- Ang kasaysayan ng ortograpiya ng wikang Filipino ay maaaring ugatin mula sa sinaunang panahong gumagamit ang mga Filipino ng katutubong paraan ng pagsulat na tinatawag na baybayin. - Ang baybayin ay binubuo ng labimpitong simbolo na kumakatawan sa mga titik: 14 na katinig at 3 patinig. Ang mga simbolong kumakatawan sa mga letra ay gaya ng sumusunod:
niya ang pagkilála sa magkaibang mga tunog ng E at I at ng O at U dahil may mga salita sa Espanyol na magkatulad ng ispeling ngunit nagkakaroon ng3 magkaibang kahulugan dahil sa mga naturang titik. - Halimbawa, iba ang pesa (timbang) sa pisa (dapurakin); iba ang rota (pagkatalo) sa ruta (direksiyon ng pasada).
- Tinanggap ang mga dagdag na titik na: F,J,Ñ,Q,V,X, at Z. Pinalaganap din ang isang “modernisadong alpabeto” na
ipinababása ang mga titik sa paraang Ingles, maliban sa Ñ mulang alpabetong Espanyol, gaya ng sumusunod: A /ey/, B /bi/, C /si/, D /di/, E /i/, F / ef/, G /dyi/, H /eyts/, I /ay/, J /dyey/, K /key/, L /el/, M /em/, N /en/, NG /endyi/, Ñ /enye/, O /o/, P /pi/, Q /kyu/, R /ar/, S /es/, T /ti/, U /yu/, V /vi/, W /dobolyu/, X /eks/, Y /way/, Z /zi/.
- Sa kabila ng pangyayaring lubhang naimpluwensiyahan naimpluwensiyahan ng wikang Espanyol ang mga wikang katutubo sa Filipinas, hindi isinama sa abakada ang mga letra para sa mga tunog na C, CH, F, J, LL, Ñ, Q, RR, V, X, Z. - Nanatili ang mga ito sa mga pangngalang pangngalang pantangi, gaya gaya sa Carmen, Pacheco, Fullon, Jaro, Magallanes, Cariño, Quirino, Barrameda, Vizcaya, Maximo, at Zamboanga. - -
- Pangunahing tungkulin ng ortograpiya ang paglalapat ng grapema sa pahayag na pasalita at bigkas. - Tinatawag na grapéma ang isang set o pangkat ng mga bahagi sa isang sistema ng pagsulat. Ang mga grapema sa praktika ng ortograpiyang Filipino ay binubuo ng tinatawag na mga titik at mga di-titik. létra ay sagisag sa isang tunog sa pagsasalita. - Ang títik o létra ay Binubuo ito ng mga patínig o bokablo (vocablo) at ng mga - Ngunit marami sa mga salitang nagtataglay ng naturang (consonante). mga titik ay tinapatan ng mga tunog sa mga titik ng abakada, katínig o konsonante (consonante). - Ang serye ng mga titik o letra ay t inatawag na alpabéto. alpabéto. gaya ng nagaganap na noong paghiram sa mga naging - Ang alpabetong Filipino ay binubuo ng dalawampu‟t dalawampu‟t palasak na salitang Espanyol. walong (28) titik at kumakatawan ang bawat isa sa isang C = k- scalesa - kalesa cocinera - kusinera tunog. Binibigkas o binabása ang mga titik sa tunog-Ingles CH = ts- scheque - tseke maliban sa Ñ. chinelas - sinelas -Ang mga titik na ito ang naging batayan ng abakada na binuo ni Lope K. Santos nang kaniyang sulatin ang Balarila (1940). - Idinagdag sa orihinal na mga titik ng baybayin ang katinig na R at ginawang lima ang patinig: A,E,I,O,U kayâ dalawampu (20) ang mga titik ng lumaganap na abakada hanggang sa panahong tinatawag ang Wikang Pambansa na wikang Pilipino. Nakahanay ang mga ito sa sumusunod na paraan: A, B, K, D, E, G, H, I, L, M, N, NG, O, P , R, S, T, U, W, Y. - Sa pagbása ng mga titik, ang mga katinig ay binibigkas nang may kasámang patinig na A, gaya ng sumusunod: /A/, /Ba/, /Ka/, /Da/, /E/, /Ga/, /Ha/, /I/, /La/,/Ma/, /Na/, /Nga/, /O/, /Pa/, /Ra/, /Sa/, /Ta/, /U/, /Wa/, /Ya/.
