Euskara DBH 1

EUSKAL HIZKUNTZA ETA LITERATURA

erein

1 D BH

Euskal Hizkuntza eta Literatura DBH 1

Larrea Julian Maia Asier Romero Gorane Intxaurraga Ur tza Garay Aintzane Etxebarria Kepa

erein

Aurkibidea 1. unitatea: Gertaera harrigarriak. Komikia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6

1. Testu mota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gizakia eta ilargia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Hizkuntza-ekintzak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Komikigile batekin hizketan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Ulertu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kutxagunetik ilargiraino . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Hizkuntza-ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Egitura bereziak: Elkarrizketaren hasierako eta amaierako agurrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lexikoa: Planoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Morfosintaxia: Galde-perpausak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ortografia: Gidoia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Sortu. Egin komiki bat bost urratsetan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ebaluazioa. Zer ikasi dut? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7 7 10 10 11 11 13 13 16 17 21 23 25

2. unitatea: Euskaldunen komeriak. Antzezlana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

26

1. Testu mota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Antzezlana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Hizkuntza-ekintzak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Galdetu, agindu, solaskideari ekin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Ulertu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Antzezlanak ikusi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dramatikaren garrantzia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Hizkuntza-ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Egitura bereziak: Solaskidearen arreta piztu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lexikoa: Antzerkiaren berba-lagunak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Morfosintaxia: 1. Orainaldia. 2. Zehar-estiloa eta estilo zuzena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ortografia: Letra larria eta xehea noiz erabili . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Sortu. Bizitza antzeztu bost urratsetan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ebaluazioa. Zer ikasi dut? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

27 27 30 30 31 31 33 35 35 37 39 46 48 51

3. unitatea: Euskal Herriko hiri berdeak. Deskribapena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

52

1. Testu mota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Euskal Herriko hiri berdeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Hizkuntza-ekintzak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Ulertu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Deskribapen-testuen hizkuntza-baliabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Testu-antolatzaileak deskribapenetan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Hizkuntza-ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Egitura bereziak: Leku-denborazko egiturak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lexikoa: Munduaren berotze globala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Morfosintaxia: Erlatibozko perpausak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ortografia: Puntuazioa (puntua, koma) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Sortu. Hiri ideala bost urratsetan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ebaluazioa. Zer ikasi dut? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lehenengo ebaluazioko proiektua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

53 53 56 57 57 58 61 61 64 65 71 75 79 80

4. unitatea: Bertsoz bertso. Bertsolaritza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

84

1. Testu mota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zer da bertsolaritza? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Hizkuntza-ekintzak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bertsolarien lanak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Ulertu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bertsoa egiteko modua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Hizkuntza-ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Egitura bereziak: Bertsoen egitura nagusiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lexikoa: Sinonimoak eta antonimoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Morfosintaxia: Izena eta adjektiboa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ortografia: Hitz elkartuen idaztarauak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Sortu. Bertso-saio bat bost urratsetan sortu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ebaluazioa. Zer ikasi dut? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

85 85 88 88 93 93 94 94 102 106 113 116 119

5. unitatea: Sorginak, Mikelats, jentilak eta iratxoak. Kondaira . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

120

1. Testu mota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gauza bera al dira ipuina eta kondaira? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Hizkuntza-ekintzak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Ulertu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Hizkuntza-ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Egitura bereziak: Ipuinen egitura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lexikoa: Euskal mitologiako zenbait pertsonaia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Morfosintaxia: Determinatzaileak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ortografia: “H” letraren idaztarauak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Sortu. Ipuin bat sortu bost urratsetan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ebaluazioa. Zer ikasi dut? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

121 122 123 124 128 128 131 135 141 143 149

6. unitatea: Irakurriz gozatu. Eleberria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

150

1. Testu mota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Hizkuntza-ekintzak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kontalari motak bereizi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Ulertu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Hizkuntza-ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Egitura bereziak: Eleberrien egitura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lexikoa: Liburuak eta liburutegiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Morfosintaxia: Denborazko perpausak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ortografia: Bi puntu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Sortu. Liburutegi ibiltari bat sortu bost urratsetan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ebaluazioa. Zer ikasi dut? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bigarren ebaluazioko proiektua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

151 153 153 155 158 158 164 166 176 179 183 184

7. unitatea: Eskubideak eta betebeharrak. Eskutitzak eta e-mailak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

188

1. Testu mota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Eskubideak eta betebeharrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Hizkuntza-ekintzak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Ulertu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Hizkuntza-ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Egitura bereziak: Eskabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lexikoa: Toki publikoetako hiztegia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Morfosintaxia: Data. Erregistroa: egokitasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ortografia: Eratorpena eta hitz-elkarketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Sortu. Eskaera bat idatzi bost urratsetan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ebaluazioa. Zer ikasi dut? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

189 189 192 193 196 196 201 203 208 212 216

8. unitatea: Perexila eta kamomila. Errezetak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

218

1. Testu mota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Errezetak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Hizkuntza-ekintzak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Ulertu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Hizkuntza-ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Egitura bereziak: Ekintzen zerrenda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lexikoa: Sukaldea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Morfosintaxia: Agintera. Zenbatzaileak (neurri-egiturak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ortografia: Kontsonante txistukariak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Sortu. Euskal sukaldaritza: errezeta bat idatzi bost urratsetan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ebaluazioa. Zer ikasi dut? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

219 219 222 223 227 227 232 235 245 248 252

9. unitatea: Etorkizuna jakiteko irrikitan. Horoskopoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

254

1. Testu mota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gertatuko zaiguna jakiteko grina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Hizkuntza-ekintzak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Ulertu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Hizkuntza-ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Egitura bereziak: Ideiak denbora antolatzaileen bidez lotu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lexikoa: Sorginkeria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Morfosintaxia: Geroaldia. Denborazko adberbio-sintagmak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ortografia: Puntua eta koma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Sortu. Horoskopo bat asmatu eta idatzi bost urratsetan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ebaluazioa. Zer ikasi dut? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hirugarren ebaluazioko proiektua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

255 255 257 258 262 262 264 266 274 277 282 284

1. unitatea: GERTAERA HARRIGARRIAK k

o

m

i

k

i

a

GIZAKIA ETA ILARGIA 1969ko uztailaren 20an, 15:17an zehatz-mehatz, gizakia Ilargira heldu zen. Baina gizakia Ilargiraino bidaltzeko espazio-misioak garestiegiak edo zirelako, gizakia ez da berriro 1972. urtetik Ilargira joan.

Baina… zer lehiaz ari zara?

II. Mundu Gerraren ostean amerikarrak eta errusiarrak norgehiagoka ibili ziren, espazioa zeinek lehendabizi esploratu.

Ilargia lehen aldiz zapaldu zuen gizakia Neil Armstrong estatubatuarra izan zen eta hitz hauek esan zituen: “Pauso txikia gizon batentzat, jauzi handia gizateriarentzat.” Eee! Nork Ai! zeeeer??? esan du? errusiarrak ala amerikarrak?

1.

Lehia hori Apolo 11 Ilargira heldu zenean bukatu zen.

Errusiarren eta amerikarren artekoaz, biek joan nahi zuten Ilargira, eta lehia hori amerikarrek irabazi zuten.

Baina… non egon zarete azalpenak ematen aritu naizen bitartean?

Ni Ilargian neNgoen!

Bai, bai… Zu baino lehenago helduko ziren haiek Ilargira, baina zuk beste denbora inork ez du han eman.

Irakurri arretaz komikia eta erantzun ondorengo galderei: – Zenbat bineta ditu komiki honek? – Nor dira komikiko pertsonaiak? – Zertaz ari dira? – Zer agertzen da bineta bakoitzeko globoetan?

7

1. unitatea: Gertaera harrigarriak. Komikia

Azaldu dizuedana Donostiako Kutxagunean argituko digute. Horregatik, bihar Kutxagunera joango gara. Eguna ikastetxetik kanpo emango dugu.

Misioa APOLO 11 izan zen, eta Neil Armstrong aireontziko komandantea.

Zientziaren Kutxaguneak gonbidapen berezia eskaini digu planetariumean gizakia Ilargira heldu zeneko argazki eta bideoak ikusteko. Azalpenak Mirenek emango dizkigu.

Bai, eskolan ikasi dugu. Eta… Amstrongek “Houston… hemen basean lasaitasuna, Arranoak Ilargia hartu du” Ba… hori ez dakit, baina esan zuen, ezta? badakit hau esan zuela: “Pauso txikia gizon batentzat, jauzi handia gizateriarentzat.”

Egun on!

Agur! Zer egingo duzue orain, ba?

Komikia helburuaren arabera sailkatzen badugu, komiki dibertigarriak, informatibo-historikoak edo informatibo-deskribatzaileak daude. Hemen komiki dibertigarria erabiliko dugu hizkuntza jolastuz lantzeko. BINETA: normalean markoa duen planoa da. Bineta baten barruan beste bat sar daiteke, denbora berean bi lekutan gertatzen dena kontatzeko. ZINTA: hiru edo lau binetak elkarren ondoan osatzen duten istorioa. Normalean egunkarietan agertzen diren bineta gutxiko istorioak. PLANOA: marrazten den espazioaren zatia da; enkuadraketa ere deitzen zaio, eta bertan gauzen edo pertsonen proportzioa irudikatzen da. Ikusmira hurbilenari PLANO HURBILA esaten zaio. Pertsonaiak gerritik mozteari PLANO ERTAINA esaten zaio. Guztia hartzen duenari, PANORAMIKOA. GLOBOA: forma geometrikoa izaten du, eta pertsonaien elkarrizketez beteak daude. Bineta batean momentu bat baino gehiago egoten denez, pertsonaien elkarrizketak edo globoak goitik behera eta ezkerretik eskumara irakurtzen dira. Zurrumurruka hitz egiten denean globoaren LERRO ETENA da. Pentsamendua adierazteko, globoak HODEITXOEN forma hartzen du. 8


TESTUA pertsonaien elkarrizketen irudikapena da eta hizki larriz idazten da; letrak izan arren, irudien modura erabiltzen dira, adibidez, eta BELZTU egiten dira adierazkortasuna nabarmentzeko, edota tamainekin jokatzen da. ONOMATOPEIAK soinuak imitatzeko erabiltzen dira. Onomatopeien hizkiak marrazkien moduan erabiltzen dira.

2. Eman bukaera istorioari, Kutxagunetik irtetean ikasleek zer egingo duten azalduz. Horretarako, bete azken binetak irudiz eta elkarrizketatxoz.

3. Irakurri arretaz narrazio hau eta aldatu hitzak, honako sinonimo–zerrenda hau erabiliz: arrasti, bezain laster, heldu, erne, ondoren, ohartu. HISTORIAKO KLASEA Bazkaldu ondoren, arratsaldeko azken orduan, atetik sartu bezain pronto, historiako irakaslea sartu eta gizakia Ilargira iritsi zen eguna azaltzen hasi da. Aurreko ikasleek historiako testuliburua mahai gainean dute eta adiadi begira daude. Irakasleak azaltzen du II. Mundu Gerraren ostean ipar amerikarrek eta errusiarrek espazioa esploratzeko lehia hasi zutela. Gelaren atzealdean bi ikasle hizketan ari direla konturatu da irakaslea, eta haiengana joan da.

4. Sakondu eta sortu. Orain ikasitakoa praktikan jar dezakezu. Horretarako, honako hau egin dezakezu: – Hartu gehien gustatzen zaizkizun komikiak eta azaldu zure lagunei aukeratu dituzun komikietan zein teknika erabili den, nolakoak diren binetak, globoak, testua eta onomatopeiak. – Komikietako marrazkiak sortu, eskuz kopiatu edota kartoi mehe batean kolorezko kopiak itsatsi eta azalpenak eskuz idatzi. – Komikiak Sarean bilatu eta aurkezpenak ordenagailuz egin. 9


#( *)# KOMIKIGILE BATEKIN HIZKETAN Orain José Gastón Majarenasi entzungo diogu zer dela-eta sortzen dituen komikiak eta zer besterik kontatzen duen. Iturria: http://www.euskaraz.net/Hezkuntza/Auzoka (moldatua)

5.

6.

Adierazi egia (E) ala gezurra (G) diren: – Donostian, 1941eko azaroaren 12an jaio zen. . . . . . . . . . . . . .

E G

– Orain Amara Zaharrean bizi da. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

E G

– Eskolan zegoenean, marrazteko erraztasuna zuen, eta oso gustukoa zuen marraztea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

E G

– Komiki bat egiteko errealitatean edo irudimenezko egoeretan inspiratzen da. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

E G

– Komikiak estudioan bakarrik egiten ditu. . . . . . . . . . . . . . . . . .

