E drejta nderkombetare private pjesa 1 dhe 2.pdf

E drejta Ndërkombëtare Private – Viti III



Nocioni i së drejtës ndërkombëtare private

E drejta ndërkombëtare private është degë e së drejtës së një sistemi juridik të shtetit konkret ashtu siç janë edhe degët tjera të së drejtës shembull : e drejta familjare , e drejta penale , e drejta civile , e drejta administrative , e drejta ekonomike , e drejta e punës etj. Pra kjo e drejtë rregullon një lëmi të caktuar të marrëdhënieve shoqërore që nuk është objekt i rregullimit juridik të asnjë dege tjetër të së drejtës. E drejta ndërkombëtare private si degë e së drejtës e sistemit juridik të një shteti konkret përfaqëson tërësinë e normave juridike me anën e të cilave rregullon marrëdhëniet juridike private ku paraqitet (është i pranishëm) elementi i huaj juridiko-privat. 

Emërtimi i të drejtës ndërkombëtare private

Lidhur me këtë lëndë ekzistojnë dy emërtime të cilat janë pranuar në doktrinën juridike dhe atë :  E drejta ndërkombëtare private  Konflikti i ligjeve ( Anglo-sakson – Conflict of Laws) Lidhur me emërtimin “ E drejta ndërkombëtare private “ mbi sundon qëndrimi se ky emërtim nuk është adekuat .Përkatësisht ajo nuk është ndërkombëtare ngase siç theksuam më lart ajo është degë e së drejtës së brendshme. Marrëdhëniet që i rregullon nuk janë marrëdhënie ndërkombëtare por përmbajnë në vete element ndërkombëtar , ngase permes elementeve te marredhenies (subjektit , objektit apo te drejtave dhe te detyrimeve) jane te lidhura edhe me sovranitetin e shtetit tjeter ( te huaj ose te me teper shteteve tjera).Gjithashtu e drejta nderkombetare nuk eshte as private. Nuk ka dyshim se termi ( nocioni) private e ka prejardhjen nga koha e kapitalizmit liberal ku e drejta eshte ndare ne te drejten publike dhe private. Arsyeja e vetme per perdorimin e termit marredhenie juridiko-private (juridiko – civile) ne kushtet e sotme konsiston ne shkaqet praktike , ngase nuk ekziston emertim me adekuat i perbashket per te drejten civile , familjare , ekonomike dhe te drejten e punes.Per shkaqe dhe arsye te njejta eshte ruajtur fjala private edhe tek i emertimi i lendes sone. 

Objekti i te drejtes nderkombetare private

Objekt i se drejtes nderkombetare private jane : a) b) c) d)

Marredheniet juridike private ( me element te huaj) Normat juridike qe i rregullon keto marredhenie me element te huaj Kolizioni i ligjeve Kolizioni i juridiksioneve

a) Te Marredheniet juridiko-private duhet te kemi parasysh faktin se marredheniet e cekura me lart e perbejne objektin e se drejtes nderkombetare private vetem ne qofte se ne vete e permbajne elementin e huaj qofte ne subjekt , objekt apo ne te drejta dhe detyrime , ne te dy nga keto elemente apo ne te gjitha elementet. b) Mosmarreveshjet jane me te medha kur si objekt i kesaj dege te se drejtes trajtohen ato norma qe i rregullojne marredheniet juridiko-private qe permbajne ne vete element te huaj. Keto jane normat e te

1

drejtes procedurale , te drejtes materiale civile , te drejtes se punes , te drejtes ekonomike si dhe te drejtes administrative. c) Duhet te theksojme se ekziston vetem nje lemi qe pranohet nga te gjithe se eshte e teresi e te drejes nderkombetare private ne fakt , behet fjale konfliktin e ligjeve qe ngerthen ne vete normat e kolizionit te cilat percaktojne te drejten kompetente materiale (substanciale) per rregullimin e marredhenieve qe permes elementit te huaj lidhen me me teper sovranitete dhe per rregullimin e te cilave jane te interesuara dy ose me teper shtete. d) Objekt i DNP shpesh here konsiderohen edhe normat e konfliktit te juridiksioneve , perkatesisht dispozitat qe i rregullojne marredheniet juridiko-procedurale me element te huaj , parasegjithash dispozitat per kompetencen nderkombetare dhe per njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve te huaja per kundrejt qendrimit se keto dispozita e perbejne objektin e nje disipline te veqant te drejten nderkombetare procedurale civile. 

Paraqitja dhe zhvillimi i DNP

Si të gjitha degët tjera të së drejtës edhe DNP është lidhur me levizjet shoqerore dhe ekonomike. DNP kerkon qe te studiohet ne te gjitha periudhat dhe formacionet e zhvillimit ekonomiko-shoqeror qe te kuptohet zhvillimi i saj. Paraqitja intenzive dhe masovike e marredhenieve te llojllojshme juridike private me element te huaj dhe pamundesia qe ato marredhenie te rregullohen me deget ekzistuese te se drejtes imponuan nevojen qe te krijohen normat dhe dega e se drejtes qe do ti dallonte ato marredhenie te cilat jane te lidhura njekohesisht me sovranitet te shteteve te ndryshme. 

Zanafilla e DNP ne Rome

Njelloj sikurse te te drejtat civile te huajve , burimet e shkruara te se drejtes romake na bejne me dije se ato kane permbajtur norma qe mund te konsiderohen si nje lloj i normave te konfliktit te ligjeve por megjithate ende nuk mund te konsiderohet se jane norma te se drejtes nderkombetare private. Edhe pse e drejta romake nuk ka permbajtur norma te kolizionit ne kuptimin klasik megjithate disa raporte juridike te te huajve qe jane krijuar sipas statutit te tij personal (lex origo) jane pranuar (njohur) edhe ne territorin e Romes. Padyshim superioriteti ekonomik i shtetit romak ka ndikuar edhe ne superioritetin e jurdiksionit dhe te drejtes romake.  Zhvillimi i DNP ne Greqi E drejta e huaj nuk eshte zbatuar ne Greqi. Gjykatat e kane zbatuar te drejten e vet – Lex Fori. Por ka pasur raste kur e drejta ( e drejta e polisit tjeter) eshte marre parasysh , keshtu per shembull , ne nje konflikt rreth hartimit te testamentit , thekson se do te arrihej rezultati i njejte sikur te zbatohej e drejta e venbanimit ku ka jetuar testatori dhe e ka hartuar ashtu edhe sipas te drejtes nacionale (trashegimlenesit) e gjithashtu edhe sipas te se drejtes se te paditurit te trashegimtareve ligjor ( ky eshte rast ne te cilin thuhet se duhet te behet zbatimi i te drejtes se huaj).Gjithashtu ne marredheniet tregtare me Egjiptin , ne kontrata u percaktua ne rast kontesti , kompetente per zgjidhjen e tij ishte shteti ne gjuhen e te cilit ishte shkruar kontrata. 

Parimi i Personaliteti

2

Pas pushtimit te Romes nga fiset barbare pushteti qendror ka qene tejet i dobet te mund ta zbatoje sistemin unik juridik ne tere territorin per te gjithe pjesetaret e shtetit , aq me pak ka qene ne gjendje qe zgjidh problemet e konfliktit te llojeve. Per kete arsye si parim kryesor per zgjidhjen e kolizionit te ligjeve eshte dashur te merret parimi i personalitetit e jo lidhja territoriale. Gjate percaktimit te se drejtes kompetente. Çdo individ marredheniet juridiko-civile do ti rregulloje sipas te drejtes personale pra sipas te drejtes se fisit te cilit i takon , pa marre parasysh se ku eshte krijuar marredhenia konkrete.  Parimi i Territorialitetit Me dobesimin e lidhjeve fiserore dhe lidhjeve te gjakut , parimi i personalitetit gradualisht fillon te zbehet dhe ne vend te tij paraqitet nje lidhje tjeter shume me e theksuar ajo per token (territorin) dhe si e tille lidhja per token ka qene kriteri i vetem dhe pozita juridike e njerezve varej nga kjo lidhje. Ne vend te parimit te personalitetit mbisundon parimi i territorialitetit. Ne teresi i formesuar parimi i territorialitetit ka nenkuptuar qe te gjitha raportet juridike te krijuara ne territorin e feudalit do te vleresohen sipas te se drejtes qe zbatohet pavaresisht prejardhjes gjykata ne zgjidhjen e rasteve zbatonte te drejten e vendit (Lex Fori).  Teoria e Statuteve Me teorine e statuteve nenkuptonte koncepcionet e perfaqesuesve te shkolles se statuteve lidhur me zgjidhjen e problematikes se kolizionit te statuteve ose te kytymeve midis qyteteve apo provincave qe jane gjendur ne kuader te nje sovraniteti te nje shteti. Qytetet Italiane me traktatin e Konstances te vitit 1183 kane fituar autonomi te gjere deri ne ate mase saqe jane konsideruar sovrane , keshtu kane filluar te miratojne te drejën e vet (partikulare). Ne qofte se statutet qe jane miratuar nga qytetet kane parapare zgjidhje juridike qe kane ndryshuar nga zgjidhjet e parapara sipas te drejtes romake , atehere statutet e kane deroguar te drejten romake sipas parimit “Lex Posterior derogat legi priori “ keshtu qe eshte mundesuar te shtrohet çeshtja e kolizionit te ligjeve.

 Shkolla Italiane e Statuteve Padyshim se ka luajtur rol te rendesishem ne te drejten nderkombetare private. Shume parime te kesaj shkolle gjejne ende zbatim ne te drejten pozitive.Ato fillimisht i zgjodhi doktrina juridike e me pas praktika gjyqesore. Kolizioni i ligjeve (statuteve) doktrina i ka zgjidhur duke i studiuar dhe glosuar tekstet e caktuara te se drejtes romake. Gjate percaktimit te rregullave ( te se drejtes kompetente) per rregullimin e marredhenieve konkrete juridike midis qyteteve perkatesisht raporteve juridike me element interlokal , ata u ben glosator dhe postglosatore dhe duhet ti zgjedhin keto dilema : Sipas se cilave kritere duhej percaktuar marredhenia konkrete juridiko-civile me element interlokal qe eshte lidhur juridikisht edhe me qytetin tjeter , dhe ne baze te cilave kritere duhej te percaktohej aplikimi i te drejtes (statutit) te qytetit te vendit apo te drejtes se qytetit te huaj , ose drejtes romake si e drejte e pergjithshme. BARTOLUSI beri ndarjen e statuteve reale dhe personale. Statutet reale do te aplikohen ndaj te gjitheve ne territorin jane miratuar por nuk do te aplikohen jashte atij territori , kurse statutet personale do te aplikohen vetem ndaj atyre personave qe jane banore te sovranitetit qe e kane te miratuar statutin dhe ndaj atyre personave do te aplikohet edhe atehere kur ata persona gjenden jashte kufirit te shtetit . 

Shkolla Franceze e Statuteve

3

Per dallim nga shkolla italiane ajo franceze nuk konsideronte se e drejta romake eshte e drejte e pergjithshme. Çasja e tyre ndaj problematikes se kolizionit interlokal te ligjeve kerkonkte kombinimin e parimit territorial dhe personal. DYMYLENI – mendimtar i shquar i shkolles franceze do te mbahet mend per dy risi qe i ka parapare per zgjidhjen e konfliktit interlokal te Kytymeve : - E para ka te bej mbi autonomine e vullnetit te paleve - Risi e dyte ka te beje me formen e puneve juridike ku thekson se rregulla juridike “locus regit actum” duhet te kete karakter fakultativ e jo detyrues ngase vetem ne ate rast lehtesohet qarkullimi midis provincave. DARZHANTRE – angazhohet per aplikimin dhe ruajtjen e parimit territorial , me tej angazhohet ta argumentoj kete dhe i ndane statutet ne : - Statuta Realia (reale) - jane statute qe iu dedikohen paluajtshmerive (de rebus) - Statuta Personalia ( Personale) - jane vetem ato qe u dedikohen individeve , perkatesisht ato qe kane te bejne me te drejtat personale ku perfshihen te drejtat mbi sendet e luajtshme. Ato percaktojne statusin e individit , zotesine juridike , veprimit jane eksterritoriale , e percjellin me kohen ate edhe jashte. - Statutet e Perziera (Statuta Mixta) – njekohesisht u dedikohen edhe sendeve edhe individeve (p.sh : Fitimi i pronesise mbi sendet e luajtshme). GIJ KOKIJ – shquhet per metoden e tij teresisht te ndryshme per zgjidhjen e kolizionit te ligjeve. Ai thekson se duhet te merret ne konsiderate vullneti dhe qellimi i drejtes qe i ka miratuar Kytymet. Dhe me ate rast duhet hulumtar se Kytymi a eshte aprovuar ne emer publik apo privat.  Shkolla Holandezo – Flamane Konsiderohet se DNP moderne (bashkekohore) lindi ne Holande eshte hera e pare ku paraqitet çeshtja e kolizionit te ligjeve ne kontekst supranacional. Ndikim te madhe ne zhvillimin e ideve ketu pati Darzhante i cili aplikimin e gjen te parimi territorial. - Ulrich Huber - ka konsideruar se parimet per zgjidhjen e kolizionit te ligjeve , perkatesisht per percaktimin e te drejtes kompetente te krijohen “ Me pelqimin e heshtur te popullit”. Ata theksojne se duhet te ekzistojne parime universale per zgjidhjen e kolizionit qofte interlokal ashtu edhe internacional. Parimet universale per zgjidhjen e kolezionit te ligjeve ne nivel nderkombetar i gjeten ne te drejten nderkombetare publike. Shkolla Holandeze Flamane ne menyre te veqante thekson sovranitetin e shtetit ne territorin e vet (Johanes Voet). Ulrich Huber ka parapare tre parime kryesore te quajtura “ AKSIOMA” – (AXIOMATA) : a) Ligjet e çdo shteti aplikohen brenda kufijeve te tij dhe i obligojne gjithe banoret e tij por nuk aplikohej jashte kufijeve shteterore. b) Banoret te shtetit jane te gjithe personat qe gjenden brenda kufijeve te tij , marre parasysh se aty ndodhen perkohesisht apo pergjithmone. c) Qeverite e shteteve nga miresjellja mundesojne qe e drejta e nje shteti e cila brenda kufijeve te tij ka krijuar efekte juridike , ta ruaj kete efekt çdokund , ne qofte se nuk eshte e demshme per qeverite e tjera ose qytetaret e tij.  Burimet e DNP-së Pasi qe DNP eshte dege e sistemit juridik e nje shteti konkret e cila i rregullon marredheniet juridiko-private me element e huaj. Andaj edhe burimet e saj ne aspektin formal juridik jane te dy llojshme :

4

-

Nacionale Nderkombetare

 Burimet Nacionale te DNP-së Dispozitat e DNP nuk jane te sistemuara ne nje ligj te veqant. Varesisht se ku mund ti gjejme dispozitat e kesaj natyre , shtetet mund ti klasifikojme ne dy grupe : - Shtetet qe kane miratuar ligje te veqanta per te DNP-ne , perkatesisht normat me anen e te cilave rregullohen marredheniet juridiko – private me element te huaj jane te perfshira ne ligje te veqanta. - Shtetet te cilat normat per rregullimin e marredhenieve juridiko-private me element te huaj jane te perfshira ne kodet e ndryshme civile , si zakonisht ne pjesen hyrese te tyre. - Ne SHBA rregullimi i marredhenieve juridiko-civile me element te huaj eshte ne kompetence te shteteve anetare. Burim me i rendesishem per rregullimin e ketyre marredhenieve jane precedentet gjyqesor, apo rastet ku ato jane te rregulluara me dispozita federative apo konventave nderkombetare. - Ne Angli burimet kryesore te se DNP-se jane : Ligjet , vendimet gjyqesore dhe Doktrina.  Burimet ndërkombëtare të së DNP Burimet nderkombetare te se DNP jane : - Konventat nderkombetare - Traktatet nderkombetare  Pse konventat nderkombetare jane burim i DNP-se Konventat jane akte juridike me anen e te cilave shtetet , me marreveshje marrin te drejta dhe detyrimore reciproke per rregullimin e marredhenieve ne mes tyre. Konventat e nenshkruara dhe te ratifikuara krijojne te drejta dhe detyrime , si rregull vlen ndaj paleve nenshkruese (Inter Partes) kurse ne mes shteteve te treta nuk krijon as te drejta dhe detyrime (ies iner alios acta). Megjithate , konventat qe rregullojne marredheniet juridikoprivate me element te huaj nga lemi i tregtise , çeshtjet konsullore lidhur me te drejtat civile te te huajve mund te veprojne edhe ndaj shtetit te trete ne qofte eshte stipuluar klauzola e privilegjeve me te medha.  Zakonet nderkombetare - Burime te DNP-se Ne te DNP , zakoneve nderkombetare nuk u njihet karakteri imperativ (detyrues). Ato aplikohen si burim te se drejtes per rregullimin e nje marredhenie konkrete juridiko-private me element te huaj , vetem ne qofte se shteti i pranon ne menyre shprehimore , ne qofte se zakonet udhezojne ne zbatimin e tyre (zakoneve). Si burime konkrete per rregullimin e marredhenieve te caktuara ose ne qofte se gjykatat praktikisht i aplikojne dhe ua pranojne cilesine e burimit. Karakteristike per zakonin ne DNP eshte roli i saj me i vogel , papercaktueshmeria (jo preciziteti) dhe subsidiariteti. - Papercaktueshmeria e tyre shfaqet si rezultat i interpretimit te ndryshem te zakonit nderkombetar prej shtetit ne shtet - Aplikohet ne nje shtet si burim i te drejtes vetem ne rastet kur nuk ekzistojne as burime nacione e as traktate nderkombetare.  Kierarkia e burimeve te DNP-se Shfaqja e kolizionit te kierarkise se burimeve te se DNP-se eshte e mundshme per dy arsye : nga njera ane shtrohet qeshtja e kierarkise se burimeve midis traktateve nderkombetare dhe burimeve te ndryshme te brendshme (nacionale) te se drejtes nderkombetare private qe rregullojne qeshtje te njejta juridiko-private me element nderkombetar.

5

 Raporti midis konventave nderkombetare dhe burimeve nacionale Ne rast se qeshtja e njejte rregullohet edhe me konvente nderkombetare por edhe me burimet nacionale atehere eshte rregull i DNP-se qe te aplikohet konventa nderkombetare. Per dy arsye : - Konventa nderkombetare si zakonisht ratifikohet nga Parlamenti dhe me pas hyrje ne fuqi shnderrohet ne Lex Specialis dhe sipas Maximes Romake ka perparesi. - Aplikimi i tyre eshte i detyrueshem edhe pershkak te respektimit te parimit. Gjithashtu konventa e Vienes 1969 per te drejtat e traktateve ne nenin 27 parasheh qe “Nje shtet nuk mund te thirret ne dispozitat e te drejtes se brendshme e qe te arsyetoje mos permbushjen e konventes. Eshte parim universal qe te iu ipet perparesi konventave bilaterale ne raport me burimet nacionale. Problem paraqet aplikimi i kontratave multilaterale sidomos : kur shtetet kontraktuese kane ratifikuar dy ose me teper konventa multilaterale te cilat ne menyra te ndryshme e rregullojne te njejten materie juridiko-private me element te huaj - Kur shteti kontraktues ka ratifikuar dy ose me teper tekste te reviduara te nje konvente te njejte multilaterale. Pra ne rastet e kolizionit midis konventes nderkombetare dhe ligjit perparesi iu ipet konventes nderkombetare ne qoftese krijohet kolizioni midis konventave nderkombetare perparesi i ipet konventave dypaleshe.Kurse kolizioni midis me teper konventave te nivelit te njejte zgjidhet , pra sipas parimit Lex posterior derogat legi priori , por me kusht ne qofte se konventa e mevoneshme nuk parasheh ndryshe.  Zbrasetirat juridike ne te DNP Ne rastet kur zgjidhjet nuk mund te gjenden ne konventa e as ne burime nacionale shtrohet qeshtja e zbrastirave juridike. Kete materie e rregullon ligji per zgjidhjen e kolizionit , ligjeve me dispozitat e shtetve tjera ne marredhenie te caktuara i cili ne nenin 2 parasheh “ Ne qofte se ne ate ligj nuk ka dispozita per te , kompetente per rregullimin e marredhenieve te para ne nenin 1 alineja 1 te ketij ligji (per dispozita per percaktimin e drejtes kompetente per marredheniet statusore , familjae dhe pasurore me element te huaj) , atehere aplikohen dispozita dhe parimet e ketij. Parimet e sistemit juridik RM-se dhe parimet e te drejtes nderkombetare private. Sipas interpretimit te ngushte aplikimi i parimeve duhet te behet sipas renditjes te permendur ne ligj. Sipas interpretimit te gjere aplikimi i parimeve mund te behet ne menyre alternative.  Kodifikimi i DNP Nënkupton tubimin dhe sistematizimin e dispozitave me karakter ndërkombëtare juridiko-privat nga burimet e ndryshme në një tërësi (ligje ose traktat nderkombetare), qe e bene ligjdhenesi i nje shteti ose konferenca nderkombetare diplomatike ne baze te parimeve te caktuara. Dallojme kodifikimin e brendshem (intern) dhe kodifikimi nderkombetare (internacional).  Kodifikimi i DNP ne planin nacional Kodifikimi i dispozitave te DNP ne shtetet konkrete fillon ne shek.XIX. Ne fillim perfshihen normat konkrete ne pjesen hyrese te kodeve civile, te cilat rregullojne marredheniet juridiko-private me element te huaj. Ndërsa pas luftes se dyte boterore disa shtete miratojne ligje te veqanta me anen e te cilave i rregullonin marredheniet e reja qe u krijuan gjate bashkepunimit te shteteve lidhur me krijimin e marredhenive juridiko-private me element te huaj.

