Naili

KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI YAYINLARI: 679

D oç.D r. HALUK İPEKTEN

TÜRK BÜYÜKLERİ DÎZİSÎ : 15

KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI YAYINLARI: 679

n â ’î l ! Hayatı - Sanatı ve Şiirlerinden Seçmeler

Doç. J>r. Haîûk İPEKTEN

TÜRK BÜYÜKLERİ D İZ İS İ: 15

K apak D ü zen i: Saim ONAN

O nay: 10.7.r98Ö gün ve 923.1 *2728 say». Biliınci baskı, Ekirû 1986. Baskı sayısı: 2D.000 Sevinç ft^baasB. — AJ^IKARA

İÇİNDEKİLER

Ö nsöz.........................................................................

5

Nâ'ilî’nin Haj^atı ....................................................

7

Nâ'ilî’nin S a n a tı......................................................

11

Kaynaklar.................................................................

16

Şiirlerinden Seçm eler............................................

18

Açıklam alar..............................................................

138

ÖNSÖZ N a ilin in yaşadığı X VII. yüzyıl, Osmanh Devleti’nin ülke içinde karışıklıklar ve ayaklanm alar, dışarıda hazı yenilgilerle karşılaştığı ve bocaladığı bir devirdir. Bm ia karşı Türk edebiyatı hu yüzyılda en p arlak ve gelişmiş devrini yaşamıştır. K asid e ve gazelde, mesnevide, n ihâî­ de, sanatlı nesirde, seyahat edebiyatı ve bilim alanında Nef'î, Şeyhülislam Yahya, Neşâtî, Nev'îzâde Atâyî, Azmîzââe Hâletî, Nergisi, Evliya Ç elebi ve K âtip Ç elebi gibi büyük şair ve yazarlar yetişmiştir. Bunların arasında Nâ’ilî’nin hem yüzyıl şiirinde, hem de bütün Türk ed ebi­ yatında önem li bir yeri vardır. Devrinde p e k ço k şairin öncüsü olmuştur. Nâ’ilî yüzyıl şiirine hâkim olafı Sebk-i Hindî üslûbu­ nun tem silcisi olmuştur. Şiirinin dili bir hayli süslü ve ağırdır; anlaşılm ası oldu kça güçtür. M ailıy i anlayabil­ m ek ve sevebilm ek için hazırlıklı olm ak ve ç ab a harca­ m ak gereklidir. Bazen ağır olan dili çözt^se bile şiirine anlam verm ek yine güçlük gösterir. Bu durum da heyte tasavvuf yönünden y aklaşm ak gerekir. Bu sebep lerle şiir­ lerinden örn ekler verilirken, özellikle ilk şiirlerde beyitler bugünkü dille n esre çevrildikten sonra, daha iyi an­ laşılabilm eleri için p e k ç o k yerde açıklam alar yapm ak ve tasavvufî anlamlarını ayrıntılarıyla anlatm ak yoluna gidilmiştir. Nâ'ilınin bütün şiirlerini bu gözle oku m ak ve değerlendirm elidir.

NÂ’ÎLÎ'NİN HAYATI Tanzimat döneminde Encümen-i Şu’arâ şairlerinden Manastırlı Nâ'ilî'nin yetişmesinden sonra Nâ'ilî-i Kadîm diye anılmaya başlayan Nâ’ilî, X V II. yüzyıl Türk edebiyatmın büyük şairlerindendir. Bu yüzyıl şiirini etkisi altına alan Sebk-i Hindî üslûbumın başlıca temsilcisidir. Nâ’ilî’nin hayatı hakkmda bilinenler çok azdır. Tezkirecilerin verdücleri bilgi çok kısa ve yetersizdir. Bıunîara kendi kasidelerinden çıkanlan birkaç bilgi kırın­ tısı da eklenerek şairin hayatı hakkında şu bilgiler elde edilmiştir ; Nâ'ilî îstanbulludur. Asıl adı Mustafa’dır. Babası Mâden kalemi kâtiplerinden Pîıi Halife'dir. Bu yüzden kaynaklarda Pîrîzâde Mustafa Çelebi olarak geçer. Do­ ğum yılı belli olmamaikla birlikte, kasidelerinin incelen­ mesinden 1608-1611 yıllan arasında doğmuş olduğu an­ laşılıyor. Ne derecede bir öğrenim gördüğü de belli de­ ğildir. Fakat, şiirlerinin şöylece bir gözden geçirilmesi bile, çok iyi yetişmiş, ileri düzeyde bir bilgi, kükür ve olgunluk sahibi olduğunu anlamaya yeterlidir. Kaynak­ larda Efendi değil de Çelebi diye anılmasından medre­ seyi bitirmec^ği kesindir. Herhalde devrinin tanınmış hocalarmdan ders almış, iyi Arapça ve Farsça öğrenmiş ve daha çok da kendi kendini yetiştirmiş olacaktır. Genç yaşında babasımn da çalıştığı Mâden kalemine memur olarak girmiş ve derece derece yükselerek ka-

îernde baş halife olmuştur. Şairin yetişmesinde bütün hayatını geçirdiği bu kalemin de etkili olduğu kuşku­ suzdur. Nâ’ilî'nin bu kalemdeki kâtipliğinden başka bir ge* liri olmadığı, böylece ancak orta halli, hatta kendi dü­ şüncesine göre «fakr u zaruret» içinde bir memur ha­ yatı yaşadığı anlaşılıyor. Bu yüzden de hemen bütün ka­ sidelerinde yaşadığı hayattan yakmmalarmı ve durumu­ nu düzeltecek bir koruyucu aradığını görüyoruz. Hayatmı bir düzene sokabilmek için padişahtan başlayarak sadrâzam, seyhülislam, vezir, defterdar gibi devletin ileri gelenlerine kasideler sunmuş, onların yardımlanm beklemiştir. Şairin bir süre sadrâzam Sâlih Paşa ile Def­ terdar Mehmed Paşaya yakınlaştığı ve onlardan yar­ dım gördüğü, bu paşalara sunduğu kasidelerinden anla­ şılıyor. Ama bu yardımlar geçici olmuş, şair bir süre sonra yine korumasız kalmış ve memuriyetinin geliriyle yetinmek zorunda kalmıştır. Nâ’ilî, zor da olsa bu beğenmediği hayat düzeyini sürdürmeye çalışırken, hayatınm sonlarında daha da kötü bir duruma düşmüş. Sadrâzam Fazıl Ahmed Paşa tarafından İstanbul’dan uzaklaştırılmıştır. Paşa, sadare­ te geldikten sonra kısa bir süre içinde, bilinmeyen bir sebeple, belki de tezkire sahibi Safâyî’nin dediği gibi kendisini çekemeyen düşmıanlarının etkisiyle 1661 ekimaralık ayları arasında, sadaretini kutlarken kendini o kadar aşırı sözlerle öğmüş olan şairi Edirne’ye sürdür­ müştür. Ömrünün son yıllarmı doğup büyüdüğü İstanbul' dan uzakta, gurbet hayatında geçirm.ek zorunda kalan Nâ’ilî’nin bu sürgün yıllarında hayli acı çektiği anlaşılı­ yor. Na'tlerinin birinde ve Sultan IV. Mehmed'e sunduS.

gu «şitâ’iyye» kasidesinde bu acılarını dile getirmiştir. Padişaha ve Uyvar Kalesinin alınmasından sonra zafer şenlikleri içinde Edirne'ye döndüğünde Fâzıl Ahmed Paşa’ya kasideler sunarak bağışlanması için uğraşmış ve sonunda 1665 temmuz - ağustos aylannda İstanbul'a dönmeyi başarmıştır. Bu sırada sadrâzama sunduğu bir kasidesinde, eski sıkıntılı hayatı ile o günlerdeki mutlu günlerini karşılaştırdıktan sonra, artık bir koruyucu bulduğunu, bu kadar iyiliği kimseden görmediğini söy­ lediğine göre Nâ'iîî'nin bağışlanmaktan başka Fâzıl Ahmed Paşanın ilgisini ve yardımlarını da gördüğü ve bun­ dan pek sevinçli olduğu anlaşılıyor. Nâ’ilî 55-60 yaşlarında 1666 (1077) yılında îstanbul’da ölmüştür. Ölümü için devri şairleri şu tarihleri söylemişlerdir: Nâ’il-i cennet ola Nâ’iH-1 nâdire-fen (1077) Nâ’ilî olan şefâ’at nâ’ili (1077) Bihişti Nâ’ilîye eyleye mekân Mevlâ (1077) Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Mü'elHfleri adlı ese­ rinde mezarının İstanburda Fındıklı semtinde Sünbüİ Dede dergahı yanında olduğunu, yolun genişletilmesi sı­ rasında Beyoğlu mezarlığına taşındığını söylemiştir. Son­ radan Beyoğlu mezarlığı da kaldırıldığından Nâ'ilî'nin mezarı ortadan kaybolmuştur. Nâ'ilî, kaynakların dediklerine gÖre ufak tefek, za­ yıf, hastalıklı bir insandır. Birçok şiirinde hastalığın­ dan, zayıflığmdan ve çektiği acılardan yakınmıştır. Bu­ nun şiirlerindeki karamsar dünya görüşünün sebeple­ rinden biri olduğu düşimülebilir. Anlaşıldığına göre orta halli bir memur ailesinin üstüne titrenilerek büyütülen bu İstanbul çocuğu narin, duygusal, çabuk incinen bir

insandır. Şiiriyle ün kazanmış ve bunun -karşılığında daha yüksek bir memuriyet ve daha iyi bir hayata eriş­ meyi beklemiştir. Bunu elde edemeyince de kırılıp küs­ müş ve karamsarlığa düşmüştür. Oldukça ağır kelime­ lerle düşmanlanndan söz etmesi, zamanı şairlerini kö­ tülemesi, herkesten şüphelenen titiz bir insan olduğunu, çevresindekileri, dostlannı danittığmı gösteriyor. Bu yüzden îstajıbul’dan uzaklaştınimasma sebep olacak ka­ dar düşman da kazanmış olabilir. Nâ'ilî Halvetiye tarikatındandır. Kaynaklarda bu konuda bilgi yoksa da Halveti şeyhi Saçh İbrahim Efendi’ye ölüm tarihi söylemesi, «halvetileriz» redifli gazeli ve bu tarikatın bir kolu olan, İbrahim Gülşenî’nin kur­ duğu Gülşeniyye tarikatı ile ilgili gazeli bunu gösteriyor. Şairin şiirlerinde kullandığı mahlası Nâ'ili'dir. Ede­ biyat tarihimizde Nâ’ilî üzerinde ilk çalışmayı yapan Müstecâbîzâde îsm.et Bey, 1253 yılında Kahire’de bası­ lan Nâ'ilî divanının sonuna yanhşlıkla giren Tarzî’nin beş gazeline bakarak şairin önce Tarzî m'ahlasını kul­ landığını, daha sonra Nâ’ilî m'ahlasını aldığını söylemiş­ tir. Bu gazeller aynı devir şairlerinden Tarzî nin Nâ’ilî’ye söylediği nazirelerdir ve şairde bir mahlas değişikliği ol­ mamıştır.

10

NÂ’İLÎ'NÎN SANATI Nâ'ilî'nin tfâk eseri divanıdır. Şiirlerini hayatında bir divan halinde toplayıp tertiplemiştir. Bunu tezkireci Safâyî’nin sözlerinden öğreniyoruz. Ayrıca Ali Kemâl, 1918 (1336) yılında Peyâm-ı Sabah gazetesinde yazdığı «Üstâd Nâ’ili» adlı ma-kalesinde, sahhaflar çarşısından aldığı 1070 tarihli ve Âsim adındaki bir hattatın yazdığı mükemmel ve basılmış nüshadan üç kat fazla şiirin bu­ lunduğu bir divan yazmasından söz etmiştir. Bunlardan Nâ’ilî’nin ölümünden en az sekiz - on yıl Önce divanını tertiplediği anlaşılmaktadır. Nâ'ilî Divanı 1837 (1253) yılında Mısır’da Bulak matbaasnıda basılmıştır. Bu baskıda kasideler, rubâ'î ve k ıt’alar, tarihler, şarkılar ve kardeşinin ölümüne yaz­ dığı mersiye yoktur; yalnız gazeller ve müseddesler alın­ mıştır. Üstelik gazeller de eksiktir. -Divanın ikinci bas­ kısı Millî Eğitim Bakanlığı tarafından yapılmıştır (Nâ’ ilî-i Kadîm Divânı. Hazırlayan : Dr. Halûk İpekten. İs­ tanbul 1970, 505 s.). 31 yazma arasından seçilen sekiz nüshanın karşılaştırılmasıyla hazırlanan bu baskıda 4413 beyit tutan 2 münâcât, 10 na’t, 29 övgü kasidesi, I terci bend şeklinde mersiye, 1 terkîb bend, 4 müsed­ des, 1 tahmis, 390 gazel, 1 müstezâd, 18 kıt’a, 8 rubâî, II şarkı ve 6 tarih vardır. Divanın başmdaki dinî şiir­ ler ve övgüler, birkaçı dışında kaside nazım şekliyle ya­ zılmıştır. Nâ’ilî Sultan IV. Murad'a 4, Sadrâzam Kemân11

keş Kara Mustafa Paşa, Hezârpâre Ahjned Paşa, Sultanzâde Mehmed Paşa, Sofu Mehmed paşalara birer, Sâiih Paşa'ya 3, Fâzıl Ahmed Paşaya 4, Defterdar Meîımed Paşa'ya 3, Ahmed Paşa'ya 2, Şeyhülislam Yahya Efendi ve Mehmed Emin Sun’izâde ile îsmâil Paşa, Yusuf Paşa, Mehmed Paşa, Ruznâmeci İbrahim Efendi, Reisülküttap Şâmizâde Mehmed Efendiye l ’er kaside söylemiş­ tir. Divandaki gazeller Nâ'ilî'nin asıl ününü sağlayan şiirlerdir. Gazelleri genellikle beş beyitlidir : 390 gazelin 245'i beş, 60 gazel altı ve 51 gazel de daha çok beyitli­ dir. Hemen bütün gazellerde tasavvufî aşk işlenmiştirKâ'ilî'nin tasavvufu gerçek mutasavvıf şairlerde olduğu gibi kendini açıkça göstermez, derinlerde gizlidir. Bımu ortaya çıkarıp beyti anlamak için üzerinde düşünüp araş­ tırmak gerekir. Divandaki gazellerden sonra en önemli şiirler mer­ siye, müseddesler ve şarkılardır. Terci bend şeklindeki mersiyesini şair genç yaşta ölen erkek kardeşi için yaz­ mıştır. Feleğe sitemle başlayan ve sevgi, acı, isyan duygularmı dile getiren bu mersiye şairlerin yakınlan için söyledikleri mersiyelerin en tanınmışlarmdandır. Dört müseddesinden üçü Nâ’ilî’nin bütün şiirlerinin özeti gi­ bidir : Aşamadığı ihtirasları, acıları, umutsuzluklan, dünyaya bağhhğı, .tasavvufta ilerleyememenin üzüntüsü bu şiirlerde anlatılmıştır. Hayatının sonlarında yazdığı anlaşılan dördüncü müseddeste yıkılmış, bezgin, hiçbir umudu kalmamış bir insanın ruh hali v ard ır: Artık herşeyden vazgeçmiş, düşmanlarını bağışlamış ve çektiği o kadar acıdan sonra büyük bir ruh olgunluğuna erişmiştir. Şarkılar, çapraz kafiyeli asıl şarkı türünün ilk ör­ nekleridir. Ayrıca çok sade bir dille, halk türkülerinin anlaşıhr Türkçesiyle söylenmişlerdir.

12

Yaşadığı devirden başlayarak Nâ'ilî’den söz eden bütün kaynaklar, şiirde yeni bir çığır açtığını, daha ön­ ce görülmeyen bir üslûp getirdiğini söylemekte birleş­ mişlerdir. Aslında bütün X V ÎI. yüzyıl ş^airleri yeni bir şiir anlayışı içindedirler. Bu yüzyıl şiiri XVI. yüzyıl şiirinden farklıdır. Bu fark Nâ'ilî’nin şiirinde dalıa da belirgindir. Yüzyılın şiirinde genellikle incelik ve neza­ ket vardır. Anlam derin, hayaller geniş, renkli ve abart­ malıdır. Yabancı kelimeler, uztm tamlamalar şiMn an­ laşılmasını zorlaştırmıştır. Bu özellikler İran'dan gelen ve XV II. yüzyıl Türk şiirini etkisi altma alan Sebk-i Hindî denilen bir üslûbun getirdiği yeniliklerdir. Sebk-i Hindî, Hind tarzı ya da Hind üslûbu denilen bir söyl^iş biçimidir. Bu üslûp, İran'da Safâvîler dev­ rindeki ağır dinî baskıdan bunalan ve daha serbestçe yazabilmek için Hindistan'a giden şairlerce ortaya çıka­ rılmıştır, Hind şiirinin de etkisiyle olgunlaşmış ve îran' dan çok Hindistan, Afganistan ve Türk edebiyatında be^ nimsenip kullanılmıştır. Üslûbun jâizlerce şairi içinde en tanınmışları Urfî, Feyzî-i Hindî, Tâlib, Kelîm, Sâib ve Şevket'tir. Türk şiirinde ise Hind üslûbunun en bü­ yük temsilcisi Nâ’ilî olmuştur. Üslûbun bütün özellik­ leri yalnız onun şiirinde görülebilir. Hind üslûbunda şiirin konusu değişmiştir. Nâ'ilî’de de konu dış ortam yerine insanın iç dünyasıdır. Bunım sonucu olarak da söz güzelliğindei] çok anlam derinliği­ ne önem verilmiş; acıları, sevinçleri, umut ve umutsuz­ lukları., ihtirasları iie insan ruhu derinliğine deşilip Qn< îatılmıştır. Mâ'ilî fazla sözden, söz sanatlarından kaçın­ mış, şiirini kısa, dolgun, eskilerin deyimiyle «veciz» ve '‘münakkah" söylemiştir. Şiirde muhayyile ön plana çık­ mıştır; Nâ'ilî’nin geniş bir hayal gücü vardır. Hayaller 13

soyut kavramlar üzerine kurolmuş, bunlar somut icavramlarla birleştirilmiş ve zengin, renkli ve inoe hayaller yaratılmıştır. Buna karşılık soyut kavramların okuyu­ cunun zihninde canlandırılması ve sonuç olarak şairin ha­ yallerinin incelik ve derinliğinin anlaşılması güç olmuş­ tur. Şiirin konusu insanın iç dünyasına kaydırılmca, in­ san ruhunun ıstıraplan. şiire girmiştir. Nâ'ili, ıstırabı yalnız Hind üslûbunun başlıca özelliklerinden olduğu için şiire sokmamıştır. Çünkü ıstırap şairin hayatında da vardır: Zajrıf ve hastalıklı bünyesi, mesleğinde ka­ lem halifeliğinden ileri gidememesi, büyük şair olduğu halde değerinin bilinmediğine inanması onun şiirinde ıs­ tırabı ve karamsar dünya görüşünü hâkim unsur yap­ mıştır. Mübâlağa da Nâ'ilî’nin şiirinin başlıca özelliklerindendir. Anlam derinliğinde, hayallerde, acılarda, hatta incelik ve nezakette hep mübâlağa vardır. Bunun dere­ cesinin arrcması da şiirin anlaşılmasını zorlaştırmıştır. Şiirde anlamın sözden, hayalin gerçekten üstün tu­ tulması, şiir ıkcaıusunun dış dünyadan insan rulıuna kaydırılması, o zamana kadar kullanılan alışılmış maz­ munları yetersiz: kılmış ve yeni mazmunlar arayıp bul­ mak gereği duyulmuştur. Bazı mazmunlar değiştirilip geliştirilmiş, bunlara yeni mazmunlar, yeni hayaller de eklenmiştir. Nâ’ilî’nin şiirinde de önceki yüzyıllarda kuîlanıhnamış yeni mazmunlar, yeni benzetmeler görül­ mektedir. Bunların, yananda aşikın tasavvufî anlamda ele alımşt cba Nâllî'nin şiirinde başlıca özeüiktir. Hemen bü­ tün şiirlerine b^nu olan aŞik "ilalû aşk", sevgili “Tann" 14

dır. Âşık “Tann'ya kavuşana yolunda ilerleyen” "derviş”, meyhane "tekke”, meyhaneci "şeyh” ve sunulan şamp da "aşk şarabı”dır. Nâ'ilî tasavvufu gazelleri ve müsed­ deslerinde işlemiştir. Birçok 'beytini tasavvufî anlamları dışında düşünmek ve anlamaya çalışmak çoğu kere mümkün değildir. Şiirlerindeki tasavvuf düşüncesi de­ rinlerdedir; şiirin potasında eritilmiştir. Bu >nizden Nâ'ilî'nin şiirini anlayabilmek için tasavvufun anlamını ve. terimlerini b.ürnek ve beyitler üzerinde durup düşün­ mek gerekir. Nâ’ilî dünyaya bağlılığı ve vazgeçemediği arzulan sebebiyle iyi bir mutasavvıf olamamış, bundan kendisi de yakınmış, aynca bu yüzden de acı çekmiştir. Nâ’ilî'nin şürinin dil özellikleri d e Hind üslûbunun dil özellikleridir. Dili süslü ve ağdalıdır. Buna karşı in­ ce, nazik ve zariftir. Ahengi bozan pürüzlü sesler
İ5

K A Y N A K L A R Ana Kaynaklar; Rıza, Tezkire-i Rıza. İstanbul 1316. s. 95. Safâyî, Tezkire. Süleymaniye Ktp. Es'ad Ef, 2549. 272a Asım, Zeyl-i Ziibdetü’l-eş'âr. İstanbul Üni. Ktp. TY 2501. s. 64. BursaJı Belîğ, Nuhbetü'l-âsâr li Zeyl-i Zübdetü’î-eş'âr. İstanbul Üni. Ktp. TY 1182. 38a. Güftî, Teşrîfâtü’ş-şu’arâ, İstanbul Üıü. Ktp. TY 1533. 43 b. Mııcîb, Tezkire. İstanbul Üni. Ktp, TY 3913. 20 b. Şeyhî Mehmed, Veskâyî-î Fudalâ. Beyâzıt G. Ktp: 3261. Evliya Çelebi, Seyahatname c. 1. s. 670. Kitap ve Makaleler: Ali Keşmâl, Üstâd Nâ’ilî. Peyâm-ı Sabah. Edebî nüsha, sayı 31-32. 10 Mart - 8 Nisan 1336. Bursalı M. Tahir, Osnvanlı Müellifleri, c. 2. İstanbul 1333 Faik Reşâd, Eslâf, c. 2 (Müstecâbîzâde İsm et Bey’in makalesi, s. 111-118). İstanbul 1312. Gibb, F.J.W., A History of Ottoman Poetry. c. 3. London 1904. Gölpınarlı Abdülbaki, Nâ'ilî-i Kadîm. Hayatı - Sanatı - Şiirleri. İstanbul 1953. İpekten HaJCık, îsJâm Ans. Nâ’ilî mad. İpekten Halûk, (Hazırlayan) Nâ'ilî-i Kadîm Dîvanı. Edisy
tstanbul Kitaplıklan TürJsçe Yazma Divanlar Kataloğu. c. 3. îstatıbui ts. Kutluk İbrahim, Nâ'ilî-i Kadîm. Hayatı ve Karakteri. Ülkü Mec. 3'. Seri, sayı 34. 1949. Kutluk İbrahim, Nâ'ilî-i Kadîm. Hayatı ve Eserleri. îstanbııl 1962. Kutluk İbrahim, Nâ'ilM Kadîm’in Sanatı ve Kişiliği. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı. Belteten 1963. Ankara 1964. Meıızel, Tlı., Encylopedie de Tîslam. Nâ’ilî mad. Leiden 1925. Muallim Naci, Nâ’ilî-i Kadîm-. Mecm:ua-i Mtıallim. Sene 2. s. 217. 1306. Muallim Naci, Esâmi. Nâ’ilî-i î^dîm . İstanbul 1308. Müstecâbîzâde İsmet, Nâ^lî. Mektep Mec. c.2.. Sayı 22. 1312. Müstecâbîzâde İsmet, Hazine-i Fünûn. Nâ’ilî. c.2., 1312. Müstecâbîzâck: İsmet, Nâ'ilî-i Kadîm. İstanbul 1318.

