ERREGELA SINTAKTIKOAK IS NORK IS NOR
+ AS
PERPAUSA
IS POSP. SINTAGMA
ADITZONDO
IS
(IS NOREN)+(POSP S)+IM+(DET)
AS
(POSP)+(ADOND)+ISNORI+ISNOR+A
IS NOR
IS+
IS NORK
IS+-K
IS NORI
IS+-®I
IS NOREN
IS+-®EN
IM
I+IZOND
IZOND
(GRAD)+(IZOND)
+ POSP
IZENA Bereziak Pertsona, animalia edo toki zehatzak izendatzen dituzte: Bilbo, Mikel... Zenbakarriak Zenbatu daitezkeenak: zazpi zuhaitz, Arruntak Mota bereko edozein izaki edo gauza izendatzen dute: mahaia, oihana...
hamabi zaldi...
Neurgarriak Zenbakaitzak Zenbatu ezin daitezkeenak: edertasuna, olioa...
Neur daitezkeenak: 20 litro olio
Neurgaitzak
Neurezin daitezkeenak: amodioa, gorrotoa...
Bizidunak Semantikaren ikuspegitik, pertsona edo animaliei dagozkienak: gugan, animaliengan...
Bizigabeak Semantikaren ikuspegitik, bizirik ez duten izakiei –landareak barnedagozkienak: Frantzia, mundua...
Bakunak Erroaz soilik osatuak (etxe, liburu, ate...). Eratorriak Erroaz eta morfemaz –aurrizki, artizki edo atzizkiz- osatuak (bertsolari, dirutza, iletsu, erakutsi, desegin...)
Elkartuak Bi erro edo gehiagoz osatuak (liburudenda, jatetxe...)
ADJEKTIBOA Izenondoak (gramatika liburu askotan adjektibo deituak) Izenari buruzko informazioa ematen duen osagaia, nolakoa den adieraziz.
Bakunak Handi, txiki,on...
Eratorriak
Graduatzaile Askatuak
Dirudun, paristar, txikitxo...
Elkartuak edo konposatuak Liburu labur txiki polit bat.
Itsatsitako Graduatzaileak Atzizkien bidez
eratorriak Errepikapenezkoak
IS NOREN
Izenlagunak
Babes politikoaren eskaera heldu da.
IS NONGO edo posp Etxeko ateak zabalik daude.
Oso,samar,txit,izugarri, erabat,guztizlar,nahiko, zeharo.
-EN -AGO -EGI -KOTE -TZAR -ÑO -TXO (-TXU,TXA) -SKA -KILO Izenondoa errepikatuz (txiki-txiki,handi-handi...)
IZENORDAINAK Pertsona izenordainak
Komunikazio-egintzan hiztuna eta gainerako solaskideak adierazten dituztenak.
berori (errespetuzkoa)
Izenordain zehaztugabeak
Arruntak: ni, hi, hura, gu, zuek... Indartuak: neu, heu, geu, zeuek...
Galdetzaileak: Nor (nortzuk) Zer (zertzuk) Zein (zeintzuk)
Erreferente zehatzik ez dutenak.
Galdetzaileetatik eratorriak:
zernahi.
(Nor) Inor, norbait, edonor... (Zer) Ezer, zerbait, edozer... (Zein) Edozein, ezein,
Bihurkariak
...
Burua (neure burua, heure burua, geure buruari...)
Perpauseko subjektua ez errepikatzeko erabiltzen den izenordaina. Ekintzaren egilea eta hartzailea pertsona bera da.
“Norbere burua hiltzea ez da bromazko gauza”
Elkarkariak
Elkarrekikotasuna adierazteko elkar izenordaina erabiltzen du euskarak gehienbat; bata bestea ere erabili ohi da.
“Mariak begiak malkoz beterik besarkatu du, elkar ikusten duteneko azken eguna bailitzan”
Elkar
ADBERBIOA Kasu-marken bidez sortutakoak: -(r)ekin, -(r)entzat, -(r)aino, -n...
Adizlaguna
Posp askeen bidez sortutakoak: otartekorik gabe, horri buruz...
Bakunak: Bakunak: Inolako atzizkirik behar ez dutenak. Gaur, orain, maiz, bihar, sarri, etzi...
Sailkapen formala
Eratorriak: Hitz bati atzizkia eranstez zaionean Saltoka, ederki, osoro, ederto, zutik, hala...
