1
Bor Madeni ve Türkiye İçin Önemi
Bor Nedir?
BOR MADENİ
ola olarak rak saf bor, bor, karb karboon gibi ibi elekt lektri rik k
VE
iletkenidir. Bor hidratlar silikon ve karbon
TÜRKİYE İÇİN ÖNEMİ
bileş bileşikl ikleri erine ne benzer benzer özelli özellikle klerr göste gösterir. rir. Kristalize bor görünüm ve optik özellikleri açıs çısınd ından
elm elmasa
benze nzemekt mekteedir dir
ve
neredeyse elmas kadar serttir. Endüstriyel açıd açıdan an önem önemli li bor bor bile bileşi şikl kler erii aras arasın ında da
I. BOR NEDİR?
bo borak raks
(tin (tinkkal, sodyu odyum m
köken ökenli li bor
bileşikle bileşikleri) ri) kolemanit kolemanit (kalsiyum (kalsiyum kökenli kökenli B
bor bileşikle bileşikleri), ri), üleksit üleksit (sodyum-ka (sodyum-kalsiyu lsiyum m
simges simgesiyl iylee göster gösterile ilen, n, atom atom numara numarası sı 5,
köken kökenli li bor bileşi bileşikle kleri) ri) ana ana grupla gruplamas masıı
atom atom ağır ağırlı lığı ğı 10,8 10,81, 1, yoğu yoğunl nluğ uğuu 2,84 2,84
altında kernit, probertit, szyabelit, datolit,
gr/cm3, ergime noktası 2300
sasolit,
Bor,
periyodik
tabloda
o
C ve
boraks
dekahidrat rat,
boraks
kaynama kaynama noktası noktası 2550 oC olan olan,, meta metall llee
pen penta tahi hidr drat at,, susu susuzz bora boraks ks,, bori borikk asit asit,,
ametal arası yarı iletken özelliklere sahip
sody sodyum um per bora borat, t, sus susuz bori borikk asit, sit,
bir bir elem elemen entt ttir ir.. Gene Genell llik ikle le doğa doğada da tek tek
hidrobora hidroborasit sit sayılabil sayılabilir. ir. Bor madenleri madenlerinin nin
başına değil, başka elementlerle bileşikler
değeri genellikle içindeki B 2O3 (bor oksit)
halin halinde de bulunu bulunur. r. Tabiat Tabiatta ta yaklaş yaklaşık ık 230
ile ile ölçül lçülm mekte ekte,, yükse üksekk ora oranda nda B 2O3
çeşit çeşit bor minera minerali li vardır vardır.. Oksij Oksijenl enlee bağ
bileşiğine sahip olanlar daha değerli kabul
yapmaya yatkın olması sebebiyle pek çok
edilmektedir.
değişik
bor-oksijen
bileşimi Bu mineraller arasında en önemlileri
bulunmaktadır. bulunmaktadır. Bor-oksijen bileşimlerinin
tink tinkal al ve kole kolema mani nitti ttir. r. Ülek Üleksi sit, t, kern kernit it,,
genel adı borattır. 1
ppro robe bert rtit it ve szya szyabe beli litt de tica ticari ri açıd açıdan an ametal
önemlidir.
elementlerle yaptığı bileşiklerin gösterdiği
sonuc sonucund undaa
değişik özellikler, endüstride pek çok çeşit
ülek üleksi sit, t, tink tinkal al,, kole kolema mani nit, t, bora boraks ks veya veya
bor bor
borik asit gibi mineraller elde edilir. Bor
Çeşitli
bile bileşi şiği ğini ninn
metal
veya
kull kullan anıl ılma ması sına na
imka imkann
Madencilik genell genellikle ikle
faaliyetleri
zengi zenginle nleşti ştirilm rilmiş iş
sağlamak sağlamaktadır tadır.. Bor, bileşikler bileşiklerinde inde metal metal
kullanılarak üretilen bor bileşiklerinin ise
dışı bileşikler gibi davranır, ancak, farklı
en önemli önemliler lerii boraks boraks pentah pentahidr idrat, at, susuz susuz boraks, boraks dekahidrat ve borik asittir.
1
Yılmaz, A. (2002),"Her Derde Deva Hazinemiz Bor", TUBİTAK-Bilim ve Teknik Dergisi, Ankara, Mayıs 2002 1
Bor madenleri, madenleri, topraktan topraktan
tarımda, nükleer enerji santrallerinde, roket
çıkarıldıktan (tüvenan cevher) sonra kırma,
yakıtl yakıtların arında da da kullan kullanılm ılmakt aktad adır. ır. Camın Camın
elem eleme, e, yıka yıkama ma ve öğüt öğütme me işle işleml mler erin inii
ısıyla
mütea müteakip kip,, ilgili ilgili sanayi sanayiler lerin in kullan kullanımın ımınaa
indirgediği, camı asite ve çizilmeye karşı
hazır hale getirilmektedir.
koru korudu duğu ğu,, titr titreş eşim im,, yüks yüksek ek ısı ısı ve ısı ısı
genleşmesini
önemli
ölçüde
şoklarına karşı dayanıklılığı sağladığı için ısıya dayanıklı cam gereçleri ve elektronik
II. II. BOR BOR MADE MADENİ NİNİ NİN N KU KULL LLAN ANIM IM
ve uzay araştırmalarında kullanılacak üstün
ALANLARI
niteli nitelikli kli camla camların rın üretim üretimind indee de önemli önemli yeri vardır.
Bor Bor bile bileşi şikl kler eri, i, özel özelli likl klee de boraks
binlerce
yıldan
beri
Baz Bazı
bor bor
bile bileşi şikkleri leri yüks yükseek
kullanılmaktadır. Babillerin bor'u kıymetli
sertlik derecesine sahiptir. (Moh skalasına
eşya eşyala ların rın
göre sertlik derecesi 9-elmasınki 10). Bu
ergi ergiti tilme lmesi sind nde, e,
mumy mumyal alam amad ada, a, Roma Romalı lıla ları rınn
Eski Eski
Mısı Mısırl rlıl ılar arın ın
Yuna Yunanl nlıl ılar arın ın
temi temizl zlik ikte te,,
ve
sebe sebepl ple, e, aşın aşındı dırı rıcı cı ve ışık ışıkkı kıra rann olar olarak ak,,
Mısı Mısırl rlıl ılar arın ın,,
metalleri ve süper alaşımları kesme, bileme
Mezopotamya uygarlılarının ve Arapların
ve
kull kullan anıl ılma makt ktad adır ır..
Bor Bor
baz bazıı
bileş bileşikl ikleri eri tungst tungsten en karbü karbüre re göre göre
daha daha
hast hastal alık ıkla ları rınn
teda tedavi visi sind ndee
bor' bor'da dann
yararlandığı bilinmektedir .2
cila cilala lama mada da
yüks yüksek ek kesm kesmee oran oranın ına, a, süre sürekl kli-a i-ağı ğır-i r-işş görme kabiliyetine sahiptir ve soğutuculara
Bor bileşikleri, özellikle boraks
ihtiyaç göstermez. 3
yüzy yüzyıl ılla lard rdır ır bili bilind ndiğ iğii hald haldee boru borunn saf saf elem elemen enti ti ilk ilk kez kez 1808 1808 yılı yılınd ndaa Fran Fransı sızz
Bor ve hidrat hidratlar larıı birim birim ağırlı ağırlık k
kimya kimyager ger Joseph Joseph Gay-Lu Gay-Lussa ssacc ve Baron Baron
baş başın ınaa yanm yanmaa sıca sıcakl klığ ığıı en yüks yüksek ek olan olan
Louis Thenard ve bağımsız olarak İngiliz
elementtir
kimyager kimyager Sir Humphry Humphry Davy tarafında tarafındann
sıcaklığına sahiptir (hava gazınınki 18,500
hazırlanmıştır.
Btu/lb)). Btu/lb)). Bu sebeple sebeple hava ve uzay taşıtları taşıtları
2
Bor Madeninin Kullanım Alanları
(25,120
Btu/lb
yanma
için yakıt yakıt olarak olarak düşünülme düşünülmekted ktedir, ir, ancak ancak Hafifliği, gerilmeye olan direnci ve
kimyasal
sebe sebebi biyl yle; e;
etkilere
plas plasti tikl kler erde de,,
mali maliye yetl tleri erinn yüks yüksek ekli liği ği ve zara zararl rlıı son son
dayanıklılı ılığı sana sanayi yi
ürünleri ürünleri ticari ticari kullanımı kullanımı engelleme engellemektedi ktedir. r.
elya elyafı fı
Dibor-hidrat (B2H6), penta bor (B 5H9) and
üretimind üretiminde, e, lastik lastik ve kağıt kağıt endüstris endüstrisinde inde,,
dekabor
2
3
Ölçen, N., (2001) "Bor Madeninin Enerji Alanındaki Önemi", Uludağ Üniversitesi Makine Müh. , Tez, 2001
(B10H14)'un
yakıt
amaçlı
Garrett, D., (1998) "Borates:Handbook of Deposits, Processing, Properties and Use", San Diego Academic Press, 1998.
2
Bor madenleri, madenleri, topraktan topraktan
tarımda, nükleer enerji santrallerinde, roket
çıkarıldıktan (tüvenan cevher) sonra kırma,
yakıtl yakıtların arında da da kullan kullanılm ılmakt aktad adır. ır. Camın Camın
elem eleme, e, yıka yıkama ma ve öğüt öğütme me işle işleml mler erin inii
ısıyla
mütea müteakip kip,, ilgili ilgili sanayi sanayiler lerin in kullan kullanımın ımınaa
indirgediği, camı asite ve çizilmeye karşı
hazır hale getirilmektedir.
koru korudu duğu ğu,, titr titreş eşim im,, yüks yüksek ek ısı ısı ve ısı ısı
genleşmesini
önemli
ölçüde
şoklarına karşı dayanıklılığı sağladığı için ısıya dayanıklı cam gereçleri ve elektronik
II. II. BOR BOR MADE MADENİ NİNİ NİN N KU KULL LLAN ANIM IM
ve uzay araştırmalarında kullanılacak üstün
ALANLARI
niteli nitelikli kli camla camların rın üretim üretimind indee de önemli önemli yeri vardır.
Bor Bor bile bileşi şikl kler eri, i, özel özelli likl klee de boraks
binlerce
yıldan
beri
Baz Bazı
bor bor
bile bileşi şikkleri leri yüks yükseek
kullanılmaktadır. Babillerin bor'u kıymetli
sertlik derecesine sahiptir. (Moh skalasına
eşya eşyala ların rın
göre sertlik derecesi 9-elmasınki 10). Bu
ergi ergiti tilme lmesi sind nde, e,
mumy mumyal alam amad ada, a, Roma Romalı lıla ları rınn
Eski Eski
Mısı Mısırl rlıl ılar arın ın
Yuna Yunanl nlıl ılar arın ın
temi temizl zlik ikte te,,
ve
sebe sebepl ple, e, aşın aşındı dırı rıcı cı ve ışık ışıkkı kıra rann olar olarak ak,,
Mısı Mısırl rlıl ılar arın ın,,
metalleri ve süper alaşımları kesme, bileme
Mezopotamya uygarlılarının ve Arapların
ve
kull kullan anıl ılma makt ktad adır ır..
Bor Bor
baz bazıı
bileş bileşikl ikleri eri tungst tungsten en karbü karbüre re göre göre
daha daha
hast hastal alık ıkla ları rınn
teda tedavi visi sind ndee
bor' bor'da dann
yararlandığı bilinmektedir .2
cila cilala lama mada da
yüks yüksek ek kesm kesmee oran oranın ına, a, süre sürekl kli-a i-ağı ğır-i r-işş görme kabiliyetine sahiptir ve soğutuculara
Bor bileşikleri, özellikle boraks
ihtiyaç göstermez. 3
yüzy yüzyıl ılla lard rdır ır bili bilind ndiğ iğii hald haldee boru borunn saf saf elem elemen enti ti ilk ilk kez kez 1808 1808 yılı yılınd ndaa Fran Fransı sızz
Bor ve hidrat hidratlar larıı birim birim ağırlı ağırlık k
kimya kimyager ger Joseph Joseph Gay-Lu Gay-Lussa ssacc ve Baron Baron
baş başın ınaa yanm yanmaa sıca sıcakl klığ ığıı en yüks yüksek ek olan olan
Louis Thenard ve bağımsız olarak İngiliz
elementtir
kimyager kimyager Sir Humphry Humphry Davy tarafında tarafındann
sıcaklığına sahiptir (hava gazınınki 18,500
hazırlanmıştır.
Btu/lb)). Btu/lb)). Bu sebeple sebeple hava ve uzay taşıtları taşıtları
2
Bor Madeninin Kullanım Alanları
(25,120
Btu/lb
yanma
için yakıt yakıt olarak olarak düşünülme düşünülmekted ktedir, ir, ancak ancak Hafifliği, gerilmeye olan direnci ve
kimyasal
sebe sebebi biyl yle; e;
etkilere
plas plasti tikl kler erde de,,
mali maliye yetl tleri erinn yüks yüksek ekli liği ği ve zara zararl rlıı son son
dayanıklılı ılığı sana sanayi yi
ürünleri ürünleri ticari ticari kullanımı kullanımı engelleme engellemektedi ktedir. r.
elya elyafı fı
Dibor-hidrat (B2H6), penta bor (B 5H9) and
üretimind üretiminde, e, lastik lastik ve kağıt kağıt endüstris endüstrisinde inde,,
dekabor
2
3
Ölçen, N., (2001) "Bor Madeninin Enerji Alanındaki Önemi", Uludağ Üniversitesi Makine Müh. , Tez, 2001
(B10H14)'un
yakıt
amaçlı
Garrett, D., (1998) "Borates:Handbook of Deposits, Processing, Properties and Use", San Diego Academic Press, 1998.
2
3
Bor Madeninin Kullanım Alanları
kulla ullannılma ılması sı
düşü düşünü nülm lmüüştü ştür.
Diğ Diğer
istenmeyen ısının önlenmesi gibi bir çok
taraftan,10-hidroksi-9,10-boroar-openatren
uygulama alanına sahiptir. 5
hidrokarbon yakıtlar için çok etkin bir antioksidan katkı olup, sodyum bor hidrat da Amer Amerik ikan an
Deni Denizz
Kuvv Kuvvet etle leri rind ndee
Dizüstü
aynı aynı
bilgisayarlar,
cep
telefonları, avuç içi bilgisayarları ve diğer
amaçla jet yakıtı olarak kullanılmaktadır.
mobil
iletişim araçlarında kullanılan
Yine Yine,, bor bor trik triklo lori ridd veya veya flor florid id petr petrol ol
akım
arıtım arıtımınd ındaa katal katalizö izörr olarak olarak ve bor nikel nikel
hammaddelerinden hammaddelerinden biri de bordur.
levhalarının
vazgeçilmez
katal katalizö izörü rü de karbon karbon monok monoksid sidin in yakıta yakıta çevrilmesinde kullanılmaktadır. 4
Bor Bor bile bileşi şikl kler erii ve bor bor lifl lifler erii (fiber) plastiklerde veya metallerde yüksek
Japon Japon bilim adamların adamlarınca, ca, 2001
dayanı dayanıklı klılığ lığaa ve esnek esnekliğ liğee sahipt sahiptir. ir. Bu
yılı Şubat Şubat ayında, ayında, magnezyu magnezyum m diboridin diboridin gele gelece ceği ğinn
süpe süperr
ilet iletke keni ni
gelişmiş bileşikler askeri alanda, özellikle
olab olabil ilec eceğ eğii
hava ve uzay araçlarında kullanılmaktadır.
keşfedilmiştir. Süper iletkenlik, sıcaklığın
Plasti Plastikle klerde rde borlu borlu lifler lifler,, alümin alüminyum yum ve
belli belli bir noktan noktanın ın altına altına düşürü düşürülme lmesiy siyle le (krit ritik
sıcaklığın
elektriksel
altına)
direncin
her
titanyumu titanyumunn 6 katı kadar kadar sertlik/yo sertlik/yoğunlu ğunluk k
türlü rlü
oranına
kaybolması
-273 C olan mutlak sıfır noktasına yakın
özel özelli likl kler erii
sıca sıcakl klık ıkta ta gerç gerçek ekle leşm şmes esii ve bu dere derece ce sıca sıcakl klığ ığıı
pah pahal alıı oluşu, oluşu, çok çok
gerç gerçek ekle leşt ştirm irmen enin in daha daha yüks yüksek ek kriti kritik k
şehi şehirl rler eree
veri veriml mlii
kull kullan anıl ılma makt ktad adır ır..
bileş bileşikl ikleri erinin nin
kullan kullanılm ılması ası,,
titany titanyuml umlaa
F14, F14, Tomc Tomcat at,,
mek mekikle ikleri rind ndee 137 kg'a kada adar
için için
F15 F15
ağırlı ırlık k
tasarrufu sağlanabilmektedir. sağlanabilmektedir. 6
ener enerji ji
iletimi, güçlü mıknatıs isteyen uygulamalar
Piyade tüfeği, tabanca, top, tank
(magnetik rezonans, maglev trenleri vs.),
üretim üretimind inde, e, zırhlı zırhlı person personel el taşıyı taşıyıcıl cıları arınn
büyük miktarlarda enerjinin manyetik alan
zırhlarını güçlendirici seramik plaklarda da
depo depola lanm nmas asıı ya da mikr mikroo elek elektr tron onik ikte te 5 4
Bor Bor
ağır ağırlı lığı ğını nı 91 kg azal azaltm tmak akta tadı dır. r. Uzay Uzay
akım yoğunluklarını hiçbir enerji kaybına sant santra rall ller erde denn
moto motorl rlar arın ının ın
Eagl Eaglee ve B1 bomb bombar ardı dıma mann uçak uçakla ları rınn
getirmektedir. Süper iletkenler, çok yüksek taş taşıya ıyabildi ildikkleri leri
jet jet
düme dümenl nler erin inde de
karş karşıl ılaş aştı tırıl rıldı dığı ğınd ndaa
ucuz ve verim rimli bir alte lternat rnatif if haline line
olma lmadan
sebe sebebi biyl ylee
kompresör kompresör bıçakları bıçaklarında, nda, kanatçık kanatçıkların larında, da,
sıcaklığa sahip olan magnezyum diboridi
neden den
ısıya
üretim üretim kolaylığı kolaylığı ile birleştirme birleştirmektedi ktedir. r. Bu
0
bir bir
Yüksek
dayanıklı dayanıklılığı, lığı, esnekliği esnekliği,, hafifliği, hafifliği, güç ve
durumudu durumudur. r. Süper Süper iletkenliğ iletkenliğin in genellikl genelliklee
düşü düşükk
sahiptir.
6
A.g.e. 3
Yılmaz, A. (2002), A.g.e. Garrett, D., 1998, A.g.e.
bor kullanılmaktadır. Borla güçlendirilmiş
fotosentez miktarını, köklerin büyümesini
cam malzemelerin iletken olmayan ve
ve havadan emilen karbon dioksit miktarını
düşük dielektrik özelliği onları radara karşı
artırır. Bor'un bir diğer işlevi hücre
görünmez kıldığı için askeri teçhizat
büyümesi ve yapısı olup, bor eksikliği
yapımında
hücre
önemlidir.
ABD
ordusu
duvarlarını
inceltici
etki
tarafından kullanılan gizli teknoloji ürünü
yapmaktadır. Ancak, bor'un çok yüksek
Stealth
konsantrasyonda bulunması toksik etki de
Fighter
(hayalet
uçaklar) ve
donanımlarının imalinde de bor ve rafine bor
ürünlerinin
yapabilmektedir. 10
kullanıldığı
düşünülmektedir .7
Bor eksikliği görülen bitkilerde susuz boraks ve boraks pentahidrattan
Bor karbid ve fiber camın bir
mamül bir gübre kullanılmaktadır. "Ayrıca
bileşimi 30 kalibre kurşunu durduracak
suda eriyebilen sodyum pentaborat veya
şekilde geliştirilmiş olup, AH-10 Kobra
disodyum ektaborattan mahsulün üzerine
helikopterlerinin
püskürtülmek suretiyle faydalanılmaktadır.
koltuklarında
kullanılmaktadır.8
Bor, sodyum klorat ve bromosol gibi bileşiklerle birlikte yabani otların yok
"BNCT (Boron Neutron Capture Therapy)
kanser
kullanılmaktadır.
edilmesi veya toprağın sterilleştirilmesi
tedavisinde
Özellikle
gereken durumlarda da kullanılmaktadır." 11
beyin
kanserinin tedavisinde hasta hücrelerin
"Atom çelikler,
sağlıklı
minimum
alaşımları kullanılır. Paslanmaz borlu
düzeyde olması nedeniyle tercih sebebi
çelik, nötron absorbanı olarak tercih
olabilmektedir".9
edilmektedir. Yaklaşık her bir bor atomu
Bor Madeninin Kullanım Alanları
zararının
4
karbürler
ve
borlu
seçilerek imha edilmesine yaraması ve hücrelere
bor
reaktörlerinde
titanbor
bir nötron absorbe etmektedir. Atom Bor, bitki gelişimi için önemli
reaktörlerinin
kontrol
sistemleri
ile
16 temel bitki besininden biridir. Toprağın
soğutma havuzlarında ve reaktörün alarm
üst
çoğunluğu
ile kapatılmasında (B10) bor kullanılır.
dokularından
Ayrıca, nükleer atıkların depolanması için
tabakalarındaki
çürümüş
bitki
bor'un
kaynaklanmaktadır. Bor, bitkilerde şekerin hormon
faaliyeti
üzerindeki
kolemanit kullanılmaktadır.
etkisini,
10
Garrett, D., 1998, A.g.e. DPT, (1999) "VIII. Beş Yıllık Kalkınma PlanıMadencilik Özel İhtisas Komisyonu Raporu", Devlet Planlama Teşkilatı, Ankara, 1999.
7
11
http://usgs.gov Garrett, D., 1998, A.g.e. 9 http://usgs.gov 8
4
Bor Madeninin Kullanım Alanları
manyetik ürün; bilgisayar disk sürücüleri, Nükleer reaktörlerde radyoaktif
otomobillerde direk akım-motorları ve ev
malzemenin fisyonu sonucunda ısı, alfa ve
eşyaları
beta
kullanılmaktadır.
parçacıkları,
gama
ışınları
ve
ile
portatif
güç
aletlerinde
Sodyum borohidrat,
nötronlar açığa çıkar. Nötronlara kalkan
atık sulardaki civa, kurşun, gümüş gibi ağır
olarak kullanılan en önemli malzemeler,
metallerin sulardan temizlenmesi amacıyla
hidrojen, lityum, polietilen ve su olup,
kullanılmaktadır."15
kalkan olarak kullanılan malzemelerin çoğu ikincil gama ışını yaymakta, bu da ısı
Bor
bileşiklerini
düşürme ve tekrar kalkan uygulamayı
endüstriyel
gerektirmektedir. Bor, termal nötronları
getirmek için gereken işlemlerin derecesi
emme kabiliyeti açısından tektir. Sadece
çok
hafif bir gama ışını çıkarmakta ve alfa
sanayiler
parçacıklarını kolayca emmektedir." 12
kullanırken, diğerleri rafine bor ürünleri
çeşitlilik
kullanır. "Termal depolama pillerindeki,
kullanımlara
çeşitli
göstermektedir.
mineral Bazı
uygun
hale Bazı
konsantreleri
durumlarda
tüketiciler
bulunabilirlik ve fiyata göre mineral
sodyum sülfat ve su ile yaklaşık %3
konsantrelerle veya rafine borlar arasında
ağırlıktaki boraks dekahidratın kimyasal
veya farklı rafine borlar arasında ikame
karışımı gündüz güneş enerjisini depolayıp
yapabilmektedirler. Üleksit, borik asit,
gece ısınma amacıyla kullanılabilmektedir.
boraks üretiminde ve sodyumun bulunması
Ayrıca,
istenilmeyen çeşitli direkt uygulamalarda
binalarda
tavan
Bor Madeninin Kullanım Alanları
malzemesine
konulduğu taktirde güneş ışınlarını emerek, evlerin ısınmasını sağlayabilmektedir." 13
5
kullanılmaktadır.