17

ŞİİRLERİNDEN SEÇMELER

Kasîde Iter-sitâyiş-i Veör-i a'zaıU’-ı Dilîr Kara Mustafa Paşa 1. Müjde ey sadr-ı vezâret kim o dâverdir gelen Sadr-ı a'zaım ya'ni serdâr-ı muzafferdir gelen 2. Müjde ey eyvân-ı dîvânhâne-i hâkân-ı Rûm Payeni teşrife bir gâzî ddlâverdir gelen 3. Müjde ey bâlâ-yı zerrîn-Jtürsî-i hürşîd ü mâh Safder-i nüh-bârgâh-ı heft-çâderdir gelen 4. Sür yüzün ey pâytaiıt-ı saltanat dâmânma Âsaf-ı sâhib-kırân-ı heft^kişverdir gelen 5. Zîr-i pây-ı rahş edip ey çarh kat-ı pâye kıl Revnak-efzâ-ja serîr-i hân u kayserdir gelen 6. Azmin etmiş seyf-i meslûl-i yed-i nusret Hudâ B ir şecâ'^t-pîşe hasm-endîşe safderdir gelen 7. Hamle-i pür-zûm hasmm zehresin çâk eylemiş Âteş'efşân-ı saf-ı a’dâ bir ejderdir gelen 8. Sedd-i ye'cûc eylemiş erkân-ı rafza himmetin Şehr-i dârü’l-mülk-i Rûma bir Sikenderdir gelen

F â’üâtün f â ’ilâtün fa ilâ tü n fa ilim 18

Yiğit Sadrâzam Kara Mustafa Paşa'nın Övgüsü Hakkında Kaside 1. Ey sadâret makamı, müjdeler olsun o âdil vezir, yani zafer kazanmış başkomutan, sadrâzam geliyor. 2. Ey O'Smanlı sultamnın divan kurduğu yüce bina, sultan sarayı, müjdeler olsun, dereceni yüceltmeye bir gazi yiğit geliyor 3. Ey güneş ve aym altmdan tahtmm tepesi, müjdeler olsun, yedi göğün dokuz sarayını geçip gelen sadrâ­ zam geliyor. 4. Ey saltanatm başkenti, eteğine yüzünü sür, yedi ül­ kenin en bahtlı, en yüce sultanmın sadrâzamı ge­ l i y o r , 5. Ey felek, yüceliğini onun atının ayağmın altına atıp sona erdir. S u lta la rın ve imparatorların tahtiannı süsleyen sadrâzam geliyor 6. Tanrı, yardmımın elindeki sıyrılmış kılıcı, kesin ka­ rarı haline getirdiği, y i^ t yaradıbşh, düşmanı dü­ şündüren, saflar yaran sadrâzam geliyor. 7. Güçlü atılışı düşmanm ödünü koparan, düşman saf­ larına ateşler yağdıran bir ejderha geliyor 8. Emeğini, çabasını Rafızî büyüklerüıe karşı Ye’cüc şeddi haline getirmiş bir İskender, Osmanlı ülkesi­ nin başkentine, geliyor 19

9. Pâdişeh-kevkeb vezîr ü âsaf-ı Dârâ-serîıMihr-i meh-peyker meh^i hurşîd-gevherdir gelen 10. Sâzkâr-ı dîn ü devlet kârsâz-ı memleket Ma’delet-perver hidîvni dâd-güsterdir gelen 11. Nazm-ı devlet nakd-ı rif'at dûdmân-ı ma'delet Âsaf-ı ekrem Nizâmülmülk-i ekberdir gelen 12. FîsebiUllah guzât-ı dîne olmuş pîşvâ Ya'ni ol fermânber-i şer'-i mutahhardır gelen 13. Sulh-fermâ-yı şeh-i İran ki kalb-i pâkine Nazm-ı ahvâl-i re’âyâ emn-i kişverdir gelen 14. Eyleyip kasd-ı cedel gâhî dedikçe ol muhil Vermeyip sulha rızâ âhır mukadderdir gelen 15. Bir bir âyân-ı vilâyet derdi şâhım aç gözün Mustafâ Pâşâ-yı gâzî gibi bir erdir gelen 16. Ey diJîr-i Kahramân^kevkeb ki havfmdan müdâm Hâtır-ı a'dâya hevl-i rûz-ı mahşerdir gelen 17. Havf-ı şimşîr-i celâlinle kef-i cellâdda Bârgâh-ı kalırma bî-pâ vü bî-serdir gelen 18. Tab'-ı çâlâkin ki olmuş hâmil-i sırr-ı Kazâ Hep zebân-ı râzma esrâr-ı muzmerdir gelen 19. Rüzgârından ki gâhî ağlayıp dergâhına Hâtır-ı erbâb-ı dil gibi mükedderdir gelen 20

9. Padişah bahtlı vezir, Dârâ tahtlı vezir; ay yü^lü güneş, güneş cevîıerli ay geliyor^. 10. Dine ve devlete lâyık, ülkenin bütün işlerini yürii' ten, dürüst, adaletli vezir geliyor. 11. Devletin düzenleyicisi, yücelik zenginliği, a d a le t in ocağı, büyük vezir Âsaf, yüce Nizâmülmülk g^l^‘ yor w. 12. Allah yolunda, karşılık beklemeden, d in gazilerine öncü olan, yani tertemiz, şeriatin her emrini y e r in e getiren o büyük vezir geliyor. Î3. Tertemiz yüreğinde Müslüman, Hıristiyan bütün balkm işlerini düzenlemek, ülkenin güvenliğini sağ­ lamaktan başka bir düşüncesi olmayan; bunun de îran şahmı anlaşmaya zorlayan sadrâzam geliyor14. Bazaiı anlaşmaları bozan o dönek şah, sulha razı ol­ mayıp, ne yapalım, sonunda takdir edilen başımıza gelir diyerek savaşa niyet edince ... 15. ... ülkesinin bÜ3âikleri ayrı ayn «Şahım gözünü aç, üstümüze gelen Mustafa Paşa gibi bir gazi yiğittir» derlerdi. 16. Ey Kahraman yaradılışh, senin korkundan düşmanm gönlüne hep kıyamet gününün korkusu gelir 17. Senin şiddet kılıcmm korkusuyla, celladm elinde kahrmtn huzuruioa gelenler hep bitkin ve perişan­ dırlar. i 8. Kazâ-yı İiâM’nin sırlarma sahip olan çevik yaradıîışınm sır dolu ağzma gelen hep gizli sırlardır. 19. Zamandan, l^htİM^mdan yakınanlar, aşıklann gönül­ leri gibi, kedCT içinde huzuruna başvururlar. 21

20. Yüz sürüp dâmâruna arz-ı tazallüm Icılmadaiî Fehm eder mi yâr-ı iz anın M muğberdir gelen 21. Makdemin bir başka iyd olmajkla halk-ı âleme Hâtıra şevk-i neşât-ı iyd-i ekberdir gelen 22. Şaha nat’-ı kârzâr-ı fitneden çekdirdin el Kur’a-i fâünde şimdi nakş-ı diğerdir gelen 23. Dest-i ta’zîminde bir vefk-i rızâ elçisinin İ ’tizâr-ı sulh için tûmâr-ı mahzardır gelen 24. Sulh-ı nâçâra rızâ gösterdi gördü üstüne B ir senin gibi kavî hasm-ı tüvângerdir gelen 25. Hâba vardı dîde-i bahtı meğer kim yâdına Zahmet-i renc-^i gubâr-ı sa;ff-ı leşkerdir gelen 26. Gördü kim râh-ı gazâde hizmet-i derg^ır\a Peyk-i tevfîk-i Îlâhî gibi yaverdir gelen 27. Gördü kim el sy.ndugunca tire bismillah ile Her taraftan na’re-i Allahu ekberdir gelen 28. Kıldı tesîîm-i memâlik çekdi başm hırkaya Yâdına şimdi hemân tarz-ı kalenderdir g^en 29. Erdi söz pâyâna şimdi hâtıra ey Nâ’ilî Mazhar-ı feyz-i kabûl olan du’âlardır gelen 30. Şerm-i evsâfıyla zîrâ sûret-i endîşeye Haclet-i nutk-ı zebân-ı hâme-i terdir gelen 22

20. Huzuruna gücenik, Idiskün gelenler, yüz sürüp dert­ lerini söylemeden, anlayışının derecesini hemen an­ larlar. 21. Dönüşün îıalka bir başka bayram olduğu için he­ men hatırlarma kurban bayramınm neşesi, coşkun­ luğu gelir 22. Şaha fitne savaş alanmdan el çektirdin. Falma bakıİmca şimdi başka başka durumlar görünüyor. 23. Şimdi, bir boyun eğip de herşeye râzı olma ^çisi­ nin saygılı elinde gelen, banş isteyip özür dilemek için hazırlanıp imzalanmış dilekçedir 24. Şah baktı ki üstüne senin gibi sağlam, güçlü bir düş­ man geliyor, çaresizlikle banş yapmaya razı oldu. 25. Şahın bahtmm gözü, hatırına asker saflarının çıkar­ dığı toz bulutunım verdiği acılar, sıkıntılar gelince ikapandı, uykuya daldı. 26. Baktı *ki savaş yolunda, senin am inde çaiışıp gay­ ret göstermeye Tann yardımımn habercisi gibi bir yardımcı geliyor... 27. Bismillah çekerek kılıcına el attığında her yönden Alldıuekber sadalan geliyor... 28. Ülkesini teslim edip, başmı hırkasının içine çekti. Şimdi, aklına hep dünyadan elini eteğini çekip der­ viş ohnak geliyor. 29. Söz artık sonıma geldi. Ey Nâ'ilî, şimdi hatırımıza kabul edihnek şerefine nail olacak dualar geliyor. 30. Çünkü, güzel vasıfJanm anlatamamanm utancıyla düşüncemin yüzü, taze kalemimin dilindeki sözlerin utancıyla kızarıyor. 23

31. Kur an-endâz-ı Kazâya kvh-i tak^^r üzre tâ Gâh nakş'i sulh u gâhî şekl-i âherdir gelen 32. Tâ ki fermân-ı şehinşâh-ı kader-menşûrdan Sadr-ı dîvâna vücûdun gibi serverdir gelen 33. Hak vücûdım muslıh-ı her m ır-i duşvâr eylesin Emr-i dîne tâ ki Hakdan avn-ı yâver^r gelen 34. Zâtun olsun haşredek kâ'im ki anınla müdâm Çârsû-yı rüzgâra revnak u ferdir gelen

24

31. Kaza-yı İlahî’nm çekilen kurasında, kader sahifesi üzerinde bazen banş şekli, bazen de başka şekiller ortaya çıkar. 32. Kader gibi hükmeden padişahın emriyle sadaret ma­ kamına gelen senin gibi ulu bir baştır. 33. Tanrı varlığmı her güç işin düzelticisi yapsın. Din işlerini düzeltmeye Tann'dan gelen yardım ve yar­ dımcısın sen, 34. Saygıdeğer kişiliğin kıyamete kadar dimdik dursun. Çünkü dünya çarşısına onunla aydınlık ve parlaklık geliyor.

25

Mersiye-i tercî bend berây-ı birâder-i höd ba’d ez-vefât

1. Ey rûzgâr-ı kîn&-ver ü çarhnı kîne-îıâh Bîdâd-kerden oldu o maazlûm-ı bîgünâh. 2. Senden ne vech ile alınır intikâınımız Ey baht-ı kîne-lıû felekti bî-müriivvet âh 3. Pîr-i hamîde-kâmet ik m şefkat etmeyip Kıydın o nevcıvâna edip kâmetin dütâh 4. Bilsin siyâh-derûn idiğin cümle kâ'inât Etsin kebûd iken nemedin dûd-ı dil siyâh 5. Bir şemmedir bu vakıadan hâl-i Kerbelâ Kerrûbiyân-ı arş bu zulme yeter güvâh 6. Tut dâmen4 sipihri hemân rûz-ı rusta-bîz Mazlûm-ı bîgünâh idiğinde yok iştibâh 7. Bu mâcerâya şerha-dil olsun yegân yagân Tâ haşr kabrin üzre nümûdâr olan giyâh 8. Ey vây ey birâder-i bâ-can-berâberim Ey mâye-i hayât-ı dil-i derd-perverim M efû îü fâHîâtü m efâ ’îlü fâ ’ilün 26

Kendi kardeşim hakkında, ölümünden sonra söylenmiş terci bend şeklindeki mersiye

1. Ey kinci felek, kin tutan b ^ t î O günahsız zavallı senin zalimliğinin, acımasızlığınm kurbanı oldu. 2. Ey kindar baht, ins-aniyetsiz dönek felekl Senden in'tikamımızı nasıl, ne şekilde alacağız? 3. Beli bükülmüş, iki büklüm olmuş bir ihtiyarken, hiç acımayıp, boyunu iki kat ederek O' gencecik insana, nasıl kıydın? 4. Ey felek! Gönlümün ateşinin dumanı elbiseni mavi renkli iken kapkara etsin d^, cümle âlem ne kadar kötü kalpli olduğunu anlasın 5. Kerbelânın acıklı durumu bu olaym yanmda hiç kalır. Arşm melekleri bu zülme, bu kötülüğe tanık­ tırlar 6. Kıyamet gününde hemen feleğin eteğine yapış, ada­ let iste. Günahsız yere zulüm görmüş olduğunda hiç kuşku yok. 7. Bu maceraya, tâ kıyamet gününe kadar, mezarmm üstünde biten otlar tek tek ağlayarak yüreklerini parçalasmlar. 8. Ah, ey canımla bir olan kardeşim! Ah, dertli gönlü­ mün hayatının mayası olan kardeşim! 27

9. Yâ Rab ne merg olur ki za'£-ı mizâcı yok Yâ Rab ne der d olıır ki hergiz ilâcı yok 10. Derviş idin ki husrev-i mülk-i kemâl idin Sultân idin ki ârzû-yı taht u tâcı yok 11. Teslim*i nakd-ı cân ile oldu işin tamâm Düşdü yolun o kişreve kim gayrı bâcı yok 12. Nakd-ı hayâta eylemedin hergiz i'tlbâr Dünyâ metâ'ımn nazarında revâcı yok 13. Sen mâhdan cüdâ bize bu âlem-i ferâh B ir teng ü târ hücreye benzer sirâcı yok 14. Asim eğerçi hâk idi ammâ aceb bu kim Hâk-i siyahla hîç zerin imtizâcı yok 15. Döndü vücûdun ol zer-i kâmil-^ayâra kim Hergiz mihekk-i tecrübeye ihtiyâcı yok 16. Ey vây ey birâder-i bâ-cân-berâberim Ey mâye-i hayât-ı dil-d derd-perverim

28

9. Yârabbi! Bu nasıl bir ölümdür ki, sağlığında hiçbir bozukluk yoktu. Yârabbi! Bu hiçbir çaresi olmayan nasıl bir hastalıktır? 10. Olgunluk ülkesinin sultanı olan bir derviş idin. Taht ve taç istemeyen bir sultandın. 11. Yolun öyle bir ülkeye düştü ki, başka türlü bir ver­ gisi yoktu. Can parasının tümünü vererek ancak işi­ ni hallettin. 12. Hayat parasına asla önem vermedin. Dünya malı­ nın senin gözünde hiçbir değeri, geçerliliği yoktu. 13. Sen ay yüzlüden ayrı bu geniş, feralı dünya bize mumu olmayan dar, sıkmtılı bir hücre gibi gelir. 14. Her ne kadar senin de asim topraktandı ama, şaşı­ lacak şey, kara toprakla altın hiç uyuşup kaynaş­ mıyor. 15. Vücudun sararıp tam ayar Öyle bir -altına döndü ki, mihenk taşma vurup ayarını ölçmeye hiç gerek yok. 16. Ah, ey canımla bir olan kardeşim! Ah, dertli gönlü­ mün hayatmın mayası olan kardeşim!

29

17. Bir lahza ıldm bu bezm-i fenâda dem eyledin Tayy*! bisât-ı kârgeh-i âlem eyledin 18. Koydu biribirine bu mâtem felekleri Kasd-ı harâb-kârî-i nüh-târem eyledin 19. Etdin salâ-yı nevha tarabgâh-ı âleme Tecdide resm ü kâ'ide-i mâtem eyledin 20. Gösterdin ol mehin bize eksikliğin tamâm Ey çarh-i bîvefâ-yı sitem ger kem eyledin 21. Âh ey sürûr-ı sîne vü ey nûr-ı dîde âh Rûz-ı neşâtmıız şeb-i târ-ı gam eyledin 22. Ahbâbma eğerçi verip gam adûları Çarh-ı nifâk-pîşe gibi hurrem eyledin 23. Tâk u rivâk-ı arşa tezelzül verip tamâm Çarhm da Nâ'ilî gibi kaddân ham eyledin 24. Ey vây ey b'irâder4 bâ-cân-berâberim Ey mâye-i hayât-ı dil-i derd-perverim

30

17. Bu, ölümlü bir toplantı olan dünyada kısa bir an ge­ çirdin. Sonra bu yeryüzünden göçüp gittin. 18. Bu yas gökleri birbirine kattı. Sanki dokuz gökkubbesini yıkıp perişan etmek istedin 19. Bu sevinç, coşk'unluk dünyasına ağlayıp inlemeyi çağıııp getirdin. Yas tutmanın usul ve kaidesini yenile3âp değiştirdin. 20. Ey zâlim, vefasız felek! O ay yüzlünün eksikliğinin ne olduğunu bize tastamam gösterdin; çok kötü bir iş ettin. 21. Ah, ey gönlümüzün sevinci, ey gözümün nuru olan kardeşim! Bizim neşeli gönljimüzü karanlık gam ge­ cesine çevirdin. 22. Ölümünle dostlaırmı ne kadar üzdünse de düşman­ larını, ara bozucu alçak felek gibi o kadar sevin­ dirdin. 23. Arşın kemerini, kubbesini baştanbaşa sarsıp, Nâ’ilî gibi feleğin de boyunu iki büklüm yaptın. 24. Ah, ey canımla bir olan kardeşim! Ah, dertli gönlü­ mün hayatınm mayası olan kardeşim!

31

Müseddes der-ahvâl-i höd 1

1. Olmadı bâzgûn ,kadeh-i ser-nigûnumtız Hûnâb-ı hasret oldu mey-i la'l-gûnumuz 2. Tîh-ri belâda ücaldı dil-i bî-sükûnumuz Yok râh-ı vuslata bir reh-nümûnumuz 3. Çıktı beyaza naJcş^ı dil-i zû-fünûnumuz Oldu netîoe-bahş-ı nedâmet cünûnumuz

4. Ettik mıikârenet nice sâhib-tarîkate Olduk karın mecâlis-i ehl-i şerî’ate 5. Dest-i taleb erişmedi dâmân-ı vahdete Düştük bu ıztırâb ile vâdî-i hayrete 6. Bildik ki himmet olmayıcask ehl-i hâlden Esrâr-ı Hak bilinmez imiş kîl u kâlden

M ef’ûlü fa ilâ tii m efa îlü failü n

32

Kendi Durumtmmz Hakkında Müseddes 1

î. Başaşağı olmuş, boş kadehimiz tersine çevrilip dol­ madı. Yakut renkli şarabımız aynlık acısmın kanlı gözyaşları oldu. 2. Kararsızlık içinde çırpman gönlümüz bela çölünde kaldı. Sevgiliye kavuşma yolunda bir yol gösterici­ miz yok. 3. Hünerli, marifetli gönlümüzün resmi beyaza çekil­ di, ortaya çıktı. Deliliğimiz pişmanlıkla sonuçlandı.

4. Nice tarikat ehliyle yakınlık kurduk. Nice şeriat eh­ linin toplantılarına katıldık. 5. Yine de arzumuzım eli vahdetin eteğine erişip ya­ kalayamadı. Bu acıyla hayret vadisine düşüp kal­ dık 6. Sonunda, bir yol gösterici, bir mürşidin yardımı ol' mayınca Tanrı sırlannm dedikodu ile bilinemeyece­ ğini anlayabildik 33

7. Yak bizde feyz âlem-i m a’nâyı bilmeğe B ir himmet olsa hâlet-d ııkbâyı bilmeğe 8. Cehd eylesek ne fâ'ide Mevlâyı bilmeğe Âdem gerek hakîkat-ı eşyâyı bilmeğe 9. Her şahsa aşikâr değil âlem-i şuhûd Ey âşinâ-yı mes’ele^i vahdet-i vücûd

10. Gam çekm^iz bilimnez ise ger me'âdımız Mesdûd imiş ne çâre reh-1 îctihâdmuz 11. Var âsitân-ı pîre hele istinâdmıız Hükm-i Kazâya zerre kadar yok inâdımız 12. Ukbâda cây-ı râhatmıız emr-i zülcelâl Yâ dûzah-ı firâk ede yâ cemıet-1 visâl

34

7. Bizde mânâ âlemini bilmeye ilahı feyz, olgunluk yok. Bari ahıret dünyasım anlamaya bir yardım eden olsa. 8. Tann'yı anlamaya ne İcadar çalışıp uğraşsak bir ya­ ra n olmuyor, Eşyanm ^rçeğini öğrenmek için ol­ gun insaa olmaık gerek. 9. Ey, tek varlık, vahdet-i vücud konularmı bilen kişi! Bu görülen madde âlemi her kişiye apaçık belli değil.

10. Sonımıuz, ne dacağımız biHımıezse de yine gam çek­ meyiz. Düşünüp, uğraşıp da sonuca varma yolumuz kesilmiş; elimizden ne gelir? 11. Yalnız pirimizin eşiğine dayanıp güveniyoruz. Kaza-yı İlahînin buyruklarına zerre kadar itirazımız yok. 12. Yüce Tann'mn buyruğuyla ahıretteki yerimiz ayrı­ lık cehennemi de, kavuşma cenneti de olsa en rahat yerimizdir. 35

13. Ey bâde-i hevesten olan neşve-yâb-ı aşk Ser-kûçe-i ümîdde mest-i harâb-ı aşk 14. Hakkâ ki eylemiş seni £art«ı şitâb-ı aşk Gümkerde-râh-ı vâdî4 pür-pîç ü tâb-ı aşk 15. Râh-ı heveste âşıka bir pîşvâ geıek Tenhâ-rev-i fezâ-yı gama rehnümâ gerek

16. Ey Nâ'ilî günâha gelir halk âleme Hırmân imiş netîce'i âmâlimiz deme 17. Maksûd ise vusûl şehinşâh-ı akdeme Düş hâk-i pây-ı hazret-i sultân-ı ekreme Î8. Eyle gubâr-ı pâymı tercih cennete Sür rûy-ı izânnı pây-ı şefâ’ate

36

13. Ey arzu şarabından içip, aşık neşelisi olan, umudun sokak başında aşktan sarhoş v-e perişan olan, 14. Doğrusu, aşka koşa koşa gidişin sana aşkın kıvrım kıvrım vadisinde yolunu kaybettirmiş. 15. Arzu yoiımda aşıka mutlal^ bir önder gerekir. Uç* suz bucaksız gam çölünde yalnız başına yürüyenin bir yoî göstericisi olmalı.

16. Ey Nâ’iîi! İnsanlar dünyaya günah işlemeye gelir­ ler. Sen de, dünyadaki bütün isteklerimizin sonucu ayrılıkmış, deyip günaha girme. 17. Amaç, Öncesi olmayan şahlar şahına ulaşıp, kavuş­ maksa, en ulu, en cömert sultan hazretleıünin ayağmın toprağına düşüp yalvar. ÎS. Onun ayağının tozunu cennete tercih et, özür dile­ yen yüzünü şefaat ayağına sü r‘^®\

37

Müseddes

1. Firâşım seng^i hârâ pûşişim şevk-i katâd olsun Yerim Beytül-hazen kârım figân-ı girye-zâd olsun 2. Ten-i mecruhuma ıta'n-ı adû z^ m -ı ziyâd olsun Edenler gönlümü âzurde mesrûrü'l-fu'âd olsun 3. Yıkanlar hâtır-ı nâşâdımı yâ Rab şâd olsun Benimçin nâmurâd olsun diyenler bermurâd olsun

4. Sipihr-i kîne-cûdân bîvefâlık resm-i adîdir Felekten bî-niyâz olmak dahi bir özge vâdîdir 5. Verâ-yı kâm-cûyân-ı mahabbet nâmurâdîdir Gönül bu matla’m memnûn-ı ma'nâ-yı müfâdıdır 6. Yıkanlar hâtır-ı nâşâdımı yâ Rab şâd olsun Benimçin nâmurâd olsun diyenler bermurâd olsun

M efâ’îlün m efaîlü n mefâ'îîün m efalü n 38

İVUiseddes

1. Yatağım katı mermer taşiiidan, yorganım Icevm di­ kenleri olsun. Evim Hz. Yaıkub'un hüzünler evi, bü­ tün işim, gözyaşlarmu arttıran feryat ve figan etmek olsun. 2. Düşmanların kınaması yaralı vücudumda gittikçe azan, çoğalan yaralar açsm. Gönlümü incitenlerin yü­ rekleri raudu olsun. 3. Tanrım! Kederli gönlümü Jaranlar sevinsin, mutkı olsunlar. Benim için umutlsun boşa çıksm, acı ^ k sin diyenler, dileklerine ersinler.

4. Kinci felekten vefasızbJc olağan bir davramştır. Fe­ leğe yalvarıp yakarmamak da bir başka yoldur 5. Aşkta zevk arayanlar sonunda istediklerini bula­ maz, umutsuzluğa düşerler. Gönlüm bu matla'm söylemek istediği anlamdan memnundur: 6. Tanrım! Kederli gönlümü fcıraailar sevinsin, mutlu olsunlar. Benim için umutlan boşa çıksm, a>:ı çek­ sin diyenler, dileklerine ersinler. 39

7. Mürûr-ı dehr ile dilşâd olup ahbâb kârımdan Adû pür-derd ü dâğ olsun cefâ-ı ihtiyârımdan 8. Bu beyti istimâ etsin geçenler rehgüzârımdadi Bu amlansın zebân-ı sebze-i hâk>i mezarımdan 9. Yıkanlar hâtır-ı nâşâdımı yâ Rab şâd olsım Benimçin nâmurâd olsun diyenler bermıu’âd olsun

10. Ne mümkündür bula ey Nâ'ilî hükmi kazâ tağyir Bozulmak mümtenî(^ ser-nüvişt-i hâme-i takdir n . Bu ma'nâdan derun-şâdım ki bir dem etmeyip te'hîr Edip sertiz ü bürrân tîşe-i âzân bî-taksîr 12. Yıkanlar hâtır-ı nâşâdımı yâ Rab şâd olsun Benimçin nâmurâd olsun diyenler bermurâd olsun

40

7. Zaman ilerledikçe, ileride dostlarım bu işimden mutlu olsunlar. Düşmanlarım kendi isteğimle cefa çektiğimden dertlensinler, gönülleri dağlansm. 8. Mezarımın bulunduğu yoldan geçenler bu beyti işit­ sinler; mezar toprağımda yeşeren otların dilinden bunu anlasm lar: 9. Tanrım! Kederli gönlümü kıranlar sevinsin, mutlu olsunlar. Beioim için, umutlan boşa çıksm, acı çek­ sin diyenler, dileklerine ersinler.

10. Ey Nâ’ilî! Îlâhî Kazanın buyruğunu değiştirmek mümkün mü? Takdirin alınyazımızı yazan kalemi­ nin yazdıMarmı bozup değiştirmek, olmayacak bir iş. 11. Bunu söylemekten öyle yürekten sevinçliyim ki; bir an bile gecikmeden incitme kazmasını kusursuz bi­ leyip, ucunu sivriltip, 12. Kederli gönlümü kıranlar sevinsin, mutlu olsunlar. Benim için, umutİ£irı boşa çıksm, acı çeksin diyen­ ler, dileklerine ersinler. Tanrım. 4!

