BOR VE TORYUM

1

Bor Madeni ve Türkiye İçin Önemi

Bor Nedir?

BOR MADENİ

ola olarak rak saf bor, bor, karb karboon gibi ibi elekt lektri rik  k 

VE

iletkenidir. Bor hidratlar silikon ve karbon

TÜRKİYE İÇİN ÖNEMİ

  bileş bileşikl ikleri erine ne benzer benzer özelli özellikle klerr göste gösterir. rir. Kristalize bor görünüm ve optik özellikleri açıs çısınd ından

elm elmasa

benze nzemekt mekteedir dir

ve

neredeyse elmas kadar serttir. Endüstriyel açıd açıdan an önem önemli li bor bor bile bileşi şikl kler erii aras arasın ında da

I. BOR NEDİR?

  bo borak raks

(tin (tinkkal, sodyu odyum m

köken ökenli li bor 

  bileşikle bileşikleri) ri) kolemanit kolemanit (kalsiyum (kalsiyum kökenli kökenli B

 bor bileşikle bileşikleri), ri), üleksit üleksit (sodyum-ka (sodyum-kalsiyu lsiyum m

simges simgesiyl iylee göster gösterile ilen, n, atom atom numara numarası sı 5,

köken kökenli li bor bileşi bileşikle kleri) ri) ana ana grupla gruplamas masıı

atom atom ağır ağırlı lığı ğı 10,8 10,81, 1, yoğu yoğunl nluğ uğuu 2,84 2,84

altında kernit, probertit, szyabelit, datolit,

gr/cm3, ergime noktası 2300

sasolit,

Bor,

periyodik

tabloda

o

C ve

boraks

dekahidrat rat,

boraks

kaynama kaynama noktası noktası 2550 oC olan olan,, meta metall llee

  pen penta tahi hidr drat at,, susu susuzz bora boraks ks,, bori borikk asit asit,,

ametal arası yarı iletken özelliklere sahip

sody sodyum um per bora borat, t, sus susuz bori borikk asit, sit,

  bir bir elem elemen entt ttir ir.. Gene Genell llik ikle le doğa doğada da tek  tek 

hidrobora hidroborasit sit sayılabil sayılabilir. ir. Bor madenleri madenlerinin nin

  başına değil, başka elementlerle bileşikler 

değeri genellikle içindeki B 2O3 (bor oksit)

halin halinde de bulunu bulunur. r. Tabiat Tabiatta ta yaklaş yaklaşık ık 230

ile ile ölçül lçülm mekte ekte,, yükse üksekk ora oranda nda B 2O3

çeşit çeşit bor minera minerali li vardır vardır.. Oksij Oksijenl enlee bağ

 bileşiğine sahip olanlar daha değerli kabul

yapmaya yatkın olması sebebiyle pek çok 

edilmektedir.

değişik

bor-oksijen

bileşimi Bu mineraller arasında en önemlileri

  bulunmaktadır. bulunmaktadır. Bor-oksijen bileşimlerinin

tink tinkal al ve kole kolema mani nitti ttir. r. Ülek Üleksi sit, t, kern kernit it,,

genel adı borattır. 1

  ppro robe bert rtit it ve szya szyabe beli litt de tica ticari ri açıd açıdan an ametal

önemlidir.

elementlerle yaptığı bileşiklerin gösterdiği

sonuc sonucund undaa

değişik özellikler, endüstride pek çok çeşit

ülek üleksi sit, t, tink tinkal al,, kole kolema mani nit, t, bora boraks ks veya veya

  bor bor

  borik asit gibi mineraller elde edilir. Bor 

Çeşitli

bile bileşi şiği ğini ninn

metal

veya

kull kullan anıl ılma ması sına na

imka imkann

Madencilik genell genellikle ikle

faaliyetleri

zengi zenginle nleşti ştirilm rilmiş iş

sağlamak sağlamaktadır tadır.. Bor, bileşikler bileşiklerinde inde metal metal

kullanılarak üretilen bor bileşiklerinin ise

dışı bileşikler gibi davranır, ancak, farklı

en önemli önemliler lerii boraks boraks pentah pentahidr idrat, at, susuz susuz  boraks, boraks dekahidrat ve borik asittir.

1

Yılmaz, A. (2002),"Her Derde Deva Hazinemiz Bor", TUBİTAK-Bilim ve Teknik Dergisi, Ankara, Mayıs 2002 1

Bor madenleri, madenleri, topraktan topraktan

tarımda, nükleer enerji santrallerinde, roket

çıkarıldıktan (tüvenan cevher) sonra kırma,

yakıtl yakıtların arında da da kullan kullanılm ılmakt aktad adır. ır. Camın Camın

elem eleme, e, yıka yıkama ma ve öğüt öğütme me işle işleml mler erin inii

ısıyla

mütea müteakip kip,, ilgili ilgili sanayi sanayiler lerin in kullan kullanımın ımınaa

indirgediği, camı asite ve çizilmeye karşı

hazır hale getirilmektedir.

koru korudu duğu ğu,, titr titreş eşim im,, yüks yüksek ek ısı ısı ve ısı ısı

genleşmesini

önemli

ölçüde

şoklarına karşı dayanıklılığı sağladığı için ısıya dayanıklı cam gereçleri ve elektronik 

II. II. BOR BOR MADE MADENİ NİNİ NİN N KU KULL LLAN ANIM IM

ve uzay araştırmalarında kullanılacak üstün

ALANLARI

niteli nitelikli kli camla camların rın üretim üretimind indee de önemli önemli yeri vardır.

Bor Bor bile bileşi şikl kler eri, i, özel özelli likl klee de boraks

binlerce

yıldan

beri

Baz Bazı

bor bor

bile bileşi şikkleri leri yüks yükseek 

kullanılmaktadır. Babillerin bor'u kıymetli

sertlik derecesine sahiptir. (Moh skalasına

eşya eşyala ların rın

göre sertlik derecesi 9-elmasınki 10). Bu

ergi ergiti tilme lmesi sind nde, e,

mumy mumyal alam amad ada, a, Roma Romalı lıla ları rınn

Eski Eski

Mısı Mısırl rlıl ılar arın ın

Yuna Yunanl nlıl ılar arın ın

temi temizl zlik ikte te,,

ve

sebe sebepl ple, e, aşın aşındı dırı rıcı cı ve ışık ışıkkı kıra rann olar olarak ak,,

Mısı Mısırl rlıl ılar arın ın,,

metalleri ve süper alaşımları kesme, bileme

Mezopotamya uygarlılarının ve Arapların

ve

kull kullan anıl ılma makt ktad adır ır..

Bor  Bor 

  baz bazıı

  bileş bileşikl ikleri eri tungst tungsten en karbü karbüre re göre göre

daha daha

hast hastal alık ıkla ları rınn

teda tedavi visi sind ndee

bor' bor'da dann

yararlandığı bilinmektedir .2

cila cilala lama mada da

yüks yüksek ek kesm kesmee oran oranın ına, a, süre sürekl kli-a i-ağı ğır-i r-işş görme kabiliyetine sahiptir ve soğutuculara

Bor bileşikleri, özellikle boraks

ihtiyaç göstermez. 3

yüzy yüzyıl ılla lard rdır ır bili bilind ndiğ iğii hald haldee boru borunn saf  saf  elem elemen enti ti ilk ilk kez kez 1808 1808 yılı yılınd ndaa Fran Fransı sızz

Bor ve hidrat hidratlar larıı birim birim ağırlı ağırlık  k 

kimya kimyager ger Joseph Joseph Gay-Lu Gay-Lussa ssacc ve Baron Baron

  baş başın ınaa yanm yanmaa sıca sıcakl klığ ığıı en yüks yüksek ek olan olan

Louis Thenard ve bağımsız olarak İngiliz

elementtir

kimyager kimyager Sir Humphry Humphry Davy tarafında tarafındann

sıcaklığına sahiptir (hava gazınınki 18,500

hazırlanmıştır.

Btu/lb)). Btu/lb)). Bu sebeple sebeple hava ve uzay taşıtları taşıtları

2

Bor Madeninin Kullanım Alanları

(25,120

Btu/lb

yanma

için yakıt yakıt olarak olarak düşünülme düşünülmekted ktedir, ir, ancak  ancak  Hafifliği, gerilmeye olan direnci ve

kimyasal

sebe sebebi biyl yle; e;

etkilere

plas plasti tikl kler erde de,,

mali maliye yetl tleri erinn yüks yüksek ekli liği ği ve zara zararl rlıı son son

dayanıklılı ılığı sana sanayi yi

ürünleri ürünleri ticari ticari kullanımı kullanımı engelleme engellemektedi ktedir. r.

elya elyafı fı

Dibor-hidrat (B2H6), penta bor (B 5H9) and

üretimind üretiminde, e, lastik lastik ve kağıt kağıt endüstris endüstrisinde inde,,

dekabor

2

3

Ölçen, N., (2001) "Bor Madeninin Enerji Alanındaki Önemi", Uludağ Üniversitesi Makine Müh. , Tez, 2001

(B10H14)'un

yakıt

amaçlı

Garrett, D., (1998) "Borates:Handbook of  Deposits, Processing, Properties and Use", San Diego Academic Press, 1998.

2

Bor madenleri, madenleri, topraktan topraktan

tarımda, nükleer enerji santrallerinde, roket

çıkarıldıktan (tüvenan cevher) sonra kırma,

yakıtl yakıtların arında da da kullan kullanılm ılmakt aktad adır. ır. Camın Camın

elem eleme, e, yıka yıkama ma ve öğüt öğütme me işle işleml mler erin inii

ısıyla

mütea müteakip kip,, ilgili ilgili sanayi sanayiler lerin in kullan kullanımın ımınaa

indirgediği, camı asite ve çizilmeye karşı

hazır hale getirilmektedir.

koru korudu duğu ğu,, titr titreş eşim im,, yüks yüksek ek ısı ısı ve ısı ısı

genleşmesini

önemli

ölçüde

şoklarına karşı dayanıklılığı sağladığı için ısıya dayanıklı cam gereçleri ve elektronik 

II. II. BOR BOR MADE MADENİ NİNİ NİN N KU KULL LLAN ANIM IM

ve uzay araştırmalarında kullanılacak üstün

ALANLARI

niteli nitelikli kli camla camların rın üretim üretimind indee de önemli önemli yeri vardır.

Bor Bor bile bileşi şikl kler eri, i, özel özelli likl klee de boraks

binlerce

yıldan

beri

Baz Bazı

bor bor

bile bileşi şikkleri leri yüks yükseek 

kullanılmaktadır. Babillerin bor'u kıymetli

sertlik derecesine sahiptir. (Moh skalasına

eşya eşyala ların rın

göre sertlik derecesi 9-elmasınki 10). Bu

ergi ergiti tilme lmesi sind nde, e,

mumy mumyal alam amad ada, a, Roma Romalı lıla ları rınn

Eski Eski

Mısı Mısırl rlıl ılar arın ın

Yuna Yunanl nlıl ılar arın ın

temi temizl zlik ikte te,,

ve

sebe sebepl ple, e, aşın aşındı dırı rıcı cı ve ışık ışıkkı kıra rann olar olarak ak,,

Mısı Mısırl rlıl ılar arın ın,,

metalleri ve süper alaşımları kesme, bileme

Mezopotamya uygarlılarının ve Arapların

ve

kull kullan anıl ılma makt ktad adır ır..

Bor  Bor 

  baz bazıı

  bileş bileşikl ikleri eri tungst tungsten en karbü karbüre re göre göre

daha daha

hast hastal alık ıkla ları rınn

teda tedavi visi sind ndee

bor' bor'da dann

yararlandığı bilinmektedir .2

cila cilala lama mada da

yüks yüksek ek kesm kesmee oran oranın ına, a, süre sürekl kli-a i-ağı ğır-i r-işş görme kabiliyetine sahiptir ve soğutuculara

Bor bileşikleri, özellikle boraks

ihtiyaç göstermez. 3

yüzy yüzyıl ılla lard rdır ır bili bilind ndiğ iğii hald haldee boru borunn saf  saf  elem elemen enti ti ilk ilk kez kez 1808 1808 yılı yılınd ndaa Fran Fransı sızz

Bor ve hidrat hidratlar larıı birim birim ağırlı ağırlık  k 

kimya kimyager ger Joseph Joseph Gay-Lu Gay-Lussa ssacc ve Baron Baron

  baş başın ınaa yanm yanmaa sıca sıcakl klığ ığıı en yüks yüksek ek olan olan

Louis Thenard ve bağımsız olarak İngiliz

elementtir

kimyager kimyager Sir Humphry Humphry Davy tarafında tarafındann

sıcaklığına sahiptir (hava gazınınki 18,500

hazırlanmıştır.

Btu/lb)). Btu/lb)). Bu sebeple sebeple hava ve uzay taşıtları taşıtları

2

Bor Madeninin Kullanım Alanları

(25,120

Btu/lb

yanma

için yakıt yakıt olarak olarak düşünülme düşünülmekted ktedir, ir, ancak  ancak  Hafifliği, gerilmeye olan direnci ve

kimyasal

sebe sebebi biyl yle; e;

etkilere

plas plasti tikl kler erde de,,

mali maliye yetl tleri erinn yüks yüksek ekli liği ği ve zara zararl rlıı son son

dayanıklılı ılığı sana sanayi yi

ürünleri ürünleri ticari ticari kullanımı kullanımı engelleme engellemektedi ktedir. r.

elya elyafı fı

Dibor-hidrat (B2H6), penta bor (B 5H9) and

üretimind üretiminde, e, lastik lastik ve kağıt kağıt endüstris endüstrisinde inde,,

dekabor

2

3

Ölçen, N., (2001) "Bor Madeninin Enerji Alanındaki Önemi", Uludağ Üniversitesi Makine Müh. , Tez, 2001

(B10H14)'un

yakıt

amaçlı

Garrett, D., (1998) "Borates:Handbook of  Deposits, Processing, Properties and Use", San Diego Academic Press, 1998.

2

3

Bor Madeninin Kullanım Alanları

kulla ullannılma ılması sı

düşü düşünü nülm lmüüştü ştür.

Diğ Diğer 

istenmeyen ısının önlenmesi gibi bir çok 

taraftan,10-hidroksi-9,10-boroar-openatren

uygulama alanına sahiptir. 5

hidrokarbon yakıtlar için çok etkin bir antioksidan katkı olup, sodyum bor hidrat da Amer Amerik ikan an

Deni Denizz

Kuvv Kuvvet etle leri rind ndee

Dizüstü

aynı aynı

bilgisayarlar,

cep

telefonları, avuç içi bilgisayarları ve diğer 

amaçla jet yakıtı olarak kullanılmaktadır.

mobil

iletişim araçlarında kullanılan

Yine Yine,, bor bor trik triklo lori ridd veya veya flor florid id petr petrol ol

akım

arıtım arıtımınd ındaa katal katalizö izörr olarak olarak ve bor nikel nikel

hammaddelerinden hammaddelerinden biri de bordur.

levhalarının

vazgeçilmez

katal katalizö izörü rü de karbon karbon monok monoksid sidin in yakıta yakıta çevrilmesinde kullanılmaktadır. 4

Bor Bor bile bileşi şikl kler erii ve bor bor lifl lifler erii (fiber) plastiklerde veya metallerde yüksek 

Japon Japon bilim adamların adamlarınca, ca, 2001

dayanı dayanıklı klılığ lığaa ve esnek esnekliğ liğee sahipt sahiptir. ir. Bu

yılı Şubat Şubat ayında, ayında, magnezyu magnezyum m diboridin diboridin gele gelece ceği ğinn

süpe süperr

ilet iletke keni ni

gelişmiş bileşikler askeri alanda, özellikle

olab olabil ilec eceğ eğii

hava ve uzay araçlarında kullanılmaktadır.

keşfedilmiştir. Süper iletkenlik, sıcaklığın

Plasti Plastikle klerde rde borlu borlu lifler lifler,, alümin alüminyum yum ve

  belli belli bir noktan noktanın ın altına altına düşürü düşürülme lmesiy siyle le (krit ritik

sıcaklığın

elektriksel

altına)

direncin

her

titanyumu titanyumunn 6 katı kadar kadar sertlik/yo sertlik/yoğunlu ğunluk  k 

türlü rlü

oranına

kaybolması

-273 C olan mutlak sıfır noktasına yakın

özel özelli likl kler erii

sıca sıcakl klık ıkta ta gerç gerçek ekle leşm şmes esii ve bu dere derece ce sıca sıcakl klığ ığıı

  pah pahal alıı oluşu, oluşu, çok çok

gerç gerçek ekle leşt ştirm irmen enin in daha daha yüks yüksek ek kriti kritik  k 

şehi şehirl rler eree

veri veriml mlii

kull kullan anıl ılma makt ktad adır ır..

  bileş bileşikl ikleri erinin nin

kullan kullanılm ılması ası,,

titany titanyuml umlaa

F14, F14, Tomc Tomcat at,,

mek mekikle ikleri rind ndee 137 kg'a kada adar

için için

F15 F15

ağırlı ırlık  k 

tasarrufu sağlanabilmektedir. sağlanabilmektedir. 6

ener enerji ji

iletimi, güçlü mıknatıs isteyen uygulamalar 

Piyade tüfeği, tabanca, top, tank 

(magnetik rezonans, maglev trenleri vs.),

üretim üretimind inde, e, zırhlı zırhlı person personel el taşıyı taşıyıcıl cıları arınn

 büyük miktarlarda enerjinin manyetik alan

zırhlarını güçlendirici seramik plaklarda da

depo depola lanm nmas asıı ya da mikr mikroo elek elektr tron onik ikte te 5 4

Bor  Bor 

ağır ağırlı lığı ğını nı 91 kg azal azaltm tmak akta tadı dır. r. Uzay Uzay

akım yoğunluklarını hiçbir enerji kaybına sant santra rall ller erde denn

moto motorl rlar arın ının ın

Eagl Eaglee ve B1 bomb bombar ardı dıma mann uçak uçakla ları rınn

getirmektedir. Süper iletkenler, çok yüksek  taş taşıya ıyabildi ildikkleri leri

jet jet

düme dümenl nler erin inde de

karş karşıl ılaş aştı tırıl rıldı dığı ğınd ndaa

ucuz ve verim rimli bir alte lternat rnatif if haline line

olma lmadan

sebe sebebi biyl ylee

kompresör kompresör bıçakları bıçaklarında, nda, kanatçık kanatçıkların larında, da,

sıcaklığa sahip olan magnezyum diboridi

neden den

ısıya

üretim üretim kolaylığı kolaylığı ile birleştirme birleştirmektedi ktedir. r. Bu

0

bir bir

Yüksek

dayanıklı dayanıklılığı, lığı, esnekliği esnekliği,, hafifliği, hafifliği, güç ve

durumudu durumudur. r. Süper Süper iletkenliğ iletkenliğin in genellikl genelliklee

düşü düşükk

sahiptir.

6

A.g.e. 3

Yılmaz, A. (2002), A.g.e. Garrett, D., 1998, A.g.e.

  bor kullanılmaktadır. Borla güçlendirilmiş

fotosentez miktarını, köklerin büyümesini

cam malzemelerin iletken olmayan ve

ve havadan emilen karbon dioksit miktarını

düşük dielektrik özelliği onları radara karşı

artırır. Bor'un bir diğer işlevi hücre

görünmez kıldığı için askeri teçhizat

  büyümesi ve yapısı olup, bor eksikliği

yapımında

hücre

önemlidir.

ABD

ordusu

duvarlarını

inceltici

etki

tarafından kullanılan gizli teknoloji ürünü

yapmaktadır. Ancak, bor'un çok yüksek 

Stealth

konsantrasyonda bulunması toksik etki de

Fighter

(hayalet

uçaklar) ve

donanımlarının imalinde de bor ve rafine bor

ürünlerinin

yapabilmektedir. 10

kullanıldığı

düşünülmektedir .7

Bor eksikliği görülen bitkilerde susuz boraks ve boraks pentahidrattan

Bor karbid ve fiber camın bir 

mamül bir gübre kullanılmaktadır. "Ayrıca

  bileşimi 30 kalibre kurşunu durduracak 

suda eriyebilen sodyum pentaborat veya

şekilde geliştirilmiş olup, AH-10 Kobra

disodyum ektaborattan mahsulün üzerine

helikopterlerinin

 püskürtülmek suretiyle faydalanılmaktadır.

koltuklarında

kullanılmaktadır.8

Bor, sodyum klorat ve bromosol gibi   bileşiklerle birlikte yabani otların yok 

"BNCT (Boron Neutron Capture Therapy)

kanser

kullanılmaktadır.

edilmesi veya toprağın sterilleştirilmesi

tedavisinde

Özellikle

gereken durumlarda da kullanılmaktadır." 11

beyin

kanserinin tedavisinde hasta hücrelerin

"Atom çelikler,

sağlıklı

minimum

alaşımları kullanılır. Paslanmaz borlu

düzeyde olması nedeniyle tercih sebebi

çelik, nötron absorbanı olarak tercih

olabilmektedir".9

edilmektedir. Yaklaşık her bir bor atomu

Bor Madeninin Kullanım Alanları

zararının

4

karbürler

ve

borlu

seçilerek imha edilmesine yaraması ve hücrelere

bor

reaktörlerinde

titanbor 

  bir nötron absorbe etmektedir. Atom Bor, bitki gelişimi için önemli

reaktörlerinin

kontrol

sistemleri

ile

16 temel bitki besininden biridir. Toprağın

soğutma havuzlarında ve reaktörün alarm

üst

çoğunluğu

ile kapatılmasında (B10) bor kullanılır.

dokularından

Ayrıca, nükleer atıkların depolanması için

tabakalarındaki

çürümüş

bitki

bor'un

kaynaklanmaktadır. Bor, bitkilerde şekerin hormon

faaliyeti

üzerindeki

kolemanit kullanılmaktadır.

etkisini,

10

Garrett, D., 1998, A.g.e. DPT, (1999) "VIII. Beş Yıllık Kalkınma PlanıMadencilik Özel İhtisas Komisyonu Raporu", Devlet Planlama Teşkilatı, Ankara, 1999.

7

11

http://usgs.gov Garrett, D., 1998, A.g.e. 9 http://usgs.gov 8

4

Bor Madeninin Kullanım Alanları

manyetik ürün; bilgisayar disk sürücüleri,  Nükleer reaktörlerde radyoaktif 

otomobillerde direk akım-motorları ve ev

malzemenin fisyonu sonucunda ısı, alfa ve

eşyaları

  beta

kullanılmaktadır.

parçacıkları,

gama

ışınları

ve

ile

portatif

güç

aletlerinde

Sodyum borohidrat,

nötronlar açığa çıkar. Nötronlara kalkan

atık sulardaki civa, kurşun, gümüş gibi ağır 

olarak kullanılan en önemli malzemeler,

metallerin sulardan temizlenmesi amacıyla

hidrojen, lityum, polietilen ve su olup,

kullanılmaktadır."15

kalkan olarak kullanılan malzemelerin çoğu ikincil gama ışını yaymakta, bu da ısı

Bor

bileşiklerini

düşürme ve tekrar kalkan uygulamayı

endüstriyel

gerektirmektedir. Bor, termal nötronları

getirmek için gereken işlemlerin derecesi

emme kabiliyeti açısından tektir. Sadece

çok

hafif bir gama ışını çıkarmakta ve alfa

sanayiler

 parçacıklarını kolayca emmektedir." 12

kullanırken, diğerleri rafine bor ürünleri

çeşitlilik

kullanır. "Termal depolama pillerindeki,

kullanımlara

çeşitli

göstermektedir.

mineral Bazı

uygun

hale Bazı

konsantreleri

durumlarda

tüketiciler 

  bulunabilirlik ve fiyata göre mineral

sodyum sülfat ve su ile yaklaşık %3

konsantrelerle veya rafine borlar arasında

ağırlıktaki boraks dekahidratın kimyasal

veya farklı rafine borlar arasında ikame

karışımı gündüz güneş enerjisini depolayıp

yapabilmektedirler. Üleksit, borik asit,

gece ısınma amacıyla kullanılabilmektedir.

 boraks üretiminde ve sodyumun bulunması

Ayrıca,

istenilmeyen çeşitli direkt uygulamalarda

binalarda

tavan

Bor Madeninin Kullanım Alanları

malzemesine

konulduğu taktirde güneş ışınlarını emerek, evlerin ısınmasını sağlayabilmektedir." 13

5

kullanılmaktadır.

