Números del 1 al 100 en Q'eqchi' 01 = jun 02 = wib’ 03 = oxib’ 04 = kahib’/kaib’ kahib’/kaib’ 05 = ob’/oob’/hoob’ 06 = waqib’ 07 = wuqub’ 08 = wajxaqib’/waqxaqib’ 09 = b’eleeb’ 10 = lajeeb’ 11 = junlaju 12 = kab’laju 13 = oxlaju 14 = kaalaju 15 = ob’laju/o’laju/hoob’laju 16 = waqlaju 17 = wuqlaju 18 = wajxaqlaju/waqxaqlaju 19 = b’eleelaju/b’elee’laju/b’eleeb’laju 20 = jun may/junk’aal m ay/junk’aal 21 = junxkak'aal 22 = wib'xkak'aal 23 = oxib'xkak'aal oxib'xkak'aal 24 = kaib'xkak'aal 25 = ob'xkak'aal 26 = waqib'xkak'aal 27 = wukub'xkak'aal wukub'xkak'aal 28 = wajxaq'ib'xkak'aal 29 = b'eleeb'xkak'aal 30 = lajeeb'jxkak'aal 31 = junlajuxkak'aal junlajuxkak'aal 32 = kab'lajuxkak'aal kab'lajuxkak'aal 33 = oxlajuxkak'aal oxlajuxkak'aal 34 = kaalajuxkak'aal kaalajuxkak'aal 35 = ob'lajuxkak'aal 36 = waqlajuxkak'aal 37 = wuqlajuxkak'aal 38 = wajxaqlajuxkak'aal 39 = b'eleeb'lajuxkak'aal 40 = ka’k’aal/kak’aal 41 = junroxk'aal 42 = wib'roxk'aal 43 = oxib'roxk'aal 44 = kaib'roxk'aal kaib'roxk'aal 45 = ob'roxk'aal 46 = waqib'roxk'aal waqib'roxk'aal 47 = wukub'roxk'aal wukub'roxk'aal 48 = wajxaq'ib' roxk'aal 49 = b'eleeb'roxk'aal 50 = lajeeb' roxk'aal
51 = junlajuroxk'aal junlajuroxk'aal 52 = kab'lajuroxk'aal kab'lajuroxk'aal 53 = oxlajuroxk'aal 54 = kaalajuroxk'aal kaalajuroxk'aal 55 = ob'lajuroxk'aal ob'lajuroxk'aal 56 = waqlajuroxk'aal waqlajuroxk'aal 57 = wuqlajuroxk'aal wuqlajuroxk'aal 58 = wajxaqlajuroxk'aal wajxaqlajuroxk'aal 59 = b'eleeb'lajuroxk'aal b'eleeb'lajuroxk'aal 60 = oxk’aal 61 = junxkaak'aal 62 = wib'xkaak'aal 63 = oxib'xkaak'aal 64 = kaib'xkaak'aal 65 = ob'xkaak'aal 66 = waqib'xkaak'aal 67 = wuqub'xkaak'aal 68 = wajxaq'ib'xkaak'aal 69 = b'eleeb'xkaak'aal 70 = lajeeb'xkaak'aal 71 = junlajuxkaak'aal 72 = kab'lajuxkaak'aal 73 = oxlajuxkaak'aal oxlajuxkaak'aal 74 = kaalajuxkaak'aal 75 = ob'lajuxkaak'aal 76 = waqlajuxkaak'aal 77 = wuqlajuxkaak'aal 78 = wajxaqlaju xkaak'aal 79 = b'eleeb'lajuxkaak'aal 0 = kaak'aal 81 = junro'k'aal 82 = wib'ro'k'aal 83 = oxib'ro'k'aal 84 = kaib'ro'k'aal 85 = ob'ro'k'aal 86 = waqib'ro'k'aal 87 = wuqub'ro'k'aal 88 = wajxaq'ib'ro'k'aal 89 = b'eleeb'ro'k'aal 90 = lajeeb'ro'k'aal 91 = junlajuro'k'aal 92 = kab'lajuro'k'aal 93 = oxlajuro'k'aal 94 = kaalajuro'k'aal 95 = ob'lajuro'k'aal 96 = waqlajuro'k'aal 97 = wuqlajuro'k'aal 98 = wajxaqlajuro'k'aal 99 = b'eleeb'lajuro'k'aal 100 = o’k’aal Publia!o "or i!io#a#a$aqeqhi en 22%54 &o ha$ o#ena o# enario rio(% (%
