Ioylianos Apanta 3

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

τηγός Σεβήρος, πολύ φίλος του Ιουλιανού. Μετά τη νίκη του ο Ιουλιανός αποφάσισε να πάει στη Λουτεκία, σημερινό Παρίσι, που τότε δεν ήταν παρά μια πολίχνη στο νησάκι Σιτέ του Σηκουάνα. Ο Ιουλιανός είχε έντονο το συναίσθημα της δικαιοσύνης. Κάποτε κατήγγειλαν τον Έφορο για ατασθαλίες. Τον αθώωσε επειδή δεν υπήρχαν αποδείξεις. Στη διαμαρτυρία του συκοφάντη ότι, αν ήταν ικανή η άρνηση, δεν θα υπήρχαν καταδίκες ο Ιουλιανός απάντησε: «Και τότε ποιος θα ήταν αθώος, αν ήταν αρκετές οι καταγγελίες για να καταδικαστεί;» Η τέτοιου είδους συμπεριφορά του προκάλεσε δυσφορία στους προύχοντες που τον κατέδωσαν στον αυτοκράτορα ως μελλοντικό επαναστάτη και κατάφεραν ν' απομακρύνουν τον σύμβουλο του Σαλούστιο. Από αντίδραση ο Καίσαρας οργάνωσε εκστρατεία στις Κάτω Χώρες, στις εκβολές του Ρήνου και του Μεύση, για ν' ανοίξει δρόμους προς το Βορρά. Στη συνέχεια μετέφερε τον πόλεμο στη Γερμανία, όπου απελευθέρωσε πολλούς Γαλάτες. Μετά το τέλος του πολέμου, ήρθε στο Παρίσι η σύζυγος του, ο Ιουλιανός, όμως, δεν άλλαξε καθόλου τη ζωή του για χάρη της. Προτιμούσε τις κρατικές υποθέσεις και τις ερωτικές περιπέτειες, κάτι που έκανε την Ελένη να φοβάται για την ψυχή του. Ο μόνος άνθρωπος στη Γαλλία που συμμεριζόταν την έφεσή του για τα γράμματα ήταν ο Πρίσκος, ένας νεο πλ ατω νι κός από την Ή πε ιρο. Η στρατιωτική το υ δράση, όμως, δεν τον εμπόδισε στο συγγραφικό του έργο. Κατά την παραμονή του στη Γαλατία, έγραψε το εγκώμιο της Ευσεβίας (Εύσεβίας της βασιλίδος έγκωμιον), άλλο εγκώμιο για τον Κωνστάντιο (Περί των τον αύτοκράτο ρος πράξεων ή Περί βασιλείας), Παραμυθητικός εις εαυτόν, Έπι τη έξοδω τοϋ άγαθωτάτου Σαλλονστίον, έργα τα οποία σώθηκαν, το λογικό Περι των τριών σχημάτων, το στρατηγικό έργο Μηχανικά, υπομνήματα για τον πόλεμο

24

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

στη Γαλατία και άλλα έργα που δεν σώθηκαν. Οι συνεχείς, όμως, επιτυχίες του Ιουλιανού και η αυξα νόμενη νόμ ενη δ η μ ο τ ι κ ό τ η τ ά του το υ δεν άρεσ άρ εσαν αν καθό κα θόλο λου υ στον στ ον φιλύ φι λύ-ποπτο Κωνστάντιο. Οι ανησυχίες του καθώς και οι ανάγκες του πολέμου με τους Πέρσες, ώθησαν τον αυτοκράτορα να ζητήσει ενισχύσεις από το στράτευμα του Ιουλια νού. Έ σ τ ε ι λ ε , λοιπ λο ιπόν όν , εντο εν τολή λή να του το υ σταλ στ αλού ούνν οι κ οό οόρτ ρτ εις ει ς των Βατάβων, Ερούλων και Κελτών, που ήταν εμπειροπόλεμοι και γενναίοι στρατιώτες. Την άνοιξη του 360 μ.Χ. ο Ιουλιανός βρισκόταν στο Παρίσι, όπου και κατέφθαναν αλλεπάλληλες οι διαταγές από τον Κωνστάντιο. Ο στρατός συγκεντρώθηκε στα περίχωρα της πόλης προκειμένου ν' α ν α χ ω ρή σε ι, επ ι κρ α το ύσ ε , ό μ ω ς , μ εγ ά λ η α ν α τ α ρ α χ ή τόσο στο στράτευμα που δεν ήθελε να φύγει, όσο και στον 1 λαό της πόλης που θα έχανε τους υπερασπιστές του. Η αναταραχή δεν άργησε να κλιμακωθεί, και μια νύχτα ο στρατός συγκεντρώθηκε έξω από το παλάτι του Ιουλιανού για να τον ανακηρύξει Αύγουστο. Ο Ιουλιανός δίσταζε, οι αξιωματικοί όμως τον προειδοποίησαν ότι, αν αρνιόταν, θα έχριζαν άλλον. Τελικά, υποχώρησε και δέχτηκε. Μετά την ανακήρυξη του ο Ιουλιανός έστειλε γράμμα στον Κωνστάντιο και ζήτησε συμβιβασμό. Του έγραψε, επίσης, τα παράπονά του για τον τρόπο με τον οποίο είχε φερθεί στην οικογένειά του, στον πατέρα του και τον αδελφό του. Ο Κωνστάντιος τον πρόσταξε να παραδοθεί άνευ όρων, ο στρατός, όμως, αντέδρασε και τον διαβεβαίωσε για την πίστη του. Ο Ιουλιανός αποφάσισε ν' αναμετρηθεί με τον Κωνστά ντιο ντ ιο.. Πρ Πρόσ όσφε φερε ρε θυσί θυ σίες ες στου στ ουςς θεούς θεο ύς κι όταν ότ αν α π ο δ ε ί χ τ η κ α ν ευνοϊκοί οι οιωνοί, ξεκίνησε την εκστρατεία του. Το 359 ο Σαπώρ Β' υπέταξε το ισχυρότερο φρούριο της Ανατολής την Αμίδα. Ο Κωνστάνιος δεν ήξερε ποιον απ' τους δυο ν' αντιμετωπίσει. Οι πληροφοριοδότες τους ανέφεραν ότι ο

25

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

Περσικός κίνδυνος ήταν πιο άμεσος κι έτσι ο Κωνστάντιος αποφάσισε να επιτεθεί πρώτα στους Πέρσες. Στο μεταξύ ο Ιουλιανός κατέλαβε το Σίρμιο, όπου λαός και στρατός τον υπ υ π ο δ έ χ τ η κ α ν θερμ θε ρμά. ά. Π ρο ς μ ε γ ά λ η έ κ π λ η ξ η του το υ Ιουλ Ιο υλια ιανο νού, ύ, αντέδρασε η Ρωμαϊκή Σύγκλητος εναντίον του, παρ' όλο που την αποτελούσαν ειδωλολάτρες. Οι συγκλητικοί, όμως, χαρακτήρισαν αποστασία την ενέργειά του και το επιχείρημά του παρακινδυνευμένο, διότι ο Κωνστάντιος διέθετε μεγαλύτερη δύναμη. Ο Ιουλιανός έγραψε στις μαγάλες Ελληνικές πόλεις, Σπάρτη, Κόρινθο και Αθήνα, και εξήγησε τους λόγους της συμπεριφοράς του. Έγραψε, επίσης, και στη Σύγκλητο. Από τις επιστολές του εκεί νες, νε ς, σ ώθ η κ αν μόνο η ε πι σ το λή πρ ος τη βουλή βο υλή κα ι τον το ν δήμο δή μο της Αθήνας. Στο μεταξύ ο Κωνστάντιος δωροδόκησε τον Σαπώρ για ν' α ποσυ πο συ ρθ εί , ώσ τε να α ν τ ι μ ε τ ω π ί σ ε ι άνετ άν ετα α τον το ν Ιουλ Ιο υλια ιανό νό.. Αρρώστησε, όμως και, προαισθανόμενος το τέλος του, ζήτησε να βαφτιστεί και συγχώρησε όλους τους εχθρούς του. Ο ιερέας που τον βάφτισε ήξερε ότι ο Ιουλιανός αντιμαχόταν τον Αρειανισμό κι έπεισε τον Κωνστάντιο ότι δεν θα έπαιρνε άφεση για τη σφαγή των συγγενών του αν δεν έχριζε διάδοχο του τον Ιουλιανό. Ο Ιουλιανός είχε στρατοπεδεύσει στη Να'ίσσό μη γνωρίζοντας τον θάνατο του Κωνστάντιου. Η δραστηριότητα που ανάπτυξε εκείνο το διάστημα, απέδειξε τις διοικητικές του ικανότητες. Διόρισε υπαλλήλους με αξιοκρατικά κριτήρια, απαγόρευσε την πολυτέλεια και τις σπατάλες και καθιέρωσε διοικητική αποκέντρωση. Όταν πληροφορήθηκε πως είχε ονομαστεί αυτοκράτορας, δεν το πίστεψε. Παρά τις διαβεβαιώσεις των αστρολόγων και του Ιεροφάντη Νεσ Ν εστό τό ρι ου ου,, δυσκ δυ σκολ ολεύ εύτη τη κε μέ χρ ι να π ε ι σ τ ε ί ότι ότ ι ή τ α ν π ρ α γ ματικά κύριος της αυτοκρατορίας. Πρώτη ενέργεια του Ιουλιανού ήταν να καλέσει τον

26

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

Μάξιμο και τους παλιούς δασκάλους και φίλους του, επειδή ήθελε να δημιουργήσει κύκλο από διανοούμενους. Γράφει στον φιλόσοφο Θεμίστιο και στον αδελφό της μητέρας του Ιούλιο, που είχε κυνηγηθεί από τον Κωνστάντιο. Σε γενικές γραμμές δεν εκδήλωσε ιδιαίτερο ενθουσιασμό για την ανάρρηση του στον αυτοκρατορικό θρόνο, γιατί θεωρούσε τον εαυτό του ανέτοιμο και προορισμένο μάλλον για τα γράμματα. Τον Δεκέμβριο του 361 μπαίνει στην Κωνσταντινούπολη. Πλήθος κόσμος έχει βγει να τον προϋπαντήσει γιατί ήταν ο πρώτος αυτοκράτορας που είχε γεννηθεί εκεί. Πρώτη του ενέργεια είναι να διορίσει Γενικό Διοικητή Ανατολής τον Σαλούστιο και να τον ονομάσει πρόεδρο του Δικαστηρίου. Έκτακτα και τακτικά δικαστήρια ασχολούνται με τα σφάλατα και τις παρεκτροπές των ανωτάτων υπαλλήλων του παλαιού καθεστώτος. Στην Κωνσταντινούπολη ο Ιουλιανός έμεινε μόνο έξι μήνες, στη διάρκεια των οποίων έδειξε εξαιρετική δραστηριότητα. Από τις πρώτες πράξεις του ως αυτοκράτορα ήταν το νοικοκύρεμα των εξόδων του παλατιού. Απομάκρυνε όλους τους αυλοκόλακες και τους πληροφοριοδότες του Κωνστάντιου, απολύοντας επίσης πολλούς υπηρέτες. Μετά την αυλή, ασχολήθηκε με την καλή λειτουργία του κράτους γενικά και επέφερε αξιόλογες μεταρρυθμίσεις στον στρατό και στα υψηλά αξιώματα της πολιτείας. Όσον αφορά τη θρησκεία, στόχος του νέου αυτοκράτορα ήταν να ενισ εν ισχύ χύσε σειι τη ν ειδω ει δω λο λα τρεί τρ εί α. Ο Κ ω νσ τ ά ν τ ι ο ς είχ εί χ ε ορ ορίίσει ποινή θανάτου για όσους πρόσφεραν θυσίες στους αρχαίους θεούς, με συνέπεια να παρακμάσουν πολύ γρήγορα οι ναοί και ν' αποδυναμωθούν οι εκπρόσωποι της παλιάς θρησκείας. Στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία επικρατούσαν διάφορες θρησκείες: Χαλδαϊκή, Μιθρα'ίσμός, Αιγυπτιακή, Ιουδαϊκή, θεοί του Ολύμπου, Νεοπλατωνική, Συριανική,

27

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

Πυραγόρειος μυστικισμός των αριθμών και των κοσμικών παλμών. Στον 3ο μ.Χ. αιώνα, όμως, η διάδοση του Χριστιανισμού ανησύχησε τους εκπροσώπους των παλαιών θρησκειών που ζήτησαν από τον Κέλσο να συγγράψει έργο με τα μειονεκτήματά του και να τον υποβαθμίσει. Οι διωγμοί του Διοκλητιανού έμειναν στην ιστορία. Ο διάδοχος του, όμως, ο Μέγας Κωνσταντίνος, αναγνώρισε τον Χριστιανισμό με αποτέλεσμα η νέα θρησκεία να γνωρίσει μεγάλη διάδοση. Το 361 ο Ιουλιανός καθιέρωσε την απόλυτη ανεξιθρησκεία και κάλεσε όλους τους επίσκοπους του Χριστιανισμού, ορθόδοξους κι αιρετικούς, να τους συμφιλιώσει. Ενώ τους συμβούλευε να πάψουν τις διαμάχες, ενδόμυχα πίστευε ότι με την ανεξιθρησκεία θα φούντωναν περισσότερο οι αντιθέσεις τους, πράγμα για το οποίο δεν είχε άδικο. Ο Ιουλιανός πίστευε ότι όφειλε τον θρόνο του στους θεούς του Ολύμπου. Έκοψε, λοιπόν, νέο νόμισμα με τον Δία και την Αφροδίτη και απόδωσε στους εθνικούς ναούς τις περιουσίες τους που είχαν δημευτεί. Ιδιαίτερα τον απασχόλησε η ενοποίηση του εθνικού κλήρου για την εγκαθίδρυση ιεραρχικής τάξης, την οποία οργάνωσε στα πρότυπα της Χριστιανικής Εκκλησίας κατά επαρχίες και πόλεις. Ο Ιουλιανός προσπάθησε ν' αναδιοργανώσει και το λειτουργικό μέρος παίρνοντας πολλά στοιχεία από τη Χριστιανική θρησκεία, όπως τους ύμνους, το κήρυγμα και τις τακτές ώρες προσευχών. Τέλος, έδειξε μεγάλη φροντίδα για την ηθική εξύψωση του εθνικού κλήρου. Ίδρυσε ιεροδιδασκαλεία και φροντιστήρια και διέταξε την αυστηρή επίβλεψη της ηθικής των ιερέων. Εκτιμώντας σωστά το μεγάλο όπλο που είχε στα χέρια του ο Χριστιανισμός με τα πολλά φιλανθρωπικά του ιδρύματα, ίδρυσε «ξενοδοχεία» υπό υπ ό την τη ν επ ίβ λε ψη τω ν κ α τ ά τ ό π ο υ ς α ρχ ιε ρέ ων , στ α οποί οπ οία α θα φιλοξενούνταν και θα νοσηλεύονταν τόσο εθνικοί όσο και

28

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

Χριστιανοί. Δεν άργησε, όμως, να στραφεί κατά του Χριστιανισμού και να προβεί σε διωκτικές πράξεις, μια από τις οποίες ήταν η απαγόρευση του δικαιώματος της ελευθερίας του λόγου στους χριστιανούς πολίτες της αυτοκρατορίας καθώς και η απαγόρευση της εκμάθησης και χρήσης της Ελληνικής γλώσσας απ' αυτούς. Ο Μέγας Αθανάσιος εξορίστηκε δυο φορές από τον Ιουλιανό διότι παρέβη τα δύο τούτα απαγορευτικά διατάγματα. Το μέτρο ξένισε ακόμη και εθνικούς υποστηρικτές του, όπως τον Αμμιανό Μαρκελλίνο, που το χαρακτήρισε απάνθρωπο και καταδικασμένο σε αιώνια λήθη. Οι τόσες τόσ ες δραστ ηρι ότητές ότη τές του δεν δεν τον εμπό δισα ν ν' απασχολεί πλήθος γραμματέων για τη συγγραφή νόμων, εγκυκλίων και επιστολών και ν' ασχολείται ο ίδιος με τη συγγραφή. Όσο έμεινε στην Κωνσταντινούπολη, έγραψε τα τα Κρόνια, τον το ν Λο'γον εις τους απαίδευτους κννας, Προς ΊΙράκλειον κυνικον. κυνικον. Τα δύο τελευταία έργα στρέφονταν κατά των κυνικών και σκοπό είχαν τον διαχωρισμό της ανακαινιστικής του προσπάθειας από τις ακρότητες εκεί νων. νων .

Τον Ιούνιο του 362, μετά από επτά μήνες παραμονή στην Κωνσταντινούπολη, ο Ιουλιανός αποφάσισε να εκατρατεύσει εναντίον των Περσών. Μετά τον θάνατο του Κωνστάντιου που φοβόταν τον Σαπώρ, η κατάσταση είχε αλλάξει στο μέτωπο της Ανατολής. Στη διάρκεια της εκστρατείας του συνάντησε τον αιωνόβιο Επίσκοπο Μάρη που τον καταράστηκε για την αποστασία του. Ο Ιουλιανός

29

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

δεν πτοήθηκε και συνέχισε την πορεία του. Πήγε στην πόλη Λίβυσσα, τόπο εξορίας του Αννίβα, και προσκύνησε τον τάφο του. Μετά συνέχισε ως τη Νικομήδεια, που είχε πληγεί από ισχυρό σεισμό και είχε σχεδόν καταστραφεί. Προχώρησε στην Πεσινούντα κι από εκεί στην Άγκυρα. Την πόλη είχε χτίσει ο Μίδας, που είχε εφεύρει την πρώτη να υτ ικ ή άγκυρα. Ο Αρ χι ερέ ας της Αγκυρας ξε νά γη σε τον Ιουλιανό στην πόλη και στην Ακρόπολη και του έδειξε το περίφημο Αυγουσταίο, δημιούργημα του Οκτάβιου. Στην Αγκυρα είχε επικρατήσει ο Χριστιανισμός επειδή είχε περάσει από εκεί ο απόστολος Παύλος, ο Ιουλιανός, όμως, θύμωσε με την αδράνεια του Αρχιερέα και τον αντικατάστησε. Στην Άγκυρα βρήκε επίσης αναφορά από τον θείο του Ιούλιο, που είχε γίνει ειδωλολάτρης για να τον ευχαριστήσει, και κατεδίωκε ανελέητα τους Χριστιανούς. Ζητούσε μάλιστα από τον αυτοκράτορα να του επιτρέψει να τιμωρήσει ένα Χριστ ια νό πο υ τον εί χε προσβ άλε ι με χυδαιότητες, ο Ιουλιανός, όμως, του συνέστησε να φερθεί με μετριοπάθεια και ν' αναθέσει την υπόθεση στη δικαιοσύνη. Στη συνέχεια ο στρατός διέσχισε τη Φρυγία και την Καππαδοκία, με τελικό προορισμό το Μάκελλο, όπου είχε ζήσει τόσα χρόνια. Εκεί, άφησε τους συντρόφους του Μάξιμο, Π ρίσκο, Οριβάσιο, κα ι πλα νήθη κε μόνος στα γν ώρι μα μέρη τη ς εποχ ής της φυλάκισης του. Ατένισ ε την Καισάρεια κι αναπόλησε τ Έ δ ω σ ε, τότε, εντολή να τον αν αζ ητ ήσου ν και να τον φέρουν κοντά του. Ό τ α ν περνούσε ο στ ρα τός τον Ταύρ ο, στ ις πύλε ς της Κιλικία^ υποδέχτηκε τον Ιουλιανό ο διοικητής Κέλσος, που τον είχε φιλοξενήσει στην Αθήνα. Διαπίστωσε ότι εξακολουθούσε να ζει διασκεδάζοντας, ήταν, όμως, ικανός διοικητής και καλός υποστηρικτής του ειδωλολατρισμού. Μό νο αυτ ός κι ένας άλλος Επίτροπος, ο Χρυσάν θιος της Λυ-

30

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

δίας, είχαν ανακόψει τη διάδοση του Χριστιανισμού. Θερμή υποδοχή επιφύλαξε στον Ιουλιανό και η Ταρσός. Ο κόσμος έτρεχε να γνωρίσει από κοντά τον αυτοκράτορα που ενδιαφερόταν για τους φτωχούς και μείωνε τους φόρους, τον άνθρωπο που έτρωγε το ίδιο φαγητό με τους στρατιώτες, αντί ν' απολαμβάνει τα αυτοκρατορικά προνόμια" ο στρατός τον είχε χαρακτηρίσει γι' αυτό «ισοδίαιτο». Στην Ταρσό έφτασαν και ειδήσεις από τον Βασίλειο. Ο παλιός σύντροφος του Ιουλιανού, μετά την Αθήνα, ασχολήθηκε με τη ρητορική και στη συνέχεια αποσύρθηκε στον Πόντο. Η οικογένειά του ήταν άθεη. Τον πατέρα του τον είχαν σκοτώσει ως Γαλιλαίο, η μητέρα κι η αδελφή του βρίσκονταν σε μοναστήρι, ενώ τα δυο αδέλφια του ήταν αναγνώστες στην εκκλησία. Τελικά, ο Βασίλειος βαφτίστηκε Χριστιανός και μοίρασε την περιουσία του στους φτωχούς. Ο Ιουλιανός πήγε μόνος να επισκευθεί τον παλιό συμμαθητή του. Εκείνος απόρησε στην αρχή, μετά όμως παραμέρισε τις επιφυλάξεις και τον αγκάλιασε. Επακολούθησε ζωηρή συζήτηση πάνω σε θρησκευτικά θέματα. Ο Βασίλειος εξήγησε στον Ιουλιανό τι τον είχε ωθήσει στον Χριστιανισμό. Στη συνέχεια, προσπάθησε να τον πείσει ότι δεν υπήρχε τρόπος να σταματήσει η εξάπλωση της νέας θρησκείας. Αγεφύρωτο χάσμα, όμως, χώριζε τον Ιουλιανό από τον Βασίλειο κι οι κύριοι λόγοι ήταν τρεις: η δολοφονία της οικογένειάς του από Χριστιανό αυτοκράτορα, οι βασικές διαφωνίες του με την Παλαιά Διαθήκη και η θέση του στο κράτος. Ο Βασίλειος προφήτεψε ότι ο Ιουλιανός θα αναγκαζόταν να καταφύγει σε διωγμούς για να επιβάλει τις απόψεις του. Τον χαρακτήρισε ασήμαντο επεισόδιο της ιστορίας και τον προέτρεψε να μην αφαιρέσει ανθρώπινη ζωή για τα δόγματά του. Τέλος, ο Ιουλιανός έφτασε με τον στρατό στην Αντιόχεια, όπου θέλησε να μάθει αν είχε σβήσει εκεί η ειδωλο-

31

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

λατρία. Ο Αιβάνιος επιβεβαίωσε ότι πραγματικά ο απόστολος Παύλος, που είχε ονομαστεί πρώτος Επίσκοπος Αντιοχείας, είχε προσηλυτίσει στη νεά θρησκεία τους περισσότερους κατοίκους. Ο Ιουλιανός ήταν απασχολημένος με την οργάνωση της εκστρατείας και γι' αυτό δεν ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τα θρησκευτικά ζητήματα. Ο αυτοκράτορας είχε συμβούλους τον στρατηγό Προκόπιο, εξάδελφο του από την πλευρά της μητέρας του, και τον Πέρση πρίγκιπα Ορμίσδα, που είχε καταφύγει στον Μεγάλο Κωνσταντίνο μετά την ανατροπή του από τον θρόνο της Περσίας εξαιτίας της συμπάθειάς του προς τον Ελληνισμό. Στην Ανατολή ο Ιουλιανός αντιμετώπισε πολλά προβλήματα. Τα τρόφιμα δεν επαρκούσαν και στο μεταξύ έφτασε στρατός από τη Δύση για ενίσχυση με αποτέλεσμα το πρόβλημα να γίνει οξύτερο. Ο Ιουλιανός διέταξε τους πλούσιους να δώσουν χρήματα για να τραφούν οι στρατιώτες, ο λαός, όμως, αγανακτισμένος με τις ειδωλολατρικές τελετές και τις θυσίες, ξεσηκώθηκε. Ο Ιουλιανός προσπάθησε να εφαρμόσει αγορανομικά μέτρα αλλά οι έμποροι έκρυψαν τα τρόφιμα. Η παραμονή του στην Αντιόχεια τον έκανε να αντιληφθεί ότι δεν ήταν εύκολο να καταβάλει τη νέα θρησκεία, έτσι, εκτός από την προετοιμασία της εκστρατείας, αφιερώθηκε στην εδραίωση της νέας εκκλησίας, όπως μαρτυρούν οι επιστολές που έγραψε από την Αντιόχεια προς τους προύχοντες και τους αρχιερείς πολλών πόλεων. Αλλά και η καθαρά φιλολογική παραγωγή του κατά την εποχή εκείνη είναι αξιόλογη. Τότε έγραψε τα δυο φιλοσοφικότερα και μυστικότερα από τα σωζόμενα έργα του, τους λόγους του Εις τον βασιλέα 'Ήλων και Εις την μητέρα των Θεών. Το ίδιο διάστημα επίσης έγραψε και δυο παράδοξες σάτιρες, το Συμπόσιον ή Κρόνια, όπου κρίνει

32

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

τους αυτοκράτορες πριν από αυτόν, και το Άντιοχικός ή Μισοπώγων, όπου κρίνει τους κατοίκους της Αντιόχειας. Το τελευταίο έργο περιέχει πολύτιμα αυτοβιογραφικά στοιχεία. Τέλος, το σπουδαιότερο έργο του κατά των Χριστιανών δημοσιεύτηκε το διάστημα που βρισκόταν στην Ασία. Παρά τους οιωνούς, που δεν ήταν ευνοϊκοί, ο Ιουλιανός αποφάσισε να ξεκινήσει για την εκστρατεία κατά των Περσών. Μετά από την κατάληψη σειράς φρουρίων, ο Σαπώρ παγίδευσε τον Ιουλιανό τρίαντα χιλιόμετρα έξω από την Κτησιφώντα. Ο στρατός του αυτοκράτορα κατόρθωσε να τρέψει τους Πέρσες σε φυγή, μια ομάδα, όμως, ιππέων κύκλωσε τον Ιουλιανό που είχε αποκοπεί από τη φρουρά του. Ένα δόρυ τον χτύπησε στο στήθος, και, καθώς δεν φορούσε θώρακα επειδή έκανε πολύ ζέστη, καρφώθηκε στο συκώτι του. Η αιμορραγία ήταν μεγάλη κι ο Οριβάσιος δεν είχε ελπίδες ότι θα τον έσωζε. Ο αυτοκράτορας ρώτησε σε ποιο μέρος βρισκόταν ακριβώς και, όταν του απάντησαν στη Φρυγία, τους αποκάλυψε ότι είχε δει όνειρο ότι θα πέθαινε στη Φρυγία. Ο Ιουλιανός πέθανε τον Ιούνιο του 363, σε ηλικία τρία ντα δύο ετών, έχ ον τα ς είκοσι μήνες στον θρόνο της Ρ ω μαϊκής Αυτοκρατορίας. Δεν όρισε διάδοχο και προέτρεψε τους στρατιώτες του να εκλέξουν όποιον ήθελαν. Κοντά του, όταν ξεψυχούσε, βρισκόταν ο Μάξιμος και του μιλούσε για την αθανασία της ψυχής. Η φιλοσοφία του Ιουλιανού, όπως διατυπώνεται στα τελευταία του έργα, δεν είναι πρωτότυπη* είναι ο Νεοπλατωνισμός του Ιάμβλιχου με σαφή στοιχεία συγκρητισμού. Το έργο του κατά των Χριστιανών θεωρήθηκε από τους σύγχρονούς του σπουδαίο, σπουδαιότερο και από το αντίστοιχο του Πορφύριου. Το έργο του Παρφύριου πάντως κατακρίθηκε και διώχτηκε περισσότερο από εκείνο του

-

33

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

Ιουλιανού. 0 Ιουλιανός είναι αναμφίβολα από τις πιο ενδιαφέρουσες μορφές της ιστορίας. Παρά την αυστηρότητα και την αδικία με την οποία τον έκριναν οι σύγχρονοι του Χριστια νοί κα ι παρά τον πανηγυ ρικ ό τόνο που έχουν τα εγκώμια των εθνικών, έχει σωθεί το ίδιο του το έργο, μάρτυρας αδιάψευστος των πευματικών και ψυχικών του αρετών. Από τα έργα του φαίνεται η ηθική ακεραιότητά του, σύμφωνα πάντα με τα μέτρα της εποχής, και η ισχυρή του μόρφωση, παρά τις επιπολαιότητες, που οφείλονταν κυρίως στον ενθουσιώδη χαρακτήρα του. Πολλά από τα έργα του περιέχουν πλήθος αυτοβιογραφικών στοιχείων, δοσμένων με έντονα αυτοκριτικό ύφος. Μοναδικές, όμως, για τη γνώση και την κατανόηση του Ιουλιανού είναι οι επιστολές του, οι οποίες προσφέρουν στον μελετητή σπουδαία ψυχογραφικά στοιχεία. Γενικά, ο Ιουλιανός δεν ήταν πρωτότυπος και τα έργα του περιέχουν πολλές κοινοτυπίες. Μέσα στους τόσους ρητοροδιδάσκαλους και σοφιστές της εποχής, θα χρειαζόταν ίσως συγγραφική μεγαλοφυία για ν' αναπτύξει κάποιος προσωπικό ύφος. Όταν, όμως, έγραφε στους φίλους του ή σε άτομα στα οποία δεν θεωρούσε αναγκαίο να επιδείξει τα λογοτεχνικά του προσόντα, όταν δεν έγραφε για τη δημοσιότητα, τότε το ύφος του ήταν απλό και ανεπιτήδευτο. Οι επιστολές του είναι πολύτιμες, γιατί μέσα από αυτές εμφανίζεται ο άνθρωπος απαλλαγμένος από τη λογοτεχνική επιτήδευση και από τους περιορισμούς που του επέβαλλε το αξίωμα του. Ο Ιουλια νός είναι κ α τ ' εξοχήν συνα ισ θημ ατικ ός κα ι μυστικοπαθής. Η στροφή του προς τον εθνισμό είχε δύο κύριες αιτίες, καθαρά συναισθηματικές: τη λατρεία του για τα αρχαία γράμματα και την έλξη που του ασκούσαν τα ανατολικά μυστήρια. Σ' αυτές μπορούμε να προσθέσουμε και τη βεβαιωμένη του απέχθεια προς τη θρησκεία των διωκτών

34

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

του. Πουθενά δεν βρίσκουμε υπολογισμό ή άλλη πολιτική προϋπόθεση να υπαγορεύει τις αποφάσεις και τις πράξεις του. Οι μεταγενέστεροι τον αντιμετώπισαν με θαυμασμό ή με φρίκη, πάντοτε, δηλαδή, σαν πρόσωπο ισχυρό τούτο όμως είναι μεγάλο ιστορικό σφάλμα. Ο ονειροπόλος και ανεδαφικός αυτοκράτορας, που ευχήθηκε την αναστήλωση των αρχαίων ναών, δεν ανήκει στους μεγάλους μεταρρυθμιστές. Η θέση του είναι μάλλον ανάμεσα στους ουτοπιστές, στους ανθρώπους που παρασύρονται από τα αισθήματά τους έξω από τα όρια του εφικτού.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η έντονη απάντηση του Ιουλιανού στους σαρκασμούς του Ηράκλειου του Κυνικού εναντίον των θεών δεν στάθηκε ικανή να σταματήσει την ασεβή και αρνητική στάση των Κυνικών, που συνέχισαν να βάλλουν εναντίον κάθε παραδοσιακού πολιτιστικού στοιχείου. Λάβροι, υπέσκαπταν τα ίδια τα θεμέλια της φιλοσοφίας και δεν δίσταζαν ν' αμφισβητήσουν ακόμη και τους ιδρυτές της δικής τους φιλοσοφικής σχολής. Το σκάνδαλο, που είχε πρόσφατα προκαλέσει κάποιος Κυνικός Αιγυπτιακής καταγωγής, δίνει στον αυτοκράτορα την ευκαιρία ν' ασχοληθεί με το παράδειγμα του Διογένη, του οποίου είχε-κατηγορηθεί η μωροφιλοδοξία και η ματαιοδοξία. Παρ' όλο που ο λόγος Εις τους απαίδευτους κΰνας απευθυνόταν γενικώς στους εκπροσώπους της σχολής, ορισμένοι μελετητές υπέθεσαν ότι μεταξύ αυτών συμπεριλαμβανόταν και ο Νείλος, ο αποδέκτης της επιστολής 82 του Ιουλιανού, ο οποίος ωστόσο, όπως προκύπτει από την προς αυτόν επιστολή, είναι προχωρημένης ηλικίας και μέλος της Ρωμαϊκής Συγκλήτου. Αποδίδοντας στη ματαιοδοξία τον θάνατο του Διογένη, ο οποίος πέθανε τρώγοντας ωμό χταπόδι, κάποιος Κυνικός θεώρησε καλό να στηριχτεί στο στοιχείο αυτό για να υπο νομεύσει το κύρος των διδαγμάτων της Στοάς και να υποσ τηρί ξε ι, κα τ' αντίθεση προ ς τον Αν τισθέν η κα ι τον

39

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ίδιο τον Σωκράτη, πως «ο θάνατος είναι κακό»' για τον Ιουλιανό ωστόσο η αρρώστια είναι πιο τρομερή —εξ ου και η παρέκβαση που αναφέρεται στην κακή χρήση των ασθε νειών, τις οποίες οι πλ ούσιοι αντιμετωπίζουν ως ηδονή (παράγραφος 1). Ο αυτοκράτορας θα παρουσιάσει λοιπόν δημόσια ό,τι γνωρίζει για τους Κυνικούς, έχοντας στο μυαλό του όσους σκέφτονταν ν' ακολουθήσουν τη συγκεκριμένη φιλοσοφία ζωής. Εκφράζει επίσης τη σκέψη πως ο λόγος του δεν μπορεί να βλάψει εκείνους που θα πειστούν από τα επιχειρήματά του και την ελπίδα πως οι αμετάπειστοι θα καταφέρουν να τον ξεπεράσουν όχι στα λόγια αλλά στην πράξη, αποφεύγοντας ωστόσο να ασχοληθεί με τους χλευασμούς εκείνων που παραμένουν σκλάβοι του κορμιού τους (παράγραφος 2). Ο άνθρωπος, χάρη στον Προμηθέα, έχει παραλάβει από τους θεούς «λογική και νόηση», οπότε αξίζε ι να εξ ετ άσε ι κανείς αν ολόκληρη η φιλοσοφία συνίσταται στο Δελφικό απόφθεγμα γνώθι σ' αυτόν (παράγραφος 3). Η αυτογνωσία επιτρέπει πράγματι στον άνθρωπο να κατανοήσει τη φύση της ψυχής και του σώματος του, να μάθει ποια είναι η ουσία και οι ιδιότητες τούτης της φύσης — πρ όβλημα που συνδέεται με την ύπαρ ξη ενός «στ οιχ εί ου πιο θεϊκού, που έχει την έδρα του στον ουρανό». Η έρευνα αυτή θα οδηγήσει στη μελέτη των αρχών των σωμάτων, της αρμονίας και των μεταξύ τους σχέσεων. Ο άνθρωπος είναι «πλάσμα θνητό στην ατομικότητά του και αθάνατο στην καθολικότητά του» (παράγραφος 4). Η «κοινωνία με την αιτία που είναι ίδιον του ανθρώπου», η οποία εξηγεί την επιθυμία του ανθρώπου να «βρίσκεται σε κοινωνία με τους θεούς», δεν είναι δυνατή παρά μόνο με «την ομοιότητα προς αυτούς, που ταυτίζεται με τη γνώση των όντων, την οποία μπορούν να επιτύχουν οι άνθρωποι». Η αλήθεια είναι μία και μοναδική, το ίδιο και η φιλοσοφία. Οι ηγέτες

40

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

κάθε φιλοσοφικής σχολής συμφωνούν στο σημείο αυτό: μπορεί να υπάρχουν πολλοί δρόμοι για να προχωρήσει κανείς στην πραγματική αυτογνωσία (παράγραφος 5), η αυτογνωσία όμως είναι το μοναδικό τέλος κάθε φιλοσοφίας (παράγραφος 6). Πολλοί είναι εκείνοι που δεν κατα νοούν τη ν πραγματική φύση της Κυ νικής σκ έψης, φιλοσοφικής άποψης που ανταγωνίζεται πολλές αξιολογότατες φιλοσοφικές κατευθύνσεις, και αιτία είναι ο περιπαικτικός τόνος, με τον οποίο εκφράζονται οι οπαδοί της (παράγραφος 7). Αξίζει λοιπόν ν' ανακαλύψει κανείς κάτω από την παραπλανητική επιφάνεια την αναμφισβήτητη αξία ενός τρόπου ζωής, που είχε πρώτος ακολουθήσει ο Ηρακλής και που τους κανόνες του καθόρισε ο θεός των Δελφών (παράγραφος 8). Προσπαθώντας κάποιος να αντιδιαστείλει τον τελικό στόχο του Πλάτωνα και του Διογένη είναι σαν «να υψώνει ένα τοίχο ανάμεσα σε δυο ανθρώπους, τους οποίους ένωνε το πάθος τους για την ανεύρεση της αλήθειας, η περιφρόνηση για τη δόξα και ο ζήλος τους για την αρετή» (παράγραφος 9). Η έκθεση μιας θεωρίας για την πρόσληψη των αισθήσεων, που προσπορίζει το σώμα, οι οποίες συγκεντρώνονται στη μνήμη επιτρέποντας έτσι στην ψυχή να παραγάγει γνώσεις, κάνει τον Ιουλιανό να αναφερθεί στην περίπτωση του Σωκράτη, που μπόρεσε να συμβιβάσει «στοχασμό και δράση» και να αναγνωρίσει ότι το γνώθι σ' αυτόν ήταν η αρχική συνθήκη για τη θεώρηση της φιλοσοφίας ως μελέτης θανάτου. Η ζωή του Διογένη από την άλλη αποδεικνύει τη βαθιά του πεποίθηση ότι η φιλοσοφική του κλίση ήταν Πυθικής προέλευσης και την απόφασή του να ανασκευάζει τα πάντα με τις πράξεις του και να μην επηρεάζεται από τις γνώμες των άλλων, αληθείς ή ψευδείς (παράγραφος 11). Παράδειγμα της στάσης του αυτής ήταν η απόφασή του να φάει ωμό χταπόδι: η φύση της

41

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

σάρκας του θαλασσινού, ψημένη ή άψητη, δεν αλλάζει, η τάση προς έμετο που προκαλεί η βρώση της οφείλεται στην υπ οδ ού λω ση «σε μια κενή δόξα», ο φιλόσοφος αποφ ασίζ ει ν' απ ελ ευ θε ρωθεί απ ό τη ν αδ υν αμ ία τούτη, από τη ν οποία εξάλλου είναι απαλλαγμένοι οι κάτοικοι παραθαλάσσιων περιοχών «που καταναλώνουν αφειδώς αχινούς και στρείδια, χωρίς καν να τα ζεστάνουν». Σκοπός της Κυνικής φιλοσοφίας είναι η ευτυχία, η οποία συνίσταται στο να ζει κανείς σύμφωνα με τη φύση" ο άνθρωπος επομένως πρέπει ν' αναζητά την ευτυχία όχι στα πλούτη, την καταγωγή ή τη δύναμη, αλλά μέσα του και μάλιστα σε αυτό που κυρίως τον χαρακτηρίζει και τον διακρίνει από τα άλλα ζωντανά πλάσματα, στη νοήμονα ψυχή του (παράγραφος 13). Η ασκητική ζωή, που επέβαλε ο Διογένης στον εαυτό του, τον βοήθησε να οργανώσει την ψυχή του με τρόπο που να γνωρίσει μια ευτυχία ίση, αν όχι ανώτερη, από εκείνη του Μεγάλου Βασιλέως (παράγραφος 14). Αν «η θεμελιώδης αρχή κάθε αγαθού είναι η ελευθερία», σκλάβος είναι κατά τον Ιουλιανό «ο άνθρωπος, τον οποίο κάποιος άλλος έχει τη δύναμη να υποχρεώσει να εκτελέσει αυτό που τον προστάζει να κάνει». Στην περίπτωση αυτή·, όσο ο άνθρωπος «είναι δούλος της κοιλιάς του» δεν μπορεί να γνω ρίσ ει τη ν ελευθερία, το ίδιο κι αν «π αρα μέ νε ι υπ όδουλος στις γνώμες του πλήθους». Τούτο ωστόσο δεν σημαίνει πως πρέπει να εκλείψει κάθε σεβασμός προς το ανθρώπινο γένος! κριτήριο για την πραγματοποίηση ή την αποφυγή μιας πράξης πρέπει να είναι οι επιταγές του λόγου και «του θεϊκού μέρους της ψυχής μας». Όταν οι «γνήσιοι χορευτές του Πυθαγόρα, του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη» αντιμετωπίζονται ως γόητες και απατεώνες, όταν οι νέοι άνθρωποι αποτρέπονται από το να ακολουθήσουν τη φιλοσοφία, τότε οι άνθρωποι στρέφονται προς τον έρωτα·'του πλούτου, προς το μίσος για τη φτώχεια και

42

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

υπηρετούν τη ν κοιλιά το υς » (παράγραφος 16). Ο Κυ νικός λοιπόν είναι υποχρεωμένος να επιστρέψει στην αιδημοσύνη και στον σεβασμό απέναντι στους θεούς, μιμούμενος το παράδειγμα του Διογένη, που δεν εναπέθετε βέβαια προσφορές στους βωμούς τους, αλλά διέθετε ψυχή ευλαβική, προσφέροντας στο θείο «ό,τι πολυτιμότερο είχε, δηλαδή την ψυχή του καθαρμένη και καθαγιασμένη μέσω των ιδεών» (παράγραφος 17). Ο γνήσιος οπαδός του Διογένη αναγνωρίζεται από τον ασκητικό τρόπο ζωής και όχι από το τριμμένο πανωφόρι του φιλοσόφου, το δισάκι, τη μαγκούρα και τ' αχτένιστα μαλλιά. Για να του επιτραπεί να μιλά με παρρησία θα πρέπει πρώτα να «αποδείξει την πραγματική του αξία», έχοντας ξεριζώσει κάθε πάθος από την ψυχή του κι έχοντας αποκτήσει την ευρύτατη παιδεία ενός Διογένη, τη μετριοπάθειά του και τη δικαιοσύνη του (παράγραφοι 18 και 19). Παρόμοια παρουσίαση της ζωής του Διογένη δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή από τον αδαή προλαλήσαντα, που προτιμά τον χλευασμό από την ουσιαστική μελέτη της βιοθεωρίας ενός φιλοσόφου. Ωστόσο κανείς, έστω και μέτριας μόρφωσης, δεν αγνοεί τον θαυμασμό του Αλεξάνδρου προς τον δάσκαλο του Κράτη, τον Διογένη δηλαδή. Ο αντίπαλος του Ιουλιανού όμως αποφεύγει κάθε διανοητική προσπάθεια και ο αυτοκράτορας κλείνει «την αυτοσχεδιαστική αυτή έκθεση τόσο σημαντικών προβλημάτων» εκφράζοντας την ικανοποίησή του που μπόρεσε να μιλήσει για τον Διογένη με τον πρέποντα σεβασμό (παράγραφος 20). Τούτη η εξέταση της Κυνικής σκέψης στην πρωταρχική της μορφή δίνει στον Ιουλιανό την ευκαιρία να παρουσιάσει μια γραφική εικόνα των οπαδών της αυτής φιλοσοφικής κατεύθυνσης της εποχής του. Κατ' αυτούς όλες οι πράξεις του Διογένη στόχο είχαν τη ματαιοδοξία. Όσο για τους

43

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

άλλους Κυνικούς, τον Κράτη, τον Ζήνωνα, τον Αντισθένη, δεν είναι στα μάτια τους παρά κακόμοιροι παράφρονες. Η ασυνέπεια των δήθεν Κυνικών δεν περιορίζεται στη «δουλική μίμηση της ενδυμασίας και της κόμμωσης» των προγενέστερων ή στην περιφρονητική στάση απέναντι στη φιλοσοφία τους, αλλά και στο ότι καταφεύγουν στην ευκολία και δεν λαμβάνουν υπόψη τους την ουσιαστική διάσταση τέτοιων επιλογών. Εξάλλου αντιπαραθέτουν Πλάτωνα και Διογένη, χωρίς ν' αντιλαμβάνονται το κοινό τους πάθος για την αλήθεια, αλλά και το γεγονός πως ο ένας διατύπωσε φραστικά ό,τι ο άλλος περιορίστηκε να εφαρμόσει πρακτικά. Ο Διογένης σκληραγωγούσε το σώμα του τόσο ώστε να αποκτήσει «ευρωστία που δεν έχουν καν όσοι αγωνίστηκαν στην πάλη και έδρεψαν τη νίκη», ενώ ο σύγχρονος επικριτής του «αρνείται να πλυθεί με κρύο νερό, παρ' όλο που το σώμα του είναι πολύ γερό», και σκουπίζεται με πετσέτες, τη στιγμή που ο Διογένης στέγνωνε στον αέρα. Καθοδηγούμενοι από την κοιλιά τους και υπόδουλοι στ ις σαρκικές απολ αύσε ις, οι άν θρ ωπ οι αυ το ί πιστεύουν πως είναι ελεύθεροι, και ο ένας μάλιστα, που τρέφεται με πολύπλοκα εδέσματα, χλευάζει τη λιτή διατροφή του Διογένη. Εκείνοι που κρατούν το δισάκι συντονίζονται με τις απόψεις του πλήθους, καταδέχονται ν' ανακατευτούν με τις μάζες και να μιλούν σε ευρύ ακροατήριο. Επιπλέον, ξεχνώντας κάθε αίσθημα σεβασμού για τον άνθρωπο, χωρίς ίχνος αιδούς, «περιφρονούν συνολικά τα θεία και τα ανθρώπινα πράγματα» στο όνομα της ελευθερίας του λόγου. Η αμάθεια των Κυνικών δεν καταδεικνύεται μόνο στις λεπτομέρειες της θεωρίας που υποστηρίζουν, αλλά και σχετικά με τα γενικά προβλήματα της φιλοσοφίας τους. Έ τ σ ι , παρά τη δι αβε βαί ωση του Σωκράτη και το υ Διο γέ νη

44

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ότι ο θάνατος δεν είναι κακό, «αυτοί έχουν τόσο προχωρήσει στον δρόμο της σοφίας» ώστε να υποστηρίζουν το αντίθετο. Φτάνουν μάλιστα να μέχρι του σημείου να υποστηρίζουν ότι «ο θεός δεν γνωρίζει τον εαυτό του», χωρίς ν' αντ ιλ αμβ άνο ντ αι π ως στην περίπτωση αυ τή δεν θα γνωρίζει τίποτε απολύτως, πράγμα που αναιρεί τη θεϊκή πα ντ ογ νωσ ία κα ι μαζί τη ν έννοια το υ θείου. Οι κίβδηλ οι αυ το ί οπαδοί του Διογένη δεν έχουν καμιά έφεση για μελέτη, δεν ανοίγουν βιβλίο και περιορίζονται στο πιο χαμηλό επίπεδο, «τη στιγμή που θα μπορούσαν να αρθούν λίγο και να δουν τον Σωκράτη». Η κατηγορία, που ένας Κυνικός αυτού του είδους εξέφρασε εναντίον του Διογένη, στρέφεται τελικά εναντίον των μιμητών του. Σκλάβοι της «δόξας», δεν προσπαθούν παρά να προκαλέσουν τον θαυμασμό των άλλων και καταφέρνουν να αποτρέπουν τους νέους από τη φιλοσοφική οδό, χλευάζοντας τους πιο ευγενείς εκπροσώπους της φιλοσοφίας. «Πολιτικός και πολυπράγμων» ο Ιουλιανός ορίζει τον άνθρωπο ως «πλάσμα φτιαγμένο για δράση και για γνώση», αλλά και ως «ψυχή που κάνει χρήση ενός σώματος». «Θνητός στην ατομικότητά του και αθάνατος στην καθολικότητά του» ο άνθρωπος καλείται να ερευνήσει αν διαθέτει μέσα του «ένα στοιχείο ανώτερο από την ψυχή και πιο θείο, που έχει την έδρα του στον ουρανό» και που του επιτρέπει να τείνει προς την ομοίωση με τους θεούς. Η αντίληψη των αισθητών αντικειμένων με τη συγκέντρωση των αισθήσεων στη μνήμη είναι η πρωταρχική συνθήκη για να γεννήσει η ψυ χή τη γνώση· η δεύτερη είναι η υποχρέωση ν' ακολουθήσει κάποια διδασκαλία και ένα πειθαρχημένο τρόπο σκέψης. Ενώ η Φύση αντιμετώπιζε με μητρική φροντίδα τα ζώα, «ο Ζευς αντιστάθμισε όλα αυτά τα πλεονεκτήματα

45

ΕΕΑΓΩΓΗ

δίνοντας στον άνθρωπο τη νοημοσύνη». Η Πρόνοια με τη σειρά της, που διαχειρίζεται ό,τι είναι θνητό και προσωποποιείται με τον Προμηθέα, του χορήγησε επιπλέον τον λόγο και τη νόηση: η έλλογη ψυχή είναι ίδιον του ανθρώπου, σε αντίθεση με την άλογη ψυχή των ζώων και την απλή σωματικότητα των φυτών. Τελικός σκοπός του ανθρώπου είναι να επιστρέψει στη θεία φύση, δηλαδή στην «απάθεια», συνεπώς πρέπει να κρίνει τα πράγματα μόνο με βάση τον λόγο και την αλήθεια «χωρίς να επηρεάζεται από το τι πρεσβεύει ο κοινός νους». Δεν είναι δυνατόν να αντιμετωπίσει κανείς τις προκαταλήψεις του πλήθους, αν δεν δαμάσει πρώτα, με την άσκηση της νόησης, την πλευρά του ανθρώπινου όντος «που είναι αναμεμειγμένη με οργή και επιθυμία» και εμποδίζει την προσωπική ελευθερία. Ξεκινώντας από τη διαπίστωση πως η φιλοσοφία, όπως και η αλήθεια, είναι μία, παρ' ότι υπάρχουν διαφορετικοί δρόμοι που οδηγούν στην επίτευξη του γνώθι σ' αυτόν, ο Ιουλιανός δείχνει ν' αποδέχεται όλες τις φιλοσοφικές κατευθύνσεις, πιστός εξάλλου σε ένα συγκρητισμό που προσπαθούσε να συνενώσει όλες τις σχολές στην υπηρεσία μιας ανανεωμένης πίστης, εκτός από τους Σκεπτικούς, τους ψευδοκυνικούς και τους Επικούρειους. Την ώρα που επίκειται η επίθεση εναντίον των «αθεΐστικών αντιλήψεων» των Γαλιλαίων, ο θεολόγος-αυτοκράτορας θεωρεί απαραίτητο να ενισχύσει τις βάσεις του Ελληνισμού και να επιβάλλει σιωπή στους απείθαρχους. Παρά τις αυξημένες υποχρεώσεις του με τις προετοιμασίες για τον πόλεμο εναντίον του Σαπώρ Β', τις πολιτικές και στρατιωτικές δραστηριότητες πριν από την αναχώρησή του, που έλαβε χώρα στις 21 Ιουνίου 362, ο Ιουλιανός έχει τον χρόνο και τη διάθεση να συνθέσει τον λόγο Εις τους απαίδευτους κννας. Σύμφωνα με τα στοιχεία από

46

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

το ίδιο το κείμενο (ο αντίπαλος του διστάζει να πλυθεί με κρύο νερό, παρ' όλο που πλησιάζει η 21 Ιουνίου, μέρα του θερινού ηλιοστασίου), ο αυτοκράτορας θα πρέπει να συνέθεσε στην Κωνσταντινούπολη το έργο τούτο, που, κατά τη δήλωση του, τον απασχόλησε για δυο μόνο μέρες, ελάχιστο καιρό πριν την αναχώρησή του, κατά το πρώτο δεκαπενθήμερο του Ιουνίου, λίγο πριν τη θέσπιση του νόμου που απαγόρευε στους Χριστιανούς να ασχολούνται με τη διδασκαλία των κλασικών κειμένων.

