UNIVERZITET U TRAVNIKU PRAVNI FAKULTET KISELJAK
POJAM SOCIOLOGIJE KAO NAUKE I NJEZIN ODNOS PREMA DRUGIM SOCIJALNIM NAUKAMA Seminarski rad
Predmet: Sociologija Mentor: prof.dr. Međedović Šefko prof. Kustura Mensur Student:Mandžuka Adi Indeks br: 606/09 Smjer:Opći
Kiseljak, decembar 2009.godine
Sadržaj Sadržaj..............................................................................................................................................2 1.UVOD...........................................................................................................................................3 2.NASTANAK SOCIOLOGIJE......................................................................................................4 3.SOCIOLOGIJA KAO OPĆA ZNANOST...................................................................................8 4.PREDMET SOCIOLOGIJE.........................................................................................................9 5.ODNOS SOCIOLOGIJE I DRUGIH NAUKA..........................................................................11 6.ZAKLJUČAK.............................................................................................................................14 7.LITERATURA...........................................................................................................................15
2
1.UVOD
Sociologija je jedna od najmlađih nauka. No međutim, to što se sociologija formalno nije konstituisala kao nauka, apsolutno ne znači da ona faktički nije postojala. Ona je postojala,
ali je njen predmet bio rascjepkan u drugim naukama poput filozofije,
teologije,... Jednostavno se radi o tome da su mnogi naučnici razmatrali društvo ( kao opći predmet sociologije), njegove zakone i specifičnosti, kao i devijacije, ali niko nije dao ime tom razmatranju i tako začeo sociologiju. To je učinio tek Ogist Kont 1839. godine. On je u svojoj knjizi Tečaj pozitivne filozofije dao ime nauci sociologija. Od tog trenutka, ova je nauka i formalno ugledala svjetlost dana. Postoje i neki mislioci koji ističu da Ogist nije mogao biti utemeljitelj nauke, te da su mnogi prije njega ( ovisno od toga kojoj školi pripadaju pomenuti mislioci, misle da su lideri tih škola kontsituisali sociologiju) konstituisali sociologiju kao nauku. No, o tome više riječi kasnije. Sociologija uzimajući u obzir njen predmet izučavanja spada u društvene nauke. Sociologija je relativno mlada nauka, međutim, njeni korijeni postoje još od organizovanja ljudi u grupe odnosno od prvobitne ljudske zajednice i spoznaje o zajedničkim interesima koje je lakše osvariti u grupi.Sociološka misao nije prvi put rođena sredinom 19. vijeka, Tada se prvi put pojavio termin ''sociologija'', a tada je samo započeto disciplinarno konstituisanje sociologije kao zasebne nauke, koje još uvijek traje. U ovom seminarskom radu će biti izložen sam nastanak sociologije, njena viševjekovna historija prije formalnog konstituisanja u nauku, metod kojim se sociologija bavi i njena veza sa drugim naukama.
3
2.NASTANAK SOCIOLOGIJE Za razliku od prirodnih, pa i većine drugih društvenih nauka, sociologija se u svom teorijskom radu, a često i u istraživackoj praksi, u velikoj mjeri oslanja na sopstvenu disciplinarnu prošlost. Historija ove nauke nema samo pedagošku ili komemorativnu funkciju nego ostaje trajno značajan referentni okvir i neiscrpan izvor savremenog sociološkog znanja. Dobar fizičar, hemičar ili biolog, pa čak i ekonomista, ne mora u svom svakodnevnom radu posezati za Njutnom, Lavoazjeom, Darvinom ili Smitom, ali se rijetko susreće sociolog koji neće mariti za teorijska dostignuća ili svijetle primjere istraživanja svojih velikih prethodnika poput Dirkema, Vebera ili Parsonsa. Sociologija se kao nauka razvijala spontatno, bez burnih prevrata, osim u ekstremnim slučajevima, poput dirkemovske ili ortodoksne marksističke sociologije, rijetko bi jedan saznajni model u potpunosti isključivao sve druge moguće tipove objašnjenja 1. Kada bi smo pormatrali samo neka razmatranja u sociologiji do kojih je došlo u posljednih par stotina godina, imali bi smo samo djelomičan uvid u samu nauku. Ona se naime, mora pratiti još od antičkih vremena i prvih zapisa o društvu (jer i samo joj ime kaže, ona jeste nauka o društvu) te se vratiti Platonu, Aristotelu, Sokratu, pa onda tijekom vremena Tomi Akvinskom, ... pa sve do današnjih vremena. Upravo takva cjelokupnost predstavlja sociologiju i zato je neki autori svrstavaju u nauku koja je po svojoj prirodi historijska.