- Sa aklat ni Tomas Pinpin, ang Librong pagaaralan nang manga tagalog nang uicang Caftilla (1610), masikap niyang ipaliwanag na kailangang matutuhan ng mga kababayan
F J LL
= = =
phly- y-
Q RR V X
= = = = =
nykrbks- s-
Z
=
s-
fiesta jota billar caballo paño queso barricada ventana experiment o texto zapatos
- pista - hota - bilyar - kabayo - panyo - keso - barikada - bintana - eksperimento - teksto - sapatos
- Sa Konstitusyong 1973, tinawag na “Filipino” ang Wikang Pambansa. Sinundan ito ng isang bagong gabay sa ortorgrapiya na lumabas na nabuo noong 1976 at nalathala noong 1977 sa pamagat na Mga Tuntunin ng Ortograpiyang Filipino. - Isa sa nilalaman nitó ang pagbago sa abakada abakada na naging
Di-titik. - Binubuo ang di-titik ng mga tuldik at mga bantas. Ang tuldik o asento ay gabay sa paraan ng pagbigkas ng mga salita. – - Sa lingguwistika, itinuturing ang tuldik na simbolo para sa impit na tunog o kayâ sa diin o habà ng pagbigkas. Sa tatlumpu‟t isa (31) ang mga titik sa pamamagitan ng dagdag abakadang Tagalog, tatlo ang pinalaganap nang tuldik: (a) na labing-isang (11) titik na napagkasunduan sa isang serye ang tuldik na pahilis (´) na sumisimbolo sa diin at/o habà, (b) ang tuldik na paiwa (`), at (c) ang tuldik na pakupya (^) na ng mga simposyum noong 1976. sumisimbolo sa impit na t unog. Kamakailan, idinagdag ang - Noong 1987 ay nalathalang dalawampu‟t walo (28) ang ikaapat, ang tuldik na patuldok, kahawig ng umlaut at mga titik sa gabay na Alpabeto at Patnubay sa Ispeling ng diaeresis ( ¨ ) upang kumatawan sa tunog na tinatawag na Wikang Filipino ng Linangan ng mga Wika sa Pilipinas, ang “schwa”sa lingguwistika. - Ang bantas ay kumakatawan sa mga patlang at himig ng binagong pangalan ng Surian ng Wikang Pambansa. pagsasalita sa pagitan ng mga titik at pantig, sa pagitan ng
mga salita at mga parirala, at sa pagitan ng mga pangungusap. Binubuo ito ng kuwit (,), tuldok (.), pananong (?), padamdam (!), tuldok-kuwit (;), kudlit („), at gitling (-). ] Mga Tuntuning Panlahat sa Ispeling o Pagbaybay A. Ang Pasalitang Pagbaybay Paletra ang pasalitang pagbaybay sa Filipino na ang ibig sabihin ay isa-isang pagbigkas sa maayos na pagkasunudsunod ng mga letrang bumubuo sa isang salita, pantig, daglat, akronim, inisyal, simbolong pang-agham, atb. Pasulat - Pabigkas boto plano Fajardo vinta jihad
/bi-o-ti-o/ /pi-el-ey-en-o/ /kapital ef-ey-jey-ey-ar-di-o/ /vi-ay-en-ti-ey/ /jey-ay-eich-ey-di/
