LABORATORIUM MEKANIKA FLUIDA PRODI TEKNIK KIMIA AKADEMI MINYAK MINYAK DAN GAS BALONGAN INDRAMAYU 2017
MENENTUKAN NILAI VISKOSITAS PADA PERCOBAAN VISKOSITAS BOLA JATUH Determining The Viscosity Price At The Experiment Of Ball Viscosity Zida Idhum Ma’rifa, Ad!i O"#a$iai D%&i, E'(a Sa'(a)i'a, *ai(a' A")ar +haa'i, Muhammad Bu(r-' Karim, Nada S%#!-rii Pu#ri Sa#-(./010002 Kelompok110mekl! Kelompok110m ekl!"gmail#co "gmail#com m
Pra"#i"um 3 Sa)#u, ./ Jui 40.5 P%6um7u'a 3 Mi66u, Mi66u, 4. Jui 40.5 A(i(#% 3 A6i Ahmad Lu#8i 9 .:0.00:; < A'i! Ahmad K%#h-a K%#h-a 9 .:0.00.0 < Dh%ad%'a Pu#ri Raha!u 9 .:0100.; < Dhima( Idra6ua& Idra6ua&a a 9 .:0.0.1. < *a#ha *a#ha Karima 9 .:0.0.0: < +u(#! T%=a T%=a Ku(uma 9 .:0.04.. < Khairui(a Nuria Nuria Rahmi 9 .:01001> < Muhamad Da"i ?a'i!!uddi ?a'i!!uddi 9 .:0100.. < Muhamad @u(ri' Mira Mira +%-fai 9 .:0100>/ .:0100> / < Muhammad Za%a' Za%a' A)idi 9 .:0.0.01< Na(!ia#u' Ai(!ah Ai(!ah 9.:010054 9.:010054 < Umu' -dri!ah -dri!ah 9.:01000.< @u(ia Ka!%#au( Ka(i&a''i 9 .:0.04/; < Abstrak
9Id-
1
a#au 7a(a' (%"- 9Pa (< Sa#ua Si(#%m I#%ra(i-a' I#%ra(i-a' 9SI< u#u" "--8i(i% $i("-(i#a( ada'ah N(m4 F Pa( Pa( 97a(a' 97a(a' (%"-< (%"-< Sa#ua Sa#ua C+S 9%#im%#%r 9%#im%#%r 6ram (%"-< (%"-< u#u" u#u" (i "--8i(i% "--8i(i% $i("-(i# $i("-(i#a( a( ada'ah ada'ah d!(m4 F 7-i(% 9P< 9I6
TUJUAN 1. Meng Menget etah ahui ui Def Defin inis isii dari dari vis visko kosi sias as.. 2.
Mene Menetu tuka kan n nila nilaii keke kekent ntal alan an vis visko kosi sita tas! s! suat suatu u cair cairan an deng dengan an meng menggun gunak akan an metode viskositas bola "atuh.
#.
Meng Menget etah ahui ui $rin $rinsi si$ $ ker"a ker"a %isk %iskom omet eter er..
&.
Memandingk Memandingkan an kece$a kece$atan tan bola "atuh "atuh $ada $ada fluida fluida 'ang 'ang berbeda. berbeda.
(.
Mengetahu Mengetahuii )aktor* )aktor*)akt )aktor or 'ang 'ang mem$en mem$engaru garuhi hi %isko %iskositas sitas suatu suatu fluida fluida..
2 A+AT A+AT DAN ,A-AN
A'a# !a6 di6ua"a 7ada 7%r-)aa Vi("-(i#a( B-'a Ja#uh ada'ah 3 Ja6"a S-r-6
2
ambar 1 Ja6"a S-r-6
Ja6"a S-r-6 !a6 #%r)ua# dari )%(i !a6 di6ua"a u#u" m%6u"ur diam%#%r )-'a
Ka"i Tia6
ambar 2 Ka"i Tia6
Ka"i Tia6 !a6 #%r)ua# dari )%(i !a6 di6ua"a u#u" m%66a#u6"a #a)u6 "aa
Mi(#ar
ambar # mi(#ar
Mi(#ar a#au P%66ari( !a6 di6ua"a u#u" m%6u"ur "%#i66ia 8'uida
N%raa Digital
3
ambar & N%raa Digital
N%raa Digital !a6 di6ua"a u#u" m%im)a6 )%da a#au "%'%r%6 !a6 a"a dima(u"a "%da'am 8'uida
P%6ai# B-'a
ambar ( Ja6"a S-r-6
P%6ai# B-'a !a6 !a6 di6ua"a u#u" m%6am)i' )-'a dida'am #a)u6 "aa !a6 )%ri(i 8'uida (%#%'ah di'a"u"a 7%r-)aa
%top&atch
ambar / Ja6"a S-r-6 %top&atch !a6 di6ua"a u#u" m%6u"ur &a"#u #%m7uh )-'a (am7ai di #i##i" !a6
dii6i"a (aa# di =a#u"a "%da'am #a)u6 "aa !a6 )%ri(i 8'uida Ta)u6 Kaa 4
ambar 0 Ta)u6 Kaa
Ta)u6 Kaa !a6 di6ua"a (%)a6ai &adah *uida !a6 a"a di u=i $i("-(i#a(!a
Tia6
ambar Tia6
Tia6 !a6 di6ua"a (%)a6ai (adara #a)u6 Kaa Baha !a6 di6ua"a 7ada 7%r-)aa "a'i ii ada'ah *'uida +%'
ambar *'uida +%'
*'uida +%' !a6 di6ua"a (%)a6ai 7aram%#%r 7%6u=i )%(ar!a Vi("-(i#a( 5
*'uida Mi!a"
ambar 13 *'uida Mi!a"
*'uida Mi!a" !a6 di6ua"a (%)a6ai 7aram%#%r 7%6u=i )%(ar!a Vi("-(i#a(
*'uida O'i
ambar 13 *'uida -'i
*'uida -'i !a6 di6ua"a (%)a6ai 7aram%#%r 7%6u=i )%(ar!a Vi("-(i#a(
K%'%r%6
6
ambar 11 K%'%r%6
K%'%r%6 Di6ua"a (%)a6ai 7%%#u "%%7a#a (aa# )%r#%mu 8'uida !a6 m%mi'i"i Vi("-(i#a(
#
DASA4 T5647 %iskositas