„ Iako se analize o društvu mogu sresti mogu sresti još u starim istočnjačkim civilizacijama – u Egiptu, Babilonu, Indiji i Kini, prve značajnije socijalne i političke teorije nastaju tek u uslovima antičke Grčke. Ne ulazeći u društvene uvjete, koji su pojavu tih teorija omogućili, izvjesno je da se u tom vremenu mogu pronaći prve značajnije rasprave o državi, politici, klasi i td. Svojim analizama ističu se posebnice sofisti i predstavnici stoičke i epikurejske škole, ali su čitavo vrijeme obilježile prije svih, dvije osobe: Platon i Aristotel.“2 Platon je ( obzirom da je stariji od Aristotela i njegov učitelj) prvi autor i mislilac čiji je djelo o državi i društvu u cjelosti ostalo zapisano. Njegova su najvažnija djela „Država“, „Zakoni“ te 1 2
Aljoša, Mimica, Bogdanić, Marija, Filozofski rečnik, Beograd, 2002. godina Kukić, prof.dr. Slavko, Sociologija, priredio Međedović, prof.dr. Šefko, Sarajevo, 2004, godina, str.64
4
„Sokratova odbrana“. Država je djelo o tome kakva država treba da bude i o tome kako je dobro najveća vrlina koju posjeduju rijetki ljudi. Uglavnom je ovu osobinu pripisivao filozofima pa je njih i vidio kao potencijalne vladare. Slijedeće dvije osobine koje su za njega ključne su pravednost i pravičnost. „Država“ je tipično utopističko djelo3, međutim u „Zakonima“ koji su nastali nakon što je Platon shvatio da i nisu sve stvari u životu idealne i stekao mnogo životnog iskustva, mnogo je realnije postavljena teza o idealnoj državi. Platon se više ne oslanja na dobro kao ideal, nego uspostavlja zakone kojima treba da se zabrani sve što je loše jer shvata da svi ljudi po svojoj prirodi nemaju dobro u sebi. Ono nastupa tek u drugom životu, a na Zemlji vlada pohlepa i hedonizam. 4 Aristotel je u svom djelu „Politika“ poučen greškama svog učitelja, slobodno možemo reći nadmašio Platonovu utopističku državu. „Aristotelov realizam se ogleda u tome što je ustvrdio da ne postoji apsolutno najbolja država, odnosno društvo. Postoji samo relativno najbolja država u odnosu na postojeće društveno stanje.“5 Nakon ovih velikana, stupa na scenu srednjevjekovna misao o društvu. Ova misao je prožeta kršćanskim dogmama i religijom. Predstavnici su Toma Akvinski sa svojom teorijom o dvije države – božanskom i zemaljskom ( koji je smatrao da je društvo samo sredstvo uz pomoć kojeg čovjek treba da postigne konačni cilj – spasenje) te Tomas Mor sa svojom „Utopijom“ . Novovjekovna misao je pak označila ograničenje države u korist višeg dobra. Predstavnici su Nikolo Makijaveli, koji je teoretičar koji se oštro usprotivio teološkom shavatnju društva. Poznata je njegova maksima „Cilj opravdava sredstva“, Tomas Hobs
i Baruh de Spinoza
smatraju da čovjek nije društveno, nego individualno biće, ali se udružuje sa drugima samo radi lakšeg ostvarenja ciljeva. Nakon njih imamo velikane njemačke misli: Imanuela Kanta, Johana Gotliba Fihtea, Hegela, ..., a nakon ovih struja stupaju na scenu socijalizam i moderne misli u sociologiji.