6

 Kodifikimi i DNP ne planin nderkombetare Konferencat e para per kodifikimin e DNP jane mbajtur nga fundi i shek.XIX. Karakteristikat e ketyre kodifikimeve jane : karakteri regjional, konventat i kane nenshkruar nje numer i vogel i shteteve si dhe tendencat e universalitetit te kodifikuar. Pas L.II-te boterore, rendesi te veqante qeshtjes se kodifikimit i kushtohet nga OKB dhe Konferenca e Hages.  Metodat e kodifikimit nderkombetare DNP Kodifikimi dhe unifikimi i DNP behet ne dy menyra: a) duke unifikuar normat e kolizionit b) duke unifikuar normat substanciale (materiale). - a) Metoda e unifikimit të normave te kolizionit eshte metode e kodifikimit e cila aplikohet nga ana e shteteve gjate nxjerrjes se ligjeve ku ne planin nderkombetare e aplikon K.Hages. Marredheniet ne fjale rregullohen ne menyre indirekte ( te terthorte), duke miratuar dispozitat juridike te asaje natyre te cilat percaktojne secila e drejt do te aplikohet per rregullimin e marredhenies juridiko-private me element te huaj. -b) Unifikimi i normave substanciale (materiale) eshte metode e kodifikimit sipase se cilës ne menyre te drejtperdrejt (direket), unifikohen dispozitata juridike me ane te te cilave rregullohen marredheniet juridikoprivate me element te huaj si ne deget tjera te se drejtes. Me ane te kesaj metode behet unifikimi i dispozitave juridike materiale te shteteve konkrete ne planin nderkombetare.  Qendrimet e ndryshme lidhur me vendin e DNP ne sistemin juridik konkret a) Sipas qendrimit te pare DNP eshte dege e te drejtes nderkombetare te pergjithshme, te cilen e perbejne DNP dhe DN Publike. b) DNP eshte pjes e se drejtes civile te sistemit juridik te shteteve konkrete. c) DNP eshte dege e pavarur e se drejtes ne sistem juridik te qdo shteti.  Pikëpamja sipas te ciles DNP eshte pjes e te drejtes nderkombetare Ky eshte qendrimi universalist-internacionalist sipas ketij qendrimi e DNPublike i rregullon marredheniet ne mes shteteve sovrane si subjekt politik ndersa DNP i rregullon ato pavarsishte qe kan te bejne me kompetencen ligjislative, gjyqesore lidhur me rregullimin e marredhenive juridiko-private ne mes te personave te caktuar qe kane shtetesi te shteteve te ndryshme. Arsyetimi i dyte ka te beje me kompetencen e organeve te cilat i rregullojne keto marredhenie ne DNPublike, kjo behet permes perfaqesive diplomatike dhe konsulore ndersa, ne DNP permes organeve gjyqesore. Arsyetimi i trete ka te beje me faktet se ne te DNP dhe DNPublike, burimet e perbashketa, perkatesisht konventat nderkombetare (bilaterale dhe multilaterale) dhe zakonet nderkombetare jane burime juridike te perbashket,

 Pikepamjet sipas te cilave DNP eshte pjese e te drejtes civile Ky eshte qendrimi (mendimi) territorialist. Ky qendrim arsyetohet me objektin e njejte qe kane, pra marredheniet juridiko-private, vetem se DNP i rregullon ato marredhenie te cilat permbajne element te huaj. Autoret mendimin se DNP shfrytezon burimet e njejta me DNPublike, nuk e pranojne si kriter per caktimin e vendit te kesaje dege te se drejtes. Gjithashtu ata thekesojne se normat e te DNP te shtetit konkret eshte pjes perberese e konstituteve dhe normes adekuate civile te ati shteti.

7

 Pikepamjet sipas te cilave DNP eshte dege e pavarur e sistemit juridik konkret. Mbi sundon qendrimi sipas te cilit DNP eshte e pavarur e se drejtes te qdo sistemi juridik te shteteve konkrete dhe pavaresisht nga sferat fqinjesore (afersia). Ne te drejten civile dhe DNPubile dallohet nga ato, pra nuk ekziston DNP unike per te gjitha shtetet, por ekzistojne te drejta nderkombetare private sa shtete dhe sisteme juridike ka ne bote. Argumentet per keto pikepamje jane : a) Specifika e objektit (marredheniet juridiko-civile te cialt jane te lidhura me sovranitete te shteteve te ndryshme) b) Karakteri i dy llojshem i burimeve – (burimet e brendshme nacionale, dhe burime nderkombetare internacionale) c) Specifika e sanksionit.  Elemente e pergjithshme te formesimit te normes se DNP Elementet e pergjithshme te formesimit te normes se DNP jane: a) Elementi i huaj juridiko-privat b) Faktet e identifikimit c) Faktet vendimtare (pikat e lidhjes) d) Shmangiet nga norma kompetente te DNP respektivisht nga faktet vendimtare.  Elementi i huaj juridiko-privat Elementi i huaj ne nje marredhenie konkrete jurdiko-private eshte nje fakt dhe njerrethane faktike e cila marredhenie konkrete juridike te formesuar e lidh me sovranitetin e shtetit te vendit dhe te huaj per rregullimin e kesaj marredhenie ( qe ngerthen ne vete elementin e huaj), jane te interesuara te pakten dy shtete secili ne baze te sovranietit te vet (qofte sovran personal apo territorial). Fakti ose rrethana faktike qe e quajme element i huaj mund te jete i shfaqur ne subjekt , objekt , te drejta dhe detyrime.  Format themelore te shprehjes se elementit te huaj juridiko-privat Format themelore te shprehjes se elementit te huaj juridiko-privat jane kur ai shprehet ne : Subjekt , Objekt , ne te drejta dhe Detyrime.  Shprehja e elementit te huaj juridiko-privat ne Subjekt Shprehet atehere kur njeri nga subjektet e marredhenies eshte i huaj (ka nacionalitet te shtetit te huaj). P.sh: Nje ndermarrje nga Kosova (ose shteti Kosovar) lidh kontrate per shitblerje ne nje ndermarrje te SHBA-ve.  Shprehja e elementetit te huaj juridiko-privat në Objekt Në qoftë se objekti i punës juridike eshte jashte vendit atehere elementi i huaj juridiko-private shprehet ne objekt. P.sh : Shtetasi Kosovar dhe Amerikan lidhin kontrate per shitblerje per mallin qe gjendet ne Angli.  Shprehja e elementit te huaj juridiko-privat ne te drejta dhe detyrime Ne rastin kur marredhenia krijohet ne nje shtet kurse duhet te permbushet (realizohet) ne shtetin tjeter , atehere elementi i huaj juridiko-privat shprehet ne te drejta dhe detyrime. 

Dallimi midis shprehjes se thjeshte dhe te shumefishte te elementit te huaj

8

a) Elementi i huaj juridiko-privat shprehet si i thjeshte ne rastin kur ne marredhenie juridiko-civile si i huaj shprehet vetem njeri nga elementet e marredhenies , perkatesisht si i huaj shprehet ose vetem ne subjekt , ose ne objekt , ose ne te drejta dhe detyrime. b) Elementi i huaj shprehet si i shumefishte ne rastin kur ne marredhenin juridiko-private si te huaj jane te shprehura se paku dy ose te gjitha elementet e tij.(S+O , S+D.D , O+D.D , S+O+D.D).  Elementi i huaj juridiko-privat unik Eshte i shprehur si unik kur ne marredhenien juridiko-private si te huaj jane te shprehur nje ose me teper elemente te marredhenies , te cilat juridikisht jane te lidhura vetem per sovranitetin e huaj. P.sh: i huaji adopton te huajin ne shtetin e vendit , martesa mes te huajve ne shtetin e vendit etj.  Elementi i huaj juridiko-privat i përzier (miks) Shprehet kur nje marredhenie juridiko-private nje ose me teper elemente te huaj te marredhenies njekohesisht jane te shprehur si te huaj dhe te vendit. P.sh : Shtetasi Italian martohet me shtetasin e vendit.  Elementi i huaj juridiko-privat i njëlloji (gjinie) Shprehet kur ne marredhenien juridiko-civile , si teresi jane te shprehur nje ose me teper te marredhenies por juridikisht jane te lidhur me sovranitet te huaj te njejte. P.sh : Kur shtetasi Anglez me Angleze lidh martese ne Kosove.

 Elementi i huaj juridiko-privat i llojeve (gjinive) te ndryshme Shprehet , kur elementet e marredhenies juridikisht jane te lidhur me dy ose me teper sovranitete te huaja te ndryshme. P.Sh : Shtetasi Anglez me shtetasen Italiane lidhin martese ne Kosove.  Elementi juridiko-privat i thjeshte unik i njelloji Shprehet ne qofte se ne marredhenien juridiko-private si i huaj shprehet vetem nje element i marredhenies (vetem Subjekti ose Objekti ose te Drejtat dhe Detyrime) i cili juridikisht eshte i lidhur vetem me nje sovrantitet. P.Sh : Dy shtetas italian lidhin kontrate ne RKS.  Elementi i huaj juridiko-privat i thjeshte unik i llojeve te ndryshme Shprehet ne qofte se marredhenien juridiko-private si i huaj ekskluzivisht shfaqet vetem nje element i marredhenies ( ose vetem ne S , O , apo D.D.) i cili juridikisht eshte i lidhur per dy ose me teper sovranitete te huaja. P.Sh : Shtetasi Italian dhe Austriak lidhin martese ne Kosove.  Elementi i huaj Juridiko-privat i thjeshte mikst i njelloji Shfaqet , ne qofte se ne marredhenien juridiko-civile si i huaj shfaqet vetem nje element i marredhenies i cili njekohesisht shprehet si i vendit dhe si i huaj , ku te shprehurit e tij si i huaj lidhet vetem me nje sovranitet te huaj te njejte. P.sh: Ndermarrja Italiane dhe Kosovare lidhin kontrate per shitblerjen e mallit qe gjendet ne Kosove. 

Elementi i huaj juridiko-private i thjeshte mikst i llojeve te ndryshme

9

Shprehet ne qofte se ne marredheniet juridiko-civile i huaj shprehet vetem nje element i marredhenies i cili njekohesisht shprehet si i vendit dhe i huaj , ku te shprehurit e tij si i huaj lidhen se paku me dy ose me teper sovranitete te huaja. P.sh: Ne qoftese se si trashegimtar te mases trashegimore te shtetasit Kosovar e cila gjendet ne RKS paraqiten shtetasi turk , shtetasi gjerman dhe shtetasi italian.  Elementi i huaj Juridiko-privat i shumefishte unik i llojeve te ndryshme Shprehet ne qoftese ne marredheniet juridiko-private si te huaj jane te shprehur se paku dy ose te gjithe elemenetet e marredhenies , ku çdonjeri nga elementet e marredhenies ose ndonjeri prej tyre juridikisht jane te lidhura per dy ose me shume sovranitete. P.sh : Shtetasi Italian me shtetasin Anglez lidhin martese ne France.  Elementi i huaj juridiko-privat i shumefishte unik i njelloji Shprehet ne qoftese ne marredhenien juridiko-private si te huaj jane te shprehur se paku dy ose te gjitha elementet e marredhenies ku çdonjeri nga elementet e saj juridikisht eshte i lidhur vetem me nje sovranitet te huaj. P.Sh : Shtetasi Italian me shtetasin Italian lidhin martese ne Austri.

 Elementi i huaj juridiko-privat i shumefishte mikst dhe i njelloji (gjinie) Shprehet ne qoftese ne marredheniet juridiko-private si te huaj jane shprehur se paku dy ose te gjtiha elementet e marredhenies , ku çdonjeri nga elementet ose ndonjeri prej tyre njekohesisht eshte i lidhur edhe me sovranitetin e shtetit te vendit edhe me nje sovranitet te shtetit te huaj. P.Sh: Ndermarrja nga Kosova lidh kontrate me Austriaket per mallin i cili pjeserisht eshte ne RKS ndersa pjesa tjeter eshte ne Austri.  Elementi i huaj juridiko-privat i shumefishte mikst dhe i llojeve te ndryshme Shprehet ne qoftese ne marredheniet juridiko-private si te huaj jane te shprehur se paku dy ose te gjitha elementet e marredhenies , ku çdo njeri nga elementet ose ndonjeri prej tyre njekohesisht eshte i lidhur edhe me sovranitetin e shtetit te vendit edhe me dy ose me teper sovranitete te huaja. P.sh : Ndermarrja Kosovare me ate Bullgare lidhin kontrate per shitblerjen e mallit qe pjeserisht gjendet ne itali e pjeserisht ne Hungari.  Rendesia e prezences se elementit te huaj ne marredheniet juridiko-private Prezenca e elementit te huaj ne marredheniet juridiko-private konsiston ne : a) Marredheniet nga e drejta private transformon ne marredhenie te cilat duhet ti rregullojne normat e DNP. b) Gjithashtu eshte i rendesishem ngase ajo marredhenie mund qe njekohesisht te rregullohet me normat e sistemit juridiki te shtetit te vendit dhe shtetit te huaj. c) Gjithashtu permes prezences se elementit te huaj percakton kompetencen e gjykates si dhe cilat kundermasa juridikisht te lejuara mund ti perdor.  Faktet e identifikimit Faktet e identifikimit jane ato fakte ose kuptime juridike me ndihmen e te cilave identifikohet prania e elementit te huaj ne nje marredhenie. Roli i tyre konsiston ne ate se permes saj konstatohet se nje marredhenie juridikoprivate eshte prezente apo jo elementi i huaj. Ekziston apo nuk ekziston ? A jane nje apo me shume elemente te marredhenies juridikisht te lidhura me sovranitetin e shtetit tjeter ?

10

 Faktet e identifikimit ne subjekt te marredhenieve juridiko-private me element te huaj Si fakte ne baze te te cilave konstatohet prezenca e elementeve te huaj ne nje subjekt jane : a) Shtetesia dhe Vendbanimi (domicili) per persona fizike. b) Nacionaliteti per persona juridik.

 Faktet e identifikimit ne objekt te marredhenieve juridiko-private me element te huaj Si fakte ne baze te te cilave shfaqet elementi i huaj ne objekt te marredhenieve juridiko-private jane : a) Vendi ku gjendet sendi b) Nacionaliteti (perkatesia) e mjeteve themelore te transportit (aeroplanit , hekurudhes , anijes). 

Faktet e identifikimit ne te drejta dhe detyrime te marredhenieve juridiko-private me element te huaj Si fakte te identifikimit ne baze te te cilave percaktohet prezenca e elementit te huaj ne te drejta dhe detyrime jane : a) Vendi i lidhjes se punes juridike b) Vendi i permbushjes (ekzekutimit) te puneve juridike c) vendi i selise para se ciles shtrohet çeshtja e plotfuqishmerise se puneve juridke d) Vendi ku eshte kryer veprimi kunderligjor  Faktet e vendimtare (Pikat e lidhjes) Roli i tyre konsiston ne percaktimin e rendit juridik konkret te shtetit te vendit ose te huaj , normat juridike te cilit do te zbatohen per rregullimin e marredhenies juridiko-private me element te huaj dhe te percaktojne se i huaji a mund te gezoje (ushtroi) te drejta konkrete civile ne shtetin e vendit dhe se a do te jete kompetent te gjykata e shtetit te vendit ose te shtetit te huaj. 

Shmangiet nga normat kompetente te se drejtes nderkombetare private – korrektimi i kolizioneve. Shmangiet nga normat e te drejtes nderkombetare private (faktet vendimtare) karakterizohen ne dy grupe edhe ate : a) Shmangiet qe zbatohen te te gjitha teresite qe e sajojne te drejten nderkombetare private , perkatesisht rendin publik nderkombetare dhe bishterimi i ligjit. Keto zbatohen te te gjitha teresite dhe te te drejtat civile te te huajve , kolizioni i juridiksioneve dhe kolizioni i ligjeve. b) Ridergimi dhe retorsioni qe zbatohen te disa teresi qe e sajojne te drejten nderkombetare private. Ridergimi zbatohet te disa teresi qe e sajojne te drejten nderkombetare private perkatesisht zbatohet te kolizioni i juridiksioneve dhe kolizioni i ligjeve. Retorsioni zbatohet vetem te teresia e te drejtave civile te huajve dhe kolizioni i juridiksioneve.

11



Menyrat e rregullimit te marredhenieve juridiko-private me element te huaj

E drejta nderkombetare private i rregullon marredheniet juridiko-private me element te huaj, perkatesisht ato marredhenie juridike qe krijohen midis subjekteve te se drejtes , personave fizik dhe juridik. Keto marredhenie juridike qe perndryshe rregullohen nga deget konkrete te sistemit juridik te qdo shteti (e drejta civile, detyrimore, familjare , trashigimore, ekonomike, etj), behen objekt i rregullimit te se drejtes nderkombetare private nga ai moment ku ne qfaredo menyre jan te lidhura me sistemin juridik te huaje perkatesishte me shtetin e huaj. 

Menyra direket ( drejtperdrejte) e rregullimit te marredhenieve juridiko-private me element te huaj

Sipase kesaj menyre marredheniet juridiko-private me element te huaj , rregullohen si ne te gjitha deget tjera te sistemit juridik konkret , ku perhere zbatohet vetem e drejta e shtetitit te vendit . Instrumentet te menyres direkte te rregullimit jane normat juridike te cialt ne menyre te drejperdrejt e rregullojne marredhenien konkrete ne teresi dhe perfundimisht ( in meritum) duke i zbatuar vetem normat substanciale te sistemit juridik te vendit. Rregullimi i marredhenieve juridiko-private me element te huaj ne menyre direkte behet edhe me ane te traktateve nderkombetare ne planin nderkombetar. 

Menyra e kolizionit e rregullimit te marredhenieve juridiko-private me element te huaj

Menyra indirekte ose e kolizionit e rregullimit te marredhenieve juridiko-private me elemnet te huaj eshte karakteristike dhe tipike vetem per te drejten nderkombetare private. Sipase kesaje menyre , marredhenia juridiko-pirvate me element te huaj nuk rregullohet drejtpersedrejti (si menyra direkte e rregullimit) por percaktohet se a do te zbatohet e drejta e vendit ose e drejta e huaj qe te rregullohet marredhenia konkrete ne teresi dhe perfundimisht (keshtu qe marredhenia rregullohet vetem pjeserisht). Instrumentet themelore dhe esenciale te menyres indirekte te rregullimit jane norma specifike te cilat quhen norma te kolizionit. Normat e kolizionit nuk e rregullojne marredhenien juridike por udhezojne ne te drejten materiale e cila duhet te zbatohet e drejta e shtetit te vendit ose te shtetit te huaj ose me teper te drejta te shtetve te huaja. 

Njohja e drejtes se huaj

Organin para te cilit shtrohet marredhenia juridiko-private me element te huaj , qofte burimet nderkombetare ( traktatet bilaterale ose multilaterale) ose burimet nacionale mund ta udhezojne qe ta zbatoje te drejten e huaj. Ne keto raste zbatohet e drejta materiale (substanciale) . P.sh : sipas nenit 32 te LDNP-se kushtet materiale per lidhjen e marteses te shtetaseve te huaj ne Kosove ose ne Maqedoni ( ne shtetin e vendit ) parimisht vleresohen sipase se drejtes se shtetit, shtetasit e te cilit lidhin martese, qe do te thote shteti i vendit para te cilit lidhet martesa (Kosova dhe Maqedonia ) duhet ta njohe (mesoje) te drejten e huaj ta zbatoj perkatesisht te konstatoje se a ekzistojne pengesat martesore qe te lidhin martesa ne shtetin e vendit. 

Sistemet per njohjen dhe te provuarit (deshmuarit) e te drejtes se huaj

12

Ne legjislacionet e shtetve te ndryshme lidhur me njohjen dhe te provuarit , perkatesisht te argumentuarit e te drejtes se nje shteti te huaj me qellim qe te zbatohet gjate rregullimit te marredhenive juridiko-private me element te huaj kryesisht ekzisotojne dy sisteme : a) Sipas sistemit te pare, i cili zbatohet ne shtetet anglo-saksone , e drejta e huaj parimisht trajtohet si fakte tjera gjate shqyrtimit te marredhenive juridiko-private me element te huaj e drejta e huaj trajtohet si fakt (rrethane faktike) te cilen vet palet pjesmarrese ne procedure duhet te argumentojne si qdo fakt tjeter. Gjate shqyrtimit te marredhenive juridiko-private me element te huaj gjykatesi, perkatesisht organi para te cilit shtrohet qeshtja ka rol pasiv. Kurse barra e te provuarit dhe te argumentuarit e te drejtes se huaj (onus probandi) bie mbi vet palet te cialt permes deshmitareve ose permes dukumneteve publike te cilat i leshojne zyrat per te drejtat krahasuese jane te detyruare te argumentojne te drejten e cila zbatohet ne shtetin e tyre. b) Sipase sistemit te dyte i cili eshte me gjersishte i perfaqesuar dhe zbatohet ne nje numer me te madhe te shteteve siq jane ish shtetet socialiste ne Evropen Lindore, Austri, Gjermani, Itali, France, Turqi, Greqi, Suedi, Finlande, Brazil etj., e drejta e huaj trajtohet si e drejt. Sipase sistemit juridik te keyre shtetve njohja dhe te provuarit e te drejtes se huaj behet sipase detyres zyrtare ( ex officio) nga gjykata ose organi i cili duhet te zbatoje te drejten e huaj materiale (substanciale). Sipase ketij sistemi pala e pakenaqur munde te kerkoje revizion per shkake te zbatimit te gabuare te drejtes materiale. Ne kete raste legjislacionet e disa shteteve (ne qofte se nuk ka mundesi te njihet e drejta e huaj) e zbatojne ligjin e gjykates para se ciles shtrohet qeshtja (lex fori).  Njohja dhe te provuarit e te drejtes se huaj ne shtetet me sisteme te perbera juridike Struktura e brendshme e shteteve me sisteme te perbera juridike u jep shkas ekzistimin e rregullave te kolizionit te brendshem te ligjeve qe kane per detyre te percaktojne te drejten kompetente qe do te zbatohet te marredheniet qe jane te lidhura me rajonet juridike te ketyre njesive (kantone , provinca , republika etj). Keshtu psh : ne qofte se gjykata ose organi para te cilit shtrohet qeshtja duhet te njihet me te drejten e Britanise se Madhe qe ta zbatoje ku ne kater rajone te ndryshme juridike ( Angli , Skoci , Irlande Veriore dhe e drejta qe zbatohet ne disa ujdhesa ne Lamansh). Kete qeshtje e percaktojne normat e kolizionit qe rregullojne kolizionin e brendshem te ligjeve ne Britani te Madhe. Kjo per arsye se shtetet Anglo-Saksone nuk bejne dallimin midis normave te kolizionit mbi konfliktin nderkombetare dhe konfliktin e brendshem (interlokal) te ligjeve. Ne keto shtete doktrina juridike dhe praktika kane qasje te njejte ndaj te drejtes se huaj dhe te drejtes se shtetit te nje rajoni te caktuar te te njejtit shtet (ku ekzistojne me teper rajone juridike). Mundesia tjeter me njohjen e te drejtes se huaj kur norma e kolizionit te vendit dergon tek zbatimi i te drejtes se shtetit te huaj me sistem te perbere juridik eshte qe kjo norme drejtpersedrejti ta percaktoje jo vetem te drejten e shtetit qe do te zbatohet por te percaktoje se e drejta e se ciles njesi rajonale do te zbatohet. 