Boraks

pentahidrat,

Dünya Bor Rezervleri ve Üretimi

 boraks dekahidrat, susuz boraks, borik asit,   bor oksit, zenginleştirilmiş kolemanit ve

Çinko oktaborat

borat

tetrahidrat

ve

disodyum

zenginleştirilmiş üleksit gibi hacimli bor 

antimikrobiyal

ürünleri tüketilen toplam bor'un yüksek bir 

özellikleri sebebiyle ahşap koruyucu olarak 

oranını oluşturmaktadır.

kullanılmaktadır.14

III. DÜNYA BOR REZERVLERİ VE ÜRETİMİ

"(...) bor, demir ve nadir toprak  elementleri kombinasyonu (METGLAS) % 70 enerji tasarrufu sağlamaktadır. Bu güçlü 12

Garrett, D., 1998, A.g.e. DPT, 1999, A.g.e. 14 Garrett, D., 1998, A.g.e. 13

15

5

DPT, 1999, A.g.e.

6

Dünya Bor Rezervleri ve Üretimi

Türkiye bor kaynaklarında

kısmı Rusya, Çin, Şili, Bolivya, Peru,

dünyada birinci durumdadır. Dünya toplam rezervinin

63%'ü

bulunmaktadır.

Arjantin, Sırbistan'da bulunmaktadır.

Türkiye'de Bu

rakamların

Dünyada işletilen toplam 496

devletleştirmeyi müteakip Eti Holding

milyon tonluk rezervin 375 milyon tonu

A.Ş.'de toplanan ve yaklaşık 20,000

Türkiye'dedir. Dünyada işletilen ve tahmin

km2'lik imtiyazlı sahalarda 15-20 yıl

edilen bor madeni rezervlerinin B 2O3

öncesine

miktarlarına

ait,

kısmi

çalışılmış

bor 

havzalarına ait veriler olduğu göz önünde  bulundurulmalıdır.16

Türkiye'deki

bor 

  belirleyen kapsamlı bir araştırma henüz Türkiye'nin

aslında

dünya rezervlerinin daha da büyük bir  kısmını

elinde

tutuyor

düşünülmektedir.

olabileceği

Yeni

arama

çalışmalarının yapılmasıyla Türkiye bor  rezervlerinin iki katına bile çıkabileceği iddia edilmektedir.17 Türkiye'den sonra ikinci kaynak ülke ABD olup, dünya rezervlerinin %13'ü civarında bir payı olduğu bilinmektedir. Ancak ABD, bor'u uzun süredir endüstrinin çeşitli alanlarında kullanmakta olduğundan, yakın gelecekte   bor rezervlerinin tükenmesi tehlikesi ile karşı karşıyadır. Bu sebeple ABD, kalan   bor madenlerinin bir kısmını "stratejik  rezerv"

ilan

durdurmuştur. madenlerinin

ederek

çıkarılmasını

Türkiye'deki kalitesi

dağılım

aşağıdaki tabloda verilmiştir:

madenlerinin yerlerini ve miktarlarını yapılmadığından,

göre

bor 

ABD'dekinden

yüksektir. Dünya bor rezervlerinin kalan 16

http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/  borraporu.htm (Türkiye Mühendis ve Mimarlar  Odaları Birliği-TMMOB Bor Raporu) 17 A.g.e. 6

yüzdeleri

7

Dünya Bor Rezervleri ve Üretimi

Tablo-1: Bor Dünya Rezervi ÜLKE TÜRKİYE ABD RUSYA ÇİN ŞİLİ BOLİVYA PERU ARJANTİN SIRBİSTAN TOPLAM

GÖRÜNÜR  GÖRÜNÜR  TOPLAM REZERV EKONOMİK  EKONOMİK  (GÖR.+MUH.+MÜM.) REZERV REZERV ÖMRÜ (YIL) BİN TON B2O3 375,000 644,000 240 45,000 105,000 33 28,000 140,000 16 27,000 36,000 17 8,000 41,000 5 4,000 19,000 3 4,000 22,000 3 2,000 9,000 1 3,000 3,000 2 496,000 1,019,000 320

TOPLAM REZERV ÖMRÜ (YIL) 412 76 78 23 26 12 14 6 2 649

Kaynak: http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/borraporu.htm (Eti Holding A.Ş.)

Türkiye'nin bor madenlerinin

sanayileri ise Batı Avrupa, Kuzey Amerika

rezerv ömrü 412 yıl iken, dünyanın ikinci

ve

Japonya'daki

az

sayıda

firmada

 büyük rezerv ülkesi ABD'nin bor rezervleri

yoğunlaşmıştır. Çin buna istisna teşkil

76 yıllık ömre sahiptir. Dünya rezervleri ve

etmektedir. Çin'de çok sayıda küçük firma

  bu rezervlerin tüketim artış hızları göz

kısıtlı çeşitte ürün üretmektedir.

önünde bulundurulduğunda 50-80 yıl sonra ülkemiz bor yataklarının dünyadaki tek bor 

Bor

kaynağı olma ihtimali yüksektir.

önemli

almaktadır:

üreticisi ülke bulunmaktadır. En büyük  üreticiler Türkiye (Eti Bor A.Ş.) ve ABD (Rio Tinto

Borax)'dir.

Bor

ürünleri

7

dünyadaki

üreticileri ve yapılan üretim

miktarları Dünyada az sayıda bor minerali

minerallerinin aşağıdaki

tabloda

yer 

8

Dünya Bor Rezervleri ve Üretimi

Tablo-2: Dünya Bor Mineralleri Üretimi 1970-2001 (000 ton B 2O3)

8

Türkiye

ABD

Toplam

1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999

122 229 248 255 291 242 220 301 346 281 320 333 306 260 331 259 349 374 473 447 476 460 402 410 433 435 494 549 552 536

510 515 551 602 562 547 572 667 706 725 710 671 551 578 605 577 571 625 578 562 608 626 554 574 550 728 581 604 587 618

762 878 960 1020 1038 975 948 1129 1242 1191 1222 1189 1040 1018 1122 1026 1120 1265 1338 1317 1359 1355 1284 1292 1325 1529 1438 1507 1505 1522

2000

504

546

1431

2001

517

650

1546

Kaynak: Boron Statistics (A. Buckingham ve Phyllis A. Lyday) , Eti Bor A.Ş.

2001 yılı itibariyle, B2O3 bazında en

ABD'nin bor mineralleri üretimi brüt

  büyük üretici 650,000 ton ile ABD'dir.

ağırlık

Onu 517,000 ton ile Türkiye izlemektedir.

Türkiye'ninki 1,476,000 tondur. Ancak,

Toplam üretimde (1,546,000 ton) ABD ve Türkiye'nin %33,4'dir.

payları Dünya

sırasıyla bor

bor

%42,

olarak oksit

1,300,000

(B2O3)

değerlendirildiğinde,

ton

içeriği ABD'nin

iken,

açısından üretimi

üretiminde

Türkiye'ninkini geçmektedir. Parasal bazda

Türkiye'nin ve ABD'nin yeri ölçümün brüt

ise Eti Holding pazarın %20-23'une

ton veya (B2O3) bazında yapılmasına göre

sahipken, US Borax %65-70'ine sahip

değişiklik göstermektedir. Brüt ağırlık 

durumdadır. Bu durum büyük ölçüde Eti

olarak 1992 yılından beri Türkiye, ABD'yi

Bor A.Ş.'in pazarı yeterince kontrol

geçerek bor minerallerinin dünyadaki en

edememesinden ve US Borax pazarda

  büyük üreticisi olmuştur. 2001 yılında

sadece katma değeri yüksek rafine bor 

9

9

Dünya Bor Rezervleri ve Üretimi

ürünleri satarken Eti Bor A.Ş.'nin ürün   portföyünde katma değeri düşük ham bor'un

önemli

yer

tutmasından

kaynaklanmaktadır.18 Türkiye ve Amerika Birleşik  Devletleri'nin bor mineralleri üretimlerinin (B2O3 bazında) yıllar içinde izlediği eğilim aşağıdaki grafikte görülmektedir:

18

CHP Bor Raporu 10

10

Dünya Bor Rezervleri ve Üretimi

Grafik-1 : Türkiye ve ABD'nin Bor Mineralleri Üretimi  (000ton B 2O 3 ) 800 700    2 600    B   n 500   o 400   t    0 300    0    0 200 100 0

 Türkiye ABD

   0    3   6    9    2    5    8    1   4    7    0    7    7    7    7    8    8    8    9    9    9    0    0    9    9    9    9    9    9    9    9    9    9    1    1    1    1    1    1    1    1    1    1    2

Türkiye'nin son otuz iki yıldaki Grafikten de açıkça görüldüğü gibi Türkiye'deki

üretimin

artış

üretiminin zaman serisi olarak analizini

eğilimi

yaptığımızda serinin 1. derece kısmi oto-

ABD'ninkinin çok üstündedir. Son otuz iki

korrelasyon

gösterdiğini

yılda Türkiye'nin üretimi ortalama yıllık 

Serinin

%6,47 oranında artarken, aynı rakam

 bulundurarak üretimin cari değerinin bir yıl

ABD'nde %1,3'te kalmıştır.

gecikmeli

bu

özelliğini üretim

regresyonunu

görmekteyiz. göz

önünde

değerleri

yaptığımızda

üzerine Tablo-3'de

verilen sonuçlar elde edilmektedir.

Tablo-3: Üretim Zaman Serisi Regresyon Sonuçları Üretim Üretim-1 Regresyon Sabiti R 2=0.812 R 2=0.806

Katsayı

Std. Hata 0.853 66.072

t

P>t

0.076 11.204 Dünya Bor28.832 Rezervleri ve Üretimi2.292

0.000 0.029

Türkiye’deki Bor Madeni Ocakları

Tablo-3'den de görüldüğü gibi, bir 

gelen şoklar (bu seride genellikle pozitif)

dönem önceki üretim değerlerinin üretim

oldukça kalıcı olmaktadır. Bir yıl önceki

zaman serisindeki değişiklikleri açıklama

üretimin

gücü yüksektir. Bu anlamda, seri %85 gibi

değişiklikleri açıklama oranı %81,2 gibi

çok

oldukça yüksek bir rakamdır. Regresyonun

yüksek

bir

zaman

bağımlılığı

göstermektedir. Diğer bir deyişle, üretime

hata 11

bu

terimleri

yılın

üretimindeki

incelendiğinde,

oto-

11

korrelasyonun görülmektedir.

ortadan

kalktığı

Dolayısıyla

açıklayıcı

regresyon

değeri

artmakta

ve

trend

değişkeni pozitif anlamlı katsayıya sahip

katsayıları güvenilirdir. Regresyona trend

olmaktadır.

değişkenini de eklediğimizde, regresyonun

Tablo-4: Üretim Zaman Serisi Regresyon Sonuçları (Trend dahil) Üretim Üretim-1 Trend Regresyon Sabiti R 2=0.863 R 2=0.853

Diğer

Katsayı

Std. Hata 0.363 6.549 138.805

taraftan,

t 0.166 2.041 33.815

aynı regresyon

P>t 2.183 3.208 4.105

0.038 0.003 0.000

Türkiye'nin 2010 yılından önce ABD'nin

analizi ABD üretimi zaman serileri için

üretimini geçebileceği söylenebilir.

yapıldığında, ABD zaman serisinin bir  (veya birden fazla) yıl önceki üretim

A) Türkiye'deki Bor Madeni Ocakları

değerlerine bağımlılık gösterdiği ancak  trend

değerinin

görülmektedir.

anlamlı

olmadığı

Dolayısıyla

Bor madeni Türkiye'nin özellikle

ABD

kuzey batı bölgelerinde bulunmaktadır.

üretiminin zaman içinde herhangi bir artma (ya

da

düşme)

söylenebilir. açıklayıcı

eğiliminin

Yapılan değeri

de

Türkiye'de bu güne kadar işletilmiş bor 

olmadığı

madeni ocakları ve bulundukları yöreler 

regresyonun %17

Tablo-5'te gösterilmiştir. Bor madenlerini

civarında

ve bor rafinasyon tesislerini devlet adına

kalmaktadır. Dünya toplam üretimi de birinci

derece

zaman

Eti Bor A.Ş. Genel Müdürlüğü işletmekte

bağımlılığı

olup,

göstermektedir ve trend katsayısı pozitif ve

Genel

Müdürlük

merkezi

Bandırma'da bulunmaktadır. Eti Bor A.Ş.

anlamlıdır.

Genel Müdürlüğüne bağlı beş İşletme Üretimi katsayılarda,

etkileyen Türkiye

Müdürlüğü: Emet Bor İşletme Müdürlüğü,

faktörlerde,

üretiminin

Bandırma Bor ve Asit Fabrikaları İşletme

artış

Müdürlüğü, Kırka Bor İşletme Müdürlüğü,

eğiliminde ve ABD üretiminin genel

Bigadiç

eğiliminde önemli bir değişiklik olmazsa

Bor

İşletme

Müdürlüğü

Kestelek Bor İşletme Müdürlüğüdür.

Türkiye’deki Bor Madeni Ocakları

Tablo-5: Bor Madeni Ocakları ve Yöreleri 12

ve 12

Şehir

İlçe-Yöre Maden Adı

Maden Cinsi

Rezervler  Rezervler  (milyon (milyon ton) ton) (brüt (B2O3 içeriği) ağırlık)

Susurluk Balıkesir Bigadiç Sındırgı Küçükler

Aziziye, Tulu,Salmanlı, Kolemanit Ankara, Acep, Domuz, ve Kireçlik, Kurtpınar, Uleksit Faraş, Günevi, Sultançayırı, Beğendikler, Yeniköy

576

167

49

14

Kütahya Emet

Hisarcık, Harmanköy, Espey, Killik 

Kolemanit

835

225

Kolemanit

7.5

2

Tinkal

604

156

Bursa

Kestelek Kestelek

Eskişehir Kırka

Göçenoluk, Harmankaya

Kaynak: http://www.boraxtr.com/boraxtr/Anadosya/bormadennedir.html ve http://www.etiholding.gov.tr 

"Kırka-Sarıkaya   boraks yatağı

Tinka-Razorit-Kernit cevherinin benzeri

Eskişehir ilinin 70 km güneyindeki Kırka

olduğu ve yatakların zengin olduğu tespit

  bucağının 4,5 km batısındadır. Dünyanın

edilmiştir."19 Kırka'daki tinkal cevheri

en büyük rezervlerinden biri olup, 1950-

yaklaşık %25-26 civarında B 2O3 ihtiva

1960 yılları arasında vatandaşlarımızın

etmekte,

çıkarılan

cevher

Kırka'daki

arama ruhsatı alarak yaptığı aramalar 

1.150.000

ton/yıl

cevheri

işleyecek 

neticesinde bulunmuştur. 1962 yılında

kapasitedeki yoğunlaştırıcı (concentrator)

Türkiye'deki diğer boraks yatakları gibi

tesislerinde zenginleştirilerek B2O3 oranı

Kırka boraks yatakları da İngiliz Boraks

%32-33'e

Consolidated Ltd. Şti.'nin eline geçmiştir.

  büyüklüğüne göre sınıflandırmaktadır.20

Ancak, Şirketin saha devir işlemindeki

Kırka Konsantratör Tesisi 1975 yılından

kanuni eksiklikler sebebiyle ruhsatları iptal

  beri faaliyettedir. 1978 yılında Bor türevi

edilmiş

Boraks

tesisleri kurulmaya başlamış ve 1984

yataklarının üçünün işletme imtiyazı 1968

yılında faaliyete geçmiştir. Üretilen başlıca

ve

imtiyazı

düşen

yükseltilmekte

ve

tane

yılında Etibank'a geçmiştir. 1968 yılında MTA'nın

yaptığı

aramalarda

Kırka

19

http://www.etiholding.gov.tr  http://www.boraxtr.com/boraxtr/Anadosya/borma dennedir.html 20

Sodyum tuzu cevherinin Kaliforniya'daki 13

13

Türkiye’deki Bor Madeni Ocakları

ürünler tinkal, boraks pentahidrat ve susuz

işletmede olup, kapasitesi 600.000 ton/yıl

 borakstır .21

tüvenan cevherdir. 25 Kırma-harmanlama tesisi 1993 yılı sonunda, ham bor öğütme

Kütahya'nın

100

km

güney

tesisi ise 1998'de üretime geçmiştir. 26

 batısındaki Emet'te   bulunan maden 1956

Yörede

yılında

M.T.A

tarafından

jeologu

bulunmuş,

boraks

pentahidrat,

boraks

Dr.

Gawlik 

dekahidrat, asit borik, sodyum perborat,

1958

yılında

sülfürük asit üretilmektedir.

  bölgedeki bor sahaları M.T.A. tarafından

Kestelek 

Etibank'a devredilmiştir.22 Yaklaşık %28

bor

yatakları

ile %37 arasında B2O3 ihtiva eden

M.T.A.'nın bölgede linyit araştırmaları

kolemanit yataklarından çıkarılan cevher 

sırasında 1954 yılında bulunmuştur. 1979'a

ise toplam 1.200.000 ton/yıl cevheri

kadar çeşitli kişi ve kurumlarca bor cevheri

işleyecek

üretimi yapılmış, 1979

kapasitedeki

yoğunlaştırıcı

yılında saha

(concentrator) tesisinde yıkanarak B 2O3

Etibank'a devredilmiştir. 27Bölgede 200.000

oranı %43-45'e yükseltilmekte ve ürün

ton/yıl tüvenan cevher zenginleştirme

sınıflandırılmaktadır.23

kapasiteli

yoğunlaştırıcı

(concentrator)

tesisi faaliyet göstermektedir 28.

Bigadiç

ve

yöresindeki

bor 

yatakları 1950 yılında Muharrem Girgin adlı bir madencinin Çamköy yakınlarından topladığı örneklerin kolemanit olduğunun Dr. H. Yakal

tarafından tespiti ile

 bulunmuştur. Önceleri özel sektörün elinde olan maden ocakları Fransız Şirketi ile olan saha sınır anlaşmazlığı sebebiyle Bakanlar Kurulu Kararı ile 1976 yılında Etibank'a devredilmiştir.24 Ortalama %3032 civarında B2O3 ihtiva eden tüvenan kolemanit cevherini zenginleştirerek B 2O3 oranını

%40-44'e

yükselten,

cevher 

zenginleştirme tesisi 1979 sonundan beri

25

http://www.boraxtr.com/boraxtr/Anadosya/borma dennedir.html 26 http://www.etiholding.gov.tr  27 A.g.s. 28 http://www.boraxtr.com/boraxtr/Anadosya/borma dennedir.html

21

http://www.etiholding.gov.tr  A.g.s. 23 http://www.boraxtr.com/boraxtr/Anadosya/borma dennedir.html 24 http://www.etiholding.gov.tr  22

14

14

Türkiye’nin Bor/Bor Ürünleri Ticareti

IV.

TÜRKİYE'NİN BOR/BOR 

Yıllar itibariyle Türkiye'nin bor 

ÜRÜNLERİ TİCARETİ

ve bor ürünleri ihracatı ve fiyatları Tablo-6' ve Tablo-7'de gösterilmiştir:

Tablo-6 Türkiye'nin Bor Madeni İhracatı Yıl Miktar Ton Değer $ 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

820.077 681.667 637.524 617.739 613.012 622.194 684.404 735.720 731.618 655.755 653.480 567.760

(Toplam) Fiyat $

172.500.869 147.760.148 133.028.121 130.813.254 120.472.646 120.866.940 134.135.409 140.975.909 136.095.150 123.944.546 121.318.868 102.023.724

210 217 209 212 197 194 196 192 186 189 186 180

http://www.boraxtr.com/boraxtr/Anadosya/dunborurtic.htm

Tablo-7: Türlerine Göre Bor İhracatı ve Fiyatlar Tincal (ton) 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999

T-fiyat $

204,149 226,620 186,296 184,225 141,990 145,586 167,035 176,569 181,837 148,708 106,800

Uleksit (t)

159 155 159 162 164 161 161 161 158 161 167

U-fiyat $

1989 124,470 1990 96,970 1991 117,420 1992 105,835 1993 104,400 1994 149,820 1995 170,150 1996 185,100 Türkiye’nin Bor/Bor Ürünleri Ticareti 1997 185,030 1998 168,300 1999 206,750

144 143 143 151 152 147 154 151 148 154 150

Tincal ($) 32,487,978 35,211,755 29,661,646 29,817,784 23,216,858 23,492,450 26,901,315 28,469,885 28,712,093 23,913,988 17,818,150

Uleksit ($) 7,900,713 13,887,860 16,798,500 15,972,650 15,844,950 22,071,756 26,147,900 27,922,357 27,449,290 25,885,750 31,103,750

Kaynak: http://www.boraxtr.com/boraxtr/Anadosya/istatis.html

15

Kolemanit (t) 491,458 358,077 333,808 327,679 366,622 326,788 347,219 374,051 364,752 338,747 339,930

Bor Ürünleri Toplam (t) 169,101 143,850 140,204 196,812 195,676 245,046 241,837 2,630 312,601 296,182 308,781

K-fiyat $

Kolemanit ($) 248 276 259 259 222 230 234 226 219 219 213

Bor ÜrünleriDeğer ($) 59,461,693 53,317,268 48,633,368 70,361,680 65,720,021 81,550,597 82,176,705 1,523,477 100,859,193 95,994,684 93,503,689

122,112,178 98,660,533 86,567,975 85,022,820 81,410,838 75,302,734 81,086,194 84,583,667 79,933,767 74,144,808 72,396,968

Bor ÜrünleriFiyat ($) 352 371 347 358 336 333 340 579 15 323 324 303

Grafik 2'den de görülebileceği gibi,

 bazında önemli artış gerçekleşmiştir. Bor 

Türkiye'nin tinkal ve kolemanit ihracat

ürünlerinden elde edilen ihracat geliri ise

gelirleri 1989'dan beri düşmüştür. Dönem

dalgalı bir seyir izlemektedir. Bor ürünleri

 boyunca bor bileşikleri fiyatlarında önemli

fiyatı 1996 yılında önemli bir artış

  bir değişiklik olmamıştır. Dolayısıyla

göstermiş, fiyatın çok arttığı bu yılda

gelirdeki düşüş büyük ölçüde ihraç edilen

Türkiye'nin bor ürünleri ihracat geliri

miktardaki düşüşten kaynaklanmaktadır.

talepteki

Üleksitte ise hem ton bazında, hem gelir 

azalmıştır.

düşmeye

bağlı

olarak

çok 

Grafik-2 : Türkiye'nin Bor/Bor Ürünleri ihracatı-Değer ($) 140,000,000 120,000,000 100,000,000  Tincal

80,000,000

Kolemanit

60,000,000

Uleksit ürün

40,000,000 20,000,000 0 1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

16

Türkiye’nin Bor/Bor Ürünleri Ticareti Türkiye’nin Bor İhraç Pazarları

Grafik-3: Türkiye'nin Bor/Bor Ürünleri İhraç Fiyatları 700 600 500

tinkal

400

kolem anit uleksit

300

ürün 200 100 0 1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

16

1996

1997

1998

1999

Türkiye dünyanın en büyük bor 

ITS Ticaret İstatistikleri kullanılmıştır.

rezervine sahip ülke olmasına rağmen,

Veriler

dünya fiyatlarını belirleme konumunda

278.94 numaralı tabi boratlar, 523.84

değildir. Biraz da bu sebeple, ihracat ile

numaralı

fiyatların, reel kurun, alıcı ülkelerin

numaralı borik asit/bor oksit verileri temel

gelirlerinin ilişkisini analiz etmek üzere

alınmıştır. 2002 yılı verileri ise DİE-DTM

yapılan ekonometrik çalışmalar anlamlı

serilerinden alınmış, diğer ülkelerin 2002

sonuç vermemektedir. Sınırlı veri ile elde

yılına ait verileri bulunmadığından sadece

edilen sonuçlar Türkiye'nin bor ihracatında

Türkiye'nin ihracatı belirtilmiştir. DİE-

reel kurun veya ithalatçı ülkelerin milli

DTM serileri ile OECD-ITS Ticaret

gelirlerinin belirleyici faktörler olmadığını

İstatistikleri serileri arasında zaman zaman

göstermektedir.

farklılıklar gözlemlenmektedir.