lune() 27 !e oubre !e 2008
!"#N$#N"%&((
#) "%"&*+ *+,+ Q’#Q-."’ *+, -.,&’--+ ’,’ --’ ( uno !e lo( i!io#a( #a$a( que (e habla en uae#ala :e habla en a(i o!o el !e"ara#eno !e -la ;era"a<) que (e enuenra en el nore !e uae#ala) a exe"in !e lo( #unii"io( que (e enuenran en el (ur o#o :an ri(bal ;era"a<) .ai *!on!e (e habla el Poqo#hi $ :ana ru< *!on!e a#bi>n (e habla el Poqo#hi "ero una buena "are hablan el ’eqhi’ l ,!io#a a$a ’eqhi’ a#bi>n (e habla en el e(e $ &ore !e ,
) un "oo !el &ore !e aja ;era"a<) ?ran "are !e Pe>n *!el #e!io "ara abajo $ a#bi>n la #e!iana "are !e elie *al i?ual que Pe>n% !el #e!io "ara abajo Por oberura erriorial el ’eqhi’ e( el i!io#a que ou"a el "ri#er lu?ar) (e?ui!o !e uih> on el @’ihe’ que e( la #a!re !e o!o( lo( i!io#a( #a$a( en uae#ala &o ob(ane) el ’eqhi’ ou"a #uho e("aio "ero a "e(ar !e e(o e( el (e?un!o en uano a la ani!a! !e "er(ona( que lo hablan) el "ri#er lu?ar en e(e a(o lo iene el ,!io#a a$a @’ihe’ &aAe?an!o "or o!o( e(o( #e!io( #e Bui !an!o uena !e% o e( que no he bu(a!o bien o en reali!a! no ha$ e("aio( "ara el ,!io#a a$a ’eqhi’) reo que la "ri#era e( la #C( "robable Pero bueno% el objeiAo !e e(e e("aio e( "ara a$u!ar) en iera #anera) a la ?ene que iene "oo( e("aio( a !n!e ir uan!o iene iera( !u!a( (obre e(e i!io#a oninuain !ejo o(a( bC(ia( que "ue!en aliAiar ano ie#"o e(Buer(e iene on(onane( $ Aoale( que (on% -&N&N+N# #N Q'#Q-."' ’ h h’ D @ @’ + & P ’ E
: . .’ .< .<’ F G H
$&-+)# #N Q'#Q-."' - , ,, I II A) EN EL IDIOMA MAYA Q’EQCHI’ NO EXISTEN LAS CONSONANTES C, D, F, G, LL, Ñ, RR, V. LA “Z” UNICAMENTE SE USA EN COMBINACIÓN CON LA “T” AL IGUAL QUE LA “C” CON L A “H”. B) CON LAS VOCALES DOBLES AA, EE, II, OO, UU) NO EXISTE LA !RONUNCIACIÓN DOBLE, ES UNA VOCAL SIM!LE !ERO LARGA. C) LA LETRA " GLOTAL, GLOTIS, SALTILLO O A!ÓSTROFE) AUNQUE NO TIENE UN SONIDO ES!EC#FICO TIENE UNA BUENA FUNCIÓN EN EL IDIOMA. D) EN TOTAL, EL IDIOMA EST$ FORMADO !OR %% LETRAS.