Vi("-(i#a( ada'ah u"ura r%(i(#%(i a# air u#u" m%6a'ir Ma"i )%(ar r%(i(#%(i (ua#u a# air u#u" m%6a'ir (%ma"i )%(ar 7u'a Vi("-(i#a(!a Vi("-(i#a( =u6a 7%6u"ura dari "%#ahaa 8'uida !a6 diu)ah )ai" d%6a #%"aa mau7u #%6a6a Vi("-(i#a( =u6a diar#i"a (%)a6ai "%"%#a'a a#au "%#%)a'a (ua#u 8'uida #%r(%)u# Za# air da'am "%"%#a'a!a da7a# di)%da"a m%=adi dua !ai#u "%"%#a'a diami" a#au "%"%#a'a a$solte da "%"%#a'a "i%ma#i" Da'am )%)%ra7a ma(a'ah m%6%ai 6%ra" a# air, "%"%#a'a diami" dihu)u6"a d%6a "%"%#a'a "i%ma#i" (%)a6ai )%ri"u# 3
........................................................................................................................... 1! K%#%ra6a
3
V
3 K%"%#a'a Ki%ma#i"
3 K%"%#a'a Diami"
3 Ra7a# Ma((a
D%6a ada'ah ra7a# ma((a a# air 9"6m1< "%"%#a'a "i%ma#i" )ia(a!a di7%6aruhi -'%h #%m7%ra#ur 9T< T%m7%ra#ur !a6 #i66i K%"%#a'a "i%ma#i" a# air a"a r%'a#if "%i' da da7a# dia)ai"a %iskosimeter ,ola Jatuh
7
S%'ai i#u $i("-(i#a( da7a# di#%#u"a =u6a d%6a ara -o$$ler, )%rda(ar"a hu"um Stokes 9)%rda(ar"a =a#uh!a )%da m%'a'ui m%dium a# air< Pada $i("-(im%#%r =%i( ii (ua#u )-'a 6%(%r a#au )-'a =a#uh "% )a&ah da'am (ua#u #a)u66%'a( !a6 ham7ir $%r#i"a', m%6adu6 aira !a6 diu=i 7ada #%m7%ra#ur "-(#a# La=u =a#uh!a )-'a !a6 m%m7u!ai "%%7a#a da diam%#%r #%r%##u ada'ah "%)a'i"a dari fu6(i $i("-(i#a( (am7%' #%r(%)u# ?a"#u )a6i )-'a #%r(%)u# u#u" =a#uh a#ara dua #ada diu"ur d%6a #%'i#i da diu'a6i )%)%ra7a "a'i $i("-(i#a( aira dihi#u6 d%6a rumu( 3 R=6 πηrv R= 6πηrv
.....................................................................................
.....................................2!
K%#%ra6a R r $
3
F +a!a P%6ha'a6 F K-%8i(i%# "%"%#a'a 9CP< F Jari=ari )-'a 9m< F K%%7a#a r%'a#if )-'a da'am a# air 9m(< B%rda(ar"a hu"um Stokes 7ada "%%7a#a )-'a ma"(imum #%r=adi
"%(%#im)a6a (%hi66a 6a!a 6%(%", 6a!a )%ra#, 6a!a Archimides Pri(i7 "%r=a!a ada'ah m%66%'idi6"a B-'a 9#%r)ua# dari "aa< m%'a'ui #a)u66%'a( !a6 )%ri(i a# air !a6 #%'ah di(%'idi"i "%%7a#a =a#uh!a )-'a m%ru7a"a fu6(i dari har6a r%(i7r-" (am7%'
ambar 1 %iskosimeter Sumber 8 http://www.google.com!
8
B%(ara 6%(%"a a#ara )%da d%6a a# air di(%)u# =u6a d%ra=a# "%"%#a'a a# air, =adi (%ma"i )%(ar $i("-(i#a( a# air, ma"a (%ma"i (u(ah )%da 7ada# )%r6%ra" da'am a# air #%r(%)u# Pada (aa# 7%r-)aa mu'amu'a )-'a a"a m%6a'ami 7%r%7a#a di da'am a# air, amu "ar%a "%"%#a'a aira 7%r%7a#a B-'a )%r"ura6 da a"hir!a -' Pada (aa# i#u "%%7a#a )-'a "-(#a Ma"a m%uru# hu"um Stokes 3 2 .......................................................................................................................... #! 2r
Vm=
9π
g (ρb - ρf)
K%#%ra6a
3
Vm
F K%%7a#a 9m(.<
F Vi("-(i#a(
r
F Jari=ari )-'a 9m<
)
F Ra7a# ma((a )-'a 9"6m1<
-
F Ra7a# ma((a aira 9"6m1<
9aktor*)aktor 'ang Mem$engaruhi 9luida 1.
Suhu
Vi("-(i#a( )%r)adi6 #%r)a'i" d%6a (uhu Ji"a (uhu ai" ma"a Vi("-(i#a( a"a #uru )%6i#u (%)a'i"!a A7a)i'a (uhu #uru ma"a Vi("-(i#a( a"a ai" Ha' ii di(%)a)"a ada!a 6%ra"a 7ar#i"%'7ar#i"%' aira !a6 (%ma"i %7a# a7a)i'a (uhu di#i6"a#"a da m%uru "%"%#a'a!a 2.
:onsentrasi +arutan
Vi("-(i#a( )%r)adi6 'uru( d%6a "-(%#ra(i 'aru#a Sua#u 'aru#a d%6a "-(%#ra(i #i66i a"a m%mi'i"i $i("-(i#a( !a6 #i66i 7u'a "ar%a "-(%#ra(i 'aru#a m%!a#a"a )a!a"!a 7ar#i"%' a# !a6 #%r'aru# #ia7 (a#ua 'olme( (%ma"i )a!a" 7ar#i"%' a# !a6 #%r'aru# #ia7 (a#ua $-'um% (%ma"i )a!a" 7ar#i"%' !a6 #%r'aru#, 6%(%"a a#ar 7ar#i"%' !a6 (%ma"i #i66i da $i("-(i#a(!a (%ma"i #i66i 7u'a #.