Ndryshimi i te drejtes se huaj materiale qe duhet te zbatohet nga organi i shtetit te vendit

Gjate rregullimit te marredhenieve juridiko-private me element te huaj me norma te kolizionit te sistemit juridik te shtetiti te vendit para organit te cilit shtrohet qeshtja dergone qe te njihet e drejta e huaj me qellim qe te zbatohet. Mirpo mund te ndodhe qe ka momenti i shtruarjes se marredhenies para organit te shtetit te vendit e deri te momenti i njohejes te se drejtes se huaj perkatesishte deri te momenti i rregullimit te marredhenies konkrete, te pesoje ndryshime e drejta materiale te shtetit te huaj. Ne drejtesi kryesishte zbatohet parimi sipase te cilit ligji me i ri e shfuqizon (derogon) ligjin e vejter (lex posterior derogat legi prior). Me gjitheate ne te drejten nderkombetare private nga ndonjeher hiqet dore nga zbatimi i ketije

13

parimi. Kjo do te thot se nuk eshte patjeter qe qdo her te zbatohet ligji i ri , e sidomos ne qofte se palet nuk e kan parasyshe gjate lidhjes se punes juridike, (p.sh: kur behet fjale per investimet e huaja ne ndermarrejt e shteiti te vendit). 

Arsyet per njohjen dhe zbatimin e te drejtes se huaj materiale

Njera nga dy menyrat e rregullimit te marredhenive juridiko-private me element te huaj eshte menyra e kolizionit (indirekte, e terthorte). Rregullimi i marredhenieve me element te huaj permes menyres se kolizionit nenkupton dhe presupozon shmangien konkrete nga sovraniteti absolut territorial, ku edhe njekohesishte kjo menyre e rregullimit mundesone elementet e bashkpunimit ne suaza te vendosjes meritore ( in meritum ). Zbatimi i te drejtes se huaj nga gjykatat ose organet e shtetit te vendit para te cilave shtrohet qeshtja ben pjes nder te arriturat me te rendesishme te se drejtes nderkombetare private. Zbatimi i se drejtes se huaj gjate rregullimit te marredhenieve juridiko-private me element te huaj ne raste te caktuara eshte parakusht i stabilitetit dhe qendrueshmerise te marredhenieve me elemten te huaj. Ne qofte se gjykata ose organi i shteiti te vendit para te cilit shtrohet qeshtja do ta zbatoni vetem te drejten materiale te shtetit te vendit ( lex fori ) ateher do te rrezikoj qendrueshmerin e shume marredhenive juridiko private ( p.sh : shume marredhenie familjare madje edhe marredhenie nga tregetia nderkombetare). 

Cilesimi ( Kualifikacioni )

Cilesimi etimologjikisht e ka prejardhjen nga fjala latine “ qualifare”, qe do te thot te zgjedhesh njerin ne mesin e barabarteve ( njejteve ) . Perkatesisht, kur organi para te cilit shtrohet qeshtja duhet ta zbatoje normen e kolizionit dhe mendimin e faktit vendimtar (pikave te lidhjes) te vije deri tek e drejta kompetente per rregullimin e marredhenies konkrete juridiko-private me element te huaj, duhet ta shqyrtoje mudesin se gjendejn faktike do ta supsumoje ( nenveje) nen noncionin juridik ose kategorin juridike ose institutin juridik qe e kan emertimin e njejte si ne te drejten e vendit ashtu edhe ne te drejten e huaj. Pra cilesimi eshte institut juridik me anen e te cilit caktohet kategorite juridike me anen e te cilit caktohet se kategorit juridike dhe nocionet juridike te permbajtura ne normat te drejtes nderkombetare private do te kuptohen ashtu siq e parasheh e drejta e vendit ose e drejta e huaj. 

A eshte cilesimi interpretim i se drejtes ?

Cilesimi ( kualifikuacioni ) respektivishte kolizioni i cilesimit nuk shtrohet te normat e te drejtes nderkombetare private te cilat ne menyre te drejtperdrejt i rregullojne marredheniet juridike nga se keto norma miratohen ne baze te sovranitetit territorial te shtetit te vendit, keshtu qe ne kuader te sistemit juridik te cilit i takojne ska nevoje te behet interpretimi i normave juridike ngase gjate rregullimit te marredhenive jurdike konkrete nuk ka mundesi qe te zbatohen me teper te drejta. Andaje, qeshtja e cilesimit shtrohet vetem te normat juridike te cilat ne menyre indirekte (te terthorte) i rregullojne marredheniet juridikoprivate me elemnt te huaj. 

Cilesimi i kategoris juridike

Edhe pse cilesimi ka ngjashmeri te madhe me interpretimin i cili shfaqet ne te gjitha lemite e zbatimit te se drejtes, megjithate ekziston dallimi i madhe misdi ketyre dy qeshtjeve. Interpretimi behet ne kuader te nje te drejte dhe se gjat cilesimit qdo here kerkohet kuptimi juridik i nje norme juridike ne suaza te nje te drejte konkrete. Ne qofte se e kemi parasyshe tekniken juridike te hartimit dhe te zbatimit te normave te kolizionit, atehere problemi i cilesimit brenda per brenda normes se kolizionit dhe gjate zbatimi te saj shtrohet ne dy

14

raste, edhe ate lidhure me natyren juridike te vet marredhenies juridiko-private me element te huaj ose ndryshe thene te kategoris juridike dhe lidhure me kuptimin juridik te fakteve juridike respektivishte instituteve juridike, te cialt ne rastin konkret paraqiten si fakte vendimtare ( pikave te lidhjes ). 

Cilesimi i pikave te lidhjes apo fakteve vendimtareve

Faktet vendimtare ( pikat e lidhjes ) me ndihmen e te cilave caktohet edrejta kompetente materiale qe do te zbatohet per rregullimin e marredhenies konkrete gjithashtu caktohet edhe kompetnca e gjykates (te vendit ose te huaj ) dhe te huajve u njihen te drejtat e caktuara civile ne shtetin e vendit , munde te paraqiten fakte konkerete ne baze te cialve krijohet elementi i huaj, nese ligjevenesi u jep perparesi ndaj fakteve tjera ne baze te cialve krijohet elementi i huaj. Andaj si fakte vendimtare (pika e lidhjes ) te kategorive te caktuara te marredhenive juridiko-private me element te huaj mund te paraqiten p.sh : shtetesia, vendbanimi, vendi ku gjindet sendi, vendi i lidhjes se punes jurike, vendi i permbushjes te punes juridike, vendi i kryerjes se diliktit etj.



Menyrat e zhidhjes se cilesimit ( kualifikacionit )

Ne teorin dhe praktiken e te drejtes nderkombetare private ekzistojne keto menyra te zgjidhjes se cilesimit: a) b) c) d) 

Cilesimi sipas lex fori, Lex causae Sipas kuptimeve autonome Cilesimi i shkallezuar Cilesimi sipas Lex Fori

Ne teorin dhe praktiken gjysore mbi sundon qendrimi sipase te cilit cilesimi duhet te behet sipas lex fori, perkatesisht sipas te drejtes se shtetit para organit te te cilit shtrohet qeshtja, dhe sipas normave te kolizionit te shtetit te cialt sherbejn si pikenisje per zgjidhjen e kontekstit. Cilesimi sipas ligjit te gjykates para se ciles shtrohet qeshtja lex fori arsyetohet me faktin se gjate cilesimit shtrohet qeshtja e te kuptuarit te drejt te normes se kolizionit. Kurse norma e kolizionit juridikisht mund te sqarohet dhe kuptohet brenda per brenda sistemit dhe siapse nocioneve te atije sistemi juridik qe i takon, qe ne rastin konkret eshte ligji i gjykates para se cilit shtrohet qeshtja. 

Cilesimi sipas lex causae

Sipas ketij lloji te cilesimit qdo here gjate percaktimit dhe interpretimit te normes se kolizionit qdo here si piknisje sherben edrejta e gjykates para se ciles shtrohet qeshtja (lex fori), kurse te shkalla e dyte ne qofte se duhet te zbatohet e drejta e huaj si e drejt kopetente ateher intepretimi i saj behet sipase nocioneve te permbajtura ne lex causae, ku perfaqesusi i kesaj teorie eshte Despagnet. 

Cilesimi sipas kuptimve autonome

Sipas teorise se kuptimeve autonome cilesimi nuk duhet te behet as sipas lex fori e as lex causae, respektivishte pa mos u mbeshtetur dhe bazuar ne neje te drejt nacionale por duhet te zbatohen kuptimet autonome pavarisht nga te drejtat nacionale ( e drejta civile ) dhe ne kete menyre praktikisht evitohet problemi i cilesimit. Cilesimi mund te evitohet ne qofte se shtete gjat lidhjes se traktateve nderkombetare ne

15

mes veti i caktojne permbajtejet juridike te nocioneve juridike. Cilesimi sipase kuptimeve autonome kritikohet nga aspketi i pamundesise se zbatimit ne proaktik. Sipase ketije cilesimi pra te kuptimeve autonome problemi evitohet duke u percaktuare ne konventat nderkombetare por edhe gjate lidhjes se puneve juridike te shtetve ku do te precizoheshin ne menyre koncize nocionet juridike qe do tu permbaheshin palete kontraktuese.



Cilesimi sipas metodes se shkallezimit

Themelues i teorise se cilesimit te shkallezuar eshte Schnitizer. Sipas kesaje teorie dizpozitata materiale dhe te kolizionit duhet te interpretohen dhe te cilesohen qdo her sipase atij sistemi juridike qe i takojne. Ne kete raste dallohen dy shkalle te cilesimit : a) Cilesimi i shaklles se pare, respektivishte supsumimi (nenevenja) e situatave juridike ne normen e kolizionit te se drejtes fillestare behet sipase lex fori. b) Cilesimi i shaklles se dyt vjen ne shprehje pasi norma e kolizionit para se ciles shtrohet qeshtja dergone drejt te zbatimi i te drejtes kompetente dhe sipase asaje te drejte behet edhe cilesimi. Ne kete raste shtrohet qeshtja e ridergimit ( renvoi ) te cilesimit. Keshtu p.sh ne qofte se nuk supsumohet nenrregulla te njejta juridike qeshtja para se ciles eshte shtruar te organi kjo qeshtje zgjidhet sipas te drejtes pas dergimit ne zbatimin e lex causae, ku zbatohet dhe behet sipas asaje te drejte cilesimi.  Cilesimi ne te drejten krahasimore te kodifikuar Ne kodifikimet e fundit te se drejtes nderkombetare private zbatohet cilesimi sipas lex fori dhe lex causae. Keshtu p,sh ne nenin 3 te ligjit Rumun per te drejten nderkombetare private parashihet ne qoftese percaktimi i te drejtes kompetente vrate nga cilesimi qe duhet te behet per institutin juridik ose marredhenien juridike, kopetent eshte cilesimi juridik i parapare ne te drejten Rumune. 

Qeshtja parapkrake ( prejudiciale )

Qe te rregullohet nje marredhenie juridiko-priavte me element te huaj, norma e kolizionit para organit te cilit shtrohet qeshtja respektivisht legis fori dergon ne zbatimin e te drejtes se huaj. Ne kete raste pytje paraprake trajtohet si teresi juridike ne vete dhe e pavarur. Qeshtja paraprake perkufizohet si marredhenie juridike nga dispozitivi i normes materiale juridike respektivisht te drejtes komptente per qeshtjen kryesore (legis causae ). 

Arsyet dhe kushtet per shuarjen e qeshtjes paraprake

Qeshtja paraprake ne te drejten nderkombetare private shtrohet ne qoftese plotesohen tri kushte : a) Kushti i pare eshte qe sipas normes se kolizonit te shteitit para organit te te cilit shtrohet qeshtja, patjeter te jet kopetente e drejta e huaj. b) Kushti i dyte ngerthen ne vete tri nen kushte : b.1 . Qeshtja paraprake qe shtrohet para organit te shtetit te vendit patjeter duhet te permbaje element te huaj, b.2. Qeshtja paraprake patjeter duhet te jet tersi e pavarur juridike ( te mund te shtrohet si qeshtja kryesore ),

16

b.3. Per zgjidhjen e qeshtjes paraprake patejter duhet te ekzistoje norma specifike e kolizonit c) Sipas kushtit te tret, rezultati juridiko-material deri tek i cili shpie lidheshemria duke u bazuare ne lex fori, duhet te ndryshoj nga rezultati juridiko-material deri tek i cili arrihet ne qofte se si fakt vendimatre ( e lidhjes ) zbatohet lex causae. Kjo per arsye se lidhshmeria e ndryshme shpie deri te rezultati i njejt respektivisht zgjidhja e njejt meritore (in meritum) per shkake te permbajtjes se njejte te me teper te drejtave, shkakton dilem te rrejshme qe disa autor e quajne si konflikt te rrejshem te ligjit ( false conflict ). 

Zgjidhjet e qeshtjes paraprake ne aspektin komperativ ( krahasimore )

Kryesisht ekzisotjne tri metoda lidhure me qeshtjen paraprake krahasimore: a) Grupi i pare i autoreve e zbatojne metoden e lidhshmerise se kufizaur ( dergimit te kufizuar ). Sipas kesaj metode e drejta materiale e cila do te zbatohet tek pytja paraprake caktohet duke zbatuar normen e kolizionit e cila do te zbatiohet ne qeshtjen kryesore respektivishte lex causae. b) Sipas grupit te dyte te autoreve metoda respektivisht formula e lidhshmeris e cila konsiderohet si lidhshmeri e pavarur dhe nenkupton se nga aspketi i te drejtes nderkombetare private qeshtja paraprake do te gjykohet ne menyre te njejte sikur te jet qeshtje kryesore. Sipas kesaje metode e cila rregullohet edhe ne praktiken gjyqesore qeshtja praprake rregullohet me zbatimin e normve te kolizionit te lex fori. c) Sipas grupit te tret te autoreve veshtire eshte qe ne fillim per zgjidhjen e qeshtjes paraprake te perkrahet nje zgjidhje e vetme. Por ne qdo raste konkret respektivisht prej rastit ne raste te vleresohen interesat per rregullimin e pyetjes paraprake konkretisht te behet percaktimi per unifikimin ncional ose nderkombetare te zgjidhjeve keshtu qe ne rastin e pare per rregullimin e pyetjes prarpake mund te zbatohen rregullat e kolizionit legis fori kurse ne rastin e dyt legis causae. 

Shtetesia si fakt indentifikimi

Roli i shtetesi si fakt indetifikimi konsiston ne ate se personi i cili merr pjes ne cilendoqofte marredhenie juridiko-private (statusore trashegimore, detyrimore etj)., nuk eshte shtetas i vendit, qe te konstatohet se marredhenie e tille nuk rregullohet me norma te degeve tjera te sistemit juridike te shtetit te vendit por rregullohet me normat e te drejtes nderkombetare private. a) Shtetesia si tersi juridike nenkupton teresin e normave juridike te sistemit juridik te nje shtetit konkret qe percaktojne menyren e fitmit dhe te humbjes se shtetesise. b) Shtetesia si lidhje juridike e karakterit juridiko-publik eshte lidhje e perhershme juridike e personit fizik me nje shtet te caktuare sovran, lidhje qe shprehet me nje varg te drejtashe dhe detyrash ne raport me shtetin, sipase se ciles personi fizik ne pikpamje formale juridike i gezon te drejtat civile, politike, dhe ekonomiko-sociale pa marrre parasysh se a gjendet ne territorin e shtetit te vet apo ne territorin e shteitit te huaj. 

Qendrimet e ndryshme per kuptimin e shtetesise

Sipas nje qendrimi shtetesia eshte lidhje kontraktuese midis shtetit dhe personit fizik ne baze te se ciles lidhje, kirjohen te drejtat dhe detyrimet reciproke, kete teori e perfaqeson doktrina farnqeze ku perfaqesuses kryesore eshte Andre Weiss. Zanafillen e ka ne teorine e Zhan Zhak Rusose per kontraten shoqerore sipase se ciles edhe shteti eshte kriju ne baze te kontrates shoqerore.

17

Sipas pikpamjes tjeter ku perfaqesuses kryesore i se ciles eshte Niboyet, shtetesia eshte lidhje politike dhe shpirterore misdis persnoit fizike dhe shteiti sovran. 

Menyrat e fitimit te shtetesise

Faktoret qe ndikojne ne drejtimin per fitimin e shtetesise jan: politika populacioniste e shteiti, faktoret ekonomik, politika e kolonizimit, qeshtjet e nderrimit ( ndryshimit ) te kufive te shtetve ne menyre paqesore ose me dhune, shperberja e shtetve , dhe krijimi i shteteve te reja. Te gjitha keto situata ndikojne ne menyreat e fitimit dhe te humbjes se shtetesise andaj edhe ne legjislacionet e shteteve te ndryshme perfitimin dhe humjen e shtetesise parshihen kushte dhe menyra te ndryshme.  a) b) c) d)

Menyrat kryesore te fitimit te shtetesise Ius Sanguinis Ius Soli Natyralizimit Sipas traktateve nderkombetare

 Fitimi i shtetesise sipas Ius Sanguinis a) Nje femije e fiton shtetesine R.Kosoves me lindje nese ne kohen e lindjes se femijes te dy prinderit jan shtetas te R.Kosoves. b) Nese ne kohen e lindjes se femijes vetem i njeri prinde e ka shtetesine e R.Kosoves, femija e fiton shtetesine R.Kosoves me lindje ne rastet vijuese: - Femija eshte i lindur ne territorin e R.Kosoves - Femija eshte i lindur jashte territorit te R.Kosoves dhe prindi tjeter eshte me shtetesi te panjohure ose pa shtetesi - Femija eshte i lindur jahste territorit te R.Kososves dhe prindi tjeter ka shtetesi tjeter, por te dy prinderit pajtohen me shkrim qe femija te fitoje shtetesine e R.Kososves. Kjo dispozite duhet te ushtrohet para moshes 14 vjeqare te femiut. Ne te drejten romake ne periushen klasike paraqitet dhe zbatohet ne shtetet ne te cilat parimi i barazize se burrit dhe gruas eshte pranuar dhe aplikuar ne menyre konsekuente. Kjo menyre nenkupton caktimin e shtetesise se femijeve qe lindin rishtazi. 

Fitimi i shtetesis sipas sistemit Ius Soli ( ne territor )

Ky sistem prejardhjen e ka nga koha e feudalizmit dhe ateher ka qen e vetmja menyre e fitimit te shtetesise. Zbatohej si menyre e fitimit te shtetesise ne ato shtete imigracionit ku eshte shfaqure nevoja per fuqi punetore (SHBA, Kanada, Australi). Fitimi i shtetesis me lindje ne territorin e R.Kosoves behet : a) Femija i gjeture ose i lindur ne territorin e R.Kosoves prinderit e te cilit jan te panjohure e fiton shtetesine e R.Kosoves me rastin e lindjes perkatesisht gjetjes. b) Ne raste se te pakten njeri prinde te percaktuare ne paragrafin a) indetifikohet para se femija te ket mbushur moshen 7 vjeqare dhe prindi ne fjale nuk eshte shtetas i R.Kosoves me kerkes te prindit femija e humb shtetesine e R.Kosoves, me kusht qe me humbjen e shtetesise se R.Kosoves femija te mos mbetet pa shtetesi.

18

c) Femija i lindure mbrenda territorit te R.Kosoves prinderit e te cilit kane shtetesi tjeter per te cilet kan leje qendrimi te vlefshme ne R.Kosoves mund te fitoje shtetesin e R.Kosoves me pelqimin e te dy prinderve. 

Dallimet midis menyrave kryesore dhe plotesuses te fitimit te shtetesis

Perderisa menyrat e fitimit kryesore te shtetesis burojne nga lindja territori dhe sovraniteti qe perndryshe jan menyrat Ius Sanguinis, Ius Soli, ku ne kete relacion ne qdo person konkret shteti i percakton kushtet e fitimit, nderrimit dhe pushimit te shtetesise. Menyra plotesuses te fitimit te shtetesis njihen si natyralizimi, dhe fitimi i shtetesis sipas traktateve nderkombetare. Varsisht nga rrethanat konkrete , kushtet shoqerore dhe ekonomike, qdo shtet parasheh menyra te ndryshme plotesuses per fitimin e shtetesise. 

Si fitohet shtetesia e Republikes se Maqedonise dhe cili ligje e rregullon kete materie

Fitimi i shtetesis R.Maqedonise sipase nenit 3 percakton shtetsia e R.Maqedonise fitohet me : a) b) c) d)

Prejardhje Lindje ne territorin ne R.Maqedonise Natyralizim Marreveshje nderkombetare.

