Visoka škola za poslovnu ekonomiju i preduzetništvo
Seminarski rad Sociologija
Društveni slojevi
Mentor:
Student:
, novembar, 2010. godine
1
Sadržaj:
1. Uvod……………………………………...3 2. Društvena stratifikacija...............................4 3. Slojevi.........................................................5 3.1. Zatvoreni društveni slojevi…………..6 3.2. Otvoreni društveni slojevi……………7 3.3. Međuklasni slojevi……………….......9 4. Zaključak………………………………...11 5. Literatura………………………………...12
2
1.Uvod U objasnjenju o ljudskoj prirodi kao osnov se uzimala biološka nejednakost ljudi. Ova nejednakost uspostavljena je samom prirodom i karakteriše je razlika u godinama, telesnoj snazi i osobinama duha ili duše. Ipak mnogo bitnija je društvena nejednakost. Bogastvo, moć, vlast i ugled ne znače da su oni koji ih posleduju nužno zaslužni za to, ali im daje mogućnost da koriste privilegije u odnosu na one koji to ne poseduju. Društvena nejednakost je bila i ostala potencijalni izvor sukoba i ona se u tom smislu javlja i danas. Postoje dva vida rešenja problema. Jedan je kontrolom i unutrašnjim prilagođavanjem društvenih nejednakosti izbeći sukobe. Drugi je suprotan znači sukobom realizovati strukturne promene koje će ukinuti društvenu nejednakost. Još od XVI veka ljudi se bave društvenim sukobima. Izvori društvenih sukoba su mnogobrojni. Neki su strukturne prirode i potiču iz razlike u interesima i objektivnom društvenom položaju različitih društvenih grupa, klasa i slojeva. Druge vrste sukoba su na planu različitih socio-profesionalnih interesa društvenih grupa. Posebna vrsta sukoba nastaje u organizacijama gde nastaje sukob interesa između grupa ili pojedinaca. U društvu može još doći do verskih, nacionalnih, kulturnih i drugih sukoba. I u ovom savremenom društvu postoje sukobi na nivou globalnih društava. Primer je nametanje moći i podsticanje ili direktno učestvovanje u sukobu koristeći se nasiljem od strane velikih sila. Svojina i moć su osnove na kojima se temelji društvena nejednakost. Nejednakosti su relativno trajne. U sociologiji se govori o ekonomskom ali i kulturnom raslojavanju. U pitanju je viša ili niža društvena pozicija koju zauzimaju pojedinci ili grupe ljudi. Slojevitost je posledica razlike u bogatstvu, obrazovanje, načinu i stilu života, unutrašnjim vezama, osećaju pripadnosti. Kao kriterijum uzimaju se dohodak, zanimanje, druženje sa grupom, zona stanovanja.
2.Društvena stratifikacija 3
Društvena stratifikacija označava različit položaj pojedinaca, društvenih grupa i ustanova prema količini bogatstva , društvenoj moći, vlasti, ugledu, stilu života, sto čini osnovu njihovog rangiranja po hijerarhijskom redosledu. Hijerarhija označava raspored članova jedne društvene skupine koji su poređani jedan iznad drugog, pri čemu su niži podređeni višim. O hijerarhiji se govori i kao hijerarhiji društvenih vrednosti . U klasnom društvu hijerarhija označava položaj klasa. U savremenom kapitalizmu, više je reč o oblicima društvenog raslojavanja koji počivaju na različitom učešću u distribuciji društvenih dobara i vlasti, s obzirom da je danas društvena pokretljivost dosta visoka. Ipak i danas, društvena stratifikacija predstavlja oblik društvene nejednakosti. Po pitanju uzroka koji dovode do socijalne diferencijacije postoji saglasnost među sociolozima različitih teorijskih orijentacija: podela rada društvu stvara pretpostavke za društveno stratifikovanje. Društvena podela rada je rasčlanjivanje ukupnog društvenog rada na oblasti, grane, vrste itd. što ima za posledicu nejednakost društvenih grupa koje obavljaju pojedine poslove. Podela rada nalazi svoj izraz i u horizontalnoj i u vertikalnoj dimenziji, prema položaju određenih delatnosti u društvu, ali i među različitim društvima. Ovo je naročito izraženo kod podele na umni i fižički rad. Međutim, podela rada je nužan, ali nedovoljan uslov stvaranja društvenih nejednakosti.Društvna moć je ta koja je omgućila usklađivanje podeljenih radova i funkcionisanje društvenog sistema. U analizi vertikalne strukture društva, različiti su kriterijumi rangiranja, a osnovni modeli preko kojih se ona objašnjava su klasna podela po markističkoj teoriji i teorija stratifikacije, po funkcionalističkoj teoriji. Prema markističkoj teoriji, klase su osnov struktuiraja društva, jer privatna svojina nad sredstvima za proizvodnju omogućava vladajućoj klasi