Informatieboekvwo/havovoo in de natuurwetenschappen
oor een NVON-cowtmiss dr. G. Verkerk
drs. J. B. Broens drs. W. Kranendonk drs. F.J. van der Puijl drs. J.L. Sikkema drs. C. W. Stam
Derdedruk
Wolters-Noordhoff Groningen
VORMGEVING BINNENWERK E FOTO OMSLAG
6 I
John Stoei
00 99 98
Copyright O 1992Wolters-Noordhoff bv Groningen, The Netherlands Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Al1 nghts reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any mans, ekctronic, mchanical, photocupying, recording, or othmise, without the prior written permission of the publisher. ISBN
90 01 89372 4
O inas
.................................................................................................................... Voorwoord
9
17
Algemeen 1 2 3
4 5 6
Grieks alfabet 10 Vermenigvuldigingsfactoren 10 SI, Internationaal Stelsel van Eenheden 10 A Basisgrootheden en grondeenheden van h e t s 10 B Aanvullende grootheden en eenheden van hetsz 10 Grootheden en eenheden in het SI 11 Constanten en coëfficiënten in het SI 14 Eenheden met ornrekeningsfactor naar het SI 15
18
19
20 21
Natuurkunde 7
8 9 10 11 12 13 14
15 16
Waarden van enige constanten en grootheden I7 Gegevens van metalen 18 Gegevens van alliages 19 Gegevens van andere vaste stoffen 20 Gegevens van vloeistoffen 22 Gegevens van gassen en dampen 23 Verzadigingsdrukken van water 24 Verzadigingsdrukken 25 A Koolstofdioxide (CO,), alcohol (C2H50H)en water (H20) 25 B Propaan (C,H,), butaan (C,H,,) en ether (C2H50C,H,) 25 Kook- en sublimatiepunten 26 Geluid 27 A Voortplantingssnelheden van geluid 27 B A bsorptiecoefiiëntenvan materialen 27 C Muziek 28
22 23
24 25 26
27 28
29
Relatieve diëlektrische constanten (relatieve permittiviteiten) 28 A Vaste stoffen z8 B Vloeistoffen 29 C Gassen 29 Brekingsindices 29 A Vaste stoffen 29 B Vloeistoffen 30 C Gassen 30 D Oog 30 Elektromagnetisch spectrum 31 A Zichtbaar licht 31 B Algemeen overzicht 32 Spectraalplaat 34 Energieniveaus 36 A Energieschema van het waterstofatoom 36 B Energieschema van het heliumatoom 37 C Energieschema van het natriumatoom 38 Ionisatie-energieën 39 De stralingswet van Planck 40 A Planck-getalwaarden 40 B Planck-krommen 41 Foto-elektrisch effect 41 Isotopen 42 Subatomaire deeltjes ('elementaire' deeltjes) 50 A Elementaire deeltjes 50 B Wisselwerkingsdeeltjes s0 C Samengestelde deeltjes (hadronen) 51 Thermokoppels 52 Verbrandingswarmten (stookwaarden) s3 A Vaste stoffen 53 B Vloeistoffen 53 C Gassen en dampen 53 Magnetisme 54 A Diamagnetische stoffen 54 B Paramagnetische stoffen 54 C Hystereselus van een ferromagnetische stof 55
Natuurkunde van de vaste stof s6 A Halfgeleiders 56 B Sprongpuntenvan enige supergeleiders Planetenstelsel 57 Gegevens over de atmosfeer van de aarde s8 A De atmosfeer van O tot 100 km 58 B De atmosfeer boven 100 km 59 C Samenstelling van de atmosfeer 60 Gegevens over sterren 61 A Sterren 61 B De zon 62 C Melkwegstelsel 62 D Sterrenkaart 63 Hertzsprung-Russell-diagram 64 Natuurkundeformules 65 Scheikunde
Scheikundeformules 72 Scheikundige symbolen 74 De elementen 76 Gegevens van elementen in het periodiek systeem 78 A Elektronegativiteit, atoomstralen, ionstralen, vandemaalsstralen 78 B (Molekuul-)fomules smeltpunten, kookpunten, dichtheden 79 Smelt- en kookpunten 80 A Elementen 80 B Anorganische verbindingen 80 C Organische verbindingen 82 Molaire massa's van veel gebruikte stoffen 84 Dichtheden en molariteiten 8s A Veel gebruikte oplossingen 85 B Handelsoplossingen 85 Molaire kookpuntsverhoging en vriespuntsdaling 86
56
Oplosbaarheid van gassen in water 87 Oplosbaarheid van vaste stoffen en vloeistoffen 88 A Zouten in water: schematisch overzicht 88 B Zouten in water: kwantitatieve gegevens 88 C In verschillende oplosmiddelen 89 Oplosbaarheidsprodukten 90 Dissociatieconstanten van complexe ionen 91 Standaard elektrodepotentialen 92 Zuur- en baseconstanten 94 Ionisatieconstanten van zuivere vloeistoffen (autoprotolyseconstanten) 96 A Water bij verschillende temperaturen 96 B Andere vloeistoffen 96 Evenwichtsconstanten van gasreacties 97 Indicatoren 98 A Zuur-base-indicatoren 98 B Redoxindicatoren 99 C Metaalindicatoren voor complexometrische bepalingen 99 Bindingslengten en bindingshoeken I00 A Bindingslengten ioo B Bindingshoeken 100 Dipoolmomenten l o l A Anorganische stoffen I01 B Organische stoffen 101 Verbrandingsenthalpieën 102 Hydrogeneringsenthalpieën 102 Vorrningsenthalpieën 103 A Vonningsenthalpieënanorganische stoffen 103 B Vomingsenthalpieën organische stoffen 104 Bindingsenthalpieën 104
Sublimatie- en verdampingsenthalpieën 105 A Vaste stoffen 105 B Vloeistoffen 105 Roosterenthalpieën 105 Hydratatie-enthalpieën I06 Ionisatie-enthalpieën 106 Elektronenaffiniteiten 106 Absolute entropieën 107 A Elementen 107 B Anorganische verbindingen 107 C Organische verbindingen I07 Eigenschappen van chemicaliën 108 A Kleuren van chemicaliën 108 B Molaire extinctiecoeficiènten IIO C Vlamkleuringen 111 Molaire iongeleidbaarheden III Biologie 67
68
Structuurformules van biochemisch belangrijke stoffen 112 A Sachariden 112 B Vetzuren 114 C Aminozuren 116 D Fotopigmenten II8 E P'oolderivaten 119 f Plantehomnen 120 G Landbouwvergifieen I22 H Dierlske hormonen 123 I Antibiotica/chemotherapeutica I25 J Psychofarmaca I25 K Energietransmitters I26 Dissimilatie l 2 8 A Glycolyse 128 B Citroenzuurcyclus I30 C Oxzdatievefosforylering I31
Fotosynthese (koolstofassimilatie) I32 A Lichtreactie van de fotosynthese I32 B Donkerreactie van defotosynthese 133 C Bg fotosynthese vastgelegde hoeveelheid koolstofperjaar 134 Lichtabsorptie I35 A Absorptietoppen van fotopigmenten I35 B Absorptiespectra van enige fotopigmenten 136 C Lichtabsorptie in water I36 Papierchromatografie met bladpigmenten I37 Eiwitsynthese 138 A De nucleinezuren DNA en RNA I38 B Genetische code 142 Vitamines 144 Enkele voedingsmiddelen van de mens 146 Enzymen en hormonen 148 A Enkele enzymen van de mens I48 B pH-waarden van belangrijke stoffen van de mens 149 C Hormonen van de mens I49 Verbrandingswarmten van enkele biologisch belangrijke stoffen I51 Osmotische waarden 152 Oplosbaarheid van zuurstof in chloridehoudend water 154 Gemiddelde samenstelling van onvervuild zeewater 154 Reagentia en kleurstoffen in de biologie 155 A De bekendste reagentia I55 B Veel gebruikte kleurstoffen voor microscopie I56 Aantal chromosomen in diploïde cellen 158 A Planten 158 B Dieren I 5 9
[veruolg]
Chromosoomkaarten
i60
A Bandenpacroon van de reuzechromo-
somen van de bananevlieg I60 B Metafasechromosomen van de mens I62 C Bandenpatroon van de metafasechromosomen van de mens I64 D Chromosoomkaanvan de bacteriofaag 0x174 165 Genlokaties 166 A Bananevlieg (Drosophila melanogaster) 166 B Mens (Homo sapiens) 167 Algemeen
Gezichtsgevoeligheid I68 Gehoorgevoeligheid I69 A Akoestische schaal voor de mens I69 B Isofonendiagram van het menselijk oor 170 C Gehoorgevoeligheid in relatie tot de leeftqd 171 Gegevens van een aantal diersoorten 172 A Algemene gegevens I72 B Samenstelling moedermelk I74 Fossiele vondsten van mens en mensachtigen 175 Geologische tijdrekening I76 Schaal van windsnelheden 178 Schaal van aardbevingen (Richter) i 8 0 Grafische symbolen i81 A Biologie 181 B Elektrotechniek I 8 2 C Weerkunde 184 Kleurcodes 185 Wiskunde 186 A Wiskundige notaties I86 B Differentiëren en integreren I86 C Goniometrische betrekkingen 187
Cirkel, bol, cilinder 187 Statistiek 188 Statistische verdelingen 189 A Normale verdeling I89 B Verdeling van Student's t I89 C Verdeling van de X-kwadraat 190 Fysische informatica 191 A Operationele versterker 191 B Digitale schakelingen I92 C Decimaal, hexadecimaal, ascii, binair 193 Biofysica 195 A Oog 195 B Oor 196 C Spraak 196 D Bloedsomloop I98 Fysica van het milieu 200 A Gebruikelqke k-waarden van bouwelementen (constructies) 200 B Warmtegeleidingscoeficiëntenvan bouw- en isolatiematerialen 201 C C,-waarden 201 D Halveringsdikte 202 E Stralingsnormen 202 F Stralingseffecten 203 Chemie van het milieu 204 A Verbrandingenin lucht 204 B Gevaarsymbolen 205 Gevaarlijke chemicaliën 206 Naamgeving chemische stoffen 21o A Triviale namen 21o B Numerieke vooruoegsels 213 C Enkele regels voor de rationele naamgeving van organische verbindingen 214 Periodiek systeem der elementen 215 Periodiek systeem der elementen met (afgeronde) relatieve atoommassa's 228 Literatuur 217 Register 218
Voor u ligt de derde druk van Binas, een informatieboek ten dienste van het onderwijs in de natuurwetenschappen. Deze uitgave is na goed overleg tussen de CEVO en de NVON tot stand gebracht door dezelfde revisiecommissie, die ook de tweede druk verzorgd heeft. De oorspronkelijke uitgave was samengesteld door een redactiecommissie bestaande uit drs.J.H. M. Beerens, drs. G. A. M.Hafkenscheid, drs. A. 1.Jansen, A. de Lange, drs. C. W. Stam en drs. G.Verkerk.
-
-
-
-
-
De redactiecomrnissies hebben zich bij hun werkzaamheden laten leiden door onder andere de volgende overwegingen. Het verdient aanbeveling bij het onderwijs in alle natuurwetenschappen zoveel mogelijk dezelfde terminologie, dezelfde symbolen en dezelfde eenheden te gebruiken. Dit informatieboek kan hierbij behulpzaam zijn. Indien daaromtrent internationale afspraken bestaan, zoals in het geval van het SI, worden deze gevolgd. Slechts in een enkel geval, waarin consequente toepassing wat al te geforceerd lijkt, wordt hiervan afgeweken. Gestreefd wordt naar vermelding van alle feitelijke gegevens, die redelijkerwijs benodigd kunnen zijn bij onderwerpen, die doorgaans worden behandeld in het vwo en havo. Tevens worden gegevens vermeld, die benodigd kunnen zijn bij bepaalde onderwijsexperimenten. Opname van gegevens betekent geenszins dat bijbehorende onderwerpen tot het eindexamenprogramma behoren of zouden moeten gaan behoren. In de meeste gevallen zal het van buiten leren van feitelijke gegevens binnen het onderwijs in de natuurwetenschappen geen doel op zich zijn. De redactiecommissies zijn dan ook niet te karig in het verstrekken van deze gegevens. Zij hopen hiermee te bevorderen, dat de leerlingen hun aandacht in ruime mate kunnen richten op het verwerven van inzicht. De gegevens moeten consistent en overzichtelijk zijn. Om de overzichtelijkheid te bevorderen is getracht een zo logisch mogelijke volgorde aan te houden. Bovendien is een uitgebreid register opgenomen. De nauwkeurigheid van de gegevens wordt in principe aangegeven door het aantal significante cijfers. Bij de herzieningen is de oorspronkelijke opzet van het informatieboek niet aangetast. Zo is de indeling en nummering van de tabellen zoveel mogelijk gehandhaafd. Wel zijn tabellen en gedeelten van tabellen vervallen en nieuwe tabellen toegevoegd in overeenstemming met de nieuwe eindexamenprogramma's voor natuurkunde (volgens de WEN)en voor scheikunde (volgens de WES). In goede samenwerking met de uitgever is de vormgeving in vergelijking met die van de vorige uitgave op diverse punten verbeterd. Eventuele opmerkingen omtrent deze uitgave kunt u zenden aan de redactiecommissie. Correcties in bijdrukken worden gepubliceerd in het NVON-maandblad. De redactiecommissie
Grieks alfabet
naam
groot
klein
naam
groot
klein
naam
Vermenigvuldigingsfactoren
fi chi psi omega
@
factor
naam
symbool
factor
naam
symbool
101 102 103 106 i o9 lol2
deca hecto kilo mega gigs tera peta exa
da h k M G T P E
10-l 10-2 10-~ 10-6 IO-~ 10-l2 10-l5 10-l8
deci centi milli micro nano pico femto atto
d
lol5 lol8
SI, Internationaal Stelsel van Eenheden
klein
rho sigma tau upsilon
iota kappa labda mu nu xi omikron pi
alfa beta gamma delta epsilon zeta eta theta
groot
@A
C
m C1 n P f a
Basisgrootheden engrondeenheden van hetS1
...................................................................................... grootheid
symbool
eenheid
lengte massa tijd stroomsterkte temperatuur lichtsterkte hoeveelheid stof
1 m
meter kilogram seconde ampère kelvin candela mol
t
I T I n
@B
symbool
kg S
A K cd mol
Aanvullende grootheden en eenheden van het SI
...................................................................................... grootheid
symbool
eenheid
symbool
vlakke hoek ruimtehoek
a SZ
radiaal steradiaal
rad Sr
@
Groothedenen eenhedenin het SI
....................................................................
...................
grootheid
symbool
eenheid
symbool
activiteit (radio-) afstand arbeid bronspanning capaciteit
A l W
becquerel meter joule volt farad
Bq = s-' m J=Nm V = JA-ls-1 F = CV-'
per seconde meter kilogram per kubieke meter vierkante meter sievert sievert per seconde
ss1 m kg m-3 m2 Sv = J kg-' Sv s-'
gray gray per seconde newton meter seconde pascal coulomb meter
Gy = J kg-' Gy s-' Nms Pa = Nm-2 Cm
coulomb coulomb per vierkante meter coulomb per vierkante meter volt newton per coulomb coulomb per vierkante meter
C C m-2 C m-2 V =JA-'
ampère meterkwadraat volt joule joule joule per kelvin coulomb per kilogram
A mZ V J = Nm J IC-' C kg-'
hertz siemens
Hz = ss1 s = Q-1
decibel newton meter
dB N m
cirkelfrequentie diameter dichtheid doorsnede dosisequivalent dosisequivalenttempo dosis geabsorbeerde ioniserende straling dosistempo draaistoot druk elektrisch dipoolmoment
Kon
C W
d Q A H H D D D
P P
elektrische flux fluxdichtheid . polarisatie . potentiaal . veldsterkte . verplaatsing
P '
elektromagnetisch moment elektromotorische kracht energie enthalpie entropie exposie
m
.
D P V E D Kon
E, H S X
frequentie geleiding (elektrisch) geluidsdrukniveau, geluidsniveau gewicht golflengte
f
halfwaardetijd, halveringstijd hoek (vlakke) hoeksnelheid hoekversnelling hoeveelheid beweging hoeveelheid draaiing
z
hoeveelheid stof
u
G Lp
G 1
a, , . . . W
a P b, L n
NC-l
vm-l
C m-2
J
seconde radiaal radiaal per seconde radiaal per secondekwadraat kilogram meter per seconde kilogram meterkwadraat per seconde
kgm2 s-'
(ki1o)mol
(k)mol
S
rad rad s-' rad s-2 kg m s"
Groothedeneneenheden in het SI
@
[vemolg]
grootheid
symbool
eenheid
impedantie impuls (momentum) impulsmoment
Z P
inhoud intensiteit koppel
V
ohm kilogram meter per seconde kilogram meterkwadraat per seconde kubieke meter watt per vierkante meter newton meter
kgm2 s-' m3 W m-2 Nm N = kg m C=As C m-2 C m-3 m cd
b, L
Z
T
symbool
B kg m s-'
kracht lading ladingsdichtheid (vlak) ladingsdichtheid (ruimtelijk) lengte lichtsterkte
F
Z
newton coulomb coulomb per vierkante meter coulomb per kubieke meter meter candela
lichtstroom luminantie magnetisatie magnetisch moment
S L M m
lumen candela per vierkante meter ampère per meter ampère meterkwadraat
lm = cdsr cd m-2 A m-' A m2
magnetische inductie . flux . fluxdichtheid . polarisatie . potentiaal . veldsterkte
B
tesla weber tesla tesla ampère ampère per meter
T = Wbm-2 Wb = VS T = Wbm-2 T A A m-'
kilogram per mol newton meter newton meter
kg mol-' Nm Nm
-
-
vierkante meter
m2 Nm-l Pa = Nm-2
V A X
newton per meter newton per vierkante meter seconde volt becquerel ohm
V
-
-
R
v
ohm steradiaal newton per vierkante meter meter per seconde
B sr N m-2 m s-'
S J
dioptrie ampère per vierkante meter
dpt = m-' A m-2
massa molair(e) . . . moment (koppel) moment (kracht) numerieke apertuur oppervlakte oppervlaktespanning osmotische waarde periode potentiaalverschil radioactiviteit reactantie rendement resistantie ruimtehoek schuifspanning snelheid sterkte van brekend oppervlak, van lenzen en brilleglazen stroomdichtheid
Q G
Q l
CD
B J
UI H m -
T M A A G
17 T
SZ Z
S
V =JA-' Bq = s-' B
stroomsterkte spanning (elektrisch) spanning (gas) temperatuur traagheidsmoment trekvastheid tijd vergroting verlichtingssterkte vermogen vermogen (reactief) versnelling viscositeit (kinematisch) volume volumestroom vrije energie vrije enthalpie waarschijnlijkheid warmtecapaciteit warmtestroom warmtestroomdichtheid wederzijdse inductie weerstand zelfinductie
symbool
eenheid
symbool
I V P T
A
ampère volt pascal kelvin kilogram meterkwadraat newton per vierkante meter
t
seconde
S
N E P P
-
-
lux watt var meter per sekondekwadraat
lx = lm m-2 W = Js-' var = W m
meterkwadraat per seconde kubieke meter kubieke meter per seconde joule joule
m2 s-' m3 m3 s-I
JJ
a
v V Qi, Q
F G
KP
-
C
joule per kelvin watt watt per vierkante meter henry ohm henry
@ 4
M R L
v
Pa = Nm-2 K kg m2 N m-2
J J
-
J K-' W W m-2 H = JA-2 SZ = VA-' H = JA-2
Constanten en coëfficiënten in het S1 grootheid
afschuivingsmodulus cirkelrepetentie compressiemodulus crescentie decrescentie (dempingscoëfficiënt) diëlektrische constante (permittiviteit) elasticiteitsmodulus elektrische susceptibiliteit elektrochemisch equivalent emissiefactor fasecoëfficiënt glijdingsmodulus golfgetal kubieke uitzettingscoëfficiënt lineaire uitzettingscoëfficiënt lineïeke massa van textielvezels en garens magnetische permeabiliteit magnetische susceptibiliteit relatieve rek relatieve spanningscoëfficiënt repetentie restitutiecoëfficiënt
symbool eenheid
symbool
G
K
newton per vierkante meter per meter newton per vierkante meter per seconde
N m-2 m-' N m-= s‘
B
per seconde
s-'
E
farad per meter
F m-'
E X a
newton per vierkante meter kilogram per coulomb
kg C-'
E
-
-
B G k y a
per meter newton per vierkante meter per meter per kelvin per kelvin
m-' N m'2 m-' K-' K-'
Pz
tex
tex
P
henry per meter
H m-'
1~
-
k
K
E
/3
T
-
u
-
-
Y
C, Q
siemens per meter joule per kilogram kelvin joule per kilogram kelvin joule per mol kelvin joule per kilogram kelvin joule per mol kelvin ohm meter
S m-' Jkg-' K-' Jkg-l K-' Jmol-l K-' Jkg-l K-' Jmol-l I<-' Qm
B
per kelvin
K-'
a
meterkwadraat per seconde seconde per seconde per meter
m2 s-'
c,
C
C,
viscositeit (dynamisch) warmtegeleidingscoëfficiënt warmteoverdrachtscoëfficiënt weerstandstemperatuurcoëfficiënt wrijvingscoëfficiënt
10-6kgm-'
E
.
spanningscoëfficiënt temperatuurvereffeningscoëfficiënt tijdconstante vervalconstante verzwakkingscoëfficiënt
kg A-' s
K-' m-'
,c
soortelijke weerstand
=
=
per kelvin per meter
soortelijke geleiding (conductiviteit) soortelijke warmte . bij constante druk bij constant volume
N m-2 -
T
Z
A.
a
S
s-' m-'
A a
newton seconde per vierkante meter N s m-2 watt per meter kelvin W m-' K-' watt per vierkante meter kelvin W m-2K-'
a
per kelvin
P
-
?l
IC1 T
Eenheden met omrekeningrfactor naar het SI eenheid ingström are astronomische eenheid atmosfeer atomaire massaeenheid . komt overeen met
b
d d d
dag dalton (= u) dioptrie duitse hardheidsgraden (waterhardheid) dyne
b
elektronvolt . komt overeen met equivalent erg gal gauss gon (decimale graad)
b
v
A
v v
a AE (AU) atm
10-l0m 102m2 1,496 00. 10'' m 1,013 25 105Pa 1,660 54 10-27kg 931,49 MeV
U
d d
d
b
v v v v v
105Pa 10-28m2 4,184 J 1,333 103Pa 9,806 65 10' Pa 3,7 lol0 Bq
d
8,6400- 104s 1,660 54. 10-27kg
v
dpt D" dyn
m-' 10 mg C a 0 per liter 10-5 N
eV
1,602 1765 10-l9J 1,782 68 10-36kg mol 10-7 J 10-2N kg-' 10-4 T 0,01 van een rechte hoek
v
"C "F o
b
v
grat grol, grmol in, '
-
1
v
10-3m3 10-8 Wb 10-6m 2,909 10-4rad 60 s 1,609 103m
v
1,852- 103m
v v
b b
K 5,556.10-' K 1,745 10-2rad mol atomen mol molekulen 2,540 10-2m 3,153 600. 10' 2 10-~ kg 9,80665 N 3,6 106J 0,5 14 m s-' 9,461 10" m
v
d d d
-
a, J Ct kgf kWh
d d
b
-
-
d
d
-
v
d d d d
bar b cal cm Hg cm H 2 0 Ci
eq erg Gal G g>€Y="='
graad Celsius graad Fahrenheit graad (hoek) gramatoom grammolekuul inch
mijl (zee)
in SZ-eenheden
b b
liter maxwell micron minuut (hoek) minuut (tijd) mijl (land)
symbool
status
bar barn calorie (thermochemisch) centimeter kwikdruk (kwikkolom) centimeter waterdruk curie
jaar karaat kilogramkracht kilowattuur knoop lichtjaar
@
v v
d
P min, ' min
-
S
Eenheden met omrekeningrfactor naar het S1 eenheid
0
[uemolg]
symb001
status
normaliteit a
d
v
UN
mol l-'
oersted
d
v
Oe
-=
ons paardekracht parsec poise
d
v v
d
v
pond rad rutherford registerton rem röntgen
d d d
v
d
v v v
V
seconde (hoek) stokes tex ton torr (mm kwikdruk) uur
b
var voltampère
pk PC P
v
v
43G
10-' kg 7,355 102W 3,085 72. lol6 m 10-l kgm-' s-' 5 10-' kg 10-2Gy = 10-2J kg-' 106 Bq 2,83 m3 10-2 Sv 2,5 8 10-4C kg-'
b
d d d
b
d
St tex t Torr h, u
b b
d d
var VA
v
looO 7,958- 10' Am-l
4,84 10-6rad 10-4m2s-' 10-6 kg m-' 103kg 1,333 22 102Pa 3,6 103 s
Verklaring status: b = blijvend erkend d = per definitie v = verboden te gebruiken; deze eenheden behoren niet tot het SI en mogen niet meer worden gebruikt.
Waarden van enige constanten en grootheden
O
symbool
naam
waarde
G
gravitatieconstante valversnelling (gemiddeld in Nederland) standaarddruk molair volume (ideaal gas bij T= 273,15 IZ en p = p,) (gasvormige stof bij T= 298 K en p = p,)
6,6726. 10-'l Nm2kg-2 9,81 ms-2 1,01325. 105Pa (= 1 atmosfeer) 2,24141 10-2m3 mol-' 2,45 10-2m3 mol-'
smeltpunt van ijs (p = p,) constante van Avogadro gasconstante constante van Boltzmann constante van Stefan-Boltzmann constante van Wien
273,15 K 6,022 14 lOZ3 mol-' 8,3145 Jmol-l K-' 1,380 66. 10-23JK-' 5,670 51 10-8W m-2 K4 2,8978 10-3mK
constante van Planck lichtsnelheid elektrische constante (permittiviteit van het vacuum)
8,85419. 10-l2Fm-'
g
Po
v, O "C NA R k
u kw
h C
EO
-
-
-
-
8,987 55. 1OYNmZC-2 Po
magnetische permeabiliteit van vacuüm
e
elementair ladingsquantum constante van Faraday atoomstraal H-atoom (volgens Bohr) rydbergconstante voor waterstof
F % RH U
atomaire massaeenheid energie overeenkomend met 1 u
%
rustmassa proton
%
rustmassa neutron
me
rustmassa elektron
l,25 6 64. 10-6Hm-' (= 4 n . lO-', per definitie) 1,602 176 5. 10-lYC 9,648 53. 104Cmol-l 5,29177- 10-l' m 1,0968. 107m-' 1,66054. lO-" kg 931,49 MeV 1,672 62. 10-27kg 1,007276 u 1,674 93 lO-" kg 1,008 665 u 9,109 39 10-31kg 5,4858. 10-4u
.....................................................................................................................................................
alumel brons chromel constantaan
duraluminium gietijzer invar manganien messing nichroom nieuw zilver (duits zilver) novoconstant soldeer (zacht) staal koolstofstaal magneetstaal (alnico) roestvrij staal Woods' metaal
samenstelling
dichtheid
elasticiteitsmodulus
lineaire uitzettingscoefjcient
soortelijke warmte
warmtegebidingscoefjcient
massa %
103kgm-3
l o l 2 Pa
10-6K-'
103Jkg-' IC'
Wm-' IC1 K
95% Ni 2%Al 2% Mn 1%Si 90% Cu 10%Sn 90%Ni 10%Cr 54-58% Cu 45-41% Ni 1%Mn
8,7 8,9 8,6 83
0,lO
19
0,11
15
2,8 7,3
0,071 0,lO
23 11
36% Ni 8,l 12%Mn 8,5
0,145 0,13
2 16
0,lO
21
95% Al 94% Fe 3-4% C 64%Fe 84% Cu 4% Ni 55-70% 30-45% 60%Ni 1896 Cr 45-70% 8-45% 5-30% 82% Cu 4%Al 50% Pb
4% Cu 2,5% Si
Cu Zn 22% Fe
8S
Cu Zn Ni
83
8,2
12%Mn 8,8 2% Fe 50%Sn 9,O
99%)Fe 0,8% C 62% Fe 20% Ni 12%Al 85%F e 13%Cr 0,2%1C
13 0,11
0,000 045
7,8 6,9
0,20
7,8
0,20
44,596 Bi 35,596 Pb 9,7 10%Cd 10%Sn
18
smeltsoortelijke temperatuur weerstand 10-6 Q m
weerszandstemperatuurcoeficient 10-3K'
keukenzout kurk kwarts marmer mica naftaleen nylon papier paraffine plexiglas . (perspex) polyetheen
2
polystyreen porselein pvc (polyvinylchloride) rubber seleen silicium steen (baksteen) . klinker suiker (sacharose) teflon was ijs ( T = 269 K) zand (droog) zwavel rombisch . monoklien Zie ook tabel 99. Daar zijn ook gegevens van vaste stoffen opgenomen, onder andere de warmtegeleidingscoëfficiënten van bouw- en isolatiematerialen
formule
(T= 273 K , P = Po)
dichtheid
soortelcke warmte bij constante druk c, (T= 273 K )
wamz~egeleidings- smeltpunt coejjîciënt (P = Po) (T= 273 K )
(P = p o )
verdampingswarmte
kritieke temperatuur
kritieke druk
kgm-3
103Jkg-l I<-'
10-3 Wm-' K-'
I<
I<
106J kg-'
K
106 Pa
13 1,67 1,43 2,06 0,52
29 19 127 22 16
t5
t 5
t 5
159 195 84
190 b4 351 240 87
0,84 1,37 0,16
14
aardgas (Gronings) acetyleen [ethyn] alcoholdamp [ethanol] ammoniak argon butaan (iso-) [2-methylpropaan]
mengsel C2H, C,H,OH NH3 Ar
0,833 1,18
C,H,,
2,67
1,61
chloor chloroformdamp deuterium ethaan ether [ethoxyethaan]
c12 CHCI, *H2
3,21
0,49 0,60
ethyleen [etheen] fluor freon -12 helium koolstofdioxide koolstofmonooxide krypton kwikdamp lucht methaan neon ozon
0,77 1,78
b6
0,180 1,36
7,6
1,72 2,o
18
CO
1,26 1,70 5,5 1 0,178 1,986 1,25
1,41 0,82 0,06 5,1 0,82 1,05
17 176 8S 144 14 23
Kr
3,745
0.25
8.7
C,HjOC,Hj C2H4 F2 CF,C12 He
co2
kookpunt
128
263
172 210 18 90 157
239 335 23 185 308
104 53 123 1,0 195 t 4 68
169 85 243 4,3 b4
82
0,29 0,24 0,3 1 0,49 0,38 0,17 0,021 0,57 0,21
4,5 63 62' 1 1,9 4,9
408
3,6
417 535 38 305 467
84 5,5 L7 4,9 3,3
283 144 385 5J 304 134
5,1 5,7 41 0,23 7,3 3,6
116
Hg mengsel CH4 Ne O,
propaan stikstof waterdamp waterstof xenon zuurstof zwaveldioxide 1 LB- gewogen gemiddeldc; eigenlijk een irdjeci 2 b bij 373 I<
3 F bij 2,5. 10hPa 4 F bij standaarddruk rechtstreekse overgang vast - gas
.'
187 309 516 405 15 1
5 b mengsel; voornaamste bestanddeel methaan 6 b vloeibaar
Verradigingrdrukken
@A
Koolstofdioxide (CO2), alcohol (C2M,0H) en water (H, O )
.......................................................................................
200
300
400
500
temperatuur in K
@B
h
Propaan (C,H,), butaan (C, H,,) m ether (C, H , OC, H,)
Geluid
@A
Voortplzntingrsnelhedenvan geluid
.................................................................................................................... gas / damp
vloeistof
vaste stof
T =293 I<
103ms-' alcohol [ethanol] glycerol methanol siliconenolie water (273 K) (293 K) (313 K) (333 K) (353 K) (373 K) zwaar water zeewater
aluminium been (massief) (poreus) beton glas ivoor koper marmer rubber staal steen ijs (269 K) ijzer
ether (360 K) helium koolstofdioxide lucht (233 K) (253 K) (273 K) (293 K) (313 K) (333 K) methaan waterdamp (407 K) waterstof
1,17 1,93 1,12 0,79 1,403 1,484 1,529 1,540 1,555 1,543 1,38 1,51
@B
0,206 0,965 0,259 0,307 0,319 0,332 0,343 0,354 0,365 0,430 0,494 1,284
Absorptiecoificiënten uan materialen
Er wordt vergeleken met de geluidsabsorptie door een open raam van 1 m2. Het open raam heeft een absorptiecoëfficiënt van 1.
1
1,o
t-
-
0,.
r
:o
'C,
B
.se
0,6
vaste vloerbedekking
0,4 t-
2
m
open raam
+--akoestische tegels
092
\
gordijnen
/
/=-=k
o J o
i -
/-
r- vensterglas 1
2
3
4
fin 1 0 ~ h ~ 2
relatieve permittiviteiten, T = 298 I<
aceton 21 alcohol [ethanol] 25 aniline 69 benzeen 2,3 chloroform 43 ether [ethoxyethaan] 4,3
glycerol koolstofdisulfide methanol tetra tolueen water
....................................................................... relatieve permittiviteiten, T = 273 K, p
ammoniak koolstofdioxide helium
=
po
1,007 2 1,000 99 1,000 07
Brekingsindices
lucht waterdamp (393 I<) waterstof
@A
Vmiz stofin
t.o.v. lucht; T = 293 K, p = po brekingsindex 687 nm (rood)
589 nm (geel)
486 nm (blauw)
-akryl calciumfluoride (fluoriet) diamant glas . zwaar kroonglas . zeer zwaar flintglas kalkspaat (gewone straal) . (buitengewone straal) kwarts (gewone straal) . (buitengewone straal) plexiglas (perspex) ijs ( T = 273 K)
434 nm (violet)
grenslzoek in graden 589 nm (geel)
doorlatingsgebied in p m
Elektromagnetischspectrum
@A
Zichtbaar licht
. ..................................................................................... golflengte (in vacuum)
frequentie
energie
nm
lol5 HZ
10-l8J
kleur eV
rood
oranje - rood oranje geel geel - groen
groen
blauw - groen
blauw
blauw - violet
violet
Zie ook tabel 20.
0,76 Km < IR-A< 1,4 pm < IR-B < 3,O pm < IR-C < 10 pm warmtetherapie - maserchirurgie alarm-installaties - fotodissociatie van 0, en O, nabij infrarood fotosynthese hoogtezon fluorescentie - foto-ionisatie van O en N 100 nm < UV-C < 280 nm < UV-B < 320 nm < UV-A < 390 nm
zichtbaar licht nabij ultraviolet ultraviolet ver ultraviolet
zachte röntgenstraling fotografie röntgenstraling
onderzoek kristalstructuur harde röntgenstraiing
röntgendiagnostiek
zachte gammastraling
positron-annihilatie (0,51MeV)
gammastraling
secundaire kosmische straling harde gammastraling
proton-annihilatie (938MeV) kosmische straling
De golflengten zijn aangegevcn in nm. 1-12 Spectra ontworpen met behulp van een prisma 13 Spectrum ontworpen met behulp van een tralie
1 Continu spectrum van een gloeiend voorwerp 2 Zonnespectrum met fraunhoferlijnen 3-10 Emissiespectra van enige elementen 11 Emissiebandenspectrum van N i 12 Absorptiebandenspectnim van KMnO, 13 Traliespectrum van kwikdamp
@B
Eneigierchema nan het heliumaioom
.................................................................................................................... Golflengte van de getekende overgangen in nm
Binas
Informatieboek vwolhavo voor het onderwijs in de natuurwetenschappen
Samengesteld door een NVON-commissie dr. G. Verkerk
drs. J. B. Broens drs. W. Kranendonk drs. F.J.van der Puijl drs. J. L. Sikkema drs. C. W. Stam
Derde druk
Wolters-Noordhoff Groningen
VORMGEVING BINNENWERK E
FOTO OMSLAG
elof Koster, Studio Dorel
John Stoel
Copyright O 1992Wolters-Noordhoff bv Groningen, The Netherlands Aiie rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Al1 rights resmed. Nopart of thispublication may be reproduce4 stored in a retrieval systern, or transmitted, in any fomz or by any mans, electronk, mechanical, photocopying, recording, or othmise, without the prior written permission of the publisher. ISBN
90 01 89372 4
...................................................... Voorwoord
9
Algemeen
1 2 3
4
5 6
Grieks alfabet 10 Vermenigvuldigingsfactoren 10 SI, Internationaal Stelsel van Eenheden 10 A Basisgrootheden en grondeenheden van h e t 3 10 B Aanvulbnde grootheden en eenheden van h t s 1 10 Grootheden en eenheden in het SI 11 Constanten en coëfficiënten in het SI 14 Eenheden met omrekeningsfactor naar het SI 15
Natuurkunde
Waarden van enige constanten en grootheden 17 Gegevens van metalen 18 Gegevens van alliages 19 Gegevens van andere vaste stoffen 20 Gegevens van vloeistoffen 22 Gegevens van gassen en dampen 23 Verzadigingsdrukken van water 24 Verzadigingsdrukken 25 A Koolstofdioxide (CO,), alcohol (C,H,OH) en water (H20) 25 B Propaan (C,H,), butaan (C,H,,) en ether (C2HSOC2H5)25 Kook- en sublimatiepunten 26 Geluid 27 A Voortplantingssnelhedenvan geluid 27 B A bsorptiecoe;fficiëntenvan materialen 27 C Muziek 28
Relatieve diëlektrische constanten (relatieve permittiviteiten) 28 A Vaste stoffen 28 B Vloeistoffen 29 C Gassen 29 Brekingsindices 29 A Vaste stoffen 29 B Vloeistoffen 30 C Gassen 30 D Oog 30 Elektromagnetisch spectrum 31 A Zichtbaar licht 31 B Algemeen overzicht 32 Spectraalplaat 34 Energieniveaus 36 A Energieschema van het waterstofatoom 36 B Energieschema van het heliumatoom 37 C Energieschema van het natriumatoom 38 Ionisatie-energieën 39 De stralingswet van Planck 40 A Planck-getalwaarden 40 B Planck-krommen 41 Foto-elektrisch effect 41 Isotopen 42 Subatomaire deeltjes ('elementaire' deeltjes) 50 A Elementaire deeltjes 50 B Wisselwerkingsdeeltjes 50 C Samengestelde deeltjes (hadrunen) 51 Thermokoppels 52 Verbrandingswarmten (stookwaarden) 53 A Vaste stoffen 53 B Vloeistoffen 53 C Gassen en dampen 53 Magnetisme 54 A Diamagnetische stoffen 54 B Paramagnetische stoffen 54 C Hystereselus van een ferromagnetische stof 55
Natuurkunde van de vaste stof 56 A Halfgeleiders 56 B Sprongpuntenvan enige supergeleiders Planetenstelsel 57 Gegevens over de atmosfeer van de aarde 58 A De atmosfeer van O tot l00 km 58 B De atmosfeer boven 100 km 59 C Samenstelling van de atmosfeer 60 Gegevens over sterren 61 A Sterren 61 B De zon 62 C Melkwegstelsel 62 D Sterrenkaart 63 Hertzsprung-Russell-diagram 64 Natuurkundeformules 65
44 45 56
Scheikunde
Scheikundeformules 72 Scheikundige symbolen 74 De elementen 76 Gegevens van elementen in het periodiek systeem 78 A Elektronegativiteit, atoomstralen, ionstralen, vandemaalsstralen 78 B (Molekuul-)formules, smeltpunten, kookpunten, dichtheden 79 Smelt- en kookpunten 80 A Elementen 80 B Anorganische verbindingen 80 C Organische verbindingen 82 Molaire massa's van veel gebruikte stoffen 84 Dichtheden en molariteiten 85 A Veelgebruikte oplossingen 85 B Handelsoplossingen 85 Molaire kookpuntsverhoging en vriespuntsdaling 86
46 47 48 49 50
Oplosbaarheid van gassen in water 87 Oplosbaarheid van vaste stoffen en vloeistoffen 88 A Zouten in water: schematisch overzicht 88 B Zouten in water: kwantitatieve gegevens 88 C In verschillende oplosmiddelen 89 Oplosbaarheidsprodukten 90 Dissociatieconstanten van complexe ionen 91 Standaard elektrodepotentialen 92 Zuur- en baseconstanten 94 Ionisatieconstanten van zuivere vloeistoffen (autoprotolyseconstanten) 96 A Water bij verschillende temperaturen 96 B Andere vloeistoffen 96 Evenwichtsconstanten van gasreacties 97 Indicatoren 98 A Zuur-base-indicatoren 98 B Redoxindicatoren 99 C Metaalindicatoren voor complexometrische bepalingen 99 Bindingslengten en bindingshoeken 100 A Bindingslengten I00 B Bindingshoeken I00 Dipoolmomenten 101 A Anorganische stoffen 101 B Organische stoffen 101 Verbrandingsenthalpieën 102 Hydrogeneringsenthalpieën 102 Vormingsenthalpieën 103 A Vormingsenthalpieënanorganische stoffen 103 B Vormingsenthalpieënorganische stoffen 104 Bindingsenthalpieën 104
Sublimatie- en verdampingsenthalpieën 105 A Vaste stoffen 105 B Vloeistoffen 105 Roosterenthalpieën 105 Hydratatie-enthalpieën 106 Ionisatie-enthalpieën 106 Elektronenaffiniteiten 106 Absolute entropieën 107 A Elementen 107 B Anorganische verbindingen I07 C Organische verbindingen I07 Eigenschappen van chemicaliën 108 A Kleuren van chemicaliën I08 B Molaire extinctiecoefficiënten II0 C Vlamkleuringen 111 Molaire iongeleidbaarheden III Biologie 67
68
Structuurformules van biochemisch belangrijke stoffen 112 A Sachariden 112 B Vetzuren 114 C Aminozuren 116 D Fotopigmenten I18 E Pyrroolderivaten II9 F Plantehomzonen I20 G Landbouwvergiften 122 H Dierlijke hormonen 123 i Antibiotica/chemotherapeutica I25 J Psychofarmaca I25 K Energietransmitters I26 Dissimilatie l 2 8 A Glycolyse l 2 8 B Citroenzuurcyclus I30 C Oxzdatievefosforylering I31
Fotosynthese (koolstofassimilatie)
I 32
A Lichtreactie van de fotosynthese 132 B Donkmeactie van de fotosynthese 133
C Bij fotosynthese vastgelegde hoeveelheid
koolstof per jaar 134 Lichtabsorptie I 3 5 A A bsorptietoppen van fotopigmenten 135 B Absorptiespectra van enige fotopigmenten 136 C Lichtabsorptie in water I36 Papierchromatografie met bladpigmenten I37 Eiwitsynthese I38 A De nucleïnezuren DNA en RNA l 3 8 B Genetische code 142 Vitamines 144 Enkele voedingsmiddelen van de mens 146 Enzymen en hormonen 148 A Enkele enzymen van de mens I48 B pH-waarden van belangrijke stoffen van de mens I49 C Hormonen van de mens I49 Verbrandingswarmten van enkele biologisch belangrijke stoffen I51 Osmotische waarden 152 Oplosbaarheid van zuurstof in chloridehoudend water 154 Gemiddelde samenstelling van onvervuild zeewater I54 Reagentia en kleurstoffen in de biologie 155 A De bekendste reagentia I55 B Veel gzbruikte kleurstoffen voor microscopie I56 Aantal chromosomen in diploïde cellen 158 A Planten 158 B Dieren 159
[vervolg]
82
Chromosoomkaarten 160 A Bandenpatroon van de reuzechromosomen van de bananevlieg l 6 0 B Metafasechromosomen van de mens I62 C Bandenpatroon van de metafasechromosomen van de mens I64 D Chromosoomkaart van de bacteriofaag
@x174 83
165
Genlokaties
166
A Bananevlieg (Drosophila rnelano-
gaster) 166 B Mens (Homo sapiens)
167
Algemeen
Gezichtsgevoeligheid 168 Gehoorgevoeligheid 169 A Akoestische schaal voor de mens 169 B Isofonendiagram van het menselijk oor 170 C Gehoorgevoeligheid in relatie tot de leef tijd 171 Gegevens van een aantal diersoorten 172 A Algemene gegevens I72 B Samenstelling moedermelk I74 Fossiele vondsten van mens en mensachtigen 175 Geologische tijdrekening I76 Schaal van windsnelheden 178 Schaal van aardbevingen (Richter) 180 Grafische symbolen i81 A Biologie 181 B Elektrotechniek I 8 2 C Weerkunde I84 IUeurcodes 185 Wiskunde 186 A Wiskundigenotaties I86 B Differentiëren en integreren I86 C Goniometrische betrekkingen I87
Cirkel, bol, cilinder 187 Statistiek 188 Statistische verdelingen 189 A N o m l e verdeling I89 B Verdeling van Student's t I89 C Verdeling van de X-kwadraat I90 Fysische informatica 191 A Operationele versterker I91 B Digitale schakelingen I92 C Decimaal, hexadecimaal, ascii, binair 193 Biofysica 19s A Oog 195 B Oor 196 C Spraak 196 D Bloedsomloop I98 Fysica van het milieu 200 A Gebruikelijke k-waarden van bouwelementen (constructies) 200 B Wamtegelezdingscoeficiëntenvan bouw- en isolatiematerialen 201 C C,-waarden 201 D Halveringsdikte 202 E Stralingsnormen 202 F Stralingseffecten 203 Chemie van het milieu 204 A Verbrandingenin lucht 204 B Gevaarsymbolen 205 Gevaarlijke chemicaliën 206 Naamgeving chemische stoffen 21o A Triviale namen 21o B Numerieke voorvoegsels 213 C Enkele regels voor de rationele naamgeving van organische verbindingen 214 Periodiek systeem der elementen 215 Periodiek systeem der elementen met (afgeronde) relatieve atoommassa's 228 Literatuur 217 Register 218
Voor u ligt de derde druk van Binas, een informatieboek ten dienste van het onderwijs in de natuurwetenschappen. o de NVON tot stand Deze uitgave is na goed overleg tussen de c ~ v en gebracht door dezelfde revisiecommissie, die ook de tweede druk verzorgd heeft. De oorspronkelijke uitgave was samengesteld door een redactiecommissie bestaande uit drs.J. H. M. Beerens, drs. G. A. M. Hafkenscheid, drs. A. 1.Jansen, A. de Lange, drs.C. W.Stam en drs. G.Verkerk.