,erat Molekul
Vi("-(i#a( )%r)adi6 'uru( d%6a )%ra# m-'%"u' solte "ar%a d%6a ada!a solte !a6 )%ra# a"a m%6ham)a# a#au m%m)%ri )%)a !a6 )%ra# 7ada aira (%hi66a m%ai""a $i("-(i#a( &.
Tekanan
Pada (aa# #%"aa m%i6i"a# ma"a $i("-(i#a( 8'uida 7u ai" 9
(.
;enambahan
Ada!a 7%am)aha )aha #am)aha (%7%r#i )aha (u(7%(i da7a# m%m7%r)%(ar $i("-(i#a( Jenis*"enis 9luida
*'uida m%mi'i"i =%i(=%i( (%)a6ai )%ri"u# !ai#u di"%'-m7-"a m%=adi dua )a6ia )%rda(ar"a 3 1.
9luida Ne=tonian
*'uida N%-ia !ai#u a# air !a6 m%mi'i"i #%6a6a 6%(%r 9
τ
<
du (%)adi6 d%6a 6radi% "%%7a#a -rma' 9 dy < #%rhada7 arah a'ira +radi% "%%7a#a ada'ah 7%r)adi6a a#ara 7%ru)aha "%%7a#a da 7%ru)aha =ara" #%m7uh 2. 9luida non*Ne=tonian
*'uida -N%-ia !ai#u =i"a a# diadu" a"a #%r(i(a (ua#u 'u)a6 Lu)a6 ii a"a #%ri(i (%iri6 d%6a)%r=a'a!a &a"#u, ha' i#u m%u=u"a )ah&a 8'uida a#au a# a"a m%6a'ir #%ru(m%%ru( "ar%a di7%6aruhi 6a!a 6a!a !a6 )%"%r=a 7ada 8'uida #%r(%)u# Namu 8'uida ii da7a# di"'a(i8i"a(i"a 'a6i )%rda(ar"a "%mam7ua m%aha #%"aa, (#ru"#ur m-'%"u'!a, #%6a6a 6%(%r!a !a6 di"%a"a da )%rda(ar"a (ifa# a'ira!a B%ri"u# 7%66am)ara 6radi% "%%7a#a d%6a 8'uida N%-ia da -N%-ia m%'a'ui 6ra8i" (%)a6ai )%ri"u# 3
rafik 1 Tegangan eser terhada$ radien :ece$atan
10
rafik 2 radien :ece$atan
Si)at*si)at 9isis 9luida
S%=auh !a6 "i#a "%#ahui, 8'uida ada'ah 6u6u(a !a6 #%r(u(u a#a( m-'%"u' m-'%"u' d%6a =ara" 7i(ah !a6 )%(ar u#u" 6a( da "%i' u#u" a# air M-'%"u' m-'%"u' i#u #ida" #%ri"a# 7ada (ua#u "i(i, m%'ai"a (a'i6 )%r6%ra" )%)a( #%rhada7 (a#u (ama 'ai B%ri"u# (ifa#(ifa# 8'uida 3
1.
4a$at Massa> ,erat Jenis dan 4a$at 4elati)
Ra7a# ma((a 9< ada'ah u"ura "-(%#ra(i ma((a a# air da di!a#a"a da'am )%#u" ma((a 9m< 7%r(a#ua 'olme 9V< ..................................................................................................................... &!
Dimaa3 F D%(i#a( 9"6m1< M F ma((a 9"6< V F 'olme 9m1< Ra7a# ma((a air 9 air< 7ada (uhu : -C da 7ada #%"aa a#m-(f%r 9a#m< ada'ah .000 "6m1 B%ra# =%i( 96< ada'ah )%ra# )%da 7%r(a#ua $-'um% 7ada #%m7%ra#ur da #%"aa #%r#%#u, da )%ra# (ua#u )%da ada'ah ha(i' "a'i a#ara ra7a# ma((a 9< da 7%r%7a#a 6ra$i#a(i 96 <
....
...................................................................................................................... (!
11
Dimaa 3 F )%ra# =%i( 9 Nm1< F ra7a# ma((a 9"6d# 4< 6 F 7%r%7a#a 6ra$i#a(i 9md# 4< Ra7a# r%'a#if 9(< ada'ah 7%r)adi6a a#ara ra7a# ma((a (ua#u a# 9< da ra7a# ma((a air 9 air<, a#au 7%r)adi6a a#ara )%ra# =%i( (ua#u a# 9< da )%ra# =%i( air 9 air<Ra7a# r%'a#if 9(< ada'ah 7%r)adi6a a#ara ra7a# ma((a (ua#u a# 9< da ra7a# ma((a air 9 air<, a#au 7%r)adi6a a#ara )%ra# =%i( (ua#u a# 9< da )%ra# =%i( air 9 air<
.................................................................................................. ........................
/!
Kar%a 7%6aruh #%m7%ra#ur da #%"aa 7ada ra7a# ma((a a# air (a6a# "%i', ma"a da7a# dia)ai"a (%hi66a ra7a# ma((a a# air da7a# dia66a7 #%#a7
2.
:ekentalan viscocity !
K%"%#a'a ada'ah (ifa# dari a# air u#u" m%'a&a #%6a6a 6%(%r 9< 7ada &a"#u )%r6%ra" a#au m%6a'ir K%"%#a'a di(%)a)"a ada!a "-h%(i a#ara 7ar#i"%' a# air (%hi66a m%!%)a)"a ada!a #%6a6a 6%(%r a#ara m-'%"u'm-'%"u' !a6 )%r6%ra" Za# air id%a' #ida" m%mi'i"i "%"%#a'a K%"%#a'a a# air da7a# di)%da"a m%=adi dua !ai#u "%"%#a'a diami" 9< a#au "%"%#a'a a$solte da "%"%#a'a "i%ma#i( 9< Da'am )%)%ra7a ma(a'ah m%6%ai 6%ra" a# air, "%"%#a'a diami" dihu)u6"a d%6a "%"%#a'a "i%ma#i" (%)a6ai )%ri"u#3
...................................................................................................................... ....