Gazeller 1

1. Yem-i âteş-hurûş-ı dilde oldxıkça sükûn peydâ Eder her dâğ-ı hasret tende hir girdâh-ı hûn peydâ 2. Bu âlem pây-tâ-ser kûh kûh-ı mihnet ü gamdır Eder her tîşekâr-ı ârzû bir Bîsütûn peydâ 3. Girân etsin ko diller târ târ-ı zülfün olsun tek Ruhun bağında nice nrnşk-i bîd-i semigûn peydâ 4. Leb-i şûh-ı nigâh-^ı çeşmin oldukça terennüm-sâz Eder her cünbiş-i müjgânı bir nakş-ı füsûn peydâ 5. Bu lu'betgâhda ey Nâ'ilî bilmeikdedir hikmet Ne zîr-i hırkadandır heft-tâs-ı nîlgûn peydâ

M efâ’îlün m efâ’îlün mejâ'îlün tnefaîlün

42

Gazeller 1

1. Gönlün ateş dalgalarıyla coşan denizi dumidııkça, her özlem yarası bedende bir kan girdabı meydana getirir 2. Bu dünya baştanbaşa dert ve gam sıradağlarıyla do­ ludur. Üstelik her arzu kazmacısı da yeni bir Bîsütûn dağı meydana getirir 3. Sevgilim, bırak gönüller saçİarmı tel tel ağırlaştır­ sınlar. Yeter ki, yanağmm bahçesinde başaşağı bir­ çok salkiTOSöğüt meydana gelsin 4. Gözünün bakışının şuh dudağı şarkı söylemeye baş­ ladıkça, kirpiklerinm her hareketi sihirli bir şekil (beste) ortaya çıkarır 5. Ey Nâıli! Bu dünya panayırında asıl bilgi, hikmet, bu yedi mavi renkli gökkulbbesiııin hangi hırkanın altmdan çıktığım, nasıl meydana geldiğini bilmektir^""'.

43

î, Bîgâne-i mahabbetin olmaz gam-âşinâ Ey dâğ-ı derdin eylemeyen merhem-âşinâ 2. Kuyun ki Ka'be-i dil ü cândır olur mu hiç Leb-teşne4 zülâl-i gamın zemzem-âşinâ 3. Sûr-ı safâ-yı vuslata olmaz firîfte Halvet-güzîn-i hicrin olan mâtem-âşinâ 4. Bigânedir nigâhı gibi lutfu da dile Olmuş o şûh ile tutalım âlem âşinâ 5. Ermez mi Nâ'ilî denı-i subh-ı hidâyete Olmaz mı goncazâr-ı emel şebnem-âşinâ

M efûlü fâ'ilâtü m efâ ’îlü failü n

44

1. Ey derdinin yarasına çare bulmayan, açtığı yaraya merhem sürüp iyileştirmeyen sevgili! Gama tamyan, gam çekmesini bilen aşkınm yabancısı olmaz; senin aşkmı kazanır'^*. 2. Yüzün, gönüllerin ve canların çevresinde döndükle» ri Ka'be'dir. Hiç gammm temiz, saf suyıma dudağı susamış olan Zemzem suyunu ister m i? ^ . 3. Ey sevgili! Senin ayrılığınla yalnız kalıp oturan, böylece gama, kedere alışmış kimse, kavuşma eğ> lencesinin neşesine aldanmaz 4. O, herkese yüz veren, herkesle ilgilenen şuh sevgili ile bütün dünya dost da olsa, bakışı gibi lutfu, iyi­ liği de bizim göniümüze yabancıdır'^. 5. Nâ'ilî, aydınlık Hak yolunun sabahmm o anma er­ meyecek nıi? Onun istek goncalığını hiç çiğ danesi düşüp nemlendirmeyecek mî?

1. Şâdîni vuslat niçin tahmîi-i nâz eyler bana Rind-i şâdî-düşmanım ben gam niyâz eyler bana 2. Nâ-ümîd ol hasta-i cân-.der-gulûyum kim Kazâ Baht'i bîmârı tabîb-i çâre-sâz eyler bana 3. B ir dıil-i bîtâb ile bin gamzeye âmâdeyim Ey diyen hükm-i Kazadan ihtirâz eyler bana 4. Babt'i pür-âzânn eylerse telâfisin yine îltifât-ı gamze-i hâtır-nevâz eyler bana 5. Eylemem mazmûnuna Cibrîli mahrem Nâ'dlî Gamzeler kim fitneden ifşâ-yı râz eyler bana

F â ’ilâtün f â ’ilâtün fâ ’ilâtün f â ’ilün

46

1. Sevgiliye kavuşmanın sevinci, mutluluğu neden ba­ na gam yükünü yükler? Ben neşenin düşmanı bit rindim; gam, ne okır beni çek, diye bana yalvarı­ yor 2. Ben canı boğazmıa kadsu: gelmiş, yaşama umudu hiç kalmamış bir hastayım. Üst^ik, Kazâ-yı İlâhî hasta bahtımı bana derdime çare bulsun diye doktor ola­ rak f öndermiş. 3. Ey, bana Kazâ-yı İlahînin hükmünden kaçtığımı söyleyeni Ben zayıf, güçsüz bir gcm ^e binlerce yanbakış oklarma karşı koymaya hazırım 4. İncitici, kinci, kötü bahömm bana yaptıklarını, yi­ ne, yalnozca sevgilinin gönül okşayıcı bakışları dü­ zeltebilir 5. Ey Nâ'ilî! Sevgilinin yanbakışlarmm kanşıklık sı­ rasında bana açtıkları sırrm anlamına Cebrâil'l bile ortak etmem

47

4

1. Edeli zevk-i tahayyür gamı tiryâk bana Oldu vâsûhtegî mâye-i idrâk bana 2. Dâmen-âlûdeliğim aşka ederdim ta'İîk Verse alâyişe ruhsat nazar-ı bana 3. E'tdirir servet-i sermâye-i gayret bilirin Teîef'i nakd-ı niyâz etmede imsâk bana 4. Havfım oldur sebeb-i renciş-i hicrânm olur DiU şûrîde ile baht-ı hevesnâk bana 5. Eğer olmazsa perîşânî-i züIRln rûzî Haşre-dek bâr-ı girândır bir avuç hâk bana 6. Kızarıp bâdeden oî çeşm-i siyah Nâ’iliyâ Görünür câme-i surh ile gazabnâk bana

Fe'ilâtün f e ’ilâtün f e ’ilâtün fe ’ilürı

48

î. Hayretten duyduğum zevk bana gamı panzehir ya­ palı, her anlayış mayası beni yeniden aşık edip, yak­ tı (Her yeniden yanış, bana yeni bir anlayış maya­ sı oldu) 2. Mürşidimin temiz bakışı eğer gösterişe izin versey­ di, eteğimin bulaşıkhğjmn nedenini aşka bağlar­ dım 3. Yalı^anp yakarma parasım bol bol harcayıp tüketmeme, namusluluk sennayesinîn servetinin engel olduğunu biliyorum’^. 4. Bu deli, divane gönlümle, bu istekli, aceleci bahtım, kavuşmayı isteyerek, senin aynlığını incitmeye se­ bep olacaklar diye korkuyorum 5. Eğer saçının dağınıklığmı görmek bana kısmet ol­ mazsa, bu bir avuç toprak bana kıyamet gününe ka­ dar ağır bir yük olıır^^\ 6. Ey Nâ’ilî! O kara göz içkinin etkisiyle kızarınca, ba­ na kırrmzı elbiseleriyle öfke içinde görünür

49

1. Sen verirsin ariyet bu cân-ı mahzûnu bana Senden ayrılmak hemân öknektir ey hûnî bana 2. Gösterir sergeşte^hâl-i vâdî-i hayret henüz Girdibâd-ı deşt ü salırâ rûh-ı Mecnûnu bana 3. Ben özümden bihaber mecnûn iken ver<^ hırâş Akı edip şâkird-i nâkâbil Felâtûnu bana 4. İ ’tibâr lelme revâc-ı kâr içiın Bercîs-i çarh Çeşmine derse sen öğrettin bu efsûnu bana 5. Nâ'ilî dâğım bu hasretten ki âhım gösterir Reng'i hâkisterde pâ-ber-câ bu gerdûnu bana

F aîîâtiin f â ’ilâtün f â ’ilâtün fâ'ilün

50

1. Ey aşıklara eziyet eden zalim, katil sevgili! Bu hü­ zünlü canı san 'bana Ödünç vermişsin. Senden ayrıl­ mak benim için hemen (hemen hemen) ölmek de­ mektir. 2. Çölün ve sahranın hortumları şimdi bana Mecnun'un ruhunu hayret vadisinde başı dönmüş bir halde dolaşıyormuş gibi gösterir 3. Ben gönlümle başbaşa, kendimden habersiz bir deli iken, akıl bana Eflâtun u yeteneksiz bir öğrenci ola­ rak vermekle beni üzdü, incitti, zahmete soktu 4. Eğer gökyüzünün Müş-teri yıldızı gözüne “bu sihir yapmayı bana sen Öğrettin” derse sakın inaruna; ka­ zancını arttırmak, kendim tanıtmak, öğünmek için böyle söylüyor 5. Ey Nâ'ilî! Bu hasretten Öyle yaralıyım ki, çektiğim ah bu gökkubbeyi bana ayağı yere basmış olarak ve toprak renginde gösterir

51

1. Sîne gülzâr-ı muhabbet nâle bülbüldür bana Vakt-ı dâğ-efrûzî-i dil mevsim-i güldür bana 2. Cünbişinden dâğ-ber-dildir gazâlân-ı Huten Nâfe-rîz-i >kâm-ı hâhiş kim o kâküldür bana 3. Hissedar eyler şemîminden dili hengâm-ı âh Fikret'i zülftin ki her dem tâze sünbüldür bana 4. Zûr-ı bâzû-yı nigâhm dest-burd-ı işvedir Çâk-riz-i ceyb ü dâmân-ı tahammüldür bana 5. Cürmüm ikrâr etdiren bismilgeh-i âşûbda Haşyet-i cellâd-ı çeşm-i pür-tegâfüldür bana 6. Nâ’ilî i’câz-ı nutkumdur ki eyler ter-zebân Hâme kim şem'-i şebistân-ı tahay3Üİdür bana F ailâtü n failâtü n fâ'ilâîün fa ilim

52

1. Göğsüm sevgi gülbahçesi, ağlayıp inlemem de be­ nim için bülbül sesi yerine geçer. Gönlümü yakıp dağladığım z a m l a r da benim için gül mevsimi olan ilkbahardır. 2. Benim arzu damağmıa misk kokulan saçan o saçın îıer hareketi, Huten ahularının gönüllerini yara­ lar 3. Senin saçını düşündüğümde bana her an taze sünbül kokuları verir? Mı çektiğim zamanlar kokusun­ dan gönlümü de ortak eder; taze sünbül kokuları ta gönlüme kadar işler 4. Yanhakışmın koltmdaki güç, işvenin elinin gücünü kırar ve besnim tahammülümü yakasından eteğine kadar yırtıp paramparça eder. 5. Bu kanşık, gürültülü idam yerinde suçumu bir bir söyleten, o umursamaz göz celladının korkusu­ dur 6 . Ey Nâ'ilî! Muhayjdlemin yatak odasının mumu olan

kaleminûn diliTil hep ıslak tutan sözümün mucize­ sidir 53

1. Dâd-hâh-1 vuslat olsam baht düşmandır bana Deşt-i peymâ-yı gam olsam âh rehzendir bana 2. Olmadı mümkün kemend-i zülf-i yâra destres Tengnâ-yı dehr gûyâ çâh-ı Bîjendir bana 3. Mest-i küstâh-ı elestim müdde'â mahşerde de 'Bâde-i sâf u cıvân-ı pâk-dâmendir bana 4. Bü’l-acöb nâkâm-ı aşkım nerm dil mahbûblar Mûm iken ağyara baks'an s.en;k ü âhendir bana 5. Tavk-ı zinciri rızâ ber-gerdenim ey Nâ’ilî Bu kuhen dârü’ş- şifâ mâdâm meskendir bana

F ailâîü n fâ'ilâtün jâ ’ilâtün f â ’ilün

54

1. Kavuşmaya yalvarıp adaletini, merhametim istesem bahtım bana -düşmanlık eder. Gam çölünü a ^ a y a uğraşsam ahım yolumu keser 2. Sevgiliniin saçınm teline elimi eriştirmek mümkün olmadı. Bu dünya hapishanesi bana »tıpkı Bîjen'in hapsedildiği kuyu gibidir 3. Tanrı’nm bütün ruhları biramya topladığı «elest» toplantısından beri küstah bir sarhoşum. Kıyamet giinü de istediğim saf şarapla, t«niz, iffetli gençle­ rin aşkıdır \ 4. Aşkta muradına erememiş garip bir aşığım. Yumıuşak gönüllü güzeller, başkalarma karşı çok uysal iken, bana gelince taş ve demir gibi katı oluyorlar. 5. Ey Nâ'ilîl Bu dünya, bu eski tımarhane mad’fânki benim meskenkn olmuştur. O halde razılik zinciri­ nin halkasmı -boynuma takmış olmam doğaldır.

55

1. Şarâb -1 nâb getirdikçe nîm-hâb sana Tutar elinde kadeh mâh u âfitâb sana 2 . Hezâr pâre dile leblerinden et sâkî

Eğer düşerse nemek-rîzı-i kebâb sana 3. Muhaldir eser ol çeşm-d ser-girâna hemân Hamîr-ıi mâye-i nâz olmasın şarâb sana 4. Bir olsa zehre-i Mirrîh ile dil-i Behrâm Yine getirmeyeler bir nigâha tâb sana 5. Nigâh-ı mestin ile bildi âşinâ i(Mğin Bakınca Nâ'ilî-i hânümân-harâb sana

Mefâ'ilün fe'ilâtün m efâ’iîün jeilü n

56

1. Saf şarap 5ana mahmurluk verdikçe, ay ve güneş sana hizmet eder, şakilik edip kadeh tutarlar. 2. Ey saki! Eğer kebaba tuz serpme işi sana düşerse, bin parça obnuş gönlüme dudaklarından tuz serp; lezzet ver 3. Başı ağırlaşmış, sarhoş, kibirli gözü etkilemek im­ kânsızdır. Sakın senin nazmın hamurunu şarap ma­ yalamış olmasın! 4. Merih’in cesareti ile Behram’m gönlü birleşseler, yi­ ne de sana bir kere bile bakmaya cesaret edemez1er

5. Evi barkı yıkıhnış, perişan N ailî, sana bakar bak­ maz sarhoş bakışlarınla daha önce tamşık olduğu­ nu ve bu yüzden perişan olduğunu anladı.

57

1. Clhânı etmeğe bir lahzada harâb sana Yeter o nergis-i mahmûr-u nîm-'hâb sana 2. Hazer gurûrdan ey âfitâb-ı behçet kini Zamân ola gele her zerreden hicâb sana 3. Yeter harâbîni rindâna bir nigeh sâkî Girân gelirse eğer câim-ı pür-şarâb sana 4. Düşerdi manzara-i çârtâk-ı nahvetten Bu hüsn ile nazar etseydi âfıtâb sana 5. Nedir bu feyz-d sirâyet iki sâkiyâ vermiş Lebin şarâba letâfet şarâb-ı nâb sana 6. Selâm-L Nâ’ilî-i zârdan mı incindin Nedendir ey ham-ı dbrû bu pîç ü tâb sana

M efâ’ilün f e ’ilâîün mefâHlün f e ’ilün

58

1. Sana, bütan aşıkları lûr anda yıiap perişan etmek içdn o yan uykulu, nergise benzeyen mahmur gözün yeter. 2. Ey güzellik güneşi, boş yere gururlamnaıktan sakın. Zaman olur, sana her zerreden utanç gelir 3. Ey şarap dağıtan güzel! Eğer sana şarap dolu kade­ hi taşımak zor gelirse, ya da aşıkları kendinden ge­ çirmek için şarap sunmak ağmna giderse, rindleri sarhoş ve perişan etmeye bir bakışm yeter. 4. Güneş sana bu güzellikle bir baksaydı, kıskanır, şa­ şırır ve daha iyi görebilmek için, gururlanarak otur­ duğu çardağımn penceresinden sanbar, yere düşer­ di 5. Ey şarap sunan güzel! Bu geçiciliğin çokluğu, bol­ luğu nedir? Şamp içerken dudağın şaraba lezzet ve kırmızılık, saf şamp da sana güzellik ve renk ver­ miş. 6 . Aşkmdan süreldi ^ lay ıp inleyen Nâ'ilî'ndn 'Selamm-

dan mı incindin? Ey sevgiHnim fcaşmın eğrisi! Bu öfke, bu çatılma, bu kıvrım kıvnm bükülmeler nedir? 59

10

1. Döndürüp her gülü bir aıhker-ji sûzâna sabâ Dağlar yaktı dil-i bülbül-i nâlâna sabâ 2. Şâh-ı nevrûzdan oldu yine mülk-i çemene Gonca tûmânimı îsâlme pervane salbâ 3. NâşiMbâyî-i bülbül nola efzûn olsa Söyledi derdiıni gûş-ı güle mestâne sabâ 4. Dokunur dillere yârm ser-i gîsûsundan Turra-i sünbüîe gâhî ki unır şâne sabâ 5. Nâ'ilî sâha-i pür sünbül-i firdevse döner Bûy-ı zülfün getirirse harem-i câne sabâ

Fe'ilâtün f e ’ilâtün feiîâ tü n f e ’ilün

60

JUv

10

1. Sabah rüzgârı bütüa gülleri alev alev yajıan bir ateş koıo rengine çevirip, ağlayıp, inleyen bülbülün gön­ lünü yaktı, dağladı 2. Sabah rüzgârı yine gonca mektubunu Nevruz şahın­ dan çimenlik ülkesine eriştirmek için postacı ol* du 3. Sabah rüzgârı bülbülün derdini sarhoşlukla, yalpalaya yalpalaya gidip gülün kulağına söyledi. Bu 3Ü2;den bülbülün sabırsızhğı, huzursuzluğu artsa, heyecanından yerinde duramajnp daldan dala sıçrasa şa­ şılır mı? . 4. Sabah rüzgârı sevgilinin alnındaki sümbül saçları­ na tarak vurduğu zamanlar, omuzuna kadar dökü­ len saçlarm uçlarında asılı olan gönüllere dokunur; anlan dağıtıp perişan eder, üzer, kederlendirir. 5. Ey Nâ'ilî! Sabah rüzgârı sevgilmin saçlarının koku­ sunu camnın ta içine getirirse, orasını cennet bah­ çelerinin sümbül dolu alanına döndürür'^.

11

1. Ey tâb-ı hüsnün âfet-i nîrûy-ı âfitâb Haclet-pezîr^i reng-i ruhim rCıy-ı âfitâb 2. Feyz-âşinâ-yı dâğ-ı dil olmak muhâldir Reng-i şikeste-i gül-i hodrû-yı âfi>tâb 3. Mâneoıd-i zerre mahv-a vücûd eyler uğrayan 01 mâhın oldu kûyı meğer gûy-ı âfitâb 4. Sahrâ-neverd-i âlem olaldan o hâl-veş Bir nâfe hâsıl etmedi âhû-yı âfitâb 5. Aks'i ruhun o bâdeye bir kerre kim düşer Tâ haşr lây-ı hummu verir bûy-ı âfitâb 6 . Ey nahl4 tâze uğrasa gülzâr-ı kûyıuıa

Gülbikı-firâz-ı dûzah olur cûy-ı âfitâb 7. Ey Nâ'ilî o turra ki çevgân-ı fitnedir Pâmâl iken rubûdesidir gûy-ı âfitâb

Mef’ûlü fa ilâ îü m efa jîü fâ'iîün

62

11

1. Ey güzelliğiinin parlaklığı güneşin ışığının gücünü yok eden sevgili! Senin yanağının 'kırmızı rengi utanç­ tan güneşin yüzünü kızartır. 2. Güneşin kendi kendine yetişmiş yaban gülünün so­ luk rengi gönül yarasından feyz alamaz; kızaramaz. Buna imkân yoktur 3. O ay yüzlü sevgilinin bulunduğu yer sanld güneşin ateşten topuna döndü. Buraya uğrayan zerre gibi varlığım yok eder'^*’. 4. Güneş ahusu dünyanın bütün çöllerini dolaşıp dur­ duğu halde, sevgilinin yüzündeki ben gibi bir misk kokusu meydana getiremedi. I

5. Ey sevgili! Senin yanağınm görüntüsü hangi şaraba bir kerecik düşse, bu şarabın alındığı küpün tortu­ su ta kıyamet gününe kadar güneş kokar 6 . Ey taze fidana benzeyen sevgili! Güneş ırmağı se­

nin bulunduğun gül bahçesine benzeyen yerlere bir uğrayıp geçse cehennemde gül fidanları yetişti­ rir (63) 7. Ey Nâ'ilî! Sevgihrdn alnına dökülen o büklüm bük­ lüm saç bir fitne çevgantdır. Ayaklar altmda sürü­ nürken bile güneş topunu yakalar 63

12

1. Semt-i hırmâna düşer te^e-leb-i cûy-ı taleb Tîh-i hayrette kalır germ-rev-i sûy-ı taleb 2. Sen hemân aşkta ol Kûhkene hem-vâdî Tîşesiz kârın eder kuvvet-i bâzû-yı taleb 3. Neylesin bü'I-heves-i aşk olunca derkâr Nigeh-i çeşm-i emel gûşe-i ebrû-yı taleb 4. VâdÎHİ aşkta girmez mi dahi dest-i dile Gûşeni dâmen-i nev-şâhid-i dilcû-yı taleb 5. Eyledi murg-ı dil-i NâıJî-i zân hevâ Beste-i dâm-ı şik©nc-i ham-ı gîsû-yı taleb

Fe'ilâtün f e ’ilâtün f e ’iîâtün fe'ilün

64

r

12

!. ’İstök, arzu ımiağma dudağı susamış olan ayrılık semtine düşer. Arzu yönüne doğru aceleyle, koşa koşa giden yolunu şaşırır, hayret çölünde kalır 2. Sen yeter ki aşk işinde Ferhâd'a meslektaş ol, onun yolundan git. Arzu bozusunun gücü işini kazmasız görür 3. Arzu gözünün bakışı ile istek kaşının köşesi birleşip anlaşınca, aşk heveslisine artık yapacak bir şey kalmaz 4. Arzunun, avlanmak için gönüller arayan taze dilbe­ rinin. eteğinin köşesi, aşk vadisinde hâlâ gönlün eli­ ne geçmeyecek mi?^^^ •5. Aşk, ağlayıp inleyen Nâ’ilî'nin gönül kuşunu istek saçmm kıvrım kıvnm tuzağına bağladı, hapset-

65

13 1 . Kâküllerkı Jci çîn-i cebîn üzre buldu tâb

Gösterdi oezr ü meddini deryâ-yı ıztırâb 2 . Dünyâya berk-i tîg-i nigâhiıtıla tâb ver

Düşsün sipâh-ı fitneye teblerze-i kıbâb 3. Âlem harâb olur nigehinden ki eylese Sercûş-ı câm-ı işve şikest-i humâr-ı hâb 4. Deyr-i cihanda bir sanem-i şivekâr ile Zünnâr-bend'i aşk olalı hâlimiz harâb 5. Fart 4 hücûm-ı nâzdan ol şuha Nâ'üî Reng-i şarâb-ı işve olur perdeci hicâb

M efû lü fa iîâ tü m efâ ’îîü f â ’ilün

66

13 1. Kaküllerin çatılmış alnma büklüm büklüm dökü­ lünce, gönüldeki ıstırap denizi dalgalanmaya; coşup kabarmaya, yatışıp çekilmeye başladı. 2. Dünyayı yanbakış kılıcmm şimşeğiyle aydınlat, ha­ reketlendir. Bakışınm kanşıklık çıkaran askerine de, gökkubbelerini sıtma nöbetine tutulmuş gibi tit­ retmek düşsün. 3. Naz, işve kadehi köpük köpük coşup taşarak gözün uyku mahmurluğunu dağıtırsa yanbakışmdan bü­ tün dünya harabeye döner 4. Bu dünya kilisesinde işveli bir güzelle aşk zünnarını belimize bağlayalıdan beri halimiz harab ol­ du™. 5. Ey Nâ'ilî! Nazmm hücumunun çokluğundan o şuh güzele işve şarabının rengi utanma perdesi olur; yü­ zünü kızartır

67

14 1. Sümûm-ı bâdiye»i ye’s olur şemîm-i tarab Riyâz-ı bahtına olsa vezân neskri'i tarab 2. Garîb-i şehr ü diyâr-ı mahabbetin bir olur Yanında jkülheıı-i gam giilşen-i na'îm-i tarab 3. O kıblegâh'i t^neenânm eyler olmağa nâz Gedâ-yı kûyu tavâf-âver-i harîm-i tarab 4. Tegâfülüyle eder güft-gûy-ı nûrânî Gamıyla ülfet eden olsa da necüm-i tarab 5. Olur mezâk-ı haikîkatte Nâ'ilî hemrenk Humâr-ı dürd-i keder neşve4 amîm-i tarab

M efâ’îliin fe'ilâtün m efâ’îtün fe'iîün

14 î. Sevinç, neşe rüzgârı bahtımın bahçesine doğru esse, neşenin ıkoJcusu bile umutsuzluk çölünde esen samyelini andırır. 2 . Aşik ülkesi ve sevgi şehrine yeni gelmiş bir yabancı için gam külhanıyla, neşenin, zevkin bütün nimet­ lerinin bulunduğu gül bahçesi birdir. 3. O, bütün arzularm yöneldiği, bütün dileklerin kıb­ lesi olan sevgÜinin bulunduğu yerlerde dolaşan di­ lenci, neşe, mutluluk Kal>esinin çevresinde dolan­ maya nazlanır

4. Sevgilinin derdine, gamına bir kere ahşan, cismiyle neşenin nedimi, yanından aynimayan sırdaşı bile olsa, ruhuyla onu bırakıp yine gizlice onun tegafüîüyle görüşüp konuşur. 5. Ey Nâ*iH! G e r ç e ^ tadmı alanların dimağında, ke­ der şarabının tortusunun verdiği başağnsıyîa, neşe­ nin verdiği bütün coşkunluklar aynıdır.