+lunos adjeios en el Q’eqchi’3 Q’#Q-."’ J :P-K+ ,i’ ru = Leo/a -h’ina us = onio/a -haq’al ru = er#o(o/a Nim = ran!e 5ach’in = PequeMo/a 5aan ru = +oo/a ee’ ru = ,neli?ene olom 7ek = .ono/a ero x8’aq = aro/a 5u’enaq x8’aq = arao/a imil = Ne("aio -h’a’aj = NiBOil
)& +9:-;)& #N Q'#Q-."' DEFINIDOS& li = el la
e’ li = lo( la( INDEFINIDOS& un = un) uno) una une’ = uno() una( unaq = al?Qn) al?uno) al?una unaqe’ = al?uno() al?una( *aajun = nin?Qn) nin?uno) nin?una *aajune’ = nin?uno() nin?una(
<9&N&*!9# %#*&9+"$& #N Q'#Q-."' +’in a>e’ = e(e) e(o) e(a a’ine’ a>e’e’ a>e’ke’ = e(o() e(a( ha’an a’an = e(e) e(o) e(a ha’ane’ a’ane’ = e(o() e(a( a>uli’ = aquel) aquello) aquella a>uli’ke’ = aquello() aquella(
<9&N&*!9# <&#"$& #N Q'#Q-."' ') !RONOMBRES !OSESIVOS !ARA SUSTANTIVOS QUE INICIAN CON VOCAL& je#"lo% (u(aniAo *hoh = a(a
Pronombre Posesivo en Q’eqchi’ >? laa>?/aa>? r? q? leer?/eer? r?e’ Pronombre Posesivo en Español #i R (u(aniAo u R (u(aniAo (u R (u(aniAo nue(ro/a R (u(aniAo (u *!e u(e!e( R (u(aniAo (u *!e ello(/a( R (u(aniAo Ejemplo en Q’eqchi’ >ohoh laa>ohoh/aa>ohoh rohoh qohoh leerohoh/eerohoh rohohe’ Ejemplo en Español i a(a .u a(a :u a(a &ue(ra a(a
:u a(a *!e u(e!e( :u a(a *!e ello(/a(
b !RONOMBRES !OSESIVOS !ARA SUSTANTIVOS QUE INICIAN CON CONSONANTE& je#"lo% (u(aniAo F-E,’ *Farib’ = a#a
Pronombres Posesivos en Q'eqchi' lin?/in laa?/aa x? qa? lee?/ee? x?e’ Pronombres Posesivos en Español #i R (u(aniAo u R (u(aniAo (u R (u(aniAo nue(ro/a R (u(aniAo (u *!e u(e!e( R (u(aniAo (u *!e ello(/a( R (u(aniAo Ejemplo en Q’eqchi’ )inwarib’/inwarib’ )aawarib’/aawarib’ @warib’ Qawarib’ )eewarib’/eewarib’ @warib’e’ Ejemplo en Español i a#a .u a(a :u a(a &ue(ra a#a :u a#a *!e u(e!e( :u a#a *!e ello(/a( +%#"$& <&#"$& #N Q'#Q-."' Ae = #Oo) #Oa +a>e = u$o) u$a 9e = (u$o) (u$a Qe = nue(ro) nue(ra 9ee’ = (u$o() (u$a( *!e ello(/a( #ere = (u$o() (u$a( *!e u(e!e( <9&N&*!9# <#9&N+)# #N Q'#Q-."'
)aa’in = $o )aa’a = u .a’an/a’an = el) ella )aa’o = no(oro(/a( )aa’ex = u(e!e( .a’ane’/a’ane’ = ello() ella( )& -&)&9# #N Q'#Q-."' 5aq = rojo 9ax = Aer!e Q’an = a#arillo aq = blano Q’eq = ne?ro 9axmoyin = an Bunionan o#o a!jeiAo( $ "or l?ia a#bian !e ?>nero $ nQ#ero je#"lo% , :aq ru li b’eleb’aalh’iih’ = l arro e( rojo ,, :aq ru li ohoh = +a a(a e( blana
