Univerzitet u Novom Sadu Filozofski fakultet Odsek za srpsku književnost
DOKTORSKA DISERTACIJA POETIKA UMETNIČKE PROZE VLADANA DESNICE
Mentor:
Kandidat:
dr Gorana Raičević
mr Nikolina Konjević
Novi Sad 2011
1
UNIVERZITET U NOVOM SADU FILOZOFSKI FAKULTET KLJUČNA DOKUMENTACIJSKA INFORMACIJA
Redni broj: RBR Identifikacioni broj: IBR Tip dokumentacije: TD Tip zapisa: TZ Vrsta rada (dipl., mag., dokt.): VR Ime i prezime autora: AU Mentor (titula, ime, prezime, zvanje): MN Naslov rada: NR Jezik publikacije: JP Jezik izvoda: JI Zemlja publikovanja: ZP Uže geografsko područje: UGP Godina: GO Izdavač: IZ Mesto i adresa: MA
Monografska dokumentacija Tekstualni štampani materijal Doktorska disertacija Mr Nikolina Konjević Dr Gorana Raičević, vanredni profesor za užu naučnu oblast Srpska književnost i južnoslovenske književnosti sa teorijom Poetika umetničke proze Vladana Desnice Srpski Srpski, engleski Republika Srbija AP Vojvodina 2011.
Autorski reprint Novi Sad, Filozofski fakultet, Dr Zorana Đinđića 2
2
Fizički opis rada: FO
(broj poglavlja: 15 / stranica: 269 )
Naučna oblast: NO Naučna disciplina: ND Predmetna odrednica, ključne reči: PO
Nauka o književnosti
UDK Čuva se: ČU Važna napomena: VN Izvod: IZ
Datum prihvatanja teme od strane NN veća: DP Datum odbrane: DO
Srpska književnost 20. veka Srpska književnost 20. veka, poetika umetničke proze, poetske ideje, estetska vrednost, čovekov doživljaj, igre proleća i smrti, integralni realizam
U radu je analizirana poetika celokupne umetničke proze Vladana Desnice: romana Zimsko ljetovanje (1950) i Proljeća Ivana Galeba (1957), zbirki pripovedaka Olupine na suncu (1952), Proljeće u Badrovcu (1955), Tu, odmah pored nas (1956) i Fratar sa zelenom bradom (1959), kao i mnogobrojnih eseja i teorijskih tekstova. Osnovni cilj ovog rada bio je stvaranje monografske studije, koja će ponuditi kompleksnu naučnu analizu poetike umetničke proze Vladana Desnice u društveno-istorijskom kontekstu u kom je nastajala. 13.03.2008. godine
3
Članovi komisije: (ime i prezime / titula / zvanje / naziv organizacije / status) KO
predsednik: dr Milivoj Nenin, redovni profesor, Filozofski fakultet, Novi Sad član: dr Gorana Raičević, vanredni profesor, Filozofski fakultet, Novi Sad član: dr Mihajlo Pantić, vanredni profesor, Filološki fakultet, Beograd
4
University of Novi Sad Key word documentation
Accession number: ANO Identification number: INO Document type: DT Type of record: TR Contents code: CC Author: AU Mentor: MN Title: TI Language of text: LT Language of abstract: LA Country of publication: CP Locality of publication: LP Publication year: PY Publisher: PU Publication place: PP
Monograph documentation Textual printed material Phd thesis Nikolina Konjević Phd Gorana Raičević, Professor, South Slavic literature with the theory of literature, Faculty of Philozophy The Poetics of Vladan Desnica’s Artistic Prose Serbian English / Serbian Republic Serbia Autonomous Province Vojvodina 2011 Autor’s reprint Novi Sad, Faculty of Philosophy, Dr Zorana Đinđića 2
5
Physical description: PD Scientific field SF Scientific discipline SD Subject, Key words SKW
UC Holding data: HD Note: N Abstract: AB
Accepted on Scientific Board on: AS Defended: DE Thesis Defend Board: DB
Litetary science Serbian literature of 20th century Serbian Literature of 20th century, the poetics of artistic prose, poetic ideas, aesthetic value, man’s experience, the play of spring’s and death, integral realism
The PhD dissertation analyses the poetics of all Vladan Desnica’s artistic prose: novels such as Winter Holiday (1950) and The Springtimes of Ivan Galeb (1957), the collection of short stories such as Wreckage in the Sun (1952), Spring in Badrovac (1955), Here, next to us (1956), The story of the Monk with the Green Beard (1959) as well as numerous essays and theoretical texts. The main aim of the work is the creation of the monograph study offering overall scientific analysis of Vladan Desnica’s artistic prose in social-historical context it was made. 13.3.2008.
president: PhD Milivoj Nenin, Full Professor, Faculty of Philosophy, Novi Sad member: PhD Gorana Raičević, Associate Professor, Faculty of Philosophy, Novi Sad member:PhD Mihajlo Pantić, Associate Professor, Faculty of Philology, Belgrade
6
SADRŽAJ 1. UVOD..............................................................................................................8 2. ISTORIJSKE I DRUŠTVENE PRILIKE..................................................13 3. ESEJI I KRITIKE........................................................................................23 4. DOŽIVLJAJ POETSKOG..........................................................................30 5. BRIGA OKO IZRAZA................................................................................37 6. REAKCIJA KNJIŽEVNE JAVNOSTI NA DESNIČINU POETIKU....41 7. ZIMSKO LJETOVANJE...............................................................................53 8. OLUPINE NA SUNCU.................................................................................80 9. PROLJEĆE U BADROVCU.......................................................................144 10. TU, ODMAH PORED NAS........................................................................157 11. PROLJEĆA IVANA GALEBA..................................................................181 12. ZAKLJUČAK............................................................................................248 13. REZIME.....................................................................................................258 14. LITERATURA...........................................................................................260 15. ABSTRACT................................................................................................268
7
Uvod
Vladan Desnica je pisac raznovrsnog i obimnog dela, gotovo svih rodova književnog stvaralaštva. Kulturom i književnom delatnošću bavio se na različite načine, prateći i zapisujući sve što je u životu i kulturi smatrao značajnim i vrednim literarne pažnje. Da bismo se u potpunosti približili književnom delu ovog autora i otkrili njegovu „tajnu stvaranja”, neophodno je čitati ga i sagledavati u celini, u dijalektičkom odnosu svih njegovih pisanih ostvarenja. Svoju poetiku u njenom eksplicitnom vidu Desnica je razvijao u svojoj esejistici, kao i u većini teorijskih tekstovа. Upoznavši njegov celokupan opus, ne zanemarivši niti jedan segmenat, možemo stvoriti sliku o njegovim poetskim stavovima. Nemoguće je u potpunosti razumeti delo Vladana Desnice, a prethodno ne proučiti njegove eseje, kritike i intervjue koji sadrže sveukupnu poetiku i životnu filozofiju pisca, i predstavljaju putokaz u otkrivanju njegovog životnog i stvaralačkog opredelenja. Vojislav Nikčević1 naglašava da je Desnica „prevashodno radio kao zatočenik riječi”, i „u svojim djelima, pismima i razgovorima s drugim piscima, kao i u posebnim zapisima, ostavio niz obavještenja o problemima umjetničkog stvaranja.” Elemente Desničine poetike prvenstveno pronalazimo u romanu Proljeća Ivana Galeba, te u esejima: „Zapisi o umjetnosti”, „Riječ na vrhu jezika”, „Primjenjena umjetnost”, „B. Kroče i zbrka oko njega”, „Jedan zakašnjeli prilog diskusiji o tipičnome”, „Razgovor na Književnom petku”, „O jednom gradu i jednoj knjizi”, „Djelo i kritika”, „Ličnost i prosede”, „Dva kratka eseja: ’Marginalije o iracionalnom’ i ’Zloupotreba jednog termina: detalj’”, „Tri zapisa o umjetnosti: ’O realizmu’, ’Intencionalnost u umjetnosti’ i ’Hotimično iskustvo’”. Mnoge poglede na umetnost i književnost, kao i pitanja vezana za njegovo književno delo, možemo pronaći u razgovorima i intervjuima koje je Desnica vodio u periodu od 1952–1966. Među pomenutima možemo izdvojiti: Desničino pismo upućeno Aleksandru Tišmi (napisano 23.3.1952. a objavljeno 1972. u Letopisu Matice 1
Vojislav Nikčević: „Poetika Vladana Desnice”, Izraz , br. 7, Sarajevo, 1969, str. 53.