Kete e rregullon ligji per shtetesine e R.Maqedonise me nr.45/2004 me date 07.07.2004.



Menyrat plotesuses te fitimit te shtetesise

Menyrat plotesuese te fitimit te shtetesise jane: a) Natyralizimi b) Traktatete nderkombetare .  Kuptimi i natyralizimit Natyralizimi eshte kur nje i huaj mund ta fitoje shtetesine e nje vendi nese personalishte ka parashtruar kerkese per pranim ne shtetesine e vendit. Shtetesine e R.Maqedonise me natyralizim mund ta fitoje personi pa shtetesi ose personi me statuse te pranuare te refugjatit nese nga verifikimi i mos pasjes se shtetesise perkatesisht pranimi i statusit te refugjatit deri te parashtrimi i kerkeses per pranim per shtetesi. 

Kategorizimi i llojeve te natyralizimit

Dallohen tri lloje te natyralizimit : a) b) c) 

Natyralizimi i rregullte Natyralizimi me lehtesime speciale Natyralizimi i jashtezakonshem. Fitimi i shtetesise sipase natyralizimit te rregullt.

19

Shtetesine sipase natyralizimit te rregullte e fiton qdo i huaj i cili e paraqet kerkesen, i ploteson kushtet e caktuara dhe me nxjerrjen e vendimit nga ana e organit kompetent e fiton shtetesin e shtetit konkret. 

Natyralizimi me lehtesime

Sipase ketij lloji te natyralizimit u lejohet fitimi i shtetesise se nje kategorie te caktuar te huajsh. Nga keta te huaj qe paraqesin kerkese per fitimin e shtetesise kerkohet te plotesojne me pak kushte se tek natyralizimi i rregullt. Secili shtete ne veqanti i cakton kushtet dhe kategorine e caktuar te huajve qe do t’ua lejoje fitimin e shtetesise duke u udhehequre nga interesat e veta vitale. 

Natyralizimi i jashtezakonshem

Sipase ketij lloji te natyralizimit u mundesohet fitimi i shtetesise se atyre te huajve qe kan meritaz te veqanta per shtetin, shtetesine e te cilit deshirojne ta fitojne. Pra nuk ekzisotjne kritere objektive per fitimin e shtetesise, por, arsye te veqanta qe i kerkon interesi i shtetit andaje eshte qeshtje faktike ( questio facti ), secilit te huaj do ti mundesohet fitimi i shtetesise ne kete menyre.



Efektet juridike te natyralizimit

Natyralizimi si menyre plotesuese e fitimit te shtetesise krijon efekte juridike si ndaj personit qe fiton shtetesi te re asthu edhe ndaj antarve te tij. I huaji ose personi pa shtetesi me ane te natyralizimit fiton shtetesi te re e gjithashtu edhe te drejta civile, politike, ekonomike, sociale. Ne pikepamjen formale juridike ne disa shtete keto te drejta i fiton menjeher ( natyralizimi i madhe ) kurse ne grupine e dyt te shteteve pas kalimit te nje kohe te caktuar ( natyralizimi i vogel). 

Fitimi i shtetesise me ndyrshime teritoriale sipase konventave nderkombetare

Qe te fitohet shtetesia sipase ndryshimeve territoriale respektivisht traktateve nderkombetare duhet te plotesohen keto kushte : a) b) c) 

Te ekzistoje traktati nderkombetare i cili rregullon mundesine e fitimit te shtetesise Ndryshimi i sovranitetit mbi territoret e caktuara te shteteve konkrete E drejta e optimit te popullsise qe te zgjedhe midis dy shtetesive. Menyrat e humbjes se shtetesise

Menyrat e humbjes se shtetesise jane : a) b) c) d) 

Humbja e shtetesise me dalje nga shtetesia ( lenda e shtetesie) Humbja me heqje dore Humbja e shtetesise me marrje Humbja e shtetesise per shkak te mungimit Humbja e shtetesise me dalje nga shtetesia ( lenda e shtetesie )

Per shkaqe te ndryshme shtetasi i nje shteti konkret mund ta nderprese lidhjen faktike me shtetin shtetas i te cilit eshte dhe te krijoje lidhje te asaje natyre mandje edhe te fitoje shtetesin e shtetit tjeter. Ne ate raste shtetet lejojne qe me ane te kerkeses se parashturar me shkrim dhe ne qofte se jane plotesuar kushtet sipase

20

ligjit te shtetit shtetesine e te cilit e ka pasur personi ne fjale te dilet nga shtetesia. Ne nje grup shtetesh lejohet dalja nga shtetesia me automatizem ne qofte se jane plotesuar kushtet e parapara me ligjin e shtetit shtetas i te cilit ka qene personi ateher ai person e fiton shtetesine tjeter keshtu qe vjen deri te dalja nga shtetesia e me parshme. Vet fakti i fitimit te shtetesise se dyte llogaritet si kerkese per dalje nga shtetesia e deri atehershme. Ne grupin e dyte te cilin e perbejne nje numer me i madhe i shteteve, dalja nga shtetesia lejohet me kerkesen e personit, plotesimit te kushteve te parapra me ligjin e shtetit ku per dalje nga shtetesia sipas ligjit kerkohet edhe nxjerrja e vendimit nga organi kompetent.



Humbja e shtetesise me heqje dore

Humbja e shtetesise me heqje dore si institut jurdik nuk eshte i njohure ne te gjitha shtetet. E ne ato shtete ku zbatohet menyra e humbjes se shtetesise me heqje dore eshte e lidhure ne nje fare menyre me menyrat plotesuses te fitimit te shtetesise si p.sh : natyralizimi, lidhja e marteses, lindja ne territorin e shtetit te caktuar etj, qe d.m.th se ne keto shtete e drejta ne heqje dore nga shtetesia nuk i lejohet qdo shtetasi. Shtetsia me ane te heqjes dore pushon ne rastet kur jepet deklarate nga personi i cili e ka shtetesin e shtetit nga e cila heq dore , edhe ne qofte se jane plotesuar kushtet e parapara me ligje te atije shteti. Ne kete rast duhet te plotesohen dy kushte qe te pushoje shtetesia me heqje dore : a) Shfaqja e deshires ( vullnetit ) se personit te interesuar b) Plotesimi i kushteve te caktuara te parapara me ligj.  Humbja e shtetesise me marrje Shtetesia me marrje humbet sipase vendimit te organit kompetent ne rastet kur shtetasi i shtetit te vendit duke ushtruar veprime aktive merr qendrim jo lojale ndaj shtetit te vendit. Andaj qdo shtet ne menyre individuale cakton se cilat veprime aktive ndikojne qe organi kompetent te leshoje vendimin per marrjen e shtetesise andaje klasifikimi i veprimeve aktive dallohet ne shtete e ndryshme. 

Humbja e shtetesise per shkake te mungimit

Mungimi perkufizohet si menyre e humbjes se shtetsise sipase se ciles shtetasi e humb shtetsine me vendim te organit konkret per arsye se disa vite me radhe qendrone jashte shtetit shtetas i te cilit eshte. Ne sistemet juridike bashkekohore mungimi nuk eshte menyre pergjithesishte e pranuar per humbjen e shtetesise. 

Efektet juridike pas humbjes se shtetesise

Efektet juridike pas humbjes se shtetesise varen nga fakti se per cilen menyre te humbjes se shtetesise behet fjale dhe nga zbatimi i parimit te diskriminimit te gjinive. Kur shtetasi e humb shtetesine ne baze te cilese do menyre ateher ai trajtohet si i huaj dhe nuk mund te gezoje te drjeta apsolutisht te rezervuara si p.sh te ushtroje funksione publike, te votoje etj, nuk gezon te drejten e mbrojtejs diplomatike te shtetit ngase e ka humbure shtetesine, mund te perjashtohet, te ekstradohet nga shteti etj. 

Rifitimi i shtetesise se humbure – reintegrimi

21

Kjo menyre e fitimit te shtetesise me ane te reintegrimit eshte forme e veqante e fitimit te shtetesise dhe personi i interesuar duhet te plotesoje kushtet e parapara ne te drejtene shtetit konkret dhe ta parashtroje kerkesen me shkrim. Reintegrimi mundesohet edhe me ane te natyralizimit por do te veshtiresohej sitata ne raste kur personi nuk do te mund ti plotesonte kushtet qe kerkohen te natyralizmi.Reintegrimi paraqite si institut i veqante juridike. Ne sistemet juridike te shteteve te ndryshme paraqitet si institut i perhershem juridik dhe si institut i perkoheshem ( transitor) juridik. 

Kolizioni i shtetesive

Ne rastet kur personi nuk i ploteson kushtet per fitimin e shtetesie sipase te drejtes se asnje shteti, shtrohet qeshtja e konfliktit negativ te shtetesise. Kurse ne rastet kur personi i plotesone kushtet e shtetesise sipase se drejtes se dy apo me teper shteteve ateher shtrohet problemi i konfliktit pozitiv te shtetesive. Keto situata sjellin deri te paraqitja e personave pashtetesi dhe personave me dy apo me teper shtetesi. 

Konfilikti ( kolizioni ) negativ i shtetesise

Kolizioni negativ i shtetesise eshte kur personi nuk i ploteson kushtet per fitimin e shtetesise sipase te drjtes se asnje shteti dhe kjo sjell deri te situata qe disa persona te mbeten pashtetesi dhe quhen apatrid, apolid, hajmatos. Pytja e cila me te drejt do shtrohej te kolizioni negativ do te ishte , Cila gjyakte do te jete kompetente nese subjekti i marredhenies juridiko-private eshte person pashtetesi (Apatrid)? Pergjigjja ne kete raste me se miri eshte qe si fakte vendimtar te zbatohet vendbanimi ose vendqendrimi. 

Personat me disa shtetesi (kolizioni pozitiv i shtetesise)

Kolizioni pozitiv i shtetsise eshte kur personi i ploteson kushtet per fitimin e shtetesise sipase se drejtes se dy apo me teper shteteve. Keta persona quhen ndryshe bipatrid,bipolid.Per te rregulluar rastet dhe situatat e personave me dy shtetesi shtete ne mes veti lidhin traktate bilaterale dhe multilaterale. Ne qofte se personi ka dy apo me shum shtetesi te huaja konsiderohet se e ka shtetesine e atij shteti ku e ka edhe vendbanimin. Ne qofte se nuk ka vendbanim ne asnjeren nga keto shtete do te trajtohet si shtetas i atij shteti me te cilin eshte ne lidhje me te ngushte. Ne qofte se personi ka dy shtetesi te shteteve te huaja gjate rregullimit te marredhenive juridiko-private me elemnt te huaj para gjykates ose organeve te shtetit te vendit ky person trajtohet si shtetas i huaj. Ligji per DNP aplikon dy kritere: vendbanimin, shtetesine efektive. 

Shtetesia efektive

Shtetesia efektive eshte ateher ne qofte se personi nuk ka vendbanim ne asnjeren prej shteteve shtetesin e te cilave e ka ateher zbatohet shtetesia efektive per arsye se eshte ne harmoni me respektimin e parimit te sovranitetit te shteteve tjera. 

Pikat e lidhjes per rregullimin e marredhenieve juridiko-private me element te huaj te personat me dy apo me shume shtetesi

Personat pa shtetesi dhe personat me dy apo me shum shtetsi kan te drejta dhe detyrime te shumfishta keta persona mund te jene inkompatibile si detyrimi ushtarak, tatimor, lojalitetit ndaj dy shteteve, etj., prandaje ketu shfaqet problemi se cila e drejt do te zbatohet ku shtetesia eshte fakte vendimtare (pike e lidhjes ) kur personi ka dy apo me shume shtetesi. Qe te rregullohen rastet e dy shtetsise shtetet ne mes veti lidhin traktate bilaterale. Kur personi me dy shtetsi paraqitete si subjekt i marredhenieve juridiko-private me

22

element te huaj, nje mori shtetesh lidhin ne mes veti marreveshjet e posaqme me qellim qe te shmangen pasojat e dy shtetesise. 

Deshmimi i shtetesise

Qeshtja e deshmimit te shtetesise si dhe te gjitha qeshtjet tjera qe kane te bejne ne pergjithesi me shtetesine ne menyre sovrane i rregullon qdo shtet me ligjet e veta por gjithashtu deshmimi i shtetesise mund te rregullohet ne mes te shteteve me traktate nderkombetare. Deshmimi i shtetesise nga ana e shtetasit te vendit ne shtetin e vendit behet ne baze te dokumentit per shtetesine te cilin e leshon organi kompetent.Shtetesi deshmohet me ane te qertifikates per shtetesi te cilen e leshon ministria per pune te brendshme , me leternjoftim dhe me dokument udhetimi (pasaporte). 

Te cilat marredhenie shtetesia paraqitet si pike e lidhjes dhe roli i saj

Shtetesi si e lidhjes paraqitet te marredheniet si : a) Marredheniet statusore b) Marredheniet trashegimore. Roli i saj eshte sepse kjo rregullon marredheniet statusore me faktin se shtetesia eshte lidhje juridike midis personit fizik dhe shtetit konkret qe i mundeson personit nje status te caktuar.Ne qofte se respektohet sovraniteti i shteteve kete status te subjektit mund ta ndryshoje vetem ai sovranitet qe ia ka dhene subjektit. Te shtetet e emigracionit shtetesia zbatohet si fakt vendimtar te marredheniet statusore dhe marredheniet trashegimore. 

Te cilat shtete shtetesia eshte fakt vendimtar dhe pse

Deri kah fundi i shek XVIII, ekskluzivisht si fakt vendimtar eshte zbatuar vendbanimi(demicili).Kodi Civil Francez i vitit 1804 per te paren here ne nenin 3 e ka parapare shtetesine si fakt vendimtar. Me pas kete zgjidhje e ka zbatuar edhe Kodi Civil Austriak. Nen ndikimin e teorise se Mancinit (e ashtuquajtura shkolla e re italiane , respektivisht personaliteti i se drejtes) nga viti 1865 shtetesia si fakt vendimtar fiton perkrahje te gjere dhe deperton pothuajse ne te gjitha sistemet juridike te Europes Kontinentale me perjashtim te Britanise se Madhe dhe shteteve Skandinave si dhe nje numer te shteteve te Azise dhe Afrikes. Shtetet e Europes Kontinentale bejne perpjekje maksimale qe ne marredheniet statusore te shteteasve te tyre , qdo here te zbatohet e drejta e tyre si Lex Nationalis. 

Roli i shtetesise si fakt vendimtar per gezimin e te drejtave statusore

Lidhur me gezimin e te drejtave statusore shtetesia paraqitet si fakt vendimtar kryesisht ne ato raste kur shtetasi i huaj duhet te gezoje ndonje te drejte statusore ndaj shtetasit te vendit.Ne keto raste elementi i huaj ne subjekt shfaqet si i perzier ngase shtetasi i huaj ne territorin e shtetit te vendit ushtron te drejta statusore ndaj shtetasit te vendit. 

Roli i shtetesise si fakt vendimtar per caktimin e zbatimit te se drejtes kompetente te marredheniet statusore

23

Shtetesia gjithashtu sherben si fakt vendimtar gjate percaktimit te zbatimit te se drejtes kompetente te rregullimit te marredhenieve statusore me element te huaj si p.sh , te kushtet per lidhje te marteses se a do te vendosen sipas ligjit te shtetit te vendit ose shtetit te huaj ose shkaqet per shkurorezim te marteses ,adoptim , legjitimim etj. Shtetesi si fakt vendimtar gjate percaktimit te zbatimit te se drejtes kompetente te rregullimi te marredhneieve statusore me element te huaj sherben vetem ne disa shtete dhe ne disa shtete te emigracionit. Ne te drejten tone pozitive te marredheniet statusore me lement te hauj zbatohet ligji nacional (kombetar) per percaktimin e zotesise juridike dhe te veprimit. Ligji i DNP-se ne nenin 14 paragrafi 1 parasheh per zotesine juridike dhe zotesine e veprimit te personit fizik zbatohet e drejta e shtetit shtetas i te cilit eshte. 

Roli i shtetesise si fakt vendimtar te caktimi i kompetences se gjykates te marredheniet statusore

Shtetesia gjithashtu sherben si fakt vendimtar per caktimin e kompetences se gjykates se shtetit te vendit ose gjykates se shtetit te huaj te kontestet statusore me element te huaj kur si pale ndergjyqesore paraqiten vetem shtetasit e vendit.Per keto lloje te kontestesh gjyqesore nje pjese e doktrines dhe sipas legjislacionit te disa shteteve patjeter duhet te jete kompetente gjykata nacionale e atij shteti shtetesine e te cilit e ka personi ne fjale “forum nationalis”. Gjithashtu disa autore theksojne faktin se nuk ka nevoje qe pala kontestin nga marredhenia statusore ta shtroje para gjykates se shtetit shtetas i te cilit eshte ngase te gjitha shtetet e perbejne nje familje te madhe (civitas magna). Nderkaq te marredheniet statusore qe krijohen ne mes te shtetasve te huaj ose ne mes te shtetasve te huaj dhe shtetasve te vendit konsiderohet se nuk ekziston kompetenca gjyqesore ekskluzive dhe se ne keto raste ne vend te shtetesise si fakt vendimtar (pika te lidhjes) ne baze te cilit percaktohet zbatimi i te drejtes se shtetit te vendit ose te drejtes se huaj sherben si rregull vendbanimi (Demicili). 

Shmangia nga shtetesia si fakt vendimtar

Shtetet e emigracionit te cilet e zbautojne shtetesine si fakt vendimtar te marredhenieve statusore me element te huaj bejne shmangie nga zbatimi i ligjit nacional dhe nga kompetenca e gjykates nacionale te personit per statusin e te cilit shtrohet qeshtja.



Shmangia nga shtetesia si fakt vendimtar per shkak te Proteksionizmit Nacional

Rasti i pare i shmangies nga shtetesia si fakt vendimtar eshte Proteksionizmi nacional kjo behet nga ana e dy shteteve te cilet zbatojne parimin e kompetences se gjykates nacionale dhe zbatimit te ligjit nacional per marredheniet statusore te shtetaseve te vet edhe ate ne dy raste : a) Kur nje kontest statusor me element te huaj duhet te krijoje efekt juridik edhe ne territorin e shtetit te vendit (i huaji vihet nen kujdestari ne shtetit tjeter ne qofte se ka Demicil ne territorin e atij shtetit si ne Gjermani ). b) Kur shtrohet qeshtja e kontestit te perzier ku si pale ne kontest paraqitet shtetasi i vendit (France).



Shmangia nga shtetesia si fakt vendimtar per shkak te Masave te Perkohshme

24

Rasti i dyte i shmangieve nga shtetesia si fakt vendimtar behet per shkak te “ Masave te Perkohshme “. Keto masa ndermerren per arsye se organet ose gjykatat e shtetit shtetas i te cilit eshte personi per statutin e te cilit shtrohet qeshtja nuk kane mundesi dhe nuk jane ne gjendje qe menjehere te ndermarrin masa konkrete per mbrojtjen e interesave te personit te cilat jane te domosdoshme dhe patjeter qe te ndermerren qofte per tu mbrojtur personi per statutin e te cilit behet fjale ose pasuri i tij ne shtetin ku ndodhet. 

Shtetesia si fakt vendimtar behet per shkaqe “Humanitare”

Shmangia nga zbatimi i ligjit nacional dhe kompetences se gjykates nacionale te marredheniet statusore vijne ne shprehje ne rastet kur personi eshte pa shtetesi (apatrid). Ne kete rast shtetesia nuk mund te sherbeje si fakt vendimt ngase personi per statusin e te cilit behet fjale nuk ka shtetesi dhe eshte apatrid. Ne ato raste si fakt vendimtar ne baze te te cilit percaktohet zbatimi i se drejtes se vendit ose te huaj dhe caktimi i kompetences se gjykates se shtetit te vendit ose te huaj sherben vendbanimi (Domicili) ose vendqendrimi , kurse ne disa shtete zbatohet shtetesia e fundit e personit per statusin e te cilit behet fjale. 

Roli i shtetesise si fakt vendimtar te marredheniet trashegimore me element te huaj

Te nje marredhenie konkrete trashegimore elementi i huaj mund te shprehet ne forma te ndryshme edhe ate kur trashegimlenesi (de Cuiusi) i cili ka vdekur ka pas vendbanimin ose vendqendrimin jashte shtetit shtetas i te cilit ka qene , elementi i huaj ne kete marredhenie shprehet ne Subjekt. Rasti i dyte eshte kur trashegimlenesi ka vdekur ne shtetetin shtetas i te cilit ka qene kurse masa trashegimore e tij gjendet ne shtetin e huaj ne kete rast elementi i hauj shprehet ne objekt. Rasti i trete kur trashegimlenesi ka vdekur ne shtetin shtetas i te cilit eshte edhe aty gjendet pasuria e tij por si trashegimtare paraqiten te huajt. Roli vendimtar te te gjitha keto marredhenia trashegimore me element te huaj konsiston ne percaktimin dhe pergjigjjen ne pyetjen se shtetasi i huaj mund te trashegoje sipas ciles se drejte dhe se per shqyrtimin e trashegimise a do te jete kompetente gjykata e shtetit te vendit apo gjykata e huaj. 

Shtetesia si fakt vendimtar per gezimin e te drejtave trashegimore

Ushtrimi (gezimi) i te drejtave trashegimore paraqitet si fakt vendimtar ne rastet kur i huaji duhet te gezoje te drejtat trashegimore edhe ndaj shtetasit te vendit edhe ndaj te huajit. Kurse te marredheniet statusore ushtrimi i te drejtave statusore te te hujave konsistonte vetem ne ushtrimin e ketyre te drejtave ndaj shtetasve te vendit dhe ne shtetin e vendit. E drejta e te huajit qe te trashegoje edhe sipas te drejtes sone konsiderohet si e drejte relativisht e rezervuar , e kushtezuar me reciprocitet. 