-
-
-
-
-
De redactiecommissies hebben zich bij hun werkzaamheden laten leiden door onder andere de volgende overwegingen. Het verdient aanbeveling bij het onderwijs in alle natuurwetenschappen zoveel mogelijk dezelfde terminologie, dezelfde symbolen en dezelfde eenheden te gebruiken. Dit informatieboek kan hierbij behulpzaam zijn. Indien daaromtrent internationale afspraken bestaan, zoals in het geval van het SI, worden deze gevolgd. Slechts in een enkel geval, waarin consequente toepassing wat al te geforceerd lijkt, wordt hiervan afgeweken. Gestreefd wordt naar vermelding van alle feitelijke gegevens, die redelijkerwijs benodigd kunnen zijn bij onderwerpen, die doorgaans worden behandeld in het vwo en havo. Tevens worden gegevens vermeld, die benodigd kunnen zijn bij bepaalde onderwijsexperimenten. Opname van gegevens betekent geenszins dat bijbehorende onderwerpen tot het eindexamenprogramma behoren of zouden moeten gaan behoren. In de meeste gevallen zal het van buiten leren van feitelijke gegevens binnen het onderwijs in de natuurwetenschappen geen doel op zich zijn. De redactiecommissies zijn dan ook niet te karig in het verstrekken van deze gegevens. Zij hopen hiermee te bevorderen, dat de leerlingen hun aandacht in ruime mate kunnen richten op het verwerven van inzicht. De gegevens moeten consistent en overzichtelijk zijn. Om de overzichtelijkheid te bevorderen is getracht een zo logisch mogelijke volgorde aan te houden. Bovendien is een uitgebreid register opgenomen. De nauwkeurigheid van de gegevens wordt in principe aangegeven door het aantal significante cijfers. Bij de herzieningen is de oorspronkelijke opzet van het informatieboek niet aangetast. Zo is de indeling en nummering van de tabellen zoveel mogelijk gehandhaafd. Wel zijn tabellen en gedeelten van tabellen vervallen en nieuwe tabellen toegevoegd in overeenstemming met de nieuwe eindexamenprogramma's voor natuurkunde (volgens de WEN)en voor scheikunde (volgens de WES). In goede samenwerking met de uitgever is de vormgeving in vergelijking met die van de vorige uitgave op diverse punten verbeterd. Eventuele opmerkingen omtrent deze uitgave kunt u zenden aan de redactiecommissie. Correcties in bijdrukken worden gepubliceerd in het NVON-maandblad. De reductiecommissie
Grieks alfabet
naam
groot
alfa beta gamma delta epsilon zeta eta theta
A B
klein
r A E
z
H O
naam
groot
iota kappa labda mu nu xi ornikron pi
I K A M N
Vermenigvuldigingsfactoren
klein
naam
groot
klein
rho sigma t au upsilon
fi chi psi omega
O
n
@
.................................................................................... factor
naam
symbool
10' 102 103 106 109
deca hecto kilo mega gigs tera peta exa
da h k M G T P E
lol2 lol5 lol8
SI, Internationaal Stelsel van Eenheden
factor
naam
symbool
deci centi milli micro nano pico femto atto
e
A
Basisgrootheden en grondeenheden van het SI
................................................................................. grootheid
symbool
eenheid
symbool
lengte massa tijd stroomsterkte temperatuur lichtsterkte hoeveelheid stof
1 m t
meter kilogram seconde ampère kelvin candela mol
m kg
I T I n
@B
S
A I< cd mol
Aanvullende grootheden en eenheden van het SI
grootheid
symbool
eenheid
symbool
vlakke hoek ruimtehoek
a SZ
radiaal steradiaal
rad sr
Grootheden en eenhedenin het S I
grootheid
symbool
eenheid
symbool
activiteit (radio-) afstand arbeid bronspanning capaciteit
A l W
becquerel meter joule volt farad
Bq = s-* m J = Nm V =J A - I ~ - I F = CV-'
per seconde meter kilogram per kubieke meter vierkante meter sievert sievert per seconde
s-I m kg m-3 mz Sv = J kg-' Sv s-'
gray gray per seconde newton meter seconde pascal coulomb meter
Gy = J kg-' Gy s-' Nms Pa = Nm-2 Cm
coulomb coulomb per vierkante meter coulomb per vierkante meter volt newton per coulomb coulomb per vierkante meter
C C m-2 C m-2 V = JA-I NC-l = vm-l C m-2
ampère meterkwadraat volt joule joule joule per kelvin coulomb per kilogram
A m2 V J = Nm
cirkelfrequentie diameter dichtheid doorsnede dosisequivalent dosisequivalenttempo dosis geabsorbeerde ioniserende straling dosistempo draaistoot druk elektrisch dipoolmoment
k o n
C W
d Q A H H D D D
P P
elektrische flux . fluxdichtheid . polarisatie . potentiaal . veldsterkte . verplaatsing
I .
elektromagnetisch moment elektromotorische kracht energie enthalpie entropie exposie
m
frequentie geleiding (elektrisch) geluidsdrukniveau, geluidsniveau gewicht golflengte halfwaardetijd, halveringstijd hoek (vlakke) hoeksnelheid hoekversnelling hoeveelheid beweging hoeveelheid draaiing hoeveelheid stof
D P V E D
kon u
E, H S X
f G
4 G
1 t
a
, ...
W
a P
4L n
J JK-' C kg-'
hertz siemens
Hz = s-'
decibel newton meter
dB N m
seconde radiaal radiaal per seconde radiaal per secondekwadraat kilogram meter per seconde kilogram meterkwadraat per seconde
S
(ki1o)mol
s
=
8-1
rad rad s-l rad s-2 kg m s-' kg m2 s-' (k)mol
Grootheden en eenheden in het S I
@
[umolg]
symbool
eenheid
symbool
impedantie impuls (momentum) impulsmoment
Z P
Q kg m s-'
inhoud intensiteit koppel
V I T
ohm kilogram meter per seconde kilogram meterkwadraat per seconde kubieke meter watt per vierkante meter newton meter
kracht lading ladingsdichtheid (vlak) ladingsdichtheid (ruimtelijk) lengte lichtsterkte
F
Q 1 I
newton coulomb coulomb per vierkante meter coulomb per kubieke meter meter candela
N =kgm8 C=As C m-2 C m-3 m cd
lichtstroom luminantie magnetisatie magnetisch moment
S L M m
lumen candela per vierkante meter ampère per meter ampère meterkwadraat
lm = cdsr cd m-2 A m-' A m2
magnetische inductie
B
tesla weber tesla tesla ampère ampère per meter
T = Wbm-2 Wb = VS T = Wbm-2 T A A m-'
kilogram per mol newton meter newton meter
kg mol-' Nm Nm
. flux . fluxdichtheid . polarisatie . potentiaal . veldsterkte
massa molair(e) . . . moment (koppel) moment (kracht) numerieke apertuur oppervlakte oppervlaktespanning osmotische waarde periode potentiaalverschil radioactiviteit reactantie rendement resistantie ruimtehoek schuifspanning snelheid sterkte van brekend oppervlak, van lenzen en brilleglazen stroomdichtheid
b, L
Q CT
@
B J
urn H m -
T M A A
kgm2 s-l m3 W m-2 Nm
-
-
vierkante meter
m2 Nm-l Pa = Nm-2
T V A X
newton per meter newton per vierkante meter seconde volt becquerel ohm
V
-
-
R 52
v
ohm steradiaal newton per vierkante meter meter per seconde
Q sr N m-2 m s-l
S J
dioptrie ampère per vierkante meter
dpt = m-' A m-2
(T
n
Z
S
V =JA-' Bq = s-' Q
grootheid
symbool
eenheid
symbool
stroomsterkte spanning (elektrisch) spanning (gas) temperatuur traagheidsmoment trekvastheid
I V P T
ampère volt pascal kelvin kilogram meterkwadraat newton per vierkante meter
A V Pa = Nm-2 R kg m2 N m-2
tijd vergroting verlichtingssterkte vermogen vermogen (reactief) versnelling
t N E P P
viscositeit (kinematisch) volume volumestroom vrije energie vrije enthalpie waarschijnlijkheid
v
warmtecapaciteit warmtestroom warmtestroomdichtheid wederzijdse inductie weerstand zelfinductie
4J o
a
V @, Q
F G
seconde
-
lux watt var meter per sekondekwadraat
W = Js-l var = W m s-2
meterkwadraat per seconde kubieke meter kubieke meter per seconde joule joule
KP
-
C
joule per kelvin watt watt per vierkante meter henry ohm henry
@ 4
M R L
S
-
ix =
m2 s-l m3 m3 s-l
J
J -
J K-' W W m-2 H = JA-2 SZ = VA-' H = JA-2
Constantenencoëfficiënten in het S1 grootheid
afschuivingsmodulus cirkelrepetentie compressiemodulus crescentie decrescentie (dempingscoëfficiënt) diëlektrische constante (permittiviteit) elasticiteitsmodulus elektrische susceptibiliteit elektrochemisch equivalent emissiefactor fasecoëfficiënt glijdingsmodulus golfgetal kubieke uitzettingscoëfficiënt lineaire uitzettingscoëfficiënt lineïeke massa van textielvezels en garens magnetische permeabiliteit magnetische susceptibiliteit relatieve rek relatieve spanningscoëfficiënt repetentie restitutiecoëfficiënt soortelijke geleiding (conductiviteit) soortelijke warmte . bij constante druk
@
symbool eenheid
symbool
G
K
newton per vierkante meter per meter newton per vierkante meter per seconde
N m-2 m-' N s-'
6
per seconde
s-'
E
farad per meter
F m-'
E X a
newton per vierkante meter
N m-2
E
-
-
B G k y a
per meter newton per vierkante meter per meter per kelvin per kelvin
m-' N m-2 m-' K-' K-'
PI
tex
tex
P
henry per meter
H m-'
K
-
-
per kelvin per meter
K-' m-'
E
-
-
Y c c, C, c, C,
S m-' J kg-' K-' J kg-' IC1 Jmol-l K-' Jkg-' K-' Jmol-' K-' Qm
k
K
E
B
-
-
kilogram per coulomb
kg C-'
=
=
kg A-l s
10-6kgm-'
soortelijke weerstand
e
siemens per meter joule per kilogram kelvin joule per kilogram kelvin joule per mol kelvin joule per kilogram kelvin joule per mol kelvin ohm meter
spanningscoëfficiënt temperatuurvereffeningscoëfficiënt tijdconstante vervalconstante verzwakkingscoëfficiënt
B
per kelvin
K-'
a
il a
meterkwadraat per seconde seconde per seconde per meter
m2 s-' s s-' m-'
viscositeit (dynamisch) warmtegeleidingscoëfficiënt warmteoverdrachtscoëfficiënt weerstandstemperatuurcoëfficiënt wrijvingscoëfficiënt
'7 A a
newton seconde per vierkante meter N s m'2 watt per meter kelvin W m-' K-' watt per vierkante meter kelvin W m-2K-'
a
per kelvin
K-'
P
-
-
.
bij constant volume
t
Eenheden met omrekeningrfactor naar het SI eenheid
Angström are astronomische eenheid atmosfeer atomaire massaeenheid . komt overeen met
b
dag dalton (= u) dioptrie duitse hardheidsgraden (waterhardheid) dyne
b
elektronvolt . komt overeen met equivalent erg gal gauss gon (decimale graad)
b
liter maxwell micron minuut (hoek) minuut (tijd) mijl (land) mijl (zee)
v
d
v
b b
jaar karaat kilogramkracht kilowattuur knoop lichtjaar
d d
V
bar barn calorie (thermochemisch) centimeter kwikdruk (kwikkolom) centimeter waterdruk curie
graad Celsius graad Fahrenheit graad (hoek) gramatoom grammolekuul inch
symbool
status
d d
d
b
bar b cal cmHg cmH20 Ci
v
-
v
dpt Do dyn
d
eV d d d d d
v v v v
d v b
eq erg Gal G g, gen "C "F O
d b
a AE(AU) atm u
v v v v v
d d d d
A
v
d v d
grat grol, grmol in, '
10-l0m 102m2 1,496 00. lol1 m 1,013 25 10' Pa 1,660 54. 10-27kg 931,49 MeV
8,6400 104S 1,660 54- 10-27kg m-l 10 mg C a 0 per liter 1 0 - ~N 1,602 l76 5. 10-l9J 1,782 68 10-36kg mol 10-7 J 10-2 N kg-' 10-4 T 0,01 van een rechte hoek
-
K 5,556- 10-' K 1,745 10-2rad mol atomen mol molekulen 2,540. 10-2m
a, i Ct kgf kWh
v v b
b b
d d d
1 v v
P min, ' min
d v v
10-3m3 10-8 Wb 10-6m 2,909 10-4rad 60 s 1,609 103m
Eenheden met omrekeningsfactor naar het S1 eenheid
status
@
[vedg]
symbool
in SI-eenheden
mol l-'
normaliteit a oersted ons paardekracht parsec poise
pk PC
P
pond rad rutherford registerton rem röntgen
10-' kg 7,355 102 W 3,085 72. lol6 m 10-' kgm-' s-'
R
5 10-l kg 10-2Gy = 10-2Jkg-l 106Bq 2,83 m3 10-2Sv 2,58 10-4C kg-'
seconde (hoek) stokes tex ton torr (mm kwikdruk) uur
st tex t Torr h, u
4,84 10-6rad 1 0 - m2 ~ S-' 10-6kg m-l 103kg 1,333 22. 102Pa 3,6 103 s
var voltampère
var VA
W W
rd Rd
Verklaring status: b = blijvend erkend d = per definitie v = verboden te gebruiken; deze eenheden behoren niet tot het SI en mogen niet meer worden gebruikt.
Waarden van enige constanten en grootheden
O
.................................................... symbool
. .. ... . ....... ... waarde
naam p -
G g
Po
v,
O "C NA R k (T
kw h C EO
l
-=
4x6
gravitatieconstante valversnelling (gemiddeld in Nederland) standaarddruk molair volume (ideaal gas bij T = 273,15 K en p = p,) (gasvormige stof bij T = 298 K en p = p,)
6,6726. 10-l' Nm2kg-2 9,81 ms-2 1,01325 10SPa (= 1 atmosfeer)
smeltpunt van ijs (p = p,) constante van Avogadro gasconstante constante van Boltzmam constante van Stefan-Boltzmann constante van Wien
273,15 K 6,022 14 1OZ3 mol-l 8,3145 Jmol-' K-' 1,380 66 10-23JK-l 5,670 51 10-8Wm-2 K-4 2,8978. 10-3mK
constante van Planck lichtsnelheid elektrische constante (permittiviteit van het vacuüm)
6,626 07 10-34Js 2,997 924 58 108m s-'
-
2,24141 10-2m3 mol-' 2,45 10-2m3mol-'
-
8,85419. 10-l2Fm-' 8,987 55 109Nm2 C-2
f
Po
magnetische permeabiliteit van vacuüm
e F
elementair ladingsquantum constante van Faraday atoomstraal H-atoom (volgens Bohr) rydbergconstante voor waterstof
1,256 64 10-6Hm-' (= 4n 10-7,per definitie) 1,602 176 5 10-l9C 9,648 53 104C mol-' 5,29177.10-l' m 1,0968 107m-' a
4 RH u
mp
atomaire massaeenheid energie overeenkomend met 1 u rustmassa proton
"4,
rustmassa neutron
me
rustmassa elektron
1,660 54 10-27kg 931,49 MeV 1,67262 10-27kg 1,007276 u 1,674 93 10-27kg 1,008 665 u 9,109 39 10-~' kg 5,4858. 10-4u
Gegevens van metalen
o
m
m m m
C U 4 m w . + b
IE I E E I f.,,,, a00 u u u .- s Ei .E
O
O
alumel brons chromel constantaan
duraluminium gietijzer invar manganien A
w messing nichroom nieuw zilver (duits zilver) novoconstant soldeer (zacht) staal koolstofstaal magneetstaal (alnico) roestvrij staal Woods' metaal
samenstelling
dichthezd
massa %
103kgm-3 lol2 Pa
95% Ni 2% Al 2% Mn 1%Si 90%Cu 10%Sn 90% Ni 10%Cr 54-58% Cu 4.541% Ni 1%Mn
8,7 8,9 8,6 83
0,lO
19
0,38
0,11
15
4% Cu 2,5% Si
2,s 7,3
0,07 1 0,lO
36% Ni 8,l 12%Mn 8,5
95% Al 94%Fe 3-4% C 64% Fe 84% Cu 4% Ni 55-70% 30-45% 60%Ni 18%Cr 45-70% 8-45% 5-30%
Cu Zn 22%Fe Cu Zn Ni
83
8,9
lineaire soortelijke uitzettzngs- warmte coijiciënt
10-6K-'
103J kg-' K-'
warmtegeleidingcoeficiënt
smeltsoortelijke temperatuur weerstand
W m-' I<-' K 3O
10-6Qm
W3K-'
0,30
2,4
04 0,05
0,4 1
1540
0,30 0,7 1 0,45
23 11
0,92 0,50
160 60
652 1450
0,lO
6,5
0,145 0,13
2 16
0,503 0,4 1
16 22
1723 1270
0,lO 0,43
2 0,02
0,lO
21
0,38
120
1170
0,07
2
1,lO
0,1
0,33
04
13 0,11
18
1280
13 0,40
33
1375
0,45 0,000 045
23
0,176
80
490
0,15
7,8 6,9
0,20
12
0,48
5O
1630
0,18
7,8
0,20
1O
0,46
5O
1780
0,72
0,15
13
344
44,5% Bi 35,5% Pb 9,7 10%Cd 10%Sn
weerstandstemperatuurcoeficiënt
190 18 22
8,2
82%Cu 12%Mn 8,s 4% Al 2%Fe 50%Pb 50% Sn 9,O 99% Fe 0,8% C 62%Fe 20% Ni 12%Al 85%Fe 13%Cr 0,2% C
elasticiteitsmodulus
elasticiteits- lineaire dichtheid uitzettings( T = 293 K) modulus coeficiënt
soortelijke warmte ( T = 293 K)
warmtegeleidingscoeficiënt (T= 293 K)
103kgm-3
103Jkg-'I<-'
W m-' K-'
akryl asbest asfalt bakeliet barnsteen basalt
12 0,5 8 12 L3 1,O 2,7-3,2
been (bot) boter bruinsteen calciet cement (beton) diamant
L9 0,86-0,87 3,4 2,7 1,5-2,4 3,52
eboniet fosfor (wit) (rood) germanium gips
1,15 1,83 2,20 5,46 2,32
glas (gewoon) . flintgrafiet koolstof graniet
2,5-2,6 3,l-3,9 2,25 3,5 2,7
hout balsa. ebbe. eikevureivoor kamfer
0,15 1,26 0,78 0,5 8 13 0,99
.
.
109Pa
1OW6K-'
70-100 20 6-10
-
200 30 54
1,4-2,l 0,84 0,92 0,92 0,84-0,92
smeltpunt (p = p,)
K
smeltwarmte
maximum toelaatbare temperatuur
soortelijke weerstand
103Jkg-l
K
Qm
0,2 0, 1 0,6 02 0,13 1
lol9
680
105-109
0,O 14 0,73 20-40
50-100 60-80
6
11 10-20
10-12 1,3
0,9-1,l 0,49
0,2-20 165
80-85 124
1,67 0,795
0,17
61 25
0,3 1 0,8-1,l
8-9 8 1-2 28 7-8
0,8
5-50 3-5 3-5 5
OS 0,69-0,72 0,85 0,82
2,39 2,72
> 3800 3 17
17000
lol3
108 10''
21,5
63 1,3
1210 -
400
0,93 0,8 160
1000
1000 900
3823
440
17000
0,588 lol2
10+
3s O, 1 0,3-0,5 0,3-0,5 0,3-0,5 0,6-1,2
lol2
45 3
keukenzout kurk kwarts marmer mica naftaleen nylon papier paraffine plexiglas . (perspex) polyetheen
2
1,2 0,93
2,5-3,5 0,s
80 180
polystyreen porselein pvc (polyvinylchloride) rubber seleen
1,06 24
2,5-3 70-80
L3 1,2-1,6 4,82
150-250 2,5-3,5 10-3-10-4 200 39
silicium steen (baksteen) . klinker suiker (sacharose) teflon
2,33 1,5-1,8 1,5-2,0
was ijs ( T = 269 K) zand (droog) zwavel rombisch . monoklien
0,95 0,917 L6 2,07 1,96
100-110 10- 20 10- 20
1,58 2,2
70 2-5
4,2 3-9
1S 2,2
L9 0,23-0,29
L3 08
0,08 1,0-1,7
1-2 1,l-2 0,35
0,16 0,15
0,76 0,75
80-150 0,6 1,1
80 90 1,8 3
5O 61 80
Zie ook tabel 99. Daar zijn ook gegevens van vaste stoffen opgenomen, onder andere de warmtegeleidingscoëficiënten van bouw- en isolatiematerialen.
640 660
>lol9 3 lol5 >lol4
1900
lol2
540 520 490
66
1683
164
l0'~-10~~ lol3
625
aceton alcohol [ethanol] aniline benzeen benzine chloroform
H H
dichtheid opperviscositeit T = 293 K vlakteT = 293 K spanning T =293 K
kubieke soortelijke uitzettings- warmte coefiìènt 293-373 K 293-373 K
warmte- smelt- smeltgeladings- punt warmte coeficith (p = p,) T = 293 K
10' kgm-3
10'3 K"
W m-'K-'
0,79 0,80 1,02 0,88 0,72 1,49
10-' Nm-' 10-3Pas
23 22 43 29
0,33 1,2 4,4 0,65
27
0,6
ether [ethoxyethaan] 0,7 1 17 glycerol 1,26 62 koolstofdisulfide 1,26 32 kwik 13,5 " 500 mek 1,02-1,04 45 methanol 0,79 23
0,23 1500 0,36 1,55 2,1 0,60
olijfolie paraffineolie b 5 petroleum siliconenolie spiritus (95%) stookolie
0,92 0,80 0,79 0,76 0,85 0,95
84 1000
terpentijn tetra water zeewater b4 zwaar water zwavelzuur
0,84 1,59 0,998 1,024 1,105 1,84
l b 13,6 bij 273 K 2 b 273-333 K 3 b 293 K
33 26 27 , 16
27 26 73
55
0,49
L5 0,97 1,OO 1,Ol 28
10' Jkg-'K-'
G1
K
106Jkg-'
92 105 88 127
329 351 457 353
0,515 0,841 0,434 0,393
509 516 699 563
6,l 6,2 5,l 4,6
244
335
0,250
535
5,5
o
115 175 57 12 92 145
308 563 319 630 373 338
0,377 0,83 0,35 0,301
467 725 552 1720
3,3
m !?.
7,5 100
1,11
513
7,8
649 556 647
7,9 4,4 22,l
645
21,7
0,12
178 159 267 279 123 210
1,7 0,5 1,2 0,182 0,8 1,2
2,30 2,43 1,OO 0,138 3,9 230
0,14 0,29 0,14 10,4 0,49 0,21
157 292 161 234 272,5 175
0,72 90 1,o 1,6
1,65 2,13 2,14 1,37
0,17 0,15 0,15 0,lO
0,97
1,75 0,84 4,18 3,93 4,22 1,38
0,15 0,lO 0,60 0,60 0,58
4 b 30%0Zout 5 b destilleert tussen 323 en 473 K 6 b eigenlijk een traject
K
la3jkg“
2,20 2,43 2,05 1,7 1 2,1 0,96
0,56
kritieke kritieke tempe- druk ratuur
K
1,5 1,1 0,84 1,2 1,o L3
0,21 '3
0,16 0,17 0,17 0,15
kook- verdampunt pings(p = p,,) warmte
ID P ID
c
ID
5c
PI
3
570 573 423 373 35 1
327 203 205 183 263 250 273 270 277 284
106Pa
17 334 334 318
453 350 373 374 603
Ö
0,319
0,293 0,193 2,26 2,26 2,07 0,511
c
d
(D
3
8
formule
N
w
( T = 273 K , P = PO)
dzchtheid
soortelzjke wannte btj' constante druk c, ( T = 273 K)
kg m-3
103J kg-' I<-'
aardgas (Gronings) acetyleen [ethyn] alcoholdamp [ethanol] ammoniak argon butaan (iso-) [2-methylpropaan]
mengsel C2H2 C,H50H NH3 Ar
b6
C,Hl,
chloor chloroformdamp deuterium ethaan ether [ethoxyethaan]
c12 CHCl, =H2 C@, C,H50C2H5
ethyleen [etheen] fluor freon - 12 helium koolstofdioxide koolstofmonooxide
F2 CF2C1, He
co2 CO
krypton kwikdamp lucht methaan neon ozon
Kr Hg mengsel CH4 Ne
propaan stikstof waterdamp waterstof xenon zuurstof zwaveldioxide
C,)% N2 H20 H2 Xe
o3
0 2
s02
0,833 1,18
1,9
wanntegelezdzngs- smeltpunt coefictènt (P= PO)
kookpunt @=pO)
verdampingswarmte
kntzeke temperatuur
kritieke druk
K
K
106J kg-'
K
106Pa
( T = 273 K) 10-3W m-' I<-'
29
187 'l 309 5 16 405 15 1
4,5 63 62 11,9 4,9
408
3,6
417 535 38 305 467
8,4 5,5 L7 4,9 3,3
82
0,02 1 0,57 0,2 1
283 144 385 5,2 304 134
5,1 5,7 4,1 0,23 7,3 36
120 630 80" 112 27 163
0,11 0,30 0,21M 0,s 1 0,13 0,25
210 1720 132 'l 191 44 268
5,5 100 3,8 'l 46 2,7 7,o
23 1 77 373 20 165 90 263
0,43 0,20 2,26 0,45 0,lO 0,2 1 0,39
370 126 647 33 290 154 43 1
42 3,3 22,l L3 5,9 5J 7,8
5'
b5
F5
0,77 1,78
1,67 1,43 2,06 0,52
19 127 22 16
159 195 84
190 b4 351 240 87
0,84 1,37 0,16
2,67
1,6 1
14
128
263
3,21
0,49 0,60
172 210 18 90 157
239 335 23 185 308
104 53 123 1,0 b3 195 '4 68
169 85 243 4,3
116 234 60 91 25 81
b6
0,180 1,36
74
1,72 2,o
18
1,26 1,70 5,5 1 0,178 1,986 1,25
1,41 0,82 0,06 5J 0,82 1,05
17 176 8S 144 14 23
3,745
W
1,293 0,72 0,90 2,22
0,25 0,lO 1,O0 2,2 1 1,03 0,79
2,02 1,25 0,598 0,090 5,9 1,43 2,93
1,53 1,04 2,o 14,3 0,16 0,92 0,64
b6
1 b gewogen gemiddelde; eigenlijk een traject 2 b bij 373 I<
24 30 46 15 24 16 174 5,2 25 84
"
85 63 273 14 161 54 198
3 b bij 2,5. 106Pa 4 B bij standaarddruk rechtstreekse overgang vast - gas
b4
0,29 0,24 0,3 1 0,49 0,38 0,17
5 b mengsel; voornaamste bestanddeel methaan 6 b vloeibaar
Verzadigingrdrukkenvan water
@
.................................................................................................................... temperatuur
druk druk boven water boven ijs
K
103Pa
l P tripelpunt 2 b kritisch punt
temperatuur
druk
temperatuur
druk
403 408 413 418
270 313 361 416
423 428 433 43 8
476 543 618 700
443 448 hieronder: 45 3
792 892 106Pa 1,003
103Pa
45 8 463 46 8 473 483 493
1,123 1,255 1,398 1,55 1,91 2,32
503 513 523 533 543 553
2,80 3,35 3,98 4,69 5,50 6,41
563 573 583 593 603 613
7,44 839 9,87 11,29 12,87 14,6
623 633 643 647 647,29
16,5 18,6 21,O 22,l 22,12
Verzadig ingr drukken
@A
Koolstqfdioxide (CO,), alcohol (C, H, OH) en water (H, O)
.................................................................................
400
500 temperatuur in K -----+
@B
Ropaan (C, H,), butaan (C, H , J m ether (C2H5OC, H,)
temperatuur in K h
-en sublimatiepunten
@
............................................................................... in K bij verschillende drukken
A fl
k
p
4)
m
m
m m m
3
aceton alcohol[ethanol] ammoniak benzeen chloor chloormethaan ethaan ether [ethoxyethaan] fenol glycerol grafiet
c: m m 4
N
A
p
m
4) m
m
m
214 242 264 242 271 292 164,' 181" 194.' 236.' 262'' 281 155~1171'1189 181 197
281 308 205 299 201 210
313 337 228 334 226 235
330 351 240 353 239 249
352 371 254 377 254 267
386 399 278 416 283 295
418 425 299 452 309 320
454 456 323 495 338 350
488 491 352 545 375 387
400 411
114
154
173
185
198
220
241
267
297
-
199 225 245 262 291 313 347 373 394 433 399 440 471 493 536 3860" 4220" 447Ob1465O,' 4930.'
308 455 563 5100,'
329 481
363 521
395 557
432 602
-
-
655
692
-
-
-
-
-
-
-
-
254 449
279 496
296 529 -
b3
515 371 -
------------
130
143
-
P -
helium-4 1,4 1,8 2,4 2,8 3,8 4,3 jood 312" 346" 371" 390 433 458 koolstofdioxide 139" 154" 165" 173.' 187" 195" koolstofdisulfide 199 228 251 268 301 319 58" 63" 77,' 82 90 koolstofmonooxide 51,' koper 1901 2152 2340 2480 2740 2855
5,l 489 204" 216 342 378 102 112 3033 3283
234 409 121 3573
-
-
3733
4013
kwik lood methaan methanol stikstof water
-
-----------790 854 930 630 671 738 535 596 399 457 501
1246 1435 67 78 229 257 47 54 256,'284
1582 85 278 59 307
1694 92 294 63 325
1903 104 323 72 356
2024 112 338 77 373
2150 121 357 84 393
2410 135 386 94 425
2590 148 411 103 454
2890 165 441 115 486
16 159 74 600
18 178 84 673
20 188 90 718
23 202 97 766
27 223 109 847
31 241 120 913
187 477
-
497
-
-
524
550
-
-
-
264 133 993
291 149
309
------------
waterstof waterstofchloride zuurstof zwavel
10 122" 54 457
12 137" 63 517
14 149" 69 561
l b sublimatie 2 b 1,333. 103Pa = l cmHg 5,33. 103Pa = 4 cmHg 0,1013. 106Pa = 1 atm 3 b - een streepje betekent: deze druk is boven de kritische druk
Geluid
vaste stof
aluminium been (massief) (poreus) beton glas ivoor koper marmer rubber staal steen ijs (269 K) ijzer
@A
Voortplantingssnelhedenvan geluid
gas / damp
vloeistof T= 293 K
103ms-I
T= 273 K
103ms-I
alcohol [ethanol] glycerol methanol siliconenolie water (273 K) (293 K) (313 K) (333 K) (353 K) (373 K) zwaar water zeewater
1,17 1,93 1,12 0,79 1,403 1,484 1,529 1,540 1,555 1,543 1,38 1,5 1
ether (360 K) helium koolstofdioxide lucht (233 K) (253 K) (273 K) (293 K) (313 K) (333 K) methaan waterdamp (407 K) waterstof
0,206 0,965 0,259 0,307 0,3 19 0,332 0,343 0,354 0,365 0,430 0,494 1,284
@B
A bsorpriecoê~ëntmvan materialen
Er wordt vergeleken met de geluidsabsorptie door een open raam van 1 m2. Het open raam heeft een absorptiecoëEciënt van 1.
open raam akoestische tegels vaste vloerbedekking
gordijnen
vensterglas
Geluid
toon
naam interual t.o.v. c'
@C
Mueiek
diatonische toonladder frequentieverhouding t.o.v. C' reine stemming
frequentieverhoudingopvolgende tonen reine stemming
evenredig zwevende stemming
-do' ti la sol
c" b' ais' a' gis' g'
f2,' fa mi
f' e'
re
d'
dis' cis'
do
c'
octaaf septiem kleine septiem (grote) sext kleine sext (reine) kwint verminderde kwint kwart (grote) terts kleine terts secunde kleine secunde prime
2:l
}
15 : 8
16 : 15 (hal9
) 9 8 (heel) } 10 9 (heel) ) 9 8 (heel) :
5:3
:
3:2
:
4: 3 5:4
) 16:15(half)
} l 0 9 (heel) } 9 8 (heel) :
9:s
:
1:l
) j
p = lp= 1,0595...
P
IP 1P 1P 1P 1} Pp IP 1P 1P IP
Om de frequenties te berekenen, gaat men ervan uit dat a' overeenkomt met 440 Hz.
Relatieve diëlektrischeconstanten
@A
Varre sufin
...................................................................................... relatieve permittiviteiten, T = 298 K germanium keukenzout kwarts papier perspex (plexiglas) porselein
16
61 4,3 %l 3-33 790
PVC rubber seleen silicium suiker ijs (268 K)
4s 28 66 12 3,3 75
relatieve permittiviteiten, T = 298 K
aceton 21 alcohol [ethanol] 25 aniline 6,9 benzeen 2,3 chloroform 4,8 ether [ethoxyethaan] 4,3
glycerol koolstofdisulfìde methanol tetra tolueen water
@C
43 2,6 34 22 2,4 80
Gassen
i
relatieve permittiviteiten, T = 273 I<, p = po
ammoniak koolstofdioxide helium
1,0072 1,00099 1,00007
Brekingsindices
lucht waterdamp (393 K) waterstof
@A
1,00056 1,00060 1,00027
Vaste stofin
t.o.v. lucht; T = 293 K, p = po brekingsindex
687nm 589 run 486nm
434nm
(blauw)
(violet)
grenshoek in graden 589 nm (geel)
1,52 1,62 1,92
1,52 1,62 1,94
42,l 44,4 24,4 41,5 38,4 31,9
1,67 1,49 1,55 1,56 1,50
1,68 1,49 1,55 1,56 1,50
(rood) akryl calciumfluoride (fluoriet) diamant glas zwaar kroonglas . zeer zwaar flintglas
.
kalkspaat (gewone straal) . (buitengewone straal) kwarts (gewone straal) . (buitengewone straal) plexiglas @erspex) ijs ( T =273 K)
1,43 1,51 1,61 1,88 1,65 1,48 1,54 1,55 1,49
(geel)
1,491 1,43 2,417 1,51 1,61 1,89 1,66 1,49 1,54 1,55 1,49 1,309
37,3 42,2 40,5 40,2 42,2 49,8
doorlatingsgebied in p m
0,125-9
0,2-2 0,2-2 -7 0,342
Brekingsindices
@B
VZoeistojfèn
..................................................................................................... t.o.v. lucht; T = 293 K, p
=
p, brekingsindex
687 nm (rood) aceton alcohol [ethanol] benzeen cederolie ether [ethoxyethaan] fosfor in koolstofdisulfide
1,359 1,494 1,350
589 nm (geel) 1,359 1,362 1,501 1,51 1,353
1,466 1,615 1,330
@C
1,469 1,38 1,628 1,466 1,333
Gassen
...................................................... t.o.v. vacuüm; T = 273 K, p
=
p, brekingsindex 589 nm (geel)
helium lucht zwaveldioxide
...................................................... =
p, brekingsindex 589 nm (geel)
glasachtig lichaam hoornvlies kamervocht ooglens
434 nm (violet)
1,366 1,513
1,371 1,520
47,4 47,2 41,8
1,357
1,361
47,7 (31
1,475
1,480
1,652
1,677
1,337
1,341
42,9 46,4 37,9 43,O 48,6
>1,95
glycerol keukenzoutoplossing (1 mol l-') koolstofdisulfide tetra [tetrachloormethaan] water
t.o.v. lucht; T = 293 K, p
486 nm (blauw)
grenshoek in graden 589 nm (geel)
1,337 1,376 1,336 1,41
Elektromagnetischspectrum
(O A
Zichtbnm licht
kleur
rood
oranje - rood oranje geel geel - groen
groen
blauw - groen
blauw
blauw - violet
violet
Zie ook tabel 20.
golfingte frequentie (in vacuüm)
ene~ie
m
eV
Hz
naam
voorkomen en toepassing
VLF very low frequency
lange golf
7
LF low frequency
telefonie - telegrafie - omroep middengolf radiogolven
MF medium frequency
omroep - visserijband - PTT
HF high frequency
omroep - radioamateurs - scheepsvaart- en iuchtvaartverbindingen - burgerband - tv (band 1)
C
korte golf
i VHF very high frequency
ultra korte olf
UHF ultra high frequency
wegenwacht - marechaussee - mobilofoon - PTT - politie FM (band 2) - luchtvaartband - bus en tram - taxiband portofoon - douane - GG&GD - NS - reddingsdiensten ME - TV (band 3) - zendamateurs - bewakingsdiensten atomaire absorptie in atmosfeer - tv (band 4 en 5)
SHF supra high frequency
microgolven
EHF extremely high
1
magnetronoven - ,H 327 MHz - 'H 1420 MHz Rb 3036 MHz - Cs 9193 MHz -NH, 23870 MHz O, en O, radar
frequency
ver infrarood molekulaire absorptie in de atmosfeer CO2- O, - H 2 0
warmtetherapie - maserchirurgie alarm-installaties - fotodissociatie van O, en O, nabij infrarood
f fotosynthese hoogtezon fluorescentie - foto-ionisatie van O en N 100 nm < UV-C < 280 nrn
zichtbaar licht nabij ultraviolet ultraviolet ver ultraviolet
zachte röntgenstraling
fotografie
röntgenstraling onderzoek kristalstructuur harde röntgenstraling
I
zachte gammastraling
gammastraling
röntgendiagnostiek
positron-annihilatie (0,s 1MeV)
l
1
secundaire kosmische straling
harde gammastraling
proton-annihilatie (938.MeV) kosmische straling
08E
oo*
OZP
OP*
09P
089
00s
05s
009
001
008
OSS
009
Energieniveaus
A
de aangegeven golflengten gelden in vacuüm energie
energie
eV
eV
.