0!
d%6a ada'ah ra7a# ma((a a# air 9"6m1< #.
:emam$atan Compressibility !
M%ru7a"a 7%ru)aha 'olme "ar%a ada!a 7%am)aha a# a#au 7%ru)aha #%"aa, !a6 di#u=u"a -'%h 7%r)adi6a a#ara 7%ru)aha #%"aa da 7%ru)aha 'olme #%rhada7 'olme a&a' P%r)adi6a #%r(%)u# di"%a' d%6a m-du'u( %'a(#i(i#a( 9"<
12
......................................................................................................................... .!
Da'am ha' ii, 8'uida )i(a di)a6i m%=adi compressi$le li! da incompressi$le li! S%ara umum, aira )%r(ifa# compressi$le (%da6"a 6a( )%r(ifa# incompressi$le K%mam7ua (ua#u 8'uida u#u" )i(a di"-m7r%(i )ia(a!a di!a#a"a da'am $lk compressi$ility m-du'u(I(#i'ah compressi$le li! da incompressi$le li! h%da"!a di)%da"a d%6a i(#i'ah -m7r%((i)'% 8'-& da incompressi$le lo& )ompressi$le lo& ada'ah a'ira dimaa d%(i#a( 8'uida!a #ida" )%ru)ah dida'am m%da a'ira 9 lo& iel! <, mi(a'!a a'ira air S%da6"a i-m7r%((i)'% 8'-& ada'ah a'ira dimaa d%(i#a( 8'uida!a )%ru)ah dida'am m%da a'ira, mi(a'!a a'ira udara &.
:a$ilarita (
Ka7i'ari#a( #%r=adi a"i)a# ada!a 6a!a "-h%(i da adh%(i a#ar m-'%"u', =i"a"-h%(i '%)ih "%i' dari 7ada adh%(i ma"a a# air a"a ai" da (%)a'i"!a =i"a '%)ih )%(ar ma"a a# air a"a #uru K%ai"a a#au 7%urua a# air di da'am (ua#u#a)u6 da7a# dihi#u6 d%6a m%!ama"a 6a!a a6"a# !a6 di)%#u" -'%h #%6a6a 7%rmu"aa d%6a 6a!a )%ra#
ambar & :enaikan dan ;enurunan :a$ilaritas a. :enaikan ? b. ;enurunan! Sumber 8 http://www.google.com/Kapilaritas !
S%ara ma#%ma#i( di6am)ar"a (%)a6ai )%ri"u# 3
..................................................................................................................... .....!
/.
Dimaa
3
h
F K%ai"a a#au 7%urua a# air 9m<
Pressure atau Tekanan 13
T%"aa di)a6i m%=adi dua !ai#u #%"aa a$solte da a'a# u"ur #%"aa !ai#u pressre gage# 0.
Tegangan $ermukaan sur)ace tension !
M-'%"u'm-'%"u' 7ada a# air a"a (a'i6 #ari" m%ari" (%ara (%im)a6 dia#ara (%(ama!a d%6a 6a!a )%r)adi6 'uru( d%6a ma((a 9m< da )%r)adi6 #%r)a'i" d%6a "uadra# =ara" 9r< a#ara 7u(a# ma((a .................................................................................................................. ........13!
D%6a
3
*
F 6a!a #ari" m%ari"
m
F ma((a m-'%"u' . da 4
r
F =ara" a#ar 7u(a# ma((a m-'%"u'
Ji"a a# air )%r(%#uha d%6a udara a#au a# 'ai!a, ma"a 6a!a #ari" m%ari" a#ara m-'%"u' #ida" (%im)a6 'a6i da m%!%)a)"a m-'%"u' m-'%"u' 7ada 7%rmu"aa a# air m%'a"u"a "%r=a u#u" #%#a7 m%m)%#u" 7%rmu"aa a# air K%r=a !a6 di'a"u"a -'%h m-'%"u'm-'%"u' 7ada 7%rmu"aa a# air #%r(%)u# diama"a #%6a6a 7%rmu"aa 9(< T%6a6a 7%rmu"aa ha!a )%"%r=a 7ada )ida6 7%rmu"aa da )%(ar!a (ama di (%mua #i#i" .