Elkartuak: Osagai bat baino gehiago dutenak. Etzidamu, herenegun, berehala...
Aditzondoak (Adberbioak)
Erakusleetatik eratorritako aditzondoak
Sailkapen semantikoa
Leku adberbioak
Modu adberbioak
Denbora aditzondoak Gaur, bihar, etzi... Leku aditzondoak Hemen, hor, han... Modu aditzondoak Ondo, gaizki... Maila aditzondoa Oso, nahikoa, samar... Iritzi adberbioak agian Leku adberbio arruntak Hemen, hor,han... Leku adberbio indartuak Hementxe, hortxe, hantxe, bertan.. Honela, honelako... Honen, horren, hain...
DETERMINATZAILEAK MUGATZAILEAK
ARTIKULUAK
Zehaztuak: “-a” ,”-ak” Plural hurbila: “-ok” Zehaztugabeak: bat/batzuk Zehaztua eta zehaztugabea:“-a” zehaztugabea:“-a” / bat.
ERAKUSLEAK
Arruntak: hau, hori, hura Indartuak: berau, berori, bera
ZEHAZTUAK ZENBATZAILEAK
ZEHAZTUGABEAK
Kardinalak (bat, bi, hiru...) Ordinalak (lehenengoak...) Zatikiak (erdi, heren, laurden...) Ehunekoak (%5 ehuneko bost...) Banatzaileak (bana, bina...) Esapideak (bizpairu, hamarren bat, lau inguru...)
ZEHAZTUGABEAK
Anitz, apur bat, aski, asko, Batzuk, dexente, gutxi....
OROKORRAK
Dena, guztia, oro, oso, bete.
Zein: edozein zenahi, zeingura Zer: edozer, zernahi, zergura
ADITZAREN SAILKAPENA JOKATUGABEAK
Aditza jokatu gabe ageri da (subjektua, objektua edota aldia aldatu arren adizkia ez da aldatzen)
PARTIZIPIOAK (Batez ere mendeko perpausak egiterakoan ). Amaierak: -n, -i, -tu, (-du), -ki, (-gi) eta 0 ADITZOINA (Zenbaittestu ingurutan) SAR barrura! Nola KANTA hori? BEHA lehenik, MINTZA azkenik; zer GERTA ere... ADITZ IZENA (Jokatu gabeko perpausetan) Deklinabide marka ia guztiak har ditzakete. Gerezia jatea nahi nuen; hara JOATEAK kalte egin zion;garaiz ETORTEKO esan zion...
JOKATUAK
TRINKOA
Ez da bereizketarik egiten aditz laguntzailearen eta aditz nagusiaren artean: dator, dario, dakusagu neraman nengoen...
PERIFRASTIKOA
Bi zati bereizten dira: aditz nagusia eta aditz laguntzailea Lortu dizuegu esan zenidan erregutu nion...
ADITZ ERROA
Jokatutako adizkidek abiagune duten zatia: joan, ekar, esan, pasa, ikus...(perifrastikoetan); dakart dakuzagu doakizu... (Trinkoetan)
ADITZOINA
Aditzari -du, -tu, -i partizipioak kenduz ateratzen da (Kasu batzuetan aditz erroarekin bat egiten du):gizondu):gizongizondu, elkar-elkartu, ikus, eraman, jolas-jolastu...
PARTIZIPIOA
Hil, ekarri, edan aspertu, zapaldu, jantzi...
ADITZ FORMAK
NOR MOTATAKOAK
Nor (Ni azkarra NAIZ)
Nor-Nori (Katua etxe barrura sartu ZAIGU)
Nor motakoak Orokorrean mota honetakoak aditz iragagaintzak izan ohi dira, alegia, osagarri gisa objeturik hartzen ez dutenak (Pello oraintxe etorri Da) NORK MOTATAKOAK
Nor-Nork (Nik Nor-Nori-Nork (Ikasleek oparia eman DIDATE) (Nik ez DITUT gereizak atsegin) Oro har mota horretakoak aditz iragainkorrak izan ohi dira, alegia, osagarri gisa objetua hartzen dutenak. (Gaur MENDIKO BOTAK jantzi ditugu)
ADITZAREN INFORMAZIOA Burutua edo perfektua
[+bur] edo [+perf]
-tu, -du, -i, 0
Hartu, bazkaldu, ikasi, eman...
