BINAS vmbo KGT
INHOUD Algemeen 1 2 3 4 5
Veelgebruikte waarden Omrekenregels Vermenigvuldigingsfactoren Uit het Griekse alfabet Omtrek, oppervlakte en inhoud
INHOUD Algemeen 1 2 3 4 5
Veelgebruikte waarden Omrekenregels Vermenigvuldigingsfactoren Uit het Griekse alfabet Omtrek, oppervlakte en inhoud
21 Doordringend vermogen van straling in enkele stoffen 22 Golven die zich voortplanten met de lichtsnelheid 23 Symbolen van de weerkaart 24 Schaal van windsnelheden 25 Luchtdruk en hoogte 26 Voortplantingssnelheid van geluid in enkele stoffen 27 Gehoorgevoeligheid 28 Veiligheidspictogrammen 29 Enkele isotopen
NaSk 2 28 Veiligheidspictogrammen 29 Enkele isotopen 30 Lijst van atoomsoorten 31 Periodiek systeem van elementen
1
Veel gebruikte waarden naam symbool valversnelling g gmaan ρ dichtheid
p0 T
afgeronde waarde 2 10 m/s op aarde 2 1,6 m/s op de maan 3 1,0 g/cm (water bij 277 K) 8 3,0 . 10 m/s 343 m/s in lucht bij 293 K 5 1,0 . 10 Pa 0 K = – 273 °C
π
3,14
lichtsnelheid c geluidssnelheid vgeluid standaarddruk absolute temperatuur pi
3
Vermenigvuldigingsfactoren factor -9 10 -6 10 -3 10 -2 10 -1 10
naam nano micro milli centi deci
symbool n
m c d
betekenis miljardste miljoenste duizendste honderdste tiende
1
deca hecto kilo
da h k M
tien honderd duizend miljoen
10 2 10 3 10 6 10
μ
5
Omtrek, oppervlakte en inhoud
vierkant rechthoek parallellogram ruit driehoek cirkel
Omtrek 4 . z 2 . l + 2 . b 2 . l + 2 . b 4 . z z1 + z2 + z3 2 π . r = π . d
vierkant rechthoek parallellogram
Oppervlakte 2 z l . b b h
6
Enkele grootheden
grootheid symbool activiteit A (radioactiviteit) afgelegde weg s arbeid W bewegingsEk energie ρ dichtheid
druk
p
eenheid bequerel
symbool Bq
meter joule joule
m J J 3
gram per kubieke g/cm centimeter pascal Pa 2 millibar (=N /m ) mbar
luchtgeluidisolatiewaarde massa moment oppervlakte potentiële energie radioactiviteit rendement snelheid
R
decibel
dB
m M A Ep
kilogram newtonmeter vierkante meter joule
kg Nm 2 m J
A η v
becquerel
Bq
meter per seconde joule per gram per kelvin graad Celsius kelvin seconde
m/s
soortelijke warmte temperatuur
c
trillingstijd
T
T
J/(g . K) o
C K s
7 1 2
Beweging en kracht
beweging met constante snelheid gemiddelde snelheid
3
versnelling
4
éénparig versnelde beweging éénparig vertraagde beweging Omtreksnelheid
5 6
se –sb =v.t of s =v.t v= a=
s e - sb t e
v=
s t
b
t ve = vb + a . t en 2 se = vb.t + 0,5 . a . t en ve = vb – a.t 2 se = vb.t – 0,5 . a . t π.d.n v = 60
8
Geluid
1 2
geluidssnelheid frequentie
3
trillingstijd
s = vgeluid.t 1 f= T T= 1 f
9
Vaste stoffen, vloeistoffen en gassen
1
dichtheid
2
Wet
Boyle
M V V = constant (bij
ρ =
11
Licht en beeld
1 2
terugkaatsingswet lenzenformule
3
lineaire vergroting
12
Elektriciteit
1
weerstand
2 3 4
vermogen energie Draadweerstand
hoek i = hoek t 1 + 1 =1 v b f Nlin = b v
R=
U I
P=U.I E = P . t l
13
Kleurcodes van weerstanden
waarden in Ω
kool- of metaalweerstanden
A: eerste cijfer B: tweede cijfer C: derde cijfer
14
Elektrotechnische symbolen symbool
omschrijving draad zonder weerstand
kruisende draden (geen elektrische verbinding)
snijdende draden (elektrisch verbonden)
variabele weerstand weerstand
symbool
omschrijving
spoel spoel met kern lichtpunt (signaal) lamp G
dynamo (generator)
A
ampèremeter
V
voltmeter
kWh
kilowattuurmeter
