LOJİSTİK YÖNETİMİ DERS NOTLARI İÇİNDEKİLER Lojistik Yönetimi Temel Kavramlar Depo Yönetimi Kargo Yükleme Problemleri Ulaştırma Modelleri
LOJİSTİK YÖNETİMİ DERSİN AMACI Lojistik planlama ve kontrol süreçlerini tanımlamak ve etkin bir lojistik planlama için gerekli matematiksel modelleme tekniklerinin kullanılabilirliğini sağlamak.
personel ulaştırması ile ilgili dalıdır" diğeri ise "bir operasyonun detaylarının ele alınmasıdır" şeklindedir. Ana Britaniccaʼda yapılan tanım diğerlerinden biraz daha farklıdır, "iş dünyasında malzemelerin ve bazen insanların organize hareketleri. Bu terim önceleri askeri bir terimken sonraları aşamalı olarak yayılarak iş dünyasındaki eylemleri de kapsamıştır” Cambridge sözlüğünde lojistiğin tanımı "bir organizasyonun başarılı ve etkili olabilmesi için karmaşık bir eylemin dikkatli organizasyonu" olarak verilmiştir.
DERSİN KAZANIMLARI •Lojistik, •Tedarik Zinciri Yönetimi, •Matematiksel Modelleme hakkında bilgi sahibi olunacak, lojistik işletmelerin sevk ve idaresi yetkinliğine erişilecek DERSİN İÇERİĞİ • Lojistik Yönetimi Temel Kavramlar • Depo Yönetimi • Kargo Yükleme Problemleri • Ulaştırma Modelleri • Stok Modelleri GİRİŞ Bütün işletmeler materyallerin bir yerlerden başka yerlere taşınmasına sebep olurlar. Üreticiler, tedarikçilerden aldıkları hammaddeleri ürüne dönüştürerek müşteriye sunarlar; perakendeciler, toptancılardan aldıkları malları müşterilere sunarlar; bir televizyon haber servisi, dünyanın dört bir yanından derlediği haberleri izleyicilerine sunar. Bütün bu işlemlerin gerçekleştirilmesi Lojistik kavramının sorumluluğundadır. Lojistiğin farklı kesimler tarafından yapılmış farklı tanımları vardır. Bu lojistiğin çok geniş bir alanda uygulamaya konu olması dolaysıyla farklı alanların kendi bakış açıları ile tanımlamaları söz konusudur. LOJİSTİK Türk Dil Kurumu tarafından hazırlanan Türkçe sözlüğün gözden geçirilmiş altıncı baskısında lojistik; "savaşta ya da askeri bir yürüyüşte yol, haberleşme, sağlık, ikmal gibi hizmetleri sağlayan strateji bölümü; logistik (mantık)" olarak tanımlanmıştır. Aynı kurum tarafından 10 yıl sonra hazırlanan aynı Türkçe sözlüğün internetten de erişilebilen elektronik versiyonunda; lojistik "geri hizmet; geri hizmetle ilgili" şeklinde ifade edilmiştir. Oxford Üniversitesinin hazırladığı Oxford Advanced Learner's Dictionary of Current English isimli sözlükte lojistik, logic kelimesinden türemiş bir kelime olarak değerlendirilmiştir. Logic kelimesinin anlamının bütünlenmesi maksadıyla bu kelimenin açıklamaları içinde lojistiğin anlamı; "ikmal, dağıtım, personel ve malzemenin değiştirilmesi mesela silahlı kuvvetler için" olarak verilmiştir. Çok yaygın kullanılan bir diğer sözlük olan Webster sözlüğünde lojistik için iki tanım bulunmaktadır. Bunlardan biri "askeri bilimin satın alma, tedarik, bakım ve askeri malzeme, tesis ve Hazırlayanlar: Sadık Ali Eren - Ömer Ertaş
2
SOLE (Society of Logistics Engineers - Lojistik Mühendisleri Birliği) tarafından yapılan tanım: “Lojistik; ürünlerin ömrü boyunca, verimli kaynak kullanımını sağlamak amacıyla, lojistik elemanlara gerekli ilginin sürekli gösterilmesi sonucu, herhangi bir anda gerekli müdahaleleri yaparak daha etkin kaynak harcaması yapılmasıdır.” (www.sole.org) CLM (Council of Logistics Management- Lojistik Yönetimi Konsülü) tarafından yapılan tanım: “Lojistik; hammaddelerin, üretilmekte olan maddelerin ve bitmiş ürünlerin ve bunlarla ilgili bilgilerin ilk noktadan kullanım noktasına kadar, müşteri isteklerine uyması hedeflenerek, akış ve stoklanmasının, maliyet unsuru göz önünde bulundurularak planlanması ve uygulanmasının sağlanmasıdır.” (www.clm1.org) Kısaca tanımlarsak, Lojistik; tedarikçilerden sağlanan materyallerin organizasyona, organizasyon içerisinde işlem birimlerine ve bitmiş ürünlerin müşteriye akışından sorumlu fonksiyondur. LOJİSTİK SİSTEM Lojistiğe sistem olarak yaklaşıldığında; lojistik faaliyetler olarak değerlendirilen operasyonlardan en az üçünün sevk ve idare edildiği sistemleri "lojistik", bu şekilde en az üç operasyonu yöneten veya kontrol edenleri ise "lojistikçi" olarak adlandırmak daha doğru olacaktır. Bu yaklaşımla sadece ulaştırma faaliyetlerinden sorumlu olanlara "nakliyeci", sadece depolama yapanlara "ambarcı" ve sadece satın alma işleminden sorumlu olanlara "tedarikçi" gibi sıfatlar verilmesi gerekirken ancak bu üç faaliyetin aynı çatı altında yürütülmesi halinde bir lojistik operasyondan söz etmek mümkündür.