69

15

1. Gül hâra düştii sln«-£igâr oMu andelîb B ir hâra baktı bir güle zâr oldu andelîb 2. Şehnâmehânlık eyledi keyhusrev-i güle Destân-serâ-yı sebz ü bahâr oldu andelîb 3. Feryâda başladı yine her perri hârdan Dîvânserây-ı gülde hezâr oldu andelîb 4. Gül gördü pâre pâre ciğer gonca gark-ı hûn Memnûn-ı zahm-ı hançer-i hâr oldu andelîb 5. Ey Nâ’ilî vedâ-ı gül ü bâğ u râğ edip Mehcûr-ı yâr u dâr u diyâr oldu andelîb

M efûlü F â’ilâtü m efâ ’îlii fa ilim

70

15 î . Gül dikene düştü, bülbülün bağrı yaralandı. Bülbül bir dikene, bir de güle baktı, ağlamaya başladı 2. Bülbül, gül sultanma ^hnâme okuyucu oldu. Ba­ har ve vesillik üzerine destanlar söylemeye başla­ dı 3. Gülün divan kurduğu sarayda bülbül sanki bin bül­ bül oldu da her bdriinin kaoadı yine f^yad edip di­ kenden yakmmaya başladı 4. Bülbül, gülü ciğeri parça parça olmuş, goncayı da kana bulanmış görÜnoe, dikeniaa hançeriniıı göğsün­ de açtığı yaralara şükretti; yakmnıayı bıraktı. 5. Ey Nâ'ilî! Bülbül güle, gül bahçesine ve çimeaılige veda. etti. Böylece hem sevgiliden, hem evinden ve hem de yurdundan aj^ılmış oldu.

71

16

î. Müjgânlar âfet-i dil-i âşık nigâh mest Kişver harât^ şûr-ı sipeh pâdişâh m esf 2. Nâz u kirişme hûş-rübâ işve dilfirîb Bil şîfte nigâh serâsime ah mest 3. Bir mâh-ı âfitâb-cebîn mübtelâsıyız Her şeb piyâle der-kef ü her subhgâh mesl 4. Ditrer nezâre üstüne mânend-i âfitâb Vardıkça hâb-ı işveye ol gurre mâh mest 5. Mahşer de olsa çâre mi var söyleşiîmeğe Gâh sergirân-ı nâzdır ol gamze gâh mest' 6 . Ser-germ-i aşka hâhiş4 la’lin değil ba'îd'

Mecliste vardığmca olur bâde-hâh mest. 7

Ey Nâ'ilî teranemi kiLkinden oldular Rûhâniyân-ı mastaba-i intibah mest

M efû lü F â’iîâtü m e fâ ’îlü fa ilü n

72

16

1. Kirpikler âşığın gönlünün felâketi. Bakış sarhoş; ülke askerin ayaklanmasından yıkılıp gitmiş, padi­ şah hâlâ sarhoş; bir şeyin farkm^da değil. 2. Sevgilinin nazı, kaş ve göz hareketleri akılları baş­ tan alıyor, cilvesi gönülleri aldatıyor. Âşığın gönlü sevdaya düşüp deli divâne olmuş, bakışları şaşkın, ahi sarhoş dolaşıp duruyor. 3. Her gece kadeh elde dolaşan, her sabah vakti sar­ hoş olan, aînı güneş gibi bir ay yüzlü güzele tutul­ muşuz 4. O yeni ay yüzlü sevgili naz uykusuna daldıkça, âşıkîarm bakışlara rahatsız olup uyanmasın diye güneş gibi özen gösterir, üstüne titrer 5. Bütün ölülerin canlamp kalkacağı kıyamet günü de gelse, sevgilinin o yanbakışıyla görüşüp konuşmak imkânı yoktur. Çünkü sevgilinin bakışı bcizen naz uykusundan mahmur, bazen de kendini bilmez sar­ hoştur. 6 . Aşkla başı iyice kızışmış olamn senin dudağını öp­

mek istemesine şaşılmaz. Çünkü şarap 'İsteyen de toplantıda vakit ilerledikçe sarhoş olur, ne yaptığı­ nı bilmez. 7. Ey Nâ'iİî! Uyanıklık meyhanesinin peykesinin ruhânîleri, kaleminin cızırtısmın âhenginden hep sarhoş oldular 73

17

1. AldıJcça ele câm-ı mey ol Jceç-küleh-i mest Bin fitneye âmâde olur her iiigeh-i mest 2. Vâ'iz ne biHr mertebe-i pîr-i mugânı Tâ olmayıcak cur'a gibi hâk-i reh-i mest 3. Zâhid ne bilir mezheb-i rmdam ki anda Huşyârî-i âzînedir ancak güneh-i mest 4. Âyîne-i sâgarda olan âlemi görmez Gülzâr-ı bihişt olsa da nezzâregehri mest 5. Ârâm-ı diI-1 Nâ'ilî-i b î-s^ ü pâdır Ol gamze-i m^uhmûr u o çeşm-i siyeh-i mest

M ef’ûlÜ m efâ’îlü m efâ’îlü fa ’ûlün

74

17

1. O, fesini bir yana çarpıtmış sarhoş sevgili şarap ka­ dehini eline aldıkça, her sarhoş haJaşı binlerce karışıkhk çıkarmaya, âşıkları deli divane etmeye ha­ zırdır. 2. Vâiz şarabm kadehin dibinde kalan tortıisu gibi sarhoşlarm geMp geçtikleri yolun toprağına karış­ madıkça meyhanenin derecesini ne bilsin 3. Ham sofvı rindîik mezhebini ne bilir? Bu mezhepte sarhoşun günahı yalnızca cuma günleri ayık kal­ maktır 4. Sarhoş, cennette olsa ve bütün cennet bahçelerini seyretse de, şarap kadehinin aj^ıasmda olan âlemi göremez 5. O yarı uykulu yanbakışla, o iyice sarhoş gözler, ken­ dinden geçmiş, yok ohnuş olan Nâ'ilî'nin gönlünün rahatıdır

75

18

î. Eylemiş hâb-ı tegâfül nigeh-i şûhunu mest Çeşmin âşûb-ı nazar gamzelerin nâz>perest 2. Sakın ey şûh sakm sûziş-i dilden ki eder Dâmen-i nâzını bir cünblş-i âbıyla şikest 3. Cân verir yanmağa dil neylesin amraâ güzelim Bulamaz dûzah*ı hicrinde de bir cây-ı nişest 4. Hased ol âşıka ki sen büt-i nâzende ile Ede gülgeşt-i hıyâbân-ı çemen dest be-dest 5. Rif’at el verse yine Nâ'ilı-i zâr gibi Yüz sürüp pâyine oisak ser-i zülfün gibi pes t

F e’ilâtün fe'ilâtün f e ’iîâtün f e ’ilün

76

18

1. Gaflet uykusu şen, oynak bakışını Jcerıdmden geçir­ miş. Gözün, bakışıyla karışıklık çıkarıyor. Yanbakışların da naza tapıyor. 2. Ey güzel, aman gönlümü yakmaktan sakini Çünkü nazının eteğim ahinin bir hareketiyle yırtıp parçalayıverir 3. Güzelim, gönül sana kavuşmak, senin uğruna yarr mak için canmı verir. Ama ne yapsın ki aynlığınıiî cehenneminde bile oturacak bir yer bulamıyor 4. Sen nazla güzelle çimenliğin ağaçlı yollarmda elele tutuşmuş, gezip d o laş^ o aşıi^ imreniyor, onu kıs­ kanıyorum. 5. Keşke bahtım yücelse, yardım etse de yine ağlayıp inleyen Nâ'iH gibi ayağına yüzümüzü simip, saçlan* nın uçlan gibi alçalıp yerlerde sürünsek

77

19

1. Aşkınla îlâhî beni âşüfte-dimâğ et Şeb ta-be-seher hemnefesim dûd-ı çerâğ et 2. Mahrûr-ı ciğer-teşneyiz ey sâkî-i müşfik Geldikçe elinden bize teklîf^i ayağ et 3. Zühhâda da ey şem'-ıi riyâ-sûz eser kıl Bir şu'le ile bin dil-i efsürde çerâğ et 4. Rahm eyle hezâr-ı dile ey nâmiye-i derd Zîb-i kefes-i cismimi yer yer gül-i dâğ et 5. Bî-rengî-i hüsnünle verip güllere haclet Meşşâtanı gülgûne-tirâz-ı ruh-ı bağ et 6 . Kâm al mey ü mahbûbdan ey Nâ’ilî-i zâr

Tahsîl-i neşât'i dil ü tartîb-i dimağ et

Mef'ûlü m efâ’îtü mefâ'îtü faû lü n

78

19 1. Tanrım! Aşkınla benim aklımı karıştır, deli divane et. Akşamdan sabaha kadar, bütün gece mumun du­ manı dostum olsım, onunla oturup dertleşeyim. 2. Ey merhamıctli saki! İçimizin yanımasmdan hararet­ liyiz, susamışız. EHnden gelirse bize kadeh sun. 3. Ey ikiyüzlülüğü aydınlatıp ortaya çıkaran, yakıp yok eden mum, ham sofuları da etkile; bir ale\'^Ie binlerce donuk, duygusuz gönlü tutuştur 4. Ey yeni dertler bitiren güç, gönül bülbülüne acı, vücud kafesini yer yer güle benzeyen yaralarla süsle. 5. Güzelliğinin renksizliğiyle kıpkırmızı gülleri utan­ dırıp, gelin süsleyicine bağın yanağını gül renkli al­ lıkla süslet 6 . Ey ağlayıp inleyen Nâ’ilî, şaraptan ve güzelden murat

al; gönlünü sevindir, dimağmı tazele.

79

20

1. Gâretgerî‘i nakd-ı dil-i zara ne minnet Ol höd senin ey şuh sitem-kâra ne minnet 2 . Mahşerde de ol zülf ü o nıhsâre ki vardır

Reşg-i sanem ü rağbet-d züımâra ne minnet 3. Sad cevher-i cân olmağa îsâr-ı güşâyiş 01 hofcka-i la'lîn-i dih*er-bâra ine minnet 4. Sayende eğer subh-ı kıy^net de olursa Ey balıt-ı siyeh-rûz şeb-i târa ne minnet 5. Bir cam smı ey sâkî-i meclis bize yoksa Hûn-ı dğer-i Nâ'ilî-i zâra ne minnet

M efûlü m efa îlü m efâ ’îlü fau lü n

8ü

20 L Ağlayıp inleyen gönlümün parasını yağmjalaınaya ne gerek var? Ey sevgili o şenindir; böyle sitemlere ne gerek var? 2. Mademki o saç ve o yanak mahşerde de olacaktır. O halde putu kıskaımıaya ve zünnân istemeye ne gerek var? 3. Yüzlerce can cevheıiımı açıhp dağüması için o, in­ ciler saçan yakut gibi kırmızı ağız hokkasınm açıl­ masına ne gerdc var? 4. Ey kara günlü baht! Eğer sayende kıyamet sabahı da olacaksa, bu karanhk gecelere ne gerek var? 5. Ey toplantınm şarap sunan güzeli! Bize bir kadeh sim yeter. Nâ'ilî'nin bağrmm kanını içmemize ge­ rek kalmasın.

21 1. Cülûs ©dince hamel tahtgâhına hurşîd Berât-ı işreti rindânm oldu hep tecdîd 2. Mezâk-ı ruha aceb neşvo-i dû-bâlâdır Neşât-ı mevsim-i nevrûz u şâdî-i meh-i iyd 3. Misâî-i şîşe4 biUûr-ı âfitâb olamaz Bu fasi içinde sehâb-ı keder havâda bedîd 4. Meğer ki sîne-i uşşâkı tâze nev-hatlar Duhân-ı âh ile eyler benefşezâr-ı ümîd 5. Aceb mi kesb-i dimâğ etse bâdeden rindân Ki erdi neşr-i şeanîm-i bahâra fasl-ı cedîd 6 . O bâğ-ı huld-ı ma’ânîde kim ola şeb ü rûz

Nevâ-yı bülbül ü âheng-d oağme-i Nâhîd 7. Harabıyız o meyin Nâ’ilî ki cur'asıdır Sabâh-^ı haşre-dek ârâm-ı hâtır-ı Cemşîd

M efâ’ilün f e ’ilâtün m efa ilü n f e ’iîün

21

1. Güneş Koç burcımun tahtına oturunca rintlerin içki beratları hep yenilendi 2. Nevruz mevsiminiiî, ükbaharm sevıinoiyle bayram ayınm mutluluğu insanm rulıun'a şaşılacaik derece­ de, iki kat neşe ve coşkunluk veriyor. 3. Bu ilkbahar mevsiminde keder bulutu, güneşin pa­ rıl pani parıldayan billur sürahisi gibi havada beli­ rip de güneşi gölgeleyemez 4. Oysaki, yanaklanndaki tüyleri yend yeni belirmeye başlayan taze güzeller, âşıkların umut dolu göğsü­ nü ah dımnanıyla karartıp luntıt menekşeliğine dön­ dürdüler. 5. Güzel bahar kokularmı çevreye yaymaya yeni bir mevsim geldi. Rindler bu mevsimde şarap içmekten zevk duyup neşel-aıseler şaşılır mı? 6 . Rindlerin

dimağının anlam cennetinin gül bahçe­ sinde, geoe gündüz bülbül şakımaları ve Zühre'nin şarkılarmın ahengi olunca,

7. Ey Nâ’ilî, biz de kıyamet sabahına kadar Cemşîd’in gönlüne huzur ve rahatlık veren o şarabın sarhoşu oluruz. 83

22

1. Mestâneliğim bir büt-i sîmm-ten içindir Kan ağladığım bir gül-i ter-dâmen içindir 2. Gerdûn ile gavgâ bu güzergâh-ı fenâda Bir gûşe-i bî-minnet olan külhen içindir 3. Meyi etmeddğiın sûr-ı safâ-bahşına dehrin Mâlemgede-i dilde olan şîven içindir 4. 01 âşık-ı gümgeşte-nmurâdım ki figânım Ne Yûsuf u ne nefha-i pîrâhen içindir 5. Sâhir dediğim Nâ'iliyâ tab'ına her bâr Destinde olan hâme-i mu'ciz-fern içindir

M efûîü m efâ ’îlü m efâ ’îîü faû lü n

84

22 1. Sarhoşluğum gümüş bedenli bir güzel i^ndir. Kan ağladığmı da etep bulaşık bir gül yüzlü sevgili yü­ zünden. 2. Bu ölümlülük geçidinde felekle kavgamız, iyiliğini, güzelliğini başa kakmayan bir köşe olan külhan içindir 3. Dünyanm sevinç, eğlence veren düğününü, şealiğkn istemediğim, gönlümün yaslı evinde tutulan matem nedeniyledir 4. Ben umudunu yitirmiş öyle bir aşıkım ki, ah edip ağlamam ne Yusuf için ne de gömleğinin kokusu içindir 5. Ey Nâ'ilî! Her zaman tabiatma sihir yapan sihirbaz deyişim, elinde olan mucize yapıa kaleminden do­ layıdır.

85

23

1. Nisâr-ı nakd-ı niyâz etmeğe şitâbım var Benim ol âfet ile başka bir hesâbım var 2. Cihân-i bî-keder ü pür-fürûg-ı laşkım ben Ne ebr-i tirede mâhım ne âfiıtâbım var 3. Dahi mecaz u hakikat ne olduğun bilmez Hevâ-yı aşk sanır bir dil-i harâbım var 4. Benim o bâde-güdâz-ı harîm-i meygede kim Elimde gül gibi bir câm-ı şu’le-tâbım var 5. Piyâle tutmağa yok elde Nâ’ilî kudret Elimde ra’se derûnumda ıztırâbım var

Me-fâ’ilün feilâ tü n m efailü n f e ’ilün

86

23 1. Yalvarıp j^akanma pamsım bol ‘b ol saçıp harcamak­ ta acele ediyorum; çüîikü benim o afetle başl^ bir hesabım var. 2. Ben ışık dolu, pusu, bu^nıklığı olmayan, parıl pa­ rıl aydınlık bir aşk ülkesiyim; ne karanlık bulut içinde kalmış ayım ne de güneşim var. 3. Daha geçici ve gerçek aşkm ne olduğunu bilmeyen; bunları birbirinden ayıramayan ve hepsini g ^ c i bir aşk hevesi sıanan yıkık perişan bir gönlüm var İlinim. 4. Meyhanenin dibinde, bucağmdâki şarabı içip biti­ ren benim. Elimde gül gibi, ışık saçan parlaJc bir kadehim var. 5. Nâ’üî! Elimde ıkadeh tutmaya titriyor, gönlüm acılı, kederli.

gücüm yok. Elim

87

24

1. Yâra dil vennede uşşâk haber vermezler Cân verirlerse de cânâııa keder vermezler 2. Bâzgûn-na'ldir âyîn-i şehîdân-ı vefâ

Terk-i esrâr-ı İlâhîde de ser vermezler 3. Cevher-i feyz-i İlâhî amel'i hâlistir Yoksa ey hâce siyeh hâkine zer vermezler 4. Gamzeden sor ne kadar mest ise keyfiyetini Her meye çâşnî-i hûn-ı dğer vermezler 5. Pâkî-i çirk'i riyâ ise mıu-âdm zâhid Korkum oldur sana dûzahda da yer vennezler 6 . Nâ'ilî hûn-ı ciğer zâd-ı tarîk-i gamdır

Merd-i râh olmayana zâd-ı sefer vermezler

F e ’ilâtün f e ’iîâtün f e ’iîâîün f e ’üün

24 î. Aşıklar sevgiliye gönül verirken kimseye haber ver­ mezler. Canlarını verseler de aşklannı anlatıp sev­ giliye üzüntü vermezler. 2. Sevgi ve dostlukla can verip şehit olanların usulü atlara ters nal çakmak gibi terstir, şaşırtıcıdır. İlâhî sırları açıklarlar da yine başlarmı vermezler 3. Tanrı cevherinin aslı iyi, dürüst iştir. Yoksa ey hoca senin kara toprağına kimse altın vermez 4. Her ne kadar sarhoşsa da şarabîn keyif verici nite­ liğini yine sevgüinin yanbakışından sorup anla. Çünkü her şaraba ciğer kanınm tadı verilmez. 5. Ey ham sofu! İsteğin ikiyüzlülük pisliğinin temiz­ liği ise sana cehennemde de bir yer vermeyecekle­ rinden korkarım. 6 . Ey Nâ'ilî! Ciğer kam aşkm gamlı yoUannm azığı­

dır. Bu yolun yolcusu o lm a y la yol azığı vermezler.

89

25

1. Mârız ki asâ-yı kef-i Mûsâda niiıânız Mâr anlama mûruz 'ki kef-i pâda nihânız 2. Görmez bizi âyînede ger aks-dih olsak Pîş-i nazar-ı akl-ı hod-ârâda rdhâmz 3. Güncâyişimiz dîde-i Mecnûnadır ancak Nîreng-i cemâliz ruh-ı Leylâda nihânız 4. Elmâs ise de kârger olmaz bize merhem 01 dâğ-ı cünûnuz ki süveydâdia nihânız 5. Mûsâ göremez Tûr u şecerde bizi billah Biz şu'leıi sîmâ-yı tecelîâda nihânız 6 . Derdiz ki devâ şîfte-i sıhhatimizdir

Aşkız ki nihânhâne-i sevdada nihânız 7. Destinde dagal mühreyiz ey çarh-ı müşa’biz Her lahzada bin çeşmıi temâşâda nihânız 8. Biz Nâ’iliyâ sözde füsûnkâr-ı hayâliz

Elfâzda peydâ dil-i ma’nâda nihânız

M efûlü m efatlü m efa îlü faû liin 90

25

1. Biz yılanız ama, Mûsâ’nın avucundaki asâda gizli olan yılanız. iBizi yılan sanma, biz ayaık altında ezi­ len 'bir karıncayız 2. Biz ayna karşısında süslenen, kendini beğenmiş ak­ lın bakışı önünde gizliyiz. Aynada aksetsek de bizi görmez 3. Biz yalmz JVIecnun’un gözüne yerleşmişiz, ona görü­ nürüz. Güzelliğin tılsımıyız, Leylâ'nın yanağında giz­ liyiz 4. Merhem, elmas kadar değerli, şifa verici de olsa bize etki edip iyileştiremez, (Merhem içine elmas zerreleri karıştırılmış da olsa bize etki edip azdıramaz). Biz gönlün içindeki süveydâda gizlenmiş aşk yarasıyız 5. Musa, billahi bizi Tur dağında ve tecellî ağacmda göremez. Biz tecellî jâizünün güzelliğinddti nûrda gizliyiz 6 . Biz öyle bir hastalığız ki, ilaç bieim sağlığımıza şa­

şar. Biz sevdanın gizli evi olan gönülde gizlennnş olan aşkız 7. Ey hokkabaz felek! Senin elinde biçimden biçime giren bir hokkabaz topuyuz. Her an binlerce seyre­ den gözde gizliyoz^“^\ 8 . Ey Nâ'ilî! Biz sözde hayal büyücüsüyüz. Ş-iirin sö­

zünde görünüyoruz ama, anlamın gönlünde gizliyiz. 91

26

1. Meclis-ârâ-yı kıyâmet rind-i âîî-meşrebiz Yâr ile zânû-be-zânû câm ile leb-ber-lebiz 2. Sîr-çeşm-i seyr-i didâr olmazız Mûsî gibi Tûr-ı istiğnâda tûfân-ı tecellî-matlabız 3. Hodpesend'i âlectn-i ıtlâk olaldan gönlümüz Şermsâr-ı hail ü akd-ı baht-ı âlî-kevkebiz 4. Turfa şem'iz iktibâs-ı feyz-i nûr-ı hüsn ile Mihr-i subh-efrûz u mâh-ı zulmet-ârâ-yı şebiz 5. Nüsha-i râz-ı mezâyâ-yı kazâyız Nâ'ilî Pîş-i etîâl-d heveste gerçi levh-i mektebiz

Fâ’ilâtün fâ'ilâtün jâ ’ilâtün j â ’ilün

92

26 1. Kıyamet toplantısının süsü, yüce yaradılışlı bir rindiz. Sevgili ile diz dize, şarap kadehi ile dudak dudağayız 2. Biz Musa gibi, Tanrı güzelliğini seyretmekle tokgözlü olmayız. İlgisizlik Tur'ıında Tanrının tufan halinde görünmesini isteriz 3. Gönlümüz herşeyle ilgisini, bağlantısını kesip, başı­ boşluk, özgürlük diyarında kendini beğenip dolaşalıdan beri, yıldızı yüoe bahtımızın her zoritığu çö­ züp düzeltmesinden üzülüp utamyoruz artık. 4. îlâhî güzellik nurunun bereketini alıp parlayan ga> rip bir mumuz. Sabahı aydmlatan güneş, gece ka­ ranlığını süsleyip ışıklandıran ayız. 5. Ey Nâ’ilî! Her ne kadar yeni heves küçük çocukla­ rın önündeki okul kitabı gibi görünürsek de, aslın­ da Kazâ-yı Îlâhî'nin bütün güzel nitelikli sırîarmîn yazıldığı kitabız biz.