Symbool
omschrijving
microfoon
luidspreker
diode
LED (lichtuitzendende diode)
15
Gegevens van enkele vaste stoffen Als een waarde binnen een interval kan liggen, is steeds het midden van het interval genomen. dichtheid smeltpunt smeltings- soortelijke soortelijke (T=293 K) warmte warmte weerstand (T=293 K) 3 2 g/cm K J/g J/(g . K) Ω . mm /m aluminium 2,70 933 397 0,88 0,027 beton 2,3 0,99 brons 8,9 1280 0,38 0,30 chroom 7,19 2120 280 0,45 0,13 constantaan 8,9 1540 0,41 0,45 diamant 3,52 >3800 17000 0,49 glas 2,6 0,84 goud 19,3 1337 66 0,129 0,022 grafiet 2,25 2823 17000 0,69 10,0 graniet 2,7 0,82 hout-balsahout 0,15 -ebbehout 1,26 -eikenhout 0,78 2,39 -vurenhout 0,58 2,72 -
dichtheid (T=293 K )
g/cm 2,17 8,96 0,25 11,35 1,74 2,7 8,5 8,90 0,85 21,5 1,2
K 1081 1356 601 922 1170 1726 325 2045 -
J/g 500 205 25 368 310 147 113 -
J/(g . K) 0,88 0,387 19 0,128 1,026 0,88 0,38 0,46 2,9 0,133 1,5
soortelijke weerstand (T=293 K ) 2 Ω . mm /m 0,017 0,21 0,6 0,078 0,016 -
2,4 1,2 7,8 1,8
1900 1780 -
-
0,8 1,5 0,46 0,75
-
3
keukenzout koper kurk lood magnesium marmer messing nikkel paraffine platina plexiglas (perspex) porselein rubber staal (roestvrij) steen-baksteen
smeltpunt
smeltings- soortelijke warmte warmte
dichtheid (T=293 K ) 3
suiker tin wolfraam ijs ijzer zand zilver zink *) T = 269 K
g/cm 1,58 7,28 19,3 0,92 *) 7,87 1,6 10,5 7,13
smeltpunt
K 458 505 3680 273 1808 1234 693
smeltings- soortelijke warmte warmte
J/g 56 59 192 334 276 105 107
J/(g . K) 1,2 0,22 0,135 2,2 0,46 0,80 0,24 0,386
soortelijke weerstand (T=293 K ) 2 Ω . mm /m 0,055 0,105 0,016 0,062
16
Gegevens van enkele vloeistoffen
alcohol benzine ether kwik olie petroleum water zeewater zwavelzuur *) T = 277 K
Dichtheid (T =293 K ) 3 g/cm 0,80 0,72 0,71 13,5 0,9 0,79 1,00 *) 1,02 1,84
Smeltpunt stolpunt K 159 123 157 234 203 273 270 284
smeltingswarmte J/g 105 115 12 334 334 -
soortelijke warmte J/(g . K) 2,43 2,10 2,30 0,138 1,65 2,14 4,18 3,93 1,38
kookpunt
K 351 308 630 570 423 373 603
17
Rendementen bij energieomzettingen
stoomketel 1 c b gloeilamp 5 e l generator 18 c e zonnecollector (silicium) 18 l e tl-buis (dik) 18 e l windkrachtcentrale 25 b e motor (bromfiets) 25 c b mens 25 c b benzinemotor (auto) 30 c b kerncentrale 33 c e dieselmotor 35 c b conventionele krachtcentrale c e 40 raketmotor c b 48 tl-buis (dun) e l 50 zonnecollector (vlakke plaat) l e 50
18
Verbrandingswarmte van enkele stoffen brandstof Vaste stoffen hout (droog) steenkool
Vloeistoffen (T = 293 K) benzine dieselolie petroleum spiritus
verbrandingswarmte J/g 16 000 19 000 3
J/cm 33 000 36 000 32 000 18 000 3
19
Luchtgeluidisolatiewaarden
R(Laboratoriumsituatie) en dB(A)-waarden van enkele constructies (voor standaardspectrum wegverkeersgeluid) Luchtgeluidisolatie R(dB) bij middenfrequentie (Hz) Constructie Enkel glas 4 mm 8 mm
125
250
500
1000
2000
dB(A)
19 23
23 26
26 30
30 32
32 28
27 29
Dubbel glas 4-6-4 mm 4-100-4 mm
22 24
23 32
23 40
32 48
35 50
26 36
Gasgevuld dubbel glas 5-9-8 mm
24
22
32
39
39
30
Spouwmuur: spouw 40-65 mm 2 160 kg/m 2 400 kg/m
36 41
40 46
43 52
50 59
57 64
44 51
20
Isolatiewaarden van bouwelementen
k-waarden(warmtegeleidingscoëfficiënt)
raam, enkel glas raam, dubbel glas, 8 mm spouw buitendeur, massief hout binnenmuur, halfsteens, kalkzand buitenmuur, halfsteens, kalkzand