Boraks
pentahidrat,
Dünya Bor Rezervleri ve Üretimi
boraks dekahidrat, susuz boraks, borik asit, bor oksit, zenginleştirilmiş kolemanit ve
Çinko oktaborat
borat
tetrahidrat
ve
disodyum
zenginleştirilmiş üleksit gibi hacimli bor
antimikrobiyal
ürünleri tüketilen toplam bor'un yüksek bir
özellikleri sebebiyle ahşap koruyucu olarak
oranını oluşturmaktadır.
kullanılmaktadır.14
III. DÜNYA BOR REZERVLERİ VE ÜRETİMİ
"(...) bor, demir ve nadir toprak elementleri kombinasyonu (METGLAS) % 70 enerji tasarrufu sağlamaktadır. Bu güçlü 12
Garrett, D., 1998, A.g.e. DPT, 1999, A.g.e. 14 Garrett, D., 1998, A.g.e. 13
15
5
DPT, 1999, A.g.e.
6
Dünya Bor Rezervleri ve Üretimi
Türkiye bor kaynaklarında
kısmı Rusya, Çin, Şili, Bolivya, Peru,
dünyada birinci durumdadır. Dünya toplam rezervinin
63%'ü
bulunmaktadır.
Arjantin, Sırbistan'da bulunmaktadır.
Türkiye'de Bu
rakamların
Dünyada işletilen toplam 496
devletleştirmeyi müteakip Eti Holding
milyon tonluk rezervin 375 milyon tonu
A.Ş.'de toplanan ve yaklaşık 20,000
Türkiye'dedir. Dünyada işletilen ve tahmin
km2'lik imtiyazlı sahalarda 15-20 yıl
edilen bor madeni rezervlerinin B 2O3
öncesine
miktarlarına
ait,
kısmi
çalışılmış
bor
havzalarına ait veriler olduğu göz önünde bulundurulmalıdır.16
Türkiye'deki
bor
belirleyen kapsamlı bir araştırma henüz Türkiye'nin
aslında
dünya rezervlerinin daha da büyük bir kısmını
elinde
tutuyor
düşünülmektedir.
olabileceği
Yeni
arama
çalışmalarının yapılmasıyla Türkiye bor rezervlerinin iki katına bile çıkabileceği iddia edilmektedir.17 Türkiye'den sonra ikinci kaynak ülke ABD olup, dünya rezervlerinin %13'ü civarında bir payı olduğu bilinmektedir. Ancak ABD, bor'u uzun süredir endüstrinin çeşitli alanlarında kullanmakta olduğundan, yakın gelecekte bor rezervlerinin tükenmesi tehlikesi ile karşı karşıyadır. Bu sebeple ABD, kalan bor madenlerinin bir kısmını "stratejik rezerv"
ilan
durdurmuştur. madenlerinin
ederek
çıkarılmasını
Türkiye'deki kalitesi
dağılım
aşağıdaki tabloda verilmiştir:
madenlerinin yerlerini ve miktarlarını yapılmadığından,
göre
bor
ABD'dekinden
yüksektir. Dünya bor rezervlerinin kalan 16
http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/ borraporu.htm (Türkiye Mühendis ve Mimarlar Odaları Birliği-TMMOB Bor Raporu) 17 A.g.e. 6
yüzdeleri
7
Dünya Bor Rezervleri ve Üretimi
Tablo-1: Bor Dünya Rezervi ÜLKE TÜRKİYE ABD RUSYA ÇİN ŞİLİ BOLİVYA PERU ARJANTİN SIRBİSTAN TOPLAM
GÖRÜNÜR GÖRÜNÜR TOPLAM REZERV EKONOMİK EKONOMİK (GÖR.+MUH.+MÜM.) REZERV REZERV ÖMRÜ (YIL) BİN TON B2O3 375,000 644,000 240 45,000 105,000 33 28,000 140,000 16 27,000 36,000 17 8,000 41,000 5 4,000 19,000 3 4,000 22,000 3 2,000 9,000 1 3,000 3,000 2 496,000 1,019,000 320
TOPLAM REZERV ÖMRÜ (YIL) 412 76 78 23 26 12 14 6 2 649
Kaynak: http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/borraporu.htm (Eti Holding A.Ş.)
Türkiye'nin bor madenlerinin
sanayileri ise Batı Avrupa, Kuzey Amerika
rezerv ömrü 412 yıl iken, dünyanın ikinci
ve
Japonya'daki
az
sayıda
firmada
büyük rezerv ülkesi ABD'nin bor rezervleri
yoğunlaşmıştır. Çin buna istisna teşkil
76 yıllık ömre sahiptir. Dünya rezervleri ve
etmektedir. Çin'de çok sayıda küçük firma
bu rezervlerin tüketim artış hızları göz
kısıtlı çeşitte ürün üretmektedir.
önünde bulundurulduğunda 50-80 yıl sonra ülkemiz bor yataklarının dünyadaki tek bor
Bor
kaynağı olma ihtimali yüksektir.
önemli
almaktadır:
üreticisi ülke bulunmaktadır. En büyük üreticiler Türkiye (Eti Bor A.Ş.) ve ABD (Rio Tinto
Borax)'dir.
Bor
ürünleri
7
dünyadaki
üreticileri ve yapılan üretim
miktarları Dünyada az sayıda bor minerali
minerallerinin aşağıdaki
tabloda
yer
8
Dünya Bor Rezervleri ve Üretimi
Tablo-2: Dünya Bor Mineralleri Üretimi 1970-2001 (000 ton B 2O3)
8
Türkiye
ABD
Toplam
1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
122 229 248 255 291 242 220 301 346 281 320 333 306 260 331 259 349 374 473 447 476 460 402 410 433 435 494 549 552 536
510 515 551 602 562 547 572 667 706 725 710 671 551 578 605 577 571 625 578 562 608 626 554 574 550 728 581 604 587 618
762 878 960 1020 1038 975 948 1129 1242 1191 1222 1189 1040 1018 1122 1026 1120 1265 1338 1317 1359 1355 1284 1292 1325 1529 1438 1507 1505 1522
2000
504
546
1431
2001
517
650
1546
Kaynak: Boron Statistics (A. Buckingham ve Phyllis A. Lyday) , Eti Bor A.Ş.
2001 yılı itibariyle, B2O3 bazında en
ABD'nin bor mineralleri üretimi brüt
büyük üretici 650,000 ton ile ABD'dir.
ağırlık
Onu 517,000 ton ile Türkiye izlemektedir.
Türkiye'ninki 1,476,000 tondur. Ancak,
Toplam üretimde (1,546,000 ton) ABD ve Türkiye'nin %33,4'dir.
payları Dünya
sırasıyla bor
bor
%42,
olarak oksit
1,300,000
(B2O3)
değerlendirildiğinde,
ton
içeriği ABD'nin
iken,
açısından üretimi
üretiminde
Türkiye'ninkini geçmektedir. Parasal bazda
Türkiye'nin ve ABD'nin yeri ölçümün brüt
ise Eti Holding pazarın %20-23'une
ton veya (B2O3) bazında yapılmasına göre
sahipken, US Borax %65-70'ine sahip
değişiklik göstermektedir. Brüt ağırlık
durumdadır. Bu durum büyük ölçüde Eti
olarak 1992 yılından beri Türkiye, ABD'yi
Bor A.Ş.'in pazarı yeterince kontrol
geçerek bor minerallerinin dünyadaki en
edememesinden ve US Borax pazarda
büyük üreticisi olmuştur. 2001 yılında
sadece katma değeri yüksek rafine bor
9
9
Dünya Bor Rezervleri ve Üretimi
ürünleri satarken Eti Bor A.Ş.'nin ürün portföyünde katma değeri düşük ham bor'un
önemli
yer
tutmasından
kaynaklanmaktadır.18 Türkiye ve Amerika Birleşik Devletleri'nin bor mineralleri üretimlerinin (B2O3 bazında) yıllar içinde izlediği eğilim aşağıdaki grafikte görülmektedir:
18
CHP Bor Raporu 10
10
Dünya Bor Rezervleri ve Üretimi
Grafik-1 : Türkiye ve ABD'nin Bor Mineralleri Üretimi (000ton B 2O 3 ) 800 700 2 600 B n 500 o 400 t 0 300 0 0 200 100 0
Türkiye ABD
0 3 6 9 2 5 8 1 4 7 0 7 7 7 7 8 8 8 9 9 9 0 0 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2
Türkiye'nin son otuz iki yıldaki Grafikten de açıkça görüldüğü gibi Türkiye'deki
üretimin
artış
üretiminin zaman serisi olarak analizini
eğilimi
yaptığımızda serinin 1. derece kısmi oto-
ABD'ninkinin çok üstündedir. Son otuz iki
korrelasyon
gösterdiğini
yılda Türkiye'nin üretimi ortalama yıllık
Serinin
%6,47 oranında artarken, aynı rakam
bulundurarak üretimin cari değerinin bir yıl
ABD'nde %1,3'te kalmıştır.
gecikmeli
bu
özelliğini üretim
regresyonunu
görmekteyiz. göz
önünde
değerleri
yaptığımızda
üzerine Tablo-3'de
verilen sonuçlar elde edilmektedir.
Tablo-3: Üretim Zaman Serisi Regresyon Sonuçları Üretim Üretim-1 Regresyon Sabiti R 2=0.812 R 2=0.806
Katsayı
Std. Hata 0.853 66.072
t
P>t
0.076 11.204 Dünya Bor28.832 Rezervleri ve Üretimi2.292
0.000 0.029
Türkiye’deki Bor Madeni Ocakları
Tablo-3'den de görüldüğü gibi, bir
gelen şoklar (bu seride genellikle pozitif)
dönem önceki üretim değerlerinin üretim
oldukça kalıcı olmaktadır. Bir yıl önceki
zaman serisindeki değişiklikleri açıklama
üretimin
gücü yüksektir. Bu anlamda, seri %85 gibi
değişiklikleri açıklama oranı %81,2 gibi
çok
oldukça yüksek bir rakamdır. Regresyonun
yüksek
bir
zaman
bağımlılığı
göstermektedir. Diğer bir deyişle, üretime
hata 11
bu
terimleri
yılın
üretimindeki
incelendiğinde,
oto-
11
korrelasyonun görülmektedir.
ortadan
kalktığı
Dolayısıyla
açıklayıcı
regresyon
değeri
artmakta
ve
trend
değişkeni pozitif anlamlı katsayıya sahip
katsayıları güvenilirdir. Regresyona trend
olmaktadır.
değişkenini de eklediğimizde, regresyonun
Tablo-4: Üretim Zaman Serisi Regresyon Sonuçları (Trend dahil) Üretim Üretim-1 Trend Regresyon Sabiti R 2=0.863 R 2=0.853
Diğer
Katsayı
Std. Hata 0.363 6.549 138.805
taraftan,
t 0.166 2.041 33.815
aynı regresyon
P>t 2.183 3.208 4.105
0.038 0.003 0.000
Türkiye'nin 2010 yılından önce ABD'nin
analizi ABD üretimi zaman serileri için
üretimini geçebileceği söylenebilir.
yapıldığında, ABD zaman serisinin bir (veya birden fazla) yıl önceki üretim
A) Türkiye'deki Bor Madeni Ocakları
değerlerine bağımlılık gösterdiği ancak trend
değerinin
görülmektedir.
anlamlı
olmadığı
Dolayısıyla
Bor madeni Türkiye'nin özellikle
ABD
kuzey batı bölgelerinde bulunmaktadır.
üretiminin zaman içinde herhangi bir artma (ya
da
düşme)
söylenebilir. açıklayıcı
eğiliminin
Yapılan değeri
de
Türkiye'de bu güne kadar işletilmiş bor
olmadığı
madeni ocakları ve bulundukları yöreler
regresyonun %17
Tablo-5'te gösterilmiştir. Bor madenlerini
civarında
ve bor rafinasyon tesislerini devlet adına
kalmaktadır. Dünya toplam üretimi de birinci
derece
zaman
Eti Bor A.Ş. Genel Müdürlüğü işletmekte
bağımlılığı
olup,
göstermektedir ve trend katsayısı pozitif ve
Genel
Müdürlük
merkezi
Bandırma'da bulunmaktadır. Eti Bor A.Ş.
anlamlıdır.
Genel Müdürlüğüne bağlı beş İşletme Üretimi katsayılarda,
etkileyen Türkiye
Müdürlüğü: Emet Bor İşletme Müdürlüğü,
faktörlerde,
üretiminin
Bandırma Bor ve Asit Fabrikaları İşletme
artış
Müdürlüğü, Kırka Bor İşletme Müdürlüğü,
eğiliminde ve ABD üretiminin genel
Bigadiç
eğiliminde önemli bir değişiklik olmazsa
Bor
İşletme
Müdürlüğü
Kestelek Bor İşletme Müdürlüğüdür.
Türkiye’deki Bor Madeni Ocakları
Tablo-5: Bor Madeni Ocakları ve Yöreleri 12
ve 12
Şehir
İlçe-Yöre Maden Adı
Maden Cinsi
Rezervler Rezervler (milyon (milyon ton) ton) (brüt (B2O3 içeriği) ağırlık)
Susurluk Balıkesir Bigadiç Sındırgı Küçükler
Aziziye, Tulu,Salmanlı, Kolemanit Ankara, Acep, Domuz, ve Kireçlik, Kurtpınar, Uleksit Faraş, Günevi, Sultançayırı, Beğendikler, Yeniköy
576
167
49
14
Kütahya Emet
Hisarcık, Harmanköy, Espey, Killik
Kolemanit
835
225
Kolemanit
7.5
2
Tinkal
604
156
Bursa
Kestelek Kestelek
Eskişehir Kırka
Göçenoluk, Harmankaya
Kaynak: http://www.boraxtr.com/boraxtr/Anadosya/bormadennedir.html ve http://www.etiholding.gov.tr
"Kırka-Sarıkaya boraks yatağı
Tinka-Razorit-Kernit cevherinin benzeri
Eskişehir ilinin 70 km güneyindeki Kırka
olduğu ve yatakların zengin olduğu tespit
bucağının 4,5 km batısındadır. Dünyanın
edilmiştir."19 Kırka'daki tinkal cevheri
en büyük rezervlerinden biri olup, 1950-
yaklaşık %25-26 civarında B 2O3 ihtiva
1960 yılları arasında vatandaşlarımızın
etmekte,
çıkarılan
cevher
Kırka'daki
arama ruhsatı alarak yaptığı aramalar
1.150.000
ton/yıl
cevheri
işleyecek
neticesinde bulunmuştur. 1962 yılında
kapasitedeki yoğunlaştırıcı (concentrator)
Türkiye'deki diğer boraks yatakları gibi
tesislerinde zenginleştirilerek B2O3 oranı
Kırka boraks yatakları da İngiliz Boraks
%32-33'e
Consolidated Ltd. Şti.'nin eline geçmiştir.
büyüklüğüne göre sınıflandırmaktadır.20
Ancak, Şirketin saha devir işlemindeki
Kırka Konsantratör Tesisi 1975 yılından
kanuni eksiklikler sebebiyle ruhsatları iptal
beri faaliyettedir. 1978 yılında Bor türevi
edilmiş
Boraks
tesisleri kurulmaya başlamış ve 1984
yataklarının üçünün işletme imtiyazı 1968
yılında faaliyete geçmiştir. Üretilen başlıca
ve
imtiyazı
düşen
yükseltilmekte
ve
tane
yılında Etibank'a geçmiştir. 1968 yılında MTA'nın
yaptığı
aramalarda
Kırka
19
http://www.etiholding.gov.tr http://www.boraxtr.com/boraxtr/Anadosya/borma dennedir.html 20
Sodyum tuzu cevherinin Kaliforniya'daki 13
13
Türkiye’deki Bor Madeni Ocakları
ürünler tinkal, boraks pentahidrat ve susuz
işletmede olup, kapasitesi 600.000 ton/yıl
borakstır .21
tüvenan cevherdir. 25 Kırma-harmanlama tesisi 1993 yılı sonunda, ham bor öğütme
Kütahya'nın
100
km
güney
tesisi ise 1998'de üretime geçmiştir. 26
batısındaki Emet'te bulunan maden 1956
Yörede
yılında
M.T.A
tarafından
jeologu
bulunmuş,
boraks
pentahidrat,
boraks
Dr.
Gawlik
dekahidrat, asit borik, sodyum perborat,
1958
yılında
sülfürük asit üretilmektedir.
bölgedeki bor sahaları M.T.A. tarafından
Kestelek
Etibank'a devredilmiştir.22 Yaklaşık %28
bor
yatakları
ile %37 arasında B2O3 ihtiva eden
M.T.A.'nın bölgede linyit araştırmaları
kolemanit yataklarından çıkarılan cevher
sırasında 1954 yılında bulunmuştur. 1979'a
ise toplam 1.200.000 ton/yıl cevheri
kadar çeşitli kişi ve kurumlarca bor cevheri
işleyecek
üretimi yapılmış, 1979
kapasitedeki
yoğunlaştırıcı
yılında saha
(concentrator) tesisinde yıkanarak B 2O3
Etibank'a devredilmiştir. 27Bölgede 200.000
oranı %43-45'e yükseltilmekte ve ürün
ton/yıl tüvenan cevher zenginleştirme
sınıflandırılmaktadır.23
kapasiteli
yoğunlaştırıcı
(concentrator)
tesisi faaliyet göstermektedir 28.
Bigadiç
ve
yöresindeki
bor
yatakları 1950 yılında Muharrem Girgin adlı bir madencinin Çamköy yakınlarından topladığı örneklerin kolemanit olduğunun Dr. H. Yakal
tarafından tespiti ile
bulunmuştur. Önceleri özel sektörün elinde olan maden ocakları Fransız Şirketi ile olan saha sınır anlaşmazlığı sebebiyle Bakanlar Kurulu Kararı ile 1976 yılında Etibank'a devredilmiştir.24 Ortalama %3032 civarında B2O3 ihtiva eden tüvenan kolemanit cevherini zenginleştirerek B 2O3 oranını
%40-44'e
yükselten,
cevher
zenginleştirme tesisi 1979 sonundan beri
25
http://www.boraxtr.com/boraxtr/Anadosya/borma dennedir.html 26 http://www.etiholding.gov.tr 27 A.g.s. 28 http://www.boraxtr.com/boraxtr/Anadosya/borma dennedir.html
21
http://www.etiholding.gov.tr A.g.s. 23 http://www.boraxtr.com/boraxtr/Anadosya/borma dennedir.html 24 http://www.etiholding.gov.tr 22
14
14
Türkiye’nin Bor/Bor Ürünleri Ticareti
IV.
TÜRKİYE'NİN BOR/BOR
Yıllar itibariyle Türkiye'nin bor
ÜRÜNLERİ TİCARETİ
ve bor ürünleri ihracatı ve fiyatları Tablo-6' ve Tablo-7'de gösterilmiştir:
Tablo-6 Türkiye'nin Bor Madeni İhracatı Yıl Miktar Ton Değer $ 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000
820.077 681.667 637.524 617.739 613.012 622.194 684.404 735.720 731.618 655.755 653.480 567.760
(Toplam) Fiyat $
172.500.869 147.760.148 133.028.121 130.813.254 120.472.646 120.866.940 134.135.409 140.975.909 136.095.150 123.944.546 121.318.868 102.023.724
210 217 209 212 197 194 196 192 186 189 186 180
http://www.boraxtr.com/boraxtr/Anadosya/dunborurtic.htm
Tablo-7: Türlerine Göre Bor İhracatı ve Fiyatlar Tincal (ton) 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
T-fiyat $
204,149 226,620 186,296 184,225 141,990 145,586 167,035 176,569 181,837 148,708 106,800
Uleksit (t)
159 155 159 162 164 161 161 161 158 161 167
U-fiyat $
1989 124,470 1990 96,970 1991 117,420 1992 105,835 1993 104,400 1994 149,820 1995 170,150 1996 185,100 Türkiye’nin Bor/Bor Ürünleri Ticareti 1997 185,030 1998 168,300 1999 206,750
144 143 143 151 152 147 154 151 148 154 150
Tincal ($) 32,487,978 35,211,755 29,661,646 29,817,784 23,216,858 23,492,450 26,901,315 28,469,885 28,712,093 23,913,988 17,818,150
Uleksit ($) 7,900,713 13,887,860 16,798,500 15,972,650 15,844,950 22,071,756 26,147,900 27,922,357 27,449,290 25,885,750 31,103,750
Kaynak: http://www.boraxtr.com/boraxtr/Anadosya/istatis.html
15
Kolemanit (t) 491,458 358,077 333,808 327,679 366,622 326,788 347,219 374,051 364,752 338,747 339,930
Bor Ürünleri Toplam (t) 169,101 143,850 140,204 196,812 195,676 245,046 241,837 2,630 312,601 296,182 308,781
K-fiyat $
Kolemanit ($) 248 276 259 259 222 230 234 226 219 219 213
Bor ÜrünleriDeğer ($) 59,461,693 53,317,268 48,633,368 70,361,680 65,720,021 81,550,597 82,176,705 1,523,477 100,859,193 95,994,684 93,503,689
122,112,178 98,660,533 86,567,975 85,022,820 81,410,838 75,302,734 81,086,194 84,583,667 79,933,767 74,144,808 72,396,968
Bor ÜrünleriFiyat ($) 352 371 347 358 336 333 340 579 15 323 324 303
Grafik 2'den de görülebileceği gibi,
bazında önemli artış gerçekleşmiştir. Bor
Türkiye'nin tinkal ve kolemanit ihracat
ürünlerinden elde edilen ihracat geliri ise
gelirleri 1989'dan beri düşmüştür. Dönem
dalgalı bir seyir izlemektedir. Bor ürünleri
boyunca bor bileşikleri fiyatlarında önemli
fiyatı 1996 yılında önemli bir artış
bir değişiklik olmamıştır. Dolayısıyla
göstermiş, fiyatın çok arttığı bu yılda
gelirdeki düşüş büyük ölçüde ihraç edilen
Türkiye'nin bor ürünleri ihracat geliri
miktardaki düşüşten kaynaklanmaktadır.
talepteki
Üleksitte ise hem ton bazında, hem gelir
azalmıştır.
düşmeye
bağlı
olarak
çok
Grafik-2 : Türkiye'nin Bor/Bor Ürünleri ihracatı-Değer ($) 140,000,000 120,000,000 100,000,000 Tincal
80,000,000
Kolemanit
60,000,000
Uleksit ürün
40,000,000 20,000,000 0 1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
16
Türkiye’nin Bor/Bor Ürünleri Ticareti Türkiye’nin Bor İhraç Pazarları
Grafik-3: Türkiye'nin Bor/Bor Ürünleri İhraç Fiyatları 700 600 500
tinkal
400
kolem anit uleksit
300
ürün 200 100 0 1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
16
1996
1997
1998
1999
Türkiye dünyanın en büyük bor
ITS Ticaret İstatistikleri kullanılmıştır.
rezervine sahip ülke olmasına rağmen,
Veriler
dünya fiyatlarını belirleme konumunda
278.94 numaralı tabi boratlar, 523.84
değildir. Biraz da bu sebeple, ihracat ile
numaralı
fiyatların, reel kurun, alıcı ülkelerin
numaralı borik asit/bor oksit verileri temel
gelirlerinin ilişkisini analiz etmek üzere
alınmıştır. 2002 yılı verileri ise DİE-DTM
yapılan ekonometrik çalışmalar anlamlı
serilerinden alınmış, diğer ülkelerin 2002
sonuç vermemektedir. Sınırlı veri ile elde
yılına ait verileri bulunmadığından sadece
edilen sonuçlar Türkiye'nin bor ihracatında
Türkiye'nin ihracatı belirtilmiştir. DİE-
reel kurun veya ithalatçı ülkelerin milli
DTM serileri ile OECD-ITS Ticaret
gelirlerinin belirleyici faktörler olmadığını
İstatistikleri serileri arasında zaman zaman
göstermektedir.
farklılıklar gözlemlenmektedir.
