλλά μιά μεταβολή μέσα ατά όρια τής μικροαστικής τάξης Ή άστική τάξη ένιωθε τώρα τήν άνάγκη νά δώσει ίνα τέλος στή δημοκρατική μικροαστική τάξη, δπως άκριβώς ένα χρόνο νωρίτερα είχε άναγνωρίσει τήν άνάγκη νά τακτοποιήσει τ ή θέση της μέ τό έπαναστατικό ποολεταριάτο. ( « Ή 18η Μπρυμαΐρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη»)

Τό «Κόμμα τής Τάξης» συνειδητά όδηγει τόν ταξικό άγώνα. Μά ό δημοκράτης, έπειδή άντιπροσωπεύέι τή μικροαστική τάξη, δηλαδή μιά μεταβατική τάξη πού μέσα σ* αύτή ν άμβλύνονται ταυτόχρονα τά συμφέροντα δυό τάξεων, φαντάζεται π ώ ς βρίσκεται πάνω ά π ό τήν ταξική αντίθεση. 01 δημοκράτες άναγνωρίζουν δτι άπέναντί τους στέκεται μιά προνομιούχα τάξη, αύτοί δμως, μαζί μέ δλο τό υπόλοιπο έθνος, άποτελοΰν τό λαό. ( « Ή 18η Μπρυμαΐρ τοΰ Λουδοβίκου Βοναπάρτη») .

ΚαΙ δν ή άστική τάξη, που μάχεται συνειδητά γιά τά συμφέροντά της, νικήσει, τότε αύτό σημαίνει δτι ό λαόίς «άπότυχε» — ή όποιαδήποτε άλλη δικαιολογία. Ποτέ, δμως, τό λάθος αύτό δέν είναι άποδεκτό άπό τή «μεταβατική τάξη», πού θέλει νά συμβιβάσει τά άσυμβίβαστα, πού έχει τό ένα πόδι στή μιά μεριά τοϋ φράχτη καί τό άλλο στήν άλλη, uià τάξη πού είναι ή ίδια ή ένσάρκωση τής άντίφασης — κοντολογής, μιά τάξη πού έχει πάψει νά είναι τάξη. 77

Τάξεις καί ταξικός αγώνας

Τό φαινόμενο είναι άκόμα καθαρότερο στήν περίπτωση τών Γάλλων μίκροκτηματιών πού ύποστήρΐξαν τόν Ναπολέοντα τόν Τρίτο, όπως είχαν ύποστηρίξει τόν Ναπολέοντα τόν Πρώτο. Άφοΰ ή πρώτη Επανάσταση μετέβαλε τούς άγράτες μισοδουλοπάροικους σέ έλεύθερους Ιδιοχτήτες τής γής, 6 Ναπολέων στερέωσε καί ρύθμισε τΙς συνθήκες πού θά τούς έπιτρέπανε να έκμεταλλεύονται άνενόχλητα τή γή τής Γαλλίας που πρίν λίγο είχε περάσει στά χέρια τους καί νά Ικανοποιούν το νεανικό πάθος τους γιά Ιδιοκτησία Ή οίκο νομική έξέλιξη τής τεμαχισμένης μικρό Ιδιοκτησίας άνάτρεψε άπό τή βάση τους τΙς σχέσεις τών άγροτών πρός τΙς άλλες τάξεις τής κοινωνίας. Τόν καιρό τού Ναπολέοντα, ό τεμαχισμός της γής στήν ύπαιθρο συμπλήρωνε τόν έλεύθερο συναγωνισμό καί τήν άπαρχή τής μεγάλης βιομηχανίας στΙς πόλεις. Ή άγροτική τάξη ήταν ή πανταχού παρούσα διαμαρτυρία ένάντια στήν άριστοκρατια τών γαιοχτημόνων πού μόλις είχε γκρεμιστεί Μά στήν πορεία τού 19ου αίώνα τη θέση τού φεουδάρχη τήν πήρε ό τοκογλύφος τών πόλεων, τή θέση τών φεουδαρχικών ύποχρεώσεων τοΰ άγρότη πού συνδέονταν μέ τή γή τήν πήρε ή υποθήκη, τή θέση τής άριστοκρατικής γαιοκτησίας τήν πήρε τό άστικό κεφαλαίο "Ετσι, τά συμφέροντα τών άγροτών δέν βρίσκονται πιά, δπως τόν καιρό τού Ναπολέοντα, σέ άρμονία, άλλά σέ άντίθεση μέ τά συμφέροντα τής άστικής τάξης 01 μικροί χωρικοί άποτελούν μιά τεράστια μάζα, τά μέλη τής όποίας ζουν κάτω άπό δμοιες συνθήκες, άλλά χωρίς ν* άνοίγουν πολλές σχέσεις μεταξύ τους 'Εφόσον έκατομμύρια οίκογένειες ζουν κάτω άπό οίκονομικές συνθήκες ύπαρξης, πού ξεχωρίζουν τόν τρόπο τής ζωής τους, τά συμφέροντά τους καί τή μόρφωσή τους άπό τόν τρόπο τής ζωής, τά συμφέροντα καί τή μόρφωση τών άλλων τάξεων καί τΙς Αντιπαραθέτουν έχθρικά σ' αύτές, άποτελοΰν μιά τάξη. 'Εφόσον δμως άνάμεσα στούς μικρούς άγρότες ύπάρχει μόνο μιά τοπική συνάφεια καί ή όμοιότητα τών συμφερόντων τους δέ δημιουργεί καμιά κοινότητα, κανένα έθνικό σύνδεσμο καί καμιά πολιτική όργάνωση, δέν άποτελούν τάξη. Γι' αύτό είναι άνίκανοι νά έπιβάλλουν έξ όνόματός τους τά ταξικά τους συμφέροντα, είτε μέ μιά βουλή, είτε με μιά συμβατική συνέλευση. Δέ μπορούν ν' άντιπο?σωπεύουν τόν έαυτό τους. 78

Τάξει; και ταξικό; Αγυ·«··: πρέπει νά άντιπροσωπεύονται άπό άλλους. Ό Αντιπρόσωπος τους πρέπει ταυτόχρονα νά παρουσιάζεται σάν κύριός τους. σάν μιά έξουσία πάνω ά π ' αυτούς, σάν μιά άπεριόριστη κυβερνητική δύναμη, πού τούς προστατεύει άπό τΙς άλλες τάξεις καΐ τούς στέλνει άπό πάνω τή βροχή καΐ τόν ήλιο. («Ή 18η ΜπρυμαΙρ τού Λουδοβίκου Βοναπάρτη»).

Λεπτομερειακή άνάλυση αύτοϋ τοϋ είδους δείχνει γιατί ό Μάρξ άρνήθηκε νά προσφέρει Εναν άπλό όρισμό ή μιά έτοιμοπαράδοτη διατύπωση στό έρώτημα: τ( είναι ή τάξη; Δείχνει έπίσης γιατί ό Μάρξ μίλησε γιά τΙς «μεγάλες», τΙς άποφασιστικές, τΙς Ιστορικά προσδιοριστικές τάξεις της σύγχρονης κοινωνίας. Ή ταυτότητα των είσοδημάτων ή των οίκονομικών δρων ζωής δέν είναι άρκετά νά θεμελιώσουν μιά κοινωνική όμάδα σάν τάξη μέ τήν πλήρη Εννοια της λέξης. Μιά τέτοια παθητική ταυτότητα, μιά κοινότητα συμφερόντων πού ύπαγορεύονται μόνο άπό τή μοίρα, μπορεί νά προσδιοριστεί σάν «μιά τάξη στόν έαυτό της» (γιά νά χρησιμοποιήσουμε τή χεγκελειανή όρολογία). Ή τάξη αύτή γίνεται μιά «τάξη γιά τόν έαυτό της» μόνο μέσα άπό μιά σειρά άπό περαιτέρω προσδιοριστικές περιστάσεις, άνάμεσα στίς όποιες ό Μάρξ ύπολογίζει τό ξεπέρασμα τών τοπικών περιορισμών, δπως είναι τό προσωπικό έργοστάσιο, ή προσωπική κοινότητα, ή Ιδιαίτερη χώρα Μέ άλλσ λόγια, νά ύπάρξουν συνεργασία και καθολικότητα, ή συνειδητή άντιπολίτευση τών συμφερόντων τής τάξης τού ένός πρός τά συμφέροντα άλλων τάξεων, νά ύπάρξουν άντίσταση, δράση καΐ ταξικός άγώνας Μ ι ά τάξη γ ε ν ν ι έ τ α ι μέσα στόν ταξικό ά γ ώ ν α . Μόνο μέσα άπό Εναν τέτοιο άγώνα Εξελίσσεται σέ μιά κοινωνική καΐ Ιστορική δύναμη. Ή θέση τής κοινωνικά άναγκαίας ύλικής παραγωγής μέσα στήν κοινωνία είναι άποφασιστικήι^ σημασίας, γιατί χωρίς τήν παραγωγή αύτή ή κοινωνία δέ μπορεί νά ύπάρξει. "Ενας στρατός ή μιά γραφειοκρατία μπορούν νά Επιβάλλουν προσωρινές άποφάσεις, ή δομή δμως τής κοινωνίας καΐ ή σταθερότητά της, καθο79

Γΰξει; κ<ιί ταξικό; «γιόνα;

ρίζονται άπό όμάδες άμεσα σχετιζόμενες μέ τά μέσα παραγωγής, εΓτε ώς Ιδιοκτήτες, είτε ώς Εργαζόμενοι. Στή διαδικασία τής τεχνολογικής άνάπτυξης, Λ άτομική Ιδιοκτησία γής μικρής κλίμακας, Εργαλείων καΐ ύλικών, καταβροχθίζεται μέ αυξανόμενο ρυθμό άπό τήν άτομική Ιδιοκτησία μεγάλης κλίμακας. "Ετσι, τάξεις άνθρώπων, δπως ol βιοτέχνες, ol Φτωχοί γεωργοί, ol μικροαστοί, είναι τελείως άνίκανες νά διατηρήσουν τΙς δικές τους τάξεις σάν βασικές τάξεις, μέ τή συνείδηση ένός κοινοϋ σκοποϋ καΐ άρραβωνίασμένες σέ μιά κοινή μάχη. 'Αρνούνται νά άναγνωρίσουν τήν πόλωση τής κοινωνίας, νιώθουν νά άπειλοϋνται, τόσο άπό τό κεφάλαιο, δσο καΐ άπό τό προλεταριάτο, άγονται καΐ φέρονται έξαιτίας τών άντιφατικών οικονομικών συμφερόντων τους, καΐ έχουν τήν τάση, δταν ή κατάσταση γίνεται κρίσιμη, νά ζητοϋν έναν Ναπολέοντα, έναν Ισχυρό άντρα πάνω άπό τάξεις. "Ετσι, ένώ ό Μάρξ μιλά γιά δυό μεγάλες τάξεις πού είναι δλο καΐ περισσότερο μόνες, Αντιμετωπίζοντας ή μιά τήν άλλη — ή άστική τάξη καΐ τό προλεταριάτο — δέν παραβλέπει, δταν κάνει μιά σταθερή ανάλυση, τό πλήθος άπό «μεσαίες καΐ ένδιάμεσες» τάξεις ή τή δυνατότητα δλων τών εΙδών τών συμμαχιών στόν ταξικό άγώνα. Τό σημαντικό στοιχείο είναι δτι δλο καΐ περισσότερο Ισχυρά μέσα παραγωγής κα!| δλο καΐ περισσότερο κολοσσιαία κεφάλαια συγκεντρώνονται στά χέρια δλο καΐ λιγότερων άνθρώπων, ένώ στήν άλλη πλευρά ή μάζα, πού δέν διαθέτει μέσα παραγωγής καΐ είναι ύποχρεωμένη νά ζεϊ πουλώντας τήν έργασία της, μεγαλώνει άδιάκοπα. "Ετσι, Επισκιάζοντας κάθε τι άλλο, τό κ ε φ ά λ ο ι ο καΐ ή έ ρ γ ασ ί α ξεπροβάλλουν άντιμέτωπα τό ένα προς τό άλλο. 'Από καιρό σέ καιρό, κάτω άπό είδικές περιστάσεις, ol μεσαίες καΐ ol ένδιάμεσες τάξεις κατορθώνουν νά καταλάβουν τήν έξουσία — άλλά ποτέ νά τή διατηρήσουν. 01 Γιακοβίνοι, τό κόμμα τής ριζοσπαστικής μικροαστικής τάξης, Αντικαταστάθηκε άπό τό Διευθυντήριο, τό Διευθυντήριο άπό τό Ναπολέοντα. Καΐ ή80

Τάξεις χαί ταξυοος άγώνας

ταν πάλι ίνας Ναπολέων πού μετά τό 1848, σάν άναγνωρισμένος φρουρός τής άστικής τάξης, δχι μόνο προσωποποίησε, άλλά καί έγγυή0ηκε τήν κυριαρχία τής άστικής τάξης. Μόνο ol Ιδιοκτήτες μαζικών μέσων παραγωγής (γαιοκτήμονες, μεγαλέμποροι, βιομήχανοι καί χρηματιστές) μπορούν νά γίνουν μιά ά ρ χ ο υ σ α τάξη. Μολονότι, ώοτόσο, διαφέρουν πολύ ol τύποι διακυβέρνησης πού έφαρμόζει ή άρχουσα τάξη — κυμαινόμενοι άπό δεσποτικοί μέχρι δημοκρατικοί — δποιος κι άν εΤναι ό τύπος αύτός, είναι πάντοτε βασισμένος στή δύναμή της πάνω στά μέσα της παραγωγής, στούς θεσμούς πού δημιουργήθηκαν γιά τήν προστασία τών σχέσεων παραγωγής, στήν καθιερωμένη τάξη πού φτάνουμε νά τή θεωρούμε σάν φυσική «τάξη» (λές καί χωρίς αύτή θά έπικρατοϋσε τό χάος) , σέ παραδόσεις, συμβατικότητες, νόμους πού μεταβιβάζουν τό άξίωμα τοϋ «άγίου» καί τοΰ «αΙώνιου» στίς ύπάρχουσες συνθήκες. Ή άρχουσα τάξη χρειάζεται μιά όπλισμένή1 έκτελεστική έξουσία (καί εΤναι έτοιμη, σέ καταστάσεις άνάγκης, νά μεταβιβάσει δικτατορικές δυνάμεις στήν έκτελεστική έξουσία), άλλά ή κύρια δύναμή της εΤναι ή ά ν τ ι κ ε ι μ εν ο π ο ι η μ έ ν η έ ξ ο υ σ ί α της ύπάρχουσας Ιδιοκτησίας καί τών νομικών σχέσεων. 01 Ιδέες τής κυρίαρχης τάξης είναι σέ κάθε έποχή ol κυρίαρχες Ιδέες, μ' άλλα λόγια, ή τάξη πού είναι ή κυρίαρχη ύλική δύναμη τής κοινωνίας είναι καί ή κυρίαρχη πνευματική της δύναμη. Ή τάξη πού διαθέτει τά μέσα τής ύλικής παραγωγής διαθέτει συνάμα και τά μέσα τής διανοητικής παραγωγής. "Ετσι, πού γενικά μιλώντας, ol σκέψεις έκεΐνων πού τούς λείπουν τά μέσα διανοητικής παραγωγής είναι ύποταγμένες σ' αύτή Τά άτομα πού άποτελοΰν τήν κυοΙαοχη τάξη κατέχουν άνάμεσα στ' άλλα καί μιά συνείδηση καί κατά συνέπεια σκέφτονται. 'Εφόσον κυριαρχούν σάν τάξη καί καθορίζουν μιάν Ιστορική έποχή σέ δλη τήν έκτασή της, είναι αύτονόητο δτι αύτά τά άτομα κυριαρχούν σ' δλες τΙς έννοιες καί Ανάμεσα στ' άλλα κρατούν μιά κυρίαρχη θέση σάν σκεφτόμενα άτομα, 81

83 Τάξεις καί ταξικός αγώνας σάν παραγωγοί Ιδεών καί ρυθμίζουν τήν παραγωγή καί τήν κατανομή τών Ιδεών τής εποχής τους. 01 Ιδέες τους είναι λοιπόν ol κυρίαρχες Ιδέες τής έποχής τους. («"Η γερμανική Ιδεολογία»).

Ό καταμερισμός της έργασίας όδηγεΐ σ* ένα διαχωρισμό μέσα στήν Αρχουσα τάξη, κυρίως άνάμεσα σ* αύτούς πού σκέφτονται καί σ* αύτούς πού ένεργοϋν. Σ τ ό έσωτερικό αύτής τής τάξης, τ ό σχίσμα αύτό μπορεί άκόμα καί νά καταλήξει σέ όρισμένη άντίθεση καί έχθρότητα άνάμεσα στά δυό μέρη. Μόλις δμως παρουσιαστεί μιά πρακτική σύγκρουση δπου ή Ιδια ή τάξη βρίσκεται σέ κίνδυνο, ή άντίθεση αύτή Εξαφανίζεται άπό μόνη της, ένώ βλέπουμε νά χάνεται ή αυταπάτη δτι οί κυρίαρχες Ιδέες δέν είναι ο! Ιδέες τής κυρίαρχης τάξης καί πώς αύτές έχουν ξεχωριστή έξουσία άπό τήν έξουσία αύτής τής τάξης. Ή ύπαρξη έπαναστατικών Ιδεών σέ μιά καθορισμένη έποχή προϋποθέτει ήδη τήν ύπαρξη μιας Επαναστατικής τάξης. (« Η γερμανική Ιδεολογία»).

ΆντιπνευματικοΙ κύκλοι μέσα στό έργατικό κίνημα συχνά άναφέρονται στό έδάφιο αύτό, άλλά είναι Ικανοί νά παραγνωρίσουν δτι, μολονότι στήν περίπτωση πού θά «παρουσιαστεί μιά πρακτική σύγκρουση δπου ή Γδια ή τάξη βρίσκεται σέ κίνδυνο» ol Ιδέες τής άρχουσας τάξης δέν θά έρθουν σέ βύγκρουση μέ τά συμφέροντα τής τάξης αύτής, ol «παραγωγοί Ιδεών», δηλαδή ol διανοούμενοι μπορεί νά άπαρνηθοϋν τήν άρχουσα τάξη καί νά γίνουν ol δραστήριοι άντίπαλοί της. Σέ περίοδες, τέλος, πού ό ταξικός άγώνας πλησιάζει στή λύση του, ή πορεία διάλυσης μέσα στήν κυρίαρχη τάξη, μέσα σ' δλη τήν παλιά κοινωνία, παίρνει ένα χαρακτήρα τόσο βίαιο, τόσο χτυπητό, πού μιά μικρή μερίδα τής κυρίαρχης τάξης Αποσπάται άπ* αύτήν καί ένώνεται μέ τήν Επαναστατική τάξη, μέ τήν τάξη πού κρατά στά χέρια της τό μέλλον. "Οπως παλιά, Ενα μέρος τών εύγενών πέρασε στήν άστική τάξη, Ετσι καί τώρα Ενα τμήμα τής άστικής τάξης περνάει στό προλεταριάτο, καί είδικά, Ενα τμήμα άπό τούς άστούς Ιδεολόγους πού κατάφεραν νά άνυψωθοΰν ΰ ς τή θεωρητική κατανόηση δλης τής Ιστορικής κίνησης. («Μανιφέστο τού Κομμουνιστικού Κόμματος»)

Τάξεις καί ταξικός αγώνας

Κάτι περισσότερο: έκείνοι πού ήρθαν σέ ρήξη μέ τήν άρχουσα τάξη μέ τή λογική τών συνθηκών τής υπαρξής τους, σπανίως γίνονται έπαναστατική τ ά ξ η χωρίς τή βοήθεια των στοχαστών, ol όποιοι μολονότι προέρχονται άπό έντελώς διαφορετικές σφαίρες τής κοινωνίας, «κατάφεραν νά άνυψωθοϋν ώς τή θεωρητική κατανόηση δλης τής Ιστορικής κίνησης». Ό Μάρξ καΙ ό "Ενγκελς ήταν τέτοιοι στοχαστές. Ή άρχουσα τάξη δικαιολογεί τήν κυριαρχία της ύποστηρίζοντας δτι είναι ό άντιπρόσωπος τοϋ νόμου καΙ τής τάξης καΙ τών ήθικών άρχων. 'Υποστηρίζει δτι δέν κυβερνά σάν τάξη, άλλά σάν ύπερασπιστής τοϋ «κοινοϋ καλοϋ»: Ή τάξη πού κάνει έπανάσταση έιίφανίζεται άπό τήν άρχή άκόμα, έπειδή Ακριβώς Αντιτίθεται σέ μιά τ ά ξ η , δχι σάν τάξη, άλλά σάν άντιπρόσωπος όλόκληρης τής κοινωνίας. 'Εμφανίζεται σάν τό σύνολο τής κοινωνίας πού άντιμετωπίζει τή μιά καΙ μόνη άρχουσα τάξη. Μπορεί νά τό κάνει αύτό γιατί στήν άρχή τό συμφέρον της είνα· άκόμα πραγματικά δεμένο μέ τό κοινό συμφέρον δλων τών άλλων μή κυρίαρχων τάξεων καΙ γιατί κάτω άπό τήν πίεση τής προγενέστερης κατάστασης πραγμάτων δέ μπόρεσε άκομα ν' άναπτυχθεϊ σάν Ιδιαίτερο συμφέρον μιας Ιδιαίτερης τάξης. Ά π ' αύτό τό γεγονός ή νίκη αύτής τής τάξης είναι ώφέλιμη καΙ γιά πολλά άτομα τών άλλων τάξεων πού δέ φτάνουν στήν έξουσία, δμως αύτό μόνο στό μέτρο πού έπιτρέπει σ' αύτά τά άτομα νά σκαρφαλώσουν ώς τήν κυρίαρχη τάξη. "Οταν ή γαλλική άστική τάξη άνέτρεψε τήν κυριαρχία της Αριστοκρατίας έπέτρεψε μ' αύτό σέ πολλούς προλετάριους νά ύψωθοϋν πάνω άπό τό προλεταριάτο, μά μόνο μ' αύτή τήν έννοια, δτι έγιναν ol Ιδιοι άστοί. Κάθε καινούργια τάξη λοιπόν έγκαθιδρύει τήν κυριαρχία της σέ εύρύτερη βάση άπό τήν τάξη πού κυριαοχοΰσε προηγούμενα. Σ ' Αντάλλαγμα, δμως, ή Αντίθεση άνάμεσα στήν τάξη πού κυριαρχεί Από κεϊ καΙ πέρα καΙ τΙς τάξεις πού δέν κυριαρχούν παίρνει έπειτα μεγαλύτερο βάθος καΙ όξύτητα. Ά π ' αύτό Απορρέει βτι ή πάλη πού πρόκειται νά διεξαχθεί ένάντια στή νέα Ιθύνουσα τάξη, Αποσκοπεί μέ τή σειρΑ της στήν Αρνησι τών προγενέστερων κοινωνικών δρων μέ τρόπο πιό Αποφασιστικό καΙ πιό ριζικό Απ' δ,τι μπόρεσαν νά κάνουν ώς τότε δλες ol προηγούμενες τΑξεις πού άπόβλεπαν στήν κυριαρχία. («Ή γερμανική Ιδεολογία»).

Σ' αύτή τήν άπλή παρουσίαση, τό γεγονός δτι «κά83

Τάξεις καί ταξικός αγώνας

θε καινούργια τάξη Εγκαθιδρύει τήν κυριαρχία της σέ εύρύτερη δάση άπό τήν τάξη πού κυριαρχούσε προηγούμενα», άναφέρεται μόνο περαστικά. Αύτή ή «εύρύτερη δάση» είναι Ενα Εσωτερικό στοιχείο τής προοδευτικής κοινωνικής άνάπτυξης. Σέ μιά άλλη περίπτωση ό Μάρξ Εδωσε μεγάλη Εμφαση στήν Ιστορική Επιτυχία τής άστικής τάξης καΐ τό ρόλο της σάν μιας σταθερής Επαναστατικής δύναμης. Στό «Μανιφέστο τοϋ Κομμουνιστικού Κόμματος» διαβάζουμε: Ή άστική τάξη δέ μπορεΤ νά ύπάρχει χωρίς μιά διαρκή Επανάσταση στά Εργαλεία παραγωγής, καΐ κατά συνέπεια στις σχέσεις παραγωγής καΐ μαζί μ' αύτΕς στό σύνολο τών κοινωνικών σχέσεων παραγωγής σ* όλες τΙς κοινωνικές σχΕσεις. 'Αντίθετα, ή άμετάβλητη διατήρηση τοΰ παλιοΰ' τρόπου παραγωγής άποτελοΰσε τόν πρώτο βρο Οπαρξης γιά δλες τΙς προηγούμενες βιομηχανικές τάξεις. Ή συνεχής άνατροπή τής παραγωγής, ό άδιάκοπος κλονισμός όλων τών κοινωνικών σχΕσεων, ή αΙώνια άβεβαιότητα καΐ κίνηση, διακρίνουν τήν άστική Εποχή άπό δλες τίς προηγούμενες. Διαλύονται δλες ol στέρεες καΐ σκουριασμένες σχέσεις μέ τήν άκολουθία τους άπό παλιές σεβάσμιες παραστάσεις καί άντιλήψεις κι δλες όσες καινούργιες διαμορφώνονται παλιώνουν πρίν προλάβουν νά άποστεωθοΰν. Κάθε τι στΕρεο Εξατμίζεται, κάθε τι πού ήταν Ιερό βεβηλώνεται και τελικά ol άνθρωποι Αναγκάζονται ν' άντικρύζουν μΕ νηφάλιο μάτι τή θέση τους στή ζωή καΐ τΙς άμοιβαϊες σχέσεις τους. («Μανιφέστο τοΰ Κομμουνιστικού Κόμματος»).

Ή άστική τάξη άλλαξε άπό τότε. Τήν έποχή πού δημιουργήθηκαν τά μεγάλα καπιταλιστικά μονοπώλια, φαινόταν πώς ή άστική τάξη, μέ τήν άντιδραστική της μεταστροφή, δέν ήταν ούτε Ικανή, ούτε καΐ τή θέληση είχε νά συνεχίσει τήν άδιάκοπη έπανάσταση στά μέσα παραγωγής. Λές καΐ ή άνθρωπότητα έπεφτε θύμα μιας άντι-λογικής Ιδεολογίας πού θά έμπόδιζε τόν άνθρωπο «ν* άντικρύσει μέ συγκρατημένες σθήματα τΙς σχέσεις του μέ τούς συνανθρώπους του» Παρ* δλα αύτά ή άδιάκοπη έπανάσταση στήν έξέλιξη τών μέσων παραγωγής (πού Εφτασε σέ μιά χωρίς προηγούμενο κλίμακα στόν αίώνα μας τής έπιστημονικής καΐ τεχνικής έπανάστασης), δπως καΐ ή 84

Τάξεις xuî ταξικό c άγώνιι;

άδιάκοπη άλλαγή δλων τών κοινωνικών συνθηκών, παρέμειναν τά χαρακτηριστικά τής άστικής έποχής. Εκείνο πού συγκρατεί τήν άστική τάξη άπό τή μόνιμη προσαρμογή της σ' ένα άκαμπτο πρότυπο, είναι ό διεθνής ταξικός άγώνας. "Αλλαξε έπίσης καί ή έργατική τάξη. Στίς προχωρημένες καπιταλιστικές χώρες δέν είναι πιά τό Εξαθλιωμένο προλεταριάτο τής έποχής τοϋ Μάρξ. Κέρδισε στό μεταξύ μέγεθος, διαφοροποίηση καί κοινωνική θέση. 'Αποκτά πεποίθηση στήν Ικανότητά του νά γίνει ή κινητήρια δύναμη τής παραγωγής καί τής κοινωνικής άλλαγής. Πολυδιαβαθμιζμένο καί άντιφατικό μέσα στόν ίδιο του τόν έαυτό, σάν μιά μάζα ήμερομίσθίων καί μισθωτών έργαζομένων (Εργάτες, ύπάλληλοι, τεχνικοί, μηχανικοί, διοικητικοί, έπιστήμονες κλπ.), τό προλεταριάτο άντιπροσωπεύπ, παρ' δλα αύτά, μιά συντριπτική πλειοψηφία πάνω στούς Ιδιοκτήτες τών μέσων παραγωγής. "Ολα τά προηγούμενα κινήματα ήταν κινήματα της μειοψηφίας ή πρός όφελος μιας μειοψηφίας. Τό προλεταοιακό κίνημα είναι τ ό Ανεξάρτητο κίνημα τής τεράστιας πλειοψηφίας πρός όφελος τής τεράστιας πλειοψηφίας Τό προλεταριάτο, τό κατώτερο στρώμα τής σημερινής κοινωνίας, δέ μπορεί νά σηκωθεί, δέ μπορεί ν' Ανυψωθεί χωρίς νά τιναχτεί στόν Αέρα δλο τ ό Εποικοδόμημα τών στρωμάτων πού άποτελοΰν τήν Επίσημη κοινωνία. («Μανιφέστο τοΰ Κομμουνιστικού Κόμματος»),

Στροφές δπως «νά τιναχτεί στόν άέρα», δέν πρέπει νά παρθούν στήν κυριολεξία. Ή βασική Ιδ-.α πού πάντα έπανέρχεται στή σκέψη τοϋ Μάρξ ήταν δτι: τό προλεταριάτο πού βάζει σέ κίνηση δλα τά μέσα παραγωγής, άλλά ποτέ δέν τά κατέχει καί δέν τά έκποιεΐ, είναι ή τ ε λ ε υ τ α ί α τάξη, μιά τάξη πού διαρκώς μεγαλώνει καί διαρκώς άντιτίθεται δλο καί περισσότερο στόν καταμερισμό μεταξύ έργασίας καί κεφαλαίου. Γιά νά άπελευθερώσει τόν έαυτό του σάν τάξη,1 πρέπει νά καταργήσει τΙς παράλογες συνθήκες πού μετατρέπουν τή μοναδική παραγωγική τάβ3

Τάξεις καί ταξικός αγώνας

ξη τής κοινωνίας σέ κυβερνώμενη τάξη. Πρέπει νά καταργήσει τόν έαυτό του σάν τάξη, καταργώντας έτσι δλες τΙς τάξεις καί τήν ταξική κυριαρχία. Σ' ένα άπό τά πιό έντυπωσιακά έδάφιά του, στό «Κεφάλαιο», ό Μάρξ γράφει: Μαζί μέ τόν σταθερά μειωνόμενο άριθμό τών μεγιστάνων τοϋ κεφαλαίου αυξάνει ή μάζο της άθλιότητας, , < · · ι τ α τ τ ι · ' θ η ς , τής υποδούλωσης, τοΰ έκφυλισμοΰ, τής έκμετάλλευσης, άλλά καί δ βγκος τής άγανάκτησης τής έργατικής τάξης, μιας τάξης πού αύξάνει σέ άριθμό, πειθαρχημένης, ενωμένης καί όργανωμένης άπό τό μηχανισμό τής Ιδιας τής καπιταλιστικής παραγωγής. Τό μονοπώλιο τοΰ κεφαλαίου γίνεται τροχοπέδη στόν τρόπο τής παραγωγής, πού μαζί μ ' αύτόν καί κάτω άπ* αύτόν έχει άνθίσει. Ό συγκεντρωτισμός τών παραγωγικών μέσων καί ή κοινωνικοποίηση τής έργασίας φτάνουν σέ ένα σημείο, δπου γίνονται Ασυμβίβαστα μέ τό κεφαλαιοκρατικό τους περίβλημα. Κι αύτό τινάζεται στόν άέρα. Ή τελευταία ώρα τής κεφαλαιοκρατικής άτομικής Ιδιοκτησίας σημαίνει. ΟΙ άπογυμνωτές Απογυμνώνονται. («Κεφάλαιο», Ιος τόμος).

'Αργότερα θά δοϋμε άν ή «μάζα της άθλιότητας» έχει πράγματι μεγαλώσει. Ά π ό τά προαναφερθέντα στό κεφάλαιο αότό, ή θεωρία τών τάξεων καί τοϋ ταξικού άγώνα, πού προσδιορίζει τήν έπαναστατική τάξη σέ κάθε δοσμένη έποχή σάν πρωτοπόρα μιας νέας κοινωνικής έποχής —μέχρι τή δημιουργία μιας άταξικής καί χωρίς κυρίαρχους κοινωνίας— μας όδηγεϊ κατευθείαν στή φιλοσοφία της Ιστορίας πού άναπτύχθηκε άπό τούς Μάρξ καί "Ενγκελς: στή φιλοσοφία τοϋ Ιστορικοΰ ύλισμοΰ.

66

6 .

ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΥΛΙΣΜΟΣ Ό κεφαλαιοκρατικός τρόπος Ιδιοποίησης π ο ύ πηγάζει ά π ο τόν κεφαλαιοκρατικό τ ρ ό π ο παραγωγής, παράγει κεφαλαιοκρατική άτομική Ιδιοκτησία. Αύτή είναι ή πρώτη άρνηση τής προσωπικής, άτομικής Ιδιοκτησίας. 'Αλλά ή κεφαλαιοκρατική π α ρ α γ ω γ ή γεννάει, μέ τήν Αναγκαιότητα μιας φυσικής λειτουργίας, τήν Ιδια της τήν άρνηση. ΕΤναι άρνηση τής άρνησης. Αύτή ή άρνηση δέν άποκαθιστά ξανά τήν άτομική Ιδιοκτησία, γιά τόν παραγωγό, άποκαθιστά δμως τήν προσωπική του Ιδιοκτησία στή βάση τών κατακτήσεων της κεφαλαιοκρατικής έπ ο χ ή ς : τής συνεργασίας κα'ι τής κοινής κατοχής τής γής καΙ τών μέσων παραγωγής. («Κεφάλαιο», Ιος τ ό μ ο ς ) .

Στόν πρόλογό του στήν «Κριτική τής Π ο λ ι τ ι κ ή ς Οικονομίας», ό Μάρξ έγραψε — καΙ ή διατύπωση αύτή έπαναλήφθηκε Εκατοντάδες φορές: Στήν κοινωνική π α ρ α γ ω γ ή τής ζωής τους, ol άνθρωποι έρχονται σέ συγκεκριμένες σχέσεις πού εΤναι άναπόφευκτες καΙ άνεξάρτητες ά π ό τ ή θέλησή τους, σχέσεις παραγωγής πού άνταποκρίνονται σ' ένα συγκεκριμένο στάδιο τής άνάπτυξης τών ύλικών παραγωγικών δυνάμεών τους. Τό σύνολο τών σχέσεων αύτών παραγωγής άπστελεΐ τήν οίκονομική δομή τής κοινωνίας, τ ό πραγματικό θεμέλιο, πάνω στό όποιο ύψώνεται ένα νομικό καΙ πολιτικό έποικοδόμηιια καΙ πρύς τ ό όποιο άνταποκρίνονται συγκεκριμένοι τύποι κοινωνικής συνείδησης. Ό τρόπος παραγωγής τής ύλικής ζωής, καθορίζει τήν κοινωνική, πολιτική καΙ πνευματική διαδικασία τής ζωής γενικά Δέν είναι ή συνείδηση τών άνθρώπων πού προσδιορίζει τήν ύπαρξή τους, άλλά άντίθετα η κοινωνική τους ύπαρξη προσδιορίζει τ ή συνείδησή τους. Σ ' Ενα όρισμένο στάδιο τής άνάπτυξής τους, ol ύλικές παραγωγικές δυνάμεις τής κοινωνίας έρχονται σέ σύγκρουση μέ τΙς ύπάρχουσες σχέσεις παραγωγής, ή — αύτό πού δέν εΤναι παρά μιά νομική έκφραση γιά τ ό Ιδιο πράγμα — μέ τΙς σχέσεις Ιδιοκτησίας μέσα στίς όττοίες λειτουργούσαν ώς τώρα. Ά π ό τύποι άνάπτυΕης τών πα87

'Irtioçioiôç ύλισμόΐ ραγωγικών δυνάμεων, ol σχέσεις αυτές μετατρέπονται σέ τροχοπέδη. Τότε άρχίζει μιά έποχή κοινωνικής έπανάστασης. Mi τήν όλλαγή τής οίκονομικής βάσης όλάν;ληρο τό τεράστιο έποικοδόμημα μετασχηματίζεται, λίγο ή πολύ, ραγδαία 'Εξετάζοντας τέτοιους μετασχηματισμούς πρέπει πάντοτε νά γίνεται μιά διάκριση άνάμεσα στόν ύλι<ό μετασχηματισμό τών οίκονομικών δρων τής παραγωγής, πού μπορεί νά προσδιοριστεί μέ τήν άκρίβεια των φυσικών έπι·ττηιιών καΐ ατούς νομικούς, πολιτικούς, θρησκευτικούς καΐ φιλοσοφικούς —κοντολογής Ιδεολογικούς τύπους μέ τούς όποιους ol άνθρωποι άποκτοϋν συνείδηση τής σύγκρουσης αύτής καΐ τήν πολεμούν. "Οπως άκριβώς ή γνώμη μας γιά ένα άτομο δέν βασίζεται σέ δσα τό άτομο αύτό πιστεύει γιά τόν έαυτό του, έτσι άκριβώς δε μπορούμε νά κρίνουμε μιά τέτοια περίοδο μετασχηματισμού άπό τή δική της συνείδηση. 'Αντίθετα, ή συνείδηση αύτή πρέπει νά έξηγηθεϊ μάλλον ά π ό τΙς άντιφάσεις της ύλικής ζωής, άπό τήν υπάρχουσα διαμάχη μεταξύ τών κοινωνικών παραγωγικών δυνάμεων καΙ τών σχέσεων παραγωγής. (Πρόλογος στην «Κριτική τής ττολιτικήί ο κονομιις»)

Ή φιλοσοφία τής Ιστορίας που προτείνεται σέ συμπύκνωση είναι έντελώς καινούργια. Εξετάζει τήν Ιστορία ούτε σάν άθροισμα Επεισοδίων, τών πράξεων τών έπιφανών άντρων, ούτε σάν μιά διαδικασία, μιας σταθερής Επανάληψης τής άμπώτιδας καΐ τής παλίρροιας, Ενα αίώνια αύτο-έπαναλαμδανόμενο πρότυπο. Ούτε, έπίσης, σάν Εργο μυστηριωδών δυνάμεων προκαθορισμένων άπό κάποιο έξώκοσμο σχέδιο λύτρωσης ή καταδίκης ή άπό τό πεπρωμένο τοϋ Παγκόσμιου Πνεύματος. Τήν έξετάζει σάν άνάπτυξη τής άνθρώπινης φυλής προσδιορισμένης άπό τή φύση τής έ ρ γ α σ ί α ς . Ό καταμερισμός τής έργασίας, ή άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάυεων, ή σύνδεση παραγωγής καΐ άτομικής Ιδιοποίησης, γεννοΰν άναγκαστικά τΙς κοινωνικές άντιφάσεις. Κάθε δοσμένο στάδιο τής άνάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων άπαιτεϊ όρισμένους είδικούς τύπους Ιδιοκτησίας, σχέσεων μεταξύ άνθρώπινων ύπάρξεων καΐ σχέσεων παραγωγής. Χωρίς τούς τύπους αύτούς ol παραγωγικές δυνάμεις δέ μπορούν νά λειτουργήσουν καΐ ή άνθρώπινη κοινωνία δέ μπορεί νά 88·

'Ιστορικός ΰλκηιός

ύπάρξει. 01 τύποι αύτοί άνταποκρίνονται, πρώτ' άπ* δλα, στό έπίπεδο τών παραγωγικών δυνάμεων. Τό έπίπεδο, δμως, αύτό, ποτέ δέ μένει άκίνητο. Ή άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων εΙσέρχεται σέ μιά πολύπλευρη σύγκρουση μέ τΙς καθιερωμένες σχέσεις παραγωγής, σύγκρουση πού θά μπορούσε νά λυθεί μέ τήν άμοιβαία προσαρμογή, άν δέν ύπήρχαν στή μέση τά άνταγωνιστικά συμφέροντα. Ή άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων ένυπάρχει στή φύση τής έργασίας. Ή δυνατότητα τής Ικανοποίησης δχι μόνο τών βασικών, άλλά καί τών έκλεπτισμένων άναγκών μέ τή χρήση νέων έργαλείων, μεθόδων καί γνώσεων άπαιτεΐ τή δική της ύλοποίηση, Ιδιαίτερα δταν ή δυναμική τής κεφαλαιοκρατικής παραγωγής καί τού άνταγωνισμού έχει τεθεί σέ κίνηση. (Σ* αύτή τή συνάφεια πρέπει νά σημειώσουμε δτι ό Μάρξ κάνει μιά καθαρή διάκριση άνάμεσα στήν ά τ ο μ ι κ ή Ι δ ι ο κ τ η σ ί α καί τήν π ρ ο σ ω π ι κ ή Ι δ ι ο κ τ η σ ί α . Προσωπική Ιδιοκτησία άντικειμένων άναγκαιότητας, ή άνεσης καί πολυτέλειας πού τά καθιστά δυνατά ή τεχνολογία, μπορούν νά διασφαλιστούν στή βάση τής κοινής συνεργασίας καί της κοινής Ιδιοκτησίας τής γής καί τών μέσων παραγωγής πού δημιουργεί ή Γδια ή έργασία. "Οταν ό Μάρξ μιλά γιά άτομική Ιδιοκτησία, έννοεϊ μιά μορφή Ιδιοκτησίας ή όποία, μολονότι κοινωνική άπό τήν Γδια της τή φύση, έχει άπογυμνωθεΐ άπό τόν κοινωνικό αύτό χαρακτήρα μέ τήν προσθήκη μιας αύθαίρετης ύπογραφής πού δηλώνει δτι είναι Ά τ ο-· μ ι κ ή. Κάθε τύπος παραγωγής φέρνει μέσα του τή δική του άρνηση. 01 Γδιες ol παραγωγικές δυνάμεις σπάνε τήν καλύπτρα δταν γίνεται έμπόδιο στήν έξέλιξή τους. Μιά νέα τάξη, προσαρμοσμένη στίς νέες δυνάμεις παραγωγής, έρχεται στό προσκήνιο. Αύτή ή συναρπαστική θεωρία της άνάπτυξης τής άνθρώπινης φυλής, ή όποία, μολονότι μέ κανένα τρόπο προκαθορισμένη, πειθαρχεί ώστόσο σέ όρισμένους νόμους, είναι φορτωμένη μέ τόν κίνδυνο τής μηχα8»

'Ιστορικός υλισμός

νικής ύπερ-άπλούστευσης καί δέν έχει διαφύγει άπό τόν κίνδυνο αύτό. Ό Μάρξ, ό Ιδιος, μολονότι μεγάλος διαλεκτικός, έφοδιάζει σέ όρισμένες περιπτώσεις τούς μελλοντικούς μαρξιστές μέ μιά δικαιολογία νά έξετάζουν τήν Ιστορία σάν ένα μηχανισμό πού λειτουργεί αύτόματα καί τοϋ όποίου τά πιό σημαντικά συστατικά δέν είναι ζωντανοί άνθρωποι, άλλά νεκρά άντικείμενο —έργαλεια έργασίας, μηχανές άντικείμενο σχέσεων. "Ετσι, δταν ό Μάρξ έγραφε, λογουχάρη, γιά τήν «πρόοδο τής βιομηχανίας, τής όποίας άβουλος φορέας είναι ή άστική τάξη, («Μανιφέστο τού Κομμουνιστικού Κόμματος»), ή δτι «ή κεφαλαιοκρατι · κή παραγωγή γεννά, μέ τήν άμείλικτη λειτουργία ένός νόμου τής φύσης, τή δική της άρνηση» («Κεφαλαίο», Ιος τόμος), δταν, δχι καί τόσο άραιά, περιέγραφε τήν κοινωνία σάν «μιά δεύτερη φύση», ύποκείμενη στούς δικούς της άμετάβλητους φυσικούς νόμους —σ' αύτές τΙς περιπτώσεις ό Μάρξ προετοίμαζε άπερίσκεπτα τό έδαφος γιά τήν ύπεο-άπλούστευση καί τΙς παραξηγήσεις. Διαβάζουμε στήν <• Αθλιότητα τής Φιλοσοφίας»: 01 κοινωνικές σχέσεις είναι συνυφασμένες μέ τΙς παραγωγικές δυνάμεις. 'Αποκτώντας νέες παραγωγικές δυνάμεις, οί άνθρωποι άλλάζουν τόν τρόπο παραγωγής. 'Αλλάζοντας τόν τρόπο παραγωγής, άλλάζοντας τόν τρόπο που κερδίζουν τή ζωή τους, άλλάζουν βλες τΙς κοινωνικές σχέσεις τους. Ό χειροκίνητος μύλος μας δίνει τήν κοινωνία τοϋ φεουδάρχη, ό Ατμοκίνητος μύλος μας δίνει τήν κοινωνία τοΰ κεφαλαιοκράτη.

Πολλοί άπλουστευτές τής μαρξιστικής θεωρίας έχουν συναγάγει άπό τό έδάφιο αύτό, δτι τά έργαλεια τής έργασίας, δχι ol άνθρωποι πού τά χρησιμοποιούν, είναι ol πραγματικοί λανσαριστές καί δράστες τής κοινωνικής άλλαγής· Μέ τόν τρόπο αύτό, ol παραγωγικές δυνάμεις έχουν άντικειμενοποιηθει: άφοΰ ύπάρχει ό άτμοκίνητος μύλος, ύπάρχει κανένας λόγος γιά τόν ταξικό άγώνα τής άστικής τάξης; Άφοΰ έχουμε σταθμούς άτομικής ένέργειας, σίγουρα ή νέα κοινωνία πρέπει νά έρθει στό προσκήνιο άφ' έαυτοΰ της; ΕΤ»0

'Ιστορικός ύΧ*ομός

ναι άλήθεια δτι στό ίδιο Εργο «'Αθλιότητα τής φιλοσοφίας» βρίσκουμε τό παρακάτω έδάφιο: Ά π ' δλα τά μέσα παραγωγής, ή μεγαλύτερη παραγωγική δύναμη, είναι ή Ιδια ή Επαναστατική τάξη.

ΚαΙ στό «Μισθωτή έργασία καΙ κεφάλαιο», δυό χρόνια άργότερα, τό σημείο αύτό γίνεται σαφέστερο: "Ενας Νέγρος είναι ίνας Νέγρος. Γίνεται δούλος μόνο μέσα σέ όρισμένες σχέσεις. Μιά βαμΟακοκλωστική μηχανή είναι μιά μηχανή γιά τό κλώσιμο τοΰ μπαμπακιοΰ. Γίνεται κ εφ ά λ α ι ο μόνο μέσα σέ όρισμένες σχέσεις. 'Αποσπασμένη άπό τΙς σχέσεις αύτές, είναι τόσο λίγο κεφάλαιο, δσο ό χρυσόςι αύτός καθεαυτος είναι χ ρ ή μ α , ή δσο ή ζάχαρη είναι ή τιμή τής ζάχαρης.