2 W/(m . K) 5,7 3,5 3,5 7,1 12,5
binnenmuur, steens, kalkzand buitenmuur, steens, kalkzand buitenspouwmuur, tweemaal halfsteens, kalkzand buitenspouwmuur, half- en heelsteens, kalkzand
3,8 6,2 2,7 2,0
partieel gevulde spouwmuur: • 30 mm PIR- of PUR-schuim • 60 mm PIR- of PUR-schuim • 30 mm PS-schuim • 60 mm PS-schuim • 30 mm minerale wol • 60 mm minerale wol
0,60 0,35 0,72 0,45 0,79 0,50
2 W/(m . K) 4,5 2,0
pannendak, enkel houten beschot, 17 mm pannedak, dubbel houten beschot, 2 x 17 mm pannendak met isolatie, op dakbeschot • 40 mm PIR- of PUR-schuim • 40 mm PS-schuim • 40 mm minerale wol
0,60 0,73 0,79
pannendak met isolatie, onder dakbeschot: • 40 mm PS-schuim • 40 mm minerale wol
0,67 0,75
pannendak met isolatie en spouw: • 40 mm Ps- schuim • 40 mm minerale wol
0,61 0,67
λ-waarden
(warmtegeleidingscoëfficiënt)
Gevelmetselwerk (direct blootgesteld aan regen) Ander baksteenmetselwerk Metselwerk van kalkzandsteen cellenbeton gips Glaswol en steenwol spaanplaat
W/(m . K) 1,0 0,70 0,90 0,20 0,18 0,04 0,17
21
Doordringend vermogen van straling in enkele stoffen
alfastraling
betastraling
röntgenstraling ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) )
gammastraling ))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))
neutronenstraling
aluminium
lood
beton
22
Golven die zich voortplanten met de lichtsnelheid energie
radio radiogolven televisie gsm-telefoon magnetron radar
microgolven infrarood
rood oranje geel
23
Symbolen van de weerkaart
1 Hogedrukgebieden (H) en lagedrukgebieden (L)
2 Isobaren: lijnen die plaatsen verbinden waar de druk gelijk is. De druk wordt aangegeven in hPa. 3 Koufront: scheiding tussen koude en warme lucht. De richting waarin het zich beweegt, wordt aangegeven met de driehoekjes.
6 Regenval in de laatste 24 uur: • minder dan 25 mm • meer dan 25 mm
7 Bewolking: in het cirkeltje (plaats van het station) wordt aangegeven hoeveel bewolking er is: • onbewolkt • licht bewolkt • half bewolkt • zwaar bewolkt • geheel bewolkt 8 Tekens bij het station: • mist
24
Schaal van windsnelheden windgemiddelde windsnelheid sterkte op 10 m hoogte boven volgens zeeniveau (KNMI) Beaufort 0
m/s 0
omschrijving windstil
1
0-3
zwakke wind
3-8
matige wind
2
3
toelichting
rook stijgt (vrijwel) recht omhoog rookpluimen geven windrichting aan bladeren en windvanen bewegen bladeren en twijgen bewegen
windsterkte 9
m/s
omschrijving
toelichting
20-24
storm
10
24-28
zware storm
11
28-32
12 13 14
32-37 37-41 41-46
zeer zware storm orkaan orkaan orkaan
weinig schade – dakpannen waaien af veel schade – ontwortelde bomen heel veel schade ernstige verwoesting
25
Luchtdruk en hoogte
a P h ni k u r d t h c u l
1100 1000 900 800 700 600 500 400 300
26
Voortplantingssnelheid van geluid in enkele stoffen
(T = 293 K) stof Vaste stoffen beton glas kurk steen ijs (T=269 k) ijzer Vloeistoffen
voortplantingssnelheid m/s
4300 4300 500 3600 3280 5100
27
Gehoorgevoeligheid
geluidsniveau dB (A) 0
10 20 30 40 50
omschrijving
absolute stilte onderste gehoorgrens vallend blad omroepstudio ruisende bladeren groepje fluisterende kinderen leeszaal bibliotheek restaurant stille straat vogelgeluiden zachte muziek, rustig gesprek telefoongesprek
zone
veilig geluid
28
Veiligheidspictogrammen Gebod
Moet!