Eti Holding'in verilerine göre29
SITC-Rev3
sisteminde
borat/perboratlar,
DİE-DTM
522.35
verilerine
Türkiye'nin
214,783,000 $ dış satış olmak üzere toplam
ihracatında en önemli ülke ABD'dir. Onu
232,887,000 $'lik satış yapmıştır. 2001
İspanya,
yılında iç satışlar 15,650,000 $ ve dış
Cumhuriyeti
satışlar 208,460,000 $'a düşerek toplam
miktarları
224,110,000 $ gelir elde edilmiştir. 2002
12,539,491 $, 12,229,950 $ ve 10,350,000
yılında ise 16,445,000 $ iç ve 186,184,000
$). 2002 yılı borat/perborat ihracatında en
$'ı
büyük pazar İtalya'dır (20,390,978 $), onu
satış
olmak
üzere
toplam
Hollanda
yılı
tabi
göre
Holding, 2000 yılında 18,104,000 $ iç ve
dış
2002
olup,
ve
Çin
izlemektedir sırasıyla
(8,044,237
boratlar Halk (ihracat
16,783,029
$)
ve
$,
202,639,000 $ satış gerçekleştirilmiş olup
Belçika
Slovenya
bunun 67,997,000 $'ı konsantre bor,
(5,205,9222 $) izlemektedir. Borik asit/bor
134,662,000 $'ı rafine bor satışıdır.
oksit ihracatında ise Belçika-Lüksemburg, İran, İtalya ve İspanya en fazla ihracatın
A) TÜRKİYE'NİN BOR İHRAÇ PAZARLARI
yapıldığı ülkelerdir (ihracat miktarları sırasıyla
6,347,501
Türkiye’nin Bor İhraç Pazarları
$,
2,336,558
$,
1,668,816 $ ve 1,367,727 $). Avusturya Bu
bölümde
Türkiye'nin
bor/rafine bor ürünleri ihracatı yaptığı
Yine DİE-DTM verilerine göre
başlıca pazarlar incelenmiştir. 1990-2001
Türkiye'nin bor ithalatı 2002 yılı itibariyle
yılları arasına ilişkin analizlerde OECD-
7,450,165 $ tutarındadır. Türkiye'nin tabi
29
boratlar ve borik asit/bor oksit ithalatı yok
http://www.etiholding.gov.tr 17
17
denecek kadar azdır. Tabi boratlar ithalatı
borik asit/bor oksit, rafine bor ve perborat
2002 yılı itibariyle 33,757 $ olup, bunun
ithalatında ABD birinci sırada olup,
28,288 $'ı Romanya'dan ve 5011 $'ı
Türkiye ikinci büyük tedarikçidir. Ülkenin
İngiltere'den yapılmıştır. Borik asit ve bor
borik asit/bor oksit pazarı 1990-2001
oksit ise 2002 yılında 24,539 $ tutarında
yılları arasında iki katından fazla büyümüş
ithal edilmiştir. Ana tedarikçi Almanya'dır
olup, 2001 yılı ithalatı 1064 ton olarak
(20,177 $). Diğer taraftan, borat/perborat
gerçekleşmiştir. Türkiye'nin ülkeye borik
toplam
%99'unu
asit ve bor oksit ihracatı 2000 yılı
oluşturmakta olup; 2002 yılında 7,392,325
öncesinde yok denecek kadar az iken 2000
$
yılında 81 ton ve 2001 yılında 267 ton
olarak
bor
ithalatının
gerçekleşmiştir.
En büyük
tedarikçiler İtalya (4,045,615 $), İspanya
(değer =115,600 $) ihracat yapılmıştır.
(2,941,464 $), Almanya (178,409 $) ve Slovenya (143,909 $)'dır.
2 - Belçika 1- Avusturya Belçika'da tabii borat üretimi Avusturya küçük miktarlarda
yapılmamaktadır. Dolayısıyla tüm bor
bor bileşikleri ithal etmekte olup, tüm tabii
ürünleri
borat ithalatını Türkiye'den yapmaktadır.
kullanılarak yapılmaktadır. Tabii ve rafine
Türkiye'nin bu ülkeye tabii
bor ithalatı temel olarak Türkiye'den
boratlar
üretimi
ithal
hammadde
ihracatı 1993 yılında 22.390 ton iken 2000
yapılmaktadır. Türkiye Belçika'nın 1993
yılında 29,877 tona kadar yükselmiş, 2001
yılında toplam 19,741 ton olan tabii borat
yılında 26,598 ton (değeri=4,353,100 $)
ithalatının
olarak gerçekleşmiştir. Türkiye dönem
ülkenin ithalat artışıyla birlikte pazar
boyunca Avusturya tabii boratlar pazarın
payını korumuştur. 1999 yılı itibariyle
tek
ülkenin 87,160 ton olan tabi boratlar
tedarikçisi
konumundadır.
Diğer
17,246
karşılarken
taraftan, ülkenin yaptığı borat-perborat
ithalatının
ithalatı artarken, Türkiye'nin bu ithalatta
karşılamaktadır. Diğer bir deyişle Türkiye
zaten az olan payı dalgalı bir seyir izlemiş,
büyüyen tabii boratlar pazarının pazarla
1994 yılında 1790 tonla en yüksek
birlikte büyüyen tedarikçisi konumundadır.
seviyesine çıkarken, bu tarihten 1998'e
Türkiye ülkeye borat ve perborat da ihraç
kadar 100-200 ton aralığında dalgalanmış,
etmekte olup 1999 yılında yaptığı 58,479
2001 yılında 364 ton (değer = 129,300 $)
ton
olarak gerçekleşmiştir. Ülkenin yaptığı
ulaşmıştır. Türkiye'nin ardından %20 pazar 18
84,277
tonunu
ihracatla
tonunu
%64'lük
pazar
Türkiye
payına
17
Çin
18
payı ile Almanya gelmektedir. Borik asit ve bor oksitte Türkiye'nin pazar
payı
Finlandiya'da bor ürünleri sanayi
düşüktür (1999 yılında 6850 ton ithalatın
küçük olduğundan ithalat miktarları da
1575 tonu Türkiye'den yapılmıştır). Bu
düşüktür.
pazarda en büyük paya Rusya sahiptir.
tedarikçilerdendir. 2000 yılında ülkenin
Ülkenin tabii boratlar ithalatının büyük bir
7370 ton olan tabii boratlar ithalatının
kısmı yeniden ihraç edilmekte, rafine borat
tamamı (1,984,000 $), 2669 ton olan borik
ithalatı ise büyük oranda yerel olarak
asit/bor
kullanılmaktadır.
(361,000 $), 9862 ton olan borat/perborat
Türkiye
oksit
ithalatının
ithalatının 8776 tonu Türkiye'den
3- Çin
önemli
1021
tonu
(2,821,000
yapılmıştır.
$)
İthalat
miktarlarının hem düşük olması hem de son yıllarda azalma eğilimi gösteriyor
Çin'in üretici ülkelerden olması
olması, pazarın pek de gelecek vaat eden
ve yerel üretimin iç talebin çoğunluğunu
bir pazar olmadığını göstermektedir.
karşılamaya yetiyor olması sebebiyle bor
5- Fransa
ithalatı düşüktür. Türkiye, bu ülkeye olan tabii boratlar ihracatını 1997'de 60 ton olan seviyesinden hızla 2001 yılında 13,799 tona
(değer=6,248,000)
Fransa'da tabi boratlar üretimi
yükseltmiş,
yapılmadığından, ülke ihtiyacının tamamı
ülkenin tabi borat ithalatının %51'ini
ithalatla karşılanmaktadır. Türkiye ve ABD
karşılar hale gelmiştir. Buna karşılık, tabii
en önemli tedarikçilerdir. Fransa tabii
boratlarda ABD'nin 1997'de %59 olan payı
boratlar
2001 yılında %36'ya düşmüştür. Bir başka
pazardır. Fransa'nın 1994 yılında 58.041
deyişle Türkiye son 5 yılda pazar payını
ton olan tabii boratlar ithalatı 1998 yılında
ABD aleyhine artırarak ülkenin en önemli
11,110 tona ve 1999 yılında 7777 tona
tabii boratlar tedarikçisi olmada ABD'nin
düşmüştür. Türkiye'nin bu pazardaki payı
yerini almıştır. Türkiye'nin ülkeye borik
1994 yılındaki %76'lık seviyesinden 1998
asit/bor oksit ihracatı bulunmamakta ve
yılında %59'a düşmüş, 1999 yılında ise
borat/perborat ihracatı çok düşük seviyede
sadece
olup, bu pazarlarda sırasıyla Rusya ve
Türkiye'nin
ABD en önemli tedarikçilerdir.
pazarındaki payını İtalya almış durumdadır (1999
4- Finlandiya
pazarı
60
ton
daralmakta
ihracat
Fransa
yılında
payı
olan
bir
yapılmıştır.
tabii %80).
boratlar Fransa
borat/perborat pazarı da daralmakta olan 19
19
Almanya
bir pazardır.1994 yılında 130,647 ton olan
(11,270,000 $) olup; ABD'den sonra ikinci
ülke ithalatı 1999 yılında 90,367 tona
önemli tedarikçi konumundadır. İthalat
düşmüştür.
Türkiye'nin
ülkeye
miktarı daha az olan ve 1994'ten beri üçte
borat/perborat
ihracatı
dönemde
bir oranında küçülen borik asit/bor oksit
aynı
dalgalı bir seyir izlemiş olup, pazar payı
pazarında ise
fazla değişmemiş, 1994'te %23 ve 1999'da
konumundadır (21,924 ton ithalatın 10,773
%27
tonu
olarak
gerçekleşmiştir
(sırasıyla
10,625,000 $ ve 8,202,000 $). Ülkenin
Türkiye
(3,872,000
ana tedarikçi
$)
Türkiye'den
yapılmaktadır).
1999 yılında 37,487 ton olan borik asit/bor
7- Hindistan
oksit ithalatında ise Türkiye'nin payı %14 civarında olup (ihracat değeri=2,268,000 $), ana tedarikçi ABD'dir. Fransa'nın borik
Hindistan'daki
bor
sanayi
asit/bor oksit ithalatının 1994'ten beri 3
tamamen ithal hammaddeye dayalı olup,
katından
1997/98
fazla
arttığı
göz
önünde
bulundurulursa Türkiye'nin bu pazardaki payını
artırma
imkanının
itibariyle
Türkiye
pazara
hakimdir.
olabileceği
düşünülmektedir.
Dış
Ticaret
Müsteşarlığı
verilerine göre 2002 yılında Türkiye ülkeye 644,075 $'lık tabii borat, 2,241,502
6- Almanya
$'lık borat/perborat, 553,395 $'lık borik asit/bor oksit ihracatı yapmıştır.
Almanya'nın tabii boratlar ve
8- İtalya
borik asit ithalatı azalmakta, borat/perborat ithalatı ise az miktarda da olsa artmaktadır. Ülkenin 1994 yılında 43,159 ton olan tabii boratlar
ithalatının
36,328
İtalya'da
tonu
da bor
mineralleri
madenciliği yapılmamakta olup, ülkenin
Türkiye'den yapılmaktayken, 2001 yılında
önemli miktardaki bor ürünleri üretimi için
ülkenin 10,187 ton olan tabi boratlar
gerekli
ithalatının
karşılanmaktadır. Türkiye ülkenin tabii
6772
tonu (2,303,000 $)
Türkiye'den yapılmıştır. Son sekiz yılda
hammadde
boratlar,
borik
asit/bor
oksit
borat/perborat
durumunu korumaktadır. Türkiye 122,906
tedarikçisi konumundadır. Tabii boratlarda
tonluk borat/perborat pazarında ise %28
1990 yılında 174,351 ton olan ülke ithalatı
civarında olan pazar payını korumakta
2000 20
105,107
en
ve
pazar payı düşmüş olsa da, Türkiye hakim
yılında
ithalatında
ithalatla
tona
büyük
kadar
20
Japonya
düşmüştür.
Türkiye'nin
ülkeye
2000
(değer=921,500 $); bu, 1996'da %16,4 olan
yılında yapmış olduğu ihracat 103,499 ton
pazar payının
yarı yarıya azaldığını
(21,394,000 $) olup Türkiye pazarın
göstermektedir. Ülkenin ithalatı artan tek
tamamına hakim durumdadır. Ülkenin
bor bileşikleri pazarı olan borik asit/bor
borat/perborat ithalatı ise 1990-2000 yılları
oksit pazarında (1991 yılında 28,562 ton ve
arasında 80,000-100,000 ton arasında
2001
dalgalı bir seyir izlemiş olup, 2000 yılında
Türkiye'nin 1994'te %10 civarında olan
86,412 ton olarak gerçekleşmiştir. 2000
pazar payı 2001 yılı itibariyle %1'den aza
yılında Türkiye'nin ülkeye borat/perborat
düşmüştür (değer=178,600 $). Pazarın en
ihracatı 24,547 ton (8,954,000 $) olup,
önemli tedarikçileri ABD ve Rusya'dır.
yılında
37,565
ton
ithalat)
pazar payı %28'dir. İtalya'nın borik asit/bor
10 - Rusya
oksit pazarı küçük bir pazar olup, 2000 yılı ithalatı 9780 tondur. Türkiye 3982 ton (1,427,000 $) ihracatıyla bor asit/bor oksit
Üretici/ihracatçı ülkelerden olan
pazarının %40'ına sahip olup, birinci
Rusya, önemli miktarda tabii boratlar
tedarikçidir.
ithalatı da yapmaktadır. Bu ülkenin ithalat ve ihracatına ilişkin olarak elimizde
9 - Japonya
kullanılabilir bilgi bulunmamaktadır; ancak ülke
Japonya'da da tabii boratlar
ithalatın
tamamına
yakınının
Kazakistan'dan yapılmakta olduğu, sadece
üretimi olmadığından talebin tümü ithalatla
borat/perborat
karşılanmaktadır. Türkiye Japonya'nın tabi
payının
boratlar ithalatının (2001 yılı itibariyle
pazarında
%10
Türkiye'nin
civarında
olduğu
bilinmektedir.
44,679 ton) %90'ını gerçekleştirmektedir
11 - İspanya
(14,040,000 $). Ülkenin tabi boratlar ithalatı az da olsa düşme eğilimi içindedir (1994'de 53,444 ton ve 2001'de 44,679
Ülkenin 2001 yılı itibariyle
ton). Japonya'nın borat/perborat ithalatı da
73,072 tona ulaşan tabii boratlar ithalatının
aynı şekilde düşme eğiliminde
tamamına
yakını
(1994'te 59,821 ton ve 2001'de 40,202
yapılmaktadır
(değer=13,130,400
ton), bu pazarda en önemli tedarikçi
Türkiye tabii boratlarda büyüyen pazarın
ABD'dir. Türkiye ABD'den sonra ikinci
büyüyen tedarikçisi konumundadır. 2001
tedarikçidir; ancak pazar payı 2001 yılı
yılında 25,734 ton olan ve 1994'ten bu
itibariyle
yana 2,5 kat büyüyen İspanya borik
%7
civarında
olup
kalmaktadır 21
Türkiye'den $).
21
Hollanda
asit/ sit/bbor oksi oksitt
pazarı zarınd ndaa
ise ise
Türk ürkiye iye
(değer (değer=43 =435,8 5,800 00 $). Ülkeni Ülkeninn bor asit/b asit/bor or
ABD'nin ardından ikinci tedarikçidir ancak
oksit pazarı ise büyümekte olup 2001 yılı
pazar payı %7 civarındadır (değer=749,000
itha ithala latı tı 56,0 56,002 02 tona tona ulaş ulaşmı mışt ştır ır.. Anca Ancak k
$). Büyüklüğü yıllar içinde 85,000-100,000
Türk Türkiy iye' e'ni ninn ülke ülkeye ye bor bor asit asit/b /bor or oksi oksitt
ton ton
ihracatı bulunmamaktadır. bulunmamaktadır.
aras arasın ında da
deği değişe şenn
bora borat/ t/pe perb rbor orat at
paz pazar arın ında da da Türk Türkiy iyee ABD' ABD'de denn sonr sonraa
13-
ikinci tedarikçidir ancak pazar payı %1015
arasında
İngiltere
değişmektedir
(değer=2,745,600 (değer=2,745,600 $).
Üretici
ülkelerden
olan
İngiltere'nin 2000 yılı itibariyle 16,450 ton 12-
Hollanda30
mikt miktar arın ında daki ki
tabi tabiii
tamamına Ülke Ülkeni ninn tabi tabiii bora boratl tlar ar itha ithala latı tı
bora boratl tlar ar
yakını
karşıl karşılanm anmakt aktadı adırr
itha ithala latın tının ın Türkiye'den
(değe (değer=2 r=2,26 ,260,0 0,000 00
$).
1991 1991 yılınd yılındak akii 24,985 24,985 ton seviye seviyesin sinden den
İngiltere tabii boratlar pazarı küçülmekte
2001 001
düşm düşmüüştü ştür.
olan bir pazardır. Ülkenin 1990'da 53,462
Türkiye'nin ülkeye tabi boratlar ihracatı da
ton olan tabii boratlar ithalatı 2000 yılında
paz pazar arla la bera berabe berr küçü küçülm lmüş üş olup olup,, 1991 1991
16,450 tona düşmüştür.
yılın ılındda
2914 914
tona tona
yılı yılınd ndaa 13,2 13,295 95 ton ton olan olan ihra ihraca catt 2001 2001 yılında
2004
(değer=293,000
tona
Diğer taraftan, İngiltere'nin borik
Hollanda'nın
asit asit/b /bor or oksi oksitt itha ithala latı tı artm artmak akta ta olup olup,,
borat/perborat ithalatı da 1991 yılından bu
Türkiye'nin bu pazara ihracatı daha yüksek
yana yana yarı yarıya ya yakı yakınn azal azalmı mışt ştır ır.. 1991 1991 yılı yılı
oranda oranda artm artmış ış ve Türki Türkiye' ye'nin nin
ihra ihraca catı tı 360, 360,40 4077 ton ton iken iken 2001 2001 yılı yılınd ndaa
bor borik ik asit asit paza pazarı rınd ndak akii payı payı 1990 1990-2 -200 0000
174,405 ton olarak gerçekleşmiştir. Önceki
yıllar yıllarıı arasın arasında da %4'de %4'denn %43'e %43'e çıkmış çıkmıştır tır
yıllarda Türkiye'nin ülkeye borat/perborat
(ihracat
ihracatı yok denecek kadar az iken, 2001
(değer (değer=2, =2,023 023,00 ,0000 $) çıkmış çıkmıştır) tır).. Türkiy Türkiyee
yılında
ton
pazarın en büyük tedarikçisi olma sıfatını
etmiştir
Hollan Hollanda' da'da dann devral devralmış mıştır. tır. Büyüye Büyüyenn bir
Türkiye
borat/perborat 30
$).
düşmüştür
ülkeye ihraç
1142
pa pazar
Hollan Hollanda' da'nın nın son yıllar yıllaraa ilişki ilişkinn verile verilerin rinde de
500
olan lan
pazarında
ABD'den yapılan alımların kapsanmaması sorunu bulunmakta bulunmaktadır dır ve ithalatın ithalatın büyük çoğunluğunu çoğunluğununn
tondan
İngi İngilt lteere ise
İngilt İngiltere ere
5800
tona
bora orat/pe t/perb rboorat rat
Türkiye'nin
payı
azalmaktadır. Ülkenin 1997 yılında 35,023
muht muhtem emel elen en US Bora Boraxx firm firmas asın ında dann yapı yapılıy lıyor or
ton ton olan olan bora borat/ t/pe perb rbor orat at itha ithala latı tı 2000 2000
olması olması sebebiyle sebebiyle rakamları rakamları yorumlamak yorumlamak yanıltıcı yanıltıcı
yılında 53,310 tona kadar çıkmıştır. Ancak,
olabilmektedir.
Türkiye'nin bu pazarda 1997 yılında %29 22
17
Türkiye’nin İhracat Yapmadığı Pazarlar
22
Brezilya
olan olan payı payı 2000 2000 yılı yılınd ndaa %24' %24'ee düşm düşmüş üş (ihracat değeri=4,077,500 $), pazar lideri
Diğer
taraftan,
ülkenin
Holla Hollanda nda ile arasın arasında daki ki pazar pazar payı payı farkı farkı
borat borat/pe /perbo rborat rat ithala ithalatı tı da 1995 1995 yılınd yılındaki aki
artmıştır.
19,2 19,238 38 ton ton sevi seviye yesi sind nden en 2000 2000 yılı yılınd ndaa 34,1 34,153 53 tona tona çıka çıkara rakk iki iki katı katına na yakı yakınn
14- ABD
artm artmış ıştı tır. r. Türk Türkiy iyee bu büyü büyüye yenn paza pazard rdaa payını payını %29'dan %29'dan %5'e düşürmüşt düşürmüştür ür (5564 (5564
Amerika bor minerallerinde brüt
ton=1, ton=1,583 583,80 ,8000 $'dan $'dan 1785 1785 ton=86 ton=865,0 5,000 00
ağırlı ağırlıkk bazınd bazındaa ikinci ikinci öneml önemlii üretic üreticidi idir r
$'a).
(Tür (Türki kiye ye'd 'den en sonr sonra) a) anca ancakk bor bor oksi oksitt üreticidir.