Pantig it /ay-ti/ kon /key-o-en/ trans /ti-ar-ey-en-es/ pa /pi-ey/ tsart /ti-es-ey-ar-ti/ Akronim MERALCO (Manila Electric Company) /em-i-ar-ey-el-si-o/ LEDCO (Language Education Council) /el-i-di-si-o/ Daglat Bb. (Binibini) /kapital Bi-bi/ G. (Ginoo) /kapital ji/ Inisyal ng Tao MLQ (Manuel Luis Quezon) /em-el-kyu/ AGA (Alejandro G. Abadilla) /ey-ji-ey/ Inisyal ng Samahan/ Institusyon KWF (Komisyon sa Wikang Filipino /key-dobolyu-ef/ PSLF (Pambansang Samahan sa Linggwistikang Filipino) /pi-es-el-ef/ KBP (Kapisanan ng mga Brodkaster Pilipinas) /key-bi-pi/ PLM (Pamantasan ng Lungsod Ng Maynila) /pi-el-em/ MSU (Mindanao State University) /em-es-yu/ NGO (Non-Governmental Organization) /en-ji-o/ Simbolong Pang-agham o Pang-Matematica Fe (iron) /ef-i/ H2O (water) /eich-tu-o/ NaCl (sodium) /en-ey-si-el/ lb. (pound) /el-bi/
kg. (kilogram) /key-ji/ v (velocity) /vi/ Ang Pasulat na Pagbaybay Manatili ang isa-sa-isang tumbasan ng tunog at l etra sa pasulat na pagbaybay ng mga salita sa wikang Filipino. Gayon pa man, may tiyak na tuntunin sa pagpapaluwag ng gamit ng walong (8) dagdag na l etra Ang panghihiram - Isang realidad ang pangangailangan ng wikang Filipino na manghiram sa Ingles, Kastila at iba pa pang wika para matugunan ang malawakang pagpasok ng mga bagong kultural na aytem at mga bagong konsepto na dala ng modernisasyon at teknolohiya. Idagdag pa na ang karaniwang Pilipino ay nagpapalit-wika at malayang nanghihiram ng mga salita anumang varayti ng wika ang ginagamit, pasalita man o pasulat. - Pinababagal ng 1987 Patnubay sa Ispeling ang l eksikal na elaborasyon ng Filipino. Nililimitahan nito ang panghihiram ng mga salita dahil sa paghihigpit sa paggamit ng walong dagdag na letra (C, F, Ñ, J, Q, V, X at Z) doon lamang sa mga sumusunod: a. Pantanging ngalan b. Salitang katutubo mula sa ibang wika sa Pilipinas c. Salitang hindi konsistent ang ispeling o malayo ang ispeling sa bigkas na kapag binaybay ayon sa alfabetong Filipino ay hindi mabakas ang orihinal na ispeling nito d. Salitang pang-agham at teknikal e. Simbolong pang-agham
ability – kakayahan wholesale – pakyawan west - kanluran Kumuha ng mga salita mula sa iba’t ibang katutubong wika ng bansa. Halimbawa: Hiram na salita/Katutubong Wika hegemony - gahum (Cebuano) imagery - haraya (Tagalog) husband - bana (Hiligaynon) Muslim priest - imam (Tausug) Bigkasin sa orihinal na anyo ang hiniram na salita mula sa Kastila, Ingles at iba pang w ikang banyaga, at saka baybayin sa Filipino. Halimbawa: Kastila/Filipino cheque – tseke litro – litro liquido – likido educación – edukasyon quilates – kilatis Ingles/Filipino commercial – komersyal advertising – advertayzing economics – ekonomiks Iba pang wika/Filipino coup d‟etat (French) – kudeta chinelas (Kastila) – tsinelas kimono (Japanese) – kimono
Kung kaya‟t napapanahon lamang ang pagrevisa sa mga
tuntunin sa ispeling. May mahalagang kraytirya para matamo ang isang efisyenteng sistema ng ispeling: 1.
kasimplihan at ekonomiya na kaugnay ng isa-sa-isang tumbasan ng tunog at letra, at
2.
fleksibilidad, ang pagtanggap ng mga linggwistikong pagbabago dahil sa kontak ng mga wika.