8
srpske, Novi Sad); razgovor vođen sa Grozdanom Olujić pod nazivom „Pjesnik tuge i nade” (u knjizi: Pisci o sebi, Beograd, 1959.); razgovor sa Vlatkom Pavletićem pod nazivom: „Svako djelo vrijedi tačno onoliko koliko poetskog sadrži u sebi...” (u knjizi: Trenutak sadašnjosti, Zagreb, 1960.); razgovor vođen sa Jeftom Milovićem: „Razgovor s Vladanom Desnicom o umjetničkom stvaranju”, (u knjizi Razgovori sa umjetnicima, Beograd, 1982.) Kraći razgovori i intervjui nalaze se u IV knjizi Desničinih Sabranih dela: „Tri pitanja Vladanu Desnici”, 1960; „Razgovor na Radio–Beogradu”, 1961; „Između muzike i literature”, 1961; „Bliže upoznavanje s nizom konkretnih vidova stvarnosti liječi nas od apstraktnosti”, 1963; „Djelo nastaje dalje od pisaćeg stola”, 1963; „Prvu novelu namijenio sam Politici”, 1966. Desničino celokupno delo karakterišu autorski komentari koji približavaju i objašnjavaju određeni pojam, bez obzira da li se odnosi na teoriju ili na stvaralačku praksu. Nije postavljao stroge granice između teorijske i stvaralačke prakse, nego ih posmatrao kao delove zajedničkog procesa u stvaranju umetničke tvorevine. „Poetika Vladana Desnice ima i praktično značenje, jer pokazuje kako se njegovo teoretsko shvatanje umjetnosti realizovalo u vlastitoj književnoj praksi.” 2 Književne rodove, vrste i žanrove Desnica je doživljavao kao jednako vredne, i smatrao da se međusobno razlikuju samo po stepenu kreativnosti. Nemoguće je govoriti o Desnici kao pesniku, pripovedaču, esejisti, kritičaru, jer je njegov književni izraz nerazlučiv u odnosu na kontekst određenog književnog žanra, i poseduje izvesnu širinu koja karakteriše ovog pisac podjednako i kao čoveka i kao stvaraoca. Posmatrajući njegov stvaralački opus u celini, uočavamo izuzetan sklad čoveka i stvaraoca, ličnosti i dela, kao i čvrstu povezanost svih oblasti njegovih interesovanja. Svaka stranica ispisana rukom Vladana Desnice pokazuje nam da je stvarana istovremeno od strane filozofa i pesnika, prozaiste i kritičara. Osnovu svog širokog obrazovanja Desnica je stekao zahvaljujući bogatoj porodičnoj tradiciji, sklonosti prema umetnosti i književnosti, klasičnoj gimnaziji, studijama prava i filozofije u Zagrebu i Parizu, putovanjima po Italiji i Francuskoj i neprestanoj težnji za otkrivanjem najdubljih slojeva ljudske misli. U razgovoru pod naslovom „Između muzike i literature” (1961) Desnica naglašava da mu je pravnička struka doprinela boljem poznavanju čoveka i
2
Vojislav Nikčević :„Poetika Vladana Desnice”, Izraz, br. 7, Sarajevo, 1969, str. 53.
9
upotpunjavanju životnog iskustva koje je dragoceni fundus svakog stvaraoca, a „čim je taj fundus raznolikiji i svestraniji tim je pisac cjelovitiji i bogatiji.” Kao ljubitelj i dobar poznavalac muzike, nalazio se na putu između muzike i literature. Desnica je u svom dečačkom dobu satima slušao probe šibenske filharmonije. Godinama je pevao i školovao glas u Šibeniku, Zagrebu i Parizu. Muzika ga je neodoljivo privlačila i smatrao je da ona, kao izražajno sredstvo, ima prednost nad rečju. U pomenutom tekstu pod nazivom “Između muzike i literature” Desnica naglašava da muzička rečenica poseduje i jedno logičko, doslovno značenje koje eliminiše pojavljivanja mogućih nesporazuma: „Riječ ima jednu svoju metaestetiku, jednu svoju logičku vrijednost. Za nešto što se piše može se reći da je literatura, ali u muzici takve podjele nema.”3 Muzika je izvršila značajan uticaj na njegovo celokupno stvaralaštvo. U Proljećima Ivana Galeba ona se oseća u strukturi i kompoziciji dela, u stalnom preplitanju i suprotstavljanju tema, u smenjivanju tempa. Desnica pažnju posvećuje muzikalnosti svakog strukturnog elementa svojih književnih tvorevina više nego što oko površnog čitaoca može da zapazi. Poznavao je mnoge strane jezike: latinski, grčki, francuski, italijanski, ruski i španski, što mu je omogućavalo bolje i potpunije upoznavanje dela iz svetske književnosti koja su izvršila neminovan uticaj na formiranje i stvaranje njegovih poetskih stavova. U IV knjizi Desničinih Sabranih dela, navedeno je 39 bibliografskih jedinica njegovih prevoda sa francuskog, italijanskog i ruskog jezika. Među navedenim prevodima poseban značaj imaju prevodi Kročeovih teorijskih tekstova. Već 1938. u Desničinom prevodu izlaze Kročeovi Eseji iz estetike (Kadmos, Split) a 1939. Desničin izbor i prevod 29 Kročeovih eseja i studija pod nazivom Književna kritika kao filozofija (Kultura, Beograd). „Izborom djela (koje je prevodio) Desnica je pokazao izvore ’idejne filijacije’, koja podrazumijeva istovremeno nadahnjivanje i kreativnog i estetskog duha.”4 Sa podjednakim interesovanjem čitao je domaće i strane pisce, posebno antičke, francuske, italijanske i ruske. Od domaćih pisaca naročito je čitao i cenio Lazu K. Lazarevića kao pripovedača, zatim Lazu Kostića, Milovana Glišića, Ivu Andrića, Dositeja i Njegoša. 3 4
Vladan Desnica: „Između muzike i literature”, Hotimično iskustvo I, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str. 80. Radomir V. Ivanović: Po sunčanom satu, Zmaj, Novi Sad, 2001, str. 92.
10
Desničina naklonost prema Andriću vidljiva je u pismu upućenom ovom piscu, datiranom 12. oktobra 1952. godine, u kojem iznosi svoj doživljaj i odnos prema Andrićevom delu: „ (…) s Vama i s Vašim djelom veže me poznanstvo i jedna idealna veza već gotovo trideset godina; veza koja je, kao što sam Vam jednom prilikom napomenuo, za mene značila ohrabrenje i podstrek, i pokazala mi na živom primjeru što se sve, i sa kakvim estetskim kvalitetom, na ovom našem jeziku može izraziti i kakav se instrument umjetničkog izraza od njega da iskazati.”5 Desnica je mnogo poštovao dela Sime Matavulja i napisao o njemu fragmente eseja koji nije uspeo da završi, kao i skicu filmskog scenarija o Dositeju pod naslovom „Vječiti putnik”, koja takođe ostaje nedovršena. Voleo je prozu Ive Ćipika, kao i novele Dinka Šimunovića. U njegovom književnom delu, u njegovoj ličnosti, kao i u zavičaju iz kojeg je potekao, došlo je do spajanja slovenskog i romanskog uticaja. Pod slovenskim uticajem podrazumeva se Desničino poznavanje ruske književnosti. Od ruskih pisaca čitao je Puškina, Gogolja, Bunjina, Turgenjeva, Gončarova, dok je Tolstoja cenio ne samo kao pisca, već i kao jednog od najvećih mislilaca novijeg vremena. Od Rusa je „u sebe upio duboku humanost i želju da u svakom čovjeku traži najdublju suštinu, da nastoji da prodre u samo njegovo srce, da nađe opravdanje njegovog postojanja.”6 Govoreći o uticaju romanske književnosti na Desnicu, treba naglasiti da posebno mesto zauzimaju francuski i italijanski pisci. Od njih je nasledio osećaj za meru, „sposobnost da dobro i precizno odmerava reči, kao i sposobnost da stvara skladne kompozicije.”7 Čitao je Balzaka, Stendala i Flobera, navodeći ih u svojim teorijskim tekstovima kao primer dobrih pisaca i stilista. Desnica navodi pisce francuske književnosti koji su svojim delima vezani za realizam, ali istovremeno ga i prevazilaze unoseći elemente fantastike, ili prelazeći sa opisa spoljašnje stvarnosti na prikaz njenog odraza u svesti svojih junaka. Desnica se poziva i na Prusta koji sasvim napušta poetiku realizma. Na osnovu navedenih pisaca može se uočiti da Desnica pominje one romanopisce koji najavljuju krizu realizma i iznose uverenje da se stvarnost može razumom spoznati i adekvatno predstaviti.
5
Radovan Popović: „Preplitanje proleća i smrti”, Književni magazin, br. 50, Beograd, 2005, str. 23. Dragan Jeremić: „Vladan Desnica ili intelektualna poezija”, Savremenik, br. 6, Beograd, 1958, str. 23. 7 Isto, str. 23. 6
11
Sa navedenim autorima Desnica vodi neku vrstu dijaloga koji se odvija na intertekstualnom nivou. Pomenuti dijalozi dati su implicitno u Desničinim prozama kroz podudarnost ideja ili sličnost nekih tema, kroz osobine nekih likova, a sve to ukazuje na izvesne duhovne srodnosti sa navedenim autorima. Desnica je čitao i dela drugih evropskih književnosti, npr. nemačke, ali na njegov duhovni razvoj i književni ukus najveći uticaj su izvršile francuska i ruska književnost. U gimnazijskim danima upoznao je dela antičke književnosti od kojih je naročito cenio Eshilovog Okovanog Prometeja, o čemu nam svedoči i roman Proljeća Ivana Galeba. Od italijanskih pisaca naročito je voleo Dantea, o kojem je skicirao esej koji je ostao nedovršen. Svojim životom i delom Desnica svedoči o jedinstvu nespojivog i mogućnosti postojanja suprotnosti objedinjenih u jednom čoveku i u jednom stvaralačkom opusu. „Njegov visoki artizam nalazi pandan u njegovom čovečstvu, a oba se slivaju u jednu sintezu koja njegovu umetnost čini koliko privlačnom toliko i ljudski značajnom.”8 Upravo je ta sinteza suštinska odrednica i njegove ličnosti i njegovih književnih ostvarenja. To je i glavni razlog zašto je u prikazu Dragana Jeremića određen kao „mediteranac sa slovenskom dušom, pričljivi južnjak sa mekom slovenskom tugom u srcu”.9 Zagonetnost i privlačnost Desničinog izraza leži u jedinstvu različitosti, u povezivanju retko spajanog. Posmatrajući iz današnje vremenske perspektive navedene odrednice koje karakterišu Vladana Desnicu i kao čoveka i kao stvaraoca, uočavamo da je po mnogo čemu bio ispred svoga vremena. Bitisao je na različitim geografskim podnebljima, i u dalmatinskom zaleđu, i po primorskim gradovima i u evropskim prestonicama, noseći u sebi duboko ukorenjenu sliku zavičaja, upotpunjavajući je evropskom kulturom i visokim obrazovanjem.
8 9
Isto, str. 23 Isto, str. 23.