27

1. Geldi m^hâneden ol gözleri mahmûr henüz Oldu saykalzede ol âyîne-i nûr henüz 2. Seyl-veş et dİ güzer mihr-i hayâlin dilden A^erdünni dîde-d cân gavta-hör-ı nûr henüz 3. Oldu z^m -ı dile bdr kerre nemek-pâş lebin Mâye-i hûn-ı dil ü didedir ol şûr henüz 4. Şu'le^bâr etmiş ddi aş.k nihâl-i ^ ım Olmadan serzede tohm-ı şecer-i Tûr henüz 5. Vcikf-ı kurbângeh-i aşık idi gönül bilmez iken Dest-i kassâb-ı 'ecel kabza-ı sâtûr henüz 6 . Pâymâl-i .sitem-i hattın idi kişver-i cân

Vermeden dest-i kazâ fitneye menşûr henüz 7. Olmamıştı nlgehin tîgine cân teşne iken Zahm âlûde-leb-i merhem-i kâfûr henüz 8. Gelmedi câm-ı lebinden dü-i sermeste ferâğ

Erdi küstâhhğı gâyete ma’zûr henüz 9. Nâ’ilî dide-i hak-bine hüveydâ görünür Mevkif“i dârda ser-bâzî-i Maınsûr henüz

F eilâtü n fe'İlâtün fe'iîâîiin fe'ilün 94

27

1. O gözleri sarhoş güz&\ şimdi meyhaneden geldi. O nur aynası şimdi temizlenip pm l pınl oldu. 2 . Hayalinin güneşi sel gibi gönülden akıp geçti ama,

canmım gözbebeği hâlâ o nur denizinde dalıp çık­ mada. 3. Dudağın gönlümüni yarasına bir kere tuz serpip yak­ tı. O tuz, o lezzet hâlâ gönlümün kanlı olması ve gözümün kanlı gözyaşları dökmesinin nedenidir. 4. Tur dağmm, Tann’nın tecellisiyle nurlar içinde pa­ rıldayan ağacınm tohımıu henüz bitip yeşermeden aşk, benim ahımm fidanmı tutuştımıp yakmıştı. 5. Ecel kasabmın eli henüz satınn sapım bilmezken, gönül aşk kıu^banı yerine bağışlanmıştı. 6 . Kazâ-yı Îlâhîm n eU daha karışıklığa izin vermeden

can ülkesi senin yüzündeki tüy askerinin ayaklan altına serilmiş ezilmişti 7. Can yanbakışmm okuna susıamışken henüz aşk yarasmın dudakları kafur merhemi ile bulaşmamış­ tı 8. Sarhoş gönül dudağmm kadehinden bir türlü vaz'

geçmedi. Saygısızlığı, haddini bilmezliği sonuna ka­ dar vardı. Ama şimdi sarhoştur, özürlü sayılır; ne yaptığmı bümiyor. 9. Ey Nâ'ilî! Doğruyu, gerçeği görüp anlayanlarm gö­ züne, son darağacı durağmda Mansur’ım yiireıkliliğinin anlamı apaçık görünür. 95

28

1. Dîde-i cân ile hüsnün ki temâşâ ederiz Çeşmimiz ma^har-ı envâr-ı tecellâ ederiz 2. Feyz4 tevfîk-i mahabbetle murâd etsek eğer Kayşa dâmen-be-kef4 malımil-i Leylâ ederiz 3. Biziz ol âşık-ı kulîâb-nazar kim dilesek Yûsufu dest-be-dâmân-ı Züleyhâ ederiz 4. Biziz ol mastaba-i feyz ki saiıbâmız ile Aşkı sâgar-be-kef-i kûçe-i sevdâ ederiz 5. O hakîm-senc-i hayâtız bu şıfâhânede kim Derd-i aşkı reviş-âmûz-ı Mesîhâ ederiz 6 . Elimizden ne geîir eyleme gamzen bîdâd

Şâh-ı iklîm-i kazâdan kime şekva ederiz 7. N âılî neşve-i çür-zûr-ı şubenle dehrin Haşre'dek bezmini müstağnî-i sahbâ ederiz

F e’ilâtün j e ’ilâtiin f e ’iîâtün fe ’üün

96

28 Can gözümüzle güzeUipni seyrettiğimiz zaman, gö­ zümüzü tecellî nurlarıyla doldurur, şereflendinz ( 109) Aşkın bize ettiği yardunın bereketiyle eğer istesek Leylâ'îîm mahmilinin eteğim Kays’m eline veri­ riz (110) 3. Biz, o herşeyi değiştiren, ters çeviren âşıkız. İste­ sek Yusuf'un eline Züleyhanm eteğini veririz 4. Biz öyle bereket saçan meyhane peykesiyiz ki, şarabmıızla aşkı bile sevda pazannda kadeh elde dolaş­ tırıp sarhoş ederiz. 5. Biz bu dünya tımarhanesinde l^yatm hikmetlerini ölçüp tartıp değerlendiririz. Aşk derdini Mesih’e yol yordam öğretecek hoca yaparız 6 . Yanbakışını bu kadar acımasız, zalim yapma. Eli­

mizden birşey gelmez; kazâ ülkesinin sultanını kime şikâyet edebiliriz. 7. Ey Nâ’ilî! Sözümüzün gücünün verdiği keyifle, coş­ kunlukla bu dünya toplantısını kıyamete kadar şa­ raba isteksiz ederiz. 97

29

1. Hevâ-yı aşka uyup kûy-ı yâra-dek gideriz Nesîm-i subha refikiz bahâra-dek gideriz 2. Pelâspâxe-i rincü be~dûş u ıkâse be^kef Zekât-ı verilir 'bir diyâra-dek gideriz 3. Taaik-i fâkada hem-kefş olup Senâ'îye Cenâb-ı Külhânî-i Lâyhâra-dek gideriz 4. Verip tezelzül-i Mansûru sâk-ı arşa tamâm Hudâ Hudâ diyerek pây-ı dâra-dek gideriz 5. Ederse kand-ı lebin hâtır-ı mezâka hutûr Diyâr-ı Mısra değil Kandehâra-dek gideriz 6 . Felek girerse kef-i Nâ'ilîye dâmânm

Seninle mahkemıe-i Girdgâra-dek gideriz

Mefâ'ilün f e ’ilâtün mefâ'ilün f e ’ilün

29 1. Aşk arzusıma uyarak sevgilinin bulunduğu yere ka­ dar gideriz. Ilık sabah rüzgârıyla arkadaşız, onunla bahara kadar gideriz. 2. Yırtık pırtık rindlik çulu sırtımızda, dilenciliık ka­ sesi elimizde, şarabın zekatı verilen bir ülke bulun­ caya kadar dolaşırız 3. Yoksulluk yolunda Hakîm Senâ’î ile aynı ayakkabı­ yı giyip, Külhâni-i Lâyhâr hazretlerinin ht’zuruna kadar gideriz 4. Arşın dizlerini Mansûr'un yajjtığı gibi yeniden tir tir titretip, Allah Allah diyerek darağacının dibine kadar gideriz 5. Dudağının şekeri damağımızın hatırına düşer, bu lezzeti hatırlarsak, değil Mısır ülkesine Kandehâr'a kadar gideriz 6 . Ah kahpe felek! Eteğin Nâ’ilî'nin eline bir geçerse,

seninle Tann'nın İlâhî divanına kadar gideriz; bana yaptıkîarmm hesabını orada verirsin!

99

30

1. Gülzârdan ol şuh-ı dıilârâ ile geçtik Gûyâ îd nesîmiz gül-i ra'nâ ile geçtik 2. Gönlünde yer ettiık o bütün la'i-i lebinden Âmîziş edip neşve-i sahbâ ile geçtik 3. Ağyâra uyup eyledik âzurde segânın 01 hâbda biz kûyunu gavgâ ile geçtik 4. Bu sahada gördük kd değil hmk-ı felek râm Nâçâr inân-ı dili irhâ ile geçtik 5. Nâçîz görüp Nâ'iliyâ hâhiş-^i dilden Lutf u kerem-i hazret-i Mevlâ ile geçtik

M efûlü m efâ ’îlü m e fâ ’îlü faû lü n

100

30

1. Gülbahçesinden o güzel sevgiliyle geçtik. San'ki gül-i rânâ ile gezip dolaşan sabah rüzgârıyız. 2. Kadehin verdiği neş'^le, uysal davranıp o put gibi güzel sevgi^Tin kırm m dudağından geçip gönlün­ de yer ettik. 5. Öteki aşıklara, düşmanlarımıza uyup kavga çıkar­ dık. Sevgilinin eşiğini bekleyen köpekleri uyandırıp, incittik. SeT.^gili yatağmda rahatça ujoırken biz evi­ nin yakmmdan kavga gürültü ile geçip gittik. 4. Bu alanda baktık ki feleğin atı, boyun eğip bizi din­ lemeyecek, çaresiz gönül atının dizginini gevşetip geçtik gittik. 5. Ey Nâ'ilî! Gönlün isteklerim ön^nsiz, değersiz gö­ rüp, bunlardan yüce Tann'nm bağışı ve yardımıyla vazgeçtik.

101

31

1. Eyyâm-ı rûze geçti m ^ -i iydi görmedik Bezm âhır oldu sâgar-ı Cemşîdi görmedik 2. Etmiş tamâm devrini sâkîde câm-ı Cem Ûd eylemiş makâmma hurşîdi görmedik 3. Geçmiş zamân-ı ayş u tarab bezm-i âlemin Sâzm işitmedik hele Nâhîdi görmedik 4. Ey çarh egerçi medhalimiz yok kaziyyede Senden suhenverâna bu tehdidi görmedik 5. Gülgûn câmı her kişi meydâna sürdü biz Gerd-i süm-i tekâver-i ümmîdi görmedik 6 . Ey Nâ’ilî secencâl-i 'kevn ü fesâdda

Hergiz safâ-yı âlem-i tecridi görmedik

Mef'ûlü mefâ'îlü m efâ ’îlü f a ’ûliin

102

31 î. Omç günleri geçti, bayram hilâlinin doğduğunu görmedik. Toplantı sona erdi ama, daha Cem’in kadehini göremedik 2. Cem'in kadehi devrim şarap sunan güzelde tamam­ lamış; ezgisinin makamma güneşi ut yapmış ama, ibiz göremedik 3. Yiyip içme, eğlenme zamam geçip gitmiş. Bu dünya toplantısmın sazmı işitmedik, hele bu sazı çahp oy­ nayan Nâhîdi hiç göremedik 4. Ey felek! Bizim bu davada bir ilgimiz, bir fikrimiz olmadığı halde, bize verdiğin korkuyu, gözdağmı öte­ ki şairlere verdiğini görmedik. 5. Herkes gül renkli kadehini ortaya çıkardı, şarabım içmede. Bizse hâlâ umut atmın tırnağının çıkardığı tozu bile göremedik 6 . Ey Nâ’ilî! Oluş ve yok oluşun aynası olan bu dünya­

da, herşeyden uzaklaşıp dünya ilişkilerinden arın­ ma âleminin mutluluğuna hiç erişemedik.

103

32

1. Reng-i rulı-ı gülzârı tebâh eyledi bülbül Baktı gül-i ruhsârına âh eyledi bülbül 2. Kat'-ı nigeh-i hasret edip bâğc^ gülden Ruhsârına bir nîm nigâh eyledi bülbül 3. Bir âh-ı ciğer-sûz çekip yâd-ı nıhımla Gülgonce-i hurşîdi siyâh eyledi bülbül 4. Bî-hâhiş-i gül oldu talebkâr-ı cemâlin Terk-i heves-i berk ü giyâlı eyledi bülbül 5. Meftûnu olup Nâ'iliyâ ol güI-i hüsnün Rûhülkudüsü zemzeme-hâh eyledi bülbül

M efûîü m efâ’îtü m efa ilü f a ’ûlün

104

32 . Bülbü] seııin yanağmın gülüne bir baktı, alı çekme­ ye başladı; gülbahçesmin yanağımm rengi soldu, bo­ zuldu gözüne görünmez oldu. 2. Bülbül, yanağına gözucuyla şöyle bir baktı, artık gülbahçesind© sevgilisi güle hararetle bakmaktan vazgeçti. 3. Bülbül, senin yanağını anarak ciğerler yakan öyle ateşli bir ah çekti ki, dumanıyla gülgoncasma ben­ zeyen parlak güneşi karalara boyadı. 4. Bülbül, yaprak, yeşillik, çayır, çimen hevesini bı­ raktı. Gülü de istemez oldu. Artık yalmz seain gü­ zelliğini istemeye, aramaya başladı. 5. Nâ’ilî! Bülbül, o güzellik gülüne hayran olup öyle güzel ötmeye başladı ki Cebrail bile onun şarkıları­ nı dinlemek isteğine kapıldı

10.5

33 1. Âha ruhsat vermesen âzurde olmazdın gönül Dönmesen hâkistere efsürde olmazdın gönül 2. Pür gül-i dâğ-ı cünûn olsa serâpâ gülşenin Nevbahâr-ı haşre-dek pejmürde olmazdın gönül 3. Ayağı tozuyla teşrif etse dilber hâneni Reşk'SâZ'i genc^ Bâdâverde olmazdın gönül 4. Bir zamân müstağnî-i gencîne-d ikbâl idin Dahme-d Kâvûsa da peybürde olmazdın gönül 5. Nâ'i]i-veş olmasan âb-ı hayât-ı gussa nûş Zinde-i câvîd olurdun mürde olmazdın gönül

Fâ'iîâtiin fâ'iîâtün f â ’ilâtün f â ’ilün

106

33 1. Gönül! Ahin çıkmasına izin vermesen böyle incinmezdin. Ahin ateşiyle yanıp küle dönmesen böyle donmuş, duygusuz olmazdın 2. Gönül! Gül bahçen baştanbaşa deliHk yaralairının gülleriyle dolmuş olsaydı, ikıyâmet ilkbaharma ka­ dar böyle dağınık, penişân olmazdın. 3. Gönül! Sevgili, hiç gecikmeden, ayağımn tozuyla ge­ lip evini şereflendimıiş olsaydı, Bâdâver hâzinesini bu kadar kıskanmazdm 4. Gönül! Bir zamanlar mutluluk, zenginlik hâzinesi­ ni istemez, umursamazdın. Şan ve şerefle Kâvûs’un mezarı bile olsa girmek istemezdin 5. Gönül! Nâ'ilî gibi kaygmm, üzüntünün ölümsüzlük suyunu içmiş olmasaydm sürekli diri olurdun, öl­ müş olmazdın.

107

34

1. Gamınla ülfetimiz var sümru neyleydim Safâ-}^ 'hâtınmız yok huzûm neyleydim 2. Bize hacâîet-i ufcbâ kusûru yetmez mi Bu hâkdân-ı fenâda kusûru neyleyelim 3. Neşât-ı ydc-demedİT müdde a bu âlemden Melâl-i hâtıra bâdî umûm neyleydim 4. Bu âh u eşk 'ile âyîne-i dil olsa da sâf Gubâr-ı hâtırı jetng-i füturu neyleyelim 5. Refi’imiş tutalım N âılî bu heft iklim Zevâl4 devlet-i Behrâm-ı Gûru neyleyelim

Mefâ'ilün fe'ilâtün m efâ ’ilün fe'ilün

Î08

34

1. Aşkının verdiği acıyla, üzüntüyle tanışıklığımız, alı* şıklığımız var; neşeyi, sevinci ne yapalım? Gönlü­ müz temizlenmiş, anrnnzş değil, huzuru ne yapalım? 2. Bize ahirette utanma aybı yetmez mi? Bu geçici 'dünyada kasrian, köşkleri ne yapalım 3. Mademki bu dünyadan .istenen bir anlık sevinç, mut­ luluktur. O halde gönlümüzü üzüntüye boğacak iş­ lerle ne ilgimiz var 4. Çektiğimiz bu âh ve akıttığımız gözyaşîanyla gönül aynamız tertemiz olsa da, gönlümüzdeki üzüntü toz­ larını ve bezginlik pasmı nasıl temizleyelim? 5. N âılî! Bu, yedi ülkeden oluşan dünya tutalım çok yüce, çok yüksek imiş. Peld, anla, şanlı B eh r^ -a gûr’un kudretinin zenginliğinin yok oluşuna ne di­ yelim? Bu dünyaya nasıl inanalım?

109

35 1. Bağlanır zülfiine diller nice câdûsun sen Harem-i Ka'beyi dâm eyleyan âhûsun sen 2. Döndü Bağdâd-ı dile kişver-i cân ahdinde Müjeler leşker-i Tâtâr u Hulâgûsım sen 3. Cân verir âb-ı hayât-ı lebine Hızr u Mesîh Teşnesi 'rûh-ı Sikender bir için susun sen 4. Zîb-i nillı-mvza4 eflâksin ey imi.hr ammâ Benzemezsin mh-ı yâre gül-i hodrûsun sen 5. Olur ebrûları pür-çîn-i gazab Nâ’iliyâ Dehen-i yâre denildikçe 'Ser-i mûsun sen

F e’ilâtün f e ’iîâtün f e ’ilâtün f e ’iîün

110

35

1. Sen sihir yapan nasıl bir cadısın; bütün gönüller senin saçma bağlanıp ıkalıyor? Sen gönül Kâ’besinin ta içini ttızak yapıp orada yerleşmiş bir ahusun. 2. Cân ülkesi senin zamanında gönül Bağdad’ma dön­ dü. Kirpiklerin tatar askeri de Hulâgû’sun 3. Hızır ve Mesih dudağmm hayat suyuna canlannı ve­ rirler. Sen İskender’in ruhunun susadığı bir içim susun < U 8 ) 4. Ey güneş, gökkubbelerinin dokuz bahçesinin süsü­ sün; sevgilinin yanağına benzeyemezsin^'^. sün ama, sen kendi kendine biten bir yaban gülü* 5. Ey Nâ'ilî! Sevgilinin ağzına, sen kılın ucu kadar küçüksün denildikçe öfkeden kaşları çatılır, kıvnm kıvrım olur^*^’.

111

36 r. Nâyin ki çıkar zemzeme sûrâlıJarından Bülbüller öter sanki gülün şâhlanndan 2. Bezm-^i edebin bana mu’âşirleri yeğdir Bî-rûy-ı riyâ sa\Tnaa küstâhlarından 3. Hâîî ni'âm-ı feyzden âgend.e-şikemdir Mestân-ı hevâ meygede tabbâhlannd.ai] 4. Huld içre şehîdân-ı mahabbet ser-i kûyun Seyr etmeğe revzenler açar kâhlanndan 5. Te'sîri yürekler deler ey Nâ’ilî-i zâr Nâyın ki çıkar zemzeme sûrâhlarmdan

M efûîü m efâ ’îlii m efâ ’tiü fa ’ülün

112

36 1. Neyin deliklerinden yumuşacık nağmeler çıktıkça gül fâdanmın dallarından bülbüller şakır sanırsın. 2. Benim için terbi^^e, nezâket toplantısının ikiyüzlü­ lülük nedir bilmeyen içten dostları, tekkenin had­ dini bilmez saygısızlarından daha iyidir. 3. Arzudan, istekten sarhoş olanların gönülleri olgun­ luğun mutluluğun iyiliklerinden bomboş, ama ka­ rınları meyhane aşçılarının 5dyecekleriyle dopdoludur. 4. Cennetle bile, aşk yüzünden şehit olanlar, senin bu­ lunduğun yerleri seyretmek için köşklerinin pen­ cerelerini açarlar. 5. Ey ağlayıp inleyen zavallı Nâ'ilî, neyin deliklerin­ den çıkan yumuşak nağmelerin etkisiyle yürekler delinir, parça parça olur.

113

37

1. Hear dîdede bir sûret ile cilve-nümâsm Bin renge girer bûkalemûn-ı nakş-ı cefâsın 2. Ayyâr nigâhın gibi âheste-rev olsan Câsûs-ı serâperde-nişînân-ı kazâsın 3. Gamzen gibi hem nükte-i râz-ı dile mahrem Nezzâre4 âşık gibi hem râz-güşâsın 4. Tâb^ ruhun oldukça füzûn şu'le-i meyden Bir lem'ası dünyâyı yakar berk-i belâsm 5. Yok hüsn ile bir yerde karânn yine dâ'im Ârâm-ı dil-1 Nâ’ilM bî-ser ü pâsm

M efûlü m efâ’îîü m efâ ’îlü fa'ûlün

114

37 1. Ey sevgili! Her gözde bir başka biçimde ortaya çı­ kar, görünürsün. Cefâ ile süslenmiş bin renge giren bir bukalemunsun. 2. Kurnaz bakışın gibi ağır ağır sessizce ilerlesen, Kazâ-yı Îlâhî’nin otağmda oturanlarm casususun. 3. Hem gönle kadar işleyen yanbakışnı gibi gönlün sırlarmm anlamlarına ortaksın, hem de âşığm ba­ kışları gibi sırları açıklarsın. 4. Yanağınm parlaklığı, şarabın ateşinin etldsiyle art­ tıkça, bir çakışı dünyayı yakan belâ şimşeği olur­ sun. 5. Güzellikte bir yerde durduğun yok, gittikçe güzelle­ şiyorsun, ama yine de her zaman perişan, bitkin Nâ'ilî’nin ^önlünün rahatısın.

115

38

1. Dil-i zân hasta kıldı ne yamân nezâredir bu Şeb-i gamda koydu hâlin ne siyeh sitâredir bu 2. Açılıp gül-i terinden mey içerdi sâgarından Ele al 'ki hançerinden diI-i pâre pâredir bu 3. O periyi âh-ı şebgîr ede câmehâba teshir Olunur mu lutfu ta'bîr ne hoş istiharedir bu 4. Felekâ dokuz sefinen güm eder habâb*veş dil Hazer eyle cünbişindeın yem-i bî'kenâredir bu 5. Der imiş görüp ol âfet bu tahammülüm cefâya Dil-i Nâ'ilî değildir kopa seng-i hâredir bu

M ütefâ’ilün fa ’ûîün m ü tefaİlün f a ’ûlün

116

38

1. Bu, ne yaman bakış böyle! Ağlayıp inleyen gönlü­ mü hastalandırdı. Benim de gönlümü karanlık gam gecesinde bıraktı. Bu ne kara yıldız böyle? 2. Yeni açılmış taze güle benzeyen yanağını görüp açı­ lır, sevinirdi. Dudağının kadehinden şarap içerdi. Şimdi bu gönül bakışının hançerinden parça parça­ dır; elinden tut, ona yardım et. 3. Geceyi kaplayan âhım o periyi ele geçirip }^atağa ge­ tirsin. Bu rüyânm güzelliği hiç iyiliğe yorulabilir mi? Bu ne hoş bir rüya oîur^^^^\ 4. Ey felek! Gönül senin dokuz gemini su kabarcıkları gibi batırıp yok eder. Bu kıyısı görünmeyen uçsuz bucaksız bîr denizdir; onun kımıldanışmdan sakm. 5. O, aşıkları öldüren güzel cefâya, eziyete bu kadar dayandığımı görünce “bu Nâ'ilî'nin gönlü değil, sert mermer taşı sanki; kopsun parçalansın" dermiş.

117

39

1. 01 îiâz u işve ol çeşm ü ebrû 01 şûr u fitne ol iki gîsû 2. 01 tünd-hû-Iar ol fitne-cûlar 01 iki gamze ol iki câdû 3. Vahşet'güzînân ol iki merdüm Reşk-i gazâlân ol iki âhû 4. Hışm u tegâfül cevr ü ta'allül 01 iki bed-iîiest ol iki bed-hû 5. Etmiştir elhak ey Nâ’ilî dâğ Mirrîbi ol çeşm hurşîdi ol rû

Müstef'ilâtün m ü stefilâtün

118

39

1. Ah, sevgilinin o nâzı ve edası; o gözü ve kaşı. O kavga gürültü ve k a n i l i k çıkaran o iki uzun saçı, 2. O sert yaradışlar, o karışıklık çıkarıp aşıklan bir­ birine düşürmeler; ah o iki yanbakış, o iki cadı, 3. Tek başlarına oturan o iki gözbebeği; ceylanların kıskandığı o iki ahu göz. 4. Öfkeli ve umursamaz, cefa ve eziyet çefctiren, aşık­ la ilgilenmeyen, o iki kmdini bilmeyecek kadar sar­ hoş, o iki kötü yaradılışlı gÖz, 5. Ey N âılîl Doğrusu o göz Mirrîh’in, o yüz de güne­ şin yüreklerini dağlayıp yakmışlardır.

119

40

1. Zülfünde olan cem’-i perîşâna dokunma Mecrûhun olaii dillere ey şâne dokunma 2. Ey turra Jd gûy-ı dile çevgân-ı belâsm Lutf eyle o sergeşte-i hırmâna dokunma 3. Çek nâvegin ey dest-i ciğer-Jsâv-ı tegâfül Al câmmı zahmımdaki peykâna dokunma 4. Küstâhî-i nezzâre yeter meclis-i meyde Naziklik et ol sîb*i zenahdâna dokunma 5. Dânıân-ı riyâ ber-zede gel meclise zâhid Peymâne-i lebrîz-i harîfâna dokunma 6. Et Nâ’iiiyâ kârmı âh-ı dile ta'lîk Dâmân-ı nikâb-ı ruh-ı cânâna dokunma

MefûîU m efatîü mefâ'îîü fa'ülün

120

40

1. Ey tarak! Sevgilinin saçmda olan dağınık, perişan bir halde topİEinanlara dokunma. Kendi yaralamış olduğun o gönlülere sakın dokunma 2. Ey sevgilinin alnına dökülen halka halka saç, gönül topuna belâ değneğisin. B ir iyüik yap, o ayrılıktan başı dönmüş olan şaşkma dokunma. 3. Ey umursamaz bakışının göğüsleri delip parçalayan elil Okunu göğsümden çek, çıkar. İstersen canımı al, ama ta gönlümdeki yarama saplanmış okun ucuna dokunma; onu çıkarma 4. îçki toplantısmda sevgiliye uluorta bakma saygısız­ lığı yeter artık. Bari biraz naziklik göster de, sevgi­ linin o elmaya benzeyen çenesine dokunma. 5. Ey kaba sofu! İkiyüzlülük eteğini beline toplayıp toplantımıza gel. Ama, dostların ağzına kadar dolu kadehlerine dokunma. 6. Ey Nâ’iîîî Sen işini gönlün çektiği aha bırak. Sev­ gilinin yanağım göreceğim diye örtüsünün eteğine biJe dokunma.

121

41 1. Çeşmm cıhânı kırmada şemşîr-i Jkîn ile Mağrûr iki saff-ı sipeh der-kemîn ile 2. Lâyık budur ki bülbiil-i zânn unutmaya Sultân-ı gül bu saltanat-ı nâzenîn ile 3. Ber-çîde-dâmen olduğunu bârdan bilen Tartar mı rû-sefidliğin yâsemîn ile 4. Bülbül kebâb-ı âteş4 gayret yerinde hâr Kim söyleşir çemende gül-i âteşîn ile 5. Kalmış çemende gül görüp ey Nâ'ilî hezâr Mir’âta karşı bir nefes-i vâpesîn ile

M efû lü fâ'ilâtü mefâ'îlü fâ ’ilün

122

41

1. Gözün dünyayı kin kılıcıyla ve pusuya yatmış iki kız­ gın asker safıyla kınp geçirmede 2. Gül sultanı bu nazlı saltanatı içinde umud edilir ki kendisi için ağlayıp inleyen bülbülünü unutmaz. 3. Sevgilinin dik«n yüzünden ^ini çekip eteğini topla­ dığım bdlen, dikenin yüzünün İ ta liğ im hiç yase­ minle bir tutar mı? 4. Bülbül kıskançhk ateşinden yamp kebap olmuş. Onun yerine diken bağcfe ateş rengindeki gülle söy­ leşip durmada. 5. N âılî! Gül, bülbülün ayna karşısmda son nefesini vermekte olduğunu görünce ^menlikte kalmış.

123

42

!. Yakar mı nâmeberin yoksa yâra değmez mi Niyâz-nâmemiz ol gam-küsâra değmez mi 2. Bizi unuttu mu yoksa peyâm-ı sıhhat'i yâr Bu memlekette garîbü'd^ diyâra değmez mi 3. Bir âşinâlığı ol mâh-ı çâr-ebrûnun İki cihânda da ömr-i dû-bâra değmez mi 4. Bahân neyleriz ol gül-izâr-ı gonca-femin Gülüp açılması bin nevbahâra değmez mi 5. Ne deniü saklasan ey koline pîr-i nâ-bâliğ TecemmüJün yine mîrâs-ı hâra değmez mi 6. Kadem kadem gece teşrifi Nâ’ilî o mehin Cilıân cihân elem-i intizâra deâmez mi

MefaiUin feilâ îü n mefâ'iîün f e ’ilün

124

42 î. Yalvarıp yakaran mektubumuz yoksa götüreni ya­ kar da sevgilinin eline mi geçmez? Mektubumuz o dert ortağı sevgiliye ulaşmıyor mu? 2. Yoksa sevgilinin sağlık haberi bizi unuttu mu? Bu ülkenin yabancısı olan bize ulaşmayacak mı? 3. O dört kaşlı güzelin bir kerecik tanışıklığı, iki dün­ yada da iki kat Ömre değmez mi 4. İlkbaharı ne yapahm? O gonca ağızh, gül yanaklı sevgilinin gülüp açılması binlerce ilkbahara değ­ mez mi? 5. Ey ergenliğe ulaşmadan, olgunlaşmadan eskiyip kocamış kişi! Ne kadar saklayıp korusaaı malm mül* kün yine mîrâsını yiyecek olanlara kalmaj-acak mı? 6. Nâ’ilî! O ay yüzlü güzeUn gece adım adım gelişi, dünyalar kadar bekleyiş üzüntüsüne değmez mi?