ΕΙΣ ΤΟΥΣ ΑΠΑΙΔΕΥΤΟΥΣ ΚΥΝΑΣ

50


«Ανω πο ταμ ών 1 » ,

1.

2

λέει η παροιμία. Υπάρχει κυνικός που λέει πως ο Διογένης είναι κενόδοξος και πως δεν θέλει να πλένεται με κρύο νερό, π α ρ ' όλο που είνα ι άνθρωπος κ ατά γε ρος, όλο σφρίγος και πάνω στην ακμή του. Φοβάται, λέει, μην κρυολογήσει και μάλιστα τη στιγμή που ο ήλιος πλησιάζει προς το θερινό ηλιοστάσιο. Αλλά ειρωνεύεται τον Διογένη επειδή έφαγε ένα χταπόδι και λέει πως τιμωρήθηκε για την κενοδοξία και την παλαβομάρα του, σαν να είχε πεθάνει πίνοντας το κώνειο. Τόσο, όμως «προχώρησε στον δρόμο της αρετής», που ξέρει πια ότι ο θάνατος είναι κακό! Πράγμα ακριβώς το οποίο ο σοφός Σωκράτης 3 , και μετά απ' αυτόν ο Διογένης, ομολογούσαν πως αγνοούν. Γιατί λένε πως, όταν ο Αντισθένης 4 έπασχε από χρόνια και αθεράπευτη αρρώστια, ο Διογένης του έφερε ένα ξίφος και

του

είπε:

«Αν

χρειάζεσαι

τη

βοήθεια

κάποιου

φί-

λου...». Τούτο σημαίνει πως ο θάνατος δεν ήταν για εκεί νον κάτι φο βε ρό ού τε και οδ υν ηρ ό. Ε μ ε ί ς , όμω ς, που α π ' 5

αυτόν κληρονομήσαμε το ραβδί του φιλοσόφου , ξέρουμε θετικότερα πως ο θάνατος είναι κακό πράγμα και μπορούμε να πούμε πως η αρρώστια είναι ακόμα πιο φοβερή από τον θάνατο, αλλά και το να κρυώνεις είναι ακόμη πιο

51

.J

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

52

EE TOYX ΑΠΑΙΔΕΥΤΟΥΣ ΚΥΝΑΣ

53

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

54


πόρτες των σχολείων ή των δικαστηρίων— τότε «τον Ιπποκλείδη δεν τον νοιάζει 9 »· έτσι κι εμάς λίγο μας ενδιαφέρει η κυνική συμπεριφορά τους. Ας γυρίσουμε όμως τώρα εκεί απ' όπου ξεκινήσαμε, για ν' αναπτύξουμε το θέμα μας με κάποια σειρά, ώστε αποδίδοντας στο κάθε ζήτημα την αξία που του ταιριάζει, καλύτερα να επιτύχουμε εμείς τον σκοπό μας κι εσείς ευκολότερα να με παρακολουθήσετε. Έτσι λοιπόν, αφού ο κυνισμός έτυχε να είναι φιλοσοφικό σύστημα, όχι το χειρότερο και το πιο δυσφημισμένο αλλά εφάμιλλο με τα καλύτερα, πρέπει να πούμε πρώτα μερικά λόγια για την ίδια τη φιλοσοφία. 3. Η δωρεά που οι θεοί πρόσφεραν στους ανθρώπους με τη μεσολάβηση του Προμηθέα, η λαμπρή φωτιά που προέρχεται από τον Ήλιο και εν μέρει από τον Ερμή, δεν είναι τίποτε άλλο παρά ο νους και η λογική. Γιατί είναι αλήθεια πως ο Προμηθέας —η Πρόνοια δηλαδή που κυβερνά κάθε τι θνητό 1 0 και εμφύσησε στη φύση, σαν πρώτη αρχή, μια πνοή θερμότητας— μετέδωσε στα πάντα την άυλη λογική. Το κάθε τι πήρε τη μερίδα που μπορούσε: τα άψυχα πήραν μόνο την εξωτερική εμφάνιση, τα φυτά τη σωματική υπόσταση, τα ζώα την ψυχή - ο άνθρωπος όμως πήρε ψυχή λογική. Υπάρχουν μερικοί που νομίζουν πως όλ' αυτά τα είδη είναι από φυσικού τους όμοια" άλλοι πάλι, πως διαφέρουν κατά το γένος 1 1 . Δεν ήρθε όμως ακόμα η στιγμή να τα εξετάσουμε ή μάλλον δεν πρόκειται να εξετάσουμε σ' αυτό τον λόγο παρά μόνο το αν είναι η φιλοσοφία —όπως υποθέτο υν μερικοί— τ έ χ ν η τω ν τ ε χ ν ώ ν και ε πι στήμ η τ ω ν επιστημών ή αν είναι το «να μοιάσουμε στους θεούς κατά το μέτρο του δυνατού», ή αν μπορεί να τη θεωρήσει κάποιος πως είναι, όπως το είπε ο Πύθιος θεός, το «γνώθι σαυτόν». Εξ άλλου δεν απομακρυνόμαστε από το θέμα μας, γιατί όλα τούτα είναι σχετικά μεταξύ τους και στενά συνδεδεμένα.

55

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

56

EE ΤΟΥΣ ΑΠΑΙΔΕΥΤΟΥΣ ΚΥΝΑΣ

4. Ας ξεκινήσουμε λοιπόν από το «γνώθι σαυτόν», γιατί πρόκειται ακριβώς για θεϊκή εντολή 1 2 . Εκείνος, λοιπόν, που γνωρίζει τον εαυτό του, γνωρίζει και την ψυχή και το σώμα του. Αλλά δεν αρκεί να γνωρίζει μόνο πως ο άνθρωπος είναι μια ψυχή που χρησιμοποιεί ένα σώμα, παρά να δει και από τι αποτελείται τούτη η ψυχή και στη συνέχεια να εξετάσει τι δυνατότητες έχει. Αλλά ούτε κι αυτό θα του είναι αρκετό: θα πρέπει να ερευνήσει αν υπάρχει μέσα μας κάποιο στοιχείο ανώτερο από την ψυχή, στοιχείο που, παρ' ότι δεν γνωρίζουμε τι είναι, έχουμε την πεποίθηση και πιστεύουμε πως είναι κάτι θεϊκό 13 , και όλοι μας υποθέτουμε πως έχει την έδρα του στον ουρανό. Προχωρώντας, θα μπορέσει να ερευνήσει και την ουσία του σώματος, αν δηλαδή είναι απλή ή σύνθετη - συνεχίζοντας θα μελετήσει την αρμονία του και τα ευαίσθητα σημεία του καθώς και τις δυνατότητές του και γενικά όλα όσα χρειάζονται για τη διατήρησή του. Ύστερα θα στρέψει την προσοχή του προς τις βασικές αρχές ορισμένων επιστημών, που βοηθούν στη συντήρηση του σώματος, όπως η ιατρική, η γεωργία και μερικές άλλες. Οπωσδήποτε, όμως, δεν θα πρέπει να αγνοήσει τελείως και κάποια από εκείνα τα άχρηστα και περιττά, εφόσον και τούτα έχουν σκοπό να εξυπηρετούν την ευαισθησία της ψυχής. Πάντως δεν θα επιμείνει πολύ σ' αυτό το σημείο, γιατί θα το θεωρήσει υ π οτι μη τικ ό και θα αποφύγει να ερ ευ νή σε ι εκείνα π ου φαίνονται πως χρειάζονται πολύ κόπο" συνολικά, δεν θα αγνοήσει ούτε σε τι συνίστανται ούτε σε ποιο μέρος της ψυχής ταιριάζουν. Σκέψου, τώρα, η εντολή «γνώθι σαυτόν» πόσες επιστήμες και πόσες τέχνες απαιτεί, ενώ ταυτόχρονα περιλαμβάνει και τις παγκόσμιες αρχές* αφ' ενός δηλαδή τα θεϊκά στοιχεία τα οποία προέρχονται από το θεϊκό κομμάτι που υπάρχει μέσα μας και αφ' ετέρου τα θνητά στοιχεία τα οποία προέρχονται από την ίδια μας τη

57

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

58


φύση που είναι θνητή. Εξ άλλου, σύμφωνα με τον χρησμό της Πυθίας, ο άνθρωπος είναι πλάσμα που βρίσκεται ανάμεσα σε δυο καταστάσεις: τη θνητή ως προς το άτομό του, και την αθάνατη ως προς το σύνολο, και ότι, ενώ είναι ένας, ταυτόχρονα αποτελείται από ένα μέρος θνητό και ένα αθάνατο. 5. Το να μοιάσουμε με τον θεό δεν σημαίνει τίποτ' άλλο παρά το να αποκτήσουμε την ανώτατη γνώση για τα όντα, στην οποία μπορούν να φτάσουν οι άνθρωποι. Η ανάπτυξη που θα κάνω αμέσως πιο κάτω, θα σας το αποδείξει. Δεν μακαρίζουμε τους θεούς ούτε για τα πλούτη τους ούτε για τους θησαυρούς τους ούτε για κανένα άλλο προσόν απ' όσα συγκαταλέγουμε ανάμεσα στα αγαθά, αλλά για εκείνο που λέει ο Όμηρος: «οι θεοί τα γνωρίζουν όλα 14 » και αλλού πάλι σχετικά με τον Δία: «Μα ο Δίας, που πρώτος γεννήθηκε, ήξερε τα /

περισσότερα

15

»

γιατί, ως προς τη γνώση, διαφέρουν από εμάς οι θεοί. Και το μεγαλύτερο ίσως καλό που έχουν είναι ότι γνωρίζουν τον εαυτό τους. Και επειδή η ουσία τους είναι ανώτερη από τη δική μας, με το να γνωρίζουν τον εαυτό τους, υπερέχουν και στη γνώση του καλού. Ας μην επιχειρήσει κανείς να χωρίσει την επιστήμη σε πολλούς κλάδους ή να τη διαιρέσει σε πολλά μέρη - το κυριότερο, να μην προσπαθήσει να παρουσιάσει σαν πολλά ό,τι είναι ένα. Γιατί όπως η αλήθεια είναι μία, το ίδιο είναι και η φιλοσοφία 1 6 . Ας μη μας φαίνεται παράξενο, λοιπόν, ότι φτάνουμε σ' αυτήν από

59

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

μέθα. Έπει και αν τις θ έλη τών ξένων ή, ναι μά Δία, τών d

πάλαι πολιτών επανελθεϊν εις 'Αθήνας, δύναιτο μέν και πλεϊν και βαδίζειν, όδεύων δέ οιμαι δια γής ή ταϊς πλατείαις

χρήσθαι

λεωφόροις

ή

ταΐς

άτραποΐς

και

συντόμοις όδοϊς· και πλεϊν μέντοι δυνατόν παρά τους αιγιαλούς και δή < και > "τέμνοντα

κατά τον Πύλιον γέροντα γέροντα

πέλαγος

μέσον".

Μή δέ τοϋτό τις ήμΐν προψερέτω ει τίνες τών κατ' αν τάς 185 ιόντων

τάς

οδούς

άπεπλανήθησαν,

και

άλλαχον

που

γενόμενοι, καθάπερ νπό τής Κίρκης ή τών Λωτοφάγων ηδονής ή δόξης ή τίνος άλλου δελεασθέντες, άπελείφθησαν τον πρόσω βαδίζειν και έψικνεΐσθαι τοϋ τέλους, < τους >

πρωτεύσαντας πρωτεύσαν τας

δέ έν έν εκάστη τών αιρέσεων

σκοπείτω. και πάντα ενρήσει σύμφωνα. Ούκοϋν ο μέν έν

Δελφοϊς

Ηράκλειτος Ηράκλειτ ος

θεός

τό

"Γνώθι

α αυτόν" προαγορεύει,

δέ

εδιζησαμην εμεωντον b

,

άλλά και Πυθαγόρας ο'ίτε απ'εκείνον μέχρι Θεοφράστον τό κατά δύναμιν όμοιονσθαι θεώ φασι, και γαρ και :'Αριστοτέλης' ό γαρ ημείς ποτέ, τοντο

ο θεός

άεν

γελοϊον εί τον θεόν εαυτόν μή είδέναι· κομιδή γαρ ούθέν εΐσεται τών άλλων, ε'ίπερ εαυτόν άγνοοίη- πάντα γαρ αυτός έστιν, ειπερ έν έαυτώ και παρ' έαντώ έχοι τών όπωσονν όντων τάς αιτίας, είτε αθανάτων αθανάτους, είτε έπικήρων ον θνητάς ουδέ έπικήρονς, άϊδίονς δέ και

60


17

πολλούς δρόμους . Γιατί αν κάποιος ξένος ή, μα τον Δία, κάποιος από τους παλιούς, ήθελε να γυρίσει στην Αθήνα, θα μπορούσε να πάει είτε από ξηρά είτε από θάλασσα. Αν τώρα πήγαινε από ξηρά, μπορούσε να πάρει ή τον μεγάλο δημόσιο δρόμο ή τους μικρούς, τους συντομότερους. Μπορούσε φυσικά να πάει και με καράβι, ταξιδεύο ντ ν τ α ς γ ι α λ ό γ ι α λ ό ή κ α ι ν α μ ι μ η θ ε ί τ ον γ έ ρ ο ν τ α τ η ς Π ύ λ ο υ 1 8 «κόβοντας απ' τ' ανοιχτά». Και μη μου πείτε πως μερικοί απ' όσους ήρθαν από τους δρόμους τούτους περιπλανήθηκαν και πως, μια και στάθηκαν κάπου αλλού, είτε γιατί τους έκανε κέφι είτε γιατί νό μ ισ αν π ω ς έ π ρ ε π ε ν α σ τα θο ύ ν ε ί τ ε γ ι α τ ί τ ο υ ς τ ρ ά β η ξ ε κάτι άλλο —όπως η Κίρκη ή οι Λωτοφάγοι— αρνήθηκαν στη συνέχεια να συνεχίσουν τον δρόμο τους και να φτάσουν στο τέρμα του. Δεν έχει παρά να σκεφτεί κανείς τους αρχηγούς της κάθε σχολής, και θα διαπιστώσει πως συμφωνούν όλοι. Έτσι, ενώ ο θεός των Δελφών προστάζει «γνώθι σαυτόν», ο Ηράκλειτος λέγει: «Αναζήτησα τον εαυτό μου 1 9 » . Ό μ ω ς ο Π υ θ α γ ό ρ α ς κ α ι ο ι δι άδ οχ οι ' τ ο υ μ έ χ ρ ι το ν Θ ε ό φραστο, όλοι ζητούν, όπως άλλωστε και ο Αριστοτέλης, να μοιάσουμε όσο γίνεται στον θεό" γιατί κάποτε γινόμαστε εμείς αυτό που ο θεός είναι πάντα. Είναι γελοίο να ισχυ-

ριζόμαστε πως ο θεός δεν γνωρίζει τον εαυτό του γιατί δεν θα ήξερε τίποτε για τους άλλους, αν αγνοούσε τον εαυτό του. Επομένως, ο θεός είναι τα πάντα, εφόσον μέσα στον ίδιο τον εαυτό του και κοντά του βρίσκεται η αρχή όλων των όντων, είτε είναι η αιώνια αρχή των αθάνατων όντων είτε η αρχή των θνητών όντων, που δεν είναι εφήμερη ή

61

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

62


συμπτωματική, αλλά αιώνια και μόνιμη και που προδικάζει τη συνεχή γένεσή τους. Αλλά το θέμα τούτο είναι πολύ μεγάλο. 6. Είναι αναμφισβήτητο γεγονός πως η αλήθεια είναι μία και η φιλοσοφία μία, και την υπηρετούν όλοι εκείνοι που ανέφερα προ ολίγου 2 0 , καθώς και εκείνοι, που αρμόζει τώρα ν' αναφέρω με το όνομά τους, εννοώ τους οπαδούς του Κιτιέα 2 1 —αυτούς οι οποίοι, επειδή είδαν πως οι πόλεις απεχθάνονταν την απόλυτη και ειλικρινή ελευθερία που πρεσβεύει η θεωρία του κυνισμού, την κάλυψαν, νομίζω, κάτω από τον μανδύα της οικιακής οικονομίας, της διαχείρισης των πραγμάτων, των συζυγικών σχέσεων και της ανατροφής των παιδιών, έτσι ώστε να φανεί πως η θεωρία αυτή προφυλάσσει κατά κάποιο τρόπο τις πόλεις. Και το ότι ανακεφαλαιώνουν τη φιλοσοφία τους στο δίδαγμα «γνώθι σαυτόν», φαίνεται όχι μόνο από τα συγγράμματά τους, αλλ' ακόμη περισσότερο από τον τελικό σκοπό που επιδιώκει η φιλοσοφία τους. Γιατί τελικός σκοπός είναι να ζει κανείς σύμφωνα με τη φύση, πράγμα που δεν μπορείς να επιτύχεις, αν δεν γνωρίζεις ποιος είσαι και ποια είναι η ίδια σου η φύση* ο άνθρωπος που αγνοεί τον εαυτό του δεν ξέρει ασφαλώς τι του ταιριάζει να κάνει, όπως εκείνος που αγνοεί τις ιδιότητες του σιδήρου, δεν ξέρει αν το σίδερο κόβει ή όχι, ούτε πώς πρέπει να το κατεργαστεί για να εκπληρώσει τον σκοπό του. Εν πάση περιπτώσει, η φιλοσοφία είναι μία, και όλοι οι φιλόσοφοι, μπορούμε να πούμε, επιδιώκουν τον ίδιο σκοπό και τον επιτυγχάνουν παίρνοντας ο καθένας διαφορετικούς δρόμους. Για το θέμα τούτο αρκούν όσα είπαμε.

7. Ας ερευνήσουμε όμως τώρα τι είναι Κυνισμός. Αν οι συγ γραφ είς είχαν γράψει τα συγγρά μματα τους με περ ισ-

63

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

64


σότερη σοβαρότητα και όχι παίζοντας, θα έπρεπε να τους ακολουθήσουμε και να προσπαθήσουμε να αποδείξουμε τις αντιλήψεις μας στην πρά ξη. Και αν — πρ άγ μα αδύνατο — αποδεικνύονταν σύμφωνες με εκείνες των αρχαίων, δεν θα μπορούσε κανείς να μας κατηγορήσει πως οι αποδείξεις μας είναι ψεύτικες - σε αντίθετη περίπτωση, θα έπρεπε να τις απορρίψουμε βουλώνοντας τ' αυτιά μας, όπως έκαναν οι Αθηναίοι για τα ψεύτικα αρχεία που περιείχε το Μητρώο 2 2 . Ωστόσο δεν υπάρχει τίποτα τέτοιο, όπως είπα. Έ τ σ ι , σχετικ ά με μερικές τ ρ α γ ω δ ί ε ς που αποδ ίδουν στο ν Διογένη, λένε πως τις έγραψε κάποιος ονόματι Φιλίσκος

23

από την Αίγινα. Αλλά και αν ακόμη τις είχε γράψει ο Διογένης, δεν είναι καθόλου παράδοξο ο φιλόσοφος αυτός να αστειευόταν — γ ι α τ ί πολλοί φιλόσ οφ οι το έχ ου ν κάνει. Λένε μάλιστα πως και ο Δημόκριτος γελούσε, όταν έβλεπε πως οι άνθρωποι τα έπαιρναν όλα στα σοβαρά 2 4 . Ας μην πιανόμαστε, λοιπόν, από τα αστεία τους, όπως εκείνοι που δεν έχουν διάθεση να μάθουν κάτι στα σοβαρά. Αυτοί μόλις φτάσουν σε κάποια πλούσια πόλη, γεμάτη ναούς όπου τελούνται ένα σωρό μυστικές ιεροτελεστίες, και όπου χιλιάδες ιερείς μένουν στους ιερούς τόπους, γι' αυτόν τον σκοπό, για να διατηρήσουν δηλαδή παντού την ίδια αγνότητα που υπάρχει μέσα στους ναούς, πιάνουν και βγάζουν έξω από την πόλη κάθε τι περιττό, αηδιαστικό και κακό, δηλαδή τα δημόσια λουτρά, τα κακόφημα κέντρα και τα καπηλειά, με δυο λόγια όλα τα κέντρα αυτού του είδους, όταν φτάνουν λοιπόν σε τέτοια μέρη, δεν μπαίνουν μέσα! Αν όμως συναντήσεις στον δρόμο τέτοια κέντρα, και φα νταστείς π ω ς αυτό εί να ι η π όλ η, εί ναι αν οη σί α να τ' α π οφύγεις, αλλά πολύ χειρότερο είναι να μείνεις σ' αυτές τις συνοικίες, ενώ «μπορείς, αν υψωθείς λιγάκι, να δεις τον Σωκράτη»— για να μεταχειριστώ τα ίδια τα λόγια του Αλκιβιάδη στο εγκώμιο του για τον Σωκράτη 2 5 . Και θα

65

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

66


πω ακόμη πως η κυνική φιλοσοφία «μοιάζει απαράλλαχτα με τα αγάλματα των Σειληνών, που εκθέτουν οι γλύπτες στα εργαστήριά τους και όπου παριστάνονται οι Σειληνοί με τον αυλό ή τη φλογέρα. Αν όμως τα σπάσεις, θα φανούν από μέσα αγάλματα θεών». Ας μην την πάθουμε λοιπόν έτσι κι εμείς, παίρνοντας στα σοβαρά όσα έγραψε ένας φιλόσοφος παίζοντας - γιατί παρ' όλο που και τα αστεία έχουν την ωφέλειά τους, ο Κυνισμός είναι κάτι διαφορετικό που θα προσπαθήσω αμέσως να σας το αποδείξω. Ας ακολουθήσουμε λοιπόν τα γεγονότα, όπως τα λαγωνικά ακολουθούν το θήραμα. 8. Είναι δύσκολο να βρούμε τον ιδρυτή, στον οποίο αποδίδεται η βάση τούτης της φιλοσοφίας, αν και μερικοί νομ ίζ ουν π ω ς ταιριάζει να την απ οδ ώσου μ ε στον Αντισθέ νη ή στ ον Διογ ένη. Ο Οινόμαος 2 6 πάντως φαίνεται πως λέει, και πολύ σωστά, πως «Κυνισμός δεν είναι ούτε Αντισθενισμός ούτε Διογενισμός». Έτσι ο σπουδαιότεροι Κυ νι κο ί υποστηρίζουν π ω ς ο μ εγάλος Ηρα κλ ής, εκτός α π ' όλα τα άλλα που μας έκανε, έδωσε στους ανθρώπους το 27

τελειότερο παράδειγμα ενός τέτοιου τρόπου ζωής . Εγώ πάντως, επειδή θέλω να μιλώ πάντα με σεβασμό για τους θεούς και για όσους πορεύτηκαν τον δρόμο των θεών, πιστεύω πως και πριν απ' αυτόν —όχι μόνο στους Έλλη νες αλ λά και στους βαρβά ρους— υπήρχαν άνθρωποι π ου πρέσβευαν τούτη τη φιλοσοφία, που είναι, νομίζω, παγκόσμια και απόλυτα φυσική και δεν απαιτεί ιδιαίτερη μελέτη. Φτάνει μόνο να διαλέξεις τα καλύτερα, από αγάπη προς την αρετή και αποστροφή προς το κακό" ούτε χρειάζεται να ανοίξεις

χιλιάδες

συγγράμματα,

επειδή,

όπως

λένε,

«η

μόρφωση δεν κάνει τον άνθρωπο 2 8 ». Αλλωστε δεν πρόκειται να ασπαστείς κάποια φιλοσοφική αρχή διαφορετική από εκείνη που υιοθετούν όλες οι υπόλοιπες φιλοσοφικές

67

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

68


σχολές. Φτάνει να ακολουθήσεις τις δυο συμβουλές του Πύθιου θεού: «γνώθι σαυτόν» και «παραχάραττε το νόμισμα». Εγώ πάντως έχω τη γνώμη πως ο μεγαλύτερος φιλόσοφος, εκείνος στον οποίο, όπως νομίζω, οφείλουν οι Έ λ λη ν ες όλ α τα καλά, ο οδηγός όλ ων μ ας , ο νομοθέτης και ο βασιλιάς, είναι ο θεός των Δελφών. Και όπως δεν ήταν δυνατόν να του ξεφεύγει τίποτα, έτσι δεν του ήταν άγνωστες οι ικανότητες του Διογένη. Του έδωσε τη συμβουλή του, χωρίς να μετατρέψει τα λόγια του σε στίχους, όπως έκανε για τους άλλους, αλλά του έδειξε συμβολικά τι 29

θέλει με δυο λέξεις, και του είπε: «Παραχάραξε το νόμισμα». Όσο για το «γνώθι σαυτόν», δεν είναι ο Διογένης ο πρώτος στον οποίο το είπε" το έχει πει και το λέει και στους άλλους, με τη φράση που είναι γραμμένη, νομίζω, στην είσοδο του ναού. Βρήκαμε-, λοιπόν, ποιος είναι ο ιδρυτής τούτης της φιλοσοφίας, όπως ακριβώς το λέει κάπου ο υπέροχος Ιάμβλιχος 3 0 " και ξέρουμε επίσης ότι ανώτατοι εκπρόσωποι ήταν ο Αντισθένης, ο Διογένης και ο Κράτης 3 1 . Σκοπό και ιδανικό στη ζωή τους είχαν, νομίζω, να γνωρίσουν τον εαυτό τους, να περιφρονούν τη ματαιοδοξία και ν' αναζητούν με όλη τη δύναμη του μυαλού τους την αλήθεια —«τη βάση δηλαδή όλων των αγαθών», όπως λένε «και για τους θεούς και για τους ανθρώπους 3 2 ». Για χάρη της, νομίζω, ο Πλάτων, ο Πυθαγόρας, ο Σωκράτης, οι Περιπατητικοί, όπως και ο Ζήνων, υπέμειναν τόσα βάσανα" γιατί ήθελαν να γνωρίσουν τον εαυτό τους χωρίς ματαιοδοξία, αλλά αναζητώντας την αλήθεια που υπάρχει στα όντα.

9. Φαίνεται, λοιπόν, πως ο Πλάτων δεν είχε σκοπούς διαφορετικούς από τον Διογένη, αλλά τους ίδιους ακριβώς, και αν ρωτούσε κάποιος τον σοφό Πλάτωνα: «Τι αξία δίνεις στο «γνώθι σαυτόν»», ξέρω καλά πως θα απαντού-

69

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

70


σε: «Την ανώτατη αξία» - και αυτό το λέει στο «Αλκιβιάδης 3 3 ». Μετά απ' αυτό, πες μας τώρα, θεϊκέ Πλάτωνα, απόγονε των θεών, τι στάση πρέπει να κρατάμε μπροστά στη γνώμη των πολλών; Η απάντησή του θα ήταν η ίδια και θα πρόσθετε ακόμη για μας την εντολή να διαβάσουμε ολόκληρο τον διάλογο του «Κρίτωνα» 3 4 , όπου φαίνεται πως ο Σωκράτης μας συμβουλεύει να μη σκοτιζόμαστε για τέτοια πράγματα. Λέγει, για παράδειγμα: «Γιατί, καλέ μου Κρίτωνα, να ανησυχούμε τόσο για τη γνώμη του κόσμου;» Και εμείς, παραβλέποντας όλα αυτά, προσπαθούμε να υψώσουμε ένα τείχος, θα έλεγα, ανάμεσα σ' αυτούς τους ανθρώπους, και να χωρίσουμε τον ένα από τον άλλον, αυτούς τους οποίους ένωνε το πάθος για την αλήθεια, η περιφρόνηση για τη δόξα και ο κοινός ζήλος για την αρετή! Επειδή, λοιπόν, ο Πλάτωνας διάλεξε να αναπτύξει τη θεωρία του με λόγια, ενώ ο Διογένης περιορίστηκε στις πράξεις, πρέπει τάχα γι' αυτό να τον υποτιμάτε; Προσέξτε μήπως αυτός ακριβώς είναι ο καλύτερος τρόπος, εφόσον και ο Πλάτων είναι φανερό πως αποκηρύσσει τα έργα του, όταν λέει 35 : «Δεν υπάρχει έργο του Πλάτωνα, και ούτε θα υπάρξει. Αυτά που θεωρούνται δικά του είναι του Σωκράτη, ανθρώπου ωραίου και νέου». Γιατί λοιπόν να μην κρίνουμε τον Κυνισμό από τις πράξεις του Διογένη;

10. Εφόσον λοιπόν το σώμα αποτελείται από διάφορα μέρη, όπως μάτια, πόδια, χέρια, στα οποία προστίθενται επιπλέον τα μαλλιά, τα νύχια, οι ακαθαρσίες, και όλα τα περιττώματα, που χωρίς αυτά δεν μπορεί να υπάρξει ανθρώπινο σώμα, δεν είναι γελοίο να θεωρούμε σαν μέρη του σώματος τα μαλλιά, τα νύχια, τις ακαθαρσίες και τα βρομερά απομεινάρια, και όχι τα πιο πολύτιμα και σπουδαιότερα όργανα, όπως είναι τα όργανα των αισθήσεων και

71

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

72


πάλι μεταξύ αυτών, εκείνα που έχουν μεγαλύτερη σχέση με τη σκέψη, όπως τα μάτια και τ' αυτιά; Γιατί τούτα τα όργανα είναι που βοηθούν κυρίως την ψυχή να σκέφτεται, είτε είναι χωμένη μέσα σ' αυτά —γιατί έχει την ικανότητα αμέσως

να

καθαρίζεται

χάρη

στην

αναλλοίωτη

αρχική

δύναμη του νου— είτε, αν όπως πιστεύουν ορισμένοι, διοχετεύεται στο σώμα μέσα από τα όργανα, σαν μέσα από σωλήνες 36 . Και έτσι, καθώς λένε, χάρη στη συγκέντρωση των αισθήσεων που παίρνει από κάθε μέρος του σώματος και στην εναπόθεσή τους μέσα στη μνήμη, γεννά η ψυχή τις γνώσεις. Εγώ τουλάχιστον νομίζω πως δεν μπορούμε να έχουμε αντίληψη των αισθητών αντικειμένων δ ί χ ω ς τούτο το κριτήριο, είτε ατελές είναι είτε τέλειο, αλλά οπωσδήποτε

δεσμευμένο

από

ένα

σωρό

άλλα

στοιχεία,

και ότι αυτό μας δημιουργεί την αντίληψη του έξω κόσμου. Τούτη η συζήτηση όμως δεν αφορά το σημερινό μου θέμα, και γι' αυτό ας επανέλθουμε στα μέρη από τα οποία αποτελείται η φιλοσοφία. 11. Πραγματικά φαίνεται πως οι Κυνικοί —καθώς και ο Αριστοτέλης και ο Πλάτων— πίστευαν ότι αποτελείται από δυο μέρη, το θεωρητικό και το πρακτικό" διότι φυσικά παρατήρησαν

και

αντιλήφθηκαν

πως

ο

άνθρωπος

είναι

πλασμένος για την πράξη και για τη γνώση. Το αν έστρεψαν τη φυσική προς τη θεωρία, αυτό §εν έχει σχέση με όσα λέγω. Γιατί και ο Σωκράτης, είναι αλήθεια, όπως και πολλοί άλλοι, τη μεταχειρίστηκαν, φαίνεται, πάρα πολύ, αλλά με μοναδικό σκοπό να φτάσουν στην πρακτική. Σκέφτηκαν δηλαδή πως το «γνώθι σαυτόν» απαιτεί να μάθεις ακριβώς τι πρέπει να αποδώσεις στην ψυχή και τι στο σώμα, και πολύ σωστά έδωσαν τα πρωτεία στην ψυχή και στο σώμα την υποταγή. Γι' αυτό τους βλέπουμε να ενδιαφέρονται για την αρετή, την εγκράτεια, τη μετριοφρο-

73

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

74


σύνη, την αξιοπρέπεια και να προσπαθούν να αποβάλουν τον φθόνο, τη δειλία και τη δεισιδαιμονία. Εμείς όμως δεν πρέπει να τους φανταζόμαστε έτσι, αλλά να έχουμε υπόψη μας

ότι

αγαθά 3 7 »,

αστειεύονται όταν

και

«διακυβεύουν

περιφρονούν

έτσι

το

τα

σώμα.

μεγαλύτερα Και

τούτο

ακριβώς εννοούσε ο Σωκράτης όταν έλεγε «η φιλοσοφία είναι η προετοιμασία για τον θάνατο 3 8 ».

Εφαρμόζοντας

καθημερινά στην πράξη τούτη την αρχή, οι άνθρωποι αυτοί κάθε άλλο παρά αξιοζήλευτοι μας φαίνονται αλλά αντίθετα δυστυχισμένοι και τελείως ανόητοι" διότι, για ποιο λόγο, μα την αλήθεια, τα υπομένουν όλα τούτα; Το είπες μόνος σου: από κενοδοξία! Και πώς μπορούσαν οι άλλοι να τους βλ έπουν, να τρώνε ω μά κ ρέα τα; Ού τε εσύ ο ίδιο ς, το ανέχεσαι. Και όμως, τέτοιου ανθρώπου το ντύσιμο και το χτένισμα μιμείσαι —όπως ακριβώς τους παριστάνουν οι ζωγραφιές— και φαντάζεσαι πως τούτο που εσύ ο ίδιος δεν εγκρίνεις, είναι δυνατόν να αρέσει στον κόσμο; Κι αν ένας δυο τότε τους επαινούσαν, χιλιάδες άλλοι αηδίαζαν και τους ερχόταν εμετός και δεν μπορούσαν να φάνε, αν δεν τους συνέφερναν οι υπηρέτες τους με ωραίες μυρωδιές, αρώματα και γλυκά" τόσο ο περιβόητος εκείνος ήρωας είχε καταπλήξει με τις ανόητες πράξεις του ανθρώπους τέτοιους «σαν τους σημερινούς θνητούς 3 9 », παρ' ότι δεν ήταν ποταπός, μα τους θεούς, για όποιον θα τον έκρινε σύμφωνα με το πνεύμα του Διογένη. Έτσι λένε και για τον Σωκράτη 4 0 , ότι ακολούθησε τον δρόμο της αυτοκριτικής, νομίζοντας πως εκπληρώνει τις υποχρεώσεις του απέναντι στον θεό, εφαρμόζοντας δηλαδή τον χρησμό που του είχε δοθεί" το ίδιο, νομίζω, έκανε και ο Διογένης που ήξερε ότι η φιλοσοφική του θεωρία κατάγε-

75

-

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

76


τα ι από την Πυθ ία, και θεωρούσε πω ς έπρε πε τα πάν τα να ελέγχονται στην πράξη, και να μην επηρεάζεται από τις γνώμες των άλλων, που μπορεί να είναι είτε σωστές είτε λανθασμένες. Σε κανέναν, λοιπόν, δεν είχε εμπιστοσύνη ο Διογένης, ούτε στα λόγια του Πυθαγόρα ούτε σε κανέναν άλλο ισάξιο με τον Πυθαγόρα" διότι μόνο τον θεό και κανέναν άλλο δεν παραδεχόταν για ιδρυτή της φιλοσοφίας. Μα τι σχέση έχουν αυτά, θα μου πεις, με το να φας ένα χταπόδι; Θα σου το εξηγήσω. 12. Μερικοί έχουν τη γνώμη ότι η σαρκοφαγία ταιριάζει στην ανθρώπινη φύση, άλλοι όμως σκέπτονται πως δεν ταιριάζει καθόλου στον άνθρωπο, και γι' αυτό το θέμα έχουν ειπωθεί πολλά. Και αν δεν βαρεθείς, μπορείς να βρεις πληθώρα βιβλίων πάνω στο θέμα. Ο Διογένης τα απορρίπτει όλα τούτα. Και να ποιος είναι ο συλλογισμός του:

Αν

φάει

κάποιος

κρέας

χωρίς

να

το

μαγειρέψει

— όπ ω ς κά νο υν φυσικά όλα τα υπόλοιπα ζ ώ α , επειδή έτσ ι είναι πλ ασ μέ να απ ό τη φύση— και δεν τον ενοχλήσει ή δεν αρρωστήσει, αντίθετα διαπιστώσει μάλλον πως τον ωφελεί, τούτο σημαίνει, κατά τον Διογένη, πως η σαρκοφαγία ταιριάζει απόλυτα στην ανθρώπινη φύση" αν όμως τον πειράξει, σημαίνει, κατά τη γνώμη του, ότι η τροφή τούτη δεν είναι για τον άνθρωπο και δεν πρέπει με κανέναν τρόπο να τη φάει. Αν τούτη η εξήγηση φα νε ί ίσως υπερβολική, να και μια άλλη που ταιριάζει περισσότερο στον Κυνισμό, αν κρίνω μάλιστα από τον σκοπό που επιδιώκει. Τούτος ο σκοπός είναι η αταραξία" πράγμα που ισοδυναμεί με το να γίνεις θε ός.

Ο Διογένης, λοιπόν, επειδή αισθανόταν

ίσως τον εαυτό του ατάραχο στο κάθε τι και τον έπιανε ναυτία μόνον ότα ν έ τρω γ ε κρέας ω μ ό , επηρεασμένος μάλλον από την κοινή γνώμη και όχι από κάποια λογική αιτία— γιατί το κρέας είναι αλήθεια πως πάλι κρέας μέ-

77

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

80


τερες. Εξ άλλου το χταπόδι, όπως όλα τα θαλασσινά, δεν έχει αίμα, ενώ τα οστρακόδερμα είναι πλάσματα ζωντανά επομένως και χαίρονται και πονούν, όπως όλα τα ζωντανά πλάσματα. Για να μην αναφέρω εκείνο που λέγει ο Πλά46

των , ότι δηλαδή και τα φυτά είναι ζωντανά, επειδή δεν μας αφορά στη συγκεκριμένη στιγμή. Γεγονός είναι πως ο Διογένης δεν έκανε κάποια απρέπεια, ούτε και κάτι παρά νο μο ή ασυνήθιστο, και το μόνο που μπορούμε να ε ξε τά σουμε στην προκειμένη περίπτωση είναι το σκληρό ή το μαλακό και η απόλαυση ή η απέχθεια στην κατάποση αυτά που λέγω είναι, πιστεύω, πολύ απλά για όποιον είναι σε θέση να παρακολουθήσει μια συζήτηση. Συνεπώς, δεν είναι το ότι τρώει ωμό κρέας εκείνο που σας αηδιάζει, εφόσον κι εσείς το ίδιο κάνετε όταν τρώτε όχι μόνο ζώα που δεν έχουν αίμα αλλά κι εκείνα που έχουν. Δεν διαφέρετε ίσως από τον Διογένη παρά μόνο ως προς την πεποίθηση του πως τα κρέατα πρέπει να τρώγονται όπως είναι στη φυσική τους κατάσταση, ενώ εσείς, για να τα νοστιμίσετε, βάζετε αλάτι και διάφορα άλλα καρυκεύματα, παραβιάζοντας τη φύση. Αρκετά, όμως, πάνω σ' αυτό το θέμα. 13. Η τελική επιδίωξη της Κυνικής φιλοσοφίας, όπως άλλωστε κάθε φιλοσοφίας, είναι η ευτυχία. Η ευτυχία συνίσταται στο να ζεις σύμφωνα με τη φύση και όχι όπως θέλει ο πολύς κόσμος. Διότι για τα φυτά, όπως και για τα ζώα, λέμε πως πάνε καλά, όταν καθένα κατορθώσει να αναπτυχθεί χωρίς εμπόδια, όπως το όρισε η φύση. Αλλά και για τους θεούς ευτυχία σημαίνει να βρίσκονται στη φυσική τους κατάσταση και να είναι ανεξάρτητοι. Έτσι, λοιπόν, ούτε στους ανθρώπους ταιριάζει ν' αναζητούν αλλού το μυστικό της ευτυχίας. Άλλωστε ούτε ο αετός ούτε το πλατάνι ούτε κανένα άλλο από τα ζωντανά πλάσματα ή

81 •

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

82


τα φυτά, ενδιαφέρεται αν τα φτερά ή τα φύλλα του είναι χρυσαφιά, ούτε αν τα κλωνάρια του είναι ασημιά, ούτε αν έχει το πίσω νύχι ή τα σπιρούνια του σιδερένια ή ατσάλινα. Αντίθετα, αισθάνονται ευτυχισμένα, όταν τα στολίδια που τους έδωσε εξ αρχής η φύση είναι γερά και κατάλληλα να τους δίνουν ταχύτητα ή δύναμη. Δεν είναι λοιπόν γελοίο να προσπαθεί ένα ανθρώπινο πλάσμα να βρει την ευτυχία έξω από τον ίδιο τον εαυτό του, και να δίνει τόση σημασία στα πλούτη, στην καταγωγή, στη δύναμη των φίλων του και σ' όλα τα παρόμοια; Αν η φύση δεν μας είχε δώσει, όπως στα ζώα, τίποτ' άλλο εκτός από ένα σώμα και μια ψυχή σαν τη δική τους, δεν θα ζητούσαμε τίποτα περισσότερο και θα ήμαστε ικανοποιημένοι, όπως και τα ζώα, από τις σωματικές μας δυνατότητες και εκεί θα βρίσκαμε την ευτυχία. Εμείς όμως έχουμε ψυχή που δεν μοιάζει καθόλου με εκείνη που έχουν τα υπόλοιπα ζωντανά πλάσματα, είτε διότι διαφέρει εντελώς στην ουσία, είτε διότι έχει μεν την ίδια ουσία, είναι όμως ανώτερη ως προς την ενέργεια, όπως νομίζω το καθαρό χρυσάφι διαφέρει από εκείνο που είναι ανακατωμένο με άμμο" αυτό είναι αλήθεια, πως το υποστηρίζουν ορισμένοι σχετικά με την ψυχή. Εμείς, λοιπόν, αφού έχουμε συνείδηση πως είμαστε ανώτεροι από τα ζώα, στα οποία η φύση, σύμφωνα με τον μύθο του 47

Π ρ ω τ α γ ό ρ α , φέρθηκε σαν μητέρα με μεγαλύτερο ζήλο και μεγαλοδωρία, ενώ ο Δίας, αντί για όλα τούτα, μας έδωσε το μυαλό, πρέπει να τοποθετήσουμε την ευτυχία σ' αυτό το ανώτερο και σπουδαιότερο στοιχείο που υπάρχει μέσα μας.