LOJİSTİK YÖNETİMİ LOJİSTİK İŞLETMESİ Kara, hava, deniz, demiryolu, nehiryolu, boru hattı veya kombine taşımacılık gibi bütün taşıma türlerinde, sevkıyat, dağıtım, depolama, gümrükleme ve sigorta hizmetlerini gerçekleştiren aktif bir işletme ağına sahip olan ve anahtar teslim lojistik hizmeti veren organizatör bir kuruluştur. Lojistik İşletmesi Faaliyet Alanları •Uluslararası ve dahili taşımacılık •İhracat-ithalat işlemleri ve gümrükleme •Taşıma türünün belirlenmesi ( kara / deniz / hava / demiryolu/ nehiryolu / boru hattı/ kombine) •Taşıma yönetimi ve taşıyıcı seçimi •Taşıma sözleşmesi ve kapsamının belirlenmesi •Taşıma belgelerinin hazırlanması •Uluslararası yasal mevzuat ve uygulamalar hakkında danışmanlık hizmeti •Dağıtım •Depolama ve antrepo hizmetleri •Elleçleme •Sigortalama •Ambalajlama, barkod ve etiketleme •Operasyon ve sevk yönetimi •Lojistik maliyet planlaması •Tersine lojistik faaliyetleri (iade ürünler, tamir, vs.) •Fabrika içi destek, montaj hattı vs. süreçler •Stok yönetimi •Hizmet pazarlaması •Müşteri ilişkileri yönetimi •Raporlama •Talep yönetimi •Lojistik performans değerlendirme •Banka işlemleri ve mal bedeli tahsilat, vb. •Vergi mevzuat ve işlemleri •Bilişim teknolojilerini kullanarak tüm üniteler arasında koordinasyon ve iletişimin sağlanması. Materyal-Tedarik Zinciri Materyal: Ürün ürütmek üzere taşınan her şey. Somut ( hammadde) ya da soyut (bilgi) olabilir. Te d a r i k z i n c i r i : m a t e r y a l l e r i n b a ş l a n g ı ç tedarikçisinden son müşteriye kadar ulaşmasını sağlayan bir seri aktivite ve organizasyonların bütünü Talep-Tedarik Çevrimi Mü!teriler
Ürün tedariki
Ürün talebi
Di#er girdiler
Hazırlayanlar: Sadık Ali Eren - Ömer Ertaş
Dı! Tedarikçi
Organizasyon içerisinde i!lemler
"ç Mü!teri
"ç Tedarikçi
Gelen Lojistik
Dı! Mü!teri
Giden Lojistik
Materyal Yönetimi
Lojistik
Tedarik Zinciri Aktiviteleri Ba!langıç tedarikçi
Üçüncü sıra tedarikçi
"kinci sıra Birinci tedarikçi sıra tedarikçi
Birinci sıra mü!teri
"kinci sıra Üçüncü mü!teri sıra mü!teri
Organizasyon
…
Son mü!teri
…
Tedarik Zincirlerinin Faydaları • Tedarik zincirlerinin birçok faydası vardır. Bunlar aşağıdaki gibi özetlenebilir. • Üreticiler, müşteri yerleşim yerlerine göre en iyi yerleşim yerlerinde işlemlerini gerçekleştirebilirler. • Üreticiler üretimle ilgili işlemlere daha çok odaklanabilirler. • Üreticiler yüksek miktarda bitmiş ürün stoğu tutmak zorunda kalmazlar. • Toptancılar yüksek miktarda sipariş verdiklerinden fiyat indirimleri elde edebilirler. • Toptancılar, birçok tedarikçiden mal alarak perakendecilere seçme imkânı sağlarlar. • Toptancılar perakendecilere yakındırlar ve siparişler kısa zamanlarda teslim edilir. • Perakendeciler az stok bulundururlar, çünkü toptancıdan makul sürede temin edebilmektedir. • Organizasyonlar belirli tip işlemlerde uzmanlıklarını geliştirebilirler Tedarik Zinciri Yönetiminin Bileşenleri Bile!en
Yakla!ım
Mü#teriler
Mü#terilerin Ne !stediklerinin Belirlenmesi.
Tahminleme
Talebin Miktar Ve Zamanlamasının Tahmini.
Tasarım
“Mü#teri !stekleri, Üretim, ... Zaman” Uyumlandırılması.
Süreçler
Kalitenin Kontrolü, !# Programlama.
Envanter
Talep Ve Envanter Maliyetlerinin Uyumlandırılması.
Satınalma
Tedarikçilerin Ve Destek Faaliyetlerin De"erlendirilmesi.
Tedarikçiler
"!lemler
Di#er çıktılar
Lojistiğin Rolü
3
Yerle#im
Tesislerin (Fabrika, Depo, Da"ıtım Merkezi) Yerle#imi.