OogBescherming Verplicht
Verbod
handenwassen verplicht
gelaatsgehoorveiligheidsbescherming bescherming helm verplicht verplicht verplicht
Mag niet!
roken vuur, open verboden vlam en
gsmtoestellen
niet aanraken,
verboden met water
Redding Veilige weg in geval van nood vluchtweg
(nood)uitgang
eerste hulp
ogen spoelen
veiligheidsdouche
Brandpreventie Voorkóm brand brandmelder
telefoon voor brandalarm
blusapparaat
blusdeken
blusslang
29
Enkele isotopen
stof
symbool
waterstof deuterium tritium helium koolstof koolstof Stikstof stikstof zuurstof
H H-2 H-3 He C C-14 N N-13 O
massa aantal aantal half- straling getal proneu- waardetonen tronen tijd 1 1 ---2 1 1 --β 3 1 2 12,3 j 4 2 2 --12 6 6 --β 14 6 8 5730 j 14 7 7 --β 13 7 6 9,7 min 16 8 8
stof
symbool
massa aantal aantal halfstraling getal proneu- waardetonen tronen tijd tin Sn 120 50 70 --β tin Sn-121 121 50 71 22,7 u I jood 127 53 74 --β,γ I-131 jood 131 53 78 8,0 dg wolfraam W 184 74 110 --goud Au 197 79 118 --kwik Hg 202 80 122 --lood Pb 208 82 126 --β lood Pb-209 209 82 127 3,3 u 9 αγ uranium U-238 238 92 146 4,47.10
30
Lijst van atoomsoorten
aluminium americium antimoon argon arseen barium beryllium boor broom cadmium calcium
symbool atoom- relatieve nummer atoommassa Al 13 27,0 Am 95 243,0 Sb 51 121,8 Ar 18 39,9 As 33 74,9 Ba 56 137,3 Be 4 9,0 B 5 10,8 Br 35 79,9 Cd 48 112,4 Ca 20 40,1
lood magnesium mangaan molybdeen natrium neon nikkel platina plutonium radium radon seleen silicium
symbool atoom- relatieve nummer atoommassa Pb 82 207,2 Mg 12 24,3 Mn 25 54,9 Mo 42 95,9 Na 11 23,0 Ne 10 20,2 Ni 28 58,7 Pt 78 195,1 Pu 94 244,0 Ra 88 226,0 Rn 86 222,0 Se 34 79,0 Si 14 28,1
31-1
Periodiek systeem van de elementen Symbool Atoomnummer
V 23
Metalen Niet-metalen
Groep e d o1 i r e P
1
3
4
5
6
7
8
9
10
11 12
13 14
15
H 1 Be 4 Mg 12 Ca 20 Sr 38
Sc 21 Y 39
Ti 22 Zr 40
Cs Ba 55 56
La 57
Hf Ta 72 73
2 Li 3 3 Na 11 4 K 19 5 Rb 37 6
2
V Cr Mn 23 24 25 Nb Mn Tc 41 42 43
Fe 26 Ru 44
Co 27 Rh 45
Ni 28 Pd 46
Cu 29 Ag 47
Zn 30 Cd 48
B 5 Al 13 Ga 31 In 49
C 6 Si 14 Ge 32 Sn 50
N 7 P 15 As 33 Sb 51
16
17 18 He 2 O F Ne 8 9 10
S Cl 16 17 Se Br 34 35 Te I 52 53
W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84
Ar 18 Kr 36 Xe 54
At Rn 85 86
In tabel 30-2 op de volgende twee bladzijden vind je het atoomnummer, het symbool, de naam en de relatieve atoommassa van elk element, die genoemd wordt in het periodiek systeem
30-2
periodiek systeem vervolg
atoom- sym- naam nr bool
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
H He Li Be B C N O F Ne Na Mg Al Si P S Cl
relatieve atoommassa waterstof 1,0 helium 4,0 lithium 6,9 beryllium 9,0 boor 10,8 koolstof 12,0 stikstof 14,0 zuurstof 16,0 fluor 19,0 neon 20,2 natrium 23,0 magnesium 24,3 aluminium 27,0 silicium 28,1 fosfor 31,0 zwavel 32,1 chloor 35,5
18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37
Ar K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr Rb
argon kalium calcium scandium titaan vanadium chroom mangaan ijzer cobalt nikkel koper zink gallium germanium arseen seleen broom krypton rubidium
39,9 39,1 40,1 45,0 47,9 50,9 52,0 54,9 55,8 58,9 58,7 63,5 65,4 69,7 72,6 74,9 79,0 79,9 83,8 85,5
atoom- sym- naam nr bool
38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54
relatieve atoommassa Sr strontium 87,6 Y yttrium 88,9 Zr zirkonium 91,2 Nb niobium 92,9 Mo molybdeen 95,9 Tc technetium 97 Ru ruthenium 101,1 Rh rhodium 102,9 Pd palladium 106,4 Ag zilver 107,9 Cd cadmium 112,4 In indium 114,8 Sn tin 118,7 Sb antimoon 121,8 Te telluur 127,6 I jood 126,9 Xe xenon 131,3