Tem$eratur
T%m7%ra#ur 9(uhu<, 7aa( (7%(i8i" 9(7%i8i h%a#<, "-du"#i$i#a( #%rma', da "-%8i(i% %"(7a(i #%rma'3 Paa( (7%(i8i" ada'ah =um'ah %%r6i 7aa( !a6 di7%r'u"a u#u" m%ai""a (a#u (a#ua ma((a (%)%(ar (a#u d%ra=a# K-du"#i$i#a( #%rma' m%u=u""a "%mam7ua 8'uida u#u" m%6ha#ar"a 9m%6"-du"(i"a< 7aa( S%da6"a "-%8i(i% %"(7a(i #%rma' m%6hu)u6"a a#ara #%m7%ra#ur da d%(i#a( 7ada #%"aa "-(#a ;rinsi$ dan A$likasi di Dunia 7ndustri
Pri(i7 dari 7%r-)aa ii ada'ah m%%#u"a $i("-(i#a( (ua#u aira !a6 diu"ur 7ada (uhu #%r#%#u d%6a m%66ua"a $i("-m%#%r -(&a'd da air !a6 )%r7%ra (%)a6ai 7%m)adi6!a S%'ai i#u =u6a da7a# di#%#u"a ra7a#a ma(a aira 7ada (uhu #%r#%#u d%6a m%66ua"a 7i"-m%#%r A7'i"a(i da'am duia idu(#ri ii ada'ah (%ri6 di=um7ai 7ada 7%'uma( m%(i !a6 "i#a "%a' d%6a -'iO'i !a6 di)u#uh"a #ia7#ia7 #i7% m%(i idu(#ri )%r)%da )%da "ar%a #i7% m%(i =u6a m%m)u#uh"a "%"%#a'a !a6 )%r)%da 7u'a S%)a6ai 7%'uma( m%(i, -'i a"a m%m)ua# 6%(%"a a#ar "-m7-% dida'am m%(i )%r6%ra" '%)ih ha'u( d%6a ara ma(u" "%da'am %'ah %'ah m%(i (%hi66a m%mudah"a m%(i u#u" m%a7ai (uhu "%r=a !a6 id%a'
14
K%"%#a'a di(%)a)"a "ar%a "-h%(i a#ara 7a#i"%' a# airZa# air id%a' #ida" m%m7u!ai "%"%#a'a Za# air m%m7u!ai )%)%ra7a (ifa# (%)a6ai )%ri"u# 9 @'lie> 12< 3 a A7a)i'a rua6a '%)ih )%(ar dari $-'um% a# air a"a #%r)%#u" 7%rmu"aa )%)a( h-ri-#a' !a6 )%rhu)u6a d%6a a#m-(f%r ) M%m7u!ai ra7a# ma(a da )%ra# =%i( Da7a# dia66a7 #ida" #%rmam7a#"a d M%m7u!ai $i("-(i#a( 9"%"%#a'a< % M%m7u!ai "-h%(i, ad%(i da #%6a6a 7%rmu"aa &
M5T6D6+67
M%#-d% 7%r-)aa 7ada 7ra"#i"um Ma-m%#%r "a'i ii ada'ah (%)a6ai )%ri"u# 3 . M%!ia7"a a'a# da )aha !a6 a"a di6ua"a 4 M%6u"ur =ari=ari )-'a d%6a Ja6"a S-r-6 *# M%im)a6 ma((a )-'a d%6a N%raa Digital# : M%m7%rha#i"a "%dudu"a dimaa "%'%r%6 dia66a7 m%a7ai "%%7a#a #%rmia' / M%adai "%dudu"a #%r(%)u# (%)a6ai "%dudu"a T > M%=a#uh"a "%'%r%6 dari 7%rmu"aa da hi#u6 &a"#u "%'%r%6 m%a7ai #i#i" T 5 M%a#a# 7a=a6 'i#a(a da &a"#u #%m7uh ; M%6am)i' )-'a m%66ua"a 7%6ai# )-'a 2 M%'a"u"a 7%r-)aa !a6 (ama d%6a 8'uida !a6 )%r)%da .0 M%ra7ih"a a'a# da )aha (
DATA dan ;5N6+A-AN DATA ;engolahan Data #./ -asil ;engamatan %iskostas 9luida Min'ak 6li el
#./.1
Dbola m! *2
1>2 13 1>/ 13*2 2>(0 13*2
mbola m!
Dtabung m! *#
2># 13 (>( 13*# 22 13*#
;ercobaan ;ertama Min'ak!
Di"%#ahui
3
D)-'a
F .,4 .04m
m)-'a
F 4,1 .01"6
D#a)u6
F : .04m
8'uida
F ;4/ "6m1
h
F 0,/ m 15
*2
& 13 & 13*2 & 13*2
kg.m !
h m!
t tem$uh s!
2( 01( 2(
3>( 3>( 3>(
1>3 2>3 20>1
fluida *#
# #%m7uh
F .,02 say$olt d%#i"
Di#a!a
3
V)-'a
F QQ
)-'a
F QQ
Vm
F QQ
*
F QQ
R7r'
F QQ
A
F QQ
F QQ
$
F QQ
say$olt
F QQ
$say$olt
F QQ
Ja&a)
3
V)
4 π 3 r1
F F
4 −2 3 (3,14)( 0,6 x 10 ) 3
F 2,0:1 .05m1 ρb
mb
F
Vb −3
2,3 x 10 −7 9,043 x 10
F
F 4/:1,:0: "6m1 Vm
F F
h t 0,5 1,09
F 0,:/2 m(. *
F m)-'a 6 F 4,1 .01 2,;. F 44,/>1 .01 N
16
R7r'
F F
ρflu!" ρ"r
#25 1000
F 0,;4/ A
F 9D#a)u6<4 F 1,.: 9: .04<4 F /,04: .01m4
F
F A dv dy
22,563 x 10 −3
F
5,024 x 10 0,459 0,5
−3
F :,;24 Pa( V
F F
µ
ρflu!" 4,#92 #25
F 0,00> m4( say$olt
F90,00440#
1,35 t
F90,004409.,02<
< R7r' 1,35 < 0,;4/ 1,09
F .2,00/ 7 V say$olt
F 90,00440#
1,35 t
F 90,004409.,02< F 41,01> ( #./.2
;ercobaan :edua 6li!
Di"%#ahui
3
D)-'a
F .,> .04 m 17
< 1,35 < 1,09
m)-'a
F /,/ .01 "6
D#a)u6
F : .04 m
8'uida
F 5./ "6m1
h
F 0,/ m
# #%m7uh
F 4,0; say$olt d%#i"
Di#a!a
3
V)-'a )-'a
F QQ
Vm
F QQ
*
F QQ
R7r'
F QQ
A
F QQ
F QQ
$
F QQ
say$olt
F QQ
$say$olt
F QQ
Ja&a)
3
V)
4 π 3 r1
F F
4 −2 3 (3,14)( 0,# x 10 ) 3
F 4,.:1 .0>m1 ρb
mb
F
Vb −3
5,5 x 10 −6 2,143 x 10
F
F 4/>>,:2> "6m1 Vm
F F
h t 0,5 2,0#
F 0,4:0 m(. 18
*
F m)-'a 6 F /,/ .01 2,;. F /,12/ .04 N
R7r'
F F
ρflu!" ρ"r 715 1000
F 0,5./ A
F
4
9D#a)u6<
F 1,.: 9: .04<4 F /,04: .01m4
F
F A dv dy
F
5,395 x 10 −3 5,024 x 10 0,240 0,5
−3
F /,./: Pa( V
F
$ ρflu!"