Burutugabea edo ez perfektua
[-bur] edo [-perf]
-ten, tzen
Hartzen, bazkaltzen, ikasten...
Gertakizuna edo geroa
[+gert]
-ko, -go, (r)en
Hartuko, (harturen), ikasiko...
Puntukaritasuna
[+punt]
TRINKOEKIN A+ARI+A lag
Gatoz, noa, nator... Egiten ari naiz, osatzen ari ...
Aspektu markarik eza
0
aditzoinak
Bil dezakezue, etor daiteke...
Oraina
[+oraina] [-irag.]
Iragana
[-oraina] [+irag.]
Alegiazkoa edo hipotetikoa
[-oraina] [-irag.]
Indikatiboa
Da, du, dadin, dezan... -n
Zen, zuen, zedin, zezan... (Ba)litz, (ba)lu, (ba)ledi, baleza... Gaur etxean geratuko naiz.
Baldintza
Ba...0/ba...-ke
Etortzen bazara ikusiko gara.
Subjuntiboa
...-n
Etor zedin nahi zuen.
Ahalera
...-ke
Zu nahi duzunean etor zaitezke.
Agintera
Zatoz hona berehala!
NOR erakoak
Nor Nor-Nori
Naiz, haiz, nator, nabil, noa... Natzaizu, zait, dagokit...
NORK erakoak
Nor-Nork Nor-Nori-Nork
Nauzu, zaitut, gaituzu... Didazu, zenizkidan, dzikigu...
Singularra Plurala
0
Zara, dut, dakart, daukagu,... Zarete, ditut, dakartzat,...
-z, -z-, -it, -tza, -zki,...
Galde perpausak Galderak egiteko erabiltzen ditugu.
Adierazpen perpausak Zerbait jakitera emateko erabiltzen ditugu.
Zati galderak Aukera galderak Bai-ez erako galderak
Baiezkoak “Cognac botila ttipi bat du boltsan.”
Ezezkoak “Aulkian ez dago andrerik.”
Aginte perpausak Aginduak emateko erabiltzen ditugu, gehienetan agintera aditz-formen bidez.
Harridura perpausak Zerbait jakitera eman eta gainera
gure sentimenduak ere adierazteko erabiltzen ditugu perpaus hauek. Horretarako, interjekzioez eta beste zenbait esapidez baliatzen gara (baietz-ezetz; ea...-n; eskerrak...) “Hura zan gizona hura!”
PERPAUS ELKARTU MOTAK MENDERAKUNTZAZKOAK (TXERTATUAK)
JUNTADURAZKOAK (KOORDINATUAK)
Perpaus bat beste baten barnean txertatzean datza. Beraz, perpaus nagusi bat izango dugu eta bere barruan beste perpaus bat du txertaturik: mendeko perpausa. Oro har, perpausa. menderagailuen bitartez txertatu ohi dira perpaus nagusian.
Alborakuntzaz
Konpletiboak Osabak berandu etorriko dELA esan du. Zehar galderak Ez dut entzun noiz etorri dEN. Erlatiboak Erosi dudaN kaseta ona da. Moduzkoak Anak esan duen GISAN gertatu zen. Kontsekutiboak Hain da handia NON ezerk ... beldurtzen. beldurtzen. Baldintzazkoak Pozik ez BAzaude, ez duzu lortuko ezer. Konparaziozkoak Hau uste BAINO askoz handiagoa da. Helburuzkoak Liburuak irakurTZEKO dira. Kausazkoak Neuk nahi nueLAKO joan nintzen. Kontzesiboak Gezurra esaNAGATIK lasai gelditu da. Denborazkoak Kaxoia zabaldu zueNEAN sagua etorri zen.
Alborakuntza hutsa
Garrantzi bereko perpausak elkartzean datza, baina juntagailu edo lotura hitzik gabe.
Ez naiz lanera joan, ondo nago. nago.
Emendiozkoa (Distributiboa) EZ...EZ; BAI...BAI; NOLA...HALA
Aurkariak (Adbersatiboak) (ALDE) BATETIK...BESTETIK, BATZUK...BESTE BATZUK... BATZUK goseak gaude; BESTE BATZUK hotzak.
Juntagailuz Garrantzi bereko perpausak juntatu edo elkartzean datza. Perpaus bakoitzak bere autonomia gordeko du eta bat kenduz gero besteak zentzu osoa gordeko du.