E G

– Ez zaio irakurtzea gustatzen; bai ordea, musika entzutea, bideo-jokoak eta zinemara joatea. . . . . . . . . . . . . . .

E G

Erantzun testuari buruzko galdera hauei: – Nor da elkarrizketatutako pertsonaia? – Nongoa da? – Zer ikasketa ditu? – Gustukoa du komikiak sortzea? Zergatik? – Komiki guztiak egiten denbora bera ematen du? Zergatik? – Badago inor komikitik aberastu denik? Nola aberastu da?

7.

Zure iritzia emanez erantzun: – Gustatzen zaizkizu komikiak? – Zer komiki mota dituzu gustuko? – Non irakurtzen dituzu komikiak? Etxean edota liburutegian? – Ezagutzen dituzu euskarazko komikiak? Eta Josek egin dituenak?

10


KUTXAGUNETIK ILARGIRAINO

Miren Millet.

Zientziaren Kutxagunea.

Miren Millet Fisikan Lizentziatua eta Hezkuntza Teknikaria da. Zientziaren Kutxaguneko Edukien Saileko arduraduna da. Bera ez da Ilargian egon, baina asko daki Ilargiari eta bizitzari buruz. Horregatik, berarekin harremanetan jarri eta elkarrizketa hau egin diogu. Biziaren sorrera. Bizia lurtarra edo estralurtarra da? Biziaren sorrera oso fenomeno konplikatua da. Badirudi duela 4.400 eta 2.700 milioi urte artean sortu zela gure planetan, denbora-epe zabal horretako uneren batean. Hala ere, ez dakigu zehazki nola sortu zen bizia. Stanley Miller zientzialariak 1953. urtean laborategian egindako eperimentu batean aminoazidoak sortzea lortu zuen; matraz batean garai hartan Lurraren atmosfera osatzen zuen jatorrizko zopa sortu (metanoa, amoniakoa, hidrogenoa eta ur-lurruna) eta baldintza berberak ezarri zituen horretarako. Esperimentu horren bidez bizia Lurrean sortu ahal izan zela frogatu ahal izan zen. Hainbat meteoritotan ere aurkitu dira aminoazidoak eta espazioan ere topatu izan dira molekula konplexuak. 1969. urtean eroritako Murchison meteoritoan hainbat molekula interesgarri aurkitu ziren (aminoazidoak, hidrokarburuak, alkoholak, eta abar). Gai organiko hauek guztiak Lurreko biziaren osagaiak dira, eta badakigu eguzki-sisteman ere aurki daitezkeela. Horregatik, bizia espaziotik etorri ahal izan zelako teoria ere ez dago baztertua.

Er an tz u n ir ak ur r i a ur re ti k – Badakizu Zientziaren Kutxagunea zer den? Eta bertan zer egiten den? – Gizakia Martera iristeko gai izango dela pentsatzen duzu? Zertarako joan hain urruti? – Lurretik kanpo bizitzarik badela uste duzu?

Ilargia. Zer eragin du Ilargiak gizakiaren bizitzan? Ilargiak gure planetan duen eragina argia da: itsasoan mareak sortzen ditu. Ilargiak jendearengan izan dezakeen eragina ere argia da, haren bizimoduaren ohituretan batez ere. Adibidez, baserrietan bizi zen jendeak (orain dela gutxi

11


arte eta baita oraindik ere) Ilargiari begiratzen zion eguneroko zereginetarako: haziak noiz landatu jakiteko, zuhaitzak kimatzeko, sagardoa egiteko edo ilea mozteko. Hala ere, hori guztia ez dago zientifikoki frogatua. Zapaldu al du gizakiak Ilargia? Gizakiak hainbatetan zapaldu du Ilargia. Lehen aldiz 1969 urteko uztailaren 20an zapaldu zuen AEBetako Apolo 11. misioan. Hortik aurrera, eta 1972. urtera bitartean, beste Apolo misioak ere iritsi ziren Ilargira. Orduan bukatu ziren bidaia espazialak Ilargira. Guztira 12 pertsona ibili dira gure satelitearen gainazaletik. Konspirazioaren teoriak zer dio? Zergatik zientzialariok ez duzue teoria hori egiatzat hartzen? Teoria honen arabera gizakiak ez omen du sekula Ilargia zapaldu. Beste kasu batzuetan, Ilargira iritsi izana onartu arren, Ilargitik bidalitako lehen irudi eta bideoak ez dira ontzat hartzen. Honen arabera, argazkietan fenomeno ulertezinak ikusten dira, Ilargian gertatu ezin omen daitezkeenak. Bi adibide aipatuko ditut. Argudio batek dio argazki horietan ez direla izarrak ikusten eta Ilargian, atmosferarik ez dagoenez, arazorik gabe ikusi behar liratekeela. Argazkigintzak azaldu dezake hau. Oso distira desberdina duten bi objekturen argazkia egiterakoan argitasuna objektu bakar baterako finkatu behar da; hala, kasu honetan, Ilargiaren distira izarrena baino handiagoa denez, satelitea oso ondo ikusten da, baina izarrak urrunean dauden argi motelak dira eta oso ahul gelditzen dira. Argitasun-detektagailua aldatuz urrunean dauden argi motelak, hots, izarrak, argazkian agertuko lirateke. Beste argudio batek dio bertan jarritako bandera mugitu egiten dela eta Ilargian airerik ez dagoenez hori gertatzea ezinezkoa dela. Arrazoia pisuzkoa da, baina argazkietan banderaren mugimendua ikusten dela dirudien arren, geldi dago, astronautek egindako zimurren ondoriozko efektua besterik ez da. Beraz, konspirazioaren teoria honek sortzen dituen duda guztiak modu errazean ezeztatu izan dira.

8. Bilatu termino hauen irudiak eta esanahia sarean. – Planeta – Ilargia – Satelitea – Izarra – Espazioa

Gizakia eta espazioa. Gizakia espaziora joan bada, zeintzuk dira gaur egun gizakiaren mugak? Gizakiak betidanik izan du ingurunea ezagutzeko eta esploratzeko grina. Lurrari bira eman zion Juan Sebastian Elkanoren bidaia da horren adibide ezinhobea. Gizakiaren nahi hori ez da inolaz ere desagertu, gertatzen dena da orain mugak askoz urrutiago daudela. Gizakia Ilargiraino iritsi da, baina sortutako espazio-zundak askoz ere urrunago iritsi dira: gure eguzki-sistemaren mugetaraino hain zuzen ere. Gizakiak duen hurrengo erronka Martera iristea da, baina erronka hori betetzeko oso zailtasun handiak daude (zailtasun ekonomikoak, teknikoak baita gizakiaren bizi-baldintzei dagozkionak ere), eta denbora dezente pasatu beharko da hori errealitate bihurtzeko.

12


EGITURA BEREZIAK ! && * ( & #

' &

$

(

"

&

$

)&&

Komikietako istorioetan irudiak eta testuak izaten dira. Testuak narrazioz, onomatopeiaz eta elkarrizketaz osaturik daude. Ikusi dugunez, elkarrizketak forma desberdineko globoetan idazten dira. Elkarrizketaren bidez istorioan parte hartzen duten pertsonaiek beren pentsamenduak, sentimenduak eta nahiak azaltzen dituzte, eta galdera-erantzunen bidez elkarri informazioa ematen diote. Bestelako informazio osagarria narratzaileak ematen du. Hasierako eta amaierako agurrak normalean elkarrizketa hasteko eta amaitzeko erabiltzen dira. Hortaz, elkarrizketak ezberdinak izango dira, honako ezaugarri hauek kontuan hartuz gero: – Solaskideen arteko harremanak: familiarrak, lagunartekoak, lanekoak… – Elkarrizketaren helburua: eskari bat egitea, informazioa ematea… – Solaskideen ezaugarriak: adina, sexua, jatorria, izaera… – Tokia: ikasgela, kalea, denda, autobusa… – Komunikabidea: aurrez aurre, telefonoz, hitzaldia, bideokonferentzia… – Formaltasun maila: erregistro formalak eta informalak.

Zer egingo ote dugu ikasgai honetan?

Aurrera!

ADIBIDEAK Hasiera formalak (neutroak): –Egun on! –Arratsalde on! –Gabon. Erantzunak: –Baita zuri ere! –Hala ekarri! –Berdin! Besterik: –Arratsalde on denoi! –Ongi etorri, aurrera mesedez. –Jaun-andreok, agur (t’erdi)! –Pozten nau zu ezagutzeak! –Baneukan zu ezagutzeko gogoa!

Hasiera informalak (lagunartekoak): –Eup! / Aupa! –Kaixo, zer moduz? –Ondo esan beharko! –Zelan zabiltza? –Ni ondo, eta zu? –Aspaldiko! –Nola, ba, zu hemen? –Zer berri dugu? –Zaharrak berri / Bat ere ez, betikoa! –Bizi haiz? –Hobeto gurean! / Bada txarrago bizi denik. –Zer moduz? / Zelan? Erantzunak: –Hementxe… –Tira, betiko moduan. –Makal samar / Lar ondo ez. –Beti bezala. –Ondo esan beharko. –Hainbestean. –Oso ondo! / Primeran! / Ederto!

13


Amaierako agurrak (formalak, neutroak): –Agur! –Agur eta laster arte! –Agur eta ondo ibili! –Hurrengora arte. –Nahi duzuen arte. –Berriz ikusi arte. –Agur eta eutsi goiari. –Izan ongi! –Egonen gara!

Amaierako agurrak (lagunartekoak): –Beno, agur! Ni banoa. –Deituko dizut. –Gero arte! –Laster arte! –Ondo ibili. –Argi ibili. –Aio!

Eskerrak eman: –Mila esker / Eskerrik asko. –Eskerrik beroenak. –Eskertzen dizut. –Ez du edonork egiten zuk egin duzuna, gero! –Zuk egin duzuna ez da diruz ordaintzen!

Goraintziak eman: Goraintziak lagunei! Eman goraintziak nire aldetik! Eskumuinak eman etxeko guztiei!

Erantzunak: –Ez horregatik. –Ez da ezer / Ez dago zergatik / Ez da zeri. –Hoberik eman didazu zeuk!

Erantzunak: –Bai, zeure partetik. –(Ardura barik egon / egon lasai), emango dizkiot eta!

Elkarrizketaren ezaugarriak: – Solaskideak dira elkarrizketetan parte hartzen duten pertsonak. – Solaskideen arteko tarte fisikoa eta rola adierazgarria da euren arteko harremanak ulertzeko: hurbiltasuna, urruntasuna, lankidetza, begirunea… – Solasaldiak bat-batean gertatzen dira. Elkarrizketak solaskideek osatzen dituzte elkarri hitz egiteko txanda emanez, eta aldez aurretik solasaldia prestatu gabe. – Egoera guztiek bezala, elkarrizketek ere badute hasiera eta amaiera. – Adierazgarritasun handia dute: keinuak, jarrerak eta doinua ezinbestekoak dira. – Hitz arruntak eta esaldi laburrak erabiltzen dira. – Askotan, esaldiak amaitu barik geratzen dira eta gramatika-akatsak izaten dituzte. – Errepikapenak, leloak eta hitz betegarriak erabiltzen dira.

14


#(* *( )

9.

Elkarrizketa ileapaindegian

Ander: Egun on! Beni: Baita zeuri ere! Eseri hemen, oraintxe hasiko gara eta. Nola nahi duzu ilea moztea? Ander: Ba… Motza eta… Beni: A! Motza! Oso ondo mutil! Bai horixe! Oraingo gazteen azken moda da, bai, motza. Horixe bera izan zen nire garaiko moda; baina gero etorri ziren txima luze horiek… Eta hara non, berriro ile laburra. Hobeto horrela… Udan freskoago eta, gainera, garbiago… Arazo gutxiago izaten da horrela… Beno, amaitu dut. Zer? Gustuko duzu horrela? Ander: Beno, egia esan… Beni: Eskerrik asko. Agur eta ikusi arte. Hurrengoa!!! Eneko: Egun on. Beni: Berdin. Nola moztuko dizut? Eneko: Ahoa zabaldu gabe eta isilik. Beni: !!!!

10.

Eman zure iritzia hiru pertsonaia horiei buruz, galdera hauei erantzunez: – Non gertatu da elkarrizketa hori? – Nor dira Ander, Beni eta Eneko? – Nolakoak dira? – Nolako harremanak dituzte? – Zure ustez, ondo jokatu du Enekok?

IDAZMENA 11.

Osatu elkarrizketa: Ondoko egoeretako bat oinarri harturik, idatz ezazu irakurri berri duzuna bezalako elkarrizketa bat. – Lagun bi sukaldean daude eta bata afaria prestatzen ari den bitartean, besteak iritziak eta aholkuak ematen dizkio afaria nola prestatu azaldu nahian. Jakina, haserre bizian amaitzen dute elkarrizketa. – Zinemako atarian zaude sarrerak erosteko zain ilara luzean, eta berandu datorren lagun batek berari ere sarrera erosteko eskatu dizu. Inguruko guztiek begiratu gaiztoak egin dizkizute. 15


12.

