T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2617 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1585
‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCELER TAR‹H‹
Yazarlar Prof.Dr. M. Burhan ERDEM (Ünite 1) Doç.Dr. F. Rana ADAÇAY (Ünite 2, 8) Yrd.Doç.Dr. Hasan ‹SLAT‹NCE (Ünite 3) Yrd.Doç.Dr. Ahmet T‹RYAK‹ (Ünite 4) Prof.Dr. Ömer DEM‹R (Ünite 5, 6) Prof.Dr. Mustafa ACAR (Ünite 7)
Editörler Prof.Dr. M. Burhan ERDEM Yrd.Doç.Dr. Hasan ‹SLAT‹NCE
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard›mc›s› Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n Ö¤retim Tasar›mc›lar› Prof.Dr. Cengiz Hakan Ayd›n Yrd.Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Dil Yaz›m Dan›flman› Okt. Gönül Yüksel Grafikerler Hilal Küçükda¤aflan Aysun fiavl› Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi ‹ktisadi Düflünceler Tarihi ISBN 978-975-06-1273-2 1. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 17.500 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, Haziran 2012
iii
‹çindekiler
‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................
x
‹ktisadi Düflünceler Tarihine Girifl .........................................
2
G‹R‹fi ............................................................................................................. Relativist ve Absolutist Yaklafl›mlar.............................................................. ‹ktisadi Düflünceler Tarihinin Zaman›.......................................................... ‹ktisadi Düflünceler Tarihinde Paradigma ve Bilimsel Araflt›rma Program› ...................................................................................... ESK‹ ÇA⁄ TOPLUMLARINDA ‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCE................................... Do¤u Toplumlar›nda ‹ktisadi Düflünce........................................................ ESK‹ ÇA⁄ YUNANLILARINDA ‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCE.................................. Ksenofon........................................................................................................ Platon ............................................................................................................. ‹deal Devlet ve ‹flbölümü ....................................................................... Mülkiyet ................................................................................................... Aristo .............................................................................................................. Devlet....................................................................................................... Oikonomikos ve Chrematistikos ........................................................... De¤er Teorisi........................................................................................... Mülkiyet ................................................................................................... Para ve Faiz ............................................................................................ ORTA ÇA⁄ HR‹ST‹YAN DÜNYASI’NDA ‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCE.................. Orta Ça¤’da Avrupa....................................................................................... Skolastizm ...................................................................................................... St. Thomas Aquinas ...................................................................................... De¤er Teorisi ve Adil Fiyat .................................................................... Faiz........................................................................................................... Oresme........................................................................................................... ORTA ÇA⁄ ‹SLAM DÜNYASINDA ‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCE ........................... Gazali ............................................................................................................. Fiyat.......................................................................................................... ‹fl bölümü ................................................................................................ Para ve Faiz ............................................................................................. ‹bn-i Haldun ................................................................................................. Çevrim Teorisi ve Vergi Teorisi ............................................................. De¤er Teorisi........................................................................................... Arz ve Talep ............................................................................................ Para ve Sermaye Teorisi ......................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................
3 3 4 5 7 7 9 10 11 11 12 12 13 13 14 14 14 15 15 15 17 17 18 18 19 21 21 21 22 22 23 24 24 25 26 27 28 28 29
1. ÜN‹TE
iv
‹çindekiler
2. ÜN‹TE
Modern ‹ktisadi Düflüncenin Do¤uflu: Mertantilizm ve Fizyokrasi .................................................................................. 30 MERKANT‹L‹ZM ............................................................................................ MERKANT‹L‹ST ÇA⁄..................................................................................... Milli Ekonomilerin Do¤uflu ......................................................................... Zihniyetteki De¤iflimler................................................................................. MERKANT‹L‹ST DÜfiÜNCEN‹N ESASLARI ................................................... Alt›n ve Gümüfl Sevgisi................................................................................. Milliyetçilik..................................................................................................... Sömürgecilik .................................................................................................. MERKANT‹L‹STLER‹N ‹KT‹SAD‹ POL‹T‹KALARI......................................... Para Politikas› ............................................................................................... D›fl Ticaret Politikas› ..................................................................................... Nüfus Politikas›.............................................................................................. MERKANT‹L‹ZM‹N UYGULAMALARI........................................................... Külçeci Merkantilizm (‹spanya).................................................................... Ticari Merkantilizm (‹ngiltere)...................................................................... Kameralizm(Almanya)................................................................................... Sanayi Merkantilizmi (Fransa) ...................................................................... MERKANT‹L‹STLER ....................................................................................... Jean Bodin .................................................................................................... Thomas Mun ................................................................................................ William Petty ................................................................................................ MERKANT‹L‹ZM‹N ELEfiT‹R‹S‹ ..................................................................... F‹ZYOKRAS‹N‹N DO⁄UfiU .......................................................................... F‹ZYOKRAT DÜfiÜNCEN‹N ESASLARI ........................................................ Do¤al Düzen ................................................................................................. Üretim Teorisi ve Safi Has›la ........................................................................ Ekonomik Tablo .......................................................................................... Tek Vergi Teorisi........................................................................................... F‹ZYOKRATLAR ............................................................................................ François Quesnay ........................................................................................ Anne R. J. Turgot ......................................................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. Yararlan›lan ‹nternet Adresleri .....................................................................
31 32 32 32 33 33 33 33 34 34 35 35 36 36 36 37 37 38 38 39 39 40 41 42 43 43 43 45 45 46 47 49 50 51 52 52 53 53
v
‹çindekiler
Klasik Okul.................................................................................. 54 G‹R‹fi .............................................................................................................. KLAS‹K ‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCEN‹N GEL‹fiT‹⁄‹ ORTAM................................ Ayd›nlanma Ça¤› ........................................................................................... Sanayi Devrimi .............................................................................................. L‹BERAL ‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCEN‹N TEMEL ‹LKELER‹.................................. Bireycilik ........................................................................................................ Özgürlük ........................................................................................................ Piyasa Ekonomisi ve Rekabet....................................................................... Do¤al Düzen ................................................................................................. Rasyonel Birey ............................................................................................. ADAM SMITH ............................................................................................... Emek ve ‹fl Bölümü ...................................................................................... De¤er Teorisi ................................................................................................. Sermaye Teorisi ............................................................................................. Gelir Teorisi................................................................................................... Para-Görünmeyen El-Ekonomik Özgürlükler.............................................. D›fl Ticaret Teorisi ......................................................................................... ROBERT MALTHUS ..................................................................................... Nüfus Teorisi ................................................................................................. Nüfus Politikas› Önlemleri............................................................................ Malthus’un Di¤er Ekonomik Konular Hakk›ndaki Düflünceleri ............... DAV‹D RICARDO ......................................................................................... De¤er Teorisi ................................................................................................. Rant Teorisi.................................................................................................... Ücret Teorisi .................................................................................................. Gelir Da¤›l›m› Teorisi.................................................................................... D›fl Ticaret Teorisi ......................................................................................... JEAN BAPT‹STE SAY ................................................................................... Mahreçler Yasas› ........................................................................................... Jean B. Say’in Di¤er Görüflleri...................................................................... JOHN STUART M‹LL .................................................................................... De¤er Teorisi ................................................................................................. Ücret Fonu Teorisi ........................................................................................ Rant Teorisi.................................................................................................... Fiyat Teorisi ................................................................................................... Uluslararas› Mübadele Teorisi ...................................................................... Para Teorisi.................................................................................................... Sosyal Reformlar............................................................................................ KLAS‹K ‹KT‹SATA TEPK‹LER: ..................................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................
55 56 56 57 57 58 58 58 59 59 59 60 61 62 62 63 63 64 64 65 65 65 66 66 67 68 68 69 69 70 71 72 72 73 73 73 74 74 74 76 77 78 78 79
3. ÜN‹TE
vi
‹çindekiler
4. ÜN‹TE
Sosyalist Düflüncenin Do¤uflu ve Marksizm.......................... 80 SOSYAL‹ST DÜfiÜNCEN‹N DO⁄UfiU .......................................................... 81 Sosyalist Düflünceye Genel Bak›fl ................................................................ 81 Öncü Sosyalist Düflünürler ........................................................................... 82 ÜTOP‹K SOSYAL‹STLER ............................................................................... 82 Saint Simon ................................................................................................... 83 Charles Fourier ............................................................................................. 84 Robert Owen ................................................................................................ 85 MÜDAHALEC‹- DEVLETÇ‹ SOSYAL‹ZM ...................................................... 86 Simonde de Sismondi .................................................................................. 86 Karl Rodbertus ............................................................................................. 87 Louis Blanc ................................................................................................... 87 REV‹ZYON‹ST SOSYAL‹ZM: EDUARD BERNSTE‹N ................................... 88 SEND‹KAL‹ZM: GEORGES SOREL .............................................................. 89 ANARfi‹ZM: JOSEPH PROUDHON ............................................................. 89 MARKS‹ZM ................................................................................................... 90 Marksist Düflünceye Genel Bak›fl................................................................. 90 Marx’›n Felsefesi ve Diyalektik Materyalizm ............................................... 91 MARX’IN ‹KT‹SADI ....................................................................................... 93 Emek-De¤er Teorisi ...................................................................................... 93 Art› De¤er ve Eme¤in Sömürüsü ................................................................. 93 Yedek Sanayi Ordusu ................................................................................... 94 Azalan Kâr Oranlar›....................................................................................... 94 Konjonktürel Dalgalanmalar ve Krizler ....................................................... 95 Piyasa Yo¤unlaflmas› ve Sermayenin Merkezileflmesi................................. 96 MARX VE D‹⁄ER SOSYAL‹STLER: KARfiILAfiTIRMA .................................. 96 Özet ............................................................................................................... 98 Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 99 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 100 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 100 Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 101
5. ÜN‹TE
Marjinalizm ve Neoklasik ‹ktisat............................................ 102 G‹R‹fi .............................................................................................................. NEOKLAS‹K ‹KT‹SADIN ESASLARI .............................................................. Ekonomide Kendili¤inden Denge ve Etkinlik............................................. Maksimizasyon ve Rasyonellik ‹lkeleri ........................................................ Tümdengelimsel Yöntem ve Matematiksel Araçlar›n Kullan›m› ................ De¤erin Nihai Kayna¤› Olarak Fayda .......................................................... MARJ‹NALISTLER........................................................................................... Öncüler .......................................................................................................... Birinci Kuflak Marjinalistler: Marjinal Faydac›lar ......................................... Stanley Jevons ......................................................................................... Karl (Carl) Menger ................................................................................. Léon Walras ............................................................................................
103 104 104 104 104 105 105 105 106 106 107 108
vii
‹çindekiler
‹kinci Kuflak Marjinalistler: Refah ‹ktisad› ................................................... Francis Ysidro Edgeworth ...................................................................... Vilfredo Pareto ....................................................................................... NEOKLAS‹K ‹KT‹SAT ................................................................................... Neoklasik Gelene¤in Bafllang›c›: Alfred Marshall ....................................... Neoklasik Faiz ve De¤er Teorisi .................................................................. Eugen Von Böhm-Bawerk .................................................................... Knut Wicksell .......................................................................................... Irving Fisher ........................................................................................... Tam Rekabet Varsay›m›ndan Sapmalar ....................................................... Edward Hastings Chamberlin ................................................................ Joan Robinson ........................................................................................ Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................
109 109 109 110 110 111 111 112 112 113 113 114 115 117 118 118 119
Kurumcu ‹ktisat ve Tarihçi Okul ........................................... 120 KURUMCU ‹KT‹SAT NED‹R? ........................................................................ KURUM VE ‹KT‹SAD‹ HAYATTA KURUMLARIN ROLÜ ............................ KURUMCU ‹KT‹SAT EKOLLER‹ VE KURUMCU ‹KT‹SADIN ÖNCÜLER‹... Kurumcu ‹ktisad›n Öncüleri ......................................................................... THORSTEIN BUNDE VEBLEN .................................................................... ‹çgüdüler ve Kurumlar.................................................................................. Kullan›fll›l›k-Sat›labilirlik ‹kilemi ................................................................... Teknolojik-Kurumsal De¤er ‹kilemi............................................................. ‹ktisadi Hayatta Evrim................................................................................... Gösteriflçi Tüketim veya Veblen Etkisi ........................................................ JOHN ROGERS COMMONS.......................................................................... Meta ve Bireyden ‹fllem ve Toplu Eyleme Geçifl........................................ K›tl›k ve ‹fllem ............................................................................................... Toplu Eylem .................................................................................................. TAR‹HÇ‹ OKUL VE KURUMCULAR ............................................................. Tarihçi Okul................................................................................................... Tarihçi Okulun Kurumcularla ‹liflkisi ........................................................... YEN‹ KURUMCU ‹KT‹SAT ............................................................................ Eski Kurumculuk, Neokurumculuk ve Yeni Kurumculuk ........................ Kurumcu ‹ktisad› ve Yerleflik ‹ktisad› Uzlaflt›rma ....................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................
121 121 122 123 124 125 126 126 126 127 127 128 128 129 130 130 130 131 131 132 135 137 139 139 140
6. ÜN‹TE
viii
7. ÜN‹TE
‹çindekiler
Keynes ve Keynesyenler.......................................................... 142 KEYNES VE KEYNES ‹KT‹SADI ................................................................... Tarihsel Arka Plan: Piyasac› ve Müdahaleci Yaklafl›m Karfl›tl›¤› ................ John Maynard Keynes................................................................................... Keynes’in Klasik Liberal ‹ktisat Gelene¤ine ‹tiraz›...................................... Keynes ‹ktisad› .............................................................................................. Keynes ‹ktisad›’n›n Temel Varsay›mlar› ..................................................... Ekonominin Kendili¤inden Dengeye Gelmemesi: Dengesizlik ........... Arz Yerine Talebin Belirleyicili¤i: Temel Sorun Talep Yetersizli¤i .... Eksik ‹stihdam Dengesi: ‹flsizli¤in Kal›c›l›¤› .......................................... Fiyat ve Ücret Kat›l›¤›: Yap›flkan Fiyatlar ............................................. Mikro De¤il, Makro Analiz ..................................................................... Phillips E¤risi: Enflasyon ‹flsizlikle Ters Orant›l›d›r .............................. Devlet Müdahalesinin Gereklili¤i: Piyasa Kendi Hâline B›rak›lmamal›d›r ...................................................................................... YEN‹ KEYNESYENLER .................................................................................. Yeni Keynesyen ‹ktisat’›n Varsay›mlar›........................................................ Fiyat Kat›l›klar›............................................................................................... Nominal Fiyat Kat›l›klar› ......................................................................... Reel Fiyat Kat›l›klar› ...................................................................................... Ücret Kat›l›klar›.............................................................................................. Nominal Ücret Kat›l›klar› ....................................................................... Reel Ücret Kat›l›klar› ............................................................................... POST KEYNESYENLER ................................................................................. Post Keynesyen ‹ktisat’›n Temel Varsay›mlar› ve Önermeleri.................... Dengesizlik .............................................................................................. Belirsizlik Ortam› ve Karar Alma Süreci ................................................ ‹ktisadi Sistemin Organik Bir Süreç Olarak Ele Al›nmas›..................... Kurumlar›n Önemi .................................................................................. Paran›n Rolü ve Para Arz›n›n ‹çselli¤i .................................................. Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................
8. ÜN‹TE
143 143 144 144 146 146 146 147 147 147 148 149 149 151 151 152 152 152 153 153 154 155 157 157 157 158 158 158 159 161 162 162 163
Monetarizm ve Yeni Klasik ‹ktisat Teorisi ........................... 164 MONETAR‹ZM ............................................................................................... Milon Friedman ............................................................................................. MONETAR‹ZM‹N TEMEL ‹LKELER‹.............................................................. Modern Miktar Teorisi .................................................................................. Sabit Oranl› Parasal Büyüme Kural›............................................................. Sürekli Gelir Hipotezi (Tüketim Fonksiyonu Analizi) ................................ Enflasyon- ‹flsizlik ‹liflkisi ve Do¤al ‹flsizlik Hipotezi.................................. Parasal Aktar›m Süreci ve Para Politikas›n›n Etkinli¤i ................................
165 167 168 168 170 171 172 174
‹çindekiler
MONETAR‹ZM‹N UYGULAMALARI VE YANSIMALARI .............................. YEN‹ KLAS‹K ‹KT‹SAT TEOR‹S‹ ................................................................. Rasyonel Beklentiler Teorisi ......................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................
175 176 178 181 182 183 183 184
ix
x
Önsöz
Önsöz ‹kinci Dünya Savafl›ndan bu yana, iktisat ö¤retiminin giderek uygulamal› matematik’e ve ekonometri’ye do¤ru evirilmesiyle birlikte ‹ktisadi Düflünce Tarihi, daha ziyade sözel/yaz›nsal a¤›rl›kl› iktisatç›lar›n ve yerleflik iktisad›n elefltirmenlerinin kalesi haline gelmifltir. Son 40 y›ld›r ‹ktisadi Düflünceler Tarihi’nin, üniversitelerdeki iktisat epistemik cemaat ‘› taraf›ndan önemsenmedi¤i de bir gerçektir. Yerleflik, matematiksel iktisad›n öncülerinden olan ve Nobel ‹ktisat Ödülü’nü alan ilk Amerikal› olan Paul Samuelson (1915-2009) bundan elli-altm›fl y›l önce, matematiksel iktisad›n kesinli¤ine akl› ermeyenlerin geçmiflin kumlar›na kafalar›n› gömenler oldu¤unu ilan ediyordu. Klasik ‹ktisat’›n kurucu babalar›ndan Jean Baptiste Say (1767-1832) ise, çok daha önceden “Bir bilim mükemmellefltikçe tarihi’nin k›salaca¤›n›” ifade ediyordu. Keza bilim felsefecisi Alfred North Whitehead(1861-1947) de “Bir bilim alan›, kurucular›n› unutmada tereddüt etti¤inde, kaybetmifltir” saptamas›n› yapm›flt›. K›saca bir taraftan pozitif bilim anlay›fl›n›n iktisada yerleflmesi, öte yandan mezunlar›n ifl hayat›na at›ld›klar›nda ihtiyaç duyduklar› alet çantalar›n›n içinde, düflünce tarihine fazla yer kalmamaktad›r. Dolay›s›yla ‹ktisadi Düflünce Tarihi ‹ngiliz-Amerikan Üniversitelerinin özellikle lisansüstü programlar›nda giderek daha az yer bulmaktad›r. Ancak, ‹ngiliz Amerikan Üniversitelerinin iktisadi düflünce tarihi alan›nda alt›n dönemleri de vard›r. Bütün zamanlar›n önemli iktisatç›lar› aras›nda yer alan; Martin Bronfenbrenner (1914-1997), John R. Commons (1862-1945), Maurice Dobb (1900-1976), John Kenneth Galbarith 1908-2006), Frank Knight 1885-1972), Fritz Machlup (1902-1983), Wesley Mitchell (1874-1948), Lionel Robbins(1898-1984), Joseph Schumpeter (1883-1950), G.L.S.Shackle (1903-1992), Joseph Spengler (1902-1991), George Stigler (1911-1991) Piero Sraffa (1890-1983) ve Jacob Viner (1892-1970) ayn› zamanda ‹ktisadi Düflünce Tarihi’ne de önemli katk› yapm›fllard›r. Bunlara ilaveten, modern makro iktisad›n kurucu ismi, J. Maynard Keynes’de merkantilist yazarlar› en iyi bilenler aras›ndayd›. Sosyal bilimlerin asli amac› nesnelerin ve sosyal olgular›n dünyas›n› anlamak ve aç›klamakt›r. Bunun için sadece niceliksel modellerin kullan›m› sosyal gerçe¤i aç›klamada kuflkusuz yetersiz olacakt›r. Aç›klay›c›, yorumcu niteliksel yaklafl›mlara da gerek vard›r. K›saca bir sosyal bilim olarak iktisad›n asli amac›, toplumsal bir varl›k olarak bireyin iktisadi davran›fllar›n› ve bunun toplumsal sonuçlar›n› incelemektir. Bunun için iktisat biliminde niceliksel ve niteliksel aç›klamalar›n her ikisine de ihtiyaç vard›r. Asl›nda bugünkü niceliksel iktisad›n arkas›nda geçmifl ça¤lar›n iktisadi düflüncesi yatmaktad›r. Bu itibarla ‹ktisadi Düflünce Tarihi, modern iktisad›n anlafl›lmas› ve kavranmas› aç›s›ndan büyük de¤er tafl›maktad›r. Nitekim Samuelson 1950 ve 1960 y›llar›nda yukar›da zikredilen saptamay› yapmakla birlikte daha sonraki y›llar›nda ‹ktisadi Düflünce Tarihi’ne farkl› yaklaflm›fl ve özellikle alan’a katk› niteli¤inde yay›nlar yapm›flt›r.
Önsöz
‹ktisadi Düflünceler Tarihi’nin üniversitelerin müfredat programlar›nda daha az yer tutmas›na karfl›n, Müteveffa Mark Blaug’un 2001 y›l›nda yapt›¤› bir saptamaya göre de ‹ktisadi Düflünce tarihi alan›nda yap›lan akademik toplant›lara giderek çok daha fazla say›da iktisatç› kat›lmakta ve alan›n ön de gelen dergilerinde de çok daha fazla makale yay›mlanmaktad›r. Keza son 40 y›lda, ‹ktisadi Düflünceler Tarihi’ne iliflkin olarak, History of Political Economy (1969), The Journal of History of Economic Thought (1990, The European Journal Of Economic Thought (1993), gibi önemli dergiler de yay›n hayat›na girmifl bulunmaktad›r. Türkiye Üniversitelerinin ‹ktisat Lisans programlar›n›n hemen tamam›nda ‹ktisadi Düflünce Tarihi dersi yer almaktad›r. Bu ba¤lamda, AÖF programlar› içinde de bu y›ldan itibaren ‹ktisadi Düflünce Tarihi Dersi yer alacakt›r. Elinizdeki kitap da bu ders için haz›rlanm›flt›r. Bu kitab›n haz›rlanmas›nda bir taraftan düflünceler tarihi/entellektüel tarih, di¤er taraftan da teoriye katk›lar dikkate al›nm›flt›r. Yerleflik/ana ak›m (mainstream) iktisad›n d›fl›nda Modern iktisadi Düflünce Öncesi, Marksizm, Kurumcu iktisat ve Günümüzün, Yeni Makro ‹ktisadi Düflünce Okullar› da kitab›n iflledi¤i konular aras›ndad›r. Bu kitab›n haz›rlanmas›nda farkl› Üniversitelerden ö¤retim üyeleri katk›da bulunmufllard›r. Ancak hiç flüphesiz esas katk›lar, yararlan›lan eserlerin sahiplerine aittir. Yerli ve yabanc› bu yazarlar olmasa do¤rusu bu kitab›n yaz›lmas› da mümkün olmayabilirdi. Bu kitapta da bütün ders kitaplar›nda oldu¤u gibi önceki yazarlardan yararlan›lm›flt›r. Ancak dip not gere¤ini, kitab›n bir ders kitab› olmas› nedeniyle istisnai olarak kulland›¤›m›z› belirtmemiz gerekir. Baflvurdu¤umuz ve yararland›¤›m›z kaynaklar›, Ünite sonlar›ndaki; yararlan›lan kaynaklar k›sm›nda gösterdi¤imizi özellikle vurgulamak isteriz. Teflekkürlerimiz ve minnettarl›¤›m›z; yazarlara, özgün kaynaklar›n yazarlar›na, büyük iktisatç›lara ve nihayet her kitap da oldu¤u gibi bu yay›n›n da mutfa¤›nda eme¤i geçen herkesedir. Son söz; bu kitab›n ö¤renci arkadafllar›m›za yararl› olmas› ise en büyük dile¤imizdir.
Editörler Prof.Dr. M. Burhan ERDEM Yrd.Doç.Dr. Hasan ‹SLAT‹NCE
xi
1
‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCELER TAR‹H‹
Amaçlar›m›z
N N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; ‹ktisadi Düflünce Tarihi’nin konusunu ve bafllang›c›n› tan›mlayabilecek, Eski Ça¤ toplumlar›nda iktisadi düflüncenin yeri ve mahiyetini aç›klayabilecek, Eski Ça¤ Yunan toplumu ve felsefesinde iktisad›n yerini aç›klayabilecek, Orta Ça¤ Skolastiklerinin iktisada bak›fllar›n› ifade edebilecek, Orta Ça¤ ‹slam Dünya’s›ndaki düflünürlerin iktisadi sorunlara bak›fllar›n›, Yunan düflünürleri ve Skolastiklerle karfl›laflt›rabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar • • • • • •
Relativist Absolutist Paradigma Oikonomia Chrematiskos Adil Fiyat
• • • • •
Denklefltirici Adalet Skolastizm Gresham Yasas› Tadbir al Manzil Rayiç Fiyat
‹çindekiler
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
‹ktisadi Düflünceler Tarihine Girifl
• G‹R‹fi • ESK‹ ÇA⁄ TOPLUMLARINDA ‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCE • ESK‹ ÇA⁄ YUNANLILARINDA ‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCE • ORTA ÇA⁄ HR‹ST‹YAN DÜNYASI’NDA ‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCE • ORTA ÇA⁄ ‹SLAM DÜNYASI’NDA ‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCE
‹ktisadi Düflünceler Tarihine Girifl G‹R‹fi Modern iktisad›n önde gelen isimlerinden Alfred Marshall, insan›n sosyal sistem içindeki yeri üzerinde durmufltur. Buna göre iktisat, insan›n toplumsal iliflkiler a¤› içindeki davran›fllar› ile ilgilidir. ‹ktisatç›y› meflgul eden temel sorular tam da bu konu ile ilgilidir. Bir toplumda insanlar›n maddi ihtiyaçlar›n›n nas›l karfl›land›¤› sorusu baflka sorulara da yol açmaktad›r. Buna göre; • Neyin üretilece¤i, • Kim için ve ne kadar üretilece¤i, • Nas›l üretilece¤i, sorular› önem kazanmaktad›r. Bu sorulara verilen cevaplar, bir toplumdaki bireylerin alg›lamalar› ve de¤erleri ile ilgilidir. Toplumdaki bireylerin de¤erler sistemi ise o gün için geçerli olan teoriler, modeller ya da söylemlerden de etkilenmek durumundad›r. Dolay›s›yla, de¤erler sisteminin tafl›y›c›s› olan söylemler bir sosyal bilimci olarak iktisatç›lar› da derinden etkileyecektir. ‹ktisat biliminin büyük söylemlerinin sahibi olan iktisatç›lar ise toplumun flekillenmesine katk›da bulunmaktad›rlar. ‹flte iktisadi düflünce tarihinin ifllevi de burada belirmektedir. ‹ktisadi düflünce tarihi, iktisadi düflüncelerin zaman içinde bir bilgi formu olarak nas›l ortaya ç›kt›¤› ya da söz konusu bilgilerin nas›l yerleflik iktisat olarak kabullenildi¤i konusu ile ilgilenir. ‹ktisadi düflünce tarihinin zaman içindeki bu evrimi bir anlamda bilgi sosyolojisinin de konusudur.
Relativist ve Absolutist Yaklafl›mlar Binlerce y›ll›k bir fikirler tarihinden iktisadi olaylar› ilgilendirenleri nas›l seçece¤iz. Daha da önemlisi iktisadi düflüncelerin serencam› içinde hangileri bizim için önemli olacakt›r? Nihayetinde, eskilerin bir tan›m›n nas›l olmas› gerekti¤ini anlatan efrad›n› cami a¤yar›n› mani (tüm gerekli ögeleri toplas›n, olmayanlar› d›fllas›n) dedi¤i gibi bir seçim yapmak gerekmektedir. Her seçim gibi burada yap›lacak seçim de düflünce tarihçisinin kendi bak›fl aç›s›na göre olacakt›r. Sorunu çözmek için çeflitli yaklafl›mlar içinden ikisi öne ç›kmaktad›r: Relativist (Göreceli) yaklafl›m ve Absolutist (mutlakç›) yaklafl›m. Relativist yaklafl›mda düflünce tarihçisi, teorinin ya da doktrinin/okulun geçerli oldu¤u dönemdeki toplumsal, siyasi ve ekonomik güçleri ve yap›y› dikkate al›r. ‹ktisadi düflünce tarihi yazar›, tarihi koflullar›n, d›flsal faktörlerin iktisadi düflünceleri belir-
Relativist yaklafl›m: Relativist yaklafl›mda düflünce tarihçisi, teorinin ya da doktrinin/okulun geçerli oldu¤u dönemdeki toplumsal, siyasi ve ekonomik güçleri ve yap›y› dikkate al›r. Absolutist yaklafl›m: Bu yaklafl›mda, bir teorinin bilimselli¤i, o teorinin içsel tutarl›l›k ve objektif realiteyi aç›klayabilme yetene¤i aç›s›ndan analizini ve de¤erlendirilmesini gerektirir. Onun için d›flsal faktörler de¤il esas olarak içsel faktörler önemlidir.
4
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
ledi¤inin ve o gün için geçerli k›ld›¤›n›n fark›ndad›r. Buna göre bir dönemde ya da bir yerde do¤ru olan bir görüfl veya teori baflka bir zamanda ya da yerde do¤ru olmayabilir. Baflka bir deyiflle iktisat teorisi, içinde bulundu¤u çevrenin bir ürünüdür. Buna karfl›l›k absolutist yaklafl›m› benimsemifl düflünce tarihçileri için; bir teorinin bilimselli¤i, o teorinin içsel tutarl›l›k ve objektif realiteyi aç›klayabilme yetene¤i aç›s›ndan analizini ve de¤erlendirilmesini gerektirir. Onun için d›flsal faktörler de¤il esas olarak içsel faktörler önemlidir. Bu aç›dan, her yeni kuflaktaki iktisatç› eskilerin yanl›fllar›n› düzeltip, yeni bak›fl aç›lar› gelifltirmek ve katk›lar yapmak durumundad›r. Absolutist iktisatç›lar iktisadi düflünce tarihini yanl›fltan, do¤ruya giden do¤rusal bir çizgi gibi de¤erlendirirler. Bunun için iktisadi düflünce tarihçisi, geçmiflte ve flimdi iktisat teorisine yap›lan bilimsel katk›lar üzerinde durur.
‹ktisadi Düflünceler Tarihinin Zaman› Düflünce tarihçisi, iktisadi düflüncelerin zaman içindeki seyrini incelerken, incelemeye nereden bafllayacakt›r. ‹ktisad›n tarihi nereden bafllamaktad›r? Bu sorun asl›nda iktisadi düflünce tarihi ile iktisadi analiz tarihi aras›ndaki ay›r›m› ilgilendirmektedir. Schumpeter, ‹ktisadi Analizin Tarihi adl›, ölümünden sonra yay›mlanan hacimli kitab›nda bu konuda bir aç›klama getirmektedir. Ona göre, iktisadi düflünceler, çeflitli iktisadi konulara iliflkin olarak belli bir zaman diliminde ve mekânda halk›n zihninde yer tutmufl bütün düflünce ve isteklerin toplam›d›r. Yine Schumpeter, bu düflüncelerin az veya çok ait oldu¤u zaman›n s›n›fsal yap›s›n›n zihniyetini yans›tt›¤›n› düflünmektedir. ‹ktisadi düflünceler tarihini bu flekilde aç›klad›¤›m›z zaman, bafllang›c› da Eski Ça¤lardan, özellikle de ekonomi teriminin al›nt›land›¤› (Ksenefon’un oikonomikus adl› kitab›) eski Yunanl›lara kadar gidebilir. Nitekim bu ders kitab› da bu yaklafl›ma göre iktisadi düflünceler tarihini ifllemektedir. Josef Alois Schumpeter (1883-1950) Avusturyal› iktisatç› ve siyaset bilimcidir. Viyana Üniversitesinde okuduktan sonra marjinalist okulun önemli isimlerinden Eugen von Böhm-Bawerk’in ö¤rencisi oldu. Birinci Dünya Savafl›’na kadar Graz Üniversitesinde çal›flt›ktan sonra, bürokrat ve bankac› olarak görevler yapt›. Daha sonra Amerika’ya giderek 1932-1950 y›llar› aras›nda ölümüne kadar Harvard Üniversitesi’nde ö¤retim üyeli¤i yapt›. Özellikle konjonktür teorisi, kapitalizmin gelece¤i ve yarat›c› y›k›m, yenilikçi müteflebbis ve giriflimcilik konusunda kal›c› etkileri olmufltur. Ölümünden sonra eflinin tamamlay›p yay›mlad›¤› ‹ktisadi Analiz Tarihi (1954), alan›ndaki en önemli baflvuru kitab›d›r. Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi adl› kitab› Türkçe’ye çevrilmifltir.
‹ktisadi analiz: Analitik iktisat, olgular aras›ndaki genel iliflkileri, neden-sonuç iliflkisine dayanarak aç›klama ifllemidir. Bunun içinde teori ve modelleri kullan›r.
Hâlbuki iktisadi analiz ise bilimsel bir içeri¤e sahiptir. Analitik iktisat olgular aras›ndaki genel iliflkileri, neden-sonuç iliflkisine dayanarak aç›klama ifllemidir. Bunun içinde teori ve modelleri kullan›r. Teori ise olgular›n karmafl›k dünyas›ndan birtak›m varsay›mlarla soyutlanm›fl, gerçe¤in basitlefltirilmifl bir alg›lamas›d›r. Bu nedenle iktisadi analiz bilimsel bir süreci gerektirir. Baflka bir deyiflle iktisadi analiz tarihi daha ziyade yerleflik iktisada yap›lan katk›lar›n bir tarihidir.
1. Ünite - ‹ktisadi Düflünceler Tarihine Girifl
5
Sorunu bu flekilde ortaya koydu¤umuz zaman iktisadi analizin piyasa toplumunun ortaya ç›k›fl› ile iliflkilendirilmesi gerekti¤i ortaya ç›kmaktad›r. ‹ktisadi analizin amac›n›n bir ekonomide var olan s›n›rl› kaynaklar›n fiyat mekanizmas› arac›l›¤›yla da¤›l›m›n› incelemek oldu¤unu varsayabiliriz. Rekabetçi ve serbest bir flekilde iflleyen bir fiyat mekanizmas› ancak piyasa toplumunda mümkündür. Piyasa toplumu bütün zamanlarda ve mekânlarda geçerli bir kurum de¤ildir. Yeni Ça¤’da Bat› Avrupa’da zihniyetteki de¤iflim, co¤rafi keflifler ve ticaret devrimiyle birlikte geliflen merkantilist düflünceler iktisadi düflüncede de devrim meydana getirmifltir. O zamana kadar ahlak ya da siyaset bilimi içinde yer alan iktisadi konular özerk bir düzlemde ele al›nmaya bafllam›flt›r. Daha sonra Merkantilizm olarak adland›r›lan bu dönem modern iktisadi düflüncenin de bafllang›c› olarak kabul edilmifltir. Ancak iktisadi analiz tarihi daha ziyade Fizyokratlarla, hatta daha da yayg›n olarak Klasiklerle bafllat›lmaktad›r
‹ktisadi Düflünceler Tarihinde Paradigma ve Bilimsel Araflt›rma Program› ‹ktisat, bilindi¤i gibi sosyal bilimlerin içinde yer alan ve esas olarak insan davran›fllar›na iliflkin bir bilimdir. Bilim tarihi her bilimin kendi kimli¤ini ve geçmiflini ö¤renmesi bak›m›ndan önemli olmakla birlikte bu husus sosyal bilimler için çok daha önemlidir. Do¤a bilimlerinde çal›flan bir bilimci için o bilimin içinde bulundu¤u son durum, araflt›rmalar›n›n bafllad›¤› yer olarak yeterli olabilir. Ancak iktisatç› için bu yeterli olmayabilir. Zira iktisatç› için geçmiflin kazan›mlar› bugün için de geçerli olabilir. ‹ktisat bilimi sadece tekniklerden ibaret soyut bir bilim de¤ildir. Tekrar edersek insan davran›fllar› iktisad›n çekirde¤indedir. ‹ktisatç› için tam da bu nedenle düflünce tarihi önemli olmaktad›r. ‹ktisatç›, karmafl›k realiteyi, nesnelerin dünyas›n› basitlefltirip anlaml› bir hâle sokmak için soyutlamaya yönelirken varsay›mlar› ve teorileri kullan›r. Ancak, bu teorilerin seçiminde do¤ru seçim önem kazanmaktad›r. Bugün önemli bir aç›klama aleti olarak görülen bir teori yar›n ayn› flekilde baflar›l› olmayabilir. Bu durumda flimdiki teorileri, mutlaka yanl›fl oldu¤u için de¤il fakat mevcut sorular›m›za cevap veremedikleri için kullan›mdan kald›rabiliriz. Bu yaklafl›m geçmiflin düflünce sistemleri için de geçerlidir. Yeni bir teori nas›l mevcut bir teorinin yerini alacakt›r. Bu soruyu paradigma de¤iflimi cevab› ile karfl›layabiliriz. Paradigma kavram› bilim tarihçisi Thomas Kuhn’un 1962 y›l›nda yay›mlad›¤› kitapla yayg›n bir kullan›ma kavuflmufltur. Ortaya ç›k›fl›ndan bu yana düflünce tarihi tart›flmalar›nda oldukça s›k kullan›lan kavramlardan biri hâline gelmifltir. Paradigma kavram›, belli bir bilim toplulu¤u taraf›ndan paylafl›lan bütün inançlar›, de¤erleri ve teknikleri kapsamaktad›r. Paradigmay› genifl ve esnek bir tan›mla bir bilimin matriksi olarak tan›mlamak da mümkündür. Thomas Samuel Kuhn (1922 - 1996) Amerikal› bilim tarihçisi ve bilim felsefecisidir. Harvard Üniversitesinde fizik ö¤renimi gördü. Berkeley, Princeton Üniversitelerinde ö¤retim üyeli¤i yapt›. Massachusetts Institute of Technology de 1991’deki emeklili¤ine kadar ö¤retim üyesi oldu. En önemli eseri, Türkçe’ye de çevrilen Bilimsel Devrimlerin Yap›s›’d›r. (1962)
Paradigma: Belli bir bilim toplulu¤u taraf›ndan paylafl›lan bütün inançlar›, de¤erleri ve teknikleri kapsayan bir kavramd›r. Paradigmay› genifl ve esnek bir tan›mla bir bilimin matriksi olarak tan›mlamak da mümkündür.
6
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Kuhn’cu bilimsel devrimler tezi: Bilimsel devrimler kesintili bir biçimde birbirinin yerini almaktad›r.
Kuhn’cu yaklafl›m›n as›l ay›rt edici özelli¤i ise Bilimsel Devrimler tezidir. Bu teze göre bilimsel devrimler kesintili bir biçimde birbirinin yerini almaktad›r. Kuhn, mevcut bir paradigman›n, ortaya ç›kan yeni sorulara cevap veremedi¤i ve cevaps›z sorular›n birikti¤i bir dönemde bir bilimsel krizin ortaya ç›kaca¤›n› ileri sürmektedir. Bu kriz döneminde bilim adamlar›n›n var olan paradigmaya ba¤l›l›klar› çözülmektedir. Bu krizden ancak yeni bir bilimsel teori ile ç›k›l›r. Bu teori ya da görüfl yayg›n kabul gördü¤ü zaman hakim paradigma baflka bir deyiflle normal bilim hâline gelir. Art›k olgulara iliflkin sorular bu yeni kavramsal çerçevenin sundu¤u çözüm imkanlar› ile yan›tlan›r. Bilimsel teorilerin mahiyetine iliflkin bir di¤er yaklafl›m da Lakatos’un Bilimsel Araflt›rma Programlar› yaklafl›m›d›r. Lakatos’a göre bilim, bir bütün olarak devasa bir araflt›rma program› say›labilir. Bilimsel Araflt›rma Programlar› hem pozitif hem de negatif bir biçimde ileride yap›lacak araflt›rmalara k›lavuzluk sa¤layan teorik yap›d›r. Bilimsel Araflt›rma Program› ayn› bak›fl aç›s›na sahip ve birbirini takip eden teorilerden oluflan tarihi bir süreçtir. Baflka bir deyiflle Lakatos’a göre bir bilimin tarihi birbirlerinin yerini almaya çal›flan alternatif Araflt›rma Programlar›’n›n tarihinden oluflur. Lakatos’un, Bilimsel Araflt›rma Program›n›n iki temel kavram› vard›r. Bunlardan birincisi kat› çekirdek’dir. Bir araflt›rma program›n›n ay›rt edici niteli¤i kat› çekirde¤idir. Kat› çekirdek, program›n gelifltirildi¤i temel hipotezlerden oluflur. Pozitif keflif, araflt›rma program›n›n nas›l gelifltirilece¤ini gösteren ilkeleri içerirken, negatif keflif de bunun tersi olarak kat› çekirde¤in de¤ifltirilemeyen kural ve yöntemlerinden oluflur. Kat› çekirdek, evrensel varsay›mlardan oluflur ve bu varsay›mlar› yöntemsel tart›flmalarla çürütmek mümkün de¤ildir. Bütün bilimsel araflt›rma programlar› kat› çekirdekleri ile tan›mlanabilir. Lakatos’un üzerinde durdu¤u ikinci kavram, koruyucu kuflakt›r. Koruyucu kuflak, Bilimsel Araflt›rma Program›n›n çürütülebilir yönlerinin nas›l de¤ifltirilebilece¤i ve gelifltirilebilece¤i ile ilgilidir. Kat› çekirdek sabit ve de¤iflmez olmas›na karfl›n, koruyucu kuflak kavramsal olarak daha esnektir ve de¤iflebilir. Belli bir zamandaki geçerli teori asl›nda zaman içinde ard› s›ra birbirlerinin yerini alan ve di¤erlerinden k›smen farkl› olan ancak kat› çekirde¤i ayn› olan teorilerdir. Lakatos bu flekilde bilimsel düflüncelerdeki de¤iflmelerin bütününü Araflt›rma Programlar› kavram› ile ifade etmektedir.
Bilimsel Araflt›rma Program›: Bilimsel Araflt›rma Program› ayn› bak›fl aç›s›na sahip ve birbirini takip eden teorilerden oluflan tarihi bir süreçtir.
SIRA S‹ZDE
1
SIRAbir S‹ZDE Lakatos’a göre araflt›rma program›n›n ay›rt edici niteli¤inin özelli¤i nedir?
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
‹mre Lakatos (1922 -1974), Macar as›ll› bilim felsefecisidir. Matematik, fizik ve felsefe üzerine lisans ö¤renimini Macaristan’da Debrecen Üniversitesinde 1944’de tamamlad›. 1961’de Cambridge Üniversitesinde felsefe doktoru unvan›n› ald›. London School of Economics’de ölümüne kadar ö¤retim üyesi olarak görev yapt›. 1965 tarihli Bilim Felsefesi Uluslararas› Kollokyum tebli¤lerinin yer ald›¤›, Alan Musgrave’le birlikte editörü oldu¤u, Bilginin Geliflimi ve Bilgininin Geliflimiyle ‹lgili Teorilerin Elefltirisi (1965) adl› yay›n› Türkçe’ye çevrilmifltir. Lakatos, “bilimde kesin do¤rularla, kesin yanl›fllar›n olamayaca¤›n› ileri sürer”. Ona göre, bilimde, do¤rulu¤u garantileyecek, evrensel ve rasyonel yöntemler yoktur. Dolay›s›yla, bilimin kesin ve de¤iflmez bir yöntemi yoktur.
7
1. Ünite - ‹ktisadi Düflünceler Tarihine Girifl
Bu kavramlar›n iktisadi düflünce tarihini anlamak ve yorumlamak aç›s›ndan kuflkusuz yararlar› vard›r. Gerek Kuhn’un paradigma kavram› gerekse Lakatos’un bilimsel araflt›rma program› kavram› ile iktisadi düflünceler tarihinde birbirlerinin yerini alan düflünce ve doktrinleri daha iyi aç›klamak ve anlamak mümkündür.
ESK‹ ÇA⁄ TOPLUMLARINDA ‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCE Eski Ça¤ toplumlar›n›n en belirgin özellikleri tar›msal karakterleridir. Bu tar›m toplumlar›n› bugünkü çiftçilerden ay›ran ise tar›m d›fl› nüfusu besleyebilme güçlerinin s›n›rl› olmas›d›r. Geleneksel tar›m›n verimlili¤i çok düflüktü. Bütün bu Eski Ça¤ toplumlar› birer köy ekonomileri idi. Baflka bir deyiflle geçimlik ekonomi düzeyinde üretim yapan kapal› toplumlard›. Antikitenin köylüsü kendi ihtiyac› için üreten ve tüketen, pazarla ba¤› zay›f hatta hiç olmayan bir üretici idi. Köleleri de dikkate ald›¤›m›zda ço¤unun para ile de ilgileri yoktu. Antikitenin köylüsü yoksul, vergiler ve kiralar alt›nda ezilen büyük ölçüde sefalet s›n›r›nda yaflayan bir kiflidir. Bu itibarla Eski Ça¤ toplumlar›nda Pazar olgusu s›n›rl› bir alana ve toplulu¤a iliflkindir. Öte yandan Eski Ça¤ köylüsü iflledi¤i topra¤›n da sahibi de¤ildi. Toprak genellikle büyük toprak sahiplerinin, aristokratlar›n, askerlerin ya da Do¤u’da oldu¤u gibi devletin elinde olabilirdi. Esasen piyasa öncesi toplumlarda toprak mülkiyeti bir kiflinin servet ve sosyal mevkiini belirleyen en önemli ögeydi. Köylü, kirac› ya da ortakç› olarak topra¤› ifllemekteydi. Eski Ça¤ toplumlar›n›n en belirgin niteliklerinden biri de köleli¤in yayg›n bir sosyal gerçek olufludur. Kölelik, her toplumda en alt s›n›f› oluflturuyordu. Antikitenin iktisadi üretimi büyük ölçüde köle eme¤ine dayan›yordu. Atina’da bu dönemde 400.000 kiflinin yaflad›¤› tahmin edilmekle birlikte bu nüfusun ancak 30.000 kadar› siyasi haklara sahip özgün vatandafl statüsüne sahiptiler. Geri kalanlar›n bir k›sm› özgür fakat siyasi haklar› olmayan yabanc›lar, metekler ve büyük k›sm› ise kölelerdi. Roma’da siyasi haklara sahip patrisyenler, /plebler/ yabanc›lar ve köleler fleklinde bir üçlü ay›r›m vard›. Bu toplumlarda ticaret ve benzeri iktisadi faaliyet alanlar› siyasi haklardan mahrum yabanc›lara ve kölelere b›rak›lm›flt›. Madenlerde ve a¤›r ifllerde çal›flanlar kölelerdi. Eski Ça¤ toplumlar›nda servetin elde edilmesiyle iktisadi üretim aras›nda do¤rudan bir iliflki yoktu. Piyasa öncesi toplumlarda servet, genellikle gücün ve kuvvetin bir sonucu olarak elde ediliyordu. Antikitenin, aristokrat, özgür kesimi, çal›flmay› ve her türlü iktisadi faaliyeti küçük görmüfllerdir. Toplumlar›n en de¤er verdi¤i ve ödüllendirdi¤i faaliyetler siyasi yöneticilik, askerlik, kahramanl›k ve dinî statüler olmufltur. Statü ve toprak mülkiyeti aras›nda do¤rudan bir iliflki vard›. Yunanl›lar, toprak sahipli¤i hakk›n› sadece vatandafllara tan›m›fllard›. Esasen siyasi haklarda toprak sahiplerine tan›nm›flt›. Antik yunan site devletlerinde toprak düzenli ve sürekli vergilerden muaft›. Dolay›s›yla servetin en büyük k›sm› bu servetin oluflmas›n› sa¤layan üretimi yapanlara gitmemifltir. Eski Ça¤ toplumlar›nda piyasa toplumundaki gibi üretim faktörleri mevcut de¤ildi. Özgür emek, sermaye ve serbestçe al›n›p sat›lan tar›m topra¤›, antikitenin sosyal ve iktisadi yap›s›nda yer almam›flt›
Do¤u Toplumlar›nda ‹ktisadi Düflünce ‹lk Ça¤ Do¤u toplumlar›nda iktisadi düflüncenin iki kayna¤› vard›r. Bunlardan ilki, kutsal kitaplar›n ahlaki norm ve dogmalar›na iliflkindir. ‹kincisi ise, devlet yönetimine iliflkin birtak›m kurallar ve de¤erlendirmeler içinde yer alan iktisadi ve bilhassa mali konularla ilgilidir. SIRA S‹ZDE ‹lk Ça¤ Do¤u toplumlar›nda iktisadi düflüncenin kaynaklar› nelerdir?
2
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
8
Greko-Romen gelenek: Avrupa kültürü ve kimli¤inin iki aya¤›ndan biri oldu¤u iddia edilmektedir. ‹lk Ça¤larda Akdeniz havzas›nda do¤mufl ve günümüze kadar gelmifl bir kültürdür. Greko, eski Yunanl›lar›n rasyonel felsefesini ve esteti¤ini temsil ederken; Romen’de Roma devlet düzenini ve hukukunu temsil etmektedir. Judeo-Christo gelenek: Avrupa kültür ve kimli¤inin iki aya¤›ndan biri oldu¤u iddia edilmektedir. Buna göre Yahudi-Hristiyan kültür ve gelenek birli¤inden söz edilmektedir.
‹afle ‹lkesi: Bu ilkeye göre, iktisadi faaliyetlerin amac› insanlar›n ihtiyac›n› karfl›lamakt›r. ‹ktisat politikas›n›n ana hedefi de piyasada mal arz›n›n bol olmas›n› sa¤lamak, k›tl›¤› önlemektir.
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
‹branilerin kutsal kitab› olan Tevrat’ta, ticari de¤iflim, para, iflbölümü ve özel mülkiyete iliflkin birtak›m hükümler vard›r. Ancak bu hükümlerin, sistematik bir bütünlük arz etmedi¤i gibi modern iktisadi düflünceyi biçimlendirdi¤i de söylenemez. Bu hükümler birtak›m yasaklar ya da ahlaki davran›fllara iliflkin normlara ve de¤erlere iliflkindir. Bu ba¤lamda ticari hayat›n bütününü kapsayan kurallar›n içinde; faizin, her türlü spekülasyon, tekel ve stokçulu¤un yasaklanmas› gibi hükümler vard›r. Hatta al›flveriflte belli bir kâr haddi s›n›rlamas› dahi vard›r. Benzer flekilde eski Hint’in kutsal metinlerinden Vedalar’da da faiz, tefecilik spekülasyon üzerinde durulmufl ve bu konularda yasak içeren düzenlemeler yap›lm›flt›r. Esasen kutsal kitaplar›n insanlara tafl›d›¤› bir mesaj vard›r. Kutsal kitaplar, bireyin ve toplumun inanç ve ahlak dünyas›n› düzenler. Din insan›n ve toplumun hayat›n›n bütününü kavrar. Kutsal›n sözü ve kurallar› günlük hayat›n her an›nda varl›¤›n› sürdürür Do¤al olarak bu metinlerde iktisad›n dünyas›na iliflkin analitik düflünceleri aramak yersiz olacakt›r. Ancak filozoflar›n ve daha sonraki laik düflünürlerin de bu kutsal metinlerden belli ölçüde esinlendi¤ini ya da etkilendi¤ini de düflünebiliriz. Do¤u toplumlar›n›n iktisadi düflüncesinin ikinci kayna¤› devlet idaresine iliflkin ahlaki kurallar, tavsiyeler ve de¤erlendirmeleri içeren birtak›m bilgelerin ya da düflünürlerin katk›lar› olmaktad›r. Bu bak›mdan düflünce tarihinin en eski kaynaklar› aras›nda yer alan ve günümüze kadar gelen Eski Ça¤ Hint ve Çin uygarl›klar› içinde devlet idaresine iliflkin metinlerin önemli bir yeri olmas› gerekir. Ancak yak›n zamanlara kadar iktisadi düflünce tarihi aç›s›ndan bu uygarl›klara iliflkin verimler üzerinde durulmam›flt›r. Bir flekilde bu kültürlere uzak kal›nm›flt›r. Özellikle Avrupal›lar, sosyal bilimleri, Antik Yunan’›n rasyonalist filozoflar›yla bafllatm›fllard›r. Avrupa uygarl›¤›n›n temellerini greko-romen ve judeo-christo gelenekte aram›fllard›r. Keza Do¤u toplumlar›na iliflkin çal›flmalarda filolojik zorluklarda bu konuda bir engel teflkil etmifltir. Ancak, bir taraftan Çin ve Hindistan gibi yükselen iktisadi güçlerin uyand›rd›¤› merak, öte yandan bu toplumlar›n sosyal bilimcilerinin kendi düflünce tarihlerine iliflkin araflt›rmalar› ve yay›nlar› bu alanda yeni birtak›m çal›flmalar› ve isimleri ortaya ç›karmaya bafllam›flt›r Milattan önce 4. ve 3. yüzy›llarda yaflam›fl olup, afla¤› yukar› Yunanl› filozof Aristo ile ça¤dafl olan Hintli devlet adam› ve düflünür Kautilya (ya da Chanakya) Maddi Kazanc›n Bilimi (Arthashastra) adl› kitab› ile Floransal› Machiavelli’den yaklafl›k 18 yüzy›l önce devlet idaresine ve siyasal iktisada iliflkin bir eser yazm›flt›r. Bu eserde etkin ve sa¤lam bir ekonominin temelleri konusunda görüfllerini aç›klam›flt›r. Burada Yeni Ça¤ merkantilistleri gibi d›fl siyaset ile iktisadi ç›karlar aras›nda bir iliflki kurmaktad›r. Öte yandan iafleci (provizyonist) bir yaklafl›mla ithalat› da savunmaktad›r. Keza Klasiklere yaklafl›r bir flekilde karfl›laflt›rmal› üstünlük teorisini de formüle etmektedir. Bunun yan›nda ideal bir vergi sistemine iliflkin vergileme ilkelerini de belirlemektedir. Fakat daha da ilginci, Adam Smith’den yaklafl›k ikibin y›l kadar önce de¤er teorisini Kautilya’da görüyoruz. Hintli düflünür, iflçinin ücreti ile üretti¤i mal›n piyasa de¤eri aras›nda iliflki kurmakta, mal›n piyasa de¤erini de maliyetine ba¤lamaktad›r. Eski Çin toplumunda da devlet yönetimi, Çinli filozoflar›n zihnini çok meflgul etmifltir. Devletin etkin yönetimi bu düflünürlerin çal›flmalar›nda önemli bir yer oluflturmufltur. Çinli düflünürler toplumun disiplinine çok önem vermifllerdir. Bu nedenle Çin toplumunda devlete itaat gelene¤inin derin bir flekilde kökleflti¤ini ve yerleflti¤ini görüyoruz. M.Ö. 5. ile 6. yüzy›llarda yaflayan Çin’in en büyük düflünür-
1. Ünite - ‹ktisadi Düflünceler Tarihine Girifl
9
lerinden Konfüçyüs, ailenin ve sosyal dayan›flman›n önemini vurgulam›flt›r. Bireyin ahlaki esaslara göre aile içinde yetifltirilmesi toplum ve devletle iliflkilerindeki uyumun da temeli olacakt›r. Buna karfl›l›k hükümdar da devleti halka sevdirecektir. Devletin iktisadi hayata müdahalesi çok yo¤un olmamal›d›r. Vergiler düflük tutulmal›d›r. Böylece halk daha çok çal›fl›p üretimi art›racakt›r. Devlet iktisadi hayat›n içinde fazla yer almamal› ve halkla rekabet etmemelidir. Konfüçyüsçü okulun aksine hukukçu okul ise, devletin ekonomik hayat› s›k› bir flekilde denetlemesini ve s›k› kurallarla düzenlemesini savunmaktad›r. ‹ktisadi düflünçe tarihi bak›m›ndan Eski Çin’deki en önemli düflünür, günümüzden yaklafl›k 2700 y›l önce yaflam›fl olan Guan Zhong’tur. Bu düflünürün Guan Zi adl› kitab› dar anlamdaki kamu yönetimine iliflkin görüfl ve esaslar› aflmaktad›r. Bu kitapta, arz ve talep teorisi, miktar teorisi, konjoktürel dalgalanmalara iliflkin mali politika ve piyasan›n iflleyifline iliflkin görüflleri yer almaktad›r. Guan Zhong görüldü¤ü gibi iktisad›n bugün de gündemini meflgul eden konular› ele alm›fl bulunmaktad›r.
ESK‹ ÇA⁄ YUNANLILARINDA ‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCE Eski Yunanistan’da devlet somut bir gerçektir. Antik Ça¤’da bir Yunanl› için devletin d›fl›nda bir hayat mümkün de¤ildir. Schumpeter’e göre Antik Yunan düflüncesi en soyut hâlinde bile toplumsal hayat›n somut sorunlar›yla ilgilidir. Bu sorunlar ise genellikle Helen site-devleti yani polis üzerinde odaklanm›flt›r. Yunanl›lara göre polis, uygarl›¤›n tek mümkün biçimidir. Dolay›s›yla Yunan filozoflar› siyaset bilimi üzerinde yo¤unlaflm›fllard›r. Evrene ve dünyaya polisten bakmaktad›rlar. ‹ktisadi düflünceler de genellikle aristokratik, köleci site-devletinin ahlaki sorunlar›na odaklanm›fl olan siyaset felsefesi içinde yer almaktad›r. Yunan filozoflar› için iktisat, siyaset alan›n›n d›fl›nda kalmaktad›r. Dolay›s›yla modern iktisadi düflünce ile pek az ortak noktalar› vard›r. Ancak, eski Yunanl›lar›n iktisadi düflünceye katk›s›n›, sosyal bilimlere rasyonel yaklafl›mlar›nda aramak gerekir. Siyaset bilimi aç›s›ndan da daha ziyade site-devletinin kurumlar›n›n etkinli¤i üzerinde durmufllard›r. Nitekim Platon, devletin en önemli ifllevinin, yöneticilerin seçimi ve denetim oldu¤unu vurgulam›flt›r. Bu nedenle iktisat biliminden ziyade devlet yönetimi bilimi, Yunanl› düflünürlerin esas olarak üzerinde durdu¤u alan olmufltur. Bir yurttafl›n evini iyi yönetmesi, devleti de iyi yönetmesine bir karine oluflturmaktad›r. Dolay›s›yla, hane yönetimi ile devlet yönetimine iliflkin kurallar aras›nda da çok net ve somut ay›r›mlar gözükmüyor. ‹lk kez Ksenefon, Oikonomikos terimini kullanm›flt›r. Bu terim oikos ev/hane ve nomos, norm ya da yasa sözcüklerinden oluflmufl olup hane halk›n›n yönetim ilkeleri anlam›na geliyordu. Dolay›s›yla iktisadi sorunlar ya hane yönetimi ilkelerine ya da siyasal sorunlara iliflkin görüfller çerçevesinde ele al›n›yordu. Esas olarak antik Yunan kültürü ekonomiye piyasa yaklafl›m›ndan de¤il yönetim aç›s›ndan yaklafl›yordu. Öte yandan Yunanl›lar›n iktisadi hayata ilgilerinin, siyasete ilgilerinin gerisinde kalmas›n›n baflka nedenleri de vard›r. ‹ktisadi hayat›n temelini teflkil eden üretim faaliyetleri yerleflik yabanc›larla (metekler), kölelere kal›yordu. Yerleflik yabanc›lar toprak sahibi olamad›¤› için bunlar da ticaret ve çeflitli zanaatlarla u¤rafl›yorlard›. Antik Ça¤ Ekonomisi konusunda en önemli uzmanlardan M. Finley’e göre Greko- Romen dünyas›nda toprak piyasas›n›n, ifl gücünün, sermaye birikiminin k›saca ticaret
Polis: Yunan site devletini, flehirlerini ve site yönetimini ifade eden bir kavramd›r.
Oikos: Bina olarak ev/ Oikia: ‹ktisadi bir birim olarak ev (hane)/ Oikonomikos: Ev/hane yönetiminde kâhya
10
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
ve teknolojinin geliflmemesinin temel nedenlerinden biri, Yunanl›larda ve Romal›larda statü kavram›n›n bir engel oluflturmas›yd›. Eski Ça¤’›n seçkinleri kendilerinin ticaret yoluyla servet edinmesinden hoflnut olmuyorlard›. Di¤er bir neden, bu toplumlar›n ekonomilerinin, köle eme¤ine dayanmalar›d›r. Üstelik statü endifleleri, yurttafllar›n daha faydal› faaliyetleri d›fllamas›na ve bu gibi faaliyetleri çevreye b›rakmalar›na yol açm›flt›r. Bu nedenlere ilaveten Antik Ça¤ Yunanl›lar› ve Romal›lar›, serveti iktisadi hayata kat›larak de¤il, hukuki ve siyasi yollarla elde etmeye çal›flm›fllard›r. Yine Finley’e göre, eski ça¤lardaki savafllar›n en önemli nedenlerinden biri de ganimet yoluyla mal ve köle olarak servet elde etmekti. SIRA S‹ZDE
3
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Yunan filozoflar›n›n eserlerinde iktisadi sorunlara fazla yer vermemesini nas›l aç›klayabiSIRA S‹ZDE lirsiniz? D Ü fi Ü N E L ‹ M Ksenofon
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹ N T E R N EBirlikte T Oikonomia: yaflayan ve çal›flan, iktisadi bir birim olarak ev/hane yönetimi.
Oeconomicus: Latince’de oikonomos
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Ksenofon (Xenophon) (M.Ö. 430 - M.Ö. 354) Atinal› tarihçi, asker, paral› asker ve filozof. Sokrat ile ayn› dönemde yaflam›fl ve hocas›n›n konuflmalar›n› toplam›flt›r. Gençlik y›llar›nda Pers ‹mparatorlu¤u’ndaki saltanat savafllar›na Yunanl› paral› askerlerle birlikte kat›lm›fl, Persler hakk›ndaki izlenimlerini ve hat›ralar›n› Anabasis (onbinlerin dönüflü) adl› Türkçeye de çevrilen kitab›nda anlatm›flt›r. Siyaset felsefesi alan›nda önemli bir düflünür olarak kabul görmüfltür. ‹ktisadi Düflünceler tarihi aç›s›ndan önemi, Sokrat’›n diyaloglar›na dayanan ve iktisadi düflünce alan›ndaki ilk çal›flmalardan biri olan Oikonomikus adl› kitab›ndan dolay›d›r.
Ekonomi terimi, Milattan önce 4. yüzy›lda bu isimde bir kitap yazm›fl bulunan Ksenofon’a aittir. Ancak bu kitab›n konusu bugünkü iktisadi analiz de¤ildir. Kitab›n konusu hane/ev yönetimine iliflkindir. T E R N Edönemde T Platon’la‹ N ayn› yaflam›fl bulunan Ksenofon (Xenophon), Oikonomikos/oikonomía adl› eserinde ev/hane yönetimi üzerinde durmufltur. Ancak, eski Yunan siyaset bilimi anlay›fl› içinde hane yönetimi, site-devletinin yönetiminden ve krall›¤›n yönetiminden pek de farkl› olmad›¤› gibi askerî liderlikten de afla¤› de¤ildir. Servetin en iyi flekilde nas›l yönetilece¤ine iliflkin bu kitap, gerçekte yönetim bilimi kitab› olarak da alg›lanabilir. Esasen kitab›n esas konusu ise etkin bir organizasyonun yap›s›na iliflkindir. Mali Önlemler kitab›nda ise Ksenofon, kaynaklar›n sabit oldu¤unu veri olarak kabul etmekte ve iyi bir yönetim için temel de¤iflkenin befleri sermaye oldu¤unu ileri sürmektedir. Bu varsay›ma dayanarak, etkin bir liderli¤in önemini vurgulamaktad›r. Buna göre iyi bir yönetici, yönetti¤i ev olsun, çiftlik olsun ya da flehir devleti olsun, etkin bir yönetim göstermelidir. Bununla birlikte lideri motive eden güdü kendi ç›karlar› olmakla birlikte bu ç›karlar servet elde etmeye yönelik olmamal›d›r. Zira servet elde etme faaliyeti do¤al de¤ildi. Bu da ifl bölümü ile mümkündür. Ancak Ksenofon, iktisadi anlamda bir ifl bölümünden ziyade, zanaatlarda uzmanlaflman›n önemini vurgulamaktad›r. Onun akl›nda olan niteli¤in art›r›lmas›d›r. Yoksa verimlilik art›fl› de¤ildir.
1. Ünite - ‹ktisadi Düflünceler Tarihine Girifl
11
Ksenofon, Cyropedia’da (Pers Kral› Büyük Kiros’un e¤itimi adl› kitab›) ülkesindeki gördüklerini ve yaflad›klar›n› anlat›rken, bir büyük flehrin ticaretinin geliflmesinde ifl bölümünün önemini belirtmifltir. Ksenofon’un çal›flmalar›nda sübjektif de¤er teorisinin izleri de bulunmaktad›r. Sözgelimi, bireysel sübjektif de¤er kavram› ile daha genel olan servet ya da mülkiyet gibi objektif de¤erlere de yer yer rastlan›lmaktad›r. Ksenofon di¤er görüflleri aras›nda, Atina’n›n gelirlerinin art›r›lmas› için yabanc›lar›n (metikler) çal›flma koflullar›n›n kolaylaflt›r›lmas› ve Atina’ya gelmelerinin özendirilmesini savunmaktad›r. Böylece Atina bir ticaret merkezi olarak üstünlü¤ünü devam ettirecektir. Keza, gümüfl üretimin art›r›lmas› için de köle iflçilerin say›lar›n›n art›r›lmas› gerekti¤ini belirtmifltir.
Platon Platon (M.Ö. 427 - M.Ö. 347) Eflatun olarak da bilinir. Klasik Yunan filozoflar›n›n en büyüklerindendir. Arapça’da p harfi bulunmad›¤› için ‹slam âleminde Eflatun olarak bilinir. Sokrat’›n ö¤rencisi, Aristo’nun hocas›d›r. Eserlerinde, daha ziyade hocas› Sokrat’›n fikirlerini diyaloglar hâlinde yans›t›r. Bu eserlerdeki görüfllerin gerçekten Sokrat’a m› yoksa Platon’a m› ait oldu¤u belli de¤ildir. Felsefe, mant›k, ahlak, retorik, siyaset bilimi ve matematikte Bat›’y› ve ‹slam bilim gelene¤ini derinden etkilemifltir. En önemli eserlerinden Devlet, Yasalar ve Diyaloglar Türkçe ‘ye çevrilmifltir.
‹deal Devlet ve ‹flbölümü Eski Ça¤ Yunan filozoflar›n›n en büyüklerinden olan Platon’un analitik aç›dan en önemli katk›s› devletin kökeni ve toplumsal ifl bölümü konusundaki görüflleridir. Platon, Devlet adl› eserinde adalet üzerinde durmufltur. Platona göre insan hayat›n›n esas gayesi erdemdir. Erdem’in toplumdaki yans›mas› olan adaleti, devlet gerçeklefltirecektir. Devlet’te sürdürdü¤ü diyaloglarla ideal bir devletin esaslar›n› betimleyen Platon, ayn› zamanda kendisinden sonra gelen ütopyac› gelene¤in de öncüsüdür. Burada ütopya kavram›n›, insan akl›n›n infla etti¤i bir toplum tasar›m› olarak kullan›yoruz. Platon’dan sonra, zihinde kurgulanan bütün zihni tasar›mlara, düzenlere, ütopya denmesi adet olmufltur. Burada ahlaki ideal, ayn› zamanda siyasal bir ideal olarak ortaya ç›kmaktad›r. Platon’un ideal devleti, seçkinci, mükemmel bir toplum tasar›m›n› öngörmektedir. Platon’a göre, bir devlette, üç tür görevin yerine getirilmesi gerekir: Temel maddi ihtiyaçlar›n karfl›lanmas›, savunma ve yönetim. Bu görevler bir ifl bölümünü gerektirir. Platon, ideal bir devlette yurttafllar›n, koruyucular, askerler ve halk olarak üçe ayr›ld›¤›n› kabul eder. Ancak bu ifl bölümü, birbirine geçmezlik tafl›yan bir kast niteli¤inde de¤ildir. Köleler d›fl›ndaki alt s›n›ftan birinin istisnai de olsa yöneticiler aras›na yükselmesi mümkündür.
Ütopya: ‹nsanlar›n zihninde infla etti¤i bir toplum tasar›m› (‹deal bir toplum tasar›m›).
12
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Platon’a göre devlet, bu ifl bölümünden ortaya ç›km›flt›r. Platon’un, ifl bölümü iktisadi olmaktan çok sosyolojik, siyasi bir ifl bölümüdür. Aristokratlar ve tar›m toplumunun oluflturdu¤u devlette, yönetici s›n›f› koruyucular oluflturur. Koruyucular› seçen ise yasa koyucudur. Yasalar›n icras›, koruyucular›n görevidir. Askerler de koruyucular›n yard›mc›s› konumundad›rlar Buna karfl›l›k yönetilen halk, yerleflik yabanc›lar (metekler) ve kölelerden oluflur. Bu gruptakilerin görevi ise ülkenin ihtiyac› olan mal ve hizmetleri üretmektir. Platon’un iflbölümünde eme¤in yeri önemsizdir.
Mülkiyet Platon’un sorunu, yöneticilerin, yasa koyucular›n amaçlar›n› gerçeklefltirip gerçeklefltiremeyecekleridir. Yönetici s›n›f için, e¤itim dâhil birtak›m önlemler koymufltur. Bu önlemlerin en önemlilerinden biri de yöneticilerin iktisadi faaliyetlerde bulunmamas›d›r. Bunun için bu s›n›f özel mülkiyet sahibi olmayacak, her türlü mülkiyet duygusundan ar›nd›r›lacakt›r. Yöneticiler basit bir yaflam sürdüreceklerdir. Küçük evlerde oturacaklar, hep beraber basit yemekler yiyeceklerdir Platon’a göre, zenginlik ve yoksulluk zararl›d›r. Yönetici s›n›f servet u¤rafl›s› içinde olmayacak ve di¤er s›n›flar›n aleyhine zenginleflmeyecektir. Böylece zenginli¤in ve yoksullu¤un olmad›¤› bir toplumda, devletin esas amac› toplumun mutlulu¤u olacakt›r.
Aristo Aristo (M.Ö. 384-M.Ö. 322), bütün zamanlar›n en önemli düflünürlerindendir. Sosyal bilimlerin hemen her alan›nda kendisine at›fda bulunulur. Felsefe, siyaset bilimi, ahlak mant›k gibi alanlar d›fl›nda ayr›ca fizik, astronomi, zooloji, biyoloji gibi bilimlerde de ilk düflünürler aras›ndad›r. Makedonya’da do¤mufl, Atina’da Platon’un akademisinde (akademeia) ö¤renim görmüfltür. Bir süre ‹skender’e ö¤retmenlik yapm›flt›r.. Daha sonra da Atina’da kendi okulu Lykeion’u (Lise) kurmufltur. Ölümüne do¤ru Atina’y› terk ederek, annesinin memleketine gitmifl ve orada ölmüfltür. Pek çok eserinden, Türkçe’ye Politika ve Nikomakhos’a Etik adl› kitaplar› çevrilmifltir.
Antikite’de esas isim ne Ksenofon ne de Platon’dur. Baz› tarihçilerce iktisadi düflünce tarihinin bafllang›c› olarak Aristo gösterilir. Sosyal bilimlerin kurucusu olarak kabul edilmekle birlikte Aristo’da iktisadi analiz yoktur. Aristo’un külliyat› içinde, iktisadi düflünceler aç›s›ndan sadece Politika ve Nikomakhos’a Etik adl› kitaplar›nda sistematik incelemelere rastlar›z. Gerek Politika’n›n I. Kitab›nda ve gerekse Etik Kitab›n›n, V. Kitab›nda iktisadi düflünce daha ziyade ana konular›n bir alt konusu olarak ele al›nm›flt›r. Aristo, uygarl›k tarihinin en büyük düflünürlerinden biridir. Ça¤dafl sosyal bilimlerin hemen her alan›nda Aristo’ya iz sürülebilir. ‹ktisadi düflünce tarihi aç›s›ndan da Bat› düflüncesindeki ilk ç›k›fl noktas› bir bak›ma Aristo’dur. Aristo’nun, hocas› Platon’dan en önemli fark› analitik düflünceye önem vermesidir. Aristo’nun eserlerinde sa¤lam bir mant›k örgüsü ve sebep - netice iliflkisi görülür. Schumpeter’e göre de iktisadi analiz tarihi bak›m›ndan Aristo, önemsiz bir düflünürdür. ‹k-
1. Ünite - ‹ktisadi Düflünceler Tarihine Girifl
13
tisada iliflkin düflünceleri daha ziyade sa¤duyulu bir yorumcu düzeyindedir. Fiyat teorisine iliflkin analitik bir katk›s› olmad›¤› gibi bu alanda bir istek de göstermemifltir. Aristo ve di¤er Eski Ça¤ Yunan düflünürlerinde esas araflt›rma projesi sitedevletinin yönetimi ve ahlak konular› olmufltur. ‹ktisada iliflkin görüfller genelde siyaset bilimi ve ahlaka ait eserler içine gömülü bir flekilde ortaya konmufltur. Bunlarla iç içe geçmifltir.
Devlet Aristo’ya göre devlet en yüksek topluluk ürünüdür. Devlet ahlaki bir amaç için bir araya gelmifl insanlardan oluflan bir birliktir Aile, zaman olarak devletten önce gelirse de devlet daha önemlidir. Önce erke¤in reisli¤inde, kad›nlar ve kölelerden aile oluflmufltur. Aileler köyleri meydana getirmifl ve köylerden de site- devletine geçilmifltir. Böylece topluluklar, do¤al geliflmenin en yetkin bir biçimi olan devlete ulaflm›fllard›r. Aristo’ya göre devlet do¤ada var olan fleyler s›n›f›na girmektedir. Yani do¤al geliflimin bir sonucudur. ‹nsan da do¤as› gere¤i siyasal bir hayvand›r. Bir aile veya polisi meydana getiren fley de iyi ve kötüye iliflkin duygular›nda ortak olmalar›d›r. ‹nsan bu nedenle yasa ve kurallardan uzaklafl›rsa kötücül bir varl›k olur. Erdemsiz insan varl›klar›n en kötüsüdür. Erdemli insan ise adaleti bilen kiflidir. Adalet ise devletin orta dire¤idir.
Oikonomikos ve Chrematistikos Aristo site devletini oluflturan ögeleri Politika adl› kitab›nda belirtirken, oikonomikos ile Chrematistikos aras›ndaki temel ayr›m› da ortaya koymufltur. Mülk, ailenin bir parças› oldu¤u gibi, mülk edinmede oikonomikos’a iliflkin do¤al bir faaliyettir Kendine yeterli bir ev ekonomisini esas alan Aristo, kazanç yollar›n›n neler oldu¤unu araflt›r›r. Ona göre servet edinme iki flekilde olur. Biri zorunlu ve kabul edilecek nitelikte olan hanenin/ailenin ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için yap›lan ifltir. Hane halk›n›n ihtiyaçlar›n› karfl›lamak üzere yap›lan zorunlu mübadele do¤aya ayk›r› de¤ildir. Aristo para kazanman›n do¤al türleri içinde tar›m› ve hayvan yetifltiricili¤ini sayar. Ancak para biriktirmek, servet y›¤mak hane yönetiminin ifli de¤ildir. Üretime iliflkin faaliyetler Oikonomikos’tur. Oikonomikos, bugün ekonomi/iktisat biliminin ifade etti¤i anlamdan farkl›d›r. Oikonomikos özsel/asli bir anlam tafl›maktad›r. Aristo’ya göre ticari mübadele, para biriktirme ve faiz ile servet edinme Chrematistikos’dur. Eski Yunanca’da Chrema fiili servet elde etmek için çal›flma anlam›na gelmektedir. Miletli Thales’e göre ise servet elde etme sanat›d›r. Aristo’ya göre ise, ticari mübadele ile servet edinme do¤aya ayk›r›d›r. Ksenofon, Platon ve Aristo yurttafllar›n iyi bir yaflam› amaçlamalar›n› istiyorlard›. Onlara göre iyi bir yaflam, flehirli olmakt›. ‹htiyaçlar› için gerekli ve yeterli mallar mülklerinden geliyordu. Afl›r› tüketim, iyi bir yaflam için gerekli de¤ildi. Bizatihi para biriktirip, y›¤mak, kifliyi befleri s›fat›ndan soyutlayacakt›. Ticaret, Aristo’ya göre bir üretim faaliyeti de¤ildi. Aristo, ticaretin s›n›rs›z servet birikimine yol açabilece¤ini görmüfltü. Bunun için Yunanl› filozoflar servetin bir s›n›r› olmas› gerekti¤ini düflünüyorlard›. Onun adalet anlay›fl› ile servetin do¤al olarak elde edilmesi ve s›n›rl› olmas› uyufluyordu. Görüldü¤ü gibi, modern anlamda ekonomi kavram›n›n karfl›l›¤› Chrematistikos (chrematistics), olmaktad›r. Chrematistikos, 17. yüzy›lda politik ekonomi ve 19. yüzy›lda da ekonomi ad›n› alacakt›r.
Chre-matistikos/ Chrematistics: Aristo, Chre-matistikos’u servet elde etme, para kazanma ve ticari mübadele anlam›nda kullanmaktad›r.
14
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
De¤er Teorisi
Denklefltirici adalet: Al›flverifllerde mübadeleye konu olan mallar aras›nda oransal olarak bir dengenin sa¤lanmas› anlam›ndad›r.
Mülkiyet konusu olan mallar›n de¤eri konusunda Aristo her eflyan›n iki ifle yarad›¤›n› belirterek, kullan›m de¤eri ve mübadele de¤eri ayr›m›n› yapmaktad›r. Ona göre, bir mal›n kullan›m de¤eri, o mal›n bir ihtiyac› karfl›lamak üzere kullan›m› ile ilgilidir. Bir mal›n iktisadi de¤eri ise o mal›n kullan›m de¤eridir. Buna karfl›l›k ticari mübadeleye konu olan mallar ise mübadele de¤erine sahiptir. Mübadele de¤eri, gerçekte, kullan›m de¤erinin türevidir. Ancak Aristo, bu saptaman›n ötesine de geçmifl de¤ildir. Gerçekte Aristo, al›flverifllerde adalet sorunu üzerinde durdu¤u için analitik bir sorun olarak fiyat mekanizmas›n› ele almam›flt›r. Nikomakhos’a Etik adl› kitab›nda, al›flverifllerde denklefltirici adaletin sa¤lanmas› gerekti¤ini düflünmüfltür. Baflka bir deyiflle al›flverifllerde mübadeleye konu olan mallar aras›nda oransal olarak bir denge olmal›d›r. Ancak, denklefltirici adalet kavram› Orta Ça¤ skolastiklerinin de üzerinde durdu¤u adil fiyat kavram› ile ayn› anlama gelmemektedir. Dolay›s›yla Aristo’da tam bir de¤er teorisini bulamay›z.
Mülkiyet Aristo özel mülkiyet konusunda hocas›ndan ayr›lmaktad›r. Platon’un kollektivist mülkiyet anlay›fl›na mukabil Aristo özel mülkiyeti savunmaktad›r. Mülkiyette ortakl›k insan do¤as›na ayk›r›d›r. Toplumsal bar›fla da ayk›r›d›r. Aristo ev ekonomileri bak›m›ndan mülkiyetin önemi üzerinde durmaktad›r. Ona göre mülkiyet, ailenin bir parças›d›r. Mülk edinme sanat› da ev/hane yönetimi ile ilgilidir. Mülkiyet konusu araçlar, asl›nda insanlar›n yaflamas› için gerekli olan mallard›r. ‹yi bir yaflam, erdemli yurttafll›¤›n bir gere¤idir. ‹yi yaflam ise mülkiyet sahibi olmakla mümkündür. Zira mülkiyet konusu olan mallar, bir kimsenin yaflamas› için gerekli olan her fleydir. Ancak Aristo’ya göre mülkiyet konusu araçlar içinde kölelerde bulunmaktad›r. Zira insanlar›n ihtiyaç duydu¤u mallar›n kullan›m› içinde kölelere ihtiyaç vard›r. Bu nedenle kölelik do¤al bir durumdur. Ona göre, özgür kiflilerle kölelerin bedenleri do¤ada farkl› yarat›lm›flt›r. ‹nsanlar›n baz›lar› köle olmak üzere, baz›lar› da yönetmek üzere yarat›lm›flt›r. Do¤as› itibariyle kendisi olamayan kifli, bir köledir. Dolay›s›yla Aristo’ya göre do¤ufltan bir mülkiyet konusu olan köle, efendilerin mülkiyetine dâhil olacakt›r. Köleli¤e meflruiyet kazand›rmaya çal›flan Aristo bu konuda daha ziyade ideolojik bir görüfle sahiptir. Aristo’nun analitik mant›¤› köleli¤i savunmada yetersiz kalm›flt›r. Görüldü¤ü gibi, kölelik konusunda hocas› Platon’la ayn› görüflte olan Aristo, esas›nda eski Yunan toplumundaki o günkü egemen yap›y› ve zihniyeti de yans›tmaktad›r.
Para ve Faiz Aristo’ya göre para, zorunlu mübadelelerde kullan›ld›¤› zaman yararl›d›r. Ancak para bizatihi bir de¤er yaratmaz. K›s›rd›r. Yapay bir de¤er tafl›r. Dolay›s›yla do¤al bir servet türü de¤ildir. ‹nsan›n ihtiyaçlar›n› kendili¤inden sa¤lamas› mümkün de¤ildir. Aristo faizi de nefret edilen bir para kazanma yolu olarak görür. Do¤al olmayan, ticari mübadeleye k›nama ile bak›l›rken, faizle para kazanmaya da nefret edilerek bak›lmaktad›r. Zira faiz, paradan para kazanmakt›r. Hâlbuki para, asli k›ymetinden dolay› faiz kazand›rmamaktad›r. Faiz üretimden de¤il, paradan do¤maktad›r. Aristo’ya göre bu nedenle bütün para kazanma yollar› aras›nda do¤aya en ayk›r› olan› faizdir.
1. Ünite - ‹ktisadi Düflünceler Tarihine Girifl
15
ORTA ÇA⁄ HR‹ST‹YAN DÜNYASI’NDA ‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCE Orta Ça¤’da Avrupa Avrupa’n›n Orta Ça¤lar olarak adland›rd›¤› tarihi süreç, Bat› Roma ‹mparatorlu¤u’nun y›k›ld›¤› beflinci yüzy›ldan, bafllay›p afla¤› yukar› on beflinci yüzy›la kadar süren ve Rönesans ya da Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u’nun y›k›l›fl› ile biten bir dönemi ifade eder. Afla¤› yukar› 1000 y›l süren bu dönemde kuflkusuz toplumsal ekonomik yap›lar ve zihniyetler tekdüze, homojen bir görünümde de¤ildi. Bu farkl›l›klar ülkeden ülkeye oldu¤u gibi zaman içinde ortaya ç›k›yordu. Orta Ça¤ Avrupa’s› Roma’n›n y›k›l›fl›ndan sonra derin bir siyasi ve sosyal güvensizlik bunal›m› yaflad›. Avrupa bu dönemi iki kurumla aflmaya çal›flm›flt›r. Bir taraftan feodal örgütlenme, di¤er taraftan da Roma’n›n siyasi otoritesini ve örgütlenmesini and›r›r bir biçimde örgütlenen Kilise. Bu dönemde Avrupa say›s›z küçük siyasi varl›klar›n egemen oldu¤u bir siyasi yap›ya sahipti. Dokuzuncu yüzy›l Avrupa’s›nda Roma ‹mparatorlu¤u’ndan kalan topraklarda ne tek bir lisan ne hukuki bir birlik ne de siyasi, askerî güce ve otoriteye sahip bir merkezî siyasi birlik vard›. Ancak bu dönemde Avrupal›l›k bilincini ve kültür birli¤ini ayakta tutan ve yeni zamanlara tafl›yan kurum Katolik kilisesi olmufltur. Bu dönem Avrupa’da kilisenin gücü ve etkisiyle ortaya ç›kan dinî bir ça¤d›r. Baflka bir deyiflle Orta Ça¤, dinî zihniyetin egemen oldu¤u, dinin toplumlar›n ve bireylerin hayat›nda bütüncül ve asli bir yer tuttu¤u ça¤d›r. Bu dönemde Avrupa’n›n iktisadi yap›s›nda tar›m özellikle önem kazanm›flt›r. Tar›m›n organizasyonunda esas yeri tutan serf ya da hür köylü olsun küçük iflletmelerdi. ‹nsanlar geçimlik ekonomi düzeyinde üretim yapmakta ancak öz tüketimlerine yetecek kadar üretmekteydiler. Roma’n›n siyasi iktisadi ve mali birli¤i sa¤lad›¤› dönemlere göre, parasal ifllemler ve ticaret gerileme göstermiflti. K›saca, Avrupa’da iktisadi hayat yüzy›llarca dura¤an bir yap› göstermifltir. Bu de¤iflimin olmad›¤›, donmufl gibi görünen ça¤larda sosyal ve iktisadi hayat›n bütününde gelenekler hâkim bir davran›fl biçimi olarak göze çarpmaktayd›. Eski Yunan’da oldu¤u gibi Orta Ça¤larda da iktisat bizatihi bir öneme sahip de¤ildi. Antik Yunan’da ‹ktisadi düflünce, siyaset bilimi ve ahlak felsefesi içinde yer bulmaktayd›. Orta Ça¤larda ise iktisat, dinî ve ahlaki düflüncelerin içinde bir yer buluyordu. Kilisenin a¤›rl›¤› ve otoritesi, dinî zihniyeti düflünsel faaliyetlerin ekseni yap›yordu. Felsefe ilahiyat›n hizmetindeydi. Ancak ileri Orta Ça¤larda, 1000 y›llar›ndan itibaren felsefi metinlerin, eserlerin içinde iktisadi düflünceleri görmeye bafll›yoruz. Bununla birlikte sistematik iktisadi düflüncelerin ortaya ç›kmas› için yeni zamanlar›, merkantilist ça¤lar› beklemek gerekecektir
Skolastizm Kelime, kökeni itibariyle Latince schola (okul) kelimesinden türetilen scholasticus teriminden gelmektedir. Scholasticus ise, okullu, okula ait ya da bir okula mensup olan anlam›na gelmektedir. Skolastik/Skolastizm, Orta Ça¤ üniversitelerindeki ö¤retim yöntemleri ve düflünce ortam›na verilen genel bir add›r. 12. yüzy›ldan itibaren manast›rlardaki dinî okullar d›fl›nda, üniversiteler bünyesinde ge-
Skolastik/Skolastizm: Orta Ça¤ üniversitelerindeki ö¤retim yöntemleri ve düflünce ortam›na verilen genel bir add›r.
16
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
liflen düflünceler ve entellektüel u¤rafllar, zamanla yeni ö¤retileri ve yöntemleri gelifltirmifltir. Bu üniversitelerdeki düflünürler antik Yunan felsefesi ile Hristiyan ilahiyat›n› uzlaflt›rmaya çal›flm›fllard›r. Yöntem olarak da tümdengelimci mant›k ç›karsamalar›n› kullanarak klasik felsefeyle, özellikle Aristo’nun düflünce sistemi ile Hristiyan ilahiyat› aras›ndaki z›tl›klar› ve çeliflkileri çözmeye çal›flm›fllard›r. Bu alanda kulland›klar› tümdengelimci ve diyalektik yöntemi ilahiyat d›fl›ndaki alanlara da uygulam›fllard›r. Skolastik ö¤retim yönteminde, önce yerleflik düflünce çerçevesinde soru fleklinde bir görüfl ileri sürülür. Daha sonra bu görüfle iliflkin karfl›t görüfllerle bir tart›flma ortam› ortaya ç›kar. Sonuçta karfl›t görüfller çürütülerek sorun çözülmüfl olur. Eski Yunan felsefe gelene¤i Bat› Roma’n›n y›k›l›fl›ndan sonra Latin dünyas›nda yüzy›llar boyunca kaybolmufltu. Bu dönemde Klasik Yunan felsefesi, Do¤u Roma’da bilinmekle birlikte, ‹slam dünyas›nda da 8.yüzy›lda bafllayan çeviri faaliyetleri ve entellektüel canl›l›k sayesinde sözü edilen düflünce miras› muhafaza edilmiflti. Kuzey Afrika, Sicilya ve Endülüs üzerinden 10. yüzy›ldan itibaren tekrar Arapça’dan, Latince’ye çeviri süreci ve Arap-‹slam bilim ve felsefesi Avrupa’da uyan›fl devrini bafllatm›flt›r. Daha sonra Hristiyan ülkelerden gelen ö¤renciler ve hatta aralar›nda Adelard of Bath gibi skolastizmin kurucular› da olan düflünürler, Endülüs’e, Sicilya’ya ve Arap dünyas›na seyahat etmifller ve Arapçadan çeviriler yapm›fllard›r. Böylece Grek düflüncesi, ‹slam Dünyas› üzerinden Avrupa kültürünün ve kimli¤inin oluflmas› sürecine dâhil olmufltur. Do¤al olarak, Avrupa’n›n bilim ve kültür inflas›nda, ‹slam bilim ve kültürünün de etkisini göz ard› etmemek gerekir. Onüçüncü yüzy›l skolastizminin önemli bir çabas› da Avrupa düflüncesini derinden etkileyen ‹bn-i Sina ve ‹bn-i Rüfld gibi büyük ‹slam bilginlerine karfl› koyabilmekti. Albertus Magnus ve Thomas Aquinas gibi skolastiklerin, Yunan felsefesini ve rasyonalizmini Hristiyan ilahiyat›na eklemlemesine hoflgörü ile bak›lm›flt›r. Albertus’un Aristo çal›flmalar›, ‹bn-i Sina ve ‹bn- Rüfld üzerinden olmufltur. Gerçekte, Aristo’nun bütün eserlerini yorumlayan ilk skolastiktir. Din ve bilimin birlikte olabilece¤ini savunmufltur. ‹lahiyatç›dan ziyade felsefeci yönü a¤›r basmaktad›r.
Albertus Magnus (Büyük Albert), yaklafl›k olarak 1193-1206 y›llar› aras›nda do¤mufl ve 1289’de ölmüfltür. Dominik tarikat›na mensup bir keflifl ve Katolik kilisesine ba¤l› bir piskopostur. Padua Üniversitesi’nde ö¤renim görmüfltür. Köln Üniversitesi’nin kurucusudur. Ölümünden 750 y›l sonra Papal›k taraf›ndan aziz ilan edilmifltir. Orta Ça¤ ‘daki en büyük Alman filozofu ve ilahiyatç›s› oldu¤u söylenmifltir.
1. Ünite - ‹ktisadi Düflünceler Tarihine Girifl
St. Thomas Aquinas St. Thomas Aquinas (1225-1274), Güney ‹talya’daki aristokrat ailelerden birine mensup olan Thomas, Napoli ve Paris Üniversitelerinde ö¤renim görmüfltür. Paris’te Orta Ça¤ Hristiyan düflünürlerinin en tan›nm›fllar›ndan Albertus Magnus’la tan›flm›fl ve onun takipçisi olmufltur. Thomas katolik dominiken tarikat›na ba¤l› bir din adam› olarak Yunan felsefesi ile Hristiyanl›¤› uzlaflt›rmaya çal›flm›fl, Aristo’nun felsefesinin Hristiyan akidesine uygun oldu¤unu kan›tlamaya u¤raflm›flt›r. En önemli eseri, Summa Theologica. (Hristiyan ‹lahiyat›n›n Özeti) adl› eseridir.
Skolastik iktisad›n en önemli ismi Thomas Aquinas’d›r. Schumpeter’e göre ‹ktisadi Düflünce Tarihinde 500 y›ll›k bir kopukluktan sonra bir s›çramayla St. Thomas’ dönemine ulafl›lm›flt›r. Schumpeter St. Thomas Aquinas’›n Summa Theologica’s›n›, Orta Ça¤’›n en muhteflem mimarl›k örne¤i bir katedral ile efl de¤erde görmektedir. Thomas’n›n iktisadi görüflleri esas olarak Aristo’dan kaynaklanmakla birlikte Orta Ça¤ Hristiyan skolastiklerinin önde gelenlerinden Albertus Magnus’un etkisi büyüktür. St. Thomasda zaman›n ruhuna uygun bir flekilde dinî dogmalar› esas almakla birlikte toplum hayat›n›n maddi yönüne de ilgi göstermifltir. Kilisenin ahlak doktrininin ötesinde toplumsal yap›n›n emek ve ifl bölümüne dayanmas› gerçe¤ine dikkat etmifltir. Eski Ça¤larda ve feodal dünyada emek hakir görülmekteydi. St. Thomas Aquinas ise eme¤in zaruri ve sayg› de¤er bir faktör oluflunu vurgulam›flt›r. Ona göre kiflinin ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için çal›flmas› zaruri oldu¤u gibi ayn› zamanda ahlaki bir mecburiyettir. St. Thomas, ticari kazanc›, köleli¤i ve özel mülkiyeti kabul etmekle birlikte s›n›rs›z kazanç h›rs›n›n sonucu olarak ortaya ç›kan ticari faaliyetleri de hofl görmemektedir.
De¤er Teorisi ve Adil Fiyat St Thomas’ya göre bir toplumda herkesin toplumsal statüsüne uygun olarak gelir elde etmesi, o toplumda adil fiyat›n mevcudiyetine iliflkin bir göstergedir. Bir fleyi gerçek k›ymetin üstünde ve alt›nda satmak ya da almak ona göre günaht›r. Fiyat›n adil olmas› hususu, gerçekte Hz ‹sa’n›n, size nas›l davran›lmas›n› istiyorsan›z, sizde baflkalar›na öyle davran›n fleklindeki emrinin bir gere¤idir. Ancak gerçek k›ymet nas›l anlafl›lacakt›r. ‹ktisadi düflünce tarihi ile u¤raflan iktisatç›lar, Thomas d’Aquinas’›n adil fiyat kavram›ndan neyi kastetti¤i konusunda hemfikir de¤illerdir. Baz›lar› adil fiyat›n, emek maliyeti ile aç›klanabilece¤ini savunurken, di¤erleri adil fiyat›n mal›n al›c›ya sa¤lad›¤› faydaya göre tan›mlanabilece¤ini ileri sürmektedirler. Bu görüfllerin d›fl›nda kalan iktisatç›lar ise adil fiyat› toplam üretim maliyeti olarak anlamaktad›rlar. Ancak Skolastiklerde iktisadi analizin mevcut olmamas›, adil fiyat’›n kesin olarak aç›klanmas›n› zorlaflt›rmaktad›r.
17
18
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Skolastik Adil fiyat ilkesi: Adil fiyat, herkesin bildi¤i ve al›flt›¤› fiyat olarak anlafl›lmaktad›r.
Bu konuda belki de en do¤ru yaklafl›m Orta Ça¤ skolastiklerinin, adil fiyat’› herkesin bildi¤i ve al›flt›¤› fiyat olarak anlad›klar›n› kabul etmektir. Öte yandan Aquinas’›n adil Fiyat’›n›n Aristo’nun de¤ifl tokufltaki adalet ilkesi ile efl de¤er oldu¤unu söylemek de mümkündür. Bu yönüyle Thomist adil fiyat’›n gerçekte Aristo’ya dayand›¤› ileri sürülebilir.
Faiz Skolastik düflünürler gerek dinî dogmalar›n gere¤i, gerekse Aristo kaynakl› düflüncelerle faize karfl›d›rlar. Skolastiklerin, güçlünün zay›fa karfl› avantajl› olmas› endiflesi ile faize karfl› olduklar› da söylenebilir. Thomas Aquinasda faizi de¤ifl tokuflta adalet ilkesine ayk›r› olmas› yönüyle reddetmektedir. Ona göre faiz, paran›n kullan›m› dolay›s›yla ödenen bir fiyatt›r; paray› kullanan kifli onu asl›nda tüketmektedir. Aquinas, faizin paran›n kullan›m›n›n bir bedeli oldu¤unu belirtirken, gerçekte faizin, paran›n bizatihi kendisinin bir bedeli oldu¤u gerçe¤i üzerinde durmamaktad›r.
Oresme Nicolas Oresmius (1330-1382), Fransa’da Normandiya’da do¤mufl, Paris Üniversitesi’nde ö¤renim görmüfltür. Önce Navarre Kolejinde büyük üstad olarak daha sonra da Rouen Kadetralinde Dekan olarak görev yapm›flt›r. Astronomik gözlemler ve matematik üzerinde çal›flm›flt›r. Münhas›ran para ve ta¤flifl konusunda en erken çal›flmalardan birini yapm›flt›r. Paran›n Orijini Mahiyeti,Yasas› ve De¤ifliklikleri Üzerine Tez adl› Latince yazd›¤› eseri bilinmektedir.
Ta¤flifl: Alt›n ve gümüfl paralarda, alt›n ve gümüflün miktar›n› düflürerek, paran›n ayar›n› bozmakt›r. Böylece ayn› miktardaki alt›n ve gümüflten daha fazla sikke/madeni para elde etme ifllemidir. Gresham Yasas›: Kötü para’n›n iyi para’y› kovmas› yasas›d›r. Bu yasaya göre nominal de¤erleri ayn› olan iki para’dan, alt›n veya gümüfl miktar› daha fazla olan para, dolafl›mdan çekilir. Zira herkes gerçek k›ymeti daha fazla olan paray› elinde tutmak ister.
Schumpeter’a göre ilk kez Oresme, bir iktisadi problem hakk›nda münhas›ran bir monografi yazm›flt›r. Ancak Oresme’nin para hakk›nda bu incelemesi, gerçekte tam anlam›yla iktisadi mahiyette de¤ildir. Bu çal›flma özellikle hukuki ve siyasi bir metindir. Ça¤›n›n skolastik doktrinini de yans›tmamaktad›r. Oresme’in esas amac›, zaman›nda yayg›n bir uygulama olan paran›n ayar›n›n düflürülmesine yani ta¤flifl’e karfl› olmakt›r. Oresme ta¤flifl’in bir di¤er sonucu olarak kötü paran›n, iyi paray› kovaca¤›n› ileri sürerek, Gresham’dan takriben iki yüz y›l kadar önce Gresham Yasas› hakk›nda öngörüde bulunmufltur. Paran›n ayar›n›n düflürülmesi durumunda ülke içindeki alt›n ve gümüflün daha yüksek de¤er buldu¤u d›fl ülkelere gidece¤ini belirtmifltir. Bu durumda ülke paras›, için yeterli miktarda de¤erli metal kalmayacakt›r.
19
1. Ünite - ‹ktisadi Düflünceler Tarihine Girifl
Sir Thomas Gresham (1519 - 1579) Tüccar ve Krall›k finans dan›flman› olarak ‹ngiltere’de zaman›nda ün yapm›flt›r. Kraliçe I. Elizabeth’e, ‹ngiliz paras› Sterling’in de¤erinin düflürülmemesi yönünde tavsiyede bulunmufltur. Belki de bundan dolay›, daha sonra kendisine atfedilen, Gresham Yasas› ile birlikte ismi an›l›r olmufltur.
Keza Oresme bimetalist para sisteminde zaman zaman iki paran›n de¤iflim oranlar›n›n farkl›laflabilece¤ini bunun da parasal sistemde sorunlara yol açaca¤›n› belirtmifltir. ‹kili para sistemindeki piyasa rayicinin de¤iflmesi hâlinde resmî de¤iflim kurunun da de¤iflmesi gerekti¤ini ileri sürmektedir. Ancak burada, ça¤›n›n çok ötesinde, modern ba¤›ms›z para otoritelerinin varl›k nedenlerine benzer bir flekilde, bu iki para aras›ndaki de¤iflim oran›n› sadece toplumun üyelerinin saptama yetkisi oldu¤unu da savunmaktad›r. St. Thomas Aquinas’›n iktisadi düflüncesinde, adil fiyat kavram›n›n yerini aç›klay›n›z. SIRA S‹ZDE
ORTA ÇA⁄ ‹SLAM DÜNYASINDA ‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCE
Bimetalizm: Alt›n ve gümüfle dayal› çift maden para sistemidir. Bu iki para aras›nda belli bir de¤iflim oran› kabul edilir.
4
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Neumark, ‹ktisadi Düflünce Tarihi adl› kitab›nda, Alman do¤u bilimci Becker’den al›nt›layarak, Orta Ça¤’da Do¤u’da ve Bat›’da bir kültür Birli¤i’nden söz etmekteS Oyönlerine R U dir. Bu kültür birli¤i bilhassa hayat›n maddi ve sosyoekonomik bak›flta daha belirgindir. Esasen Orta Ça¤ dinî zihniyetin egemen oldu¤u bir ça¤d›r. Dinî naslar (dogmaD‹KKAT lar) insan›n bu dünyas›n› ve uhrevi hayat›n› tamamen kuflatmaktayd›. Hristiyan Bat›’da oldu¤u gibi, ‹slam dünyas›nda da faizli ifllemler, stokçuluk, fahifl kâr yasa¤› giSIRA S‹ZDE bi birtak›m yasaklar mevcuttu. Ne var ki, ‹slam Orta Ça¤›’nda maddi dünyaya bak›flta Hristiyan Bat›’da oldu¤u gibi tamamen olumsuz ve kuflkucu bir bak›fl yoktur. Bilakis,AMAÇLARIMIZ bizatihi Hz. Muhammed’in de ticaret yapt›¤›n› bildi¤imize göre bu konuda Hristiyan Orta Ça¤’dan farkl› bir ortam mevcuttu. Sekizinci, dokuzuncu ve onuncu yüzy›llarda ‹slam Dünyas› parlak bir iktisadi refah dönemini yafl›yordu. ‹slam toplumlar›nda oldu¤u K ‹ T mevcut A P iddia edilen kadercilik ise dinin bir dogmas› olmaktan çok, gelenek ve göreneklerin kal›nt›s› olarak buhran dönemlerin de özellikle ortaya ç›km›flt›r. Bu yüzy›llarda rasyonel ticari usuller, rasyonel zihniyet oldukça yayg›nd›. Keza bilim T E Lbu E V ‹ dönemde ZYON ve düflüncede ‹slam düflünürleri, daha sonra Avrupa’y› etkileyecek temelleri gelifltiriyorlard›. O günkü anlay›fl ve koflullar içinde Orta Ça¤ ‹slam düflünürlerinin rasyonel bir düflünce ortam› içinde ürettikleri eserler, Avrupa üniversitelerinde modern TERNET bilimin do¤ufluna kadar, temel baflvuru ve ders kitaplar› olarak‹ Nkullan›lm›flt›r. ‹ktisadi düflünce alan›nda genel olarak Müslüman düflünürler de t›pk› Yunanl› filozoflar gibi iktisad›, özerk bir bilim olarak düflünmüyorlard›. Onlar da iktisad› uygulamal› felsefeye gömülmüfl olarak ele al›yorlard›. Antik Yunan düflüncesindeki oikonomia terimi, tadbir al- manzil olarak ‹slam düflüncesine geçmifltir. Aynen eski Yunanca ‘da oldu¤u gibi, Tadbir al -manzil hem devlet idaresi hem de bir
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Tadbir al-manzil: Tadbir al manzil hem devlet idaresi hem de bir evin sevk ve idaresi anlam›na gelmektedir.
20
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
evin sevk ve idaresi anlam›na gelmektedir. Ünlü do¤u- bilimci Helmuth Ritter ise “‹slam düflüncesindeki bütün iktisadi yaz›n›n Yunan felsefesinden etkilendi¤ini” ileri sürmektedir. Orta Ça¤ ‹slam düflünce gelene¤inde, iktisadi düflünceye iliflkin eserler, önce Yunan düflünürlerinin eserlerini aynen çevirerek almak ya da özet çeviri olarak almak fleklinde ortaya ç›km›flt›r. On üçüncü yüzy›l›n en önemli siyaset bilimcilerinden Nasreddin Tusi Ahlak-› Nas›ri adl› kitab›n›, Yunanca bir kayna¤› esas alarak, ‹slam ve Fars düflüncesinden de yararlanarak yazm›flt›r. Tusi, bu kitab›nda Helenistik felsefi gelenekten yararlanarak bir ahlak sistemi oluflturmaya çal›flm›flt›r. Kitapta iktisadi görüfllerini ev yönetimi bölümünde aç›klam›flt›r.
Nasreddin Tusi (1201-1274) ‹ran’da Tus flehrinde do¤mufl ve ö¤renim görmüfltür. Bundan dolay› da Tusi lakab› ile tan›nm›flt›r. Mo¤ol hükümdar› Hulagu’nun dan›flman› ve veziri olmufltur. Mant›k, Ahlak, Felsefe, Astronomi ve Matematik alanlar›nda çeflitli kitaplar yazm›fl ve katk›lar da bulunmufltur. Ahlak-› Nas›ri, ‹slam dünyas›nda ilk kez sistematik ahlak kitab› olarak ün kazand›. Sisteminde, Aristoteles’in ahlak ilkeleriyle Gazali’nin tasavvufi ahlak ilkelerini bir arada de¤erlendirmeye çal›flm›flt›r., Aristo’nun etkisi özellikle belirgindir.