Emendiozkoak (kopulatiboak) ETA, BAITA..ERE, EZTA…ERE. Ni etxera noa ETA Xabier kalera.
Hautakariak (Disjuntiboak) EDO, EDOTA, ALA; NAHIZ ((ZEIN) Gaur edo bihar etorriko da.
Aurkariak (Adbersatiboak) BAINA; BAIZIK;BAINO; EZPADA, HALA ERE, ALDIZ, BERRIZ, OSTERA, ORDEA... Esatekotan egon zen, BAINA isiltzea erabaki zuen.
ILATIBOAK (AZALPENEZKOAK) BERAZ,BADA, HORTAZ, ORDUAN, HONELA
PERPAUS ELKARTUAK JUNTADURAZKOAK (KOORDINATUAK)
EMENDIOZKOAK (KOPULATIBOAK) Eta, ere, baita...ere, ezta...ere eta bai...ere
HAUTAKARIAK (DISJUNTIBOAK) Edo, edota ala, nahiz (zein) (eta hauen errepikapenak)
AURKARIAK (ADBERSATIBOAK) Baina, baizik, baino, ezpada, hala ere, dena dela, dena den, ordea, aldiz, berriz, ostera, haatik, ezeze, ezezik... ILATIBOAK (AZALPENEZKOAK) Beraz, bada, hortaz, orduan, honela
ALBORAKUNTZAZKOAK Garrantzi bereko perpausak elkartzean datza, baina juntagailu edo lotura hiztik gabe. Alborakuntza hutsa. Inolako lotura hitzik gabe. Emendiozkoak (Distributiboak) ez...ez; bai...bai;...la...-la, ez ezik...ere; beste batzuk. Aurkariak (Adbersatiboak) (Alde) batetik..., bestetik...; batzuk...,beste batzuk...
MENDERAKUNTZAZKOAK (TXERTATUAK)
Perpaus bat beste baten barnean txertatzen datza. Beraz, perpaus nagusi bat izaten dugu eta bere barruan beste perpaus bat du txertaturik: mendeko perpausa. perpausa. Oro har, menderagailuen bitartez txertatu ohi dira Juntagailuz, garrantzi bereko perpausak lotu edo elkartzean datza. Perpaus bakoitzak bere autonomia izango du eta bat kenduz gero, besteak zentzu osoa gordeko du.
MENDEKO PERPAUSEN SAILKAPENA Mendeko perpausen sailkapena: Esanahia edo funtzioa kontuan hartuz:
ISren funtzioa Izenlagunaren funtzioa Aditzlagunaren funtzioa
Forma kontuan hartuz:
-(e)LA atzizkidun perpaus txertatua. -(e)N atzizkidun perpaus txertatua. -BAIT aurrizkidun perpaus txertatua. -BA aurrizkidun perpaus txertatua.
1. Mendeko perpaus osagarriak edo Isren funtzioa dutenak IS baten ordez perpaus oso bat txertatzen dugu. Hura bezala, hau ere subjekto, osagarri zuzen, predikatu...izan daiteke.
KONPLETIBOAK: Erlazio hizkiak: -(e)LA / -(e)NA / -(e)NIK / -(e)N (Subj.) -aditz-izena: -T(Z)E -aditz-partizipioa
ZEHAR-GALDERAK: galdera bat darama bere baitan. Erlazio hizkiak: -(e)N / -(e)NENTZ / -(e)N ALA EZ
2. Izenlagunen menderakuntza saila osatzen dute: Erlatibozkoek Bestelakoek ERLATIBOZKOAK -Zein erlazio atzizki erabiltzen dituen -Zein baldintzatan sortzen diren perpausok -Aposizioan agertzea -Erlatibozko sustantibatuak –(e)NEAN, -(e)NEZ, -(e)NEZ GERO -(e)N ARREN, -(e)N ARTE, -(e)N BEZALA -Sortzen diren aldaketa morfologikoak BESTELAKOAK -KO eta –(E)N erlazio atzizkiak hartuz, -(e)LAKO, -(e)NAREN, -(e)NEKO, -T(Z)E+KO, -T(Z)+ERAINOKO, -T(Z)E+AREN
3.