12
Istorijske i društvene prilike
Vladan Desnica svojim celokupnim književnim opusom ilustruje najvažnije etape u razvoju srpske i hrvatske proze XX veka, njen prirodni evolutivni i poetički kontinuitet u tom vremenu. Taj razvojni put ide od realističkog izraza sa početka XX veka koji se nastavlja sve do međuratnog vremena i prve decenije posle Drugog svetskog rata, pa sve do najvažnijih poetičkih strujanja u drugoj polovini XX veka. „Evolutivni smisao Desničinog dela jeste“, prema rečima Mihajla Pantića, u tome što „je upravo taj pisac u srpskoj i hrvatskoj modernističkoj književnosti do punog intenziteta razvio imaginativno-psihološku dimenziju pripovedanja.“10 U svojim prozama Desnica je ostvario povezanost između dve najvažnije osobine moderne proze XX veka, njene poetske i intelektualno-esejističke orijentacije koje su odraz Desničine stvaralačke ličnosti. Svojom poetikom i sopstvenim književnim izrazom ovaj pisac prevazilazi ideološke, političke, društvene, generacijiske i druge uslovljenosti koje sputavaju ispoljavanje individualnosti autorove ličnosti. Desnica je nastojao da svoje književno delo oslobodi strogo omeđenih granica pripadnosti
srpskom
ili
hrvatskom
jezičkom
izrazu,
tradicionalnom
ili
modernističkom stvaralačkom modelu, i da ga usmeri prema unutrašnjem jezičkom i stilskom oslobađanju, odnosno potvrđivanju estetskog elementa umetničkog dela kao njegove primarne umetničke funkcije. U navedenom stvaralačkom kontekstu Vladan Desnica je stvorio književno delo koje svojom unutrašnjom snagom i veličinom prevazilazi pripadnost određenim književnim pokretima i pravcima, određenim neknjiževnim intencijama i nameće se kao samostalna i jedinstvena estetska i književna vrednost naše kulture i jezika. U svojoj viziji i svom doživljaju stvarnosti zadražao je one elemente srpske i hrvatske književne tradicije koji su bili najbliži njegovoj stvaralačkoj ličnosti i kulturnoj pripadnosti. Međutim, kulturna pripadnost ovog pisca bila je šira od nacionalne i zavičajne, što je omogućilo da u svoju stvaralačku ličnost uključi sve
10
Mihajlo Pantić: Dnevnik jednog uživaoca čitanja, Književna opština Vršac, Vršac, 2009, str. 61.
13
opšte duhovne i kulturne vrednosti koje su uticale na razvijanje njegovih stvaralačkih sposobnosti. Razvojni put srpske i hrvatske književnosti prvih decenija XX veka, kao i evropskih književnosti toga vremena, imao je nesumnjiv odraz na stvaralački lik i delo Vladana Desnice. U periodu između 1930. godine do Prvog kongresa sovjetskih pisaca održanog 1934. godine u Moskvi, dolazi do sve izražajnijeg shvatanja da se umetnik svojim delom mora uključiti u tekuća društvena pitanja svog vremena, odnosno da bude zagovornik političkog programa partije. Na pomenutom kongresu prihvaćena je teorija socijalističkog realizma, odnosno obrazložen je pojam koji će biti osnova jednog književnog pokreta značajnog u svetskoj književnosti. Ideja pokreta socijalističkog realizma zasnovana je na shvatanju Maksima Gorkog da književnost i kultura treba da budu podrška revolucionarnim zbivanjima, i da čovek koji gradi novo društvo treba da bude samopouzdan i da se ne određuje prema onom životu u kom se nalazi, već prema onom koji mu je ideal. Maksim Gorki u svom referatu izloženom na pomenutom kongresu ističe da umetnost mora izražavati jednistvo ličnosti i sredine, jer čovek će u socijalističkom društvu naći pravi smisao života u poistovećivanju svojih interesa sa interesima društva, čime će se i emotivno i misaono približiti kolektivu. U tom približavanju pojedinca i društva zapostavljaju se problemi ličnosti, dok se akcenat stavlja na optimizam koji se rađa iz ubeđenosti u pozitivnost same ideje. Pomenuti proces razvoja književnosti u Sovjetskom Savezu do 1934. godine imao je odjeka na naše književne prilike, posebno na shvatanja unutar pokreta socijalne književnosti. Između dva svetska rata u jugoslovenskoj književnosti postoji niz pisaca u čijim je delima veoma naglašena i prisutna socijalna komponenta. Literarni pokret socijalne književnosti nastao je oko 1930. godine i okupljao je pisce koji su prihvatali ideju da predmet književnog dela treba da bude aktuelna životna tematika. Pisac je morao imati određeni ideološko-društveni stav prema socijalnim pitanjima koja obrađuje u svojim delima. Literarno delo je svojim estetskim delovanjem trebalo da doprinese obogaćenju društvene svesti čitalaca kako bi mogli shvatiti svoj društveni položaj. Pokret socijalne literature, kao i nadrealistički pokret dve su najznačajnije književne i kulturno-političke grupacije u srpskoj književnosti početkom 30-ih godina XX veka. Međuratna srpska književnost sa elementima avangarde i socijalne
14
književnosti, kao i građanskе i zavičajnе prozе, izvršila je nesumnjiv uticaj na Desničin doživljaj literature. Srpska književnost je u tom periodu prešla značajan razvojni put i usmerila svoje kreativne mogućnosti prema onim oblicima stvaralačkog izraza koji su proširivali ispoljavanje individualnih mogućnosti samog stvaraoca. Upravo je nakon Drugog svetskog rata roman bio najpogodnija književna vrsta kojom su pisci toga vremena iznosili svedočanstva o ratu i revoluciji prevazilazeći time oskudnu prisutnost romana u periodu između dva rata. Da bismo prikazali razvojni put srpskog romana o ratu i revoluciji, kao i literaturu toga vremena, neophodno je osvrnuti se na „zlo (literarnog) doba“11 koje je trajalo do 1950. godine, poznatije kao vreme socijalno angažovanog romana. Socijalno angažovana umetnost u Srbiji u prvi plan je isticala primat političkog i ideološkog pragmatizma u odnosu na estetsku vrednost umetničkog dela. Idejno i politički određena umetnost revolucije ističe partijnost kao svoj primarni cilj. Sve se tumačilo sa stanovišta opšte partijske linije, tačnije Komunističke partije Jugoslavije koja je tražila verne tumače revolucije. Književno stvaralaštvo koje se razvijalo sa partijskom linijom moralo je izražavati političke poruke i biti odraz stvaranosti, odnosno revolucije. Socijalno angažovani roman koji nastaje u prvih pet posleratnih godina nije mogao da se odrekne golih činjenica stvarnosti koje su utkane u njegovu formu i strukturu. Nesavršenu stvarnost pisci ovog romana predstavljaju kao idealnu afirmišući time revoluciju. Tako nastaju dela u čijem je središtu svedočenje i pouka a ne njihova misaona transpozicija. Pisci socijalno angažovanog romana imali su za cilj da romanom dokažu kako su komunisti ostvarili revoluciju, prenoseći time komunističe ideje na čitaoce. Pripovedač u takvom romanu ima sužen idejni pogled kojim posmatra događaje pretvarajući se tako u nepouzdanog svedoka-pripovedača. Istovremeno, njegovi likovi bivaju oblikovani u skladu sa ideološkim opredelenjem, tačnije socijalističkim realizmom kao umetničkim idealom. Oblikovani pomoću zajedničkih osobina grupe, likovi socijalno angažovanog romana postaju nosioci opšteg a ne pojedinačnog, predstavnici socijalnih ideja a ne samih sebe. U svojim Ogledima o realizmu Đerđ Lukač ističe da se estetika i princip
11
Miloš Bandić: Vreme romana, Prosveta, Beograd, 1958. str. 60.
15
realizma svode na „umetničko prikazivanje celovitog čoveka“.12 Navedeni stvaralački princip nije prisutan u socijalno angažovanom romanu jer rat i revolucija nisu sagledani kroz tragičnu sudbinu pojedinca, već kroz niz patriotskih priča o pobedi partije. Zasnovan na teoriji odraza revolucije i partijnosti, socijalno angažovani roman ističe veru u svetlu budućnost i novi život. Prema rečima Dragana Jeremića, u socijalno angažovanom romanu je izbrisan nesklad između individualnih i društvenih težnji, „estetsko je podređeno političkom a roman kao kritičko oružje odložen“.13 U socijalističkom društvu toga vremena roman kao književna vrsta nije bio slobodan jer je morao odražavati određenu ideologiju i vršiti kolektivno osvešćenje mase. Kao takav angažovani roman daje uprošćenu sliku rata i revolucije ne prikazujući opširnije likove, već prevashodno prenoseći oduševljenje revolucijom i idejom komunizma kao jedinim pravim izborom. Pozivajući pisce da pišu o revoluciji, vladajuća ideologija nije pristajala na prikaz potpune istine jer joj je odgovaralo unošenje političkih motiva i zabluda u književna ostvarenja. Socijalistički realizam je, prema rečima Stanka Lasića, postao već 1936. godine „temeljna sinteza umjetnosti i revolucije, sinteza u kojoj je staljinistička vizija revolucije dobila svoju punu potvrdu i svoj najjasniji izraz i sve su sile težile da se odrede za partijsku književnost, odnosno ukrućivanje života.“ 14 Snagom svoje sugestivne moći književnost je neposredno vršila vaspitanje i usmeravanje širokih narodnih masa, dok je normativna kritika toga vremena prevashodno razmatrala i vrednovala idejnu strukturu dela zanemarujući formu. Nastala na dogmi marksističkog pragmatizma čiji je osnovni kriterijum prisustvo stvarnosti u delu, posleratna književna kritika je tražila čistu poruku, zanemarujući estetsku vrednost dela, čime je gušila kreativnost pisca podređujući njegov subjektivitet objektivnoj stvarnosti shvaćenoj i prikazanoj kroz ideju. Vrednujući književna dela prema spoljašnjim normativnim kriterijumima, kritika je postajala ideologizirana svest u službi revolucije. U navedenim društveno-političkim okolnostima biti apolitičan u literaturi značilo je istovremeno biti i antisocijalistički određen, ili postavljen protiv socijalističke stvarnosti. Razvijajući se u pomenutim političkim prilikama, naša 12
Đerđ Lukač: Ogledi o realizmu, Kultura, Beograd, 1947, str. 17. Dragan Jeremić: Doba antiumetnosti, Prosveta, Beograd, 1970, str. 245/6. 14 Stanko Lasić: Sukob na književnoj ljevici(1928-1952), Liber, Zagreb, 1970, str. 48. 13
16
posleratna književnost biva obeležena sukobom dvaju različitih shvatanja i prikazivanja stvarnosti.