Lojistik
Malzemelerin En !yi Hareketi Ve Depolanması !çin Karar
LOJİSTİK YÖNETİMİ Lojistik Aktiviteleri Lojistik; materyallerin tedarik zinciri boyunca taşınması ve depolanmasından sorumludur. Bunu gerçekleştirebilmek için bir takım aktiviteleri yerine getirmesi gerekir. Bu aktiviteler aşağıdaki gibi sıralanabilir. •Satınalma •İçe doğru taşıma •Teslimat •Depolama •Stok kontrol •Sipariş yönetimi •Materyal yönetimi •Dışa doğru taşıma •Fiziksel dağılım yönetimi •Geri dönüşüm, iade ve hurda yönetimi •Yerleşim •İletişim İçinde bulunulan şartlara bağlı olarak birçok başka aktivite de lojistik aktivitesi olarak değerlendirilebilir. Örneğin satış tahminleri, üretim çizelgeleme, müşteri ilişkileri yönetimi, vb. Lojistiğin Amacı Lojistik bir tedarik zinciri boyunca materyallerin akışından sorumludur. Bu fonksiyon aynı zamanda tedarik zinciri yönetimi olarak da adlandırılmaktadır. Bazı insanlar lojistiğin sadece bir işletme içerisindeki taşıma işlemleri ile ilgilendiğini, tedarik zinciri yönetiminin ise ilişkili olunan bütün işletmeler arasındaki taşımayı kapsadığını söyleseler de, bu pratikten ziyade kavramsal bir tartışmadır. Aslında iki terimde yaklaşık olarak aynı fonksiyonu çağrıştırmaktadır. Bu görüş Lojistik ve Taşıma Enstitüsü (ILT – İngiltereʼdeki ana kurum) tarafından desteklenmektedir. Aşağıdaki iki tanım ILT tarafından yapılan tanımlardır. Lojistik: kaynakların zaman ayarlı olarak konumlandırılması ya da toplam tedarik zincirin stratejik olarak yönetimi Tedarik Zinciri: Müşteri tatminini sağlama amacına yönelik planlanan bir dizi faaliyetler Genel olarak söylemek gerektiğinde; lojistiğin amacı yüksek müşteri memnuniyetini sağlamaktır. Bunu da yüksek kalitede servisi düşük ya da kabul edilebilir bir fiyattan sunarak sağlayabilir. Bu denge müşteri algı değeri olarak adlandırılabilir. Lojistik bir ürünün istenilen zamanda istenilen yerde olmasını sağlayarak ona değer katar. Bu değer katma işlemi yer faydası ve zaman faydası olarak bilinir. Dolaysıyla lojistiğin amacı en yüksek müşteri faydasını yada müşteri algı değerini sağlamaktır. Lojistiğin amacı; istenilen materyalin, Hazırlayanlar: Sadık Ali Eren - Ömer Ertaş
4
istenilen yerde, istenilen zamanda, beklenen kalite ve fiyat düzeyinde ve istenilen kaynaklar yardımı ile elde edilmesidir. Bu tanım doğru olmakla birlikte yoruma açıktır. İnsanların “istenilen” kelimesine yükleyecekleri anlamlar yoruma açıktır. Farklı şartlar altında, lojistik tamamen farklı performans ölçütleri ile değerlendirilir. Örneğin bir mektup postalayacağınız zaman, bazen hızlı gitmesini bazen ucuz gitmesini, bazen güvenli gitmesini, bazen de belli çok özel bir zamanda ulaşmasını isteyebilirsiniz. Dolaysıyla yöneticiler lojistiği bütün bu değişik çeşitli istekleri karşılayabilecek yeterli esneklikte tasarlamalıdırlar. Lojistiğin Finansal Performansa Etkisi Lojistik işletmelerin finansal performansı üzerinde de önemli bir etkiye sahiptir. Bunu görebilmek için öncelikle Varlıkların Getirisi (VG) kavramını tekrar hatırlayalım. VG, karın toplam varlığa oranı olarak bilinir. Bu ölçüt mevcut kaynakların nasıl etkin kullanıldığının bir göstergesidir ve yüksek değeri iyi işletme performansını işaret eder. Varlıklar mevcut (nakit, stok vb.) ve sabit (tesis, ekipman vb.) olmak ü z e r e t a n ı m l a n ı r l a r. M a t e r y a l a k ı ş ı n ı n hızlandırılması stok miktarını azaltır. Bu da daha düşük mevcut varlığa sebep olur. Buna ilaveten sabit varlıkların da azalmasına sebep olur ve böylece karın artmasını sağlar. Lojistiğin VG üzerindeki etkisi Stoklar
Mevcut Varlıklar
Tesis Ekipman
Sabit Varlıklar
Mü!teri tatmini
Satı!lar
"!lem maliyeti
Kar marjı
Ürün Özellikleri
Fiyat
Varlıklar
Varlıkların Getirisi
Kar
Mevcut varlıklar: etkin bir lojistik daha düşük stok seviyesinden dolayı mevcut varlıkları azaltacaktır. Stoğa yapılan yatırımın azalmasından dolayı diğer faaliyetlere ayrılacak nakit miktarı artar ve böylece borçlanma ihtiyacı azalır. •Sabit varlıklar: tesis, ekipman vb. kapsar. Lojistik bu varlıkları yoğun kullanır. •Satışlar: Lojistik sayesinde daha cazip ya da daha kolay bulunabilir ürünler yaparak satışların artması ve daha yüksek pazar payının elde edilmesi mümkündür. •Kar payı: Etkin bir lojistik daha düşük işlem maliyetine sebep olacağından daha yüksek kar payı oluşur. •Fiyat: Lojistik ürünlerin algılanan değerini yükseltebilir. Bir ürünün daha kolay ulaşılabilir olması teslim zamanlarının az
LOJİSTİK YÖNETİMİ olması ürünü daha cazip kılar. Bu da müşterinin ürüne ödemeye düşündüğü değerin artmasını sağlar. Lojistiğin Gelişimi Nakliye ve lojistik üzerine çalışmalar yeni değildir. Örneğin 1850ʼlerde bir ekonomist olan Yale Üniversitesi rektörü Henry Adams, nakliye ekonomisi isimli bir ders açılmasını önermiştir. 1850ʼde Londraʼda Demiryolu Ekonomisi isimli bir kitap yayımlanmıştır. Ancak lojistik konusunun şirket üst yönetimleri tarafından ilgi görmesi 1950-60 yılları arasında olmuştur. Modern lojistik yönetiminin doğuşu 1960ʼlarda Peter Drucker tarafından sağlanmıştır. Druckerʼın lojistik ile ilgili söylediği şu söz çok manidardır: “Bizim dağıtım konusunda bildiğimiz Napolyonʼun Afrika hakkında bildiğinden daha azdır. Orada olduğunu ve büyük olduğunu biliyoruz, ama işte hepsi bu kadar.” Belirgin önemine karşın lojistik yönetimi gereken ilgiyi henüz görmüş değildir. İşletmeler genellikle çabalarını üretime yoğunlaştırırlar, maalesef malzemenin ya da ürünün taşınması ile fazla ilgilenmezler. Ancak birçok faktör işletmeleri tedarik zincirlerini daha etkin yönetmeye cesaretlendirmekte ya da zorlamaktadır. Bunlardan bazıları aşağıdaki gibi özetlenebilir: •Müşteriler daha bilgilidir ve daha düşük fiyat, daha iyi servis ve daha yüksek kalite istemektedir. • Artan rekabet kızışmaktadır. İşletmeler bu yarışta ayakta kalabilmek için her türlü fırsatı değerlendirmelidirler. •Tedarik zincirlerinde değişim gücü vardır. Örneğin, Wal-Mart, Tesco, Toys-R-Us ve McDonaldʼs gibi çok büyük perakendeciler tedarikçilerinden kendilerine özgü lojistik hizmeti vermelerini istemektedirler. •Perakende sektöründe, 24 saat açık hizmet, çevrimiçi satış, ev teslimatı, ya da telefondan satış gibi değişimler yaşanmaktadır. •Serbest bölge gibi alanların mevcudiyeti uluslararası ticareti gittikçe artırmaktadır. •İletişimdeki gelişmeler; EDI (electronic data interchange), EFT (electronic fund transfer), e-ticaret vb. uygulamaların artmasını sağlamıştır. •Birçok işletme ikincil işlerini dış kaynak kullanımı (outsourcing) yöntemi ile karşılamaya başlamış ve kendi öz işlemlerine yoğunlaşmıştır. Lojistik üçüncü taraflar için iyi bir işlem alanıdır. •Yöneticiler tedarik zinciri yönetiminin stratejik değerini anlamaya başlamışlardır.