14. Βάλε με τον νου σου τώρα, αν δεν ήταν πραγματικά τέτοια η ζωή που διάλεξε ο Διογένης, αυτός που έριχνε το σώμα του χωρίς περιορισμό σε όλες τις ταλαιπωρίες, για ν' αυξήσει τις σωματικές του δυνάμεις, και που δεν ζητούσε

83

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

84


τίποτ' άλλο εκτός από το δικαίωμα να κάνει εκείνο που φαινόταν σύμφωνο με τις απαιτήσεις της λογικής. Όσο για τους

σωματικούς

μπελάδες

που

κουράζουν

την

ψυχή

— για τί τούτο το σά ρκ ιν ο π ερίβλ ημ α μας δίνε ι πολλές φορές τέτοιες ενοχλήσεις— ο Διογένης κάτι τέτοια ούτε καν τα υπολόγιζε. Τούτη η άσκηση έδωσε στον άνθρωπο τόση σωματική δύναμη, ώστε δεν την έχει θαρρώ κανείς απ' όσους αγωνίζονται για να κερδίσουν στεφάνια, και η ψυχή του έγινε τέτοια ώστε να γνωρίσει ευτυχία, όχι μικρότερη αλλά μεγαλύτερη και από εκείνη που γνώρισε ο Μεγάλος Βασιλιάς, για να εκφραστώ σαν τους Έλληνες όταν μιλούσαν για τον βασιλιά της Περσίας. Το θεωρείς τάχα μικρό πράγμα να ζει ένας άνθρωπος «Δίχως πόλη, δίχως σπίτι, δίχως πατρίδα και λεφτά, Να μην έχει ούτ ε δρα χμή ούτε καν και υπηρ έτη 4 8 )) μα ούτε και κριθαρόψωμο —που αρκούσε στον Επίκουρο για να λέει πως ήταν σαν τους θεούς ευτυχισμένος 4 9 — και παρ' όλα αυτά να μην τα βάζει με τους θεούς, αλλά να ζει και να λέει πως ζει πιο ευτυχισμένος 5 0 από εκείνον που οι άνθρωποι θεωρούν τον πιο καλότυχο; Αν δεν με πιστεύεις, δοκίμασε εσύ τέτοια ζωή, όχι όμως με λόγια αλλά με πράξη, και θα δεις. Ας προσπαθήσουμε λοιπόν τώρα να αποδείξουμε τούτο τον συλλογισμό μας. 15. Πιστεύεις ότι η βάση όλων των αγαθών, για τα οποία μιλήσαμε παραπάνω, είναι η ελευθερία 51 ; Πώς μπορείς να το αρνηθείς, αφού οι θησαυροί, τα πλούτη, η υψηλή καταγωγή, η σωματική δύναμη, η ομορφιά, με δυο λόγια όλα τούτα τα αγαθά, χωρίς την ελευθερία δεν ανήκουν σ' αυτόν που νομίζει ότι τα έχει, αλλά σ' εκείνον που ανήκει αυτός ο άνθρωπος; Γιατί ποιον θεωρούμε δούλο; Μήπως

85

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

86


εκείνον που μπορούμε ν' αγοράσουμε με τόσες δραχμές ή με δυο μνες ή με δέκα στατήρες χρυσού 5 2 ; Αυτός είναι οπωσδήποτε, θα μου πεις, πραγματικά δούλος. Είναι άραγε επειδή, για να τον αποκτήσουμε, πληρώσαμε λεφτά στον πωλητή; Σε μια τέτοια περίπτωση όμως όλοι εκείνοι οι αιχμάλωτοι πολέμου που τους εξαγοράσαμε με λύτρα, πρέπει να είναι επίσης δούλοι; Ενώ αντίθετα, ο νόμος τους δίνει την ελευθερία, αφού σώθηκαν και γύρισαν σπίτι τους, κι εμείς τους εξαγοράσαμε, όχι για να ζήσουν σαν σκλάβοι, αλλά για να γίνουν ελεύθεροι άνθρωποι. Βλέπεις, λοιπόν, πως δεν αρκούν τα χρήματα για να κάνεις ένα λυτρωμένο άνθρωπο δούλο σου - πραγματικός δούλος είναι εκείνος που ένας άλλος μπορεί να εξαναγκάσει να κάνει ό,τι τον διατάζει, και ακόμη να τον τιμωρήσει σε περίπτωση που δεν υπακούσει και, ό π ω ς λέ ει ο πο ιη τής , αυτός 53

«που ζει με χίλια βάσανα )). Πρόσεξε λοιπόν, μετά απ' αυτά, κατά πόσον δεν είναι αφεντικά μας όλοι εκείνοι στους οποίους είμαστε υποχρεωμένοι να υπακούμε, για να αποφύγουμε τους πόνους και τις στενοχώριες που θα μας προξενήσει η τιμωρία τους· ή μήπως νομίζεις πως μοναδική τιμωρία είναι να σηκώσεις το μπαστούνι σου και να χτυπήσεις τον υπηρέτη; Αλλά και τα πιο σκληρά αφεντικά δεν φέρονται έτσι σ' όλους τους υπηρέτες τους· τις περισσότερες φο ρέ ς αρκούντα ι σε μια παρατήρηση ή απειλή. Μη νομίζεις, λοιπόν φίλε μου, πως είσαι ελεύθερος, όσο σε κυβερνούν η κοιλιά, τα έντερά σου ή εκείνοι που είναι στο χέρι τους να σου δώσουν ευχαρίστηση ή να σου τη στερήσουν. Και αν ακόμη κατορθώσεις να γίνεις ισχυρότερος α π ' αυτούς, όσο παραμένεις δο ύλο ς της κοινής γνώμης, δεν θα δοκιμάσεις ποτέ ούτε την ελευθερία ούτε τη γλύκα της,

87

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

88


«Όχι! Για όνομα εκείνου που 'βαλε στην καρδιά μας την Τετρακτύ 5 4 » . Δεν θέλω να πω μ' αυτό πως πρέπει ν' αποβάλουμε κάθε σεβασμό προς τους πάντες και να κάνουμε όσα δεν είναι σωστά" εκείνα όμως που αποφεύγουμε και εκείνα που κάνουμε να μην τ' αποφεύγουμε ή τα κάνουμε επειδή ο κόσμος τα βρίσκει σωστά ή όχι αλλά επειδή τα υπαγορεύει η λογική και ο θεός που είναι μέσα μας, δηλαδή ο νους. Τίποτα δεν εμποδίζει τον κόσμο να ακολουθεί τη γνώμη των πολλών" πράγμα.που είναι προτιμότερο από το να μη σεβόμαστε κανέναν" άλλωστε ο άνθρωπος έχει φυσική κλίση προς την αλήθεια. Ο άνθρωπος όμως που σκέπτεται και μπορεί να βρει και να κρίνει τις πραγματικές αιτίες, μπορεί να μη ν ακολου θήσε ι την κοι νή γ ν ώ μ η , ότα ν πρόκειται να κρίνει αν μια πράξη είναι καλή ή κακή. Επομένως, αφού η ψυχή μας περιέχει αφ' ενός κάτι θεϊκότερο —που το ονομάζουμε νου, σκέψη και εσωτερικό διάλογο, του οποίου εκδήλωση είναι η προφορική ομιλία με λέξεις και φράσεις— και αφ' ετέρου κάτι άλλο που συνδέεται με το πρώτο, αλλά διαφορετικό και πολύμορφο, ανακατωμένο με οργή και επιθυμία —ένα πολυκέφαλο τέρας— δεν είναι προτιμότερο να συμβαδίζουμε με τη γνώμη των πολλών, ώσπου να δαμάσουμε τούτο το τέρας και να το πείσουμε να υπακούει στ ον θεό που βρίσκεται μέσα μας ή, αν θέλετε, στο θεϊκό τμήμα της ψυχής μας; Έτσι, πολλοί που θέλησαν να μιμηθούν το ν Διογ ένη, έγιναν αρνητές των π ά ν τ ω ν , κατεργάρηδες και χειρότεροι από ζώα" αλλά δεν είναι αυτό το θέμα μου, και θα σου διηγηθώ πρώτα ένα περιστατικό από τη ζωή του Διογένη, για το οποίο πολλοί θα γελάσουν, εγώ όμως το θεωρώ πολύ σοβαρό. Κάποτε ξέφυγε ενός νεαρού, μπροστά στον κόσμο, ένας απρεπής ήχος, και ο Διογένης που ήταν παρών, του έδωσε μια με

89

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

90


τη μαγκούρα του και του είπε: «Κάθαρμα! Αφού δεν έχεις κάνει τίποτα μέχρι σήμερα που να σου επιτρέπει τέτοιο θράσος μπροστά στον κόσμο, αρχίζεις τώρα μπροστά μας να περι φρονείς την κοι νή γ ν ώ μ η ! » Γ ια τ ί έπ ρεπ ε, κ α τά τη γνώμη του, να κατανικήσεις πρώτα τις επιθυμίες σόυ, ύστ ερ α τα π ά θ η σου και τελικά να φτάσεις στ ο δυσκ ολότερο αγώνισμα, να τα βάλεις δηλαδή με την κοινή γνώμη, που φέρνει τόσες συμφορές σε πολλούς ανθρώπους. 16. Αγνοείς ότι τους νέους τους αποτρέπουν από τη φιλοσοφία με το να διηγούνται διάφορες ψευτιές για τη ζωή των φιλοσόφων; Οι πραγματικά αφοσιωμένοι στον Πυθαγόρα,

στον

Πλάτωνα

και

στον

Αριστοτέλη

ήταν,

λένε, απατεώνες και σοφιστές, άνθρωποι με έπαρση και -

επικίνδυνοι αν γίνει κάποιος οπαδός των Κυνικών, τον θεωρούν αξιολύπητο. Θυμάμαι, μάλιστα, πως μια μέρα μου είπε ο δάσκαλος μου 5 5 , όταν συναντήσαμε τον φίλο μου, τον Ιφικλή, με βρόμικα μαλλιά, στήθος ξεσκέπαστο και τριμμένο παλτό στους ώμους μέσ' στην καρδιά του χειμώνα: «Ποιος δαίμονας τον κατάντησε σε τέτοια χάλια; Είναι αξιολύπητος, αλλά πιο αξιολύπητοι είναι οι γονείς που τον ανέθρεψαν με φροντίδες και τον σπούδασαν όσο καλύτερα μπορούσαν - τώρα που τα εγκατέλειψε όλα, κατάντησε χειρότερος από ζητιάνος». Δεν ξέρω ποια ειρω νι κή απ άν τη ση του έδωσα τότε - πάντως να ξέρεις ότι τούτη τη γνώμη έχουν οι περισσότεροι για τους αληθινούς Κυνικούς. Κι αυτό δεν είναι το χειρότερο, αλλά τους βλέπεις να υποστηρίζουν τα πλού τη και να μισ ού ν τη φ τ ώ χ ε ι α , να φροντίζουν για την κοιλιά τους, να υπομένουν για χάρη του σώματος τους κάθε λογής πόνο, να χοντραίνουν τη φυλακή της ψυχής τους, να παραθέτουν πολυτελή γεύματα, να μην κοιμούνται ποτέ μόνοι τους τη νύχτα και να τα κάνουν όλα τούτα κρυφά στο σκοτάδι. Μήπως δεν είναι

91

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

92


χειρότερο από τα Τάρταρα; Δεν είναι καλύτερα να σε 56

καταπιεί η Χάρυβδη ή ο Κωκυτός ή να βρεθείς χιλιάδες οργιές κάτω από τη γη, παρά να ξεπέσεις σε τέτοια ζωή, δούλος της κοιλιάς σου και των άλλων ντροπιασμένων μερών του σώματος; Επιπλέον, δεν πάνε απλά, όπως τα ζώα, αλλά βάζουν στο κεφάλι τους ένα σωρό σκοτούρες για να τα κά νο υν όλα τού τα κρυφά, μέσα στ ο σκοτάδι. Και όμως πόσο καλύτερο θα ήταν να τα απαρνηθούν τελείως! Αν δεν είναι εύκολο ας μην περιφρονούμε τα λόγια του Διογένη και του Κράτη σ' αυτό τον τομέα. «Η πείνα», έλεγε ο Κράτης «παραλύει τον έρωτα" αν δεν μπορείς όμως να μεταχειριστείς τούτο το φάρμακο, τότε πνίξο υ 5 7 !» Δεν ξέρεις πως εκείνοι οι άνθρωποι έζησαν έτσι για να μας δείξουν τον δρόμο της λιτότητας; «Δεν προέρχονται απ' όσους τρώνε κριθαρόψωμο, οι τύραννοι», έλεγε ο Διογένης, «αλλ' απ' αυτούς που τρώνε με πολυτέλεια»" και προσθέτω πως ο Κράτης έγραψε έναν ύμνο στη Λιτότητα: «Χαίρε! Βασίλισσα θεά, αγαπημένη των σοφών, Λιτότητα, κόρη της ένδοξης Φρονιμάδας 5 8 !» 17. Να μη γίνει λοιπόν ο Κυνικός σαν τον Οινόμαο 5 9 , αναιδής και αναίσχυντος, και να μην περιφρονεί όλους τους θείους και ανθρώπινους νόμους, αλλά να σέβεται κάθε τι ιερό, όπως ο Διογένης. Γιατί εκείνος τουλάχιστον υπάκουσε στον Πύθιο θεό και δεν μετάνιωσε για τούτη την υπακοή του. Και αν κάποιος τον περνά για άθεο, επειδή δεν πλησίαζε τους ναούς ούτε τα αγάλματα ούτε τους βωμούς, και δεν εκτελούσε τα θρησκευτικά του καθήκοντα, γελιέται. Το έκανε επειδή δεν είχε τίποτα να προσφέρει, ούτε λιβάνι ούτε σπονδές, και ούτε είχε χρήματα για να τ' αγοράσει. Του αρκούσε πως η κρίση του για τους θεούς ήταν σωστή" τους λάτρευε μ' όλη του την ψυχή και τους

93

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

94


έδινε ό,τι πολυτιμότερο, νομίζω, είχε, την αφοσίωση της ψυχής του με τη σκέψη. Ο Κυνικός δεν πρέπει με κανένα τρόπο να χάνει κάθε ντροπή, αλλά με τη βοήθεια της λογικής πρέπει να δαμάζει την ατίθαση πλευρά της ψυχής του, ώστε να την εξαφανίσει τελείως και να φτάσει στο σημείο να αγνο εί ότι έχει κατ ανι κήσ ει

ηδονές* γι ατ ί είναι

προτιμότερο να αγνοεί κάποιος τελείως την επίδραση των αισθήσεων, αν και αυτό δεν το κατορθώνουμε παρά μετά από μεγάλη άσκηση. Και για να μην κατηγορηθώ πως δεν μιλώ σωστά, θα σας απαγγείλω μερικούς στίχους από τα χαριτωμένα ποιήματα του Κράτη: «Κόρες αγνές της Μνημοσύνης και του Ολύμπιου Δία, Μούσες της Πιερίας, την προσευχή μου ακούστε! Δώστε μου πάντα φαγητό να βάζω στην κοιλιά μου, Που εγώ την έμαθα και λίύτερος να μη ζητά πολλά. Κάντε με χρήσιμο στους φίλους, μα όχι μαλθακό, Χρήμα δεν θέλω και πολύ, του σκαθαριού την τύχη, Ούτε και του μέρμηγκα ζητώ την αφθονία. Δίκιος θέλω να 'μαι, με πλούτη λιγοστά, Και βολικός και τίμιος, γιατί αυτά είναι καλά. Στον Ερμή τότε και στις Μούσες θυσίες θα προσφέρω, Φτηνές, αλλ' αγιασμένες από την αρετή». Αν χρειαστεί να γράψεις πάνω σ' αυτό το θέμα, έχω πολλά έργα δικά του. Αν όμως διαβάσεις τον Πλούταρχο από τη Χαιρώνεια, που έγραψε τον «Βίο του Κράτη 6 0 », δεν θα σου χρειαστεί να μάθεις τίποτα περισσότερο γι' αυτόν. Ο Κράτης άνοιξε στον Ζήνωνα 6 1 τον δρόμο για τις εξαίσιες θεωρίες· και λένε πως οι Έλληνες έγραφαν, προς τιμή του, πάνω από την είσοδο των σπιτιών τους: «Καλωσόρισες, Κράτη, Πνεύμα Αγαθό».

95

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ


18. Ας ξαναγυρίσουμε όμως σε τούτο, ότι οφείλει δηλαδή όποιος θέλει να ακολουθήσει τη φιλοσοφία των Κυνικών, ν' αρχίσει πρώτα από αυστηρή αυτοκριτική, χωρίς να κολακεύει τον εαυτό του, και να προσπαθήσει να εξακριβώσει αν τον ευχαριστεί η πολυτέλεια στο φαγητό, αν του χρειάζεται μαλακό κρεβάτι, αν τον ενδιαφέρει η δόξα και η γνώμη του κόσμου, αν του αρέσει να τον θαυμάζουν, και αν, παρ' όλη τη ματαιοδοξία του πράγματος, του δίνει σημασία. Να μην ανακατεύεται με τον όχλο και να μη γεύεται τις απολαύσεις ούτε με την άκρη του δαχτύλου, που λένε, μέχρις ότου κατορθώσει να τις ποδοπατήσει - και τότε μόνο, αν βρεθεί η ευκαιρία, τίποτα δεν τον εμποδίζει να τις δοκιμάσει. Έ χ ω ακ ού σε ι να λένε π ω ς οι πιο αδύνατοι ταύροι απομακρύνονται από το κοπάδι και βόσκουν χώρια, για να πάρουν έτσι λίγο λίγο δυνάμεις - αφού λοιπόν δυναμώσουν για καλά, γυρίζουν και τα βάζουν με τους αρχηγούς του κοπαδιού για να πάρουν τα πρωτεία με τρόπο που τους αξίζει περισσότερο. Δεν αρκεί λοιπόν σε όποιον θέλει να ακ ολο υθή σει το ν κυνισμό να διαλέξει μό νο το π α νω φό ρι, το σακίδιο, το μπαστούνι και τα μακριά μαλλιά και να περπατά αναμαλλιασμένος και αγράμματος, σαν να βρισκόταν σε χωριό που δεν έχει ούτε κουρείο ούτε σχολείο αλλά πρέπει να έχει ως γνωρίσματα του Κυνικού φιλοσόφου, αντί για το μπαστούνι τη λογική και αντί για το σακίδιο

την

πειθαρχημένη

ζωή.

Η

ελευθεροστομία

θα

του χρησιμεύσει, αφού αποδείξει πρώτα την προσωπική του αξία. Έτσι, νομίζω, έκαμαν ο Κράτης και ο Διογέ νη ς: Τόσο πολύ δεν υπολόγιζαν τις απειλές της Τ ύ χ η ς , ή μάλλον πρέπει να πω, τα καπρίτσια και τις αναποδιές της, ώστε ο Διογένης, όταν έπεσε κάποτε στα χέρια πειρατών, εξακολουθούσε ν' αστειεύεται, και ο Κράτης χάρισε την περιουσία του στο δημόσιο - στη συνέχεια, καθώς ήταν ανάπηρος, κορόιδευε το κουτσό του πόδι και την καμπούρα

97

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ


του. Πήγαινε όμως, είτε καλεσμένος είτε απρόσκλητος 6 2 , στα σπίτια των φίλων του για να συμφιλιώνει τις οικογέ νει ες, αν καταλ άβαινε π ω ς είχαν τσ α κ ω θε ί . Και οι π α ρ α τηρήσεις του δεν ήταν απότομες, αλλά γεμάτες ευγένεια, για να μη φανεί πως κατηγορεί τους υπευθύνους, επειδή ήθελε έτσι να ωφελήσει τόσο τους ίδιους όσο κι εκείνους που τον άκουγαν. Δεν ήταν όμως αυτός ο τελικός σκοπός τους" όπως είπα και προηγουμένως, απέβλεπαν στη δική τους ευτυχία και ενδιαφέρονταν για τους άλλους, μόνο επειδή αντιλαμβάνονταν, νομίζω, πως ο άνθρωπος είναι από τη φύση του ζώο κοινωνικό. Έτσι, φάνηκαν χρήσιμοι στους συμπολίτες τους, όχι μόνο με το παράδειγμά τους αλλά και με τα λόγια τους. Γι' αυτό λοιπόν, όποιος θέλει να είναι κυνικός και άνθρωπος σοβαρός, πρέπει πρώτα να στραφεί στον εαυτό του, όπως έκαναν ο Διογένης και ο Κράτης· να διώξει μέσα από την ψυχή του όλα τα πάθη και να κατευθύνει τη συμπεριφορά του σύμφωνα με το ν νου και τη γνώση. Αυτό ήταν, νομίζω, το κύριο σημείο της φιλοσοφίας του Διογένη. 19. Αν είναι αλήθεια ότι κάποια μέρα τούτος ο άνθρωπος πήγε σε μια εταίρα —αν και αυτό μπορεί να συνέβη μόνο μια φορά ή και καθόλου— κάθε φορά που βλέπουμε κάποιον ο οποίος, ενώ εφαρμόζει ως προς τα άλλα ακριβώς τις αρχές του Διογένη, δείχνει τις ίδιες διαθέσεις και υποστηρίζει φανερά και μπροστά σε όλους κάτι παρόμοιο, δεν πρέπει να του κάνουμε παρατηρήσεις και να τον κατηγορούμε. Πρέπει, όμως, να μας δείξει πως διαθέτει την πλατιά μόρφωση του Διογένη, καθώς και αντίληψη και αξιοπρέπεια ελεύθερου ανθρώπου σε όλους τους άλλους τομείς, δηλαδή αυτάρκεια, δικαιοσύνη, φρόνηση, ευλάβεια προς τους θεούς και ευγνωμοσύνη. Να προσέχει να μην κάνει

τίποτα

στην

τύχη,

ούτε

99

άσκοπο

ούτε

παράλογο,

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

100


εφ' όσον και αυτά βρίσκονται μέσα στο πνεύμα της φιλοσοφίας του Διογένη" να χτυπά την περηφάνια, να ειρωνεύεται όσους προσπαθούν να κρύψουν στο σκοτάδι την ικα νοποίηση τη ς φυσικής τους α ν άγ κη ς —εννοώ την αποβολή των κοπράνων— ενώ όσα κάνουν εκείνοι μέσ' στη μέση της αγοράς και της πόλης είναι πολύ χειρότερα και καθόλου φυσικά, δηλαδή κλοπές, συκοφαντίες, άδικες καταγγελίες και ένα σωρό άλλα παρόμοια. Αν ο Διογένης έκλασε ή έχεσε ή έκανε οτιδήποτε άλλο παρόμοιο, καθώς λένε, μέσα στην αγορά, το έκανε για να χτυπήσει την υπεροψία τους και για να τους δείξει πως οι δικές τους πράξεις είναι πολύ χειρότερες και πιο επικίνδυνες, επειδή η σωματική ανάγκη είναι πράγμα φυσικό, ενώ αυτά που κάνουν εκείνοι είναι, μπορούμε να πούμε, διαστροφή της φύσης. Οι σημερινοί, όμως, μιμητές του Διογένη διάλεξαν τα πιο εύκολα και πιο ανώδυνα, ενώ παραμέλησαν τα καλά. Και εσύ, που θέλεις να θεωρείσαι σο βαρό τερος α π ' αυτούς, έχεις απομακρυνθεί πολύ από το πνεύμα του Διογένη, γιατί τον θεώρησες αξιολύπητο. 20. Αν δεν πίστεψες όσα λέγονται για έναν άνθρωπο που όλοι οι Έλληνες της εποχής του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη θαύμαζαν μετά τον Σωκράτη και τον Πυθαγόρα, και είχε για ακροατή τον δάσκαλο του πάνσοφου και τόσο γνωστικού Ζήνωνα —γιατί είναι απίθανο να γελάστηκαν όλοι, αγαπητέ μου, για έναν άνθρωπο που, καθώς τα λες και τον ειρωνεύεσαι, ήταν τόσο αχρείος— θα μπορούσες ίσως να μελετήσεις περισσότερα γι' αυτόν και να τον καταλάβεις καλύτερα. Γιατί ποιος Έλληνας δεν θαύμασε την καρτερία του Διογένη και την αντοχή του στους κόπους, που φανερώνουν την ψυχική του ανωτερότητα; Ο άνθρωπος αυτός κοιμόταν πιο άνετα πάνω σε αχυρένιο στρώμα μέσα στο βαρέλι του απ' ό,τι ο Μεγάλος Βασιλιάς στο μαλακό

101

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

102


του κρεβάτι κάτω απ' την ολόχρυση μαρκίζα. Έτρωγε το κριθαρόψωμό του με μεγαλύτερη ευχαρίστηση απ' ό,τι εσύ τρως σήμερα το πλούσιο 6 3 γεύμα σου. Πλενόταν το καλοκαίρι και άφηνε το σώμα του να στεγνώνει στον αέρα, ενώ εσύ,

μεγάλε

φιλόσοφε,

μεταχειρίζεσαι

πετσέτες

για

να

σκουπιστείς! Μα την αλήθεια, πολύ σου ταιριάζει να τον ειρωνεύεσαι, εσύ που κατατρόπωσες τον Ξέρξη όπως ο Θεμιστοκλής, ή τον Δαρείο όπως ο Αλέξανδρος ο Μακεδόνας! Αν όμως άνοιγες κάποτε και κανένα βιβλίο, όπως εγώ που ασχολούμαι με την πολιτική και με χίλια δυο άλλα, θα γνώριζες πόσο ο Αλέξανδρος, όπως λένε, θαύμαζε την ψυχική ανωτερότητα του Διογένη" εσύ όμως δεν έχεις, πιστεύω, καμιά κλίση σ' αυτά. Και πώς να έχεις; Απέχεις παρασάγγες' εσύ θαυμάζεις κάτι δύστυχες γυναίκες που αγαπούν την πεθαμένη ζωή 6 4 ! Αν, λοιπόν, τούτος ο λόγος μου έφερε κάποιο αποτέλεσμα, το όφελος είναι και για τους δυο μας. Αν πάλι δεν κατόρθωσα τίποτα με την αυτοσχέδια ομιλία μου πάνω σε τόσο σοβαρά θέματα, την οποία έγραψα, όπως λέμε, χωρίς να πάρω ανάσα —γιατί αυτή τη δουλειά την έκανα πάρεργο μέσα σε δυο μέρες, πράγμα που γνωρίζουν καλά οι Μούσες ή μάλλον κι εσύ ο ίδιος, επειδή γνωρίζεις καλά τι προηγήθηκε— και πάλι δεν μετανοώ που μίλησα με σεβασμό για τον άνθρωπο εκείνο.

103

ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ Ή ΚΡΟΝΙΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το έργο του Ιουλιανού Καίσαρες (τίτλος που χρησιµοποιήθηκε στην editio princeps του Ch. de Chanteclere (1577) και

αναφέρε,ται

συνήθως

αντί

του

αρχικού Σνµπόσιον

ή

Κρόνιο) δεν είναι, σύµφωνα µε ορισµένους µελετητές, µε-

ταξύ των οποίων ο Μ. Croiset, παρά µια άπνοη κατασκευή, όµοια µε σχολική άσκηση, που διαψεύδει την πρόθεση του δηµιουργού του ν' ακολουθήσει τα κλασικά πρότυπα. Ήδη ο τίτλος αποκαλύπτει τη διάθεση του Ιουλιανού να ασχοληθεί µε ένα κλασικό είδος {Σνµπόσιον), χρησιµοποιώντας τον σατιρικό τρόπο γραφής (Κρόνιο). Το Σνµπόσιον

ή

Κρόνια είναι

έργο

που

γράφτηκε

επ'

ευκαιρία της γιορτής του Κρόνου. Ο Ρωµύλος ή Κυρίνος, όπως ονοµάστηκε µετά την αποθέωση του, καλεί σε συµπόσιο τους θεούς και τους καίσαρες για να συνεορτάσουν τα Σατουρνάλια (Κρόνια). Οι θεοί συγκεντρώνονται στην κορυφή του ουρανού, ενώ για τους καίσαρες το συµπόσιο έχει

ετοιµαστεί

«στην

περιοχή

πάνω

από

τον

αέρα

και

κάτω από τη σελήνη. Οι θεοί είναι ήδη καθισµένοι, και οι αυτοκράτορες προχωρούν για να καταλάβουν και αυτοί τις θέσεις τους. Την είσοδο κάθε Αυτοκράτορα, από τον Ιούλιο Καίσαρα µέχρι τον Κωνσταντίνο, σχολιάζει σκωπτικά ο Σειληνός, προς µεγάλη απόλαυση των θεών και ιδιαίτερα του ∆ιονύσου. Ο Αύγουστος, ο Τραϊανός και ο

107

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αδρ ιαν ός

χλ ευά ζο ντ αι γι α τη

σ τ άσ η ή τη

µο ρφ ή του ς,

κάποιοι άλλοι για την ακόλαστη ιδιωτική τους ζωή ή τα εγκλήµατα τους: Ο Τιβέριος έχει ριχτεί στον Τάρταρο, ο ποταµός του Άδη, Κωκυτός, έχει καταπιεί τον Νέρωνα. Ο Μάρκος Αυρήλιος είναι ο µόνος που γλιτώνει από τα σκωπτικά βέλη του Σειληνού, ενώ άλλοι αυτοκράτορες, λιγότερο ακέραιοι, υποστηρίζονται από τους θεούς. Όσοι κρίνονται ανάξιοι δεν έχουν το δικαίωµα να πάρουν µέρος στο συµπόσιο. Οι συνάρχοντες του ∆ιοκλητιανού (Μαξέντιος και Μαξιµίνος), για παράδειγµα, αποκλείονται µε βάση τις κριτικές του Σειληνού και µε τη συγκατάθεση της ∆ικαιοσύνης και του Μίνωα. Μετά από τούτη την προκαταρκτική επιλογή, ο Κυρί� νος, µε τη συµπαράσταση του Ερµή, ζητά από τους θεούς να γίνει ενώπιον τους διαγωνισµός των γνήσιων ηρώων. Ο Ηρακλής απαιτεί να συµπεριληφθεί µεταξύ.των άλλων και ο µαθητής του, Αλέξανδρος. Το αίτηµα του γίνεται δεκτό, και ο ∆ίας διευκρινίζει ότι στον διαγωνισµό θα λάβουν µέρος µόνο οι καλύτεροι, ο Αλέξανδρος δηλαδή, ο Ιούλιος Καίσαρ, ο Οκταβιανός και ο Τραϊανός. Ο Κρόνος προτείνει να προστεθεί στους εµπειροπόλεµους αυτούς αυτοκράτορες και ένας φιλόσοφος: ο Μάρκος Αυρήλιος. Ο ∆ιόνυσος πάλι, µε τη συλλογιστική ότι ο τέλειος κόσµος πρέπει να περιλαµβάνει κάθε είδους στοιχεία, είναι της γνώµης ότι πρέπει να δοκιµάσει την τύχη του και ο ανάξιος Κωνσταντίνος. Οι υπηρέτες ετοιµάζουν την κλεψύδρα, που θα µετρήσει τον χρόνο για τον κάθε απολογούµενο, και ο Ερµής κηρύσσει την έναρξη του δι αγωνι σµού . Π ρ ώτ ο ς λαµβάνει τον λόγο ο Καίσαρ, ο οποίος εκθειάζει τις κατακτήσεις του. Ο Αλέξαν δρος στ η συνέχεια εξ υµνεί µε µε γα λύ τε ρη αυταρέσκεια τα δικά του κατορθώµατα. Μετά τον Οκταβιανό και τον

Τραϊανό,

σειρά

έχει

ο

Μάρκος

108

Αυρήλιος,

που

από

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

µετριοφροσύνη αρνείται να κρίνει τον εαυτό του και αναθέτει το έργο τούτο στους θεούς. Ο Κωνσταντίνος κάνει µια

προσπάθεια

να

δικαιολογήσει

τη

συµπεριφορά

του,

αλλά διακόπτεται απότοµα από τον Σειληνό. Με την ολοκλήρωση της ακροαµατικής διαδικασίας, οι θεοί αποφαίνονται ότι δεν είναι σε θέση να βγάλουν δίκαιη απόφαση. Οι υποψήφιοι καλούνται να εκθέσουν την αρχή, βάση της οποίας ρύθµισαν τη συµπεριφορά τους. Αρχή του Αλέξανδ ρου ήτ αν να απ οδ ει χτ εί σε όλα νικητής, ο Κα ί σ α ρ επιθυµούσε να είναι πρώτος σε όλα, ο Οκταβιανός σκοπό του είχε την άριστη διακυβέρνηση, ο Τραϊανός είχε αποφασίσει να µιµηθεί τον Αλέξανδρο, ο Μάρκος Αυρήλιος να µιµηθεί τους θεούς και ο Κωνσταντίνος τέλος να θυσιάσει τα πάντα στα πάθη του. Ο Σειληνός δεν διστάζει στη φάση αυτή

να

υποβάλει

στους

υποψήφιους

τα

πιο

αδιάκριτα

ερωτήµατα.

Έχει φτάσει πια η ώρα της ψηφοφορίας. Ο Μάρκος Αυ ρήλι ος κερδίζει τις πε ρισσότ ερες ψήφους . Οι άλλοι ή ρ ω ες, που γίνονται πλέον δεκτοί στον Όλυµπο, διαλέγουν ο καθένας να συνδεθεί µε κάποιο θεό της αρεσκείας τους. Μόνο ο Κωνσταντίνος διαλέγει να καθίσει, µαζί µε τους γιους του, δίπλα στην Τρυφή και την Ασωτία µακριά από την παρέα των µακάριων. Εκεί συναντά και τον Ιησού, που υποσχόταν σε όλους να τους καθαρίσει από τα αµαρτήµατα το υς . Ό σ ο για τον ίδιο τον Ιουλιαν ό, ο Ερµ ής το υ υπενθυµίζει

τα

διδάγµατα

πνευµατικός

του

του

οδηγός

Μίθρα,

που

είναι

στη

και

το

γη

γι'

αυτόν

καταφύγιο

ο

του

µετά θάνατον. Το έργο δεν αποτελεί πηγή σηµαντικών πληροφοριών για τους ιστορικούς, πέρα από δύο διευκρινίσεις σχετικά µε τη στάση των στρατιωτικών αφ' ενός, θύµα της οποίας υπήρξε ο αυτοκράτορας Πρόβος, που, κατά τα λεγόµενα του Ιουλιανού, οφειλόταν στις µηχανορραφίες των άθεων,

109

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

δηλαδή των Χριστιανών, σύµφωνα µε την ορολογία του Α π ο σ τ ά τ η , και σχ ετικά µε τον Κων στάντ ι ο Χ λ ω ρ ό α φ '

ετέρου, ο οποίος είχε µείνει πιστός στη θρησκεία των προγόνων. Είναι προφανές ότι ο Ιουλιανός έχει επιλέξει την επί-

καιρη αυτή θεµατολογία για να προβάλλει τα πολιτικά και θρησκευτικά

του

πιστεύω.

Η

διάκριση

µεταξύ

«καλών»

και «κακών» αυτοκρατόρων ήταν κοινός τόπος κατά τη διάρκεια του 4ου µ.Χ. αιώνα, καθώς επίσης και ο θαυµασµός που έτρεφαν οι εκπρόσωποι των ταραγµένων καιρών προς τη δυναστεία, που κυβέρνησε κατά τη χρυσή εποχή, τη δυναστεία των Αντωνίνων. Ο Ιουλιανός παρουσιάζει τον εαυτό

του

επάξιο

γνήσιο

απόγονο

συνεχίζει Αιών ια

τη

κληρονόµο

του

σειρά

Πό λης

γενάρχη των

της

Ρωµαϊκής

των

Ρωµαίων

ευσεβών

βασιλέων.

θε ωρεί τα ι ο Κυρί νος,

παράδοσης, Αινεία,

που

Ιδρυτής

της

στ ενά συνδ εδ εµ έν ος

µε τη λατρεία του Ήλιου" στην άκρη της αλυσίδας βρίσκεται ο Ιουλιανός, φωτισµένος οπαδός του Μίθρα, αποφασισµένος να διατηρήσει τη λατρεία του «ανίκητου Ήλιου». Με την κριτική του Σειληνού καταδικάζονται οι αυτοκράτορες, που προσπάθησαν να τροποποιήσουν την παραδοσιακή θρησκεία (για παράδειγµα ο Οκταβιανός µε τους γελοίους

νεοτερισµούς

που

εισήγαγε),

και

εκθειάζονται

όσοι προσπάθησαν να µείνουν πιστοί στην παράδοση των προγόνων. Τα εγκλήµατα του Κόµµοδου και οι εκκεντρικότητες του Ηλιογάβαλου, αποσιωπούνται διακριτικά: παρά τις τερατώδεις πράξεις τους ήταν και οι δυο υποστηρικτές και οπαδοί της λατρείας του Μίθρα. Για τον ίδιο λόγο παρουσιάζονται µε τρόπο επαινετικό ο Κλαύδιος και ο

Αυρηλιανός

τους,

µένουν

αναλαµβάνει

που,

παρά

πιστοί

στη

τη

σκανδαλώδη

λατρεία

αυτοπροσώπως

να

του

συµπεριφορά

Ήλιου,

υπερασπιστεί

ο

οποίος

µπροστά

στους άλλους την πολεµόχαρη και σκληρή προσωπικότη�

110

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τα του Αυρηλιανού. Σκοπός του Ιουλιανού είναι να καταδείξει πως ενσαρκώνει πράγµατι το ιδεώδες, που σφράγιζε πάντοτε την ενότητα και τη συνέχεια της Αυτοκρατορίας. Πέρα

όµως

θρησκευτική

από

την

διάσταση

πολιτική

του

σηµαντική

είναι

∆εν

τυχαίο

έργου.

είναι

και

η

που,

ήδη στον πρόλογο, ο Ιουλιανός δηλώνει ότι θα παρουσιάσει το θέµα του υπό µορφή φανταστικής ιστορίας που, σαν άλλος Πλατωνικός µύθος, θα έχει πολλά να προσφέρει στον αναγνώστη. Είναι γεγονός πως κανένας άλλος νεοπλατωνικός δεν επέµεινε όσο αυτός στη φιλοσοφική αξία των µύθων, συµβόλων απροσπέλαστων για τον αµύητο, αλλά εξαιρετικά χρήσιµων και εποικοδοµητικών για τον µυηµένο.

Προκειµένου να παρουσιάσει τους Καίσαρες, που παίρνουν µέρος στον διαγωνισµό, ο Ιουλιανός δεν ενδιαφέρεται µόνο για την ιστορική αλήθεια, αλλά φροντίζει να µείνει πιστός

και

στις

επιταγές

του

φιλοσοφικού

συµβολισµού:

ήδη ο Ηράκλειτος έλεγε πως η υγρή ψυχή µε το βάρος της µένει κολληµένη στ α επίγεια, ενώ η « ξ ηρ ά» ψυχή είναι

έτοιµη να επιστρέψει προς το πύρινο στοιχείο, από το οποίο

προέρχεται.

∆ιαδεδοµένη

επίσης

ήταν

η

αντίληψη

ότι τα αµαρτήµατα των ανθρώπων αποτυπώνονται στην ψυχή τους ως ατιµωτικά στίγµατα. Οι αυτοκράτορες Κόµ� µοδος και Τιβέριος παρουσιάζονται, ο ένας να πέφτει στη γη

και

να

µην

µπορεί

να

σταθεί

στον

ουρανό

ώστε

να

βρίσκεται κοντά στους ήρωες, και ο άλλος µε την πλάτη γεµάτη

ουλές,

εγκαύµατα,

πληγές

και

µώλωπες

(πρβλ.

312b και 309c). Εντύπωση προκαλεί επίσης και η τάξη, µε την οποία εµφανίζονται οι θεοί: πρόεδρος του διαγωνισµού δεν είναι ο Ζευς, είναι

αλλά η

ο

µέρα

Κρόνος, της

δικής

πράγµα του

ίσως

γιορτής.

εξηγήσιµο, Η

ιεραρχία

εφόσον όµως,

που ακολουθεί ο Ιουλιανός, στηρίζεται και σε φιλοσοφικά

111

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

κριτήρια. τρείας

Σύµφωνα

του

µε

Μίθρα,

τις

θεολογικές

απόψεις

ο Κρόνος�Χρόνος είναι

η

της

πρώτη

λα-

αρχή,

όπως επίσης και στα µυστήρια του Ιάµβλιχου ο Κρόνος είναι ο Πρωταρχικός θεός. ∆ίπλα του στο συµπόσιο κάθεται η Ρέα, η αρχική δυάδα, η ζωοδότειρα, σύµφωνα µε τις µυστικιστικές φαντασιώσεις του Πρόκλου. Για τον Ιουλιανό ταυτίζεται µε την Κυβέλη, τη δηµιουργική δύναµη της οποίας

εξυµνεί

στο

έργο

του Εις

την

µητέρα

των

θεών.

Μετά τον Κρόνο έρχεται ο Ζευς, που εκπορεύεται από την πρώτη

αρχή {µόνος

έκ

τοΰ

ενός), ζευγαρωµένος

µε

την

Ή ρ α — εικ όνα της δηµιουργικής γονιµ ότητας του δεύτερου θεού— ξαπλωµένος σε ανάκλιντρο, κατασκευασµένο από χρυσό (µέταλλο του ήλιου, εφόσον ο Ζευς ταυτίζεται µε τον Ήλιο) και ασήµι (µέταλλο της σελήνης, εφόσον η Ήρα εξοµοιώνεται µε τη Σελήνη). Τρίτος θεός της τριάδας είναι ο Ήλιος�Μίθρας, του οποίου ο Ιουλιανός καλείται ν' ακολουθήσει τις εντολές, ώστε να έχει λιµάνι καταφυγής στη ζωή και, όταν έρθει η ώρα να εγκαταλείψει τα επίγεια, να

αναχωρήσει

εµψυχώνει

τους

µε

την

µύστες

καλή των

ελπίδα (αγαθή Ελευσίνιων

ελπίς), που

(λατρεία

στην

οποία ο Ιουλιανός είχε µυηθεί το 355) και τον Σωκράτη στον

Πλατωνικό Φαίδωνα (67c).

Η συµβολική τούτη παρουσίαση των θρησκευτικών του αντιλήψεων δεν θα µπορούσε να µη σφραγίζεται από το στοιχείο της αποστασίας του. Αποκλείοντας τον προγονό του Κωνσταντίνο από τον επουράνιο Όλυµπο, τον στέλνει στην αγκαλιά της Τροφής και της Ασωτίας και τον βάζει να συναντά επίσης τον Ιησού, που τριγύριζε κηρύσσοντας ότι κάθε αµαρτωλός µπορεί να καθαρθεί από τα κρίµατά του,

αν

βαπτιστεί

στο

�

νερό σε

περίπτωση

υποτροπής,

µπορεί να εξαγνιστεί πάλι, αν µετανοήσει και αυτοτιµωρηθεί.

Η

επίθεση

κατευθύνεται

του

εναντίον

Ιουλιανού δυο

εναντίον

συγκεκριµένων

112

του

Χριστού

στόχων:

των

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ιερών µυστηρίων της βάπτισης και της µετάνοιας. 0 κύριος όµως στόχος του είναι ο Κωνσταντίνος, που, αρνούµενος να εγκαταλείψει την αµαρτωλή του ζωή, αναζήτησε την

τελευταία

ώρα

τη

συγχώρεση,

καταφεύγοντας

στα

ιερά µυστήρια. Τούτη η υποκρισία και ο υπολογισµός δεν µπορούσαν να γίνουν αποδεκτοί από τον Ιουλιανό, που είχε έναν επιπρόσθετο λόγο να αµφισβητήσει τη συνέπεια των «όψιµων Χριστιανών» αυτοκρατόρων: πρόσφατη ήταν η περίπτωση του Κωνστάντιου, που, µετά τόσα εγκλήµατα, ζήτησε, στο κατώφλι του θανάτου, να βαπτιστεί. Το πρόβληµα αυτό αντιµετώπιζαν εξάλλου και οι θεολόγοι του 4ου αιώνα, διατυπώνοντας αντιρρήσεις για το βάπτισµα των ετοιµοθάνατων: οι Πατέρες της Εκκλησίας ήταν γενικώς αρνητικοί στους όψιµους αυτούς νεόφυτους. Σχετικά µε τον χρόνο σύνθεσης του έργου, οι απόψεις των µελετητών διχάζονται. Σίγουρη είναι µόνο η ηµεροµηνία.

Το Σνµπόσιον

ή

Κρόνια, πρέπει

να

γράφτηκε

τις

µέρες του εορτασµού των Σατουρναλίων, γύρω στις 15 µε 17 ∆εκεµβρίου. ∆εδοµένου ότι ο Ιουλιανός ανακηρύχτηκε αυτοκράτορας στις 3 Νοεµβρίου του 361, τη µέρα που πέθανε ο Κωνστάντιος, ο χρόνος συγγραφής θα πρέπει να είναι ή το 361 ή το 362. Το 361 ο Ιουλιανός εισέρχεται στην Κωνσταντινούπολη

στις

12

�

∆εκεµβρίου δεν

έχει

παρά

ελάχιστο χρόνο στη διάθεση του για συγγραφή. Εξάλλου

η θρησκευτική του πολιτική την εποχή αυτή είναι πολύ ξεκάθαρη: είναι σαφώς υπέρ της ελευθερίας κάθε είδους λατρείας και αποκαθιστά τους επισκόπους που είχε εκδιώξει ο Κωνστάντιος. ∆εν ήταν εποµένως λογικό να διατυπώνει την προκλητική αυτή βλασφηµία εναντίον του Χριστιανισµού και του Κωνσταντίνου, του ιδρυτή της Βασιλεύουσας, στην οποία είχε µόλις εισέλθει ως αυτοκράτορας. Επικρατέστερη λοιπόν είναι η δεύτερη άποψη. Τον ∆εκέµβριο του 362 ο Ιουλιανός ήταν ήδη εγκαταστηµένος

113

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

στην του

Αντιόχεια, εναντίον

της

προετοιµάζοντας Περσίας.

Οι

τη

σχέσεις

µεγάλη µε

την

εκστρατεία Εκκλησία

είναι οξυµένες: έχει σαφώς απαρνηθεί την ανεξιθρησκία και σχεδόν έχει θέσει τους Χριστιανούς υπό διωγµό. Ήδη από τις 17 Ιουνίου έχει εκδώσει τον νόµο για την παιδεία, που απαγόρευε στους Χριστιανούς να διδάσκουν τα κλασικά γράµµατα.

Μετά

την

πυρκαγιά

που

ξέσπασε

στον

ναό

του Απόλλωνα στη ∆άφνη (22 Οκτωβρίου), έχει σκληρύνει τη στάση του απέναντι στους Χριστιανούς και στις 24 του

ίδιου

µήνα

κοινοποιείται

στον

Μεγάλο

έγγραφο της καταδίκης του σε εξορία.

114

Αθανάσιο

το

ΚΕΙΜΕΝΟ�MET ΑΦΡΑΣΗ

ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ Η ΚΡΟΝΙΑ

116


1. Μιας κι ο θεός επιτρέπει να παίζουµε (είναι άλλωστε Κρόνια) αλλά εγώ δεν γνωρίζω τίποτα αστείο ή χαριτωµένο, θα πρέπει νοµίζω, καλέ µου φίλε, να φροντίσω ιδιαί� ι

τε ρα ν

ι

ι

χ

απ ο φύ γ ω να πω ανοησίες .

— Μα , Καί σαρ α, υπάρχει κάποιος τό σο χοντροκέ φαλος και απαρχαιωµένος που να διασκεδάζει φροντισµένα; Εγώ πάντα

πίστευα

πως

η

διασκέδαση

είναι

απόλαυση

της

ψυχής κι απαλλαγή απ' τις φροντίδες. — Εσ ύ καλ ά έκανες που έτσι νόµι ζες, γι α µένα ό µ ω ς το πράγµα δεν είναι έτσι. Γιατί απ' τη φύση µου είµαι εντελώς ανίκανος να χλευάζω, να διακωµωδώ ή να κοροϊδεύω. Επειδή όµως πρέπει να υπακούµε στον νόµο του θεού, θέλεις µήπως να σου διηγηθώ, εν είδει διασκέδασης, έναν µύθο που ίσως να περιέχει πολλά που αξίζουν την προσοχή σου;

— Θα σ' ακ ού σω µε ενθο υσι ασµό , γιατ ί δεν είµαι απ ό εκείνους

που

περιφρονούν

τους

µύθους

και

καθόλου

δεν

απορρίπτω όσους είναι σωστοί, συµφωνώ απόλυτα µαζί σου και µε τον φίλο σου ή µάλλον µε τον κοινό µας φίλο, τον Πλάτωνα, ο οποίος κι εκείνος συχνά δίδασκε µέσα από µύθους. — Αλήθ εια λες, µα τον ∆ί α. — Τι είδους είναι λοιπόν ο µύθος σο υ ;

117

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

118


— ∆εν είναι σαν τους παλαιούς που έπλ ασε ο Αί σω π ος , αλλά είτε τον θεωρήσεις πλασµένο απ' τον Ερµή (διότι από εκείνον έµ αθ α ό,τι θα σου π ω ) , είτε είναι πρ άγ µα α αληθι-

νός είτε είναι µείγµα και των δυο, της αλήθειας και του ψεύδους, η πράξη θα το αποδείξει. —

Μα ήδη απ ό τ ώ ρ α σύνθεσε ς τον πρ όλ ογ ο µε τέχνη

µυθογράφου και ρήτορα µαζί. 2

2. — Άκου λοιπόν. Προσφέροντας ο Ρωµύλος θυσίες στα Κρόνια, κάλεσε όλους τους θεούς αλλά βεβαίως και τους Καίσαρες. Για τους θεούς είχαν ετοιµαστεί κρεβάτια 3

ψηλά, στην κορυφή, µπορούµε να πούµε του ουρανού ,

στον Όλυµπο, όπου, καθώς λένε, βρίσκεται 4

η αιώνια κατοικία των θεών .

∆ιότι λέγεται ότι µετά τον Ηρακλή από εκεί ήρθε κι ο Κυρίνος, αν πρέπει να τον αποκαλούµε µε τ' όνοµα του για να συντασσόµαστε µε τη θεία παράδοση. Εκεί, λοιπόν, ετοιµάστηκε το συµπόσιο για τους θεούς, ενώ κάτω ακριβώς από τη σελήνη, στην άνω περιοχή του αέρα δόθηκε το δείπνο για τους Καίσαρες. Τους συγκρατούσε η ελαφράδα των

σωµάτων,

την

οποία

τύχαινε

να

διαθέτουν,

και

η

περιφορά της σελήνης. Είχαν ετοιµαστεί τέσσερα κρεβάτια για τους µέγιστους θεούς. Το κρεβάτι του Κρόνου ήταν �

από στιλπνό έβενο το µαύρο χρώµα του ήταν τόσο λαµπερό και τόσο θεϊκό ώστε κανένας δεν µπορούσε να το κοιτάξει κατ' ευθεία. Τα µάτια υπέφεραν τόσο αν κοίταζαν την υπερβολική εκείνη λαµπρότητα του εβένου, όσο, νοµίζω όταν κάποιος ατενίσει επίµονα τον δίσκο του ήλιου. Το κρεβάτι

του

∆ία

ήταν

πιο

λαµπρό

από

ασήµι

και

πιο

φωτεινό από χρυσάφι. Αν έπρεπε να το λέµε ήλεκτρο

5

ή

κάτι άλλο, δεν µπορούσε να µου πει καθαρά ο Ερµής. Σε

119

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

120


χρυσό θρόνο, δίπλα στον κάθε θεό, κάθονταν η µητέρα και η κόρ η.