55 56 57
Cs Ba La
cesium barium lanthanium
132,9 137,3 138,9
72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86
Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
hafnium tantaal wolfraam renium osmium iridium platina goud kwik thallium lood bismut polonium astaat radon
178,5 180,9 183,9 186,2 190,2 192,2 195,1 197,0 200,6 204,4 207,2 209,0 209,0 210 222,0
32
Oplosbaarheid van zouten in water +
Ag 3+ Al 2+ Ba 2+ Ca 2+ Cu 2+ Fe 3+ Fe 2+ Hg + K 2+ Mg + Na + NH4 2+ Pb 2+ Sn 2+ Zn
OH – s g m s s s – g s g – s s s
–
2–
O s s – – s s s s – s – – s s s
–
Cl s g g g g g g g g g g g m g g
g = goed oplosbaar m = matig oplosbaar
–
Br s g g g g g g m g g g g m g g
–
I s g g g – g – s g g g g s g g
–
F g g s s g m m – g s g g m g g
2–
S s – m m s s s s g s g – s s s
–
2–
NO3 CO3 g s g – g s g s g s g s g – g s g g g s g g g – g s – – g s
2–
SO4 m g s m g g g – g g g g s g g
PO4 s s s s s s s s g s g – s s s
3–
s = slecht oplosbaar – = bestaat niet op reageert met water
33
Zuur-base-indicatoren
thymolblauw dimethylgeel methyloranje methylrood broomfenolrood lakmoes broomthymolblauw fenolrood fenolftaleïen 2 omslagtraject
4
6
8
10
12
14 pH
34
Samenstelling van legeringen
legering amalgaam
samenstellende metalen kwik met ander metaal
brons duraluminium
koper en tin aluminium, koper en magnesium koper en zink koper, nikkel, zink en ijzer koper, aluminium, zink en tin ijzer en chroom (of nikkel) en koolstof (= niet–metaal) tin en lood ijzer, mangaan en koolstof (= niet–metaal)
messing nieuw zilver nordic gold roestvrijstaal soldeer staal
enkele toepassingen Zilveramalgaam om tanden en kiezen te vullen Munten, beelden, kerkklokken Kookpannen, in de vliegtuigindustrie
Waterkranen Tafelbestek Eurocenten (10, 20 en 50) Tafelbestek, machineonderdelen Metalen solderen Fietsframes, staalbalken, in de autoindustrie
35 Vlamkleuringen Vluchtige verbindingen (onder andere chloriden)) kunnen een kleurloze vlam een Karakteristieke kleur geven. De te onderzoeken stof wordt dan gemengd met Geconcentreerd zoutzuur en op een platinadraad in de vlam gebracht. Je kunt Dan onderstaande vlamkleuringen zien:
barium
calcium
kalium
lood
natrium
tin
koper
zink
36
Pictogrammen gevaarlijke stoffen Etiketteringssysteem volgens Europese richtlijnen, op verpakkingen van gevaarlijke stoffen
bijtend (corrosief)
(zeer) licht ontvlambaar
(zeer) giftig
Voorbeelden van waarschuwingsborden in bedrijven
Voorbeelden van pictogrammen voor vervoer over de weg
Etiketteringssysteem volgens europese richtlijnen, op verpakkingen van gevaarlijke stoffen
irriterend of schadelijk
radioactief
brandbevorderend (oxiderend)
explosief
Voorbeelden van waarschuwingsborden in bedrijven
Voorbeelden van pictogrammen voor vervoer over de weg
37
Gevaarlijke chemicaliën
Uitgebreide gegevens staan op de Chemiekaarten van het Veiligheidsinstituut, Amsterdam. Toelichting op de tabel: A = MAC–waarde (maximaal aanvaardbare concentratie) in mg/m3 lucht B = giftig bij inademen van gas, damp of stof C = giftig bij inwendig gebruik D = gevaarlijk voor huid en ogen E = brand – en/of explosiegevaar
aceton (propanon) ammonia, ammoniak ammoniumnitraat
ammoniumsulfide azijnzuur (ethaanzuur)
het meest opmerkelijke A B C D E gevaaraspect 1780 x x x x zeer brandbaar 18 x x x x gevaarlijke dampen x
x
x
x explosiegevaar
x 25 x
x x
x x
x gevaarlijke dampen x bijtend
bijzonderheden/hoe te handelen bij ongelukken
Explosief met halogenen, kwik of zilver(I)oxide Explosief in gesmolten toestand of met organische stoffen