Lot itzazu esaldiak eta egoerak: 1. Bai, esan?

a. Gela batean sartzean

2. Gabon jaun-andreok!

b. Laguntza eskatu duenari

3. Ezin hobeto egin duzu.

c. Telefono-dei bat jasotzean

4. Aurrera, beldur barik.

d. Elkarrizketa amaitzean

5. On egin dagizula!

e. Jaten ari denari

6. Zer behar duzu?

f. Hitzaldiaren amaieran

7. Oraintxe jarriko da.

g. Hitzaldiaren hasieran

8. Urte askotarako.

h. Azterketara sartu aurretik

9. Egongo gara.

i. Telefono-deia beste bati pasatzeko

10. Eskerrik asko etortzeagatik.

j. Eskutitzaren amaieran

11. Agurtzen zaitut.

k. Zorionak ematean

12. Suertea izan / zorte on!

l. Beste pertsona bat ezagutzean

LEXIKOA Irakurri eta begiratu irudiari:

1 2 3 4

5

Komikiak istorioak kontatzeko balio du, filmak bezala. Irudi edo plano desberdinez osatzen dira gertaerak. 1. Plano hurbila 2. Plano ertain laburra 3. Plano ertaina 4. Plano amerikarra 5. Plano orokorra

13.

Pertsonaia bat aukeratu eta bost planoetan irudikatu.

14.

Irakurri eta jarduera egin.

Eponimoak izengoitia esan nahi du, eta pertsona-izen bati erreferentzia eginez, toki, gauza edo kontzeptu bat izendatzeko erabiltzen da. Adibidez, “silueta” izena Etienne de Silhouette-ren abizenetik dator. Gizon hori Frantziako XVIII. mendeko Luis XV.aren zerga-biltzailea zen eta jatorri euskalduna zuen, aita Miarritzekoa baitzuen. Silhouette euskarazko Zulueta abizena da frantsesen eran idatzita, eta hortik hainbat hizkuntzatara zabaldu zen. Zergatik, ordea? Arrazoia ez dago garbi, baina aberatsei zerga bereziak jarri zizkienez, haren etsaiek zabaldu zuten Silhouette izena gauza merkea edo baliorik gabekoa adierazteko. Baina bada beste eponimo asko: “nikotina” izena Jean Nicotiri zor zaio, hark sartu baitzuen tabakoa Frantzian; edo “Down sindromea”, John Down medikuak deskribatu zuelako sindrome hori lehen aldiz.

– Ezagutzen al duzu beste eponimorik? Informazioa bilatu eta idatzi. 16


MORFOSINTAXIA !

-% & % ) '

Galde-perpausetan galdera bat dago: zerbait galdegiten da. Ez hori bakarrik, batzuetan galde-perpausek agintzeko edo kezka adierazteko ere balio dute. Elkarrizketetan, beste gauza askoren artean, informazioa elkarri ematen diote solaskideek. Informazio hori galderen bidez eskuratzen da askotan. Unitatearen “Hizkuntza-ekintzak” atalean entzun dugu José Gastoni egindako elkarrizketa. Marrazkilari horrek bere bizitzari eta lanari buruzko gauza asko azaldu dizkigu kazetariak egindako galderei erantzunez. Gogora ditzagun horietako batzuk: a) Katalina: Noiz eta non jaio zinen? José: Donostian (Amara Zaharrean), 1941eko azaroaren 12an. b) Katalina: Eskolan, marraztea gogokoa zenuen? José: Bai, asko! Eskolan nengoenean, marrazteko erraztasuna nuen, eta oso gustukoa nuen marraztea. c) Katalina: Non egiten dituzu komikiak, etxean ala estudio batean? José: Etxean. Hor hiru galdera ditugu eta hirurek informazioa eskatzeko balio dute, baina hirurak ez dira berdinak. Euskaraz, galde-perpausak galderak egiteko erabiltzen dira eta hiru motatakoak izan daitezke: 1. Zati-galderak: Noiz eta non jaio zinen? Ezagutu nahi dugun informazioaz galdetzeko erabiltzen dira, eta galdetzaileak erabiltzen dira jakin nahi dugun informazioa zehazteko: zer, nor, nork, zein, non, noiz, nola, zenbat. Horrelako galderetan, galdetzaileak galdetzen duenari erantzun behar diogu eta ez besterik. Galdetzaile gehienak bakarrik erabiltzen dira, baina zer, zein eta zenbat galdetzaileek bakarrik nahiz beste hitz batekin joan daitezke. Adibidez: zer ordutan, zein etxe, zenbat herritatik…

Galdetzaileak NOR: ZER:

nork, nori, noren, norekin, norentzat, norengan… zerk, zeri, zeren, zertan, zertara, zertarako, zergatik, zertaz, zeri buruz, zer ordutan, zer ordutatik zer ordutara… ZEIN: zeinek, zeini, zeinen, zeinekin… NON: nongo, nora, noraino, nondik… NOIZ: noizko, noiztik, noiz arte… NOLA: nolako ZENBAT: zenbatek, zenbati, zenbaten, zenbatean, zenbat ordutan… 17


Gogoratu Josek zer erantzun dion Katalinaren zati-galderari: – Galdera: Zenbat denbora behar izaten duzu “Naiara”-ren komikia egiteko? – Erantzuna: Hiru egun inguru. Edo “astebete” ere erantzun zezakeen, baina inolaz ere ez “atzo”, “zaldiz”, “zurekin” edo antzekorik, horiek ez baitiote egindako galderari erantzuten. 2. Bai-ez erako galderak: Eskolan, marraztea gogokoa zenuen? Galdera mota hauen bidez, daukagun informazioa baieztatu edo ezeztatu nahi dugu. Galde-perpaus hauek ez dute galdetzailerik eta BAI edo EZ eskatzen dute, ez besterik. Adibidez: – Galdera: Bizi daiteke komiki-marrazkilari lanetik? – Erantzuna: Bai, asko argitaratzen dutenak eta mundu osoan ezagunak direnak horretatik bizi dira. Galdera hauei toki batzuetan AL partikula gehituko zaie esanahia aldatu gabe, eta zalantza adierazteko edo indartzeko OTE partikula erabil daiteke. Adibidez: etorriko ote da? (agian bai edo agian ez). Azter itzazu bi galdera hauen arteko aldea: etorri da aita? / etorri ote da aita? Nola egingo desberdintasuna gaztelaniaz edo frantsesez? 3. Aukera-galderak Zati-galderak bezalakoak dira, baina erantzuna hautatu behar da. Adibidez: Nork esan du: errusiarrak ala amerikarrak? Ikusten denez, galdera mota hauetan ALA juntagailua tartekatu dugu emandako aukeren artean. Hala ere, galderak egiten direnean batzuetan beste zerbait adierazten dugu: agindua, eskaera, erregua… Adibidez, amak, begitartea ilundua, esaten badizu “itzaliko duzu telebista hori, mesedez?”, egoera horretan ez du jakin nahi ea itzaliko duzun edo ez: agindu bat ematen ari da. Baina, alderantziz, zuk amari galdera bera egingo bazenio, erregua egingo zenioke. Gurasoek esaten badizute “noiz amaituko ote da telesail nekagarri hori?”, baliteke kexa bat adieraztea. Kexa horrekin ados ez bazaude, horrela erantzungo diozu: “beno, ez da hain txarra, nire ustez”. – Zuk ezagutzen duzu horrelako galderarik? Eta hori ez da agindua, galdera bat baizik.

18


'() 15.

Maritxu nora zoaz? – Maritxu, nora zoaz, eder galant hori? – Iturrira, Bartolo, nahi baduzu etorri. – Iturrian zer dago? – Ardotxo txuria. – Biak edango dugu nahi dugun guztia.

Bartolo galde-ontzia da eta galderak baino ez dizkio Maritxuri egiten. a) Zer motatako galderak egin dizkio Maritxuri? b) Baina Bartolo ez da ausartzen besterik galdetzera. Zuk lagunduko diozu? Besterik galdetu ahal dio? Jarri galderak ondoko taulan eta asmatu Maritxuren erantzunak:

Zati-galderak

Bai-ez erako galderak

KONTUAN

Aukera-galderak

IZAN

Zenbat itaun, hainbat erantzun daude. Irakurri arretaz: Adibidea: Aitak sukaldeko ontziak garbituko ditu afaldu ondoren. Azpimarratu nahi dugun informazioaren arabera, zenbait galdera egin ditzakegu: – Nork garbituko ditu sukaldeko ontziak? – Aitak garbituko ditu sukaldeko ontziak. – Nongo ontziak garbituko ditu? – Sukaldeko ontziak garbituko ditu. – Zer garbituko du aitak? – (Sukaldeko) ontziak garbituko ditu aitak. – Aitak zer egingo du? – Aitak garbitu egingo du. – Noiz garbituko ditu sukaldeko ontziak? – Afaldu ondoren garbituko ditu sukaldeko ontziak.

16.

Egin gauza bera ondoko esaldietan: – Gazte jendea batetik bestera dabil asteburuetan. – Zuk berehala asmatu duzu erantzun zuzena. 19


5WH1?

5W eta H1 Ikerketetan, kazetaritzan eta, oro har, informazioa biltzeko 5W eta H1 erabiltzen dira. Baina zer dira 5W eta H1? Gertaera bati buruzko informazio guztia eskuratzeko baliabideak dira, eta ingelesetik hartutako sei galderetako lehenengo letran oinarritzen dira: • Who? (Nor? / Nork?) • Where? (Non?) • Why? (Zergatik?)

• What? (Zer?) • When? (Noiz?) • How? (Nola?)

Rudyard Kipling idazle ingelesak ez zuen prozedura hori asmatu, baina Haur Elefantea ipuinean bertso batzuk eskaini zizkien galdera horiei: I keep six honest serving-men (They taught me all I knew); Their names are What and Why and When And How and Where and Who. Sei morroi zintzo ditut (nik dakidan guztia erakutsi zidaten); Izen hauek dituzte: Zer eta Zergatik eta Noiz eta Nola eta Non eta Nor.

17.

Zeregina: sei galdera horiek kontuan harturik, asmatu istoriotxo bat. Dibertigarriagoa izango da beste ikaskide batekin egiten baduzu.

18.

Ezetz jakin. Erantzun galdera hauei. Erantzuna Sarean konprobatu: • Zenbat minutu ditu erlojuak? • Noiz hartzen dira oporrak eskoletan? • Nongoa da Osasuna futbol-taldea? • Zein dira euskal herri-musikako tresnak? • Nork asmatu zuen Gargantua erraldoia? • Zerez eginda dago Eiffel dorrea? • Nondik nora joaten dira Zubietako joaldunak inauterietan? • Nori bururatu zitzaion grabitatearen legea sagar bat jausi zitzaionean? • Nork eman zion munduari bira osoa lehenbizikoz?

19.

Egin galderak. Xabier Letek asmatu eta kantatu zituen aurrenekoz bertso hauek. Geroago Mikel Laboak eta Ken7-k beretu zituzten. Guk bertso horietatik esaldi batzuk atera ditugu. Zein galdera dagokio esaldi bakoitzari? • Izarren hautsa egun batean bilakatu zen bizigai. • Eta horrela bizitzen gara. • Lana eginez goaz aurrera. • Saiatze horretan ezin gelditu. • Gu sortu ginen enbor beretik sortuko dira besteak. • Ez, diru zakarrak ez du bihotzik. • Bai, bere premiak bete nahian beti bizi da gizona. Badakizu zein kanta den?

20


ORTOGRAFIA $ Gidoiaren erabilera: marratxoarekin eta bereiz. – Unitate honen hasierako komikian ikusi duzu hitz biren artean marratxoa ageri dela. Marratxoa hitz biren artean jarrita, hitz elkartuak sortzen ditugu. – Hitz elkartuak osatzerakoan, letra batzuk aldatzeaz gain, beste elementu batzuk ezkutatu egiten dira, beti ere esanahi berria hartuz. Adibidez: “gutunaren azala” adierazteko, “gutun-azala” hitza esandakoan -REN ezkutatu da. Gehien ezkutatzen diren elementuak honako hauek dira: ETA, DUEN / DITUEN, -REN/-KO. – Hitz-elkarketak arau batzuk bete behar ditu eta batzuetan hitz bakarra izatera heltzen dira. Horrela, hitz elkartuak hiru modutan idatz daitezke: bereiz, marratxoaz edo loturik. Noiz bata eta noiz bestea?