Η

Ή ρ α δίπλα

στον ∆ί α κι η

Ρέ α δίπλα στ ον

Κρ όν ο. Ό σ ο για την οµο ρφι ά τ ων θεών ούτε εκείνος (ο Ερµής) δεν προσπάθησε να περιγράψει µε λόγια, λέγοντας πως ξεπερνούσε κάθε περιγραφή και µπορούσε µόνο να �

θεαθεί µε τα µάτια του νου οι λέξεις δεν ήταν εύκολο να την περιγράψουν ούτε ήταν δυνατόν τ' αυτιά των θνητών να την

δεχτούν.

∆εν

υπήρχε

ούτε

θα

προικισµένος

που

να

µπορέσει

να

υπήρχε

ρήτορας

εκφράσει

το

τόσο

µέγεθος

της οµορφιάς που απλωνόταν στην όψη των θεών. Είχαν ετοιµαστεί και για τους υπόλοιπους θεούς, ένας θρόνος κι ένα κρεβάτι για τον καθένα, σύµφωνα µε τη σειρά του. ∆ιένεξη δεν υπήρξε, αλλά όπως σωστά το είπε ο Όµηρος, δασκαλεµένος, πιστεύω, από τις Μούσες, κάθε θεός έχει τον θρόνο του, πάνω στον οποίο κάθεται διά νόµου σταθερά κι αµετακίνητα. Όταν επίσης σηκώνονται µόλις παρουσιαστεί ο πατέρας, δεν παρατηρείται αναταραχή ούτε αλλάζουν θέση ούτε αρπάζει ο ένας τη θέση του άλλου, διότι γνωρίζει ο καθένας τη θέση που του πρέπει.

3. Όταν, τώρα, οι θεοί κάθονταν σε κύκλο, ο Σειληνός, ερωτευµένος,

έχω

την

εντύπωση,

µε

τον

∆ιόνυσο,

νέο

πάντα και ωραίο, ο οποίος καθόταν πλάι στον ∆ία τον πατέρα του, κάθισε δίπλα του µε τη δικαιολογία ότι τον 6

είχε µεγαλώσει κι ήταν ο δάσκαλος του . Μιας κι ο ∆ιόνυσος αρέσκεται στ' αστεία και στα γέλια και προσφέρει τις Χάριτες, ο Σειληνός διασκέδαζε τον θεό µε συνεχείς σαρκασµούς και αστεία.

4. Ενώ τακτοποιόταν το συµπόσιο των Καισάρων, µπήκε πρώτος ο Ιούλιος Καίσαρας, που από τη φιλοδοξία του ήθελε να τα βάλει µε τον ∆ία για τη µοναρχία. Ο Σειληνός τον

κοίταξε

και

είπε:

«∆ία

121

πρόσεχε,

µήπως

τούτος

ο

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

122


άντρας µέσα στη φιλαρχία του διανοηθεί να σου κλέψει τη βασιλεία. Κι είναι, όπως βλέπεις, ψηλός και όµορφος, µου µοιάζει, µάλιστα, αν όχι σε τίποτ' άλλο, τουλάχιστον στο 7

κεφάλι ». Ενώ ο Σειληνός, που λίγο τον πρόσεχαν οι θεοί, έπαιζε µ' αυτό τον τρόπο, µπαίνει ο Οκταβιανός αλλάζοντας χρώµα συνέχεια σαν χαµαιλέων. Πότε ήταν ωχρός και πότε κατακόκκινος, τη µια στιγµή η έκφραση του ήταν µαύρη, ζοφερή και συννεφιασµένη και την επόµενη χαλάρωνε κι εµφάνιζε όλες τις χάρες της Αφροδίτης και των Χ α ρ ί τ ω ν , πρ οσπα θού σ ε να φτάσει µε τη λάµψη τ ω ν µα τιών του τον µεγάλο Ήλιο, έχοντας την απαίτηση να µην τον κοιτάζει κατά πρόσωπο κανείς απ' όσους τον συναντούσαν. « Π ω π ω » , αναφώνησε ο Σειληνός «τι τέρας µεταβλητό είναι τούτο! Ποιος ξέρει τι κακό µας επιφυλάσσει !» —

«Π άψ ε να κοροϊδεύεις», είπε ο Απ όλλ ων . « Ε γ ώ

τούτον εδώ θα παραδώσω αµέσως στον Ζήνωνα κι εσείς θα τον δείτε να µετατ ρέπετ αι σε καθαρό χρυσ άφι ». — « Έ λ α λοιπόν Ζήνωνα», είπε, «επιµελήσου το δηµιούργηµα µου». Εκείνος υπάκουσε κι αµέσως ψέλνοντας του µερικές φράσεις,

όπως

εκείνοι

που

µουρµουρίζουν

τις

επωδούς

8

του

9

Ζ ά µ ο λ ξ η , τον έκανε άνδρα σοφό και συγκρατηµένο .

5. Τρίτος µπήκε βιαστικά ο Τιβέριος, µε ύφος σεµνό και βλοσυρό και έκφραση ταυτόχρονα συγκρατηµένη και αγωνιστική. Καθώς στράφηκε όµως για να καθίσει, φάνηκε η πλάτη του γεµάτη τραύµατα, εγκαύµατα, γδαρσίµατα, άσχηµες πληγές και µώ λω πε ς και — ω ς απο τέλ εσµ α της ακόλ αστ ης και άγρι ας ζω ής τ ο υ — κάποιες ψώρες και λειχή� 10

νες που έµοιαζαν καυτηριασµένες . Είπε τότε ο Σειληνός:

11

«∆ιαφορετικός, ξένε, πάλι µου φαίνεσαι από πριν »

µε

τόνο

πολύ

πιο

σοβαρό

απ'

123

τον

συνηθισµένο.

Και

ο

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

124


∆ιόνυσος: «Γιατί, λοιπόν, πατερούλη, βιάζεσαι τόσο;» — «Ήταν αυτός ο γέρο�σάτυρος», απάντησε, «που µε ξάφνιασε και µ' έκανε να ξεχαστώ και να µην προβάλω τις Οµηρικές

Μούσες».

—

«Πρόσεχε»,

είπε

ο

∆ιόνυσος,

«γιατί θα σου τραβήξει τ' αυτιά (όπως λέγεται ότι έκανε σε κάποιο γρ αµ µα τι κό )» . — « Α ς τον πάρει η ευχή», είπε ο 12

Σειληνός, «στο νησάκι του (εννοούσε το Κάπρι ) για να 13

γδάρει τον καηµένο τον ψαρά » .

6. Κι ενώ εκείνοι ακόµη αστειεύονταν, µπαίνει θεριό 14

κ α κ ό . Όλοι οι θεοί απόστρεψαν απ' αυτόν το βλέµµα

και την επόµενη στιγµή η ∆ίκη τον παράδωσε στις Ποινές που τον έριξαν στα Τάρταρα. Κι έτσι ο Σειληνός δεν είχε την ευκαιρία να πει κάτι και γι' αυτόν. Όταν, όµως, µπήκε ο Κλαύδιος, ο Σειληνός αρχίζει να τραγουδά τους Ιππείς του Αριστοφάνη, κολακεύοντας δήθεν τον Κλαύδιο κι όχι τον

15

λαό .

«Αδικείς, στο

Στη

συνέχεια

Κυρίνε,

συµπόσιο

και Πάλλ α

τον

χωρίς

κοίταξε

απόγονο τους

τον

σου,

Κυρίνο

και

προσκαλώντας

απελεύθερους

του,

είπε: τον

Νάρκισσο

. Μα έλ α» , συνέχισε, «στ εί λε να τους καλέ -

σεις και στείλε, σε παρακαλώ, και για τη γυναίκα του, τη Μεσσαλίνα. Γιατί χωρίς αυτούς τούτος εδώ δεν είναι παρά φιγούρα

τραγωδίας,

θα

'λεγα

µάλιστα

πως

µοιάζει

µε

σώµα χωρίς ψυχή». Ενώ ο Σειληνός µιλούσε ακόµη, µπήκε ο Νέρων µε την κιθάρα και το δάφνινο στεφάνι του

17

.

Γυρνάει, λοιπόν, ο Σειληνός προς τον Απόλλωνα και λέει: «Τούτος εδώ σε έχει για µοντέλο». Κι ο βασιλιάς Απόλλων λέει: «Εγώ όµως θα τον ξεστεφανώσω γρήγορα, γιατί δεν

µε µιµείται σ' όλα τα πράγµατα και σε όσα µε µιµείται µε µιµείται άσχηµα». Μόλις ξεστεφανώθηκε τον άρπαξε αµέ18

σως ο Κωκυτός .

7. Μετά απ' αυτόν πολλοί και διάφοροι αυτοκράτορες

125

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

126


µπήκαν ανακατεµένοι, Βίνδικες, Γάλβες, Όθωνες, Βιτέλ� λιοι. Ο Σειληνός απόρησε: «Πού το βρήκατε, θεοί, τέτοιο 19

πλήθος από µονάρχες; Θα σκάσουµε απ' την καπνιά τους. Ούτε

στ'

ανάκτορα

των

θεών

δεν

χαρίζονται

τούτα

τα

κτήνη». Σ τρ άφ ηκ ε τότ ε ο ∆ίας προς τον αδελφό του Σ ά � 20

ραπη και δείχνοντας τον Βεσπασιανό , είπε: «Στείλε µου γρήγορα από την Αίγυπτο τούτο τον µικρό για να σβήσει 21

τη φωτιά. Όσο για τους γιους του, τον µεγαλύτερο βάλ' τον

να

παίζει

µε

την

Πάνδηµη

Αφροδίτη

22

και

δέσε

τον

23

µικρότερο σαν το θηρίο της Σικελίας » .

8. Στη συνέχεια, µπήκε ένας γέρος όµορφος στην όψη (διότι καµιά φορά η οµορφιά λάµπει ακόµη και στα γηρα24

τειά), µε πράο τρόπο και δίκαιη συµπεριφορά . Του άρεσε του Σειληνού και δεν µίλησε. Μίλησε όµως ο Ερµής και είπε: «Γι' αυτόν δεν θα µας πεις τίποτα;» — «Ναι, µα τον ∆ία», απάντησε, «σας κατηγορώ για ανισότητα. Επιτρέψατε

στα

φονικά

θηρία

να

κυβερνήσουν

για

δεκαπέντε

χρόνια και σ' αυτόν προσφέρατε µόνο ένα». — «Όχι», είπε ο ∆ίας, «µη µας κατηγορείς. Θα φέρω πολλούς και καλούς πρίγκιπες να τον διαδεχτούν». Αµέσως µετά, λοιπόν,

µπήκε

ο

Τραϊανός

φέροντας

στους

ώµους

του

τα

τρόπαια των Γετών και των Πάρθων. Μόλις τον είδε ο Σειληνός είπε ψιθυριστά θέλοντας ό µ ως ν' ακουσ τεί : « Τ ώ ρα έφτασε η ώρα να προσέξει ο κύριος µας ο ∆ίας, αν θέλει να κρατήσει τον Γανυµήδη για τον εαυτό του

25

». Μετά απ'

αυτόν µπαίνει ένας άνδρας σοβαρός µε πλούσια γενειάδα, ικανός σ' όλες τις τέχνες και κυρίως στη µουσική, ένας άνδρας που συχνά ατένιζε τον ουρανό και έψαχνε τα απόρ26

ρητα θέµατα . Όταν τον είδε ο Σειληνός, είπε." «Τι γνώµη έχετε για τούτον εδώ τον σοφιστή; Λέτε να ψάχνει για τον 27

Αντίνοο ; Ας του πει κάποιος πως ο πιτσιρικάς δεν είν' εδώ κι ας του κόψει τη µωρολογία και τη φλυαρία».

127

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

128


9. Α µ έ σ ω ς µετά µπαίνει ένας άντρας εγκ ρατής, όχι στ α 28

πράγµατα της Αφροδίτης αλλά σ' εκείνα της πολιτείας .

Τον βλέπει ο Σειλ ηνός και λέει: « Π ω πω µικρ οπρέ πεια , τούτος δω ο γέρος µου φαίνεται πως είναι από κείνους που κόβουν

το

κύµινο

στα

δυο

29

».

Στη

συνέχεια

µπήκε

το

30

ζευγάρι των αδελφών, Βήρος και Λούκιος , κι ο Σειληνός µαζεύτηκε απότοµα. Γιατί δεν είχε τίποτα να περιγελάσει, ιδιαίτερα στον Βήρο, παρ' όλο που τον προκαλούσαν τα 31

λάθη που έκανε µε τη γυναίκα και τον γιο του " εκείνη

την

πένθησε

υπερβολικά,

δεδοµένου

διότι

µάλιστα

πως

δεν ήταν κι ιδιαίτερα ενάρετη, και διότι δεν κατάφερε να δει ότι ο γιος του κατέστρεφε την αυτοκρατορία, όπως κι ο ίδιος, και παρ' όλο που ο Βήρος είχε εξαίρετο γαµπρό που θα

µπορούσε

όχι

µόνο

να

επιµεληθεί

τις

υποθέσεις

του

κράτους αλλά και τον γιο του, καλύτερα απ' ό,τι ο ίδιος. Μα παρ' όλο που δεν τ' αγνοούσε όλ' αυτά, ο Σειληνός είχε γοητευτεί από το µέγεθος της αρετής του. Όσο για τον γιο του τον θεώρησε ανάξιο ακόµα και για πειράγµατα κι έτσι τον άφησε να περάσει. Αλλωστε έπεσε στη γη από µόνος του, µιας και δεν µπορούσε να µείνει στον αέρα παρέα µε τους ήρωες.

10. Σ τ η

συνέχεια µπαίνει ο

32

Π ερ τί να ξ στο

συµπόσιο

οδυρόµενος για τη σφαγή του. Τον λυπήθηκε όµως η ∆ίκη και είπε: «∆εν θα χαρούν για πολύ οι υπαίτιοι. Αλλά κι εσύ Περτίναξ ήσουν ένοχος, απ' όσο µπορούµε να κρίνουµε, γιατί συµµετείχες στη συνωµοσία κατά του γιου του Μάρκου». Μετά µπαίνει ο Σεβήρος, άνθρωπος πικρόχολος κι εκδικητικός. «Γι' αυτόν εδώ», λέει ο Σειληνός, «δεν λέω κουβέντα, γιατί τον φοβάµαι που είναι σκληρός και αδυσώπητος». Καθώς ετοιµάζονταν να τον ακολουθήσουν και τα

παιδιά

του,

ο

Μίνως

τα

κράτησε

παράµερα.

Αφού

εκτίµησε τον χαρακτήρα τους, άφησε τον νεότερο να πε-

ι 29

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

130


ράσει αλλά έδιωξε τον µεγαλύτερο να πάει να τιµωρηθεί για τα σφάλµατα του

33

. Στη συνέχεια, διώχτηκαν από τον 34

ιερό περίβολο ο Μακρινός , φυγάδας και δολοφόνος, και µετά απ' αυτόν τ' οµορφόπαιδο από την Έµεσα

35

. Ενώ ο

Αλέ ξαν δρ ος ο Σύριος κά θι σε κ άπου µε το υς τε λε υτ αί ου ς θρηνώντας τη συµφορά του

36

. Ο Σειληνός τον κορόιδευε

λέγοντας: «Βρε ανόητε και άµυαλε, έφτασες σ' αυτή την ηλικία και δεν κατάφερες να κυβερνήσεις το σπίτι σου αλλά 37

έδινες την περιουσία σου στη µάνα σου και δεν κατάλαβες ποτέ ότι ήταν καλύτερο να τη σπαταλάς για τους φίλους σου παρά να θησαυρίζεις. Πάντως εγώ», είπε στη ∆ίκη, «όλους όσους είναι συνένοχοι γι' αυτά, θα τους παραδώσω για να τιµωρηθούν». Και µ' αυτό άφησε ήσυχο τον µικρό.

11. Στη συνέχεια, µπήκε ο Γαλλιηνός µε τον πατέρα 38

τ ο υ , ο ένας είχε ακόµη τα δεσµά της αιχµαλωσίας κι ο άλλος µε φορέµατα και κινήσεις µαλακές σαν των γυναικώ ν. Γυρνάει στο ν έναν ο Σει ληνό ς και λέει:

«Ποιος είν' αυτός µε το λευκό λοφίο 39

που τον στρατό µπροστά οδηγεί; »

Και στον άλλο:

«τούτος ο ανόητος πάει παντού µε χρυσά στολίδια σαν /

κορίτσι

40 ,

».

Αλλά ο ∆ί ας του ς δυο ... το υς απ οµ άκ ρυνε απ ό τη γιορ τή. 41

12. Μετά απ' αυτούς µπαίνει ο Κλαύδιος τον οποίο κοίταξαν όλοι οι θεοί, θαύµασαν τη µεγαλοψυχία του και συγκατένευσαν να λάβει την εξουσία το γένος του, γιατί θεώρησαν δίκαιο να κρατήσει την ηγεµονία όσο γίνεται

131

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

132


περισσότερο το γένος ενός τόσο φιλοπάτριδος άντρα. Μετά απ' αυτούς µπήκε ο Αυρηλιανός σα να προσπαθούσε ν' αποφύγει όσους µπορεί να τον κρατούσαν µπροστά στον Μίνωα. Εκκρεµούσαν πολλές κατηγορίες εναντίον του για άδικους φόνους

κι απέφ ευγ ε τις οικες γιατί οεν ειχε τρ όπ ο

ν' απολογηθεί. Ο κύριος µου, όµως, ο Ήλιος, που τον είχε βοηθήσει

σε

βοήθεια του

πολλές και

περιπτώσεις,

δή λω σε

ενώπιον

ήρθε τω ν

και θεών:

τώρα

προς

« Μ α έχει

εκτίσει την ποινή του ή µήπως ξεχνάτε τον χρησµό που του δόθηκε στους ∆ελφούς

«Το να υποστείς το κακό που έκανες αρκεί για τη 43

δικαιοσύνη »;

13. Μαζί του µπαίνει κι ο Πρόβος. Τούτος αποκατέστησε εβδοµήντα πόλεις σε λιγότερο από επτά χρόνια κι ήταν σοφός διοικητής από πολλές απόψεις. ∆εδοµένου ότι είχε 44

κακοπάθει από τους άθεους , οι θεοί τον τίµησαν κι ανάγκασαν τους δολοφόνους του να το πληρώσουν. Ο Σειλη� νός, όµως, θέλοντας να τον πειράξει, παρ' όλο που πολλοί απ' τους θεούς τον προέτρεπαν να µη µιλήσει, είπε: «Αφήστε τώρα, τους διαδόχους του να σωφρονιστούν απ' το παράδειγµα του. Μα δεν ξέρεις, Πρόβε, ότι όταν οι γιατροί 45

δίνουν πικρά φάρµακα τ' ανακατεύουν µε µελίκρατο ; Εσύ ήσουν πάντα αυστηρός, τραχύς και άτεγκτος. Ήταν άδικο ό,τι έπαθες αλλά ήταν και φυσικό. Κανείς δεν µπορεί να κυβερνήσει άλογα ή βόδια ή µουλάρια, και πολύ περισσότερο ανθρώπους, αν δεν υποχωρεί καµιά φορά στις επιθυµίες

τους,

όπως

οι

γιατροί

υποχωρούν

στις

ασήµαντες

απαιτήσεις των ασθενών τους για να τους κάνουν να υπακούσουν στα πιο σηµαντικά». — «Μα τι γίνεται;» αναφώνησε ο ∆ιόνυσος. «Μας έγινες ξαφνικά φιλόσοφος, πατερούλη;» — «Γ ια τί όχι, γιε µου ;» απάντ ησε . «Α π ό µένα δεν

133

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

134


έγινες κι εσύ φιλόσοφος; ∆εν ξέρεις πως κι ο Σωκράτης, που το σο µου έµοι αζε

, ειχε τα πρ ωτ εί α στη φιλοσοφί α

από τους σύγχρονους του; Εκτός κι αν θεωρείς ότι ο α47

δελφός σου είναι ψεύτης. Επίτρεψέ µου, λοιπόν, να µην λέω πάντα αστεία αλλά και σοβαρά».

14. Ενώ µιλούσαν µεταξύ τους, ο Κάρος κι οι γιοι του

48

θέλησαν να µπουν κρυφά στο συµπόσιο αλλά τους πέταξε έξω

η

∆ίκη,

ενώ

έµπαινε

κοσµιότατος

ο

∆ιοκλητιανός,

φέρνοντας µαζί του τους δυο Μαξιµιανούς και τον παππού µου Κωνστάντιο. Κρατιόνταν απ' το χέρι και δεν βάδιζαν πλάι στον ∆ιοκλητιανό αλλά σχηµάτιζαν ένα είδος χορού γύρω του. Όταν θέλησαν να τρέξουν µπροστά του, σαν σωµατοφύλακες, τους εµπόδισε, γιατί δεν ήθελε να πλεο� ι

ι

49

ι

νεκτει απέναντι του ς

ΙΓ\

ι

/ Λ

/

. <_)ταν, ο µ ως , ειοε π ω ς κο υρ άστ ηκ ε,

ακούµπησε σ' εκείνους τα βάρη που είχε στους ώµους του, και

στη

συνέχεια

προχωρούσε

µε

µεγαλύτερη

άνεση.

Οι

θεοί θαύµασαν τη µεταξύ τους οµόνοια και τους επέτρεψαν να

καθίσουν

πολύ

πιο

µπροστά

από

τους

προκατόχους

τους. Ο Μαξιµιανός, όµως, ήταν τόσο ακόλαστος που ο Σειληνός δεν µπήκε στον κόπο να τον πειράξει κι αρνήθηκε να τον δεχτεί στο βασιλικό δείπνο. ∆ιότι όχι µόνο ήταν επιρρεπής σε κάθε είδους ερωτική διαστροφή κι ασέλγεια αλλά

ήταν

πάντα

στην

και

φιλόνικος,

άπιστος

αρµονική" τε τρ αφω νί α.

και

δεν

Τον

συµφωνούσε

απέκλε ισε,

λοι-

πόν, η ∆ίκη στα γρήγορα, κι αυτός πήγε, και γω δεν ξέρω πού στη γη, γιατί ξέχασα να ρωτήσω σχετικά τον Ερµή. 15. Απ' αυτή την αρµονική τετραφωνία ξεφύτρωσε τότε µια φρικτή, τραχ ιά και τα ρα χω όη ς παρ αφων ία

.

Λτους

51

δυ ο η ∆ίκη δεν επέτρεψε ούτε να πλησιάσουν την είσοδο στη

συγκέντρωση

των

ηρώων.

Όσο

για

τον

52

Λικίνιο ,

έφτασε µέχρι την πόρτα, αλλά επειδή είχε κάνει πολλές

135

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

136


αδικίες, ο Μίνωας τον έδιωξε γρήγορα. Ο Κωνσταντίνος, όµως, κατάφερε να µπει και κάθισε για αρκετό χρόνο, και µετά απ' αυτόν τα παιδιά του

53

. Η είσοδος του Μαγνέντιου

54

δεν έγινε δεκτή, γιατί τίποτα σωστό δεν είχε κάνει, παρ' όλο που φαινόταν ότι είχε κάνει πολλά καλά, επειδή όµως οι θεοί κατάλαβαν πως δεν είχαν γίνει από καλή διάθεση, τον πέταξαν έξω προς µεγάλη του λύπη.

16.

Προετοιµασµένο

το

δείπνο,

όπως

περιέγραψα,

οι

θεοί δεν ζητούσαν τίποτα (έχουν άλλωστε τα πάντα), πρότεινε, λοιπόν, ο Ερµής να εξετάσει ο ίδιος τους ήρωες και ο ∆ίας συµφώνησε. Ο Κυρίνος ήδη είχε ζητήσει ν' ανεβάσει µέχρις αυτόν κάποιον από τους δικούς του. Ο Ηρακλής, όµως

του

κάλεσες

είπε:

στο

«∆εν

δείπνο

θα και

το τον

ανεχτώ,

Κυρίνε.

αγαπητό

µου

Γιατί

δεν

Αλέξανδρο;

∆ία, αν έχεις αποφασίσει να µας φέρεις κάποιον απ' αυτούς τους ήρωες, κάλεσε, σε παρακαλώ τον Αλέξανδρο. Αν είναι να αξιολογήσουµε δηµόσια τους άνδρες, γιατί να µην ψηφίσουµε ανοιχτά για τον καλύτερο;» Στον ∆ία φάνηκαν σωστά όσα είπε ο γιος της Αλκµήνης. Μπήκε, λοιπόν, ο Αλέξανδρος στ ους ήρωες,

αλ λά

ού τε ο

Καί σαρ ας

ού τε

άλλος κανένας κουνήθηκε από τη θέση του. Εκείνος έπιασε την άδεια θέση, που ήταν του γιου του Σεβήρου (αυτός 55

είχε διωχτεί λόγω της αδελφοκτονίας ) και κάθισε. Τότε ο Σειληνός άρχισε να περιπαίζει τον Κυρίνο λέγοντας: «Πρόσεξε, µήπως όλοι αυτοί µαζί δεν αξίζουν όσο τούτος ο 56

Γ ρ α ι κ ό ς ».

—

«Μα

τον

∆ία»,

αναφώνησε

ο

Κυρίνος,

«πιστεύω πως πολλοί απ' αυτούς δεν είναι καθόλου χειρότεροι. Είν' αλήθεια πως οι απόγονοι µου τον έχουν θαυµάσει τόσο που πιστεύουν πως µόνο αυτός απ' όλους τους ξένους στρατηλάτες αξίζει να επονοµαστεί Μέγας. Αυτό όµως δεν σηµαίνει πως τον θεωρούν καλύτερο από τους δικούς τους, πράγµα που µπορεί να οφείλεται σε φιλαυτία

137

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

1�3 8


αλλά µπορεί να είναι κι αλήθεια. Θα το µάθουµε πολύ σύντοµα εξετάζοντας τους». Καθώς, µάλιστα, µιλούσε, ο Κυρίνος κοκκίνιζε κι αγωνιούσε φανερά για τους απογόνους του µήπως και βρεθούν στη δεύτερη θέση.

17. Στη συνέχεια ο ∆ίας ρώτησε τους θεούς αν ήταν καλύτερο να καλέσουν όλους τους αυτοκράτορες για τον αγώνα ή, όπως γίνεται στους γυµνικούς αγώνες, όποιος νικήσει αυτόν που έχει νικήσει διαδοχικά πολλούς αντιπάλους, παρ' όλο που δεν θα έχει επικρατήσει παρά µόνο σε έναν, θεωρείται πως έχει αποδειχτεί καλύτερος απ' όλους όσους νικήθηκαν προηγουµένως και παρ' όλο που δεν έχουν παλέψει ο καθένας τους µε τον νικητή αλλά έχουν νικηθεί από κάποιον ανταγωνιστή τους που νικήθηκε. Όλοι οι θεοί συµφώνησαν πως αυτή ήταν η πιο σωστή εξέταση. Κάλεσε, λοιπόν, ο Ερµής τον Καίσαρα να εµφανιστεί µπροστά τους, στη συνέχεια τον Οκταβιανό και τρίτο τον Τραϊανό, επειδή

ήταν

οι

καλύτεροι

πολεµιστές.

Στη

σιωπή

που

ακολούθησε ο βασιλιάς Κρόνος στράφηκε στον ∆ία και είπε ότι απορεί διότι βλέπει να έχουν κληθεί στον αγώνα φιλοπόλεµοι µόνο αυτοκράτορες κι ούτε ένας φιλόσοφος. « Ό σ ο για µέν α», είπε, «δεν συ µπ αθ ώ λιγότερο τους φιλοσόφους. Καλέστε, λοιπόν, και τον Μάρκο

57

». Έτσι κλήθη-

κε κι ο Μάρκος που ήρθε, σεµνός στο έπακρο, µε βλέµµα και πρόσωπο κουρασµένα από τους κόπους. Μια ακαταµάχητη οµορφιά πήγαζε απ' αυτό τον ίδιο παρ' όλο που εµφανίστηκε άκοµψος και ακαλλώπιστος. Η γενειάδα του ήταν πολύ πλούσια και πυκνή και τα ρούχα του λιτά και σεµν ά. Το σ ώ µ α το υ είχε γίνει διάφανο κι είχε εξα ϋλωθ εί απ' τη νηστεία, όπως, νοµίζω, το καθαρό και αψεγάδιαστο φως.

18. Όταν µπήκε κι αυτός στον ιερό περίβολο, ο ∆ιόνυ�

139

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

140


σος είπε: «Κρόνε βασιλιά και πατέρα ∆ία, αξίζει άραγε να υπάρχει «Όχι

58

»,

ατέλεια

στους

συνέχισε:

«Ας

θεούς;»

Όταν

καλέσουµε,

του

λοιπόν,

απάντησαν και

κάποιον

που αγαπά τις απολαύσεις». «Όχι», απάντησε ο ∆ίας. «∆εν είναι σωστό να φέρουµε εδώ κάποιον που δεν µας έχει ως πρότυπο». — «Τότε», είπε ο ∆ιόνυσος «ας γίνουν οι αγώνες στην είσοδο. Ας καλέσουµε, µε την άδεια σας, έναν άντρα που δεν είναι απόλεµος αλλά είναι και σκλάβος της ηδονής και της απόλαυσης. Ας επιτρέψουµε στον Κωνσταντίνο να πλησιάσει µέχρι την είσοδο». Όταν συµφωνήθηκε κι αυτό, ακούστηκαν απόψεις για τον τρόπο που θα διεξαγόταν ο αγώνας. Ο Ερµής ζήτησε να πουν όλοι την γνώµη τους µε τη σειρά κι οι θεοί στη συνέχεια να ψηφίσουν. Ο Απόλλωνας όµως δεν συµφώνησε και είπε πως οι θεοί έπρεπε να κρίνουν και να εξετάσουν την αλήθεια κι όχι πιθανολογήµατα και ρητορικά τερτίπια. Ο ∆ίας, που ήθελε να

τους

ευχαριστήσει

και

τους

δυο

και

ταυτόχρονα

να

τραβήξει σε µάκρος τη συγκέντρωση, είπε: «∆εν πειράζει να τους αφήσουµε να µιλήσουν, αν τους επιτρέψουµε µικρή 59

ποσότητα νερού και στη συνέχεια τους ανακρίνουµε και εξετάσουµε τη σκέψη του καθενός». Κι ο Σειληνός χαριτολογώντας: «Προσέξτε, µήπως ο Τραϊανός κι ο Αλέξανδρος πιουν όλο το νερό, περνώντας το για νέκταρ, και δεν αφήσουν σταγόνα για τους υπόλοιπους». Είπε, λοιπόν, ο Ποσειδώνας: «∆εν είναι το δικό µου νερό αλλά το δικό σας νέκταρ, που εποφθαλµιούν τούτοι οι δυο λεβέντες. Νοιά� σου,

λοιπόν,

πηγές

µου».

για Ο

τ'

αµπέλια

Σειληνός

σου

µάλλον

πειράχτηκε

και

κι

όχι

για

τις

σιώπησε,

µα

στη συνέχεια έστρεψε την προσοχή τους στους διαγωνιζόµενους.

60

19. Τότε ο Ερµής έκανε την εξής διακήρυξη : «Ο αγώνας που αρχίζει

141

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

142


προσφέρει στον νικητή το καλύτερο έπαθλο. Έφτασε η ώρα µην καθυστερείται πια. ∆ώστε προσοχή ακούστε τη φωνή µας τούτη η φωνή ορίζει σεις, οι παλαιοί βασιλείς

που πολλά έθνη υποδουλώσατε

και στους πολέµους µε καταστρεπτικό όπλο τους αγγίξατε, τώρα

µε την κρίση σας και τον σοφό τον νου σας

ορµήστε στον αντίπαλο αρχίστε τον αγώνα, εσείς που η φρόνηση µακάριο τέλος αποτελεί της ζωής, εσείς που η βίαιη ανταπόδοση που έφερε πολλά κακά και καλά στους φίλους θεωρήθηκε αντάξιο τέλος της καλής ζωής, κι εσείς που την γλυκύτερη

απόλαυση

έχετε

για τέρµα των µόχθων τα συµπόσια και τους γάµους

και τις γλυκές µατιές, που τα απαλά ενδύµατα µαζί µε τ' αδαµαντοποίκιλτα

143

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

144


στις άκρες των χεριών βραχιόλια

θεωρείτε

υπέρτατη

ευτυχία.

Ποιος όµως θα κερδίσει ο Ζευς θ' αποφασίσει.

20. Κι ενώ ο Ερµής έτσι κήρυξε την έναρξη του αγώνα, γινόταν η κλήρωση. Συνέβη µάλιστα να κληρωθεί πρώτος ο

Καίσαρας.

Τούτο

τον

έκανε

ακόµα

πιο

αγέρωχο

και

αλαζονικό, παρά λίγο, όµως, να κάνει τον Αλέξανδρο ν' αποχωρήσει από τον αγώνα, αν δεν τον εµπόδιζε ο µεγάλος Ηρακλής.

Στον

Αλέξανδρο

έλαχε

ο

κλήρος

να

µιλήσει

δεύτερος, η σειρά, όµως, των υπολοίπων έτυχε να είναι ίδια µε τη σειρά που είχαν ζήσει. Άρχισε, λοιπόν, ως εξής ο Καί σα ρα ς: « Σ ' εµένα έτυχε, ω ∆ί α και θεοί, να γεννηθώ µετά

από

τόσους

µεγάλους

άντρες,

σε

µια

πόλη

τόσο

λαµπρή που κυβερνά τόσους όσους ποτέ καµιά άλλη πόλη �

δεν κυβέρνησε πολλές πόλεις µάλιστα θα ήταν ιδιαίτερα ευχαριστηµένες αν έρχονταν δεύτερες στη σειρά µετά απ'

αυτήν. Ποια άλλη πόλη ξεκίνησε µε τρεις χιλιάδες πολίτες και σε λιγότερο από έξι αιώνες έφτασε µε τα όπλα της στα πέρατα άντρες

της

γης;

µεγάλους

Ποια

έθνη

µιας

πόλης

Ποια στον

τίµησαν τόσο

µε

άλλα

έθνη

πόλεµο

αλλά

τέτοιο

µεγάλης

έχουν

τρόπο

και

και

δώσει στη

τους

λαµπρής,

τόσους

νοµοθεσία;

θεούς; δεν

Παιδί

ξεπέρασα

στα έργα µόνο τους συγχρόνους µου αλλά και όλους όσους είχαν

61

προηγηθεί .

Από

τους

συγχρόνους

µου,

γνωρίζω

καλά, κανείς δεν πρόκειται να µου αµφισβητήσει τα πρωτεία. Αν όµως ο Αλέξανδρος από δω, το τολµήσει, ποια από τα έργα του είναι άξια να παραβληθούν µε τα δικά µου; Ί σ ω ς η εκστρατεί α κατ ά τω ν Πε ρσ ών, λες και δεν είδε

πόσα

τρόπαια

µάζεψα

όταν

νίκησα

τον

Ποµπήιο.

Ποιος άραγε είχε καλύτερο στρατηγό, ο ∆αρείος ή ο Πο�

145

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

146


µπήιος; Ποιος απ' τους δυο οδηγούσε πιο γενναίο στράτευµα;

Αν

παλιά

στον

τα

έθνη

∆αρείο

τα

πιο

φιλοπόλεµα

µετρούσαν

για

τους

που

υπάγονταν

Κάρες

που

είχε

µαζί του ο Ποµπήιος, διέθετε ακόµα και λαούς από την Κυρώπη, οι οποίοι είχαν αποκρούσει πολλές φορές επιθέσεις από την Ασία, κι ανάµεσα σ' αυτούς του πιο ανδρείους απ' όλους: Ιταλούς, Ιλλυρούς και Κέλτες.

21. Μιας και θυµήθηκα τους Κέλτες, µήπως τα κατορθώµατα του Αλέξανδρου µπορούν να συγκριθούν µε την καταστροφή

του

έθνους

των

Κελτών;

Τούτος

µια

φορά

πέρασε τον ∆ούναβη, ενώ εγώ πέρασα δυο φορές τον Ρήνο.

Εκεί

έλαβε

Αλέ ξαν δρ ος χρειάστηκε

δεν να

χώρα

το

Γερµανικό

συ νάντ ησ ε πολεµήσω

καµ ιά µε

τον

µου

κατόρθωµα.

αν τίσταση , Αριόβιξτο.

ενώ

Ο

εγώ

Ήµουν

ο

πρώτος από τους Ρωµαίους, που βγήκε στον Ωκεανό. Κι ίσως τούτο το κατόρθωµα να µην είναι θαυµαστό, η τόλµη όµως που µαρτυρεί είναι άξια θαυµασµού. Το µεγαλύτερο κατόρθωµα µου, όµως, είναι το ότι βγήκα πρώτος από το 62

πλοίο . Για τους Ελβετούς και τους Ίβηρες δεν λέω τίποτα. Κι ακόµα δεν έχω πει λέξη για τις εκστρατείες µου στη Γαλατία, όπου κατέκτησα περισσότερες από τριακόσιες πόλεις και περισσότερους από δυο εκατοµµύρια άντρες. Όσο µεγάλα, όµως, κι αν ήταν τούτα µου τα κατορθώµατα, εκείνο που ακολούθησε ήταν ακόµα µεγαλύτερο. Χρειάστηκε να αγωνιστώ και µε τους ίδιους τους συµπολίτες και

µου

ανίκητους

και

να

Ρωµαίους.

κυριαρχήσω Αν,

πάλι,

στους

αδάµαστους

κριθούµε

από

τον

αριθµό των µαχών µας, εγώ πολέµησα τρεις φορές περισσότερο απ' αυτόν, σύµφωνα µ' όσα λένε ακόµα κι εκείνοι που διανθίζουν τα κατορθώµατα του Αλέξανδρου. Αν είναι, πάλι, από τον αριθµό των κατακτηµένων πόλεων, όχι µόνο στην Ασία αλλά και στην Ευρώπη κατέστρεψα περισσότε�

147

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

148


ρες. Ο Αλέξανδρος έκανε τον γύρο της Αιγύπτου ως επισκέπτης, εγώ την κατέκτησα ενώ ταυτόχρονα διοργάνωνα συµπόσια. Μήπως θέλετε να εξετάσετε ποιος απ' τους δυο έδειξε

µεγαλύτερη

επιείκεια

µετά

τις

κατακτήσεις;

Εγώ

συγχώρεσα µέχρι και τους εχθρούς µου και για όσα υπέφερα στη συνέχεια στα χέρια τους, η ∆ίκη πήρε εκδίκηση, ενώ ο Αλέξανδρος δεν χαριστικέ ούτε στους φίλους του, πόσο µάλλον στους εχθρούς του.

22. Μπορείς ακόµη ν' αµφισβητείς ότι το πρώτο βραβείο είναι δικό µου; ∆εν πρόκειται να µου παραχωρήσεις τη θέση, όπως κι όλοι οι άλλοι; Θες να µ' αναγκάσεις να αντιτάξω την σκληρότητα σου προς τους Θηβαίους µε τη φιλανθρωπία

µου

προς

τους

Ελβετούς;

Εσύ

έκαψες

τις

πόλεις τους ενώ εγώ αναστήλωσα τις πόλεις τις οποίες είχαν πυρπολήσει οι ίδιοι τους οι κάτοικοι. Επιπλέον δεν είναι καθόλου ίδιο το να κυριαρχήσεις σε δέκα χιλιάδες Γραικούς µε το να αντέξεις την επίθεση εκατόν πενήντα χιλιάδων αντρών. Πολλά θα µπορούσα να προσθέσω σε σχέση

µ'

εµένα

και

τον

Αλέξανδρο,

αλλά

δεν

είχα

τον

χρόνο να προετοιµαστώ για να µιλήσω. Γι' αυτό συγχωρέστε µε και κρίνετε, απ' όσα είπα αλλά κι από όσα δεν είπα, ισότιµα και δίκαια και δώστε µου τα πρωτεία)).

23.

Έτσι

µίλησε

ο

Καίσαρας,

ήθελε

µάλιστα

και

να

συνεχίσει, αλλά ο Αλέξανδρος, που µόλις και µετά βίας συγκρατιόταν τόση ώρα, έχασε την υποµονή του και είπε µε κάποια αγωνία και ταραχή: «Αλλά εγώ, µεγάλε ∆ία και θεοί,

µέχρι

πότε

θα

υποχρεωθώ

ν'

ανεχτώ

σιωπηλά

τη

θρασύτητα του; Όπως βλέπετε, δεν υπάρχει τέλος στους επαίνους για τον εαυτό του και στις προσβολές για µένα. Θα του ταίριαζε καλύτερα να είναι και στα δυο πιο συγκρατηµένος (άλλωστε θεωρώ πως και τα δυο είναι εξίσου

149

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

150


ανυπόστατα). Το χειρότερο απ' όλα είναι να βλέπω να διασύροµαι

από

εκείνον

που

µιµήθηκε

τις

ικανότητες

µου. Έφτασε µάλιστα σε τέτοιο σηµείο αναισχυντίας που τόλµησε να διακωµωδήσει το αρχέτυπο των δικών του κατορθωµάτων.

Θα

'πρεπε,

Καίσαρα,

να

θυµόσουν

τα

δάκρυα που έχυσες, όταν άκουγες να απαριθµούν τα µνη63

µεία που στήθηκαν για τα κατορθώµατα µου .

24. Ο Ποµπήιος, όµως, σε γέµισε έπαρση, εκείνος που, παρ' ότι ήταν το είδωλο των συµπολιτών του, δεν άξιζε καθόλου . Ό σ ο για τον θρία µβο στην Αφρική , δεν ήταν µεγάλο

κατόρθωµα,

µεγάλο

το

έκανε

η

µαλθακότητα

των τότε υπάτων. Όσο για τον περίφηµο πόλεµο εναντίον των δούλων, δεν έγινε εναντίον αντρών αλλά εναντίον των χειρότερων από τους δούλους, άλλωστε η επιτυχής του έκβαση ήταν έργο άλλων, του Κράσσου και του Λούκιου, και

ο

Ποµπήιος

κέρδισε

τ'

όνοµα

και

τη

φήµη

64

.

Την

Αρ µε νί α και τις γειτονι κές τις επ αρ χί ες νίκησε στ ον πό λε µο ο Λούκ ουλ ος, και πάλι ο θρίαµ βος πήγε στ "ν Π οµ πή ιο

65

.

Στη συνέχεια έγινε το είδωλο των πολιτών και τον ονόµασαν

Μεγάλο,

µεγαλύτερος

δηλαδή

από

ποιον

απ'

τους

προκατόχους του; Ποιο από τα κατορθώµατα του µπορεί να συγκριθεί µ' εκείνα του Μάριου ή του Σκιπίωνα ή του 66

Φούριου που κάθεται εδώ δίπλα στον Κυρίνο, ο οποίος ξανάχτισε την πόλη όταν είχε σχεδόν ερειπωθεί; Τούτοι οι άντρες δεν απόκτησαν τη φήµη τους σε βάρος άλλων, όπως συµβαίνει µε τα δηµόσια κτίρια που χτίζονται δηµοσία δαπάνη" ο ένας βάζει τα θεµέλια, άλλος ολοκληρώνει το έργο κι ο τελευταίος που κατέχει την εξουσία και που σοβάτισε µόνο τους τοίχους, χαράζει τ' όνοµα του πάνω στο κτίριο. Τούτοι οι άντρες, λοιπόν, επαναλαµβάνω, δεν απόκτησαν τη φήµη τους από τις πράξεις άλλων. Με το να είναι οι ίδιοι δηµιουργοί και κατασκευαστές αξιώθηκαν ν'

) 151

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

152


αποκτήσουν τη µεγαλύτερη δυνατή φήµη. ∆εν είναι, λοιπόν, καθόλου αξιοθαύµαστο που νίκησες τον Ποµπήιο, που 67

έξυνε το κεφάλι µε το δάχτυλο του και από κάθε άποψη έµοιαζε περισσότερο µε αλεπού παρά µε λιοντάρι. Κι επειδή τον πρόδωσε η τύχη, που τόσον καιρό µέχρι τότε του συµπαραστεκόταν, τον νίκησες εύκολα µόνος σου. Είναι φανερό ότι δεν οφειλόταν σε κάποια δική σου ανωτερότη68

τα η νίκη, διότι όταν τελείωσαν οι προµήθειες (και δεν είναι µικρό, όπως ξέρεις, τούτο το λάθος για τον στρατηγό) έδωσες µια µάχη στην οποία νικήθηκες. Κι αφού από αφροσύνη ή ανοησία ή ανικανότητα να κυβερνήσει, ο Ποµπήιος δεν ανέβαλε τη µάχη, ενώ τον συνέφερε να τραβήξει σε µάκρος τον πόλεµο, ούτε εκµεταλλεύτηκε τη νίκη του,

νικήθηκε από τα δικά του λάθη κι όχι από τη δική σου στρατηγική ικανότητα. Ενώ οι Πέρσες, παρ' όλο που σε κάθε

περίπτωση

ήταν

καλά

και

σοφά

προετοιµασµένοι,

αναγκάστηκαν να ενδώσουν στη δική µου δύναµη.

25. Επειδή, λοιπόν, ο άριστος άνδρας και βασιλιάς δεν γίνεται απλά και µόνο από τα έργα, αλλά τα έργα του πρέπει

επίσης

να

είναι

και

δίκαια,

εγώ

πήρα

εκδίκηση

από τους Πέρσες για λογαριασµό των Ελλήνων κι όταν έκανα τον πόλεµο κατά των Ελλήνων, δεν το έκανα επειδή ήθελα να κάνω κακό στην Ελλάδα, αλλά µόνο για να τιµωρήσω εκείνους που µ' εµπόδιζαν να βαδίσω εναντίον των Περσών. Ενώ εσύ µε τις νίκες σου επί των Γερµανών και των Γαλατών ετοιµαζόσουν να βαδίσεις εναντίον της ίδιας σου της πατρίδας. Τι θα µπορούσε άραγε να είναι χειρότερο και βροµερότερο απ' αυτό; Και µια κι αναφέρθηκες χλευαστικά στους «δέκα χιλιάδες Γραικούς», παρ' όλο που γνωρίζω πως κι εσείς απ' αυτούς κατάγεστε και πως οι Γραικοί αποίκησαν το µεγαλύτερο µέρος της Ιταλίας, δεν

το

παραδέχοµαι.

∆εν

ήταν

153

µήπως

ένα

µικρό

έθνος,

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

154


155

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

156


ξεις, αυτές δεν απευθύνονταν ποτέ σε ανθρώπους αθώους αλλά σε ανθρώπους που κατ' επανάληψη και µε πολλούς τρόπους µε πρόσβαλαν ή που δεν χρησιµοποίησαν τις ευκαιρίες µε σωστό ή κατάλληλο τρόπο

73

. Σε κάθε περίπτω-

ση, επίσης, τούτες οι πράξεις, που τις είχε υπαγορεύσει έκτακτη

ανάγκη,

ακολουθήθηκαν

από

µεταµέλεια,

τον

πάνσοφο και θεϊκό σωτήρα των ανθρώπων που έχουν σφάλει. Ό σ ο για εκείνους που φι λοδ οξο ύσ αν ν' αποδεικνύουν συνέχεια την εχθρότητα τους και να µε προσβάλλουν, δεν θεωρώ άδικη την τιµωρία τους».