Hazırlayanlar: Sadık Ali Eren - Ömer Ertaş
5
Lojistik Yönetiminde Mevcut Eğilimler Gelişen teknoloji ve artan müşteri tatmini çabaları gibi bir çok faktör lojistik yönetiminde bazı eğilimleri öne çıkarmaktadır. Bunlardan bazıları: • Küreselleşme • Tedarikçi sayısının azaltılması • Belli bir alanda yoğunlaşma • Dış hizmet alımı • Erteleme • Üreticiden tüketiciye servis • Direkt teslimat • Diğer stok azaltma yöntemleri • Çevresel yaşam kalitesine özen gösterme Lojistik Aktivitelerinin Özeti Dahili Ta"ıma
Depolama Stok Kontrol
Ayrı"tırma Birle"tirme
Alı"
Tedarikçiler
Fiziksel Da#ıtım Harici Ta"ıma Geri Dönü"ler
!"lemler
Mü"teriler
Lojistik Stratejileri Birçok firma birden fazla lojistik strateji izlemesine rağmen, lojistik stratejileri aşağıdaki beş şekilde özetlenebilir: • Saldırganlar: Yerel pazara hizmet etmek üzere üretim tesisleri kuran ve bunları kendi bölgelerinden getirdikleri malzemeler ile yürütenler (örneğin, 1970ʼlerde Sony ve Nissan) • Göçmenler: Malzeme tedarikini birçok ülkeden temin edip bitmiş ürünü birçok ülkeye satanlar (örneğin, günümüzde Avrupaʼdaki Sony) • Koloniciler: Küresel anlamda çok düşük lojistik ihtiyacına sahip yüksek oranda yerelleşmiş düşük üretim ihtiyacına sahip şirketler (örneğin CocaCola) • Dışarıdan Ulaşanlar: Bir tek yerel merkezden üretim yapan ancak malzeme teminini dünyanın her yerinden sağlayan şirketler (örneğin, Gray Computers USA) • Baronlar: Küresel pazarda satış yapan şirketler (örneğin, Mercedes-Benz)
LOJİSTİK YÖNETİMİ TAŞIMA Taşıma dar anlamda bir nesnenin (eşya, ürün, yük, veya mal) bir yerden bir başka yere nakli demektir. Geniş anlamda taşımacılık, müşteri ihtiyaçlarının giderilmesi amacıyla üretilen malların ihtiyaç duyulan bölge ve merkezlere zamanında ulaştırılmasıdır. Bu yönüyle taşımacılık, ulaştırma sürecinin yanında yükün taşınması için gerekli evrakların ( yük, araç, sürücü, gümrük, vb. ) hazırlanmasından müşteri deposuna teslimine kadar, çeşitli hizmetleri de içeren daha kapsamlı ve karmaşık bir sektör haline gelmiştir.
PAZARLAMA ÇEVRESİ • Makro Çevre: Pazar ve rekabet yapısı ekonomik, politik, doğal, teknolojik, sosyo-kültürel, demografik çevreler. • Mikro Çevre: İşletme kaynakları ve özellikleri, pazarlama taktik ve Stratejileri LOJİSTİK ÇEVRESİ • Taşıyıcılar, taşıma operatörleri • Acentalar • Depo ve antrepo işletmecileri • Sigorta şirketleri • Gümrük müşavirleri vb. LOJİSTİK HİZMET SAĞLAYICI İŞLEVLERİ
Temel Taşıma Türleri •Demiryolu •Karayolu •Havayolu •Denizyolu •Boru Hattı Lojistik Yönetiminin Temel Dinamikleri Ta!ımacılık
Lojistik
Pazarlama
Hizmet
Tedarik Zinciri Yönetimi CRM
Yönetimi
3 PL ve Freight Forwarder
Toplam Kalite Yönetimi
Dış Ticarette Lojistik Organizasyonu Depolama
Da"ıtım
Uluslararası
Gümrükleme
Incoterms
Belgeler
Sigorta
E-Lojistik ve Bili!im
Lojistik Yönetiminin Beş Doğrusu
Do!ru Miktar
Do!ru Yer
LOJ"ST"K YÖNET"M"N"N 5 DO#RUSU Do!ru Fiyat Do!ru Zaman
Do!ru Kalite
LOJİSTİK İŞ ÇEVRESİ YASAL ÇEVRE •Ulusal ve uluslararası kuruluşlar •Yasal düzenlemeler, •İlgili bakanlık ve müsteşarlıklar •Gümrükler vb. Hazırlayanlar: Sadık Ali Eren - Ömer Ertaş
6
LOJİSTİK YÖNETİMİ
DEPO YÖNETİMİ Depo: Ürünlerin hammadde aşamasından üretim ortamına, oradan da tüketim merkezlerine dağıtımına kadar olan bütün bir faaliyetler dizisinin gerçekleştirilmesinde stratejik rol oynayan ara noktalardır. Antrepo: Mal ve eşyaların miktar, kalite ve özelliklerinin incelenip kıymet tespitinin yapıldığı ve uygun şartlarda korunmalarının gerçekleştirildiği, gümrüklü sahalarda kurulan ve 4458 sayılı gümrük kanunu ile gümrük yönetmeliğinin ilgili maddelerinde belirtilen özellikleri taşıyan yerleri ifade eder. Depolar
Depolama (Raf) Sistemleri I. Yüksek İrtifalı Depolama Sistemleri Sırt Sırta (Back to Back) Raf Sistemi İkili Derinlikte (Double Deep) Raf Sistemi Tek Paletli Raf Sistemi İçine Girilebilir (Drive İn/ Through) Raf Sistemi Giydirme Raf Sistemleri (silo) Kayar raf / Arkadan İtmeli (Push back) Sistemler Hareketli (Mobile Rack) Raf Sistemleri Otomatik Depolama Sistemleri Dar Koridorlu Depolama Sistemleri Askılı Konveyör Depolama Sistemleri Konsol kollu raf sistemleri
Depo işlemleri
II. Düşük İrtifalı Depolama Sistemleri Kutulu Raflar İçin Kayar Raf Sistemleri Mezanin Tip Raf Sistemleri ( Platformlu) Sipariş Hazırlama Raf Sistemleri
DEPOLAMA İŞ SÜREÇLERİ
Hazırlayanlar: Sadık Ali Eren - Ömer Ertaş
Depolarda Yangın Söndürme Sistemleri Raf sistemleri için en önemli ve uygun yangın söndürme sistemi “Sprinkler sistemi”. Yangını büyümeden söndürmeye yönelik tasarlanan sistemin en büyük avantajı insan müdahalesine gerek olmaksızın otomatik olarak devreye girmesi. Bu nedenle de depolama sistemlerinde yangın tehlikesini en aza indirgeyen raf içi sprinkler sistemi, yaygın bir şekilde kullanılıyor.