Buna karfl›l›k, iktisadi ilkelerde ve olgular›n tan›m›nda, Hellenistik felsefe’den yararlansa da Gazali, ‹slam Dininin temel dogmalar›n› esas alm›flt›r. Gazali ‹hya u Ulumi’d-din (Dini ilimlerin ihyas›) adl› kitab›nda, siyaset bilimi ve iktisada iliflkin görüfllerinde bu etkilenmeyi ‹slam hukuk ve tasavvuf gelene¤i içinde eritmifltir. Gazali’den sonra gelenler aras›nda özellikle ‹bn- Teymiye önemlidir. ‹bn-i Teymiye, bilhassa girifl ç›k›fl›n serbest oldu¤u ve fiyatlara müdahale edilmedi¤i bir pazar görüflüne yak›nd›r. Belli koflullar içinde müdahalecili¤e karfl› ç›kmaktad›r. Do¤u’da ve Bat›’da on dördüncü yüzy›l›n en büyük düflünürü s›fat›n› rahatl›kla verebilece¤imiz ‹bn-i Haldun ise büyük ölçüde gözlem ve deneylerine dayanarak iktisat bilimin do¤uflundan en az üç yüz y›l önce makroiktisad›n öncüsü olarak ortaya ç›k›yordu. Ma¤ripli düflünür Yunan gelene¤inin d›fl›na ç›karak, iktisadi olaylar›, ahlak felsefesi d›fl›nda inceliyordu Schumpeter ise befl yüz y›ll›k bir boflluktan söz ederken Avrupa’n›n iktisadi düflünce bak›m›ndan kay›p yüzy›llar› sürecinde, ‹slam dünyas›n›n ortaya koydu¤u entellektüel mirastan habersiz görünmektedir. SIRA S‹ZDE
5
SIRA S‹ZDE gelene¤inde iktisadi düflünceye ait eserlerin özelliklerini aç›klay›n›z. Orta Ca¤ ‹slam düflünce
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
1. Ünite - ‹ktisadi Düflünceler Tarihine Girifl
21
Gazali Ebu- Ha-mid Muhammed ibn-i Muhammed el-Gazali (1058-1111). Bugünkü ‹ran’da Tus flehrinde do¤mufltur. Genel olarak ‹mam Gazali olarak tan›n›r. Niflabur, Nizamiye medresesinde ö¤renim görmüfltür. 1091 y›l›nda Ba¤dat’taki Nizamiye Medresesi baflmüderrisli¤ine (profesörlü¤üne) atanm›flt›r.1095 y›l›nda bu medreseden ayr›lm›fl ve 11 y›l uzlette yaflam›fl, tasavvufta ileri bir dereceye ulaflm›flt›r. Tekrar k›sa bir dönem medrese hayat›na döndüyse de hayat›n›n geri kalan k›sm›n› do¤du¤u flehir olan Tus’ta bir sufi olarak geçirmifltir. Yüzlerce eseri olan Gazali’nin en tan›nm›fl eseri Türkçe’ye çevrilmifl olan ‹hya u Ulumi’d Din adl› eseridir.
Gazali, iktisadi ve sosyal refah›, maslahat kavram› ile ifade etmektedir. Maslahat kavram›, hayat›n ola¤an ak›fl› içinde, sorunlara toplumun yarar› aç›s›ndan bakmakt›r. Gazali’ye göre, dünya ahiretin tarlas›d›r. Bu dünyada sadece ahiret için de¤il, dünya için de çal›flmak gerekir. Ahiretini kazanmak için dünya ile meflgul olanlar orta yola en yak›n iktisatl› (muktesid) kiflilerdir. Gazali, insanlar›n sadece ahirete yöneldi¤i takdirde dünyan›n harap olaca¤›n›, dünyan›n harap olmas› hâlinde ise dinin de harap olaca¤›n› vurgulamaktad›r.
Maslahat: Ortaya ç›kan sorunlara dar anlamda dinî s›n›rlamalar içinde cevap aramak yerine toplumun yarar› aç›s›ndan bakmak demektir. ‹slam hukuk bilginlerinin s›kl›kla kulland›¤› kavramlardand›r.
Fiyat Gazali, piyasa ve fiyat konusuna adalet aç›s›ndan yaklaflmaktad›r. Gazali’ye göre al›flverifl etti¤i kimseyi zarara u¤ratan her fley zulümdür. Pazarda asimetrik bilgi olmayacakt›r. Mübadeleye konu olan bir mal hakk›nda tam bilgi verilecektir. Piyasa rayicini yans›tan bir fiyat, mübadelede adaleti sa¤layacakt›r. Baflka bir deyiflle, rayiç fiyat, St. Thomas Aquinas’da sözü edilen adil fiyat’la ayn› anlamdad›r denilebilir. Modern fiyat teorisinin, denge fiyat›, Gazali’de rayiç fiyat olmaktad›r. Gazali, çiftçilerin, pazara getirdikleri ürünlerin al›c› bulamamas› durumunda, düflük fiyattan satmak zorunda kalacaklar›n› belirterek, arz ve talep koflullar› ile piyasa fiyat› aras›nda bir iliflkinin varl›¤›n› da saptamaktad›r. K›saca belirtmek gerekirse, Gazali 11.yüzy›lda, piyasa ve fiyat mekanizmas› hakk›nda oldukça geliflmifl bir anlay›fla sahiptir.
‹fl bölümü Gazali meflru veya gayrimeflru bütün kazanç ifllemlerini geçim davas›na ba¤lar. ‹nsanlar›n ihtiyaçlar› iktisadi/ ticari faaliyetlere yol açm›flt›r. Ancak ihtiyaçlar Gazali’ye göre sonsuzdur. Zira bir ihtiyaç, di¤erini do¤urmaktad›r. Bununla birlikte Gazali insanlar›n ticaret ve zanaata ilgilerinin esas sebebi olarak yiyecek giyecek ve g›daya muhtaç olmalar›n› gösterir. Bunun için toplumda temel olarak befl zanaata ihtiyaç vard›r: ziraat, koruyuculuk, avc›l›k, dokumac›l›k ve inflaat. Bu zanaatlar için de birtak›m aletlere gerek vard›r. Bu aletleri elde etmek için de dülgerlik, demircilik ve dikicilik gibi zanaatlara gerek vard›r. ‹nsano¤lu do¤ufltan medenidir, yaln›z yaflayamaz. Toplum içinde yasamak zorundad›r. Kifli bir aileye ihtiyaç duyar. Ancak aileler de tek bafllar›na yaflayamaz. Hayatlar›n› idame ettirebilmek için toplum hayat›na gerek vard›r. Toplum içindeki ifl bölümü köylerin ve flehirlerin kurulmas›na yol açm›flt›r. Ancak toplum hayat›n›n sürdürülmesi, adaletin da¤›t›m› ve güvenlik ihtiyac› da devletlerin kurulmas›na yol açm›flt›r. Yine Gazali’ye göre ifl bölümü o flekilde geliflir ki uluslararas› ticaret ortaya ç›kar.
Rayiç fiyat: Gazali adil fiyat ve denge fiyat›n› tan›mlamak için kullanm›flt›r.
22
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Para ve Faiz ‹hya’da Gazali, paray› tan›mlarken paran›n ihtiyaç maddelerinin sa¤lanmas›nda ve mübadelelerde arac› olarak kullan›lan bir madde oldu¤unu vurgular. Ona göre para olarak kullan›lan alt›n ve gümüfl gibi de¤erli madenlerin ifllevi budur. Gazali bimetalist (nakdeyn) bir görüflü savunmaktad›r. Paran›n ifllevlerini sayarken özellikle iki ifllevine dikkati çeker. Bu ifllevler: De¤er ölçüsü olmas› ve de¤iflim arac› olmas›d›r. Para bizatihi bir mal olarak de¤er tafl›maz. Gazali de t›pk› Aristo gibi nominalist bir para anlay›fl›na sahiptir. Ona göre alt›n ve gümüfl nadir bir madde olmakla beraber para olarak itibari bir k›ymete haizdir. ‹slam, faizi kesin bir flekilde yasaklamaktad›r. (Bakara suresi/275,278-279 ve di¤erleri) Gazali faizin yasak olmas›n›n nedenini aç›klarken, paran›n para ile sat›n al›namayaca¤›n› belirtir. Ona göre para, para karfl›l›¤›nda al›n›p sat›l›rsa, paran›n ikinci ifllevi olan de¤iflim arac› olarak kullan›lmas› mümkün olmayacakt›r. Zira insanlar paray› biriktirmeye bafllayacaklard›r. Bunun sonucunda da para piyasadan çekilecektir.
‹bn-i Haldun Abdurrahman b. Muhammed b. Ebu Bekr Muhammed b. Hasan (1332-1406). Soy olarak aslen Yemenli Arap kabilelere kadar giden, Endülüslü önde gelen bir aileye mensup olarak Tunus’ta do¤mufltur. Kuran ve f›k›h ilimleri yan›nda matematik, mant›k, felsefe gibi alanlarda ö¤renim görmüfltür. Tunus’ta, Fas’ta ve G›rnata’da devlet idaresinde çeflitli görevlerde bulunmufltur. 47 yafl›nda idari ve siyasi görevleri b›rakarak, Tunus’a yerleflti ve yeni bilimi yazmaya bafllad›. Genel Tarih’inin bafllang›c› olan ve tarih felsefesi alan›nda bir ilk olan Mukaddime, asl›ndan Türkçe’ye, Osmanl› Döneminde ve Cumhuriyet Döneminde birkaç kez çevrilmifltir. ‹bn-i Haldun eserini tamamlad›ktan sonra Hacca gitmifl, dönüflünde ise, Kahire’ye yerleflmifltir. Kahire’de baflkad›l›k makam›na atand›¤› gibi El Ezher Medresesi’nde ders vermifltir.1400 y›l›nda Timur’un fiam seferinde elçi olarak Timur’la görüflmüfltür. Kahire’de 1406’da vefat etmifltir.
‹bn-i Haldun’un esas meselesi, medeniyet sorunudur. O umran olarak adland›rd›¤› genifl bir medeniyet kavram›ndan hareket eder. Bir toplumun bütün özelliklerini, yapt›klar›n›, ürettiklerini ortaya koyan yeni bir bilimden söz eder. Bu yeni bilimin konusu yerleflik ve göçebe hayat›n bir sosyolojisini oluflturmakt›r. Medeniyetlerin do¤ufl, ç›k›fl ve çöküfl sebeplerini konu edinen ve aç›klamaya çal›flan tarih bilimi ise felsefenin bir dal›d›r. Ancak tarihçi bunun için uygun ve yeterli donan›ma da sahip olmal›d›r. ‹bn-i Haldun, Ayd›nlanma Ça¤› düflünürlerinden üç as›rdan fazla bir zaman öncesinde, toplumsal olaylar›n, toplumsal yasalara uydu¤unu vurgu-
23
1. Ünite - ‹ktisadi Düflünceler Tarihine Girifl
lam›flt›r. Zaman ve yer farkl› olsa bile özellikleri ve yap›lar› ayn› olan toplumlar için ayn› toplumsal yasalar geçerlidir. Böylece toplumsal yasalardan ilk kez ‹bn-i Haldun söz etmiflti. Ona göre, toplumlar hep ayn› durumda da kalmazlar. Toplumsal yap›lar için de¤iflim de bir kurald›r. ‹bn-i Haldun bu yaklafl›mlar› ile modern tarih felsefesi ve sosyolojinin öncüsü olarak kabul edilebilir. Ayn› zamanda ekonominin iflleyiflini de sistematik olarak inceleyen ilk düflünürler aras›ndad›r. ‹bn-i Haldun Orta Ça¤ ‹slam düflünürlerinden farkl› olarak Eski Ça¤ Yunan düflünürlerinden esinlenmemifltir. Ayn› flekilde Avrupa’n›n ‹bn- Haldun’u keflfetmesi de uzun yüzy›llar› beklemifltir. Cemil Meriç, ‹bn-i Haldun için “Ortaça¤’›n karanl›k gecesinde muhteflem ve münzevi bir y›ld›z; ne öncüsü var, ne devamc›s› var.”, tan›mlamas›n› yapar. (Umran’dan Uygarl›¤a1974,s133) ‹bn-i Haldun, Mukaddime’nin dördüncü ve özellikle beflinci bölümlerinde iktisadi konulara yer vermifltir. Beflinci bölüm bir anlamda, iktisat sosyolojisidir. Bu bak›mdan, iktisadi ve mali sosyolojinin de on dördüncü yüzy›lda ‹bn-Haldun’la bafllad›¤›n› söyleyebiliriz.
Umran: ‹bn-Haldun’un flehirli, yerleflik hayat› tan›mlarken kulland›¤› ve medeniyet’i karfl›layan bir kavramd›r.
Çevrim Teorisi ve Vergi Teorisi ‹bn-i Haldun, sosyopolitik- iktisadi çevrimler teorisinden yola ç›karak kapsaml› bir medeniyet teorisine ulaflmaya çal›flm›flt›r. Toplumlar›n, politik, sosyal ve iktisadi yaflamlar› içinde devletin hayati bir önemi ve ifllevleri vard›r. Ona göre devlet, ekonominin ihtiyac› olan yasal düzenlemeleri, istikrar ve düzeni sa¤lamakla yükümlüdür. Ticaret, ziraat ve sanayiye iliflkin faaliyetlerin, k›saca ticaret ve üretimin gerçekleflti¤i medeni bir toplumda, mülkiyet haklar›n›n korunmas›, ticaret yollar›n›n korunmas› ve istikrar ve asayiflin sa¤lanmas› son derece önemlidir. Devletin iktisadi faaliyetleri kollamas› ve uygun ortamlar› sa¤lamas› durumunda iktisadi geliflme gerçekleflecektir. Devletin ya da bir hanedan›n ilk dönemlerinde vergiler hem tür olarak az say›dad›r hem de vergi yükü hafiftir. Buna karfl›l›k vergi has›lat› yüksektir. Dolay›s›yla, devlet maliyesi düzgündür. Devletin birtak›m temel harcamalar› yapmak için yeterli mali kayna¤› mevcuttur. ‹bn-i Haldun, devlet harcamalar›n›n toplam talebin artmas› ve iktisadi refah›n gerçekleflmesi aç›s›ndan öneminin de fark›ndad›r. Ona göre, flehirlerde saray›n ve devlet görevlilerinin harcamalar› flehir ekonomisine çok önemli katk›larda bulunmaktad›r. fiehir halk›n›n her türlü mallara ve özellikle lüks mallara talebinin artmas›, ticaret ve zanaatlar›n geliflmesine üretimin artmas›na neden olacakt›r. Ancak bir devletin ve flehirlerin geliflmesi, iktisadi hayat›n canl›l›¤›, ‹bn-i Haldun’a göre belli bir süre içindir. Devletlerin ömrü ortalama olarak üç kuflak kadard›r. Ondan sonra ihtiyarl›k dönemi bafllar ki bu üç kuflak takriben 40 y›ll›k bir insan ömrünün üç misli kadar yani 120 y›ld›r. Dördüncü kuflakta çöküfl yaflan›r. Böylece yükselme. duraklama ve gerileme dönemlerini kapsayan 40 y›ll›k süreler söz konusudur. Ma¤ripli düflünür, burada farkl› düzlemler olsa da Kondratiev Dalgalar›n› hat›rlatmaktad›r. Yerleflik kültürlerin ve dolay›s›yla umran’›n bir s›n›r›, devletlerin hayatlar›n›n da t›pk› insanlar gibi bir ömrü vard›r. Bu gerilemenin ve giderek çöküflün en önemli nedeni lüks tüketimdir. Ona göre flehirlerdeki halk zenginlefltikçe lüks mallara da talep artmaktad›r. Arz taraf›nda ise üreticiler ürettikleri mallar için daha yüksek ücret ya da yüksek fiyatlar talep etmektedirler. K›saca bugünkü kavramlarla ifade edersek, ‹bn-i Haldun, talep ve maliyet enflasyonundan söz ediyor. Fiyat art›fllar›, devlet maliyesi üzerinde de bask›lar
Kondratiev Dalgalar›: Rus iktisatç›s› Kontradiev’e göre, kapitalist ekonomilerin geliflim sürecinde, yaklafl›k elli y›lda bir döngüsel bir biçimde yükselme ve kriz dalgalanmalar› baflka bir deyiflle ifl çevrimleri olacakt›r.
24
Laffer E¤risi, vergi oran›n› artt›rd›kça, vergi gelirlerinin artaca¤›n›, ancak bir noktadan sonra vergi oran›n› artt›rman›n vergi gelirlerini azaltaca¤›n› savunan Amerika’l› iktisatç› Arthur Laffer’in gelifltirdi¤i bir analiz arac›d›r.
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
yarat›r. Devlet gelir ihtiyac›n› karfl›lamak üzere gümrük vergilerini art›r›r, yeni vergiler koyar. Buna karfl›l›k tüccar ve esnaf da özellikle gümrük vergilerini fiyatlara ekleyerek, vergi yükünü tüketicilere yans›t›r. ‹bn-i Haldun’a göre devletin harcamalar› sadece fiyat art›fllar› dolay›s›yla artm›yor. Hanedan›n ve bürokratlar›n lüks mallara olan talebi de art›fl göstermektedir. Artan kamu harcamalar›n› karfl›lamak için ise vergi oranlar› art›r›l›r. Yeni vergiler konur. Ancak vergi yüklerindeki bu art›fl iktisadi faaliyetleri daralt›c› etkide bulunmaktad›r. Bunun sonucunda halk ve tüccarlar a¤›r vergilerden bunald›¤› için çal›flma hevesi sönüp, giriflim flevki kaybolacakt›r. Giderek ülkenin en dinamik kesimleri, tüccarlar› ve insanlar› ülkeyi terk etmeye bafllarlar. Öte yandan üretimin düflmesi ve ticari faaliyetlerin azalmas›, vergi has›lat›n›n azalmas›na da yol açar. Böylece vergilerin artmas›na karfl›n vergi has›lat› da düflmüfl olur. ‹bn- Haldun bu analizi ile Laffer E¤risini yaklafl›k 600 y›l önce öngörmüfltür.
De¤er Teorisi ‹bni Haldun’a göre, üretimin esas faktörü emektir. Ona göre, kâr ve kazançlar insan eme¤inin k›ymetinden baflka bir fley de¤ildir. Düflünüre göre, bir mal›n de¤eri, onu meydana getirmek için harcanan eme¤in de¤eridir. Dolay›s›yla üretimden elde edilen kazanc›n esas›n› emek oluflturmaktad›r. ‹bn-i Haldun, mübadele de¤eri kavram›n› kullanmamakla birlikte fiyat›n içinde eme¤in a¤›rl›¤›n› vurgulayarak mübadelede hangi de¤erin esas oldu¤unu ima etmifltir. ‹bn-i Haldun de¤erin esas›n› emek olarak belirleyerek, objektif de¤er teorisine iflaret etmekle birlikte mallar›n faydas› ile fiyatlar aras›nda da bir iliflki kurmaktad›r. Ona göre hububat zaruri bir mal olmakla birlikte halk›n büyük bir k›sm› hububat üretimi yapt›¤› için arz› boldur. Sonuçta bu¤day fiyatlar› ucuzdur. Buna karfl›l›k hububat kadar zaruri olmayan sebze ve meyve gibi g›da maddeleri ise s›n›rl› olarak üretilmektedir.. Bu mallar› ise öncelikle halk›n varl›kl› kesimi talep etti¤i için fiyatlar› da daha pahal› olmaktad›r. Buradan ‹bn-i Haldun’da ayn› zamanda sübjektif de¤er teorisinin varl›¤›n› da ileri sürebiliriz..
Arz ve Talep ‹bn-i Haldun fiyat mekanizmas›n› inceleyerek bir fiyat analizi yapm›fl de¤ildir. Daha ziyade gözlemlerine dayanarak bir saptamada bulunmufltur. ‹bn- Haldun, ticareti, ucuza al›p pahal›ya satmakt›r fleklinde tan›mlamaktad›r. Ayn› flekilde uzun mesafe ticaretinden söz ederken de az ve nadir bulunan mallar›n fiyatlar›n›n yüksek olaca¤›na, arz›n ço¤almas› hâlinde fiyatlar›n düflece¤ine iflaret etmektedir. Dolay›s›yla arz ve talep koflullar›na ba¤l› olarak fiyatlar›n yükselme ve düflme e¤iliminde oldu¤una dikkati çekmifltir. Öte yandan düflük fiyatlar›n üreticiler ve tüccarlar için zararl› olaca¤›n› belirterek, fiyat istikrar›n›n esas oldu¤unu vurgulam›flt›r. Toplumun refah› att›kça temel ihtiyaç maddelerinin fiyatlar›n›n düflece¤ine, lüks mallar›n ise fiyatlar›n›n yükselece¤ine iflaret eder. Keza zaruri ihtiyaçlar› karfl›layan mallar›n talebinin esnek olmad›¤›n› buna karfl›l›k lüks mallar›n talebinin esnek oldu¤unu belirtirken talep esnekli¤ini de vurgulam›fl bulunmaktad›r.
1. Ünite - ‹ktisadi Düflünceler Tarihine Girifl
Para ve Sermaye Teorisi ‹bn-Haldun paran›n ifllevlerini anlam›fl ve özellikle alt›n ve gümüflün k›ymet ölçüsü ve k›ymet saklama arac› oldu¤unu belirtmifltir. Yeryüzündeki insanlar için alt›n ve gümüfl, servet ve mal demektir. Baflka mallar› edinseler bile eninde sonunda bu iki madeni elde etmek isterler. Alt›n ve gümüflün her zaman için de¤erlerini muhafaza etmeleri tercih edilmelerinin nedenidir. ‹bn- Haldun’a göre alt›n ve gümüfl, kazanc›n mal›n ve servetin esas› demektir. ‹nsanlar›n elindeki alt›n ve gümüfl bir kuflaktan öteki kufla¤a sürekli dolafl›mda oldu¤u için bir ülkede miktarlar› azalsa da bir baflka bir ülkede mevcut olacakt›r. Bu saptamalar›na karfl›n, ‹bn-Haldun’da miktar teorisi yoktur. Ça¤dafl görüfllerden farkl› olarak ‹bn-Haldun’a göre, alt›n ve gümüflün varl›¤› iktisadi faaliyetleri canland›rmaya yetmeyecektir. Kazanç güdüsü, toplumsal organizasyon, yol güvenli¤i ve kolayl›¤› ticaretin geliflmesi için gerekli koflullar olarak önemli olmaktad›r. ‹bn-i Haldun, kiflinin zanaat›ndan dolay› kazand›¤› ve edindi¤i sermayenin, eme¤inin de¤erinden ibaret oldu¤unu düflünmektedir. Baflka bir deyiflle bir kiflinin mal biriktirmesi asl›nda eme¤inin de¤eri ve karfl›l›¤› olan fleyleri biriktirmesi demektir.
25
26
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
N A M A Ç
3
‹ktisadi Düflünce Tarihi’nin konusunu ve bafllang›c›n› tan›mlamak. ‹ktisadi düflünceler tarihi, iktisadi düflüncelerin zaman içinde bir bilgi formu olarak nas›l ortaya ç›kt›¤› ya da söz konusu bilgilerin nas›l yerleflik iktisat olarak kabullenildi¤i konusu ile ilgilenir. Konunun incelenmesinde çeflitli yaklafl›mlar içinde özellikle relativist ve absolutist yaklafl›mlar önemlidir. ‹ktisadi düflüncelerin bafllang›c› yukar›da belirtilen yaklafl›mlara göre farkl› olabilir. Eski Ça¤ toplumlar›ndaki düflüncelerden bafllayabilece¤i gibi, daha yeni zamanlardan da bafllayabilir. Yeni bir teori nas›l mevcut bir teorinin yerini alacakt›r. Bu soru paradigma de¤iflimi kavram› ile karfl›lanabilir. Paradigma kavram›, belli bir bilim toplulu¤u taraf›ndan paylafl›lan bütün inançlar›, de¤erleri ve teknikleri kapsamaktad›r. Paradigmay› genifl ve esnek bir tan›mla bir bilimin matriksi olarak tan›mlamak da mümkündür. Lakatos’a göre ise bir bilimin tarihi birbirlerinin yerini almaya çal›flan alternatif Araflt›rma Programlar›’n›n tarihinden oluflur. Bu kavramlar›n, iktisadi düflünce tarihini anlamak ve yorumlamak aç›s›ndan kuflkusuz yararlar› vard›r. Gerek Kuhn’un paradigma kavram› gerekse Lakatos’un bilimsel araflt›rma program› kavram› ile iktisadi düflünceler tarihinde birbirlerinin yerini alan düflünce ve doktrinleri daha iyi aç›klamak ve anlamak mümkündür. Eski Ça¤ toplumlar›nda iktisadi düflüncenin yeri ve mahiyetini aç›klamak. Bütün Eski Ça¤ toplumlar› birer köy ekonomileri idi. Baflka bir deyiflle geçimlik ekonomi düzeyinde üretim yapan kapal› toplumlard›. Bu itibarla Eski Ça¤ toplumlar›nda pazar olgusu s›n›rl› bir alana ve toplulu¤a iliflkindir. Eski Ça¤ toplumlar›nda piyasa toplumundaki gibi üretim faktörleri mevcut de¤ildi. Özgür emek, sermaye ve serbestçe al›n›p sat›lan tar›m topra¤›, antikitenin sosyal ve iktisadi yap›s›nda yer almam›flt› ‹lk Ça¤ Do¤u toplumlar›nda iktisadi düflüncenin iki kayna¤› vard›r. Bunlardan ilki, kutsal kitaplar›n ahlaki norm ve dogmalar›na iliflkindir. ‹kincisi ise, devlet yönetimine iliflkin birtak›m kurallar ve de¤erlendirmeler içinde yer alan iktisadi ve bilhassa mali konularla ilgilidir. Eski Ça¤ Yunan toplumu ve felsefesinde iktisad›n yerini aç›klamak. Yunan filozoflar› siyaset bilimi üzerinde yo¤unlaflm›fllard›r. Evrene ve dünyaya site’den bakmaktad›rlar. ‹ktisadi düflünceler de genellikle aristokratik köleci site-devletinin ahlaki sorunlar›na odaklanm›fl olan siyaset felsefesi içinde yer almaktad›r. Yunan filozoflar› için iktisat siyaset alan›n›n d›fl›nda kalmaktad›r. Dolay›s›yla modern iktisadi dü-
N AM A Ç
4
N A M A Ç
5
flünce ile pek az ortak noktalar› vard›r. ‹lk kez Ksenefon, Oikonomikos terimini kullanm›flt›r. Aristo, Oikonomikos ile Chrematistikos aras›ndaki temel ayr›m› da ortaya koymufltur. Mülk ailenin bir parças› oldu¤u gibi, mülk edinmede Oikonomikos’a iliflkin do¤al bir faaliyettir. ‹yi bir yaflam, erdemli yurttafll›¤›n bir gere¤idir. Aristo’ya göre ticari mübadele, para biriktirme ve faiz ile servet edinme Chrematistikos’dur Chrematistikos, 17. yüzy›lda politik ekonomi ve 19. yüzy›lda da ekonomi ad›n› alacakt›r. Orta Ça¤ Skolastiklerinin iktisada bak›fllar›n› ifade etmek. Kelime, kökeni itibariyle Latince schola (okul) kelimesinden türetilen scholasticus kelimesinden gelmektedir. Scholasticus ise, okullu, okula ait ya da bir okula mensup olan anlam›na gelmektedir. Skolastik/Skolastizm, Orta Ça¤ üniversitelerindeki ö¤retim yöntemleri ve düflünce ortam›na verilen genel bir add›r. Skolastik iktisad›n en önemli ismi Thomas Aquinas’d›r St. Thomas da zaman›n ruhuna uygun bir flekilde dinî dogmalar› esas almakla birlikte toplum hayat›n›n maddi yönüne de ilgi göstermifltir. Kilisenin ahlak doktrininin ötesinde toplumsal yap›n›n emek ve ifl bölümüne dayanmas› gerçe¤ine dikkat etmifltir. St. Thomas, ticari kazanc›, köleli¤i ve özel mülkiyeti kabul etmekle birlikte s›n›rs›z kazanç h›rs›n›n sonucu olarak ortaya ç›kan ticari faaliyetleri de hofl görmemektedir. St Thomas’ya göre, bir toplumda herkesin toplumsal statüsüne uygun olarak gelir elde etmesi, o toplumda adil fiyat›n mevcudiyetine iliflkin bir göstergedir. Orta Ça¤ ‹slam Dünya’s›ndaki düflünürlerin iktisadi sorunlara bak›fllar›n›,Yunan düflünürleri ve Skolastiklerle karfl›laflt›rmak. ‹slam düflünürlerinin, adil fiyat, mülkiyet, arz ve talep, ifl bölümü, para ve faiz gibi iktisadi hayata iliflkin konularla ilgili düflünceleri, genel olarak dinî ve ahlaki çerçeve içinde oldu¤u gibi gözlemlerine de dayanmaktayd›. Bununla birlikte Müslüman düflünürler de t›pk› Yunanl› filozoflar gibi iktisad›, özerk bir bilim olarak düflünmüyorlard›. Onlar da iktisad›, uygulamal› felsefeye ve ahlak ö¤retilerine gömülmüfl olarak ele al›yorlard›. Antik Yunan düflüncesindeki oikonomia, tadbir al manzil olarak ‹slam düflüncesine geçmifltir. Tadbir al manzil ise hem devlet idaresi hem de bir evin sevk ve idaresi anlam›na gelmektedir. Orta Ça¤ ‹slam düflünürlerinden özellikle Gazali, Tusi ve ‹bni Haldun dikkati çekmektedir. ‹bn-i Haldun düflünce sistemi itibariyle özelikle Yunan felsefe ve ahlak düflüncesinden etkilenmeden kendi düflünce sistemini oluflturmufltur.
1. Ünite - ‹ktisadi Düflünceler Tarihine Girifl
27
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi Schumpeter’e göre ilk kez bir iktisadi problem hakk›nda münhas›ran bir monografi yazm›flt›r? a. Oresme b. ‹bn-i Haldun c. Aristo d. Kautilya e. St. Thomas 2. Laffer E¤risi’ni ilk kez öngören düflünür afla¤›dakilerden hangisidir? a. Gazali b. ‹bn-i Haldun c. Aristo d. Ksenefon e. Tusi 3. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi Gresham Yasa’s›n› ilk kez öngörmüfltür? a. Aristo b. Ksenefon c. Platon d. Oresme e. St. Thomas 4. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi emek teorisi üzerinde durmam›flt›r? a. Aristo b. Platon c. Gazali d. ‹bn-i Haldun e. St. Thomas Aquinas 5. Tarihi ve d›flsal faktörlerin iktisadi düflünceyi etkiledi¤ini ve belirledi¤ini savunan yaklafl›m afla¤›dakilerden hangisidir? a. Paradigma b. Absolutist c. Mutlakç› d. Relativist e. ‹ktisadi Analiz
6. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi emek de¤er teorisine en önce iflaret etmifltir? a. Kautilya b. Platon c. St. Thomas d. Oresme e. ‹bn-i Haldun 7. Aristo’ya göre ticareti ve iktisadi faaliyetleri ifade eden terim afla¤›dakilerden hangisidir? a. Oikonimikos b. Oikonomia c. Oeconomia d. Chrematistikos e. Nomos 8. Gazali’ye göre adil fiyat afla¤›dakilerden hangisi ile aç›klanabilir? a. Ahlaken kabul edilir olma b. Maliyetle eflit olma c. Fayda ile eflitlenme d. Rayiç fiyatla eflitlenme e. Afl›r› olmama 9. Oikonomikos üzerine kitap yazan düflünür afla¤›dakilerden hangisidir? a. Oresme b. Albertus Magnus c. St. Thomas d. Platon e. Ksenefon 10. Afla¤›dakilerden hangisi Schumpeter’e göre iktisadi analiz tarihi bak›m›ndan, önemsiz bir düflünürdür? a. Ksenefon b. Platon c. Aristo d. Oresme e. St. Thomas Aquinas
28
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. a
2. b
3. d
4. b
5. d 6. a 7. d
8. d
9. e
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Orta Ça¤ Hristiyan Dünyas›’nda ‹ktisadi Düflünce” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Orta Ça¤ ‹slam Dünyas›’nda ‹ktisadi Düflünce” bölümünde “‹bn-Haldun” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Orta Ça¤ Hristiyan Dünyas›’nda ‹ktisadi Düflünce” bölümünde “Oresme” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eski Ça¤ Yunanl›lar›nda ‹ktisadi Düflünce” bölümünde “Platon” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” bölümünde “Relativist Yaklafl›m” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤u Toplumlar›nda ‹ktisadi Düflünce” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eski Ça¤ Yunanl›lar›nda ‹ktisadi Düflünce” bölümünde “Aristo” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “Orta Ça¤ ‹slam Dünyas›’nda ‹ktisadi Düflünce” bölümünde “Gazali” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eski Ça¤ Yunanl›lar›nda ‹ktisadi Düflünce” bölümünde “Ksenofon” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eski Ça¤ Yunanl›lar›nda ‹ktisadi Düflünce” bölümünde “Aristo” konusunu yeniden gözden geçiriniz
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Lakatos’un, Bilimsel Araflt›rma Program›’n›n iki temel kavram› vard›r. Bunlardan birincisi kat› çekirdektir. Bir araflt›rma program›n›n ay›rd edici niteli¤i kat› çekirde¤idir. Kat› çekirdek, program›n gelifltirildi¤i temel hipotezlerden oluflur. Pozitif keflif, araflt›rma program›n›n nas›l gelifltirilece¤ini gösteren ilkeleri içerirken, negatif keflif de bunun tersi olarak kat› çekirde¤in de¤ifltirilemeyen kural ve yöntemlerinden oluflur. S›ra Sizde 2 ‹lk Ça¤ Do¤u toplumlar›nda iktisadi düflüncenin iki kayna¤› vard›r. Bunlardan ilki, kutsal kitaplar›n ahlaki norm ve dogmalar›na iliflkindir. ‹kincisi ise, devlet yönetimine iliflkin birtak›m kurallar ve de¤erlendirmeler içinde yer alan iktisadi ve bilhassa mali konularla ilgilidir.
S›ra Sizde 3 Eski Yunanistan’da devlet somut bir gerçektir. Antik Ça¤da bir Yunanl› için devletin d›fl›nda bir hayat mümkün de¤ildir. Schumpeter’e göre antik Yunan düflüncesi en soyut hâlinde bile toplumsal hayat›n somut sorunlar›yla ilgilidir. Dolay›s›yla Yunan filozoflar› siyaset bilimi üzerinde yo¤unlaflm›fllard›r. Evrene ve dünyaya polisten bakmaktad›rlar. ‹ktisadi düflünceler de genellikle aristokratik köleci site-devletinin ahlaki sorunlar›na odaklanm›fl olan siyaset felsefesi içinde yer almaktad›r. Yunan filozoflar› için iktisat siyaset alan›n›n d›fl›nda kalmaktad›r. Öte yandan Yunanl›lar›n iktisadi hayata ilgilerinin, siyasete ilgilerinin gerisinde kalmas›n›n baflka nedenleri de vard›r. ‹ktisadi hayat›n temelini teflkil eden üretim faaliyetleri yerleflik yabanc›larla (metekler), kölelere kal›yordu. Yerleflik yabanc›lar toprak sahibi olamad›¤› için bunlar da ticaret ve çeflitli zanaatlarla u¤rafl›yorlard›. S›ra Sizde 4 St Thomas’ya göre bir toplumda herkesin toplumsal statüsüne uygun olarak gelir elde etmesi, o toplumda adil fiyat›n mevcudiyetine iliflkin bir göstergedir. Bir fleyi gerçek k›ymetin üstünde ve alt›nda satmak ya da almak ona göre günaht›r. Fiyat›n adil olmas› hususu, gerçekte Hz ‹sa’n›n, size nas›l davran›lmas›n› istiyorsan›z, sizde baflkalar›na öyle davran›n fleklindeki emrinin bir gere¤idir. Ancak gerçek k›ymet nas›l anlafl›lacakt›r. S›ra Sizde 5 Orta Ça¤ ‹slam düflünce gelene¤inde, iktisadi düflünceye iliflkin eserler, önce yunan düflünürlerinin eserlerini aynen çevirerek almak ya da özet çeviri olarak almak fleklinde ortaya ç›km›flt›r. Bilhassa Aristo etkisi, ‹bni Sina, Farabi, ‹bn-i Rüfld gibi düflünürlerde ve Tusi’nin Ahlak-› Nasiri’sinde belirgindir. Buna karfl›l›k Gazali de, iktisadi ilkelerde ve olgular›n tan›m›nda Hellenistik felsefe’den yararlansa da ‹slam dininin temel dogmalar›n› esas alm›flt›r. Gazali ‹hya u Ulumi’d-Din (Dini ilimlerin ihyas›) adl› kitab›nda siyaset bilimi ve iktisada iliflkin görüfllerinde bu etkilenmeyi ‹slam hukuk ve tasavvuf gelene¤i içinde eritmifltir. Gazali’den sonra gelenler aras›nda özellikle ‹bn-i Teymiye önemlidir. ‹bn-i Teymiye, bilhassa pazara girifl ç›k›fl›n serbest oldu¤u ve fiyatlara müdahalenin olmad›¤› bir pazar görüflüne yak›nd›r. Belli koflullar içinde müdahalecili¤e karfl› ç›kmaktad›r.
1. Ünite - ‹ktisadi Düflünceler Tarihine Girifl
29
Yararlan›lan Kaynaklar AR‹STOTELES (2009). Nikomakhos’a Etik (Çev. Baffet Babür, Bilgesu, Ankara). (1983). Politika ( ‹kinci bas›m, Cev. Mete Tuncay, Remzi Kitabevi, ‹stanbul). AQU‹NAS, Thomas (1981). The Summa Thelogica (III.C., ‹ngilizce Çev. Fathers of the English Dominican Province). BRUE L Stanley, GRANT R. Randy (2007). The History Of Economic Thought (Seventh Ed. Thompson South-Western, USA). EKELUND B. JR Robert. & HEBERT F. Robert (1997). History of Economic Theory and Method (McGraw Hill ‹nternational Editons, Fourth Ed., New York). FALAY, Nihat (1978) ibn-i Haldun’un ‹ktisadi Görüflleri (‹stanbul Üniv. ‹stanbul). FINLEY, I. Moses (2007). Antik Ça¤ Ekonomisi (Çev. Hatice Palaz Erdemir, Arkeoloji ve sanat Yay›nevi, ‹stanbul). GAZAL‹ (1975). ‹hyau ulumi’d-din (I-IV ciltler,Çev. Ahmed Serdaro¤lu, Bedir Yay›nevi, ‹stanbul). S. M. GHAZANFAR ed. (2003) Medieval Islamic Thought Roudledge Curzon, London). HALDUN, ‹bn-i (1982). Mukaddime I-II (Çev. Süleyman Uluda¤, Dergah Yay›nlar›,‹stanbul). HALDUN, Ibn-i (1974). The Muqaddimah (Çev. Franz Rosenthal, abridged by N.J. Dawood, Princeton Univ. Princeton N.J.). HEILBRONER, L. Robert (1962). The Making of Economic Society (Prentice-Hall, N.J.). LANDRETH, Harry, COLANDER, C. David. (2002). History Of Economic Thought (Fourth ed., Houghton Mifflin Co., Boston). MER‹Ç, Cemil MER‹Ç (1974). Umrandan Uygarl›¤a (Ötüken yay›nevi, ‹stanbul). M.E.B, ‹slam Ansiklopedisi (C.12/1). NEUMARK, F. (1943). ‹ktisadi Düflünce Tarihi, (Birinci Cilt, Çev. Ahmet Ali Özeken, Güven Bas›mevi, ‹stanbul). ÖZGÜVEN, Ali (1984). ‹ktisadi Düflünceler-Doktrinler ve Teoriler (Filiz Kitabevi, ‹stanbul). SAMUELS, Warren J. Jeff e, BIDDLE, John B. DAVIS (2003). A Companion to the H›story of Economic Thought (Blackwell Publishing, USA). SAVAfi, Vural (1997) ‹ktisat›n Tarihi (Liberal Düflünce Toplulu¤u, ‹stanbul). SCHUMPETER, A. Joseph. (1954). History of Economic Analysis, (Oxford Univ. Press,New York).
TUS‹ Nasreddin (2005). Ahlak-› Nas›ri (Farsça’dan Azerbaycak Türkçesine çev. Rahim Sultanov; Türkiye Türkçesine aktaranlar A. Vahap Tafltan, Habib Nazl›gül, Fecr yay›nlar›, Ankara). RUSSELL, Bertrand (2004). History of Western Philosphy (Routledge, London).
2
‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCELER TAR‹H‹
Amaçlar›m›z
N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Merkantilizmin ilkelerini aç›klayabilecek, Merkantilizmin farkl› ülkelerdeki uygulamalar›n› aç›klayabilecek, Merkantilist düflünürleri tan›yabilecek, Fizyokrat düflünceleri ve düflünürleri aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar • Merkantilizm • Fizyokrasi
• Ticari Kapitalizm • Liberalizm
‹çindekiler
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Modern ‹ktisadi Düflüncenin Do¤uflu: Merkantilizm ve Fizyokrasi
• MERKANT‹L‹ZM • MERKANT‹L‹ST DÜfiÜNCEN‹N ESASLARI • MERKANT‹L‹STLER‹N ‹KT‹SAD‹ POL‹T‹KALARI • MERKANT‹L‹ZM‹N UYGULAMALARI • MERKANT‹L‹STLER • MERKANT‹L‹ZM‹N ELEfiT‹R‹S‹ • F‹ZYOKRAS‹N‹N DO⁄UfiU • F‹ZYOKRAT DÜfiÜNCEN‹N ESASLARI • F‹ZYOKRATLAR
Modern ‹ktisadi Düflüncenin Do¤uflu: Merkantilizm ve Fizyokrasi MERKANT‹L‹ZM Merkantilizm, geleneksel biçimde ele al›nd›¤› zaman Avrupa iktisadi düflüncesinde ve ulusal ekonomi politikas›nda 15.-18. yüzy›llar aral›¤›nda kalan dönemi kapsar. Orta Ça¤ ile Fizyokrasi aras›nda özellikle Bat› Avrupa’da yaflayan bir iktisadi düflünce ak›m›’d›r. 17. yüzy›ldan itibaren Bat› Avrupa ülkeleri ile deniz afl›r› ülkeler aras›nda ticaret yapmak üzere büyük ortakl›klar kurulmaya bafllanm›flt›r. Benzer flekilde, tafl›mac›l›k, komisyonculuk ve poliçe ticareti ile u¤raflan baz› iflletmeler kurulmufltur. Ayr›ca Bat› Avrupa’n›n baz› kentlerinde para ve sermaye piyasalar›n›n oluflmaya bafllad›¤› görülmektedir. Özellikle deniz afl›r› ticaret ve koloni hareketlerine kat›lan ülkelerde, daha önce belirli düzeye gelmeye bafllam›fl olan birikim, bundan sonra da h›zla artmaya bafllam›flt›r. Belirli bir grubun kiflisel yaflam›nda ticaret öyle önemli olmaya bafllam›flt›r ki, bu durum devlet yaflam›na da yans›yarak -belirli dönemde de¤ifliklikler göstermekle beraber- Merkantilist uygulamay› do¤urmufltur. K›saca “tüccar›n kâr› milletin kâr›d›r” politikas› esas al›nm›flt›r. Ulusal zenginli¤i para miktar›na ba¤l› gören Merkantilist uygulama özellikle baz› ülkelerde (‹spanya, ‹ngiltere, Fransa) önemli birikimler sa¤lam›flt›r. Merkantilizm döneminde günümüzde uygulanan, “devlet müdahalecili¤inin” temelleri at›lm›flt›r. Gümrük uygulamalar›, ithalat yasaklamalar›, ihracat primleri, devletin ekonomik teflekküller kurmas› v.b. ekonomik tedbirler ve kurumlar yine merkantilistlerin ekonomi politikas›na di¤er katk›lar›d›r. Merkantilistlere göre, genel anlamda ticareti artt›rmak ve düzenlemek için özellikle de ihracat hacmini art›rmak için devlet, ülke sanayini düzenleyecek, gerekti¤inde sanayi kurulufllar› kuracak ve sanayi kesimini s›k› bir denetim alt›nda bulunduracakt›r. Ticarete önem kazand›r›lan bu dönemde teflviklerle geliflen sanayiye gerekli ifl gücünü sa¤lamak için ve güçlü bir ordu için bizzat devlet nüfus artt›r›c› politikalar uygulam›flt›r. Bu döneme, “ticari ya da merkantilist sistem” (the commercial or mercantile system) diyerek merkantilizm (mercantilism) ismini veren Adam Smith’tir. “Uluslar›n Zenginli¤i” adl› ünlü eserinde bu dönem düflüncesini elefltirirken kulland›¤› bu sözcük sonradan bu dönemin resmi ad› olmufltur. Merkantilizm, Adam Smith’in tabiri ile “bir ulusun zenginli¤ini”, dolay›s›yla bir devletin gücünü ve itibar kazanmas›n› o ülkenin sahip oldu¤u “alt›n veya gümüfl” gibi de¤erli madenler fazlal›¤›na dayand›ran bir anlay›flt›r.
32
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
MERKANT‹L‹ST ÇA⁄ Milli Ekonomilerin Do¤uflu
‹talyanca mercante (tüccar) kelimesinden türetilerek kullan›lan Merkantilizm kapitalist sistemin ilk doktrinini oluflturmaktad›r ve tarihi koflullar›n dayatmas› sonucu ortaya ç›km›fl iktisadi düflünce ak›m›d›r.
Merkantilist doktrin ve politika, modern milli devletlerin kurulmas›nda önemli rol oynam›flt›r. 16. yüzy›ldan önce, bölgesel ç›karlar› korumak amac›yla ticaret ve sanayi s›n›rland›r›lm›flt›. Derebeylikler y›k›l›p modern devletlerle birlikte büyük iktisadi ve siyasi üniteler oluflunca bölgesel ekonomiler ve ç›karlar, yerini milli ekonomilere ve ç›karlara b›rakm›flt›r. Dolay›s›yla güçlü bir devlet, güçlü bir orduya güçlü ordu da güçlü hazineye ihtiyaç do¤uruyordu. Bu nedenle birinci amac› hazinenin zenginlefltirilmesi olan hükümdar, bu amaca hizmet eden dolay›s›yla d›fl ticaret dengesinin fazla vermesi için tüccarlar ile bir “ç›kar birli¤i” oluflturmufltu. 15. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren kurulan milli devletlerin bafl›ndaki krallar, topraklar›n› ve dolay›s›yla pazarlar›n› geniflletmek amac›yla bafl gösteren savafllar›n masraflar›n› karfl›layacak gelirlerini artt›rmak için ticari faaliyetleri do¤rudan destekleyici önlemleri uygulamaktayd›lar. Ulafl›mdaki geliflmeler k›rsal›n itici güçleri ile (örne¤in veba salg›n›) birleflince, kent merkezlerine yönelik göç hareketleri artt›. ‹ktisadi gücün k›rsal kesimlerden kentlere kaymas›, siyasal iktidar üzerinde ticaretle zenginleflen burjuva s›n›f›n›n etkisinin artmas›na neden oldu. Devlet ne kadar güçlü ise pazar›n genifllemesi ve güvenli¤in sa¤lanmas› o denli mümkün olabilirdi. Ayr›ca, piyasan›n s›n›rlar›n› geniflletmek, piyasalarda tüccarlar›n hem hammadde al›mlar›nda, hem de mamul madde pazarlamalar›ndaki ç›karlar›n› tehdit edecek tehlikeleri önlemek için gerekliydi.
Zihniyetteki De¤iflimler
Montaigne’in “Denemeler” adl› ünlü eserinde kulland›¤› flu ifadeler Merkantilist felsefeyi anlatmas› aç›s›ndan önemlidir: “...çünkü hiçbir kazanç baflkas›na zarar vermeden sa¤lanamaz. Yoksa her türlü kazanc› mahkûm etmek gerekir. Tüccar gençli¤in e¤lenceye düflmesinden kâr sa¤lar. Mimar evlerin zarar görmesinden, hukukçu insanlar›n aras›nda sorunlar, kavgalar olmas›ndan. Din adamlar›n›n flan fleref ve görevleri bile bizim ölümümüze, iyiliklerimize ve kötülüklerimize dayan›r.”
Ticaretin yoklu¤unda ve mevcut yap›n›n dayatmalar›nda zenginli¤in temel aktörleri olan alt›n ve gümüfl Avrupa insan›n›n düflünce dünyas›nda özel bir öneme sahip olmufltur; bu yönleri ile zengin olan Çin ve Hindistan gibi ülkelere özenilmifltir. Maddi alanda büyük deniz keflifleri hem ticaret ufkunun genifllemesine hem de o zamana kadar bilinmeyen birtak›m yabanc› mallar›n d›flar›dan bol miktarlarda ülkeye gelmesine, sonuç olarak dünya a¤›rl›k merkezinin de¤iflmesine yol açm›flt›r. O dönemin düflünürleri ekonomik hayata yans›yan merkantilist düflünceyi destekler nitelikte eserler vermekteydiler. Tarih ve politika biliminin kurucusu say›lan Floransal› düflünür, devlet adam› Niccolò B.Machiavelli (1469 -1527) (Makyavel olarak da bilinir) politika ve ekonomiyi dinî hayattan kurtar›p, devletin ya da prensin güçlenmesi için kurallar ortaya koyuyordu; Ona göre: “Zafer ve baflar› siyasi otoritenin tek amac›d›r ve amaca ulaflmak için bütün yollar meflru kabul edilmelidir.” Protestanl›¤›n kurucusu olan Martin Luther (1483-1546) benzer flekilde toplumsal s›n›flar aras›ndaki eflitsizli¤in Tanr›’n›n ifli oldu¤unu ve bu yüzden de oldu¤u gibi korunmas› gerekti¤ini savunmaktayd›. Halklar gibi krallar da ülkelerinde bol mal ve para varl›¤› arzusundayd›lar. Bunu di¤erlerinin yoksullaflmas›n› sa¤layarak yani onlar›n zenginliklerine el koyarak yapabilirlerdi. Bu görüfller sömürgecili¤e de yol aç›yordu. Zaman›n önde gelen düflünürleri sömürgecili¤i övüyorlard›. Sömürgecili¤i öven düflünürler tüm bu geliflmelere destek vermifllerdir. Örne¤in, ünlü ve çok zengin bir ifladam›, bir merkantilist olan Sir Josiah Child (16301699) “Ticaret Üzerine Yeni Bir Söylev” (A new Discourse of Trade) adl› eserinde bir koloniyal ekonomi teorisi gelifltirmiflti. Böylece devletin ve yurttafllar›n zenginleflmesi mümkün olacakt›. A.Montchrétien (1575-1621) ise, sömürge elde etmekle
33
2. Ünite - Modern ‹ktisadi Düflüncenin Do¤uflu: Merkantilizm ve Fizyokrasi
hem dinî, hem iktisadi amaçlara birlikte ulafl›laca¤›n› ifade ediyordu. Ona göre sömürgelefltirmenin amac›: “Yüksek ahlâkl›l›k dersleri ve yüce örneklerle kendilerini kurtulufl yoluna koymam›z için bizim egemenli¤imiz alt›na girmeye haz›r bekleyen, bize kollar›n› uzatarak yalvaran, bizi ça¤›ran, uygarl›k yoksunu bunca barbar halka yarat›c›m›z tanr›n›n ad›n› tan›tmak” idi.
MERKANT‹L‹ST DÜfiÜNCEN‹N ESASLARI Alt›n ve Gümüfl Sevgisi Merkantilizmin dayand›¤› felsefelerin bafl›nda paraya dayal› ticaret felsefesi gelmektedir. Bu düflünceye göre, ülkelerin zenginli¤inin tek kayna¤› o ülkenin sahip oldu¤u alt›n ve gümüfl gibi de¤erli maden miktarlar›na ba¤l›d›r. Alt›n ve gümüfl, zenginli¤in tek kayna¤›d›r. Merkantilistlerin paraya fazla önem vermeleri daha önce de aç›klanan yaflad›klar› dönemin ekonomik olaylar›yla ilgilidir. Orta ça¤›n aynî (mal) ekonomisi, bu devirde para ekonomisi biçimine dönüflmüfl ve Merkantilistler de bu dönüflüme dinamiklik ve kuvvet kazand›rmak istemifllerdi. Bunu sa¤lamak için paran›n h›zl› ve mükemmel bir flekilde dolafl›m›n› öngörmüfllerdir. Merkantilistlerde ekonomik politikan›n amac›, mümkün oldu¤u ölçüde büyük miktarSIRA S‹ZDE da alt›n ve gümüfl toplay›p saklamakt›r. De¤erli madenleri toplay›p saklamak için ülkedeki madenlerin devlet veya kral taraf›ndan iflletilmesini, de¤erli madenlere sahip olan devletlerin istilas›n› veya bu yöndeki olumlu önlemlerin al›nmas›n› D Ü fi Ü N E L ‹ M önermifllerdir. Merkantilistler “Krizohedonizm” ilkesine ba¤l› olmufllard›r. Servet kavram›, S O R U Merkantilistlerin ekonomik düflüncelerinde odak noktay› oluflturmaktad›r.
Krizohedonizm, “de¤erli madenlere özellikle alt›na karfl› afl›r› bir sevgi ve ba¤l›l›¤›” ifade eder.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
fiunu da kar›flt›rmamak gerekir ki, merkantilistler serveti, devlet ve siyasi ç›karD ‹ K K Aiktidar›n T lar› aç›s›ndan ele al›rlarken, klasikler birey yönünden incelemifllerdir.
Milliyetçilik
SIRA S‹ZDE
N N
Merkantilist düflünceye göre devletin ç›kar ve menfaatleri kiflilerinkinden daha önce gelmektedir. Devlet zengin ve güçlü ise, kifliler mutlu ve huzurlu olabilir. TicaAMAÇLARIMIZ ret yolu ile alt›n ve gümüfl elde etmek yani para kazanmak kiflilere ba¤l›d›r. Piyasada s›n›rl› miktarda bulunan bu para, ülkeler aras›nda hareket hâlindedir. Bu yüzden, bir ülkenin sahip oldu¤u alt›n ve gümüfl miktar›n›n ço¤almas›, ülkenin K ‹ T A di¤er P alt›n ve gümüfl miktar›n›n azalmas› demektir. Bu durumda, bir milletin kazanc› di¤er milletin zarar›na karfl› sa¤lanabilecekti. Bu yüzden, ülkeler aras›nda ticaretin arac› oldu¤u bir para savafl› vard›r. Özet olarak Merkantilist doktrinde T E L E V ‹ Z Y O Nbireyin de¤il devletin yarar› öndedir. D›fl ticaret konusundaki görüfllerine ba¤l› olarak uluslar›n ekonomik ç›karlar› aras›nda çat›flma vard›r.
Sömürgecilik
D‹KKAT
‹NTERNET
Yukar›da da aç›kland›¤› gibi, merkantilistler serveti, öteki ülkelerin zenginlik durumlar›yla karfl›laflt›rarak ele alm›fllard›. K›saca bir ülke ancak öteki ülkeler zarar etti¤i hâlde bir avantaj elde edebilirdi. Bu duruma göre kâr sa¤layabilmesi için, yabanc› ülkelerde de ayn› duruma baflvuracaklard›r. O hâlde devlet kâr sa¤larken, yabanc› devletlerle yapaca¤› mücadelelerde kuvvetli olmal›d›r. fiu hâlde devletin çok kuvvetli bir orduya ve özellikle donanmaya ihtiyac› vard›r. Hollandal›lar bu amaçla alt›n ve gümüfl yüklü gemileri soyarak ülkelerine zenginlik getirme yollar›n› denemifllerdir. K›saca komflusunu yoksullaflt›rma pahas›na giriflilen bu mücade-
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ Günümüzde de geçerlili¤ini kabul edece¤imiz bir düflünce tarz›, bir ülkenin gücünün askerî gücünden ziyade ekonomik K gücüne ‹ T A P ba¤l› oldu¤u düflüncesi Merkantilistlere aittir. Merkantilistler, ekonomik gücü, ülkenin sahip oldu¤u TELEV‹ZYON alt›n ve gümüfl miktar› ile ölçmüfllerdir.
‹NTERNET
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
34 AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
N N
SIRA S‹ZDE
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
AMAÇLARIMIZ le, sald›rgan bir d›fl ticaret politika ilkesi hâline gelmifltir. Merkantilist düflüncede kiflilerin kendilerini ve dolay›s›yla ülkeyi zenginlefltirici faaliyetleri desteklenecektir. Bunun gerçekleflebilmesi için devlet, ekonomik faaliyetlere müdahale edecekK ‹ T A P tir. Ayr›ca ülke d›fl›ndaki hammadde alt›n ve gümüfl kaynaklar›n›n ele geçirilmesi için sarf edilen çabalar da yayg›nlaflt›r›lacakt›r. Yani devlet, donanmas› ile yay›lmac›l›k politikas› uygulayarak iktisadi aç›dan sömürgecili¤i destekleyip, gelifltirecekTELEV‹ZYON tir. K›ymetli madenler ve sanayinin hammadde kaynaklar› peflinden koflmak, ülkeleri istila etmek ve sömürgelefltirmek devlet politikas› olmufltur.
www.dusuncetarihi.com; www.economictheories.org ‹NTERNET Sömürgecilik, kral ya da kraliçeyi siyaseten ve ayn› zamanda iktisadi olarak da güçlü k›lmaya yönelikti. Bu anlamda ekonomik hayat›n kontrolünü elinde tutan merkezî güç daha zengin olabilmenin yollar›n› daha çok sömürge yaratmak ve sömürgelerden gelecek zenginlikleri artt›rmakta görmekteydi. Bu anlamda merkantilist düflünce, tarihte ilk defa sistemli bir biçimde devletlerin, sömürgecilik faaliyetleri içine kat›ld›¤› daha da ileri giderek korsanl›¤› bile meflru gördükleri bir düflünce sistemidir. Öyle ki, bazen ulusal korsanlara bile primler verilip çal›flmalar›na göz yumulmufltur. Yeni madenler iflletmeye aç›l›yor, sömürgecilik h›zlan›yor ve d›fl ticaretten elde edilen kazanc›n artt›r›lmas› hedefleniyordu. Böylece yurt içinde “k›t” olan kaynaklar› artt›rabilmek için her türlü çabaya giriflilmifltir. Tüm bunlar›n yap›labilmesi iki temel flarta dayal› idi. Birincisi, di¤er ülkelere göre avantaj yaratabilmek için ülke ekonomisinin düzenlenmesi ve kontrölü yani müdahalecilik, di¤eri ise bu güçlü devleti koruyacak güçlü bir ordu. Kral›n veya merkezî devletin özellikle güçlü bir orduyu finanse etmesi için paraya, baflka bir deyiflle de¤erli madene ihtiyac› vard›. Sömürgecilik sayesinde sadece de¤erli maden de¤il bunun yan›nda çeflitli hammaddeler, yeni meslekler ve beceriler, üretim maliyetlerini düflürmeye yönelik köleler ülkeye getirilmektedir. Özellikle tarlalarda çal›flt›r›lacak köleler ucuz iflçi anlam›na geliyordu. Aristokrasinin gösterifl amac›yla tüketiminin h›zland›¤› bu dönemde Yeni Dünya’dan gelen köle de dâhil her türlü mal talep edilir hâle gelmiflti. Di¤er yandan, sömürgecilik üretilmifl mallar› satacak yeni pazar olanaklar› yaratmaktayd›. K›saca talep ve arz›n çal›flt›¤› bu dönemde ticaret hacmi genifllemekte ve s›n›rlar› aflan boyutlara ulaflmaktayd›.
MERKANT‹L‹STLER‹N ‹KT‹SAD‹ POL‹T‹KALARI Para Politikas› Amerika’dan getirilen bol miktardaki alt›n ve gümüfl Avrupa tarihinde görülmemifl ölçüde h›zl› ve uzun süreli enflasyona yol açm›flt›r. Di¤er yandan, merkatilistlere göre para bollu¤u, hem ticari ifllerin finansman›n› kolaylaflt›r›yordu hem de fiyat yükseliflleri hakim s›n›f olan tüccarlar›n ç›karlar›na hizmet ediyordu. Ticaret daha kârl› hâle gelirken ifl gücü piyasas› da bu durumdan etkilenerek, iflçilerin daha fazla çal›flmalar› sa¤lanacakt›r. Böylece, merkantilistlerin, afl›r› para iste¤ine dayal› temel yaklafl›mlar› enflasyonun ortaya ç›kmas›na ra¤men genel kabul görüyordu. Temel görüfl, para bollu¤unun zenginli¤in esas göstergesi oldu¤u fleklindeydi. Dolafl›mdaki paran›n bol olmas› gerekti¤i fleklindeki iste¤e yönelik düflünce baz›nda verilen u¤rafl, paran›n Miktar Teorisini ilk olarak merkantilistlerin formüle etmesini beraberinde getirmifltir. Frans›z hukukçu ve düflünür Jean Bodin, ilk kez fi-
35
2. Ünite - Modern ‹ktisadi Düflüncenin Do¤uflu: Merkantilizm ve Fizyokrasi
yatlar›n yükselmesini tedavüldeki alt›n miktar›n›n artmas›na ba¤lam›flt›r. Bodin’den sonra Miktar Teorisi di¤er pek çok merkantilist taraf›ndan kabul görmüfltür. Jean Bodin’in, para miktar› ile fiyatlar aras›nda kurdu¤u iliflkiyi aç›klay›n›z. SIRA S‹ZDE
1
D›fl Ticaret Politikas›
fi Ü N E L ‹ M Merkantilizm, korumac›, müdahaleci ve devletçi bir ekonomiD Üpolitikas›na dayal› idi. ‹thalata uygulanan korumac› politika çerçevesinde birçok mal›n ülkeye girifli O R U yasaklanm›fl veya yüksek gümrük resimleriyle s›n›rland›r›lm›flt›.S Tersine, hammadde ithalat› özendirilmekteydi. Merkantilizmin temel politikas›; mamul mal ihracat›n› teflvik etmek, buna karfl›l›k mamul mal ithalat›n› engellemekti. Temel düflünD‹KKAT cesi ithalat› hor gören, ihracat› teflvik eden ve dolay›s›yla avantajl› bir d›fl politikaya sahip olabilme iste¤inin hâkim oldu¤u bu sistem “Bullionizm” olarak adland›r›lSIRA S‹ZDE m›flt›r. ‹çeride üretimi yap›lan hiçbir mal›n ithaline izin verilmemesi esast›r. Baz› mallar›n ithalât›n›n zorunlu olmas› hâlinde ise bunlar›n ilk elden al›nmas› ve bedeli, alt›n ve gümüfl vererek de¤il, yerli mal satarak karfl›lanmal›d›r. AMAÇLARIMIZ Yurt içi sanayii ve ticaretini içte ve d›flta koruyuculuk (himaye), merkantilizmin bafll›ca özelli¤idir. D›fl ticarette amaçlanan baflar›n›n yurt içi altyap›s›na gelince, ülke içindeki üretken faaliyetler; imtiyazlar, devlet yard›mlar›, Kvergi gibi ‹ T Amuafiyeti P yöntemlerle teflvik edilmifl ve d›flar›daki nitelikli elemanlar›n ülkeye çekilmesi amaçlanm›flt›r.
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
N N
Nüfus Politikas›
SIRA S‹ZDE
Merkantilizmin d›fl ticaret politikas›; mamul mal ihracat›n› teflvik etmek, buna karfl›l›kAMAÇLARIMIZ mamul mal ithalat›n› engellemekti.
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Merkantilistler, “Bir ülkenin en büyük hazinesi iyi beslenmifl insan say›s›d›r.” diyeSIRA S‹ZDE rek nüfus art›fl›n› savunmufllard›r. Emek yo¤un teknolojiye dayanan bir ekonomik ‹ N T E R N çal›flarak ET sistemde ihracat fazlas›n›n, daha çok insan›n daha düflük ücretlerle sa¤lanabilece¤ini gördükleri için nüfus art›fl›na taraf olmufllard›r. Baflka bir deyiflle, D Ü fi Ü N E L ‹ M nüfusun artmas› ifl gücü arz›n› yükseltip, üretim maliyetinde önemli bir unsur olan ücretlerin de düflük seviyede oluflmas›n› sa¤layacak ve insanlar› çal›flmak zorunda S O R U b›rakacakt›r. Anlafl›lmaktad›r ki, merkantilizmde de¤erli maden art›fl› ile refah art›fl› D ‹ K Kayn› A T anlama gelmiyordu. Burada daha çok istenen kral›n, kraliçenin ya da onlar›n temsil etti¤i ülkenin sahibi olan aristokrasinin zenginli¤i idi. Servet, kötü flartlarda bile olsa ucuz iflçi çal›flt›r›laSIRA S‹ZDE rak artt›r›labilmekteydi. Sonradan bu merkantilizmin elefltirileri aras›nda yer alacak görüflün esas›n› oluflturdu. Nihai amac› insan refah› artt›rmak olan iktisadi anlay›fla ters düflen bu durum, devlet müdahalelerinin zamanla ortaya ç›kard›¤› olumsuzluklarla AMAÇLARIMIZ ve enflasyonla birleflince merkantilizmin sonu geldi. Merkantilizm yerini, sanayi devrimi paralelinde güçlenip yayg›nlaflan liberal felsefeye terk etti.
N N
K ‹ T A P
Merkantilist dönemin sürekli savafl ortam›n›n gerektirdi¤i asker ihtiyac›, nüfusun art›r›lmak istenmesinin bir baflka nedenini oluflturmufltur. Devletin gücünü artt›racak ve koruyacak olan orduda ne kadar çok asker olursa ToE Lkadar olunaE V ‹ Z Y güçlü ON cakt›r. Özetle, merkantilizmde nüfus hem ülkenin üretim gücü hem de askerî gücü ile iliflkilendirilerek artt›r›lmak istenmifltir. ‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
36
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
MERKANT‹L‹ZM‹N UYGULAMALARI Külçeci Merkantilizm (‹spanya)
Alt›n ve gümüfl Pirene da¤lar›n› aflarak ‹spanya’dan Avrupa ülkelerine akm›fl ve ‹spanya, de¤erli madenlerin da¤›t›m merkezi olmufltur. Bu tarihte ‹spanyollar›n yar›s› üretken de¤ildir. %20’si devletten maafl›n› al›r, %30’u ya ruhban s›n›f›ndad›r ya da kilise kaynaklar›ndan yaflant›s›n› sürdürmektedir.
Amerika ve Asya’daki muazzam kolonileri sayesinde ‹spanya imparatorlu¤u XVI. yüzy›lda dünya siyasetinde önemli bir güç olmufltur. Deniz afl›r› kefliflerin en önemli sonucu, de¤erli maden arz›n›n artmas› olmufltur. ‹spanyol Merkantilizmi, de¤iflik yollarla ülkeye alt›n getirmek, getirilen alt›n› korumak ve ülkeden ç›k›fl›n› engellemek gibi politikalar› içerir. Alt›n›n ülkeden ç›k›fl›n›n yasaklamak, ihracat bedellerinin ülkeye getirilmesini zorunlu k›lmak, yabanc› paralar›n ‹spanya’ya getirilmesi için bu paralara yüksek de¤er biçmek, yani ülke paras›n›n de¤erinin düflürmek, özellikle ‹spanyol mallar›n› sat›n alan ülkelerden mal ithal etmek, ihraç edilen mallar›n bedelini k›smen alt›n olarak ülkeye getirmek, ‹spanyol merkantilizminin temellerini oluflturmufltur. Alt›n ve gümüflün fazlal›¤› zamanla ‹spanya’da fiyatlar›n yükselifline sebep olmufltur. XVI. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren ‹spanya’da fiyatlar XV. yüzy›la göre üç misli artm›flt›r. Kamu yetkilileri, alt›n›n ülkeden ç›k›fl›na engel olmak istemifller ancak para miktar› ve de¤eri ile fiyatlar aras›ndaki iliflkileri göz önünde bulundurmad›klar›ndan baflar›l› olamam›fllard›r. Ülke içindeki mallar›n çok yüksek fiyatlara ulaflmas› karfl›s›nda, mallar büyük miktarlar hâlinde ithal edilmeye baflland›. ‹ç talepteki art›fl ithalat ile karfl›land›kça yurt içinde var olan sanayiler gerilemeye bafllam›flt›r. Mevcut durum ‹spanyol ekonomisini ç›kmaza sokmufltur. Devlet ihracat yapam›yor d›fl ticaret gittikçe kötüleflti¤inden ithalata da izin verilmiyordu. Fiyatlar devaml› olarak art›yor, buna karfl›l›k bireylerin sat›n alma güçleri azal›yordu. ‹spanyol ticaret bilançosunun aç›klar› kapanmaz hâle gelmifl ve iktisadi bak›mdan alt›n ihraç etmeye mecbur kal›nm›flt›r. Sonuç olarak, d›fl ticaret bozulmufl ve ülkede yoksulluk artm›flt›r. Amerikan alt›n›n ‹spanya’ya akmaya devam etmesi ile külçeci politika ülke ekonomisinin sars›lmas›na sebep olmufltur.
Ticari Merkantilizm (‹ngiltere)
‹ngiliz tarihinin en önemli adlar›ndan biri olan Oliver Cromwell, ‹ç Savafl’ta Kral I. Charles’a karfl› ayaklanan parlamento yanl›lar›n›n önderlerindendi. Kral›n idam edilmesinden sonra ülkenin yönetim biçimini krall›ktan Cumhuriyet’e çevirmifl ama 1650’den ölünceye kadar “Devlet Koruyucu Lord” unvan› ile ülkeyi tek bafl›na idare etmifltir.
XVI. yüzy›l›n bafllar›nda ‹ngiltere’de endüstri alan›nda büyük hamleler ve geliflmeler göze çarpmaktad›r. Öteki yabanc› ülkelerden gelen uzman ve iflçiler sayesinde dokuma dal›nda özellikle üretim tekni¤i bak›m›ndan birçok de¤ifliklik olmufltur. ‹malathaneler ço¤alm›fl, ipek, cam, saat, ka¤›t sanayileri kurulmufltur. Bu ürünlerin sürümü ile ilgili ortaya ç›kan sorunlar dolay›s›yla ‹ngilizler deniz ticaretine kaym›fllard›r. ‹ngiltere do¤al ve bar›nak oluflturan denizler taraf›ndan s›n›rland›r›lm›fl oldu¤undan avantajl› bir duruma sahip olmufltur. Di¤er yandan, “Gemicilik Yasas›” sömürgelefltirme politikas›na katk› sa¤lam›fl, kolonilerden düflük maliyetli ürünler ‹ngiltere’ye tafl›nm›fl ve sonuçta 1600 y›l›nda kurulan Do¤u Hindistan fiirketi gibi büyük ulusal ticari flirketler ortaya ç›km›flt›r. Ülkeye olumlu bir d›fl ticaret dengesi sa¤lamaya gayret edilmifltir. Fakat bütün bunlar›n yan›nda O.Cromwell (15991658)’in büyük gayretleri de unutulmamal›d›r. Hatta baz› iktisatç›lar ‹ngiliz merkantilizmini Cromwell’in kiflili¤inde bütünlefltirmektedirler. Cromwell denizcilik alan›nda, ‹spanya ve Hollanda’n›n ticari ve siyasi üstünlüklerine son vermek için, gerekli önlemleri alm›fl ve özellikle ‹ngiltere’nin güçlü bir deniz ticaret filosuna sahip olmas›na ön ayak olmufltur. Cromwell “Deniz Ticaret Kanunlar›” (Act of Navigation) adl› kitab› ç›karm›flt›r. Yasalara göre: ‹ngiltere’den Avrupa d›fl›ndaki k›talara yap›lacak tafl›malar›n tekeli ‹ngiliz ticaret filosuna veril-
37
2. Ünite - Modern ‹ktisadi Düflüncenin Do¤uflu: Merkantilizm ve Fizyokrasi
mektedir. XIX. Yüzy›l›n ortalar›na kadar uygulama alan› bulan bu önlemlerde kimi zaman özellikle de Cromwell’den sonraki dönemlerde afl›r›l›klara gidilmifltir. Sömürgelere dayal› geliflme, bir devlet politikas› olmufltur. Ancak tüm önlemler, ‹ngiltere’nin özellikle denizcilik konular›nda bir hayli geliflmesine katk› sa¤lam›flt›r. Cromwell denizcilik yasalar›ndan baflka birçok önlem alm›flt›r: Devletçe yönetilen planl› bir ekonomi çerçevesinde bir yandan ‹ngiltere’de üretilen mallarla d›fl pazarlar› tekeli alt›na alm›fl öte yandan da ülke dahilinde genifl bir otarfli sistemi kurma yoluna gitmifltir. Ulusal sanayide kullan›lan ithal malzemeler d›fl›nda afl›r› korumac› ve milliyetçi önlemlere baflvurulmufltur, baz› maddelerin örne¤in yün hatta canl› koyun ihrac› bile yasaklanm›flt›r. Bu yasa¤a uymayanlar›n mallar› devlet taraf›ndan ellerinden al›nmakta ve sol elleri kesilerek bir y›l hapse konmaktayd›. Bir baflka örnek olarak, ‹ngiltere’de ölülerin yünlü kumaflla kefenlenerek gömülmelerini zorunlu k›lan yasalar yap›lm›fl, çeflitli gümrük statüleri uygulanm›flt›r. ‹ngiltere de Merkantalist doktrin birçok teorisyen ve uygulamac›n›n görüflleriyle desteklendi¤i için baflar›l› olmufltur. Bu sistemin baflar›lar›, ‹ngiltere’de Sanayi Devriminin di¤er ülkelere göre önce bafllamas›na ortam haz›rlam›flt›r
Kameralizm(Almanya) Kameralist (hazineci) ad›yla an›lan Alman merkantilistleri devlet kasas›na, yapabildikleri kadar çok gelir sa¤lama amac›nda olmufllard›r. Stokçulu¤u öngören Hornigk (1638-1712), “Devletin ç›kar› halk›n ç›kar›d›r.” diyen Schröder (1640-1688), ulusal zenginli¤i alt›n stoklar›ndan ibaret bulan Sechendorff (1626-1692) bunlar›n en önemlileridir. Alman Merkantilizminin ilkeleri temel olarak di¤er Avrupa ülkeler ile paraleldir. Co¤rafi bak›mdan ‹ngiltere’den çok Fransa’ya benzedi¤inden onlar da ulusal endüstrinin geliflmesiyle ilgili önlemler alm›fllard›r. Gelifltirilen politikalar, devlet hazinesinin gelirinin nas›l artt›r›laca¤› ve kamu kaynaklar›n›n nas›l etkin bir flekilde kullan›laca¤› ve ülkenin nas›l sanayileflece¤i gibi amaçlara yönelik önlemleri içermektedir. Yurt içi üretim ve tüketim düzenlenmifl, uluslararas› ticaret ön plana SIRA S‹ZDE gelmifltir. Merkantilistlerin temel konusu d›fl ticaret oldu¤u hâlde, Alman Kameralistleri birkaç istisna d›fl›nda d›fl ekonomik iliflkiler, ticaret ve ödemeler dengesi gibi sorunlarla çok az ilgilenmifllerdir. Bunun yan› s›ra a¤›rl›¤› yurt içi tar›m ve sanaD Ü fi Ü N E L ‹ M yi faaliyetlerine vermifllerdir. Tar›m› ihmal etmeyerek çiftçilerin korunmas›na dikkat etmifllerdir. Nüfus konular›nda içerden ve d›flardan artmas› için gerekli çal›flmaS O R U lar yap›lm›fl, özellikle göçmenlerin nitelikli olmalar›na özen gösterilmifltir.
Orta Ça¤’da kraliyet hazinesi “kamer” denen yerde korunurdu. “Kamer” kelimesi Latince “camera” veya “chamber” kökünden türetilmifltir. Bu kelime daha sonra Almanca’da, kraliyet mal varl›¤›, hazinesi ve geliri ile efl anlaml› olarak kullan›ld›¤› gibi sistematik devlet yap›s›n› da ifade etmekteydi. Böylece “Kameralizm” kavram› kraliyet kabinesinin SIRA iktisadi, S‹ZDE idari ve mali kararlar›n› belirleyen doktrini ifade etmek için kullan›lm›flt›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M
Kameralist politikalar ço¤unlukla kamu ekonomisi ve maliyesiyle ilgili önlemD ‹ gelifltirilen KKAT ler olarak kabul edilmektedir.
Sanayi Merkantilizmi (Fransa)
SIRA S‹ZDE
N N
Fransa’n›n di¤er Avrupa ülkelerinden fark›, ülke içinde alt›n ve gümüfl gibi de¤erli madenlerin kayna¤›n›n bulunmay›fl›d›r. Bu yüzden Fransa,AMAÇLARIMIZ alt›n ile gümüfl gibi de¤erli madenleri yabanc› ülkelerden getirmek için Avrupa’n›n di¤er ülkelerinden daha de¤iflik bir merkantilist politika izlemek mecburiyetinde kalm›flt›r. Frans›zlar daha çok sanayi üretimine ve sanayi mallar›n›n ticaretine önem FranK ‹vermifllerdir. T A P s›z Merkantilizmi, devletin öncülü¤ünde sanayileflmeye a¤›rl›k vermesinden dolay› Sanayi Merkantilizmi olarak da isimlendirilmifltir. Fransa’da merkantilist politikalar›n›n ana hatlar›n› çizen veT Euygulayan L E V ‹ Z Y O N kifli, Kral 14. Louis taraf›ndan bütün yetkilerle donat›lan bir bakan olarak tayin edilen mali‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
38
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Colbert, uzun y›llar Fransa’n›n mali ifllerini yürütmüfl ve ülkenin sanayileflmesine ortam haz›rlayan bir politikay› uygulamaya koymufltur. ‹ktisadi görüflleri, 1663 y›l›nda“Fransa’n›n Mali ‹flleri Üstüne Hat›ralar” (Memoires sur Les Affaires de France) adl› eseri ile yay›nlanm›flt›r. Bu yüzden Frans›z merkantilizmine iktisadi doktrinler tarihinde Colbertizm (Colbertism) ad› verilmektedir.
ye bakan› Jean Baptiste Colbert (1619-1683) olmufltur. Colbert, bakanl›k görevinde bulundu¤u y›llarda çeflitli önlemler alarak ülkeyi kendi kendine yeterli bir ülke hâline getirmifltir. Colbert zaman›nda, sanayinin devlet taraf›ndan düzenlenmesi ve teflviki en üst düzeyde gerçeklefltirilmifltir. Colbert’in en önemli baflar›s›, eyaletler aras› uygulanan gümrükleri kald›r›p bunlar›n yerine tek bir gümrük tarifesi uygulamas›yd›. Merkantilist düflüncenin etkisiyle devletin bütün deste¤ini sanayiye vermesi, tar›m› ihmal etmesi ve mali reformlar›n gerçeklefltirilememesi sonucu Fransa’da bu görüfl elefltirilmeye bafllanm›flt›r. Yeni aray›fllar sonucunda “Fizyokrasi” ad› verilen bir iktisadi düflünce ortaya ç›km›flt›r.
MERKANT‹L‹STLER Yukar›da ülke örnekleri ile ilgili aç›klamalarda da yer verilen merkantilist düflünceye sahip daha birçok düflünür ve eser yer almaktad›r. Ancak di¤er baz› ünlü merkantilistlerden de k›saca bahsetmek okuyucu için faydal› olacakt›r. Örne¤in, devletçili¤i savunan düflünceleri nedeniyle merkantilist olarak de¤erlendirilen ve ayn› zamanda bir ütopist olan Tommaso Campanella (1567-1639) say›labilir. Campanella, paras›z, ticaretsiz, eflit yurttafllar›n örgütledi¤i bir devlet düfllemektedir. Bir baflka merkantilist “Alt›n ve gümüfl, de¤erlerini para olarak kullan›lmalar›ndan al›rlar.” fleklindeki öncü düflüncenin sahibi H. Genovesi (1712-l769) say›labilir. Tarihte ilk kez Napoli’de ba¤›ms›z bir ekonomi kürsüsü kurulmufltur. ‹lk ekonomi profesörü de Genovesi’dir. Merkantilist yazarlardan bir di¤eri de “paray› alt›n ve gümüflten kurtararak toprak karfl›l›¤›na dayamak” isteyen John Law (1671- 1729)’d›r. K›smen de¤inilebilen bu düflünürlerden en ünlüleri afla¤›da daha ayr›nt›l› bir flekilde anlat›lmaktad›r.
Jean Bodin Jean Bodin (1530-1596) Frans›z hukukçusu, tarihçi, siyaset felsefesi filozofu, Paris Parlamentosu üyesi ve Toulouse’de hukuk profesörüdür. Egemenlik kuram›yla tan›n›r. Bodin, Reformasyon s›ras›nda yaflam›flt›r ve dolay›s›yla dinî ve sivil ihtilaflar›n arka planda yafland›¤› bir dönemde eserlerini kaleme alm›fl, düflüncelerini gelifltirmifltir. Bu dönemde Fransa’da devletin destekledi¤i Katolik Kilisesi ile Kalvinist Huguenot’lar aras›nda büyük bir ihtilaf söz konusudur. Bodin, siyasi konulardaki fikirleriyle Protestan ve Katolik kiliselerinin yak›nlaflmas›nda önemli rol oynam›flt›r. “Devlet Üzerine Alt› Kitap” veya özgün ismiyle Les Six livres de la République, Bodin’in baflyap›t›d›r. 1576’da kaleme al›nan eser, insanlar›n karakterlerinin gelifliminde iklimin önemi ve etkisi gibi çeflitli sosyolojik ve antropolojik fikirlerin yan› s›ra, egemenlik üzerine de önemli fikirler bar›nd›rmaktayd›. 1596’da vebadan ölmüfltür.
Avrupa da fiyat yükselifllerini gözleyen Frans›z hukukçusu Bodin miktar teorisinin ilk formülasyonunu oluflturmufltur. Fiyat hareketlerinin ayr›nt›l› bir analizini yapm›fl ve fiyatlar›n yükseliflini Avrupa’ya getirilen de¤erli madenlere ba¤lam›flt›r. Ona göre, fiyat yükselifllerinin en önemli nedenlerinden biri de ticari faaliyetlerin genifllemesidir. Baflka bir neden de zorla yarat›lan darl›klar ve paralarda yap›lan ta¤flifl-
2. Ünite - Modern ‹ktisadi Düflüncenin Do¤uflu: Merkantilizm ve Fizyokrasi
lerdir. Ülkede mal darl›¤› yaratan ihracat faaliyetlerinin özendirilmesi, para biriminin de¤er kaybettirilmesi, s›n›flar›n lüks harcamalar› hep fiyatlar›n yükselmesine neden olan hareketlerdir. Bundan baflka, Merkantilist görüfle uygun biçimde, ülkenin zenginli¤ini alt›n ve gümüfl bollu¤una ba¤lamaktad›r. Görüldü¤ü gibi, Bodin hem miktar kuram›n›n öncülü¤ünü yapmakta hem de merkantilist görüfle ba¤lanacak fikirler ileri sürmektedir. Miktar kuram› bak›m›ndan zaman›ndan hemen hemen 200 y›l ilerisine gitmektedir.
Thomas Mun Thomas Mun (1571-1641), babas› ile birlikte gençlik y›llar›nda ticari faaliyetleri sürdürmek amac›yla ‹talya ve Do¤u Akdeniz ülkelerine seyahat etti. Ticaretten sa¤lad›¤› geliri Do¤u Hindistan (East ‹ndia) fiirketi’ne yat›ran Mun, bu flirketin yönetim kuruluna seçilmifltir. Do¤u Hindistan fiirketi direktörlü¤üne kadar yükselerek flirket politikalar›n› savunmak için yazd›¤› iki kitapç›kta d›fl ticarete iliflkin düflüncelerini aç›klam›flt›r. ‹ngiltere’de “D›fl Ticaretin Daralmas› ve Metalik Para Darl›¤›n›n Gerçek Sebepleri” konusunda araflt›rma yapmakla görevli özel konsey üyeli¤ine seçildi. Daha sonra bu konsey ‹ngiliz Ticaret Odas›na dönüfltürülmüfltür.
Thomas Mun’un “‹ngiltere’den Uzak Do¤u Ülkelerine Yap›lan Ticaret Üzerine Bir Tez” adl› eseri 1621 y›l›nda yay›nland›. Bu eserde Mun, d›fl ticaretin ülke içindeki ekonomiye canland›r›c› etkisinin oldu¤una ve ticaretin yaln›zca de¤erli maden getirisi olan bir ifllem gibi alg›lanmamas› gerekti¤ine vurgu yapar. “‹ngiltere’nin D›fl Ticaret Yoluyla Zenginleflmesi” adl› 1664 y›l›nda yay›mlanan risalesi de y›llarca devlet adamlar›n›n baflvurdu¤u temel kaynaklardan birisi say›lm›flt›r. T. Mun ticaret dengesi kuram›n›n kurucusudur. Ona göre ülke zenginli¤ini artt›rman›n tek amac› ticarettir. Bu ticaret, ülkenin sat›n ald›¤›ndan daha fazla satmas› mant›¤›na dayanmal›d›r. Ticaret dengesini sa¤lamak için ithalat›n azalt›l›p ihracat›n ço¤alt›lmas›n›, yiyecek maddeleri üretiminin art›r›lmas›n› öngörmektedir. Mun toplam dünya gelirinin sabit oldu¤unu düsündü¤ü için, d›fl ticaretin büyümesinin di¤er ülkelerin aleyhine mümkün olabilece¤ini ileri sürer.
William Petty William Petty, (1623-1687), iktisadi istatisti¤in, demografinin ve iktisadi düflüncenin kurucusu say›lmaktad›r. Paris ve Oxford Üniversitelerinde anatomi profesörlü¤ü, Londra’da müzik profesörlü¤ü yapm›flt›r.
Petty’nin pek çok çal›flmas› döneminin vergilendirme, para, uluslararas› ticaret politikas› gibi konularda çözümler getirmifl, özellikle döneminin milli gelir gibi gün-
39
40
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
cel konular› üzerinde yo¤unlaflm›flt›r. W.Petty topra¤›n de¤erinin ve rant›n›n belirlenmesinde “politik aritmetik” ad›n› verdi¤i kantitatif bir yöntem kullanm›flt›r. Düflünür ilk defa matemati¤i, ekonomik ve sosyal konularda kullanm›flt›r. ‹rlanda’da ordu doktorlu¤u yapt›¤› s›rada elefltirdi¤i arazi da¤›l›m› rejimine iliflkin olarak kendisinden incelemeler yapmas› istenir. Bu incelemesi, dayand›¤› bilgiler bak›m›ndan birbiriyle karfl›laflt›r›lm›fl istatistiki rakamlar›n kullan›ld›¤› ilk sosyal ve ekonomik eser say›l›r. Bu anlamda istatisti¤in öncüsüdür. Keza, modern gelir analizlerinin Petty’nin çal›flmalar›ndan hareketle bafllad›¤› söylenebilir. Ekonominin y›ll›k gelirinin o y›l yap›lan harcamalar miktar›na eflit olaca¤›n› savunmufltur. Nitekim Dr. Francois Quesnay’in bu konudaki çal›flmalar›nda Petty’den izler görülmektedir. SIRA S‹ZDE Petty, bir mal›n de¤iflim de¤erini emek ile birlikte sat›c›lar aras›ndaki rekabetin, örf, adet ve arz ile talep aras›ndaki iliflkilerin belirleyece¤ini savunmufltur. Ticaretin serbestçe yap›lmas›ndan yana olan Petty bu yönüyle Klasik emek-de¤er teoriD Ü fi Ü N E L ‹ M sine öncü nitelik tafl›r. Düflünür, d›fl ticaretin artt›r›lmas› ile üretim hacminin ve servetin artaca¤›n› savunur. Karl Marx da W.Petty’yi Klasik iktisadi düflüncenin öncüO R U sü ve iktisatSbiliminin ilk kurucusu olarak görür. Ayn› zamandaD ‹liberal K K A T iktisada öncülük eden, fakat baz› görüflleri ile Merkantilist say›lan William Petty “milli gelir” kavram›n› ilk kullanan kiflidir.
N N
SIRA S‹ZDE MERKANT‹L‹ZM‹N ELEfiT‹R‹S‹
Merkantilizm her türlü zenginli¤in kayna¤›n› alt›n ve gümüfle ba¤lad›¤›ndan, ülkeler aras›nda s›k s›k savafl rüzgârlar› estirmifl ve zaman zaman da dünya ticareti k›AMAÇLARIMIZ s›r bir döngü içinde dönmüfltür. Merkantilist dönemde sa¤lanan baflar›lar›n yükünü her seferinde iflçiler ve köylüler tafl›m›fllard›r. Bu yöndeki geliflmeler toplumun sosyal yap›s›nda güç aç›s›ndan birbirlerine yabanc›laflm›fl farkl› s›n›flar K ‹ T Aekonomik P yaratm›flt›r. Özellikle XVI-XVII yüzy›l aras›nda uygulanan bu sistem, do¤urdu¤u neticeler sonucu, dar çerçevesi içinde bo¤ulmaya bafllam›fl ve sosyal alanda Fransa ve ‹ngiltere’de ve sanayiye dayal› güçlü bir burjuva s›n›f› yaratm›flt›r. BuT E L E V ‹ Z Yticaret ON na karfl›l›k asilzadeler, iflçiler ve köylüler yoksullaflarak yok olma tehlikesi ile karfl› karfl›ya gelmifllerdir. 18. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru Merkantilizm güç kaybetmeye bafllam›flt›. Sömür‹NTERNET geleri olan devletler, sömürgelerindeki sanayilerin geliflimlerini engellemeye çal›flm›fllard›r. Ancak bu ülkelerdeki yerel firmalar teknoloji liderli¤ini ele geçirmifl ve ülke d›fl›ndaki hammaddelerin mülkiyetini alm›fllard›r. Bu ülkeler, genellikle d›flar›dan gelecek rekabete karfl› yüksek gümrüklerle korumac›l›k politikalar› uygulam›fllard›r. D›fla kapal› yap› içindeki bu sömürgeler, böylece yaln›zca hammadde ç›karan ve ticari yönden geliflmifl ana ülkeye ba¤›ml› hâle gelmifllerdir. Uzun y›llar boyunca bu ülkeler geliflmifllik düzeyinde geri kalarak ba¤›ms›zl›klar›n› da geç elde etmifllerdir. Kald› ki, sömürge döneminde yerleflik hâle gelen kurumsal yap›, ba¤›ms›z dönemlerinde bile bu ülkelerin siyasi anlamda olmasa bile ekonomik olarak merkez ülkelere ba¤›ml› kalmalar›na yol açm›flt›r. Özetle, merkantilizm tek tarafl› bir politika idi. Bir ülkenin zenginli¤inin alt›n ve gümüflle ölçülmesi, tar›m›n ihmal edilerek sanayiye önem verilmesi; devletin, ülkeye alt›n girmesini teflvik etmek, d›flar›ya alt›n ç›kmas›n› önlemek için ekonominin her alan›na müdahale etmesi, zamanla bizzat geliflmekte olan sanayileri bo¤maya bafllam›flt›r. Böylece, hem elefltirilmesine neden olmufl hem de yeni düflüncelerin meydana gelmesini teflvik etmifltir.
41
2. Ünite - Modern ‹ktisadi Düflüncenin Do¤uflu: Merkantilizm ve Fizyokrasi
F‹ZYOKRAS‹N‹N DO⁄UfiU Merkantilist ilkelerin üç yüzy›l boyunca uygulanmas› ve o günkü Fransa’n›n flartlar›, güçlü bir ideolojik tepki uyand›racak olan sonuçlar do¤urmufltur. Sanayi ve ticarete önem veren merkantilizm, XVIII. yüzy›l Frans›z tar›m›n› oldukça zay›flatm›flt›. Bu dönemde ekonomik alanda endüstriyi gelifltirmek için feda edilen tar›m faaliyeti azalmaya bafllam›flt›. Tüm fonlar tar›mdan çekilip sanayiye ak›yordu ve ayr›ca tüm vergiler tar›m›n üstüne binmiflti. Kilise ve toprak asillerinin varl›¤› tar›m üzerinde a¤›r bir yük oluflturuyordu. Colbert’in uygulad›¤› ve Merkantilist “devletçi” olarak nitelendirilen sanayileflme politikas› tar›m›n kötüye gitmesine neden oluyordu. Tar›m fiyatlar›n›n düflüklü¤ü, ekilmeyen topraklar›n artmas›na ve emekçilerin flehirlere göçmelerine yol açm›flt›. 1756’da bafllayan 7 Y›l Savafllar›’n›n da bu olumsuzluklara katk›s› olmufl, Frans›z Ticaret Filosu gücünü yitirmifltir. Bunlar›n yan› s›ra iç gümrükler, tah›llar›n iller aras›nda dolafl›m›n› engelliyordu bu da g›da maddelerinin k›tl›¤›na yol aç›yordu. Ayr›ca merkantilizmin getirdi¤i devlet müdahalecili¤ine karfl› genel bir hoflnutsuzluk bafllam›flt›. Sonuç olarak tüm bu geliflmeler, Merkantilizme karfl› bir çeflit protesto olarak Fizyokrat düflüncenin do¤mas›na neden olmufllard›r. Bu ak›m›n teorisyenleri iktisadi ve sosyal faaliyetleri düzenleyen müdahalelerin azalt›lmas›n› ve bu alanda özgürlüklerin geniflletilmesini savunmufllard›r. Onlara göre, evrende bir do¤al düzenin (ordre naturel) varl›¤› söz konusudur dolay›s›yla sosyal ve ekonomik hayat› düzenleyen do¤al yasalar bulunmaktad›r. Bu yasalar keflfedilmeli ve uygulanmal›d›r. Bu yasalara uyulmamas› iktisadi ve sosyal hayat› dengesizlefltirir. Bundan dolay› bu ak›ma “do¤a kural› ya da -Yunanca- do¤a gücü” anlam›na gelen “Fizyokrasi” ad› verilmifltir. Bununla topra¤›n, do¤an›n tek üretim kayna¤› oldu¤u, ekonomik yaflama hâkim olan kanunlar›n bulundu¤u anlat›lmak istenmektedir. Devlet, kendi kendine kurulan ilahi nitelikteki bu “do¤al düzene” uygun kanunlar düzenlerse toplumun zenginli¤i artar. Devletin yapaca¤› ifl, bireylerin faaliyetlerine müdahaleden çok, onlar› ekonomik faaliyetlerinde serbest b›rakmak olmal›d›r. Böylece do¤al düzen kendili¤inden ifller. Fizyokratlar böylece, merkantilistlerin aksine, bireylere ekonomik faaliyetlerde sonsuz bir serbesti tan›nmas›ndan ve özel mülkiyetten yanad›rlar. Bunu, “B›rak›n›z yaps›nlar! B›rak›n›z geçsinler! -’’ Laissez-faire, laissez-passer”-cümlesi ile aç›klam›fllard›r. Özellikle Avrupal› düflünürler kiflinin özgürlü¤ü üzerinde önemle durmaya bafllam›fllar, ekonomik olaylar›n kiflilerin serbest oldu¤u bir ortamda “do¤al SIRA S‹ZDE belirtmifldüzen” içinde geliflebilece¤ini ve devletin müdahalesinin gereksizli¤ini lerdir. Sanayileflmenin geliflmeye bafllamas› ile birlikte güçlenen kapitalist giriflimci s›n›f, devlet müdahalesi olmayan ekonomik bir ortamda ç›karlar›n› daha iyi koD Ü fi Ü N E L ‹ M ruyabilece¤ini gördü¤ü için, politik alanda da bu fikirlerin destekçisi olmufltur. Çünkü, Fizyokrasi, bir yandan afl›r› sanayicili¤e karfl› tar›m›n önemini belirtirken öbür yandan afl›r› yasakç›l›¤a karfl› tam serbestli¤i savunmufltur.S O R U Fizyokratlar, sanayi devriminin öncü ekonomistleri durumundad›rlar. ekoD ‹ KFizyokratlar KAT nomiyi üretim, de¤iflim, harcama ve tüketimin birbirine ba¤l› oldugu organik bir bütünlük olarak kavram›fllard›r. SIRA S‹ZDE
Devletin kanunlar, kararnameler ve yönetsel uygulamalarla ekonomiye ve ekonomi için giriflti¤i baz› çabalara k›saca birlikte ele al›nd›¤›nda “devletin müdahale ve denetimlerine”, Frans›zca “‘etatisme” ya da kötü bir çevirisiyle ‹ngilizce “statism”: devletçilik ad› verilmifltir.
N N
Fizyokratlar ticarete sanayiye oranla daha az önem verirler. Fizyokratlar sanayinin faydalar›n› reddetmemekle birlikte yine merkantilistlerinAMAÇLARIMIZ aksine ticarete ayn›
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
42
Fizyokratlar, reformcu fikirleri ile 1789 Frans›z ‹htilâli arifesinde, monarfliye ve merkantilist politikan›n Fransa’da yaratt›¤› olumsuz etkilere karfl› ç›km›fl oluyorlard›. Bu nedenle Fizyokrasinin Frans›z ‹htilali’nin haz›rlay›c›s› oldu¤u yönünde düflünceler de mevcuttur.
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
gözle bakmazlar ve ticaretin geliflmesinden yana de¤ildirler. Çünkü onlara göre ticaret “mala karfl› mal verilerek” yap›lan bir faaliyet oldu¤u için, bir de¤er oluflturmaz. Üretken olan sanayi yararl›d›r. Örne¤in, Mercier de la Riviere (1719 / 17201794)’e göre, “Ticaret zorunlu bir musibet olup, önemi tar›ma hizmet etmesinden ileri gelmektedir”. Di¤er yandan, Fizyokratlar, serbest d›fl ticareti de savunmufllard›r. Ancak, bu savlar› bir teoriye de¤il de tabii düzen anlay›fllar›na dayanm›flt›r. Fizyokratlar›n iktisadi doktrinler tarihinde ilk liberaller olduklar› ileri sürülebilir. Ancak benimsedikleri liberalizm serbest piyasa mekanizmas›ndan çok, do¤al düzen anlay›fl›na dayanmaktad›r. Fizyokratlar, anlaflma, giriflim ve ticaret özgürlü¤ü ya da özel mülkiyet gibi, liberal anlay›fl›n temel ilkelerini savunurken, bu savlar›n› do¤al kanun felsefesinden ç›kar›yorlard›. Ekonomide arz ve talep aras›ndaki dengesizliklerin geçici oldu¤unu ve bu dengesizliklerin piyasa mekanizmas› içinde kendili¤inden giderilece¤ini, dolay›s›yla müdahalenin gereksiz oldu¤unu savunmufllard›r. ‹ktisadi düzenin iflleyiflini, soyutlama yöntemi ile kurduklar› bir model çerçevesinde anlama çabalar›, toplumu ifllevlerine göre birbirinden ay›rmalar›, servetin kayna¤›n› mübadelede de¤il üretim sürecinde aramalar›, tar›m üretimini düflünce sistemlerinin merkezi yapmalar›, bafll›ca özellikleri aras›nda say›labilir. Kurduklar› soyut modelden ç›kard›klar› vergi politikas› önerileri özellikle önemliydi; çünkü, dönemin Fransa’s›ndaki büyük toprak sahiplerinin vergi ödemesi gereken tek toplum s›n›f› olmas› gerekti¤i sonucuna var›yorlard›. Oysa, gerçekte kral, kilise ve soylular gibi büyük toprak sahipleri de hiç vergi ödemezken, kirac› çiftçiler ve köylüler a¤›r vergi ödemek zorunda bulunmaktayd›lar.
F‹ZYOKRAT DÜfiÜNCEN‹N ESASLARI ‹lk liberaller olarak nitelendirilen Fizyokratlar, Klasik ve Neoklasik iktisat okullar›n›n gelisiminde büyük önem tafl›r. Yukar›da k›saca aç›klamaya çal›flt›¤›m›z Fizyokrasinin ekonomik düflünceye olan katk›lar›n› k›saca yineleyecek olursak onlar›, ilk kez olaylar aras›nda sebep-sonuç iliflkisi oldu¤unu belirtmeleri nedeni ve ekonomiyi bir bütün olarak ele almalar› sebebiyle ekonomi biliminin kurucular› aras›nda görenler vard›r. Bunun nedeni, “ekonomik tablo” örne¤inde de görülece¤i gibi, Fizyokratlarda belirli bir düflünce disiplini ve sistematik sa¤lam mant›¤a dayal› bir teorik analiz çabalar›n›n bulunmas›d›r. Soyutlama, model kurma ve ekonomik olaylar› bir bütünlük içinde ele alma Fizyokratlar›n iktisat teorisine yapt›klar› en önemli katk›lard›r. Onlar bir ekonomik sistemin iflleyiflini ortaya koymada tümdengelimci ak›l yürütmenin nas›l kullan›labilecegini göstermifllerdir. Bu çabalar, iktisad›n di¤er disiplinlerden ayr›lmas›na yard›mc› olmufltur. Fizyokratlar›n di¤er katk›lar›na gelince, ticaretin iki yanl› bir ifllem oldu¤unu vurgulam›fllard›r. Onlar›n, “Her mal al›fl› bir sat›flt›r; her sat›fl ise bir al›flt›r.’’ prensipleri Klasik ‹ktisatç› J.B. Say’in “Pazarlar Yasas›’’n›n basit bir fleklidir. Ayr›ca Klasiklerin Emek-de¤er teorisinin geliflimine öncülük eden Fizyokratlar, ayn› zamanda verimli- verimsiz emek ayr›m›n› da ilk kez ortaya koymufllard›r. Yine “anlaflma, giriflim ve ticaret özgürlü¤ü ya da özel mülkiyet gibi” konularla liberal anlay›fl›n yani klasiklerin öncüsüdürler. Üretimle gelir aras›ndaki özdeflli¤i görerek modern milli gelir hesaplar›na yak›n bir çerçeve çizmifllerdir. Gayrisafi üretimle safi üretim aras›ndaki fark› ay›rt etmeleri bir baflka katk›lar›d›r. “Ekonomik Tablo” ekonominin genel dengesini aç›klamaya yönelik genel denge modellerinin bafllang›c› say›lmaktad›r. Ayr›ca kesimler aras› has›la ak›mlar›n› yine basitçe göstermeye çal›flmas› Girdi-Ç›kt› Analizleri’ne bafllang›ç temsil etmektedir.
43
2. Ünite - Modern ‹ktisadi Düflüncenin Do¤uflu: Merkantilizm ve Fizyokrasi
Do¤al Düzen Fizyokrasi’nin esas›n›, gerek toplumsal alanlarda gerekse ekonomi alan›nda, “do¤al düzen” oluflturmaktad›r. Toplumun iflleyifli de t›pk› fiziksel olaylarda oldu¤u gibi do¤al düzen içinde gerçekleflmektedir. Bu nedenle de devlet, yani kral, bu iflleyifli bozmamak için toplumsal ve ekonomik alanlara müdahale etmemeli; sadece bu düzeninin iflleyiflinin devam› için gerekli düzenlemeleri yapmal›d›r. Do¤al düSIRA S‹ZDE insanl›¤›n zen özel mülkiyet ve ekonomik serbestiye dayan›r. Toprak mülkiyeti, refah ve mutlulu¤u için en hay›rl› kurumdur. Do¤al düzeni (Tanr›sal düzeni) anlamak ve yaflant›m›z› bu Ddüzene göre ayarlaÜ fi Ü N E L ‹ M mak durumunda oldu¤umuzu belirten Quesnay’e göre, devletin ekonomik ve sosyal yaflant›ya müdahalesi gereksizdir, Bu görüfl, b›rak›n›z yaps›nlar-b›rak›n›z geçS O R U sinler, fleklinde formüle edilmifltir. Klasik iktisatç›lar›n liberal ekonomi slogan› hâline gelen, “B›rak›n›zD yaps›nlar-b›rak›n›z ‹KKAT geçsinler” ifadesi temelde bir Fizyokrat söylemdir. Frans›z ticaret bakan› ve ekonomist olan bir fizyokrat Vincent de Gournay (1712-1759) bu deyifli ilk kullanan kifli olarak bilinir. SIRA S‹ZDE
Üretim Teorisi ve Safi Has›la
N N
Fizyokratlar tek verimli faaliyet alan› olarak tar›m› seçmifllerdir. Tar›m, ifl gücünün AMAÇLARIMIZ ve tabiat›n birlikteki faaliyetidir. Toprak harcanan eme¤in kat kat fazlas›n› vermektedir. Dolay›s›yla tar›m tüketilenden daha fazla üretime yol açar, yarat›lan bu fazK ‹ T A Pgibi, üretim lal›¤a Fizyokratlar safi has›la (net ürün) ad›n› vermifllerdir. Bilindi¤i çeflitli girdilerle yap›l›r. Elde edilen mahsulle girdiler aras›ndaki fark kadar bir ürün elde edilir. Ancak, Fizyokratlar bu fark›, “maldaki büyüme” olarak ele alm›fllar ve böyle bir büyümenin yaln›z genel anlamda tar›mda (dar anlamda baT E L E V ‹madencilik, ZYON l›kç›l›k gibi do¤a kaynakl› di¤er alanlarda) oldu¤unu ileri sürmüfllerdir. Çünkü, FizSIRAyaratan, S‹ZDE üretimde yokratlar üretimi “madde yaratma” olarak tan›mlam›fllar; madde kullan›lan girdilerden fazla ürün elde edilen tek faaliyet kolunun tar›m sektörü ol‹NTERNET du¤unu ileri sürmüfllerdir. Tar›m d›fl›ndaki, sanayi ve ticaret faaliyetlerini k›s›r saD Ü fi Ü N E L ‹ M yarlar. Bu kesimler fayda yaratabilirler ancak onlar›n safi has›la yaratmalar› mümkün de¤ildir. Sanayi ve ticaret sadece zaman, mekan ve flekil faydalar› sa¤lar; girS O R U dilerden fazla bir fley meydana getirmez. Fizyokratlar üretim-nüfus art›fl› iliflkileri üzerinde de durmufllard›r. DAncak ‹ K K A bu T düflünceleri Merkantilistlerden farkl›d›r. Çünkü Fizyokratlar önce ekonomik geliflmeye ve üretim art›fl›na, sonra da nüfusun ço¤almas›na taraftarken, Merkantilistler ise, nüfus art›fl›n›n iktiSIRA S‹ZDE sadi geliflmeye ve üretim art›fl›na neden olaca¤›n› savunurlar.