Marrarekin idaztekoak • Hitz bera errepikatzen denean: alfer-alferrik, gaur-gaurkoz, poliki-poliki, zuzen-zuzen(ean), ikusi-makusi, zehatz-mehatz, apurka-apurka, astero-astero. • Bikote osagarriak biltzen dituztenean: seme-alabak, senar-emazteak, joan-etorri, zeru-lurrak, ikus-entzunezko. Bereiz idaztekoak (marratxorik gabe) • Aditz hauetan: lo egin, su eman, negar egin, min hartu, ihes egin, hitz egin. • Bigarren osagaia bila, eske edo falta denean: ur bila, diru eske, lo falta. Ikus Euskaltzaindiaren 25. araua: Hitz elkartuen osaera eta idazkera

20.

Zuzendu esaldi okerrak – Seme alaba guztiak elkartu ziren bazkarian. – Alfer-alferrik etorri naiz hain goiz. – Tximeleta baten antzera lore-bila dabil. – Diru-eske ari da kalean. – Euria barra-barra ari zuen.

21


21.

Aukeratu ondo dagoena. 1. a) Hitzegin c) Hitz egin

b) Hitz-egin d) Hitza egin

2. a) Polikipoliki

b) Poliki-poliki

c) Poliki poliki

d) Polik poliki

3. a) Afaldu ondoren, lo egin behar duzu. b) Afaldu ondoren, lo-egin behar duzu. c) Afaldu ondoren, loegin behar duzu. d) Afaldu ondoren, loa-egin behar duzu. 4. a) Trenez egin du joanetorria. b) Trenez egin du joan-etorria. c) Trenez egin du joan etorria. d) Trenez egin du joana etorria. 5. a) Mina-hartu du zuhaitzetik erortzean. b) Minhartu du zuhaitzetik erortzean. c) Min hartu du zuhaitzetik erortzean. d) Min-hartu du zuhaitzetik erortzean.

22.

Ondoko pasartean idazleari marratxoak jartzea ahaztu zaio. Lagunduko diozu marratxoak jartzen? Xabinaitor euskal super heroia da eta astero astero salbatzen du neskato bat. Patxi Gallegoren liburu polit polita da. Komiki liburua da, eta euskaraz egina dago.

23.

Hemen, berriz, marratxo gehiegi jarri ditu. Mesedez, lagundu idazleari marratxoak ezabatzen. Angulemako Komiki-Azoka oso garrantzitsua da, Frantzian eta Europa osoan. 1974an sortu zuten Angulema hiri-frantziarrean. Jendea komiki-bila joaten da bertara, eta komigileekin hitz-egiten du.

22


EGIN KOMIKI BAT BOST URRATSETAN Materiala: arkatza, borragoma, zinta edo likido zuzentzailea, arkatz mekanikoa (mina-lapitza), koloretako margoak, errotuladoreak eta bolalumak edo estilografoak. 1. URRATSA: gidoia – Zeri buruz izango da komikia? Egizu istorioaren zirriborro idatzia: asmatutako gertaera, irakurritako pasartea, ezagutzen dugun ipuinen bat… 2. URRATSA: irudien antolamendua – Gidoia zehaztu ondoren, istorioa zenbat iruditan banatuko dugun pentsatu behar da. Horretarako, gidoia berriro irakurriko dugu eszena bakoitza irudikatuz. – Erabaki zenbat bineta egingo ditugun eta nolako ordena, tamaina eta antolamendua izango duten. – Taula batean jarri ondoko informazioa: Binetazenbakia 1

Eszena

Globoetako testua

Narratzailea

Deskribatu marrazkian Pertsonaien zer agertuko den elkarrizketak: nork zer esango duen (solasaldiak, azpitituluak, hotsak)

Informazio osagarria, behar bada

2 3

3. URRATSA: zirriborroa – Gertaera beraren irudi batzuk zirriborratu, egoera ondoen irudikatzen duena aukeratzeko. – Hobeto borratzeko ez estutu arkatza, eta modu arinean, xehetasun handirik gabe, eszena bera ikuspuntu ezberdinetatik irudikatu. – Zirriborroak direnez, berdin da txarto egitea eta, horrelakoetan, erabili borragoma edo zinta zuzentzailea. – Irudia egiten hasi baino lehen, gogoratu irudi hori buruan irudikatu behar duzula.

23


Narratzailea

– Bineta bakoitzean ondoko elementuak marraztu behar dituzu:

Hainbat pertsona aldi berean

• Pertsonaia nagusiak. • Bigarren mailako pertsonaiak edo girotzekoak.

Elkarrizketa

Ahopeka

Pentsamendua

Oihua!

• Atzealdea, barrutia edo ingurunea: non gertatzen da eszena? • Globoak eta informazio gehigarria jartzeko tokia utzi.

4. URRATSA: zirriborroa zehaztu – Azken zirriborroak erabaki eta irudiak xehetasun guztiekin amaitu. – Lehenengo arkatzez marraztuko dituzu eta jarraian tintaz (estilografoa). – Testuak globoetan idatzi. Zuzen idazteko marrak egin ditzakezu erregela batekin. – Tintaz egindakoan arkatzez ikusten dena ezabatuko da borragoma erabiliz. 5. URRATSA: koloreztatu – Margotu marrazkiak eta azken ukituak eman. – Irudia ez zikintzeko jarri paper zuri bat irudiaren gainean eta eskuaren azpian.

ADI! Kontuan izan komikiaren eta ahozko hizkuntzaren ezaugarriak: – Zalantzak eta totelkeriak adierazi: Ba… baina…, iii…zu…zuu…garria izan zen. – Hitzak luzatu: Ezeeeeetz! Banooooa! Zeeeer? Baaaaaaai! – Esaldiak amaitu barik utzi: … eta bat-batean… – Esaldi laburrak, harridurazkoak, oihuak eta galderak egin: Gose naiz! Nor ote da? – Esapideak erabili: Aupa! On egin! Eskerrik asko! Gero gerokoak… – Kolpeak, zaratak eta soinuak irudikatu: ZURRUT (edalearena), TXIOTXIO (txorienak); RIIISSSS (laban egin); PLAST (erori); ZANPA/DANBA (atea ixteko soinua). – Hitzak ordezkatu ikurrak erabiliz: ?, !!, * – Izen barregarriak: Baserriman, Maripuputi, Xabinaitor… – Konparazioak: Azeria baino azkarragoa, barraskiloa baino motelagoa, txoria baino kontentago, elurra baino zuriagoa… – Egoera kontrajarriak : Etorri hona polit hori, ederra jasoko duzu eta… – Ironiak: Ederra egin duzu! (okerren bat eginez gero). Goiz zatoz, bada, gauerdia baino ez da! (berandu datorrela adierazteko). – Hiperboleak: Hamaika aldiz deitu dizut! – Gaizki ulertuak: Askatu, behingoz! Ez duzu ikusten ez dela lapurra! – Txantxak: Zorionak! Azkarra gero! Amerika aurkitu duzu oraintxe! 24


E

B A L U A Z I O A

ZER IKASI DUT? 1. Erantzun honako galderei: a) Zertarako erabiltzen dira komikietan globoak? b) Zein da komiki bat egiteko prozesua? c) Zer da eponimoa? 2. Zerrenda itzazu ikasi dituzun plano motak. 3. Idatzi goraintziak emateko hiru formula. 4. Idatzi hiru hitz elkartu marratxoa dutenak. 5. Zer ikasi duzu? 6. Zer zenekien lehendik? 7. Zer iruditu zaizu errazena? 8. Zerbait errepasatu behar duzula uste duzu?

25


2. unitatea: EUSKALDUNEN KOMERIAK

a n t z e z l a n a

ANTZEZLANA ANTZERKIA ikus-entzuleen aurrean aktoreen hitzez eta imintzioz (mugimenduak, begiradak, keinuak…) egindako ikuskizuna da. Batzuetan, musikaz eta dantzaz lagunduta egiten da, eta beste batzuetan, txotxongiloz lagunduta. Normalean, arte mota hau antzokietan eskaintzen da, baina baita kalean ere. Azpigenero nagusiak drama, tragedia, komedia eta opera dira, eta batzuk Antzinako Greziatik datoz; gaur egun, beste azpigenero batzuk ere lantzen dira, hala nola mimoenak, txotxongiloen antzerkia, bakarrizketa (antzezlari bakar batek jokatzen duen antzerkia) edo lan musikalak.

Euskal antzerkia, Europa osoan bezala, kristautasunari estu lotuta egon zen, eta bereziki Aste Santuko gaiak landu ziren; XIX. mendera arte ez zuen lortu kristau mundutik aldentzea. Euskal antzerkian bi arlo aipa ditzakegu: herri-antzerki tradizionalak (errando edo artazuriketak, asto-lasterrak, maskaradak, inauterietako tragikomediak eta pastorala) eta antzerki idatzia edo tradizioz ez datorrena. Azken hori, batez ere, Gabriel Aresti idazlearekin hasi zen 1960ko hamarkadan. Bestalde, herri-antzerki tradizionalean maskaradak eta pastoralak nabarmentzen dira. Biak ahozko literaturaren atalak izanik, herri-antzerkiaren bidez plazaratzen dira; eta dantzak, bertsoak eta kantuak garrantzi handia dute bietan.

(Bakarkakoa) Ander Lipus.

(Pailazoak) Pirritx, Porrotx eta Marimototx.

(Bi pertsonakoa) Ez dok hiru bikoteatroa.

(Txotxongiloak).

27

2. unitatea: Euskaldunen komeriak. Antzezlana

(Konpainietakoa) Kukubiltxo.

Eskolakoa.

Herritarra (pastorala).

Bertsolariena (bertso-trama).

Maskarada.

Balleta (Ballets Olaetaren AMAIA antzezlaneko argazkia).

Isila (Mimoak).

Musikalak.

Opera.

28


1. Irakurri testu hau arretaz. ZEIN DIRA ANTZERKIAREN AZPIGENEROEN EZAUGARRIAK? Azpigenero nagusiak drama, tragedia, komedia eta opera dira. Komedia umorearekin lotutako antzerkiaren generoa da, eta Antzinako Greziatik dator, tragedia eta drama bezala. Komediaren helburua ikusleei barre eragitea da. Testuak biziak eta umorezkoak dira. Eguneroko bizimoduko gaiak kontatzen dira, eta amaierak zoriontsuak izaten dira normalean. Aldiz, tragediak ikuslea hunkitu egiten du, eta eguneroko bizimoduko gai sakonak ditu oinarrian. Tragediaren pertsonaiak gatazkatsuak izaten dira, eta zoritxarrez inguratuak egotea dute berezitasun nagusia. Azkenik, drama tragediaren eta komediaren artean dago. Normalean gaiak tragikoak izaten dira, askotan gai barregarriekin lotuta dauden arren. Pertsonaiak arazo artean bizi badira ere, arazo horiek gainditzeko gai izaten dira.

2. Seinala ezazu, batetik, honako testu hau antzerkiaren zein azpigenerori dagokion, eta bestetik, testuaren ezaugarriak.

7. ekitaldia: Apellidueraz. Patxo Zer ari zara zaborrean miatzen? Mikel Ez, ezer ez… Ez zaidala pilularik geratzen. Patxo Zertarako behar dituzu pilulak? Mikel E? Oi… Ezertarako ez. Patxo Orduan? Mikel Eman bat. Patxo Zertarako? Mikel Euskaraz egiteko!! Eman!! Patxo Pilularik gabe ere euskaraz egin dezakezu! Mikel (Patxori jakatik helduz) Bai, baina ni euskaldun arrunta naiz, eta euskaldun profesionala izan nahi

dut! Superreuskalduna!!! Eta horretarako pilulak behar zaizkit…! Ez, behar dituzte…! Ez… Jode, ¿lo ves? Se me ha olvidado hablar euskara. ¡¡Dame una pastilla!! Give me one. Patxo Lasai, Mikel!! Mikel ¿Qué dices? No te entiendo, háblame en cristiano. Patxo Venga, tranquilo. Repasa tus apellidos. Mikel Martínez, López, Fernández, Gutiérrez… Patxo ¿No tienes apellidos vascos? Mikel Tengo un Etxarri, pero perdido en la oscura noche de los tiempos de mi árbol genealógico. Patxo Anda, tómate un Apellidomicina… Mikelek lurreko pilula bat irensten du eta lasaitzen da. Euskarazetamol antzerkia. Zuzendaria: JOKIN OREGI

29


GALDETU, AGINDU, SOLASKIDEARI EKIN Hizketan ari garenean, hainbat baliabide erabiltzen ditugu, hitzarekin batera, gure esanahia indartzeko edota zehazteko batez ere. Baliabide hauek bi multzotan bana daitezke: batetik, baliabide prosodikoak, soinuarekin zerikusia dutenak (doinua eta bolumena); eta bestetik, keinuzko baliabideak, hau da, hiztunak aurpegiarekin eta gorputz-espresioekin egiten dituen keinuek gure emozioei buruzko informazioa ematen dute. Doinuaren bidez igartzen dugu solaskideak galdera bat egin digun ala harridura adierazi digun. Gainera, doinuaren bidez bereiz ditzakegu igorlearen gogo-aldartea (gorrotoa, poza…) eta jarrera (serioa, ironikoa…). Azkenik, ezin da ahaztu idatzizko elkarrizketako esaldiak puntuaren (.) eta marra luzearen (—) bitartez bereizten direla. Bolumenari dagokionez, emozioren bat edo ideiaren bat azpimarratzeko igo egiten dugu; aldiz, norbaiti errespetuzko jarrera azaltzeko jaitsi egiten dugu.