7
LOJİSTİK YÖNETİMİ
sDOĞRUSAL PROGRAMLAMA
göstermiştir. Aynı araştırma iç boya talebinin 2 tondan fazla olamayacağını da söylemektedir. İç boyanın satış fiyatı ton başına 2000 YTL ve dış boyanın satış fiyatı da ton başına 3000 YTLʼdir. Fabrikanın karını maksimize edebilmesi için günlük üretilmesi gereken boya miktarlarını hesaplamayı sağlayan DP modelini geliştiriniz.
DP, kıt kaynakların alternatiflere dağıtılmasını sağlayan bir matematiksel programlama modelidir. Sanayi, tarım, ulaştırma, insan kaynakları, sağlık sistemleri, portföy yönetimi vb. bir çok alanda uygulamaları mevcuttur. Diğer yöneylem araştırması tekniklerinde olduğu gibi DP de bir çok matematiksel işlem gerektirmektedir. Bu işlem karmaşıklığını aşmada mevcut DP paket programlarından istifade edilebilir. DP MODELİN KURULMASI Bir DP modelinin kurulabilmesi için aşağıdakilerin belirlenmiş olması gerekir:
TAMSAYILI DOĞRUSAL PROGRAMLAMA
• Problemin değişkenleri, • Probleme ilişkin kısıtlar • Ulaşılmak istenen amaç
TDP, karar değişkelerinin tamsayılı değer almak zorunda olduğu DP modellerine denir. Bir çok alanda oluşan gerçek hayat problemleri için TDP daha uygundur. Örneğin, sandalye üreten bir işletmede 3,5 ürün gibi bir üretimden söz edilmez. Üretim miktarı ya 3 olur ya da 4 olur. Dolaysıyla benzeri işletmelerde optimal üretim miktarını belirlerken TDP kullanmak daha mantıklıdır. Karar değişkenlerinin sadece bazılarının tamsayı olmak zorunda olduğu modellere de karma tamsayılı doğrusal programlama (KTDP) modelleri denir.
DP MODELİN VARSAYIMLARI •Orantılılık •Bölünebilirlik •Toplanabilirlik •Kesinlik DPʼNİN GENEL GÖSTERİMİ Maks (Min) Z = c1x1+c2x2+……+cnxn
ÇÖZÜM: X1, Dış boya miktarı ve X2, İç boya miktarını göstersin Maks Z= 3x1+2x2
x1+2x2 ≤ 6 2x1+x2 ≤ 8 -x1+x2 ≤ 1 x2 ≤ 2 x1,2 ≥ 0
a11x1+a12x2+……+a1nxn ≤ b1 a21x1+a22x2+……+a2nxn ≤ b2 ……………………………………………………………
am1x1+am2x2+……+amnxn ≤ bm x1 , x2 , xn ≥ 0
TDPʼNİN GENEL GÖSTERİMİ Maks (Min) Z = c1x1+c2x2+……+cnxn
a11x1+a12x2+……+a1nxn ≤ b1 a21x1+a22x2+……+a2nxn ≤ b2
DPʼNİN MATRİS GÖSTERİMİ Maks (Min) Z = CX
AX ≥ B
X≥0 ÖRNEK: Dugu Özkan A.Ş., konutlar için iç ve dış boyası üreten bir fabrikaya sahiptir. Boyaları üretmek için A ve B olmak üzere iki tür hammadde kullanılmaktadır. Bir günlük üretim için A maddesinden 6 ton ve B maddesinden 8 ton temin edilebilmektedir. İç ve dış boya türlerinin ton başına ihtiyaç duydukları hammadde miktarları aşağıdaki gibidir:
ÖRNEK: CENGİZ A.Ş. Hakkı Cengiz A.Ş., 200 yıldan bu yana ahşap doğra işleri ile uğraşmaktadır. Firma son 30 yılıdır, mutfaklar için yemek masası takımı üretmektedir. Firma ailelerin büyüklüğüne göre küçük, orta ve büyük olmak üzere üç farklı takım imal etmektedir. Bu üç farklı takımın satış gelirleri ve kullanılan hammadde ve işçilik miktarları aşağıdaki tabloda verilmiştir. Firma bu üretim dönemi için 15000m3 hammadde temin edebilmiştir. Mevcut işgücü ise 1000saatʼtir. Firma pazarlama politikası gereği her üründen en az 20 adet üretmek zorundadır. Büyükağaç A.Ş. Üretim bilgileri
…………………………………………………………
Tablo 4.1. Ürünlere ilişkin bilgiler İÇ BOYA
DIŞ BOYA
am1x1+am2x2+……+amnxn ≤ bm x1 , x2 , xn ≥ 0 ve tamsayı
Birim Kar (TL)
Hammadde (m3)
İşçilik (saat)
HAMMADDE A
1
2
Küçük
93
60
5
HAMMADDE B
2
1
Orta
135
80
7
Büyük
154
110
8
Yapılan pazar araştırması, iç boya talebinin dış boya talebini 1 tondan fazla aşamayacağını Hazırlayanlar: Sadık Ali Eren - Ömer Ertaş
8
LOJİSTİK YÖNETİMİ ÇÖZÜM: X1, küçük, X2, orta ve X3 büyük takımı göstersin Maks Z= 93x1+135x2+154x3
60x1+80x2+110x3 ≤15000 5x1+7x2+8x3 ≤ 1000
x1 ≥ 20
x2 ≥ 20 x3 ≥ 20 x1,2 ≥ 0 ve tamsayı
Ürün
KARGO YÜKLEME PROBLEMLERİ
ÖRNEK: Burcu Kurt Bilgisayar Anonim Şirketi bilgisayarlar için 3 farklı modelde bilgisayar kasası üretmektedir. (x,y,z modelleri) Herbir kasanın üretimi için iki ayrı makinede işlem gerekmekte ve her bir makina haftada 6000 dk. çalışabilmektedir. Bilgisayar kasalarının üretimi için makinalarda harcanan süreler aşağıda verilmiştir. y 4 5 9