125

43

1. Oldu eşkim gülşen-ârâ-yı heves cûlar gibi Aktı gönlüm bir nihâl-i işveye sular gibi 2. Turfa Mecnûnum ki peydeıpey hayâl-i çeşm-i yâr Devr eder etrâfıını sergeşte âhûlar gibi 3. Hep siyeh'pûş oldular kasd-ı şebîhûıı-ı dile Girdiler müjgânlarm bir renge câdûlar gibi 4. B ir nilıâl-i âhdır kaddm hevâsıyla gönül Sahn-ı gülşende hırâmân serv-i dilcûlar gibi 5. Âb u tâb-ı tal'at-ı ebkâr-ı nazmın Nâ'ilî Ta’n eder âyîne-i hurşîde mehrûlar gibi

Fâ’ilâtün fâ ’iîâtün fâ ’ilâtun fa iîü n

126

43

1. Gözyaşlarım ırmaklar gibi ajT^u gülbahçesini süsle­ di. Gönlüm bir naz fidanına sular gibi aktı. 2. Öyle gaıip bir Mecnunum ^ki, sevgilinin gözlerinin hayali, ardarda başı dönmüş şaşkın ceylanlar gibi çevremde dolanır durur. 3. Kirpiklerin gönlüme bir gece baskını yapmak için hep karalar giyinip, cadılar gibi bir renge girdi­ ler 4. Gönül, gülbahçesinin ortasmda nazlı nazlı salınan servilere benzeyen boyunun arzusuyla uzun bir âh fidanıdır. 5. Nâ’ili! Şiirinin bakir kızmın yüzündeki parlaklık ve tazelik, ay yüzlü güzellerin yaptıkları gibi güneş ay­ nasına dil uzatır, parlaklığını hiçe sayar.

127

44

î. Felekler bâzgûn mahmûrlar mestâne olmaz mı Biraz def'-i keder kılsa bu nüh-pe>Tnâne olmaz mı 2. Şarâbı nûş edip aheste döksek curasın hâke Kadeh destinde sûfî sübha-i sad-dâne olmaz mı 3. Olur gâhî leb ü geh gamzeden dil bezm ü rezm-ârâ Aceb şehnâmehân-ı meclis-i cânâne olmaz mı 4. Fürûzâjı ol ruh-ı cânâneden bir kerre gör ey şem' O hâkister ki dâmânmdadır pervâne olmaz mı 5. Haremgâh'i dil-i cânânedeiı âzürde hatırlar Aceb ey Nâ’ilî Mecnûn-sıfat efsâne ojmaz mı

M efaîlün n ıefâ’îîün m efaîlü n mefâ'îlün

128

44

■î. Gökkubbeleri tersine çevriîip, mahmurlar sarhoş olup kendilerinden geçmezler mi? Bu dokuz kadeh biraz kederimizi giderse almaz mı? 2. Ey ham safu, şarabı içip tortusunu yavaşça toprağa döksek, kadeh elinde yüz daneli teşbih olmaz mı? 3. Gönül, bazen tath dudağından, bazen de öldürücü yanbakışmdan dolayı toplantı ve savaşları süsleyip anlatır. Acaba, sevgilinin toplantısmda şehnamehanlık edemez mi? 4 . Ey mum! Sevgilinin yanağmdan ı^k al da bir kere g ö r: Eteğinde olan o kül yığım pervâne değil

5. N âılî! Sevgilinin gönlünün gizli yerinden gönülleri incinmiş olan aşıklar, acaba Mecnun gibi birer e£-sane olmayacaklar mı?

129

45

1. Goncanın gülbün gülün destâr-ı hûbândır yeri 01 haj^â gülberkinin pîrâhen-i cândır yeri 2. Tâk-ı ebrûdan geçip zülfünden ayrılmaz gönül Bir aceb divânedir kim tâk-ı eyvândır yeri 3. Pâdişâh-ı mülk-i âzââı olan meyhârenin Tahta-i meyhânede taht-ı Süleymândır yeri 4. Dest-i müjgân-ı tazallımı düşmen-i çâlâkinin Göz 3oımup açanca dâmân u gırîbându' yeri 5. Nâ’ilî bulmaz mürebbî pâyesin perverdeler Âfitâb-ı çarh-ı çârum-gevherin kândır yeri

F â’ilâtün fâ ’iîâtün fa ilâ tü n fâ ’iîün

130

45

1. Goncanın yeri gül fidanı, gülün de güzeiierin sanğınm kenandır. O utMima ^lyaprağmın yeri de can gömleğinin içidir. 2. Gönül, icaşm kemerinden geçip saçından ayrılmaz. Garip bir delidir o, yeri köşkün kemerinin altıdır. 3. Kurtulmuşluk ülkesinin sultanı olan sarhoşun mey­ hane peykesindeki yeri Süleyman’ın tahtıdır. 4. Gönülleri çalan sızlanma düşmanı sevgilinin kiıpiklerinin eH, göz yumup açmcaya kadar sızlanan aşığm yakası ve eteğindedir 5. Nâ'ilîî Beslenenler besleyenin rütbesini bulamaz. Dördüncü gökkubbesinin güneşinin yeri canın için­ dedir.

131

Kît'alar

Şâdî4 mababbet de bizim gam da. bizimdir Mecrûh'i diliz yâre de merhem de bizimdir Açılmada yok miımetimiz mihr ü nesime Oüizâr-ı gamız gonca da şebnem de bizimdir

Mef'ûlü m efa îlü mefâ'îlü f a ’üîan

Yâr-cûyân olalım firkate yâhû diyerek Edelim tayy-ı beyâbân bir içim su diyerek Nâ'ilî yân nezâketle derâğûş edelim Bu sitemler nedir ey şûh-ı cefâ>cû diyerek

F e’ilâtün fe ’ilâtün feilâ tü n je'ilün

132

K ıt’alar

1 Sevginin neşesi de, gamı ve kederi de bizimdir. Gön­ lümüz yaralıdır; yara da merhem de bizimdir. Açıl­ mak için ne güneşe ne de sabah yeline minnetimiz yok. Biz gam gülbahçesiyiz; gonca da çiğ danesi de bizimdir.

Ayrılığa alialıaıs-marladık deyâp sevgiliyi aramaya ça­ kalım. Bir içim su arayarak çölleri aşalım. Nâ’ilî! “Ey cefâ çektiren sevgili, bu sitemler nedir?» diye­ rek sevgiliyi nezaketle kucakla3>-alım.

133

1

Adû benzer nifak etmiş Bizimle yâr söyleşmez Lebiyle ittifâk etmiş Bizimle yâr söyleşmez Olup Iiîşm ile gülgûn-pûş Bir sâgar etmiş nûş Be-kef şemşîr ü leb Iiâmûş Bizimle yâr söyleşmez 3. Düşersin pâyine tenhâ Edersin âh u vâveylâ Ne çâre ey gönül ammâ Bizimle yâr söyleşmez

M efâ’îliin m efâ’îlün

134

Sarkîlar

1, Herhalde düşman bir anlaşmazlık çıkarmış; sevgili bizimle konuşmuyor. Dudağıyla da anlaşmış; sev­ gili bidmle konuşmuyor. 2, Öfkeyle kırmızılar giyinmiş. Bir iki kadeh içmiş. Elinde kılıç ve dudağı suskun; sevgili bizimle ko­ nuşmuyor. 3, Ey gönül yalnızken ayağına düşersin. Ah ve figan­ lar edersin. Ama ne çare; sevgili bizimle konuş­ muyor.

135

1. Dönmüş ruh-ı zerdine çemen âşık-ı zânn Bir güne dahi âlemi var köhne bahârm Feryadı kafeslerde ciğer-sûz hezânn Bir güne dahi âlemi var köhne bahârm 2. Solmuş çemenin gülleri bülbülleri hâmûş Düşmüş yiîie meyhâneye rindân-ı kadeh-nûşBülbüİ yerine na're-i mestân olımur gûş Bir gûiî-e dahi âlemi var köhne bahârm 3. Birdir gam u şâdî bize âgâh u habîriz Fevt eylemeziz fırsatı rindân-ı basîriz Biz câm-ı mahabbet sunulan bezme esîrizr Bir güne dahi âlemi var köhne bahârm

M efÛlii m efa îtü m efâ ’ilü fa ’ûlün

136

1. Çimenlik ağlayıp inleyen aşığın sarı yüzüne ^iönmüş. Sonbaharın da başka türlü bir âlemi var. Bülbülün kafeslerdeki feryatları bağrı yakıyor. Sonbaharm da başka türlü bir âlemi var. 2. Çimenliğin gülleri solmuş, bülbülleri susmuş. Şa­ rap içen rindler yine meyhaneye düşmüşler. Bülbül sesi yeriîie sarhoşların nârâlan dinJenİ3^or. Sonba­ harın da başka türlü bir âlemi var. 3. Biz herşeyi bilir ve duyarız; bizim için keder ve se>vinç birdir. Görmeskd, anlamasmı bilen rindlerdeniz. Fırsatı kaçırmayız. Biz aşk kadelıi sunulan top­ lantının esiriyiz. Sonbaharın' da başka türlü bir âlemi var.

137

A Ç IK LA M A LA R î. Kemânkeş Mustafa Paşa (ölm. 1644), yeniçeri ocağından yetişip yeniçeri ağası ve k a p t^ -ı deryâ olmuştur. Bağdad kuşatması sırasında Tayyar Mehmed Paşa'nın ölümü üze­ rine sadrâzam oknuş ve Bağdad'm alınmasından, sonra Kasr-ı şîrîn anlaşmasım yaparak İstanbul'a dönmüştür. Beş yı] kadar sadarette kalan Mustafa Paşa ocak 1644’te Sultan îbraMm,’in emriyle Öldürülmüştür. 2. Rûm. sözü, değiş-ik devirlerde az-çok değişik anlamlarda :kulîaııılmıştır: Bizans İmparatorlv^u halkı, coğrafî bölge olarak Bizans ülkesi, daha sonra Osmanlı ülkesi ve daha çok da Anadolu. Beyitte Rum, Osmanlı ülkesi ve Osmanlı Devleti anlamındatiır. 3. Âsaf, Sül-eyman Peygamber'in veziridir. Bilgisi, zekası, ye­ tenekleri ve iyi yönetimiyle adı, aikılh ve tedbirli \?ezir anlamlarmda kullanılmıştır. Osmanlı Devleti'nde Âsafî;, Atabe-i âsafî sadrazamlık makamı demektir. 4. At anlamındaki rahş sözü, özel ad olarak Rüstem'in atı­ dır. Sadrâzamın atı Rahş’a ve böylece kendisi de Rüstem’e benzetilmiştir. 5. Ejder, ejdehâ, ejderhâ büyük yılan anlamındadır. Masal ve destanların ejderleri çoğunlukla yedi başlıdır ve ağızlarmdan ateşler saçarlar. Başları kesilince yerine iki baş çı­ kar. Ancaılc kesilen başlan dağlanarak öldürülürler. Yüz yıl yaşayan yılanm ejderha olduğu ve ateş saçmaya başladığı­ na inanılır. Melekler onlan alır Kafdağı'nm ardına fırla­ tırlar. 6. Kur’ân’in Kehf sûresinde adlan geçen Ye'cüc ve Me’cüc kavimleri çok kısa boylu, kötülükleriyle tanınan ve insan­ ları suç işlemeye zorlayan iki ka\’imdir. Kötülüklerinden korunmak için önlerine aşamadıklan bir set yapılmıştır. Bu seti aşıp insanlar arasına karıştıklarında kıyamet kopa­ caktır. Söylentiye göre Büyük İskender Hindistan seferin­ de bu kavimlerle savaşmıştır.

138

7. İraiî’m Keyâni-yân şah hanedanından Dârâ'nın oğJu Key■kubad. Dârâ adıyla da anılır. Büyük bir devlet 'fcunnuş, ih­ tişamı, ordusunun büyüklüğü ve zenginliği ile tanınmıştır. Büyük İskender’le savaşmış ve onun tarafından hile iîe sa­ vaş alanında öldürtülmüştür. 8. Süleyman peygamberin’ veziri Âsâf ve Alpaslan’la Melikşâh’m vezirleri Nizâmülmülk edebiyatta güçlü, yetenekli, akıllı ve tedbirli vezir örneği olarak alımnış, vezir ve sad­ razamlar bunlara benzetilerek övülmüştür. 9. Kahraman, İran'ın ilk şahlan Pişdâniyân hanedanından Tahmuras ve Huşeng devrmde yaşayan ve Rüstem gibi ünîü bir savaşçıdır. B ir deniz aygırmm sırtında ve Gamgam adlı kılıcı elinde savaşır ve çok ikan dökerdi. Bu yüz­ den Kahramân-ı katil diye anümıştır. Rüstem tarafmdan öldürülmüştür. Macerâlan KaJıramânnâme adlı mensur hi­ kâyelerde anlatılmıştır. 10. lyd-ı ekber, arefesi cumaya rastlayan kurban bayramına denir. îî. Tûmâr, kâğıt tornan, yuvarlanmış kâğıt d em ^ tir. Eskiden mektuplar, sultan buyrukları, resmî yazılar yuvarlanarak deri ya da madenden boru biçimindeki kutulara konup gön­ derildiği için tûmâr, mektup anlamında da kullanılır. 12. Bu mersiyenin tamamı yedi benttir. Genç yaşmda ölen er­ kek kardeş.i için söylenmiştir. B , Çarh, felek, sipihr, rüzgâr, devir, jlevrân .kelimeleri baht tâli anlamlarında kullanılır. Çarh, felek gökyüzü, gÖkkubbesidir. Acı çekm âşıklarm gönlü alev alev yanar; kıvıl­ cımları, dıırnam âh olarak gökyüzüne yükselir; Kıvılcımlar yıldızlan oluşturur, dumanı kara bulutlar halinde gökyü­ zünü kaplar, güneşi kaııartır. Î4, Kerbeîâ, Mekke ile Küfe yolu üstünde Hz. Mubammed’in torunu ve Hz. Ali’nin oğlu Hz. Hüseyin’in Muâviye'nin oğlu Yezîd ve askerlerince öldürüldüğü yerdir. Hz. Hüseyin ve yamndakiler Yezîd tarafından burada ıfcıstınimış ve kızgın güneş altında yapılan savaşta Fırat nehriyle aralan kesile­ rek susuz: bırakılmış ve sonunda öldürülmüşlerdir. Bu acık­ lı olay bütün Müslümanları etkilemiş, Özellikle Şiîlerce 10 muharrem günü yapılan yas törenleriyle yüzyıllarca anıl­ mıştır,

139

15. Nücûm 1111111» göre gökyüzü iç içe, saydam dokuz kubbe­ den oluşmuştur. Yedi kubbe üzerinde seb'a-i seyyâre deni­ len yedi gezegen vardır. Sekizinci kubbede 12 burç halinde kümelenmiş hareketsiz yıldızlar bulunur. 9. ıkubbe Atlas’ta', bütün gökyüzü kubbelerinin üstünde ve onlan kuşatır. Arş, Arş-ı a ’Iâ da denir. Tann’nm mânevi Kürsî'si buradadır. 16. Tamamı 12 bend olan bu şiir Nâ’ilî’nin bütün tasavvûfî şiirlerinin özeti sayılabilecek dört müseddesten biridir. Şair bu müseddeste hayatta çektiği acıları, susturamadığı ihtirasları içinde çırpınan ruhunun umutsuzluğunu, clün3^aya bağlı olmanın ve bu yüzden sülükte ilerieyememenin. Tanrı aşkına kavuşamamanın acılarını dile getirmiştir. Tarikat ve şeriat ehli ile birlikte olduğunu, ama yine vah­ dete ulaşamadığmı; hayret vadisine düşüp kaldığım; çün
140

22.

23.

24.

25.

26.

yok olmanın özlemidir. Bımım verdiği acı, vücudu yarala­ mış. Tasavvufta dünyaya bağlanma3c, dünya nimetlerini iste­ mek, sâîiiki Tanrı birliğine, vahdete erilm e yolundan aİLko yar, beyitte denildiği gibi Önünde sıradağlar gibi engeller oluşturur. Her yeni isteik, aşılması güç yeni bir dağ olarak yükselir. Bîsütûn Hemedân yakanında îraa'm en yiıkseik dağıdır ve ıkelime olarak «temelsiz» anlamındadır. B ^ t t e dünyaya ait isteklerin temelsiz, boş şeyler olduğunu belirtmCik için kullamlmaş. Âşıklann gönülleri sevgilinin saçlarına asılmıştır. Gönül, ağırlığı olmayan soyut bir ka\Tamdır. Bes^tte gönüllere ağır­ lık verilmiş. Saçlar taramnca, ya da rüzgâr esince dağılır, pe­ rişan olurlar. Saçlar ağırlaşmca dağılmaz ve gönülter de perişan olmaz; vahdet olan y a n ^ üzerinde kaûırlar. Beyitte terennüm-sâz-cünbüş-nafcış gibi musiki tm m leri bir araya getirilerek bir mu^ki toplantısı anlatılmıştır. Tasav­ vufta göz ve kirpik kara ve çok olmalarıyla kesret, yani çokluk; dudak ve ağız ise küçük ve ince olmalarıyla yok­ luk, yani fenâfiUahtır. îstenen çokluktan ıkurtuJup birliğe, v ^ d ete ermektir. Vahdet olan dudak ‘konuşmaya, yani sÖz sahibi olmaya başlaymca, kirpikler sihirle onu susturup fenâfillaha engel oluyorlar. Beyitteki yedi tas, yedi gökkubbes^dir. Dünyaya yakınlığı­ na göre herbirinin üzerinde Ay, Utaıid, Zühre, Güneş, Me^ rih, Müşteri, Zuhal gezegenleri vardır. Seb'a-i seyyare d ^ len bu yıldızların uğurlu ve uğursuz etkileri vardır. Haftanm değişiık günlerine eg em ^ olurlar. Bu sırada doğan in­ sanların yaradıbşlan ve yeteneklerini etkilerler. 8. Kubbe­ de yıldızlar Hamel öcoç), Sevr (boğa), Cevzâ (ikizler), Seretân (yengeç), Esed (aslan), Mîzân (terazi), Aknep, Kavs (yay), Cedî (oğlak), Sünbüle (başak) adlarındaki 12 burç halinde b irle^ işlerd ir. 9. kubbe boştur. Bu, yüs^en Atlas denmiştir. Arş, Arş-ı a ’lâ, Arş-ı İlâhî, Arş-ı a'zam denir. Tan* n ’nm manevî kürsüsü buradadır. Kursî, Arş’m nurundan yaratıhmştır ve bütün feleklerden geniştir. Beyitte «sana âşjk olmayan gam, üzüntü çeskmez» anlamı da vardır. Tasavvufî anlamda sevgiU Tanrı, mahabbet İlahî aşktır. Aşk yolunda çekilen ıstırap sâîiki olgunlaştı­

ğı

n r, gönlimü dünya iliş-kilerinden armdınr. Ancak o Tann^ıun ilgisi ve sevgisi Jcazaıulır. 27. Yüz, tasavvufta vahdet, yüz güzelliği Cemâl-i mutlaktır. Can­ lar ve gönüller, yani maddî ve manevî bütün varlıkkr KaT>e gilri, ona yönelir, onun çevresinde dönerler. Zemzem, kutsal bir su olmaıkla birlikte dünyaya aittir. Bütün kutsal şeyler Tanrı aşkım kazanmak ve Tann'ya ulaşmak için bi­ rer araçtır. Tanrı'yı kendi varlığında duyanların artık Zem­ zemi istemıemeleri doğaldır. 28. Neşe, sevinç aldatıcı ve geçicidir. Aynlık ise süı^^dddir. Acı, keder inşam olgunlaştırır. B ^ t t e soyut bir kavıum olan ayrılık teşhis edilerek onunla dost olunmuş. Acıya abşmaık 3a>lay değildir. Tann ayrılığmm acısma ahşan, dünya­ ya ait olan ş^ lerd ^ ı vazgeçer ve dünya a^ m m geçiçi fcavuşmasım istemez; sürekli ajTiIık sonundaki gerçek kavuş* mayı bekler, 29. Mutasavvuflara göre dünyada herşey Taım zatımn bir gö­ rüntüsünden ibarettir. Böylece bütün dünya onımkı tamşıktar. Ama İlahî sevgili olan Tanrı herkese bakmaz ve her gönülde tecelli etmez. Önce âşıka bir nazar atar ve onu de^ ner. Ancak âşıkm gönlünün temizliğini ve dünya ilişkile­ rinden arınmış olduğunu denedikıten sonra aşıkm gönlüne yerleşir. 30. Çiğ danesd. sudur ve ömrü kısa, bir anlıktır. Sabaha karşı düşer ve güneş çıkarken buharlaşarak yokolur. Çiğ danesi tasavvufta yokluk, fenâfülah anlammdadır. Nâ’ilî bejdtte hidâyet güneşinin aydm'hğına erip yanlış yoldan kurtulanmyacak mıyım. Tanrı'mn varlığında yok olamayacak mı­ yım, demiş. 31. Tann ile kaTmşma ezel toplantısında olmuştur. B ir de kı­ yamet gününde olacaktır. Mutasavvıflar kavuşanarmı, yani fenâfiUahm yaşarken olmasına çalışırlar. Dünya aşfcınm kavuşması geçicidir ve arkasından acı bir ayrılık gelir. Nâ'ilî bunun için kavuşmayı ve onun sevmcini istemiyor. Kavuşma ise ona boş\ma nazlanıyor. Bu nazı yük olarak kabul etmiş. Niyaz büyüklere, mürşide ve Tann'ya edilir. Şâir beyitte, ben gamm mürşidiyim, demek istemiş. 32. Bakış tasavvufta kesrettir. Beyitte oka benzetilmiş. Hükm-i Kazâ, tîr-i Kazâ’dır. Kaza’nm oku şaşmadan hedefini bulur.

142

Nâ’ilî bir cesaret gösterisinde bulunur görünüyor. Ama bu cesareti yersizdir. Çüııkü Hükm-i Kazâ’datı zaten 'kaçılmaz. 33. Bakış ok ve kılıçtır ve öldürücüdür. İltifatı ise öldürmesi­ dir. Umutsuz, acı çeken hastayı öldürmek ona iyilik etmeJktir. Hatır-nevâz sözüyle kesret olan bakışın gönüle işle­ diği anlatılmış. Çünıkü okşamada dokımma vardır, uzaktan okşamlmaz. Aynı zamanda insanın bahtı ne kadar kötü de olsa Tanrı'ıun bir bakışı ile herşeyin düzeleceği söylenaniş, 34. Sırlar uykuda, sarhoşken ya da bir buhran, ıkarışıklıik sıra­ sında açıklanır. Sevgilinin baJaşlan haresket halindeki ikirpiklerin arasından geçtiği için karışıklık içindedir. Baüiiş, âşıkları Öldürür. Söylediği sır da budur. Cebrail p e y g ^ berlere vahy getiren melektir. Melek, kudret anlamında­ dır; yani cismi yoktur. Bu yüzden acı çekmez ve ölmez. Böylece ölmek sırrmı da bilemez. Kaldı ki Ölüm sırrmı ölüm meleği olan Asrâil anlayabilir. Aynca Nâ'ilî'nin Cebrâü'e sır söylemesi de imkânsızdır. Çünkü bu melek yalnız: pey­ gamberlerle konuşur. Bakış tasavvufta kesrettir. Cebrâil kesreti anlamaz, vahdeti biHr. 35. Tasavvufta haller ve makamlar vardır. Haller geçici, ma­ kamlar ise süreklidir. Sâlik bir makamdan ötekine geçer■ken bir sarsıntı ve şaşkınliık geçirir. Hayret makammı ken­ di çabası ve şeyhin yardımı ile aşamazsa cezbe ve cönuna düşer. Beyitte her şaşkınlıktan sonra bir şeyin anlaşılması şairi yeniden Tann'ya âşık etmiş, ‘Bu Öyle büyük bir zevk vermiş ki, gara ve keder bile ilaç yerine geçmiş. 36. Tasavvufta ve bütün tarikatlarda gösteriş, övünme yoktur; tevâzu vardır. Beyitteki aşk dünya aşkıdır. Nâ’ilî'nin eteği dünya ilişkileri üe bulaşıktır. olduğunu söyleyip özür ve bahane aramaksa b if gösteriştir. Şeyh buna irin vermez. 37. Niyaz Tann’ya, tarikat şeyhine ve büyüklere yapılır. Şair, herkese yalvarıp yakarmak namusuma dokunuyor, haysi­ yetim beni bundan engelliyor, demiş. Aslında çok parası olanlann bol para harcayamadıklan, cimri davrandık.lan da ’>ir gerçektir. 38. Nâ’ilî, geçici ve sonu ‘a yrılık olduğu için kavuşmayı iste­ miyor. Aynlık süreklidir ve acılan inşam olgunlaştırır; Tann birliği üe olan gerçek kavuşmaya hazırlar. Dünya aşkı­ nın ikavuşmasım istej4nler deli, divâne gönülle, yem heves

143

39.

40.

41.

42.

43.

44.

45.