Ekonomik Tablo
AMAÇLARIMIZ
N N
Fizyokratlar net has›lan›n bölüflülme sürecinde toplumda üç tür s›n›f›n bulundu¤unu belirtmektedirler. Ekonomik Tablo’ya göre bunlar: K ‹ T A Pelinde tutar, • Mülk (toprak) sahipleri: Toprak sahipleri, toprak mülkiyetini üretken s›n›f de¤ildir. • Topra¤› iflleyenler: Topra¤› iflleyenler, topra¤› kiralayanlar, yani çiftçiler / köylülerdir. Gerçek üretken s›n›f bunlard›r. TELEV‹ZYON • K›s›r (steril) s›n›flar: K›s›r s›n›flar, zanaatkârlar, tüccarlar, sanayiciler ve sermaye sahiplerinden oluflur. ‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
44
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
i) Zanaatkârlar: Üretim yapmalar› için gerekli tüketimlerinden arta kalan bir art› ya da fazlal›k, yani “net ürün” yaratmazlar. Ancak, üretimde kulland›klar› hammaddelerin de¤erine, emekleriyle bir de¤er ilave ederler; gelirleri bu de¤ere eflittir. Zanaatkârlar, tar›m ürünlerine “iyi bir fiyat” sa¤layabilmek için gereklidir. Elde ettikleri gelir yaratt›klar› de¤ere eflittir. ii) Tüccarlar, sanayiciler ve finansal kapital sahipleri: Sadece mallar›n sat›fl›na arac›l›k ettikleri ve bir de¤er yaratmad›klar› için (o dönem Fransa’n›nda sanayinin ekonomideki pay› çok küçüktü) bunlar›n geliri “parazitlerin geliri” olarak adland›r›lm›flt›r. Önceki aç›klamalarda de¤inildi¤i gibi, ticaretin ve finansal faaliyetlerin yaratt›¤› hiçbir net ürün yoktur, bu tür faaliyetler sadece mal ile paran›n de¤ifl tokuflundan ibarettir. Bu üç s›n›ftan yaln›zca çiftçiler üretkendir ve bu üretken s›n›f›n yaratt›¤› has›la toplumun üç s›n›f› aras›nda da¤›l›r ve dolafl›r. Analizin varsay›mlar›na göre, toprakta özel mülkiyet vard›r, toprak sahipleri tar›m üreticilerinden rant elde ederler, üreticiler kapital sahibidirler ve üretimde hem kapital hem de ücretli isçi kullan›rlar. Ekonomi d›fl ticaretin olmad›¤› kapal› bir ekonomidir. Tasarruflar ancak kapitalin yenilenmesine yetti¤i için net kapital birikimi yoktur. Quesnay bu tabloda Fransa’n›n y›ll›k millî has›las›n›n 5 milyar Frank oldu¤unu varsayarak, bu millî has›lan›n çeflitli sosyal s›n›flar aras›nda ve do¤a ile insan aras›ndaki da¤›l›m›n› göstermifltir. Bu üç s›n›ftan yaln›zca çiftçiler üretkendir ve bu üretken s›n›f›n yaratt›¤› has›la toplumun üç s›n›f› aras›nda da¤›l›r ve dolafl›r. Bunu Quesnay’›n afla¤›da flemas› yer alan ekonomik tablosundaki rakamlarla aç›klayabiliriz: Diyelim ki üretici s›n›f 5 milyar de¤erinde bir ürün yarats›n. Bunun 2 milyar›n› kendi tüketimi ve gelecek y›l tohum olarak kullan›lmak için ay›rs›n. Bu durumda 2 milyarl›k gelir tedavülden çekilmifl olur. Geriye kalan 3 milyar tar›m kesiminin net has›las›d›r. Bu 3 milyar›n 2 milyar› kira ve toprak rant› karfl›l›¤›nda toprak sahiplerine, 1 milyar da k›s›r s›n›fa sanayi mallar› için ödenecektir. Toprak sahipleri, bu 2 milyardan 1 milyar›n› g›da maddeleri ihtiyaçlar› için üretken s›n›fa yani çiftçilere verirler. Geriye kalan 1 milyar ile de k›s›r s›n›ftan mamul madde sat›n al›rlar. Sanayicilerin (veya tüccarlar›n) eline geçmifl olan 2 milyar tekrar hammadde ve g›da maddeleri karfl›l›¤› olarak çiftçilere döner ve dolafl›m bu flekilde tamamlan›r. Görüldü¤ü gibi k›s›r s›n›f›n elinde hiçbir fley kalmamaktad›r. fiekil 2.1 Ekonomik Tablonun Formülasyonu (Frank) Kaynak: Orjinaline benzer olmas› nedeniyle R.L.Meeks “The Economics of Physiocracy” den yararlanarak düzenlenmifltir.
Üretici S›n›f
Toprak Sahipleri
K›s›r S›n›f
2 milyar
Y›ll›k harcamalar:
1 milyar 1 milyar 1 milyar 2 milyar
Toplam Net has›la: 5 milyar 0
2 milyar 1 milyar 1 milyar
1 milyar 1 milyar 2 milyar 1 milyar (art› de¤er)
Ouesnay’e göre, topraktan elde edilen art›k de¤er, topraklar›n› tar›m›n kullan›m›na vererek ilk avans› yapm›fl olan toprak sahiplerinin hakk›d›r. Bu hak, tar›ma
45
2. Ünite - Modern ‹ktisadi Düflüncenin Do¤uflu: Merkantilizm ve Fizyokrasi
elveriflli bir toprak haz›rlamak için birtak›m masraflar›n yap›lmakta oldu¤u düflüncesine dayan›r. Bununla beraber, bu hak da yukardaki tablosunda görüldü¤ü gibi, zorunlu olarak gene topra¤a dönmektedir. Ayr›ca, ona göre k›s›r s›n›f›n yapt›¤› d›fl ticaret, toprak de¤ifliklikleri yüzünden kaç›n›lmaz bir kötülüktür. Bir memleket kendi topraklar›n›n yetifltirmedi¤i bir ürünü baflka bir memleketten almak zorundad›r. Ancak, d›fl ticaret bir memleketi zenginlefltirmez, tersine yoksullaflt›r›r. ‹ç ticaretin ve iç pazarlar›n gelifltirilmesi sayesinde d›fl ticaret azal›r ki amaç da budur. Bu nedenle iç piyasa serbest olmal› bireylere özel ç›karlar›n› gütmeleri olana¤› yarat›larak ifllerine kar›fl›lmamal›d›r. Bu durum “do¤al düzen düflüncesinin zorlad›¤› liberalizm” olarak adland›r›labilir. Ekonomik Tablo, gerçeklere uymamakla beraber, gelir dolafl›m›n› gösteren ilk deneme olmas› bak›m›ndan önem tafl›maktad›r. Genel denge modellerine öncülük etmifltir. Bu yönüyle Walras, Keynes ve Leontief gibi iktisat düflünürlerine ilham vermifltir. “Net ürün” kavram›, emek - de¤er ve Marx’gil art›-de¤er teorilerinin geliflmesine yol açm›flt›r. Do¤al düzen fikrinden etkilenen Fizyokratlar, liberal ak›m›n geliflmesinde öncülük etmislerdir.
Tek Vergi Teorisi Fizyokratlar, daha önce de belirtildi¤i gibi, zenginli¤in kayna¤›n›n sadece toprak, yani tar›m oldu¤u görüflünü savunuyorlard›. Onlara göre, üretken olan emek toprakla u¤raflan çiftçinin eme¤i olmaktad›r. Çünkü çiftçi bir art›k-de¤er yaratmaktad›r. Bütün bu nedenlerden dolay›, iyi iflleyen bir ekonomide tar›ma öncelik verilmelidir. Bunun için de ilk olarak çiftçiler üzerindeki vergi yükünün kald›r›lmas› gerekiyordu. Kuflkusuz, safi has›la topraktan elde edildi¤inden, vergi de topraktan al›nmal›yd›. Ancak, verginin çiftçiden al›nmas› durumunda çiftçinin yaratt›¤› net has›la dolay›s›yla toplumun zenginli¤i azalacakt›r. Öyleyse, toprak sahipleri elde ettikleri rant üzerinden vergi ödemelidir. Bu görüfl, sonralar› birçok iktisatç› taraf›ndan savunulmufltur. Sonuçta, tek üretken kaynak toprak oldu¤undan vergilerin çok olmas›ndan da yine tar›m dolay›s›yla tüm toplum zarar görecektir. Bu nedenle, toprak sahibinden tek vergi al›nmal›d›r. Ayr›ca, tek vergiyi toplaman›n maliyeti de düflük olacakt›r. Fizyokrasinin elefltirisini yapabilir misiniz?
SIRA S‹ZDE
F‹ZYOKRATLAR
Fizyokrasiye “Tar›msal Kapitalizm” diyebiliriz çünkü ticari kapitalizm olan merkantilizm ile sanayi kapitalizmi aras›nda geçifli sa¤lam›flt›r.
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M Bafll›ca Fizyokratlar, fizyokrasinin kurucusu Dr. François Quesnay; fizyokrasi kavram›n› ilk kullanan düflünür Dupont de Nemours, ulusal zenginli¤in kayna¤›n› taS O R U de la Riviere r›mda bularak fizyokrat düflünceyi haz›rlayan R. Cantillon, Mercier Turgot ve Mirabeau’dan oluflmaktad›r. Genel olarak, Fransa’da XV. Louis’nin saray hekimi Dr. F.Quesnay’in çevresinde toplanan ve ayn› ekonomik düflünceyi savunan D‹KKAT kimselere fizyokratlar ve bunlar›n meydana getirdi¤i okula Fizyokrasi denmektedir. Dupont de Nemours, Fizyokrasiyi, do¤al düzen bilimi diye tan›mlam›flt›r. FizyokratSIRA S‹ZDE lara göre do¤al düzen, Tanr› taraf›ndan insanlar›n yarar›na istenen bir düzendir. Fizyokrat düflünce, tar›m aleyhine geliflen sanayiye verilen büyük önemin tepkisi olarak do¤mufltur. Örne¤in, ‹talyan merkantilisti papaz AMAÇLARIMIZ Galiani (1728-1787), Della Moneta (1751) önemli olan›n sanayi oldu¤unu vurgulayarak tar›m ürünlerin ucuz olmas›n›n tehlikesinden bahsetmifltir. Ayr›ca 17. yüzy›l›n sonlar›nda siyasi, sosyal ve dini kurumlar›n incelenip elefltirildi¤i yaz›lar say›ca artm›flt›r. K ‹ T A P ‹ngiltere’de Oxford bilgini John Locke ve Fransa’da Montesquieu (1689-1755) toplumun yeni-
N N
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
46
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
den kurulmas› yönündeki her türlü giriflime o zamana kadar set çekilmifl olan yanl›fl fikirlerin bir ço¤unun ortadan kalkmas› konusundaki görüfllere öncü olmufllard›r. Montesquieu’den hemen sonraki nesiller XVIII. yy.›n ortas›ndan sonuna kadar, onun ortaya koydu¤u ahlaki ve fikrî prensipleri sebestçe tart›flt›lar. Ço¤u kendilerine “Ansiklopediciler” diyen ve Cizvit okullar›n›n etkisinden kurtulmufl baz› seçkin düflünürler yeni bir dünya tasarlamaya bafllad›lar. (1766) Ansiklopedicilerin yan›bafl›nda iktisatç›lar veya Fizyokratlar denilen bir grup da g›da ve ihtiyaç maddelerinin üretim ve tüketimi sorunlar›n› cesurca incelemeye bafllam›fllard›r. Bu grup Vincent de Gournay (1712-1759) taraf›ndan slogan hâline getirilen, “B›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler.” fleklindeki do¤al düzenin kendili¤inden olufltu¤una iliflkin inanc› kendilerine düstur edinip, Morelley’in 1755’te “Code de la Nature” (Do¤a Kanunu) adl› eseri, özel mülkiyet kurumunu elefltirerek toplumun kollektif düzenlenmesini teklif ediyordu. Bu kifli, XIX. yüzy›lda sosyalistler ad›yla bir arada gösterilen büyük ve çeflitli ‹fltirâkçiler okulu” üyelerinin öncüsü olmufltur.
François Quesnay François Quesnay (1694-1774), bir doktor, ekonomist ve düflünürdür. 60 yafl›nda iken, 1756 ve 1757 y›llar›nda Diderot ve d’Alembert’in yay›mlad›¤› Encyclopedie için ilk makalelerini yazm›flt›r. Altm›fl yafl›ndan sonra iktisadî konularla ilgilenen Quesnay, XV. Louis’in dan›flman doktoru olmas› nedeniyle saray›n imkanlar›ndan yararlanarak etraf›na çok say›da entellektüel toplam›fl ve burada Adam Smith ile tan›flm›flt›r. 1758’de “Ekonomik Tablo”yu yazm›flt›r. Daha sonra taraftarlar›ndan biri olan Marquis de Mirabeau ile birlikte Fizyokratik doktrini aç›klayan “Philosophie Rurale” (1763) adl› kitab›n› yazd›. Quesnay’›n di¤er yaz›lar›, taraftarlar›na ad›n› veren “La Physiocratie” (1768) ve di¤er bir taraftar› olan Du Pont de Numours (1739-1817)’un editörlü¤ünü yapt›¤› kitapta toplanm›flt›r.
Quesnay ünlü Ekonomik Tablo’su ile, iktisat bilimine yeniden üretim ve bölüflüm kavramlar›n› dahil eden bir analiz yapm›flt›r. Ayr›ca, bu eserin günümüzde kullan›lan girdi-ç›kt› tablosunun öncüsü say›lmas›, esere bir di¤er aç›dan da önem kazand›rmaktad›r. Ouesnay, mal para ak›fl›n› bir canl›n›n vücudundaki kan dolafl›m›n benzetmifltir. Quesnay’e göre de¤iflim de¤eri piyasadaki al›c› ve sat›c›lar›n tutumlar›na göre belirlenmez ve dolay›s›yla onlar›n davran›fllar› fiyatlar› etkilemez. Ona göre mallar›n cari fiyatlar›, mallar›n k›tl›k veya bollu¤undan oluflur. Sadece bu anlamda al›c› ve sat›c›lar cari fiyat›n oluflumuna etki edebilir. De¤iflim de¤erini bu flekilde izah ettikten sonra de¤eri üretim taraf›ndan inceleyen Quesnay, de¤erin kayna¤›n› iflçinin geçimli¤iyle ölçülen emek maliyetinde görür. Mallar›n temel fiyat›n› belirleyen bu emek maliyetidir. Quesnay’in “tar›m›n ekonomik büyümenin motoru” oldu¤u düflüncesi, Fizyokrat fikirlerin ortaya ç›kmas›nda anahtar bir rol oynam›flt›r. Sanayi devrimi bafllad›ktan ve Fizyokratlar›n etkisi azald›ktan sonra bile tar›m›n önemi üzerinde yap›lan vurgular, Quesnay’›n yaz›lar› referans gösterilerek yap›lm›flt›r. Onun ekonominin
47
2. Ünite - Modern ‹ktisadi Düflüncenin Do¤uflu: Merkantilizm ve Fizyokrasi
kendisini yeniden üretmesinde önemli bir role sahip olan “üretken s›n›flar” ile tüketim için gerekli olan maddeleri üreten “verimsiz s›n›flar” aras›ndaki fizyokratik ayr›m A. Smith’i etkilerken; iflçilerin tar›msal has›la ve sanayi has›las›n›n oluflmas› sürecinde üstlendikleri ifllevden dolay› geçimini sa¤lamaya yetecek miktar›n üzerinde bir “art›k de¤erin” varl›¤›na iflaret eden ekonomik analiz ile ilgili fikirleri Marx’› etkilemifltir. Merkantilizm ve Frans›z tar›m›n›n aleyhine olsa da o dönemde etkin olan imalat ve sanayiye önem veren Colbertizm taraftarlar›, Quesnay’›n entellektüel rakipleriydi. Bu nedenle Fizyokratlar›n uygulamadaki programlar›, k›rsal kesimdeki engelleri ve Orta Ça¤’dan kalan vergileri ortadan kald›rmak; kar›fl›k vergi sistemini arazi rant› üzerinden al›nacak tek bir vergiye indirerek mali sistemi modernlefltirmek; küçük iflletmeleri genifl ölçekli tar›msal kurulufllara dönüfltürmek; tah›l ticaretini tüm merkantilist k›s›tlamalardan uzak tutmak; k›saca ‹ngiltere ile rekabet etmek anlam›na geliyordu. Ayr›ca, Quesnay Fransa’da nüfusun azalmas›ndan ve yoksulluktan merkantilist politikay› sorumlu tutmufltur.
Anne R. J. Turgot Anne R. J. Turgot (1727-1781) Frans›z düflünürü ve reformcusudur. XVI. Louis döneminde bir ara maliye ve ticaret bakan› s›fat›yla bakanl›k görevinde bulunmufltur. En ünlü eseri (1766) “Servetin Oluflumu ve Da¤›l›m› Üzerine Düflünceler”dir.
Turgot ortaya koydu¤u “de¤er teorisi” ile “azalan verimler” anlay›fl›n› ilk kez ortaya koymufltur. Bu anlamda iktisada katk›s› büyüktür. Fizyokratlar aras›nda Klasik iktisatç›lara en çok yaklaflan Turgot’dur. Turgot, azalan verimler yasas›, toprak rant›n›n do¤uflu ve kapital birikiminin kayna¤› olarak rant›n önemi gibi iktisatç›lar›n sonralar› detayl› flekilde inceleyecekleri konulara e¤ilmifltir. Ona göre belli bir toprak parças› üzerinde fazla emek ve sermayenin kullan›lmas› sürekli üretimi artt›rmaz. Üretim belli bir dönemden sonra, artt›r›lan emek ve sermayeye ra¤men azal›r, oran olarak düfler. ‹htilal öncesi dönemde rejimin aksakl›klar›n› reformlar yoluyla düzeltmeye çal›flm›flt›r. Ülke içinde tah›l ticaretine konmufl gümrükleri kald›rm›fl; vergiden muaf tutulmufl soylular› vergilendirmifl; Loncalar› kald›rarak, ticaret ve sanayideki tekelci yap›y› k›rmaya çal›flm›flt›r. Bütün bu önlemleri ise s›k› bir maliye politikas›yla tamamlam›flt›r. Kamu harcamalar›n› k›smak konusundaki çabalar› krala en fazla zarar› veren önlem hâline gelince sonunda görevden al›nm›flt›r. Azalan verimler yasas› neyi ifade eder?
SIRA S‹ZDE
Turgot’nun iktisat teorisine en önemli katk›s›, azalan verimler yasas›d›r. Buna D Ü fi Ü Nvard›r E L ‹ M ki, verim göre topra¤›n verimi sabit de¤ildir. Bir maksimum verim noktas› bu noktadan sonra artmaz. Ayn› zamanda her toprak ayn› de¤ildir ve farkl› verimlere sahiptir. Bu fikir rant kavram›n›n özüdür. S O R U
Turgot ‹fl bölümü, para, arazi rant›, sermaye ve faiz hakk›ndaki düflünceleri ile A. Smith’e ve ücret teorisi ile D. Ricardo’ya öncülük etmifltir.
3
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
48
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Ekonomik düflünce tarihi aç›s›ndan Turgot, merkantilistler ile fizyokratlar aras›nda bir geçifl dönemini temsil eder. Korumac›l›¤a karfl›n, serbest ticareti savunuSIRA S‹ZDE yordu. Yaz›lar›nda rant› fizyokratik “ner ürün” anlam›nda kullan›yordu. Ücretlerin asgari geçimlik düzeyde dengeye gelece¤ini savunurken, kârlar›n faiz oran› ve belli bir risk pay›ndan olufltu¤unu söylüyordu. Faiz oran›n› belirleyen ise reel tasarD Ü fi Ü N E L ‹ M ruflard›. Yaz›lar›nda emek de¤er teorisini and›ran ögelere de rastlan›r. Örne¤in: Turgot di¤er Fizyokratlar›n aksine, “de¤er” üzerinde bilimsel aç›klamalarda buluS Ode¤er R U teorisine esas olabilecek düflünceler ileri sürmüfltür. Tar›m›n narak, sübjektif üretken oldu¤u, sanayi ve ticaretin üretken olmad›¤›, büyük arazi mülkiyetinin ilahi hukukun bir kurumu oldu¤u yolundaki fizyokratik düflünceye ayn› kesinlikle D‹KKAT kat›lmam›fl; tafl›nabilir servete ve emek ürünlerine önemli bir yer vermifl; bu arada sermayeyi tahlil etmifl, faizi hakl› görmüfltür. Fizyokratlar›n tersine zanaatkâr ve SIRA S‹ZDE tüccarlar› k›s›r s›n›f olarak kabul etmemifltir.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ
4
D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P
N N
Fizyokrasi veSIRA Merkantilizm aras›ndaki farklar nelerdir? S‹ZDE AMAÇLARIMIZ
D Ü fiTarihi, ÜNEL‹M Avrupa ‹ktisat K ‹ T A P‹lkça¤dan Sanayi Devrimine” Herbert Heaton, ‹mge Yay›nevi. Çeviren: M.Ali KILIÇBAY.
S O R U
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
D‹KKAT
‹ N T ES‹ZDE RNET SIRA
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
N N
‹ N T ES‹ZDE RNET SIRA
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
2. Ünite - Modern ‹ktisadi Düflüncenin Do¤uflu: Merkantilizm ve Fizyokrasi
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
Merkantilizmin ilkelerini aç›klamak. XVI.- XVIII. yüzy›llar aral›¤›nda ekonomi dünyas›na hâkim olan görüfl merkantilizm, devletçili¤in öncüsüdür. Merkantilistlerin ortak düflünceleri devletçilik, ulusal ekonomiyi koruyuculuk ve sanayicilik sorunlar›nda toplan›r. Merkantilizmde ulusal zenginli¤i artt›rman›n yolu devlet kasas›ndaki alt›n ve gümüfl stokunun ço¤almas› idi. Bu amaçla ticaret bilançosu fazlas› baflka bir deyiflle ihracat› artt›ran ithalat› azaltan önlemler uygulam›fllard›r. Genel ifadesiyle, alt›n ve gümüflü yurt içinde tutmak için girifl kolayl›klar› ve ç›k›fl zorluklar› koymufllard›r. Zengin madenleri ele geçirmek yolundaki sömürgecilik de bu düflüncenin zorunlu sonucu olarak bir devlet politikas› olmufltur. Temel düflüncesi ithalât› hor gören, ihracat› teflvik eden ve dolay›s›yla avantajl› bir d›fl politikaya sahip olabilme iste¤inin hâkim oldu¤u bu sistem, “Bullionizm” olarak adland›r›l›rm›flt›r. Merkantilizmin ilkeleri özetle üç temel felsefeye dayan›r. Bunlar, “‹stilac›, milliyetçi ve parac›” felsefeye dayan›r. Özetle, Krizohedonizm, sald›rgan d›fl ticaret, fazla nüfus temel ilkeleridir. Merkantilizmin farkl› ülkelerdeki uygulamalar›n› aç›klamak. ‹spanya, ‹ngitere, Almanya ve Fransa’da gibi ço¤unlukla bat› Avrupa ülkelerinde ancak farkl› flekillerde uygulanm›flt›r. Bu farkl› uygulamalar›n sonuçlar› olarak merkantilizm farkl› flekillerde adland›r›lm›flt›r. Örne¤in, ‹spanyol Merkantilizmi ayn› zamanda “Külçeci Merkantilizm”; ‹ngiliz Merkantilizmi “Ticari Merkantilizm”; Alman Merkantilizmi “Kameralizm”; Frans›z merkantilizmi “Colbertizm” ya da “Sanayi Merkantilizmi” fleklinde adland›r›lm›flt›r. Sömürgelerden gelen alt›nlar›n bu ülkelere sürekli girifli karfl›l›¤›nda paran›n de¤erinde yaflanan olumsuzluklar ve afl›r› korumac›l›¤›n getirdi¤i k›tl›klar bu ülkelerde yüksek enflasyonlara yol açarak toplumsal ve siyasi alandaki tepkilere yol açm›flt›r.
N A M A Ç
3
N A M A Ç
4
49
Merkantilist düflünürleri tan›mak. Ünlü Merkantilistlerden baz›lar› T. Campenella, H. Genovesi, J.Law, J. Bodin, A. Montchrestien, T. Mun, S.W. Petty ve R. Cantillon olarak say›labilir. Fizyokrat düflünceleri ve düflünürleri aç›klamak. Merkantilizme ideolojik bir tepki olarak do¤an Fizyokratlar, “anlaflma, giriflim ve ticaret özgürlü¤ü ya da özel mülkiyet gibi” konularla liberal anlay›fl›n ve yine emek-de¤er konusundaki görüflleri ile klasik iktisatç›lar›n öncüsüdürler. Fizyokratlara göre ilâhi do¤al bir düzen vard›r. Sosyal ve ekonomik hayat için bu olgu geçerlidir. Tüm düzeni yönlendiren do¤al kanunlara uymak gerekir. Bu nedenle ekonomiye devlet müdahalesi refah› azaltacakt›r, o hâlde yaflamda serbestlik ve özel mülkiyet geçerli olmal›d›r. Bu düflüncedir ki fizyokratlar›n ilkesini tan›mlayan “B›rak›n yaps›n-b›rak›n geçsin.” ifadesi günümüze kadar liberal iktisad›n bir slogan› olarak kullan›lm›flt›r. Fizyokratlar toplumu üç ekonomik s›n›fa ay›rarak incelemifllerdir: Birincisi, toprak sahipleri; ‹kincisi, tar›m-bal›kç›l›k-madencilikle u¤raflan üretken s›n›f; üçüncüsü, sanayi-ticaret ve mali ifllerle u¤raflan k›s›r s›n›f. Üretkenli¤in ölçüsü “art› de¤er” olup, her çal›flan grup bu niteli¤e sahip de¤ildir. Tar›m ise fiziki olarak fazla de¤er yaratan tek sektördür. F. Ouesnay, tar›m›n “net üretim” sa¤lad›¤› ve sanayinin verimsiz oldu¤u varsay›m›; arazi rant› üzerinden tek bir verginin al›nmas› önerisi; do¤al düzen anlay›fl›; tar›msal faaliyetler ile u¤raflanlar›n meydana getirdikleri has›lan›n toplumsal s›n›flar aras›nda nas›l da¤›ld›¤›n› anlatt›¤› “Ekonomik Tablo” ile Fizyokratlar›n öncüsü olmufltur. Bir baflka ünlü isim Turgot, ekonomik düflünce tarihi aç›s›ndan merkantilistler ile fizyokratlar aras›nda bir geçifl dönemini temsil eder. De¤er teorisi ve azalan verimler anlay›fl›, klasiklere esin kayna¤› olmufltur.
50
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi Merkantilizmi haz›rlayan koflullardan biri de¤ildir? a. Kölelik rejiminin Avrupa’ya yay›lmas› b. Sömürgecili¤in devlet politikas› hâline gelmesi c. Tar›m›n yerini ticaretin almas› ve tüccar s›n›f›n›n do¤mas› d. Avrupal› düflünürlerin kifli özgürlü¤ünü savunan düflüncelerindeki art›fl e. Ülkenin bütün çeflitli ekonomik faaliyetlerine etki yapabilen milli ekonomilerin ortaya ç›kmas›. 2. Afla¤›da verilen fl›klardan hangisi Merkantilizmin temel ilkelerinden biri de¤ildir? a. Sömürgecilik b. Korumac›l›k c. Milliyetçilik d. Parac›l›k e. Muhafazakarl›k 3. Afla¤›dakilerden hangisi Merkantilizm uygulamalar› hakk›nda yanl›fl bir ifadedir? a. ‹ngiliz Merkantilizmin di¤er ad› “Ticari Merkantilizm”dir. b. Alman Merkantilizm “Kameralizm” olarak adland›r›lm›flt›r. c. ‹spanyol Merkantilizmi ayn› zamanda “Külçeci merkantilizm” denir. d. Frans›z merkantilizmi “Colbertizm” olarak adland›r›lm›flt›r. e. Merkantilizm do¤al düzen anlay›fl›na dayan›r. 4. Afla¤›dakilerden hangisi Merkantilizmin görüflleri aras›nda say›lamaz? a. ‹hracat ve ithalat s›n›rl› olmal›d›r b. Güçlü ordu güçlü devlet demektir c. Tüccar›n kâr› milletin kâr›d›r d. Bir ulusun zenginli¤i sahip oldu¤u alt›n ve gümüflle ölçülür e. Sanayi ve ticaret en önemli faaliyettir. 5. Afla¤›dakilerden hangisi hem merkantilist görüfllere sahip olup hem de liberalizmin öncülerinden say›lmaktad›r? a. Bodin b. Montchretien c. Petty d. Colbert e. Cromvell
6. Afla¤›dakilerden hangisi “Tar›m› ekonomik büyümenin motoru” olarak gören iktisadi düflüncedir? a. Colbertizm b. Fizyokrasi c. Kameralizm d. Merkantlist e. Klasik Teori 7. Fizyokratlar›n tablosuna göre ekonomide afla¤›daki s›n›fland›rmalardan yanl›flt›r? a. Mülk sahipleri- kapitalist s›n›f b. Çiftçiler- üretken s›n›f c. Köylüler- üretken s›n›f d. Tüccarlar- k›s›r s›n›f e. Zanaatkârlar- üretken olmayan s›n›f 8. Afla¤›dakilerden hangisi Fizyokrat düflüncenin temelleri aras›nda yer almamaktad›r? a. Ekonomide do¤al düzen vard›r b. Servet topraktan do¤ar c. Tek vergi al›nmal›d›r d. “b›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler” ilkesi geçerli olmal›d›r e. Ticaret en etkili faliyet alan› olarak desteklenmelidir. 9. Fizyokrasi afla¤›daki görüfl ve teorilerden hangisini etkilememifltir? a. Adam Smith ; emek-de¤er teorisi b. David Ricardo; emek-de¤er teorisi c. David Ricardo; rant teorisi d. Karl Marx; art›de¤er teorisi e. Bodin; miktar teorisi 10. Tar›m tüketilenden daha fazla üretime yol açar, yarat›lan bu fazlal›¤a fizyokratlar afla¤›dakilerden hangisinin ad›n› vermifllerdir. a. Fazla üretim b. Katma de¤er c. Net has›la d. Tar›m fazlas› e. Do¤al rant
2. Ünite - Modern ‹ktisadi Düflüncenin Do¤uflu: Merkantilizm ve Fizyokrasi
“
51
Yaflam›n ‹çinden Ekonomi / 20/07/2009 Dani Rodrik “Merkantilizm yeniden düflünülüyor?” CAMBRIDGE - Bir ifladam› bir bakan›n ofisine giriyor ve yard›ma ihtiyac› oldu¤unu söylüyor. Bakan ne yapmal›? Bir fincan kahve içmeye davet edip hükümetin ne yapabilece¤ini mi sormal›? Yoksa hükümetin flirketleri kay›rmamas› gerekti¤i ilkesi uyar›nca onu d›flar› m› atmal›? Bu soru, siyasi karar mercileri ve iktisatç›lar için bir Rorschach testi teflkil ediyor. Bir tarafta devlet ile ifl dünyas›n›n keskin bir flekilde ayr›lmas›na inanan ateflli serbest piyasa taraftarlar› ve neo-klasik iktisatç›lar var. Onlar›n görüflüne göre, hükümetin rolü sarih kurallar ve düzenlemeler koymak ve ard›ndan flirketlerin kendi bafllar›na batmas›n› veya ç›kmas›n› seyretmek. Devlet yetkilileri özel ç›karlar› belli bir mesafede tutmal› ve onlarla asla yüz göz olmamal›. Velinimet olan müflterilerdir, üreticiler de¤il. Bu görüfl Adam Smith’e kadar uzanan kutsal bir gelene¤i yans›t›yor ve bugünün iktisat ders kitaplar›ndaki gururlu varl›¤›n› sürdürüyor. ABD, Britanya ve Anglo-Amerikan ilkeler do¤rultusunda örgütlenmifl di¤er toplumlardaki egemen idari perspektif de bu - her ne kadar fiili uygulama s›k s›k idealize edilmifl ilkelerden sap›yor olsa da. Di¤er tarafta ise korporatistler veya neo-merkantilistler diye adland›rabileceklerimiz var; bunlar hükümet ile ifl dünyas› aras›ndaki ittifak›, iyi ekonomik performans ve toplumsal uyum aç›s›ndan hayati addediyor. Bu modelde ekonominin, bir kula¤› her daim ifl dünyas›nda olan ve gerekti¤inde ticaretin çarklar›n› teflvikler, destekler ve di¤er ihtiyari faydalar sa¤layarak ya¤layan bir devlete ihtiyac› var. Yat›r›m ve istihdam yaratmak ekonomik refah›n sigortas› oldu¤u için, hükümet politikas›n›n hedefi üreticileri mutlu etmek olmal›d›r. Kat› kurallar ve mesafeli siyasi karar mercileri, ifl dünyas›n›n canl›l›¤›n› bo¤maktan baflka bir ifle yaramaz. Bu görüfl ise, 17’nci asr›n merkantilist pratiklerine dek uzanan daha da eski bir gelene¤i yans›t›yor. Merkantilistler devletin aktif bir ekonomik rol üstlenmesine inan›yordu - ihracat› teflvik etmek, ifllenmifl mal ithalat›n› geriletmek ve hem ifl dünyas›n› hem de hükümdarl›¤› zenginlefltirecek ticari tekeller yaratmak. Bu görüfl, günümüzde Asyal› ihracat süper güçlerinin (bilhassa Çin) uygulamalar›nda yafl›yor. Adam Smith ve yandafllar› kapitalizmin bu iki modeli aras›ndaki entelektüel mücadeleyi kesin olarak kazand›. Fakat sahadaki gerçekler daha mu¤lak bir hikâye anlat›yor. Son yar›m asr›n büyüme flampiyonlar›n›n hepsi (1950 ve 60’larda Japonya, 1960’lardan 80’lere kadar Güney Kore ve 1980’lerin bafl›ndan bu yana Çin) büyük flirketlerle yak›n iflbirli¤i yapan aktivist hükümetlere sahipti. Hepsi agresif bir flekilde yat›r›m› ve ihracat› teflvik ederken, ithalat konusunda cesaret k›r›c› (veya nötr) bir tutum sergiledi. Çin’in son y›llarda yüksek tasarrufa, büyük d›fl ticaret dengesi fazlal›¤›na dayal› bir ekonomi izlemesi merkantilist ö¤-
retilerin cisimleflmesi anlam›na geliyor. Erken dönem merkantilizm üzerinde yeniden düflünülmeyi de hak ediyor. 16 ve 17’nci as›rlarda k›talararas› ticarette yaflanan büyük genifllemenin devletin sa¤lad›¤› teflvikler olmadan (sözgelimi tekel imtiyazlar›) mümkün olup olmayaca¤› flüphelidir. Birçok iktisat tarihçisinin de öne sürdü¤ü gibi, merkantilizmin Britanya’ya sa¤lad›¤› ticaret a¤lar› ve karlar›, ülkenin 17’nci as›r ortas›na do¤ru sanayi devrimini bafllatmas›nda kritik önem tafl›m›fl olabilir. Bunlar›n hiçbiri, zararl› etkilerini görmenin kolay oldu¤u merkantilist uygulamalar› idealize etmek anlam›na gelmiyor. Hükümetler elini fazlas›yla kolay bir flekilde ifl dünyas›n›n cebine atabiliyor, bu da ekonomik büyüme yerine kay›rmac›l›kla ve rant aray›fl›yla sonuçlanabiliyor. ‹lk baflta baflar›l› olsa bile, hükümetin ifl dünyas› lehine müdahalesi kullan›fll›l›¤›n› tüketebiliyor ve kemikleflebiliyor. D›fl ticaret fazlal›l›¤›n›n pefline düflmek kaç›n›lmaz olarak ticari ortaklarla ihtilaflar› tetikliyor ve merkantilist politikalar›n etkilili¤i bir yan›yla baflka yerlerde benzer politikalar›n olmamas›na dayan›yor. Dahas› tek tarafl› merkantilizm baflar›n›n garantisi de¤il. Çin-ABD ticari iliflkileri cennette yap›lm›fl bir evlili¤e (merkantilist uygulamac›larla liberal modellerin izdivac›) benziyor olabilir, fakat sonradan anlafl›ld›¤› üzere, sadece bir infilaka yol açt›¤› aç›kça ortada. Sonuç olarak Çin ekonomik stratejisinde önemli de¤ifliklikler yapmak zorunda kalacak, kendisini henüz haz›rlamad›¤› bir mecburiyet bu. Bununla birlikte merkantilist düflünce tarz› siyasi karar mercilerine baz› önemli avantajlar sa¤l›yor: özel ekonomik faaliyetin yüz yüze kald›¤› k›s›tlamalar ve f›rsatlar konusunda daha iyi geribesleme ve ekonomik hedefler etraf›nda bir ulusal amaç hissiyat› yaratma kabiliyeti. Liberallerin bundan ö¤renebilece¤i çok fley var. Hakikaten de devletle ifl dünyas› aras›ndaki yak›n iliflkilerin avantajlar›n› görememek, modern ekonomik liberalizmin kör noktas›. Mali krizin nedenlerine yönelik aray›fl›n ABD’de nas›l çuvallad›¤›na bakman›z kafi. Mevcut basmakal›p düflünce tarz›, suçu do¤rudan do¤ruya son 20-30 y›ld›r siyasi karar mercileri ile finans endüstrisi aras›nda kurulan yak›n ba¤lara yüklüyor. Ders kitab› liberalleri için devlet mesafesini korumal›, sadece müflteri egemenli¤inin platonik muhaf›zlar› olarak hareket etmeli. Fakat sorun hükümetin ‘Bankalar Caddesi’ndekileri çok fazla dinlemesi de¤il; sorun daha ziyade, gerçek üreticilerin ve mucitlerin bulundu¤u ‘Sanayi Sitesi’ne yeterince kulak vermemesi. Etkin piyasalar ve kendi kendini düzenleme hakk›ndaki s›nanmam›fl iktisadi teoriler iflte böyle böyle sa¤duyunun yerini alabiliyor ve finans ç›karlar›n›n hegemonya kazanmas›na izin verebiliyor; geri kalan herkese ise (hükümetler de dahil) k›r›nt›lar› b›rak›yor. Kaynak: Copyright: The Project Syndicate
”
52
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. a
S›ra Sizde 1 Avrupa da fiyat yükselifllerini gözleyen Frans›z hukukçusu Bodin miktar teorisinin ilk formülasyonunu oluflturmufltur. Fiyat hareketlerinin ayr›nt›l› bir analizini yapm›fl ve fiyatlar›n yükseliflini Avrupa’ya getirilen de¤erli madenlere ba¤lam›flt›r Bodin’e göre, fiyat yükselifllerinin en önemli nedenlerinden biri de ticari faaliyetlerin genifllemesidir. Ülkede mal darl›¤› yaratan ihracat faaliyetlerinin özendirilmesi, para biriminin de¤er kaybettirilmesi fiyatlar›n yükselmesine neden olan hareketlerdir.
2. e
3. e 4. a 5. c 6. b 7. a
8. e
9. e
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Merkantilizmi Ortaya Ç›karan Nedenler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Merkantilist düflüncenin Felsefe ve ‹lkeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Merkantilizm Uygulamalar›” bafll›kl› konuyu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Merkantilistlerin Temel Politikalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Merkantilist Düflünürler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fizyokrat Düflüncenin Esaslar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fizyokrat ‹ktisadi Düflüncenin Esaslar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fizyokrat ‹ktisadi Düflüncenin Esaslar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fizyokrat ‹ktisadi Düflüncenin Esaslar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fizyokrat ‹ktisadi Düflüncenin Esaslar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2 Fizyokrat düflünce, do¤du¤u ülke Fransa’n›n s›n›rlar› d›fl›na pek yay›lamam›flt›r. Fizyokratlar›n tar›m› ön plana alarak sanayinin gelece¤ini görememeleri büyük bir eksikliktir. Ekonomik Tablo’nun analizindeki varsay›mlar geçerli say›lamaz ayr›ca statik bir analiz niteli¤indedir. Üretimi “fayda yaratma” yerine “madde yaratma” biçiminde ele almas›, “üretken olmayan s›n›f görüflü” do¤ru say›lamaz. Net has›la fizyokratlar›n iddia ettikleri gibi, yaln›zca tar›ma özgü de¤ildir; tüketicinin mallar›n› ulaflt›ran ticaret faaliyeti de mallar› iflleyerek tüketime haz›r hâle getiren sanayi faaliyeti de üretken say›l›r ve fayda yaratmaktad›rlar. Dolay›s›yla Fizyokratlar taraf›ndan yap›lan üretkenli¤in tan›m› yanl›flt›r. S›ra Sizde 3 Bir üretim sürecinde ve verili teknolojik düzeyde kullan›lan faktörlerden birinin miktar› artt›r›l›r ve di¤er faktörlerin miktar› sabit tutulursa, miktar› artt›r›lan girdinin ilâve birimleri üretime kat›ld›kça toplam ürün bir noktaya kadar artacakt›r. Bu noktadan sonra eklenen birim girdilerle ilâve ürün miktar› azalmaya ve hatta verim düflmeye bafllayacakt›r. ‹ktisatta bu ilkeye “Azalan Verimler Kanunu” denir. Bu kanunda belirli bir noktadan sonra de¤iflken faktörün miktar›n›n artt›r›lmas› durumunda ek ürün miktar› her defas›nda daha az olacakt›r. Nedeni ise, de¤iflken faktörün verimlili¤inin giderek azalmas›d›r.
2. Ünite - Modern ‹ktisadi Düflüncenin Do¤uflu: Merkantilizm ve Fizyokrasi
53
Yararlan›lan Kaynaklar S›ra Sizde 4 Fizyokratlar, Merkantilistlerin müdahaleci yaklafl›mlar›n›n aksine, sosyal olaylar aras›nda düzgün iliflkiler bulundu¤unu, kiflilerin ve hükümetlerin bu iliflkileri tan›mak ve davran›fllar›n› ona göre ayarlamak zorunda olduklar›n› ileri sürerek, bireysel özgürlü¤ü ve ticarette serbestiyi savunmufllard›r. Merkantilistlerin sanayi ve ticarete önem vermelerine karfl›n, fizyokratlar tar›ma önem vermifller; Merkantilistler ulusal zenginli¤i sanayi ve ticareti gelifltirerek, ticaret bilançosunu lehe çevirmede gördükleri hâlde, fizyokratlar tar›m ve hayvan yetifltirmede aram›fllard›r. Fizyokratlar üretim-nüfus art›fl› iliflkileri üzerinde de durmufllard›r. Ancak bu düflünceleri Merkantilistlerden farkl›d›r. Çünkü fizyokratlar önce ekonomik geliflmeye ve üretim art›fl›na, sonra da nüfusun ço¤almas›na taraftarken, Merkantilistler ise, nüfus art›fl›n›n iktisadi geliflmeye ve üretim art›fl›na neden olaca¤›n› savunurlar.
Acar, G.T. “‹ktisat Tarihinde Klasik Öncesi Döneme Genel Bir Bak›fl” http://www.feyonomi.com/GHi. htm Eriflim tarihi: 03.01.2012. Adaçay, F.R. ve ‹slatince, H., (2009). ‹ktisadi Düflünceler Tarihi, Bursa: Ekin Yay›nevi. Anonim, (2001). ‹ktisad›n Dama Tafllar›, ‹stanbul: ‹.Ü. iktisat Fakültesi Mezunlar› Cemiyeti Blaug, M., (2009). ‹ktisatta Yöntem, Ankara: Eflatun yay›nevi. Do¤ruer, E. (2009). “Merkantilizm, Farkl› Merkantilist Anlay›fl Ve Uygulamalar› Etkileyen Unsurlar›n Ülkeler Baz›nda Analizi”, Ankara: Ankara Üniversitesi, SBE. Ersoy, A., (2008). ‹ktisadi Teoriler ve Düflünceler Tarihi, Ankara: Nobel Yay›nlar›. Hançerlio¤lu, O. (1995). Düflünce Tarihi, ‹stanbul: Remzi Kitapevi. Heaton, H., (1995).Avrupa ‹ktisat Tarihi, Çev: M.A. K›l›çbay, Ankara: ‹mge Kitabevi Kazgan, G., (2006). ‹ktisadi Düflünce veya Politik ‹ktisad›n Evrimi, ‹stanbul: Remzi Kitabevi. Küçükkalay, A.M., (2008), ‹ktisadi Düflünceler Tarihi; ‹stanbul: Beta Yay›nlar› Özgüven, A. (1984). ‹ktisadi Düflünceler, Doktrinler ve Teoriler, ‹stanbul: Filiz Kitabevi. Rima, I. H., (2001). Development of Economic Analysis; Routledge, 6th Edition. Savafl, V.F., (1997). ‹ktisad›n Tarihi, ‹stanbul: LDT Avc›ol Matbaac›l›k Savafl, V.F., (2000). ‹ktisat›n Tarihi, Ankara: Siyasal Kitabevi Spiegel W.H., (1983), The Growth of Economic Thought, N.Carolina: Duke University Press. Turanl›, R., (2000). ‹ktisadi Düflünce Tarihi, ‹stanbul: Bilim Teknik Yay›nevi Well, H.G., (1962). K›sa Dünya Tarihi, ‹stanbul : Varl›k Yay›nevi
Yararlan›lan ‹nternet Adresleri http:// http:// http:// http:// http://
www.belgeler.com/ geocities.com/ceteris_paribu www. feyonomi.com www.dusuncetarihi.com www.economictheories.org
3
‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCELER TAR‹H‹
Amaçlar›m›z
N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Ayd›nlanma ça¤› ve liberal düflüncenin do¤uflunu ifade edebilmek,, Sanayi devriminin ortaya ç›k›fl sürecini aç›klayabilecek, Klasik okulun temel ilkelerini s›ralayabilecek, Klasik okulun belli bafll› temsilcilerini tan›yabilecek, bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar • • • •
Ayd›nlanma Ça¤› Sanayi Devrimi De¤er Teorisi Rant Teorisi
• Sermaye Teorisi • Ücret Fonu • D›fl Ticaret Teorisi
‹çindekiler
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Klasik Okul
• G‹R‹fi • KLAS‹K ‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCEN‹N GEL‹fiT‹⁄‹ ORTAM • L‹BERAL ‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCEN‹N TEMEL ‹LKELER‹ • ADAM SMITH • ROBERT MALTHUS • DAV‹D RICARDO • JEAN BAPT‹STE SAY • JOHN STUART M‹LL • KLAS‹K ‹KT‹SATA TEPK‹LER
Klasik Okul G‹R‹fi ‹ktisat bilimini, 18. yüzy›l Bat› Avrupa’s›nda etkili bir dünya görüflü olarak kabul görmüfl liberal doktrinden ayr› düflünmek mümkün de¤ildir. Liberal düflüncenin geliflimine 17. ve 18. yüzy›l “Ayd›nlanma Felsefesi” ve “Rasyonalizm” temel teflkil etmifltir. Ayd›nlanma felsefesi, genel olarak insan›n kendi yaflam›n› düzenlemesini yeniden gündeme alm›fl, hem düflüncenin hem toplumsal yaflam›n köklü de¤iflimlere u¤rayaca¤› bir sürecin felsefi bafllat›c›s› olmufltur. Ayd›nlanma hareketi içinde yer alan düflünürlerin amac›, insanlar› dinin temsil etti¤i geleneksel düzenden kurtarmak ve onun yerine akl› ikame etmektir. Ayd›nlanma felsefesinin kayna¤›n›, Rönesans felsefesinin ortaya koydu¤u ilkeler ve reformlar oluflturmufltur. Rönesans hareketi ile birlikte; insana, topluma, bilime, sanata, dine, tarihe tüm siyasal ve sosyal olgulara bak›flta büyük bir nitelik de¤iflimi oluflmufltur. Rönesans’›n önemi, dinsel niteli¤i a¤›r basmayan bir özgürlük kavram› etraf›nda oluflan bireycilik anlay›fl›n›n geliflimine temel oluflturan bir hareket olarak yeni bir insan felsefesi do¤urmufl olmas›d›r. Rönesans ve Reform hareketlerinin yol açt›¤› özgür düflünce, bilimde ve teknik alanda geliflmelere ortam haz›rlad›. Co¤rafi kefliflerin bafllatt›¤› sömürgecilik hareketleri ile Avrupa zenginleflti. Teknik geliflmelerin üretim alan›na uygulanmas›yla da Sanayi Devrimi do¤du. Sanayi Devrimi’nin yaratt›¤› ortamda burjuvazi güçlenmifl, özgürlü¤ün her alanda yay›lmas›n› sa¤lamaya çal›flm›fl ve kendi felsefesine uygun devlet anlay›fl›n› savunmufltur. Sanayi devrimi, kapitalistleflme, serbest giriflim, özel mülkiyet alanlar›ndaki geliflmeler, liberalizmin ekonomik bir tabana oturmas›na neden olmufltur Sanayi devrimi ile hem Fransa’da hem ‹ngiltere’de yeni geliflen giriflimci s›n›f, her türlü ticari s›n›rlamalara, merkantilist dönemde yarat›lan tekellere, devlet otoritesine, ayr›cal›klara, soylular›n toprak mülkiyetinden do¤an gücüne karfl›yd›. Giriflimci s›n›f ç›kar› için, bireycili¤e dayal›, ekonomik ve siyasal alandaki özgürlükleri güvence alt›na alan, piyasa ekonomisinin do¤al iflleyifline dayal›, devletin ekonomiye müdahalesinin minimum oldu¤u bir dünya görüflünü benimsiyordu. Bu dünya görüflünü hakl› gösterecek yeni bir felsefenin temelleri ise, klasik iktisatç›lar taraf›ndan at›ld›. Adam Smith’in Uluslar›n zenginli¤i (1776) adl› eserini yay›nlad›¤› y›l ile John Stuart Mill’in Politik ‹ktisadin ‹lkeleri (1848) adl› eserinin yay›nland›¤› y›llar aras›ndaki dönemde Bat›’da gelifltirilen düflünceye “Klasik ‹ktisadi Düflünce” ve bu düflünceleri savunan düflünürlerin oluflturduklar› okula da “Klasik okul” ad› ve-
56
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
rilmektedir. Klasik okulun belli bafll› temsilcileri aras›nda baflta bu okulu kurucusu olan Adam Smith, Robert Malthus, David Ricardo, John Stuart Mill ve Jean Baptiste Say say›labilir. Afla¤›da bu düflünürlerin görüflleri aç›klanacakt›r.
KLAS‹K ‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCEN‹N GEL‹fiT‹⁄‹ ORTAM 18. yüzy›l›n birinci dönemi klasik iktisad›n oluflabilmesi için uygun flartlar› haz›rlam›flt›. Bir yandan feodal tar›m ve sanayi üretim biçimi terk ediliyor, di¤er yandan feodal lordluklar›n yerini merkezî devletler al›yordu. Çözülen feodalizmin tüm katmanlar›, lordlar, rahipler, köylüler, mevcut s›n›fsal yap›lanmada kendilerine yer ararken h›zla tar›m›n ticarileflmesine, tar›mda da özel mülkiyetin ve kâr için üretimin yayg›nlaflmas›na yard›m ettiler. Avrupa insan› y›llar süren suskunlu¤unu bozarken, tüm bask›lardan ve özgürlü¤ünü s›n›rlayan engellerden kurtulmak istiyordu. Toplumsal alanda meydana gelen bu de¤iflimlerin yan›nda as›l de¤iflim düflünce alan›nda ortaya ç›kt›. Ayd›nlanma ça¤› olarak adland›r›lan bu dönem (16881789) kilisenin ve dinin dünyadan ve dünyal›k ifllerden uzaklaflt›r›lmas› sürecini pekifltirdi.
Ayd›nlanma Ça¤› Hümanizm: Genel olarak ak›ll› insan varl›¤›n› tek ve en yüksek de¤er kayna¤› olarak gören, bireyin, yarat›c› ve ahlâki geliflimini, rasyonel ve anlaml› bir biçimde, do¤aüstü alana hiç baflvurmadan, do¤al yoldan gerçeklefltirilebilece¤ini belirten ve bu çerçeve içinde, insan›n do¤all›¤›n›, özgürlü¤ünü ve etkinli¤ini ön plana ç›karan felsefi ak›md›r.
Skolastik düflünce, bilimsel ve ak›lc› düflünceyi reddeden, her fleyi dine dayand›rarak aç›klayan, elefltiriyi kabul etmeyen Orta Ça¤ Avrupas›’n›n düflünce yap›s›d›r.
SIRA S‹ZDE
1
Ayd›nlanma felsefesi, genel olarak insan›n kendi yaflam›n› düzenlemesini yeniden gündeme alm›fl, hem düflüncenin hem toplumsal yaflam›n köklü de¤iflimlere u¤rayaca¤› bir sürecin felsefi bafllat›c›s› olmufltur. Bu yüzy›l›n sonlar›na do¤ru meydana gelen Frans›z Devrimi (1789) ve ard›ndan gerçekleflen modernleflme süreçleri, düflünsel anlamda etkilerini ve kaynaklar›n› ayd›nlanma felsefesinde bulmaktad›r. Din ya da Tanr› merkezli toplumsal yap›n›n ve düzenlemelerin yerini bu süreçte ak›l merkezli toplumsal düzenlemeler aray›fl› al›r. Ayd›nlanma hareketi içinde yer alan düflünürlerin amac›, insanlar› dinin temsil etti¤i geleneksel düzenden kurtarmak ve onun yerine akl› ikame etmektir. Bu nedenle bu dönem Ak›l Ça¤› olarak da adland›r›l›r. Ayd›nlanma felsefesinin kayna¤›n›, Rönesans felsefesinin ortaya koydu¤u ilkeler ve reformlar oluflturmufltur. Rönesans hareketi ile birlikte; insana, topluma, bilime, sanata, dine, tarihe tüm siyasal ve sosyal olgulara bak›flta büyük bir nitelik de¤iflimi oluflmufltur. Rönesans’›n önemi, dinsel niteli¤i a¤›r basmayan bir özgürlük kavram› etraf›nda oluflan bireycilik anlay›fl›n›n geliflimine temel oluflturan bir hareket olarak yeni bir insan felsefesi do¤urmufl olmas›d›r. Rönesans; insan›n, eflyan›n, dünyan›n yeniden tan›mlanmas›d›r. Rönesans’›n temel düflünce merkezinde hümanizm vard›r. Hümanizm, kilisenin skolastik Orta Ça¤ düflünce anlay›fl› reddedilerek bilimde, felsefede, sanat ve edebiyatta özgür insan anlay›fl›n›n savunulmas›d›r. ‹nsan her alanda yüceltilmelidir. Hümanizm ile insanlar›n özgürlü¤ü, eflitli¤i, akl›n egemenli¤i savunulmufltur. Ortaya ferdiyetçi, ak›lc› ve yaflama her fleyden fazla de¤er veren “rasyonel birey” ç›km›flt›r Bu felsefe liberalizmin en önemli ilkeleri olan bireycilik ve özgürlük anlay›fl›n›n geliflimine katk›da bulunmufltur. Liberalizmin fikir adamlar› da bu ça¤larda ortaya ç›kt›lar. John Locke, David Hume, Adam Smith, Immanuel Kant gibi liberaller düflüncelerini Rönesans’›n do¤urdu¤u bu özgürlük ortam›nda aç›klad›lar. Bireye ve birey akl›na güvenmeye, do¤al düzen ve do¤al haklar yasas›na, özgürlük ve toplumsal r›za anlay›fl›na dair düflüncelerini aç›klayarak liberalizmin felsefi temellerini att›lar. Rönesans’›nSIRA önemi nedir? S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
57
3. Ünite - Klasik Okul
Sanayi Devrimi Rönesans ve Reform hareketlerinin yol açt›¤› özgür düflünce, bilim alan›nda ve teknik alanda geliflmelere ortam haz›rlad›. Co¤rafi kefliflerin bafllatt›¤› sömürgecilik hareketleri ile Avrupa zenginleflti. Teknik geliflmelerin üretim alan›na uygulanmas›yla da Sanayi Devrimi do¤du. ‹ngiltere’de bafllay›p oradan tüm Avrupa’ya yay›lan sanayi devrimi; Birinci sanayi devrimi ve ikinci sanayi devrimi olarak iki aflamada gerçekleflmifl bir olgudur. 18. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda bafllayan ve 19. yüzy›l›n ortalar›na kadar devam eden endüstriyel geliflme birinci sanayi devrimi veya “makine devrimi”, 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan sonra bafllayan ise ikinci Sanayi Devrimi veya “teknoloji devrimi” olarak adland›r›l›r. Sanayi Devrimi öncesinde ilkel de olsa bir sanayi mevcut idi. Örne¤in iflçiler, dokumac›l›kta, imalatç› tacirler hesab›na evlerinde çal›fl›yorlard›; demirciler, dökümhanelerde d›flar›dan siparifl al›yorlard›. Ama bütün bunlar zanaat düzeyindeydi. Oysa 18. yüzy›l ortalar›na gelindi¤inde bu konuda büyük de¤ifliklikler meydana geldi. Bu de¤iflimler, üretim araçlar›n› hem nicelik hem de nitelik olarak etkiledi. Makinelerin geliflimi ve dolay›s›yla maliyetlerinin yükselifli, art›k iflçilerin bunlara tek bafllar›na sahip olamayacaklar›n› gösteriyordu. Buhar›n kullan›m› da bu makineleri bir araya getirme, yani fabrikada (bir bina içinde) toplama zorunlulu¤u getirdi. Böylece fabrikalar sanayi döneminin çarp›c› bir kurumu olarak ortaya ç›kt›. Fabrikalar, üretimi h›zland›rm›fl, kaliteyi artt›rm›fl, ifl gücünden tasarruf sa¤lam›fl ve maliyetleri afla¤› çekmiflti. Makinelerde buhar›n kullan›m›, kömür ve demir sektörünü etkileyerek “birinci sanayi devrimi”ne damgas›n› vurdu. 19. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren temel hammadde ve enerji kaynaklar›nda de¤ifliklikler ortaya ç›kt›. Elektrik teknolojisindeki geliflmeler, kimya sanayinin do¤mas›, kömür ve demirin yan›nda petrol ve kimyasal maddelerin ortaya ç›k›fl› gibi çok önemli geliflmeler bu döneme damgas›n› vurdu. Petrol ve elektrik gibi yeni enerji kaynaklar›n›n kullan›m›, “ikinci sanayi devrimi”ni getirdi. Demir, birinci sanayi devrimi döneminde önemli bir etken iken, ikinci sanayi devrimi döneminde yerini çeli¤e b›rakt›. Birinci ve ikinci Sanayi Devrimlerinin temel kaynaklar› nelerdir?
SIRA S‹ZDE
2
Sanayi Devriminin yaratt›¤› ortamda burjuvazi güçlenmifl, özgürlü¤ün her alanD Ü fi Ü N E L ‹ M da yay›lmas›n› sa¤lamaya çal›flm›fl ve kendi felsefesine uygun devlet anlay›fl›n› savunmufltur. Sanayi devrimi, kapitalistleflme, serbest giriflim, özel mülkiyet alanlaS Oneden R U olmufltur. r›ndaki geliflmeler, liberalizmin ekonomik bir tabana oturmas›na
L‹BERAL ‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCEN‹N TEMEL D‹LKELER‹ ‹KKAT
Liberal iktisadi düflünce, 18. yüzy›l sonun daFransa’da ve ‹ngiltere’de merkantilizme tepki olarak ve yeni do¤an sanayi kapitalizminin savunuculu¤unu yaparak SIRA S‹ZDE ortaya ç›kt›. Hem Fransa’da hem ‹ngiltere’de yeni geliflen giriflimci s›n›f, her türlü ticari s›n›rlamalara, merkantilist dönemde yarat›lan tekellere, devlet AMAÇLARIMIZ otoritesine, ayr›cal›klara, soylular›n toprak mülkiyetinden do¤an gücüne karfl›yd›. Giriflimci s›n›f ç›kar› için, bireycili¤e dayal›, ekonomik ve siyasal alandaki özgürlükleri güvence alt›na alan, piyasa ekonomisin do¤al iflleyifline dayal›, devletin ekonomiye K ‹ T A Pmüdahalesinin minimum oldu¤u bir dünya görüflünü benimsiyordu. Bu dünya görüflünü hakl› gösterecek yeni bir felsefenin temelleri ise, klasik liberal iktisatç›lar olarak da ad-
N N
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
58
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
land›rabilece¤imiz fizyokratlar, klasikler ve neoklasikler taraf›ndan at›lm›flt›r. Liberal iktisadi düflüncenin kurumlaflmas›nda en büyük pay flüphesiz klasik iktisatç›lara aittir. Klasik iktisatç›lar ve bu arada iktisat biliminin ve klasik iktisadi düflüncenin kurucusu kabul edilen Adam Smith, fizyokratlar›n “do¤al düzen” felsefesinden önemli ölçüde etkilenmifl ve hatta do¤al düzenin piyasada olan yans›malar›n› anlatarak, bu düzene uyuldu¤unda toplumun kendili¤inden optimal biçimde iflleyece¤ine inanm›flt›r. Liberal iktisadi düflünce, afla¤›da k›saca aç›klanacak temel ilkeleri benimsemifltir.
Bireycilik Liberal iktisadi düflünce, bireyi temel alan ve onu s›n›f, toplum, halk, millet, devlet gibi kurumlardan üstün sayan anlay›fl› savunur. Bir baflka de¤iflle, metodolojik olarak bireyci yaklafl›m› benimser. Birey, toplumlar›n tüm yap›lar›ndan üstündür ve teorik olarak toplumdan önce var olmufltur ve dolay›s›yla bireyin haklar› da toplumdan önce vard›r. Di¤er taraftan bireycilik, bireyin insan olarak kendi amaçlar›n› serbestçe seçebilmesini ve bunlar› gerçeklefltirmek için gerekli eylemleri yapabilmesini gerektirir. Bunun için birey özgür olmal›d›r. Ayr›ca, bireyin, hiç kimsenin müdahale edemeyece¤i özel bir hayat alan› mevcuttur. Di¤er bireyler gibi devlet de bu alana tecavüz etmemelidir. O yüzden, devletin hareket alan› da s›n›rland›r›lmal›d›r. Böylece bireycilikten hukukun hakimiyeti ve s›n›rl› devlet ilkesine ulafl›l›r.
Özgürlük Liberalizmin olmazsa olmaz ilkelerinden birisi özgürlüktür. Özgürlük, bireyin bask› ve zorlama olmaks›z›n istedi¤ini yapmas› ve istedi¤i gibi davranabilmesidir. Liberalizmin özgürlük anlay›fl› genellikle negatif özgürlük olarak adland›r›lmaktad›r. Negatif özgürlü¤ün esas›, bireyin d›flar›dan gelen keyfi bir zorlama alt›nda kalmaks›z›n davranabilmesi, serbestçe hareket edebilmesidir. Kiflinin eylem ve davran›fllar›nda tamamen serbest olmas› “pür” özgürlü¤ü ifade eder. Klasik liberal anlay›fla göre devlet, özgürlük için en büyük tehdittir. Devletin, bireylerin özgürlü¤ünü hiçe sayan, yok eden bir despot olmas› önlenmelidir. Bunun yolu da devletin hareket alan›n› s›n›rlamak, onu baz› kurallarla ba¤lamakt›r. Liberalizmin özgürlük anlay›fl›n›n önemli bir parças› da ekonomik özgürlüktür. Bundan kastedilen, ekonomik faaliyetlerde bulunmak veya genellikle ifade edildi¤i gibi ekonomik giriflimcilik hakk›na sahip olmakt›r. Bu da ancak piyasa ekonomisinde mümkündür.
Piyasa Ekonomisi ve Rekabet Piyasa ekonomisi; rekabete dayal›, kâr amac›n› temel alan, özel mülkiyet, miras, giriflim ve tercih yapma özgürlü¤ünün güvence alt›na al›nm›fl oldu¤u ve devletin, fiyat oluflumuna minimum seviyede müdahale etti¤i bir ekonomik sistem modelidir. Piyasa ekonomisinde devletin görevi, bireylerin piyasa ekonomisinin korunmas›na ve düzgün ifllemesine olan zararl› eylemlerini önlemektir. Bu yönüyle liberalizmin devlet anlay›fl›, “s›n›rl› ve sorumlu devlet yaklafl›m›” olarak adland›r›l›r. Devlet; adalet, e¤itim, sa¤l›k, iç ve d›fl güvenlik gibi hizmetleri yüklenmeli, mal ve hizmet üretimini piyasa ekonomisine b›rakmal›d›r. Piyasa ekonomisinin iflleyiflinde rekabetin çok fonksiyonel bir yeri vard›r. Rekabet olmaks›z›n piyasa ekonomisi yaflayamaz. Rekabet, daha yararl› üretim metotlar›n› daha az yararl› olanlar›n yerine yerlefltirir, yüksek verimle çal›flan› az verimle çal›flan rakibine karfl› korur. Her-
3. Ünite - Klasik Okul
kesin en iyi becerdi¤i ifli yapmas›n› ve her üretim faktörünün en çok verimli oldu¤u yerde kullan›lmas›n›, yani en etkin kaynak da¤›l›m›n› sa¤lar.
Do¤al Düzen Liberal iktisadi düflüncenin do¤al düzen ilkesi flunu ifade eder: Toplumun iflleyifli de t›pk› fiziksel olaylarda oldu¤u gibi do¤al düzen içinde gerçekleflmektedir. Bu nedenle de devlet, bu iflleyifli bozmamak için toplumsal ve ekonomik alanlara müdahale etmemeli, sadece bu düzeninin iflleyiflinin devam› için gerekli düzenlemeleri yapmal›d›r. Do¤al düzeni, (Tanr›sal düzeni) anlamak ve yaflant›m›z› bu düzene göre ayarlamak durumunda oldu¤umuzu belirten Quesnay’e göre, maddi dünyan›n kanunlar› insano¤luna mümkün olabildi¤ince yararl› ifllemektedir. ‹nsanlarda manevi bak›mdan bu kanunlara uyduklar› zaman, herkes maksimum tatmin sa¤layacak ve düzenli bir toplum do¤acakt›r. Devletin ekonomik ve sosyal yaflant›ya müdahalesi gereksizdir, ‹flte “Laissez-faire, Laissez-passer” (B›rak›n›z yaps›nlarB›rak›n›z geçsinler) slogan› böyle bir düflünceden bafllar.
Rasyonel Birey Rasyonel birey (Homo economicus) varsay›m›, bireylerin kendi ç›karlar›na göre hareket ederken uzun dönemde de toplumun refah›n› art›racak flekilde hareket ettiklerini öngörür. Rasyonel birey; mallar, piyasalar ve di¤er ekonomik konularda tam bilgiye sahip, karfl›laflt›¤› seçenekler aras›nda mutlaka de¤erlendirme yapan, ço¤u aza tercih eden, yapt›¤› tercihler birbiriyle çeliflmeyen kiflidir. Rasyonel tüketiciler, faydalar›n› maksimize ederken, üreticiler, kârlar›n› maksimize eder. Dolay›s›yla, bireylerin fayda maksimizasyonunu sa¤lad›klar› durumda toplumsal fayda da maksimuma ulaflm›fl olur. Liberal düflünürlere göre, toplumun mutlulu¤u veya iyili¤i ancak özel ç›kar maksimizasyonu ile mümkün olur.
ADAM SMITH A. Smith (1723-1790), ‹skoçya’da Kirkaldy kasabas›nda bir gümrük kâtibinin o¤lu olarak dünyaya gelmifltir. Kasabas›ndaki özel bir okulu bitirdikten sonra Glasgow Üniversitesine yaz›lm›flt›r. Daha sonra Oxford’da Balliol College’de çal›flmalar›n› sürdürmüfl, burada mant›k ve ahlak dersleri profesörlü¤ünde bulunmufltur. Derslerinde etik, konuflma sanat›, hukuk, politik ekonomi gibi konular› ifllemifltir. 1759’da The Theory of Moral Sentiments adl› kitab›n› yay›nlam›flt›r. Bu kitap, ç›kt›¤› dönemde Smith’in itibar›n›n yay›lmas›n› sa¤lam›flt›r. Bu kitap da Smith, bencil bir yarat›k olan insan›n, nas›l olup da ahlaki içerikler yüklü kararlar alabilmesinin nedenlerini inceliyordu. Smith, on y›l›n› An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations adl›, 1776’da yay›mlanan baflyap›t› üzerinde çal›flarak geçirmifltir. Kitap büyük ço¤unluk taraf›ndan kabul gördü ve revaçta kalarak Smith’in meflhur olmas›n› sa¤lad›. 1778’de Smith ‹skoçya’da gümrük müdürlü¤ünde ifl buldu ve bu ifl sabebiyle Edinburg’a yerleflti. 17 Haziran 1790 y›l›nda a¤›r bir hastal›k sonras› yaflam›n› yitirdi.
59
60
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Emek ve ‹fl Bölümü
Üretken emek, üzerinde harcand›¤› nesnenin de¤erine katk› yapan emektir.
Adam Smith eme¤i, servetin gerçek kayna¤› kabul etmifltir. Ona göre bir ulusun ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için her y›l tüketti¤i mallar› yaratan, eme¤in y›ll›k çal›flmas›d›r. A. Smith bu düflüncesini ortaya koyarken, do¤al kaynaklar›n ve sermayenin rolünü küçümsememifltir. Ancak fizyokratlardan ayr› bir aç›dan hareket etti¤ini göstermek için, her y›l tüketilen mallar›n do¤al kuvvetler de¤il, insan çal›flmas› taraf›ndan yarat›ld›¤› noktas›nda ›srar etmifltir. Emek olmaks›z›n do¤al kaynaklar, faydas›z kalacakt›r. A. Smith’e göre, ulusal geliri belirleyen iki faktör vard›r. Bunlar, eme¤in verimlili¤i ve üretken eme¤in, üretken olmayan eme¤e oran›d›r. Üretken olan/olmayan emek ay›r›m›n›n temelleri merkantilistlere ve fizyokratlara kadar gider. Her ne kadar bunun tam bilincinde olmasalar da merkantilistlere göre d›fl ticarette kârl›l›k sa¤layan alanlarda çal›flan emek üretkendir. Fizyokratlar ise, yaln›zca tar›msal alanlarda çal›flan eme¤i üretken kabul etmektedirler Adam Smith üretken eme¤i art›-ürün yaratan emek ba¤lam›nda öngördü¤ü ölçüde merkantilistlerin ve fizyokratlar›n izinden gitmifltir. Üretken olan/olmayan emek tart›flmas›n› bafllatan Adam Smith’e göre, üretken olan ve üretken olmayan emek ayr›m›nda temel olan, de¤er yaratma veya bir de¤ere yeni bir de¤er katmakt›r. Smith’e göre emek, üzerinde harcand›¤› nesnenin de¤erine de¤er kat›yorsa, bu üretken emektir. Üretken olmayan eme¤in ise üzerinde harcand›¤› nesneye yeni bir de¤er katmas› söz konusu de¤ildir. Smith, bu nedenle hizmet üretimini üretim olarak saymam›flt›r. Çünkü hizmet üretiminde yeni bir de¤er yarat›lmaz veya var olan de¤erin üzerine yeni bir de¤er kat›lmaz. Örne¤in bir iflçinin eme¤i, üzerinde çal›flt›¤› malzemenin de¤erine kendi geçimi ve patronun kâr› de¤erinde bir de¤er katmaktad›r. Oysa bir hizmetkâr›n eme¤i hiçbir fleyin de¤erine ek de¤er katmaz. Smith ayn› flekilde toplumda en sayg›n mesleklerde çal›flanlar›n eme¤ini de üretken olmayan emek s›n›f›na sokmaktad›r. Ders veren hocalar, doktorlar, yazarlar, oyuncular vb. bunlar›n yapt›¤› daha üretildikleri anda yok olup giden ifltir. Yani sonradan sat›lacak bir fley kalmaz. Oysa üretken emek üretti¤i nesnede sabitleflir. Bu nesne maddidir, belirli bir süre varl›¤›n› sürdürür ve sat›labilir (ekonomik) özelli¤e sahiptir. Smith’e göre, üretken olmayan emek, üretimden ne kadar az pay al›rsa ve buna ba¤l› olarak az tüketirse, üretken emek için o kadar çok harcama yap›l›r ve daha fazla sermaye birikimine olanak sa¤lan›r. Sermaye birikimi ise, uluslar›n zenginleflmesinde temel rol üstlenir. Smith zenginli¤in temel kriterlerinden birisi olarak gördü¤ü eme¤in verimlili¤ini ifl bölümüne dayand›rm›flt›r ‹fl bölümünün gerçekleflti¤i her alanda emekten yararlanabilme olana¤› fazlad›r ve ifl bölümü sayesinde zenginlik toplumun en alt kesimlerine kadar ulaflacakt›r. Smith’e göre ifl bölümünün do¤mas›n›n nedenlerinden bir tanesi, insanlardaki mübadele e¤ilimidir. ‹fl bölümünün hakim oldu¤u bir toplumda, insanlar fark›nda olmasalar da, binlerce insan›n iflbirli¤i olmadan yaflayamazlar. ‹flte bu de¤iflim e¤ilimi her insan›, kendini belli bir ifle vermeye ve bu ifl için olan yeteneklerini gelifltirmeye yöneltir. ‹nsanlar›n di¤er insanlardan farkl› yeteneklerine göre üretmesi, üretimde ifl bölümünü ortaya ç›kar›r. Mübadele e¤ilimi yan›nda ifl bölümünün gerçekleflmesinde ikinci etmen, yeterli bir sermaye birikiminin olmas›d›r. Smith’e göre, toplumda yeterli sermaye birikimi yoksa tam manas›yla ifl bölümü ve mübadele gerçekleflmez. ‹fl bölümünün do¤uflunda üçüncü bir etken de pazar›n geniflli¤idir. Pazar dar oldu¤unda insanlar bir alanda daha az uzmanlaflma olana¤› bulacaklard›r, çünkü ürettikleri mallar› satacak yeterli insan olmayacakt›r. O yüzden ifl bölümünün do¤mas› için pazar›n genifllemesi, ihtiyaçlar›n artmas› gerekir.
61
3. Ünite - Klasik Okul
Yukar›daki aç›klamalara ba¤l› olarak, Smith’e göre ifl bölümü, eme¤in verimlili¤ini art›r›r, de¤er fazlalar› yarat›r. Bu de¤er fazlalar› sayesinde de toplumlar zenginleflir, yararl› mallar›n üretimi ço¤al›r. Smith, bu konuyu toplu i¤ne yap›m› örne¤iyle aç›kl›¤a kavuflturmak istemifltir. ‹fl bölümünü do¤uran faktörler nelerdir?
SIRA S‹ZDE
3
Ona göre, bir iflçinin, toplu i¤ne yap›m iflinde uzmanl›¤› bulunsa bile, tek bafl›D Ü fi Ü N E L ‹ M na bir günde ancak 20 kadar i¤ne yapabilmesi mümkündür. Buna karfl›l›k ifl bölümü uygulanan bir iflyerinde, iflçi bafl›na düflen üretimin 4800 i¤neyi buldu¤una dikS O türlerinin R U kat çekerek bunun nedenlerini araflt›rm›fl, birbirinden farkl› emek ifl bölümü yapmak suretiyle, çok daha h›zl› ve yararl› bir üretim elde etme olana¤› bulundu¤una dikkat çekmifltir. Daha aç›k anlatmam›z gerekirse, birD ‹toplu K K A T i¤ne yap›m atölyesinde bir iflçinin bir tek i¤neyi tek bafl›na yapmas› üretimi azaltmakta, fakat bir iflçinin teli gerdi¤i, baflka bir iflçinin düzeltti¤i, di¤er bir iflçinin ise ucunu sivriltSIRA S‹ZDE ti¤i v.b. gibi yeteneklere ba¤l› olarak bir ifl bölümü yap›ld›¤›nda üretim, bir iflçinin tek bafl›na yapt›¤›yla karfl›laflt›r›ld›¤›nda kat kat artmaktad›r.
De¤er Teorisi
AMAÇLARIMIZ
N N
Adam Smith kullan›m ve de¤iflim de¤eri olmak üzere iki de¤erden söz etmifltir. K ‹ Tdurmam›fl, A P Smith, bu ayr›m› yapt›ktan sonra kullan›m de¤eri üzerinde fazla hatta bunun de¤iflim de¤eri için bile gerekli olmad›¤›n› belirtmifltir. Smith, bu konuda elmas ve su örne¤ini vermifltir. Elmas›n fiyat› çok pahal›d›r, de¤iflim de¤eri (ayn› zamanda Smith buna gerçek fiyat demifltir) çok yüksektir. FakatT Ebuna elmaL E V ‹ Zra¤men YON s›n kullan›m de¤eri yoktur. Suda ise bu durum tam tersinedir. Su çok yüksek bir kullan›m de¤erine sahiptir, çünkü susuz yaflamam›z mümkün de¤ildir. Fakat suyun da elmas›n tersine de¤iflim de¤eri çok düflüktür. Kullan›m de¤erinin ölçüsü ‹NTERNET fayda, de¤iflim de¤erinin ölçüsü ise emektir. Baflka bir deyiflle, o mal›n gerçek fiyat› yani de¤iflim de¤eri, o mal› üretirken harcanan emekle ölçülür. A. Smith’in de¤er teorisi pek fazla aç›k olmad›¤› gibi, çeliflkilidir de. Smith, eme¤i önce de¤erin tek kayna¤› ve her mal içindeki emek miktar›n› da eme¤in ölçüsü olarak kabul etmifltir. Ancak, bu durum ilkel toplumlar için geçerli olabilir. ‹lkel toplumlarda bir ürünün fiyat›, o ürün için harcanan eme¤e tam eflitti. Fakat bir zaman sonra insanlar sermaye biriktirmeye bafllad›lar ve bu sermayelerini baflka fleylerin üretimi için kulland›lar. O zaman bu sermaye sahipleri baflka insanlara ifl verip çal›flt›rmaya, onlar›n emeklerinden yararlanmaya bafllam›fllard›r. ‹flte bu durumda, sermaye sahibinin sa¤lad›¤› ilkel madde üzerine baflka insanlar›n el eme¤i ilave edilmifl oldu. Böylece de¤er artt› ve artm›fl olan de¤er iki k›sma ayr›ld›. De¤erin bir k›sm›n› ücret ad› alt›nda iflçi ald›, di¤er k›sm› ise sermaye sahibinde kâr olarak kald›. Bunlar›n d›fl›nda, insanlar belli bir toprak parças›n›n özel mülkiyetine sahip olunca, onlar sahip olduklar› topra¤› ekip biçemedikleri zaman bile, bu toprak parças›n›n ürününden bir k›sm›n› mülk sahibi olmak gerekçesiyle istemifllerdir. ‹flte toprak sahibine verilen bu k›sma “rant” denmifltir Bunun için emekçi, üretimini mal sahipleri, sermaye sahipleri ve toprak sahipleri ile paylaflmak zorunda kalm›flt›r. Böylece sermaye sahipleri kâr sa¤lamakta, toprak sahipleri de topraklar›n›n kiras› karfl›l›¤› bir gelir (rant) elde etmektedirler. Bu durumda mallar›n gerçek de¤erini üç unsur belirlemektedir. Bunlar, ücret, kâr ve rantt›r. Buradan görülece¤i gibi Smith ilk de¤er teorisinden ayr›lm›fl ve üretim maliyeti teorisine gelmifltir. Smith, mallar›n mübadele de¤erinin para cinsinden ifade edilmesi durumunda o
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
62
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
mallar›n fiyatlar›n›n belirlenmifl olaca¤›n› söyler ve mallar›n fiyat›n› iki k›s›mda incelemeye çal›fl›r. Tabii fiyat (reel fiyat): Mallar›n üretiminde gerçekleflen maliyetlerin toplam›na eflittir. Yani, sermayenin kâr› (faiz), eme¤in ücreti, topra¤›n rant› toplam›d›r. Piyasa fiyat› (Cari fiyat): Mallar›n arz› ve talebi taraf›ndan piyasada belirlenen fiyatt›r. Piyasa fiyat› mallar›n üretim de¤erinden (tabii fiyat) daima yüksektir. Çünkü hiç bir müteflebbis piyasa fiyat›n›, yaln›zca mal›n maliyetini karfl›layan bir düzeyde belirleyip piyasaya arz etmez. Ancak piyasa rekabeti, piyasa fiyat›n› mal›n tabii fiyat seviyesine indirmeye çal›fl›r. Piyasa fiyat› ile do¤al fiyat aras›ndaki fark geçicidir.
Sermaye Teorisi Adam Smith sermayeyi, eme¤in daha verimli çal›flmas›n› sa¤layan bir etken olarak tan›mlar. Alet, makine, toprak, gübre, vb. birer sermayedir. Sermaye; ülkelerin zenginli¤ini, refah›n› art›rmada en önemli faktördür. Üretim faktörlerinden emek ve topra¤› daha verimli hâle getiren sermaye iki türlü tan›mlanabilir. Bunlar, de¤iflir sermaye ve sabit sermayedir. Sabit Sermaye, insanlar taraf›ndan üretilmifl üretim faktörü olarak tan›mlan›r. Bu gruba, binalar, makineler, aletler girer. Sabit sermaye iktisadi faaliyetler içinde dolafl›ma kat›lmaz, sahibine bir kâr sa¤lar. De¤iflir sermaye ise, sahibine el de¤ifltirmek suretiyle kâr getiren maddelerdir (hammadde, sat›lacak mallar). Bu mallar el de¤ifltirmedi¤i sürece herhangi bir kâr sa¤lamaz. Smith sermayenin meydana geliflini flu flekilde aç›klamaktad›r. Sermaye birikiminin kayna¤› tasarruftur. Tasarruf ise, toplumdaki kiflilerin çal›flmalar› sonucu elde edilir. Tasarrufun kayna¤›, iflçinin geliri ücret, kâr ve ranttan oluflmaktad›r. Kapitalist ve toprak sahiplerinin gelirleri iflçinin yaratt›¤› ancak kendisinde kalmay›p di¤erlerine kâr ve rant olarak geçen gelirlerdir. Bu bir bak›ma Marks’›n art›k de¤er teorisine temel oluflturmufltur. Bu durumda kâr ve rant, asl›nda emek taraf›ndan yarat›lan net has›lan›n birer parças›d›r. Bu yüzden Smith’in düflüncesinde kâr ve ücret birbirine ters orant›l›d›r. Kâr›n artmas› için ücretin, ücretin artmas› için de kâr›n düflmesi gerekir.
Gelir Teorisi Adam Smith ekonomik faaliyetler sonucunda üç tür gelir elde edildi¤ini savunur. Bu gelirler ücret, rant ve kârd›r. Ücret, iflverene ba¤l› olarak, üretimin sonucuna bak›lmaks›z›n önceden belirlenen eme¤in bedelidir. Smith iktisadi faaliyetlerde, her fleyin fiyatlara ba¤l› olarak olufltu¤unu savunur. Ücret de eme¤in fiyat›d›r. Bu fiyat iflçilerle iflverenler aras›nda belirlenir. ‹flçiler bu fiyat› yükseltmeye çal›fl›rken, iflverenler ise bu fiyat› düflürme çabas›ndad›rlar. Ancak ücretler, iflçinin ve ailesinin geçimini sa¤layacak seviyede belirlenir. Bu seviye asgari ücret seviyesidir. Asgari ücret seviyesi artarsa, do¤um art›fllar› yüzünden iflçi say›s›nda art›fl olur ve ücretler tekrar asgari seviyeye düfler. Bu flekilde Smith, ücret ile nüfus kurumlar› aras›nda bir ba¤ kurmaktad›r. Smith’e göre eme¤in ürünü karfl›l›¤›nda ald›¤› ücret onun tamam›na eflit olmay›p bir k›sm› rant ve kâr ad› alt›nda baflkalar›na gitmektedir. Ücretten yani iflçinin yapt›¤› üretimden tar›m rant ad› alt›nda sanayi ise kâr ad› alt›nda bir pay alacakt›r. Smith’e göre rant hakl› bir gelir kayna¤› de¤ildir. Ona göre rant topra¤› elinde tutanlar›n ald›klar› bir tekel fiyat›d›r. Smith’e göre kâr ise giriflimcinin de¤il üretime kat›lan sermayenin pay›d›r. Sermayenin yüklendi¤i riskin bedelidir.
63
3. Ünite - Klasik Okul
Para-Görünmeyen El-Ekonomik Özgürlükler Smith’e göre para basit bir mübadele arac›d›r. Ülkelerde mal miktar› ço¤ald›¤› zaman onlar› tedavül ettirecek daha fazla para miktar›na ihtiyaç olacakt›r. Ancak, para miktar› mal miktar›ndan daha çok artarsa fiyatlar yükselir. Önemli olan mal miktar›d›r. Ülkenin zenginli¤i ve refah›, Merkantilistlerin aç›klad›¤› gibi, para miktar› ile de¤il, mal miktar› ile ölçülür. Adam Smith Fizyokratlar›n do¤al düzen anlay›fl›ndan da yaralanarak, kiflisel ç›karlar› peflinde koflan bireylerin engellenmemesi durumunda adeta bir “görünmeyen el” yard›m›yla tüm toplumun da ç›karlar› do¤rultusunda hareket edeceklerini söyler. Bu görünmeyen el rekabetçi koflullarda iflleyen piyasa mekanizmas›d›r. Bu düflünceye göre devlet ekonomik yaflant›ya kar›flmaktan kaç›nmal›d›r. Çünkü iktisadi yaflant›, kiflisel menfaat ilkesine uygun olarak kendili¤inden yürür. Rekabet ve piyasa mekanizmas› müteflebbisi; tüketicinin arzulad›¤›, talep etti¤i mal› en ucuz, en kaliteli bir biçimde üretmeye götürür. ‹flte kifli ç›karlar› ile toplum ç›karlar› aras›ndaki ahenk buradan do¤maktad›r. Adam Smith, özgürlü¤ün tek s›n›rlay›c›s›n›n do¤al yasalar olmas› gerekti¤ine inanmaktad›r. E¤er küçük bir az›nl›¤›n do¤al özgürlükleri, tüm toplumun güvenli¤ini tehlikeye sokmakta ise, bu özgürlükleri k›s›tlamak da devletin görevi olacakt›r. Devletin müdahalede bulunaca¤› hâller afla¤›daki gibi özetlenebilir. • Devlet, di¤er bir devletin sald›r› ve istilalar›ndan korumak için, iyi bir ordu ve donanma kurmal›d›r. • Devlet, bireylerini di¤er toplumun bireylerinden gelecek tehlikelere karfl› iyi bir adalet mekanizmas› ile korumal›d›r. • Devlet, bireylerin genel ç›karlar›n› koruyamad›klar› konulara el atmal›d›r. • Ülkenin gelece¤i bak›m›ndan yabanc› devletlerin rekabetine karfl› önlemler almal›d›r. Adam Smith’e göre devlet beceriksiz ve müsriftir. Bu yüzden yukar›daki hâller d›fl›nda devletin ekonomiye müdahalesi asgari seviyede olmal›d›r. Adam Smith’e göre devletin görevleri nelerdir?
D›fl Ticaret Teorisi
SIRA S‹ZDE
4
D Ü fi Ü N E L ‹ M
A.Smith uluslararas› ifl bölümü ve serbest ticaret sayesinde ticarete giriflen iki ülkenin bundan fayda sa¤layaca¤›n› ve kaynaklar›n böylece optimal bir flekilde da¤›laS O ülke R U di¤erlerinca¤›n› “Mutlak Üstünlük Teorisi” ile aç›klam›flt›r. Ona göre, her den daha düflük maliyetle üretti¤i mutlak üretim üstünlü¤üne sahip oldu¤u mallar› üretmeli bir baflka de¤iflle bu mallar›n üretiminde uzmanlaflmal› ihraç D ‹ Kve K A bunlar› T ederek, daha pahal›ya üretebildiklerini d›flar›dan ithal etmelidir. Mutlak üstünlükler teorisini bir örnekle aç›klayabiliriz: Bir iflçinin bir günlük SIRA S‹ZDE üretimi ‹ngiltere ve Türkiye için afla¤›daki tablo 3.1’de verilmifltir. BU⁄DAY TÜRK‹YE
12 birim
4 birim
‹NG‹LTERE
4 birim
K ‹ T12A birim P
Tablodan görüldü¤ü gibi Türkiye bu¤day, ‹ngiltere kumafl üretiminde mutlak üstünlü¤e sahiptir. Çünkü bir iflçi Türkiye’de 12 birim bu¤dayT Eüretebilirken, ‹ngilLEV‹ZYON tere’de 4 birim üretebilmektedir. Buna karfl›l›k 1 iflçi bir günde ‹ngiltere’de 12 bi‹NTERNET
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
N N
AMAÇLARIMIZ KUMAfi
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Tablo 3.1 AMAÇLARIMIZ Mutlak Üstünlükler Teorisi K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
64
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
rim kumafl üretebilirken, Türkiye’de 4 birim ürtebilmektedir. Bu yüzden Smith’e göre Türkiye bu¤day ‹ngiltere kumafl üretiminde uzmanlaflacak ve karfl›l›kl› ticarete girerek kazançl› ç›kacaklard›r. Çünkü Türkiye’de 1 birim kumafl=12/4=3 birim bu¤day yapmakta; ‹ngiltere’de ise, 1 birim kumafl=4/12=1/3 birim bu¤dayla de¤ifltirilmektedir veya Türkiye’de birim bu¤day=4/12=1/3 birim kumafl, ‹ngiltere’de 1 birim bu¤day=12/4=3 birim kumafl ile de¤ifltirilmektedir.
ROBERT MALTHUS ‹ngiliz iktisatç› Thomas Robert Malthus (1766-1834) Londra yak›nlar›ndaki Surrey’de entellektüel bir asilzadenin o¤lu olarak do¤mufltur. Cambrige Üniversitesinde teoloji e¤itimi ald›ktan sonra, bir süre rahiplik yapm›flt›r. Do¤u Hindistan ortakl›¤› taraf›ndan Herfordshire’de kurulan Haileybury Kolejine 1807 de tarih ve ekonomi profesörü olarak atanm›fl ve ölümüne kadar burada kalm›flt›r. 1798’de An Essay on the Principle of Population (Nüfus ‹lkesi Üzerine Bir Deneme) adl› eserini 1820’de “Ekonomik Politik” eserini yay›nlad›.
Nüfus Teorisi R. Malthus 1798 y›l›nda “Nüfus Art›fl Kanunlar› Üzerinde Bir Deneme” adl› eserinin yay›nlanmas›ndan sonra toplumun büyük tepkilerini üzerine çekmifltir. Toplumun bu esere büyük tepki göstermesini zaman›n flartlar›na ba¤lamak gerekir. Bu dönemde makinenin sanayiye kat›lmas›yla birlikte piyasaya büyük çapta iflçi çal›flt›ran firmalar girmifl ve böylece köylerden flehirlere çal›flmak üzere gelen nüfus ak›m› bafllam›flt›r. Daha sonra flehirlerde çok a¤›r flartlarda çal›flan iflçiler büyük bir sefalet içinde yaflamaya bafllam›fllard›r. W. Godwin ve Condorcet gibi düflünürler mevcut sefaletin sebebini uygulanan sistemin yetersizli¤ine, özel mülkiyet kurumunun varl›¤›na ba¤lam›fllard›. Bu düflünceleri kabul etmeyen Malthus’a göre halk›n sefaletinin sebebi ekonomik geliflmenin do¤al bir sonucudur. Nüfusun art›fl h›z› ile beslenme olanaklar› aras›ndaki orant›s›zl›k sefaleti de beraberinde getirmekteydi. Malthus’a göre insanlar ço¤alma e¤ilimindedirler. Ancak tar›mda geçerli olan azalan verimler kanununa göre, nüfus art›fl›n› mevcut topraklar›n beslemesi olana¤› k›s›tl›d›r. Malthus, Amerika’da nüfusun 25 y›lda iki kat›na ulaflm›fl olmas›na bakarak nüfus art›fl› ile ilgili görüfllerini flu flekilde aç›klamaktad›r. Nüfus hiçbir engel olmad›¤› takdirde geometrik, g›da maddeleri de aritmetik bir dizi hâlinde artmaktad›r. 1 1
2 2
4 3
8 4
16 5
32 6
64 7
Yukar›da da görüldü¤ü gibi nüfus ile g›da maddelerinin art›fl› bu oranlar› korudu¤u takdirde nüfus art›fl›, korkunç bir durum arz etmektedir. Malthus’a göre önemli olan nüfus miktar› ile beslenme olanaklar› aras›ndaki dengenin bozulmamas›d›r. Nüfus art›fl›n› k›s›tlayan faktörler iki türlüdür. SIRA S‹ZDE
5
Malthus açl›k ve S‹ZDE sefaletin sebebini nas›l aç›klam›flt›r? SIRA
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
65
3. Ünite - Klasik Okul
Birincisi tabii engeller: Açl›klar, büyük salg›n hastal›klar, f›rt›nalar, ölümler, kazalar vb. faktörler fazla nüfusu azaltabilir. ‹kincisi do¤umlar›n kontrolü ve evlenme ça¤›n›n geciktirilmesi: Asl›nda nüfus fazlas› ister istemez tabii engellerle karfl›laflacakt›r. Nüfusla dolu bir dünyada yeni do¤an bir kimse, e¤er ailesi onu beslemiyor ise o dünyada gerçekten bir fazlal›kt›r. Bu bak›mdan, Malthus fakirlerin az çocuk yapmalar›n› önerir. Böylece, Malthus nüfus ile g›da maddeleri aras›nda bir iliflki kurdu¤undan dinamik bir analiz, yani gelecek dönemlerde sürekli de¤iflmelere yol açan bir analiz yapm›fl say›labilir.
Nüfus Politikas› Önlemleri Devlet fakirlere yard›m etmemelidir. Tabiat fakirleri yok olmaya mahkum etmifltir. Fakirlere yard›m etmenin amac› onlar›n sefaletlerini art›rmakt›r. Hayat kavgas›nda güçlü olanlar yaflamak hakk›n› kazan›rlar. Bu görüflleri ile Malthus sosyal politikan›n karfl›s›ndad›r. Bununla beraber bugün de üzerinde durulan ve özellikle geri kalm›fl ekonomilerin kalk›nmas›nda engelleyici bir faktör olarak görülen nüfus konusuna dikkati ilk çeken Malthus olmufltur.
Malthus’un Di¤er Ekonomik Konular Hakk›ndaki Düflünceleri Malthus, ekonomik krizlerin oldu¤u dönemlerde bu krizlerden kurtulabilmek için ekonomiye müdahale edilebilece¤ini ifade etmifltir. Jean Baptiste Say’›n, “Her arz kendi talebini yarat›r.” düflüncesini elefltirmifltir. Bu düflüncenin alt›nda yatan temel mant›k ekonomide as›l olan üretim (arz) dir. Halbuki Malthus’a göre, ekonomik hayatta temel olan tüketimdir. Üretim tüketime tabidir. Üretim için sermayenin, nüfusun art›fl›ndan önce gerçek talebin artmas› gerekir. Gerçek talep, sat›n alma gücüne sahip olanlar›n talebidir. Bu düflüncelerden hareket eden Malthus, Say’in ve di¤er klasik okul üyelerinin ulaflt›klar› sonuca ulaflmaz. Malthus ekonomide ortaya ç›kan krizlerin sebebiniN üretim ve tüketim aras›ndaki dengesizliklerden kaynakland›¤›n› aç›klam›flt›r. Ona göre, gelir sahipleri gelirlerinin tamam›n› harcamad›klar› zaman, üretilen mallar›n tamam› sat›lamaz. Malthus ekonomik dengenin sa¤lanabilmesi için, gelirini harcamaktan çekinmeyen bireylerin ya da s›n›flar›n gelirlerinin art›r›lmas›n› önerir. Malthus, üretimi harekete geçirmek, ekonomik yaflamda dengeyi sa¤lamak için tasarruftan ziyade, harcamalara ve talep art›fllar›na önem verilmesi görüflünü benimser. Bu görüflleri ile A.Smith ve di¤er klasik iktisatç›lardan ayr›lan Malthus’a destek Keynes’den gelmifl, Malthus’un görüfllerinin do¤rulu¤una iflaret eden Keynes, onlar› daha aç›k ve kapsaml› bir flekilde aç›klam›flt›r.
DAV‹D RICARDO David Ricardo, (1772-1823) Londra’da do¤du. Portekiz Yahudilerinden bir aileye mensup olan babas›, Hollanda’dan ‹ngiltere’ye göç etmifl ve Londra borsas›nda zengin olmufltur. Ricardo bir süre ticari e¤itim gördükten sonra, genç yaflta, O da baba mesle¤ine kat›larak borsada çal›flmaya bafllad›. Din de¤ifltirip H›ristiyan olunca, babas›yla ilifli¤i kesildi ve kendi hesab›na ifl yaparak, k›sa zamanda zengin oldu. Ricardo, piyasa fiyatlar›n›n yükseliflleri ile para de¤eri aras›ndaki iliflkiyi araflt›rm›fl ve 1871 y›l›nda “Ekonomi Politikalar›n›n Prensipleri ve Vergi” adl› eserini yay›nlayarak ekonomik ve sosyal politika alan›nda ülkenin otoriteleri aras›na girmifltir.
Gerçek talep, sat›n alma gücü ile desteklenen talepdir.
66
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
De¤er Teorisi
Dolayl› emek, üretimde kullan›lan makine ve teçhizat›n (sermayenin) üretimini gerçeklefltiren eme¤i gösterir.
Ricardo, de¤er üzerindeki tahlillerine Adam Smith’in izinden yürüyerek bafllam›flt›r. Onun gibi, temel iktisadi kavram olarak, kullan›m ve mübadele de¤erlerini birbirinden ay›r›r. Mübadele de¤eri için kullan›m de¤erinin flart oldu¤unu belirtir. Ancak bunun, mübadele de¤erini aç›klamak için yeterli olmad›¤›n› onun meydana geliflinde etken olan bir faktör olmad›¤›n› iddia eder. Ricardo mallar›n mübadele de¤erlerinin (Kullan›m de¤erlerine sahip olmalar› flart›ndan baflka) iki kayna¤a dayanabilece¤ini söyler. Bunlar ise; 1. K›tl›k, 2. Mal›n üretimi için gerekli emek miktar›d›r. Ricardo mallar› nitelikleri bak›m›ndan iki gruba ay›r›r. Birinci grup mallar, yeniden üretilmesi mümkün olmayan mallard›r. Örne¤in, k›ymetli tablolar, heykeller, kitaplar, antika paralar ve pullar gibi. Bunlar›n de¤eri k›t olmalar›ndan ve bu mallar› sat›n alanlar›n iste¤i ile gelirinden do¤ar. Bu tür mallar›n d›fl›nda kalan mallar ise ikinci gruba girmektedir. Bu tür mallar yeniden üretilmesi emek harcanarak mümkün olan mallard›r ve de¤iflim de¤eri hem k›tl›k derecesine ve hem de üretimleri için gerekli olan emek miktar›na ba¤l›d›r. Ricardo’ya göre mallar›n üretimi için gerekli emek iki ayr› cins emekten oluflur. Bunlardan birincisi “eski emek” veya “dolayl› emek” olup, üretimde kullan›lan makine ve teçhizat›n üretimini gerçeklefltiren eme¤i gösterir. ‹kincisi de “ bugünkü emek” veya “do¤rudan emek” olup üretimde makine ve teçhizatla, bir baflka deyiflle sermaye ile kullan›lan emektir. Smith henüz kapital birikiminin meydana gelmedi¤i ilkel toplum aflamas›nda, üretimin sadece “bugünkü emek” ile yap›laca¤›ndan söz etmiflse de Ricardo, tarihin hiçbir döneminde eme¤in tek bafl›na üretimde kullan›lmad›¤›n› ve mutlaka bir araç kullan›ld›¤›n› öne sürmüfltür. “Herhangi bir silah olmadan ne kunduzu ve ne de geyi¤i yakalamak mümkün olabilir; bu nedenle de¤iflim de¤erleri de sadece onlar› yakalamak için harcanan zaman ve emekle de¤il, fakat ayn› zamanda avc›n›n kapitalinin, yani hayvanlar› yakalamak için kulland›¤› silahlar›n üretimi için gerekli zaman ve emek ile birlikte belirlenecektir”. Dolay›s›yla de¤iflim de¤eri, üretimde kullan›lan do¤rudan emekle, bu eme¤e yard›mc› olan makine-teçhizat alet ve binalar›n üretimine harcanan emek ile orant›l› olacakt›r. Özetle Ricardo’nun de¤er teorisi içinde, yaln›z bugünkü de¤il, makine ve teçhizat biçiminde biriktirilmifl, baflka bir deyimle sermaye hâline gelmifl olan emekde söz konusudur. Bu durumda flu sonuca ulafl›l›r. De¤er, biriktirilmifl emek (sermaye) kime ait olursa olsun, yeni ve eski emek miktar› taraf›ndan belirlenir.
Rant Teorisi Diferansiyel rant, ifllenebilir ve kullan›labilir topraklar›n kimyasal ve tar›msal özellikleri, co¤rafi konumlar›, hammadde temini ve toprak verimlili¤indeki farkl›l›klar nedeniyle ortaya ç›kan rantt›r.
XIX. yüzy›l›n bafllar›nda ‹ngiltere’de nüfusun h›zla artmas› ve g›da sorununun ön plana geçmesi rant konusunu önemli hâle getirmifltir. Ricardo’ya göre rant “elde edilen son üründen topra¤›n kullan›lmas› veya tahribine karfl›l›k olarak arazi sahibine ödenen bir bedeldir”. Ricardo’nun rant teorisinin temel dayana¤› mutlak rant›n mevcut olmad›¤›d›r. Ona göre rant, s›n›rl›, verimli topraklar›n azl›¤›d›r. Rant, nüfus art›fl› sonunda daha az verimli veya yeri itibar›yla daha az avantajl› topraklar›n ekilip biçilmesi zorunlulu¤undan do¤ar. Bu rant diferansiyel rantt›r Ricardo’nun rant teorisini biraz daha açarak aç›klamaya çal›flal›m. Ricardo’ya göre insanlar önce, en verimli topraklar› ekmifllerdir. Bu topraklar artan nüfusu besleyemeyecek hâle gelince daha az verimli topraklar› ekmek zorunda kalm›fllard›r. Farkl› verime sahip topraklarda yap›lan tar›msal üretimin ma-
67
3. Ünite - Klasik Okul
liyeti farkl› olacakt›r. Bu durumda daha verimli topraklara sahip olanlar bir rant elde edeceklerdir. Ricardo’ya göre rant›n ortaya ç›k›fl sebebi nedir?