Eti Holding'in verilerine göre29

SITC-Rev3

sisteminde

borat/perboratlar,

DİE-DTM

522.35

verilerine

Türkiye'nin

214,783,000 $ dış satış olmak üzere toplam

ihracatında en önemli ülke ABD'dir. Onu

232,887,000 $'lik satış yapmıştır. 2001

İspanya,

yılında iç satışlar 15,650,000 $ ve dış

Cumhuriyeti

satışlar 208,460,000 $'a düşerek toplam

miktarları

224,110,000 $ gelir elde edilmiştir. 2002

12,539,491 $, 12,229,950 $ ve 10,350,000

yılında ise 16,445,000 $ iç ve 186,184,000

$). 2002 yılı borat/perborat ihracatında en

$'ı

 büyük pazar İtalya'dır (20,390,978 $), onu

satış

olmak

üzere

toplam

Hollanda

yılı

tabi

göre

Holding, 2000 yılında 18,104,000 $ iç ve

dış

2002

olup,

ve

Çin

izlemektedir sırasıyla

(8,044,237

boratlar  Halk  (ihracat

16,783,029

$)

ve

$,

202,639,000 $ satış gerçekleştirilmiş olup

Belçika

Slovenya

  bunun 67,997,000 $'ı konsantre bor,

(5,205,9222 $) izlemektedir. Borik asit/bor 

134,662,000 $'ı rafine bor satışıdır.

oksit ihracatında ise Belçika-Lüksemburg, İran, İtalya ve İspanya en fazla ihracatın

A) TÜRKİYE'NİN BOR İHRAÇ PAZARLARI

yapıldığı ülkelerdir (ihracat miktarları sırasıyla

6,347,501

Türkiye’nin Bor İhraç Pazarları

$,

2,336,558

$,

1,668,816 $ ve 1,367,727 $). Avusturya Bu

bölümde

Türkiye'nin

  bor/rafine bor ürünleri ihracatı yaptığı

Yine DİE-DTM verilerine göre

  başlıca pazarlar incelenmiştir. 1990-2001

Türkiye'nin bor ithalatı 2002 yılı itibariyle

yılları arasına ilişkin analizlerde OECD-

7,450,165 $ tutarındadır. Türkiye'nin tabi

29

 boratlar ve borik asit/bor oksit ithalatı yok 

http://www.etiholding.gov.tr  17

17

denecek kadar azdır. Tabi boratlar ithalatı

 borik asit/bor oksit, rafine bor ve perborat

2002 yılı itibariyle 33,757 $ olup, bunun

ithalatında ABD birinci sırada olup,

28,288 $'ı Romanya'dan ve 5011 $'ı

Türkiye ikinci büyük tedarikçidir. Ülkenin

İngiltere'den yapılmıştır. Borik asit ve bor 

  borik asit/bor oksit pazarı 1990-2001

oksit ise 2002 yılında 24,539 $ tutarında

yılları arasında iki katından fazla büyümüş

ithal edilmiştir. Ana tedarikçi Almanya'dır 

olup, 2001 yılı ithalatı 1064 ton olarak 

(20,177 $). Diğer taraftan, borat/perborat

gerçekleşmiştir. Türkiye'nin ülkeye borik 

toplam

%99'unu

asit ve bor oksit ihracatı 2000 yılı

oluşturmakta olup; 2002 yılında 7,392,325

öncesinde yok denecek kadar az iken 2000

$

yılında 81 ton ve 2001 yılında 267 ton

olarak

bor

ithalatının

gerçekleşmiştir.

En büyük 

tedarikçiler İtalya (4,045,615 $), İspanya

(değer =115,600 $) ihracat yapılmıştır.

(2,941,464 $), Almanya (178,409 $) ve Slovenya (143,909 $)'dır.

2 - Belçika 1- Avusturya Belçika'da tabii borat üretimi Avusturya küçük miktarlarda

yapılmamaktadır. Dolayısıyla tüm bor 

 bor bileşikleri ithal etmekte olup, tüm tabii

ürünleri

  borat ithalatını Türkiye'den yapmaktadır.

kullanılarak yapılmaktadır. Tabii ve rafine

Türkiye'nin bu ülkeye tabii

  bor ithalatı temel olarak Türkiye'den

boratlar 

üretimi

ithal

hammadde

ihracatı 1993 yılında 22.390 ton iken 2000

yapılmaktadır. Türkiye Belçika'nın 1993

yılında 29,877 tona kadar yükselmiş, 2001

yılında toplam 19,741 ton olan tabii borat

yılında 26,598 ton (değeri=4,353,100 $)

ithalatının

olarak gerçekleşmiştir. Türkiye dönem

ülkenin ithalat artışıyla birlikte pazar 

  boyunca Avusturya tabii boratlar pazarın

  payını korumuştur. 1999 yılı itibariyle

tek

ülkenin 87,160 ton olan tabi boratlar 

tedarikçisi

konumundadır.

Diğer 

17,246

karşılarken

taraftan, ülkenin yaptığı borat-perborat

ithalatının

ithalatı artarken, Türkiye'nin bu ithalatta

karşılamaktadır. Diğer bir deyişle Türkiye

zaten az olan payı dalgalı bir seyir izlemiş,

  büyüyen tabii boratlar pazarının pazarla

1994 yılında 1790 tonla en yüksek 

 birlikte büyüyen tedarikçisi konumundadır.

seviyesine çıkarken, bu tarihten 1998'e

Türkiye ülkeye borat ve perborat da ihraç

kadar 100-200 ton aralığında dalgalanmış,

etmekte olup 1999 yılında yaptığı 58,479

2001 yılında 364 ton (değer = 129,300 $)

ton

olarak gerçekleşmiştir. Ülkenin yaptığı

ulaşmıştır. Türkiye'nin ardından %20 pazar  18

84,277

tonunu

ihracatla

tonunu

%64'lük

pazar

Türkiye

payına

17

Çin

18

  payı ile Almanya gelmektedir. Borik asit ve bor oksitte Türkiye'nin pazar

payı

Finlandiya'da bor ürünleri sanayi

düşüktür (1999 yılında 6850 ton ithalatın

küçük olduğundan ithalat miktarları da

1575 tonu Türkiye'den yapılmıştır). Bu

düşüktür.

  pazarda en büyük paya Rusya sahiptir.

tedarikçilerdendir. 2000 yılında ülkenin

Ülkenin tabii boratlar ithalatının büyük bir 

7370 ton olan tabii boratlar ithalatının

kısmı yeniden ihraç edilmekte, rafine borat

tamamı (1,984,000 $), 2669 ton olan borik 

ithalatı ise büyük oranda yerel olarak 

asit/bor

kullanılmaktadır.

(361,000 $), 9862 ton olan borat/perborat

Türkiye

oksit

ithalatının

ithalatının 8776 tonu Türkiye'den

3- Çin

önemli

1021

tonu

(2,821,000

yapılmıştır.

$)

İthalat

miktarlarının hem düşük olması hem de son yıllarda azalma eğilimi gösteriyor 

Çin'in üretici ülkelerden olması

olması, pazarın pek de gelecek vaat eden

ve yerel üretimin iç talebin çoğunluğunu

 bir pazar olmadığını göstermektedir.

karşılamaya yetiyor olması sebebiyle bor 

5- Fransa

ithalatı düşüktür. Türkiye, bu ülkeye olan tabii boratlar ihracatını 1997'de 60 ton olan seviyesinden hızla 2001 yılında 13,799 tona

(değer=6,248,000)

Fransa'da tabi boratlar üretimi

yükseltmiş,

yapılmadığından, ülke ihtiyacının tamamı

ülkenin tabi borat ithalatının %51'ini

ithalatla karşılanmaktadır. Türkiye ve ABD

karşılar hale gelmiştir. Buna karşılık, tabii

en önemli tedarikçilerdir. Fransa tabii

 boratlarda ABD'nin 1997'de %59 olan payı

  boratlar

2001 yılında %36'ya düşmüştür. Bir başka

  pazardır. Fransa'nın 1994 yılında 58.041

deyişle Türkiye son 5 yılda pazar payını

ton olan tabii boratlar ithalatı 1998 yılında

ABD aleyhine artırarak ülkenin en önemli

11,110 tona ve 1999 yılında 7777 tona

tabii boratlar tedarikçisi olmada ABD'nin

düşmüştür. Türkiye'nin bu pazardaki payı

yerini almıştır. Türkiye'nin ülkeye borik 

1994 yılındaki %76'lık seviyesinden 1998

asit/bor oksit ihracatı bulunmamakta ve

yılında %59'a düşmüş, 1999 yılında ise

 borat/perborat ihracatı çok düşük seviyede

sadece

olup, bu pazarlarda sırasıyla Rusya ve

Türkiye'nin

ABD en önemli tedarikçilerdir.

 pazarındaki payını İtalya almış durumdadır  (1999

4- Finlandiya

pazarı

60

ton

daralmakta

ihracat

Fransa

yılında

payı

olan

bir 

yapılmıştır.

tabii %80).

boratlar  Fransa

  borat/perborat pazarı da daralmakta olan 19

19

Almanya

 bir pazardır.1994 yılında 130,647 ton olan

(11,270,000 $) olup; ABD'den sonra ikinci

ülke ithalatı 1999 yılında 90,367 tona

önemli tedarikçi konumundadır. İthalat

düşmüştür.

Türkiye'nin

ülkeye

miktarı daha az olan ve 1994'ten beri üçte

  borat/perborat

ihracatı

dönemde

  bir oranında küçülen borik asit/bor oksit

aynı

dalgalı bir seyir izlemiş olup, pazar payı

  pazarında ise

fazla değişmemiş, 1994'te %23 ve 1999'da

konumundadır (21,924 ton ithalatın 10,773

%27

tonu

olarak

gerçekleşmiştir

(sırasıyla

10,625,000 $ ve 8,202,000 $). Ülkenin

Türkiye

(3,872,000

ana tedarikçi

$)

Türkiye'den

yapılmaktadır).

1999 yılında 37,487 ton olan borik asit/bor 

7- Hindistan

oksit ithalatında ise Türkiye'nin payı %14 civarında olup (ihracat değeri=2,268,000 $), ana tedarikçi ABD'dir. Fransa'nın borik 

Hindistan'daki

bor

sanayi

asit/bor oksit ithalatının 1994'ten beri 3

tamamen ithal hammaddeye dayalı olup,

katından

1997/98

fazla

arttığı

göz

önünde

  bulundurulursa Türkiye'nin bu pazardaki   payını

artırma

imkanının

itibariyle

Türkiye

pazara

hakimdir.

olabileceği

düşünülmektedir.

Dış

Ticaret

Müsteşarlığı

verilerine göre 2002 yılında Türkiye ülkeye 644,075 $'lık tabii borat, 2,241,502

6- Almanya

$'lık borat/perborat, 553,395 $'lık borik  asit/bor oksit ihracatı yapmıştır.

Almanya'nın tabii boratlar ve

8- İtalya

 borik asit ithalatı azalmakta, borat/perborat ithalatı ise az miktarda da olsa artmaktadır. Ülkenin 1994 yılında 43,159 ton olan tabii boratlar

ithalatının

36,328

İtalya'da

tonu

da bor

mineralleri

madenciliği yapılmamakta olup, ülkenin

Türkiye'den yapılmaktayken, 2001 yılında

önemli miktardaki bor ürünleri üretimi için

ülkenin 10,187 ton olan tabi boratlar 

gerekli

ithalatının

karşılanmaktadır. Türkiye ülkenin tabii

6772

tonu (2,303,000 $)

Türkiye'den yapılmıştır. Son sekiz yılda

hammadde

boratlar,

borik

asit/bor

oksit

  borat/perborat

durumunu korumaktadır. Türkiye 122,906

tedarikçisi konumundadır. Tabii boratlarda

tonluk borat/perborat pazarında ise %28

1990 yılında 174,351 ton olan ülke ithalatı

civarında olan pazar payını korumakta

2000 20

105,107

en

ve

 pazar payı düşmüş olsa da, Türkiye hakim

yılında

ithalatında

ithalatla

tona

büyük 

kadar 

20

Japonya

düşmüştür.

Türkiye'nin

ülkeye

2000

(değer=921,500 $); bu, 1996'da %16,4 olan

yılında yapmış olduğu ihracat 103,499 ton

  pazar payının

yarı yarıya azaldığını

(21,394,000 $) olup Türkiye pazarın

göstermektedir. Ülkenin ithalatı artan tek 

tamamına hakim durumdadır. Ülkenin

  bor bileşikleri pazarı olan borik asit/bor 

 borat/perborat ithalatı ise 1990-2000 yılları

oksit pazarında (1991 yılında 28,562 ton ve

arasında 80,000-100,000 ton arasında

2001

dalgalı bir seyir izlemiş olup, 2000 yılında

Türkiye'nin 1994'te %10 civarında olan

86,412 ton olarak gerçekleşmiştir. 2000

 pazar payı 2001 yılı itibariyle %1'den aza

yılında Türkiye'nin ülkeye borat/perborat

düşmüştür (değer=178,600 $). Pazarın en

ihracatı 24,547 ton (8,954,000 $) olup,

önemli tedarikçileri ABD ve Rusya'dır.

yılında

37,565

ton

ithalat)

 pazar payı %28'dir. İtalya'nın borik asit/bor 

10 - Rusya

oksit pazarı küçük bir pazar olup, 2000 yılı ithalatı 9780 tondur. Türkiye 3982 ton (1,427,000 $) ihracatıyla bor asit/bor oksit

Üretici/ihracatçı ülkelerden olan

  pazarının %40'ına sahip olup, birinci

Rusya, önemli miktarda tabii boratlar 

tedarikçidir.

ithalatı da yapmaktadır. Bu ülkenin ithalat ve ihracatına ilişkin olarak elimizde

9 - Japonya

kullanılabilir bilgi bulunmamaktadır; ancak  ülke

Japonya'da da tabii boratlar 

ithalatın

tamamına

yakınının

Kazakistan'dan yapılmakta olduğu, sadece

üretimi olmadığından talebin tümü ithalatla

  borat/perborat

karşılanmaktadır. Türkiye Japonya'nın tabi

payının

  boratlar ithalatının (2001 yılı itibariyle

pazarında

%10

Türkiye'nin

civarında

olduğu

 bilinmektedir.

44,679 ton) %90'ını gerçekleştirmektedir 

11 - İspanya

(14,040,000 $). Ülkenin tabi boratlar  ithalatı az da olsa düşme eğilimi içindedir  (1994'de 53,444 ton ve 2001'de 44,679

Ülkenin 2001 yılı itibariyle

ton). Japonya'nın borat/perborat ithalatı da

73,072 tona ulaşan tabii boratlar ithalatının

aynı şekilde düşme eğiliminde

tamamına

yakını

(1994'te 59,821 ton ve 2001'de 40,202

yapılmaktadır

(değer=13,130,400

ton), bu pazarda en önemli tedarikçi

Türkiye tabii boratlarda büyüyen pazarın

ABD'dir. Türkiye ABD'den sonra ikinci

  büyüyen tedarikçisi konumundadır. 2001

tedarikçidir; ancak pazar payı 2001 yılı

yılında 25,734 ton olan ve 1994'ten bu

itibariyle

yana 2,5 kat büyüyen İspanya borik 

%7

civarında

olup

kalmaktadır  21

Türkiye'den $).

21

Hollanda

asit/ sit/bbor oksi oksitt

pazarı zarınd ndaa

ise ise

Türk ürkiye iye

(değer (değer=43 =435,8 5,800 00 $). Ülkeni Ülkeninn bor asit/b asit/bor  or 

ABD'nin ardından ikinci tedarikçidir ancak 

oksit pazarı ise büyümekte olup 2001 yılı

 pazar payı %7 civarındadır (değer=749,000

itha ithala latı tı 56,0 56,002 02 tona tona ulaş ulaşmı mışt ştır ır.. Anca Ancak  k 

$). Büyüklüğü yıllar içinde 85,000-100,000

Türk Türkiy iye' e'ni ninn ülke ülkeye ye bor bor asit asit/b /bor or oksi oksitt

ton ton

ihracatı bulunmamaktadır. bulunmamaktadır.

aras arasın ında da

deği değişe şenn

bora borat/ t/pe perb rbor orat at

  paz pazar arın ında da da Türk Türkiy iyee ABD' ABD'de denn sonr sonraa

13-

ikinci tedarikçidir ancak pazar payı %1015

arasında

İngiltere

değişmektedir  

(değer=2,745,600 (değer=2,745,600 $).

Üretici

ülkelerden

olan

İngiltere'nin 2000 yılı itibariyle 16,450 ton 12-

Hollanda30

mikt miktar arın ında daki ki

tabi tabiii

tamamına Ülke Ülkeni ninn tabi tabiii bora boratl tlar ar itha ithala latı tı

bora boratl tlar ar

yakını

karşıl karşılanm anmakt aktadı adırr

itha ithala latın tının ın Türkiye'den

(değe (değer=2 r=2,26 ,260,0 0,000 00

$).

1991 1991 yılınd yılındak akii 24,985 24,985 ton seviye seviyesin sinden den

İngiltere tabii boratlar pazarı küçülmekte

2001 001

düşm düşmüüştü ştür.

olan bir pazardır. Ülkenin 1990'da 53,462

Türkiye'nin ülkeye tabi boratlar ihracatı da

ton olan tabii boratlar ithalatı 2000 yılında

  paz pazar arla la bera berabe berr küçü küçülm lmüş üş olup olup,, 1991 1991

16,450 tona düşmüştür.

yılın ılındda

2914 914

tona tona

yılı yılınd ndaa 13,2 13,295 95 ton ton olan olan ihra ihraca catt 2001 2001 yılında

2004

(değer=293,000

tona

Diğer taraftan, İngiltere'nin borik 

Hollanda'nın

asit asit/b /bor or oksi oksitt itha ithala latı tı artm artmak akta ta olup olup,,

 borat/perborat ithalatı da 1991 yılından bu

Türkiye'nin bu pazara ihracatı daha yüksek 

yana yana yarı yarıya ya yakı yakınn azal azalmı mışt ştır ır.. 1991 1991 yılı yılı

oranda oranda artm artmış ış ve Türki Türkiye' ye'nin nin

ihra ihraca catı tı 360, 360,40 4077 ton ton iken iken 2001 2001 yılı yılınd ndaa

  bor borik ik asit asit paza pazarı rınd ndak akii payı payı 1990 1990-2 -200 0000

174,405 ton olarak gerçekleşmiştir. Önceki

yıllar yıllarıı arasın arasında da %4'de %4'denn %43'e %43'e çıkmış çıkmıştır  tır 

yıllarda Türkiye'nin ülkeye borat/perborat

(ihracat

ihracatı yok denecek kadar az iken, 2001

(değer (değer=2, =2,023 023,00 ,0000 $) çıkmış çıkmıştır) tır).. Türkiy Türkiyee

yılında

ton

 pazarın en büyük tedarikçisi olma sıfatını

etmiştir  

Hollan Hollanda' da'da dann devral devralmış mıştır. tır. Büyüye Büyüyenn bir 

Türkiye

borat/perborat 30

$).

düşmüştür  

ülkeye ihraç

1142

  pa pazar

Hollan Hollanda' da'nın nın son yıllar yıllaraa ilişki ilişkinn verile verilerin rinde de

500

olan lan

pazarında

ABD'den yapılan alımların kapsanmaması sorunu   bulunmakta bulunmaktadır dır ve ithalatın ithalatın büyük çoğunluğunu çoğunluğununn

tondan

İngi İngilt lteere ise

İngilt İngiltere ere

5800

tona

bora orat/pe t/perb rboorat rat

Türkiye'nin

payı

azalmaktadır. Ülkenin 1997 yılında 35,023

muht muhtem emel elen en US Bora Boraxx firm firmas asın ında dann yapı yapılıy lıyor  or 

ton ton olan olan bora borat/ t/pe perb rbor orat at itha ithala latı tı 2000 2000

olması olması sebebiyle sebebiyle rakamları rakamları yorumlamak yorumlamak yanıltıcı yanıltıcı

yılında 53,310 tona kadar çıkmıştır. Ancak,

olabilmektedir.

Türkiye'nin bu pazarda 1997 yılında %29 22

17

Türkiye’nin İhracat Yapmadığı Pazarlar

22

Brezilya

olan olan payı payı 2000 2000 yılı yılınd ndaa %24' %24'ee düşm düşmüş üş (ihracat değeri=4,077,500 $), pazar lideri

Diğer

taraftan,

ülkenin

Holla Hollanda nda ile arasın arasında daki ki pazar pazar payı payı farkı farkı

  borat borat/pe /perbo rborat rat ithala ithalatı tı da 1995 1995 yılınd yılındaki aki

artmıştır.

19,2 19,238 38 ton ton sevi seviye yesi sind nden en 2000 2000 yılı yılınd ndaa 34,1 34,153 53 tona tona çıka çıkara rakk iki iki katı katına na yakı yakınn

14- ABD

artm artmış ıştı tır. r. Türk Türkiy iyee bu büyü büyüye yenn paza pazard rdaa   payını payını %29'dan %29'dan %5'e düşürmüşt düşürmüştür ür (5564 (5564

Amerika bor minerallerinde brüt

ton=1, ton=1,583 583,80 ,8000 $'dan $'dan 1785 1785 ton=86 ton=865,0 5,000 00

ağırlı ağırlıkk bazınd bazındaa ikinci ikinci öneml önemlii üretic üreticidi idir  r 

$'a).

(Tür (Türki kiye ye'd 'den en sonr sonra) a) anca ancakk bor bor oksi oksitt üreticidir.