144

■bahttır. Biri deli, öteki acemi olduiklan için iyiyi kötüden ayırt edemiyorlar. B ir avuç to p r ^ insan vücududur. Gönüller sevgilinin sa­ çma bağlanmıştır; saç dağılmca gönüller de dağılır ve kur* tulurlar. Yoksa kesretin esiri olarak kalırlar. Böylece mad­ de güçlenir ve fenâfillah. tnnudu kalmaz. însanm maddî varlığı olan vücudu kıyamete kadar, yani Tann ile, yeni­ den kavuşuncaya kadar ağır bir yük olur. Göz, öldürücü, öfkeli, katil ve cellattır. Beyitte idam yerin­ de suçlunım başmı kesmeye hazırlanan bir cellat mazmu­ nu verilmiş. Cellatlar çingenelerden seçilir ve renkleri ka­ radır. Görev başmda larmjzı elbise giyerler. Suçlunun ba­ şını kesm.eden önce bir süre öfkeli hareketlerle çevresinde dolanır ve suçlujoı görmez gibi davranırlar, îdam günlerin­ de padişahlann da kınnızı kürk giymeleri töredendir. Rüzgârın cismi yoktur, ruhtur. Ancak tozu, kumu ve suyu döne döne havaya kaldırdığı zaman hortum bi^minde gö­ rünür. Nâ'ilî hayret merhalesini aşmada umutsuz görünü­ yor; deli olmak üzeredir. Mecnun’un ruhvmu yani hayal görmeye beışlamıştır. Hayal gÖmıek ise deliliğin belirtilerindendir. Mutasavvıflara göre gönül akıldan üstündür. Tann'ya an­ cak aşk yoluyla ulaşılır. Eflâtun ise akim simgesidir, ama aşktan habersiz yani bu konuda yeteneksizdir. Mecnun ise delidir ve akılla ilişkisi yoktur. Güneş sultamran kadısı oİ£in Müşteri yıldızı hüküm verir, güzel konuşur ve sihir yapmada ustadır. B e 3ritte sevgilinin gözünün ne kadar büyüleyici ve güzel olduğu söylemyor. ö te yandan büyü haramdu*, inamlmaz ve itibar ecülmez. Bu nedenle İtibar etme denmiş. Tasav\fufta âh şikâyettir. Mutasavvıfm şikâyet etmemesi ve herşeye razı olması gerekir. Şair, sevgilinin aynhk acı­ sıyla her yeri, bu arada gökyüzünü kapkara, toprak rengin­ de, yani toprak kadar değersiz görüyor. Çünkü göldsubbesi ufuklarda yere basar; dünya ile ügisi kesilmemiştir. Nâ*iJî kederini anlatırken bir yandan da dünyad^ı aynlamadığını söylüyor. Sevgilinin saçı misk kokar. Hareket edince kokusu Hotan ülkesine kadar yayılmış ve misk ahularmm, “biz bu kadar

güz-ei ıkoku yapamıyoruz” diye Juskançlıktan. gönülleri yara­ lanmış, kederlenmişler. Misk, ahunun göbeğindeiki Vamn kurumasıyla yani bir hastalık ve yaradan meydana gelir. 46. Âh hava ve rüzgârdır. Rüzgâr kokuyu yayar. Tasavvufî an­ lamıyla da âh şikâyet, saç kesrettir, tyi bir mutasavvıfın ah çekip şikâyet etmemesi gerekir. Şikâyet ettiği zaman saçm yani kesretin kokusu gönlü doldurur. 47. SevgiIinİH gözü katil ve cellattır. Âşık korku ve heyecanın­ dan cellat bir an önce başımı kessin de kurtulayım diye suçunu bir bir anlatıyor. Âşığın suçu sevgiliye tutkunluğu­ dur. Bımu sevgüiye söyleyemez, karşılık göremeyeceği kor­ kusuyla sır olarak saklar. Çünkü sevgililer daima bir umur­ samazlık, tegafül içindedirler. 48. Şair sözünü, yani şiirini' Övmüş, Başka şairleri örnek alma­ dığını, muhayyilesinin gücünü, sözünün taze ve yeni oldu­ ğunu ve mucize gibi şUr söylediğini anlatmış. Kalemini muma benzetmiş. Kalemin yazması için ucunun ıslak ol­ ması gerekir. Dili, yani alevi ıslak olan mumun yanması ise bir mucizedir. 49. Çölde iki büyük tehlike vard ır: Kum fırtınası ve eşkiyanın yol kesmesi. Fırtına yolcuya yolunu kaybettirir. Alı rüz­ gârdır; hem rüzgâr hem de eşkiya olarak vahdete ulaşmak isteyen yolcunun yolunu kesiyor. Âh etmek, yakınmaktır, Sülukta yakmma olmaz; herşeye râzı olmaik gerekir. 50 Bijen, Şehname Jcahramanı Rüstem'in yeğenidir. Efrasiyab'm kızı Menije’yi sever ve onu, kaçırmak isterken yaka­ lanarak bir kuyuya hapsedilir. Rüsteiîi' yetişerek kemendiy­ le Bijen'i kurtarır. Eskiden kuyu biçimindeki büyük çukur­ lar hapishane olarak kullanılırdı. Suçlular büraya iple sar­ kıtılır ve iple çıkarılırdı. Beytin tasavvufî anlamında saç kesrettir, araa yanağa ve yüze yani vahdete gider. Aslında kesret, vahdete ulaşmak için gereklidir. Şair bunu başara­ madığını söylüyor. 51. Elest sarhoşluğu. Tanrı cemâlini görmenin sarhoşluğudur. Tecellî, Elest toplantısında olmuştur. B ir de kıyamette ola­ caktır. Ş ^ , ilk tecellîden beri aşik sarhoşuyum, bu kıya­ mete kadar sürecek, kıyamette de saf şarabı yani ilalıî aşku istiyorum, demiş. 52. Tuz yemeklere tat ve lezzet verir. Bu yüzden Arapça milh (tuz), melih, melâhat (güzel, güzellik, hoşluk); Farsça ne-

145

53.

54.

55.

56.

57.

146

mek nemeki, nemekîn (tat, tuz, lezzet, sevimli) atılamlannda .kullanılır. Azerî Türikçesinde hoş sohbet, sevim­ li insana tuzlu kişi denir. Sevgilinin göz,ü her zaman uykulu, sarhoş ve hastadır. Be­ yitte sevgili nazlanarak gözünü açıp âşıkla ilgilenmiyor. Şarap da bu nazı mayalayıp gittikçe artırıyor. Yaıü gÖz büsbütün kapanıp âşığa hiç bakmıyor. Asimda gözü etkile­ mek olmaz; göz etkiler yani nazar değdirir. Behrâm, îran şalılanndan birkaçınm adıdır. En büyükleri Behrâm-ı gûr gücü, cesareti ile tanınmıştır. Yaban eşeği avma meraklı olduğu için bu adla anılmıştır. Behrâm av sırasında bir çukura düşüp ölmüştür. Gûr kelimesi çukur, mezar anlamlarına da gelir. Behrâm, aynı zamanda Mirrîh yıldızımn adıdır. Güneş sultanının ordu komutanı olan Mir­ rîh savaşın ve cesaretin simgesidir. Hz. Mûsâ Tûr dağında “Yarabbi bana yüzünü göster" demiş. Tanrı "lenterânî — sen beni göremezsin” buyurmuştur, "Şu dağa bak, o te­ cellîme dayamr, yerinde durursa sen de dayanabilirsin". Musa dağın Tanrı tecellisiyle parça parça olduğunu gör­ müş ve düşüp bayılmıştır, Güneş dördüncü gökkubbesindedir, dünyaya yukarıdan ve gururla bakar. Güneşin en tepede, en parlak ve güzel ol­ duğu süre kısadır. Az sonra ufka doğrtı inmeye başlar; gü­ zellik ve parlakhğmı yitirir. Beyitte güzellik güneşi sözüyle sevgin, zerre ile de yüzde beliren tüyler anlatılmak isten­ miştir. Asimda güzelhk sürekli değildir: Yüz güzelliği yıl­ lar geçtikçe azalır, parlaklığı kaybolur, Beyitte güzellüc hem sevgiliye hem de güneşe aittir. Güneş dördüncü felekte olduğu ve j-ukarıdan baktığı için her za­ man çâr-tâk, n ^ v et, gurur kelimeleriyle birlikte kullanılır. Güneşin yere düşmesi, aynı zamanda batması anlamında bir gerçeği de anlatıyor. Sabâ, nesîm denil&n ve ilkbaharda sabahlan tatlı tatlı esen sabah rüzgârının edebiyatta iki görevi vardır: ÂştkIa sevgüi arasında haber götürüp getirmek ve çiçekleri açmak. Döndürmek sözünün kullanılması gÜIün yuvarlaklığım ver­ mek içindir. Yara da hem kırmızı hem de yuvarlaktır. Ateş, yakmak kelimeleri de bülbülle ilgilidir. B ir şey yamnca kül olur. Bülbülün bir adı da hâkister ( - külrengi)’dir.

58. Şâh'i Nevruz, îran destanımla PişdâcUyân hanedanımn dör­ düncü şahı, şarabın da buJucusu Cem’dir. Cem altm tahtı­ na oturur, Jcadehini hep elinde tutardı. B ir gün değerli taş­ larla süsiü elbisesiyle altm t^ tm a oturdı:t|wnda, güneşten pani pai'il parıldadığını gören halk Cemşîd (şîd = ışıklı, parlak) diye bağırmaya başlamıştır. Bu güne nevruz den­ miş ve yeni yılın ilk günü sayılmıştır. Güneşin nevruzda koç burcuna ^rdiği 9 mart (22 m art) ilkbaharın başlangı­ cıdır. Tomar, yuvarlak bükülmüş kâğıt, mektup, sultan buyruğudur. Gonca kıvrımları sebebiyle tumâra benzetil­ miş. 59. Harem-i can, canın içi yani gönüldür, inanışa göre bede­ nin içinde yürek, yüreğin içmd© can, canın içinde de gön­ lün gizli olduğu düşünülür. Gönlün içinde de ikara bir nok­ ta, habbetü’s-sevdâ vardır, Bıma süveydâ noktası da denir. însanda idrak ve tecellî noktası burasıdır. 60. Beyitte gül-i hod-rû ve âfitâb kelimeleriyle bir Hz. îsâ mazmunu verilmiştir. Hasreti îsâ, güneşin bulunduğu dör­ düncü feleğe kadar yükselmiştir. Babası yoktur; tkendi ken­ dine doğmuş, yani gül-i hod-rû'dur. Yaban gülünü de insan eli dikip yetiştirmemiş, kendi kendme bitmiştir. Aynca Hz. îsâ ’yı göğe yükselten gönül ıstırabının feyzi değil Tanrı’dır. 61. Mâh, mecazî sevgili, âfitâb gerçek sevgili olan Tann yeri­ ne kullanılmış. Sevgilinin bulunduğu yer Tann makamı olunca, yani mecazî sevgili geı-çek sevgili olımca, buraya uğrayan her âşığın Tann varhğmda yok olacağı doğaldır. Güneş-zerre ilişıkisi şiirde çok kullanılm ıştır: Zerreyi hem or­ taya çıkarıp gösteren, hem de kaybedip yokeden güneştir. Güneş en büyük, zerre en küçüktür. 62. Tasavvufta yanak vahdettir. Vahdetin şaraba aksetoıesj bu şarabı, şarab-ı nâb yani ilahı aşk yapmıştır. Îlahî aşk şara­ bım içen dünyadan uzaklaşır, tecerrüd ©der. Güneş, ger­ çek sevgili olan Tanrı'dır. Kıyamete kadar İlahî aşkın ve tecerrüdün kokusunu verir. Buy-ı âfitâb’da Hz. îsâ maz­ munu vardır. îsâ, dünyadan ve maddî varlığmdan tecrid edilmiş ve güneş katına çekilmiştir. Bu bs^m dan ^iaeş tecerrüd kokar. 63. Güneş ırmağmın cehennemde güller yetiştinnesi ile İbra­ him Peygamberin Nemrud tarafından ateşe atılması olayı­ na telmih yapılmıştır. Hz. İbrahim ateşe düşerken ortasın-

147

64.

65.

66.

67.

68.

148

da bir meydan açılmış, bir pmai’ akmaya başkuruş ve her taraf gülbahçesi olmuştur. Beyitte âfittâb, gerçek sevgili olan Tann yerine .kullanılmıştır. Ateşi gülbahçesi yapan Tanrı’dır. Çevgân, gûy u çevgân oyununda ciindî denilen atlı oyuncu­ ların tahta topa vurmak için kullandıklan ucu eğri sopa­ dır. Sevgilinin saçı, uçlarının kıvrımı sebebiyle çevgân sopasma benzetilir. Saç karışıktır ve âşıklar arasında kanşıklık çıkarır. Sihir ve büjTi de saçla yapılır, Tasavvufî an­ lamda saç kesret, yüz vahdettir. Asimda dünyaya ait olan şeyler küçük, önemsiz ve değersizdirler; yerlerde, ayak a l­ tında sürünen dünya bağlantılarıdır ama birliğe ulaşmaya ^ g e l olurlar. Öte yandan valıdete anc^c kesret yenilerek ulaşılır. Beyitte kesret olan saçm yardımıyla yüze yani vah­ dete ulaşılacağı, aynı zamanda saçın güneşe benzeyen yüzü çevreleyerek vahdeti örttüğü anlatılmış. Sülükte, Tann’ya ulaşma yolmıda acele yoktur. Ağır ağır ilerlenir. Acele telaşla ^den, yolunu şaşırır; ayrılık semti­ ne, yani dalâlete düşer. Hayret çölüne düşer kahr. Kûhlîen dağ kazan, dağ delen demektir. Husrev ü Şîrîn hi­ kâyesindeki mimar Ferhâd'ın lakabıdır, Nûşirevân'm toru­ nu ve Hürmüz’ün oğlu Husrev-i Pervîz ile güzel Şîrîn% macerâsmı anlatan bu hikâyede Ferhâd, Şirin’e âşık olmuş ve onun isteğiyle Bîsütûn dağını delerek taze süt akıtmış­ tır. Ferhâd, aldatılıp Şîrîn’in ölüm haberi verilince kazmasmı başına vurarak ya da dağdan atlayarak kendini öldür­ müştür. Ferhâd, sevgilisine ulaşmak için çok zor bir işi ba­ şarmış, dağı delmiştir, Nâ'ilî be^âtte, Ferhâd’a meslekdaş ol, yani onun gibi dağlan del ya. da onun gibi camnı ver demiş. Ferhâd, dağı delmelc için kazma kullanmıştır. Eğer istekle bir işe girişilirse ne kazmaya ne de başka bir araca gerek yc^tur. Beyitte ^ k heveslisi süluke yeni giren, İlahî aşkı isteyen sâliktir. Onun istek bakışı ile sevgilinin istek kaşı gÖz kaş işaretleriyle naz ve kirişme ile yani aynı işi yaparak anlaş­ mışladır. Kaş ve göz tasavvufta kesrettir. Yani âşık kes­ ret içinde çaresiz kalmıştır, bir şey yapamıyor. Çünkü yeni heves, acemidir. Beyitte talep İlahî aşk isteğidir. Gönlün İlahî aşka ulaşma­ sı için önce onu istemesi gerekir. Gönül ise aşk vadisinde

69.

70.

71.

72.

73.

yani mecazî aşk içinde, dünya aşkında kalmış. Îlahî aşka talaşma isteğinde ania, bundan umutsuz görünüyor. Sevgilinin saçı gönülleri avlamak için kurulmuş tuzaktır. Kuş avlanırken iplik ya da saç teii ıkullanılır. Saçın ucun­ daki kıvrımlar, halkalar iîmiktir. Sevgilinin y a n a ğ ın d a de danedir. Bu şiirde çok kullandan bir benzetmedir. Beyitteki hevâ, dünyaya ait geçici, mecazî aşk, ta k b ise İla­ hî, gerçek aşkı istemektir. Nâ'ilî, dünya aşkınm onu iTabî aşka götürdüğünü söyler görünüyorsa da, bağlandığı saç kesrettir. Yani yine dünya bağlantılarmdan kurtulama­ mıştır. Sevgilinin bakışı daima yaralayıcı, öldürücü ve aym zaman­ da hasta, uykulu ve sarhoş gözden çıktığı için baygın ya da sarhoştur. Geceden kalan mahmurluğu gideren sabah içi­ len bir kadeh şaraptır; buna mey-i sabûh denir. Sevgilinin işvesi köpük köpük kadehten taşan şaraba benzetilmiş. B ir kere mahmurluğu geçip göz açıldı mı, bakışın dünyayı harabetmesi işten bile değil. Harab kelimesi sarhoş anîamma de gelir. Zünııâr, Hıristiyan papazlarının bellerine bağladıkları yere kadar uzanan örme kuşaktır. Zünnâr bağlama kâfir olma anlamına gelir. Şiirdeki sevgililer tapılacak kadar güzel ol­ duklarından daima puta, saneme benzetilir. Müslümanlığı bırakıp kâfir olan günaha girmiştir, yani hali haraptır. AsImda beyitle Hıristiyan olan yoktur. Kuşanılan aşk kıışağıdır. Zünnâr kuşananın kâfir olduğu gibi, aşk zünnârmı kuşanan da âşık olmuştur. Acıya kedere düşmüştür. Hali haraptır. Sevgili uyku mahmuru ve içki sarhoşu olduğu gibi nazdan <5a sarhoş olup aşıklan görmez, ilgilenmez. Beyitte sevgili­ nin nazı ve işvesi o kadar çok ki yüzünü perdelemiş; gü­ zelliği görünmüyor. Kûy-ı yâr; köy, mahalle, şehir, ev, köşk, saray, neresi olur­ sa olsun sevgilinin buiımduğu yere denir. Daima gül bah­ çesi, cennet, harem, kıblegah, Ka'be ve hazinedir. Âşıklar sevgi'liye yaklaşamaz, kuyunun çevresinde dolaşır, Ka’be gibi tavaf edeo.'ier. Köpek dedikleri raMpleriyle kavga eder­ ler. SevgUinin kapısını bekleyen köpeklerle dost olup çanakîarmdaiki yiyecekleri paylaşırlar; onlarla eşiğin taşına baş,lg.riTn koyup uyurlar.

149

74. Gül solup, pörsüyüp diJceaaİerjıı üstüne düşmüş. Bülbül, gül <ükene düşecek ve bu hale gelecek miydi, diye ağlayıp mliyor. Aynca, gülün çevresini diJcenler sarmış ve ona ulaş­ mak zorlaşmış. Bülbül bunun için; kendi durumunu dü­ şü n d ü ^ için de ağlıyor. 75. Şehname, şâh mektubu, Jdtabı; sultanların hayatını ve ül­ kenin tariliini anlatan manzum hikâyeler anlamındadır. Firdevsî'nin Şelınâme'si îran’ın destânî tarihini anlatan bu tür hikâyelerin «n t-anınmışıdır. Şehnâmehân, şöınâme okuyan, hayatım, kahramanlıklarmı anlatarak hükümdarı öven kİşidii'. 76. Farsçada "hezâr" kelimesi bin sayısı ve bülbül anlammdadır. Şiirde çak kere bu iki anlamıyla tevriyeli kullanılır, 77. Güneş ve aym bir arada görünmesi, göğün kızardığı bir sa­ bah manzarasmı veriyor. Güneş gibi parlak ay dokmaydu’. Dolımay, güneş doğarken yavaş yavaş batar; kaybolur. Sev­ gilinin benzinin solması ve yere yıkılması, bütün gece ka­ deh elde dolaşıp sarhoş olmasındandır. Dolunay, dolu kade­ he benzetilir. 78. Güneş sabah doğarken ve akşam batarken titrer ^ b i gö­ rünür. Bu sıralarda ay da batmakta ya da doğmaktadır. Nâ'i’iî, güneşin titrer görimüşünü, ayın üstüne titremesi, in­ citm em de çahşması biçiminde göstermiş. 79. Uyanıklık meyhanesinin rûhânileri Cebrail, tsrâfil, Mlkâil ve Azrail, dört büyük melektir. Bunlar arşı tutarlar, hiç uyumazlar; en küçük dalgınlıkları yckktur. Arşm dört sütu­ nu olduğundan mastaba denmdş. 80. Hz. Musa'dan bin yıl kadar önce yaşadığı söylenen Zer­ düşt'ün in in d en olanlara ateşperest, zerdüştî, mecûsî, gebr ya da mug adı verilir. Bu dinden olanlar güneşe ve ateşe tapctt* ve tapımıklarmdakiiı ateşi hiç sÖı«iÜ3inezler. Rahip­ lerine pîr-i m u g ^ denir. Edebiyatta pîr-i mugân meyhane­ ci, mug ve mugbeçe de m ey h a n ^ çırağı, sakidir. Tasav­ vuf terimi olarak da meyhane, tdkke; şarap, İlahî aşk; pîr-i mugân da şeyhtir. Şarabın tortusu kadehin dibinde kalır. Bu yüzden şarabm son yudumu içilmez, toprağa atılır. Bu son yuduma toprağm hakkı denir. Cemşıd’in ruhu için döîcüldüğüne inanıbr. Öl. Rind; kalender, hoşgörü sahibi, derdi ve zevki bir tutan, gönül ehli, olgun insan, dışı kötü görünse, sarhoş olsa da

150

82.

83.

84.

85.

86.

87.

88.

içi iyi, temiz insan anlamlarmıda .kullanılır. Tasavvııfta ilaîıî aşk şarabıyla îcendinden geçmiş olan, dünya zevklerine önem vemıeyen, dünyadan elini çekmiş ârif kişi demektir. Bejdtte rind, topluluktan ayrı, kendi mezhebine göre yaşarken cuma namazma katılmak için ayık kalmış ve öteM insanlar araşma karışmış. Bütün günahı bu. Yani tam rind olmadığı söyleniyor. Kadeh aynası, şarabı bulan Cenı’in kadehidir. Söylentiye göre yedi ayrı madenden yapılmış olan kadehine bakarak Cem', çepçevre bütün dünyada olup bitenleri görürmüş. Cem'm kadehi şiirde câm-ı dhân-nümâ, câm-ı gitı-nümâ, âyine-i âlem-nünıâ şekillerinde geçer. B ir başka ayna da Aristo'nun bulduğu aynadır. Şehrin en yüksek tepesine ko­ nulan bu ayna yardımıyla denizden gelen düşman çok uzak­ lardan görülürmüş. Buna âyine-i îskenderî de denmiştir. A-yna, tasavvufta âşığın kalbi<ür. tlahî aşkm göründüğü yerdir. Nâ'ilı sevgilinin sarhoş gözü ve mahmur bakışmdan mem­ nun ve rahattır. Bütün âşıklar sevgilinin bakışını, iliş in i bekler ve isterler. Aynca beyitte bakış m ^ım ur ve gÖz sar­ hoştur. Bakış ve göz fitne, karışıklık çıkanr, tasavvufî an­ lamda kesrettirler. Fakat mahmur ve sarhoş gözden zarar gelmez. Nâ'ilî bu bakımdan rahattır, korkmuyor. Sevgili eteğini nazla çekmiş; aşıkla ilgüenmiyor. Gönül bundan acı çekip yanarsa ateşli ahlar* çekmeye başlar. Ah, nazın eteğim tutuşturunca da naz yanar kül olur; yani sev­ gilinin nazı ortadan kalkar. SevgUiye âşık olmaya, onun için yanıp ona kavuşmaya ra­ kiplerden fırsat yok. Sevgiliden ayrılığın cehenneminde de oturup yanacak bir yer bulunmuyor; orası da dolu. R ifa t, yücelik demektir. Yüksekte olan sevgili, güneştir. Ayağa yüz süren, pest olan da gölgedir. Nâ'ilî, gölgen olsak da senden hiç aynlmasak, demiş. Aşk ateşi liyâyı yakar, yok eder. Çerâğ etmek aynı zaman­ da Türkçede çırak çıkarmak şeklinde yeıiştirmek, saray­ dan çıkarmak, kölenin âzâd edilip serbest bırakılması anlamlannda 'kullanılır. Beyitte aşk ateşinin âşığı dünya bağ­ larından kurtarıp azad ettiği söylenmiş. Bu tasavvufî beyitte güzellik cemâl-i mutlaktır. Tann gü­ zelliği han^ şeye girerse o renkte görünür. Su da renksiz­

151

89.

90.

91.

92.

93.

94.

Î 52

dir ama binbir renîdi çiçeği açar. Meşşâta Tanrı'nın yapıcı loıdreti anlamında kullanılmış. Saç, kara, küfr; yanak ise beyaz, îmândır. Sanem, put, re­ sim ve tapılacak 'kadar güzel sevgili anlamında knilambr. Âşılc bu güzelliklerden, küfür ve imandan kurtulamaz. Mah­ şerde de bunlar olacağı için Nâ’ilî şimdiden puta, ^ünnâra minnet edip küfre düşmeyelim, demiiş. Kıyâmet karışıklık, gürültü felâket anlamlarında kullanı­ lır. Beyitte Nâ'ilî, özellikle kıyamet sabahından sözetmekle, lıem sabah aydınlığına, hem de tasavvufi anlamda İlâhî sevgiliye kavuşmayı düşünüyor. Ayrıca, kıyamet güneşi do­ ğunca herkes bir gölge arayacaktır. Baht o kadar karadır •ki, gölgesinde başJca serinlik ve karanlık gece arayıp istemeye gerek kalmaz. Güneş bir padişaha benzetibniş. Padişahlar tahta oturunca cülus bahşişleıi dağıtılır. Güneş koç bui'cuna 9 m artta (22 mart) girer. Bugün gündüz ve gecenin süresi bir olur. 9 mart şemsî takvimin yılbaşıdır. Bayram olarak kutlanır. Yılbaşında beratlar yenilenir. Beyitte taht, cülus, hurşîd, işret, rindân kelimeleriyle Cemşîd anlatılmak istenmiştir, îran Pişdâdiyân banedâıunın dördüncü şahı olan Cemşîd, Nevrûz bayramım ilan etmiş ve şarabı bulmuştur. Asimda îslâmiyette haram olan şaraba berat verilmez. Burada Cemşîd'in îslâmiyetten çok Önce yaşadığı d.üşünüimelidir. Beyitte bulutsuz bir havada güneşin parıldadığı söylenmiş. Aynca billur sürâhideki saf şarabın da kederi, üzüntüyü dağıttığı anlatılıyor. Keder sözü asıl anlamıyla bulanıldık demektir. . Külhan, hamam ve fırında ateş yakılan yerdir. Çok sıcak yer anlamında kullamlır. Minnet edilecek^ b^enüecek bir yer değildir. Şair, bütün çabalarının dünya ile iÜşiMyi ke­ sip, kiimseiTİn istemediği sakm bir köşede ve kimseye min­ net etmeden yaşamak olduğunu söylemek istemiş. Ayrıca, dünyadald kavga cehenneme gitmek içindir anlamı da çıkıyoi'. Beyitte büyük mutasavvıflardan Külhânî-i Lâyhâr'a da telmih vardır; Lâyhâr, hamam külhanmda yatıp kalkar, kimseye minnet etmeden atılmış üzüm posalarmı yiyerek yaşarmış. Haîdm Senâyî'nin mürşidi olmuştur. Yas tutulan evde düğün, eğlence olmaz. Yas tutana yakın komşular bile saygı gösterip düğünlerini eğlencelerini er­

95.