27. Όταν πια τέλειωσε και η δική του κατάλληλη για στρατιώτη οµιλία, ο θεράπων του Ποσειδώνα έφερε την κλεψύδρα για τον Οκτα βια νό, δίνοντας το υ, ό µ ως , µικ ρότερη ποσότητα νερού λόγω έλλειψης χρόνου αλλά και για την ασέβεια που είχε δείξει προς τον θεό

74

. Εκείνος, που το

κατάλαβε λόγω της εξυπνάδας του, χωρίς ν' αναφερθεί σε οτιδήποτε δεν τον αφορούσε, άρχισε να λέει: «∆ία και θεοί, εγώ από τη µεριά µου, δεν θ' ασχοληθώ µε το να διασύρω τα µικρά ή µεγάλα κατορθώµατα των άλλων και θα µιλήσω µόνο για τον εαυτό µου. Ήµουν νέος, όσο και ο γενναίος Αλέξανδρος, όταν κλήθηκα να κυβερνήσω την πόλη µου και ηγήθηκα µ' επιτυχία στις εκστρατείες κατά των Γερµανών όπως ο πατέρας µου εδώ ο Καίσαρας

75

. Ανα-

γκασµένος να συµµετέχω στον εµφύλιο πόλεµο κατέκτησα την Αίγυπτο αφού νίκησα στη ναυµαχία του Ακτίου, νίκησα τον Βρούτο και τον Κάσσιο στους Φιλίππους και θεώρησα την περίπτωση του Σέξτου, του γιου του Ποµπήιου, στρατιωτικό πρόβληµα χωρίς σηµασία. Αποδείχτηκα τόσο υπάκουος στη φιλοσοφία ώστε ανέχτηκα την ελευθε76

ροστοµία του Αθηνόδωρου , όχι µόνο χωρίς ν' αγανακτώ αλλά και να ευχαριστιέµαι απ' αυτή, και σεβάστηκα τον Α θηνόδωρο ως να ήταν π α ι δ α γ ω γ ό ς µο υ ή ακ όµ η περι σ σο-

ί 57

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

158


τερο πατ έρ ας µου . Επίσ ης θ ε ω ρ ώ τον Άρειο

φίλο και

σύντροφο µου και εν ολίγοις δεν έκανα ποτέ κάτι εναντίον της φιλοσοφίας. Όταν είδα πως λόγω των εµφύλιων σπαραγµών η Ρώµη οδηγούνταν στον χαµό της, διοίκησα τόσο καλά τις υποθέσεις της ώστε δηµιούργησα, µε τη χάρη σας θεοί, µια διαµαντένια οµόνοια. Χωρίς να υποχωρήσω στην άµετρη

φιλοδοξία

και

στην

επιθυµία

να

επεκτείνω

την

αυτοκρατορία µε κάθε µέσον, της έδωσα τα δυο όρια, όπως τα έχει βάλει κι η φύση, τους ποταµούς ∆ούναβη και Ευφράτη. Στη συνέχεια, αφού υπέταξα τους Θράκες και τους Σκύθες, µιας κι αξιώσατε την βασιλεία µου να επιµηκυνθεί, αλλά

δεν

αφοσιώθηκα

σκόπευα στη

να.συνεχίσω

νοµοθεσία

και

τους στην

πολέµους,

επανόρθωση

των συµφορών από τους πολέµους. ∆εν νοµίζω πως οι αποφάσεις µου ήταν χειρότερες από εκείνες των προκατόχων

µου,

ήταν

µάλλον,

αν

πρέπει

να

µιλήσω

ειλικρινά,

καλύτερες απ' όλων όσοι κυβέρνησαν ποτέ µια τόσο µεγάλη αυτοκρατορία. Άλλοι σκοτώθηκαν κατά τους πολέµους· ενώ θα µπορούσαν να ζήσουν ειρηνικά το υπόλοιπο του βίου τους, χρησιµοποιούσαν τον ένα πόλεµο σαν αφορµή για τον επόµενο, όπως οι δικοµανείς που επινοούν κατηγορίες. Άλλοι, ενώ βρίσκονταν σε εµπόλεµη κατάσταση, παραδίδονταν σε απολαύσεις, προτιµώντας τις αναίσχυντες απολαύσεις όχι µόνο από τη µελλοντική τους δόξα αλλά και από την ίδια τους την ύπαρξη. Όταν τ' αναλογίζοµαι όλα τούτα, δεν θεωρώ πως µου αξίζει η χειρότερη θέση αλλά ό,τι φανεί σ' εσάς το καλύτερο, ω θεοί, τούτο θα πρέπει να δεχτώ, φυσικά, µετά χαράς».

28. Μετά απ' αυτόν δόθηκε στον Τραϊανό το δικαίωµα να µιλήσει. Ετούτος, παρ' όλο που µπορούσε να µιλήσει, 78

από τεµπελιά (συνήθως άφηνε τον Σούρα να γράφει γι' αυτόν), φωνάζοντας µάλλον παρά µιλώντας, έδειχνε το

159

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

160


Γετικό και το Παρθικό τρόπαιο. Κατηγορούσε τα γεράµατα του πως δεν του επιτρέψανε να επεκτείνει τις επιχειρήσεις του κατά των Πάρθων. Τότε ο Σειληνός είπε: «Βρε ανόητε, εσύ βασίλεψες επί είκοσι χρόνια κι ετούτος εδώ ο Αλέξανδρος µόνο δ ώδ ε κ α . Γι ατ ί, λοιπ όν, αντί να αι τιάσ αι τη δική σου µαλθακότητα, τα βάζεις µε τη στενότητα του 79

χρόνου ;» Τσαντισµένος από το πείραγµα, όχι πως δεν ήταν ικανός ρήτορας ήταν µάλλον συχνά αποχαυνωµένος από την οινοποσία, είπε: «Ω ∆ία και θεοί, όταν παρέλαβα εγώ την εξουσία, είχε επικρατήσει ένα είδος νάρκης και διάλυσης, λόγω του τυραννικού πολιτεύµατος που υπήρχε από καιρό και λόγω των επιθέσεων των Γετών. Μόνος, τόλµησα να περάσω τον ∆ούναβη και να επιτεθώ στις εκεί φυλές και κατάφερα να υποτάξω τους Γέτες, που ήταν το πιο

φιλοπόλεµο

έθνος

του

κόσµου

όχι

µόνο

ένεκα

της

σωµατικής τους ρώµης αλλά και λόγω των πεποιθήσεων τους που προέρχονται από τον Ζάµολξη, τον οποίο τιµούν. ∆εν πιστεύουν ότι πεθαίνουν αλλά ότι µετοικούν σε άλλο µέρος και γι

αυτό αντιµ ετωπ ίζο υν τον θάνατο όπ ως οι

άλλοι άνθρωποι τη µετοίκηση. Όλο τούτο το έργο ολοκληρώθηκε

σε

προκατόχους

λιγότερο µου

από

πέντε

χρόνια.

Απ'

όλους

αυτοκράτορες

ήµουν,

στα

µάτια

τους των

υπηκόων µου, πιο επιεικής κι ούτε ο Καίσαρας, που είν' εδώ, µπορεί να µου το αµφισβητήσει ούτε κανένας άλλος, τ όσ ο φανερό είναι. Ό σ ο για του ς Πάρ θου ς, πριν να µε προσβάλουν,

δεν

σκέφτηκα

να

τους

επιτεθώ.

Όταν,

ό-

µως, µε πρόσβαλαν τους επιτέθηκα χωρίς να µ' εµποδίσει η ηλικία µου, παρ' όλο που από το νόµο είχα το δικαίωµα να µην στρατευτώ. Επειδή όλα τούτα είναι όπως τα είπα, γιατί άραγε δεν είναι δίκαιο να µου απονεµηθεί η τιµή του πρώτου απ' όλους, αφού είµαι επιεικής προς τους υπηκόους µου, εµπνέω τρόµο µεγαλύτερο από κάθε άλλον προς τους εχθρούς µου και τιµώ επίσης την κόρη σας την φιλο�

161

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

162


σοφία;» Όταν τελείωσε ο Τραϊανός, αποφασίστηκε πως πραγµατικά ήταν επιεικέστερος απ' όλους και οι θεοί έδειξαν πως πολύ είχαν ευχαριστηθεί απ' αυτό.

29. Όταν άρχισε να µιλά ο Μάρκος, ο Σειληνός είπε σιγά στον ∆ιόνυ σο: « Α ς ακούσουµε τούτον εδ ώ τον Σ τ ω ικό. Ποιος ξέρει τι υπερβολικό και παράδοξο θα µας πει από τις απόψεις του». Ο Μάρκος, κοιτάζοντας τον ∆ία και τους θεούς, είπε: « Έ χ ω την εν τύ πωσ η, ∆ί α και θεοί, π ω ς δεν υπάρχει ανάγκη οµιλίας και αναµέτρησης. Αν αγνοούσατε τα έργα µου, καλό θα ήταν να σας τα διδάξω, επειδή όµως τα γνωρίζετε και τίποτα δεν µπορεί να σας διαφύγει, εκτιµήστε µόνοι σας την αξία µου». Μ' αυτό τον τρόπο ο Μάρκος απέδειξε πως δεν ήταν µόνο αξιοθαύµαστος σε όλα αλλά πως διέφερε σηµαντικά από τους υπόλοιπους ως προς την σοφία, διότι νοµίζω πως γνώριζε το:

80

Να µιλάς όπου πρέπει και να σιωπάς όπου ταιριάζει .

30. Στη συνέχεια δόθηκε ο λόγος στον Κωνσταντίνο. Αυτός στ ην αρ χή ξε κί νη σε το ν α γ ώ ν α µε αυ τοπε ποί θηση, στη συνέχεια όµως, συγκρίνοντας τα µε τα κατορθώµατα των άλλων, έβρισκε τα δικά του εντελώς ανάξια. Από τους δυο τυράννους, που, για να λέµε την αλήθεια, είχε καθαι81

ρέσει, ο ένας ήταν απειροπόλεµος και µαλθακός και ο 82

άλλος ταλαιπωρηµένος και γέρος , κι ήταν κι οι δυο εξ ίσου απεχθείς τους θεούς και στους ανθρώπους. Οι εκστρατείες του κατά των βαρβάρων προκαλούσαν γέλια (γιατί τους πλήρωνε ένα είδος φόρου), όλη του την προσοχή, λοιπόν, την είχε αφιερώσει στην Τρυφή. Τούτη στεκόταν παράµερα από τους θεούς, κοντά στον προθάλαµο της Σελήνης. Ο Κωνσταντίνος την λάτρευε τόσο που δεν είχε µάτια για κανέναν άλλο και λίγο νοιαζόταν για την έκβαση

163

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

164


του αγώνα. Επειδή, όµως, έπρεπε κι αυτός να πει κάτι, είπε: «Ορίστε σε τι είµαι καλύτερος απ' όλους αυτούς: Από τον Μακεδόνα, διότι πολέµησα τους Ρωµαίους καθώς και τους Γερµανούς και του Σκύθες κι όχι τους βαρβάρους της �

Α σί ας από τον Καίσαρα και τον Οκταβιανό, διότι, αντί να προκαλέσω εµφύλιο εναντίον των καλών και αγαθών πολιτών, τιµώρησα τους βροµερότερους και χειρότερους τυράννους. Ως προς τον Τραϊανό, τα κατορθώµατα µου εναντίον των τυράννων θα ήταν φυσικό να µου δώσουν το προβάδισµα, ανακατέλαβα τις εκτάσεις που είχε εκείνος κατακτήσει, και δεν θεωρώ πως έχει µικρότερη σηµασία η ανακατάληψη απ ό την αρχική κατ άλη ψη. Ό σ ο γι α τον Μάρ κο απ ό δ ω , µε το να µην λέει τί πο τα για τον εαυ τό του, δίνει την προτεραιότητα σε όλους εµάς». «Μα Κωνσταντίνε», είπε ο Σειληνός «δεν µας προσφέρεις µόνο τους 83

κήπους του Αδωνη ως κατορθώµατα σου;» — «Τι εννοείς», τον ρώτησε, «λέγοντας κήποι του Αδωνη;» — «Εννοώ»,

απάντησε,

«αυτά

που

φυτεύουν

σε

γλάστρες

µε

λιπασµένο χώµα οι γυναίκες, προς τιµήν του εραστή της �

Α φροδί τ ης πρασινίζουν για λίγο και µετά µαραίνονται». Ο Κωνσταντίνος

κοκκίνισε

καθώς

κατάλαβε

αµέσως

πως

τέτοιο ήταν και το δικό του έργο.

31. Αποκαταστάθηκε ησυχία και οι υποψήφιοι θεώρησαν πως δεν είχαν παρά να περιµένουν ν' αποφασίσουν οι θεοί σε ποιον θα πρόσφεραν το βραβείο. Οι θεοί όµως έκριναν απαραίτητο ν' αποκαλύψουν τα κίνητρα του καθενός αντί να βασιστούν στις πράξεις τους, στις οποίες η Τύχη είχε παίξει τον µεγαλύτερο ρόλο. Η ίδια η θεά στεκόταν κοντά τους και τους φώναζε, εκτός µόνο από τον Οκταβιανό, ο οποίος έλεγε πως ήταν ο µόνος που την είχε ευγνωµονήσει.

Οι

θεοί

συµφώνησαν

να

επιτρέψουν

στον

Ερµή να κάνει κι αυτή την έρευνα και του είπαν να ρωτή�

165

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

b

αύτώ στο»

πρώτον

και

Αλεξάνδρου πυθε'σθαι πυθε'σθαι

προς

τί βλέπων

τί νοµίσειε κάλλι-

έργάσαιτο

και

πάθοι

πάντα

δσαπερ δεδράκοι τ ε και πεπόνθοι. Ό δέ έφη· «Τό πάντα νικαν».

—«Είτα, —«Είτα,» »

Σειληνός

τωθαστικώς

γέ

πολλάκις

σου

Έρµης,

µάλα

αΐ

τας αµπέλους, αµπέλους, τον φίλοινον

ό

«οϊει

—«Και —«Και µάλα,» έφη ο

πεποιήσθαι; πεποιήσθα ι; »

c

εϊπεν

σκώπτων.

Περιπατητικών Περιπατητι κών

τοϋτο

Αλέξανδρος. Αλέξανδρος .

γελάσας·

ηµέτεροι

σοι

« Άλλά

θυγατέρες,»

Ό

δέ

έκράτουν

αίνιττόµενος

Άλέξανδρον οία δη τινα µέθυσον και Και

ό

Αλέξανδρος

παρακουσµάτων παρακουσµάτ ων

«Ου

άτε

τά

δη

γέµων

άψυχα,»

έφη,

«νικαν (ουδέ γάρ άγων ήµϊν ήµϊν έστι προς ταϋτα), άλλά παν µέν

ανθρώπ ανθρώπων ων,,

ώσπερ «τών

d

οι

θαυµάζοντες

διαλεκτικών

θηρίων θηρίων γένος» γένος»..

Και ό

είρωνικώ ς µάλα' είρωνικώς

κιγκλίδων.

Αυτός

«Ίου,

δέ

Σειλην Σειληνός ός ιού,» έφη,

ήµϊν ήµϊν

έν

ποτέρω

σαυτόν θήσεις γένει, γένει , τών αψύχων ή τών έµψυχων τε και ζώντων;» «ύπό

και

γάρ

µάλλον µάλλον

δς

εϊην, εϊην,

«ήττήθης

αεαυτοϋ

τοιούτου

τον

δρος,

ώσπερ ώσπε ρ

άγανακτήσας· άγανα κτήσας·

µεγαλοψυχίας,

δέ

ποιήσας». 331

παν δέ

δή

έπεπεί έπεπείσµ σµην» ην».. πολλάκις,

νουν

—«Άλλ' —«Άλλ' «κρατεΐν

δτι

και αυτόν

και

και

θεός

—«Αυτ «Αυτός ός

οργής

τάς

«Εύφήµει,» «Εύφήµει,»

ή

φρένας

έαυτοϋ,»

ήττασθαι

γενοίµην,

ούν,» ούν,»

λύπης ήττω

είπεν

ε'ιπεν ε'ιπεν,,

ή

και δ

δµωνύµως δµωνύµως

έφη·

τίνος χείρω

Άλέξαν�

< λέγεται > ·

έµοϊ δέ ήν υπέρ τών προς άλλους δ λόγος.» —«Βαβαι τής διαλεκτικής,» είπεν,

«όπως

ηµών

χεις. χεις.

είπεν, είπεν,

«έν «έν

Άλλ' ήνίκα, ήνίκα,» »

Πευκέστης τής

πόλεως,

εκείνον και

έκειτο άρα

ένίκας;» ένίκας ;»

παρά

σέ,

ήττων —«Ού —«Ούκ κ

αυτήν έξεπόρθησα

τά Ίνδοΐ Ίνδοΐςς

σύ

ήσθα ήσθα

δέ

τήν πόλιν».

έτρώθη έτρώθηςς

έξήγου

τοϋ

εκείνον,» εκείνον ,»

166

σοφίσµατα σοφίσµατα

και

δ

ψυχορραγών ψυχορραγών

τρώσαντος, έφη,

διελέγ�

«µόνον,

ή

και άλλά

—«Ού —«Ού σύ γε,» είπεν,

ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ Ή ΚΡΟΝΙΑ

σει πρώτα τον Αλέξανδρο τι θεωρούσε άριστο και ποιος ήταν ο στόχος του για να κάνει και να πάθει όλα όσα έκανε και έπαθε. Κι εκείνος απάντησε: «Για να κατακτήσω τον κόσµο». — «Πιστεύεις, λοιπόν, πως το πέτυχες;» ρώτησε ο Ερµής. — «Και πολύ µάλιστα» αποκρίθηκε ο Αλέξανδρος. Πάνω σ' αυτό γέλασε ο Σειληνός: «Εσύ όµως κατακτήθηκες κατ' επανάληψη από τις κόρες µου», είπε για τ' αµπέλια υπονοώντας την αγάπη του Αλέξανδρου για το κρασί και τα µεθύσια. Ο Αλέξανδρος, όµως, ήταν καλά 84

προετοιµασµένος από τους Περιπατητικούς : « Τ α άψυχα δεν µπορούν να νικήσουν», είπε, «δεν κάνουµε άλλωστε αγώνα εναντίον τους αλλά µόνο εναντίον των ανθρώπων και και τω ν ζ ώ ω ν » . Ο Σειληνός Σειληνός απάν τησε µε µεγάλη µεγάλη ειρωνεία σαν να τον είχε θαυµάσει: «Οποία διαλεκτικά περιτεχνή� µατα! Εσύ τον εαυτό σου σε ποιο γένος τον κατατάσσεις, στα άψυχα ή στα έµψυχα και ζωντανά;» — «Πρόσεχε τα λόγια σου», είπε ο Αλέξανδρος αγανακτισµένος. «Ήταν τόση η µεγαλοψυχία µου που πείστηκα ότι θα γινόµουν, ή µάλλον µάλλον π ω ς είχα ήδη γίνει, γίνει, θε ός » . — « Ό π ω ς κι αν έχει το πράγµα», είπε ο Σειληνός, «νικήθηκες πολλές φορές από τον ίδιο σου τον εαυτό, µε το να επιτρέπεις στην οργή ή στη στενοχώρια ή σε κάτι άλλο παρόµοιο να κυβερνούν τον νου και την καρδιά σ ου » . — « Μ α το να κατ ακτ ήσε ι κάποιος τον εαυτό του», απάντησε ο Αλέξανδρος, «και το να κατακτηθεί απ' αυτόν λένε πως είναι το ίδιο πράγµα. Το ζή τη µα για µένα ήταν να κα τα κ τή σω

άλλ ους ».

—

«Φοβ ερή διαλεκτική!», θαύµασε ο Σειληνός. « Π ώ ς αντιαντικρούεις τα σοφίσµατα µου! Αλλ' όταν, όµως, πληγώθηκες 85

στις Ινδίες και σε κάλυψε ο Πευκέστης και σε µετέφερε στην

πόλη

ενώ

σχεδόν

ψυχορραγούσες,

δεν

είχες

άραγε

νικηθεί από εκείνον που σε πλήγωσε ή µήπως τον είχες νικήσε νικήσειι κι αυτ όν; »

—

« Όχ ι

µόνο

εκείνον»,

απά ντ ησ ε,

«αλ λά κατ έλα βα και την την πόλη πόλη το υ» . — « Όχ ι εσύ, καλέ

167

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

168

ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ ΣΥΜΠΟΣΙ ΟΝ Ή ΚΡΟΝΙΑ

169

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

170


δή σε είχαν δολοφονήσει», αποκρίθηκε ο Σειληνός, «για 89

τούτο τον λόγο ο λαός τους έκανε υπάτους , αλλά για τα χρήµατα, όταν η ανάγνωση της διαθήκης σου τους αποκάλυψε πως ο µισθός που τους όριζες, παρ' όλη την εναντίον 90

σου αγανάκτηση, δεν ήταν ευκαταφρόνητος » .

33. Όταν τέλειωσε κι αυτός ο λόγος, ο Ερµής παρακίνησε τον Οκταβιανό: «Εσύ, λοιπόν, δεν θα µας πεις τι θεωρούσες άριστο;» Κι εκείνος απάντησε: «Το να κυβερνήσω σωστά». «Πες µας τι θα πει σωστά, Αύγουστε, γιατί και οι χειρότερο αυτό επικαλούνται. Ακόµα κι ο ∆ιονύσιος

91

92

πίστευε πως κυβερνούσε σωστά κι ο Αγαθοκλής που ήταν ακόµη βροµερότερος». — «Αλλά γνωρίζετε, ω θεοί», απάντησε ο Οκταβιανός, «πως όταν χωρίστηκα από τον εγγονό

93

µου ,

ευχήθηκα

σ'

εσάς,

να

του

χαρίσετε

την

τόλµη του Καίσαρα, την ικανότητα του Ποµπήιου και τη δική µου τύχη». — «Πόσα πράγµατα», διέκοψε ο Σειλη� νός, «που πραγµατικά χρειάζονται την επέµβαση των θεών, µάζεψε τούτος ο κουκλοπλάστης». — «Γιατί παρακαλώ µου δίνεις ένα τόσο γελοίο όνοµα;» — «Μήπως δεν 94

έπλασες για µας θεούς », είπε ο Σειληνός, «όπως εκείνοι τις νύµφες, και πρώτον και καλύτερο τούτον εδώ τον Καίσαρα;». Ο Οκταβιανός φάνηκε να αποστοµώνεται και δεν ξαναµίλησε.

34. Τότε ο Ερµής στράφηκε στον Τραϊανό και τον ρώτησε: «Εσένα µε ποιες προθέσεις συµφωνούσαν οι πράξεις σο υ; » — « Μ ' εκείνες του Αλέξ ανδ ρο υ, µόνο που ήµουν πιο συνετός».

Επενέβη

ο

Σειληνός

και

είπε:

«Νικήθηκες,

ό-

µως, από τα χειρότερα πάθη. Εκείνος υποχωρούσε συνήθως στον θυµό του, ενώ εσύ στη χειρότερη και την πιο επονείδιστη ηδ ον ή. »

—

«Α ει στην ευ χή !» , τον διέκοψε ο

∆ιόνυσος. «Τους πειράζεις όλους και δεν τους αφήνεις να

171

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

172


µιλήσουν για λο γα ρι ασµ ό του ς. Γι α εκείνους είχες πε ρι θώρια για πειράγµατα, τώρα πρόσεξε καλά τι θα πεις για τον Μάρκο. Γιατί κατά τη γνώµη µου είναι ένας άνθρωπος, 95

σύµφωνα µε τον Σιµωνίδη "τετράγωνος και καµωµένος άψογος"». Στρέφεται ο Ερµής προς τον Μάρκο και λέει: «Εσύ, Βήρε, ποιον θεωρούσες άριστο σκοπό της ζωής;» Εκείνος

απάντησε

ήρεµα

και

συνετά:

«Το

να

µιµείσαι

τους θεούς». Τούτη η απάντηση αµέσως όχι µόνο δεν τους φάνηκε αγενής αλλά και η καλύτερη απ' όλες. Ακόµα κι ο Ερµής δεν θέλησε να τον επανεξετάσει, µιας κι ήταν πεισµένος πως ο Μάρκος θ' απαντούσε σ' όλες τις ερωτήσεις το ίδιο καλά. Μόνο ο Σειληνός διαµαρτυρήθηκε: «Μα τον ∆ιόνυσο, δεν σκοπεύω ν' ανεχτώ τούτο τον σοφιστή». — «Γιατί, λοιπόν», είπε, «έτρωγες ψωµί κι έπινες κρασί κι όχι αµβ ρο σί α και νέκταρ ό πω ς εµείς ;» — «Είν ' αλήθει α», απάντησε ο Μάρκος, «πως δεν σκέφτηκα να µιµηθώ τους θεούς στον τρόπο που έτρωγα και έπινα. Έτρεφα το σώµα µου πιστ εύον τας, λάθος µου ίσ ως , πω ς τα δικά τους σ ώ µατα χρειάζονται να τραφούν από τους καπνούς των θυσιών. Άλλωστε δεν υπέθεσα ότι έπρεπε να σας µιµηθώ σ' αυτό αλλά στη διάνοια». Για µια στιγµή ο Σειληνός τα 'χασε, σα να είχε δεχτεί γροθιά από πυγµάχο. «Μπορεί να µην είναι λάθος αυτό που είπες, πες µου όµως κι ετούτο." Τι θεωρείς πως σηµαίνει πραγµατικά "µίµηση των θεών";»

Κι εκείνος απάν τη σε : « Τ ο να έχεις όσ ο γίνεται λιγότ ερες ανάγκες και να κάνεις όσο γίνεται µεγαλύτερο καλό». «Θες να πεις», ρώτησε ο Σειληνός, «πως δεν είχες καµιά ανάγκ η; » Κι ο Μάρ κο ς απάν τησ ε: « Ε γ ώ δεν είχα καµ ιά, ί σω ς να είχε κάποιες το φτωχό µου σώµα».

35.

Επειδή

φάνηκε

πως

και

σ'

αυτό

είχε

απαντήσει

σωστά ο Μάρκος, ο Σειληνός δεν έβρισκε τι να πει, µέχρι που

πιάστηκε

από

κάτι

που

173

του

φάνηκε

πως

δεν

ήταν

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

174


σωστό ούτε λογικό στη συµπεριφορά του προς τη γυναίκα και

τον

γιο

του.

Εννοώ

πως

εκείνη

ηρωίδες

και

πως

εµπιστεύτηκε

την

την

κατέταξε

αυτοκρατορία

στις στον

γιο του. «Μιµήθηκα», του απάντησε, «τους θεούς και σ' 96

αυτό. ∆ιότι πίστεψα στον Όµηρο που λέει για την σύζυγο :

...ο αγαθός και συνετός αγαπά και φροντίζει τη δικιά του"

Όσο για τον γιο µου έχω τα λόγια του ∆ία. Όταν είχε 97

θυµώσει µε τον Αρη, του είπε : " Α π ό καιρό θα σε είχα χτυπήσει µε τον κεραυνό, αν δεν σ' αγαπούσα γιατί είσαι παιδί µου", άλλωστε, ποτέ δεν θεώρησα τον γιο µου τόσο κακό. Η νεότητα πάντα ταλαντεύεται ανάµεσα στην αρετή και την κακία, µπορεί τελικά να στράφηκε στην κακία, αλλά

όταν

του

εµπιστεύτηκα

την

εξουσία

δεν

ήταν

κα-

κός. Έτσι, η συµπεριφορά µου προς τη γυναίκα µου είχε πρότυπο τη συµπεριφορά του θεϊκού Αχιλλέα κι η συµπεριφορά µεγάλου

προς ∆ία,

τον

γιο

άρα,

µου

λοιπόν,

αποτελεί δεν

µίµηση

καινοτόµησα

εκείνης σε

του

τίποτα

απολύτως. Είναι νόµιµο να παραχωρείς τη διαδοχή στο παιδί σου κι αυτό εύχονται όλοι, όσο για τη σύζυγο δεν ήµουν ο πρώτος που της απέδωσα τιµές αλλά ακολούθησα το παράδ ει γµα πολλών άλλων.

Ί σ ω ς δεν είναι λογικό να

πάρει κανείς µια τέτοια πρωτοβουλία, αλλά το να στερήσει τους δικούς του ανθρώπους από κάτι που αποδόθηκε σε τόσους θα έφτανε να είναι αδικία. Παρασύρθηκα, ω ∆ία και θεοί, και µακρηγορώ προς εσάς που τα γνωρίζετε όλα, συ γχ ωρ έσ τε µε γι

αυτή µου την πρ οπέ τε ια ».

36. Μόλις τέλειωσε ο λόγος, ο Ερµής στράφηκε στον Κωνσταντίνο και τον ρώτησε: «Εσύ τι θεώρησες καλό;» — «Το να µαζέψω µεγάλο πλούτο», απάντησε εκείνος, «και

175

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

176


στη συνέχεια να τον ξοδέψω απλόχερα για να ικανοποιήσω τις επιθυµίες τις δικές µου και των φίλων µου». Μ' αυτό, ο Σειληνός κάγχασε δυνατά και είπε: «Αλλά αν ήθελες να γίνεις

τραπεζίτης,

γιατί

έζησες

σαν

µάγειρας

και

σαν

κοµµώτρια; Τούτα τα µαρτυρούσαν από παλιά

η κόµη κι η θωριά σου

98

,

αλλά να που τ ώ ρ α η ίδια σου η άποψη στρ έφ ετ αι εναντίον σου». Έτσι, λοιπόν, απότοµα τον έκοψε ο Σειληνός.

37.

Επικράτησε

σιωπή

κι

οι

θεοί

έριξαν

µυστικά

τις

ψήφους. Οι περισσότερες ήταν υπέρ του Μάρκου. Αφού συνοµίλησε ιδιαίτερα ο ∆ίας µε τον πατέρα του, πρόσταξε �

τον Ερµή να κάνει την ανακοίνωση ο Ερµής κήρυξε τα εξής:

«Άντρες

που

λάβατε

µέρος

σ'

αυτόν

τον

αγώνα,

µάθετε πως οι νόµοι κι οι αποφάσεις µας γίνονται έτσι ώστε ο νικητής να χαρεί και ο νικηµένος να µην παραπονεθεί. Πηγαίνετε, λοιπόν, όπου σας αρέσει, ζήστε στο εξής �

κάτω από θεϊκή ηγεµονία καθένας σας ας διαλέξει προστάτη και ηγεµόνα». Μετά απ' αυτή την ανακοίνωση, ο Αλέ ξαν δρος έτρεξε πρ ος τον Ηρ ακλή κι ο Οκταβ ιανός προς τον Απόλλωνα, ενώ ο Μάρκος κόλλησε στον ∆ία και τον Κρόνο. Ο Καίσαρας περιπλανιόταν για πολύ ώρα µέχρι που τον λυπήθηκαν ο Άρης και η Αφροδίτη και τον κάλεσαν κοντά τους. Ο Τραϊανός πήγε και κάθισε βιαστικά κοντά στον Αλέξανδρο.

38.

Ο

Κωνσταντίνος,

µη

βρίσκοντας

ανάµεσα

στους

θεούς το πρότυπο της ζωής του, είδε κοντά του την Τρυφή κι έτρεξε προς το µέρος της. Εκείνη τον δέχτηκε τρυφερά, τον

αγκάλιασε,

στη

συνέχεια

τον

έντυσε

µε

πολύχρωµα

πέπλα και τον καλλώπισε, και τον έστειλε στην Ασωτία,

177

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

178


ώστε να βρει και τον Ιησού που έµενε εκεί και έλεγε σε όλους: «Όποιος είναι διαφθορέας, δολοφόνος, καταραµένος και βδελυρός ας πλησιάσει άφοβα! Λούζοντας τον µ' αυτό το νερό θα τον παραδώσω καθαρό. Κι αν ξαναγίνει ένοχος για

τα

ίδια

εγκλήµατα,

ας

χτυπηθεί

στο

στήθος

κι

ας

χτυπήσει το κεφάλι του κι εγώ θα τον καθαρίσω». Με µεγάλη ευχαρίστηση ο Κωνσταντίνος έτρεξε προς το µέρος του, παίρνοντας µαζί και τα παιδιά του απ' τη σύναξη των θεών. Οι εκδικητές θεοί, όµως, συνέτριψαν κι αυτόν κι εκείνα

για

την

ασέβεια

τους

και

τους

τιµώρησαν

γιατί

είχαν χύσει αίµα συγγενών, µέχρι που ο ∆ίας, προς χάρη του

Κλαύδιου

ανασάνουν.

και

του

Κωνστάντιου",

« Ό σ ο για σέ να »,

µου

τους

επέτρεψε

είπε ο Ερµής,

ν'

« σο υ

πρόσφερα τη γνώση του πατέρα σου Μίθρα. Ν' ακολουθείς τις εντολές του και µ' αυτό τον τρόπο να ετοιµάσεις στη ζωή σου ασφαλές αραξοβόλΐ" όταν έρθει η στιγµή ν' αποχωρήσεις απ' αυτό τον κόσµο, θα σου επιτρέψει, σύµφωνα µε την Καλή Ελπίδα, να τον επιλέξεις ως καθβ^η� γητή θεό σου».

179

ΕΙΣ ΤΟΝ ΒΑΣΙΛΕΑ ΗΛΙΟΝ ΠΡΟΣ ΣΑΛΟΥΣΤΙΟΝ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το

έργο Εις

Ήλιον γράφηκε

τον Βασιλέα

στην

Αντιό-

χεια, τον ∆εκέµβριο του 362 µ.Χ. Είναι η προσωπική αλλά και επίσηµη προσφορά του Ιουλιανού προς τον προστάτη θεό της «Αιωνίας Πόλης» για τη µέρα της γιορτής του, 25 ∆εκεµβρίου.

Οι

εορταστικές

εκδηλώσεις

προς

τιµή

του

Ήλιου ακολουθούσαν αµέσως µετά τη γιορτή προς τιµή του Κρόνου, τα Ρωµαϊκά Σατουρνάλια. Α π ό το έρ γο λείπει κά θε πολεµι κή δι άθ εσ η: ο τόνο ς του διαφέρει τόσο από τον πρόσφατο λόγο του Εις τήν µητέραν τών θεών όσο

και από τον λόγο Προς Γαλιλαίους. Εδώ

ο

ένθερµος οπαδός του Ήλιου�Μίθρα είναι κάτοχος της αλήθειας, που αποκαλύπτουν τα µυστήρια του θεού του. ∆εν προτίθεται να εκθέσει και ν' αποδείξει τα δόγµατα της σοφ ία ς

— τ ο έργο αυτ ό επιτελεί µε τρ όπ ο θαυ µα στ ό ο

Ιάµβλιχος.

Ο

ευσεβής

αυτοκράτορας

δεν

έχει

σκοπό

να

νουθετήσει, αλλά να εκφράσει τον ιερό ενθουσιασµό που τον διακατέχει και να οδηγήσει τον αναγνώστη στις κορυφές, όπου τον έχει φέρει η µυστικιστική του έξαρση. Σύµφωνα µε τον Μένανδρο από τη Λαοδίκεια (Rhetores Graeci, III, 333, Spengler) πρόκειται για κλασικό δείγµα θρησκευτικού λυρισµού, για «φυσικό ύµνο», όπου θα εξεταστεί η φνση, δηλαδή η ουσία, του θεού, η προέλευση του, οι ικανότητες και οι πραγµατώσεις των ικανοτήτων του,

183

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

φανερές και αφανείς. Σύµφωνα µε τον Μένανδρο πρότυπα του είναι τα σπαράγµατα των ύµνων του Παρµενίδη, του Εµπεδοκλή,

των

Ορφικών,

αλλά

και

ο

Πλατωνικός

Τί-

µαιος. Ο Ιουλιανός όµ ως — κ α τ ' αντίθεση προς τον Πλά-

τωνα που, προσπαθώντας να αγγίξει το θέµα των θεών και της γέννησης του Κόσµου, περιορίζεται να διηγηθεί έναν αληθοφανή µύθο {Τίµαιος 29c �d) — στ ηριζόµενος στα δόγµατα που παρέλαβε από τον Ιάµβλιχο, τον εµπνευσµένο ιεροφάντη

και

δάσκαλο

ιδιώτης�µύστης

και

ως

του,

προτίθεται

να

υµνήσει,

επίσηµος�ποντίφηξ,

τον

ως

«εξοχό-

τατο Ήλιο», αναγνωρισµένο θεό�προστάτη της Αυτοκρατορίας. ∆εν αρκείται να αναγνωρίσει τη θεϊκή καταγωγή του ιδρυτή της Ρώµης, Ρωµύλου, γιου του Αρη. Σκοπός του είναι να τον συνδέσει µε τον ήλιο. Ανατρέχει λοιπόν στον

Όµηρο,

που

λυκάβας (πιθανής

δρόµος

του

χρησιµοποιεί ετυµολογίας

φωτός).

λνκος και βαίνω συνδέει

για

από

το το

έτος

τον

ιδρυτή

της

λέξη

και βαίνω,

λνκη

Παρετυµολογώντας

τη

την

Ρώµης,

από

το

Ρωµύλο,

και τη λύκαινα, που τον έθρεψε µε τον βασιλιά και προστάτη της πόλης Ήλιο. Στην αρχή ο αυτοκράτωρ εκθέτει τους προσωπικούς και οικογενειακούς λόγους, που εξ αρχής και προτού καν ο ίδιος το συνειδητοποιήσει, τον έκαναν οπαδό της λατρείας του Ήλιου, την οποία φροντίζει να στηρίξει µε τα λεγόµενα του «θείου» Πλάτωνα από την Πολιτεία (508b�c): ο Ήλιος, ο γιος του Αγαθού, που το Αγαθό γέννησε καθ' οµοίωση του και ο οποίος είναι για τον ορατό ό,τι είναι το Α γαθό γι α τον νοητό κ όσ µο. Με την πρ οσ πά θε ια το υ να εξετάσει στον πανηγυρικό την ουσία και την προέλευση του θεού, τις δυνάµεις (δηλαδή τις ιδιότητες, ικανότητες, δυνατότητες) και τις ενέργειες του (δηλαδή τα αποτελέσµατα και

τις

πραγµατώσεις,

ορατές

και

αόρατες

αυτών

των

ιδιοτήτων, ικανοτήτων, δυνατοτήτων) παρατίθεται µια συ�

184

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

µπυκνωµένη έκθεση της «φιλοσοφίας» του αυτοκράτορα: «Από τον ένα και µοναδικό θεό, το Ένα του νοητού κόσµου, εκπορεύεται, µοναδικός και αυτός, ο βασιλιάς Ήλιος,

που

προορίζεται

να

παίξει

διαµεσολαβητικό

ρόλο

µεταξύ νοητών και εγκόσµιων θεών, να τους συµφιλιώσει και να τους ενοποιήσει. Τον ίδιο ρόλο όµως παίζει ο Ήλιος και µεταξύ των νοερών θεών, στο µέσον τον οποίων βρίσκεται: ο Σύριος «δάσκαλος του Ιουλιανού, Ιάµβλιχος, είχε εισαγάγει µεταξύ των δύο παράλληλων κόσµων, του νοητού και του ορατού, ένα τρίτο κόσµο (τον «νοερό») για να βοηθήσει, την απειλούµενη κατά τη διάρκεια του 4ου µ.Χ. αιώνα,

υπόθεση

της

πολυθειας,

όπου

ενέταξε

και

τους

παραδοσιακούς θεούς, όχι µόνο του Ελληνικού Πανθέου, αλλά και των θρησκειών των βαρβάρων. Ο Ήλιος προσφέρει στον κόσµο πλήθος αγαθών: τον κοσµεί

και

τον

λαµπρύνει,

του

παρέχει

τη

γένεση,

την

αύξηση και την τροφή, ταυτόχρονα όµως του προσπορίζει την

ουσία

των

ηλιακών

αγγέλων,

περιέχει

την

αγέννητη

αιτία των όσων γεννώνται και γίνονται και, πριν από αυτή, την αγέραστη, µόνιµη και απρασάλευτη αιτία της ζωής των

αιωνίων

σωµάτων.

Όσο

για

τις

δυνάµεις

και

τις

ενέργειες του θεού, δεν διαχωρίζονται και δεν µπορούν να νοηθούν χωριστά από την ουσία του, αλλά ό,τι είναι ο θεός αυτό και δύναται και ενεργεί, διότι δεν µπορεί να θέλει αυτό που ο ίδιος δεν είναι, να µην έχει τη δυνατότητα να κάνει αυτό που θέλει ούτε να θέλει να πραγµατώσει δυνατότητες που δεν διαθέτει. Η επίδραση του Ήλιου εκδηλώνεται σε τρεις χώρους: κυβερνά τον «υπερκοσµικό», τον «προκοσµικό» και τέλος τον παρόντα κόσµο, όπου η οργανωτική του δράση εµφανίζεται υπό αισθητή µορφή. Παράλληλα ο παρών κόσµος διακρίνεται στην υπερσελήνια περιοχή, τελείως ανεξάρτητη από το γίγνεσθαι —όπου ο θεός ασκεί τη δύναµη του στους θεοποιηµένους πλανήτες

185

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

και τους ακολούθους τους, τις 'Ωρες, τα ζώδια, τους δεκα� νούς, ευρισκόµενος στο κέντρο των ουρανίων χώρων, τους οποίους διατρέχει κατά την πορεία του, παρέχοντας στο ορατό σύµπαν µέρος της νοητής οµορφιάς— και την υπο� σελήνια περιοχή, η οποία περιβάλλει άµεσα τον κόσµο των ανθρώπων. Εδώ ο Ήλιος είναι η αρχή και το τέλος για κάθε πλάσµα, ο διατηρητής της ζωής και ο δοτήρ των αγαθών που προέρχονται από το σφαιρικό σώµα, ο χορηγός της σοφίας µε την επικουρία του ∆ιονύσου και των Μουσών,

ο

νοµοθέτης

της

κοινωνικής

ζωής

και

ως

εκ

τούτου ο εµπνευστής του Απόλλωνα, του Ασκληπιού, της Αφρ οδί της και της Αθη νά ς, και τέ λο ς ο ιδρυτής και πρ οστάτης της Ρώµης. Ο

αυτοκράτωρ,

κλείνοντας

τον

λόγο,

τον

αφιερώνει

στον «φίλο Σαλούστιο» (αποδέκτη και του έργου σών ή εις Κρόνιο), που

είναι

σε

θέση

ν'

Συµπα-

αναγνωρίσει

τον

απόηχο των διδαγµάτων του Ιάµβλιχου, και ζητά από τον Ήλιο να ανταµείψει τον ζήλο που έδειξε για να συγγράψει τον παρόντα λόγο, να του χαρίσει βίο ενάρετο, τελειότερη φρόνηση, θείο νου, ήρεµη και ειρηνική αποχώρηση από την επίγεια ζωή, την άνοδο προς αυτόν και την αιώνια παραµονή κοντά του.

186

ΚΕΙΜΕΝΟ�MET ΑΦΡΑΣΗ

ΕΙΣ ΤΟΝ ΒΑΣΙΛΕΑ ΗΛΙΟΝ ΠΡΟΣ ΣΑΛΟΥΣΤΙΟΝ

188

EE TON ΒΑΣΙΛΕΑ ΗΛΙΟ ΠΡΟΣ ΣΑΛΟΥΣΤΙΟΝ

1. Όσα σκοπεύω τώρα να πω, θεωρώ πως έχουν τεράστια σηµασία για

όλα όσα πάνω στη γη αναπνέουν και κινούνται

1

2

κι έχουν σχέση µε την ύπαρξη, τη λογική ψυχή και τον

νου, µα πάνω απ' όλα έχουν σηµασία για µένα τον ίδιο

�

διότι είµαι οπαδός του Ήλιου. Και γι' αυτό το γεγονός έχω 3

µέσα µου αποδείξεις, γνωστές µόνο σ' εµένα , πιο ακριβείς απ ' όσες µπ ορ ώ να δ ώ σ ω . Τού το τουλάχιστον µου επιτρέπεται να πω χωρίς να διαπράξω ιεροσυλία, ότι από την παιδική µου ηλικία µεγάλος πόθος είχε γεννηθεί στην ψυχή

µου για τις ακτίνες του θεού. Από τα πρώτα µου χρόνια ο νους µου τόσο θαύµαζε το φως που φωτίζει τον ουρανό, που όχι µόνο ήθελα ν' ατενίζω τον ήλιο αλλά και αν ποτέ περπατούσα έξω κάποια ανέφελη και καθαρή νύχτα, ξέχνα� γα τα πάντα και µ' απορροφούσε η οµορφιά του ουρανού

�

δεν πρόσεχα ούτε αν µου έλεγε κάποιος κάτι αλλά ούτε και το τι έκανα εγώ ο ίδιος. Θεωρούσαν πως ήµουν υπερβολικά περίεργος γύρω απ' αυτά τα θέµατα και πως τους έδινα µεγάλη σηµασία, κάποιος µάλιστα έφτασε να µε θεωρήσει και αστρολόγο, σε ηλικία που τα γένια µου είχαν µόλις αρχίσει

να

φαίνονται.

Παρ'

189

όλο,

και

γι'

αυτό

καλώ

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

190

ΕΙΣ ΤΟΝ ΒΑΣΙΛΕΑ ΗΛΙΟ ΠΡΟΣ ΣΑΛΟΥΣΤΙΟΝ

µάρτυρες µου τους θεούς, που κανένα σχετικό βιβλίο δεν είχε πέσει ποτέ στα χέρια µου, κι ούτε γνώριζα καν τι ήταν τούτη η επιστήµη. Μα γιατί αναφέρω όλα τούτα, εφόσον έχω πιο σηµαντικά πράγµατα να πω, να εξηγήσω ποιες ήταν τότε οι πεποιθήσεις µου για τους θεούς; Αλλά ας 4

ξεχάσουµε τους σκοτεινούς εκείνους χρόνους .

Όµως,

το

ότι το ουράνιο φως που µε περιέλουζε µε αναστάτωνε και µε προέτρεπε να το ατενίζω, έτσι ώστε ήδη από τότε γνώριζα πως η σελήνη κινείται αντίθετα από την οικουµένη, παρ' ότι δεν είχα συναντήσει κανέναν από τους σοφούς γύρω απ' αυτά τα θέµατα, όσα µόλις είπα αρκούν για να αποδείξουν.

2. Προσωπικά, ζηλεύω την καλή τύχη κάθε ανθρώπου στον οποίο ο θεός έδωσε να κληρονοµήσει ένα κορµί δοµηµένο από το σπέρµα ιερών και εµπνευσµένων προγόνων ώστε να µπορεί ν' ανοίξει τους θησαυρούς της σοφίας. Χ ωρ ί ς να απ εχθ άν οµα ι ό µ ω ς τον κλήρο πο υ µο υ εµπιστεύτηκε ο θεός Ήλιος, να γεννηθώ, δηλαδή, σ' ένα σπίτι που κυβερνούσε και βασίλευε σ' όλη τη γη. Επιπλέον, θεωρώ τούτο τον θεό, αν πρέπει να πιστεύουµε τους σοφούς, κοινό πατέρα όλης της ανθρωπότητας (διότι σωστά λέγεται πως 5

άνθρωπος και ήλιος µαζί γεννά τους ανθρώπους ), και πως τούτος ο θεός σπέρνει τη γη µε ψυχές που δεν προέρχονται µόνο απ' αυτόν αλλά και από όλους τους υπόλοιπους θεούς

�

τον σκοπό τον αποκαλύπτουν οι ψυχές µε το είδος της ζωής

που επιλέγουν. Το καλύτερο απ' όλα είναι κάποιος να έχει την τύχη να κληρονοµήσει την υπηρεσία του θεού, ακόµη 6

και πριν από την τρίτη γενιά , από µακριά και συνεχή αλυσίδα προγόνων. ∆εν είναι αξιόµεµπτο, όµως, όταν κάποιος, αφού αναγνωρίσει πως εκ φύσεως θα έπρεπε να είναι υπηρέτης

του

Ήλιου,

είτε

µόνο

αυτός

απ'

όλους

τους

ανθρώπους είτε µαζί µε µερικούς ακόµη, να αφοσιωθεί στην υπηρεσία του κυρίου του.

191

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

192


3. Έ λ α , λοιπόν, άσε µε να τον υµν ήσ ω, όσο καλύτ ερα 7

µπορώ στη γιορτή του, την οποία η βασιλεύουσα τιµά µε 8

ετήσιες θυσίες . Είναι δύσκολο, το γνωρίζω καλά, ακόµα και να κατανοήσεις το µέγεθος του αόρατου Ήλιου κρίνο9

ντας από τον ορατό , όσο για να το εκφράσεις είναι ίσως αδύνατον ακόµα κι αν ηθεληµένα µειώσει κανείς την αξία του. ∆ιότι γνωρίζω καλά πως κανείς στον κόσµο δεν µπορεί να κάνει περιγραφή ισάξια του, το να µην αποτύχει

µέχρι κάποιο µέτρο να τον υµνήσει είναι το µέγιστο ύψος που µπορεί να φτάσει ένα ανθρώπινο πλάσµα σε εκφραστική ικ ανότ ητα . Ό σ ο για µένα, είθε ο Ερ µής , ο θεός τη ς ευφράδειας, να µου σταθεί βοηθός, και οι Μούσες κι ο Απόλλων ας ο Μο υση γέτης , επειδή είναι κι αυτό ς π ρ ο στ ά της των λόγων, είθε να δώσουν να πω µόνο εκείνα που οι

θεοί εγκρίνουν να λένε και να πιστεύουν οι άνθρωποι γι' αυτούς.

4. Ποια είναι, λοιπόν, η µέθοδος των επαίνων; Μήπως δεν είναι προφανές ότι αν περιγράψω την ουσία του και την προέλευση του, καθώς και τις δυνάµεις και τις ενέργειες του, τόσο τις ορατές όσο και τις αόρατες, και το χάρισµα των αγαθών που προσφέρει σε όλους τους κόσµους

10

, θα

έχω συνθέσει ένα εγκώµιο που δεν θα είναι εξ ολοκλήρου απεχθές στους θεούς; Ας αρχίσω όµως τώρα.