Perpaus bakunean ADBERBIO edo ADIZLAGUN-ek betetzen duten funtzioa betetzera datoz mendeko perpaus adizlagunok. Hemengo hau guztiz sailkapen semantikoa da. sailkapena. Denborazkoak:
Esanahiari begira egindako
-erlazio atzizki ugariz era daitezke. -NOIZ galderari erantzuten diote. -Adlag funtzioa. -Erlatibo substantibatuekin lotura.
Moduzkoak:
-NOLA galderari erantzuten. -Adlag funtzioa
Konparaziozkoak: -NOLAKO / ZENBAT galderei erantzuten.
-Kontutan har zer konparatzen den:
Helburuzkoak:
-kualitatea
Grad. funtzioa
-kantitatea
Zenb. Funtzioa
-ZERTARAKO galderari erantzuten. -Adlag funtzioa.
Kausalak:
-ZERGATIK galderari erantzuten. -Adlag funtzioa.
Baldintzazkoak: -Euskaraz aditz modu berezi bat dauka. -BA- aurrizkia da ezaugarri ezezagunena. -Adlag funtzioa Kontzesiboak:
-Nolabaiteko eragozpen, traba...markatzen. -Adlag funtzioa
Kontsekutiboak: -Koordinazio ilatiboarekin traza handia. -Adlag funtzioa.
MENPERAGAILU KONPLETIBOAK
ADITZ JOKATUAK
-(e)la -(e)nik -(e)na
ADITZ JOKATUGABEAK
-t(z)eko -t(z)ea -t(z)erik
ZEHAR-GALDERAK
ADITZ JOKATUAK
-(e)n -(e)n ala ez -(e)nentz
MENDERAKUNTZAZKOAK KONPLETIBOAK
ZER galderari erantzuten die, eta NOR izen sintagmaren lekua hartzen dute perpaus nagusian, hots, subjektuaren edo osagarri zuzenaren lekua hartzen dute perpaus nagusian.
ADITZ JOKATUAN
ADITZ JOKATUGABEAN
- (e)LA Oihane gezurretan dabilela uste dut. - (e)NA Badakigu gezurra esan duena. - (e)NIK Ez du uste etorriko denik.
-T(z)EA Ikastea komeni zaizu.
ZEHAR GALDERAK
Perpaus konpletiboen antzekoak dira, baina, azpian galde-perpausa dute. Beraz, ZER galderari erantzuten die eta osagarri zuzenaren lekua hartzen dute perpaus nagusian. N0R izen sintagmaren lekua hartzen dute perpaus nagusian. (gehienetan ere osagarri zuzenarena). Izenak berak dioen bezala, aitzitik, horrelako menpeko perpausetan galdeperpaus bat dago beti.
ADITZ JOKATUAN
ADITZ JOKATUGABEAN
- (EA) –(e)N Ez dakit zer jazo den. - (EA) –(e)N ALA EZ / -NENTZ Afarira
- Galdetzailea + infinitiboa
etorriko den esateko deitu dute. Zeuk ikusi egin gura duzunentz.
T(z)ERIK Ez du etortzerik nahi. - T(z)EKO Azkar ibiltzeko esan du. du. (SUBJUNTIBOA) --
MENPERAGAILU KONTZESIBOAK ADITZ JOKATUAK
-(e)n arren nahiz eta –(e)n ba-...ere
ADITZ JOKATUGABEAK arren nahiz eta -ta / –rik ere gabe ere -agatik ere
BALDINTZAZKO MENPERAGAILUAK ADITZ JOKATUAK babaldin ba-
ADITZ JOKATUGABEAK -(e)z gero ezik ezean -t(z)ekotan
KONTZESIBOAK
Menpeko perpausak nolabaiteko traba edo eragozpena adierazten du; hala ere, eragozpen hori ez da nahikoa perpaus nagusia bete ez dadin.
ADITZ JOKATUAN
ADITZ JOKATUGABEAN
- N ARREN - NAHIZ ETA -N - BA-...ERE
ARREN NAHIZ ETA -TA ERE
BALDINTZAZKOAK
Baldintza adierazteko erabiltzen da. Horrelakoetan, perpaus nagusiko ekintza bete dadin, ezinbestekoa da menpeko perpausak ezartzen dituen baldintzak betetzea. Baldintzazko perpausak esanahia kontutan hartuta bi motatakoak dira: alegiazkoak eta ez-alegiazkoak. Alegiazko formadun aditz laguntzaileak dituztenak (alegiazko baldintzazko perpausak) hipotesiak adierazteko erabiltzen dira. Bestelako aditz laguntzaileak, hots, alegiazkoak ez direnak, erabiltzen dituztenak, ordea, baldintza errealak edo gertagarriak adierazten dituzte.