F
5,154 715
F 0,005 m4( say$olt
F90,004409#<
1,35 < R7r' t 1,35 < 0,;/5 2,0#
90,0044094,0;< F 10,40> 7 V say$olt
F 90,004409#<
1,35 < t
F 90,0044094,0;< F :4,4:5 ( 19
1,35 < 2,0#
#./.#
;ercobaan :etiga el!
Di"%#ahui
3
D)-'a
F 4,/5 .04 m
m)-'a
F 44 .01 "6
D#a)u6
F : .04 m
8'uida
F 24/ "6m1
h
F 0,/ m
# #%m7uh
F 45,.2 say$olt d%#i"
Di#a!a
3
V)-'a
F QQ
)-'a
F QQ
Vm
F QQ
*
F QQ
R7r'
F QQ
A
F QQ
F QQ
$
F QQ
say$olt
F QQ
$say$olt
F QQ
Ja&a)
3
V)
4 π 3 r1
F F
4 −2 3 (3,14)(1,2#5 x 10 ) 3
F ;,;;: .0> m1 ρb
mb
F
Vb −3
22 x 10 −6 #,##4 x 10
F
F 4:5>,1>4 "6m1 Vm
F
h t
20
0,5 27,19
F
F 0,0.; m(. *
F m)-'a 6 F 44 .01 2,;. F 4,./; .0. N
R7r'
F F
ρflu!" ρ"r
925 1000
F 0,24/ A
F
4
9D#a)u6<
F 1,.: 9: .04<4 F /,04: .01m4
F
F A dv dy
2,15# x 10 −1
F
5,024 x 10 0,01# 0,5
−3
F ..21,.>5 Pa( V
F
$ ρflu!"
F
1193,167 925
F .,420 m4( say$olt
F 90,004409#<
1,35 <R7r' t
F 90,00440945,.2<
1,35 < 0,24/ 27,19
F /01,0/; 7 V say$olt
F 90,004> 41,5>4 21
1,95 t
<
F 90,004> 41,5>4
1,95 < 23,762
F /:1,;:5 ( #./.&
Data Terbaik %iskositas Dinamik!
μ ´
F
μ 1% &2% &3 3
F
4,#92 Pa . s+ 5,154 Pa. s % 1193,167 '"3 3
F :0.,05. Pa( ´ <4 9 μ
F 9:0.,05.<4 F
μ
4
.>0;/5,2:5 Pa(4
F 9 μ .<4 9 μ 4<4 9 μ 1<4 F9:,;24 <4 9/,./: <4 9..21,.>5 <4 F.:41>25,2;/ Pa(4 F
+ μ
F
√(
∑ μ
2
2
- * ( μ´ )
* * - 1)
√
1423697,9#5 - 3(160#57,947 )+ 3 (3 - 1 )
F12>,0:; Pa( Da#a T%r)ai" 3 μ ´ ∆μ
F:0.,05. 12>,0:; F/,041 Pa(
μ ´ ∆μ
F:0.,05. 12>,0:; F525,..2 Pa(
Jadi da#a #%r)ai" dari $i("-(i#a( diami" )%r"i(ar a#ara /,041 Pa( (am7ai d%6a 525,..2 Pa( #./.(
Data Terbaik %iskositas :inematik!
´ V
F
V1% V2% V3 3
F
0,006% 0,007 % 1,290 3
F 0,:1: m4( 22
´ <4 9 V
F 90,:1:<4 F
0,.;; m:(4
F 9V .<4 9 V 4<4 9V 1<4
V
F 9 0,006 <4 9 0,007 <4 9 1,290 <4 F .,>>: m:(4 F
+V
F
√ √
∑V
2
2
´ ) - * ( V
* ( * - 1)
1,664- 3( 0,1## 3 (3 - 1 )
)+
F 0,:>5 m4( Da#a T%r)ai" 3 ´ ∆ V V
F 0,0:1: 0,:>5 F 0,011
´ ∆ V V
F 0,0:1: 0,:>5 F 0,20.
Jadi da#a #%r)ai" dari $i("-(i#a( "i%ma#i" )%r"i(ar a#ara 0,011 m 4( (am7ai d%6a 0,20. m4( #././
Data Terbaik %iskositas Dinamik Saybolt !
μ ´
F
%ay$olt
F
μ 1 "b.lt % &2"b.lt % &3"b.lt 3
−19,005 p +(−30,207 p )+(−503,059 p ) ¿ ¿ ¿
F .;:,020 7-i(% 9 μ ´ "b.lt <4 F μ
F 9.;:,020 7-i(%<4 11;;2,.4; 7-i(%4 F
%ay$olt
μ .%ay$olt 4 μ 4%ay$olt 4 μ 1%ay$olt 4
F 9.2,00/<4 910,405<4 9/01,0/27<4 F 4/:1:4,0.0 7-i(%4 + μ
%ay$olt
F
F
√(
∑ μ Saybolt - * ( μ´ Saybolt ) 2
* * - 1)
√
254342,010 - 3( -1#4,090 )+ 3 (3 - 1 ) 23
2
F 40>,..1 7-i(% Da#a T%r)ai" 3 μ ´
%ay$olt
∆μ
F .;:,020 7-i(% 40>,..1 7-i(%
%ay$olt
F 120,401 7-i(% μ ´
%ay$olt
∆μ
F .;:,020 7-i(% 40>,..1 7-i(%
%ay$olt
F 44,041 7-i(% Jadi da#a #%r)ai" dari $i("-(i#a( diami" (a!)-'# )%r"i(ar a#ara 120,401 7-i(% (am7ai d%6a 44,041 7-i(% #./.(
Data Terbaik %iskositas :inematik Sa'bolt! ´ V
V1% V2% V3 3
F
say$olt
( -23,036 ) % ( -42,247 ) % (-0,020) 3
F
F 401,0:: (#-"%( ´ <4 9 V
F 9401,0:: (#-"%(<4 F
:.44>,;>> (#-"%(V say$olt 4
F V (a!)-'#.4 V
(a!)-'#4
4
V (a!)-'#14
F 941,01><4 9:4,4:5<4 9/:1,;:;<4 F 42;0;>,..1 (#-"%( F
+V
F
√ √
∑V
2
2
´ ) - * ( V
* ( * - 1) 29#0#6,113 - 3( - 203,0442)+ 3 (3 - 1 )
F >;,;24 (#-"%( Da#a T%r)ai" 3 ´ ∆ V V
F 401,0:: ( W >;,;24 ( F 45.,21> (#-"%(
´ ∆ V V
F 401,0:: ( >;,;24 ( F .1:./4 (#-"%(
Jadi da#a #%r)ai" dari $i("-(i#a( "i%ma#i" (a!)-'# )%r"i(ar a#ara 45.,21> (#-"%( (am7ai d%6a .1:./4 (#-"%( #./
;engolahan Data 24
Tabel & -asil ;engolahan Data %iskostas 9luida
Dbola m!