dominaciju. Ovaj model se određuje kao klasno-konfliktni, sa okosnicom suprostavljenih interesa klasa iz kojih nastaju klasni antagonizam i sukobi, koji dovode do društvenih promena. Funkcionalistička teorija polazi od pretpostavke da je društvo relativno trajna i stabilna celina u kojoj postoji zajednički sistem vrednosti zasnovan na opštoj saglasnosti, pojedinaca, pa je i društvena stratifikacija rangiranje pojedinaca u skladu sa zajedničkim sistemom vrednosti. Oni koji su uspešni, biće rangirani visoko, ostvariće prestiž u društvu. Stratifikacijski sistem se vezuje za pojam društvenog sloja (stratum) koji podrazumeva skupinu ljudi koja ima isti ili sličan status u društvu i vrši istu društvenu ulogu. Za podeljeni klasni i stratifikacijski pristup jedan broj sociologa nalazi rešenje u komplementarnoj analizi, u smislu, da društvena stratifikacija obuhvata i podelu društva na klase kao i sve druge oblike.
4
3. Slojevi Pojam društvenog sloja ima više značenja u strukturi društva. Pluralni karakte stratifikacije, pa i društvenog sloja zasniva se na komplementarnosti klase i sloja, u cilju sompleksne slike društvene slojevitosti. Društveni sloj-stratum, odnosi se na društveno grupisanje i raspoređivanje u društvenom prostoru. Prema funkcionalističkoj teoriji, stratifikacija postoji u svakom poznatom ljudskom društvu i objašnjava se funkcionalnim kategorijama. Određivanje društvenog sloja proističe iz kategorija društvene uloge i društvenog položaja i bazira se na društvenoj nejednakosti. Društvene uloge se različito vrednuju i nagrađuju, i nosioci uloga koje su značajnije u podeli rada, bolje su nagrađeni i imaju i druge prednosti u društvu.. Na osnovu zanimanja i rugih funkcija koja kao uloge pojedinac ima u društvu, formira se njegov položaj u društvu. Na osovu društvenog položaja određuje se društveni sloj. Društveni sloj obuhvata sve individue istog ili sličnog društvenog statusa, društvene moći i društvenog ugleda. Pripadnost društvenom sloju se određuje tako što se u njega svrstavaju sve individue i društvene grupe, koje imaju isti društveni status, koji proizilazi iz visine zarada koje ostvaruju, stepenu obrazovanja, veličine socijalne moći itd. Subjektivno određivanje društvenog sloja se vrši na osnov procena značaja pojedinih društvenih uloga od strane pojedinaca. Svaki čovek obavlja određenu društvenu ulogu, koja se različito vrednuje i svrstava na određeno mesto u hijararhijskoj lestici društvenih vrednosti. Ocenu važnosti društvenih uloga vrši svaki pojedinac. Zbog toga je društveni položaj ocena vrednosti društvene uloge u kojoj ona ima u nekom društvu odnosno ugled koji ona uživa u očima ljudi. Neke društvene uloge se ocenjuju kao važnije, a druge kao manje važne. Tako se dobija hijerarhijski raspored društvenih položaja. Skup svih sličnih statusa, položaja dovodi do grupisanja ljudi u društvene slojeve. Zbog toga je društveni sloj skupina ljudi sličnog društvenog položaja. Pošto se društvene uloge i položaji ocenjuju kao viši i niži, to postoji i viši i niži društveni slojevi, odnosno oni se različito raspoređuju na kontinumu hijerarhije ,, društvenog prostora “. Razdaljina koja postoji između društvenih slojeva naziva se socijalna distanca. Društveni slojevi mogu biti zatvoreni (kaste, staleži-tako da se u njih ne ulazi i iz njih se ne izlazi) i otvoreni (klase-u koje se lako ulazi i iz kojih se relativno lako može izaći)
3.1. Zatvoreni društveni slojevi 5
-Kaste Kaste su najstariji oblik društvene slojevitosti nastale na prelasku iz prvobitne zajednice u civilizaciju. Sa podelom rada, uvodi se sistem po kome se porodice vezuju određena zanimanja koja nastavljaju potomci i ne mogu ih menjati. Tako organizovane, kaste su društvena skupina koje karakteriše potpuna zatvorenost i odsustvo bilo kog oblika društvene pokretljivosti. Rođenjem se stiče pripadnost određenoj kasti i u njoj se ostaje doživotno, a brak se može sklapati samo između pripadnika iste kaste. Karakterističan primer je kastinski sistem Indije. Kastinski sistem je imao religijsku potporu, kojom je održavana podela kao volja boga (Brame). Kaste su nastale kako bi se osigrala dominantna pozicija vladajućih kasta. Kultura je bila usko vezana za religiju, koja je svakom pripadniku nudila verovanje u ponovno ređenje koje će doneti odgovarajući položaj u zavisnosti od pridržavanja pravila u okviru kaste.