z 5 4 6
Öte yandan depolama alanı kısıtı nedeniyle haftada 1500ʼden fazla bilgisayar üretilememektedir. Şirket yaptığı bir anlaşma nedeniyle her hafta en az 300 adet x kasa üretmelidir. Şirket ürettiği tüm bilgisayar kasalarını satabilmekte ve her bir kasadan şu karlılığı elde etmektedir: Şirketin karını maksimum yapacak üretim programını veren DP modelini veriniz. ÇÖZÜM: max Z= 12X1 + 9X2 + 6X3 Kısıtlar: 8X1 + 4X2 + 5X3 ≤ 6000 X1 + 5X2 + 4X3 ≤ 6000 X1+X2+X3 ≤ 1500
X1≥ 300
X1, X2, X3 ≥ 0
Mak. 1. kısıtı Mak. 2. kısıtı Depo alanı 1. ksıtı X tipi kasa kısıtı
ÖRNEK: Ömer Ertaş kargo şirketi İstanbulʼdan İtalyaʼya gemi ile kargo taşımacılığı yapmaktadır. Şirket sorumlusu İtalyaʼya gidecek 4 ayrı tarım ürünü için gemiye yükleme planını elde etmek istemektedir. Taşınacak ürünler ile ilgili bilgiler aşağıdaki tabloda verilmiştir. Hazırlayanlar: Sadık Ali Eren - Ömer Ertaş
Kar (TL/Ton)
1
2400
2
100
2
1200
1.5
70
3
600
3
85
4
900
3
110
Kargo Bölümü Ön
Orta Arka
DP MODELİ STANDART FORMU Maks(Min) Z= C1X1 + C2X2 + .... + CnXn
a11X1+ a12X2 + .... + a1nXn ≤ b1
a21X1+ a22X2 + .... + a2nXn ≤ b2
am1X1+ am2X2 + .... + amnXn ≤ bm X1 ≥ 0 j=1,2,3,......,n
i=1,2,3,......,m
x 8 1 12
Hacim (Ton Başına)
Şirket talınacak ürünlerin hepsini taşımak istemekle birlikte geminin kargo taşınabilecek 3 bölümü vadır. Bu bölümlerle ilgili kapasiteler;
Sınırlı hacim ve ağırlık kapasitesine sahip gemiye geliri maksimize edecek şekilde en uygun yüklenmesiyle ilgilenir.
Makina 1 Makina 2 Kar
Taşınabilecek
Miktar (Ton)
9
Ağırlık Kap. Hacim Kap. 1500 7000 3000 7000 2000 7500
Aynı bölümde birden farklı tipte ürün taşınabilmektedir. Bununla birlikte dengeyi sağlamak amacıyla ön kargonun ağırlığı arka kargodan en çok %10 fazla yada az olabilmektedir. Ayrıca orta bölümde taşınacak kargonun ağırlığı da gemideki tüm ağırlığın en az %40ʼı en fazla %60ʼı olmalıdır. Şirketin karını maksimum edebilmesi için en uygun yükleme planını veren DP modelini kurunuz ve çözünüz. ÇÖZÜM: Xij= i bölmesine yüklenen j ürünü müktarı i=1,2,3 j=1,2,3,4 Maks Z= 100.(X11+X21+X31) + 70.(X21+X22+X32) + 85.(X13+X23+X33) + 110. (X14+X24+X34) Eldeki ürün ksıtları X11 + X21 + X31 ≤ 2400 1.Ürün X12 + X22 + X32 ≤ 1200 2.Ürün X13 + X23 + X33 ≤ 600 3.Ürün X14 + X24 + X34 ≤ 900 4.Ürün Ağırlık Kısıtları 1.ürün 2.ürün
3.ürün
4.ürün
X11 + X12 + X13 + X14 ≤ 1500 Ön X21 + X22 + X23 + X24 ≤ 3000 Orta X31 + X32 + X33 + X34 ≤ 2000 Arka Hacim Kısıtları 2X11 + 1.5X12 + 3X13 + 3X14 ≤ 7000 Ön 2X21 + 1.5X22 + 3X23 + 3X24 ≤ 7000 Orta 2X31 + 1.5X32 + 3X33 + 3X34 ≤ 7500 Arka Denge Kısıtları Ön Kargo
Arka Kargo (X11+X12+X13+X14)≥ %90.(X31+X32+X33+X34) (X31+X32+X33+X34)≥ %110.(X31+X32+X33+X34) (X21+X22+X23+X24≥%40.(TOPLAM AĞIRLIK) (X21+X22+X23+X24)≤%60.(TOPLAM AĞIRLIK) TOPLAM AĞIRLIK= X11+X12+X13+X14+X21+X22+X23+X24+X31 +X32+X33+X34 Xij ≥ 0 ; i=1,2,3 j=1,2,3,4
LOJİSTİK YÖNETİMİ ŞEBEKE MODELLERİ Birçok optimizasyon problemleri şebeke ağ yapısında gösterilerek analiz edilebilir. Şebeke dallarla birlikte birbirine bağlanan düğümlerden meydana gelir. Şebeke modelleri ile aşağıdaki durumlara çözüm bulunabilir. 1) En kısa güzergahın belirlenmesi (En kısa yol algoritması) 2) Maksimum akışın belirlenmesi (Max. Akış Modeli) EN KISA YOL MODELLERİ Başlangıç düğümü ile bitiş düğümü arasındaki en kısa yolu bulmayı amaçlar. Başlangıç düğümünün başlangıca göre uzaklığı sıfırdır. lss=0 lj=min[li+lij] j≥i ÖRNEK: Zeynep Bostancı İnşaat Şirketi Edirne ve Gaziantep arasında yapılması planlanan yeni bir otoyol için karayolları genel müdürlüğüne fizibilite raporu hazırlamaktadır. Bu hat üzerinde bulunan 12 il ve bu iller arasında oluşturulabilecek mümkün güzergahlar ve bu yolların yapılma maliyetleri a ş a ğ ı d a v e r i l m i ş t i r. E d i r n e y i G a z i a n t e p ʼ e bağlayacak en az maliyetli güzergah belirlenmek istenmektedir.