Kao glavni razlog sukoba dvaju različitih shvatanja
književnosti i umetnosti, Stanko Lasić navodi pitanje: „Kakva treba biti funkcija umjetnosti u revoluciji i funkcija revolucije u umjetnosti?“ Umetnost i revolucija se, prema mišljenju Stanka Lasića, međusobno upućuju jedna na drugu, i nemoguće je da se iskažu kao zasebni entiteti, već samo u njihovoj sintezi. Sinteza umetnosti i revolucije, prema njegovim rečima, predstavlja apriornu kategoriju koja determinira sve ostale postavke, i upravo je ona „apriorno polazište u tradiciji naše literature“. Polazeći od apriornog polazišta pojavljuju se dve koncepcije umetnosti, odnosno dve koncepcije revolucije koje se međusobno isključuju. Prvu koncepciju umetnosti i revolucije Lasić naziva koncepcijom poništenja slobode u izabranom ili stvorenom objektu. Ta koncepcija svodi i revoluciju i umetnost na sredstvo ostvarenja čoveka. Prikaz stvarnosti kroz ideološku afirmaciju revolucije ostvaruje se kroz socijalno angažovani roman, nasuprot kojeg nastaje poetsko-psihološki roman kao odraz sumnje u realni prikaz stvarnosti koju prezentuje socijalno angažovani roman. Nasuprot unapred zadatim prikazima revolucije koje je diktirala politizovana književna kritika toga vremena, poetsko psihološki-roman posmatra objektivnu stvarnost kroz subjektivne doživljaje različitih ličnosti. Takvu stvaralačku koncepciju Lasić određuje kao kreativni pokušaj održavanja jedne sinteze u kojoj se umetnost i revolucija definišu kao traženje i slobodno kretanje čoveka. Druga orijentacija koja, prema Lasićevim rečima, postaje dominantna u našoj književnosti nakon 1952. godine, razbija sinteze umetnosti i revolucije. Ta orijentacija se zalaže za autonomiju umetnosti smatrajući da umetnost mora sama tražiti puteve u skladu sa svojom tradicijom i strukturom. Ona u ovom periodu počinje borbu za slobodu artističkog izraza i estetskih pravaca, i „ne usuđuje se jasno izreći stav indiferentnosti prema zadacima revolucije.“15 Ova orijentacija bila je osobito izražena 1951. i 1952. godine kod modernista koji su se zalagali za integritet umjetnosti. Treća orijentacija koju Stanko Lasić izdvaja, predstavlja očajnički pokušaj da se povežu prethodno pomenute, da se spasi sinteza umetnosti i revolucije. Kao njenog glavnog predstavnika Lasić navodi Krležu, koji na Kongresu književnika u Ljubljani održanom 5.10.1952. godine brani larpurlartizam protiv službe umetnosti u
15
Isto, str. 79.
17
momentalne partijske svrhe, polazeći od stava da je umetnost bez revolucije besmislena, a revolucija bez umetnosti nepotpuna. Ova koncepcija smatra da je moguć autentični estetski socijalistički angažman. Krleža je na pomenutom Kongresu izjavio: „Onoga trenutka, kad se jave kod nas umjetnici, koji će svojim darom, svojim znanjem i svojim ukusom umjeti da te „objektivne motive naše lijeve stvarnosti – subjektivno odraze“, rodit će se naša vlastita umjetnost.“16 Ovim konceptom Krleža ne određuje konkretan sadržaj umetnosti, već „ističe da umjetnost i revolucija postoje kao smisao“, i poziva na rad i stvaralaštvo unutar toga smisla. Umetničko delo je, prema Krležinom mišljenju ono delo koje na stvaralački način sintetizuje lepotu i revoluciju, dok je revolucionarno delo ono delo koje na stvaralački način uključuje totalitet čoveka u svoju praksu. Takva sinteza umetnosti i revolucije, prema rečima Stanka Lasića ostaje nedefinisana, jer je preširoka za koncepciju konkretnog revolucionarnog angažmana, a preuska za koncepciju autonomije umetničkog i revolucionarnog stvaralaštva. Krleža se istovremeno zalagao protiv plitkog utilitarizma i protiv apsolutne autonomije umetnosti. Pisci koji su se nakon Drugog svetskog rata opredelili za verno prikazivanje revolucije u našoj književnosti uglavnom su ostajali na margini književnih vrednosti (Čedomir Minderović: Oblaci nad Tarom, Dragan Simić: Nisam bio sam, Oto Bihalji Merin: Doviđenja u oktobru, Vera Obrenović-Delibašić: Kroz ničiju zemlju), dok su pisci poetsko-psihološkog romana sa svojim književnim ostvarenjima izbijali u prvi plan (Mihajlo Lalić, Dobrica Ćosić, Oskar Davičo, Radomir Konstantinović, Vladan Desnica i drugi). Izraziti pomak u modernizaciji romana toga vremena predstavljaju romani u kojima su prisutni elementi modernog romana: Zimsko ljetovanje Vladana Desnice (1950), Svadba Mihajla Lalića (1950), Daleko je sunce Dobrice Ćosića (1951) i Pesma Oskara Daviča (1952). Oslobađajući se klasičnog nasleđa realizma, ovi romani uvode nove vrednosti u našu književnost toga vremena. U središtu umetnikovog istraživanja nije revolucija već pojedinac koji iznosi svoja iskustva odražavajući istovremeno tadašnje društveno-istorijske prilike. Univerzalna istina sve više se zamenjuje pojedinačnom istinom koja se bori za sopstveno postojanje.
16
Isto, str. 80.
18
Junaci ovih romana nisu ostvareni samo kao nosioci i tumači određene ideologije, već su prikazani kroz sospstveni doživljaj datih okolnosti. Njihov život nije unapred određen revolucijom kao mitom. Revolucija i istorija prikazuju se kroz svest i osećaj pojedinca. U težnji da se što više približe istini o revoluciji, pisci ovih romana problematizuju i svoje junake i ideje o revoluciji želeći da razotkriju ideologiju koju je nametnuo socijalno angažovani roman. Rat i revolucija u socijalno angažovanom romanu nisu prikazani kao tragično kretanje naroda, već kao niz patriotskih priča i hronika o pobedonosnom putu revolucije. Roman Zimsko ljetovanje (1950) Vladana Desnice po mnogo čemu odstupa od socijalno angažovanog romana što će naknadno biti razmotreno i prikazano u posebnom segmentu ovoga rada posvećenom tom romanu. Romanom Svadba (1950) Mihajla Lalića nastaje značajniji pomak u razvoju srpskog romana o revoluciji. Ovim romanom Lalić se udaljava od metode klasičnog realizma, približavajući se sve više unutrašnjem svetu svojih junaka. Opredeljujući se za realizam kao istinu, ovaj pisac napušta dotadašnju idealizaciju revolucije i upušta se u prikazivanje unutrašnje istine junaka, nosioca revolucije. Navedenim stvaralačkim postupkom roman dobija dramske elemente iako i dalje sadrži u sebi uobičajenu sliku revolucije. U svojim romanima o ratu i revoluciji Lalić, prema rečima Velibora Gligorića, „brani istinu od laži, ponos od poniženja, slobodu od robovanja i nasilja, hrabrost od slabićstva, ljudski karakter od prevrtljivosti.“17 U jednom od književnih razgovora, na pitanje šta svojim ciklusom o ratu želi da saopšti, Lalić naglašava težnju da želi pisati angažovanu i realističku književnost, ograđujući se oštro od pravca koji je nazvan socijalistički relizam čiji su pisci, prema njegovim rečima, sveli realizam na „bilješke vidljivih i opipljivih pojava“.18 Lalić je sebe smatrao pripadnikom savremenog realizma jer je korišćenjem psihoanalize proširio svoja sredstva izražavanja. Roman Svadba kao roman promena i zaokreta u srpskoj književnosti, iako sadrži idejnu osnovu socijalno angažovanog romana sadržanu u favorizovanju komunističke ideje, novine koje donosi odražava u stilu, u prisustvu poetsko-psihološke atmosfere, u karakterizaciji i individualizaciji likova. Navedenim stvaralačkim postupcima Svadba se udaljava od socijalno angažovanog romana usmeravajući razvoj srpskog romana prema čoveku i njegovom 17 18
Velibor Gligorić: Kritičari o M. Laliću, Prosveta, Beograd, 1984, str. 59. Rade M. Nikolić: Susreti s piscima, Jedinstvo, Priština, 1971, str. 13.