SIRA S‹ZDE
6
Örne¤in, birinci derece verimli toprakta elde edilen bu¤day›n maliyeti 250, D Ü fi Ü N E L ‹ M ikinci derece verimli topraktaki bu¤day›n maliyeti 275, üçüncü derece verimli topraktaki bu¤day›n maliyeti 300 olsun. Tam rekabet piyasalar›nda ayn› kalitedeki S O R U ürünler tek fiyata sat›laca¤›na ve tek fiyat› da marjinal topraklar belirleyece¤ine göre bu¤day›n sat›fl fiyat› 300 olacakt›r (marjinal maliyet=fiyat). Bu durumda; birinci topraklar 50 (300-250); ikinci topraklar 25 (300-275) lira rant Delde ‹ K K Aedeceklerdir. T Üçüncü topraklar ise, bir rant sa¤layamayacakt›r. Çünkü Ricardo’ya göre, marjinal firman›n maliyeti, sat›fl fiyat› oldu¤u için firma bir rant elde edemez. Ricardo, ranSIRA S‹ZDE t›n bir maliyet unsuru olmad›¤›na dikkati çekmifltir. Çünkü rant maliyetlere giren bir unsur de¤ildir. Yani, rant sebep de¤il sonuçtur. Rant oldu¤undan fiyatlar yükselmez; tam tersine nüfus art›p fiyatlar yükseldi¤i için rant ortaya ç›kmaktad›r. RiAMAÇLARIMIZ cardo’ya göre bu¤day rant ödendi¤i için pahalanmam›fl, tam aksine bu¤day fiyatlar› yüksek oldu¤u için rant ortaya ç›km›flt›r. Yani arazi sahipleri rant ald›¤› için bu¤day pahal›laflmamakta, aksine bu¤day pahal›laflt›¤›ndan arazi rant alK ‹ Tsahipleri A P maktad›r. Rant›n ortaya ç›k›fl›ndan toprak sahipleri sorumlu de¤ildir. Toprak sahipleri fiyat art›fllar›n›n bir sonucu olarak rant elde etmektedirler. Bu rant›n ortadan kalkmas› için d›fl ticaretin serbestleflmesi ve devletin d›fl ticarete T E L Ehiçbir V ‹ Z Y O Nmüdahalede bulunmamas› gerekir. Ricardo’nun rant teorisi üç faktöre dayan›r. Bunlar; tam rekabet, Malthus’un nüfus kuram› ve azalan verimler kanunudur.
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
N N
Ücret Teorisi
‹NTERNET
Ricardo, kendisinden önce ortaya at›lan klasik düflüncelerden yararlanarak ücret teorisini oluflturmufltur. Ricardo’ya göre eme¤in fiyat›n› oluflturan iki çeflit ücret vard›r. Bunlar, do¤al ücret ve piyasa ücretidir. Do¤al ücret, iflçinin yaflamas›n› ve neslinin artmaks›z›n devam›n› sa¤layan ücrettir. Piyasa ücreti, piyasada eme¤in arz ve talebine göre belirlenen ücrettir. Eme¤in arz ve talebindeki de¤ifliklik piyasa ücretindeki de¤iflikli¤i etkilemektedir. Ancak bu de¤ifliklik geçicidir. fiöyle ki piyasa ücreti do¤al ücreti aflarsa Malthus’un nüfus teorisine göre, toplumda evlenmeler artacak ve buna ba¤l› olarak emek arz› artacakt›r. Artan emek arz› iflçiler aras›ndaki rekabeti art›racak ve sonuçta piyasa ücreti do¤al ücret seviyesine do¤ru azalacakt›r. Bu azal›fl do¤al ücret seviyesinin alt›na inerse bu zamanda emek arz› azalacak ve ücretler do¤al ücret seviyesine yükselecektir. Yani piyasa ücreti daima do¤al ücretin çevresinde dönecektir. Toplum ilerledikçe, do¤al ücretin de artaca¤›n› söyleyen Ricardo, buna g›da üretiminin daha zor ve maliyetli hâle gelmesinin yol açaca¤›na iflaret etmektedir.(‹nsanlar›n yaflamas› için gerekli olan besin maddelerinin fiyat› art›nca, bu mallar› sat›n alacak do¤al ücret de artacakt›r, aksi hâlde insanlar nesillerini sürdüremezler). Ancak, tar›mda meydana gelecek geliflmelerle veya ithalat imkânlar›yla, g›da fiyatlar›ndaki art›fl e¤ilimin bir süre için durdurulabilece¤ine de iflaret etmektedir. Bu görüfl, Marks’›n zamanla iflçinin sefilleflece¤i doktrini için temel teflkil etmektedir. Ancak Ricardo ücret teorisinde, Marks ve di¤er sosyalistlerin yorumlar›n› hakl› ç›karacak kadar sert de¤ildir. Ücretin, do¤al düzeyinin açl›k ve sefalet s›n›r›nda olaca¤›n› söylememifl, her ülkenin sosyal görüfl ve adaletine göre, bir asgari düzeyin oluflaca¤›n› söylemifltir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Do¤al ücret, iflçinin kendisinin ve ailesinin ancak yaflam›n› devam ettirebilecek ücret düzeyi
68
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Gelir Da¤›l›m› Teorisi Ricardo, “fonksiyonel gelir da¤›l›m›” olarak tan›mlanan ve gelirin; emek, sermaye ve do¤al kaynaklar aras›nda da¤›l›m›n› belirleyen ilkeler üzerinde durmufltur. Ayr›ca gelir da¤›l›m›ndaki de¤iflmelerin sermaye birikimi ve ekonomik büyüme üzerindeki etkilerini araflt›rm›flt›r. Ricardo’nun gelir da¤›l›m› teorisi toprak (arazi) ve topra¤›n marjinal kullan›m› ile s›k› s›k›ya ilgilidir. Her ne kadar farkl› topraklar›n sahiplerine farkl› gelirler sa¤layaca¤›n› öne süren ve azalan verimler kanunu üzerinde ilk duran kifli Ricardo olmasa da bu ikisini bir araya getirip, orijinal bir gelir da¤›l›m› ve de¤er teorisi yaratan odur. Ricardo’nun gelir da¤›l›m› teorisine göre, ücret, kâr ve rant geliri elde edenlerin ç›karlar› birbirleri ile çat›flma hâlindedir. Kâr ancak ücret düfltü¤ü zaman yükselebilir. Ücret art›nca kâr azalmaya bafllar. Bu durumda, kapitalistin ve emekçinin menfaatleri uyuflma içinde de¤ildir. Di¤er yandan, do¤al ücret anlay›fl›na göre ücretlerin artmas› ancak iflçinin yaflamas› için gerekli mallar›n fiyatlar›n›n yükselmesiyle mümkündür. Bu mallar ise, daha çok tar›msal nitelikli olan g›da maddeleridir. Say›lar› ço¤almakta olan iflçilere, baflta g›da maddeleri olmak üzere gerekli mallar›n üretilebilmesi için giderek daha az verimli topraklar›n üretime aç›lmas› gerekir. Bu durumda rant yükselirken ücretler yaln›zca parasal olarak artacakt›r. Dolay›s›yla toprak sahibinin ç›kar› hem kâr hem de ücret geliri elde edenlerle çat›flmaktad›r. Bu durumda toplumda ç›karlar›n uyumundan söz etmek mümkün de¤ildir.
D›fl Ticaret Teorisi Karfl›laflt›rmal› üstünlükler teorisi, ülkeler en iyi ve en elveriflli flartlarda ürettikleri mallar›n üretiminde uzmanlaflmal› ve bütün imkânlar›n› bu mallar›n üretimine harcamal›d›rlar. Buna karfl›l›k en pahal› ve en zor flartlarda ürettikleri mallar›n üretiminden vazgeçmelidirler.
Tablo 3.2 Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi
D›fl ticaret teorisinde A. Smith’in mutlak üstünlükler teorisi önemli bir yere sahip olmas›na ra¤men, uluslararas› uzmanlaflmay› sadece mutlak üstünlükler ile aç›klamak mümkün de¤ildir. Çünkü e¤er bir ülke bütün mallar› di¤erlerine göre mutlak olarak daha ucuza üretirse durum ne olacakt›r. Afla¤›daki tabloda Türkiye ‹ngiltereye göre her iki malda da mutlak üstündür. Smith’e göre bu durumda ticaret olamayacakt›r. Hâlbuki Ricardo böyle bir durumda da ticaretin kazançl› olaca¤›n› “karfl›laflt›rmal› üstünlükler teorisi” ile aç›klam›flt›r. Bu teoriye göre, ülkeler en iyi ve en elveriflli flartlarda ürettikleri mallar›n üretiminde uzmanlaflmal› ve bütün imkânlar›n› bu mallar›n üretimine harcamal›d›rlar. Aksine en pahal› ve en zor flartlarda ürettikleri mallar›n üretiminden vazgeçmelidirler. Ülkeler ihtisaslaflt›¤› mallar› d›flar› satmal›, bunun karfl›l›¤›nda zor üretti¤i mallar› d›flar›dan sat›n almal›d›rlar. Böylece her iki ülkede ihtisaslaflm›fl olacak ve ticaretten ikisi de kârl› ç›kacakt›r. BU⁄DAY
KUMAfi
TÜRK‹YE
12 birim
20 birim
‹NG‹LTERE
4 birim
12 birim
Tablo 3.2’den izlenece¤i üzere hem bu¤day hem de kumafl üretiminde Türkiye ‹ngiltere’ye göre mutlak üstündür. Çünkü Türkiye’de bir iflçi bir günde 12 birim bu¤day ya da 20 birim kumafl üretebilmektedir. Buna karfl›l›k ‹ngiltere’de bir iflçi bir günde 4 birim bu¤day ya da 12 birim kumafl üretebilmektedir. Daha önce aç›klanan A. Smith’in mutlak üstünlükler teorisi geçerli olsa bu durumda ticaret olmayacakt›r. Hâlbuki Ricardo’nun karfl›laflt›rmal› üstünlükler teorisine göre, böyle bir durumda dahi iki ülke ticarete girebilir ve bundan kazançl› ç›kabilir. Türkiye’nin
69
3. Ünite - Klasik Okul
‹ngiltere’ye göre, bu¤daydaki üretim durumu 12/4=3’tür. Buna karfl›l›k kumafl üretiminde ise, 20/12= 5/3 olmaktad›r. 3>5/3 oldu¤undan Türkiye, ‹ngiltere ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda bu¤dayda karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahiptir. ‹ngiltere’nin ise Türkiye’ye göre, bu¤day üretim durumu 4/12=1/3’dür. Hâlbuki kumafltaki durumu 12/20=3/5 olmaktad›r. 3/5>1/3 oldu¤una göre ‹ngiltere’nin kumaflta karfl›laflt›rmal› üstünlü¤ü söz konusudur. Bu durumda Türkiy’nin bu¤dayda ‹ngiltere’nin kumaflta uzmanlaflmalar› ve ticarete girmelerinden iki ülke de kazançl› ç›kacakt›r. Çünkü Türkiye’de 1 birim kumafl 12/20=3/5 birim bu¤day etmektedir. Hâlbuki ‹ngiltere’de kumafl›n bu¤day cinsinden fiyat›, 1 birim kumafl 4/12=1/3 birim bu¤dayd›r. Yani nispi olarak Türkiye’de bu¤day ‹ngiltere’de kumafl ucuzdur. Bu yüzden Türkiye bu¤dayda ‹ngiltere kumaflta uzmanlaflmal›d›r. Böylece Türkiye ‹ngiltere’den 1/3 birim bu¤day karfl›l›¤›nda 1 birim kumafl alabilir. Kendisi 1 birim kumafl üretimi için kulland›¤› kaynaklar› bu¤day üretiminde kullan›rsa kazanc› 3/5 birim bu¤day olacakt›r. K›saca, 3/5>1/3’tür, yani Türkiye ticaretten kazançl›d›r. Ayn› flekilde, ‹ngiltere’de ticaretten kazançl› ç›kacakt›r. Çünkü; ‹ngilterede 1 birim kumafl karfl›l›¤›nda Türkiye’den 3/5 birim bu¤day elde etme flans›na sahiptir. Hâlbuki kendisi 1/3 birim bu¤day üretti¤i kaynaklar› kumafl üretimine ay›rd›¤›nda 1 birim kumafl üretebilmektedir. ‹flte 1/3 birim bu¤day üretmekten vazgeçip, 1 birim kumafl üretip, bunu Türkiye’ye satarsa 3/5 birim bu¤day alabilir. Yani ‹ngiltere’de ticaretten kazançl› ç›kar. Bu kuram›n geçerli olabilmesi için flu varsay›mlar gereklidir: • Ülke içinde tam rekabet koflullar› geçerli olmal›d›r. • Ödemeler bilançosu dengede olmal›d›r. • Tam istihdam ve tam kapasite mevcut olmal›d›r. • Üretim maliyeti emek maliyetine eflit olmal›d›r. • Her mal›n arz fiyat› üretim maliyetine eflit olmal›d›r. • Nakliye masraflar› hesaba kat›lmamal›d›r. Karfl›laflt›rmal› maliyetler teorisi nas›l çal›fl›r.
JEAN BAPT‹STE SAY
SIRA S‹ZDE
7
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Frans›z ekonomist Jean Baptiste Say (1767-1832) Lyon’da S O R U do¤du Adam Smith’in Uluslar›n Zenginli¤i adl› eserinin etkisinde kalarak ekonomiyle ilgilenmeye bafllad›. 1799’da hükümette görev ald›. 1803’te yay›mlad›¤›Diki ‹ K Kciltlik A T Ekonomi Politi¤in ‹ncelenmesi adl› eserinde Smith’in öne sürdü¤ü görüflleri daha sistematik olarak aç›klam›flt›r. 1813 y›l›nda SIRA S‹ZDE ‹ngiliz ekonomisini incelemek üzere Frans›z hükümeti taraf›ndan ‹ngiltere’ye gönderildi. 1830’da Collége de France’da siyasal ekonomi profesörü oldu. AMAÇLARIMIZ
N N
Mahreçler Yasas›
K ‹ T A P
Mahreçler (piyasalar) Yasas›’na “Say Yasas›” ad› da verilmektedir. Bu yasaya göre; esas olan mallarla mallar›n mübadele edilmesidir. Para sadeceT Emallar›n L E V ‹ Z Y O Nmübadelesini sa¤layan bir araçt›r. Günümüze kadar çeflitli tart›flma ve yorumlara neden olan bu düflünceyi Say, Sanayi Devrimi’nin ortaya ç›kt›¤› dönemde öne sürmüfltür. Sa‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
70
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
nayi Devrimi bir taraftan üretimi büyük ölçüde artt›r›rken di¤er taraftan da bu üretim art›fl›n›n bir s›n›r› olup olmayaca¤› belli bir üretim seviyesinden sonra artan üretimin sat›n al›n›p al›nmayaca¤› sorusunu gündeme getirmiflti. Baz›lar› artan üretim karfl›s›nda gelirlerde belli bir düzenleme yap›lmazsa, bu artan üretimi tüketmenin mümkün olamayaca¤›ndan korkuyorlard›. Bu korkunun yersiz oldu¤unu söyleyen Say’e göre, bir mal üretildi¤i zaman yaln›z bir arz yap›lm›fl olmaz, ayn› anda ve ayn› miktarda bir talep de yarat›lm›fl olur. Örne¤in, bir çift ayakkab› üretmifl olan bir kimse, yaln›z bu ayakkab›y› satmak (arz etmek) istemeyecek, fakat ayn› zamanda ayakkab›ya efl de¤erde di¤er bir mal ya da mallar sat›n almak (talep etmek) isteyecektir. Demek oluyor ki piyasaya mal arz eden herkes bir taraftan mal›n› satmaya çal›fl›rken di¤er taraftan da efl de¤erde baflka mallar almaya u¤raflacak ve böylece piyasadaki arz ve talep birbirine daima eflit olacakt›r. Bir baflka de¤iflle her arz kendi talebini yarat›r. Say Yasas› genel talep yetersizliklerinin olanaks›z oldu¤unu iddia etmekle beraber özel talep yetersizliklerinin olabilece¤ini kabul eder. Çünkü tek tek baz› mallar›n taleplerinden fazla üretilmeleri elbette ki olanakl›d›r. Ancak Say’ a göre böyle bir durum uzun süre devam edemez. Talepten fazla üretilen mallar›n fiyatlar› derhal düflece¤inden üreticileri zarar etmeye bafllar ve üretimlerini mevcut talebe göre ayarlarlar. SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
8
Mahreçler Yasas› nedir ve nas›l çal›fl›r? SIRA S‹ZDE Say Yasas› kazan›lan gelirlerin derhal ve tamamen harcand›klar› varsay›m›na D Ü fi Ü N E L ‹ M dayanmaktad›r. Bu nokta önemlidir çünkü insanlar elde ettikleri gelirleri derhal ve tamam›yla harcamazlar tersine insanlar çok defa gelirlerinin bir k›sm›n› para biçiS O ederler. R U minde tasarruf Bütün insanlar›n bu davran›fl› acaba Say Yasas›’n› geçersizmi k›lacakt›r? Çünkü bu durumda herkes piyasadan satmak istedi¤inden daha az mal sat›n almak isteyecektir. Say bunun mümkün olamayaca¤›n› yani, tasarrufun D‹KKAT tüketimi azaltmayaca¤›n› her tasarrufun eninde sonunda yeniden harcama ak›m›na dönece¤ini aç›klam›flt›r. Tasarruf edilmifl fleylerin yeniden yat›r›lmas› veya üretSIRA S‹ZDE ken istihdama dönüfltürülmesi kofluluyla, hiçbir tasarruf hareketi tüketimi azaltmaz. Tasarrufun, böylece yeniden harcama ak›m›na dönece¤ini söyleyen Say, paran›n da sadece bir de¤iflim arac› oldu¤unu belirtir: AMAÇLARIMIZ “...Sizin para de¤il, di¤er mallar› istedi¤inizi söylüyorum. Gerçekten de siz paray› niçin istiyorsunuz. ‹fliniz için gerekli hammaddeyi veya stoku veya yaflam›n›z› devam ettirmek yiyecek maddelerini sat›n almak için de¤il mi? Dolay›s›yla K ‹ T A için P sizin istedi¤iniz para de¤il, ürünlerdir. Para k›ymetlerin transfer edilmesi arac›d›r. Onun bütün faydas›, mallar›n k›ymetini elinize tafl›mas›ndan ibarettir. Para bu ikili de¤iflimde, parasal bir görev görür ve ifllem tamamland›¤›nda bir T E L E V ‹ Z Y Osadece N mal›n bir baflka malla de¤ifltirildi¤i görülür...” Ekonomide toplam arzla toplam talep aras›nda denge sa¤lanm›fl olur, gelire eflit harcama yap›l›r. Buna göre fazla üretim veya talep yetmezli¤i söz konusu olmaz. J.B.Say, bu düflüncesi ile ekonomik N T E Rsistematik NET krizleri ilk ‹kez biçimde ele alan bir ekonomisttir.
N N
Jean B. Say’in Di¤er Görüflleri De¤er Teorisi: Say de¤er teorisinde, bir mal›n de¤erini, üretimi için gerekli emek miktar› ile belirleyen görüfle karfl› ç›km›flt›r. Yani sadece emek-de¤er teorisine ba¤l› kalmak do¤ru de¤ildir. Ona göre, üretim sürecine giren emek, sermaye ve toprak hep birlikte mal›n de¤erinin belirlenmesinde rol oynar. Bununla birlikte
3. Ünite - Klasik Okul
Say, bir mal›n tüketiciye sa¤lad›¤› faydan›n da de¤eri belirledi¤ini ifade ederek, marjinal fayda teorisine çok yaklaflm›flt›r. Giriflimci Teorisi: Say’a göre giriflimci, bütün ekonomik faaliyetlerin temelini oluflturmaktad›r. Üretimde ve servetin da¤›l›m›nda düzenleyici bir rol oynar. ‹flçiden eme¤ini, tasarruf sahiplerinden sermayesini, toprak sahiplerinden arazisini kiralar. Üretim için bu faktörleri birlefltirir; organize eder, üretimin riskine katlan›r. Sat›fl has›lat›ndan üretim faktörlerinin paylar› ( ücret, faiz, rant ) ç›kt›ktan sonra geriye kalan giriflimcinin kâr›d›r. Say’in yapt›¤› aç›l›mlara ba¤l› olarak iktisat literatürüne giriflimci kavram› girmifl ve üretim faktörleri gelirleri içinde kâr giriflimcinin geliri olarak ele al›nmaya bafllanm›flt›r. Sanayileflme: Say, ‹ngiltere’de sanayi devriminin gerçeklefltirdi¤i büyük de¤iflikli¤i görmüfl ve makineli üretimin yararlar›n› aç›klamaya çal›flm›flt›r. Ona göre makinenin iflçilerin yerini almas› geçicidir. Makineli üretim sayesinde maliyetler düfler üretim artar, daha ucuza daha fazla mal sat›l›r. Bu durumdan yaralanan iflletmeler yeni yat›r›mlar yaparak ifllerini geniflletirler. Böylece yeniden ifle al›nanlar›n say›s› bafllang›çta iflten ç›kar›lanlar›n say›s›ndan yüksek olur, istihdam genifller.
JOHN STUART M‹LL J.St. Mill (1806-1873), klasik düflüncelerin yay›lmaya bafllad›¤› dönemde yetiflen ekonomistlerden biri olan James Mill’in o¤ludur. James Mill, o¤lu J.St. Mill’i küçük yaflta insanüstü bir e¤itime tabi tutmufltur. Mill 8 yafl›nda evden ayr›larak Bentham’la birlikte yaflam›flt›r. Bundan dolay› Bentham’›n Mill üzerinde büyük etkisi vard›r. 13 yafl›nda, Ricardo’nun Ekonominin ‹lkeleri adl› eserini ciddi olarak incelemifltir. Mill 14 yafl›nda zaman›n›n iktisat bilimini bilen bir kimse hâline gelmifltir. Küçük yaflta felsefe ve ekonomi ile ilgili yay›n yapmaya bafllayan Mill, 1848’de, D. Ricardo’nun ayn› ad› tafl›yan yap›t›ndan 30 y›l sonra iktisat biliminin ilkeleri <
>adl› yap›t›n› yay›nlam›flt›r.
J.St. Mill’in iktisadi düflünceler tarihindeki önemi, kendinden önceki klasik ekonomistlerin ve daha önce yaflayan yazarlar›n düflüncelerini esasl› bir biçimde gözden geçirerek, bu düflüncelerin iyi bir sentezini yapm›fl olmas›ndan ileri gelmektedir. Mill, iktisadi aç›dan Smith ve Ricardo’nun etkisi alt›nda kalm›fl ve faydac›l›k konusunda Bentham’dan etkilenmifltir Ancak, daha sonra Saint-Simon ve August Comte’nin düflüncelerinden etkilenmifl ve buna ba¤l› olarak hayat›n›n sonuna do¤ru sosyalist e¤ilimli olmufltur. Onun düflüncelerinde, liberal kapitalizmin bireycili¤i ile Sosyalizmin toplumculu¤u s›k s›k yan yana bulunur. Mill zaman zaman çeliflkiye düflse de görüflleriyle liberal kapitalizmin kurumsal yap›s›nda reformlar yap›lmas›n› öneren ve sistemin aksayan yönlerinin ›slah edilmesini isteyen bir düflünürdür. Denilebilir ki Mill, liberal kapitalizmin müdahaleci kapitalizme dönüfltürülmesini isteyen iktisatç›lar›n öncüsü ve habercisidir. J. St. Mill, ekonomik düflünceleri ile klasik teorinin geliflmesine yard›m eden, fakat baz› bak›mlardan klasik teorinin sars›lmas›na yol açan bir ekonomisttir.
71
72
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
De¤er Teorisi Smith ve Ricardo’ya göre Mill de¤er konusunda daha kapsaml› bir görüfle sahiptir. O, kullan›m ve mübadele de¤eri ay›r›m›n› reddederek de¤erin de¤iflim de¤eri olarak incelenmesi gerekti¤ini düflünür. De¤iflim de¤eri ile fiyat›n birbirinden ayr›lmas› gerekti¤ini söyleyen Mill’e göre, fiyat herhangi bir fleyin para ile ifade edilen de¤erini, yani de¤ifltirildi¤i paran›n miktar›n› ifade eder. Bir baflka de¤iflle bir fleyin fiyat›, onun para cinsinden de¤erini gösterir fakat bir fleyin de¤eri yani de¤iflim de¤eri onun, genel sat›n alma gücünü, ona sahip olman›n di¤er mallar üzerinde sa¤lad›¤› gücü gösterir. Mill de¤er teorisinde arz ve talep yan›nda, fayda ve maliyet gibi faktörlerin de etkili oldu¤unu savunur. De¤eri yaratan faktörleri iki gruba ay›rmaktad›r. Bunlar; “Mal›n faydas›” ve “Mallar›n elde edilme güçlü¤ü”dür. Mill, mallar› elde edilme güçlüklerine göre üç gruba ay›rm›flt›r: a. Arz› s›n›rl› olan mallar (Yeniden üretilmesi mümkün olmayan mallar): Bu mallar›n de¤eri sadece arz ve talep koflullar›na göre belirlenecektir. Bu tip mallara eski tablolar, antika eflyalar örnek olarak verilebilir. Söz konusu mallar›n arz› s›n›rl› oldu¤undan bir bak›ma bu mallar monopole konu olmaktad›r. Ancak yine de arz-talep kanunlar›n›n etkisi alt›ndad›r. b. Arz›, sabit maliyetlere ba¤l› olarak sonsuz flekilde art›r›lan mallar (Yeniden üretilmesi mümkün olan mallar): Bu gruba giren mallar›n de¤eri üretim maliyetlerine ba¤l›d›r. c. Arz›, ancak artan maliyetlerle artan mallar (Yeniden üretilmesi artan maliyetlerle mümkün olan mallar): Bu tip mallar›n de¤erinin belirlenmesinde temel etken yine maliyetlerdir. Ancak bu tip mallar›n de¤eri, mala olan ihtiyaç artt›kça yükselecektir. Bu tip mallara örnek olarak tar›msal ürünler verilebilir. Çünkü daha az verimli topraklar ekime aç›ld›kça maliyetler yükselecektir. Bu yüzden üretim yüksek maliyetler pahas›na yap›lacakt›r. SIRA S‹ZDE
9
D Ü fi Ü N E L ‹ M Ücret fonu, iflverenlerin emek faktörüne ödemeye haz›r olduklar› ya da S O Rplanlad›klar› U ödemeyi ücretlerin toplam›n›n oluflturdu¤u fondur. Bu fonun D ‹ Kmiktar› K A T toplam iflçi say›s›na bölünürse ortalama ücret seviyesi belirlenir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE Arz› s›n›rl› mallar›n de¤eri nas›l belirlenir?
Ücret Fonu Teorisi
D Ü fi Ü N E L ‹ M J.St. Mill, D.Ricardo gibi, emek arz ve talebine göre piyasada oluflan ücret haddinin iflçinin, asgari geçim haddine eflit olan emek maliyetine eflitlenece¤ini aç›klaS O R U m›flt›r. Bu aç›klamada ücretlerin oluflumuna iflçiler taraf›ndan veya kanuni hiç bir müdahalenin bulunmad›¤› varsay›lmaktad›r. Ona göre emek arz› iflçi say›s›na; emek talebi Dise, ücret ödemeleri için ayr›lan sermayeye, J.St. Mill’in deyimi ile üc‹KKAT ret fonuna ba¤l›d›r. Ortalama ücret haddi; ücret fonunun iflçi say›s›na oran›na ba¤l›d›r, iflçi say›s› ücretlerin ödenmesine ayr›lan sermayeye (ücret fonu) oranla daha SIRA S‹ZDE h›zl› artarsa, ortalama ücret haddi düfler; iflçi say›s› ücretlerin ödenmesi için ayr›lan sermayeye (ücret fonu) oranla daha yavafl artarsa, ücret haddi yükselir.
N N
AMAÇLARIMIZ Ortalama Ücret = Ücret Fonu/‹flçi say›s›
Ricardo’nun do¤al ücret teorisi gibi, J. St. Mill’in ücret fonu teorisi de çeflitli ‹ T A Polmakla beraber teori, ücret haddi ile sermaye birikimi aras›nelefltirilere Ku¤ram›fl daki iliflkiye iflaret etmesi yönünden önem tafl›maktad›r. Bunun d›fl›nda teori çeflitli elefltirilere aç›kt›r. Özellikle, ücretlerin ödenmesi için ayr›lan sermaye (ücret foE L E V ‹ Z Y O N Bu konuda teori aç›k de¤ildir; teoride izaha çal›fl›lan genel nu) hangiTsermayedir? ve ortalama ücret haddi gerçeklere uymamaktad›r. Baz› ekonomistlere göre ücret fonu teorisi, ücret hadlerindeki düflüklü¤ün sorumlulu¤unu, nüfusu artan iflçilere ‹NTERNET
3. Ünite - Klasik Okul
yüklemektedir. Belli ücret fonu düzeyinde ücretlerin yükselmesi iflçi ailelerinin do¤umlar› s›n›rland›rmas› ile mümkündür. Nitekim Ücret Fonu Teorisi J.St. Mill’den sonra düzeltilmeye çal›fl›lm›flt›r.
Rant Teorisi Mill, Ricardo’nun rant teorisini kabul etmekle beraber, sanayi sektöründe de rant oluflabilece¤ini ileri sürmek suretiyle bu teoriyi tamamlam›flt›r. Ona göre, piyasada ayn› fiyata sat›lan mallar›n çeflitli maliyetlerle elde edilmesi, düflük maliyetli ürünler için bir ranta, yani fazlal›¤a yol açar. Örne¤in verimli topraktan elde edilen ürünün maliyeti, ayni ölçüde verimli olmayan topraktan elde edilen ürüne nazaran düflüktür. Piyasada homojen oldu¤u varsay›lan bu ürünler ayn› fiyata sat›laca¤›ndan, maliyeti düflük iflletme lehine bir fazlal›k meydana gelecektir. Verimlilik fark›ndan do¤an bu ranta arazi rant› denmektedir. Mill’e göre, sanayi sektöründe bir mal›n de¤iflik maliyetle elde edilmesi maliyeti düflük firmalar lehine bir diferansiyel ranta sebep olur.
Fiyat Teorisi Mill, kendisinden önceki fiyat teorisini baz› bak›mlardan tamamlayan düflünceler ileri sürmüfltür. Ona göre, piyasada fiyat arz ve talebe göre oluflur; öte yandan, piyasa fiyat› arz ve talebi etkileyen en önemli ögelerden birisidir. Piyasa fiyat› arz ve talebin eflit oldu¤u seviyedeki fiyatt›r. Çünkü ancak bu fiyatta piyasada denge sa¤lan›r. Arz ve talebi etkileyen ögelerdeki de¤iflmeler fiyat›n da de¤iflmesine sebep olur. O hâlde arz ve talep yaln›z fiyattaki dalgalanmalar› aç›klar. Gerçek de¤eri (do¤al de¤eri) tayin eden fley maliyettir. Arz ve talebe göre oluflan fiyat rekabet sayesinde maliyete eflit olan do¤al de¤ere yaklafl›r.
Uluslararas› Mübadele Teorisi J.S.Mill karfl›l›kl› talep ilkesi ile Ricardo’nun mukayeseli üstünlükler teorisi’ni tamamlam›flt›r. fiöyle ki, bu¤day üretiminde nispi üstünlü¤e sahip “A” ülkesi ile kumafl üretiminde nispi üstünlü¤e sahip “B” ülkesi aras›ndaki ticarette bu¤day›n kumafl cinsinden fiyat› yüksek ise, A ülkesi, B ülkesine daha fazla bu¤day arz ederek, kumafl talebini art›racak; Kumafl›n bu¤day cinsinden fiyat› yüksek ise, B ülkesi, A ülkesine daha fazla kumafl arz ederek, bu¤day talebini art›rmak isteyecek; iki mal aras›ndaki de¤iflim oran› iki ülkenin karfl›l›kl› taleplerine göre oluflacakt›r. A ülkesinde bu¤day›n kumafl cinsinden fiyat›n›n 1/5 oldu¤unu düflünelim. Bu ülkenin B ülkesinden bu¤day karfl›l›¤›nda kumafl talep etmesi için bu¤day›n kumafl cinsinden fiyat›n›n 1/5 ten fazla olmas› gereklidir. Bu¤day›n kumafl cinsinden fiyat› yükseldikçe, A ülkesinin B ülkesine kumafl karfl›l›¤›nda bu¤day teklifi artar. Örne¤in, bu¤day›n kumafl cinsinden fiyat› 1/5 birim kumafltan 2/5 birim kumafla, 2/5 birim kumafltan 3/5 birim kumafla yükseldi¤i zaman, A ülkesi kumafl karfl›l›¤›nda bu¤day teklifini art›racakt›r. Ancak, A ülkesi elinde kumafl artt›kça, ayn› miktar kumafla karfl›l›k daha az bu¤day teklif etme e¤iliminde olacakt›r. B ülkesinde kumafl›n bu¤day cinsinden fiyat›n›n 5/3 oldu¤unu düflünelim. Kumafl›n bu¤day cinsinden fiyat› yükseldikçe, örne¤in, kumafl›n bu¤day cinsinden fiyat› 5/2, 5/1 birim bu¤daya yükseldi¤i zaman B ülkesi bu¤day karfl›l›¤›nda kumafl teklifini art›racakt›r. Ancak B ülkesi elinde bu¤day artt›kça, ayn› miktar bu¤daya karfl›l›k daha az kumafl teklif etme e¤iliminde olacakt›r. Bu¤day ile kumafl aras›ndaki de¤iflim oran› (fiyat) A ülkesinin kumafl karfl›l›¤›nda teklif etti¤i bu¤day miktar› ile B ülkesinin bu¤day karfl›l›¤›nda teklif etti¤i kumafl miktar› birbirine eflit oldu¤u oran olacakt›r.
73
74
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Para Teorisi Paran›n bir mübadele arac› ve ortak de¤er ölçüsü oldu¤unu söyleyen Mill, paran›n de¤erinin de bir yandan dolan›m h›z› ile birlikte miktar›na, di¤er yandan da üretim maliyetine ba¤l› oldu¤unu ifade eder. Paray› bir mal olarak kabul eden Mill’e göre, paran›n de¤eri de di¤er mallar gibi arz ve talebe göre belirlenecektir. Fiyatlar düfltü¤ü zaman, daha fazla mal sat›n al›nabilecek, yani de¤eri yükselecek, tersi durumda de¤eri düflecektir. Bu durumda paran›n de¤eri di¤er flartlar de¤iflmemek flart›yla, para miktar›na ba¤l›d›r.
Sosyal Reformlar Mill’in bireyi esas almas›, kifli özgürlü¤üne önem vermesi, rekabet serbestîisini iyi görmesi v.b. düflünceleri klasik iktisadi düflüncenin bir devam›d›r. Fakat gelir bölüflümündeki eflitsizliklere de¤inerek önerdi¤i sosyal yenilik program› daha çok sosyalist düflüncelere özgü bir nitelik tafl›maktad›r, J.St. Mill’in sosyal reform önerileri afla¤›daki bafll›klar alt›nda özetlenebilir: i. Ücret sistemi üretim kooperatifleri ile ikame edilmeli: Ona göre, mevcut ücret sistemi insan›n eme¤inin ürünü ile ba¤›n› yok etmekte, çal›flan›n kiflili¤ini öldürmektedir. Bu durum iflçi üretim kooperatifleri kurularak önlenebilir. ii. Arazi rant› vergilerle sosyalize edilmeli: Rant, ücret sistemi gibi, bireycili¤e ters düflmektedir. Çünkü rantta herkesin kendi eme¤inin ürünü ilkesi kaybolmaktad›r. Gerçek ferdiyetçilik herkesin kendi eme¤inin ürününe sahip olmas› ile mümkündür. Arazi rant› vergi yolu ile topluma transfer edilmelidir. O Fransa’dakine benzer küçük arazi mülkiyetine taraftard›r. iii. Miras hakk› s›n›rland›r›larak servet bölüflümündeki eflitsizlik kald›r›lmal›: Miras kurumu insanlar›n kendi üretmedikleri fleyler üzerinde hak sahibi olma olana¤›n› vermekte, servet bölüflümünde eflitsizli¤e neden olmaktad›r. ‹nsanlar aras›nda f›rsat eflitli¤ini sa¤lamak için miras hakk› k›s›tlanmal›d›r. J. St. Mill’in büyük ölçüde Saint-Simon’dan esinlenerek ortaya att›¤› bu düflünce onun kifli özgürlü¤ü hakk›ndaki görüfllerine ters düfltü¤ü gerekçesi ile elefltirilmifltir. Bu elefltirilere göre, mal sahibinin sa¤l›¤›nda edindi¤i fleylerin miras yolu ile yak›nlar›na geçmesi kiflili¤inin devam›ndan baflka bir fley de¤ildir.
KLAS‹K ‹KT‹SATA TEPK‹LER ‹ngiltere’de gerçekleflip oradan di¤er Avrupa ülkelerine yay›lan sanayileflme hareketleri ile iflçinin yerine makinelerin geçmesi, bir yandan iflsizli¤i art›rm›fl di¤er yandan düflük ücretler sefaleti de beraberinde getirmiflti. Sanayileflme döneminde milyonlarca insan fabrikalar›n veya imalathanelerin bulundu¤u bölgelere göç ettiler. Bu durum, kötü koflullarda yaflayan insanlarla dolu gecekondu mahallelerin oluflmas›na neden oldu. Çal›flma süreleri çok uzun ve koflullar son derece kötüydü. Çal›flan kesimin bu durumuna karfl›l›k, sanayici kesimin zenginli¤i sürekli artmaktayd›. Ayr›ca ekonomik buhranlar ve konjonktürel dalgalanmalar liberal kapitalist sistemin geçerlili¤i hakk›nda kuflkular uyand›rmaya bafllam›flt›. Uygulamada yaflanan bu geliflmeler yavafl yavafl tepkileri de beraberinde getirmiflti. Klasik iktisada bir tepki veya alternatif düflünce oluflturan iktisadi düflünceleri ana özellikleri bak›m›ndan 3 grupta toplamak mümkündür; birincisi, dönemin sosyal-ekonomik sonuçlar›na tepki gösteren ‘’Marksist Sosyalist Düflünce’’dir. Bu düflünce, bir
3. Ünite - Klasik Okul
yandan klasik iktisad›n yani kapitalizmin içsel çeliflkileri ile çökece¤ini savunurken di¤er yandan h›zla ço¤almakta olan iflçi s›n›f›na sosyalist ihtilal gibi bir hedef gösteriyordu. ‹kincisi, dönemin iktisadi sonuçlar›na karfl› ç›kan (özellikle ‹ngiltere’ye karfl›) ‘’Milli ‹ktisat Doktrini’’dir. Bu doktrin ise, klasik iktisadi analizlerin evrensellikten uzak oldu¤u iddias›ndayd›. Üçüncüsü ise klasik ‹ktisad›n metoduna elefltiri getiren ‘’Alman Tarihçi Okulu’’dur. Bu okul mensuplar› Klasik iktisadi düflünceyi ortaya koydu¤u ilkeler ve uygulad›¤› tümdengelimci, soyutlay›c› yöntem aç›s›ndan elefltiriyorlard›. Klasik okula yöneltilen bu elefltiriler ilerleyen konularda daha kapsaml› aç›klanacakt›r.
75
76
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Özet
N A M A Ç
1
N AM A Ç
2
Ayd›nlanma ça¤› ve liberal düflüncenin do¤uflunu ifade etmek. Liberalizmin, geliflimine 17 ve 18. yy Ayd›nlanma Felsefesi ve Rasyonalizm temel teflkil etmifltir Ayd›nlanma felsefesi, genel olarak insan›n kendi yaflam›n› düzenlemesini yeniden gündeme alm›fl, hem düflüncenin hem toplumsal yaflam›n köklü de¤iflimlere u¤rayaca¤› bir sürecin felsefi bafllat›c›s› olmufltur. Ayd›nlanma felsefesinin kayna¤›n›, Rönesans felsefesinin ortaya koydu¤u ilkeler ve reformlar oluflturmufltur. Rönesans hareketi ile birlikte; insana, topluma, bilime, sanata, dine, tarihe tüm siyasal ve sosyal olgulara bak›flta büyük bir nitelik de¤iflimi oluflmufltur. Rönesans’›n önemi, dinsel niteli¤i a¤›r basmayan bir özgürlük kavram› etraf›nda oluflan bireycilik anlay›fl›n›n geliflimine temel oluflturan bir hareket olarak yeni bir insan felsefesi do¤urmufl olmas›d›r. Sanayi Devrimi’nin ortaya ç›k›fl sürecini aç›klamak. Rönesans ve Reform hareketlerinin yol açt›¤› özgür düflünce, bilim alan›nda ve teknik alanda geliflmelere ortam haz›rlad›. Co¤rafi Kefliflerin bafllatt›¤› sömürgecilik hareketleri ile Avrupa zenginleflti. Teknik geliflmelerin üretim alan›na uygulanmas›yla da Sanayi Devrimi do¤du. Sanayi Devrimi’nin yaratt›¤› ortamda burjuvazi güçlenmifl, özgürlü¤ün her alanda yay›lmas›n› sa¤lamaya çal›flm›fl ve kendi felsefesine uygun devlet anlay›fll›n› savunmufltur. Sanayi Devrimi, kapitalistleflme, serbest giriflim, özel mülkiyet alanlar›ndaki geliflmeler, liberalizmin ekonomik bir tabana oturmas›na neden olmufltur.
N A M A Ç
3
N AM A Ç
4
Liberal iktisadi düflüncenin temel ilkelerini s›ralamak. Liberal iktisadi düflüncenin kurumlaflmas›nda en büyük pay flüphesiz klasik iktisatç›lara aittir. Klasik iktisatç›lar ve bu arada iktisat biliminin ve klasik okulun kurucusu kabul edilen Adam Smith; Fizyokratlar›n “do¤al düzen” felsefesinden önemli ölçüde etkilenmifl ve hatta do¤al düzenin piyasada olan yans›malar›n› anlatarak, bu düzene uyuldu¤unda toplumun kendili¤inden optimal biçimde iflleyece¤ine inanm›flt›r. Klasik iktisadi düflünce, bireycilik, özgürlük, piyasa ekonomisi, do¤al düzen ve rasyonel birey ilkelerini benimsemifltir. Klasik okulun belli bafll› temsilcilerini tan›mak. Klasik okulun belli bafll› temsilcileri aras›nda baflta bu okulu kurucusu olan Adam Smith, Robert Malthus, David Ricardo, John Stuart Mill ve Jean Baptiste Say say›labilir. Bu düflünürler klasik okulun temel ilkelerine ba¤l› kalarak, mallar›n de¤erinin belirlenmesi, rant, ücret, para, d›fl ticaret gibi konulardaki teorileri ile kapitalist sistemin teorik altyap›s›n› oluflturmufllard›r.
3. Ünite - Klasik Okul
77
Kendimizi S›nayal›m 1. Rönesans’›n temel düflünce merkezinde afla¤›dakilerden hangisi vard›r? a. Ekonomi b. Din c. Hümanizm d. Rekabet e. ‹fl bölümü
6. Üretim için “gerçek talebin artmas› gerekir” düflüncesi afla¤›dakilerden kime aittir? a. D.Ricardo b. A.Smith c. R.Malthus d. J.S.Mill e. J.B.Say
2. Birinci sanayi devriminin temel enerji kayna¤›n› afla¤›dakilerden hangileri oluflturmufltur? a. Demir ve kömür b. Petrol ve elektrik c. Su ve buhar gücü d. Kimya sanayi ve petrol e. Do¤al gaz ve petrol
7. D.Ricardo’ya göre “mallar›n mübadele de¤erleri”nin kayna¤› afla¤›dakilerden hangisinde birlikte ve do¤ru olarak verilmifltir? a. Fiyat ve maliyet b. K›tl›k ve mal›n üretimi için gerekli emek miktar› c. Ücret ve rant d. Sermaye ve fayda e. ‹thalat ve ihracat
3. Afla¤›dakilerden hangisi liberal iktisadi düflüncenin temel ilkelerinden biri de¤ildir? a. Bireycilik b. Özgürlük c. Piyasa ekonomisi d. Do¤al düzen e. Müdahaleci devlet
8. “Fonksiyonel gelir da¤›l›m›” üzerinde duran düflünür afla¤›dakilerden hangisidir? a. A.Smith b. J.S.Mill c. J.B.Say d. D.Ricardo e. R.Malthus
4. A.Smith’e göre, ulusal geliri belirleyen faktörler aras›nda afla¤›dakilerden hangileri yer almaktad›r? a. Pazarlar›n geniflli¤i ve rekabet b. Mübadele e¤ilimi ve mallar›n fiyat› c. Eme¤in verimlili¤i ve üretken eme¤in, üretken olmayan eme¤e oran› d. Sermaye birikimi ve d›fl ticaret e. Kullan›m de¤eri ve fayda
9. “Mahreçler yasas›” afla¤›dakilerden hangisi ile ifade edilir? a. Her arz kendi talebini yarat›r b. Toplam talep, toplam arz› yarat›r c. Toplam rant, toplam gelire eflittir d. Do¤al ücret, piyasa ücretine eflittir e. Piyasa fiyat›, do¤al fiyata eflittir
5. Malthus’un nüfus teorisinin dayand›¤› temel yasa afla¤›dakilerden hangisidir? a. Azalan verimler yasas› b. Mahreçler yasas› c. Ücretlerin tunç kanunu d. Gelir teorisi e. Rant teorisi
10. “Ücret fonu kuram›na” göre do¤al ücretleri belirleyen esas faktör afla¤›dakilerden hangisidir? a. Eme¤in verimlili¤i ve niteli¤i b. Eme¤in arz› ve talebi c. De¤iflir sermaye ve nüfus d. Piyasa ücreti ve maliyet e. Do¤al ücret ve piyasa ücreti
78
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. c
2. a 3. e
4. c 5. a 6. c
7. b 8. d 9. a 10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik ‹ktisadi Düflüncenin Geliflti¤i Ortam” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sanayi Devrimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Liberal ‹ktisadi Düflüncenin Temel ‹lkeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “A.Smith, Emek ve ‹fl Bölümü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Malthus’un Nüfus Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Malthus’un Di¤er Ekonomik Konular Hakk›ndaki Düflünceleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “D.Ricardo’nun De¤er Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “D.Ricardo’nun Gelir Da¤›l›m› Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “J.B.Say’in Mahreçler Yasas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “J.St. Mill’in Ücret Fonu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Rönesans’›n önemi, dinsel niteli¤i a¤›r basmayan bir özgürlük kavram› etraf›nda oluflan bireycilik anlay›fl›n›n geliflimine temel oluflturan bir hareket olarak yeni bir insan felsefesi do¤urmufl olmas›d›r. Rönesans; insan›n, eflyan›n, dünyan›n yeniden tan›mlanmas›d›r. S›ra Sizde 2 Makinelerde buhar›n kullan›m›, kömür ve demir sektörünü etkileyerek “birinci sanayi devrimi”ne damgas›n› vurdu. Tafl›mac›l›k alan›nda, demiryolu, deniz ulafl›m› ve karayollar›nda teknik geliflmeler görüldü. 19. yüzy›l›n ortalar›na kadar devam eden sanayileflme süreci, demir ve kömürün as›l enerji kayna¤› ve hammaddeyi oluflturdu¤u bir makineleflme sürecidir. 19. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren temel hammadde ve enerji kaynaklar›nda de¤ifliklikler ortaya ç›kt›. Elektrik teknolojisindeki geliflmeler, kimya sanayinin do¤mas›, kömür ve
demirin yan›nda petrol ve kimyasal maddelerin ortaya ç›k›fl› gibi çok önemli geliflmeler bu döneme damgas›n› vurdu. Petrol ve elektrik gibi yeni enerji kaynaklar›n›n kullan›m›, “ikinci sanayi devrimi”ni getirdi. Demir, birinci sanayi devrimi döneminde önemli bir etken iken, ikinci sanayi devrimi döneminde yerini çeli¤e b›rakt›. S›ra Sizde 3 A.Smith’e göre ifl bölümünün do¤mas›n›n nedenlerinden bir tanesi, insanlardaki mübadele e¤ilimidir. ‹fl bölümünün hâkim oldu¤u bir toplumda, insanlar fark›nda olmasalar da binlerce insan›n iflbirli¤i olmadan yaflayamazlar. ‹flte bu de¤iflim e¤ilimi, her insan›, kendini belli bir ifle vermeye ve bu ifl için olan yeteneklerini gelifltirmeye yöneltir. ‹nsanlar›n di¤er insanlardan farkl› yeteneklerine göre üretmesi, üretimde ifl bölümünü ortaya ç›kar›r. ‹fl bölümünün gerçekleflmesinde ikinci etmen yeterli bir sermaye birikiminin olmas›d›r. Smith’e göre, toplumda yeterli sermaye birikimi yoksa tam manas›yla ifl bölümü ve mübadele gerçekleflmez. ‹fl bölümünün do¤uflunda üçüncü bir etken de pazar›n geniflli¤idir. Pazar dar oldu¤unda insanlar bir alanda daha az uzmanlaflma olana¤› bulacaklard›r. S›ra Sizde 4 • Devlet, di¤er bir devletin sald›r› ve istilalar›ndan korumak için, iyi bir ordu ve donanma kurmal›d›r. • Devlet, bireylerini di¤er toplumun bireylerinden gelecek tehlikelere karfl› iyi bir adalet mekanizmas› ile korumal›d›r. • Devlet, bireylerin genel ç›karlar›n› koruyamad›klar› konulara el atmal›d›r. • Ülkenin gelece¤i bak›m›ndan yabanc› devletlerin rekabetine karfl› önlemler almal›d›r. S›ra Sizde 5 Malthus’a göre halk›n sefaletinin sebebi ekonomik geliflmenin do¤al bir sonucudur. Nufusun art›fl h›z› ile beslenme olanaklar› aras›ndaki orant›s›zl›k sefaleti de beraberinde getirmektedir. Malthus’a göre insanlar ço¤alma e¤ilimindedirler. Ancak tar›mda geçerli olan azalan verimler kanununa göre, nüfus art›fl›n› mevcut topraklar›n beslemesi olana¤› k›s›tl›d›r. Bu yüzden fazla nüfus yok olacak veya sefalet içinde yaflayacakt›r.
3. Ünite - Klasik Okul
79
Yararlan›lan Kaynaklar S›ra Sizde 6 Ricardo’ya göre rant “Elde edilen son üründen topra¤›n kullan›lmas› veya tahribine karfl›l›k olarak arazi sahibine ödenen bir bedeldir.” Ricardo’nun rant teorisinin temel dayana¤› mutlak rant›n mevcut olmad›¤›d›r. Ona göre rant, s›n›rl›, verimli topraklar›n azl›¤›d›r. Rant, nüfus art›fl› sonunda daha az verimli veya yeri itibar›yla daha az avantajl› topraklar›n ekilip biçilmesi zorunlulu¤undan do¤ar. S›ra Sizde 7 Bu teoriye göre, ülkeler en iyi ve en elveriflli flartlarda ürettikleri mallar›n üretiminde ihtisaslaflmal› ve bütün imkânlar›n› bu mallar›n üretimine harcamal›d›rlar. Aksine en pahal› ve en zor flartlarda ürettikleri mallar›n üretiminden vazgeçmelidirler. Ülkeler ihtisaslaflt›¤› mallar› d›flar› satmal›, bunun karfl›l›¤›nda zor üretti¤i mallar› d›flar›dan sat›n almal›d›rlar. Böylece her iki ülkede ihtisaslaflm›fl olacak ve ticaretten ikisi de kârl› ç›kacakt›r. S›ra Sizde 8 “Her arz kendi talebini yarat›r.” fleklinde tan›mlanan Say Yasas›’na göre, bir mal üretildi¤i zaman yaln›z bir arz yap›lm›fl olmaz, ayn› anda ve ayn› miktarda bir talep de yarat›lm›fl olur. Örne¤in, bir çift ayakkab› üretmifl olan bir kimse, yaln›z bu ayakkab›y› satmak (arz etmek) istemeyecek, fakat ayn› zamanda ayakkab›ya efl de¤erde di¤er bir mal ya da mallar sat›n almak (talep etmek) isteyecektir. Demek oluyor ki piyasaya mal arz eden herkes bir taraftan mal›n› satmaya çal›fl›rken di¤er taraftan da efl de¤erde baflka mallar almaya u¤raflacak ve böylece piyasadaki arz ve talep birbirine daima eflit olacakt›r. Bir baflka de¤iflle her arz kendi talebini yarat›r. S›ra Sizde 9 Bu mallar›n de¤eri sadece arz ve talep koflullar›na göre belirlenecektir. Bu tip mallara eski tablolar, antika eflyalar örnek olarak verilebilir. Söz konusu mallar›n arz› s›n›rl› oldu¤undan bir bak›ma bu mallar monopole konu olmaktad›r. Ancak yine de arz-talep kanunlar›n›n etkisi alt›ndad›rlar.
Ersoy, A. (2008) ‹ktisadi Teoriler ve Düflünceler Tarihi, Nobel Bas›m Yay›m Kazgan, G. (1993) ‹ktisadi Düflünce veya Politik ‹ktisad›n Evrimi, Remzi kitapevi, ‹stanbul. Küçükkalay, A. M. (2008) ‹ktisadi Düflünce Tarihi, Beta yay›m, ‹stanbul. Meek, L. R (2009) Emek De¤er Teorileri, (Çev. U¤ur Selçuk Akal›n), Kalkedon Yay›nlar›, ‹stanbul. Özgüven, A. (1984). ‹ktisadi Düflünceler, Doktrinler ve Teoriler, ‹stanbul: Filiz Kitabevi Rima H.I. (1996) Development of Economic Analysis, Routledge, 6th Edition Savafl, V. (2000) ‹ktisad›n Tarihi, Siyasal Kitapevi, Ankara. Turanl›, R. (1994) ‹ktisadi Düflünceler Tarihi-Kronolojik Evrim, Blim Teknik Yay›nevi ‹stanbul. Zarakolu, A. (1981) ‹ktisadi Düflünceler Tarihi, Ankara: Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay›nlar›, Ankara. Aktan, C.C. (1995) Klasik Liberalizm, Neo-Liberalizm ve Libertarianizm, Amme ‹daresi Dergisi, Cilt28, say› 1 Mart 1995 ‹yibozkurt, E. (1995) Uluslararas› ‹ktisat Teori ve Politika, Ezgi Kitapevi, Bursa
4
‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCELER TAR‹H‹
Amaçlar›m›z
N N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Sosyalist düflüncenin temellerini aç›klayabilecek, Klasik okula ve piyasa ekonomisine yönelttikleri elefltirileri aç›klayabilecek, Ütopik sosyalist düflünceler ve düflünürlerin görüfllerini ifade edebilecek, Marx ve marksist iktisadi düflünceyi analiz edebilecek, Marx ve di¤er sosyalist düflünürlerin görüfllerini karfl›laflt›rabilecek, bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar • • • • •
Sosyalizm Ütopik Sosyalizm Anarflizm Marksizm Diyalektik Materyalizm
• • • • •
S›n›f Çat›flmas› Art› De¤er Yedek ‹flsizler Ordusu Kâr Oranlar›n›n Azalmas› Konjonktürel Dalgalanma
‹çindekiler
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Sosyalist Düflüncenin Do¤uflu ve Marksizm
• SOSYAL‹ST DÜfiÜNCEN‹N DO⁄UfiU • ÜTOP‹K SOSYAL‹STLER • MÜDAHALEC‹-DEVLETÇ‹ SOSYAL‹ZM • REV‹ZYON‹ST SOSYAL‹ZM: EDUARD BERNSTE‹N • SEND‹KAL‹ZM: GEORGES SOREL • ANARfi‹ZM: JOSEPH PROUDHON • MARKS‹ZM • MARX’IN ‹KT‹SADI • MARX VE D‹⁄ER SOSYAL‹STLER: KARfiILAfiTIRMA
Sosyalist Düflüncenin Do¤uflu ve Marksizm SOSYAL‹ST DÜfiÜNCEN‹N DO⁄UfiU Sosyalist Düflünceye Genel Bak›fl ‹ktisat teorisinin tarihçesine bak›ld›¤›nda hem Ortodoks ve hemde heterodks iktisadi düflünürlerin cevaplamaya çal›flt›klar› temel soru nas›l bir ekonomik sistem ve bu sisteme ba¤l› kurumlarla ekonomik etkinlik, verimlilik, eflitlik ve büyümenin nas›l sa¤lanabilece¤i olmufltur. Di¤er bir anlat›mla insan refah ve mutlulu¤unu sa¤layacak en iyi ekonomik sistem nedir? Bu konuda tavsiye olunan iki temel ekonomik sistem kapitalizm ve sosyalizm olmufltur. Ço¤u iktisadi düflünüre göre insan refah ve mutlululu¤unun en yüksek olaca¤› ekonomik sistem serbest piyasa modeline dayal› kapitalist sistemdir. Kapitalizm tarihsel süreç sonunda ortaya ç›kan bir ekonomik ve politik sistemdir. ‹ktisadi düflünürler bu sistemin nas›l ortaya ç›kt›¤›n› ve nas›l çal›flt›¤›n› ortaya koymaya çal›flm›fllard›r. Kapitalist sistemde ekonomik karar al›c›lar bireylerdir ve faktör sahipleri olarak bireyler ayn› zamanda farkl› piyasalarda tüketici olarak karar al›c›lard›r. Bu sistemde ço¤u ekonomik kaynak özel mülkiyet alt›ndad›r. Kapitalizme alternatif olarak ortaya at›lan sistem sosyalizm olmufltur. Sosyalizm, kapitalizmin aksine öncelikle teorik olarak kapitalist sisteme alternatif olarak ortaya at›lan bir ekonomik model olmufl ve daha sonra baz› toplumlarda uygulama alan› bulmufltur. Sosyalist sistemde ekonomik karar alma, kaynaklar›n kontrölü ve da¤›l›m› ve ço¤u ekonomik kayna¤›n sahipli¤i bireylere de¤il de onlar ad›na devlete verilmifltir. Bu ünitede sosyalist düflüncenin do¤uflu ve marksizm konular› dört temel bafll›k alt›nda incelenecektir. Birinci k›s›mda sanayi devrimi öncesindeki sosyalizm benzeri düflünceler “Öncü Sosyalist Düflünceler” bafll›¤› alt›nda incelenecektir. Marx öncesi sosyalist yaklafl›mlar ve ilgili konudaki düflünürler ki bu düflünceler ço¤unlukla sanayi devrimi ve devam›nda ortaya ç›km›flt›r, Marx’›n adland›rmas›yla ayn› flekilde “ütopik sosyalistler ve anarflistler” olarak ikinci k›s›mda ele al›nacakt›r. Üçüncü k›s›m Marx’›n diyalektik materyalizm görüfllerini içeren “Marksist sosyalist düflüncelerden” oluflacak ve son olarak Marx ve ütopik sosyalist görüfllerin karfl›laflt›r›lmas› yap›lacakt›r.
82
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Öncü Sosyalist Düflünürler Modern sosyalist düflüncenin temellerini feodal toplumun y›k›l›p sanayileflmenin geliflti¤i ve bunun sonucu olarak kapitalist bir toplumun kendine has sosyal s›n›flar›n›n olufltu¤u 18 ve 19. yüzy›lda kapitalist toplumun yaratm›fl oldu¤u olumsuzluklara bir tepki ve alternatif bir sistem çabas› olarak görmek mümkündür. fiehirleflen ve ayn› zamanda iflçi ve sermaye s›n›flar›n›n ortaya ç›kt›¤› bu sanayi toplumunda yeni mal ve hizmetlerin pazar için üretilmesi, yeni piyasalar›n yarat›lmas› ve uluslararas› ticaret yoluyla yeni pazarlar›n bulunmas› gibi sebeplerle Marx’›n da kabul gördü¤ü üzere yüksek büyüme oranlar›na ve insan o¤lunun refah›n›n daha önceki dönemlerin toplam›ndan daha fazla artt›¤› bir düzeye ulafl›lm›flt›r. Bu olumlu geliflmelerin yan›nda ayn› zamanda üretim ve bölüflüm alanlar›nda istenmeyen sorunlar ortaya ç›km›fl ve bu sorunlar özellikle alt s›n›f olan iflçi s›n›f›n› olumsuz etkilemifltir. SIRA S‹ZDE
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M Eflatun askerler ve filozoflardan oluflan hâkim s›n›f›n mülk sahibi S O R ç›kar U olmas›na, çat›flmalar›na sebep olaca¤› düflüncesiyle karfl› ç›kar ve mülkiyetin D ‹ K K Aortak T olmas› gerekti¤ini savunur.
SIRA S‹ZDE
Gelirin yarat›lmas› ve bölüflümü, mülkiyet ve mülkiyet iliflkileri ve benzeri alanD Üç›kan fi Ü N E L ‹adalet M larda ortaya ve eflitlikle ilgili sorunlar sadece sanayi toplumunda ortaya ç›kan ve dolay›s›yla 18 ve 19. yüzy›la has sorunlar de¤ildir. Eflatun, Thomas S O R UCampanelle gibi düflünürler sanayileflme öncesinde sosyalizm More ve Thomas benzeri düflünceler ileri sürmüfllerdir. Fakat bu düflüncelerin ortaya ç›kmas›ndaki toplumsal dinamikler, sorunlar›n alg›lanmas› ve önerilen alternatif çözüm önerileD‹KKAT ri 18 ve 19. yüzy›ldaki anlay›fl, dinamik ve önerilerden tamam›yla farkl›d›r. Antik Yunan’da Eflatun, içinde yaflad›¤› toplumsal siteme alternatif hayalî bir SIRA S‹ZDE devlet ve toplumsal yap› önerisinde bulunmufl ve bunun için de hayal etti¤i toplumda mülkiyetin ortak olmas›n› savunmufltur. Aristo Thales’in hocas› olan Eflatun (Plato) hayal etti¤i ideal toplumda askerler ve filozoflardan oluflan hâkim s›n›f›n AMAÇLARIMIZ mülk sahibi olmas›na karfl› ç›km›fl ve hâkim s›n›f›n toplumun daha önemli sorunlar›na öncelik verebilmesi ve ç›kar çat›flmalar›n›n olmamas› için toplumda mülkiyetin ortak Kolmas› savunmufltur. ‹ T A gerekti¤ini P 18 ve 19. yy. öncesi sosyalist düflünce benzeri di¤er bir yaklafl›m Thomas More (1478-1535)’dan gelir. More “Utopia” isimli eserinde mevcut toplumsal düzene isyan etmifl Tve olmad›¤› daha adil bir toplum hayalini ortaya koyE L Eözel V ‹ Z Y Omülkiyetin N mufltur. More’a göre toplumsal sorunlar›n temelinde özel mülkiyet sisteminin varl›¤› yatar. Din ve cinsiyet ayr›m›n›n olmad›¤› onun ada devletinde; mülkiyet ortakt›r, üretime herkes kat›lacakt›r ve lüks mallar üretilmeyecektir ve üretimin amac› ‹NTERNET hayalî devletin ihtiyac›n› karfl›lamak olacakt›r. More üretim ve bölüflümün organizasyonunun yap›lmas›n›n merkezî bir iradeyle yerine getirilmesini uygun görür. Thomas Campanelle (1568-1638), de ayn› More’da oldu¤u gibi toplumsal sorunlar›n kayna¤›n› özel mülkiyette görür ve mülkiyetin ortak olmas› gerekti¤ini savunur. More’dan farkl› olarak ise kad›n ve çocuklar›n da ortak oldu¤u bir ortak mülkiyet ve zenginlik paylafl›m› görüflünü savunur.
N N
More’a göre toplumsal sorunlar›n kayna¤› mülkiyetin özel olmas› ve mevcut sosyal kurumlard›r. AMAÇLARIMIZ Toplumsal eflitlik ve adaletin sa¤lanmas›n›n ve insano¤lunun mutlulu¤unun yolu özel mülkiyetin yerini K ‹ T A P ortak mülkiyetin almas›d›r.
TELEV‹ZYON
Modern sosyalist düflüncenin temelleri neye dayan›r? SIRA S‹ZDE
Ütopik sosyalist düflünürler; (i) büyük kitleler için sefalet, eflitsizlik ve güvensizlikle sonuçlanan rekabetçi ekonomik ‹ N T E R Ndüzene E T karfl› büyük tepki ve memnuniyetsizlik duymufllard›r, (ii) kapitalist sistemin uyum içinde çal›flmad›¤› ve çat›flmalara gebe oldu¤unu düflünmüfller, (iii) ç›kar çat›flmalar› toplumsal çat›flmalara meydan verilmeden bar›flç›l yollarla çözülebilir ve (iv) kurumsal düzenlemelerde yap›lacak esasl› ve radikal de¤iflikliklerin toplumsal de¤iflimi sa¤layaca¤› ve refah düzeyinde art›fla sebep olaca¤›na inanm›fllard›r.
ÜTOP‹K SOSYAL‹STLER Endüstri devrimi s›ras›nda kapitalizm tüm kurumlar›yla tam olarak oluflmadan önce baz› düflünürler erken vahfli kapitalizmin ortaya ç›karm›fl oldu¤u, bireyler ve toplum üzerinde yaratm›fl oldu¤u arzulanmayan durumlar› görerek bu sisteme karfl› ç›km›fllard›r. Marx öncesi sosyalistler olarak adland›rabilece¤imiz bu düflünürler
83
4. Ünite - Sosyalist Düflüncenin Do¤uflu ve Marksizm
ço¤unlukla filozoflar ve moralistlerdir (etikçiler). Bu düflünürler temel olarak kapitalizmin elefltirisini yapm›fl fakat o sistemin yerine düflündükleri sosyalist sistemin nas›l ortaya ç›kaca¤› ve kurumlar› ile beraber bu sistemin nas›l iflleyece¤i ve temellerinin ne olaca¤› konular›na fazla önem vermemifllerdir. Bu sebeple bu düflünürler Marx taraf›ndan “ütopik sosyalistler” olarak adland›r›lm›fllard›r. Marx taraf›ndan ütopik olarak adland›r›lmalar›n›n bir sebebi, sistemi analitik olarak ele almaktan ziyade olmas› gereken ile gerçekte var olan aras›nda karfl›laflt›rmaya yer vermifl olmalar›, bir nevi toplum için en uygun olan› betimlemeye çal›flmalar›d›r. Marx, ütopik sosyalist tan›m›n› kimler için yapm›flt›r?
SIRA S‹ZDE
2
Ütopik sosyalistler farkl› görüfllere sahiptirler. Bu düflünürleri bir araya getiren fi Ü N E L ‹ M birçok ortak nokta mevcuttur. Bunlar›n bafl›nda büyük kitlelerD Üiçin sefalet, eflitsizlik ve güvensizlikle sonuçlanan rekabetçi ekonomik düzene karfl› duyulan büyük S O R U esasl› ve ratepki ve memnuniyetsizlik gelir. Kurumsal düzenlemelerde yap›lacak dikal de¤ifliklikler toplumsal de¤iflimi sa¤layacak ve refah düzeyinde art›fla sebep olacakt›r. Di¤er bir nokta 19. yy. Avrupa’s›ndaki kapitalist sistemin D ‹ K K A T uyum (harmony) içinde çal›flmad›¤›d›r. Ütopiklere göre kapitalist sistem uyumsuzdur ve çat›flmalara gebedir ve ç›kar çat›flmalar› toplumsal çat›flmalara meydan verilmeden SIRA S‹ZDE bar›flç›l yollarla çözülmelidir. Bar›flc›l çözümün nas›l olaca¤› düflünürden düflünüre farkl›l›k gösterir. Son olarak ütopikler rekabete karfl› ç›km›fl ve rekabetin kapitalizmin sonunu getirece¤ine inanm›fllard›r. AMAÇLARIMIZ fiimdi s›ras›yla bu düflünürleri inceleyelim.
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
N N
Saint Simon
K ‹ T A P
Saint Simon (1760-1825), 19. yüzy›l›n en önemli düflünürleE L E VSimon’›n ‹ Z Y O N fikirrinden birisidir. ‹lk Frans›z sosyalistlerden Tolan leri Marx baflta olmak üzere pozitivizm ve sosyoloji dallar›n› da içine alan pek çok düflünceyi etkilemifltir. Bir aristokrat olarak dünyaya gelmifl olmas›na ra¤men hayat› boyunca savundu¤u ‹NTERNET ideolojiler aristokratik kategoriden uzak olmufltur. Sosyalizmin babalar›ndan birisi olarak görülmektedir.
Saint Simon rekabete dayal› piyasa mekanizmas›n›n y›k›c› oldu¤unu savunmufl fakat alternatif bir sosyalist iktisadi model gelifltirememifltir. Bir yandan sistemin toplum temeline göre düzenlenmesi ve planlanmas› gerekti¤ini savunurken öte yandan devletin bilimsel ve toplumsal geliflimi destekleyici bir araç olarak kullan›lmas›n› desteklemifltir. Bilim adamlar› ve mühendislerin haz›rlanmas›nda ve uygulamas›nda önemli rol oynayaca¤› planl› kamu ekonomisinin ekonomik ç›kt› ve aktivite düzeyini çok art›raca¤›n› öngörmüfltür. Simon kuramlar›n› feodalizmden kapitalist sisteme geçifl aflamas›nda oluflturmufl ve halen kal›nt›lar› bulunan feodal yap›n›n tamamen saf d›fl› b›rak›lmas› gere¤ine inanm›flt›r. Feodal yap›n›n ortadan kalkmas› aylaklar ve asalaklar ile üretici s›n›flar aras›ndaki çeliflkinin ortadan kalkmas›na ve onun yerine baflar› ilkesinin toplumun merkezinde yer almas›na sebep olacakt›r.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Simon özel mülkiyete karfl› ç›kmaz ve toplumsal üretim için gerekli oldu¤una inan›r. Rekabete dayal› piyasa mekanizmas› y›k›c›d›r. Bilimsel temellere dayal› planl› kamu ekonomisi arzulanan üretimi sa¤layacakt›r.
84
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
‹ngiltere’de iflçi ve iflveren aras›nda görülen çat›flman›n kayna¤› Simon’a göre iflverenlerin iflçilere paylafl›lan ortak ç›karlar konusunda bilgi vermeyiflidir. Simon, hükümetlerin geleneksel rollerini bir kenara b›rak›p üretim yönetimi ile ilgilenmesi gerekti¤ine ve bunun sonucunda rekabetin ortadan kalkaca¤›na inanm›flt›r. Simon özel mülkiyete karfl› ç›kmam›fl, özel mülkiyeti toplumsal hoflgörü ve yükümlülükleri gerektiren bir parça olarak ele alm›flt›r.
Charles Fourier Charles Fourier (1772-1837), 19. yüzy›l›n Frans›z as›ll› önemli bir sosyalistidir. Döneminin radikal görüfllü düflünürlerinden birisi olan Fourier “feminizm” kelimesini ortaya atan kifli olarak an›lmaktad›r. Zengin babas›ndan kalan miras ile bir ifladam› olarak Avrupa’y› gezmifl, bofl zamanlar›n› düflüncelerini üretmekle geçirmifltir. fiirket dâhilinde çal›fl›yor olmas› dolay›s›yla flirket ifllerinden so¤umufl ve bu ifllerin s›k›c›, tekdüze ifller olmas›ndan yak›nm›fl, firmalar›n ve üretim sahalar›n›n yeni fleyler araflt›r›p gelifltirmesi gere¤ine dikkat çekmifltir.
Fourier’e göre iyi bir toplum kooperatifler fleklinde organize olmufl ve herkese minimum gelirin garanti edildi¤i toplumdur. Merkezî planlamaya dayal› bir sistem yerine yerellefltirilmifl bir sistem, sanayileflme hareketi yerine tar›ma geri dönüfl daha ak›lc›d›r ve ak›l sorunlar›n çözümünde yeterlidir.
Fourier, iyi bir toplumun, kooperatifler fleklinde organize olmufl ve herkese minimum gelirin garanti edildi¤i toplum oldu¤unu öngörmüfltür. Simon’›n aksine ona göre düzenli, ahlakl› ve adil bir topluma ulaflman›n önünde engeller vard›r. Yine Simon’dan farkl› olarak merkezî planlanan bir sistem yerine yerellefltirilmifl bir sistemin daha ak›lc› oldu¤una, sanayileflme hareketi yerine tar›ma geri dönüflün do¤ru olaca¤›na, yöneticilerin verece¤i komutlardan ziyade bireylerin inisiyatif kullanmas›n›n gerekli oldu¤una inanm›flt›r. Ona göre ak›l, sorunlar›n çözümünde yeterlidir. ‹nsanlar›n 12 tutkusunun tatmin edilmesi sonucu yeni topluma geçilece¤ini savunmufltur. Bu tutkular›n tatmini için oluflturdu¤u kuram›na göre Falanster ismini verdi¤i kollektif yerleflim birimlerinde insanlar, devletin herhangi bir müdahalesi olmaks›z›n bar›fl içinde yaflayabilecektir. Üretimin üç temel ögesi olan sermaye, emek ve yetenek üretimden s›ras›yla 1/3, 5/12 ve 1/4 oranlar›nda pay almal›d›rlar. Fourier, ticareti yeni topluma geçiflte k›s›tlanmas› gereken bir kurum olarak ele alm›fl, rekabetin ise bireysel de¤il ama kooperatifler aras›nda bulunmas›n›n daha do¤ru oldu¤unu savunmufltur. Falansterlerin mali ve ahlaki olarak sahip olduklar› üstünlük sayesinde Malthus’un nüfus yasas›n› çürütece¤ini iddia etmifltir. Burada yap›lacak üretim insanlar›n daha çok kazanmak iste¤iyle yani kazanç h›rs›yla de¤il; insan olman›n getirdi¤i bir içsel özveriyle meydana gelecektir. Üretim için uzmanlaflma flekilleri belirlenecek, belirlenen flekiller aç›k ve anlafl›l›r hâle getirilecektir. Çal›flacak insanlara, onlar için en uygun uzmanl›k alanlar› tahsis edilecektir. Fourier kifli bafl›na bir de¤il, birden fazla uzmanl›k alan› tahsis eder. ‹nsanlar uzmanlaflt›klar› her bir alanda sadece birkaç saat çal›flacak, ard›ndan s›rayla di¤er uzmanl›k alanlar›nda ifle devam edeceklerdir. Bu yolla kifliler monotonluktan kurtulacakt›r. Ücretlendirme konusunda Fourier her çal›flana eflit ücret gibi bir istekte bulunmaz. Kiflilerin bilgi ve becerisine göre ücretlendirme yap›labilir, yeter ki minimum ücret kiflinin yaflam›n› idame ettirebilmesi için yeterli olsun.
85
4. Ünite - Sosyalist Düflüncenin Do¤uflu ve Marksizm
Fourier’›n tasarlad›¤› üretim yöntemi ABD’de bir çiftlikte denenmifltir. Ancak bu yöntem ya ilgi duyanlar›n entelektüel tabakadan olup bedensel güce ihtiyaç duyulanan iflleri yapmak istememeleri ya kollektif içerisinde yeni do¤anlar›n, bu tip üretim yöntemine ebeveynleri kadar merakl› olmay›fl› yüzünden uzun ömürlü olamam›flt›r. Düflüncelerinde, s›n›flar aras›ndaki çeliflkileri hesaba katmamas› elefltirilmifltir. Robert Owen (1771-1858), ‹ngiliz sosyalistlerin önde gelenlerindendir. 1771’de yedi çocuklu bir ailede alt›nc› çocuk olarak do¤mutur. Owen’›n hayat› önemli ifl deneyimleriyle doludur ve okumaya olan ilgisi sayesinde kazand›¤› önemli miktardaki bilgi onu zaman›n›n say›l› düflünürlerinden birisi hâline getirmifltir. ‹skoçya’daki New Lanark köyünde bir iplik fabrikas› iflletmifl olan Robert Owen, 19. yüzy›l ‹ngiliz sosyal reformcular›n›n en ünlüsüdür.
Robert Owen Owen, insan› akl› sayesinde mükemmel olabilecek ve bütün sorunlar›n üstesinden gelebilecek bir varl›k olarak ele alm›flt›r. ‹nsan›n yaflad›¤› problemler onun var oluflundaki bozukluktan de¤il; “fleytani” kurumlar arac›l›¤›yla insanlar›n belirli kal›plara sokulmas›ndan ileri gelir. Bu nedenle Owen e¤itim reformu ve kooperatiflerin rekabetçi piyasalar›n yerini almas› tavsiyelerinde bulunmufltur. Owen s›n›f çat›flmas› oldu¤u görüflünü reddetmifltir. Büyük bir sanayici olarak döneminde kapitalist sistem içerisinde iflçilerin durumunu ve çal›flma koflullar›n› bire bir görmüfl ve bu eksikliklere karfl› neler yap›labilece¤ini düflünmeye bafllam›flt›r. Kendi fabrikas›nda ilk fikirlerini uygulayan Owen, önce çal›flma sürelerini k›saltm›fl, okul ve okul öncesi e¤itimine önem vererek çocuk iflçi kullan›m›n› yasaklam›fl, ücretleri genele oranla daha yüksek tutmufl, bar›nma ve sa¤l›k koflullar›n› iyilefltirmifltir. K›sacas› Owen, kendi fabrikas› içinde yeniden örgütlenme yoluna gitmifltir. Owen’›n uygulamalar› sonucunda fabrikas› bafllang›çta önemli miktarlarda kâr elde etmeye devam etmifltir. Owen iflçilerin yaflam ve çal›flma koflullar›n› iyilefltirmek için ne tür uygulamalar SIRA S‹ZDE yapm›flt›r? Yoksulluk ve zenginlik aras›ndaki çeliflkiyi çözmek için Owen bafllang›çta siyaD Ü fi Ü N E L ‹ M sal sisteme meydan okumam›fl ve otoriteye baflkald›rma yoluna gitmemifltir. Bu yüzden de bafllarda fikirlerini dinleyen, takip eden önemli bir ifl gücü ve hatta bir S O Rç›k›p U aristokrat kitle oluflmufltur. Ancak kendi fabrikas›n›n s›n›rlar›ndan genel sisteme iliflkin düflüncelerini beyan etmeye bafllay›nca hem siyasetçiler, hem aristokrasi ve hem de iflçilerin bizzat kendilerinden gördü¤ü ilk ilgiyi kaybetmifltir. Bunun D‹KKAT üzerine Owen’›n sistem üzerine fikirleri daha radikalleflmifltir. Ekonominin genel durumu ve Britanya’daki iflsizlik olgusu onda, ekonominin SIRA S‹ZDE genel dengeye kendili¤inden gelece¤i fleklindeki klasik yarg›ya karfl› bir tutum gelifltirmifltir. Uygun koflullar alt›nda ve uygun kurumsal yap›larla insan›n üretken yap›s›n›n çok daha güçlü hâle gelebilece¤ine, k›tl›k problemininAMAÇLARIMIZ azalt›labilece¤ine ve afl›r› nüfusun da ortadan kalkaca¤›na inanm›flt›r.
3
SIRA S‹ZDE
D Ü figenel ÜNEL‹M Owen ekonominin dengeye kendili¤inden gelece¤i fleklindeki klasik yarg›ya ve Say Yasas›’na S O R U inanmaz. Ekonomide devletin rolü minimize edilmemelidir. Uygun KAT koflullar alt›ndaDve‹ Kuygun kurumsal yap›larla insan›n üretken yap›s›n›n çok daha güçlü hâle gelebilece¤ine, SIRA S‹ZDE k›tl›k probleminin azalt›labilece¤ine ve afl›r› nüfusun da ortadan kalkaca¤›na AMAÇLARIMIZ inanm›flt›r. Kooperatif üretim sahalar› oluflturulmas› için çal›flm›flt›r.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
86
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Owen toplam üretim ve tüketim aras›ndaki dengesizli¤e dikkat çekmifl ve Say Yasas’n›n geçerlili¤ini reddetmifltir. Hem ‹ngiltere hem de Amerika Birleflik Devletleri’nde kooperatif üretim sahalar› oluflturulmas› için çal›flm›flt›r. Ona göre ekonomide devletin rolü minimize edilmemelidir. Öte yandan Malthus’un iddia etti¤i gibi yoksul yasalar›n›n kald›r›lmas› ya da vergileri azaltma yoluna gidilmesi iflsizli¤i ortadan kald›ramayacakt›r. ‹flsizli¤e “iflbirli¤i köyleri” kuram›yla çözüm aram›flt›r. ‹flbirli¤i köyleri sanayi alan›nda bir tür kooperatif üretimi olup mevcut kâr ve rekabet sistemine karfl› düzenlenmifltir. Owen, sermayeye sabit ve maksimum s›n›rlar› belirlenmifl faiz düzeyi ödenmesi gerekti¤ini düflünmüfltür.
MÜDAHALEC‹- DEVLETÇ‹ SOSYAL‹ZM En büyük temsilcileri Blanc, Rodbertus ve Sismondi olan müdahaleci-devletçi sosyalizm görüflü temelde devlet müdahalesinin gereklili¤ini savunur ve devleti ekonomik aktivitede denetleyici-düzenleyici ve yeri geldi¤inde düzeltici bir güç olarak ele al›r. Toplumsal ve ekonomik yaflam›n etik de¤erleri, temel kurallar› devlet taraf›ndan konulmal› ve bu de¤er ile kurallar›n ifllerli¤i yine devlet organlar› taraf›ndan kontrol edilmelidir.
Simonde de Sismondi Simonde de Sismondi (1773-1842), Cenova’da do¤mufl, 19. yüzy›l›n ‹sviçre kökenli önemli ekonomist ve tarihçilerinden birisidir. Kontrolsüz sanayileflmenin tehlikeli sonuçlar do¤uraca¤›na dikkat çekmifltir. Afl›r› rekabet, afl›r› üretim, eksik tüketim gibi kavramlar›, sonradan Karl Marx ve John Maynard Keynes gibi önemli iktisatç›lara teorilerini gelifltirmekte yol gösterici olmufltur.
Sismondi iflçilerle iflverenler aras›ndaki toplumsal çat›flman›n kayna¤›n› özel mülkiyette görür ve Say kanununu elefltirerek laissez faire politikalar›n›n iflsizlik ve büyük halk kitlelerinin sefaleti ile sonuçlanaca¤›n› öngörür. Piyasa mekanizmas› adaletsiz bir gelir da¤›l›m›na sebep olur. ‹flçi s›n›f› ile sermayedarlar aras›nda s›n›f çat›flmalar› hâkimdir ve bu zaman geçtikçe keskinleflecektir.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
4
‹nsanl›k tarihini ilkel, feodal ve modern olarak üç döneme ay›ran Sismondi, iflçilerle iflverenler aras›ndaki toplumsal çat›flman›n kayna¤›n› özel mülkiyette görür. ‹flverenler üretim araçlar›n›n mülkiyetine sahip olduklar›ndan bu çat›flmada avantajl›d›rlar. Sismondi bafllang›çta Adam Smith’in görüfllerine inan›r ve piyasa mekanizmas›n›n uyum içinde çal›flt›¤› ve devlet müdehalesinin olmad›¤› laissez faire yaklafl›m›n›n toplumun refah›n› art›racak en iyi yaklafl›m olaca¤›n› savunur. Fakat daha sonraki yaz›lar›nda klasik düflünürlerin serbest piyasa ekonomisinin getirilerini çok abartt›¤›n› belirtir. Say kanununu elefltirerek laissez faire politikalar›n›n iflsizlik ve büyük halk kitlelerinin sefaleti ile sonuçlanaca¤›n› öngörür. Piyasa mekanizmas› adaletsiz ve eflit olmayan bir gelir da¤›l›m›na sebep olur ve toplumda en önemli sorun gelirin nas›l da¤›ld›¤›d›r. Ona göre toplumsal yaflamda uyum yerine iflçi s›n›f› ile sermayedarlar aras›nda s›n›f çat›flmalar› hâkimdir ve bu zaman geçtikçe keskinleflecektir. Bu görüflleriyle Sismondi Marksist teorinin öncülerindendir. Sismondi hangi ba¤l› olarak Marksist teorinin öncülerinden biri olarak kaSIRAdüflüncelerine S‹ZDE bul edilir? D Ü fidöneminin ÜNEL‹M Sismondi di¤er sosyalist düflünürlerinden farkl› olarak özel mülkiyeti ve küçük ölçekliba¤›ms›z sanayi ve tar›m iflletmelerinin olmas› gerekti¤ini savun-
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
4. Ünite - Sosyalist Düflüncenin Do¤uflu ve Marksizm
87
mufltur. Sismondi kapitalist toplumun üretim fazlas› olas›l›¤›na gebe oldu¤unu ve toplam arz›n toplam talepten fazla olmas› olarak adland›r›lacak bu uyumsuzluk (dengesizlik) durumunun toplam üretimin s›n›rland›r›lmas›yla ortadan kalkabilece¤ini savunmufltur. Üretim ve tüketim aras›ndaki dengesizli¤e dikkat çeken Sismondi, üretim fazlas›n›n olufltu¤unu ve sonuçta iflsizli¤in körüklendi¤ini savunmufltur. Ona göre teknolojik ilerleme, kapitalist sistemde afl›r› üretime yol açmaktad›r. Sistemdeki di¤er sorunlardan biri, nüfus art›fl› nedeniyle ücretlerin giderek azalma e¤iliminde olmas› ve bu yolla efektif talepte görülecek düflüfltür. Efektif talepte görülen düflüfl ayr›ca rekabeti k›z›flt›rmaktad›r. Krizler sadece ekonomik boyutuyla de¤il, sosyal boyutuyla da ele al›nmal›d›r. Toplumda görülen s›n›flaflma, servet ile emek aras›ndaki iliflkinin kesilmesinin ve üretim ile çal›flma kararlar›n›n kapitalistlerin “keyfi” do¤rultusunda al›nmas›n›n bir sonucudur. Çal›flma haklar›n›n düzenlenmesi ve iflçiler lehine gelifltirilmesi, sendikalaflma vb. sosyal haklar›n kazand›r›lmas› gibi reformlara ihtiyaç oldu¤unu düflünmüfltür.
Karl Rodbertus Karl Rodbertus (1805-1875), bugün Almanya s›n›rlar› dâhilinde bulunan Pomerania’da do¤an Rodbertus e¤itimini hukuk alan›nda görmüfl, 1848 ‹htilali sonras› do¤rudan siyasetle u¤raflm›flt›r. Sonradan siyaseti b›rak›p, do¤rudan politikekonomi ile ilgilenmifltir. Monarfli, ulusçuluk ve kapitalizm ö¤elerini ayn› potada eritebilmifl ve bu ba¤daflt›rmas› yüzünden Marx ve Engels taraf›ndan fliddetle elefltirilmifltir.
Rodbertus devleti sosyal geliflimin motoru olarak ele alm›flt›r. Özellikle ifl gücünün düflük ücretlerine dikkat çekmifl ve ücret düzeylerinde yükselifl sa¤lamaya yönelik yasalar› desteklemifltir. Geçimlik ücret düzeyi teorisini elefltirmifl ve ücretlerin ulusal gelirin da¤›t›m›nda yetersiz kalaca¤›n› ifade etmifltir. Artan verimlili¤e ve sonucunda artan ulusal gelire karfl›n, ifl gücünün toplam gelirden ald›¤› pay geçimlik düzeyde kalmaktad›r. Bu flekilde yap›lan üretim, mallar›n efektif talebi dikkate almaks›z›n üretilmesine ve dolay›s›yla üretim fazlas›na yol açmakta, sonuçta ise bölüflüm sisteminde sorunlara yol açmaktad›r. Gelirin eflit da¤›t›lmas›n›n bir hata olaca¤›n›, sonuçta her bireyin sadece küçük bir pay almas›yla sonuçlanaca¤›n› düflünmüfltür. Rodbertus potansiyel gelir ve üretim faktörlerinin bir k›sm›n›n at›l kalmas›ndan dolay› potansiyel gelire ulafl›lam›yor olmas›na dikkat çeken ilk iktisatç›d›r.
Louis Blanc Louis Blanc(1811-1882), 19. yüzy›lda yaflam›fl ünlü bir Frans›z politikac›s› ve tarihçisidir. Saint Simon’un takipçilerinden oldukça fazla etkilenen Blanc, endüstriyel devrimin kentlerdeki iflgücü üzerindeki olumsuz etkilerini bertaraf edebilmek için sistemin yeniden organize edilmesi gere¤ini gündeme getirmifltir.
Rodbertus geçimlik ücret düzeyi teorisini elefltirmifl ve iflçilerin göreceli gelirinin ulusal gelirin da¤›t›m›nda yetersiz oldu¤unu ifade etmifltir. Artan verimlili¤e ra¤men ifl gücünün toplam gelirden ald›¤› pay›n geçimlik düzeyde kalmas› mallar›n efektif talebi dikkate almaks›z›n üretilmesine ve dolay›s›yla üretim fazlas›na yol açacakt›r.
88
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Sosyalizm terimini yaz›lar›nda ilk kullanan düflünürlerden olan Louis Blanc sosyalizmi herkesin iflinin oldu¤u ve her çal›flana adil bir ücretin ödendi¤i sistem olarak tan›mlam›flt›r. Ona göre iyi bir ekonomik sistem herkese ifl sa¤layan sistemdir ve bu ancak sosyalizmde söz konusu olacakt›r. Blanc’a göre sosyalizmde üretim araçlar›n›n kontrolü devlette olacak ve devlet herkese ifl sa¤layacakt›r. Blanc’›n sosyalist toplumunda, herkes yetene¤i ölçüsünde üretime katk›da bulunup ihtiyac› ölçüsünde toplumsal pastadan pay alacakt›r. SIRA S‹ZDE
5
D Ü fi Ü N E L ‹ M Blanc sosyalizmi herkesin iflinin S Ooldu¤u R U ve her çal›flana adil bir ücretin ödendi¤i sistem olarak tan›mlam›flt›r. Sosyalizmde D ‹ Karaçlar›n›n KAT üretim kontrolü devlette olacak ve devlet herkese ifl sa¤layacakt›r. Bireysel rekabeti fliddetle SIRA S‹ZDE elefltirmifl, gelece¤in toplumunun kooperatifsiz olamayaca¤›n›, madenlerin, bankalar›n ve sigorta AMAÇLARIMIZ flirketlerinin kamulaflt›r›lmas›n› önermifltir.
Blanc sosyalizmi nas›l tan›mlam›flt›r? SIRA S‹ZDE Blanc bireysel rekabeti fliddetle elefltirmifl ve bunun hem iflçi s›n›f›n› yoksullaflD Ü fide Ü N Eburjuvazinin L‹M t›rd›¤›n› hem büyük bölümünü tehdit etti¤ini iddia etmifltir. ‹nsan eme¤inin karfl›l›¤› olan reel ücretin sürekli olarak düflmesini engellemek amac›yla eme¤in örgütlenmesi gerekti¤ini savunmufltur. S O R U Blanc’a göre gelece¤in toplumu kooperatifsiz düflünülemez ve kooperatif örgütlenmesine devletin yard›mc› olmas› gereklidir. Devlet madenleri, bankalar›, siD‹KKAT gorta flirketlerini ve di¤er iflletmeleri ulusallaflt›rmal›, bunlardan elde edece¤i kâr› kooperatifler yoluyla ortak üretim için kullanmal›d›r. Bir kez demokratik yap›lanSIRAdevlet, S‹ZDE kooperatif ifl yerlerinin çal›flmalar›n› denetim alt›na alabilema sa¤lan›rsa cektir. Öte yandan özel sektör kaybolmayacak, kamusal üretime paralel olarak bir yanda var olmaya devam edebilecektir. Ancak Blanc yine de zaman içerisinde koAMAÇLARIMIZ operatif üretimin avantajlar›n›n görülece¤ini ve sonuçta kapitalist tüm firmalar›n yerini kooperatif üretimin alaca¤›n› düflünmüfltür.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
K ‹ T A P
REV‹ZYON‹ST SOSYAL‹ZM: EDUARD BERNSTE‹N TELEV‹ZYON
Eduard Bernstein (1850-1932), Almanya do¤umlu ünlü bir revizyonist sosyalisttir. Alman sosyal demokrat teorisyen, politikac› ve Alman Sosyal Demokrat Partisi’nin bir üyesidir. Revizyonizm ‹ N T E R N E T ve evrimsel sosyalizmin babas› say›lan Bernstein, Marx’› ciddi biçimde elefltirmifltir.
Marx’›n düflüncelerine k›smen kat›lm›fl, birtak›m alanlarda ise Marx’› fliddetle elefltirmifltir. Bu elefltiriler temelde üç noktaya odakl›d›r: Birincisi, Bernstein, Marx’›n tarihsel diyalektik materyalizm görüflüne karfl› ç›km›flt›r. Marx’›n tarihi ele al›fl biçimi ve ç›kar›mlar› ona göre eksiktir. ‹kinci olarak Marx’›n art›k de¤er kavram›, kapitalist iktisad›n gerçeklikleriyle uyumlu de¤ildir. Son olaraksa Bernstein, Marx’›n kapitalist sistemin çöküflü ile ilgili tezine karfl› ç›km›flt›r. Sosyalizm, eriflilmesi gereken bir fleydir ancak ona eriflmek kapitalizmi y›kmak yoluyla de¤il: kapitalizmi yaflat›p evrimsel olarak gelifltirmekle mümkün olacakt›r. Bernstein’a göre piyasalardaki yo¤unlaflma asl›nda sermayedeki merkezîleflmenin minimizasyonu olarak adland›r›lmal›d›r. Çünkü flirketler bünyesinde birleflen sermayeler asl›nda o flirketlere yat›r›m yapan pek çok küçük yat›r›mc›n›n yat›r›mlar›yla oluflmaktad›r.
4. Ünite - Sosyalist Düflüncenin Do¤uflu ve Marksizm
SEND‹KAL‹ZM: GEORGES SOREL Georges Sorel (1847-1922), ünlü bir Frans›z filozof, devrimci ve sendikac›l›k teorisyenidir. Hidroloji, mimari, fizik, politik tarih ve felsefe alanlar›nda çeflitli makaleleri bulunmaktad›r. ‹lk Frans›z Marxist düflünce dergisi “L’Ère nouvelle and Le Devenir social” üzerinde çal›flm›fl, di¤er Marxist yazarlarla ortak çal›flmalar yapm›fl ve 1906’da ünlü yaz›s› “Reflections on Violence” › yay›nlam›flt›r.
Politik anlamda monarfli yanl›s› ve gelenekçi bir kiflili¤i olan Sorel, 1890’larda ortodoks Marksizm taraftar› hâline gelmifltir. Ancak Marx’›n düflüncelerinde gördü¤ü eksiklikleri-boflluklar› tamamlamay› denemifltir. Bu düflünceleri Sorel’in heterodoks Marksizm kaymas›na yol açm›flt›r. Marx’›n düflüncelerinin temelinde pessimizm ve irrasyonellik oldu¤unu kabul eden Sorel, Marksizm H›ristiyanl›¤a daha yak›n bulmufltur. Marxizmin söylemlerinin genelindeki do¤rulu¤u Ortodoks Marksistler gibi bilimsel temellere ba¤lamaya çal›flmak yerine bu do¤rulu¤un fikirsel ve etik anlamda proleteryan›n korunmaya çal›fl›lmas›ndan kaynakland›¤›n› düflünmüfltür. Kapitalist düzenin nas›l olufltu¤unu irdeleyen Sorel, parlamenter sosyalizm ve onun orta-s›n›f bürokrat ve gazete-entelektüellerinin, t›pk› onlardan önceki geleneksel liberaller ve kapitalist elitler gibi sosyal bilimler, ekonomi ya da herhangi baflka bir önemli konuyu anlayamayaca¤›n› savunmufltur. Ona göre, 18. yüzy›l›n sonu ve 19. yüzy›l›n bafllar›nda çal›flanlara seçme hakk› tan›nmas›, bu insanlar›n daha önceki politik güçlerden daha aptal ve daha az becerikli insanlar› politik elitler hâline getirmelerine yol açm›flt›r. Bu durumun çözümü Sorel’e göre sadece ve sadece parlamenter yap›n›n iflçiler taraf›ndan bir bütün olarak boykot edilmesinde gizlidir. Kapitalizme karfl› sald›r› ve iflçilerin haklar›n› elde etmesi ancak bu yolla mümkün olacakt›r.
ANARfi‹ZM: JOSEPH PROUDHON Anarflizmin kökleri daha eskiye kadar götürülebilmekle beraber temel olarak bu düflünce 19. yüzy›lda filizlenmifltir. Temel prensibi bireyin özgürlük alan›n›n olabildi¤ince genifl tutulmas›d›r. Bu nedenle bireyi k›s›tlayan hukuki, ahlaki, dinî ve toplumsal nitelikli bütün kurallar›n ve bu kurallar ile oluflturulmufl bulunan devletin tamamen ortadan kald›r›lmas›n› savunmaktad›r. Anarflizme göre ad› devlet olsun ya da olmas›n, her türlü otorite er ya da geç kendi içinde bulunmayanlar› yönetip kontrol alt›na alacak araçlar› ortaya ç›karacak bir yap›ya sahiptir. Otoriteye karfl› gösterilen sert tavr›n temel sebebi budur. Proudhon, kronolojik olarak kendini anarflist ilan eden ilk sosyal devrimcidir. Sorunlara arad›¤› çözümlerde kesin ve k›sa yollar› tercih etmeyifli onu zaman›n›n di¤er düflünürlerinden ay›r›r. Proudhon’da devlete ve kurumlar›na ve din kurumuna karfl› bir güvensizlik duygusu hâkimdir ve bu nedenle devletin ve bir kurum olarak dinin varl›¤›na karfl›d›r.
89
90
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Ona göre sorunlar›n kendisi kadar çözümleri de karmafl›k olacakt›r. Proudhon bilinen tan›m›yla özel mülkiyete karfl› ç›km›fl ve bu tip mülkiyeti h›rs›zl›k olarak addetmifltir. Ayn› zamanda kollektivist düflünceye de karfl› ç›km›flt›r. Proudhon mülkiyete kökten karfl› de¤ildir, meflru bir mülkiyet hakk› tan›nmas›nda ona göre bir sak›nca yoktur. SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
6
Proudhon’unSIRA mülkiyet S‹ZDE konusuna yaklafl›m› nedir? Proudhon’a göre liberal düflüncenin ortaya ç›kard›¤› mülkiyet hakk› ve bölüfi Ü N E L ‹ Mifllememektedir ve adaletsizdir. Do¤ru olan, herkesin üretime D Üdo¤ru flüm sistemi katk›s› kadar mal üzerinde mülkiyet hakk›n›n olmas›d›r. Toprak ise mülkiyet hakk› tan›namayacak S O R U bir varl›kt›r. Herkese kredi kanal›n›n faizsiz olarak aç›k oldu¤u anarflist bir toplum öngörür. Devletin ortadan kald›r›lmas› gerekti¤ini savunan Proudhon federatif yap›ya saD‹KKAT hip bir olufluma ve bireyler aras› anlaflma özgürlü¤ünün sa¤lanmas›na de¤er vermifltir. Dönemin anlam›yla devletin ortadan kald›r›lmas›ndan Proudhon’un anlad›S‹ZDE ¤›, devletinSIRA sadece temsili demokrasi olarak de¤il, ayn› zamanda otoriter sosyalizm ya da komünizm olarak da ortadan kald›r›lmas›d›r.
N N
AMAÇLARIMIZ
MARKS‹ZM
K ‹ T A P KARL MARX (1818-1883)- Marx ünlü Alman filozof, ekono-
mist, sosyolog, tarihçi, gazeteci ve devrimci sosyalisttir. Sosyal bilimlerin bugünkü hâlini almas›nda ve sosyalist politik hareketin bafllay›p filizlenmesinde en önemli role sahip kifli say›lmaktad›r. TELEV‹ZYON Pek çok yap›ta sahip olmakla birlikte en önemli yap›tlar› “Komünist Manifesto” ve üç ciltlik “Kapital”’dir. Felsefi temellerini olufltururken en çok etkilendi¤i kiflilik Hegel’dir. Felsefi görüfllerinin ‹ N T E R N E T temelini alm›fl oldu¤u hukuk ve felsefe e¤itimi ve görüfllerinden etkilendi¤i Hegel’in görüflleri oluflturur. Sosyalist görüflleri Paris ve Brükseldeki yaflam› s›ras›nda etkileflim içinde oldu¤u Frans›z sosyalistlere dayan›r. ‹ktisadi düflünceleri ise yaflam›n›n son 30 y›l›n› geçirdi¤i Londra’da etkilendi¤i klasik düflünürler özelliklede Ricardo’nun düflünceleridir. Bu ba¤lamda Marx Alman tarihçi okulu, Frans›z sosyalist düflünce sistemi ve ‹ngiliz iktisadi yaklafl›m›n›n de¤erli bir ortak yap›m›d›r.
Marksist Düflünceye Genel Bak›fl David Ricardo’nun ekonomik görüfllerinden etkilenen/yararlanan Karl Marx klasik yaklafl›m›n birçok elementini analizlerinde kullanm›fl fakat bu görüflleri farkl› bir perspektifte ve yeni analitik düflünceleri de ekleyerek sunup klasik teoriden ve onun ç›kar›mlar›ndan tamamen farkl› sonuçlara ulaflm›flt›r. Marx’a göre kapitalizim de dâhil olmak üzere tüm ekonomik sistemler do¤as› gere¤i s›n›f çat›flmalar›na gebedir ve kapitalizimde bu çat›flma piyasa güçleri taraf›ndan ortadan kald›r›lamaz. Klasiklerden farkl› olarak s›n›f çat›flmas›n›n kapitalistlerle toprak a¤alar› aras›nda de¤il de kapitalistlerle (burjuvazi) iflçi s›n›f› (proleterya) aras›nda oldu¤unu savunur.
91
4. Ünite - Sosyalist Düflüncenin Do¤uflu ve Marksizm
Marx “klasik emek de¤er teorisini” Ricardo’dan farkl› kullanarak iflçilerin burjuvazi taraf›ndan sömürüldü¤ünü ortaya koymufl ve kapitalizmi elefltirmifltir. Sömürü, sistemle ilifltirilmifltir ve iflçinin sömürülmesinin nedeni üretim araçlar›na sahip olmamas›ndand›r. Ricardo ise emek de¤er teorisini gelirin uzun dönemde nas›l da¤›laca¤› konusunu analiz etmek için kullanm›flt›r. Marx tarihsel de¤iflime sebep olan güçlerin neler oldu¤unu analiz etmifl ve bu gücün teknolojik de¤iflimler oldu¤unu savunmufltur. Bunun yan›nda gelir da¤›l›m›n›n, kâr oranlar›n›n nas›l bir seyir izleyece¤i ve büyük halk y›¤›nlar›n›n refah›n›n uzun dönemde nas›l bir süreç izleyece¤i analiz etti¤i konular›n bafl›nda gelir. Marx, ayn› klasikler gibi, kapitalist sistemin dinamik elementinin kâr peflinde koflan kapitalist s›n›f ve onun aktiviteleri oldu¤unu savunur. Fakat klasik iktisatç›lardan farkl› olarak kapitalist s›n›f ve onun aktivitelerinin uzun dönemde proletarya ve toplumun ç›karlar›na ters düflece¤ini ve bunun da sistemin çöküflüyle sonuçlanaca¤›n› öngörür. Marx’a göre ekonomik büyümenin belirleyicileri teknolojik de¤iflmeler ve ölçe¤e göre artan verimlerdir. Teknolojik nedenlerden dolay› firmalar büyüyecek ve piyasalarda piyasa yo¤unlaflmas› (tekelleflme) gerçekleflecektir. Marx düflünsel anlamda ütopik sosyalistlerden farkl›d›r. Ütopik sosyalistler toplumu do¤rudan bir bütün olarak ele al›r ve yeni topluma geçiflin sadece toplumsal bir bilinç de¤iflikli¤i ile sa¤lanabilece¤ine inan›rlar. Bu yaklafl›m s›n›flar üstü ve sosyal s›n›flar› tarihsel dönüflümün merkezi olarak görmeyen bir düflüncedir. Marx’a göre ise ekonomik ve sosyal s›n›flar dönüflümün merkezini oluflturur. Kapitalist toplumdan sosyalizme geçifli sa¤layacak s›n›f Marx’a göre proletaryad›r.
Marx’›n Felsefesi ve Diyalektik Materyalizm Kapitalizmin Marxist analizi Hegel’in tarih teorisine dayan›r. Hegel, tarihin tekrarlardan oluflmayan ve ileriye do¤ru hareket eden bir süreç oldu¤unu ve bu sürecin de tez, antitez ve sentezden oluflan üçlü bir yap›n›n iliflkisinden olufltu¤unu savunur. Bu üçlü gücün ideolojik olmas› nedeniyle bu güçlerin analizi tarihsel kanunlar›n bulunmas›na yard›mc› olacakt›r. Hegel’e göre herhangi bir zaman diliminde her toplumda her zaman hâkim bir görüfl (tez) mevcuttur ve bu görüfl onun karfl›s›nda k›sa zamanda çat›flan baflka bir görüfl (antitez) bulur. Tez ve antitezin çat›flmas› ise daha iyi bir görüfl olan sentez’in ortaya ç›kmas›na sebep olur. Sentez toplumdaki yeni hâkim görüfltür (yeni tez). Bu tez yine antiteziyle çat›flarak senteze dönüflür ve bu ileriye dönük do¤rusal süreç tez, antitez ve sentez fleklinde devam eder. Hegel bu sonu gelmeyen ve zincirleme görüfllerin çat›flmas› sonucunda tarihsel sürecin devam edece¤ini ve de¤iflimin (evrimin) kökeninde görüfllerin çat›flmas› oldu¤una inan›r. Hegel bu süreci ve sürecin analizini “diyalektik” olarak adland›r›r. Marx da tarihsel süreci analizinde Hegel’in görüflüne benzer bir yol izler ve oda süreci diyalektik olarak adland›r›r. Fakat Hegel’in diyalekti¤i idealistik, Marx’›n diyalektik anlay›fl› ise materyalistiktir. Hegel’in sürecinde de¤iflen görüfllerdir, Marx’›n tarihsel sürecinde ise de¤iflen yap›d›r. Bu nedenle Marx’›n tarihsel süreci ve yaklafl›m› “diyalektik materyalizm” olarak bilinir. Marx’a göre tarihsel de¤iflimin en önemli belirleyicisi materyalistik ya da ekonomik de¤iflimdir. Hegel ve Marx’›n tarihsel süreci analiz yaklafl›mlar› nas›ld›r?