3. Orain antzezlan bat egingo dugu! Bakoitzak antzezlan honen pertsonaia baten rola hartu eta ozen irakurri behar du, doinu egokia emanez. Idazkeraren eta ahoskeraren ezaugarri bat Soinua eta letra bi errealitate desberdin dira; horregatik, idazten den moduan ahoskatu behar delako ustea baztertu behar dugu. Hitz egitean hainbat hitz elkartzen dira aldaketa asko sortuz. Hona hemen eskematxo bat ahoskatzean gertatutako aldaketak ikusteko: IDATZI

AHOSKATU

ez zara

ez + z = ETZ [etzara]

ez dago

ez + d = EZT [eztago]

ez naiz

ez + n = EN [enaiz]

ez luke

ez + l = EL [eluke]

ez gara

ez + g = EZK [ezkara]

ez bada

ez + b = EZP [ezpada]

(Zarata gogor batek elkarrizketa mozten du. EMAKUMEAk eta GAZTEAk larrituta begiratzen diote elkarri. IGOGAILUZAINAK ez du liburua utziko) EMAKUMEA: (Beldurtuta) Zer izan da hori? GAZTEA: (Ikaraz) Igogailua gelditu egin dela ematen du. EMAKUMEA: (Beldurrak harrapatuta) Ai, ene! Ez esan! (IGOGAILUZAINARI) Gelditu egin al da? (IGOGAILUZAINAK buruarekin baiezkoa egiten du, liburua utzi gabe.) EMAKUMEA: Ez da izango! Benetan? IGOGAILUZAINA: (Oso lasai irakurketan murgilduta) Gelditu dela dirudi, bai. EMAKUMEA: Baina… eta ez duzu ezer egingo? Kontuz ibili, gero! Nire senitarteko batek klaustrofobia zeukan. Gaitz hauek herentziazkoak izan ohi dira. Beraz, batek daki orain niri ere etorriko ote zaidan!

30


Eztenbako trikuak, GALDER PÉREZ (moldatua).

ANTZEZLANAK IKUSI !

&&

( (

#(* *! #

( &

Kutsidazu bidea Ixabel, JOXEAN SAGASTIZABALENA. Askotan, eleberria antzezlan bihurtzen da hainbat arrazoirengatik (arrakasta, antzezteko aproposa izatea, eta abar). Umore-eleberri labur hau 1994an argitaratu zen; laster, arrakasta handia lortu zuen, besteak beste, milaka euskaldunberri nobelako pertsonaiarekin identifikatu zirelako. Horregatik, 2003an liburuan oinarritutako antzezlana estreinatu zuten. Istorio barregarria eta entretenigarria kontatzen du. Hogei urte inguruko gazte donostiar bat (Juan Martin) Gipuzkoako herri txiki batera doa hirian ikasitako euskara praktikatzera. Baserrian, bertako familiarekin bizi da, lan egiten eta ikasten du. Baserriko komeriak kontatzen dira: alde batetik, hizkuntza-arazoak izango ditu, eta bestetik, familiako alaba gazteenak, Ixabelek, bizitza ikusteko modua aldatuko dio.

4. Irakur dezagun antzezlanaren zati bat: PERTSONAIAK Juan Martin Taxista Ixabel, baserriko alaba Aita, baserriko aita Amona, baserriko amona Pello, baserriko anaia Koro, eskolako andereñoa Izaskun, ikaslea Joxe Mari, ikaslea Luis, ikaslea eta behiak, konejuak, katuak…!!! I. EKITALDIA 1. AGERRALDIA Eszenatokiaren alde batean, JUAN MARTIN ikusiko dugu, 20 urte inguruko gaztea, dotore-dotore jantzita. Eskuan, maleta bat eta txaketa. Haiek lurrean utzi eta hizketan hasiko da. Taxiko txoferra ikusiko dugu, JUAN MARTINen aldamenean, bolantea eskuan duela. Autoko leiho imajinariotik hitz egingo dio, altura desberdinetik. JUAN MARTIN makurtu egingo da. TAXISTA (autoko musika jaitsiko du, hasieran entzun duguna): Atsalde on! JUAN MARTIN: Berdin. Libre zaude? TAXISTA: Taxia bai, ni ezkonduta, kar-kar… JUAN MARTIN: E? TAXISTA: Bai, gizona, bai. Noa hua? JUAN MARTIN: Aranguren baserrira, eram… TAXISTA: Eamango ez hautpa, sartu barrua! JUAN MARTIN (taxian sartuko da, maleta belaunen gainean duela eserita) TAXISTA (abian jarriko da): Aangurenea zerta, bixitaitea? JUAN MARTIN: Barkatu? 31


TAXISTA: Aangurenen zerdaukak, familia? JUAN MARTIN: E, ez naiz familiarra, euskara ikastera nator. TAXISTA: Euskera ikastea? Akabaramos! Ah, buen sitio Harrialde, todos hablamos aquí, aprenderás enseguida, ya verás. JUAN MARTIN: M, m… TAXISTA: Ta? Uda osorako torri haiz? JUAN MARTIN: E TAXISTA: ¡Que vendrás para todo el verano porque maleta grande traes! JUAN MARTIN: Bai, bai. TAXISTA (leihotik agur eginez ezezagun bati): Aio Juakin! Hi bizi haiz hi!!! JUAN MARTIN (beldurtuta bidean): Kontuz… TAXISTA: ¡Como los condes vive ese! Hinondarraaiz, jakinbalaike? JUAN MARTIN: E? TAXISTA: ¿De dónde eres? JUAN MARTIN: Ah! Donostiarra. TAXISTA: Hombre, kapitalekua! Gu Donostia, ospitalea bakarrik jute gaittuk motell! JUAN MARTIN (ez dio ezer ulertuko): M, m. TAXISTA: Behin, akordatzenauk autobusian frok ta iaaaa goraino eta hori abiyada, gero izan ittuan han kontuak jeseusss!! Ja, ja, ja! JUAN MARTINek ez dio ezer ulertuko eta begiratuko dio. TAXISTA: Ez tik graziarik ein? No te ha hecho… (ezin da gogoratu) esto… barregure? JUAN MARTIN: E? A! Barregurea, baaai. Oso txiste ona. TAXISTA: Ze txiste ta ze txiste ondo! Benetan gertautakua motell! Esaten det ba nik, kapitaleko hauek… JUAN MARTIN (publikoari): Nik oraingoan, hanka ez sartzeko, barre. (taxistari) Ja, ja, ja. TAXISTA: Ilau gaituk! Aanguren hauxe duk! Asko ikasi eta kontu txerrepekin! JUAN MARTIN: Zer? TAXISTA (buila egingo dio): TXERREPEP? JUAN MARTIN (publikoari): Nik bost milakoa eman nion badaezpada ere. JUAN MARTIN, autotik aterako da eta taxistak leihotik burua aterako du. TAXISTA: Una cosa tengo que desirte, los de Aranguren no hablan tan claro como yo, tienen fama de hablar serrao. Hurrengo arte! JUAN MARTIN: Ai ama! Hankako behatz potoloa ere izerditan nuen egindako esfortzuarengatik, pentsa! (Airea hartu eta gero jarraituko du) Beno, azkenean iritsi nintzen “Aanguren” baserrira. Etxe zuri-gorria. Nola esplikatuko nizueke nik… baserri bat… usaina ere baserri-baserrikoa aizue, joe… (sudurra itxiko du). Eta han, kanpoaldean, Monster familia nire zain. Aita eta amona! Eszenatokiaren erdian, aita eta amona ikusiko ditugu, eskuarekin agur egingo diote Juan Martini. Gero, geldirik, JUAN MARTINek hitz egitea bukatu arte. JUAN MARTIN (begiratu eta erreakzionatuko du) Aita sendoa, bekozkoiluna. Amona, berriz, txiki-txikia, beltzez jantzia, eta azken irribarrea berrogeita zazpian. Eskerrak munstroen artetik printzesa azaldu zela. Neska musugorri-beltzaran-irribarretsu bat. JOXEAN SAGASTIZABAL, Kutsidazu bidea, Ixabel (Nagore Aranburuk antzerkirako moldatua).

32


DRAMATIKAREN GARRANTZIA Ikusi dugun moduan dramatika edo antzerkigintza literatura-genero bat da, eta dramatikaren hiru adierazpide nagusiak komedia, tragedia eta drama dira. Dramatikaren barruan, antzeztuak izan daitezen idatzitako obrak sartzen dira. Antzerki-testu batean istorio bat kontatzen zaigu, narrazio-testuetan kontatzen den moduan. Baina antzerkia jendaurreko antzezpena egitea denez gero, beste ezaugarri batzuk topa daitezke: oharrak, agerraldiak, denbora eta abar. Antzezlanaren egiturari dagokionez bi alderdi bereizten dira: batetik, elkarrizketa edo testu nagusia; eta bestetik, oharra edo bigarren mailako testua. Testu nagusiaren banaketan bi elementu dira garrantzitsuenak: ekitaldiak (antzerki-lana osatzen duten atal nagusietako bakoitza) eta agerraldiak edo eszenak (istorioaren zatiak dira, eta gertaeren bilakaera azaltzen dute). Bestalde, oharretan dago ekintzaren eta pertsonaien gaineko informazioa: pertsonaien mugimenduak eta keinuak, antzeztokiaren ezaugarriak edo eszenografia (testutik haratago, antzezlana gauzatzeko zenbait baliabide behar dira: dekoratua, altzariak, jantziak eta abar), argiztapena, soinuak eta beste. Azkenik, antzezpena egiteko ezin dugu ahaztu ondoko osagaiak ere funtsezkoak direla: denbora, pertsonaiak, zuzendaria, antzezleak eta ikusleak.

5. Erantzun ondorengo galderei: – Antzezlan-zati honetan, zein dira bigarren mailako testuaren ezaugarriak? – Ohar batzuetan, Juan Martinek publikoarekin bakarrik hitz egiten du; jar ezazu adibide bat. Badakizu nola deitzen zaion horri? – Ba al dugu dekoratuaren berririk? Zure ustez, nolakoa da? – Irakur ezazu “Kutsidazu bidea, Ixabel” eleberriaren zati hau, eta konpara ezazu aurreko antzezlanaren zatiarekin. Zein ezaugarri azpimarratuko zenituzke? “Herriaren kaskotik dezente lehenago, baserria bakarrik dago”. Ni ere bakarrik nengoen, ai, jauna!, bakarrik eta neka-neka eginda, eta lanrroberra tuneletik, eta indigena potolo-txapeldun-puruduna txofer. –Arratsaldeon! –Berdin. –Noa hua? –Aranguren baserrira, eram… –Bai, gizona, sartu! –Aranguren prostuf-iar-txaputi? –Nola esan duzu? –Aranguren ñok txarriniau familia? –Eee, ez naiz familiarra, euskara ikastera nator. –Euskera ikastera? Ah, buen sitio Harrialde, todos hablamos aquí, aprenderás enseguida, ya verás. –Hori uste dut, eta horre… –…llau gaituk! Aranguren hauxe dek! Flusping-txetxerrep eta asko ikasi! –Eskerrik asko. …/…

Askotan, antzezlanetan pertsonaia batek bere buruari edota entzuleei, eta ez beste antzezleei, hitz egiten die; horri APARTEa deitzen zaio.

33


–Una cosa tengo que desirte, los de Aranguren no hablan tan claro como yo, tienen fama de hablar serrao. –Ai, Santa Gertrudis! –Bueno, etxe zuri-gorri bat eta bi zakur zaunkari niregana, bata handi-handia, bestea txiki-txikia eta ni erdi-erdian. Metro batera geratu ziren, zaunka eta zaunka. Animaliek beldurra igarri, eta, nola gehiago aztoratzen diren, egundoko ahaleginak egin nituen ikara ezkutatzen, baina belarri-zulotik ere irteten zidan. JOXEAN SAGASTIZABAL, Kutsidazu bidea, Ixabel. Alberdania

6. Egin ezazu ondoko ariketa hau: Antzerkiaren pertsonaiek elkarren artean hitz egiten dute, baina batzuetan publikoari hitz egiten diote. Esan zein esalditan gertatzen den hori: • Eee, ez naiz familiarra, euskara ikastera nator. • Herriaren kaskotik dezente lehenago, baserria bakarrik dago. • Hori uste dut, eta horre… • Aranguren prostuf-iar-txaputi?