Μέ άλλα λόγια, τά μέσα τής έργασίας, τά έργαλεϊα, ol μηχανές κλπ., άποτελοϋν μόνο ίνα μέρος τών παραγωγικών δυνάμεων. 01 άνθρωποι μέ τήν τεχνική καΐ κοινωνική έμπειρία τους, τΙς άνάγκες τους καΙ τούς όραματισμούς τους, μέτό βαθμό τής όργάνωσης καί τής συνείδησής τους, εΤναι περισσότερο σημαντικοί. Ό άτμοκίνητος μύλος συμβάλλει πρός τή δημιουργία μιας έπαναστατικής τάξης: δέν εΤναι δμως ό άτμοκίνητος μύλος πού δημιουργεί τΙς έπαναστατικές Ιδέες πού θά αΙχμαλωτίσουν τή νέα τάξη καί θά τή μετατρέψουν σέ μιά δραστήρια έπαναστατική δύναμη. . . . Ά λ λ ά ή θεωρία ή Ιδια γίνεται μιά ύλική δύναμη δταν έχει κατακτήσει τΙς μάζες. Ή θεωρία είναι Ικανή νά κατακτήσει τΙς μάζες δταν φανερώνει τά άνθρώπινα ΚαΙ φανερώνει τά άνθρώπινα, άμέσως μόλις γίνει ριζοσπαστική. Ριζοσπαστικός σημαίνει νά φτάνεις στίς ρίζες τών πραγμάτων. Γιά τόν άνθρωπο, δμως, ή ρίζα είναι ό Ιδιος ό άνθρωπος. («Κρ·τική τής φιλοσοφίας τοΰ δικαίου τοΰ Χέγκελ»).

Σίγουρα, μιά έπαναστατική Ιδέα ή θεωρία, μπορεί νά κατακτήσει τΙς μάζες, μόνο δταν ol ύλικές προϋποθέσεις έχουν ώριμάσει μέσα στήν κοινωνία. Ή ρίζα τοϋ άνθρώπου εΤναι ό Ιδιος ό άνθρωπος, άλλά ό άνθρωπος κάτω άπό όρισμένες είδικές κοινωνικές συνθήκες, δχι άποχωρισμένος άπό τό σύνολο τών παρσ91

'Ιστορικός ύΧ*ομός

γωγικών δυνάμεων καί τών παραγωγικών σχέσεων μέσα στίς όποιες εΤναι ό κατακτητής ή τό θύμα, τό σφυρί ή ό άκμωνας. Τά έργα τοΰ άνθρώπου έχουν γίνει μιά ξένη δύναμη φαινομενικά άνεξάρτητη άπό τόν Γδιο τόν άνθρωπο, καί αύτές ol άντικειμενοποιημένες σχέσεις άκολουθοΰν όρισμένους νόμους πού μ ο ι ά ζ ο υ ν μέ τους νόμους τής φύσης. Διαφέρουν, ώστόσο, άπό τους νόμους τής φύσης άπό τό γεγονός δτι τά έργα τοΰ άνθρώπου δέν γίνονται μόνα τους, έτσι ώστε, μολονότι μπορεί νά γλιστρήσουν άπό τά χέρια τών δημιουργών τους, συνεχίζουν παρ* δλα αύτά νά άσκοϋν μιά έπιρροή έπάνω του, άλλάζοντας τΙς Ικανότητές του, τΙς άνάγκες του καί όλόκληρη τή συνείδησή του καί τόν προικίζουν έτσι μέ τή δύναμη νά Ιδιοποιηθεί τή δική του δημιουργία μετασχηματίζοντάς την μ* έναν Επαναστατικό τρόπο. Ό Μάρξ, κατ' έπανάληψη, σύγκρινε τό νόμο τής κίνησης τής Ιστορίας μέ τούς φυσικούς νόμους καί ol Επικριτές του κατ* έπανάληψη πρόβαλλαν τό Ερώτημα: Ά ν ύπάρχει ένας Ιστορικός νόμος άνάπτυξης, ποιός εΤναι ό λόγος γιά δράση και ταξικό άγώνα; "Αν ένας νόμος τής φύσης φροντίζει γιά τήν άλληλουχία τών κοινωνικών μορφών, γιατί χρειαζόμαστε πολιτικά κόμματα νά όργανώνουν τή μάχη γιά τό σοσιαλισμό; Τό Ερώτημα ύποστηρίζεται άπό μία βαρβαροποίηση τοΰ μαρξισμού, πού άντικατέστησε τή σύγκριση άνάμεσα στούς Ιστορικούς καί φυσικούς νόμους μέ τήν τακτοποίηση καί τών δύο. 'Ιδιαίτερα ό Κάρολος Κάουτσκυ, μέ τό δαρδίνειο ύπόστρωμά του, έκανε πολλά γιά νά μεγαλώσει τήν παρεξήγηση. "Οπως τονίσαμε, κιόλας, ύπάρχουν Εδάφια στόν Μάρξ, πού κάνουν δυνατή μιά τέτοια έρμηνεία. Αύτό μπορεί άναμφίδολα νά Εξηγηθεί άπό τΙς Επιδράσεις τοΰ Χέγκελ, πού εΤπε γιά τήν άνάπτυξη δτι διατηρεί τόν έαυτό της «σάν όπλισμένη φάλαγγα». 'Αλλά καί ή θεωρία τοϋ Δαρβίνου γιά τήν Εξέλιξη άσκησε μιά μόνιμη Επίδραση στό Μάρξ, πού τήν είδε σάν μιά άμεση Επιβεβαίωση τών νόμων τής άνάπτυξης. 92

94

'Ιστορικός ύΧ*ομός

Σέ όρισμένα έδάφια ύπάρχει άρκετά μεγάλη Εμφαση στά Εργα τοϋ άνθρώπου καΐ Ελάχιστη στόν Ιδιο τόν άνθρωπο καΐ γιά τήν άλληλεπίδρασή του μέ τόν κοινωνικό κόσμο, που δημιούργησε καΐ ό όποιος άναπτύχτηκε πέρα άπό τόν Ελεγχό του: Μολονότι, λοιπόν, όλόκληρη ή κίνηση αύτή Εμφανίζεται σάν μιά κοινωνική διαδικασία, καΐ μολονότι τά χωριστά στοιχεία τής κίνησης αύτής πηγάζουν άπό τή συνειδητή θέληση καΐ τους Ιδιαίτερους σκοπούς άτόμων, τό σύνολο τής διαδικασίας, ώστόσο, Εμφανίζεται σάν μιά άντικειμενικη σχέση πού Ερχεται στό προσκήνιο φυσιολογικά: Αναδυόμενη άπο τή σύγκρουση! άνάμεσα σέ συνειδητά άτουα, άλλά χωρίς νά περιληφθεί οΟτε στή συνείδησή τους, οΟτε νά κατανοηθεί σά σύνολο κάτω άπό τά άτομα αύτά. 01 άμοιβαίες συγκρούσεις τους παράγουν μιά κοινωνική δύναμη πού στέκεται πάνω άπό τά άτομα αύτά καΐ είναι ξένη πρός αύτά. Ή άλληλεπίδρασή τους είναι μιά διαδικασία καΐ μιά δύναμη άνεξάρτητη άπό αύτά («Βάσεις τής Κριτικής τής πολιτικής οίκονομίας»)

'Ωστόσο, προσεκτική μελέτη τέτοιων Εδαφίων, σέ συνάρτηση μέ τή συνολική Ιδέα τοΰ Ιστορικοΰ ύλισμοΰ, δείχνει δτι, ένώ ό Μάρξ κατά περιόδους ύπερτόνιζε τούς «φυσικούς νόμους» τής Ιστορικής άνάπτυξης, ποτέ δέν παραγνώρισε τό γεγονός δτι είναι ol άνθρωποι ol Γδιοι που διαμορφώνουν τήν Ιστορία τους, άκόμα καΐ σ' Εναν κόσμο άλλοτρίωσης, δπου τά προϊόντα τής άνθρώπινης δραστηριότητας Εχουν άναλάδει άφεαυτοΰ τους μιά πνευματική ζωή. Σ' Ενα άρθρο, «Τά μελλοντικά άποτελέσματα της δρεταννικής κυριαρχίας στίς Ινδίες», πού ό Μάρξ Εγραψε στίς 22 τοΰ 'Ιούλη 1853, αυτή ή διαφοροποίηση μεταξύ τοΰ «φυσικοΰ νόμου» πού κυβερνά τήν κοινωνία καΐ τής δραστηριότητας Επαναστατικών κινήσεων πού άλλάζουν τούς νόμους προηγούμενων άναπτύξεων, είναι διαυγέστατη. Άφοΰ περιγράφει τά «καταστρεπτικά» άποτελέσματα τής άγγλικής βιομηχανίας στήν 'Ινδία, ό Μάρξ γράφει: Ή άστική βιομηχανία καΙ τό άστικό έμπόριο, δημιουργούν

'Ιστορικός ύΧ*ομός αύτές τΙς ύλικές συνθήκες γιά ίνα νέο κόσμο, μέ τόν Ιδιο τρόπο πού ol γεωλογικές έπαναστάσεις έχουν δημιουργήσει τήν έπιφάνεια τής γής. Μόνο δταν μιά μεγάλη κοινωνική έπανάσταση θά έχει κυριαρχήσει πάνω στίς κατακτήσεις τής άστικής έποχής, στήν παγκόσμια άγορά καί στίς σύγχρονες παραγωγικές δυνάμεις καί θά τΙς έχει ύποτάξει στόν κοινό Ελεγχο τών πιό προχωρημένων λαών, μόνο ιότε ή άνθρώπινη πρόοδος θά πάψει νά μοιάζει μέ κεϊνον τόν άπαίσιο ειδωλολατρικό θεό πού δέν ήθελε νά πίνει τό νέκταρ παρά μέσα άπό κρανία σφαγμένων άνθρώπων. («Τά μελλοντικά άποτελέσματα τής βρεταννικής κυριαρχίας στίς Ινδίες»).

Τό έδάφιο Εχει ένδιαφέρον, δχι μόνο γιατί έπιδεβαιώνει δτι ό Μάρξ προσδοκούσε ή ν(κη της σοσιαλιστικής έπανάστασης νά Ερθει λ(γο ή πολύ ταυτόχρονα στίς άναπτυγμένες βιομηχανικά χώρες,' καί δχι μόνο γιατί άποδείχνει δτι ό Μάρξ εΤχε έγκαταλείψει τήν Ιδέα τοϋ Χέγκελ γιά τήν όμαλή καί συνεχή άνάπτυξη. "Εχει, πάνω άπ' δλα, ένδιαφέρο, γιατί έδώ ή σύγκριση μέ τό φυσικό νόμο πάει χέρι - χέρι μέ τήν άναγνώριση μιας συνειδητής δραστηριότητας συνειδητών δυνάμεων. Τό Γδιο νόημα άναδύεται άπό τόν «Επίλογο» στή δεύτερη έκδοση τοϋ «Κεφαλαίου», δπου ό Μάρξ παραθέτει τό παρακάτω κείμενο ένός Ρώσου σχολιαστή: Μόλις ή ζωή ξεπεράσει μιά δοσμένη έξελικτική περίοδο, καί περάσει άπό Ενα δοσμένο στάδιο σέ Ενα άλλο, άρχίζει νά κυβερνιέται καί άπό άλλους νόμους. Μέ μιά λέξη, ή οίκονομική ζωή μας παρουσιάζει ένα φαινόμενο άνάλογο μέ τήν Ιστορία τής έξέλιξης σέ άλλες περιοχές τής βιολογίας. 01 παλαιοί οίκονομολόγοι παραγνώριζαν τή φύση τών οίκονομικών νόμων, δταν τούς έξομοΐωναν μέ τούς νόμους τής φυσικής καί τής χημείας... Μέ τή διαφορετική έξέλιξη τής παραγωγικής δύναμης, άλλάζουν ol κοινωνικές σχέσεις καί ol νόμοι πού τΙς ρυθμίζουν.

Ή Ιδέα τοϋ Μάρξ γιά τήν Ιστορία σά σύνολο βασίστηκε στήν πεποίθηση δτι ύπάρχει μιά ά ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ή άνάπτυξη, πού περιέχει μέσα της τό σχηματισμό ένός ύ π ο κ ε ι μ ε ν ι κ ο ΰ παράγοντα πού είναι όργανικός στήν ύλοποίηση τής άνάπτυξης. 94

Ίβτορυώς ύλιαμό; Ή άτομική Ιδιοκτησία σύρεται μόνη της άπό τήν οίκονομική της έξέλιξη στήν Ιδια τήν κατάργησή της. Αύτό γίνεται, ώστόσο, μόνο μέσω μιας άνάπτυξης πού είναι άνεξάρτητη άπό τήν έξέλιξη αύτή, πού δέν έχει συνείδηση τής έξέλιξης αύτής καί πραγματοποιείται παρά τ ή θέλησή της, μέσα άπό τήν ίδια τ ή φύση τών πραγμάτων. Αύτό συμβαίνει μόνο στό βαθμό πού παράγει τό προλεταριάτο σ ά ν ποολεταριάτο, τήν άθλιότητα αύτή πού έχει συνείδηση τής πνευματικής καί φυσικής άθλιότητάς της, τής άποκτήνωσης αύτής πο J έχει συνείδηση τής άποκτΐήνωσής της καί κατά συνέπεια τής αύτο-κατάργησής της. («'Αγία ΟΙκογένεια»).

Ή πίστη στήν άναγκαιότητα τής άνάπτυξης Εμπεριέχει τήν πίστη, ότι Ενας αυξανόμενος άριθμός άνθρώπινων υπάρξεων θά έπηρεάσει τήν άναγκαία άνάπτυξη μέ τήν έλεύθερη άπόφαση. Αύτό δέν είναι, όπως συχνά ύποστηρίζουν ol έπικριτές τοΰ Μάρξ, ή θεμελιώδης άντίφαση τοΰ μαρξισμού: είναι ή θ ε μ ε λ ι ώ δης Ιδέα τής μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ή ς διαλεκτικής. Κατά τή γνώμη μας, ό Μάρξ ποτέ δέν έγκατέλειψε τήν άποψη πού διακήρυξε στήν «'Αγία Οίκογένεια»: Ή Ιστορία δέν κάνει τ ί π ο τ α , δ έ ν διαθέτει έναν τεράστιο πλούτο, δ έ ν έπιχειρεΐ πολέμους. Ή Ιστορία είναι ό ά ν θ ρ ω π ο ς , ό πραγματικός ζωντανός άνθρωπος, πού τά πραγματοποιεί δλα, πού κατέχει καί πολεμάει. Ή «Ιστορία» δέν είναι ένα πρόσωπο μεμονωμένο, χρησιμοποιώντας τόν άνθρωπο σάν μέσο γιά τούς δικούς του Ιδιαίτερους σκοπούς. Ή Ιστορία δέν είναι τίποτε άλλο, παρά ή δραστηριότητα τοΰ άνθρώπου, άκολουθώντας τούς σκοπούς του. («'Αγία Οίκογένεια») .

Μέ τό νά είναι όχι άπλώς Ενας σοσιαλιστής στοχαστής, άλλά καί Ενας ήΥέτης τοϋ έργατικοϋ κινήματος, ό Μάρξ είχε άπόλυτη έπίγνωοη τής όνάγκης γιά τήν όργάνωση τών δυνάμεων έκείνων πού τό συμφέρον τους είναι νά προχωρήσουν σέ μιά έξέλιξη πού θά Αναγνωριστεί σάν άναγκαία: ...Τό πολιτικό κίνημα τής έργατικής τάξης έχει φυσικά γιά τελικό σκοπό τήν κατάκτηση τής πολιτικής έξουσίας γιό λογαριασμό της καί γι αύτό, φυσικά, είναι άναγκαία μιά όργάνωση 95

'Ιστορικός ΰλ«%ιός τής Εργατικής τάξης πού νά υπάρχει άπό προηγούμενα, πού νά είναι άναπτυγμένη ύ ς Εναν όρισμένο βαθμό Εκεί δπου ή Εργατική τάξη δέν είναι άκόμα άρκετά προχωρημένη στήν όργάνωσή της γιά νά Επιχειρήσει μιάν άποφασιστική Εκστρατεία Ενάντια στή συλλογική Εξουσία, δηλαδή Ενάντια στήν πολιτική Εξουσία των κυρίαρχων τάξεων, πρΕπει όπωσδήποτε νά διαπαιδαγωγηθεί γι αύτό μέ άδιάκοπη ζύμωση Ενάντιά τους καί μέ Εχθρική στάση άπέναντι στήν πολιτική τών κυρίαρχων τάξεων. Στήν άντίθετη περίπτωση μΕνει παιχνίδι στά χέρια τους («Γράμμα τοΰ Μάρξ στόν Μπόλτε», 23 Νοεμβρίου 1871).

Νά γιατ( βρίσκουμε στό Μάρξ — κοντά στίς συγκρίσεις μέ τή φυσική Ιστορία πού άναμφίβολα άποσκοποΰσαν νά προσελκύσουν τήν προσοχή στό νεωτερισμό τής θεωρίας του — καθαρές ένδείςεις ότι Επιζητούσε ol κοινωνικοί καί Ιστορικοί νόμοι νά κατανοηθούν σά ν ό μ ο ι π ο ύ έ χ ο υ ν τ ό χ α ρ α κτήρα τών ροπών. Κάτω άπό τήν καπιταλιστική παραγωγή, ό γενικός νόμος Ενεργεί σάν Επικρατούσα ροπή, μόνο μ* Εναν πολύ σύνθετο και παραπλήσιο τρόπο, σάν Ενας μΕσος δρος άκατάπαυσιων διακυμάνσεων, πού ποτέ δέ μπορεί νά έξακριβωθεϊ. («Κεφάλαιο», 3ος τόμος).

"Ενα έδάφιο άπό τό γράμμα τοΰ Μάρξ στόν Κούγκελμαν (17 'Απριλίου 1871) δείχνει πόσο λίγο διατεθειμένος ήταν νά συγκρίνει τήν Ιστορική έξέλιξη μέ τόν «ήλιο στήν πορεία του» τοΰ Χέγκελ. Ή παγκόσμια Ιστορία θά μπορούσε νά διαμορφώνεται βέβαια πολύ πιό άνετα, Αν τόν άγώνα τόν άναλάβαιναν μόνον μέ τόν δρο άλάθευτων ευνοϊκών πιθανοτήτων Επιτυχίας, θ ά ήταν έξάλλου πολύ μυστηριώδης ή φύση της, Αν δέν Επαιζαν κανένα ρόλο ol «συμπτώσεις». Κι αύτές ol Τδιες ol συμπτώσεις άνήκουν φυσικά στή γενική πορεία της άνάπτυξης καί Ισοφαρίζονται πάλι άπό άλλες συμπτώσεις. "Ομως, ή έπιτάχυνση καΙ ή Επιβράδυνση Εξαρτιώνται σέ μεγάλο βαθυό άπό τέτοιες «συμπτώσεις», πού άνάμεσά τους φιγουράρει καΙ ή «σύμπτωση» τοΰ χαρακτήρα τών άνθρώπων, πού πρώτοι βρίσκονται έπικεφίαλής τοΰ κινήματος. («Γράμμα στόν Κούγκελμαν») Ν

Ίστοοικό; ύλιαμΰ;

Άκόμα καΐ ol νόμοι τής φύσης είναι μόνο μιά Εκφραση μιας μάξιμουμ πιθανότητας. 01 νόμοι τής κοινωνικής έξέλιξης Εχου\Λ τό χαρακτήρα τών ροπών. Αύτό πού συμβαίνει δέν ήταν άπαραίτητο νά εΤχε συμβεί. Στή «18η ΜπρυμαΙρ τοϋ Λουδοβίκου Βοναπάρτη», ό Μάρξ άναλύει λεπτομερειακά τΛν κοινωνική κατάσταση καΐ τΙς οίκονομικές καΐ ταξικές προϋποθέσεις γιά τήν άνοδο ένός τυχοδιώκτη στήν έξουσία σάν δικτάτορα: Δέν είναι άρκετό νά πούμε, δπως κάνουν ol Γάλλοι, δτι τό έθνος τους αΙφνιδιάστηκε. Σ ' ίνα Εθνος καΐ σΕ μιά γυναίκα, ποτΕ δΕν συγχωρείται ή όλιγωρία δπου ό πρώτος τυχοδιώκτης μπορεί νά Ερθει καΐ νά γίνει ό βιαστής τους... Παραμένει νά Εξηγηθεί π ώ ς Ενα Εθνος μΕ τριάντα Εξη Εκατομμύρια άνθρώττους αιφνιδιάζεται καΐ παραδίνεται χωρίς άντίσταση στήν αΙχμαλωσία τριών ύψηλής τάξης Απατεώνων. « Ή Ι8ή ΜπρυμαΙρ τοΰ Λουδοβίκου Βοναπάρτη»).

Ή έξήγηση παρέχεται μέ τήν άκρίβεια ένός φυσικού έπιστήμονα. Ά λ λ ά ό Μάρξ προχωρεί γιά νά περιγράψει τήν πολιτική ήττα τοϋ Ναπολέοντα στίς 10 τοϋ Μάρτη 1850, προσθέτοντας: Τό Κόμμα της τάξης άποδείχτηκε άνίκανο νά Επωφεληθεί ά π ό τήν εύκαιρία αύτή, πού π ο τ έ πιά δέν θά ξαναΊταοουσιαζόταν. Ά ν τ Ι νά πάρει μέ τόλμη τήν προσφερόμενη Εξουσία, δέ μπόρεσε ούτε τό Βοναπάρτη νά ύποχρεώσει νά ΕπαναφΕρει τήν κυβέρνηση π ο ύ εΤχε άπολύσει τήν Ιη τοΰ Νοέμβρη... Τό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα, ά π ό τήν πλευρά του, φαινόταν νά προσπαθεί νά βρει δικαιολογίες γιά νά τοποθετήσει τή δική του νίκη άκόμα μιά φορά σέ άμφιβολία καΙ νά άμβλύνει τ ή σημασία της... Ά ν τ Ι νά... πιέζοντας τόν άντίπαλο νά δώσει τ ή μάχη σέ μιά στιγμή λαϊκού Ενθουσιασμού καΐ ».ύνοΐκής διάθεσης στό στρατό, τό δημοκρατικό κόμμα καταπονούσε τό Παρίσι στή διάρκεια τοϋ Μάρτη καΙ τοΰ Α π ρ ί λ η μέ μιά νέα Εκλογική καμπάνια, άφηνε τόν λαϊκό οίστρο καΙ τό πάθος νά ξεθυμάνουν ο* αύτό τό Επαναλαμβανόμενο προσωρινό Εκλογικό παιχνίδι, άφηνε τήν Επαναστατική ζωτικότητα νά κοοεστεΐ μόνη της μέ συνταγματικές Επιτυχίες καΐ διασκορπίζονταν τό Τδιο σέ μικρο-Τντριγκες, άδειες δημηγορίες καΐ προσποιητά κινήματα. ( « Ή 18η ΜπρυμαΙρ τοΰ Λουδοβίκου Βοναπάρτη»),

Βλέπουμε δτι ό Μάρξ άναλύει δχι μόνο τούς νό97

'Ιστορικός ΰλιημΛς

μους τής έξέλιξης, άλλά καί τΙς καταστάσεις έκεΐνες στίς όπσίες προσφέρεται άπό μόνη της μιά έναλλακτική λύση. Μέ τόν Γδιο τρόπο μπορούμε νά πούμε δτι ή ροπή πρός τό φασισμό στά χρόνια τής οίκονομικής κατάρρευσης ήταν ύπερβολικά Ισχυρή. Ωστόσο, ό θρίαμβος τοϋ Χίτλερ σέ καυιά περίπτωση δέν όφείλονταν σ' έναν κοινωνικό «νόμο της φύσης». Ή φιλοσοφία τής Ιστορίας τοϋ Μάρξ δέν είναι Ιστορικός μοιρολατρισμός, δέν άποκλείει τήν έναλλακτική λύση, άπό τό γεγονός δ τ ι ο ί ά π ο φ ά σ ε ι ς είν α ι π ρ ο σ δ ι ο ρ ι σ μ έ ν ε ς , δέν συναγάγει δτι τό π ε π ρ ω μ έ ν ο ε ί ν α ι άπόλυτο. "Οπως τό πρόβλημα τών νόμων τής έξέλιξης, έτσι καί τό πρόβλημα τής άμοιβαίας σχέσης μεταξύ τής «βάσης» καί τοϋ «έποικοδομήματος» έχει παρερμηνευτεί, μηχανικά δχι μόνο άπό τούς έπικριτές τοϋ Μάρξ, άλλά καί άπό πολλούς όπαδούς του. Καί ή παρερμηνεία αύτή συνεχίζεται. Ή πνευματική παραγωγή δέν άκολουθεί τήν υλική παραγωγή, άλλά έπέρχεται ταυτόχρονα καί σέ σταθερή άλληλεπίδραση μαζί της. 'Εκείνο πού άναδύεται άπό τό «έποικοδόμημα» είναι ένα σύνολο έντολών καί άπαγορεύσεων, νόμων, θεσμών, κρίσεων καί προκαταλήψεων, πού άνταποκρίνεται στήν οίκονομική δομή της κοινωνίας, στό βαθμό τοϋ καταμερισμού τής έργασίας καί στά συμφέροντα τής τάξης, ή όποία, μέ τή λογική τοϋ καταμερισμού τής έργασίας, έχει γίνει ή κυρίαρχη τάξη τής έποχής της. Ά π ό δώ ξεκινάει δτι ol Ιδέες τής άρχουσας τάξης είναι ol κυρίαρχες Ιδέες, άλλά δχι ol μόνες τής έποχης. Ό Μάρξ κατ' έπανάληψη τόνισε δτι κάθε καινούργια κοινωνία κουβαλά μέσα της τή δική της άρνηση, τήν έσωτερική άντίφαση, πού βρίσκει τήν πιό χτυπητή έκφρασή της στόν ταξικό άγώνα. Κάθε νέα κοινωνία είναι κατά συνέπεια ή άρνηση της προηγούμενης, τής όποίας ol συνήθειες, ol Ιδέες καί τά κίνητρα συνεχίζουν νά ύπάρχουν βαθιά μέσα της. «Ή παράδοση δλων τών νεκρών γενεών βαραίνει σάν έ98

'Iotoçucô; ύλιομός

φιάλτης στό νοΰ τών ζωντανών». («Ή 18η Μπρυμαΐρ τοΰ Λουδοβίκου Βοναπάρτη»). Ταυτόχρονα, ή μελλοντική κοινωνία ώριμάζει σάν μιά άρνηση μέσα στήν ύπάρχουσα κοινωνία, καθορισμένη άπό τήν άνάπτυξη τών ύλικών καί πνευματικών παραγωγικών δυνάμεων. "Ετσι, ol κυρίαρχες Ιδέες είναι πάντοτε διαπερασμένες άπό άλλες, έπαναστατικές Ιδέες, ol όποιες μπορεί νά είναι προοδευτικές ή όπισθοδρομικές. "Ωστε ό ταξικός άγώνας δέν διεξάγεται μόνο σάν μιά οίκονομική, άλλά έπίσης καί σάν πολιτική καί πνευματική μάχη. Ό Μάρξ καί ό "Ένγκελς κατ' έπανάληψη άρνήθηκαν δτι ol οίκονομικές συνθήκες καί ol άνάγκες — μολονότι σέ «τελευταία άνάλυση» είναι πρωταρχικές — είναι ol μ όν ε ς Ιστορικές κινητήριες δυνάμεις. 'Αρνήθηκαν δτι κ ά θ ε Ιστορική κίνηση, κ ά θ ε πολιτικό γεγονός, κ ά θ ε φιλοσοφική Ιδέα, πρέπει άμεσα καί άποκλειστικά ν' άποδοθεί στήν οίκονομική διαδικασία. "Ετσι λοιπόν καί ή άρχιτεκτονική Ιδέα τής «βάσης» καί τοΰ «έποικοδομήματος», δέν πρέπει νά όδηγήσουν στήν άντίληψη δτι ή κοινωνία εΤναι σάν ένα κτίριο στό όποιο πρέπει πρώτα άπ' δλα νά τεθοΰν τά οίκονομικά θεμέλια (μέ τήν έλπίδα, ίσως, δτι ol λίθοι θά τακτοποιηθούν ai μιά «βάση» άφεαυτοΰ τους) καί νά άκολουθήσει τό Εποικοδόμημα, ό Ενας δροφος νά διαδέχεται τόν άλλο μέχρι τήν κορυφή, σά νά ύπάκουε στό νόμο τής βαρύτητας, στίς διαταγές τοϋ άρχιτέκτονα. Μόνο Ενα μαθητούδι πού παπαγαλίζει, όλότελα άδειο άπό κάθε φαντασία μπορεί νά άρκεστεΐ στήν πάντοτε πρόχειρη άναφορά δτι ή κοινωνική Öπαρξη προσδιορίζει τή συνείδηση καί δχι άντίστροφα. 'Οποτεδήποτε κι άν άνέλυσε μιά σταθερή πολιτική κατάσταση ό Μάρξ διασαφήνισε δτι ή κοινωνική Öπαρξη είναι κάτι περισσότερο άπό τό» σύνολο τών οίκονομικών συνθηκών. 01 συνθήκες έπηρεάζονται άπό πολλά στοιχεία τής συνείδησης — άληθινή, άπατηλή ή όμιχλώδη συνείδηση. Άφοϋ ol άνθρωποι είναι υπάρξεις προικισμένες μέ συνείδηση, δέν ύπάρ9»

Ίβτοφκά; ΰλιομός

χει άκαμπτο σύνορο άνάμεσα στή συνείδηση καί στήν κοινωνική δπαρξη. Τό ούσιώδες γιά τή φιλοσοφία τής Ιστορίας πού άνέπτυξε ό Μάρξ είναι δτι πάντοτε προηγείται άπό τήν κ ο ι ν ω ν ι κ ή πραγματικ ό τ η τ α , δχι άπό άφηρημένες κατηγορίες: άπό τήν «άπλή ύλική παραγωγή τής ζωής», δχι άπό διανοητικές κατασκευές: άπό τήν πράξη, δχι άπό μιά σειρά αύτενεργούμενες, αύτοαναπτυσσόμενες, αυτοαναλυόμενες Ιδέες. Ή άντίληψή μας γιά τήν Ιστορία έξαρτιέται ά π ό τήν Ικανότ η τ ά μας νά Επεκτείνουμε τήν πραγματική ' διαδικασία της παραγωγής, άρχίζοντας ά π ό τήν ά π λ ή ύλική'; π α ρ α γ ω γ ή τής ζωής καΙ νά κατανοήσουμε τ ή μορφή τής Επικοινωνίας (* ) π ο ύ συνδέεται μέ τ ή διαδικασία τής π α ρ α γ ω γ ή ς καί δημιουργείται ά π ό τ ή διαδικασία αύτή ( π . χ . ή άστική κοινωνία στά διάφορα στάδιά της) σάν τ ό θεμέλιο δλης τής Ιστορίας. Ά κ ό μ α , νά δείξουμε τ ή διαδικασία αύτή στήν πράξη της bàv κράτος. ΚαΙ έτσι, ά π ό τ ό σημείο αύτό Εκκίνησης νά Εξηγήσουμε όλόκληρη τ ή μάζα τών διαφορετικών θεωρητικών προϊόντων καΙ μορφών της συνείδησης - θρησκεία, φιλοσοφία, ήθική, κλπ. - καΙ νά άνιχνεύσουμε τήν καταγωγή της. Μέ τόν τ ρ ό π ο αύτό όλόκληρο τ ό πρόβλημα μπορεί νά άναπαρασταθεϊ στήν όλότητά του (κα\ νά έξεταστεϊ έπίσης ή άλληλεπίδραση τών διαφόρων πλευρών τ ο υ ) . Ή άντίληψή μας γιά τήν Ιστορία δέν ψάχνει, δπως συμβαίνει μέ τήν Ιδεαλιστική άποψη γιά τήν Ιστορία,' σέ κάθε περίοδο γιά μιά κατηγορία, άλλά παραμένει σταθερά στό πραγματικό έδαφος τής Ιστορίας... Ή άντίληψή μας γιά τήν Ιστορία δείχνει δτι ή Ιστορία δέν τελειώνει μέ τ ό νά διαλυθεί σέ «αύτοσυνείδηση» σάν «πνεύμα το>*ι πνεύματος», άλλά δτι σέ κάθε στάδιο βρίσκεται ίνα ύλικό άποτέλεσμα: ί ν α άθροισμα ά π ό παραγωγικές δυνάμεις, ιιιά Ιστορικά δημιουργημένη σχέση τών άτόμων πρός τ ή φυση καΙ άνάμεσά τους, π ο ύ μεταβιβάζεται σέ κάθε γενιά ά π ό τήν προηγούμενή της. Σ τ ό ύλικό αύτό άποτέλεσμα ύπάρχει έπΙσης μιά μάζα παραγωγικών δυνάμεων, διαφορετικές μορφές κεφαλαίου καΙ συνθηκών, π ο ύ τροποποιούνται μέν ά π ό τ ό ένα μέρος ά π ό τ ή νέα γενιά, άλλά ά π ό τ ό άλλο μέρος της ύπαγορεύουν τούς δικούς τους δρους ζωής καΙ τής χαράζουν μιά καθορισμένη έξέλιξη, έναν είδικό χαρακτήρα. Ή άντίληψή μας, λοιπόν, γιά τήν Ιστορία δείχνει δτι ol περιστάσεις κάνουν τούς

( ' ) Σημείωση τοΰ βυγγφα<ρέα: Σε *ατοπ·νές έργαβέες ό Μάρξ Αντικατέστησε τήν Ιδέα αύτη μέ τό «ταβαγωγιχές σχίσεις». 100

Ί σ τ ο φ υ ώ ς υλισμός άνθρώπους τ ό σ ο δσο καί ol Ανθρωποι κάνουν τΙς περιστάσεις. ( « Ή γερμανική Ιδεολογία»).

ΣτΙς «θέσεις στόν Φόϋερμπαχ», μιά πολεμική τοϋ Μάρξ έναντίον τών άδυναμιών τοϋ προηγούμενου ύλιστικοϋ δόγματος πού παραγνώριζε τή δραστήρια πλευρά τοϋ άνθρώπου καί άγνοοϋσε j τήν άνθρώπινη π ρ α κ τ ι κ ή σάν μιά δραστηριότητα πού άλλάζει τόν κόσμο, ό Μάρξ έπαναλαμδάνει τήν Γδια σκέψη: Ή ύ λ ι σ η κ ή θεωρία τ ή ς ά λ λ α γ ή ς τ ώ ν περιστάσεων καί τ ή ς άγ ω γ ή ς ξεχνά δτι ol άνθρωποι είναι Εκείνοι π ο ύ μεταβάλλουν τΙς περιστάσεις καί δτι ό Εκπαιδευτής Εχει καί ό Τδιος Ανάγκη Από Εκπαίδευση. Ή σ ύ μ π τ ω σ η τ ή ς ά λ λ α γ ή ς τ ώ ν περιστάσεων καί τ η ς άνθρώπινης δραστηριότητας ή α ύ τ ο α λ λ α γ ή ς δέ μ π ο ρεί νά συλληφθεί καί νά νοηθεί λογικά π α ρ ά σάν έ π α ν α σ τ α τ ι κ ή π ρ ά ξ η («θέσεις γιά τόν Φόϋερμπαχ»).

Ή έπαναστατική πρακτική άλλάζει τΙς περιστάσεις Kbl άλλάζει τόν άνθρωπο τόν Ιδιο. Βλέπει τόν άνθρωπο δχι μόνο σάν τό άντικείμενο τής Ιστορίας, άλλά έπίσης καί σάν τό ύποκείμενό της: ό άνθρωπος είναι ένα άντικείμενο Ικανό, άπό_τήν ύποκειμενική δραστηριότητα, νά γίνει ένα ύποκείμενο καί νά άλλάξει ύπάρχουσες περιστάσεις. Τήν πεμπτουσία καί τήν κορύφωση τοϋ Ιστορικού ύλισμοΰ τή βρίσκουμε μέσα στήν άναγνώριση αύτής τής σταθερής άλληλεπίδρασης μεταξύ άνθρώπου καί τών έργων του, μεταξύ κοινωνικών «νόμων τής φύσης» καί τής φύσης τοϋ άνθρώπου σάν μιας ύπαρξης Ικανής ν' άλλάξει τΙς περιστάσεις πού βρίσκει γύρω του άνάμεσα στίς παραγωγικές σχέσεις πού τείνουν νά συντηρήσουν αύτό πού έπιτεύχθηκε ήδη καί στίς ύλικές καί πνευματικές παραγωγικές δυνάμεις πού πιέζουν άδυσώπητα πρός τά έμπρός. 01 Ανθρωποι δημιουργούν τ ή δική τους Ιστορία, άλλά δέν τ ή δημιουργούν δ π ω ς άκοιβώς τούς εύχαριστεϊ. Δέν τ ή δημιουργούν κάτω ά π ό περιστάσεις π ο ύ διάλεξαν οί Ιδιοι, άλλά κάτω Από περιστάσεις Αμεσα άντιμέτωπες, δοσμένες καί μεταφερμένες Από τ ό παρελθόν. («'Η 18η ΜπρυμαΙρ τ ο ϋ Λουδοβίκου Βοναπάρτη»). 101

5 ΑΞΙΑ ΚΑΙ ΥΠΕΡΑΞΙΑ Άκόμα καί ή πιό Απλοποιημένη περίληψη τών olκονομικών Ιδεών πού Ανέπτυξε ό Μάρξ στό «Κεφάλαιο» — τό σημαντικότερο έργο του — καθώς καί στΑ «Μισθός, Τιμή καί Κέρδος», «Βάσεις τής^ κριτικής τής πολιτικής οίκονομίας», «Κριτική της πολιτικής οίκονομίας», «θεωρίες τής ''«τχραξίας», «Μισθωτή έργασία καΙ κεφάλαιο» και σέ πολλά Αλλα γραφτά, ΘΑ Απαιτούσε ένα χωριστό βιβλίο. Παραλείποντας βέβαια τΙς πολλές καί σύνθετες Αντιρρήσεις τών έπικριτών τοϋ ΜΑρξ καί τΙς άπαντήσεις πού έδωσε έν μέρει ό ίδιος ό ΜΑρξ προλαβαίνοντας τέτοιες έπικρίσεις. Στό κεφάλαιο αύτό είμαστε ύποχρεωμένοι νΑ περιοριστούμε στή διατύπωση καί έξήγηση λιγοστών βασικών Ιδεών, τΙς περισσότερες άπό τΙς όποιες είχαμε ήδη τήν εύκαΐρία νΑ τΙς Αναψηλαφίσουμε σέ προηγούμενα κεφάλαια. 'Υπενθυμίζουμε στούς άναγνώστες μας τό) Κεφάλαιο 4 («Ό ειδωλολατρικός χαρακτήρας τοϋ έμπορεύματος») καί Επαναλαμβάνουμε: Κάθε έμπόρευμα πρέπει πρώτα Απ' δλα νΑ Ικανοποιεί κάποια Ανάγκη, πρέπει νά είναι χρήσιμο, δηλαδή πρέπει νΑ έχει μιΑ Αξία χρήσης. Σ' ένα έξελιγμένο σύστημα έμπορευματικής Ανταλλαγής διαπιστώνεται δτι χρήσιμα Αντικείμενα — Αξίες χρήσης — είναι άμοιβαία άνταλλάξιμα, δχι μ' έναν αύθαίρετο τρόπο, άλλά σέ συμφωνία μ£ ένα μ έ τ ρ ο ή νόμο κοινό σέ δλα τΑ Αντικείμενα άπό τή στιγμή' πού μετατράπηκαν σέ έμπορεύματα. Μολο102

'Αξία καΐ υπεραξία

νότι ol διακυμάνσεις είναι άναπόφευκτες έξαιτίας της ύπερδολικής ή άνεπαρκοϋς προμήθειας, τήν πίεση τών τιμών, τοϋ κερδοσκοπισμοϋ κλπ., ol διακυμάνσεις αύτές, ώστόσο, συμβαίνουν γύρω σέ μιά δρισμένη έκταση πού έπιβεβαιώνει πάντα τόν έαυτό της σάν μυστικό τοϋ άντικειμένου - έμπόρευμα. Ό Μάρξ τονίζει δτι ό 'Αριστοτέλης είχε δει τήν άνταλλαγή τών έμπορευμάτων σέ συμφωνία μ' £να όρισμένο μέτρο — ίνα άπλό καΐ φυσικό πράγμα άν τό πάρεις δπως είναι — σάν κάτι Εξαιρετικά αΐνιγματικό. • «Ή άνταλλαγή, λέει ό 'Αριστοτέλης, δέ μπορεί νά ύπάρξει χωρίς τήν Ισότητα, άλλά ούτε ή Ισότητα χωρίς τή συμμετρία». Έδώ, δμως, σταματά καί έγκαταλείπει τήν πιό πέρα άνάλυση τής άξιακής μορφής. «Είναι, ώστόσο, στήν πραγματικότητα άδύνατο νά είναι σύμμετρα τόσο άνόμοια πράγματα» —' δηλαδή ποιοτικά ισα. Μιά τέτοια έξίσωση δέ μπορεί παρά νά είναι κάτι ξένο πρός τήν άληθινή φύση τών πραγμάτων, κατά συνέπεια μόνο «ίνα προσωρινό μέτρο γιά πρακτικούς λόγους». ΚαΙ ό Μάρξ παρέχει τήν άπάντηση: ή «κοινή ούσία» πού άναζητοϋσε δ 'Αριστοτέλης, άλλά δέν κατόρθωσε νά βρει, είναι ή άνθρώπινη έργασία. 'Υπήρχε, ώστόσο, ί ν α ς σημαντικός παράγοντας π ο ύ Εμπόδισε τόν 'Αριστοτέλη νά δει δτι ή άπόδωση άξΙας στά Εμπορεύματα δέν είναι π α ρ ά Ενας τρόπος π ο ύ Εκφράζει δλη τήν Εργασία σάν Τση άνθρώπιτη Εργασία καΐ συνακόλουθα σάν Εργασία Τσης ποιότητας Ή Ελληνική κοινωνία βασιζόταν στήν Εργασία των δούλων καΐ Ετσι είχε γιά φυσική της βάση τήν άνισότητα τών άνθρώπων καΐ τών φ γ α τ ι κ ώ ν τους δυνάμεων. Τό μυστικό της άξιακής Εκφρασης, δηλαδή ή Ισότητα καΐ ή Ισοτιμία δλων τών Εργασιών, στο βαθμό π ο ύ είναι άνθρώπινη Εργασία, γενικά, μπορεί νά άποκρυπτογραφηθεϊ τότε μόνο, δταν ή Ιδέα τής άνθρώπινης Ισότητας Εχει ήδη άποκτήσει τ ή σταθερότητα της λαϊκής πρόληψης. Αύτό δμως είναι κατορθωτό μόνο σέ μιά κοινωνία δπου ή μεγάλη μάζα τής παραγωγής τής Εργασίας παίρνει τ ή μορφή Εμπορευμάτων, καΐ δπου συνακόλουθα, ή κυρίαρχη θέση μεταξύ άνθρώπου καΐ 10.»

'Αξία χαί υπεραξία άνθρώπου είναι ή σχέση σάν έμπορευματοκατάχων. λαιο», Ιος τόμος).

(«Κεφά-

"Οταν μιλάμε γιά τήν άξία ένός Εμπορεύματος, Εννοούμε τήν άνταλλακτική του άξία. Ή άξία ένός σακακιού είναι μεγαλύτερη άπό τήν άξία τοϋ ύφάσματος πού είναι φτιαγμένο. Ή άξία τοϋ υφάσματος είναι μεγαλύτερη άπό τήν άξία τοϋ μαλλιοϋ, τοϋ νήματος, τής φυσικής ή τεχνητής Γνας πού άποτελεϊται. Ή αύξηση αύτή τής άξίας μπορεί νά Εξηγηθεί μόνο άπό τό γεγονός δτι προστέθηκε κάτι σέ κάθε φάση: καί δμως, τίποτα δέν προστέθηκε, Εκτός άπό άνθρώπινη δύναμη. Ή ποσότητα τής .Εργασίας πού περιλαμβάνεται σ* Ενα έμπόρευμα κάνει δυνατή τή μέτρηση τής άξίας τοϋ έι-ιπορεύματος αύτοϋ. Ή ίδια ή ποσότητα μετριέται μέ τό χρόνο πούΙ ξοδεύτηκε στήν έργασία. 'Ορισμένοι άνθρωποι μπορεί νά νομίζουν Ατι 8ν ή άξία ένός έμπορεύματος καθορίζεται άπό τήν ποσότητα έργασίας πού ξοδεύτηκε στή διάρκεια τής παραγωγής του, δσο πιό άκαυάτης ή άδέξιος είναι ένας έργάτης, τόσο μεγαλύτερης άξίας είναι τό έμπόρευμά του, γιατί τόσο περισσότερο χρόνο χρειάστηκε γιά τό φτιάξιμό του. Ή έργασία δμως, πού άποτελεϊ τήν ούσία τής άξίας, είναι Ιση άνθρώπινη έργασία, δαπάνη τής Ιδιας άνθρώπινης έργατικής δύναμης. Ή συνολική έργατική δύναμη τής κοινωνίας, πού είκονίζεται στις άξίες τοΰ έμπορευματικοϋ πλήθους, λογαριάζεται έδώ σάν μιά όμοιογενήςάνθρώπινη έργατική δύναμη, μολονότι άπαρτίζεται άπό άναρίθμητες Ατομικές Εργατικές δυνάμεις. Κάθε μιά ά π ' αύτές τΙς Ατομικές έργατικές δυνάμεις είναι άνθρώπινη έργατική δύναμη Ιδια δπως καί ol άλλες, στό βαθμό πού έχει τό χαρακτήρα μιας μέσης κοινωνικής έργατικής δύναμης καί ένεργεϊ σάν μέση κοινωνική έργατική δύναμη, δηλαδή μεταχειρίζεται γιά τήν παραγωγή ένός έμπορεύματος μόνο τόν μίσο άναγκαΐο ή τόν κοινωνικά άναγκαΐο χρόνο έργασίας. («Κεφάλαιο», Ιος τόμος).

«Ή άξία ένός έμπορεύματος Εχει μέ τήν άξία κάθε άλλου έμπορεύματος τήν Γδια σχέση πού Εχει καί ό άναγκαϊος Εργάσιμος χρόνος γιά τήν παραγωγή τοϋ ένός, μέ τόν άναγκαΐο Εργάσιμο χρόνο γιά τήν πα104

'Αξία και ύ.τεοαξία

ραγωγή1 τοϋ άλλου». Ά π ό τή στιγμή που τό διατύπωσε αύτό, ό Μάρξ τό άναδιατυπώνει άμέσως μέ έναν πιό έντυπωσιακό τύπο: «Σάν άξίες, δλα τά έμπορεύματα είναι μόνο όρισμένες μάζες στερεοποιημένου χρόνου έργασίας». («Κεφάλαιο», Ιος τόμος). Ή εΙκόνα δέν περιορίζεται νά μας δείξει πώς ή ζωντανή έργασία στερεοποιείται σ' ένα νεκρό άντικείμενο: ή σύνδεση μέ τόν Ιδρώτα πού στάζει καί τό αίμα πού πήζει, είναι άναπόφευκτη. ΕΤναι, λοιπόν, κάθε εΤδος έργασίας ίσο πρός κάθε άλλο εΤδος — ειδικευμένη έργασία Γση πρός τήν άνειδίκευτη, άπλή έργασία ίση πρός τήν έργασία πού προϋποθέτει ειδικές γνώσεις; Ό Μάρξ κάνει διάκριση άνάμεσα στήν ά π λ ή μ έ σ η έ ρ γ α σ ί α — ή όποία, μολονότι άλλάζει τό χαρακτήρα της άπό χώρα σέ χώρα καί άπό πολιτισμό σέ πολιτισμό, εΤναι μολαταύτα ένα δοσμένο πράγμα σέ κάθε ύπάρχουσα κοινωνία — καί τήν έ ξ ε ι δ ι κ ε υ μ έ ν η έργασία. 'Εξειδικευμένη έργασία στέκει μόνο σάν άπλή έργασία έντατικοποιημένη, η μάλλον, σάν πολλαπλασιασμένη άπλή έργασία, μιά δοσμένη ποσότητα έξειδικευμένης θεωρούμενης ίσης πρός μιά μεγαλύτερη ποσότητα άπλής έργασίας Κάθε έργασία πού έχει ύψηλότερο καί περισσότερο σύνθετο χαρακτήρα άπό τήν άπλή μέση έργασία, είναι δαπάνη μιας μορφής έργατικής δύναμης, πού κοστίζει περισσότερο, μιας έργατικής δύναμης πού ή παραγωγή" της έχει κοστίσει περισσότερο χρόνο καί έργασία καί ή όποία γιά τό λόγο αύτό έχει μεγαλύτερη άξΙα άπό τήν άνειδίκευτη ή άπλή έργατική δύναμη. («Κεφάλαιο», Ιος τόμος).