B) TÜRKİYE'NİN İHRACAT

Amerika'nın bor mineralleri üretimi borik 

YAPMADIĞI PAZARLAR 31

  baz bazın ında da (B2O3)

en

büyük

asit ve büyük ölçüde rafine borat olarak 

1- Brezilya

ihraç edilmektedir. Amerika aynı zamanda dünyanın en büyük bor pazarı olup, ülkede   büyük büyük ve çeşit çeşitli li bor bor ürünle ürünleri ri sanayi sanayiler lerii

Brezilya bor pazarı Güney

 bulunmaktadır.

Amer Amerik ika' a'nı nınn en büyü büyükk bor bor paza pazarı rıdı dır. r. Ülkede

ABD tabii boratlar pazarı 1990

bor

  bul bulun unma madı dığı ğınd ndan an

minerali

üretimi

tüm tüm

itha ithala latl tlaa

tale talepp

yıll yıllın ında daki ki 525 525 ton ton sevi seviye yesi sind nden en 1996 1996

karşılanmaktadır. En çok tabii boratlar ve

yılı yılınd ndaa 79,5 79,544 44 tona tona kada kadarr çıkm çıkmış ış,, bu

 borik asit ithal edilmektedir. Arjantin, Şili,

tari tariht hten en

başl başlam amış ıştı tır. r.

Peru Peru,, Boli Bolivy vyaa ve ABD ABD'nin 'nin en büyü büyük  k 

İtha İthala latı tınn tama tamamı mına na yakı yakını nı Türk Türkiy iye' e'de denn

teda tedari rikç kçil iler er oldu olduğu ğu paza pazara ra Türk Türkiy iye' e'ni ninn

yapı yapılm lmak akta ta olup olup,, ülke ülkeni ninn 2000 2000 yılı yılınd ndaa

ihracatı bulunmamaktadır. bulunmamaktadır.

sonr sonraa

azal azalma maya ya

63,584 63,584 ton olan olan tabii tabii boratl boratlar ar ithala ithalatın tının ın 56,500

tonu

(değer=9,845,000

$)

Türkiye'den karşılanmıştır. ABD'nin 1994

Dünya Bor/Bor Ürünleri Tüketimi

yılından bu yana 2 katından fazla artan ve

2- Güne üney Ko Korre

2000 2000 yılı yılı itib itibar ariy iyle le 39,2 39,232 32 tona tona ulaş ulaşan an  borik asit/ bor oksit ithalatında da Türkiye (14, (14,33 3366 ton= ton=5, 5,99 996, 6,50 5000 $ ihra ihraca catı tı ile) ile)

Çok büyük bir pazar olmayan

Şili'n Şili'nin in ardınd ardından an ikinci ikinci büyük büyük tedari tedarikçi kçi

Güney Kore'de borik asit ve borat/perborat

konumundadır

 pazarında ABD, tabii boratlar pazarında ise

ve

pazar

payı

%36

dolayındadır.

31

23

İstatistikler-OECD

23

Belçika,

İspanya

ve

ABD

hakim

Türkiye'de ise bor tüketimi çok 

durumdadır. 2001 yılı itibariye ülke 14.395

düşük düşük seviye seviyede de olup, olup, dünya dünya tüketi tüketimin minin in

ton tabii tabii boratl boratlar, ar, 18.653 18.653 borik borik asit/b asit/bor  or 

%1-2'si %1-2'si civarında civarındadır. dır. 2000 yılı itibariyle itibariyle

oksit oksit,, 27.209 27.209 ton borat/ borat/pe perbo rborat rat ithala ithalatı tı

Türk Türkiy iye' e'de de bor' bor'un un %27' %27'si si demi demir-ç r-çel elik ik,,

yapmaktadır. Güney Kore pazarının dikkat

%12'si cam ve cam elyafı, %38'i seramik 

çeki çekici ci özel özelli liği ği tabi tabiii bora boratl tlar ar ve bori borik  k 

ve firit, firit, %12'si %12'si deterj deterjan, an, %5'i %5'i kimya kimya ve

asit/bor oksit ithalatının 1996 yılından bu

%6'sı diğer sektörlerde tüketilmiştir.

yana iki kat artmış olmasıdır. Bor Bor sana sanayi yile lerr

V. DÜNYA BOR/BOR ÜRÜNLERİ

maden deninin inin

bölg bölged eden en

kull kullaanıld nıldığ ığıı

bölg bölgey eyee

fark farklı lılı lık  k 

göstermektedir. Batı Avrupa ülkeleri bor'u

TÜKETİMİ 32

en çok çok dete deterj rjan an sana sanayi yind ndee kull kullan anır ırke kenn ABD ABD en çok çok fibe fiberr cam cam üret üretim imin inde de ve

Dünya Dünya bor üretim üretim ve tüketi tüketimi mi

Bağımsız Devletler Topluluğu ülkeleri cam

1970 yılından bu yana iki katından fazla

sanayinde kullanılmaktadır.

artmıştır. 2001 yılı itibariyle bor tüketimi B2O3 bazında 1,5 milyon tondur. Batı ve

Son on yılda Batı Avrupa'nın bor 

Doğu Doğu Avru Avrupa pa %46 %46 topl toplam am payl paylar arıı ile ile

tüke tüketi timi mind ndee

tüketimde ilk sırada yer almaktadır. Kuzey Amerik Amerika, a, Asya Asya ve Lati Latinn Amerik Amerikaa

sana sanayi yini ninn

payı payı

%35'ten %27'ye düşerken tekstil fiber camı

onu

sektör sektör payı payı %1'de %1'denn %11'e, %11'e, tarımı tarımınn payı payı

izlemekte ve sırasıyla %25, %11 ve %10

%2'den %5'e, borsilikat camın payı %8'den

 paya sahip bulunmaktadır.

%10' a çıkmıştır.

Dünya Dünya toplam toplam bor tüketi tüketimin minin in

ABD' ABD'ni ninn bor bor tüke tüketi timi mind ndee son son

20%'si 20%'si yalıtım yalıtım camı camı elyafı elyafı,, %15'i %15'i teksti tekstill

yirm yirmii yıld yıldaa fibe fiberr cam cam sekt sektör örün ünün ün payı payı

cam elyafı, %8'i borsilikat cam üretiminde

%36, %36,4' 4'te tenn %65, %65,1' 1'ee çıka çıkark rken en,, yanm yanmay ayıı

olmak üzere toplam %43'ü cam sanayinde

geciktiricilerin payı %13,4'ten %3,6'e, bor 

kullanılmaktadır. Deterjan sanayi tüketimi

sili silika katt camı camınn payı payı %11, %11,7' 7'de denn %6,8 %6,8'e 'e

toplamının %16'sı kadardır. Mine/sırlama

düşmüştür düşmüştür.. Bor'un Bor'un sabun/de sabun/deterja terjan, n, mine, mine,

tarım ve diğer kullanım alanları sırasıyla

tarım tarım sektör sektörler lerii ile nüklee nükleerr çalış çalışmal malard ardaa

toplamın %13, %5 ve %23'ü dolayındadır.

32

dete deterj rjan an

kullanım oranı aşağı yukarı aynı kalmıştır.

İstatistikler-DPT 24

Batı derişimini

Avrupa,

sulardaki

azaltmayı,

deterjanlarda

bu

borat

bor 

sektörlerine yön veren, teknoloji üretimi

amaçla

yapan organizasyonlar olduğu göz önünde

kullanımından

 bulundurulmalıdır.35

Bu

da

bor/bor  

uzaklaşmayı amaçlamaktadır. Bu, Batı

ürünlerinde pazar payını artırabilmek ve

Avrupa'da talebin düşeceği anlamına gelir.

koruyabilmek

Ancak, bunu telafi edebilecek bir gelişme

artırmaktadır.

ABD'nde

karşılayacak, uluslar arası standartlara

enerji

gözlemlenmektedir. ABD'nin tasarrufu

makinelerinde

amacıyla

daha

sıcaklıklarına

kalitenin

Tüketici

önemini

beklentilerini

çamaşır 

uygun mal üretmek, ürün çeşidini artırmak,

yıkama

katma

deterjan

üretmek dünya pazarında tutunmanın temel

düşük

yönelmesi

için

sektöründe daha fazla bor kullanılması

değeri

yüksek rafine

ürünler 

şartı haline gelmiştir.

ihtimalini güçlendirmektedir.33

VI. BOR MADENİNİN STRATEJİK 

Bor ve bor ürünlerinin dünya

ÖNEMİ

 piyasalarındaki talebi fiyatın yanı sıra girdi olarak

kullanıldığı

endüstrilerdeki

Bor ve borlu yakıtlar, 1950'li

teknolojik gelişmelere, üretici ve kullanıcı tercihleri

ile

ikame

imkanına

yılların

bağlı

olmaktadır. Özellikle fiber cam, deterjan gibi

sanayilerde

fiyata

bağlı

olarak 

Programında

geleceğin

adlandırılmış

ve

nitelendirilmiştir.36

sebebiyle talep değişmeleri yaşanmaktadır.

Savunma

yakıtı

nükleer

olarak 

silahlanma

1958-1961

yılları

arasında ABD ve NATO tarafından bor,

Konsantre bor ve rafine bor ürünleri

stratejik bir maden olarak ilan edilmiş,

kullanım alanlarının yaklaşık %80'inde

 birbirini ikame edebilmektedir.

ABD

dışında 2. önemli stratejik malzeme olarak 

üreticilerin ikame mallara yönelmeleri

Bor Madeninin Stratejik Önemi

başında

  pazarlaması kontrol altına alınmış ve

24

34

COCOM olarak nitelendirilen tedbirler  kapsamında Varşova

Diğer taraftan, bor ürünlerinin

Paktı

ülkelerine

ihracı yasaklanmıştır.37 1963 yılında bor 

tüketiminin yaklaşık %70'ini endüstriyel

 NATO'nun stratejik maddeleri listesinden

  bazda üretim yapan, önemli pazarlık 

çıkarıldıysa da, ABD'nin bor alanındaki

gücüne sahip, sektörlerinde lider veya 33

Altın, V. (2003),"Seyreltilmiş Uranyum, Abartılmış Toryum, Erken Bor Beklentisi,  Neptünyum Hurafesi-Doğrusunu Bilelim", TÜBİTAK-Bilim ve Teknik Dergisi, Ankara, Mayıs 2003 34 DPT, 1999, A.g.e.

35

A.g.e. Çınkı, M, (2001), "Ulusal Maden Varlığımız ve Bor Gerçeği", Ankara Ticaret Odası, Ankara, 2001. 37 http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/  borraporu.htm 36

25

25

Bor Madeninin Stratejik Önemi

  bazı stratejik çalışmaları gizlilik içinde

sodyum bor hidrid (NaBH4) bileşeni

yürüttüğü bilinmektedir.

halinde depolanmaktadır. Yanıcı olmayan bu

Bor madeninin önemi, ülkeleri

çözelti,

bir

katalizörle

temasa

geçtiğinde hidrojen vermektedir

(aksi

 bu konuda çıkarlarını düşünmeye ve planlı

halde hidrojen üretilmemektedir). Hidrojen

davranmaya sevk etmektedir. Bor hakkında

üretiminden sonra borohidrid yakıt bir bor 

sürdürülen

çözeltisine dönüşmekte, bu çözelti bir 

araştırmaların,

bileşiklerinin ürünlerdeki

yüksek

yeni

kullanım

bor  teknolojili

tankta saklanıp tekrar borohidrid yakıta

alanlarını

dönüştürülebilmektedir. Diğer bir deyişle

keşfetmesi, bu madeni gelecekte, petrol

  bor, bu ve benzeri uygulamalarda yakıt

gibi üzerinde uluslararası mücadelelerinin

değil,

yaşandığı

yapmakta

bir

ürün

konumuna

getirebilecektir.

yakıt

taşıyıcısı ve

olarak

tekrar

görev tekrar  

kullanılabilmektedir .38 Sodyum bor hidritli otomobiller, normal otomobillerin yaptığı

Bor

madeninin

kullanım

kilometrenin

iki

katına

kadar  

miktarındaki asıl önemli artış, bor'un yakıt

çıkabilmektedir. Akaryakıtla çalışana göre

taşıyıcısı

daha güvenli olmakta, çevre kirliliği

olarak

kullanılmasıyla

sağlanabilecektir. Bir çok pil, akümülatör 

yaratmamaktadır .39

vs. enerji üretim aygıtında yakıt olarak  kullanılan hidrojenin elde edilme, nakil ve depolama

yöntemleri

bu

Bu teknolojilerin bor element ve

aygıtların

  bileşiklerine

getireceği

talep

artışını

verimliliğinin artırılması karşısındaki en

şimdiden kestirmek güç olup, talep,

önemli sorunlardır. Çünkü hidrojen çok 

teknolojilerin

düşük sıcaklıklarda sıvılaşmakta, (-252

kullanımında ulaşılacak yaygınlığa bağlı

santigrad derece), gaz halindeyken çok yer 

 bulunmaktadır.

göstereceği

başarıya,

kaplamakta, patlayıcı bir gaz olması sebebiyle taşıma ve depolama işlemleri sırasında tehlike

arz etmektedir.

Borun

çıkarılması

ve

Bu

işletilmesinde dünya oligopolünü oluşturan

sebeple, bor bileşiklerinin hidrojen taşıma

az sayıdaki çok uluslu şirketler ( Rio Tinto

kapasiteleri, bu bileşiklerin yakıt taşıyıcısı

Borax-US Borax (ABD, yıllık üretimi 560

olarak yeni bir öneme kavuşabileceğine

 bin ton)), Borax Argentina (Arjantin, yıllık 

işaret etmektedir. ABD'ndeki Millenium

üretimi 27 bin ton), JSC Bor (Rusya, yıllık 

Cell firmasınca prototip bir araba üzerinde

38

Altın, V., 2003, A.g.e Sandık, U. (2002), "Beşinci Vites", Hürriyet Gazetesi, Ankara, 07.06.2002 39

denenen yöntemde, hidrojen ve su bazlı 26

26

Bor Madeninin Stratejik Önemi

üretimi 73 bin ton), NACC (ABD, yıllık 

değerini

düşük göstermeye çalıştıkları

üretimi 60 bin ton), Quiborax (Şili, yıllık 

tespit edilmiştir. Bunun da büyük ölçüde

üretimi 60 bin ton), Sucersal Argentine

  borun stratejik öneminden

ve dünya

(Arjantin, yıllık üretimi 30 bin ton), SQM

çapındaki

firmaların

salar (Şili, yıllık üretimi 16 bin ton), İnca

Türkiye'deki

  bor (Peru, yıllık üretimi 13 bin ton),

ilgilerinden kaynaklandığı açıktır.

bor

üreticisi

bor

yataklarına

olan

Diğerleri (57 ton))dir. Çin yıllık 140 bin ton üretimini devlet organizasyonları eliyle

Bu konuda İngiltere kaynaklı

yapmakta, Türkiye ise ABD'nden sonra

olup, daha sonra Rio Tinto Zinc'in bir alt

dünyanın ikinci büyük bor üreticisi olarak 

kuruluşu haline gelen Borax Consolidated

yıllık 475.000 ton üretimi yine devlet eliyle

Ltd.'nin Türkiye bor sahaları üzerindeki

gerçekleştirmektedir.40

faaliyetleri dikkat çekicidir. TMMOB bor  raporuna göre41 daha önce Desmond Abel

Avrupa ve Amerikalı büyük 

Smith'in elinde bulunan Sultançayırı ve

üreticilerin Türkiye'deki bor yataklarına

yeni bor sahaları 27 Ekim 1950 tarihinde

daha

son

3/12002 sayılı

bor 

Consolidated Ltd'e devredilmiştir. Şirket o

Osmanlı

dönemlerinde

İmparatorluğunun başlayan

ilgileri

kararname

ile

Borax

madenleri 1978 yılında kamulaştırıldıktan

dönemde dünya tekeli niteliğindedir. Şirket

sonra da

Bor 

daha sonra, Türkiye'deki bazı yasalardan

madenlerinin özelleştirilmesi 1999'da IMF

daha fazla yararlanmak için 25 Kasım

ile

1955 tarihinde isim değiştirmiş, adının

azalmadan

yapılan

stand

sürmüştür. by

anlaşmasının

taahhütleri arasında da yer almıştır.

başına

Türk

kelimesi

koyarak,

sermayesinin %94'ü merkezi İngiltere'de Bor madenleri 1978 yılında

 bulunan Borax Consolidated Ltd. şirketine,

devletleştirilmeden önce Türkiye'de de bor 

%2'si Türk ortaklara, %4'ü de İngiliz

madenciliği ile uğraşan Avrupa'lı ve

ortaklara ait olmak üzere, "Türk Boraks

Amerika'lı firmaların, çıkardıkları borun

Madencilik A.Ş." adını almış, 6 Ocak 1956

ham halde ihracını tercih ettiği, bu

tarihinde Sultançayır Bor maden imtiyazını

firmaların

  bu şirket üzerine tescil ettirmiştir. Bu

boru

Türkiye'de

işleyecek 

entegre tesisler vs kurmadıkları, Türkiye'ye

tarihten sonra da şirket, Türkiye'de ciddi

  bor konusunda her hangi bir teknoloji

  bir

transferinde

  bulduğu bazı rezervlerin de miktarlarını

bulunmadıkları,

bor 

arama

faaliyetinde

bulunmamış,

rezervlerinin miktarını küçük, madenin 41

40

http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/  borraporu.htm

Çınkı, M., 2001, A.g.e. 27

düşük

göstermiştir.

Şirket,

Kırka'nın

-

Türkiye'nin bor rezervlerine Borax

Sarıcakaya bölgesinde yaptığı sondajlar 

Consolidated Ltd. ortak edilirse bor 

sonucu tespit ettiği rezervi 10 milyon ton

endüstrisi kurulacaktır.

olarak beyan etmiş, 45 yıllık imtiyaz talep

-

Avrupa endüstrisinde Türk cevheri

etmiştir. Şüpheler üzerine aynı bölgede

kullananlar, fiyat rekabeti ile Amerikan

MTA'nın yaptığı araştırmalarda rezervin

cevherine

400 milyon ton olduğu, sonraki çalışmalar 

sahayı kaybeder.

sonucunda ise Kırka bor sahasının 1 milyar 

-

ton rezervli, dünyanın en büyük ve en

dönerlerse,

Türkiye

bu

Türkiye Amerikan rekabetini üstüne çekmemelidir.

zengin yatakları olduğu ortaya çıkmıştır.

-

Amerikan bor cevherleri sodyumludur, Türk bor cevherleri kalsiyumludur, bu

1958-1961

yılları

arasında

da

 NATO'nun bor'u stratejik hammadde ilan etmesinin

ardından

Türkiye'de

sahalarının millileştirilmesi

Türkiye'nin

rekabet

imkanını

ortadan kaldırır.

bor 

Şirketin kehanetlerinin (!) hepsinin yanlış

tartışmaları

çıkmış olması ilgi çekicidir.

gündeme gelmiş, Borax Consolidated Ltd. hazırladığı raporda aşağıdaki görüşlere

Etibank bor piyasasına 1960-68

vurgu yapmıştır. Şirkete göre 1963 yılı

yılları arasında girmiş ve bu dönemde

itibariyle;

yabancı firmalarla kıyasıya bir fiyat

-

Türkiye'de bor mineralleri tükenmiştir.

  belirleme savaşı yaşanmıştır. Ticaret ve

-

Türkiye'nin en çok 20 bin ton satış

Enerji Bakanlığı 1974 yılında, bu rekabet

şansı vardır.

sonucunda tonu 30 $'a kadar düşen bor 

Türkiye'de ancak 3 firma 60 bin ton

cevherinin fiyatını taban fiyat uygulayarak 

üretim yapabilir.

70 $/ton'a yükseltmiştir. Ton fiyatı daha

-

27

Bor Madeninin Stratejik Önemi - Türkiye Avrupa piyasasına yalnız borik 

-

-

sonra 90 $'a kadar yükselmiş, ancak, bu

asit üretimi için bor cevheri verebilir.

fiyatla bile bor, o dönemde dünya

Avrupa piyasasının borik asit üretimi

 piyasalarında 120 $/ton olan değerinin çok 

45 bin ton cevhere karşılık gelen 30 bin

altında

ton bor cevheri ile sabittir.

madeninin

Türkiye ancak zararına bor endüstrisi

devletleştirilmesindeki

kurabilir, 3 bin tonluk rafineri ancak 

amaçlardan

sübvansiyonla yaşar.

 piyasasındaki gerçek değerinden satılarak 

28

kalmıştır.

Bu

sebeple

1978 biri

bor 

yılında en

madenin

önemli dünya

28

Bor Madeninin Stratejik Önemi

yurt dışına kaynak transferi yapılmasının

sonra başlamış olmasına ve rakibi US

önüne geçmek olmuştur. 42

Borax'ın 140 yıldan fazla bir süredir   pazarda teknik üstünlüğe ve geniş dağıtım

Devletleştirmenin faydaları kısa

ağlarına sahip olmasına rağmen, Avrupa

sürede görülmeye başlamış, Türkiye'nin

  pazarının

%51'ini,

Dünya Bor üretiminde (B2O3 bazında)

%36'sını

1970 yılında % 16 olan payı; 1980 yılında

konularında oldukça deneyimli elemanlar 

% 26, 2001 yılında %33.4’e yükselmiştir.

yetişmiş,

1978 yılında 83,4 milyon $ olan Bor 

konumuna

gelirleri 2000 yılında 208 milyon $’a

birikimi

almayı

dünya

pazarının

başarmıştır.

özgün

teknoloji

gelinmiştir.

Bugün, geliştirme

Edinilen

doğrultusunda

bilgi

yatırımlar 

ulaşmış, Dünyanın en kaliteli kolemanitleri

gerçekleştirilmekte,

Eti

Holding

olan Emet, Bigadiç Kestelek kolemanitleri

hedeflenen üretim ve satış miktarlarına

1978 yılı öncesi 40-60 $/Ton fiyatla

ulaşmaktadır.

satılırken 290-295 $/Ton fiyatla satılabilir  hale gelmiştir.43 Bugün, Eti Holding'in ürün

Devletleştirmeden

da

  portföyündeki ham bor ürünleri için

yabancı

ortalama brüt kar marjı %50 civarında

madenciliğine

olup, bazı bor ürünlerinde brüt kar marjı

yılında dönemin Türkiye Cumhuriyeti

%500'ü aşmaktadır. 44

hükümeti tarafından, "global ekonomiye, yeni

TMMOB

bor

şirketlerin

sonra

ilgisi

dünya

Türkiye

bor 

sürmüştür.