7. Erantzun ondorengo galderari: Taxi-gidariaren hizkera ahozkoaren transkripzio modura adierazi da, hots, entzuten den moduan, laburketa eta guzti. Zergatik agertzen dira horrela, esate baterako, “Noa hua? Aranguren ñok txarriniau familia? …llau gaituk! Aranguren hauxe dek!”

8. Ikusi “Kutsidazu bidea, Ixabel” antzerkiaren zati hau, eta erantzun: http://www.youtube.com/watch?v=_am_pIOSLFY

• Inoiz gertatu zaizu horrelakorik? Zure hizkuntza ondo ez zekien norbaitekin hitz egiteko orduan, nola sentitu zinen? Eta alderantziz? • Ezagutzen al duzu baserri-giroko bizimodua? Konta ezazu. • Zer nahiago duzu: baserrian ala hirian bizi? Zergatik?

9. Irakur ezazu Javier Rojoren kritika: 2006an Joxean Sagastizabalek “Kutsidazu berriz, Ixabel” eleberria plazaratu zuen. Iruzkin honetan Javier Rojok bere iritzia ematen digu eleberriaz. “Aspalditik ezagutzen dugu Joxean Sagastizabal, gehienbat Kutsidazu bidea, Ixabel nobelari esker. Hura amaitzen zen puntu berberean hasten da nobela berri hau, protagonistak baserritik alde egiten duenean. Momentu horretan bueltatzea erabakitzen du bere maitearekin elkartzeko. Lehenengo nobela probokatzailea zen. Idealizatuegia zegoen baserria desmitifikatu nahi izan zuen umore gordinaren bidez. Alde horretatik begiratuta interesgarria eta guzti izan zitekeen liburua. Honetan, ordea, ez dago zer desmitifikaturik, eta burlaren forman agertzen den umorea baizik ez da gelditu, batez ere gehiegikerian eta hizkuntzen erabilera desberdinetan oinarritutako umorea”. JAVIER ROJO, El Correo egunkaria (moldatua).

– Erantzun galdera hauei: Irakurritako iruzkinean liburu bati buruz hitz egiten da; zein eleberriren jarraipenaz ari da? Zergatik itzultzen da protagonista baserrira? Kritikariaren ustez ona al da liburua? 34


EGITURA BEREZIAK Elkarrizketa batean bestearen arreta edo atentzioa pizteko esapideak erabiltzen ditugu; literaturan, antzerkian eta eleberrian bereziki. Normalean esapide horiek funtzio bi betetzen dituzte: – Deitze-funtzioa hartzailearen arreta erakartzeko erabiltzen da. Ikus adibideak: Juan Martin, ez egon leihotik begira eta azaldu atzo zer egin zenuen. Aizu, zer ordu da? Juan Martin, lagunaren izena izateaz gain, pertsona bati deitzeko edo haren arreta erakartzeko erabiltzen da. Deitze-funtzioa duten izenak esaldiaren hasieran edo amaieran badatoz, nahikoa da koma bakarra. Ikus adibideak: Entzun ondo, neska. Ixabel, entzun ondo. – Funtzio fatikoa: komunikazioa hasi, luzatu edo mozteko erabiltzen da, baita komunikazioa ongi gertatzen ari den ziurtatzeko ere. Hona hainbat adibide: Komunikazioari hasiera emateko: Egun on Kaixo! Zer moduz? Begira. Telefonoz hitz egitean: Telefonoa hartutakoan: Bai, esan. Nor da? Deitzailearen lehen hitzak: Ixabelekin jarriko nauzu, mesedez? Komunikazioari amaiera emateko: Agur! Gero arte! Ondo ibili! Deituko dizut. Elkarrizketak une batez mozteko eta gero jarraitzeko: Barkatu, itxaron apur batean… Esan dugunez… Zertaz ari ginen? Entzulearen arreta pizteko edo solasaldia jarraitzen duen egiaztatzeko: Ulertzen duzu? Garbi dago? Entzun didazu? Badakizu zer gertatu den? Badakizu zer esan nahi dudan? Solaskideak esan duena argitzeko edo azalpenak eskatzeko: Barkatu, zer esan nahi duzu? Ez da ondo entzuten. Esan berriro, mesedez. 35


10.

Ondokoen artean aukeratu hutsuneak betetzeko esapiderik egokiena. • alfer hori • ados • barkatu • Mikel • doktore jauna • benetan 1. Zorionak, ________. 2. Azken bolada honetan, urdaileko minez nabil. Zer egin dezaket, ______________ ? 3. Lehenengo hauxe egin behar da, eta gero gerokoa, _______ ? 4. Neskak: horrela, Superman jantzita ikusita, zurekin joango nintzateke hegan. Mutilak: __________ esan duzu? 5. ___________, zer idatzi duzu arbelean? 6. Altxatu ohetik, ______________!

11.

Lotu eta asmatu zer esaten dion nork nori.

ZER ESAN

NORK Ganorabakoa halakoa! Nola egin duzu hori?

Maitane, ekar iezadazu neuri ere beste pintxo bat, mesedez.

Zure aginduetara, ene kapitaina!

Baina, emakumea, ezin dizugu krediturik eman! Begira, pitxin, nola zikindu dituzun eskuak…

Kontuan izan, entzule, ondorengoa.

Aurrera mutilok! Ikasle maiteok, gaurkoz nahikoa da. Aizu, Eneko! Zer ordu da?

Aupa, neskatila! Hori dun marka! Lasterketa bikaina egin dun.

36


NORI

Tabernako bezeroak

...........................

Lagun batek

...........................

Bankariak

...........................

Kirol-entrenatzaileak

...........................

Nagusiak

...........................

Esatariak edo irakurleak

...........................

Irakasleak

...........................

Futbolzaleek

...........................

Amak edo aitak

...........................

Karibeko pirata batek

...........................

LEXIKOA

Antzerki hitzak hiru gauza esan nahi ditu: • Gertaerak irudikatzeko jendaurrean egiten den jarduera bat da, eta solasaldiak, keinuak, soinuak, musika eta eszenografia erabiltzen ditu. • Literatura-genero bat da; agertoki edo antzeztoki batean aurkezteko egindako idatzien multzoa. • Antzokia edo eraikuntza bat, antzezlanak egiteko.

12. Zenbat letra hainbat marra Badira beste hitz batzuk antzerkiarekin zerikusia dutenak eta ANTZ- aurrizkia dutenak. Asmatuko duzu hitz horiek zein diren? Horretarako, ondoko hitzetan falta diren letren ordez marrak jarri dizkizugu: • ANTZ _ _ _ _ _ _: Antzerkian aritzen den artista. • ANTZ _ _ _ _ _ _ _ _: Antzerki-lanak idazten edo moldatzen dituen idazlea • ANTZ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _: 1. Garai bateko edo idazle baten antzerkien multzoa. 2. Antzerkiak moldatzeko edo jokatzeko jarduera. • ANTZ _ _ _ _ _ _: Teatro-lanak jokatzeko prestatutako eraikuntza edo aretoa. Antzeztokia, antzokia edo agertokia. • ANTZ _ _ _ _ _ : Antzerkia jokatzeko ekintza. • ANTZ _ _ _ _ : Antzerki bat jokatzea edo irudikatzea. • ANTZ _ _ _ _ _: Antzerkiaren egintzak zehazten ditu. Egintza horiek zatika banatuta daude normalean, eta zati horietako bakoitzak ekitaldi, ekinaldi edo agerraldi izena hartzen du. • ANTZ _ _ _ _ _ _ _ _ _: Antzerkigintzaz interesa erakusten duena. • ANTZ _ _ _ _: Euskal aldizkaria (Tolosa, 1932). Antzerkia zuen gai nagusia: bertan, autore zahar eta berrien obrak argitaratzen ziren. T. Alzaga, X. Lizardi, Arozena, E. Erkiaga eta besteren obrak plazaratu ziren aldizkari honetan, besteak beste. Gerraostean desagertu eta 1982an berriro argitaratzen hasi zen.

13.

Zein da zein? Identifikatu hurrengo hitz hauek irudian. a) Agertokia, eszenatokia b) Antzezleak c) Attrezzoa d) Aurreargia e) Banbalina f) Besaulki-patioa, platea g) Oihaldegia h) Orkestra-pezoia i) Palkoa j) Oroitarazlearen gordegia

1

2

4

10 9

8

7

6

3

5

37


14. Arratsalde bat antzerkian Atzo antzerkira joan nintzen. Kontatuko dizut zer ikusi nuen, baina ez naiz gai horretan oso aditua, eta zuk lagundu beharko didazu hitz egokiak bere tokian jartzen, emandako azalpenen ordez. Ondorengo hauek dira jarri beharreko hitzak, baina kontuan izan batzuetan adizkia aldatu behar dela, eta deklinabide-atzizki egokia ere zuk jarri beharko duzula: 1. agertoki, eszenatoki

2. antzerkigile

3. antzezlan (2)

4. antzezle, antzezlari (2)

5. antzoki

6. attrezzo

7. aurre-argi

8. bastidore

9. besaulki-patio, platea

10. eszenaurre, proszenio

11. eszenografia

12. figurante

13. oihal

14. oihaldegi

15. orkestra-pezoi

16. palko

“Berandu heldu nintzen eta adreilu gorriko eraikuntza

(a)

hartan sartzeko ilara batean jarri nintzen.

Nire txanda heldu bitartean eraikinaren aurrealdean eskegita ikusi nuen Shakespeare idazlearen komedia

(c)

(b)

baten izena: Love’s Labour’s Lost. Izenburuaren ondoan, urrezko koroa zutela bu-

ruan, Nafarroako erregea eta Frantziako printzesa irudikatzen zituzten pertsonaiak ziren. Bosgarren lerroan jesarri nintzenean, ehunezko errezel

(e)

(d)

agertzen

gorria altxatzen hasi zen. Nahi

gabe, oihalaren goranzko mugimenduari jarraitu nion eta ohartu nintzen egurrezko eta burdinazko egitura batetik

(f)

eskegita zegoela.

Bat-batean antzerki-lana jokatzen den lekua proiektoreak eta fokuak tean

(i)

(h)

ilundu zen eta oholtzaren ertzetan kokatutako

argi motelaz argitzen hasi ziren. Agertokiaren eta ikusleen arteko tar-

, musikariak zeuden jokalekua inguratuz. (j)

Nafarroako erregea, pertsonaia (k)

naiak, bigarren mailakoak, (l)

(g)

nagusia zenez, erdiko atetik irten zen, baina beste pertsoalboetatik agertzen ziren. Toki horretan, zurezko armazoietan

oihal eta paper pintatuak jarririk, alboetako dekorazioa osatzen zen. Hornikuntzak, tresne(m)

riak eta pertsonaien jantziek

laguntzen zuten komedia girotzen.

Ekitaldiak berak ez ezik, apaindurak, dekorazioak eta argi-jokoek (o)

Horregatik, ikuskizuna

(r)

txundituta utzi gintuzten.

amaitu eta berehala, ikusleok geure aretotik

altxatu ginen. Goiko solairuko balkoietan kiaren aurrealdean

(n)

(q)


txaloka

ikusleek gauza bera egin zuten. Orduan agerto-

zuzendaria agertu zen eskerrak ematera”.

38

(p)

MORFOSINTAXIA Aditzek ekintza edo egoera baten berri ematen dute. Aditza hitz bakarra edo hitz multzoa izan daiteke. Adizki trinkoak eta adizki perifrastikoak Adizki trinkoak: – Hitz bakar batez osaturik daude: zoaz, naiz… – Azaltzen duten ekintza une jakin batean gertatzen da. Adizki perifrastikoak: – Osagai biz osaturik daude: aditz nagusia eta aditz laguntzailea. Aditz nagusia eman egiten ibiliko etorri

Aditz laguntzailea dizut dute gara zait

Jakin-minez

– Aditz nagusiak aditzaren esanahia adierazten du baita ekintza bukatuta edo bukatu gabe dagoen, edo etorkizunean gertatuko den ere.