Ή έξελιγμένη έμπορευματική άνταλλαγή άπαιτεϊ ένα γενικό Ισοδύναμο, ένα έμπόρευμα πού χρησιμεύει σάν μέτρο δλων τών έμπορευμάτων καί σάν τέτοιο άποκτά «πραγματική συνοχή καί γενική κοινωνική Ισχύ». Ό χρυσός καί ό άργυρος —τό χρήμα— έγιναν αύτό τό γενικό Ισοδύναμο. Τό χρήμα είναι τό άποκρυστάλλωμα πού σχηματίστηκε κατά 106

107 'Αξία χαί υπεραξία τήν Ανταλλακτική διαδικασία, δπου διαφορετικά προϊόντα τής έργασίας άλληλοεξισώνονται πραγματικά καί έτσι μετατρέπονται πραγματικά σέ έμπορεύματα. Ή Ιστορική πρόοδος καί έκταση τών άνταλλαγών ξετυλίγει τήν άντίθεση μεταξύ Αξίας χρήσης καί Αξίας, πού βρίσκεται σέ λανθάνουσα κατάσταση μέσα στά έμπορεύματα. («Κεφάλαιο», Ιος τόμος).

Ή άξία χρήσης γίνεται ή προσδιοριστική άξία μόνο στίς άκραΐες περιπτώσεις' σάν γενικός κανόνας είναι ή άνταλλακτική άξία πού — σάν «στερεοποιημένος χρόνος έργασίας» — διαμορφώνει τήν άξία ένός έμπορεύματος. Ή ά ξ ί α ένός έμπορεύματος δέν είναι ταυτόσημη μέ τήν τ ι μ ή του. Ot τιμές δμως σχετίζονται μέ τήν άξία — μολονότι έλαστικά — κυκλώνοντας τήν άξία δπως τά ήλεκτρόνια τόν πυρήνα τοΰ άτόμου. Ή κοινωνικά άναγκαία έργασία τοΰ ίδιου μεγέθους μπορεί νά έκφραστεΐ μέ διαφορετικές τιμές. Αύτές οί τιμές μπορεί νά εΤναι άνάλογα ...πολύ μικρές ή πολύ μεγάλες, γιά νά έκφράσουν τήν άξία τοϋ σταριού, είναι ώστόσο ol τιμές του. Γιατί πρώτα - πρώτα είναι ή μορφή κάτω άπό τήν όποία έμφανίζεται ή άξία του, δηλαδή χρήμα, καΙ δεύτερον γιατί έκδηλώνουν τήν άνταλλακτική του σχέση μέ τό χρήμα... Σ ' αύτή τήν άνταλλακτική σχέση μπορεί νά έκφραστεΐ έξίσου καλά καί τό άξιακό μέγεθος τοϋ έμπορεύματος καί ή ποσότητα τοΰ χρήματος πού άποκλίνει άπό τήν άξία, γιά τήν όποία, κάτω άπό όρισμένες περιστάσεις, τό έμπόρευμα μπορεί νά άπαλλοτριωθεϊ. Ή δυνατότητα λοιπόν μιας ποσοτικής δυσαρμονίας άνάμεσα στήν τιμή καί στό άξιακό μέγεθος, ή μιας Απόκλισης τής τιμής άπό τό άξιακό μέγεθος ένυπάρχει στήν Ιδια τ ή μορφή τής τιμής. Αύτό δέν είναι έλάττωμα. 'Αντίθετα προσαρμόζει θαυμαστά τ ή μορφή τής τιμής σ' έναν τρόπο παραγωγής τής όποίας ol έμφυτοι νόμοι έπιβάλλονται μόνο σάν τό μέσο τών φαινομενικά τυφλών — χωρίς νόμους — άνωμαλιών πού άποζημιώνουν ή μιά τήν άλλη. («Κεφάλαιο», Ιος τόμος).

Μιά σύγκριση έδώ μέ τΙς φυσικές έπιστήμες δέν είναι έκτός τόπου. Ό νόμος τής μοριακής κίνησης ύπάρχει μόνο σάν ένας τυφλά αύθαίρετος μέσος νόμος μιας κατάστασης χωρίς νόμους. Στήν παραγωγή, ό κοινωνικός χαρακτήρας τής παραγωγικής διαδικα-

Ά ξ ι α χαΐ υπεραξία

σίας Επιβεβαιώνει τόν έαυτό της σάν άξία τοϋ Εμπορεύματος προκαθορισμένη άπό τήν ποσότητα τοϋ κοινωνικά άναγκαίου χρόνου έργασίας. Ή τιμή Εκφράζει τήν τυχαία φύση τής άγοράς καΐ τό άσχεδίαστο μιας οίκονομίας βασισμένης καθαρά στό κέρδος. Ή ύψωση τών τιμών ένός όρισμένου άριθμοϋ βασικών εΙδών στή μιά περίπτωση, ή ή πτώση τών τιμών τους σέ άλλη, είναι αρκετή γιά νά ύψώσει ή νά ρ(ξει τό σύνολο τών τιμών καΐ νά βάλει Ετσι περισσότερο ή λιγότερο χρήμα σέ κυκλοφορία. "Αν ή μεταβολή τών έμπορευματικών τιμών άνταποκρίνεται σέ μιά πραγματική μεταβολή τής άξΙας στά Εμπορεύματα, ή αν είναι τό άποτέλεσμα άπλών διακυμάνσεων τών τιμών τής άγοράς, ή Επίδραση πάνω στόν δγκο τών κυκλοφοριακών μέσων μένει ή (δια. («Κεφάλαιο», Ιος τόμος).

01 τρεΤς παράγοντες πού καθορίζουν τήν άγορά είναι: ή κίνηση τών τιμών, ό κυκλοφορούμενος δγκος τών έμπορευμάτων καΐ ή ταχύτητα τής περιφοράς τοΰ χρήματος. 01 παράγοντες αύτοί «είναι εύμετάβλητοι. "Αρα τ όσύνολο τών τιμών πού πρέπει νά ύλοποιηθοΰν καΐ συνακόλουθα ό δγκος τών κυκλοφοριακών μέσων πού έξαρτιέται άπό τό σύνολο τών τιμών, μπορούν νά περάσουν άπό πολυάριθμους συνδυασμούς τών τριών αύτών παραγόντων. Μιά άργή Ιστορική διαδικασία μετατρέπει τό χ ρ ή μ α σέ κεφάλαιο. Σάν κεφάλαιο, τό χρήμα κερδίζει μιά πανίσχυρη δύναμη καΐ δέν είναι πιά ένα άπλό μέσο πληρωμής, έξόδων, άποταμίευσης, ή τοκογλυφίας, δχι μόνο ίνα μέτρο τής άξίας, άλλά ή κινητήρια άλλαγή τής παραγωγής·

Ή Εμπορευματική κυκλοφορία είναι ή άφετηρία τοΰ κεφαλαίου. 'Εμπορευματική παραγωγή καΐ Αναπτυγμένη Εμπορευματική κυκλοφορία, δηλαδή αύτό πού όνομάζουμε εμπόριο, αποτελούν τΙς Ιστορικές προϋποθέσεις πού κάτω άπ* αύτές γεννιΕται τό κεφάλαιο. Ή σύγχρονη Ιστορία τού κεφαλαίου άρχίζει άπό τή δημιουργία κατά τόν Irfo αίώνα ένός παγκόσμιου Εμπορίου καΐ μιας παγκόσμιας άγοράς 107

'Αξία χαί υπεραξία

Ή άπλή Εμπορευματική κυκλοφορία — ή πούληση γιά τήν άγορά — χρησιμεύει σάν μέσο γιά fvav τελικό σκοπό πού βρίσκεται έξω άπό τήν κυκλοφορία, δηλαδή τήν Ιδιοποίηση άξιων χρήσης, τήν Ικανοποίηση Αναγκών. "Αντίθετα, ή κυκλοφορία τοϋ χρήματος σάν κεφαλαίου είναι αύτοσκοπός, γιατί ή ύπεραξίωση τής Αξίας πραγματοποιείται μόνο μέσα σ' αύτή τ ή διαρκώς άνανεούμενη κίνηση. "Ετσι, ή κίνηση τοΰ κεφαλαίου δέν έχει δρια. («Κεφάλαιο», Ιος τόμος).

Στήν άπλή έμπορευματική άνταλλαγή ή άξία χρήσης ύπερισχύει. "Οποιος πουλά τό έμπόρευμά του θέλει ν' άγοράσει ίνα άλλο έμπόρευμα μέ τά χρήματα που κέρδισε. Ή ζήτηση γιά άντικείμενα ύπάρχει καί στίς δυό πλευρές. Γιά τόν κεφαλαιοκράτη, δμως, τό άντικείμενο τής παραγωγής δέν έχει καμιά σημασία. Εκείνο που τόν ένδιαφέρει είναι νά μετατρέψει τό έμπόρευμά του, δ,τι κι δν είναι αύτό, σέ χρήμα. Τόν ένδιαφέρει ν' άποσπάσει περισσότερα χρήματα άπ' αύτά που τοποθέτησε γιά τό έμπόρευμα. Τό προϊόν που πουλά πρέπει νά είναι έτσι συνθεμένο, ώστε ένα μέρος άπό τήν άξία που άπόκτησε μέσω της έργασίας νά πέσει στά χέρια του. ...ή ύπεραξίωση τής άξίας γίνεται ό ύποκειμενικός του σκοπός καί μόνο στό βαθμό πού ή Ιδιοποίηση ένός δλο καί μεγαλύτερου άφηρημένου πλούτου γίνεται τό μοναδικό έλατήριο τών Ενεργειών του, λειτουργεί οάν κεφαλαιοκράτης, δηλαδή σάν κεφάλαιο προσωποποιημένο καί προικισμένο μέ συνείδηση καί θέληση. "Ετσι τήν άξία χρήσης δέν πρέπει ποτέ νά τ ή βλέπουμε σάν πραγματικό σκοπό τοΰ κεφαλαιούχου, ούτε καί τό κέρδος πού μένει άπό όποιαδήποτε συναλλαγή. 'Εκεί πού Αποβλέπει ό κεφαλαιοκράτης είναι ή άκατάπαυτη καί χωρίς τέλος διαδικασία τοϋ κέρδους. Αύτή ή χωρίς δρια πλεονεξία γιά πλούτη, αύτό τό παθιασμένο κυνηγητό τής Ανταλλακτικής άξίας, είναι τά κοινά χαρακτηριστικά τού κεφαλαιοκράτη καί τοΰ φιλάργυρου. ΆλλΑ ένώ ό φιλάργυρος είναι μονάχα ό κεφαλαιοκράτης πού τρελάθηκε, ό κεφαλαιοκράτης είναι ό λογικευμένος φιλάργυρος. Τόν ΑκατΑπαυτο πολλαπλασιασμό τής Ανταλλακτικής Αξίας, πού Αποζητά έπίμοχθα ό φιλάργυρος προσπαθώντας νΑ σώσει τΑ χρήματΑ του Από τήν κυκλοφορία, τόν κατορθώνει ό Εξυπνότερος κεφαλαιοκρΑτης ξαναρίχνοντας ΑδιΑκοπα τό χρήμα στήν κυκλοφορία («ΚεφΑλαιο», Ιος τόμος). 108

Ά ξ ί α και υπεραξία

Πώς μπορεί 6 κεφαλαιοκράτης νά «Επεκτείνει» τήν άξία καί νά καρποΰται άναλογικά τήν ύπεραξία καθώς τοποθετεί περισσότερη άξία στήν άγορά; "Αλλοτε μπορεί νά τό κατορθώσει ξεγελώντας τούς Επιχειρηματίες συναδέλφους του καί άλλοτε σάν άποτέλεσμα τής διακύμανσης τών τιμών καί τοΰ κερδοσκοπισμοΰ. Σέ τελευταία άνάλυση, δμως, πρέπει νά ύπάρχει κάποιο μέσο προσιτό σέ δλους τους κεφαλαιοκράτες, κάποιο έμπόρευμα ...τοϋ όποίου ή Χρήση Αξίας διαθέτει τήν περίεργη Ιδιότητα νά είναι πηγή άξΙας καί τοϋ όποίου ή πραγματική του κατανάλωση είναι γιά τό λόγο αύτό ή ένσάρκωση τής έργασίας καί συνακόλουθα είναι μιά δημιουργία αξίας. Ό χρηματοκάτοχος βρίσκει στήν άγορά ένα τέτοιο είδκό έμπόρευμα μέ τήν Ικανότητα τής έργασίας — τήν έργατική δύναμη Ή έργατική δύναμη μπορεί νά Εμφανιστεί στήν άγορά σάν έμπόρευμα μόνο 8ν ό Ιδιος ό κάτοχός της, τό πρόσωπο πού είναι ή έργατική δύναμη, τήν προσφέρει γιά πούλημα, ή τήν πουλά, σάν έμπόρευμα. Γιά νά τήν πουλήσει ό κάτοχός της σάν έμπόρευμα, πρέπει νά μπορεί νά τή διαθέτει, άρα νά είναι έλεύθερος Ιδιοκτήτης τοΰ έργατικοϋ του δυναμικού, τοΰ Ιδιου τοΰ προσώπου του Γιά νά μετατραπεί λοιπόν τό χρήμα σέ κεφάλαιο, πρέπει ό χρηματοκάτοχος νά βρει στήν άγορά τόν έλεύθερο έργάτη, έλεύθερο μέ τ ή διπλή έννοια, δτι σάν έλεύθερο άτομο μπορεί νά διαθέσει τήν έργατική του δύναμη σάν δικό του έμπόρευμα καί δτι άπό τήν άλλη μεριά δέν έχει νά πουλήσει άλλα έμπορεύματα, κοντολογής, είναι έλεύθερος άπό κάθε πράγμα άναγκαϊο γιά τήν ύλοποίηση τής έργατικής του δύναμης. («Κεφάλαιο», Ιος τόμος).

Αύτό τό Ιδιότυπο έμπόρευμα, ή έργατική δύναμη, έχει τήν άξία του δπως κάθε άλλο έμπόρευμα. Πώς, δμως, καθορίζεται ή άξία αύτή; Ή άξία τής έργατικής δύναμης, δπως καί κάθε άλλου έμπορεύματος, καθορίζεται άπό τόν έργάσιμο χρόνο τόν άναγκαϊο γιά τήν παραγωγή, άρα καί γιά τήν άναπαραγωγή, αύτού τοΰ είδικοΰ έμπορεύματος. Σ τ ό βαθμό πού είναι άξία, ή έργατική δύναμη δέν άντιπροσωπεύει παρά μόνο ένα όρκτμένο ποσό μέσης κοινωνικής έργασίας ένσωματωμένης μέ τό σύνολό 10«»

Ά ξ ι α χαί υπεραξία της... Μέ προϋπόθεση τήν Οπαρξη τοΰ άτόμου, ή παραγωγή της έργατικής δύναμης βρίσκεται στήν Τδια του τήν άναπαραγωγή ή τή συντήρησή του. Τό ζωντανό Ατομο γιά νά διατηρηθεί χρειάζεται ένα όρισμένο ποσό άπό βιοτικά μέσα. Ό έργάσιμος χρόνος πού είναι άναγκαϊος γιά τήν παραγωγή τής έργατικής δύναμης Αναλύεται λοιπόν στόν έργάσιμο χρόνο πού είναι άναγκαϊος γιά τήν παραγωγή αύτών τών βιοτικών μέσων, μέ άλλα λόγια ή άξία της έργατικής δύναμης είναι ή άξία τών βιοτικών μέσων πού είναι αναγκαία γιά τή συντήρηση τοΰ κατόχου της Τό έλάχιστο δριο τής άξίας τής έργατικής δύναμης καθορίζεται άπό τήν άξία τών έμπορευμάτων, πού χωρίς τήν καθημερινή τους προμήθεια, δέ μπορεί ό φορέας της έργατικής δύναμης, ό έργάτης, νά άνανεώσει τή βιοτική λειτουργία του. Κατά συνέπεια καθορίζεται άπό τήν άξία έκείνων των μέσων συντήρησης πού βιοτικά είναι άναπόφευκτα., "Αν ή έργατική δύναμη πέσει σ* αύτό τό έλάχιστο δριο, τότε πέφτει κάτω άπό τήν άξία του, άφοϋ κάτω άπό τέτοιες περιστάσεις μπορεί νά διατηρηθεί καί νά άναπτυχθεϊ μόνο σέ μιά άνάπηρη κατάσταση. Ή άξία, δμως, τοϋ κάθε έμπορεύματος καθορίζεται άπό τό χρόνο έργασίας πού χρειάζεται γιά νά τό μετατρέψει σέ κανονική, καλή ποιότητα ΕΤναι ένας πολύ φτηνός αίσθηματισμός νά βρίσκουμε τ ή μέθοδο αύτή τοϋ καθορισμού τής έργατικής δύναμης, μιά μέθοδο πού όρίζεται άπό τήν Τδια τή φύση τής περίπτωσης, βάρβαρη. («Κεφάλαιο», Ιος τόμος).

Ή άπόρριψη αύτοϋ τοΰ φτηνοΰ αίσθηματισμοΰ, ή σκληρή γλώσσα τής πραγματικότητας μέ τήν όποία ό Μάρξ μιλά γιά τήν έργατική δύναμη σάν έμπόρευμα πού ?χει μιά άξία καί μιά τιμή σάν κάθε άλλο έμπόρευμα, άποκαλύπτει πιό εύλογα άπό όποιαδήποτε συναισθηματική ύπερβολή τήν άχρειότητα ένός συστήματος δπου ό άνθρωπος μετατρέπεται σέ έμπόρευμα σάν όποιοδήποτε νεκρό προϊόν καί δτι ό άναγκαιος χρόνος έργασίας γιά τήν άναπαραγωγή του γίνεται, ή άξία τού έμπορεύματος αύτοΰ. Ό Μάρξ, πού μπορούσε νά έχει τήν όργή καί τό πάθος τού κατήγορου, δείχνει έδώ, σέ δλη του τήν πραγματική έκταση, τήν ά π ο κ τ ή ν ω σ η τ ο ϋ άνθρώπ ο υ σ* έναν κόσμο πού έζησε χρησιμοποιώντας τή γλώσσα της ά ν τ ι κ ε ι μ ε ν ο π ο ί η σ η ς . 110

'Αξίαχαίυπεραξία

Ό Μάρξ ύποθέτει δτι ή άξία μιας Εργάσιμης ήμέρας φτάνει τά τρία σελίνια. Ή μισή Εργάσιμη ήμέρα Ενσωματώνεται στήν ποσότητα τής Εργατικής δύναμης, γιατί τ ά μέσα συντήρησης πού είναι καθημερινά άναγκαΐα γιά τήν παραγωγή Εργατικής δύναμης κοστίζουν μισής ήμέρας έργασία. Ή προγενέστερη, δμως, έργασία, πού είναι ένσωματωμένη στήν έργατική δύναμη καΐ ή ζωντανή έργασία πού μπορεί νά δώσει ή δύναμη αύτή, τό καθημερινό κόστος τής συντήρησης τής έργατικής δύναμης καΐ ή δική της καθημερινή δαπάνη στήν έργασία, είναι δύο όλοκληρωτικά διαφορετικά πράγματα. Τό πρώτο καθορίζει τήν άνταλλακτική άξία της έργατικής δύναμης καΐ τό τελευταίο τήν άξία χρήσης της. Τό γεγονός δτι μισή μόνο ήμέρα έργασίας είναι άναγκαία γιά νά διατηρήσει τόν έργάτη 24 ώρες στή ζωή, καθόλου δέν τόν έμττοδίζει νά έργάζεται μιά όλόκληρη ήμέρα. Ή άξία λοιπόν της έργατικής δύναμης καΐ ή άξία πού ή έργατική δύναμη δημιουργεί στή διαδικασία της Εργασίας, είναι δυό τελείως διαφορετικά μεγέθη. Αύτή ή διαφορά τών δυό άξιων είχε μπροστά στά μάτ<α του ό κεφαλαιοκράτης, δταν άγόραζε Εογατικη δύναμη Ό κεφαλαιοκράτης μας είχε προβλέψει τήν κατάσταση αύτή πραγμάτων καΐ γ ι ' αύτό άκριβώς γελούσε. "Ετσι ό έργάτης βρίσκει στό έργαστήρι τά παραγωγικά μέσα, τ ό άναγκαία δχι μονάχα γιά μιά έξάωρη, άλλά γιά μι^ι δωδεκάωρη διαδικασία. "Αν 10 λίτρες μπαμπάκι άποροφοϋν 6 ώρες έργασίας καΙ μετατρέπονται σέ 10 λίτρες νήμα, τότε 20 λίτρες μπαμπάκι θά άποροφοϋν 12 ώρες έργασίας καΙ θά μετατρέπονται σέ 20 λίτρες νήμα. "Ας παρατηρήσουμε τό π ρ ο ϊ ό ν τ η ς π ο λ ύ ω ρ η ς έ ρ γ α σ ι α κ ή ς δ ι α δ ι κ α σ ί α ς . Στίς 20 λίτρες νήμα Εχουν τώρα έξαντικειμενιστεΐ 5 ήμέρες έργασίας, 4 στήν καταναλωμένη μάζα τοΰ μπααπακιοϋ καΙ τών άδραχτιών, I άποροφημένη άπό τό μπαμπάκι στό διάστημα τής κλωστουργικής διαδικασίας. ΟΙ 5 δμως ήμέρες Εργασίας, άν Εκφραστούν σέ χρυσάφι είναι 30 σελίνια ή I λίρα στερλίνα καΙ 10 σελίνια. Αύτή λοιπόν είναι ή τιμή τών 20 λίτρων νήματος .. Ά λ λ ά τό άξιακό άθροισμα των Εμπορευμάτων πού ρίχτηκαν στή διαδικασία Εφτασε τ ά 27 σελίνια. Ή άξία τοΰ νήματος φτάνει τ ά 30 σελίνια. Ή ά ξ ί α τ ο ϋ π ρ ο ϊ ό ν τ ο ς αύξήθηκε κατ ά 1/9, σχετικά μέ τήν άξία πού προκαταβλήθηκε γιά τήν π α ραγωγή του. "Εφεραν μιά ύ π ε ρ α ξ ί α 3 σελινιών. Τό τΕ111

Ά ξ ί α χαί ύπεραξ(α χνασμα Επιτέλους πέτυχε. Τό χ ρ ή μ α μετατράπηκε σέ κ ε φ ά λ α ι ο . («Κεφάλαιο», Ιος τόμος).

Στή συνηθισμένη άντίρρηση δτι καί ό κεφαλαιοκράτης δουλεύει καί κατά συνέπεια συνεισφέρει στό σχηματισμό τής άξίας, μπορούμε νά προτάξουμε τό έρώτημα: ΤΙ είναι έκεΐνο μέ τό όποιο ζοϋν ol κεφαλαιοκράτες, τών όποίων ή μόνη δραστηριότητα άποτελείται άπό τήν είσπραξη μερισμό ru-v; ΕΤναι άρκετά φανερό, δτι ol έργάτες, ol τεχνικοί, ol μηχανικοί καί άλλοι, έκτελοϋν ύ π ε ρ - έ ρ γ α σ ί α , ένα μέρος τής όποίας μετατρέπεται σέ έσοδο ή εΙσόδημα ένός ή περισσοτέρων Ιδιοκτητών. "Αν δέν ήταν αύτή ή ύπεραξία, τό χρήμα πού ol Ιδιοκτήτες βάζουν στήν τσέπη τους, θά έπρεπε νά θεωρηθεί σάν δώρο πού θά τούς έκαναν ol έργάτες άπό καθαρή χριστιανική φιλανθρωπία —ένα πιθανό παραμύθι I ΕΤναι άλήθεια δ τ ι τ ό π ρ ο ϊ ό ν τ ή ς έργασία ς άποκτά ένα μέρος άπό τήν άξία του άπό τά μ έ σ α έ ρ γ α σ ί α ς , στά όποια είναι συσσωρευμένη προγενέστερη έργασία. Εκείνο πού άποκτά τό προϊόν, τό χάνει τό έργαλεΐο μέ τήν έννοια τής άξίας χρήσης του. Ά ν ένα τέτοιο έργαλεΐο δέν είχε νά χάσει καμιά άξία, άν, μέ άλλα λόγια, δέν ήταν προϊόν ττής άνθρώπινης Εργασίας, τότε δέν θά μεταβίβαζε καμιά άξία στό προϊόν, θ ά χρησίμευε γιά τ ή δημιουργία άξίας χρήσης, χωρίς νά συνεισφέρει στό σχηματισμό της Ανταλλακτικής άξίας. Σ* αύτή τήν τάξη περιλαμβάνονται δλα τ ά μέσα παραγωγής πού παρέχει ή φύση, χωρίς άνθρώπινη βοήθεια, δπως ή γή, ό άνεμος, τό νερό, τ ά μέταλλα στίς φλέβες τους, καί τό ξύλο στό άγριο δάσος Τά παραγωγικά μέσα μεταβιβάζουν άξία στό νέο προϊόν, μόνο στό βαθμό πού χάνουν —στό διάστηυα τής Εργασιακής διαδικασίας— άξία στό πρόσωπο της παλιάς τους άξίας χρήσης. Τό άνώτατο δριο τής άξιακής άπώλειας πού μπορούν νά ύποστοϋν κατά τ ή διαδικασία τής έργασίας, είναι φανερά περιορισμένο άπό τό άρχικό άξιακό μέγεθος, μέ το όποιο μπήκαν στή διαδικασία, ή, μέ άλλα λόγια, άπό τόν Αναγκαίο χρόνο γιά τήν π α ραγωγή τους. («Κεφάλαιο», Ιος τόιαος).

Τό πλεόνασμα τής συνολικής άξίας τοϋ προϊόντος 112

'Αξίαχαίυπεραξία 114

πάνω στό Αθροισμα τών άξιων τών συστατικών στοιχείων του (πρώτες δλες καί βοηθητικές δλες, μέσα έργασίας καί άνθρώπινη έργατική δύναμη), άποκτιέται έτσι άποκλειστικά άπό τήν άνθρώπινη έργατική δύναμη που δαπανά περισσότερο χρόνο έργασίας άπ' δ,τι είναι άναγκαϊος γιά τή συντήρησή της. Αύτό τό μέρος τού κεφαλαίου πού έπενδύεται στά παραγωγικά μέσα, δέν άλλάζει τό άξιακό του μέγεθος στήν παραγωγική διαδικασία. Ό Μάρξ τό άποκαλεΐ αύτό σταθερό κεφάλαιο. Αντίθετα, τό μέρος τοϋ κεφαλαίου πού μετατρέπεται σέ έ ρ γ α τ ι κ ή δ ύ ν α μ η ά λ λ ά ζ ε ι τ ή ν ά ξ ί α τ ο υ μέσα στήν παραγωγική διαδικασία. 'Αναπαράγει ι ό Τδιο τeu τό Ισοδύναμο καί ένα πλεόνασμα παοαπάνω, μιά ύ π ε ρ α ξ ί α , πού κι αύτή μπορεί νά ποικίλει, νά είναι μεγαλύτερη ή μικρότερη. 'Από μέγεθος σταθερά, τό μέρος αύτό τοΰ κεφαλαίου μετατρέπεται άδιάκοπα σέ μεταβλητό. Γι' αύτό τό όνομάζω μ ε τ α β λ η τ ό μ έ ρ ο ς τ ο ϋ κ ε φ α λ α ί ο υ , ή συντομότερα: μ ε τ α β λ η τ ό κ ε φ ά λ α ι ο . («Κεφάλαιο», (ος τόμος).

Ή έργατική δύναμη που δαπανά ό έργάτης πέρα άπό τήν άναγκαία γιά τή συντήρησή του έργασία δέν δημιουργεί καμιά άξία γι' αύτόν. Δημιουργεί τήν ύ π ε ρ α ξ ί α , ή όποία γιά τόν κεφαλαιοκράτη, δπως τό λέει ό Μάρξ, «έχει δλη τήν όμορφιά καί τή χάρη τής δημιουργίας άπό τό τίποτε». Ή σχέση άνάμεσα στόν κεφαλαιούχο καί τόν έργάτη προϋποθέτει άπό τήν άρχή έναν άγώνα: έναν άγώνα γιά τήν ά ν α λ ο γ ί α τ ή ς ύπεραξίας, δηλαδή τήν άναλογία τοΰ πρόσθετου χρόνου έργασίας πρός τόν άναγκαίο χρόνο έργασίας γιά τή συντήρηση τής έργατικής δύναμης —μέ άλλα λόγια, πρώτο καί κυριότερο γιά τό μάκρος τής έργάσιμης ήμέρας. Ό έργάτης δέν χρειάζεται μονάχα —σάν τό ζώο— ένα μέρος τής ήμέρας γιά νά ξεκουραστεί, νά φάει καί νά Ικανοποιήσει τΙς φυσικές άνάγκες του. Ό έργάτης χρειάζεται χρόνο νά Ικανοποιήσει τΙς πνευματικές καί κοινωνικές άνάγκες του, ή έκταση καί ό άριθμός τών όποί-

A Et« και ΰπεραξίη ων προσδιορίζεται άπό τή γενική πολιτιστική κατάσταση "Ετσι, ή παραλλαγή τής έργάσιμης ήμέοας, κυμαίνεται μέσα σέ φυσικά καΙ κοινωνικά δρια («Κεφάλαιο», Ιος τόμος)

Τί είναι έργάσιμη ήμέρα; Πόσο πιό μικρή θά μπορούσε νά είναι άπ' δ,τι τά φυσικά της δρια; Ή άποψη τοΰ κεφαλαιοκράτη σχετικά μέ τό άναγκαΐο δριο τής έργάσιμης ήμέρας διαφέρει άπό τήν άποψη τοΰ έργάτη. Σάν κεφαλαιοκράτης δέν εΤναι παρά προσωποποιημένο κεφάλαιο Τό κεφάλαιο έχει ένα καί μοναδικό ζωτικό ένστικτο, τήν τάση νά δημιουργεί άξία καΙ ύπεραξία, νά κάνει τό σταθερό του παράγοντα, τά μέσα παραγωγής, νά άπορροφήσουν τό μεγαλύτερο δυνατό δγκο ύπερεργασίας. Τό κεφάλαιο εΤναι νεκρή έργασία, πού σάν δρυκόλακας, ζει μονάχα ρουφώντας ζωντανή έργασία καΙ ζεϊ τόσο περισσότερο όσο περισσότερη έργασία βυζαίνει Ό χρόνος πού έργάζετπι ό έργάτης εΤναι ό χρόνος πού στή διάρκειά του ό κεφαλαιοκράτης καταναλώνει τήν έργατική δύναμη πού έχει άγοράσει άπό τόν έργάτη. "Αν ό έργάτης καταναλώσει τό διαθέσιμο χρόνο του γιά τόν έαυτό του, τότε κλέβει τόν κεφαλαιοκράτη («Κεφάλαιο», Ιος τόμος)

θ ά ήταν λάθος νά φανταστούμε δτι ό Μάρξ θεωρούσε κάθε κεφαλαιοκράτη σάν παλιάνθρωπο ή Αγύρτη. Δέν είδε τόν κεφαλαιοκράτη σάν άτομο χωριστό, άλλά μόνο σάν «κοινωνική μάσκα>-, έναν «ύπάλληλο τοΰ κεφαλαίου», ό όποιος χάρη στό νόυο τής Εμπορευματικής άνταλλαγής, θέλει δλη τήν άξία TCÜ έμπορεύματος πού άγόρασε. Ό κεφαλαιούχος διατηρεί τό δικαίωμά του σάν άγοραστή, δταν προσπαθεί νά κάνει τήν έργάσιμη ήμέρα δσο μπορεί πιό μεγάλη καΙ δπου μπορεί νά βγάζει άπό τη μ ί α δύο ήμέρες έργασίας. 'Από τήν άλλη μεριά, ή είδκή φύση τοϋ πουλημένου έμπορεύματος πεοικλείει ένα δριο κατανάλωσής του άπό τόν άγοραστή, καί ό έργάτης διατηρεί τό δικαίωμά του οάν πουλητής, δταν θέλει νά περιορίσει τήν ήμέρα έργασίας σέ ένα όρισμένο κανονικό μέγεθος. Έδώ λοιπόν ύπάοχει μιά άν τ ι ν ο μ ί α , δικαίωμα ένάντια στό δικαίωμα, καί τά δυό έπικυρωμένα άπό τό νόμο τής άνταλλαγής τών έμπορευμάτων 'Ανάμεσα σέ Ισα δικαιώματα άποφασίζει ή δ ύ ν α μ η ΚαΙ έτσι στήν Ιστορία τής κεφαλαιοκρατικής παραγωγής ό δ ι α κ α νονισμός τής έργάσιμης ή μ έ ρ α ς εΤναι 114

Άξίιι xiù WItyiiSiu νας συνεχής άγώνας άνάμεσα στό σύνολο τώ,ι κεφαλαιούχων, δηλαδή στήν κ ε φ α λ α ι ο κ ρ α τ ι κ η τ ά ξ η , καΐ στό σύνολο τών Εργατών, ή στήν έ ρ γ α τ ι < ή τ ά ξ η («Κεφάλαιο», Ιος τόμος)

MÈ μεγάλη άμεσότητα, άλλά καΐ πάθος, ό Μάρξ περιέγραψε τήν έξέλιξη αύτοϋ τοΰ άγώνα γιά τήν «κανονική έργάσιμη ήμέρα», Ιδιαίτερα στήν 'Αγγλία, σάν άγώνα στόν όποιο ol έργάτες μπόρεσαν νά έχουν όρισμένες νίκες μέσα στό καπιταλιστικό σύστημα. Ταυτόχρονα, μέσα στόν άγώνα αύτό, άπέκτηοαν συνείδηση τών περιορισμών τού συστήματος αύτοΰ, πού βασίζεται στήν άγορά καΐ στό πούλημα τής άνθοώτιινης έργατικής δύναμης —στήν παραπανίσια έργασία, δχι στήν έξυπηρέτηση άτομικών συμφερόντων. Τό γεγονός δτι ό Μάρξ πρόβλεψε τήν έποχή της αύτοματοποίησης καΐ μαζί της τήν άνάγκη τής μετατροπής τής θεωρίας τής ύπεραξίας, άποδείχνει τό μεγαλείο του σάν στοχαστή. ΣτΙς «Βάσεις τής κριτικής τής πολιτικής οίκονομίας», ό Μάρξ έγραψε: Σ τ ό δαθμό ττού άναπτύσσεται ή βιομηχανία μεγάλης κλίμακας, ή δημιουργία τού ττραγματκού πλούτου Εξαρτιέται δλο καΙ λιγότερο άπό τό χρόνο Εργασίας καΐ τόν δγκο Εργασίας, σέ σύγκριση μέ τή δύναμη τών στοιχείων πού τέθηκαν οέ κίνηση στή διαρκεια αύτού τού χρόνου έργασίας, ό όποιος μέ τή σειρά του —στήν πανίσχυρη Αττοτελεομαπκότητά T C U — δέν σχετίζεται στό έλάχιστο μέ τόν άμεσο χρόνο Εργασίας πού κοστίζει ή π α ρ α γ ω γ ή TCU, άλλά Εξαοτιέται μάλλον άπό τή γενική κατάσταση τής έπιστήμης καΙ τής ποοόδου τής τεχνολογίας ή ά π ό τήν έφαρμογή τής έπιυτήαη; αύτής στήν παραγωγή . Ή έργασία δέν φαίνεται πιό να πεοιλαμβάνεται στήν παραγωγική διαδικασία, καθώς ό άνθρωπος στέκεται· μάλλον παράμερα άπό τήν παραγωγική έργασία σάν ουθμιστής της καΐ φρουρός Στέκεται μάλλον δίπλα στήν παραγωγική διαδικασία καΐ δέν είναι τό κύριο στοιχείο της Σ ' αύτόν τό μετασχηματισμό είναι λιγότερη ή άμεση -Ιργασία πού έκτελεϊται άπ ό τόν άνθρωπο τόν Ιδιο Ή κλοπή τού χρόνου έργασίας τών άλλων, πάνω στήν όποια βασίζεται σήμερα ό πλούτος, έμφανίζεται σαν μιά άθλια βάση, συγκοινόμενη μέ τή νέα βάση π ο ύ άναπτύχτηκε στό μεταξύ, δημιουργημένη άπό τήν Ιδια τή βιομηχανία μεγάλης κλίμακας Μόλις ή έργασία, σάν άμεσος τύπος, παύει νά είναι ή κύρια π η γ ή τοϋ πλούτου, παύει llj

Ά ξ ί α xai xWgatia καί ό χρόνος Εργασίας νά διαδραματίζει τό ρόλο αύτό. Πρέπει έτσι νά σταματήσει νά είναι τό μέτοο τοϋ πλούτου καί κατά συνέπεια ή Ανταλλακτική άξία νά σταματήσει νά είναι τό μέτρο της άξίας χρήσης. Ή παραπανίσια έργασία τών μαζών έχει πάψει νά είναι ό δρος γιά τήν άνάπτυξη τού γενικού πλούτου, δπως άκριβώς ή μή έργασία τών λίγων έχει πάψει νά είναι ό δρος γιά τήν άνάπτυξη τών γενικών δυνάμεων τού Ανθρώπινου νού. "Ετσι, ή παραγωγή πού βασίζεται στήν άνταλλακτική άξία καταρρέει... (Σημειώσεις τοΰ Μάρξ γιά τΙς μηχανές) .

116

5 ΚΕΡΔΟΣ ΚΑΙ ΚΕΦΑΛΑΙΟ "Οταν ή άξία Εγκαταλείπει τή σφαίρα τής παραγωγής, άπό τήν όποία κατάγεται, καί μπαίνει στή σφαίρα τής άγοράς, τοϋ Εμπορίου καί τής κυκλοφορίας, γίνεται τ ι μ ή . Σάν τιμή, όπως είδαμε, γίνεται περισσότερο Ιδιότροπη καί Επηρεάζεται πιό εϋκολα άπό μιά σειρά περιστάσεις. Ή άξία σάν τιμή άκολουθεί μιά τυχοδιωκτική πορεία, Ιδιαίτερα δταν μιά ξαφνική μείωση τιμών άποκαλυπτει ένα άπό τά μυστικά τοϋ καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής: δηλαδή, δτι ή παραγωγή είναι, βασικά, άπεριόριστη καί χωρίς μΕτρο, Ενώ ή κατανάλωση είναι περιορισμΕνη άπό τή ζήτηση και τήν άγοραστική Ικανότητα. Κάτι άνάλογο συμβαίνει στήν ύ π ε ρ α ξ ί α , δταν Εγκαταλείπει τή σφαίρα τής παραγωγής —δπου καί αύτή έχει τήν καταγωγή της γιά νά Επανεμφανιστεί σάν κ Ε ρ δ ο ς στή σφαίρα τής άγοράς, τής διανομής καί τής πούλησης. Ή τιμή - κόστος ένός Εμπορεύματος (δηλαδή τό συνολικό ποσό πού ξοδεύτηκε στήν παραγωγή του) είναι χαμηλότερο άπό τήν άξία του. Εμπορευματική άξία: τιμή - κόστος + κΕρδος. "Ετσι, άν ίνα έμπόρευμα πουλιέται στή« άξια του, πραγματοποιείται ένα κέρδος που είναι Ισο προς το επιπλέον τής άξίας του πάνω ά π ό τήν τιμή - κόστος καί γιά τό λόγο αύτό too με όλόκληρη τήν ύπεραξία ένσωματωμένη στήν άξια τού έμπορεύματος. Ό κεφαλαιοκράτης, δμως, μπορεί νά πουλήση ένα έμπόρευμα μ* ένα κέρδος άκόμα κι δταν τό πουλά κάτω ά π ό τήν άξία του. "Οσο λοιπόν ή τιμή του πούλησης είναι ύψηλότερη άπό τήν τιμή του - κόστος, μολονότι μπορεί νά είναι χα μηλότερη άπό τήν άξία του, πραγματοποιείται πάντα ϊνα μέ 117

Κέρδος xui xrg(iw.
Ό Μάρξ άπορρίτττει σάν «άπερίσκεπτη σύλληψη» τήν Ιδέα δτι, ή τιμή - κοστος ένός έμπορεύματος, άποτελεί τήν πραγματική άξία του καί δτι ή υπεραξία του άναπηδά άπό τήν πούληση τού προϊόντος, πάνω άπό τήν άξία του, λές καί τά Εμπορεύματα θά μπορούσαν νά πουληθούν στήν άξία τους, άν ή τιμή πούλησής τους έπρόκειτο νά έξιοώσει τήν τιιαή τους - κόστος, δηλαδή άν έπρόκειτο νά Εξισώσει τήν τιμή τών καταναλωθέντων μέσων παραγωγής σύν τά ήμερομίσθια (><Κεφάλαιο», 3ος τόμος).

Ή ύπεραξία είναι άποκλειστικά τό άποτέλεσμα τής ζωντανής έργατικής δύναμης τής Εκμετάλλευσης των έργατών. Τό δρισ τής υπεραξίας —ή άναλογία τού παραπανίσιου χρόνου Εργασίας πρός τόν άναγκαΐο χρόνο έργασίας— σχετίζεται Ετσι μόνο μέ τό μεταβλητό κεφάλαιο. Τό κέρδος άπό τήν άλλη μεριά σχετίζεται μέ τό όλικό κεφάλαιο, τόσο τό μεταβλητό, δσο καί τό σταθερό. "Ετσι τό τμήμα τού κέρδους, είναι έπίσης ή άναλογία τής τιμής πούλησης πρός τήν τιμή τού κόστους. Τό τμήμα τής υπεραξίας, μετρημένο πρός τό μεταβλητό κεφάλαιο λέγεται τμήμα τής υπεραξίας Τό τμήμα τής ύπεραξίας, μετρημένο πρός τό όλικό κεφάλαιο, λέγεται τμήμα τοϋ κέρ δους Αύτές είναι δυο διαφορετικές μετρήσεις τής Τδιας όντότητας καί χάρη στή διαφορά τών δυό κανόνων τής μέτρησης Εκφράζουν διαφορετικές άναλογίες ή σχέσεις τής όντότητας αύ-

της

Ή μεταμόρφωση τής ύπεραξιας σέ κέρδος πρέπει νά Εξαχθεί άπό τή μεταμόρφωση τού τμήματος τής ύπεοαξίας σέ τμήμο τοϋ κέρδους, δχι τό άντίστροφο Καί στήν ποαγματικότητα ήταν τό τμήμα τού κέρδους πού άποτέλεσε τό Ιστορικό σημείο τής Εκκίνησης. Ή ύπεραξία καί τό τμήμα τής ύπεραξίας είναι σχετικά, ή άόρατη καί άγνωστη ούσία πού χρειάζεται νά Ερευνηθεί, Ενώ τό τμήμα τοϋ κέρδους καί κατά συνέπεια ή Εμφάνιση τής ύπεραξίας στό-ι τύπο τού κέρδους άποκαλύπτονται στήν έπιφάνεια τοϋ φαινομένου 118

Κίρδος καί κεφάλαιο Μολονότι τό τμήμα τοΰ κέρδους διαφέρει έτσι Αριθμητικά ά π ό τό τμήμα τής υπεραξίας, ένώ ή υπεραξία καί τό κέρδος είναι στήν πραγματικότητα τ ό ίδιο πράγμα και Αριθμητικά ίσα, τό κέρδος είναι μολαταύτα ένας τ ύ π ο ς υπεραξίας πού μετατράπηκε, ένας τ ύ π ο ς π ο ύ ή καταγωγή του καί τό μυστικό τής ΰπαρξής του είναι συσκοτισμένα καί σβησμένα. Στήν πραγματικότητα, τό κέρδος είναι ό τ ύ π ο ς στόν όποιο ή υπεραξία παρουσιάζει τόν έαυτό της στό φώς, άφού πρώτα άιτογυμνωθεΐ ά π ό τήν Ανάλυση Στήν ύπεραξία, ή σχέση μεταξύ κεφαλαίου καί έργασίας είναι γυμνή. Σ τ ή σχέση τού κεφαλαίου πρός τό κέρδος, δηλαδή τοϋ κεφαλαίου πρός τήν ύπεραξία, πού έμφανίζεται ά π ό τή μιά μεριά σάν πλεόνασμα πάνω ά π ό τήν τιμή - κόστος τών έμπορευμάτων, ύλοποιούμενο στή διαδικασία τής κυκλοφορίας καί άπό τήν Αλλη μεριά, σάν πλεόνασμα περισσότερο στενά προσδιορισμένο άπό τ ή σχέση του πρός τό όλικό κεφάλαιο, τό κεφάλαιο έμφανίζεται σάν μία σ χ έ σ η πρός τόν έ α υ τ ό τ ο υ , μία σχέση στήν όποία τ ό κεφάλαιο, σάν άρχικό Αθροισμα τής άξίας, διακρίνεται ά π ό τ ή νέα άξία πού παρήγαγε Τό τμήμα τού κέρδους σχετίζεται πρός τό τμήμα τής ύπεραξίας, δπως τό μεταβλητό κεφάλαιο σχετίζεται πρός τό όλικό κεφάλαιο («Κεφάλαιο», 3ος τόμος)

"Ετσι, ή στάθμη τοΰ τμήματος τοϋ κέρδους, έξαρτιέται, δχι μόνο άπό τή στάθμη τοΰ τμήματος τής ύπεραξίας, άλλά έπίσης άπό τή σύνθεση τοΰ κεφαλαίου καϊ τήν ταχύτητα κυκλοφορίας του. Τό γεγονός, δμως, άν θό υπάρξει κέρδος, καθορίζεται μόνο άπό τήν παραπαΛ'σια έργασία, πού δημιουργεί τήν υπεραξία. Μολονότι τά δυό τμήματα, τοΰ κέρδους καί τής ύπεραξίας, έμφανίζονται σέ διαφορετικό τύπο, ή έσωτερική τους φύση είναι Γδια. "Οπως τονίστηκε, ήδη. Ή κεφαλαιοκρατική π α ρ α γ ω γ ή είναι ά π ό μόνη της άδιάφορη πρός τήν Ιδιαίτερη άξία χρήσης καί τά διακριτικά χαρακτηριστικά όποιουδήποτε έμπορεΙματος κι Αν παράγει Σέ κάάί σφαίρα τής παραγωγής ένδιαφέρεται μόνο γιά τήν παραγωγή ύπεραξίας καί τήν Ιδιοποίηση ένός όρισμένου δγκου Απλήρωτης έργασίας, ένσωματωμένης μέσα στό προϊόν τής έργασίας («Κεφάλαιο», 3ος τόμος)

Στόν μεμονωμένο κεφαλαιοκράτη, ωστόσο, ή παρα113

113 Κίρδος καί κεφάλαιο

γωγική διαδικασία δέν χρειάζεται νά έμφανιστεΐ σάν διαδικασία τής παραγωγής τής ύπεραξίας. Ό κεφαλαιοκράτης μπορεί νά νιώθει ό Γδιος σάν κυβερνήτης τής βιομηχανίας, δχι μονάχα σάν Εκμεταλλευτής άνθρώπων. Παράλληλα πρός τό ρόλο του σάν «υπάλληλος τοϋ κεφαλαίου», πειθαρχημένος στούς νόμους τοϋ κεφαλαίου, μπορεί νά διαθέτει μιά διακριτική προσωπικότητα καί νά θεωρεί τό γεγονός αύτό σάν άποφασιστικό παράγοντα στήν παραγωγική διαδικασία. Ή έμπορευματική άξία - κέρδος ύλοποιεΐται στήν κυκλοφορία: μπορεί έτσι νά φανεί σάν νά άναδύθηκε άπό τό έμπόρευμα, μιά έμφάνίαη που Ενισχύεται Ιδιαίτερα άπό δυό περιστάσεις: πρώτον, τό κέρδος άπό τήν πούληση Εξαρτιέται άπό τήν άπάτη, τό δόλο, Εσωτερική γνώση, Ικανότητα καΙ χίλιες άλλες εύνοϊκές περιστάσεις τής άγοράς. Δεύτερο, άπό τό χρόνο έργασ(ας πού κοντά σ' αύτόν προστίθεται ίνα δεύτερο προσδιοριστικό στοιχείο: ό χρόνος κυκλοφορίας («Κεφάλαιο», 3ος τόμος).