Min'ak 6li
el
.,4 .04m .,> .0 4 m 4,/5 .04m
B
fluida *#
C saybolt
V saybolt
0,00> m4(. 0,005 m4(.
.2,00/ 7-i(% 10,405 7-i(% /01,0/2 7-i(% //4,45. 7-i(% .;:,020 7-i(%
41,01> (#-"%( :4,4:5 (#-"%( /:1,;:; (#-"%( >02,.1. (#-"%( 401,0:: (#-"%(
kg.m !
;4/ "6m1
:,;24 Pa(
5./ "6m1
/,./: Pa(
24/ "6m1
..21,.>5 Pa(
.,420 m4(.
.401,4.1 Pa(
.,101 m4(.
:01,05. Pa(
0,:1: m4(.
´ x
2./.
V
rafik C terhada$ Csa'bolt
rafik 2.1 C terhada$ Csa'bolt
2./.
rafik v terhada$ v sa'bolt
25
rafik 2.2 v terhada$ v sa'bolt /
;5M,A-ASAN
Pada 7ra"#i"um M%"ai"a *'uida m%6%ai 7%r-)aa Vi("-(i#a( B-'a Ja#uh #%rda7a# )%)%ra7a #u=ua !ai#u m%6%#ahui d%8ii(i dari Vi("-(i#a(, m%%#u"a i'ai "%"%#a'a 9Vi("-(i#a(< (ua#u aira d%6a m%66ua"a m%#-d% Vi("-(i#a( B-'a Ja#uh,m%6%#ahui 7ri(i7 "%r=a Vi("-(i#a(,m%m)adi6"a "%%7a#a )-'a =a#uh 7ada 8'uida !a6 )%r)%da, m%6%#ahui fa"#-rfa"#-r !a6 m%m7%6aruhi Vi("-(i#a( (ua#u 8'uida Vi("-(i#a( ada'ah u"ura r%(i(#%(i a# air u#u" m%6a'ir, (%ma"i )%(ar r%(i(#%(i (ua#u a# air u#u" m%6a'ir ma"a (%ma"i )%(ar 7u'a $i("-(i#a(!a Vi("-(i#a( =u6a m%ru7a"a 7%6u"ura dari #%"aa 8'uida !a6 diu)ah )ai" dari #%"aa mau7u #%6a6a Vi("-(i#a( m%ru7a"a "ara"#%ri(#i" dari (ua#u a# air !a6 di(%)a)"a "ar%a ada!a 6%(%"a a#ara m-'%"u' m-'%"u' air d%6a 6a!a "-h%(i 7ada a# air #%r(%)u#, "ara"#%ri(#i" ii 7%#i6 7ada 7r-(%( idu(#r! u#u" m%%#u"a (#adar "ua'i#a( mau7u (#adar "%r=a 7r-du" Pr-(%dur 7%r-)aa Vi("-(i#a( B-'a Ja#uh !ai#u m%!ia7"a a'a# da )aha !a6 a"a di6ua"a, M%6u"ur =ari=ari )-'a d%6a Ja6"a S-r-6, m%im)a6 ma((a )-'a d%6a N%raa Di6i#a', m%m7%rha#i"a "%dudu"a dimaa "%'%r%6 dia66a7 m%a7ai "%%7a#a #%rmia', m%adai "%dudu"a #%r(%)u# (%)a6ai "%dudu"a T, m%=a#uh"a "%'%r%6 dari 7%rmu"aa da hi#u6 &a"#u "%'%r%6 m%a7ai da(ar "%#i"a mu'ai m%a7ai #i#i" T (am7ai da(ar, m%a#a# 7a=a6 'i#a(a da&a"#u #%m7uh, m%6am)i' )-'a m%66ua"a 7%6ai# )-'a, m%'a"u"a 7%r-)aa !a6 (ama u#u" aira !a6 )%r)%da, m%ra7ih"a a'a# da )aha *a"#-r fa"#-r !a6 m%m7%6aruhi $i("-(i#a( !ai#u Suhu, K-(%#ra(i Laru#a, B%ra# M-'%"u' %olte, T%"aa, P%am)aha Za# Lai Pada 7%r-)aa Vi("-(i#a( B-'a Ja#uh m%da7a#"a ha(i' dari Vi("-(i#a( Diami" 7ada P%r-)aa 7%r#ama (%)%(ar :,;24 Pa(, P%r-)aa "%dua (%)%(ar /,./: Pa(, P%r-)aa "%#i"6a (%)%(ar ..21,.>5 Pa( Pada 7%r-)aa Vi("-(i#a( B-'a Ja#uh m%da7a#"a ha(i' dari Vi("-(i#a( Ki%ma#i" 7ada P%r-)aa 7%r#ama (%)%(ar 0,00> m4(, P%r-)aa "%dua (%)%(ar 0,005 m4(, P%r-)aa "%#i"a (%)%(ar .,420 m4( Pada 7%r-)aa Vi("-(i#a( B-'a Ja#uh m%da7a#"a ha(i' dari Vi("-(i#a( Diami" %ay$olt 7ada P%r-)aa 7%r#ama (%)%(ar .2,00/ 7-i(%, P%r-)aa "%dua (%)%(ar 10,405 7-i(%, P%r-)aa "%#i6a (%)%(ar /01,0/2 7-i(%
26