A B C D 0,7 x x x
barium en bariumverbindingen (behalve BaSO4) benzeen 30 benzine boor en boorverbindingen broom 0,7 butanolen 300 calcium calciumoxide 5 carbid [calciumacetylide] chloor chloroform [trichloormethaan]
het meest opmerkelijke E gevaarsaspect
Bijzonderheden/hoe te handelen bij ongelukken
x x
x x x
x x x
x x explosiegevaar
x x x x x
x x x x x
x x x x x
3
x
x
x
240
x
x
x
gevaarlijke dampen x gevaarlijke dampen x brandgevaar branden blussen met zand x x explosiegevaar branden blussen met zand; met water ontstaat het zeer brandbare acetyleen x zeer giftig explosief met waterstof, acetyleen of ammoniak x gevaarlijke dampen explosief met sterke basen
A
chroom(VI)oxide
het meest opmerkelijke B C D E gevaaraspect x x x x bijtend
ethanol (ethylalcohol, 1900 alcohol)
x
x
x
x verslavingsgevaar
ether [ethoxyethaan]
1200
x
x
x
x explosiegevaar
fluor
2
x
x
x zeer giftig
fluoriden (oplosbare) formaldehyde [methanal] (formaline) fosfor (rood) fosfor (wit)
2,5 x 1,5 x
x x
x x
x bijtend
x
x x
x x uiterst brandbaar
0,1 x
bijzonderheden/ hoe te handelen bij ongelukken bij veel reacties kans op brand of explosie vaak gemengd met het zeer giftige methanol (methylalcohol) verdampt zeer snel en de damp is met zuurstof (lucht) explosief; vloeistof na lang staan ook explosief reageert heftig met vele stoffen, onder andere met waterstof
Kan spontaan aan de lucht ontbranden; onder water bewaren
fosforpentoxide [difosforpentaoxide] fosforzuur jood
het meest opmerkelijke A B C D E gevaaraspect 1 x x x bijtend
1 x x x 1 x x x
bijtend
kalium
x x x x zeer brandbaar
kaliumcarbonaat kaliumchloraat
x x x x x x x explosiegevaar
kaliumhydroxide, kaliloog kaliumpermanganaat
2 x x x
bijzonderheden/hoe te handelen bij ongelukken reageert heftig met water
vormt met ammoniak explosieve verbindingen branden blussen met zand; onder petroleum bewaren explosief door verhitting; gemengd met zwavel, fosfor en andere oxideerbare stoffen explosief bij stoten of wrijven
bijtend
1 x x x x bijtend
explosief met vele stoffen onder andere met geconcentreerd zwavelzuur
koolstofdioxide koolstofmono-oxide
A 9000
55
koperzouten kwik
het meest opmerkelijke B C D E gevaaraspect x x x x
x giftig
x x x x x
uiterst giftig
x x x
zeer giftig
x x x
zeer giftig
0,05 kwikverbindingen (oplosbare) lood en loodverbindingen magnesium
bijzonderheden/hoe te handelen bij ongelukken koolzuursneeuw kan brandwonden geven Bij vergiftiging zuurstof toedienen
explosief met ammoniak, acetyleen of oxaalzuur
0,05 0,15 x x x x uiterst brandbaar
natrium
x x x x zeer brandbaar
natriumcarbonaat natriumhydroxide, (natronloog)
x x x x x x
2
bijtend
fijn verdeeld magnesium kan explosief ontbranden; blussen met zand branden blussen met zand; onder petroleum bewaren
A
nitraten organische halogeen verbindingen ozon 0,2 petroleum 500 salpeterzuur 5
het meest opmerkelijke B C D E gevaaraspect x x x x explosiegevaar x x x x x x giftig x x x x x x x x bijtend
x explosiegevaar
waterstof
bijzonderheden/ hoe te handelen bij ongelukken vooral organische nitraten zijn explosief
waterstofperoxide
1,4
x x x x explosiegevaar
Zilver(I)nitraat
0,01 x x x x bijtend
geconcentreerd salpeterzuur kan papier, hout en dergelijke doen verkolen; geeft gele vlekken op de huid Explosief met zuurstof, chloor of fluor explosief door verhitten, licht of katalysatoren; in donker bewaren geeft zwarte vlekken op de huid
zinkchloride zoutzuur zwavel zwaveldioxide zwavelzuur
A B x 7 x x 5 x 1 x
C x x
x