Ό Μάρξ φανερώνει δτι τό τμήμα τοϋ κέρδους, μολονότι διαφέρει άνάμεσα στή μιά καί τήν άλλη έπιχείρηση, έχει τήν τάση νά πλησιάζει πρός ένα μ έ σ ο κ έ ρ δ ο ς , πού ol κεφαλαιοκράτες σάν μεμονωμένα άτομα προσπαθοΰν πάντα νά τό ξεπεράσουν μέ τόν άνταγωνισμό. «Στήν πραγματικότητα, τό άμεσο ένδιαφέρον τοϋ κεφαλαιοκράτη, ή τοϋ κεφαλαίου, σέ κάθε σφαίρα τής παραγωγής πού ύπάρχει άμεση έκμετάλλευση τών έργατών, περιορίζεται στή δημιουργία ένός έξτρα κέρδους, εϊτε μέ έξαιρετικά παραπανίσια έργασία, ή μέ τή μείωση τοϋ ήμερομισθίου κάτω άπό τό μέσο, ή μέ έξαιρετική παραγωγικότητα τών έργαζομένων». 'Αλλά τό πιό σημαντικό γεγονός είναι δτι τό ό λ ι κ ό κεφάλαιο βασίζεται στήν ύπεραξία - κέρδος καί γιά τό λόγο αύτό ένδιαφέρεται γιά τήν έκμετάλλευση τών έργατών, ένώ ό βαθμός τής έκμετάλλευσης ποικίλλει άνάλογα υέ τήν έκταση τής έργάσιμης ήμέρας καί τήν ένταση τής έργασίας. Μία παραπέρα τάση τοϋ καπιταλιστικού τρόπου

Κέρδο; καΐ χεφάλιιιη

παραγωγής εΤναι ή π τ ώ σ η σ τ ό τ μ ή μ α τ ο ϋ κ έ ρ δ ο υ ς ταυτόχρονα μέ τήν α ö ξ η σ η τής μάζας τ ο G κέρδους. Κεφάλαιο έπενδυμένο στά μέσα έργασίας (δηλαδή σταθερό κεφάλαιο) αύξάνεται μέ τήν αύξηση τής παραγωγής, ένώ ή άναλογία τοϋ μεταβλητού πρός τό σταθερό κεφάλαιο μειώνεται. Ή τάση τοϋ κεφαλαίου πρός μιά διαρκώς αύξανόμενη παραγωγή, σταθερή έπέκταση τής άξίας καί τής συσσώρευσης, ή άλλαγή στίς σχετικές άναλογίες τοϋ σταθερού καΐ μεταβλητού κεφαλαίου, ή άνάγκη γιά τήν αύξηση τόσο τής έκμετάλλευσης δσο καΐ τής κατανάλωσης, ή άνάπτυξη τής παραγωγικής δύναμης τής έργασίας, ώστε νά παράγονται περισσότερα πραγματα μέ τό ίδιο κεφάλαιο καΐ τόν ίδιο δγκο έργασίας καΐ τελικά ή πτώση τοϋ τμήματος τοϋ κέρδους, δλα αύτά φέρνουν στήν έπιφάνεια άντιφατικές τάσεις καΐ φαινόμενα μέχρι πού στό τέλος ή βαθιά άντίφαση πού ένυπάρχει στόν καπιταλισμό δέν μπορεί πιά νά μεταμφιεστεί. Μαζί μέ τήν πτώση στό τμήμα τοϋ κέρδους, η μάζα τοΰ κεφαλαίου μεγαλώνει καί, χέρι μέ χέρι μέ τΛν άνάπτυξη αύτη έρχεται μιά ύποτίμηση τών υπαρχόντων κεφαλαίων ή όποια έλέγχει τήν πτώση καΙ δίνει uni έπιταχυνόμενη κίνηση στή συσσώρευση τών άξιών κεφαλαίου. Μαζί μέ τήν άνάπτυξη τής παραγωγικότητας, άναπτύσσεται μιά ύψηλότερη σύνθεση του κεφαλαίου, δηλαδή ή άναφορική μείωση τής άναλογίας τοϋ μεταβλητού πρός τό σταθερό κεφάλαιο. Αυτές ol διαφορετικές έπιδράοεις μπορεί τή μιά φορά νά λειτουργήσουν κυριαρχικά πλάι - πλάι στό χώρο καΙ τήν άλλη α>ορό νά διαδεχτούν ή μία τήν άλλη στό χρόνο. Ά π ό καιρό σέ καιρό ή ούγκρουοη τών άνταγωνιστικών στοιχείων βρίσκει διέξοδο οέ κρίσεις. 01 κρίσεις είναι πάντοτε στιγμιαίες καΙ δυναμικές λύσεις τών ί παρχόντων άντιφάοεων. ΕΤναι βίαιες έκρήξεις ol όποιες γιά ένα διάστημα έπαναφέρουν σέ τάξη τή διαταραχθείοα Ισορροπία Ή άντίφαση, γιά νά τό τοποθετήσουυε μ' έναν πολυ γενικό τρόπο, ύπάοχει άπό τό γεγονός 3τι ό καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής περικλείει μιά τάση πρός τήν άπόλυτη άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάυεων, άνεξάρτητα άπό τήν άξία κοί τήν ύπεραξία πού περιέχει καί άνεξάρτητα άπό τις κοινωνικές συνθήκες κάτω άπό τΙς όποιες διαδραματίζεται ή καπιταλιστική παραγωγή. Ά π ό τήν άλλη υεοιά ό σκοπός τής 121

xiii

χειράίλιιιυ

καπιταλιστικής παραγωγής εΤναι νά διατηρήσει τό δριο τής άξΙας (δηλαδή νά προάγει μιά δλο καί πιό ραγδαία άνάπτυξη τής άξίας α ύ τ ή ς ) . («Κεφάλαιο», 3ος τόμος)

Ή τάση πρός μιά άσυγκράτητη παραγωγή καί άπεριόριστη άνάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων μπαίνει σέ μιά άντίφαση μέ τή συντήρηση τής ύπάρχουσας άξιας κεφαλαίου. Ή καπιταλιστική π α ρ α γ ω γ ή άναζητεί άδιάκοπα νά ύπερνικήσει αύτά τά *μμονα Εμπόδια, καί τά ύπερνικά μόνο μέ μέσα τά όποια ξανατοποθετούν τά έμπόδια αύτά στο δρόμο της καί μάλιστα σέ μιά φοβερότερη κλίμακα Τό π ρ α γ μ α τ ι κ ό έ μ π ό δ ι ο τής καπιταλιστικής παραγωγής είναι τό κ ε φ ά λ α ι ο τ ό Γ δ ' ι ο . Είναι τό κεφάλαιο καί ή αύτο-έπέκτασή του πού έμφανίζονται σάν σημείο έκκίνησης καί κλεισίματος, τό κίνητρο καί ό λόγος τής παραγωγής. "Οτι ή παραγωγή είνϊι μόνο παραγωγή γιά κ εφ ά λ α ι ο καί δχι τό άντίθετο Τά μέσα τής παραγωγής δέν είναι μονάχα μέσα γιά μιά σταθΓρή έπέκταση τής ζωντανής διαδικασίας τής κοινωνίας τών παραγωγών Τά δρια μέσα στά όποϊα μπορεί νά κινηθεί ή διατήρηση της αύτο-έπέκτασης τής κεφαλαιικής όξίας πού βασίζεται οτήν Ιδιοποίηση καί τό φτώχεμα τών μεγάλων μαζών τών έργαζομένων — αύτά τά δρια έρχονται συνεχώς ο έ σύγκρουση μέ τις μέθοδες παραγωγής πού έφαρμόζει τό κεφάλαιο γιά δικούς του σκοπούς, μέθοδες πού όδηγοΰν πρός μιά άπεριόριστη έπέκταση τής παραγωγής, πρός μιά παραγωγή γιά τήν παραγωγή, πρός μιά Απροσδιόριστη άνάπτυξη τής κοινωνικής παραγωγικότητας τής έργασίας Τά μέσα — άσυγκράτητη άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων τής κοινωνίας — έρχονται συνεχώς σέ σύγκρουση μέ τόν περιορισμένο σκοπό τής αύτο-έπέκτασης τοΰ ύπάρχοντος κεφαλαίου («Κεφάλαιο», 3ος τόμος)

Μέ τή συσσώρευση και τό συγκεντρωτισμό, ή έμφυτη τάση τοϋ κεφαλαίου πρός μιά 6 π ε ρ π α ρ αγωγή έντατικοποιεϊται. Αύτό, άσφαλώς, δέν σημαίνει ύπερπαραγωγή άπό ά ξ ί ε ς χ ρ ή σ η ς — οί άνθρώπινες μάζες θά μπορούσαν νά κάνουν μέ πολύ περισσότερες τέτοιες άξίες — άλλά άπό ά ν τ α λ122

Κέρδος

xrii

χΓ((·άλ<ιιιι

124

λ α κ τ ι κ έ ς ά ξ ί ε ς Εμπορευμάτων πού δέ μπορούν νά βρουν άγοραστή. Ά φ ο ϋ ό σκοπός τοϋ κεφαλαίου δέν είναι νά ύπηρετήσει όρισμένες άνάγκες, άλλά νά παράγει κέρδος, καΙ άφοϋ έκπληρώνει τ ό σκοπό αύτό μέ μέθοδες πού προσαρμόζουν τή μάζα τής παραγωγής στήν κλίυακα τής παραγωγής καΙ δχι τό ά ν τ ί θ ε τ ο , μιά διάσταση πρέπει πάντα νά παρεμβαίνει άνάμεσα στίς περιορισμένες διαστάσεις τής κατανάλωσης κάτω άπό τόν καπιταλισμό και σέ μιά παραγωγή ή όποία γιά πάντα θά τείνει νά ξεπεράσει αύτά τά σύμφυτα δριά της Δέν ύπάρχουν πολλά μέσα παραγωγής που παράγονται γιά νά άπασχολήσουν τό Ικανό τμήμα τοΰ πληθυσμού. 'Εντελώς τ ό άντίθετο. Πρώτα ά π ' δλα, ίνα πολύ μεγάλο τμήμα τοΰ παραγώμενου πληθυσμού δέν είναι πραγματικά Ικανό γιά έργασία καί ά π ό τήν κατάστασή του αύτή είναι προορισμένο νά έκμεταλλεύεται τήν έργασία τών άλλων Δεύτερο, δέν παράγονται άρκετά μέσα παραγωγής νά έπιτρέψουν τήν άπασχόληση όλόκληρου τοΰ Ικανοΰ σώματος τοΰ πληθυσμού κάτω ά π ό τΙς πιό παραγωγικές συνθήκες. 'Οπότε ή άπόλυτη περίοδος έργαοίας θά μπορούσε νά συντομευτεί άπό τόν δγκο καΙ τήν άποτελεσματικότητα τού σταθερά άπασχολημένου κεφαλαίου. Ά π ό τήν άλλη μεριά, παράγονται κατά περίοδες πάρα πολλά μέσα έργασίας καΙ άναγκαιότητες ζωής γιά νά μπορέσουν νά χρησιμεύσουν σάν μέσα γιά τήν έκμετάλλευση τών έργατών μ' ένα όρισμένο ποσοστό κέρδους. Πάρα πολλά έμπορεύματα παράγονται γιά νά έπιτρέψουν τήν πραγμάτωση καΙ τή ιιετατροπή σέ νέο κεφάλαιο της άξίας καΙ τής ύπεραξίας, πού περιέχεται στα έμπορεύματα αύτά κάτω ά π ό συνθήκες διανουής καΙ κατανάλωσης Ιδιότυπες στήν κεφαλαιοκρατική παραγωγή, δηλαδή παρα πολλά γιά νά έπιτρέψουν τ ή συμπλήρωση τής διαδικασίας αύτής χωρίς σταθερά έπαναλαμβανόμενες έκρήξεις Δέν παράγεται πάρα πολύς πλούτος Ά λ λ ά κατά καιρούς παράγεται πάρα πολύς πλούτος στίς κεφαλαιοκρατικές αύτοάντιφατικές μορφές του 01 περιορισμοί τοΰ κεφαλαιοκρατικοϋ τρόπου παραγωγής έρχονται στήν έπιφάνεια: |Τ) Ά π ό ^ό γεγονός δτι ή άνάπτυξη τής παραγωγικότητας τής έργασίας δημιουργεί ά π ό τήν πτώση τοΰ ποσοστού τοΰ κέρδους ένα νόμο ό όποιος σ' ένα όρισμένο σημείο έρχεται σέ άνταγωνιστική σύγκρουση μέ τήν άνάπτυξη αύτή <αΙ πρέπει νά ξεπερνιέται διαρκώς μέσα ά π ό κρίσεις. |Τ] Ά π ό τό γεγονός δτι ή έπέκταση ή ή συρρίκνωση τής παραγωγής καθορίζονται άπό τήν Ιδιοποίηση τής άπλήρωτης έργασίας καί ή άναλογία τής

Κι-ρδο; χαί κεφάλαιο Απλήρωτης αύτής έργασίας πρός τήν ύλοποιημένη έργασία γενικά —γιά νά μιλήσουμε τ ή γλώσσα τών καπιταλιστών— καθορίζεται άπό τό κέρδοίς καί τήν άναλογία τοΰ κέρδους αύτοΰ πρός τό ένεργό κεφάλαιο, δηλαδή μάλλον άπό ίνα 6ριστικό ποσοστό κέρδους, παρά άπό τή σχέση τής παραγωγής πρός τΙς κοινωνικές άπαιτήσεις, τΙς άπαιτήσεις τών κοινωνικά άναπτυγμένων άνθρώπινων ύπάρξεων Τό ποσοστό τοΰ κέρδους εΤναι ή κινητήρια δύναμη τής κεφαλα>οκρατικής παραγωγής. Πράγματα παράγονται μόνο στο βαθμό που μπορούν νά παραχθοΰν μέ κέρδος. Ά π ό δώ προέρχεται τό ένδιαφέρον τών "Αγγλων οίκονομολόγων γιά τήν πτώση τοΰ ποσοστοΰ τοΰ κέρδους. Τό γεγονός δτι ή πιθανότητα καί μόνο ένός τέτοιου συμβάντος θά μπορούσε νά στενοχωρεί τόν Ρικάρντο, δείχνει τή βαθύτατη κατανόηση του τών δρων τής κεφαλαιοκρατικής παραγωγής. ΕΤναι άκριβώς αύτό πού στρέφεται έναντίον του, ή άδιαφορία του γιά τις «άνθρώπινες υπάρξεις» κι άκόμα δτι έχει πάντα άνοιχτά τό ματια του γιά τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων, δποιο κι άν εΤναι τό κόστος σέ άνθρώπινες ύπάρξεις καΙ άξίες κεφαλαίου — αύτό άκριβώς είναι τό πιό σημαντικό πράγμα γιά τόν Ρικάρντο. Ή άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων τής κοινωνικής έργασίας εΤναι τό Ιστορικό καθήκον καί ή δικαίωση τοΰ κεφαλαίου. Αύτός άκριβώς εΤναι 6 τρόπος μέ τόν όποιο τό κεφάλαιο άσυνείδητα δημιουργεί τις υλικές άπαιτήοεις ένός ύψηλότερου τρόπου παραγωγής. («Κεφάλαιο», 3ος τόμος)

Αύτό τό έδάφιο εΤναι άναμφίδολα σημαντικό. Φανερώνει δχι μόνο δτι ό Μάρξ προτιμούσε τόν «κυνισμό» ^(όν άστών οίκονομολόγων άπέναντι σέ κάθε συναιοθηματική συσκότιση τών πραγματικών δεδομένων, άλλά άποδείχνει έπΙσης καί τήν Ιστορική του άντικειμενικότητα. Ό Μάρξ ήταν άδΙστακτος στό ξεμασκάρεμα τών άπάνθρωπων άποτελεσμάτων τοϋ καπιταλισμού. Μέ πάθος προασπίστηκε τήν έργατική τάξη καί άγωνίστηκε νά άναπτύξει τήν πολιτ'κή της συνείδηση. Ταυτόχρονα ήταν έπΙσης ένας άντικειμενικός Ιστορικός πού, ένώ έπιτίθονταν ένάντια σ' ένα σύστημα, ποτέ δέν παραγνώριζε τόν «Ιστορικό του ρόλο καί τή δικαίωσή του». Περιέγραψε τήν καταγωγή τοΰ κεφαλαίου καί τήν «πρωτόγονη συσσώρευσή» του μέ δλες τΙς δαρδαρότητές του, άλλά ταυτόχρονα άπότισε φόρο τιμής στόν Ιστορικό ρόλο τοΰ κεφα124

Κίρδος καί κεφάλαιο

λαΐου. Τό κεφάλαιο μέ τόν τίτλο «Ή λεγόμενη άρχική συσσώρευση» («Κεφάλαιο», Ιος τόμος) άποτελεϊ ένα άπό τά πιό μεγαλειώδη καί συναρπαστικά κείμενα στήν Ιστορία τοϋ γραπτοΰ λόγου καΐ τό περιεχόμενό του δικαιώνει τήν σχεδόν σαιξπηρική έκφραση: « Ά ν τό χρήμα, κατά τόν Ήζιέ(*), έρχεται στόν κόσμο μέ φυσικές κηλίδες αίματος στή μιά του δψη, τό Κεφάλαιο έρχεται στάζοντας αίμα καΐ βρωμιά άπό τήν κορφή ώς τά νύχια, άπό δλους τούς πόρους του». («Κεφάλαιο», Ιος τόμος). "Οπως άκριβώς ό Μάρξ είδε τήν ά λ λ ο τ ρ I ωσ η σάν τή βαριά σκιά που έπεφτε πάνω στή γή άπό τόν κ α τ α μ ε ρ ι σ μ ό τ ή ς έργασίας, ένώ ταυτόχρονα ήταν Ικανός νά έπικυρώσει τόν καταμερισμό τής έργασίας σάν ένα στάδιο τής άνάπτυξης μέσα άπό τήν όποία ό άνθρωπος βαδίζει πρός τήν όλοκλήρωση τοϋ άνθρώπινου δυναμικοΰ του, έτσι άκριβώς σάλπισε γιά τόν ταξικό άγώνα ένάντια στόν καπιταλισμό γιά νά έπιταχύνει τή μεταβίβαση άπό τόν καπιταλισμό σέ υψηλότερους κοινωνικούς τύπους. Ή παραπανίσια έργασία γενικά, οάν έργασία που έκτελεϊται έπιπρόσθετα άπό τΙς δοσμένες άνάγκες, πρέπει πάντοτε νά παραμένει... ΕΤναι μία άπό τΙς έκπολιτιστικές όψεις τοϋ κεφαλαίου πού ύποχοεώνει αύτή τήν παοαπανίσια έργασία μ' έναν τρόπο καΐ κάτω άπό όρους πού είναι περισσότερο πρός δφελος τής άνάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων, τών κοινωνικών σχέσεων καί τής δημιουργίας τών στοιχείων γιά έναν νέο καΐ ύψηλότερο κοινωνικό τύπο άπό έκεϊνον πού ύπήρχε κάτω άπό τούς προηγούμενους τύπους τής δουλείας, δουλοπαροικίας κλπ. Έ τ σ ι , άπό τή μιά μεριά φέρνει στό προσκήνιο ίνα στάδιο στό όποιο έξαλείφεται ή καταπίεση καΐ ή μονοπώληση μιας κοινωνικής άνάπτυξης (περιλαμβανομένων τών ύλικών και πνευματικών πλεονεκτημάτων) άπό ίνα τμήμα τής κοινωνίας σέ βάρος τοϋ άλλου. Ά π ό τήν άλλη μεριά δημιουργεί τά ύλικά μέσα καΐ τΙς έμβρυώδεις συνθήκες, καθιστώντας πραγματοποιήσιμο ίναν ύψηλότερο τύπο κοινω-

113

<*) 'Εμίλ Ώζιε (1820 - 89), Γάλλος δραματουργός χαί ονγγραΐ(έας, όξντατος έπιχριτής τών κοινωνικών σιτνθηχών τής έ.τοχήις του.

Kc<>ôo; xiu xeq άλιιιη νΙας πού θά συνδυάζει τήν παραπανίσια έργασία μέ μιά μεγαλύτερη μείωση τοΰ χρόνου πού άφιερωνεται στήν ύλική έργασία γενικά («Κεφάλαιο», 3ος τόμος)

«Ή μεγάλη Ιστορική φάση τοϋ κεφαλαίου», έγραψε 6 Μάρξ στό σχέδιο «Βάσεις τής κριτικής τής πολιτικής οίκονομίας», ...είναι δτι δ η μ ι ο υ ρ γ ε ί π α ρ α ' π α ν ί σ ι α έργασ ί α . . . Τό κεφάλαιο πού άγωνίζεται άκατά.ταύτα πίσω άπό τόν γενικό τύπο τού πλούτου όδηγεϊ τήν έργασία πέρα άπό τά δρια τής φυσικής άναγκαιότητας καί έτσι δημιουργεί τό ύλικό στοιχείο γιά τήν άνάπτυξη τής πλούσιας άτομικότητας, πού είναι πολύπλευρο, τόσο στήν παραγωγή του, δσο καί στήν κατανάλωσή του. "Ετσι ή έργασία αύτής τής άτομικότητας δέν θά έμφανίζεται πιά σάν έργασία, άλλά σάν ή πλήρη άνάπτυξη τής Ιδιας τής πράξης, άπό τήν όποία ή φυσική άναγκαιότητα στήν άμεση μορφή τ η ; έχει έξαφανιστεί έπειδή ή φυσική άναγκαιότητα άντικαταστάθηκε ά π ό τήν Ιστορικά δημιουργημένη άναγκαιότητα. Κατά συνέπεια τό κ ε φ ά λ α ι ο ε ί ν α ι π α ρ α γ ω γ ι κ ό , είναι δηλαδή μιά ούσιώδης σχέση γιά τήν άνάπτυξη τών κοινωνικών παραγωγικών δυνάμεων. Παύει νά είναι τέτοια σχέση μόνο δταν ή άνάπτυξη τών παραγωγικών αύτών δυνάμεων βρίσκεται περιορισμένη ά π ό τό κεφάλαιο («Βάσεις τής Κριτικής τής πολιτικής οίκονομίας»).

Σέ κάθε οίκονομική κρίση ol παραγωγικές δυνάμεις βρίσκονται περιορισμένες άπό τό κεφάλαιο. Ή άστική τάξη, δμως, έμαθε μερικά μαθήματα: δέ μπορεί νά σπάσει τό φράγμα, άλλά μπορεί νά τό σπρώξει πιό πίσω. Δέν μπορεί νά άποφύγει τΙς κρίσεις, άλλά μπορεί νά τΙς κατευνάσει. Ή χωρίς προηγούμενο άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων στήν έποχή μας έχει φέρει άντιμέτωπη τήν άστική τάξη μέ νέα προβλήματα, άλλά έπίσης τήν πλούτισε μέ νέες έμπειρίες. Ό Μάρξ υπόθεσε δτι ol ο ί κ ο ν ο μ ι κ έ ς κρίσεις θά έπαιρναν δλο καί πιό όξύτερη μορφή. Στήν έποχή του ή ύπόθεση αύτή είχε γερή βάση. Παρά τήν παγκόσμια οίκονομική κρίση τοϋ 1929, ή Ιστορία δέν φαίνεται νά έχει όλοκληρώσει τήν προφητεία του. Τις έσωτερικές, δμως, άντιφάσεις τοϋ καπι126

Krobo;

y
ταλιστικοϋ τρόπου παραγωγής, πού ό Μάρξ άνέλυσε, ό καθένας μπορεί νά τΙς δεϊ καθαρά σήμερα, άκόμα καί ol μή μαρξιστές. ΚαΙ ol πολιτικές κρίσεις γίνονται πράγματι δλο καί περισσότερο καταστροφικές.

1Ζ7

10 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΑΥΞΑΝΟΜΕΝΗΣ ΑΘΛΙΌΤΗΤΑΣ

Γιά τό Μάρξ της νεανικής ήλικίας ή αύξανόμενη άθλιότητα τοϋ έργάτη ήταν τό άναπόδραστο άποτέλεσμα τής άλλοτρίωσής του. Τό προϊόν τής έργασίας τοϋ έργάτη τόν άντιμετωπίζει σάν ένα ξένο έπιτακτικό έμπόρευμα. Καθώς δέν διαθέτει δικά του μέσα παραγωγής, έξακοντίζεται μέσα στό μηχανισμό τής παραγωγής άπό τόν ξένο πού έχει δικά του τά μέσα παραγωγής. 'Εργάζεται: δχι γιά νά Ικανοποιήσει μιά άνάγκη, άλλά γιατί στόν κόσμο τής έμπορευματικής παραγωγής δέν έχει άπομείνει τίποτα πού θά μποροΰσε νά κάνει. Γιά τό λόγο αύτό ή άθλιότητά του αύξάνει, άνεξάρτητα άπό τό υψος τών άπολαδών του, σέ άναλογία μέ τόν δγκο καί τή σοβαρότητα τής έργασίας του. "Οσο περισσότερο πλοϋτο παράγει, τόσο πιό φτωχός γίνεται, εΓτε άνεδαίνουν ol άπολαδές του, εΓτε πέφτουν στή διαδικασία αύτή. 'Υψηλότερες άπολαδές δέν μεταβιβάζουν άνθρώπινη άξιοπρέπεια στόν έργάτη. Ό Μάρξ, ό συγγραφέας τοΰ Κ ε φ α λ α ί ο υ , έμεινε πιστός στήν άποψη αύτή ώς τό τέλος. Στόν τρίτο τόμο τοΰ Κεφαλαίου, στό πέμπτο κεφάλαιο, ό Μάρξ, σέ προχωρημένη πιά ήλικία, έπανίχνευσε τήν Ιδέα πού πρωτοσκιαγράφησε στά «ΟΙκονομικά καί πολιτικά χειρόγραφα». 'Ανάμεσα στά δύο αύτά έργα, είναι άλήθεια, βρίσκεται ή θεωρία τής άξίας καί ύπεραξίας, πού έβαλε τό δόγμα τής αύξανόμενης ά128

130

Τό .Τφυβ/.ημα τής «ΐ'ξανόμεντμ: Λθλιότητη:

θλιότητας πάνω σέ βάσεις μιας νέας πολιτικής οΐκονομίας. Ή παραγωγή τής ύπεραξίας είναι τό βασικό άντικείμενο τής καπιταλιστικής παραγωγής. Μόνιμη έπιδίωξη τοϋ κεφαλαίου είναι νά άποσπάσει περισσότερα άπό τόν Ιστό, τό νεΰρο καί τό νοΰ τοΰ Εργαζόμενου πληθυσυοΰ, είτε μέ τήν Επιμήκυνση τής Εργάσιμης ήμέρας, είτε μέ τήν Εντατικοποίηση τής έργασίας, εΓτε μέ τήν αύξηση τής παραγωγικότητας πού Εχει σάν άποτέλεσμα νά κοντένει τό μέρος έκεϊνο τής Εργάσιμης ήμέρας στή διάρκεια τοϋ όποίου ό έργάτης παράγει άξία πού άνταποκρίνεται στ'ις άπολαβές του καί νά έπιμηκύνει τό μέρος έκεϊνο πού στή διάρκειά του ό έργάτης Εκτελεί άπλήρωτη έργασία γιά τόν κεφαλαιοκράτη. Ό κεφαλαιοκράτης πρέπει νά προσπαθήσει, άν θέλει νά μή συντριβεί, νά αύξήσει τήν παραγωγικότητα, ώστε νά άντισταθει στόν άνταγωνισμό. Πρέπει νά προσπαθήσει νά μειώσει τό κόστος παραγωγής ώστε προσωρινά νά άνακόψει τούς άνταγωνιστές του. Γιά τό λόγο αύτό ό κεφαλαιοκράτης είναι ύποχρεωμένος νά συσσωρεύσει μέρος τής ύπεραξίας, νά τήν προσθέσει στό ύπάρχον κεφάλαιο, νά τήν έπενδύσει σέ μηχανήματα κλπ. "Ολες ol μέθοδες τής αύξησης τής ύπεραξίας είναι γιά τό λόγο αύτό μέθοδες συσσώρευσης, καί δλες ol μέθοδες συσσώρευσης είναι μέθοδες τής αύξησης τής ύπεραξίας. Ά λ λ ά δλες ol μέθοδες γιά τήν παραγωγή τής υπεραξίας είναι ταυτόχρονα μέθοδες συσσώρευσης. ΚαΙ κάθε έπέκταση τής συσσώρευσης γίνεται ξανά ι ό μέσον γιά την άνάπτυξη των μεθόδων αϋτών. Συνάγεται έτσι δτι στό μέτρο πού συσσωρεύεται τό κεφάλαιο, ή κατάσταση τού έργάτη, δποια κι άν είναι ή πληρωμή του, μεγάλη ή μικρή, πρέπει νά χειροτερέψει. («Κεφάλαιο», Ιος τόμος)

01 ύψηλότερες άποδοχές πού μποροΰν νά κερδίσουν ol έργάτες μέ τόν όργανωμένο άγώνα, Ιδιαίτερα σέ καιρούς ύψηλής άπασχόλησης (δηλαδή έλάχιστης ά-

Ί'.. πρόβλημα τήε «ί'ΕαΜίμενη; Αθλιότητας

νεργίας) δέν σημαίνει τίποτε άλλο παρά μόνο δτι τό δάρος καί ή δύναμη τής χρυσής άλυσίδας είναι τέτοια πού μπορεί νά χαλαρώσει λιγάκι ή έντασή της. Ή άθλια κατάσταση τού έργάτη βρίσκεται πρώτα καί κύρια στό γεγονός δτι μέ τήν έργασία του ό έργάτης άναπαράγει κεφάλαιο γιά λογαριασμό τοΰ κεφαλαίου καί μαζί μ* αύτό άναπαράγει τή δική του άλλοτρίωση καί άθλιότητα. Τό κεφάλαιο, πού είναι έξαιρετικά φειδωλό μέ τά άγαθά καί τΙς μηχανές, είναι άφάνταστα σπάταλο μέ τούς ζωντανούς άνθρώπους, μέ τή σάρκα καί τό αίμα, τή δύναμη και τό νοΰ τοΰ έργαζόμενου πληθυσμοϋ. Τίποτα δέν έπιτρέπεται νά σταθεί έαπόδιο στό δρόμο τής συσσώρευσης κεφαλαίου καί τού αύξανόμενου κέρδους. "Ετσι τό Κεφάλαιο είναι άδιάφορο μπροστά στήν ύγεια και τή βιοτική διάρκεια τοϋ έργάτη, δπου δέν Αναγκάζεται άπό τήν κοινωνία νά δείχνει ένδιαφέρον Στά παράπονα γιά τή φυσική καί πνευματική καχεξία, γιά τόν πρώιμο θάνατο, τό μαρτύριο τής ύπερβολικής έργασίας, άπαντα: Αξίζει νά μάς βασανίζουν αύτά άφοϋ αύξαίνουν τά κέρδη μας, Στό σύνολό του δμως τό Κεφάλαιο δέν κρέμεται άπό τήν καλη ή κακή θέληση τού καθενός κεφαλαιούχου χωριστά. Ό έλεύθερος συναγωνισμός κάνει τούς έμφυτους νόμους τής κεφαλαιοκρατικής παραγωγής νά όρθώνονται άπέναντι στόν καθένα άτομικό κεφαλαιούχο σάν έξωτερικοί άναγκαστικοί νόμοι («Κεφάλαιο», Ιος τόμος)

Τό άγριο κυνηγητό τού κέρδους ή κινητήρια δύναμη τής κεφαλαιοκρατικής παραγωγής, δημιουργεί μιά άδιάκοπη τάση πρός τήν αύξηση τής άθλιότητας τών έργατώ»/. "Ετσι, «ή γενική τάση τής κεφαλαιοκρατικής παραγωγής δέν είναι νά αύξήσει, άλλά νά δυθίσει τό μέσο έπίπεδο τών μισθών» («Μισθός, Τιμή καί Κέρδος»). Ή τάση «τροποποιείται» καί συγκρατείται πρωταρχικά άπό τούς Γδιους τούς έργάτες, ol όποιοι Ιδιαίτερα σέ καιρούς ύψηλής άπασχόλησης, είναι Ικανοί νά τήν καταπολεμήσουν καί μέ τήν ένέργειά τους αύτή «κά130

Το Π<κ>6λημα τηΐ «ί'Ειιχ OUF νη; Αθλιότητα;

νουν περιστατικά δ,τι μπορούν καλύτερο γιά τήν προσωρινή βελτίωση τής θέσης τους». Άλλά ή τάση πρός τήν αύξηση τής άθλιότητας τής έργατικής τάξης βρίσκει συνεχή έκφραση στή μείωση τής σχετικής συμμετοχής τών έργατών στό έθνικό εΙσόδημα. Ή συμμετοχή αύτή, μιά συμμετοχή στίς άξίες πού παρήχθηκαν άπό τούς Ιδιους τούς έργάτες, έλαττώνεται σταθερά άκόμα καί σέ περιόδους μέ άνυψωτική τάση τών μισθών, ένώ ή συμμετοχή τών κεφαλαιοκρατών αυξάνεται. 'Εκείνο πού συμβαίνει είναι δτι ol έργάτες, άκόμα καί μέ άνεβασμένο εΙσόδημα, μπορούν στήν πραγματικότητα νά άγοράσουν μιά σταθερά μειωνόμενη άναλογία τών προϊόντων πού έφτιαξαν ol Ιδιοι. Ό Μάρξ έπέσυρε τήν προσοχή σέ πολλούς σημαντικούς παράγοντες στήν έκτίμηση τής έργατικής τάξης, πού πρέπει νά λογαριάζονται δταν έξετάζουμε τό πρόβλημα τής τάσης πρός τήν αύξανόμενη άθλιότητα. 01 παράγοντες αύτοί εΤναι τριών εΙδών: Πρώτος καί κύριος: ύπάρχουν οίκονομικές κρίσεις, περιοδικά έπαναλαμβανόμενες στήν έποχή τοΰ Μάρξ, ol όποιες ματαιώνουν σέ μεγάλο βαθμό κάθε βελτίωση στό έπίπεδο τής ζωής τών έργατών καί κατά τή διάρκεια τών όποίων ή αύξανόμενη άθλιότητά τους γίνεται όλοφάνερη μέ πολλούς τρόπους, δπως μέ τΙς συνθήκες διατροφής καί διαμονής καί πάνω άπ' δλα μέ τή μαζική άνεργία. Δεύτερος: τά άποτελέσματα τής έντατικοποίησης τής έργασίας, πού εΤναι μιά μορφή τής έπιμήκυνσης τής έργάσιμης ήμέρας. Σέ μιά ώρα «συγκεντρωμένης» έργασίας μποροΰν νά άποσπαστοΰν άπό τόν έργάτη περισσότερα άπ' δ,τι σέ δυό «πορώδεις» ώρες. Ό έργάτης μπορεί νά έξαναγκαστεϊ νά ξοδέψει δυό φορές περισσότερη άπό τήν κανονική ζωτική δραστηριότητα. 'Εντατικοποίηση τής έργασίας σημαίνει δτι ό ζωτικός χρόνος τοΰ έργάτη μετασχηματίζεται, σέ άκόμα μεγαλύτερο βαθμό, σέ χρόνο έργασίας γιά τόν έργοδότη. Σάν άποτέλεσμα ό έργάτης εΤναι έκτε1SI

Τό πρόβλημα τής αΐ'ξανόμενη; άθλιότητας

θειμένος σέ πιό γρήγορο γέρασμα καΐ γίνεται άνίκανος σέ μιά πρωιμότερη ήλικία νά συμβαδίσει μέ τούς ρυθμούς έργασίας. Τρίτος: ή άξία τής έργατικής δύναμης (τά άναγκαία μέσα γιά τή συντήρηση τού έργάτη καΐ τής οίκογένειάς του) μπορούν νά κερδηθοΰν μόνο μέ τή συνεχώς αύξανόμενη άνάγκη νά πάρουν μέρος στήν έργασία έκτός άπό τόν έπικεφαλής τής οίκογένειας, ol γυναίκες καΐ τά παιδιά. Ό μισθός τοΰ οικογενειάρχη δέν εΤναι πιά Ικανοποιητικός γιά νά διασφαλίσει τή συντήρηση καΐ τήν άναπαραγωγή τής οίκογένειας καΐ πρέπει νά ένισχυθεΐ καΐ νά Αντικατασταθεί άπό τόν συνολικό μισθό τής οίκογένειας. Ή αύξηση στό εΙσόδημα τής οίκογένειας εΤναι πάντοτε μικρότερη άπό τήν αύξηση στό άθροισμα τής έργασίας πού προσφέρεται. Ή άξία της έργατικής δύναμης ήταν καθορισυένη άπό το χρόνο έργασίας τόν άναγκαϊο όχι μονάχα γιά τή συντήρηση τοΰ άτομικοΰ ένήλικου έργάτη, άλλά καΐ γιά τή συντήρηση τής οίκογένειάς του. Ή μηχανή, ρίχνοντας όλα τά μέλη τής έργατικής οίκογένειας στήν άγορά τής έργασίας, μοιράζει τήν άξία τής έργατικής δύναμης τοΰ άντρα σέ όλη τήν οίκογένειά του. "Ετσι ρίχνει τήν άξία τής έργατικής του δύναμης. Ή έξαγορά τής οίκογένειας πού είναι κομματιασμένη σέ 4 λ.χ έργατικές δυνάμεις στοιχίζει Ισως περισσότερο ά π ' δ,τι προηγούμενα ή έξαγορά τής έργατικής δύναμης τοΰ άρχηγοΰ τής οίκογένειας, άλλά άντί γι' αύτό μπαίνουν 4 ήμέρες έργασίας στή θέση τής μιας, καΙ ή τιμή τους πέφτει συγκριτικά πρός τό πλεόνασυα τής ύπερεργασίας τών τεσσάρων πάνω άπό τήν έργασία τοΰ ένός Γιά νά ζήσει ή οίκογένειά, ol τέσσερεις πρέπει τώρα δχι μόνο νά έργαστοΰν, άλλά να προσφέρουν όπερεργασία γιά τόν κεφαλαιοκράτη. Βλέπουμε έτσι δτι ή μηχανή, ένώ αύξάνει τό άνθρώπινο υλικό πού άπαρτίζει τό κύριο άντικείμενο τής έκμεταλλευτικής δύναμης τοϋ κεφαλαίου, συνάμα αύξάνει καΙ τό βαθμό τής έκ μετάλλευσης («Κεφάλαιο», Ιος τόμος).

Ή έρευνα τοΰ Μάρξ γιά τήν άξία τής έ ρ γ α τ ι κ ή ς δ ύ ν α μ η ς σ ά ν έ μ π ό ρ ε υ μ α ρίχνει σημαντικό φώς στίς σταθερές περιστάσεις υέσα στίς όποιες έκφράζεται ή κεφαλαιοκρατική τάση γιά τήν 1.12

134

Τό π<>66λημα τής αύξανιχιενης άβλιότητας

αύξηση τής άθλιότητας της έργατικής τάξης. Ή άξία αύτή καθορίζεται άπό τήν άξία τών μέσων κατανάλωσης που είναι άναγκαία γιά τήν παραγωγή, άνάπτυξη καί συντήρηση τής έργατικής δύναμης τοϋ έργάτη καί τή συντήρηση καί άναπαβαγωγή τής olκογένειάς του. "Οπως τονίζει ό Μάρξ στό «Μισθός, Τιμή καί Κέρδος», ή άξία αύτή άποτελεϊται άπό δυό στοιχεία: Ενα φυσικό - προσδιορισμένο άπό τά μέσα κατανάλωσης, άπαραίτητα γιά τή συντήρηση καί άναπαραγωγή τής έργατικής δύναμης καί άντιπροσωπεύοντας τό έλάχιστο δριο τής άξίας - καί Ενα Ιστορικό καί κοινωνικό, τό μέγεθος τοΰ όποίου καθορίζεται άπό τόν ταξικό άγώνα καί τό όποιο είναι προσαρμοσμένο σέ κάθε χώρα άπό τό Ιδιαίτερο Επίπεδο ζωής καί τών παραδόσεών της. Ά π ό τήν άποψη αύτή ό μισθός παίρνει τό χρώμα κάθε Ιδιαίτερου πολιτισμού. 01 Ιδιαίτερες κοινωνικές συνθήκες κάτω άπό τΙς όποιες ζοΰν καί Εργάζονται ol άνθρωποι, φέρνουν στήν έπιφάνεια Ιδιαίτερες άνάγκες τών όποίων ή Ικανοποίηση άπαιτεϊ καταναλωτικά άγαθά πέρα άπό τό έλάχιστο δριο τής άξίας τής έργατικής δύναμης. Αύτό τό κοινωνικό καί Ιστορικό στοιχείο, πού είναι Ικανό γιά μιά άτέλειωτη κλίμακα άπό παραλλαγές καί είναι προσδιορισμένο άπό τήν κατάσταση τών παραγωγικών δυνάμεων, καθορίζεται άπό τόν ταξικό άγώνα. Ό καθορισμός τοΰ πραγματικού του βαθμοΰ ρυθμίζεται μόνο μέ μιά συνεχή πάλη άνάμεσα στό κεφάλαιο καί τήν έργασία, γιατί ό κεφαλαιοκράτης τείνει διαρκώς νά μειώοει τό μισθό στό φυσικό κατώτατο δριό του καί νά έπεκτείνει τήν έργάσιμη ήμέρα στό φυσικό άνώτατο δριό της, ένώ ό° έργάτης άσκεϊ σταθερά πίεση πρός τήν άντίθετη κατεύθυνση. Ή ύπόθεοη αυτή μετατρέπεται άπό μόνη της σέ ζήτημα το<" συσχετισμού τών δυνάμεων τών άντιυαχομέν^ν («Μιοθός Τιμή, Κέρδος»).