+%$#9!"& #N Q'#Q-."' a) DE TIEMPO: +naj>an/+naq>an = ahora .oon/&on = ho$ *Buuro erano o en el #i(#o !Oa *ixk = ho$ *"a(a!o erano o en el #i(#o !Oa o’>an hoon/o’>an oon = #a( ar!e *Buuro erano o en el #i(#o !Oa Aulaj = #aMana 5a’ej = "a(a!o #aMana *en 2 !Oa( &xej = !enro !e 3 !Oa( o en 3 !Oa( #>er = a$er 5a’ajer = anea$er *hae 2 !Oa( &xejer = hae 3 !Oa( unxil/najer = hae *#uho ie#"o unelik = (ie#"re *aajun>a/*aajoq’e = nuna/ja#C( oj maji’ = o!aAOa no oje’ = hae "oo ie#"o ee’ = "rono oq’eaqil = a Aee( S(*'+*- /0 *012& 03’4' 5 1'6'+' 71 2'8*0 /0 (+ /9' : + 71 “;(0+*0”)
<(*'+ 5 /9' 7= <(*'+ 5 /0 /9' 3’>:+?>:+ 5 +7=0 7=3’03 5 /0 +7=0 '300@ 5 1'/8(;'/' @'’40’ 5 10/ /9' 0@( 5 *'8/0 <’''4 5 1+(* =8 5 =8' 01''+?'1''+ 5 01'+' 2 5 10 7=='’ 5 '6
b) DE L!"#: +rin = aquO +ran = ahO/allO )e’ = allC Boj arin = ha(a aquO Boj aran = ha(a ahO/allO Boj le’ = ha(a allC c) DE MODO: CchiD us = bien) bueno) #ejor) e(C bien "nk’a’ us = #al) #alo) no e(C bien imil = !e("aio imil imil = leno a’ jun7aa = rC"i!o o’kan = a(O -h’a’aj = !iBOil -haa’il = bueno *ualiaiAo $) DE %"&TID"D: Na’al = #uho 5’ajo’ = #uho) ba(ane !’a’ay = "oo) #eno( 5’i = #uho) ba(ane) !e#a(ia!o >al = #C() #u$ e) DE DD": *aare = alAe<) a lo #ejor) quii’ = a(O a#bi>n ch’olch’o = (e?uro *) DE &E!"%I&: "nk’a’ = no *aajun>a/maajoq’e = nuna/ja#C( *aamin = nuna/ja#C(/& E/& :EV P:,+ "nk’a’ aj>i’ = a#"oo *aak’a’ = no ha$ *aani = no e(C *"er(ona *oko = no
*ak’a’ chik = $a no ha$ *oko jo’kan a = a(O no e( *oko us a = no e(C bi>n h) DE I&TE##O!"%I&: +niE = qui>nW 5’a’ruE/5’aruE = qu>W !’arE = !n!eW -han ruE/-hanki ruE = #oW o’nimalE = uCnoW *u(a!o "ara o#"rar o Aen!er% Do’ni#al x<’aqW = uCno ue(aW o’k’ihalE/o’k’ialE/o’k’ealE = uCnoW *uan!o ree#o( que lo que "re?una#o( e( (obre una ani!a! I ?ran!e o e("era#o( una re("ue(a E-&N je#"lo% Do’k’ial winq wankeb’ (a’ li ena#iW = uCno( ho#bre( ha$ en la iu!a!W Por l?ia no( i#a?ina#o( que "o!rOan (er 20000) 30000 o al?una ani!a! ?ran!e aru’E = uCnoW *uan!o ree#o( o quere#o( (aber !e una ani!a!) relaiAa#ene "equeMa o "oa je#"lo% Darub’ hihab’ wan aaweW = uCno( aMo( iene(W &o "o!e#o( e("erar una ani!a! an ?ran!e o#o en el anerior one"o) ree#o( que "ue!en (er 10) 25) 40 o 70 aMo( 5’a’uE/k’auE = "or qu>W 9e k’aruE = "ara qu>W oq’eE = uCn!oW *a = "arOula inerro?aiAa (in ra!uin e("eOXa
<9#<&"-"&N# #N Q'#Q-."' 9e = "ara/!e B-hoq’ >e = "ara #O B-hoq’ aa>e = "ara O B-hoq’ re = "ara >l/ella B-hoq’ qe = "ara no(oro( B-hoq’ eere = "ara u(e!e( B-hoq’ ree’/rehe’ = "ara ello(/ella( Gb’aan = "or *"ara ex"re(ar au(a o #oiAo je#"lo% +i (i#aaan aawe xb’aan laaenq’ = l re?alo e( u$o "or u a$u!a 9ik’in = on BAik’in = on#i?o B+a>ik’in = oni?o B9ik’in = on >l/ella BQik’in = on no(oro( B#erik’in = on u(e!e( B9ik’ine’ = on ello(/ella( -halen = !e(!e oj = ha(a a’ = en/(obre @’een = (obre 9u’el = bajo )& NF*#9& #N Q'#Q-."' b' li ajl )& NF*#9& -+9%"N+)# 1 = jun 2 = wib’ G = oxib’ 4 = kahib’/kaib’