19
unutrašnjem svetu, proširujući time mogućnosti tumačenja i prikazivanja rata i revolucije. Roman Dobrice Ćosića Daleko je sunce (1951) drugi je roman u ovom periodu koji donosi određene promene u odnosu na socijalno angažovani roman, koristeći novi stvaralački postupak u prikazu rata i revolucije. U težnji da pronađe potpunu istinu o revoluciji, Dobrica Ćosić prvenstveno prikazuje posledice koje je revolucija ostavljala na čoveka. Prikazujući tragično osećanje života, ovaj roman u prvi plan ističe poetsko, dok idealističko slikanje revolucije stavlja u drugi plan. Revolucija je u romanu Dobrice Ćosića prikazana kao nesavršena, a njegovi junaci su dovedeni do međusobnog sukoba sopstvenih stavova. Upravo taj sukob različitih doživljaja i stavova predstavlja novinu u odnosu na socijalno angažovani roman. Ćosićevi junaci dovode u pitanje ideale za koje se bore sukobljavajući time razum i dužnost. Roman Daleko je sunce, prema rečima Miloša Bandića, ustaje protiv „deklarativne i deklamatorske, politički pravolinijske, neutralno dobromislene književnosti, bazirane na bunkerima fraza i lažnog, veštačkog idejnog sjaja.“19 Zasnivajući se na analitičkom realizmu, Ćosićev roman dovodi u pitanje idealizam revolucije postajući istovremeno i kritički prikaz ratnih prilika. Roman Pesma (1952) Oskara Daviča u poređenju sa Lalićevim i Ćosićevim romanom predstavlja složeniju romanesknu strukturu u kojoj je naznačen i izveden postupak toka svesti. Iako je u središtu romana politička tema, pisac najveću pažnju usmerava na čovekovu emociju i njegov unutrašnji svet. Osnovna ideja romana je misao glavnog junaka da samo sloboda i ljubav određuju čoveka u datom vremenu predstavljajući istovremeno i glavne uslove ljudskosti. U svom romanu Davičo prikazuje odnos čovekovog života i stava što uslovljava čestu upotrebu unutrašnjeg monologa i dijaloga. Junaci Davičovog romana u prvi plan ističu značaj slobode, istine i lepote kao vodećih i glavnih principa u životu čoveka. Davičo pokušava da svog junaka oslobodi dogmatskog shvatanja sveta i partije, u želji da društvene ciljeve zameni ličnim interesima. Svojim romanom Davičo poručuje da sve u životu ima smisla ukoliko nastaje iz ljubavi. U poređenju sa junacima socijalno angažovanog romana, Davičov junak nije uzor, već pokušaj traženja novog čoveka. Revolucija u stvaralačom doživljaju ovog pisca nije prikazana
19
Miloš Bandić: Vreme romana, Prosveta, Beograd, 1958, str. 85.
20
ideološki, ne predstavlja samo borbu u određenim istorijskim uslovima, već odnos prema životu uopšte. Davičova Pesma je moderan roman zasnovan na subjektivnom psihološkom vremenu u kojem njegovi junaci izražavaju svoj odnos prema revoluciji. Vreme u ovom romanu teče u izolovanim individualnostima za razliku od mehaničke hronologije koja je karakteristična za socijalno angažovani roman. Ovim romanom pisac izdvaja pojedinca iz kolektivne svesti, dajući mu mogućnost sopstvenog viđenja stvarnosti i revolucije suprotstavljajući se time prikazivanju stvarnosti u socijalno angažovanom romanu. Posmatrajući Desničina prozna ostvarenja u kontekstu pomenutih romana i njihovih pisaca, uočavamo izvesni pomak koji Desničino delo čini krećući se od tradicionalnog realizma ka psihološki produbljenom realističkom postupku, dajući prednost unutrašnjoj drami junaka nad tradicionalnim stilskim sredstvima. „Takva dimenzija“ pripovedanja, prema rečima Mihajla Pantića, bila je sve do Desnice „uglavnom manjkava, budući da je na poetičkoj, a bogme i na političkoj vlasti, i u srpskoj i u hrvatskoj tradiciji nekada bio, pa je dobrim delom i sada, loše shvaćen realizam.“20 Desničina prozna ostvarenja istovremeno poseduju različite stvaralačke poetike. Realističku poetiku i realistički postupak pronalazimo u nekim pripovetkama o životu u dalmatinskom zaleđu, te u romanu Zimsko ljetovanje, dok je u pripovetkama iz gradskih i primorskih sredina, kao u romanu Proljeća Ivana Galeba, prisutan moderni stvaralački postupak. Pomenuta književna ostvarenja biće posebno razmotrena u zasebnim segmentima ovog rada posvećenim Desničinim pripovetkama i romanima. Prikazujući različite životne sredine pomoću različitih stvaralačkih postupaka, Desnica u oba slučaja ostaje dosledan prikazu najrazličitijih vidova čovekova života. Prikazujući život u dalmatinskom zaleđu, ovaj pisac daje pojedinačnu i kolektivnu sliku njegovih junaka u borbi za svakodnevni život, dok u prikazima gradskih sredina insistira na analizi pojedinačnih sudbina koje se opiru kolektivnoj svesti. Sveukupna proza Vladana Desnice nalazi se između dva pomenuta tematska pola, između realističkog viđenja i doživljaja stvarnosti i moderno prikazane
20
Mihajlo Pantić: Dnevnik jednog uživaoca čitanja, Književna opština Vršac, Vršac, 2009, str. 61.
21
problematike pojedinca u gradskoj i seoskoj sredini. Desničina prozna ostvarenja možemo posmatrati kao sponu između realizma i modernizma. Srpski pisci iz Dalmacije koji su prešli sličan razvojni put i svojim delom učestvovali u stvaranju opšte slike srpske proze XX veka, pored Vladana Desnice su Sima Matavulj (1852-1908) i Jovan Radulović (1951). Iako pripadaju različitim generacijama, sličnost navedenih pisaca je u tome što su svoj književni opus počinjali kao realisti da bi vremenom obogaćivali svoj narativni postupak približavajući se sve više modernijem književnom izrazu. Pomenuti narativni postupak biće detaljnije prikazan u narednim segmentima ovog rada posvećenim pripovetkama i romanima Vladana Desnice. Desničine pripovetke i romani posmatrani kao celina sadrže razvojni put srpske književnosti od početka XX veka i njegove realističke poetike, pa sve do završetka XX veka i njegove pune poetičke raznovrsnosti. Da bismo što potpunije prikazali i shvatili poetiku koju je Desnica primenjivao u svojim romanima i pripovetkama, neophodno je prethodno sagledati poetske stavove ovog pisca sadržane u njegovim esejima, kritikama i drugim teorijskim tekstovima.
22
Eseji i kritike
Mladi zagrebački pisci pokreću u Zagrebu 1952. godine književni časopis Krugovi sa ciljem da se tadašnja izolovana sredina upozna sa novim tokovima evropske književnosti. Desnica se odazvao njihovom pozivu na saradnju, i u tom časopisu je objavio esej pod nazivom „Zapisi o umjetnosti”. Pomenuti esej biće žestoko napadnut od tadašnjih predstavnika socijalističke estetike, što će biti razmotreno u posebnom segmentu ovoga rada. Desničin esej koncipiran je kao razgovor sa zamišljenim sagovornikom, kao polemika koja je na više mesta ironično intonirana. U napomeni koja je izostala u broju Krugova 4–5, pisac nam saopštava da su ovi zapisi najvećim delom pisani kao beleške za buduću opsežniju razradu. Zbog nedostatka vremena i drugih razloga praktične prirode, on ih objavljuje, po njegovim rečima „u sirovom i sakatom vidu”. U nastavku eseja Desnica navodi da je odabrao upravo one segmente zapisa koji mogu mlađim piscima biti od neke koristi i pomoći, ističući mogućnost njihove primjene i na druge umetnosti.21 Poslednja misao iskazana u pomenutoj napomeni otkriva jedan od temeljnih poetskih stavova ovog pisca: kroz pojedinačno prikazati ono što je opšte i univerzalno. Čitajući bilo koje od Desničinih pisanih ostvarenja, uočićemo navedeni stav koji je ključ za tumačenje njegove stvaralačke tajne. U prvom paragrafu svojih „Zapisa o umjetnosti” Desnica izdvaja iskrenost kao jedan od glavnih zakona umetnosti. Pisac, prema njegovim rečima, da bi ostvario neposrednu iskrenost u svome delu, neophodno je da zađe u dublju i prodorniju analizu ljudske psihe, da nadvlada „nešto što se opire i koprca i crveni”, odnosno, da iznese dublje i prisne momente čovekove duše, jer osnovni cilj i smisao književnosti je da prikaže čoveka u svoj njegovoj različitosti. Desnica je smatrao da je veličina književnosti u tome što otkriva istine o čoveku one vrste koje nam ni istorija, ni sociologija, ni naučna psihologija ne mogu da pruže. Možda se u tome i krije razlog njegovog opredelenja za bavljenje književnošću u prvom redu, jer književno delo pruža ogoljene istine. Pomenute 21 „Mada većinom govore o književnosti, jasno je da se dobar dio ovih zapisa (mutatis mutandis), može primjeniti i na druge umjetnosti.” Vladan Desnica: „Zapisi o umjetnosti”, Eseji, kritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993. str. 60.