B) TÜRKİYE'NİN İHRACAT
Amerika'nın bor mineralleri üretimi borik
YAPMADIĞI PAZARLAR 31
baz bazın ında da (B2O3)
en
büyük
asit ve büyük ölçüde rafine borat olarak
1- Brezilya
ihraç edilmektedir. Amerika aynı zamanda dünyanın en büyük bor pazarı olup, ülkede büyük büyük ve çeşit çeşitli li bor bor ürünle ürünleri ri sanayi sanayiler lerii
Brezilya bor pazarı Güney
bulunmaktadır.
Amer Amerik ika' a'nı nınn en büyü büyükk bor bor paza pazarı rıdı dır. r. Ülkede
ABD tabii boratlar pazarı 1990
bor
bul bulun unma madı dığı ğınd ndan an
minerali
üretimi
tüm tüm
itha ithala latl tlaa
tale talepp
yıll yıllın ında daki ki 525 525 ton ton sevi seviye yesi sind nden en 1996 1996
karşılanmaktadır. En çok tabii boratlar ve
yılı yılınd ndaa 79,5 79,544 44 tona tona kada kadarr çıkm çıkmış ış,, bu
borik asit ithal edilmektedir. Arjantin, Şili,
tari tariht hten en
başl başlam amış ıştı tır. r.
Peru Peru,, Boli Bolivy vyaa ve ABD ABD'nin 'nin en büyü büyük k
İtha İthala latı tınn tama tamamı mına na yakı yakını nı Türk Türkiy iye' e'de denn
teda tedari rikç kçil iler er oldu olduğu ğu paza pazara ra Türk Türkiy iye' e'ni ninn
yapı yapılm lmak akta ta olup olup,, ülke ülkeni ninn 2000 2000 yılı yılınd ndaa
ihracatı bulunmamaktadır. bulunmamaktadır.
sonr sonraa
azal azalma maya ya
63,584 63,584 ton olan olan tabii tabii boratl boratlar ar ithala ithalatın tının ın 56,500
tonu
(değer=9,845,000
$)
Türkiye'den karşılanmıştır. ABD'nin 1994
Dünya Bor/Bor Ürünleri Tüketimi
yılından bu yana 2 katından fazla artan ve
2- Güne üney Ko Korre
2000 2000 yılı yılı itib itibar ariy iyle le 39,2 39,232 32 tona tona ulaş ulaşan an borik asit/ bor oksit ithalatında da Türkiye (14, (14,33 3366 ton= ton=5, 5,99 996, 6,50 5000 $ ihra ihraca catı tı ile) ile)
Çok büyük bir pazar olmayan
Şili'n Şili'nin in ardınd ardından an ikinci ikinci büyük büyük tedari tedarikçi kçi
Güney Kore'de borik asit ve borat/perborat
konumundadır
pazarında ABD, tabii boratlar pazarında ise
ve
pazar
payı
%36
dolayındadır.
31
23
İstatistikler-OECD
23
Belçika,
İspanya
ve
ABD
hakim
Türkiye'de ise bor tüketimi çok
durumdadır. 2001 yılı itibariye ülke 14.395
düşük düşük seviye seviyede de olup, olup, dünya dünya tüketi tüketimin minin in
ton tabii tabii boratl boratlar, ar, 18.653 18.653 borik borik asit/b asit/bor or
%1-2'si %1-2'si civarında civarındadır. dır. 2000 yılı itibariyle itibariyle
oksit oksit,, 27.209 27.209 ton borat/ borat/pe perbo rborat rat ithala ithalatı tı
Türk Türkiy iye' e'de de bor' bor'un un %27' %27'si si demi demir-ç r-çel elik ik,,
yapmaktadır. Güney Kore pazarının dikkat
%12'si cam ve cam elyafı, %38'i seramik
çeki çekici ci özel özelli liği ği tabi tabiii bora boratl tlar ar ve bori borik k
ve firit, firit, %12'si %12'si deterj deterjan, an, %5'i %5'i kimya kimya ve
asit/bor oksit ithalatının 1996 yılından bu
%6'sı diğer sektörlerde tüketilmiştir.
yana iki kat artmış olmasıdır. Bor Bor sana sanayi yile lerr
V. DÜNYA BOR/BOR ÜRÜNLERİ
maden deninin inin
bölg bölged eden en
kull kullaanıld nıldığ ığıı
bölg bölgey eyee
fark farklı lılı lık k
göstermektedir. Batı Avrupa ülkeleri bor'u
TÜKETİMİ 32
en çok çok dete deterj rjan an sana sanayi yind ndee kull kullan anır ırke kenn ABD ABD en çok çok fibe fiberr cam cam üret üretim imin inde de ve
Dünya Dünya bor üretim üretim ve tüketi tüketimi mi
Bağımsız Devletler Topluluğu ülkeleri cam
1970 yılından bu yana iki katından fazla
sanayinde kullanılmaktadır.
artmıştır. 2001 yılı itibariyle bor tüketimi B2O3 bazında 1,5 milyon tondur. Batı ve
Son on yılda Batı Avrupa'nın bor
Doğu Doğu Avru Avrupa pa %46 %46 topl toplam am payl paylar arıı ile ile
tüke tüketi timi mind ndee
tüketimde ilk sırada yer almaktadır. Kuzey Amerik Amerika, a, Asya Asya ve Lati Latinn Amerik Amerikaa
sana sanayi yini ninn
payı payı
%35'ten %27'ye düşerken tekstil fiber camı
onu
sektör sektör payı payı %1'de %1'denn %11'e, %11'e, tarımı tarımınn payı payı
izlemekte ve sırasıyla %25, %11 ve %10
%2'den %5'e, borsilikat camın payı %8'den
paya sahip bulunmaktadır.
%10' a çıkmıştır.
Dünya Dünya toplam toplam bor tüketi tüketimin minin in
ABD' ABD'ni ninn bor bor tüke tüketi timi mind ndee son son
20%'si 20%'si yalıtım yalıtım camı camı elyafı elyafı,, %15'i %15'i teksti tekstill
yirm yirmii yıld yıldaa fibe fiberr cam cam sekt sektör örün ünün ün payı payı
cam elyafı, %8'i borsilikat cam üretiminde
%36, %36,4' 4'te tenn %65, %65,1' 1'ee çıka çıkark rken en,, yanm yanmay ayıı
olmak üzere toplam %43'ü cam sanayinde
geciktiricilerin payı %13,4'ten %3,6'e, bor
kullanılmaktadır. Deterjan sanayi tüketimi
sili silika katt camı camınn payı payı %11, %11,7' 7'de denn %6,8 %6,8'e 'e
toplamının %16'sı kadardır. Mine/sırlama
düşmüştür düşmüştür.. Bor'un Bor'un sabun/de sabun/deterja terjan, n, mine, mine,
tarım ve diğer kullanım alanları sırasıyla
tarım tarım sektör sektörler lerii ile nüklee nükleerr çalış çalışmal malard ardaa
toplamın %13, %5 ve %23'ü dolayındadır.
32
dete deterj rjan an
kullanım oranı aşağı yukarı aynı kalmıştır.
İstatistikler-DPT 24
Batı derişimini
Avrupa,
sulardaki
azaltmayı,
deterjanlarda
bu
borat
bor
sektörlerine yön veren, teknoloji üretimi
amaçla
yapan organizasyonlar olduğu göz önünde
kullanımından
bulundurulmalıdır.35
Bu
da
bor/bor
uzaklaşmayı amaçlamaktadır. Bu, Batı
ürünlerinde pazar payını artırabilmek ve
Avrupa'da talebin düşeceği anlamına gelir.
koruyabilmek
Ancak, bunu telafi edebilecek bir gelişme
artırmaktadır.
ABD'nde
karşılayacak, uluslar arası standartlara
enerji
gözlemlenmektedir. ABD'nin tasarrufu
makinelerinde
amacıyla
daha
sıcaklıklarına
kalitenin
Tüketici
önemini
beklentilerini
çamaşır
uygun mal üretmek, ürün çeşidini artırmak,
yıkama
katma
deterjan
üretmek dünya pazarında tutunmanın temel
düşük
yönelmesi
için
sektöründe daha fazla bor kullanılması
değeri
yüksek rafine
ürünler
şartı haline gelmiştir.
ihtimalini güçlendirmektedir.33
VI. BOR MADENİNİN STRATEJİK
Bor ve bor ürünlerinin dünya
ÖNEMİ
piyasalarındaki talebi fiyatın yanı sıra girdi olarak
kullanıldığı
endüstrilerdeki
Bor ve borlu yakıtlar, 1950'li
teknolojik gelişmelere, üretici ve kullanıcı tercihleri
ile
ikame
imkanına
yılların
bağlı
olmaktadır. Özellikle fiber cam, deterjan gibi
sanayilerde
fiyata
bağlı
olarak
Programında
geleceğin
adlandırılmış
ve
nitelendirilmiştir.36
sebebiyle talep değişmeleri yaşanmaktadır.
Savunma
yakıtı
nükleer
olarak
silahlanma
1958-1961
yılları
arasında ABD ve NATO tarafından bor,
Konsantre bor ve rafine bor ürünleri
stratejik bir maden olarak ilan edilmiş,
kullanım alanlarının yaklaşık %80'inde
birbirini ikame edebilmektedir.
ABD
dışında 2. önemli stratejik malzeme olarak
üreticilerin ikame mallara yönelmeleri
Bor Madeninin Stratejik Önemi
başında
pazarlaması kontrol altına alınmış ve
24
34
COCOM olarak nitelendirilen tedbirler kapsamında Varşova
Diğer taraftan, bor ürünlerinin
Paktı
ülkelerine
ihracı yasaklanmıştır.37 1963 yılında bor
tüketiminin yaklaşık %70'ini endüstriyel
NATO'nun stratejik maddeleri listesinden
bazda üretim yapan, önemli pazarlık
çıkarıldıysa da, ABD'nin bor alanındaki
gücüne sahip, sektörlerinde lider veya 33
Altın, V. (2003),"Seyreltilmiş Uranyum, Abartılmış Toryum, Erken Bor Beklentisi, Neptünyum Hurafesi-Doğrusunu Bilelim", TÜBİTAK-Bilim ve Teknik Dergisi, Ankara, Mayıs 2003 34 DPT, 1999, A.g.e.
35
A.g.e. Çınkı, M, (2001), "Ulusal Maden Varlığımız ve Bor Gerçeği", Ankara Ticaret Odası, Ankara, 2001. 37 http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/ borraporu.htm 36
25
25
Bor Madeninin Stratejik Önemi
bazı stratejik çalışmaları gizlilik içinde
sodyum bor hidrid (NaBH4) bileşeni
yürüttüğü bilinmektedir.
halinde depolanmaktadır. Yanıcı olmayan bu
Bor madeninin önemi, ülkeleri
çözelti,
bir
katalizörle
temasa
geçtiğinde hidrojen vermektedir
(aksi
bu konuda çıkarlarını düşünmeye ve planlı
halde hidrojen üretilmemektedir). Hidrojen
davranmaya sevk etmektedir. Bor hakkında
üretiminden sonra borohidrid yakıt bir bor
sürdürülen
çözeltisine dönüşmekte, bu çözelti bir
araştırmaların,
bileşiklerinin ürünlerdeki
yüksek
yeni
kullanım
bor teknolojili
tankta saklanıp tekrar borohidrid yakıta
alanlarını
dönüştürülebilmektedir. Diğer bir deyişle
keşfetmesi, bu madeni gelecekte, petrol
bor, bu ve benzeri uygulamalarda yakıt
gibi üzerinde uluslararası mücadelelerinin
değil,
yaşandığı
yapmakta
bir
ürün
konumuna
getirebilecektir.
yakıt
taşıyıcısı ve
olarak
tekrar
görev tekrar
kullanılabilmektedir .38 Sodyum bor hidritli otomobiller, normal otomobillerin yaptığı
Bor
madeninin
kullanım
kilometrenin
iki
katına
kadar
miktarındaki asıl önemli artış, bor'un yakıt
çıkabilmektedir. Akaryakıtla çalışana göre
taşıyıcısı
daha güvenli olmakta, çevre kirliliği
olarak
kullanılmasıyla
sağlanabilecektir. Bir çok pil, akümülatör
yaratmamaktadır .39
vs. enerji üretim aygıtında yakıt olarak kullanılan hidrojenin elde edilme, nakil ve depolama
yöntemleri
bu
Bu teknolojilerin bor element ve
aygıtların
bileşiklerine
getireceği
talep
artışını
verimliliğinin artırılması karşısındaki en
şimdiden kestirmek güç olup, talep,
önemli sorunlardır. Çünkü hidrojen çok
teknolojilerin
düşük sıcaklıklarda sıvılaşmakta, (-252
kullanımında ulaşılacak yaygınlığa bağlı
santigrad derece), gaz halindeyken çok yer
bulunmaktadır.
göstereceği
başarıya,
kaplamakta, patlayıcı bir gaz olması sebebiyle taşıma ve depolama işlemleri sırasında tehlike
arz etmektedir.
Borun
çıkarılması
ve
Bu
işletilmesinde dünya oligopolünü oluşturan
sebeple, bor bileşiklerinin hidrojen taşıma
az sayıdaki çok uluslu şirketler ( Rio Tinto
kapasiteleri, bu bileşiklerin yakıt taşıyıcısı
Borax-US Borax (ABD, yıllık üretimi 560
olarak yeni bir öneme kavuşabileceğine
bin ton)), Borax Argentina (Arjantin, yıllık
işaret etmektedir. ABD'ndeki Millenium
üretimi 27 bin ton), JSC Bor (Rusya, yıllık
Cell firmasınca prototip bir araba üzerinde
38
Altın, V., 2003, A.g.e Sandık, U. (2002), "Beşinci Vites", Hürriyet Gazetesi, Ankara, 07.06.2002 39
denenen yöntemde, hidrojen ve su bazlı 26
26
Bor Madeninin Stratejik Önemi
üretimi 73 bin ton), NACC (ABD, yıllık
değerini
düşük göstermeye çalıştıkları
üretimi 60 bin ton), Quiborax (Şili, yıllık
tespit edilmiştir. Bunun da büyük ölçüde
üretimi 60 bin ton), Sucersal Argentine
borun stratejik öneminden
ve dünya
(Arjantin, yıllık üretimi 30 bin ton), SQM
çapındaki
firmaların
salar (Şili, yıllık üretimi 16 bin ton), İnca
Türkiye'deki
bor (Peru, yıllık üretimi 13 bin ton),
ilgilerinden kaynaklandığı açıktır.
bor
üreticisi
bor
yataklarına
olan
Diğerleri (57 ton))dir. Çin yıllık 140 bin ton üretimini devlet organizasyonları eliyle
Bu konuda İngiltere kaynaklı
yapmakta, Türkiye ise ABD'nden sonra
olup, daha sonra Rio Tinto Zinc'in bir alt
dünyanın ikinci büyük bor üreticisi olarak
kuruluşu haline gelen Borax Consolidated
yıllık 475.000 ton üretimi yine devlet eliyle
Ltd.'nin Türkiye bor sahaları üzerindeki
gerçekleştirmektedir.40
faaliyetleri dikkat çekicidir. TMMOB bor raporuna göre41 daha önce Desmond Abel
Avrupa ve Amerikalı büyük
Smith'in elinde bulunan Sultançayırı ve
üreticilerin Türkiye'deki bor yataklarına
yeni bor sahaları 27 Ekim 1950 tarihinde
daha
son
3/12002 sayılı
bor
Consolidated Ltd'e devredilmiştir. Şirket o
Osmanlı
dönemlerinde
İmparatorluğunun başlayan
ilgileri
kararname
ile
Borax
madenleri 1978 yılında kamulaştırıldıktan
dönemde dünya tekeli niteliğindedir. Şirket
sonra da
Bor
daha sonra, Türkiye'deki bazı yasalardan
madenlerinin özelleştirilmesi 1999'da IMF
daha fazla yararlanmak için 25 Kasım
ile
1955 tarihinde isim değiştirmiş, adının
azalmadan
yapılan
stand
sürmüştür. by
anlaşmasının
taahhütleri arasında da yer almıştır.
başına
Türk
kelimesi
koyarak,
sermayesinin %94'ü merkezi İngiltere'de Bor madenleri 1978 yılında
bulunan Borax Consolidated Ltd. şirketine,
devletleştirilmeden önce Türkiye'de de bor
%2'si Türk ortaklara, %4'ü de İngiliz
madenciliği ile uğraşan Avrupa'lı ve
ortaklara ait olmak üzere, "Türk Boraks
Amerika'lı firmaların, çıkardıkları borun
Madencilik A.Ş." adını almış, 6 Ocak 1956
ham halde ihracını tercih ettiği, bu
tarihinde Sultançayır Bor maden imtiyazını
firmaların
bu şirket üzerine tescil ettirmiştir. Bu
boru
Türkiye'de
işleyecek
entegre tesisler vs kurmadıkları, Türkiye'ye
tarihten sonra da şirket, Türkiye'de ciddi
bor konusunda her hangi bir teknoloji
bir
transferinde
bulduğu bazı rezervlerin de miktarlarını
bulunmadıkları,
bor
arama
faaliyetinde
bulunmamış,
rezervlerinin miktarını küçük, madenin 41
40
http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/ borraporu.htm
Çınkı, M., 2001, A.g.e. 27
düşük
göstermiştir.
Şirket,
Kırka'nın
-
Türkiye'nin bor rezervlerine Borax
Sarıcakaya bölgesinde yaptığı sondajlar
Consolidated Ltd. ortak edilirse bor
sonucu tespit ettiği rezervi 10 milyon ton
endüstrisi kurulacaktır.
olarak beyan etmiş, 45 yıllık imtiyaz talep
-
Avrupa endüstrisinde Türk cevheri
etmiştir. Şüpheler üzerine aynı bölgede
kullananlar, fiyat rekabeti ile Amerikan
MTA'nın yaptığı araştırmalarda rezervin
cevherine
400 milyon ton olduğu, sonraki çalışmalar
sahayı kaybeder.
sonucunda ise Kırka bor sahasının 1 milyar
-
ton rezervli, dünyanın en büyük ve en
dönerlerse,
Türkiye
bu
Türkiye Amerikan rekabetini üstüne çekmemelidir.
zengin yatakları olduğu ortaya çıkmıştır.
-
Amerikan bor cevherleri sodyumludur, Türk bor cevherleri kalsiyumludur, bu
1958-1961
yılları
arasında
da
NATO'nun bor'u stratejik hammadde ilan etmesinin
ardından
Türkiye'de
sahalarının millileştirilmesi
Türkiye'nin
rekabet
imkanını
ortadan kaldırır.
bor
Şirketin kehanetlerinin (!) hepsinin yanlış
tartışmaları
çıkmış olması ilgi çekicidir.
gündeme gelmiş, Borax Consolidated Ltd. hazırladığı raporda aşağıdaki görüşlere
Etibank bor piyasasına 1960-68
vurgu yapmıştır. Şirkete göre 1963 yılı
yılları arasında girmiş ve bu dönemde
itibariyle;
yabancı firmalarla kıyasıya bir fiyat
-
Türkiye'de bor mineralleri tükenmiştir.
belirleme savaşı yaşanmıştır. Ticaret ve
-
Türkiye'nin en çok 20 bin ton satış
Enerji Bakanlığı 1974 yılında, bu rekabet
şansı vardır.
sonucunda tonu 30 $'a kadar düşen bor
Türkiye'de ancak 3 firma 60 bin ton
cevherinin fiyatını taban fiyat uygulayarak
üretim yapabilir.
70 $/ton'a yükseltmiştir. Ton fiyatı daha
-
27
Bor Madeninin Stratejik Önemi - Türkiye Avrupa piyasasına yalnız borik
-
-
sonra 90 $'a kadar yükselmiş, ancak, bu
asit üretimi için bor cevheri verebilir.
fiyatla bile bor, o dönemde dünya
Avrupa piyasasının borik asit üretimi
piyasalarında 120 $/ton olan değerinin çok
45 bin ton cevhere karşılık gelen 30 bin
altında
ton bor cevheri ile sabittir.
madeninin
Türkiye ancak zararına bor endüstrisi
devletleştirilmesindeki
kurabilir, 3 bin tonluk rafineri ancak
amaçlardan
sübvansiyonla yaşar.
piyasasındaki gerçek değerinden satılarak
28
kalmıştır.
Bu
sebeple
1978 biri
bor
yılında en
madenin
önemli dünya
28
Bor Madeninin Stratejik Önemi
yurt dışına kaynak transferi yapılmasının
sonra başlamış olmasına ve rakibi US
önüne geçmek olmuştur. 42
Borax'ın 140 yıldan fazla bir süredir pazarda teknik üstünlüğe ve geniş dağıtım
Devletleştirmenin faydaları kısa
ağlarına sahip olmasına rağmen, Avrupa
sürede görülmeye başlamış, Türkiye'nin
pazarının
%51'ini,
Dünya Bor üretiminde (B2O3 bazında)
%36'sını
1970 yılında % 16 olan payı; 1980 yılında
konularında oldukça deneyimli elemanlar
% 26, 2001 yılında %33.4’e yükselmiştir.
yetişmiş,
1978 yılında 83,4 milyon $ olan Bor
konumuna
gelirleri 2000 yılında 208 milyon $’a
birikimi
almayı
dünya
pazarının
başarmıştır.
özgün
teknoloji
gelinmiştir.
Bugün, geliştirme
Edinilen
doğrultusunda
bilgi
yatırımlar
ulaşmış, Dünyanın en kaliteli kolemanitleri
gerçekleştirilmekte,
Eti
Holding
olan Emet, Bigadiç Kestelek kolemanitleri
hedeflenen üretim ve satış miktarlarına
1978 yılı öncesi 40-60 $/Ton fiyatla
ulaşmaktadır.
satılırken 290-295 $/Ton fiyatla satılabilir hale gelmiştir.43 Bugün, Eti Holding'in ürün
Devletleştirmeden
da
portföyündeki ham bor ürünleri için
yabancı
ortalama brüt kar marjı %50 civarında
madenciliğine
olup, bazı bor ürünlerinde brüt kar marjı
yılında dönemin Türkiye Cumhuriyeti
%500'ü aşmaktadır. 44
hükümeti tarafından, "global ekonomiye, yeni
TMMOB
bor
şirketlerin
sonra
ilgisi
dünya
Türkiye
bor
sürmüştür.