Batay rito, pinaluluwag ng nirevisang tuntunin sa ispeling ang paggamit ng walong (8) dagdag na letra sa lahat ng hiram na salita. Mga Tuntunin sa Panghihiram Sundin ang mga sumusunod na lapit sa paghanap ng panumbas sa mga hiram na salita: Gamitin ang kasalukuyang leksikon ng Filipino bilang panumbas sa mga salitang banyaga. Halimbawa: Hiram na salita/Filipino attitude – saloobin
- Malinaw ang mga l apit sa panghihiram. Gayong pa man, sa pagpili ng salitang gagamitin isaalang-alang din ang mga sumusunod: (1) kaangkupan ng salita, (2) katiyakan sa kahulugan ng salita, at (3) prestihiyo ng salita. - Gamitin ang mga letrang C, F, Ñ, J, Q, V, X, Z kapag ang salita ay hiniram nang buo ayon sa mga sumusunod na kondisyon: Pantanging ngalan Tao Quirino Lugar Canada Gusali Ceñeza Bldg. Salitang teknikal o siyentifiko Halimbawa: Cortex enzyme quartz filament x-ray zoom joules vertigo
John Valenzuela City State Condominium
Marxism infrared
Salitang may natatanging kahulugang kultural Halimbawa:
señora (Kastila) →ale
equipment →ekwipment
hadji (Maranao) →lalaking Muslim na nakapunta sa Mecca masjid (Maguindanao) →pook dalanginan, moske
q→k quorum →korum quota →kota querida →kerida
Salitang may iregular na ispeling o gumagamit ng dalawang letra o higit pa na hindi binibigkas o ang mga letra ay hindi katumbas ng tunog. Halimbawa: Bouquet rendezvous laissez-faire Champagne plateau monsieur
Letrang Ñ Panatilihin ang letrang Ñ kung ang salita ay hiram sa orihinal na anyo. La Tondeña Santo Niño El Niño Malacañang La Niña coño
Salitang may internasyonal na anyong kinikilala at ginagamit. Halimbawa: Taxi exit fax Gamitin ang mga letrang F, J, V, Z para katawanin ang mga tunog /f/, /j/, /v/, /z/ kapag binaybay sa Filipino ang mga salitang hiram Halimbawa: fixer →fikser vertical →vertikal
subject →sabjek zipper →ziper
Gamitin ang mga letrang C, Ñ, Q, X sa mga salitang hiniram nang buo. Halimbawa: Cornice cell reflex cataluña Mga Tiyak na Tuntunin sa Gamit ng Walong (8) Letra Letrang C Panatilihin ang letrang C kung ang salita ay hinihiram sa orihinal na anyo. Calculus chlorophyll cellphone Carbohydrates de facto corsage Palitan ang letrang C ng letrang S kung ang tunog ay /s/, at ng letrang K kung ang tunog ay /k/ kapag bi naybay sa Filipino ang hiram na salitang may letrang C. c→s participant →partisipant census →sensus c→k magnetic →magnetik cake →keyk
central →sentral circular →sir kular card →kard empirical →empirikal
Letrang Q Panatilihin ang letrang Q kung ang salita ay hiniram sa orihinal na anyo. quo vadis quotation quad quartz quantum opaque Palitan ang letrang Q ng letrang KW kung ang tunog ay /kw/, at ng letrang K kung ang tunog ay /k/ kapag binaybay sa Filipino ang hiram na salitang may letrang Q. q → kw
Palitan ang Letrang Ñ ng mga letrang NY kapag binaybay sa Filipino ang hiram na salitang may letrang Ñ. ñ → ny cariñosa →karinyosa piña →pinya cañon →kanyon paño →panyo bañera →banyera
Letrang X Panatilihin ang letrang X kung ang salita ay hiniram sa orihinal na anyo. Axiom wax export Exodus xylem praxis Palitan ang letrang X ng KS kung ang tunog ay /ks/ kapag binaybay sa Filipino ang hiram na salitang may letrang X. x → ks experimental →exsperimental taxonomy →taksonomi texto →teksto exam →eksam
Letrang F Gamitin ang letrang F para sa tunog /f/ sa mga hiram na salita. Futbol Tofu (Nihonggo) „tokwa‟ French fries Fasiliteytor Lifeguard Fraterniti Fuddul (Ibanag) „maliit na burol‟ Foto Letrang J Gamitin ang letrang J para sa tunog /j/ sa mga hiram na salita. Jam juice majahid (Arabic) „tagapagtanggol ng Muslim‟ sabjek jantu (Tausog) „puso‟
jaket objek
jornal bajet