3
Preuzeto iz Platon, Država, Kultura, 1969. godina, Beograd Platon, Zakoni, Beogradski izdavačko – grafički zavod, 1990. godina 5 Saltaga, prof.dr. Fuad, Sociologija, Pravni fakultet Sarajevo, 1999. godina, str. 112 4
5
Utemeljitelj sociologije Ogist Kont je 1840. godine u IV svesku u svom djelu „Tečaj pozitivne filozofije“ dao ime nauci koja se bavi poručavanjem društva, a Vi svesak svoga djela je potpuno posvetio novoj znanosti“.6Ovaj je naziv kao što se vidi sastavljen od jedne grčke i jedne latinske riječi što nije nimalo pomoglo njegovom afirmisanju. Međutim, Sen Simon je francuski socijalni teoretičar kod kojeg se, prema Engelsovom sudu „već mogu sresti razvijene klice svih ideja koje su hranile refleksije naše epohe“. Gotovo identično je i mišljenje manje poznatog francuskog sociologa na prijelazu iz 19. u 20. stoljeće – Emila Dirkema. On Sen Simona smatra stvarnim utemeljiteljem sociologije. On svoju tvrdnju zasniva na uvjerenju da je Sen Simon prvi postavio plan nove društvene znanosti.7 Iako postoje još mnoge teze da je neko drugi prvi ustanovio sociologiju kao nauku , sasvim je jasno da joj je Ogist Kont prvi dao ime i to niko ne može osporiti. Postoji dakle veliki broj autora koji smatra da je Ogist Kont utemeljivač sociologije. U prilog ovoj tezi svakako ide i argument da je on prvi koji je upotrijebio naziv sociologija. Međutim: ˝Mora se doduše priznati da u odgovoru na pitanje ko je stvarni utemeljitelj sociologije kao znanstvene discipline ne postoji i potrebno suglasje. Sociolozi marksističke provenijencije epitet utemeljitelja daju Karlu Marksu, dok poznati francuski sociolog Žorž Gurvič smatra da su sociologije Konta i Marksa samo dva zasebna sociološka pravca, a da utemeljiteljstvo treba pripisati trećoj osobi, njihovom prethodniku, Sen Simonu. Ipak, Kont je prvi upotrijebio riječ sociologija kako bi označio novu, znanstvenu disciplinu koju je tek trebalo utemeljiti, pa i to da taj pojam sam po sebi označava bit nove znanosti. U izvornom prijevodu naime sociologija označava znanost o društvu.8 Neki autori smatraju i da je veliki mislilac Ibn Haldun koji je živio u četrnaestom stoljeću ( 1332. – 1406. godina),
utemeljitelj sociologije, ˝Ibn Haldun je prvi znanstvenik koji je
definirao područje sociologije i definirao da od drugih znanosti,..., Po rezultatima istraživanja društva u cjelini, Ibn Haldun nije preteča sociologije nego njen osnivač. Ta spoznaja da je Ibn
6
Kukić, prof.dr. Slavko, Sociologija, priredio Međedović, prof.dr. Šefko, Sarajevo, 2004, godina Ibid ( bilj.6), str 74 8 Kukić, prof.dr. Slavko, Sociologija, priredio Međedović, prof.dr. Šefko, Sarajevo, 2004, godina, str. 21 7
6
Haldun osnivač sociologije bila je svjesno skrivena pod inforsiranom intelektualnom hegemonijom zapadnog evropocentrizma.˝9
9
Op.cit. (bilj.1), str. 157
7
3.SOCIOLOGIJA KAO OPĆA ZNANOST Sociologija se definiše kao opća društvena znanost. Svi mnogobrojni elementi ljudskog društva povezani su u manje-više raznovrsne jedinstvene cjeline koje se definiraju po društvenim pojavama. Znanstvena saznanja mogu se odnositi samo na jednu ili na više društvenih pojava, ili pak na sve društvene pojave. Saznanja koja se odnose na jednu ili više društvenih pojava nazivamo posebnim saznanjima, a saznanja koja se odnose na sve društvene pojave nazivamo općim saznanjima.10 Upravo zato što sociologija proučava pojave u njivohom društvenom globalitetu, za nju kažemo je opća, najopćija društvena nauka.
