A. Pemahbah Ejaan Bali Latin Sasuratan basa Bali madere uger-uger masasuratan sane pastika , saha masaih ring sesuratan bahasa indonesia, utaminipun sejeroning nyurat nganggen huruf Latin. Jeroning paplajahan kawagedan nyurat basa Bali, wenten kekalih sane pinaka tuntunan, inggih punika: nyurat basa Bali antuk aksara Bali lan nyurat basa Bali antuk huruf latin. Makakalih punika maderbe pedoman sasuratan niri-niri.
Sasuratan antuk aksara Bali nganggen tuntunan Pedoman Pasang Aksara Bali, miwah sasuratan huruf Latin nganggen Pedoman Ejaan Bali Latin. Rauh mangkin, tuntunan sane pinih anyar sajeroning nyurat antuk aksara Bali mamurda Pedoman Pasang Aksara Bali terbitan Tim Pembina Aksara, Bahasa, dan Sastra Daerah Bali, Dinas Kebudayaan Provinsi Bali, warsa 2002. Mungguhing tuntunan nyurat antuk huruf Latin nganggebuku terbitan Balai Bali Bahasa Denpasar, warsa 2005 sane mamurda Pedoman Umum Ejaan Bahasa Bali dengan Huruf Latin. Taler sasuratan pinih ungkur antuk I Nyoman Suwija, warsa 2011 mapenganter basa Bali sane kawehin murda Pedoman Umum Ejaan Bali Latin. Puniki sane jagi kaunggahang kadi ring sor.
Sadaweg ring kelas X sane lintang sampun kaplajahin indik tata ejaan basa Bali Latin saha sapunapi tata cara utawi uger-uger sasuratan huruf capital, sasuratan cetak miring, miwah sasuratan kruna lingga. Ring Kelas XII puniki pacing kalanturang antuk tata cara sasuratan sane tiosan.
B.Nyurat Kruna Tiron 1. Wewehan (panganter, seselan, miwah pangiring) kasurat masikian ring kruna linggannyane Upami: * kajagur ‘ dipukul’
* majalan ‘ berjalan’
* sinander ‘ disambar ’
* dumadi ‘ menjelma’
* amaha ‘ dimakan’
* bapan ‘ ayahnya’
2. Yening wewehan nyarengin angkepan kruna, panganter miwah pangiring kasurat masikian ring kruna sane nyarengin utawi kasarengin. Upami: * matundun sambuk bugkuk * uyak branangang porakporandakan * paid cicingang ditarik seperti anjing ‘
‘
‘
’
’
’
3. Angkepan kruna sane sapisan molihang pangater miwah pangiring wangun punika kasurat masikian. Upami: * kajananuragan ‘ simpati rakyat ’ * pasimakraman ‘ permintaan dukungan’ * kauyaksegonang ‘ dibabat habis’
4. Penganter ng- sane kasarengin antuk kruna lingga mapurwa suara y, r, l w kasurat kadi ring sor! Upami: * ngyasayang ‘ mendoakan’ * ngraris ‘ terus’ * nglawar ‘ membuat lawar ’ * ngwangun ‘ membangun’
5. Pangater ma- miwah ka- yening kasurat ring panguntat kruna lingga sane mapurwa suara y, r, l lan w patut kasurat kadi puniki. Upami: * mayasa berbuat baik ’ * kalablab ‘ direbus’
* marasa ‘ merasa’ * karasa ‘ terasa’
6. Pengater ka-, ma-, kuma-, pra-, pa-, miwah sa- san lumrah kaucapang ke-, me-, make-, kume-, pre-, pe- miwah se- kasurat ka-,ma-,maka-,kuma-,pra-,pa-, lan sa-. Upami: * kajagur ‘ dipukul’ * majalan ‘ berjalan’ * makadadwa ‘ keduanya’ * pakayun ‘ keinginan’ * prakanggo ‘or kepercayaan’ * sajagat ‘ sejagat ’
7. Suara a (pepet) ring seselan – er- miwah – el- kaicalang duaning nenten kaucapang. Upami: * grigi‘gerigi’ * tlapak ‘tapak’
gerigi telapak
8. Yening sinalih tunggil pahan angkepan kruna wantah kanggen sajeroning kombinasi, angkepan kruna punika kasurat masikian. Upami: * prakarya ‘ prakarya’
* prakanggo ‘ pejabat ’
* swagina ‘ pekerjaan tetap’ * swakarya ‘ swakarya’
9. Suara vokal sane pinaka wandan kruna arep sajeroning krunakruna dwipurwa, kasurat antuk huruf e . Upami: * sesate ‘ sate’
* pepitu ‘ tujuh’
* geguritan ‘sastra pupuh’ * lelima ‘lima’
C. Nyurat Kruna-Kruna Tiosan 1. Nyurat Kruna Duilingga a) Kruna Duisama Lingga ‘ kata ulang murni’ putih-putih’ Upami: * putih-putih ‘
* gede-gede ‘ besar-besar ’ b) Kruna Duisamatra Lingga ‘ kata ulang berubaah bunyi’ Upami: * tundak-tundik ‘ menggelitik berkali-kali’ * kelad-keled ‘ maju-mundur ’ * kedap-kedip ‘ berkedip-kedip’ c) Kruna Duimaya Lingga ‘ kata ulang semu’ Upami: * ali-ali ‘ cincin’ * awig-awig ‘ peraturan adat ’ * kupu- kupu ‘ kupu-kupu’