23
naučne discipline posmatraju čoveka u nekim uopštenim, širim okvirima, „u odorama nekih mitologija” i „u oklopima nekih ideologija”. Te nauke kreću od opšteg, od nekih zajedničkih mišljenja, verovanja, morala, životnih stavova, pogleda na svet, i na taj način ne prikazuju ogoljenog čoveka. Zadatak književnog dela je da prikaže čovekovu raspolućenost koja u Desničinoj viziji sveta predstavlja suštinsku osobinu čoveka. Da bi ostvario navedene zahteve, pisac mora da odbije od sebe svaku mogućnost razneženja, „da zakoči emociju”, kako bi što objektivnije i potpunije stvorio čovekovu unutrašnju sliku. Po mišljenju Vladana Desnice, pisac nije sposoban da u stanju „raznježenosti”22 izvrši analizu dubokih slojeva čovekove duše, da bi to postigao mora biti racionalan. Esej pod nazivom „Kako zamišljam lik umjetnika“ Desnica je posvetio upravo razmatranju umetnika, odnosno pisca. Pravi umetnik, prema Desničinom mišljenju, treba da oseti duboku i neodoljivu potrebu za „svakodnevnim dodirom sa prirodom“23, jer čovek-umetnik pronalazi u njoj svoje izvorište za regenerisanje i razvoj sopstvenog duha, dok priroda neumitno i neminovno preslikava svoje osobenosti na čovekov unutrašnji svet. Navedeni poetski stav otkriva Desničin doživljaj prirode kao neophodnog činioca za nastanak umetničkog dela. Priroda i umetnost u Desničinoj stvaralačkoj koncepciji nalaze se u dijalektičkom odnosu. Priroda, kao jedan od osnovnih kompozicionih elemenata Desničinog literarnog sveta, nalazi se u večitoj i živoj sprezi sa čovekom i njegovim doživljajem. Da bi umetnici mogli „nešto poetsko iz sebe istisnuti“ potrebno je da izađu na sunce ili pod zvezdano nebo, jer „za pisaćim stolom se realizira, stavlja na papir ono što je stvoreno već ranije. A to najviše u šetnji po prirodi.“24 Navedene okolnosti predstavljaju preduslov da umetnik stvara, jer u skučenom prostoru, „u zadimljenom ćumezu“, sa tavanicom iznad glave, teško da može nastati poetsko delo. 22
„Ta poetičnost o kojoj pisac govori nosi pečat neke izrazite specifičnosti (...) u našoj književnosti ne postoji pisac čiji bi lirizam bio do te mjere lišan neposredne emocije ili bilo kakvih manifestacija raznježenosti nad sudbinom (...) to je neki izrazito misaoni lirizam, poezija bez osnovnih poetskih rekvizita.” Anatolij Kudrjavcev: „Pjesnik misaonosti”, Zadarska revija, br. 1, Zadar, 1968, str. 83. 23 “U čudnu me nedoumicu stavlja umjetnik koji ne osjeća potrebu da bude u stalnom, svakodnevnom dodiru s prirodom, koji godinama gazi kroz krtičiji rov sve samih krutih razumskih stvari, a piše pjesme uvijek o onim istim zvijezdama koje je doživio kad mu je bilo sedamnaest godina.” Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 112. 24 Vladan Desnica: „Prvu novelu namjenio sam Politici“, Hotimično iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str. 105.
24
„U prirodi, u bratskom dodiru sa drvećem i travama, s kišom i vjetrom, regenerira se duša, odmaraju se oči, pogled se akomodira širim vizualima i daljinama (...) u zračnijim prostorima duh se širi, mjerilo za ljudske stvari u našoj ruci, kao magijom, na očigled postaje veće, a mizerije svakidašnjice, u relacijama tog podneblja, postaju sve sitnije i sitnije, gube se (...) Popušta zažarenost i sparušena vrlina od nasušne borbe, od trvenja, gložnji (...) Zelenilo neke livade postaje protuteža za doživljenu pakost, smirena, vedra dubina neke perspektive naknada za gorčinu koja nam je poremetila unutrašnju harmoniju.“25 Desničinu ideju o sraslosti umetnika i prirode neophodno je posmatrati u sklopu njegovog celokupnog pogleda na svet. Pisac teži da prevaziđe udaljenost između čovekovog unutrašnjeg sveta, i sveta kojim je okružen, približavajući ih i posmatrajući kao jedno. Svi elementi spoljašnjeg sveta koje Desnica unosi u svoje literarne tvorevine ne postoje izolovano kao samostalni svet za sebe, već ih pisac posmatra u sprezi sa čovekom. U Desničinom delu slike prirode nisu prisutne kao zaseban realitet, već kao polazište koje nas upućuje na unutrašnji, naoko nevidljivi svet čovekov. Takav doživljaj prirode otkriva nam osnovne tvorbene komponente pomoću kojih je Desnica gradio svoj umetnički svet. U prirodi Desnica pronalazi prastari, paganski zakon koji je otporan na uticaj vremena, i doživljava je kao jedinu konstantu u čovekovoj borbi protiv vremenosti i smrti. Čovek u prirodu uranja svoje misli i osećanja, stapajući se sa njom u težnji da nadvlada prolaznost i smrt. Neprestano se suočavajući sa vremenitim i prolaznim životom, Desničin čovek utehu pronalazi u prirodi, u neosmišljenom i slepom životu bilja. Svet bilja je nesebičan, nesvestan i slep u odnosu na čoveka koji se, „tupo sebičan u svojoj okatosti“ udaljio od samog izvorišta života. Napojiti i sačuvati tu „slepu pticu“, tu suštinu čovekovu, u stvaralačkoj koncepciji Vladana Desnice, jedino je moguće u neprestanom čovekovom dodiru sa prirodom. Jedan od glavnih Desničinih ciljeva bio je pronaći i prikazati ono što je neprolazno i time nadvladati nestajanje. Upravo u prirodi pisac pronalazi ono što neprestano traje, jer priroda je ta koja jeste, koja se ne završava, već uvek i nanovo biva. Priroda je, od strane ovog pisca doživljena i kao sredina-zavičaj iz kojeg čovek potiče i rođenjem nasleđuje njegove elementarne osobine. Određeni prirodno-
25
Vladan Desnica: „Kako zamišljam lik umjetnika“, Književni Jadran, br. 9, Split, 1952, str. 34.
25
životni uslovi utiču na formiranje čovekove psihe, kao i na stvaralački lik umetnika. Svi likovi Desničinih literarnih ostvarenja, kao i pisci koje prikazuje u svojim esejima, nose osnovne odlike rodnog kraja. O neposrednom i direktnom uticaju prirode na čovekov mentalni sklop, Desnica piše u eseju o Mirku Koroliji, zastupajući mišljenje da čovek kao prirodno biće ima primat nad čovekom kao društvenim bićem. Navedenim stavom potvrđuje se Desničina ideja o neminovnoj povezanosti čoveka sa prirodnim okruženjem, i uočava prisustvo paganskog zakona koji ističe da bogatija priroda čini čoveka bogatijim, dok nepovoljni prirodni uslovi nepovoljno utiču na čovekov duševni razvoj. Prikazujući pesnika Koroliju, Desnica istovremeno opisuje svoj zavičaj kao niz suprotnosti koje obitavaju skopčane zajedničkim geografskim prostorom, uvodeći nas time u suštinu problematike sopstvenog stvaralaštva. Na samom početku pomenutog eseja uočava se jedan od osnovnih stavova stvaraočeve poetike koja podrazumeva mogućnost opstanka suprotnosti u jednoj celini. U stvaralačkoj koncepciji Vladana Desnica priroda je tesno povezana sa čovekom, odnosno određeno geografsko područje sa ljudima koji na njemu obitavaju: „Čovjek i pejzaž nigdje, ni u jednog našeg pisca, nisu tako sudbinski vezani kao u Desnice. Ta je veza prokletstvo, ali prokletstvo u stvarnom postojanju, u oporosti i tvrdoći života i muke na kamenu i pod vedrim nebom.“26 Desničin čovek se nalazi u senzitivnom dodiru sa spoljašnjim svetom, njegova veza sa prirodom je čulna i neposredna. Zemlja, kao majka i hraniteljica svoje osobine prenosi na čoveka, i tako skopčani u zajedničkom životu, zemlja i čovek postaju jedno. Iznedrivši se iz određenog prirodnog okruženja, čovekov duševni sklop biva neminovno njime uslovljen. Razvijajući se u okvirima prirode koja ga okružuje, čovek postaje njen odraz. Prirodu dalmatinskog zaleđa Desnica doživljava kao nemilosrdu, jer ona ne pruža „velikih izvora za dušu“. Pejzaž je tvrd, sirov i strog, „sve se pomalja u goloj istini životne tegobe i svirepe nužnosti.“ Nad ovim predelima Desnica uočava krajnosti prirode, jer „ljeti sunce ne grije već sažiže, dok zima zatvara nebo puštajući samo buru“. Priroda odražava svoju osobenost na unutrašnji svet ovih gorštaka. Obitavajući u oporoj žilavosti vegetacije, okruženi ogoljenim kamenjarima, bivaju uskraćeni za široko razvijenu osećajnost i misaonost. 26
Stanko Korać: „Književna saradnja Vladana Desnice u Magazinu Sjeverna Dalmacija“, Književna reč, br. 263, Beograd, 1985, str. 26.
26
Način na koji Desnica doživljava prirodu ostaće nepromenjeno prisutan u njegovim kasnijim pisanim ostvarenjima. Slika zemlje prisutna u eseju o Mirku Koroliji, slična i gotovo istovetna nalazi se i u pripoveci „Bunarevac“. Takva slika zemlje bila je kamen temeljac od kojeg je, u svom razvoju, polazio duhovni i književni lik Vladana Desnice. Prikazujući prirodu i čoveka dalmatinskog zaleđa, Desnica istovremeno stvara i regionalnu i univerzalnu sliku života. Podjednako je bio opčinjen najbližim prirodnim okruženjem, kao i bezgraničnim prostorima. Pisac obnavlja pagansko osećanje života, naročito u prikazima mediteranskog podneblja, težeći da upotpuni svoju opštu, konačnu sliku života i sveta. Upravo u tom spoju leži tajna privlačnosti Desničinog dela, u spoju različitosti i protuslovlja. Iz navedenog razloga, književna ostvarenja Vladana Desnice možemo posmatrati kao mnoštvo binarnih opozicija. Priroda i čovek predstavljaju jednu od njih. Slike prirode u Desničinim ostvarenjima nisu date usamljeno i izdvojeno, u njima je neprestano prisutan čovek. Doživljaj prirode proizilazi iz čovekovog unutrašnjeg sveta, ona je odraz čovekovog viđenja i raspoloženja. Posmatrajući čoveka u odnosu prema prirodi, Desnica nam svedoči o njegovoj nemoći i prolaznosti. To je razlog što Desničine slike prirode najčešće odražavaju nemoć, nezadovoljstvo i patnju čovekovu. Nasuprot čovekovoj prolaznosti stoji priroda kao nepresušan izvor života, kao pobeda nad smrću. Desničin čovek prirodu doživljava kao neminovnost koja upravlja njegovim životom, kojoj se čovek svjesno predaje: „Dignuti ruke od samoga sebe i pustiti da priroda učini svoje. Pa šta bude!“, poručuje jedan od Desničinih junaka. Desnica prirodu doživljava kao zakon nužnosti koji po jedan deo sebe oslikava u svakom pojedinačnom biću. Shvativši tu neminovnost, taj utisnuti pečat prirode koji nosi u sebi, Desničin čovek se okreće prirodi kao sopstvenom izvorištu, pronalazeći u njoj utehu i veru u beskonačnost. Priroda u delu Vladana Desnice nije svedena samo na opis, niti je data samo kao pozadina događajima, već je polazna tačka u piščevom kretanju i traganju za čovekovim unutrašnjim svetom. Takav doživljaj prirode koji se kreće od spoljašnjeg ka unutrašnjem (tj. od realnog ka irealnom) otkriva nam način na koji je Desnica stvarao svoj umetnički svet krećući se od realne slike spoljašnjeg sveta sačinjene od “realnosti realnog” i od doživljaja tog sveta, tačnije od “realnosti irealnog”.