Pada 7%r-)aaVi("-(i#a( B-'a Ja#uh m%da7a#"a ha(i' dari Vi("-(i#a( Ki%ma#i" %ay$olt 7ada P%r-)aa 7%r#ama (%)%(ar 41,01> (#-"%(, P%r-)aa "%dua (%)%(ar :4,4:5 (#-"%(, P%r-)aa "%#i6a (%)%(ar /:1,;:; (#-"%( Da#a #%r)ai" dari Vi("-(i#a( Diami" say$olt )%r"i(ar a#ar 120401 7-i(% (am7ai d%6a 44,041 7-i(% S%da6"a da#a #%r)ai" dari Vi("-(i#a( Ki%ma#i" say$olt )%r"i(ar a#ara 45.,21> (#-"%( (am7ai d%6a .1:,./4 (#-"%( 0
:5S7M;U+AN
S%#%'ah 7%r-)aa ma-m%#%r di'a"u"a da7a# di#ari" )%)%ra7a "%(im7u'a dia#ara!a 3 . Vi("-(i#a( ada'ah u"ura "%#ahaa 8'uida #%rhada7 d%f-rma(i 9 7%ru)aha )%#u"< a"i)a# #%6a6a 6%(%r a#au7u d%f-rma(i (udu# 9 Anglar Deformation< 4 M%%#u"a "%"%#a'a di7%r-'%h d%6a m%6u"ur a'ira 8'uida !a6 m%'a'ui #a)u6 "aa d%6a diam%#%r #%r#%#u 1 ?a"#u #%m7uh u#u" m%a7ai da(ar #a)u6 "aa 7ada 8'uida mi!a" ada'ah 0,54 (, 7ada -'i 1(, da 7ada 6%' .,>2( : Pri(i7 "%r=a $i("-(i#a( ada'ah m%66%'idi6"a )-'a 9!a6 #%r)ua# dari "aa< m%'a'ui #a)u6 6%'a( !a6 )%ri(i a# air !a6 di(%'idi"i / *a"#-r fa"#-r !a6 m%m7%6aruhi $i("-(i#a( !ai#u3
Suhu
K-(%#ra(i Laru#a
B%ra# M-'%"u' %olte
T%"aa
P%am)aha Za# Lai
> Pada 7%r-)aa Vi("-(i#a( B-'a Ja#uh m%da7a#"a ha(i' dari Vi("-(i#a( Diami" 7ada 3
P%r-)aa 7%r#ama (%)%(ar :,;24 Pa(
P%r-)aa "%dua (%)%(ar /,./: Pa( 27
P%r-)aa "%#i"6a (%)%(ar ..21,.>5 Pa(
5 Pada 7%r-)aa Vi("-(i#a( B-'a Ja#uh m%da7a#"a ha(i' dari Vi("-(i#a( Ki%ma#i" 7ada 3
P%r-)aa 7%r#ama (%)%(ar 0,00> m 4(
P%r-)aa "%dua (%)%(ar 0,005 m4(
P%r-)aa "%#i"a (%)%(ar .,420 m4(
; Pada 7%r-)aa Vi("-(i#a( B-'a Ja#uh m%da7a#"a ha(i' dari Vi("-(i#a( Diami" %ay$olt 7ada 3
P%r-)aa 7%r#ama (%)%(ar .2,00/ 7-i(%
P%r-)aa "%dua (%)%(ar 10,405 7-i(%
P%r-)aa "%#i6a (%)%(ar /01,0/2 7-i(%
2 Pada 7%r-)aaVi("-(i#a( B-'a Ja#uh m%da7a#"a ha(i' dari Vi("-(i#a( Ki%ma#i" %ay$olt 7ada 3
P%r-)aa 7%r#ama (%)%(ar 41,01> (#-"%(
P%r-)aa "%dua (%)%(ar :4,4:5 (#-"%(
P%r-)aa "%#i6a (%)%(ar /:1,;:; (#-"%(
.0 Da#a #%r)ai" dari Vi("-(i#a( Diami" say$olt )%r"i(ar a#ar 120401 7-i(% (am7ai d%6a 44,041 7-i(% S%da6"a da#a #%r)ai" dari Vi("-(i#a( Ki%ma#i" say$olt )%r"i(ar a#ara 45.,21> (#-"%( (am7ai d%6a .1:,./4 (#-"%(
459545NS7
X.Y
A'-(- .252 Da(arDa(ar *i(i"a Ui$%r(i#a( Ja"ar#a 3 Er'a66a
X4Y
B%rard, +r-) .2;: Ba(i E'%"#r-i" M +r-& Hi'' 3 N%& @-r"
X1Y
+u#-r-, Naa6 A 40.1 *i(i"a T%ra7a PT R%ma=a Ra(da"iar 3 Badu6
X:Y
Ha''ida!, R%(i" .2;: *i(i"a Ji'id . Ja"ar#a 3 Er'aa66a
X/Y
Pur&a#-, Budi 4001 Pela,aran -isika .A S-'- 3 PTTi6a S%ra6"ai 28
X>Y
Ru&a#-, Bam)a6 400: Asas/asas -isika @-6!a"ar#a 3 @udi(#hira
X5Y
S-%d=-- .2;> *i(i"a Aa( I'mu @-6!a"ar#a 3 Ui$%r(i#a( +a=ah Mada
X;Y
S-%#ri(- .2;: S%ri *i(i"a Da(ar Badu6 3 ITB
X2Y
Ti77'%r, PA .22; *i(i"a U#u" Sai( Da T%"i" Ja"ar#a 3 Er'a66a
X.0Y @aa(ari 40.5 M-du' Pra"#i"um M%"ai"a *'uida A"ami6a( Ba'-6a 3
Idrama!u
29