5. Τούτος ο θεϊκός και πανέµορφος κόσµος από την

ψηλότερη γης θεού,

κορυφή

συγκρατείται υπήρξε

του

ουρανού

ενωµένος

χωρίς

να

από

µέχρι τη

δηµιουργηθεί

τις

εσχατιές

της

συνεχή

πρόνοια

του

από

την

αρχή

της

αιωνιότητας και θα υπάρχει αιώνια και θα περιφρουρείται άµε σα όχι από τίπο τ' άλλο παρ ά από το πέµπτο σ ώ µ α

11

του οποίου η κορύφωση είναι οι ακτίνες του ήλιου, και σε δεύτερο και ψηλότερο, µπορούµε να πούµε, βαθµό από τον

193

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

194


νοητό

κόσµο.

Αλλά

κατά

µια

ακόµη

πιο

υψηλή

έννοια

φυλάσσεται από τον βασιλιά των πάντων, που είναι το κέντρο κάθε πράγµατος. Αυτός, λοιπόν, είτε είναι σωστό να τον αποκαλούµε υπερ�νου είτε ιδέα των όντων, µε το "όντων" εννοώ όλο το νοητό σύµπαν, είτε ένα, µιας και το ένα φαίνεται να είναι κατά κάποιο τρόπο προγενέστερο όλων των υπολοίπων, είτε, για να χρησιµοποιήσω το όνοµα που του έδωσε ο Πλάτωνας, αγαθό, τούτη, λοιπόν, η οµογενής µοναδική αιτία των πάντων αποκαλύπτει σε κάθε ύπαρξη οµορφιά, τελειότητα, µοναδικότητα και ακαταµά�

χητη δύναµη χάρη στην πρωταρχική δηµιουργική ουσία που κατοικεί µέσα του παράγει από µέσα του, µέσο ανάµεσα στις νοερές και δηµιουργικές αιτίες, τον Ήλιο τον µεγαλύτερο απ' τους θεούς όµοιο µ' αυτόν. Έτσι σκέφτεται κι ο θεϊκός Πλάτωνας όταν λέει: «Αυτόν λοιπόν, είπα εγώ, να λες πως εννοώ γόνο του αγαθού, που γέννησε το �

αγαθό ανάλογο µε τον εαυτό του ότι δηλαδή είναι αυτό το αγαθό µέσα στον νοητό κόσµο, σε σχέση µε τον νου και τα νοούµενα, το ίδιο και ο γόνος του µέσα στον ορατό κόσµο, σε σχέση µε την όραση και τα ορατά».

6. Νοµίζω, λοιπόν, πως ανάµεσα στο φως και το ορατό υπάρχει η ίδια αναλογία όπως κι ανάµεσα στην αλήθεια και το νοητό. Ολόκληρος αυτός, επειδή είναι γιος του πρώτου και µεγ αλύτ ερου , της ιδέας, δηλα δή, του αγα θού —

µ'

αυτή την έννοια της µονιµότητας αγγίζει την αιωνιότητα �

— ανέ λαβ ε την ηγεµο νία στου ς νοερούς θεούς αυτός διανέµει στους νοερούς θεούς εκείνα των οποίων το αγαθό αποτελεί

αίτιο

στους

νοητούς.

Νοµίζω,

λοιπόν,

ότι

το

αγαθό αποτελεί στους νοητούς θεούς αίτιο της οµορφιάς, της ουσίας, της τελειότητας και της µοναδικότητας, όλ' αυτά τα συνδέει και τα περιλούζει µε αγαθοποιά δύναµη. Τούτα, αντίστοιχα, δίνει ο Ήλιος και στους νοερούς θεούς,

195

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

196


εφόσον τους κυβερνά και τους βασιλεύει, όπως του όρισε το αγαθό, παρ' όλο που ήρθαν και δηµιουργήθηκαν ταυτόχρονα µ' αυτόν, πράγµα που έγινε, θεωρώ, ώστε η αγαθοποιά αιτία να κατευθύνει τους νοερούς θεούς προς την ευλογία όλων και να καθοδηγεί τα πάντα σύµφωνα µε τον νου. 12

Αλλ ά και ο ορατός δί σκο ς,

επ ίσ ης , τ ρί τ ος στη σειρά,

είναι προφανώς η αιτία διατήρησης όλων των αισθητών σωµάτων και τούτος ο ορατός Ήλιος αποτελεί την αιτία για τους ορατούς θεούς εξ ίσου πολλών αγαθών µε όσα ο µεγάλος Ήλιος απονέµει στους νοερούς.

7. Για όλα τούτα υπάρχουν ξεκάθαρες αποδείξεις για όποιον µελετά τον αόρατο κόσµο µε βάση τον ορατό. Κατ' αρχήν, δεν αποτ ελε ί άρ αγ ε το ίδιο το φ ω ς ένα είδος α σ ώ µατης

και

θεϊκής

µορφής

του

διαφανούς

σε

ενεργητική

κα τά σ τα σ η; Ό σ ο για το ίδιο το διαφαν ές, ό,τι κι αν είναι, εφόσον αποτελεί την υποκείµενη βάση, µπορούµε να πούµε, όλων των στοιχείων κι είναι µια µορφή που κατ' εξοχήν ανήκει σ' αυτά, δεν µοιάζει µε το σωµατιδιακό ή το σύµµεικτο ούτε επιδέχεται ιδιότητες χαρακτηριστικές της 13

σωµατιδιακής υπόστασης .

∆εν

µπορείς,

εποµένως,

να

πεις ότι το θερµό αποτελεί ιδιότητα του διαφανούς ούτε το αντίθετο της το ψυχρό, ούτε µπορείς να το χαρακτηρίσεις σκληρό ή µαλακό ή να του αποδώσεις κάποια άλλη �

ιδιότητα που αφορά στην αφή, στη γεύση ή στην οσµή µια τέτοια φύση γίνεται αντιληπτή µόνο από την όραση, επειδή ενεργοποιείται µόνο από το φως. Το φως αποτελεί είδος τούτης

της

φύσης,

όπως

η

ύλη

που

αποτελεί

βάση

κι

απλώνεται σ' όλα τα σώµατα. Το αποκορύφωµα και το απάνθισµα, µπορούµε να πούµε, του φωτός, που είναι ασώµατο, είναι οι ακτίνες του ήλιου. Η άποψη των Φοινίκων, που έµαθαν και γνώρισαν τα ιερά, ήταν πως από την άχραντη ενέργεια αυτού του καθαρού η οικουµένη διατρέ�

197

ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

198


χεται από φως. ∆εν θα διαφωνεί µ' αυτή τη θεωρία, εφόσον το ίδιο το φως είναι ασώµατο, κάποιος που θα θεωρήσει και την πηγή του ασώµατη και άχραντη ενέργεια του νου που φωτίζει την ίδια του την έδρα, στην οποία έλαχε να βρίσκεται στο µέσο του ουρανού, απ' όπου στέλνει ζωηρά τις ακτίνες της και γεµίζει τις ουράνιες σφαίρες µε άχραντο και θεϊκό φως.

8. Ό σ ο για τα έργ α προς τους θεούς που προέρ χοντ αι απ' αυτόν, αναφέρθηκα µε κάποιο µέτρο προηγουµένως και πρόκειται να αναφερθώ και στη συνέχεια. Όλα όσα βλέπουµε µόνο µε την όραση, κατ' αρχήν δεν είναι παρά ένα όνοµα αν δεν λάβουµε τη βοήθεια και την καθοδήγηση του φωτός. ∆ιότι, για να µιλήσουµε γενικά, τι µπορεί να ιδωθεί αν δεν έρθει πρώτα σ' επαφή µε το φως ώστε να µπορέσει να λάβει, κατά τη γνώµη µου, µορφή, όπως το υλικό έρχεται σ' επαφή µε το χέρι του τεχνίτη; Πραγµατικά, όταν ο χρυσός είναι χυµένος απλά είναι βέβαια χρυσός αλλά δεν είναι ούτε άγαλµα ούτε εικόνα, αν δεν του δώσει µορφή ο τεχνίτης. Έτσι λοιπόν όσα είναι ορατά από τη φύση τους, αν δεν έρθουν µαζί µε φως στα µάτια µας στερούνται εντελώς την ιδιότητα του να είναι ορατά. Με το να δίνει τη δυνατότητα να δουν εκείνοι που βλέπουν και τη δυνατότητα

να

γίνει

τελειοποιεί,

µε

µια

ορατό και

το

µόνο

αντικείµενο ενέργεια

δυο

της

όρασης,

λειτουργίες,

την όραση και το να είναι κάτι ορατό.

9. Αλλά τούτο µπορεί να ήταν κάπως λεπτό, αυτό όµως όλοι το καταλαβαίνουµε, αµαθείς ή ανόητοι, φιλόσοφοι ή λόγιοι, ποια δύναµη στην οικουµένη ασκεί τούτος ο θεός όταν ανατέλλει και δύει; ∆ηµιουργεί µέρα και νύχτα, και µπροστά στα µάτια µας αλλάζει και µετασχηµατίζει την οικουµένη. Αλλά σε ποιο από τα υπόλοιπα ουράνια σώµατα

199

ΙΟΥΛΙ ΑΝΟΣ

">ηη

ΕΙΣ Τ Ο Ν ΒΑΣΙ ΛΕΑ ΗΛΙ Ο ΠΡ ΟΣ ΣΑΛ ΟΥΣ ΤΙ ΟΝ

ανήκει τέτοια δύναµη; Πώς, λοιπόν, δεν πιστεύουµε, βλέποντας το, σε σχέση επίσης µε θεϊκότερα πράγµατα, ότι τα θεϊκά

και

ουρανό

αφανή

είναι

γένη

γεµάτα

των

νοερών

δύναµη

που

θεών

πάνω

απεργάζονται

απ' το

τον καλό

λόγω εκείνου µπρος στον οποίο ολόκληρο το πλήθος των ουρανίων

σωµάτων

όλα

τα

σώµατα

την

πρόνοια

που

του ;

του,

ως

γύρω

σεις,

σταθερές

υποχωρεί, έχουν

Γι'

από σε

και

οποίο

γεννηθεί,

αυτό

οι

βασιλιά,

σχέση

τον

µ'

καθοδηγηµένα

πλαν ήτ ες

σε

ακολουθούν

χορεύουν γύρ ω

συγκεκριµένες

εκείνον

από

και

αποστά-

περιστρέφονται

αρµονικά σε κύκλο, σταµατώντας σε κάποια σηµεία και συνεχίζοντας προς τα µπρος ή προς τα πίσω την πορεία τους, όπως ονοµάζουν οι γνώστες της θεωρίας που ασχο�

λείται µ' αυτούς τις ορατές τους κινήσεις το ότι το φως της σελήνης αυξάνει και µειώνεται σύµφωνα µε την απόσταση της από την ήλιο είναι, νοµίζω, σαφές σε όλους. Πώς, και

λοιπόν,

η

θεών

πιο

δεν

θα

ήταν

αξιοσέβαστη

αντιστοιχεί

σ'

φυσικό

τάξη

αυτή

τη

των

να

θεωρήσουµε

σωµάτων

διάταξη;

Ας

των

πως

νοερών

αντιληφθούµε,

λοιπόν, πρώτα απ' όλες τις λειτουργίες του την ικανότητα του

να

τελειοποιεί,

από

το

γεγονός

ότι

κάνει

ορατά

τα

αντικείµενα της όρασης στο σύµπαν (διότι τα τελειοποιεί µε το φως), τη δηµιουργική και γόνιµη δύναµη του από τις αλλαγές που επιφέρει στο σύµπαν, τρίτο, την ικανότητα του να συνδέει όλα τα σώµατα σε µια ολότητα από την αρµονία των κινήσεων προς έναν και µόνο στόχο, τέταρτο, την ικανότητα του µέσου που προνοεί για εκείνο του οποίου αποτελεί µέσον και, πέµπτο, το γεγονός ότι έχει κατοχυρωθεί ως βασιλιάς ανάµεσα στους νοερούς θεούς από την κεντρική θέση του ανάµεσα στους πλανήτες.

10. Αν δούµε τώρα ότι τούτες οι δυνάµεις ή άλλες παρόµοιας

σηµασίας,

ανήκουν

σε

201

οποιαδήποτε

άλλη

από

τις

ΙΟΥΛ ΙΑΝ ΟΣ

202

E E T O N ΒΑΣΙΛ ΕΑ

ΗΛΙΟ ΠΡ ΟΣ ΣΑΛ ΟΥΣΤ ΙΟΝ

υπόλοιπες ορατές θεότητες, ας µην αποδώσουµε στον Ήλιο την ηγεµονία ανάµεσα στους θεούς. Αν όµως δεν έχει τίποτα κοινό µ' αυτούς τους άλλους θεούς εκτός από την αγαθοεργία του, την οποία κι αυτή προσφέρει σε όλους, τότε ας καλέσουµε µάρτυρες τους ιερείς της Κύπρου που αφιερώνουν κοινούς βωµούς στον Ήλιο και τον ∆ία, αλλά και πριν απ' αυτούς ας επικαλεστούµε τον Απόλλωνα που συνδια� σκέπτεται µε τον θεό µας. (∆ιότι τούτος ο θεός δηλώνει:

Ένας ο ∆ίας, ένας ο Αδης, ένας ο Ήλιος, είναι ο Σάραπις)

14

,

Ας θε ωρ ήσουµε, λο ιπό ν, ότι στ ου ς νοε ρούς θε ούς ο Ήλιος κι ο ∆ίας ασκούν κοινή ή µάλλον µία ηγεµονία. Απ' αυτό, νοµίζω, µε το δίκιο του ο Πλάτωνας αποκάλεσε τον 15

Άδ η σοφό θ ε ό . Τον ίδιο αποκαλούµε και Σάραπη, δηλαδή αόρατο και νοερό, για τον οποίο ο Πλάτων λέει ότι οι ψυχές

όσων

έχουν

ζήσει

σωστά

και

δίκαια

ανεβαίνουν

προς τα επάνω. Ας µην τον φανταστεί κανένας σαν τον θεό που οι µύθοι µας έµαθαν να φρίττουµε µπροστά του αλλά σαν επιεική και µειλίχιο θεό, εφόσον απελευθερώνει �

τις ψυχές µας από τη γένεση τις ψυχές που έχει ελευθερώσει δεν τις συνδέει µε άλλο σώµα, δικάζοντας και τιµωρώντας

τες,

αλλά

τις

ανυψώνει

και

τις

οδηγεί

προς

τα

επάνω, προς τον νοητό κόσµο.

11. Το ότι τούτη η άποψη δεν είναι εντελώς καινούρια αλλά πως ο Όµηρος κι ο Ησίοδος, οι πιο σεβαστοί από τους ποιητές, την είχαν πριν από εµάς, είτε ήταν δική τους είτε, ως µάντεις, εµπνεύστηκαν από τον θεό την αλήθεια, γίνεται φανερό από τα ακόλουθα. Ο Ησίοδος στη γενεα16

λογία του είπε πως ο Ήλιος ήταν γιος του Τπερίονα και της Θείας, δηλώνοντας µ' αυτόν τον τρόπο πως είναι γιος

203


204

ΕΙΣ Τ ΟΝ

ΒΑΣΙΛΕ Α ΗΛΙΟ

ΠΡΟ Σ ΣΑΛ ΟΥΣ ΤΙ ΟΝ

εκείνου που βρίσκεται πάνω απ' όλα τα πράγµατα. Γιατί 17

ποιος άλλος θα µπορούσε να είναι ο Υπερίονας ; Άλλωστε, η Θεία δεν σηµαίνει πως είναι η πιο θεϊκή από τις υπάρξεις; Όσο για την ένωση όµως ή τον γάµο, ας µην το δούµε έτσι, µιας κι είναι το παράδοξο και αναξιόπιστο παιχνίδι της ποιητικής µούσας. Ας θεωρήσουµε πατέρα και γεννήτορα του το υπέρτατο και θεϊκότατο ον. Ποιος άλλος θα µπορούσε

να

έχει

τέτοια

φύση

εκτός

από

εκείνον

που

βρίσκεται πέρα απ' όλα και είναι ταυτόχρονα το κέντρο και ο λόγος ύπαρξης των πάντων; Ο Όµηρος τον ονοµάζει Yπεριον α

απο το ν πάτ ερα το υ και τον πα ρο υσ ιάζ ει αυτε-

ξούσιο και ανώτερο από κάθε ανάγκη. ∆ιότι ο ∆ίας, όπως λέει ο Όµηρος, εφόσον είναι κύριος των πάντων, υποτάσσει τους άλλους στην ανάγκη. Όταν, στην πορεία του µύθου, τούτος ο θεός λέει ότι ένεκα της ασέβειας που έδειξαν οι 19

σύντροφοι του Οδυσσέα θα εγκαταλείψει τον Όλυµπο, ο ∆ίας δεν ξαναλέει:

20

θα σύρω µ' αυτή τη γη και την ίδια τη θάλασσα ,

ούτε απειλεί µε αλυσοδεσίµατα ή βία, αλλά δηλώνει ότι θα τιµωρήσει τους ενόχους και παρακαλεί τον Ήλιο να συνεχίσει να φωτίζει τους θεούς. ∆εν δηλώνει, άραγε, µ' αυτό τον

τρόπο

πως,

εκτός

από

το

ότι

είναι

αυτεξούσιος,

ο

Ήλιος έχει και την ικανότητα να τελειοποιεί; ∆ιότι για ποιο λόγο τον χρειάζονται οι θεοί εκτός από το να στέλνει το φως του, όντας ο ίδιος αόρατος, στην ουσία και την ύπαρξη τους για να τους δώσει την ευλογία που ανέφερα; Γιατί όταν ο Όµηρος λέει:

Τον ακούραστο Ήλιο η σεβαστή Ήρα µε τα µεγάλα µάτια τον έστειλε χωρίς τη θέληση του να ξαναγυρίσει στα ρεύ µατ α του ωκεαν ού

205

.

ΙΟΥ ΛΙ ΑΝΟΣ

206

ΕΙΣ Τ ΟΝ

ΒΑΣΙΛ ΕΑ

ΗΛΙΟ ΠΡ ΟΣ ΣΑ ΛΟΥ ΣΉΟ Ν

εννοεί ότι λόγω µιας βαριάς οµίχλης, νόµισαν πως έγινε νύχτα πριν την ώρα της. Τούτη η οµίχλη είναι βέβαια η ίδια η θεά, γιατί σ' ένα άλλο σηµείο λέει

η

Ήρα

άπλωσε µπροστά τους βαθιά οµίχλη

22

.

Ας αφ ήσουµ ε ό µως τ ι ς ιστορίες τ ων ποι η τ ών . Γ ι α τ ί µαζί µε τα θεϊκά περιέχουν και πολλά ανθρώπινα. Ας αναφερθώ, λοιπόν, τώρα σ' αυτά που φαίνεται να µας διδάσκει ο ίδιος ο θεός, τόσο για τον εαυτό του όσο και για τους άλλους θεούς.

12. Ο χώρος γύρω από τη γη περιέχει το είναι µέσα στο γίγνεσθαι. Ποιος, λοιπόν, το προσφέρει αυτό στην αιωνιότητα; ∆εν είναι εκείνος ο οποίος συγκρατεί τα πάντα σε προκαθορισµένα µέτρα; ∆ιότι, από τη µια, η απειρότητα είναι αδύνατη για τη σωµατική φύση, επιπλέον δεν µπορεί να είναι ούτε αγέννητη ούτε αυθύπαρκτη, από την άλλη, αν υποθέταµε ότι διαθέτει κάποια συνέχεια στο είναι, χωρίς επιστροφή στη µηδέν, θα της αποκλείαµε την ιδιότητα του γίγνεσθαι. Κατά συνέπεια, τούτος ο θεός, κινούµενος µε µέτρο,

ανυψώνει

και

διεγείρει

τούτη

τη

φύση

όταν

την

πλησιάζει κι όταν αποµακρύνεται αρκετά την µειώνει και �

την φθείρει ή µάλλον ο ίδιος την αναζωογονεί συνέχεια µε το να την κινεί και να την γεµίζει ζωή. Η αποµάκρυνση κι η

στροφή

του

προς

άλλη

φθοράς

των

πραγµάτων

αγαθών

απ'

αυτόν

είναι

κατεύθυνση

που

χάνονται.

συνεχής

κι

είναι Η

η

αιτία

της

προσφορά

των

απλώνεται

ισόµετρα

πάνω στ η γ η . ∆ι ό τ ι πό τε η µια και πό τε η άλλ η χώρα τα δέχονται, έτσι ώστε να µην σταµατά το γίγνεσθαι ούτε ο θεός να ευεργετεί περισσότερο ή λιγότερο από τη συνήθεια του τούτο τον µεταβλητό κόσµο. Η ταυτότητα τόσο

207


208

ΕΙΣ Τ ΟΝ

ΒΑΣΙΛΕ Α ΗΛΙΟ ΠΡ ΟΣ ΣΑΛ ΟΥΣ ΤΙ ΟΝ

της ουσίας όσο και, της ενέργειας ανήκει στους θεούς και πάνω

απ'

όλα

στον

Ήλιο,

τον

βασιλιά

των

πάντων,

ο

οποίος την τέλεια απλότητα της κίνησης του τη µεταδίδει και

στα

υπόλοιπα

ουράνια

23

σώµατα που

ταξιδεύουν

µε

κατεύθυνση αντίθετη από το σύµπαν. Τούτο µάλιστα είναι το κατ' εξοχήν σηµείο που ο διάσηµος Αριστοτέλης θεώρησε ως σηµάδι της ανωτερότητας του.

13. Αλλά και από τους άλλους θεούς δεν είναι ασήµαντες οι δυνάµεις που φτάνουν σ' αυτόν τον κόσµο. Τι σηµαίνει αυτό;

∆εν

αποκλείουµε

άραγε

τους

υπόλοιπους

όταν

βε-

βαιώνουµε πως η ηγεµονία έχει δοθεί στον Ήλιο; Είναι καλύτερα, νοµίζω, να ξεκινήσουµε από τα ορατά για να κατανοήσουµε τα αόρατα. Όπως τούτος ο θεός φαίνεται να ολοκληρώνει και να εναρµονίζει µε τον εαυτό του και το σύµπαν τις δυνάµεις της γης που προέρχονται από τους άλλους

θεούς

για

όλα

τα

πράγµατα,

µε

τον

ίδιο

τρόπο

πρέπει να θεωρήσουµε πως και µε τους αόρατους θεούς �

υπάρχει επικοινωνία επικρατεί ο δικός του τρόπος ενώ ο τρόπος επικοινωνίας των υπολοίπων εναρµονίζονται ταυτόχρονα

µ'

αυτόν.

∆ιότι

εφόσον

λέµε

πως

ο

θεός

είναι

εγκαταστηµένος ως µέσο στη µέση των νοερών θεών, ας δώσει ο ίδιος ο θεός Ήλιος σε µας τη χάρη να µιλήσουµε για τη φύση τούτης της µεσότητας ανάµεσα σε πράγµατα των οποίων πρέπει να τον θεωρούµε µέσον. Με τον όρο "µεσότητα" δεν εννοούµε το µέσον που απέχει εξ ίσου από δυο αντίθετα άκρα, όπως, για παράδειγµα, στα χρώµατα το ανοιχτό και το σκούρο, στη θερµοκρασία το ψυχρό και το ζεστό ή άλλα παρόµοια, αλλά εκείνο που ενοποιεί και συνδέει τα πράγµατα που είναι χωριστά, όπως, για παράδειγµα,

εκείνο

που

ονοµάζει

ο

24

Εµπεδοκλής Αρµονία,

αφού της αφαιρεθεί εντε λώς η Έχθ ρα .

Ποια πρά γµ ατα ,

λοιπόν, συνδέει και ποιων πραγµάτων αποτελεί το µέσον;

209

ΙΟΥΛΙ ΑΝΟΣ

210

EE TON

ΒΑΣΙΛΕΑ

ΗΛΙΟ

ΠΡ ΟΣ

ΣΑΛ ΟΥΣ ΤΙ ΟΝ

Λ έ ω , λο ι πό ν, π ως εί να ι τ ο µέ σο ν αν άµ εσ α στ ους ου ς ορ ατ ού ς θεούς, που περιστοιχίζουν την οικουµένη, και τους άυλους και νοερούς θεούς που περιστοιχίζουν το αγαθό, όπως ως να βοηθούσε κάποιος σ' έναν πολλαπλασιασµό της νοητής και θείας ουσίας, χωρίς την παραµικρή µετατροπή, χωρίς την παραµικρή προσθήκη.

14. Για την νοερή και πανέµορφη ουσία του Βασιλιά Ήλιου, πως είναι µέσο µε την έννοια ότι δεν µετέχει των άκρων,

πως

είναι

τέλεια

και

ξεχωριστή

από

όλους

τους

θεούς, ορατούς και αόρατους, εκείνους που γίνονται αντιληπτοί από τις αισθήσεις κι εκείνους που γίνονται αντιληπτοί από τον νου, έχω ήδη µιλήσει, όπως επίσης και για το πώς πρέπει να θεωρούµε τη µεσότητα. Αν όµως πρέπει να τα περιγράψω ένα προς ένα, ώστε να κατανοήσουµε µε τον νου µε ποιο τρόπο η µέση φύση του στις ποικίλες µορφές της σχετίζεται µε το πιο ψηλό και το πιο χαµηλό, παρ' όλο που δεν είναι εύκολο να τ' απαριθµήσω όλα, επιτρέψτε µου να επιχειρήσω να πω ό,τι µπορεί να ειπωθεί.

15.

Καθ'

ολοκληρίαν

ένα

είναι

ο

νοητός

κόσµος,

που

προϋπάρχει από πάντα και συνδυάζει τα πάντα στο Ένα. ∆ιότι τι; ∆εν είναι ολόκληρος ο κόσµος ένας ολοκληρωµένος ζωντανός οργανισµός, γεµάτος καθ' ολοκληρίαν µε νου και ψυχή, τέλειος αποτελούµενος από µέρη τέλεια

25

; Ανά-

µεσα, λοιπόν, σ' αυτή την οµοειδή διπλή τελειότητα (εννοώ εκείνη

που

συµµαζεύει

και

συνενώνει

όλα

τα

συστατικά

του νοητού κόσµου κι εκείνη της ένωσης που συνάγει τον κόσµο σε µία και την αυτή φύση), κείται η οµοειδής τελειότητα του βασιλιά Ήλιου που άρχει στους νοερούς θεούς. ∆εύτερη στη σειρά υπάρχει, όµως, ένα είδος συνεκτικής δύναµης στον νοητό κόσµο των θεών, που συντάσσει όλα τα πράγµατα σε ένα. ∆ιότι τι; ∆εν φαίνεται άραγε και

211


212

ΕΙΣ Τ ΟΝ ΒΑΣΙ ΛΕΑ ΗΛΙΟ ΠΡ ΟΣ ΣΑΛ ΟΥΣ ΤΙ ΟΝ

στον

ουρανό,

πέµπτου

να

κινείται

σώµατος,

η

στην

οποία

τροχιά

συνδέει

της,

και

η

φύση

του

26

συνενώνει όλα

τα µέρη, συγκρατώντας πράγµατα που από τη φύση τους έχουν την τάση να διασκορπίζονται και ν' αποµακρύνονται το ένα από το άλλο; Τούτες τις δυο υπάρξεις, οι οποίες είναι οι δυο αιτίες σύνδεσης, η µια στον κόσµο των νοητών και η άλλη που εµφανίζεται στον κόσµο των αισθητών, ο βασιλιάς Ήλιος τις συνδυάζει σε µία, µιµούµενος τη συνεκτική δύναµη της µιας στους νοερούς θεούς, µε το να προέρχεται απ' αυτήν, και µε το να αποτελεί την πηγή της άλλης, που εµφανίζεται στον ορατό κόσµο. ∆εν θα πρέπει, λοιπόν,

το

αυθυπόστατο,

που

υπάρχει

πρωταρχικά

στον

κόσµο των νοητών και τελικά στα ορατά ουράνια σώµατα, να δεχτούµε ως µέσο των δυο την αυθυπόστατη ουσία του βασιλιά Ήλιου, από την οποία πρωταρχική δηµιουργική ουσία προέρχονται οι ακτίνες που περιλούζουν τα πάντα στον ορατό κόσµο;

16. Και πάλι, αν το δούµε από άλλη σκοπιά, ο δηµιουργός του παντός είναι ένας ενώ πολλοί είναι οι δηµιουργικοί θεοί

27

που πε ρι στ ρέ φον ται στον ουρανό. ουρανό. Σ τ ο µέσο το ύτ ων

επίσης θα πρέπει να τοποθετήσουµε τη δηµιουργική ενέργεια που κατεβαίνει στον κόσµο από τον Ήλιο. Αλλά και στον νοητό κόσµο η δύναµη που γεννά ζωή είναι ξέχειλη και άφθονη, όπως κι ο δικός µας κόσµος φαίνεται να είναι γεµάτος από γόνιµη ζωή. Είναι εποµένως φανερό πως η δύναµη της γονιµότητας του βασιλιά Ήλιου βρίσκεται στη �

µέση ανάµεσα στους δυο κόσµους πράγµα που µαρτυρούν και τα φαινόµενα στον κόσµο µας. Μερικά είδη τα τελειοποιεί άλλα τα φτιάχνει άλλα κοσµεί άλλα ξυπνά στη ζωή, και δεν υπάρχει πράγµα το οποίο χωρίς τη δηµιουργική δύναµη του Ήλιου να µπορεί να βγει στο φως και στη ζωή. Επίσης, πέρα απ' αυτό, αν είναι να εννοήσουµε την άχρα�

213

ΙΟΥΛ ΙΑΝΟΣ

214

E E T O N ΒΑΣ ΙΛ ΕΑ ΗΛΙΟ

ΠΡ ΟΣ ΣΑΛ ΟΥΣ ΤΙ ΟΝ

ν τη , καθ αρή κα ι άυλη ουσία οποία µέσα

τίποτα της

εξωτερικό

κάτι

ξένο

στους νοη τούς θεο ύς, στη ν

δεν

αλλά

προστίθεται

είναι

γεµάτη

ούτε µε

έχει

την

θέση

ίδια

της

την άχραντη καθαρότητα, κι αν είναι να εννοήσουµε την αγνή και καθαρή φύση της άχραντης και θεϊκής ουσίας, της οποίας όλα τα στοιχεία είναι αµιγή, και η οποία στο ορατό σύµπαν περιβάλλει την ύλη που περιστρέφεται, θα πρέπει κι εδώ ν' ανακαλύψουµε την φωτοβόλο και αµιγή ουσία του βασιλιά Ήλιου, ανάµεσα στις δυο. Ανάµεσα, δηλαδή, στην άυλη

καθαρότητα

στην

τέλεια

γέννηση

και

που

υπάρχει

στους

καθαρότητα,

άχραντη

τον

που

θάνατο,

νοερούς

κι

θεούς

αµόλυντη

υπάρχει

στον

απ'

κόσµο

και τη των

αισθητών. Το µεγαλύτερο τεκµήριο τούτου είναι ότι ούτε το

φως,

που

κατεβαίνει

από

εκεί

στη

γη,

έχει

κάποια

πρόσµειξη ούτε επιδέχεται βροµιά ή κηλίδα, αλλά παραµένει πεντακάθαρο και αµόλυντο και πέρα από κάθε εξωτερική

επίδραση

όµως,

να

απ'

όλα

προχωρήσουµε

τα

υπαρκτά

στη

σώµατα.

θεώρηση

των

Πρέπει,

άυλων

και

29

νοητών µορφών καθώς επίσης κι εκείνων από τις ορατές που

αφορούν

στην

ύλη

και

στο

υπο�κείµενο.

Θα

δούµε,

πάλι κι εδώ, το νοερό να κείται στη µέση των µορφών που

περιστοιχίζουν

τον

µεγάλο

Ήλιο

και

που

απ'

αυτές

βοηθούνται οι υλικές µορφές. ∆ιότι δεν θα µπορούσαν να υπάρχουν

ή

να

διατηρούνται,

αν

δεν

είχαν

έρθει,

µε

τη

βοήθεια του, σε επαφή µε την ύπαρξη. ∆ιότι τι; ∆εν είναι αυτός η αιτία της διάκρισης των µορφών και της σύµµει� ξης της ύλης, που µας δίνει, πέρα από την ικανότητα να τον γνωρίσουµε, και την ικανότητα να τον βλέπουµε µε τα µάτια µας; Η κατανοµή των ακτίνων του σ' όλο τον κόσµο και η ενιαία ισχύς του φωτός του αποδεικνύουν πως είναι κύριος της δηµιουργίας και της διάκρισης.

17. Παρ' ότι υπάρχουν και πολλά άλλα, φανερά σ' εµάς,

215

ΙΟΥΛΙ ΑΝΟΣ

216

EE

TO N ΒΑΣΙ ΛΕΑ ΗΛΙΟ ΠΡ ΟΣ ΣΑΛ ΟΥΣΤ ΙΟΝ

αγαθά τα οποία σχετίζονται µε την ουσία του θεού, που δείχνουν πως κείται στο µέσο των νοερών και των εγκόσµιων θεών, ας αναφερθούµε στην τελική του ορατή πρόνοια. Το πρώτο του, λοιπόν, µέληµα στον τελευταίο από τους κόσµους είναι, ως παραδειγµατική υπόσταση, το να δώσει

µορφή

και

υπόσταση

στους

30

ηλιακούς

αγγέλους .

Σ τ η συνέχε ια, εί ναι η πρόνοια του να γε ννη θεί ο αι σθη τό ς κόσµος, του οποίου το πιο τιµηµένο µέρος καταλαµβάνει η αιτία

του

µέρος

ουρανού

καθοδηγεί

εµπεριέχει

από

και

των

τούτο

τον

πάντα

την

αστέρων, κόσµο

ενώ

µας

αγέννητη

της

αιτία

το

κατώτερο

γένεσης του

και

κόσµου.

Το να περιγράψει κάποιος όλες τις ιδιότητες της ουσίας του θεού ή ακόµη να προσπαθήσει κάποιος να κατανοήσει τον ίδιο τον θεό, είναι αδύνατον, επειδή ακόµη και το να τα συλλάβει κάποιος όλα µε τον νου του είναι, κατά τη γνώµη µου, πέρα από τις δυνατότητες µας.

18. Επειδή, όµως, ανέλυσα αρκετά, πρέπει να κλείσω, σαν

µε

σφραγίδα,

τούτο

τον

λόγο

µου,

δεδοµένου

πως

πρόκειται να ασχοληθώ µε άλλα θέµατα που δεν απαιτούν λιγότερη εξέταση. Εκείνο το οποίο αποτελεί σφραγίδα και γνώση της ουσίας του θεού που περιλαµβάνει όλα τούτα τα ζητήµατα, µόνο ο ίδιος µπορεί να το βάλει στον νου µου, µιας και θέλω να περιλάβω σε µια σύντοµη περίληψη τόσο την αιτία από την οποία προέρχεται όσο και την ίδια του την ουσία µαζί µε τα αγαθά µε τα οποία γεµίζει τον ορατό κόσµο. Τούτο, όµως πρέπει να δηλώσουµε, πως ο βασιλιάς Ήλιος είναι ένας και προέρχεται από έναν θεό, από τον νοητό κόσµο που είναι ο ίδιος 'Ενας' και πως είναι το µέσο των νοερών θεών, κείµενος στο µέσο τους µε κάθε έννοια µεσότητας που είναι αρµονική και φιλική και πως συνδέει ό,τι

είναι

πρώτα,

χωριστό"

και

εµπεριέχοντας

ο

πως ίδιος

ενώνει τα

τα

µέσα

τελευταία της

µε

τα

τελειότητας,

ΙΟΥΛ ΙΑΝΟΣ

218

ΕΙ Σ Τ ΟΝ ΒΑΣΙ ΛΕΑ

ΗΛΙΟ ΠΡ ΟΣ ΣΑΛ ΟΥΣ ΤΙ ΟΝ

της συνοχής, της γόνιµης ζωής και της µιας και µόνης ουσίας" και πως στον κόσµο των αισθητών παρέχει αγαθά κάθε είδους, όχι µόνο µε το φως µε το οποίο τον φωτίζει αλλά και επειδή φέρνει στην ύπαρξη, µαζί µε τον ίδιο, την ουσία των ηλιακών αγγέλων και πως, τέλος, περιέχει την αγέννητη αιτία όσων γεννιούνται, επί πλέον και πριν απ' όλα, την µόνιµη και αγήραντη αιτία της ζωής των αιώνιων πραγµάτων.

19. Όσον αφορά τώρα εκείνο που ήταν σωστό να ειπωθεί σχετικά µε την ουσία τούτου του θεού, παρ' ότι το µεγαλύτερο µέρος του έχει παραληφθεί, ειπώθηκαν αρκετά.

Επειδή,

οµορφιά

όµως,

των

το

ενεργειών

πλήθος του

των

είναι

δυνάµεων τόσο

του

µεγάλα

και

που

η θα

ξεπεράσουµε το όριο εκείνου που παρατηρούµε σε σχέση µε την ουσία του, είναι άλλωστε φυσικό όταν θεϊκά πράγµατα

µπαίνουν

στη

σφαίρα

του

ορατού

να

πολλαπλασιά-

ζονται ένεκα της υπεραφθονίας της ζωής και της γενετήσιας δύναµης µέσα τους, σκεφτείτε τι έχω να κάνω. Γιατί τώρα θα πρέπει ν' ανοιχτώ σε αχανές πέλαγος, παρ' όλο που µόλις και όσο καλύτερα µπορούσα, πήρα ανάσα από το πρώτο µέρος

του λόγου µου. Θα πρέπει να το τολµήσω

όµως και να εµπιστευτώ τον θεό και ν' αποτολµήσω να αγγίξω τούτο θέµα.

20. Πρέπει να θεωρήσουµε πως ό,τι ειπώθηκε για την ουσία του ισχύει και για τις δυνάµεις του. ∆ιότι δεν µπορεί να είναι ένα η ουσία του θεού, άλλο η δύναµη του κι άλλο, µα τον ∆ία, η ενέργεια του. Όλα όσα επιθυµεί αυτά και είναι και µπορεί και ενεργεί. ∆ιότι δεν επιθυµεί ό,τι δεν είναι ούτε του λείπει η δύναµη να κάνει ό,τι επιθυµεί, ούτε άλλωστε επιθυµεί να ενεργήσει σε κάτι που δεν µπορεί. Στην περίπτωση του ανθρώπου, όµως, τούτο το πράγµα

219

ΙΟΥΛΙ ΑΝΟΣ

220

EE TON

ΒΑΣΙ ΛΕΑ

ΗΛΙΟ Π Ρ ΟΣ ΣΑΛ ΟΥΣ ΤΙ ΟΝ

διαφέρει, διότι η φύση του ανθρώπου είναι διττή και το ένα µέρος µάχεται το άλλο, είναι µείξη ψυχής και σώµατος σε ένα, η ψυχή είναι θεϊκή και το σώµα σκοτεινό και ζοφερό, κατά συνέπεια είναι φυσικό να υπάρχει διαµάχη και αντι31

παλότητα. Ο Αριστοτέλης επίσης λέει πως γι' αυτό τον λόγο ούτε η ηδονή ούτε οι πόνοι εναρµονίζονται µέσα µας. Λ έ ε ι πω ς ό,τι είνα ι ευ χάρ ιστ ο σ τη µία µας ε σ ωτ ε ρι κή φύ ση είναι δυσάρεστο στην άλλη και το αντίστροφο. Στους θεούς, όµως, δεν υπάρχει κάτι τέτοιο. ∆ιότι από την ίδια τους

την

ουσία

ό,τι

είναι

καλό

τους

ανήκει

µε

συνεχή

τρόπο κι όχι κατά διαστήµατα. Κατ' αρχήν, λοιπόν, όλα όσα είπα όταν προσπάθησα να καταδείξω την ουσία του, θα πρέπει να θεωρούνται πως ειπώθηκαν και για τις δυνάµεις και τις ενέργειες του. Κι επειδή σε τέτοιες περιπτώσεις το επιχείρηµα είναι συνήθως αντιστρεπτό, όλα όσα θα παρατηρήσω στη συνέχεια για τις δυνάµεις και τις ενέργειες το υ,

θα πρ έ πε ι να θεωρη θούν

πως

δεν ισχύουν µόνο γ ι '

αυτές αλλά και για την ουσία του.

21 . Υπάρχ ουν

θεοί

που

σχ ετ ίζ ον τα ι

µε

τον

Ήλι ο

κι

έχουν την ίδια ουσία, οι οποίοι συναθροίζονται στην άχραντη φύση του θεού και, παρ' ότι στον ορατό κόσµο είναι πολλοί,

σ'

εκείνον

είναι

ένας.

Ακούστε,

τώρα,

πρώτα

τι

µας βεβαιώνουν εκείνοι που κοιτούν τον ουρανό όχι όπως τ' άλογα και τα βόδια ή κάποιο άλλο ζώο χωρίς γνώση και 32

νου , αλλά εκείνοι οι οποίοι αποδίδουν στον ίδιο τον θεό τις πληροφορίες τους για την αόρατη φύση. Πριν απ' αυτό, αν θέλετε,

επίσης

θεωρείστε

τις

υπερκόσµιες

δυνάµεις

και

ενέργειες του και παρατηρήστε µερικές από το απειράριθµο πλήθος τους.

22. Πρώτη από τις δυνάµεις του είναι εκείνη µέσω της οποίας

αποκαλύπτει

ολόκληρη

221

τη

νοερή

ουσία

ως

µία,


222

ΕΙΣ Τ ΟΝ ΒΑΣΙ ΛΕΑ


δεδοµένου ότι συνενώνει τα άκρα της. Όπως στον αισθητό κόσµο µπορούµε να δούµε ξεκάθαρα πως ο αέρας και το νερό βρίσκονται ανάµεσα στη φωτιά και τη γη, ως κρίκος 33

που συνδέει τα άκρα , δεν µπορεί άραγε κάποιος να υποθέσει

λογικά

χωρισµένη

πως

και

στην

περίπτωση

πρότερη

από

τα

της

αιτίας

στοιχεία

γένεσ ης δεν είναι η ίδια γ έ ν ε σ η —

—η

που αρχή

είναι της

ορί στη κε έτσ ι ώστε σ'

εκείνο τον κόσµο επίσης, οι άκρες αιτίες που είναι εντελώς ξέχωρες µέσα

από

από

τα

στοιχεία

να

συγκεκριµένους

είναι

συνδυασµένες

τρόπους

µεσότητας

σε

µία

από

τον

βασιλιά Ήλιο και ενωµένες γύρω απ' αυτόν ο οποίος είναι το µέσο τους; Η δηµιουργική δύναµη του ∆ία συµπίπτει επίσης µ' αυτόν, για τον λόγο που, όπως είπα προηγουµένως,

στην

Κύπρο

ιδρύονται

ναοί

και

αφιερώνονται

από

κοινού και στους�δυο. Μάρτυρα σ' όσα λέµε καλούµε και τον ίδιο τον Απόλλωνα, µιας κι είναι προφανές ότι γνωρίζει περισσότερα από εµάς για την ίδια του την ουσία. Συνυπάρχει κι αυτός µε τον Ήλιο και επικοινωνεί, ένεκα της µοναδικότητας της νόησης, της σταθερότητας της ουσίας και της ταυτότητας της ενέργειας τους. Επίσης ο Απόλλων δεν φαίνεται σε καµιά περίπτωση να ξεχωρίζει τη µεριστή

34

δηµιουργική ενέργεια του ∆ιονύσου από τον Ήλιο. Εφόσον πάντα την αποδίδει στον Ήλιο κι έτσι δείχνει πως ο ∆ιόνυσος µοιράζεται µαζί του τον θρόνο' ο Απόλλωνας είναι εκείνος

που

εξηγεί

σ'

εµάς

τις

ωραιότερες

σκέψεις

που

γίνονται κοντά στον θεό µας. Επί πλέον, ο Ήλιος, δεδοµένου ότι περιέχει µέσα του όλες τις αρχές των ωραιότερων διανοητικών συνθέσεων, είναι ο ίδιος ο Απόλλωνας ο Μουσηγέτης. ∆εδοµένου, ακόµη, ότι γεµίζει τη ζωή µας µε τάξη, γέννησε στον κόσµο τον Ασκληπιό, παρ' όλο που ακόµη πριν απ' τη γέννηση του κόσµου τον είχε δίπλα του.

23. Παρ' ότι θα µπορούσε κάποιος να εξετάσει πολλές

223

ΙΟΥ ΛΙΑ ΝΟΣ

224

E E T O N ΒΑΣΙ ΛΕΑ

άλλες

δυνάµεις

που

ΗΛΙΟ

ανήκουν

ΠΡ ΟΣ ΣΑΛ ΟΥΣ ΤΙ ΟΝ

στον

θεό,

δεν

θα

µπορούσε

ποτέ να τις εξετάσει όλες. Αρκεί, λοιπόν, να παρατηρήσουµε τα ακόλουθα: Υπάρχει µία και η αυτή δυναστεία του Ήλιου και του ∆ία πάνω στη χωριστή δηµιουργία η οποία είναι πρότερη των σωµάτων, στην περιοχή, µπορούµε να πούµε, των απόλυτων αιτιών οι οποίες, χωριστές από την ορατή δηµιουργία, προϋπήρχαν. ∆εύτερο, παρατηρήσαµε τη

µοναδικότητα

των

σκέψεων

του

που

συνδέονται

µε

την αιώνια και µόνιµη οµοιότητα που έχει µε τον Απόλλωνα.

Τρίτο,

το

διανεµητικό

µέρος

της

δηµιουργικής

του

ικανότητας την οποία µοιράζεται µε τον ∆ιόνυσο που ορίζει τη χωριστή ουσία. Τέταρτο, παρατηρήσαµε τη δύναµη του Μουσηγέτη, να αποκαλύπτεται σε θαυµαστή συµµετρία

και

διανοητική

µείξη.

Τέλος,

κατανοήσαµε

πως

ο

Ήλιος µε τον Ασκληπιό συµπληρώνουν την ευταξία ολόκληρης της ζωής.

24.

Αυτά,

λοιπόν,

για

εκείνες

τις

δυνάµεις

του

που

υπήρχαν πριν από την αρχή του κόσµου. Μ' αυτές συντάσσονται και τα έργα του πάνω σ' ολόκληρο τον ορατό κόσµο, στον οποίο δωρίζει τ' αγαθά του. Επειδή είναι γνήσιος

γόνος

αγαθή

του

του

αγαθού

µοίρα

σε

κι

επειδή

τέλειο

δέχτηκε

βαθµό,

τούτος

απ'

αυτό

την

διανέµει

την

ευλογία στους νοερούς θεούς, προσφέροντας τους µια αγαθοεργή και τέλεια ουσία. Τούτο, λοιπόν, είναι ένα από τα έργα του. ∆εύτερο έργο του θεού είναι η τελειότερη κατανοµή νοητής οµορφιάς στα νοερά και ασώµατα είδη. ∆ιότι όταν η γόνιµη ουσία, που είναι ορατή επιθυµεί νους,

να

είναι

γεννηθεί επίσης

35

στο

ωραίο και

αναγκαίο

να

οδηγεί

στον κόσµο µας, να

δώσει

από

την

απογόουσία

η

οποία, στη σφαίρα της αόρατης οµορφιάς, κάνει το ίδιο πράγµα αιώνια, συνέχεια και αδιάκοπα και που δεν είναι πότε γόνιµη και πότε άγονη. ∆ιότι οτιδήποτε στον κόσµο

225


226

ΕΙ Σ Τ ΟΝ ΒΑΣ ΙΛΕ Α ΗΛΙ Ο ΠΡ ΟΣ ΣΑ ΛΟ ΥΣ ΤΙ ΟΝ

µας είναι ωραίο κατά περιόδους µόνο, στον νοητό κόσµο είναι πάντοτε ωραίο. Πρέπει, λοιπόν, να δηλώσουµε πως ο αγέννητος γόνος στη νοητή και αιώνια οµορφιά καθοδηγεί την γόνιµη αίτια στον ορατό κόσµο. Σζ το ύτ ο τον γονο

ο

37

θ ε ό ς έδωσε την ύπαρξη και τον κρατά πλάι του" σ' αυτόν επίσης διανέµει τον τέλειο νου. ∆ιότι, όπως µε το φως του δίνει την όραση στα µάτια µας, έτσι και µέσα στους νοερούς θεούς µε το νοερό παρ άδε ι γµ α — τ ο οποίο κάν ει να λάµπει πολύ πιο έντονα και από το αιθέριο φως— παρέχει, νοµίζω,

σε

όλους

τους

νοερούς

θεούς

την

ικανότητα

να

νοούν και να γίνονται νοητοί µε τη σκέψη. Πέρα απ' αυτά, άλλη θαυµαστή ενέργεια του Ήλιου και Βασιλιά των Όλων

είναι

εκείνη

κατά

την

οποία

προσφέρει

καλύτερη

µοίρα στα ευγενέστερα γένη —εννοώ τους αγγέλους, τους 38

δαίµονες , τους ήρωες κι εκείνες τις ξεχωριστές ψυχές που µένουν στην κατηγορία του παραδείγµατος και του αρχετύπου και ποτέ δεν συνδέονται µε σώµα.