Energieschema uan het zvatentofatoorn
hoofdquanturn golflengte getal n = nrn
6!6
1 I 4!4
1 'I" l 'i"
3'7
balmer
lyman
paschen
@B
Energieschema van het heliumatoom
.................................................................................................................... Golflengte van de getekende overgangen in nrn
I l 1
singlet
triplet
Energieniveaus
@C
Energieschew van het natriumaroom
.................................................................................................................... Golflengte van de getekende overgangen in nm
voor elektronen 1,2, 3 ...in eV
1 b Berekende waarden
....................................................................................................................................... energie in W m-2 per A il= 1nm goZflengte in nm
T (in K) = 1500
2000
3000
4000
5500
5700
6000
6500
8000
10O00
B
Foto-elektrisch effect
Planck - krommen
@
uittree - energie
grensgolflengte
uittree-energie
grensgolflengte
eV
nm
eV
nm
Ag Al Au B Ba Be
4,70 4,20 4,7 1 4,60 2,52 3,92
264 295 263 269 492 3 16
Hg K Li Mg Mn Na
433 2,25 2,46 3,70 3,95 2,28
273 551 504 335 3 14 543
C Ca Cd Ce Co Cs
4,36 3,20 4,04 2,88 4,25 1,94
284 387 307 430 292 639
Ni Pb Rb Sb Sc Si
4,9 1 4,04 2,13 4,56 4,87 3,59
252 307 582 272 254 345
Cu Fe Ga Ge
4,48 4,63 4,16 4,62
277 268 298 268
Sr Th Ti Zn
2,74 3,47 4,65 4,27
452 357 266 290
Q
Isotopen
atoom-
symbool
massagetal
atommassa
voorkomen (in de natuur)
halfuiaardetGd
verval en energie van het deeltgeb
%
s/min/u/d/j
MeV
10,6 min
1
1
2
3
4
5
6
7
8
H
He
Li
Be
B
C
N
O
1 2 3
1,007825 2,014102 3,016050
100 0,015
3 4 6
3,016029 4,002603 6,018891
0,00014 100
6 7 8
6,015 123 7,016004 8,022487
7 8 9 10
7,016930 8,005305 9,012182 10,013535
8 10 11 12
8,024608 10,012938 11,009305 12,014353
10 11 12 13 14
10,016858 11,011433 12,000000 b3 13,003355 14,003242
12 13 14 15 16
12,01864 13,00574 14,00307 15,00011 16,00610
15 16 17 18 19
15,00307 15,99492 16,99913 17,99916 19,00358
9
F
19
18,99840
1O
Ne
20 21 22 24
19,99244 20,99385 21,99138 23,99361
>
7-1030j -
12,3 j
7s 92,5
-
0,805 s
p- 3,7
-
-
99,76 0,038 0,20
90,9 0,27 9
y, K-vangst b2 2a
p-0,555
0,770 s
p+ 0,014
-
-
0,0204 s
p- 13,4, y
-
p+ 2,2 p+ 0,95,
K-vangst
-
p- 0,156
0,0125 s 9,97 min
p' 16,6 p+ 0,92
-
-
7,lO S
p- W, Y
124 s
8'
-
-
26,8 S 100
12,O
2,7.106j
5730 j
99,63 0,37
p-
-
19,2 s 20,4 min 98,89 1,11
-
-
54 d 10-l6s
19,8 80,2
p- 0,018
-
0,844 s
100
p- en p'
p- 3,0, Y
-
-
-
-
-
15 u
L7
p- 1,4, Y
atoomnummer
symbool
massagetal
atoommassa
voorkomen (in ak detuur)
haljwaardetijd
u 11
12
13
14
15
16
17
18
19
Na
Mg
Al
Si
P
S
C1
Ar
K
verual en ene@ van het deeleje
M
22 23 24
21,99444 22,98977 23,99096
22 24 25 26 28
21,99958 23,98505 24,98584 25,98260 27,98388
26 27 28
25,98689 26,98154 27,98191
28 29 30 31 32
27,97693 28,97650 29,97377 30,97535 31,97414
30 31 32 33
29,97832 30,97376 31,97391 32,97173
32 33 34 35 36 38
3 1,97207 32,97150 33,96787 34,96903 35,96708 37,97116
34 35 36 37 38 39
33,97375 34,96885 35,96831 36,96590 37,96801 38,96801
36 37 38 39 40
35,96755 36,96678 37,97673 38,96432 39,96238
39 40 41 42
38,96371 39,96400 40,96183 41,96241
100
2,6 j
B'
-
-
14,8 U 78,8 10,l 11,l
92,23 4,67 3,lO
-
p+ 2,99 -
2,4 min
p- 3,0, y
-
-
-
-
14,3 d 25 d -
87,2 d 0,0136
p+ 3,5 -
p- 1,72 p- 0,26 -
p- 0,167 -
2,9 u
p- 1,lO
33,O min
-
24,5
-
3,01 105j 37,3 min 5 5 3 min
34,8 d
0,06
p- 1,48 p- 0,21
-
75,5
0,34
P-, 0,460
6,4 s
2,55 min
95,O 097 42
-
-
2,6 u 700 j 100
p- L39, Y p+, K-vangst -
21,2 u 100
269 j
p+ 43,
y
-
p- 0,66, p+, K-vangst
-
fl- 4,81, y p- 2,5
K-vangst
-
p- 0,565
99,6
-
-
93,l 0,Ol 69
-
-
1,28. 109j
p- 1,33, K-vangst,
-
-
12,4 u 43
1,8, Y
p- 3 3 , Y
y
atoomnummer
20
symbool
Ca
massagetal
atoommassa
voorkomen (in de natuur)
halfioaardetijd
verual en energie van het deeltje'
U
%
s/min/u/d/j
MeV
40 41 42 43 44 45 46 47 48
39,96259 40,96228 41,95866 42,95877 43,95549 44,95619 45,95369 46,95454 47,95253
96,9 0,65 0,14 291
40,96925
23
V
5O 51 52
49,94716 50,94396 5 1,94478
51 52 53
50,94477 5 1,9405 1 52,94065
54 55
53,94036 54,93805
54 55 56 57 58 59
53,93961 54,93830 55,93494 56,93540 57,93328 58,93488
56 57 58 59 60
55,93985 56,93630 57,93576 58,93320 59,93382
58 60 61 62 63 64 65
57,93535 59,93079 60,93106 61,92835 62,92966 63,92797 64,93007
67,8 26,2 12 3,7
63 64 65
62,92960 63,92977 64,92779
69,l
26
27
28
29
Mn Fe
Co
Ni
Cu
434 d
41
25
K-vangst -
0,187
Sc
Cr
1,l 105j -
163 d 0,0035
21
24
-
p+ 4,94
1.1017j
p-,y -
3,8 min
p- 2,73, y
-
312 d 100
1,4, y
-
27,5 d 83,8 9,6
p-
0,60 s 0,24 99,76
(3- 0,256 -
y, K-vangst -
I<-vangst, y
-
-
2,9 j
I<-vangst
-
-
5,8 91,7 2,2 0,33
45 d 77 d 270 d 70,8 d 100
1J
K-vangst, y p+ 0,58, y, K-vangst
-
-
5,27 j
p- 0,315 (0,12% 1,48), y
-
-
85 j
p-
-
-
2,6 u
p- WA y
-
-
12,7 u 30,9
P- 1 J 6 , Y p+ 1,5, y, K-vangst
-
p-
0,062
0,573,
p+, I<-vangst
atoomnummer
3O
31
33
symbool
Zn
Ga
As
massagetal
atoommassa
voorkomen (in de natuur)
halfwaardetijd
verual en enevgie van het deeltjeb1
U
%
s/min/u/d/j
MeV
-
64 65 66 67 68 69 70
63,92915 64,92923 65,92604 66,92713 67,92485 68,92654 69,92533
48,9
0,6
-
-
69 71 72
68,92558 70,92470 71,92637
60,4 39,6
-
-
75 76 77
74,92160 75,92240 76,92065
-
250 d 27,8 4,1 18,6
-
51 min
-
14,2 u 100
-
26,8 u 40 u
p' 0,33, K-vangst, y
-
p- 0,90
p- 3,16 -
p- 2,97 p- 0,68
34
Se
80
79,91652
49,8
-
-
35
Br
79 80 8l 82 87
78,91834 79,91853 80,91629 81,91680 86,92034
50,5
-
-
80 81 82 83 84 85 86 87 89
79,91638 80,91661 81,91348 82,94034 83,91151 84,91252 85,91061 86,91337 88,91660
85 86 87
84,91180 85,91119 86,90918
72,2
87 88 90 94
86,90889 87,90563 89,90775 93,91523
7,02 82,6
88 89
87,90953 88,90586
36
37
38
39
Kr
Rb
Sr
Y
42
Mo
99
98,90772
43
Tc
99
98,90625
17,7 min 49,5
-
36 u 55 S 2,27 11,6 11,5 56,9 17,4
-
2,l 105j
K-vangst
-
-
-
-
4u
p- 0,85, y
-
-
19,5 d 4,9. lol0 j 2,7 u
Pp-
3,8, Y 4,O
-
p- L77, Y P- 0,274 Y
-
28 j 1,3 min 106 d 100
p- 0,465, y P- W, Y
-
78 min 3,2 min
27,8
p- 2,0, p+ -
-
68,3 u 5.10S j
p- 0 6 p- 2,1, y p' 0 3 % Y -
p- 1 3 , y p- 0,32
Isotopen
atoomnummer
44
47
48
49
5O
51
symbool
Ru
Ag
Cd
h
Sn
Sb
massagetal
atoommassa
voorkomen (in & natuur)
hulfiaar&tijd
verval en energie van het deeltjeb l
u
%
s/rnin/u/d/j
MeV
102 103 104
101,90435 102,90631 103,90542
31,6 18,6
-
107 108 109 110
106,90510 107,90596 108,90475 109,90610
51,8
2,41 min
P- 1,49, y
48,2
-
-
108 109 110
107,90419 108,90493 109,90301
113 114 115 116
112,90409 113,90491 114,90388 115,90532
115 116 120 121
114,90335 115,90175 119,90220 120,90423
0,35 14,3 32,9
121 122 123
120,90382 121,90518 122,90422
57,2
52
Te
128
127,90446
53
I
127 128 131
126,90447 127,90584 130,90612
128 140
127,90353 139,92144
133 137
132,90543 136,90707
133 137 137m 138 140 144
132,90583 136,90582 136,90652 137,90524 139,91058 143,92267
138
137,90711
54 55 56
Xe
Cs Ba b4
57
La
[vervolg]
-
40 d
24 S 330 d 4,3 95,7
P- 238
-
0,9 12,4
P- 684, y -
-
105 min 72 s 6-10l4j 13 S -
22,7 U
K-vangst, y -
Y
p- 0,19, P',
P-
298
-
P- 0 4
-
-
2,8 d
P- L94, Y
42,8
-
-
31,8
-
-
-
-
100
25,O min 8,O d 1,92
16 s
100
11,3 71,7
-
0,09
P- 2,02, y P- 060, Y -
P-, Y -
35 j
P- 1,17, Y
10,s j
K-vangst, y
-
-
2,6 min
y
-
-
12,8 d 11,9 s 1,l-10"
K-vangst
y
P- 1,02, Y P-
p- 0,21, K-vangst
atoomnummer
72 73 74
77
79 80
81
82
symbool
Hf Ta W
Ir
Au Hg
T1
Pb
massagetal
atoommassa
voorkomen (in de natuur)
halfivaardetìjd
verval en energie van het deeltje' l
u
%
s/min/u/d/j
MeV
180 181
179,94656 180,94911
35,2
181 182
180,94801 181,95017
99,99
184 185 186
183,95095 184,95352 185,95438
30,7
191 192 193
190,96060 191,96270 192,96294
192 197
191,96462 196,96656
202 203 204 205
201,97063 202,97288 203,97348 204,97621
20 1 203 204 205 206 207 208 209 210
200,97075 202,97234 203,97387 204,9744 1 205,97610 206,97745 207,9820 1 208,98530 209,99005
204 206 207 208 209 210 211 212 2 14
203,97304 205,97446 206,97589 207,97664 208,98108 209,98418 210,98874 211,99191 213,99977
-
43 d
P- 041, Y
115 d
P-
-
-
74 d
P- 0,43, Y
28,6
-
-
37,3
-
-
74 d
29,8
4,O u
p- 1,9, K-vangst, y
-
-
-
-
46,5 d 63
-
5,5 min
P-
-
2,7 j 70,5
1,48 23,6 22,6 52,3
P- 0,208, Y
-
72 u 29,5
P-, P', Y -
62,7 1O0
0353, Y
K-vangst, y
p- 0,76, vangst
-
-
4,2 min 4,76 min 3,l min 2,2 min 1,32 min
P13Ppf3-
1,4. lol7 j
y
-
-
3,3 u 22,3 j 36,l min 10,6 u 26,8 min
1,75
1,8 1,47, y 1,82, y 1,8 1,80
P- 0,72 P- 0,025, Y P- 0,5, y P- 0,5% Y P- 0,65, y
atoomnummer
83
symbool
Bi
massagetal
atoommassa
voorkomen (in de natuur)
halfiuaardetijd
verval en energie van het deeltje' l
U
%
s/min/u/d/j
MeV
100
>
207 209 210 211 212 213 214
206,97844 208,98039 209,98412 210,98730 211,99127 212,99432 213,99869
50 j 2.1018 j 4,8 d 2,16 min 60,6 min 46,5 min 19,7 min
K-vangst, y
a 5,0, P-, y a 6,62, P-, y a 6,09, P-, y P- 1,2, a fl- 3,3, a 9,50
84
Po
209 210 211 212 213 214 215 216 218
208,98243 209,98288 210,98666 211,98887 212,99283 213,995 19 214,99942 216,00190 218,00893
85
At
215 216 217 218
214,99866 216,00241 217,00465 218,00861
I O - ~S 3 10-4s 2.10-3s 2s
a 8,04 a 7,64 a7,O a 6,63
86
Rn
218 219 220 222
218,00560 219,00948 220,01140 222,01757
1,9.10-3s 3,92 s 54,5 s 3,825 d
a7,l a 6,824 a 6,282 a 5,486
87
Fr
22 1 223
221,01418 223,01974
4,8 min 21 min
a 6,3 P- 1,2, Y
88
Ra
223 224 226 228
223,01850 224,02020 226,02541 228,03 114
11,2 d 3,64 d 1,60- 103j 6,7 j
a 5,719, y a 5,7 a 4,79, y p- 0,030
89
Ac
225 227 228
225,02322 227,02775 228,03 108
10,O d 27,7 j 6,13 U
a 5,8 P- 0,04, y, a 4,94 P-, Y, a 4,54
90
~h
227 228 229 230 23 1 232 233 234
227,02771 228,02875 229,03 165 230,033 13 23 1,03629 232,03805 233,04158 234,04358
18,6 d L9 j 7340 j 7,7 104j 25,6 j 1,4- lol0 j 22,2 min 24,l d
' 5
200 j 140 d 0,5 s 3 10-' s 3,2. 10-6s 1,6 10-4s 1,83 10-3s 0,158 s 3,05 min
-
100
a 4,09 a 5,298, y a 7,434 a 8,776 a 8,3 a 7,68 a 7,365 a 6,774, Pa 5,998, P-
a 6,05, y a 5,42, y
a 5,02 a 4,68, y P- 0,302, Y a 3,98, y fl- 1,23 P- 0,192, y
atoomnummer
symbool
massagetal
atoommassa
voorkmzen (in de natuur)
halfiaardetijd
vewal en eneqie van het deeltje "
u
%
s/min/u/d/j
MeV
91
Pa
23 1 233 234
231,03589 233,04024 234,04330
92
U
233 234 235 236 238
233,03963 234,04095 235,04393 236,04564 238,05079
237 239
237,04817 239,05293
239 240 24 1 244
239,05216 240,05388 241,05674 244,06410
b6
b7
93 94
NP Pu b8
3,43 104j 27,4 d 1,14 min 0,0006 0,72 99,28
a 4,66 p- 0,53 p- 2,32
1,6. 105j 2,4. 105j 7,04. 108j 2,47 107j 4,47.109j
a 4,83, P-, K-vangst, y a 4,76 a 4,52
2,14. 106j 2,4 d
a 4,77, y
2,4.104 j 6850 j 14 j 8,2 107j
a 4,49, y a4,18, y
P- 0,573
a 5,1, y a 5,16 a 4,91, Pa 4,58
95
Am
24 1 243
241,05671 243,06137
458 j 104j
a 548, y a 5,27, y
96
Cm
245 247
245,06537 247,070
920 j 4-107j
a
150 s 80 d
a 7,9 a 65, Y
a $15, Y
100
Fm
249 257
249,07914 257,095
101
Md
255 257
255,09055 257,096
30 min 3u
103
Lr
257
257,09894
8s
a 8,6
104
Unqb9 Pu)
259 260
259,106 260,107
3s 0,3 s
a 8,8 splijting
105
Unpb9 (Ha)
260 262
260,l 11 262,11384
106
Unhb9
259 263
263,118
a 7,30, K-vangst K-vangst, a 7,2
a 9,3 a 8,7 7 ~ 1 0s- ~ 0,9 s
1 b De opgegeven energie bij het B- of B+-vervalis de maximale energie. 2 b K-vangst heet in de engelstalige literatuur EC, Electron Capture. Het elektron dat wordt ingevangen is meestal uit de K-schil afkomstig. 3 b per definitie 4 b m betekent: isomeer S b thoriumreeks 6 b actiniumreeks 7 b uraanreeks 8 b neptuniumreeks 9 b zie voetnoot bij tabel 38
Y
a 9,l
Subatomaire deeltjes
naam
symbool
massa
m
A
Elementaire deeltjes
lading spin gemiddelde levensduur
MeV L
l
verval
generatie
2hn s
e
- ~
antideelGe
-quarks down (neer) UP (OP) strange (vreemd) charm (tover) bottorn top leptonen elektron neutrino muon neutrino tauon neutrino
naam
U
s c b t
1 0 207 O 3491 O
e-
"2 P-
"P Z-
"T"
symbool
4
-f
600 310 600 310 103 505 3.103 1500 10.103 5000 >50-103 >22500
d
3 -
f
4
f f
4
-
I
niet geïsoleerd aangetoond
4 f
4 4 4 4
stabiel stabiel 2,2- 10-6 stabiel 0,3. 10-l2 stabiel
-MeV c-2
antideeltje
h 5
s
O
l
O
1 1 1 1 2
niet geïsoleerd aangetoond stabiel Y WW'
e
u
I 11 I1 111 n1
ic
-t
lading spin gemiddelde levensduur
m e 1
I
b
3 t -
0,511 - 1 < l 10-j O 105,7 - 1 <0,25 O - 1 1784 O
massa
1
d-
e+ -" 0e
e-+Y,+",
CL f
"z+,
- 0
-
p- + v,+ Y,
-0
I I I1 11
m 111
"T
type wisselwerking
sterkte op 10-'j m 2'
sterk
l
--gluon
g
foton vectorboson vectorboson vectorboson graviton
Y W' WZo
O
O
O O 0,16-106 82000 0,16.106 82000 0,18.106 93000 O O
+ 1 - 1
O O
nog niet aangetoond
elektrozwak elektrozwak elektrozwak Zo elektrozwak graviton zwaartekracht
fundamentele wisselwerkingen kracht krachtvoerend deeltje relatieve sterkte werkend tussen
sterke kernkracht elektromagnetische kracht zwakke kernkracht zwaartekracht
gluon foton W- en Z-boson graviton
1 b Rustmassa van het elektron. 2 b Vergeleken met de sterke wisselwerking.
100 1 10-l1 l ~
-
spin deeltje
quarks, gluonen 1 geladen deeltjes 1 quarks en leptonen 1 ~deeltjes ~ met massa 2
10-2 10-l3 10-l3 10-l3 10-38
@C naam
symbool
massa
m,
lading spin
MeV
e
h 2n
Samengestelde deeltjes (hodmnen)
gemiddelde levensduur
antideeltje
verval
s
mesonen
pion (n-meson)
n+ n0
274 264
140 135
+ l O
O O
xn0
kaon (K-meson)
K+
967
494
+ l
O
K-
@
'I" D-
Do
P+
+
vp
2y
of:y + e + + e p+ + v v of: n ++ n 0 of: n + + n + + n 50%KI0en 50%K,O n ++ n of: n 0 + n 0 3n 0 of: n ++ n - + n 0 of: n ++ p- + v,' of: n - + p++ v,' 2~ of: 3n0 of: n + + n - + n 0 K"+ n + + of: K-+ n + + n + K0 +K0 of: K++ n-
baryonen nucleonen
proton neutron
P'
4
> 7-1030
O
$
0,9. 103
1116
O
f
0,26-10-9 Ä0
2327
1189
+ l
4
80.10-l2 L+
2332 2341 2573 2585 3276
1192 1197 1315 1321 1672
O - 1 O - 1 - 1
t
n
1836 1839
938 940
labda
A0
2184
sigma
L
+ l
pE
p+ + e- + Y,
hyperonen
+
LO
Lxi
30 w
omega
8-
4
t L 3
-
58.10-21 O,l5 10-9 0,29. 10-9 O,l6. 10-9 0,08. 10-9
zo L' -
I0 I+ 8 '
p+ + n-
of:n+nO p+ + n 0 of: n + n + AO+y n + nA0 + n0 A0 + n10 + nof: I - + n 0 of: A0 + K -
Deeltjes met heeltallige spin worden bosonen en deeltjes met halftallige spin worden fermionen genoemd. 1 b Rustmassa van het elektron
Thermokoppels
temperatuur van het ene contactpunt (temperatuur van het andere is 273 K )
thermospanning chromel/alumel
@ thermospanning thmspanning koper/constantaan ijzer/constantaan
thmspanning platina /platina 10%rhodium
Verbrandingrwarmten
@A
Va- stoffen
stookwaarden, het gevormde water komt vrij als waterdamp
bruinkool hout steenkool turf
106J kg-'
kWh kg-'
21 16 29 11
5 4,4 8,1 %l
....................................................................... T = 293 K, stookwaarden, het gevormde water komt vrij als waterdamp
alcohol [ethanol] benzine (99 octaan) gasolie spiritus stookolie
109Jm-3
103kWh m-3
22 33 36 18 40
691 9,2 10,O 5,O 11,l
....................................................................... T = 273 K, p = p,, stookwaarden, het gevormde water komt vrij als waterdamp 106~ m - ~ kWh m-3 aardgas (Gronings) aardgas (diverse samenstellingen) acetyleen [ethyn] butaan butagas etheen generatorgas hoogovengas koolstofmonooxide methaan propaan waterstof
32 29,5 -44,4 56,9 120,7 110 643 3,o 42 12,8 35,8 93,8 10,8
83 8,2-12,2 15,8 34 31 17,9 0,83 1,17 3,6 9,9 26 3,o
Magnetisme
@A
Diamagnetische stofin
relatieve magnetische permeabiliteit (p,)
glas koper water waterstof
0,999 987 0,999 990 0,999910 0,999 999 987-9
/
Paramagnetische stoffen
..................................... relatime magnetische p m a b i l i t e i t (p,) (T - 298 K)
aluminium lucht platina zuurstof
1,000 02 1 1,000 O00 36 1,000 2 1 1,000 O18
@C
remanente magnetische inductie B, -----o
Q 0,6
Hystereselur van een femomagnetische stof (silicon steel)
Natuurkundevan devaste stof
@A
HaIfgebiders
(gapenergie)
beweeglijkheid
beweeglijkheid
eV
m2~-1
m2~-1
C (diamant) Ge Si CdS GaAs HgTe
5,3 0,72 1,lO 2,40 1,40 0,O1
0,13 0,35 0,05 0,04 0,02
0,18 0,45 0,13 0,02 0,06 2,O
InAs InSb PbS PbSe PbTe
0,45 0,23 0,39 0,27 0,33
0,025 0,14 0,05 0,14 0,20
3,o 8,o 0,05 0,14 0,20
-
@B
Sprongpunten van enige supergeleiders
......................................................................................
Al Cd Ga Hg
r,
r,
K
K
1,20 0,54 1,09 4,15
Zn MoRe Nb,Sn Nb, Al
0,87 12,60 18,07 20,7
- lol2m 5! 0,0579
Mercurius Venus 9 0,1082 Aarde @ 0,1496 Maan 384,4"
3
Mars Phobos Deimos Ceres
d
Jupiter
q
-
E
106m
1OZ4kg
kgm-,
10, ms-' h, d
K
--
2,433 6,080 6,378 1,738
0,318 4,881 5,976 0,07353
0,2280 686,98 d 1,s 9,4.' 0,319db5 l 23,5 " 1,262 d 2 0,4140 4,600 j 10,6
3,386 0,011 0,006 0,372
0,641 3910 1 10-8 2.w9 6.10-4 2800
5430 5260 5520 3340
3,58 4,2 8,87 10,4 9,81 11,2 1,62 2,4 3,74
58,65 d -244 d k 4 23,93 h 27,4 d
5,O
683 720 295 365
1,026 d 300
-CO, CO, H,O N, O, Ar -
11,86 j
1,3
1,769 d k 5 3,551 d 's 7,155 d 16,689 d
O O
29,46 j
2,5
60,37
568,l
2,875 84,02 j 4,504 164,8 j 5,91 247,2 j
0,8 1,8 17,2
25,6 22,7 1,l
86,78 102,6 0,013
O O
71,37 1,776 1,488 2,529 2,4 16
1900 0,079 0,048 0,154 0,074
1 b afstand tot de planeet in 106m 2 b gemiddelde temperatuur van de gehele planeet, gemeten vanaf de aarde 3 b gemiddeld 4 b de rotatierichting is tegengesteld gericht aan de draaiing in de baan 5 b omlooptijd om de planeet
1330 3650 3460 2270 1240
-
-
3 Pi
0,15 0,07 0,07 0,028
I UI I
--
-
0,413d 313
2,5 2,l 0,9 2,O
1,77 d 3,56 d 7,17 d 16,73 d
690
11,17 36,l
0,43 d
1270 2270 2100
10,49 22,2 13,25 24,5 1,3 0,73
-
17,2 h '4 0,66 d 6,41d
173 " 173 173 " 173 93 59 78 53,'?
CH, NH, He H,
-
CH, NH, He H, H, He CH, CH, H, He
15+r 0,58 -
-
o!
0,059 0,85 O,4Ob3 0,068
--
26,Ol 60,2 1,76 1,44 1,60 0,84
O O 1
CO, H,O CO 2
p p
0,7783
"
6
87,97 d 224,70 d 365,256 d 27,32 d b 5
graad 7,O 3,4 0,O 5,l
421,6 10 670,9 'l Europa Ganymedes 1070 " Callisto 1880 'l .Saturnus 1,429 Uranus Neptunus Pluto
--
-d, j
0,73 0,68 0,34 0,13
--
22+r 0,57 15 + r 0,80 5 + r 0,71 1 0,15
r:tD H
rC
e
A
Gegevens over de atmosfeer van de aarde
De atmosfeervan O m 100 km
.................................................................................................. hoogte druk
tempe- dichtratuur heid
benaming
190
mesopauze
verschtjnselen
--
80
1
+ +
t
10-4
-
-
röntgenstraling met I
280 IQ?.-..stratopauze
50 1 10'
ozonlaag UZvliegtuig ballon radiosonde, parelmoerwolken
+ tropopauze
o 9 X
Mount Everest (8880 m) Mont Blanc (4807 m)
g u3 N
$ '"
Marianentrog (- 11 340 m)
1b 0
X
I
hoogste cirruswolken straalvliegtuigen cumuluswolken
sfeer boven 100 k
hoogte
druk temperatuur
elektronenconcentratie
Pab1 K .l
109 m-3 .I
-103m
verschijnselen
benaming
geostationaire satellietbaan
zonnewind
van Alìengordels
weersatellieten TIROS, NIMBUS
lage satellietbanen
O', O,', NO-straling IZ<91nm ionisatie door ultraviolet NO' en 02+-straling 102,6 nm röntgenstraling met lnm
k? schaal
I
, ,I I I I i I
59
Gegevens over de atmosfeer van de aarde
(P C
Samenstelling van de atmosfeer
samenstelling in % stof
troposfeer
stratosfeer
ionosfeer
N, O, Ar CO, Ne He
78,09 20,95 0,93 0,03 18 ~ 1 0 - ~ 5,2.10-,
75 18 1 2
66 9
CH,
2,2.lO-, 1 lo-, 1 .10-, 0,s 10-4 0,8 I O - ~
Kr
NO H, Xe
3
2
03
2
N
H
2
24
H20
O
exosfeer
9 10 3
2 2 70
naam
Zon Sirius A Canopus Arcturus Capella A
aanduiding zn sterrenbeeld
schtjnbare visuele helderheid
spectrum
'l
effectieve afstand temperatuur
K
l o l 5m
0,00015 83 1700 340 430
radiële snelheid
visuele straal lichtsterkte t.o.v. zon
109m
lo3 rns-l
-26,78 -1,46 -0,72 -0,05 -0,05
G2V A1V FO1-11 K1111 G5111
5800 l0000 7500 5000 5500
a Orion
-0,Ol +0,03 +0,11 +0,35 +0,4
G2V AOV B8la FSIV-V M2 1
5800 10 800 13400 6540 3300
40,7 250 16400 108 6200
-22,7 -13,9 +20,7 -3,2 +21,0
Achernar Hadar Altair Aldebaran Antares A
a Eridanus fì Centaurus a Aquila a Taurus a Scorpius
+0,49 +0,63 +0,75 +0,80 +0,94
B5IV BlII A7IV-V K5111 M1
16400 24200 8190 3500 3300
1080 4000 150 650 4000
+l9 -12 -26,3 +54,1 -3,2
910 1740 11 145 1000
Spica Pollux Fomalhaut Deneb Mimosa
a Virgo +0,97 fì Gemini +1,15 a Piscis Australis +l,l6 a Cygnus +1,25 fì Crux +1,29
B1V KOIII A3V A21a BOIII
24200 5240 9100 9170 30000
2000 330 220 >l7000 4000
+1,0 +3,3 +6,5 -4,6 -6
830 40 13 >80000 5755
Da5 M5 Da
8620 2600 10O00
Rigil Kent A Wega Rigel A Procyon A Betelgeuze
a a a a
Canis Major Carina Boötes Auriga
a Centaurus a Lyra
fì Orion a Canis Minor
Sirius B a Canis Major Barnards ster A O, Eridani B = 40 Eridanus Proxima Centauri l b vgl. tabel 34
+8,67 +9,53 +9,64 +10,7
-
-7.6 +20,5 -5,2 +30,2
83 5 5 3 -108 155 40,3
bijzonderheden
1 23 4780 110 7,l
0,696 1,18 31,3 9,7 7,O
1,5 0,83 52 1,67 75 850 83,5 7,3 1,46 22 900 700
0,00095 0,00045 0,0033
centrum planetenstelsel dubbelster, dichtbij staande ster rode reus rode reus dubbelster, dichtbij staande ster superreus superreus, variabele ster
4,O 11,l 1,11 33,4 rode reus 530 superreus, variabele ster 5,8 5,4 1,11 >90 7,3
variabele ster rode reus superreus variabele ster
0,146 witte dwerg, dubbelster 0,21 dichtbij staande ster 0,014 witte dwerg 'dichtstbij' staande ster
G\ ID P
2ID 2 O <
irUI
R
ir 2 3
8 P
2 t S
Gegevens over sterren
@B
De arm
...................................................................................... afstand zon - aarde (gemiddeld) massa straal dichtheid (gemiddeld) gravitatieversnelling (aan zonoppervlak) ontsnappingssnelheid rotatiesnelheid (siderisch) uitgestraald vermogen zonneconstante stellaire magnitude centrale temperatuur centrale druk
149,6. 109m = 1AE 1,989 1030kg 696,O. 106m 1,410- 103kgm-3 273,6 ms-2 617,7. 103ms-l 25,38 d 0,390- 1027W 1,40 (f 0,03) 103W m-2 -26,8 13,6- 106K 0,02. l o l 8 Pa
Chemisch samenstelling
....................................................................... log van het aantal atomen, per 106atomen Si,voor log N> 2,9 atoom log --
H
He
O
10,50 9,71 7,46
atoom log --
S Fe
Al Na
C1 Ca Ni
5,80 5,14 4,98 4,80 4,75 434 4,45
atoom log
P Cr Mn F
K Co
Ti
3,84 3,40 3,30 3,20 3,20 3,20 3,08
....................................................................... Melkweg klasse dikte afstand zon - middelpunt omlooptijd zon massa massa centrale deel
Sb 0,12. 102' m 0,3 1021m 0,245 109j 0,2 10l2 m,,, 0,15 109m,,,
moeilijk zichtbare ster f: sterrenhoop
Spectraaltypen van sterren
log L L,
5
.
+-
log T
Betekenis der symbolen L lichtsterkte ster L g lichtsterkte zon T temperatuur in K (alleen voor hoofdreekssterren) Verband tussen de spectraalclassificatie en de temperatuur van sterren van de hoofdreeks klasse O BO B5 AO A5 FO F5 GO G5 IZO temperatuur (K) 50000 25000 15600 11000 8700 7600 6600 6000 5500 5100
MO 3600
M5 3000
R 3100
N 3100
S 3000
Natuurkundeformules
(P
..................................................................................................... De lijst is ingedeeld in de volgende groepen
1 wiskundige notaties 2 mechanica 3 trillingen en golven 4 optica 5 vloeistoffen, gassen, warmteleer 6 elektriciteit en magnetisme 7 fysische informatica 8 atoomfysica 9 kernfysica 10 biofysica 11 natuurkunde van hemellichamen en satellieten
(P
1 Wiskundige notaties in nan«irkundefomules
gemiddelde waarde van x
(x) = X
sommatieteken i:
z
a i = a l + % + ...+ a,
i-l
vectoren i$ 6 ... met absolute waarden inwendig produkt uitwendig produkt
a, b, ....l p =abcosa q = ab sin a
functie differentiëren en limiet (eerste afgeleide) tweede afgeleide andere notatie voor differentiëren naar de tijd 1 b Voor vectoren komen wel andere notaties voor zoals a, a, 2.
p=ä.F
q= Z X 6
Natuurkundeformules
(P
2 Mechanica
................................................................................................. ééndimensionale beweging plaats verplaatsing gemiddelde snelheid snelheid gemiddelde versnelling versnelling eenparige beweging eenparig versnelde beweging snelheid beweging (algemeen) . plaats eenparige cirkelbeweging . afgelegde baan
.
afgelegde hoek
. baansnelheid -*
resultante van krachten tweede wet van Newton zwaartekracht impuls van een massa (hoeveelheid beweging) krachtstoot arbeid kinetische energie zwaarte-energie wet van arbeid en kinetische energie arbeid (algemeen) vermogen eenparige cirkelbeweging . middelpuntzoekende versnelling
.
middelpuntzoekende kracht
F,,,
-*
=
zF
p = mv p = m? ? ~ =t rn(A?) F A t = m(Av) W = Fs cos a U, = lmv2 U, = mgh Z W = 4rnv22 - 12mq2
druk krachtmoment hefboomwet
3 Trillingen en golven
frequentie amplitudo harmonische trilling . uitwijking . snelheid . versnelling fase
t (op t = 0: voorwerp in g,(t) = T positieve richting door evenwichtsstand)
uitgerekte veer . kracht . energie trillingstijd . massa-veersysteem
.
mathematische slinger
golflengte voorwaarde voor staande golf . koord (twee vaste uiteinden) . luchtkolom (een uiteinde gesloten) Ax
faseverschil
Ag,
breking (Huygens)
-=-=
dopplereffect
sin i sin r
=-
A v, v,
n1
-
2
Natuurkundeformules
4 Optica
....................................................................................................... terugkaatsingswet
Li = Lt sin i -= n sin r
brekingswet van Snellius lenzenformule vergroting grenshoek
sin g
maxima tralie
sin a
(p
l =-
n
d
=-
d
( n = l, 2, ...)
5 Vloeistofin,gassen, warmteleer
druk dichtheid kelvintemperatuur
T = t + 273
algemene gaswet
FT - nR
=
t in "C
constant
rendement arbeid verricht door gas eerste hoofdwet warmtecapaciteit soortelijke warmte relatieve luchtvochtigheid
e ( T ) = --- 100% P W ,, n(,
(pw = dampdruk)
(p
6 Elektriciteit en magnetisme
Coulomb potentiaal van puntlading of bol met r 2 R veldsterkte
potentiaalverschil toename kinetische energie arbeid door veld Ohm vermogen elektrische stroom energie elektrische stroom stroomsterkte bij parallelschakeling vervangingsweerstand bij: . serieschakeling
.
v =f-Qr + F E = -F E =4 4 d V ,y=-dr AV = -EAx qAV = A.imv2 K - , = 4 ( V , - VB) V = IR P = VI = 12R U = Pt I = I, + I, + ...
parallelschakeling
weerstand . homogene draad lorentzkracht . op stroomvoerende geleider . op bewegend deeltje wisselspanning wisselstroom effectieve spanning effectieve stroomsterkte
FL = BI1 sin a FL = B ~ v V ( t )= V,,, sin 2nft I ( t ) = I,, sin 2xft
v,, = 2 JZ v,,, I,, = f Jz I,,
magnetische flux inductiespanning transformator vermogen bij ideale transformator magnetische inductie spoel capaciteit opladen condensator
Vind = N A - @ At
d@ Vind = - N dt
Natuurkundeformules
7 Fyrische informatica
Versterkingsfactor . inverterende versterking in een op-amp schakeling
.
niet inverterende versterking in een op-amp schakeling
-
VU
v;
R1 + R2 R,
8 Atoomfysica
........................................................................................................ lorentzkracht op bewegend deeltje energie van een foton spectraallijn uittree-arbeid fotoelektrisch effect de Broglie
FL = Bqv hc A U,: U, = hf K = hf,,,,, Uk S hf - Wu A h h f =hf=-
=-E-
P
@V
onzekerheidrelatie van Heisenberg
AxAp 2
"
-
f
=
frequentie
m, = rustmassa
h 4n
-
energie waterstofatoom
....................................................................... aantal nucleonen in kern Einstein halveringstijd = halfwaardetijd
A=N+Z U=mc2 z = t;
vervalconstante radioactief verval verzwakkingscoëfficiënt verzwakking y -straling
P
=
In 2 d$
dl= halveringsdikte
@
l 0 Biofysica
0%
.
hoekvergroting loep met ongeaccommodeerd oog
.
N,,,=
sterkte lens
n
-
f
1
s
=-
p
+ ;@v2+
n
=
afstand nabijheidspunt f in meter
f
oor . geluids(druk)niveau
.
intensiteit volgens kwadratenwet
bloedsomloop . Poiseuille
.
stromingsweerstand
.
Bernoulli
@ gravitatiekracht gravitatie-energie Wien
~ g =h constant
1l Natuurkunde van hemellichamen en satellieten
Scheikundeformules
(P A
Reactiesnelheid
Reactie: mA+nB+qC+rD Reactiesnelheid: s = - - -1 d[Al m dt l e orde reactie: A ... s = k[A] 4
2e orde reactie: 2 A ... s = k[AI2 4
A + B + ... s = k [A] [B] Verband tussen reactieconstante en activeringsenergie (E,): E,
k,
=
Ae-m
( A is de constante van Arrhenius; k, is de reactieconstante bij T )
@B
Chemisch euenwichr
....................................................................................... Homogeen systeem: mA + nB
qC + rD
Concentratiebreuk: =
[Cl q [Dl ' [A] m [B]
voor gasevenwichten ook:
Als er evenwicht is, geldt de evenwichtsvoorwaarde:
Q'
=
K'
voor gasvormige stoffen ook: Qp =
KP
log K1,=logKP+ ( m + n - q - r ) l o g K', in SI-eenheden.
72
RT
....................................................................................... Verandering van de gibbsenergie (vrije enthalpieverandering): AG = AH - TAS (bij constante T ) Bij benadering geldt: AGO(T)= AH0(298) - TAS0(298) Verband tussen de evenwichtsconstante en de verandering van de gibbsenergie: AGO(T)= -RT ln K, Voor gasevenwichten ook: AGO(T)= -RT ln K,
@D
Elektrochemie
....................................................................................... Vergelijkingen van Nernst voor de halfreactie Red RT V = VO+-InnF
Ox + n e-:
[Ox] (F = N,e) [Red]
....................................................................................... Wet van Lambert-Beer: extinctie E
=E
waarin
=
E
[A] 1
-log
I
I0
@
Scheikundigesymbolen
.................................................................................................................... symbool
betekenis
eenheid
omschrijving
Z AI
atoomnummer relatieve atoommassa
-t
MI
relatieve molekuulmassa
-tl
aantal protonen in de kern massa van 1 atoom gedeeld door h van de massa van het atoom 12C massa van 1 molekuul gedeeld door h van de massa van het atoom 12C
d
relatieve dichtheid (t.o.v. waterstof)
-
-
massa van a liter gasvormige stof gedeeld door de massa van a liter waterstofgas, gemeten bij dezelfde temperatuur en druk aantal molekulen
M
hoeveelheid stof constante van Avogadro molaire massa
mol mol-' g mol-'
1 mol bevat 6,02214. 1OZ3 deeltjes massa per mol stof
P Po PA T
druk standaarddruk partiële druk van A temperatuur
Pa Pa Pa K
vpd kpv
vriespuntsdaling kookpuntsverhoging
K (of "C) K (of "C)
V [Al [Alo
volume molair volume concentratie van A beginconcentratie van A
1 l mol-' mol l-' mol 1"
aM
molariteit a b 3
mol 1"
R k
gasconstante reactieconstante reactiesnelheid
J mol-' K-'
(concentratie-) evenwichtsconstante (druk-) evenwichtsconstante zuurconstante baseconstante waterconstante oplosbaarheidsprodukt
molnl-n
N n
Y4
v,
S
K, of K KO K, Kb K, Ks PH POH PZ of PK, PB of PK, (Y
waterstofexponent
ionisatiegraad
1
101 325 Pa = 1,01325 bar (1 atmosfeer)
1n
volume per mol stof aantal mol A dat per liter aanwezig is aantal mol A dat per liter aanwezig is bij het begin van de reactie a = aantal mol opgeloste stof per liter oplossing 8,3 145 J mol-' K-' t 4
moll-l s-'
pan
t596
mol l-l mol l-' mol2 l-" t 7
-t -t -t
7 7 7
t5,6
-log [H30+]e [H30+]= 10-pHmol l-' -log [OH-] e [OH-] = 10-POHmol l-' -log K, e KZ= 10-pZmol l-' -log Kb e Kb = 10-PBmol l-' geïoniseerde hoeveelheid elektrolyt, gedeeld door de oorspronkelijke hoeveelheid elektrolyt
symbool
betekenis
eenhid
H AH
enthalpie enthalpieverandering
J J
AH0
enthalpieverandering onder standaardomstandigheden vormingsenthalpie onder standaardomstandigheden
J
AHP
J mol-'
omschrijving
hoeveelheid warmte die door een systeem wordt opgenomen bij een proces dat bij constante druk plaatsvindt AH van een proces bij p = f i AH bij de vorming van een mol stof uitgaande van de elementen: T=298Kenp=po
G AG AGO(T)
J gibbsenergie (vrije enthalpie) verandering van de gibbsenergie J verandering van de gibbsenergie J onder standaardomstandigheden
S SO
entropie absolute entropie onder standaardomstandigheden entropieverandering entropieverandering onder standaardomstandigheden
J K-' J mol-' K-' J K-' J K-'
AS van een proces bij p = po
e V VO A0
elementair ladingsquantum elektrodepotentiaal standaard elektrodepotentiaal molaire iongeleidbaarheid in oneindig verdunde oplossing
C
1,602 1773 10-l9 C
V
zie tabel 48 geleidbaarheid van 1 mol ionen tussen elektroden op 1 m afstand
E
extinctie extinctiecoëfficiënt intensiteit van het doorgelaten licht intensiteit van het opvallende licht
AS AS0
E
Z
10 e-
..