'Εδώ άντιμετωπίζουμε δύο παράγοντες ol όποιοι, μέ τήν Εννοια πού ό Μάρξ χρησιμοποίησε τόν όρο,

135

Τ ο .τ
τ ne « Γ Ϊ α χ ό μ ε ν η ;

Αθλιότητα;

«τροποποιούν» τήν τάση πρός τήν αύξανόμενη άθλιότητα. Ή προοδευτική τεχνολογική έξέλιξη καί ή αύξηση τής παραγωγικότητας, μειώνουν τήν άξία τής έργατικής δύναμης, μέ τή μείωση τής άξίας τών άγαθών πού άπαιτοΰνται γιά τή συντήρησή της καί τήν άναπαραγωγή της. Ταυτόχρονα μεταβάλλουν τΙς κοινωνικές άνάγκες καί δημιουργούν μιά αύτόματη άναγκαιότητα παραγωγής νέων καταναλωτικών άγαθών. "Ετσι ή τεχνολογική πρόοδος μειώνει άπό τή μιά μεριά τήν άξία τής έργατικής δύναμης και άπό τήν άλλη δημιουργεί νέες άνάγκες καί νέα άγαθά σάν ένα φυσικό μέρος τής άξίας αύτής. Ή θέση τών έργατών πρέπει πάντοτε νά μετριέται μέ τήν άξία τής έργατικής δύναμης, ή όποία περικλείει τό Ιστορικό καΙ κοινωνικό αύτό στοιχείο των νέων άναγκών δημιουργημένων άπό τήν παραγωγή τήν Ιδια. "Ενα σπίτι μπορεί νά είναι μεγάλο ή μικοό "Οσο τά σπίτια πού τώ περιβάλλουν είναι έπίσης μικρά, Ικανοποιεί όλες τ!ς κοινωνικές Απαιτήσεις γιά μιά κατοικία. "Οταν δμως πλάι στώ μικρό σπίτι άνυψωθεϊ ένα μέγαρο, τότε τό μικρό σπίτι μαζεύεται καί γίνεται καλύβα Τό μικρό σπίτι άποδείχνει τώρα δτι ό Ιδιοκτήτης του δέν πρέπει νάχει καθόλου ή νάχει μονάχα τις πιό μικρές άπαιτήσεις ΚαΙ μπορεί στήν πορεία τοΰ πολιτισμού νά μεγαλώνει δσο θέλει, δταν δμως τό γειτονικό μέγαρο μεγαλώνει στόν Ιδιο ή καΙ σέ μεγαλύτερο άκόμα βαθμό, τότε ό κάτοικος τοΰ σχετικά μικρότερου σπιτιοΰ θα έξακολουθεΐ νά αΙσθάνεται τόν έαυτό του άκόμα δχι βολικά, δχι Ικανοποιημένο, πιεσμένο μέσα στούς τέσσερεις τοίχους του. Μιά αΙσθητή αύξηση τοΰ μισθού τής έργασίας προϋποθέτει μιά γρήγορη αύξηση τοΰ παραγωγικού κεφαλαίου. Ή γρήγορη αύξηση τοΰ παραγωγικού κεφαλαίου προκαλεί μιάν έξίσου' γρήγορη αύξηση τοΰ πλούτου, τής πολυτέλειας, τών κοινωνικών άναγκών καΙ τών κοινωνικών άπολαύσεων Ά ν καΙ αύξήθηκαν λοιπόν ol άπολαύσεις τοΰ έργάτη, έπεσε δμως ή κοινωνική Ικανοποίηση πού τοΰ προσφέρουν ol άπολαύσεις αύτές σέ σύγκριση μέ τΙς άκόμα μεγαλύτερες άπολαύσεις τοΰ καπιταλιστή, πού είναι άπρόσιτες στόν έργάτη, σέ σύγκριση μέ τό βαθμό άνάπτυξης τής κοινωνίας γενικά 01 άνάγκες καί ol άπολαύσεις μας πηγάζουν ά π ό τήν κοινωνία, γι' αύτό τΙς μετράμε μέ τήν κοινωνία, δέν τΙς μετράμε μέ τά άντικείμενο τής Ικανοποίησής τους. 'Επειδή ή φύση τους εΤναι κοινω-

136

Τό .τ<κ>Λλτιια τή; αύξανόμεγτμ Αθλιότητα; νική, είναι ταυτόχρονα κο^Ι σχετική κεφάλαιο»)

(«Μισθωτή έργασία και

Ή δεύτερη άποφασιστική άντι-τάση: ή παραγωγή γιά τήν παραγωγή καί ή συνακόλουθη έπιδείνωση τών συνθηκών τών έργατών ήταν — σκέφτηκε ό Μάρξ — ή μάχη πού έδιναν ol Γδιοι έργάτες. Ό Μάρξ άπέδιδε μεγάλη σημασία στόν άγώνα τών έργατικών συνδικάτων. Συνάμα πίστευε δτι αύτό πού άποκαλούσε «γενικό νόμο τής κεφαλαιοκρατικής συσσώρευσης» τοποθετούσε όρισμένα πάγια δρια στόν άγώνα τών έργατών γιά καλύτερους δρους ζωής. Ή σύνθεση τοϋ κεφαλαίου άλλάζει μέ τή συσσώρευση Τό μερίδιο πού ξοδεύτηκε στίς μηχανές, χτίσιμο, πρώτες ύλες κλπ., άνεδαίνει συγκρινόμενο μέ αύτό πού ξοδεύτηκε στούς μισθούς. Τό τελευταίο μπορεί νά αύξηθεϊ άπόλυτα, άλλά εΤναι καταδικασμένο νά έλαττωθεϊ συγκρινόμενο μέ τό άλλο μέρος τού κεφαλαίου. "Ετσι ένα μέρος τής έργατικής δύναμης πλεονάζει πάντοτε μέ τή συσσώρευση τού κεφαλαίου. "Ενας σχετικός ύπερ-πληθυσμός δημιουργείται — ή λεγόμενη «έφεδρική βιομηχανική στρατιά», έξωσμένη άπό τΙς μηχανές καί τήν τεχνολογία — ή όποία, Ιδιαίτερα σέ περίοδες κρίσης, άποτελεϊ ένα χωριστό στρώμα «φτωχών Λαζάρων» — τών πιό έξαθλιωμένων, καί ή όποία καταπιέζει άδιάκοπα τό έπίπεδο μισθών τών έργαζομένων. Α ύ τ ό ς είναι ό ά π ό λ υ τ ο ς , γενικός νόμος τής κ ε φ α λ α ι ο κ ρ α τ ι κ ή ς συσσώρευσ η ς . "Οπως όλοι ol άλλοι νόμοι, τροποποιείται στήν πραγμάτωσή του άπό πολλές περιστάσεις Ό νόμος αϋτός καθιερώνει μιά συσσώρευση Αθλιότητας άντιστοιχη πρός τή συσσώρευση τοϋ κεφαλαίου Ή συσσώρευση λοιπόν τοϋ πλούτου στόν ένα πόλο είναι ταυτόχρονα συσώρευση άθλιότητας, έργατικοϋ μαρτυρίου οκλαβιάς, άγνοιας, άποκτήνωσης καί πνευματικής κατάπτωσης στόν άντίθετο πόλο, 6ηλα6ή στήν πλευρά τής τάξης πού παράγει μέ τα Ιδια της τά προϊόντα τό κεφάλαιο («Κεφάλαιο», Ιος τόμος)

J «> πρόβλημα τής αυξανόμενης άθλιοτητας

Ό άνταγωνιστικός χαρακτήρας τής κεφαλαιοκρατικής παραγωγής, δηλαδή ό άσυμβίβαστος ταξικός άνταγωνισμός μεταξύ κεφαλαίου καΐ έργασίας, βρίσκει τήν πιό καθαρή καΐ τήν πιό βάναυση έκφρασή του σέ καιρούς οίκονομικών κρίσεων. Ό νόμος, δμως, Ισχύει σέ δλες τΙς περίοδες τής καπιταλιστικής παραγωγής καΐ καταπιέζει τήν κατάσταση τού έργάτη «δποια καΐ άν είναι ή πληρωμή του, μεγάλη ή μικρή», σέ δλες τΙς έποχές. 'Αντίθετα άπό τούς έπικριτές του καΐ μερικούς μαθητές του, ό Μάρξ ποτέ δέν χρησιμοποίησε στήν πραγματικότητα τήν Ιδέα μιας «θεωρίας γιά τήν αύξανόμενη άθλιότητα». "Ομως, ό γενικός νόμος τής κεφαλαιοκρατικής συσσώρευσης άντιτίροσωπεύει πράγματι μιά θεωρία τής αυξανόμενης άθλιότητας, άφού είναι φανερό δτι ό Μάρξ δέν θεωρούσε τόν άγώνα τών έργατών σάν μιά έπαρκή άντίθετη τάση πρός τόν συνεχή σχηματισμό τής έφεδρικής βιομηχανικής στρατιάς καΐ τήν ταυτόχρονη ταξική άποδιοργάνωση τών στρωμάτων τού προλεταριάτου. Κάτω άπό τό πρίσμα αύτό ό Μάρξ άποδείχτηκε δτι είχε άδικο, τουλάχιστο στό βαθμό πού Εχει σχέση μέ τούς έργάτες τών άναπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών. 'Αλλά μέ τήν παγκόσμια έννοια, τό πλατύ Ιστορικό δραμά του άποδείχτηκε σωστό δταν κατέδειχνε δτι μέ τήν έκτίμηση τής κατάστασης τών έργατών ήταν άπαραίτητο νά παίρνεται ύπόψη ή παγκόσμια άγορά σά σύνολο καΐ δτι ol μισθοί όρισυένων θά άνέβαιναν μόνο έπειδή άλλοι θά πεινούσαν.

137

10 Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ 138

Ή θεωρία τής έπανάστασης εΤναι ή συνέπεια καί ή συμπυκνωμένη έκφραση τής άποψης τοϋ Μάρξ γιά τήν Ιστορική έξέλιξη, δηλαδή τής άλληλουχίας τών κοινωνικών σχηματισμών στήν Ιστορία. Στόν άγώνα τής έπιβίωσης, στό διάλογό τους μέ τή φύση, οΐ άνθρωποι άναπτύσσουν όρισμένα μέσα, έργαλεϊα, τύπους έργασίας καί έμπειρίες, πού ό Μάρξ τις περιέγραψε σάν παραγωγικές δυνάμεις. Περιέγραψε, έπίσης, σάν παραγωγικές σχέσεις, τίς σχέσεις πού κυβερνούν τήν ύπαρξη τών άνθρώπων, ol όποιες βασικά έξαρτιώνται άπό τό ποιός κατέχει τά μέσα τής παραγωγής.

Ό Μάρξ εϊδε τήν κινητήρια δύναμη τής κοινωνικής έξέλιξης στήν Ιστορική τάση πρός τή θεμελίωση παραγωγικών σχέσεων (ή σχέσεις Ιδιοκτησίας) ol όποιες άνταποκρίνονται πρός τό έπίπεδο τής άνάπτυξης καί τό χαρακτήρα τών παοαγωγικών σχέσεων σέ όποιαδήποτε έποχή. Σ' αύτό rô «νόμο τής κίνησης τής Ιστορίας» — ένεργοποιούμενος πάντοτε άπό κοινωνικές όμάδες, τάξεις πού τά συμφέροντά τους συμπίπτουν μέ τήν άναπτυσσόμενη τάση — ό Μάρξ είδε τό κλειδί γιά τήν κατανόηση τής άλληλουχίας τών διαφόρων μορφών τής κοινωνικής τάξης (πρωτόγονος κομμουνισμός, δουλεία, φεουδαρχισμός, καπιταλισμός) , μολονότι δχι έντελώς σύμφωνα μέ τήν άπλή εύθύγραμμη κίνηση πού παρουσιάστηκε άργότερα σέ διάφορα μαρξιστικά έγχειρίδια. Μέ τήν άπόδειξη τής μετάβασης άπό τό φεου-

Ή Bfoçin τη; ί.κινιιατασηί

δαρχισμό στόν καπιταλισμό, τών έπαναστάσεων τής άστικής τάξης, τής Ιστορίας τής Δυτικής Ευρώπης γενικά, ό Μάρξ μεθοδικά καί σταθερά τροποποίησε τό νόμο τής Ιστορικής κίνησης καί μαζί της τροποποίησε καί τή θεωρία τής σοσιαλιστικής έπανάστασης. Μολαταύτα στόν πρόλογό του στήν «Κριτική τής πολιτικής οίκονομίας», πού μνημονεύτηκε ήδη, ό Μάρξ έπέκτεινε τό μερικό στό γενικό. Στήν κοινωνική π α ρ α γ ω γ ή τής ζωής τους, ol άνθρωποι Ερχονται σέ καθορισμένες, Αναγκαίες, Ανεξάρτητες ά π ο τή θέλησή τους σχέσεις, σέ παραγωγικές σχέσεις που Αντιστοιχούν σέ μιά όρισμένη βαθμίδα Ανάπτυξης τών ύλικών παραγωγικών τους δυνάμεων .. Σέ μιΑ όρισμένη βαθμίδα τής έξέλιξής τους, ol ύλικές παραγωγικές " δυνάμεις τής κοινωνίας έρχονται σέ άντίφαση μέ τΙς ύπάρχουσες παραγωγικές σχέσεις ή — πράγμα που άποτελεΐ μονάχα τ ή νομική γ ι ' αύτό έκφραση — μέ τις σχέσεις Ιδιοκτησίας, μέσα στίς όποιες είχαν κινηθεί ώς τώρα. Ά π ό ιαορφές άνάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων, ol σχέσεις αύτές μεταβάλλονται σέ δεσμά τους Τότε άρχίζει μιά έποχή κ ο ι ν ^ ι κ ή ς έπανάστασης (Άπό νομιας")

τ ό ν - τ ο ό λ ο γ ο σ τ ή ν «Κριτική τ ή ς π ο λ ι τ ι κ ή ς

ci<->

Πού εΤδε ό Μάρξ τή σύγκρουση άνάμεσα στίς παραγωγικές δυνάμεις καί στΙς παραγωγικές σχέσεις πού όδηγεϊ στή σοσιαλιστική έπανάσταση; Ή άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων στό κεφαλαιοκρατικό σύστημα, έπεκτείνει τόν κοινωνικό τους χαρακτήρα καί αύτό έκφράζεται μέ τή δημιουργία μεγάλων έπιχειρήσεων, τήν αύξανόμενη συνεργασία στΙς μέθοδες έργασίας, στήν άνάμιξη τών παραγωγικών μεθόδων καί στόν κυρίαρχο ρόλο τής βιομηχανικής παραγωγής στήν κοινωνία σάν σύνολο. Ή κεφαλαιοκρατική Ιδιοκτησία τών μέσων παραγωγής καί ή κεφαλαιοκρατική Ιδιοποίηση τού προϊόντος γίνονται, σέ μιά όρισμένη βαθμίδα, τροχοπέδη στήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων. Αύτό είναι Ιδιαίτερα φανερό στις περιοδικές έπαναλαμβανόμενες κρίσεις ol όποιες, όπως υπόθεσε ό Μάρξ τόσο 18

Ή θειορία τής έπανα/πωηκ

ατό «Μανιφέστο τοϋ Κομμουνιστικού Κόμματος» δσο καΙ στό «Κεφάλαιο» θά γίνονταν διαρκώς δλο καΙ πιό βίαιες καΙ δλο καΙ πιό γενικές. Σ' αύτές τΙς «Επιδημίες τής ύπερπαραγωγής», ό κοινωνικός χαρακτήρας τής παραγωγής έπαναστατεϊ έναντίον τών κεφαλαιοκρατικών σχέσεων Ιδιοκτησίας. Ό κοινωνικός χαρακτήρας τής παραγωγής άπαιτεϊ τήν κοινωνική Ιδιοκτησία τών παραγωγικών μέσων. 01 οίκονομικές κρίσεις κάνουν τή σύγκρουση αύτή φανερή. « Ό τελικός λόγος γιά δλες τΙς πραγματικές κρίσεις παραμένει πάντοτε ή φτώχεια καί ή περιορισμένη καταναλωτική δύναμη τών μαζών άντιτιθέμενη στήν τάση τής κεφαλαιοκρατικής παραγωγής νά άναπτύσσει τΙς παραγωγικές δυνάμεις, σά νά άποτελοΰσε τό δριό τους μόνο ή άπόλυτη καταναλωτική δύναμη τής κοινωνίας. («Κεφάλαιο», 3ος τόμος). "Ας ξαναθυμηθούμε μιά φορά άκόμα τό έδάφιο άπό τόν πρώτο τόμο τού «Κεφαλαίου» πού μνημονεύσαμε ήδη: Τό μονοπώλιο τοϋ κεφαλαίου γίνεται τροχοπέδη στόν τρόπο τής παραγωγής, πού μ' αύτόν καί κάτω άπό αύτόν ϊχει άνθίσει Ό συγκεντρωτισμός τών παραγωγικών μέσων καί ή κοινωνικοποίηση τής έργασίας φτάνουν σέ Ενα σημείο, δπου γίνονται άσυμβίβαστα μέ τό κεφαλαιοκρατικό τους περίβλημα Κι αύτό τινάζεται στόν άέρα Ή τελευταία ώρα τής κεφαλαιοκρατικής άτομικής Ιδιοκτησίας σημαίνει. 01 άπογυμνωτές άπογυμνώνονται ('•Κεφάλαιο», Ιος τόμος)

Στό «Μανιφέστο τού Κομμουνιστικού Κόμματος», είκοσι χρόνια νωρίτερα, είχε ήδη γίνει ή σύγκριση μέ τήν άστική έπανάσταση: Σ ' Εναν όρισμένο βαθμό άνάπτυξης αύτών τών μέσων παραγωγής καί άνταλλαγής, ol συνθήκες μέσα στίς όποιες παρήγαγε καί άντάλλασσε ή φεουδαρχική κοινωνία, ή φεουδαρχική όργάνωση τής γεωργίας καί τής μανιφακτοΰρας, μέ μια λέξη ol φεουδαρχικές σχέσεις Ιδιοκτησίας, δέν άνταποκρίνονταν πιά στίς άναπτυγμένες κιόλας παραγωγικές δυνάμεις. 'Εμπόδιζαν τήν παραγωγή, άντΙ νά τήν προωθούν Μεταβλήθηκαν 1S9

Ή θεωρία τή; έπανάστα<π>ς σέ Ισάριθμα δεσμά. "Επρεπε νά σπάσουν καΐ έσπασαν. Στη θέση τους μπήκε δ έλεύθερος συναγωνισμός, συνοδευόμενος άπό μιά άνάλογη κοινωνική καΐ πολιτική συγκρότηση, μέ τήν οίκονομική καΐ πολιτική κυριαρχία τής άστικής τάξης. Μπρός ατά μάτια μας συντελείται μιά παοόμοια κίνηση. 01 άστικές σχέσες παραγωγής καΐ άνταλλαγής, ol άστικές σχέσεις Ιδιοκτησίας, ή σύγχρονη άστική κοινωνία, πού δημιούργησε τόσο γιγαντιαία μέσα παραγωγής καΐ άνταλλαγής, μοιάζει μέ τό μάγο έκεϊνο πού δέν καταφέρνει πιά νά κυριαρχήσει πάνω στίς καταχθόνιες δυνάμεις πού κάλεσε ό Ιδιος. 'Εδώ καΐ δεκάδες χρόνια, ή Ιστορία τής βιομηχανίας καΐ τοΰ έμπορίου δέν είναι τίποτ' άλλο παρά ή Ιστορία τής έξέγερσης τών σύγχρονων παραγωγικών δυνάμεων ένάντια οτίς σύγχρονες παραγωγικές σχέσεις, ένάντια στίς σχέσεις Ιδιοκτησίας, πού άποτελοΰν τούς δρους ύπαρξης τής άστικής τάξης καΐ τής κυριαρχίας της («Μανιφέστο τού Κομμουνιστικού Κόμματος») .

Ά λ λ ά ή μετάβαση στό σοσιαλισμό δέν συντελείται αυτόματα. Επιβάλλεται άπό τήν Επανάσταση τής έργατικής τάξης, γιατί ή Γδια αύτή τάξη «ή μεγαλύτερη παραγωγική δύναμη» μαστίζεται περισσότερο άπό κάθε άλλη άπό τή σύγκρουση άνάμεσα στίς παραγωγικές δυνάμεις καΐ στίς παραγωγικές σχέσεις. Άφοΰ κάτω άπό τόν καπιταλισμό ύπάρχει παραγωγή μόνο δσο ύπάρχει κέρδος, ή κοινωνικοποίηση τών μέσων παραγωγής άποτελεϊ τό Ιδιαίτερο ένδιαφέρον τής έργατικής τάξης. «Ή έργατική τάξη δέν Εχει παρά μόνο νά έλευθερώσει τά στοιχεία τής νέας κοινωνίας μέ τά όποια βρίσκεται σέ έγκυμοσύνη ή παλιά καταρρέουσα άστική κοινωνία. («Ό έμφύλιος πόλεμος στή Γαλλία»). Ή Ιδέα δτι ό κοινωνικός χαρακτήρας τών παραγωγικών δυνάμεων πιέζει κιόλας γιά άναγνώριση μέσα στήν καπιταλιστική κοινωνία καΐ έπιδιώκει νά θεμελιώσει μορφές Ιδιοκτησίας καΐ παραγωγής συμβιβάσιμες μέ τόν έαυτό του είναι πολύ σημαντική καΐ συχνά παραγνωρίστηκε σέ κατοπινές παρουσιάσεις τοΰ μαρξιστικού δόγματος. Πρώτα άπ' δλα ό Μάρξ πίστευε δτι οΐ μετοχικές έταιρίες ήταν μιά Εκφραση τοΰ 140

Ή θειορία τ ή ; ί;τανά<ττα<ττ>ς

άσυμβίβαστου άνάμεσα στόν όγκο τών παραγωγικών μέσων καί τής άτομικής Ιδιοκτησίας: Τό κεφάλαιο, που άπό μόνο του βασίζεται στόν κοινωνικό τρόπο παραγωγής καί προϋποθέτει μιά κοινωνική συγκέντρωση τών παραγωγικών μέσων καί τής έργατικής δύναμης, είναι έδώ άμεσα προικισμένο μέ τόν τύπο τοϋ κοινωνικού κεφαλαίου (κεφάλαιο άμεσα συνδεομένων άτόμων) καί ξεχωρίζει άπό τό άτομικό κεφάλαιο. 01 ύποχρεώσεις του παίρνουν τή μορφή κοινωνικών ύποχρεώσεων καί ξεχωρίζουν άπό τΙς άτομικές ύποχρεώσεις. Είναι ή κατάργηση τοΰ κεφαλαίου σάν άτομική Ιδιοκτησία μέσα στό πλαίσιο τής Ιδιας τής καπιταλιστικής παραγωγής Τό άποτέλεσμα τής τελικής άνάπτυξης τής καπιταλιστικής παραγωγής είναι μιά άναγκαΐα μεταβατική φάση πρός τήν άνα μετατροπή τοΰ κεφαλαίου σέ Ιδιοκτησία τών παραγωγών, μολονότι δχι πιά σάν άτομική Ιδιοκτησία τών μεμονωμένων παραγωγών, άλλά μάλλον σάν Ιδιοκτησία τών συνδεομένων παραγωγών, σάν θετική κοινωνική Ιδιοκτησία. Ά π ό τήν άλλη μεριά, ή μετοχική έταιρία είναι μιά μεταβατική φάση πρός τή μετατροπή δλων τών λειτουργιών στήν παραγωγική διαδικασία, ol όποιες έξακολουθοΰν νά παραμένουν προσδεμένες μέ τήν καπιταλιστική Ιδιοκτησία, σέ άπλές κοινωνικές λειτουργίες τών συνδεμένων παραγωγών. («ΚεφάλαΌ», 3ος τόμος).

Ό Μάρξ θεωρούσε τή διαδικασία αύτή, ή όποία άργότερα όδήγησε στή δημιουργία τών μονοπωλίων καί τών τράστ καί κορυφώθηκε σέ μορφές κρατικής Ιδιοκτησίας, σά νά σχετιζόταν πρός μιά μερική άναγνώριση άπό τους καπιταλιστές τοϋ κοινωνικού χαρακτήρα τών παραγωγικών δυνάμεων. Είδε τή διαδικασία σάν άπόδειξη δτι ό καπιταλιστής εΤχε καταργήσει τή λειτουργία του, ένα γεγονός πού Επιβεβαιώνονταν έπίσης άπό τόν αύξανόμενο διαχωρισμό άνάμεσα στήν Ιδιοκτησία καί τόν διοικητικό έλεγχο — ή διοίκηση τών έπιχειρήσεων άναλαμβάνονταν δλο καί περισσότερο άπό τους «μάνατζερς» (ό Μάρξ είχε ήδη χρησιμοποιήσει τόν δρο αύτό). Μέ τήν Ιστορική έννοια ό καπιταλιστής Ιδιοκτήτης είχε χάσει τή λειτουργία του καί ή έργατική τάξη, πάλι μέ τήν Ιστορική έννοια, εΤχε άναλάβει τό καθήκον της 141

143

Ή θεοφία τής έ.τανάστασης

άνοιχτής Ιδιοποίησης τών μέσων παραγωγής γιά λογαριασμό τής κοινωνίας καΙ μέ τήν κοινωνικοποίηση τών μέσων παραγωγής βοηθούσε νά Επιβεβαιωθεί ό δλο καΐ πιό φανερός κοινωνικός χαρακτήρας τής παραγωγής. Άφοϋ έτσι εΤχαν τά πράγματα, είναι φυσικό δτι ό Μάρξ θά προσδοκούσε νά Επέρθει ή κοινωνική Επανάσταση λίγο ή πολύ ταυτόχρονα στίς άναπτυγμένες χώρες τής Δυτικής Εύρώπης, καΙ τό πιθανότερο πρώτα άπ' δλα στήν πιό άναπτυγμένη βιομηχανικά χώρα — τήν 'Αγγλία. Μολονότι μεγάλος διαγνωστικός ό Μάρξ, ή Ιστορία δέν κατόρθωσε νά Επισφραγίσει τή διάγνωση αύτή "'"ά. παραγωγικά μέσα κοινωνικοποιήθηκαν πρώτα σέ καθυστερημένες χώρες — Ενα Ιστορικό γεγονός που Εχει σημασία γιά τά βασικά προβλήματα τού Μαρξισμού καΙ τού Εργατικού κινήματος σήμερα. Είναι άκόμα Ενδιαφέρον καΙ σημαντικό άπό τήν άποψη τής κατοπινής Εξέλιξης τού Μαρξισμού καΐ τοϋ Εργατικού κινήματος δτι καθυστερημένες χώρες μπορούν προσωρινά νά κινηθούν στήν Εμπροσθοφυλακή τής Επαναστατικής Εξέλιξης καΐ δτι τά άλυτα προβλήματα τής άστικής Επανάστασης μπορούν νά Ενεργήσουν σάν κάψουλες γιά μιά μεταβίβαση πρός τή σοσιαλιστική Επανάσταση. Στό «ΜανιφΕστο τού Κομμουνιστικού Κόμματος» διαβάζουμε κιόλας τό άκόλουθο Εξαιρετικά σημαντικό Εδάφιο: 01 κομμουνιστές στρέφουν κυρίως τήν προσοχή τους στή Γερμανία, γιατί ή Γερμανία βρΙσκετα> στίς παραμονές μιας άστικής έπανάστασης καΐ γιατί αύτή τήν έπανάσταση τήν πραγματοποιεί μέσα σέ πιά προχωρημένες συνθήκες τού εύρωπαϊκού πολιτισμού γενικά καΐ μ' ίνα προλεταριάτο πολύ πιό άναπτυγμένο άπό τήν 'Αγγλία τού 17ου καΐ τή Γαλλία τοϋ 18ου αίώνα. Ή γερμανική άστική έπανάσταση, έπομένως, μπορεί νά είναι μονάχα τό προοίμιο μιας άμεσα άκολουθούμενης προλεταριακής έπανάστασης

Αύτό άναμφίβολα άντιπροσώπευε μιά κάποια άναθεώρηση τού «νόμου τής κίνησης». Γιά νά τό τοπο-

Ή θΜ'>ρί<ι τή; ί.τανα<ττιι<νη·;

θετήσουμε πιό ώμά σήμαινε δτι ή καθυστέρηση μιας χώρας μπορούσε νά άποδειχτεϊ εύεργετική στίς Επαναστατικές προοπτικές, τά άχρησιμοποίητα άποθεματικά τής άστικής Επανάστασης θά Ενεργήσουν σάν καύσιμα γιά τή σοσιαλιστική Επανάσταση. Ό Μάρξ ΕπΕμεινε στήν άποψη αύτή μετά τήν κατάρρευση τής Επανάστασης τοϋ 1848 στή Γερμανία, άλλά μέ τή λεπτή διαφορά δτι παραχώρησε στούς μικροαστούς δημοκράτες τό ρόλο τών άρχηγών μιας άστικής Επανάστασης. Ή Επανάσταση αύτή θά μπορούσε νά Ικανοποιήσει τόν έαυτό της μέ κοινωνικές μεταρρυθμίσεις καί ήταν καθήκον τής έργατικής τάξης νά τήν προαγάγει σέ σοσιαλιστική Επανάσταση φτάνοντας πέρα άπό τά δρια τής Γερμανίας. Στήν «Προσφώνηση τής κεντρικής Επιτροπής στήν "Ενωση τών Κομμουνιστών», τό Μάρτιο τοϋ 1850, διαβάζουμε: Ένώ ol δημοκράτες μικροαστοί θέλουν νά κλείσουν τήν έπανάοταση δσο τά δυνατά πιά γρήγορα κσΙ υέ τήν πραγματοποίηση τά πολύ - πολύ τών παραπάνω διεκδικήσεων, συμφέ ρον δικό μας καί καθήκον δικό μας είναι νά κάνουμε τήν έπανάοταση διαρκή, ώσπου δλες ol λίγο - πολύ Ιδιοκτήτριες τάξεις νά άπωθηθοΰν άπό τήν έξουσία, ώσπου νά κατακτηθεί ή κρατική έξουσία άπό τό προλεταριάτο, κι ώσπου ή συνένωση τών προλετάριων, δχι μονάχα σέ μιά χώρα, άλλά σ' δλες τΙς κυρίαρχες χώρες τοΰ κόσμου, νά προχωρήσει τόσο, πού νά σταματήσει ό συναγωνισμός άνάμεσα στούς προλετάριους αύτών τών χωρών καί νά συγκεντρωθούν στά χέρια τών προλετάριων τουλάχιστον ol άποφασιστικές παραγωγικές δυνάμεις •. 144

Ά ν ol Γερμανοί έργάτες δέν είναι Ικσνο! νά φτάσουν στήν έξουσία καΙ νά έπιβάλλουν τά ταξικά τους συμφέροντα, χωρίς νά περάσουν άπόλυτα άπό μακρόχρονη έπαναστατική έξέλιξη, έχουν τουλάχιστο γιά σίγουρο αύτή τή φορά δτι ή πρώτη πράξη αύτοΰ τοΰ έπαναστατικοΰ δράματος πού πλησιάζει θά συμπέσει μέ τήν άμεση νίκη τής δικής τους τάξης στή Γαλλία καΙ θά έπιταχυνθεί πάρα πολύ άπό τή νίκη αύτή Ή πολεμική τους κραυγή πρέπει νά είναινά στάση

Διαρκής

έπα-

Αύτό τό στοιχείο άπόκτησε άργότερα μεγάλη ση-

Ή θεωρία τής επανάστασης

μασία στή διαμάχη γιά τή «διαρκή έτιανάσταση» μέσα στό Κόμμα τών Μπολσεβίκων, μιά διαμάχη πού θά είχε έξαιρετικά σοβαρές συνέπειες. Ά λ λ ά άπό τή δεκαετία τοϋ 1880 άκόμα, ό Μάρξ είχε άρχίσει ήδη νά «στρέφει τήν προσοχή του κυρίως» πρός τή Ρωσία, γιατί έκεΐ, «μ' ένα περισσότερο άνσπτυγμένο προλεταριάτο άπ' δ,τι τό προλεταριάτο τής 'Αγγλίας τοϋ 17ου αΙώνα καί τής Γαλλίας τοϋ 18ου αίώνα» — και άπό μερικές άπόψεις καί άπό τό προλεταριάτο τής Γερμανίας τής δεκαετίας τοϋ 1840 — ή άστική έπανάσταση ήταν στήν ήμερήσια διάταξη. Στόν πρόλογο στή ρωσική έκδοση τοϋ «Μανιφέστου τοϋ Κομμουνιστικού Κόμματος», τό 1882, ή Ρωσία άποκαλεϊται «έμπροσθοφυλακή τής έπαναστατικής δρά-j σης τής Ευρώπης» καί άναφέρονταν άκόμα καί ή πιθανότητα δτι ή ρωσική άγροτική κοινότητα θά μπορούσε Ισως νά περάσει κατευθείαν στήν κομμουνιστική κοινοκτημοσύνη. Άλλά στή Ρωσία, στήν καθυστερημένη αύτή χώρα — δπως στή Γερμανία σαράντα χρόνια νωρίτερα — τής έκχωρήθηκε ό ρόλος νά τοποθετήσει πρώτη τήν κάΦουλα τής σοσιαλιστικής έπανάστασης, πού ή πραγματική της άρένα θά ήταν στήν άναπτυγμένη Δυτική Εύρώπη: "Aw ή ρωσική Επανάσταση άποτελέσει τά σύνθημα γιά μιά προλεταριακή Επανάσταση στη Δύση, έτσι πού ol δυό μαζί νά συμπληρώσουν ή μιά τήν σλλη, τστε οί τωρ νες οινάΓητες κοινής Ιδιοχτησίας γής στή Ρωσία μπορούν νά χ,ν,σιμευ-ου^ σάν άφετηρία γιά μιά κομμουνιστική έξέλιξη. ('Απο τόν Πρόλογο τού Μάοξ καί τοϋ Ένγκελς στή ρωσκιι ?κδο >η τού Μανιφέστου τού Κομμουνιστικού Κόυαα"Ός, ? ' τού ΙΘΘ2).

Ό Μάρξ είδε τό βασικό περιεχόμενο τής σοσιαλιστικής έπανάστασης στή μεταβίβαση τών μέσων παραγωγής στήν κοινή Ιδιοκτησία, μιά διαδικασία πού θά έπαιρνε μέρος κάτω άπό τήν καθοδήγηση τής έργατικής τάξης, άφοϋ είχε τό μεγαλύτερο συμφέρον άπό κάθε άλλη τάξη. Τό ζήτημα γιά τή μορφή πού θά έπαιρνε ή διαδικασία αύτή — μέ είρηνικά ή βίαια 144

Ή θεοφία τής επανάστασης

μέσα — ήταν γιά τό Μάρξ δευτερεύουσας σημασίας καί ή θέση του πρός τό ζήτημα αύτό διέφερε σημαντικά κατά καιρούς. Γενικά, ό Μάρξ τής ώριμης ήλικίας παρέμεινε πιστός στήν άποψη τοϋ Μάρξ τής νεανικής ήλικίας δτι ή 61α εΤναι «στό πλευρό» κάθε κοινωνίας πού στά σπλάχνα της φέρνει μιά νέα κοινωνία. Ποτέ, μως, δέν ύποστήριξε δτι ή βία γ ε ν ν ά τή νέα κοινωνία. Δέν ήταν δηλαδή θεμελιώδης άσυνέπεια δταν έγραφε στήν «'Αθλιότητα τής φιλοσοφίας», στό «Μανιφέστο τοΰ Κομμουνιστικού Κόμματος» καί σέ άλλες έργασίες, δτι ή κυριαρχία, τοϋ προλεταριάτου μπορούσε νά θεμελιωθεί μόνο μέ τή βίαιη άνατροπή τής άστικής τάξης, ή, δταν έγραφε σ' ένα γράμμα στό φίλο του Κούγκελμαν τό 1881, δτι ήταν βασικό γιά κάθε πραγματική Επανάσταση τοϋ λαοΰ στήν ήπειρωτική Εύρώπη νά «συντρίψει» τό μηχανισμό τοΰ κράτους — ένώ ταυτόχρονα μιλοΰσε γιά τή δυνατότητα μιας είρηνικής Επανάστασης στήν 'Αμερική, 'Αγγλία καί 'Ολλανδία. Ό Μάρξ προσανατόλισε τά μέλη τής Διεθνοϋς πρός άμφότερες τΙς δυνατότητες: Πρέπει νά δηλώσουμε στίς κυβερνήσεις: ξέρουμε δτι είσαστε ή ένοπλη δύναμη π ο ύ κατευθύνεται ένάντια στό προλεταριάτο. θ ά προχωρήσουμε έναντίον σας μέ είρηνικά μέσα δ π ο υ είναι δυνατόν, καΙ μέ τ ή δύναμη τών δπλων δπου είναι ά ναγκαΐο. («Μάρξ - Έ ν γ κ ε λ ς , "Απαντα»).

Ι4.>

11 ΔΙΚΤΑΚΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΛΕΤΑΡΙΑΤΟΥ. ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ, ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΣ Πηγαίνοντας πέρα άπό τήν Ιδέα τοϋ Χέγκελ γιά τό Κράτος, ό Μάρξ τής νεανικής ήλικίας άνάλυσε καΐ παρουσίασε τό Κράτος σάν μιά πολιτική έκφραση τής άνθρώπινης άλλοτρίωσης, ένα έργαλεΐο πού δημιούργησαν ol άνθρωποι. "Ενα έργαλεΐο, πού άνεξαρτητοποιήθηκε καΐ στράφηκε κατά τών δημιουργών του. Ό Μάρξ έμεινε ώς τό τέλος πιστός στήν έρμηνεία αυτή, βλέποντας τόν κρατικό μηχανισμό σάν ένα προϊόν άλλοτριωμένο άπό τήν κοινωνία πού τό παρήγαγε. Αυτός ό μηχανισμός, πίστευε ό Μάρξ, ύπηρετεί τήν άρχουσα τάξη, άλλά άποκτά έπίσης μιά όρισμένη άνεξαρτησία, Ιδιαίτερα σέ περιστάσεις δπου ol τάξεις βρίσκονται σέ προσωρινή Ισορροπία. Ή τάση τοϋ μηχανισμού αύτοΰ πρός τήν αύτονομία γίνεται Ισχυρότερη σέ τέτοιες περιστάσεις καΐ καταλήγει σέ φαινόμενα σάν τόν Βοναπαρτισμό, δπου ένας δικτάτορας πού υποστηρίζεται άπό τόν μηχανισμό τού κράτους μπορεί νά διορίσει τόν έαυτό του φρουρό τοϋ έθνους. Ό Μάρξ πίστευε δτι ένα άπό τά κύρια καθήκοντα τής σοσιαλιστικής έπανάστασης εΤναι νά άνατρέψει τήν πολιτική αύτή άλλοτρίωση, αύτή τήν άλλοτριωμένη πολιτική έξουσία. «Ή έργατική τάξη», έγραφε ό Μάρξ στήν «'Αθλιότητα τής φιλοσοφίας», ...στήν πορεία της άνάπτυξής της, θά βάλει στή θέση τής πα λιάς πολιτικής κοινωνίας {να συνεταιρισμό πού θά άποκλειει τΙς τάξεις καί τόν άνταγωνισμό τους και δέν θά ύτ·άρχει πιό 146

Δικτατορία τοϋ προλεταριάτου, σοοιαλιβιιό;, κομμοι-νισμό; ή πολιτική έξουσία, άφοϋ ή πολιτική έξουσία είναι άκριβώς ή έπίσημη έκφραση τοϋ Ανταγωνισμού στήν πολιτική κοινωνία.

Στήν «Αθλιότητα της φιλοσοφίας», ό Εμφύλιος πόλεμος Εμφανίζεται σάν προϋπόθεση αύτοϋ τοϋ σκοπού, δπως συμβαίνει καί στό «Μανιφέστο τοϋ Κομμουνιστικού Κόμματος» Ενα χρόνο άργότερα, δπου οι Ιδέες τοϋ Μάρξ πού άφοροΰν τΙς μορφές τής Επανάστασης καί τά καθήκοντα τοϋ νικηφόρου προλεταριάτου, τοποθετούνται μέ μεγαλύτερη άκρίβεια: Χαράζοντας τΙς γενικές φάσεις τής Εξέλιξης τοϋ -τρολεταριάτου παρακολουθήσαμε τόν λίγο - πολύ κρυφό Εμφύλιο πόλεμο, μέσα στήν ύπάρχουσα κοινωνία, ,ΐς τ ή στιγμή πο!> ό πόλεμος αύτός ξεσπάει σέ άνοιχτή Επανάσταση καί τό προλεταριάτο θεμελιώνει τήν κυριαρχία TÛJ αέ τή 6·αιη άνατροπη τής άατικής τάξης Είδαμε κιόλας πιό πάνω, δτι τ ό πρώτο βήμα στήν Επανάσταση της έργατικής τάξης, είναι ή άνύψ<ιυη τοϋ προλεταριό του σέ κυρίαρχη τάξη, γιά νά κεοδίσει τή μάχη τής δημοκρατίας. Τ ό προλεταριάτο θά χρησιμοποιήσει τήν πολιτική του κυριαρχία γιά νά άποσπάσει βαθμιαία ά π ό τήν άοτική τάξη δλο τ ό κεφάλαιο, γιά νά συγκεντρώσει όλα τά μέθα παραγωγής στά χέρια τοϋ Κράτους, δη λαό τοϋ προλετοριάτο ι π ο ύ είναι όργανωμένο σάν κυρίαρχη ταξη, καί γιά νά αύξή σει δσο τό δυνατό πιό γρήγορα τή μάζα τών παραγωγικών δυνάμεων («Μανιφέστο τοϋ Κομμουνιστικού Κόμματος»)

Στήν Ιδέα αύτή 6 Μάρξ παρέμεινε πιστός σ' δλη του τή ζωή. Ή άνύψωση τοϋ προλεταριάτου στή θέση τής κυρίαρχης τάξης, ή Εγκαθίδρυση ένός κράτους κάτω άπό τήν καθοδήγηση τής έργατικής τάξης — γιά τήν όποία ol Γάλλοι σοσιαλιστές τής Εποχής χρησιμοποιούσαν τόν δρο «δικτατορία τού προλεταριάτου» — σημαίνει τή νίκη τής δημοκρατίας, τή δημιουργία συνθηκών πού καθιστούν δυνατή τή μεταβίβαση τών μέσων παραγωγής στήν κοινή Ιδιοκτησία. Τό κράτος πού κάνει τήν έμφάνισή του σάν άποτέλεσμα τοϋ βίαιου άγώνα Ενάντια στΙς έκμεταλλεύτριες τάξεις, εΓναι Ενα κράτος κάτω άπό τήν κα147

VxKiTOQia τοϋ προλεταςιάτου, σοβκιλκτηύ:, κομμουνισμός

θοδήγηση τοϋ νικηφόρου προλεταριάτου, της πλειοψηφίας τοϋ λαοϋ, καί συνακόλουθα μέ τήν έννοια αύτή, ένα δημοκρατικό κράτος. Τό «Μανιφέστο τοϋ Κομμουνιστικού Κόμματος» δέν άναφέρεται στήν πλήρη κατάργηση τής κρατικής έξουσίας, άλλά αύτό τό δραμα παραμένει έμφυτο στήν Ιδέα τοϋ Μάρξ γιά τό κράτος. 'Αναφέραμε ήδη δτι ό Μάρξ τροποποίησε τό νόμο τής κίνησης τής Ιστορίας καί μαζί του τή θεωρία τής σοσιαλιστικής έπανάϊστασης, κυρίως σέ δ,τι άφοροΰσε τή μεταβίβαση άπό τόν φεουδαρχισμό στόν καπιταλισμό, δηλαδή τήν Ιστορία της Δυτικής Εύρώπης. Ή θεωρία τής σοσιαλιστικής Επανάστασης έπηρεάστηκε σέ μεγάλη έκταση άπό τΙς έμπειρίες τών τριών γαλλικών έπαναστάσεων: τοϋ 1789, 1830 καί 1848. *Η Ιδέα τοϋ Κράτους καθορίστηκε σέ σημαντικό βαθμό άπό τήν άνάλυση τοϋ γαλλικού κράτους, στή βάση τής έμπειρίας τής έπανάστασης τοϋ 1848 καί άπό τό πραξικόπημα τοϋ Ναπολέοντα τοϋ τρίτου. Ό Μάρξ έβλεπε περισσότερο άπό άπαραίτητη τήν άνάγκη νά συντριβεί ή δύσκαμπτη όργάνωση τής κρατικής μηχανής γιά νά άφήσει έλεύθερο τό δρόμο γιά μιά άνάπτυξη πού θά όδηγοϋσε μέσα άπό τήν κυριαρχία τοϋ προλεταριάτου στήν κατάργηση κάθε κρατικής έξουσίας. Αύτό φαινόταν δυνατό μόνο μετά άπό έναν έμφύλιο πόλεμο. Ό Μάρξ διατήρησε τήν πεποίθηση αύτή, τουλάχιστο στό βαθμό πού άφοροϋσε τή Γαλλία, άκόμα καί σέ μιά έποχή πού έβλεπε τή δυνατότητα μιας είρηνικής έξέλιξης στήν 'Αγγλία, 'Αμερική καί 'Ολλανδία, δπου ή κρατική μηχανή τήν έποχή έκείνη δέν εΤχε φτάσει στό βαθμό τής συγκεντρωτικής έξουσίας πού είχε φτάσει ή Γαλλία. Πρέπει νά θυμηθούμε δτι όκτώ χρόνια μετά τό θάνατο τοϋ Μάρξ, ό "Ενγκελς θεωρούσε τή δυνατότητα αύτή σάν πιθανή καί γιά τή Γαλλία. Ωστόσο, στή «18η ΜπρυμαΙρ τοϋ Λουδοβίκου Βοναπάρτη», ή δήλωση είναι σαφής: us

Δικτατορία τοΰ προλεταριάτοι·, σοσιαλισμό;, καμμοννιομο: Ή έπανάσταση δμως είναι ριζική. Βρίσκεται άκόμα στό πέρασμά της μίσα άπό τ ό καθαρτήριο πΰρ. 'Εκτελεί μεθοδικά τό έργο της. "Ως τΙς 2 τοϋ Δεκέμβρη 1851 εΤχε άποτελειώσει τό μισό ά π ό τό προπαρασκευαστικό της έργο καί τώρα άποτελειώνει τ ό άλλο μισό. 'Ολοκληρώνει πρώτα τήν κοινοβουλευτική έξουσία γιά νά μπορεί νά τήν Ανατρέφει. Καί τώρα πού τό έχει κατορθώσει αύτό, όλοκληρώνει τήν έ κ τ ε λ εσ τ ί κ ή έ ξ ο υ σ ί α , τήν περιορίζει στήν πιό καθαρή της έκφραση, τήν άπομονώνει, τή βάζει άπέναντί της σάν μοναδικό στόχο γιά νά συγκεντρώσει πάνω της δλες της τΙς δυνάμεις καταστροφής. Καί δταν θά έχει έκτελέσει τό δεύτερο μισό τοΰ προπαρασκευαστικού της έργου, ή Εύρώπη θά άναπηδήσει ά π ό τή θέση της καί θά φωνάξει χαρούμενα: καλά έσκαψες, γεροτυφλοπόντικαΐ Αύτή ή έκτελεστική έξουσία, μέ τήν τεράστια γραφειοκρατική καί στρατιωτική όργάνω®ή της, μέ τόν πλατύ τεχνικό κρατικό της μηχανισμό, μέ μιά στρατιά ά π ό μισό έκατομυύριο υπαλλήλους, πλάι σ' ένα στρατό άπό Αλλο μισό έκατομμύριο, αύτό τ ό φρικιαστικό παρασιτικό σώμα, πού τυλίγεται σά δίχτυ γύρω στό σώμα τής γαλλικής κοινωνίας καί φράζει δλους τούς πόρους της, γεννήθηκε στίς μέρες τής άπόλυτης μοναοχίας, τόν καιρό τής παρακμής τοϋ φεουδαρχικού καθεστώτος, καί υποβοήθησε τήν έπίσπευση τής παρακμής του 150

Ή πρώτη γαλλική έπανάσταση, έχοντας καθήκον νά συντρίψει δλες τΙς τοπικές, έδαφικές, δημοτικές καί έπαρχιακές Ανεξάρτητες έξουσίες γιΑ νΑ δημιουργήσει τήν Αστική ένότητα του έθνους, ήταν ύποχρεωμένη ν' Αναπτύξει έκεΐνο πού είχε Αρχίσει ή Απόλυτη μοναρχία: τό συγκεντρωτισμό, ταυτόχρονα δμως τήν έκταση, τΙς Αρμοδιότητες καί τούς παραστάτες τής κυβερνητικής έξουσίας. Ό Ναπολέων τελειοποίησε αύτό τόν κρατικό μηχανισμό. Ή νομιμόφρων μοναρχία καί ή μοναρχία τοΰ Ι ο ύ λ η δέν τοϋ προσθέσανε τίποτα, έκτός άπό ί ν 3 μεγαλύτερο καταμερισμό τής έργασίας... Τέλος, ή κοινοβουλευτική δημοκρατία... βρέθηκε άναγκασμένη, μαζί μέ τά καταπιεστικά μέτρα, νά ένισχύσει τούς πόρους καί τό συγκεντρωτισμό τής κυβερνητικής έξουσίας. "Ολες ol άνατροπές τελειοποιούσαν αύτή τή μηχανή άντΙ νά τήν τσακίζουν Τά κόμματα πού άγωνίζονται διαδοχικά γιά τήν έξουσία, θεωρούσαν τήν Απόκτηση αύτοϋ τοϋ Απέραντου κρατικού οικοδομήματος σάν τήν κυριότερη λεία τοΰ νικητή. («Ή 18η Μπρυμαίρ τοϋ Λουδοβίκου Βοναπάρτη»).

Γιά τό κράτος πού έπρεπε νά δημιουργηθεί μετά τή συντριβή τοϋ κεντρικού, παρασιτικού κρατικού μηχανισμού, Ενα κράτος δδηγημένο άπδ τήν έργατική

\>οπατορία τοΰ προλεταριάτου, σοβκίλιομάς, κοιιμοννι«ιιός

τάξη καΐ βαθμιαία κοινωνικοποιώντας τά μέσα παραγωγής, 6 Μάρξ πήρε τήν Ιδέα τής «δικτατορίας τοϋ προλεταριάτου». Μέσα στό πλαίσιο τής Ιδέας αύτής ύπήρχε τό δράμα γιά τους μεγάλους καΐ βίαιους άγώνες καΐ γιά τΙς νίκες, άλλά έπίσης καΐ γιά περισσότερη δημοκρατία γιά τΙς μάζες τοϋ πληθυσμού. Ό Μάρξ Εγραφε στό φίλο του Ζοζέφ Βαϊντεμάγιερ στίς 5 τοϋ Μάρτη, τό 1852: ."Οσο γιά μίνα, δέ μοϋ άνήκει ή τιμή ούτε δτι έγώ άνακάλυψα τήν πάλη άνάμεσά τους. Πολύ πριν άπό μένα άστοί Ιστορικοί είχαν περιγράψει τήν Ιστορική έξέλιξη αύτης τής πάλης τών τάξεων καΐ άστοί οΙκονομολόγοι τήν οίκονομική άνατομία τών τάξεων "Ο,τι καινούργιο έκανα έγώ ήταν. ν* άποδείξω: I) δτι ή ύ π α ρ ξ η τ ώ ν τ ά ξ ε ω ν συνδέεται Απλώς μέ ό ρ ι σ μ έ ν ε ς Ι σ τ ο ρ ι κ έ ς φάσεις ά ν ά π τ υ ξ η ς τ ή ς π α ρ α γ ω γ ή ς , 2) δτι ή ταξική πάλη όδηγεϊ άιαγκαστικά στή δ ι κ τ α τ ο ρ ί α τοΰ π ρ ο λ ε τ α ρ ι ά τ ο υ , 3) δτι ή ίδια αύτή ή δικτατορία άποτελεϊ μονάχα τό πέοαομα στήν κ α τ ά ρ γηση δλων τών τ ά ξ ε ω ν καί σέ μιάν ά τ αξική κοινωνία...