ADITZ JOKATUAN
ADITZ JOKATUGABEAN
(BALDIN) BA(Erreala) (Alegiazkoa)
- Z GERO - TEKOTAN - EZEAN, EZIK
KAUSAZKO MENPERAGAILUAK
ADITZ JOKATUAK
-(e)lako baiteta -(e)nez gero -(e)nez -(e)la eta -(e)la bide -(e)la kausa -(e)la medio
ADITZ JOKATUGABEAK
HELBURUZKO MENPERAGAILUAK
ADITZ JOKATUAK
-(e)n -(e)n ala ez -(e)nentz
-t(z)eagatik -t(z)earren
ADITZ JOKATUGABEAK
-t(z)era -t(z)eko -t(z)ekotan -t(z)eagatik -t(z)earren
HELBURUZKOAK
Helburua, xedea edo asmoa adierazten dute. Oro har, ZERTARA eta ZERTARAKO galderei erantzuten diete eta gehienetan aditz sintagmaren barruan kokatzen dira aditz lagun gisa, nahiz eta kasuren batean izen sintagman ere ageri, izenlagunaren tokian.
ADITZ JOKATUAN
ADITZ JOKATUGABEAN
-(e)N -(e)N ALA EZ -(E)NENTZ
-T(z)EKO -T(z)ERA -T(z)EKOTAN -T(Z)EAGATIK
KAUSAZKOAK
Izen berak dioenez, kausa edo zergatia adierazten dute; hots, ZERGATIK edo antzeko galderei erantzuten diete.
ADITZ JOKATUAN
ADITZ JOKATUGABEAN
- LAKO - ...ETA BAIT -NEZ (GERO)
- TEAGATIK - TEARREN
-T(z)EARREN
MODUZKO MENPERAGAILUAK ADITZ JOKATUAK -(e)n bezala -(e)n bezalakoa -(e)n moduan -(e)n modukoa -(e)n antzera -(e)n neurrian -(e)n heinean ba-...bezala bait-...
ADITZ JOKATUGABEAK
ahala
KONPARAZIOZKO PERPAUSAK
ELKARREKIN ERLAZIONATURIKO BI ELEMENTU
NOLAKOTASUNA zenbat eta... -ago, orduan eta...-ago
ZENBATASUNA zenbat eta gehiago / gutxiago, orduan eta... gehiago / gutxiago
KONPARAZIOZKO PERPAUSAK
BERDINTASUNEZKOAK
NOLAKOTASUNA
ZENBATASUNA
-(e)n bezain
-(e)n beste -(e)n adina
KONPARAZIOZKO PERPAUSAK
DESBERDINTASUNEZKOAK
NOLAKOTASUNA
ZENBATASUNA
-(e)n baino...-ago
-(e)n baino gehiago -(e)n baino gutxiago
MODUZKOAK
Modua edo era aditzera ematen dute, hots, perpaus nagusiko ekintza NOLA gauzatzen den adierazten dute.
ADITZ JOKATUAN
ADITZ JOKATUGABEAN
- (e)N BEZALA - (e)N MODUAN - (e) ERAN - (e)N LEGEZ - (e) ANTZERA - NEZ, -(e) HEINEAN, NEURRIAN...
- AHALA
KONPARAZIOZKOAK
Konparazioak edo erkaketak egiteko erabiltzen dira. Elementu berdinak edo desberdinak har daitezke erkatzeko gai gisa. Horren arabera, konparaziozko perpausak desberdinetasunezkoak edo berdintasunezkoak izaten dira eta bakoitzerako egitura bereziak erabiltzen dira. Berdintasunezkoak ala desberdintasunezkoak izan, elementuak elkarren artean konparatzerakoan, haien ezaugarriak, hots, nolakotasuna edota kantitatea edo zenbatasuna, hartu ohi dira oinarri gisa.