H = ob’/oob’/hoob’ 6 = waqib’ I = wuqub’ = wajxaqib’/waqxaqib’ J = b’eleeb’ 10 = lajeeb’ 11 = junlaju 12 = kab’laju 1G = oxlaju 14 = kaalaju 1H = ob’laju/o’laju/hoob’laju 16 = waqlaju 1I = wuqlaju 1 = wajxaqlaju/waqxaqlaju 1J = b’eleelaju/b’elee’laju/b’eleeb’laju 20 = jun #a$/junk’aal 40 = ka’k’aal/kak’aal 60 = oxk’aal 0 = kaak’aal 100 = o’k’aal 120 = waqk’aal 140 = wuqk’aal 160 = wajxaqk’aal/waqxaqk’aal 10 = b’eleek’aal/b’eleeb’k’aal 200 = lajeek’aal/lajeeb’k’aal 220 = junlajuk’aal 240 = kab’lajuk’aal 260 = oxlajuk’aal 20 = kaalajuk’aal G00 = ob’lajuk’aal G20 = waqlajuk’aal G40 = wuqlajuk’aal G60 = wajxaqlajuk’aal/waqxaqlajuk’aal G0 = b’eleelajuk’aal/b’elee’lajuk’aal/b’eleeb’lajuk’aal 400 = o’q’ob’/ jun o’q’ob’ 00 = wib’o’q’ob’ 1200 = oxib’o’q’ob’ 1600 = kaib’o’q’ob’ 2000 = ob’o’q’ob’ 200J = b’eleeb’ob’o’q’ob’ 2400 = waqib’o’q’ob’ 200 = wuqub’o’q’ob’ G200 = wajxaqib’o’q’ob’/waqxaqib’o’q’ob’ G600 = b’eleeb’o’q’ob’ 4000 = lajeeb’o’q’ob’ 4400 = junlajuo’q’ob’ 400 = kab’lajuo’q’ob’ H200 = oxlajuo’q’ob’ H600 = kaalajuo’q’ob’ 6000 = ob’lajuo’q’ob’ 6400 = waqlajuo’q’ob’ 600 = wuqlajuo’q’ob’ I200 = wajxaqlajuo’q’ob’/waqxaqlajuo’q’ob’ I600 = b’eleeb’lajuo’q’ob’ 000 = jun#a$o’q’ob’/junk’aalo’q’ob’
E4 Q’037=’ *0+0 ( *01' +(187 /0 '0 , 0' 3(0 (' 04 *01'V;01'4. N81'410+*0 22(4'810+*0 4' ;0+*0 (' /70 4 +108 ='*' 0+ 27 7' ='*' % , 0+ 0*0 4*1 7' /70+ 4 +108 0+ 02'64 0+/ (+ 0888 ;8'+/0 4 11 2'' 7+ 04 J, 4' ;0+*0 /70 “>(+ 700+*” 208 “700+*” -0+0 /0 4' 2'4'8' 0+ 02'64 “70+*”. E+ 04 Q’037=’ 4 +108 0 802*0+ 7'/' 7+ 04 (K> /0 4' ;(0+*0 -;1'. E>0124& 5 <'’<'’<’''4 7('*8 1 4' ;(0+*0 -;1', 0+ 0*0 7' ) % 5 4'>00’<'’<’''4 % 5 ’0400’4'>(<'’<’''4 5 4'>00’8<’''4 5 @(34'>(<''<’''4 5 ’4'>(8’<’''4?4'>(8’<’''4
)& NF*#9& &9%"N+)# 1KL = xb’een 2KL = xkab’ GKL = rox 4KL = xka HKL = ro’ 6KL = xwaq IKL = xwuq KL = xwajxaq/xwaqxaq JKL = xb’elee 10KL = xlajee 11KL = xjunlajuil 12KL = xkab’lajuil 1GKL = roxlajuil 14KL = xkaalaju 1HKL = rob’lajuil/ro’lajuil 16KL = xwaqlajuil 1IKL = xwuqlajuil 1KL = xwajxaqlajuil/xwaqxaqlajuil 1JKL = xb’ele’lajuil/xb’eleeb’lajuil/xb’eleelajuil 20KL = xjun#a$il/xjunk’aalil DE J EN ADELANTE SE USAN LOS NMEROS CARDINALES !ERO CON EL !REFIPO “X” Y EL SUFIPO “IL”. UN EPEM!LO ES EL JJ PUNLAPU, EN ORDINALES ES X>(+4'>(4. %J. 5 >(+4'>(<'’<’''44 . 5 <'’8<’''44 . 5 @(34'>(8<’''44