(g)
Q-' m2mol-'
AG van een proces bij T en p = po
AS bij de verwarming van een mol stof van O K tot 298 K bij p = po
-
l mol-'cm-' W m-'
zie tabel 65 B
W m-2
elektron opgelost in water in vaste toestand in vloeibare toestand in gasvormige toestand
1 b De relatieve atoommassa en de relatieve molekuulmassa zijn dimensieloze grootheden. De atoommassa en de molekuulmassa worden vaak opgegeven in u, waarbij 1 u = van de massa van het koolstofatoom lZC.Dit is 1,660 54. lOeZ7 kg. 2 b De meest gebruikte eenheid van volume in de scheikunde is de liter; 11 = 10-3m3. 3 b Vaak wordt gesproken van een ' a molair' oplossing. 4 b Voor een reactie van de orde (n + 1). 5 b n is de som van de exponenten in de drukbreuk, de concentratiebreuk of het ionenprodukt. 6 b Bij de thermodynamische afleiding van evenwichtsvoorwaarden maakt men gebruik van relatieve grootheden. Evenwichtsconstanten krijgen dan geen eenheden 7 b Het symbool p geeft hier aan dat -log genomen moet worden van de getalwaarde van de betrokken grootheid, waarbij die grootheid uitgedrukt wordt in de bijbehorende eenheden. Een p-waarde is daarom steeds dimensieloos.
De elementen
symbool
atoom- relatieve nummer atoommassa
symbool atoom-
relatieve nummer atoommassa
actinium aluminium americium antimoon argon arseen
Ac Al Am Sb Ar As
89 13 95 51 18 33
227*' 26,9815 243 'l 121,75 39,948 74,9216
koper krypton kwik lanthaan lawrencium lithium
Cu Kr Hg La Lr Li
29 36 80 57 103 3
63,546 83,80 200,59 138,91 257" 6,941
astaat barium berkelium beryllium bismut boor
At Ba Bk Be Bi B
85 56 97 4 83 5
210 .l 137,34 247 'l 9,0122 208,981 10,8 11
lood lutetium magnesium mangaan mendelevium molybdeen
Pb Lu Mg Mn Md Mo
82 71 12 25 101 42
207,19 174,97 24,305 54,938 257" 95,94
broom cadmium calcium californium cerium cesium
Br Cd Ca Cf Ce Cs
35 48 20 98 58 55
79,904 112,40 40,08 251 'l 140,12 132,905
natrium neodymium neon neptunium nikkel niobium
Na Nd Ne NP Ni Nb
11 60 10 93 28 41
22,9898 144,24 20,179 237 'l 58,71 92,906
chloor chroom curium dysprosium einsteinium erbium
C1 Cr Cm DY Es Er
17 24 96 66 99 68
35,453 5 1,996 247" 162,50 252 'l 167,26
nobelium osmium palladium platina plutonium polonium
No Os Pd Pt Pu Po
102 76 46 78 94 84
255 'l 190,2 106,4 195,09 244" 209.'
europium fermium fluor fosfor francium gadolinium
Eu Fm F P Fr Gd
63 100 9 15 87 64
15 1,96 257" 18,9984 30,9738 223" 157,25
praseodymium promethium protactinium radium radon renium
Pr Pm Pa Ra Rn Re
59 61 91 88 86 75
140,907 145 231 'l 226 'l 222.' 186,2
gallium germanium goud hafnium helium holmium
Ga Ge Au Hf He Ho
31 32 79 72 2 67
69,72 72,59 196,967 178,49 4,0026 164,930
rhodium rubidium ruthenium samarium scandium seleen
Rh Rb Ru Sm Sc Se
45 37 44 62 21 34
102,905 85,47 101,07 150,35 44,956 78,96
indium iridium jood kalium kobalt koolstof
In Ir I K Co C
49 77 53 19 27 6
114,82 192,2 126,9045 39,102 58,9332 12,01115
silicium stikstof strontium tantaal technetium telluur
Si N Sr Ta Tc Te
14 7 38 73 43 52
28,086 14,0067 87,62 180,948 97 b' 127,60
symbool
terbium thallium thorium thulium tin titaan
atoomnummer
Tb T1 Th Tm Sn Ti
Unh unnilhexium Unp unnilpentium (hahnium Ha) unnilquadium Unq (kurchatovium Ku) uraan U
symbool
relatieve atoommassa
106 105
263 262"y2
104
259 'L
92
238,03
"y2
vanadium waterstof wolfraam xenon ytterbium yttrium
V H W Xe Yb Y
ijzer zilver zink zirkonium zuurstof zwavel
Fe Ag Zn Zr O S
atoom- relatieve nummer atoommassa
1 b Het massagetal van de isotoop met de grootste halfwaardetijd; de overige waarden zijn de gewogen gemiddelde relatieve atoommassa's van het natuurlijk voorkomende isotopenmengsel; zie ook tabel 25 voor de afzonderlijke isotopen 2 bNieuwe elementen (met atoomnummer groter dan 103)krijgen vooralsnog systematische namen, afgeleid van de volgende numerieke voorvoegsels: O = nil 4 = quad 7 = sept l = un 5 = pent 8 = oct 2 = bi 6 = hex 9 = enn 3 = tri Deze voorvoegsels worden vervolgens gecombineerd in de volgorde van het atoomnummer van het element en voorzien van de uitgang -hm. De uitgang -n van enn wordt weggelaten indien hij voorafgaat aan nil. De uitgang -i van bi en tri wordt weggelaten voorafgaand aan -ium. In de naam van het element wordt elk numeriek voorvoegsel apart uitgesproken. Het symbool van de nieuwe elementen bestaat uit de drie beginletters van de numerieke voorvoegsels waaruit de naam is samengesteld.
@A
Gegevensvan elementen in het periodiek systeem
Elektronegotiuiteiten, atoomstralen, ionstralen,
:&$p$ 9 N
m F-N
P-" 3
-1
z " Q ha 5 3
; : r
.
N N
w
!
..u 9 . 3
.
smeltpunt in K
(p = po)
kookpunt in K
B dichtheid @ij 298 K) in kgdm-3
C
2300 4200 2,55
(grafiet) 3823 2,25
Al
Si
933
Ge
2510 1210 3100 5.46 5,9
In 429
1 b arseendamp bestaat bij het kookpunt uit molekulen As, 2 b seleendamp bestaat bij het kookpunt uit molekulen Se, en grotere molekulen 3 b antimoondamp bestaat bij het kookpunt uit molekulen Sb2 en Sb4 4 b telluurdamp bestaat bij het kookpunt uit molekulen Te, 5 b sublimatiepunt 6 b bij 2,5 106Pa
N2 63
7;
P4
(wit) 551 2720 1683 2950 317 1,83 2,70 2,33
Ga 303
"
2320 505
Sn
Asb1 886 5,7
Sb
b3
(wit) (grijs) 2960 903 1911
Z 'manoklien)
Smelt-enkookpunten
@A
Elementen
................................................................................................... zie tabel 39 B
Anorganische verbindingen
................................................. in K bij p = p, smeltpunt
kookpunt
AgBr AgzCO3 AgCl Ag1 &NO3 Ag20
703 491 b2 728 831 483 570 2'
1806
AlBr, AlC l, AE3
371
530 456 " 1530 'l 3250
A12(S04), BaCO,
23 10 1043 1720
BaCl, Ba(NO,), Ba0 BaSO, CO
1236 865 2196 1620 68
1830 b2
161
3 19 b2
1055 1676 2900 853
1900 2745 3100
299 188 293 238 356 373
H202 H3PO4 H2S
272 3 16 188 284 550 770 "
43 1 438 213 603 577
IU3r KCN KC 1 I
K20
CaS CaSO, C1,O CuCl, Cu0 Cu(OH)2
2700 1700 b2 253 771 1599
CuS FeCO, FeCl, Fe0 WOW2 HBr
376
KOH K2S 275 1266
b2
493 b2
577 1700
592 b2
186
260 159 190 222 23 1 273
2300 82 195 "
206
kookpunt
HCN HC1 HF HI HNO3 H20
HgC12 Hg0
co2 Cs2 CaCO, CaCl, CaF, Ca0 Ca(OH),
1830 1777 717 "
smeltpunt
MgBr2 MgCo3 MgCl2 Mg0 Mg(OH), ME5304 NH3 NH,Br NH,Cl
1008 883 1169 1045 641 1130 370 b2 492 958 710 610 620
1708 b2
1680 670 1775 b2
1597 670
683 1110 1342 984 620 987
1600
3200 620 1400 195
3900
1962 1500 1691
240 725 'l 613 'l
smeltpunt
NaBr
443 508 182 110 262 1023
Na,CO, NaC1 NaF NaHCO, Na1 NaNO,
1131 1081 1268 540b2 935 544
NaNO, NaOH Na,SO, PC1, PC1, pH3
583 592 1160 181 430 140
NH4N03 m4),So4 N20 NO
l b sublimatiepunt 2 b ontleedt
kookpunt
483 185 121 294 1665 Z.
1738 1977 1577 590 650 1660 349 183
smeltpunt
PbCO, PbCI, Pb(N03), Pb0 PbO, Pb304
588 77 1 740 " 1159 570 770
PbSO,
Sic SiO, SnC1,
1360 198 290 3000 1880 520
SnC1, Sn0 ZnCO, ZnC1, ZnO
240 1350 570 548 2250
s02 s03
kookpunt
1227 1745
263 3 18 2500 896 386
1038
@C in I< bij p
=
Organische verbindingen
p, smeltpunt
kookpunt
alkanen methaan ethaan propaan butaan (n-butaan) 2-methylpropaan (isobutaan) pentaan (n-pentaan) 2-methylbutaan 2,2-dimethylpropaan hexaan (n-hexaan) 2-methylpentaan 3-methylpentaan 2,2-dimethylbutaan 2,3-dimethylbutaan heptaan (n-heptaan)
91 90 85 135 128
112 185 23 1 273 263
143 113 257 178 119 155 175 144 183
309 301 283 342 333 336 323 331 372
cycloalkanen cyclopropaan cyclobutaan cyclopentaan cyclohexaan
146 182 179 280
240 286 322 354
alkenen etheen propeen l-buteen trans-2-buteen cis-2-buteen l-penteen l-hexeen
104 88 88 168 134 135 175
169 225 267 274 277 303 337
alkynen ethyn (acetyleen) ProPYn l-butyn 2-butyn l-pentyn l-hexyn
170 151 24 1 183 141
190 250 28 1 300 3 12 344
aromatische koolwaterstoffen benzeen tolueen [methylbenzeen] ethylbenzeen 1,2-dimethylbenzeen 1,3-dimethylbenzeen 14-dimethylbenzeen
279 178 179 248 225 286
353 3 84 409 418 412 411
alcoholen en fenolen methanol ethanol (alcohol) l-propanol 2-propanol l-butanol 2-butanol 2-methyl-l-propanol 2-methyl-2-propanol l-pentanol 2-methyl-l-butanol 2-methyl-2-butanol 3-methyl-l-butanol 3-methyl-2-butanol l-hexanol 1,Zethaandiol (glycol) 1,2,3-propaantriol (glycerol) fenol [benzenol] 2-methylfenol 3-methylfenol 4-methylfenol fenylmethanol
kookpunt
175 159 147 185 184 158 165 299 195 156 26 1 156 229 260 292
338 351 370 356 391 373 38 1 356 41 1 405 375 40 1 387 430 470 563
3 14 304 285 308 258
455 464 475 475 478
132
ethers methoxymethaan methoxyethaan ethoxyethaan (ether) l-methoxybutaan methoxybenzeen
157 157 236
248 280 308 343 427
aldehyden en ketonen methanal ethanal propanal butanal 2-methylpropanal fenylmethanal propanon (aceton) butanon 3-pentanon
181 150 193 177 208 247 178 186 234
254 294 321 348 337 45 1 329 353 375
282
374
290
391
carbonzuren methaanzuur (mierezuur) ethaanzuur (azijnzuur) 82
smeltpunt
propaanzuur (propionzuur) butaanzuur (boterzuur) 2-methylpropaanzuur [monoJchloorethaanzuur dichloorethaanzuur trichloorethaanzuur aminoethaanzuur (glycine) 2-hydroxypropaanzuur (melkzuur) hexadecaanzuur (palmitinezuur) octadecaanzuur (stearinezuur) cis-9-octadeceenzuur (oliezuur) benzeencarbonzuur (benzoëzuur) ethaandizuur (oxaalzuur) esters methylrnethanoaat methylethanoaat methylpropanoaat ethylethanoaat (ethylacetaat) ethylpropanoaat ethylbutanoaat nitrillen ethaannitril propaannitril butaannitril
smeltpunt
kookpunt
252
414
269
437
226
427
336 284 329 507
463 466 47 1 559
29 1 336 342 289 395
522
430 'l
463
174 175 186 234
305 330 353 350
199 172
372 393
228 181 161
355 371 389
aminen en ammoniumzouten methaanamine 180 [methylamine] ethaanamine 192 [ethylamine] l-propaanamine 190 2-propaanamine 178 (isopropylamine) l-butaanamine 224 2-butaanamine 189 l b sublimatiepunt 2 b ontleedt
267 290 322 306 351 341
smeltpunt
kookpunt
181
280
156
276
267
457
dimethylamine [N-methylmethaanamine] trimethylamine [N, N-dirnethylmethaanamine] benzeenamine (aniline) methaanaminiumchloride [methylammoniumchloride] ethaanaminiumchloride [ethylammoniumchloride] benzeenaminiumchloride
47 1
nitroverbindingen nitromethaan nitroethaan nitrobenzeen
244 183 279
halogeenverbindingen chloormethaan broommethaan joodmethaan chloorethaan broomethaan joodethaan l-chloorpropaan 2-chloorpropaan l-broompropaan 2-broompropaan l-joodpropaan 2-joodpropaan l-chloorbutaan l-broombutaan dichloormethaan dibroommethaan trichloormethaan (chloroform) tribroommethaan tetrachloormethaan (tetra) tetrabroommethaan dichloordifluormethaan (freon-12) chloorbenzeen broombenzeen
499
382
374 388 484
Molaire massa's van veel gebruikte stoffen
AgBr Ag2C03 AgCl Ad &NO3 Ag20
@
187,8 275,7 143,3 234,8 169,9 23 1,7
HBr HzC204
HCl HF H1 HNO3
NaHSO, Na1 NaNO, NaNO, Na,O NaOH
120,l 149,9 69,OO 84,99 61,98 40,OO
PbI, Pb(NO,), Pb0 Pb02 Pb304 PbS
461,O 33 1,2 223,2 239,2 685,6 239,3
PbSO, s03 SnC1, SnCl, Sn12
303,3 64,06 80,06 189,6 260,5 372,5
Sn0 SnS ZnCO, ZnC1, ZnO ZnS ZnSO,
134,7 150,8 125,4 136,3 81,37 97,43 161,4
80,92 90,04 36,46 20,O 1 127,9 63,Ol
s02
Ca(OH), Ca3@O ' 4), CaSO, CuCl, Cu(NO,), Cu0 CuS
74,09 3 10,2 136,l 134,4 187,5 7934 95,60
Na2C204 134,O NaC1 58,44 NaClO, 106,4 NaF 41,99 NaHCO, 84,01 NaH3C202 82,03 NaHSO, 104,l
Dichthedenen rnolariteiten
@A
Veel gebruik* oplossingen
.................................................................................................................... bij 298 K massaprocent dichtheid %
molariteit
massaprocent dichthad
molariteit
kgl-l
M
%
kgl-l
M
zwavelzuuroplossing
98,O 17,5 9,26 4,77
1,832 1,118 1,059 1,029
18,32 2,OO 1,00 0,500
ammonia
32,O 25,O 7,04 3,47
0,883 0,904 0,968 0,982
16,6 13,3 4,OO 2,OO
zoutzuur
36,O 13,7 7,06 3,60
1,178 1,065 1,032 1,015
11,63 4,OO 2,OO 1,OO
natronloog
13,9 7,42 3,85
1,150 1,079 1,040
4,OO 2,OO 1,OO
kaliloog
salpeterzuuroplossing
65,O 22,4 11,9 6,12
1,385 1,127 1,064 1,030
14,29 4,OO 2,OO 1,OO
19,l 10,3 5,36
1,179 1,092 1,046
4,OO 2,OO 1,00
100 85,O 23,4 $97
1,044 1,063 1,028 1,006
17,39 15,05 4,OO
azijnzuuroplossing
l,oo Handelsoplossingen
...................................................................................... bij 293 K
geconcentreerd zwavelzuur geconcentreerd zoutzuur geconcentreerd salpeterzuur ijsazijn geconcentreerde ammonia
massaprocent
dichtheid
molariteit
%
kgl-'
M
95-98 36-38 65-70 99-100 25
1,84 1,19 1,40 1,05 0,91
18 12 15 17,5 13,4
Molaire kookpuntsverhogingen vriespuntsdaling
@
...................................................................................... per kg oplosmiddel; in K oplosm&l
kookpunt
molaire kookpuntsverhoging"
smeltpunt
benzeen ethaanzuur (azijnzuur) ethanol (alcohol) ethoxyethaan (ether)
353,25 391,05 35 1,47 307,70
2,64 3,07 1,22 2,02
278,68 289,78
4,90 3,90
fenol [benzenol] kamfer koolstofdisulfide naftaleen
454,98 48 1 319,41 491,lO
3,56 690 2,34
3 14,05 452,7
7,40 40,O
353,44
6,87
propanon (aceton) tetrachloormethaan (tetra) water
329,44 349,69 373,15
1,71 5,03 0,52
273,15
1,86
1 b ook wel genoemd ebullioscopische constante 2 b ook wel genoemd kryoscopische constante
molaire vriespuntsdalingb2
Oplosbaarheidvan gassen in water
@
.................................................................................................................... per liter water bij p = p , temperatuur
IZ
Hz
N2
l ~ - 10-, ~ moll-l moll-l
CO
o 2
CO,
Cl,
H2S
10-3 moll-l
10-3 moll-l
10-3 moll-I
10-, moll-l
moll-I
SO, HCl HBr -NH, -
10-3
moll-I moll-l moll-I moll-l p
273 283 293 298
0,960 0,879 0,817 0,790
1,05 0,830 0,688 0,638
1,58 1,26 1,04 0,955
2,18 1,70 1,38 1,26
76,3 53,l 38,8 33,5
206 141 103 90,2
303 313 323 333
0,759 0,732 0,719 0,714
0,598 0,527 0,487 0,455
0,893 0,790 0,719 0,665
1,16 1,03 0,933 0,871
29,5 23,2 19,2 15,6
80,4 64,3 54,5 45,5
91,l 74,l 62,l 53,l
0,438 0,429 0,424 0,424
0,643 0,638 0,634 0,629
0,817 0,786 0,768 0,759
38,4 30,4 17,4 0,O
45,5 41,l 37,5 36,2
343 353 363 373
208 152 115 102
3,56 2,53 1,76 1,46 1,21 0,84
22,6
27,4
19,7 19,O
24,4
17,2
22,O
15,l
20,4
52,5 40,O 31,3 27,8 25,l
17,6
Oplosbaarheidvan vaste stoffen en vloeistoffen
@A
Zouten in water: schematisch overnicht
.................................................................................................................... bij kamertemperatuur
positieve ionen
negatieve ionen NO3- CH3COO- Cl-
Br-
I-
S O t - S2-
OH-
Co3'-
P 043- 0 2 -
De waterstofzouten zijn in het algemeen goed in water oplosbaar; de hydroxidezouten zijn vaak slecht oplosbaar. Betekenis der symbolen g = goed oplosbaar in water (meer dan ca. 0,l moll-l) m = matig oplosbaar in water (minder dan ca. 0,l mol]-l en meer dan ca. 0,01 mol]-l) s = slecht oplosbaar in water (minder dan c a 0,01 moll-l) o = ontleedt geheel of gedeeltelijk in water r = reageert met water
@B
Zouten in water. kwantitatieve gegevens
bij 298 K
mol kg-' water
g kg-' water
mol kg-' water
g kg-' water
KC1 KClO, KF
5,70 1,lO. 10' 8,11 4,81 7,OO 10-' 1,75 -10'
6,78 10' 7,16. 102 1,12. 103 3 3 9 102 8,58 10' 1,02 103
K3Fe(CN), K,Fe(CN), . 3H20 I(HC0, KHSO, KI
1,48 8,57 10-' 3,62 3,78 8,92
4,87 3,62 3,62 5,15 1,48
KBr KCN
102 102 102 102 103
m 0 3
KOH KSCN MgCl,. 6H20 Mm4 NH,Cl NH,NO, NaBr Na2C03. 10H20 NaC1
mol kg-' water
g kg-' water
3,75 1,71 10' 2,46 10' 6,9l- 10-' 5,77 1,83
3,79. 102 9 3 9 102 2,39 103 1,20. 102 1,17- 103 2,20 102
7,34 2,68- 10' 5,78 9,19 1,03 6,15
3,93 102 2,15 103 7,64. 102 9,46- 102 2,95 102 3 3 9 - 102
-
mol kg-' water
g kg-' water
NaHCO, NaHSO, Na1 NaNO, NaNO, NaOH
1,22 2,3 8 1,23 10' 1,23 10' 1,08- 10' 1,05 10'
1,02-102 2,86 10' 1,84 103 8,49 102 9,18. 102 4,20 102
Na2S Na2S04.10H20 Na2S,03 . 5H20 Pb(N03)2 ZnS0,. 7H20
2,53 1,97 4,80 4,47 3,56
1,97. 102 6,35 102 1,19 103 1,48 103 1,02- 103
In verschillende oplosmiddelen
bij kamertemperatuur water propanon (aceton) ethanol (alcohol) ethoxyethaan (ether) fosfor rood
CV
fosfor wit jood koolstofdisulfide paraffine
S
sb2 S
-
octadecaanzuur (stearinezuur) zwavel (rombisch)
-
propanon (aceton)
ethanol (alcohol)
ethoxyethaan koolstof(ether) disuljìde
CV
n3
n3
03
m
CV
N
m
CV
CV
-
-
-
-
-
S
S
g
m g
gbl g
CV
g m
CV
S
S
m
gbl
g
g
gbl
S
S
S
m g"
CV
Betekenis der symbolen onoplosbaar slecht oplosbaar matig oplosbaar goed oplosbaar N in alle verhoudingen mengbaar s m g
1 b meest gebruikte oplosmiddel(1en) 2 b goed oplosbaar in kaliumjodide-oplossing onder vorming van 1,--ionen
.
Oplorbaarheidrprodukten
@
...................................................................................... bij 298 K qplosbaarhiùsprodukt
p-waarde
oplasbaarhezdsprodukt
r n ~ l ~.ll - ~ AgBr AgCl Ag1 AgSCN BaCO, BaCrO, BaSO, CaCO, CaC204 CaSO, Cd CuS
7,7 1 0 - l ~ 1,6 10-l0 1,5 10-l6 1,l 10-l2 8,l I O - ~ 2,l 10-l0 1,O. 10-l0 8,7. 1 0 - ~ 2,6 10-9 2,2 104 7 10-l2 10-44
p- waarde
rn01~1-~ .l 12,ll 9,80 15,82 11,96 8,09 9,68 10,OO 8,06 8,58 4,66 11,2 44
Fes HgS MgCo3 MnS PbCO, PbCrO, P ~ S PbS04 SnS SrSO, ZnCO, ZnS
1
10-l9 19,O 1042 52 1,0. 1 0 ~ ~ 5,OO 2,5 10-l6 15,60 5 l0-l4 13,3 2 10-1, 13,7 10-27 27 1,6-10-8 7,80 ~ 1 1 0 ~ ~25,O 7,6- 10-' 6,12 1,6. 10-l1 10,80 2 .10-~~ 22,7
-
1 b Kan ook zonder eenheden opgegeven worden (Bij de thermodynamische afleiding van evenwichtsvoorwaarden maakt men gebruik van relatieve grootheden Evenwichtsconstantenkrijgen dan geen eenheden)
Dissociatieconstantenvan complexe ionen
@
bij 298 K Bij deeltjes zonder toestandsaanduiding moet steeds (aq) worden gelezen. evenwichtweactie Ag(CN),AgCl; Ag(NH,),+ Ag(S203)z3Al(0H)L AF:-
FI
Co(NH3),2' Co(NH3),3+ CuC1,2Cu(NH3),Z' Fe(CN),4Fe(CN)63-
FI
FI FI FI FI FI
FI
FI FI FI FI
FeSCN2+ HgI,2-
F?:
13-
FI
Pb(0H);Zn(NH3),2' Zn(OH),2-
FI
FI
F?:
FI
dissocultieconstante2'
p- waarde
AgCN(s) + CNAgCl(s) + ClAg++ 2 NH3 Ag++ 2 SzO,ZAl(OH),(s) + OHAl3++ 6 F-
4 10-6 2 .104 5,9 10+ mol2 1 10-l3mol2 2,5. 10-Z 2 10-20mol6
5,4 -4,3 7,23 13,O 1,60 19,7
Co2++ 6 NH3 Co3++ 6 NH3 Cu2++ 4 ClCu2++ 4 NH3 Fe2++ 6 CNFe3++ 6 CN-
1,3 10-5 mol6 10-33mol6 2,4 1 0 - ~mol4 i-4 7,l 10-l4mol4 i-4 10-24mol6 10-31mol6
4,89 33 5,62 13,15 24 31
Fe3++ SCNHg12(s)+ 2 II2 + 1Pb(OH),(s) + 2 OHZn2++ 4 NH, Zn(OH),(s) + 2 OH-
1,l 10-3 mol l-' 1,O. 10-6 mol l-' 1,4. 10-3 mol l-' 1 10' mol l-' 2,6. 10-l0mol4 lr4 1 -10-I mol l-'
2,96 6,OO 2,85 -1,0 9,59 1,o
.
a
Y4- = EDTA = ethyleen&amine!etraacetaat [ethyleendinitrilotetraethanoaat) AgY 3AlY BaY ZCaY CuY FeY 2FeYMgY ZPbY ZnY 1 b In deze reactievergelijkingen zijn de eventuele H,O-liganden steeds weggelaten. 2 b Kan ook zonder eenheden opgegeven worden. (Bij de thermodynamische afleiding van evenwichtsvoorwaarden maakt men gebruik van relatieve grootheden Evenwichtsconstanten krijgen dan geen eenheden.)
Standaardelektrodepotentialen
@
..................................................................................... inV bij T = 2 9 8 K e n p = p 0
De reacties vinden plaats in oplossing; alle ionen zijn gehydrateerd. De concentratiesvan de opgeloste deeltjes zijn steeds 1,00 mol l-'. Bij deeltjes zonder toestandsaanduiding moet steeds (aq) worden gelezen. standaard elektrodepotentiaal
2 eO,@) + 2 H' + 2 eH,Oz + 2 H' + 2 eCe4++ ePbO,(s) + SO,Z- + 4 H' + 2 e2HClO+2H++2e-
e 2F-
MnO;+ 8 H + + 5eAu3++ 3 eC103- + 6 H' + 6 eCl,@) + 2 eCr,O,Z- + 14 H' + 6 eHzOO) 2 e-
?*
+
+
+
MnO,(s) + 4 H' + 2 eO,(g) + 4 H' + 4 eBr, + 2 eBr& + 2 eAuCl; + 3 eNO3- + 4 H++ 3 eH,O, + 2 eHg2++ eCu2++ 1- + eHg2++ 2 eNO3- + 2 H' + eAg' + eHg' + eFe3++ eO,@) + 2 H' + 2 eI, + 2 eMnO; + 2 H20(l) + 3 eh o 4 -+ e1,- + 2 eI,@) + 2 eCU++ eO,(g) + 2 H20(l) + 4 eFe(CN),3- + eCu2++ 2 e-
H20(l) s Ce3+ * PbSO,(s) + 2 H,O(l) s Cl2(g) 2 H2001
+2,87 +2,07 +1,77 +1,70 +1,69 +L63
Mn2+ 4 H2001 s Au(s) * Cl- + 3 H20(l) F? 2 Cls2Cr3++7H20(l) * 2 OH- + 02(g)
+1,52 +1,50 +1,45 +1,36 +1,36 +1,24
* Mn2+
+1,23 +1,23 +1,09 +1,07 +1,O0 +0,96
* H2001
+
i ~2 t
+
+
+
2 H2001
s 2 H,O(l) s 2 Br-
s 2 Br* Au@)+ 4 Cls NO(g) + 2 HzO(l) e 2 OH-
Hg+b1 s CUI(S) Hg@) s N02(g) b, + HzO(l) 8 &(s)
*
+0,94 +0,91 +0,86 +0,85 +0,81 +0,80
Hg(l) b3 Fe2+ ?* H,02 s 21MnO,(s) + 4 OHs Mn0,Z-
+0,80 +0,77 +0,68 +0,62 +0,57 +0,54
G?
i=
?*
* ?*
31-
s 21z!
Cu(s)
* 4 OHe Fe(CN),4e Cu(s)
+0,53 +0,53 +0,52 +0,40 +0,36 +0,34
oxidator
reductor
standaard elektrodepotentiaal
HgCl(s) + eAgCl(s) + eSO,Z- + 4 H++ 2 eCuZ++ eSn4++ 2 eS(s) + 2 H++ 2 e-
s Hgo) + Cl- b4 g Ag(s) + Cls SO, + 2 H 2 0 0 s Cu+ s Sn2+ s H2s(g)
+0,27 +0,22 +0,17 +0,15 +O, 15 +0,14
S40,2-+ 2 eHCOOH + 2 H' + 2 e2 H++ 2 eS0,Z- + 2 H++ 2 ePbZ++ 2 eSn2++ 2 e-
e 2 S2o3's H2C0 + H20(1) s Hz@) s S0,2- + H20(i) b' s Pb(s) =t Sn(s)
+0,10 +0,06 0,000 -0,09 -0,13 -0,14
Ni2++ 2 eCo2++ 2 ePbSO,(s) + 2 eCd2++ 2 eFe2++ 2 eS(s) + 2 e-
s Ni(s) s Co(s) g Pb(s) + SO,Zs Cd(s) s Fe@) F? SZ-
-0,25 -0,28 -0,36 -0,40 -0,44 -0,48
2 C02(g)+ 2 H++ 2 eCr3++ 3 eZn2++ 2 e2 H20(l) + 2 eS0,2- + H20(1)+ 2 eZn(0H);- + 2 e-
s s s s s s
Al3++ 3 eMg2++ 2 eAl(0H); + 3 eNa++ eCaZ++ 2 eBa2++ 2 e-
s Al(s) 3 Mg@) s Al(s) + 4 OHs Na(s) s Ca(s) s Ba(s)
-1,67 -2,34 -2,35 -2,7 1 -2,87 -2,90
K' + eLi' + e-
s K(s) s Li(s)
-2,92 -3,05
H2C204 Cr@) Zn(s) H2(g)+ 2 OHSO3'- + 2 OH- " Zn(s) + 4 OH-
-0,49 -0,74 -0,76 -0,83 -0,92 -1,22
De vermelde waarden kunnen in enkele gevallen vrij sterk afwijken van gegevens uit andere bronnen Meestal is de keuze van het milieu de oorzaak.
l b eigenlijk: 2 Hg2++ 2 e- s Hg? 2 b er stelt zich een evenwicht in: N20,(g) s 2 NO2(@ 3 b eigenlijk: HgZ2++ 2 e- s 2 Hg@) 4 b eigenlijk: Hg,C12(s) + 2 e- s 2 Hg(1) + 2 Cl5 b S0,2- is alléén oxidator in geconcentreerd H2S0, volgens H2S0,(i) + 2 H'+ 2 e s S02(g)+ 2 H20@)
in water als oplosmiddel bij 298 K base
baseconstante p- waarde moll-l
C10,IBrclHSO4NO3c103H20
<< 10-l4 << 10-l4 << 10-l4
«10-l4 «10-l4 << 10-l4 «10-14
> 14 > 14 > 14 > 14 > 14 > 14 > 14
0,64 0,77 1,19 1,30 1,77 1,80 1,92
CC1,-COO10; HC204CHC12-C00HSO3H2P03S0:-
4,4- 10-l4 5,9- 10-l4 1,5 10-l3 2,O. 10-l3 5,9- 10-l3 6,3 10-l3 8,3 10-l3
13,36 13,23 12,81 12,70 12,23 12,20 12,08
1,96 2,13 2,22 2,30 2,40 2,64 2,82
C10,H2P04FeOH(H20),2+ H2As0,NH3+-CH2-COOHTeCH3-CHC1-C00-
9,l 10-l3 1,4-10-l2 1,7 10-l2 2,O 10-l2 2,5. 10-l2 4,4. 10-l2 6,6. 10-l2
12,04 11,87 11,78 11,70 11,60 11,36 11,18
1,3 10-3 1,l. 10-3 7,2. 10-4 4,7- 10-4 1,7. 10-4 1,6 10-4 1,5. 10-4
2,89 2,96 3,14 3,33 3,77 3,80 3,82
CH2Cl-COOCH2Cl-CH2-COOFNO; HSe HCOOCrOH(H20),2+
7,8. 10-l2 9,l 10-l2 1,4.10-l1 2,l- 10-l1 5,9. 10-l1 6,3 10-l1 6,6. 10-l1
11,ll 11,04 10,86 10,67 10,23 10,20 10,18
6,3 10-j 6,2- 10-' 2,0. 10-' 1,7 10-5 1,4- 10-5 1,3 lO-' 4,4 10-'
4,20 4,21 4,70 4,77 4,85 4,89 6,36
C6H5-COOC20:C6H5-NHz CH3COOA10H(H20)52+ CH3-CH2-COOHC03-
1,6.10-'O 1,6 10-l0 5,O. 10-l' 5,9 10-'O 7,l 10-'O 7,8 .10-'O 2,3 10-S
9,80 9,79 9,30 9,23 9,15 9,11 7,64
zuur
zuurconstante p- waarde moll-l
HCIO, H1 HBr HC1
>> 1 >> 1 >> 1 >> 1 >> 1 >> 1 >> 1
CHC1,-COOH S02+H20@2S03) H3PO3 HSO4-
2,3 10-' 1,7- 10-' 6,5 10-2 5,O. 10-2 1,7. lo-' 1,6. 10-2 1,2. 10-2
HC102 H3PO4 Fe@20),3' H3As04 NH,'-CH2-COOH H2Te CH3-CHC1-COOH
1,l 10-2 7,4. 10-3 6,0. 1 0 - ~ 5,O. 10-3 4,O. 10-3 2,3. 10-3 1,5 10-3
CH2C1-COOH CH2C1-CH2-COOH HF HNO2 H2Se HCOOH Cr@20),3' C6H5-COOH HC204C6H5-NH,' CH3-COOH A1@20)63' CH3-CH2-COOH C02 Hz0(H2C03)
HNO3 HC10, H30+ CC13-COOH H103 H2Cz04
+
-
-
-
zuur
zuurconstante p- waar& moll-l
base
baseconstante p- waarde moll-l
H2S H2P04HSO3HC 10 Pb(H20>,2' Cu(H20),2'
3,O- 10-7 6,2- 10-X 6,2 10-8 3,2 10-8 1,6 10-8 1,O. 10-8
6,52 7,21 7,21 7,49 7,80 8,OO
HSHJ?OZS0;C10PbOH(H20),-,' CuOH(H20),'
3,3- 10-8 1,6 10-7 1,6 10-7 3,1.10-7 6,3. 10-7 1,0 10-6
7,48 6,79 6,79 6,51 6,20 6,OO
HBrO H3As0, NH,' HCN Zn(H20),2' NH3+-CH2-COO-
2,l.l0-~ 6,O. 10-'O 5,8 10-l0 4,9 10-l0 2,2.10-'0 1,6.10-'O
8,68 9,22 9,24 9,3 1 9,66 9,80
BrOH2As03NH3 CNZnOH(H,O),+ NH2-CH2-COO-
4,8 10-6 1,7 10-5 1,7. 10-5 2,O. 10-5 4,6 10a5 6,3 10a5
5,32 4,78 4,76 4,69 4,34 4,20
C6H50H HC03CH3-NH3+ H10 H202 HP0;HS-
1,3 10-'O 5,6 10-l1 2,3 10-'l 1,8 10-l1 2,4. 10-l2 4,8 10-l3 1,2. 10-l3
9,89 10,25 10,64 10,74 11,62 12,32 12,92
C6H50co;CH3-NH2 10HO2PO:S2-
7,8 10-, 1,8.10-~ 4,4. 10-4 5,5 10-4 4,2- 10-3 2,l. 10-2 8,3 10-2
4,11 3,75 3,36 3,26 2,38 1,68 1,08
OHCH3-CH20NH202H-
>> 1 >> 1 >> 1 >> 1
H20 CH3-CH20H NH3 OHHZ
<< 1 0 - 1 ~ > 14
«1044
<< 10-l4 -K1044
> 14 > 14 > 14
1 b Kan ook zonder eenheden opgegeven worden. (Bij de thermodynamische afleiding van evenwichtsvoorwaarden maakt men gebruik van relatieve grootheden. Evenwichtsconstantenkrijgen dan geen eenheden)
lonisatieconstantenvan zuivere vloeistoffen temperatuur
waterconstante
K
mol2
273 288 293 298 303 323 373
0,114. 10-l4 0,45 10-l4 0,68 10-l4 1,00 l0-l4 1,47 1 0 - 1 ~ 10-1~ 5,5 51 10-1~
@A
Water bij verschillende temperaturen
p- waarde
.l
-
14,94 14,35 14,17 14,OO 13,83 13,26 12,29
@B
Andere vloeistojjën
temperatuur ionisatieconstante
zwavelzuur methaanzuur (mierezuur) ethaanzuur (azijnzuur) methanol ethanol (alcohol) ammoniak
K
mol2 1V2 .l
298 298 298 298 298 240
2-IO-~ 6 - 10-7 1-1 0 - 1 ~ 2. 1 0 - 1 ~ 3 10-20 10-33
p- waarde
3,7 62 13,O 16,7 19,5 33
Vaak wordt nog de term autoprotolyseconstante in plaats van ionisatieconstante gebruikt. 1 b Kan ook zonder eenheden opgegeven worden (Bij de thermodynamische afleiding van evenwichtsvoonvaarden maakt men gebruik van relatieve grootheden. Evenwichtsconstanten krijgen dan geen eenheden.)
berekend met behulp van de formule, zie tabel 36 T= 298 K
1% KP
KP
1% K .
KP
1% Kp
Kp
-184,62 - 10,36 -483,65 - 92,38 +180,75 -113,04
+ 19,82
+33,38 + 2,94 +80,10 + 5,83 -30,73 +12,21
2,4. 1033 8,7. 102 1,3 1080 6,8.105 4,2. 1Om3' 1,6- lol2
+20,32 + 2,21 +45,89 - 0,70 -17,59 + 4,22
2,l 1020 1,6. 102 7,8 104' 2,O. 10-' 2,6- 10-l8 1,6. 104
+13,89 + 1,85 +29,05 - 3,92 -11,30 + 0,28
7,8. lol3 7,O. 10' 1,l 1029 1,2. 10-4 5,O. 10-l2 1,9
+10,68 + 1,66 +20,63 - 5,53 - 8,15 - 1,69
4,7- lol0 4,6.101 4,3 1020 3,O. 10-6 7,l. 10-9 2,O. 10-'
+ 0,95
3,16 + 3,62 +10,63 - 8,80 + 2,08 -10,OO
6,9.10-' 4,2- 103 4,3-10'' + 1,6- 1OW9 1,2 10' + 9,9- 10-l1 -
6,6.10d 2,9. 10-3 6,2.103 1,6- 10-3 4,5 1,6- 10-4
- 6,19 - 5,62
2 NO,@ NH,(g) + HCl(g) 2 %(&T) 02(g) c @ ) co,@) CO(g) + H20(g) CaC03(s)
S S
- 58,04 Nzo~,(g) NH4Cl(s) -176,89 2 so3(g) -196,56 S 2 C%) +172,47 +t CO2@ + H2(g) - 41,16 +t CaO(s) + C02(g) +177,98
-176,57 -284,42 -189,62 +176,48 - 42,4 +164,42
+16,13 +24,53 -21,OO + 5,00 -22,60
8,9 1,4. lol6 3,4. 1OZ4 1,O. 10-21 9,9 104 2,6. 1OTZ3
2 Hgo(s) 3 02(g)
s 2 Hgo) + O,(g) +t 2
+215,9 -139,75
-20,51 -57,20
3,l- 10-2' - 7,68 6,4.10-5s -37,02
+
+
+
+
+
+
u
m KP
s 2 HCl(g) s2H W +t 2 H 2 W 2 s 2 NO(& +t 2 NO2(g)
+
T= 1000 K
T= 750 K
A (298) A S0(298) in kJ in JK-' log KP
Cl2(g) H2(g) I,(& 2 H2W O2k) 3 N2k) 2 NO(g) +
rr,
T= 500 K
+181,42 +284,5
21,51 - 88,75 -198,24 + 24,73 -145,39 +
-
5,18 2,54 3,79 2,79 0,65 3,81
2,1.10-8 - 1,36 9 3 10-38 -27,ll
Bij de thermodynamischeafleiding van evenwichtsvoorwaardenmaakt men gebruik van relatieve grootheden. Evenwichtsconstanten krijgen dan geen eenheden.