1986
düzenine
entegrasyonu
raporunda
sağlamak üzere kamu kuruluşlarının nasıl
belirtildiği üzere, devletleştirme sonrası
özelleştirilmesi gerektiğinin araştırılması
bulunan rezerv, daha öncesinde özel
J.P. Morgan Bank'a ihale edilmiş, Morgan
sektörce ilan edilen rakamın 115 katı kadar
Bank'ın hazırladığı "Özelleştirme Ana
artmıştır. 1978 yılına kadar Türkiye'nin bor
Planı"nda:"Etibank'ın bir holding şirket
cevheri
olacak şekilde reorganize edilmesi ve karlı
pazarlamasında
kaba
yıkama
dışında hiçbir işlem yapılmamış, satılan
müesseselerdeki
bor cevherleri
kaynakların satılması" önerilmiştir .45
Avrupa ve
ABD'nde
(bor,
krom)
öz
işlenerek rafine ürünler çok daha pahalıya Türkiye'ye ithal edilmiştir. Eti Holding,
2001
rafine ürün üretimi çalışmalarına 1978'den
yılı
Ocak
ayında
Türkiye'ye ani bir ziyarette bulunan ABD Hazine Bakan Yardımcısı John Taylor
42
DPT, 1999, A.g.e 43 CHP Bor Raporu 44 http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/ borraporu.htm
dünya 45
29
bor
piyasasına
Çınkı, M., 2001, A.g.e.
hakim
olan
29
Bor Madeninin Stratejik Önemi
Dodge&Cox ve Rio Tinto Holding'in eski
çalışıyoruz. (...) Özelleştirme amaç değil
yönetim kurulu üyesidir ve ilk ziyaretini
araç olması gerekir, IMF ne derse desin,
dönemin özelleştirmeden sorumlu Devlet
özelleştirme
Bakanına yapmıştır. Rio Tinto'nun 1978
madenlerinin özelleştirilmesi üzerinde bu
yılından
denli
(bor
madenleri
bir
araçtır.
durulmasının
(...)
nedeni
Bor
üretime
devletleştirilmeden) önce Türk Borax adlı
başlanılan rafine ürünlerle bu yıl İspanya
firma
bor
ve İtalya'daki bazı tesislerin kapanacak
%80'ini işlettiği, şu anda
olmasıdır. Bu yüzden özelleştirmenin
aracılığıyla
madenlerinin Türkiye'de
Türkiye'deki
faaliyet
bankaların
gösteren
yabancı
bazılarında
hisselerinin
göz
önünde
bulunduğu
yapılması için bazı çevreler tarafından baskı yapılmaktadır." 47
bulundurulmalıdır.46
Dünya bor üretimi %100 B 2O3 bazında 1,5 milyon ton civarındadır. Bu
Bor'dan
tekelinin
üretimin %42'si ABD sermayeli US Borax
A.Ş.'nin
(ya da
diğer adıyla Rio Tinto), %33,4'ü
özelleştirilmesi tartışmalarının gündeme
Eti
Holding
geldiği 2001 yılı başlarında Devlet Bakanı
gerçekleştirilmektedir. Değer olarak ise
Şükrü Sina Gürel'in bor madenlerinin
dünyada yaklaşık yıllık 1,2 milyar ABD
bulunduğu Kütahya ve Eskişehir'e yaptığı
doları kadar B2O3 pazarı bulunmaktadır.
ziyaretler sırasında yaptığı açıklamalar
Eti Holding bu pazarın parasal olarak %20-
önemlidir: "Hükümet bor madenlerinin
23'üne, US Borax ise %65-70'ine sahiptir.
özelleştirme
Bor gibi 21. Yüzyılın petrolü olarak
kaldırılması
yönünde madenleri
devlet
ve
Eti
Bor
kapsamından
ilke
kararı
1978'de
çıkarılması
almıştır(...)Bor
Ecevit
A.Ş.
tarafından
adlandırılan bir madenin en büyük rezerv
Hükümeti
kaynağı olan Türkiye'nin, bor ihracatından
zamanında devletleştirilmiştir. Şimdi de
yılda yalnızca 102 milyon dolar, bor
yine Ecevit Hükümetinin bor madenlerinin
ürünleri ihracatından ise 106 milyon dolar
özelleştirilemeyeceği konusundaki iradesi
kazanıyor olması, önemli bir kapasitenin
kesin
israf edildiğine işaret etmektedir.
olarak
Madenlerin
ortaya tekelde
çıkmıştır ve
(...)
devlette
bulunmasının stratejik önemi vardır (...)
Türkiye bor madenini tam rafine
Çinkur özelleştirildikten sonra kapandı.
işlenmiş olarak değil, ham veya yarı rafine
Oradan çıkarılan işçilere hala yer bulmaya
halde satmasından dolayı çok önemli döviz
46
47
http://www.boraxtr.com/boraxtr/Basin/ysafak020 301.htm
http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/ borraporu.htm 30
kazandırıcı fırsatları kaçırmaktadır. Çınkı
yaptığımız boraks satışının hemen hemen
(2001)
%25'ine ulaşmaktadır. 49
bunun
çeşitli
örnekleri
verilmektedir. "Örneğin, ortalama FOB Bandırma 200 dolar/ton dan sattığımız
TMMOB
bor
raporunda
50
%42 B2O3 tenörlü kolemanit cevherini
Türkiye'den Avrupa piyasasına yapılan bor
(Türkiye
tek
satışlarının ham bor ağırlıklı olmasının
üreticisi ve ihracatçısı konumundadır) alan
Citicorp Venture gibi bazı firmaların Eti
bir ihracatçı firma söz konusu ürünü
Holding A.Ş.'nden ham bor satın alıp,
öğüttükten sonra 600-650$/ton fiyatla nihai
işledikten sonra Eti Holding'in karşısına
kullanıcıya satmaktadır. 48
dünya pazarlarında rakip olarak çıkmasına
bu cevherde
dünyanın
yol açtığını bildirilmektedir. DPT-VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı
Kimya
Raporunda, kolemanit
Hammaddeleri
Türkiye'den ve
ABD'deki
Sanayi
en
ithal
uleksit önemli
Dünya piyasası yıllık 80-90
edilen
milyar dolar civarında olan bor uç
madenlerinin
ürünlerinde Türkiye'nin pazar payı %1'i
alıcısı
Owens
bile bulamamaktadır.51 Oysa Türkiye'de
Corning Fiberglass Co.'nun bir yan şirketi
halihazırda
bor'un
sanayideki
çeşitli
olan American Borat Co'nin Death Valley
kullanım alanlarına ilişkin teknolojik bilgi
National Monument'de bulunan Billie yer
birikimi oluşmaktadır.
altı işletmesinin, Türkiye'den ithal edilen uleksitin ucuza gelmesi nedeniyle 1986 yılı
Türkiye en büyük rezerv sahibi
sonlarına doğru üretimi durdurduğunu
olarak bor dünya piyasasını ve fiyatlarını
belirtmektedir.
belirleyebilecek konumda olma imkanına
30
Bor Madeninin Stratejik Önemi
sahiptir. Ancak, dünyadaki örnekler maden Türkiye, dünyanın en zengin bor
zengini gelişmekte olan ülkelerin bu
yataklarına sahip olduğu halde, yurt dışına
madenlerden yeterince yararlanamadığını,
ihraç ettiği tinkal ve borakstan üretilen
ham madene sahip olan ülkelerden ziyade,
sodyum
bu madenle ilgili teknolojiye sahip olan
per
konumundadır.
boratın
ithalatçısı
Slovenya,
Türkiye'den
gelişmiş
ülkelerin
piyasaları
kontrol
satın aldığı boraksa karşılık Türkiye'ye
ettiğini göstermektedir. Türkiye de, 1978
sodyum per borat satmakta, Slovenya'dan
yılında yapılan devletleştirmeden sonra bu
yapılan per borat ithalatı bu ülkeye
49
http://www.boraxtr.com/anasayfa.html http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/ borraporu.htm 51 http://www.boraxtr.com 50
48
Çınkı, M. (2001), A.g.e. 31
31
Bor Madeninin Stratejik Önemi
konuda önemli yol katetmiş olsa da,
bir kuruluştur. US Borax'ın sahibi Rio
kalkınmakta olan ülke statüsünün getirdiği
Tinto, dünya maden üretiminde %12,5'luk
sorunlar
payı ile birinci sıradadır. 53
ve
teknolojik
eksiklikleri
sebebiyle bor dünya piyasasında rezervleri ile
orantılı
bir
olamamaktadır.
hakimiyete Gelişmiş
sahip
Rio
ülkeler
yerleşik
Tinto'nun
İngiltere'de
Chesington-Survey'de
Borax
sanayilerinin pek çok alanında alternatifi
Consolidated Ltd, ABD'nde California-
olmayan, ikamesi zor bir hammaddede
Anaheim'de US Borax Research olmak
büyük oranda Türkiye'ye bağımlıyken,
üzere iki
Türkiye
iyi
göstermektedir ve firma bu faaliyetler için
değerlendirememekte, bordan kazandığı
yılda 70 milyon $ para harcamaktadır. US
ihracat geliri düşük oranlarda kalmaktadır.
Borax'ın
bu
avantajını
konudaki
faaliyetlerinde
bilgilere
ülkelerden
önemli
firmaya
ölçek
ekonomilerinden
yararlanarak piyasaya kaliteli ve ucuz ürün
kolaylıkla ulaşılamamaktadır. Bu sebeple diğer
kapasiteleri,
hazırlama, zenginleştirme ve pazarlama
genellikle teknolojiyi üreten ülkelerce bu
büyük
faaliyet
arama, araştırma, maden işletme, cevher
Bor ürünlerine ait teknolojiler gizlenmekte,
araştırma merkezi
sunabilme imkanı sağlamaktadır. 54
teknoloji
transferleri yapılamamıştır. Eti Holding A.Ş.'nin teknik elemanlarının özverili çalışmaları
ve
üniversitelerle
Yasal Çerçeve
karşısına küçük küçük bor şirketleri ile
yaptığı
çıkmak, Türkiye'nin piyasada güce sahip
işbirliği sonucu üretim sorunlarına çözüm
olasını imkansız kılar. Nitekim 1978
getirilebilmiş, özgün teknolojiler dahi
yılında bor madenleri devletleştirilmeden
geliştirerek önemli bilgi birikimi ve
önceki durum da budur. Devletleştirmeden
tecrübe kazanılmıştır. 52 Diğer taraftan, Eti
sonra tek elden yapılan yatırımlar, Ar-Ge
Holding A.Ş.'nin dünya pazarlarındaki en
çalışmaları
büyük rakibi US Borax ise 80'den fazla ülkede
örgütlenmiş,
sonlarından sürekli
geliştiren,
alanlarının çalışmalar
beri
1800'lü
üretim bor'un
genişletilmesi yapan,
üretim,
Bu kadar büyük bir monopolün
ve
pazarlama
faaliyetleri
sonucu (her ne kadar Türkiye'ye hala
yılların
getirebileceğinden daha az gelir getiriyor
teknolojisini
olsa da) Eti Holding A.Ş., US Borax'ın
kullanım
ardından dünyanın ikinci önemli bor
yönünde
üreticisi haline gelmiştir.
depolama,
dağıtım ve pazarlama faaliyetleri ile dev 52
53
http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/ borraporu.htm
54
32
A.g.e. DPT, 1999, A.g.e
32
VII. YASAL ÇERÇEVE
işletilmek ve pazarlanmak üzere Etibank A.Ş.'nin tasarrufuna verilmiş, "Devlete ait
Endüstriyel anlamda ilk boraks
bor ruhsat sahalarının hiçbir hakkı, gerçek
madenciliği 1852'de Şili'de başlamıştır.
ve tüzel kişilere devretme yetkisi verilmez
"Nevada, California, Caliko Mountain ve
kaydı" getirilmiştir. 56
Kramer yöresindeki yatakların bulunarak işletilmeye alınmasıyla ABD Dünya bor
"2172
Sayılı
yasa
ile
gereksinimini karşılayan birinci ülke haline
beklentilerin aksine, bor madenlerinin
gelmiştir. Türkiye' de ilk işletmenin, 1861
devletçe işletilerek pazarlanmasının ülke
yılında çıkartılan "Maadin Nizamnamesi"
yararına olumlu sonuçlar verdiği, ..... kabul
uyarınca 1865 yılında bir Fransız şirketine
edilmiş, hazırlanan 2840 Sayılı Yasa, 4
İşletme imtiyazı verilmesiyle, başladığı
Nisan 1983 tarihinde Danışma Meclisi'nde
bilinmektedir."55
kabul edilerek, 12 Nisan 1983 tarihinde Milli Güvenlik Konseyi'nin onayı ile
Bu tarihten itibaren, özellikle
yürürlüğe
girmiştir.
Böylece
halen
Cumhuriyet öncesi dönemlerde verilen
yürürlükte olan bu yasa ile bor sahalarının
taviz ve ayrıcalıklarla bor madenleri büyük
kamu tarafından işletilmesi ve tek elden
ölçüde yabancı şirketlerin eline kalmıştır.
yönetilmesi bir kez daha yasal güvence altına alınmıştır. Bu yasanın yürürlüğe
1960'lı yıllardan itibaren ise
girmesinden 6 ay sonra 2172 Sayılı yasa
sektörde bazı dağınık ve küçük ölçekli
yürürlülükten kaldırılmıştır. 15 Haziran
Türk firmaları da boy göstermiş, ancak,
1985 tarihinde kabul edilerek yayınlanan
küçük ölçekli firmaların dünya çapındaki
3213
oligopol piyasasının büyük aktörleriyle
maddesinde ise “2840 Sayılı Maden
başa çıkamadığı, birbirleriyle rekabete
Kanunu Hükümleri saklıdır. Ancak, bu
girerek
Kanunun
bor'un
düşürdükleri
dış
satım
fiyatını
gözlemlendiğinden,
bu
Sayılı
Maden
yürürlük
bulunacak
bor,
Kanununun
tarihinden trona
ve
49.
sonra asfaltit
önemli üründen ülkemizin en fazla faydayı
madenlerinin aranması ve işletilmesi bu
sağlayabilmesi için üretim, işletme ve
yasa
pazarlamanın
ihracatına ait usul ve esaslar Bakanlar
tek
elden
yürütülmesi
hükümlerine
ihtiyacı doğmuş, 1978 yılında çıkarılan
Kurulunca
2172 sayılı yasa ile bor'la ilgili tüm
getirilmiştir"57.
tespit
faaliyetler tamamen devlet adına üretilmek, 56 55
57
Ölçen, N. E., 2001, A.g.e. 33
CHP Bor Raporu A.g.e.
tabidir. edilir”
Bunların hükmü
33
Yasal Çerçeve
işletme ve Maden Müdürlüğü ile 3 "16
Şubat
1994
tarihinde
iştirakten oluşmuştur. 5 adet Bor İşletmesi
yürürlüğe giren 3971 Sayılı Yasa ile 2840
ise
Sayılı
bağlanmıştır.59
Yasa’nın
ikinci
maddesi
Bandırma'daki
Eti
Bor
A.Ş.'ye
değiştirilerek, “Bor tuzları ile uranyum ve toryum
madenlerinin
aranması
ve
"(Özelleştirme işlemine) gelen
işletilmesi Devlet eliyle yapılır.” hükmü
tepkiler
getirilmiş, trona ve asfaltit madenlerinin
Kararıyla Etibank Genel Müdürlüğünün
özel
ve
"Eti Holding A.Ş." olarak bu şekilde
işletilmesine olanak sağlanmış, fakat bor
yeniden yapılanmasının 233 sayılı Kamu
tuzları
İktisadi Teşebbüsleri Hakkında kanun
sektör
tarafından
yine
aranması
devlet
tekelinde
bırakılmıştır."58
üzerine,
Bakanlar
Kurulu
Hükmünde Kararnamesinin 3. Maddesine aykırılık oluşturup oluşturmadığı hususu
Etibank 'ın özelleştirmesi planı
ile,
bor
cevheri
aramak,
işletmek,
gereğince, önce 1993 yılında Etibank
zenginleştirmek, ve bor bileşikleri üretmek
bünyesindeki bankacılık bölümü Etibank
üzere adı geçen teşebbüse bağlı olarak
Bankacılık
Anonim
Ortaklığı
adıyla
bağımsız bir bölüm halinde Özelleştirme İdaresinde
devredilmiştir.
Aynı
kurulan Eti Bor A.Ş.'nin sermayesinde
Yasal Çerçeve
bulunan özel şahıs hisseleri nedeni ile bor
yıl,
tuzu sahalarının bu şirketçe işletilmesinin
Karadeniz Bakır İşletmeleri A.Ş., Çinkur
2840 sayılı Kanuna uygun olup olmadığı
A.Ş. de özelleştirilmek üzere Özelleştirme
hususlarında Enerji ve Tabi Kaynaklar
İdaresinde devredilmiştir. Kalan Etibank
Bakanlığının talebi üzerine Başbakanlıkça
Madencilik Genel Müdürlüğü ise 4 Şubat
Danıştay'dan
1998 tarih ve 23248 sayılı Resmi Gazete'de
bulunulmuştur.
istişari
görüş
isteminde
yayımlanan 26 Ocak 1998 tarihli Bakanlar kurulunun 98/10552 sayılı kararı ile Eti Holding
A.Ş.
yapılandırılmıştır.
unvanı
ile
Yapılan
İstişari görüş istemiyle ilgili
yeniden
olarak,
Danıştay
Birinci
Dairesi'nin
yapısal
1999/66 Esas, 1999/93 no'lu kararında
değişiklikler sonucu; Eti Holding A.Ş., 7
konu detaylı olarak irdelenerek "(...)2840
bağlı ortaklık (Eti Bor A.Ş., Eti Dış
Sayılı Kanunun 2. Maddesinde Bor tuzları,
Ticaret ve Pazarlama A.Ş., Eti Alüminyum
Uranyum
A.Ş., Eti Gümüş A.Ş., Eti Bakır A.Ş., Eti
Devletçe işletileceği hükmü yer aldığına
ve
Toryum
madenlerinin
Krom A.Ş., Eti Elektrometalurji A.Ş.), 12 59
58
http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/ borraporu.htm
A.g.e. 34
34
göre bu madenlerin sermayesinde özel
durumundadır."
kişilerin de pay sahibi olduğu bir Anonim
çıkartılan 20 Aralık 2000 tarih ve 2000/92
Şirket eliyle işletilmesinden söz edilemez
sayılı Özelleştirme Yüksek Kurulu (ÖYK)
(...) Etibank Genel Müdürlüğünün Eti
Kararı'nda bazı diğer işletmeci KİT'lerle
Holding A.Ş. şeklinde yapılanmasının 233
birlikte Eti Holding A.Ş.'nin özelleştirme
sayılı KHK'nin 3. Maddesine uygun
kapsamına
bulunmadığına;
işlemlerinin 6 ay içinde tamamlanması
Eti
Holding
A.Ş.'nin
denmesine
alınması
ve
rağmen,
hazırlık
sermayesinde bulunan özel şahıs hisseleri
kararı alınmıştır. Ancak, 6 aylık hazırlık
nedeni ile bor tuzu sahalarının bu şirketçe
süresince kamuoyundan gelen şiddetli
işletilmesinin 2840 sayılı yasaya aykırılık
tepkiler üzerine bu karar geri alınmış,
teşkil edeceği(ne) oy birliği ile karar
kurum
verildi"
çıkarılmıştır.
şeklindeki
kararın
görüşüne
düzeltilmesi
rağmen, yoluna
gidilmemiştir."60
özelleştirme
kapsamından
Özelleştirme
Yüksek
Kurulu'nun 16.07.2001 tarihli kararıyla Eti Holding
Yasal Çerçeve
A.Ş.
eski
statüsüne
iade
edilmiştir.61
Eti Holding'in özelleştirilmesi çalışmalarına, önce Eti Bakır A.Ş'nin, daha
Diğer taraftan, Etibank'ın ham
sonra ise Eti Gümüş A.Ş., Eti Krom A.Ş.
bor'u iç piyasaya, dış piyasaya sattığından
ve Eti Elektrometalurji A.Ş.'nin Özelleşme
daha pahalıya sattığına, bunun yurt içinde
İdaresine devri ile devam edilmiştir. Daha
bor kullanan sanayilerin, bor uç ürünleri
sonra sıra Eti Alüminyum A.Ş. ile Eti Bor
üreten tesislerin kurulmasına ve rekabet
A.Ş.'ne gelmiş, kamuoyunun ve meslek
gücü kazanmasına engel oluşturmakta
kuruluşlarının büyük tepki göstermesine ve
olduğuna ilişkin tartışmaların gündeme
VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı (2001-
gelmesiyle konu hakkında Danıştay'ın
2005) Madencilik Özel İhtisas Komisyonu
görüşüne başvurulmuştur.
Raporu- Bor Madenleri Alt Komisyonu Raporunda
"Borların
özelleştirilmesi,
Danıştay'ın 2840 sayılı Kanunda
kamu yararı açısından sakıncalı olarak
yer alan "Bor madenleri ile ilgili "işletme
görülmektedir. Çünkü borların kullanım
ifadesi" için"2000/50 Esas,2000/67 Karar
alanları çok yaygın, katma değeri ve marjı
no.lu istişari görüşünde: "Bor tuzlarının
çok yüksek ve Türkiye yüksek kaliteli
Türk vatandaşlarına satılması halinde,
rezervlere sahip olması nedeniyle tekel
Türk vatandaşı yurt içinde istediği tesisi
60
61
http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/ borraporu.htm
http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/ borraporu.htm 35
35
kurabilecek ve bor'un uç ürünlerini elde
Danıştay'ın bu kararından 3 yıl
ederek bunları yurt içinde veya yurt
sonra,
dışında satabilecektir. Bor'un yurt içinde
Ajansından alınan bir habere göre 62, Bor
Türk vatandaşlarına satışı yapılmadığı için
Sanayi Dış Ticaret Limited Şirketi, Eti
ham bor'u alan yabancı yurt dışında bu
Holding A.Ş.'nin bor pazarındaki hakim
tesisleri kurarak elde ettiği
durumunu kötüye kullandığı iddiasıyla
bor uç
25.06.2003
4054
Türkiye'ye satabilmekte ve dünya bor
Hakkında Kanun uyarınca soruşturma
dilediği
gibi
yönlendirebilmektedir.
açılarak
Rekabetin
Anadolu
ürünlerini istediği fiyatla dünyaya ve piyasasını
sayılı
tarihinde
Kurumun
Korunması
para
cezasına
çarptırılması talebiyle Rekabet Kuruluna başvurmuş, Rekabet Kurulu Eti Holding'in
Sonuç
olarak
açıklanan
yasal tekel hakkına sahip bulunduğu,
nedenlerle 2840 sayılı Yasanın değişik
hakim durumun kötüye kullanılmasının söz
2'nci maddesi uyarınca bor tuzlarının
konusu olmadığı, herhangi bir yasanın
aranması ve işletilmesinin Devlet eliyle
uygulanmasından kaynaklanan işlem ve
yapılması zorunluluğunun, bu madenin
eylemlerin 4054 sayılı Kanun kapsamına
zenginleştirilmesini, rafine edilmesini ve
girmediği gerekçesiyle talebi reddetmiştir.
pazarlamasını da kapsadığı, ancak Eti
Bunun üzerine şirket, Rekabet kurulunun
Holding A.Ş. tarafından ham bor ve
kararının iptali talebiyle Danıştay'da dava
işlenebildiği ölçüde rafine bor olarak yurt
açmış,
dışına ihraç edilerek satılan bor tuzlarının,
kararının iptali talebini bire karşı dört oyla
aynı biçimde ham bor ve rafine bor olarak
reddetmiştir.
yurt içinde isteyen Türk vatandaşı kişi ve
Dairesinin anılan kararında belirtildiği
firmalara da satılabileceği, Türk vatandaşı
üzere, 2840 sayılı Kanun'un amacının bor
kişi ve firmaların satın aldığı bor'u ülke
tuzlarının maden sahasından çıkarılması,
içinde kuracağı tesislerde işleyip elde
zenginleştirilmesi, rafinasyonu, bunlardan
edeceği ürünleri yurt içinde veya yurt
her türlü uç ürün elde edilmesi ve
dışında satabilmesinde hukuki bir engel
pazarlanmasının tek elden yapılmasıyla
bulunmadığı sonucuna ulaşılarak dosyanın
ülkenin dünya bor pazarında etkinliğinin
Danıştay
artarak
Başkanlığına
sunulmasına
Danıştay,
Rekabet
Kararda
borun
en
Kurulunun
"Danıştay
1.
verimli
şekilde
sağlamak
olduğu
01/05/2000 gününde oybirliğiyle karar
değerlendirilmesini
verildi" denilmektedir.
dikkate alındığında, davacı şirketin Eti Holding'in tekel hakkının bor cevherlerinin 62
36
http://www.ntvmsnbc.com, 25.06.2003
36
Gelişmeler ve Planlar
topraktan
çıkarılması
ve
konsantre
tuzlar, volkanik killer, manyezit, feldspat,
edilmesiyle sınırlı olduğu, bundan sonraki
altın ve kromit'te dünya ölçeğinde önemli
rafinasyon ile uç ürün elde edilmesi
olan ve dış pazarlarda ciddi pay sahibi
safhalarını kapsamadığı yolundaki iddiaları
olabileceğimiz rezervlere sahiptir" 63 .
yerinde görülmemiştir." denilmektedir. Ülkemizin
Danıştay'ın ilk kararında 2840
kaynaklarımız yeterince araştırılmamış,
madenlerinin aranmasının ve işletilmesinin
yeterli
devlet tekelinde olduğu, ancak yerli
girmesinin
serbest
türlü
yatırıma
olduğu
yorumu
konsantre
%1'ler oranında kalmıştır. Son beş yıllık dönemde GSMH yılda ortalama %0,2 oranında büyürken madencilik sektörünün
edilmesinin
yılda ortalama %1,5 oranında küçülmesi
yanında uç ürün elde edilmesi safhalarını da
kapsadığını
belirtmesi
sektörün ihmal edilmişliğinin önemli bir
kafaları
göstergesidir.
karıştırmıştır. Halihazırda Eti Bor A.Ş.'nin ürettiği konsantre ve rafine bor ürünlerini çeşitli
ürünlerin
üretiminde
Ancak, son yıllarda kamuoyunun
kullanan
da konuya ilgi göstermesi sebebiyle,
sanayiler mevcuttur. 2002 yılı itibariyle Eti
madenlerimize olan ilgi artmış, Türkiye'nin
Holding bu sanayilere 16,5 milyon ABD
maden
doları değerinde bor satmıştır. Yeni kararla
boyunca
fazla
tartışmalar
Türkiye'nin en büyük rezerv
GELİŞMELER VE PLANLAR yıllar
yönelik
daha
yoğunlaşmıştır.
sorusu gündeme gelmektedir.