min Z= 20X12 + 18X13 + 30X24 + 18X25 + 24X27 + 23X35 + 35X36 + 14X48 + 22X411 + 18X57 + 13X67 + 13X78 + 17X69 + 15X79 18X711 + 14X810 + 26X812 + 10X910 + 20X1012 + 12X1110 + 24X1112 KISITLAR: 1) X12 + X13= 1 2) X12 - X24 - X25 - X27= 0 3) X13 - X35 - X36= 0 4) X24 - X48 - X411= 0 5) X25 + X35 + X57= 0 6) X36 - X67 - X69= 0 7) X27 + X57 + X67 - X79 - X78 - X74= 0 8) X48 + X78 - X810 - X812= 0 9) X69 + X79 - X910= 0 10) X810 + X910 + X110 - X1012= 0 11) X411 + X711 + X110 - X1112= 0 12) X812 + X1012 + X1112= 1 Xij= 0-1 MAKSİMUM AKIŞ ALGORİTMASI Kaynak noktasından hedef noktasına gönderilebilecek en büyük akış miktarını belirlemeye çalışır. Petrol boru hattının maks. akışı bir şehirde iki nokta arasındaki maksimum akış örnek verilebilir. ÖRNEK: Ankara Büyükşehir Belediye Başkanı Coşkun Altınsoy, Dikmenʼdeki doğalgaz dağıtım merkezinden Konutkentʼe göndermek istemektedir. Dikmen-Konutkent arasındaki doğalgaz şebekesi hatların 1 snʼde maksimum taşıma kapasitesi ile birlikte aşağıdaki şekilde verilmiştir. Dikmenʼden Konutkentʼe gönderilebilecek maksimum doğalgaz miktarı saniyede kaç birim metreküptür?
ÇÖZÜM: l1= 0 l2= l1+l12= 0+20= 20 l3= l1+l13= 0+18= 18 l4= l2+l24= 20+30= 50 l5= min [l2+l25; l3+l35: 20+18; 18+23]= 38 l6= l3+lj36= 18+35= 53 l7= min [l2+l27; l5+l57; l6+l67: 20+24; 38+18; 53+13]= 44 l8= min [l4+lj48; l7+l78: 50+14; 44+15]= 57 l9= min [l6+l69; l7+l79: 53+17; 44+15]= 59 l10= min [l8+l810; l9+l910; l11+l1110: 57+14; 59+10; 62+12]= 69 l11= min [l4+l411; l7+l711: 50+22; 44+18]=62 l12= min [l8+l812; l10+l1012; l11+l1112: 57+26; 69+20; 62+24]=83
Kısıtlar: X12-X24-X25= 0 X13-X34-X36-X37=0 X24+X34-X45-X46=0 X25+X45-X56-X57=0 X36+X46+X56-X67=0
Xij= i düğümünden j düğümüne giden yol
X12≤5 X34≤3 X45≤2 X56≤3 X67≤6 X13≤7 X36≤1 X46≤2 X57≤9 X25≤3 X37≤2 X24≤2 Xij≥0
Hazırlayanlar: Sadık Ali Eren - Ömer Ertaş
maks Z = X37 + X57 + X67 Xij= i düğümünden j düğümüne taşınan gaz miktarı.
10
LOJİSTİK YÖNETİMİ MAKSİMUM AKIŞ ALGORİTMASI 1. Şebeke dallarının akışının başlangıçta sıfır olduğu kabul edilir. Xij=0 2. Hedef ve kaynak arasında aşağıdaki akış özelliklerine sahip bir yol bulunur. Ûij-Uij-Xij > 0 Ûij: Kullanılmamış kapasite Uij: Mavcut Kapasite Xij: o dalın akışı
k
Q= Σ fk (Toplam Akış) k=1
2. YOL: 1-2-4-5-7 Û12=5-3= 2 Û24=2-0= 2 Û45=2-0= 2 Û57=9-3= 6 f2= min {2,2,2,6}= 2
Birim Kar 76
135
102
65
157
154
Hacim 12 22 18 9 32 28
4. YOL: 1-2-4-5-7 Û13=7-2= 5 Û34=3-0= 3 Û46=2-0= 2 Û67=6-0= 6 f4= min {5,3,2,6}= 2 5. YOL: 1-3-6-7 Û13=7-4= 3 Û36=1-0= 1 Û67=6-2= 4 f5= min {3,1,4}= 1 Q= Σ fk= 3+2+2+2+1= 10 k=1
ÖRNEK: Soner Yavaş Lojistik AŞ. toptancılardan aldığı ürünleri bayilere dağıtmaktadır. Dağıtım işleri için kullandığı tırların kapasitesi 83,34m3ʼ tür. Firmadan dağıtımını yapması istenen firmalara ait bilgiler aşağıdaki gibidir. Firmanın gelirini maksimize edebilmesi için hangi ürünleri tercih etmelidir?