2. Nyurat Angkepan Kruna a) Paham angkepan kruna sane lumrah kabaos kruna satma patut mapasahan. Upami: * biu kayu ‘ nama jenis pisang’ * kacang lindung ‘ kacang panjang’ * peteng dedet ‘ gelap gulita’ b) Paham kruna satma utawi angkepan kruna sane kamulan lumrah mawangun kruna kasurat masikian. Upami: * jebugarum ‘ buah pala’ * matanai ‘ matahari’ * Abiansemal ‘ Abiansemal’
3. Nyurat Kruna Pangentos – ida, -ipun, -nya, -nyane, -dan – done Kruna Pangentos – ida, -ipun, -nya, -nyane, miwah – dane kasurat masikian ring krune ngariinin yening nyinahang padruenan . Upami: * rainida ‘ adiknya’
* memenipun ‘ ibunya’
* bapannyane‘bapaknya’ * raidane ‘ adiknya’
4. Nyurat Kruna Pangarep Kruna Pengarep di, ri, ring, ka, ba miwah i kasurat mapasahan ring kruna sane nyarengin. Upami: * di malune ‘ di depannya’
* ri kala ‘ ketika’
* ri tatkala‘tatkala
* ri sedek ‘ ketika’
Catetan: Angkepan kruna sane sampun lumrah kaangken akruna kasurat masikian. Minakadi: dikapan ‘ kapan’, dibi’kemarin’,dipradane’bila’,dikenkene’manakala’,miwah digelis’segera’.
5. Nyurat Kruna sandang Kruna Sandang I, ni, si, sang, dang, hyang, sang hyang kasurat mapasahan ring karuna sane nyarengin. Upami: * i keker ‘ si ayam hutan’ * Ni Sari‘Sari’
* I bapa ‘ayah’ * Si Gede Anu ‘Si Gede Anu ’
6. Nyurat Partikel Partikel kapasahang saking kruna sane ngariinin utawi nyarengin nganggen tanda koma (,). Upami: * Mai, ja malu‘kemarilah dahulu!’ * Beh, sukeh sajaan‘Aduh,sulit sekali’ * Apa, ko, alihan mai? ‘ Apa yang dicari kesini?’
D. Nyurat Angka miwah Lambang Wilangan 1. Angka kanggen nyinahang lambang wilangan utawi nomor. Angka sane lumrah kanggen, angka Arab miwah angka Romawi. Angka Arab : 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 Angka Romawi: I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII, IX, X L (50), C (100), D (500), M (1.000) 2. Angka kanggen nyinahang (a) ukuran panjang, baat, linggah, lan daging. (b) dauh, (c) jinah, miwah (d) akeh. a. Ukuran pangjang, berat, luas, lan daging Upami: *10 depa ‘10 depa’ * ceeng ‘5 gantang’ b. Indik Dauh Upami: *1 penalik ‘ kira-kira 90 menit ’ * warsa 2005 ‘ tahun 2005’ c. Indik Jinah Upami: * Rp 5.000,00 ‘ Rp 5.000,00’ d. Indik Akeh ( jumlah) Upami: *10 katih ‘10 batang’ * 25 diri ‘25 orang’
3. Angka lumrah kanggen nulis nomor margi, jero, utawi nomor kamar sejeroning alamat. Upami: Jalan Trengguli I No. 20 Denpasar 4. Angka taler kanggen nganomorin pah-pahan karangan miwah ayat pustaka suci miwah awig-awig. Upami: * Palajahan I, Halaman 1 ‘ pelajaran I,halaman 1’ 5. Sasuratan lambang wilangan sane nganggen huruf kadi ring sor. a. Wilangan tileh (utuh) Upami: * solas ‘ sebelas’ b. Wilangan pahan ( pecahan) Upami: * atenga ‘ setengah’ 6. Sasuratan lambang wilangan sane molihang pangiring – an nganutin tata cara ring sor ! Upami: * 50-an / seketan ‘lima puluhan’ * 500-an / limang atusan ‘lima ratusan’
7. Lambang wilangan sane dados sinahang antuk asiki miwah kalih kruna kasurat nganggen huruf, sajaba majudang-kudang wilangan kanggen maurutan sakadi sajeroning panyacaan. Upami: * I Meme mabalih wayang kanti ping telu. * I bapa meli siap satus ukud. 8. Lambang wilangan ring pangawit lengkara patut kasurat nganggen huruf, nenten dados nganggen. Upami: * Satus tali rupiah I Made nagih pipis. Angka sane nyinahang wilangan ageng dados kaeja atenga mangda danganan ngawacen. Upami: I Bapa meli carik aji 300 juta rupoah. 9. Wilangan nenten perlu kasurat antuk angka miwah huruf sapisanan sajaba ring dokumen resmi. Makadi ring akte miwah kuitansi. Upami: * I Bapa suba dasa dina di Jakarta. Nenten Patut: * I bapa suba 10 (dasa) dina di Jakarta
10. Yening wilangan kalambing antuk angka miwah huruf , suratannyane mangda patut. Upami: * Surate misi lampiran kuitansi Rp 999.00 (sangangatus sia dasa sia rupiah).