Errealitatetik fikziora: Kutsidazu bidea Ixabel

– Aspektuak ekintzaren egoeraren berri ematen digu: • -TU, -DU, -I, -N, -O amaiera duten aditz nagusiek ekintza bukatua adierazten dute (burutua). Adibidez: ekarri ditu, joan dira, iritsi zarete. • -TEN, -TZEN amaiera duten aditz nagusiek ekintza hasita baina bukatu gabe dagoela adierazten dute (burutugabea). Adibidez: esaten du, bidaltzen duzu. • -KO, -GO amaiera duten aditz nagusiek ekintza hasi gabe dagoela eta etorkizunean gertatuko dela adierazten dute (gertakizunekoa). Adibidez: zabalduko dut, irtengo gara.

Josean Sagaztizabalek 1976ko udan bizitakoetatik sortu zen “Kutsidazu”-ren kontakizuna. Hernialdeko baserri batean izan zen Sagastizabal 1976an, 19 urterekin. Liburua 1994ko maiatzean argitaratu zuen Alberdaniak. “Kutsidazu”-ren istorioa, beraz, errealitatetik abiatutako fikzio bat da, “errealitatetik asko duena”. Istorio hori euskarri guztietan edo ia guztietan agertu da: liburuan, CD-Romean, antzerkian, filmean eta telebistako telesailean. Bide luzea egin du, bai.

– Aditz laguntzaileak ekintza nork eta noiz egin duen adierazten du. – Bi aditz laguntzaile daude: IZAN eta *EDUN. IZAN: “da” motako aditz iragangaitzekin erabiltzen da. *EDUN: “du” motako aditz iragankorrekin erabiltzen da. Aditz iragangaitzak izan heldu joan irten jaio etorri …

IZAN laguntzailea Nor Nor+Nori NOR NORI naiz t haiz k/n da zai o gara gu zara zu zarete zue dira zaizki e

Aditz iragankorrak egin hartu eman ekarri ikusi bildu …

*EDUN laguntzailea Nor-Nork Nor-Nork+Nori NOR NORK NOR NORI NORK na u t t/da t ha u k/n k/n k/n d u o ga itu gu di(zki) gu gu za itu zu zu zu za itu zte zue zue zue d itu te e te

– Ekintza gertatzen ari dela adierazteko, ARI IZAN erabiltzen da: egiten dute (egunero) ≠ egiten ari dira (orain). 39


15. Irakurri eta sailkatu: – Irakurri antzerkiaren ondoko pasarte hau eta aditzak sailkatu: Kutsidazu bidea, Ixabel antzerkian Juan Martin urduri dago neska-laguna nor den aitortu behar izan duelako. IZASKUN: Juanma, ari zara jartzen gorri-gorria! Andregaia dauka! JUAN MARTIN: (Ikusleei) Eta hala! Kolore guztiak berriro ere gora! (Antzezleei) Beno… andregai, andregaia… JOXE MARI: (Euskaldunberri traketsarena eginez) Eta nola izena dauka…, du, du, JOER!!! JUAN MARTIN: Ixabel, Ixabel, Joxe Mai, lasai. KORO: Ondo ezkutaturik eduki duzu orain arte, eh? JUAN MARTIN: (Ikusleei) Nik lehertu beharrean nuen dagoeneko aurpegia. Mesedez, norbaitek zerbait egin dezala!!! KORO: Tira, bakean utziko diogu Juan Martin gaixoari, nahikoa tratu pasa du eta. Orain bertso batzuk entzungo ditugu eta esaten dutena ulertzen saiatuko gara. Juan Martin, adi zu, baserrian hizkera honekin ohituta egongo zara eta dagoeneko. JUAN MARTIN: Eskerrak! (Arnasa botako du). Orain bertsoak. Doinua, “Maritxu nora zoaz”. Letra… swahilia. JOXEAN SAGASTIZABAL, Kutsidazu bidea, Ixabel. (NAGORE ARANBURUk antzerkirako moldatua).

– Pasarte horretan era askotako adizkiak daude. Batzuk orainaldian daude, eta beste batzuk lehenaldian edo aginteran. Sailka itzazu orainaldikoak, ereduari jarraituz. Baina lehenago irakurri berriro aditz trinkoei eta perifrastikoei buruzko aurreko informazioa: Adizki perifrastikoak Ekintza hasita baina bukatu gabe

Adizki trinkoak Ekintza bukatua

dauka

Egunero

eduki duzu

utziko diogu …

…

Etorkizunekoa

Une honetan gertatzen ari da

…

40


… …

16. Filmaren laburpena. Irakurri filmaren sinopsia edo laburpena, eta parentesi arteko adizkiak ondo jarri behar dituzu hutsuneetan. Hogei urte inguruko gazte donostiar bat (Juan Martin), urte batzuetan euskara euskaltegietan landu ondoren, Gipuzkoako herri txiki bateko baserri batera (abiatu) abiatu da, “benetako” euskara ikastera. Herria “Harrialde” (deitu) ______, eta baserriaren izena “Aranguren” (izan) _____. Hara heldutakoan, zer topatuko du, ordea, Juan Martinek? Baserrian bizi da, bertan lan egiten eta ikasten du, eta herrian bertan dagoen udako eskolara ere (joan) _____ egunero ikastaroa egitera. Baserriko familia aitak, amonak eta lau seme-alabek (osatu) _____. Baserriko gorabeherak bi (izan) _____: alde batetik, hizkuntza-arazoak, eta bestetik, protagonistari inondik ere ezagutzen ez duen nekazari-giroak sortzen dizkionak.

17. Idazlana: pertsonaiak deskribatzen. Irakurri Juan Martinen deskribapena eta deskribatu Ixabel pertsonaia. Hauxe da Juan Martin (Mikel Losada antzezlaria), protagonista nagusia. Donostiako euskarako ikasle prestua. 20 bat urte ditu, eta euskaltegian ondo moldatzen dela ikusita, Harrialdeko baserri batera joango da “benetako euskara” ikastera. Han, baina, tutik ez du ulertzen. Baserriaren berririk ez duen hiritar peto-petoa da Juan Martin.

Hauxe da Ixabel (Ainere Tolosa antzezlaria), baserriko alaba eta Juan Martini lagunduko diona.

– OHARRA: ezer idatzi baino lehen pentsatu zer itxura duen, zer egiten duen baserrian eta nolako harremanak dituen Juan Martinekin.

18. Solasean: zer egiten duzu baserrian? Lau edo sei ikasleko taldeetan bildurik, jarraitu irakaslearen orientabideei. 41


Irakurri arretaz: – Esaldi batzuk jaso ditugu taxilariaren eta Juan Martinen arteko solasalditik. OHARRAK: Eszenatokiaren alde batean, JUAN MARTIN ikusiko dugu, 20 urte inguruko gaztea, dotore-dotore jantzita. Eskuan, maleta bat eta txaketa. Lurrean utzi eta hitz egiten hasiko da. Taxiko txoferra ikusiko dugu, JUAN MARTINen aldamenean, bolantea eskuan duela. Autoko leiho imajinariotik hitz egingo dio, altura desberdinetik. JUAN MARTIN makurtu egingo da. TAXISTA (autoko musika jaitsiko du, hasieran entzun duguna): Arratsalde on! JUAN MARTIN: Berdin. Libre zaude? TAXISTA: Taxia bai, ni ezkonduta, kar-kar… JUAN MARTIN: E? TAXISTA: Bai, gizona, bai. Noa zoaz? JUAN MARTIN: Aranguren baserrira, eram.. TAXISTA: Eramango ez zaitut, ba, sartu barrua! JUAN MARTIN (taxian sartuko da, maleta belaunen gainean duela eserita). – Orain elkarrizketa hori bera beste modu batean kontatuko dugu. Juan Martinek Aranguren baserrira joateko taxi bat behar du eta taxilari batengana hurbildu da. Taxilariak agurtu du, eta, ondoren, Juan Martinek galdetu dio ea libre dagoen. Taxilariak entzundako galdera kontuan hartuta txantxa bat egin dio, eta taxia libre dagoela erantzun dio, baina bera ez, bera ezkonduta dagoela. Juan Martinek ez du txantxa ulertu, eta horretaz konturatuta taxilariak erantzun dio baietz, libre dagoela; bide batez nora doan jakin nahi du. Juan Martinek Aranguren baserrira doala esan dio eta ea eramango duen galdetu dio. Orduan Juan Martin taxian eseri da maleta belaunen gainean duela. Zein da kontatzeko modu bi horien arteko alderik nabarmenena? Azter ditzagun: PERPAUS KONPOSATUETAN bi esaldi (edo gehiago) daude elkartuta: Bati nagusia deitzen diogu: – galdetu dio

– jakin nahi du

– esan dio

– erantzun dio

Besteari, berriz, menpekoa:

42


– ea libre dagoen

– ea eramango duen

– nora doan

– taxia libre dagoela

– ezkonduta dagoela

– Aranguren baserrira doala

Menpeko perpausak, hau da, nagusiaren azpian daudenak, era askotakoak dira. Guk orain aztertuko ditugunei konpletiboak eta zehar-galderak deituko diegu. I. KONPLETIBOAK – Perpaus hauen marka nagusia -(E)LA da: naizeLA, duguLA, zaidaLA… – Marka hori daraman perpausa beste baten menpean dago. Aranguren baserrira doala (konpletiboa)

esan dio (nagusia)

– Batzuetan, perpaus nagusia ezezkoa denean, -(E)NIK marka hartzen du: Uste dut etorriko deLA

19.

Ez dut uste etorriko dENIK.

Berridatzi goiko esaldia beheko informazioa erabiliz. Lehendabizi, ikusi ondoko adibidea, eta gero ekin lanari: 0. Juan Martinek euskara ikasi nahi du. Taxilariak pentsatzen du Juan Martinek euskara nekez ikasiko duELA. 1. Taxilariak iritzia aldatuko du. Juan Martinek uste du . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Juan Martin baserrira heldu da. Ixabel, esaiozu amari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Juan Martinek ez du ulertzen baserritarren bizimodua. Argi dago . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Juan Martin ez da erraz moldatuko. Ez dirudi Juan Martin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Lehenengo gauean Juan Martinek ez du lorik egingo. Ez pentsa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

20.

Erantzun galdera hauei, parentesien arteko informazioa erabiliz: 1. Zer pentsatzen du Juan Martinek bere ikaskide berriei buruz? (berezi xamarrak izan). 2. Zer jartzen du herriko tabernako hormetan? (erretzea kaltegarria izan). 3. Zer iruditzen zaio taxilariari Juan Martinen euskara ikasteko asmoa? (harrigarria izan). 4. Zuk uste duzu Juan Martin baserritik botako dutela? (ez). 5. Zuk uste duzu Juan Martinek euskara ikasiko duela? (bai).

43


21.

Solasean: nork bere iritzia eman. Irakurri, eta eman zure iritzia.

6. Nola jokatu behar dugu era honetako larrialdi batean dagoenarekin? Zer uste duzu egin behar dela horrelakoetan?

7. Zuk uste duzu kanpotik etorri berriek gure ikastetxean euskara ikasiko dutela?

5. Afrikatik etorriak oso egoera desberdinetik ote datoz? Nola sentituko ote dira etorri berritan? Galdetu haiei.

1. Juan Martin Nola sentitzen dela uste duzu ?

2. Zer egingo zenuke Juan Martin larrialdi batean ikusiko bazenu? Lagunduko zenioke? Barre egingo zenioke?

3. Egon al zara inoiz Juan Martinen egoeran, inguruan esaten denetik ezer ere ulertu ezinik?

4. Kanpotik etorri berriak nola sentitzen ote dira hasieran gure/hemengo hizkuntza ulertu ezinik?

II. ZEHAR-GALDERAK – Zehar-galderen marka nagusia -(E)N da. – Marka hori daraman perpausa beste baten azpian egongo da. Taxilariak baserrira eramango duen (zehar-galdera)

galdetu dio Juan Martinek (nagusia)

– Zehar-galderen oinarrizko perpausa galdera bat izaten da normalean. Konparatu ondoko adibideak: Estilo zuzena: Taxia libre dago? Zehar-galdera: Martinek galdetu dio ea taxia libre dagoen. – Oinarrizko galderaren arabera, zenbait kasutan “EA” erants daiteke. Esanahia ez da aldatzen, eta “EA” horrek ondoren zehar-galdera bat datorrela “abisatzeko” balio du.

44


22.

Zer jakin nahi du Juan Martinek Ixabeli buruz? – Lot itzazu galderak eta erantzunak. Juan Martinek galdetu

Ixabelek erantzun

0) Nora zoaz?

a) Ez

1) Zein hondartzatara zoaz?

b) Lagunekin

2) Non dago Bidarte?

c) Hendaiatik hurbil

3) Norekin zoaz?

d) Bai

4) Jende asko joaten da?

e) Bidartera

5) Gurasoek badakite?

f) Hondartzara

– Egin itzazu galderak eta eman erantzunak zehar-estiloa erabiliz. Adibidez, “Juan Martinek jakin nahi du / Ixabeli galdetu dio / kontatzeko eskatu dio… ea nora doan. Ixabelek erantzun dio hondartzara doala”.