27
Posmatrajući poetske stavove ovog pisca sadržane u navedenim esejima, uočavamo da je Desnica nastojao da svojom stvaralačkom poetikom i njenom primenom u literarnim ostvarenjima prikaže prevashodno čoveka, život i svet u totalitetu. Prema njegovom mišljenju, svi procesi traju istovremeno i u sferi realnog, i u sferi irealnog. Dvojnost je doživljavao kao „jedan od temeljnih zakona ljudske prirode”, bez koje se ne može integralno predstaviti nijedna ljudska ličnost. Sopstvenu viziju sveta Desnica temelji na shvatanju da je polarnost osnovna crta svega. Dve osnovne suprotnosti svake polarnosti kao što su realno-irealno, biće-nebiće, večnostprolaznost, beskonačno-konačno, smenjuju se u svom delovanju, i od te igre naizmeničnosti sastoji se život.27 Cilj svekolikog saznanja umetnika je da otkrije i prikaže te suprotnosti u celini, a ne samo jednu njihovu stranu. Na osnovu navedenog mišljenja zaključujemo da je Desnica dijalektičar, a najviši zakon njegove dijalektike jedinstvo suprotnosti. Poredivši navedene poetske stavove ovog pisca sa dijalektičkim materijalizmom Marksa i Engelsa, uočavamo određene razlike. Marks i Engels svoj filozofski razvitak nisu počeli kao materijalisti, već kao hegelijanci – idealisti. Oni odbacuju osnovne Hegelove idealističke i metafizičke teze, ali prihvataju njegov dijalektički metod koji preuređuju na materijalističkoj osnovi. U osnovi njihovog dijalektičkog materijalizma nalazi se teorija odraza koja smatra da je umetničko delo subjektivni odraz objektivne stvarnosti: „(...) to pre svega znači da se u svakoj ideji-slici sadrže elementi ili momenti koji „idu“ od samih objektivno-realnih stvari, ali istovremeno u svakoj idejislici uvek i neizbežno ima takođe i nečeg subjektivnog, tj. nečeg što je pridodao sam subjekt koji saznaje.“28 U poređenju sa teorijom odraza, Hegelov dijalektički materijalizam izjednačava ideje sa predmetom ideja. Po tom shvatanju ideja nije odraz objektivne stvarnosti, već je sama ta stvarnost. Ideja je, prema Hegelu, u svojoj suštini objektivna i može da se „ovaploćuje“ u predmete i pojave našeg vidljivog sveta.
27
„Svoju temeljnu i vrhunsku ontološku misao o svetu izrazio je u formi antinomije – ta misao nalazi se na kraju romana ’Proljeća Ivana Galeba’ i izražava poslednje što čovek može da kaže o svetu na kraju svog životnog puta: ’I u stvarima je jedna luda zbrka i jedna mudra harmonija; jedan pijani besporedak i jedan dublji smisao. Kome je dano da to spozna, dobro je proživio svoj vijek. Taj je obišao čitav svoj krug.’ ” Milivoje Petrović: „Filozofske ideje i književnom delu Vladana Desnice”, Stvaranje, br. 7/8, Cetinje, 1967, str. 34. 28 Todor Pavlov: Teorija odraza, Kultura, Beograd, 1947, str. 56.
28
U težnji da prikaže čoveka, njegov život i svet koji ga okružuje, Desnica svoju pažnju prvenstveno usmerava na spoljašnju realnost od koje
polazi u svojim
traganjima za istinom, odnosno idejom. Po mišljenju ovog autora umetnost nastaje uzrokovana samom stvarnošću, uz pomoć duše koja pati, i kao posledica stvaraočeve potrebe da stvori nov, neobičan i rafiniran umetnički svet, tj. novu – transponovanu stvarnost koja predstavlja ujedno i povratak „konkretnoj stvarnosti”. Ono što nam Desnica saopštava u svojim ostvarenjima nije samo događaj ili doživljaj tog događaja, već njegova pesnička transpozicija. U procesu poetskog transponovanja Desnica nikad ne polazi od fabule, već od jedne situacije, atmosfere, od jednog detalja29 od kojeg stvaralački subjekat polazi u stvaranju jedne nove transponovane stvarnosti. Istinu u umetnosti Desnica definiše na naredni način: „U umjetnosti je istina autentični, nepatvoreni, iskreni izraz umjetnikove unutrašnjosti. Ma koliko objektivnih ’neistina’ on sadržavao, to je umjetnička istina. Sve što je, iz ma kojih razloga, u protivnosti s tim, nije umjetnička istina.”30 Desnica je razlikovao životnu od umetničke istine, i kao pripadnik „integralnog realizma“ nastojao da ih približi i spoji u jedno. „Primoran da se opredjeli, da izabere – on ne izabira nego se samo opredjeljuje: za sve odjedanput.”31 Svojim stvaralačkim nastojanjima Desnica je blizak Hegelovom dijalektičkom idealizmu koji se zasniva na izjednačavanju ideje (umetnikovog unutrašnjeg sveta) sa izrazom (umetničkim delom).
29
„Desnica nije slikar jakih boja. On ne voli krupne reči i široke rečenične zamahe (...) Čitava njegova ekspresija svodi se na ređanje detalja, izraženih adekvatnim, dobro odmerenim rečima. Sve je dato diskretno, ponekad kao slučajno, nenaglašeno, kao netaknuto (...) to je rezultat njegovog smirenog, laganog rada.” Dragan Jeremić: „Vladan Desnica ili intelektualna pozija”, Savremenik, br. 6, Beograd, 1958, str. 26. 30 Vladan Desnica: „Razgovor na književnom petku”, Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str 67. 31 Vlatko Pavletić: Djelo u zbilji, Naprijed, Zagreb, 1971, str. 56.
29
Doživljaj poetskog
U težnji da objedini spoljašnji svet i čovekov doživljaj tog sveta, Desnica stvara svoja dela na „jedinstvu poetskog i misaonog”32, dveju suprotnosti koje su podjednako zastupljene u svim njegovim literarnim ostvarenjima. Ukoliko bismo naglasili da je misaonost najizrazitiji i najkarakterističniji kvalitet Desničinog stvaralaštva, nepravedno bi na drugo mesto postavili poetsko, koje je Desnica smatrao suštinom umetnosti. Upravo „u toj poetskoj i misaonoj prozi, u skladu poetskog i idejnog, osećajnog i razumskog, stvaralačkog i
iskustvenog, u toj intelektualnoj
poeziji”, prema mišljenju Dragana Jeremića, „leži nesumnjivo najveća vrednost Vladana Desnice kao pisca.”33 U razgovoru vođenom sa
Vlatkom Pavletićem povodom ocena romana
Proljeća Ivana Galeba, Desnica iznosi naredno mišljenje: „Ali ni ideja ni iskustvo nisu tu ono najbitnije. Kao i u svakom književnom djelu, bitno je ono poetsko u njemu, i mjera tog poetskog. Sve ostale elemente i komponente umjetničkog djela moramo posmatrati u funkciji tog poetskog momenta. Ideje, iskustvene spoznaje i drugo, tu gube svoje samostalno značenje i postaju naprosto instrument poetskog – konkretizacije lika, jednako kao i svi drugi akti.”34 Osoben je i jedinstven Desničin doživljaj poetskog. Pod poetskim ne podrazumeva poetično, već izrazom „poetsko i poezija” označava svaku estetsku umetničku vrednost. Svi elementi umetničkog dela moraju biti poetski funkcionalni a to ne znači da svaka misao likova iz romana mora biti lišena objektivnosti, već prevashodno mora da ovaploćuje jedan ljudski lik, ili ostvaruje jednu ljudsku situaciju, tj. da „služi poetskoj intenciji djela.”35 Kao zamenu za pojam poetsko i poetske vrednosti, Desnica koristi pojam estetsko i estetske vrednosti. Umetničko delo, po njegovom mišljenju, vredi onoliko koliko poetskog ima u sebi. U navedenom stavu vidljiv je uticaj Kročeove estetike na 32
„Desničino delo, ma koliko bilo zaista delo jednog višeg majstora reči i izraza, pre svega stoji u znaku jednog višeg svojstva: u zaku jedinstva poetskog i misonog.” Dragan Jeremić: „Vladan Desnica ili intelektualna poezija”, Savremenik, br. 6, Beograd, 1958, str. 26. 33 Isto, str. 26. 34 Vladan Desnica: „Na temu: djelo i kritika”, Eseji kritike i pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 128. 35 „Jedna te ista misaona, esejistička i slična materija može u romanu ili drami imati znatnu, uprav nikakvu vrijednost, već prema tome da li ona ovaploćuje jedan ljudski lik, ostvaruje jednu ljudsku situaciju, da li dobro ili loše služi poetskoj intenciji djela.” Isto, str. 128.