10
Saltaga, prof.dr. Fuad, Sociologija, Pravni fakultet Sarajevo, 1999. godina, str. 23
8
4.PREDMET SOCIOLOGIJE
Razmotrimo li samu riječ sociologija, lahko je shvatiti da je društvo u globalu njen predmet izučavanja, međutim, stvari nisu tako jednostavne. Neki od autora ne priznaju sociologiji njen predmet jer, kako oni smatraju, prije njenog postojanja, sve oblasti koje ona proučava su bile ustvari predmetom drugih nauka. Tačnije, simplicitno rečeno: ona nema šta proučavati. Neki su pak neosporni u mišljenju da je predmet sociologije društvo, međutim i oni se dijele u mišljenju kada je u pitanju problem da li sociologija proučava društvo u globalu ili neke njegove dijelove. To karakterizira prije svega Georga Zimela i Leopolda von ( fon) Vizea. Smatraju da se sociologija ne može baviti društvom u globalu jer bi to bilo kao da se bavi svim i svačim. Oni insistiraju na tome da predmet sociologije treba da bude jednaodređena oblast, aspekt društva. Emil Dirkem s druge strane sociologiju određuje kao znanost o institucijama, njihovom postanku i njihovom funkcioniranju. 11 „Tako nailazimo na jedno sociološko-teoretsko stajalište koje sociologija reducira na proučavanje običaja, pravnih i političkih normi. Norme uvijek nastoje da kanaliziraju ljudsko ponašanje prema idealno-tipskoj slici same norme. Ovo stajalište koje osporava legitimitet sociologije definiramo kao normativističko, tj. norma određuje ljudsko ponašanje, kakvo bi trebalo biti, ako sociologija proučava samo norme, ono što treba biti, a ne realnu, objektivnu stvarnost, onda imamo na djelu utopiju, idealizam, metafiziku.“12 Ovo je stajalište prevaziđeno i danas se sociologija definiše kao: Sociologija je opća znanost koja se bavi sistemskim izučavanjem društvenog života, društvenih pojava i grupa i društva u njegovoj cjelokupnosti, tj. ustrojem društva i zakonitostima njegova razvoja u najširem značenju.13
11
Kukić, prof.dr. Slavko, Sociologija, priredio Međedović, prof.dr. Šefko, Sarajevo, 2004, godina, str.25 Internet, wikipedia.com ( prevedeno sa engleskog) 13 Ibidem ( bilj7), str 25 12
9
˝Za jedan broj sociologa, naime, sociologija uopće nema svoga predmeta. Ona, dakle, i nije posebna znanost jer su svi odjeljci društvene stvarnosti već zahvaćeni nekom naučnom disciplinom. Stoga se ona može izgrađivati i razvijati tek kao svojevrsna enciklopedija ostalih društvenih znanosti, ali ne i kao posebna znanost. Mišljenja tog tipa su danas uglavnom potisnuta, uglavnom marginalna.14˝
14
Kukić, prof.dr. Slavko, Sociologija, priredio Međedović, prof.dr. Šefko, Sarajevo, 2004, godina, str.21
10
5.ODNOS SOCIOLOGIJE I DRUGIH NAUKA Uzmemo li u razmatranje odnos historije i sociologije i konstataciju s početka da je i sama sociologija historijska nauka, jasno nam je da sociologija ne može bez historije, međutim, ni historija kao nauka o ljudskoj prošlosti ne može konstatovati određene društvene probleme ukoliko ih sociologija nije posebno identificirala. Historija proučava i opisuje događaje hronološkim redom kako su nastajali u prošlosti i objašnjava ih kao pojedinačne pojave u datom društvu. Ona se uglavnom bavi prošlim, historijskim društvima, dok je sociologija prevashodno okrenuta savremenom društvu. Historija opisuje činjenice kao prostorno-vremenske cjeline, s tim što pokušava i da objasni i poveže činioce koji utiču na određene