-Staleži Staleži su društvene skupine krakteristične za feudalizam zapadne Evrope. To su otvorenije grupe u odnosu na kaste, ali imaju obeležja zatvorenog tipa društva jer se rođenjem stiče pripadnost određenom staležu, a prelazak iz jednog staleža u drugi je ograničen. (postojala su tri staleža – plemstvo, sveštenstvo i tzv. treći stalež) Položaj staleža je bio pravno ustanovljen, jer su prava i dužnosti bili regulisani od strane države, ali su ne manji značaj imale religija i običajne norme. Staleška struktura društva je hijerarhijska, na principima nadređenosti i podređenosti. Mada se staleška pripadnost mogla menjati, jer je postojala doza tolerancije i mobilnosti, ipak su razlike u pravima i položaju staleža bile jasne i ne lako premostive. Feudalci i crkva su imali široka ovlašćenja i zemljišne posede. Kmetovi, koji su radili i živeli na imanjima feudalaca nisu bili obuhvaćeni staležima. Treći stalež su činili pripadnici raznih grupacija-građani, slobodni seljaci, više i niže sveštenstvo, i oni su bili pokretači promena i sloma feudalnog društva. Naime, razvoj zanata i trgovine označio je novi tip privrede i nastajanja robno-novčanih odnosa. U gradovima se javljaju staleške organizacije istih ili srodnih struka trgovaca (gilde, hanze) i zanatlija (esnafi). Nastaje buržoazija, kao gradjanski, tzv. treći stalež.
3.2 Otvoreni društveni slojevi 6
-Klase Klase predstavljaju grupisanje na osnovu nekih zajedničkih karakteristika, a položaj klase je određen na osovu respodele materijalnih i duhovnih dobara, uticaja i ugleda. Klase su u pravnom smislu otvorene dtuštvene grupe jer postoji više načina da se pređe iz jedne u drugu.. Klase su jedna od najviše raspravljanih tema u sociologiji o najuticajniji teoriski pristupi potiču od Karla Marksa i Maksa Vebera i oni se protežu i u današnjim sociološkim interpretacijama. Po marksističkoj teoriji klase nastaju sa podelom rada i stvaranjem viška vrednosti koji jedna društvena grupa prisvaja na račun druge. Vladajuća klasa poseduje vlasništvo nad sredstvima za proizvodnju i na toj osnovi vrši eksploataciju druge klase. Na taj način, svojinski odnosi, kao odnosi u proizvodnji su onaj ključni element koji stvara klasnu podelu i klasne razlike. Marksovo shvatanje nije ekonomičnost, jer on obraća pažnju i na način života, interese i obrazovanje koji odvajaju klase. Iz položaja u materijalnoj proizvodnji, iz sukobljavanja interesa klasa, rađa se društveni sukob kao klasna borba, koja je pokretačka snaga istorije. S obyirom da su buržoaski istoričari pre njega dali ekonomsku anatomiju klasa, Marks je da tumačenje klasa sa aspekta njihove uloge u društvenim promenama. On je razlikovao klasu ,,po sebi”, kao objektivno postoje’u grupu koja ima obeležja klase na bazi svojine, interesa, organizacije rada i dr. Klase postaju klase ,,za sebe” kada postoji njihova klasna svest kao način na koji pripadnici klase postaju svesni svog položaja, kada im se razvija zajednički indentitet na zajedničkim interesima kao celovite skupine. Maks Veber proširuje elemente struktuiranosti i jedinstvenim pristupom objedinjava klasno’slojnu strukturu društva. Po Veberu svojina nad dobrima je osnovna kategorija svih klasnih položaja, ali on klase posmatra u tržišnoj privredi, a ne celovito. Klase određuje kao grupacije s obzirom na približno jednaku moć na tržištu, te je klasni položaj u