1986

düzenine

entegrasyonu

raporunda

sağlamak üzere kamu kuruluşlarının nasıl

  belirtildiği üzere, devletleştirme sonrası

özelleştirilmesi gerektiğinin araştırılması

  bulunan rezerv, daha öncesinde özel

J.P. Morgan Bank'a ihale edilmiş, Morgan

sektörce ilan edilen rakamın 115 katı kadar 

Bank'ın hazırladığı "Özelleştirme Ana

artmıştır. 1978 yılına kadar Türkiye'nin bor 

Planı"nda:"Etibank'ın bir holding şirket

cevheri

olacak şekilde reorganize edilmesi ve karlı

pazarlamasında

kaba

yıkama

dışında hiçbir işlem yapılmamış, satılan

müesseselerdeki

  bor cevherleri

kaynakların satılması" önerilmiştir .45

Avrupa ve

ABD'nde

(bor,

krom)

öz

işlenerek rafine ürünler çok daha pahalıya Türkiye'ye ithal edilmiştir. Eti Holding,

2001

rafine ürün üretimi çalışmalarına 1978'den

yılı

Ocak

ayında

Türkiye'ye ani bir ziyarette bulunan ABD Hazine Bakan Yardımcısı John Taylor 

42

DPT, 1999, A.g.e 43 CHP Bor Raporu 44 http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/  borraporu.htm

dünya 45

29

bor

piyasasına

Çınkı, M., 2001, A.g.e.

hakim

olan

29

Bor Madeninin Stratejik Önemi

Dodge&Cox ve Rio Tinto Holding'in eski

çalışıyoruz. (...) Özelleştirme amaç değil

yönetim kurulu üyesidir ve ilk ziyaretini

araç olması gerekir, IMF ne derse desin,

dönemin özelleştirmeden sorumlu Devlet

özelleştirme

Bakanına yapmıştır. Rio Tinto'nun 1978

madenlerinin özelleştirilmesi üzerinde bu

yılından

denli

(bor

madenleri

bir

araçtır.

durulmasının

(...)

nedeni

Bor 

üretime

devletleştirilmeden) önce Türk Borax adlı

 başlanılan rafine ürünlerle bu yıl İspanya

firma

bor 

ve İtalya'daki bazı tesislerin kapanacak 

%80'ini işlettiği, şu anda

olmasıdır. Bu yüzden özelleştirmenin

aracılığıyla

madenlerinin Türkiye'de

Türkiye'deki

faaliyet

  bankaların

gösteren

yabancı

bazılarında

hisselerinin

göz

önünde

 bulunduğu

yapılması için bazı çevreler tarafından  baskı yapılmaktadır." 47

 bulundurulmalıdır.46

Dünya bor üretimi %100 B 2O3   bazında 1,5 milyon ton civarındadır. Bu

Bor'dan

tekelinin

üretimin %42'si ABD sermayeli US Borax

A.Ş.'nin

(ya da

diğer adıyla Rio Tinto), %33,4'ü

özelleştirilmesi tartışmalarının gündeme

Eti

Holding

geldiği 2001 yılı başlarında Devlet Bakanı

gerçekleştirilmektedir. Değer olarak ise

Şükrü Sina Gürel'in bor madenlerinin

dünyada yaklaşık yıllık 1,2 milyar ABD

  bulunduğu Kütahya ve Eskişehir'e yaptığı

doları kadar B2O3 pazarı bulunmaktadır.

ziyaretler sırasında yaptığı açıklamalar 

Eti Holding bu pazarın parasal olarak %20-

önemlidir: "Hükümet bor madenlerinin

23'üne, US Borax ise %65-70'ine sahiptir.

özelleştirme

Bor gibi 21. Yüzyılın petrolü olarak 

kaldırılması

yönünde madenleri

devlet

ve

Eti

Bor

kapsamından

ilke

kararı

1978'de

çıkarılması

almıştır(...)Bor 

Ecevit

A.Ş.

tarafından

adlandırılan bir madenin en büyük rezerv

Hükümeti

kaynağı olan Türkiye'nin, bor ihracatından

zamanında devletleştirilmiştir. Şimdi de

yılda yalnızca 102 milyon dolar, bor 

yine Ecevit Hükümetinin bor madenlerinin

ürünleri ihracatından ise 106 milyon dolar 

özelleştirilemeyeceği konusundaki iradesi

kazanıyor olması, önemli bir kapasitenin

kesin

israf edildiğine işaret etmektedir.

olarak

Madenlerin

ortaya tekelde

çıkmıştır ve

(...)

devlette

  bulunmasının stratejik önemi vardır (...)

Türkiye bor madenini tam rafine

Çinkur özelleştirildikten sonra kapandı.

işlenmiş olarak değil, ham veya yarı rafine

Oradan çıkarılan işçilere hala yer bulmaya

halde satmasından dolayı çok önemli döviz

46

47

http://www.boraxtr.com/boraxtr/Basin/ysafak020 301.htm

http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/  borraporu.htm 30

kazandırıcı fırsatları kaçırmaktadır. Çınkı

yaptığımız boraks satışının hemen hemen

(2001)

%25'ine ulaşmaktadır. 49

bunun

çeşitli

örnekleri

verilmektedir. "Örneğin, ortalama FOB Bandırma 200 dolar/ton dan sattığımız

TMMOB

bor

raporunda

50

%42 B2O3 tenörlü kolemanit cevherini

Türkiye'den Avrupa piyasasına yapılan bor 

(Türkiye

tek 

satışlarının ham bor ağırlıklı olmasının

üreticisi ve ihracatçısı konumundadır) alan

Citicorp Venture gibi bazı firmaların Eti

  bir ihracatçı firma söz konusu ürünü

Holding A.Ş.'nden ham bor satın alıp,

öğüttükten sonra 600-650$/ton fiyatla nihai

işledikten sonra Eti Holding'in karşısına

kullanıcıya satmaktadır. 48

dünya pazarlarında rakip olarak çıkmasına

bu cevherde

dünyanın

yol açtığını bildirilmektedir. DPT-VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı

Kimya

Raporunda, kolemanit

Hammaddeleri

Türkiye'den ve

ABD'deki

Sanayi

en

ithal

uleksit önemli

Dünya piyasası yıllık 80-90

edilen

milyar dolar civarında olan bor uç

madenlerinin

ürünlerinde Türkiye'nin pazar payı %1'i

alıcısı

Owens

  bile bulamamaktadır.51 Oysa Türkiye'de

Corning Fiberglass Co.'nun bir yan şirketi

halihazırda

bor'un

sanayideki

çeşitli

olan American Borat Co'nin Death Valley

kullanım alanlarına ilişkin teknolojik bilgi

 National Monument'de bulunan Billie yer 

 birikimi oluşmaktadır.

altı işletmesinin, Türkiye'den ithal edilen uleksitin ucuza gelmesi nedeniyle 1986 yılı

Türkiye en büyük rezerv sahibi

sonlarına doğru üretimi durdurduğunu

olarak bor dünya piyasasını ve fiyatlarını

 belirtmektedir.

  belirleyebilecek konumda olma imkanına

30

Bor Madeninin Stratejik Önemi

sahiptir. Ancak, dünyadaki örnekler maden Türkiye, dünyanın en zengin bor 

zengini gelişmekte olan ülkelerin bu

yataklarına sahip olduğu halde, yurt dışına

madenlerden yeterince yararlanamadığını,

ihraç ettiği tinkal ve borakstan üretilen

ham madene sahip olan ülkelerden ziyade,

sodyum

  bu madenle ilgili teknolojiye sahip olan

per

konumundadır.

boratın

ithalatçısı

Slovenya,

Türkiye'den

gelişmiş

ülkelerin

piyasaları

kontrol

satın aldığı boraksa karşılık Türkiye'ye

ettiğini göstermektedir. Türkiye de, 1978

sodyum per borat satmakta, Slovenya'dan

yılında yapılan devletleştirmeden sonra bu

yapılan per borat ithalatı bu ülkeye

49

http://www.boraxtr.com/anasayfa.html http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/  borraporu.htm 51 http://www.boraxtr.com 50

48

Çınkı, M. (2001), A.g.e. 31

31

Bor Madeninin Stratejik Önemi

konuda önemli yol katetmiş olsa da,

  bir kuruluştur. US Borax'ın sahibi Rio

kalkınmakta olan ülke statüsünün getirdiği

Tinto, dünya maden üretiminde %12,5'luk 

sorunlar

 payı ile birinci sıradadır. 53

ve

teknolojik

eksiklikleri

sebebiyle bor dünya piyasasında rezervleri ile

orantılı

bir

olamamaktadır.

hakimiyete Gelişmiş

sahip

Rio

ülkeler 

yerleşik

Tinto'nun

İngiltere'de

Chesington-Survey'de

Borax

sanayilerinin pek çok alanında alternatifi

Consolidated Ltd, ABD'nde California-

olmayan, ikamesi zor bir hammaddede

Anaheim'de US Borax Research olmak 

  büyük oranda Türkiye'ye bağımlıyken,

üzere iki

Türkiye

iyi

göstermektedir ve firma bu faaliyetler için

değerlendirememekte, bordan kazandığı

yılda 70 milyon $ para harcamaktadır. US

ihracat geliri düşük oranlarda kalmaktadır.

Borax'ın

bu

avantajını

konudaki

faaliyetlerinde

bilgilere

ülkelerden

önemli

firmaya

ölçek

ekonomilerinden

yararlanarak piyasaya kaliteli ve ucuz ürün

kolaylıkla ulaşılamamaktadır. Bu sebeple diğer

kapasiteleri,

hazırlama, zenginleştirme ve pazarlama

genellikle teknolojiyi üreten ülkelerce bu

büyük

faaliyet

arama, araştırma, maden işletme, cevher 

Bor ürünlerine ait teknolojiler  gizlenmekte,

araştırma merkezi

sunabilme imkanı sağlamaktadır. 54

teknoloji

transferleri yapılamamıştır. Eti Holding A.Ş.'nin teknik elemanlarının özverili çalışmaları

ve

üniversitelerle

Yasal Çerçeve

karşısına küçük küçük bor şirketleri ile

yaptığı

çıkmak, Türkiye'nin piyasada güce sahip

işbirliği sonucu üretim sorunlarına çözüm

olasını imkansız kılar. Nitekim 1978

getirilebilmiş, özgün teknolojiler dahi

yılında bor madenleri devletleştirilmeden

geliştirerek önemli bilgi birikimi ve

önceki durum da budur. Devletleştirmeden

tecrübe kazanılmıştır. 52 Diğer taraftan, Eti

sonra tek elden yapılan yatırımlar, Ar-Ge

Holding A.Ş.'nin dünya pazarlarındaki en

çalışmaları

  büyük rakibi US Borax ise 80'den fazla ülkede

örgütlenmiş,

sonlarından sürekli

geliştiren,

alanlarının çalışmalar

beri

1800'lü

üretim bor'un

genişletilmesi yapan,

üretim,

Bu kadar büyük bir monopolün

ve

pazarlama

faaliyetleri

sonucu (her ne kadar Türkiye'ye hala

yılların

getirebileceğinden daha az gelir getiriyor 

teknolojisini

olsa da) Eti Holding A.Ş., US Borax'ın

kullanım

ardından dünyanın ikinci önemli bor 

yönünde

üreticisi haline gelmiştir.

depolama,

dağıtım ve pazarlama faaliyetleri ile dev 52

53

http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/  borraporu.htm

54

32

A.g.e. DPT, 1999, A.g.e

32

VII. YASAL ÇERÇEVE

işletilmek ve pazarlanmak üzere Etibank  A.Ş.'nin tasarrufuna verilmiş, "Devlete ait

Endüstriyel anlamda ilk boraks

 bor ruhsat sahalarının hiçbir hakkı, gerçek 

madenciliği 1852'de Şili'de başlamıştır.

ve tüzel kişilere devretme yetkisi verilmez

"Nevada, California, Caliko Mountain ve

kaydı" getirilmiştir. 56

Kramer yöresindeki yatakların bulunarak  işletilmeye alınmasıyla ABD Dünya bor 

"2172

Sayılı

yasa

ile

gereksinimini karşılayan birinci ülke haline

  beklentilerin aksine, bor madenlerinin

gelmiştir. Türkiye' de ilk işletmenin, 1861

devletçe işletilerek pazarlanmasının ülke

yılında çıkartılan "Maadin Nizamnamesi"

yararına olumlu sonuçlar verdiği, ..... kabul

uyarınca 1865 yılında bir Fransız şirketine

edilmiş, hazırlanan 2840 Sayılı Yasa, 4

İşletme imtiyazı verilmesiyle, başladığı

 Nisan 1983 tarihinde Danışma Meclisi'nde

 bilinmektedir."55

kabul edilerek, 12 Nisan 1983 tarihinde Milli Güvenlik Konseyi'nin onayı ile

Bu tarihten itibaren, özellikle

yürürlüğe

girmiştir.

Böylece

halen

Cumhuriyet öncesi dönemlerde verilen

yürürlükte olan bu yasa ile bor sahalarının

taviz ve ayrıcalıklarla bor madenleri büyük 

kamu tarafından işletilmesi ve tek elden

ölçüde yabancı şirketlerin eline kalmıştır.

yönetilmesi bir kez daha yasal güvence altına alınmıştır. Bu yasanın yürürlüğe

1960'lı yıllardan itibaren ise

girmesinden 6 ay sonra 2172 Sayılı yasa

sektörde bazı dağınık ve küçük ölçekli

yürürlülükten kaldırılmıştır. 15 Haziran

Türk firmaları da boy göstermiş, ancak,

1985 tarihinde kabul edilerek yayınlanan

küçük ölçekli firmaların dünya çapındaki

3213

oligopol piyasasının büyük aktörleriyle

maddesinde ise “2840 Sayılı Maden

  başa çıkamadığı, birbirleriyle rekabete

Kanunu Hükümleri saklıdır. Ancak, bu

girerek

Kanunun

bor'un

düşürdükleri

dış

satım

fiyatını

gözlemlendiğinden,

bu

Sayılı

Maden

yürürlük

bulunacak

bor,

Kanununun

tarihinden trona

ve

49.

sonra asfaltit

önemli üründen ülkemizin en fazla faydayı

madenlerinin aranması ve işletilmesi bu

sağlayabilmesi için üretim, işletme ve

yasa

  pazarlamanın

ihracatına ait usul ve esaslar Bakanlar 

tek

elden

yürütülmesi

hükümlerine

ihtiyacı doğmuş, 1978 yılında çıkarılan

Kurulunca

2172 sayılı yasa ile bor'la ilgili tüm

getirilmiştir"57.

tespit

faaliyetler tamamen devlet adına üretilmek, 56 55

57

Ölçen, N. E., 2001, A.g.e. 33

CHP Bor Raporu A.g.e.

tabidir. edilir”

Bunların hükmü

33

Yasal Çerçeve

işletme ve Maden Müdürlüğü ile 3 "16

Şubat

1994

tarihinde

iştirakten oluşmuştur. 5 adet Bor İşletmesi

yürürlüğe giren 3971 Sayılı Yasa ile 2840

ise

Sayılı

 bağlanmıştır.59

Yasa’nın

ikinci

maddesi

Bandırma'daki

Eti

Bor

A.Ş.'ye

değiştirilerek, “Bor tuzları ile uranyum ve toryum

madenlerinin

aranması

ve

"(Özelleştirme işlemine) gelen

işletilmesi Devlet eliyle yapılır.” hükmü

tepkiler

getirilmiş, trona ve asfaltit madenlerinin

Kararıyla Etibank Genel Müdürlüğünün

özel

ve

"Eti Holding A.Ş." olarak bu şekilde

işletilmesine olanak sağlanmış, fakat bor 

yeniden yapılanmasının 233 sayılı Kamu

tuzları

İktisadi Teşebbüsleri Hakkında kanun

sektör

tarafından

yine

aranması

devlet

tekelinde

 bırakılmıştır."58

üzerine,

Bakanlar

Kurulu

Hükmünde Kararnamesinin 3. Maddesine aykırılık oluşturup oluşturmadığı hususu

Etibank 'ın özelleştirmesi planı

ile,

bor

cevheri

aramak,

işletmek,

gereğince, önce 1993 yılında Etibank 

zenginleştirmek, ve bor bileşikleri üretmek 

  bünyesindeki bankacılık bölümü Etibank 

üzere adı geçen teşebbüse bağlı olarak 

Bankacılık

Anonim

Ortaklığı

adıyla

  bağımsız bir bölüm halinde Özelleştirme İdaresinde

devredilmiştir.

Aynı

kurulan Eti Bor A.Ş.'nin sermayesinde

Yasal Çerçeve

 bulunan özel şahıs hisseleri nedeni ile bor 

yıl,

tuzu sahalarının bu şirketçe işletilmesinin

Karadeniz Bakır İşletmeleri A.Ş., Çinkur 

2840 sayılı Kanuna uygun olup olmadığı

A.Ş. de özelleştirilmek üzere Özelleştirme

hususlarında Enerji ve Tabi Kaynaklar 

İdaresinde devredilmiştir. Kalan Etibank 

Bakanlığının talebi üzerine Başbakanlıkça

Madencilik Genel Müdürlüğü ise 4 Şubat

Danıştay'dan

1998 tarih ve 23248 sayılı Resmi Gazete'de

 bulunulmuştur.

istişari

görüş

isteminde

yayımlanan 26 Ocak 1998 tarihli Bakanlar  kurulunun 98/10552 sayılı kararı ile Eti Holding

A.Ş.

yapılandırılmıştır.

unvanı

ile

Yapılan

İstişari görüş istemiyle ilgili

yeniden

olarak,

Danıştay

Birinci

Dairesi'nin

yapısal

1999/66 Esas, 1999/93 no'lu kararında

değişiklikler sonucu; Eti Holding A.Ş., 7

konu detaylı olarak irdelenerek "(...)2840

  bağlı ortaklık (Eti Bor A.Ş., Eti Dış

Sayılı Kanunun 2. Maddesinde Bor tuzları,

Ticaret ve Pazarlama A.Ş., Eti Alüminyum

Uranyum

A.Ş., Eti Gümüş A.Ş., Eti Bakır A.Ş., Eti

Devletçe işletileceği hükmü yer aldığına

ve

Toryum

madenlerinin

Krom A.Ş., Eti Elektrometalurji A.Ş.), 12 59

58

http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/  borraporu.htm

A.g.e. 34

34

göre bu madenlerin sermayesinde özel

durumundadır."

kişilerin de pay sahibi olduğu bir Anonim

çıkartılan 20 Aralık 2000 tarih ve 2000/92

Şirket eliyle işletilmesinden söz edilemez

sayılı Özelleştirme Yüksek Kurulu (ÖYK)

(...) Etibank Genel Müdürlüğünün Eti

Kararı'nda bazı diğer işletmeci KİT'lerle

Holding A.Ş. şeklinde yapılanmasının 233

  birlikte Eti Holding A.Ş.'nin özelleştirme

sayılı KHK'nin 3. Maddesine uygun

kapsamına

  bulunmadığına;

işlemlerinin 6 ay içinde tamamlanması

Eti

Holding

A.Ş.'nin

denmesine

alınması

ve

rağmen,

hazırlık 

sermayesinde bulunan özel şahıs hisseleri

kararı alınmıştır. Ancak, 6 aylık hazırlık 

nedeni ile bor tuzu sahalarının bu şirketçe

süresince kamuoyundan gelen şiddetli

işletilmesinin 2840 sayılı yasaya aykırılık 

tepkiler üzerine bu karar geri alınmış,

teşkil edeceği(ne) oy birliği ile karar 

kurum

verildi"

çıkarılmıştır.

şeklindeki

kararın

görüşüne

düzeltilmesi

rağmen, yoluna

gidilmemiştir."60

özelleştirme

kapsamından

Özelleştirme

Yüksek 

Kurulu'nun 16.07.2001 tarihli kararıyla Eti Holding

Yasal Çerçeve

A.Ş.

eski

statüsüne

iade

edilmiştir.61

Eti Holding'in özelleştirilmesi çalışmalarına, önce Eti Bakır A.Ş'nin, daha

Diğer taraftan, Etibank'ın ham

sonra ise Eti Gümüş A.Ş., Eti Krom A.Ş.

 bor'u iç piyasaya, dış piyasaya sattığından

ve Eti Elektrometalurji A.Ş.'nin Özelleşme

daha pahalıya sattığına, bunun yurt içinde

İdaresine devri ile devam edilmiştir. Daha

  bor kullanan sanayilerin, bor uç ürünleri

sonra sıra Eti Alüminyum A.Ş. ile Eti Bor 

üreten tesislerin kurulmasına ve rekabet

A.Ş.'ne gelmiş, kamuoyunun ve meslek 

gücü kazanmasına engel oluşturmakta

kuruluşlarının büyük tepki göstermesine ve

olduğuna ilişkin tartışmaların gündeme

VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı (2001-

gelmesiyle konu hakkında Danıştay'ın

2005) Madencilik Özel İhtisas Komisyonu

görüşüne başvurulmuştur.

Raporu- Bor Madenleri Alt Komisyonu Raporunda

"Borların

özelleştirilmesi,

Danıştay'ın 2840 sayılı Kanunda

kamu yararı açısından sakıncalı olarak 

yer alan "Bor madenleri ile ilgili "işletme

görülmektedir. Çünkü borların kullanım

ifadesi" için"2000/50 Esas,2000/67 Karar 

alanları çok yaygın, katma değeri ve marjı

no.lu istişari görüşünde: "Bor tuzlarının

çok yüksek ve Türkiye yüksek kaliteli

Türk vatandaşlarına satılması halinde,

rezervlere sahip olması nedeniyle tekel

Türk vatandaşı yurt içinde istediği tesisi

60

61

http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/  borraporu.htm

http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/  borraporu.htm 35

35

kurabilecek ve bor'un uç ürünlerini elde

Danıştay'ın bu kararından 3 yıl

ederek bunları yurt içinde veya yurt

sonra,

dışında satabilecektir. Bor'un yurt içinde

Ajansından alınan bir habere göre 62, Bor 

Türk vatandaşlarına satışı yapılmadığı için

Sanayi Dış Ticaret Limited Şirketi, Eti

ham bor'u alan yabancı yurt dışında bu

Holding A.Ş.'nin bor pazarındaki hakim

tesisleri kurarak elde ettiği

durumunu kötüye kullandığı iddiasıyla

bor uç

25.06.2003

4054

Türkiye'ye satabilmekte ve dünya bor 

Hakkında Kanun uyarınca soruşturma

dilediği

gibi

yönlendirebilmektedir.

açılarak

Rekabetin

Anadolu

ürünlerini istediği fiyatla dünyaya ve piyasasını

sayılı

tarihinde

Kurumun

Korunması

para

cezasına

çarptırılması talebiyle Rekabet Kuruluna  başvurmuş, Rekabet Kurulu Eti Holding'in

Sonuç

olarak

açıklanan

yasal tekel hakkına sahip bulunduğu,

nedenlerle 2840 sayılı Yasanın değişik 

hakim durumun kötüye kullanılmasının söz

2'nci maddesi uyarınca bor tuzlarının

konusu olmadığı, herhangi bir yasanın

aranması ve işletilmesinin Devlet eliyle

uygulanmasından kaynaklanan işlem ve

yapılması zorunluluğunun, bu madenin

eylemlerin 4054 sayılı Kanun kapsamına

zenginleştirilmesini, rafine edilmesini ve

girmediği gerekçesiyle talebi reddetmiştir.

  pazarlamasını da kapsadığı, ancak Eti

Bunun üzerine şirket, Rekabet kurulunun

Holding A.Ş. tarafından ham bor ve

kararının iptali talebiyle Danıştay'da dava

işlenebildiği ölçüde rafine bor olarak yurt

açmış,

dışına ihraç edilerek satılan bor tuzlarının,

kararının iptali talebini bire karşı dört oyla

aynı biçimde ham bor ve rafine bor olarak 

reddetmiştir.

yurt içinde isteyen Türk vatandaşı kişi ve

Dairesinin anılan kararında belirtildiği

firmalara da satılabileceği, Türk vatandaşı

üzere, 2840 sayılı Kanun'un amacının bor 

kişi ve firmaların satın aldığı bor'u ülke

tuzlarının maden sahasından çıkarılması,

içinde kuracağı tesislerde işleyip elde

zenginleştirilmesi, rafinasyonu, bunlardan

edeceği ürünleri yurt içinde veya yurt

her türlü uç ürün elde edilmesi ve

dışında satabilmesinde hukuki bir engel

  pazarlanmasının tek elden yapılmasıyla

 bulunmadığı sonucuna ulaşılarak dosyanın

ülkenin dünya bor pazarında etkinliğinin

Danıştay

artarak

Başkanlığına

sunulmasına

Danıştay,

Rekabet

Kararda

borun

en

Kurulunun

"Danıştay

1.

verimli

şekilde

sağlamak

olduğu

01/05/2000 gününde oybirliğiyle karar 

değerlendirilmesini

verildi" denilmektedir.

dikkate alındığında, davacı şirketin Eti Holding'in tekel hakkının bor cevherlerinin 62

36

http://www.ntvmsnbc.com, 25.06.2003

36

Gelişmeler ve Planlar

topraktan

çıkarılması

ve

konsantre

tuzlar, volkanik killer, manyezit, feldspat,

edilmesiyle sınırlı olduğu, bundan sonraki

altın ve kromit'te dünya ölçeğinde önemli

rafinasyon ile uç ürün elde edilmesi

olan ve dış pazarlarda ciddi pay sahibi

safhalarını kapsamadığı yolundaki iddiaları

olabileceğimiz rezervlere sahiptir" 63 .

yerinde görülmemiştir." denilmektedir. Ülkemizin

Danıştay'ın ilk kararında 2840

kaynaklarımız yeterince araştırılmamış,

madenlerinin aranmasının ve işletilmesinin

yeterli

devlet tekelinde olduğu, ancak yerli

girmesinin

serbest

türlü

yatırıma

olduğu

yorumu

konsantre

%1'ler oranında kalmıştır. Son beş yıllık  dönemde GSMH yılda ortalama %0,2 oranında büyürken madencilik sektörünün

edilmesinin

yılda ortalama %1,5 oranında küçülmesi

yanında uç ürün elde edilmesi safhalarını da

kapsadığını

belirtmesi

sektörün ihmal edilmişliğinin önemli bir 

kafaları

göstergesidir.

karıştırmıştır. Halihazırda Eti Bor A.Ş.'nin ürettiği konsantre ve rafine bor ürünlerini çeşitli

ürünlerin

üretiminde

Ancak, son yıllarda kamuoyunun

kullanan

da konuya ilgi göstermesi sebebiyle,

sanayiler mevcuttur. 2002 yılı itibariyle Eti

madenlerimize olan ilgi artmış, Türkiye'nin

Holding bu sanayilere 16,5 milyon ABD

maden

doları değerinde bor satmıştır. Yeni kararla

boyunca

fazla

tartışmalar 

Türkiye'nin en büyük rezerv

GELİŞMELER VE PLANLAR  yıllar

yönelik

daha

yoğunlaşmıştır.

sorusu gündeme gelmektedir.