25. Έ χ ω αναφερθε ί τώρ α στην ουσία του θεού µας , που είναι πρότερος του κόσµου, τις δυνάµεις και τις ενέργειες του,

υµνώντας

τον

Ήλιο,

τον

Βασιλιά

των

Όλων,

στον

βαθµό που µου ήταν δυνατό να το κάνω. Επειδή, όµως τα µάτια, όπως λέει η παροιµία, είναι πιο πιστευτά από τ' αυτιά —παρ' ότι είναι βέβαια λιγότερο πιστευτά και αδύναµα απ' ό,τι ο νους— ελάτε, επιτρέψτε µου να τολµήσω να µιλήσω και για τις ορατές δηµιουργικές του δυνάµεις,

αφού

όµως

πρώτα

του

ζητήσω

να

µου

δώσει

την

ικανότητα να µιλήσω γι' αυτά µε κάποια επιτυχία.

26. Γύρω από τον Ήλιο, υπάρχει προαιώνια ο ορατός κόσµος, το φως που περιβάλλει τον κόσµο βρίσκεται αιώνια στο ίδιο σηµείο, λάµποντας συνέχεια κι όχι µε διάφορους τρόπους σε διαφορετικές στιγµές, αλλά πάντα µε τον

227


228

E E T O N ΒΑΣΙ ΛΕΑ ΗΛΙΟ ΠΡ ΟΣ ΣΑΛ ΟΥΣ ΤΙ ΟΝ

ίδιο τρόπο. Αν κάποιος ήθελε να αντιληφθεί, µέχρι εκεί που φτάνει ο νους, τούτη την αιώνια φύση από τη σκοπιά του χρόνου,

θα

το

αντιλαµβανόταν

ευκολότερα

από

τα

τόσα

αγαθά που έχει προσφέρει όλους τους αιώνες στον κόσµο ο Ήλιος, ο βασιλιάς των Όλων που λάµπει ασταµάτητα. Γνωρίζω

πως

ο

µεγάλος

φιλόσοφος

39

Πλάτων και µετά

απ' αυτόν ένας άντρας που, παρ' ότι είναι µεταγενέστερος του, δεν είναι καθόλου κατώτερος από εκείνον στη διάνοια (εννοώ τον Ιάµβλιχο από τη Χαλκίδα, µέσα από τα γραπτά του οποίου γνώρισα όχι µόνο αυτή αλλά και άλλες φιλοσοφικές θεωρίες), γνωρίζω, επαναλαµβάνω, πως στηρίχτηκαν στην υπόθεση ότι ο κόσµος γεννήθηκε και θεώρησαν, µπορούµε να πούµε, πως η δηµιουργία έλαβε χώρα κάποια χρονική στιγµή, ώστε να µπορεί ν' αναγνωριστεί το µέγεθος των έργων που έγιναν από τον µεγάλο Ήλιο. Πέρα, όµως, από το γεγονός ότι υπολείποµαι σηµαντικά από τη δική τους ικανότητα, δεν θα πρέπει να βιάζοµαι, και ειδικά εφόσον ο ήρωας Ιάµβλιχος θεώρησε πως περιέκλειε κινδύνους

ακόµα

και

το

να

υποθέσουµε

απλά

και

µόνο

την

ύπαρξη κάποιου χρονικού ορίου στη δηµιουργία του κόσµου. Καθόσον, µάλιστα, ο θεός προήλθε από προαιώνια αιτία ή µάλλον έφερε τα πάντα από το αιώνιο και γέννησε από το αόρατο, µε θεϊκή θέληση, ανείπωτη ταχύτητα και αξεπέραστη ορατά.

Στη

δύναµη,

όλα

συν έχε ια,

τα

όρι σε

πράγµατα ως

έδρα

που του

είναι το

τώρα

µέσο

του

ουρανού, ώστε απ' όλες τις πλευρές να µπορεί να διανέµει αγαθά εξ ίσου στους θεούς που βρίσκονται κάτω απ' αυτόν και σ' εκείνους που είναι µαζί του, ώστε να µπορεί, επίσης, 40

να ελέγχει τις επτά σφαίρες του ουρανού αλλά και την 41

ό γ δ ο η , επίσης, όπως πιστεύω, και την ενάτη δηµιουργία, δηλαδή τον κόσµο µας ο οποίος περιστρέφεται αιώνια σ' ένα συνεχή κύκλο γέννησης και θανάτου. ∆ιότι είναι προφανές

πως

οι

πλανήτες,

καθώς

229

χορεύουν

κυκλικά

γύρω

ΙΟΥΛ ΙΑΝΟΣ

230

ΕΙΣ Τ ΟΝ ΒΑΣ ΙΛ ΕΑ ΗΛΙΟ ΠΡ ΟΣ ΣΑ ΛΟΥ ΣΤ ΙΟ Ν

του, διατηρούν ως µέτρο της κίνησης τους µιαν αρµονία ανάµεσα σε τούτο τον θεό και την ίδια τους την κίνηση, όπως

πρόκειται

να

περιγράψω

τώρα"

καθώς

επίσης

και

πως ολόκληρος ο ουρανός ο οποίος συνταιριάζει µ' αυτόν όλα του τα µέρη είναι γεµάτος θεούς που εκπορεύονται από τον

Ήλιο.

∆ιότι

τούτος

ο

θεός

είναι

κύριος

των

πέντε

ζωνών του ουρανού, κι όταν διατρέχει τις τρεις τους γεννά σ' αυτές τις Χάριτες πλάστιγγες

της

42

. Οι ζώνες που αποµένουν είναι οι 43

µεγάλης

Ανάγκης .

Αυτό

που

λέω

είναι

ίσως ακατανόητο για τους Έλληνες, λες και πρέπει να λέει κανείς µόνο τα συνηθισµένα και τα γνωστά. ∆εν τους είναι, όµως,

και

εντελώς

άγνωστο,

όπως

θα

υπέθετε

∆ιότι ποιοι νοµίζετε πως ήταν οι ∆ιόσκουροι είστε σοφότεροι

απ' όλους

44

κάποιος.

, εσείς που

και δέχεστε χωρίς αντίρρηση

τόσα πράγµατα από την παράδοση σας; ∆εν τους αποκαλείτε "ετερήµερους", επειδή δεν µπορούν να είναι ορατοί και

οι

δυο

την

ίδια

µέρα;

"χθες"

και

" σή µ ερ α" .

Τι

Μ'

αυτό

σηµαίνει,

προφανώς λοιπόν,

εννοείτε

αυτό, στο

όνοµα των ίδιων των ∆ιοσκούρων; Επιτρέψτε µου, όµως, να

αναφερθώ

σε

φυσικό

αντικείµενο,

ώστε

να

µην

λέω

άδεια και ανόητα πράγµατα. Τέτοιο πράγµα, όµως, δεν µπορεί να βρεθεί όσο κι αν ψάχνουµε. ∆ιότι η άποψη, η οποία

µερικοί

υπέθεσαν

πως

προέρχεται

από

τους

θολό�

γους, πως εννοούνται τα δυο ηµισφαίρια του ουρανού, δεν έχει νόηµα. Το πώς είναι δυνατόν να αποκαλέσει κάποιος τα ηµισφαίρια "ετερήµερα", δεν είναι εύκολο να το φανταστούµε, µιας και η αύξηση του φωτός τους κάθε χωριστή ηµέρα

είναι

ανεπαίσθητη.

Ας

δούµε

τώρα

ένα

θέµα

στο

οποίο µερικοί µπορεί να σκεφτούν πως καινοτοµώ. Λέµε σωστά πως οι άνθρωποι για τους οποίους η διάρκεια της πορείας του ήλιου πάνω απ' τη γη είναι η ίδια µέσα στον αυτό µήνα, έχουν την ίδια ηµέρα. Σκεφτείτε, λοιπόν, κατά πόσον

η

έκφραση

"ετερήµερον"

23.1

µπορεί

να

εφαρµοστεί

ΙΟΥΛ ΙΑΝΟΣ

232

EE T O N ΒΑΣΙ ΛΕΑ

στους

τροπικούς

όµως µπορεί

και


στους

πολικούς

να διαφωνήσει

κύκλους.

Κάποιος

λέγοντας πως δεν ισχύει το

ίδιο και για τους δυο. ∆ιότι οι πρώτοι είναι πάντα ορατοί, είναι επίσης ταυτόχρονα και οι δυο ορατοί από εκείνους που κατοικούν το µέρος της γης όπου οι σκιές έχουν αντί45

θετη

κατεύθυνση ,

ενώ

για

τους

δεύτερους

ισχύει

ότι

όποιοι βλέπουν τον έναν δεν βλέπουν τον άλλο.

27.

Ας

µην

καθυστερώ

όµως

στο

ίδιο

θέµα.

Επειδή

εκείνος προκαλεί το θερινό και το χειµερινό ηλιοστάσιο, ο Ήλιος είναι ο πατέρας των Εποχών κι επειδή δεν εγκαταλείπει ποτέ τους πόλους, είναι ο Ωκεανός, ο πατέρας της διπλής ουσίας. Υπάρχεΰ κάτι ασαφές στα λόγια µου; Πριν από

εµένα,

η

ίδια

ιδέα

αναπτύχθηκε

στους

στίχους

του

Οµήρου!

46

Ο Ωκεανός που είναι ο πατέρας των πάντων ,

των

θνητών

και

των

µακάριων

θεών

επίσης,

όπως

θα

�

έ λ ε γ ε κι αυτό που λέει είναι αλήθεια. ∆ιότι δεν υπάρχει το παραµικρό που να µην είναι απόγονος της ουσίας του Ωκεανού. Μα τι σχέση έχει αυτό µε τους πόλους; Θέλεις να σου πω; Θα ήταν καλύτερα να σωπάσω, µα παρ' όλ' αυτά θα µιλήσω.

28. Λέγεται, παρ' ότι δεν είναι όλοι έτοιµοι να το δεχτούν, πως ο ήλιος ταξιδεύει στον άναστρο ουρανό πολύ πιο ψηλά από την περιοχή των απλανών αστέρων. Σύµφωνα µ' αυτή τη θεωρία λοιπόν δεν θα κατέχει τη µέση θέση ανάµεσα

στους

πλανήτες

αλλά

τη

µέση

θέση

ανάµεσα

στους τρεις κόσµους, σύµφωνα µε τις υποθέσεις των µυστηρίων, αν, δηλαδή, πρέπει να χρησιµοποιήσουµε τη λέξη "υπόθεση"

και

να

µην

πούµε

233

"δόγµατα"

αφήνοντας

τη


234

ΕΙ Σ Τ ΟΝ ΒΑΣΙ ΛΕΑ ΗΛΙΟ ΠΡ ΟΣ ΣΑΛ ΟΥΣ ΤΙ ΟΝ

λέξη

υπόθεση

των

ουρανίων

µας

λένε

να

την

χρησιµοποιήσουµε

σωµάτων.

εκείνα

που

∆ιότι

οι

διδάχτηκαν

ιερείς

από

για των

τους

τη

µελέτη

µυστηρίων

θεούς

ή

τους

πανίσχυρους δαίµονες, ενώ οι αστρονόµοι κάνουν πιθανές υποθέσεις που εκπορεύονται από την αρµονία που παρατηρούν στις ορατές σφαίρες. Είναι σωστό, αναµφίβολα, να πιστεύουµε και τους αστρονόµους, αν όµως κάποιος θεωρεί πως είναι καλύτερο να πιστεύουµε τους ιερείς των µυστηρίων, αστεία όπως

τούτον όσο

εγώ

και

θαυµάζω

στα

σοβαρά.

και

παραδέχοµαι

Αυτά,

λοιπόν,

τόσο

περί

στ'

αυτών,

λένε.

29. Πέρα, όµως, απ' αυτούς που ανέφερα, στον ουρανό υπάρχει ένα πλήθος θεών τους οποίους έχουν αναγνωρίσει εκείνοι που τον ουρανό κοιτάζουν, όχι κατά τύχη ούτε σαν τα

βόδια.

∆ιότι

καθώς

χωρίζει

στα

τέσσερα

τις

τρεις

σφαίρες µε τον ζωδιακό κύκλο που συνδέεται µε καθεµιά από τις τρεις, χωρίζει και τον ζωδιακό σε δώδεκα θεϊκές δυνάµεις" στη συνέχεια χωρίζει καθεµιά από τις δώδεκα στα τρία, έτσι ώστε να έχουµε τριάντα έξι συνολικά θεούς. Έτ σ ι ,

πιστ εύω

λοιπόν,

πως

µας

έρ χε ται

από

πάνω

το

τριπλό δώρο των Χαρίτων, εννοώ από τις σφαίρες, διότι τούτος

ο

θεός,

µε

το

να

τις

χωρίζει

στα

τέσσερα,

µας

στέλνει την τετραπλή δόξα των Εποχών, η οποία εκφράζει την αλλαγή των καιρών. Αλλωστε, οι Χάριτες στη γη µας µιµούνται έναν κύκλο στα αγάλµατα τους. Χαριδότης επίσης είναι ο ∆ιόνυσος και υπ' αυτή την έννοια λέγεται πως συµβασιλεύει µε τον Ήλιο.

30. Γιατί άραγε να συνεχίσω µιλώντας σου για τον Ώρο

47

και τα υπόλοιπα ονόµατα των θεών που όλα ανήκουν στον Ήλιο; Από τα έργα του οι άνθρωποι έµαθαν να γνωρίζουν τούτο τον θεό που τελειοποιεί ολόκληρο τον ουρανό µε την

235


236

EE TON

ΒΑΣΙ ΛΕΑ

ΗΛΙ Ο ΠΡ ΟΣ ΣΑΛ ΟΥΣ ΤΙ ΟΝ

προσφορά των νοερών αγαθών του και του προσδίδει νοητή οµορφιά. Ξεκινώντας από τον ουρανό, έµαθαν να τον γνωρίζουν ως σύνολο αλλά και κατά µέρη λόγω των αγαθών που

χαρίζει

κίνηση

µέχρι

σε

αφθονία

την

...(∆ιότι

τελευταία

άκρη

ασκεί

έλεγχο

του

κόσµου).

σε

κάθε

Παντού

τελειοποιεί τα πάντα, τη φύση και την ψυχή και οτιδήποτε υπάρχει.

31. Συντάσσοντας την µεγάλη στρατιά των θεών σε µια ηγεµονική ένωση, την παρέδωσε στην Αθηνά Πρόνοια

48

η

οποία, σύµφωνα µε τον µύθο, πετάχτηκε απ' το κεφάλι του ∆ία, εγώ όµως λέω ότι στάλθηκε από τον βασιλιά Ήλιο, που την εµπεριείχε, όλη εξ όλου. Παρ' ότι διαφωνώ µε τον µύθο µόνο ως προς το ότι δεν δέχοµαι πως βγήκε ολόκληρη από το ψηλότερο µόνο σηµείο του, αλλά από ολόκληρη την ύπαρξη του. Κατά τα άλλα, καθόσον πιστεύω πως ο Ήλιος δεν διαφέρει σε τίποτα από τον Ήλιο, συµφωνώ µε τον αρχαίο µύθο. Με το να αποκαλώ την Αθηνά Πρόνοια δεν καινοτοµώ σε τίποτα, αν έχω αντιληφθεί σωστά τη φράση:

49

Έφτασε µέχρι τον Πύθωνα και την Γλαυκώπη Πρόνοια .

Φράση που αποδεικνύει πως και οι αρχαίοι πίστευαν ότι η Αθ ην ά

Πρόν οι α µο ιρα ζότα ν τον θρόνο

µε το ν Απ όλλ ων α,

που δεν διαφέ ρει σε τί ποτ α από τον Ήλι ο.

Πρ αγ µα τι κά ,

µήπως ο Όµηρος µε θεία έµπνευση (γιατί είναι φυσικό να υποθέσουµε πως είχε καταληφθεί από τον θεό) δεν αποκάλυψε τούτη την αλήθεια, όταν τόσο συχνά επαναλαµβάνει στα ποιήµατα του

Μακάρι να είχα τις τιµές της Αθηνάς 50

και του Απόλλωνα ,

237

ΙΟΥ ΛΙΑ ΝΟΣ

238

ΕΙΣ Τ ΟΝ ΒΑΣΙ ΛΕΑ ΗΛΙΟ ΠΡ ΟΣ ΣΑΛ ΟΥΣ ΤΙ ΟΝ

τιµές που προφανώς αποδίδονταν στον ∆ία, ο οποίος ταυτίζεται µε τον Ήλιο;

32. λόγω

Όπως, της

λοιπόν,

ο

βασιλιάς

µοναδικότητας

της

Απόλλων

νόησης

µε

επικοινωνεί

τον

Ήλιο,

έτσι

θα πρέπει να υποθέσουµε πως η Αθηνά δέχτηκε την ουσία της από τον Ήλιο και πως αποτελεί την τέλεια νόηση του. Μ' αυτό τον τρόπο συνδέει τους γύρω από τον Ήλιο θεούς και τους ενώνει χωρίς σύγχυση µε τον Ήλιο, τον Βασιλιά των Όλων. Αυτή είναι που διανέµει και κατευθύνει την άχραντη και καθαρή ζωή και στις επτά σφαίρες, από την ψηλότερη κορυφή του ουρανού µέχρι τη Σελήνη Σελήνη οποία

είναι η

Σελήνη

η

τελευταία

Αθηνά θωρεί

γεµίζει

τα

από

ουράνιες

�

µε

νοητά

τις

σοφία µε

που

τη

βρίσκονται

51

. Γιατί η

σφαίρες

βοήθεια πάνω

την

της

απ'

η

τον

ουρανό και κοσµεί µε τις µορφές του το βασίλειο της ύλης που κείτεται κάτω της και µ' αυτό τον τρόπο αναιρεί την αγριότητα, Αθ ην ά και

την

χ αρί ζ ε ι

τις

ταραχή στ ην

δηµιουργικές

και

την

αταξία

αν θρωπ ότητα τέχνες.

τη

Κατοικεί

του.

Ακόµη,

σο φί α, στις

τη

η

νό ησ η

ακροπόλεις

γιατί µε τη σοφία της θεµελίωσε την πολιτική κοινωνία.

33. Έ χ ω να πω µε ρι κά επί ση ς και γι α την Αφρο δί τη , η οποία, όπως µας βεβαιώνουν οι σοφοί των Φοινίκων αλλά κι

εγώ

δράση. και

πιστεύω, Η

ίδια

προσθέτει

βοηθά

αποτελεί στην

τον

Ήλιο

τη

σύνθεση

αρµονία

τους

στη

δηµιουργική

των το

ουράνιων

ενωτικό

του θεών

στοιχείο

52

του έρωτα . Βρίσκεται πολύ κοντά στον Ήλιο, ακολουθεί την

ίδια

µ'

αυτόν

πορεία

και

τον

πλησιάζει

χαρίζοντας

στον ουρανό εύκρατο καιρό και γονιµότητα στη γη, προνοώντας, αυτή επίσης, για τη συνεχή γέννηση των ζώντων, της οποίας ο βασιλιάς Ήλιος αποτελεί, βέβαια, την πρωταρχική αιτία αλλά και η Αφροδίτη είναι συνυπεύθυνη µ'

ΙΟΥΛΙ ΑΝΟΣ

240

ΕΙΣ Τ ΟΝ ΒΑΣΙΛΕ Α ΗΛΙΟ ΠΡ ΟΣ ΣΑΛ ΟΥΣ ΤΙ ΟΝ

αυτόν, διότι θέλγει τις ψυχές µας µε τις χάρες της και στέλνει

στη

γη

από

τον

αιθέρα

φωτεινές

ακτίνες

τόσο

γλυκές και αµιγείς που είναι πιο λαµπρές κι από το ίδιο το χρυσάφι.

34. Μια τελευταία αναφορά θέλω να κάνω στη θεολογία των Φοινίκων, το κατά πόσο δεν θα είναι µάταιη θα φανεί από τη συνέχεια του λόγου. Οι κάτοικοι της Έδεσσας

53

,

περιοχής αφιερωµένης από αµνηµόνευτα χρόνια στον Ήλιο,

συνδέουν

τον

Μόνιµο

και

τον

54

Αζιζο µ'

αυτόν.

Ο

Ιάµβλιχος, από τον οποίο το έχω πάρει, αυτό κι όλα τα άλλα, λίγα από µεγάλη πηγή, λέει πως το µυστικό νόηµα που πρέπει να ερµηνευτεί είναι ότι ο Μόνιµος είναι ο Ερµής και ο Άζιζος ο Αρης, πάρεδροι κι οι δυο του Ήλιου, οι οποίοι χαρίζουν πολλά αγαθά στη γήινη περιοχή µας.

35. Τέτοια είναι, λοιπόν, τα έργα του θεού προς τον ουρανό, τα οποία, καθώς ολοκληρώνονται µε τη βοήθεια των θεών που ανέφερα, φτάνουν µέχρι το τελευταίο άκρο της γης. Το ν' απαριθµήσουµε όµως τα έργα του προς την περιοχή

κάτω

από

τη

Σελήνη,

θα

τράβαγε

τον

λόγο

σε

µεγάλο µάκρος. Παρ' όλ' αυτά θα πρέπει να τα περιγράψω εν συντοµία. Γνωρίζω ότι τα µνηµόνευσα προηγουµένως

όταν

ισχυρίστηκα

σκεφτούµε θεού,

ο

πάνω

λόγος

στις

όµως

πως

από

αόρατες απαιτεί

τα

ορατά

ιδιότητες

να

τα

µπορούµε

της

εκθέσω

ουσίας τώρα

µε

να του τη

σειρά.

36. Είπα πως ο Ήλιος έχει την ηγεµονία ανάµεσα στους νοερούς θεούς µε το να συνενώνει σε ένα, γύρω από τη δική του αδιαίρετη ουσία, ένα πλήθος θεών. Επιπλέον, έδειξα πως ανάµεσα στους αισθητούς θεούς, οι οποίοι περιστρέφονται αιώνια στην ευδαίµονα κυκλική τους τροχιά, είναι

241

ΙΟΥΛ ΙΑΝΟΣ

242

ΕΙΣ T
ΒΑΣΙ ΛΕΑ ΗΛΙΟ ΠΡ ΟΣ ΣΑΛ ΟΥΣ ΤΙ ΟΝ

αρχηγός και κύριος, διότι δίνει στην ουσία τους τη γόνιµη δύναµη του και γεµίζει τον ουρανό όχι µόνο µε τις ορατές ακτίνες του φωτός του αλλά και µε αµέτρητα άλλα αγαθά που είναι αόρατα. Επίσης, πως τα αγαθά που προσφέρονται άφθονα από τους άλλους ορατούς θεούς, τελειοποιούνται από αυτόν, αλλά ήδη ακόµα πιο πριν οι ίδιοι οι ορατοί θεοί είχαν τελειοποιηθεί από την απόρρητη και θεϊκή του ενέργεια. Κατά τον ίδιο τρόπο πρέπει να θεωρήσουµε πως κάποιοι θεοί κινούνται γύρω απ' αυτόν τον τόπο τον υποκείµενο στη γένεση και συγκρατούνται εκεί από τον βασιλιά Ήλιο" τούτοι οι θεοί κυβερνούν την τετραπλή φύση των στοιχείων και κατοικούν, µαζί µε τα τρία υψηλότερα γένη, στους

κόλπους

των

ψυχών

που

αποτελούν

στήριγµα

τού-

των των στοιχείων. Αλλά και στις διαιρέσιµες ψυχές πόσων και πόσων αγαθών δεν είναι αίτιος; Επεκτείνει µέχρι αυτές την ικανότητα κρίσης, τις κατευθύνει δίκαια και τις εξαγνίζει µε τη λαµπρότητα του. Μήπως, άραγε, δεν είναι αυτός που κινεί και αναζωογονεί ολόκληρη τη φύση µε το να της χαρίζει γονιµότητα από ψηλά; Αλλά και οι διαιρέ� σιµες φύσεις δεν του οφείλουν πραγµατικά την καθοδήγηση τους προς το κατ άλλ ηλο τέλ ος τους

; Ο Αρ ισ το τέ λη ς,

άλλωστε, λέει πως ο άνθρωπος γεννιέται από τον άνθρωπο και τον ήλιο. Αντίστοιχα, η ίδια θεωρία για τον βασιλιά Ήλιο πρέπει βέβαια να εφαρµοστεί και σε όλες τις υπόλοιπες δραστηριότητες των διαιρέσιµων ψυχών. ∆ιότι τι; ∆εν παράγει για εµάς τη βροχή, τον άνεµο και τα σύννεφα στα µετέωρα χρησιµοποιώντας, λες κι αποτελούνται από ύλη, τα δυο είδη ατµών; Με το να θερµαίνει τη γη έλκει προς

τα

επάνω

τον

ατµό

και

τον

καπνό,

από

τα

οποία

προέρχονται όχι µόνο οι ατµοσφαιρικές αλλά και όλες οι φυσικές αλλαγές που γίνονται στη γη µας, µικρές ή µεγάλες.

243

ΙΟΥΛ ΙΑΝΟΣ

246

ΕΙΣ Τ ΟΝ ΒΑ ΣΙ ΛΕ Α ΗΛΙ Ο ΠΡ ΟΣ ΣΑ ΛΟΥ ΣΤ ΙΟ Ν

ίδρυσε µαντεία σε κάθε σηµείο της γης, δεν έδωσε στους ανθρώπους εµπνευσµένη από τους θεούς σοφία, δεν έβαλε στις πόλεις θρησκευτικούς και πολιτικούς κανόνες; Αυτός εκπολίτισε, µε τις Ελληνικές αποικίες, το µεγαλύτερο µέρος της οικουµένης και µ' αυτό τον τρόπο διευκόλυνε τον κόσµο

να

κυβερνηθεί

από

τους

Ρωµαίους.

Άλλωστε,

οι

Ρωµαίοι όχι µόνο ανήκουν στο γένος των Ελλήνων, αλλά και οι ιεροί θεσµοί και οι θρησκευτικές αντιλήψεις που ίδρυσαν και φυλάσσουν είναι από την αρχή µέχρι το τέλος Ελληνικοί. Επιπλέον, η πολιτική τους οργάνωση δεν είναι διόλου κατώτερη από οποιουδήποτε άλλου σωστά κυβερνηµένου

κράτους,

ίσως

είναι

ανώτερη

µάλιστα

όλων

όσες

έχουν εφαρ µοστ εί πο τέ . Γ ι ' αυτό τον λόγο λοιπόν θεωρώ πως

κι

ο

ίδιος

ο

Ήλιος

αναγνώρισε

την

πολιτεία

µας

Ελληνική, τόσο στην καταγωγή όσο και στο πολίτευµα. Πρέπει τώρα να συνεχίσω να σου πω πώς ο Ήλιος προνόησε για την υγεία και τη σωτηρία των ανθρώπων µε το να

γεννήσει

κόσµου;

τον

Πώς,

59

Ασκληπιό ως

επίσης,

µας

σωτήρα

έδωσε

κάθε

ολόκληρου

είδους

του

αρετή

µε

το να µας στείλει την Αφροδίτη µαζί µε την Αθηνά, διασφαλίζοντας την προστασί α µας —κ ά τ ι που αποτ ελ εί σχεδόν ν ό µ ο — µε το να µη δώσ ει άλλη αιτ ία στην ένωση των φύλων παρά τη δηµι ουρ γί α µιας όµοιας ύπαρξ ης; ∆ι ό τ ι γ ι ' αυτό τον λόγο, η πορεία του ήλιου κάνει όλα τα φυτά και τα γένη των ζώων να αναπαράγουν το είδος τους. Χρειάζεται

άραγε

να

υµνήσω

καθένας

γνωρίζει

ασέληνη

νύχτα,

τι

τις

φόβο

τούτο,

ακτίνες

µας

λοιπόν,

και

το

φως

προκαλεί

η

άναστρη

δεν

αποδεικνύει

µας

του;

Ο και το

τεράστιο αγαθό που αντιπροσωπεύει για µας το φως του ήλιου;

Το

ίδιο

τούτο

φως

παρέχει

αδιάκοπα

και

άµεσα

κατά τη διάρκεια της νύχτας µέσω της σελήνης προς τους τόπους

όπου

χρειάζεται

πάνω

απ'

αυτή,

ενώ

ταυτόχρονα

µας παρέχει µε τη νύχτα διάλειµµα από τους κόπους. ∆εν

247

ΙΟΥΛΙ ΑΝΟΣ

248

ΕΙ Σ Τ ΟΝ ΒΑΣΙΛ ΕΑ ΗΛΙΟ ΠΡ ΟΣ ΣΑΛ ΟΥΣ ΤΙ ΟΝ

θα υπήρχε όριο στον λόγο αν κάποιος ήθελε ν' απαριθµήσει όλα τούτα τα δώρα του. Ούτε ένα αγαθό δεν υπάρχει στη ζωή µας που να µην το παίρνουµε ως δώρο απ' τον θεό τούτο, είτε τέλειο από εκείνον µόνο είτε µέσω των άλλων θεών τελειοποιηµένο απ' αυτόν.

40. Επιπλέον [ο Ήλιος] είναι ο ιδρυτής της πόλης µας. ∆ιότι δεν είναι µόνο ο ∆ίας, ο οποίος τιµάται ως πατέρας των πάντων, που κατοικεί στην ακρόπολη του, µαζί µε την Αθ ην ά και την Αφ ρ ο δ ί τ η

60

, αλλά και ο Απόλλωνας κατοι-

κεί στον Παλλατίνο λόφο κι ο ίδιος ο Ήλιος µ' αυτό το όνοµα που είναι κοινό και γνώριµο σε όλους. Θα µπορούσα να πω πολλά για ν' αποδείξω πως εµείς οι απόγονοι του Ρωµύλου και του Αινεία είµαστε από κάθε άποψη και µε κάθε τρόπο συνδεδεµένοι µ' εκείνον. Θ' αναφέρω, όµως, µόνο τα πιο γνωστά. Σύµφωνα µε τον µύθο, ο Αινείας ήταν γιος της Αφροδίτης, η οποία είναι βοηθός του Ήλιου και συγγενής του. Σύµφωνα µε την παράδοση, ο ιδρυτής της πόλης µας ήταν γιος του Αρη" το παράδοξο στοιχείο του µύθου έγινε πιστευτό ένεκα των οιωνών που επακολούθησαν. Λένε πως τον ανέθρεψε λύκαινα. Εγώ, λοιπόν, γνωρίζω πως ο Αρης, ο οποίος ονοµάζεται Αζιζος από τους κατοίκους της 'Εδεσσας, προπορεύεται από τον Ήλιο στην ιερή ποµπή· αλλά τούτο ας το αφήσω µιας και το ανέφερα προηγουµένως. Μα γιατί ο λύκος ανήκει στον Αρη και δεν ταιριάζει στον Ήλιο; Οι άνθρωποι αποκαλούν από τον θεό "λυκάβαντα

61

" τον χρόνο που διαρκεί ένα έτος. Όχι µόνο ο

Όµηρος και οι πιο επιφανείς από τους Έλληνες του αποδίδουν τούτο τ' όνοµα αλλά και ο ίδιος ο θεός, όταν λέει:

62

Χορεύοντας ο λυκάβας την διαδ ροµή των δώ δε κα µ ην ών .

Μήπως θέλεις τώρα να φέρω ακόµα πιο µεγάλη απόδειξη

249

ΙΟΥΛΙ ΑΝΟΣ

250

ΕΙΣ Τ ΟΝ

ΒΑΣΙ ΛΕΑ


πως ο ιδρυτής της πόλης µας δεν στάλθηκε στη γη µόνο από τον Αρη; Παρ' ότι ίσως κάποιος ανώτερος δαίµονας µε τον χαρακτήρα του Αρη συµµετείχε στην κατασκευή του θνητού

του

σώµατος,

εκείνος

επισκέφτηκε τη Σίλβια

63

για

τον

οποίο

λέγεται

πως

, όταν µετέφερε νερό για το λου-

τρό της θεάς, ολόκληρη η αλήθεια είναι όµως πως η ψυχή του

θεού

Κυρίνου

κατέβηκε

στη

γη

από

τον

θεό

Ήλιο,

διότι θεωρώ πως πρέπει να πιστέψουµε την ιερή παράδοση. Η στενή σχέση των δυο δυνάµεων που µοιράζονται την ηγεµονία πάνω στη γη, ο Ήλιος κι η Σελήνη, έκανε να κατέβει ανέβασε

τούτη

η

στους

ψυχή

στη

ουρανούς,

γη"

όταν

µε

τον

ίδιο

εγκατέλειψε

τρόπο

τη

γη,

την

αφού

αφάνισε το θνητό τη ς σώµα µε κεραυν ό. Έ τ σ ι λοιπόν η δηµιουργός των περιγίηνων φαινοµένων, η οποία βρίσκεται στο

ακρότατο

σηµείο

κάτω

από

τον

ήλιο,

δέχτηκε

τον

Κυρίνο, που είχε στείλει η Πρόνοια Αθηνά στη γη, και τον

ξαναέστειλε

αµέσως

στον

βασιλιά

των

Όλων

Ήλιο,

όταν εκείνος σηκ ώθη κε από τη γ η .

41. Μήπως θέλεις να σου φέρω κι άλλη απόδειξη; Εννοώ 64

το έργο του βασιλιά Νουµά . Η άσβεστη φλόγα του Ήλιου φυλάγεται σ' εµάς από ιερές παρθένες, όπως οι αδιάφθορες Ώρες φυλάνε τη φωτιά του θεού η οποία περιλούζει τη γη κάτω από τη σελήνη. Μπορώ να σου φέρω κι ακόµη µεγαλύτερη

απόδειξη

της

δύναµης

του

θεού

τούτου,

η

οποία

είναι έργο του ίδιου θεϊκού βασιλιά. Οι µήνες αριθµούνται από

τη

άλλους

σελήνη, λαούς"

απ'

µόνο

όλους, εµείς

µπορεί και

οι

να

πει

Αιγύπτιοι

κανείς, µετράµε

τους τις

ηµέρες του κάθε έτους σύµφωνα µε τις κινήσεις του Ήλιου. Αν µετά απ' αυτά προσθέσω πως κι εµείς τιµούµε τον Μίθρα και πως οργανώνουµε αγώνες κάθε τέσσερα χρόνια προς τιµή του Ήλιου

65

, θα αναφερθώ σε νεότερα έθιµα. Θα

ήταν ίσως καλύτερα να προσθέσω κάτι από τα παλαιότερα.


252

E E T O N ΒΑΣ ΙΛΕ Α ΗΛΙΟ

ΠΡ ΟΣ ΣΑ ΛΟ ΥΣ ΉΟΝ

42. Οι διάφοροι λαοί τοποθετούν διαφορετικά την αρχή του

ετήσιου

στην

κύκλου,

καρδιά

του

άλλοι

στην

καλοκαιριού

εαρινή

και

ισηµερία,

πολλοί

στα

άλλοι

τέλη

του

�

φθινοπώρου όλοι όµως υµνούν τις πασιφανείς δωρεές του Ήλιου. Ο ένας λαός υµνεί την εποχή που είναι πιο κατάλληλη για γεωργικές εργασίες, όταν η γη ανθίζει οργιαστικά κι όλοι οι καρποί αρχίζουν να φυτρώνουν, όταν η θάλασσα αρχίζει να γίνεται ασφαλής για ταξίδια κι ο δυσάρεστος, σκυθρωπός χειµώνας αποκτά πιο ευχάριστη όψη. Αλλοι πά λι τι µούν την εποχή το υ θέ ρο υς , δι ότ ι τ ό τ ε µε ασφάλεια

αισθάνονται

σιγουριά

για

τη

σοδειά

των

καρ-

πών, όταν τα σιτηρά έχουν θεριστεί και ήδη µπαίνει το φθινόπωρο κι αρχίζουν να ωριµάζουν οι καρποί των δέντρων. τέλος

Αλλοι του

πάλι,

έτους

την

µε

περισσότερη

εποχή

όπου

κοµψότητα

όλα

τα

θεωρούν

φρούτα

έχουν

ωρ ιµ άσ ει κι έχε ι αρχ ίσ ει ήδη η φθορά. Γ ι ' αυτό τον λόγο γιορτάζουν την ετήσια γιορτή της Πρωτοχρονιάς στα τέλη του φθινοπώρου. Οι δικοί µας πρόγονοι, όµως, από την εποχή ήδη του θεϊκότερου βασιλιά Νουµά, τιµούσαν πολύ περισσότερο τον θεό Ήλιο. Αγνόησαν το θέµα της απλής χρησιµότητας, πιστεύω, επειδή ήταν από τη φύση τους πιο θεοσεβείς κι είχαν περίσσια εξυπνάδα" είδαν πως εκείνος είναι η αιτίων όλων όσα είναι χρήσιµα κι έτσι όρισαν το Νέο Έτος να αρχίζει στην παρούσα εποχή, όταν δηλαδή ο βασιλιάς Ήλιος επιστρέφει σ' εµάς ξανά και αφήνοντας τις εσχατιές του νότου και στρίβοντας από τον Αιγόκερω, σαν να ήταν νύσσα

65α

, έρχεται από τον νότο προς τον βορρά για

να προσφέρει και σ' εµάς τα ετήσια αγαθά του. Το ότι οι προγονοί µας, επειδή το κατανόησαν τούτο σωστά, όρισαν µ' αυτό τον τρόπο την απαρχή του έτους, µπορούµε να το δούµε

από

τα

επόµενα.

∆ιότι,

νοµίζω,

πως

δεν

ήταν

η

ηµέρα την οποία ο θεός στρέφεται προς τα εµάς, αλλά εκείνη

κατά

την

οποία

γίνεται

253

εµφανής

σε

όλους

τους

ΙΟΥΛ ΙΑΝΟΣ

254

ΕΙ Σ Τ Ο Ν ΒΑ ΣΙ ΛΕ Α ΗΛΙ Ο ΠΡ ΟΣ ΣΑΛΟΥΣΤΙΟΙ Ν

ανθρώπους, κατά την πορεία του από τον νότο προς τον βορρά, που όρισαν για την γιορτή. Τους ήταν ακόµη άγνωστες οι λεπτοµέρειες των νόµων, τους οποίους ανακάλυψαν οι Χαλδαίοι και οι Αιγύπτιοι και τους οποίους τελειοποίησε ο Ίππαρχος

66

κι ο Πτ ολε µαί ος

67

, και έκριναν µόνο από

τις παρατηρήσεις τους µε αποτέλεσµα να περιοριστούν σ' εκείνα που µπορούσαν να δουν µε τα µάτια τους. Η αλήθεια

όµως

είπα,

από

έτους,

στο

τούτων τους

των

γεγονότων

µεταγενέστερους.

τέλος

του

µήνα

που

αναγνωρίστηκε, Πριν

είναι

την

όπως

έναρξη

αφιερωµένος

του στον

Κρόνο, γιορτάζουµε προς τιµήν του Ήλιου τους πιο λαµπρούς αγώνες και αφιερώνουµε τη γιορτή στον ακατανίκητο Ήλιο κι είναι απαγορευµένο από τότε και µετά να γιορτάζουµε τα σκυθρωπά αν και αναγκαία θεάµατα που προσφέρονται κατά τον τελευταίο µήνα του έτους. Όταν οµως οι γιορτές των Κρονίων ολοκληρώνονται, εισάγονται αµέσως τα Ήλια στον εορταστικό µας κύκλο.

43.

Είθε

οι

θεοί

να

µου

επιτρέψουν

πολλές

φορές

να

υµνήσω και να τελέσω τούτα τα µυστήρια και πριν απ' όλους

τους

άλλους,

είθε

ο

ίδιος

ο

βασιλιάς

των

Όλων

Ήλιος να µου κάνει τούτη τη χάρη. Αυτός που από την αιωνιότητα

προήλθε

αυτός

είναι

που

από

µέσος

την

εν

γόνιµη

µέσω

των

ουσία

του

νοερών

αγαθού,

θεών,

αυτός

που τους γεµίζει µε συνοχή, µε άπειρη οµορφιά, µε ανεξάντλητη γονιµότητα, µε τέλειο νου και τους χαρίζει όλα τα αγαθά άφθονα και διαχρονικά. Σ' ετούτο τον κόσµο, ρίχνοντας τη λάµψη του στην ορατή του έδρα, στο κέντρο του ουρανού που διατρέχει στην πορεία του —περιοχή που του έχε ι αποδοθεί από την αρχή των αι ών ων — µε τα δί δε ι σ'

όλο

οµορφιά

τον κι

ορατό έχει

κόσµο

γεµίσει

ένα

µέρος

ολόκληρο

τον

από

τη

ουρανό

νοητή µε

του

τόσους

θεούς όσους εµπεριέχει ο ίδιος σε νοητή µορφή, αποτελώ�

255

ΙΟΥΛΙ ΑΝΟΣ

256

ΕΙΣ Τ ΟΝ ΒΑΣ ΙΛ ΕΑ ΗΛΙΟ ΠΡ ΟΣ ΣΑ ΛΟΥ ΣΤ ΙΟ Ν

ντας το κέντρο τούτης της αόρατης πληθώρας, της ενοποιηµένης διότι συνδέεται µ' αυτόν. Σ' αυτόν, ωστόσο, οφείλει και ο υποσελήνιος χώρος τη διατήρηση του γιατί εξασφαλίζει κι εκεί τη συνεχή αναγέννηση και του παρέχει τα αγαθά που προέρχονται από το σφαιρικό σώµα. Φροντίζει ολόκληρο το ανθρώπινο γένος και πιο πολύ την πόλη µας, όπως δηµιούργησε και την ψυχή µου απ' την αιωνιότητα και την έκανε οπαδό του. Όλα ετούτα, για τα οποία ευχήθηκα πριν λίγο, είθε να δώσει, είθε επίσης, αν είναι δυνατό, η χάρη του να ευλογεί ολόκληρη την πόλη µου στην αιωνιότητα και να την προστατεύει. Όσο για µένα προσωπικά, ας µε ευλογεί, για όσο διάστηµα µου επιτραπεί να ζήσω, ώστε να ευτυχήσω στις υποθέσεις µου που αφορούν τους ανθρώπους αλλά και τους θεούς. Τέλος, είθε να δώσει να ζήσω και να υπηρετήσω την πολιτεία, για όσο διάστηµα επιθυµεί εκείνος και είναι καλό για µένα και συµφέρον για τη Ρωµαϊκή αυτοκρατορία.

44. Όλα τούτα, φίλε Σαλούστιε, τα έγραψα το πολύ σε τρεις νύχτες, σύµφωνα µε την τριπλή δηµιουργική δύναµη του θεού όσο είναι δυνατόν, απ' όσα θυµόµουν. Τόλµησα να τα γράψω και να σου τα στείλω, επειδή θεώρησες πως η προηγούµενη εργασία µου, τα Κρόνια, δεν ήταν εντελώς απαράδεκτη. Αν θέλεις όµως πληρέστερη και πιο µυστική ανάλυση του ίδιου θέµατος, τότε θα πρέπει να διαβάσεις τα έργα του εµπνευσµένου Ιάµβλιχου πάνω σ' αυτό το θέµα κι εκεί

θα

βρεις

µπορεί

να

δοίσει

ώστε

την

φτάσει κι

πιο

ολοκληρωµένη

άνθρωπος.

εγώ

να

µην

Είθε

ο

σοφία µεγάλος

κατακτήσω

στην

οποία

Ήλιος

λιγότερη

να

γνώση

από εκείνον και να µπορέσω να διδάξω όλους τους ανθρώπους γενικά και ειδικότερα εκείνους που αξίζει να µάθουν. Όσο, λοιπόν, µας δίνει ο θεός, ας τιµούµε όλοι τον Ιάµβλι� χο, τον αγαπητό στους θεούς. Εκείνος είναι η πηγή των

257

ΙΟΥΛΙ ΑΝΟΣ

258

ΕΙΣ Τ ΟΝ ΒΑΣΙ ΛΕΑ ΗΛΙΟ ΠΡ ΟΣ ΣΑ ΛΟΥ ΣΉΟ Ν

όσων

ανέφερα

ήρθαν

στο

εδώ,

µυαλό

λίγες

µου.

σκέψεις

Γνωρίζω

από

όµως

τα

πολλά,

καλά

πως

όσες κανείς

δεν µπορεί να εκφράσει κάτι τελειότερα από εκείνον ούτε, ακόµα κι αν προσπαθήσει πολύ, θα µπορέσει να εκφράσει κάτι νέο, διότι είναι φυσικό να µην καταφέρει παρά να αποµακρυνθεί από την πραγµατική γνώση του θεού. Θα ήταν λοιπόν ίσως µάταιο να προσπαθήσω να συνθέσω οτιδήποτε µετά τον Ιάµβλιχο πάνω στο ίδιο θέµα, αν είχα συνθέσει τούτο τον λόγο µε σκοπό τη διδασκαλία. Εφόσον όµως δεν επιθυµούσα παρά να συνθέσω έναν ύµνο για να εκφράσω

την

ευγνωµοσύνη

µου

στον

θεό,

θεώρησα

πως

τούτο ήταν το καλύτερο σηµείο να µιλήσω, όσο καλύτερα µπορούσα, για την ουσία του . Έτ σ ι λοιπόν πι στ εύ ω πως τούτος ο λόγος δεν γράφτηκε µάταια, διότι η έκφραση:

Κατά τη δύναµη σου πρόσφερε θυσίες στους αθάνατους θεούς

68

δεν ισχύει µόνο για τις θυσίες αλλά και για τους ύµνους µας προς αυτούς. Για τρίτη φορά, λοιπόν, εύχοµαι στον Ήλιο, τον Βασιλιά των Όλων, να είναι ευµενής προς εµένα για τούτη µου την προθυµία και είθε να µου δίνει ενάρετη ζωή, τελειότερη σοφία και εµπνευσµένο νου, κι όταν θελήσει η µοίρα, είθε να µου δώσει την πραότερη αποχώρηση απ'

τη

ζωή,

την

κατάλληλη

στιγµή.

Είθε,

µετά

να

µε

ανεβάσει και να µε καθίσει κοντά του στην αιωνιότητα αν είναι δυνατόν, αν όµως τούτο είναι περισσότερο απ' όσο αξίζουν οι πράξεις της ζωής µου, ας είναι για πολλές πολύχρονες περιόδους.

259

ΣΧΟΛΙΑ

EE ΤΟΥΣ ΑΠΑΙ∆ΕΥΤΟΥΣ ΚΥΝΑΣ

1. Όπως και στο έργο του Προς «Ηράκλειον κννικόν, έτσι κι εδώ ο Ιουλιανός ξεκινά µε ποιητικό παράθεµα. 2. Η κατηγορία για κενοδοξία χρησιµοποιόταν ευρύτατα από τους Κυνικούς.

3. Ο Ιουλιανός έ χε ι αναφέρει στο Προς «Ηράκλειον κννικόν» (223 c) τη Σωκρατική ρήση, σύµφωνα µε την οποία «ο

θάνατος δεν είναι συµφορά». 4. Ο Αντι σθέ νης (445 — 365 π . Χ . ) , γι ος Αθηναίου πο λί τη και δούλης από τη Θράκη, υπήρξε µαθητής του Γοργία και αργότερα πιστός µαθητής του Σωκράτη. Μετά τον θάνατο του όπου

δασκάλου δίδασκε

ίδρυσε του

σχολή

νόθους

στο

πολίτες.