Bin
zenginliğinden
yararlanabilmesine
bu sanayilerin durumunun ne olacağı
VII.
yatırımlar
değerin GSMH içindeki payı ortalama
tekel hakkının bor cevherlerinin topraktan ve
ve
ve taşocakçılığı sektöründe yaratılan katma
yapılırken, ikinci kararda Eti Holding'in çıkarılması
araştırmalar
yapılmamış olması sebebiyle, madencilik
sanayicilerin Eti Bor A.Ş.'nin ürettiği bor dayalı her
kaynakları
açısından zengin olmasına rağmen, maden
sayılı Kanun hükümlerine göre, bor
ürünlerine
maden
ülkesi
olduğu,
önemli
bir
sanayi
hammaddesi olan bor, özellikle dikkat
çeşitli
çekmektedir.
uygarlıkların beşiği olmuş Anadolu, maden
Bor
madenlerinin
çıkarılmasında ve işletilmesinde devlet
açısından zengin bir coğrafyadır. "Türkiye,
tekelini elinde bulunduran Eti Holding
başta bor mineralleri olmak üzere toryum,
A.Ş.'nin yatırım ve Ar-Ge faaliyetleri
perlit, ponza, mermer, trona, volkanik
63
37
CHP Bor Raporu
37
Gelişmeler ve Planlar Eti Holding A.Ş.’nin Hedefleri ve Yatırımları
yoğunlaşmış, 18.06.2003 tarih ve 25142
tesislerin 213 kişilik istihdama yol açacağı
sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan 4865
ve 40 milyon ABD doları döviz getirisi
sayılı Kanunla "Ulusal Bor Araştırma
sağlayacağı tahmin edilmektedir. 65
Enstitüsü" kurulmuştur. 3. Bor Türevleri Tesisi Boraks
A) Eti
Holding
A.Ş.'nin
Pentahidrat ürününe olan yurt dışı talebin
Hedefleri ve Yatırımları
artışına paralel olarak üretim kapasitesinin artırılması amacıyla 160.000 ton/yıl BPH
Eti Holding A.Ş., kurumun,
üretim kapasitesine sahip olmak üzere
2840 sayılı Kanun çerçevesinde bor
kurulmuştur. Projenin sabit yatırım tutarı
pazarında
belirleyici
gerçekleştirilmesi, rafine
olmasının ürünleri
istihdam sağlaması ve yıllık 48 milyon
kapasitesinin bor pazarındaki öncelikler
ABD doları döviz getirisinin olması
dikkate alınarak
program
beklenmektedir. Ana üretim tesisleri 2001
dahilinde süratle 1.2 milyon ton/yıl'a
yılında tamamlanmış ve deneme üretimine
çıkarılmasını, mevcut tesislerin gözden
başlanmış olup, yardımcı tesislerden bir
geçirilerek
kısmı tamamlanma, bir kısmı ise hazırlık
belirli
bor
25 milyon ABD doları olup, 194 kişiye
bir
yenileme
yatırımlarına
başlanmasını, uluslar arası pazarlama ve
aşamasında bulunmaktadır .66
satış ağının oluşturulmasını, rafine bor ürün rafine bor ve özel bor ürünlerine
Tek kademede penta üretimi
yatırım yapılmasını hedeflemektedir. Bu
tesisleri ile tüvenan tinkalden doğrudan
çerçevede, Emet Yeni Borik Asit Tesisi,
boraks
pentahidrat
üretimi
Kırka 3. Bor Türevleri Tesisi, Tek
amaçlanmaktadır. Proje ile halen Kırka
Kademede Penta Üretim Tesisi yatırımları
Bor İşletmesinde iki kademde üretilen
yapılmaktadır .64
boraks
pentahidratın
üretim
verimini
artırmak, maliyetini ve çevre sorunlarını Yeni Borik Asit Tesisi borik asidin hammaddesi
olan
azaltmak
kolemanit
amaçlanmaktadır.
Tesislerin
yatırım tutarı 15 milyon ABD doları olup,
madenciliğinin yapıldığı Emet/Kütahya'da
proje sonucu %13 civarında verimlilik
100.000 ton/yıl üretim kapasiteli olarak
artışı sağlaması hedeflenmektedir. Tesisin
kurulmaktadır. Tesislerin yatırım tutarı
1. Ünitesi tamamlanarak 2000 yılının
yaklaşık 110 milyon ABD dolarıdır. 2003
Ağustos ayında geçici kabulü yapılmış
yılında
devreye
girmesi
planlanan 65
64
66
http://www.etiholding.gov.tr 38
A.g.s. http://www.etiholding.gov.tr
38
Ar-Ge Çalışmaları
olup, kırma, ara stok ve şalt tesisinin
olarak son 5 yılda tamamlanmış olan
yapımı çalışmaları sürdürülmektedir. 67
projeler şöyledir: 70
Rafine bor ürünlerinde 1.2 milyon ton/yıl
ilave
rafine
bor
1- Solubor'un
ürünleri
(Disodyum
Tetrahidrat) Pilot Ölçekte Üretimi
kapasitesine ulaşmak için 200 milyon $
(1998)
yatırım gerekmekte olup, özel bor ürünleri
2- Bor
üretimine de yapılacak yatırımlarla birlikte
Minerallerinin
yatırım
insan
sağlığı
üzerindeki etkileri
Eti Holding A.Ş.'nce yılda 50-60 milyon $'lık
Oktaborat
2.1.Yiyecek ve İçeceklerle
gerçekleştirilmesi
Alınan
hedeflenmektedir.68
Bor'un
Sağlığa
Etkilerinin Araştırılması (1997) 2.2. Yiyecek ve İçeceklerle
ABD bor firmaları uluslar arası ticarete borik asitin temel tedarikçisidir.
Alınan Bor ve Arseniğin Sağlık
Ar-Ge Çalışmaları
ve
Ancak, bu durum, Türkiye'de yeni borik asit
tesislerinin
devreye
Sağkalıma
Etkilerinin
Araştırılması (1998)
girmesiyle
2.3. Bor Bileşiklerinin İnsan
değişebilecektir.
Sağlığına
Etkilerinin
Epidemiyolojik Yöntemler ve Eti Holding A.Ş.'nce ayrıca,
Bazı
Biyolojik
Markerlerle
pazarlama ve satış konusunda bütün
Araştırılması (2000)
tüketicilere holdingin tek elden satış
3- Kırka Tinkal Cevherinin Scrubbina
yapabilmesini
teminen
Avrupa'daki
Koşullarının araştırılması (1999)
pazarlama yapısının değiştirilerek ABD ve Uzakdoğu
satış
konusunda
ağının
4- Emet Bor İşletmesi Espey Ocağı
kurulması
örgütlenilmesi
Kolemant Cevher ve Konsantrelerinde
de
Greigite
hedeflenmektedir.69
Mineralinin
Araştırılması
Projesi (2000) 5- Kestelek Konsatratör Tesisi Ara Ürün
B) Ar-Ge Çalışmaları
Stokları
B2O3
İçeriklerinin
İyileştirilmesi Çalışmaları (2000) Eti Holding A.Ş. Ar-Ge Dairesi
6- Fındık, Ayçiçeği, Şeker Pancarı ve
bünyesinde ve diğer kuruluşlarla ortaklaşa
Mısır
Bitkilerinde
Borlu
Gübre
Kullanımı Üzerine Araştırmalar (2001)
67
A.g.s. 68 A.g.s. 69 http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/ borraporu.htm, Cumhuriyet Gazetesi, 25.12.2000)
70
39
http://www.etiholding.gov.tr
7- Borik Asit Ana Çözeltisinin İyon Değiştirici
Kolonda
3.2. Bor Karbür Üretimi
Temizlenmesi
3.3. Bor Nitrür Üretimi
Pilot Çalışması (2001)
4- Atıklardan
8- Bandırma Bor Bileşikleri Tesisi Atık
Etkilerinin Azaltılması
Çalışması (2001)
4.1. Kırka Gölet Atıklarının
Kolemanit
Cevherlerinin
Zenginleştirilmesine
Yeniden
Yönelik
ve
Yöresindeki
İçme
5- Tesislerdeki
ve
ve
5.1.
Yankayaçlarında
Lityum İçeriğinin Belirlenmesi ve
Proseslerin
Borik Asitin Kekleşme
Probleminin Araştırılması
Ulusal Bor Araştırma Enstitüsü
5.2. Kırka Susuz Boraks Ürünü
39
Değerlendirme
ve
Geliştirilmesi
Bor Yükünün Tayini (2001) Cevher
Problemlerin
Çözümlenmesi
Kullanma Suları ile Topraktaki Yıllık 11-Bor
Kullanıma
Kazandırılması
Laboratuvar Ölçekli Deneyler (2001) 10- Kırka
Maddelerin
Kazanılması ve Atıkların Çevresel
Su Arıtım ve Geri Kazanma Pilot 9- Kestelek
Kıymetli
Olanaklarının
Safsızlıkların Belirlenmesi
Araştırılması (2002)
5.3. Probertit'in Borik Asit
12- Emet Bor İşletmesi Hisarcık Eski Atık
Çözeltisindeki
Barajının Boşaltılması ve Barajdaki
Çözünürlüğün
Araştırılması
Malzemenin Değerlendirilmesi Projesi
5.4. Hisarcık ve Espey
(2002)
Konsantratör
13- Tinkal'den Borik Asit ve Sodyum
Konsantrasyon
Sülfat Üretimi (2002)
Tesislerinin Verimliliğinin
Artırılması Çalışmaları
14- Borik Asitten Bor Oksit Üretimi (2002)
6- Sulubor'un
15- Çinko Borat Üretimi (2002)
(Disodyum
Oktaborat
Kullanım
Alanlarının
Tetrahidrat) Araştırılması
Halihazırda Eti Holding A.Ş. Ar-
7- Bor ve Bileşikleri ile Temasın İnsan
Ge Dairesi tarafından sürdürülmekte olan
Sağlığına ve Çevre Üzerine Etkilerinin
çalışmalar ise şöyledir: 71
Araştırılması 8- Düşük
Tenörlü
1- Sinterlenmiş Boksit Üretimi
Zenginleştirme
2- Nadir ve Soy Metaller Projesi
Araştırılması
3- İkincil Bor Türevleri Üretimi
Olanaklarının
8.1. Tülü Açık Ocak Cevherinin
3.1. Sodyum Bor Hidrür Üretimi 71
Cevherlerin
Zenginleştirilmesi
http://www.etiholding.gov.tr 40
40
9- Boraks Penta-Deka Hidrat Tozları,
(....) bu alandaki teknolojilerin yurt
Borik Asit, Bor Oksit ve Disodyum
dışından transferi için gerekli çalışmaları
Oktaborat Tetrahidrat'ın Kompaktlama
yürütmek, (...) sanayi sektörünün Enstitü
Yöntemi ile Peletlenmesi ve Boyut
ile
Ayarlanması
programlar geliştirmek, (...) araştırma
işbirliği
yapmasını
sağlayacak
yapan gerçek ve tüzel kişileri finansman,
C) Ulusal
Bor
Araştırma
personel ve teçhizat ile desteklemek, (...)
Enstitüsü
görev alanına giren konularda ulusal ve uluslar arası kongre, seminer gibi bilimsel
"Ulusal
Bor
Araştırma
toplantılara bilimsel ve maddi katkı
Enstitüsü" 18.06.2003 tarih ve 25142 sayılı
sağlamak, desteklemek, düzenlemek ve
Resmi Gazetede yayımlanan 4865 sayılı
bunlara katılmak,(...) bilgi toplama ve
Kanunla kurulmuştur. Enstitünün kısa adı
yayma, bilgi bankaları, kütüphane ve arşiv
BOREN olup, ilişkili olduğu Bakanlık Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığıdır. Enstitünün
görevlerinden
bazıları
Kanununda
belirtildiği
şekilde;
gibi bilimsel destek hizmetleri sağlamak,
Sonuç ve Değerlendirme
(...)"dır.
Enstitü,
Yönetim
Araştırma
Kurulu,
"Türkiye'nin, bor kimyasalları konusunda
Başkanlık,
ve
Geliştirme
dünya pazarında, sahip olduğu zenginliğe
Koordinatörlüğü,
koşut bir konuma gelebilmesi için kısa,
Koordinatörlüğü, Bilgi Toplama, İdari ve
orta ve uzun dönem bor uç ürünleri pazar
Mali İşler Koordinatörlüğü olmak üzere
ve teknolojilerine ilişkin politika ve strateji
beş birimden oluşmaktadır.
Endüstriyel
İlişkiler
kararlarını almaya ışık tutacak bilgileri oluşturmak, bor ürünlerinin geniş bir
IX. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME
şekilde kullanımı, yeni bor, ürün ve teknolojilerinin geliştirilmesi ve üretilmesi amacıyla temel ve uygulamalı araştırma
Türkiye, yüzyılımızda petrol
yapmak, yaptırmak, (...) Eti Holding A.Ş.
kadar önemli olabileceği düşünülen bor
ve bağlı ortaklıkları ile bor konusunda
madeninin dünyadaki en büyük rezerv
araştırma alt yapısı olan üniversitelerde
ülkesidir.
araştırma merkezleri kurmak, (...) bor ve
avantajlarını
ürünlerini kullanan ve bu alanda araştırma
değerlendirememekte, gerek rafine bor
yapan kamu ve özel hukuk tüzel kişileri ile
ürünleri,
işbirliği yaparak koordinasyonu sağlamak,
ihracatından potansiyelinin altında gelir 41
Ancak
gerekse
bu
konumunun
tam bor
anlamıyla uç
ürünleri
41
elde etmektedir. Özellikle sanayinin pek
geçilebilmesi, gerekse Türk vatandaşı
çok alanında kullanılan bor uç ürünleri
işleticilerin kendi aralarında rekabet ederek
üretiminde
borun yurt dışı fiyatını düşürmesinin
Türkiye
epeyce
geri
durumdadır.
engellenebilmesi,
üretim,
işletme,
araştırma, pazarlama faaliyetlerinin tek Türkiye'nin bor madenlerinden
elden yürütülerek uluslar arası piyasada tek
yeterince yararlanamaması bu güne kadar
oyuncu olarak Türkiye'nin çıkarlarının
konuya stratejik bir yaklaşım getirilememiş
korunabilmesi için devlet tekelinin önemli
olmasından
olduğu düşünülmektedir.
kaynaklanmaktadır.
yılında
bor
1978
yataklarının
devletleştirilmesine kadar sektör büyük
Bor
madeninin
çıkarılması,
ölçüde yabancı firmaların ve bazı küçük
işletilmesi, pazarlaması devlet tekelindedir.
ölçekli Türk firmalarının elinde kalmış,
Ancak, yerli sanayicilerin bor uç ürünleri
kamu yararı amacı güden bir üretim
üreten
sistemi kurulmamıştır. Bor madenlerinin
sanayileri kurulmasında herhangi bir yasal
devletleştirilerek devlet adına işletilmek
engel
üzere Etibank'a bırakılmasından sonra
Danıştay'ca verilmiş iki farklı karar
önemli ilerlemeler sağlanmışsa da bor ve
bulunmaktadır. Bu konudaki belirsizliğin
bor
ürünlerinin
Türkiye'nin
döviz
işletmeleri olup
ve
bor
olmadığı
kullanan konusunda
giderilmesi gerekmektedir.
gelirlerini azamileştirecek bir araştırma, üretim
ve
pazarlama
stratejisi
Bor uç ürünlerine dayalı ileri
oluşturulamamıştır.
teknoloji
gerektiren
yatırımların
yapılmasının, Türkiye'yi katma değeri Bor madenlerinin değeri ve
düşük ham cevher satmak yerine katma
önemi göz önünde bulundurulduğunda,
değeri çok yüksek rakamlara ulaşabilen
devlet tarafından, tek elden işletilmesinin,
(dünya pazarı yıllık 60-80 milyar dolar) uç
özellikle
ürünleri
yabancı
firmaların
eline
üretip
satmasının
ihracat
bırakılmamasının kamu yararı açısından
gelirlerini
büyük önem taşıdığı düşünülmektedir.
oynayabileceği
Gerek
oligopol
Halihazırda İstanbul Teknik Üniversitesi
oyuncularının
(İTÜ) laboratuarlarında geliştirilen 20'nin
uluslar
piyasasının
arası büyük
bor
artırmada
önemli
rol
düşünülmektedir.
Türkiye'deki bor yataklarını ülkemizin
üzerinde ileri bor ürünü olduğu ve Eti
çıkarlarını göz ardı ederek, kendi karlarını
Holding A.Ş.'nin tüm bu yatırımları tek
azamileştirecek şekilde işletmesinin önüne 42
42
Sonuç ve Değerlendirme
başına yapabilecek mali ve idari güce sahip olmadığı göz önünde bulundurulmalıdır.
Ulusal Enstitüsünün
Bor
Araştırma
kurulmuş
olması
bor
Özel sektörün bor kullanan ileri
madeninin bilinen kullanım alanlarının
teknolojili sanayilere yatırım yapmasının
araştırmasını ve yeni kullanım alanlarının
devletçe teşvik edilmesi, bu konuda etkin
keşfedilmesini sağlamak için önemli bir
bir devlet-sanayi işbirliği sağlanması,
gelişmedir.
ülkemizin bu doğal zenginliğinden azami
araştırma gruplarınca uluslar arası bor
faydayı sağlayabilmesi için önemlidir. Bu
pazarı
Bu
enstitü
takip
bünyesindeki
edilerek
Türkiye'nin
amaçla çeşitli teşviklerin sağlandığı bor
dünyadaki en büyük rezerve sahip ülke
teknoloji serbest bölgeleri kurulabilir. Bu
olarak gücünü, etkinliğini artırıcı önlemler
serbest bölgelerde, yüksek teknolojili bor
geliştirilmelidir. Ulusal Bor Araştırma
uç
Enstitüsü
ürünlerinin
araştırılması,
patentli
ile
geliştirilecek
ürünleri
ürünlerin üretilmesi ve ihraç edilmesi
kullanacak sektörlerin, yurt içindeki ve
teşvik
faaliyet
yurt dışındaki üniversitelerin, araştırma
gösterecek firmalar yüksek teknolojiye
kurumlarının ve teknoparkların işbirliğinin
yatırım yapan, katma değeri yüksek bor uç
sağlanması önemlidir. Enstitünün öncelikli
ürünleri
hedefi katma değeri yüksek yeni ürünlerin
edilmelidir.
üreten
Bölgede
firmalar
arasından
seçilmelidir. Serbest bölgenin gümrük kapısı
ihtisas
gümrüğü
geliştirilmesi olmalıdır.
olarak
yapılandırılmalı, gerekli laboratuar vs. test
Türkiye'nin halihazırda ihracat
cihazları alt yapısı sağlanmalıdır. Aralık
yaptığı pazarlardaki durumunun ve ihracat
2001'den beri faaliyette olan TÜBİTAK-
yapmadığı
Marmara Araştırma Merkezi Teknoloji
detaylı
Serbest
gerekmektedir. Özellikle bor/bor ürünleri
Bölgesi
(TEKSEB)
pazarlardaki
bir
potansiyelin
araştırmasının
uygulamalarının (ki özellikle bölgenin
ithalatı
kamu kurumu niteliğinde bir araştırma
değerlendirilebilmesi
merkezinin çevresinde yer alması, bölge
yapılmalıdır.
kurucu
Türkiye'nin pazar payı azalmakta olanlarda
işleticiliğinin
de
bu
kurum
artan
ülkelerdeki
yapılması
için
Geleneksel
çalışmalar pazarlardan
tarafından yapılmasının olumlu sonuçları
düşüşün
kısa sürede görülmüştür) bor teknoloji
Türkiye'nin ihracat yapmadığı ülkelerde
serbest
pazar araştırmaları yapılarak bu ülkelere de
bölgesinin
işletilmesinde
kurulmasında
model
ve
olabileceği
ihracat
düşünülmektedir.
sebepleri
fırsatların
yapma
çalışılmalıdır. 43
araştırılmalıdır.
imkanları
üzerinde
43
Sonuç ve Değerlendirme
Bor madenlerini Devlet adına işleten Eti Bor A.Ş. personelinin AR-GE çalışmalarına etkin katılımının sağlanması, kurumun verimliliği ve etkinliği büyük önem arz etmektedir. Eti Bor tesislerinin modernizasyonuna tesisleri,
önem
standartlara
verilmesi,
uygun
kaliteli
ürünleri üretebilecek seviyeye getirecek yatırımların
yapılması
gerekmektedir.