Ή Ιδέα τοϋ Μάρξ γιά τό κράτος τροποποιήθηκε κάτω άπό τό φώς τών γεγονότων στή Γαλλία άπό τό 1848 ώς τό 1852. Ή άποψή του γιά Ενα νέο κράτος κάτω άπό τήν καθοδήγηση τής έργατικής τάξης — τό κράτος τής σοσιαλιστικής έπανάστασης καΐ ol λειτουργίες ένός τέτοιου κράτους — τροποποιήθηκε καΐ σταθεροποιήθηκε άπό τό παράδειγμα τής Κομμούνας τοΰ Παρισιού τοϋ 1871. Ό Μάρξ θεώρησε τή βραχύβια Παρισινή Κομμούνα σάν τήν πρώτη μορφή τής κυβέρνησης τών έργατών, ή όποία άπό τΙς δραστηριότητές της καΐ τά μέτρα πού υΙοθέτησε, Απόδειξαν δτι τό πέρασμα στό σοσιαλισμό είναι συνυφασμένο μέ Ενα έκ βάθρων νέο κρατικό σύστημα. "Ενα τέτοιο κρατικό σύστημα δέν είναι πιά Ενα κράτος μέ τήν παλιά Εννοια τής λέξης, γιατί, μετά τή συντριβή τής παλιάς κρατικής μηχανής, άναπτύσσει μορφές λαϊκοϋ έλέγχου στήν έκτελεστική έξουσία καΐ στή γραφειοκρατία πού άνταποκρίνονται πρός 150

Δικτατορία τοϋ προλεταριάτου, σοσιαλισμό;, χομμοιητιβμό;

τό δρα μα τής κατάργησης της κεντρικής πολιτικής έξουσίας. Διαβάζουμε στό έργο « Ό έμφύλιος πόλεμος στή Γαλλία», πού Εμφανίστηκε άμέσως μετά τήν ήττα τής Κομμούνας τοΰ Παρισιού, δτι ό 19ος αΐώνας είδε τήν άνάπτυξη τής «συγκεντρωτικής κρατικής Εξουσίας, μέ τά πανταχού παρόντα δργανά της — τόν τακτικό στρατό, τήν άστυνομία, τή γραφειοκρατία, τόν κλήρο καί τή δικαστική έξουσία — μιά Εξουσία τής όποίας ή καταγωγή βρίσκεται πίσω στό Μεσαίωνα. Μέ τήν ένταση τοΰ ταξικοΰ άνταγωνισμοϋ μεταξύ κεφαλαίου καί έργασίας ή κρατική έξουσία έπαιρνε δλο καί περισσότερο τό χαρακτήρα μιας έθνικής έξουσίας τοϋ κεφαλαίου πάνω στήν έργασία, μιας δημόσιας δύναμης όργανωμένης γιά τήν κοινωνική ύποδούλωση, έπαιρνε τ ό χαρακτήρα μιας μηχανής ταξικού δεσποτισμού. "Επειτα ά π ό κάθε έπανάσταση πού σημειώνει μιά προοδευτική φάση στόν ταξικό άγώνα, προβάλλει δλο καί πιό άνοιχτά ό καθαρά καταπιεστικός χαρακτήρας τής κρατικής έξουσίας. ( « Ό έμφύλιος πόλεμος στή Γαλλία»)

Μετά τήν έπανάσταση τοϋ 1848 ή κρατική έξουσία έγινε «ή έθνική πολεμική μηχανή τοϋ κεφαλαίου Εναντίον τής Εργασίας». Ή Δεύτερη Αύτοκρατορία ενίσχυσε τήν κατάσταση αύτή. «Ή άμεση άντίθεση της αύτοκρατορίας ήταν ή Κομμούνα». Ή Κομμούνα ήταν ή διαφορετική μορφή «μιας Δημοκρατίας πού δέ θά παραμέριζε μόνο τή μοναρχική μορφή τής ταξικής κυριαρχίας μά καί αύτή τήν Ιδια ταξική κυριαρχία». Τό πρώτο διάταγμα τής Κομμούνας ήταν τό διάταγμα γιά τήν κατάργηση τού μόνιμου στρατού καί γιά τήν άντικατάστασή του μέ τόν όπλισμένο λαό. Ή Κομμούνα σχηματιζόταν ά π ό τούς δημοτικούς συμβούλους πού είχαν έκλεγεΐ μέ βάση τ ό γενικό έκλογικό δικαίωμα στά διάφοοα διαμερίσματα τοϋ Παρισιού. τ Ηταν ύπεύθυνοι καί μπορούσαν νά άνακληθοΰν σ' όποιαδήποτε στιγμή. Ή πλειοψηφία τους άποτελιόταν φυσικά ά π ό έργάτες ή ά π ό άναγνωοιομένους Εκπροσώπους τής έργαηκής τάξης... Ή άστυΛ>ιιία, πού ώς τότε ήταν τό δργανο τής κεντρικής κυβέρνησης, άπογυμνώθηκε άμέσως ά π ό δλες τΙς πολιτικές της Ιδιότητες καί μετατράπηκε ΙΟΙ

Δικτατορία τοϋ προλεταριάτου, σοσιαλισμός, χοιιμουνιομό; σέ ύπεύθυνο όργανο της Κομμούνας, πού μπορούσε νά Ανακληθεί α' όποιαδήποτε στιγμή. Τό Ιδιο έγινε καί μέ τούς δημόσιους ύπαλλήλους σ' δλοίυς τούς κλάδους τής διοίκησης Ά πό τά μέλη τής Κομμούνας ώς τούς κατώτερους ύπαλλήλους ή δημόσια ύπηρεσία έπρεπε νά Αμείβεται μέ έ ρ γ α τ ι κ ο ύ ς μισθούς "Ολα τά άποχτημένα δικαιώματα καΙ ol Επιχορηγήσεις γιά έξοδα παρατάσεως στο ύς Ανώτερους Αξιωματούχους τού κράτους καταργήθηκαν μαζί μέ τούς Ιδιους τούς άξιωματούχους... 01 δικαστικοί λειτουργοί χάσανε Εκείνη τή φαινομενική άνεξαρτησία τους, πού χρησίμευε μόνο καί μόνο γιά νά σκεπάζει τϊή χαμερπή τους ύποταγή σέ δλες τΙς Αλληλοδιάδοχες κυβερνήσεις... "Επρεπε στό έξής κι αύτοί νά Εκλέγονται, νά είναι υπεύθυνοι καί νά μπορούν νά Ανακληθούν. ( « Ό Εμφύλιος πόλεμος στή Γαλλία»).

Ό χ τ ώ χρόνια μετά τό θάνατο τοϋ Μάρξ, 6 "Ενγκελς περιέγραψε τά θεμελιώδη αύτά χαρακτηριστικά τής νέας μορφής τοϋ κράτους στόν πρόλογό του στήν τρίτη έκδοση τοϋ «'Εμφυλίου Πολέμου στή Γαλλία », ώς έξής: Τ Ηταν Ακριβώς αύτή ή καταπιεστική δύναμη τής προηγούμενης συγκεντρωτικής κυβέρνησης — στρατός, πολιτική Αστυνομία καί γραφειοκρατία — πού είχε δημιουργήσει ό Ναπολέων στά 1789 καί τήν όποία άπό τότε παοαλάβαινε σάν βολικό δργανο κάθε καινούργια κυβέρνηση καί τή χοησιμοποιοΰσε Ενάντια στους άντιπάλους της — ήταν άκριβώς αύτή ή δύναμη πού έπρεπε παντού νά πέσει, δπως είχε κιόλας πέσει στό Παρίσι. Ά π ό τήν άρχή άκόμα ή Κομμούνα άναγκαστηκε νά Αναγνωρίσει δτι δταν ή έργατική τάξη έρθει πιά στήν έξουσία,δέ μπορεί νά Εξακολουθεί νά διοικεί μέ τήν παλιά κρατική μηχανή, δτι ή έργατική αύτή τάξη, γιά νά μήν ξαναχάσει τήν κυριαρχία πού μόλις έχει κατακτήσει, πρέπει, άπό τή μιά νά παραμερίσει δλη τήν παλιά καταπιεστική μηχανή πού ώς τότε είχε χρησιμοποιηθεί έναντίον της, κι άπό τήν άλλη νά Εξασφαλίσει τόν έαυτό της άπό τούς (διους της τούς βουλευτές καί ύπαλλήλους, όοίζοντας δτι όλοι, δίχως καμιά έξαίρεση, μπορούν ν' άνακληθοϋν σ' όποιαδήποτε στι-

γμή

'Ενάντια σ* αύτή τή μετατροπή τού κράτους καί τών κρατικών όργάνων άπό ύπηρέτες τής κοινωνίας ι έ άφέντες της, μιά μετατροπή -πού είναι Αναπόφευκτη σ' δλα τά ώς τά τώρα κράτη, ή Κομμούνα, χρησιμοποίησε δυό Αλάνθαστα μέσα. Πρώτα, σ* δλες τΙς θέσεις — διοικητικές, δικαστικές καί Εκπαιδευτικές — έβαλε ύπαλλήλους Εκλεγμένους μέ βάση τήν κα152

154

Δικτατορία τοϋ προλεταριάτου, σοσιαλισμός, κομμουνισμοί βολική ψηφοφορία Ολων των Ενδιαφερόμενων, καΐ μάλιστα μέ τ ό δικαίωμα των (διων τών Ενδιαφερόμενων ν' άνακαλοϋν τόν άντιπρόσώπό τους όποιαδήποτε στιγμή. ΚαΙ δεύτερο, πλήρωνε στούς υπαλλήλους της, στους Ανώτερους καΐ στους κατώτερους, μονάχα τό μισθό π ο ύ Επαιρναν ο) άλλοι Εργάτες Ό μεγαλύτερος μισθός π ο ύ γενικά πλήρωνε ή Κομμούνα, ήταν ί.000 φράγκα. "Ετσι μπήκε Ενα σίγουρο Εμπόδιο στή θεσιθηρία καΐ στόν άριθισμό, άκόμα καΐ χωοίς τΙς δεσμευτικές Εντολές π ο ύ Επαιρναν χώρια ά π ' δλα τ ' άλλα ο) Αντιπρόσωποι στά άντιπροσωπευτκά σώματα. ( Ά π ό 'ιόν Πρόλογο τοϋ "Ενγκελς στόν «'Εμφύλιο πόλεμο στή Γαλλία») Ή Κομμούνα λοιπόν θά ήταν Ενα έργαζόμενο, δχι Ενα κοινοβουλευτικό σώμα, Εκτελεστικό καΐ νομοθετικό συνάμα . . Ά ν τ Ι νά άποφασίζεται κάθε τρία ή Εξη χρόνια ποιό μέλος τής κυρίαρχης τάξης θά άντιπροσωπεύει καΐ θά κοροϊδεύει τ ό λαό στή Βουλή, τ ό γενικό Εκλογικά δικαίωμα θά ύπηρετοϋσε τόν όργανωμένο σέ κομμούνες λαό, δπως τό άτομικό δικαίωμα έκλογής χρησιμεύει σέ κάθε έργοδότη νά Αναζητεί έργάτες, Επιστάτες καΐ διευθυντές γιά τήν έπιχείρηοή του ( « Ό Εμφύλιος πόλεμος στή Γαλλία*·).

"Ελεγχος άπό τά κάτω, δημοκρατία πού άπλώνεται άπό τά κάτω πρός τήν κορυφή, ή δημοκρατική κατάργηση τής πολιτικής άλλοτρίωσης δπως τήν εΤχε περιγράψει στή νεανική του ηλικία — σ' αύτά τά χαρακτηριστικά βρισκόταν ή σπουδαιότητα τής Κομμούνας τοΰ Παρισιοΰ γιά τό Μάρξ. Είδε τά χαρακτηριστικά αύτά σάν ζωτικής σημασίας γιά τά σοσιαλιστικά κράτη πού θά Ερχονταν, γιά τΙς μελλοντικές δικτατορίες τοΰ προλεταριάτου πού θά λειτουργούσαν «σάν τό πέρασμα πρός τήν κατάργηση τών τάξεων καΐ τοϋ κράτους». ("Ενγκελς: «Γιά τό ζήτημα τής κατοικίας»). Σέ Ενα πρόχειρο σχέδιο τής έθνικής αύτο-κυβέρνησης πού ή Κομμούνα δέν είχε τόν καιρό νά έπεξεργαστεί διεξοδικά, καθορίζεται ρητά δτι «ή Κομμούνα θά άποτελοϋσε τήν πολιτική μορφή άκόμα καΐ τοϋ πιό μικροΰ χωριού». 01 Κομμούνες, έπίσης, θά έξέλεγαν τούς Αντιπροσώπους γιά τήν 'Εθνική 'Αντιπροσωπεία στό Παρίσι:

Δικτατορία τυϋ π^αλεταριάτοι·, σοσιηλιομύ:, κομυουνιημός 01 λίγες σπουδαίες λειτουργίες πού θά Απόμεναν γιά τήν κεντρική κυβέρνηση, δέν θά καταργούνταν, δπως σκόπιμα καί παραπλανητικά διαδηλώθηκε, άλλά θά μεταβιβάζονταν σέ ύπαλλήλους τής Κομμούνας, δηλα5ή σέ αύστηρά ύπεύθυνους παράγοντες. Ή ένότητα τοΰ έθνους δέν θά έσπαζε, άλλά άντίθετα θά άποκτοΰσε Αργάνωση άπό τό καθεστώς τής Κομμούνας καί θά γινόταν πραγματικότητα μέ τήν καταστροφή τής κρατικής έξουσίας πού καυχιόταν δτι ήταν ή ένσάρκωση αύτής τής ένότητας, Ανεξάρτητη δμως καί άνώτερη άπό τό Γδιο τό έθνος, ένώ δέν ήταν τίποτ* ολλο παρά ένα παρασιτικό καρκίνωμα στό σώμα τοϋ έθνους. Ένώ τά καταπιεστικά δργανα τής παλιάς κυβερνητικής έξουσίας έπρεπε νά Ακρωτηριαστούν, ol νομοθετικές λειτουργίες έπρεπε νά Αποσπαστούν άπό μιά έξουσία πού σφετεοίζονταν τό δικαίωμα νά στέκεται πάνω άπό τήν κοινωνία τήν Ιδια καί νά Αποδοθούν στούς υπεύθυνους φορείς τής κοινωνίας . . . . Τό Καθεστώς τής Κομμούνας θά άπέδιδε στό κοινωνικό σώμα δλες τΙς δυνάμεις πού μέχρι τώρα τΙς Απορροφούσε τό παρασιτικό κράτος πού τρέφονταν σέ βάοος τής κοινωνίας και τήν έμπόδιζε νά κινείται έλεύθερα Καί μόνο αύτή ή πράξη θά έβαζε σέ κίνηση τήν Αναγέννηση τής Γαλλίας Στήν πραγματικότητα, τό Καθεστώς τής Κομμούνας έφερνε τούς Αγρότες παραγωγούς κΑτω Απ' τήν πνευματική καθοδήγηση τών νομαρχιακών πόλεων καί έκεϊ, στις πόλεις αύτές, ΘΑ τούς έξασφάλιζε, στό πρόσωπο τών έργατών τών πόλεων, τούς πραγματικούς έκπροσώπους τών συμφερόντων τους. Καί μόνο ή ύπαρξη τής Κομμούνας είχε σάν αύτονόητη συνέπεια τήν τοπική αύτοκυβέρνηση, δχι δμως πιά σάν άντίβαρο στήν κρατική έξουσία πού είχε γίνει πιά περιττή Ή ποικιλία τών έρμηνειών που δόθηκαν στήν Κομμούνα καί ή ποικιλία τών συμφερόντων πού έκφράζονταν μ' αύτήν, Αποδείχνουν δτι ήταν μιά πέρα γιά πέρα εύλύγιστη πολιτική μορφή, ένώ δλες ol προηγούμενες μορφές κυβέρνησης ήταν στήν ούσία καταπιεστικές. Τό πρα/ματικό της μυστικό ήταν ότι ήταν ουσιαστικά μιΑ κυβέρνηση τής έργατικής τΑξης, τό Αποτέλεσμα της πΑλης τής παραγωγικής τΑξης ένάντια στήν τάξη των σφετεριστών, ή Ανοιχτή τελικά πολιτική μορφή μέ τήν όποία μπορούσε νά συντελεστεί ή οίκονομική άπελευθέρωση τής έργασίας. Χωρίς τόν τελευταίο αύτό δρο, τό Καθεστώς τής Κομμούνας θά ήταν κάτι τ ο άκατόρθωτο καί μιά αύταπάτη. ( « Ό έμφύλιος πόλεμος στή Γ αλλία»)

Μέσα στό πλαίσιο αύτής τής έννοιας μιας «δικτα154

Δικτατορία τοδ .τ<Μ>λεταοιότου, σοσιαλισμός, κομμοννισμο;

τορίας τοϋ προλεταριάτου» πρέπει νά κατανοήσουμε τό περίφημο άπόφθεγμα τοϋ Μάρξ στήν «Κριτική τοϋ προγράμματος τής Γκότα», γραμμένο τέσσερα χρόνια μετά τήν Κομμούνα τοΰ Παρισιού: Άνάμεσα στήν κεφαλαιοκρατική καί στήν κομμουνιστική κοινωνία βρίσκεται ή περίοδος τής έπαναστατικής μετατροπής τής μιας στήν Αλλη. Κα) σ' αύτή τήν περίοδο άντιστοιχεϊ μιά πολιτική μεταβατική περίοδος, πού τό κράτος της δί μπορεί νά είναι τίποτ' άλλο, παρά ή έπαναστατική δικτατορία τοϋ προλεταριάτου. («Κριτική τοΰ προγράμματος τής Γκότα»).

Σ' αύτή τήν έργασία ό Μάρξ διακρίνει δυο φάσεις στήν άνάπτυξη τής κομμουνιστικής κοινωνίας. Στήν πρώτη ή κατώτερη φάση πού είναι άκόμα «σημαδεμένη μέ τά σημάδια τής γέννας τής παλιάς κοινωνίας πού άπό τή μήτρα της βγήκε» καί ή διανομή άπό τά διαθέσιμα καταναλωτικά άγσθά γίνεται σύμφωνα μέ τήν άρχή τής άπόδοσης, καί στή δεύτερη φάση —Κομμουνισμό— δπου ol πηγές τής παραγωγής είναι πιά τόσο άφθονες, πού ό καθένας μπορεί νά πάρει σύμφωνα μέ τΙς άνάγκες του: Μέ Ιση άπόδοση τής έργαοίας καί έπομένως μέ Ιση συμμετοχή στό κοινωνικό καταναλωτικό Απόθεμα, ό ένας παίρνει στήν πραγματικότητα περισσότερα άπό τόν άλλον, ό ένας είναι πλουσιότερος άπό τόν άλλον κλπ. Για ν' άποφευχθοΰν δλες αύτές ol έλλείψεις, θά έπρεπε τό δίκαιο νά είναι μάλλον άνισο, άντίς νά είναι Ισο. Μά, αύτές ol έλλείψεις δέ μπορούν ν' άποφευχθοΰν στήν πρώτη φάση τής κομμουνιστικής κοινωνίας, πού μόλις βγήκε άπό μακρόχρονα κοιλοπονήματα, άπό τήν κεφαλαιοκρατική κοινωνία. Τό δίκαιο δέ μπορεί ποτέ νά είναι άνώτερο άπό τήν οίκονομική δομή καί τήν καθοοισμένη άπό αύτήν έκπολιτιστική άνάπτυξη τής κοινωνίας. Σέ μιάν άνώτερη φάση τής κομμουνιστικής κοινωνίας, δταν θά έχει έξαφανιστεί ή ύποδουλωτική υποταγή τών Ατόμων στόν καταμερισμό τής έργασίας καί μαζί της καί ή Αντίθεση Ανάμεσα στήν πνευματική καί στή σωματική δουλειά, δταν ή έργασία θά έχει γίνει δχι μόνο μέσο γιά νά ζεις, άλλά καί ή πρώτη άνάγκη τής ζωής, δταν μέ τήν όλόπλευρη άνάπτυξη τών Ατόμων θά έχουν άναπτυχθεϊ καί ol παραγωγικές δυνάμεις καί θά άναβλύζουν πιό άφθονα δλες ο) πηγές τοϋ κοινωνικού πλούτου, τότε μόνο θά μπορεί νά ξεπεραστεί όλότελα ό IV.

Δικτατορία τοΰ προλεταριάτου, σοσιαλκΐμός, κομμουνισμό; στενός όρΙζοντας τοΰ άστικοΰ δικαίου καί θά γράφει ή κοινωνία στή σημαία τ η ς : Ά π ό τόν καθένα άνάλογα μέ τΙς Ικανάτητές του, στόν καθένα άνάλογα μέ τΙς άνάγκες του! («Κριτική τοϋ προγράμματος τής Γκάτα»).

Ά π ό τή συνάφεια δλόκληρου τοϋ σώματος τών Ιδεών τοϋ Μάρξ φανερώνεται μέ βεβαιότητα δτι φαντάστηκε τή νίκη τής έπανάστασης καί τοϋ σοσιαλισμού σάν μιά λίγο ή πολύ ταυτόχρονη διαδικασία στίς προηγμένες καπιταλιστικές χώρες καί δτι ή κοινωνική τάξη πού είχε στό νοϋ του ήταν ή τάξη γιά τήν όποία είχε γράψει στό «Μανιφέστο τοϋ Κομμουνιστικού Κόμματος»: «...ή ελεύθερη άνάπτυξη τοϋ ένός εΤναι ό δρος γιά τήν Ελεύθερη άνάπτυξη δλων τών άλλων».

156

10 ΕΡΓΑΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΗΣ Μέσα στή θεωρία του γιά τήν έπανάσταση καΐ στήν άντίληψή του γι' αύτή τή θεωρία, 6 Μάρξ είδε τ ά προλεταριάτο σάν τήν κοινωνική δύναμη πού ήταν προορισμένη — έξαιτίας τής θέσης της στήν παραγωγική διαδικασία καΐ τήν Ιστορία — νά όλοκληρώσει τό πέρασμα πρός τό σοσιαλιστικό τρόπο ζωής. "Οχι γιατί ol έργάτες είναι θεοί, άλλά γιατί ή Απανθρωπιά τής καπιταλιστικής κοινωνίας συγκεντρώνεται δλη στίς συνθήκες τής ζωής τους. Στήν «Αγία Οίκογένειά» ό Μάρξ τής νεανικής ήλικίας Εγραφε: Τό προλεταριάτο έκτελεϊ τήν άπόφαση πού έχει βγάλει ή άτομική Ιδιοκτησία γιά τόν Εαυτό της καθώς γεννούσε τ ό προλεταριάτο, δπως έκτελεϊ καΐ τήν άπόφαση πού έχει βγάλει γιά τ ό Ιδιο τ ό προλεταριάτο ή μισθωτή έργασία, παράγοντας τόν ξένο πλο&το καΐ τ ή δική του άθλιότητα "Οταν ol σοσιαλιστές συγγραφείς άποδίδουν αύτό τόν Ιστορικό ρόλο στό προλεταριάτο, δέν τό κάνουν, δπως καμώνεται π ώ ς πιστεύει ή φιλοκατήγορη κριτική, γιατί θεωρούν τούς προλετάριους θ ε ο ύ ς . Μάλλον τ ό άντίθετο. Ά π ό τ ή στιγμή πού ή Αφαίρεση κάθε άνθρωπιάς, άκόμα καΐ ή όμ ο ι ό τ η τ α τής άνθρωπιάς έχει πιά όλοκληρωθεΐ στό άναπτυγμένο προλεταριάτο, ά π ό τ ή στιγμή π ο ύ ol συνθήκες ζωής τοΰ προλεταριάτου άποτελοϋν τ ό άθροισμα δλων τών συνθηκών τής ζωής τής σημερινής κοινωνίας σέ δλη τους τήν άπάνθρωπη όξύτητα, Από τ ή στιγμή πού ό άνθρωπος έχασε τόν έαυτό του μέσα σ ' αύτό πού λέγεται προλεταριάτο, καΐ ένώ ταυτόχρονα δέν κέρδισε μόνο θεωρητική συνείδηση της άπώλειας αύτής, άλλά μέσα ά π ό τήν άμεταμφίεστη πιά καΐ άπόλυτα Επιτακτική ά ν ά γ κ η καΐ τήν πρακτική Εκφραση τής ά ν α γ κ α ι ό τ η τ α ς, όδηγεϊται πλέον κατευθείαν ποός τήν έξέγερση, ένάντια στήν άπανθρω157

Έςιγατικό Κίνημα και Διεθνή; πιά αύτή. Κατά συνέπεια τό προλεταριάτο πρέπει καί μπορεί νά άπαλευθερώοει τόν έαυτό του Ά λ λ ά δέ μπορεί νά άπελευθερώσει τόν έαυτό του χωρίς νά καταργήσει τΙς συνθήκες διαβίωσής του, Δέ μπορεί νά καταογήσει τΙς συνθήκες τής διαβίωσής του χωρίς νά καταργήσει δ λ ε ς τις άπάνθρωπες συνθήκες τής ζωής τής σημερινής κοινωνίας πού ά θροίζονται στη δική του κατάσταση Δέν περνά άδικα άπό τό σκληρό, άλλά χαλύβδινο σχολείο τής έ ρ γ α σ ί α ς . Τό ζήτημα δέν είναι τί θ ε ω ρ ε ί αύτός ή έκεϊνος ό προλετάριος ή άκόμα όλόκληρο τό προλεταριάτο σάν σκοπό του. Τό ζήτημα είναι τ ί ε ΐ ν α ι τ ό π ρ ο λ ε τ α ρ ι ά τ ο , καί σάν συνέπεια αύτής τής Οπαρξής του, τι θά υποχρεωθεί νά κάνει. Ό σκοπός του καί ή Ιστορική του δράση, έκδηλωνεται Αμετάκλητα καί φανερά στή δική του κατάσταση ζωής δπως καί σ' όλόκληρη τήν όργάνωση τής άστικής κοινωνίας σήμερα («Ή άγία οίκογένεια»).

Ό Μάρξ ποτέ δέ δίστασε νά έπιτεθεί ένάντια σέ στενές καί πανούργες άντιλήψεις μέσα στό έργατικό κίνημα καί νά υποστηρίξει τήν άναγκαιότητα γιά_μιά έπιστημονική κατανόηση τών κοινωνικών συνθηκών σάν δάση γιά πολιτική δράση. Αναφερόμενος στήν «"Ενωση τοϋ Δικαίου» (άπό τήν όποία έκπήγασε ή "Ενωση τών Κομμουνιστών» γιά λογαριασμό τής όποίας ό Μάρξ καί ό "Ενγκελς σύνθεσαν τό Κομμουνιστικό Μανιφέστο) ό Μάρξ έγραψε κάποτε δτι «ή βαθιά, έπιστημονική γνώση τής οίκονομικής δομής τής άστικής κοινωνίας», έπρεπε νά καθιερωθεί σάν ή «μόνη άνεκτή θεωρητική βάση» καί έπρεπε άκόμα νά δοθεί μιά έξήγηση σέ λαϊκή γλώσσα δτι «δέν ένδιαφερόμαστε γιά τήν έπιβολή κάποιου ουτοπικού συστήματος, άλλά γιά τήν ένσυνείδητη συμμετοχή στήν Ιστορική διαδικασία τής έπαναστατικοποίησης τής κοινωνίας, που συντελείται μπροστά στά μάτια μας». Ό Μάρξ τόνισε Ιδιαίτερα τήν Ιδέα αύτή μιας ρεαλιστικής, έπιστημονικά θεμελιωμένης έργατικής πολιτικής μετά τήν ήττα τής έπανάστασης τοϋ 1848 δταν, δπως συχνά συμβαίνει έπειτα άπό τήν άποτυχία ένός έπαναστατικοϋ κινήματος, πράξεις καί πρωτοβουλίες δλων τών εΙδών προτείνονταν μέσα στήν "Ενωση τών Κομμουνιστών γιά νά άποφΰγουν νά 158

Έργατιχο Κίνημα xui Νιεθνή:

άντικρύσουν κατά πρόσωπο τήν πραγματικότητα της κατάστασης. Σέ μιά συγκέντρωση πού έγινε στίς 15 Σεπτεμβρίου 1850, όταν είχε έπέρθει ή διάσπαση στήν "Ενωση, ό Μάρξ περιέγραψε τΙς άντιτιθέμενες άπόψεις μέ τά παρακάτω λόγια: Ή μειοψηφία βάζει μιά δογματική άποψη στή θέση μιας κριτικής καί μιά Ιδεαλιστική στή θέση τής ύλιστικής. θεωρούν τήν άπλή δυσαρέσκεια, άντί τΙς πραγματικές συνθήκες, σάν τόν κινητήριο τροχό τής έπανάστασης. Σ τ ό σημείο αύτό έμεϊς λέμε στούς έργάτες: Πρέπει νά περάσετε δεκαπέντε, είκοσι, πενήντα χρόνια έμφυλίων πολέμων καί έθνικών άγώνων, δχι μόνο γιά νά άλλάξετε τΙς συνθήκες, άλλά έπίσης γιά νά άλλάξετε ol Ιδιοι καί νά κάνετε τόν έαυτό σας Ικανό γιά πολιτική κυριαρχία. Έσεϊς, άντίθετα, λέτε: «Πρέπει νά έρθουμε άμέσως στήν έξουσία, ή άλλιώς άς πάμε καλύτερα γιά ύπνο». 'Ενώ κάνουμε μιά Ιδιαίτερη ποοσπάθεια νά κατευθύνουμε τήν προσοχή τών Γερμανών έργατών στήν ύπανάπτυκτη κατάσταση τοϋ γερμανικού προλεταριάτου, έσεϊς κολακεύετε τό έθνικό αίσθημα καί τήν προκατάληψη τών Γερμανών βιοτεχνών μέ τόν ώμότερο δυνατό τρόπο — ό όποιος, όμολογουμένως, εΤναι περισσότερο δημοφιλής. "Οπως άκριβώς ή λέξη «λαός» άξιοποιήθηκε άπό τούς δημοκράτες, έτσι ή λέξη «προλεταριάτο» άξιοποιήθηκε άπό σας.

ΈπΙ μιά δεκαετία καί παραπάνω, ό Μάρξ θεωρούσε τόσο τά δικά του γραπτά καί τΙς έπιστημονικές μελέτες του, δσο καί τού "Ενγκελς, σάν μιά άποφασιστική δραστηριότητα γιά λογαριασμό τού Κόμματος — τού Κόμματος δχι μέ τή στενή, άλλά τήν εύρύτερη Ιστορική έννοια. Ό Μάρξ ξαναμπήκε στό πολιτικό έργατικό κίνημα μόνο δταν «πραγματικές δυνάμεις» βρίσκονταν γιά μιά άκόμα φορά σέ δράση. Στήν ιδρυτική συνέλευση τής Διεθνούς "Ενωσης τών Έργατών (Πρώτη Διεθνής) στίς 28 Σεπτεμβρίου 1864, ό Μάρξ παρέμεινε στήν άρχή σιωπηλός στό βήμα. Αργότερα ή συνέλευση τόν κάλεσε νά γράψει τήν «Ιδρυτική της διακήρυξη» καί μέ τόν τρόπο αύτό έγινε ό πνευματικός ήγέτης της. Ό Μάρξ ένιωσε δτι Λ άμεση αύτή συμμετοχή του στό κίνημα παρεμπόδιζε τό έπιστη1". ·

'Εργατικό Κίνημα καί Διεθνής

μονικό του έργο καί μιά φορά είπε μέ πίκρα δτι ή Διεθνής κρεμόταν άπό πάνω του «σάν έφιάλτης». 'Αρνήθηκε, έτσι, νά πάρει μέρος σέ πολλά συνέδρια γιά νά συνεχίσει τό γράψιμο τοϋ «Κεφαλαίου», πού τήν όλοκλήρωσή του τή θεωρούσε έξαιρετικά σημαντική γιά τό κίνημα, άλλά καί άπό ιτολλές άλλες άπόψεις. Ωστόσο, στήν Ι δ ρ υ τ ι κ ή Διακήρυξη, σέ πολυάριθμα έγγραφα, δηλώσεις καί διαλέξεις καί τελικά στή Δ ι α κ ή ρ υ ξ η γ ι ά τ ό ν έμφΰλ ι ο π ό λ ε μ ο σ τ ή Γ α λ λ ί α , ό Μάρξ άνέπτυξε τήν Ιδέα ένός διεθνούς έργατικοϋ κινήματος βασισμένο σέ μιά βαθιά Επιστημονική γνώση τής κοινωνικής έξέλιξης, στήν άναγνώριση .τής ύπαρξης διαφορετικών προϋποθέσεων γιά τόν άγώνα σέ διαφορετικές χώρες καί στή διεθνή άλληλεγγύη. Μόνο τό 1873, δέκα χρόνια πρίν τό θάνατό του, δταν ή Διεθνής είχε. πιά διαλυθεί, φ Μάρξ άποσύρθηκε άπό τήν άμεση συμμετοχή του σέ όργανωμένες δραστηριότητες. Ή Ι δ ρ υ τ ι κ ή Δ ι α κ ή ρ υ ξ η έβαλε στούς έργάτες τό καθήκον νά καταλάβουν τήν πολιτική έξουσία, άλλά έπΙσης ύπογράμμιζε τήν άνάγκη νά έξαναγκάσουν τό κράτος νά άναγνωρίσει τΙς άνάγκες τους άκόμα καί πρίν τήν κοινωνική έπανάσταση. 'Αναφερόμενη στό άγγλικό Ν ο μ ο σ χ έ δ ι ο γ ι ά τ ό Δ ε κ ά ω ρ ο διακηρύσσει: Ό άγώνας γιά τό νομοθετικό περιορισμό τών ώρών έργασίας μάνιαζε τόσο πιό άγρια, άσο Ανεξάρτητα άπό τήν άττληστία τής τρομαγμένης άστικής τάξης έκδήλωνε στήν πραγματικότητα τ ή μεγάλη έριδα άνάμεσα στήν τυφλή κυριαρχία τών νόμων τής προσφοράς καί τής ζήτησης, πού άποτελοΰν τήν πολιτική οίκονομία τής άστικής τάξης, καί στόν έλεγχο τής κοινωνικής παραγωγής Ελεγχόμενο άπό τόν οίκονομικό σχεδιασμό πού άποτελεϊ τήν πολιτική οίκονομία τής έργατικής τάξης. Γι' αύτό τ ό νομοσχέδιο γιά τό δεκάωρο δέν ήταν μόνο μιά μεγάλη πρακτική έπιτυχία, ήταν ή νίκη μιας ήθικής άρχής. Γιά πρώτη φορά ή πολιτική οίκονομία τής άστικής τάξης ύπόκυψε μέρα - μεσημέρι στήν πολιτική οίκονομία τής 160

Ήογατιχό KÎMfid χιη AIFB\ή; Εργατικής τάξης. («'Ιδρυτική Διακήρυξη τής Διεθνούς νωσης τών Έργατών»).

"Ε-

Ταυτόχρονα ή Δ ι α κ ή ρ υ ξ η έκτίμησε τΙς συνεταιριστικές ένώσεις τής έποχής έκεΐνης σάν σταθερή άπόδειξη τής Ιστορικά ξεπερασμένης κεφαλαιοκρατικής Ιδιοκτησίας τών μέσων παραγωγής, έστω κι άν δέν ήταν άκόμα μέ κανένα τρόπο Ικανές νά σπάσουν τό κεφαλαιοκρατικό μονοπώλιο. Μέ πράξη καΙ δχι μέ τήν έπιχειρηματολογια άπόδειξαν δτι ή παραγωγή σέ μεγάλη κλίμακα καΙ σέ άρμονία μέ τΙς έπιταγές τής σύγχρονης έπιστήμης, μπορεί νά πάει μπροστά χωρίς τήν ύπαρξη μιας τάξης άφεντικών πού χρησιμοποιεί μιά τάξη έργατών, δτι τά μέσα έργασίας δέ χρειάζεται νά μονοπωληθοϋν σάν μέσα κυοιαρχίας πάνω στόν έργάτη καί σάν μέσα έκμετάλλευσης τοΰ ίδιου τοΰ έργάτη, καΙ δτι δπως ή δουλειά τοΰ σκλάβου, δπως ή δουλειά τοΰ δουλοπάροικου, έτσι καΙ ή μισθωτή έργασία δέν είναι παρά μιά μεταβατική καΐ κατώτερη κοινωνική μορφή, πού είναι προορισμένη νά έξαφανιστεϊ μπρός στή συνεταιρισμένη έργασία, πού έκπληρώνει τό έργο της θεληματικά, μέ ρωμαλέο πνεύμα καί μέ χαρούμενη καρδιά. («Ιδρυτική Διακήρυξη τής Διεθνοΰς "Ενωσης τών Έργατών»).

Τά έργατικά κινήματα πρέπει έπίσης νά παρεμβαίνουν στήν έξωτερική πολιτική τών χωρών τους, νά παρακολουθούν τΙς διπλωματικές δραστηριότητες τών κυβερνήσεών τους, νά κατακτήσουν τά μυστήρια τής διεθνούς πολιτικής καΐ νά προασπίζουν τούς άπλούς νόμους τής ήθικής καΐ τής δικαιοσύνης, τέτοιους νόμους πού θά έπρεπε νά κυβερνούν τΙς σχέσεις άνάμεσα στά χωριστά άτομα καΐ νά είναι «ύπέρτατοι κανόνες στό διάλογο άνάμεσα στά έθνη...». "Οπως τό «Μανιφέστο» έτσι καΐ ή Διακήρυξη καταλήγει μέ τΙς λέξεις: «Προλετάριοι δλων τών χωρών ένωθεΐτε! ». Δέν είναι άμοιρο ένδιαφέροντος δτι ή Διεθνής Ιδρύθηκε σέ μιά έπίδειξη άλληλεγγύης πρός τούς καταπιεζόμενους Πολωνούς. ΚαΙ ήταν στήν άναφορά του στό Ιρλανδικό πρόβλημα πού ό Μάρξ πρόφερε τό πέη.)

163

'Εργατικό Κίνημα καϊ Λιρθνής

ρΙφημο άπόφθεγμά του Ατι ένα έθνος δέ μπορεί νά είναι έλεύθερο δσο καταπιέζει Αλλα έθνη. Μέσα στά πλαίσια τών δραστηριοτήτων τής Διεθνούς 6 Μάρξ προσέδωσε μιά πολύ σημαντική θέση στά συνδικάτα καί στά κοινωνικο-πολιτικά αιτήματα. Τό «Μισθός, Τιμή καί Κέρδος», μιά όμιλία τοϋ Μάρξ πρός τό Γ ενικό Συμβούλιο τής Διεθνούς, ήταν στήν πραγματικότητα μιά λεπτομερειακή άπάντηση στό έπιχείρημα δτι ol ύψηλότεροι μισθοί θά όδηγοϋσαν άναπόφευκτα σέ ύψηλότερες τιμές. Τά άγγλικά συνδικάτα βρήκαν στά έπιχειρήματα τοϋ Μάρξ μιά άμεση βοήθεια. Τό Συνέδριο τής Διεθνούς στή Γενεύη τό 1866 — ένα Συνέδριο πού ό Μάρξ δέν παρακολούθησε έξαιτίας τής άπασχό'λησής του μέ τό «Κεφάλαιο» — πιστοποίησε δτι ol νόμοι προστασίας τής έργασ(ας δέν δυναμώνουν τήν κυρίαρχη έξουσία άλλά τροποποιούν τή σχέση τών δυνάμεων πρός τό συμφέρον τών έργατών. Τό ίδιο συνέδριο έβαλε έπιτακτικά τό αίτημα τής όκτάωρης έργασ(ας καί περιέγραψε τά έργατικά συνδικάτα σάν τό μέσον τής άντιπαράθεσης τής άριθμητικής δύναμης τοϋ προλεταριάτου στή συγκεντρωμένη κοινωνική έξουσία τοΰ κεφαλαίου. Ή σπουδαιότητα τών έργατικών συνδικάτων τονίστηκε έπΙσης σ' ένα έγκύκλιο γράμμα τής Διεθνούς πού μιλούσε γιά τΙς άπόψεις τοϋ Μπακούνιν καί γιά τά τμήματα πού έλεγχαν ol όπαδοΙ του. Σ' αύτό τό έγκύκλιο γράμμα ό Μάρξ έλεγε: Ή πρώτη φάση τής πάλης τοϋ προλεταριάτου ένάντια στήν άστική τάξη χαρακτηρίζεται άπό τό κίνημα τών αΙρέσεων. 'Υπάρχει κάποια δικαιολογία στήν κατάσταση αύτή σέ μιά έποχή πού τό προλεταριάτο δέν είναι άκόμα Ικανοποιητικά Αναπτυγμένο νά δράσει σάν τάξη Μεμονωμένοι στοχαστές Αναλαμβάνουν νά Αναλύσουν τΙς κοινωνικές Αντιφάσεις καί έπιζητοΰν νά τΙς μετακινήσουν μέ φανταστικές λύσεις πού δέν χρειάζεται τίποτ" άλλο παρά νά τΙς Αποδεχτεί ή μάζα τών έργατών, νά τΙς προπαγανδίσει καί νά τΙς κάνει πράξη. Αύτό είναι στή φύση τών αΙρέσεων πού δημιουργούνται γύρω άπό πρωτοπόρους πού Αποξενώνονται μόνοι τους Από τΑ

164

'Κργιιτιχ» Κίνΐ)ι<ι κιύ

\ιρβνη:

έργατικά συνδικάτα καί μέ μιά λέξη άπό κάθε μαζικό κίνημα Ή μάζα τών προλεταρίων παραμένει άδιάφορη ή καΙ έχθρική άκόμα στήν προπαγάνδα τους 01 έργάτες τοϋ Παρισιού καΙ τής Λυών νοιάζονται τόσο λίγο γιά τούς Σαινσιμονιστές καΙ τούς Φουριεριστές, δσο νοιάζονται ol "Αγγλοι Χαρτιστές καΙ Συνδικαλιστές γιά τούς 'Οουενιστές 'Ενώ άρχικά άποτελοϋν έναν μοχλό τού κινήματος, γίνονται έμπόδιο μόλις τό κίνημα τούς ξεπερνάει Τότε γίνονται άντιδραστικοί

Ή διαμάχη μέ τους ύποστηρικτές τοϋ Μπακούνιν, πού έπέμεναν στόν ύποχρεωτικό άθεϊσμό, στήν κατάργηση κάθε θρησκευτικής πρακτικής, στήν άμεση κατάργηση τοϋ κληρονομικού δικαιώματος κλπ., καί άπόρριπταν κάθε δραστηριότητα πού δέν όδηγοΰσε άμεσα καί άμέσως στό θρίαμβο τής έργατικής τάξης, είχε κυρίως γιά στόχο της τή φρασεολογία τοϋ σεκταρισμοϋ μέσα στό έργατικό κίνημα. Ό Μάρξ άπ ό ρ ρ ι ψ ε τό πρόγραμμά τους σάν ένα άνακάτωμα άπό τετριμμένες, φτηνές καί άπερίσκεπτες μωρολογΐες, ένας όρμαθός άπό άδειες Ιδέες πού άποσκοποϋν cf* ένα όρισμένο στιγμιαίο άποτέλεσμα. "Οσο γιά τήν άμεση κατάργηση τοϋ κληρονομικού δικαιώματος, ή δουλοκτημοσύνη δέν ήταν άποτέλεσμα νόμων πού έπέτρεψαν μιά τέτοια Ιδιοκτησία πάνω σέ άνθρώπους, άλλά τό άντίστροφο. Ή κατάργηση τών νόμων τής κληρονομιάς δέν ήταν πιά ή άφετηρία γιά τήν κοινωνική έπανάσταση δπως δέν ήταν καί ή κατάργηση τών νόμων πού κυβερνοϋν τά συμβόλαια μεταξύ άγοραστών καί πουλητών δσο θά ύπήρχε ή έμπορευματική άνταλλαγή. Ή εύαισθησία τοϋ Μάρξ στό ζήτημα τοϋ σεκταρισμοϋ φανερώνεται καθαρά στό παρακάτω γράμμα πού έγραψε στό γαμπρό του Πώλ Λαφάργκ στίς 18 'Απρίλη 1870: 'Αγαπητέ Πώλ - Λωρέντ, Σού έσωκλείω τά πιστοποιητικά γιά τόν Μ. Βερνέ. Δέν πιστεύω νό δύσει στό τμήμα πού πρόκειται νά ιδρύσει σ εκ τ α ρ ι σ τ ι κ ό « δ ν ο μ α », κομμουνιστικό ή Αλλο. 01 γενικές φιλοδοξίες καΙ τάσεις τής έργατικής τάξης, έκπο-

"l-M'/nTiyii Κίνημα καί

\ιρθνη;

ρεύονται ά π ό τις πραγματικές συνθήκες στίς όποιες βρίσκει τοποθετημένο τόν έουτό του. "Ετσι ol φιλοδοξίες αύτές είναι κοινές σέ όλόκληρη τήν τάξη, μολονότι τ ό κίνημα άντονακλάται στή σκέψη τους μέ τΙς πιό διαφορετικές μορφές, λίγο ή πολυ φανταστικές, λιγο ή πολύ Ικανοποιητικές. 'Εκείνοι πού θά έρμηνεύαουν καλύτερα τήν κρυμμένη έννοια τοϋ ταξικού άγώνα πού διαδραματίζεται μπροστά στά μάτια μας —ol Κομμουνιστές— είναι ol τελευταίοι πού θά διαπράξουν το βαρύ λάθος νά ένθαρρύνουν τό Σεκταρισμό

Πράγματι, 6 Μάρξ Ενιωθε τήν Γδια άλλεργία γιά δλες τΙς άμφίβολες φράσεις τών «πολύ σοφών» πού ήθελαν νά δόσουν μιά «ύψηλότερη Ιδεαλιστική στροφή» στό σοσιαλισμό, δηλαδή νά άντικαταστήσουν τήν ολιστική δάση (πού άπαιτεϊ σοδσρή άντικειμενική μελέτη άν κανείς Επιθυμεί νά δράσει στηριζόμενος πάνω σ' αύτή) μέ μιά σύγχρονη μυθολογία μέ θέμα της τήν 'Ελευθερία, 'Ισότητα, Αδελφότητα. Στήν «Κριτική τοΰ προγράμματος τής Γκότα» ό Μάρξ ήταν σκληρός στήν άπόρριψη δλον τών άμφίβολων καί μπερδεμένων διατυπώσεων. "Οταν ό νέος άκόμα Μάρξ συνάντησε γιά πρώτη φορά Παρισινούς Εργάτες τιού Επαγγέλονταν τό ιδανικό τής Κομμούνας, Εντυπωσιάστηκε ύπερβολικά άπό τήν εύγένεια πού έλαμπε στά πρόσωπά τους. Ή Διακήρυξη τοΰ Γενικού Συμβουλίου ^ c Διεθνούς, ή όποία, κάτω άπό τόν τίτλο « Ό Εμφύλιος πόλεμος στή Γαλλία», περιγράφει καί σχολιάζει τούς άγώνες καί τό τέλος τής Κομμούνας τοΰ Παοισιοΰ, είναι γεμάτη άπό θαυμασμό γιά τή Μαχητικότητα καί τήν αύτοθυσία τών Εργατών τοΰ Παρισιού καί γιά τή βαθιά αΓσθηση τής άλληλεγγύης. 'Αναφερθήκαμε ήδη σέ όρισμΕνες θεωρητικές δψεις τής Εργασίας αύτής. ΣτΙς 12 τοΰ 'Απρίλη 1872 ό Μάρξ έγραψε στό φίλο του Κούγκελμαν· Τι έλαστικότητα. τι Ιστορική πρωτοβουλία, τί Ικανότητα αύτοθυσίας έχουν αύτοΙ ol παριζιάνοι I "Υστερα ά π ό έξη μηνών λιμοκτονία καΙ καταστροφή πού προκλήθηκε περισσότερο ά π ό τήν έσωτερική προδοσία παρά ά π ' τόν έξωτερικό Μ.4

*Κονιιτικ<ι

kiWKiu

χ«ι

\ι*Ηνϊ|:

έχθρό, ξεσηκώνονται κατω ά π ό τις πρωσικές ξιφολόγχες, οο νά μή βρισκόταν άκόμα ό έχθρός μπρός στίς πύλες τού Παρισιού! Ή Ιστορία δέν έχει δμοιο παράδειγμα παρόμοιου μεγαλείουΙ "Ας συγκρίνει κανείς αύτους τούς παρισινούς που κάνουν έφοδο άκόμα καΙ στόν ούρανό, μέ τούς δούλους τής γερμανο-πρωσικής Ιερής ρωμαϊκής αύτοκρατορίας, μέ τΙς με ταθίανάτιες μασκαοάτες της πού μυρίζουν στρατώνα, έκκλη σία, έπαρχιώτικη Αριστοκρατία καΙ πάνω ά π ' δλα φιλιοταίσμό

Ή Γδια ή Διακήρυξη έκλεινε μέ τά λόγια· Τό Πάριοι τών έργατών με τήν Κομμούνα του θά γιορτάζε ται πάντα οάν δοξασμένος προάγγελος μιας νέας κοινωνίας Τούς μάρτυρές της τούς έχει κλείσει μέσα στή μεγάλη της καρδιά ή έργατική τάξη Τους έξολοθρευτές της τούς κάρφω οε κιόλας ή Ιστορία οτόν πάσσαλο τής άτιυωσης ά π ' δπου δέ μπορούν νά τούς λυτρώσουν μήτε δλες ol προσευχές τών παπάδων τους τ

Ηταν καθαρή μετριοφροσύνη συνδεμένη μέ βαθύ σεβασμό γιά τους μεγάλους άγώνες και τΙς θυσίες τής έργατικής τάξης που έκαναν τό Μάρξ νά γράφει σχετικά μέ όρισμένα γεγονότα στά πλαίσια τοΰ γερμανικού σοσιαλδημοκρατικού κινήματος«Δέν παραπονιέμαι (δπως λέει ό Χάινε), ουτε και ό "Ενγκελς. Κανένας άπό τους δυό μας δέ δίνει δεκάρα γιά δηυοτικότητα. Παράδειγμα γιά τήν άποστροφή μου πρός όποιαδήποτε προσωπολατρεία δσο κρατοΰσε ή Διεθνής ποτέ δέν έπέτρεψα σέ πολυάριθμους μηχανορράφους νά μέ Επευφημήσουν. Ά πό τέτοιους μηχανορράφους διαφόρων χωρών κατακλείστηκα πολλές φορές γιά νά περάσω στή σφαίρα τής δημοσιότητας. ΟΟτε τους άπάντησα ποτέ, έκτός άν τό έφερνε ή περίσταση καΐ τότε ιαόνο γιά έναν κόλαφο».