dogadjaje. Ipak, ona kao pojedinjavajuća nauka ne daje sintetičko znanje o društvu, ali daje sociologiji neophodnu građu i činjenični materijal na osnovu koga ova može da vrši uopštavanje i provere. Historija proučava konkretnu pojavu u jednom društvu, objašnjavajući je kao pojedinačnu pojavu u vremenskom toku događaja. Sociologija nastoji da nađe bitna svosjtva u toj pojavi bez obzira na vremensku dimenziju njenog nastanka i trajanja. Sociologija u svom pristupu apstrahuje ono što je opšte i zajedničko, izdvojeno iz posebnih elemenata. Sociologija uvijek proučava širi aspekt, društvo kao cjelinu i povezanost svih pojava u njemu, uzrok i način promjena. Na osnovu zajedničkih rezultata potpunije se može objasniti kompleksnost odvijanja društvenih događanja. Kada je u pitanju odnos psihologija- sociologija, taj je odnos prirodno nužan. Da bi sociologija mogla proučavati ljudsko ponašanje i devijacije u istom, neophodna su joj saznanja iz psihologije. „Ova je znanstvena uslovljenost rezultirala nastankom nove znanstvene discipline koja se naziva socijalna psihologija“15 Socijalna psihologija je nastala na osnovoma psihologije, kao opšte nauke. Koristi obilje eksperimentalnih podataka i naučnih principa iz psihologije kao što su saznanje, potrebe, motivacija, mišljenje, učenje, pamćenje i dr. U centar svog istraživanja takođe stavlja čovjeka, ali 15
Saltaga, prof.dr. Fuad, Sociologija, Pravni fakultet Sarajevo, 1999. godina, str. 29
11
ide korak dalje jer polazi od činjenice da svaki čovek živi u društvu i ne može da se posmatra izvan društvenog okruženja. Socijalna psihologija je dakle nauka o ponašanju pojedinca u društvu, o oblicima ponašanja u motivisanim, svrsishodnim ljudskim akcijama koje znače razumijevanje ili nerazumijevanje društvenog svijeta i položaja čovjeka u njemu. Kako svi ljudi stupaju i u različite međusobne odnose, predmet ove nauke je i proces interakcije ili interpersonalnog ponašanja. Sociologija, antropologija
i etnologije su sasvim logično povezane istim predmetom
proučavanja, samo sa drugačijeg aspketa. Sociologija proučava društvo i pojave u njemu, etnologija se bavi proučavanjem određenih etničkih skupina, odnosno njihovog prijekla,
a
antropologija je također nauka koja u svom centru posmatranja ima čovjeka. Politička ekonomija se konstituisala kao nauka u vrijeme razvoja kapitalističkog načina proizvodnje sa istraživanjima o zakonitostima ekonomskih procesa razvoja buržoaskog društva. Sa razvojem robne privrede, prizvodnja dobija društveni karakter jer se preko tržišta uspostavljaju veze između proizvođača. Klasična buržoaska politička ekonomija omogućila je da se privreda sagleda kao cjelovit sistem međusobno povezanih ekonomskih kategorija. Dalje ova nauka se razvija u dva pravca – marksistička politička ekonomija, kao kritika buržoaske političke ekonomije i koja stavlja naglasak na karakter proizvodnih odnosa i različiti pravci u okviru savremene ekonomske misli koja u centar istraživanja stavlja ekonomski individualizam. Ovo su različiti stavovi u savremenoj ekonomskoj misli, ali opšte je da politička ekonomija proučava društvene zakonitosti materijalnog života ljudi, tj. ekonomske zakone društvene proizvodnje na različitim stupnjevima ljudskog društva. Ovi odnosi imaju posebnu važnost za sociologiju koja proučava dijalektičku zavisnost odnosa porizvodnje