krajnjoj liniji položaj na tržištu. On ne smatra da diferencijacija klasa nužno vodi klasnoj borbi. Pored ekonomske, on uvodi i druge kategorije kojima obrazlaže struktuiranost društva. Klase, staleži i stranke su pojave raspodele moći u okviru jedne zajednice. Pojmom staleški položaj određuje se društveni ugled koji se iskazuje i koji se može zasnivati na klasnom položaju, ali i ne mora, što znači da nije uslovljen samo svojinom. Na taj način, za društvenu slojevitost značajni su i sposobenost, obrazovanje, posao, način života i druge vrednosti koje se mogu socijalno vrednovati kao pozitivne ili negativne. Staleži su nosioci konvensija koje se konzerviraju, naročito kod najpovlašćenijih slojeva. Treće područije društvene slojevitosti je političko i odnosi se na razlike u društveno moći koje se ispoljava političkih stranaka. Samo delovanje stranaka usmereno je na zadobijanje društvene moći. Veber svojim stavovima nastoji da dokaže da je klasna pripadnost samo jedan izvora moći. U principu društveni slojevi su relativno otvorene društvene skupine. Zbog toga pojedinci mogu prelaziti iz jednog sloja u drugi. Ta pojava se naziva socijalna pokretljivost (mobilnost). ona takođe, predstavlja bitnu oznaku ,,društvenog prostora” odnosno društene slojevitosti.
7
U relativno objektivnom određenju pod pojmom društvenih slojeva se podrazumeva skupina ljudi koji imaju iste odnosno slične društvene uloge u društvenoj podeli rada. na osnovu tih uloga ljudi zauzimaju društvene položaje. Osnovni tipovi društvenog položaja su nasleđen i stečen. Nasleđen se rođenjem prenosi na pojedinca, nezavisno od njegove volje i sposobnosti. Stečen položaj osoba mora da ostvari individualnim naporom i određenim sposobnostima (profesori, menadzeri, sudije). Stečeni položaj može proizilaziti iz sadašnjih, ali i prethodnih društvenih uloga (penioneri, rentijeri). Društvena uloga i položaj koji iz nje proizilazi su nerazdvojivi, jer svaka uloga podrazumeva neki položaj i obrnuto, s tim da je pojam uloge važniji, jer društvene uloge predstavljaju zahteve koje društvo postavlja nosiocima društvenih položaja. U suštini, položaj pojedinca je prvenstveno određen njegovom ulogom u podeli rada, u savremenom društvu zanimanjem i koliko se ono ceni u društvu, ali njegov opšti položaj proističe i iz svih ostalih uloga koje ima. Društveni položaji imaju svoju društveno-ekonomsku sadržinu, a to je mesto koje pojedinac ima u raspodeli društveog bogatstva, društvene moći i društvenog ugleda. Skup sličnih društvenih položaja čini. opet, društveni sloj. Društveni sloj označava skup pojedinaca, koji na osnovu sličnog položaja, spadaju u istu društvenu skupinu. Slojeve odlikuje sličan društveni položaj
pojedinaca, ali se njihove uloge unutar sloja razlikuju po njihovom zanimanu i obrazovanju. I druga obeležja daju sloju karakteristike celine, kao zajedničke interese, svest o zajedničkom indentitetu, stavovima, zajednički stil života i dr. Prema vredovanju društvenih uloga i društveni sloj se raspoređuje po hijerarhijskoj snovi, s tim da granice između slojeva nisu uvek oštre. Stratifikacija podrazumeva raspoređivanje društvenih slojeva po žnačaju koji imaju u društvu. Postoje različiti društeni slojevi. Oni su hijerarhijski raspoređeni kao viši i niži. Između nih se ostvaruje horizontalna i vertikalna pokretljivost. Slojevi koji imaju relativno isti značaj