6,5.10-' 2,4- 10-6 + 0,36 2,3 + 0,21 1,6 - 0,065 8,6- 10-' - 0,71 2,O. 10-l
4,4-10-2 + 1,80 7,7. 10-28 -22,16
6,3.101 6,9. 10-23
rp C
s
2.
n
R H
gs Ul 2 A
h 3
Fl
!i
e
Indicatoren
kleur b$' lagere pH- waarden
A
Zuur-base-indicutmen
omslagtraject in pH bij 298 K
kleur bij hogere pH- waardm
hematoxyline kristalviolet kresolrood thymolblauw 'l dimethylgeel
rood geel rood rood rood
0,O0,O0,21,22,9-
1,O 1,8 1,8 2,8 4,O
geel blauw geel geel geel
congorood methyloranje broomkresolgroen methylrood broornfenolrood
violet rood geel rood geel
3,O3,l3,84,45,2-
5,O 4,4 5,4 6,2 6,8
oranjerood oranjegeel blauw geel paarsrood
lakmoes broomthymolblauw neutraalrood fenolrood thymolblauw 'l
rood geel rood geel geel
5,56,O6,86,88,O-
8,O 7,6 8,O 8,4 9,6
blauw blauw oranjegeel rood blauw
fenolftaleïen thymolftaleïen alizariengeel-R 1,3,5-trinitrobenzeen
kleurloos kleurloos lichtgeel kleurloos
8,2-10,O 9,3-10,5 10,l-12,O 12,O-14,O
1 F twee omslagtrajecten 2 b vaag omslagtraject 3 b in sterk basisch milieu (pH > 13,O) ontkleurt fenolftaleïen na korte tijd
paarsrood '3 blauw blauwviolet oranje
@B kleur van de gereduceerde vorm
Redoxindicatoren
kleur van de geoxideerde vorm
milieu
nitrofenantroline-ijzer(II)complex (nitroferroïne) rood porfyrindine-leucoporfyrindine blauw o-fenantroline-ijzer(II)complex rood difenylaminesulfonzuur kleurloos difenylamine kleurloos
lichtblauw kleurloos lichtblauw roodviolet roodviolet
1 M H2S04 pH = 0,O 1M H2S04 verdund zuur verdund zuur
methyleenblauw fenosafranine methylrood (niet omkeerbaar) methyloranje (niet omkeerbaar) erioglaucine (niet omkeerbaar)
blauw rood kleurloos-lichtgeel kleurloos-lichtgeel rood
1 M zuur 1 M zuur
kleurloos kleurloos rood rood groen
@C
eriochroomzwart-T murexide
xylenoloranje PAN methylthymolblauw
oveqangspotentiaal in V
Memlindicatoren voor complexome~~che bepalingen
toepasbaar bij de bepaling van
buffer
Mg2+,Zn2+,Mn2+ Cu2+ Ni2+ Caz+ Zn2+,Pb2+,Cd2+ Cu2+,Zn2+ Zn2+
10 10-12
kleuromslag
M-ind.
6 5-8 6
rood oranje geel rood rood rood blauw
ind. -
blauw blauwviolet blauwviolet blauwviolet geel oranje geel
Bindingrlengtenen bindingrhoeken
@A
Bindingrlengten
H-H F-F Cl-C1 Br-Br 1-1
74 142 199 228 267
H-F H-Cl H-Br H-I H-O
92 127 141 160 96
C-O C-O(HCO0H) C-0 (CO,,-) C-O (HCOO-) C=O(HCOOH)
143 136 131 125 122
0-0 @,O2) 0-0 (O,) N-N (N2H4) N=N
149 128 121 147 110
H-S N-H P-H C-H Si-H
134 101 142 108 148
C=O (aldehyd, keton) C=O (CO,) C=O (CO) C-N
122 116 113 147
C-C C-C (benzeen) C=C C=C
154 140 135 121
C-F 138 C-C1 177 C-Br 194 C-I 214
o=o
Bindingshoeken
in graden molekuul of ion
hoek
grootte
molekuul of ion
hoek
grootte
CH4 CH3CI CH2C12 idem CHC1,
HCH HCH HCH CICC1 CICC1
109,5 110,5 112,O 111,8 110,4
C102-
OC10 OS0 OCO OCO ONO
110,5 120 180 120 120
CCI, NH3 pH3 H20 H2S
CICC1 HNH HPH HOH HSH
109,5 107,3 93,3 104,5 92,2
NO2-
ONO HCH HCC CCC CCH
115 117 180 120 120
s02
OS0 000 OC10
119,5 116,8 106,7
CH3-O-CH3 COC H2C0 HCH
111 125
o3
C10,-
s03
co2 NO3-
C2H2 C&, idem
Dipoolmomenten
@A
Anorganische stoffen
...................................................................................... AsH, CO CO, CS, HBr HCN
0,53 0,33
o o 2,7 9,3
HCl HF H1
33 6,4 1,4
NH3 NO NO,
4,9 0,53 1,3
S02 SO, SbH,
5,4 O 0,40
H20 H202 H,S
6,l 7J 3,l
0, PC1, PH,
127 2,6 1,8
SiH4
O
Organische stoffen
methaan ethaan andere alkanen etheen propeen l-buteen trans-2-buteen ethyn (acetyleen)
o O ca. O
1,2 L3
o o
cis- ly2-dichlooretheen trans- 1,2-dichlooretheen chloorbenzeen 1,2-dichloorbenzeen 1,3-dichloorbenzeen 1,4-dichloorbenzeen
63 O 5,7 8,5 5,7 O
ProPYn cyclopropaan benzeen tolueen [methylbenzeen] ethylbenzeen 1,2-dimethylbenzeen
2,5 O O 1,2 28 Z1
methanol ethanol (alcohol) l-propanol 2-propanol fenol [benzenol] methoxymethaan
5,7 5,7 54 5,3 4,8 4,3
14-dimethylbenzeen chloormethaan broommethaan joodmethaan dichloormethaan trichloormethaan
O 62 60 %4 5s 3,4
ethoxyethaan (ether) methanal ethanal propanal propanon (aceton) methaanzuur (mierezuur)
38 7,6 9,1 9J 96 5,l
tetrachloormethaan chloorethaan l,l-dichloorethaan 1,2-dichloorethaan
O 69 6,9 4,o
ethaanzuur (azijnzuur) 53 methaanamine [methylamine]4,2 ethaanamine [ethylamine] 4,l
o
Verbrandingsenthalpieën
@
..................................................................................................... in 105Jmol-l bij T=298 K en p = p,, het gevormde water komt vrij als vloeistof
methaan(g) ethaan(g) ~ro~aan(g) butaan(g) (n-butaan) 2-methylpropaan(g) (isobutaan)
methanal(g) - 5,50 ethanal(g) - 11,66 methoxymethaan(g) -14,53 ethoxyethaanq) (ether) -27,25 methaanzuurfl) (rnierezuur) - 2,70 - 8,72 ethaanzuur0) (azijnzuur)
8,90 -15,59 -22,19 -28,75 -
-28,67
propaanzuur(1) (propionzuur) ethaandizuur(s) (oxaalzuur) fumaarzuur(s) melkzuur(s) citroenzuur(s)
-15,75 - 2,46 -13,39 -13,64 -19,85
1,3-butadiëen(g) benzeen(1) tolueen0) [methylbenzeen] ethyn(g) (acetyleen) propyn(g) methanol(1) ethanol(1) (alcohol) 1,2,3-propaantriol(1) (glycerol)
Hydrogeneringsenthalpieën
@
in 105Jmol-I bij T=298 K en p = p,, alle betrokken stoffen zijn gasvormig; de gegeven waarden gelden bij volledige hydrogenering -
etheen propeen l-buteen l-penteen (3 10 K) 1,3-butadiëen
-1,37 -1,26 -1,26 -1,27 -2,37
cyclohexeen (35 8 K) benzeen (355 K) ethyn (acetyleen) ProPYn 2-butyn
- 1,20
-2,08 -3,12 -2,90 -2,74
Vormingrenthalpieën
@A
Vomingsenthalpieënanorganischestofin
in 105Jmol-' bij T= 298 K en p = p, -
0,995 1,27 2,03 0,624 0,306 6,95
HBr(g) HCl(g) Hm) HI(g) HN03(l) H20(1)
- 0,362 - 0,923 - 2,69 + 0,259 - 1,73 - 2,86
NaBr(s) - 3,60 NaCl(s) - 4,11 Na2C03(s) - 11,31 NaF(s) - 5,69 NaI(s) - 2,88 Na,O(s) - 4,16
AgCl(s) AgF(s)
-
Ag20(s) A1C13(s)
-
A1203(s) BaBr2(s) BaC12(s) BaC03(s) BaI2(s) BaO(s)
-16,70 - 735 - 8,60 -12,18 - 6,02 - 5,58
H@@) H202(1) H2S(g) H2S04(l) KBr(s) KCl(s)
-242 - 1,88 - 0,201 - 8,11 - 3,92 - 4,36
NaOH(s) - 4,27 Na2S04(s) -13,84 - 0,462 NH3(g) NH4Cl(s) - 3,15 W4NO3(s) - 3,65 + 0,904 Nok)
Ba(OH)2(s) BaS04(s) C(s) diamant CaBr2(s) CaC12(s) CaC03(s)
9,46 -14,65 + 0,019 - 6,75 - 7,95 - 12,07
KC103(s) KF(s) K2061 KOH(s) KI(s) LiBr(s)
3,91 - 5,62 - 3,61 - 4,26 - 3,28 - 3,50
NO,(& N2W N204(g) 03(g) P,(s)rood PC13(g)
CaI2(s) CaO(s) 0 2 ( s ) CaS04(s) Co@ co2(g)
5,35 - 6,36 - 9,87 -14,23 - 1,105 - 3,935
LiCl(s) LiF(s) Li20(s) LiI(s) MgBr2(s) MgC12(s)
- 4,09 - 6,12 - 5,96 - 2,71 - 5,18 - 6,42
PCl,(g) PbC12(s) PbO(s) Pb02(s) Si02(s) SnC12(s)
Cs2(1) CuO(s) CuS(s) CuS04(s) CuSO, . 5H20(s) FeC12(s)
+ 0,879
MgC03(s) MgO(s) Mg12(s) MgSO,(s)
-11,13 - 6,02 - 3,60 - 12,78
SnCl,(l) so2(g) so3(g) ZnC12(s) ZnO(s) ZnS(s)
-
-
-
1,55 - 0,485 - 7,70 -22,78 - 3,41 -
-
Bij koolstof wordt grafiet, bij fosfor witte fosfor en bij zwavel rombische zwavel als uitgangsstof genomen.
+ 0,339 +
0,815
+ 0,0967 + -
1,42 0,18 3,06
3,99 3,59 - 2,19 - 2,77 - 8,59 - 3,50 -
-
-
5,45 2,97 3,95 4,16 3,48 2,03
Voimingsenthalpieën
B
Vmingsenthalpie~~anischestofin
in 105Jmol-l bij T= 298 K en p = @,
methaan(g) ethaan(g) propaan@ butaan(g) (n-butaan) 2-methylpropaan(g) (isobutaan) cyclopropaan(g)
-0,76 -0,86 -1,06 - 1,29 - 1,37 +0,38
methanol(1) ethanolfl) methanal(g) ethanal(g) methoxymethaan(g) ethoxyethaan(1) (ether)
etheen@) ~ro~een(g) l-buteen(g) cis-2-buteen(g) trans-2-buteen(g) 1,3-butadiëen(g)
+0,5 1 +0,18 -0,03 -0,lO -0,18 +1,08
methaanzuur0) (mierezuur) ethaanzuurfl) (azijnzuur) methaanamine(g) [methylamine] ethaanarnine(g) [ethylamine] chloormethaan(g) broommethaan(g)
benzeen(1) tolueen(1) [methylbenzeen] ethyn(g) (acetyleen) P~oPY~(~)
+0,5 1 +0,08 +2,26 +1,84
joodmethaan(1) dichloormethaan(1) trichloormethaan(1) (chloroform) tetrachloormethaan(1) (tetra)
Bij koolstof wordt grafiet als uitgangsstof genomen.
Bindingsenthalpieën
@
in 105Jmol-I bij T= 298 K, de opgegeven waarden gelden per mol binding
H-H F-F Cl-C1 Br -Br 1-1 O=O
-4,36 -1,53 -2,43 -1,93 -1,51 -4,98
H-O (H-brug) H-O (H,O) H-O (alcohol) H-S (H,S) H-Se @,Se) H-Te (H,Te)
-0,22 -4,635 -43 -3,44 -2,77 -2,44
C-F C-C1 C-Br C-I C=O (CO,) C=O (overige)
-4,4 -3,3 'l -2,8 -2,4 'l -8,04 -8,O .l
C-H (aldehyd) C-H (overige) C-C C=C C-C C=C (benzeen)
-3,6 -4,l -33 -6,l -8,3 -5,OS
0-0 @,O,) S-S NrN N-N H-F H-C1
-1,46 -2,64 -9,45 -0,85 -5,63 -4,32
N-H (NH,) N-H (amine) P-H p H 3 ) AS-H (AsH,) P-C1 (PCl,) P-Br (PBr,)
-3,91 -3,9 'l -3,22 -2,45 -3,32 -2,78
C-O C-S C-N C=N C-N
-33 -2,6 -2,8 -6,2 -8,9
C-Si
-3,O
H-Br H-I
-3,66 -2,99
P-I (PI3)
-2,14
'l 'l
" 'l
1 b gemiddelde waarden
.l
'l 'l
.l
'l
Sublimatie- en verdampingrenthalpieën
A
Varte stoffen
....................................................................... in 105Jmol-I bij T = 298 I< en p = po
Li Na K Rb Cs Ag
+1,61 +1,08 +0,90 +0,82 +0,78 +2,86
Mg Ca Ba Fe Cu Pb Zn
+1,49 +1,77 +1,75 +4,18 +3,39 +1,96 +1,30
Al C (grafiet) I2
P4 (wit)
+3,24 +7,15 +0,62 +0,55
....................................................................... in 105Jmol-l bij T = 2 9 8 K e n p = p o
Hg Br,
+0,61 +0,31
CH30H CH,-CH,OH C6H5-CH3
H,O +0,44 C,H6 +0,34
Roosterenthalpieën
+0,38 +0,43 +0,37
@
..................................................................................................... in 105Jmol-I bij T= 298 K
LiF LiC1 LiBr Li1 NaF NaC1
-10,4 -8,5 -8,O -7,6 -9,2 -7,8
RbF RbC1 RbBr Rb1 CsF CsCl
-7,8 -6,8 -6,5 -6,2 -7,4 -6,5
NaBr Na1 KF KC1 KBr KI
-7,4 -7,O -8,2 -7,l -63 -6,4
CsBr Cs1 AgF AgCl AgBr Ag1
-6,3 -6,O -9,7 -9,l -8,9 -8,Y
Deze waarden zijn berekend volgens de born-habercyclus.
Na,O K20 Mg0 Ca0 Ba0 ZnO
-25,3 -22,8 -38,4 -34,5 -31,O -40,2
...................................................................................... in 105Jmol-l bij T= 298 K
-10,8 Li' -5,O Na' -3,9 K+ -3,l Rb' -2,8 Cs' -2,5 Ag+ -4,6 NH,+ -2,8 H+
Mg2+ Ca2+ Ba2+ Zn2+ Cu2+ Fe2+
- 18,9
Al3+ -46,l Fe3+ -43,3
-15,6 - 12,7 -20,l -20,7 - 18,9
Elektronenaffiniteiten
@
OHFClBrI-
-5,4 -5,2 -3,8
-33 -3,l
Absoluteentropieën
@A
Elenenten
in Jmol-'K-' bij T= 298 K en p = p,,
33 203 27 131 77 116 64 33
C(s) grafìet C(s) diamant Cl,(g)
@B
O,(& P4(s)wit S,(s) rombisch zn(s>
51 191 205 238 176 256 42
Anmgnnische verbindingen
...................................................................................... in J mol-' K-' bij T = 298 K en p
=
p,
@C
Organische verbindingen
...................................................................................... in J mol-'K-' bij T = 298 K en p
methaan(g) ethaan(g) propaan(g) butaan(g) (n-butaan) etheen(g) propeen(g) l-buteen(g) 1,3-butadiëen(g) benzeenfl) ethyn(g) (acetyleen) propyn(g)
=
p,
-
methanolfl) ethanolfl) (alcohol) methanal(g) methaanzuur(1) (mierezuur) ethaanzuurfl) (azijnzuur) chloormethaan(g) broommethaan(g) joodmethaan(1) dichloormethaanQ) trichloormethaanfl) (chloroform) tetrachloormethaan(1) (tetra)
Eigenschappenvan chemicaliën
wit
@A
Kleuren van chemicaliiiz
licht- geel geel- licht- groen oranje rose rood bruin blauw donker- paars- grijs- zwart blauw violet zwart geel groen groen
wit
licht- geel geel- licht- groen oranje mse rood bruin blauw donker- paars- gnjs- zwart blauw violet zwart geel groen groen
De hierboven vermelde kleuren zijn niet altijd objectief. Bepaalde kleuren worden door verschillende waarnemers wel eens verschillend geïnterpreteerd. Bovendien hangt de kleur van oplossingen af van de concentratie.
1 b Deze stof kan in diverse modificaties met verschillende kleuren voorkomen. 2 b De kleur hangt af van de samenstelling. Naarmate het I,-gehalte toeneemt, wordt de Meur donkerder (van lichtblauw tot zwart). 3 P Witte en gele fosfor zijn twee verschillende namen voor dezelfde stof, evenals rode en violette fosfor. 4 b Indien de molekulen van het oplosmiddel een zuurstofatoom bevatten, lost het I, op met een bruine Meur.
Eigenschappen van chemicaliën
@B
absorptietop golflengte in nrn
Mo2mre extinctiecoijjkiën~n
extinctiewefiiint in l mol-' cm-' "
benzeen tolueen [methylbenzeen] nitrobenzeen naftaleen dichromaat chromaat
256 26 1 269 3 12 455 370
200 300 7800 289 420 4790
permanganaat manganaat nitraat nitriet cobalt(11) cobalt(111)
525 603 301 354 610 510
2000 1600 63 29 5O 7
koper(11) ijzer(111) ijzer(111)-thiocyanaatcomplex hexacyanoferraat(111) fenolrood NAD', NADP'
800 335 480 436 550 260
11 220 7000 743 46 683 18O00
NADH, NADPH
260 334 340 365 366 405
15 O00 6000 6220 3400 3300 18 500
hemoglobine oxyhemoglobine
405 45 3 436 555 542
9900 60 700 56 800 13O00 14400
hemiglobinecyanide hemiglobine sulfhemoglobine caroteen vitamine A,
540 S00 620 45 8 328
44 O00 9000 11100 117000 40 600
4-nitrofenol l-arnino-4-nitrobenzeen bilirubine
1b De gegeven waarden kunnen afwijkingenvertonen doordat de grootte ervan mede afhangt van de gebruikte spectrofotometer.
Vluchtige verbindingen (onder andere chloriden) kunnen een kleurloze vlam een karakteristieke kleur geven. De te onderzoeken stof wordt daartoe gemengd met geconcentreerd zoutzuur en op een platinadraad in de vlam gebracht. Men kan dan onderstaande vlamkleuringen waarnemen:
natrium kalium lithium strontium calcium
barium koper tin lood bismut
geel zwak violet wijnrood wijnrood steenrood
Molaire iongeleidbaarheden
geel-groen groen blauw zwak blauw zwak blauwgrijs
@
in waterige oplossing in 10-3Q-'m2mol-l bij T= 298 K
OHFC1BrI-
NO,-
19,80 534 7,634 7,84 7,68 7,144
Structuurformules van biochemisch belangrijke stoffen
D-glucose (a-cycloformule) (druivesuiker)
@A
Sachariden koolhydraten
@ Al
Monosachariden
D-glucose (P-cycloformule) (druivesuiker)
D-galactose (P-cycloformule)
ys120HY ?'
HOCH,
HOCH,
D-fructose (P-cycloformule) (vruchtesuiker)
D-ribose (P-cycloformule)
maltose (moutsuiker)
lactose (melksuiker)
sacharose (bietsuikerhietsuiker)
OH
amylose
NH-C-CH,
NH-C-CH,
8
chitine
NH-C-CH,
8
NH-C-CH,
8
8
CH,OH
~
o
, OH
$
<
~ CH,OH
cellulose
glycogeen: sterk vertakte keten amylopectine: zwak vertakte keten
o
~
o
* OH
<
~ CH,OH
@B
Structuurformules van biochemisch belangrijke stoffen
/
2 \
C 2
2
/
H , C C H2
\
/
\
C H2
/
\
C H2
/
E 2
\
C H2
/
\
Vetzuren
2
/
C H2
L
/
C H2
2 \
O II
C-OH
/
C H2
C H2
stearinezuur
palrnitinezuur
@ B2
oliezuur
Enkelvoudig onverzadigde vetzuren
/ - \ / \ /
H,C
C H2
\ /
C H2
C H2
@ B3
Memoudig onverzadigde vetzuren
\
/
/
\
C H,
\
C H2
/
\
C H2
/
C H2
linolzuur (vitamine F) H H C=C
H3C \
/
H H C=C \
H H C=C \ /
/
II
C-OH
\ / \ / \ l \ /
C
C
C
C2
C
C
C
C
linoleenzuur b'
/
H3C
\
/
C H2
2 \
H H C=C /
C H2
H H C=C \
/
C H2
H H C=C \ /
\ /
C H2
C H2
1 b Deze vetzuren zijn voor jonge mensen essentieel.
O
H H C=C
II
C-OH \
/
C H2
\
/
C H2
@C
Structuurformules van biochemisch belangrijke stoffen
Amimren
.....................................................................................................
@ Cl
De aminomren van de eiwitsynthese
symbolenb2 formule -
iso-elektrisch punt
l alanine
Ala A
H2N-?H-COOH
61
2 arginine
Arg R
H2N-CH-COOH I CH2-CH2-CH2-NH-C-NH2 II NH
3 asparagine
Asn N
H,N-CH-COOH I CH2-C-NH,
11,2
ö
4 asparaginezuur Asp D
H ,N - CH - C O OH I CH2- COOH
5 cysteïne
Cys C
H2N-CH-COOH I CH2- S H
6 glutamine
Gln Q
H2N-?H-COOH CH,-CH2-C-NH2
8
7glutaminemur
Glu E
H2N-?H-COOH CH2- CH,- COOH
3,2
8 glycine
Gly G
H2N-CH2-COOH
61
9 histidine
His H
H2N-GH-COOH
10isoleucinebl
Ile
l l leucine 'l
Leu L
I
H2N-CH-COOH CH,CH,
LH-CH,-
H2N-CH-COOH I
?H2 CH3- CH- CH,
12 lysineb1
Lys K
13 methionineb1 Met M
H2N-CH-COOH I CH2-CH2- CH2- CH2-NH2
94
H,N- CH- COOH I CH2-CH2-S- CH,
5,7
symbolenb2 formule 14fenylalanineM Phe
F
iso-elektrisch punt 5s
H2N-$H-COOH
a
C H ~ 15 proline
Pro
P
16 serine
Ser
S
H2N-CH-COOH I CH2-OH
17treonineb1
Thr T
H2N-CH-COOH I CH3-CH-OH
18 tryptofaanbl
Trp
W
H2N-$H-COOH
19 tyrosine
Tyr
Y
H2N-CH-COOH OH
20 valine
Val
V
H2N-$H-COOH CH3-CH-CH3
5,g
b~~4361
1 b Deze aminozuren zijn voor de mens essentieel. Zie voor de bijbehorende codons in het m-RNA tabel 72B. 2 b Naast elk drieletter-symbool is het eenletter-symbool voor het aminozuur vermeld.
@ C2
Enkele andere aminozuren
formule
voorkomen
a-aminoadipinezuur
H2N- $H - C O O H CH2-CH2- CH2- COOH
mais
hydroxylysine
H2N-?H-COOH CH2-CH2-HCOH-CH2-NH2
bindweefsel
hydroxyproline
bindweefsel
'
H;nlcooH y-aminoboterzuur
H2N-CH2-CH2-CH2-COOH
cycloserine
H2N
hersenen antibiotica
@D
Structuurformules van biochemisch belangrijke stoffen
Fotopigmenten
"C
l/ CH3
H
I HC
I
H
C
C
I
CH3
CH3
H
C
I
C
H
C
H C
H C
H C
H3C-C
H C
I
. 2. . C. . C. . .C . .C. . C. . C. . .C . .C . . C. . C I H C-CH,
H
H
H
H
I CH3
C
I CH3
H
C H
-@ = -H op beide plaatsen: p-caroteen -@ = -OH op beide plaatsen: luteïne (bladxanthofyl) (alle dubbele bindingen trans)
H C
CH3 I C
H C
C
C
CH3 I C
/ + / + / + / + / + / N H
I H2C
2
C C I H C-CH,
H
H
C
H C
C H
O
\. ./ l
C CH, H2 retinaldehyd (alle dubbele bindingen trans)
CH3
CH3
H C
I
I
CH3
H C
I
C C C / + / + / + / + / + /\ H,C C C C C C I
I
H2C \
H
H
H
-O = -CH,: chlorofyl-a -@ = -C-H: chlorofyl-b
H2 C
H
C-CH, / I
C CH, H2 retinol (vitamine A,, alle dubbele bindingen trans)
II
OH
@
\
/
CH
I
C
C CH,
CH3 I C
2
CH2 C I CH3
.......................................................................... chlorofyl, zie tabel 67 D
Twee mesomere structuren van heem
Drie afbraakprodukten van heem H,C
HOOC
COOH
CH,
COOH
CH,
bilirubine
H
biliverdine
H,C
urobiline
HOOC
Stiuctuurformules van biochemisch belangrijke stoffen
@F
PZuntehomonen
auxine [3-indoolazijnzuur = IA A] CH,-COOH HO
%Q CH,
l-naftaleenazijnzuur = N A A
2J4-dichloorfenoxyazijnzuur = 2,4-Dbl
2,4,5-trichloorfenoxyazijnzuur = 2,4,5-T
1 b In hoge concentraties gebruikt als 'ontbladeringsmiddel'
OH
C=O
COOH
gibberellinezuur
@ F2
kinetine
zeatine
NH,
Beïnvloeden celdeling
dormine (abscisinezuur = ABA)
Cl0
CH3
thiamine (vitamine B,)
chíoorcholinechíoride = C C C
Structuurformules van biochemisch belangrijke stoffen
parathion
-@ -@
= =
@G
Landbomuvergiften
aldrin
lindaan [1,2,3,4,5,6-hexachloorcyclohexaan= HCH]
- C C l, :DDT dichloordif'enyltrichloorethaan [2,2,2-trichloor-1,l-bis(4-chloorfeny1)ethaanl - C HC I ,: ~ ~ ~ ~ c h l o o ~ d i f e n ~ l ~ c h l o o [2,2-dichloor-l, rethaan l-bis(4-chloorfeny1)ethaanl
pyrethrurn is een mengsel van pyrethrine 1 -@ = - C H = C (CH3 CH3
ci pentachloorfenol
a-chioralose
@H
Dierlijke h m n e n
adrenaline
noradrenaline
-O = -OH: oestradiol -@ = =O: oestron
aldosteron
progesteron
testosteron
cortison
androsteron
corticosteron
O
cholesterol
-@ = -I: thyroxine -O = -H: tri jodothyronine
ecdyson (verpopping insekten)
Structuurformules van biochemisch belangrijke stoffen
H DiPrijb h m n o i ['umolg]
COOH
COOH
Cys-Tyr I
I
Cys-Tyr
S
Ile
S
Phe
Gin
S
Gln
I
I
I
I
8 I
I
I
i
Cys- Asn
I
I
I
Cys- Asn
I
I
Pro-Leu-Gly -NH2 ocytocine (oxytocine)
vasopressine (antidiuretisch hormoon)
Glu I
Gln I
Cys-S-S-Cys-Ser-Leu-Tyr-Gln-Leu-Glu-Asn-Tyr-Cys-Asn-COOH I I I
s I
Asn
?'g
I
Val
Y~Y
Phe
HOOC -@-~~s-Pro-~hr-~~r-~he-Phe
I
I
m 2
insuline menselijke insuline: l = treonine 2 = isoleucine 3 = treonine varkensinsuline: l = treonine 2 = isoleucine 3 = alanine runderinsuline : 1 = alanine 2 = valine 3 = alanine
43 = -CH2-CH=CH-CH2-CH,:
penicilline
streptomycine
O-CH, OH
hesperidine
dopamine (neurotransmitter)
CH,-CH-NH,
H3C
O-CH,
OH
O
sulfanilamide
mescaline 0 - C H , (hallucinogeen)
amfetamine (opwekkend)
&
HN
I
CH3
DOM = STP 2,5-dimethoxy-4-methylamfetamine (hallucinogeen)
LSD lyserginezuurdiëthylamide (hallucinogeen)
'CH,-CH3 cH2-cH3
Structuurformules van biochemisch belangrijke stoffen
-@ = -OH: psilocine
@J
Psychofamca [vemolg]
nicotine (kalmerend)
CH3
(hallucinogeen) cafèine (kalmerend) O II
-O = -O-P-OH: I OH
psilocybine (hallucinogeen)
f @ : >
H3C
y 3 3 CH2-Ne-CH, I
CH3
Cle
muscarine (hallucinogeen) H$-O H3C-O H3C-O
N-CH, O-CH,
HO
O-CH,
papaverine (verdovend)
morfine (verdovend)
HS-coënzym A
-
=
symbool voor een energierijke binding
codeïne (verdovend)
-@ = -OH: NADe nicotineamide-adenine-dinucleotide
nicotineamide-adenine-dinucleotide-fosfaat
OH
-
NADPH H@
-@ -O-;-OH: II
O
-@ = -OH: NADH H@
O
0
0
II
II
II
HO-P-O-P-O-P-O-CH, l
I
I
OH
OH
OH
<$ :J IVOy
&nim (tabel 72 A)
n D-ribose (tabel 67 A)
OH
OH
L______
A T P : adenosinetrifosfaat A DP: adenosinedifosfaat
ATP -ADP
+
--@
O II
--@=- P-OH I
OH
I
O
HO
adenosine
n-ruO-CH,
O OH
cyclisch AM P: cyclisch adenosinemonofosfaat
AH= -50,2. 103J mol-' (maximale energie in een cel)
Dissimilatie
Q) A
Glycolyre
.....................................................................................................
glucose
fosfohexoisomerase
I
fructose- 1,6-difosfaat
H&-@ I C=O
m'ose-isomerase
I
H,COH
dihydroxyacetonfosfaat
dihydroxyaceton
4
>
HC=O I HCOH
H&@
glyceraldehyd-3-fosfaat
glyceraldehyd-3-fosfaatdehydrogenase
K
, H20
NADH, 2H*
:i
glycerinezuur-l -fosfaatkinase
fosfoglyceromutase
NAD*, -@
I
H,COH
HE O-@
glycerinezuur-2-fosfaat
l
COOH
CH2 II C O-@ I
enolpyrodruivezuurfosfaat
y 3 3
C=O
c
pyrodruivezuur
I
IN GEVAL VAN MELKZUURGISTING
NADH H*
melkzuurdehydrogenase
HCOH I
COOH
melkzuur
IN GEVAL VAN ALCOHOLISCHE GISTING
'
pyrodruivezuurdecarboxylase
' co2 CH3 I HC = O
alcoholdehydrogenase
aceetaldehyd [ethanal] NADH H*
CH3 I H, C OH
alcohol [ethanol]
Dissimilatie
@B
Citroemurcylus
krebscyclus 3 9 NADO NADH y33 H 2 0 + C=O + HS-CoA I COOH pyrodruivezuur
H oxaalazijnzuur HC--C =O COOH COOH
H HC-C-
OH
AOOH
H
I
COOH COOH cim-u
aconitase
appelzuurdehydrogenase
H H?appelzuur COOH COOH
= COOH COOH YH COOH
cis-aconiemur HC---C
41
H H H isocitroenzuur HC---C C-OH I I I COOH COOH COOH
I
Hy=CH
furnaamur
1
barnsteenzuurdehydrogenase
H H?CH barnsteenzuur l COOH COOH barnsteenzuurcoënzym-Asynthetase
^'px:"h' ATP
+a
H HFCOOH ?=O
YH
isocitroenzuurdehydrogenase
H H HC-CC=O I I I COOH COOH COOH isocitroenzuuroxaalbarnsteenmur dehydrogenase instabiel) HCH H C-C=O 4 0 2 COOH H
COOH
a-ketoglutaarzuur bamsteenzuurcoënzym-A a-ketoglutaarzuurdehydrogenasecompiex
F A D = flavine-adenine-dinucleotide W G D P = guanosine-difosfaat (zie tabel 7 2 A )
sterk vereenvoudigd schema
I
I
ubichinon
I
I 12eQ I
! I I I
i
II
cytochroom b
-----
I I
{Z'"
cytochroom c cytochroom a I
-+
= de keten van het 'H'-transport
---r
= de overdracht van elektronen
I = waterstofdrager
Fotosynthese (koolstofassimilatie)
@A
'Lichaeactie'van de fotosynthese
calvincyclus
::
3H"
&?-O-@
3 ADP
3 ATP
3NADPH
-@ = - P-OH
3NADP
C=O I
b 3HC-OH
~ è - 0 ~carboxyCOOH H,&-o@I dismutase 3 HC-OH 3 ribuloseH&O@ 3~7-p 1,5-difosfaat 6 glycerinezuur, fosfaat H&-OH
inbouw van de CO2
H2C-OH I
C=O HC-OH
3 HC-OH 3 ADP -@
H,C-O@
6 glyceraldehyd3-fosfaat
C=O
HC=O
I
4
HO-CH 4
HC-OH
I
HC-OH
A
H~C-O+I
HC-OH
~~L-043
H,L-O-@ xylulose-5fosfaat
ribulose-5fosfaat
-
glyceraldehyd3-fosfaat HC=O
H&-OH
I
H,?-O-@
HC-OH
C=O I
HO-y-I HC-OH
H C OH
HC-OH
,l-
C=O
4
HC-OH
C-
I
+
HC-OH
H ~ & - o-@
ribulose-5fosfaat
H,L-o H,&O
-@
ribose-5fosfaat
HC=O HC-OH
HC-OH
-@
fructose-6fosfaat
I
HC-OH
glyceraldehyd3-fosfaat
HO-?H HC-OH
fructose-1,ófosfaat
sedoheptulosel,7-difosfaat
H&-O
-@
glyceraldehyd3-fosfaat w ---r =n HC-OH I H,&O
glyceraldehyd3-fosfaat HC=O
L I
Hc-OH
H&-@ ribulose-5fosfaat
I
H&-O
Hc-OH
H,&-@ xylulose-5fosfaat
8
glyceraldehyd3-fosfaat glucose-6-fosfaat r-- fructose-6-fosfaat
1 7
glucose
fructose-1,6-difosfaat
(2x) 4
Hy=O HC-OH
H~L-o-@ glyceraldehyd3-fosfaat
Fotosynthese(koolstofassimilatie)
@C
Be fotosynthese vastgelegde hoeveelheid koolstofper jaar
....................................................................... deel biosfeer
oceanen, zeeën oerwouden, bossen bouwland grasland, steppen overige gebieden gehele aarde
totale qpperulakte
vastgelegde koolstof
106km2
lol2 kg j-'
Lichtabsorptie
@A
Absorptietoppen aan fotopigmenten
pigment
absorptietop(pen) golflengten in nrn
chlorofyllen chlorofyl-a
in vivo 435,670-680
chlorofyl-b chlorofyl-c bacteriochlorofyl-a bacteriochlorofyl-b bacteriochlorofyl-c (chlorobiumchlorofyl) bacteriochlorofyl-d (chlorobiumchlorofyl)
480,650 645 800,850,890 1017 750
alle organismen met fotosynthese, behalve enkele bacteriën alle zaadplanten, varens, mossen en groenwieren diatomeeën, bruinwieren purperbacteriën, groene bacteriën één soort purperbacterie groene bacteriën
350,760
groene bacteriën
carotenen a-caroteen P-caroteen y-caroteen
in hexaanoplossing 420,440,470 425,450,480 440,460,495
meeste planten meeste planten groene zwavelbacteriën, enkele wieren
carotenoiden luteïne (bladxantofyl) violaxanthol
in ethanoloplossing 425,445,475
fucoxanthol spirilloxanthol
425,450,475 464,490,524
meeste planten, niet in bruinwieren en diatomeeën meeste planten, niet in roodwieren en diatomeeën diatomeeën, bruinwieren purperbacteriën
fycobilinen (proteïnen) fycoërythrine fycocyanine allofycocyanine
in vivo 490,546,576 618 654 (in fosfaatbuffer)
roodwieren, enkele cyanobacteriën cyanobacteriën, enkele roodwieren roodwieren, meeste cyanobacteriën
425,450,475
voorkomen
De waarden van de carotenen en de carotenoïden liggen in vivo vermoedelijk ongeveer 20 nm hoger.
Lichtabsorptie
@B
Absorptiespectra van enige fotopigmenten
.................................................................................................................... in oplossing, zie tabel 70A
I
=
I I,
I, e-ad
= =
intensiteit van het doorgelaten licht intensiteit van het opvallende licht
600
W
violet
blauw
groen
geel
700
rood golflengte in n m
chloroíj4-a chlorofyl-b .............. P-caroteen -- -- -- . bacteriochloro~l-d
-+
-----m
Lichtabsorptie in water
relatieve lichtabsorptie in procenten van de lichtintensiteit gemeten op l meter diepte in onvervuild zeewater diepte in m violet
blauw
blauwgroen groen
geel
rood
Papierchromatografiemet bladpigmenten
@
relatieve meeloopsnelheden in loopvloeistof petroleumether 92%/aceton 8%
pigment p-caroteen a-caroteen luteïne (bladxanthofyl) violaxanthol chlorofyl-a chlorofyl-b andere pigmenten
Eiwitsynthese-Enkele belangrijke verbindingen
@A
DenucleinezurenDNAenRNA
..................................................................................................... O = aanhechtingsplaats aan ribose of deoxyribose
@ A1
N m b basen
..................................................................................................... Drie purinederivaten
H O
O
adenine
guanine
hypoxanthine
Drie pyrimidinederivaten
0
cytosine
thymine
@A
o
uracil
Zeldzame basen
'pseudo-uracil'
/
OH O dihydroxyuracil
@ A3
Koppeling van de nucleïnebaseninDNA en RNA
De binding van adenine en thymine via 2 H-bruggen in DNA (respectievelijk van adenine en uracil in t-RNA)
N-H---O
1,08 nrn
De binding van guanine en cytosine via 3 H-bruggen.
@ A4
De opbouw van DNA
gedeelte van een molekuul van deoxyribonucleïnezuur (dubbele helix)
3,5 nrn
P-T:::&D,
PD - G G\
P\ i i i C-D. iii
p\
C-0
"D-A:::T-~
P
-
A C D G P T
adeninegroep cytosinegroep = deoxyribosegroep = guaninegroep = fosfaatgroep = thyrninegroep
=
=
Eiwitsy"these
@ A5
Gedeelte van een polynucleocidemolekuul
elke nucleotide is opgebouwd uit deoxyribose + fosfaat + nucleïnebase
@ A6
Vier voorbeelden van transfer-RNA
*
w5 G.
t-RNA van tyrosine
m-:
t-RNA van alanine
+-G,
t-RNA van fenylalanine
i
I
6-o-m
4
V-==?
G-r,
5
h
*Q.
a-m
t-RNA van serine
I
1
4C*
*Q,
t
V===? D===>
D===>
os3=-i I
(SE--n
O'
7m-
P.
p-U.
O-2m
l C - ~ - ~ - ~ - b QI 111 111 11 II
y ?
II
U I II
I
UI
M
UI
II
*13
I
f,
I
D===>
L
IU i = = ? O
2
C
m
o==s30 I
I
I
?
os==$l u===o
I
y=,=n ';7
I
4: I
I U
Bij deze vier formules zijn de volgende symbolen gebruikt: adenosine cytidine = guanosine = inosine = thymidine = uridine 51 = pseudo-uridine U = dihydro-uridine
A C G I T
= =
v
(nucleoside met adenine) (nucleoside met cytosine) (nucleoside met guanine) (nucleoside met hypoxanthine) (nucleoside met thymine) (nucleoside met uracil) (nucleoside met 'pseudo-uracil') (nucleoside met dihydroxyuracil)
elke nucleoside is opgebouwd uit ribose +,nucleïnebase voorts:
-m
W
= - CH,
=
anticodon
n1 m n1
II m
(9-3-n-3 b - 9 - q 9 - 2m
#
-
1
C.
-o-m=-O-CH,
I
I
?
I
C)-o-m
Eiwitsynthese
@B
Genetkchecode
....................................................................................................