i drugih društvenih odnosa u kontekstu promjena ukupnosti svih odnosa. Kako postoji međusobna uslovljenost proizvodnih i drugih (političkih, pravnih ili ukupnih društvenih) odnosa, to sociologija svojim saznanjima pruža političkoj ekonomiji širi spektar objašnjenja uslova u kojima se uspostavlja i realizuje celokupnost društvenih odnosa, pa i proizvodnih odnosa. U okviru sociologije su se javile mnoge grane upravo zbog neophodnosti saznanja iz drugih oblasti. Pored socijalne psihologije, postoji i sociologija prava, sociologija rada,... 12
„Sociologija prava je onaj dio ljudskog duha koji proučava punu društvenu stvarnost prava, počinjući od njenih opipljivih i spolja uočljivih manifestacija u djelotvornim kolektivnim ponašanjima ( kristalizovane organizacije, običajna praksa i tradicija ili inovacije u ponašanju) i nastavljajući sa njenom materijalnom osnovom ( prostorna struktura i demografska gustina pravnih institucija). Sociologija prava tumači ova ponašanja i materijalne manifestacije prava u skladu sa unutrašnjim značenjima, koja se, inspirišući i prožimajući ih, istovremeno dijelom i mijenjaju zbog njih. Ona se bavi naročito simboličkim pravnim obrascima ustanovljenimunaprijed, kao što su organizovano pravo, postupci i sankcije, da bi nastavila sa pravnim simbolima, kao takvim kao što su fleksibilna pravila i psontano pravo. Poslije ovoga, ona obuhvata pravne vrijednosti i ideje koje one izražavaju i konačno, kolektivna vjerovanja i intuicije koje teže tim vrijednostima i koje se manifestuju u spontanim „normativnim činjenicama“, izvorima punovažnosti, to jest u pozitivnosti cjelokupnog prava“16
16
Gurvič, Žorž, Sociologija prava, priredio Međedović, prof.dr. Šefko, Podgorica, 1997. godina, str.68
13
6.ZAKLJUČAK Sociologija je mlada naučna disciplina koja je od razmatranja o njenom predmetu i antičke misli do formalne potvrde nje kao takve i dobijanja zvaničnog naziva u devetnaestom vijeku prešla zaista dug i trnovit put. Tokom vijekova, čak je sociologija bila ismijavana zbog toga „što oktriva toplu vodu“, jer su druge nauke u svojim istraživanjima obradile tematiku kojom se bavi sociologija. Iako su njen značaj, predmet i funkcija u današnjem društvu neosporni, još uvijek postoje neki autori koji smtraju da ona ne bi mogla i trebala biti samostalna naučna disciplina. Zbog potrebe opovrgavanja ovakvih teza, ali i objašnjenja značaja ove nauke, ovaj je seminarski rad u kratkim crtama izložio njen nastanak, predmet, i vezu sa drugim društvenim naukama. U današnjem vremenu kada moderne države manipulišu svojim građanima, kada je veliki broj zemalja u ratovima, kada društvo općenito prati fama objekta kojem uskoro slijedi propast ( baš kao u Ibn Haludnovim razmatranjima o trećoj generaciji), ne smijemo zaboraviti da izučavamo ono što je izučavalo nas i naše pretke od njihovog postanka.
14
7.LITERATURA 1. Aljoša, Mimica, Bogdanić, Marija, Filozofski rečnik, Beograd, 2002. godina 2. Gurvič, Žorž, Sociologija prava, priredio Međedović, prof.dr. Šefko, Podgorica, 1997. godina, 3. Kukić, prof.dr. Slavko, Sociologija, priredio Međedović, prof.dr. Šefko, Sarajevo, 2004, godina, 4. Platon, Država, Kultura, 1969. godina, Beograd 5. Platon, Zakoni, Beogradski izdavačko – grafički zavod, 1990. godina 6. Saltaga, prof.dr. Fuad, Sociologija, Pravni fakultet Sarajevo, 1999. godina,
15