Shtetesia si fakt vendimtar per percaktimin e zbatimit te se drejtes kompetente te marredheniet trashegimore me element te huaj

Lidhur me rregullimin e permbajtjes se marredhenieve trashegimore me element te huaj shtetesia paraqitet si fakt vendimtar kryesisht te shtetet e emigracionit dhe e cakton p.sh: rendin ligjor te trashegimise , momentin nga i cili qelet trashegimia , pjesen e trashegimise se detyrueshme , ekzistimit ne sistemin konkret juridik te inistitutit : “Hereditas iaceens” (trashegimia e fjetur). Mirepo edhe te keto shtete ku shtetesia sherben si fakt vendimtar per ta percaktuar te drejten kompetente sipas te ciles do te qelet trashegimia e trashegimlenesit ekzsitojne dy sisteme : Sipas sistemit te pare , ne tere trashegimine edhe te trashegimia qe ka per objekt sendet e paluajtshme edhe te luajtshme zbatohet vetem nje ligj , ligji nacional i shtetesise se trashegimlenesit (lex nationalis) ,

25

ngase ne sistemet juridike te ketyre shteteve mbare trashegimia trajtohet si e njesuar (res universitas) dhe si fakt vendimtar merret shtetesia e trashegimlenesit. Sipas sistemit te dyte i cili e ka si pikenisje pluralitetin e trashegimise , ku mbisundon qendrimi se pasurite e paluajtshme e perbejne sovranitetin territorial te nje shteti , te trashegimia e paluajtshme zbatohet ligji i shtetit ku ndodhet masa trashegimore e paluajtshme (lex rei sitae) kurse per trashegimine e pasure se luajtshme zbatohet e drejta e shtetesise (lex nationalis) se trashegimlenesit.



Shtetesia si fakt vendimtar per caktimin e kompetences se gjykates te shqyrtimi i trashegimise me element te huaj

Shtetesia gjithashtu e ka rolin e faktit vendimtar edhe te percaktimi i kompetences se gjykates.Respektivisht ato shtete te cilat zbatojne ligjin e shtetesise (lex nationalis) te trashegimlenesit per rregullimin e permbajtjes se marredhenieve trashegimore me element te huaj si fakt vendimtar edhe per percaktimin e kompetences se gjykates e cila do ta shqyrtoje trashegimine e trashegimlenesit zbatohet shtetesia e tij. Megjithate edhe te keto shtete te cilet e zbatojne shtetesine e trashegimlenesit si fakt vendimtar per ta percaktuar kompetencen e gjykates sipas se ciles do te shqyrtohet trashegimia ajo nuk zbatohet per te gjithe masen trashegimore respektivisht , kompetenca e gjykates per ta shqyrtuar trashegimine e trashegimlenesit sipas shtetesise se tij , caktohet vetem per trashegimine e perbere nga sendet e luajtshme. Nderkaq per trashegimine e perbere nga sendet e paluajtshme , kompetente eshte gjykata e shtetit ku ndodhet trashegimia e paluajtshme (forum rei sitae) 

Kuptimi dhe llojet e vendbanimit si fakt i identifikimit –

Vendbanimi(domicili) njëlloj sikurse edhe shtetësia paraqitet si fakt identifikimi (fakt në bazë të të cilit krijohet elementi i huaj) në bazë të të cilit konstatohet prezenca (prania) e elementit të huaj juridiko-privat në subjekt. Në të drejtën ndërkombëtare private vendbanimi(domicili) është qendër e mardhënieve jetësore të një personi në një shtet të caktuar,që do të thotë se për të DNP është me rëndësi se ku ndodhet ajo qendër respektivisht në cilin shtet, dhe nuk është me rëndësi se në cilin vend (qytet) në kuadër të atij shteti. Sikurse në të drejtën e brendshme ashtu edhe në DNP ekzistojnë dy lloje të vendbanimit : a)vendbanimi me dëshirë (domicilium voluntarium) b)vendbanimi ligjor (domicilium necesarium)



Vendbanimi me dëshirë (domicilium voluntarium) -

Është qendra e mardhënieve jetësore të një personi në një shtet,e cila krijohet kur një person gjithmonë vendoset në atë shtet me qëllim që aty të banoj përgjithmonë.

26

Mirëpo jo të gjitha shtetet i pranojnë këto dy elemente: 1)Qëllimi që të vendoset në një shtet përgjithmonë dhe 2)Vendosja e përhershme në atë shtet. (Cilësimi para gjykatës gjithmonë zgjidhet sipas lex fori)

- Vendbanimi ligjor (domicilium necesarium) -

Është ajo qendër e mardhënieve jetësore që me ligj I caktohet kategorisë së caktuar të personave në një shtet për t’u mbrojtur interesat e tyre si dhe interesat e rrethit ku jetojnë ata. Në sistemet juridike të shteteve të ndryshme vendbanimi ligjor parashihet për kategori të ndryshme të personave, dhe ata : - Për persona që nuk kanë zotësi veprimi - në të gjitha shtetet konsiderohen personat e mitur dhe personat e sëmurë psiqik, kurse në disa shtete edhe plangprishësit dhe pijanecët që janë vënë nën kujdestari. - Përfaqësuaesit diplomatik dhe personat me status diplomatik – konsiderohen se kanë banim në vendin e shtetit ku shërbejnë. Për këtë çështje nuk shqyrtohet problemi i cilësimit. - Për funksionarët e lartë – në disa shtete parashihet vendbanim i veçantë - Për tregtarët – në disa shtete caktohet vendbanimi special,aty ku janë regjistruar në regjistrin tregtar ose ku e kanë selinë kryesore, por vetëm për mardhënie që janë të lidhura me ushtrimin e veprimtarisë tregtare.

-

Vendbanimi sipas origjinës –

Êshtë një lloj i veçantë i vendbanimit ligjor,i cili ekziston në disa shtete anglo-saksone. Krijohet nga momenti i lindjes,nuk ndryshohet me fitimin e zotësisë së veprimit (moshes madhore) dhe e përcjellë personin deri në vdekje. Ai caktohet në atë shtet ku e ka vendbanimin prindi (i ati) i tij në momentin e lindjes së femiut.

-

Kuazi-vendbanimi –

Për dallim nga llojet tjera të vendbanimit,ky lloj nuk është qendër e mardhënieve jetësore të një personinë kuptimin e plotë të fjalës. Ekszistojnë dy lloje të tij : 1. kuazi-vendbanimi i zgjedhur 2. kuazi-vendbanimi i notifikacionit

-

Kuazi-vendbanimi i zgjedhur - i cili është fiksion për ekzistimin e vendbanimit e ka prejardhjen nga Franca (domicile elu) dhe ekziston në disa shtete (romane). Palët kontraktuese me marrëveshje e caktojnë një vendbanim të përbashkët për të dy palët dhe vlenë vetëm për atë mardhënie juridike. Në këtë mënyrë palët heshtazi e caktojnë edhe kompetencën e gjykatës.

27

-

Kuazi-vendbanimi i notifikacionit – gjithashtu nuk është qendër e marrëdhënieve jetësore të një personi,por është vendi i caktuar nga i huaji për personin e autorizuar për pranimin dhe dorëzimin e shkresave gjyqsore në rastet kur i huaji nuk ka vendbanim në shtetin ku zhvillohet procedura gjyqsore.

-

Dëshmimi (të provuarit) e vendbanimit –

A. Që të provohet (dëshmohet) vendbanimi sipas dëshirës duhet të konstatohet se personi a është juridikisht i aftë për të vepruar, të ketë zotësi juridike,të jetë vendosur në një shtet, në disa shtete dëshmohet edhe vullneti se aty dëshiron të jetoj përgjithmonë (animus semperi vivendi). Plotësimi i kushteve të parapara vlerësohet sipas organit të shtetit para të cilit shtrohet çështja e të provuarit të vendbanimit (lex fori), e herë herë lex causa. B. Vendbanimi ligjor krijohet në rastet kur shprehimisht e cakton ligji, dhe ky vendbanim në shumicën e rasteve dëshmohet me anë të dokumentave zyrtare të lëshuara nga organet kompetente. Në qoftëse ky dokument përdoret në shtetin e huaj,atëherë është dokument i huaj publik dhe parimisht në aspektin ndërkombëtar duhet të legalizohet, por, ne traktat ndërkombëtar mund të parashihet suprimimi i legalizimit.

-

Roli i vendbanimit si fakt vendimtar –

Vendbanimi paraqitet si fakt vendimtar në bazë të të cilit përcaktohet zbatimi i së drejtës së shtetit të vendit ose të huaj dhe përcaktohet kompetenca e gjykatës së shtetit të vendit ose të huaj (dhe për mundësinë e ushtrimit-gëzimit të të drejtave të caktuara civile nga të huajt në teritorin e shtetit të vendit) te mardhëniet statusore dhe trashëgimore me element të huaj, edhe atë, kryesisht te shtetet e imigracionit.

- Te cilat shtete vendbanimi paraqitet si fakt vendimtar? -

Në shtetet e imigraciomit,vendbanimi si fakt vendimtar e ka rolin e njëjtë sikurse shtetësia te shtetet e emigracionit, tek të cilat gjithashtu paraqitet por ka rol subsidiar.

- Te cilat mardhënie juridike private me element të huaj paraqitet vendbanimi si fakt vendimtar ? –

Paraqitet te mardhëniet statusore dhe trashëgimore me element të huaj.

-

Vendbanimi si fakt vendimtar primar, roli i tij –

Vendbanimi në shtetet e imigracionit ka të njëjtin rol dhe rëndësi si fakt vendimtar (pikë e lidhjes) që e ka shtetësia në shtetet e emigracionit. Shtetet e imigracionit në të cilat vendbanimi si fakt vendimtar ka rol primar janë shtetet anglo-saksone,një numër i madh shtetesh të Amerikës jugore dhe qendrore etj.

28

Në këto shtete,për rregullimin e mardhënieve statusore,si dhe për rregullimin e disa mardhënieve familjare dhe trashëgimore, zbatohet e drejta e shtetit ku e ka vendbanimin personi statusi i të cilit duhet të rregullohet,respektivisht e drejta e shtetit ku e ka pasur vendbanimin trashëgimlënësi (de cuiusi). Gjitashtu te këto shtete,vendbanimi shërben si fakt vendimtar(pikë e lidhjes) për caktimin e kompetencës së gjykatës lidhur me zgjedhjen e kontesteve statusore dhe trashëgimore me element të huaj.

- Vendbanimi si fakt vendimtar subsidiar, roli i tij -

Në shtetet e emigracionit te të cilat shtetësia shërben si fakt vendimtar primar, vendbanimi shërben si fakt vendimtar subsidiar për gëzimin (ushtrimin) e të drejtave të caktuara civile nga të huajt,për zbatimin e të drejtës së huaj ose të vendit dhe për caktimin e kompetencës së gjykatës së vendit ose të huaj te mardhëniet trashëgimore me element të huaj.

- Vendbanimi si fakt vendimtar subsidiar për gëzimin e të drejtave civile nga të huajt -

Paraqitet dhe kjo për arsye se qëllimi i disa të drejtave të caktuara civile nga të huajt kushtëzohet me ekzistimin e vendbanimit të huaj në shtetin e vendit. Pra ai shërben si si fakt vendimtar në disa shtete lidhur me gëzimin e të drejtave relativisht të rezervuara nga të huajt në teritorin e shtetit të vendit. Se cilat të drejta do të kushtëzohen me ekzistimin e vendbanimit nga të huajt në teritorin e shtetit të vendit,varet nga çdo shtet në veçanti si dhe nga interesat konkrete.

-

Vendbanimi si fakt vendimtar subsidiar për caktimin e kompetencës së organit gjyqësor –

Në shtetet e emigracionit, vendbanimi si fakt vendimtar subsidiar ka rëndësi më të madhe gjatë caktimit të kompetencës së gjykatës, respektivisht shtetet e emigracionit të cilat e zbatojnë shtetësinë si fakt vendimtar primar te mardhëniet statusore dhe trashëgimore me element të huaj,vendbanimi (domicili) shërben si fakt vendimtar subsidiar për caktimin e kompetencës së gjykatës në shumicën e këtyre shteteve kur shtrohet çështja e shkurorëzimit të martesave të përziera. Gjithashtu, vendbanimi është fakt vendimtar në të drejtën ndërkombëtare procedurale sipas ligjit për zgjidhjen e kolizionit të ligjeve, ku vjen në shprehje posaqërisht gjatë përcaktimit të kompetencës ekskluzive të gjykatës,te kontestet martesore. Vendbanimi shërben si fakt vendimtar subsidiar për rregullimin e mardhënieve të njëjta të personave bipatridë apo apatridë.

-

Vendbanimi si fakt vendimtar subsidiar për caktimin e të drejtës kompetente

29

Paraqitet si fakt vendimtar subsidiar në disa raste (për caktimin e të drejtës kompetente) kur zgjidhja nuk mund të arrihet sipas ligjit të shtetësisë (lex nationalis). Sipas ligjit për DNP, vendbanimi si fakt vendimtar subsidiar paraqitet : 1. 2. 3. 4. 5.

Për shumë lloje të kontratave Për efektet juridike të martesës Për efektet e bashkësisë jashtëmartesore Për raportet mes prindërve dhe fëmijëve Për efektet juridike të adoptimit

-

Përkatësia e personave juridik si fakt identifikimi –

Roli i përkatësisë së personave juridik si fakt në bazë të cilit krijohet elementi i huaj juridiko-privat konsiston në identifikimin e prezencës së elementit të huaj në subjekt të mardhënieve juridiko-private dhe e ka të njëjtën detyrë (rol) si shtetësia dhe vendbanimi te personat fizik. Përkatësia (nacionaliteti) i personave juridik është lidhje juridike mes personit juridik dhe sovranitetit të shtetit konkret, sipas së cilës lidhje ai person është titullar i te drejtave të caktuara dhe është në juridiksionin e shtetit konkret.

-

Mardhëniet te të cilat përkatësia e personave juridik paraqitet si fakt identifikimi dhe roli i tij –

Përkatësia e personave juridik paraqitet si fakt identifikimi te mardhëniet statusore me element të huaj e ka rolin e njëjtë si shtetësia dhe vendbanimi te personat fizik. Përmes tij konstatohet prezenca e elementit të huaj në subjekt.

-

Personat juridik që kanë përkatësinë e një shteti dhe roli i tyre –

Janë personat juridik të së drejtës civile (private) dhe shteti me derivatet e tij. Pranimi i zotesisë juridike,krijesave të caktuara shoqërore paraqitet si nevojë e kërkresave konkrete që i ka imponuar jeta ekonomike dhe shoqërore. Pastaj për arritjen e qëllimeve të caktuara ekonomike në shoqëri nevojitet një periudhë kohore relativisht e gjatë, që dukshëm e tejkalon kohëzgjatjen e jetës mesatare njerëzore. Personat juridik të së drejtës civile janë me rëndësi të veçantë për DNP sepse përmes tyre realizohet qarkullimi dhe këmbimi i mallrave dhe shërbimeve,dhe se vazhdimisht janë prezent nëpër tregjet e ndryshme të botës, ku me ta hyjnë në mardhënie juridiko-private edhe personat fizik, madje edhe shtetet.

-

Si konstituohet përkatësia e personave juridike në rrethana normale? –

Në sistemet juridike të shteteve zbatohen më tepër kritere në bazë të të cilave caktohet përkatësia e personave juridik në rrethana normale.

30

A.Përkatësia e personave juridik caktohet sipas vendit të selisë së administratës – këtë sistem e zbatojnë më tepër shtete të Evropës kontinentale (Austri,Gjermani,Zvicërr,Francë,Suedi). Sipas këtij kriteri,personi juridik e ka nacionalitetin e shtetit në të cilin faktikisht ndodhet selia e organit kryesor. B. Përkatësia e personit juridik caktohet sipas vendit të regjistrimit (themelimit) – sipas këtij kriteri,personi juridik e ka nacionalitetin e atij shteti në të cilin është regjistruar. C. Përkatësia e personit juridik caktohet sipas qendrës së aktiviteteve ekonomike – sipas këtij kriteri perkatësia e personave juridik caktohet sipas qendrës së aktiviteteve ekonomike të personit juridik. Sipas këtij sistemi,personi juridik edhepse e ka përkatësinë e shtetit tjetër,do të konsiderohet si i vendit në qoftëse aty është qendra e aktiviteteve të tija ekonomike.

-

Si konstatohet përkatësia e personave juridik në rrethana të jashtëzakonshme? –

Në rrethana të jashtëzakonshme,sidomos në gjendje lufte,si kriter përkatësisht si fakt në bazë të cilit konstatohet përkatësia e personit juridik merret se kush e bënë kontrollin e kapitalit të personit juridik. *Për më tepër lexoni “Kolizioni i përkatësisë së personit juridik”, faqe 252-253)

-

Përkatësia e personave juridik si fakt vendimtar –

Përkatësia e personave juridik është fakt vendimtar vetëm te mardhëniet statusore juridiko-private me element të huaj. Te këto mardhënje si subjekt paraqiten personat juridik të së drejtës civile (private) dhe përkatësia e tyre shërben si fakt vendimtar lidhur me të drejtat civile te te huajve (personave fizik dhe juridik) që në territorin e shtetit të vendit të ushtrojnë të drejta të caktuara civile si dhe caktimit të kompetencës së organit (gjykatës) së shtetit të vendit apo të huaj,ose caktimit të zbatimit të së drejtës së shtetit të vendit ose të drejtës së shtetit të huaj.

-

Përkatësia e personave juridik si fakt vendimtar primar te caktimi i kompetencës së gjykatës –

Në rastet kur shtrohet çështja e likuidimit të personit juridik,si fakt vendimtar primar zbatohet përkatësia e personit juridik dhe për likuidim është kompetente gjykata e shtetit përkatësinë e të cilit e ka edhe personi juridik.

-

Përkatësia e personit juridik si fakt vendimtar subsidiar te caktimi i kompetencës së gjykatës –

Përkatësia e personit juridik shërben si fakt vendimtar subsidiar në legjislacionet e një numri të konsiderueshëm shtetesh në qoftë se te mardhënjet kontraktuese me element të huaj juridiko-privat krijohen konteste midis palëve kur ato nuk e kanë caktuar me marrëveshje të drejtën kompetente. Kjo ndodhë sidomos në rastet kur personi juridik e ka përkatësinë e shtetit të vendit dhe detyrimi nga mardhëniet kontraktuese duhet të plotësohen në teritorin e shtetit të

31

vendit. Në këto situata,është kompetente si zakonisht gjykata e shtetit përkatësinë e të cilit e ka personi juridik (ngjajshëm me rregullimin e caktimit të kompetencës për personat fizik – actor sequitur forum rei) .

-

Përkatësia e personit juridik si fakt vendimtar për caktimin e zbatimit të së drejtës kompetente te mardhëniet statusore –

Kur njihet dhe pranohet një person juridik edhe jashtë kufijve të shtetit ku është themeluar,atëherë ai është bartës i të drejtave dhe detyrimeve në shtetet tjera. Kjo nënkupton se për mardhëniet statusore të personit juridik zbatohet ligji nacional i tyre.

-

Përkatësia e personit juridik si fakt vendimtar për caktimin e zbatimit të se drjtës kompetente te mardhëniet detyrimore –

Për llojet tjera të mardhënieve juridiko-private me element të huaj,posaçërisht për mardhëniet detyrimore dhe juridiko-sendore me element të huaj,zbatimi i të drejtës kompetente do të varet nga faktet vendimtare nga të cilat varet edhe zbatimi i të drejtës së huaj ose të vendit edhe për personat fizik.

-

Përkatësia e personit juridik si fakt vendimtar për gëzimin e të drejtave civile –

Çdo shtet në sistemin e vet juridik përmbanë dispozita për pozitën (statusin) e personave juridik të huaj.Vëllimi i ushtrimit të drejtave të caktuara civile nga personat juridik që kanë nacionalitet të huaj në territorin e shtetit të vendit caktohet ekskluzivisht nga sistemi juridik i shtetit të vendit. Personat juridik të cilët e kanë përkatësinë e shtetit të vendit,megjithatë gëzojnë dukshëm të drejta më të mëdha civile se personat juridik që kanë nacionalitet të shtetit të huaj.

-

Te cilat mardhënie juridiko-provate me element të huaj vendi ku gjendet sendi shërben si fakt identifikimi ? –

Vendi ku gjendet sendi si objekt i punës juridike paraqitet te të gjitha kategoritë juridiko-private edhe te mardhëniet juridiko-sendore, trashëgimore, detyrimore si dhe te mardhëniet pronësore familjare. Te të gjitha këto kategori të mardhënieve juridiko-private,objekti i punës juridike mund të jetë i shprehur si i huaj, të gjendet në teritorin e shtetit të huaj.

-

Vendi ku gjendet sendi jotrupor (kërkesa) si fakt identifikimi –

Në disa sisteme juridike, si vend ku gjendet sendi,përkatësisht kërkesa,konsiderohet vendi ku është domicili (vendbanimi) i debitorit, kurse në disa shtete vendbanimi i kreditorit. Në këtë rast,shtrohet çështja e cilësimit të

32

nocionit juridik të vendit ku gjendet sendi jotrupor (kërkesa). Cilësimi bëhet sipas të drejtës së shtetit para organit të cilit shtrohet çështja (lëx fori). -

Kuptimi i përkatësissë së mjeteve themelore të transportit –

Përkatësia e mjeteve themelore të transportit është lidhje juridike midis sovranitetit të shtetit konkret dhe mjeteve themelore të transportit (anijes,aeroplanit dhe trenit), edhe atëherë kur këto mjete ndodhen jashtë territorit të shtetit përkatësinë e të cilit e kanë. Mjetet themelore të transportit trajtohen si sende të paluajtshme.