96.

97.

98.

telerler. Âşığın gönlü her zaman keder ve yasf içindedir. Be­ yitte mâtem-gede ve şîven 'kelimeleriyle Ya’kub Peygam­ berin, oğlu Yûsuf'un kaybolmasından sonra ağlayıp yas tut­ tuğu Beytü’l-hazen ve Külbe-i ahzan denilen evine telmih yapılmıştır. Kur’ân’ın X II. Yûsuf suresi ahsenU'l-kasâs, hikâyelerin en güzelidir. Kardeşlerinin 'kıskançlığı sonucunda kaybolan kü­ çük oğlu Yûsuf için Beytü’l-hazen'ine kapanıp ağlamaktan gözleri kör olan Ya'kub Peygamberin gözleri, yıllar sonra oğlunun Mısır’d an gönderdiği gömleği sürülünce açılmış, yaslı baba aydınlığa ıkavuşmuştur. Hz. Ya’kub Yûsuf'ım gömleği Mısn-'dan yola çıkar çîkmaz kokusunu duymuş ve gömleği umutla beklemiştir. Beyitte şair acı içinde ve ka­ ranlıktadır. Aydınlığa kavuşmak içirt ne isteği ne de bdı umudu kalmıştır, Nalların atların ayaklarına ters çakılması düşmanı oyala­ mak. şaşırtmak için yapılan bir hiledir. Ser verip sır ver­ memek ağzı sıkı olmanın, vefalı ve sadık davranmanın işa­ retidir. İlahî sırları öğrenip sonra da açıklamak vefasızlık gibi görünüyor. Vefaları yüzünden can verenlerin bu hare­ ketleri ise ata ters nal çakmak gibi ters bir davranıştır. As­ lında İlahî sırları öğrenmek, gerçeğe varmak bir olgımluğun sonucudur. B ir gerçeği saklamak değil, göstermek ve ortaya koymak gerekir. Bu kötü değil iyi bir harekettir. Tann’ya yaklaşma, sevgisini kazanma dünyada hatasi2 , gü­ nahsız yaşamaya bağhdır. “Hoca” sözü, efendi, ağa, üstad, hoca ve tüccar anlamlarına gelir. Beyitte e f^ d i, hoca an­ lamı yanmda taccar anlamı da düşünülmüş. Kimse bir alış­ verişte kara, değersiz 'toprağı altınla satın almaz. Toprak sözü de ölüp toprak olma anlamım veriyor. Bu gazel son beytine kadar tasavvufun esası olan Tann te­ cellîsini' aniatmaktadır. Şair son beyitte Sebk-i Hin'^ üslûbımun özelliklerini söyleyerek şiirim övmüştür. Musâ Peygamberin asası Âdem’in cennetten çıkardığı sopadır. Cebrâil bımu Şu'ayb Peygambere vermiş, o da da­ madı Musâ'ya armağan etmiştir, Musâ’mn mucizesi siîıirdir. Peygamberliğini kamtlamak için firavunun önünde sopasım yere atmış, büyük bir yılan olan ve sihirbazlarm yaptıkları yılanları yutan sopayı Musâ eline ahnca yeniden asâ olmuştur. Yılan soğuk ve çirkin bir yaratıktır, ama bir

153

peygamberliğin ispatiamnasmda mucize olmuştur. Yılan in­ sanın nefsidir. însanm ruhu, cam, yemek, içmek gibi mad­ desiyle ilgili benJiğine nefis denir. Nefis yalnız insanda vardır, İldnci mısrada “biz ayaklar altında ezilen karmcayız” ■deruniş. Yılan büyük, zehirli, tehiikeU b ir hayvandır. Ka­ rınca ise küçücük, güçsüz, zararsızdır. Mûr ve ayak, altında ezilmek sözleriyle Hz. Süleyman'a telmih yapılmıştır^ Pey­ gamber bir gün insanlar, cinler, devler, valışî hastanlar ve kuşlardan kurulu ordusuyla savaşa giderken ıkarmcalar ül­ kesine uğramış. Karınca beyinin karıncalara "yuvalarınıza girin, Süleyman’ın askerleri sizi ayaklarımn altında çiğne­ mesin’' dediğini işitmiş. Gülerek atmdan inip karınca beyi ile konuşmuş ve ondan birçok öğütler almıştır. Beyitte, biz 'kainat içinde iküçiüc, güçsüz, ama nefis sahibi, nefsi ile savaşab.ilen Tann'nm mucizesi eşre fi mahlukat olan insanız, denmiş. 99. Akıl ayna karşısma geçmiş süsleniyor. Süslenmek beğe­ nilmek içindir. Akıl, herşeyl bilirim ve zorluğu çözerim sanarak kendini beğeniyor. Akim simgesi Eflâtun ve Aristo'dur. Aristo yüksek bir tepeye yerleştirdiği bir ay­ nayla düşman gemilerinin çok uzaktan görünmesini sağla­ mıştır. Aklın sonucu bilimdir. Mutasavvıflara göre akıl ve bilim ilalıî gerçe^ kavrayamaz. Tann'ya ancak aşkla ula­ şılabilir. Beyitte tasavvufun esası özetlenmiş: Vücûd-ı mutlak olan Tanrı aşk-ı zâtî ile, kendini görmek ve bilinmek için bir aynada akseder gibi tec^lî etmiştir. Dünyada herçey bir görüntüdür, varlığı yoktur. Tek varlık Tanrı'dır. "Biz aynada, yani dünya aynasında görünürüz ama akıl bdzi gö­ remez, ancak bizi aşk anlayıp kavrayabüir” ^ n m iş. 100. Güzelliğin tılsımı aşktır. Aşkı ancak Mecnım’un gözü gö­ rüp, anlar. Mecnun mecazî (beşerî) aşktan ilahı aşka yük­ selmiştir. Kays, Leyla’ya okulda sever, sam:a Mecnun olup çöllere düşer ve gerçek aşka ulaşır. Tasavvufta yanak vah­ dettir. Güzelliğin tılsımı olan aşk Leyla'mn yanağında gizr lenmiş. Bunu da ancak gönül sahibi olan, aşk yüzünden dünya ile ilişkilini kesen Mocnun'ım gözü görür, tnsanı Tann’ya ulaştııan yol aşk yoludur. Tasavvufî aşk, mecazî aşktan geçer.

154

101. Süveydâ, kalbin ortasında olduğu düşünülen siyah bir be­ nektir. inanışa göre kalbin içinde gönül, gönlün içinde de süveydâ bulunur. Bu siyah benek en üstün anlayış noktası­ dır. Tanrı ve onun tecellîsi olaa kainatı anlayan süveydâdır, Îlahî aşk burada tecellî eder. Süveydâda gizli olan delilik, yani aşik yarasıdır. Yara kalbili içinde gizli olunca ona merhemin etki etmeyeceği doğaldır. Çünkü merhem üstten sürülür. Ayrıca aşk yarası merhemle, ilaçla iyileştirilemez. Kaldı ki, elmas sert bir maddedir. Elmas zerresi ikanştınİTmş merhem yarayı büs­ bütün azdırır. 102. Hz. Musa, Şu'ayb Peygamberin yanmdan aynidıktan sonra yeni bir yurt ararken Tûr-ı Sina'da yoltmu kaybetti. Yol sontnak ve ateş almak için gördüğü bir ışığa doğru yürü­ dü. Işığın bir ağaçtan çıktığım, fakat ağacı yakmadığım gördü. Korkup kaçmaik isted i: "Ey Musa, ben âlemlerin tannsıymı, sen kutsal Tuva vadisindesin, çıkar ayakkabılan n ı" nidasını işitti. Musa “Tannm, bana yüzünü göster sana bakayım” dedi. Tann, Lenterânî “Sen beni göremez­ sin, şu karşıdaki dağa bak, eğer benim tecellîme dayanır­ sa sen de görürsün” dedi. Musa dağa baktı, dağm param­ parça olduğunu görünce düşüp bayıldı. Hz. Musa Tûr dağmda ve Şecer-i Tûr'da Tann'yı göro memiş, yalnızca konuşmuştur. Çünkü Hz. Musa maddeye ait, dünya işlerini düzeltmekle görevli bir peygamberdir. Tûr dağı ve ağaç da maddîdir. Halbuki ışık, nûr manevî­ dir. Yüz vahdettir. Beyitte Tann'mn yüz güzelliğinin parlakhğında gizli olduğu söylenmiş. Ama burada da görün­ müyor. Çünkü gizli olan zaten görünmez. Sonra atev, nûr içinde bir şey görünmez. 103. Tasavvufta âşıkla sevgili, dert ile deva aymdır. Sevda, aşkın ileri derecesidir. Kara sevda da denir; deliliğe yakın, melankolidir. Yani hastalıktır. Sevda, kara demektir. Nihânhâne-i sevdâ, sözü ile gönlün içindeki kara, süveydâ nok­ tası anlatıhnış. îlahî aşk, gönlün bw noktasında tecellî eder. Beyitte tasavvufta esas olan T?nn'nıtı tecellîsi anla­ tılmış : Biz cezbeye, cünuna götüren ilahî aşkız. Kara sev­ danın gizli evi olan gönlün süveydâ noktasıiKîa gizliyiz. Biz her âşığın gönlünde değil, ancak dünyayı unutmaya, deli divane olmaya hazır olanlarm gönlünde gizlenir, orada görü­ nürüz.

t55

Î04. Felek, hokkabaza benzetilmiş. Hokkabaz elindeki topu tür­ lü şekle sokar; gösterir sonra kaybeder. însan, feleğin elin­ de oyuncaktır. Felek insanı güldürür, ağlatır; hastalandı­ rır; iyileştirir; mutlu ya da mutsuz eder. Beyitte Tanrı te­ cellîsi anlatılmış: biz, her göze idraki, anlayışı derecesin­ de görünürüz. Her seyreden, bakan göz görmez; ancak ib­ ret gözüyle bakan göz bâzi görüp anlayabilir. 105. Mutasavvıflara göre üahî sevgili île buluşup birleşme Bezm-i ezel'de olmuştur. B ir de kıyamette olacaktır. Beyitteki ka­ deh, üahî aşk şarabımn kadehidir. 106. (102. açıklamaya bk.) Hz. Musa Tûr dağmda Tann’yı görmele istemiş ama görememiştir. Nâ’ilî bu olayı sanki Musa Peygamberin görmekten istignâ ettiği biçimde yonmıîayarak Tûr dağına, ilgisizlilc, umursamazlık dağı demiş. 107. Beyitteki karışıklık Gayb âleminin Ayn yah.ut Âlem-i şuhûd olarak görünmesi; Lâhût âleminin Nâsût âlemi, yani mad­ de âlemi şeklinde ortaya çıkması, bir başka deyişle kainatm ve insanm yaratılması anlanunda kuUamkmş. Şair, ben dünya yaratılmadan Tann'ya âşık idim, demiş. 108. Sevgilinin bakışı keskin, Öldürücü ok, kılıç, mızrak gibi aletlere benzetilir. Canm balcış okuna susaması, acıya üzün­ tüye dayanamayıp ölmek istemesidir. Yaranın kenarlan dudaklarıdır. Aslında “leb" kelimesi kenar anlammdfidır. Kafur merhemi, beyaz, kokulu bir ilaçtır ve yaralan iyileş­ tirmede eS'kiden çok kullanılırdı. T09. Can gözü, bâtın gözü, basiret, ibret gözü, idrâk demektir. B ir olaya, bir varlığa sebebini, sonucunu araştırarak, an­ layarak bakmaktır. Cemâl-i mutlak olan Tann'nm güzelli­ ği gözle görülmez, ancak gönülde duyulur, anlaşılır, iler zerrede akseden Tanrı güzelliği ancak can gözüyle görüle­ bilir. 110. Feyz, bereket, bolluk ve sudur. Aşk insan için feyzdir; in­ sanı olgunlaştırır, yüceltir. Kays, Leyla'yı okulda sevmiş, sonra çöllere düşüp Mecn,ım olmuştur. Acı çekerek olgun­ laşmış ve sonunda âşık ile mâşuğun bir olduğunu anlaya­ rak Leylâ’yı istememiştir. Becitte biz,,a^kın yardmııyla öyle yüceldik ki, istesek Kays’ı Mecnun olmadan Önce Leylâ'ya kavuştururduk, yani Kays'ın kaderini değiştirirdik, denmiş.

156

111. Bu beyitte de bir önceki beytin anlamı tekrarlanm ış; Biz istesek Yûsuf ve Züleyha’mn aşkını tersine çevirir, Yûsuf'utı eline Züleyha'nın eteğini veririz. Yani istesek peygamberi bile âşık eder, beşeri aşka düşürürüz. Kur’an’da ahsenü'lkasâs olan hikâyede Züleyha Yûsuf’a âşık olup kaçarken onu yakmamak isteyip eteğini yırtmıştır. Î.12. Biz dünya tımarhanesinde hayatın lıikmetlerini değerlen­ diren bir filozof ve hastahğa çare bulan bir doktor olarak, aşk derdini îsâ'yı yetiştirecek hoca yapanz. Hazret-i îsâ'nın mucizesi hastaları iyi etmek, ölüyü diriltmek, yani doktor­ luktu. Çarmıhta kılık değiştirmiş ve tecerrüd edip göğ^ yükselmiştir. Ama mirâcı tamamlayamamış ve dördüncü gökkubbesinde kalmıştır. Tecerrüd, yani fenâfiUah aşıkla olur. Beyitte biz, aşk derdiyle Hz. îsâ ’ya miracı tamamla­ tırız, denmiş. Îİ3, Rind, kaba sofu, ham sofu zahid karşıtı; kalender, hoşgö­ rülü, olgun, gönül sahibi, sarhoş; tasavvufta dünyadan elini, eteğini çekmiş, Tann'ya aşkla ulaşmak isteyen in­ san anlamında kullambr. îçld, îslâmiyette haramdır. Ha­ ram malın zekatı verilmez. Nâ'ilî beyitte şarabın zekatıma, verildiği, yani haram olmadığı bir yer aranz, demiş. Bu be­ yitte şarabın ilahî aşk anlamında kullanıldığı açıktır, 114, Hakîm. Senâ’î, sarayda yaşayıp kasideler yazarken Küîhânî-i Lâyhâr ile tanıştıktan sonra rahat hayatmı bırakıp onun müridi olmuş ve dervişlik yolunu seçip yalmayak do­ laşmaya başlamıştır. Akrabalannın zorla giydirdikleri ayak­ kabıları "bunlar Hak yolunda beni engelliyor" diye çıkarıp atmıştır. Senâ’î ile aynı ayakkabıyı giymek onun gibi yalın­ ayak dolaşıp derviş olmak ve dünya ile ilişkiyi kesmek de­ mektir. Î15. Hallâc-ı Mansûr “ene'l-hakk: Ben Tanrı'yım’' dediği için öldürülen büjöik mutasavvıftır. Mansûr'un vücudu parça­ lanıp darağacına asılırken çevredeki kalabalığın tekbir ge­ tirip Allahu ekber diye bağınşlan göklere jTİkselmiştir. Pây-ı dâr sÖzü aynı zamanda pây-dâr; sürekli, hep var olan, bakî, Tanrı anlamına gelir. Mansûr da darağacında canım verip Tann’ya ulaşmıştır. 136- Mısır ve Kandehâr, şekerkamışı yetişen ve şeker üreten ülkelerdir. Edebiyatta hep şekerle ilgili olarak kullanıl­ mışlardır.

157

117. Ramazan ayırım bittiği ve bayramın geldiği eskiden yeni aym ince bir hilal biçiminde doğuşuyla anlaşılırdı. Şair, bayram ayım gbretnedik, Camşîd’in İcadehini içemedik der'ken, ömrümüz geçti, sevgiliye kavuşup bir bayram edeme­ dik, bir 'kadeh içip mutlu olamadık, demek istiyor. Gazelin somma kadar böyle yakmmalar ve hayal ikiîikkğı sürüp diyor. Şair bütün gazelde Ömrümüzü boşıma harcadık de­ mek istemiş. 118. Beyitte sazlı sözlü, içkili bir toplantı anlatılmış. Bu tür toplantılarda kadehin elden ele dolaşması, ya da sakinin •kadehi dolaştırması ıısuldendir. Kadehin sakinin elinde devrini tamamlaması artık şarap içilmemesi demektir. Gü­ neş bile bu toplantılarda ut yerine .kullanılmış. Ama biz ne bımu göi'dük ne de bımun zevkini tattık, sözleriyle şairin yaikınmalan sürüyor. 119. Nâhid, daha çok Zühre adıyla kullanılan Venüs yıldızıdır. Türkçesi çobanyüdızı, kervankırandır. Güneş sultanımn çal­ gıcısı ve oyımcusudur. 120. Gülgun, Husrev-i Pervîz'in atımn adıdır, Husrev'in bir baş­ ka tamnmış atı ise Şebdîz'dir. Gülgûn kelimesiyle bu an­ lamda ikinci beyitle ilişki kurulmuştur. 121. Ruhül-loıds, Cebrâil'dir, Dört büyük melekten biri olan Ceb­ rail aleyhisselâm Kur'an’m XV I. Nahi sûresinde bu adla anılmıştır. Tümüyle tasavvufî olan bu gazelde bülbülün âşık olduğu ve istediği güzellîık gülü Tann'mıı güzelliği, Cemâl-i mutlaıktır. 122. Hakister, biUbül anlamına da gelir. Beyitte bülbül gibi sa­ bırsız olup inlemesen anlamı çıkıyor, 123. Bâd-âver ve Bâd-âverde Husrev-i Pervîz'in seki:z ünlü hâzi­ nesinden biridir. Bizans imparatorunun Husrev’in îstanbul’u kuşatmasmdan kaçınnak için yüîclediği bir gemi do­ lusu hazine, ters bir rüzgârla hiç beklemediği b ir anda Husrev’in eline geçmiştir. Kolayca elde edilen şeye "hava­ dan gelme, rüzgârm getirdiği” anlammda Bâdâver denir. 124. îran ’ın Keyâniyân şah ailesinden Keykûbâd (Dârâ)’in oğlu olan Kâvus söylentiye göre Babil kulesini yaptırmıştır. Baş­ ka söylentilerde de torunu Keyhusrev, Babil kulesini Ör­ nek olarak kendisine bir mezar hazırlatmıştır. Beyitte sözü edilen Kâvûs’ım mezarmın Babil ^kulesi veya Keyhusrev’in ona benzeterek yaptırdığı mezar olduğu düşünülebilir.

Î58

125. Be 5di; jcusûr .feelimesiiiin iJâ anlamı üzerine kurulmuştur. Kusûr, eksik, ayıp, günah, suç, sakatlık anlamına geldiği gibi aynı zamanda Jcasr kelimesinin çoğuludur. İkinci misrada bu dünyada günah işlemeyelim denilmiş, 126. İlclîm, ülke, diyar, bir yerin hava durumu ve dünyada in­ sanların yaşadığı dörtte bir kısmı anlammdadır. Eski coğ­ rafyacılar dünyamn bilinen kısmını ekvatordan kuzey kut­ buna .kadar yedi bölüme ayırmışlardı. Yedi iklim', bütün dünya demektir. Dünyaya yedi iklim, dört cihet denir. 127. Bağdad çok eski, tanınmış, bir zamanlar Hârûn Reşîd dev­ rinde çok gelişmiş büyük bir şehirdir. Yüzyıllar boyu öze­ nilen, Örnek gösterilen en büyük, en bakımlı şehir anlam­ larında kullamlmıştır. Bağdad, Moğol askerinin başındaki Hulâgû tarafından yakılıp yıkılmıştır. 128. Sevgilinin dudağı âşıkları canlandırması ve söze can ver­ mesi bakımmdan âb-ı hayata benzetilir. Hızır ve Mesîh, âb*ı hayat ve can vermekle ilgilidirler. Yine de sevgilinin dudağı için canlarını veriyorlar. Hızır ve îlyas, İskender’le birlikte âb-ı hayatı aramışlar, ilk ikisi suyu bıilup içerek ölümsüzlüğe kavuşmuş, İskender ise âb-ı hayatı âçememiştir. Bu yüzden bir içim suya hasret rûh-ı İskender denilmiş. 129. Dokuz bahçe, dokuz gökkubbesidir. Güneş gökkubbelerini aydınlatır. Onların süsüdür. Güneş dördüncü kubbededir. Hz. İsâ, dördüncü göğe kadar yükselmiştir. Babasız doğ­ duğu için kendi kendine doğup yetişmiştir. Şiirde döi'düncü gök, yaban gülü, güneş, tecerrüd geçtiği zaman her za­ man Hz. İsâ söylenmek istenir. Yaban gülü beyaz, sevgili­ nin yanağı kırmızıdır. 130. Eski şiü'in güzellik anlayışmda bel ve ağız ince ve küçük­ tür. Ağız hokka, mim, nokta, zerre, sıfıra benzetilir; hayal, sır, nükte, hiçtir ve görünmez. Kılın ucu ne kadar küçük de olsa yine vardır. Sevgüinin kızıp kaşlarını çatması ağzı­ nın büyük gösterilmesinden. Î31. İstihâre, dua edip bir niyet tutarak istenilen rüyayı gör­ mek üzere uykuya yatmaktır. Nâ'ilî, sevgilisine hiç olmaz­ sa rüyasında kavuşmak istemiş, ama bunun rüyada bile olacağına inanamıyor. 132. Divan şiirinde çok kullanılan bir mazmun, âşıkların gönül­ lerinin sevgilinin saçma tutulmaları ve orada asılıp kalma-

'.59

landır. Saç, bu yüzden tuzağa, 'kemende, düğüme benzetil­ miştir. 133. Ok, çelikten ve peykân d -^ len uç ile buna sıkıca sotaüaü tahta ıkısım olmak üzere iki parçadır. Arkasında doğru gitmesini sağlayan bir de kanadı vardır. Tahta kısmı çe­ kince peykândan ayrılır. Î34, Beyitteki kin kılıcı gözden çıkan keskin yanbakış, pusuya yatmış iki asker safı da sıra sıra dizilmiş ok ve mızrağn benzetilen Icirpiklerdir. 135. Dudaiklar üzerindeki tüylere kaşlarla birlikte çâr-ebrû de­ nir. İki cihan ve ömr-i dû-bâr da dört eder. 136. Renk, aynı zamanda düzen, hile demektir. Beyitte, cadılann hep aynı siyah renge girmeleri ve cadılann hile, düzep j^apmaları gibi iki anlam vardır. 137. Şahnâme-hân, toplantılarda hükümdarlarm hayatlarını, savaşlanıiî, hilcâye edip anlatanlara denir. Gönül, dudağm ta­ dım, bakışın şiddetini, sakin toplantılar ve gürültülü sa^’aşIar halinde anıyor, Şehnâmehânlar da bu tür hikâyeler anlatırlar. 13S. Beyitte hem sevgilinin yanağınm mumdan parlak olduğu., hem mumun dibinin karanlık olduğu, hem de pervâneniıı mumun aşkından yamp kül olduğu ve mumun bundan ha­ beri olmadığı söylenmiş. 139. Elin yaka ve etekte olması, âşığın gömleğini yakadan eteğe kadar yırtıp parçalaması anlamındadır. Gömleğin yakadan eteğe kadar yırtılması aşk ve ıstırabm işaretidir.

İ 60

N A İL İ 17. yü2yılda yaşayan Nâ'ilî,İstanbulludur. Asıl adı Mus­ tafa'dır. Babası Maden Kalemi kâtiplerinden Pm Halife'dir. Bu yüzden kaynaklarda Pîruâde Mustafa Çelebi olarak geçer. Do­ ğum yılı belli olmamakla birlikte, kasidelerinin incelenmesin­ den 1608-1611 yılları arasmda doğmuş olduğu anlaşüıyor. Ne derece bir öğrenim gördüğü belli değildir. Yine şiirlerine bakıl­ dığında iyi yetişmiş, ileri derecede bir bilgi, kültür ve olgunluk sahibi olduğu anlaşılmaktadır. Efendi değil de Çelebi diye anıl­ ması medrese bitirmediğini göstermektedir. Arapça ve Farsça bilmektedir. Baba medeği olan Maden Kalemi'ne memur ola­ rak girmiş, bütün hayatım geçirdiği bu kalem, şairin yetişme­ sinde etkili olmuştur. Devletin ileri gelenlerine kasideler sun­ muş, onlardan yardım beklemiştir. Bu yardımlar geçici olmuş, Sadrazam Fâzıl Ahmet Paşa tarafından İstanbul'dan uzaklaştırıİmıştu*. Nâ’ilî 55-60 yaşlarında İstanbul'da ölmüştür. Nâ’ilî'nin tek eseri Divânıdır. Nâ’ilî'den söz eden bütün kaynaklar, onun şiirde yeni bir çığu* açtığı, daha önce görül­ meyen bir üslûp getirdiği görüşündedirler. Sebk-i Hindi (Hind Üslûbu) üslûbunun Türk şiirinde en büyük temsilcisi Nâ’ilTdir. Şiirlerinin konusu insanm iç dünya­ sıdır. Mübalağa (abartma) ve aşkın tasavvufî anlamda ele almı­ şı, onun şiirlerinin başlıca özellikleridir. N â'ilf nin dili süslü ve ağdalıdır.