Dünya talebinin ham bordan rafine bor ürünlerine kaymakta olduğu göz önünde bulundurularak rafine ürünleri üretecek tesislere
yatırım
yapılması
önem
kazanmaktadır. Türkiye, ancak bor'da yüksek teknolojiyi üreten ve yüksek teknolojili uç ürünleri satan ülke konumuna gelince pazarın lideri olabilecek, fiyatları kontrol edebilecektir. En büyük rezerv ülkesi olan Türkiye'nin bor ihracatından azami geliri elde edebilmesi ancak teknolojiye ve pazara hakimiyet ile sağlanabilir.
44
44
Son Söz
X.
SON SÖZ
"Memleketimizin ekonomik kaynakları bütün dünyanın hırslarını çekecek verim ve servete maliktir." M. K. ATATÜRK
"Evvela yabancı teşebbüslerin, yabancı maksatların bize telkin ettiği endişeler tamamen yok olmuş değildir. Eğer bazen ihtiyatlı hareket ediyorsak, aşırı derecede şüpheli davranıyorsak, bize çok pahalıya mal olan hürriyetimizi kaybetmek hususundaki korkumuzdandır." M. K. ATATÜRK
"Tabidir ki, dışarıdan gelecek sermayeye, irşada, çalışma usulüne ihtiyacımız vardır. Fakat bu, birliğimize, bağımsızlığımıza son verecek bir vesayet tarzı demek olamaz."
M. K. ATATÜRK
44
45
Kaynakça
KAYNAKÇA
Altın, V. (2003),"Seyreltilmiş Uranyum, Abartılmış Toryum, Erken Bor Beklentisi, Neptünyum Hurafesi-Doğrusunu Bilelim", TUBİTAK-Bilim ve Teknik Dergisi, Ankara, Mayıs 2003. CHP Bor Raporu Çınkı, M, (2001), "Ulusal Maden Varlığımız ve Bor Gerçeği", Ankara Ticaret Odası, Ankara, 2001. DPT, (1999) "VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı-Madencilik Özel İhtisas Komisyonu Raporu", Devlet Planlama Teşkilatı, Ankara, 1999. Garrett, D., (1998) "Borates:Handbook of Deposits, Processing, Properties and Use", San Diego Academic Press, 1998. http://usgs.gov http://www.boraxtr.com/boraxtr/Anadosya/bormadennedir.html http://www.etiholding.gov.tr http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/borraporu.htm (Türkiye Mühendis ve Mimarlar Odaları Birliği (TMMOB'un sayfası) http://www.ntvmsnbc.com Kara Kuvvetleri Komutanlığı, (1982) "Atatürk'ün Ekonomi Görüşü", K.K.K.-Yayın No:, Ankara, 1982. (Alıntı: Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları). Ölçen, N., (2001) "Bor Madeninin Enerji Alanındaki Önemi", Uludağ Üniversitesi Makine Müh. , Tez, 2001 Roskill, (2002), "The Economics of Boron" Tenth Edition, Londra, 2002. Sandık, U. (2002), "Beşinci Vites", Hürriyet Gazetesi, Ankara, 07.06.2002 Yılmaz, A. (2002),"Her Derde Deva Hazinemiz Bor", TUBİTAK-Bilim ve Teknik Dergisi, Ankara, Mayıs 2002
45
46
Toryum Madeni ve Geleceğe İlişkin Beklentiler
Giriş
TORYUM MADENİ VE GELECEĞE İLİŞKİN BEKLENTİLER
potansiyeli taşımaktadır. Toryum hakkında I. GİRİŞ
yapılan değerlendirmeler bu çerçevede
Bilindiği
gibi,
yapılırsa daha sağlıklı sonuçlar elde
özelleştirme
edilebilir.
kapsamına alınmış olan bor “stratejik
Bu
maden” olduğu gerekçesiyle bu kapsamdan çıkarılmıştır.
Bu
süreçte
rezervler, üretim, fiyat, ticaret ve kullanım alanları
bulunan bazı değerli madenlerden ne yararlanılıp
geleceği büyük ölçüde enerji hammaddesi olarak
büyük spekülasyonlar yapılmıştır.
konusunda yapılan çalışmalar oldukça çalışma
Yeryüzünde
bulunmaktadır. kullanım
alanı
bugün sınırlı
Berzelius tarafından keşfedilmiştir. İsmini İskandinav mitolojisinde savaş tanrısı olan Thor’dan almaktadır. Atom numarası 90
toryum arama ve işletmeye yönelik önemli
olan bu madenin atom ağırlığı 232,0381
bir faaliyet yürütülmemektedir. Ancak, nükleer
bulunan
1828 yılında İsveçli kimyacı Jöns Jacob
olduğundan
taşıdığı söylenememektedir. Bu nedenle
ülkelerde
nadir
Aktinitler sınıfında yer alan toryum (Th)
itibariyle
ekonomik olarak çok fazla bir değer
çeşitli
üzerinde
II. GENEL ÖZELLİKLER
yetersiz düzeydedir. Bilimsel temellere
Toryumun
imkanları
çalışmalara ayrıca değinilmiştir.
ekonomik mahiyeti ve kullanım alanları
sayıda
kullanılma
yoğunlaştığı için, bu alanda yapılan
Ülkemizde, toryum madeninin
az
verilmektedir.
gelişmeler değerlendirildiğinde, toryumun
madenlerden biri olan toryum hakkında da
çok
hakkında bilgi
Mevcut kullanım alanları konusundaki
yararlanılmadığı
sorularını da beraberinde getirmiştir. Bu
dayanan
toryumun
özelliklerine kısaca değinildikten sonra
yaşanan
tartışmalar ülkemizde önemli miktarlarda ölçüde
çalışmada
amu’dur (atomic mass unit). Erime noktası
reaktörlerde
1750, kaynama noktası 4790 0C olan
toryum kullanılmasına yönelik çok ciddi
toryumun
çalışmalar yapılmaktadır. Bu çalışmalar
yoğunluğu
seviyesindedir.
olumlu sonuç verdiği taktirde, toryum gelecekte “stratejik” bir maden olma
46
11,72
g/cm3
47
Rezervler ve Üretim
TABLO 1: TORYUMUN KİMLİK KARTI Adı: Bulunuş Tarihi: Buluşu Yapan: Sembol: Atom Numarası: Atomik Yığın: Erime Noktası: Kaynama Noktası: Proton ve Elektron Sayısı: Nötron Sayısı: Sınıfı: Kristal Yapısı: Yoğunluk:
Toryum 1828 Jöns Jacob Berzelius Th 90 232,0381 amu 1750 °C (2023,15 °K, 3182 °F) 4790 °C (5063,15 °K, 8654 °F) 90 142 Aktinitler Kübik 11,72 g/cm3
III. REZERVLER VE ÜRETİM
Asıl rengi gümüş beyazı olan toryum, eğer okside tabi tutulursa önce grileşip daha sonra siyah bir renge
Toryum dünyada temel olarak
bürünmektedir. Toryum radyoaktif bir
monazitin rafine edilmesi sonucu bir yan
element
olup yaklaşık 60 elementin
ürün olarak elde edilmektedir. Monazitin
yapısında bulunmaktadır. Toryum, dünya
toryum içeriği yüzde 4 ile 12 arasında
yer kabuğunda yüzbinde 7 oranında
değişmektedir. Nadir toprak elementlerine
bulunan torit (ThSiO4), torianit (ThO2) ve
talep olmaksızın sadece toryum için
monazitten elde edilmektedir. Toryum-232
genelde
doğada bulunan dört toryum izotopundan
yapılmamaktadır. Toryuma olan talep
en yaygın olanıdır. Toryum-232 radyoaktif
dikkat çekici bir şekilde artarsa, bu talep
alfa partikülleri yaymakta olup uzun bir
toryum içeriği daha çok olan torit gibi
yarılanma süresine sahiptir.
diğer
monazit
maden
karşılanmaktadır.
Rezervler ve Üretim
TON 340.000 300.000 300.000 47
cevherlerinden 48
TABLO 2: DÜNYA TORYUM REZERVLERİ* ÜLKELER Avustralya Hindistan ABD
madenciliği
Norveç
180.000
Kanada Güney Afrika
100.000 39.000
Brezilya
18.000
Malezya
4.500
Diğer Ülkeler
100.000
Toplam
1.381.500
Kaynak: U.S. Geological Survey, Mineral Commodity Summaries, January 2003 *Tahmin
Dünyada kesin toryum rezervleri konusunda
sağlıklı
bulunmamaktadır.
Tetkik Arama Enstitüsü (MTA) tarafından
bilgiler
Eldeki
havadan prospeksiyon yöntemiyle yapılan
veriler
aramalar
sonucunda,
Eskişehir
ili
tahminden öteye geçmemektedir. Arjantin,
Sivrihisar ilçesinin kuzeybatısında bulunan
Avustralya,
Kızılcaören yöresinde toryum bulunduğu
Brezilya,
Cumhuriyeti, Kanada,
Güney
Afrika
Mısır, Norveç,
anlaşılmıştır.
1970’li
yıllarda
toryum
Tayland ve Türkiye Uluslararası Atom
amaçlı,
Enerjisine (IAEA) kilogramı 80 dolara
toryuma ilaveten florit, barit ve nadir
kadar maledilebilen toryum rezervine sahip
toprak
olduklarını bildirmişlerdir.
tamamlanmıştır.
ABD
kayıtlarına
göre
dünya
toryum rezervi 1,4 milyon ton civarındadır. Bu kayıtlara göre 340 bin ton rezerve sahip
bulunmaktadır.
ABD
ton
yönelik sayılı
etütler devletçe
yatakların işletim hakkı, bulma hakkı saklı kalmak
kaydıyla
Eti
Holdinge
devredilmiştir. Sivrihisar’daki
ABD’nin 300 bin ton, üçüncü sırada olan bin
2840
Rezervler ve Üretim
almakta, ikinci sırada olan Hindistan ve 180
elementlerine
ise
işletilecek madenler yasasına göre bu
olan Avustralya dünyada ilk sırada yer
Norveç’in
1981-84 yılları arasında
nadir
toprak
elementleri ve toryum kompleks cevher
rezervi
yatağında yaklaşık 380 bin ton görünür
kayıtlarında
ThO2 rezervi saptanmıştır. Sözkonusu
Türkiye’ye ait veriler yer almamaktadır.
yatağın
Türkiye’deki toryumun tenörünün çok
sektörlerinde
düşük olması, dünya rezervleri içinde
yapılmamıştır. Diğer taraftan, Malatya-
gösterilmemesine neden olmaktadır.
Hekimhan-Kuluncak’ta
Ülkemizin
toryum
Yaylabaşı yeterli
ve
Kocayayla
sayıda da
sondaj toryum
rezervlerinin
bulunduğu tahmin edilmektedir. Bütün bu
tespitine yönelik çalışmalar 1959 yılından
çalışmalar tamamlandığında Türkiye’nin
itibaren başlamıştır. O yıllarda Maden 48
49
toplam toryum rezervinin iki katına çıkma
numunelerde
ihtimali bulunmaktadır.
çıkabilmektedir.
Sivrihisar
yatağı
çok
çeşitli
homojen
yüzde
3’e
kadar
Tenörün
olmadığından
sahayı
kapsayacak
cevher
Bu
hesaplamalarda her bir damardan alınan
yatakta florit, barit ve bastnazit amaçlı
örneklerin kimyasal analiz sonuçlarının
çalışmalar
geometrik ortalaması alınmıştır. Sivrihisar
adlandırılmaktadır.
0-50
metre
derinlikte
harita
tüm
minerallerden oluştuğu için kompleks olarak
bir
dağılımı
çıkarılamamış,
yürütülmekte, toryum amaçlı çalışmalar ise
cevher kompleksi içinde diğer minerallerin
400 metre derinliğe kadar ulaşmaktadır. Bu
dağılımı ise florit yüzde 37,44, barit yüzde
çalışmalar sonucu bulunan yaklaşık 380
31,04 ve bastnazit yüzde 3,14 şeklinde
bin ton toryumun ortalama tenörünün
gerçekleşmiştir.
binde
21
olduğu
yataklardaki
toryum
saptanmıştır. tenörü
Bu
seçme
TABLO 3: SİVRİHİSAR TORYUM REZERVLERİ* (TON) ThO2 Rezervi 97.560 286.424 383.984
Küçük Höyüklü Sektörü Koca Devebağırtan Sektörü Toplam
Ortalama Tenör (%) 0,196 0,217 0,212
Kaynak: MTA, ETİ HOLDİNG, TAEK
Rezervler ve Üretim *Tahmin
Cevherin zenginleştirilmesiyle ilgili
yüksek verimli toryum elde edilebilmesine
teknolojik sorunlar henüz tam olarak
rağmen
çözülmüş değildir. MTA, Türkiye Atom
yüksek olduğu sonucuna varılmıştır. Saha,
Enerjisi Kurumu (TAEK) ve Eti Holding
nadir
tarafından yapılan teknolojik deneyler,
içerdiğinden, yatağın kompleks cevher
yatağın
olarak
olarak değerlendirilmesine ve toryumun
mümkün
yan ürün olarak kazanılmasına yönelik
doğrudan
değerlendirilmesinin
toryum şimdilik
işletme elementler
çalışmaların
kompleks
kazanmaktadır.
uygulandığında
klasik
toryumun
yöntemler belli
ile
oldukça
barit,
florit
50
olmadığını göstermiştir. Bu çalışmalarda cevhere
maliyetinin
bir
TAEK,
desteklenmesi Devlet
Planlama
fraksiyonda toplanamayacağı görülmüştür.
Teşkilatına
Sadece toryum elde etmeye yönelik cevher
rezervlerinin kesin olarak tespit edilmesi
çözündürme işlemi uygulandığında ise
ve kullanım imkanlarının araştırılması için 49
Türkiye’nin
önem
toryum
bir “Toryum Projesi” sunmuştur. Proje kabul edildiği taktirde, toryum rezervleri TAEK ve MTA tarafından yerden ve havadan araştırılacak ve daha önce yarım kalmış çalışmalar tamamlanacaktır.
TABLO 4: DÜNYA MONAZİT ÜRETİMİ*(TON) ÜLKELER Hindistan Malezya Brezilya Sri Lanka Toplam
1998 5.000 517 200 200 5.920
1999 5.000 1.147 200 200 6.550
2000 5.000 818 200 6.020
2001 5.000 510 200 5.710
Kaynak: World Mineral Statistics, British Geological Survey, 1995-99 *Tahmin
Toryumun kullanım alanlarının
gerçektir. Mevcut kayıtlara göre dünya
son derece sınırlı olması ve son yıllarda bu
toryum üretiminin büyük çoğunluğunu
alanların
toryum
Hindistan gerçekleştirmektedir. Yukarıdaki
gittikçe
tabloda gösterilen ülkelere ilaveten, Çin,
alanındaki
Endonezya, Nijerya, Güney Kore, Kuzey
araştırmalar bir sonuç verdiği taktirde
Kore ve eskiden Sovyetler Birliğine bağlı
üretimin büyük artışlar kaydedeceği bir
olan bazı ülkelerin de monazit ürettiği
daha
üretiminin azaltmaktadır.
da
azalması
cazibesini Enerji
50
51
tahmin edilmekle birlikte kesin veriler
Toryumun
yan
ürünlerinin
bulunmamaktadır. Büyük miktarda rezerve
statüsü ve arzının talepten fazla oluşu, fiyat
sahip olan ABD 1994 yılından beri
dalgalanmalarını oldukça düşük düzeyde
monazit üretimi yapmamaktadır. Dünya
tutmaktadır. Toryum endüstrisinin dar
talebinin
ve çıkarma
kapsamlı oluşu kote edilmiş fiyatların az
nedeniyle
sayıdaki firma tarafından belirlenmesini
Türkiye de toryum üretimi yapmamaktadır.
sağlamaktadır. Fiyat toryumun saflığına ve
yetersiz
maliyetlerinin
Fiyat ve Ticari Gelişim
oluşu
yüksekliği
kalitesine göre farklılık gösterebilmektedir.
IV. FİYAT VE TİCARİ GELİŞİM
TABLO 5: ABD’DE TORYUM FİYATLARI ($/KG) Yıl
Toryum Oksit %99,9 Saflıkta 82,5
1998-2002
%99,99 Saflıkta 107,25
Toryum Nitrat 27
Kaynak: U.S. Geological Survey, Mineral Commodity Summaries, January 2003
Toryum fiyatları ABD’de 1958
konusundaki endişeleri de beraberinde
yılından itibaren 1980 yılına kadar kote
getirmiş ve bu madenin ticari gelişimini
edilmiştir. 1957 yılında ABD Atom
olumsuz etkilemiştir. Bütün bu gelişmeler
Enerjisi Komisyonunun geliştirdiği ileri
üzerine
teknoloji
toryumun
sayesinde
toryum
metalinin
1980
yılından
fiyat
itibaren
kotasyonuna
saf son
yüksek saflıkta (%99,9) elde edilmesindeki
verilmiştir. Bu dönemde, 1959 yılında
maliyetler
kg başına önemli ölçüde
kilosu cari fiyatlarla 200 doların üzerinde
düşmüştür. Bu ilerleme toryum fiyatlarının
olan saf toryumun fiyatı 1979 yılında 70
düşmesine neden olmuştur. 1960’ların
doların altına inmiştir.
sonu ve 1970’lerin başında Vietnam
1980’li yıllardaki araştırmalar
savaşına bağlı olarak havacılık alanında
toryuma alternatif ürünlerin geliştirilmesini
talebin artması fiyatların yükselmesine
sağladığından, dikkate değer fiyat oluşumu
neden olmuştur. Savaştan sonra talebin
sadece magnezyum-toryum alaşımı (%80
yaklaşık yüzde 50 oranında düşmesi
magnezyum ve %20 toryum) gibi az
fiyatlara da yansımıştır. Ayrıca, toryumun
sayıdaki
doğal
görülmektedir. 1990’lı yılların ortalarında
radyoaktivitesi, çevresel etkiler 51
toryum
içerikli
alaşımlarda
ABD’li firmalar tarafından kullanılan
99,99
toryum karışımı metaller neredeyse durma
seviyesinde
noktasına gelmiştir. 1998-2002
olanların
Fiyat ve Ticari Gelişim
ise
107,25
gerçekleşmiştir.
dolar Aynı
52
dönemde, toryum nitratın kilogram fiyatı döneminde yüzde
ise 27 dolar seviyesinde seyretmiştir.
99,9 saflıktaki toryum oksidin kilogram fiyatı 82,5 dolar, saflık derecesi yüzde
TABLO 6: ABD’NİN TORYUM İSTATİSTİKLERİ (TON) Tüketim
İthalat
İhracat
1992 1993
35,4
201
5,25
8,26
18
0,14
1994 1995
3,59
2,31
2,32
5,39
18
0,06
1996
4,92
26,5
0,18
1997 1998
13,0
11,4
0,18
7
5,51
0,84
1999 2000
7
3,91
1,86
6
8,2
3,43
2001
-
1,37
5,4
2002
-
0,13
0,8
Kaynak: U.S. Geological Survey, Mineral Commodity Summaries, January 2003
En büyük kullanıcı olan ABD’nin
bir şekilde artmıştır. Üretim yapılmazken
toryuma olan talebinin düşmesi toryum
1996-2001 dönemindeki ihracat artışının
ticaretini olumsuz etkilemektedir. 1980’li
nedeni
yıllarda yıllık ortalama 45 ton olan ABD
(National
tüketimi 2000’li yıllarda 6 tona kadar
azaltmaya gidilmesidir. 2001 yılı sonu
gerilemiştir. Tüketim ve buna bağlı olarak
itibariyle NDS’de bulunan toplam 3.218
ithalat son yıllarda sürekli bir düşüş seyri
ton toryum nitratın 273 tonunun ihtiyaç
izlerken
için yeterli olduğu diğerlerinin elden
ihracatta
küçük
artışlar
Ulusal
Savunma
Defense
Stoklarında
Stockpile-NDS)
gerçekleşmiştir. 1992 yılında 201 ton olan
çıkarılması gerektiği belirtilmiştir. Ancak,
ABD’nin toryum ithalatı 2002 yılında 130
2002 yılında herhangi bir stok azaltmaya
kg’a kadar gerilemiştir. İhracat ise 1996
gidilmemiştir. ABD Enerji Bakanlığının
yılından itibaren 2001 yılına kadar düzenli 52
53
Toryumun Kullanım Alanları Enerji Dışı Alanlarda Kullanımı
envanterinde ise 96 ton toryum oksit
Yüksek erime noktasına sahip olan
bulunmaktadır.
toryum oksit, maden eritme kabı ve ısıya
Türkiye’de ticari amaçlı toryum
dayanıklı seramik
gibi
yüksek
üretimi yapılmadığı gibi ihracat ve ithalatı
dayanıklılık
da yapılmamaktadır. Radyoaktif Maddeler
üretiminde kullanılmaktadır. Toryum nitrat
İle
doğal gaz ve petrol lambaları ile kamp
Bunların
Kullanıldığı
Cihazların
gerektiren
ısıya
ürünlerin
İthaline İlişkin Tebliğ hükümleri gereğince
fenerlerinde
monazit, içinde ağırlık itibariyle yüzde
gömleklerinin yapımında kullanılmaktadır.
20’den fazla toryum bulunan urano-torianit
Toryumdan
ve
miktarda
diğer
toryum
zenginleştirilmiş cevherlerinin Enerjisi
cevherleri diğer
ithalinde
Kurumunun
ve
kullanılan yapılmış
lamba
gömlekler,
az
seryum ilave edilerek
sarı
toryum
bölgelere uyumlaştırılabilen yoğun beyaz
Türkiye
Atom
ışık sağlamaktadır. Ayrıca, toryum nitrat
uygunluk
yazısı
tungsten kaynak elektrodu üretiminde
aranacağı hükme bağlanmıştır.
kullanılmaktadır. Bu elektrodlar paslanmaz çelik ve nikel alaşımlarını kaynatmak için
V. TORYUMUN KULLANIM
kullanılmaktadır.
ALANLARI
Televizyon
gibi
elektronik araçlarda bulunan tungsten filamanların kaplanmasında da toryum
1.
Enerji
Dışı
Alanlarda
kullanılmaktadır.
Kullanımı
Toryum nitrat, TWT (traveling
Toryum, ilk olarak 1884 yılında Avusturyalı kimyacı Carl Auer
wave tubes) olarak bilinen hareketli dalga
von
tüpleri ile magnetronun eksi kutbunda
Welsbach tarafından “Welsbach mantle”
(katot)
ya da “Auerlicht” olarak bilinen akkor gaz
üretiminde kullanılmaktadır. Bu tüpler
lambalarının keşfedilip geliştirilmesinden
mikro
sonra kullanılmaya başlanmıştır. Welsbach
yaydıklarından hava trafik kontrol, gözlem,
lambalarındaki gömleğin direncini ve
hava tahmini radar sistemlerinde, silah
parlaklığını sağlamak için az miktarda
sistemlerinde ve mikro dalga fırınlarda
seryum, berilyum ve magnezyum nitrat
kullanılmaktadır.
içeren toryum nitrat karışımı kullanılmıştır.
kullanılan dalga
toryumlu
frekansında
tungsten elektron
Toryum kimyasal katalizör olarak
O yıllarda dünya üretimi büyük ölçüde
da kullanıldığı
gibi,
İsveç ve Norveç’ten sağlanırken sonraki
tüplerde,
kullanımlı
yıllarda ABD (1893), Brezilya (1895) ve
hidrojen ve oksijen ile çalışıp elektrik
Hindistan (1911) da bu ülkelere katılmıştır.
akımı veren cihazlarda, yüksek kaliteli 53
özel
elektron yayıcı lambalarda,
mercek yapımında, fotoiletken filmlerde,
doğal radyoaktivitesi nedeniyle oluşan
radyasyon detektörü yapımında ve x-ray
çevresel kaygılara bağlı tepki ile kullanım
tüplerde
ve depolamada sıkı kuralların yarattığı aşırı
kullanılmaktadır.