Bin

zenginliğinden

yararlanabilmesine

  bu sanayilerin durumunun ne olacağı

VII.

yatırımlar 

değerin GSMH içindeki payı ortalama

tekel hakkının bor cevherlerinin topraktan ve

ve

ve taşocakçılığı sektöründe yaratılan katma

yapılırken, ikinci kararda Eti Holding'in çıkarılması

araştırmalar

yapılmamış olması sebebiyle, madencilik 

sanayicilerin Eti Bor A.Ş.'nin ürettiği bor  dayalı her

kaynakları

açısından zengin olmasına rağmen, maden

sayılı Kanun hükümlerine göre, bor 

ürünlerine

maden

ülkesi

olduğu,

önemli

bir

sanayi

hammaddesi olan bor, özellikle dikkat

çeşitli

çekmektedir.

uygarlıkların beşiği olmuş Anadolu, maden

Bor

madenlerinin

çıkarılmasında ve işletilmesinde devlet

açısından zengin bir coğrafyadır. "Türkiye,

tekelini elinde bulunduran Eti Holding

 başta bor mineralleri olmak üzere toryum,

A.Ş.'nin yatırım ve Ar-Ge faaliyetleri

  perlit, ponza, mermer, trona, volkanik 

63

37

CHP Bor Raporu

37

Gelişmeler ve Planlar Eti Holding A.Ş.’nin Hedefleri ve Yatırımları

yoğunlaşmış, 18.06.2003 tarih ve 25142

tesislerin 213 kişilik istihdama yol açacağı

sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan 4865

ve 40 milyon ABD doları döviz getirisi

sayılı Kanunla "Ulusal Bor Araştırma

sağlayacağı tahmin edilmektedir. 65

Enstitüsü" kurulmuştur. 3. Bor Türevleri Tesisi Boraks

A) Eti

Holding

A.Ş.'nin

Pentahidrat ürününe olan yurt dışı talebin

Hedefleri ve Yatırımları

artışına paralel olarak üretim kapasitesinin artırılması amacıyla 160.000 ton/yıl BPH

Eti Holding A.Ş., kurumun,

üretim kapasitesine sahip olmak üzere

2840 sayılı Kanun çerçevesinde bor 

kurulmuştur. Projenin sabit yatırım tutarı

pazarında

belirleyici

gerçekleştirilmesi, rafine

olmasının ürünleri

istihdam sağlaması ve yıllık 48 milyon

kapasitesinin bor pazarındaki öncelikler 

ABD doları döviz getirisinin olması

dikkate alınarak

program

  beklenmektedir. Ana üretim tesisleri 2001

dahilinde süratle 1.2 milyon ton/yıl'a

yılında tamamlanmış ve deneme üretimine

çıkarılmasını, mevcut tesislerin gözden

  başlanmış olup, yardımcı tesislerden bir 

geçirilerek

kısmı tamamlanma, bir kısmı ise hazırlık 

belirli

bor

25 milyon ABD doları olup, 194 kişiye

bir

yenileme

yatırımlarına

  başlanmasını, uluslar arası pazarlama ve

aşamasında bulunmaktadır .66

satış ağının oluşturulmasını, rafine bor  ürün rafine bor ve özel bor ürünlerine

Tek kademede penta üretimi

yatırım yapılmasını hedeflemektedir. Bu

tesisleri ile tüvenan tinkalden doğrudan

çerçevede, Emet Yeni Borik Asit Tesisi,

boraks

pentahidrat

üretimi

Kırka 3. Bor Türevleri Tesisi, Tek 

amaçlanmaktadır. Proje ile halen Kırka

Kademede Penta Üretim Tesisi yatırımları

Bor İşletmesinde iki kademde üretilen

yapılmaktadır .64

  boraks

pentahidratın

üretim

verimini

artırmak, maliyetini ve çevre sorunlarını Yeni Borik Asit Tesisi borik asidin hammaddesi

olan

azaltmak

kolemanit

amaçlanmaktadır.

Tesislerin

yatırım tutarı 15 milyon ABD doları olup,

madenciliğinin yapıldığı Emet/Kütahya'da

  proje sonucu %13 civarında verimlilik 

100.000 ton/yıl üretim kapasiteli olarak 

artışı sağlaması hedeflenmektedir. Tesisin

kurulmaktadır. Tesislerin yatırım tutarı

1. Ünitesi tamamlanarak 2000 yılının

yaklaşık 110 milyon ABD dolarıdır. 2003

Ağustos ayında geçici kabulü yapılmış

yılında

devreye

girmesi

planlanan 65

64

66

http://www.etiholding.gov.tr  38

A.g.s. http://www.etiholding.gov.tr 

38

Ar-Ge Çalışmaları

olup, kırma, ara stok ve şalt tesisinin

olarak son 5 yılda tamamlanmış olan

yapımı çalışmaları sürdürülmektedir. 67

 projeler şöyledir: 70

Rafine bor ürünlerinde 1.2 milyon ton/yıl

ilave

rafine

bor

1- Solubor'un

ürünleri

(Disodyum

Tetrahidrat) Pilot Ölçekte Üretimi

kapasitesine ulaşmak için 200 milyon $

(1998)

yatırım gerekmekte olup, özel bor ürünleri

2- Bor

üretimine de yapılacak yatırımlarla birlikte

Minerallerinin

yatırım

insan

sağlığı

üzerindeki etkileri

Eti Holding A.Ş.'nce yılda 50-60 milyon $'lık

Oktaborat

2.1.Yiyecek ve İçeceklerle

gerçekleştirilmesi

Alınan

hedeflenmektedir.68

Bor'un

Sağlığa

Etkilerinin Araştırılması (1997) 2.2. Yiyecek ve İçeceklerle

ABD bor firmaları uluslar arası ticarete borik asitin temel tedarikçisidir.

Alınan Bor ve Arseniğin Sağlık 

Ar-Ge Çalışmaları

ve

Ancak, bu durum, Türkiye'de yeni borik  asit

tesislerinin

devreye

Sağkalıma

Etkilerinin

Araştırılması (1998)

girmesiyle

2.3. Bor Bileşiklerinin İnsan

değişebilecektir.

Sağlığına

Etkilerinin

Epidemiyolojik Yöntemler ve Eti Holding A.Ş.'nce ayrıca,

Bazı

Biyolojik

Markerlerle

  pazarlama ve satış konusunda bütün

Araştırılması (2000)

tüketicilere holdingin tek elden satış

3- Kırka Tinkal Cevherinin Scrubbina

yapabilmesini

teminen

Avrupa'daki

Koşullarının araştırılması (1999)

 pazarlama yapısının değiştirilerek ABD ve Uzakdoğu

satış

konusunda

ağının

4- Emet Bor İşletmesi Espey Ocağı

kurulması

örgütlenilmesi

Kolemant Cevher ve Konsantrelerinde

de

Greigite

hedeflenmektedir.69

Mineralinin

Araştırılması

Projesi (2000) 5- Kestelek Konsatratör Tesisi Ara Ürün

B) Ar-Ge Çalışmaları

Stokları

B2O3

İçeriklerinin

İyileştirilmesi Çalışmaları (2000) Eti Holding A.Ş. Ar-Ge Dairesi

6- Fındık, Ayçiçeği, Şeker Pancarı ve

 bünyesinde ve diğer kuruluşlarla ortaklaşa

Mısır

Bitkilerinde

Borlu

Gübre

Kullanımı Üzerine Araştırmalar (2001)

67

A.g.s. 68 A.g.s. 69 http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/  borraporu.htm, Cumhuriyet Gazetesi, 25.12.2000)

70

39

http://www.etiholding.gov.tr 

7- Borik Asit Ana Çözeltisinin İyon Değiştirici

Kolonda

3.2. Bor Karbür Üretimi

Temizlenmesi

3.3. Bor Nitrür Üretimi

Pilot Çalışması (2001)

4- Atıklardan

8- Bandırma Bor Bileşikleri Tesisi Atık 

Etkilerinin Azaltılması

Çalışması (2001)

4.1. Kırka Gölet Atıklarının

Kolemanit

Cevherlerinin

Zenginleştirilmesine

Yeniden

Yönelik 

ve

Yöresindeki

İçme

5- Tesislerdeki

ve

ve

5.1.

Yankayaçlarında

Lityum İçeriğinin Belirlenmesi ve

Proseslerin

Borik Asitin Kekleşme

Probleminin Araştırılması

Ulusal Bor Araştırma Enstitüsü

5.2. Kırka Susuz Boraks Ürünü

39

Değerlendirme

ve

Geliştirilmesi

Bor Yükünün Tayini (2001) Cevher

Problemlerin

Çözümlenmesi

Kullanma Suları ile Topraktaki Yıllık  11-Bor

Kullanıma

Kazandırılması

Laboratuvar Ölçekli Deneyler (2001) 10- Kırka

Maddelerin

Kazanılması ve Atıkların Çevresel

Su Arıtım ve Geri Kazanma Pilot 9- Kestelek

Kıymetli

Olanaklarının

Safsızlıkların Belirlenmesi

Araştırılması (2002)

5.3. Probertit'in Borik Asit

12- Emet Bor İşletmesi Hisarcık Eski Atık 

Çözeltisindeki

Barajının Boşaltılması ve Barajdaki

Çözünürlüğün

Araştırılması

Malzemenin Değerlendirilmesi Projesi

5.4. Hisarcık ve Espey

(2002)

Konsantratör

13- Tinkal'den Borik Asit ve Sodyum

Konsantrasyon

Sülfat Üretimi (2002)

Tesislerinin Verimliliğinin

Artırılması Çalışmaları

14- Borik Asitten Bor Oksit Üretimi (2002)

6- Sulubor'un

15- Çinko Borat Üretimi (2002)

(Disodyum

Oktaborat

Kullanım

Alanlarının

Tetrahidrat) Araştırılması

Halihazırda Eti Holding A.Ş. Ar-

7- Bor ve Bileşikleri ile Temasın İnsan

Ge Dairesi tarafından sürdürülmekte olan

Sağlığına ve Çevre Üzerine Etkilerinin

çalışmalar ise şöyledir: 71

Araştırılması 8- Düşük

Tenörlü

1- Sinterlenmiş Boksit Üretimi

Zenginleştirme

2- Nadir ve Soy Metaller Projesi

Araştırılması

3- İkincil Bor Türevleri Üretimi

Olanaklarının

8.1. Tülü Açık Ocak Cevherinin

3.1. Sodyum Bor Hidrür Üretimi 71

Cevherlerin

Zenginleştirilmesi

http://www.etiholding.gov.tr  40

40

9- Boraks Penta-Deka Hidrat Tozları,

(....) bu alandaki teknolojilerin yurt

Borik Asit, Bor Oksit ve Disodyum

dışından transferi için gerekli çalışmaları

Oktaborat Tetrahidrat'ın Kompaktlama

yürütmek, (...) sanayi sektörünün Enstitü

Yöntemi ile Peletlenmesi ve Boyut

ile

Ayarlanması

  programlar geliştirmek, (...) araştırma

işbirliği

yapmasını

sağlayacak 

yapan gerçek ve tüzel kişileri finansman,

C) Ulusal

Bor

Araştırma

 personel ve teçhizat ile desteklemek, (...)

Enstitüsü

görev alanına giren konularda ulusal ve uluslar arası kongre, seminer gibi bilimsel

"Ulusal

Bor

Araştırma

toplantılara bilimsel ve maddi katkı

Enstitüsü" 18.06.2003 tarih ve 25142 sayılı

sağlamak, desteklemek, düzenlemek ve

Resmi Gazetede yayımlanan 4865 sayılı

  bunlara katılmak,(...) bilgi toplama ve

Kanunla kurulmuştur. Enstitünün kısa adı

yayma, bilgi bankaları, kütüphane ve arşiv

BOREN olup, ilişkili olduğu Bakanlık  Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığıdır. Enstitünün

görevlerinden

bazıları

Kanununda

belirtildiği

şekilde;

gibi bilimsel destek hizmetleri sağlamak,

Sonuç ve Değerlendirme

(...)"dır.

Enstitü,

Yönetim

Araştırma

Kurulu,

"Türkiye'nin, bor kimyasalları konusunda

Başkanlık,

ve

Geliştirme

dünya pazarında, sahip olduğu zenginliğe

Koordinatörlüğü,

koşut bir konuma gelebilmesi için kısa,

Koordinatörlüğü, Bilgi Toplama, İdari ve

orta ve uzun dönem bor uç ürünleri pazar 

Mali İşler Koordinatörlüğü olmak üzere

ve teknolojilerine ilişkin politika ve strateji

 beş birimden oluşmaktadır.

Endüstriyel

İlişkiler 

kararlarını almaya ışık tutacak bilgileri oluşturmak, bor ürünlerinin geniş bir 

IX. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME

şekilde kullanımı, yeni bor, ürün ve teknolojilerinin geliştirilmesi ve üretilmesi amacıyla temel ve uygulamalı araştırma

Türkiye, yüzyılımızda petrol

yapmak, yaptırmak, (...) Eti Holding A.Ş.

kadar önemli olabileceği düşünülen bor 

ve bağlı ortaklıkları ile bor konusunda

madeninin dünyadaki en büyük rezerv

araştırma alt yapısı olan üniversitelerde

ülkesidir.

araştırma merkezleri kurmak, (...) bor ve

avantajlarını

ürünlerini kullanan ve bu alanda araştırma

değerlendirememekte, gerek rafine bor 

yapan kamu ve özel hukuk tüzel kişileri ile

ürünleri,

işbirliği yaparak koordinasyonu sağlamak,

ihracatından potansiyelinin altında gelir  41

Ancak

gerekse

bu

konumunun

tam bor

anlamıyla uç

ürünleri

41

elde etmektedir. Özellikle sanayinin pek 

geçilebilmesi, gerekse Türk vatandaşı

çok alanında kullanılan bor uç ürünleri

işleticilerin kendi aralarında rekabet ederek 

üretiminde

  borun yurt dışı fiyatını düşürmesinin

Türkiye

epeyce

geri

durumdadır.

engellenebilmesi,

üretim,

işletme,

araştırma, pazarlama faaliyetlerinin tek  Türkiye'nin bor madenlerinden

elden yürütülerek uluslar arası piyasada tek 

yeterince yararlanamaması bu güne kadar 

oyuncu olarak Türkiye'nin çıkarlarının

konuya stratejik bir yaklaşım getirilememiş

korunabilmesi için devlet tekelinin önemli

olmasından

olduğu düşünülmektedir.

kaynaklanmaktadır.

yılında

bor

1978

yataklarının

devletleştirilmesine kadar sektör büyük 

Bor

madeninin

çıkarılması,

ölçüde yabancı firmaların ve bazı küçük 

işletilmesi, pazarlaması devlet tekelindedir.

ölçekli Türk firmalarının elinde kalmış,

Ancak, yerli sanayicilerin bor uç ürünleri

kamu yararı amacı güden bir üretim

üreten

sistemi kurulmamıştır. Bor madenlerinin

sanayileri kurulmasında herhangi bir yasal

devletleştirilerek devlet adına işletilmek 

engel

üzere Etibank'a bırakılmasından sonra

Danıştay'ca verilmiş iki farklı karar 

önemli ilerlemeler sağlanmışsa da bor ve

  bulunmaktadır. Bu konudaki belirsizliğin

bor

ürünlerinin

Türkiye'nin

döviz

işletmeleri olup

ve

bor

olmadığı

kullanan konusunda

giderilmesi gerekmektedir.

gelirlerini azamileştirecek bir araştırma, üretim

ve

pazarlama

stratejisi

Bor uç ürünlerine dayalı ileri

oluşturulamamıştır.

teknoloji

gerektiren

yatırımların

yapılmasının, Türkiye'yi katma değeri Bor madenlerinin değeri ve

düşük ham cevher satmak yerine katma

önemi göz önünde bulundurulduğunda,

değeri çok yüksek rakamlara ulaşabilen

devlet tarafından, tek elden işletilmesinin,

(dünya pazarı yıllık 60-80 milyar dolar) uç

özellikle

ürünleri

yabancı

firmaların

eline

üretip

satmasının

ihracat

  bırakılmamasının kamu yararı açısından

gelirlerini

  büyük önem taşıdığı düşünülmektedir.

oynayabileceği

Gerek

oligopol

Halihazırda İstanbul Teknik Üniversitesi

oyuncularının

(İTÜ) laboratuarlarında geliştirilen 20'nin

uluslar

piyasasının

arası büyük

bor

artırmada

önemli

rol

düşünülmektedir.

Türkiye'deki bor yataklarını ülkemizin

üzerinde ileri bor ürünü olduğu ve Eti

çıkarlarını göz ardı ederek, kendi karlarını

Holding A.Ş.'nin tüm bu yatırımları tek 

azamileştirecek şekilde işletmesinin önüne 42

42

Sonuç ve Değerlendirme

 başına yapabilecek mali ve idari güce sahip olmadığı göz önünde bulundurulmalıdır.

Ulusal Enstitüsünün

Bor

Araştırma

kurulmuş

olması

bor 

Özel sektörün bor kullanan ileri

madeninin bilinen kullanım alanlarının

teknolojili sanayilere yatırım yapmasının

araştırmasını ve yeni kullanım alanlarının

devletçe teşvik edilmesi, bu konuda etkin

keşfedilmesini sağlamak için önemli bir 

  bir devlet-sanayi işbirliği sağlanması,

gelişmedir.

ülkemizin bu doğal zenginliğinden azami

araştırma gruplarınca uluslar arası bor 

faydayı sağlayabilmesi için önemlidir. Bu

pazarı

Bu

enstitü

takip

bünyesindeki

edilerek

Türkiye'nin

amaçla çeşitli teşviklerin sağlandığı bor 

dünyadaki en büyük rezerve sahip ülke

teknoloji serbest bölgeleri kurulabilir. Bu

olarak gücünü, etkinliğini artırıcı önlemler 

serbest bölgelerde, yüksek teknolojili bor 

geliştirilmelidir. Ulusal Bor Araştırma

uç

Enstitüsü

ürünlerinin

araştırılması,

patentli

ile

geliştirilecek

ürünleri

ürünlerin üretilmesi ve ihraç edilmesi

kullanacak sektörlerin, yurt içindeki ve

teşvik

faaliyet

yurt dışındaki üniversitelerin, araştırma

gösterecek firmalar yüksek teknolojiye

kurumlarının ve teknoparkların işbirliğinin

yatırım yapan, katma değeri yüksek bor uç

sağlanması önemlidir. Enstitünün öncelikli

ürünleri

hedefi katma değeri yüksek yeni ürünlerin

edilmelidir.

üreten

Bölgede

firmalar

arasından

seçilmelidir. Serbest bölgenin gümrük  kapısı

ihtisas

gümrüğü

geliştirilmesi olmalıdır.

olarak  

yapılandırılmalı, gerekli laboratuar vs. test

Türkiye'nin halihazırda ihracat

cihazları alt yapısı sağlanmalıdır. Aralık 

yaptığı pazarlardaki durumunun ve ihracat

2001'den beri faaliyette olan TÜBİTAK-

yapmadığı

Marmara Araştırma Merkezi Teknoloji

detaylı

Serbest

gerekmektedir. Özellikle bor/bor ürünleri

Bölgesi

(TEKSEB)

pazarlardaki

bir

potansiyelin

araştırmasının

uygulamalarının (ki özellikle bölgenin

ithalatı

kamu kurumu niteliğinde bir araştırma

değerlendirilebilmesi

merkezinin çevresinde yer alması, bölge

yapılmalıdır.

kurucu

Türkiye'nin pazar payı azalmakta olanlarda

işleticiliğinin

de

bu

kurum

artan

ülkelerdeki

yapılması

için

Geleneksel

çalışmalar  pazarlardan

tarafından yapılmasının olumlu sonuçları

düşüşün

kısa sürede görülmüştür) bor teknoloji

Türkiye'nin ihracat yapmadığı ülkelerde

serbest

 pazar araştırmaları yapılarak bu ülkelere de

bölgesinin

işletilmesinde

kurulmasında

model

ve

olabileceği

ihracat

düşünülmektedir.

sebepleri

fırsatların

yapma

çalışılmalıdır. 43

araştırılmalıdır.

imkanları

üzerinde

43

Sonuç ve Değerlendirme

Bor madenlerini Devlet adına işleten Eti Bor A.Ş. personelinin AR-GE çalışmalarına etkin katılımının sağlanması, kurumun verimliliği ve etkinliği büyük  önem arz etmektedir. Eti Bor tesislerinin modernizasyonuna tesisleri,

önem

standartlara

verilmesi,

uygun

kaliteli

ürünleri üretebilecek seviyeye getirecek  yatırımların

yapılması

gerekmektedir.