raspoređuju se po horizontalnoj, a oni koji imaju ražličit žnačaj, po vertikalnoj osnovi. Relativno objektivo određenje prema pojmu društvenog sloja znači da on ima sopstvenu društvenu ulogu i društveni položaj koji takođe ožnačava mesto grupe ( a ne pojedinca ) u raspodeli materijalnog bogatstva, društvene moći i društvenog ugleda. To dovodi do grupne socijalne razdaljine odnosno do društvene distance između slojeva. Sa promenom u društvenoj podeli rada i u celokupnom društvenom sistemu, pojedini društveni slojevi gube ili dobijaju društvene uloge i društvene položaje. To dovodi do promene u društvenoj slojevitosti. Ima autora koji poistovećuju društveni sloj, shvaćen u širem smislu, sa klasom. To niej dobro. Na taj način se stvara zabuna i konfuzija. Klasa i sloj odnosno klasna i slojna podeljenost društva se međusobno povezane i prepliću se . One su međusobno slične ali ipak različite. Sloj predstavlja užu društvenu grupu (stratum) od klase. Klase nisu potpuno homogene. One se obično sastoje od više slojeva (Buržoazija se deli na sitnu, srednju i krupnu; radnička klasa na nekvalifikovane, kvalifikovane i visokokvalifikovane radnike). Između slojeva unutar klase mogu da postoje unutrašnji antagonizmi, pa čak i dosta oštri sukobi. Postoje međuklasni slojevi kao što je inteligencija, birokratija, tehokratija, menadzeri i lumpen-proleterijat.
8
3.3 Međuklasni slojevi -Inteligencija Inteligencija je društveni sloj koji obezbeđuje svoju materijalnu egzistenciju intelektualnim radom. Njena moć lezi u znanju i sposobnostima da upravlja procesom proizvodnje. Ovaj sloj nije homogen i deli se prema svom odnosu prema uslovima rada, po svom poreklu i društveom položaju na: proletersku – prodaju svoj intelektualni rad; sitnoburžoasku – vlasnici su sredstava za rad, sami vrše intelektualni rad, inženjeri; buržoasku – potiče iz redova buržoazije, osov primanja je društveni položaj, a visina primanja nije adekvatna uloženom radu.
-Birokratija Birokratija je sloj koji nastaje sa procesom izdvajanja funkcije upravljanja u periodu apsolutističkih monarhija. Termin birokratija, je složenica sastavljena od dve reči: francuske biro-kancelarija i Grčke kratos-vladati i označava vladavinu iz kancelarije. Osnov egzistencije birokratije je učešće funkcija u državi, položaj u državnim organima, tako da birokratija predstavlja imaginarnu državu. Principi birokratske organizacije su: podela rada kroz podelu nadležnosti; postavljeni funkcioner imaju vlast; vršenje funkcija je životni poziv; funkcije se obavljaju uz novčanu nadoknadu; dolazak na položaj zavisi od znanja.
-Tehnokratija Tehnokratija je sloj koji donosi od značaja za politički, ekonomski, društveni život rukovodeći se racionalnošću na osnovu pravila tehnike. Pripadaju joj: inženjeri, rukovodioci tehničko-tehnoloških procesa, organizatori privrednim, društvenim i političkim poslovima.
-Menadžeri Menadžeri se javljaju u onoj fazi razvoja kapitalizma kada se vlasnici isključuju iz proizvodnje. To su strčno obrazovani ljudi koji su plaćeni da organizuju, nadziru proizvodnju za račun vlasnika sredstava. Na značaju dobijaju sa razvojem akcionarske svojine. Zahvaljujući svojoj stručnosti, snalažljivosti i sposobnosti danas upravljaju komplikovanim privrednim životom. Povećana uloga menadžera i zajednički interes uslovili su pojavu posebne zajedničke psihologije ovog sloja.