)& NF*#9& %"9"!;"$& -ada 1 = junqjunq/junqjunqaq -ada 2 = ka’kab’/ka’kab’aq -ada G = ox’ox/ox’oxaq -ada 4 = kaaka/kaakaaq -ada H = o’oq -ada 6 = waqiq -ada I = wuquq -ada = wajxaqiq/waqxaqiq -ada J = b’eleeq
-ada 10 = lajeeq -ada 11 = junqaqlaju -ada 12 = kab’aqlaju -ada 1G = oxaqlaju -ada 14 = kaaqlaju -ada 1H = o’aqlaju -ada 16 = waqaqlaju -ada 1I = wuqaqlaju -ada 1 = wajxaqaqlaju/waqxaqaqlaju -ada 1J = b’eleaqlaju/b’ele’aqlaju -ada 20 = jun#a$q E* N108 D*8(*- 28 ( ( 07' 0 ('+ ='*' (+ 11 /0 ='*' J +%#"$& %# );M+9 #N Q'#Q-."' un7ak’al = al oro la!o !e) al oro exre#o !e Nach’ = era !e Naj = lejo( !e aqeq’ = arriba) arriba !e Ca’D x’een = eni#a !e) (obre) (obre !e aq’a = abajo) abajo !e 9u’el = !ebajo) !ebajo !e) bajo) bajo !e -hiru = Brene) Brene !e) enBrene !e -hirix = Buera !e) aBuera !e) arC( !e -hisa’ = a!enro !e) !enro !e a’ = en Ca’D xka’ya’aal = en !irein a C-hiD xk’a/C-hiD xk’aq = a la "ar !e) a un la!o !e) a un o(a!o !e -hire = alre!e!or !e) a orilla( !e) a la orilla !e -&N;N-"&N# #N Q'#Q-."' ; = $ *alaj/*alaq = o @’aan naq/@maak naq = "orque +’an = "ero +’anan = (in e#bar?o >al = #C(/#u$ o’kan naq = "or e(o/a(O e( que Ai = (i Naq = uan!o +;*#N+"$& , %"*"N;"$& #N Q'#Q-."' uncionan como 7reOjos -h’ina = !i#inuiAo *io) ia) io) ia Nimla = au#enaiAo *oe) oa) (oa) (oe) n) ona DP+:% a @alih xk’ab’a li h’ina’al awuli’ = arlo( e( el no#bre !e aquel "aojio/niMo b Eax ru li h’ina#eex = +a #e(ia e( Aer!e .ero x<’aq li ni#la’aaq = l ?ran #arrano e(C aro ! Fan jun ni#la<’i’ (a’ li "ah’a$a’ = a$ un "erroe/"errn en la ?ra#a
C('+/ 04 (*'+*- 3(0 -'1 ' 2+0840 04 '(10+*'*- /1+(*- 0120' 7+ -7'4 8'7+0 ' : 7), '4 280K> 40 22+01 (+' ;4*'4 2'8' 3(0 *' + +/3(0 3(0 =': (+' 203(06' 2'(' 28 /0784 '9). T'1+ 0 (' 04 '(10+*'*- M'1'’, '(+3(0 (0+' +81'4 22(4'810+*0 0 :0.
<+9# %#) -;#9<& #N Q'#Q-."' olom = abea’ = "a"C ,u>a’’ej = el "a!re Na’chin = abuela Na’chin’ej = la abuela ,u>a’chin = abuelo ,u>a’chin’ej = el abuelo ,um = hijo *!iho "or la #a!re +lal = hijo *!iho "or el "a!re
5o’ = hija *!iho "or la #a!re 9a’in = hija *!iho "or el "a!re +na’ = her#ana #a$or +s = her#ano #a$or +na’ej = la her#ana #a$or *!e o!a( o enre o!a( +s’ej = el her#ano #a$or *!e o!o( o enre o!o( "8’in = her#ano*a #enor "8’in’ej = el/la her#ano/a #enor Y!e o!o(*a( o enre o!o(*a(Z "kan = Oo*a "kaq’ = (obrino*a) "ri#o*a !’aalk = uMa!o .i’ = $erno +li’ = nuera " = nieo*a 5a’ yu>a’ = "a!ra(ro 5a’ na’ = #a!ra(ra "xaqil = e("o(a !’eelom = e("o(o &ch’en = "areja) o#"aMero