Dünya talebinin ham bordan rafine bor  ürünlerine kaymakta olduğu göz önünde   bulundurularak rafine ürünleri üretecek  tesislere

yatırım

yapılması

önem

kazanmaktadır. Türkiye, ancak bor'da yüksek  teknolojiyi üreten ve yüksek teknolojili uç ürünleri satan ülke konumuna gelince  pazarın lideri olabilecek, fiyatları kontrol edebilecektir. En büyük rezerv ülkesi olan Türkiye'nin bor ihracatından azami geliri elde edebilmesi ancak teknolojiye ve  pazara hakimiyet ile sağlanabilir.

44

44

Son Söz

X.

SON SÖZ

"Memleketimizin ekonomik kaynakları bütün dünyanın hırslarını çekecek verim ve  servete maliktir."  M. K. ATATÜRK 

"Evvela yabancı teşebbüslerin, yabancı maksatların bize telkin ettiği endişeler  tamamen yok olmuş değildir. Eğer bazen ihtiyatlı hareket ediyorsak, aşırı derecede   şüpheli davranıyorsak, bize çok pahalıya mal olan hürriyetimizi kaybetmek  hususundaki korkumuzdandır."  M. K. ATATÜRK 

"Tabidir ki, dışarıdan gelecek sermayeye, irşada, çalışma usulüne ihtiyacımız vardır.  Fakat bu, birliğimize, bağımsızlığımıza son verecek bir vesayet tarzı demek olamaz." 

M. K. ATATÜRK 

44

45

Kaynakça

KAYNAKÇA

Altın, V. (2003),"Seyreltilmiş Uranyum, Abartılmış Toryum, Erken Bor Beklentisi,   Neptünyum Hurafesi-Doğrusunu Bilelim", TUBİTAK-Bilim ve Teknik Dergisi, Ankara, Mayıs 2003. CHP Bor Raporu Çınkı, M, (2001), "Ulusal Maden Varlığımız ve Bor Gerçeği", Ankara Ticaret Odası, Ankara, 2001. DPT, (1999) "VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı-Madencilik Özel İhtisas Komisyonu Raporu", Devlet Planlama Teşkilatı, Ankara, 1999. Garrett, D., (1998) "Borates:Handbook of Deposits, Processing, Properties and Use", San Diego Academic Press, 1998. http://usgs.gov http://www.boraxtr.com/boraxtr/Anadosya/bormadennedir.html http://www.etiholding.gov.tr  http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/borraporu.htm (Türkiye Mühendis ve Mimarlar Odaları Birliği (TMMOB'un sayfası) http://www.ntvmsnbc.com Kara Kuvvetleri Komutanlığı, (1982) "Atatürk'ün Ekonomi Görüşü", K.K.K.-Yayın  No:, Ankara, 1982. (Alıntı: Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları). Ölçen, N., (2001) "Bor Madeninin Enerji Alanındaki Önemi", Uludağ Üniversitesi Makine Müh. , Tez, 2001 Roskill, (2002), "The Economics of Boron" Tenth Edition, Londra, 2002. Sandık, U. (2002), "Beşinci Vites", Hürriyet Gazetesi, Ankara, 07.06.2002 Yılmaz, A. (2002),"Her Derde Deva Hazinemiz Bor", TUBİTAK-Bilim ve Teknik  Dergisi, Ankara, Mayıs 2002

45

46

Toryum Madeni ve Geleceğe İlişkin Beklentiler

Giriş

TORYUM MADENİ VE GELECEĞE İLİŞKİN BEKLENTİLER 

 potansiyeli taşımaktadır. Toryum hakkında I. GİRİŞ

yapılan değerlendirmeler bu çerçevede

Bilindiği

gibi,

yapılırsa daha sağlıklı sonuçlar elde

özelleştirme

edilebilir.

kapsamına alınmış olan bor “stratejik 

Bu

maden” olduğu gerekçesiyle bu kapsamdan çıkarılmıştır.

Bu

süreçte

rezervler, üretim, fiyat, ticaret ve kullanım alanları

  bulunan bazı değerli madenlerden ne yararlanılıp

geleceği büyük ölçüde enerji hammaddesi olarak

 büyük spekülasyonlar yapılmıştır.

konusunda yapılan çalışmalar oldukça çalışma

Yeryüzünde

 bulunmaktadır. kullanım

alanı

bugün sınırlı

Berzelius tarafından keşfedilmiştir. İsmini İskandinav mitolojisinde savaş tanrısı olan Thor’dan almaktadır. Atom numarası 90

toryum arama ve işletmeye yönelik önemli

olan bu madenin atom ağırlığı 232,0381

  bir faaliyet yürütülmemektedir. Ancak, nükleer

bulunan

1828 yılında İsveçli kimyacı Jöns Jacob

olduğundan

taşıdığı söylenememektedir. Bu nedenle

ülkelerde

nadir

Aktinitler sınıfında yer alan toryum (Th)

itibariyle

ekonomik olarak çok fazla bir değer 

çeşitli

üzerinde

II. GENEL ÖZELLİKLER 

yetersiz düzeydedir. Bilimsel temellere

Toryumun

imkanları

çalışmalara ayrıca değinilmiştir.

ekonomik mahiyeti ve kullanım alanları

sayıda

kullanılma

yoğunlaştığı için, bu alanda yapılan

Ülkemizde, toryum madeninin

az

verilmektedir.

gelişmeler değerlendirildiğinde, toryumun

madenlerden biri olan toryum hakkında da

çok

hakkında bilgi

Mevcut kullanım alanları konusundaki

yararlanılmadığı

sorularını da beraberinde getirmiştir. Bu

dayanan

toryumun

özelliklerine kısaca değinildikten sonra

yaşanan

tartışmalar ülkemizde önemli miktarlarda ölçüde

çalışmada

amu’dur (atomic mass unit). Erime noktası

reaktörlerde

1750, kaynama noktası 4790 0C olan

toryum kullanılmasına yönelik çok ciddi

toryumun

çalışmalar yapılmaktadır. Bu çalışmalar 

yoğunluğu

seviyesindedir.

olumlu sonuç verdiği taktirde, toryum gelecekte “stratejik” bir maden olma

46

11,72

g/cm3

47

Rezervler ve Üretim

TABLO 1: TORYUMUN KİMLİK KARTI Adı: Bulunuş Tarihi: Buluşu Yapan: Sembol: Atom Numarası: Atomik Yığın: Erime Noktası: Kaynama Noktası: Proton ve Elektron Sayısı:   Nötron Sayısı: Sınıfı: Kristal Yapısı: Yoğunluk:

Toryum 1828 Jöns Jacob Berzelius Th 90 232,0381 amu 1750 °C (2023,15 °K, 3182 °F) 4790 °C (5063,15 °K, 8654 °F) 90 142 Aktinitler  Kübik  11,72 g/cm3

III. REZERVLER VE ÜRETİM

Asıl rengi gümüş beyazı olan toryum, eğer okside tabi tutulursa önce grileşip daha sonra siyah bir renge

Toryum dünyada temel olarak 

  bürünmektedir. Toryum radyoaktif bir 

monazitin rafine edilmesi sonucu bir yan

element

olup yaklaşık 60 elementin

ürün olarak elde edilmektedir. Monazitin

yapısında bulunmaktadır. Toryum, dünya

toryum içeriği yüzde 4 ile 12 arasında

yer kabuğunda yüzbinde 7 oranında

değişmektedir. Nadir toprak elementlerine

 bulunan torit (ThSiO4), torianit (ThO2) ve

talep olmaksızın sadece toryum için

monazitten elde edilmektedir. Toryum-232

genelde

doğada bulunan dört toryum izotopundan

yapılmamaktadır. Toryuma olan talep

en yaygın olanıdır. Toryum-232 radyoaktif 

dikkat çekici bir şekilde artarsa, bu talep

alfa partikülleri yaymakta olup uzun bir 

toryum içeriği daha çok olan torit gibi

yarılanma süresine sahiptir.

diğer

monazit

maden

karşılanmaktadır.

Rezervler ve Üretim

TON 340.000 300.000 300.000 47

cevherlerinden 48

TABLO 2: DÜNYA TORYUM REZERVLERİ* ÜLKELER Avustralya Hindistan ABD

madenciliği

Norveç

180.000

Kanada Güney Afrika

100.000 39.000

Brezilya

18.000

Malezya

4.500

Diğer Ülkeler

100.000

Toplam

1.381.500

Kaynak: U.S. Geological Survey, Mineral Commodity Summaries, January 2003 *Tahmin

Dünyada kesin toryum rezervleri konusunda

sağlıklı

bulunmamaktadır.

Tetkik Arama Enstitüsü (MTA) tarafından

bilgiler  

Eldeki

havadan prospeksiyon yöntemiyle yapılan

veriler 

aramalar

sonucunda,

Eskişehir

ili

tahminden öteye geçmemektedir. Arjantin,

Sivrihisar ilçesinin kuzeybatısında bulunan

Avustralya,

Kızılcaören yöresinde toryum bulunduğu

Brezilya,

Cumhuriyeti, Kanada,

Güney

Afrika

Mısır, Norveç,

anlaşılmıştır.

1970’li

yıllarda

toryum

Tayland ve Türkiye Uluslararası Atom

amaçlı,

Enerjisine (IAEA) kilogramı 80 dolara

toryuma ilaveten florit, barit ve nadir 

kadar maledilebilen toryum rezervine sahip

toprak

olduklarını bildirmişlerdir.

tamamlanmıştır.

ABD

kayıtlarına

göre

dünya

toryum rezervi 1,4 milyon ton civarındadır. Bu kayıtlara göre 340 bin ton rezerve sahip

bulunmaktadır.

ABD

ton

yönelik sayılı

etütler  devletçe

yatakların işletim hakkı, bulma hakkı saklı kalmak

kaydıyla

Eti

Holdinge

devredilmiştir. Sivrihisar’daki

ABD’nin 300 bin ton, üçüncü sırada olan bin

2840

Rezervler ve Üretim

almakta, ikinci sırada olan Hindistan ve 180

elementlerine

ise

işletilecek madenler yasasına göre bu

olan Avustralya dünyada ilk sırada yer 

Norveç’in

1981-84 yılları arasında

nadir

toprak 

elementleri ve toryum kompleks cevher 

rezervi

yatağında yaklaşık 380 bin ton görünür 

kayıtlarında

ThO2 rezervi saptanmıştır. Sözkonusu

Türkiye’ye ait veriler yer almamaktadır.

yatağın

Türkiye’deki toryumun tenörünün çok 

sektörlerinde

düşük olması, dünya rezervleri içinde

yapılmamıştır. Diğer taraftan, Malatya-

gösterilmemesine neden olmaktadır.

Hekimhan-Kuluncak’ta

Ülkemizin

toryum

Yaylabaşı yeterli

ve

Kocayayla

sayıda da

sondaj toryum

rezervlerinin

 bulunduğu tahmin edilmektedir. Bütün bu

tespitine yönelik çalışmalar 1959 yılından

çalışmalar tamamlandığında Türkiye’nin

itibaren başlamıştır. O yıllarda Maden 48

49

toplam toryum rezervinin iki katına çıkma

numunelerde

ihtimali bulunmaktadır.

çıkabilmektedir.

Sivrihisar

yatağı

çok

çeşitli

homojen

yüzde

3’e

kadar  

Tenörün

olmadığından

sahayı

kapsayacak

cevher

Bu

hesaplamalarda her bir damardan alınan

yatakta florit, barit ve bastnazit amaçlı

örneklerin kimyasal analiz sonuçlarının

çalışmalar

geometrik ortalaması alınmıştır. Sivrihisar 

adlandırılmaktadır.

0-50

metre

derinlikte

harita

tüm

minerallerden oluştuğu için kompleks olarak

bir

dağılımı

çıkarılamamış,

yürütülmekte, toryum amaçlı çalışmalar ise

cevher kompleksi içinde diğer minerallerin

400 metre derinliğe kadar ulaşmaktadır. Bu

dağılımı ise florit yüzde 37,44, barit yüzde

çalışmalar sonucu bulunan yaklaşık 380

31,04 ve bastnazit yüzde 3,14 şeklinde

  bin ton toryumun ortalama tenörünün

gerçekleşmiştir.

binde

21

olduğu

yataklardaki

toryum

saptanmıştır. tenörü

Bu

seçme

TABLO 3: SİVRİHİSAR TORYUM REZERVLERİ* (TON) ThO2 Rezervi 97.560 286.424 383.984

Küçük Höyüklü Sektörü Koca Devebağırtan Sektörü Toplam

Ortalama Tenör (%) 0,196 0,217 0,212

Kaynak: MTA, ETİ HOLDİNG, TAEK 

Rezervler ve Üretim *Tahmin

Cevherin zenginleştirilmesiyle ilgili

yüksek verimli toryum elde edilebilmesine

teknolojik sorunlar henüz tam olarak 

rağmen

çözülmüş değildir. MTA, Türkiye Atom

yüksek olduğu sonucuna varılmıştır. Saha,

Enerjisi Kurumu (TAEK) ve Eti Holding

nadir

tarafından yapılan teknolojik deneyler,

içerdiğinden, yatağın kompleks cevher 

yatağın

olarak 

olarak değerlendirilmesine ve toryumun

mümkün

yan ürün olarak kazanılmasına yönelik 

doğrudan

değerlendirilmesinin

toryum şimdilik

işletme elementler

çalışmaların

kompleks

kazanmaktadır.

uygulandığında

klasik

toryumun

yöntemler  belli

ile

oldukça

barit,

florit

50

olmadığını göstermiştir. Bu çalışmalarda cevhere

maliyetinin

bir 

TAEK,

desteklenmesi Devlet

Planlama

fraksiyonda toplanamayacağı görülmüştür.

Teşkilatına

Sadece toryum elde etmeye yönelik cevher 

rezervlerinin kesin olarak tespit edilmesi

çözündürme işlemi uygulandığında ise

ve kullanım imkanlarının araştırılması için 49

Türkiye’nin

önem

toryum

  bir “Toryum Projesi” sunmuştur. Proje kabul edildiği taktirde, toryum rezervleri TAEK ve MTA tarafından yerden ve havadan araştırılacak ve daha önce yarım kalmış çalışmalar tamamlanacaktır.

TABLO 4: DÜNYA MONAZİT ÜRETİMİ*(TON) ÜLKELER Hindistan Malezya Brezilya Sri Lanka Toplam

1998 5.000 517 200 200 5.920

1999 5.000 1.147 200 200 6.550

2000 5.000 818 200 6.020

2001 5.000 510 200 5.710

Kaynak: World Mineral Statistics, British Geological Survey, 1995-99 *Tahmin

Toryumun kullanım alanlarının

gerçektir. Mevcut kayıtlara göre dünya

son derece sınırlı olması ve son yıllarda bu

toryum üretiminin büyük çoğunluğunu

alanların

toryum

Hindistan gerçekleştirmektedir. Yukarıdaki

gittikçe

tabloda gösterilen ülkelere ilaveten, Çin,

alanındaki

Endonezya, Nijerya, Güney Kore, Kuzey

araştırmalar bir sonuç verdiği taktirde

Kore ve eskiden Sovyetler Birliğine bağlı

üretimin büyük artışlar kaydedeceği bir 

olan bazı ülkelerin de monazit ürettiği

daha

üretiminin azaltmaktadır.

da

azalması

cazibesini Enerji

50

51

tahmin edilmekle birlikte kesin veriler 

Toryumun

yan

ürünlerinin

 bulunmamaktadır. Büyük miktarda rezerve

statüsü ve arzının talepten fazla oluşu, fiyat

sahip olan ABD 1994 yılından beri

dalgalanmalarını oldukça düşük düzeyde

monazit üretimi yapmamaktadır. Dünya

tutmaktadır. Toryum endüstrisinin dar 

talebinin

ve çıkarma

kapsamlı oluşu kote edilmiş fiyatların az

nedeniyle

sayıdaki firma tarafından belirlenmesini

Türkiye de toryum üretimi yapmamaktadır.

sağlamaktadır. Fiyat toryumun saflığına ve

yetersiz

maliyetlerinin

Fiyat ve Ticari Gelişim

oluşu

yüksekliği

kalitesine göre farklılık gösterebilmektedir.

IV. FİYAT VE TİCARİ GELİŞİM

TABLO 5: ABD’DE TORYUM FİYATLARI ($/KG) Yıl

Toryum Oksit %99,9 Saflıkta 82,5

1998-2002

%99,99 Saflıkta 107,25

Toryum Nitrat 27

Kaynak: U.S. Geological Survey, Mineral Commodity Summaries, January 2003

Toryum fiyatları ABD’de 1958

konusundaki endişeleri de beraberinde

yılından itibaren 1980 yılına kadar kote

getirmiş ve bu madenin ticari gelişimini

edilmiştir. 1957 yılında ABD Atom

olumsuz etkilemiştir. Bütün bu gelişmeler 

Enerjisi Komisyonunun geliştirdiği ileri

üzerine

teknoloji

toryumun

sayesinde

toryum

metalinin

1980

yılından

fiyat

itibaren

kotasyonuna

saf  son

yüksek saflıkta (%99,9) elde edilmesindeki

verilmiştir. Bu dönemde, 1959 yılında

maliyetler

kg başına önemli ölçüde

kilosu cari fiyatlarla 200 doların üzerinde

düşmüştür. Bu ilerleme toryum fiyatlarının

olan saf toryumun fiyatı 1979 yılında 70

düşmesine neden olmuştur. 1960’ların

doların altına inmiştir.

sonu ve 1970’lerin başında Vietnam

1980’li yıllardaki araştırmalar 

savaşına bağlı olarak havacılık alanında

toryuma alternatif ürünlerin geliştirilmesini

talebin artması fiyatların yükselmesine

sağladığından, dikkate değer fiyat oluşumu

neden olmuştur. Savaştan sonra talebin

sadece magnezyum-toryum alaşımı (%80

yaklaşık yüzde 50 oranında düşmesi

magnezyum ve %20 toryum) gibi az

fiyatlara da yansımıştır. Ayrıca, toryumun

sayıdaki

doğal

görülmektedir. 1990’lı yılların ortalarında

radyoaktivitesi, çevresel etkiler  51

toryum

içerikli

alaşımlarda

ABD’li firmalar tarafından kullanılan

99,99

toryum karışımı metaller neredeyse durma

seviyesinde

noktasına gelmiştir. 1998-2002

olanların

Fiyat ve Ticari Gelişim

ise

107,25

gerçekleşmiştir.

dolar  Aynı

52

dönemde, toryum nitratın kilogram fiyatı döneminde yüzde

ise 27 dolar seviyesinde seyretmiştir.

99,9 saflıktaki toryum oksidin kilogram fiyatı 82,5 dolar, saflık derecesi yüzde

TABLO 6: ABD’NİN TORYUM İSTATİSTİKLERİ (TON) Tüketim

İthalat

İhracat

1992 1993

35,4

201

5,25

8,26

18

0,14

1994 1995

3,59

2,31

2,32

5,39

18

0,06

1996

4,92

26,5

0,18

1997 1998

13,0

11,4

0,18

7

5,51

0,84

1999 2000

7

3,91

1,86

6

8,2

3,43

2001

-

1,37

5,4

2002

-

0,13

0,8

Kaynak: U.S. Geological Survey, Mineral Commodity Summaries, January 2003

En büyük kullanıcı olan ABD’nin

 bir şekilde artmıştır. Üretim yapılmazken

toryuma olan talebinin düşmesi toryum

1996-2001 dönemindeki ihracat artışının

ticaretini olumsuz etkilemektedir. 1980’li

nedeni

yıllarda yıllık ortalama 45 ton olan ABD

(National

tüketimi 2000’li yıllarda 6 tona kadar 

azaltmaya gidilmesidir. 2001 yılı sonu

gerilemiştir. Tüketim ve buna bağlı olarak 

itibariyle NDS’de bulunan toplam 3.218

ithalat son yıllarda sürekli bir düşüş seyri

ton toryum nitratın 273 tonunun ihtiyaç

izlerken

için yeterli olduğu diğerlerinin elden

ihracatta

küçük

artışlar 

Ulusal

Savunma

Defense

Stoklarında

Stockpile-NDS)

gerçekleşmiştir. 1992 yılında 201 ton olan

çıkarılması gerektiği belirtilmiştir. Ancak,

ABD’nin toryum ithalatı 2002 yılında 130

2002 yılında herhangi bir stok azaltmaya

kg’a kadar gerilemiştir. İhracat ise 1996

gidilmemiştir. ABD Enerji Bakanlığının

yılından itibaren 2001 yılına kadar düzenli 52

53

Toryumun Kullanım Alanları Enerji Dışı Alanlarda Kullanımı

envanterinde ise 96 ton toryum oksit

Yüksek erime noktasına sahip olan

 bulunmaktadır.

toryum oksit, maden eritme kabı ve ısıya

Türkiye’de ticari amaçlı toryum

dayanıklı seramik

gibi

yüksek

üretimi yapılmadığı gibi ihracat ve ithalatı

dayanıklılık

da yapılmamaktadır. Radyoaktif Maddeler 

üretiminde kullanılmaktadır. Toryum nitrat

İle

doğal gaz ve petrol lambaları ile kamp

Bunların

Kullanıldığı

Cihazların

gerektiren

ısıya

ürünlerin

İthaline İlişkin Tebliğ hükümleri gereğince

fenerlerinde

monazit, içinde ağırlık itibariyle yüzde

gömleklerinin yapımında kullanılmaktadır.

20’den fazla toryum bulunan urano-torianit

Toryumdan

ve

miktarda

diğer

toryum

zenginleştirilmiş cevherlerinin Enerjisi

cevherleri diğer

ithalinde

Kurumunun

ve

kullanılan yapılmış

lamba

gömlekler,

az

seryum ilave edilerek

sarı

toryum

 bölgelere uyumlaştırılabilen yoğun beyaz

Türkiye

Atom

ışık sağlamaktadır. Ayrıca, toryum nitrat

uygunluk

yazısı

tungsten kaynak elektrodu üretiminde

aranacağı hükme bağlanmıştır.

kullanılmaktadır. Bu elektrodlar paslanmaz çelik ve nikel alaşımlarını kaynatmak için

V. TORYUMUN KULLANIM

kullanılmaktadır.

ALANLARI

Televizyon

gibi

elektronik araçlarda bulunan tungsten filamanların kaplanmasında da toryum

1.

Enerji

Dışı

Alanlarda

kullanılmaktadır.

Kullanımı

Toryum nitrat, TWT (traveling

Toryum, ilk olarak 1884 yılında Avusturyalı kimyacı Carl Auer

wave tubes) olarak bilinen hareketli dalga

von

tüpleri ile magnetronun eksi kutbunda

Welsbach tarafından “Welsbach mantle”

(katot)

ya da “Auerlicht” olarak bilinen akkor gaz

üretiminde kullanılmaktadır. Bu tüpler 

lambalarının keşfedilip geliştirilmesinden

mikro

sonra kullanılmaya başlanmıştır. Welsbach

yaydıklarından hava trafik kontrol, gözlem,

lambalarındaki gömleğin direncini ve

hava tahmini radar sistemlerinde, silah

  parlaklığını sağlamak için az miktarda

sistemlerinde ve mikro dalga fırınlarda

seryum, berilyum ve magnezyum nitrat

kullanılmaktadır.

içeren toryum nitrat karışımı kullanılmıştır.

kullanılan dalga

toryumlu

frekansında

tungsten elektron

Toryum kimyasal katalizör olarak 

O yıllarda dünya üretimi büyük ölçüde

da kullanıldığı

gibi,

İsveç ve Norveç’ten sağlanırken sonraki

tüplerde,

kullanımlı

yıllarda ABD (1893), Brezilya (1895) ve

hidrojen ve oksijen ile çalışıp elektrik 

Hindistan (1911) da bu ülkelere katılmıştır.

akımı veren cihazlarda, yüksek kaliteli 53

özel

elektron yayıcı lambalarda,

mercek yapımında, fotoiletken filmlerde,

doğal radyoaktivitesi nedeniyle oluşan

radyasyon detektörü yapımında ve x-ray

çevresel kaygılara bağlı tepki ile kullanım

tüplerde

ve depolamada sıkı kuralların yarattığı aşırı

kullanılmaktadır.