9
-Lumpen – proleterijat Lumpen-proleterijat je društveni sloj koji Ziherl naziva proleterijat u dronjcima. Čine ga deklasirani elementi iz svih društvenih klasa ili slojeva. To je sloj čiji pripadnici sredstav za egzistenciju pribavljaju asocijalnim ponašanjem: kriminalci, prostitutke, prosjaci. Pošto su pripadnici ovog sloja bića okrenuta samo najnižim ličnim potrebama, postoji mogućnost da budu potkupljeni i da se iz ovih redova regrutuju plaćenici za ostvarivanje nečijih ciljeva. U marksističkoj teoriji klasa, pojam društvenog sloja se razlikuje od njegovog pojma u teoriji stratifikacije, ali i tu ima više značenja. Osnovne klase u svakom društvu daju obeležja određenoj istorijskoj etapi razvoja društva (robovlasništvo, feudalizam, kapitalizam) U klasnoj strukturi društva sloj je upotrebljen u širem i užem značenju. U širem značenju, sloj se kao društvena skupina nalazi između osnovnih klasa-srednji slojevi (sitna buržoazija, zanatlije, Inteligencija i dr.) u užem značenju, društvenim slojem se označavaju skupine koje se izdvajaju po nekim karakteristikama unutar samih osnovnih klasa. Marks je verovao da će slojevi u kapitalizmu polako nestajati i prelaziti u jednu od dve osnovne klase, međutim, razvoj društva i složenost društvene strukture pokazuje upravo suprotan tok-porast srednjih slojeva i njihov povećan značaj u savremenom društvu. U klasnom društvu između dveju osnovnoh ili polarnih klasa uvek postoji, veći ili manji broj međuklasa odnosno srednjih klasa, društvenih slojeva i raznih društvenih kategorija. Za razliku od klase, društveni slojevi predstavljaju unutarklasnu ili međuklasnu skupinu pojedinaca sličnog materijalnog položaja, načina života, društvene moći, ugleda i životnih šansi. Naravno, sva obeležja važe i za pojedine klase i za njihovo međusobno razlikovanje. Međutim, u slučaju sloja ta obeležja su izraženija jer su slojevi uži, homogeni, čvršće povezani delovi klase. Zato je i unutar slojna solidarnost mnogo jača i izraženija od unutar klasne solidarnosti.
10
4. Zaključak Što su društva razvijenija , bogatija, demokratskija, otvorenija slojna razuđenost je potpunija. I obrnuto, što su društva siromašnija, zatvorenija slojna izdiferenciranost je manja, ali su klasne podele izraženije. U takvim društvima ne ispoljavaju se antagonizmi imeđu manjih društvenih stratuma, slojeva, već između velikih blokova društva, klasa. Sa razvitkom društva dolazi do promena socijalne slojevitosti. Jedni društveni slojevi se cepaju, raspadaju na veći broj, drugi se gase, nestaju, a istovremeno nastaju potpuno novi društveni slojevi. Ta pojava je naročito izražena danas u postsocijalističkim društvima, zahvaćenim procesom tranzicije. Glavni uzrok toga čini proces svojinske transformacije. Zbog ukidanja državne odnosno društvene svojine i jačanja privatne svojine stvara se nova spljoštena socijalna piramida. Na dno te piramide pada sve veći broj osiromašenih i degradiranih pojedinaca, i društvenih grupa, gotovo bez ikakvog društvenog uticaja. Istovremeno nastaju novi društveni slojevi. Njih čine malobrojni pojedinci i društvene grupe koje se lako i brzo, preko noći obogatile, izuzetno jake društvene moći. Na sredini socijalne piramide ostaje sve manji broj pojedinaca, grupa, društvenih slojeva koji podležu sve snažnijim procesima konkurencije, raslojavanja odnosno osiromašenja, takođe bez socijalne moći i društvenog uticaja. Na taj način, u tim društvima nastaju obeležja slojne stratifikacije, a sve više jačaju obečežja klasne drštvene strukture.
11
Literatura: 1. Petković V. Sociologija, Čačak, 2008.godine 2. Kešetović Želimir, Sociologija, Beograd, 2002.godine 3. Mirović Dragutin, Sociologija sa sociologijom predužetništva, Bljeljina, 2002.godine 4. Internet: http://www.google.com/društvenislojevi http://www.google.com/stratumi http://www.google.com/statifikacija
12