-

Si konstatohet përkatësia e mjeteve themelore të transportit dhe roli i tyre si fakt identifikimi –

Përveç që përkatësia e mjeteve themelore të transportit dokumentohet me anë të regjistrave ku ato janë regjistruar, gjithashtu si shenja të jashtme për përkatësinë e këtyre mjeteve shërbejnë edhe flamuri (lex banderae) që e përdorë anija gjatë lundrimit, përkatësisht shenjat nacionale të aeroplanit dhe trenit për regjistrimin e tyre. Kjo formë e përkatësisë së mjeteve themelore të transportit parashihet edhe me konventan ndërkombëtare. Roli i tyre konsiston në identifikimin e prezencës së elementit të huaj në mardhëniet juridiko-private. Andaj, nëse ka element të huaj në mardhënjen juridiko-private ajo çështje do të rregullohet me normat e DNP.

-

Faktet vendimtare në objekt të mardhënjeve juridiko-private me element të huaj dhe roli i tyre –

Vendi ku gjendet sendi dhe nacionaliteti i mjeteve themelore të transportit përveç që paraqiten si fakte të identifikimit, gjithashtu janë edhe fakte vendimtare. Funksioni i fakteve vendimtare kur elementi i huaj juridiko-privat shfaqet në objekt të mardhënjeve konkrete,konsiston në përcaktimin e ushtrimit të të drejtave civile,se cila gjykatë do te jetë kompetente dhe se cilat norma juridiko-private (e drejta e cilit shtet) do të zbatohet.

-

Vendi ku gjendet sendi si fakt vendimtar –

Vendi ku gjendet sendi është fakt vendimtar vetëm te mardhëniet juridiko-sendore me element të huaj, psh. te pronësia,servitutet,pengu i dorës,hipoteka,qiraja etj. Varësisht nga fakti se ne territorin e cilit shtet ndodhet sendi që është objekt i mardhënies juridike,do të përcaktohet se i huaji a mund të ushtrojë të drejta të caktuara mbi atë send,do të caktohet kompetenca e gjykatës së vendit ose e huaj dhe do të zbatohet e drejta e vendit ose e huaj.

-

Vendi ku gjendet sendi si pikë e lidhjes te sendet e paluajtshme –

Te mardhëniet juridiko-sendore me element të huaj që kanë për objekt sendet e paluajtshme zbatohet e drejta e vendit ku ndodhen sendet e paluajtshme (lex rei sitae) dhe se për ato mardhënie është kompetente gjykata e shtetit në

33

teritorin e të cilit gjenden sendet e paluajtshme. Kjo rregull (lex rei sitae) gjen zbatim për arsye teorike, arsye praktike dhe arsye esenciale (të vërteta).

-

-Vendi ku gjendet sendi si fakt vendimtar për gëzimin e të drejtave civile nga të huajt –

Shërben si fakt vendimtar te gëzimi i të drejtave sendore nga të huajt për paluajtshmëritë.Në këto raste vendi ku gjendet sendi zbatohet si fakt vendimtar,për arsye se i huaji nuk mund të gëzojë të drejta mbi paluajtshmëritë në qoftëse ato gjenden në zona të caktuara të shtetit, si psh. në brezin kufitar, për arsye të ndryshme (ekonomike,politike dhe të sigurisë).

-

Vendi ku gjendet sendi si fakt vendimtar për caktimin e zbatimit të së drejtës kompetente te sendet e pavlefshme –

Gjithashtu është edhe fakt vendimtar për caktimin e zbatimit të së drejtës,te fitimi i pronësisë (origjinere ose derivative), te mardhëniet tjera juridiko-sendore (hipoteka,servitutet) dhe te forma e kontratave që kanë për objekt pasuritë e paluajtshme. Te fitimi i pronësisë ndaj paluajtshmërive qoftë në mënyrë origjinere apo derivative lex rei sitae zbatohet pothuajse në të gjitha legjislacionet (në mënyrë universale). Pra sipas ligjit të shtetit ku gjendet paluajtshmëria përcaktohet edhe momenti (koha) e fitimit të pronësisë. Te mardhëniet tjera juridiko-sendore që kanë për objekt sendet e paluajtshme si psh te hipoteka dhe servitutet,vendi ku gjendet sendi i paluajtshëm gjithashtu merret si fakt vendimtar në bazë të të cilit përcaktohet se a do të zbatohet e drejta e shtetit të vendit apo e shtetit të huaj.

-

Vendi ku gjendet sendi si fakt vendimtar për caktimin e zbatimit të së drejtës kompetente te sendet e luajtshme –

Te mardhëniet juridiko-sendore që kanë për objekt sendet e luajtshme (p.sh. pengu,hipoteka) vendi ku gjendet sendi (lex rei sitae) është fakt vendimtar në një numër të konsiderueshëm shtetesh,por nuk është pranuar në mënyrë universale. Si alternativë, zbatohet parimi se sendet e paluajtshme e ndjekin (përcjellin) pronën (mobilia sequantur personam). Andaj mund të thuhet se përcaktimi i zbatimit të drejtës së shtetit të vendit osë të huaj në mardhëniet juridiko-sendore që kanë për objekt sendet e luajtshme bëhet sipas dy mënyrave : 1.Sipas sistemit të parë,e drejta kompetente caktohet varësisht nga vendi ku gjendet sendi (lex rei sitae).

34

2.Sipas sistemit të dytë që është alternativë e të parit,dhe e ka prejardhjen nga koha e feudalizmit,bazohet në fiksionin se zbatimi i të drejtës së vendit ose të huaj që kanë për objekt sendet e luajtshme përcaktohet sipas rregullës mobilia sequintur personam, përkatësisht sendet e luajtshme e ndjekin pronarin,dhe se pronësia dhe të drejtat tjera sendore fitohen dhe pushojnë sipas të drejtës personale të pronarit,të drejtës së shtetësisë ose të vendbanimit të pronarit të sendit të luajtshëm.

-

Faktet vendimtare për caktimin e zbatimit të së drejtës kompetente te sendet në transit (Res in transitu) –

Në teori propozohet zbatimi i lex loci destinationis si fakt vendimtar.Megjithatë,zbatimi i këtij fakti vendimtar i bëhen disa vërejtje dhe kufizime.Kështu psh. zbatimi i këtij fakti vendimtar krijohet në rastet kur shtrohet çështja e efekteve juridike për punët juridike që lidhen derisa sendi gjendet në transit. Mirëpo,në qoftëse transiti ndërpritet (psh. sekuestrohet malli në shtetin e transitit), atëherë duhet të zbatohet lex rei sitae. Gjithashtu theksohet se nuk ka bazë juridike për zbatimin e lex loci destinationis në qoftëse sendi udhëton me pronarin (psh. në qoftëse pronari e shet orën e dorës ose e ka peng). Në këto raste,propozohet si fakt vendimtar të zbatohet ligji i shtetit ku ndodhet sendi (lëx rei sitae) ose ligji i shtetësisë së pronarit (lex nationalis).

-

Përkatësia e mjeteve themelore të transportit si fakt vendimtar (roli) –

Roli i faktit vendimtar te përkatësia e mjeteve themelore të transportit (anijeve,mjeteve aero-fluturuese përkatësisht aeroplanëve dhe vagonëve të feronisë) konsiston me përvaktimin e mundësisë se mjetet themelore të transportit që kanë përkatësi të huaj në territorin e shtetit të vendit a mund të gëzojnë të drejta të caktuara civile,të përcaktrojnë kompetencën e gjykatës së shtetit ose të huaj te kontestet juridiko-sendore me element të huaj që kanë për objekt mjetet themelore të transportit dhe të përcaktojnë zbatimin e të drejtës kompetente te marrëdhënjet juridiko-sendore dhe te marrdhëniet kontraktuese që krijohen lidhur me mjetet themelore të transportit.

-

Përkatësia e mjeteve themelore të transportit si fakt vendimtar për gëzimin e të drejtave civile nga të huajt –

Parimisht, si rregull caktimi i transitit dhe vëllimit të anijes bëhet sipas sistemit juridik të shtetit përkatësinë e të cilit e ka anija,përkatësisht flamurit të shtetit që valon gjatë lundrimit. E drejta e kabotazhit përkatësisht bartja e udhëtarëve dhe mallrave mes dy limaneve ose aeroporteve në territorin e shtetit të vendit,parimisht,i lejohet vetëm anijes ose aeroplanit që ka përkatësi të shtetit të vendit. Njëjtë vlenë për anijet në ujërat territoriale sa i përket të drejtës së peshkimit.Mirëpo mund ti njihet edhe anije së huaj me marrëveshje reciproke mes shteteve.

-

Përkatësia e mjeteve themelore të transportit si fakt vendimtar për përcaktimin e kompetencës së gjykatës –

35

Kompetenca e gjykatës për shqyrtimin e kontesteve juridiko-sendore që kanë për objekt anijen ose aeroplanin përcaktohet sipas regjistrimit të këtyre mjeteve në regjistrat e shteteve konkrete. Kurse, kompetenca e gjykatës së shtetit, nacionalitetin e të cilit e kanë vagonët e ferorisë,zbatohet vetëm te kontestet lidhur me përgjegjësinë e ferorisë që kanë të bëjnë me kërkesat nga kontrata për transportin,që parashihet edhe në konventën për transportin e udhëtarëve dhe mallrave në ferori.

-

Përkatësia e mjeteve themelore të transportit si fakt vendimtar për caktimin e të drejtes kompetente –

Praktika dhe legjislacionet e shteteve parashohin se për caktimin e të drjtës kompetente të merret nacionaliteti i mjeteve themelore të transportit. Në të drejtën e krahasuar, gjithashtu të gjitha çështjet lidhur me të drejtën e pronësisë mbi mjetet themelore të transportit zgjidhen sipas ligjit të flamurit (lex banderae), përkatësisht sipas ligjit të nacionalitetit, nga momenti i regjistrimit të tyre në regjistrat adekuatë,ngase prej atëherë e fitojnë statusin e mjeteve themelore të transportit.

-

Faktet e identifikimit ne të drejta dhe detyrime, roli i tyre –

Si fakte në bazë të të cilave shfaqet elementi i huaj juridiko-privat në të drejta dhe detyrime janë : vendi i lidhjes së punës juridike, vendi i përmbushjes së punës juridike, vendi i selisë së gjykatës dhe vendi i kryerjes së veprimit kundërligjor. Përmes tyre identifikohet prania e elementit të huaj në mardhënien juridiko-private.

-

Faktet vendimtare te mardhëniet detyrimore me element të huaj –

Zakonisht merren dy lloje të fakteve vendimtare për caktimin e të drejtës kompetente dhe kompetencës së gjykatës. 1.Lidhur me përmbajtjen e disa marrëdhënieve kontraktuese, si fakt vendimtar për zbatimin e të drejtës së shtetit ose të huaj, për caktimin e kompetencës së gjykatës, merret vullneti i palëve (lex autonomia). Kurse si fakt vendimtar subsidiar merret ose vendi i lidhjes së punës juridike, ose vendi i përmbushjes së saj ,selia e gjykatës apo kumulativisht të tria këto. *Kjo është edhe përgjigja e pyetjes 63 – Faktet vendimtare te përmbajtja e marrdhënieve kontraktuese me element të huaj

2.Kur shtrohet çështja e formës së mardhënieve kontraktuese me element të huaj juridiko-privat si fakt vendimtar merret vendi i lidhjes së punës juridike (locus regit actum).

- Autonomia e vullnetit të palëve –

36

Autonomia e vullnetit të palëve përfaqëson njërin nga instrumentet juridike për caktimin e të drejtës kompetente dhe organit kompetent lidhur me të drejtat dhe detyrimet e palëve që dalin nga kontrata me element të huaj, e që palët kontraktuese mund ta shfrytëzojnë me dëshirën e tyre, por nuk janë të detyruar me ligj.

-

Autonomia e vullnetit të palëve si fakt vendimtar dhe kufinjtë e zbatimit –

Duhet të kihet kujdes se autonomia e vullnetit të palëve zbatohet si fakt vendimtar vetëm te dispozitat në lëmin e të drejtës kontraktuese. Nga burimet tjera (traktate apo zakone ndërkombëtare si dhe me normat administrative) mund të dalin kufizime në zbatimin e autonomisë së palëve. Dhe atë tek lëmi i transportit ndërkombëtar dhe paluajtshmëritë.



Llojet e autonomisë së vullnetit të palëve

Autonominë e vullnetit të palëve që u trajtua më sipër , është autonomi e shfaqur (shprehur) e vullnetit të palëve dhe vjen në shprehje kur palët në mënyrë ekskluzive përkatësisht shprehimore (expressis verbis) përcaktojnë se cila e drejtë do të zbatohet për rregullimin e marrëdhënies kontraktuese të tyre. Andaj varësisht nga rrethanat se si është zgjedhur e drejta kompetente nga palët kontraktuese dallohet : a) Autonomia e shprehur (e shfaqur) e vullnetit të palëve – ( është atëherë kur palët në mënyrë të shprehur expressis verbis e përcaktojnë të drejtën e cila do të zbatohet për rregullimin e marrëdhënies së tyre kontraktuese. Palët me dëshirë përcaktojnë se cila e drejtë do të zbatohet për rregullimin e përmbajtjes së kontratës me element të huaj). b) Autonomia e heshtur (tacito consensu) e vullnetit të palëve – (është në qoftë se palët në mënyrë të qartë dhe shprehimisht nuk e caktojnë të drejtën kompetente , atëherë nga disa indicie që janë të përmbajtura në kontrat mund të përfundohet së palët kanë pasur parasysh një të drejtë konkrete e cila duhet të zbatohet për rregullimin e marrëdhënies kontraktuese të tyre). Këtu shtrohen dy pyetje me rëndësi edhe atë e para , ka të bëjë me momentin nga i cili shfaqet indiciet për zgjedhjen e të drejtës heshturazi duhet të ekzistojnë në kontrat , dhe e dyta , cilat janë ato indicie qe duhet të merren parasysh gjatë përcaktimit të së drejtës e cila është zgjedhur heshturazi.



Afati (koha) deri kur palët kanë të drejtë ta shfrytëzojnë autonominë

Gjithsesi se më së miri do të ishte në qoftë se palët në momentin e lidhjes së kontratës e zgjedhin edhe të drejtën kompetente. Kjo për arsye se palët që në fillim saktësisht e dinë pozitën dhe rolin e tyre gjatë lidhjes së kontratës , përkatësisht i dinë të drejtat dhe detyrimet e tyre.Mirëpo kjo nuk do të thotë se zgjidhja e së drejtës kompetente pas lidhjes së kontratës nuk do të ishte e nevojshme dhe e dobishme. Zgjedhja dhe përcaktimi i të drejtës kompetente nga vetë palët kontaktuese , qoftë edhe pas lidhjes së kontratës i eviton pasiguritë lidhur me te drejtën e zgjedhur dhe krijon mundësi për zgjidhjen dhe mënjanimin e problemeve juridike. Nga kjo që u tha më sipër , pra , lejohet edhe zgjedhja e më vonëshme e së drejtës kompetente por është e preferueshme që ajo të bëhet në momentin dhe kohën e lidhjes së kontratës. Çështja e momentit kohor të caktimit të së drejtës kompetente është përcaktuar edhe me konventën e Romës për të drejtën kompetente të detyrimeve kontraktuese të vitit 1980.

37



Kufizimi i autonomisë së vullnetit të palëve te “ Copëzimi ” (shlyerja) e kontratës

Deri tek zbatimi i më tepër të drejtave te kontratae njëjtë si zakonisht vjen për dy aryse edhe atë për shkak se ligji parasheh fakte vendimtare (pika të lidhjes) të ndryshme lidhur me çështje të ndryshme , si për shembull , një fakt vendimtar parashihet për formën e kontratës , kurse fakti tjetër tjetër vendimtar lidhur me të drejtat dhe detyrimet. Arsyeja e dytë është për shkak se palët kontraktuese mund të zgjedhin të drejta të ndryshme lidhur me pjesët e ndryshme të kontratës ose sipas të drejtës të cilën e kanë zgjedhur palët , nuk mund t’i rregullojnë të gjitha çështjet sipas asaj të drejte , kështu që krijohet mundësia për çështjet tjera të zbatohet ndonjë e drejtë tjetër në të cilën dërgojnë normat e kolizionit të gjykatës para së cilës shtrohet çështja. Ligji i zgjidhjes së kolizionit të ligjeve me dispozitat e shteteve tjera parasheh tjera “shqyerjen” tipike te kontrata , për arsye se parasheh fakte vendimtare të ndryshme lidhur me formën përkatësisht përmbajtjen e kontratës. Ky ligj nuk parasheh rregulla që do ta pamundësonin ose do ta kufizonin “shqyerjen” e kontratës.



Përjashtimi i autonomisë së vullnetit te disa marrëdhënie kontraktuese me element të huaj

Autonomia e vullnetit të palëve përjashtohet në tërësi në sistemet juridike të shteteve konkrete kur marrëdhëniet kontraktuese kanë për objekt sendet e paluajtëshme , anijet dhe aeroplanët. Gjithashtu autonomia e vullnetit të palëve përjashtohet në tërësi ose pjesërisht (varësisht nga sistemet juridike konkrete) te disa llojeve të kontratave , kryesisht te shumica e kontratave të cilat nuk e kanë prejardhjen nga e drejta romake. Kontrata të kësaj natyre janë ato ku vjen në shprehje intervenimi i shtetit , si psh : kontratat për punën , sigurime , detyrimet që dalin nga kambiali dhe çeku , te punët bursare etj. Gjithashtu , autonomia e vullnetit është përjashtuar te marrëdhëniet kontraktuese me element të huaj të cilat shtetet në mes veti i rregullojnë me burime ndërkombëtare në mënyre unike me norma materiale juridike. Kështu psh : te kontrata për shitblerjen e mallrave midis shteteve që zbatohet konventa e Vjenës për shitblerjen ndërkombëtare të mallrave. Në fund , autonomia e vullnetit është përjashtuar me dispozitat materiale juridike te punët bursare të cilat për shkak të natyrës dhe specifikave të tyre u nënshtrohen formaliteteve dhe kushteve të veçanta të bursës.



Autonomia e vullnetit të palëve si kriter (fakt vendimtar) për caktimin e kompetencës së gjykatës

Autonomia e vullnetit të palëve mund të paraqitet si kriter për përcaktimin e kompetencës së gjykatës ose arbitrazhit. Kjo do të thotë se palëve te marrëdhëniet kontraktuese me element të huaj , për shqyrtimin e marrëdhënies së tyre detyrimore u lejohet të caktojnë kompetencën e gjykatës së shtetit konkret ose të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Kompetencën e gjykatës ose të arbitrazhit të tregtisë së jashtme palët mund të caktojnë në mënyrë shprehimore ose heshturazi. Caktimi i kompetencës së arbitrazhit nga palët në mënyrë shprehimore bëhet me anë të marrëveshjes për arbitrazhin , kurse , i kompetencës së gjykatës me marrëveshje prorogative. Përveç që palët në mënyrë shprehimore (expresis verbis) mund ta caktojnë kompetencën e gjykatës , ata kanë të drejtë edhe heshturazi (tacito consensu) ta caktojnë kompetencën e gjykatës në dy mënyra : a) Duke u lëshuar në kontest para gjykatës pa mos kontestuar kompetencën e saj b) Duke e caktuar nga ana e palëve vendbanimin e zgjedhur (lloji i kuazi-vendbanimit) ne rast të kontestit , i cili vlen vetëm për atë rast.

38



Vendi i lidhjes së kontratës (lex loci contractus) si fakt vendimtar për rregullimin e përmbajtjes së kontratës

Lex locu contractus përkatësisht zbatimit të ligjit të vendit të lidhjes se kontratës është fakti vendimtar (pika e lidhjes) më i vjetër , i cili e ka prejardhjen nga koha e Bartolusit. Zbatimi i të drejtës së vendit të lidhjes së kontratës ka qenë i arsyeshëm në kohën kur transporti nuk ka qenë i zhvilluar sa duhet , kështu që janë paraqitur vështirësi të theksuara në komunikacion. Për këtë arsye , vendi i lidhjes së kontratës nuk ka qenë i rastësishëm dhe , lehtë ka mundur të verifikohet. Kontrat si zakonisht janë lidhur në panaire ku ka qenë prezente të dyja palët , kështu që vendi i lidhjes së kontratës e ka përcaktuar edhe të drejtën që do të zbatohet. Me zhvillimin e komunikacionit si dhe formave të llojllojshme të komunikimit përmes telefonit , teleprinterit , faksit si dhe e-mailit etj gjithnjë e më vështirë përcaktohet vendi i lidhjes së kontratës e që shpesh herë mund të jetë i rastësishëm kur psh : njëra palë është në kalim e sipër ose kur kontrata lidhet midis palëve në mungesë. Në kushtet bashkëkohore , ligji i vendit të lidhjes së kontratës zbatohet si fakt vendimtar ndihmës edhe atë vetëm në një numër të vogël të shteteve si psh : në kodin civil të Algjerisë (neni 18) , kodi civil i Perusë (neni 2095) , etj. Deri para disa dekadave Lex loci contractus ka qenë fakt vendimtar dominant në të drejtat Amerikane , Angleze , Zvicërane si dhe në të drejtat e disa shteteve tjera.



Vendi i përmbushjes së kontratës (Lex Loci Solutionis) si fakt vendimtar për rregullimin e përmbajtjes së kontratës

Lex loci Solutionis përkatësisht zbatimi i së drejtës së vendit të përmbushjes së kontratës so fakt vendimtar paraqitet më vonë se Lex Loci Contractus. Vendi i përmbushjes së kontratës nuk mund të jetë i rastësishëm , ngase ai është vendi , ku kontrata duhet të përmbushet dhe se lidhshmëria me vnedin e përmbushjes është çdo herë “Organike”. Megjithatë edhe te caktimi i vendit të përmbushjes së kontratës paraqiten vështirësi. Vendi i përmbushjes së kontratës lehtë mund të konstatohet , në qoftë se është theksuar në vetë kontratën ose në qoftë se është përmbushur kontrata. Mirëpo kontesti midis palëve shpeshherë paraqitet për shkak të mos përmbushjes së kontratës , kurse palët kontraktuese shpesh herë , nuk e caktojnë vendin e përmbushjes në kontratë kështu që shtrohet çështja e cilësimit të nocionit të vendit të përmbushjes.