@ B1 Alfabetisch gerangschikt aminozuren
symbolenb2 codons in het m-RNA -
l Alanine
Ala 2 Arginine Arg 3 Asparagine Asn 4 Asparaginezuur Asp 5 Cysteïne Cys
A GCU R CGU N AAU D GAU C UGU
- -
6 Glutamine 7 Glutaminezuur 8 Glycine 9 Histidine 10 Isoleucine
11 12 13 14 15
Leucine Lysine Methionine Fenylalanine Proline
P
Gln Glu Gly His Ile
I
Leu Lys Met Phe Pro
L CUU K AAA M AUG F UUU P CCU
Q E G H
-
GCC CGC AAC GAC UGC
CAA GAA GGU CAU AUU
-
16 Serine 17 Treonine 18 Tryptofaan 19 Tyrosine 20 Valine
Ser Thr Trp Tyr Val
startcodon terminatiecodons
Met M AUG Term UAA
S T
UCU ACU W UGG Y UAU V GUU
GCA CGA
-
CAG GAG GGC CAC AUC
GCG CGG
AGA
AGG
UUA
UUG
AGU
AGC
p
GGA AUA
GGG
-
-
-
CUC AAG AUA UUC CCC
CUA
CUG
CCA
CCG
UCC ACC b UGA UAC GUC
UCA ACA
UCG ACG
GUA
GUG
UAG
UGA
p
1 b Uitsluitend in mitochondriën van zoogdieren. 2 b Naast elk drieletter-symbool is het eenletter-symbool voor het aminozuur vermeld.
B2 Op codon gerangschikt
eerste letter
U
tweede letter
derde letter
C A G u ----Phe Phe Leu Leu
F F L L
Ser Ser Ser Ser
S S S S
Tyr Tyr Term Term
Y Y
Cys Cys Term Trp
C C
W
C A G
R R R R
U C A G
p -
U
-
Leu Leu Leu Leu
L L L L
Pro Pro Pro Pro
P P P P
His His Gln Gln
H H Q Q
Arg Arg Arg Arg
A
Ile Ile Ile Met
I I I M
Thr Thr Thr Thr
T T T T
Asn Asn Lys Lys
N N K K
Ser Ser Arg Arg
S S R R
U C A G
G
Val Val Val Val
V V V V
Ala Ala Ala Ala
A A A A
Asp Asp Glu Glu
D D E E
Gly Gly Gly Gly
G G G G
U C A G
C
--
W Zie voor de structuurformules van de aminozuren tabel 67C W Naast elk drieletter-symbool is het eenletter-symbool voor het aminozuur vermeld.
-
Vitamines
vitamine
@
werking
bron
opmerkingen
A,
retinol voorkomt nachtblindheid, voorkomt margarine, melkvet, (axeroftol) verhoorning van epitheel, verhoogt lever, eieren, vis, 1915 de weerstand, stimuleert het fruit, peen afweersysteem en de vorming van gebit en botten
B,
thiamine voorkomt beri-beri, als co-enzym (aneurine) betrokken bij celstofwisseling 1901
brood, granen, melk, meest in de zaadhuid vlees, aardappelen, van granen groenten, gist formule zie tabel 67 F
B,
riboflavine als onderdeel van diverse enzymen (lactobetrokken bij celstofwisseling, flavine) voorkomt huidinfecties 1933
melk, vlees, brood, graanprodukten, groenten, gist
B,
pantoals onderdeel van co-enzym-A theenzuur betrokken bij de citroenzuurcyclus, 1930 stimuleert celdeling bij vogels en zoogdieren
melk, aardappelen, brood, vlees, groenten
B,
foliumzuur voorkomt bepaalde vorm van bloedarmoede, als co-enzym betrokken bij celstofwisseling, stimuleert celdeling bij knaagdieren
brood, groenten, vlees, melk, eieren, gist
B
inositol
lever, kaas, melk
B,
pyridoxine als pyridoxaalfosfaat betrokken bij (adermine) celstofwisseling, voorkomt 1934 huidinfecties bij honden en ratten
vlees, eieren, vis, brood, aardappelen, peulvruchten, rijst
lichtgevoelig, temperatuurgevoelig
B,
nicotinezuuramide (niacine) 1937
voorkomt voetjicht, als onderdeel van diverse co-enzymen betrokken bij celstofwisseling, stimuleert de celdeling
vlees, brood, vis, aardappelen, melk, groenten, fruit
eigen synthese uit tryptofaan
B,,
cobalamine (cyanocobalamine) 1947
aanmaak van bloedcellen, als co-enzym betrokken bij de vorming van RNA en DINA, stimuleert celdeling en voortplanting
lever, vlees, vis, melk, uitsluitend dierlijke kaas, eieren bronnen
C
Lascorbinezuur 1932
voorkomt scheurbuik, betrokken bij vorming van hemoglobine, collagene weefsels en steroïde hormonen, verhoogt de weerstand
fruit (vooral citrus), temperatuurgevoelig, aardappelen, groenten eigen synthese bij aantal zoogdiersoorten
stimuleert celdeling bij vogels
derivaat van caroteen formule zie tabel 67 D
vitamine
werking
bron
opmerkingen
P
p -
D,
ergocalciferol 1918
voorkomt engelse ziekte, bevordert resorptie en afzetting van calcium, vooral in beenderen en gebit
aardappelen, groenten
synthese uit plantaardige sterolen
D,
cholecalciferol 1918
idem als D,, voorkomt spierkramp (stuipen)
margarine, melkvet, vette vis
synthese uit dierlijke sterolen eigen synthese met huidpigment en UV
E,
tocoferol (D-atocoferol) 1922
aspecifiek antioxidans in diverse weefsels, stimuleert vruchtbaarheid bij zoogdieren
plantaardige olie, granen, eieren, bladgroenten
F
linolzuur 1929
betrokken bij de decarboxylering
eigen synthese bij enkele zoogdiersoorten?
H
biotine
als co-enzym betrokken bij celstofwisseling, voorkomt huidaandoeningen
lever, groenten, melk, eieren, gist
I<
fyllochinon onmisbaar voor synthese h de lever (naftovan trombinogeen en andere chinon) bloedstollingscomponenten 1935
bladgroenten (vooral kool), tomaten, tarwe, eieren, lever, vis
P
citrine
sinaasappelen, citroenen
Q
ubichinon bevordert het elektronentransport in het organisme
bevordert de permeabiliteit van capillairen
eigen synthese bij de mens?
De vitamines A, D, E, F en K zijn oplosbaar in vetten. De vitamines B, C, H, P en Q zijn oplosbaar in water. De jaartallen onder de namen van de vitamines geven het jaar aan van hun ontdekking.
M
bron niet zeker formule zie tabel 67 B
produkt van de coli-bacteriën in de darm
bron niet zeker
Enkelevoedingsmiddelen van de mens
@
geanalyseerd per 100 gram eetbaar gedeelte ionerdatomen van eiwitten vetten voedingsmiddelen
aardappels aardbeien agar-agar 'l andijvie appels bananen beschuit bier bietjes bloemkool boerenkool bosbessen
sacha- cal- fosfor ijzer d e n cium
vitamines na- kalium triurn
waur verbrandingswarmte
A B C g g g mg mg mg mg mg mg mg mg g -----2 0,7
0,l
-
-
2
0,2
-
-
1 12 0,3 2 2 4 03
6,6 -
0,2 0,3 0,9 -
19 5 75 1 10 22
10 17
60 25
7,9
2,5
-
-
20 5 21 15
1,5 0,3 1,5 20
hazelnoten honing kaas (oud, volvet) kalfsvlees karnemelk kastanjes
14 0,4 25 20 3 4
60
kersen kip kippe-eieren komkommers krentenbrood
03 20 13
leverworst margarine melk (volle) melkchocolade (reep) moedermelk (mens) paprika's
-
29 6 0,4 1
-
-
-
7
3
1 50
17 0,5 3,3 9 1,2 1
25 83 3,2 32 3,8 -
0,06
-
0,42 0,15
-
-
-
-
1 0,2 0,5
50 2 2
300 150 400
1,20 0,12 0,11 0,20 0,50
250 25 400 400 500 75
-
20
140
-
-
80 400 20 80 80 400 10 300
-
1,5
t ? 10 1 100 0,5 15 1 50 0,4 2
-
-
5,30 0,lO
0,29 0,03 0,05 0,32 0,45 0,07
15 77 60 91 - 20 10 95 10 87 10 75
355 96 O 59 171 385
5 - 91
1619 171 159 96 167 176
-
5 80 100 10
89 93 86 86
p
1,s 2 5 2 5 2
t 200 25 50 2 1250 10 300 10 1000 t 300
-
0,40 0,15
0,41
40 2 12 82 12 44
1145 1588 1108 263 1125 1004
1 41 71 0,5 92 - 54
1526 560 125 690
10 86 - 7 3 75 10 97 - 35
176 711 631 25 1066
1 88
251 2207 288 100
-
-
1,05 0,33 1,45 0,43
2 50 2
--------300 3 2 600 0,72 6 6 2592 20 2 10 50 0,05 4 18 1346
-10 20 30 10 10 200
11
-
70 10 30
6 200 80 5 1 600 380 12 230 3,5 110 80 35 40 85
OS
600 150
-
70 30 150 3 5 30 7 30 40 3 20 30 70 4 200 10 11 12
43 95 43 10 43
10 1
20 10 10
-----
bruin brood bruine basterdsuiker bruine bonen doperwten groene erwten ham (gekookt)
0,5 0,5
-
kJ
60 220 20 30 20 95
0,5 t 2 100 0,03 50 1 5
100 350 150 600
0,5 2 250 2 100 300 2 150 150 0,5 5 200 300 1,5 t
0,56 -
0,25 -
0,24
0,30 0,58 0,22 0,65 0,08 0,85 0,58 0,04 0,19
-
-------150 5 - 56 t 75 1,20 1,42 1242 20 0,77 - 15 t 5 3139
1 20 0,4 15 4,6 120 90 51 200 200 7 31 15 5 25 5
0,03 50 2 t 0,l 20 0,4 10
150 400 50 400
0,05 -
0,12 0,70
0,24 0,50 0,05 0,223
-
-
4 88 100 92
ionerdatomen van eiwitten vetten voedingsmiddelen
patates frites peen peren pinda's prei rabarber
vitamines
sacha- cal- fosfor ijzer na- klium riden cium trium A
3 1 0,5 27 2 0,5
12 0,2 49 0,3 0,l
radijs 1 5,4 roggebrood (donker) 0,5 roomboter roomijs 4 runderlever (gekookt) 20 1,5 rundvet (rauw)
0,2 1 83 12 5 90
-
30 6 10 13 5 2
15 95 40 30 20 30 60 360 60 30 40 30
0,8 0,5 0,2 2 1 0,5
15 75 2 5 5 5
P
25 30 30 2 t 25 200 3 5 15 20 160 120 0,l t 10 220 10 100 15
2 40 0,4 20 2
p P
13 0,5
rundvlees rijst sinaasappels sla slagroom b2 snijbonen
20 7 0,s 2 2 2
0,2 40 0,2
spek (vet) spinazie spruitjes tomaten
4 2 4 1 12,3 5
85 0,3 0,5 0,2 1,8 0,3
16 18 8
24 0,5 2,5
toast
tuinbonen varkensvlees vis (mager) 2' wit brood witte suiker yoghurt 2. zwarte bessen
-
3,3 13
-
-
3,2
-
10 200 78 10 100 10 40 20 2 40 30 2,8 70 60 2 40 30 0,5 5 3 75 4 -
-
-
6,OO 0,17 0,09 0,71 0,60 0,41 0,lO
2 130 30 10 15 20
4 0 70 120 20 145 100
150 300 10
0,17 0,20 6,OO 4,lO
-
-
350 100 150 250 100 250
-
0,51 0,20 0,14 0,20 0,15 0,21
-
10 200 20 200 10 95
46 100 120 4 8 30
2 1 1
-
25 10 10 t 5
200 700 500 300 150 400
100 100 t
350 300 100
-
t
-
-
-
-
90 50
-
50 5
1,2
3 50 5 90 4 85 3 25 90 10 93
1004 125 171 2512 130 46
- 64 25 71 6
59 798 3139 853 556 3411
P
3 100 2 0,4 0,3 2 0,5 2 35 0,5 2 3 1 0,4 2,2 1
C
-250 0,16 20 95 0,28 300 - 50 1,66 - 15 15
P
-
-
900 300 100 700 250 300
B
water verbrandingswarmte
-
150 300
68 13 86 94 53 94
824 1442 176 50 1584 75
5,OO 0,41 1,00 0,54 0,60 0,15 0,26 0,16 0,35
25 92 150 86 25 95 8 80 85
54 171 75 1527 163
0,84 0,50 0,20
- 59
1170 318 1000 1672 242 158
0,20 1,50 0,62 0,20
-
50 10
15
---0,20 7 3267
--
0,Ol -
-
0,04 0,24 0,20 0,19
2 79 - 40
-
-
88 150 83 -
1b Agar-agar bestaat vrijwel geheel uit het voor de mens onverteerbare agarose en agaropectine. 2 b Deze voedingsmiddelen bevatten tevens vitamine D, (cholecalciferol) in hoeveelheden van 0,OJ tot 1,O mg. Vitamine A omvat retinol en @-caroteen. Vitamine B omvat thiamine, riboflavine en pyridoxine (ongekookt). Vitamine C omvat L-ascorbinezuur (ongekookt). Aan diverse voedingsmiddelen worden natriumzouten toegevoegd als conserveringsmiddel. Dit is in de tabel aangegeven met een t. Ontleend aan Voedingsmiddelentabel van het Voorlichtingsbureau voor de Voeding.
Enzymenen hormonen
@A
Enkele enzymen van de m m s
substraat
eindprodukt(en)
esterasen fosfatase lipasen acetylesterase choline-esterase
fosfaatesters glyceriden azijnzure ester cholineacetaat
alcoholen + fosforzuur glycerol + vetzuren ethanol + azijnzuur choline + azijnzuur
carbohydrasen amylasen maltasen lactase sacharase
amylose maltose lactose sacharose
maltose glucose glucose + galactose glucose + fructose
proteïnen (eiwitten) proteïnen proteïnen caseïne
polypeptiden polypeptiden polypeptiden + aminozuren paracaseïne
peptidasen ereptase polypeptidasen
polypeptiden polypeptiden
aminozuren aminozuren
amidasen urease arginase
ureum arginine
ammoniak + koolstofdioxide ureum + ornithine
proteasen peptase 3 proteïnase a O ,tryptase $, rennase U
-r:
L fosforylase
polysacharidefosfaten hexosefosfaten
oxidasen
6 tyrosinase tyrosine E ascorbinezuuroxidase ascorbinezuur
9
melanine dehydro-ascorbinezuur
dehydrogenasen
2W melkzuurdehydro.w *r
4
8
.U
genase pyrodruivezuur alcoholdehydrogenase ethanal waterstofperoxide
melkzuur ethanol zuurstof + water
In deze tabel zijn de Nederlandse benamingen en de Nederlandse indeling gebruikt.
@B
pH-waarden van belangrijke stoffen van de mens
enzym
pHoptimum
enzym
speeksel amylase speeksel maltase
64 66
maag peptase maag rennase m a g lipase
2,5 2,O 5,O
pancreas pancreas pancreas pancreas pancreas
pHoptimum amylase maltase lipase tryptase polypeptidase
d a m maltase d a m sacharase d a m lactase d a m ereptase
66 66 8,O 835 9,O 66 7,o 72
W
B2 Andere stoffen
....................................................... stof
pH-traject
stof
pH-traject
bloed darminhoud gal maaginhoud
7,3 - 7 s 4,8 - 8,O 6,8 - 7,O 1,O - 3,O
speeksel urine zweet
6,5 - 7,5 4,8 - 8,4 3,8 - 6,5
C
herkomst
Hormonen van de mens
naam van het hormoon
voornaamste werking
hypothalamus diverse aanzettende en afremmende (neurohormonen) hormonen *
'
hypofyse achterkwab
opslag en afgifte van de volgende neurohormonen ocytocine (oxytocine) antidiuretisch hormoon *l (vasopressine)
hypofyse voorkwab
groeihormoon *l adrenocorticotroop hormoon *l thyreotroop hormoon *l
regeling secretie van de hypofysehormonen
contractie baarmoederwand - melksecretie ADH terugresorptie water in de nieren verhoging van de bloeddruk bij hoge concentratie G H stimulatie van groei en stofwisseling
ACTH aanzetten van de bijnierschors TSH aanzetten van de schildklier
Enzymen en hormonen
herkomst
@C
Homzonen van de mens [vemolg]
naam van het hormoon follikelstimulerend hormoon 'l
luteïniserend hormoon 'l
voornaamste werking FSH bij Q Q :follikelgroei in ovaria - aanzetten secretie van oestradiol (en oestron) bij d$: spermatogenese L H bij Q Q : ovulatie, vorming en handhaving van het corpus luteum (geel lichaam) bij d d:aanzetten secretie van testosteron
prolactine (luteotroop hormoon)"
lipotroop hormoon schildklier
thyroxine 3'
trijodothyronine calcitonine bijschildklier
parathormoon
eilandjes van Langerhans (in pancreas)
insuline
F3
glucagon 'l bijnierschors
hydrocortison (cortisol)
aldosteron 2' diverse voornamelijk mannelijke geslachtshormonen bijniemzerg adrenaline b4 (neurohormonen)
noradrenaline b 4
LTH melksecretie - remming secretie van LH en van FSH bij overmaat L P H 'moedereiwit' voor opioïden (eigen verdoving) - hormoonrol nog onbekend T4 aanzetten stofwisseling - groei en differentiatie van onder andere het centrale zenuwstelsel - remming secretie van TSH T3 als thyroxine daling Ca2+-gehaltein het bloed P T H stijging Ca2+-gehaltein het bloed resorptie van bot bevordering glucosestofwisseling omzetting van glucose in glycogeen remming gluconeogenese - bevordering opbouw van vetten en van eiwitten verhoging permeabiliteit celmembranen bevordering omzetting glycogeen in glucose in de lever afbraak van eiwitten - aanzetten gluconeogenese - remming glucosegebruik - verandering vetverdeling remming van ontstekingen - onderdrukking van het afweersysteem remming secretie van ACTH retentie van water en zouten uitscheiding van K+ zie testes effecten van het ortho-sympatische zenuwstelsel: regeling bloedstroom versnellen hartslag - verhogen bloeddruk - verwijding bronchi - afgifte glucose aan bloed door de lever als adrenaline
herkomst
naam van het hormoon
voornaamste werking
gonaden ovaria
oestrogene geslachtshormonen, voornamelijk oestradiol
ontwikkeling secundaire geslachtskenmerken en geslachtsorganen, onder andere proliferatie van het baarmoederwandslijmvlies - regeling secretie van gonadotrope hormonen - beïnvloeding samenstelling van het bloed aanzetten tot misselijkheid en braken secretie door slijmvlies baarmoederwand - remming secretie van L H en van FSH - verhoging lichaamstemperatuur
progesteron
testes
androgene geslachtshormonen, voornamelijk testosteron
placenta
humaan choriongonadotropine " HCG werking als van luteïniserend hormoon: voornamelijk handhaving werking corpus luteum diverse steroïde hormonen, stimulatie slijmvlies baarmoederwand onder andere progesteron remming secretie van L H en van F S H
ontwikkeling secundaire geslachtskenmerken en geslachtsorganen, onder andere de prostaat - remming secretie van L H en van FSH
Zie voor de structuurformules van de hormonen tabel 67H. l b peptide (eiwit) hormonen 2 b steroïde hormonen 3 b thyroninen 4 b catecholaminen
andingswarrnten van enkele islogischbelangrijke stoffen
@
......................................................................................
fysiologische verbrandingszoa~mte kJg-'
alanine citroenzuur ethanol D-glucose glycerol
melkzuur oliezuur palmitinezuur sacharose stearinezuur
glycine glycogeen lactose leucine maltose
tyrosine ureum vitamine B (inositol) zetmeel
Osmotischewaarden
@
....................................................................... gemeten bij T= 293 K en p = po massa in concentratk 100 g water
D-fructose D-glucose
}
g
Clli
KNO,
osmotische waarde
10-3moll-l
106Pa
3,O 44 5,O
$0 10,O 20,l 30,3 40,6 50,9
28 56 112 168 225 282
0,06 0,13 0,27 0,42 0,57 0,71
60 7,O 8,O '%O 10,O 15,O
61,3 71,8 82,4 93,1 103,9 159,O
340 398 457 5 16 576 881
0,87 1,03 1,19 1,35 1,52 2,46
2,o 34 4,o
5,o 10,O 20,l 30,3 40,6
15 29 59 89 118
0,03 0,06 0,14 0,22 0,29
5,o 60 7,O 8,O 9,O
50,9 61,3 . 71,8 82,4 93,l
149 179 210 24 1 272
0,37 0,46 0,54 0,63 0,72
ZO
lactose maltose sacharose
gl-l
concentratie
1 ;O
10,O 15,O 20,O 25,O 30,O 40,O
103,9 159,O 216,2 276,O 338,l 470,6
303 464 632 807 988 1375
0,79 1,32 1,92 2,61 3,45 5,65
095 1,o 3,o 5,O
5,o 10,0 30,5 5 1,5
50 99 302 509
0,02 0,04 0,23 0,96
7s 10,O 15,O 20,O
78,5 106,3 164,5 226,5
776 1051 1627 2241
2,82 339 5,13 6,12
massa in concentratie 100 g water
concentratie
osmotische waarde
g
10-, moll-l
106Pa
gl-l
NaHCO,
0,5 1,O 2,o 3,O 40 5,O 6,O
5,o 10,l 20,3 30,6 41,l 5 1,7 62,5
60 120 24 1 364 489 6 16 744
0,27 0,55 1,08 1,59 2,07 2,52 2,95
KC1
OJ 1,O 2,o 3,o 40
5,O 10,l 20,2 30,5 41,O
67 135 27 1 409 549
0,29 0,60 1,19 1,80 2,42
5,O 68 7,O 8,O 9,o 10,O
5 1,5 62,2 73,O 84,O 95,l 106,3
691 835 980 1127 1276 1426
3,03 3,65 4,27 4,85 5,46 6,05
0,5 L0 2,o 34
5,o 10,l 20,2 30,6
86 172 346 523
0,39 0,77 1,54 2,34
40 5,o 6,o 730 8,o
41,l 5 1,7 62,5 73,4 84,5
703 885 1069 1256 1445
3,15 3,96 4,76 5,53 6,29
L0 2SJ 34 5,o 10,O 15,O
10,O 20,l 30,2 50,6 102,5 155,9
167 334 503 842 1707 2595
0,04 0,07 1,lO 2,03 4,20 6,20
OS
5,O 10,l 20,3 30,7 41,2 5 1,9 62,8
0,35 0,69 1,40 2,11 2,84 3,5 1 4,lO
gemiddelde waarde
0,74
NaCl
ureum
zeewater (onvervuild)
bloedplasma
1,O 2,o 3,o 4,O 5,O 6,O
153
Oplosbaarheid van zuurstof in chloridehoudend water
@
....................................................................... oplosbaarheid in 10-31 0, per l water; p = p,, concentratie Cl-
temperatuur in K
gl-I
273
278
283
288
293
298
303
Voor de oplosbaarheid van zuurstof en andere gassen in zuiver water zie tabel 44.
Gemiddelde samenstelling van onvervuild zeewater
@
voornaamste bestanddelen
gr1
% droge massa
boorzuur bromide-ionen calciumionen chloride-ionen fluoride-ionen
0,027 0,067 0,410 19,455 0,001
0,075 0,189 1,160 55,044 0,003
kaliumionen magnesiumionen natriumionen strontiumionen sulfaationen waterstofcarbonaationen
0,390 1,304 10,820 0,013 2,715 0,144
1,102 3,689 30,613 0,038 7,682 0,406
argon aluminiumionen jodide-ionen kobaltionen koolstof 14C loodionen nikkelionen radium uraanionen ijzerionen zinkionen
sporen
-
30.10-~
-
kwikionen
>
Reagentia en kleurstoffen in de biologie
A
De bekendsre reagentia
aan te tonen
reagens
herknning
calciumionen cellulose disachariden (geen sacharose) eiwitten
ammoniumoxalaatoplossing10% chloorzinkjood (Schulz) barfoedreagens fehlingreagens (verwarmen) ninhydrineoplossing (opkoken)
wit neerslag blauw rood neerslag oranje neerslag blauw
fenolgroepen eiwit fenylgroepen eiwit fosfaationen fructose glycogeen
millonreagens (verwarmen) xanthoproteïne + natronloog zilvernitraatoplossing difenylarnine + zoutzuur joodoplossing
rood neerslag oranje geel neerslag blauw blauw
histidine lignine
diazobenzeensulfonzuuroplossing (Pauly) anilineoplossing floroglucine + zoutzuur benedictreagens (verwarmen) fehlingreagens (verwarmen) trommerreagens
rood geel paarsh-ood geel neerslag oranje neerslag rood
biureetreagens thymoloplossing + zwavelzuur zoutzuur + fehlingreagens hainesreagens safranineoplossing kaliloog + loodacetaatoplossing
violet violette ring oranjehood bruinlrood rood zwart neerslag
osrniumzuuroplossing sudan-111 sudan-IV dichloorfenol-indofenol geel bloedloogzoutoplossing b3 chloorzinkjood joodoplossing
bruin-zwart oranje licht rood ontkleurt blauw blauw diep blauw
monosachariden
peptidebinding sachariden sacharose suberine sulfide-ionen vetten
vitamine C ijzer(1II)ionen zetmeel
1 b zinkchloride-jood-kaliumjodide-oplossing 2 b jood-kaliumjodide-oplossing 3 b kaliumhexacyanoferraat-11-trihydraat-oplossing
Reagentiaen kleurstoffen in de biologie
@B
Vei!lgebruikte kleurstoffenvoor microscop
te kleuren object
kleurstof
oplosmiddel
resultaat
bacteriën
bismarckbruin carbolfuchsine gramkleuring van giesonkleuring giemsakleuring
aqua dest. ethanol ethanol aqua dest. methanol
bruin rood violet rood blauw
anilineblauw coralline resoblauw bismarckbruin chloorzinkjood eosine-Y
ethanol sodaoplossing aqua dest. ethanol ethanol ethanovaqua dest.
blauw rood fel blauw bruin violet/blauw rood
aceto-orceïne safranine sudan-111 alizarine eosine-Y picrokarmijn
azijnzuur ethanol ethanol ethanol ethanovaqua dest. aqua dest.
rood rose oranje rose rose geel
DNA epitheel inuline kernen (algemeen)
acridine-oranje van giesonkleuring orceïne + zoutzuur acetokarmijn hemaluin hematoxiline safranine
aqua dest. aqua dest. ethanol 96% aqua dest. aqua dest. ethanol ethanol
fluorescerend geel roocübruin rood blauw blauw rood
kernen (dierlijk)
boraxkarmijn methylblauw methylviolet picrokarmijn methyleenblauw methylgroenpyronine safranine
ethanol ethanol ethanol aqua dest. ethanol acetaatbuffer ethanol
rose blauw violet rood blauw groen rood
anilineblauw anilinesulfaat floroglucinol + zoutzuur safranine auramine + fenol janusgroen-B
lactofenol aqua dest. aqua dest. ethanol aqua dest. aqua dest.
blauw geel rood rood fluorescerend groen
toluïdineblauw methylgroenpyronine feulgenkleuring rutheniumrood
aqua dest. acetaatbuffer aqua dest. aqua dest.
blauw groen rood rosehood
bindweefsel bloed callose
cellulose
chromosomen cutine cytoplasma
kernen (plantaardig)
lignine
micro-organismen mitochondriën p p
mitosestructuur nucleïnezuren nucleoproteïden pectine
-
te kleuren object
kleurstof
oplosmiddel
resultaat
schimmels
anilineblauw carbolfuchsine congorood
lactofenol ethanol aqua dest.
blauw rood rood
spierweefsel suberine t amine vetten
van giesonkleuring safranine ijzer(II1)chloride osmiurnzuur sudan-I11 sudan-IV sudanzwart
aqua dest. ethanol aqua dest. aqua dest. ethanol ethanol ethanol
geel rood blauw/groen bruidzwart oranje rood zwart
weefsels (algemeen)
eosine-Y hemaluin hematoxiline + ammoniumaltiin anilineblauw chloorzinkjood joodoplossingZ '
ethanovaqua dest. ethanovaqua dest. ethanol
rose diep blauw diep blauw
ethanol ethanol aqua dest.
blauw blauw diep blauw
weefsels (dierlijk) zeefplatetr zetmeel
1 b zinkchloride-jood-kaliumjodide-oplossing 2 b jood-kaliumjodide-oplossing
Aantal chromosomen in diploïdecellen
@A
Plnnten
2n
2n
ruwe klaver grote weegbree tuinboon erwt framboos rode klaver
Trifolium scabrum Plantago major Vicia faba Pisum sativum Rubus idaeus Trifolium pratense
10 12 12 14 14 14
spar tomaat els kokospalm zonnebloem parnassia
Picea abies Solanum lycopersicum Alnus rubra Cocos nucifera Helianthus annuus Parnassia palustris
24 24 28 32 34 36
rogge scherpe boterbloem ui madeliefje peen maarts viooltje
Secale cereale Ranunculus acris Allium cepa Bellis perennis Daucus carota Viola odorata
14 14 16 18 l8 20
ratelpopulier orchidee tarwe es aardappel tabak
Populus tremula Orchis mascula Triticum aestivum Fraxinus excelsior Solanum tuberosurn Nicotiana tabacum
38 42 42 46
sequoia eik beuk ginkgo grove den lork
Sequoia gigantea Quercus robur Fagus sylvatica Ginkgo biloba Pinus sylvestris Larix decidua
22 24 24 24 24 24
bosandoorn watermunt akkerklokje
Stachys silvatica Mentha aquatica Campanula rapunculoides Pteridium aquilinum Equisetum arvense Morus nigra
Bij zaadplantenblijken vaak polyploïde chromosoomaantallen voor te komen; vele cultuurgewassen zijn gepolyploïdiseerd.
adelaarsvaren paardestaart zwarte moerbei
8B
Dieren
2n
2n spoelworm muskiet bananevlieg huisvlieg leverbot platworm
Ascaris lumbricoides 4 Aedes albopictus 6 Drosophila melanogaster 8 Musca domestica 12 Fasciola hepatica 12 Planaria torva 14
stekelbaars konijn mens veldmuis zijdeaapjes chimpansee
Gasterosteus aculeatus Oryctolagus cuniculus Homo sapiens Microtus arvalis Callithrix species Pan troglodytes
42 44 46 46 46 48
oorkwal pad kamsalamander groene kikker lintworm vijgspons
Aurelia flavedula Bufo arenarum Triturus cristatus Rana esculenta Taenia pisiformis Scypha ciliatum
20 22 24 26 26 26
egel huismus d schaap wijngaardslak zijderups rund
Erinaceus europaeus Passer domesticus Ovis aries Helix pomatia Bombyx mori Bos taurus
48 48 54 54 56 60
honingbij Q krokodil hagedis vroedmeesterpad zeester kat
Apis mellifera Alligator mississippiensis Lacerta agilis Alytes obstetricans Asterias forbesi Felis catus
32 32 36 36 36 38
cavia ezel kauw d paarden zilvermeeuw d koekoek d
Cavia porcellus Equus asinus Corvus monedula Equus species Larus argentatus Cuculus canorus
64 66 66 66 66 72
torenvalk d vos huismuis varken bruine rat resusaap
Falco tinnunculus Vulpes vulpes Mus musculus Sus scrofa Rattus norvegicus Macaca mulatta
38 38 40 40 42 42
haan hond wolf wilde eend d merel d karper
Gaílus domesticus Canis familiaris Canis lupus Anas platyrhynchos Turdus merula Cyprinus carpio
vleetrog heremietkreeft
Raja meerdervoortii 104 Eupagurus bernhardus 254
78 78 78 80 84 104
Chromoroomkaarten
@A
Bandenpatroon van de auzechromosomen van de bananevlieg (Drosophila me2anogaster)
....................................................................................................................
centromeer 1
chromosomen van een 9
X=l
Chromoroomkaarten
@B
Metafasechromosomen van de mens
@ B1
XY-karyogram van een mens
...................................................................................... (foto Stichting Klinische Genetica, Rotzerdam)
Schaal
F10 /-
@ B2
Indeling van á menselijke chromosomen
Chromoroomkaarten
@C
Bandenpatroon van de rnernfosechmrnosornen van de mens
.......................... schematische voorstelling
0banden volgens kleurmethode 'R' banden volgens kleurmethoden 'G' en 'Q' variabele banden
@D
Chromosoomkaart van de bacteriofaag @X l 74
.................................................................................................................... Prof. Dr. P.J. Weisbeek, Utrecht startplaats
aantal nucleotiden
I I I
I I I
belangn~kste manteleiwit 48 400 u 1 u = van de massa van het koolstofatoom ''C. IR = niet-coderend gedeelte van het DNA (intersustonic region).
l l
morfogenese 4000 u
9900 u
tijdens inkapselen
Genlokaties
@A
Bananevlieg (Drosophila melanogaster/
gelokaliseerd gen
afkorting
kenmerken
chromosom plaats in centimorgan
aristaless antenna bar eyes black body bobbed hairs brown eyes crossveinless wings
al B b bb bw cv
antennen onbehaard ogen staafvormig lichaam zwart
2 X=l 2 X=l 2 X=l
0,o 57,O 48,5 66,O 104,5 13,7
curled wings curved wings cut wings díchaete bristles dumpy wings ebony body
CU
ct D dp e
vleugels afgekapt borstels schuinstaand vleugels op 1/3 afgeknot lichaam glanzend zwart
3 2 X=l 3 2 3
50,O 75,5 20,O 41,O 13,O 70,7
eyeless facet eyes glued eyes hairless bristles hairy body miniature wings
eY fa g1 H h m
ogen ontbreken facetogen ogen glazig met ronde facetten borstels onbehaard lichaam sterk behaard vleugels zeer klein
4 X=l 3 3 3 X=l
2,o 3,O 63,O 69,5 26,5 36,l
minute bristles plexus wings reduced brktles stripe body stubble bristles veinlet veins
Mb PX rd Sr Sb ve
borstels zeer klein vleugels met veel extra aders borstels sterk gereduceerd lichaam gestreept borstels verkort en verdikt aders 3,4 en 5 ten dele weg
3 2 2 3 3 3
vermilion eyes vestigial wings white eyes white-apricot eyes yellow body
v Vg
ogen helder rood vleugels tot stompjes gereduceerd ogen wit ogen licht oranje lichaam geel
X=l 2 X=l 2 X=l
C
W
wa Y
106,2 100,5 5 1,0 62,O 58,2 02 33,O 67,O 1,5 57,l 0,O
8B
M m ( H o m sapiens)
enkele bekende genen gelokaliseerd gen
gelokaliseerd gen
agglutinine-a agglutinine+ acetyl-coënzym-A dehydrogenase adenosinedearninase a-ketoglutaarzuurdehydrogenase alcoholdehydrogenase
X X 20 12 4
glyceraldehyd-3-fosfaatdehydrogenase groeihormoon hemofilie (bloederziekte) hemoglobine-a hemoglobine-f3
biliverdinereductase bloedgroep A B O bloedgroep 'Duffy' bloedgroep 'Kidd' bloedgroep 'Lutheran' bloedgroep M N
7 9 l 2 19 4
hexokinase immunoglobuline-a insuline interferon in leucocyten katalase kleurenblindheid
bloedgroep P carbonzuuranhydrase carboxypeptidase choriongonadotropine esterase A \ esterase B
6 8 7 18 11 16
maaglipase a-macroglobuline nucleofosforylase pancreasamylase pancreaslipase peptidase A
esterase D 13 foetaal hemoglobine 11 fosfatase in erytrocyten 2 glucagon 2 glucosedehydrogenase 1 glucose-6-fosfaatdehydrogenase X glucose-6-fosfaatisomerase 19
peptidase B pyruvaatkinase resus-agglutinogeen rodopsine-albinisme speekselamylase triosefosfaatisomerase tryptase
chromosoom
Gerichtsgevoeligheid
@
....................................................................................................................
W
blauw
violet
groen
geel
rood golflengte in nm
----
bij
............. kauw konijn mens mens
totale gevoeligheid totale gevoeligheid totale gevoeligheid gevoeligheid staafjes gevoeligheid kegeltjes
IR
-+
Gehoorgevoeligheid
@A
Akoestische schaal voorde mens
..................................................................................................... 'zone
geluzddmk
geluidsintensiteit
geluiddmk- ornschr$ing niveau
Pa
W m-2
dB ernstige beschadigingen gehoororganen
gevaarlijke zone (doofheid)
pijngrens - straalmotor op 25 m startend straalvliegtuig op 50 m
hinderlijke zone
vermoeiende zone
rustige zone (overdag) rustige zone ('s nachts)
zachte zone
pneumatische boor op 1 m - autoclaxon vlakbij popgroep - betonboor op 1 m - cirkelzaag helikopter op 30 m hoogte - zware vrachtwagen met 35 kmh-' op 7,5 m personenauto - lichte vrachtwagen met 35 kmh-' op 7,5 m drukke verkeersweg - passerende bromfiets op 7,5 m luide muziek van radio of tv in woonkamer - autosnelweg op 25 m geanimeerd gesprek - typekamer op kantoor - ongestoord telefoongesprek rustig gesprek - gemiddelde woonwijk overdag buiten stille woonstraat - woonkamer - koelkast op l m leeszaal bibliotheek - fluisterend gesprek tikkend horloge ruisende bladeren - zacht gefluister omroepstudio vailend blad - vrijwel volledige stilte
gehoordrempel - absolute stilte
Gehoorgevoeligheid
@B
Isofonendiagram van het menselijk oor voor zuivere tonen
Aantal foon is aantal dB bij een frequentie van 1000 Hz
120 foon
100 foon
80 foon 60 foon 40 foon 20 foon 4 foon
O foon
20
50
100
200
500
103
2.10~
5.10~ 10.10~ 20.10~ frequentie in Hz ---+
@C
Vrouwen
Gehoorgevoeligheid in relatie tot de beftGd
Gegevens van een aantal diersoorten
A
Algemene gegevens
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
diersoort
gemiddelde massa
maximale levensduur
maximale snelhad
draagtijd of broedduur
kg
jaar
m s-'
dagen
gemiddeld aantal eieren of jongen
albatros bever blauwe vinvis boerenzwaluw bosspitsmuis bruine beer
8 30 150. 103 19 1 0 - ~ 9.10-~ 250
chimpansee dolfijn (tuimelaar) dromedaris edelhert egel ekster
60 175 600 175 03 0,35
fazant giraffe gorilla grauwe gans groene kikker grootoorvleermuis
L5 750 250 23 25 1 0 - ~ 8 10-3
27 28 5O 55 10 5
18 14 14 22
24 465 270 30
10
55
haas hond (huis-) honingbij (koningin) huismuis huisvlieg inktvis (Octopus)
5 4-60 230 10-6 25 I O - ~ 150-10-6 3-25
12 18 6 3 092 15
20 25 8 3s 2 8,s
42 63 20 21
jachtluipaard kameel kangoeroe kat (huis-) kip koekoek
60 650 75 3 1,s 86- 10-3
22 45 15 20 14 40
34 4s 13 14 25 12
100 390 36 64 21 13
1-4 1 1 2-4 300 j-' 15-20
41 13,5 8
18 31 16
2 5-12 8-12 40 80 120
22 10 15
110 280 14
-
-
kolibrie konijn koolmees krokodil (nijl-) landschildpad lederschildpad
2-3-10-3 2 18.10-3 50 600
8 9 9 80 150 80
leeuw (berber-) mens merel mossel
175 70 0,11 4,2- 10-3
35 106 9 100
-
-
0,15 9
-
10-15 1 1 4-6 4-103 1-2 2-4 1-20 1,s 103 4-8 200 2,5- 103
2-5 1-2 4-5 20-25 106
dimsoort
gemiddelúe massa
maximale levensduur
maximale snelheid
draagt$ of broedduur
kg
jaar
ms-l
dagen
50 18 480 27 21 240
gemiddeld aantal eieren ofjongen
mus (huis-) neushoorn nijlpaard olifant (indische) orang oetan paard paardevlieg pimpelmees pinguïn (keizers-) postduif potvis ransuil rat (bruine) rendier reuzenhaai .l rund schaap slechtvalk snoek sperwer
14 0,2 60-103 300.10-~ 0,29 140
26 35 20 68 2,5 24
9 26 7 17,5 65 15,5
4000 600 40 5 18 300-10-~
70 17 15 40 70 25
14 7 63 84 9 11,5
spreeuw steenarend stekelbaars (dried.) struisvogel tijger vale gier
23 79.10-~ 6 100 4,3 I O - ~ 3 90 60 175 19 8 117
22 53 2 20 24 20
vink voorn
22.10-~ 1 8 200. 7,5 300
14 4,5 20 5 22 18
VOS
wesp (hoornaar-) wilde zwaan wild paard wild zwijn wolf ijsbeer zebra zeehond zeeleeuw zilvermeeuw zwarte kraai
1 b behoort tot de levendbarende soorten
24 47 12 1 30 30
270 l50 28 35 14 45 42 110 54 13 -
51 -
35 360
1 2 1 4-5 8 1-2 1-2 1 1-4 2-3 0,l 106 4-6 4-6 2-3 300 10-15 2-5 1-3 4-6 150. 103 3-8 300 3-5 1
Gegevens van een aantal diersoorten diersom
@B
Samenstelling moedemzelk
vetten
caseine
eiwitten
lactose
gl-l
gl-l
gl-l
gl-l
afrikaanse olifant bever blauwe vinvis bruine beer cavia chimpansee
93 198 423 32 39 37
-
dolfijn (tuimelaar) dromedaris edelhert eekhoorn ezel geit
180 45 197 247 100 45
giraffe hamster hond (huis-) huismuis indische olifant jachtluipaard
125 49 129 131 116 65
48 67 58 70 19
kameel kangoeroe kat (huis-) konijn leeuw (berber-) mens
54 34 48 183 175 38
29 23 37
neushoorn nijlpaard opossum (buidelrat) orang oetan paard poolvos
-
11
35 70 35 19 l18
-
potvis rat (bruine) rendier rund schaap tapir
364 103 169 37 74 34
tijger vos wild paard wild zwijn wolf ijsbeer
95 63 22 68 96 331
zebra zeehond zeeleeuw
21 533 365
72 -
66
27 -
5O -
25
-
57 4
28 11 13 -
64 -
28 46 -
28 -
71 12 46
51 90 37 36 15 12
37 22 13 40 30 70
94 9 106 24 84 4
6 50 26 37 30 41
8 27 21 20 30 111
34 49 31 30 47 42
10 23 33 139 36 12
51 67 48 21 34 70
3 53 20 4 12 120
61 43 41 60 62 54
38 20 115 6 9 57
25 28 48 48
94 63 20 20 92 38
35 48 61 55 34 3
11 43 138
83 1
-
-
-
Fossielevondsten van mens en mensachtigen vereenvoudigd schema ideling
gemiddeld hersenvolume
voorbeelden
vindplaatsen
cm3
T
Homo sapiens 1200-1600
overgangsvormen tussen Homo sapiens en H o m erectus 1100-1300
geschatte ouderdom
jaar Cromagnonrnens Europa (H,sapiens sapiens) Neandertaler Europa (H.sapiens neanderthalensis)
40 103-heden 100. 103-40- 103
Steinheim Swanscombe Petralona Tautavel Solomens
Duitsland Engeland Griekenland Frankrijk Java: Solorivier
400. 10~-100-103
Pekingmens (Sinunthrupus) Javamens (Pithecanthropus) Olduvai Hominid 9
China
1,5 106-400- 103
Java: Trinil
Homo habilis
Afrika: Omo
2,O 106-1,6 106
Australqpithecus robusm Australopithecus boisei Australopithecus afncanus Australopithecus afarensis
Afrika: Olduvai, Koobi-Fora Afrika: Hadar Afrika
2,5 106-1,2- 106
Ramapithecus
Afrika: Kenya, zuid-Egypte Azië: India
14- 106-7. 106
O
E
Homo erectus
f
robuuste vorm
9 graciie vorm .%
-0"
oudste vorm
900-1 100
600 500 d 0 0
Afrika: Omo, Olduvai, Koobi-Fora
2,6. 106-2,O. 106 3,l 106-2,6. 106
B3
f
i
Ramapithecus
1 b alieen mensachtige skeletdelen en onderkaak gevonden.