het meest opmerkelijke D E gevaaraspect x bijtend x bijtend x x brandgevaar x zeer giftig x x bijtend
bijzonderheden/hoe te handelen bij ongelukken
zwavelzuur kan huid, kleren en dergelijke doen verkolen; altijd geconcentreerd zwavelzuur voorzichtig in water gieten; nooit omgekeerd
38-1
Voorbeeld van een stroomschema
Stroomschema: van aardolie naar plastics
ruwe aardolie
destillatie
nafta
kraken
etheen propeen
polymerisatie
plastics
38-2
Stroomschema van een productieproces
Productieproces: destilleerkolom met producten en toepassingen chemie flessengas O
20 C
benzine
reformeren
O
40 C O 70 C O
90 C
nafta kerosine
O
140 C O 150 C O
300 C
gasolie
chemie vliegtuigbrandstof petroleum dieselbrandstof huisbrandolie
autobenzine
39
Naamgeving chemische stoffen Triviale naam aardgas accuzuur aceton alcohol ammonia azijnzuur barietwater bietsuiker bitterzout blauwzuur boterzuur broomwater bruinsteen butagas calciet carbid caustieke soda
Rationele naam 1 methaan * zwavelzuur propanon ethanol oplossing van ammoniak in water ethaanzuur oplossing van bariumhydroxide in water sacharose magnesiumsulfaatheptahydraat waterstofcyanide butaanzuur oplossing van broom in water 1 mangaan(iv)oxide * 1 butaan * 1 calciumcarbonaat * 1 calciumacetylide * natriumhydroxide
triviale naam chilisalpeter chloorwater chloroform citroenzuur druivensuiker, dextrose ether ethylalcohol ferri– ferro– fluoriet formaldehyde formaline fructose gebluste kalk gips glauberzout glucose glycerine glycerol glycol
rationele naam 1 natriumnitraat * oplossing van chloor in water trichloormethaan 2-hydroxy-1,2,3-propaantricarbonzuur glucose ethoxyethaan ethanol ijzer(iii) ijzer(ii) 1 calciumfluoride * methanal oplossing van methanal 1,3,4,5,6-pentahydroxy-2-hexanon 1 calciumhydroxide * calciumsulfaat-dihydraat natriumsulfaatdecahydraat 2,3,4,5,6-pentahydroxyhexanal 1,2,3-propaantriol 1,2,3-propaantriol 1,2-ethaandiol
triviale naam helse steen houtgeest jodium kali kaliloog kalkspaat kalksteen kalkwater keukenzout kolendamp koningswater
koolzuurgas koolzuursneeuw kopervitriool kwarts lachgas magnesia marmer
rationele naam zilver(i)nitraat methanol jood kaliumchloride oplossing van kaliumhydroxide in water 1 calciumcarbonaat * 1 calciumcarbonaat * oplossing van calciumhydroxide in water natriumchloride koolsfmomooxide mengsel van geconcentreerd salpeterzuur en geconcentreerd zoutzuur koolstofdioxide vast koolstofdioxide koper(ii)sulfaatpentahydraat 1 siliciumdioxide * distikstofmonooxide 1 magnesiumoxide * 1 calciumcarbonaat *
triviale naam melksuiker melkzuur mierenzuur mijngas moerasgas moutsuiker natronkalk
norit ongebluste kalk salmiak salpeter soda spiritus stearinezuur steenzout sterk water sucrose, suiker teflon ureum
rationele naam lactose 2-hydroxypropaanzuur methaanzuur 1 methaan * 1 methaan * maltose mengsel van natriumhydroxide, calciumoxide en calciumhydroxide 1 koolstof * 1 calciumoxide * ammoniumchloride kaliumnitraat natriumcarbonaat (decahydraat) 1 ethanol * octdecaanzuur 1 natriumchloride * 1 ethanol * of methanoloplossing sacharose polytetrafluoretheen diamide van koolzuur
Triviale naam vinylchloride vitriool vruchtensuiker zand zoutzuur zuiveringszout zwavelwaterstof zwavelijzer 1
Rationele naam Chlooretheen Zwavelzuur Fructose 1 Siliciumdioxide * Oplossing van waterstofchloride in water Natriumwaterstofcarbonaat Waterstofsulfide Ijzer(II)sulfide
* belangrijkste bestanddeel
40
Klein chemisch afval, groente-, fruit- en tuinafval en recycling
Welke soort afval is het?