Vendbanimi ose selia e debitorit të detyrimit karakteristikë si fakt vendimtar

Në teorinë juridike , këtë fakt vendimtar posaçërisht e përkrahin Schnitzer (Shnicer) , Savigny (Savinji) etj. Shnicer njëlloj si Savinji ka theksuar se , duhet të hulumtohet esenca e detyrimit , ngase në atë mënyrë mund të formohet (gjendet) edhe fakti vendimtar për kontratën. Sipas tij nuk duhet të kërkohet lidhshmëri me kontratën as përmes vendit të lidhjes, e as përmes vendit të përmbushjes (ekzekutimit) së kontratës , por , duhet të orientohemi kah raporti i vërtetë jetësor , kurse lidhja më e theksuar në një transaksion është lidhja përmes vendbanimit (domicilit) , përkatësisht selisë së asaj pale kontraktuese detyrimi i së cilës është karakteristik , për atë transaksion konkret. Kështu që për çdo kontratë mund të caktohet detyrimi karakteristik , për arsye se karakteristik është detyrimi që i diferencon (identifikon) llojet e ndryshme të kontratave. Në teorinë dhe praktikën e shteteve të ndryshme , vendbanimi (selia) i borxhliut të detyrimit (prestacionit) karakteristik gjithnjë e më tepër zbatohet si fakt vendimtar.



Lidhshmëria më e afërt si fakt vendimtar për caktimin e të drejtës kompetente

39

Dekadave të fundit lidhshmëria më e afërt përkatësisht më e ngushtë (most real connection) ose “zgjedhja hipotetike e të drejtës” gjithnjë e më tepër zbatohet si fakt vendimtar (pikë e lidhjes) lidhur me caktimin e të drejtës kompetente. Derisa faktet vendimtare klasike që e përcaktojnë të drejtën kompetente janë të fiksuara në normat e kolizionit në mënyrë mekanike , kështu që zbatuesi ska detyrim e as që mund ti vlerësojë lidhshmëritë e kontratës me shtetet konkrete ngase këtë e ka bërë ligjvënës. Përderisa kësaj metode të caktimit të së drejtës kompetente përmes faktit vendimtar qëndrojnë faktet vendimtare (pikat e lidhjes) suazore , ndër të cilat është lidhshmëria më e afërt (më e ngushtë). Megjithatë , parimi i lidhshmërisë më të afërt bën pjesë në faktet vendimtare suazore te të cilat vlerësimi i lidhjes juridike me marrëdhëniet konkrete nuk e ka bërë paraprakisht ligjvënësi , por kjo çështje i lëhet në dispozicion gjykatësit , kështu që ligjvënësi jep (përcakton) vetëm udhëzimet suazore. Parimi i lidhshmërisë më të afërt nuk i veçon si vendimtare një lloj të lidhjeve në kuadër të marrëdhënies jurudike , e gjithashtu nuk i veçon edhe sistemet juridike me të cilat marrëdhënia është e lidhur , por i lejohet gjykatësit që t’i hulumtojë dhe analizojë të gjitha lidhjet dhe duke i pasur në konsideratë të gjitha lidhjet (kuantitative dhe kualitative) të konstatojë se me cilën të drejtë marrëdhënia kontraktuese është më së afërmi e lidhur. Përparësia e zbatimit të parimit të lidhshmërisë më të afërt konsiston në mundësinë që i jepet gjykatës që ta zbatoj atë të drejtë që në momentin e pikërishëm do të ishte më e logjikshme.



Kombinimi i lidhshmërisë më të afërt dhe fakteve tjera vendimtare për caktimin e të drejtës kompetente

Gjatë zbatimit të parimit të lidhshmërisë më të afërt si fakt vendimtar (pikë e lidhjes) te marrëdhëniet kontraktuese krijohet pasiguria juridike lidhur me mundësinë që ky fakt vendimtar mund të interpretohet në mënyra të ndryshme. Për hirë të evitimit të këtyre mungesave dhe njëkohësisht që të ruhen përparësitë e parimit të lidhshmërisë më të afërt në të drejtën pozitive kombinohet ky parim me parimet tjera , përkatësisht me kriteret e drejtpërdrejta të ndërlidhjes me normën e kolizionit. Kështu që krijohet norma e kolizionit e llojit të veçantë , të cilën do ta emëronim si: “normë e hapur e kolizionit”. Qëllimi kryesor i këtyre kombinimeve konsiston në plan të parë të theksohet një ndërlidhje si e supozuar të cilën gjykata shpesh herë do ta zbatoj dhe do të jetë vendimtare në rast të dyshimit. Por megjithatë lejohet mundësia që gjykata ti shmanget zgjedhjes së supozuar kur në rastin konkret vërehet qartë se kjo lidhje nuk është aq sa duket reprezentative dhe karakteristike , dhe në qoftë se konstatohet se kontrata është e lidhur më së tepërmi dhe më për së afërmi me ndonjë të drejtë tjetër.



Faktet vendimtare për rregullimin e formës së marrëdhënieve detyrimore me element të huaj

Juristët kanë paraparë kritere (fakte vendimtare) që zbatohen edhe sot , sipas të cilëve forma e punëve juridike caktohet sipas vendit të krijimit të tyre (Locus Regit Actum). Kjo pikë e lidhjes duhet ta lehtësoj zhvillimin e qarkullimit juridik në përmasa ndërkombëtare në rastet kur akti juridik ndërmerret në territorin e shtetit tjetër midis shtetasve të vendit , ku dispozitat për formën dallohen dhe pamundësojnë krijimin e aktit juridik. Fakti vendimtar Locus Regit Actum zbatohet te të gjitha aktet juridike duke përfshirë jo vetëm deklarimin e vullnetit të palëve për formën (me shkrim ose me gojë) , por edhe për procedurën para organit administrativ ose gjyqësor , si psh : lidhur me procesverbalin për kujdestarinë , adoptimin , harimin e testamentit para gjykatës etj. Vështirësi të veçantë te kontratat shkakton zbatimi i rregullës Focus regit actum si fakt vendimtar në rastet kur kontrata lidhet “inter absentes” , përkatësisht kur palët kontraktuese në momentin e lidhjes së kontratës nuk ndodhen në të njëjtin vend .



Përjashtimet nga zbatimi i rregullës Locus Regit Actum

40

Diskutimet rreth zbatimit dhe detyrueshmërisë , respektivisht përjashtimit të kësaj rregulle fillojnë që nga përfaqërsuesit e parë të teorisë së statuteve. Kështu , Bartolusi (Bartolus) duke dëshiruar që t’i zhvillojë dhe lehtësojë marrëdhëniet tregtare është angazhuar për zbatimin e gjerë të rregullës Locus Regit Actum dhe ka theksuar se ajo duhet të zbatohet te të gjitha marrëdhëniet juridiko-private (si inter vivos ashtu edhe mortis causae) e pasaçërisht te punët juridike që kanë për objekt sendet e paluajtëshme. Këtë qëndrim e kanë përkrahur edhe ithtarët e Bartolusit e posaçërisht Dumoulin (Dimulen) , kështu që ka dominuar zbatimi i kësaj rregulle. Megjithatë mbrojtësit e interesave të feudalëve të asaj kohe , midis të cilëve dallohet D’Argantre (Darzhantre) , parimisht duke pranuar zbatimin e rregullës Locus Regit Actum parashohin disa përkufizime për zbatimin e kësaj rregulle te marrëdhëniet juridiko-private që kanë për objekt sendet e paluajtshme. Ai thekson se këto marrëdhënie në përgjithësi (te forma) do të aplikohet rregulla Lex Rei Sitae. Kjo rregull , përjashtohet nga zbatimi te disa punë juridike qoftë për shkak të specifikës dhe rëndësisë së objektit qoftë për shkak të vendit të lidhjes së punës juridike. Raste të tilla janë kur forma e punës juridike (locus regit actum) zëvendësohet me fakt tjetër vendimtar , përkatësisht te sendet e paluajtëshme zbatohet te e drejta e shtetit ku gjendet sendet e paluajtëshme (lex rei sitae). Po ashtu kjo rregull nuk zbatohet në rastet kur formave e punëve juridike është fakt vendimtar konstitutiv për vlefshmërinë e tyre , pra , zbatohet lex fori , ligji i shtetit para organit të cilit shtrohet çështja dhe në rastet kur shtrohet çështja e formës së akteve juridike ku zyrtarisht (ex officio) merr pjesë organi i shtetit të vendit.



Detyrueshmëria e zbatimit të rregullës Locus Regit Actum

Ekzistojnë dy qëndrime në doktrinën juridike lidhur me faktin se kjo rregull a është e detyrueshme ose fakultative. Sipas një qëndrimi , te forma e marrëdhënieve kontraktuese me element të huaj zbatimi i rregullës Locus Regit Actum ka karakter të detyrueshëm dhe forma e aktit patjetër duhet të përpilohet sipas ligjit të shtetit ku lidhet kontrata dhe nuk mund të zëvendësohet me formën tjetër. Sipas këtij qëndrimi te autorëve Aser , Pile etj , theksohet se kjo rregull është paraparë për shkak të sigurisë në qarkullimin juridik dhe më së miri kujdeset për koncepcionet e vendit të lidhjes , traditës , kulturës dhe të gjithë faktorëve të cilët ndikojnë në caktimin e formës që i përgjigjet natyrës së marrëdhënies , palëve të interesuara dhe rrethit ku lidhet kontrata. Ky qëndrim gjithashtu zbatohet nga një numër i vogël i legjislacioneve si psh : Kodet civile të Argjentinës , Portugalisë dhe Perusë ku parashihet se rregulla Locus Regit Actum ka karakter imperativ. Sipas qëndrimit tjetër , i cili është më i përhapur , rregulla Locus Regit Actum ka karakter fakultativ , që do të thotë se palët e interesuara në çdo rast konkret mund të përdorin jo vetëm formën që e parasheh kjo rregull por edhe format që i parashohin legjislacionet tjera , jo vetëm legjislacioni i vendit ku lidhet marrëdhënia juridiko-private me element të huaj. Përfaqësuesit e këtij qëndrimi theksojnë se rregulla Locus Regit Actum është e paraparë me qëllim që të lehtësojë dhe mundësojë lidhjen e marrëdhënieve juridiko-private me element të huaj. Fakultativiteti i kësaj rregulle do të thotë se forma nuk duhet patjetër të vlerësohet sipas të drejtës së vendit të lidhjes së kontratës , por mund të vlerësohet edhe sipas ndonjë të drejte tjetër. Zbatimi i të drejtës tjetër do të vinte në shprehje kur kontrata për nga forma nuk do të ishte e plotfuqishme sipas të drejtës së vendit të lidhjes , andaj mundësia sipas parimit (in favorem contractus) që kontrata me zbatimin e më tepër të drejtave të mbetet në fuqi.



Faktet vendimtare te përgjegjësitë jashtëkontraktuese – Deliktet juridiko-civile me element të huaj

Përveç që përgjegjësitë krijohen nga kontratat , krijohen edhe jashtë kontratave , respektivisht sipas ligjit (variae causarum figurae). Elementi i huaj juridiko-privat paraqitet te të dy llojet e përgjegjësive por faktet vendimtare për rregullimin e përgjegjësive dallohen. Në qoftë se keto marrëdhënie janë të lidhura me dy ose më tepër shtete anëtare shtrohet çështja e kritereve për caktimin e fakteve vendimtare. Për dallim nga të drejtat materiale të sistemeve juridike

41

të shteteve të ndryshme , ku parashihen pasoja të ndryshme juridike lidhur me veprimet kundërligjore nga të cilat janë shkaktuar dëme të ndryshme , rregullimi koliziv i kësaj çështjeje deri vonë ka qenë i unifikuar. Fakti vendimtar specifik për deliktet gjatë zhvillimi historik të së drejtës ndërkombëtare private i cili zbatohet një kohë të gjatë në mënyrë unanime . si në teoria ashtu edhe në praktikë dhe në legjislacionet e numrit më të madh të shteteve ka qenë rregulla Lex Loci Delicti Commissi , parim ky sipas të cilit zbatohet e drejta e shtetit ku është kryer delikti. Kohëve të fundit zbatimi i këtij fakti vendimtar e ka humbur primatin sidomos te dekliktet në komunikacion dhe se zbatimi i së drejtës ku është shkaktuar delikti nuk do të mjaftonte kështu që krijohen fakte tjera vendimtare alternative si në teori ashtu edhe në praktikë si dhe në disa sisteme juridike të shteteve të ndryshme.



Shmangiet që aplikohen te të gjitha tërësitë që e sajojnë të drejtën ndërkombëtare private dhe kuptimi i tyre

Arsyet për të cilat bëhet korrigjimi i normave të kolizionit , përkatësisht bëhen shmangiet nga normat e së drejtës ndërkombëtare private dallohen në mes veti te këto institucione qe do ti cekum në vijim. Shmangiet nga normat e së drejtës ndërkombëtare private te rendi publik “ndërkombëtar” bëhen për aryse se zbatimi i të drejtës së huaj është inkompitabile me parimet e sistemit juridik të shtetit të vendit. Te bishtërimi i ligjit vjen deri te shmangiet nga normat e kompetente në qoftë se palët i ndërrojnë faktet vendimtare konkrete me sjelljen individuale të tyre duke i bishtëruar të drejtës së shtetit të vendit , kështu që sipas dëshirës së tyre i ndryshojnë faktet relevante , i shmangien zbatimit të drejtës së shtetit të vendit dhe arrijnë qëllimin e tyre sipas normës tjetër të kolizionit dhe fakteve vendimtare të ndryshuara zbatohet e drejta e huaj. Te ridërgimi zbatohet shmangia nga normat kompetente për arsye se në normën e kolizionit të vendit dhe të huaj , ekzistojnë dallime në faktet relevante përmes së cilave përcaktohet e drejta kompetente. Korrektimi i normës së kolizionit , përkatësisht shmangiet nga normat kompetente në të drejtën ndërkombëtare private për shkak të zbatimit të retorsionit janë të arsyeshme në qoftë se janë në pajtim me parimet themelore të komunikimit ndërkombëtar. Shmangiet nga normat e të drejtës ndërkombëtare private (faktet vendimtare) karakterizohen në dy grupe : a) Shmangiet që zbatohen te të gjitha tërësitë që e sajojnë të drejtën ndërkombëtare private , përkatësisht rendin publik “ndërkombëtar” b) Bishtërimi i ligjit si dhe ridërgimi dhe retorsioni që zbatohen te disa tërësi që e sajojnë të drejtën ndërkombëtare private.



Përkufizimi i rendit publik “Ndërkombëtar”

Në doktrinën juridike janë të njohura dy lloje të përkufizimeve për rendin juridik “ndërkombëtar” : a) Përkufizimet Eklektike b) Përkufizimet Abstrakte - Sipas Përkufizimeve Eklektike , rendi publik “ndërkombëtar” nënkupton tërësinë e ligjeve imperative të cilat duhet patjetër të zbatohen gjatë rregullimit të marrëdhënieve juridiko-private me element të huaj. Sipas këtyre përkufizimeve , përcaktimi i përmbajtjes së rendit publik “ndërkombëtar” bëhet përmes numërimit të atyre normave imperative që automatikisht e përbëjnë këtë institucion. Tentimet e kësaj natyre janë bërë nga ana e profesorit kubanez , Bustamente në projektin e tij Codigo Bustamente , ku është orvatur ta unifikojë të drejtën ndërkombëtare të Amerikës Latine. Gjatë përpilimit të disa konventave që janë miratuar në Hagë janë bërë përpjekje që të numërohen normat me të cilat e

42

sajojnë rendin publik “ndërkombëtar”.Këto tendenca shumë pozitivisht janë vlerësuar nga disa autorë duke theksuar së në këtë mënyrë evitohet pasiguria juridike.Por ka pasur edhe mendime edhe të kësaj natyre ku theksohet se në bazë të kësaj metode nuk mund të arrihen rezultatet e mira. - Sipas përkufizimeve abstrakte në mënyrë të përgjithësuar theksohet se rendi publik “ndërkombëtar” është një institut me karakter të jashtëzakonshëm dhe se rrethi i normave që e sajojnë rendi publik të një shteti mund të përfshihen me një klauzolë të përgjithshme. Sipas një qëndrimi ky institut vjen në shprehje atëherë kur e drejta e huaj duhet të zbatohet ose aktgjykimi i huaj që duhet të njihet dhe ekzekutohet , janë në kundërshtim me praktikën legjislative të një shteti (Batifol). Sipas qëndrimit tjetër , rendi publik “ndërkombëtar” zbatohet atëherë kur ekziston inkompatibiliteti (pa pajtueshmëria) midis të drejtës së huaj dhe të drejtës së shtetit të vendit , respektivisht kur zbatimi i të drejtës së huaj është në kundërshtim me doket (zakonet) e mira ose me ato dispozita që patjetër duhet të zbatohen (Niboyet).



Shfaqja e rendit publik “ndërkombëtar”

Qysh te post-glosatorët hasen mendime juridike të asaj natyre ku rendi publik “ndërkombëtar” paraqitet si shkas për refuzimin e zbatimit të së drejtës së huaj. Bartolus de Sassofferato (1314-1355) statutet personale të cilëve parimisht u është e njohur veprimi eksterritorial i ka ndarë në dy grupe edhe atë në : privilegia favorabilia (të përshtatshme) dhe privilegia adiosa (diskriminuese të papërshtatshme). Gjithashtu edhe përfaqësuesit e shkollës Holandezo-Flamane (Ulrich Huber , Johanes Voet , Paul Voet) vëmendje të veçantë i kushtojnë institutit të rendit publik “ndërkombëtar”. U.Huber (1636-1694) në veprën: “Praelectiones iuris civilis” në aksiomën e tretë parasheh se ligjet e çdo populli nga kurtazia çdo kund zbatohen , në qoftë se nuk janë në kundërshtim me të “drejtën e sunduesit të popullit të tij”. Njohuritë bashkëkohore (moderne) për rendin publik “ndërkombëtare” fillojnë në shekullin XIX nga ana e Friedrich K.Savigny (1779-1861) i cili edhe pse shprehimisht nuk e përmend këtë institut dallon më tepër mënyra të shmangieve nga zbatimi i normave të kolizionit. Është nisur nga parimi se “Bashkësia juridike e popujve të civilizuar” e imponon zbatimin e të drejtës së huaj. Kuptim tjetër , rendit publik “ndërkombëtar” i ka dhënë shkolla italiane e shekullit XIX. Përfaqësuesi kryesor i kësaj shkolle , Pasquale S. Mancini (1817-1888) ka paraparë se ky institut është njëri nga parimet themelore të së drejtës ndërkombëtare private. Pra rendi publik “ndërkombëtar” i cili sipas Savigny-ut shërbente si kriter i jashtëzakonshme për zbatimin Lex Fori te rregullimi i marrëdhënieve juridiko-private ku do të duhej të zbatohej e drejta e huaj , shëndrrohet në parim mbi të cilin mbështetet zbatimi i çdo ligji që ka rëndësi territoriale.



Emërimi i rendit publik “ndërkombëtar”

Në doktrinën Franceze , termi rendi publik “ndërkombëtar” (order public internacional) për të parën herë është përdorur në vitin 1802 gjatë hartimit të kodit civil ,edhe atë nga Bouly (buje) Emërtimi si “Ordre public internacional” përdoret kur dëshirohet të bëhet dallimi se në rendin publik “ndërkombëtar” nuk përfshihen të gjitha normat e natyrës imperative që e sajojnë sistemin juridik të një shteti. Në shtetet AngloAmerikane instituti “publicy policy” ka një rëndësi shumë më të vogël se “order public” në të drejtën e shteteve të Europës kontinentale , për arsye se ndryshojnë koncepcionet për zbatimin e tij dhe se gjykata në këto shtete ka në dispozicion një sërë instrumentesh juridike që nuk ekzistojnë në sistemet juridike të Europës për ta refuzuar efektin e të drejtës së huaj. Pra rendi pubik “ndërkombëtar” mund të zbatohet jo vetëm për refuzimin e zbatimit të së drejtës së huaj por edhe të drejtës së shtetit tjetër federativ.

43



Karakteri nacional dhe relativ i rendit publik “ndërkombëtar”

Dispozitat juridike që e sajojnë rendin publik “ndërkombëtar” kanë karakter nacional , për aryse se çdo shtet në mënyrë parimore cakton se cila është përmbajtja e këtij instituti. Nuk ekziston rend publik “ndërkombëtar” që do të ishte i përbashkët për të gjitha shtetet , por ekzistojnë aq rende publike sa ekzistojnë edhe sisteme juridike që mbrohen me anë te rendit publik. Janë të natyrës specifike për çdo shtet individual dhe për këtë arsye rendi publik “ndërkombëtar” ka karakter nacional. Dispozitat që e caktojnë përmbajtjen e rendit publik “ndërkombëtar” janë të karakterit relativ. Në të njëjtin shtet me ndryshimin e rregullimit shoqëror , sistemit juridik , koncepcioneve morale të atij shteti dhe të shumë rrethanave që në mënyë të drejtpërdrejtë ose tërthorazi mund të ndikojnë në formimin e nocioneve juridike të shtetit në fjalë. Normat juridike që sajojnë rendin publik “ndërkombëtar” shpesh herë në sistemet juridike të shteteve të ndryshme , identifikohen me normat e karakterit imperativ (jus cogens).