Geologischetijdrekening
hoofdtijdperk
periode (systeem)
tijdvak (serie)
@
opmerkingen
Holoceen Pleistoceen
ijstijden
Plioceen Alpiene plooiing Mioceen Oligoceen Eoceen Palaeoceen Boven-Krijt
Vroeg-Alpiene plooiing
Onder-Krijt
karakmìstiek leven
Cromagnonmens - paalwoningen - vele grotschilderingen Heidelbergmens - Neandertaler -Javamens - Pekingmens
2
verdere ontwikkeling van de zoogdieren
7
differentiatie mens/apen ontstaan van grote grasvlakten - ontwikkeling van herbivoren en van carnivoren verdere ontwikkeling van zoogdieren o.a. van primaten sterke ontwikkeling van voorlopers recente zoogdieren voortbestaan mesozoïsche zoogdierfauna hoogtepunt in ontwikkeling van reptielen, gevolgd door uitsterven van reuzereptielen uitsterven van ammonieten eerste vogels - buideldieren - insektivoren en bedektzadigen eerste oervogel: Archaeopteryx - bloeiperiode ammonieten dinosauriërs en andere reptielen
Malm Dogger Lias
te ouderdom in 106jaar
OS
12 26
37 53 65
1O0 136
162 176 190
Keuper Muschelkalk Buntsandstein
vele reptielen eerste schildpadden eerste zoogdieren
Zechstein
ontstaan van grote delen nieuw land verandering van klimaat laatste trilobieten en pantservissen uitbreiding van reptielenfauna
280
klimaat warm en vochtig, waardoor enorme plantengroei, ontstaan van steenkoollagen in N.W.-Europa - eerste zaadplanten en reptielen - ontwikkeling van insekten
325
Rotliegendes
Boven-Carboon
Hercynische plooiing (+ ijstijd)
205 215 225 240
hoofdtijdperk
periode (systeem)
tijdaak (serie)
@nurkingen
OnderCarboon
+ 5 + Lt
B
3
3
i
Caledonische plooiing
4 .sE 6$
geschatte ouderdom in 106jaar
325
sterke uitbreiding van crinoïden, koralen en brachiopoden - verdere ontwikkeling van haaien en amfibieën
345
eerste amfibieën - ontstaan van been- en kraakbeenvissen - eerste ammonieten grote uitbreiding van landplanten
395
eerste landplanten talrijke kaakloze vissen
430
verdere ontwikkeling trilobieten opkomst graptolieten en nautilusachtigen - eerste vissen
500
vrijwel alle groepen evertebraten vertegenwoordigd - overheersen van trilobieten
570
I
Cryptozoïcum
vele plooiingen
oudst bekende vertebraten holtedieren en wormen
ijstijden
oudst bekende fossielen
+
k
bacteriën en primitieve algen 1 b alleen op het zuidelijk halfrond.
4600
Schaal van windsnelheden
windsttrkte volgens Beaufort
0
gemiddel& winàsnelhezd op 10 m hoogte boven zeeniveau Beaufm
KNMI
m s-' p p
omschrijving
m s-'
omschrijving zeeoppervhk (petersenschaal)
omschrijving van het KNMI
omschrijving - -
P
O
0,O-0,2
stil
O
windstil
spiegelgladde zee
rook stijgt (vrijwel) recht omhoog
1
0,3-1,5
flauw en stil
0-3
zwakke wind
golfjes geschubde zee
rookpluimen geven windrichting aan
2
1,6-3,3
flauwe koelte
kleine, korte golven glasachtig
bladeren en windvanen bewegen
3
3,4-5,4
lichte koelte
kleine golven brekende toppen geven glasachtig schuim
bladeren en twijgen bewegen voortdurend
4
5,5-7,9
matige koelte
5
8,O-10,7
frisse bries
8-1 1
vrij krachtige wind
matige golven met witte schuimkoppen soms opwaaiend schuim
bebladerde takken zwaaien gekuifde golven
6
10,8-13,8
stijve bries
11-14
krachtige wind
grotere golven brekende koppen geven witte schuimplekken
grote takken bewegen wind fluit en zoemt
7
13,9-17,l
harde wind
14-17
harde wind
hogere golven wit schuim vormt windstrepen
bomen bewegen wind is hinderlijk
8
17,2-20,7
stormachtig
17-20
stormachtige hoge golven met wind lange kam afwaaiende toppen geven schuimstrepen
twijgen breken af - voortgaan wordt bemoeilijkt
3-8
matige wind
langere golven - kleine takken witte schuimbeginnen te koppen bewegen stof en papier dwarrelt op
windsterkte volgens Beaufort
gemiddelde windsnelheid op 10 m hoogte boven zeeniveau Beaufort
KNMI
omschrijving zeeoppervlak ('etersenschaal)
omschrijving van het KNMI
ms-l
omschrijving
m s-'
omschrijving
9
20,8-24,4
storm
20-24
storm
zware schuimlichte schade strepen dakpannen beginnende waaien af rollers - verwaaid schuim geeft slecht zicht
10
24,5-28,4
zware storm
24-28
zware storm
zeer hoge golven ontwortelde met lange over- bomen stortende golfaanzienlijke kammen - begin schade witte zee - zware overslaande rollers
11
28,5-32,6
zeer zware storm
28-32
zeer zware storm
golfkammen uitgebreide schade verwaaien overal zee geheel bedekt met schuirnstrepen zeer slecht zicht
12
32,7-36,9
orkaan
32-37
orkaan
13
37,O-41,4
orkaan
37-41
orkaan
14
41,5-46,l
orkaan
41-46
orkaan
15
46,2-50,9
orkaan
46-5 1
orkaan
16-17
1 51,O
orkaan
L 51
orkaan
lucht geheel ernstige gevuld met verwoesting schuim en water geheel witte zee géén zicht totale verwoesting
Voor de code op weerkaarten: zie tabel 91 C.
Schaalvan aardbevingen
Richter intensz'teit
versnelling
aanduiding
omschuijving
m s-2
1 2
< 0,Ol 0,Ol-0,02
zeer licht
3 4
0,02-0,03 0,03-0,06
licht matig
5
0,06-0,15
vrij sterk
6
0,15-0,3
sterk
7
0,3-0,6
zeer sterk
8
0,6-1,6
vernielend
9
1,6-3
verwoestend
1O
3-6
11
6-15
12
> 15
aiieen door seismografen te registreren aiieen onder gunstige omstandigheden voelbaar trilling als van langsrijdend verkeer ramen en deuren rammelen - trilling als van zwaar verkeer - duidelijk voelbaar hangende voorwerpen slingeren klokken blijven stil staan - ook binnen duidelijk voelbaar bomen bewegen - voorwerpen vallen om - schade aan oudere gebouwen schrikreacties schoorstenen breken af - golven in water - schade aan vele gebouwen kerkklokken luiden schade aan alle gebouwen - zwakke bouwsels storten in - paniekreacties
meeste gebouwen zwaar beschadigd schade aan d e funderingen pijpleidingen breken af - paniek vernietigend vele gebouwen totaal verwoest scheuren in de bodem - verplaatsing van grond - schade aan dammen en dijken d e gebouwen verwoest - rails sterk catastrofaal ontzet - ondergrondse leidingen vernield buitengewoon algemene verwoesting - rotsen scheuren - tailoze aardverschuivingen catastrofaal landschap verandert sterk
De versnelling is gegeven volgens de schaal van Sieberg
'-
Grafirchesymbolen
@A
Bbbgie
.................................................... d
9
9
Q
O O 0 O X
+ 3 h
t
mannetje / mannelijk deel wijfje / vrouwelijk deel maagd tweeslachtig (hermafrodiet) éénjarig tweejarig tweejarig bastaard (heterozygoot) entbastaard / entchirneer kruidachtige, overblijvende plant houtige plant (boom / heester) uitgestorven / letaal
8
Grafische symbolen
@B
Elekerotechniek
diëlektricum draad zonder weerstand kruisende draden (geen elektrische verbinding) snijdende draden (elektrisch verbonden) variabel (weerstand, spanningsbron e.a.) weerstand spanningsdeler aardverbinding massaverbinding element, batterij (spanningsbron) gelijkspanning, gelijkstroom wisselspanning, wisselstroom gelijk- en wisselspanning mogelijk, gelijk- en wisselstroom mogelijk schakelaar (open en gesloten) spoel (zonder resp. met kern) lichtpunt signaallamp condensator wisselstroomdynamo (generator) gelijkstroomdynamo (generator) ampèremeter voltmeter ohmrneter motor (gelijk- of wisselstroom) transformator
@
4 \k
p-n-p transistor (zonder resp. met omhulling) n-p-n transistor (zonder resp. met omhulling)
@
'h
transistordiode (zonder resp. met omhulling) lichtgevoelige weerstand (zonder resp. met omhulling) weerstand met negatieve temperatuurcoëfficiënt (NTC) smeltveiligheid (zekering)
'b
fotocel microfoon luidspreker galvanometer versterker gasontladingslamp oscilloscoop
d)-
en-poort
e
of-poort
-DO-
inverter spanningsbron (Ri = 0) stroombron (R, = 00)
A.
driefasig systeem in driehoekschakeling
Y
driefasig systeem in sterschakeling
47
driefasig systeem in zigzagschakeling
@C
Grafische symbolen
H L
Weerkunde
hogedrukgebied, lagedrukgebied
isobaren; de druk wordt gegeven in millibar
fl
koufront
warmtefront
W
fl
stationair front
occlusiefront windsnelheid in knopen (1 knoop = O,5 1 m s-') . halve vlaggetjes: 5-tallen . hele vlaggetjes: 10-tallen . gesloten driehoekjes: 50-tallen . de stok van de vlag geeft de windrichting aan
go
al+
ge @ i
;a
bedekkingsgraad van de lucht . in achtsten, van onbewolkt via licht- (i), half- (i), zwaar- (g) naar geheel bewolkt (g). . 8 betekent: niet waargenomen.
6)
QD
e
A
tekens bij station . regen, hagel
*
V
.
sneeuw, bui mist, weerlicht
.
motregen, onweer 184
Kleurcodes
van weerstanden en condensatoren; waarden in B resp. pF
TCABDT
}
ABDT
keramische condensatoren
folie-condensatoren ABV
elektrolytische condensatoren (waarden in PF)
NTC-weerstanden (waarde bij 25 "C) A: eerste cijfer B: tweede cijfer C: derde cijfer
D: vermenigvuldigen met 10n T: tolerantie TC: code voor temperatuurcoëfficient V: code voor toelaatbare spanning
D
n
T
=
zwart bruin rood oranje geel
O 1 2 3 4
zwart bruin rood oranje geel
O 1 2 3 4
bruin rood goud zilver geen kleur
groen blauw violet grijs wit
5
groen blauw wit gij violet
5 6
f I I
-21 -3
bruin rood groen wit zwart
1% 2% 5% f 10% I 20%
1
goud zilver
l }R -2
bruin rood groen wit
10,lpF
1
6
7 8 9
-1
c
2% 5% I1 0 % f 20 % I I
* I O S pF i: l p F
R en NTC
1
1 1
J
C
>
10 pF
C < 10 PF
Wiskunde
@A
Wiskundigemrotier
n
1 a , = a , + a , + a , +...+ a,, 1-
1
n
..
n! (n faculteit) = 1 2 3 S....(n - 1) .n
n S-kromme f (x) = --b +epcx
df b cf(1-- f) dx a
-=
Zie ook tabel 35 groep 1
@B
D~erentiienen integreren
df f (x) = dx
1
1 --
sin x
COS X
COS X
- sin x 1
X
In x
x2
X
- cos x + C sin x + C xln x - x + C
sin (a + P ) = sin a cos + cos a sin B sin (a - 0 ) = sin a cos B - cos a sin p COS
(a + P ) = COS a COS B - sin a sin B
COS (a -
P ) = COS a COS P + sin a sin /l
sin 2a = 2 sin a cos a cos 2a = cos2a - sin2a sin a + sin /? = 2 sin 4 (a + B) cos f (a- 8 ) sin a - sin B = 2 cos f (a + P ) sin t (a - B) cosa+cos~=2cost(a+/3)cosS(a-/3)
a b C sinusregel: -= -= sin a sin B sin y
cosinusregel: a2 = b2 + c2 - 2 bc cos a
Cirkel, bol, cilinder
cirkel
bol
cilinder
omtrek 2 n r oppervlakte x r 2
oppervlakte 4 n r 2 inhoud 2 x r 3
manteloppervlakte 2nrh inhoud x r 2 h
@
Statistiek
Variantie
StandaardafioEjking (deviatie) o(x) = Binomiaalverdeling kans op x successen in een binomiaal kansexperiment (n maal onafhankelijk uitvoeren van een alternatief met een kans p op succes) waarin O S x S n verwachting E(x) = np
P(x) = ( y ( l - p)"- X
verwachting E(x) = l
Normale verdeling X
P(Xlx)
l
j f(t)dt
verwachting E(xJ
-m
1-,b
kansdichtheid f(t) = - -$(T) l
.,/ze
toevalskromme (klokkromme):p = O
2
=
p
Statistischeverdelingen
@A
N m h vwdeiing
P = eenzijdige overschrijdingswaarschijniijkheid u = excentriciteit
Vwa!eling van Student's t
P = eenzijdige overschrijdingswaarschijniijkheid n - l = aantal vrijheidsgraden P = 0,lO
P = 0,05
P = 0,025 P = 0,Ol
P = 0,005
3,08 1,89 1,64 1,53 1,48 1,44 1,41 1,40 1,38 1,37 1,28
6,3 1 2,92 2,35 2,13 2,02 1,94 1,89 1,86 1,83 1,81 1,645
12,71 4,30 3,18 2,78 237 2,45 2,36 2,3 1 2,26 2,23 1,96
63,67 9,92 5,84 4,60 4,03 3,71 3,50 3,36 3,25 3,17 2,58
n-l 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 00
31,82 6,96 434 3,75 3,37 3,14 3,OO 2,90 2,82 2,76 2,33
P = eenzijdige overschrijdingswaarschijnlijkheid n - l = aantal vrijheidsgraden
P = 0,995 P = 0,99
P = 0,95
n-l
x2
=
a O O
=C
(afwijkingenI2 verwachting
(o(xJ2 =
=C E(^1)
P = 0,90
P = 0,75
P = 0,50 P = 0,25 P = 0,lO P = 0,05
P = 0,Ol
P = 0,005 P = 0,001
...................................................................................... (spannings)verschilversterker of open- lus versterker met versterkingsfactorA
i n v m e n d e versterker
niet- inverterende versterker
spanningsvolger
Fysische informatica
@B
Digitale rchablingen
..................................................................................................... volgens Nederlandse respectievelijk Amerikaanse norm
inverter waarheidstabel -X
z
-o l 1 o EN, AND waarheidstabel
OF, O R waarheidstabel
- -
z= x - y
of
z= x+y
NO& N O R waarheidstabel X
Y
Z
p
O 1
o 1
0
1
o
o o
1 1
0
NEN, NAND waarheidstabel * Y Z ---
O 1 o
0 0 1
1 1 1
C
DecimuuI, hexadecip~uu~l, ascii, binair
DEC
HEX ASC --
DEC
HEX ASC --
DEC HEX ASC --
DEC HEX ASC --
O00 O0 NUL 001 01 SOH 002 02 STX 003 03 ETX -004 04 EOT 005 05 ENQ 006 06 ACK 007 07 BEL
016 017 018 019
10 11 12 13
DLE DC1 DC2 DC3
--
048 049 050 051
30 31 32 33
O 1 2 3
--
020 021 022 023
14 15 16 17
DC4 NAK SYN ETB
--
032 20 SP 033 21 ! 034 22 " 035 23 # -036 24 $ 037 25 % 038 26 & 039 27 ' --
052 053 054 055
34 35 36 37
4 5 6 7
--
008 009 010 011
08 09 OA OB
BS HT LF VT
024 025 026 027
18 19 1A 1B
CAN EM SUB ESC
28 29 2A 2B
+
--
056 057 058 059
38 39 3A 3B
8 9
--
040 041 042 043
; --
012 013 014 015
OC OD OE OF
FF CR S0 SI
028 029 030 031
1C 1D 1E 1F
FS GS RS US
044 045 046 047
2C 2D 2E 2F
,
060 061 062 063
3C 3D 3E 3F
--
DEC HEX ASC --
DEC HEX ASC --
064 40 065 41 066 42 067 43
A B C
080 O81 082 083
50 51 52 53
P Q R S
068 069 070 071
44 45 46 47
D E F G
084 085 086 087
54 55 56 57
T U V W
072 073 074 075
48 49 4A 4B
H I J K
076 077 078 079
4C 4D 4E 4F
L M N O
@
--
--
--
( )
-
. /
:
<
=
> ?
DEC HEX ASC --
DEC
096 097 098 099
60 61 62 63
--
112 113 114 115
70 71 72 73
p q r s
--
64 65 66 67
d e f g
--
116 117 118 119
74 75 76 77
t
--
100 101 102 103
--
088 089 090 091
58 59 5A 5B
X Y Z [
104 105 106 107
68 69 6A 6B
h i
120 121 122 123
78 79 7A 7B
x y z
092 093 094 095
5C 5D SE 5F
\ ]
108 109 110 111
6C 6D 6E 6F
1 m n o
124 125 126 127
7C 7D 7E 7F
I
--
n
-
C
a b c
j k
HEX ASC --
u
v w
:
--
: DEL
Fysischeinformatica
DEC
BIN
DEC
BIN
@ C2
DeAmaal(m)enbinair(~INj
DEC
BIN
24 25 26 27 28 29 30 31 32 64 128 256
l1000 l1001 l1010 11011 11100 l1101 l1110 11111 l00000 l000000 10000000 100000000
Biofysica
@A
Oog(mens)
Accommodatiebereik als functie van de leeftijd (met spreiding)
leeftijd in jaar ---w
Relatieve gevoeligheid van de drie soorten kegeltjes A, B en C
golflengte in nm
Relatieve gevoeligheid kegeltjes (fovea) t.o.v. staajes
300
500
700
(K t.o.v. St)
900
golflengte in nm
Biofysica
@B
Oor(mens)
...................................................................................... Een oor, schematisch met het basale membraan in een denkbeeldig uitgerold slak&huis
a
oorschelp trommelvlies hamer aambeeld stijgbeugel ovaal venster rond venster perilymfe slakkehuis basaal membraan
Verdeling van de eigenfrequenties (Hz) over het basale membraan
ovaal venster frequenties in Hz
@C
Spraak
@ C1
AtBculotorische klifikerdriehoek
positie van de tong openheid mondkanaal
midden
achter
a (baas)
open
a (blad)
E @e4
(bus)
halfopen
3 (bot)
0 (beuk)
o (boot) gesloten
voor
u (boek)
Y (bw
e I
(beek) (bit)
i (biet)
@ C2 Akoestische klinkerdriehoek met de formantwaarden F, en F, voor de verschillende Nederlandse klinkers; links voor mannenstemmen en rechts voor vrouwenstemmen
............................................................................................................
@ C3
Frequentiewaarden van de laagste drie fomumten F,, F, en F, van twaalfNederlandse klinkers; gemzddeld over 50 mannelijke sprekers
....................................................................................................................
Biofysica
@D
Bloedsomloop
.....................................................................................................
@ D1 Bloeddruk alsfuncne non de leeftijd; gemiddeld over ca. 20 000proefpersonen, met standaarddeviatie
.....................................................................................................
leeftijd in jaar iDe bloeddrukmeting heeft plaatsgevonden bij personen in rust.
-
@ D2
Elektrocardiogram
(ECG)
depolarisatie van de boezemspier (atriumspier) P-top Q-, R-, S-top depolarisatie van de kamerspier (ventrikelspier) (QRS-complex) T-top (en, indien aanwezig, repolarisatie van de kamerspier de u-top) repolarisatie van de boezemspier valt in tijd samen met het QRS-complex
@ D3 hart volume pompvolume (slagvolume) frequentie hartminuutvolume (HMV) bloed dichtheid gemiddelde snelheid in aorta viscositeit viscositeit plasma
Gegevens van het hart, bloed
130 cm3 80 cm3 per hartslag 70 min-' 1,2 Hz 5,6 1
-
Fysica van het milieu
A
GebruikelijAe k-woarden van bouwelemenlen (constructies)
..................................................................................................... W m-*K-' raam, enkel glas raam, dubbel glas, 8 mm spouw buitendeur, massief hout binnendeur, hout binnenmuur, halfsteens, kalkzand buitenmuur, halfsteens, kalkzand
5,7 3s 3s 23 7,1 12,5
binnenmuur, steens, kalkzand buitenmuur, steens, kalkzand binnenspouwmuur, tweemaal halfsteens, kalkzand buitenspouwmuur, tweemaal halfsteens, kalkzand binnenspouwmuur, half- en heelsteens, kalkzand buitenspouwmuur, half- en heelsteens, kalkzand
38 62 2,3 2,7 L9 2,o
massieve muur, aan buitenkant geïsoleerd . 30 mm PIR- of PUR-schuim . 60 mm PIR- of PUR-schuim . 30 mm PS-schuim . 60 mm PS-schuim
0,67 0,38 0,84 0,49
partieel gevulde spouwmuur . 30 mm PIR- of PUR-schuim . 60 mm PIR- of PUR-schuim . 30 mm PS-schuim . 60 mm PS-schuim . 30 mm minerale wol . 60 mm minerale wol
0,60 0,35 0,72 0,45 0,79 0,50
pannendak, enkel houten beschot, 17 mm pannendak, dubbel houten beschot, 2 x 17 mm pannendak met isolatie, op dakbeschot . 40 mm PIR- of PUR-schuim . 40 mm PS-schuim . 40 mm minerale wol pannendak met isolatie onder dakbeschot . 40 mm PS-schuim . 40 mm minerale wol pannendak met isolatie en spouw . 40 mm PS-schuim . 40 mm minerale wol
4s 28 0,60 0,73 0,79 0,67 0,75 0,6 1 0,67
@B
WarmtegeleUiingscoificiënten van bouw- en isolatiematerialen
W m-l IC1 gevelmetselwerk (direct blootgesteld aan regen) ander baksteenmetselwerk metselwerk van kalkzandsteen cellenbeton gips glaswol en steenwol hardboard spaanplaat houtwolcementplaat kunststofschuim
1,OO 0,70 0,90 0,20 0,18 0,04 0,08 0,17 0,12 0,023 -0,055
cw
A
C,-A
Ns2m-4
m2
Ns2m-2
Kadett GSi Audi 100 Porsche 924 Opel Corsa SR Renault 5
0,30 0,30 0,3 1 0,35 0,35
1,90 2,05 1,79 1,73 1,75
0,57 0,62 0,56 0,61 0,62
Mazda 626 GLX Austin Mini Metro Audi 200 Fiat 126 W kever cabriolet, kap open
0,38 0,39 0,32 0,47 0,68
1,90 1,73 2,07 1,5 1
0,72 0,67 0,66 0,7 1
auto
ter vergelijking: fietser (afhankelijk van de houding:)
0,26 - 0,30
@D
Fysica van het milieu
Halveringsdikte van enkele stoffen voor e.m. straling (y, Rö) bij verschillende energie van de straling ...................................................................................... d+ in cm
E in MeV 0,1
1,o
lucht ( p , , T,) 2,6. 103 water 3,14 aluminium 0,73
3,4.103 4,1 1,52
8,3.103 9,9 4,2
ijzer lood beton
0,24 0,011 L7
L5 0,86 4,7
stof
0,05
0,046 0,007 0,84
2,o
10,O
12,l. 103 l9,7. 103 26,7-103 14,l 23,l 3 1,5 6,O 14,3 11,2 2,o 1,31 64
@E
5,o
28 L4 10,2
2,9 L2 12,s
Stralingsnormen
..................................................................................................... dosislimieten in millisievert per jaar effectieve totale lichaamsdosis
ogen
elk afzonderlijk orgaan, weefsel, ledematen, huid
individuele leden van de bevolking beroepshalve, vanaf l 8 jaar beroepshalve, jonger dan 18 jaar
5 5O 5
15 150 15
5O 500 *' 50
beroepsopleiding, vanaf 18 jaar beroepsopleiding, 16 - 18 jaar overige leerlingen
5O 15 0,5
150 50 1,5
500 150 5
1 b In verband met mogelijke zwangerschap geldt bij vrouwen aanvullend: 13 mSv in 13 weken voor de buikstreek; - 5 mSv in de foetus tijdens de duur van de zwangerschap. 2 b De stralingsdosis 'per keer' mag niet meer zijn dan $ deel hiervan. -
Er zijn veranderingen voorgesteld in 1991.
Overzicht acute gezondheidsschade van hoge stralingsdoses bij totale lichaamsbestraling
al witte bloedcellen tijdelijke vermindering v vorming van rijpe bovendien tijdelijke re geslachtscellen storingen in de orgaanvorming bij embryo's in de tweede tot zesde week van de zwangerschap eerste symptomen van stralingsziekte erytheemvorming van de huid (le graads verbranding) bij kinderen mogelijk beschadiging van de groeizones in het skelet met als gevolg mogelijke groeistoornissen ernstige stralingsziekte als gevolg van beschadiging van beenmerg en lymfeknopen (beenmergsyndroom) vermindering van aantal witte bloedcellen - ernstig verloop bij infecties vermindering van aantal rode bloedcellen - interne bloedingen ernstige stralingsziekte ernstig beenmergsyndroom darmsyndroom, sterk eiwitverlies, zeer geringe kans op herstel ernstig darmsyndroom, sterfte binnen enkele dagen centraal zenuwstelselsyndroom, sterfte binnen één tot enkele dagen
Chemie van het milieu
@A
Verbrandingen in lucht
Brandstof
bruinkool, steenkool turf hout CO, H,O
CO
roet
stookolie
CO, H,O
CO
roet
gasolie benzine
CO, H,O CO, H,O
CO CO
roet
CO, H,O CO, H,O
CO CO
CO, H,O CO,
CO
- --
as
--
as
SO,
NO
NO,
SO,
NO NO
NO, NO,
NO NO
NO,
NO NO
NO,
- --
butagas, butaan aardgas, methaan alcohol ethyleen [etheen], acetyleen [ethyn] koolstofmonooxide
NO
-
roet
I1 CO en roet ontstaan vooral bij een tekort aan lucht.
@olycyclische) koolwaterstoffen, diversen (W.O.zware metalen) @olycyclische)koolwaterstoffen
licht ontvlambaar
zeer licht ontvlambaar
ontplofbaar
oxiderend
vergifug
zeer vergiftig
schadelijk
corrosief bijtend (corrosief)
irriterend
De in deze tabel opgenomen gegevens dienen voor een eerste oriëntatie. Uitgebreidere gegevens zijn bijvoorbeeld te vinden op de Chemiekaarten van het Veiligheidsinstituut, Postbus 5665, 1007 AR Amsterdam. Uit het ontbreken van gegevens maggeen onschadelijkheid geconcludeerd worden! Betekenis van de kolommen I - giftig bij inademen van gas, damp of stof 11- MAC-waarde (maximum dowable concentration) in mgm-3 lucht 111- giftig bij inwendig gebruik IV - gevaarlijk voor huid en ogen Betekenis van de afkortingen in kolom VII A - arts waarschuwen B - zonodig beademen Br - braken opwekken D - douchen
V - brand- en/of explosiegevaar
VI - het meest opmerkelijke gevaaraspect W - eerste hulp bij a) inademen b) inslikken c) huid- of oogcontact VIII - bijzonderheden
GBr - geen braken opwekken HZ - halfzittende houding laten innemen - verontreinigde kleren uittrekken K - mond spoelen met veel water Sp
W - veel water laten drinken Z - naar ziekenhuis vervoeren
Bij inademen van gevaarlijke chemicaliën altijd rust en fnsse lucht; bij huid- of oogcontact altijd spoelen met water, VII
I N
8
aceetaldehyd [ethanal] aceton [propanon] acetyleen [ethyn] aluminiumchloride aminen (alifatische) ammonia; ammoniak ammoniumnitraat ammoniumnitriet ammoniumsulfide aniline [benzeenamine] arseen en arseenverbindingen azijnzuur [ethaanzuur] barium en bariumverbindingen (behalve BaSO,) benzaldehyd [fenylmethanal] benzeen benzine
I1
-
180 - 1780 m -
m 2 m 9-15 m 18 -
m -
111 IV V VI
inademen
insltkken
huidogen
HZ-A A B-A
W-AB-Z W-GBr-Z
K-D-A K-D-A
HZ-Z
SP-W-Z
---
zeer brandbaar zeer brandbaar --m explosiegevaar --gevaarlijke dampen zeer brandbaar gevaarlijke dampen
Explosief bij verwarming met zuurstof, koper, zilver of kwik
HZ-A-Z
K-A K-D
A
explosiegevaar --m m --explosiegevaar --m m m gevaarlijke dampen HZ-B-A/Z m 19 zeer giftig Z m 0,03 zeer giftig B-HZ-Z m 25 bijtend HZ-Z HZ-Z O S Li--m m m m B-A kankerverwekkend B - A - 30 --m explosiegevaar B A
--h
--w
h
Br-Z
K-A
W-Z W-Br-Z SP-W-Z W-GBr-Z Sp-W-Br-Z
K-A K-Z K-D K-A K-A
Sp-W-Br Br - Z
K-D K -A
GBr - A/Z
K-D-A
Niet gebruiken als andere stoffen mogelijk zijn
Q
benzoëzuur [benzeencarbonzuur] benzoylperoxide blauwzuur [waterstofcyanide] bleekwater; bleekpoeder boor en boorverbindingen broom l-butanol calcium calciumoxide carbid [calciumacetylide] chloor chloorazijnzuur [chloorethaanzuur] chloorbenzeen chloorzuur chloroform [trichloormethaan] chroom(VI)oxide, chromaten en dichromaten cyaniden cyclohexeen diamminezilver(1)ionenoplossing esters van lagere alcoholen en lagere zuren ethanol (ethylalcohol; alcohol)
K-D-A --i -
5
i
Explosief bij sterke verhitting
explosiegevaar zeer giftig
K-Z
&hypochlorieten i i i -i 0,7 i i gevaarlijke dampen i 150 i i m gevaarlijke dampen m --m i i brandgevaarlijk HZ-A i 5 Lii --i i i explosiegevaar --i 3 m i i zeer giftig i 350 i
i
S0 0,03
--i
i
i
i
m
i
i
i
gevaarlijke dampen bijtend
zeer giftig gevaarlijke dampen m i i explosiegevaar --i
i
i
m
i
-
---
i 1900 -
m i i verslavingsgevaar --u i explosiegevaar
i1200
ethylacetaat [ethylethanoaat] fenol [benzenol] fluor
-- . - v i 19 i 2
i -
0,l
--i
i m bijtend i zeer giftig --
i m ---
i
i
m -
l
i
i
--
fosforpentoxide [difosforpentaoxide]
K-A
Sp - GBr - A/Z W-z
m
uiterst brandbaar
B
i
l
v
m bijtend
bijtend
Branden blussen met zand Branden blussen met zand; met water ontstaat acetyleen Explosief met waterstof, acetyleen of ammoniak
K-D
I< - A
Explosief met sterke basen Bij veel reacties kans op brand of explosie
GBr - Z Explosief na enige tijd staan; niet bewaren
A
Br - A/Z
B
GBr-B-Z
HZ-Z Z
&-GB~-z
HZ-A HZ-B-Z
Melk-GBr-Z W-Sp-Z
K-A K-D-A
HZ - Z
Sp - W - Br - A/Z
K-D-A
HZ-Z
z
K-D
HZ-A/Z
Sp-Z
K-A
---
fosforhalogeniden
I< - A K-D K-D-A K-A K-A K-A
Melk - Br - Z
i
i i --i
Sp-W-Br-Z Sp-W-GBr-Z Br - A/Z W-A W-Z Sp-W-z
--
5 11015 i
ether [ethoxyethaan]
fluoriden (oplosbare) formaldehyde [methanal], formaline fosfor (rood) fosfor (wit)
v
i 11
K-D
Vaak gemengd met het zeer giftige methanol (methylalcohol) Verdampt gemakkelijk; damp met zuurstof explosief; vloeistof na lang staan explosief Niet met blote handen aanraken Reageert heftig met vele stoffen o.a. waterstof
Kan spontaan aan de lucht ontbranden; onder water bewaren Reageren heftig met water en vele andere stoffen Reageert heftig met water
VII
fosforzuur glyceryltrinitraat glycol [1,2-ethaandiol] l-hexanol hypochlorieten jood
I II m l -
111 IV V -m
m
1
inademen
znslikken
huid/ogen
bijtend
HZ-A
W-A/Z
K-D-A
-explosiegevaar
m -
m 125 m -
VI
m
m
schadelijk
.