Metalürji

alanındaki kullanımlarda toryum başta

maliyet olarak sıralanabilir.

magnezyum olmak üzere diğer metallerle

Enerji Alanında Kullanımı

karıştırılmaktadır.

54

Magnezyum-toryum

alaşımı hafifliği, dayanıklılığı ve yükselen ısıda sürtünmeye karşı direnci sayesinde

2. Enerji Alanında Kullanımı

havacılık endüstrisinde kullanılmaktadır.

  Nükleer

güç,

füzyon

(fission)

Toryumun enerji dışı kullanım

denilen ve nükleer reaktörün merkezinde

alanları son derece sınırlıdır. Radyoaktif 

meydana gelen nükleer reaksiyon sonucu

olması nedeniyle son yıllarda mevcut

oluşmaktadır.

kullanımı da gittikçe azalmaktadır. Ayrıca,

sırasında enerji açığa çıkmaktadır. Nükleer 

sıkı

toryumun

çekirdek yakıt millerinden oluşmaktadır.

işletilmesini ve kullanılmasını oldukça

Yakıt milleri doğada bulunan toryum ve

  pahalı hale getirmiştir. Örneğin, ABD’de

uranyumdan elde edilmektedir. Doğal

yerli monazit üretimi 1994 yılından beri

uranyum

yapılmamaktadır. Kullanılan az miktardaki

  parçalanmaya

toryum ithal yoluyla ya da devletin ve

uranyum-235 ihtiva etmektedir. Toryum

şirketlerin önceki yıllardaki stoklarından

ise doğal olarak fisil olmadığından nükleer 

karşılanmaktadır.

enerji elde etmek için önce suni olarak fisil

çevre

düzenlemeleri

2002

yılında

sekiz

Atomların

kendi

parçalanması

başına

uygun

olan

atomik   (fissile)

civarında ABD firması toryumu yüksek 

uranyum-233’e

ısıya dayanıklı seramik, katalizör ve

gerekmektedir. Toryum-232 uranyum-235

kaynak

veya

elektrodu

yapımında

kullanmaktadır.

dönüştürülmesi

plütonyum-239

ile

birlikte

kullanıldığında uranyum-233 fisil maddesi

Toryumunun,

enerji

dışında

üretmektedir. Tek başına fisil olmaması ve

önümüzdeki yıllarda kimyasal katalizör 

dolayısıyla uranyum ve plütonyum gibi

olarak

etmesi

maddelerle birlikte kullanılmak zorunda

alanlardaki

olmasına rağmen, doğada bol miktarda

kullanılmaya

  beklenmektedir.

devam Diğer

kullanımlarda ise başarılı ikame malları

  bulunması ve bazı yapısal avantajları

geliştirildiği için özellikle ABD’de talebin

nedeniyle nükleer reaktörlerin kurulmasına

daralmaya

yönelik çalışmaların ilk evrelerinde toryum

devam

edeceği

düşünülmektedir. Enerji dışındaki talep

oldukça

daralmasında en önemli etkenler toryumun

görülmüştür. 54

cazip

bir

maden

olarak 

1955-60

döneminde

General

yapılan deneme ile 2005 yılına kadar 

Atomics, Babcock and Wilcox, Allis

faaliyete geçmesi beklenen Radkowsky

Chalmers, Westinghouse gibi birçok ABD

Toryum Reaktörü (Radkowsky Thorium

şirketi Oak Ridge Ulusal Lâboratuarı (Oak 

Reactor-RTR) çekirdek ve yataktan oluşan

Ridge National Laboratory-ORNL) başta

heterojen

olmak

örneklerindendir.

55

Enerji Alanında Kullanımı

üzere

enstitülerinden üretimi

çeşitli toryuma

konusunda

araştırma dayalı

yapıların

en

önemli

enerji

Teknolojik eksiklikler nedeniyle

bilimsel araştırma

toryumun nükleer reaktörlerde etkin bir 

talebinde bulunmuştur. Sonraki yıllarda

şekilde kullanılamaması, uranyumun ucuz

ABD’yi

Fransa,

ve yeterli miktarda elde edilebilmesi gibi

İngiltere, Hindistan, Rusya, Çin, Güney

faktörler ilk çabaların başarılı olmasını

Kore gibi ülkeler izlemiştir. Bu santrallerin

engellemiştir.

 bazıları uzun süre faaliyet göstermiştir.

reaktöründe gerçekleştirilen Hafif Sulu

Almanya,

Toryuma

Japonya,

dayalı

Shippingport

yakıt

Üretici Reaktör (Light Water Breeder 

kullanımı homojen ve heterojen olmak 

Reactor-LWBR) programı 1977 yılından

üzere iki farklı düzenekte denenmiştir.

1982 yılına kadar faaliyet göstermiştir.

Homojen olarak dizayn edilen santrallerde

LWBR teknolojisinin Hafif Sulu Reaktör 

gerekli yanma ve dönüşüm uzunluğunu

(Light

elde etmek için THO2 ve UO2 karışımı

teknolojilerine göre düşük güç yoğunluğu,

kullanılmaktadır. Heterojen sistemde ise

yüksek

çekirdek ve yatak olmak üzere iki farklı

zenginleştirme ihtiyacı, hareketli çekirdek 

 bölüm bulunmakta ve toryum ile uranyum

  bölgesinin

mekansal olarak ayrılmaktadır. ABD’de

uranyum ve toryumun dönüşümünün,

1956-58

gösteren

uranyum

ve

yılları

karmaşık

olması

yıllarında

nükleer

ABD’de

faaliyet

BORAX-IV reaktörü,

1962-68

Water

Reactor-LWR)

miktarda

uranyum-235

dizaynının plütonyuma gibi

arasında denenen Kaynayan Sulu Reaktör 

olduğu tespit edilmiştir.

(Boiling Water Reactor- BWR) tipi Elk 

1970’lerin

karmaşıklığı, göre

daha

eksikliklerinin

ortalarında,

Elektrik 

River reaktörü ve 1962-65 yılları arasında

Enerjisi Araştırma Enstitüsü (Electric

denenen

Reaktör 

Power Research Institute-EPRI) yapılacak 

(Pressurized Water Reactor-PWR) tipi

çok az değişiklikle LWR’lerde toryum

Indian

başlıca

kullanılması durumunda bu reaktörlerin

örneklerini teşkil ettiği homojen düzenekte,

etkinliğinin tespit edilmesi konusunda bir 

toryum oksit zenginleştirilmiş uranyumla

araştırma yapmıştır. Söz konusu araştırma,

karıştırılmıştır. Shippingport reaktöründe

toryum

Sıkıştırılmış Point

I

Sulu

reaktörünün

55

kullanımının

enerji

çıktısını

artırdığını,

toryum

yakıtının

fizibil

mikro partikülleri kullanılmıştır. ABD’de

olduğunu ve adaptasyonun reaktörlerde

ORNL tarafından 1964-69 yılları arasında

esaslı

işletilen Erimiş Tuz Deneme Reaktörü (the

değişiklikler

sağlanabileceğini

yapılmaksızın Ancak,

Molten Salt Reactor Experiment-MSRE)

araştırmaya göre ilk yıllardaki yakıt

toryumun yakıt olarak denendiği başka bir 

talebinin yüksek oluşu ve tasarrufun

örneği teşkil etmektedir. Gaz soğutmalı

sonraki yıllarda oluşması nedeniyle toryum

reaktör özelliği gösteren ve AVR’den

devrelerinin

geliştirilen Fort St. Vrain reaktörü 1976-89

Enerji Alanında Kullanımı

belirtmiştir.

ekonomik

olmayabileceği,

olarak

tamamen

56

çekici

yeni

bir 

döneminde

ABD’de

faaliyetini

değiştirici sistemin geliştirilmesinin ise

sürdürmüştür. Almanya’daki BWR tipi

daha fazla çaba ve para gerektireceği

Lingen reaktörü toryum/plütonyum yakıt

sonucuna varılmıştır.

elementini denemiştir. 1983 yılına kadar 

Toryumun nükleer yakıt olarak 

faaliyet

gösteren

kullanılması konusunda LWR’ler dışında

Avrupa

Komisyonu

Yüksek

(High

Enstitüsü

Temperature Reactor-HTR) türünde de

Research

çalışmalar yapılmıştır. 1967-1988 yılları

toryum versiyonu üzerinde çalışmalar 

arasında faaliyet gösteren Almanya’nın

yürütülmüştür.

Julich

Sıcaklıklı

AVR

Versuchsreactor)

Reaktör

(Arbeidsgemeinschaft

reaktöründe

Ortak

Araştırma

(European Commission Joint Centre-EUJRC)

tarafından

1980’li yıllarda bütün dünyada

1967-69

nükleer reaktörlerde toryum kullanılmasına

yıllarında toryum kullanılmıştır. ABD’de

yönelik çalışmalarda bir duraklama olduğu

General Atomics’in Peach Bottom reaktörü

görülmektedir. Bunun en büyük sebebi

1966-72 yılları arasında zenginleştirilmiş

nükleer enerjiye karşı oluşan olumsuz

uranyumla

kullanmıştır.

kamuoyudur. Toryumun uranyum-233’e

EURATOM

çevrilmesinde ortaya çıkan teknik sorunlar 

İngiltere’de

reaktöründe

Orgel

toryum OECD

ile

ortaklığında kurulan ve yakıt olarak 

ve

toryumun kullanıldığı Dragon deneme

duraklamada önemli bir rol oynamıştır.

reaktörü 1966-73 yıllarında

Bugün itibariyle teknik sorunlar büyük 

faaliyette

 bulunmuştur.

ilgili

maliyetler

de

bu

ölçüde aşılmış olmakla birlikte maliyetle

1974-77 yılları arasında KEMA tarafından

bununla

Hollanda’nın

ilgili soru işaretleri hala devam etmektedir.

Arnhem

Ayrıca, uranyum temininde hiçbir güçlükle

  bölgesinde işletilen ve KSTR (KEMA

karşılaşılmaması toryuma yönelik ilginin

Suspension Test Reactor) olarak bilinen

önemi

reaktörde uranyum oksit/toryum oksit

 bulunmuştur. 56

açısından

olumsuz

etkide

Bütün

dezavantajlara

rağmen

için yeni reaktörlerde 780 kg toryum

toryumun sahip olduğu avantajlar onun

kullanımı

gelecekte vazgeçilmez bir nükleer enerji

dolayı, yeni reaktörlerin çevreye saldığı

kaynağı olma potansiyelini sürdürmesini

radyoaktif atık çok azdır. Ortaya çıkan çok 

sağlamıştır. Üç nükleer yakıt (uranyum-

düşük

235, plütonyum-239, uranyum-233) içinde

camlaştırıp/betonlanıp

toryumdan

ocakları

edilen

uranyum-233

nötronik açıdan en iyi olanıdır. Yeni teknolojilerin

de

yardımıyla

olmaktadır.

Bundan

57

Enerji Alanında Kullanımı

elde

yeterli

radyoaktiviteli ve

atıkların

derin

maden

okyanusun

dibinde

depolanmasına gerek kalmayabilecektir.

1990’lı

Radkowsky

Toryum

Thorium

Reaktörü

yıllardan itibaren toryuma dayalı nükleer 

(Radkowsky

reaktör kurma çalışmaları tekrar hız

olarak bilinen proje toryumun nükleer 

kazanmıştır. Yeni teknolojiler maliyetleri

yakıt olarak kullanılması konusundaki

düşürdüğü gibi, mevcut reaktörlerde fazla

önemli çabalardan biridir. 1957 yılında

  bir yapısal değişiklik yapma gereğini de

dünyanın ilk sivil amaçlı nükleer reaktörü

azaltmıştır. Toryumla çalışan reaktörlerde

Shippingport’un başına getirilen ABD

oluşan atıkların saklanması için daha az

Deniz

maliyet gerektiği görülmüştür. Ayrıca, bu

Radkowsky, 1972 yılında emekli olduktan

atıkların nükleer silaha dönüşme ihtimali

sonra

de bulunmadığından daha barışçı bir yönü

akademik çalışmalarını İsrail Tel Aviv

 bulunmaktadır.

üniversitesinde 17 Şubat 2002 tarihinde 86

Kuvvetlerinden nükleer

Reactor-RTR)

fizikçi

reaktörler

Alvin

alanındaki

  Nobel ödüllü İtalyan fizikçi Prof.

yaşında ölene kadar sürdürmüştür. Alvin

C. Rubbia 1994 yılında başladığı çalışma

Radkowsky RTR’lerin avantajlarını şu

sonucu

şekilde sıralamıştır:

Avrupa

Nükleer

Araştırma

Merkezinde (CERN) Enerji Yükseltici isimli yeni

tip bir

-Standart LWR’ler 250-300 kg

enerji santralını

 plütonyumu atık olarak çıkardığı ve bunun

geliştirmiştir. Prototip bir santralın 2005

5-7 kg’ı sadece 3-4 kişi tarafından bir 

yılına kadar kurulması planlanmaktadır. Bu

 bombaya dönüştürülebildiği halde RTR’ler 

reaktörlerin klasik PWR’lerden 250 kat

hiçbir

daha verimli olduğu iddia edilmektedir.

çıkarmamaktadır.

şekilde

plütonyum

açığa

Doğal toryum yakıtı ile çalışan enerji

-RTR’lerde radyoaktif ve toksik 

yükselticiden çıkan atıklar, eski PWR’den

atıklar ile ısı emisyonunda çok önemli

çıkanlardan çok daha azdır. 3GW’lık enerji

düşüşler olmaktadır.

üretmek için PWR tipi reaktör 200 ton

-Güvenlik

uranyum yakıtı kullanılırken, aynı enerji

seviyededir. 57

sistemi

daha

ileri

-Doğal

uranyum

kullanma

kirlenmeyi önemli ölçüde düşüreceğine

gereksinimi yüzde 20 daha düşüktür.

ilişkin bir rapor hazırlamıştır. 1999 yılında

-Yakıt çevrim maliyeti yüzde 20-30

RTR’nin

daha düşüktür.

kısmen

  başlanmıştır.

Enerji Alanında Kullanımı

-Yakıtın tekrar işlenmesine gerek 

denemelerine

Denemelerden

tamamen 58

olumlu sonuç alındığı taktirde, RTR tipi ilk 

yoktur.

reaktörün 2002 yılından itibaren 2005 Radkowsky

geliştirmiş

olduğu

yılına

kadar

tamamlanması

toryum bazlı projenin patent haklarını 1992

 beklenmektedir. Bu projeye destek olmak 

yılında Radkowsky Thorium Power (RTP)

üzere Massachusetts Teknoloji Enstitüsü

Şirketine tahsis etmiştir. RTP Şirketi 1994

(Massachusetts Institute of Tchnology-

yılında

Merkezi

MIT) ve İsrail’in Negev Ben Gurion

Kurchatov Enstitüsü (Russian Research

Üniversitesi de bir PWR varyantının

Center Kurchatov Institute-RRC-KI) ile

dizaynı

işbirliği

anlaşması

yürütmektedir.

Anlaşmaya

göre

Rusya

Araştırma

imzalamıştır.

RTR’nin

üzerinde

ek

bir

çalışma

Rusya’da

Toryuma dayalı enerji santralleri

PWR’nin Rusya versiyonu olan bir VVER-

üzerinde uzun süredir çalışan diğer bir ülke

1000

de Hindistan’dır. Uranyum rezervlerinin

reaktöründe

test

edilmesi

kararlaştırılmıştır. ABD Enerji Bakanlığı

kısıtlı

(Department of Energy-DOE) projeye

rezervleri

Brookhaven

Ulusal

Laboratuarı

sıralarda yer alması, 1 milyarı aşan

(Brookhaven

National

Laboratory)

nüfusun enerji sorununa kalıcı çözüm

aracılığıyla 1995 yılından itibaren maddi

 bulma yolunda Hindistan’da toryumu son

destek sağlamaktadır.

derece cazip kılmaktadır. 1980’li yıllarda

RRC-KI

buna karşılık toryum

bakımından

dünyada

ilk 

VVER-100

dünyada görülen yavaşlamaya rağmen, bu

reaktörlerinde olumlu sonuç vereceğine

ülke toryuma dayalı reaktör çalışmalarına

ilişkin

yılında

devam etmiştir. Hindistan’da geniş çaplı

tamamlamıştır. Böylece, yeni reaktörler 

enerji üretimine yönelik toryum kullanan

inşa edilmesine gerek kalmaksızın mevcut

reaktör yapımı üç ayrı konseptte ele

LWR’lerin küçük değişikliklerle toryum

alınmıştır. CANDU (Canadian Deuterium-

kullanabilir hale gelebileceğinden, büyük 

Uranium) olarak da bilinen Sıkıştırılmış

maliyetlerle yeni yatırımlar yapılmasına

Ağır Sulu Reaktörlerde (Pressurised Heavy

gerek kalmayacağı görülmüştür.

Water

ilk

projenin

olması,

raporunu

1995

Reactor-PHWR)

iki

reaktör 

1996 yılında RTP şirketi RTR’lerin

kullanılmakta ve ilk reaktörde nihai

yakıt atıklarını ve uzun dönem radyotoksik 

kullanım için toryum-232 uranyum-233’e 58

59

Enerji Alanında Kullanımı

dönüştürülmektedir.

Hızlı

Üretici

Hollanda

Reaktörlerde (Fast Breeder Reactor-FBR) yakıtı

uranyum-233

kullanılmakta

gelişmiş

sistemiyle

nükleer

nükleer

bir

proje

üzerinde

çalışmaktadır.

toryumdan uranyum-233 üretmek için   plütonyum

küçük

Toryum

ve

tabanlı

nükleer

yakıt

çalışmaları yapan ülkelerin ortak özelliği

güç

daha önce nükleer teknolojiye sahip

enerjiye

olmalarıdır. Toryuma dayalı santraller 

dönüştürülmektedir. Üçüncü konseptte ise

tamamen yeni tipte dizayn edilmemekte,

Gelişmiş Ağır Sulu reaktör (Advanced

varolan reaktörlerin yapısında küçük çaplı

Heavy

değişiklikler

Water

Reactor-AHWR)

ve

yapılması

esasına

Hızlandırıcıya Dayalı Sistem (Accelerator-

dayanmaktadır.

Driven Systems-ADS) olmak üzere iki

kurulmuş bir nükleer santral olmadığı gibi

seçenek bulunmaktadır.

 bu yönde bir çalışma da bulunmamaktadır.

1996

yılında

Kalpakkam

Türkiye’de

Bu nedenle toryuma

dayalı

henüz

nükleer 

yakınlarında faaliyete geçen küçük çaplı

teknolojinin Türkiye’de yakın bir gelecekte

Kamini deneme reaktörü Hindistan’da

kurulması mümkün gözükmemektedir.

toryumla

çalışan

nükleer

reaktörler 

Uranyum

ve

plütonyum

gibi

konusundaki çabalardan biridir. Toryum

toryum da sadece maden olarak çok büyük 

yakıtı kullanan Kakrapar-1 ve Kakrapar-2

  bir değer ifade etmemektedir. Dünyada

reaktörleri 1995 yılında sırasıyla 300 ve

ham olarak yeterince toryum madeni

100 gün faaliyette bulunmuştur. Yapım

  bulunduğu için, eğer Türkiye toryuma

aşamasında olan Kaiga-1 ve Kaiga-2 ile

dayalı

Rajasthan-3 ve Rajastan-4 reaktörlerinde

geliştiremezse büyük toryum rezervlerine

de toryum kullanılması planlanmaktadır.

sahip olması kendisine önemli bir avantaj

Ayrıca, Hindistan Brezilya ile toryum

sağlamayacaktır.

teknolojisinin

geliştirilmesi

konusunda

nükleer

teknolojisini

kurup

Boğaziçi Üniversitesinden Prof.Dr.

  birlikte çalışmak üzere 1996 yılında bir 

Engin Arık’ın yaptığı hesaba göre enerji

anlaşma yapmıştır.

üretimi açısından 1 ton toryum 1 milyon

Japonya Atom Enerjisi Araştırma

ton

petrole

eşdeğerdir.

Bu

önemli

Enstitüsü (Japan Atomic Energy Research

  potansiyel enerji kaynağından yeterince

Institute-JAERI)

faydalanabilmek

İngiltere’de

denenmiş

için,

Türkiye

vakit

toryum

tabanlı

yakıt

olan Dragon reaktörünün gelişmiş halinin

geçirmeksizin

 prototipini tamamlamıştır. Çin ve Rusya da

çalışmalarına kaynak ayırmalı ve dünya ile

 bu konudaki çalışmalarını sürdürmektedir.

olan açığını kapatmaya çalışmalıdır.

59

-Yüzde 99,9 saflıktaki toryum oksidin kilogram fiyatı 82,5 dolar, saflık  60

derecesi yüzde 99,99 olanların ise 107,25 dolar seviyesinde seyretmektedir. -Toryumun radyoaktif bir element

Sonuç

olması

enerji

alanlarının

VI. SONUÇ

dışındaki

her

geçen

yıl

daha

da

azalmasına neden olmaktadır. -Toryumun

Radyoaktif

kullanım

bir

element

olan

tek

başına

fisil

olmaması enerji alanında tek başına

toryumun rezervler, üretim, ticaret, fiyat ve

kullanılmasını engellemektedir.

kullanım alanlarının incelenmesiyle ortaya

-Nükleer

teknolojinin

çıkan sonuçları aşağıdaki gibi özetlemek 

  başlangıcından beri nükleer yakıt olarak 

mümkündür:

kullanılma imkanları araştırılan toryum,

-Dünya toplam toryum rezervinin

önümüzdeki dönemde temel bir enerji

yaklaşık 1,4 milyon ton olduğu tahmin

kaynağı olma yolundadır. Bu konuda son

edilmektedir.

derece başarılı çalışmalar yürütülmektedir.

-Arjantin,

Avustralya,

Brezilya,

-Toryum bazlı yakıtlardan çıkan

Güney Afrika Cumhuriyeti, Kanada, Mısır,

atıkların silah yapımına müsait olmaması

  Norveç, Tayland ve Türkiye toryum

 bu yöndeki çalışmalara güç vermektedir.

rezervi bildiren ülkelerdir.

-Zengin toryum rezervlerine sahip

-Türkiye’nin yaklaşık 380 bin ton

olan

ispatlanmış toryum rezervi bulunmaktadır.

amaçlı

tabanlı

geçirmeksizin araştırmalıdır.

 bin ton civarındadır. ticari

toryum

yakıt

teknolojisine sahip olma imkanlarını vakit

-Dünya monazit üretimi yıllık 5-6 -Türkiye

Türkiye

toryum

üretiminde bulunmamaktadır.

60