SIRA S‹ZDE
Tarihsel de¤iflimin en önemli belirleyicisi ekonomik de¤iflimdir.
7
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
92
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Üretim güçleri toplumun mal ve hizmetlerin üretiminde kulland›¤› üretim teknolojisidir.
Marx feodalizm ve kapitalizm gibi sosyal yap›lar›n tarihsel bir evrimin do¤al sonucu mu yoksa tesadüfî olarak m› ortaya ç›kt›¤› sorusunu cevaplamaya çal›flm›fl ve tarihsel de¤iflimin diyalektik materyalizm teorisiyle aç›klanabilecek ve ayn› zamanda tahmin edilebilecek evrimsel bir süreç oldu¤unu savunmufltur. Bu anlamda Marksist teoride de¤iflmeyen tek fley de¤iflimdir ve tarihsel de¤iflimin en önemli belirleyicisi ekonomik de¤iflimdir. Marx’a göre s›n›fs›z bir toplum olaca¤› öngörülen komünizm hariç bütün toplumlar “üretim güçleri” ve “üretim iliflkileri” olarak iki k›s›ma ayr›l›r. Üretim güçleri toplumun mal ve hizmetlerin üretiminde kulland›¤› üretim teknolojisidir ve kalifiye emek, bilimsel bilgi, fiziksel sermaye, üretimde kullan›lan araç-gereçler olarak ortaya ç›kar ve kullan›l›r. Üretim iliflkileri ise kifliler aras›, sosyal iliflkiler bütünü, mülkiyet iliflkisi ve kifliler ile mallar aras›ndaki iliflkiler fleklinde ortaya ç›kar ve toplumsal “oyunun kurallar›”’d›r. Üretim iliflkilerinin düzenlenebilemesi için gerekli kurumsal yap›y› ifade eder. Marx’a göre “üretim güçleri” do¤as› gere¤i dinamiktir ve altyap›y› oluflturur. Öte yandan “üretim iliflkileri” ise statiktir ve genel anlamda toplumun sanat, kültür, müzik, felsefe, yarg› ve din gibi yap›lar›ndan oluflan “toplumsal üstyap›” olarak adland›rd›¤› kurumlar taraf›ndan desteklenir. Üst yap›n›n görevi üretim iliflkilerinin sa¤lam bir flekilde ayakta durmas›n› sa¤lamak k›saca toplumdaki mevcut statükoyu korumakt›r. Marx’›n tarihsel de¤iflime olan diyalektik yaklafl›m›na göre statik “üretim iliflkileri” tez ve dinamik “üretim güçleri” ise antitez’dir. Her tarihsel aflaman›n bafllang›c›nda “üretim güçleri” ve “üretim iliflkileri” aras›nda uyum söz konusudur fakat bu uyum “üretim güçleri”’nde teknolojik de¤iflme ve ilerleme dolay›s›yla meydana gelecek de¤iflme ile yerini çeliflki ve çat›flmaya b›rak›r. Statik “üretim iliflkileri” ve üstyap› kurumlar› art›k dinamik altyap›ya (teknoloji) uygun de¤ildir. Altyap› ile üstyap› aras›ndaki çat›flma ve uyumsuzluk kendisini Marx’a göre s›n›f çat›flmalar› olarak ortaya koyacakt›r. S›n›flar aras› çat›flma ise yeni “üretim güçleri” ile uyumlu yeni “üretim iliflkileri” ve üst yap›n›n oluflmas›na sebep olacakt›r. Bu yeni “üretim iliflkileri” Marx taraf›ndan sentez (ayn› zamanda yeni tez) olarak adland›r›l›r ve tez ile anti tezin çat›flmas› sonucu ortaya ç›km›flt›r. Bu noktada tekrar “üretim güçleri” ve “üretim iliflkileri” aras›nda uyum söz konusudur ve zamanla üretim güçlerindeki (teknolojik) de¤iflme ile yeni bir çat›flmac› süreç tekrar bafllamaya gebedir ve herzaman altyap› üstyap›y› belirler. Marx’›n tez, antitez ve sentez üçlüsüyle tarihsel sürecin evrimini aç›klamas› Hegel’in diyalekti¤i ile mant›k olarak ayn›d›r. Temel fark Hegel’e göre çat›flma fikirler (ideolojiler) aras›nda iken Marx’a göre çat›flma hep toplumdaki s›n›flar (kapitalist toplumda burjuvazi ile proletarya) aras›ndad›r. K›saca tarih, s›n›f çat›flmalar›n›n tarihidir. Marx her toplumsal yap›n›n kendi sonunu haz›rlayacak altyap›sal y›k›m tohumlar›n› özünde tafl›d›¤›n› ve bu sebeple ayn› feodalizmin teknolojik de¤iflmeler sonucu yerini kapitalizme terk etti¤i gibi, kapitalizminde ayn› süreç sonucu yerini yeni kurum ve üstyap›syla sosyalizme b›rakaca¤›n› öngörmüfltür. Sosyalizmden sonra ise s›n›fs›z ve devletsiz bir toplum olan komünizme eriflilecektir. Marx, kendi diyalekti¤i ba¤lam›nda de¤iflim ve geliflmenin yavafl yavafl ve zamanla olmak yerine iki karfl›t olgunun karfl›laflmas› sonras› s›çrama fleklinde olaca¤›n› savunmufltur. Nitekim teorisinin son evresinde proletaryan›n isyan etmesi ve otoriteyi kendi ellerine al›p yeni düzeni kurmas›, burada bahsi edilen s›çramayla ilintilidir.
Altyap› ile üstyap› aras›ndaki çat›flma ve uyumsuzluk kendisini Marx’a göre s›n›f çat›flmalar› olarak ortaya koyar. Üretim güçlerindeki (teknolojik) de¤iflme yeni bir çat›flmac› sürecin bafllamas›na sebep olur. Her zaman altyap›daki de¤iflimler üstyap›y› belirler. Marx’a göre tarih, s›n›f çat›flmalar›n›n tarihidir.
4. Ünite - Sosyalist Düflüncenin Do¤uflu ve Marksizm
93
MARX’IN ‹KT‹SADI Emek-De¤er Teorisi Kapitalizmi feodalizm gibi önceki toplum yap›lar›ndan ay›ran temel fark emekle di¤er üretim araçlar›n›n sahiplili¤inin ayr›flmas›d›r. Bu fark sermaye sahibi kapitalistler ile eme¤inden baflka bir fleyi olmayan iflçi s›n›f›ndan oluflan iki sosyal s›n›fl› toplumda mal ve hizmetlerin al›m-sat›m› ve iflçi ücretleri konusunda kontrat yapma iliflkilerinin varl›¤›n› ortaya koyar. Marx’a göre piyasa için üretim yap›lmayan kapitalizm öncesi toplumlarda mallar “kullan›m de¤eri” için üretilmifl, kapitalizmde ise mallar›n üretimesinin amac› piyasaya yönelik “de¤iflim de¤eri” için olmufltur. Marx, mallar› (metalar›) de¤er ba¤lam›nda aç›klar. Buna göre bir mal›n kullan›m de¤eri, bireylerin o mala atfetti¤i önemle yani sa¤layacaklar› marjinalistler ba¤lam›nda faydayla ölçülür. Dolay›s›yla bir mal›n kullan›m de¤eri, bireylerin sübjektif olan yarg›lar›na ba¤l›d›r. Öte yandan de¤iflim de¤eri, tüm mallar›n ortak ve standart olabilecek bir ölçü temelinde (üretim temelinde) ele al›nmas› ve de¤eri oluflturan birimin, bahsi geçen mal›n üretilmesinde harcanan emek-zaman miktar› olmas› gerekir. Marx öncesi Adam Smith, David Ricardo benzeri klasik iktitisatç›lar analizlerine bir mal›n de¤erinin (fiyat›n›n) nas›l belirlendi¤i sorusuna cevap arayarak bafllarlar. Marx ise mallar›n nispi fiyatlar›n›n nas›l belirlendi¤iyle ilgilidir. Bu ba¤lamda Ricardo’nun “emek de¤er teorisi”nden yararlan›r ve bir mal›n di¤er mallar cinsinden de¤erinin o mal›n üretilmesinde kullan›lan emek-zaman taraf›ndan belirlenece¤ini ortaya koyar. Bir mal›n üretilmesinin sosyal maliyetini sadece onun üretilmesi gereken emek oluflturur. Sermaye biriktirilmifl/stoklanm›fl emektir.
Emek-de¤er teorisine göre bir mal›n di¤er mallar cinsinden de¤eri o mal›n üretilmesinde kullan›lan emek-zaman taraf›ndan belirlenir.
Art› De¤er ve Eme¤in Sömürüsü Klasik iktisatç›lar emek-de¤er teorisini de¤erin (fiyat›n) nas›l belirlendi¤ini aç›klamak için kullan›rken Marx bu teoriyi de¤erin emek taraf›ndan yarat›ld›¤› fakat eme¤in kapitalist toplumlarda burjuvazi taraf›ndan sömürüldü¤ünü ortaya koymak için kullanm›flt›r. Mallar›n üretiminin koordinasyonunu sa¤layan kifli kapitalistir ve üretmek için ifl gücünün eme¤ine ihtiyaç duyar. Bunun için eme¤ini satmak isteyen iflçileri arar ve bunlarla sözleflme yapma yoluna gider. Ödedi¤i ücret karfl›l›¤›nda kapitalist, iflçinin sunmas› gereken eme¤i sat›n alm›fl olur. Bu, iflçinin kapitaliste kullan›m de¤eri hakk›n› vermesidir. ‹fl gücünün eme¤i kullan›ld›kça tükenece¤inden her seferinde yeniden üretilmesi, bir baflka deyiflle eme¤in hayat›n› idame ettirebilmesi gerekecektir. ‹flte sözleflmede belirlenen ücret, iflçinin hayat›n› idame ettirebilmesini sa¤layacak geçimlik ücret düzeyidir. ‹fl gücü kapitalist taraf›ndan tüketildikçe, bu tüketimin iki yans›mas› görülür: Birincisi, emek tüketildikçe yeni mallar üretilir. Öte yandan eme¤in kullan›m› sonras›nda bir de art› de¤er ortaya ç›kar. Marx’a göre her toplumda eme¤in kullan›m› sonucu üretilen mal ve hizmetlerin piyasa de¤eri, o mallar›n üretilmesinde kullan›lan eme¤e ödenecek ücretten (sosyal maliyetten) daha büyüktür. Yani üretilmifl mal ve hizmetlerin sat›lmas› sonucu kapitalistlerin toplam hâs›lat› eme¤e ödeyecekleri maliyetten daha büyüktür. Toplam sat›fl hâs›lat› ile sosyal maliyet aras›ndaki bu fark Marx taraf›ndan “art› de¤er” olarak adland›r›l›r. Art› de¤er Marx’a göre emek taraf›ndan yarat›l›r fakat üretim araçlar›n›n sahipli¤ine sahip olmad›¤›ndan dolay› bu art› de¤er kapitalistler taraf›ndan emekten al›n›r/çal›n›r. Bu eme¤in sömürüldü¤ünün göstergesidir.
Toplam sat›fl hâs›lat› ile sosyal maliyet aras›ndaki farka “art› de¤er” denir. Art› de¤er Marx’a göre emek taraf›ndan yarat›l›r fakat üretim araçlar›n›n sahipli¤ine sahip olmad›¤›ndan dolay› kapitalistler taraf›ndan emekten çal›n›r.
94
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Marx, sermayenin emek gücüne dönüflen k›sm›na de¤iflken sermaye; tüm materyal ve eme¤in kulland›¤› araçlara dönüflen k›sm›na da sabit sermaye ad›n› verir. De¤iflken sermayenin de¤eri, üretim süreci boyunca de¤iflebilirken sabit sermayenin de¤eri üretim süreci boyunca ayn› kal›r. Sömürü oran›, art›k de¤erin kullan›lan de¤iflken sermaye ile iliflkisinden ortaya ç›kar. Kapitalist için önemli olan sömürü oran›n›n art›r›lmas›d›r. Bu oran›n artmas› için: Ya ödenen ücret sabit iken iflçilerin daha fazla saat çal›flt›r›lmas› sa¤lanmal›d›r ya da mallar›n üretilebilmesi için gereken emek-zaman› süresi azalt›lmal›d›r.
Yedek Sanayi Ordusu Klasik yaklafl›m kapitalist bir toplumda kârlar›n varl›¤›n› Malthusun nüfus teorisine dayand›r›rken Marx bu teoriyi reddeder. Klasik düflünürlere göre sermaye birikimindeki art›fllar emek talebininin artmas›na ve bu art›fl›nda ücretlerin artmas› sonucu kârlar›n azalmas›na sebep olacakt›r. Fakat ücret art›fllar› nüfus ve aktif ifl gücünün artmas›na sebep olacak ve bu durumda da ücretler tekrar azalma e¤ilimine girerek karlar›n s›f›rlanmas› olas›l›¤›n›n ortadan kalkmas›na sebep olacakt›r. Bu ba¤lamda Malthus’un nüfus terisiyle klasik düflünürler hem karlar›n varl›¤› ve sürecinin nas›l olaca¤›n› ve de ücretlerin nas›l belirlendi¤i ve seyrinin nas›l olaca¤›n› aç›klarlar. Marx, Malthusun nüfus teorisini reddeder. Marx’a göre sermaye birikimindeki art›fllar emek talebininin artmas›na ve bu art›fl›nda ücretlerin artmas› sonucu kârlar›n azalmas›na sebep olacakt›r. Fakat ücretler art›fllar› dolay›s›yla kârlar›n s›f›rlanmas› yedek iflsizler ordusunun varl›¤›ndan dolay› söz konusu olmayacakt›r. Emek piyasas›nda her zaman emek arz fazlas› söz konusudur ve bu fazlal›k ücretlerin düflük tutulmas› ve sonucunda da art› de¤er ve pozitif ekonomik kârlar›n korunmas›na sebep olacakt›r. SIRA S‹ZDE
8
D Ü fi Ü N E L ‹ M Eme¤in sermaye ile ikamesi S O ortaya R U ç›kan iflsizli¤e sonucu “teknolojik iflsizlik” denir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Yedek iflsizler ordusu, ücret ve kâr oranlar› Marx’a göre konjonktürel dalgalanD Ü fi Ü N Eba¤l› L ‹ M olarak farkl›l›k gösterecektir. Sermaye birikiminin ve ekonomalar›n sürecine mik aktivitenin art›fl (büyüme) dönemlerinde ücretler artar ve yedek iflsizler ordusu küçülür. Ücretlerdeki art›fl kârlar›n azalmas›na ve bu durumda kapitalistin göreS O R U celi olarak pahal›laflan emek yerine fiziksel sermayeyi ikame etmesine sebep olur. Eme¤in sermaye ile ikamesi iflsizli¤in tekrar artmas›na ve ücretlerin azalarak kârlaD‹KKAT r›n yeniden artarak eski düzeyine dönmesine sebep olur. Eme¤in sermaye ile ikamesi sonucu ortaya ç›kan iflsizli¤e “teknolojik iflsizlik” SIRA S‹ZDE denir ve klasik yaklafl›m uzun dönemde bu tür iflsizli¤in söz konusu olamayaca¤› görüflüne sahiptir. Marx ise bu tür iflsizli¤in uzun dönemde de geçerli olaca¤›n› ortaya koyarak “Say Kanunu”nu ve onun ç›kar›m› olan tam istihdam öngörüsünü reAMAÇLARIMIZ detmifl olur.
N N
K ‹ T A P Kapitalist sistemde kâr oranlar›ndaki azalman›n temel nedeni kapitalistlerin Tsermaye E L E V ‹birikimini Z Y O N art›rmak yoluyla mal ve emek piyasalar›ndaki rekabetidir.
‹NTERNET
Marx’a göreSIRA kârlar›n S‹ZDEazalma sebebi nedir?
Azalan Kâr Oranlar› K ‹ T A P
Ayn› Smith, Ricardo, Mill vb. klasik iktisatç›lar gibi Marx’ta uzun dönemde kapitalist bir toplumda kâr oranlar›n›n azalaca¤› öngörüsünde bulunur. Kârlar›n azalmas›na ise mal ve emek piyasalar›ndaki rekabet sebep olacakt›r. TELEV‹ZYON Kapitalistin amac› kâr maximizasyonudur ve bu amaçla sürekli olarak sermaye birikimini art›rmak isteyecektir. Sermaye birikimindeki art›fllar emek talebininin ve sonucu olarakda ücretlerin artmas›na ve yedek iflsizler ordusunun küçülmesine seN T E R N E Tazalmas›na neden olacakt›r. Ücretlerdeki art›fl kapitalistin görebep olarak ‹ kârlar›n
95
4. Ünite - Sosyalist Düflüncenin Do¤uflu ve Marksizm
celi olarak pahal›laflan emek yerine fiziksel sermayeyi ikame etmesine ve sermaye birikimini daha da art›rmas›na sebep olur ki bu geliflme kâr oranlar›n›n daha fazla düflmesiyle sonuçlanacakt›r. Mal piyasalar›ndaki rekabet de kapitalistlerin sürekli olarak üretim maliyetleriSIRA S‹ZDE kâr oranni düflürmek suretiyle daha düflük fiyattan mal satma istekleri neticesinde lar›n›n sürekli düflüfller göstermesine sebep olacakt›r. Üretim maliyetlerini düflürmek amac›yla kapitalistler sürekli olarak maliyeti düflürecek üretim teknik ve meD Ü fi Ü N E L ‹ M todlar›n› bulma çabas›nda olacaklard›r ve bu çabada her zaman daha fazla teknoloji yo¤un sermaye birikinin art›fl›n› gerektirecektir. Bu çaba da yine kâr oranlar›S O R U n›n düflmesiyle sonulanacakt›r. Teorik olarak sermaye miktar›ndaki art›fllar›n kâr oranlar› üzerine ters D ‹ Kyönlü K A T iki tür etkisi mevcuttur; Birincisi, sermaye miktar›ndaki art›fllar ceteris-paribus varsay›m› alt›nda azalan verimler yasas› gere¤ince kâr oranlar›n›n azalmas›na sebep olur. Öbür yandan, serSIRA S‹ZDE maye miktar›n›n art›fl› yeni teknolojileri de içerisinde bar›nd›rmas› dolay›s›yla verimlilik art›fl› ve maliyet azal›fl› yarataca¤›ndan kâr oranlar›n›n artmas›na sebep olur. Sonuç teorik olarak belirsizdir. Marx’›n öngörüsünün gerçekleflmesi bu iki farkl› ve ters yönlü etkiye AMAÇLARIMIZ sahip güçten azalan verimlerin azalt›c› etkisinin teknolojik ilerlemenin yarataca¤› art›r›c› etkiden büyük olmas›na ba¤l›d›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
N N
K ‹ T A P
Her bir kapitalistin kâr konusundaki doyumsuzlu¤u, kâr oranlar›n›n azalmas›n›n esas sebebidir ve Marx’a göre kapitalist sistemin çöküflü kâr oranlar›n›n azalmas› sonucu gerçekleflecektir. TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Konjonktürel Dalgalanmalar ve Krizler Marx’a göre üretim güçleri ile üretim iliflkileri aras›ndaki sürekli çat›flma kapitalist ‹NTERNET toplumlarda periyodik resesyonlara sebep olacakt›r. Periyodik krizler kapitalist sistemin do¤as› gere¤idir. Marx, Ricardo ve di¤er klasiklerin Say Yasas› ile ilgili ç›kar›mlar› olan bir “barter ekonomisi” ile kapitalist ekonomi aras›nda hiçbir fark yoktur ve paran›n rolü sadece de¤iflim arac›d›r ve eme¤in uzmanlaflmas›n› sa¤lar görüfllerini reddeder. Çünkü Marx’a göre kapitalist sistemde kapitalistin amac› kârd›r ve kapitalist paray› (M) mala (C) ve daha sonrada süreç sonucu üretilen mal› tekrar paraya (M’) çevirir. Süreç sonucu kapitalistin bafllad›¤› para miktar› ile süreç sonucu eline geçen para miktar› aras›nda fark vard›r ve M’ > M’dir. Marx bu fark› kapitalistin eline geçen art› de¤er olarak görür. Ayn› zamanda art› de¤erin varl›¤› kapitalist piyasa ekonomisinde paran›n fonksiyonunun sadece de¤iflim arac› olmad›¤›n› da ifade eder. Marx’a göre toplam arz›n toplam talepten büyük olmas› kapitalist toplumda her zaman mümkündür ve kâr oranlar›ndaki de¤iflmeler yat›r›m harcamalar›n›n art›fl› ile sonuçlanacakt›r. Yat›r›m harcamalar›ndaki volatile ekonomik aktivitedeki dalgalanmalar›n temel sebebidir. Marx’a göre teknolojik patlamalar, sermaye birikiminin art›fl› yoluyla daha önce belirtilen süreç sonucunda kâr oranlar›n›n uzun dönemde azalmas›na ve kâr oranlar›ndaki azalma da sermaye birikimideki azalmaya sebep olarak resesyona yol açar. Fakat ekonomik durgunluk kendi içerisinde yeni ekonomik büyümeyi gerçeklefltirecek elementleri de tafl›r. Resesyon yedek iflsizler ordusunun büyümesi ve dolay›s›yla ücretlerin azalmas› anlam› tafl›r. Ücretlerin azalmas› ise kapitalistler için yeni kâr olanaklar› anlam›na gelir ki ve bu durumda yeniden bir sermaye birikimini art›rma ve ekonomik büyüme trendi yakalama süreci bafllar.
Marx’a göre ekonomik aktivitedeki ‹ N T E R N E T dalgalanmalar›n ana sebebi kapitalistlerin kârlar konusundaki doyumsuzlu¤u sonucu sürekli yat›r›m harcamalar›n› art›rmalar› ve bunun sonucunda yat›r›m harcamalar›ndaki volatilitedir (belirsizliktir).
96
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Piyasa Yo¤unlaflmas› ve Sermayenin Merkezileflmesi Marx’a göre market yo¤unlaflmas› ve sermayenin belirli ellerde toplanmas› kapitalist sermaye birikimi, ölçek ekonomileri, kredi piyasalar›n›n büyümesi ve ekonomik aktivitenin Anonim fiirketler (A.fi.) fleklindeki firmalar taraf›ndan organize edilmesi sonucunda ortaya ç›kar.
Marx, kapitalist sistemlerde mal piyasalar›ndaki firmalar›n büyüklü¤ünün kontrol etmek istedikleri sermaye birikimlerinin artmas› nedeniyle büyüyece¤ini ve rekabetçi piyasalar›n sonuçta yo¤unlaflma yoluyla tekelleflme e¤ilimine girece¤ini öngörür. Piyasa yo¤unlaflmas›n›n arkas›nda yatan önemli neden sermayenin merkezileflmesinde yatar. Çünkü büyük firmalar, ölçek ekonomileri yoluyla küçük firmalara göre daha düflük ortalama maliyetlere sahip olacaklard›r. Sermaye birikimi, ölçek ekonomileri, finansal piyasalar›n büyümesi ve ekonomik aktivitenin Anonim fiirketler (A.fi.) fleklindeki firmalar taraf›ndan organize edilmesi piyasa yo¤unlaflmas› ve sermayenin belirli ellerde toplanmas› (merkezîleflmesi) sonucunu do¤urur.
MARX VE D‹⁄ER SOSYAL‹STLER: KARfiILAfiTIRMA Marx’›n görüflleri asl›nda daha önceden tahmin edilen veya ortaya konulmaya çal›fl›lan birtak›m fikirlerden kaynak alm›fl olabilir. Kapitalizmin mutlu bir sona gitmeyebilece¤ini ve sürdürülemeyecek bir noktas› bulundu¤unu belirtmeye çal›flan pek çok iktisatç›-filozof bulunmas›na ra¤men Marx’a kadar hiçbirisi kapitalist sistemin en temel yap›tafllar›n› materyalist anlamda incelemeye tabi tutmam›flt›r. Dolay›s›yla Marx’›n bu noktada baflard›¤› hem materyalist ve detayl› bir inceleme yapm›fl olmas› hem de tarihsel bir süreç içerisinde toplumun nereden geldi¤ini araflt›r›p nereye gidece¤ini göstermeye çal›flan bir teori üretmesidir. Marx’›n fikirleri, onun materyalist bak›fl aç›s›ndan dolay› ütopik sosyalistlerle uyuflmamaktad›r. Marx kadar ütopik sosyalistler de kapitalist sisteme olan güvensizliklerini dile getirmifl olmalar›na ra¤men, çözümün gerçekleflmesi ve sorunun tam olarak nereden kaynakland›¤› gibi konularda ayr›flmalar mevcuttur. Müdahaleci-devletçi sosyalizm görüflleri ile Marx’›n bir karfl›laflt›r›lmas› yap›lacak olursa aradaki en önemli fark devlete biçilen roldür. Müdahaleci anlay›fla göre devlet toplumsal düzenin kurulmas› ve kal›c› hâle getirilmesinde yads›namaz bir role sahiptir. Ancak Marx devlete, proleteryan›n kendi bilincine ulafl›p kapitalist sistemi y›kmas›ndan sonra sadece k›sa bir süreli¤ine, geçifl aflamas› süresince yer verir. Geçifl aflamas›ndan sonra Marx’›n düflüncelerinde devlet ve devletin düzenlemelerine yer yoktur. Marx, Sismondi’nin gündeme getirdi¤i eksik talebe çözüm olarak topra¤›n mülksüz köylülere da¤›t›lmas› önerisine karfl› ç›km›flt›r. Öte yandan yetersiz efektif talebe Owen taraf›ndan bulunan kooperatif tarz› üretimi de desteklememifltir. Bunun nedeni Marx’›n, kapitalistlerin kendi firmalar› bünyesinde çal›flanlara sadece ve sadece geçici bir süre için göreli bir refah art›fl› sa¤layabilece¤idir. Marx, kapitalistlerin bu göreli refah art›fl›n› kal›c› olarak sa¤layaca¤›na ve bunu sa¤lamay› gönülden istediklerine inanmaz. H›ristiyan sosyalizmi ve Marx’›n düflünceleri aras›nda temel bir bak›fl aç›s› fark› bulunmaktad›r. Bu fark, Marx’›n maddeci bak›fl aç›s›na karfl›l›k H›ristiyan sosyalizminin temsilcisi Charles Kingsley’in, sosyalizmi Hristiyanl›k ile ba¤daflt›rmas›ndan ileri gelir. Marx’›n düflüncelerinde metafizik olgulara yer yoktur, çünkü ona göre metafizik olgular toplumsal de¤iflim ve geliflmelerin nedenlerini aç›klayamaz. Marx’›n devlet ve otorite hakk›ndaki görüflleri temelde anarflistlerinkine benzerdir. ‹ki görüflün ayr›ld›¤› nokta, Marx’›n, dönüflüm sonras›nda birtak›m düzenlemelerin yap›lmas› ve kapitalizmin getirdi¤i bask› sisteminin tekrar uyand›r›lmamas›
4. Ünite - Sosyalist Düflüncenin Do¤uflu ve Marksizm
için gerekli tedbirlerin al›nmas› amac›yla devletin varl›¤›na k›sa bir süre yer vermek fleklindeki düflüncesidir. Anarflizm bu noktada Marksist düflünceye flu elefltiriyi getirmektedir: Hangi sistem nas›l kurulmufl ya da oluflturulmufl olursa olsun, bir sistemin içinde otoriteye ve otoriter güce yer verilmesi er ya da geç o sistem içerisinde birilerinin kontrolü ele almas›na ve ellerindeki gücü kötüye kullanmas›na yol açabilecektir. Bu noktada anarflizm otoriter sistemi kurma ihtimali olan en ufak bir düflünceye bile fliddetle karfl› ç›kmaktad›r. Bu durumda anarflizmin, insanlar›n birlikte nas›l yaflayaca¤› sorusuna getirdi¤i yan›t, bireylerin kendi serbest iradelerine dayal› olarak yapacaklar› sözleflmelere olanak tan›makt›r.
97
98
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
N AM A Ç
3
N A M A Ç
4
Toplam sat›fl hâs›lat› ile sosyal maliyet aras›ndaki farka “art› de¤er” denir. Art› de¤er Marx’a göre emek taraf›ndan yarat›l›r fakat üretim araçlar›n›n sahipli¤ine sahip olmad›¤›ndan dolay› kapitalistler taraf›ndan emekten çal›n›r. Kapitalist üretim süreci yedek iflsizler yarat›r ve bu iflsizlerin miktar› konjonktüre göre farkl›l›k gösterir. Kapitalist sistemde uzun dönemde kâr oranlar›nda azalma olacat›r. Kâr oranlar›ndaki azalman›n temel nedeni kapitalistlerin, sermaye birikimini art›rmak yoluyla mal ve emek piyasalar›ndaki rekabetidir. Kapitalizm do¤as› gere¤i krizlere gebedir. Marx’a göre ekonomik aktivitedeki dalgalanmalar›n ana sebebi kapitalistlerin kârlar konusundaki doyumsuzlu¤u sonucu sürekli yat›r›m harcamalar›n› art›rmalar› ve bunun sonucunda yat›rm harcamalar›ndaki volatilitedir. Kapitalist piyasa mekanizmas› tekelleflme ve sermayenin merkezîleflmesiyle sonuçlan›r. Marx’a göre market yo¤unlaflmas› ve sermayenin belirli ellerde toplanmas› kapitalist sermaye birikimi, ölçek ekonomileri, kredi piyasalar›n›n büyümesi ve ekonomik aktivitenin Anonim fiirketler (A.fi.) fleklindeki firmalar taraf›ndan organize edilmesi sonucunda ortaya ç›kar. Marx kapitalizmin kendi sonunu haz›rlayaca¤› görüflündedir. Bunun nedeni ise iflçi s›n›f›n›n sefaletinin sürekli artaca¤› ve bunun da iflçi s›n›f›n›n kapitalizme isyan›yla sonuçlanaca¤› öngörüsüdür.
Sosyalist düflüncenin temellerini aç›klamak. Sosyalist düflüncenin temelleri Eflatundan bafllayarak içinde bulunduklar› sistemin yaratm›fl oldu¤u sorunlara tepki ve bu sorunlar›n nas›l çözülerek insan refah›n›n artt›r›labilece¤i sorusuna aranan cevaplar gelir. Modern Sosyalist düflüncenin temelinde büyük kitleler için sefalet, eflitsizlik ve güvensizlikle sonuçlanan rekabetçi ekonomik düzene karfl› duyulan büyük tepki ve memnuniyetsizlik gelir. Di¤er bir nokta 19. yy. Avrupa’s›ndaki kapitalist sistemin uyum içinde çal›flmamas› ve sisteme karfl› duyulan hoflnutsuzluk vard›r. Klasik okula ve piyasa ekonomisine yönelttikleri elefltirileri aç›klamak. Gerek erken sosyalistler diyebilece¤imiz ütopik sosyalistler ve gerekse Marx, klasik okulun ço¤u varsay›m ve ç›kar›mlar›n›n yanl›fl oldu¤u ve kapitalist sistemin insan mutlulu¤unu art›racak ve sürekli k›lacak sonuçlar vermedi¤i görüflüne sahiptirler. Sosyalist düflünürler Say Yasas›’n›n çal›flmayaca¤›na inan›rlar kapitalizmin y›k›lmas›› veya yerine daha adil bir sistemin getirilmesi görüflündedirler. Ütopik sosyalist düflünceler ve düflünürlerin görüfllerini ifade etmek. Ütopik sosyalist düflünürler büyük kitleler için sefalet, eflitsizlik ve güvensizlikle sonuçlanan rekabetçi ekonomik düzene karfl› büyük tepki ve memnuniyetsizlik duymufllard›r. Ütopik sosyalist düflünürler kapitalist sistemin uyum içinde çal›flmad›¤› ve çat›flmalara gebe oldu¤unu düflünmüfller. Ütopik sosyalist düflünürlere göre ç›kar çat›flmalar› toplumsal çat›flmalara meydan verilmeden bar›flç›l yollarla çözülebilir. Ütopik sosyalist düflünürler kurumsal düzenlemelerde yap›lacak esasl› ve radikal de¤iflikliklerin toplumsal de¤iflimi sa¤layaca¤› ve refah düzeyinde art›fla sebep olaca¤›na inanm›fllard›r. Marx ve Marxist iktisadi düflünceyi ö¤renip, analiz etmek. Marxist iktisadi görüfl befl temel yaklafl›m ve sonuçtan oluflur: Emek-de¤er teorisine göre bir mal›n di¤er mallar cinsinden de¤eri o mal›n üretilmesinde kullan›lan emek-zaman taraf›ndan belirlenir.
N A M A Ç
5
Marx ve di¤er sosyalist düflünürlerin görüfllerini karfl›laflt›rmak. Marx’a kadar hiçbir sosyalist düflünür kapitalist sistemin en temel yap›tafllar›n› materyalist anlamda incelemeye tabi tutmam›flt›r. Dolay›s›yla Marx’›n bu noktada baflard›¤› hem materyalist ve detayl› bir inceleme yapm›fl olmas› hem de tarihsel bir süreç içerisinde toplumun nereden geldi¤ini araflt›r›p nereye gidece¤ini göstermeye çal›flan bir teori üretmesidir. Marx’›n fikirleri ütopik sosyalistlerle uyuflmaz. Marx kadar ütopik sosyalistler de kapitalist sisteme olan güvensizliklerini dile getirmifl olmalar›na ra¤men, çözümün gerçekleflmesi ve sorunun tam olarak nereden kaynakland›¤› gibi konularda ayr›flmalar mevcuttur.
4. Ünite - Sosyalist Düflüncenin Do¤uflu ve Marksizm
99
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi ütopik sosyalist düflünürlerin ortak özelliklerinden birisidir? a. Ütopik Sosyalistler, en iyi toplumsal düzene ulaflmada demokratik çözüme baflvurulmas›ndan yanad›r. b. Ütopik Sosyalistlerin tamam›, Marx’›n modeline alternatif sosyalist iktisadi modeller gelifltirmifllerdir. c. Ütopik Sosyalistler, rekabetin y›k›c› oldu¤una ve topluma zarar verdi¤ine inanm›fllard›r. d. Çeflitli ülkeler aras›nda karfl›laflt›rmalar yaparak hangi ülkedeki sosyalist sistemin daha do¤ru iflledi¤ini göstermeye çal›flm›fllard›r. e. Çal›flmalar›nda kulland›klar› temel yöntem materyalist diyalektiktir. 2. Saint Simon ile ilgili olarak afla¤›da verilen bilgilerden hangisi do¤rudur? a. Anarflizmin önemli temsilcilerinden birisidir. b. Rekabetin toplum için yararl› oldu¤unu savunmufltur. c. Feodal yap›n›n devam ettirilmesi gerekti¤ini düflünmüfltür. d. Özel mülkiyetin var olmas› gerekti¤ine inanm›flt›r. e. Demokratik Sosyalizmin önemli temsilcilerinden birisidir. 3. Müdahaleci-Devletçi Sosyalizm ile ilgili afla¤›da verilenlerden hangisi do¤rudur? a. Devletin ekonomik hayat› belirlemede minimum role sahip olmas›n› önerir. b. Devletin piyasalardan uzak durup sadece düzenleyici rol oynamas› gerekti¤ini savunur. c. Devletin kapitalist sistemdeki aksakl›klar› giderici rol oynamas›n› savunur. d. Devletin toplumsal ve ekonomik alanda temel kurallar koyup denetlemesini savunur. e. Devletin, toplumun hayat›na iliflkin kurallar› en küçük detaylar›na kadar koyup denetlemesini savunur.
4. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi anarflizmin temsilcilerinden birisidir? a. Karl Marx b. Joseph Proudhon c. Eduard Bernstein d. Louis Blanc e. Charles Kingsley 5. Karl Marx ile ilgili afla¤›da verilen bilgilerden hangisi do¤rudur? a. ‹lk sosyalistlerin oluflturdu¤u farkl› modelleri birlefltirmifltir. b. Etkilendi¤i en önemli kiflilik, Alman filozof Immanuel Kant’t›r. c. Temel amac›, kapitalist sistemdeki aksakl›klar›n giderilmesidir. d. Klasik iktisatç›lar›n görüfl ve ç›kar›mlar›n› büyük ölçüde kabul etmifltir. e. Analizlerinde s›n›flar› dönüflümün merkezi haline getirmifltir. 6. Afla¤›dakilerden hangisi Marx’a göre kapitalist sistemin çöküflünün bir nedeni de¤ildir? a. ‹flçilere ödenen ücretin, bir minimum düzeyin alt›na inememesi b. Firmalar›n sermaye birikimini sa¤lamaya ve mümkünse art›rmaya mecbur olmas› c. Kapitalist sistemde eksik tüketim ve arz fazlal›¤› görülmesi d. Sermayenin merkezîleflme ve yo¤unlaflma e¤ilimi e. Gelir da¤›l›m›ndaki bozukluk dolay›s›yla s›n›flar aras› gelir fark›n›n büyümesi 7. Sermayenin merkezîleflmesi ile ilgili olarak afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur? a. Sermayenin merkezîleflmesi, kifli bafl›na sermayenin giderek azalmas›na yol açar. b. Sermayenin merkezîleflmesi sonucu firma say›s› artar. c. Sermayenin merkezîleflmesi, küçük yat›r›mc›lar›n istedi¤i bir fleydir. d. Sermayenin merkezîleflmesi, yedek iflsizler ordusu yarat›lmas›na yol açar. e. Sermayenin merkezîleflmesi, ekonominin tüm sektörlerinde görülmeyebilir.
100
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 8. Afla¤›dakilerden hangisi Marx ve di¤er sosyalistler aras›ndaki farklardan birisi de¤ildir? a. Revizyonist sosyalistler devletin reforma tabi tutulmas›n› önerirken, Marx sistemin reformlarla sürdürülemeyece¤ini savunur. b. Demokratik sosyalistler iyi bir temsil sisteminin çöküfle engel olaca¤›n› düflünürken, Marx bunun yetersiz kalaca¤›n› savunur. c. Anarflistler devlete kökten karfl› olmalar›na ra¤men, Marx devletin bir süre daha var olmas› gerekti¤ini savunur. d. Müdahaleci-devletçi sosyalistler devlet kontrolünün çöküflü engelleyece¤ini düflünürken, Marx devletin sorunu çözemeyece¤ini savunur. e. Ütopik sosyalistler rekabetin çöküfle neden olaca¤›n› öne sürerken, Marx rekabetin herhangi bir soruna yol açmayaca¤›n› savunur.
1. c
9. Marx’a göre kapitalist üretim sürecinde sermaye birikiminin art›fl› afla¤›daki durumlardan hangisinin gerçekleflmesine sebep olur? a. Yedek iflsizler ordusunda art›fla sebep olur b. ‹flçi bafl›na ç›kt› miktar›nda azalmaya sebep olur c. Kâr oranlar›nda azalmaya sebep olur d. Art›k de¤erin artmas›na sebep olur e. Ücretlerde azalma görülür
9. c
10. Marx’a göre Kapitalist sistemde krizlerin görülme nedeni afla¤›dakilerden hangisidir? a. Kapitalist sistemin kendi iç çeliflkileri. b. ‹flçilere çok düflük ücret ödenmesi. c. Devletin yanl›fl uygulamalar›. d. Sermayenin, eme¤in yerine ikamesi. e. Kapitalistlerin yat›r›m konusundaki isteksizli¤i.
2. d 3. d
4. b 5. e 6. a 7. d
8. e
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ütopik Sosyalistler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ütopik Sosyalistler” ve “Saint Simon” konular›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ütopik Sosyalistler” ve “Müdahaleci-Devletçi Sosyalizm” konular›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Anarflizm” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Karl Marx” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Karl Marx” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Marx’›n ‹ktisadi Görüflleri: Piyasa yo¤unlaflmas› ve Sermayenin Merkezileflmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Marx ve Di¤er Sosyalistler: Karfl›laflt›rma” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Karl Marx” konusunu yeniden gözden geçirin Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Marx ve Konjonktürel Dalgalarmalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Modern sosyalist düflüncenin temellerini feodal toplumun y›k›l›p sanayileflmenin geliflti¤i ve bunun sonucu olarak kapitalist bir toplumun kendine has sosyal s›n›flar›n›n olufltu¤u 18 ve 19. yüzy›lda kapitalist toplumun yaratm›fl oldu¤u olumsuzluklara bir tepki ve alternatif bir sistem çabas› olarak görmek mümkündür. S›ra Sizde 2 Endüstri devrimi s›ras›nda kapitalizm tüm kurumlar›yla tam olarak oluflmadan önce baz› düflünürler erken vahfli kapitalizmin ortaya ç›karm›fl oldu¤u, bireyler ve toplum üzerinde yaratm›fl oldu¤u arzulanmayan durumlar› görerek bu sisteme karfl› ç›km›fllard›r. Marx öncesi sosyalistler olarak adland›rabilece¤imiz bu düflünürler ço¤unlukla filozoflar ve moralistlerdir (etikçiler). Bu düflünürler temel olarak kapitalizmin elefltirisini yapm›fl fakat o sistemin yerine düflündükleri sosyalist sistemin nas›l ortaya ç›kaca¤› ve kurumlar› ile beraber bu sistemin nas›l iflleyece¤i ve temellerinin ne olaca¤› konular›na fazla önem vermemifllerdir. Bu sebeple bu düflünürler Marx taraf›ndan “ütopik sosyalistler” olarak adland›r›lm›fllard›r.
4. Ünite - Sosyalist Düflüncenin Do¤uflu ve Marksizm
S›ra Sizde 3 Büyük bir sanayici olarak döneminde kapitalist sistem içerisinde iflçilerin durumunu ve çal›flma koflullar›n› birebir görmüfl ve bu eksikliklere karfl› neler yap›labilece¤ini düflünmeye bafllam›flt›r. Kendi fabrikas›nda ilk fikirlerini uygulayan Owen, önce çal›flma sürelerini k›saltm›fl, okul ve okul öncesi e¤itimine önem vererek çocuk iflçi kullan›m›n› yasaklam›fl, ücretleri genele oranla daha yüksek tutmufl, bar›nma ve sa¤l›k koflullar›n› iyilefltirmifltir. K›sacas› Owen, kendi fabrikas› içinde yeniden örgütlenme yoluna gitmifltir. Owen’›n uygulamalar› sonucunda fabrikas› bafllang›çta önemli miktarlarda kâr elde etmeye devam etmifltir. S›ra Sizde 4 Sismondi, Say Kanunu’nu elefltirerek laissez faire politikalar›n›n iflsizlik ve büyük halk kitlelerinin sefaleti ile sonuçlanaca¤›n› öngörür. Piyasa mekanizmas› adaletsiz ve eflit olmayan bir gelir da¤›l›m›na sebep olur ve toplumda en önemli sorun gelirin nas›l da¤›ld›¤›d›r. Ona göre toplumsal yaflamda uyum yerine iflçi s›n›f› ile sermayedarlar aras›nda s›n›f çat›flmalar› hâkimdir ve bu zaman geçtikçe keskinleflecektir. Bu görüflleriyle Sismondi Marxist teorinin öncülerindendir. S›ra Sizde 5 Blanc’a göre sosyalizmde üretim araçlar›n›n kontrolü devlette olacak ve devlet herkese ifl sa¤layacakt›r. Blanc’›n sosyalist toplumunda, “Herkes yetene¤i ölçüsünde üretime katk›da bulunup, ihtiyac› ölçüsünde toplumsal pastadan pay alacakt›r.” S›ra Sizde 6 Proudhon bilinen tan›m›yla özel mülkiyete karfl› ç›km›fl ve bu tip mülkiyeti h›rs›zl›k olarak addetmifltir. Ayn› zamanda kollektivist düflünceye de karfl› ç›km›flt›r. Proudhon mülkiyete kökten karfl› de¤ildir, meflru bir mülkiyet hakk› tan›nmas›nda ona göre bir sak›nca yoktur. S›ra Sizde 7 Marx’ta tarihsel süreci analizinde Hegel’in görüflüne benzer bir yol izler ve oda süreci diyalektik olarak adland›r›r. Fakat Hegel’in diyalekti¤i idealistik, Marx’›n diyalektik anlay›fl› ise materyalistiktir. Hegel’in sürecinde de¤iflen görüfllerdir, Marx’›n tarihsel sürecinde ise de¤iflen yap›d›r. Bu nedenle Marx’›n tarihsel süreci ve yaklafl›m› “diyalektik materyalizm” olarak bilinir. Marx’a göre tarihsel de¤iflimin en önemli belirleyicisi materyalistik ya da ekonomik de¤iflimdir.
101
S›ra Sizde 8 Marx’a göre sermaye birikimindeki art›fllar emek talebininin artmas›na ve bu art›flda ücretlerin artmas› sonucu kârlar›n azalmas›na sebep olacakt›r.
Yararlan›lan Kaynaklar Aktan, C.Coflkun, (1995). Klasik-Liberalizm, Neo-Liberalizm ve Libertarianizm, Amme ‹daresi Dergisi, Cilt:28, say›: 1. Ersoy, Arif, (2008). ‹ktisadi Teoriler ve Düflünceler Tarihi, Nobel Bas›m Yay›m Fine, Ben, Hardach, Gerd ve Karras, Dieter, (1993). Sosyalist ‹ktisadi Düflüncenin K›sa Tarihi, Türkçeye Sabri ÇAKLI taraf›ndan çeviri, ‹mge Kitapevi Yay›nlar› ‹yibozkurt, Erol (1995). Uluslararas› ‹ktisat Teori ve Politika, Ezgi Kitapevi, Bursa Kazgan, Gülten, (1993). ‹ktisadi Düflünce veya Politik ‹ktisad›n Evrimi, Remzi kitapevi, ‹stanbul. Küçükkalay, A.Mesud, (2010). ‹ktisadi Düflünce Tarihi, 2. Bask›, Beta yay›m, ‹stanbul. Landreth, Harry ve David C. Colander, (2002). History of Economic Thought, Fourth Ed., Houghton Mifflin Company, Boston, Toronto Meek, L.Ronald, (2009). Emek De¤er Teorileri, (Çev. U¤ur Selçuk Akal›n), Kalkedon Yay›nlar›, ‹stanbul. Savafl, Vural (2000). ‹ktisad›n Tarihi, Siyasal Kitapevi, Ankara. Spiegel, H. William, (1992). The Growht of Economic Thought, Second Paperback Printing of 3rd Ed., Duke Unv. Press, Durham & London Turanl›, Rona (1994). ‹ktisadi Düflünceler Tarihi-Kronolojik Evrim, Bilim Teknik Yay›nevi ‹stanbul. Zarakolu, Avni (1981). ‹ktisadi Düflünceler Tarihi, Ankara: Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay›nlar›, Ankara.
5
‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCELER TAR‹H‹
Amaçlar›m›z
N N N N N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Marjinal analizin ne oldu¤unu, niçin neoklasik olarak da nitelendirildi¤ini, temel kavramlar›n› ve iktisadi düflüncenin gelifliminde nas›l bir ifllevi oldu¤unu aç›klayabilecek, Neoklasik iktisad›n maksimizasyon ve rasyonellik ilkelerinin iktisadi davran›fllar›n aç›klanmas›nda nas›l kullan›ld›¤›n› gösterebilecek, Öncü marjinalistlerin hangi görüflleri nedeniyle öncü olduklar›n› aç›klayabilecek, Marjinalizmin kurucular› olan Walras, Jevons ve Menger’in katk›lar›n› aç›klayabilecek, Refah ‹ktisad›’n›n kurucular›n›n katk›lar›n›n neler oldu¤unu aç›klayabilecek, Neoklasik gelenekle özdefl olan Marshal›’›n görüfllerini ana hatlar› ile ifade edebilecek, Neoklasik faiz ve fiyat teorisinin önemli isimleri olan, Böhm-Bawerk, Wicksell ve Fisher gibi düflünürlerinin temel görüfllerini aç›klayabilecek, Tam rekabet piyasa modelini sorgulayan Chamberline ve Robinson’un Marshallgil tam rekabet modelinden sapmay› ifade eden görüfllerini tan›mlayabilecek, bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar • • • • • •
Azalan Marjinal Fayda Kanunu Cateris Paribus De¤er Paradoksu Genel Denge K›smi Denge Analizi Maksimizasyon ‹lkesi
• • • • • •
Marjinal Fayda Marjinalizm Marshall Makas› Paran›n Miktar Kuram› Pareto Optimumu Rasyonellik ‹lkesi
‹çindekiler ‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Marjinalizm ve Neoklasik ‹ktisat
• • • •
G‹R‹fi NEOKLAS‹K ‹KT‹SADIN ESASLARI MARJ‹NALISTLER NEOKLAS‹K ‹KT‹SAT
Marjinalizm ve Neoklasik ‹ktisat G‹R‹fi 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren klasik iktisadi düflüncenin açmazlar›n› ve elefltiriye konu olan noktalar›n› gözden geçiren marjinalistler ve daha sonra neoklasikler olarak bilinen yeni bir iktisat yaklafl›m› ortaya ç›km›flt›r. 19. yüzy›l›n son 30 y›l›, 1870 ile 1900 aras›, bugün iktisat ders kitaplar›na girmifl olan ve a¤›rl›kl› olarak da mikroiktisat bafll›¤› alt›nda incelenen yeni bir alan›n do¤mas›na neden olmufltur. Bu dönemde, serbest piyasa ekonomisini savunan klasik iktisad›n özü korunarak, yöneltilen elefltirileri karfl›lamaya yönelik yeni yöntem ve kavramlar gelifltirilmifl, 20. yüzy›l›n ilk otuz y›l› içinde de marjinalist analizi merkezine koyan neoklasik iktisat büyük oranda flekillendirilmifltir. Klasik iktisattan neoklasik iktisada geçifli sa¤layan faktörlerden en önemlisi, ekonomik karar süreçlerinin toplam de¤erlerle de¤il marjinal de¤erlerle aç›klanmas›n› öngören marjinal analizdir. Bu yeni ak›m›n temel ilgi noktas›, ekonominin temel iki aktörü olan tüketici ve üreticilerin karar verme mekanizmalar›n›n ve bunun sonucu olarak ekonominin iflleyiflinin nas›l aç›klanabilece¤idir. 1890 y›l›nda da Alfred Marshall bu yeni analitik kavram›n kullan›ld›¤› tam bir teori formüle etmifltir. Marjinal çözümlemenin yayg›nlaflmas› 1870-1930 aras›ndaki dönemde iktisat teorisinde mikro konular›n öne ç›kmas› ve makro konulara fazla de¤inilmemesi sonucunu getirmifltir. Ancak bugün iktisatta önemli bir devrimi ifade eden marjinalizm kavram›, marjinalist görüfllerin gelifltirildi¤i dönemde dahi çok dikkat çekici bulunmam›fl, hatta 20. yüzy›l›n bafllar›nda bile bu kavram yayg›n olarak kullan›lmam›flt›r. Marjinalizm ‹ngilizce kavram olarak ilk kez 1914 y›l›nda kullan›lm›flt›r. ‹ngilizce en kapsaml› iktisat sözlü¤ü olan Palgrave’in Siyasal ‹ktisat Sözlü¤ü’nün ilk bask›s›nda marjinal kelimesinin kullan›ld›¤› aç›klamalar yer almas›na ra¤men “marginalism” bafll›¤› alt›nda ayr› bir kavrama yer verilmemifltir. Bugün ço¤u zaman bu kavram, klasik iktisatç›lar›n serbest piyasa modelinin iflleyifline iliflkin tüketici ve üretici davran›fllar›n› aç›klamaya çal›flt›¤› için neoklasik iktisat ile efl anlaml› gibi de kullan›lmaktad›r. Bu ünitede de bu iki kavram zaman zaman birbirinin yerine kullan›lacakt›r.
Klasik iktisatç›lar ile neoklasikler, serbest piyasa sisteminin refah›n yarat›lmas› ve da¤›t›m›nda ey uygun iktisadi sistem oldu¤u konusunda hemfikirdirler.
Marjinalizm: Bir mal veya hizmetin de¤erinin son tahlilde, sat›c›n›n söz konusu mal› veya hizmeti teslim etmek için yapaca¤› fedakarl›k marj› ile al›c›n›n bunu elde etmek için göze alaca¤› fedakarl›k marj› aras›nda yap›lacak bir k›yasla belirlenebilece¤ini savunan yaklafl›m.
104
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
NEOKLAS‹K ‹KT‹SADIN ESASLARI Ekonomide Kendili¤inden Denge ve Etkinlik Neoklasik iktisat temelde bir denge iktisad›d›r.
SIRA S‹ZDE
1
Neoklasik analizde genel denge ve k›smi denge yaklafl›mlar› hangi özellikleri ile benzerSIRA S‹ZDE lik göstermektedir? D Ü fi Ü N E L ‹ M ve Rasyonellik ‹lkeleri Maksimizasyon
D Ü fi Ü N E L ‹ M Rasyonellik ilkesi: S O R Utercihlerinde, ‹nsanlar›n kendilerine en az maliyet yükleyecek ve en fazla fayda veyaD kazanç ‹ K K A Tsa¤layacak seçenekleri tercih etmeleri. Maksimizasyon ilkesi: SIRA S‹ZDE Üreticilerin amac›n›n kâr›, tüketicilerin ise fayday› maksimuma ç›karma oldu¤u varsay›m›
AMAÇLARIMIZ
Neoklasik iktisat temelde bir denge iktisad›d›r. Walras, Pareto ve Edgeworth genel denge modeli üzerine çal›flm›fllard›r. Ama, hem daha kolay anlafl›labilir hem de daha yayg›n uygulama alan› olan Marshall’›n gelifltirdi¤i k›smi denge modelidir. Birinci ve ikinci kufla¤›n gelifltirdi¤i hem genel hem de k›smi denge modelleri, zaman unsurunu dikkate almayan, ekonomiyi belirli bir anda foto¤raflamay› amaçlayan statik denge modelleridir. Zaman faktörünü de içine alacak flekilde kurgulanan dinamik denge modelleri daha sonraki kuflaklar taraf›ndan gelifltirilecektir.
Neoklasik iktisat iki temel aksiyom üzerine kurulmufltur. Bunlardan birisi maksimizasyon di¤eri S O R de U rasyonellik ilkesidir. Bu iki ilke, tüm insanlar›n isteklerini karfl›layamama anlam›nda k›t olan kaynaklar›n, nas›l, kim taraf›ndan ve ne miktarda sahiplenilebilece¤inin kararlaflt›r›labilmesi için insan iradesinin devreye sokulmas› D‹KKAT durumunda ortaya ç›kacak seçimin mant›¤›n› aç›klamaya çal›flmaktad›r. Bu yüzden iktisat biliminin tan›m›nda k›tl›k ve seçim kavramlar› anahtar ifllev görmektedir. ZiSIRA S‹ZDE ra k›tl›k maliyeti, maliyette seçimi zorunlu k›lmaktad›r. ‹ktisat bilimi de, bu seçimin nas›l yap›labilece¤ini ortaya koymaya çal›flmaktad›r.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON Tümevar›m: Tek tek gözlemlerden genel ilkelere varmak için kullan›lan ak›l ‹ N T E Ryöntemi. NET yürütme Tümdengelim: Do¤ru oldu¤u kabul edilen bir genellemeden özel durumlara iliflkin sonuçlar›n ç›kar›lmas›na yönelik ak›l yürütme ifllemi. Marjinalizm, tümevar›msal özellik tafl›yan politik iktisad›, tümdengelimsel nitelikteki iktisada do¤ru evriltmifltir.
AMAÇLARIMIZ
Tümdengelimsel Yöntem ve Matematiksel Araçlar›n Kullan›m›
Marjinalizmle birlikte iktisatta, tümevar›mdan ziyade tümdengelimsel yöntemler K ‹ T A P a¤›rl›k kazanmaya bafllam›flt›r. Bilindi¤i üzere, tümevar›m, gözlemlerden yola ç›karak genellemeler yapmak, tümdengelim ise önce soyut mant›ksal tutarl›¤› olan bir model oluflturmak, sonra da o model yoluyla olay ve olgular› aç›klamaya çal›flmakTELEV‹ZYON t›r. Marjinalizm, tümevar›msal özellik tafl›yan politik iktisad›, tümdengelimsel nitelikteki iktisada do¤ru evriltmifltir. Asl›nda tümdengelimsel yaklafl›m, klasik iktisatç›lardan Ricardo ile bafllam›fl Walras ve Jevons ile birlikte, üretim, fiyat, faiz, talep, ‹ N T E Rhayata NET arz gibi iktisadi iliflkin say›sal de¤erlerin matematik formülleriyle ifade edildi¤i bir bilim dal›na dönüfltürülmüfltür. Hatta bu iktisatç›lar›n eserlerinin matematik bilgisi derin olmayan entelektüeller taraf›ndan yeterince okunamam›fl ve anlafl›lamam›fl olmas›, bu görüfllerin h›zl› yay›lmas›nda bir eksiklik olarak görülmüfltür. ‹ktisatta matemati¤in yo¤un biçimde kullan›lmaya bafllanmas›nda, öncü marjinalistlerin formel e¤itimlerini do¤a bilimleri ve mühendislikte yapm›fl olmalar›n›n katk›s› büyüktür. Do¤a bilimlerinde e¤itim alm›fl iktisatç›lar›n katk›s› sadece matemati¤i iktisad›n ifade dili olarak kullanmalar›yla s›n›rl› kalmam›fl, dönemin fizik biliminin kavram ve yaklafl›mlar›n› iktisadi kavramsallaflt›rmaya da tafl›malar›na yol açm›flt›r. Bu yönüyle birinci kuflak marjinalistlerden Jevons ve Walras’›n iktisad› Newton fizi¤ine benzetmeye çal›flt›klar› söylenebilir. Bugün de hem iktisat ö¤retiminde hem de iktisat literatüründe say›sal teknikler ve matematiksel formüllerin bolca kullan›lmas›n›n yan›nda matematiksel iktisat ve ekonometri olarak ayr› iki alt alan oluflmufl durumdad›r.
105
5. Ünite - Marjinalizm ve Neoklasik ‹ktisat
De¤erin Nihai Kayna¤› Olarak Fayda De¤erin kayna¤›n›n ne oldu¤u sorusu iktisad›n en önemli sorular›ndand›r. Bu soruya verilen cevaplar, sadece teknik aç›klamalar›n de¤il, ayn› zamanda ideolojik bak›fl aç›lar›n›n da farkl›laflmas›n›n kayna¤›n› oluflturmaktad›r. Marjinalistler, gerek klasiklerin gerekse Marxistlerin merkezî anlam yükledikleri emek-de¤er teorisinin, fiyatlar› belirleyen güçleri aç›klamada yetersiz kald›¤›n› söylemektedirler. Emek de¤er teorisine yöneltilen temel elefltiri, fiyatlar›n üretim maliyetleri taraf›ndan belirlendi¤i tezinin, birçok mal›n fiyatlar›n›n klasiklerin öngördü¤ü biçimde ele al›nmamas›ndan dolay› genellikten yoksun oldu¤udur. Bunlar hem Ricardo’nun emek de¤er teorisini, hem de Senior ve Mill’in üretim maliyetleri teorilerini, söz konusu teorilerin arz› sabit olan mallar›n fiyatlar›n›n aç›klanmas› için ayr› bir teori gerektirdikleri gerekçesiyle elefltirmektedirler. Buna göre neoklasik iktisatta; ilk olarak, tamamen inelastik bir arz e¤risi olan mallar›n fiyat veya de¤erleri, üretim maliyetlerine ba¤l› de¤ildir. Maliyetler artsa da azalsa da üretim de¤iflmeyecektir. ‹kinci olarak, de¤erin üretim maliyetlerine ba¤l› oldu¤unu ileri süren klasik de¤er teorisi, fiyat›n geçmiflte katlan›lan maliyetlerden kaynakland›¤›n› öngörmektedir. Bu noktada marjinalistler bir mal›n üretimi s›ras›nda geçmiflte katlan›lan büyük maliyetlerin zorunlu olarak o mal›n fiyat›n›n yüksek olmas›n› gerektirmedi¤ini ileri sürmektedirler. Bunlara göre bir mal›n de¤eri, sa¤lad›¤› faydaya ba¤l›d›r ve bu fayda da geçmiflten de¤il, flimdi ve gelecekte yap›lacak tüketimden kaynaklanmaktad›r. Bir mal›n fiyat›n›, sök konusu mal›n üretimi için geçmiflte ne kadar maliyete katlan›ld›¤› de¤il, tüketicinin o maldan ne kadar fayda sa¤lamay› umdu¤u belirlemektedir. Marjinalizmin iktisatta bir devrim olarak nitelenmesinde de¤ere yaklafl›mlar›n›n rolünü SIRA S‹ZDE araflt›r›n›z.
MARJ‹NALISTLER
Marjinalistlere göre bir mal›n fiyat›n›, söz konusu mal›n üretimi için geçmiflte ne kadar maliyete katlan›ld›¤› de¤il, tüketicinin o maldan ne kadar fayda sa¤lamay› umdu¤u belirlemektedir. Marjinalistler, üretim faktörlerinin de¤erlerinin, son tahlilde üretiminde kullan›ld›klar› nihai tüketim mallar›n›n tüketilmesinden sa¤lanan marjinal faydaya ba¤l› oldu¤unu söylemektedirler.
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
1870’lerde birbirinden habersiz olarak Alman Carl Menger, ‹ngiliz William Stanley O R U Jevons ve Frans›z Léon Walras isimli üç düflünür marjinal faydaS kavram›n› gelifltirmifl, bir mal›n de¤er veya fiyat›n›n, tüketiciye sa¤lad›¤› marjinal faydaya ba¤l› oldu¤unu ileri sürerek marjinal çözümlemeyi talep teorisine uygulam›fllard›r. Bu düD‹KKAT flünürlerin iktisadi düflüncenin geliflimine olan katk›s› genellikle marjinalizm olarak isimlendirilir. Bu üç düflünürün üçü de iktisat düflüncesine özgün ve devrimsel nitelikte katk›da bulunmufllard›r. Klasik iktisad›n yaklafl›k SIRA yüz S‹ZDE y›ll›k etkinli¤inden sonra afla¤› yukar› ayn› zamanda Avrupa’n›n de¤iflik ülkelerinde ortaya ç›kan bu yeni iktisadi ak›m iktisadi düflüncede devrim niteli¤inde bir de¤iflimi ifade ettiAMAÇLARIMIZ ¤i için daha sonra marjinalist devrim olarak da nitelendirilmifltir.
S O R U Marjinalist devrim: Avrupa’da 1870’lerden sonra ortaya ç›kan ve D‹KKAT iktisadi davran›fllar› marjinal fayda kavram› ile aç›klayan yeni iktisada iliflkin bir nitelendirmedir. SIRA S‹ZDE
N N
Öncüler
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
1830’lu y›llardan itibaren 10’ar y›ll›k aral›klarla öncü habercileri olsa da 19. yüzy›l›n son 30 y›l›, iktisatta önemli bir devrime flahit olmufltur. Klasik iktisatç›lar›n açt›¤› yolda, radikal, sosyalist ve Marxist elefltirileri de karfl›layacak yeniT Ebir L E Vbilim ‹ Z Y O Ndal› oluflturulmufl, “politik iktisat”, “iktisat”a dönüflmüfltür. Bu dönüflüm; konu, yöntem, konular›n ele al›n›fl biçimi ve kullan›lan terminoloji ile birlikte gerçekleflmifltir. Önceki dönemlerden farkl› olarak iktisadi analiz, art›k firma ve tüketici davran›fllar›na daya‹ N Tmarjinal E R N E T fayda, ikl› olarak yap›lmaya bafllanm›fl, klasik de¤er teorisi terk edilerek,
AMAÇLARIMIZ
‹ T A P MarjinalistlerleK birlikte iktisadi analiz, firma ve tüketici davran›fllar›na dayal› olarak yap›lmaya bafllanm›fl, klasik T E L Ede¤er V‹ZYON teorisi terk edilerek marjinal fayda, iktisat teorisinin merkezî kavram› hâline gelmifl ve matematik iktisat teorisinin ola¤an ‹ N Tifade E R Narac› ET olmaya bafllam›flt›r.
106
Gossen’in birinci yasas› denilen bu ilkeye göre, bir mal›n tüketimi artt›kça tüketimde kullan›lan her ilave mal›n faydas› bir öncekine göre daha düflük olur. Efl marjinal fayda yasas›: Belirli bir ihtiyac›n giderilmesinde kullan›lan bir mal›n türdefl birimleri tüketildikçe ihtiyac›n fliddeti azal›rken, tüketilen her ek birimden elde edilen fayda azal›r.
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
tisat teorisinin merkezî kavram› hâline gelmifl ve matematik, iktisat teorisinin ola¤an ifade arac› olmaya bafllam›flt›r. fiimdi de k›saca bu geliflmelere bir göz atal›m. Firma davran›fllar›n›n çözümlenmesinde marjinal de¤erleri kullanan ve monopol teorisine ilk önce katk›da bulunan Augustin Cournot (1801-1877); Soyutlanm›fl Devlet isimli eserinde marjinal verimlilik teorisinin ipuçlar›n› tafl›yan görüfller ileri süren Johann H. Von Thünen (1783-1850); azalan marjinal fayda, tüketici art›¤›ve fiyat farkl›laflt›r›lmas› gibi konularda önemli katk›lar› olan Jules Dupuit (1804-1866) gibi isimler marjinalizmin erken öncüleri aras›nda yer alm›fllard›r Bu öncüler aras›nda, özellikle sübjektif de¤er teorisinin kurucusu kabul edilen ve tüketici davran›fllar› ve talep teorisi bak›m›ndan önem tafl›yan katk›lar› bulunan F. Herman Gossen (1854) özellikle dikkati çekmektedir. ‹ktisatta azalan marjinal fayda yasas›’n› ilk formüle eden kifli Gossen’dir. Gossen’in birinci yasas› denilen bu ilkeye göre, bir mal›n tüketimi artt›kça tüketimde kullan›lan her ilave mal›n faydas› bir öncekine göre daha düflük olur. Dolay›s›yla azalan marjinal fayda yasas› ilk kez Gossen taraf›ndan aç›klanm›flt›r. Gossen’in ikinci yasas› da birinciden türetilmifltir. Buna göre, tüketicinin sat›n alaca¤› mallardan her birine yapaca¤› harcaman›n sonuncu liras›ndan elde edece¤i faydan›n, mallar›n her biri itibariyle eflitlenmesi gerekmektedir. Bu yasaya efl marjinal fayda yasas› da denilmektedir.
Birinci Kuflak Marjinalistler: Marjinal Faydac›lar Marjinalizm dendi¤inde hemen akla ‹ngiltere’den Jevons, Almanya’dan Menger ve Fransa’dan Walras gelir. Daha önce söylendi¤i üzere, hemen hemen ayn› y›llarda, 1870’lerde, eserlerini vermifl olmalar›na ra¤men birbirlerinin eserlerinden haberdar olmam›fl olmalar› ilginçtir. Bunlara birinci kuflak marjinalistler diyoruz. Bu birinci kufla¤›n, daha önce de ifade edildi¤i üzere, sadece birbirlerinden de¤il, erken öncülerinden de haberdar olmam›fl olmalar› enteresand›r.
Stanley Jevons William Stanley Jevons (1835-1882), 1835 y›l›nda Liverpool’da do¤mufltur. Londra’da do¤a bilimleri okumufl ve 5 y›l Avustralya’da, kimyac› olarak çal›flt›ktan sonra 1859 y›l›nda mant›k, felsefe ve politik iktisat çal›flmak üzere tekrar Londra’ya geri dönmüfltür. Kendisinden önceki iktisatç›lardan farkl› olarak iktisat alan›nda lisansüstü ö¤renim gören Jevons, 1862 y›l›nda ‹ngiliz Bilim Gelifltirme Derne¤inin organize etti¤i bir toplant›da, “Bir Genel Matematiksel Politik ‹ktisat Teorisi” bafll›¤›yla daha sonra meflhur olacak birçok görüfl ileri sürdü¤ü bir tebli¤ sunmufl ama bekledi¤i ilgiyi görmemifltir. Manchester’da bir kolejde ö¤retim üyesi olarak görev yaparken 1871 y›l›nda, Politik ‹ktisat Teorisi adl› temel eserini yay›mlam›flt›r. Sadece teorik konularla de¤il, fiyat indeksleri, çal›flma ekonomisi ve ifl çevrimleri konular›nda da eserler vermifltir. Ayr›ca 1874 y›l›nda Bilimin ‹lkeleri konusunda da bir eser yazm›flt›r. 1876’da Londra’ya tafl›nm›fl, 1882 y›l›nda 47 yafl›nda trajik bir kazada hayat›n› kaybetmifltir.
Jevons’un Politik ‹ktisat Teorisi adl› eserinin ikinci bölümünün bafll›¤› “Haz ve Elem Teorisi”dir. Burada Jevons, Jeremy Bentham’›n faydac› görüfllerini detayl› bi-
5. Ünite - Marjinalizm ve Neoklasik ‹ktisat
çimde anlatarak, onun yaklafl›m›n› tümüyle benimsedi¤ini ve haz ve elemin ekonomi matemati¤inin nihai nesneleri oldu¤undan flüphe duymad›¤›n›, hazz› maksimize etmenin ekonominin konusunu oluflturdu¤unu bu yüzden dikkatleri fiziksel objelerden, haz ve eleme kayd›rman›n uygun olaca¤›n› belirtir. Kitab›nda fayda teorisi, de¤iflim teorisi, emek teorisi, kira teorisi, sermaye teorisi konular›n› ayr› bölümler hâlinde inceler. De¤er teorisinde azalan marjinal fayday› ve hava ve su örne¤inde de¤er paradoksu olarak bilinen durumu izah eder. Jevons, “De¤er yaln›zca nihai düzeydeki faydaya ba¤l›d›r.” diyerek emek-de¤er teorisine itiraz eder. Ona göre üretim maliyetleri arz› belirler, arz faydan›n nihai düzeyini belirler, nihai fayda düzeyi de de¤eri belirler. Jevons’a göre, son tahlilde bir mal›n de¤eri ona harcanan eme¤e de¤il, nihai kullan›c›ya sa¤layaca¤› faydaya ba¤l›d›r.
Karl (Carl) Menger
107 Bentham’›n faydac› yaklafl›m›n› tümüyle benimseyen Jevons, haz ve elemin ekonomi matemati¤inin nihai nesneleri oldu¤unu, hazz› maksimize etmenin ekonominin konusunu oluflturdu¤unu, bu yüzden dikkatleri fiziksel objelerden, haz ve eleme kayd›rman›n do¤ru olaca¤›n› savunur. Jevons, ekonomide üretilen mal ve hizmetlerin de¤erlerinin sa¤layacaklar› faydaya ba¤l› oldu¤unu savunarak, emek de¤er teorisinin geçerli olmad›¤›n› savunur.
Karl (Carl) Menger, (1840-1921) 1840 y›l›nda flimdi Polonya’ya ba¤l› olan ama o zaman Avusturya’n›n bir parças› olan topraklarda, avukat bir baban›n çocu¤u olarak do¤mufl, Viyana ve Prag’da hukuk okumufl ve Krakow Üniversitesinde hukuk alan›nda doktora yapm›flt›r. Gazetelere iktisadi analiz yaz›lar› yazm›fl ve baflbakanl›k ofisinde iktisat analisti olarak çal›flm›flt›r. ‹flinin bir gere¤i olarak fiyat hareketlerini yak›ndan izlemifl ve emek de¤er teorisinin fiyat oluflumunu anlamada pek ifle yaramad›¤›n› bizzat görmüfltür. 31 yafl›nda ‹ktisad›n ilkeleri adl› ünlü kitab›n› yay›mlam›flt›r. 1903 y›l›na kadar Viyana Üniversitesi’nde ö¤retim üyesi olarak görev yapm›flt›r.
Jevons ile ayn› y›l, yani 1871’de, Viyana’da Karl Menger ‹ktisad›n ‹lkeleri isimli bir eser yay›mlar. Bu kitab›yla Menger’in neoklasik okulun Avusturya versiyonunu kurdu¤u kabul edilir. Menger’e göre bir mal›n belirli miktarlar› de¤iflik amaçlar için kullan›l›yor ise, bunlar›n her biri, o an karfl›lanmayan bir ihtiyaçtan daha önemli olmal›d›r. Baflka bir ifade ile daha önemli bir ihtiyaç varken mallar daha az önemli ihtiyaçlar› karfl›lamak için kullan›lmamal›d›r. Karfl›lanan bir ihtiyac›n de¤eri, onu karfl›layan mal›n ortadan kalkmas›yla oluflacak kay›p ile ölçülebilir. Menger matematiksel formülasyonlar kullanmadan Gossen’in birinci kanunu olarak bilinen durumu, yani azalan marjinal fayda ilkesini, yeniden keflfetmifltir. Jevons ile Walras kendilerinin iktisatta yeni bir fleyler icat ettiklerini düflünürken Menger’in böyle bir iddias› yoktur. Onlar gibi matematiksel formülasyonlar da kullanmam›flt›r. Menger’in içinde yetiflti¤i Alman gelene¤inde, klasiklerin aksine bir subjektif de¤er teorisi ileri sürülmüfltür. Azalan marjinal fayday›, bu tabiri kullanmadan aç›klam›fl, maksimum toplam faydan›n, her bir mala harcanan son birim paran›n toplam faydaya ayn› katk›y› yapma flart›na ba¤l› oldu¤unu ifade etmifltir. Menger’in görüflleri, Avusturya Okulu olarak bilinen, faiz teorisi ileri süren Eugen von Böhm-Bawerk ile Almanca marjinal fayda (grenznutzen) kavram›n› literatüre yerlefltiren Friederich von Wiser (1851-1956) taraf›ndan daha sonra gelifltirilmifltir.
Menger’in neoklasik okulun Avusturya versiyonunu kurdu¤u kabul edilir
Menger, bir ekonomideki bütün fiyatlar›n oluflumunu aç›klayacak bir ilkeden bahsedilebilecekse bunun, azalan marjinal fayda oldu¤unu savunur.
108
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Léon Walras Léon Walras (1834-1910), Walras Fransa’n›n kuzeyinde, Normandy’de dünyaya gelmifltir. Babas› Auguste Walras, (1801-1866) iktisat teorisine katk›s› olmad›ysa da Jevons’›n kitab›n›n özsözünde görüflleri özetlenecek de¤erde olan ve iktisad›n teorik konular›nda eserler veren bir iktisatç›yd›. O¤lunun otobiyografisinden, iktisada yönelmesi ve yetiflmesinde, babas› ile uzun tart›flmalar›n›n önemli katk›s›n›n oldu¤unu ö¤renmekteyiz. Jeoloji mühendisli¤i e¤itimi alan, ancak final s›navlar›n› veremedi¤i için diploma alamayan ve e¤itim ald›¤› alanda de¤il, demir yolu iflçisi, gazeteci, banker, romanc› olarak çal›flan Walras, ününü bu alanlar›n d›fl›nda, babas›n›n yönlendirmesiyle ilgilendi¤i iktisatta elde etmifltir. Babas› 19. yüzy›l entelektüellerinin yapaca¤› iki önemli ifl oldu¤unu düflünüyordu. Birincisi, bilimsel temellere dayal› bir tarih yaz›m› gerçeklefltirmek, ikincisi de toplumu inceleyen bir bilimin temellerini oluflturmakt›. Bu ikinci görevi o¤lunun yapabilece¤ini düflünüyordu. Walras, babas›n›n kendisini iktisat çal›flmaya ikna etmek için bu gerekçeyi kulland›¤›n› söylemektedir. Marjinalizmin üç önemli kurucusundan biri olan Walras,1870 y›l›nda ‹sviçre’de bulunan Lozan Üniversitesi Hukuk Fakültesinde iktisat alan›nda bir profesörlük kadrosuna atand›ktan sonra, 1874 ile 1877 y›llar›nda Frans›zca iki cilt olarak bas›lan Saf ‹ktisad›n ‹lkeleri isimli eserini yay›mlad›.
Walras’a göre saf iktisat teorisi, de¤iflim, arz, talep, faiz, piyasa, sermaye gelir gibi günlük hayatta deneyimle bildi¤imiz kavramlar› al›p, onlar› idealtip kavramlara dönüfltürerek soyut ve tutarl› bir model oluflturmal›, model kurulduktan sonra gerçek hayattaki iliflkilere uygulanmal›d›r. Walras’a göre ekonominin genel dengesi, tüketicilerin talebinin firmalar›n üretti¤i tüketim mallar› toplam›na, firmalar›n talebinin de tüketicilerin sundu¤u toplam üretim faktörleri miktar›na eflit oldu¤u noktada oluflur. Genel denge: Ekonominin tüm kesimleri ile ekonomik birimlerini üretti¤i mal ve hizmetlerin arz, talep ve fiyatlar›n›n birbiriyle tutarl› olmas›, bir eksiklik veya fazlal›k olmamas› durumu.
Walras, iktisatta kulland›¤› matematiksel yöntemin ona baflar› sa¤layan en önemli unsur oldu¤unu düflünmektedir. O matematiksel yöntemin bir deneysel yöntem de¤il, rasyonel yöntem oldu¤u iddias›ndad›r. Kafas›nda, saf iktisat teorisinin de¤iflim, arz, talep, faiz, piyasa, sermaye gelir gibi deneyimle bildi¤imiz kavramlar› al›p, teori içinde ideal-tip kavramlara dönüfltürmesi ve bilim tan›mland›ktan sonra uygulamaya geri dönülmesini öngören bir yöntem vard›r. Buna örnek olarak da geometriden üçgenin iç aç›lar›n›n toplam›n› vermektedir. Sadece ideal üçgenin iç aç›lar›n›n toplam› 180 eder. Gerçek hayatta yapt›¤›n›z ölçümlerde tam 180’i yakalayamayabilirsiniz. Ona göre iktisatta da soyutlama ile üretti¤iniz kavramlar aras›nda kurdu¤unuz ilifliklerin gerçek hayatta birebir ayn› olmas› gerekmez. Walras’a göre firmalar kâr, tüketiciler de faydalar›n› maksimize ederler. Bu maksimizasyon iliflkisi piyasa ortam›nda gerçekleflir. Firmalar tüketicilerin talep etti¤i mallar› üretmek için onlar›n sundu¤u üretim faktörlerini talep ederler. Ekonominin genel dengesi, tüketicilerin talebinin firmalar›n üretti¤i tüketim mallar› toplam›na, firmalar›n talebinin de tüketicilerin sundu¤u toplam üretim faktörleri miktar›na eflit oldu¤u noktada oluflur. Bu durumda hem faktör piyasas› hem de mal piyasas› dengededir. Buna literatürde genel denge modeli denmektedir. Walras, Menger ve Jevons’dan farkl› olarak, matematiksel denklemler yoluyla bütün piyasalarda arz ve talebin dengeye geldi¤i bir genel denge modelini gelifltirmifltir. Walras’›n genel denge modeli çok önemli bir kavramsal icat olmas›na karfl›n çokça da elefltirilmifltir. Elefltirilerin odak noktas›, modelde bilinmeyen say›s›n›n, modelde yer alan denklem say›s› kadar olmas›n›n, bu denklemler kümesinin tek
5. Ünite - Marjinalizm ve Neoklasik ‹ktisat
bir çözümü oldu¤unu garantilemedi¤i gibi mal ve faktör piyasas›nda negatif fiyatlar›n ortaya ç›kmas›n›n da ihtimal dahilinde olmas›d›r. Halbuki mal piyasas›nda negatif fiyat bir kifliye mal› tüketmesi için ödeme yap›lmas›, faktör piyasas›nda negatif fiyat ise bir kiflinin para vererek bir yerde çal›flmas› anlam›na gelir ki, bunlar ekonominin ola¤an iflleyifline pek uygun durumlar de¤ildir. Walras, di¤er marjinalistlerin de belirtti¤i gibi, fiyat› belirleyenin, mallar›n marjinal faydalar› oldu¤una vurgu yapar. Tüketicinin fayda maksimizasyonu, de¤iflik mallardan elde etti¤i marjinal faydan›n o mal›n fiyat›na oran›n›n eflit oldu¤u mal bilefliminde oluflur.
109 Walras’›n modeline yöneltilen en önemli elefltiri, modelde bilinmeyen say›s›n›n, modelde yer alan denklem say›s› kadar olmas›n›n, bu denklemler kümesinin tek bir çözümü oldu¤unu garantilemedi¤i gibi mal ve faktör piyasas›nda negatif fiyatlar›n ortaya ç›kmas›n›n da ihtimal dahilinde olmas›d›r.
‹kinci Kuflak Marjinalistler: Refah ‹ktisad› ‹kinci kuflak marjinalistler yerleflik iktisat teorisinin bir yandan birinci kufla¤›n marjinal de¤erler üzerine kurulmufl olan talep teorisini gelifltirirken, öte yandan da üretim teorisi ve arz yönünü incelemifllerdir. Bunlar›n döneminde matematiksel formülasyonlarla üretim teorisi gelifltirilmifl, toplumsal refah ve d›flsall›k konular› ele al›nm›flt›r.
Francis Ysidro Edgeworth Francis Ysidro Edgeworth, (1845-1926), ‹rlanda’da do¤up 22 yafl›nda göç etti¤i ‹ngiltere’de yaflam›flt›r. Önce klasik dil ve edebiyat alan›nda e¤itim görmüfl daha sonra hukuk, matematik ve iktisat okumufltur. 1891 y›l›nda Oxford Üniversitesinde iktisat profesörü olmufl, 1922’ye kadar burada kalm›flt›r. Edgeworth 35 y›l boyunca bazen tek bafl›na bazen de Keynes ile birlikte, dönemin en prestijli ekonomi dergilerinden biri olan Economic Journal’›n editörlü¤ünü yapm›flt›r.
Döneminin en etkili iktisatç›lar›ndan ve matematiksel iktisad›n öncülerinden olan Edgeworth. makale ve kitaplar› ve editörü oldu¤u dergide kitap tan›t›m yaz›lar› yan› s›ra meflhur Palgrave’in Politik ‹ktisat Sözlü¤ü’ne 130’dan fazla madde yazm›flt›r. Edgeworth matematiksel iktisad›n yan› s›ra fayda teorisine de önemli katk› sa¤lam›flt›r. Bugün iktisat ders kitaplar›n›n en önemli kavramlar›ndan olan kay›ts›zl›k e¤rileri ve sözleflme e¤rileri, bugünkine yak›n biçimde ilk kez onun taraf›ndan dile getirilmifltir. E¤rilerin fleklinin orijine göre d›flbükey olmas›n›n azalan marjinal faydadan kaynakland›¤› onun taraf›ndan ileri sürülmüfltür.
Vilfredo Pareto Vilfredo Poareto (1848-1923), aslen ‹talyan olmakla birlikte Paris’te dünyaya gelmifltir.‹talya’da ö¤renim gördü. 1891’de Walras’›n Lozan Üniversitesi’ndeki kürsüsünü devrald› ve burada profesör oldu. Politik ‹ktisad›n El Kitab› (1906) en önemli eseridir. Pareto iktisad›n d›fl›nda siyaset sosyolojisi alan›nda da önemli bir düflünürdür. Özellikle toplumsal çevri teorisi ünlüdür.
Bugün mikroiktisat ders kitaplar›n›n en önemli kavramlar›ndan biri olan ve azalan fayda nedeniyle orijine d›flbükey nitelikteki kay›ts›zl›k e¤rileri, bugünkine yak›n biçimde ilk kez Edgeworth taraf›ndan dile getirilmifltir. Edgeworth kutusu: Edgeworth taraf›ndan gelifltirilen ve iki tüketicinin iki farkl› maldan sa¤lad›klar› fayday›, farkl› gelir düzeylerine göre maksimize eden noktalar›n gösterildi¤i geometrik flekil.
110
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Pareto optimumu: Bir ekonomide en az bir kiflinin durumunu kötülefltirmeden baflka birinin durumunun iyilefltirilmesinin mümkün olmad›¤›, en etkin kaynak da¤l›m› durumu.
Walras’›n koltu¤una oturan Pareto, hem Walras’›n genel denge modelini gelifltirmifl hem de bu modelin yayg›nlaflmas›na, iktisatç›lar aras›nda kabul görmesine büyük ölçüde katk›da bulunmufltur. Ekonomide bir kiflinin durumunun iyilefltirilmesinin baflka birisinin durumunu kötülefltirmeden yap›lamayaca¤› duruma, günümüz iktisat ders kitaplar›nda Pareto etkinli¤i, bir ekonomide baflkalar›n›n durumunu kötülefltirmeden hiç kimsenin durumunun iyilefltirilemeyece¤i genel denge durumuna da Pareto opitmumu denmektedir.
NEOKLAS‹K ‹KT‹SAT Neoklasik Gelene¤in Bafllang›c›: Alfred Marshall Marshall’›n Ekonominin ilkeleri adl› eserinde ortaya koydu¤u görüfllerin ço¤u, bugün iktisat biliminin ortak birikimi olarak görüldü¤ü için, iktisat ders kitaplar›nda ona herhangi bir at›f yapmadan kullan›lmaktad›r. K›smi denge analizi: Bir ekonomide bulunan sektörlerin tümünün de¤il, belirli bir kesiminin, di¤erlerinden soyutlanarak incelenip denge koflullar›n›n incelendi¤i analiz. Cateris paribus: Di¤er koflullar sabitken anlam›nda Latince bir terim. Talep esnekli¤i: Belirli bir mal›n fiyat›ndaki yüzde birlik bir de¤iflme karfl›s›nda talep miktar›nda meydana gelen yüzde de¤iflim. Arz esnekli¤i: Belirli bir mal›n fiyat›ndaki yüzde birlik bir de¤iflme karfl›s›nda arz edilen miktar›nda meydana gelen yüzde de¤iflim. Üretici art›¤›: Üreticinin, daha düflük fiyatlarda satmaya raz› olmas›na ra¤men mal›n› piyasada oluflan fiyattan satmas› nedeniyle elde etti¤i kazanç. Bugün neredeyse bütün iktisada girifl ders kitaplar›nda yer alan arz ve talep e¤rileri, arz ve talep esneklikleri, üretici ve tüketici art›¤›, ölçe¤e göre azalan ve artan getiri, azalan marjinal fayda gibi konular›n tümü Marshall’›n ‹ktisad›n ‹lkeleri isimli kitab›nda yer alm›flt›r.
Alfred Marshall (1842-1924), ‹ngiltere’de Clapham’da do¤an Marshall, 1865 y›l›nda Cambridge Üniversitesi’nden mezun olmufltur. 1885 y›l›nda da Cambridge Üniversitesine profesör olarak atanm›flt›r. 1890 y›l›nda en önemli eseri olan Ekonominin ‹lkeleri adl› kitab›n›n yay›mlanmas›na kadar görüfllerini daha sonra Cambridge sözlü aç›klama gelene¤i hâline gelen konferans ve sohbetleri s›ras›nda ö¤rencilerine ve meslektafllar›na aktarm›flt›r. Ekonominin ‹lkeleri adl› kitab›ndan sonra Sanayi ve Ticaret (Industrly and Trade, 1919) ve Para Kredi ve Ticaret (Money Credit and Commerce, 1923) en önemli kitaplar›d›r.
Neoklasik iktisad›n bugünkü ders kitaplar›na girecek biçimde formüle edilmesinde en büyük katk›s› olan kifli flüphesiz Marshall’d›r. Ekonomi’nin ‹lkeleri, kendisi hayattayken bile tam sekiz bask› yapm›fl, daha sonra da defalarca bas›lm›flt›r. Bu eser on y›llar boyu ‹ngilizce temel ders kitab› özelli¤ini korumufl, oradaki analizlerin ço¤u iktisat biliminin ortak birikimi olarak görüldü¤ü için do¤rudan Marshall’a at›f yap›lmadan ders kitaplar›nda yayg›n olarak kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Walras’›n bütün piyasalar›n ayn› anda dengesini öngören genel dengesine karfl›l›k Marshall di¤er piyasalar› veri kabul edip bir piyasan›n dengenin nas›l olufltu¤unu ele alan k›smi denge analizini gelifltirmifltir. K›smi denge analizinde denge üzerinde dolayl› etkisi olabilecek ilgili di¤er tüm de¤iflkenler sabit kabul edilip bir de¤iflkenin de¤erlerindeki de¤iflikli¤in olas› sonuçlar› incelenir. Bu analiz bugün ders kitaplar›nda, Latince “di¤er flartlar de¤iflmezken” anlam›na gelen ceteris paribus, terimi ile birlikte yerleflmifltir. Birinci kuflak neoklasiklerden Menger ile Jevons ekonominin talep taraf›na a¤›rl›k verirken Marshall hem arz hem de talep yönüne eflit a¤›rl›k vermifltir. Eserinde arz ve talep fazlal›¤›n›n fiyat ayarlamas›yla nas›l dengeye gelece¤ini ayr›nt›l› biçimde anlatmaktad›r (Marshall, 1961: 345). Bugün neredeyse bütün iktisada girifl ders kitaplar›nda yer alan arz ve talep e¤rileri, arz ve talep esneklikleri, üretici ve tüketici art›¤›, ölçe¤e göre azalan ve artan getiri, azalan marjinal fayda gibi konular›n tümü Marshall’›n kitab›nda yer alm›flt›r (Marshall, 1961). Bu yüzden Marshall’›n görüfllerinin ayr›nt›l› anlat›lmas› için, bir mikro iktisat kitab› yazacak kadar yerin ayr›lmas›n› gerektirir.
111
5. Ünite - Marjinalizm ve Neoklasik ‹ktisat
SIRA S‹ZDE Marshall’›n önceki marjinalistlerden en önemli fark› nedir? Belirtiniz.
3
Fiyat›n dikey, miktar›n da yatay eksenden yer ald›¤› bir çizelgede, arz e¤risinin D Ü fi Ü N E L ‹ M pozitif, talep e¤risinin de negatif e¤imli olarak birbirini kesti¤i grafik, ilk gündeme getiren kifli Cournot olsa da Marshall taraf›ndan meflhur edilmifl ve bu grafik MarsS O R Uyo¤un olarak hall Makas› olarak iktisat literatürüne geçmifltir. Formül ve grafikleri kullanan Marshall kitab›n›n sonuna da matematiksel notasyonlar› içeren 20 sayfal›k bir ek yerlefltirmifltir. D‹KKAT
Neoklasik Faiz ve De¤er Teorisi
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M Ölçe¤e göre sabit, artan veya azalan getiri: Bir alanda üretim faktörlerinin S O R U art›fl oran› ile o faktörlerin kullan›m› sonucu ortaya ç›kan üründeki art›fl oran› D ‹ K her K A ikisi T karfl›laflt›r›ld›¤›nda, de ayn› oranda art›yorsa ölçe¤e göre sabit getiri, üründeki art›flSIRA oran› S‹ZDE kullan›lan üretim faktörlerinin art›fl oran›ndan daha fazla ise artan getiri, az ise azalanAMAÇLARIMIZ getiri söz konusudur.
N N
SIRA S‹ZDE Marjinalistler ve Marshall tüketim mallar› piyasas›nda denge koflullar› üzerine e¤ilmifllerdi. Sermaye, yat›r›m ve faiz iliflkisine iliflkin yaklafl›mlar› olmakla birlikte daha çok göreli fiyatlar› konu edinmifl, fiyatlar genel düzeyindeki de¤iflimler, dolay›AMAÇLARIMIZ s›yla enflasyon veya deflasyon veya faiz oranlar›ndaki de¤iflim ana ilgi konusu de¤ildi. Bu yöndeki önemli çal›flmalar ikinci kuflak içinde yer alan Böhm-Bawerk, Wicksell ve Fisher taraf›ndan yap›lm›flt›r. K ‹ T A P
Eugen Von Böhm-Bawerk TELEV‹ZYON
Eugen Von Böhm-Bawerk (1851-1914), 1888’de yay›mlad›¤›, Sermayenin Pozitif teorisi adl› kitab› ile ünlü olan Böhm-Bawerk, Avusturya Okulu’nun Menger ve Wieser’dan sonra üçüncü üyesidir. Üni‹ N T E R NViyana ET versitesi’nde Politik ‹ktisat Kürsüsü profesörlü¤ü yapm›flt›r. Sermaye kuram›na önemli katk›lar› olan Avusturyal› Böhm-Bawerk, kuramsal katk›lar› yan›nda 1889 y›l›ndan itibaren Avusturya Maliye Bakanl›¤›nda para reformu üzerinde çal›flm›fl ve 1904 y›l›nda ayr›l›ncaya kadar üç kez Maliye Bakan› olarak görev yaparak görüflleriyle bizzat uygulamaya yön vermifltir.
Marshall makas›: Negatif e¤imli talep e¤risi K ‹ ile T pozitif A P e¤imli arz e¤risinin birbirini kestikleri grafik. Jevons, Menger ve Walras TELEV‹ZYON taraf›ndan sistematize edilen neoklasik çözümlemenin standart iktisat ders kitaplar›na geçirilmesinde en büyük ‹NTERNET katk› Marshall’a aittir.
Böhm-Bawerk sermaye ve faiz konular›na yo¤unlaflm›flt›r. Ona göre, sermaye mallar›n›n oluflmas›, tüketim mallar›ndan gecikmeli olarak gerçekleflir. Bunun için de tasarruf gerekir. Tasarruf da bugünün tüketimini yar›na ertelemek demektir. ‹nsanlar gelirlerini yar›ndansa bugün tüketme e¤iliminde olduklar›na göre, gelecekte üretimi art›rmak için hangi yolla bugünkü tüketimi s›n›rlamak mümkündür? BöhmBawerk bu sorunun nas›l çözülece¤ine odaklan›r. Ona göre bu çözümü sa¤layan faizdir. Çünkü faizin ancak bugün ve gelecekte tüketim imkan› olan iki mal›n de¤iflim ihtiyac› oldu¤unda ortaya ç›kt›¤›n› düflünür. SIRA S‹ZDE Böhm-Bawerk’e göre faizin ortaya ç›k›fl› nereden kaynaklanmaktad›r?
4
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
112
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Knut Wicksell Knut Wicksell (1851-1926), ‹sveçte Stockholm’da do¤mufl ve Uppsala Üniversitesi’nden matematik ve fizikten yüksek derece alarak mezun olmufltur. Uzun süre gazetecilik ve özel ö¤retmenlik gibi birtak›m ifllerle geçimin sa¤lad›ktan sonra 1896’da ö¤retim üyesi ve 1901’de elli yafl›ndayken de profesör olmufltur. Eserleri: De¤er, Sermaye ve Rant (1893), Politik ‹ktisat Dersleri (1901) ve Faiz ve Fiyatlar (1898).
Wicksell fiyatlar genel düzeyi ile ilgilenmifltir. O dönemde kabul gören yaklafl›m paran›n miktar kuram› idi. Buna göre paran›n dolan›m h›z› sabit kabul edildi¤inde fiyatlar genel düzeyindeki art›fllar para arz› taraf›ndan belirlenir. Wicksell bu yaklafl›ma karfl› ç›karak, fiyatlar genel düzeyinin faiz oran› taraf›ndan belirlendi¤ini ileri sürer. Bunu aç›klamak için do¤al ve piyasa faiz oran› ay›r›m›na gider. Do¤al faiz oran›, ona göre, parasal de¤iflkenlerden etkilenmeyen sermayenin reel getirisini ifade eder. Piyasa faiz oran› ise, bankalar taraf›ndan belirlenen faiz oran›d›r. E¤er bankalar›n belirledi¤i piyasa faiz oran› do¤al faiz oran›na eflitse enflasyon s›f›ra eflit olacakt›r. Ama e¤er piyasa faiz oran› do¤al faiz oran›n›n alt›ndaysa bu durum yeni sermaye mal›na olan talebi art›rarak enflasyona yol açacakt›r. Ona göre bu süreç piyasa faiz oran› do¤al faiz oran›na eflit oluncaya kadar devam eder.
Irving Fisher Irving Fisher (1867-1947), 1867 y›l›nda New York’ta do¤du, Yale üniversitesinde matematik ve fizik ö¤renimi gördü. ‹ktisatta genel denge konusunda bir doktora tezi yazd› ve tezi yay›mland›. Üç ayakl› sandalye, termostatl› hasta yata¤› gibi ilginç icatlar› oldu. En büyük icad› 1910 y›l›nda indeks kart sistemini bulmas› oldu. Fisher ayn› zamanda borsadan büyük paralar kazand› ama 1929 buhran›n› zaman›nda tahmin edemedi ve iyimser tahminlerle kendi serveti yan›nda, yak›n akrabalar› ve gazete sütunundan tavsiyelerini izleyenlerin de büyük servet kaybetmelerine yol açt›. Borçlar›n› ödeyemeden 1947 y›l›nda New York flehir hastanesinde öldü. Çok say›da kitap yazd›, eserlerinin bir k›sm› popüler konularla ilgiliydi. Eserleri aras›nda Paran›n Sat›n Alma Gücü (The purchasing Power of Money 1911) ve Faiz Teorisi (The Theory of Interest 1930) özellikle zikredilebilir.
Neoklasik iktisad›n en önemli isimlerinden biri olan ve yerleflik iktisada pek çok katk›s› olan Fisher’in en yayg›n bilinen katk›lar›ndan biri de Fisher denklemidir. Paran›n miktar kuram› olarak da bilinen Fisher denklemi MV=PQ’dur. Burada M dolafl›mdaki para miktar›n›, V paran›n dolan›m h›z›n›, P fiyatlar genel düzeyini ve
5. Ünite - Marjinalizm ve Neoklasik ‹ktisat
113
Q da y›l boyunca üretilen mal miktar›n› ifade etmektedir. Fisher’e göre, dolafl›mdaki para miktar›ndaki art›fl, ayn› oranda enflasyona yol açar. Asl›nda para miktar›ndaki art›fl›n fiyatlar› yükseltece¤i görüflü Fisher’den önce, klasik iktisatç›lardan David Hume ve John Stuart Mill taraf›ndan da dile getirilmiflti. Fisher bu konuya odaklanarak onu kurama dönüfltürmüfltür. Fisher de Walras ve Pareto gibi ekonomi biliminin gelece¤inin matematiksel ve istatistiksel yöntemlerin kullan›lmas›nda oldu¤unu düflünüyordu. Amerika’n›n ilk matematiksel iktisatç›s› da say›labilir. 1930 y›l›nda Ragnar Frisch, Charles F. Roos ve Joseph Schumpeter ile birlikte Ekonometri Derne¤ini kurdu ve ilk baflkan› seçildi. 1918 y›l›nda da Amerikan Ekonomi Derne¤i’nin baflkan› seçilmiflti
Ekonomideki para miktar›ndaki art›fl›n fiyatlar› yükseltece¤i görüflü Fisher’den önce, klasik iktisatç›lardan David Hume ve John Stuart Mill taraf›ndan da dile getirilmifl olmas›na karfl›n Fisher paran›n dolan›m h›z› ve ticaret hacmi de¤iflmeden para miktar›ndaki de¤iflimin ayn› oranda ve yönde fiyatlar genel düzeyini etkileyece¤ini ileri süren ve paran›n miktar kuram› ad›yla tarihe geçen bir kuram gelifltirmifltir.
Tam Rekabet Varsay›m›ndan Sapmalar Neoklasik iktisat teorisi, piyasalarda serbest rekabet flartlar›n›n egemen oldu¤u varsay›m›na dayanarak çözümlemeler üretmekteydi. Tekel, duopol veya oligopol piyasa türlerinin varl›¤› kabul edilmifl olsa da teorik analizlerde bunlar istisnai durum gibi görülmekteydi. Bu yaklafl›m sadece teknik analiz aç›s›ndan de¤il, politik yaklafl›m aç›s›ndan da önemlidir. Çünkü piyasa türleri aras›nda en yayg›n ve ekonomiye rengini veren piyasa türü tam rekabet piyasas›ysa, devlet müdahalesine gerek kalmadan toplumsal refah kendili¤inden maksimize edilmifl olacakt›r. Ama e¤er tam rekabet piyasas› esas ve yayg›n piyasa türü de¤ilse, o zaman devlet müdahalesi için meflru bir gerekçe de oluflmufl olacakt›. Tam rekabet karfl›s›nda eksik rekabet piyasa modelinin gelifltirilmesinde ‹talyan Piero Sraffa, Amerikal› Edward Chamberlin ile Harold Hotelling, ‹ngiliz Joan Robinson ve Alman Heinrich von Stackelberg önemli katk›larda bulunmufllard›r.
Edward Hastings Chamberlin Edward Hastings Chamberlin (1899-1967), Washington eyaletinde do¤mufltur. Iowa Üniversitesinden lisans ve Harvard Üniversitesi’nden de doktora derecesini alm›flt›r. 1937 y›l›ndan öldü¤ü y›la kadar Harvard Üniversitesi’nde ö¤retim üyeli¤i yapm›flt›r. 1927 y›l›nda sundu¤u doktora tezini, Tekelci Rekabet Teorisi (The Theory of Monopolistic Competition) olarak 1933’te yay›mlam›flt›r.
Chamberlin literatürde iki uç olan tam rekabet piyasas› ile tekel piyasas› aras›nda tan›mlanabilecek tekelci rekabet ad›yla yeni bir piyasa türünden bahseder. Bu piyasada firmalar, birbirinin ayn›s› olmayan ama tüketicinin ayn› ihtiyac›n› karfl›layan, yani birbiri yerine ikame edilebilir özellikler tafl›yan ürünler üretirler. Firmalar, ürünlerini sanki rakip firmalar›nkinden çok de¤iflikmifl gibi farkl›laflt›r›r, tüketicinin kendi mallar› yerine di¤er mallar› sat›n almamas› için reklam ve tan›t›m yaparlar. Bu yönüyle tekel gibidirler. Ama fiyat› yükselttiklerinde, bütün çabalar›na ra¤men, tüketicilerinin bir k›sm›n›n rakip firmalar›n ürünlerini almalar›na da engel olamazlar. Yani her bir firman›n mal›na olan talep e¤rileri, mal›n ikâme edilebilirli¤ine ba¤l› olarak, tekel ile tam rekabet piyasas›n›n aras›nda bir e¤imle, negatif
114
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Chamberlin tekel piyasas›ndan farkl› olarak tekelci rekabet piyasas›nda k›sa dönemde firmalar›n elde etti¤i normal üstü kâr›n, uzun dönemde yeni firmalar›n piyasaya girmesiyle ortadan kalkaca¤›n› ve firmalar›n, fiyat›n ortalama maliyete eflit oldu¤u bir üretim düzeyine, normal kâra dönece¤ini savunur.
e¤imlidir. Yak›n ikamesi çok olan mal›n talep e¤risi yat›klafl›r. Araba, mobilya, g›da ve giyim piyasalar› bu tür firmalardan oluflur. Yak›n ikamesi olmayan veya tüketici üzerinde böyle bir izlenim b›rakan firman›n talep e¤risi tekelinkine benzemeye bafllar. Ancak piyasaya girifl serbest oldu¤u için mevcut firmalar hiçbir zaman uzun dönemde tekel pozisyonunu koruyamazlar.
Joan Robinson Joan Violet Robinson (1903-1983), Cambridge Üniversitesi’nde Alfred Marshall’›n ö¤rencisi olan Robinson daha sonra uzun y›llar ayn› Üniversite’de ö¤retim üyeli¤i yapm›flt›r. Aksak Rekabet Ekonomisi (The Economics of Imperfect Competiton, 1933), ‹stihdam Teorisine Girifl (Introduction to the Theory of Employment, 1937), Marksist Ekonomi Üzerine (An Essay on Marxian Economics, 1942) ‹ktisat Felsefesi (Economic Philosophy: An essay on the progress of economic thought, 1962)
1933 y›l›nda yay›mlad›¤› Eksik Rekabet Ekonomisi adl› eseri, ayn› y›l yay›mlanan Chamberlin’n›n Tekelci Rekabet Teorisi isimli eseri ile çok benzer konular› ele almaktayd›. Robinson, Sraffa’n›n yaklafl›m›ndan yola ç›karak, tam rekabet piyasas›n›n gerçek hayatta yayg›n olarak var olan bir piyasa türü olmad›¤›n›, gerçek hayattaki piyasalar›n tam rekabet piyasa modelinin öngördü¤ü özelliklerden bir k›sm›n› tafl›mayan, bu yönüyle de eksik rekabet flartlar›n›n bulundu¤u piyasalar oldu¤unu dile getirmifl, bu piyasa türünde firma davran›fllar›n› ele alm›flt›r. O da Chamberlin gibi yak›n ikâme mallar›n üretildi¤i bir sektörde piyasaya giriflin serbest olmas›n›n afl›r› kârlar› ortadan kald›raca¤›n› öngörmekteydi. Denge üretim düzeyi, marjinal maliyet ile marjinal has›lat›n eflitlendi¤i ve ortalama maliyetin ortalama has›lata eflit oldu¤u noktada olufluncaya kadar piyasaya girifllerin devam edece¤ini ileri sürmüfltür.