γυµναστήριο Από

την

Κυνόσαργες, ονοµασία

της

τοποθεσίας αυτής ονοµάστηκαν οι οπαδοί του Κυνικοί. Μαθητής του υπήρξε ο ∆ιογένης από τη Σινώπη, ο οποίος εξορί στ ηκε από την πατρί δα του ως παραχ αράκτ ης, ' έζ ησε στ ην Αθήνα και την Κόρ ινθο, ασκώντας την αρετ ή κατά Σωκ ρ άτ η , µε τόσο φανατισµό ώστε επονοµάστηκε «µαινόµενος Σωκράτης». Έµεινε γνωστός, µεταξύ άλλων, για τις καίριες και κοφτές απαντήσεις του, και την αδιαφορία του µπροστά σε κάθε εκπρόσωπο της εξουσίας. 5. Ο J . Bid ez στο β ι β λ ί ο του La vie de Γ emperew Julien, (2η έκδοση, Παρίσι, 1965) αναφέρει πως και ο Μάξιµος ο Εφέσιος εµφανιζόταν συχνά µε τη «φιλοσοφική ράβδο» στο χέρι. 6. Η ευαγγελική εικόνα της αντίθεσης της γυµνότητας του κρίνου και του Σολοµώντα στο απόγειο της δόξας του, δεν

263

ΣΧΟΛ ΙΑ

οφείλεται αναγκαστικά στον Ιουλιανό. Ο Petau υποθέτει πως τόσο η αναφορά του Ιουλιανού όσο και η ευαγγελική εικόνα προέρχονται από κάποια άγνωστη παροιµιογραφική πηγή. 7. Ο Ιουλιανός θεωρούσε µεγάλο προτέρηµα την αντοχή �

του ατόµου στο κρύο βλ. σχετικά και Μισοπώγων, 341 c d. 8. Τούτα τα επιχειρήµατα των Κυνικών έχουν δηλαδή στην πραγµατικότητα Επικούρεια προέλευση. 9. Ο Κλεισθένης που ήθελε να διαλέξει τον καλύτερο γαµπρό για την κόρη του, έδωσε ένα δείπνο όπου κάλεσε όλους του υποψήφιους. Σ' αυτό, ο Ιπποκλείδης παρ' ότι ήταν µέχρι εκείνη τη στιγµή επικρατέστερος, ήπιε πολύ, ήρθε στο κέφι κι άρχισε να χορεύει µε άσεµνο τρόπο. Ο Κλεισθένης τότε του είπε πως εκείνος ο χορός θα του στοίχιζε τον γάµο κι ο Ιπποκλείδης αποκρίθηκε µε την φράση που έκτοτε έµεινε

παροιµιώδης «Ού

φροντις

«Ιπποκλείδη (βλ.

Ηρόδοτος

VI,

129).

10.

Ο

Ιουλιανός

αποδίδει

τρισυπόστατη

διάσταση

στην

Πρόνοια: στους νοερούς θεούς η Κυβέλη, στους νοητούς η Αθηνά και στο γένος των θνητών ο Πρ οµ ηθ έας . 11. Για τη διαφορά ανάµεσα στο είδος και το γένος βλ.

Πορφύριος

Εισαγωγή

εις

τάς

Αριστοτέλους

Κατηγορίας

2,

�

15 έως 20 4, 1 έ ως 5 και 20 έως 35. 12. Ο χρησµός Γνώθι σαυτόν δόθηκε από τον Απόλλωνα στον ∆ιογένη. 13. Τούτο το «στοιχείο» είναι ο νους.

14. Όµηρος, Όδΰσσεια δ, 379. 15. Όµηρος, Ίλιάς Ν, 355. 16. Ο διάλογος του Λουκιανού

Έρµότιµος ή Περι αιρέ-

σεων ασχολείται µε το θέµα της ενότητας της φιλοσοφίας.

17. Ο φιλοσοφικός συγκρητισµός ήταν ήδη γνωστός στον Ιουλιανό, που δεχόταν όλες τις φιλοσοφικές σχολές εκτός από εκείνες οι οποίες διακήρυσσαν την αθεία. 18. Η αναφορά στον «γέροντα της Πύλου» παραπέµπει

264

ΣΧΟΛΙ Α

στο χωρίο γ,

17 3—1 74 από την Όδνσσειαν όπου ο Νέστορας

λέει στον Τηλέµαχο, φεύγοντας από τη Λέσβο, να περάσει ανοιχτά από την Εύβοια. 19. Ηράκλειτος, απόσπασµα 80. 20. Ανάµεσα στις απόψεις που δεχόταν ο Ιουλιανός, περιλαµβάνονταν κι εκείνες του Ηρακλείτου, του Πυθαγόρα, του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και του Ζήνωνα. 21. Εννοεί τον Ζήνωνα, τον ιδρυτή της σχολής των Στωικών. Βλ. και σχόλιο 61. 22. Το Μητρώο ήταν ο ναός που έχτισαν οι Αθηναίοι προς τιµή της µητέρα των θεών, Κυβέλης, λίγο µετά ίσως από τους

Περσικούς

πολέµους,

οπότε

και

εισήχθει

η

λατρεία

της Φρυγικής αυτής θεότητας. Το Μητρώο βρισκόταν στο κέντρο

της

πόλης,

κοντά

στη

βουλή

των

πεντακοσίων

κι

απέναντι του στέκονταν τα αγάλµατα του Αρµόδιου και του Αρ ιστ ογ είτον α. Στ ον ναό φυλάγονταν τα δηµόσι α γράµ µατ α και οι νόµοι καθώς και ο κατάλογος στον οποίο καταγράφονταν οι Αθηναίοι πολίτες. 23 . " Η

απόδοση τ ων τρ αγωδ ιών

που αναφέρονται

στον

Φιλίσκο έχει γίνει ήδη από τον ∆ιογένη Λαέρτιο. Ο Ιουλιανός

αναφέρεται

επίσης

κλειον κννικόν (212

σ'

αυτόν

στο

έργο

του Προς Ηρά-

a), χωρίς όµως να επιχειρηµατολογεί

περισσότερο απ' ό,τι εδώ για την αυθεντικότητα τους ή για την πατρότητα που αποδίδεται στον ∆ιογένη. 24. Στην περιπαικτική διάθεση του ∆ηµοκρίτου για την επίδραση της σοβαρότητας στους ανθρώπους, απαντά ο ∆ιογένης που κυλούσε το πιθάρι του πάνω κάτω, για να µην είναι εκείνος ο µόνος αργόσχολος απ' όλους του Κορίνθιους που προετοίµαζαν την άµυνα της πόλης τους εν όψει του στρατού του

Φιλίππου

(βλ.

Λουκιανό, Πώς δει ίστορΐαν σνγγράφειν,

3).

25. Πλάτων, Σνµποσιον 215. 26. Ο Ιουλιανός έχει αναφερθεί ξανά στα έργα του Οινόµα�

265

ΣΧΟΛ ΙΑ

ου,

στο Προς Ηράκλειον κυνικόν (209

b),

εδώ

όµως

τον

παραθέτει χωρίς καµιά πολεµική, η οποία θα εκφραστεί όµως πιο κάτω (199 a). Ο Οινόµαος, ήταν Κυνικός φιλόσοφος από τα Γάδαρα, που έζησε πιθανώς τον δεύτερο αιώνα µ.Χ. 27. Ο Λουκιανός στο Βίων Πρασις 8, βάζει τον ∆ιογένη να οµολογεί ότι είχε ως πρότυπο στη ζωή του τον Ηρακλή. 28. Σύµφωνα µε τον ∆ιογένη Λαέρτιο, τούτος ο αφορισµός ανήκει στον Ηράκλειτο. 29. Αναφέρεται στην παράδοση σχετικά µε την αιτία που εξορίστηκε ο ∆ιογένης κι ο πατέρας του από την Σινώπη (βλ. ∆ιογένης Λαέρτιος VI, II, 1, 20) —τον κατηγόρησαν για παραχάραξη

νο µι σµ άτ ων—

ο

Ιωάννης

Κασσιανός {Συλλο�

γαί I, 20 και II, 9) αποδίδει στους Κυνικούς το επίθετο πα� ραχαράξιµος που σηµαίνει τα κίβδηλα νοµίσµατα. Ο Ιουλια-

νός αντίθετα εκλαµβάνει µεταφορικά τη φράση παραχάραξον

τό

νόµισµα. 30. Κάθε φορά που ο Ιουλιανός αναφέρει τον Ιάµβλιχο,

συνοδεύει τ' όνοµα του είτε µε το επίθετο δαιµόνιος είτε µε κάποια άλλη έκφραση που δηλώνει τον αµέριστο σεβασµό του προς τον φιλόσοφο που θεωρούνταν εµπνευσµένος από τους θεούς. 31. Ο Κράτης, µαθητής του ∆ιογένη, αφού χάρισε την περιουσία του τριακόσια τάλαντα στη γενέτειρα του Θήβα, ακολούθησε τον πλάνητα βίο και ζούσε ως επαίτης εφαρµόζοντας τα διδάγµατα της Κυνικής φιλοσοφίας. Μεταξύ άλλων υποστήριζε πως η επαιτεία προφυλάσσει τον άνθρωπο από τον παρασιτισµό. 32. Πλάτων, Νόµοι, 730 b.

33. Αλκιβιάδης I,

129 a.

34. Κρίτων 44 c 35. Έπιστολαί 2, 314 c Ο Ιουλι ανός παρ αθέτ ει από µν ήµ ης κι έχει αλλάξει ελαφρά το αρχικό κείµενο. Ο Πλάτων εννοούσε πως στους διάλογους του είχε εξαφανίσει σχεδόν τη δική

266

ΣΧΟΛ ΙΑ

του άποψη ώστε να αποδώσει όσο γίνεται πιστότερα εκείνη του Σωκράτη. 36. Πρβλ. Λουκρήτιος, De Rerum Natura 3. 359 και εξής· Σέξτος

Εµπειρικός, Πρός

Μαθηµατικούς,

7.

350.

37. Πλάτων, Πρωταγόρας 314 a.

38. Πλάτων, Φαίδων 81 a. 39. Όµηρος, Ίλιάς Ε, 304. 40. Το αναφέρει ο Π λά τω ν στην Απολογία (31 b). 41. Η ∆ήµητρα καθόριζε τους νόµους της γεωργίας και κατ'

επέκταση

του

πολιτισµένου

βίου.

Η

κυριότερη

προς

τιµήν της γιορτή ήταν τα Θεσµοφόρια, τα οποία τελούνταν µόνο από παντρεµένες γυναίκες. Ως προς το ποιος πρώτος εισήγαγε την γιορτή οι αρχαίοι συγγραφείς δεν συµφωνούν. Ο ∆ηµοσθένης, ο ∆ιόδωρος και ο Πλούταρχος την αποδίδουν στον Ορφέα, διότι κατ' αυτήν τελούνταν και µυστήρια, ο Ηρόδ οτος όµω ς

(Β

171) παραδί δει πως

την

έφεραν στην

Ελλάδα από την Αίγυπτο οι κόρες του ∆αναού, που δίδαξαν την τέλεση των µυστηρίων στις γυναίκες της Πελοποννήσου. Παρ' όλο που διαφωνούσαν ως προς την εισαγωγή της γιορτής,

συµφωνούσαν

ως

προς

τους

λόγους

για

τους

οποίους

τελούνταν. Παραδίδουν όλοι πως η τέλ εσ η τη ς γιο ρτής γινό ταν σε ανάµνηση της έναρξης του πολιτισµένου βίου µεταξύ των ανθρώπων ένεκα της χάρης της θεάς ∆ήµητρας, η οποία τους έδωσε τους πρώτους νόµους. Μερικοί µάλιστα πίστευαν πως η ∆ήµητρα είχε φέρει στην Ελευσίνα τις πλάκες µε τους πρώτους νόµους της, ερµηνευτής των οποίων ήταν ο Τριπτό� λεµος. Κατ' αυτόν οι νόµοι ήταν οι εξής τρεις: «Τίµα τους γονείς

σου»,

«Πρόσφερε

τους

πρώτους

καρπούς

της

γης

στους θεούς» και «Μη βλάπτεις τα ζώα», αποτελούσαν δηλαδή τον ηθικό κώδικα της γεωργικής κοινωνίας. Στην

Αθήνα

τα

Θεσµοφόρια

τελούνταν

κατά

τον

µήνα

Πυανεψιώνα (από τα µέσα Οκτωβρίου µέχρι τα µέσα Νοεµβρίου) και διαρκούσαν τρεις ηµέρες.

267

ΣΧΟΛΙ Α

42. Η χρήση παροµοιώσεων από τη στρατιωτική ζωή ήταν ιδιαίτερα συχνή στους Στωικούς φιλοσόφους. 43. Ο Ιουλιανός ακολουθεί την παράδοση κατά την οποίο ο ∆ιογένης πέθανε επειδή έφαγε ωµό χταπόδι.

44. Όµηρος Όδύσσεια µ 331. 45. Γένεσις 9,

3.

46. Πλάτων,

Τίµαιος 11 b. �

47. Πλάτων, Πρωταγόρας 321 a, b ο Πλάτων, όµως, λέει πως

η

κλοπή

της

φωτιάς

από

τον

Προµηθέα

έσωσε

την

ανθρωπότητα αλλά πως ο ∆ίας αργότερα έδωσε στους ανθρώπους την πολιτική τέχνη. 48. Πρβλ.

Επιστολή

Θεµίστιον 256

εις

�

d Adespota Fra�

gmenta 6, Nauck. Ο ∆ιογένης Λαέρτιος (6, 38) λέει πως τούτη

η φράση, της οποίας η πηγή είναι άγνωστη, ήταν η αγαπηµένη του ∆ιογένη του Κυνικού. 49. Πρβλ .

Επίκουρος,

Επιστολή προς Μενοικέα, 131.

50. Αντίθετα από τον Αριστοτέλη που δεν δεχόταν πως η ευδαιµονία είναι επακόλουθο της αρετής χωρίς την άνεση του πλούτου {Ηθικά

Νικοµάχεια A,

1096a

1"

Η,

1153b

17"

Κ,

1178a 23), ο Ιουλιανός πιστεύει πως η ευδαιµονία συνδέεται µε την αρετή ανεξάρτητα από τον πλούτο. 51. Τούτη η διατύπωση δεν βρίσκεται αυτούσια στο έργο του Πλάτωνα, παραπέµπει όµως στην Πολιτεία (Κ , 617 d — 621 d) και στους Νόµους (730 b). 52. Ο στατήρας ήταν µεταλλικό νόµισµα του οποίου το βάρος ποίκιλε ανάλογα µε την περιοχή. Στην Αίγινα, όπου εκ δόθ ηκε γι α πρ ώτ η φορά, εί χε βάρος 11,9 — 12,6 γρ αµ µά ρια, στην Αθήνα και στην Κόρινθο ζύ γι ζε 8,15 — 8,75, ενώ στη Μακεδονία ζύγιζε 14,15 γραµµάρια. Ο στατήρας, ανεξάρτητα από το µέταλλο κατασκευής του, ισοδυναµούσε σε βάρος µε το δίδραχµο, ενώ η δραχµή ήταν το ένα δέκατο κατά βάρος της µνας.

53. Όµηρος, Ίλιάς, Ε 766.

268

ΣΧΟΛΙ Α

54.

Όρκος

τετρακτύ,

των

το

Πυθαγορείων

άθροισµα

των

οι

οποίοι

τεσσάρων

θεωρούσαν

πρώτων

την

αριθµών

(1 + 2 + 3 + 4) , σύµβολο τη ς αναλογίας και της τελ ει ότ ητα ς. 55. Από τούτη την αναφορά του Ιουλιανού βλέπουµε πως ο δάσκαλος του, Μαρδόνιος, δεν έχανε ευκαιρία να δώσει µαθήµατα συµπεριφοράς και αυτοσεβασµού στον µαθητή του. 56. Ο Κωκυτός, που σηµαίνει ο «ποταµός των αναστεναγµώ ν» , είναι στ η γη ένας παραπότ αµος του Αχέρον τα. Σ τ η µυθική παράδοση είναι, όπως και ο Αχέροντας, ένας από τους ποταµούς του Κάτω Κόσµου. Τα νερά του είναι πολύ κρύα. Κυλάει παράλληλα µε τη Στύγα, όπως και ο Πυριφλεγέθο� ντας, ο πύρινος ποταµός. Οι ποταµοί αυτοί σχηµατίζουν την υδάτινη έκταση που πρέπει να διασχίσουν οι ψυχές, πριν φθάσουν στο βασίλειο του Άδη. �

57. ∆ιογέν ης Λαέρτιος 6. 86

Παλατινή

Ανθολογία 9. 497.

Ο Ιουλιανός παραφράζει τους στίχους του Κράτη, βλ. Κράτ η ς, άπόσπ. 14, Diels.

58. Παλατινή

Ανθολογία 10.

104.

59. Βλ. πιο πάνω σχόλιο 26. 60. Το έργο αυτό του Πλουτάρχου έχει χαθεί. 61. Ο Ζήνων, που γεννήθηκε το 335 στο Κίτιο της Κύπρου, ήταν ο ιδρυτής της Στωικής σχολής. Από µικρός γοητεύτηκε από τη φιλοσοφία την οποία σπούδασε για πάνω από είκοσι χρόνια. ∆άσκαλοι του ήταν, αρχικά, ο Κυνικός Κράτης, στη συνέχεια ο εριστικός Στίλπωνας της Μεγαρικής σχολής, ο διαλεκτικός ∆ιόδωρος Κρόνος και τέλος οι Ξενοκράτης και Πολέµων ας, συνέχεια

διάδοχοι του

ίδρυσε

δική

του

Πλάτωνα στην Ακαδη µία .

Στη

σχολή

από

στην

Ποικίλη

Στοά,

την οποία πήρε το όνοµα της το φιλοσοφικό του σύστηµα. Η Στωική φιλοσοφία του Ζήνωνα µπορεί να χαρακτηριστεί εκλεκτική: ως προς την ηθική και την πολιτική δεν αποµακρύνεται από τις απόψεις του Κράτη, στη φυσική στηρίζεται στις απόψεις του Ηρακλείτου και τέλος στη λογική ακολουθεί

269

ΣΧΟΛ ΙΑ

µε αρκετές τροποποιήσεις τα

Αναλυτικά του Αριστοτέλη.

62. Βλ. Θουκυδίδης, 1. 118. 63. Η Σικελική κουζίνα ήταν τόσο φηµισµένη κατά την αρχαιότητα, ώστε έµεινε παροιµιώδης. 64. Ο Ιουλιανός αφήνει εδώ να εννοηθεί πως οι ψευτο� οπαδοί του ∆ιογένη κλίνουν στην πραγµατικότητα προς τη θρησκευτική ζωή ζωή των Χριστιανών, που αποφεύγουν τον �

κόσµο και ζουν κοινοβιακά ήταν άλλωστε γνωστό ήδη από την εποχή του Λουκιανού, πως οι «Γαλιλαίοι» είχαν πολύ καλές σχέσεις µε τους οπαδούς του Κυνισµού. ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ Ή ΚΡΟΝΙΑ

1. Πρβ λ.

Πλάτων, Συµποσιον,

189 b.

2. Ο Ρωµύλος, κατά τη Ρωµαϊκή παράδοση, ήταν ο ιδρυτής και πρώτος βασιλιάς της Ρώµης. Αυτός και ο Ρώµος ήταν δίδυµοι γιοι της Ρέας Σίλβιας, κόρης του βασιλιά της Αλβας Νουµ ίτο ρα . Τον Νουµίτορα εί χε εκθρονίσ ει ο αδελφός του Αµούλιος, ο οποίος είχε ορίσει η Ρέα να γίνει ιέρεια της Εστίας, ώστε να µείνει παρθένα κι έτσι να εκµηδενιστεί το γένος του Νουµίτορα. Η Ρέα όµως έµεινε έγκυος από τον θεό Αρ η και γέ ννησε τον Ρώµ ο και τον Ρωµ ύλο.

Ο Αµού λι ος

εγκατέλειψε στον Τίβερη τα δυο παιδιά αλλά εκείνα σώθηκαν και σύµφωνα µε την παράδοση τα ανάθρεψε λύκαινα. Ο Ρωµύλος αργότερα εκδικήθηκε τον Αµούλιο, αποκατέστησε τον παππού του στον θρόνο κι εκείνος του έδωσε την άδεια να χτίσει πόλη στο σηµείο όπου είχε εγκαταλειφθεί. Έτσι χτίστηκε η Ρώµη. Σύµφωνα µε την παράδοση, στη διάρκεια µιας µάχης µε τις γειτονικές της Ρώµης φυλές στο πεδίο του Αρεως, έγινε έκλειψη ηλίου και ο Ρωµύλος έγινε άφαντος. Κατά τον Ιούλιο Πρόκουλο, είχε αναληφθεί στους ουρανούς από τον πατέρα του Αρη. Έκτοτε ο Ρωµύλος λατρευόταν ως θεός µε το όνοµα Κυρίνος.

270

ΣΧΟΛΙ Α

3. Πλάτων, Φαιδρός, 247 a—b.

4. Όµηρος, Όδύσσεια, ζ 42. 5. ∆ε ν είναι πάντα σαφές κατά πόσον το ήλεκτρον είναι το κεχριµπάρι ή ένα κράµα από 4/5 χρυσό και 1/5 ασήµι. 6. Για την εκπαίδευση του ∆ιόνυσου από τον Σειληνό βλ. ∆ιόδωρος, IV, 4, 3. 7. Οι αναπαραστάσεις του Σειληνού τον θέλουν συνήθως καραφλό.

8. Β λ . Ηρόδ οτος, IV, 94' Πλάτ ων, Χαρµίδης, 156 d. Οι επωδές τούτου του µυθικού νοµοθέτη, που αποθεώθηκε από τους Σκύθες, θεωρούνταν πως γιατρεύουν τα ψυχικά πάθη. 9. Το παραπάνω χωρίο υπαινίσσεται τη µεθοδική ηθική αναβάθµιση του Οκταβιανού. Η αναφορά στον Ζήνωνα (βλ. πιο πάνω σχόλιο 61) συµβολίζει την επίδραση που άσκησε στον Οκταβιανό ο Στωικός Αθηνόδωρος από την Ταρσό. 10. Βλ. Σουετόνιος, Τιβέριος, 42—45 και 57—62. Για τη συµβολική

σηµασία

των

στιγµάτων

βλ.

Πλάτων, Γοργίας,

524 d. 11. Όµηρος, Όδνσσεια, π 181.

12. Ακόµα κι ο Σειληνός ωχριά µπρος στην ανηθικότητα του «Καπρινέα» (Caprineus Τιβέριος

=

γεροτράγος) " βλ.

Σουετόνιος

43.

13. Πάντα σύµφωνα µε τον Σουετόνιο {ibid. 60) ο Τιβέριος, ξαφνιασµένος από την αναπάντεχη επίσκεψη ενός ψαρά, του ξέσκισε το πρόσωπο µε το ψάρι που εκείνος πήγε να του προσφέρει. 14. Ενν οεί ται ο Καλιγ ούλας , τον οποίο ο Σουετόνι ος (Καλιγούλας 42 και εξής) παρουσιάζει επίσης ως θηρίο ανήµερο.

15.

Αριστοφάνης,

Κλαύδιος

Ιππείς

1111 —11 20

και

Σου ετόνι ος

39—40.

16. Για τη σκανδαλώδη εξέλιξη τούτων των απελεύθερων βλ.

Σουετόνιος Κλαύδιος, 28 και εξής.

17. Βλ. Σουετόνιος, Νέρων, 25.

271

ΣΧΟΛΙ Α

18. Βλ. πιο πάνω σχόλιο 56. 19.

Πρόκειται

για

υπαινιγµό

τόσο

στους

καπνούς

του

εµφυλίου πολέµου όσο και στους καπνούς από την πυρακαΐά του ναού του ∆ία στον Καπιτολίνο επί του Βιτέλλιου. Ο ναός αναστηλώθηκε από τον Βεσπασιανό. Βλ. Τάκιτος, Χρονικά 4, 18. 20. Βλ. Σουετόνιος, Βεσπασιανός, 7 και 16. 21. Ο Τί το ς, βλ. Σουετόνιος, Τίτος, 7. 22. Ο ∆οµιτιανός. 23. Εννοεί τον τύραννο του Ακράγαντα, Φάλαρη. 24. Εννοεί τον Νέρβα. 25. Για τις οµοφυλοφιλικές τάσεις του Τραϊανού, βλ. ∆ίων Κάσσιος L X V I I I 7, 4. 26. Εννοεί τον Αδριανό, βλ. ∆ίων Κάσσιος, L X I X , 11, 2 και εξής. 27. Ο Αδριανός, µέχρι τον θάνατο του, παρέµεινε απαρηγόρητος για τον χαµό του αγαπηµένου του. 28. Εννοεί τον Αντωνίνο Π ίο. �

29. Παροιµία για την τσιγκουνιά βλ. και Θεόκριτος, 10, 50 30. Τα αδέλφια είναι οι Μάρκος Αυρήλιος Βήρος και Λού� κιος Βήρος. 31. Η Φαυστίνα και ο Κόµµοδος, αντίστοιχα. 32. Περτίναξ, Πόπλιος — 'Ελβιος, Ρωµαίος αυτοκράτορας από 1η Ιανουαρίου µέχρι 28 Μαρτίου του 193 µ.Χ. Τπήρξε ικανός στρατηγός του Μάρκου Αυρήλιου. Οι δολοφόνοι του Κόµµοδου τον εξέλεξαν αυτοκράτορα, τίτλο που ο ίδιος δέχτηκε µε δισταγµό. ∆ολοφονήθηκε από τους πραιτοριανούς, στους οποίους είχε επιχειρήσει να επιβάλει πειθαρχία. 33. Ο µεγαλύτερος γιος του Σεβήρου ήταν ο Καρακάλας κι ο µικρότερος ο Γέτας. 34. Αρχηγός των πραιτοριανών, που είχε δολοφονήσει τον Καρακάλα

το

217

µ.Χ.

Το

επόµενο

αυτός µε τη σειρά του.

272

έτος

δολοφονήθηκε

κι

ΣΧΟΛΙ Α

35. Εννοεί τον Ηλιογάβαλο (218—222). 36. Ο Αλέξανδρος Σεβήρος, στηριζόµενος κυρίως στη Σύγκλητο,

δυσαρέστησε

τον

στρατό.

Σκοτώθηκε,

µετά

από

δεκατρία χρόνια βασιλείας, το 235 µ.Χ. κατά τη στάση των στρατιωτικών. 37. Ιουλία Μαµµαία, σκοτώθηκε κι αυτή κατά τη στάση των

στρατιωτικών.

38.

0

συγγραφέας

αποσιωπά

ηθεληµένα

το

µεγαλύτερο

µέρος της στρατιωτικής αναρχίας που επικράτησε κατά τον τρίτο

µ.Χ.

αιώνα

(235

—

268).

Αναφέρει

µόνο

τους

δυο

τελευταίους αυτοκράτορες τούτης της περιόδου, τον Βαλέριο και τον γιο του Γαλλιηνό. Ο Βαλέριος νικήθηκε από τους Πέρσες και πιάστηκε αιχµάλωτ ος από τον Σα πώ ρ . Πέθα νε στην αιχ µαλ ωσί α το 260. Για την θηλυπρεπή στάση του Γαλλιηνού βλ. Trebellius Pollion, Gallieni duo, 16.

39. Ευριπίδης, Φοίνισσαι, 119—120. 40. Όµηρος, Ίλιάς Β, 872· ο στίχος έχει µετατραπεί για να ταιριάζει στο κείµενο. 41. Κλαύδιος Β', νικητής των Γότθων, ιδρυτής της Ιλλυρικ ής δυναστείας (268 — 305), τελε υτα ίο ς αυτοκράτορας τη ς οποίας ήταν ο ∆ιοκλητιανός. 42. Ο ρήτορας Λογγίνος έπεσε θύµα της Ρωµαϊκής καταπίεσης και η βασίλισσα Ζηνοβία, παρ' όλο που την παρουσίασε στον θρίαµβο του ο Αυρηλιανός το 274, πέθανε αιχµάλωτη σε µια έπαυλη του Τιβούρου. 43.

Χρησµός

που

αποδίδεται

από

τον

Αριστοτέλη

στον

Ραδάµανθυ. 44. Φαίνεται πως ο Ιουλιανός αποδίδει σε υποκίνηση των Χρ ιστ ιαν ών την στρατ ι ωτ ική εξ έγε ρσ η της οποί ας έπ εσ ε θύµα ο Πρόβος. 45.

Πρόκειται

για

συνηθισµένη �

ρητορική

έκφραση·

Πλάτων, Νόµοι 659 e Θεµίστιος, Λόγοι V, 63 b.

273

βλ.

ΣΧΟΛ ΙΑ

46. Βλ . Πλάτων, Συµπόσιον, 215 a και 216 d. 47. Αναφέρεται στον χρησµό του Απόλλωνα που δήλωνε πως ο Σωκράτης ήταν ο σοφότερος από τους συγχρόνους του

�

βλ. Πλάτων, Απολογία 21 a και Ξενοφών, Απολογία, 14. 48. Ο Καρίνος κι ο Νουµεριανός. 49. Ένα ανάγλυφο σύµπλεγµα του 4ου αιώνα δείχνει αγκαλιασµένους τους δυο αυτοκράτορες (∆ιοκλητιανό και Μαξι� µιανό)

και

τους

δυο

Καίσαρες

(Γαλέριο

και

Κωνστάντιο

Χλωρ ό) . 50. Αναφέρεται στις διαµάχες που ακολούθησαν την ηθεληµένη αποχώρηση από τον θρόνο του ∆ιοκλητιανού και την λιγότερο ηθεληµένη αποχώρηση του Μαξιµιανού. 51. Εννοεί τον Μαξιµιανό που επιχείρησε να ανακτήσει την εξουσία και τον γιο του Μαξέντιο. 52. Ο σφετεριστής της εξουσίας Λικίνιος εξοντώθηκε από τον Κωνσταντίνο το 321. 53. Εννοεί τους τρε ις γιους του: Κωνσταντίνο Β ' , Κώνστα και Κωνστάντιο.

54. Στ ον

λόγο

του

Έγκώµιον

εις τον

αυτοκράτορα Κων�

στάντιον ο Ιουλιανός περιγράφει τη διαµάχη του σφετεριστή

της εξουσίας µε τον θείο του Κωνστάντιο. 55. Του Καρακάλα. 56. Η

ονοµασία Γραικός για

τους

Έλληνες

είναι

πολύ

παλιά και εµφανίζεται για πρώτη φορά στον Ησίοδο. 57. Είναι ο φιλόσοφος—αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος. 58. Αυτή η Πλατωνική άποψη ότι το κακό αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της αρµονίας του κόσµου (Θεαίτητος 176 a) συστηµατοποιήθηκε από τον Πλωτίνο στις Έννεάδες (I 8). 59. Καθορισµένη ποσότητα νερού µετρά τον χρόνο στην κλεψύδρα. 60. Οι πέντε πρώτοι «στίχοι» απαντούν στον Λουκιανό (∆ηµώναξ, 65), µ' αυτούς τους στίχους αναγγελλόταν η λήξη

των

Ολυµπιακών

Αγώνων.

Ο

274

Ιουλιανός

έχει

αλλάξει

την

ΣΧΟΛΙ Α

πρώτη

λέξη Λήγει µε τη λέξη

Άρχει για να ταιριάζει στην

εξαγγελία της έναρξης του αγώνα. 61. Όλο το σχήµα τούτης της απολογίας, όπως και τα περισσότερα επιχειρήµατα, προέρχονται από τον Πλούταρχο (Καίσαρ,

15 και

εξής ).

62. Ο ίδι ος ο Ιούλιος Καίσαρας στο De Bello Gallico IV, 25 αποδίδει τούτο το κατόρθωµα στον αρχηγό της δέκατης λεγεώνας. 63. Βλ . Σουετόνιος,

Ιούλιος Καίσαρ 7.

64. Βλ . Πλούταρχος, Ποµπήιος, 21· Κράσσος, 9—11. 65. Βλ .

Πλούταρχος , Ποµπήιος, 30 και εξής. Ο Ιουλιανός

δεν αναφέρει όµως ούτε τον πόλεµο στην Ισπανία ούτε τον πόλεµο εναντίον των πειρατών. 66. Ο Κάµιλλος Μάρκος Φούριος, νικητής των Γαλατών το 390 π.Χ., απόκτησε τον τίτλο του «δεύτερου ιδρυτή της Ρώµης»· βλ. Τίτος Λίβιος VII 1. 67. Παροιµιακή έκφραση που έδειχνε θηλυπρέπεια" βλ. Πλούταρχος, Ποµπήιος 48. 68. Στο ∆υρράχιο" βλ. Πλούταρχος, Ιούλιος Καίσαρ, 39.

69. Βλ . Τίτο ς Λίβι ος X X V I , 24" X X X I 32· 40, 9 και εξής. 70. Βλ .

Πλούταρχος, Πύρρος, 18 και εξής.

71. Βλ . Πλούταρχος, Αντώνιος, 41 — 49. 72. Επωνυµία του Ηρακλή. 73. Υπαινιγµός στον θάνατο του Κλείτου, ο οποίος υπό την επήρεια µέθης, είπε στον Αλέξανδρο δυσάρεστε αλήθειες· βλ.

Πλούταρχος,

Αλέξανδρος, 50—52. �

74. Βλ . Σουετ όνιος , Αύγουστος 16 κατά την εκστρατεία του εναντίον του Ποµπηίου, όταν ο στόλος του Οκταβιανού χάθηκε από τρικυµία, εκείνος ορκίστηκε πως θα νικούσε παρά την επιθυµία του θεού και δυο χρόνια αργότερα όταν γιόρταζε τη νίκη του, απέκλεισε από την ποµπή το άγαλµα του Ποσειδώνα. 75. Ο Οκταβιανός ήταν ανιψιός του Ιουλίου Καίσαρα αλλά και γιος του από υιοθεσία.

275

ΣΧΟΛ ΙΑ

76. Βλ. σχόλιο 9. 77. Ο Άρειος ∆ίδυµος ήταν εκλεκτικός φιλόσοφος από την Αλε ξάν δρε ια και δάσκαλος του Οκταβ ιαν ού . Ότα ν ο Αύγ ουστος νίκησε τον Αντώνιο, δεν κατέστρεψε την Αλεξάνδρεια προς χάρη του Αρείου. 78. Κέστορας του Τραϊανού

�

βλ. ∆ίων Κάσσιος, L X V I I I

6, 4 και 15, 3 και εξής. 79. Ο Τραϊανός πέθανε σε ηλικία 64 ετών. 80. Ευριπίδης, άπόσπ. 417, Nauck.

81. Ο Μαξέντιος. 82. Ο Λικίνιος. �

83. Έκφραση για κάτι που πεθαίνει γρήγορα βλ, Θεόκριτος, 15. 84. ∆άσκαλος του Αλέξανδρου θεωρείται ο ίδιος ο Αριστοτέλης.

85. Βλ . Πλούταρχος, Αλέξανδρος, 63. 86. Ευριπίδης,

Ανδροµάχη, 693

και

εξής.

87. Βλ. Πλούταρχος, Ιούλιος. Καίσαρ, 11. �

88. Βλ . Πλούταρχος, Ιούλιος Καίσαρ 68 Βρόντος, 20. 89. Βλ. Πλούταρχος, Βρόντος, 19. �

90. Εβδοµήντα πέντε δραχµές για κάθε πολίτη βλ. Πλού-

ταρχος, Βρόντος, 20. 91. ∆ιονύσιος ο Πρεσβύτερος, τύραννος των Συρακουσών (430 � 367 π.Χ.). 92. Τύραννος των Συρακου σών (361 — 289 µ . Χ. ) . 93. Εγγονός του ήταν ο Κάιος Καίσαρ, που πέθανε πρόωρα στη Μικρά Ασία, σε ηλικία είκοσι τριών ετών. 94. Ο Ιουλιανός αναφέρεται στο έθιµο της θεοποίησης των αυτοκρατόρων. �

95. Σιµωνίδης, άπόσπ. 5, 2, Bergk βλ. Πλάτων, Πρω�

ταγόρας, 339 b 344 a.

96. Ίλιάς, I 341 και εξής. 97. Όµηρος, Ίλιάς, Ε 897.

276

ΣΧΟΛ ΙΑ

98. Όµηρος, Ίλιάς Γ 55. 99. Εννοεί τον Κωνστάντιο Χλωρό. ΕΙΣ ΤΟΝ ΒΑΣΙΛΕΑ ΗΛΙΟ ΠΡΟΣ ΣΑΛΟΥΣΤΙΟΝ

1. Όµηρος, Ίλιάς Ρ 447. 2. Σε αντίθεση µε την άλογον ψυχην την οποία διαθέτουν όλα τα ζώα εκτός από τον άνθρωπο, ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Πλωτίνος και ο Πορφύριος θεωρούσαν πως υπήρχε ένα είδος ψυχής και στα φυτά, πράγµα που δεν δεχόταν ο Ιάµβλι� χος, ο Ιουλιανός και ο Σαλούστιος. 3. Ο Ιουλιανός υπαινίσσεται τη µύηση του στη θρησκεία του Μίθρα. 4. Υπαινίσσεται την περίοδο της εφηβείας του που ήταν Χρ ιστ ιαν ός .

5. Βλ. Αριστοτέλης, Φυσικά Β, 194 b. 6.

Οι

τρεις

γενιές

που

ακολουθούσαν

τη

λατρεία

του

Ήλιου, ήταν ο Κλαύδιος Β' Γοτθικός, ο Κωνστάντιος Χλωρός και ο Ιούλιος Κωνστάντιος, πατέρας του Ιουλιανού. 7. Εννοεί την Ρώµη. 8. Ο ετήσιος εορτασµός του Ήλιου γινόταν στα τέλη του �

∆εκεµβρίου, αµέσως µετά τα Σατουρνάλια (Κρόνια) βλ. και

156 c 9. Ο Ιουλιανός ξεχωρίζει τον ορατό ήλιο από το αρχέτυπο του, τον γόνο του Αγαθού.

10. Ο νοητός κόσµος συλλαµβάνεται µόνο από τον νου, ο νοερός από τη λογική και ο αισθητός από τις αισθήσεις. Οι

Νεο —πλ ατ ων ικ οί είχαν πάρ ει τον πρώτο κόσµους

από

τον

απ' αυτούς τους

Πλάτωνα (Πολιτεία 508 και εξής) ενώ ο

δεύτερος εφευρέθηκε από τον Ιάµβλιχο. 11. Παρ' ότι ο Αριστοτέλης δεν χρησιµοποιεί τούτη την έκφραση, ήταν δική του η θεωρία ενός πέµπτου σώµατος ανώτερου από τα τέσσερα, το οποίο αποκαλούσε αιθέρα ή �

πρώτον στοιχεϊον (βλ. Περι ουρανού Α, 270 b) τούτη τη

277

ΣΧΟΛΙ Α

θεωρία υιοθέτησε και ο Ιάµβλιχος. 12. 0 Ιουλιανός εννοεί τον ήλιο κατά τρεις τρόπους: κατά τον πρώτο είναι υπερβατικός και ταυτίζεται µε το Αγαθό στον νοητό κόσµο, κατά τον δεύτερο ταυτίζεται µε τον Ήλιο—Μίθρα, κυβερνήτη των νοερών θεών και κατά τον τρίτο ταυτίζεται µε τον ηλιακό δίσκο.

13. Βλ . Α ριστ οτέ λης, Περί ψυχής 419 a. 14.

Ο

Μακρόβιος (Saturnalia 1.

18,

18)

παραδίδει

πως

τούτος ο στίχος είναι Ορφικός χρησµός, ο Ιουλιανός όµως, ακολουθώντας τον Ιάµβλιχο, αντικαθιστά τον ∆ιόνυσο µε τον Σάραπη. Την λατρεία του Σάραπη εισήγαγε στον Ελληνορωµαϊκό κόσµο ο Πτολεµαίος Σωτήρ, χτίζοντας το Σαρά� πειον στην Αλεξάνδρεια. Ο Σάραπις ταυτίστηκε µε τον Όσι� ρι, τον Αιγυπτιακό οµόλογο του ∆ιονύσου. 15. Βλ . Πλάτων, Φαίδων 83 d" Κρατύλος 403 b.

16. Θεογονία 371 — 374. 17. Ύπερίων σηµαίνει «εκείνος που περπατά επάνω».

18. Ίλιάς Θ 480· α 8. 19. Όδνσσεια µ 352 και εξής. 20. Ίλιάς Θ 24· ο ∆ίας εκτοξεύσει τούτη την απειλή στους θεούς αν τολµήσουν να βοηθήσουν τους Έλληνες ή τους Τρώες�

21. Ίλιάς Σ 239. 22. Ίλιάς Φ 6. 23. ∆ηλαδή, στον ήλιο, τη σελήνη και τους πλανήτες· οι τροχιές των πλανητών περιπλέκονται από τις ανάδροµες κινήσεις τους. 24. Βλ. Εµπεδοκλής, άπόσπ. 18" 122, 2' 17, 19 Diels.

25. Βλ . Πλάτω ν, Τίµαιος 33 a. 26. Πρβλ. 167 d. Στο Τίµαιος (58 a) είναι η περιστροφή του συνόλου που περιορίζει και συγκρατεί την ύλη. Στο Εµπεδοκλή είναι ο Τιτάνας Αιθέρας, δηλαδή, το πέµπτο σώµα, που «συνδέει την υφήλιο», άπόσπ. 38 Diels.

278

ΣΧΟΛΙ Α

27. 0 Π λά τω ν στο Τίµαιος (41 a) διαχωρίζει «τους θεούς που περιστρέφονται µπρος στα µάτια µας» από «εκείνους που αυτο�αποκαλύπτονται κατά τη βούληση τους». Ο Ιουλιανός �

περιγράφει εδώ µια τριάδα καθένας από τους τρεις κόσµους του έχει δική του «αυθυποστασία», «δηµιουργία» και «γονιµότητα ζωής». Και στους τρεις µέσον είναι ο Ήλιος, ως συνδετικός κρίκος υπό την ιδιότητα του «νοερού» θεού. 28. Ο Ιουλιανός περιγράφει τα τρία είδη ουσίας και τις τρεις µορφές της (είδη) στους τρεις κόσµους. 29. Ο Ήλιος συνδέει τις µορφές που υπάρχουν στον νοητό κόσµο µε εκείνες τις µορφές από τον κόσµο µας που σχετίζονται µε την ύλη. 30. Οι ηλιακοί άγγελοι συνδυάζουν, ως πρότυπα, την ιδέα

και

την

υπόσταση

της·

πρβλ.

Αθηναίων τή βουλή και τω

δήµω 275 b. 31. Ηθικά Νικοµάχεια Η, 32. Πρβ λ.

1154 b.

Πλάτων, Τίµαιος 47 a και Πολιτεία 529 b, όπου

ο Πλάτων διαχωρίζει την αστρονοµία από το απλό κοίταγµα των

άστρων.

33. Στο Τίµαιος (32 b) ο Πλάτων λέει πως για να στερεοποιήσει το σύµπαν «ο θεός έβαλε τον αέρα και το νερό ανάµεσα στη φωτιά και τη γη». 34. Ο Πρόκλος στον Πλα των ικ ό Τίµαιον (203 e) λέει πως επειδή ο ∆ιόνυσος διαµελίστηκε από τους Τιτάνες, η λειτουργία του είναι να χωρίζει τα «όλα» στα µέρη τους και να διαχωρίζει τις µορφές (είδη).

35. Πλάτων, Συµπόσιον, 206 b τόκος έν καλώ. 36. ∆ηλαδή ο νοερός Ήλιος. 37. ∆ηλαδή ο νοητός Ήλιος. 38. Ο Πλά των στους Νόµους (713 b) ορίζει τους δαίµονες ως γένος ανώτερο από τους ανθρώπους αλλά κατώτερο από τους θεούς, οι οποίοι δηµιουργήθηκαν για να επιβλέπουν τους ανθρώπους.

279

ΣΧΟΛΙ Α

�

39. Τίµαιος 37 c όταν ο ∆ηµιουργός έπλασε το σύµπαν, εφεύρε τον Χρόνο ως ιδιότητα της «µεριστής ουσίας». 40. Ο Κρόνος, ο ∆ίας, ο Αρης, ο Ήλιος, η Αφροδίτη, ο �

Ερµής και η Σελήνη είναι οι επτά πλανήτες παρ' ότι ο Ήλιος τους καθοδηγεί απαριθµείται ανάµεσα τους. 41. ∆ηλαδή η σφαίρα των απλανών αστέρων. �

42. Οι Χάριτες συνδέονται συχνά µε την Ανοιξη ο Ιουλιανός περιγράφει µε ασάφεια την ετήσια πορεία του ήλιου. 43. Η Ανάγκη έπαιζε σηµαντικό ρόλο στη θρησκεία του Μίθρα και συχνά ταυτιζόταν µε τον αστερισµό της Παρθένου, που κρατά την πλάστιγγα της ∆ικαιοσύνης. 44. Για την ενσωµάτωση των ∆ιόσκουρων στη Μιθραϊκή θρησκεία, ο Ιουλιανός δεν παραθέτει την δική του άποψη, παρ' όλο που απορρίπτει και εκείνη των ύστερων Ελλήνων αστρονόµων. Ο Μακρόβιος (Saturnalia 1. 21, 22) τους ταυτίζει µε τον ήλιο. 45. Εννοεί της διακεκάυµένη ζώνη. Στον ισηµερινό, κατά τους µήνες του χειµώνα, οι σκιές έχουν φορά από νότο προς βορρά ενώ κατά τους µήνες του καλοκαιριού έχουν φορά προς τον νότο.

46. Όµηρος, Ίλιάς Ξ 246. 47. Ο Ώρος ήταν ο Αιγυπτιακός θεός—Ήλιος, η λατρεία του έφτασε πρώτα στην Ελλάδα και στη συνέχεια πέρασε στη Ρώµη. 48. Η Αθηνά Πρόνοια λατρευόταν στους ∆ελφούς, το παλαιότερο

όµως

επίθετο

της

ήταν προναία, εκείνης,

δηλαδή,

�

της οποίας το άγαλµα βρισκόταν στον πρόναο πρβλ. Αισχύ�

λος, Ευµενίδες 21 Ηρόδοτος

8,

37.

49. Τούτος ο στίχος αναφέρεται από τον Ευστάθιο, αλλά είναι από άγνωστη πηγή.

50. Όµηρος, Ίλιάς Θ 538" Ν 827. 51. Ο Ιουλιανός αντλεί τη θεωρία του για τη θέση και τις �

λειτουργίες της σελήνης από τον Ιάµβλιχο πρβλ. και Πλά�

280

ΣΧΟΛ ΙΑ

των, Τίµαιος 258 f. 52. Στο Τίµαιος (155 Γ 259 b) η Αφροδίτη αποκαλείται συνδετική

και

συναρµοστική.

53. Η Έδεσσα που αναφέρεται εδώ ήταν αρχαία πόλη της Φοινίκης.

54. Ο Αζιζος, ο «ισχυρός θεός», ταυτίζεται µε τον πλανήτη Εωσφόρο (Αφροδίτη). 55. ∆ηλαδή, την µετά τον Θάνατο άνοδο τους στους Θεούς.

56. Πολιτεία 529, 530"

Έπινοµίς 977 a. �

�

57. Ως µονάδα µέτρου Τίµαιος 39 b 47 a. �

58. Νόµοι 653 c, d 665 a. 59. Ο Ασκληπιός παίζει σηµαντικό ρόλο στη Θρησκεία του Ιουλιανού κα ι, ως γιο ς του Ήλι ου — Μίθρ α και σωτήρας το υ κόσµου, αντιστοιχεί στον Χριστό. 60. Τα τρία ιερά στον ναό του ∆ία στον Καπιτολίνο λόφο ήταν αφιερωµένα στον ∆ία, την Αθηνά και τον Ιανό, ο Ιουλιανός όµως αγνοεί τον Ιανό για να συνδέσει την Αφροδίτη µε τον Αινεία. 61. Ο Ιουλιανός δέχεται την παράδοξη ετοιµολογία «δρόµος του λύκου» αντί «δρόµος του φωτός».

62. Όµηρος, Όδνσσεια ξ 161. 63. Βλ. πιο πάνω σχόλιο 2. 64. Στον βασιλιά Νουµά, τον µυθικό βασιλιά, που διαδέχτηκε τον Ρωµύλο, οι Ρωµαίοι αποδίδουν τις περισσότερες από τις θρησκευτικές τελετουργίες τους. 65. Τα Ήλια, οι αγώνες προς τιµήν του Ήλιου, διοργανώθηκαν για πρώτη φορά από τον αυτοκράτορα Αυρηλιανό στη Ρώµη το 274 µ.Χ., ο Ήλιος όµως λατρευόταν ως θεός ήδη από έναν αιώνα πριν. 65α. Η νΰσσα ήταν στύλος που όριζε µέσα στο στάδιο το σηµείο στροφής των αθλητών. 66.

Έλληνας

αστρονόµος

που

έζησε

περί

τα

µέσα

δεύτερου αιώνα π.Χ. ∆εν σώζεται κανένα έργο του.

281

του

ΣΧΟΛ ΙΑ

67.

Κλαύδιος

Πτολεµαίος,

Αλεξανδρινός

(127�151 µ.Χ.). 68. Ησίοδος, Έργα και Ήµεραι 336.

αστρονόµος

Ioylianos Apanta 3

Recommend Documents