HZ-A/Z HZ-Z
zeer brandbaar
HZ - B - Z Sp - W - GBr - A
kalium kaliumcarbonaat kaliumchloraat
zie natriumcarbonaat m ---explosiegevaar m -
Br-Z A Sp-W-GBr-Z SP-W-A
bijtend schadelijk
i i --
m m -
kaliumhydroxide, kaliloog kaliumpermanganaat
Explosief door stoten, slaan of verhitten
---
---schadelijk
K K-D-A K-D-A
--h
--w
Sp-W-Br-Z
A
K-D-A K
--
2 1
m
bijtend schadelijk
m m
HZ-A HZ-B-Z
W-A/Z SP-W-Z
K-A K-D-A A
koolstofmonooxide koperzouten kwik kwikverbindingen (oplosbare) lood en loodverbindingen magnesium mangaanverbindingen methaan en andere alkanen methanol (methylalcohol) mierezuur [methaanzuur]
m 60 -
--i m m gevaarlijke dampen
i 5 m -
---zeer giftig m m --
m
s m
-
5 0,05 0,05 0,15
m
m
-m
m
m
m
m
h
B-A
Br - Z
K-A
B-Z Sp-W-A
IC - A
zeer giftig zeer giftig uiterst brandbaar
A A
Melk - Br - Z Sp-W-Br-Z A
K-A IC - A A
m ---
m 260 - 9 m
m
=
m
R-A u
Explosief met vele stoffen o.a. met geconcentreerd zwavelzuur ÏCoolzuursneeuw kan brandwonden geven Explosief met zuurstof of door spontane ontleding; in donker bewaren Bij vergiftiging zuurstof toedienen Explosief met ammoniak, acetyleen of oxaalzuur Fijn verdeeld magnesium kan explosief ontbranden; blussen met zand Explosief met zuurstof of chloor
A-
zeer giftig bijtend
A HZ-A
Br - A/Z Sp-W-GBr-Z
K-D K-D-A
m
m
zeer brandbaar
HZ - B - Z
Sp- W - GBr - A
K-D-A
bijtend
HZ- A
W - GBr A/Z
A K-A
h
-
natriumcarbonaat natriumhydroxide, natronloog
Explosief door vernitting; gemengd met zwavel, fosfor of andere oxideerbare stoffen explosief bij stoten of wrijven
m
-
2
-m m --
e
Di
c:
?ì IP A
3
ñ'
I 5; 3
E8 O h -
A
h
natrium
Met zuren ontstaat chloorgas Vormt met ammoniak explosieve verbindingen Branden blussen met zand; onder petroleum bewaren
IC m
n
m
a
zeer giftig
m
Vm
Reageert heftig met sterke oxidatoren en basen Branden blussen met zand; onder petroleum bewaren
nitraten nitreerzuur
i i -
5
nitreuze dampen nitrieten nitrobenzeen organische halogeenverbindingen oxaalzuur [ethaandizuur] ozon pentanolen perchloorzuur petroleum petroleumether pikrinezuur [2,4,6-trinitrofenol]
W
---
waterstofhalogeniden waterstofperoxide
i i
i
i
bijtend bijtend
-i i bijtend --i i i explosiegevaar ---
--
waterstofsulfide xylenen [dimethylbenzenen] zilver(1)nitraat zinkchloride zoutzuur zwavel zwaveldioxide zwavelzuur
i p
zeer giftig
i i . --i i i bijtend --i i bijtend -i i bijtend ---
i i brandgevaar --i zeer giftig --i i i bijtend ---
K -A
W-Br-Z W-Br-Z
K - A/Z K-A K-Z
SD-W-A SP-W-Z Sp-W-Z
K-D K-D-A K -D -H
Sp-W-GBr-Z GBr - A/Z A/Z
K -A K K-D
Sp-GBr-Z Z
K-D K -D -A
HZ-A
W-A/Z
K -D -A
A/Z B HZ - A
W-GBr-Z A/Z
K K -D A K-A A K-D-A K -D -A
A HZ-A HZ-Z
z
HZ-B-Z A HZ-z HZ-B-Z
Vooral organische nitraten zijn explosief Altijd nitreerzuur in water gieten; niet omgekeerd Reageert heftig met brandbare stoffen Met zuren ontstaat nitreuze damp Explosief met vele oxidatoren
K-D-A
K K K-A
zie nitreuze: dampen HZ-A i zeer giftig --i i gevaarlijke dampen i 200 --B-A i i giftig - 12,6 -i . --A i i giftig --. i . B-Z --i explosiegevaar -
i
i
W-GBr- Z
GBr - A/Z GBr - Z W-A
stikstofoxiden sulfiden (oplosbare) terpentine tetra [tetrachloormethaan] tin(JI)chloride tolueen [methylbenzeen] tri [trichlooretheen] waterstof
i
p
K -D
K-A K-A
propionzuur [propaanzuur] salpeterzuur
I-"-
W - A/Z
A Sp-W-Z
~nn i 30 i 5
1 -..-..,.-AI q ~~upauu~
H O
--i i i explosiegevaar --HZ-B-Z i i bijtend --HZ-z i m i gevaarlijke dampen --A i i i explosiegevaar , --B-Z i i i zeer giftig --i i i ---i i bijtend --i i giftig --A i i i schadelijk --HZ-B-A i i i explosiegevaar ----m m . --B i i i explosiegevaar --i m explosiegevaar ---
Sp-W-Z Z
Kan zonder duidelijke oorzaak exploderen Explosief met zuurstof Vochtig bewaren; geen metalen spatels gebruiken
Geconcentreerd salpeterzuur kan papier, hout e.d. doen verkolen; geeft geie vlekken op de huid Met zuren ontstaat waterstofsulfide
Niet bij open vlam gebruiken Explosief met zuurstof, chloor of fluor Explosief door verhitten, licht of katalysatoren; in donker bewaren Geeft zwarte vlekken op de huid
Zwavelzuur kan huid, kleren e.d. doen verkolen; altijd gec. zwavelzuur voorzichtig in water gieten; niet omgekeerd
Naamgevingchemische stoffen
@A
Tniiiale namen
..................................................................................................... triviale naam
rationele naam
triviale naam
aardgas accuzuur aceetaldehyd acetaat
-bisulfaat -bisulfiet bitterzout
aceton
methaan 'l zwavelzuur ethanal ethanoaat of zuurrest van ethaanzuur propanon
acetonitril acetyleen acrylonitril acrylzuur alanine alcohol
ethaannitril ethyn propeennitril propeenzuur 2-arninopropaanzuur ethanol
broomwater
blauwzuur boterzuur
broomwaterstof bruinsteen butagas butyraat
aluin
kaliumaluminiumsulfaatdodecahydraat ammonia oplossing van ammoniak in water ammoniakale oplossing van diamrninezilveroplossing zilver@)-ionen amylalcoholen amylum aniline arachidonzuur asparagine asparaginezuur azijnzuur barietwater
pentanolen mengsel van amylose en amylopectine benzeenamine 5,8,11,14-icosatetraëenzuur 2-amino-3-carbamoylpropaanzuur 2-aminobutaandizuur ethaanzuur oplossing van bariumhydroxide in water
barnsteenzuur benzaldehyd benzoëzuur benzol benzylalcohol benzylamine
butaandizuur fenylmethanal benzeencarbonzuur benzeen fenylrnethanol fenylmethaanamine
berlijnsblauw
kaliumijzer(~r~)hexacyanoferraat(11)-monohydraat -waterstofcarbonaat -dichromaat sacharose (structuurformule, zie tabel 6 7A)
-bicarbonaat -bichromaat bietsuiker
calciet capronzuur carbid carbolzuur carborundum caustieke soda celstof chilisalpeter chloorkalk chloorwater chloorwaterstof chloroform chroomaluin citroenzuur cupricuprocyaankali cysteïne druivesuiker, dextrose druivezuur
rationele naam
magnesiumsulfaatheptahydraat waterstofcyanide butaanzuur oplossing van broom in water waterstofbromide mangaan(1v)oxide 'l butaan butanoaat of zuurrest van butaanzuur calciumcarbonaat 'l hexaanzuur calciumacetylide 'l fenol [benzenol] siliciumcarbide natriumhydroxide cellulose (structuu~omule, zie label 6 7A) natriumnitraat
"
calciumchloridehypochloriet oplossing van chloor in water waterstofchloride trichloormethaan kaliumchroom(~~~)sulfaatdodecahydraat 2-hydroxy-1,2,3-propaantricarbonzuur koper(r1)koper(r)kaliumcy anide 2-amino-3-mercaptopropaanzuur glucose (stmctuurformule, zie tabel 6 7A) racemisch mengsel van (+)- en (-)-2,3dihydroxybutaandizuur
triviale naam
rationele naam
dubbelkoolzure soda ether
natriumwaterstofcarbonaat ethoxyethaan
ethylalcohol ethylchloride ethyleen ethyleenglycol fenol
ethanol chloorethaan etheen 1,2-ethaandiol benzenol
fenylalanine
2-amino-3-fenylpropaanzuur ijzer(111)ijzer(11)calciumfluoride 'l waterstoffluoride
ferriferrofluoriet fluorwaterstof formaldehyd formaline, formol formiaat freon-12 fructose
fumaarzuur gebluste kalk geel bloedloogzout gips glauberzout glucose
glutamine
triviale naam
natriumthiosulfaatpentahydraat invertsuiker
isoamylalcohol isoboterzuur isobutylisoleucine isopreen isopropyljodium jodoform joodwaterstof kali kaliloog
methanal oplossing van methanal methanoaat of zuurrest van methaanzuur dichloordifluormethaan
1,3,4,5,6-pentahydroxy-2hexanon (structuu$ovmule cyclovomz, zie tabel 67A) trans-buteendizuur calciumhydroxide b kaliumhexacyanoferraat(11)-trihydraat calciumsulfaat-dihydraat natriumsulfaatdecahydraat 2,3,4,5,6-pentahydroxyhexanal (structuu$omule cyclovomz, zie tabel 6 7A)
glutaminezuur glycerine glycerol glycine
2-amino-4-carbamoylbutaanzuur 2-aminopentaandizuur 1,2,3-propaantriol 1,2,3-propaantriol aminoethaanzuur
glycol helse steen houtgeest
1,2-ethaandiol zilver(1)nitraat methanol
rationele naam
kaliumferricyanide
1
mengsel van gelijke hoeveelheden fructose en glucose 3-methyl-l-butanol 2-methylpropaanzuur 2-methylpropyl2-amino-3-methylpentaanzuur 2-methyl- 1,3-butadiëen l-methylethyljood tri joodmethaan waterstofjodide kaliumchloride oplossing van kaliumhydroxide in water kaliumhexacyanoferraat(111)
kaliumferrocyanide kalkspaat kalksteen kalkwater
kaliumhexacyanoferraat(11) calciumcarbonaat b l calciumcarbonaat 'l oplossing van calciumhydroxide in water
kalomel keukenzout kolendamp koningswater
kwik(1)chloride natriumchloride koolstofmonooxide mengsel van geconcentreerd salpeterzuur en geconcentreerd zoutzuur
koolstofdioxide koolzuurgas koolzuursneeuw vast koolstofdioxide mengsel van koperkopergroen hydroxidecarbonaat en koperhydroxide sulfaat koper(11)sulfaatkopervitriool pentahydraat kres01 kwarts lachgas
methylfenol siliciumdioxide distikstofmonooxide
Naamgeving chemischestoffen
@A
Triviale namen [veniolg]
triviale naam
rationele naam
triviale naam
rationele naam
leucine
2-amino-4-methylpentaanzuur 9,12,15-octadecatriëenzuur
norit oliezuur ongebluste kalk oxaalzuur palmitinezuur patina
koolstof 'l cis-9-octadeceenzuur calciumoxide 'l ethaandizuur hexadecaanzuur (zie kopergroen)
petroleumether
mengsel van laag kokende alkanen 2,4,6-trinitrofenol lood(rv)1ood(11)kaliumcarbonaat
linoleenzuur
linolzuur loodperoxide, loodsuperoxide lysine 2,6-diaminohexaanzuur magnesia magnesiumoxide 'l maleinezuur cis-buteendizuur malonzuur marmer melksuiker melkzuur mercurimercuromethacrylzuur methionine methylalcohol methylchloride mierezuur moerasgas Mohr's zout mosterdgas moutsuiker mijngas n-alkaan natronkalk
natronloog nitreerzuur
nitreuze damp
propaandizuur calciumcarbonaat 'l lactose (stmcruu~onnule, zie tabel 6 7A) 2-hydroxypropaanzuur kwik(11)kwik(1)2-methylpropeenzuur 2-amino-4-(methy1thio)butaanzuur methanol chloormethaan methaanzuur methaan l amrnoniumijzer(~r)sulfaathexahydraat bis(2-chloorethy1)sulfide maltose (structuut$ormule, zie tabel 67A) methaan l alkaan met een nietvertakte koolstofketen mengsel van natriumhydroxide, calciumoxide en calciumhydroxide oplossing van natriumhydroxide in water mengsel van geconcentreerd salpeterzuur en geconcentreerd zwavelzuur mengsel van stikstofmonooxide en stikstofdioxide 212
pikrinezuur plumbiplumbopotas propionaat propionzuur rattenkruit -rhodanide ribose
rietsuiker rood bloedloogzout salicylzuur salmiak salpeter seignettezout serine silica soda spiritus stannistannostearinezuur steenzout sterk water
propanoaat of zuurrest van propaanzuur propaanzuur diarseentrioxide -thiocyanaat 2,3,4,5-tetrahydroxypentanal (structuurformule cyclovorm, zie tabel 6 7A) sacharose (structuurformule, zie tabel 67A) kaliumhexacyanoferraat(111) 2-hydroxybenzeencarbonzuur ammoniumchloride kaliumnitraat Na,K-zout van 2,3dihydroxybutaandizuur 2-amino-3-hydroxypropaanzuur siliciumdioxide natriumcarbonaatdecahydraat ethanol l tin@)tin(11)octadecaanzuur natriumchloride b ethanol" of methanaloplossing
tn'viale naam
rationele naam
tnviale naam
rationele naam
styreen sublimaat
fenyletheen kwik(11)chloride
vruchtesuiker
fructose (structuu$ormule, zie tabel 6 7A)
sucrose, suiker teflon tetra thio
sacharose (structuurformule, zie tabel 6 7A) polytetrafluoretheen tetrachloormethaan natriumthiosulfaatpentahydraat
waterglas
oplossing van natriumsilicaat 2,3-dihydroxybutaandizuur dimethylbenzeen ethaanzuur
tolueen, toluol treonine
methylbenzeen 2-amino-3-hydroxybutaanzuur trichlooretheen diamide van koolzuur pentaanzuur pentanoaat of zuurrest van pentaanzuur
ijzerhamerslag zand zetmeel
ijzer(11,111)oxide siliciumdioxide " mengsel van amylose en amylopectine (structuu$ormules, zie tabel 6 7A)
zoutzuur
2-amino-3-methylbutaanzuur chlooretheen zwavelzuur ammoniumcarbonaat
zuiveringszout
oplossing van waterstofchloride in water natriumwaterstofcarbonaat koolstofdisulfide waterstofsulfide ijzer(11)sulfide
tri ureum valeriaanzuur valeriaat valine vinylchloride vitriool vlugzout
wijnsteenzuur xyleen, xylol ijsazijn
zwavelkoolstof zwavelwaterstof zwavelijzer
1 b belangrijkste bestanddeel
Numerieke voomioegsels
factor naam
factor naam
factor naam
3 4
monoof hendiof do- " tritetra-
10 11 12 13 14 15
decaundecadodecatridecatetradecapentadeca-
20 30 40 50 60 70
ico~a-'~ triacontatetracontapentacontahexacontaheptaconta-
100 hecta200 dicta300 tricta400 tetracta500 pentacta----
5 6 7 8 9
pentahexaheptaoctanona-
16 17 18 19
hexadecaheptadecaoctadecanonadeca-
80 90
octacontanonaconta-
1000 2000 3000 4000 5000
factor naam
1 2
''
kiliadiliatriliatetraliapentalia-
1b In voorvoegsels groter dan 11 wordt het cijfer 1 weergegeven met hen- en het cijfer 2 met do-; bijv. henicosa-(2l), dononacontahexacta-(692). 2 b De beginletter 'i' van icosa- wordt weggelaten na een numerieke term, die op een klinker eindigt; bijv. docosa-(22), tricosa-(23).
Naamgeving chemische stoffen
@C
Enkele regels voor de rationeb naamgeving van organische verbindingen
klasse
karakteristieke groep voorvoegsel
achtervoegsel b
carbonzuren sulfonzuren esters amiden
-COOH -SO,H -COO-CoNH,, -CoNH-,
(carboxy-) b2 (sulfo-) (alkoxycarbonyl-) (carbamoyl-)
-zuur '3 -sulfonzuur -oaat *3 -amide
-CON( nitrillen aldehyden
-CN -CHO
cyaan0x0-
-nitril '3 -al
ketonen
>CO
0x0-
-on
alcoholen fenolen thiolen aminen
-OH -OH -SH -NH,, -NH-,
hydroxyhydroxymercaptoaminoN-alkylamino-
-01 -01 -thiol -amine b4 N-alkyl...amine b4
-N<
N-alkyl-N-alkyl'amino- N-alkyl-N-alkyl'...amine b4
ethers -0halogeenverbindingen -F, -Cl, -Br, -I nitroverbinding -NO,
alkoxy-
geen
halogeennitro-
geen geen
1 b De naamgeving is gebaseerd op het aantal C-atomen in de langste keten, de zogenaamde stamverbinding, en op de daaraan aanwezige karakteristieke groepen. - Wanneer een karakteristieke groep een C-atoom bevat, telt dat C-atoom mee in de stamnaam bij gebruik van achtervoegsels. - Bij alkyl gesubstitueerde aromaten wordt het aromatisch gedeelte beschouwd als stamverbinding; als karakteristieke groepen in de zijketen voorkomen, dan heet de benzeenring een fenylgroep. - Wanneer een molekuul verschillende karakteristieke groepen bevat, is de hoofdgroep de groep die het hoogst in de tabel staat en deze wordt in de naam met een achtervoegsel aangegeven. Deze hoofdgroep krijgt ook een zo laag mogelijk plaatsnummer, bijv. CH,OHCH,COCH,: 4-hydroxy2-butanon. - Wanneer in de naam van een molekuul verschillende voorvoegsels voorkomen, is de volgorde daarvan alfabetisch Hierbij wordt geen rekening gehouden met de numerieke voorvoegsels (zie tabel 102B). - Bij aromaten zijn de triviale namen fenol voor benzenol en tolueen voor methylbenzeen toegestaan. 2 b Deze voorvoegsels komen weinig voor. 3 b Wanneer een molekuul drie of meer -COOH groepen, -COO- groepen of -CN groepen heeft, of wanneer deze groepen zich bevinden aan een ringsysteem, dan worden de achtervoegsels -carbonzuur, -carboxylaat en -carbonitril gebruikt, waarbij de C-atomen in deze karakteristieke groepen niet meer meegeteld worden in de stamnaam. 4 b Aminen met eenvoudige alkylgroepen kunnen ook beschouwd worden als derivaten van ammoniak, bijv. N(C,H,],:triethylamine. 5 b Een vollediger overzicht is te vinden in: 'Regels voor de nomenclatuur van de organzsche chemze, sectie C', uitgegeven door de K N C V (1977).
................................................ met elektronenconfiguraties van de atomen
ILU groep
periode
1b
lanthaniden
58 Ce
19,9,2
59 Pr :;;6
21,8,2
90 Th
91 Pa
2,8,18,32, 18,10,2
20,9,2
actiniden
7
6
li ll 2,8,18,
2b
5
22,8,2
21,9,2
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
M. VON ARDENNE
Tabellen zur angewandten Physik,
VEB
Deutscher Verlag der Wissen-
schaften '73. DIENST VAN HET IJKWEZEN
Brochure Meeteenheden, van Swinden-laboratorium, Den
Haag. Physical data book in SI units, Pergamon Press, '72. Book of data, Nuffield Advanced Science, Penguin Books, '77. F.HOYLE Astronomy and cosmology, W.H. Freeman, San Francisco, '75. H.H.LANDOLT, RBORNSTEIN Zahlenwerten und Funktwnen aus Natumoissenschaften und Technik, Springer Verlag. Prisma Technica (serie), Het Spectrum. R.M.TENNENT Science data book (Open University), Oliver & Boyd, '83. A.H.WAPSTRA, K.BOS Atomic data and Nuclear data tables, Academic Press, Inc. R.C.WEAST e.a. Handbook of Chemistry and Physics The Chemica1 Rubber Company (64e druk) '83/'84. H.B.GRAY, G.P.HAIGHT Basic principles of chemisty, Benjamin. H.F.HALLIWELL e.a. Book of data, Nuffield Chemistry, Penguin Books. KNCV Regels voor de nomenclatuur van de organische chemie, sectie A, B en C. KNCV Regels voor de nomenclatuur van de anorganische chemie, '83. NIA, VNCI Chemiekaarten (7e editie), Samsom H.D.Tjeenk Willink, '91. LPAULING General Chemisty (3e druk), Freeman '70. J.D.ROBERTS, M.C.CASERIO Modem organic chemisty, Benjamin '67. D.A.SKOOG, D.M.WEST Fundamentals ofAnalytica1 Chemisty, Holt, Rinehart & Winston. J.G.STARK, H.G.WALLACE Chemistry data book SI edition, John Murray. P.L.ALTMAN, D.S.DITTMER Biology Data Book (ze druk), Federation of American Societies for Experimental Biology, '74. H.CURTIS Bwlogy (qe druk), Worth Publishers Inc, '84. S.DIJKGRAAF, D.LZANDEE Vergelijkende Die$ysiologie (ze druk), Bohn, Scheltema & Holkema, '78. R.P.F.GREGORY Biochemisty of Photosynthesis (2e druk), Wiley-Interscience, '77. U.GOODENOUGH Genetics (3e druk), Holt, Rinehart & Winston, '84. P.KARLSON Kurzes Lehrbuch der Biochemie (12e druk), Georg Thieme Verlag, '84. A.L.LEHNINGER Bioenergetics (2e druk), Benjamin, '71. W.NULTSCH Allgemeine Botanik, Georg Thieme Verlag, '82. MPEAKER ComparativeAspects of Lactation, Academic Press, '77. A.QUISPEL, DSTEGWEE Plantenfyswlogie (2e druk), Bohn, Scheltema & Holkema, '83. SSILBERNAGL, A.DESPOPOULOS Atlas der Physiologie, George Thieme Verlag, '79. F.SPENCER Aspects of H u m n Biology, Butterworths, '72. LSTRYER Biochemisty (3e druk), Freeman '88. MJ.D.WHITE ?.he Chromosomes (6e druk), Chapman & Hall, '73. B.NIJDAM e.a. Statistiek en Kansrekening voor het VWO (7e druk), Instituut Ontwikkeling Wiskunde Onderwijs, '84. C.B.HANSSON
RDHARRISON
De nummers geven de tabeloen) aan A
aardbevingen, sterkte van 90 aarde, gegevens over de 32 aardgas 12, 28C. 102A absolute entropie 37, 64 absorptie coëfficiënt 70B geluid 16B licht 6 5 s licht in water 70C radioactieve straling 99D spectra van fotopigmenten 70A. 70 B absorptietoppen, golflengte van 658. 70B abundantie 25, 33B accommoderen 98A adenine, formule 72A adenosine, formule 67K ADP, formule 67K afgeleide van een functie 93 afstand manen tot planeet 31 planeten tot de zon 31 sterren 33A agar agar 74 akoestische schaal voor de mens 85A albedo 31 alcohol 11, 68A. 102A alcoholische gisting 68A alfabet, grieks 1 alliages, gegevens van 9 amfetamine 67 J aminozuren codons 72B formules 67C. 7 2 8 AMP, formule 67K amylopectine, formule 67A amylose formule 67A osmotische waarden 77 antibiotica, formules 67 1 anticodon 72 A antideeltjes 26
-
antidiuretisch hormoon formule 67H werking 75C arachidonzuur, formule 67B Arrhenius, constante van 36 articulatorische klinkerdriehoek 98C ASCU 97C
atmosfeer van de aarde 32 atoomafstand zie bindingslengte atoommassa 25, 37 afgeronde relatieve 104 - relatieve 38 atoomnummer 25, 37, 38, 103, 104 atoomstraal 39A ATP
energie 67K formule 67K autoprotolyseconstante zie ionisatieconstante 50 auxine, formule 67F Avogadro, constante van 7, 37
B bacteriofaag 82D balmerreeks 21 A bananevlieg chromosomen 81 B, 82A genlokaties 83A bandafstand bij halfgeleiders 30 baseconstante 37, 49 basen 49 Beaufort, schaal van 8 9 bietsuiker formule 67A osmotische waarden 77 bijtende stoffen 101 bilirubine, formule 67E biliverdine, formule 67 E binaire getallen 97D bindingsenthalpie 58 bindingslengte 53A bindingshoek 5 3 8 binomiaalcoëfficiënt 93
met elelztronencontiguraties van de atomen
M. VON ARDENNE
Tabellen zur angewandten Physik, EB Deutscher Verlag der Wissen-
schaften '73. DIENST VAN HET IJKWEZEN
Brochure Meeteenheden, van Swinden-laboratorium, Den
Haag. Physical data book in SI units, Pergamon Press, '72. Book of data, Nuffield Advanced Science, Penguin Books, '77. F.HOYLE Astronomy and cosmology, W.H. Freeman, San Francisco, '75. H.H.LANDOLT, R.BORNSTEIN Zahlenwerten und Funktwnen aus Naturnissenschafen und Technik, Springer Verlag. Prisma Technica (serie), Het Spectrum. RM.TENNENT Science data book (Open University), Oliver & Boyd, '83. A.H.WAPSTRA, KBOS Atomic data and Nuclear data tables, Acadernic Press, Inc. RC.WEAST e.a. Handbook of Chemisty and Physics, The Chemica1 Rubber Company (64e druk) '83/'84. H.B.GRAY, G.P.HAIGHT Basic principles of chemisty, Benjamin. H.F.HALLIWELL e.a. Book of data, Nuffield Chemistry, Penguin Books. KNCV Regels voor de nomenclatuur van de organische chemie, sectie A, B en C. KNCV Regels voor de nomenclatuur van de anorganische chemie, '83. NIA, VNCI Chemiekaarten (7e editie), Samsom H.D.Tjeenk Wiliink, '91. LPAULING General Chemisty (3e druk), Freeman '70. J.D.ROBERTS, M.C.CASERIO Modern organic chemisty, Benjamin '67. D.A.SKOOG, D.M.WEST Fundamentals ofAnalytica1Chemisty, Holt, Rinehart & Winston. J.G.STARK, H.G.WALLACE Chemisty data book SI edition,John Murray. P.L.ALTMAN, D . S . D ~ M E R Biology Data Book (ze druk), Federation o f American Societies for Experimental Biology, '74. H.CURTIS Biology (4e druk), Worth Publishers Inc, '84. S.DIJKGRAAF, D.LZANDEE Vergelijkende Dierjjxiologie (ze druk), Bohn, Scheltema & Holkema, '78. R.P.F.GREGORY Biochemisty of Photosynthesis (ze druk), Wiley-Interscience, '77. U.GOODENOUGH Genetics (3e druk), Holt, Rinehart & Winston, '84. P.KARLSON Kurzes Lehrbuch der Biochemie (rze druk), Georg Thieme Verlag, '84. A.L.LEHNINGER Bioenergetics (ze druk), Benjamin, '71. W.NULTSCH Allgemeine Botanik, Georg Thieme Verlag, '82. MPEAKER ComparativeAspects of Lactation, Acadernic Press, '77. A.QUISPEL, DSTEGWEE Plantenfysiologie (ze druk), Bohn, Scheltema & Holkema, '83. SSILBERNAGL, A.DESPOPOULOS Atlas der Physiologie, George Thieme Verlag, '79. F.SPENCER Aspects of Human Biology, Butterworths, '72. LSTRYER Biochemisty (3e druk), Freeman '88. A4J.D.WHITE iShe Chromosomes (6e druk), Chapman & Haii, '73. B.NIJDAM e.a. Statistiek en Kansrekening voor het vwo (7e druk), Instituut Ontwikkeling Wiskunde Onderwijs, '84. C.B.HANSSON
R.D.HARRISON
De nummers geven de tabeloen) aan A aardbevingen, sterkte van 90 aarde, gegevens over de 32 aardgas 12, 28C. 102A absolute entropie 37, 64 absorptie coëfficiënt 70B geluid 1 6 8 licht 656 licht in water 70C radioactieve straling 99D spectra van fotopigmenten 70A. 70 B absorptietoppen, golfíengte van 658, 70B abundantie 25, 336 accommoderen 98A adenine, formule 72A adenosine, formule 67 K ADP, formule 67 K afgeleide van een functie 93 afstand - manen tot planeet 31 planeten tot de zon 31 sterren 33A agar agar 74 akoestische schaal voor de mens 85A albedo 31 alcohol 11.68A. 102A alcoholische gisting 68A alfabet, grieks 1 alliages, gegevens van 9 amfetamine 67J aminozuren codons 726 formules 67C. 72B AMP, formule 67 K amylopectine, formule 67A amylose formule 67A osmotische waarden 77 antibiotica, formules 67 1 anticodon 72A antideeltjes 26
antidiuretisch hormoon formule 67H werking 75C arachidonzuur, formule 67 6 Arrhenius, constante van 36 articulatorische klinkerdriehoek 98C ASCII
97C
atmosfeer van de aarde 32 atoomafstand zie bindingslengte atoommassa 25, 37 afgeronde relatieve I04 relatieve 38 atoomnummer 25, 37, 38, 103, 104 atoomstraal 39A ATP
energie 67K formule 67K autoprotoiyseconstante zie ionisatieconstante 50 auxine, formule 67 F Avogadro, constante van 7, 37
-
B bacteriofaag 82D balmerreeks 21 A bananevlieg chromosomen 81 B, 82A genlokaties 83A bandafstand bij halfgeleiders 30 baseconstante 37.49 basen 49 Beaufort, schaal van 89 bietsuiker formule 67A osmotische waarden 77 bijtende stoffen 101 bilirubine, formule 67 E biliverdine, formule 67 E binaire getallen 97 D bindingsenthalpie 58 bindingslengte 53A bindingshoek 53 B binomiaalcoëfficiënt 93
verzadigingsdruk koolstofdioxide, ethaan en freon-12 148 kwik, benzeen, alcohol en ether 14A water 13 verzadigingsveldsterkte, magnetische 29 vetzuren, formules 67 B viscositeit 11 visuele helderheid van sterren, schijnbare en absolute 33A vitamine A, formule 67D werking 73 vitamine B, formule 67F werking 73 vitamine F formule 67B werking 73 vitamines, overzicht 73 vlamkleuringen 65C vlamreacties 65C vloeistoffen, gegevens van 11, 45, 50, 59, 79 voedingsmiddelen van de mens 74 voortplanting van dieren 86 voortplantingssnelheid van geluid 16A voorvoegsels 2, 38,102B,102C vormingsenthalpie 37, 57 vriespuntsdaling 37, 43 vrije enthalpie 37
-
W
warmtegeleiding 99A. 99B warmtegeleidingscoëfficiënt alliages 9 gassen en dampen 12 metalen 8 vaste stoffen 10, 99 B vloeistoffen 11 warmte-isolatie 99A. 99B warmte, soortelijke 9, 10, 11, 12 zie soortelijke warmte waterconstante 37 waterstofexponent 37 waterstofspectrum 20, 21A
-
weerkundesymbolen 91 C weerstand, soortelijke 8, 9, 10 zie soortelijke weerstand weerstandstemperatuurcoëffkiënt alliages 9 metalen 8 wet van Lambert-Beer 35, 36, 708 windsnelheid 89 windsterkte 89 wiskunde 93 Urn 96 wisselwerking 26 witte dwergen 33A. 34 X X-kwadraat-verdeling 96C xantofyl formule 67D lichtabsorptie 70A
z zeewater lichtabsorptie 70C osmotische waarden 77 samenstelling 79 zetmeel 102A zon, gegevens over de 33B zonneconstante 33 B zonnestelsel, gegevens over het 31 zuur- en baseconstanten 49 zuur-base-indicatoren 52A zuurconstante 37, 49 zwarte straler 23
Voor nauwkeuriger gegevens zie tabellen 25 en 38.
stoffen bijtende IOOB, 101 biochemische 67 brandbare 100B. 101 chemische 102 - explosieve 100B, 101 gevaarlijke 100B.101 giftige 100 B, 101 stookwaarden 28 STP, formule 67 J straal van sterren 33A stralingsintensiteit volgens Planck 23 straling, radioactieve 19B. 25, 99D. 99E. 99F stratosfeer 32 streptomycine, formule 67 1 structuurformules van biochemische stoffen 67 Student's t-verdeling 96 B sublimatie-enthalpie 59 sublimatiepunten 15, 39B. 40 sucrose 102A sulfanilamide, formule 671 supergeleiding 30 superreuzen 33A. 34 symbolen, gevaar- 100B symbolen, grafische 91 biologische 91 A elektrotechnische 91 B weerkunde- 91 C
-
T temperatuur kritieke 11, 12, 13, 14 maximaal toelaatbare 10 planeten 32 sterren, effectieve 33A tripelpunt 13 - zon 3 3 8 testosteron 67H. 75C thermodynamica 35, 36 thermo-element 27 thermokoppels 27 thermospanning 27 thiamine, formule 67F thymine, formule 72A
-
thyroxine 67H, 75C titer zie nornzaliteit toelaatbare temperatuur vaste stoffen 10 toonladder 16 C transmitterstoffen, formules 67 J tripelpunt 13 triviale namen 102A troposfeer 32 tryptofaan, formule 67 C t-verdeling van Student 96B
U uittree-energie 24 uitzettingscoëfficiënt kubieke, van kwik 8 kubieke, van vloeistoffen I1 uitzettingscoëfficiënt, lineaire 8, 9, 10 zie lineaire uitzettingscoëfficiënt ultraviolet 19B, 32, 70A, 70B uracil, formule 72A urobiline, formule 67 E
v valentiehoek zie bindingshoek vanderwaalsstraal 39A variantie 95 vaste stoffen, gegevens van 10, 45 vaste stof-fysica 30 veiligheidsmaatregelen 101 verbrandingsenthalpie 55 verbrandingsprodukten 1 0 0 ~ verbrandingswarmten (stookwaarden) 28 verbrandingswarmten 28 van biologische stoffen 76 verdampingsenthalpie 59 verdampingswarmte II, 12 verdovende middelen, formules 67 J vermenigvuldigingsfactoren 2 versterkerschakelingen 97A verval elementaire deeltjes 26 radioactief 25 verwachting 95
reductoren 48 relatieve atoommassa 37, 38 afgeronde - 104 relatieve dichtheid 37 relatieve diëlektrische constanten 17 relatieve magnetische permeabiliteit 29 relatieve permittiviteiten 17 remanent magnetisch veld 29 retinol, formule 67 D reuzen 33A, 34 Rf-waarden 71 ribose, formule 67A Richter, schaal van 90 rietsuiker formule 67A osmotische waarden 77
-
RNA
72
rode reuzen 33A, 34 röntgenstraling 19B. 32, 99D roosterenthalpie 60 rotatieperiode planeten 31 zon 338 rustmassa van elementaire deeltjes 26
-
S sachariden, formules 67A sacharose formule 67A osmotische waarden 77 samenstelling alliages 9, 29 atmosfeer 31, 32 bloed 980 moedermelk 74,868 zeewater 78 zon 338 satellieten 31 schaal van aardbevingen 90 schaal van Richter 90 schaal van windsnelheden 89 scheikundeformules 36 scheikundige symbolen 37 schijnbare visuele helderheid 33A
-
SI-stelsel 3, 4 smeltpunt 8, 9,10,11,12, 40,43 alliages 9 elementen 39B metalen 8 verbindingen 40,43 smeltwarmte metalen 8 vaste stoffen 10 vloeistoffen 11 snelheid dieren 86 geluid 16A wind 89, 91 D soortelijke warmte alliages 9 gassen en dampen 12 metalen 8 vaste stoffen 10 vloeistoffen 11 soortelijke weerstand alliages 9 metalen 8 vaste stoffen 10 spectraaitype van sterren 33A, 34 spectrum helium 19A. 19B. 20 kwik 2OE natrium 20D, 21 D sterren 33A waterstof 208. 21A, 21 B zon 20 spin van elementaire deeltjes 26 spraak 98C sprongpunt van supergeleiders 30 standaardafwijking 95 standaarddruk 7, 37 standaardelektrodepotentiaal 37,48 statistiek 95, % stearinezuur, formule 67 B sterk water 102A sterren, gegevens over 33A sterrenbeeld 33A. 33D sterrenkaart 33 D
-
normaalpotentiaal zie standaardelek~oodepotentiaal normale verdeling 95, 96A normaliteit 6 notaties, wiskundige 35, 93 nucleïnezuren 72A nucleosiden 72A nucleotiden 72A nucliden 25 numerieke voorvoegsels 38, 102B O oestradiol 67H. 75C oestrogene hormonen 67H, 75C oestron 67H, 75C oliezuur, formule 67 B omlooptijd planeten om de zon 31 omrekeningsfactoren naar het SI 6 omslagtraject van indicatoren 52A. 528, 52C ongelukken met chemicaliën 101 ontbladeringsmiddelen, formules 67F ontsnappingssnelheid planeten 31 zon 338 0%
breking 18D gevoeligheid 84, 98A oor 85.98B oplosbaarheid gassen in water 4 4 verschillende oplosmiddelen 45C zouten in water 45A. 45B zuurstof in Cl- houdend water 78 oplosbaarheidsprodukt 37, 46 oplosmiddelen kookpunt 43 smeltpunt 43 oplossingen, gegevens van 42 oppervlaktespanning 11 oppervlaktetemperatuur planeten 31 orde van de reactie 36 osmotische waarden, overzicht 77 oxidatieve fosforylering 68C oxidatoren 48
-
P palmitinezuur, formule 67B papaverine, formule 67 J papierchromatografie 71 paramagnetisme 29B parathion, formule 676 penicilline, formule 67 1 periodiek systeem van elementen 39A, 39B.103.104 afgeronde relatieve atoommassa's 104 elektronenconfiguratie 103 permeabiliteit, relatieve magnetische 29 permittiviteit, relatieve 17 petersenschaal 89 pH 37 pH-waarden 75B pigmenten 67D, 70A. 70B, 71 planck-krommen 238 planeten, gegevens over 31 plantehormonen, formules 67 F .poissonverdeling, formules 95 polysachariden, formules 67A poorten, digitale 97 B progesteron 67H, 75C psychofarmaca, formules 67 J pyrethrum, formule 676 pyrodruivezuur 68A. 68 B pyrroolderivaten, formules 67 D, 67E Q quarks 26 R
radioactieve straling 19B. 25, 99D. 99E. 99F radiële snelheid van sterren 33A rationele naamgeving chemische stoffen 102A elementen 38 organische verbindingen 102C reactieconstante 36, 37 reactie-enthalpie 51 reactiesnelheid 36 reagentia in de biologie 80A redox-indicatoren 52B redoxpotentiaal fotosynthese 69A
-
linoieenzuur, formule 67 B formule 67 J lucht samenstelling 32C luchtverontreiniging 100A luchtweerstand 99C luteïne formule 67D lichtabsorptie 70A LSD,
M
MAC-waarde101 maltose formule 67A osmotische waarden 77 manen 31 magnetisme 29 magnitude 33A. 338 massa dieren 86 - elementaire deeltjes 26 molaire 41 nucliden 25 planeten 31 zon 338 massagetal 38 maximum toelaatbare temperatuur 10 melk (moeder-) 74, 868 melksuiker - formule 67A osmotische waarden 77 melkweg 33C melkzuurgisting 68A mens bloed 98D chromosomen 82 B, 82C fossiele vondsten 87 gegevens van de 86 genlokaties 838 hart 98D oog 98A oor 988 spraak 98C voedingsmiddelen 74
mescaline, formule 67 J metaalindicatoren voor complexometrische bepalingen 52 C metalen, gegevens van 8 milieu 99, 100 moedermelk 74, 868 molair 37 molair(e) extinctiecoëfficiënt 37, 65B iongeleidbaarheid 37, 66 kookpuntsverhoging 37.43 massa 37, 41 volume 37 vriespuntsdaling 37, 43 molariteit 37 van oplossingen van zuren, hydroxiden en ammoniak 42 molekuulformules biochemische stoffen 67 elementen 39 B gassen 12 monosachariden, formules 67A morfine, formule 67 J moutsuiker formule 67A osmotische waarden 77 muscarine, formule 67J muziek 16C
N naamgeving chemische stoffen 102 rationele - van elementen 38 NAD+, formule 67 K NADP+, formule 67K natriumspectrum 20, 21 C natuurkundeformules 35 natuurkundige constanten 7 neandertaler 87 Nernst, vergelijking van 36 neurohormonen 75C neurotransmitters 67J nicotine, formule 67 J nomenclatuur, chemische I02
helderheid van sterren 33A heliumspectrum 20, 21 B helling planeetbanen 32 hersenvolumen 87 hertzsprung-russell-diagram 34 hesperidine, formule 67 1 hexadecimale getallen 97 C hoeveelheid stof 37 hoofdreeks-sterren 33 A, 34 hormonen formules 67F. 67H overzicht 7% hydratatie-enthalpie 61 hydrogeneringsenthalpie 56 hysterese, magnetische 29C I
formule 67F indicatoren 52 metaal- voor complexometrische bepalingen 52C redox- 52B zuur-base- 52A 3-indoolazijnzuur, formule 67 F infrarood 19B. 70A. 70B insuline, formule 67H integreren 93B intensiteit 37 geluids- 85A iongeleidbaarheid, molaire 37, 66 ionisatieconstante van zuivere vloeistoffen 50 ionisatie-energieën 22 ionisatie-enthalpie 62 ionisatiegraad 37 ionosfeer 32 ionstraal 39A isofonendiagram van de mens 85B isotopen 25
IAA,
J
J-kromme, formule 93A jongen, aantal 86
K kleur 19A. 20 chemicaliën 65A vlam 65C kleurcode voor weerstanden en condensatoren 92 kleurindicatoren 52A. 52 B, 52C kleurstoffen in de biologie 808 klinkerdriehoek 98C KNMI,schaal van het - 89 kookpunt 11,12,13,14, l5, 39B. 40.43 elementen 39 B verbindingen 40.43 kookpuntsverhoging 37.43 koolhydraten, formules 67A koolstofassimilatie 69 krebscyclus 68B kritieke druk 11, 12, 13, 14 kritieke temperatuur 11, 12, 13, 14, 708 kryoscopische constante 43 kubieke uitzettingscoëfficiënt kwik 8 vloeistoffen 11 L
lactose formule 67A osmotische waarden 77 lading van elementaire deeltjes 26 Lambert-Beer, wet van 35, 36, 70b landbouwvergiften, formules 67 G levensduur dieren 86 elementaire deeltjes 26 licht 18. 19, 20, 21, 70 lichtabsorptie 70 lichtreactie, fotosynthese 69A lichtsnelheid 7, 70C lichtsterkte van sterren 33A. 34 lindaan, formule 676 lineaire uitzettingscoëfficiënt alliages 9 metalen 8 vaste stoffen 10 linolzuur, formule 67 B
foon 8 5 8 formanten 98C formules biochemische 67 molekuul- 12, 398 natuurkunde 35 scheikunde 36 formule van gassen en dampen f 2A fosforilering, oxydatieve 68C fossiele vondsten van de mens 87 foto-elektrisch effect 24 fotopigmenten 67D. 70A. 708 fotosynthese 19B. 67D. 69 fotosystemen 19, 858, 85C frequentie elektromagnetische straling 19B toonhoogten 16C, 85 fructose formule 67A osmotische waarden 77 fycobilinen, lichtabsorptie 70A fysische informatica 35, 97
-
G
galactose, formule 67A gammastraling 19B, 99D gap-energie 30 gasconstante 7, 37 gassen gegevens van 12, 59 oplosbaarheid in water 44, 78 gatenbeweeglijkheid 30 GDP
68B
gehoor 98B gevoeligheid 85 geleidbaarheid, molaire ion- 66 geluid absorptie van 16B -drukniveau 85A intensiteit 85A sterkte 85 voortplantingssnelheid 16 generatie van elementaire deeltjes 26 genetische code 72B
-
genlokaties bacteriofaag 82 D bananevlieg 83B mens 83B geologische tijdrekening 88 gevaarlijke chemicaliën 101 gevaarsymbolen 100 B gevoeligheid menselijk oog 84, 98A gezichtsgevoeligheid 84, 98A gibberellinezuur, formule 67 F gibbsenergie 37 giftige stoffen 101 gisting 68A glucose dissimilatie 68A formule 67A fotosynthese 69B osmotische waarden 77 glycogeen, formule 67A glycolyse 68A golflengten absorptietoppen 658. 70 B elektromagnetische straling 19B foto-electrisch effect 24 fotopigmenten 70A. 70B spectraallijnen 20, 21 goniometrie 93C grafische symbolen 91 gravitatieversnelling 7, 31, 33B grensgolflengte 24 grenshoek 18 grieks alfabet 1 grootheden 4, 7 GTP 68B
guanine, formule 72A H halfgeleiders 30 halfwaardetijd 25 hallucinogenen, formules 67 J halveringsdikte 35, 36, 70B. 90D handelsoplossingen 42 hart 98D heem, formule 67 E
Drosophila chromosomen 82A genlokaties 83A druk in de atmosfeer 32 kritieke 11, 12,13, 14 tripelpunt 12, 13 dubbele helix, DNA 72A
E ebullioscopische constante 43 ECG
98D
complexen 47 eenheden niet behorend tot het SI 6 SI 3, 4
eerste hulp 101 effectieve temperatuur van sterren 33A EHBO 101
eieren, aantal 86 eiwitsynthese 72 elasticiteitsmodulus alliages 9 metalen 8 vaste stoffen 10 elektrochemie 36 elektrodepotentiaal 37 standaard- 48 elektromagnetisch spectrum 19A, I9 B elektronegativiteit 39A elektronenaffiniteit 63 elektronenbeweeglijkheid 30 elektronenconfiguraties 103 elektronenconcentratie 32 elektrotechnische symbolen 91 B elementaire deeltjes 26 elementen 25, 38,30A, 39B,103,104 energie absorptie 19B ATP 67K
energieniveaus helium 21 B ionisatie- 21, 22 natrium 21 C waterstof 21A energietransmitters, formules 67K enthalpie bindings- 58 hydratatie- 61 hydrogenerings- 56 ionisatie- 62 reactie- 51 rooster- 60 sublimatie- 59A. 59B verbrandings- 55 verdampings- 59A. 598 vormings- 57 vrije 37 enthalpieverandering 37 bij gasreacties 51 entropie 37 absolute 37, 64 vormings- 37 entropieverandering 37 bij gasreacties 51 enzymen 75A dissimilatie 68 fotosynthese 68A. 69 pH-waarden 75 B vertering 75B equivalent 6 evenwicht, chemisch 36 evenwichtsconstante 37 bij gasreacties 51 evenwichtsvoorwaarde 36 exosfeer 32 explosieve stoffen 101 extinctie 36, 37 extinctiecoëfficiënt 37 molaire 658
-
radioactieve straling 25 F FAD
68B
ferromagnetisme 29C
binomiaalverdeling 95 biofysica 35, 84, 85, 98, 99E. 99F bladxanthofyl 70A bloed 98D bol, cirkel en cilinder 94 bouwmaterialen 10. 16B. 9 9 ~ 99B . brandbare stoffen 101 brekingsindex 18 broedduur van dieren 86 C
cafeïne, formule 67 J calvincyclus 69B carotenen formules 67D lichtabsorptie 70A. 70B carotenoïden, lichtabsorptie 70A. 70B ceiiuiose, formule 67A celstof 102A chemicaliën gevaarlijke 101 kleur 65 naamgeving 102 chemotherapeutica, formules 671 chi-kwadraat, tabel 96C chitine, formule 67A chloralose, formule 676 chlorofyllen formules 67D lichtabsorptie 70A. 70B cholesterol, formule 67 H chromosomen 81, 82, 83 aantallen 81 chromosoomkaarten 82 cilinder, bol en cirkel 94 cirkel, bol en cilinder 94 citroenzuurcyclus 6 8 8 codeïne, formule 67 J codons, m-RNA 72B coëfficiënten in het SI 5, 7 coënzym A, formule 67 K, 68B coërcitief veld 29 complexe ionen 47 concentratie 37
-
-
concentratiebreuk 36 constante van Avogadro 7, 37 constanten in het SI 5, 7 cyclisch AMP, formule 67K cytochromen 68C. 69A cytosine, formule 72A D
dampen, gegevens van I2 DDD, formule 676 DDT, formule 67G diamagnetisme 29A diameter planeten 31 dichtheid alliages 9 elementen 39 B gassen en dampen I2 metalen 8 oplossingen van zuren, hydroxiden en ammoniak 42 planeten 31 vaste stoffen 10 vloeistoffen 11 vrije elektronen 30 zon 33B diëlektrische constanten, relatieve I7 dieren, gegevens van 86 differentiëren 93 B digitale schakelingen 97B dihydroxyaceton 68A dipoolmoment 54 disachariden, formules 67A dissimilatie 68 dissociatieconstante complexe ionen 47 complexen 47 DNA 72A
formule 67 J donkerreactie fotosynthese 698 doorlatingsgebied materialen 18 dopamine, formule 67J dosis radioactieve straling 99E. 99F draagtijd dieren 86 DOM,