Roli progresiv dhe reaksionar i rendit publik “ndërkombëtar”

Koncepcionet për rendin publik “ndërkombëtare” gjatë historisë janë ndryshuar gati se në çdo shtet dhe është varur nga ajo se cila klasë është në pushtet , me çfarë qëllimesh dhe kundër kujt e zbaton këtë institut. Atëherë kur ka shërbyer për mbrojtjen dhe sigurimin e të drejtave individuale të çdo individi dhe zhvillimin e forcave progresive , kuptuar në mënyrë më optimale rolin e rendit publik “ndërkombëtar” që konsiston në ngushtimin e hapësirës së zbatimit të drejtës së huaj dhe zgjerimit të zbatimit të së drejtës së vendit , megjithatë nuk ka dyshim se ka luajtur një rol me rëndësi për zhvillimin e njerëzimit në përgjithësi. Si argument për rolin progresiv të këtij instituti kur vështrohet jo vetëm si kategori historike por edhe si kategori juridike , theksohet zbatimi i tij kundër robërisë gjatë luftës seceioniste në SHBA.



Pasojat e zbatimit të rendit publik “ndërkombëtar”

Në qoftë se e drejta e huaj tek zbatimi i së cilës dërgon norma e kolizionit tp shtetit të vendit është inkompatibile me rendin publik të shtetit të vendit , atëherë efektet e institutit të rendit publik konsistojnë në shmangien nga norma e kolizionit të shtetit të vendit dhe evitohet zbatimi i të drejtës së huaj , kështu që çështja rregullohet sipas rregullave dhe parimeve të drejtës së shtetit të vendit. Edhe ligji për zgjidhjen e kolizionit të ligjeve me dispozitat e shteteve tjera përmban norma që e refuzojnë zbatimin e të drejtës së huaj dhe njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja gjyqësore dhe të arbitrazhit në qoftë se janë në kundërshtim me rendin publik “ndërkombëtar”. Në doktrinën juridike theksohet se zbatimi fleksibil i rendit publik “ndërkombëtar” nga organet e shtetit të vendit shpie deri te kufizimi i zbatimit të drejtës së huaj dhe zgjerimit të zbatimit të drejtës së shtetit vendit. Megjithatë nuk ekziston pajtueshmëria në doktrinën juridike se kur dhe sipas cilave kritere do të bëhet korrektimi i normës së kolizionit por i lëhet gjykatësit ose ndonjë organi tjetër kompetent të shtetit të vendit para të cilit shtrohet çështja duke u nisur nga formulimet e përgjithësuara të rendit publik “ndërkombëtar” për çdo rast konkret të vlerësojë se a është cënuar ky institucion. Dhe për këtë arsye organi i shtetit të vendit (gjykatesi) ka liri të plotë dhe sipas bindjes së lirë të tij vlerëson cënimin e parimeve juridike të sistemit juridik të shtetit të vendit theksohet se ky institucion shërben për zgjerimin e zbatimit të drejtës së vendit dhe ngushtimit të zbatimit të së drejtës së huaj.



Bishtërimi i ligjit (In Fraudem Legis Agere)

Bishtërimi i ligjit ka mbështetje në teorinë për keqpërdorimin e së drejtës. Përkatësisht e drejta në kuptimin e gjerë të fjalës nënkupton sistemin e parimeve dhe rregullave të sjelljes në marrëdhëniet reciproke në mes të individëve (e drejta objektive) ku krijohen , ndryshohen , dhe shuhen të drejtat subjektive , në korrelacion me detyrimet e subjekteve tjera.

44

Në këtë harmoni të normave juridike , çdo e drejtë subjektive pranohet dhe është e mbrojtur me sanksion me qëllim konkret. Kështu psh : sistemi juridik e siguron institucionin e martesës me predispozicione të caktuara , kushte për lidhje të saj dhe shkurorëzim me të drejta dhe detyrime të caktuara ngase një institut i tillë me të gjitha veçoritë dhe karakteristikat e veta është njëri nga postulatet e njerëzimit andaj i sigurohet edhe mbrojtja juridike.



Kuptimi dhe elementet e bishtërimit të ligjit

Bishtërimi i ligjit (in fraudem legis domesticae agere) përkufizohet shmangie nga zbatimi i normave kompetente të shtetit të vendit në bazë të veprimeve konkrete të individëve. Pala formalisht u përmbahet dispozitave të së drejtës së shtetit të vendit , kurse faktikisht shkon pas zgjidhjeve juridike që legjislacioni i vendit i ndalon. Veprimet që ndërmerren për t’u bishtëruar ligji mund të jenë të karakterit ndëshkimor dhe veprime juridike që nuk e kanë pasojë ndëshkimin. Te dyja llojet e veprimeve kanë për synim ndryshimin e fakteve vendimtare që të mundësohet zbatimi i të drejtës së huaj për rregullimin e marrëdhënies juridiko-private me element të huaj ngase është më e favorshme për palët. Bishtërimet e ligjit më të shpeshta janë te rregullimi i statusit personal e posaçërisht kur si fakt vendimtar shërben shtetësia , vendbanimi , nacionaliteti i personave juridik , zotësia juridike dhe zotësia e veprimit e individëve , zotësia për të lidhur martesë , për të trashëguar ose për të hartuar testament , varet nga ato rrethana në të cilat mund të ndikojnë vetë personat statusi i të cilëve duhet të rregullohet. Elementet konstitutive janë tre dhe atë : a) Shfrytëzimi i të drejtës subjektive (të pranuar apo të lejuar me ligj) b) Qëllimi për t’iu shmangur zbatimit të normës kompetente (të arrihet qëllimi që është në kundërshtim me ligjin) të së drejtës ndërkombëtare private duke e ndryshuar me mjete legale njërin nga faktet e identifikimit dhe me ndihmën e faktit vendimtar të zbatohet e drejta e huaj. c) Pasojat juridike (sanksioni).



Qëndrimet e ndryshme për zbatimin e bishtërimit të ligjit dhe pasojat juridike

Në sajë të mendimeve kontraverze për bishtërimin e ligjit se a duhet të ekzistojë si një institut i veçantë i së drejtës ndërkombëtare private ose duhet të përfshihet në rendin publik “ndërkombëtar” , mendojmë se këto dy institucione dukshëm dallohen në mes veti dhe është e domosdoshme që të dy bashkë ekzistojnë si institute të pavarura të së drejtës ndërkombëtare private. Kjo për arsye se rendi publik “ndërkombëtar” nuk lejon zbatimin e të drejtës së huaj në qoftë se ajo është në kundërshtim me parimet themelore të sistemit juridik të shtetit të vendit dhe ka për detyrë që ta mbrojë sistemin juridik të shtetit të vendit nga infiltrimi i ideve dhe zgjidhjeve juridike të huaja që janë inkompatibile me parimet juridike mbi të cilat mbështetet sistemi juridik i shtetit të vendit.Nga ana tjetër bishtërimi i ligjit ka detyrë krejtsisht tjetër. Me anë të këtij instituti mbrohen interesat e individëve dhe të bashkësisë më të gjerë në rastet kur nuk janë në kundërshtim me rendin publik “ndërkombëtar” , por janë të pa lejuara për shkak të pasojave negative akcesore.



Pasojat juridike te zbatimi i bishtërimit të ligjit

Pasojat juridike të bishtërimit të ligjit vijnë në shprehje vetëm në qoftë se është bishtëruar ligji i shtetit të vendit.Gjykata nuk është mbrojtëse e ligjeve të huaja dhe nuk do ta refuzojë ndonjë të drejtë për arsye se palët e kanë bishtëruar në mënyrë të pamoralshme ose kundër zakoneve(dokeve) të mira por gjykata mund të refuzojë ta zbatojë të drejtën e huaj me pretekst se ajo është në kundërshtim me rendin publik “ndërkombëtar” të shtetit të vendit.

45



Ridërgimi (Renvoi)

Instituti i ridërgimit për dallim nga rendi publik “ndërkombëtar” dhe bishtërimi i ligjit paraqitet vetëm te mënyra kolizive (indirekte , e tërthortë) e rregullimit të marrëdhënieve juridiko-private me element të huaj dhe është specifik vetëm për të drejtën ndërkombëtare private. Ridërgimi vjen në shprehje në rastet kur norma e kolizionit që ta rregullojë një marrëdhënie juridiko-private me element të huaj dërgon tek zbatimi i të drejtës së shtetit të huaj si të asaj materiale ashtu edhe të drejtën kolizive. Në qoftë se edhe norma e kolizionit e shtetit të huaj tek e cila dërgon norma e kolizionit të shtetit të vendit cakton se ajo e drejtë duhet të zbatohet për rregullimin e marrëdhënies juridiko-private me element të huaj , atëherë nuk ka problem. Do të zbatohet e drejta materiale e shtetit të huaj siç e përcakton edhe norma e kolizionit të shtetit para organit të të cilit shtrohet çështja. Kjo do të vinte në shprehje në ato raste kur nornat e kolizionit të shteteve me të cilat është e lidhur marrëdhënia juridiko-private me element të huaj i zbatojnë të njëjtat fakte vendimtare si psh : shtetësinë te zotësiae veprimit të palëve ose te marrëdhëniet statusore dhe trashëgimore.



Paraqitja e ridërgimit

Instituti i ridërgimit (renvoi) në të drejtën ndërkombëtare private paraqitet në shekullin XVII. Niboyet ka theksuar se ku përveç rregullave të kolizionit që janë zbatuar në Normandi , janë marrë parasysh edhe rregullat kolizive të cilat janë zbatuar në Paris , e ku në fakt është arritur i njëjti efekt që në esencë ka identike me “Renvoi”. Te ridërgimi (renvoi) nuk kemi të bëjmë me shëtitjen e lëndëve nga një gjykatë në gjykatën tjetër por kemi të bëjmë me një operacion mendimesh që zhvillohen në kokën e gjykatësit të gjykatës së shtetit para të cilit shtrohet çështja që kërkon përgjigjje në pyetjen e cila është e drejtë kompetente , pra sipas cilës të drejtë materiale (substanciale) do të rregullohet marrëdhënia juridikoprivate me element të huaj.



Elementet e ridërgimit dhe arsyet për zbatimin e tij

Që të zbatohet instituti i ridërgimit (renvoi) duhet të plotësohen disa kushte edhe atë : kushte teorike dhe kushti tjetër që lidhet me normën e kolizionit , zbatimi i së cilës shprehet me ekzistimin e gjendjes faktike. Kushti primar juridik , konsiston në pranimin e koncepcionit sipas të cilit normat e kolizionit dërgojnë tek zbatimi i të drejtës konkrete në tërësi e jo vetëm në zbatimin e të drejtës materiale. Kushti tjetër që të vijë deri te ridërgimi është ekzistimi i normave të ndryshme të kolizionit midis të drejtës së vendit dhe të drejtës së huaj për të njëjtën kategori të marrëdhënieve juridikoprivate me element të huaj të ndryshojnë faktet vendimtare (pikat e lidhjes). Kushti i tretë i cili duhet të plotësohet që të vijë te ridërgimi ka të bëjë me radhitjen e atillë të fakteve që mundësojnë që kriteret e ndryshme të pranuara në dy ose më tepër norma të kolizionit të jenë të lidhura në rastin konkret për shtetet e ndryshme.



Qëndrimet e ndryshme lidhur me zbatimet e ridërgimit

Në një numër të caktuar shtetesh në tërësi refuzohet zbatimi i ridërgimit. Gjykata e vendit është e detyruar që ta zbatojë të drejtën materiale në të cilën dërgon norma e kolizionit e shtetit të vendit. Zgjidhja e tillë është e paraparë në legjislacionin e Greqisë , Italisë Brazilit Danimarkës , Holandës , Norvegjisë , Islandës etj. Grupi tjetër i shteteve e zbaton ridërgimin në legjislacionet e tyre , por me kufizime specifikime. Kështu psh : në Shqipëri , Spanjë dhe Hungari pranohet vetëm kthimi në të drejtën e vendit. Ligji polak për të drejtën ndërkombëtare private i vitit 1966 i kushton rëndësi më të madhe ridërgimit. Kjo vërehet në nenin 4 i cili lejon kthimin në të drejtën e vendit ashtu edhe dërgimin në të drejtën e shtetit të tretë. Në SHBA nocioni për ridërgimin është i pa përcaktuar mirëpo ka raste ne disa shtete federative në SHBA që pranohet ridërgimi.

46



Reciprociteti – kuptimi dhe natyra juridike

Reciprociteti është shprehje e aspiratës që të sigurohet bashkëpunimi reciprok dhe i barabartë përkatësisht i ndërsjelltë në mes të shteteve. Reciprociteti është instrument i harmonizimit të sistemeve juridike pa marrëveshje të drejtpërdrejtë dhe bazohet në parimin e të drejtës romake “do ut des” (të jap që të më japësh) që do të thotë se prestacionet konkrete në punën juridike krijojnë detyrime për palën tjetër që diçka të bëjë ose të jap si kompenzim. Parashikimi i reciprocitetit si kusht nuk është i arsyeshëm në të gjitha lëmenjtë e së drejtës ndërkombëtare private. Në këto raste kur parashihet reciprociteti si kusht te të drejtat civile të të huajve kolizioni i juridiksioneve dhe kolizioni i ligjeve , shteti i huaj do të veprojë në mënyrë simetrike ashtu siç vepron shteti i vendit. Lidhur me kuptimin dhe natyrën juridike të reciprocitetit në doktrinën juridike është i shfaqur mendimi se ai është ose kusht ose burim i së drejtës. Ky koncepcion për reciprocitetin është i lidhur për institutin : “droit d’aubune (ius albanagli) dhe e ka zanafillën nga fillimi i shekullit XIX. Sipas këtij instituti të huajt poashtu edhe shtetasti Francez kanë pasur mundësi të disponojnë me pasurinë e tyre në rastin e vdekjes e gjithashtu kanë pasur mundësi edhe të paraqiten si trashëgimtar. Reciprociteti nuk mund të konsiderohet si kusht në aspektion juridiko-teknik ngase kushti është ajo rrethane e ardhshme e pasigurt nga paraqitja apo mos paraqitja e së cilës varet krijimi , ndryshimi dhe shuarja e ndonjë pune juridike.



Lëmenjtë e zbatimit të reciprocitetit

Zbatimi dhe të paraparit e reciprocitetit nuk arsyetohet në të gjitha lëmenjtë, përkatësisht tërësitë që sajojnë të drejtën ndërkombëtare private. Në lëmin e të drejtave civile të huajve dhe në teori edhe në legjislacionet e shteteve të ndryshme arsyetohet zbatimi i reciprocitetit , përkatësisht kushtëzimi i ushtrimit të këtyre të drejtave me retorsion në mungesë të reciprocitetit. Megjithatë shtrohet pyetja se , a duhet të kushtëzohet me reciprocitet ushtrimi i të gjitha të drejtave civile nga të haujt ose vetëm disa prej tyre ? Në të drejtën e krahasuar , parimisht nuk kushtëzohen të gjitha të drejtat civile të huajve me reciprocitet. Te kolizioni i juridiksioneve , reciprociteti (dhe retorsioni) zbatohen lidhur me njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja gjyqësore dhe të arbitrazhit si dhe te dhënia e ndihmës juridike të organeve të jurisprudencës së shteteve të huaja. Te kolizioni i ligjeve , përkatësisht caktimi i të drejtës kompetente nuk parashihet reciprociteti si kusht për zbatimin e të drejtës së huaj gjatë rregullimit të marrëdhënieve juridiko-private me element të huaj , e gjithashtu nuk arsyetohet edhe zbatimi i masave retorsive.



Llojet e reciprocitetit sipas mënyrës së krijimit

a) Reciprociteti diplomatik – krijohet me marrëveshje të drejtpërdrejtë bilaterale (dypalëshe) ose mulitlaterale (shumëpalëshe) midis shteteve. Dy ose më tepër shtete merren vesh dhe reciprocikisht detyrohen sipas traktatit ndërkombëtar ose sipas deklaratave të qeverive se do t’ua njohin të drejtat e përmendura në traktat shtetasve të shtetit tjetër , do t’i njohin dhe ekzekutojnë vendimet gjyqësore , përkatësisht të arbitrazhit sipas marrëveshjes. b) Reciprociteti ligjor – krijohet me miratimin e ligjeve paralele nga shtetet e interesuara. Ky lloj reciprociteti do të ekzistojë psh : kur midis shtetit të vendit dhe shtetit të huaj lidhur me ushtrimin e të drejtave konkrete civile në shtetin e vendit miratohet ligji sipas të cilit të huajt mund të ushtrojnë të drejta konkrete civile (të drejta statusore , trashëgimore , juridiko-sendore) e po ashtu miratohet ligji edhe në shtetin e huaj i cili gjithashtu mundëson ushrimin e të drejtave të njëjta të shtetasëve të vendit. c) Reciprociteti faktik – ekziston atëherë kur ushtrimi i të drejtave konkrete nga të huajt nuk është i garantuar as me traktat ndëkombëtar e as me ligje paralele të miratuar nga shtetet e interesuara. Mjafton të konstatohet fakti se në

47

praktikë shtetasit e vendit në shtetin e huaj i ushtrojnë disa të drejta ose vendimet e organeve të shtetit të vendit njihen dhe ekzekutohen , që të konsiderohet se lidhur me këtë çështje kushti i reciprocitetit është plotësuar (përmbushur).



Llojet e reciprocitetit sipas përmbajtjes juridike

a) Reciprociteti formal – ekziston atëherë kur shteti i vendit dhe shteti i huaj i barazojnë të huajt dhe shtetasit e vendit lidhur me ushtrimin e të drejtave konkrete. Reciprociteti formal bazohet në parimin e trajtimit reciprok nacional , përkatësisht të huajt dhe aktet juridike të shtetit të huaj në shtetin e vendit barazohen me shtetasit e vendit lidhur me ushtrimin e të drejtave private me kusht që edhe shtetasit e vendit në shtetin përkatës të huaj të barazohen me shtetasit e atij shteti. Andaj reciprociteti formal garanton barazi në trajtimin e njëjtë përkatësisht eliminon diskriminimin sipas shtetësisë por nuk garanton barazpeshë të plotë ndërkombëtare lidhur me ushtrimin e të drejtave konkrete. b) Reciprociteti material – u mundëson të huajve ushtrimin e të drejtave të njëjta të cilat shtetasit e shtetit të vendit mund t’i ushtrojnë në shtetin e huaj. Pra te ky lloj i reciprocitetit , të huajt nuk barazohen me shtetasit e shtetit të vendit por mund të gëzojnë të drejta të njëjta të cilat shtetasit e vendit mund t’i gëzojnë në shtetin e huaj. Te reciprociteti material , trajtimi i të huajve mund të jetë më i favorshëm ose më i disfavorshëm nga trajtimi i shtetasve të shtetit të vendit. Kriter për vëllimin e të drejtave që mund ti ushtrojnë të huajt në shtetin e vendit nuk është shtetasi i vendit në shtetin e vendit , por shtetasi i vendit në shtetin e huaj. c) Reciprociteti efektiv – i mundëson të huajve , ushtrimin e të drejtave të caktuara në shtetin e vendit , në qoftë se mund t’i ushtrojë ato të drejta , shtetasi i vendit në shtetin e huaj , në atë sasi dhe mënyrë që zbatohet në shtetin e huaj. Që të konstatohet ekzistimi i reciprocitetit patjetër duhet të verifikohet se u pranohen shtetasve të vendit në shtetin e huaj të njëjtat të drejta private sipas llojit dhe sasisë që edhe shteti i vendit është i gatshëm t’ua pranojë edhe shtetasve të shtetit konkret të huaj. Në këtë mënyrë problemi i ekzistimit i reciprocitetit nuk është më çështje juridike por shndërrohet në çështje faktike.



Retorsioni

Retorsioni në të drejtën ndërkombëtare private , është institut i shmangies nga normat kompetente (faktet vendimtare) , përkatësisht është instrument i korrektimit të normave të kolizionit nga organet e shtetit të vendit. Retorsioni më së tepërmi shprehet tek ushtrimi i të drejtave civile të huajve dhe te njohja dhe ekzekutimi i vendimeve të huaja gjyqësore dhe të arbitrazhit. Retorsioni shprehet edhe në rastet kur gjykatësi ose ndonjë organ tjetër i vendit nuk i njeh të huajit disa të drejta (relativisht të rezervuara) nuk e pranon kompetencën e gjykatës së huaj , përkatësisht nuk i njeh vendimet e saj ose nuk e zbaton të drejtën e huaj cila do të duhej të zbatohet sipas normave të kolizionit të shtetit të vendit , për arsye se edhe shteti i huaj nuk ua njeh disa të drejta shtetasve të shtetit të vendit , nuk i njeh vendimet e gjykatave të tij dhe nuk e zbaton të drejtën e tij.



Lëmenjtë e zbatimit të reciprocitetit

Në lëmin e kolizionit të juridiksioneve retorsioni zbatohet lidhur me njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja. Gjithashtu ndonjëherë zbatohet edhe te kompetenca gjyqësore e njohur si kompetencë gjyqësore retorsive (forum retorsionis). Te njohja dhe ekzekutimi i vendimeve të huaja retorsioni zbatohet në rastet kur midis shteteve nuk zbatohet reciprociteti qe shtetet si zakonisht e parashohin si kusht.

48

Në lëmin e të drejtave civile të huajve , retorsioni zbatohet shpeshherë edhe atë në dy raste. Në rastin e parë , zbatohet kur shteti i huaj nuk i barazon shetetasit e shtetit të vendit me shtetasit e vet lidhur me ushtrimin e të drejtave private (civile) , kurse shteti i vendit e bën këtë. Në rastin e dytë retorsioni zbatohet kur shtetasit e shtetit të vendit në shtetin e huaj janë të diskriminuar lidhur me ushtrimin e të drejtave private në relacion me të huajt e shteteve tjera , pastaj në rastin e maltretimit dhe keqtrajtimit të shtetasve të vendit në shtetin e huaj , refuzimit të dhënies së ndihmës juridike , ekstradimit , në rastet e ndjekjes , etj. Zbatimin e Retorsionit si zakonisht me vendim të veçantë e lejon qeveria. Në marrëdhëniet ndërkombëtare është rregull që shteti kundër të cilit zbatohet retorsioni në qoftë se ka ndërprerë aktin me të cilin e ka shkaktuar zbatimin e retorsionit , të ndërpritet zbatimi i tij.

49