Letrang Z Gamitin ang letrang Z para sa tunog /z/ sa mga hiram na salita. Zebra magazine zinc Bazaar zoo bazuka Iba Pang Tuntunin Mga Digrapo Ang digrapo ay kombinasyon ng dalawang letrang pinagsama para katawanin ang isa o dalawang tunog . Gamitin ito sa mga sumusunod: Digrapong Ch Panatilihin ang digrapong CH kapag ang salita ay hiniram sa orihinal na anyo. Halimbawa: Chopsuey chip Chavez charter Palitan ang digrapong ito ng CH kung ang tunog ay /ts/ sa hiniram na salita. Halimbawa: chalk – tsok cochero – kutsero checklist – tseklist chocolate – tsokolate Digrapong SH Panatilihin ang digrapong SH kapag ang salita ay hiniram sa orihinal na anyo. Halimbawa: Sharon Shampoo Shangri-la Shamrock Palitan ang digrapong SH ng SY kung ang tunog ay /sy/ sa hiniram na salita. Halimbawa: workshop – worksyap shooting – syuting censorship – sensorsyip scholarship – iskolarsyip Ang NG Panatilihin ang NG para sa tunog na /ng/ sa dahilang mahalagang ambag ito ng palatunugang Filipino. Ang tunog na ito ay maaaring nasa inisyal, midyal at final na posisyon. Ngayon Ngipin Pangalan Panginoon Payong tanong
Ang Pantig at Palapantigan Letrang V Ang Pantig Gamitin ang letrang V para sa tunog /v/ sa mga hiram na Ang pantig ay isang saltik ng dila o walang antalang bugso salita. ng tinig sa pagbigkas ng salita. Vertebrate varayti verbatim Halimbawa:
Kayarian ng Pantig Sa kasalukuyan ay may mga kayarian ng pantig na ambag ng mga lokal na wika at panghihiram. Ang pagtukoy sa pantig, gayundin sa kayarian nito, ay sa pamamagitan ng paggamit ng simbolong K para sa katinig at P para sa patinig. Narito ang ilang halimbawa ng mga pantig. Kayarian – Halimbawa P: u-pa KP: ma-li PK: is-da KPK: han-da KKP: pri-to PKK: eks-perto KKPK: plan-tsa KKPKK: trans-portasyon KKPKKK: shorts Ang Gamit ng Gitling Ginagamit ang gitling (-) sa loob ng salita sa mga sumusunod na pagkakataon: 1. Sa pag-ulit ng salitang-ugat o mahigit sa isang pantig ng salitang-ugat. Halimbawa: araw-araw isa-isa Kung ang unlapi ay nagtatapos sa katinig at ang salitang nilalapian ay nagsisimula sa patinig na kapag hindi ginitlingan ay magkakaroon ng ibang kahulugan Halimbawa: mag-alis nag-isa nag-ulat mang-uto may-ari Kapag may katagang kinaltas sa pagitan ng dalawang salitang pinagsama. Halimbawa: pamatay ng insekto - pamatay-insekto kahoy sa gubat - kahoy-gubat humgit at kumulang - humigit-kumulang lakad at takbo - lakad-takbo bahay na aliwan - bahay-aliwan dalagang taga bukid - dalagang-bukid Subalit, kung sa pagsasama ng dalawang salita ay magbago ang kahulugan, hindi na gagamitan ng gitling ang pagitan nito. Halimbawa: dalagambukid (isda) buntunghininga
Kapag may unlapi ang tanging ngalan ng tao, lugar, brand o tatak ng i sang bagay o kagamitan, sagisag o simbolo. Ang tanging ngalan ay walang pagbabago sa ispeling Halimbawa: maka-Diyos maka-Rizal maka-Pilipino pa-Baguio taga-Luzon taga-Antique Sa pag-uulit ng unang pantig ng tanging ngalang may unlapi, ang gitling ay nalilipat sa pagitan ng inulit na unang pantig ng tanging ngalan at ng buong tanging ngalan Halimbawa: mag-Corona magco-Corona mag-Ford magfo-Ford mag-Japan magja-Japan Kapag ang panlaping ika- ay iniunlapi sa numero o pamilang. Halimbawa: ika-3 n.h. ika-10 ng umaga ika-20 pahina Kapag isinulat nang patitik ang mga yunit ng fraction. Halimbawa: isang-kapat (1/4) lima‟t dalawang-kalima (5-2/5) tatlong-kanim (3/6) Kapag pinagkakabit o pinagsasama ang apelyido ng babae at ng kanyang bana o asawa. Halimbawa: Gloria Macapagal-Arroyo Conchita Ramos-Cruz Perlita Orosa-Banzon Kapag hinati ang isang salita sa dulo ng isang linya. Halimbawa: Patuloy na nililinang at pinalalawak ang paggamit ng Filipino.