Waar lever je het in?
klein chemisch afval (KCA) batterijen, spaarlampen, TL-lampen, lampolie, vloeibare gootsteenontstopper, verf, lakken, kwastenreiniger, petroleum, benzine, motorolie, oliefilters, bestrijdingsmiddelen, kwikthermometer, medicijnen, foto-ontwikkelaar, zoutzuur, accu’s groente-, fruit-en tuinafval (GFT) aardappelschillen, fruitschillen, etensresten, snijbloemenresten, mest, strooisel van kippen en cavia’s, koffiedik, papieren filterzakjes, theebladeren, uitgebloeide bloemen, gemaaid gras, snoeimateriaal, afgevallen blad, eierschalen
bij een verzamelpunt van de gemeente
Wat gebeurt * er daarna mee? Speciale stortplaats, of hergebruik (recycling)
1 op je eigen compost- 1 compost voor bemeshoop ting van eigen tuin2 (in biobak) bij de en kamerplanten 2 compost voor de vuilnisman van de gemeente verkoop in winkels
Welke soort afval is het?
Waar lever je het in?
glas
glasbak (gemeente)
papier/karton
papierbak (gemeente), vereniging, school, kringloopbedrijf, oudpapierhandel blikbak (gemeente), oud-metaalhandel, kringloopbedrijf oud-metaalhandel, kringloopbedrijf, verzamelpunt van de gemeente
blik
aluminium en koper
*
Wat gebeurt * er daarna mee? glasfabriek, grondstof voor nieuwe glasproducten papierfabriek, grondstof voor karton en kringlooppapier
metaalsmelterij, grondstoffen ijzer en tin worden hergebruikt metaalsmelterij, grondstoffen aluminium en koper warden hergebruikt
Aan dit symbool zie je of een verpakking van een product geschikt is voor hergebruik (recycling).
41
De meest voorkomende E-nummers
Opmerking: Waar het om een serie Europese E-nummers gaat uit dezelfde groep, zoals bijvoorbeeld voor benzoaten (E-210 tot en met E-213), dan is dat in de tabel genoteerd als E-210/13. Kleurstoffen E-nr E-100 E-101 E-102 E-104 E-110 E-120 E-122 E-123 E-124 E-127 E-131 E-132 E-140/41
naam curcumine riboflavine tartrazine chinoline oranjegeel cochenille azorubine amarant cochenillerood erythrosine patentblauw indigotine chlorophyllen
functie gele kleurstof gele kleurstof gele kleurstof gele kleurstof gele kleurstof rode kleurstof rode kleurstof rode kleurstof rode kleurstof rode kleurstof blauwe kleurstof blauwe kleurstof groene kleurstof
E-nr E-150 E-151 E-153 E-160 E-162 E-163
naam caramel briljantzwart actieve kool carotenoïden bietenrood anthocyanen
functie bruine kleurstof zwarte kleurstof zwarte kleurstof oranje kleurstof rode kleurstof rode/paarse kleurstof
Conserveermiddelen E-nr E-200/03 E-210/13 E-214/19 E-210/28 E-230 E-249/50 E-251/52
naam sorbinezuur benzoaten parabenen sulfieten bifenyl nitrieten nitraten
Functie Tegen schimmels Tegen bacteriën Tegen schimmels Ook bleekmiddel Tegen schimmels Tegen bacteriën Kleur-behoudend
Voedingszuren en anti-oxydanten E-nr naam E-260/63 azijnzuur E-270 melkzuur
functie conserveermiddel conseveermiddel/ anti-oxydant E-280/83 propionzuur conserveermiddel E-300 Ascorbinezuur anti-oxydant E-306/09 tocoferol anti-oxydant E-310/12 gallaten/ anti-oxydant BHA-T E-225/27 lactaten (resp. conserveermiddel/ Na, K en Ba anti-oxydant E-230/33 citroenzuur anti-oxydant E-334/37 wijnsteenzuur conserveermiddel/ anti-oxydant E-338 fosforzuur smaakstof E-350/52 appelzuur stabilisator