Metalürji
alanındaki kullanımlarda toryum başta
maliyet olarak sıralanabilir.
magnezyum olmak üzere diğer metallerle
Enerji Alanında Kullanımı
karıştırılmaktadır.
54
Magnezyum-toryum
alaşımı hafifliği, dayanıklılığı ve yükselen ısıda sürtünmeye karşı direnci sayesinde
2. Enerji Alanında Kullanımı
havacılık endüstrisinde kullanılmaktadır.
Nükleer
güç,
füzyon
(fission)
Toryumun enerji dışı kullanım
denilen ve nükleer reaktörün merkezinde
alanları son derece sınırlıdır. Radyoaktif
meydana gelen nükleer reaksiyon sonucu
olması nedeniyle son yıllarda mevcut
oluşmaktadır.
kullanımı da gittikçe azalmaktadır. Ayrıca,
sırasında enerji açığa çıkmaktadır. Nükleer
sıkı
toryumun
çekirdek yakıt millerinden oluşmaktadır.
işletilmesini ve kullanılmasını oldukça
Yakıt milleri doğada bulunan toryum ve
pahalı hale getirmiştir. Örneğin, ABD’de
uranyumdan elde edilmektedir. Doğal
yerli monazit üretimi 1994 yılından beri
uranyum
yapılmamaktadır. Kullanılan az miktardaki
parçalanmaya
toryum ithal yoluyla ya da devletin ve
uranyum-235 ihtiva etmektedir. Toryum
şirketlerin önceki yıllardaki stoklarından
ise doğal olarak fisil olmadığından nükleer
karşılanmaktadır.
enerji elde etmek için önce suni olarak fisil
çevre
düzenlemeleri
2002
yılında
sekiz
Atomların
kendi
parçalanması
başına
uygun
olan
atomik (fissile)
civarında ABD firması toryumu yüksek
uranyum-233’e
ısıya dayanıklı seramik, katalizör ve
gerekmektedir. Toryum-232 uranyum-235
kaynak
veya
elektrodu
yapımında
kullanmaktadır.
dönüştürülmesi
plütonyum-239
ile
birlikte
kullanıldığında uranyum-233 fisil maddesi
Toryumunun,
enerji
dışında
üretmektedir. Tek başına fisil olmaması ve
önümüzdeki yıllarda kimyasal katalizör
dolayısıyla uranyum ve plütonyum gibi
olarak
etmesi
maddelerle birlikte kullanılmak zorunda
alanlardaki
olmasına rağmen, doğada bol miktarda
kullanılmaya
beklenmektedir.
devam Diğer
kullanımlarda ise başarılı ikame malları
bulunması ve bazı yapısal avantajları
geliştirildiği için özellikle ABD’de talebin
nedeniyle nükleer reaktörlerin kurulmasına
daralmaya
yönelik çalışmaların ilk evrelerinde toryum
devam
edeceği
düşünülmektedir. Enerji dışındaki talep
oldukça
daralmasında en önemli etkenler toryumun
görülmüştür. 54
cazip
bir
maden
olarak
1955-60
döneminde
General
yapılan deneme ile 2005 yılına kadar
Atomics, Babcock and Wilcox, Allis
faaliyete geçmesi beklenen Radkowsky
Chalmers, Westinghouse gibi birçok ABD
Toryum Reaktörü (Radkowsky Thorium
şirketi Oak Ridge Ulusal Lâboratuarı (Oak
Reactor-RTR) çekirdek ve yataktan oluşan
Ridge National Laboratory-ORNL) başta
heterojen
olmak
örneklerindendir.
55
Enerji Alanında Kullanımı
üzere
enstitülerinden üretimi
çeşitli toryuma
konusunda
araştırma dayalı
yapıların
en
önemli
enerji
Teknolojik eksiklikler nedeniyle
bilimsel araştırma
toryumun nükleer reaktörlerde etkin bir
talebinde bulunmuştur. Sonraki yıllarda
şekilde kullanılamaması, uranyumun ucuz
ABD’yi
Fransa,
ve yeterli miktarda elde edilebilmesi gibi
İngiltere, Hindistan, Rusya, Çin, Güney
faktörler ilk çabaların başarılı olmasını
Kore gibi ülkeler izlemiştir. Bu santrallerin
engellemiştir.
bazıları uzun süre faaliyet göstermiştir.
reaktöründe gerçekleştirilen Hafif Sulu
Almanya,
Toryuma
Japonya,
dayalı
Shippingport
yakıt
Üretici Reaktör (Light Water Breeder
kullanımı homojen ve heterojen olmak
Reactor-LWBR) programı 1977 yılından
üzere iki farklı düzenekte denenmiştir.
1982 yılına kadar faaliyet göstermiştir.
Homojen olarak dizayn edilen santrallerde
LWBR teknolojisinin Hafif Sulu Reaktör
gerekli yanma ve dönüşüm uzunluğunu
(Light
elde etmek için THO2 ve UO2 karışımı
teknolojilerine göre düşük güç yoğunluğu,
kullanılmaktadır. Heterojen sistemde ise
yüksek
çekirdek ve yatak olmak üzere iki farklı
zenginleştirme ihtiyacı, hareketli çekirdek
bölüm bulunmakta ve toryum ile uranyum
bölgesinin
mekansal olarak ayrılmaktadır. ABD’de
uranyum ve toryumun dönüşümünün,
1956-58
gösteren
uranyum
ve
yılları
karmaşık
olması
yıllarında
nükleer
ABD’de
faaliyet
BORAX-IV reaktörü,
1962-68
Water
Reactor-LWR)
miktarda
uranyum-235
dizaynının plütonyuma gibi
arasında denenen Kaynayan Sulu Reaktör
olduğu tespit edilmiştir.
(Boiling Water Reactor- BWR) tipi Elk
1970’lerin
karmaşıklığı, göre
daha
eksikliklerinin
ortalarında,
Elektrik
River reaktörü ve 1962-65 yılları arasında
Enerjisi Araştırma Enstitüsü (Electric
denenen
Reaktör
Power Research Institute-EPRI) yapılacak
(Pressurized Water Reactor-PWR) tipi
çok az değişiklikle LWR’lerde toryum
Indian
başlıca
kullanılması durumunda bu reaktörlerin
örneklerini teşkil ettiği homojen düzenekte,
etkinliğinin tespit edilmesi konusunda bir
toryum oksit zenginleştirilmiş uranyumla
araştırma yapmıştır. Söz konusu araştırma,
karıştırılmıştır. Shippingport reaktöründe
toryum
Sıkıştırılmış Point
I
Sulu
reaktörünün
55
kullanımının
enerji
çıktısını
artırdığını,
toryum
yakıtının
fizibil
mikro partikülleri kullanılmıştır. ABD’de
olduğunu ve adaptasyonun reaktörlerde
ORNL tarafından 1964-69 yılları arasında
esaslı
işletilen Erimiş Tuz Deneme Reaktörü (the
değişiklikler
sağlanabileceğini
yapılmaksızın Ancak,
Molten Salt Reactor Experiment-MSRE)
araştırmaya göre ilk yıllardaki yakıt
toryumun yakıt olarak denendiği başka bir
talebinin yüksek oluşu ve tasarrufun
örneği teşkil etmektedir. Gaz soğutmalı
sonraki yıllarda oluşması nedeniyle toryum
reaktör özelliği gösteren ve AVR’den
devrelerinin
geliştirilen Fort St. Vrain reaktörü 1976-89
Enerji Alanında Kullanımı
belirtmiştir.
ekonomik
olmayabileceği,
olarak
tamamen
56
çekici
yeni
bir
döneminde
ABD’de
faaliyetini
değiştirici sistemin geliştirilmesinin ise
sürdürmüştür. Almanya’daki BWR tipi
daha fazla çaba ve para gerektireceği
Lingen reaktörü toryum/plütonyum yakıt
sonucuna varılmıştır.
elementini denemiştir. 1983 yılına kadar
Toryumun nükleer yakıt olarak
faaliyet
gösteren
kullanılması konusunda LWR’ler dışında
Avrupa
Komisyonu
Yüksek
(High
Enstitüsü
Temperature Reactor-HTR) türünde de
Research
çalışmalar yapılmıştır. 1967-1988 yılları
toryum versiyonu üzerinde çalışmalar
arasında faaliyet gösteren Almanya’nın
yürütülmüştür.
Julich
Sıcaklıklı
AVR
Versuchsreactor)
Reaktör
(Arbeidsgemeinschaft
reaktöründe
Ortak
Araştırma
(European Commission Joint Centre-EUJRC)
tarafından
1980’li yıllarda bütün dünyada
1967-69
nükleer reaktörlerde toryum kullanılmasına
yıllarında toryum kullanılmıştır. ABD’de
yönelik çalışmalarda bir duraklama olduğu
General Atomics’in Peach Bottom reaktörü
görülmektedir. Bunun en büyük sebebi
1966-72 yılları arasında zenginleştirilmiş
nükleer enerjiye karşı oluşan olumsuz
uranyumla
kullanmıştır.
kamuoyudur. Toryumun uranyum-233’e
EURATOM
çevrilmesinde ortaya çıkan teknik sorunlar
İngiltere’de
reaktöründe
Orgel
toryum OECD
ile
ortaklığında kurulan ve yakıt olarak
ve
toryumun kullanıldığı Dragon deneme
duraklamada önemli bir rol oynamıştır.
reaktörü 1966-73 yıllarında
Bugün itibariyle teknik sorunlar büyük
faaliyette
bulunmuştur.
ilgili
maliyetler
de
bu
ölçüde aşılmış olmakla birlikte maliyetle
1974-77 yılları arasında KEMA tarafından
bununla
Hollanda’nın
ilgili soru işaretleri hala devam etmektedir.
Arnhem
Ayrıca, uranyum temininde hiçbir güçlükle
bölgesinde işletilen ve KSTR (KEMA
karşılaşılmaması toryuma yönelik ilginin
Suspension Test Reactor) olarak bilinen
önemi
reaktörde uranyum oksit/toryum oksit
bulunmuştur. 56
açısından
olumsuz
etkide
Bütün
dezavantajlara
rağmen
için yeni reaktörlerde 780 kg toryum
toryumun sahip olduğu avantajlar onun
kullanımı
gelecekte vazgeçilmez bir nükleer enerji
dolayı, yeni reaktörlerin çevreye saldığı
kaynağı olma potansiyelini sürdürmesini
radyoaktif atık çok azdır. Ortaya çıkan çok
sağlamıştır. Üç nükleer yakıt (uranyum-
düşük
235, plütonyum-239, uranyum-233) içinde
camlaştırıp/betonlanıp
toryumdan
ocakları
edilen
uranyum-233
nötronik açıdan en iyi olanıdır. Yeni teknolojilerin
de
yardımıyla
olmaktadır.
Bundan
57
Enerji Alanında Kullanımı
elde
yeterli
radyoaktiviteli ve
atıkların
derin
maden
okyanusun
dibinde
depolanmasına gerek kalmayabilecektir.
1990’lı
Radkowsky
Toryum
Thorium
Reaktörü
yıllardan itibaren toryuma dayalı nükleer
(Radkowsky
reaktör kurma çalışmaları tekrar hız
olarak bilinen proje toryumun nükleer
kazanmıştır. Yeni teknolojiler maliyetleri
yakıt olarak kullanılması konusundaki
düşürdüğü gibi, mevcut reaktörlerde fazla
önemli çabalardan biridir. 1957 yılında
bir yapısal değişiklik yapma gereğini de
dünyanın ilk sivil amaçlı nükleer reaktörü
azaltmıştır. Toryumla çalışan reaktörlerde
Shippingport’un başına getirilen ABD
oluşan atıkların saklanması için daha az
Deniz
maliyet gerektiği görülmüştür. Ayrıca, bu
Radkowsky, 1972 yılında emekli olduktan
atıkların nükleer silaha dönüşme ihtimali
sonra
de bulunmadığından daha barışçı bir yönü
akademik çalışmalarını İsrail Tel Aviv
bulunmaktadır.
üniversitesinde 17 Şubat 2002 tarihinde 86
Kuvvetlerinden nükleer
Reactor-RTR)
fizikçi
reaktörler
Alvin
alanındaki
Nobel ödüllü İtalyan fizikçi Prof.
yaşında ölene kadar sürdürmüştür. Alvin
C. Rubbia 1994 yılında başladığı çalışma
Radkowsky RTR’lerin avantajlarını şu
sonucu
şekilde sıralamıştır:
Avrupa
Nükleer
Araştırma
Merkezinde (CERN) Enerji Yükseltici isimli yeni
tip bir
-Standart LWR’ler 250-300 kg
enerji santralını
plütonyumu atık olarak çıkardığı ve bunun
geliştirmiştir. Prototip bir santralın 2005
5-7 kg’ı sadece 3-4 kişi tarafından bir
yılına kadar kurulması planlanmaktadır. Bu
bombaya dönüştürülebildiği halde RTR’ler
reaktörlerin klasik PWR’lerden 250 kat
hiçbir
daha verimli olduğu iddia edilmektedir.
çıkarmamaktadır.
şekilde
plütonyum
açığa
Doğal toryum yakıtı ile çalışan enerji
-RTR’lerde radyoaktif ve toksik
yükselticiden çıkan atıklar, eski PWR’den
atıklar ile ısı emisyonunda çok önemli
çıkanlardan çok daha azdır. 3GW’lık enerji
düşüşler olmaktadır.
üretmek için PWR tipi reaktör 200 ton
-Güvenlik
uranyum yakıtı kullanılırken, aynı enerji
seviyededir. 57
sistemi
daha
ileri
-Doğal
uranyum
kullanma
kirlenmeyi önemli ölçüde düşüreceğine
gereksinimi yüzde 20 daha düşüktür.
ilişkin bir rapor hazırlamıştır. 1999 yılında
-Yakıt çevrim maliyeti yüzde 20-30
RTR’nin
daha düşüktür.
kısmen
başlanmıştır.
Enerji Alanında Kullanımı
-Yakıtın tekrar işlenmesine gerek
denemelerine
Denemelerden
tamamen 58
olumlu sonuç alındığı taktirde, RTR tipi ilk
yoktur.
reaktörün 2002 yılından itibaren 2005 Radkowsky
geliştirmiş
olduğu
yılına
kadar
tamamlanması
toryum bazlı projenin patent haklarını 1992
beklenmektedir. Bu projeye destek olmak
yılında Radkowsky Thorium Power (RTP)
üzere Massachusetts Teknoloji Enstitüsü
Şirketine tahsis etmiştir. RTP Şirketi 1994
(Massachusetts Institute of Tchnology-
yılında
Merkezi
MIT) ve İsrail’in Negev Ben Gurion
Kurchatov Enstitüsü (Russian Research
Üniversitesi de bir PWR varyantının
Center Kurchatov Institute-RRC-KI) ile
dizaynı
işbirliği
anlaşması
yürütmektedir.
Anlaşmaya
göre
Rusya
Araştırma
imzalamıştır.
RTR’nin
üzerinde
ek
bir
çalışma
Rusya’da
Toryuma dayalı enerji santralleri
PWR’nin Rusya versiyonu olan bir VVER-
üzerinde uzun süredir çalışan diğer bir ülke
1000
de Hindistan’dır. Uranyum rezervlerinin
reaktöründe
test
edilmesi
kararlaştırılmıştır. ABD Enerji Bakanlığı
kısıtlı
(Department of Energy-DOE) projeye
rezervleri
Brookhaven
Ulusal
Laboratuarı
sıralarda yer alması, 1 milyarı aşan
(Brookhaven
National
Laboratory)
nüfusun enerji sorununa kalıcı çözüm
aracılığıyla 1995 yılından itibaren maddi
bulma yolunda Hindistan’da toryumu son
destek sağlamaktadır.
derece cazip kılmaktadır. 1980’li yıllarda
RRC-KI
buna karşılık toryum
bakımından
dünyada
ilk
VVER-100
dünyada görülen yavaşlamaya rağmen, bu
reaktörlerinde olumlu sonuç vereceğine
ülke toryuma dayalı reaktör çalışmalarına
ilişkin
yılında
devam etmiştir. Hindistan’da geniş çaplı
tamamlamıştır. Böylece, yeni reaktörler
enerji üretimine yönelik toryum kullanan
inşa edilmesine gerek kalmaksızın mevcut
reaktör yapımı üç ayrı konseptte ele
LWR’lerin küçük değişikliklerle toryum
alınmıştır. CANDU (Canadian Deuterium-
kullanabilir hale gelebileceğinden, büyük
Uranium) olarak da bilinen Sıkıştırılmış
maliyetlerle yeni yatırımlar yapılmasına
Ağır Sulu Reaktörlerde (Pressurised Heavy
gerek kalmayacağı görülmüştür.
Water
ilk
projenin
olması,
raporunu
1995
Reactor-PHWR)
iki
reaktör
1996 yılında RTP şirketi RTR’lerin
kullanılmakta ve ilk reaktörde nihai
yakıt atıklarını ve uzun dönem radyotoksik
kullanım için toryum-232 uranyum-233’e 58
59
Enerji Alanında Kullanımı
dönüştürülmektedir.
Hızlı
Üretici
Hollanda
Reaktörlerde (Fast Breeder Reactor-FBR) yakıtı
uranyum-233
kullanılmakta
gelişmiş
sistemiyle
nükleer
nükleer
bir
proje
üzerinde
çalışmaktadır.
toryumdan uranyum-233 üretmek için plütonyum
küçük
Toryum
ve
tabanlı
nükleer
yakıt
çalışmaları yapan ülkelerin ortak özelliği
güç
daha önce nükleer teknolojiye sahip
enerjiye
olmalarıdır. Toryuma dayalı santraller
dönüştürülmektedir. Üçüncü konseptte ise
tamamen yeni tipte dizayn edilmemekte,
Gelişmiş Ağır Sulu reaktör (Advanced
varolan reaktörlerin yapısında küçük çaplı
Heavy
değişiklikler
Water
Reactor-AHWR)
ve
yapılması
esasına
Hızlandırıcıya Dayalı Sistem (Accelerator-
dayanmaktadır.
Driven Systems-ADS) olmak üzere iki
kurulmuş bir nükleer santral olmadığı gibi
seçenek bulunmaktadır.
bu yönde bir çalışma da bulunmamaktadır.
1996
yılında
Kalpakkam
Türkiye’de
Bu nedenle toryuma
dayalı
henüz
nükleer
yakınlarında faaliyete geçen küçük çaplı
teknolojinin Türkiye’de yakın bir gelecekte
Kamini deneme reaktörü Hindistan’da
kurulması mümkün gözükmemektedir.
toryumla
çalışan
nükleer
reaktörler
Uranyum
ve
plütonyum
gibi
konusundaki çabalardan biridir. Toryum
toryum da sadece maden olarak çok büyük
yakıtı kullanan Kakrapar-1 ve Kakrapar-2
bir değer ifade etmemektedir. Dünyada
reaktörleri 1995 yılında sırasıyla 300 ve
ham olarak yeterince toryum madeni
100 gün faaliyette bulunmuştur. Yapım
bulunduğu için, eğer Türkiye toryuma
aşamasında olan Kaiga-1 ve Kaiga-2 ile
dayalı
Rajasthan-3 ve Rajastan-4 reaktörlerinde
geliştiremezse büyük toryum rezervlerine
de toryum kullanılması planlanmaktadır.
sahip olması kendisine önemli bir avantaj
Ayrıca, Hindistan Brezilya ile toryum
sağlamayacaktır.
teknolojisinin
geliştirilmesi
konusunda
nükleer
teknolojisini
kurup
Boğaziçi Üniversitesinden Prof.Dr.
birlikte çalışmak üzere 1996 yılında bir
Engin Arık’ın yaptığı hesaba göre enerji
anlaşma yapmıştır.
üretimi açısından 1 ton toryum 1 milyon
Japonya Atom Enerjisi Araştırma
ton
petrole
eşdeğerdir.
Bu
önemli
Enstitüsü (Japan Atomic Energy Research
potansiyel enerji kaynağından yeterince
Institute-JAERI)
faydalanabilmek
İngiltere’de
denenmiş
için,
Türkiye
vakit
toryum
tabanlı
yakıt
olan Dragon reaktörünün gelişmiş halinin
geçirmeksizin
prototipini tamamlamıştır. Çin ve Rusya da
çalışmalarına kaynak ayırmalı ve dünya ile
bu konudaki çalışmalarını sürdürmektedir.
olan açığını kapatmaya çalışmalıdır.
59
-Yüzde 99,9 saflıktaki toryum oksidin kilogram fiyatı 82,5 dolar, saflık 60
derecesi yüzde 99,99 olanların ise 107,25 dolar seviyesinde seyretmektedir. -Toryumun radyoaktif bir element
Sonuç
olması
enerji
alanlarının
VI. SONUÇ
dışındaki
her
geçen
yıl
daha
da
azalmasına neden olmaktadır. -Toryumun
Radyoaktif
kullanım
bir
element
olan
tek
başına
fisil
olmaması enerji alanında tek başına
toryumun rezervler, üretim, ticaret, fiyat ve
kullanılmasını engellemektedir.
kullanım alanlarının incelenmesiyle ortaya
-Nükleer
teknolojinin
çıkan sonuçları aşağıdaki gibi özetlemek
başlangıcından beri nükleer yakıt olarak
mümkündür:
kullanılma imkanları araştırılan toryum,
-Dünya toplam toryum rezervinin
önümüzdeki dönemde temel bir enerji
yaklaşık 1,4 milyon ton olduğu tahmin
kaynağı olma yolundadır. Bu konuda son
edilmektedir.
derece başarılı çalışmalar yürütülmektedir.
-Arjantin,
Avustralya,
Brezilya,
-Toryum bazlı yakıtlardan çıkan
Güney Afrika Cumhuriyeti, Kanada, Mısır,
atıkların silah yapımına müsait olmaması
Norveç, Tayland ve Türkiye toryum
bu yöndeki çalışmalara güç vermektedir.
rezervi bildiren ülkelerdir.
-Zengin toryum rezervlerine sahip
-Türkiye’nin yaklaşık 380 bin ton
olan
ispatlanmış toryum rezervi bulunmaktadır.
amaçlı
tabanlı
geçirmeksizin araştırmalıdır.
bin ton civarındadır. ticari
toryum
yakıt
teknolojisine sahip olma imkanlarını vakit
-Dünya monazit üretimi yıllık 5-6 -Türkiye
Türkiye
toryum
üretiminde bulunmamaktadır.
60