10 Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΠΡΑΞΗΣ Ή κύρια Ελλειψη τοϋ ύλισμού μέχρι σήμερα (συμπεριλαμβανομένου καί τοϋ ύλισμοΰ τοϋ Φόϋερμπαχ) είναι δτι τό άντικείμενο, ή πραγματικότητα πού άντιλαμβανόμαστε μέ τΙς αΙσθήσεις μας, κατανοείται μόνο στή μθ(>φή τοΰ ά ν τ ι κ ε ιμ έ ν ο υ τής ν ό η σ η ς : δχι σάν α I σ θ η τ ή ά ν θ ρ ώ π ι ν η δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α , σάν π ρ ά ξ η , δχι ύποκειμενικά. Γι' αύτό, άντίθετα πρός τόν ύλισμό, ή δ ρ ώ σ σ πλευρά άναπτύχθηκε κατά τ ρ ό π ο άφηρημένο άπό τόν Ιδεαλισμό — πού δέν γνωρίζει φυσικά τήν πραγματική αίσθητή δραστηριότητα σάν τέτοια («θέσεις γιά τόν Φόϋερμπαχ»).

Μέ τις φράσεις αύτές άρχίζουν ol έντεκα θέσεις πάνω στόν ύλιστή φιλόσοφο Λούντβιχ Φόϋερμπαχ πού ό Μάρξ πέρασε στό σημειωματάριό του τό 1845, άλλά τΙς όποΤες, δυστυχώς, ούδέποτε άνάπτυξε σέ μιά πλήρη «φιλοσοφία τής πράξης». «Ό μεγαλοφυής σπόρος τής νέας κοσμοθεωρίας», δπως άποκάλεσε ό "Ενγκελς τΙς σημειώσεις αύτές, ώρίμασε πράγματι σέ κατοπινά οίκονομικά, κοινωνιολογικά καί πολιτικά γραπτά. Σ* αύτό τό σκιαγράφημα μιας νέας φιλοσοφίας χτυπά ό παλμός τοϋ έργου μιας ζωής. Καί δμως, εΤναι κρίμα πού ό Μάρξ ποτέ δέν βρήκε τόν καιρό νά συνθέσει σ* ένα βασικό έργο αύτές τΙς έντεκα θέσεις πού εΤχε σημειώσει στό σημειωματάριο του καί πού τΙς βρίσκουμε άργότερα άναπτυγμένες άπό πολλές άπόψεις καί σκόρπιες σέ διάφορα έργα του. Στόν περιορισμένο χώρο πού έχουμε στή διάθεσή μας καί τόν όποιο έχουμε Ισως ήδη παραγεμίσει, λίγες σύντομες ένδείξεις πρέπει νά έπαρκέσουν. Ή «φιλοσοφία τής πράξης», συνδέεται ένδόμυχα μέ 166

'II (jiXoooqria τή; πράξη;

τό δραμα τοϋ «όλοκληρωμένου άνθρώπου». Ά π ό τήν άρχή άκόμα τής ύπαρξής του, τό είδος άνθρωπος δέν Ιδιοποιήθηκε τόν κόσμο π α θ η τ ι κ ά άλλά έ νε ρ γ η τ ι κ ά, μέσα άπό τήν πράξη, τήν έργασία, τήν τοποθέτηση σκοπών καί μορφής ζωής. Καθώς ol άνθρωποι ά λ λ α ζ α ν τόν κόσμο Επέκτειναν καί έκλέπτιναν τήν Ικανότητά τους νά τόν γ ν ω ρ ί σ ο υ ν . Καί ή αυξανόμενη Ικανότητα γιά γνώση διεύρυνε μέ τή σειρά της τήν Ικανότητα γιά τήν άλλαγή τής γνώσης. Ό άνθρωπος δημιουργεί τόν έαυτό του μέ τά Εργα του. Ξεκόβοντας άπό τόν έαυτό του γίνεται ό δημιουργός τοϋ έαυτοϋ του. Άλλά ό καταμερισμός τής έργασίας όδήγησε σέ μιά βαθύτατη διάσπαση άνάμεσα στή διανοητική καί σωματική έργασία. Στήν κοινωνία τής Εμπορευματικής παραγωγής ή φιλοσοφία Επαψε νά είναι ùw6θεση τοϋ άνθρώπου πού δ ρ α καί Εγινε ύπόθεση τοϋ άνθρώπου πού δ ι α λ ο γ ί ζ ε τ α ι , τοϋ άνθρώπου πού δέν άλλάζει τόν κόσμο, άλλά τόν παρατηρεί, κάνει σκέψεις καί τόν έρμηνεύει. Μιά περίεργη άναστροφή είχε συντελεστεί στήν έξέλιξη τής φιλοσοφίας. Στήν Ι δ ε α λ ι σ τ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α ό διανοούμενος Εγινε ή δ ρ ώ σ α, ή δημιουργική άρχή. Γιά τόν Φίχτε τό « Έ γ ώ » ("Οχι τό άτομικό άλλά τό κοσμικό Έ γ ώ ) ήταν ό παγκόσμιος δημιουργός. Γιά τόν Χέγκελ τό «παγκόσμιο πνεϋμα» δουλεύει μόνο του μέσα άπό δλες τΙς φάσεις τής «άποξένωσης» πρός μιά παγκόσμια συνείδηση. Γιά τούς ύ λ ι σ τ έ ς φ ι λ ό σ ο φ ο υ ς , άπό τήν άλλη μεριά, ό άνθρωπος ήταν μόνο Ενα π ρ ο ϊ ό ν τοϋ Εξωτερικού κόσμου καί ό κόσμος ό Ιδιος μόνο Ενα ά ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο γιά θεώρηση, άνακλώμενο σέ αίσθητικές έντυπώσεις, άπό τΙς όποιες ol σκέψεις περνούσαν στό χώρο τοϋ άφηρημένου. Ή «φιλοσοφία τής πράξης» μεταβιβάζει τή δρώσα, δημιουργική άρχή άπό τά συστήματα τής Ιδεαλιστικής φιλοσοφίας στόν ύλισμό: δηλαδή, ή πραγματικότητα σάν διαδικασία, κίνηση καί άλλαγή. Καί ι·:τ

Ή φιλοσοφία τή; πράξη:

ή κοινωνική πραγματικότητα σάν ά λ λ η λ ε π ί δ ρ α σ η τών άντικειμενικών καί υποκειμενικών παραγόντων, σάν άλληλεπίδραση τών ά ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ώ ν περιστάσεων καί τής ά νθ ρ ώ π ι ν η ς δραστηριότητας. 01 άνθρωποι είναι σκεπτόμενες ύπάρξεις, άλλά γιά τήν έκταση πρός τήν όποία ή «άντικειμενική άλήθεια είναι ένα γνώρισμα τής άνθρώπινης σκέψης» στή Δεύτερη θέση άναφέρεται δτι, ..δέν είναι ζήτημα θεωρίας, άλλά ζήτημα π ρ α κ τ ι κ ό . Στήν πράξη πρέπει ό άνθρωπος ν* άποδείξει τήν άλήθεια, δηλαδή τήν πραγματικότητα καί τή δύναμη, τ ό έντεύθεν τής νόησής του στήν πράξη. Ή διαμάχη ·γιά τήν πραγματικότητα ή γιά τή μή πραγματικότητα τής άπομονωμένης άπο τήν πράξη νόησης είναι καθαρά σ χ ο λ α σ τ ι κ ό ζήτημα

Ή άλήθεια είναι ένα γνώρισμα τής σκέψης στό βαθμό πού ή σκέψη άνταποκρίνεται στήν πραγματικότητα, καί μόνο ή πράξη μπορεί ν' άποδείξει τήν έκταση πρός τήν όποία άνταποκρίνεται. "Αν μιά θεωρία άποτυχαίνει στήν πράξη, δηλαδή άν ή πράξη τή διαψεύδει δχι προσωρινά, άλλά έπίμονα σέ μιά μεγάλη περίοδο, ή θεωρία πρέπει ή νά άπορριφθεϊ ή νά διορθωθεί. 'Αντιμέτωπη μέ μιά στιγμιαία, παροδική άντίκρουση στήν πράξη μπορεί νά διορθωθεί ή περίπου νά διορθωθεί, πρέπει δμως μέ τήν έξελιξή της ν' άποδείξει τή δύναμή της καί τήν έφαρμογή της στήν πραγματικότητα. Ή πράξη άποφασίζει πάντοτε. 01 άνθρωποι είναι δ ρ ώ ν τ α πλάσματα. 'Αλλάζουν, στό βαθμό πού είναι Ικανά, τΙς περιστάσεις πρός δφελός τους. «"Ολη ή κοινωνική ζωή είναι στήν ούσία της π ρ α κ τ ι κ ή » , άναφέρεται στήν "Ογδοη θέση. «"Ολα τά μυστήρια πού παρασέρνουν τή θεωρία πρός τό μυστικισμό βρίσκουν τή λογική τους λύση στήν άνθρώπινη πράξη καί στήν κατανόηση αύτ Πς τΠζ π ράξης». Ή άνθρώπινη πράξη άπό μόνη της δέν είναι άρκετή. Στό «δάσος τών τυφλών» ένας τρελός μπορεί νά όδηγήσει τούς άνθρώπους στήν 168

Ή

i| ι '.ππιι<| κ ι

τή;

"Ιν·ιϊ»ΐ;

καταστροφή. Ή πράξη πρέπει νά είναι κατανοητή. Ή κατανόησή της άποτελεϊ τή λειτουργία τής έπαναστατικής φιλοσοφίας. Ή φιλοσοφία αύτή δέν προέρχεται άπό κατηγορίες, ούτε άπό γενικές, πλατιές άρχές, προέρχεται άπό τούς άνθρώπους. 'Εξετάζει τ ί κάνουν καΐ ρωτά γ ι α τ ί , γιά ποιό λόγο και κατω άπό ποιά παρόρμηση Τους διδάσκει νά γ ν ω ρ ί σ ο υ ν αύτό πού κάνουν, δηλαδή μαθαίνει άπό ι ην πράξη ώστε νά διδάξει τήν πράξη νά γίνει α υ τογνωσία. Ή φιλοσοφία της πράξης άρνεϊται τόσο τήν ύπόθεση δτι ό άνθρωπος είναι αύτόνομος καΐ δτι μπορεί νά άποφασίζει άνεξάρτητα δποτε θελήσει, δσο καΐ τό άντίθετο, δηλαδή δτι ό άνθρωπος φ α ί ν ε τ α ι άπλώς δτι άποφασίζει, ένώ στήν πραγματικότητα ol περιστάσεις κυβερνούν τή ζωή τών άνθρώπων καί δέν παραδέχονται καμιά γνήσια άπόφαση. Ό «άνθρωπος» είναι μιά άφαίρεση: υπάρχουν μόνο άνθρωποι, άνθρώπινα πλάσματα, πού έχουν τήν ειδολογική τους φύση — τή φύση πού τά ξεχωρίζει άπό όλους τούς άλλους όργανισμούς — κοινή, άλλά άνήκουν σέ χωριστούς κοινωνικούς σχηματισμούς, τάξεις, έθνη, Ιστορικές έποχές καί γιά τό λόγο αύτό π ρ ο σ δ ι ο ρ ι σ μ έ ν α άπό τό άθροισμα τών περιστάσεων αύτών στόν τρόπο τής συμπεριφοράς τους, στίς δυνατότητές τους, στίς άνάγκες καί άποφάσεις τους σέ κάθε δοσμένη έποχή. «Ή ούσία τοϋ άνθρώπου», άντιλέγει ό Μάρξ στόν Φόϋερμπαχ, «δέν είναι ή άναίρεση πού ύπάρχει μέσα στό μεμονωμένο άτομο. Στήν πραγματικότητά της εΤναι ή σ υ ν ά θ ρ ο ι σ η (τό σύνολο) τών κοινωνικών σχέσεων. Ό Φόϋερμπαχ προϋποθέτει «ένα άφηρημένο — ά π ο μ ο ν ω μ έ ν ο — άνθρώπινο άτομο» καΐ γιά τό λόγο αύτό δέν βλέπει «δτι τό άφηρημένο άτομο πού άναλύει, άνήκει σέ μιά καθορισμένη κοινωνική μορφή». ("Εκτη καΐ "Εβδομη θέση). Ή σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η άνθρώπινη ύπαρξη πρέπει γιά τό λόγο αύτό νά κατανοηθεί μόνο σάν «γένος, ή έ1ι·.:·

'Il

(|IAIMT
τή;

πράξη;

σωτερική, βουβή γενικότητα πού φ υ σ ι ο λ ο γ ι κ ά ένώνει τά πολλά άτομα». Άλλά έπίσης καί σάν κ ο ι ν ω ν ι κ ή ύπαρξη πού δημιουργεί τόν έαυτό της και άναγνωρίζει τΙς δυνατότητές της στήν Ιστορική της έξέλιξη. Τό «σύνολο» τών κοινωνικών σχέσεων πού συνθέτει τήν άνθρώπινη ύπαρξη περιλαμβάνει δχι μόνο τή στιγμιαία κοινωνική κατάσταση, άλλά έπίσης καί έ κ ε ί ν η π ο ύ έ χ ε ι γ ί ν ε ι — λογουχάρη γλώσσα, συνήθειες, παραδόσεις — καί έκείνη πού είναι στή διαδικασία τ ο ύ γ ί γ ν ε σ θ α ι , έκείνη πού άναδεΰεται σάν άντίφαση στή μήτρα τής κατεστημένης κοινωνίας καί άναγγέλει τόν έαυτό της σάν μιά .δυνατότητα. """ ' »αι ένα άπομονωμένο «έκαταργήσει τΙς άντιφάσεις καί νά έπανεκπαιδεύσει τούς άλλους μονάχα μέσα άπό πράξεις τής συνείδησής του, μέσα άπό τή «διαφώτιση» ή τή «φιλοσοφία». Ή φιλοσοφία χρειάζεται τήν πράξη γιά νά γίνει άποτελεσματική. Ή άρχή αύτή δηλώνεται στήν Τέταρτη θέση, χρησιυοποιώντας τόν Φόϋερμπαχ σάν παράδειγμα: Ό Φόϋερμπαχ ξεκινά άπό τό γεγονός τής θρηοκευτικής αύτοαποξένωσης, τοϋ διπλασιασμού τοϋ κόσμου σέ έναν θρησκευτικό - φανταστικό καί σέ έναν πραγματικό κόσμο Ή έργασία του συνίσταται στό δτι άνάγει τόν θρησκευτικό κόσμο στήν έγκόσμιά του βάση Δέν βλέπει δμως δτι δταν έχει πιά τελειώσει αύτή ή δουλειά, μένει άκόμα νά γίνει τό κυριότερο. Συγκεκριμένα τό γεγονός δτι ή έγκόσμια βάση άποσπάται ά π ' τόν έαυτό της καί Εγκαθίσταται στά σύννεφα σάν άνεξάρτητο βασίλειο, μπορεί νά έξηγηθεϊ άκριβώς μονάχα μέ τήν αύτοδιάσπαση καί μέ τήν αύτοαντιφατικότητα αύτής τής έγκόσμιας βάσης. Ή Ιδια λοιπόν Α βάση πρέπει πρώτα νά κατανοηθεί στήν άντίφασή της καί έπειτα, νά έπαναστατικοποιηθεϊ στήν πράξη μέ τήν άρση αύτής τής άντίφασης

Ό Μάρξ υπογράμμισε μέ Ιδιαίτερη έμφαση τήν ύλική καϊ κοινωνική προσαρμογή δλης τής άνθρώπινης σκέψης καί δράσης, δηλαδή άπόρριψε όλοκληρωτικά τόν «έθελοντισμό», τήν Ιδέα δτι ή άνθρώπινη θέληση είναι Ικανή νά ξεπεράσει τούς περιορισμούς τών δο1 7 0

Ή qiuxfoqMi τή; .τρά£η;

σμένων περιστάσεων. 'Αλλά ήταν Εξίσου πεισμένος γιά τήν Ικανότητα τών άνθρώπων ν' άλλάξουν τΙς δοσμένες αΰτές περιστάσεις. «Ή ύλιστική διδασκαλία έξετάζοντας τήν άλλαγή τών συνθηκών καί τής άγωγής, ξεχνά δτι ol συνθήκες άλλάζουν άπό τούς άνθρώπους καί δτι πρέπει νά διαπαιδαγωγηθεί ό ίδιος ό διαπαιδαγωγητής». ( Τρίτη θέση). Φαίνεται δτι αύτός ό δ υ ν α μ ι σ μ ό ς πού ύπάρχει στή φιλοσοφία τής πράξης άποκτά είδική σημασία σέ μιά έποχή δπου τεράστια, φαινομενικά άνεξάρτητα συστήματα καί μηχανισμοί δύναμης πού τέθηκαν σέ κίνηση άπό τΙς ραγδαία άναπτυσσόμενες παραγωγικές δυνάμεις, τείνουν νά μας κάνουν νά πιστέψουμε δτι ό άνθρωπος δέν είναι τίποτα καί δτι τό προϊόν είναι τό πάν. ΚαΙ δτι κατά κάποιο τρόπο δημιουργούν άνεξάρτητα άπό τόν άνθρώπινο άγώνα, τή γνώση καί τή δράση. Τά «συστήματα», ol «δομές», ή «τάξη» ύποτίθεται δτι άκολουθοϋν άμετάτρεπτους δικούς τους νόμους καί κάθε προσπάθεια νά τούς άντιπολεμήσεις παίρνεται σάν Ενας ρομαντικός, άπαρχαιωμένος άνθρωπισμός. Τό άντι-άνθρώπινο θεωρείται, σά νά πούμε, Ενας κοσμικός νόμος. ΚαΙ μιά άπόλυτη ύποχώρηση σέ μιά άπόλυτη άναγνώριση είναι ή συνέπεια τής έπιστημονικής σκέψης καί τής βαθιά παγιωμένης γνώσης. Ή δική μας έποχή προσφέρεται, τουλάχιστο γιά νά προσέξουμε δτι ol άνθρωποι, μολονότι διαμορφώνονται άπό συνθήκες, είναι ταυτόχρονα Ικανοί ν' άλλάξουν τΙς συνθήκες. Δηλαδή παραμένει τό μεγάλο πρόβλημα δτι ό Ιδιος ό διαπαιδαγωγητής πρέπει νά διαπαιδαγωγηθεί, δτι ή άλλαγή τών συνθηκών άπαιτει άλλαγμένους άνθρώπους (ή μάλλον άνθρώπους άπασχολημένους μέ τήν άλλαγή τού έαυτοϋ τους), δτι ό Εξανθρωπισμός τής κοινωνίας δέν είναι μιά φυσική διαδικασία, άλλά προϋποθέτει άνθρώπινες ύπάρξεις μέ άσυνήθιστες ήθικές καί πνευματικές Ιδιότητες — άνθρώπινες υπάρξεις Ικανές νά ξεπεράσουν τΙς δοσμένες συνθήκες. 171

Ί Ι <| /onoqüt τήί ,TouSi|;

"Ενας ύλισμός πού άπλώς έ ν ο ρ ά τ α ι τόν κόσμο καί τόν θεωρεί σάν ένα ά ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο Επιστημονικής παρατήρησης δέν πηγαίνει πέρα άπό τά δρια τής δοσμένης κατάστασης, δηλαδή τής άστικής κοινωνίας. 'Αρνούμενος νά κρίνει ή νά βάλει στόν έαυτό του όποιοδήποτε σκοπό, γίνεται θέλοντας καί μή μιά Επιβεβαίωση αύτού πού ύπάρχει. «Τό άνώτατο σημείο πού φτάνει ό ένορατικός ύλισμός, δηλαδή ό ύλισμός πού δέν νοεί τήν αίσθητή μας φύση σάν πρακτική δράση, είναι ή Ενόραση τών χωριστών άτόμων καί τής πολιτικής κοινωνίας». ("Ενατη θέση). "Οταν ό υλισμός αυτός δέν ένοράται πιά τά χωριστά άτομα, άλλά τά θεωρεί μόνο σάν στατικές Ενότητες, σάν στοιχεία πού άντιπροσωπεύουν μέσους δρους συμπεριφοράς, γίνεται μιά φιλοσοφία —Ελεύθερη άπό κάθε άνθρωπισμό— τής άστικής κοινωνίας σ' έν< ' άδιο Εξέλιξης. Γιατί ό άνθρωπος περισσότερο άπό τήν άνακάλυψη τοϋ άτομισμοϋ. «Ή άποψη τοϋ παλιού ύλισμού είναι ή πολιτική κοινωνία. Ή άποψη τοϋ καινούργιου ύλισμοϋ είναι ή άνθρώπινη κοινωνία, ή ή κοινωνικοποιημένη άνθρωπότητα». (Δέκατη θέση). 01 «θέσεις γιά τόν Φόϋερμπαχ» ήταν τό θεμέλιο γιά τόν καινούργιο αύτό ύλισμό πού άρχίζει καί τελειώνει μέ τόν άνθρωπο, μιά άνθρωπιστική φιλοσοφία τής πράξης. "Αν ή άποψη αύτής τής φιλοσοφίας είναι άνθρώπινη κοινωνία ή κοινωνικοποιημένη άνθρωπότητα, υΐοθετεϊ τήν άποψη ένός άνεπίτευκτου άκόμα έπιπέδου άνάπτυξης, μιά πραγματική, άλλά άπραγματοποίητη μέχρι τώρα δυνατότητα. Μέσα στή φιλοσοφία αύτή ol κοινωνικές τάσεις συγκεντρώνονται σέ σκοπούς. Μέσα στή φιλοσοφία αύτή ή αύτογνωσία τής πράξης γίνεται ένας άπό τούς θεμελιώδεις παράγοντες τής πράξης. Φιλοσοφία χωρίς πράξη διαλύεται πολύ εύκολα σέ άέρα ή καπνό ή στερεοποιείται σ' ένα δογματικό έ172

Ή

<|ΐΛΟΠΠΐ|ίιι

τή;

.ΤΙ.ΜΙΪΙ;:

πάγγελμα πίστης: πράξη χωρίς φιλοσοφία μετατρέπεται σ' έναν μυωπικό, Απερίσκεπτο πρακτικισμό. Ή φιλοσοφία τής πράξης είναι μιά φιλοσοφία, δηλαδή δχι άπλώς μιά συλλογή έπιμέρους έπιστημονικών εύρημάτων άπό διάφορες περιοχές τής μελέτης, άλλά μιά προσπάθεια νά κατανοηθούν ol διεργασίες μιας ό λ ι κ ή ς δ ι α δ ι κ α σ ί α ς . ΕΤναι μιά φιλοσοφία τής πράξης, δηλαδή δχι μόνο σκέψη άναβλυσμένη άπό τήν πράξη καΙ δοκιμασμένη στήν πράξη, άλλά έπίσης σκέψη πού βοηθά τήν πράξη πρός τήν αυτογνωσία καΐ έτσι συνεισφέρει στήν έξέλιξή της. Παρατηρώντας καΐ έρμηνεύοντας τΙς άλλαγές καθώς συμβαίνουν, ή φιλοσοφία τής πράξης κερδίζει γνώση πού ποτέ δέν είναι στάσιμη. Μέ τή συνεχή προσπάθεια στήν έξέλιξη τού κόσμου πού άλλάζει, άκατάπαυτα ξεπερνά τήν καθαρή παρατήρηση καΐ έρμηνεία καΐ γίνεται κινητήρια δύναμη τής πράξης. Ή περίφημη Έντέκατη θέση, μέ τήν δποία τελειώνουν ol σημειώσεις γιά τόν Φόϋερμπαχ, είναι έτσι δχι ένα είτε/είτε, άλλά μιά σύνθεση φιλοσοφικής έρμηνείας καί πρακτικού μετασχηματισμού τοϋ κόσμου: «01 φιλόσοφοι δέν έκαναν τίποτε άλλο παρά νά έρμηνεύουν μέ διαφορετικούς τρόπους τόν κόσμο, τό ζήτημα εΤναι νά τόν ά λ λ ά ξ ο υ μ ε » . (Έντέκατη θέση)

174

10 Υ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΣΗΜΕΡΑ Ό κόσμος τών (δεών τοΰ Μάρξ δέν είναι ένα κλειστό σύστημα. Ή άνάπτυξη, ή έπέκταση, ή μεγέθυνση, είναι ένδογενή στόν κόσμο αύτό. Ή μεταχείριση τοΰ κόσμου αύτοϋ σύμφωνα μέ τό πνεύμα τοϋ Μάρξ. σημαίνει νά μιλήσεις γιά τήν Ισιορίατου, τό παρελθόν του, τό παρόν του — καί γιά τό μέλλον του, πού άρχισε ήδη. Μετά τό θάνατο τοϋ Μάρξ, πρός τό τέλος τοϋ περασμένου αίώνα, ol Ιδέες του έπηρέασαν τά έργατικά κινήματα Ιδιαίτερα στή Γερμανία, Αύστρία καΙ Ρωσία καί βοήθησαν νά σχηματιστεί ή παγκόσμια άποψη έκατοντάδων χιλιάδων άνθρώπων, άποκτώντας, ώστόσο, τόν τόνο τής φυσικής Ιστορίας πού μετέτρεπε τήν έπιθυμητή έξέλιξη πρός μιά σοσιαλιστική κοινωνία σέ ένα «σιδερένιο Πρέπει τής Ιστορίας». 'Αλλά καί μετά τΙς βαριές ήττες, ή πεποίθηση δτι «παρ* δλα αύτά ό κόσμος είναι δικός μας», διατηρήθηκε ζωντανή. Σ* αύτό βοήθησε άρκετά καί τό γεγονός δτι ό Κάρλ Κάουτσκυ, ό κύριος έκλαϊκευτής τοϋ μαρξισμού, είχε ύπόβαθρο δαρβινικό καί έπικαλούμενος όρισμένα έδάφια τοϋ Μάρξ καί Ιδιαίτερα τοϋ "Ενγκελς, έπέβαλε στή μαρξιστική άποψη τής Ιστορίας μιά αΐτιοκρατία (ντετερμινισμό) πού προέρχονταν άπό τή φυσική Ιστορία. Ή πιό σημαντική κριτική τής άποψης αύτής τής Ιστορίας ήταν άναμφίβολα τό έργο τοϋ Λένιν «Τί πρέπει νά κάνουμε;» (1902). Προχωρώντας άπό τΙς σκέψεις τοϋ Μάρξ, ό Λένιν προσάρμοσε τή θεωρία τής έπανάστασης στά Ιδιαίτερα προβλήματα τής τσαρικής Ρωσίας. Άχρησιμο174

Ό urui£iotn>; onun.ui

ΓτοΙητα άποθέματα γιά τήν άστική έπανάσταση θά μπορούσαν, σκέφτηκε 6 Λένιν, νά γίνουν τά καύσιμα γιά μιά σοσιαλιστική έπανάσταση, άλλά — παίρνοντας ύπόψη τό ήδη προχωρημένο έπίπεδο τής οίκονομικής άνάπτυξης — μόνο κάτω άπό τήν καθοδήγηση τοϋ προλεταριάτου. Τό προλεταριάτο έπρεπε πρώτα άπ' δλα νά κερδίσει τΙς άγροτικές μάζες γιά νά φέρει σέ πέρας τά άλυτα καθήκοντα τής άστικής άγροτικής έπανάστασης: όπότε ή έξέλιξη μπορούσε νά όδηγηθεϊ πρός τή σοσιαλιστική έπανάσταση κάτω άπό τήν ήγεσία τοϋ προλεταριάτου. Είναι άλήθεια δτι άκόμα καί λίγο πρίν τήν 'Οκτωβριανή Έπανάσταση, ό Λένιν έξακολουθούσε νά πιστεύει δτι ή έπαναστατική έξέλιξη στή Ρωσία θά έπαιζε μόνο τό ρόλο τής πρώτης ντουφεκιάς γιά τή σοσιαλιστική έπανάσταση ή όποία — σύμφωνα μέ τήν Ιδέα τοϋ Μάρξ — έπρεπε νά πραγματοποιηθεί στίς άναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. Ξεκινώντας άπό τό Μάρξ καί έπικαλοΰμενος τό Μάρξ, ό Λένιν ταίριαξε τήν Ιδέα αύτή μέ μιά άνάλυση τών δομικών άλλαγών μέσα στόν καπιταλισμό. Ό καπιταλισμός, είπε ό Λένιν, είχε έξελιχθεϊ άπό καπιταλισμό τοϋ έλεύθερου συναγωνισμού σέ μονοπωλιακό καπιταλισμό, δπως είχε δείξει ό Γερμανός οικονομολόγος Ράντουλφ Χίλφερντινγκ (1877 -1941), πού δολοφονήθηκε άπό τούς Ναζί. Ό Λένιν όνόμασε αύτή τή φάση τοϋ μονοπωλιακού καπιταλισμού Ι μ π ε ρ ι α λ ι σ μ ό . Αύτό σήμαινε δτι όλόκληρος ό κόσμος είχε συρθεί μέσα στό καπιταλιστικό σύστημα. "Ετσι ol έπαναστατικές προοπτικές ήταν συγκεντρωμένες σέ μιά παγκόσμια έπανάσταση, ή όποία δέν ήταν άπαραίτητο ν' άρχίσει άπό μιά βιομηχανικά άναπτυγμένη χώρα καί όπωσδήποτε σέ καμιά περίπτωση δέν ήταν άπαραίτητο νά πραγματοποιηθεί ταυτόχρονα στίς πιό άναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. Ό Λένιν προσέδωσε άποφασιστική σημασία στά έθνικά έπαναστατικά κινήματα στίς άποικίες καί στίς ήμι-άποικίες. 17."ι

( > C Πμικιιι

Ό Λενινισμός ήταν ό δρος πού χρησιμοποιήθηκε όσο ζούσε άκόμα δ Λένιν καί σήμαινε τΙς Ιδέες τής όμάδας (τών μπολσεβίκων) πού ό Λένιν ήταν ό ήγέτης μέσα στά πλαίσια τής ρωσικής σοσιαλδημοκρατίας καί κάτω άπό τήν ήγεσία τού όποιου πραγματοποιήθηκε ή 'Οκτωβριανή 'Επανάσταση τού 1917. Μετά τό θάνατο τού Λένιν ol άπόψεις αύτές άπλοποιήθηκαν σ' ένα σύστημα πού ό Στάλιν όνόμασε Μαρξισμό - Λενινισμό ή «Μαρξισμό τής έποχής τού Ιμπεριαλισμού καί τής προλεταριακής έπανάστασης». Ό Μάο Τσέ - Τούνγκ έπικαλέστηκε τό σύστημα αύτό δταν άνάπτυξε μιά θεωρία έπανάστασης πού συνέδεε τά προβλήματα τής άγροτικής έπανάστασης μέ τήν έθνική καί άντκβτοικιακή έπανάσταση. Μιά θεωρία πού έβλεπε τούς άγρότες σάν κύρια δύναμη στόν έπαναστατικό άγώνα, άλλά πάντως μέ έπίσημη άναγνώριση τής ήγεσίας τού προλεταριάτου. Τή στιγμή αύτή μπορούμε νά διακρίνουμε τέσσερεις βασικές ποικιλίες τής μαρξιστικής σκέψης πού έχουν Ιδιαίτερο ένδιαφέρον γιά τό μέλλον. α) Ό μαρξισμός σάν παγκόσμια άποψη τών έπιστημόνων στοχαστών πού θεωρούν τή μαρξιστική θεωρία τής Ιστορίας σάν μιά έφαρμογή τού διαλεκτικού ύλισμοϋ στήν Ιστορία. Ή άποψη αύτή θεμελιώνεται στά έργα τοϋ "Ενγκελς μάλλον, παρά στά έργα τού Μάρξ. Πάντως τελευταία έλαβε ύπόψη της τό άπόφθεγμα τοϋ "Ενγκελς δτι ό ύλισμός πρέπει ν' άλλάζει μέ καθε νέα σοβαρή άνακάλυψη. Μέ τήν υπόμνηση αύτη, ol 'δέες τού "Ενγκελς δέχονται μιά νέα έξέταση, ol άπλοποιήσεις του έξαλείφονται καί όρισμένες άπαγορεύσεις, σύμφωνα μέ τΙς όποιες σημαντικές άνακαλύψεις τής σύγχρονης έπιστήμης είναι α-μαρξιστικές,άποσύρονται β) Ό μαρξισμός σάν «φιλοσοφία τού άνθρώπου» μέ τήν άλλοτρίωση σάν θεμελιώδη Ιδέα. γ) Ό μαρξισμός σάν Ιεραρχικά όργανωμένη δομή ιδεών πού διακρίνεται άπό τήν καινοτομία τής σφαίlîb

Ό μαρξιομός σήμερα

ρας τών προβλημάτων πού άντιμετωπίζει καΐ τό έννοιολογικό της δίκτυ. Πρόκειται γιά μιά προσπάθεια νά Εφαρμοστεί ό στρουκτουραλισμός, πού άνοιξε καινούργια άξιόλογα πεδία στή γλωσσολογία καί στήν άνάλυση τών μύθων, στή μαρξιστική θεωρία καΐ μέ τή «συμπτωματική» άνάγνωση τοΰ Μάρξ, νά άνακαλύψουν τούς κόμβους στή δομή τών συλλήψεων τών όποίων ό ίδιος ό Μάρξ δέν είχε Επίγνωση. δ) Ή έρμηνεία τοΰ μαρξισμοΰ σάν Επιστημονικής μεθοδολογίας τής μελέτης τής Ιστορίας καί πολιτικής πρωτοβουλίας. Αύτή ή ποικιλία άνταποκρίνεται στίς Ιδέες πού άναπτύξαμε στά κεφάλαια «Ιστορικός ύλισμός» καΐ «Φιλοσοφία τής πράξης». Παρουσιάστηκε Ιδιαίτερα άπό τόν Άντόνιο Γκράμσκι (πνευματικός ήγέτης τοΰ Ιταλικοΰ κομμουνισμού καΐ συγγραφέας σημαντικών Εργων, 1891 - 1937), ό όποιος έκπροσωποΰσε μιά άνορθόδοξη τάση στό σοσιαλιστικό κίνημα καΐ στό κομμουνιστικό κίνημα άνάμεσα στούς δυό πολέμους. Στή βάση αύτή όπαδοί θρησκευτικών δογμάτων, είναι έπίσης Ικανοί νά εύαγγελίζονται τό μαρξισμό. Ή Επίδραση τοϋ Μάρξ σήμερα, ξεπερνά τά δρια τοΰ μαρξισμού. Διαπιστώνουμε δτι ol σύγχρονες κοινωνικές Επιστήμες — κοινωνιολογία, πολιτική οίκονομία, Ιστορική θεωρία κλπ. — Εχουν άπορροφήσει πολλές άπό τΙς σημαντικές Ιδέες πού άνάπτυξε ό Μάρξ, τόσο πολύ μάλιστα, πού δπως Εγραψε ό Ράιτ ΜΙλλς (κορυφαίος 'Αμερικανός κοινωνιολόγος 1916 1962) είναι άδύνατο νά φανταστεί κανείς τΙς έπιστήμες αύτές χωρίς τΙς Ιδέες τοΰ Μάρξ.

177

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ θ ά ήταν κρίμα ol άναγνώστες μας νά μείνουν μέ τό μωσαϊκό τών μικρών άποσπασμάτων πού χρησιμοποιήθηκαν ώς τώρα. Στό παράρτημα αύτό παρουσιάζουμε μερικά πιό μεγάλα κομμάτια χαρακτηριστικά τοϋ Μάρξ σάν στοχαστή καϊ στυλίστα. Διαλέξαμε γιά τό λόγο αύτό τΙς σκέψεις γιά τή φιλοσοφία τής Ιστορίας πού άποτελοϋν τό άνοιγμα στή «18η ΜπρυμαΙρ τού Λουδοβίκου Βοναπάρτη» (1852), τόν «ρόλογο στήν«Κριτική τής πολιτικής οίκονομίας (1859), πού άποτελεΐ μιά σύντομη έκθεση τών άρχών τού Ιστορικού υλισμού καί τόν «Πρόλογο» στόν πρώτο τόμο τοϋ «Κεφαλαίου» (1867). ΆντΙ νά παρουσιάσουμε τά κείμενα αύτά μέ χρονολογική σειρά, παρουσιάζουμε πρώτα τόν Π ρ ό λ ο γ ο τού 1859 έξαιτίας τού βιογραφικού του ένδιαφέροντος.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ...01 ειδικές σπουδές πού έκανα ήταν τά νομικά, πού τά σπούδασα 6μως σα δευτερεύουσα έπιστήμη πλάΓ « ή φιλοσοφία καί τήν Ιστορία. Τό 1842-43, σα συντάχτης τής «Εφημερίδας τοΰ Ρήνου» βρέθηκα για πρώτη φορά στή δύσκολη θέση νά μιλήσω γ·.ά τά λεγόμενα ΰλικά συμφέροντα. Ol συζητήσεις στδ Λάνταγκ (βουλή) τή; Ρηνανίας γιά τις κλεI

7 8

11 (H'TTVI 4 ' 1 C

*

ταν τό-» πρώτος πρόεδρος τής έπαρχίας τοΰ Ρήνου, μέ τήν Εφημερίδα τοΟ Ρήνου» γ·.ά τήν κατάστα<τη r f a άγροτών τού Μοζέλ, ol συζητήσεις τέλος γιά τό έλεύθεοο έμπόριο καί τούς προστατευτικούς δασμούς, άποτέλεσαν τΙς πρώτες άφορμες γιά ν' άσχοληθώ μέ τά οίκονομιχά προβλήματα. Ά π ' τήν άλλη μεριά τήν έποχή έκείνη, δταν ή καλή θέληση «νά πάμε μπρός» ξνπερνοΰσε πολλές φορές τίς γνώσεις τών πραγμάτων, διαφαίνονταν στήν 'Εφημερίδα τοϋ Ρήνου» ένας άδύνατος, φιλοσοφικά χρωματίΛΐένος άντίλαλος τοϋ γαλλικού σοσιαλισμού καί κομμουνισμού. Τάχθηκα ενάντια σ' αύτό τόν έρασιτεχνισμό, ταυτόχρονα όμως σέ μιά λογομαχία μέ τή «Γενική Εφημερίδα τού "Αουγκβμπουργκ» όμολόγησα όρθά κοφτά δτι οί Ας τά τότε μελέτες μου δέ μού έπέτρβπαν νά άποτο/ μήσω ό Γδιος νά έκφράσω κάποια γνώμη γιά τό περιεχόμενο τών γαλλικών κατευθύνσεων. "Ετσι άδραξα πιό πρόθυμα τήν αύταπάτη τών έκίοτών τής «Εφημερίδας τού Ρήνου·" που νόμιζαν δτι μέ μιά πιό χαλαρή στάση τής έφημερίδας θά άνακαλούσαν τήν έκδομένη θανατική της καταδίκη γιά νά άπστραδηχτώ άπό τή δημόσια σκηνή στό δωμάτιο τών μελετών. Ή πρώτη έργασία που έκανα γ·.ά τή λύση τών άμφιβολιών πού μέ κατέτρωγαν ήταν μιά κριτική άναθεώρηση τή; φιλοσοφίας τού δικαίου τού Χέγκελ, μιά έργασία. πού τ, εισαγωγή της δημοσιεύθηκε στά «Γερμανο-γαλλικά Χρονικά» πού έκίόβηκαν τό 1843 στό Παρίσι. Έ Ερευνά μου κατάληξε στό συμπέρααμα δτι τόσο οί νομικέ; σχέσεις δσο καί οί κρατικέ; μορφές δέ μπορούν νά κατανοηθούν ούτε άπ' αύτές τΙς Γδιες οδτε άπό τή λεγόμενη γενική έξέλιξη τού άνθρώπινου πνεύματος, άλλά δτι άντίβετα είναι ριζωμένες μέσα στίς υλικές συνθή*€ς ζωής, πού στό σύνολό τους 6 Χέγκελ τΙς συνοψίζει, σύμφωνα μέ τή μέθοδο τών άγγλων και τών γάλλων τού 18ου αΙώνα, μέ τήν όνομασία «άστική κοινωνία», δτι λοιπόν ή άνατομία τής άστικής κοινωνίας πρέπει νά άναζητηθεΐ στήν πολιτική οΙκονομία. Τήν έξερβύνησή τους, πού τήν άρχισα στό Παρίσι, τή συνέχισα στίς Βρυξέλλες, όπου μετανάστευσα εξαιτίας μιάς διαταγή; τού κυρίου Γκιζό γιά άπέλασή μου.