KUALITATEA
KANTITATEA
Berdintasuna adieraziz -(N) BEZAIN -Ezberdintasuna adieraziz BAINO –AGO(A) Bestelako lokuzioak BEZALA - BEZALAKO
Berdintasuna adieraziz (-N) BESTE, ADINA Ezberdintasuna adieraziz BAINO GEHIAGO / GUTXIAGO
ERLATIBOZKO MENPERAGAILUAK ADITZ JOKATUAK
-(e)n -(e)neko zein(a)... baitbait-
ADITZ JOKATUGABEAK
-tako -riko
ERLATIBOZKOAK
Menpeko perpaus mota gehienak perpaus nagusiko aditz sintagmaren barruan kokatzen dira eta aditzaren menpe egoten dira. Erlatibozko perpausak, ostera, izen sintagmaren barrua txertatzen dira zuzenzuzenean, izenaren edi izen multzoaren aurrean, eta izenlagunaren funtzioa betetzen dute, izena zehazten baitute.
ADITZ JOKATUAN
ADITZ JOKATUGABEAN
-(e)n -(e)neko zein(a)... baitbait-
-tako -riko
ONDORIOZKOMENPERAGAILUAK ADITZ JOKATUAK
- HAIN (honen, horren...) - HAINBESTE - HAINBAT - HALAKO MOLDEZ...
KONTSEKUTIBOAK Lokailua ondoriozko perpausaren Hasieran jartzen da eta ezabatu egin daiteke. Maila hitza eta kidekoak nolakotasuna Adierazteko erabiltzen dira. Hitz horren bidez eratutako ondoriozko Perpausetan, maiz, perpaus nagusiko Hitzen ordena aldatu egiten da, Maila hitza adizkiaren aurretxoan jartzeko.
ONDORIOZKOAK (KONTSEKUTIBOAK)
Ondoriozko edo perpaus kontsekutiboek kausa baten ondorioa adierazten dute. Ondoriozko perpausetan hiru osagai bereiz daitezke: maila hitza, lokailua eta menderagailua.
HAIN (honen, horren...) HAINBESTE, HAINBAT HALAKO, HALAKO MOLDEZ,...
LOKAILUA
Maila hitza eta kidekoak nolakotasuna adierazteko erabiltzen dira. Hitz horren bidez eratutako ondoriozko perpausetan, maiz, perpaus nagusiko hitzen ordena aldatu egiten da, maila hitza adizkiaren aurretxoan jartzeko.
Lokailua ondoriozko perpausaren hasieran jartzen da eta ezabatu egin daiteke.
Hain da handia, non ezin baita atetik sartu
Horren pena handia hartu nuen, ezen negarrez hasi bainintzen.
DENBORAZKO MENPERAGAILUAK ADITZ JOKATUAK -(e)neko -(e)nean -(e)n bitartean -(e)n artean -(e)la(rik) -(e)netan -(e)n bakoitzean -(e)n gehienetan -(e)n guztietan -(e)nerako -(e)netik -(e)nez gero(ztik) -(e)n arte
ADITZ JOKATUGABEAK
baino lehen(ago) aurretik orduko eta gero ondoren, ostean -takoan, -rikoan -(z)gero bezain laster eta berehala -t(z)ean -t(z)erakoan -t(z)erako arte harik eta...arte
DENBORAZKOAK
Denborazko perpausek, izenak berak azaltzen duen legez, denbora adierazten dute, hots, perpaus nagusiko ekintza zein denbora puntutan kokatzen den zehazten dute. Denborazko perpausek, beraz, denborarekin zerikusia duten galderei (NOIZ, NOIZ ARTE, NOIZKOA, NOIZTIK, NOIZ ARTE) erantzuten diete eta gehienetan aditzlagunaren tokia betetzen dute perpaus nagusian. NOIZ galderari erantzuten dioten perpausek denbora une batean baino gehiagotan koka dezakete perpaus nagusiko ekintza; beste modu batera esanda, aurrekotasuna, gerokotasuna, berehalakotasuna, aldiberekotasuna eta maiztasuna adieraz dezakete.
ADITZ JOKATUAN
ADITZ JOKATUGABEAN
-(e)neko -(e)nean -(e)n bitartean -(e)n artean -(e)la(rik) -(e)netan -(e)n bakoitzean -(e)n gehienetan -(e)n guztietan -(e)nerako -(e)netik -(e)nez gero(ztik) -(e)n arte
baino lehen(ago) aurretik orduko eta gero ondoren, ostean -takoan, -rikoan -(z)gero bezain laster eta berehala -t(z)ean -t(z)erakoan -t(z)erako arte harik eta...arte
Sintagmak funtzio sintaktikoren bat (subjektua, osagarri zuzena...) betetzen duten hitz eta hizki konbinazioak dira.