5. Ünite - Marjinalizm ve Neoklasik ‹ktisat
115
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
Marjinal analizin ne oldu¤unu, niçin neoklasik olarak da nitelendirildi¤ini, temel kavramlar›n› ve iktisadi düflüncenin gelifliminde nas›l bir ifllevi oldu¤unu aç›klayabilmek. 19. yüzy›l›n son 30 y›l›, bugün iktisat ders kitaplar›na girmifl olan ve a¤›rl›kl› olarak da mikroiktisat bafll›¤› alt›nda incelenen yeni bir alan›n do¤mas›na flahit olmufltur. Bu dönemde, serbest piyasa ekonomisini savunan klasik iktisad›n özü korunarak, yöneltilen elefltirileri karfl›lamaya yönelik yeni yöntem ve kavramlar gelifltirilmifl, 20. yüzy›l›n ilk otuz y›l› içinde de marjinalist analizi merkezine koyan neoklasik iktisat büyük oranda flekillendirilmifltir. Klasik iktisattan neoklasik iktisada geçifli sa¤layan faktörlerden en önemlisi, ekonomik karar süreçlerinin toplam de¤erlerle de¤il marjinal de¤erlerle aç›klanmas›n› öngören marjinal analizdir. Bu yeni ak›m›n temel ilgi noktas›, ekonominin temel iki aktörü olan tüketici ve üreticilerin karar verme mekanizmalar›n›n ve bunun sonucu olarak ekonominin iflleyiflinin nas›l aç›klanabilece¤idir. Neoklasik iktisad›n maksimizasyon ve rasyonellik ilkelerinin iktisadi davran›fllar›n aç›klanmas›nda nas›l kullan›ld›¤›n› gösterebilmek. ‹nsanlar›n birbirinden çok farkl› nedenlere dayal›, s›n›r tan›mayan ve sürekli geniflleme e¤iliminde olan istekleri vard›r. Bu isteklerin ço¤unu karfl›lamak için sahip olunan imkan ve kaynaklar ise hem mutlak ve nispî anlamda k›tt›r hem de alternatif kullan›m imkanlar› vard›r. Dolay›s›yla insanlar neye sahip olacaklar›na karar vermek üzere alternatif kullan›m imkanlar› aras›ndan bir seçim yapmak zorundad›rlar. Bir seçimin yap›labilmesi için seçim sürecinin iki unsuru vard›r. Birincisi, seçime konu olan alternatiflerin sa¤layaca¤› fayda; di¤eri de alternatifleri elde etmenin maliyeti. E¤er insanlar elde edilebilir alternatiflerin fayda ve maliyetlerini tam olarak ve eksiksiz biçimde ölçebilme imkan›na sahip olurlarsa, bu seçim sorunu iki aflamal› bir ifllemle kolayca afl›lacakt›r. ‹lk aflamada, tek tek bütün alternatiflerin maliyetleri ile faydalar› karfl›laflt›r›lacak, maliyeti faydas›ndan çok olan alternatifler hemen elenecektir. ‹kinci aflamada, fay-
das› maliyetinden çok olan alternatifler karfl›laflt›r›lacakt›r. Bunlar aras›ndan da maliyeti en az, (maliyet minimizasyonu) fakat faydas› en çok (fayda maksimizasyonu) olan alternatif tercih edilecektir (rasyonellik ilkesi). Dolay›s›yla bu iki ilke yard›m›yla, k›t kaynaklar›n s›n›rs›z istekler karfl›s›nda nas›l bölüfltürülece¤i sorunu çözülmüfl olacakt›r.,
N AM A Ç
3
N A M A Ç
4
Öncü marjinalistlerin hangi görüflleri nedeniyle öncü olduklar›n› aç›klayabilmek. Augustin Cournot, firma davran›fllar›n›n çözümlenmesinde marjinal kavram›n› kullanm›fl ve monopol teorisine ilk önce katk›da bulunmufltur. Johann H. Von Thünen, marjinal verimlilik teorisinin ipuçlar›n› tafl›yan görüfller ileri sürmüfltür. Jules Dupuit ise, marjinal fayda, tüketici art›¤› ve fiyat farkl›laflt›r›lmas› gibi kavramlarda öncüdür. Bu isimler aras›nda özellikle, subjektif de¤er teorisinin kurucusu kabul edilen ve tüketici davran›fllar› ve talep teorisi bak›m›ndan önem tafl›yan katk›lar› bulunan ‹ktisatta azalan marjinal fayda yasas›n› ilk formüle eden kifli olarak Gossen dikkati çekmektedir.. Yine Gossen’in efl marjinal fayda yasas›na göre de belirli bir ihtiyac›n giderilmesinde kullan›lan bir mal›n türdefl birimleri tüketildikçe ihtiyac›n fliddeti azal›rken, tüketilen her ek birimden elde edilen fayda azalmaktad›r. Marjinalizmin kurucular› olan Walras, Jevons ve Menger’in katk›lar›n› aç›klayabilmek. Marjinalizm dendi¤inde hemen akla ‹ngiltere, Almanya ve Fransa olarak üç farkl› ülkeden s›ras›yla Jevons, Menger ve Walras olarak üç isim gelir. Bentham’›n faydac› yaklafl›m›n› tümüyle benimseyen Jevons, haz ve elemin ekonomi matemati¤inin nihai nesneleri oldu¤unu, hazz› maksimize etmenin ekonominin konusunu oluflturdu¤unu, bu yüzden dikkatleri fiziksel objelerden, haz ve eleme kayd›rman›n do¤ru olaca¤›n› savunur. Jevons’a göre refah, fayda, de¤er, talep, arz, sermaye, faiz, ifl gücü gibi ifl dünyas›n›n günlük ifllemlerinde kullan›lan birçok kavram niceliklerle ilgili olduklar› için matematiksel yöntemlerle ifade edilebilecek bir ortak özellik tafl›maktad›r ve
116
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
gerçek bir iktisat teorisi matemati¤in yard›m› olmaks›z›n oluflturulamaz. Ekonomide genel denge analizini gelifltiren ve matematiksel iktisad›n kurucular› aras›nda yer alan Walras ise, saf iktisat teorisinin, de¤iflim, arz, talep, faiz, piyasa, sermaye gelir gibi günlük hayatta deneyimle bildi¤imiz kavramlar› al›p onlar› ideal-tip kavramlara dönüfltürerek soyut ve tutarl› bir model oluflturulmas›, model kurulduktan sonra da gerçek hayattaki iliflkilere uygulanmas› gerekti¤ini düflünmektedir. ‹çinde yetiflti¤i Avusturya düflünce gelene¤ine uygun olarak matemati¤in iktisatta uygulanmas›na çok s›cak bakmayan marjinalistlerden biri olan Menger, bir ekonomideki bütün fiyatlar›n oluflumunu aç›klayacak bir ilkeden bahsedilebilecekse bunun, azalan marjinal fayda oldu¤unu savunur.
N A M A Ç
5
N A M A Ç
6
Refah ‹ktisad›’n›n kurucular›n›n katk›lar›n›n neler oldu¤unu aç›klayabilmek Ekonomide genel denge modelinin kurulmas›na önemli katk›larda bulunan ve bugün mikroiktisat ders kitaplar›n›n en önemli kavramlar›ndan biri olan ve azalan fayda nedeniyle orijine d›flbükey nitelikteki kay›ts›zl›k e¤rileri, bugünkine yak›n biçimde ilk kez Edgeworth taraf›ndan dile getirilmifltir. Walras’›n koltu¤una oturan Pareto, hem Walras’›n genel denge modelini gelifltirmifl hem de bu modelin yayg›nlaflmas›na, iktisatç›lar aras›nda kabul görmesine büyük ölçüde katk›da bulunmufltur. Pareto refah ekonomisinin de kurucular› aras›nda say›labilir. Bir ekonomide en az bir kiflinin durumunu kötülefltirmeden baflka birinin durumunun iyilefltirilmesinin mümkün olmad›¤›, en etkin kaynak da¤l›m› durumuna Pareto optimumu denmektedir. Neoklasik gelenekle özdefl olan Marshall’›n görüfllerini ana hatlar› ile kavrayabilmek. K›smî denge yaklafl›m›n› gelifltiren ve marjinalistlerin görüfllerini sistematize ederek ders kitab› format›na dönüfltüren Marshall neoklasik iktisad›n geliflimine büyük katk›lar sa¤lam›flt›r. Ekonominin ‹lkeleri adl› eserinde ortaya koydu¤u görüfllerinin ço¤u, örne¤in arz ve talep e¤rileri, arz ve talep esneklikleri, üretici ve tüketici art›¤›, ölçe¤e göre azalan ve artan getiri, azalan marjinal fayda gibi, bugün iktisat biliminin ortak birikimi
olarak görüldü¤ü için, iktisat ders kitaplar›nda ona herhangi bir at›f yapmadan kullan›lmaktad›r.
N A M A Ç
7
N A M A Ç
8
Neoklasik faiz ve fiyat teorisinin en önemli isimleri olan, Böhm-Bawerk, Wicksell ve Fisher gibi düflünürlerinin temel görüfllerini kavramak. Avusturya ekolünden gelen Böhm-Bawerk faiz oranlar›n›n pozitif olmas›n›n, birincisi büyüyen bir ekonomide, mal arz› gelecekte daha büyük olaca¤› için mallar›n marjinal faydalar›n›n bugüne k›yasla azalmas›na yol açaca¤›, ikincisi insano¤lu ölece¤ini bildi¤i için gelecekteki sevinç ve üzüntüsüne flimdikine göre daha az de¤er verme e¤iliminde oldu¤u ve üçüncüsü, zaman gerektiren çetrefilli (dolanmaçl›) üretim yöntemleri, basit ve çok fazla zaman harcamay› gerektirmeyenlere göre daha üretken olmas›na ba¤lar. Paran›n miktar kuram› Fisher, üretim fonksiyonu da Wicksell taraf›ndan gelifltirilmifltir. Tam rekabet piyasa modelini sorgulayan Chamberline ve Robinson’un Marshallgil tam rekabet modelinden sapmay› ifade eden görüfllerini anlamak. Chamberlin ve Robinson taraf›ndan tam rekabet piyasas›n›n öngördü¤ü homojen mal varsay›m› sorgulanm›fl, gerçek hayattaki piyasalar›n tekel ve tam rekabet ortas›nda tekelci rekabet denebilecek bir piyasa türü oldu¤u ileri sürülmüfltür.
5. Ünite - Marjinalizm ve Neoklasik ‹ktisat
117
Kendimizi s›nayal›m 1. ‹ktisadi düflünce tarihinde marjinal analizi önemli k›lan temel özellik afla¤›dakilerden hangisidir? a. Marjinal analizin, ekonominin temel aktörlerinin firmalar oldu¤unu kabul etmesi b. Marjinal analizin iktisadi kararlar›n toplam de¤erler yerine marjinal de¤erlere göre olufltu¤unu ileri sürmesi. c. Marjinal analizin tümdengelimsel yöntemi iktisada yerlefltirmesi. d. Marjinal analizin, yerleflik iktisadi çözümlemeye itiraz etmesi. e. Marjinal analizin emek de¤er teorisini savunmas›. 2. Afla¤›dakilerden hangisi marjinalizmin erken öncüleri aras›nda yer almaz? a. Hermann H. Gossen b. Johann H. von Thünen c. Jules Dupuit d. Augustin Cournot e. Carl Menger 3. Tüketici art›¤› yaklafl›m›n› sosyal projelerin yap›lmas›na uyarlayan ilk düflünür afla¤›dakilerden hangisidir? a. W. Stanley Jevons b. Carl Menger c. Jules Dupuit d. Arthur Cecil Pigou e. Alfred Marshall 4. Jevons, Menger ve Walras’› karfl›laflt›ran afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Menger üretim ve faiz konusuna yo¤unlafl›rken, Jevons k›sm› denge Wlaras da genel denge yaklafl›m›n› gelifltirmifltir. b. Jevons marjinal fayda kavram›n› Menger’den ödünç alm›fl, Walras da Jevons’tan alarak genel denge modelini kurmufltur. c. Jevons ile Walras iktisad›n matematiksel bir dil kullanmas› gerekti¤ini savunurken Menger’in böyle bir iddias› yoktur. d. Jevons ile Menger azalan marjinal fayday›, Walras ise toplam fayday› modellerinin merkezine oturtmufltur. e. Walras, Menger ve Jevons birlikte bir kitap yazarak marjinalist yaklafl›m› iktisada yerlefltirmifllerdir.
5. Afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Alfred Marshall marjinalizmin erken öncüleri aras›nda yer al›r. b. Arz ve talep esnekli¤i kavramlar› Edgeworth ile iktisada girmifltir. c. Pareto k›sm› denge yaklafl›m›n› gelifltirmifltir. d. Walras kay›ts›zl›k e¤rilerini ilk kullanan kiflidir. e. D›flsall›k sorunu ilk olarak Pigou tart›flm›flt›r. 6. Afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Böhm-Bawerk faizin ortaya ç›kmas›nda insanlar›n gelece¤e iyimser yaklaflmalar›n›n rolü oldu¤unu savunmufltur. b. Wicksell üretim miktar›n›n sabit kalabilmesi için, girdilerden bir k›sm›n›n azalmas› halinde di¤erlerinin art›fl›yla telafi edildi¤i, yani marjinal teknik ikamenin söz konusu oldu¤unu ileri sürmüfltür. c. Wicksell’e göre di¤er üretim faktörlerinin fiyat› gibi, farkl› piyasalarda eme¤in ücretinin farkl› olmas›n›n sebebi eme¤in marjinal verimlili¤inin farkl›laflmas›d›r. d. Fisher bugünkü tüketimin sadece bugünün gelirine de¤il, hayat boyu beklenen gelire ba¤l› olarak belirlendi¤ini savunur. e. Para miktar›ndaki art›fl›n enflasyona yol açaca¤›n› ilk kez Carl Menger dile getirmifltir. 7. Tam rekabet piyasas›n›n temel varsay›mlar›ndan olan homojen mal varsay›m›n›n gerçekçi olmad›¤›n› söyleyerek ilk karfl› ç›kan afla¤›dakilerden hangisidir? a. Fisher b Walras c. Sraffa d. Chamberlin e. Robinson 8. Marjinalizmin bir devrim olarak nitelenmesinde afla¤›dakilerden hangisinin rolü yoktur? a. Marjinalizmle birlikte mikro iktisat konular› öne ç›km›flt›r. b. Kaynaklar›n etkin kullan›m› marjinalistlerin pek ilgilenmedi¤i bir konudur. c. Marjinalizm tümdengelimsel bir yaklafl›mla konular› ele almaya bafllam›flt›r. d. Marjinalizmin temel kavramlar›ndan biri dengedir. e. Marjinalistler de¤erin nihai kayna¤›n›n fayda oldu¤unu savunmufllard›r.
118
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 9. De¤er paradoksunun marjinalistlere kadar çözülemeyiflinin sebebi nedir? a. Marjinalistllerden önce iktisatç›lar›n de¤erin kayna¤›n› emekte aramalar›. b. Marjinalistlerden önce tam rekabet piyasalar›n›n yeterince geliflmemifl olmas› ve piyasalarda tekellerin hakim olmas›. c. Marjinalistlerden önce iktisatta a¤›rl›kl› olarak tümevar›m yönteminin kullan›l›yor olmas›. d. Marjinalistlerden önce kullan›m de¤eri ile de¤iflim de¤erlerinin aras›ndaki fark›n bilinmiyor olmas›. e. Marjinalistlerden önce, fiyat›n belirlenmesindeki temel faktörün toplam fayda de¤il, marjinal fayda oldu¤unun fark edilmemifl olmas›.
1. b 2. e 3. c 4. c
5. e
6. e
7. e 10. Neoklasik çözümlemeye göre afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. Kaynaklar k›t olmasayd› tercih sorunu ortaya ç›kmayacakt›. b. Kaynaklar›n alternatif kullan›m alan› olmas›yd›, tercih sorunu olmayacakt›. c. Rasyonel bireylerin kararlar› sadece kendileri için do¤ru sonuçlar verir. d. Fayda ve kar maksimizasyonuna yönelik kararlar toplum için en etkin kaynak ve gelir da¤›l›m›n› yarat›r. e. Üretimde maksimizasyonun sa¤lanmas›, bölüflümde de maksimizasyonun sa¤lanmas›n› garantilemez.
8. b
9. e 10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Marjinal ve Marjinalizm Kavramlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Marjinalizmin Erken Öncüleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Marjinalizmin Erken Öncüleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Marjinalistler veya Birinci Kuflak Neoklasikler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Neoklasik ‹kinci Kuflak: K›smi Denge ve Refah Ekonomisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Neoklasik ‹kinci Kuflak: Faiz ve Fiyatlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tam Rekabet Piyasas› Ne Kadar Gerçekçi?” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Marjinalist Devrim ve Neoklasik ‹ktisat” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “De¤erin Nihai Kayna¤› Olarak Fayda” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Maksimizasyon ve Rasyonellik ‹lkelerinin Kullan›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Neoklasik iktisat temelde bir denge iktisad›d›r. Walras, Pareto ve Edgeworth genel denge modeli üzerine çal›flm›fllard›r. Ama, hem daha kolay anlafl›labilir hem de daha yayg›n uygulama alan› olan Marshall’›n gelifltirdi¤i k›smî denge modelidir. Birinci ve ikinci kufla¤›n gelifltirdi¤i hem genel hem de k›smî denge modelleri, zaman unsurunu dikkate almayan, ekonomiyi belirli bir anda foto¤raflamay› amaçlayan statik denge modelleridir. Zaman faktörünü de içine alacak flekilde kurgulanan dinamik denge modelleri daha sonraki kuflaklar taraf›ndan gelifltirilecektir. S›ra Sizde 2 De¤erin kayna¤›n›n ne oldu¤u sorusu iktisad›n en önemli sorular›ndand›r. Bu soruya verilen cevaplar, sadece teknik aç›klamalar›n de¤il, ayn› zamanda ideolojik bak›fl aç›lar›n›n da farkl›laflmas›n›n kayna¤›n› oluflturmaktad›r. Marjinalistler, gerek klasiklerin gerekse
5. Ünite - Marjinalizm ve Neoklasik ‹ktisat
119
Yararlan›lan Kaynaklar Marxistlerin merkezî anlam yükledikleri emek-de¤er teorisinin fiyatlar› belirleyen güçleri aç›klamada yetersiz kald›¤›n› söylemektedirler. Emek de¤er teorisine yöneltilen temel elefltiri, fiyatlar›n üretim maliyetleri taraf›ndan belirlendi¤i tezinin, birçok mal›n fiyatlar›n›n klasiklerin öngördü¤ü biçimde ele al›nmamas›ndan dolay› genellikten yoksun oldu¤udur. Bunlar hem Ricardo’nun emek de¤er teorisini hem de Senior ve Mill’in üretim maliyetleri teorilerini, söz konusu teorilerin arz› sabit olan mallar›n fiyatlar›n›n aç›klanmas› için ayr› bir teori gerektirdikleri gerekçesiyle elefltirmektedirler. Buna göre neoklasik iktisatta; ilk olarak, tamamen inelastik bir arz e¤risi olan mallar›n fiyat veya de¤erleri, üretim maliyetlerine ba¤l› de¤ildir. Maliyetler artsa da azalsa da üretim de¤iflmeyecektir. ‹kinci olarak, de¤erin üretim maliyetlerine ba¤l› oldu¤unu ileri süren klasik de¤er teorisi, fiyat›n geçmiflte katlan›lan maliyetlerden kaynakland›¤›n› öngörmektedir. Bu noktada marjinalistler bir mal›n üretimi s›ras›nda geçmiflte katlan›lan büyük maliyetlerin zorunlu olarak o mal›n fiyat›n›n yüksek olmas›n› gerektirmedi¤ini ileri sürmektedirler. Bunlara göre bir mal›n de¤eri sa¤lad›¤› faydaya ba¤l›d›r ve bu fayda da geçmiflten de¤il, flimdi ve gelecekte yap›lacak tüketimden kaynaklanmaktad›r. Bir mal›n fiyat›n›, söz konusu mal›n üretimi için geçmiflte ne kadar maliyete katlan›ld›¤› de¤il, tüketicinin o maldan ne kadar fayda sa¤lamay› umdu¤u belirlemektedir. S›ra Sizde 3 Birinci kuflak neoklasiklerden Menger ile Jevons ekonominin talep taraf›na a¤›rl›k verirken Marshall hem arz hem de talep yönüne eflit a¤›rl›k vermifltir. Eserinde arz ve talep fazlal›¤›n›n fiyat ayarlamas›yla nas›l dengeye gelece¤ini ayr›nt›l› biçimde anlatmaktad›r S›ra Sizde 4 Böhm-Bawerk’e göre, sermaye mallar›n›n oluflmas›, tüketim mallar›ndan gecikmeli olarak gerçekleflir. Bunun için de tasarruf gerekir. Tasarruf da bugünün tüketimini yar›na ertelemek demektir. ‹nsanlar gelirlerini yar›ndansa bugün tüketme e¤iliminde olduklar›na göre, gelecekte üretimi art›rmak için hangi yolla bugünkü tüketimi s›n›rlamak mümkündür? Böhm-Bawerk bu sorunun nas›l çözülece¤ine odaklan›r. Ona göre bu çözümü sa¤layan faizdir. Çünkü faizin ancak bugün ve gelecekte tüketim imkan› olan iki mal›n de¤iflim ihtiyac› oldu¤unda ortaya ç›kt›¤›n› düflünür.
Barber, William J. (2009). A History of Economic Thought, Middletown: Wesleyen University Pres. Blaug, Mark (1996) Economic Theory in Retrospect, (fifth ed.), Cambridge University Press. Demir, Ömer ve Acar Mustafa (2005) Sosyal Bilimler Sözlü¤ü, Ankara: Adres yay›nlar›. Groenewegen, Peter (2007). “English Marginalism: Jevons, Marshall, and Pigou”, ‹çinde Samuels, Warren J., Biddle, Jeff E. ve Davis, John B. (eds.) A Companion to the History of Economic Thought, (ss. 246-261), Blackwell. Kazgan, Gülten (1999). ‹ktisadi Düflünce veya Politik ‹ktisad›n Evrimi, ‹stanbul: Remzi Kitabevi. Landreth, Harry ve Colander, David. C. (1989). History of Economic Theory, second edition, Boston: Houghton Mifflin Company. Marshall, Alfred (1961). Principles of Economics, eighth ed. New York: Macmillian. Medema, Steven ve Samuels, Warren J. (eds.)(2003). The History of Economic Thought: A reader, London and New York: Routledge. Routh, Guy (1975). The Origin of Economic Ideas, New York: International Arts and Science Press. Samuels, Warren J., Biddle, Jeff E. ve Davis, John B. (eds.) (2007) A Companion to the History of Economic Thought, Blackwell. Sandelin, Bo., Trautwein, Hans-Michael ve Wundrak, Richard (2009). A Short History of Economic Thought, London and New York: Routledgeç Sandmo, Agnar (2011). Economics Evolving: A History of Economic Thought, Princeton University Press. Skousen, Mark (2009) ‹ktisadi Düflünce Tarihi: Modern ‹ktisad›n ‹nflas›, (çev. M. Acar, E. Erdem ve Metin Toprak) 4. Bask›, Ankara: Adres Yay›nlar›.
6
‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCELER TAR‹H‹
Amaçlar›m›z
N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Kurumculara göre kurumun ne oldu¤unu ve iktisadi hayat›n iflleyiflinde kurumlar›n nas›l bir ifllevi oldu¤unu aç›klayabilecek, Amerikal› kurumcu iktisatç›lardan Thorstein Veblen’in kurumlara ve sosyal de¤iflime iliflkin yaklafl›mlar›n› ifade edebilecek, Amerikal› kurumcu iktisatç›lardan Commons’›n temel yaklafl›m›n› aç›klayabilecek, ‹ktisadi düflünceler tarihinde, eski kurumcu iktisat ve yeni kurumcu iktisat ekollerinin görüfllerini ana hatlar› ile özetleyebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar • • • • • • • •
Kurum ‹fllem Maliyeti Kurumcu ‹ktisat Eski Kurumcu ‹ktisat Neokurumcu ‹ktisat Yeni Kurumcu ‹ktisat Yerleflik ‹ktisat Teknoloji-Kurum ‹kilemi
• • • • • • •
Sat›labilirlik-Kullan›fll›l›k ‹kilemi Veblen Etkisi Ebeveynlik ‹çgüdüsü Ustal›k ‹çgüdüsü Aylak Merak ‹çgüdüsü Gösteriflçi Tüketim Tarihçi Okul
‹çindekiler
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Kurumcu ‹ktisat ve Tarihçi Okul
• KURUMCU ‹KT‹SAT NED‹R? • KURUM VE ‹KT‹SAD‹ HAYATTA KURUMLARIN ROLÜ • KURUMCU ‹KT‹SAT EKOLLER‹ VE KURUMCU ‹KT‹SADIN ÖNCÜLER‹ • THORSTEIN BUNDE VEBLEN • JOHN ROGERS COMMONS • TAR‹HÇ‹ OKUL VE KURUMCULAR • YEN‹ KURUMCU ‹KT‹SAT
Kurumcu ‹ktisat ve Tarihçi Okul KURUMCU ‹KT‹SAT NED‹R? ‹ktisadi düflünce tarihinde kurumculuk, iktisadi sistemlerin ve süreçlerin temelini bireylerin de¤il, kurumlar›n oluflturdu¤unu ve bireylerin bu kurumlar›n etkisinden ba¤›ms›z olarak ele al›namayaca¤›n› savunan yaklafl›mlar›n genel ad›d›r. Kurumculara göre, yerleflik iktisad›n yapt›¤› gibi, iktisadi hayata yön verdi¤i düflünülen bireysel isteklerin, tercihlerin ve seçimlerin veri olarak al›nmas› do¤ru de¤ildir. Çünkü bireylerin istek, tercih ve seçimleri, içinde yer ald›klar› kurumsal yap›lar taraf›ndan belirlenirler. Bu yüzden, kurumculara göre, iktisadi hayat› anlamak için, önce bireylerin karar ve davran›fllar›na çerçeve oluflturan kurumlar› anlamak gerekir. Kurumlar›n belirleyici oldu¤unun kabulü, do¤al olarak, iktisat biliminin sadece inceleme konular›n› de¤il, inceleme biçimini ve incelemede kullan›lan kavramsal araçlar›n da de¤iflimini gerektirmektedir. Bu yüzden kurumcu iktisat yeni bir iktisadi terminoloji önermektedir. Bu ünitede önce kurum kavram›n›n iktisadi düflüncedeki yeri aç›kland›ktan sonra eski kurumcu iktisat okulunun yaklafl›m tarz›, öncüleri olan, Amerikan kurumcu düflünürleri Veblen ve Commons’›n görüflleri ana hatlar› ile özetlenecek ve günümüzdeki yeni kurumcu iktisad›n ana gündem konular› özetlenecektir.
Yerleflik ‹ktisat: Klasik, neoklasik ve yeni klasik iktisat okullar›n›n genel ad›. Kurumcu ‹ktisat: ‹ktisadi sistemlerin ve süreçlerin temelini bireylerin de¤il, kurumlar›n oluflturdu¤unu ve bireylerin bu kurumlar›n etkisinden ba¤›ms›z olarak ele al›namayaca¤›n› savunan yaklafl›mlar›n genel ad›. Kurumculara göre bireylerin istek, tercih ve seçimleri, içinde yer ald›klar› kurumsal yap›lar taraf›ndan belirlenir. Bu nedenle iktisadi hayat› anlamak için, önce bireylerin karar ve davran›fllar›na çerçeve oluflturan kurumlar› anlamak gerekir.
KURUM VE ‹KT‹SAD‹ HAYATTA KURUMLARIN ROLÜ Kurumcu iktisad›n görüfllerini anlamak için önce kurumcu iktisat literatürü ba¤lam›nda kurum kavram›n› netlefltirmek gerekir. Bu girifl cümlesinden de anlafl›laca¤› üzere kurum teriminin kurumcu iktisat literatüründe günlük dildeki kullan›m›ndan biraz farkl› bir içeri¤i vard›r. Günlük dilde kurum, kurulufl, tesis, evlilik, aile, mülkiyet gibi insanlar taraf›ndan oluflturulan fleyleri ifade etmek üzere kullan›l›r. Sosyal bilim literatüründe ise kurum, genel olarak istikrar, düzenlilik ve süreklilik gösteren inanç, davran›fl veya faaliyet biçimine denmektedir. Bu tan›m› biraz daralt›rsak kurumcu iktisat literatüründe kurum dendi¤inde birey davran›fllar›n›n meflruiyet s›n›rlar›n› belirleyen ve yapt›r›m gücüyle desteklenen inanç ve kurallar bütünü akla gelmektedir. Dolay›s›yla bir kurumdan bahsedebilmek için yaz›l› veya yaz›l› olmayan, birbirini destekleyerek bir bütünlük oluflturan ve göreli olarak süreklili¤i olan kurallar dizisi ile bu kurallar›n öngördü¤ü biçimde hareket edilmesini temin eden bir yapt›r›m mekanizmalar›n›n bulunmas› gerekir. Buradaki anahtar kavram yapt›r›m gücüdür. Zira yapt›r›m gücü olmayan kurallar kümesine kurum diyemeyiz. Bu kurum tan›m›, hukuk, ahlak, din, meslek kurallar›, gör-
Kurum: Birey davran›fllar›n›n meflruiyet s›n›rlar›n› belirleyen ve yapt›r›m gücüyle desteklenen inanç ve kurallar bütünüdür.
122
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
gü kurallar› dâhil tüm düzenleme ve yönlendirme gücü olan kurallar dizisini kapsamaktad›r. SIRA S‹ZDE
1
‹fllem maliyeti: Bir mal veya D Ü fi Ü Nüretim E L ‹ M maliyet hizmetin kalemleri içinde yer almayan ve bu yüzden piyasa fiyat›na yans›mayan S O R U ancak mal›n mülkiyetinin edinimi veya de¤iflimi sürecinde ortaya ç›kan maliyet. D‹KKAT Kurum ile di¤er kurallar dizisi aras›ndaki en önemli fark, kurumun öngörülen flekilde SIRA düflünme S‹ZDE ve davranmak için meflru bir yapt›r›m gücü ile desteklenmesi gerekir.
AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE Kurum ile herhangi bir kurallar bütünü aras›nda temel fark nedir? Araflt›r›n›z.
Kurumlar› da “formel kurumlar” ve “enformel kurumlar” olarak ikiye ay›rabiliD Ü fi Ü N E L ‹ M riz. Formel kurumlar, devletin yapt›r›m gücü ile desteklenen, enformel kurumlar ise devletin yapt›r›m gücüne ihtiyaç duymadan varl›¤›n› sürdüren kurumlard›r. S Opolis R U gücü ile hayata geçirilen hukuk sistemi, formel kurumlara, Mahkeme ve adab-› muafleret kurallar› da enformel kurumlara örnek verilebilir. Bir toplumda enformel veDformel ‹ K K A T kurumlar›n birbirini desteklemesi ve tamamlamas› ekonomik faaliyetlerin ifllem maliyetlerini düflürür. Bu kurum tan›m›na ba¤l› olarak düflündü¤ümüzde, tüm iktisadi davran›fllar, üretim ve tüketim al›flkanl›klar›, bireysel SIRA S‹ZDE zevklerin bile bir flekilde o toplumdaki kurumlar taraf›ndan biçimlendirildi¤i söylenebilir. Kurumcu iktisatç›lar›n analizleri bu ön kabule dayanmaktad›r.
N N
2
D Ü fikurumcu Ü N E L ‹ Miktisat: Eski Veblen ile Commons’›n görüfllerine dayal› olarak Tgelifltirilen E L E V ‹ Z YveOneoklasik N iktisadi iktisadi S O Ranalizin U olaylar› anlamak ve aç›klamak için geçersiz oldu¤unu, birey davran›fllar›n›n içinde D ‹ K K A Tkurumsal bulunduklar› ‹ N T E R N E T k›s›tlar bilinmeden anlafl›lamayaca¤›n›, bu nedenle de iktisadi analizin SIRA S‹ZDE kurumlar›n iktisadi hayattaki rollerinin aç›klanmas›na yönelmesi gerekti¤ini savunan kurumcu ekol. AMAÇLARIMIZ Yeni kurumcu iktisat: Öncülü¤ünü Nobel iktisat ödülü kazanan Coase, Williamson ve North gibi K ‹ T A Pyapt›¤› ve iktisatç›lar›n yerleflik iktisad›n analiz mant›¤›n› küçük de¤ifliklikler yaparak, kurumsal yap›lar›n oluflum TveE geliflimini L E V ‹ Z Y OdeN bu mant›kla aç›klayan kurumcu ekol.
Formel ve enformel kurum aras›ndaki fark› ne belirler? Formel ve enformel kurumlar araSIRA S‹ZDE s›ndaki iliflkiler ifllem maliyetlerini nas›l etikler? Araflt›r›n›z. K ‹ T A P
D Ü fi Ü N E L ‹ M KURUMCU ‹KT‹SAT EKOLLER‹ VE KURUMCU ‹KT‹SADIN ÖNCÜLER‹ TELEV‹ZYON
S O R U Kurumcu iktisatç›lar, iktisadi hayat› biçimlendiren kurumlar›n dikkate al›nd›¤› çözümlemeler yapmakta, zamanla de¤iflen yeni yeni yaklafl›mlar gündeme getirmektedirler.DBu tek bir kurumcu iktisat teorisi olmad›¤› gibi, kavramlar›n ‹ K Kyüzden AT ‹NTERNET tan›mlar›nda ve aç›klama modellerinde de birbirinden farkl›l›klar bulunmaktad›r. Bu farkl›l›klar, yeni yeni iktisat okullar›n›n ortaya ç›kmas›na da zemin oluflturSIRA S‹ZDE maktad›r. Bu yüzden kurumcu iktisat da kendi içinde farkl›laflma ve evrim hâlindedir. Bu AMAÇLARIMIZ ba¤lamda eski kurumcu iktisat ve yeni kurumcu iktisat olmak üzere iki ana kurumcu ekolden bahsedebiliriz. Çal›flmalar›n› K ‹ T Aeski P kurumculardan Thorstein B. Veblen, ifl çevrimi kurumunu gelifltiren Wesley C. Mitchell, ekonomide çarpan ve h›zland›ran iliflkisinin öncülerinden John Maurice Clark ve John R. Commons’›n görüfllerinin çizdi¤i çerçevede sürdüren John Myrdal, Waren J. Samuels gibi düflünürlere neT E L E VK. ‹ Z YGalbraith,Gunner ON okurumcu da denmektedir. Aralar›nda R. Coase, Williamson, D. North, Posner gibi iktisatç›lar›n bulundu¤u ve yerleflik iktisad›n kavramsal araçlar›n› kurumsal iktisad›n inceleme konular›na uyarlayarak yerleflik iktisad›n alan›n› geniflleten iktisat‹NTERNET ç›lara da yeni kurumcular denmektedir. Eski kurumculara göre, rasyonel iktisadi aktörler üzerine kurulu neoklasik yaklafl›m tamamen terk edilerek, yerine iktisadi davran›fl›n kültürel ba¤lam içinde meydana geldi¤ini varsayan yeni bir yaklafl›m konmal›d›r. Fakat yeni kurumcular›n birço¤una göre rasyonel tercih üzerine kurulu standart neoklasik yaklafl›m, tamamen terk edilmek yerine yeniden düzenlenmeli ve geniflletilmelidir. Eski ve yeni kurumculuk aras›ndaki en temel fark budur.
N N
Neokurumcu iktisat: Eski kurumcular›n yaklafl›mlar›n› iktisad›n konular›na uyarlayan Galbraith, ‹ N T E RMyrdal, NJohn E T K. Gunner Marc R. Tool, Paul D. Bush, Waren J. Samuels gibi iktisatç›lar›n oluflturdu¤u kurumcu ekol. Eski kurumcular yerleflik iktisad›n fayda ve kâr maksimizasyonuna dayal› analiz mant›¤›n›n tümüyle terk edilmesi gerekti¤ini savunurken yeni kurumcular neoklasik yaklafl›m›n baz› varsay›mlar›n› yeniden tan›mlamak suretiyle kullan›lmas› gerekti¤ini iler sürmektedirler.
AMAÇLARIMIZ
6. Ünite - Kurumcu ‹ktisat ve Tarihçi Okul
123
Kurumcu ‹ktisad›n Öncüleri Yerleflik iktisat Avrupa k›tas›nda, özellikle de ‹ngiltere’de, ortaya ç›km›flt›r. Bunun nedenlerinden biri, ‹ngiltere’nin sanayi devrimi ve onu izleyen iktisadi geliflmelere, di¤er Avrupa ülkelerinden daha erken flahit olmas›d›r. Kurumcu iktisad›n anavatan› ise Amerika’d›r. Amerikal› iktisatç›lar›n en belirgin özelliklerinin bafl›nda ise eklektizm (seçmecilik) gelmektedir. Thomas Jefferson ve Alexander Hamilton’dan Henry Carey ve Henry George’a kadar hemen bütün Amerikal› iktisatç›lar, Avrupa’da ileri sürülen fikirleri kendi deneyim ve kurumlar›n›n filtresinden geçirerek, toplumlar›n›n prati¤i aç›s›ndan ele al›yor; dönüfltürerek Amerika’n›n koflullar›na uygulamaya çal›fl›yorlard›. Dolay›s›yla klasik ve neoklasik teorik çözümlemeler, ‹ngiliz iktisatç›lar› üzerinde oldu¤u kadar Amerikan iktisatç›lar› üzerinde etkili olamam›flt›r. Kurumcu iktisad›n öncüleri, ayn› dönemlerde yazmaya bafllayan iki Amerikal› düflünür Thorstein Veblen ile John. R. Commons’d›r. Veblen Wisconsin’de 1857 y›l›nda, Commons’da Ohio’da 1862 y›l›nda do¤mufltur. Her iki düflünürün de Amerikan Sivil Savafl sonras› tar›m toplumundan sanayi toplumuna do¤ru ani ve h›zl› bir de¤iflimin yafland›¤› ortama flahit olmalar›, düflünceleri üzerinde etkili oldu¤u söylenebilir. Bu iki düflünürün gözlemledi¤i Amerika’n›n bu dönemi, çal›flma saatlerinin uzun, konutlaflman›n yetersiz oldu¤u, güvenli¤in sa¤lanamad›¤›, büyük çapl› iflsizli¤in ortaya ç›kt›¤›, yafll›lar›n korunmad›¤›, birçok iflçi çocu¤u için yüksek ö¤retimin mümkün olmad›¤›, ifl güvenli¤inin bulunmad›¤›, sa¤l›k ve güvenlikle ilgili düzenlemelerin yetersiz oldu¤u, iflverenlerin örgütlenip iflçileri özel yaflamlar›nda bile bask› alt›nda tuttuklar›, yo¤un göç dalgalar›n›n iflçi ücretlerini afla¤›ya do¤ru çekti¤i, azalan oranl› vergi sistemlerinin sermayenin katlanmas›n› sa¤lad›¤›, tefecili¤in yayg›nlaflt›¤›, ifllerini kaybedenlerin sürekli artan bir gerilim içinde bulunduklar› bir dönemdi. Bu yüzden 19. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru Amerika’daki egemen siyasal ve sosyal iklim, ortodoks marjinalist yaklafl›mdan çok memnun de¤ildi. Sosyalistlerin yan› s›ra sosyalist olmayan bir k›s›m iktisatç›lar da bu yerleflik iktisad›n varsay›mlar›, çözümlemeleri ve sonuçlar›na kat›lm›yorlard›. Marjinalizmin temel varsay›mlar›n›n gerçekçi olmamas›n›n yan› s›ra “B›rak›n›z yaps›nlar.” felsefesinin mümkün olabilecek en uygun dünyay› ortaya ç›karaca¤› tezi de çok ikna edici gelmiyordu. Tekel, kaynaklar›n israf edilmesi, sefalet ve depresyon konular›na ve bunlar›n ortaya ç›k›fl nedenlerinin araflt›r›lmas›na yönelik ilgi daha fazlayd›. Amerika’n›n bu dönemdeki prati¤inde, kapitalizmin geleneksel iktisadi düflüncenin öngördü¤ü gibi, bir rahatl›k sa¤lamad›¤› gözlendi¤i için devletin devreye girmesi ve baz› s›n›rlamalar getirmesi genel kabul görmekteydi. Amerika’daki iktisadi düflüncenin, yerleflik neoklasik iktisatla olan mesafeli iliflkileri yirminci yüzy›l›n ilk yar›s›nda da devam etmifltir. Hatta iktisatta Nobel sahibi Amerikal› Kenneth Arrow, Columbia Üniversitesinde 1940’l› y›llarda, yüksek lisans çal›flmalar›n› sürdürürken Veblenci iktisad›n tamamen egemen oldu¤unu ve burada fiyat teorisini konu edinen herhangi bir dersin dahi okutulmad›¤›n› söylemektedir. fiimdi s›ras›yla Veblen ve Commons’›n görüfllerine biraz daha yak›ndan bakal›m.
Eklektisizm: De¤iflik düflünce, ekol, sistem veya düflünürlerin en iyi veya en do¤ru oldu¤u varsay›lan düflüncelerinin, ait olduklar› bütünlükten soyutlanarak bir araya getirilmesi. Pragmatizm: Bilginin pratik de¤eri üzerinde duran ve alternatif düflünceler aras›nda seçim yap›labilmesinde kullan›labilecek tek ölçütün söz konusu düflünce tarzlar›n›n pratik sonuçlar› ve sa¤layacaklar› fayda oldu¤unu ileri süren yaklafl›m. Amerika k›tas›nda sadece iktisadi düflünce alan›nda de¤il, genel olarak düflünce ve sanat alan›nda eklektik ve pragmatist yaklafl›m egemendir. Bu yüzden Amerikal› düflünürler Avrupa’da gelifltirilen iktisadi görüflleri, teorik bütünlüklerine bakmaks›z›n kendi toplumlar›n›n ihtiyaçlar›n› esas alarak dönüfltürerek aktarm›fllard›r. Amerikan kurumcu iktisad›n›n kurucular› olan Commans ile Veblen Amerika k›tas›nda 19. yüzy›l›n son çeyre¤inde tar›m devriminden sanayi devrimine h›zl› geçiflin getirdi¤i ekonomik ve sosyal de¤iflimi gözledikleri için, bu de¤iflimin yaratt›¤› olumsuz sonuçlar›n devlet müdahalesi olmaks›z›n kendili¤inden iflleyen bir piyasa sisteminin çözüm getiremeyece¤ini düflünmüfllerdir.
124
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
THORSTEIN BUNDE VEBLEN Thorstein Bunde Veblen (1857-1929). Norveç as›ll› Amerikal› sosyolog ve iktisatç› olan Veblen, ABD toplumunun ve ekonomisinin en çalkant›l› döneminde yaflam›flt›r. Norveç’den ABD’ye göç etmifl çiftçi ailenin o¤lu olan Veblen, gençlik y›llar›nda Amerikan halk›n›n hem diline hem de yaflam biçimine uyum gösterememifl ve biraz da savunma güdüsüyle çevresine alayc› bir bak›fl aç›s› gelifltirmifltir. Veblen, yaflad›¤› dönemin Amerikan kapitalizminin olumsuzluklar›na da karfl› ç›kmas› ve eserlerinde daima elefltirel bir yaklafl›m sergilemifl olmas› onun “Amerikan›n yetifltirdi¤i en iyi Amerika elefltirmeni” s›fat› almas›na neden olmufltur. 1884’de Yale Üniversitesi’nde doktoras›n› tamamlad›. 1892’de Chicago Üniversitesi’nde profesör oldu. Ayn› y›l Journal of Political Economy (Politik Ekonomi Dergisi) editörlü¤ü yapt›. Bugün Yeni Okul (New School) olarak adland›r›lan Sosyal Araflt›rmalar ‹çin Yeni Okul’un (the New School for Social Reserach) kurulmas›nda etkili oldu. En ünlü kitab› olan “Aylak S›n›f Kuram›”n› (The Theory of The Leisure Class) 1899 y›l›nda yazm›flt›r. Eserinde, kurumsal yap›n›n iktisadi faaliyetleri nas›l etkiledi¤ini aç›klamaya çal›flm›flt›r. Metodolojik olarak Neoklasikler hep fizik bilimlerini temel al›rken, Veblen biyoloji disiplini ve dolay›s›yla evrim düflüncesinden yo¤un bir flekilde etkilenmifltir.
Veblen bireysel motivasyonun al›flkanl›k, gelenek ve kurumlar taraf›ndan oluflturulmas›n› ve bir sosyal ba¤lamda ortaya ç›kmas›n› göz ard› etti¤i için hazc› rasyonellik yaklafl›m›n› elefltirmektedir.
Kurumcu iktisat dendi¤inde hemen akla, yaz›m›na 1895 y›l›nda bafllad›¤› ve binbir macera sonucu 1899 y›l›nda yay›nlanan Aylak S›n›f›n Teorisi isimli kitab›yla Thorstein Veblen gelir. Yapt›¤› elefltirilerin tümüne kat›l›nmasa da Veblen’in Amerikan toplumunu en iyi elefltiren düflünürler aras›nda yer ald›¤› kabul edilmektedir. Hatta C. W. Mills, Veblen için “Amerika’n›n yetifltirdi¤i en iyi Amerika elefltirmeni” demektedir (Mills, 1957: XI). Veblen Amerikan toplumunu, ya¤mac›, sald›rgan israfç› ve iflbirli¤ine dayanmayan bir toplum olarak görür. Aristokratik özellikleri de vahfli, kendi ç›kar›n› gözeten, bask›c›, hilekar, ve hizipçi diye tan›mlar. Bu yüzden Veblen’e göre bask›, sald›rganl›k, para ve servet üzerinde çat›flma, ekonomik güç gibi konular iktisad›n merkezî konular›d›r. Ona göre mülk sahibi s›n›f›n israfç› tüketimi, iflçileri, teknolojik geliflmenin nimetlerinden gerekti¤i gibi faydalanmaktan al›koymaktad›r. Bu flekliyle mülkiyet, eski bir düflünce al›flkanl›¤›d›r. Sanayinin liderleri, mallar›n de¤il, kâr›n yarat›c›lar›, israf›n, sömürünün, iflsizli¤in ve durgunlu¤un müsebbipleridir. Veblen’in, sadece döneminde gözlemledi¤i flekliyle Amerikan toplumuna getirdi¤i elefltiriler nedeniyle de¤il, ayn› zamanda bu elefltirilere kavramsal çat› oluflturacak biçimde iktisadi düflünceye farkl› bir bak›fl aç›s› kazand›rmas› bak›m›ndan da iktisadi düflünce tarihinde çok önemli bir yeri bulunmaktad›r. Veblen, yerleflik iktisad›n hazc› rasyonellik yaklafl›m›n› iki nedenle elefltirmektedir. ‹lk olarak, Veblen’e göre bireyler, büyük oranda, al›flkanl›k, gelenek, kurumlar ve statü sahibi olma güdüsü taraf›ndan motive edilmektedirler. ‹kinci olarak, bireyler her ne kadar davran›fllar›n› yönlendiren kendilerine özgü amaçlara sahip iseler de bu amaçlar sosyal bir ba¤lamda ortaya ç›karlar. Sosyal ba¤lam› göz ard› ederek, bireyi analiz oda¤›na yerlefltirmek do¤ru bir yaklafl›m olmaz.
6. Ünite - Kurumcu ‹ktisat ve Tarihçi Okul
Veblen, insanlar› çok iyi haz ve elem hesab› yapan birer rasyonel hesap makinesi olarak de¤il, içgüdüleri, duygular› ve al›flkanl›klar› olan varl›klar olarak görmek gerekti¤ini söylemektedir (Veblen, 1990: 245). Veblen’e göre insan› çevreleyen maddi koflullar, insanlar›n dünya ile ilgili önyarg› ve e¤ilimlerini belirleyen en önemli faktörlerin bafl›nda gelmektedir. Olaylar› kavray›fl biçimimizin seyri flöyle ifade edilebilir: Birey ya da toplumun dünya görüflünün temeli, insan›n kendisini içinde buldu¤u olaylara dayanmaktad›r. ‹nsan ve mülk, insan ve felsefe, insan ve din, insan ve yasal-siyasal sistem iliflkileri böyle bir temel üzerine kurulmaktad›r. Buna göre dünya görüflleri, belirli bir ça¤›n maddi koflullar›na dayanmak zorundad›r. Bir fleyleri düflünebilmenin ve yapman›n yollar› anlam›na gelen kurumlar bir maddi koflullar kümesini desteklemek üzere ortaya ç›karlar. Veblen’e göre Ortodoks neoklasik iktisad›n sistem anlay›fl› ve onu destekleyen teorik üstyap› k›s›r ve kullan›fls›zd›r. Veblen, veri varsay›mlar alt›nda neoklasik çözümlemenin geçersiz oldu¤unu de¤il, böyle bir yaklafl›m›n gerçeklerden uzak oldu¤unu söylemektedir. Veblen’in dikkat çekti¤i nokta, iktisatç›lar›n bu modellerle düflünmelerinin söz konusu modellere bir gerçeklik ve do¤all›k kazand›rd›¤›, bu yönüyle iktisat teorisinin seremonik bir ifllev görerek toplumsal denetimin sa¤lanmas›na hizmet etti¤idir (Veblen, 1990:65-66). Veblen, klasik iktisat teorisinin, sadece olgusal gerçeklikten yoksun olmas› bak›m›ndan de¤il, süreçlerin nas›l geliflti¤ini aç›klayamamas› bak›m›ndan da büyük bir eksiklik tafl›d›¤›n› düflünmektedir. Sonuç olarak Veblen, klasik teorinin yal›t›lm›fl, amaçs›z, d›flar›dan gelen etkilere tepki veren pasif bir birey yaklafl›m›na karfl› ç›kmaktad›r. Veblen’e göre iktisat teorisi; tarihsel, iktisadi, siyasal ve sosyal olaylar›n içgüdüsel-al›flkanl›klara ba¤l› insan davran›fllar› taraf›ndan biçimlenen grup özellikleri taraf›ndan belirlenir ve en iyi bunlarla betimlenebilir. Ona göre deterministik olmayan Darwinci bir sosyal evrim kuram›, sosyal ve iktisadi olgularla ilgilenirken de¤iflimi anlamak için en uygun araçlar› sunmaktad›r (Veblen, 1990: 37).
125
Veblen yerleflik iktisadi analize, varsay›mlar› ve muhakeme tarz› bak›m›ndan tutars›z oldu¤u için de¤il, mevcut ekonomik sistemin meflru görülmesine hizmet eden bir aç›klama getirdi¤i için itiraz etmektedir.
‹çgüdüler ve Kurumlar Veblen’e göre üç içgüdüsel e¤ilim insan toplumlar›n›n ilerlemeci evrimsel geliflimine katk›da bulunur. Bunlar ustal›k, ebeveynlik ve aylak merak içgüdüleridir. Ustal›k içgüdüsü, pratik çare, yol ve araçlarla; etkinlik, maharet ve ekonomiyle ilgili mekanizma ve icatlar; yarat›c› çal›flma ve olgulara teknolojik üstünlük kurma gibi e¤ilimleri ifade etmektedir. Ebeveynlik içgüdüsü, insanlar›n herhangi bir karfl›l›k beklemeden gelecek kuflaklar›n iyili¤ini düflünme e¤ilimlerini ifade etmektedir. Bu içgüdü, ustal›k içgüdüsü ile birleflti¤inde sadece kendisi için de¤il, di¤er insanlar ve gelecek nesilleri de göz önüne alarak onlar›n da lehine olabilecek flekilde çal›flmay› mümkün k›lmaktad›r. Bu iki içgüdü toplumun ve kültürün süreklili¤inin sa¤lanmas›n›n da en temel ön flart› durumundad›r. Aylak merak içgüdüsü ise, elde edildikten sonra sa¤layaca¤› faydaya bakmaks›z›n, çok somut ödüller beklemeden insanlar›n bilgiye sahip olma e¤ilimlerini ifade etmektedir. Yeni bilgiler peflinde koflmay› gerektiren bu içgüdü, ustal›k içgüdüsü ile bütünleflti¤inde yeni araçlar yaratmak ve maharetler gelifltirmek için gerekli ve anlaml› bir unsur hâline gelmektedir. Ona göre, insan toplumlar›n›n de¤ifliminde bu aylak merak içgüdüsü büyük yer tutmaktad›r. Veblen’e göre insan davran›fllar› içindeki bu unsurlar›n, hayat›n olgunlaflmas›na ve kültürün devam›na ilavelerde bulunduklar› için teflvik edilmeleri gerekir. ‹nsan davran›fllar›n›n bu e¤ilimlerle çeliflen unsurlar›, kültürün süreklili¤ini ve gelifl-
Veblene’e göre ustal›k ve ebeveynlik içgüdüsü birleflti¤inde sadece kendisi için de¤il, di¤er insanlar ve gelecek nesilleri de göz önüne alarak, onlar›n da lehine olabilecek flekilde çal›flmak mümkün olmaktad›r.
126
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
mesini engelleyici ve tehdit edici bir nitelik arz etmektedir. Bu durum açgözlüce ve istismarc› rekabet, talan ve sabotaj uygulamalar›nda aç›kça görülmektedir. Böylece Veblen, ileri götürücü ve geri götürücü özelliklerin yan yana konmas›, bu uygulama ve kurumlar›n hangilerinin hürmete lay›k olup hangilerinin olmad›klar›n›n ayr›flt›r›labilmesi için bir ilke önermektedir.
Kullan›fll›l›k-Sat›labilirlik ‹kilemi Veblen’e göre k›skançl›¤a dayal› olmayan ve bu nedenle de ileri götürücü kurumlar›n özelli¤i kullan›fll›l›k, sadece açgözlü ve ya¤mac› güdülerin biçimlendirdi¤i kurumlar›nki ise sat›labilirlik ile nitelendi¤inde, toplumun geliflmesi ve süreklili¤in korunmas› için kullan›fll›l›¤› öne ç›karan kurumlar teflvik edecek, sat›labilirli¤i öne ç›karan kurumlar› ise engelleyecek düzenlemeler yap›lmal›d›r.
Veblen, ekonominin kurumlar›n›, üretken ya da açgözlüce bir amaca hizmet etmesine göre iki gruba ay›rmaktad›r. Y›k›c› (k›skançl›¤a dayal›) menfaati koruyan kurumlar ya¤mac› ve açgözlüce güdüleri yans›t›r ve bu yüzden geri götürücüdürler. Bir ifl davran›fl ilkesi olarak bunu sat›labilirlik terimi ile ifade etmek mümkündür. Tersine k›skançl›¤a dayal› olmayan menfaati koruyan iktisadi kurumlar ise ileri götürücü niteliktedir. Bu kurumlar›n ortaya ç›kard›¤› ifl davran›fl ilkesi de kullan›fll›l›k terimi ile ifade edilebilir. Veblen’in ortaya koydu¤u sosyal yap›n›n unsurlar› aras›ndaki bu ikilem, toplumun geliflmesi ve süreklili¤ini koruyabilmesi için, hangi de¤erlerin bask›n olmas› gerekti¤ine dair karar verilmesini gerektirmektedir. Veblen’in bu ikilem yoluyla yapmak istedi¤i, k›skançl›¤a dayal› olmayan ve ileri götürücü olan ve sonuçta kullan›fll›l›¤› teflvik eden kurum ve uygulamalar ile seremonik ve k›skançl›¤a dayal› olan ve sonuçta sadece sat›labilirli¤i teflvik edenleri ayr›flt›rmak için bir yöntem gelifltirmektir.
Teknolojik-Kurumsal De¤er ‹kilemi
Veblen’e göre bir uygarl›k içinde elde edilmesi mümkün olan ve fiilen kullan›lan araç ve donan›mlar ile teknik ve anlay›fl düzenini ifade eden teknoloji toplumu ileri götürücü, kurumlar›n ise geri götürücü rol üstlenirler.
Sosyal evrimcilik: Canl›lar›n evrimi ile toplumsal geliflim süreçleri aras›nda paralellik kurarak biyolojik evrim kuram› yard›m›yla, toplumsal geliflim sürecini aç›klamaya çal›flan yaklafl›m. Determinizm: Evrendeki her olay veya olgunun nedensellik zinciri çerçevesinde belirli kanunlar veya kurallara ba¤l› olarak meydana geldi¤ini ileri süren görüfl.
Veblen’in teknolojik ve kurumsal davran›fl aras›nda yapt›¤› ay›r›m, kurumcu iktisatta yap›lan teorik katk›lar›n hareket noktas›n› oluflturmaktad›r. Bilindi¤i üzere genel olarak kurumculara göre teknoloji, bir uygarl›k içinde elde edilmesi mümkün olan ve fiilen kullan›lan araç ve donan›mlar ile teknik ve anlay›fl düzenini ifade etmektedir. Dolay›s›yla bir toplumun teknolojisi, onun ortak bir birikimidir ve kolektif olarak bir kültür içinde üretilip gelifltirilir. ‹nsanlar›n ulaflabilecekleri materyallerin fiziksel özellikleri zaman içinde çok fazla de¤iflmez. Fakat insanlar›n bunlar›n nas›l kullan›laca¤› konusundaki anlay›fllar› de¤iflebilir. ‹nsanlar, yarat›c› düflünce yoluyla de¤iflimin aktif gücüdürler. Bu yüzden teknolojik geliflmenin arkas›ndaki itici güç, bireysel merak ve zekâd›r. Teknolojik ve kurumsal de¤er ikileminde Veblen, teknolojik de¤ere öncelik vermektedir. Veblen’e göre de¤iflim teknolojik geliflmenin güçlerine karfl›, kurumsal direnme oran›na ba¤l› olarak belirlenir. Yani de¤iflim ba¤lam›nda teknoloji itici, kurumsal yap›lar ise tutucu güçtür. Teknolojik geliflme, üretilen mal ve hizmetlerin nitelik, nicelik ve kompozisyonlar›ndaki de¤iflmeler ile yeni elde edilme yöntemlerinin gelifltirilmesini sa¤larken, kurumlar bu de¤iflimlere a¤›r a¤›r ve direnerek karfl›l›k verirler. Bu yüzden Veblen, de¤iflimin iki temel unsurunu teknoloji ve kurumlar ile tan›mlamaktad›r. Ona göre, kurumlar statik ve de¤iflimi engelleyici, teknoloji ise dinamik ve de¤iflimi körükleyici bir nitelik tafl›maktad›r. Teknolojinin itici gücü, sonuçta kurumlar›n da de¤iflimini getirmektedir.
‹ktisadi Hayatta Evrim Veblen sosyal bilim tarihini, Darwin öncesi ve Darwin sonras› olmak üzere ikiye ay›rmaktad›r. Veblen’in evrimci yaklafl›mdan ald›¤›, hayvan topluluklar› ile insan topluluklar›n›n benzerlikleri veya tarihin de¤iflik aflamalara bölünüp bölünememesi de¤il,
6. Ünite - Kurumcu ‹ktisat ve Tarihçi Okul
127
farkl› co¤rafyalarda yaflayan insanlar›n kültürlerinin zaman içinde hedefi belli olmayan bir biçimde evrildi¤idir (Veblen, 1990: 37). Veblen, toplumsal de¤iflimin bir amaca yönelik oldu¤unu söyleyenlere kat›lmamaktad›r. Veblen’in kurumcu düflünceye en önemli katk›lar›ndan biri sosyal evrim nosyonunu al›p onu teleolojik olmayan (unteleological) ve etnosentrik olmayan (non- ethnocentric) bir sosyal de¤iflim sürecine dönüfltürmesidir.
Veblen do¤ada oldu¤u gibi sosyal hayat›n aç›klanmas›nda da evrimin aç›klay›c› bir yaklafl›m oldu¤unu ancak sosyal sistemlerin hedefi bilinmeyen bir yönde ilerledi¤ini, deterministik bir nitelik tafl›mad›¤›n› ve bu yüzden de önceden öngörülemeyece¤ini savunmaktad›r.
Gösteriflçi Tüketim veya Veblen Etkisi Veblen Aylak S›n›f›n Teorisi isimli eserinde, israfç› tüketim üzerinde özellikle durmaktad›r. Gösteriflçi tüketimde bir mal veya hizmetin faydas›, sahip oldu¤u niteliklerden de¤il, kiflinin al›m gücünün yüksekli¤ini yans›tarak baflkalar›na gösterifl yapman›n verdi¤i hazdan kaynaklanmaktad›r. Bir mülkün, onu sahip olana kazand›rd›¤› statüsüne ba¤l› olarak talep edilmesi buna güzel bir örnektir. Bu tüketim türünde, mal›n niteliklerinin de¤il, onun pahal› olmas›, yani bir güç gösterisini sergiledi¤i için pahal› olman›n bizzat kendisi bir de¤er ifade etmektedir. Tüketim üzerindeki bu etkiye literatürde Veblen etkisi denmektedir (Leibenstein, 1985: 25). Veblen etkisi nedir? Araflt›r›n›z.
JOHN ROGERS COMMONS
SIRA S‹ZDE
3
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
John Rogers Commons (1862-1945), ABD’de Ohio flehrinS O R yapt›. U de do¤du. Johns Hopkins Üniversitesinde doktora 19021932 aras›nda Wisconsin Üniversitesinin en önde gelen ö¤retim üyesiydi. Commons iktisat teorisyeni olmaktan D ‹ K K A T çok, yasal düzenlemelerle sosyal ve ekonomik reformlar›n gerçeklefltirilmesi için çal›flm›flt›r. Commons’un, Wisconsin EyaletinSIRA S‹ZDE de, çal›flma hayat›, kamu hizmeti ve antitröst alanlar›nda gerçeklefltirdi¤i yasal düzenlemeler, Federal Devlet taraf›ndan da benimsenmifl ve uygulamaya konmufltur. AMAÇLARIMIZ
S O R U
D‹KKAT
N N
“John R. Commons, 1934 y›l›nda en önemli kitaplar›ndan biri olan K ‹ TveA oP zamana kadarki çal›flmalar›n› da bir ölçüde kapsayan Kurumcu ‹ktisat adl› eserine yazd›¤› Önsöz’de ard›ndan gelen kitab›n ilk bölümünde kendi görüfllerinin oluflumuna iliflkin önemli ipuçlar› vermektedir. Commons, iktisadi sisteme T E Liliflkin E V ‹ Z Y Ogörüfllerinin N biçimlenmesinde, hayat› boyunca içinde bulundu¤u kolektif karar süreçlerinin ve bu sürede edindi¤i deneyimlerin çok büyük rol oynad›¤›n› düflünmektedir. Söz konusu eserin “Bak›fl Aç›s›” isimli ilk bölümünün girifl cümlesinde, bireysel eyle‹NTERNET min önemli bir bölümünü, kolektif eylemin bireysel eylemi denetlemesinin oluflturdu¤unu öngören teorisindeki bak›fl aç›s›n›, bizzat kolektif faaliyetlere kat›l›m› s›ras›nda edindi¤ini ifade etmekte ve ard›nda görüfllerinin arka plan›n›n ortaya konmas› bak›m›ndan önemli ipuçlar› içeren 1883 y›l›ndan itibaren kat›ld›¤› toplu eylemleri s›ralamaktad›r (Commons, 1990: 1-3). Burada Commons, kendi görüfllerinin oluflumunda bizzat kendi deneyim ve gözlemlerinin çok önemli bir yer tuttu¤unu ifade edip, uzunca hayat› boyunca kat›ld›¤› komisyon ve kurullar› ve onlar›n karar alma mekanizmalar›n› anlatmakla bizzat teorisinin do¤ruland›¤›n› ima etmektedir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P Commons’a göre sosyal hayat›n anlafl›lmas›nda T E L Eveya V‹ZYON bilim adamlar›n›n düflünürlerin yapt›klar› gözlemler önemli yer tutar. Bu yüzden toplumlar›n ekonomik, sosyal ve siyasal ‹NTERNET hayatlar›n› derinden etkileyen savafllar›n öncesinde veya sonras›nda özgün ve yeni fikirlerin ortaya ç›kmas› daha ihtimal dâhilindedir. Savafl sonras› ortaya ç›kan ‹ngiliz, Frans›z ve Amerikan devrimleri buna güzel örneklerdir. Commons buna savafl çevrimi ad›n› vermektedir.
128
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Commons’a göre özgün ve yeni fikirlerin ortaya ç›k›fl›, devrimci savafllar›n öncesinde veya sonras›na rastlamaktad›r. Bu duruma Commons, Savafl Çevrimi ad›n› vermektedir. Bu çevrimin dönüm noktalar› 1689 ‹ngiliz Devrimi, 1789 Frans›z devrimi, 1861 Amerikan Devrimi, 1848 Avrupa Devrimi ve 1914’lerden itibaren ortaya ç›kan birçok devrime rastlamaktad›r. Commons bu devrimlerin hemen öncesinde ve sonras›nda ortaya ç›kan sosyal ve siyasal görüfllerin, sonraki dönemlerde de uzun süre etkili olduklar›n› ifade etmektedir.
Meta ve Bireyden ‹fllem ve Toplu Eyleme Geçifl Commons’a göre kurumcu iktisatla birlikte iktisadi çözümlemenin odak noktas›n›n meta ve bireylerden, ifllem ve toplu eylemi sa¤layan kurallara kaym›flt›r.
Commons klasik iktisattan kurumcu iktisada geçifli iki noktada özetler. Birincisi iktisadi çözümlemenin odak noktas›n›n meta ve bireylerden, ifllem ve toplu eylemi sa¤layan kurallara kaymas›d›r. ‹kincisi, klasik ve hazc› iktisatç›lar teorilerini insan ve do¤a iliflkisi üzerine kurarken kurumcular ise teorilerinde insan-insan iliflkilerini öne ç›karmaktad›rlar. Klasik iktisatç›lar›n en küçük inceleme birimi emek karfl›l›¤› üretilen bir meta idi. Hazc› iktisatç›lar›n en küçük birimi de nihai tüketicilerin hoflland›klar› ayn› ya da benzer meta idi. Bu iki birim do¤al güçler ile insan aras›ndaki ayn› iliflkinin, birisi nesnel di¤eri de öznel boyutunu ifade etmektedir. Sonuç, her iki durumda da maddeci bir otomatik denge mekanizmas› benzetmesi söz konusudur. Ancak Commons’a göre, kurumcu iktisatç›lar›n en küçük birimi, taraflar›yla birlikte bir ifllemdir. Çünkü tan›m› ve do¤as› gere¤i ifllemler, klasik iktisatç›lar›n eme¤i ile hazc› iktisatç›lar›n hazlar› aras›na girmektedir. Çünkü do¤al güçlere ulaflma yollar›n› denetleyen toplumdur ve ifllemler, “metalar›n mübadelesi” de¤il, toplumun ortaya koydu¤u ve insanlar aras›nda kazanma ve baflkas›na devretmeyi mümkün k›lan, mülkiyet haklar›n›n mübadelesi anlam›na gelmektedir. Bu nedenle bir ifllem, eme¤in üretimde bulunmadan, tüketicinin tüketmeden ya da metalar›n fiziksel olarak el de¤ifltirilmesinden önce, ilgili taraflar›n karfl›l›kl› olarak anlaflmalar›n› gerektirmektedir (Commons, 1931: 652) Bu da klasik ve neoklasiklerin veri kabul ettikleri mülkiyet iliflkilerinin ve mülkiyet yap›s›n›n incelenmesini iktisad›n kapsam› içine sokmaktad›r.
K›tl›k ve ‹fllem K›tl›k, formel bir iktisat e¤itimi alm›fl olan kiflilerin hiç de yabanc› olmad›klar› bir kavramd›r. Lionel Robbins’den bu yana, neredeyse bütün iktisada girifl ders kitaplar›nda yer alan alternatif kullan›m› olan k›t kaynaklar›n s›n›rs›z insan ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›ndaki kullan›m›n›n incelenmesi fleklindeki iktisat bilimi tan›m›, lisans veya önlisans düzeyinde bir iktisat dersi alm›fl herkes taraf›ndan ezbere bilinmektedir. ‹ktisadi düflünceye, yerleflik iktisad›n oldukça d›fl›nda bir teorik yaklafl›m getiren Commons’›n görüfllerinin dayand›¤› temel hipotezde de k›tl›k kavram›n›n önemli bir yeri vard›r. Bu hipoteze göre iktisadi hayat› düzenleyen ilkelerin ilki k›tl›kt›r. Commons k›tl›¤›n, ayn› zamanda, bir insan iliflkileri problemi ortaya ç›kard›¤›n› savunmaktad›r. Çünkü k›tl›k, bireyler aras›nda ç›kar çat›flmas›na neden olmakta, kurumsal k›s›tlar›n olmad›¤› bir ortamda da çat›flmalar›n ancak bireysel fliddetle çözülebilece¤ine dikkat çekmektedir. Kaynaklar›n herkesin ihtiyac›n› veya iste¤ini karfl›layacak kadar bol olmamas›, ayn› zamanda, mülkiyet kavram›n›, özellikle de özel mülkiyeti ve bireysel ç›kar çat›flmas›n› ortaya ç›karmaktad›r. Bireyler aras›nda ortaya ç›kan bu çat›flmalar›n çözüme kavuflturulmas› ve yeni bir menfaat uyumunun sa¤lanabilmesi, baflka bir deyiflle, iflbirli¤inin gerektirdi¤i düzen ortam›-
6. Ünite - Kurumcu ‹ktisat ve Tarihçi Okul
n›n kurulabilmesi için toplu eyleme (collective action) ihtiyaç vard›r. Bu yüzden, iktisadi hayat›n temelinde, toplu denetim (collective control) yatmaktad›r. Bir dereceye kadar düzen ve belirlilik yaratacak bir kurumsallaflm›fl kurallar sistemi olmaks›z›n ne giriflim, ne de¤er, ne ifllem, ne de istihdam›n olmas› mümkündür. Bu nedenle, Commons’a göre kurumcu iktisatta da iktisadi hayat›n anlafl›lmas›nda k›tl›k önemli bir yer ve hareket noktas› oluflturmaktad›r. Ancak k›tl›¤›n, klasik iktisatç›lar gibi veri kabul edilip k›tl›k ortam›nda arzu ve isteklerin nas›l biçimlendi¤inin gösterilmesi için de¤il, k›tl›¤›n nas›l çeliflki, dolay›s›yla uzlaflma ve düzen, düzenin oluflmas› için de toplu eylemi gerekli k›ld›¤›n› göstermek bak›m›ndan büyük önemi vard›r. Bu yüzden iktisadi araflt›rman›n inceleme birimi, iktisadi hayat› biçimlendiren bu ba¤›ml›l›k, çat›flma ve toplumsal denetim yoluyla kurulan düzen unsurlar›n› bir araya getiren bir birim olmal›d›r. Kendinden önceki teorilerde meta, emek, istek, birey ve de¤iflim gibi kavramlar›n bu üç unsuru bir arada ifade etmeye imkân vermedi¤ini söyleyen Commons’a göre bu birim ifllemdir (Commons, 1990: 4). ‹fllem; düzen, çeliflki ve ba¤›ml›l›¤› de¤iflik düzeylerde içinde bar›nd›ran ve yasal denetimin aktar›ld›¤› bir birimdir. Bu ba¤lamda Adam Smith’in “görünmez el”ini elefltiren Commons, tarihe bak›ld›¤›nda zaman içinde insanlar›n direnmelerine ra¤men düzeni sa¤layan mahkemelerin görünür ellerinin görülebilece¤ini ifade eder (Commons, 1990: 162).
129 Commons’a göre k›tl›k, klasik iktisatç›lar›n yapt›¤› gibi, veri kabul edilip k›tl›k ortam›nda arzu ve isteklerin nas›l biçimlendi¤inin gösterilmesi için de¤il, k›tl›¤›n nas›l çeliflki, dolay›s›yla uzlaflma ve düzen, düzenin oluflmas› için de toplu eylemi gerekli k›ld›¤›n› göstermek bak›m›ndan büyük önemi vard›r.
Toplu Eylem Commons’›n tan›m›na göre toplu eylemin kapsam›, organize olmam›fl gelenek ve göreneklerden, aile, ticari kurulufllar, sendika ve devlet gibi oldukça iyi organize olmufl kurumlar› kapsayacak biçimde genifllemektedir. Hepsindeki ortak olan ilke, toplu eylem ile bireysel eylemin daha fazla veya az denetim, serbestlik ve geniflleme kazanmas›d›r. Denetim, bir davran›fl, eylem veya düflünce üzerinde s›n›rlama getirmek demektir. Toplu eylem, bireysel eylemi fiziksel, moral veya iktisadi yapt›r›mlar uygulayarak kontrol alt›nda tutar. Bir bireyin eylemlerine getirilen herhangi bir denetim, ço¤unlukla di¤er bireylerin bir kazanç veya kayb› ile sonuçlan›r, sonuçlanmas› amaçlan›r. Baflka bireylerin bir kazanc› olmad›¤› hâlde bir kiflinin eylemlerinin onun zarar›na sonuç verecek bir biçimde k›s›tlanmas› veya denetlenmesinin hiç bir mant›¤› ve meflru gerekçesi olamaz. ‹flte, kurumlar›n ortaya ç›kmas›n› sa¤layan toplu eylemin içsel mant›¤›, bu kazanç ve kay›p dengesini sa¤lamakt›r. Öte yandan denetim, olay›n denetlenen aç›s›ndan görünüflüdür. Olay›n, denetimin yap›lmas›n› gerekli k›lan taraf›nda yer alan bireyler için denetim, hakl› olarak serbestleflmenin sa¤lanmas›n›n bir gereklili¤i olarak görülür. Dolay›s›yla toplu eylem, bireysel eylemi, bask›dan, zorbal›ktan, ay›r›mc›l›ktan veya di¤er bireylerin haks›z rekabetinden korumakta, bireye bu anlamda serbestlik tan›maktad›r. Ancak Commons’a göre, her toplu eylem, bireysel eylemin denetlenmesi ve serbestlefltirilmesinden daha fazla bir fleydir. Çünkü toplu eylem, bireye kendi bafl›na yapabilece¤inden daha fazla fleyler yapma imkân› sunarak, onun etkinlik alan›n› geniflletmektedir. Kurumsal örgütlenme içerisinde bireylere, yaln›z bafllar›na, toplu eylemin yapt›r›m gücü olmaks›z›n yapamayacaklar› çok fleyi yapma imkân› verilmektedir. Baflkalar›na bir fleyler yapt›rmay› gerektiren tüm durumlar için bunun geçerli oldu¤u söylenebilir. Komutandan, flirket müdürüne, ö¤retmenden aile büyüklerine kadar bütün faaliyet alanlar›nda, toplu eylemin yapt›r›m gücü, bireysel etkinlik alan›n› geniflletmektedir.
Toplu eylem: Bireysel eylem üzerinde denetleyici, serbestlefltirici ve geniflletici etkide bulunan karar ve süreçler.
Commons’a göre toplu eylem, bireyin yapabilece¤i baz› fleyleri yapmamas›n› sa¤layarak bireysel eylemlere denetim getirir. Ancak bu denetim, davran›fllar›na s›n›rlama getirilenler d›fl›ndakilere ise önemli ölçüde serbestlik sa¤lar. Toplu eylem, ayn› zamanda, bireylerin tek bafl›na yapamayacaklar› bir çok fleyi de yapmalar›na imkan sa¤lar.
130
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
TAR‹HÇ‹ OKUL VE KURUMCULAR Tarihçi Okul 19. yüzy›lda soyutlamac› ve neoklasik iktisada ilk tepkiler Tarihçi Okul taraf›ndan verilmifltir. Tarihçiler, zaman ve mekândan ba¤›ms›z bir iktisadi aç›klaman›n olamayaca¤›n› ifade ederler. Tarihçilerin görüflleri, ‹ngiltere ve Fransa’da da ilgi görse de Alman Tarihçi okulu iktisadi düflünce tarihinde daha çok temayüz etmifltir. Öncüleri aras›nda W. Rosher, B. Hildebrand ve K. Knies gibi düflünürlerin bulundu¤u Alman Tarihçi Okulunun en ünlü temsilcileri G. Schmoller ve W. Sombartt›r.
Gustav Schmoller (1838-1917) Alman Tarihçi Okulunun genç kufla¤›n›n öndegelen üyesidir. Uzun y›llarBerlin Üniversitesinde ö¤retim üyeli¤i vard›r. Schmoller, ayn› zamanda kamu yönetiminde ve Prusya Krall›k Diet meclisinde de görev yapm›flt›r. Devletin sosyal ve iktisadi konularda daha fazla görev almas›n› savunmufltur. Olgulara iliflkin tarihi ve betimleyici malzemelerin, tümdengelimci kuramsalc›l›ktan daha önemli oldu¤unu savunmufltu.
‹ktisadi düflünce tarihinde Tarihçi Okul, kurallar› tümdengelimsel biçimde önceden bilinebilen ve kendili¤inden oluflan do¤al düzen fikrine karfl› ç›karak her bir toplumun tarihsel flartlar› içinde ele al›n›p anlafl›labilece¤ini, toplumlar aras›ndaki benzerliklerin olmas› hâlinde tümevar›m yoluyla baz› genellemelerin yap›labilece¤ini savunur.
Tarihçi Okul, esas olarak, yerleflik iktisad›n do¤al düzen varsay›m›na dayal› olarak bütün toplumlarda benzer yasalar›n oldu¤u ve iktisat biliminin bu yasalar› ortaya ç›karmakla görevli oldu¤u tezine karfl› ç›kar. Tarihçi Okula göre toplumsal kurallar zaman içinde de¤iflti¤i için, bütün zamanlarda geçerli toplumsal kurallar› keflfetme gayreti do¤ru de¤ildir. Bütün toplumlar için geçerli kurallar›n olmamas›, farkl› toplumlarda farkl› uygulamalar›n yap›lmas›na, böylece devletin ekonomiye müdahalesine kap› aralan›yordu.
Tarihçi Okulun Kurumcularla ‹liflkisi Alman Tarihçi Okulu ile Amerikan kurumculu¤u aras›nda dolayl› da olsa bir iliflki oldu¤u söylenebilir. Amerikan Sivil Savafl›’n› izleyen y›llarda ve daha sonralar›, sosyal bilimlerde önde gelen çok say›da kifli Almanya’ya lisansüstü ö¤retime gitmifltir. Bu ö¤rencilerin ço¤u, Amerika’ya geri döndüklerinde, ayn› amaçla ‹ngiltere’ye gidenlerin aksine, b›rak›n›z yaps›nlar’a karfl› tav›r alm›fllard›r. Bu ba¤lamda Veblen’in Carleton’da lisans ö¤rencisiyken hocas› olan ve bir nevi “H›ristiyan sosyalizmi” gelifltiren John Bates Clark Almanya’da e¤itim görmüfl ve Alman gelene¤inin etkisinde olan bir iktisatç›yd›. Yine Veblen Johns Hopkins’de ö¤renciyken Alman Tarihçi iktisatç›lar›yla birlikte çal›flm›fl, tümdengelim yerine tümevar›m›n üstünlü¤üne inanan ve Amerika’da bu okulun önemli taraftarlar›ndan biri olan ve ayn› zamanda Amerikan Ekonomi Derne¤i’nin kurucular›ndan Richard T. Ely ayn› yerde hocayd›. Ely’nin, Commons ile de Johns Hopkins’de bafllayan ve uzun bir süre Wisconsin’de de devam eden bir dostlu¤u vard›. Bu yüzden Ely’nin 19. Yüzy›l Alman Tarihçili¤i ile Amerikan Kurumculu¤u aras›nda do¤rudan bir köprü ifllevi gördü¤ü söylenmektedir.
N N K ‹ T A P
K ‹ T A P
T E L ‹ktisat E V ‹ Z Y OveN Tarihçi Okul 6. Ünite - Kurumcu
TELEV‹ZYON
131
Süreli yay›nlar›, üyeleri, toplant› ve organizasyonlar› ile yerleflik iktisad›n ‹ N T E R en N E Tönemli ve etkin derneklerinden biri olan ve kuruluflu üzerinden yüz y›l geçmifl olan Amerika Ekonomi Derne¤inin faaliyetlerine http://aeaweb.org adresinden ulafl›labilir. Kurumcular›n zaman ve mekândan ba¤›ms›z genel geçer teoriler ortaya koymaya çal›flmamalar›nda, Amerikan kurumculu¤unun önde gelen isimleri ve ayn› zamanda Amerikan Ekonomi Derne¤i’nin kurucular› aras›nda yer alan Ely, Seligman, James gibi düflünürlerin, 18. yy. bafllar› ve 19. yy. sonlar›na do¤ru iktisat e¤itimini Almanya’da sürdürmüfl ve Alman Tarihçi Okuluna mensup hocalardan ders alm›fl olmalar›n›n katk›s› oldu¤u söylenebilir. Johns Hopkins’de Veblen’in hocalar›ndan olan ve Almanya’da Hegelci üniversitelerde e¤itim görmüfl George S. Morris de Alman Tarihçi Okulunun etkisini kurumculara tafl›yanlar aras›nda say›labilir (Oser ve Blancfield, 1984: 362). Tarihçi yaklafl›m, siyasal iktisat ve iktisadi faaliyetlerin sosyal organizman›n sadece bir yönünü oluflturdu¤unu ve do¤as› gere¤i bu etkinliklerin dinî, siyasal ve sosyal yönleriyle yak›ndan iliflkili oldu¤unu savunmaktad›r. Kurumcular ile tarihçi yaklafl›m, Ricardocu iktisad›n ve ondan ç›karsanan b›rak›n›z yaps›nlarc› politikalar›n reddedilmesi ba¤lam›nda ayn› ortak inanc› paylaflmaktad›rlar. SIRAbilimine S‹ZDE gelenek, Bu ba¤lamda Commons, özellikle Alman iktisatç›lar›n iktisat mülkiyet ve ç›kar çat›flmalar›n› katmalar›ndan övgüyle bahsetmektedir (Commons, 1990: 115). D Ü fi Ü N E L ‹ M Kurumcu iktisad›n, bütün bu etkilenmelere ra¤men Alman Tarihçi Okulunun bir kolu oldu¤unu söylemek haks›zl›k olur. Alman Tarihçi Okuluna mensup iktiS O R URicardocu iksatç›lar›n, iktisadi de¤iflimin önemini kavramalar›na ve bu ba¤lamda tisad›n çok az katk› sa¤lad›¤›n› kabul etmelerine ra¤men, böyle bir de¤iflimin do¤as›n› ortaya kayacak genel bir teoriyi gelifltiremedikleri, Veblen’in D ‹ K K Aise T bunu yapt›¤› söylenebilir. Ayn› flekilde Commons’›n kolektif eylem ve çözümleme birimi olarak ifllemi kabul etmesinin Alman gelene¤ine ters düflmedi¤i, ancak bunun oradan SIRA S‹ZDE al›nd›¤›n› söylemek do¤ru olmaz.
‹NTERNET
‹ktisadi faaliyetlerin sosyal organizman›n sadece bir yönünü oluflturdu¤unu ve do¤as› gere¤i bu etkinliklerin dinî, siyasal ve sosyal yönleriyle yak›ndan iliflkili oldu¤unu savunana tarihçi okul ile kurumcular Ricardocu iktisad›n ve ondan ç›karsanan b›rak›n›z yaps›nlarc› politikalar›n reddedilmesi ba¤lam›nda ayn› ortak inanc› paylaflmaktad›rlar.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
N N
Veblen ile Commons’›n görüflleri, kurumcu iktisat literatüründe nas›l yol SIRAfarkl›laflmalara S‹ZDE AMAÇLARIMIZ açm›flt›r. Araflt›r›n›z.
4
D Ü fi Ü N E L ‹ M Kurumcu iktisat ile ilgili ayr›nt›l› bilgi içeren Türkçe eserler için Ömer yazd›¤› K ‹ T Demir’in A P Kurumcu ‹ktisat (Ankara, Vadi Yay›nlar›, 1996) ile Eyüp Özveren taraf›ndan derlenen KuS O R U rumsal ‹ktisat ( Ankara: ‹mge Yay›nlar›, 2007) adl› kitaplara bak›labilir.
YEN‹ KURUMCU ‹KT‹SAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ
D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
D‹KKAT
Eski Kurumculuk, Neokurumculuk ve Yeni Kurumculuk
N N
‹ N T E kurumcu RNET SIRA S‹ZDE ‹ktisadi hayat›n biçimlenmesinde kurumlar›n önemini vurgulayan iktisatç›lar çal›flmalar›n› genelde iki gelenek içinde sürdürmektedirler. Bu iki gelene¤in farkl›laflmas›nda esas nokta, kurumlar›n rolü ve ifllevine iliflkin yaklafl›m farkl›l›¤›AMAÇLARIMIZ d›r. Bu iki gelene¤in temelini de iki eski kurumcu olan ve ayn› dönemlerde ve birbirine yak›n co¤rafyalarda yaflam›fl bulunan Veblen ve Commons’›n görüfllerinin farkl›l›¤› oluflturmaktad›r. K ‹ T A P Veblen’in çal›flmalar›n› izleyenler, Veblen-Ayres çizgisi olarak bilinen birinci kurumcu gelene¤i; Commons’›n çal›flmalar›n› izleyenler de ikinci kurumcu gelene-
‹SIRA N T E RS‹ZDE NET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
132
Neokurumcu iktisatç›lar eski kurumcu iktisatç›lar›n, yerleflik iktisad›n analiz mant›¤›n›n tamamen terk edilmesi gerekti¤i görüflünü korumalar›na karfl›n yeni kurumcular, yerleflik iktisad›n temel yaklafl›m biçimini koruyarak kurumlar›n iktisadi hayat›n flekillenmesindeki rollerinin analizine yönelmektedirler.
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
¤i yaflatmaktad›rlar. Bu iki gelenek aras›ndaki farkl›l›k, neokurumculuk ve yeni kurumculu¤un ortaya ç›kmas›na da zemin haz›rlam›flt›r. Clerence Ayres (1891-1972) Ekonomik ‹lerleme Teorisi ad›yla 1944 y›l›nda yay›nlad›¤› eserinde Veblen’in ekonominin itici gücünün teknolojik de¤iflim oldu¤u, kurumlar›n ise bu de¤iflimi frenledi¤i tezini yeniden ele alm›flt›r. Burada özellikle Eski Kurumculuk (old institutionalism) Neokurumculuk (Neoinstitutionalism) ve Yeni Kurumculuk (New Institutionalism) aras›ndaki ay›r›ma de¤inmek gerekmektedir. Kurumcu iktisad›n ortaya ç›k›fl›, büyük ölçüde, yerleflik iktisada bir baflkald›r› niteli¤indeydi. Bu yüzden, Commons’›n da iflaret etti¤i gibi, ço¤u zaman kurumculuk yerleflik iktisada yöneltilen bütün elefltirel yaklafl›mlara ortak bir flemsiye oluflturacak anlamda kullan›lmaktad›r (Commons, 1931: 648). Veblen ve Commons merkezli bu yaklafl›m, zaman içinde de¤iflime u¤rayarak kurumculu¤un bir versiyonu, neoklasik iktisad›n özüne dokunmadan koruyucu kuflaktaki de¤iflikliklerle kurumsal yap›lar›n incelenmesinin de içerildi¤i bir niteli¤e kavuflturulmufltur. Dolay›s›yla bir anlamda, kurumcu iktisat ile neoklasik iktisat uzlaflt›r›larak evlendirilmifltir. Ça¤dafl kurumcu iktisat literatüründe bu evlili¤e taraf olanlar yeni kurumcu, karfl› olanlar ise neokurumcu ekolü oluflturmaktad›r.
Kurumcu ‹ktisad› ve Yerleflik ‹ktisad› Uzlaflt›rma Yeni kurumcu iktisat, yerleflik iktisad› teorilefltirmenin bilinen temel araçlar› kullan›larak kurumlar›n ve kurumsal iliflkilerin de bu çerçevede aç›klanabilece¤i varsay›m› üzerine kurulmaktad›r. Yeni kurumculara göre, iyi tan›mlanm›fl çevre koflullar› içinde, bireylerin fayda maksimizasyonu çabalar› etkin sonuçlar üretmektedir. Buna göre, gerçekte tercihler kurumsal çevreden etkilenmektedir, ancak iktisadi teorilefltirme yapabilmek amac›yla, yine de maksimize eden soyut bir bireyden ifle bafllanabilir. Yeni kurumcu iktisad›n da kendi içerisinde farkl›l›klar tafl›yan ekolleri bulunmaktad›r. Yeni kurumcular, ifllem maliyetlerinden mülkiyet haklar›na kadar birçok konunun yerleflik iktisad›n kavramsal araçlar› yard›m›yla iktisadi çözümlemenin kapsam›na al›nmas›n› savunmaktad›rlar. Bu ba¤lamda ‹fllem Maliyeti ‹ktisad›, Mülkiyet Haklar› ve Hukuk ve ‹ktisat gibi ekoller ortaya ç›km›flt›r. ‹fllem maliyeti kavram› son otuz y›ld›r iktisat literatüründe çok s›k kullan›lmaya bafllanan anahtar kavramlardan birisidir. Geleneksel maliyet kavram›n›n içinde yer almayan ifllem maliyetleri konusunda yap›lan çal›flmalar ‹fllem Maliyeti ‹ktisad› ad› alt›nda bir alt bilim dal› oluflmufltur. ‹fllem maliyetleri, iktisadi de¤erlerin sahiplenebilme hakk›n›n bireyler aras›nda de¤ifltirilmesi ve bireylere özgü bu haklar›n uygulanabilmesi s›ras›nda ortaya ç›kan maliyetlere denmektedir . Bu çerçevede, sözleflme yapma, bilgi edinme, ölçme ve dan›flmanl›k maliyetleri de ifllem maliyeti çerçevesinde ele al›nmaktad›r. Üretim maliyetleri mal ve hizmetlerin üretiminde, ifllem maliyetleri ise onlar›n el de¤ifltirmesi s›ras›nda ortaya ç›kmaktad›r. Daha önce ayr›nt›l› bir biçimde ele al›nd›¤› üzere kurumcu literatürde ifllem kavram›n› iktisadi çözümlemenin temel birimi olarak ileri süren ilk düflünür Commons’d›r. Ancak bugünkü ifllem maliyeti iktisad›n›n kulland›¤› ifllem maliyetleri kavram›n›n kökeni Commons’a ait de¤ildir. 1991 y›l›nda iktisatta Nobel ödülünü alan Ronald Coase’un, 1937 y›l›nda kaleme ald›¤› Firman›n Do¤as› isimli makalesine dayanmaktad›r. Coase bu makalesinde, üretim faktörlerinin serbestçe al›n›p sat›ld›¤› iyi iflleyen bir piyasa organizasyonu olmas›na ra¤men neden üretici birim olarak firman›n ortaya ç›kt›¤›n›, yani ne-
6. Ünite - Kurumcu ‹ktisat ve Tarihçi Okul
133
den üretimin do¤rudan piyasada de¤il de firma özelinde yap›ld›¤›n› ifllem maliyetleri çerçevesinde aç›klamaktad›r. Bu makalede Coase’un ileri sürdü¤ü temel tez, firman›n varolufl nedeni, piyasaya göre ifllem maliyetlerini azaltmas›d›r. Dolay›s›yla ifllem maliyetlerini azaltan firma baflar› flans›n› kazanmaktad›r. Ronald Coase (1910-) ‹ngiliz as›ll› Amerikal› iktisatç›d›r.1964 y›l›ndan itibaren Chicago Üniversitesi ö¤retim üyesidir. Halen, ayn› üniversite’nin hukuk fakültesinde emeritus profesördür. 1991 y›l›nda Nobel ‹ktisat ödülünü alm›flt›r. En önemli çal›flmalar›; “Firman›n Do¤as›”(1932) ve “Sosyal Maliyet Problemi”(1960)adl› makaleleridir.Firman›n Do¤as›’nda, ifllem maliyetleri kavram›n› gelifltirmifltir.Sosyal Maliyet Problemi’nde ise mülkiyet haklar›n›n iyi tan›mlanmas› ile d›flall›klar probleminin çözülebilece¤ini ileri sürmüfltür.
Coase daha sonra,1960 y›l›nda kaleme ald›¤› Sosyal Maliyet Sorunu isimli makalesinde ise, s›f›r ifllem maliyeti oldu¤u varsay›m› alt›nda d›flsall›k ve mülkiyet haklar› sorununun nas›l çözülebilece¤ini göstermeye çal›flm›flt›r. Coase’un bu s›f›r ifllem maliyeti varsay›m›n›n do¤ru olmad›¤› bilinmekle birlikte, bir analitik araç olarak onu kullanmas›ndan iki sonuç ç›kar›labilir: Birincisi, s›n›rl› varsay›mlar alt›nda yerleflik iktisadi kavramsallaflt›rman›n mant›ksal düzeyde do¤ru oldu¤unu her durumda göstermek mümkündür. Çünkü varsay›mlar›n gerçekçi olmamas› sorun oluflturmad›¤› sürece, neoklasik teori daima geçerli k›l›nabilir. Bunun için Coase varsay›mlar›n gerçekçili¤ine büyük önem verdi¤ini ifade etmektedir. Yak›n zamanda yazd›¤› bir makalede “Gerçekçi varsay›mlar bizi, olmayan hayali dünyalar› de¤il, mevcut dünyay› incelemeye zorlar.” demektedir (Coase 1993: 97). Coase’un bu önermesinden yola ç›kan yeni kurumcu iktisatç›lar, bunun daha da geniflletilerek, veri teknoloji çerçevesinde ifllem maliyetini azaltacak kurumlar›n varl›¤›n› sürdürece¤i, ifllem maliyetini art›ran kurumlar›n ise zamanla tasfiye edilece¤ini öne süren ifllem maliyeti iktisad› ekolünü getirmifllerdir (North ve Wallis, 1994: 617). Buna göre bizzat piyasan›n kendisi, di¤er üretim ve bölüflüm kurumlar›na göre ifllem maliyetlerini ekonomiklefltirdi¤i için vard›r. Piyasalarda üretim daha düflük ifllem maliyetiyle gerçekleflmektedir. Bu bak›fl aç›s› ile köleli¤in kald›r›lmas›ndan siyasal sistemlerin evrimine kadar birçok konuyu ele almak mümkündür. ‹fllem maliyeti iktisad›n›n önemli isimlerinden ve 2009 y›l›nda Elinor Ostom ile birlikte Nobel iktisat ödülü kazanan Oliver Eaton Williamson’a göre, ifllem maliyeti iktisad›n›n ortaya ç›k›fl›nda Coase’un önemli bir yere sahip olmas›n›n bir di¤er nedeni, bu makalesiyle Coase’un, firmay› ekonomide bir üretim birimi olman›n yan› s›ra bir yönetim birimi olarak da gündeme getirmifl olmas›d›r. Zira yerleflik iktisat, firmay› daha çok üretim fonksiyonu çerçevesinde ele alm›fl, yönetim iflleviyle çok fazla ilgilenmemifltir. Bu ba¤lamda ifllem maliyeti iktisad›n›n ortaya ç›k›fl›n›n, firman›n bu iki ifllevi göz önüne al›narak vurgunun ikincisine do¤ru kaymas› biçimde de¤erlendirilmesi mümkündür . Yerleflik iktisat çok yak›n zamana kadar iktisat teorisini mübadele, piyasa ve firma gibi kavramlar üzerine kurmaya çal›fl›yordu. Mülkiyet haklar› ve kurumlar›n iktisadi analize dahil edilmesi, iktisat biliminin kavramsal çat›s›nda bir de¤ifliklik ya-
Coase firman›n ortaya ç›k›fl›n›n ana nedenini, firman›n piyasaya göre ifllem maliyetlerini azaltmas›na ba¤lamaktad›r. Buna göre bir firma organizasyonu olmadan do¤rudan piyasada üretim faktörlerinin bir araya gelip üretimi gerçeklefltirmesi, firmaya göre daha çok ifllem maliyetini gerektirmekte ve üretimi daha pahal›ya maletmektedir. Bu nedenle firma dedi¤imiz üretim birimi oluflmaktad›r.
134
SIRA S‹ZDE
SIRA D Ü fi ÜS‹ZDE NEL‹M D ÜS fiOÜ NR EUL ‹ M SD ‹OK RK AU T
SIRA D ‹ KS‹ZDE KAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P
K ‹ T A P TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON ‹NTERNET
‹NTERNET
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
p›lmas›n› gerektirmeye bafllad›. Burada hemen belirtmek gerekir ki, iktisadi düflünce içerisinde mülkiyet haklar› konusu üzerinde durulmas› çok yeni bir durum de¤ildir. Hatta mülkiyet haklar›n›n iktisadi hayattaki yeri ve önemi konusundaki görüflleri Karl Marx’a kadar geri götürmek mümkündür. Ancak mülkiyetin iktisadi etSIRA S‹ZDE kinliklerin yap› ve niteli¤ini de¤ifltirici özelli¤i, kurumcu iktisad›n bir katk›s› olarak düflünülmelidir. Bu çerçevede, biliminin paradigmal çerçevesinin s›n›rlar›n› gösteren iktiÜ fi Ü NS‹ZDE E L iktisat ‹M DSIRA sat ders kitaplar›nda, son y›llarda mülkiyet konusunun da yer ald›¤› görülmektedir (Ruffin ve Gregory, 1993: 799; Henderson ve Poole, 1991: 543). D ÜSfiOÜ NRE UL ‹ M Mülkiyet haklar› dendi¤inde iktisadi aç›dan bunun ne anlama geldi¤inin anlafl›labilmesi için mülkiyet haklar›n›n niteliklerine ve farkl›l›klar›na bakmak gerekir. ‹OK RK AUT de¤eri (akset), kullan›c›n›n onu fiziksel olarak dönüfltürme ve Birincisi bir DSiktisadi hatta yok etme dahil bütün meflru kullanma biçimlerini tan›mlayan kullanma hakk›; ikincisi,SIRA bir de¤er üzerinden gelir elde etme ve di¤er insanlarla sözleflS‹ZDE D ‹ K iktisadi KAT me yapma hakk› ve üçüncüsü de bir iktisadi de¤er üzerindeki sahiplenme haklar›n› sürekli bir baflkas›na aktarma hakk› olmak üzere de¤iflik mülkiyet haklar› varSIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ d›r. Bu haklardan her birinin iktisadi mekanizma üzerindeki etkileri, di¤erlerinden farkl› olmaktad›r. Bu farkl› mülkiyet sistemleri, üretimi, ifllem maliyetlerini ve bölüflümü etkiler niteliktedir. Bu konular yeni kurumcu iktisatla birlikte iktisat bilimiAMAÇLARIMIZ K ‹ T A P nin inceleme kapsam›na girmifltir.
N N N N
Yeni Kurumcu ve 1993 y›l›nda Nobel iktisat ödülü kazanm›fl olan Douglass K ‹ iktisatç›lardan T A P TELEV‹ZYON C. North’un Kurumlar, Kurumsal De¤iflim ve Ekonomik Performans, (çev. Gül Ça¤al› Güven, ‹stanbul: Sabanc› Üniversitesi yay›nlar›, 2002) kitab›na bak›labilir. TELEV‹ZYON
Uluslararas›‹ NYeni ‹ktisatç›lar›n derne¤inin (International Society of New InstituT E R NKurumcu ET tional Economics) web sayfas› için bak›n›z: http/www.isnie.org ‹NTERNET
6. Ünite - Kurumcu ‹ktisat ve Tarihçi Okul
135
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
Kurumculara göre kurumun ne oldu¤unu ve iktisadi hayat›n iflleyiflinde kurumlar›n nas›l bir ifllevi oldu¤unu aç›klamak. Kurumcu iktisatç›lara göre birey davran›fl›n› s›n›rlayan biçimsel (yasa, norm, kural) veya enformel (gelenek, inanç, anlay›fl) k›s›tlar› ifade eden kurumlar iktisadi çözümlemenin en temel konular› aras›nda yer al›r. Kurumsal k›s›tlar›n olmad›¤› ve her bir bireyin davran›fl›n›n soyut rasyonel ilkelerle aç›kland›¤› bir ekonomik sistemde, sonuçlar ne kadar tutarl› olsa da gerçek dünyadan uzaklaflt›klar› için kullan›fll›l›klar› azal›r. Bu nedenle yerleflik iktisad›n ekonominin en temel karar birimi olan rasyonel bireyin davran›fllar›n›n analizi, bize gerçek dünyada olup bitenleri anlama konusunda yeterince fikir vermez. Yap›lmas› gereken, bireylerin davran›fllar›n› belirleyen kurumsal k›s›tlar›n da ekonominin inceleme kapsam›na al›nmas›d›r. Bunun için yeni kavram ve yaklafl›mlar›n gelifltirilmesi gerekir. Bu yüzden kurumcu yaklafl›m›n, iktisadi süreçleri çözümlemeye çal›flan, sosyal de¤iflimi evrimci olarak gören, kurumlar üzerine odaklaflan, de¤erlerin toplumsal yap› üzerindeki önemini vurgulayan ve araflt›rmalar›n deneysel olarak temellendirilebilmesi gerekti¤ini savunan çal›flmalar›n genel ad› diyebiliriz. Amerikal› Kurumcu iktisatç›lardan Thorstein Veblen’in kurumlara ve sosyal de¤iflime iliflkin yaklafl›mlar›n› ifade etmek. Amerika’y› en iyi elefltiren Amerikal› olarak nitelenen Thorstein B. Veblen, 19 yüzy›l›n ikinci yar›s›nda, özellikle de son çeyre¤inde Amerika’da meydana gelen ve tar›m toplumundan sanayi toplumuna geçiflin çok k›sa bir süreye s›k›flt›¤› süreçteki gözlemlerine dayal› olarak görüfller ileri sürmüfltür. Bu dönemde, tar›mdan sanayiye h›zl› bir geçiflle birlikte uzun çal›flma süresi, düflük ücret, sefalet, iflsizlik, sosyal güvenceden yoksunluk gibi çok say›da toplumsal sorunun kendili¤inden iflleyen bir piyasa sistemi ile çözülece¤i tezini çok inand›r›c› bulmam›flt›r. ‹ktisadi hayat›n biçimlenmesinde kurumlar›n rolüne dikkat çekmifl, uçta analizi kullanmadan ekonomik de¤iflimi aç›klamaya çal›flm›flt›r. Veblen insan güdüleri-
nin iyi ve kötü yönlerini ele alarak baz› davran›fllar›n y›k›c› baz›lar›n›n da yap›c› sonuçlar do¤urdu¤unu söyleyerek aylak merak içgüdüsünün tetikledi¤ini teknolojik bulufllar›n toplumu ilerletti¤i, ancak ço¤unlukla geçmifl düflünce al›flkanl›klar›na dayal› olarak oluflan kurumsal yap›lar›n bu geliflmeyi engelleyici rol üstelendi¤ini ileri sürerek toplumsal geliflimin teleolojik ve gerekirci olmayan bir evrim süreci ile aç›klanabilece¤ini savunmufltur. Ona göre toplumun kurtuluflunu iflçiler de¤il, mühendis ve di¤er teknik elemanlar sa¤layacakt›r.
N AM A Ç
3
N A M A Ç
4
Amerikal› kurumcu iktisatç›lardan Commons’›n temel yaklafl›m›n› aç›klamak. Veblen ile afla¤› yukar› ayn› dönemlerde yazmaya bafllayan Commans, hayat› boyunca içinde bulundu¤u toplu eylem faaliyetlerinin de etkisiyle, Veblen gibi kurumlar› toplumsal geliflmenin ayakba¤› olarak de¤il, birey davran›fllar›n› yönlendiren toplu eylem gereklili¤inin bir sonucu olarak görmektedir. Ona göre bireylerin tek bafllar›na yapmad›klar› birçok fleyi yapmalar›na imkân veren toplu eylemdir ve bireyler aras›ndaki çat›flmalar›n toplu eylem ile çözüme kavuflturulmas› sonucu kurumlar meydana gelmektedir. Toplu eylem bireysel eylem üzerinde denetleyici, serbestlefltirici ve geniflletici etkilerde bulunmaktad›r. Bu sayede bireyler aras›nda kaynaklar›n k›tl›¤› nedeniyle ortaya ç›kan çeliflkiler oluflturulan kurumlar yoluyla çözümlenebilmektedir. Bu kurumlar›n oluflumu ve arkalar›ndaki ekonomik mant›¤›n ortaya konmas›, kurumcu iktisad›n evriminde önemli bir hareket noktas›n› oluflturmufltur. ‹ktisadi düflünceler tarihinde, eski kurumcu iktisat ve yeni kurumcu iktisat ekollerinin görüfllerini ana hatlar› ile özetlemek. ‹ktisadi hayat›n biçimlenmesinde kurumlar›n önemini vurgulayan kurumcu iktisatç›lar bugün çal›flmalar›n› neokurumcular ve yeni kurumcular olmak üzere iki gelenek içinde sürdürmektedirler. Neokurumcular, aralar›nda baz› farkl›l›klar olmakla birlikte eski kurumcular›n yerleflik iktisada yönelik mesafeli tav›rlar›n› korumaktad›rlar.