11 ιιράρτημα

Τό γε>ν·.κό συμπέρασμα στο οποίο κατάληξα, καί πού δταν πι* τό είχα αποχτήσει, χρησίμευε σαν όδηγός στις μελέτες μου, μπορεί ν à διατυπωθεί σύντομα ώς έ ' ή ς : Στήν ν.ν/ωνική παραγωγή τής ζωής τους, οί άνθριοποι έρχονται ι ϊ καθορισμένες, άναγκαιες, άνεςάρτητες άπό τή Θέληση του; σχέσεις, σέ παραγωγικές σχέσεις πού αντιστοιχούν σέ μια ορισμένη βαθμίδα άνάπτυξης τών υλικών παραγωγικών του: δυνάμεων. T i σύνολο αύτών τών παραγωγικών σχέσεων αποτελεί τήν οικονομική διάρθρωση τής κοινωνίας, τήν πραγματική βάση, πού πάνω της υψώνεται ενα νομικό καί ~ο/.ιτικό Εποικοδόμημα και στήν όποία άντιστοιχοϋν όρισμέ/ες μορφές κοινωνικής συνείδησης. Ό τρόπος παραγωγή; τής υλικής ζωής καθορίζει τήν κοινωνική, πολιτική και -νευματική πορεία (προτσές) τής ζωής γενικά. Λέν είναι ή συνείδηση τών άνθρώπων πού καθορίζει τό είναι τους, μα αντίθετα τό κοινωνικό είναι τους καθορίζει τή συνείδηση τους. Σέ μια όρισμένη βαθμίδα τή; -Είλιξής τους, οί υλικέ; παραγωγικές δυνάμεις τής κοινωνία; Ιρχονται σέ αντίφαση με τις υπάρχουσες παραγοιγικές σχέσεις ή — πράγμα πού άποτελίΐ μονάχα τή νομική γι' αύτό έκφραση — μέ τις σχίσεις ίδιοχτησίας, μέσα στις όποιες είχαν κινηθεί ώς τώρα. \.πό μορφές άνάπτυςης τών παραγωγικών δυνάμεων ο· σχέ"σεις αύτές μεταβάλλονται σέ δεσμά τους. Τότε έρχεται μια εποχή κοινωνικής έπανά/στασης. Μέ τήν αλλαγή τής οικονομικής βάσης άνατρέπεται, άργότερα ή γοργότερα, ολόκληρο τό τεράστιο εποικοδόμημα. "(Ηαν έξετάζουμε τέτοιε; ανατροπές, πρέπει νά κάνουμε πάντα τή διάκριση άνάμεσα στήν ύλική άνατροπή, στούς οικονομικούς δρους τής παραγωγής, πού μπορούμε να τούς διαπιστώσουμε μέ άκρίβε'-α φυσικών έπιστημών, καί στίς νομικές, πολιτικές, θρησκευτικές, καλλιτεχνικές ή φιλοσοφικές, κοντολογής τις ιδεολογικέ; μορφές, μέσα στίς όποιες οί άνθρωποι συνειδητοποιούν αύτή τήν σύγκρουση καί παλαιβουν ώς τή λύση της. "Οσο λίγο μπορούμε να κρίνουμε Ινα άτομο άπό τή γνώμη πού έχει τό ϊδιο γιά τόν έαυτό του, άλλο τόσο μπορούμε νά κρί·νουμε μιά τέτοια έποχή άνατροπής άπό τή συνείδηση της, μάλλον πρέπει νά έξηγήσουμε τή συνείδηση αύτή άπ' τις άντιφάσε:; τής ύλικής ζο>ής. άπ' τ ή σύγκρουση πού υπάρχει άνάμεσα 180

11 umLoTmii

στίς κοινο>νικές παραγωγικέ» δυνά|ΐε·.; /ai στίς παραγωγ: κές σχέσεις. "Ενας κοινωνικός σχηματισμός ποτέ δέν ίςαφα /•.ζεται προτού άναπτυχθοϋν όλε; οί παραγωγικές δυνάμει; πού μπορεί νά χωρέσει, καί vis;, ανιότερες παραγωγικέ; σχέσεις ποτέ δέν έμφανίζονται, προτού ο'ιριμάσουν οί ύλικοί δρο; τής ΰπαρξής τους μέσα στους κόλπους τής Γδια; τής παλιά; κοινωνίας. Γι" αύτό ή ανθρωπότητα όάζε: πάντα μπροστά μόνο τά καθήκοντα έκεΐνα πού μπορεί να λύσε:, γιατί μέ μια προσεχτικότερη έξέταση γίνεται πάντα φανερό, δτι τό Γδιο τό καθήκον ξεπηδάει μόνο τότε, δταν οί υλικοί δροι για τή λύση του ύπάρχουν κιόλας ή τουλάχιστο βρίσκονται στήν πορεία τοϋ γίγνεσθαι. Σέ γενικές γραμμές μπορούν ό άσιατικός. ό αρχαίος, ό φεουδαρχικός καί ό σύγχρονος άστικός τρόπο; παραγωγής v i χαρακτηρισθούν σαν προοδευτικές έποχές τοϋ οικονομικού κοινωνικού σχηματισμού. Οί αστικές παραγωγικέ; σχέσεις είναι ή τελευταία άνταγωνιστική μορφή τοϋ κοινωνικού προτσές τής παραγωγής, άνταγωνιστική δχι μέ τήν έννοια τοϋ άτομικοϋ άνταγωνισμοΰ, άλλα ένός ανταγωνισμού πού ξεπηδά άπό τους κοινωνικούς δοους ζωής τών άτόμων. οϊ παραγωγικές δυνάμεις όμως πού άναπτύσσονται στούς κόλπους τής άστικής κοινωνίας δημιουργούν ταυτόχρονα τούς υλικούς όρους για τή λύση αύτοϋ τοϋ άνταγωνισμοΰ. Μαζί μ" αύτό τόν κοινωνικό σχηματισμό κλείνει επομένως ή προϊστορία τής άνθρώπινης κοινωνίας. 'Ο Φρίντριχ "Ενγκελς, μέ τόν όποιο βρισκόμουνα σέ διαρκή γραπτή άνταλλαγή Ιδεών άπό τότε πού δημοσιεύτηκε τό μεγαλοφυές του σχεδιάγραμμα για τήν κριτική τών οικονομικών κατηγοριών (στά < Γερμανο-γαλλικά Χρονικά ) έφτασε, άπό άλλο δρόμο (σύγκρινε τό Ιογο του <Ή κατάσταση τών έργαζομίνων τάξεων στην "Αγγλία* ), στό ίδιο συμπέρασμα μέ μίνα. καί δταν τήν άνοιξη τοϋ 1845 είχε έγκαταστχθεί έπίσης στίς Βρυξέλλες, άποφασίσα^ιε v i Ιπεξεργαστοϋμ* άπό κοινού τήν άντίθεση τής άποψής μας πρός τήν ιδεολογική άποψη τής γερμανικής φιλοσοφίας καί να ξεκαθαρίσουμε πραγματικά τούς λογαριασμούς μας μέ τήν προηγούμενη φιλοσοφική μας συνείδηση. Ή πρόθεση μας αύτή πραγματοποιήθηκ« μέ τή ·μορφή μιάς κριτικής τής μεταχεγκιλιανής φιλοσοφίας. Τό χειρόγραφο, δυό χονδροί τόμοι σέ 1

11 (ΐφάν* W

όγδοο 3χήμα, είχε άπί καιρό φτάσει στη Βεστφαλία, στόν τόπο τής Ικδοσής το«, δταν μάς ήρθε ή «Γδηση δτι οί συνθήχ ι ς πού άλλαξαν δέν έπέτρεπαν τήν έκτύπο>ση. Εγκαταλείψαμε τό χειρόγραφο στήν τρωκτική κριτική τών ποντικών, τόσο πιό πρόθυμα, δσο «Τχαμε πετύχει τόν κύριο σκοπό μας v i ξεκαθαρίσουμε έμείς οί Γδιοι τά ζητήματα. 'Από τί; σκόρπιες έργασίες, μέ τΙς δποΐες παρουσιάζαμε πρός τή μιά ή πρός τήν άλλη κατεύθυνση τΙς άπόψεις μας στό κοινό, άναφέρω μονάχα τό «Μανιφέστο τοϋ Κομμουνιστικού Κόμματος» πού τό γράψαμε μαζί δ "Ενγκελς καϊ γώ καί μιά «Διάλεξη γιά τό ελεύθερο έμπόριο». Τά άποφασιστίκά σημεία τών άπόψεων μας έκτέθηκαν γιά πρώτη φορά έπιστημονικά, άν καί μόνο μΐ τή μορφή πολεμικής, στό σύγγραμμά μου: «'Αθλιότητα τής φιλοσοφίας» πού Ικδόθηκε τό 1847 καί πού κατευθυνόταν ένάντια στόν Προυντόν. Μιά γερμανικά γραμμένη πραγματεία γιά τή «Μισθωτή έργασία», δπου συμπεριέλαβα τί; διαλέξεις μου πού έκανα πάνω σ' αύτό τό θέμα στό γερμανικό Ιργατικό σύλλογο τών Βρυξΐλλών, διακόπηκε στήν έχτύπωτή της άπό τήν έπανάσταση τοΰ Φλεβάρη και άπό τή βίαιη άπομάκρυνσή μου άπό τό Βέλγιο, πού είχε γίνει ίξαιτίας αύτής τής έπανάστασης. Ή έκδοση τής «Νέα; Εφημερίδας τοϋ Ρήνου- τό 184Ν και 1849 καί τά γεγονότα πού άκολούθησαν άογότερα, διέκοψαν τΙς οικονομικές μου μελέτες, πού μπόρεσα νά τί; ξαναρχίσω μόνον τό 1850 στό Λονδίνο. Τό τεράστιο ύλικό γιά τήν Ιστορία τής πολιτικής οίκονομίας πού είναι συσσωρευμένο στό Βρετχννίκό Μουσείο, ή εύνοϊκή σκοπιά πού προσφέρει τό Λονδίνο γιά την παρατήρηση τής άστικής κοινωνία;, τέλος τό νέο στάδιο άνάπτυξη; στό δποΐο φαίνεται δτι έμπαινε ή κοινωνία αύτή μΐ τήν άνακάλυψη τοΰ χρυσού τή; Καλλιφορνίας καί τής Αύστραλίας, μέ υποκίνησαν νά ξαναρχίσω πάλι ολωσδιόλου άπό τήν άρχή καί νά Ιπεξεογαστώ κριτικά τό Ιργο μου μΐ τό νέο ύλικό. 01 μελέτε; αύτέ; μέ δδήγησαν Ιν μέρει μόνες τους σέ Ιπιστήμες φαινομενικά πολύ παράμερες, στις όποΙες υποχρεώθηκα νά σταθώ λιγότερο ή περισσότερο καιρό. Ιδιαίτερα δμως συντομεύθηκε δ χρόνος πού βρισκόταν στή διάθεσή μου άπό τήν έπιταχτική άνάγκη τής βιοποριστικής έργασίας. Ή όχτάχρονη συνεργασία μου στήν 1ΗΪ

Ιΐαφόφτημη

πρώτη άγγλοαμεριχάνιχη έφημερίδα Βήμα τής Νέας Υόρκης» μέ ύποχρέωνε νά κομματιάζω ι έ μεγάλο βαθμό τΙς μελέτες μου γιατί πολύ σπάνια Ασχολούμαι μέ τήν καθαυτό δημοσιογραφική άνταπόκριση. 'Ωστόσο, άρθρα γιά χτυπητά οικονομικά γτγονότα στήν 'Αγγλία καί στήν ήπειρωτική Ευρώπη άποτελοΟσαν ίνα τόσο σημαντικό τμήμα τών συνεργασιών μου, πού άναγκαζόμουνα νά γνωριστώ μέ πραχτιχές λεπτομέρειες πού βρίσκονται ίξω άπό τόν τομέα τής χαθαυτό έπιστήμης τής πολιτικής οίκονομίας. Ή σκιαγράφηση αύτή γιά τήν πορεία τών μελετών μου στό πεδίο τής πολιτικής οικονομίας, Εχει σκοπό ν' άποδείξει μονάχα, δτι ot άπόψεις μου, άνεξάρτητα άπό τό πώς θά τις κρίνει χανείς χαΐ άπό τό πόσο λίγο συμπίπτουν μέ τΙς συμφεροντολογικές προκαταλήψεις τών κυρίαρχων τάξεων, είναι τό άπστέλεσμα εύσυνείδητης καί μακρόχρονης Ερευνας. Στή^ είσοδο δμως τής έπιστήμης, δπως καί στήν -είσοδο τής κόλασης, πρέπει νά άναγραφεί τό αΓτημα: 'Εδώ πρέπει νά άφήσεις χάθε ύποψία κάθε ποταπότητα, έδώ πρέπει νά πεθάνεις. Δάντη: «Ή θεία χωμωδία> Λονδίνο, Γενάρης 1859

Κάρλ Μάρξ

Η 18« ΜΠΡΥΜΑΙΡ ΤΟΥ ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΥ ΒΟΝΑΠΑΡΤΗ

Ό Χέγκελ χάνει κάπου τήν παρατήρηση δτι δλα τά μεγάλα κοσμοϊστορικά γεγονότα χαΐ πρόσωπα παρουσιάζονται σά νά λέμε, δυό φορές. Ξέχασε δμως νά προσθέσει: τή μιά φορά σάν τραγωδία, τήν άλλη σάν φάρσα. Ό Κοσιντιέρ άντί τού Δαντόν, ό Août Μπλάν άντί τοΟ Ροβεσπιέρου, οί όρεινοί τού 1848 - 1851 άντί τών όρεινών τοϋ 1793 - 1795, ό άνεψιός άντί τοΟ θείου. Καί ή Γδια γελοιογραφία διαπιστώνεται m *

11 αμάρτημα

και στίς συνθήκες πού γίνεται ή δεύτερη έκδοση τής 18η; Μπρυμαίρ! Οί άνθρωποι δημιουργούν τήν ίδια τους τήν ιστορία, τή δημιουργούν δμως δχι δπως τούς άρέσει, δχι μέσα σέ συνθήκες πού ot Ρδιοι διαλέγουν, μά μέσα σέ συνθήκες πού ύπάρχουν άμεσα, πού είναι δοσμένες καί πού κληροδοτήθηκαν άπό τό παρελθόν. Ή παράδοση δλων τών νεκρών γενεών βαραίνει σά βραχνάς στό μυαλό τών ζωντανών. Kai δταν άκόμα ο: ζωντανοί φαίνονται σά ν' άσχολοϋνται ν' άνατρέψουν τούς έαυτούς τους καί τά πράγματα καί νά δημιουογήσουν κάτι πού δέν έχει προϋπάρξει, σ' αύτες άκριβώς τις έποχές τής έπαναστατικής κρίσης έπικαλοϋνται φοβισμένοι τά πνεύματα τοϋ παρελθόντος στήν ύπηρεσία τους, δανείζονται τά δνόματά τους, τά μαχητικά συνθήματά τους, τις στολές τους γ'.ά νά παραστήσουν μέ τήν άρχαιοπρεπή αύτή σεβάσμια μεταμφίεση καί μ,' αύτή τή δανεισμένη γλώσσα τή νέα σκηνή τή; παγκόσμιας Ιστορίας. "Ετσι δ Λούθηρος φόρεσε τή μάσκα τοΰ άπόστολου Παύλου, ή έπανάσταση τοϋ 1789 - 1814 ντύθηκε διαδοχικά τή στολή τής ρωμαϊκής δημοκρατίας καί τής ρο>μαΐκής αύτοκρατορίας καί ή έπανάσταση τού 1848 δέ βρήκε νά κάνει τίποτα καλύτερο άπό τό νά παρωδήσει πότε τό 178ί· καί πότε τήν έπαναστατική παράδοση τοϋ 1793 - 1795. "Ετσι κι 6 άρχάριος πού έμαθε μιά ξένη γλώσσα τή μεταφράζει πάντα στή μητρική του καί μόνον δταν άρχίσει νά χειρίζεται τήν ξένη γλώσσα χωρίς νά θυμάται τή μητρική του καί μάλιστα νά ξεχνά τή μητρική του γλώσσα, θά μπορέσει νά άφομοιώσει τό πνεύμα τής καινούργιας γλώσσας καί νά δημιουργήσει σ' αύτή ν. "Οταν έξετάσουμε αύτές τις κοσμοϊστορικές έπικλήσει; τών νεκρών, προβάλλει άμέσως μιά χτυπητή διαφορά. Ό Κάμιλλος Ντεμουλέν, δ Δαντόν, ό Ροβεσπιέρος, ό Σαν - Ζύστ. δ Ναπολέων, ci ήρωες δπως καί τά κόμματα καί οί μάζες τή; παλιάς γαλλικής έπανάστασης, έκπληρώνανε μέ τή ρωμαϊκή στολή καί τή ρωμαϊκή φρασεολογία τό καθήκον τής έποχή; τους, δηλαδή τό καθήκον τής άπελευθέρωση; άπό τά δεσμά της καί τής Εγκαθίδρυσης τής σύγχρονης ά σ τ ι κ ή ς κοινωνίας. Ot πρώτοι κομματιάσανε τή φεοβίαρχική γή καί θέρισαν τά φεουδαρχικά κεφάλια πού είχαν φυτρώσει πάνω σ' 184

Ι Ι α ρ ά ρ τ ημα

αύτή. Ό Ναπολέων δημιούργησε στδ έσωτερικδ τής Γαλλία; τούς δρους κάτω άπ" τούς δποίους μονάχα θά μπορούσε ν" αναπτυχθεί 6 έλεύθερος συναγωνισμός, νά γίνει ή έκμετάλλευση τής κομματιασμένης γαιοχτησίας καί νά χρησιμοποιηθούν οί άπελευθεριομένες βιομηχανικές παραγωγικές δυνάμεις τού Μνους, ένώ ?ξω άπδ τά γαλλικά σύνορα σάρωσε παντού τούς φεουδαρχικούς σχηματισμούς στό μέτρο πού αυτό ήταν άναγκαϊο γιά v i δημιουργήσει γιά τήν άστική κοινωνία τής Γαλλίας Ινα κατάλληλο καΐ σύμφωνο μέ τήν έποχή περιβάλλον στήν εύρωπαϊκή ήπειοο. Κι δταν έγκαΟιδρύθηκε πιά ή νέα μορφή τής κοινωνίας, έξαφανίστηκαν οί προκατακλυσμιαϊοι κολοσσοί καί μαζί μ' αυτούς κι ô νεκραναστημένος ρωμαϊκός κόσμος: 0? Βρούτοι, οί Γράκχοι, οί Πουμπλικόλες, οί δήμαρχοι, οί συγκλητικοί κι δ ίδιος δ Καίσαρας. Ή άστική κοινωνία, στή νηφάλια πραγματικότητα της, είχε δημιουργήσει τούς άληθινούς έρμηνευτές καί έκπροσώπους της στό πρόσωπο τών Σαί, τών Κουζέν, τών Ι'ουαγιέ - Κολλάρ, τών Μπενζαμέν Κονστάν xal τών Γκιζό. Οί πραγματικοί στρατηλάτες της κάθονταν πίσω άπδ τά άμπορικά γραφεία καί τδ παχύ κεφάλι του Λουδοβίκου 18ου ήταν ή πολιτική της κεφαλή. "Απορροφημένη δλοκληρωτικά άπό τήν παραγωγή τού πλούτου καΐ άπδ τήν ειρηνική πάλη του συναγωνισμού, δέν καταλάβαινε πιά δτι τά φαντάσματα τής ρωμαϊκής έποχής είχαν άγρυπνήσει στήν κούνια της. Μά, όσο λίγο ήρωική χι άν είναι ή άστική κοινωνία, χρειάστηκαν ώστόσο δ ήρωιαμός, ή αυτοθυσία, ή τρομοκρατία, δ έαφύλιος πόλεμος καί οί μάχες τών έθνών γιά νά τή φέρουν στδν κόσμο. Καί οί μονομάχοι της βρήκανε στις αυστηρά κλασικέ; παραδόσεις τής ρωμαϊκής δημοκρατίας τά ίδα/νικά καί τί; μορφές τής τέχνης, τις αυταπάτες πού τούς χρειάζονταν γιά ν' άποκρύψουν άπδ τούς Γδιους τούς έαυτούς τους τδ περιορισμένο άστικδ περιεχόμενο τών άγώνων τους καί γιά νά συγκρατήσουν τδ πάθος τους στδ δψος τής μεγάλης ιστορική: τραγωδίας. "Ετσι καί σ' Ινα άλλο στάδιο άνάπτυξης, 2ναν αίώνα νωρίτερα, δ Κρόμβελ χαί δ άγγλικδς λαδς δανείστηκαν άπδ τήν παλιά διαθήκη τή γλώσσα, τά πάθη καί τις αυταπάτες γιά τήν άστική τους έπανάσταση. "Οταν έπιτεύχθηκ« δ πραγματικός σκοπός, δταν πραγματοποιήθηκε h άστι1 - ·.

11αοά^τημα

κός μετασχηματισμός τής άγγλικής κοινωνίας, ό Λόκ έκτόγ. tat τόν προφήτη Άββαχούμ. Σ* αύτές λοιπόν τΙς Επαναστάσεις, ή άνάσταση τών νεκρών χρησίμ*υβ γιά νά λαμπρύνει τούς καινούργιους άγώνες κι δχι γιά νά παρωδήσει τούς παλιούς, γιά νά ύπερβάλει στή φαντασία τό καθήκον πού είχε μπεί καί δχι γιά νά άποφύγει τήν έκπλήρωσή του στήν πράξη, γιά νά ξαναβρεί τό πνεύμα τής έπανάστασης και δχι γιά νά κάνει να πλανιέται τό φάντασμά της. Άπό τό 1848 ώς τό 1851 πλανιόταν μονάχα τό φάντασμα τής παλιάς Επανάστασης, άρχίζοντας άπό τό Μαρρά«. τό δημοκράτη λιμοκοντόρο πού ντύθηκε τή στολή τού παλιού Μπαγύ, καί τελειώνοντας στόν τυχόδιώχτη πού κρύβει τά χυδαία καί άποκρουστικά χαρακτηριστικά του κάτω άπό τή σιδερένια νεκρική μάσκα τοΰ Ναπολέοντα. "Ενας όλόκληρος λαός, πού ένώ πιστεύει πώς μέ τήν έπανάσταση άπόχτησε μιαν έπιταχυμίνη ικανότητα κίνησης, βλέπει ξαφνικά δτι ξαναγύριζε σέ μιά πεθαμένη έποχή καί, γιά νά μήν υπάρχει καμιά δυνατότητα πλάνης γιά τό ξατνακύλισμά του αύτό,ξανανασταίνονται οί παλιές χρονολογίας, τό παλιό ήμερολόγιο, τά παλιά όνόματα, τά παλιά διατάγματα πού άπό καιρό είχαν« ξεπέσει στά χέρια τής σοφίας τών παλαιοπωλείων καί οί παλιοί χωροφύλακες πού άπό καιρό φαίνεται δτι είχαν σαπίσει. Τό έθνος φέρεται σάν έκεΐνο τό μανιακό "Αγγλο άπ' τό Μπέντλαμ (φρενοκομείο στήν Α γ γ λ ί α ) , πού νόμιζε πώς ζούσε στήν έποχή τών άρχαίων Φαραώ καί θρηνούσε κάθε μέρα γιά τή σκληρή δουλειά πού ήταν υποχρεωμένος νά κάνει σά χρυσωρύχος στά μεταλλεία τής Αίθιοπίας, περιστοιχισμένος σ' αύτή τήν υπόγεια φυλακή μέ μιά λάμπα στηριγμένη στό κεφάλι του πού έριχνε ίνα άμυδρό φώς, μέ τόν έπιστάτη τών δούλων πού κρατούσε ?να μακρύ μαστίγιο άπό πίσω του καί μέ £να άνακατεμένο πλήθος άπό βάρβαρους πολεμιστές στις έξόδους πού δέν καταλάβαιναν ούτε τούς έργάτες πού δούλευαν σά σκλάβοι στά μεταλλεία, μά καί πού δέν καταλάβαιναν ούτε καί ό ένας τόν άλλο γιατί δέν είχαν τήν Γδια γλώσσα. «Καί δλα αύτά τά ζητούν άπό μένα», λέει άναστενάζοντας 6 μανιακός "'Αγγλος, «άπό μένα πού γεννήθηκα έλεύθερος βρεταννός, γιά νά βγάζω χρυσάφι γιά τούς 186

ΙΙαοαφτημ·!

αρχαίους Φαραώ». Γιά νά πληρωθούν τά χρέη τής οικογένειας Βοναπράρτη», Αναστενάζει τό γαλλικά έθνος. Ό "Αγγλος, δσο ήταν στά λογικά του, ί έ μπορούσε νά γλυτώσει άπό τήν Εμμονη ίδέα τοΟ χρυσωρύχου. Οί γάλλοι, δ<» κι άν Επαναστατούσαν δέ μπορούσαν νά γλυτώσουν άπό τή ναπολεόντεια άνάμνηση, δπως τ4 άπόδειξε ή έκλογή τής 10 τοΰ Δεκέμβρη 1848. Λαχταρούσαν νά ξεφύγουν άπό τούς κινδύνους τής έπανάστασης καί νά ξαναγυρίσουν στίς χύτρες μέ τά κρέατα τής Αιγύπτου καί ή 2 ιού Δεκέμβρη 1851 ήταν ή άπάντηση. Δέν Εχουν μονάχα γελοιογραφήσει τή γελοιογραφία τοϋ παλιού Ναπολέοντα, γε)βιογράφησαν τόν Ιδιο τόν παλιό Ναπολέοντα, δπω; Επρεπε νά ταίνετα·. στά μέσα τού 19ου αίώνα. Ή κοινοίνική έπανασταση τοϋ 19ου αιών* δέ μπορεί νά άντλήσει τήν ποίησή της άπό τό -αρελθόν, άλλά μόνον άπό τό μέλλον. Δέ μπορεί ν' άρχίσει μέ τόν Ιδιο τόν έαυτό της προτού σβήσει δλες τις προλήψεις σχετικά μέ τό παρελθόν. Οί προηγούμενες έπαναστάσεις είχαν άνάγκη άπό κοσμοϊστορικές άναμνήσεις γιά νά κρύψουν άπό τόν έαυτό τους τό -εριεχόμενό τους. Γιά νά φτάσει στό δικό της περιεχόμενο ή έπανάσταση τοϋ 19ου αίώνα, πρέπει ν' άφήσει τούς πεθαμένους νά θάψουν τούς νεκρούς τους. ΈκεΙ ή φράση ξεπερνούσε τό περιεχόμενο, έδώ τό περιεχόμενο ξεπερνάει τή φράση. Έ έπανάσταση τοΰ Φλεβάρη ήταν Ινας αιφνιδιασμός, μιά Ε κ π λ η ξ η τής παλιάς κοινωνίας καί ό λαός άνακήρυξε κοσμοϊστορικό γεγονός πού Ιγκαινιάζει τή νέα Εποχή ο$τό τό άνέλπιστο έ γ χ ε ί ρ η μ α . Στίς 2 τοϋ Δεκέμβρη ή έπανάσταση τοΰ Φλεβάρη έξαφανίστηκε μέ τήν ταχυδαχτυλουργία ένός άπατεώνα, κι έκεΐνο πού φαίνεται 5τι άνατράπηκε δέν ήταν πιά ή μοναρχία, μά οί φιλελεύθερες παραχωρήσεις πού είχαν άποσπαστεί άπ' αύτήν ύστερα άπό έκατόχρονους άγώνες. Άντίς ή κ ο ι ν ο) ν ί α νά Εχει καταχτήσει Ενα καινούργιο περιεχόμενο γιά τόν έαυτό της, φαίνεται μόνο πώς τό κ ρ ά τ ο ς ξαναγύρισε στήν άρχαιότατη μορφή του, στήν άδιάντροπα άπλή κυρίαρ1Η 7

11 ιΐ(Μιι>ΐη|ΐκ

y:x τοϋ σπαθιού χαί τοϋ pacoj. Αύτή τήν απάντηση Ιδοσε στό έγχείρημα (COUP DE MAIX) τοϋ Φλεβάρη τοΰ 184Η τό τόλμημα (COUP DE TETE) τοϋ Λεκέμόρη τοϋ 18Γ>1 "Οπως κερδήθηκε έτσι χαί χάθηκε. Στό άναιιεταςύ ή ένδιάμέση περίοδος δέν πέρασε άχρησιμοποίητη. Ή γαλλική κοινωνία στα χρόνια 1848 - 1851 ξεπέρασε καί μάλιστα μέ μια συντομευμένη μέθοδο, γιατί ήταν έπαναστατική, τήν καθυστέρηση πού είχε στίς μελέτες καί στήν πείρα, πού σέ μιά κανονική νά πούμε μεθοδική έξέλιξη, θά έπρεπε να προηγηθούν άπό τήν έπανάσταση του Φλεβάρη άν αύτή έπρεπε νά είναι κάτι περισσότερο άπό μιά Ιπιφανειακή διαταραχή. Ή κοονωνία φαίνεται τώρα πώ; ξαναγύρισε πιό πίσω άπό τήν αφετηρία της. Στήν πραγματικότητα πρέπει πρώτα νά δημιουργήσει τήν έπαναστατική τη; άφετηρία, δηλαδή τήν κατάσταση, τις σχέσεις, τού; δρους πού κάτω άπ" αυτού; μόνο γίνεται σοβαρή ή σύγχρονη έπανάσταση. Οί άστικές έπαναστάσει;, δπο>; λ./, οί Ιπαναστάσει; τοϋ 18ου αΙώνα, βαδίζουν όρμητικά άπό Ιπιτυχία σέ επιτυχία, τά δραματικά τους άποτελέσματα ξεπερνούν τό ενα τό άλλο, άνθρωποι καί πράγματα φαίνονται σά νά περιβάλλονται άπό αστραφτερά διαμάντια, ή έκσταση είναι τό πνεύμα τή; ήμέρας. Μά οί έπαναστάσει; αυτές ζούνε λίγον καιρό, γρήγορα φτάνουν στό άποκορύφιομά τους καί μιά μακρόχρονη άποχαύνωση κυριεύει τήν κοινωνία προτού μάθει να άφομοιώVci νηφάλια τά άποτελέσματα τής όρμητικής καί θυελλώοικη; έποχής της. 'Αντίθετα οί προλεταριακές έπαναστάσει;, δπως οί έπαναστάσει; τοΰ 19ου αιώνα, κάνουν άδιάκοπη κριτική στόν ίδιο τόν έαυτό τους, διακόπτουν κάθε τόσι τήν ϊδια τους τήν πορεία, ξαναγυρίζουν σέ κείνο πού φαίνεται δτι έχει πραγματοποιηθεί γιά νά τό ξαναρχίσουν άπό τήν άρχή, περιγελάνε μέ ώμή άκρίβεια τις μισοτελειωμένε; δουλειές, τις άδυναμύες καί τί; έλεεινότητες τών πρώτων τους προσπαθειών, φαίνονται νά ξαπλώνουν χάμου τόν άντίπαλό τους μόνο καί μόνο γιά νά τοΰ δόσουν τήν ευκαιρία ν' άντλήσει καινούργιε; δυνάμεις άπό τή γή καί νά ορθωθεί πάλι πιό γιγάντιος μπροστά τους, όπισθοχωροϋν ίυνεχώ; μπροστά στήν άκαθόριστη άπεραντοσύνη τών σκοπών του;. η»

11 ui>Tr;.ia

ώσπου v i δτ,μιουργηθεί ή κατάσταση πού κάνει αδύνατο κάθε ξαναγύρισμα καί δπου οί ίδιες οί περιστάσεις φωνάζουν : -Ίονύ ή Ρόδος, ιδού καί τό πήδτ/μα!

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΤΣΗ ΤΗΣ ΚΕΦ Α Λ ΑΙΟΚ ΡΑ Τ Ι ΚΗ î

11 ΑΡΑΓΟΓίΓΣ,

ΤΟΜΟΣ

Ιος

IIΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ* ΠΡΩΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

Τδ ίργο, πού τόν πρώτο του τόμο τόν παραδίνω στό κοινό, άποτρελεΐ τή συνέχεια τοΰ τυγγράμαατός μου «Κριτική τής ΙΙολιτικής Οικονομίας» που δημοσιεύτηκε τό 1859. Τό μεγάλο διάλειμμα άνάμεσα στήν άρχή καΐ στή συνέχεια, δφείλ«ται σέ μιά μακρόχρονη άρρώστεια πού κάθε τόσο διέκοπτε τήν έργασία μου. Τδ περιεχόμενο τοϋ προηγούμενου συγγράμματος συνοψίζεται στδ πρώτο κεφάλαιο αύτού τοΰ τόμου. Αύτδ ϊγινε δχι μονάχα γιά λόγους συνοχής καΐ πληρότητας. Καί ή Ιδια ή περιγραφή καλυτέρβψί. "Οσο τό έπέτρεπε ή κατάσταση τών πραγμάτων, πολλά σημεία πού προηγούμενα άναφέρονταν άπλώς, άναπτύασονται έδώ παραπέρα, ένώ άντίστροφα, τά σημεία πού έκεΐ άναπτύσσονται διεξοδικά, έδώ απλώς θίγονται. Τά μέρη γιά τήν Ιστορία τής θεωρίας τής άξίας καί τού χρήματος φυσικά παραλείπονται τώρα δλότελα. 'Ωστόσο, δ άναγνώστης τού προηγούμενου συγγράμματος βρίσκει στίς υποσημειώσεις τοΟ πρώτου κεφαλαίου ν" άνοίγονται νέες πηγές γιά τήν Ιστορία τής θεωρίας αύτής^ Κάθε άρχή είναι δύσκολη — αύτό ισχύει γιά κάθε έπιστήμη. Ή κατανόηση λοιπόν τοΰ πρώτου κεφαλαίου, Ιδιαίτερα τοΰ μέρους πού π«ριέχ«ι τήν άνάλυση τού έμπορεύματος, θά δημιουργήσει τις πβρισσότερες δυσκολίες. Κι δσο γιά τήν άνάλυση τής ουσίας τής άξίας καΐ τού μεγέθους τής άξίας ιδιαίτερα, τά Ιχω έκλαΐκεύσει δσο ήταν δυνατό. Ή μορφή τής άξιας, πού ή άποτελειωμίνη μορφή της είναι ή χρηματική I HO

Π fLpiipxrj κι

μορφή, είναι πολύ άπλή καί χωρίς περιεχόμενο. Καί δμιο; τό ά^ρώπινο πνεύμα προσπάθησε μάταια νά τήν Εξερευνήσει έδω καί περισσότερο άπό 2.000 χρόνια, ένώ άντίθετα κατάφερε, τουλάχιστον χατά προσέγγιση, νά άναλύσει μορφές πού ήταν πιό πλούσιες σέ περιεχόμενο χαι πιό περίπλοκες. Γιατί; Γιατί πιό ε&χολο είναι νά μελετήσει κανείς τό διαμορφωμένο σώμα άπό τό σωματικό κύτταρο. Εκτός άπ' αύτό, στήν άνάλυση των οίκονομιχών μορφών δέ μπορούν νά μάς έξυπηρετήβουν ούτε τό μικροσκόπιο, ούτε τά χημικά άντιδραστιχά. Καί τά δυό πρέπει νά τά άντικαταστήαει ή δύναμη τής άφαίρεσης. Γιά τήν άστική κοινωνία δμως ή έμπορευματική μορφή τοΰ προϊόντος τής έργασίας ή ή μορφή άξιας τού έμπορεύματος είναι ή οίκονομική κυτταρική μορφή της. Στόν άμόρφωτο ή άνάλυσή της φαίνεται σάν άπλό στριφογύρισμα μέ σοφιστείες. Καί πραγματικά πρόκειται έδώ γιά σοφιστείες άλλά τόσο μονάχα, δσο στή μικροσκοπική ανατομία. "Αν έξαιρέσουμε τό μέρος γιά τή ιιορφή τής άξίας, δέ θά μπορέσουν νά κατηγορήσουν τό βιβλίο αύτό δτι είναι δυσκολονόητο. Υποθέτω φυσικά άναγνώστες, πού θέλουν νά μάθουν κάτι τό καινούργιο κι έπομένως νά σκεφτούν κι οί Γδιοι. Ό φυσικός --ρατηρει τά φυσικά φαινόμενα είτε έκεϊ όπου έμφανίζονται μέ τήν πιό καθαρή μορφή καί δπου θολώνονται δσο τό δυνατό λιγότερο άπό ένοχλητικές έπιδράσεις, είτε, έφόσον ε&ν«7.ι δυνατό, κάνει πειράματα μέσα σέ συνθήκες πού έξασφαλίζουν τήν καθαρή πορεία του προτσές. Αύτό πού Ιχω νά έξερευνήσω σ' αύτό τό ϊργο είναι ό κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής καί οί σχέσεις παραγωγής κ od άνταλλαγής πού άντιστοιχοϋν σ" αύτόν. Ό κλασικός τόπος αύτοΰ τοΰ τρόπου παραγωγή; είναι ώς τώρα ή "Αγγλία. Αύτός είναι ό λόγος πού ή 'Αγγλία χρησιμεύει σάν βασικό παράδειγμα γιά τή θεωρητική άνάπτυξη πού κάνω. Κι άν ό Γερμανός άναγνώστης θά σήκιον» φαρισαϊκά τούς ώμους γιά τήν κατάσταση τών "Αγγλων έργατών τής βιομηχανίας καί τής γεωργίας, ή άν θά καθησύχαζε μέ αισιοδοξία τόν έαυτό του, γιά τό δτι στή Γερμανία τά πράγματα δέν είναι καθόλου τόσο άσχημα, τότε είμαι -Υποχρεωμένος νά im

11 αράφτημπ

τού φωνάξω: DE TE FABl'L \ W H K A T l ' K ! γίνεται λόγος έδώ!).

(Γ·.ά σένα

Αύτή καθαυτή ή υπόθεση δέν άφορα τόν μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό άνάπτυξης τών κοινωνικών άνταγωνισμών πού άπορέουν άπό τούς φυσικούς νόμους τής κεφαλαιοκρατικής παραγωγής. Πρόκειται γι' αύτούς τούς ίδιους τούς νόμους, γι' αύτές τΙς Εδιες τις τάσεις πού έπενεργοΰν κι έπιόάλλονται μέ σιδερένια άιναγκαιότητα. Ή βιομηχανικά πιό αναπτυγμένη χώρα δείχνει στή λιγότερο άναπτυγμένη μονάχα τήν εΙκόνα τού μέλλοντός της. "Ας άφήσουμε δμως αύτά. ΈχεΙ δπου ή κεφαλαιοκρατική παραγωγή Ιχει καθιερωθεί όλότελα σέ μάς, λ.χ. στά καθαυτό έργοστάσια, οί συνθήκες είναι πολύ χειρότερες άπό τήν "Αγγλία, γιατί λείπει τό άντίβαρο τών έργοστασιακών νόμων. Σ' δλες τΙς άλλες σφαίρες μας βασανίζει δπως βασανίζει κι δλη τήν ύπόλοιπη ήπειρωτική Ευρώπη, δχι μονάχα ή άνάπτυξη τής κεφαλαιοκρατικής παραγωγής, άλλά καί ή άνεπάρκεια τής άνάπτυξής της. Πλάι στά σύγχρονα κακά ·ι£ς πιέζει μιά όλόκληρη σειρά άπό κληρονομημένα κακά πού πηγάζουν άπό τό δτι έξακολουθούν νά φυτοζωοΰν παλιωμένοι, ξεπερασμένοι τρόποι παραγωγής μέ τήν άκολουθία τους άπό άναχρονισιικές κοινωνικές καί πολιτικές σχέσεις. Αέν υποφέρουμε μονάχα άπό τούς ζωντανούς, άλλά καί άπό τούς πεθαμένους. LE MORT S A I S T LE V I F ! ( Ό πεθαμένος αρπάζει τό ζωντανό!). Σέ σύγκριση μέ τήν άγγλική, ή κοινωνική στατιστική τής Γερμανίας καί τής ύπόλοιπης ήπειρωτικής δυτικής Ευρώπης βρίσκεται σέ άθλια κατάσταση. 'Ωστόσο, άνασηκιόνει λίγο τόν πέπλο, Γσα - Γσα δσο χρειάζεται γιά νά διαισθανθεί κα/είς άπό πίσω του τήν ύπαρξη ένός κεφαλιού Μέδουσας. Θά μ£ς έπιανε τρόμος γιά τήν κατάστασή μας άν οί κυβερνήσεις καί τά κοινοβούλιά μας διόριζαν περιοδικές έξεταστικές έπιτροπές γιά τις οίκονομικές συνθήκες, δν οί έπιτροπές αυτές ήταν Εφοδιασμένες μέ τήν Γδια πληρεξουσιότητα, δπως στήν "Αγγλία, γιά τήν έξερεύνηση τής άλήθειας, iv κατορθωνόταν νά βρεθούν γιά τό σκοπό αύτό έμπειρογνώμονες τό ίδιο ι »2

Il αράρτημα

αμερόληπτο·. χαί αποφασιστικοί άνθρωποι, δπως cl ναι οί έργοστασιακοί έπιθεωρητές τής 'Αγγλίας, οί Ιατρικοί εισηγητές της γιά τήν «PUBLIC HEALTH* (Δημόσια Υ γ ε ί α ) . τά μέλη τών άγγλιχών Εξεταστικών έπιτροπών γιά τήν έκμετάλλευση τών γυναιχών χαί τών παιδιών, για τις συνε χ έ ς χατοιχίας χαί διατροφής χλπ. Ο ΙΙερσέας χρειαζόταν ίνα μαγιχό χάλυμα άπό σύννεφο γιά νά χυνηγά τα τέρατα. Εμείς κατεβάζουμε τδ μαγιχδ χάλυμα βαθιά μπροστά άπ' τά |ΐάτια χαί τ' αύτιά γιά νά μπορούμε ν' άρνιούμαστε τήν ύπαρξη τών τεράτων. Δέν πρέπει νά γελιόμαστε γι' αύτό. "Οπως ό άμερικάνικος πόλεμος τής άνεξαρτησίας τού 18ου αίώνα σήμανε τόν κώδωνα τής έφόδου γιά τήν εύρωπαϊχή μεσαία τάξη, τό ίδιο έχανε δ άμεριχάνιχος έμφύλιος πόλεμος τοϋ 19ου αίώνα γιά τήν εύρωπαίχή έργατιχή τάξη. Στήν 'Αγγλία, είναι χειροπιαστό τό προτσές τής άνατροπής. "Οταν φτάσει μιά όρισμένη βαθμίδα άνάπτυξης πρέπει νά βρει τήν άπήχησή του στήν ήπειρωτιχή Εύρώπη. ΈχεΙ θά χινηθεΐ σέ πιό άγριες ή πιό άνθρωπιστικές μορφές, άνάλογα μέ τό βαθμό άνάπτυξης τής ίδιας τής έργατιχής τάξης. "Αν παραβλέψουμε τά άνώτερα έλατήρια, τά πιό ούσιαστιχά συμφέροντα έπιβάλλουν στις κυρίαρχες τάξεις νά παραμερίσουν δλα τά έμπόδια πού μπορούν νά έλεγχθούν μέ νόμους, χαί πού έμποδίζουν τήν άνάπτυξη τής έργατιχής τάξης. Γι' αύτό τό λόγο άνάμεσα, στ' άλλα, διέθεσα στόν τόμο αύτό ίνα τόσο έκτεταμένο χώρο στήν Ιστορία, στό περιεχόμενο καί στ' άποτελέσματα τής άγγλικής έργοστασιακής νομοθεσίας. Τό ένα έθνος πρέπει καί μπορεί νά μαθαίνει άπό τό άλλο. Άκόμα χι άν μιά κοινωνία βρίσκεται στά ίχνη τού φυσικού νόμου τής κίνησής της — χι ό τελικός σκοπός αυτού τού έργου είναι ν' άποκαλύψει τόν οικονομικό νόμο κίνησης τής σύγχρονης κοινωνίας — δέ μπορεί oOw νά ύπερπηδήσει ούτε καί νά καταργήσει μέ διατάγματα φυσικές φάσεις τής έξέλιξής της. Μπορεί δμως νά συντομεύσει καί ν' Απαλύνει τούς πόνους τού τοκετού της. Λίγα λόγια, γιά ν' άποφευχθούν ένδεχόμενες παρεξηγήσεις. Τις μορφές τού κεφαλαιοκράτη χαί τού τσιφλικά δέν τις ζωγραφίζω καθόλου μέ ρόδινα χρώματα. 'Εδώ πρόκειται ι!' ι

11 ιιραρτημιι

όμως μονάχα για τά πρόσωπα, εφόσον άποτελοΰν τήν προσωποποίηση οικονομικών κατηγοριών, γιά φορείς καθορισμένων ταξικών σχέσεων καί συμφερόντων. 'Β δική μου ή άπο]/η, πού άντιλαμβάνεται τήν άνάπτυξη τών οίκονομικών κοι/ωνικών σχηματισμών σάν Ινα φυσικοίστορικό προτσές, μπορεί λιγότερο άπό κάθε άλλη άποψη, νά κάνει τά ξεχωριστά πρόσωπα υπεύθυνα γιά σχέσεις, πού κοινωνικά τους προϊόντα άποτελοΟν αύτά τα ίδια, όσο κι άν θέλουν υποκειμενικά ν άνυψωθούν πάνω άπ' αύτές τις σχέσεις. Στό πεδίο τής πολιτικής οικονομία; ή έλεύθερη έπιστημονική έρευνα δέν άντιμετωπιζει μονάχα τόν έχθρό πού άντιμετωπίζει σ" δλα τά 4>λα πβδία Ή ιδ'όμορφη φύση τής ύλης που πραγματεύεται, προκαλεί στό πεδίο τής Ι'άχης ένάντιά της τά πιό βίαια, μικροπρεπή καί μισητά πάθη τής άνθρώπινης ψυχής, τις μαινάδες τού άτομι/.οϋ συμφέροντος. Ή ύψηλή άγγλικανική εκκλγ^σία λ.χ.. περισσότερο συγχο»· ρεί μιά έπιθεση ένάντια στα 38 άπό τά 39 άρθρα τής πίar V i Ή)ς. παρά μιά έπίθεση ένάντ·.7 στό 1 ) 39 τών χρηματικών της εισοδημάτων. Σέ σύγκριση μέ τήν κριτική τών πατροπαράδοτων σχέσεων ίδιοχτησια; σήμερα κι αύτό; ό άθείσμός είναι &να CULPA LEVIS. (Συγχωρητέο αμάρτημα). Έδώ δμως είναι καταφανής ή πρόοδος. Παραπέμπω γι' αύτό τόν άναγνώστη λ.χ. στήν Κυανή Βίβλο πού δημοσιεύτηκε τις τελευταίες βδομάδες: «CORRESPONDENCE WITH HER M A J E S T r S MISIONS ABROAD., REGARDING INDUSTRIAL QUESTIONS \NI) TRADE'S UNIONS· . ('Αλληλογραφία μέ τις άντιπροσωπείες τής Αύτοΰ Μεγαλειότητας γιά τά ζητήματα τής βιομηχανίας καί τών συνδικάτων). Οί άιντιπρόσωποι τού άγγλικού στέμματος στό έξωτερικό έκφράζονται έδώ μέ σταράτα λόγια, δτι στή Γερμανία, τή Γαλλία, κοντολογής σ* δλα τά πολιτισμένα κράτη τής εύρωπαϊκής ήπείρσυ, είναι τό ίδιο αισθητή καί τό ιδιο άναπόφευκτη δπως στήν 'Αγγλία ή ριζική άλλαγή τών σχέσεων πού ύπάρχουν άνάμεσα στό κεφάλαιο καί στήν έργασία. Ταυτόχρονα, στήν άπέναντι άκτή τού 'Ατλαντικού 'Οκεανού ό άντιπρόεδρος τών 'Ενιομένων Πολιτειών τής Βόρειας 'Αμερικής κύριος ΟύέΒν, δήλωσε σέ άνοιχτές συγκεντρώσεις δτι: "Γατερα άπό τήν κατάργηση τής δουλείας m

ΙΙιιναντημα

μπαίνει στήν ημερήσια διάταξη ή ριζική άλλαγή τών σχέσεων τοΰ κεφαλαίου και τής γαιοχτησίας! Αύτά είναι σημόδια τών καιρών, που δέ μποροΟν νά κρυφτούν μέ πορφύρες καί μέ μαΟρα ράσα. Αύτδ δέ σημαίνει δτι αύριο θά γίνουν θαύματα. Δείχνουν πώς άκόμα καί στις κυρίαρχες τάξεις άρχίζει νά άναφαινεται ή προαίσθηση, δτι ή σημβρκνή κοινωνία δέν είναι Ινα στέρεο κρύσταλλο, άλλά ίνας όργανισμός πού υπόκειται σέ άλλαγή καί πού βρίσκεται διαρκώς σέ πορεία άλλαγής. Ό δεύτερος τόμος αύτοΰ του συγγράμματος θά πραγματεύεται τό προτσές τής κυκλοφορίας τού κεφαλαίου (βιβλίο II) καί τις διαμορφώσεις τού συνολικού προτσές (βιβλίο III) καί ό τελευταίος τρίτος τόμος (βιβλίο IV) τήν ιστορία τής θεωρίας. ΜοΟ είναι εύπρόσδεχτη κάθε κρίση έπιστημονικής κριτικής. 'Απέναντι στίς προκαταλήψεις τής λεγόμενης κοινής γνώμης, πού δέν τής Ικανα ποτέ παραχωρήσεις, Ισχύει γιά |ΐ4να καί τώρα δπως καί παλιά τό οητό τοΰ μεγάλου φλώρε ντιανοΟ: SEGUI IL TUO CORSO, Ε LASCIA DIR LE ( ι Ε Ν Τ Ι ! . (Τράβα τό δρόμο σου κι άσε τόν κόσμο νά λέει). Λονδίνο 25 τού 'Ιούλη 1867

Κάρλ Μάρξ