23.

Binaka jarrita, moldatu antzerkiaren zati hau zehar-estilora, hasieran ikusi bezala:

OHARRA: Juan Martinek toreatzailearena egingo du kortako behien aurrean. JUAN MARTIN: Eta orain? Animo Juan Ma, animo!!! (eskuzapia hartuko du) Ei toro, ei! Ei toro … A! (pasatzen hasiko da, muuu egingo diote eta berriro bere lekura) Juanita (behiaren izena), ni naiz Juan Martin, utziko pasatzen? … (saiatuko da baina muuuu egingo diote. Berriro atzera) Aaa! Gaur ez didazue eguna izorratuko, ez horixe. Bat, bi, hiru eta aaaa (korrika pasako da eta bukaeran kolpe bat hartuko du ate-kantoiarekin) Aaauuu!!!!! Ixabel korrika doa Juan Martinengana. IXABEL: Zer gertatu zaizu? Min hartu? JUAN MARTIN: Korrika nentorren eta atearekin jo naiz, jo dut. IXABEL: Korrika? Eta non duzu mina? JUAN MARTIN: (publikoari begiratu eta gero) Ez da ezer. Zezenak beldurra ematen dit eta toalla gorriarekin nentorren eta … IXABEL: Ai, Juanma, zer salaua zaren! Ea, non duzu kolpea? JUAN MARTIN: E … ba … hemen, belaunean. IXABEL: Ez da ba ezer igartzen. Tantum ekarriko dut. JUAN MARTIN: Ez, ez da “para tantum” izan, Ixabel. IXABEL: Jo, mutiko, hori umorea daukazuna! Beno ba, goazen eguzkitara.

45


ORTOGRAFIA 1. Edozein idatziren hasieran. 2. Puntuaren ondoren, baita galdera- edo harridura-markaren ondoren ere. 3. Bi punturen ondoren, aipamena egiten bada: Artzek hauxe idatzi zuen: “Hizkuntza bat ez da galtzen…” . Baina diskurtsoaren jarraipena bada, letra xehez. 4. Izen bereziak idazteko: 4.1. Pertsonenak, animalienak, eta izengoitiak ere bai, egiazkoak zein alegiazkoak: Miren, Ander, “Txiki”, “Kirikiño”… 4.2. Estatu, herri, herrialde, nazio, kontinente, uharte… izenak: Estatu Batuak, Euskal Herria, Hirugarren Mundua, Baltiko itsasoa, Txingudiko badia… Izenaren bigarren osagaia izenaren parte denean, letra larriz idatziko dira zati biak: Ozeano Atlantikoa, Bizkaiko Golkoa. 4.3. Egoitzen eta erakundeen izenak: Euskal Herriko Unibertsitatea, Baionako Udaletxea, Elhuyar… Baina erakunde horiei dagozkien karguak letra xehez idatziko dira: lehendakariordea, zuzendari jauna, Iruñeko alkatea… 4.4. Jaiegunak: Aste Santua, Maiatzaren Lehena, Aberri Eguna… 4.5. Astronomiaz aritzean, planeta, izar eta konstelazio izenak: Lur planeta, Jupiter, Ilargia… Baina “lurra, ilargia eta eguzkia” eguneroko hizkeran izen arruntak dira: eguzkitan egon gara; aste honetan ilargi betea dugu… 4.6. Erreferentzia kardinaletan: Iparra, Hegoa, Iparraldea… Baina izenondo bezala erabilita letra xehez idazten dira: Bizkaiko iparra, hego-haizea… 4.7. Zientzia eta ikasgaien izenetan eta liburuen izenburuetan: Matematika, Euskal Filologia, Soinujolearen semea (B. Atxaga), Euskal Hiztegia… 5. Siglak eta erromatar zenbakiak idazteko: DBH (Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza), EITB (Euskal Irrati Telebista)… 6. Aro, aldi eta gertakari historikoak: Erromako Inperioa, II. Mundu Gerra… 7. Gainerako kasuetan letra xehez idatziko dira: 7.1. Urtaro-, hilabete- eta astegun-izenak: uda, uztail, igande… 7.2. Musikako notak: do, re, mi… 7.3. Diruaren, herritarren eta hizkuntzen izenak: euro, libra; europar, iruindar; euskara, latina… 7.4. Arteetako eta literaturako generoak: jazz, liriko, modernismo… 46


24.

Letra larriz ala xehez: Kazetariaren ordenagailua txarto dabil eta zuzentzaile automatikoak ez dizkio oker ortografikoak behar bezala zuzendu. Txarto egon daitezkeenak azpimarratuta aurkituko dituzu. Baina, kontuz! Azpimarratutako guztiak ez daude txarto.

IRUTXULOKO

hitza

abcdefghijklllmnñopqrstuwxyz ABCDEFGHIJKL LLMNÑOPQRST UWXYZ¡!¿?“”

info

Udaberriko dantza eta antzerkia Nork: Nerea Lizarralde apirila eta ekaina bitarteko arte Eszenikoen egitaraua aurkeztu du donostia Kulturak antzerkian, txalo taldeak estreinatuko du Udaberriko egitaraua. ‘crimen perfecto’ obraren bertsioa eskainiko du espainiako zenbait aktore ezagunekin: Jorge sanz, Elena Furiase edota pablo puyol, besteren artean. Beste bi klasiko izango dira ikusgai. sevillako atalaya Konpainiak

Shakespeareren ‘Ricardo III’ aurkeztuko du, eta La Zonak, moliereren ‘Tartufo’. Donostiako Sasibill Lirika Elkarteak ‘marina’ obra taularatuko du. aurten, kursaal Auditorioan izango dira. Musikal bat ere izango da programazioan, ‘40 El Musical’. Teatro Estudiok Bertolt brechten obra interpretatuko du, eta Pomen eta Marsel Magoek magia ekarriko dute.

berria

info

GIZARTEA

e uskaraz

bizitzen

euskaraz bizi eguna ospatzen ari dira goizetik Gernika-Lumon, EHEk

goizean hasi da gernika-lumon euskaraz bizi eguna, euskal He-

antolatuta. arratsaldean manifestazioa izango da, eta gauez kon-

rrian Euskaraz (EHE) Elkarteak antolatuta, eta euskaltzale asko

tzertuak.

bildu da orain arteko ekitaldietan.

47


BIZITZA ANTZEZTU BOST URRATSETAN Irakurri duguna bezalako antzezlan bat egingo dugu, taldeka. Baina ondo dakizunez, 1. URRATSA: antzerkian… … dena egiantzekoa da, baina ezer ez da egiazkoa; … ez dute pertsonek jokatzen, pertsonaiek baizik; … ezpatak eta lantzak gezurrezkoak dira: … dekoratuak kartoizkoak eta sinbolikoak dira; … tresnak magikoak dira: gezurrezkoak badira ere, egiazkoak balira bezala hartzen dira; … ahotsari eta gorputzari tonu eta jarrera egokiak jartzen zaizkie; … taldeka egiten da lana. ma Antzerki zaharreko

skara.

2. URRATSA: antzezlana osatu Antzezleak: sei edo zortzi pertsonako taldeak osatuko ditugu; denon artean adostu behar dugu antzeztuko den testua, rolak eta ardurak. Gutxienez ardura hauek hartu behar dira kontuan: – Zuzendaria. – Antzezle nagusia(k). – Aurkaria(k). – Gainerako pertsonaiak. – Argien eta soinuen arduraduna. – Eszenografiaren arduraduna. Pertsonaien kopuruaren eta garrantziaren arabera, antzezlari berak pertsonaia bat baino gehiago interpreta dezake.

Antzerki erromatarra.

48


Gogoratu pertsona ezberdinez osatutako taldea dela eta bakoitzak bere ezaupideak, esperientziak eta konpromisoak jokoan jartzen dituela proiektu bat burutzeko.

3. URRATSA: testua Ikuskizuna egiteko abiaburua da. Testuan hiru gauza hauek jaso behar dira: – Gaia zirriborratu: zertaz izango den antzerkia. – Antzezleek zer esango duten: elkarrizketak, galde-erantzunak, bakarrizketak. – Zuzendariarentzat proposaturiko orientabideak eta oharrak. Gaiak era askotakoak izan daitezke: – Bizi izandako esperientzia bat. – Herrian edo auzoan izandako arazoren bat. – Antzerki edo narrazio labur bat, egokitua. Testua taldeka osatu behar da, nork bere ekarpena eginez. Ideia hauek lagungarri gertatuko zaizkizue beharbada: – Behin gaia adostutakoan, antzezlanaren ideia nagusia gara daiteke: zenbat pertsonaia agertuko diren, zenbat ekitaldi izango dituen (iraupena) eta eszenografia nolakoa izango den. – Elkarrizketak idatzi aurretik bi lan hauek idatzi behar dira: antzezlanaren sinopsia eta pertsonaien ezaugarriak. – Elkarrizketak idatzi bitartean egoerak imajinatu behar dira, zuzendariarentzako oharrak idazteko; nola nahi dugun egoerak garatzea. – Eszenografian behar diren elementu guztiak zerrendatu behar dira. Erdi Aroko antzerkia.

Kontuan hartzeko: – Eszenografia eta attrezzoa nolakoak diren azaltzeko, oharrak idazten dira. – Oharrak letra etzanaz idazten dira, eta solasaldietatik bereiziak: Oihala altxatzen da, eta herrixka bat ikusten da. – Solasaldietan lehenik hitz egiten duen pertsonaiaren izena letra larriz jartzen da, eta jarraian puntu bi eta hark esaten dituen hitzak. – Batzuetan, pertsonaiek nola hitz egin behar duten azaldu behar da, eta horretarako izenaren ondoan eta parentesien artean ohar txiki batzuk idazten dira: ENEKO (oihu eginez): Ez da egia izango! – Ez da beharrezkoa, baina zenbait kasutan komeni da antzezten diren egoerak une edo garai berean gertatzea. – Antzezten den istorioa toki bakar batean gertatzen bada, dekoratuak errazago antola daitezke.

49


4. URRATSA: antzokia

– Agertokiaren ezaugarriak kontuan hartu behar dira antzezlana espazioaren beharrizanetara egokitzeko. – Eszenografia espazioari egokituko zaio. – Attrezzoa eta dekoratuak sinpleak izan daitezke, garrantzitsuagoa baita objektuek zer ordezkatzen eta irudikatzen duten beren balio erreala baino. Edozerk balio lezake guk nahi duguna irudikatzeko. Itzal-teatroa.

5. URRATSA: antzezpena Irakurketa: testua elkarrekin irakurriko dute antzezleek, pertsonaien ezaugarriak hobeto identifikatzeko: – Pertsonaiaren izaera. – Pertsonaiaren asmoak eta joan-etorriak. – Pertsonaien arteko harremanak.

Piarres Larzabal: Iba

ñeta (1968).

Antzezlari bakoitzak nolakoa den bere pertsonaia imajinatu eta haren ezaugarriak barneratu behar ditu. Horrela, irakurtzeko eta esateko modua hobetu dezake, doinuari eta bolumenari erreparatuz. Nork bere zatia ikasi ondoren, proba-saioak egin behar dira denen artean, antzerkia jendaurrean aurkeztu baino lehen.

50


E

B A L U A Z I O A

ZER IKASI DUT? Erantzun antzerkiari buruzko galdera hauei: 1. Zer da antzerkia? 2. Zer ezaugarri dute komediak, tragediak eta dramak? 3. Zer baliabide erabiltzen dira hizketan? 4. Antzezlanaren egiturari dagokionez, bi zati bereizten dira. Zein dira? 5. Zer aurki daiteke antzeztoki batean antzezleez gainera? 6. Erantzun aditzei buruzko galdera hauei: • Zeren berri ematen dute aditzek? • Zer adierazten du aditz nagusiak? • Zer adierazten du aditz laguntzaileak? 7. Egin esaldiak emandako egoeraren arabera: • Ikasgelan zaude. Eskatu ikaskide bati mahai gainean duen zerbait, ikaskidearen arreta erakarriz. • Etxean zaude eta eskolan egindako ariketa baten inguruko zalantzak dituzu. Deitu lagun baten etxera telefonoz, eta lagunaren berri galdetu. • Txango bat egitera joan zarete irakaslearekin. Museoan zaudete; eskatu bertako gidariari zerbait argitzeko. 8. Erantzun: • Zer izan da zailena? • Gauzaren bat zaila izan denean, zer egin duzu? • Zer izan da politena? • Zer izan da errazena? • Nola sentitu zara antzezlana egitean? Zergatik?

51


Euskara DBH 1

Recommend Documents