136
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Onlara göre yerleflik iktisad›n rasyonel birey temelli neoklasik yaklafl›m›, ekonomik iliflkileri anlamak ve sistemleri çözümlemek için yeterli ve uygun de¤ildir. Bu kavramsal fleman›n de¤iflmesi için, ekonomik sistemin daha genel olan sosyal ve kültürel sistemlerin bir alt kümesi olarak ele al›naca¤› bir yaklafl›m benimsenmelidir. Yeni kurumcu iktisatç›lar ise neoklasik iktisad›n, özüne dokunmadan baz› yan varsay›mlar›nda küçük de¤iflikliklerle kurumsal yap›lar›n incelenmesinin de içerildi¤i bir niteli¤e kavuflturulabilece¤ini savunmaktad›rlar. Dolay›s›yla bir anlamda, yeni kurumcular, kurumcu iktisat ile neoklasik iktisad› uzlaflt›rarak evlendirme teflebbüsünde bulunmaktad›rlar. Bu ekolün temsilcilerinden olan Coase, Williamson ve North’un Nobel iktisat ödülü alm›fl olmalar›, kurumcularla neoklasiklerin yak›nlaflmas›n›n günümüz iktisat literatürüne kayda de¤er bir zenginlik katt›¤› ve uzun soluklu bir var olma zemini oluflturdu¤u biçiminde yorumlanabilir.
6. Ünite - Kurumcu ‹ktisat ve Tarihçi Okul
137
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi kurumlar›n iktisadi hayattaki rolüne de¤inmemifltir? a. T.B. Veblen b. J. R. Commons c. R. Coase d. D. North e. L. Walras 2. Bir lerden a. b.
kurallar dizisinin kuruma dönüflmesi afla¤›dakihangisine ba¤l›d›r? Yapt›r›m gücüne sahip olup olmamalar›na Devlet taraf›ndan desteklenip desteklenmemelerine c. Uluslararas› kabul görüp görmemelerine d. Tüm toplum taraf›ndan kabul görüp görmemelerine e. Tarihsel boyuta sahip olup olmamalar›na
3. Eski kurumcu iktisatç›lar için afla¤›dakilerden hangisi söylenemez? a. Yerleflik iktisad› elefltirmifllerdir. b. ‹ktisadi hayat›n biçimlenmesinde kurumlar›n önemini vurgulam›fllard›r. c. Soyut teorik tart›flmalardan ziyade, somut sorunlar ve çözümler üzerinde durmufllard›r. d. Toplumsal de¤iflimde evrim üzerinde durmufllard›r. e. ‹ktisadi çözümlemede rasyonel bireyin esas al›nmas›n› gerekli görmüfllerdir. 4. Afla¤›dakilerden hangisi Amerikan kurumculu¤unun özelliklerinden biri de¤ildir? a. Pragmatist b. Eklektik c. Evrimci d. Elefltirel e. Devrimci 5. Veblen’in düflüncesinde teknoloji-kurum ikilemi neyi ifade etmektedir? a. Teknoloji ile kurumlar›n birbirine karfl›l›kl› ba¤›ml› oldu¤unu b. Teknoloji ile kurumlar aras›nda bir sebep sonuç iliflkisi oldu¤unu c. Teknolojinin geçmifle, kurumlar›n bugüne ait iliflkileri yans›tt›¤›n› d. Yerleflik kurumlar›n olmad›¤› yerde teknolojinin geliflmeyece¤ini e. Teknolojinin geliflmeyi teflvik edici, kurumlar›n ise önleyici özellik tafl›d›¤›n›
6. Commons’›n k›tl›¤› iktisad›n temel kavramlar›ndan birisi olarak görmesinin nedeni afla¤›dakilerden hangisidir? a. Temelde neoklasik yaklafl›m› benimsedi¤i için b. Ekonominin temel inceleme birimi olarak k›t olan mal ve hizmetleri gördü¤ü için c. K›tl›¤›n toplu eylemi gerektiren bireyler aras›nda çat›flman›n sebebi oldu¤unu düflündü¤ü için d. Ekonominin k›t mal ve hizmetlerin alternatif verimli kullan›m biçimlerini oluflturdu¤unu düflündü¤ü için e. K›tl›k kavram› çerçevesindeki çal›flmalar› elefltirerek ifle bafllad›¤› için 7. Tarihçi ve Kurumcu iktisatç›lar› karfl›laflt›ran afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Tarihçiler yerleflik iktisad›n analizlerini tarihsel verilerle desteklemesi gerekti¤ini savunurken, kurumcular yerleflik iktisad›n analiz mant›¤›n› tümüyle reddetmektedirler. b. Tarihçiler a¤›rl›kl› Amerika’da kurumcular ise Almanya ve ‹ngiltere’de etki göstermifllerdir. c. Tarihçiler somut model gelifltirirken kurumcular elefltiri ile yetinmifllerdir. d. Tarihçilerin analizleri, büyük oranda Adam Smith’in görüflleri üzerine kurulmufltur. e. Tarihçiler dolayl› yollardan da olsa kurumcular›n görüfllerini etkilemifllerdir. 8. Neokurumcular ile yeni kurumcular aras›ndaki temel fark afla¤›dakilerden hangisidir? a. Neokurumcular yerleflik iktisad›n analiz biçimini tümüyle reddetmelerine karfl›n yeni kurumcular onu baz› yönleri ile reforma tabi tutmay› önermektedirler. b. Neokurumcular Amerika kökenli iken yeni kurumcular Avrupa kökenlidir. c. Neokurumcular Commons’›n yeni kurumcular ise Veblen’in görüfllerini esas almaktad›rlar. d. Neokurumcular teknoloji-kurum ikilemini, yeni kurumcular ise sat›labilirlik-kullan›fll›l›k ikilemini hareket noktas› olarak almaktad›rlar. e. Neokurumcular eski kurumcular› k›yas›ya elefltirirken yeni kurumcular eski kurumcular›n görüfllerini farkl› kavramlarla yenilemektedirler.
138
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
9. ‹fllem maliyeti ile üretim maliyeti aras›ndaki temel fark nedir? a. ‹fllem maliyeti eme¤in bir sonucu olarak ortaya ç›kmas›na karfl›n, üretim maliyetleri di¤er üretim faktörlerinin sonucudur. b. ‹fllem maliyeti de¤iflim s›ras›nda üretim maliyeti ise üretim s›ras›nda ortaya ç›kar. c. ‹fllem maliyeti sabit maliyetleri, üretim maliyeti ise de¤iflken maliyetler içinde yer al›r. d. ‹fllem maliyeti eski kurumcular›n üretim maliyetleri ise yeni kurumcular›n ilgi oda¤›nda yer al›r. e. ‹fllem maliyeti Veblen’in üretim maliyetleri ise Commons’›n çal›flmalar›nda ilk kez ele al›nm›flt›r. 10. Mülkiyet haklar›n›n iktisadi analizdeki yeri konusunda afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Mülkiyet haklar› konusu ilk kez iktisatç›lar›n dikkatini yeni kurumcularla birlikte çekmifltir. b. Mülkiyet haklar› kaynak tahsisini etkiledi¤i için iktisadi düflüncede yeri eskilere dayan›r. c. Mülkiyet sistemi hem üretim hem de bölüflümü etkiledi¤i için iktisatç›lar›n hep ilgisini çekmifltir. d. Baz› iktisatç›lar mülkiyet sistemini veri kabul ederek ekonomideki di¤er faktörler üzerinde yo¤unlaflt›r›rken baz›lar› da bizzat mülkiyet haklar›n›n oluflumunda ekonomik faktörlerin rolünü inceleme konusu yapmaktad›rlar. e. Mülkiyet haklar› konusundaki araflt›rmalar sadece ayr› bir iktisat ekolu ortaya ç›karmam›fl, ayn› zamanda yerleflik iktisat ders kitaplar›nda da bu konunun ele al›nmas›n› sa¤lam›flt›r.
6. Ünite - Kurumcu ‹ktisat ve Tarihçi Okul
139
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. e 2. a
3. e 4. e 5. e
6. c 7. e 8. a 9. b 10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kurumcu ‹ktisat Ekolleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kurum ve ‹ktisadi Hayatta Kurumlar›n Rolü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kurumcu ‹ktisat Ekolleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kurumcu ‹ktisad›n Öncüleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Teknolojik-Kurumsal De¤er ‹kilemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “K›tl›k ve ‹fllem” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarihçi ve Kurumcu Okullar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kurumcu ‹ktisat Ekolleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Kurumcu ‹ktisat” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Kurumcu ‹ktisat” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Bir kural veya düzenlili¤in kurum olarak nitelenebilmesi için, kendi içinde bir bütünlük tafl›mas›, göreli olarak süreklilik kazanm›fl olmas› ve bir yapt›r›m gücü ile desteklenmesi gerekir. Örne¤in bir görgü kural›n›n kurumsal nitelik kazanmas› için, onun yap›lmas› hâlinde toplumsal be¤eni ve iltifat, yap›lmamas› hâlinde de toplumsal d›fllama, küçümseme görecek flekilde toplumsal yapt›r›m kazanmas› gerekir. Ayn› flekilde bir hukuki düzenlemenin kurumsal nitelik kazanmas›, o düzenlemenin gere¤ini yapmayanlar›n polis, mahkeme ve gerekirse hapishaneyi devreye sokacak yapt›r›m gücünün arkas›nda olmas›na ba¤l›d›r. Hukuk profesörlerinin yazd›¤› harika metinlerin de¤il de ilgili otoritelerin onay›ndan geçmifl ve onlar›n yapt›r›m gücünü arkas›na alm›fl kanunlar›n hukuk kurumunu oluflturmas› bu yapt›r›m gücünden kaynaklan›r.
S›ra Sizde 2 Bir kurumun olmas› için o kurumun öngördü¤ü biçimde düflünülmesini veya davran›lmas›n› sa¤layan yapt›r›m gücünün olmas›n›n, kurumu di¤er kurallar bütününden ay›ran en önemli özelli¤i oldu¤unu daha önce belirtmifltik. Bu yapt›r›m gücünün nas›l sa¤land›¤› da kurumun türünü belirlemektedir. E¤er bir kurumun öngördü¤ü düflünce veya davran›fl biçimlerinin yerine getirilmesinde son tahlilde yapt›r›m olarak devlet gücü kullan›l›yorsa ona biçimsel kurum denir. Yapt›r›m›n devlet gücüne gerek olmadan bireylerin kendi aralar›nda uzlaflmas›yla sa¤lanmas› durumunda ise biçimsel olmayan kurum söz konusudur. Bu çerçevede hukuk kurallar› formel kuruma, görgü kurallar› ise enformel kuruma örnek verilebilir. Enformel kurumlar ile formel kurumlar›n birbirini destekledi¤i toplumlarda kurallar› hayata geçirmenin ifllem maliyeti düfler, tersi durumda ise artar. Örne¤in, vergi kaç›rman›n hem ahlaken hem dinen hem de hukuken kötü kabul edildi¤i bir toplumda, vergi kurallar›n› uygulamak için daha az vergi denetmeni, daha az hâkim, savc›, polis ve sonuçta daha az hapishaneye ihtiyaç duyulur. S›ra Sizde 3 Talep teorisi, mallar›n fiyatlar› ile talep edilen miktarlar› aras›nda ters yönlü bir iliflki öngörür. Bunun anlam›, di¤er koflullar de¤iflmezken bir mal›n fiyat› yükseldi¤inde ona olan talep azal›r. Ancak baz› mal veya hizmetler, sahip olduklar› niteliklerinden ziyade, fiyatlar›n›n yüksek olmas›n›n onu sat›n alana kazand›rd›¤› prestij nedeniyle talep edildi¤i için fiyat› ile talep miktar› aras›nda do¤ru iliflki bulunur. Yani fiyat› yükseldikçe talep miktar› artar. Bu flekilde, fiyat teorisindeki bu istisnai durumlardan biri olan fiyat›n yükselmesinin talebi art›rmas›na Veblen etkisi denir.
140
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
S›ra Sizde 4 Veblencilere göre kurumlar ile teknoloji birbirinden ayr› de¤erlendirilmelidir. Buna göre araç kullanma anlam›nda teknoloji ekonomiyi gelifltiren itici gücü oluflturmaktad›r. Kurumlar da iktidar ve statüleri takviye eden ve bu yüzden yeni teknolojilerin gelifltirilmesini engelleyici unsurlar olarak görülmektedir. Commons’› izleyenler ise, iktisadi performans› teknoloji ve kurumlar› da içeren bir dizi faktörün ürünü olarak görmektedir. Burada kurumlar teknolojinin dayatt›¤› geliflmenin önündeki engeller de¤il, teknolojik alternatifler aras›nda tercihi ortaya ç›karan bir seçim tarz› olarak görülmektedir. Bu yüzden Commons’c› gelene¤i sürdüren iktisatç›lar, kendi çal›flmalar›n› daha çok neoklasik iktisad›n eksiklerini tamamlay›c› olarak görmekte ve kurumlar›, iktisadi organizasyon, denetim ve baflar›y› yöneten de¤iflkenler kümesi olarak ele almaktad›rlar.
Yararlan›lan Kaynaklar Arrow, K. (1975). “Theorstein Veblen as an Economist”, American Economist, 19, 5-9. Coase, R. (1937). “The Nature of the Firm”, Economica, New Series, 4(13-16), 386-405. T›pk›bas›m içinde, B. E. Supple, (der.). (1992). The Rise of Big Business, (111-130). New York: Edward Elgar. Coase, R. (1960). “The Problem of Social Cost”, Journal of Law and Economics, 3, 1-44. Türkçe çevirisi için bkz. “Sosyal Maliyet Sorunu”, çev. Mehmet Aktafl, içinde Ömer Demir (der.) (2000), Devlet, Rekabet, Mülkiyet ve ‹ktisat, (ss. 101-174), Adapazar›: De¤iflim Yay›nlar›). Coase, R. (1993). “Coase on Posner on Coase: Comment”, Journal of Institutional and Theoretical Economics, 149(1), 96-98. Commons, J. R. (1931). “Institutional Economics”, American Economic Review, 21, 648-57. Coats, A. V. B. (1992). On the History of Economic Thought: British and American Economic Essays, Vol. 1, London: Routledge. Commons, J.R. (1964). Myself. Madison. Commons, J. R. (1990). Institutional Economics: Its Place in Political Economy, London: Transaction Publishers. Demir, Ömer ve Acar, Mustafa (2005). Sosyal Bilimler Sözlü¤ü, Ankara: Adres Yay›nlar›.
Demir, Ömer (1996). Kurumcu ‹ktisat, Ankara: Vadi Yay›nlar›. Eggertsson, T. (1992). Economic Behaviour and Institutions, New York: Cambridge Universit Press. Henderson, J. V. ve Poole, W. (1991). Principles of Economics, Toronto: D.C. Heat and Company. Hickerson, S. R. (1988). “Instrumental valuation: The Normative Compass of Institutional Economics”, ‹çinde M. R. Tool (der.). Evolutionary Economics Vol. I Foundations of Institutional Thought, (167-193), London: M. E. Sharpe, Inc. Hodgson, G. M. (1988). Economics and Institutions: A Manifest for a Modern Institutional Economics, Cambridge: Polity Press. Leibensteing, H. (1985). “Bandwagon, Snob and Veble Effects in the Theory of Consumers’ Demand” içinde E. Mansfield (der.). Microeconomics: Selected Readings, (12-30), New York: W. N. Norton and Company. Libecap, G. D. (1992). “Douglas C. North”, ‹çinde W. J. Samuels (der). New Horizons in Economic Thought, Appraisals of Leading Economists, (227248), Aldershot: Edward Elgar. Mayhew, A. (1988). “The Beginnings of Institutionalism”, ‹çinde M. R. Tool (der.). Evolutionary Economics Vol. I Foundations of Institutional Thought, (21-48), London: M. E. Sharpe, Inc. Mills, C, W. (1957). “Introduction to the Menton Edition”, ‹çinde The Theory of The Leisure Class: An Economic Study of Institutions, Thorstein Veblen, (vi-xix). The Macmillan Company. North, D. C. ve Wallis, J. J. (1994). “Integrating Institutional Change and Technical Change in Economic History: A Transaction Cost Approach”, JITE, 150(4), 609-24. North, D. (2002). Kurumlar, Kurumsal de¤iflim ve Ekonomik Performans, (çev. Gül Ça¤al› Güven), ‹stanbul: Sabanc› Üniversitesi yay›nlar›. Oser, J. ve Blanchfield, W. C. (1984). The Evolution of Economic Thought, (third ed.), New York: Harcourt Brace Jovanovich, Inc. Özveren, Eyüp der. (2007). Kurumsal ‹ktisat, Ankara: ‹mge yay›nlar›. Robbins, L. (1952). An Essay on the Nature Significance of Economic Science, London: Macmillan. Ruffin, R. J. ve Gregory, P. R. (1993). Principles of Economics, (fifth ed.) Harper Collins College Publishers.
6. Ünite - Kurumcu ‹ktisat ve Tarihçi Okul
Sayar, A. G. (1986). Osmanl› ‹ktisat Düflüncesinin Ça¤dafllaflmas›, ‹stanbul: Der Yay›nlar›. Veblen, T. (1946). The Instinct of Workmanship, New York: Viking Press. Veblen,T. (1953). The Theory of The Leisure Class, N.Y. Mentor Books Veblen, T. (1965). The Higher Learning in America, New York: Augustus M. Kelley. Veblen, T. (1990). The Place of Science in Modern Civilization, London: Transaction Publishers. Williamson, O. E. (1993). “Transaction Cost Economics Meets Posnerian Law and Economics”, Journal of Institutional and Theoretical Economics, 149(1), 99-118. Zingler, E. K. (1974). “Veblen vs. Commons: A Comparative Evaluation”, Kyklos, 27(2), 322-4.
141
7
‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCELER TAR‹H‹
Amaçlar›m›z
N N N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Keynesyen (Dengesizlik) yaklafl›m›n tarihsel olarak ortaya ç›k›fl sürecini aç›klayabilecek, Keynes ‹ktisad›’n›n temel varsay›mlar›n› aç›klayabilecek, Yeni Keynesyen ‹ktisat okulunun ortaya ç›k›fl nedenini ö¤renecek, Yeni Keynesyen ‹ktisat okulunun temel varsay›mlar›n› aç›klayabilecek, Post Keynesyen düflüncenin ortaya ç›k›fl›n› anlamak ve di¤er Keynesyen ak›mlardan fark›n› ö¤renecek, Post Keynesyen düflüncenin temel önermelerini kavrayabilecek, bilgi ve beceriler kazanacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar • • • • •
Keynesyen ‹ktisat Yeni Keynesyen ‹ktisat Post Keynesyen ‹ktisat Ücret Yap›flkanl›¤› Fiyat Yap›flkanl›¤›
• • • • •
Dengesizlik Belirsizlik Ergodik Sistem Para Arz›n›n ‹çselli¤i Eksik ‹stihdam
‹çindekiler
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Keynes ve Keynesyenler
• KEYNES VE KEYNES ‹KT‹SADI • YEN‹ KEYNESYENLER • POST KEYNESYENLER
Keynes ve Keynesyenler KEYNES VE KEYNES ‹KT‹SADI Tarihsel Arka Plan: Piyasac› ve Müdahaleci Yaklafl›m Karfl›tl›¤› ‹nsano¤lunun d›fl dünyaya, eflyaya, hayata, insan-insan ve insan-do¤a iliflkilerine bak›fl›n› belirleyen, esas itibariyle iki farkl› pencereden, iki farkl› düflünüfl ve yaklafl›m biçiminden, k›saca iki farkl› zihniyetten söz etmek mümkündür. Biri serbestli¤i di¤eri kontrol ve denetimi esas alan bu iki zihniyetin felsefi, siyasi ve ideolojik görünümleri kadar iktisadi görünümleri de mevcuttur. Çeflitli düzlemlerdeki görünümleri merkezîyetçilik-ademi merkezîyetçilik, kollektivizm-bireycilik, otoriteryenizm-özgürlük, içe kapanmac›l›k-d›fla aç›lmac›l›k fleklinde s›ralanabilecek olan zihniyet farkl›laflmas›n›n ya da karfl›tl›¤›n iktisattaki izdüflümü, piyasac› yaklafl›m-kumandac› yaklafl›m veya serbest ticaret-korumac›l›k fleklinde karfl›m›za ç›kan karfl›tl›kt›r. Denebilir ki, modern iktisad›n tarihi serbest piyasac› yaklafl›m ile müdahaleci-kumandac› yaklafl›m›n mücadelesinin tarihidir. Bu çerçevede iktisat tarihine bak›ld›¤›nda, esas itibariyle yukar›da iflaret edilen iki farkl› yaklafl›m›n öne ç›kt›¤› görülmektedir. Bunlardan birincisi, temelde serbest piyasalar›n etkin, optimal, bir anlamda “adil” çözümler üretece¤ini vurgulayan, “Denge Yaklafl›m›” olarak da adland›r›lan, “Klasik Yaklafl›m”d›r. Bu yaklafl›m, piyasalar›n kendi hâline b›rak›ld›¤›nda dengeye yönelece¤ini, dengenin ücret ve fiyatlar›n esnekli¤i sayesinde sa¤lanaca¤›n› kabul etmektedir. Bunun alternatifi olan ve “Dengesizlik Yaklafl›m›” ya da “Keynesyen Yaklafl›m” olarak adland›r›lan ikinci yaklafl›m ise piyasan›n kendili¤inden dengeye gelmeyece¤ini, ücret ve fiyatlar›n esnek olmad›¤›n›, ifl gücü piyasalar›n›n kurumsal düzenlemeler taraf›ndan belirlendi¤ini, ekonomik sorunlar›n çözümü için d›flar›dan müdahalenin gerekli oldu¤unu ileri sürmektedir. “Klasik Yaklafl›m” ve “Keynesyen Yaklafl›m” temelde neyi vurgulamaktad›r? SIRA S‹ZDE Klasik yaklafl›m 1770’lerden 1870’lere, Klasik okulun birçok bak›mdan devam› D Ü fi Ü N E L (1914) ‹M say›labilecek Neoklasik yaklafl›m ise 1870’lerden I. Dünya Savafl›’na kadar iktisad›n egemen paradigmas› olmufltur. ‹ktisat literatüründe Klasik Yaklafl›m›n egemenli¤inin sars›lmas›n›n ve dengesizlik yaklafl›m›n›n ön plana en S O R ç›kmas›n›n U önemli nedeni, 1929 y›l›nda patlak veren “Büyük Bunal›m”d›r. ‹ki dünya savafl›
1
AMAÇLARIMIZ
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
144
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
aras›nda Amerika Birleflik Devletleri (ABD) ve Avrupa’da hemen hemen tüm ülkeleri vuran ve iflsizlik oranlar›n›n rekor düzeylere ulaflmas›na neden olan bu kriz, Klasik yaklafl›m›n politika önerileriyle afl›lamay›nca serbest piyasa fikri de sorgulanmaya bafllanm›flt›r. Bunal›m dönemleri her zaman yeni aray›fllar› tetiklemifl, yeni alternatiflerin ortaya ç›kmas›n›n zeminini haz›rlam›flt›r. Bu ba¤lamda 1929 Büyük Bunal›m› da iktisatç›lar aras›nda yeni aray›fllar›n bafllamas›na sebep olmufltur. Bu dönemde, J. M. Keynes, 1936 y›l›nda yay›mlad›¤› “‹stihdam, Faiz ve Para Genel Teorisi” (k›saca “Genel Teori”) adl› eserinde Klasik okulun kapsaml› bir elefltirisini yapm›fl, “Büyük Bunal›m” gibi derin bir ekonomik kriz meydana geldi¤inde, piyasa güçlerinin tek bafl›na bu durumun üstesinden gelemeyece¤ini belirterek piyasay› kendili¤inden dengeye getiren bir mekanizman›n varl›¤›n› reddetmifl, devlet müdahalesinin flart oldu¤unu vurgulam›flt›r.
John Maynard Keynes John Maynard Keynes (1883-1946), yetiflkinlik döneminin büyük bölümünü Cambridge Üniversitesi’nde geçirmifltir. Aristokrat-seçkin bir çevrede do¤up büyüyen Keynes, Cambridge Üniversitesi’nde profesör -ayn› zamanda ünlü iktisatç› Alfred Marshall’›n arkadafl› olan- bir baban›n ve Cambridge’in ilk kad›n belediye baflkan› olarak isim yapm›fl bir annenin çocu¤udur. 1905 y›l›nda Cambridge’in matematik bölümünden mezun olan Keynes, bir süre Hindistan Ofisi’nde memurluk yapt›ktan sonra I. Dünya Savafl›’n›n bafllamas›ndan k›sa bir süre önce Cambridge’de ö¤retim üyesi olmufl, Hazineye dan›flmanl›k yapm›fl, Paris Bar›fl Konferans›’na kat›lan ‹ngiliz heyetinde yer alm›flt›r. Bu konferansta Almanya’ya kabul ettirilen tazminat koflullar›n›n kin güdücü, ahlâka ayk›r› ve uygulanmas› imkâns›z oldu¤u gerekçesiyle heyetteki görevinden istifa etmifltir. Konferans› aç›kça elefltiren “Bar›fl›n ‹ktisadi Sonuçlar›” bafll›kl› eseri uluslararas› alanda isim yapmas›n› sa¤lam›fl, ancak bu yüzden uzunca bir süre ‹ngiliz resmî çevrelerinde d›fllanm›flt›r. ‹ki dünya savafl› aras›ndaki dönemde daha çok iktisadi araflt›rmalarla ilgilenmifl, 1911’den 1944’e kadar Cambridge’in ç›kard›¤› Economic Journal dergisinin editörlü¤ünü yapm›flt›r. 1936’da yay›mlad›¤› ve Türkçeye de çevrilmifl olan ‹stihdam, Faiz ve Paran›n Genel Teorisi iktisat düflüncesinde 盤›r açm›fl, iktisat müfredat›na girmifl, akademik dünyan›n baflucu eserlerinden biri olmufltur. II. Dünya Savafl›’ndan sonra uluslararas› iktisadi sistemin yeniden flekillendirilmesi çal›flmalar›na aktif olarak kat›lm›fl olan Keynes, alt›n ve dolara dayal› sabit döviz kuru sisteminin temelini atan, IMF ve Dünya Bankas›n›n kuruldu¤u Bretton Woods sisteminin mimarlar›ndan biri olmufltur.
Keynes’in Klasik Liberal ‹ktisat Gelene¤ine ‹tiraz› Keynesyen iktisad›n anlaml› bir çerçeveye oturtulabilmesi için onun do¤up yükseldi¤i sosyoekonomik koflullara dikkati çekmek gerekir. Zira Keynes, kariyerini esas itibariyle Klasik liberal gelene¤e itiraz ederek, ona alternatif bir model ortaya koyarak yapm›fl bir iktisatç›d›r.
7. Ünite - Keynes ve Keynesyenler
1929 bunal›m›n›n etkisiyle borsalar›n çöktü¤ü, bankalar›n batt›¤›, iflyerlerinin kapand›¤›, milyonlarca insan›n iflsiz kald›¤› ve herkesin bir kurtar›c› bekledi¤i bir ortamda, piyasay› kendi hâline b›rakmay› ö¤ütleyen Klasik ö¤retiye duyulan kuflkular›n giderek t›rmand›¤› bir ortamda Keynes ortaya ç›km›fl, Klasik görüfllerin o günkü koflullarda art›k geçerli olmad›¤›n› ileri sürmüfltür. Keynes’in itiraz etti¤i Klasik modelin öncüsü, Milletlerin Zenginli¤i adl› ünlü eseriyle bu alanda 盤›r açm›fl iktisatç› Adam Smith’dir. Adam Smith’in Do¤al Özgürlükler Modeli ad› alt›nda toplad›¤› özgürlük, rekabet ve kiflisel ç›kar ilkelerine dayal›, ça¤dafl› olan veya daha sonra gelen birçok iktisatç›n›n da katk›da bulundu¤u Klasik iktisat modelinin özü dört madde hâlinde flu flekilde özetlenebilir • Tasarruf, çok çal›flma, bilinçli kiflisel ç›kar ve yurttafllara karfl› yard›mseverlik birer erdemdir ve teflvik edilmelidir. • Devlet, faaliyetlerini adalet da¤›tmak, mülkiyet haklar›n› korumak ve ülkeyi d›fl sald›r›lara karfl› savunmakla s›n›rlamal›d›r. • Devlet, iktisadi konularda müdahaleye yer vermeyen, (serbest ticaret, düflük vergiler, minimal bürokrasi vb. unsurlardan oluflan) genel bir laissez faire (b›rak›n›z yaps›nlar) politikas› benimsemelidir. • Klasik alt›n standard›na dayal› sa¤lam para politikas› devleti paras›n›n de¤erini düflürmekten al›koyar ve içinde ekonominin geliflip serpilebilece¤i istikrarl› bir parasal ortam sa¤lar. 1930’lu y›llara kadar, iktisat literatürüne hakim olan görüfl, kökeni neredeyse iki yüzy›l öncesine dayanan Klasik Yaklafl›md›r. Klasik Yaklafl›ma göre, ekonomi, otomatik olarak çal›flan bir mekanizmaya sahiptir ve bu mekanizman›n motoru da ifl gücü piyasalar›d›r. ‹fl gücü piyasalar›nda serbestçe, reel ücretin azalan bir fonksiyonu olan ifl gücü talebi ile reel ücretin artan bir fonksiyonu olan ifl gücü arz›n›n karfl›laflt›¤› noktada denge sa¤lanmakta ve bir reel ücret düzeyi oluflmaktad›r. Bu noktada oluflan denge reel ücret düzeyi de tektir, çünkü; herhangi bir nedenle denge reel ücret düzeyinden bir sapma oldu¤u takdirde, tekrar ayn› reel ücret düzeyine geri dönülmesi gerekecektir. Bu nedenle, piyasada oluflan denge kararl› bir dengedir. Klasik Yaklafl›ma göre ücretler esnek oldu¤undan ifl gücü arz› ve talebinin birbirine eflitlendi¤i noktada tam istihdam dengesi sa¤lanacakt›r. ‹flgücü arz› fazlas› durumunda ücretler düflecek, talep fazlas› durumunda ise ücretler yükselecek ve denge yeniden sa¤lanacakt›r. Dolay›s›yla Klasik yaklafl›m›n dünyas›nda iflsizlik sadece gönüllü bir iflsizliktir. Yani insanlar›n bir k›sm› mevcut ücret düzeyini be¤enmedikleri için iflsizdirler. Bu koflullar alt›nda gayri iradi (gönülsüz) iflsizli¤in temel nedeni, reel ücretin düflmesine engel olmakt›r. Reel ücretler dondurulmad›¤› sürece ekonomide geçici olarak ortaya ç›kacak iflsizlik bir süre sonra kendili¤inden ortadan kalkacakt›r. K›sacas›, Klasik Yaklafl›mda, ekonominin kendili¤inden dengeye gelmesi, ücretlerin ve fiyatlar›n esnek olmas›n›n bir sonucudur. Klasik Yaklafl›mda gayriiradi iflsizlik mümkün olmad›¤›ndan, devletin ekonomiye müdahale etmesine gerek yoktur. Gayriiradi iflsizlik, ancak, piyasaya d›flar›dan müdahale edilmesi ile ortaya ç›kabilir. Klasik görüfle göre, e¤er ülkede gayriiradi iflsizlik varsa, bunun nedeni, ücretlerin esnek olmas›n› engelleyen serbest iflçi örgütleri, sosyal güvenlik mevzuat› ve devlet müdahaleleridir. 18. yüzy›l›n sonlar›ndan 20. yüzy›l›n bafllar›na kadar iktisat literatürüne hakim olan Klasik Yaklafl›m, 1929 y›l›nda yaflanan Büyük Bunal›m ile gözden düflmüfltür. Büyük Depresyon ile birlikte ortaya ç›kan yayg›n ve kal›c› iflsizlik, Klasik Yaklafl›m›n savundu¤u, ekonominin daima tam istihdamda dengede bulunaca¤› fleklinde-
145
146
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
ki görüflü geçersiz k›lm›flt›r. Özellikle, ‹ngiltere’de gözlemlenen yüksek iflsizlik oranlar›na ra¤men ücretlerin düflmemesi, Klasik yaklafl›m›n tam istihdam dengesiyle ilgili öngörülerini sorgulan›r hâle getirmifltir. SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
2
Klasik yaklafl›m SIRA neden S‹ZDE gözden düflmüfltür? ‹ktisatç›lar makro dengeleri altüst eden, iflsizli¤in rekor seviyelere ç›kmas›na seD Ü fi Ü N E L ‹ M bep olan bu ekonomik bunal›m›n olas› sebeplerini aç›klamaya çal›flm›fllard›r. Klasik yaklafl›ma elefltirilerin artt›¤› bu dönemde, J. M. Keynes, ‹stihdam, Faiz ve PaO R U adl› kitab›nda, Klasik yaklafl›m›n kapsaml› bir elefltirisini yapra’n›n GenelS Teorisi m›fl, dönemin iktisat literatürüne hâkim Klasik Okul’un serbest piyasa anlay›fl›n›n tehdit alt›nda oldu¤unu savunmufltur. Keynes bu büyük kriz ortam›nda Klasik ‹kD‹KKAT tisat Okulu’nu elefltirerek, ekonomiyi kendi kendine bir sosyal optimuma yönelten “görünmez el’in olmad›¤›n› vurgulam›fl ve eksik istihdam seviyesinde devlet müS‹ZDEgerekti¤i bir iktisadi ak›m›n temelini oluflturmufltur. dahalesininSIRA olmas›
N N
KeynesAMAÇLARIMIZ ‹ktisad›
Keynesyen iktisad› daha iyi anlayabilmek ve bir k›yaslama yapabilmek için, Klasik iktisad›n temel varsay›mlar›n› hat›rlamakta yarar vard›r. Klasiklerin temel varsay›mlar› flöyle özetlenebilir: K ‹ T A P • Kendili¤inden denge: D›flar›dan müdahale olmad›kça ekonomi kendili¤inden dengeye yönelir. • Esnek T E L Efiyatlar: V ‹ Z Y O N Mal ve faktör fiyatlar› esnektir. • Tam istihdam: Fiyat ve ücretlerin esnekli¤i sayesinde ekonomide tam istihdam dengesi sa¤lan›r; iflsizlik ancak gönüllüdür. • Paran›n yans›zl›¤› (Klasik dikotomi): Parasal de¤iflkenlerle oynayarak re‹ N T E R N E T de¤ifltirilemez. (Parasal geniflleme ekonomiyi canland›rmaz.) el de¤iflkenler • Müdahalenin gereksizli¤i (B›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler): Serbest piyasa, devlet müdahalesinden daha optimal çözümler üretir; devlet piyasaya müdahale etmemelidir.
Keynes ‹ktisad›’n›n Temel Varsay›mlar› Ekonominin Kendili¤inden Dengeye Gelmemesi: Dengesizlik Denebilir ki, flayet Klasik iktisat bir denge iktisad› ise, Keynesyen iktisat bir dengesizlik iktisad›d›r. Klasik iktisad›n, ekonominin kendi hâline b›rak›ld›¤›nda dengeye do¤ru gidece¤i görüflü Keynesyen iktisat taraf›ndan reddedilmifltir. Keynesyenlere göre ekonominin do¤al e¤ilimi dengeye do¤ru de¤il, bir dengesizli¤e, hatta kaosa do¤rudur. Bundan dolay› da ekonominin d›flar›dan gözetilmesi, denetlenmesi, yönlendirilmesi gerekir. Keynes’in dengesizlik fikrini benimsemesinin alt›nda yatan neden, paran›n rolü kapsam›nda ortaya ç›kan belirsizlik ve tarihsel zaman kavramlar›d›r. Keynes, analizine paray› dahil etmifl ve para-yat›r›m (istihdam)-belirsizlik ba¤lant›s›n› kurmufltur. Bu iliflkide, para, bugün ile gelecek aras›ndaki ba¤lant›y› kurmaktad›r. Paran›n üstlendi¤i bu farkl› rolle birlikte ortaya ç›kan belirsizlik, eksik bilgi sorununa yol açmaktad›r. Belirsizli¤i ölçülemez olarak ele alan Keynes’e göre, belirsizlik risk de¤ildir çünkü ölçülebilen belirsizlik (risk), sonuçta kesinli¤i ifade etmektedir. Bunun da klasik yaklafl›mdan bir fark› yoktur.
7. Ünite - Keynes ve Keynesyenler
147
Arz Yerine Talebin Belirleyicili¤i: Temel Sorun Talep Yetersizli¤i Keynesyen iktisada göre ekonomik krizlerin temel nedeni, iktisadi s›k›nt›lar›n ana kayna¤› talep yetersizli¤idir; yani talebin mevcut arz› emebilecek düzeyde olmamas›d›r. Bu sorunu aflmak için para ve maliye politikalar›yla devlet piyasaya müdahale etmeli, para ve maliye politikas› araçlar›yla, duruma göre ekonomiye müdahale ederek talebi art›r›c› önlemler almal›d›r. Para basarak yahut aç›k finansman› yoluyla kamu harcamalar› art›r›labilir, böylece talep canland›r›labilir. Keynes, Klasik Yaklafl›m›n önemli yap› tafllar›ndan birisi olan Say Yasas›’n› elefltirmifl ve ekonominin motorunun talep oldu¤unu belirtmifltir. Ona göre, 1929 y›l›nda yaflanan Büyük Bunal›mda da görüldü¤ü gibi, ekonominin krize sürüklenmesinin nedeni, üretimin yap›lamamas› de¤il, üretilen ürünlere yeterli talebin sa¤lanamamas›d›r. Yani, efektif talep eksikli¤i ekonominin dengeye ulaflmas›n› engellemektedir. O hâlde talep yetersizli¤i sorununa çare bulmal›, bunun için devlet müdahalesi devreye girmelidir.
Say Yasas›, “Her arz kendi talebini yarat›r” fleklinde ifade edilen, ekonomide genel bir talep yetersizli¤i sorunu olmayaca¤›n›, üretilen her mal›n bir flekilde al›c›s›n› bulaca¤›n› öngören yasa.
Eksik ‹stihdam Dengesi: ‹flsizli¤in Kal›c›l›¤› Keynese göre, Klasik iktisatç›lar›n öngörüsünün aksine, ekonomi ille de tam istihdamda dengeye gelmek zorunda de¤ildir; ekonomi eksik istihdam hâlinde de yani belirli bir iflsizli¤in varl›¤› halinde de dengeye gelebilir. Baflka bir deyiflle, Klasik iktisad›n öngörüsünün aksine iflsizlik ve durgunluk ar›zi (geçici) bir durum olmay›p, sürekli hâle gelebilir. Hatta, Keynes’e göre, ekonomi genellikle eksik istihdam dengesinde bulunmaktad›r ve tam istihdam dengesi durumu, ekonomi için sadece mutlu bir tesadüften ibarettir
Fiyat ve Ücret Kat›l›¤›: Yap›flkan Fiyatlar Klasik iktisad›n varsay›mlar›ndan biri, hat›rlanaca¤› gibi, esnek fiyatlar varsay›m›d›r. Keynesyen iktisat bu varsay›ma karfl› ç›kar ve piyasalar›n sürtünmesiz olmad›¤›n› ileri sürer. Bu kabul Keynesyen iktisatta fiyat ve ücret kat›l›¤› ya da yap›flkan fiyatlar olarak adland›r›l›r. Keynes’e göre, piyasalar›n tam istihdama yönelmesini engelleyen en önemli nedenlerinden birisi, fiyat ve özellikle de ücret kat›l›klar›d›r. Fiyatlar›n ve ücretlerin afla¤› do¤ru yap›flkan olmas› nedeniyle, fiyat mekanizmas› düzgün çal›flmamaktad›r. Dolay›s›yla Klasik ve Neoklasik iktisatç›lar›n öngördü¤ünün aksine, piyasalar sürtünmesiz de¤ildir; fiyatlar ve ücretler esnek de¤il, kat›d›r. Fiyat yap›flkanl›¤› yüzünden piyasa mekanizmas› düzgün çal›flmaz; mal piyasas›nda fiyatlar, özellikle de faktör piyasas›nda ücretler afla¤› do¤ru gitme konusunda isteksizdir. Ekonominin canl› oldu¤u dönemlerde fiyatlar (ve ücretler) yükselse bile, durgunluk dönemlerinde kolay kolay düflmezler. Fiyatlar esnek olmad›¤› için de mal piyasas›nda arz veya talep fazlal›klar› kendili¤inden ortadan kalkmaz; emek piyasas›nda da ücretler düflmedi¤i için emek arz ve talebi eflitlenmez. K›saca piyasalar otomatik olarak temizlenmez; iflsizlik sorunu kendili¤inden çözülmez. Ücret kat›l›¤›n›, iflçilerin adalet ve nispi gelirle ilgili endifleleriyle alakal›, hayat›n bir gerçe¤i olarak ele alan ve iktisat politikalar›n›n bu konuda fazla bir etkisinin olmayaca¤›n› söyleyen Keynes, sendikalardan ve hükümet düzenlemelerinden söz etmemifl ve ücret kat›l›¤›n›n insan psikolojisine dayand›¤›n› savunmufltur. Keynes’e göre, iflçiler, reel de¤iflkenlerden ziyade, nominal de¤erlerle ilgilenirler; bu da firmalar›n, yüksek iflsizlik oranlar›nda bile ücretleri düflürmelerini engellemektedir. Keynes de Klasik modelde oldu¤u gibi, ifl gücü talebinin, reel ücretin azalan bir fonksiyonu oldu¤unu, yani; reel ücretler art›nca ifl gücü talebinin azald›¤›n› kabul
Yap›flkan fiyatlar: Fiyatlar›n yukar› do¤ru esnek fakat afla¤› do¤ru kat› ve esnek olmamas› durumu.
148
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
etmifltir. Ancak, Keynes, istihdam düzeyi ile ifl gücü arz› aras›ndaki iliflkiyi nominal ücret aç›s›ndan tan›mlayarak, ifl gücü arz›n›n nominal ücretin artan bir fonksiyonu oldu¤unu belirtmifltir. Daha sonra, bu flekilde tan›mlad›¤› ifl gücü talebi ile ifl gücü arz›n›n, daima piyasay› temizleyen noktada dengeye gelmeyebilece¤ini ve eksik istihdam durumunun söz konusu olabilece¤ini ileri sürmüfltür. Klasiklerin belirtti¤i gibi, bir nominal ücret esnekli¤i olsa dahi, bunun dengenin sa¤lanmas› için yeterli olmayabilece¤ini belirterek, iflsizli¤in kal›c› olmas›n›, ücretlerin piyasay› temizleyen düzeye uyarlanmas›ndaki baflar›s›zl›¤a dayand›rm›flt›r. SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
SIRA S‹ZDE Keynes’e göre ekonomide ortaya ç›kan eksik istihdam durumunun sebebi nedir?
Keynes, yüksek iflsizlik oranlar›nda bile iflçilerin -di¤er gruplar›n büyük olas›D Ü fi Ü N E L ‹ M l›kla bu indirimi izlemeyecekleri düflüncesiyle- genellikle nominal ücretlerinde bir indirim yap›lmas›na karfl› koyduklar›n› belirtmifl ve bu nedenle, nominal ücretlerin O R U afla¤› do¤ru Syap›flkan olaca¤›n› ileri sürmüfltür. Keynesyen yaklafl›mda sendikalar›n etkileri, asgari ücret düzenlemeleri, iflsizlik sigortas›, refah toplumu gibi nedenler ücret kat›l›¤› yaratabilmektedir. Ancak, KeyD‹KKAT nes’in bu konuda getirdi¤i yenilik, yat›r›m yapan giriflimci s›n›f›n kâr hesaplar› nedeniyle, bu gibi kurumsal sertlikler bulunmasa da piyasa güçlerinin, kendili¤inden, ekonomininSIRA tamS‹ZDE istihdamda dengeye gelmesini sa¤lamaya yetmeyece¤i ve iflsizli¤in ortaya ç›kabilece¤i yönündeki iddias›d›r. Ortaya ç›kan bu iflsizli¤i de nominal ücret indirimleriyle gidermek olanaks›zd›r. (Keynes’in ifadesiyle, Nominal ücretlerAMAÇLARIMIZ de meydana gelen bir azalman›n, bir bütün olarak toplumun tüketim e¤ilimi ya da sermayenin marjinal etkinli¤i ya da faiz oran› üzerindeki yans›malar› d›fl›nda, istihdam› K ‹ uzun T A P soluklu olarak artt›rma etkisi olmayacakt›r. Dolay›s›yla, de¤iflken ücret politikas›n›n sürekli tam istihdam› sa¤lamayaca¤›, aksine “en fazla tavsiye edilebilir” politikan›n, kat› ücretin benimsenmesi oldu¤u fikri, Keynes’in Tortaya hipotezlerden birisidir. Bunun nedeni, kat› ücret politikaE L E V ‹ Zkoydu¤u YON s›n›n, belirsizli¤in azalt›lmas› ölçüsünde istikrar›n korunmas›na katk›da bulunmas›d›r. Yani, Keynes’e göre, yüksek nominal ücretler iflsizli¤in nedeni olmad›¤› gibi nominal ücretlerin azalt›lmas› da iflsizli¤i azaltmak yönünde çok fazla etkili olma‹ N T E R N Eücretlerin T yacakt›r. Nominal esnek olmas›, iflsizli¤in ortaya ç›kmas›n› engellemeye yard›mc› olsa bile nominal ücretlerin düflürülmesinin, iflsizli¤i önlemek için faydal› bir politika oldu¤u söylenemez. Ayr›ca, klasik çözüm yolu olan reel ücretleri düflürmek de iflsizli¤i engellememekte aksine, reel ücretleri düflürmek, iflsizli¤i daha kal›c› hâle getirmektedir. Bu nedenle, devletin, iflsizli¤i azaltmak konusunda, aktif bir rol oynayarak ekonomiye müdahale etmesi gerekmektedir.
N N
Mikro De¤il, Makro Analiz Keynesyen iktisad›n oda¤›nda mikro de¤il makro analiz yer almaktad›r. Klasiklerin genel e¤iliminden farkl› olarak, Keynes makro de¤iflkenler ve bunlar aras›ndaki iliflkiler üzerine yo¤unlaflmaktad›r. Yani, tüketici ve firma gibi bireysel karar vericiler de¤il; toplam üretim, toplam gelir, toplam tüketim, toplam tasarruf, toplam istihdam gibi kavramlar Keynesyen iktisadi analizin merkezinde yer almaktad›r. Esasen, Keynes’e kadar iktisatta “mikro-makro” diye bir ayr›m söz konusu de¤ildi. Keynes’le birlikte böyle bir ayr›m bafllam›fl; o tarihten sonra mikro iktisat bireysel iktisadi karar vericilerin davran›fllar›n› (firma teorisi, fiyat teorisi, tüketici dengesi vb.); makro iktisat ise toplu davran›fllar› (toplam gelir, toplam harcamalar, enflasyon, iflsizlik, vb.) inceleme konusu yapar hâle gelmifltir. Bu ba¤lamda Keynesyen analiz için tek
7. Ünite - Keynes ve Keynesyenler
149
bir A mal›n›n fiyat›ndaki art›fltan ziyade, bütün mallar›n fiyatlar›n›n ortalama art›fl› olan enflasyon; tek bir iflçinin emek arz›ndan ziyade ekonomideki fiilen çal›flan herkesi içine alan toplam istihdam; ifl bulamayan herkesi içine alan iflsizlik oran› daha önemli olup as›l analiz konusunu bu kavramlar teflkil etmektedir.
Phillips E¤risi: Enflasyon ‹flsizlikle Ters Orant›l›d›r Keynesyenlere göre enflasyon ile iflsizlik aras›nda ters yönlü bir iliflki vard›r; biri artarken di¤eri azalmaktad›r. Birinin artmas›n› göze alma pahas›na di¤erini azaltmak mümkündür. Baflka bir deyiflle, enflasyon ve iflsizlik sorunlar›n›n ikisiyle birden ayn› anda mücadele edilemez; birini çözmek için di¤erinin varl›¤›na katlan›lmal›d›r. Enflasyonu afla¤› çekmek için talebi k›smak üzere daralt›c› politikalar izleyip, artacak durgunlu¤a ve dolay›s›yla iflsizli¤e raz› olunmal›d›r. ‹flsizli¤i azaltmak için ise talebi canland›r›c› geniflletici politikalar uygulanmal›, bunun bedeli olarak da fiyatlar›n artmas›na, yani enflasyona raz› olunmal›d›r.
Phillips E¤risi: Enflasyon ile iflsizlik aras›nda ters yönlü bir iliflki vard›r; biri artarken di¤eri azalmaktad›r. Birinin artmas›n› göze alma pahas›na di¤erini azaltmak mümkündür.
Devlet Müdahalesinin Gereklili¤i: Piyasa Kendi Hâline B›rak›lmamal›d›r Esasen buraya kadar söylenenlerden, Keynesyen iktisatta devlet müdahalesinin gereklili¤i konusu kendili¤inden aç›kl›¤a kavuflmaktad›r. fiayet ekonomi kendi kendine dengeye yönelmiyorsa, eksik istihdam dengesi de söz konusu olabiliyorsa, fiyatlar ve ücretler esnek de¤ilse, iflsizlik ve yetersiz talep sorunu da kendili¤inden ortadan kalkm›yor demektir. O hâlde bu sorunlarla mücadele etmek için, talebi canland›r›p iflsizli¤i azaltmak için piyasaya birilerinin müdahale etmesi gerekir ki, bunu yapmas› gereken güç, devlettir. Baflka bir deyiflle Keynesyen iktisatta piyasaya devlet müdahalesi yararl›, gerekli, hatta zorunludur. Keynes’e göre, ekonomi bir krize sürüklendi¤inde piyasa güçleri kendi bafl›na bu krizin atlat›lmas›n› sa¤lamamakta ve ekonomi eksik istihdamda dengeye gelebilmektedir. Bu nedenle, devlet piyasaya müdahale etmeli ve efektif talep eksikli¤ini giderici önlemler almal›d›r. Keynes, devletin ekonomiye müdahale etmesi gerekti¤ini belirtirken, likidite tuza¤› ve beklentilerin yat›r›m kararlar›n› etkilemesi nedeniyle para politikas›n›n çok etkili olmad›¤›n›; ekonominin tam istihdama ve istikrara ulaflmas› konusunda maliye politikas›n›n daha etkili olaca¤›n› ileri sürmüfltür. Hükümetlerin denk bütçe yapmalar› gerekti¤ini belirten Klasik yaklafl›m›n aksine, Keynes, toplam talebi artt›rmak için bütçe aç›klar› verilmesi gerekti¤ini savunmufltur. Keynesyenlere göre maliye politikas› (vergiler ve hükümet harcamalar› yoluyla) daha k›sa sürede sonuç do¤urur, iktisadi de¤iflkenler üzerinde -para politikas›na k›yasla- daha etkilidir. Bu nedenle ekonomik durgunluk dönemlerinde bütçe a盤› verme pahas›na kamu harcamalar›n› art›rmak, vergileri azaltmak tavsiye edilir bir politikad›r. Yukar›da da belirtildi¤i gibi, Keynes’e göre temel sorun talep yetersizli¤iydi. Bu sorunu aflmak için de devletin talep yarat›c› geniflletici para ve maliye politikalar›yla piyasaya müdahale etmesi gerekiyordu. Bu reçete o günkü koflullarda, 1929 Bunal›m› ve II. Dünya Savafl› gibi ola¤anüstü durgunluk, tahribat ve y›k›m ortam›nda yeniden toparlanma konusunda ifle yarad›¤› için, Keynesyen yaklafl›m uzunca bir süre iktisad›n egemen paradigmas› olmay› baflarm›flt›r. Ancak zamanla öngörülmemifl s›k›nt›lar ortaya ç›km›flt›r. Keynes, sanayileflen ülkelerdeki temel sorunun kal›c› iflsizlik oldu¤unu düflündü¤ü için, eksik istihdam (iflsizlik) ile fiyatlar genel düzeyindeki bir art›fl›n (enflasyon) ayn› anda yaflanabilece¤ini, iktisat literatüründeki yayg›n ad›yla stagflasyon sorununun ortaya ç›kabilece¤ini hiç düflünmemiflti. Ancak, II. Dünya Savafl›’ndan
Stagflasyon: ekonomik durgunluk ile enflasyonun ayn› anda yafland›¤›, iflsizlik ile enflasyonun ayn› anda yafland›¤› durumu anlatan makro iktisat kavram›d›r.
150
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
sonraki y›llarda, özellikle de 1960’lardan itibaren, Amerika ve Bat› Avrupa gibi geliflmifl dünyada tam istihdam düzeyine ulafl›lmadan enflasyon oranlar› h›zla artmaya bafllam›flt›r. Bu durum Keynesyen görüfl ile ilgili tart›flmalar›n artmas›na yol açm›flt›r. Çünkü, Keynesyen iktisat, özelikle geliflmifl ülkelerde bafl gösteren ve Phillips e¤risi analizinin çöktü¤ünü ima eden iflsizlik ile enflasyonun bir arada varl›¤› demek olan stagflasyon sorununa çare üretememifltir. Stagflasyon sorununu çözmede daralt›c› para ve maliye politikalar› ifle yaram›yordu; zira daralt›c› politikalar mevcut iflsizli¤i daha da art›r›yordu. Geniflletici para ve maliye politikalar› da çare de¤ildi; zira zaten var olan enflasyonu daha da körüklüyordu. Stagflasyon sorununun yan› s›ra, Keynesyen iktisadi reçetelerden beslenen devletçi-müdahaleci politikalar›n zamanla yaratt›¤› devasa bütçe aç›klar›, artan kamu borçlar›, rant-kollama faaliyetler, verimsizlik, kaynak israf› (kaynak da¤›l›m›nda etkinsizlik) ve hantal devlet gibi sorunlar, 1930’lardan 1970’lere yaklafl›k k›rk y›l egemen iktisadi paradigma olan Keynesyen iktisad› gözden düflürmüfl, yeni aray›fllar bafllam›flt›r. Bu ba¤lamda, 1970’lerin bafllar›ndan itibaren yaflanan dönem Keynesyen iktisad›n gerilemesine ve Yeni Klasik ‹ktisat bafll›¤› alt›nda toplanabilecek iktisat okullar›n›n yükselifline tan›kl›k etmifl bir dönemdir. Milton Friedman’›n öncülü¤ünü yapt›¤› Parasalc›l›k, ard›ndan geliflen Arz Yanl› ‹ktisat, Rasyonel Beklentiler Okulu ve Reel ‹fl çevrimleri Teorisi gibi yaklafl›mlar özü itibariyle Klasik liberal iktisadi ö¤retiye ba¤l›, ancak zamanla yeni ortaya ç›kan sorunlar›n nedenlerini izah etme ve bunlara çözüm önerme giriflimleri olarak de¤erlendirilebilir. Buna paralel olarak, ayn› dönemde Keynesyen iktisad›n takipçisi niteli¤indeki Yeni Keynesyen ve Post-Keynesyen okullar, Keynesyen miras› devam ettirme gayretiyle ön plana ç›kan yaklafl›mlar olmufllard›r. Keynesyen iktisada yöneltilen a¤›r elefltiriler karfl›s›nda, Yeni Keynesyen ve Post-Keynesyen iktisatç›lar, Keynesyen iktisad› baz› de¤ifliklikler ve yeniliklerle takviye etme, yeniden yorumlama ve günümüz koflullar›na uyarlama çabas› içinde olmufllard›r. Özetle, piyasac› ve kumandac› gelene¤in kökü çok eskilere dayanan kadim mücadelesi içinde Keynesyen gelenek önemli bir köfle tafl›d›r. Keynes Klasik gelene¤e en ciddi elefltirileri yöneltmifl, fikirleriyle bir döneme damgas›n› vurmufl, yirminci yüzy›l›n uzun süre egemen iktisat paradigmas› olarak kalmay› baflarm›fl bir gelene¤in öncüsüdür. Varsay›mlar› ve ç›kar›mlar› esas al›nd›¤›nda Keynesyen gelenek, tam piyasac› gelenek ile tam devletçi gelenek aras›nda bir konumda yer almaktad›r. Mikro aç›dan piyasac› liberal ö¤retiye, makro aç›dan ise kumandac›-kollektivist gelene¤e yak›n duran Keynesyen iktisat, mikroiktisadi aç›dan özel mülkiyeti kabul etmekte, kâr güdüsünün önemini inkâr etmemekte, bireysel özgürlükleri tan›maktad›r. Ancak makroiktisadi aç›dan piyasaya güvenmemekte, kendili¤inden ve tam istihdamda dengeyi kabul etmemekte, devlete üretici, gözetimci, denetimci ve yeniden da¤›t›mc› olarak merkezî bir ifllev yüklemekte, devlet müdahalesini kaç›n›lmaz ve gerekli görmektedir. Yukarda da vurguland›¤› gibi, önce 1929 Bunal›m›, ard›ndan II. Dünya Savafl›’n›n yaratt›¤› durgunluk ve y›k›m ortam›nda ifle yarayan Keynesyen politika reçeteleri 1960’lar›n sonu ve 1970’lerin bafllar›nda yükselen stagflasyon (durgunluk içinde enflasyon) sorunu karfl›s›nda t›kanm›flt›r. Politika önerilerinin ifle yarad›¤› dönemde hem akademik dünyada hem de uygulamaya dönük siyaset-bürokrasi dünyas›nda büyük prestij edinmifl olan Keynesyen iktisat, özelikle geliflmifl ülkelerde bafl gösteren ve Phillips e¤risi analizinin çöktü¤ünü ima eden iflsizlik ile enflasyonun bir arada varl›¤› demek olan stagflasyon sorununa çare üretemedi¤i ölçüde, prestij kayb›na u¤ram›flt›r.
7. Ünite - Keynes ve Keynesyenler
Klasik ve Keynesyen okul aras›ndaki mücadele, her iki okulun bugünkü takipçileri taraf›ndan sürdürülmektedir. Klasik yaklafl›m›n temel argümanlar› günümüzde Parasalc›l›k, Arz Yanl› ‹ktisat ve Rasyonel Beklentiler okulu gibi Yeni Klasik Okullar taraf›ndan savunulmakta; buna karfl›l›k Keynesyen yaklafl›m›n argümanlar› da Yeni Keynesyen ve Post Keynesyen okullar taraf›ndan benimsenmektedir. 1980’lerden itibaren üstünlü¤ü ele geçirmifl olan Yeni Klasik yaklafl›mlar, 20082009 küresel ekonomik krizin patlak vermesiyle yo¤un elefltiriler almaya bafllam›fl, “Keynes hakl›yd›” diyenler ço¤alm›flt›r. Öyle görünmektedir ki, piyasac› yaklafl›m ile müdahaleci yaklafl›m aras›ndaki bu mücadele gelecekte de devam edecek, her devrin iktisadi-siyasi konjonktürüne, krizlerin niteli¤ine ve zaman›n ruhu’na ba¤l› olarak bazen birinin, bazen öbürünün üstünlü¤ü söz konusu olacakt›r.
YEN‹ KEYNESYENLER Temelleri, genellikle Fischer, Phelps ve Taylor’a dayand›r›lan Yeni Keynesyen ‹ktisat’›n di¤er önemli temsilcileri aras›nda Mankiw, Stiglitz ve Blinder gibi iktisatç›lar say›labilir. Di¤er iktisat okullar›na göre oldukça heterojen bir yap›da olan Yeni Keynesyen ‹ktisat, rasyonel beklentiler varsay›m› ve mikroekonomik temellerle Keynesyen iktisad› takviye etmeye, yer yer yeniden infla etmeye çal›flmaktad›r. Edmund Strother Phelps, Jr. (1933) Amerikal› iktisatç›d›r. Amherst Üniversitesi’nden mezun olduktan sonra yüksek lisans ve doktora ö¤renimini 1959 y›l›nda Yale Üniversitesi’nde tamamlad›. En önemli katk›s›, makroekonominin mikro temelleri konusundad›r. Ücretler ve fiyatlar hakk›nda eksik ve yetersiz bilgi gibi ögelerin istihdam teorisi ve fiyat- ücret dinamiklerine olan etkisi üzerinde durmufltur. Do¤al iflsizlik haddi kavram›n› gelifltirmifltir. Buradan emek piyasalar›nda denge ile enflasyon oran› aras›nda anlaml› bir iliflki olmad›¤›n› ileri sürmüfltür. Dolay›s›yla uzun dönemde iflsizlik ve enflasyon aras›nda bir takas durumu olmad›¤›n› savunmufltur ki bu sav› Phillips E¤risi’ne iliflkin yeni araflt›rmalara yol açm›flt›r. Phelps’in öncü çal›flmalar› yeni-Keynesyen okulun çekirde¤ini oluflturmufltur.
Yeni Keynesyen ‹ktisat’›n Varsay›mlar› Oldukça heterojen bir yap›ya sahip olan Yeni Keynesyen ‹ktisat’›n varsay›mlar› ve ele ald›¤› konular k›saca flu flekilde s›ralanabilir: • Piyasalarda eksik rekabet koflullar›n›n geçerlili¤i, • Nominal ve reel kat›l›klar, • Koordinasyon hatalar›, • Kat›l›klar›n özel maliyetleri, • Ç›kt›n›n talep taraf›ndan belirlenmesi ve ç›kt›da belirgin dalgalanmalar meydana gelmesi, • Rasyonel beklentiler hipotezinin geçerli olmas›, • Ç›kt›da meydana gelen art›fllar›n refahta da bir art›fla yol açmas›, • Paran›n ço¤u zaman önemli olmas› ancak, Büyük Bunal›m gibi kriz ortamlar›nda para politikas›n›n etkili olmayabilece¤i,
151
152
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
• Ücret kat›l›¤›n›n, düflük talep vas›tas›yla iflsizli¤in ortaya ç›kmas›na neden olmas› ve nominal kat›l›klar›n toplam talep d›flsall›klar›na sahip olmas›. Yeni Keynesyen iktisatç›lara göre, ücret ve fiyatlar›n esnekli¤inin artmas›, ekonomik daralmalar› daha da kötü hâle getirebilir. Yani, s›n›rl› fiyat ve ücret esnekli¤i ekonomideki dalgalanmalar› azaltarak, ekonominin durumunu iyilefltirebilmektedir. Ayr›ca, nominal ücretlerin ve fiyatlar›n yap›flkan olmas› ve tam olarak ayarlanamamas› nedeniyle, Klasik Dikotomi’nin (ikili¤in) ifllevini kaybetmesi de Yeni Keynesyen ‹ktisat’›n en önemli argümanlar›ndan biridir, Yeni Keynesyen ‹ktisat’ta nominal ücret, reel ücret ve fiyat kat›l›klar›n› aç›klamak üzere gelifltirilmifl modeller ve teoriler ise k›saca flu flekilde özetlenebilir.
Fiyat Kat›l›klar› Nominal Fiyat Kat›l›klar› Menü maliyetleri: Bir firman›n fiyatlarda de¤ifliklik yapmas› hâlinde, tahakkuk edecek maliyetlerdir. Söz konusu terim,, lokantalar›n fiyat de¤iflikli¤i yapmas› hâlinde yeni fiyatlar› içeren menü listelerinin bas›m maliyetlerin esinlenilmifltir.
SIRA S‹ZDE
4
D Ü fi Ü Nfiyatlama: EL‹M Mark-up Maliyetlerin üzerinde bir fiyatlama yöntemidir. S O R do¤rudan U Fiyatlar›n maliyetleri karfl›layacak ve ek olarak da belli bir kâr yüzdesi sa¤layacak biçimde D‹KKAT saptanmas›d›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Nominal fiyat kat›l›klar›, firmalar›n mal ve hizmetlerinin fiyatlar›n› de¤ifltirdiklerinde baz› maliyetler ile karfl› karfl›ya kald›klar›n› ifade etmektedir. Yeni Keynesyenlere göre, baflta menü maliyetleri olmak üzere fiyatlar›n de¤ifltirilmesi ifllemlerinden kaynaklanan küçük maliyetler, ekonomide büyük ve kal›c› dalgalanmalar yaratabilmektedir. Yeni Keynesyen ‹ktisat’ta, menü maliyetlerinin yan› s›ra, nominal fiyat kat›l›¤›na yol açt›¤› ileri sürülen di¤er faktörler ise flunlard›r. • Liste Fiyatlar›: Mallar›n fiyatlar› listelerde bas›l› oldu¤undan, fiyatlar›n de¤iflmesi yeni listelerin ya da fiyat kataloglar›n›n bas›lmas›n› gerektirmektedir. Listelerin veya kataloglar›n yeniden bas›lmas› da ek maliyet demektir. • Firma ‹çi Bürokrasi: Fiyatlar de¤iflti¤inde, yeni fiyatlar›n tüm personele duyurulmas› da firmaya ek maliyet yüklemektedir. • Envanter De¤iflikli¤i: Firmalar›n, fiyat de¤iflimleri hâlinde envanter de¤ifltirmek durumunda olmalar›n›n maliyeti de fiyatlar›n kat› olmas›na neden olmaktad›r. Nominal fiyatSIRA kat›l›klar› S‹ZDE neyi ifade etmektedir
Reel Fiyat Kat›l›klar›
D Ü fi Ü N E L ‹ M Reel fiyat kat›l›klar›n›n temel nedeninin, “mark-up fiyatlama” oldu¤u ileri sürülmektedir. Mark-up fiyatlama nominal kat›l›¤›n reel etkisini göstermektedir. Burada mark-up büyüklü¤ü ile talep esnekli¤i ters orant›l›d›r. Talep esnekli¤i düfltükçe S O R U mark-up artmakta, marjinal maliyet azald›¤›nda ise fiyat düflmektedir Reel fiyat kat›l›klar›n›n nedenleri ba¤lam›nda Yeni Keynesyen iktisatç›lar taraD‹KKAT f›ndan öne sürülen öteki nedenler flunlard›r • Yo¤un Piyasa D›flsall›klar›: Birçok ürünün sergilendi¤i ve sat›ld›¤› piyasada, S‹ZDE al›c› SIRA ve sat›c›lar›n karfl› karfl›ya gelmeleri araflt›rma maliyetlerini gerektirmektedir. Bu maliyetler nedeniyle sat›c›lar, piyasada benzer mal› satan birçok sat›c› olmas›na ra¤men, belli bir monopol gücüne sahip olurlar. FiyatlardaAMAÇLARIMIZ ki bir yükselme tüketiciler taraf›ndan an›nda ö¤renilecekken, fiyatlardaki bir düflme durumunda -baflka firmalar›n müflterilerine bu yeni bilginin ulaflmas› zaman daha küçük bir ilk tepki olacakt›r. Müflterilerin fiyat K ‹ T alaca¤›ndanA P art›fl ve düflüfllerine verdikleri tepki derecelerindeki bu farkl›l›k ve firmalar›n daimi müflterilerini kaybetmeme iste¤i de fiyat kat›l›¤› yaratmaktad›r.
N N
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
7. Ünite - Keynes ve Keynesyenler
• Fiyat Kat›l›¤› ve Girdi-Ç›kt› Tablosu: Çok say›da mal ve hizmetin ve firman›n faaliyette bulundu¤u bir dünyada karar alma süreci de haber alma süreci de aksak ve belirsizdir. Bu belirsizlik ortam›nda, talep artmas› veya azalmas› fleklindeki floklar›n getirdi¤i maliyet art›fl veya azal›fllar›n› bilebilmek mümkün olamamakta; bu da fiyat kat›l›¤›na yol açmaktad›r. • Sermaye Piyasas› Aksakl›klar›: Sermaye piyasalar›nda ödünç alanlar ve verenler aras›nda bir “asimetrik bilgi” sorunu bulunmakta olup ödünç alanlar daha fazla bilgiye sahiptir. Firma aç›s›ndan bunun temel sonuçlar›ndan biri d›fl finansman›n iç finansmandan daha pahal› olmas›d›r. Geniflleme dönemlerinde firmalar iç finansman yoluyla hareket edebilirken, durgunluk dönemlerinde d›fl finansmana ihtiyaç duymaktad›rlar. D›fl finansman›n sermayenin maliyetini art›raca¤› öngörüsü ise fiyat kat›l›¤›na neden olmaktad›r. • Kalitenin Fiyatla Ölçülmesi: Mal›n özellikleri ile ilgili s›n›rl› bilginin söz konusu oldu¤u piyasalarda genellikle “yüksek fiyat, kalite demektir” fleklinde bir inan›fl›n olufltu¤u söylenebilir. Bu durumda ilgili mala yönelik talep düflse bile fiyat düflmeyebilmektedir. Bu da sonuç itibariyle, bir fiyat kat›l›¤› yaratmaktad›r.
Ücret Kat›l›klar› Nominal Ücret Kat›l›klar› ‹fl gücü piyasas›nda ücret kat›l›klar›n›, nominal ve reel ücret kat›l›klar› olmak üzere ikiye ay›ran Yeni Keynesyen ‹ktisat’a göre, nominal ücretlerin, piyasa koflullar›na göre de¤iflmemesinin nedenlerinin, uzun dönemli ücret sözleflmeleri, iflveren ve iflçi aras›ndaki güven sorunu, menü maliyetleri ve iflsizlik sigortas› olmak üzere dört nedeni bulundu¤u söylenebilir. Afla¤›da bu nedenler s›ras›yla ele al›nm›flt›r. • Ücret Sözleflmeleri: Ücretlerdeki nominal kat›l›klar›n olas› nedenlerinden birisi, ücret görüflmelerinin çok s›k yap›lmamas› ve ücret sözleflmelerinin uzun bir dönemi kapsamas›d›r. Bir ekonomide, ücret belirlemelerinin tümü ayn› anda yap›lmamakta ve ücretler aflamal› olarak belirlenmektedir. Ayr›ca, ücretler, “sözleflme süresi” denilen belli bir dönem süresince sabit kalmakta ve bu süre içinde meydana gelen de¤iflikliklerden de etkilenmemektedir. • Güven Sorunu: Güven sorunu da ücret kat›l›klar›n›n aç›klanmas›nda kullan›labilecek faktörlerden biridir. Zaman içinde iflçinin, çeflitli yollarla nitelik ve beceri düzeyinin artmas› iflçinin verimlili¤inin de artmas›n› sa¤layacakt›r. Bu durumda, verimlili¤i artan iflçiye daha fazla ücret ödenmesinin iflçi ve firma aç›s›ndan faydalar› bulundu¤u düflünülse de iflçinin art›k o ifli yapacak belli bir beceriyi ve bilgiyi kazanmas› ile firma aç›s›ndan, iflçiye daha yüksek ücret ödenmesi gibi bir güdü ortaya ç›kmayacakt›r. Firma, iflçinin kazand›¤› befleri sermayenin kendi iflyerinde geçerli oldu¤unu ve çal›flan›n›n ifl de¤ifltirme riski olmad›¤›n› düflündü¤ünden, iflçiye, eski ücretini ödemeye devam etmektedir. Bu durumda da iflçi ile firma aras›nda bir güven problemi ortaya ç›kacakt›r. Di¤er taraftan, baz› durumlarda, iflçi yüksek ücret almaya bafllay›nca daha az çaba harcamaya bafllayabilir. Bu durumda güven sorunu, bu kez firma için geçerli olacakt›r. • Menü Maliyetleri: Gregory Mankiw taraf›ndan gelifltirilen menü maliyetleri yaklafl›m›na göre, yeni menü basma gibi, firmalar›n fiyatlar›n› de¤ifltirdikleri s›rada maruz kald›klar› maliyetler, firmalar›n fiyatlar›n› ancak belirli periyotlarla ayarlamalar›na yol açmakta; bu da fiyatlar›n yap›flkan oldu¤u anlam›na
153
154
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
gelmektedir. (Menü maliyetleri yaklafl›m›, ifl gücü piyasas›na da uyarlanabilmektedir.) Firmalar, ifl gücü piyasas›ndaki s›k yap›lan ücret görüflmelerini maliyetli bulduklar›ndan, ücret görüflmeleri çok s›k yap›lmamaktad›r. ‹flgücü piyasas›nda karfl›lafl›lan menü maliyetleri ise de¤iflen ödemelerin yönetim maliyetleri ile ücret veya gelir de¤iflikliklerini yaratan performans de¤erlendirme ve anlaflma maliyetlerinden oluflmaktad›r. Ayr›ca, k›sa süreli sözleflmelerde, sendikalar ücretlerin dondurulmas›na daha s›cak bakt›klar›ndan, ücret kat›l›klar›n›n k›sa dönemde daha yayg›n oldu¤u ileri sürülmektedir. • ‹flsizlik Sigortas›: ‹flsizlik sigortas›, bireylerin iflsiz kald›klar› belli bir süre boyunca, sat›n alma güçlerinin belirli bir düzeyde tutulmas›n› ve iflsizlik nedeniyle u¤rayacaklar› maddi ve manevi zarar›n asgari düzeye indirilmesini sa¤lamaktad›r. Bu da iflçilerin, pazarl›k an›nda, firmalar›n teklif etti¤i her ücret düzeyini kabul edecek kadar savunmas›z olmamalar›na yol açmaktad›r. ‹flsizlik sigortas›, ayn› zamanda, çal›flan iflçilerin de rezervasyon ücret düzeyini artt›rmakta ve çal›flanlar›n iflte kalma e¤ilimini azaltarak, firmalar›n etkin ücret düzeyini artt›rmaktad›r. Bu faktörler de ücretlerin, belli bir düzeyden itibaren, afla¤› do¤ru kat› olmas›na neden olmaktad›r. SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
5
Nominal ücret kat›l›klar›n›n sebepleri nelerdir? SIRA S‹ZDE
Reel Ücret Kat›l›klar›
Ü fi Ü N E L ‹ M Yeni Keynesyen ‹ktisat’ta, reel kat›l›k yaklafl›m›n›n temelini Reel ücret Dkat›l›klar›, oluflturmaktad›r. Bu nedenle, Yeni Keynesyen ‹ktisat’ta reel ücret kat›l›¤›n› ve iflsizli¤i aç›klamak S O R Uamac›yla çeflitli teoriler gelifltirilmifltir. Bu teoriler ise Z›mni Sözleflme Teorisi, Etkin Ücret Teorisi ve ‹çerdekiler-D›flar›dakiler Teorisi olmak üzere üç gruba ayr›lmaktad›r. D‹KKAT • Z›mni Sözleflme Teorisi: Z›mni Sözleflme Teorisi, nominal ücretlerden ziyade, reel ücretlerin afla¤› do¤ru kat› oldu¤u fikri üzerine infla edilmifltir. Bu SIRAgöre, S‹ZDEgeleneksel sigorta flirketlerinden yararlanamayan iflçiler, gelirteoriye lerindeki dalgalanmalara karfl› baz› teminatlar elde etmek istemektedirler. Riskten daha az kaç›nan ve sermaye piyasas›na eriflimleri daha kolay olan AMAÇLARIMIZ iflverenler ise istihdam paketinin bir parças› olarak çal›flanlar›na baz› ücret ve ifl güvenceleri sa¤lamaktad›rlar. Bu tarz bir güvence sa¤layan firmalar›n, sa¤lamayan göre daha düflük ücretten iflçi istihdam edebilecekleri K ‹ T A firmalara P söylenebilir. Firmalar, reel ücretlerin düflmesine izin verirlerse, gelecek dönemde tekrar iflçi kiralamak için daha fazla ücret ödemek zorunda kalacaklar› Tdüflüncesiyle, bu tarz bir davran›fl sergilemektedirler. Gelirlerinde meyELEV‹ZYON dana gelecek dalgalanmalardan hofllanmayan iflçiler aç›s›ndan da bu tarz bir sözleflme, onlara bir ücret sigortas› sa¤lamaktad›r. Yani, bu tarz bir sözleflme alt›nda, firma ekonomik dalgalanmalar›n riskini tafl›rken, iflçiler riske T E R N E Tkoruyacaklar; ücretler ise d›flsal ifl gücü piyasas› koflullar›na dukarfl›‹ Nifllerini yarl› iken, ifl gücü piyasas›n›n flu anki durumundan etkilenmeyecektir. Ayr›ca, ücretler, Walrasgil modeldekinden daha az bir dalgalanma gösterecek; hatta baz› uç durumlarda kat› olacakt›r. Baflka bir deyiflle, Z›mni Sözleflme Teorisi’ne göre, ücret kat›l›¤›, iflverenlerin, z›mni bir sigortalanma sa¤layarak iflçilerinin risklerini yüklenmelerinin bir sonucudur denebilir. • Etkin Ücret Teorisi: ‹flçi verimlili¤i ile reel ücretler aras›nda pozitif bir iliflkinin oldu¤u ilk olarak Marshall taraf›ndan ortaya at›lm›flt›r. Daha sonra bu iliflki, Etkin Ücret Teorisi çerçevesinde, Akerlof, Solow taraf›ndan ayr›nt›l›
N N
7. Ünite - Keynes ve Keynesyenler
bir flekilde incelenmifltir Ücretler ile verimlilik aras›ndaki iliflkiyi, Besin Modeli, Kaytarma Modeli, ‹flçi Dönüflüm Modeli, Ters Seçim Modeli, Sosyolojik Modeller ve Sendika Tehdit Modeli çerçevesinde inceleyen Etkin Ücret Teorisi’nin en önemli ç›kar›m›, firmalar›n, iflçilerinin verimlili¤i ile ilgili eksik bilgiye sahip olduklar› ve iflçinin verimlili¤inin ödenen ücretin bir fonksiyonu oldu¤udur. Bu durumda, firmalar, bir ifl gücü arz fazlas› olsa bile ücretleri düflürmek verimlili¤i daha fazla düflürebilir ve ifl gücü maliyetlerini art›rabilir düflüncesiyle, ücretleri düflürmek istemeyeceklerdir. Bu nedenle, firmalar, iflçilerine, piyasa temizleyen ücretin üstünde bir ücret ödeme e¤ilimindedirler. Bu teoriye göre, yüksek reel ücretler ve yüksek iflsizlik oranlar›, iflçinin daha fazla çal›flmas›n› sa¤lamakta, bu nedenle de verimlili¤i art›rmaktad›r. • ‹çerdekiler-D›flar›dakiler Teorisi: ‹çerdekiler-D›flar›dakiler Teorisi’nde, mevcut çal›flanlar›n -içerdekilerin- iflverenler üzerinde pazarl›k gücü olabilece¤i ve içerdekilerin, di¤er iflçilerin ifllerini koruyabilmeleri veya iflsiz kiflilerin ifle al›nabilmeleri ile ilgilenmeden, firmalar›n, daha ucuz olan iflsizlerle -d›flar›dakilerle- yer de¤ifltirmelerini engelleyecekleri varsay›lmaktad›r. Etkin Ücret Teorisi’nde, düflük ücretler firman›n ilgisini çekmedi¤inden ücret indirimleri meydana gelmezken, bu teoride, içerdekilerin, piyasa güçleri arac›l›¤›yla ücret düflüfllerine karfl› direnmeleri, ücret kat›l›¤›n›n ortaya ç›kmas›na neden olmaktad›r. Son olarak, Yeni Keynesyen ‹ktisat’ta üzerinde durulan konular aras›nda, geçici bir flokun iflsizlik oran›n› yükseltmesi ve flok ortadan kalkt›¤›nda dahi iflsizli¤in eski düzeyine dönmemesi hâlini ifade eden Histeri Etkisi, fiyat kat›l›klar› nedeniyle paran›n yans›z olmamas› ve kredi, hisse senedi ve tahvil piyasalar›nda aksak rekabet ortam›n›n bulunmas› gibi görüfllerin yer ald›¤› belirtilmelidir.
POST KEYNESYENLER Post Keynesyenler terimi ilk kez 1975 y›l›nda kullan›lm›fl olmas›na karfl›n bafllang›c› daha eskiye giden bir ak›md›r. Journal of Post Keynesian Economics dergisinin 1978’de yay›na bafllamas›yla da önemli bir yayg›nl›¤a kavuflmufltur. 1975’ler öncesinde, 1936 y›l›ndan beri Keynes’i takip edenlerin ba¤l› oldu¤u Keynes sonras› iktisatla, Post Keynesyen iktisat ayn› anlamda kabul ediliyordu. Ancak, 1970’lerden sonra bir grup iktisatç› Keynes’in yanl›fl yorumland›¤›n› ve özellikle Neo-Keynesyen ‹ktisad›n ve Yeni- Keynesçi iktisad›n, Keynes’in görüflleri ile iliflkisiz oldu¤unu, Keynes’i yanl›fl yorumlad›klar›n› ileri sürmeye bafllad›lar. Özellikle Amerika’da Sidney Weintraub ve Paul Davidson ‹ngiltere’de de Joan Robinson ve daha eskilerden de Polonyal› iktisatç› Michal Kalecki ve Nicholas Kaldor bafl› çeken iktisatç›lard›r. 1978’lerden sonra Post Keynesyenler kendilerini tan›mlayarak ana ak›mdan farkl›l›klar›n› ortaya koydular. Do¤ald›r ki bu ak›m›n kökleri John Maynard Keynes’in Genel Teorisi’ne kadar gitmektedir. Keynes’in son dönemde yaz›lm›fl en önemli biyografisinin yazar› Skidelsky’e göre de Post-Keynesyenler, Keynes’in görüfllerine en yak›n ak›md›r.
155
156
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Paul Davidson (1930-), Brooklyn College’de kimya lisans› dereecesini ald›. ‹flletme dal›nda yüksek lisans›n› tamamlad›ktan sonra, University of Pennsylvania’dan doktora derecesini ald›. Sidney Weintraub ile birlikte Journal of Post Keynesian Economics dergisini kurdu ve derginin editörü oldu. Post Keynesyen okulun Amerikan kanad›n›n önde gelen sözcüsüdür.
Bu iktisatç›lar, sorunun çekirde¤ine Keynes’in efektif talep kavram›n› yerlefltirmektedirler. Onlara göre toplam talep uzun ve k›sa dönemde sorunun esas›n› oluflturmaktad›r. Klasikler k›sa dönemde dengesizlik olsa bile uzun dönemde piyasalar›n otomatik olarak dengeye geleceklerini savunuyorlard› Keynes ise k›sa dönemde toplam talep yetersizli¤ini dengesizlik nedeni olarak görmüfltü. Bunun telafi edilmesiyle ancak dengenin gerçekleflebilece¤ini düflünmüfltü. Hâlbuki yeniKeynesciler, talep yetersizli¤ini piyasa baflar›s›zl›¤›n›n bir sonucu olarak görüyorlard›. Bunun alt›nda yatan nedenler ise onlara göre, kat› ya da yap›flkan ücretlerdi. Post-Keynesyenler yeni Keynesyenlerin yukardaki görüfllerin kabullenmedikleri gibi, neo-Keynesyen teorinin merkezinde olan John Hicks’in IS/LM modelini ve genel denge analizlerini de reddediyorlard›. Post Keynesyenler ekonominin dengede olmad›¤›n› ve yerleflik iktisad›n kabullendi¤i gibi piyasa güçlerinin görünmez bir elle düzenlenmedi¤ini savunmaktad›rlar. Kapitalist ekonomin do¤as› gere¤i ve kurumsal faktörlere ba¤l› olarak piyasalar dengesizli¤e ve bunal›ma e¤ilimli olacaklard›r. Öyleyse devletin düzeltici politikalarla ekonomiye müdahalesi kaç›n›lmazd›r. Bu çerçevede özellikle vergi temel politikalar önem kazanmaktad›r. SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
6
Post Keynesyenlerin “ekonomik denge” görüflünü aç›klay›n›z. SIRA S‹ZDE Yeni-Keynesyen ve Neo-Keynesyen iktisad›n d›fl›nda Post Keynesyen iktisat, D Ü fianalizinin ÜNEL‹M toplam talep d›fl›nda, gelir bölüflümünden para teorisine kadar kapsaml› bir makro model ortaya koymaya çal›flmaktad›rlar. Keynes ve Kalecki’den sonra özellikle Joan bafl›n› çekti¤i ve Nicolas Kaldor’un da bulundu¤u CamS ORobinson’un R U bridge iktisatç›lar›n›n çal›flmalar› oldukça önemli bir yer tutmaktad›r. Bu bak›mdan, genellikle Cambridge’deki Post Keynesyenler birinci kuflak Post KeynesyenD‹KKAT ler olarak ele al›n›rken; Amerikan Post Keynesyenleri ise ikinci kuflak Post Keynesyenler olarak ele al›nmaktad›r.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
7. Ünite - Keynes ve Keynesyenler
157
Michal Kalecki (1899-1970), Polonyal› iktisatç›d›r. Makroiktisat teorisine kal›c› katk›lar yapm›flt›r. Keynes’in Genel Teorisini yay›mlamas›ndan önce 1933’te ‹fl Çevrimlerinin Teorisi, adl› makalesini yay›mlad›. Bu çal›flmas›yla ilk kez Kalecki, kapsaml› bir konjonktür teorisi ortaya koymufltur. Bu makaledeki temel yaklafl›mla, Keynes’in Genel Teorisi aras›nda büyük ölçüde benzerlik vard›. Böylece modern makroekonominin iki temel kurucusundan biri olarak kabul edilebilir. 1939 y›l›nda ise en önemli çal›flmas›, Ekonomik Dalgalanmalar Teorisi Üzerine Makaleleri (Essays in the Theory of Economic Fluctuations)’i yay›mlad›. Çal›flmalar›nda özellikle kapitalist ekonomilerde konjoktürel dalgalalanmalar, toplam kâr denklemi, sosyalist planlama ve ücretlerin yap›s› üzerinde durmufltur. Kuflkusuz yirminci yüzy›l›n en önemli iktisatç›lar› aras›ndad›r.
Post Keynesyen ‹ktisat’›n Temel Varsay›mlar› ve Önermeleri Post Keynesyen ‹ktisat Okulunun ana önermeleri, dengesizlik, ergodik olmayan sistem, organiklik, tarihsel süreç, kurumlar›n önemi, belirsizlik ve para arz› yaklafl›m› olarak özetlenebilir. Bu özelliklerin yan› s›ra, Post Keynesyen ‹ktisat’ta, efektif talep ilkesi, parasal üretim ekonomisi, ayarlanan fiyatlar gibi ilke ve varsay›mlar›n bulundu¤u da belirtilmelidir.
Dengesizlik Post Keynesyenlere göre gerçek ekonomilerde uzun dönemde dahi gözlenen durum dengesizliktir. Robinson’a göre, k›sa dönemde dengesizliklerin as›l nedeni, beklentilerin belirsizlik ortam›nda oluflmas›ndan dolay› tutarl› ve istikrarl› bir yat›r›m fonksiyonunun olmamas›d›r. Uzun dönemde denge, beklentiler gerçekleflmedi¤i takdirde ulafl›lmas› güç olan birtak›m kurumsal faktörler taraf›ndan belirlenmektedir. Uzun dönemde bu faktörlerin bir arada denge için gerekli koflullar› gerçeklefltirmesi güçtür ve bu koflullar gerçekleflse bile ulafl›lan dengenin tam istihdam dengesi olmas› tamamen tesadüfidir.
Belirsizlik Ortam› ve Karar Alma Süreci Belirsizlik konusu Post Keynesyen ‹ktisat içerisinde önemli bir yer tutmakta ve temel belirsizlik koflullar›n›n bütün ekonomiyi kuflatt›¤› ileri sürülmektedir. Post Keynesyen iktisatç›lar gelece¤in belirsizli¤ini kabul etmekte ve rasyonel beklentiler varsay›m›n› gerçeklere ayk›r› bulmaktad›rlar. Post Keynesyenlere göre, gerçek dünyada bireyler geçmifl bilgilerden hareketle gelece¤e yönelik tahminler yaparlarken mevcut tüm bilgileri elde edememe güçlü¤üyle karfl› karfl›yad›rlar. Yaflanm›fl tarihsel örneklerden hareketle gelece¤in görülebilece¤ini, ekonomik sürecin tutarl›l›k ve düzenlilik içinde devam edece¤ini varsaymak gerçekçi de¤ildir. Bireylerin herhangi bir seçiminin bütün olas› sonuçlar›n› aç›kça belirleyebilmeleri ve bütün olas› beklentilere iliflkin tercihlerini s›ralayabilmeleri oldukça zordur. Post Keynesyenler, bireylerin karmafl›k hesaplamalardan ve düflüncelerden kaç›nd›klar›n› ve bu nedenle de birçok kararlar›n› o dönemdeki kurallara, geleneklere ve al›flkanl›klara dayanarak ald›klar›n› ileri sürmektedirler.
Ergodik yaklafl›m: Geçmifl istatistiklerden yararlanarak gelece¤in hesaplanmas›. Yani geçmifl istatistikleri gelece¤e tafl›yarak gelecek hakk›nda bilgi edinilmesidir. Ergodik olmayan sistem: Gözlemle, kavranamayan tekrarlanmayan durumlard›r.
158
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Ayr›ca, Post Keynesyen bak›fl aç›s›na göre, bugün yap›lan seçimlerin gelecek dönemlerdeki sonuçlar›yla ilgili çok say›da belirsizlik bulunmaktad›r. Bu durumda da karar vericiler, ellerindeki kaynaklar›, geçmifl verileri analiz etmek amac›yla kullanmak istememekte veya bugünkü piyasa iflaretleri gelecek dönemle ilgili güvenilir ve sa¤lam istatistiki bilgi ve ipucu sa¤layamamaktad›r. Belirsizli¤in oldu¤u bir dünyada ise beklentilerin ekonomik sonuçlar üzerinde çok önemli bir rolü bulunmaktad›r.
‹ktisadi Sistemin Organik Bir Süreç Olarak Ele Al›nmas› Post Keynesyen ‹ktisat, ekonomik süreçlere “organik” aç›dan bakmaktad›r. Organik bak›fl aç›s›na göre, insan, do¤as› gere¤i daha karmafl›kt›r ve bireyler sosyal varl›klard›r. Özellikle bireysel davran›fllar, toplumsal veya grup düzeyinde belirlenen al›flkanl›klardan ve adetlerden büyük ölçüde etkilenmektedir. Yani Ortodoks yaklafl›m›n önemli varsay›mlar›ndan birisi olan rasyonel birey, belirsizli¤in hakim oldu¤u ve sosyal olgular›n hesaba kat›ld›¤› bir ekonomi için geçersiz ve idealistik bir önerme hâline gelmektedir. Ayr›ca, gelecek belirsiz ve hesaplanamaz oldu¤undan, Ortodoks ‹ktisat’taki rasyonel beklentiler varsay›m› da geçerlili¤ini yitirmektedir. Bu durumda, ço¤u ekonomik ifllem, geleneklere ve sosyal kurallara göre düzenlenmektedir. Gelenekler ve sosyal kurallar, bireyler aç›s›ndan gelecek belirsizli¤ini azaltmakta ve bireylerin karar verme süreçlerini kolaylaflt›rmaktad›r.
Kurumlar›n Önemi Post Keynesyenlere göre, Neo-Klasik ‹ktisat’ta göz ard› edilen ekonomik ve politik kurumlar gerçek dünyan›n ekonomik sonuçlar› üzerinde çok önemli roller oynamaktad›r. Post Keynesyenlere göre, Neo-Klasik ‹ktisat’ta varsay›ld›¤› gibi, piyasan›n etkin bir kurumsal yap› üretmesi mümkün olsa bile bu oldukça zaman alan bir süreç olacakt›r. Ayr›ca, piyasa, efektif talebi karfl›lamakta yetersiz kalaca¤›ndan, karmafl›k kurumsal yap›n›n istek ve gereklerine yan›t verebilmesi de oldukça güçtür. Bu nedenle, uygun kurumsal yap›n›n infla edilebilmesi için, devletin piyasaya müdahale etmesi gerekmektedir. Post Keynesyen iktisatç›lara göre, kurumlar, bu belirsiz dünyada, biraz istikrar sa¤lamak, tam istihdama ulaflmak ve toplumun geliflmesi için gereklidir. Son olarak, geçmifl ile gelecek aras›nda büyük bir fark bulundu¤undan ve bireysel davran›fllar kurumlar ve organizasyonlar taraf›ndan büyük ölçüde belirlendi¤inden, ekonomik davran›fllar piyasada de¤il, kurumsal yap› içerisinde oluflmaktad›r. Yani, ekonomik davran›fllar ‘’sosyoekonomik yap›’’ içerisinde flekillenmektedir.
Paran›n Rolü ve Para Arz›n›n ‹çselli¤i Ço¤u Post Keynesyen iktisatç›ya göre, modern ekonomilerde para arz› içsel olarak belirlenmektedir. Para arz›n›n piyasada yer alan birimlerce (bankac›l›k sistemi) belirlenmesi, yani talep yanl› olmas›, Post Keynesyen ‹ktisat’ta para arz›n›n içsel olarak alg›lanmas›na neden olmaktad›r. Paran›n yans›z olmamas› da para stokundaki d›flsal de¤iflikliklerin, uzun dönemde reel de¤iflkenleri etkiledi¤i anlam›na gelmektedir. Örne¤in, gelece¤in belirsizli¤inden dolay›, insanlara güven sundu¤u için daha çok para ve likit varl›klar talep edilmekte ve artan likidite talebi reel sermaye varl›klar›n›n da dahil oldu¤u daha az likit varl›klar›n fiyatlar›n›n düflmesine neden olmaktad›r.
7. Ünite - Keynes ve Keynesyenler
159
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
Keynesyen (Dengesizlik) yaklafl›m›n tarihsel olarak ortaya ç›k›fl sürecini aç›klamak. Klasik yaklafl›m›n egemenli¤inin sars›lmas›n›n ve Keynesyen (dengesizlik) yaklafl›m›n›n ön plana ç›kmas›n›n en önemli nedeni, 1929 y›l›nda patlak veren “Büyük bunal›m”d›r. ‹ki dünya savafl› aras›nda Amerika Birleflik Devletleri (ABD) ve Avrupa’da hemen hemen tüm ülkeleri vuran ve iflsizlik oranlar›n›n rekor düzeylere ulaflmas›na neden olan bu kriz, klasik yaklafl›m›n politika önerileriyle afl›lamay›nca serbest piyasa fikri de sorgulanmaya bafllanm›flt›r. Bunal›m dönemleri her zaman yeni aray›fllar› tetiklemifl, yeni alternatiflerin ortaya ç›kmas›n›n zeminini haz›rlam›flt›r. Bu ba¤lamda 1929 büyük bunal›m› da iktisatç›lar aras›nda yeni aray›fllar›n bafllamas›na sebep olmufltur. Bu dönemde, j. M. Keynes, 1936 y›l›nda yay›mlad›¤› “‹stihdam, Faiz ve Para Genel Teorisi” (k›saca “Genel Teori”) adl› eserinde klasik okulun kapsaml› bir elefltirisini yapm›fl, “büyük Bunal›m” gibi derin bir ekonomik kriz meydana geldi¤inde, piyasa güçlerinin tek bafl›na bu durumun üstesinden gelemeyece¤ini belirterek, piyasay› kendili¤inden dengeye getiren bir mekanizman›n varl›¤›n› reddetmifl, devlet müdahalesinin flart oldu¤unu vurgulam›flt›r. K›saca, 1929 Büyük Bunal›m› Keynesyen yaklafl›m›n bafllang›c› olarak kabul edilir.
•
•
•
•
Keynes iktisad›’n›n temel varsay›mlar›n› aç›klamak
• Ekonominin kendili¤inden dengeye gelmemesi: Dengesizlik Denebilir ki, flayet Klasik iktisat bir denge iktisad› ise Keynesyen iktisat bir dengesizlik iktisad›d›r. Klasik iktisad›n ekonominin kendi hâline b›rak›ld›¤›nda dengeye do¤ru gidece¤i görüflü Keynesyen iktisat taraf›ndan reddedilmifltir. Keynesyenlere göre ekonominin do¤al e¤ilimi dengeye do¤ru de¤il, bir dengesizli¤e, hatta kaosa do¤rudur. Bundan dolay› da ekonominin d›flar›dan gözetilmesi, denetlenmesi, yönlendirilmesi gerekir. • Arz yerine talebin belirleyicili¤i: Temel sorun talep yetersizli¤i Keynesyen iktisada göre ekonomik krizlerin temel nedeni, iktisadi s›k›nt›lar›n ana kayna¤› talep yetersizli¤idir; yani talebin mevcut arz› emebile-
•
cek düzeyde olmamas›d›r. Bu sorunu aflmak için para ve maliye politikalar›yla devlet piyasaya müdahale etmeli, para ve maliye politikas› araçlar›yla, duruma göre ekonomiye müdahale ederek talebi art›r›c› önlemler almal›d›r. Para basarak yahut aç›k finansman› yoluyla kamu harcamalar› art›r›labilir, böylece talep canland›r›labilir Eksik istihdam dengesi: ‹flsizli¤in kal›c›l›¤› Keynese göre, klasik iktisatç›lar›n öngörüsünün aksine, ekonomi ille de tam istihdamda dengeye gelmek zorunda de¤ildir; ekonomi eksik istihdam hâlinde de yani belirli bir iflsizli¤in varl›¤› hâlinde de dengeye gelebilir Fiyat ve ücret kat›l›¤›: Yap›flkan fiyatlar Klasik iktisad›n varsay›mlar›ndan biri, hat›rlanaca¤› gibi, esnek fiyatlar varsay›m›d›r. Keynesyen iktisat bu varsay›ma karfl› ç›kar ve piyasalar›n sürtünmesiz olmad›¤›n› ileri sürer. Bu kabul Keynesyen iktisatta fiyat ve ücret kat›l›¤› ya da yap›flkan fiyatlar olarak adland›r›l›r. Mikro de¤il, makro analiz Keynesyen iktisad›n oda¤›nda mikro de¤il makro analiz yer almaktad›r. Klasiklerin genel e¤iliminden farkl› olarak, Keynes makro de¤iflkenler ve bunlar aras›ndaki iliflkiler üzerine yo¤unlaflmaktad›r. Phillips e¤risi: Enflasyon iflsizlikle ters orant›l›d›r Keynesyenlere göre enflasyon ile iflsizlik aras›nda ters yönlü bir iliflki vard›r; biri artarken di¤eri azalmaktad›r. Birinin artmas›n› göze alma pahas›na di¤erini azaltmak mümkündür. Devlet müdahalesinin gereklili¤i: Piyasa kendi hâline b›rak›lmamal›d›r Keynesyen iktisatta piyasaya devlet müdahalesi yararl›, gerekli, hatta zorunludur. Keynes’e göre, ekonomi bir krize sürüklendi¤inde piyasa güçleri kendi bafl›na bu krizin atlat›lmas›n› sa¤lamamakta ve ekonomi eksik istihdamda dengeye gelebilmektedir. Bu nedenle, devlet piyasaya müdahale etmeli ve efektif talep eksikli¤ini giderici önlemler almal›d›r.
160
N AM A Ç
3
N AM A Ç
4
• • • • • • • •
•
N A M A Ç
5
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Yeni keynesyen iktisat okulunun ortaya ç›k›fl nedenini ö¤renmek Uzun bir süre iktisat literatüründe hakim yaklafl›m olan Keynesyen iktisat, 1960’larda stagflasyon olgusunun ortaya ç›kmas›yla ciddi elefltirilere maruz kalm›fl ve gözden düflmüfltür. Keynesyen iktisat’a elefltirilerin artmas› karfl›s›nda Keynesyen iktisatç›lar, Keynes’in yaz›lar›na dönerek, keynesyen iktisad› yeniden canland›rmaya çal›flm›fllard›r. Bu ba¤lamda yeni Keynesyen iktisat ve Post Keynesyen iktisat, esas itibariyle keynesyen görüflleri paylaflan, ancak zamanla ortaya ç›kan sorunlar karfl›s›nda bir yandan yöneltilen elefltirilere cevap verirken, bir yandan da yeni varsay›mlar ve analizlerle Keynesyen iktisad› günümüz koflullar›nda devam ettirmeye çal›flan okullard›r. Yeni Keynesyen ‹ktisat Okulunun temel varsay›mlar›n› aç›klayabilmek. Yeni Keynesyen ‹ktisat’›n varsay›mlar› ve ele ald›¤› konular k›saca flu flekilde s›ralanabilir. Piyasalarda eksik rekabet koflullar›n›n geçerlili¤i, Nominal ve reel kat›l›klar, Koordinasyon hatalar›, Kat›l›klar›n özel maliyetleri, Ç›kt›n›n talep taraf›ndan belirlenmesi ve ç›kt›da belirgin dalgalanmalar meydana gelmesi, Rasyonel beklentiler hipotezinin geçerli olmas›, Ç›kt›da meydana gelen art›fllar›n refahta da bir art›fla yol açmas›, Paran›n ço¤u zaman önemli olmas›; ancak, büyük bunal›m gibi kriz ortamlar›nda para politikas›n›n etkili olmayabilece¤i, Ücret kat›l›¤›n›n, düflük talep vas›tas›yla iflsizli¤in ortaya ç›kmas›na neden olmas› ve nominal kat›l›klar›n toplam talep d›flsall›klar›na sahip olmas›. Post Keynesyen düflüncenin ortaya ç›k›fl›n› anlamak ve di¤er Keynesyen ak›mlardan fark›n› ö¤renmek 1970’lerden sonra bir grup iktisatç› Keynes’in yanl›fl yorumland›¤›n› ve özellikle neo Keynesyen iktisad›n ve Yeni- Keynesçi iktisad›n, Keynes’in görüflleri ile iliflkisiz oldu¤unu, Keynes’i yanl›fl yorumlad›klar›n› ileri sürmeye bafllad›lar. Özellikle Amerika’da Sidney Weintraub ve Paul Davidson ‹ngiltere’de de joan Robinson ve daha eskilerden de Polonyal› iktisatç› Michal Kalecki ve Nicholas Kaldor bafl› çeken iktisatç›lard›r. 1978’lerden son-
ra Post Keynesyenler kendilerini tan›mlayarak ana ak›mdan farkl›l›klar›n› ortaya koydular. Do¤ald›r ki bu ak›m›n kökleri john Maynard Keynes’in genel teorisine kadar gitmektedir.
N A M A Ç
6
Post Keynesyen düflüncenin temel önermelerini kavramak Post Keynesyen iktisat, toplam talep analizinin d›fl›nda, gelir bölüflümünden para teorisine kadar kapsaml› bir makro model ortaya koymaya çal›flmaktad›r. Post Keynesyen ‹ktisat Okulunun ana önermeleri, dengesizlik, ergodik olmayan sistem, organiklik, tarihsel süreç, kurumlar›n önemi, belirsizlik ve para arz› yaklafl›m› olarak özetlenebilir. Post Keynesyenler ekonominin dengede olmad›¤›n› ve yerleflik iktisad›n kabullendi¤i gibi piyasa güçlerinin görünmez bir elle düzenlenmedi¤ini savunmaktad›rlar. Kapitalist ekonomin do¤as› gere¤i ve kurumsal faktörlere ba¤l› olarak piyasalar dengesizli¤e ve bunal›ma e¤ilimli olacaklard›r. Öyleyse devletin düzeltici politikalarla ekonomiye müdahalesi kaç›n›lmazd›r. Bu çerçevede özellikle vergi temel politikalar önem kazanmaktad›r.