Perpausek, agerian nahiz ezkutuan, bi talde sintaktiko nagusi dituzte: izen sintagma (IS) eta aditz sintagma (AS). Lehenak subjektu funtzioa betetzen du perpausean, eta bigarrenak predikatu funtzioa.
Gure seme nagusia izen sintagma (IS)
Ingalaterran dago. aditz sintagma (AS)
Izen sintagmaren osagai nagusia izena (I) da. Haren inguruan zenbait elementu ager daitezke: NOREN eta NONGO sintagmak, izenondoa (izond.) eta determinatzailea (det). Adibidez:
IS NOREN
IZENA
Gure
SEME
I
IZENONDOA
DETERMINATZAILEA
NAGUSI
A
NOREN eta NONGO sintagmek eta izenondoek funtzio berbera betetzen dute: izenaren esanahia osatu eta zehaztu egiten dute. IZENONDOA: izenaren eskuinean agertzen den hitz soila izaten da. NOREN eta NONGO sintagmak, aldiz, izenaren ezkerretara agertu ohi dira. Beren funtzioa kontuan harturik, izenlagunak dira.
Aditz sintagmaren osagai nagusia aditza da. Inguruan elementu gehiago ager daitezke: NOR izen sintagma (IS NOR), NORI izen sintagma (IS NORI), aditzondoa (adond.) eta postposizio sintagmak (Posp S).
AS-ren osagaiak
IS NORK
Adond.
IS NOR
ADITZA
IS NORI
POSP S
Gure seme nagusiak
herenegun
postal hau
bidali zion
amonari
Londonetik
Aditz sintagma barruko NOR sintagmak (IS NOR) osagarri zuzenaren funtzioa betetzen du, eta NORI sintagmak (IS NORI) Zehar osagarriarena. Aditzondoek eta postposizio sintagmek funtzio berbera betetzen dute: aditz ekintzaren inguruko zirkunstantzien berri ematea, hala nola, noiz, non, nora,etab. ADITZONDOA: hitz soila izaten da. (herenegun, beti, gero...) POSTPOSIZIO SINTAGMA: talde sintaktikoa da, eta –TIK, -RA, -N edo antzeko deklinabide atzizkiren bat hartzen du bere funtzioa betetzeko (LondonETIK, IngalaterraN...
Perpauseko aditz motaren arabera, izen sintagma subjektua era bitakoa izen daiteke: IS NOR, esaldiko aditza iragangaitza bada, edo, bestela, IS NORK, aditza iragankorra bada. (IS NOR) Gure seme nagusia-@ Ingalaterran dago. (aditz iragangaitza) (IS NORK) Gure seme nagusia-k herenegun postal hau bidali zigun. (aditz iragankorra) Horrez gain, aditz sintagmaren barruan IS NOR (osagarri zuzena) eta IS NORI (zehar osagarria) ager daitezke. Lehenak NOR kasuaren marka (@) hartzen du eta bigarrenak NORI kasuarena (-i). (IS NOR) Gure seme nagusiak herenegun postal hau-@ bidali zion amonari. (IS NORI) Gure seme nagusiak herenegun postal hau bidali zion amona-ri.
Perpaus batek atal hauek izan ditzake: SUBJEKTUA: aditzaren arabera, perpauseko IS NOR (Umea dator) edo IS NORK (Anek kontatu zien). OSAGARRI ZUZENA: aditz sintagmaren barruko IS NOR da (txiste ona kontatu zien). ZEHAR OSAGARRIAK: perpauseko IS NORI da (bere lagunei kontatu zien). ADITZA: ekintza edo egoera bat adierazten duen hitza edo hitz multzoa da (dator, kontatu zien...). ADITZLAGUNA: aditz ekintzaren inguruko zirkunstantziak (noiz, non...) adierazten dituzten perpauseko atalak dira. Aditzondoek ez dute deklinabide atzizkirik behar (adib.:atzo, hor...). Deklinabide atzizkiren bat behar dutenak postposizio sintagmak dira (adib.: eskolaTIK, kafetegiANA...).