Hazırlayanlar: Sadık Ali Eren - Ömer Ertaş
Hacim Kısıtı 12X1 + 22X2 + 18X3 + 9X4 + 32X5 + 28X6 ≤ 83,34 ULAŞTIRMA MODELLERİ Ulaştırma modelleri malların kaynaklardan (fabrika) hedeflere (depo) taşınmasıyla ilgilenir. Buradaki amaç bir taraftan hedefin talep gereksinimleri ve kaynakların arz miktarlarında denge sağlanırken diğer taraftan da her bir kaynakta her bir hedefe yapılan taşımaların toplam maliyetini minimum kılacak taşıma miktarını belirlemektir. Modelde verilen güzergah üzerindeki taşıma maliyetlerinin aynı güzergah üzerindeki taşıma miktarıyla doğru orantılı olduğu kabul edilmektedir. AKTARMA MODELLERİ Orjinal ulaştırma modelleri iki tip düğümden oluşur. Bunlar arz ve talep düğümleridir. Kaynak düğümlerde sadece çıkan akışlar ve hdef düğümlerden sadece hedef girişler vardır. Oysa gerçek hayat problemlerinde bazı düğümlerde (Merkez) hem gelen hem de giden akışlar olabilir. Bu tip merkezler aktarma merkezleri olarak adlandırılır. Bu tür problemlerin çözümü de aktarma modelleriyle mümkündür.
5
3. YOL: 1-3-7 Û13=7-0= 7 Û37=2-0= 2 f3= min {7,2}= 2
ÇÖZÜM: 76X1 + 135X2 + 102X3 + 65X4 + 157X5 + 154X6
fk= min {Ûij} kʼıncı yolun akışı=kullanılmamış kapasitelerin minimumuna eşittir. 3. Bütün yollar için mümkün akışlar belirlenir. 4.Toplam Akış bütün yolların mümkün akışlarının toplamına eşittir.
1. YOL: 1-2-5-7 Û12=5-0= 5 Û25=3-0= 3 Û57=9-0= 9 f1= min {5,3,9}= 3
Ürün L256 L345 L121 J65 K344 Q567
11
LOJİSTİK YÖNETİMİ ÖRNEK: Esra Karakurt Gıda yurt dışından muz ithal etmektedir. İthal ettiği muzlar İstanbul ve İzmir limanlarına gelmektedir. Can Gıda muzların yurt içi dağıtımını yaparken ulaştırma maliyetlerinden tasarruf etmek amacıyla yurt içinde yetişen tarım ürünlerini illere dağıtıp boş dönen kamyonları kullanmak istemektedir. Bu kamyonların standart güzergahları vardır. Bu güzergahlar ve birim ürün nakletme maliyetleri ve şehirlerin haftalık arz ve talepleri aşağıdaki gibidir. Karakurt Gıdaʼnın minimum maliyetle taşıma maliyeti planını çıkarınız. İst.
Trab.
Erz.
Ank.
Diya.
Mer.
İzm.
Edirne İzmir Bursa
Arz
İstan.
-
25
-
15
-
-
-
500
Trabz
-
-
30
-
-
-
-
-
Erz.
-
-
-
-
40
-
-
-
Ank
-
-
-
-
-
-
-
-
Diyar.
-
-
30
35
30
-
-
-
Mers.
-
-
-
-
20
-
-
-
İzmir
-
-
-
40
50
45
-
750
Talep
-
250
150
350
200
200
-
-
ÖRNEK: Andaç Semerci Otomotivʼin Edirne, İzmir ve Bursaʼda 3 fabrikası ve biri Malatya diğeri Diyarbakır olmak üzere 2 ana dağıtım deposu vardır. Önümüzdeki 3 aylık dönemde fabrikaların kapasiteleri Edirne için 1000, İzmir için 1500 ve Bursa için 1200 arabadır. İki ana dağıtım deposunun talep miktarları ise yapılan ÖTV indiriminden dolayı artmış ve önümüzdeki 3 aylık dönemde Malatyaʼda 2300, Diyarbakırʼda 1400 olmuştur. Fabrikalar ile depolar arasındaki uzaklıklar aşağıdaki gibidir. Malatya 1000 1250 1275
Diyarbakır 2690 1350 850
Arabaları taşıyan nakliye şirketi her araba için KM başına 0.08 para birimi almaktadır. Firma en az taşıma maliyeti ile depoların talebini karşılamak istemektedir. DP modelini geliştiriniz. ÇÖZÜM:
Edirne İzmir Bursa
Malatya 80
100
132
Diyarbakır 215 138 68
Edirne
80
215
1000
İzmir
100
108
1500
Bursa
102
68
1200
2300
1400
MinZ= 80X11 + 215X12 + 100X21 + 108X22 + 102X31 + 68X32 Arz Kısıtları: X11 + X12 ≤ 1000 X21 + X22 ≤ 1500 X31 + X32 ≤ 1200 Talep Kısıtarı X11 + X21 + X31 ≤ 2300 X12 + X22 + X32 ≤ 1400 Xij ≥ 0 Amaç Fonsiyonu: MinZ= 25X12+15X14 + 30X23 + 40X35+ 30X56 + 20X65 + 40X74 + 50X75 + 45X76 Kısıtlar: X12 + X14 ≤ 500 İstanbul Çıkış X12 -X23 ≥ 250 Trabzon X23 + X53 - X35 ≥ 150 Erzurum
Hazırlayanlar: Sadık Ali Eren - Ömer Ertaş
12
LOJİSTİK YÖNETİMİ
İ
ÖRNEK: Gökmen Emekder Bilgisayar firması Eskişehir, Afyon, Çankırı ve Malatyaʼdaki 4 Fabrikasından elektronik, multimedya ürünü üretmektedir. Yoğun olarak ihracat yapan şirketin Samsun, İzmir ve İskenderun limanlarında depoları bulunmaktadır. Şirket önümüzdeki günlerde üretimini bitirecek DVDʼlerin ihraç edilmek üzere limanlara göndercektir. Fabrikaların üretim miktarları, depoların talep miktarları ve birim başına taşıma maliyetleri aşağıdaki gibidir. Samsun
İzmir
İskendrn
Arz
Eskişehir
625
390
830
600
Afyon
650
310
690
1250
Çankırı
320
690
750
300
Malatya
550
1200
400
750
Talep
700
1000
1200
Firma taşıma maliyetlerini en az kılabilmek için hangi fabrikadan hangi depoya ne kadar mal göndermelidir?