7. Ünite - Keynes ve Keynesyenler
161
Kendimizi S›nayal›m 1. 1920’li y›llarda Klasik Yaklafl›m›n elefltirilmesine neden olan temel sorun afla¤›dakilerden hangisidir? a. Ekonomik büyümenin yavafl olmas›. b. Enflasyon oranlar›n›n yüksek olmas›. c. Yüksek iflsizlik oranlar›na ra¤men, ücretlerin düflmemesi. d. Yüksek iflsizlik oranlar›yla enflasyonun ayn› anda ortaya ç›kmas›. e. Hükümetlerin piyasaya yo¤un flekilde müdahale etmeleri. 2. Afla¤›dakilerden hangisi Klasik ‹ktisat’a elefltiriler yönelten Keynesyen ‹ktisat’›n temel varsay›mlar› aras›nda yer almamaktad›r? a. Arz yerine talebin belirleyici olmas›. b. Ekonominin kendili¤inden dengeye gelmemesi. c. Eksik istihdam dengesinin varl›¤›. d. Fiyat ve ücretlerin esnek olmas›. e. Devletin piyasaya müdahale etmesi gerekti¤i. 3. Keynesyen ‹ktisat’›n yo¤un flekilde elefltirilmesine neden olan ve bir ekonomide, eksik istihdamla fiyatlar genel düzeyindeki art›fl›n ayn› anda meydana gelmesi olay›na ne ad verilmektedir? a. Enflasyon b. Dengesizlik c. Stagflasyon d. Hiper-enflasyon e. Ücret kat›l›¤› 4. Afla¤›dakilerden hangisi Yeni Keynesyen ‹ktisat’›n temel varsay›mlar› aras›nda yer almaz? a. Piyasalarda eksik rekabet koflullar›n›n geçerlili¤i, b. Nominal ve reel kat›l›klar, c. Koordinasyon hatalar›, d. Kat›l›klar›n özel maliyetleri, e. Ç›kt›n›n arz taraf›ndan belirlenmesi. 5. Afla¤›dakilerden hangisi Yeni Keynesyen ‹ktisat çerçevesinde nominal ücret kat›l›klar›n›n nedenleri aras›nda yer almamaktad›r? a. ‹çerdekiler-d›flardakiler sorunu b. Güven sorunu c. Menü maliyetleri d. Ücret sözleflmeleri e. ‹flsizlik sigortas›
6. Yeni Keynesyen ‹ktisat çerçevesinde, iflçilerin verimliliklerinin ödenen ücretin pozitif bir fonksiyonu oldu¤unu ileri süren görüfl afla¤›dakilerden hangisidir? a. Z›mni Sözleflme Teorisi b. Etkin Ücret Teorisi c. ‹çerdekiler-D›flardakiler Teorisi d. Piyasa d›flsall›klar› yaklafl›m› e. Sermaye piyasas› aksakl›klar› görüflü 7. Afla¤›dakilerden hangisi Post Keynesyen ‹ktisat’›n gelifliminde rol oynayan iktisatç›lar aras›nda yer almamaktad›r? a. Kalecki b. Robinson c. Kaldor d. Fisher e. Sraffa 8. Afla¤›dakilerden hangisi Post Keynesyen ‹ktisat’›n temel önermeleri aras›nda yer almaktad›r? a. Ekonomide paran›n yans›z olmas›. b. Ekonomik çevrenin ergodik olmas›. c. Ekonomide belirsizli¤in ve dengesizli¤in bulunmas›. d. Para arz›n›n d›flsal olarak belirlenmesi. e. Ekonominin iflleyiflinde kurumlar›n ve tarihin önemli olmamas›. 9. Afla¤›dakilerden hangisi Post Keynesyen ‹ktisat’›n varsay›mlar› içinde yer almaz? a. Efektif talep ilkesi, b. Parasal üretim ekonomisi, c. Ayarlanan fiyatlar d. Ekonomide tam istihdam dengesinde olmas›. e. Ekonomik sisteme devletin müdahale etmesi. 10. Rasyonel beklentilerin mümkün oldu¤u ve geçmifl, flimdi ve gelece¤in gerçeklerinin belirli oldu¤u sistemlere ne ad verilmektedir? a. Atomistik sistem b. Ergodik sistem c. Stokastik sistem d. Stokastik olmayan sistem e. Mekanik sistem
162
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. c 2. d 3. c 4. e 5. a
6. b 7. e 8. e 9. d 10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Keynes ve Keynes ‹ktisad›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Keynes ve Keynes ‹ktisad›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Keynes ‹ktisad›’n›n Temel Varsay›mlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Keynesyen ‹ktisad›n varsay›mlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Keynesyen; Nominal Ücret Kat›l›klar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Reel Ücret Kat›l›klar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Post Keynesyenler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Post Keynesyenler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “De¤erin Nihai Kayna¤› Olarak Fayda?” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Post Keynesyen ‹ktisat’›n Temel Varsay›mlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 ‹ktisat tarihine bak›ld›¤›nda, esas itibariyle iki farkl› yaklafl›m›n öne ç›kt›¤› görülmektedir. Bunlardan birincisi, temelde serbest piyasalar›n etkin, optimal, bir anlamda “adil” çözümler üretece¤ini vurgulayan, “Denge Yaklafl›m›” olarak da adland›r›lan, “Klasik Yaklafl›m”d›r. Bu yaklafl›m, piyasalar›n kendi hâline b›rak›ld›¤›nda dengeye yönelece¤ini, dengenin ücret ve fiyatlar›n esnekli¤i sayesinde sa¤lanaca¤›n› kabul etmektedir. Bunun alternatifi olan ve “Dengesizlik Yaklafl›m›” ya da “Keynesyen Yaklafl›m” olarak adland›r›lan ikinci yaklafl›m ise piyasan›n kendili¤inden dengeye gelmeyece¤ini, ücret ve fiyatlar›n esnek olmad›¤›n›, ifl gücü piyasalar›n›n kurumsal düzenlemeler taraf›ndan belirlendi¤ini, ekonomik sorunlar›n çözümü için d›flar›dan müdahalenin gerekli oldu¤unu ileri sürmektedir. S›ra Sizde 2 18. yüzy›l›n sonlar›ndan 20. yüzy›l›n bafllar›na kadar iktisat literatürüne hakim olan Klasik yaklafl›m, 1929 y›l›nda yaflanan Büyük Bunal›m ile gözden düflmüfltür. Büyük Depresyon ile birlikte ortaya ç›kan yayg›n ve
kal›c› iflsizlik, Klasik yaklafl›m›n savundu¤u, ekonominin daima tam istihdamda dengede bulunaca¤› fleklindeki görüflü geçersiz k›lm›flt›r. Özellikle, ‹ngiltere’de gözlemlenen yüksek iflsizlik oranlar›na ra¤men ücretlerin düflmemesi, Klasik yaklafl›m›n tam istihdam dengesiyle ilgili öngörülerini sorgulan›r hâle getirmifltir. S›ra Sizde 3 Keynes, istihdam düzeyi ile ifl gücü arz› aras›ndaki iliflkiyi nominal ücret aç›s›ndan tan›mlayarak, ifl gücü arz›n›n nominal ücretin artan bir fonksiyonu oldu¤unu belirtmifltir. Daha sonra, bu flekilde tan›mlad›¤› ifl gücü talebi ile ifl gücü arz›n›n, daima piyasay› temizleyen noktada dengeye gelmeyebilece¤ini ve eksik istihdam durumunun söz konusu olabilece¤ini ileri sürmüfltür. Klasiklerin belirtti¤i gibi, bir nominal ücret esnekli¤i olsa dahi, bunun dengenin sa¤lanmas› için yeterli olmayabilece¤ini belirterek, iflsizli¤in kal›c› olmas›n›, ücretlerin piyasay› temizleyen düzeye uyarlanmas›ndaki baflar›s›zl›¤a dayand›rm›flt›r. S›ra Sizde 4 Nominal fiyat kat›l›klar›, firmalar›n mal ve hizmetlerinin fiyatlar›n› de¤ifltirdiklerinde baz› maliyetler ile karfl› karfl›ya kald›klar›n› ifade etmektedir. S›ra Sizde 5 Yeni Keynesyen ‹ktisat’a göre, nominal ücretlerin, piyasa koflullar›na göre de¤iflmemesinin nedenlerinin, uzun dönemli ücret sözleflmeleri, iflveren ve iflçi aras›ndaki güven sorunu, menü maliyetleri ve iflsizlik sigortas› olmak üzere dört nedeni bulundu¤u söylenebilir. S›ra Sizde 6 Post Keynesyenler ekonominin dengede olmad›¤›n› ve yerleflik iktisad›n kabullendi¤i gibi piyasa güçlerinin görünmez bir elle düzenlenmedi¤ini savunmaktad›rlar. Kapitalist ekonomin do¤as› gere¤i ve kurumsal faktörlere ba¤l› olarak piyasalar dengesizli¤e ve bunal›ma e¤ilimli olacaklard›r. Öyleyse devletin düzeltici politikalarla ekonomiye müdahalesi kaç›n›lmazd›r. Bu çerçevede özellikle vergi temel politikalar önem kazanmaktad›r.
7. Ünite - Keynes ve Keynesyenler
163
Yararlan›lan Kaynaklar ACAR, Mustafa (2007). Liberal Uluslararas› Ekonomi Politik Teorileri, ‹çinde: M. Ataman (ed.), Küresel Güç ve Refah: Uluslararas› Ekonomi Politik Teorileri ve Alanlar›, Ankara, Nobel Yay›nlar›, ss. 15-54. AREN, Sadun (1998). ‹stihdam, Para ve ‹ktisadi Politika, Ankara: Savafl Yay›nlar›. BARBER, William (1991). ‹ktisadi Düflünce Tarihi, (çev. ‹. Durdu), ‹stanbul: Ç›dam Yay›nlar›. BAfiO⁄LU, Ufuk, ÖLMEZO⁄LULLARI, Nalan, PARASIZ, ‹lker (2004). ‹ktisatta Devrimler ve Karfl› Devrimler, ‹stanbul: Alfa Yay›nlar›. B‹L‹R, Hüsnü (2011). “1980 Sonras› Dönemde Türkiye’de Genç ‹flsizli¤in Ücret Yap›flkanl›¤› Üzerine Etkileri,” Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yay›mlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi. COLANDER, David (1992). New Keynesian Economics in Perspectives, Eastern Economic Journal, Volume 18, Issue 4, pp. 449-463. ÇEV‹K, Filiz Sanal, BAL, O¤uz (2010). Post Keynesgil Okul: Oluflumu ve Temel Özellikleri, Akademik Araflt›rmalar ve Çal›flmalar Dergisi, Prof. Dr. Alaeddin Yavaflça Özel Say›s›, Haziran, ss. 31-39. DAVIDSON, Paul (1994). Post Keynesian Macro Economic Theory (A Foundation for Succesful Economic Policies for Twenty-First Century), Edward Elgar Publishing. EREN, Ercan (2001). Keynes, Keynesçi ‹ktisat Okullar› ve Yeni Keynesçi ‹ktisat, ‹ktisat’›n Dama Tafllar›: Ekoller- Kavramlar- ‹z B›rakanlar I, ‹stanbul, ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Mezunlar› Cemiyeti ‹ktisat Dergisi Yay›nlar›, ss. 112-129. EREN, Ercan, B‹LD‹R‹C‹, Melike (1997). ‹ktisat Teorisinde Son Geliflmeler, ‹ktisat Dergisi, ss. 65-78. GORDON, Robert (1990). What Is New-Keynesian Economics?, Journal of Economic Literature, Volume 28, No. 3, pp. 1115-1171. KAZGAN, Gülten (2002). ‹ktisadi Düflünce veya Politik ‹ktisad›n Evrimi, ‹stanbul: Remzi Kitabevi. KEYNES, J. M. (2008). Genel Teori: ‹stihdam, Faiz ve Paran›n Genel Teorisi, çev. U¤ur Selçuk Akal›n, ‹stanbul: Kalkedon Yay›nlar›. PARASIZ, ‹lker, B‹LD‹R‹C‹, Melike (2002). Modern Emek Ekonomisi, Bursa: Ezgi Kitabevi Yay›nlar›. SARI‹PEK, Do¤a Baflar, KES‹C‹, Mehmet Rauf (2010). Yeni Keynesyen ‹ktisat ve Emek Piyasalar›, Paradoks Ekonomi, Sosyoloji ve Politika Dergisi, Cilt 6, Say› 2, ss. 17-38.
SAYDAM, ‹pek (2009). Yeni Keynesçi Yaklafl›mda Ücret Kat›l›klar›, ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Mecmuas›, Cilt 59, Say› 2, ss. 239-262. SKOUSEN, Mark (2005). ‹ktisadi Düflünce Tarihi, (çev. M. Acar, E. Erdem, M. Toprak), 2. bs., Ankara: Adres Yay›nlar›.
8
‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCELER TAR‹H‹
Amaçlar›m›z
N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Monetarizmin temel ilkelerini aç›klayabilecek, Monetarist iktisatç›lar› tan›mlayabilecek, Yeni Klasik ‹ktisad›n ve Rasyonel Beklentiler Teorisi’nin temel ilkelerini aç›klayabilecek, Rasyonel Beklentiler Teorisine yöneltilen elefltirileri özetleyebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar • Monetarizm • Parac›lar
• Rasyonel Beklentiler • Chicago Okulu
‹çindekiler
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Monetarizm ve Yeni Klasik ‹ktisat Teorisi
• MONETAR‹ZM • MONETAR‹ZM‹N TEMEL ‹LKELER‹ • MONETAR‹ZM UYGULAMALARI VE YANSIMALARI • YEN‹ KLAS‹K ‹KT‹SAT TEOR‹S‹
Monetarizm ve Yeni Klasik ‹ktisat Teorisi MONETAR‹ZM 1929 Bunal›m› sonucu eksik istihdama yönelik aç›klamalar› ile ün kazanm›fl olan Keynesgil iktisat 1940’l› y›llardan itibaren elefltirilmeye bafllanm›flt›r. Özellikle Chicago üniversitesi mensubu iktisatç›lar›ndan Milton Friedman ve yak›n çevresindeki iktisatç›lar›n alternatif görüflleri, 1970’lerde ortaya ç›kan stagflasyon krizinin Keynesci politikalarla çözümlenememesi durumunda yükselifle geçerek iktisattaki Monetarizm / Keynesyen iktisat tart›flmalar›n› do¤urmufltur. Keynesgil teorinin paray› ve fiyatlar genel seviyesindeki de¤ifliklikleri ihmal eden analizlerine yönelik do¤an bu tepkisel ak›m, “Parasalc›lar” veya “Monetarizm” olarak adland›r›lm›flt›r (1968’de ‹sviçreli iktisatç› Karl Brunner (1926-1989)’in Federal Reserv Bank Saint Louis Review’de yay›nlanan makalesinde “Monetarizm” kavram›n› ilk kez kullan›larak 1920’lerde bilinen ve sonra unutulan para prensiplerini baflka bir deyiflle klasiklerin miktar teorisini yeniden hat›rlatm›flt›r). Monetarizmin temel özelli¤i, klasik iktisad›n “paran›n etkisizli¤i” öngörüsünü kabul etmesi ve Keynes’in uzun dönemi ihmal etmesini ve kamu müdahalelerini içeren politikalar›n› elefltirmeleridir. Monetarizm, nominal milli gelir düzeyinin belirlenmesinde ve de¤iflmesinde parasal faktörlerin önemini vurgulayan doktriner bir yaklafl›md›r. Monetaristler, Chicago Okulunun ilk kuflak temsilcileri gibi liberal piyasa ekonomisini savunmufllard›r ve devletin ekonomik yaflama müdahale etmemesi gerekti¤ini ileri sürmüfllerdir. Serbest piyasan›n gücüne, rekabete, ekonomik özgürlüklere ve özel mülkiyete olan güven ve inanç ikinci kuflak Chicago Okulu üyeleri olan Monetaristlerce de devam ettirilmifltir. Monetarizm hangi faktör veya faktörlere vurgu yapar ve savundu¤u düflünce sistemi nedir? SIRA S‹ZDE Monetarizmin zaman içinde vurgular›nda önemli de¤ifliklikler olmufltur: D Ü fi Ü N E L ‹ M etkinli¤i 1950’lerde para talebi, parasal gecikmeler, para ve maliye politikalar›n›n ve nispi gücü; 1960’larda parasal büyüklüklerin kontrol edilebilirli¤i ve 1970’lerde enflasyon analizi ve Phillips E¤risi üzerine tart›flmalar önem kazanm›flt›r. Bu gruS O R U bun içinde farkl› varsay›mlarla yola ç›kan yeni bir grup Yeni Klasik ‹ktisat do¤mufltur. Bu yeni ak›m da ayr›ld›¤› ana ak›m Monetaristler gibi, Keynesyen iktisada bir D‹KKAT karfl› devrim niteli¤indedir. SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Stagflasyon ekonominin eksik istihdam ve potansiyel üretim seviyesinin alt›nda olmas›na karfl›l›k, genel fiyat seviyesinin yükseldi¤i durumdur. Baflka bir deyiflle, ekonominin, ayn› anda hem iflsizlik hem de enflasyon içinde bulunmas› durumunu ifade eder. Moneteristlere göre, ekonomi politikas› otoritelerinin iflsizli¤i, do¤al iflsizlik oran›n alt›na çekmek için toplam talebi uyarmalar› yönündeki politikalar stagflasyona neden olmaktad›r.
1
N N
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
166
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Karl Brunner (1916-1989), ‹sviçre as›ll› iktisatç› 1943’te Amerika’ya göç etmifltir. Mant›k, bilim felsefesi ve para arz›n›n do¤as› temel ilgi alanlar› olmufltur. Zürich üniversitesinden doktoras›n› alm›flt›r. Brunner, Rochester Üniversitesi’nde ekonomi profesörü olmufltur. Ayn› üniversite bünyesinde Bradley Politikalar› Araflt›rma Merkezi direktörlü¤ü yapm›flt›r. ABD ve Avrupa'da yoldafl› monetaristler için enerjik bir organizatör, lider ve sözcü olmufltur. 1970'lerin ortalar›nda, ABD ve Bat› Avrupa ülkelerinin ekonomilerinde uygulanan moneterist ekonomi politikalar›n›n, Carnegie-Mellon Üniversitesi'nden Profesör Allan Meltzer ile birlikte kurucular›ndan biri olmufltur. Bruner, bir monetarist grup olarak bilinen “Aç›k Gölge Piyasa Komitesi”nin kurucusu ve üyesidir. Bruner, ABD Federal Rezerv Sistemi’ne getirdi¤i elefltirilerle ekonomi dünyas›nda ünlenmifltir. Fiyatlar ve enflasyonun, para arz›n›n büyümesi ile s›k› bir ba¤lant›s› oldu¤unu bu nedenle -özellikle Federal Rezerv Bank’›n para arz›ndaki büyümeyi makul sabit bir oranda tutabilmek için baflar›s›z oldu¤unu savunarak- para politikalar›n› elefltirmifltir. Çal›flma alan› olan “Para Ekonomisi” ile ilgili bir düzine kitap yazm›flt›r. Bafll›ca eserleri: “Para Yönetimi, ‹ç Enflasyon ve ‹thal Enflasyon”, Ulusal Para Politikalar› ve Uluslararas› Finans Sistemi ‹çinde, (ed. R.Z.Aliber) (1974); A. Meltzer ile beraber yazd›¤› “Döviz Piyasas›nda Paran›n Kullan›m›” (1971); Para ve Ekonomi (1993), Ekonomik Analiz ve Siyasal ‹deoloji ( 1996), Para Teorisi ve Para politikas› (1997).
Monetaristlerin ço¤unlu¤unu, Chicago çevresinden yetiflmifl ve ço¤unlu¤u Friedman’›n ö¤rencisi olan bilim adamlar› Gary Becker ve di¤erleri (Cagan, Lerner, Selden, Pasek, Macesich, Meiselman, Gibson, Sidrouski, Darby, Laidler) ile St.Louis Federal Reserv Bankas› uzmanlar› (L.Anderson, J.Jordan, Keran, K.Carlson) oluflturmaktad›r. Ayr›ca bu grubun ‹ngiltere’de de temsilcileri (A.Allan Walters, H.G. Johnson) vard›r. ‹kinci bir yaklafl›m olarak, Friedman’›n Transmisyon Süreci Analizini çok daha ayr›nt›l› bir Nispi Fiyat Teorisi olarak gelifltiren Karl Bruner-Allan Meltzer yaklafl›m› vard›r. Üçüncü önemli yaklafl›m ise Rasyonel Bekleyifller Hipoteziyle tan›nan ve Walrasgil genel denge çerçevesinde makroiktisat›n mikro temellerini kuran analizleriyle Yeni-Klasik ‹ktisat Okulu yaklafl›m›d›r. Yukar›da sözü edilen yaklafl›mlar, özellikle son yaklafl›m›n analitik araçlarda ve metodolojik çerçevede Friedman yaklafl›m›ndan oldukça farkl› olmas›na ve bafll›bafl›na bir ekol oluflturmas›na karfl›n, hemen hepsi özünde temel prensiplerde birleflmektedirler. Bunlar: Ekonominin, piyasa mekanizmas›n›n ekonomileri dengeye getirici etkin güç oldu¤u; devletin ekonomiye müdahalelerinin, kaynak ve gelir da¤›l›m›n› bozdu¤u ve konjonktür dalgalar›n› yaratan en önemli etkenin beklenmeyen parasal de¤iflmeler oldu¤udur. Bu ortak düflünceler ayn› ya da benzer politika önerilerinin savunulmas›na zemin haz›rlam›flt›r: Parasal kurallar›n, iste¤e ba¤l› (discretionary) politikalara göre daha üstün oldu¤u; para ve maliye politikalar›n›n etkinsiz oldu¤u, politika yap›mc›lar›n, güvenilir ve itibarl› olmas›n›n bafll›bafl›na bir politika arac› oldu¤u önerileridir. Klasik iktisatç›lar› paran›n yans›zl›¤› (nötr) ilkesini uzun dönemde kabul etmekle beraber, paran›n k›sa dönemde etkili oldu¤unu kabul etmektedirler. Ekonomide para uzun dönemde etkisiz ise para stokundaki yüzdesel art›fllar, uyum sürecinden sonra reel de¤iflkenler üzerinde, örne¤in üretim ya da tüketim miktar›nda ve-
8. Ünite - Monetarizm ve Yeni Klasik ‹ktisat Teorisi
ya nispi fiyatlar› etkilemeksizin sadece ayn› oranda fiyatlar genel düzeyinin artmas›na neden olurlar. Bu nedenle Monetarizm, ekonomik geliflmenin ve istikrar›n gerçekte dolafl›mdaki para miktar› üzerinden yönetilmesini talep etmektedir. Milton Friedman bu anlay›fl›yla ‹ngiliz siyasal iktisatç›s› Adam Smith’in ö¤retisini izlemek istemifltir. Bu aç›dan Monetarist ‹ktisat genifl kapsamda, Neo-klasik okulun kapsam› içinde yer al›r. Ancak, Keynesyen iktisad›n karfl›s›nda gücünü yitiren Neoklasik ak›ma yeniden hayat veren güçlü yönüyle bafll›bafl›na bir okul olarak -Chicago Okulu- veya Monetarizm olarak tan›mlanm›flt›r. Monetarizmin kurucusu olan Milton Friedman, John Maynard Keynes’in aksine, piyasan›n kendi kendini tedavi edecek güçlere baflka bir deyiflle, piyasan›n kendili¤inden tam istihdam› sa¤lama ve insanlar›n gereksinimlerini karfl›lama yetene¤ine sahip oldu¤una inanmaktayd›. Monetarist iktisatç›lar aras›ndaki genifl çapl› görüfl farkl›l›klar› sebebiyle tek bir Monetarizm tan›m›ndan söz etmek güç olmakla birlikte, monetarizmin temel iktisadi görüflleri afla¤›da aç›klanmaya çal›fl›lm›flt›r.
Milon Friedman Monetarizm (Parac›) okulun kurucusu Milton Friedman (19122006), Ukrayna as›ll› Amerikal› göçmen bir Yahudi ailesinin mensubudur. (1932) Rutgers Üniversitesinde matematik, (1933) Chicago Üniversitesinde ekonomi master› yapm›flt›r. Burada Jacob Viner, Frank Night, Henry Schultz, Lloyd Mints, Henry Simons gibi büyük ekonomistlerle tan›flm›flt›r. (1946) Columbia Üniversitesi ekonomi doktoras› s›ras›nda da Wesley Mitchell, John M. Clark ile çal›flm›flt›r. Savafl döneminde federal hükümette, Hazine’de görev alm›flt›r. Otobiyografisinde Friedman, Hazine’de gelir vergisi tasar›s› üzerinde çal›fl›rndeen, ekonomi yaklafl›m›n›n tam bir Keynesyen oldu¤unu kendisi ifade ediyor. Doktora sonras›nda Minnesota Üniversitesinde George Stigler ile sonra da Chicago Üniversitesinde çal›flmaya bafllam›flt›r.(1948) Onun da etkisi ile Keynesyen iktisadi düflünceden uzaklaflmaya bafllam›flt›r. Arthur Burns döneminde ABD Ulusal Ekonomi Araflt›rmalar› Bürosuna (NBER) girmifl ve Simon Kuznets ile birlikte çal›flm›flt›r. Amerikan Ekonomi Cemiyetinin baflkanl›¤›n› yapm›fl (1967) ve Chicago Üniverisitesinden emekli olmufltur. (1977) Burada 1958’de aralar›na kat›lan George Stigler ile birlikte Monetarizm ö¤retisiyle “Chicago Okulu” olarak adland›r›lacak olan Nobel ödülleri alan entelektüel bir grubun oluflumuna yard›m etmifltir. 1976 y›l›nda “Paran›n Miktar Teorisi Üzerine Çal›flmalar” bafll›¤› alt›nda, editörlü¤ünü yapt›¤› bir kitap ile Monetarizm’in temel ilkelerini ortaya koymufltur. Friedman ayn› y›l Nobel ‹ktisat Bilimleri ödülünü alm›flt›r. Anna Schwartz ile birlikte yazd›¤› “ABD’nin Parasal Tarihi: 1867-1960” bafll›kl› çal›flmas› bir di¤er önemli eseridir. Friedman’›n iktisat teorisine yapt›¤› katk›lar› k›saca özetlersek: Miktar Teorisinin modernize edilmesi (ve para talebi fonksiyonu analizi); Nominal Gelirin Parasal Teorisi; Para talebi ve Dolafl›m H›z› Üzerine Yap›lan Ampirik Çal›flmalar; K›sa ve Uzun Dönem ayr›mlar›n›n belirginlefltirilmesi; Sürekli Gelir Hipotezi (ve Tüketim Fonksiyonu Analizi); Enflasyon/‹flsizlik Analizi ve Do¤al ‹flsizlik Oran› Hipotezi; Transmisyon (Parasal Aktar›m) Mekanizmas› Analizi; Adaptive (Uyumcu) Bekleyifller Hipotezi’dir. Friedman’›n bafll›ca katk›s›n›n, devlet müdahalesinin, özellikle para politikas› alan›nda gerçekleflen müdahalelerin, ekonomik dengelerin bozulmas›na, sebep oldu¤unu, araflt›rmalar› ile ortaya koymas› oldu¤u söylenebilir. Bu durumda Friedman’›n temel sorunsal›, iktisadi / politik düzey iliflkileri içinde piyasan›n ve devletin s›n›rlar›n› (ifllevlerini) belirlemektir. Friedman bu konulardaki görüfllerini üç temel kitab›nda belirtmektedir: Kapitalizm ve Özgürlük (Capitalism and Freedom) (1962), Seçim Özgürlü¤ü (Free to Choose) (1980) ve efliyle yazd›¤› Statükonun Zorbal›¤› (Tyranny of The Status Quo) (1983).
167
168
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
MONETAR‹ZM‹N TEMEL ‹LKELER‹ Modern Miktar Teorisi
Baz› amprik çal›flmalar Monetarist Teoriye güçlü dayanak oluflturmufltur. Özellikle Milton Friedman’›n A.Schwartz ile birlikte yapm›fl oldu¤u araflt›rman›n sonuçlar›, Modern Miktar Teorisi’nin pek çok iktisatç› taraf›ndan benimsenmesine yol açm›flt›r. Friedman ve Schwartz, ABD’deki parasal de¤iflmelerin etkilerine iliflkin yapt›klar› bir çal›flmada (Friedman and Schwartz, 1963) para miktar› art›fl oran› ile reel iktisadi büyüme oran› aras›nda büyük ölçüde paralellik bulundu¤u ve etkinin belirli bir gecikmeyle ortaya ç›kt›¤› sonucuna ulaflm›flt›r. Böylece, parasal büyümeden reel büyümeye bir nedensellik iliflkisinin bulundu¤u fleklindeki teorik düflüncelerine ampirik teyit elde etmifllerdir. Friedman bir yandan “Parasal Aktar›m Süreci”ni aç›klam›fl, di¤er yandan hipotezini genifl ampirik bulgulara dayand›rm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
2
Monetaristler parasal art›fllar›n›n enflasyonist etkilerini kabul etmekle birlikte, baz› yönlerden Klasik Miktar Teorisi’ni elefltirerek, enflasyonu aç›klamada yetersiz kald›¤›n› öne sürmüfllerdir. Monetaristlere göre, M.V=P.T fleklinde ifade edilen Klasik Miktar Teorisi formülünde yer alan paran›n dolafl›m h›z› (V) sabit de¤il, aksine baz› de¤iflkenlerin istikrarl› bir fonksiyonudur. Milton Friedman’›n analizleri ile gelifltirilen Monetarizm’e bu nedenle ayn› zamanda “Modern Miktar Teorisi” ad› da verilmektedir. Friedman’a göre Chicago gelene¤i, 1930’lar ve 1940’lar boyunca parasal konulara ve para teorisine e¤ilen, paran›n problem oldu¤unu öne süren ve miktar teorisini gelifltiren bir yaklafl›md›r; ‹lk kuflak Chicago Miktar Teorisinden fark› öncelikle, V sabit veya istikrarl› de¤ildir. Piyasadaki para sabit kalsa bile banka sisteminin özellikleri nedeniyle para miktar› de¤iflmektedir; bu nedenle hükümet V’deki de¤iflmeleri dengelemek için M’yi ayarlamal›d›r. ‹nsanlar›n tafl›mak istedi¤i aktif türlerinin ve bilançolar›n›n yap›s›n›n analizi olan “Portföy Analizi” yaklafl›m›yla miktar teorisine bakan bu yeni yaklafl›m ilk (özellikle Fisher tipi) yaklafl›mlardan oldukça farkl› ve detayl›d›r. Bilindi¤i gibi, Keynesyen Teori’de, para ve tahvil birbirini tam ikame etmekte, tahvilin getirisi para tutman›n tek alternatifini oluflturmaktad›r. Buna karfl›n Portföy Teorisi, bir yat›r›mc›n›n varl›klar›n› getirisi farkl› alternatif yat›r›m flekilleri aras›nda nas›l da¤›tt›¤›n› incelemektedir. Teoride, finansal varl›klarla reel varl›klar aras›nda s›n›rl› ikame iliflkisi oldu¤u varsay›lmaktad›r. Cambridge ve Keynesyen yaklafl›m›n gelifltirilmifl hâli olan bu yeni mikro bazl› Para Talebi Teorisi yaklafl›m›nda hem bireyler (nihai servet sahipleri) hem giriflimciler, bir bütçe s›n›r› (servet s›n›r›) alt›nda kendileri için en uygun portföy bileflimini oluflturma çabas›ndad›rlar. Teoride, önemli de¤ifliklik, para talebi güdülerinin (ihtiyat, ifllem ve spekülasyon güdüleri) dikkate al›nmamas›d›r. Portföy Teorisi aç›klar? SIRAneyi S‹ZDE Paran›n miktar teorisinin önemli yeniliklerinden biri bireylerin enflasyon ile ilD Ü fi Ü N E L ‹ M gili beklentileri dikkate almas›d›r. Enflasyon ile ilgili beklentiler dikkate al›n›nca faiz oran› “nominal faiz oran› ve reel faiz oran› olarak ikiye ayr›l›r. Bu nedenle FriS O R Nominal U edman öncelikle ve Reel Para Miktar› aras›nda ayr›m yapmaktad›r; nominal para miktar› (M) fiyat düzeyi ile deflate edildi¤inde reel para miktar› (MR ) elde edilmektedir: D‹KKAT MR = M / P (1)
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
Friedman ABD ile ilgili yapt›¤› çal›flmalar›nda, nominal para arz›n›n gerçekte merkez bankas› taraf›ndan, reel para miktar›n›n ise, iktisadi aktörler taraf›ndan beAMAÇLARIMIZ lirledi¤ini tespit etmifltir. ‹ktisadi aktörler veri reel gelir düzeylerinde belirli bir reel ankes tutmay› arzulamaktad›r. Bu kararlar› ile ayn› zamanda harcama düzeyleri hakk›nda da karar vermekte ve böylece mal arz› veri iken fiyat düzeyini belirlemifl K ‹ TDolay›s›yla A P olmaktad›rlar. reel para miktar› tan›m›ndan (Eflitlik 1), nominal para miktar› veri iken iktisadi aktörlerin reel para miktar›n› belirledikleri sonucu ortaya
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
8. Ünite - Monetarizm ve Yeni Klasik ‹ktisat Teorisi
169
ç›kmaktad›r. O halde, reel para miktar› Para Talebi Teorisi ile aç›klanmaktad›r. Friedman’›n Para Talebi Fonksiyonu’nu afla¤›daki gibi ifade etmek mümkündür; MD /NP = f (Y/NP) (2) Yukar›daki 2’nci eflitlikte nüfus art›fl› ile reel gelirdeki de¤iflimler dikkate al›nmaktad›r. Buna göre, kifli bafl›na tutulmak istenen reel ankes miktar› (MD /NP ), kifli bafl›na düflen reel gelirin bir fonksiyonudur. Bir ekonomide parasal denge para talebinin para arz›na eflit olmas› fleklinde tan›mlanmaktad›r. Parasal dengenin örne¤in para arz›ndaki art›fl nedeniyle bozulmas› sonucu gelir ve fiyatlar›n her ikisinde de art›fl ortaya ç›kmaktad›r. Baflka bir deyiflle, Merkez Bankas›n›n para arz›n› artt›rmas› hâlinde parasal denge bozulmakta, eldeki fiili para miktar› tutulmak istenen miktar›n üzerine ç›kmaktad›r. Bu durumda iktisadi ajanlar, harcamalar›n› artt›rmak suretiyle ellerindeki fazla ankesi azaltmaya çal›flmaktad›r. ‹lave mal talebi, fiyatlar› ve üretimi artt›rmaktad›r. Üretim ve böylece milli gelirin artmas› bir taraftan reel para talebini artt›r›rken, di¤er taraftan fiyat art›fllar› nominal para miktar›n›n reel de¤erini azaltmaktad›r. Bu flekilde gerçekleflen bir uyum sürecinin ard›ndan yeniden dengeye ulafl›lmaktad›r. Modern Miktar Teorisi’ne göre, Reel Para Talebi Fonksiyonu k›saca afla¤›da belirtilen de¤iflkenlerin bir fonksiyonu olarak da düflünülmektedir: MD= f (Yp, R (rb,re), Pe, u,w) MD YP R Pe u w
= = = = = =
SIRA S‹ZDE Reel para talebi Sürekli gelir Tahvil (rb) ya da Hisse senedi (re) gibi finansal aktiflerin getiri oran› D Ü fi Ü N E L ‹ M Beklenen enflasyon oran› Para talep edenlerin zevkleri ve tercihleri S O R U Befleri sermaye
Burada w ile gösterilen befleri sermaye kavram› da yine Chicago Okulundan D ‹ K K A T baflka bir iktisatç›n›n (G.Becker’in) literatüre katt›¤› bir kavramd›r. SIRA S‹ZDE
N N
Friedman, para arz›n›n kontrolü için en uygun parasal büyüklü¤ün M2 oldu¤unu belirtmektedir. M2, halk›n elinde bulundurdu¤u nakit para, vadesiz mevduat ve SIRA S‹ZDE vadeli mevduat›n toplam›ndan oluflmaktad›r. Friedman, paraAMAÇLARIMIZ arz›n›n kontrolünde M2’yi kullanmas›n›n nedenini flu flekilde aç›klamaktad›r: “Ampirik olarak ele al›nd›¤›nda M2’nin gelir düzeyi ve temel ekonomik büyüklükleri aç›klay›c›l›k gücü diD Ü fi Ü N E L ‹ M ‹ T dönemde A P ¤er parasal büyüklüklere göre daha yüksektir. Buna ek olarak,Kk›sa M2’de ortaya ç›kan dalgalanmalar di¤er parasal büyüklüklerde ortaya ç›kan dalgalanS O R U malardan daha küçüktür.” TELEV‹ZYON
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U
TELEV‹ZYON
Günümüzde iktisatç›lar aras›nda para arz›n›n kontrolünde en uygunDparasal ‹ K K A T büyüklü¤ün hangisi oldu¤u konusunda bir uzlaflman›n mevcut olmad›¤›n› belirtmekte yarar var. Ayn› flekilde uygulamada da merkez bankalar› parasal hedef olarak, kimi zaman M1 ya da M2’yi, SIRA ‹ N T E RS‹ZDE NET ayr›ca bunlar›n d›fl›nda parasal taban, “Rezerv Para” ve “Merkez Bankas› paras›” gibi parasal büyüklükleri esas almaktad›rlar. AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
N N
D‹KKAT
‹SIRA N T E RS‹ZDE NET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
170
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Klasik Miktar Teorisi ile Modern Miktar Teorisi aras›ndaki farklar afla¤›daki flekilde özetlenebilir; 1. Klasiklerde paran›n dolafl›m› sabit (veri) iken, Monetaristlerde sabit de¤ildir. Monetaristlerde paran›n dolafl›m h›z›; sürekli gelir, faiz oran›, beklenen enflasyon oran› gibi gözlemlenebilen birkaç de¤iflkenin istikrarl› bir fonksiyonudur. 2. Klasiklerde Milli Gelir (MG) ifadesi cari ifllemlerin nominal de¤erini ifade eder. Monetaristlerde ise, MG ile kastedilen fley “sürekli gelir” olup servet ile ifade edilmifltir. 3. Klasiklerde para talebini belirleyen unsur gelir düzeyidir. Görüldü¤ü gibi, Monetarist yaklafl›mda paran›n getirisi sabitken tahvillerin getirisinin azalmas›, elde tutulan para miktar›n› artt›rmaktad›r. Para talebini belirleyen unsurlar, gelir düzeyi ve faiz oran›d›r.
Sabit Oranl› Parasal Büyüme Kural› Friedman’›n yukar›da saym›fl oldu¤umuz ekonomik istikrar için önerilerinin yan›s›ra, parasal istikrar için önerilerini de afla¤›da kendi ifadeleriyle özetleyebiliriz: “Para arz›ndaki büyüme oran› ile nominal gelirin büyüme oran› aras›nda çok kesin olmamakla birlikte bir iliflki bulunmaktad›r. Çünkü para arz›ndaki art›fllar›n geliri etkilemesi zaman al›r. Ayr›ca, bunun ne kadar sürece¤i de belli de¤ildir. Ortalama olarak para arz›ndaki art›fl, nominal gelirleri yaklafl›k 6 ve 9 ay aras›nda geçecek bir süre sonunda etkiler. Nominal gelirin büyüme oran›ndaki art›fl etkisi ilk olarak üretim üzerinde görülür. Bu daha sonra fiyatlara yans›r. Ortalama olarak, fiyat etkisi yaklafl›k olarak 6 ve 9 ay aras›nda de¤iflen zaman boyutu içerisinde ortaya ç›kar. Para arz›ndaki art›fl ile enflasyon aras›ndaki toplam gecikme ortalama 12-18 ay aras›ndad›r. Para arz›ndaki art›fl ile bunun nominal gelirlere ve daha sonra fiyatlara yans›ma iliflkisi ‘çok kesin ve belirli’ de¤ildir. Bu iliflkide bir kayma söz konusudur. K›sa dönemde (5 veya 10 ay kadar bir sürede) para arz›ndaki de¤iflmeler öncelikle üretimi etkiler. 10 ay› aflan bir sürede para arz›n›n büyümesi fiyatlar› etkiler.”
Bu ifadelerin içerdi¤i flekilde “para arz›ndaki art›fllar›n fiyatlar genel seviyesini artt›raca¤›” görüflü, klasik iktisatç›lar›n aç›klad›klar› Miktar Teorisini yeniden ön plana ç›karm›flt›r. Görüldü¤ü gibi, Monetarist görüflte para arz›ndaki art›fl›n 6-9 ay sonra milli geliri, 12-18 ay sonra da fiyatlar› art›r›ca¤› öngörülmektedir. Monetaristlere göre, enflasyonu kontrol alt›na almak için en etkin araç para politikas›d›r. Para arz›ndaki de¤iflmeler, para talebinden ba¤›ms›z bir flekilde para otoritesince ba¤›ms›z olarak belirlenir. Ancak para otoritesinin bu gücünün s›k s›k de¤iflen para art›fl h›zlar› fleklinde uygulanmas› istikrar de¤il istikrars›zl›k getirir. Monetaristler, bu istikrars›zl›klar› önlemek için para arz›n›n belirli bir oranda ve ekonomideki geliflmelerle orant›l› olarak aflamal› bir flekilde art›r›lmas›n› önermektedir. Monetarizm, paran›n miktar›ndaki de¤iflmelerin, iktisadi faaliyetler ve fiyatlar genel seviyesi üzerinde büyük etkisinin oldu¤unu ve fiyat istikrar›n›n sa¤lanmas› için en uygun çözümün para arz›ndaki art›fl h›z›n›n önceden belirlenmesi (her y›l sabit oranda artt›r›lmas›) ile gerçeklefltirilebilece¤ini savunmaktad›r. Friedman’a göre para miktar›nda ›l›ml› büyüme öngören bir para politikas›n›n benimsenmesiyle parasal otorite, enflasyon ya da deflasyondan kaç›nm›fl olacakt›r. Friedman, para stokundaki art›fllar›n konjonktüre paralel olarak düzenlenmesi görüflünü kabul etmemekte ve bunun parasal kural› zaman içerisinde giderek an-
8. Ünite - Monetarizm ve Yeni Klasik ‹ktisat Teorisi
171
lams›z hâle getirece¤ini ifade etmektedir. Friedman’a göre parasal istikrar için ihtiyarî (iste¤e ba¤l›) para politikalar›na son verilmeli ve sabit bir kural ile siyasi otoritenin parasal otorite üzerindeki müdahaleleri ortadan kald›r›lmal›d›r. ‹stisna olarak, Friedman savafl ve ola¤anüstü durumlarda bu sabit kural›n de¤ifltirilebilece¤ini belirtmektedir. Friedman, kamu harcamalar›n›n enflasyonist olup olmayaca¤›, kamu harcamalar›n›n nas›l finanse edildi¤i ile ilgilidir. Kamu harcamalar› para arz›n› art›rarak finanse edilirse enflasyon, boçlanma yoluyla finanse edilirse d›fllama etkisini ortaya ç›kar›r. Milton Friedman, Sabit Oranl› Parasal Büyüme Kural› d›fl›nda parasal istikrar için afla¤›daki önerilerin de önemli oldu¤unu belirtmektedir; 1. Aç›k piyasa ifllemlerinin yönetimi parasal büyüme kural›na uygun olarak yürütülmelidir. 2. Merkez bankas›, ticari bankalar›n kendi kasas›nda bulunan mevduatlar›na piyasa faiz oranlar› kadar (örne¤in, k›sa vadeli devlet tahvillerine ödenen faiz kadar) faiz ödemelidir. 3. Merkez bankas›n›n zorunlu rezerv oranlar›n› de¤ifltirme olana¤› ortadan kald›r›lmal›d›r.
Friedman’›n ünlü, “enflasyon her zaman ve her yerde parasal bir olgudur” sözü Monetarizm’in temel felsefesini özetlemektedir. Milton Friedman, birçok eserinde parasal istikrara yönelik önerisini y›llarca tutarl› bir flekilde savunmufltur. Milton Friedman, ünlü “Kapitalizm ve Özgürlük” (1962) adl› eserinde flöyle yazmaktad›r: “Benim flu anki tercihim, parasal otoritenin para stokunu belirlenen bir oranda art›rmas›na izin veren bir yasal düzenlemenin yap›lmas›ndan yanad›r. Para stokunun y›ll›k art›fl oran› % 3 ila % 5 aras›nda bir oran olabilir. Önemle belirtmeliyim ki bu önerim, paran›n yönetiminde her zaman ve sonsuza dek geçerli olacak bir kural olarak görülmemelidir. Bizim flu an para konusundaki bilgilerimize göre en uygun kural›n bu oldu¤unu düflünüyorum. Para konusunda daha fazla bilgi sahibi oldu¤umuz takdirde, daha iyi kurallar› da bulmam›z mümkün olacakt›r.”
Sürekli Gelir Hipotezi (Tüketim Fonksiyonu Analizi) Friedman, para talebi fonksiyonunda “gelirin kapitalize edilmifl bugünkü de¤eri” olarak tarif etti¤i serveti, “sürekli gelir” kavram›yla aç›klam›flt›r. Bireylerin geçmifl ve flimdiki gelirlerinin üstel olarak a¤›rl›kl› bir ortalamas›yla ölçülen servet “befleri servet” ve “befleri olmayan servet” fleklinde ikiye ayr›l›r. Sürekli gelir ise, gerek beflerî (emek geliri, ücret) gerekse beflerî olmayan (tafl›n›r ya da tafl›nmaz varl›klardan elde edilen kazançlar) servetten (sermayeden) elde edilmesi beklenen uzun dönemli gelirdir. Beflerî servet, likit de¤ildir. Baflka bir deyiflle, beflerî serveti her zaman gelire dönüfltürmek mümkün de¤ildir. Örne¤in iflsizlik dönemlerinde beflerî servetin gelire dönüflmesi olana¤› yoktur. Bu nedenle toplam servet içinde beflerî servetin pay› ne kadar büyükse para talebi de o kadar büyük olacakt›r. Friedman yaln›zca geliri, sürekli gelir ve geçici gelir olmak üzere iki k›sma ay›rmakla kalmam›fl ayn› zamanda tüketimi de “sürekli tüketim” ve “geçici tüketim” olmak üzere iki k›sma ay›rm›flt›r. Sürekli gelir hipotezine göre, tüketim harcamalar› üzerinde etkili olan tek de¤iflken, sürekli gelirdir. Yani, sürekli tüketim, geçici gelirlerin fonksiyonu de¤il, sürekli gelirin bir fonksiyonudur. Friedman modelinde, gelenekselden ayr›lmayarak “bireylerin gelir beklentilerini adaptif (uyumlu) bir biçimde oluflturdu¤u” varsay›m›na ba¤l› kalm›flt›r. Yani, bireylerin gelecek gelirleri hakk›nda tahmin yaparken, yak›n geçmifle daha fazla, uzak geçmifle daha az a¤›rl›k vererek geçmifl deneylerini hesaba katt›klar› (hata yapma, ö¤renme) fleklindeki uyumcu bekleyifller varsay›m› geçerlidir. Buna göre bir de¤iflkenin gelecekte almas› umulan de¤eri, bu de¤iflkenin flimdiki ve geçmiflteki de¤erlerinin üstel olarak a¤›rl›kland›r›lm›fl ortalama de¤erlerinin toplam›d›r. Sürekli geliri afla¤›daki gibi formüle etmek gerekir:
Ypt = bYt + b(1 − b) Yt−1 + b(1 − b)2 Yt−2 + ... + b(1 − b) Yt−n
A¤›rl›klar›n›n toplam›:
n
bi = 1 ∑ i−1
olmas› gerekir. Geçmifle gittikçe b’nin a¤›rl›¤› azalmaktad›r.
172
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Sürekli gelirin bir fonksiyonu olarak, cari faiz oran›nda servet ise afla¤›daki gibi tan›mlanmaktad›r. n
W =∑ t−1
Yp
(1 + i)t
Özetle, Friedman’n›n tüketimle ilgili hipotezi üç eflitlikle ifade edilmektedir. Bunlar: C= k (i.w.u)Yp ; Y= Yp+Yt; C= Cp+Ct fleklindedir. P ve t, her de¤iflken için (C ve Y) sürekli (permanent) ve geçici (transitory) k›s›mlar› ifade etmektedir. w ise beflerî servetin, sürekli gelire oran›d›r. Sürekli gelir kavram›n›n bir fonksiyonu olarak, hem para talebi hem de tüketim fonksiyonu (uzun dönemli ) istikrarl› kabul edildi¤i için, Keynes’in öne sürdü¤ü tüketimin ve para talebinin yaratt›¤› istikrars›zl›klar bu kavramla bertaraf edilmektedir.
Enflasyon- ‹flsizlik ‹liflkisi ve Do¤al ‹flsizlik Hipotezi Monetaristler, serbest piyasa ekonomisinin kendi iç dinami¤i sayesinde istikrarl› bir model oldu¤unu savunmakla birlikte, klasik iktisatç›lardan farkl› olarak ekonominin her zaman tam istihdam düzeyinde olmayaca¤›n› kabul etmektedirler. Friedman, ekonominin (konjonktürün) iniflte olmas› hâlinde bile, tam istihdam amac›yla devletin önlem almas›n› reddeden bir yaklafl›m sergilemifltir. Ayr›ca, devletin sürekli olarak ortadan kald›ramayaca¤› “do¤al bir iflsizlik oran›” vard›r. Ona göre, devletin istihdam programlar›, kredi al›nmas›na ve enflasyona yol açmakta, belirli bir zaman sonra da iflsizli¤in art›fl›na neden olmaktad›r. Devletin görevi, enflasyona karfl›, dolafl›mdaki para miktar›n› s›n›rlayarak savaflmakt›r. Böylece enflasyonun temel nedenini para arz›n›n gereksiz yere artt›r›lmas› oldu¤unu düflünen Friedman, bu iflin sorumlusu olarak para basma yetkisini elinde bulunduran hükümeti yani devlet müdahalecili¤ini suçlam›flt›r. Do¤al iflsizlik hipotezinde, ekonomi her zaman kasiklerin iddia etti¤i gibi tam istihdam düzeyinde dengede de¤ildir. Monetaristler, insanlar›n daha iyi bir ifl arama veya iflsizlik yard›m›ndan yararlanmalar› neticesinde belirli bir süre iflsiz kalabileceklerini, böylece ekonomide her an bir “do¤al iflsizlik” olabilece¤ini öne sürmüfllerdir. Do¤al iflsizlik oran› ekonominin yap›sal özelliklerini ve ifl gücü piyasas›n›n koflullar›n› yans›tan bir olgu olup iflsizli¤in azalt›lmas› uzun vadede bu koflullar›n iyilefltirilmesine (örne¤in, ifl gücü piyasalar›n›n tam rekabet koflullar›na kavuflturulmas›, asgari ücret, iflsizlik tazminat› gibi piyasa d›fl› uygulamalar›n kald›r›lmas›) ba¤l›d›r. Keynesyen yaklafl›mda oldu¤u gibi harcamalar› artt›rarak iflsizli¤i azaltma çabalar› k›sa vadede sonuç verse bile, uzun vadede enflasyon -ve belki de daha yüksek oranl› iflsizlik- ile sonuçlanacakt›r. Monetaristlere göre parasal istikrar iflsizli¤i ‘do¤al’ oran civar›nda tutabilir. O hâlde, Monetaristlerde, ne Klasiklerdeki gibi “tam istihdam” ne de Keynesteki gibi “eksik istihdam” seviyesi yoktur; Do¤al ‹stihdam Seviyesi vard›r. Monetaristler, ekonominin do¤al yap›s› itibar›yla oldukça istikrarl› oldu¤u ve -Keynesyen yaklafl›m›n aksine- temel harcama e¤ilimlerinin büyük çapl› ve ani dalgalanmalar göstermedi¤ini varsaymaktad›r. ‹stikrars›zl›k, asl›nda “‹stikrar› sa¤-
8. Ünite - Monetarizm ve Yeni Klasik ‹ktisat Teorisi
lamaya yönelik” oldu¤u iddia edilen müdahaleci iktisat politikalar›ndan kaynaklanmaktad›r. Bu aç›dan Monetaristler hükümetin para ve maliye politikalar›n› “istikrara yönelik” de¤il, “istikrar bozucu” uygulamalar olarak kabul etmektedirler. Öyle ki, konjonktürel dalgalanmalar›n ortaya ç›k›fl›n› müdahaleci makro politikalara ba¤lamaktad›rlar. K›sa dönemde nominal para arz› art›fl› reel de¤iflkenleri etkileyebilir. Yani para arz› artt›¤›nda k›sa dönemde üretim ve istihdam artar. Bunun temel sebebi; ücretlerin tam esnek olmay›fl› ve para yan›lg›s›d›r. Nominal para arz› üretim ve istihdamda konjonktürel dalgalanmalara yol açar. Konjonktürel dalgalanmalar›n nedeni MB’nin para arz›yla fazla oynamas›d›r. Para arz› art›fl› uzun dönem itibar›yla reel de¤iflkenler üzerinde de¤il nominal de¤iflkenler üzerinde, yani fiyatlar genel seviyesi üzerinde görülür. Uzun dönemde üretim ve istihdam gibi reel de¤iflkenler yine reel faktörler taraf›ndan belirlenir. Uzun dönem üretim ve istihdam›n›n belirleyicisi yine klasiklerde oldu¤u gibi; ifl gücü miktar›, sermaye stoku ve teknoloji seviyesidir. Monetaristler uygulanan politikalar›n etkisinin bir zaman gecikmesi (time lag) ile ortaya ç›kt›¤›n› ve bu zaman gecikme yap›s›n›n iyi bilinmedi¤ini ya da de¤iflkenlik gösterdi¤ini savunurlar. Bu nedenle, uygulanan politikalar›n dozu ve zamanlamas› bafllang›çta do¤ru olsa bile, aksi ve istikrar bozucu sonuçlar›n al›nmas› söz konusu olabilmektedir. Bu aç›dan, para politikas› “önceden belirlenmifl ve sabit” bir kurala göre yürütülmelidir. Örne¤in, para arz› her y›l -tedavül h›z›ndaki de¤iflmeler de hesaba kat›larak- fiziki üretim art›fl› kadar artt›r›labilir. Böylece ekonominin üretici kesiminin istikrar› için zorunlu olan istikrarl› parasal zemin haz›rlanm›fl olacakt›r. Her ne kadar fiyat istikrar›, reel ekonomik dengelerin sa¤lanmas›nda bir ön koflul olarak kabul edilip monetar politikalar bu yönde olsa da iflsizli¤in azalt›lmas› S‹ZDE uzun dönemde üretime ba¤l› kabul edilmektedir. Bu anlamdaSIRA hükümetin görevi, iflsizli¤i azalt›c›, üretimi artt›r›c› harcama politikalar› uygulamak de¤il, fiyat istikrar›n›, serbest rekabet koflullar›n› sa¤lamak ve ekonomide arz koflullar›n› iyilefltirici D Ü fi Ü N E L ‹ M politikalar yürütmektir. ‹flsizlik ve üretim art›fl› gibi sorunlar›n çözümü, ekonominin do¤al yap›s› içinde çözülece¤inden, hükümetin görevi ekonomiyi, serbest reS O R U kabetin ve asgari müdahalecili¤in geçerli oldu¤u bir duruma yaklaflt›rmakt›r. Monetarist politikada iflsizlik yine uygulanan politikalar›n ve müdahalelerin D ‹ K K A T bir sonucu olarak do¤maktad›r. Nominal enflasyon beklenen enflasyona eflit oldu¤unda ekonomi, do¤al iflsizlik tam istihdam seviyesindedir. Para otoriteleri cari iflsizlik seviyesini do¤al iflsizSIRA S‹ZDE lik seviyesinin alt›na indirmek için para arz›n› genifllettiklerinde, cari iflsizlik seviyesi , geçici olarak ve sadece enflasyonun yükselmesi pahas›na , do¤al iflsizlik oran›n›n alt›na düflebilir. Yani para politikas› k›sa dönemde iflsizli¤i önlemede geçici olarak etkilidir. Halk AMAÇLARIMIZ enflasyon beklentilerini yükseltti¤inde, k›sa dönem Phillips e¤risi sa¤a do¤ru kayarak ekonomi, eski do¤al iflsizlik dengesi seviyesine geri döner. Uzun dönem Phillips e¤risi, k›K ‹ T A noktalar›ndan P sa dönem Phillips e¤rilerinin, do¤al iflsizlik seviyesi do¤rusu ile kesiflme oluflur ve fiyat / enflasyon eksenine paraleldir. K›sa dönem Phillips e¤rileri iflsizlik ile enflasyon aras›nda geçici bir de¤ifl tokuflun bulundu¤unu gösterse bile, uzun dönem Phillips e¤risine göre iflsizlik ile enflasyon aras›nda kesinlikle bir de¤ifl tokufl T E L Eyoktur. V ‹ Z Y O NPhillips e¤risi analizi k›sa dönemde geçerli, uzun dönemde geçersizdir.
N N
‹NTERNET
173
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
174
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Parasal Aktar›m Süreci ve Para Politikas›n›n Etkinli¤i Parasal aktar›m mekanizmas›, para politikas› ve reel ekonomi aras›ndaki etkileflimi, yani parasal de¤iflimlerin, toplam talep ve üretimi, hangi yollarla ve ne ölçüde etkiledi¤ini gösteren mekanizmad›r. Gerek teoride gerek ise uygulamada oldukça kar›fl›k olan bu mekanizmay› tam olarak anlamak veya çözmek mümkün de¤ildir. Ancak, parasal aktar›m mekanizmas› genel olarak iki ad›mda tan›mlanmaktad›r: Birinci ad›m, para politikas› uygulamalar›ndaki de¤iflimlerin piyasa faiz oranlar›, varl›k fiyatlar› ve döviz kuru gibi finansal piyasa koflullar›na aktar›m›n› belirler; ‹kinci ad›m ise finansal piyasa flartlar›ndaki de¤iflmelerin, üretim seviyesi ve enflasyonu nas›l de¤ifltirdi¤ini gösterir. Paran›n ekonomiye geçifl (aktar›m) mekanizmas›yla ilgili olarak Keynesyen ve Monetarist düflüncedeki farkl›l›klar afla¤›daki gibidir. Keynesyen görüflte para politikas›, faiz oranlar›ndaki de¤iflmeler yoluyla reel ekonomiye aktar›lmaktad›r. Baflka bir deyiflle para arz›ndaki de¤iflmelerin nominal gelir üzerindeki etkisi çeflitli yollardan gerçekleflebilir. Para arz›ndaki bir azalma, faiz oranlar›n› ve dolay›s›yla borçlanman›n maliyetini yükseltmektedir. Böylece üreticilerin sermaye mallar›na ve tüketicilerin dayan›kl› tüketim mallar›na yapt›klar› harcamalar azalmaktad›r. Para arz›ndaki bir art›fl ise, faiz oranlar›n›n düflmesine ve -harcamalar›n faize duyarl›l›¤› ölçüsünde de- harcamalar›n artarak milli gelir düzeyini artt›rmas›na yol açabilir. Bu flekilde, paran›n ekonomiyi etkilemesi, dolayl› yoldan ve çeflitli nispi fiyatlar›n -aktiflerin birbirine ikamesi süreci sonucu- de¤iflmesi yoluyla gerçekleflmektedir. Keynesyen yaklafl›m parasal de¤iflmelerin bu yolla aktar›ld›¤›n› kabul etmektedir. Monetaristler ise parasal de¤iflmelerin daha do¤rudan yollardan da aktar›labilece¤ini öne sürmektedirler. Bireyler ya da firmalar, likit fazlalar›n› süratle harcamaya dönüfltürme saikine (spill-over ef-fect) sahiptirler ve parasal de¤iflmelerin toplam talep üzerindeki etkisi bu yolla daha dolays›z olarak gerçekleflir. Bu aç›dan para talebi ve harcama talebinin faiz oranlar›na duyarl› olup olmamas›, parasal de¤iflmelerin gelir düzeyini etkilemesinde kritik öneme sahip de¤ildir. Bu ise para politikas›n›n monetarizm çerçevede etkinli¤ini artt›ran baflka bir husustur. Para politikas› reel ekonomi üzerinde önemli etkiler do¤urmaktad›r. Yani para önemlidir. Moneterist aktar›mda para politikas›ndaki de¤iflmeler, varl›klar›n nispi fiyatlar› ve dolay›s›yla portföy bileflimini de¤ifltirmek suretiyle reel ekonomiye aktar›lmaktad›r. Ancak, bu etki k›sa vadede söz konusudur. Uzun vadede nispi fiyatlar ve reel milli gelir ayn› kal›rken, fiyat düzeyi para miktar› ile ayn› oranda de¤iflmektedir. Di¤er bir ifadeyle para politikas›, üretim üzerinde geçici, fiyatlar üzerinde kal›c› etkiler do¤urmaktad›r. Örne¤in, Tüketim, yat›r›m vb. harcamalar›n›n faiz esnekli¤i Keynesyen görüflün aksine - yüksek kabul edilmekledir. Monetarist çerçevede para talebinin düflük faiz esnekli¤i ve toplam harcama talebinin yüksek faiz esnekli¤i nominal gelir düzeyini etkilemede, para politikas›n›n maliye politikas›na oranla daha etkin olmas›n› sa¤lamaktad›r. Monetaristler -Klasik Okula paralel olarak- faiz oran›n›n temelde “reel” bir olgu oldu¤unu öne sürerek, Keynesyen yaklafl›mdan ayr›lmaktad›rlar. Monetaristlere göre, faiz oran› -çok k›sa vadede- parasal faktörlerden etkilense bile, bu geçici bir olgudur. Faiz oran› gerçekte tasarruf ve yat›r›m e¤ilimi gibi reel faktörlerce belirlenmektedir. Örne¤in, parasal geniflleme yoluyla faiz oranlar›nda geçici olarak bir azalma gözlense bile, sonuçta oluflan enflasyon, bir yanda reel para miktar›n› azaltmas›, di¤er yanda enflasyon beklentilerinin hesaba kat›lmas› yoluyla nominal faiz oranlar›n›n tekrar artmas›na yol açacakt›r.
175
8. Ünite - Monetarizm ve Yeni Klasik ‹ktisat Teorisi
Sonuç olarak Keynesyen ve Monetarist görüflte Parasal Aktar›m Mekanizmas›’n›n farkl› yönlerini flu flekilde özetleyebiliriz: 1. Keynesyen görüflte para ve tahvil olmak üzere sadece iki varl›k hesaba kat›l›rken, Monetarist görüfl reel varl›klar› da hesaba katmaktad›r. 2. Keynesyen görüflte para politikas›n›n reel ekonomiye aktar›m› faiz oran› üzerinden ifllemektedir. Monetarist görüflte ise para politikas› portföyde yer alan varl›klar›n nispi fiyatlar›n› de¤ifltirmek suretiyle reel ekonomiyi etkilemektedir. Keynesyen ve Monetarist görüflte “Parasal Aktarma Mekanizmas›na” yönelik SIRA S‹ZDE farkl›l›klar nelerdir?
3
D Ü fi Ü N E L ‹ M MONETAR‹ZM‹N UYGULAMALARI VE YANSIMALARI
Neoliberal düflüncenin ça¤›m›zdaki güçlü temsilcisi Milton Friedman afla¤›daki baz› önerileri ile dikkatleri çekmifl ve liberal ekonomik düflüncenin hayaS O ekonomik R U ta getirdi¤i alternatifleri aç›klam›flt›r. Friedman’›n ekonomik önerilerinden baz›lar› flunlard›r: D‹KKAT a. Devletin ekonomik hayat üzerindeki ayr›nt›l› müdahaleleri ortadan kald›r›lmal›d›r. SIRA S‹ZDE b. Piyasan›n iflleyiflini engelleyen ve yeni giriflimlerin kurulmas› konusunda cesaret k›r›c› olan sübvansiyonlara son verilmelidir. c. Enflasyonu kamç›lamaktan ve daha önce hiç görülmemifl derecede yüksek bir AMAÇLARIMIZ istikrars›zl›k meydana getirmekten baflka bir yarar› olmayan parasal reformlar, hükümetlerin inisiyatif kullanamayacaklar› sa¤lam esaslara ba¤lanmal›d›r. d. Devletin sosyal güvenlik kurumlar› arac›l›¤› ile toplad›¤› fonlar, sorunlar› K ‹ T A P çözmede çare olamaz. Devlet bu ifllerle u¤raflmamal›d›r. e. Destekleme al›mlar›na son verilmelidir. f. ‹thal kotalar› ve ihracat k›s›tlamalar› kald›r›lmal›d›r. TELEV‹ZYON g. Genel fiyat ve ücret kontrollerine son verilmelidir. h. Belli ifllerin ve mesleklerin ruhsat ile s›n›rland›r›lmas› uygulamas›ndan vazgeçilmelidir. ‹ N T E Ryönelik NET i. Kamu toplu konut yap›m› ve konut yap›m›n› desteklemeye yard›m programlar› iptal edilmelidir. j. Ulusal parklar›n, posta tafl›ma hizmetlerinin ve paral› otoyollar›n devlet mülkiyetinde olmas› ve iflletilmesi devletçe yap›lmamal›d›r. k. Bunlarla birlikte devletin yapaca¤› ifller de bulunmaktad›r: l. Devlet teknik tekelleri engellemeli, ekonomik oyunun kurallar›n›n uygulanmas›n› sa¤lamal› ve ihtilaflarda hakemlik yapmal›, rekabeti gelifltirmeli, parasal çerçeveyi sa¤lamal›, kiflilerce oluflturulan yard›m derneklerine ek yard›m vermelidir. Monetarizme göre piyasa, iktisadi birimlerin faaliyetlerinin koordinasyonunu fiyatlar yoluyla sa¤layan mekanizmad›r. Devletin politik gücüne getirilen s›n›rlamalar bireylerin politik gücünü artt›r›r iken ayn› zamanda ekonomik özgürlüklerini de artt›rmaktad›r. Monetarizmin “Tekellerin önemsiz ve k›sa ömürlü oldu¤u, ancak büyük flirket birliklerinin oluflturdu¤u piyasan›n kontrolü için gerekli unsurlar oldu¤u” yönündeki görüflü ifl dünyas› taraf›ndan ya da “vergilerin gelirin yeniden da¤›l›m›na de¤il, özel gelirlerin yükseltilmesine yönelik bir sistem olmas› gerekti¤i” fleklindeki görüflü ise yüksek gelirli gruplar taraf›ndan benimsenip destek bulmufltur. Ancak, tar›msal fiyat destekleri vb. sübvansiyon uygulamalar›n› elefltirdikleri
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET fiili’de 1973 y›l›nda sosyal demokrat Allende’yi darbe ile devirerek iktidara gelen diktatör Augusto Pinochet taraf›ndan Friedman ekonomik politikas›n›n radikal bir biçimde kabul ettirilmesi, 70’li y›llar›n ortas›ndan sonra ülkede a¤›r toplumsal çekiflmelere neden olmufltur. Friedman’›n aç›k destek verdi¤i hatta bazen övdü¤ü Pinochet döneminde emeklilik fonlar› özellefltirilmifl, servet ve iflletme kârlar› üzerindeki vergiler kald›r›lm›flt›r. 212 kamu iflletmesi ve 66 banka özellefltirilmifltir. 1973’te %4,3 olan iflsizlik 1983’te %22’ye yükselmifl ve ekonomi %19 düzeyinde daralm›flt›r.
176
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
için çiftçiler ve genel anlamda hükümete dayal› gelirleri olan iflçi ya da memur kesimi ise monetar politikalar› elefltirerek bu okul politikalar›na karfl› olmufllard›r. Friedman’›n ekonomik liberalizmi ABD’de ve Büyük Britanya’da da politika üzerinde son derece etkili olmufltur. Friedman’›n ö¤retisi böylelikle hem ‹ngiltere baflbakan› Margaret Thatcher (1979’dan sonra)’e hem de Amerikan baflkan› Ronald Reagan (1980’den sonra)’a Türkiye baflbakan› Turgut Özal (1983’den sonra)’a model olarak hizmet etmifltir. Her üç politikac›, devlet giderlerini k›smak ve sosyal ödemeleri azaltarak ayn› zamanda vergileri indirmekle ekonomilerini canland›rmaya çal›flm›fllard›r. Bu tip uygulamalar Thatcherizm veya Reaganomics olarak adland›r›lm›flt›r. Ancak, ne Reagan ne Thatcher, Friedman’›n parac› politikalar›n› kendi ülkelerinde, fiili’de oldu¤u gibi, tümüyle ve uzun süre uygulamaya cesaret edememifllerdir. Thatcher’ a göre, “‹ngiltere’nin demokratik kurumlar› ve toplumsal mutabakat›, Pinochet’in ald›¤› tedbirlerin bir k›sm›n› kesinlikle kabul edilemez k›l›yordu.” Ancak bu iki politikac›n›n açt›¤› kap›dan giren neoliberal küreselleflme içinde IMF, bu reçeteyi geliflmekte olan ülkelere önermeye daha uzun süre devam etti. Bu gerçeklefltirilen uygulamalar›n sonuçlar› amaçlar›yla çeliflmekteydi. Çünkü enflasyon oran› düflmekle beraber, ayn› zamanda flirket iflaslar›nda ve iflsizlikte art›fllar kaydedilmifltir. Bunun sonucu olarak toplumsal sorunlar giderek artm›flt›r. Friedman, sosyal yard›m sisteminin, sistemin çal›flan ve vergi ödeyen herkesi aldatt›¤›na inand›¤› için o zamanki hâliyle sürdürülmeyip kald›r›lmas›n› savunmufltur. Friedman’a göre, devlet bu insanlar›n al›nlar›n›n teriyle kazand›klar› paralar› ellerinden al›p çal›flmayanlar için harcamaktad›r. Benzer flekilde, sosyal yard›m bürokrasisinin sosyal paralar›n bir bölümünü, esas al›c›lar›na ulaflt›rmadan kendisi için harcad›¤›na inanan Friedman buna bir alternatif olarak belirli bir gelir sa¤layamayan, gerçekten muhtaç olanlara devlet taraf›ndan götürü bir para yard›m› yap›lmas›n› önermifltir. Böylece masrafl› ve karmafl›k bürokrasiyi ve çok çeflitli sosyal ödemeleri (örne¤in çocuk paras› gibi) aradan ç›karmak isteyen Friedman’a göre; “‹ndirim ve vergi muafiyetlerinden sonra geriye kalan vergilendirilebilir bir gelir varsa birey gelir vergisini ödeyecektir ancak indirim ve muafiyetlerden sonra, kiflisel gelir eksi ise o zaman bu kifliler belli oranlarda Negatif Gelir Vergisine (yani gelir yard›m›na) tabi olacakt›r. Yard›m oranlar› da artan oranl› olabilecektir. Bu uygulamada, ülkenin kifli baflna gelir düzeyine ba¤l› olan vergiden ba¤›fl›k minimum bir gelir düzeyinin saptanmas› gere¤i vard›r.”
YEN‹ KLAS‹K ‹KT‹SAT TEOR‹S‹ Yeni klasik iktisat, Monetarist politikalara dayal› olarak do¤mufl ancak 1970’li y›llarda bu yaklafl›mdan ayr›lm›fl ve farkl› bir teori hâline dönüflmüfltür. Enflasyon analizinde monetarist makro teori ile ayn› görüflleri paylaflmas›na karfl›n, ortaya koyduklar› iki temel ilke nedeniyle monetarist görüflü elefltirmifllerdir. Yeni klasik iktisatç›lar›n monetarist iktisada yönelik elefltirilerinin kayna¤› olan iki temel ilkesi flunlard›r: 1. Friedman ve ö¤rencilerinin Klasik Miktar Teorisi’ni yeniden yorumlayarak enflasyon sorununa önerdikleri yeni çözümler d›fl›nda, yine ayn› üniversitede çal›flan ve esasen Friedman’›n ö¤rencileri olan bir grup iktisatç› -özellikle Amerika’da Robert Lucas (1937-...) ve ‹ngiltere’de Patrick Minford (1943-...) enflasyon konusunu de¤iflik bir aç›dan ele alarak, Rasyonel Beklentiler Teorisi (Rational Expectations Theory) ad›yla iktisat literatürüne giren bir görüfl ortaya koymufllard›r. Makroekonomik de¤iflkenlerin gelecekle ilgili tahminlerinde Monetarist iktisad›n kulland›¤› Uyumcu Beklentiler Hipotezi yerine Rasyonel Beklentiler Hipotezini gelifltirmifllerdir. Bu onlar›n “yeni” yan›d›r.
8. Ünite - Monetarizm ve Yeni Klasik ‹ktisat Teorisi
2. Monetarist görüflün konjonktürel dalgalanmalar›n nedeni olarak tamam›yla para politikas›n› sorumlu tutmalar› fleklindeki görüfl yerine, önceden kamuoyuna ilan edilmeyen (beklenmeyen para politikas›), bu yüzden ekonomik aktörlerce tahmin edilemeyen para politikas›n› sorumlu tutmufllard›r. Onlara göre, Merkez Bankas›n›n önceden ilan etti¤i dolay›s›yla da ekonomik karar birimlerin, bekledi¤i para politikas›n›n (beklenen para politikas›) ekonomide hiçbir de¤iflikli¤e yol açmayaca¤›n›, yani konjonktürel dalgalanmalara yol açamayaca¤›n› ileri sürmüfllerdir. Yeni klasik iktisat düflünceye göre, beklenen para politkas› ekonominin reel de¤iflkenleri (üretim, istihdam vs.) üzerinde hiçbir etki yapmaz. Etkisiz oldu¤u için de para politikas› uygulanmamal›d›r. (Lucas-Sargent-Wallace Politika Etkisizli¤i Hipotezi). Benzer flekilde geniflletici maliye politikas›n›n da k›sa dönemde reel de¤iflkenleri etkileyemeyece¤i ancak uzun dönemde negatif yönde sonuçlar do¤urabilece¤i örne¤in iflsizlik veya üretimde azalmaya yol açabilece¤i öngörülmektedir. K›saca, Yeni Klasik Teorinin gerek para gerekse maliye politikalar›n›n etkisizli¤ini ortaya koymaya çal›flm›flt›r. Böylece klasiklerin “piyasalar›n etkin ve rekabetçi ortamda herhangi bir müdahaleye gerek olmaks›z›n kendini otomatik dengeledi¤i” görüflü sürdürülmektedir. Bu onlar›n “klasik” yan›d›r. Özetle, Yeni klasik yaklafl›m, uyumcu beklentiler hipotezine karfl› gelifltirdi¤i rasyonel beklentiler hipotezi ve merkez bankalar›n›n ekonomiye müdahalesine karfl› gelifltirdi¤i politika etkisizli¤i hipotezi ile makroiktisadi düflüncede devrim yaratm›flt›r. Yeni klasik iktisad›n öncüleri Amerikal› Robert Lucas Jr., Thomas Sargent, Edward Prescott ve Neil Wallace rasyonel beklentiler üzerine önemli çal›flmalar yay›mlam›fllard›r. Ayr›ca, ‹ngiltere’de Patrick Minford yeni klasik iktisat okulunun önde gelen isimleri olmufllard›r. John Fraser Muth (1930-2005) Amerikal› iktisatç› Muth, 1961 y›l›nda yay›mlanm›fl olan “Rasyonel Beklentiler ve Fiyat Hareketleri Teorisi” bafll›kl› makalesinde ilk kez “Rasyonel Beklentiler” kavram›n› kullanmas› nedeniyle “Rasyonel Beklentilerin Babas›” olarak adland›r›lm›flt›r. Carnegie Mellon Üniversitesinde matematik doktoras› yapm›flt›r. Ayn› üniversitede doçent olmufltur. 1954 y›l›nda Alexander Henderson ödülünün ilk sahibidir. Muth, yay›nlam›fl oldu¤u çal›flmas›nda, enflasyonist dönemlerde ekonomik birimlerin Uyumcu beklentiler (Adaptive expectations)’den ziyade Rasyonel beklentiler (Rational expectations)’e sahip oldu¤unu aç›klam›flt›r. Chicago üniversitesi iktisatç›lar› taraf›ndan çal›flmas› tekrar gündeme getirilmifl ve 12 y›l sonra Thomas J. Sargent “Rasyonel beklentiler, halk›n beklentilerinin, ekonomi teorisinin yap›lmas›n› istediklerine uygun olarak gerçekleflmesidir” fleklinde onun cümlelerini tekrarlayarak, bireylerin rasyonel hareket edip ekonomi politikalar›n›n hedeflerine ulaflmas›n› güçlefltirdi¤ini savunmufltur.
Yeni klasik iktisat teorisi de zamanla kendi içinde ikiye ayr›lm›flt›r. Bir grup iktisatç› kendilerini “Yeni Klasik ‹ktisat Teorisi” üyesi olarak kabul ederken, ayr›lan grup “Yeni Klasik Reel Konjonktür Teorisi”ni gelifltirmifllerdir. Yeni Klasik ‹ktisat teorisi ile Yeni Klasik Reel Konjonktür Teorisi’nin kökleri ayn› olmakla birlikte, konjonktür dalgalanmalar›n›n analizindeki yaklafl›mlar› farkl›l›klar göstermektedir. Yeni klasik reel konjonktür teorisinin, Yeni Klasik ‹ktisattan kopmas›n›n nede-
177
178
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
ni yani temel fark› fludur: Yeni Klasiklere göre konjonktürel dalgalanmalar›n nedeni önceden beklenmeyen para politikas› iken Yeni Klasik Konjonktürel teorisyenleri ise buna karfl› ç›karak konjonktürel dalgalanmalar›n gerekçesi olarak “teknolojik floklar”› göstermifllerdir. Baflka bir deyiflle, Yeni Konjonktürel Teoride, konjonktürel dalgalanmalar›n nedeni parasal de¤il reel faktörlere dayanmaktad›r ve bunlardan en önemlisi de teknolojik floklard›r. Bu yaklafl›m›n yeni klasik iktisat teorisinden ayr›lan önderleri Robert Barro, Charles Polosser, Edwar Prescott, Finn Kynland, Robert King, Alan Stockman ve Sergio Rebelo’dur.
Rasyonel Beklentiler Teorisi Robert Lucas (1937-...) Makroiktisat›n mikro temellerini kuran analizleriyle Yeni-Klasik ‹ktisat Okulu yaklafl›m›n›n öncüsü olan Amerikal› iktisatç› Washington’da do¤du. Chicago Üniversitesi’nde tarih fakültesinde okumufl ve ekonomi doktoras›n› tamamlam›flt›r. 1995 y›l›nda Nobel ekonomi ödülü sahibidir. Halen ayn› üniversitede görev yapmaktad›r. Bafll›ca eserleri, Konjonktür Teorisi Üzerine Araflt›rmalar (1981) Rasyonel Beklentiler ve Ekonomik Uygulamalar› (1982), Konjonktür Dalgalanmalar› Modelleri (1987).
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Rasyonel Beklentiler Teorisi, monetaristlerden bir ad›m daha ileri giderek fertlerin uyumcu de¤il, rasyonel beklentiler içinde oldu¤unu ve bu nedenle iktisat politikalar› karfl›s›nda hemen aktif bir tav›r tak›n›p iktisat politikas›n› tamamen etkisiz hâle getirebildi¤ini ileri sürmektedir. Çünkü Bütün ekonomik birimler do¤ru modeli ve onun parametrelerini bilirler; politika yap›mc›lar›n›n bütün reaksiyonlar›n› hesaba katarlar. Bir tahmine varabilmek için de ekonomik model çerçevesi içindeki bütün bilgileri elde eder ve kullan›rlar. Böylece politika tedbirlerinin etkilerini önceden tahmin edebilir ve davran›fllar›n› flekillendirerek politika uygulamalar›n› SIRA S‹ZDE bofla ç›karabilirler. Bu durumda, para arz› ve maliye politikas› de¤iflkenleri ile üretim hacmi üzerinde bir etkide bulunabilmek, para arz› ile faiz oran›n› de¤ifltirebilmek, faiz oran›n› belli bir seviyede tutmak için sistematik politikalar uygulamak, D Ü fi Ü N E L ‹ M bu teoriye göre mümkün bulunmamaktad›r. Böyle bir politika enflasyonist veya deflasyonist olabilece¤i gibi, fiyatlar genel seviyesi dengesinin oluflmas›n› da enS O R U gelleyebilecektir. Rasyonel Beklentiler D ‹ K K A T Teorisi’nin iktisat bilimine getirdi¤i yenilik “beklentiler” konusunda olmufltur. Gerçekte, beklentiler konusu, Rasyonel Beklentiler Teorisyenleri’nden önce, Keynesyenler ve daha sonra Monetaristler taraf›ndan da incelenmifltir. Gerek Keynesyenler SIRA S‹ZDE ve gerekse Monetaristler, fertlerin genel fiyat seviyesindeki de¤iflmeleri önceden tahmin etmede “Uyumcu Beklentilere” sahip olacaklar›n› belirtmifllerdir. Uyumcu Beklentiler Teorisi’ne göre gelecekteki AMAÇLARIMIZfiyat seviyesi önceki dönem(ler)deki fiyatlar›n seviyesine göre belirlenir. Bu teoriye göre özellikle son dönemdeki fiyatlar genel seviyesi ortalamas›, gelecekteki fiyatlar›n tahmin edilmesinde önemli rol oynar. Örne¤in, enflasyon oran› önceki y›l %20 ‹ Ty›lA enflasyon P ise bireyler Kcari oran›n›n da %20 olaca¤›n› beklerler. E¤er cari y›l içerisinde enflasyon oran› artarsa (azal›rsa) bireyler sonraki y›ldaki enflasyon oran›n›n da artaca¤›n› (azalaca¤›n›) tahmin ederler ve davran›fllar›n› buna göre ayarlarlar. Rasyonel Beklentiler Teorisi ise Tbireylerin, E L E V ‹ Z Y O Nuyumcu (adaptive) de¤il “rasyonel” (rational) beklentilere sahip olacaklar›n› ve bu nedenle iktisat politikas› uygulamalar› karfl›s›nda derhal aktif bir tav›r al›p bu politikalar›n beklenen sonuçlar›n› de¤ifltireceklerini öne sürmektedir.
N N
‹NTERNET
179
8. Ünite - Monetarizm ve Yeni Klasik ‹ktisat Teorisi
Rasyonel Beklentiler teorisi nedir?
SIRA S‹ZDE
Rasyonel Beklentiler Teorisine göre bireyler, iktisat politikas› uygulamalar› ve D Ü fi Ü N E L ‹ M sahiptirler bu uygulamalar›n yarataca¤› etkiler konusunda tam bir enformasyona ve dolay›s›yla bireylerin sistematik bir hata yapmalar› söz konusu olamaz. K›saca, fertlerin rasyonel hareket etmeleri sonucunda, iktisat politikas›S kendinden bekleO R U nen etkileri yaratamaz. Rasyonel Beklentiler Teorisi taraftarlar›na göre, devlet k›sa dönemde dahi, vergiler, kamu harcamalar› ve para arz› gibi araçlar› kullanarak üreD‹KKAT tim, istihdam, fiyat istikrar› vb. ekonomik de¤iflkenler üzerinde etkili olamaz. Bu bak›mdan “aktif” iktisat politikalar› yerine “istikrarl›” politikalar kullanmal›d›r. Bu SIRA de S‹ZDE teoriye göre, devlet sadece oyunun kurallar›n› belirlemeli; fertler hangi imkânlar›n kendilerine aç›k oldu¤unu bilip kararlar›n›n muhtemel sonuçlar›n› önceden kestirebilmelidir. Örne¤in; vergi politikas› ve kamu harcamalar› politikas› ile ilgili AMAÇLARIMIZ kararlar önceden belirlenmeli ve s›k s›k de¤ifltirilmemelidir. Politika de¤ifliklikleri zorunlu oldu¤u zaman ise bu de¤ifliklikler yavafl yavafl yürürlü¤e konulmal›d›r. Rasyonel beklentiler hipotezi, günümüz dünyas›n›n dinamik, ve enK ‹ T rasyonel A P formasyona kolay eriflebilen bireyine (ekonomik karar birimine) dayanmaktad›r. Bu birey hata yapabilir fakat sürekli olarak hata yapmaz ve sürekli olarak aldat›lamaz. Rasyonel beklentiler hipotezine göre; ekonomik karar Tbirimleri bir de¤iflkeELEV‹ZYON nin gelecekte alaca¤› de¤erle ilgili bir tahmin yaparken, bu de¤iflkenin de¤erini etkileyece¤ini tahmin ettikleri faktörlerin tamam› ile ilgili elde mevcut bulunan bütün enformasyonu (bilgiyi) en etkin flekilde kullan›r. Hipotezin kat› yorumu olan ‹ N T E R N E T ilgili bütün ilk hâlinde, ekonomik karar birimlerinin tahmin edecekleri de¤iflkenle enformasyona sahip olacaklar›n› varsayar. Zay›f yorumunda ise enformasyon elde etmenin belirli bir maliyeti bulundu¤u için karar birimlerinin, söz konusu de¤iflkenle ilgili bütün enformasyona de¤il, ancak k›smi bir enformasyona sahip olabilece¤i varsay›lmaktad›r. Rasyonel Beklentiler Teorisi’ne göre ekonomide para arz› art›r›ld›¤› zaman, bireyler, bunun belli bir dönem sonra fiyatlar genel seviyesi ile birlikte nominal faiz oran›n› da yükseltebilece¤ini tahmin edebilirler. Bireyler para arz›n›n enflasyonist bir etki yarataca¤›n› bildikleri için buna karfl› rasyonel davran›fllarda bulunacaklard›r. Örne¤in, iflçiler nominal ücretlerin enflasyon oran›nda art›r›lmas›n› isteyeceklerdir. ‹flçilerin bu taleplerinin iflverenler taraf›ndan kabul edilmesi olas›l›¤› yüksektir. Zira iflverenler de fiyatlar genel seviyesinin artmas›n›n kendi kârlar›n› artt›raca¤›n› önceden “rasyonel” bir flekilde tahmin edebileceklerdir. Sonuç olarak, para arz›n›n artt›r›lmas› reel milli gelir ve istihdam düzeyinde önemli bir de¤ifliklik yaratmayacak sadece enflasyonist bir etki do¤uracakt›r. Dahas›, ücret art›fllar› ile fiyat art›fllar› birbirini kovalayacakt›r. Bu durumu afla¤›da yer alan flekil yard›m›yla aç›klamaya çal›flal›m: Ekonomide para arz›n›n art›r›lmas›, toplam talep seviyesini AD0 düzeyinden AD1 düzeyine kayd›rarak sonuçta fiyatlar›n P0 düzeyinden P1’e yükselmesine neden olur. Rasyonel Beklentiler Teorisi’ne göre, Uzun Dönem Toplam Arz E¤risi’nin (LRAS) inelastik oldu¤u varsay›lmaktad›r. Bunun nedeni, yukar›da da belirtti¤imiz flekilde, para arz›n›n art›r›lmas›n›n uzun dönemde reel üretim ve istihdam üzerinde etkili olmayaca¤›n›n kabul edilmesidir.
4
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Rasyonel Beklentiler ‹ T A P Teorisi’ne göreKuzun dönemde bütçe aç›klar›n›n borçlanarak finanse edilmesi, para basarak T E Lgöre E V daha ‹ZYON finanse etmeye fazla enflasyonist sonuç do¤urur. (Borçlanma imkân›n›n ortadan kalkmas› durumunda) Di¤er bir ifadeyle, parasal ‹NTERNET finansmandan kaç›nmak uzun dönemde daha fazla enflasyona yol açar. Monetaristler enflasyonun nedeninin para basmak oldu¤unu varsayd›klar›ndan bu olgu “Hofl Olmayan Monetarist Aritmetik” (T. Sargent ve N.Wallace) olarak adland›r›lm›flt›r.
180
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
fiekil 8.1 Para Arz›n›n Büyümesi ve Rasyonel Beklentiler
Fiyatlar Genel Düzeyi
P1 P0 P2
E1 E0 E2
AD1 AD0 AD2 Gelir ve ‹stihdam Düzeyi (Yf)
Rasyonel beklentiler hipotezi, baz› yönlerden elefltirilere u¤ram›flt›r. Örne¤in, Nobel Ekonomi Ödülü sahibi Kenneth J. Arrow, teoriyi bafll›ca flu aç›lardan elefltirmifltir: 1. Rasyonel Beklentiler Teorisi’nde ekonomik birimler ekonominin gelecek dengesini analiz etme yetene¤ine sahip, süper istatistikçiler olarak kabul edilmektedir. 2. Ekonomide menkul k›ymetler piyasas› etkin olarak çal›fl›rken, mal ve emek piyasalar› bu düzeyde etkin olmayabilir. Aksine bunun tam tersi de olabilir. Arrow’a göre fiyat beklentilerine iliflkin tahminler ço¤unlukla sermaye birikimi konusundaki kararlar için do¤rudur. Sermayenin ak›fl›na iliflkin kararlarda ise fiyat beklentileri önemli hatalar içerebilir. Hisse senetlerindeki fiyat dalgalanmalar› buna bir örnek teflkil etmektedir. Sonuç olarak denilebilir ki Rasyonel Beklentiler Hipotezinin elefltirilecek yanlar›na ra¤men, beklentilerin ekonomik modellerin içerisine dahil edilmeye ihtiyaç duydu¤u belirlendi¤inden, bu metot bu beklentileri flekillendirmek için sahip oldu¤umuz en elveriflli metottur. Piyasadaki beklentilerin rasyonel olup olmad›¤›yla ilgili sonuçlar çok net olmamakla birlikte, baz› deneysel çal›flmalar beklentilerin rasyonel oldu¤unu desteklemektedir.
8. Ünite - Monetarizm ve Yeni Klasik ‹ktisat Teorisi
181
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
Monetarizmin temel ilkelerini aç›klamak. Monetarizm, özü itibariyle klasik politik iktisad›n para teorisi alan›ndaki görüfllerinin yeniden yorumlanmas› olarak ifade edilebilir. Bu ak›m›n öncüsü olan Milton Friedman, tümüyle laissez-faire düflüncesini savunmamakla birlikte, devlet faaliyetlerinin s›n›rland›r›lmas›, ekonominin do¤al iflleyifline b›rak›lmas›, bireysel ve psikolojik beklentilerin ekonomik hayattaki büyük önemi üzerinde durmufltur. Monetaristlere göre, ekonomideki istikrars›zl›klar›n birço¤u parasal kökenlidir. Bu nedenle para politikas›n›n iktisadi sorunlara karfl›, di¤er iktisat politikas› araçlar›ndan daha etkili oldu¤unu düflünmektedirler. Bu nedenle Modern Miktar Teorisi olarak da adland›r›lan Monetarizm’de enflasyonun temel nedeni para arz›ndaki art›fllard›r. Monetarist Miktar Teorisinde paran›n dolafl›m h›z›n›n sabitli¤inin teorik bir sonuç de¤il, ampirik bir bulgu oldu¤unu kabul edilmektedir. Monetaristler ekonomideki istikrars›zl›¤›n nedenini para politikalar›n›n yanl›fl uygulanmas› olarak görmüfl ve 1929 ekonomik buhran›n›n nedenini, para arz›n›n yeterince ve zaman›nda art›r›lmamas› oldu¤unu; 1973’deki stagflasyonun ise, para arz›n›n gere¤inden fazla art›r›lmas› oldu¤unu savunmufllard›r. Monctaristelere göre; milli gelir, istihdam ve fiyatlardaki istikrars›zl›k, para arz›ndaki istikrars›zl›ktan kaynaklanmaktad›r. E¤er para arz› büyüme h›z›nda istikrar sa¤lan›rsa, üretim, istihdam, fiyatlar ve gelirlerde de istikrar sa¤lanabilir. Monetarizm, paran›n miktar›ndaki de¤iflmelerin, iktisadi faaliyetler ve fiyatlar genel seviyesi üzerinde büyük etkisinin oldu¤unu ve fiyat istikrar›n›n sa¤lanmas› için en uygun çözümün para arz›ndaki art›fl h›z›n›n önceden belirlenmesi (her y›l sabit oranda artt›rlmas›) ile gerçeklefltirilebilece¤ini savunmaktad›r. Monetarist iktisatç›lar› tan›mlamak. Monetaristlerin ço¤unlu¤unu Chicago çevresinden yetiflmifl ve ço¤unlu¤u Friedman’›n ö¤rencisi olan bilim adamlar› Gary Becker ve di¤erleri (Cagan, Lerner, Selden, Pasek, Macesich, Meiselman, Gibson, Sidrouski, Darby, Laidler) ile St.Louis Federal Reserv Bankas› uzmanlar› (L.Anderson, J.Jordan, Keran, K.Carlson) oluflturmaktad›r. Ayr›ca bu grubun ‹ngiltere’de de temsilcileri (A.Allan Walters, H.G. Johnson) ve Karl Bruner say›labilir.
N AM A Ç
3
N A M A Ç
4
Yeni Klasik ‹ktisad›n ve Rasyonel Beklentiler Teorisinin temel ilkelerini aç›klamak. Yeni klasik iktisat, Monetarist politikalara dayal› olarak do¤mufl ancak 1970’li y›llarda bu yaklafl›mdan ayr›lm›fl ve farkl› bir teori haline dönüflmüfltür. Yeni klasik yaklafl›m, uyumcu beklentiler hipotezine karfl› gelifltirdi¤i rasyonel beklentiler hipotezi ve merkez bankalar›n›n ekonomiye müdahalesine karfl› gelifltirdi¤i politika etkisizli¤i hipotezi ile makro iktisadi düflüncede devrim yaratm›flt›r. Rasyonel Beklentiler Teorisi, ancak toplumun beklemedi¤i anlarda ve beklemedi¤i flekillerde uygulanacak bir politikan›n çok k›sa sürede etkili olaca¤›n›, zaman içerisinde bireylerin enformasyonu takip ederek beklentilerin de¤ifltirmeleri halinde ise politikalar›n tekrar etkisiz kalaca¤›n› öne sürmektedir. Rasyonel Beklentiler Teorisine yöneltilen elefltirileri özetlemek. Rasyonel Beklentiler Teorisi bafll›ca flu aç›lardan elefltirmifltir: 1. Rasyonel Beklentiler Teorisinde ekonomik birimler ekonominin gelecek dengesini analiz etme yetene¤ine sahip, süper istatistikçiler olarak kabul edilmektedir. 2. Ekonomide menkul k›ymetler piyasas› etkin olarak çal›fl›rken, mal ve emek piyasalar› bu düzeyde etkin olmayabilir. Aksine bunun tam tersi de olabilir. Arrow’a göre fiyat beklentilerine iliflkin tahminler ço¤unlukla sermaye birikimi konusundaki kararlar için do¤rudur. Sermayenin ak›fl›na iliflkin kararlarda ise fiyat beklentileri önemli hatalar içerebilir. Hisse senetlerindeki fiyat dalgalanmalar› buna bir örnek teflkil etmektedir.
182
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi Monetarizmin iktisat literatüründe kullan›lan di¤er adlar›ndan biri say›lamaz? a. Parac›lar b. Modern Miktar Teorisi c. Neoklasik ak›m d. Yeni Klasik iktisat e. Reaganomics 2. Afla¤›dakilerden hangisi Monetarizm ile ilgili yanl›fl bir ifadedir? a. Klasik miktar teorisini elefltirip gelifltirmifllerdir b. Chicago okulu kurucusu Milton Friedman’›n ve takipçilerinin miktar teorisine iliflkin çal›flmalar›n›n literatürdeki ad›d›r. c. ‹stikrars›zl›klar›n nedenini kamu harcamalar›n›n yetersiz olmas›na ba¤lar. d. Klasiklerin tam istihdam görüflü reddedip, “do¤al iflsizlik hipotezi”ni ileri sürerler. e. Türkiye’de Turgut ÖZAL’a ekonomi politikalar›nda model olmufltur. 3. Afla¤›dakilerden hangisi Monetarist görüflün temel varsay›mlar› aras›nda say›lamaz? a. Sürekli gelir hipotezi b. Do¤al iflsizlik hipotezi c. Sabit oranl› parasal büyüme kural› d. Uyumsal beklentiler hipotezi e. Maliye politikalar›n›n etkinli¤i hipotezi 4. Friedman’a göre sürekli gelirin tan›m› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Uzun dönemde beklenen ortalama gelir b. Faizin bir fonksiyonu c. K›sa dönemde beklenen ortalama gelir d. Befleri servet ve befleri olmayan servet oran›n›n bir fonksiyonu e. Beklenen enflasyon oran›n›n bir fonksiyonu 5. Monetarist yaklafl›mda paran›n getirisi sabitken tahvillerin getirisinin azalmas›, elde tutulan para miktar›n› nas›l etkiler? a. Art›r›r b. Azalt›r c. Etkilenmez d. Art›fl oran› azal›r e. Art›fl oran› artar
6. Friedman’›n para talebi fonksiyonunda paran›n dolafl›m h›z› afla¤›dakilerden hangisinin istikrarl› bir fonksiyonudur? a. Sürekli gelirin b. Yaflam boyu gelirin c. Mutlak gelirin d. Cari gelirin e. Nispi gelirin 7. Monetarizmin içinden farkl› ancak varsay›mlarla do¤an, bireylerin politikalar› bofla ç›karaca¤›n› savunan görüfl afla¤›dakilerden hangisidir? a. Marjinalizm b. Uyumcu Beklentiler c. Rasyonel Beklentiler Teorisi d. Strüktüralizm e. Arz yanl› iktisatç›lar 8. Rasyonel Beklentiler teorisine iliflkin olarak afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Bireyler tam bilgi sahibidirler; sistematik hata yapmazlar b. Uzun dönem toplam arz e¤risi’nin inelastik oldu¤u varsay›lmaktad›r c. 1961’de J.Muth’un bir makalesi ile ortaya ç›km›flt›r, d. Devletin politikalar› k›sa dönemde ekonomik de¤iflmeler yaratmaz, e. Para arz› reel milli geliri etkilemezken enflasyona sebep olur, 9. Afla¤›dakilerden hangisi politikalar›n etkinsizli¤ini savunan ve ekonomideki istikrars›zl›klar›n nedenini parasal floklara dayand›ran yaklafl›md›r? a. Marjinalizm b. Uyumcu Beklentiler c. Rasyonel Beklentiler Teorisi d. Reel Konjonktür Teorisi e. Strüktüralizm 10. Afla¤›dakilerden hangisi Yeni Klasik ‹ktisad›n öncü isimlerinden biri de¤ildir? a. R. Lucas b. P.Minford c. T. Sargent d. N.Wallace e. A. Schwartz
8. Ünite - Monetarizm ve Yeni Klasik ‹ktisat Teorisi
183
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. e
S›ra Sizde 1 Monetarizm, “nominal milli gelir düzeyinin belirlenmesinde ve de¤iflmesinde parasal faktörlerin önemini vurgulayan doktriner bir yaklafl›md›r”. Monetaristler, liberal piyasa ekonomisini savunmufllar ve devletin ekonomik yaflama müdahale etmemesi gerekti¤ini ileri sürmüfllerdir. Monetarist ekonomik yaklafl›mda serbest piyasan›n ve rekabetin gücü, ekonomik özgürlükler ve özel mülkiyet esast›r.
2. c 3. d 4. a 5. a 6. a 7. c 8. e 9. d 10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Monetarizm” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Monetarizmin Temel ‹lkeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sürekli Gelir Hipotezi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sürekli Gelir Hipotezi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Parasal Aktar›m Süreci...” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Monetarizm” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rasyonel Beklentiler Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rasyonel Beklentiler Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Klasik ‹ktisat” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Klasik ‹ktisat” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2 Portföy Teorisi, bir yat›r›mc›n›n varl›klar›n› getirisi farkl› alternatif yat›r›m flekilleri aras›nda nas›l da¤›tt›¤›n› incelemektedir. Teoride, finansal varl›klarla reel varl›klar aras›nda s›n›rl› ikame iliflkisi oldu¤unu varsay›lmaktad›r. S›ra Sizde 3 Keynesyen ve Monetarist görüflte Parasal Aktar›m Mekanizmas›na yönelik farkl›l›klar› flu flekilde özetleyebiliriz: 1. Keynesyen görüflte para ve tahvil olmak üzere sadece iki varl›k hesaba kat›l›rken, Monetarist görüfl reel varl›klar› da hesaba katmaktad›r. 2. Keynesyen görüflte para politikas›n›n reel ekonomiye aktar›m› faiz oran› üzerinden ifllemektedir. Monetarist görüflte ise para politikas› portföyde yer alan varl›klar›n nispi fiyatlar›n› de¤ifltirmek suretiyle reel ekonomiyi etkilemektedir. S›ra Sizde 4 Rasyonel Beklentiler Teorisi, fertlerin uyumcu de¤il, rasyonel beklentiler içinde oldu¤unu ve bu nedenle iktisat politikalar› karfl›s›nda hemen aktif bir tav›r tak›n›p iktisat politikas›n› tamamen etkisiz hale getirebildi¤ini ileri sürmektedir. Çünkü Bütün ekonomik birimler do¤ru modeli ve onun parametrelerini bilirler; politika yap›mc›lar›n›n bütün reaksiyonlar›n› hesaba katarlar. Bir tahmine varabilmek için de ekonomik model çerçevesi içindeki bütün bilgileri elde eder ve kullan›rlar. Böylece politika tedbirlerinin etkilerini önceden tahmin edebilir ve davran›fllar›n› flekillendirerek politika uygulamalar›n› bofla ç›karabilirler.
184
‹ktisadi Düflünceler Tarihi
Yararlan›lan Kaynaklar Adaçay, F.R.ve Islatince, H., (2009), ‹ktisadi Düflünceler Tarihi, Ekin Kitapevi, Bursa. Aktan, C. C., (2000), “Monetarizm ve Rasyonel Beklentiler Teorisi”, Politik ‹ktisat, Anadolu Matbaas›, ‹zmir. Aktan, C. C, (2004), Yeni ‹ktisat Okullar›, Seçkin Yay›nc›l›k, Ankara. Bocuto¤lu, E., (2012), ‹ktisadi Düflünceler Tarihi, Murathan Yay›nevi, Trabzon. Cengiz, V. (2008), “Keynesyen Ve Monetarist Görüflte Parasal Aktar›m Mekanizmas›: Bir Karfl›laflt›rma”, Atatürk Ünv. ‹‹BF Dergisi, C.22, S.1, s.115-127. Çiçek, M. (2005). “Türkiye’de Parasal Aktar›m Mekanizmas›: VAR Yaklafl›m›yla Bir Analiz”, ‹ktisat ‹flletme ve Finans, 233, 82-105. Çubukçu, T. (1983), Enflasyon Teorisi ve Türkiye’de Enflasyon, Ankara: HÜ. ‹‹BF Yay›n›. Friedman, M. (1956): (ed.): Studies in the Quantity Theory of Money, Chicago Un.Press. Friedman, M. (1957): A Theory of Consumption Function, Princeton University Press, Princeton. Friedman, M. (1968): “The Role of Monetary Policy”, American Economic Review, 58(1), pp.1-17. Friedman, M. (1962), “Should There Be An Independent Monetary Authority”, L.B.Yeager (Ed.), In Search of Monetary Constitution içerisinde, Harvard University Press, Cambridge. Friedman, M. (1969) (ed.): The Optimum Quantity of Money, Chicago, Aldine. Friedman, M. (1970): The Counter Revolution in Monetary Theory, Institute of Economic Affairs, London. Friedman, M. (1970): “A Theoretical Framework for Monetary Analysis”, Journal of Political Economy, 78(2), March-April, ss.328-337. Friedman, M. (1972):”Comments on the Critics”, Journal of Political Economy, 80(5), ss.906-950. Friedman, M. (1975): Unemployment versus Inflation? An Evolution of Phillips Curve, IEA, Lecture, No.2. Friedman, M. (1977): “Nobel Lecture: Inflation and Unemployment”, Journal of Political Economy, 85(3), ss.451-472. Friedman, M. and Schwartz, A.J. (1963), A Monetary History of the United States 1867-1960, Princeton University Pres, Princeton.
Friedman, M., (1971): “Government Revenue From Inflation” Journal of Political Economy, 79 (4), ss. 846-856. Friedman, M., M.(1953): Essays in Positive Economics, University of Chicago Press, Chicago & London. Friedman,, M. (1975), “The Case for A Monetary Rule”, Milton Friedman, An Economist’s Protest içerisinde, Thomas Horton, New Jersey. Friedman,, M. ve R. Milton Friedman (1980), “The Tide is Turning”, P. Duignan ve A. Rabushka (Eds.), The United States in the 1980’s, Hoover Institution, Stanford, 3-30. Kantor, B., (1979) “Rational Expectations and Economics Thought”, Journal of Economics Literature Vol. 17, pp, 1422-1441. Friedman, M., M. ve R.Friedman (1988): Kapitalizm ve Özgürlük, Çev: D.Erberk ve N. Himmeto¤lu, Al›n Kitaplar, ‹stanbul Öçal, T., vd. (1997) , Para Banka: Teori ve Politika, Gazi Kitabevi, Ankara. Özgüven, A.,(1984), ‹ktisadi Düflünceler, Doktrinler ve Teoriler, Filiz Kitapevi Beyaz›t-‹stanbul. Paras›z, ‹., (1996) Monetarizm Ve Ünlü Monetarist Ve Keynesgil ‹ktisatç›larla Söylefliler, Ezgi Kitapevi, Bursa. Sargent, T., (1976), “Rational Expectations and the Theory of Economic Policy”, Journal of Monetary Economics, April-1976. Vol 2, No 2, pp, 169-183. Sargent T., (1981), (ed) Lucas R.E., “The Rate of Interest ...”, Ratinational Expectations & Econometric Practice, The Unv. Of Minesota Press. Minneapolis. Savafl, V., (1984) Keynezyen ‹ktisat Y›k›l›rken, Fatih Yay›nevi Matbaas›, ‹stanbul. Turanl›, R., (2011), ‹ktisadi Düflünce Tarihi, Bilim Teknik Yay›nevi, ‹stanbul. Yay, G.G., (2001) , “Ch›cago Okulu, Milton Fr›edman Ve Monetarizm”, Liberal Düflünce, Güz, 6 (24), 196-207.