30
formiranje pojmova o umetnosti kod mnogih naših teoretičara književnosti i kritičara još pre nego što je bila prevedena na naš jezik (1934). Kroče u svojoj estetici poistovećuje umetničko i poetsko, odnosno lirsko koje je sinonim za intuiciju. Razmatrajući stvaralačku poetiku Vladana Desnice, i njegove refleksije o pojmu intuicije kao forme ljudskog saznanja, uočavamo da se Desnica udaljava od Kročeovog gledišta time što ističe da umetnik intuicijom kroz konkretno treba da dođe do univerzalnog približavajući se time Hegelovom mišljenju. „Kročeovu misao da umjetnik izražava samo pojedinačno Desnica nije mogao prihvatiti, jer umjetnik govoreći o individualnom i povodom individualnog kroz njega govori i o opštem.”36 Prema Kročeovom mišljenju intuicija spoznaje individualne, pojedinačne stvari, za razliku od nauke koja spoznaje odnose između njih, ono što je opšte, univerzalno. Nasuprot Hegelovom mišljenju da svaki izraz iskazuje nešto univerzalno, Kroče ističe da umetnost može da izrazi samo vizije pojedinačnih stvari, individualnih bića. Kroče nije mogao da prihvati Hegelovu misao da umetnost govoreći povodom pojedinačnog izražava i opšte, jer je smatrao da se intuicija može izraziti bez intelekta. Intelektu je ostavljao da izrazi ono opšte. Desnica je umetnost doživljavao kao intuitivno saznanje, a pojam intuicije izjednačavao sa izrazom. Pošto je izraz u literaturi jezik, odnosno upotrebljena reč, onda je suština poetskog u izrazu, tačnije u upotrebi reči. Estetika je u stvaralačkoj koncepciji Vladana Desnice „sasvim daleko od toga da bude, kao što je kazivala stara i komodna praktičarska definicija, nauka o lijepome.”37 Greh te definicije Desnica pronalazi u tome što ona ne izriče ništa, „nepoznanica se naprosto prenosi iz riječi ’estetika’, ’estetsko’, u riječ ’lijepo’.” Vladan Desnica estetiku određuje kao filozofiju umetnosti, tj. kao nauku o čistoj intuiciji, o intuitivnom spoznavanju, kao „nauku o izrazu“. Izraz, po Kročeu, mora da sadrži sve što je estetski vredno, a to znači da u izrazu mora ležati osnov dovoljnog razloga i za njegovo sviđanje i za njegovu duhovnu samostalnost. Osnov sviđanja je u tome da izraz mora biti autentičan i pravi, a pravi je onda ako je uspeo, a samim time je i dopadljiv. Izraz će posedovati i svoju duhovnu samostalnost ukoliko je jedan specifičan stav duha. Izraz za Kročea nisu nisu samo reči, nego i gestovi i tonovi, i linije i boje, odnosno sve ono što čoveku služi da nešto iskaže. Time se 36 37
Vojislav Nikčević: „Poetika Vladana Desnice”, Izraz, br. 7, Sarajevo, 1969, str. 53. Vladan Desnica: „B. Kroče i zbrka oko njega”, Eseji, kritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 163.
31
objašnjava zašto Kroče svoju estetiku naziva „naukom o izrazu“, a ne o lepom ili o umetnosti. Pojam estetskog Kroče izjednačava sa pojmom izražajnog isključujući iz estetike svako proučavanje prirodno lepog, smatrajući kao i Hegel, da je estetsko produkt duha, i da istinski lepo nije moguće tamo gde nema svesne aktivnosti. Desnica je prihvatio Kročeov stav o razlikovanju umetničke i naučne istine, odnosno estetskog i logičkog. Kroče u svojoj estetici izdvaja pojam „estesis” koji označava osetljivost ili sposobnost da se osetilima nešto uživa. Time dolazi do jedne važne teze: „Umjetničko spoznavanje je potpuno neovisno od toga da li je njegov predmet realan ili irealan. Potpuno je irelevantno da li se ono o čemu umjetnik govori uistinu desilo, ili je izmišljeno.”38 Estetski proces je, prema Kročeovom mišljenju sadržan u formi. Iz navedenog stava proizilazi zaključak da je funkcija sadržaja upravo u tome da bude transformisan u izraz. Posmatrajući Kročeovo mišljenje o izrazu u poređenju sa Marksovim, uočavamo izvesne razlike. Marks takođe govori o umetničkoj transformaciji predmeta, o jednom stvaralačkom postupku koji pomoću objekata spoljašnjeg sveta gradi jedan novi svet. Međutim, u teoriji marksizma nije značajna samo estetska vrednost forme, tačnije izraza, na kojoj insistira Kroče. Marksistička teorija izdvaja sadržaj od forme i ističe značaj kvaliteta samog sadržaja, tačnije tematike umetničkog dela. Engels postavlja pitanje da li su određene teme vredne umetničkog oblikovanja, takođe i Hegel preferira one sadržaje koji imaju određeni društveni značaj, koji mogu biti istorijski istiniti. Slične stavove zaustupao je kao marksista i Lukač u svojim teorijskim tekstovima. Nasuprot navedenim estetskim stavovima marksizma, Kroče o sadržaju govori kao o impresiji, tj. o jednom materijalnom podatku ili utisku koji služi kao sirovina za ekspresivnu transformaciju. Sadržaj je prema Kročeovom mišljenju, jedna tačka iz koje se začinje lepota i njegova je uloga u tome da bude poticaj za stvaranje. Nakon razmatranja Kročeovog mišljenja o sadržaju umetničkog dela, može se jasnije shvatiti Desničin doživljaj realizma, tačnije stvarnosti od koje se polazi prilikom stvaranja umetnosti. Pojam realizma Desnica proširuje dodajući mu jedan estetski smisao, ne tražeći empirijski, istorijski i logički. „Pojam (zahtjev) realizma”,
38
Kroče: Estetika, Naprijed, Zagreb, 1960, str. 26.
32
prema njegovim rečima je „istovjetan sa zahtjevom iskrenosti, realne, odistinske proćućenosti – i ništa više.”39 „Realnost je ne samo tzv. objektivna, vanjska, historička realnost, nego i subjektivni fakat da nešto sanjamo, dočaravamo, priželjkujemo, haluciniramo itd. moglo bi se u šali nadodati da jedino nije realistično kad se čovjek pravi da nešto sanja, mašta, doživljava, a on u stvari to ne sanja i ne doživljava nego samo tako piše. Drugim riječima kad mistificira. Ali i tu imamo neku realnost: realnost njegovog falsifikata, njegove mistifikacije.”40 U navedenoj definiciji vidljivo je da Desnica razlikuje dve vrsta spoznaje: intuitivnu (estetsku)41 i logičku. Do spoznaje se dolazi ili putem fantazije ili putem intelekta. Spoznaja je u ovom slučaju viši pojam jer obuhvata i estetsku i logičku. Umetnost je u kročeovskom smislu shvaćena kao jedan oblik spoznaje. Pomoću intuicije umetnost spoznaje i savladava svet objekata. Intuicijom se naziva jedna duhovna delatnost koja je već kod Plotina zapažena kao fantazija, kod Baumgardena kao senzitivno spoznavanje, kod Kanta kao moć rasuđivanja, kod Šelinga kao intelektualni zor, kod Hegela kao neposredno spoznavanje. Glavno oruđe intuicije, po Kročeu, je fantazija, a predmet koji se spoznaje pomoću intuicije je pojedinačan. Kroče je smatrao da intuiciji nije potrebna pomoć intelekta da bi se izrazila. Inticiju smatra potpuno samostalnom i neovisnom od funkcije razuma. Intuitivno spoznati, prema Kročeovom mišljenju, znači izraziti. Intuiciju Kroče određuje kao „ispoljavanje unutarnjeg”. Svaka prava intuicija je u isti mah i izraz, a sve ono što se ne ispolji u izrazu nije intuicija. Intuitivno smo nešto spoznali jedino ako smo sposobni da to izrazimo. Pri ovom procesu spoznaje nemoguće je odvojiti intuiciju od izraza. U istom trenutku se pojavljuju i intuicija i izraz, i ne čine dvoje, već jedno. U tom slučaju imamo uspeli umetnički izraz. Kroče razlikuje umetničku intuiciju od intuicije uopšte, jer intuicija postoji i izvan umetnosti. Po njegovom mišljenju umetnička intuicija ima poseban kvalitet, ona je nešto više od intuicije uopšte. Umetničke intuicije se razlikuju po tome što su šire i složenije od onih iz običnog života. Umetnici imaju veću sposobnost da pronađu i dadu nekom složenom duševnom raspoloženju adekvatnu formu. 39
Vladan Desnica: „O realizmu”, Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str. 78. Isto, 78. 41 „Estetske istine imaju tu vragoljastu osobenost da su u isti mah i najlakše i najteže shvatljive među svim ljudskim istinama.” Isto, str. 78. 40
33
Montenjevu tvrdnju koja glasi: „Sve ono što čovjek zna, zna i izraziti”, Desnica proširuje dajući prednost umetniku nad „običnim čovjekom”. Umetnik „neke spoznaje, do kojih se ’običan čovjek’ ne može dovinuti bez njegove pomoći otkriva sa superiornošću ’višeg čovjeka’, i neke spoznaje i raspoloženja koja ima i ’običan čovjek’ izražava superiornošću više (umjetničke) metode, čineći da ljepota i vrlina iskaču iz života u sjajnom ruhu nedosežne, nesvakodnevne jasnoće.”42 Nemoguće je utvrditi i definisati naučnu granicu kojom bi se razdvojili izrazi i intuicije koje čine umetnost od onih koje to nisu. Estetski proces je sadržan u formi, dok je sadržaj polazna tačka od koje kreće proces izražavanja, ali ga ne poznajemo sve dok nije transformisan u neki oblik. Svakom izrazu prethodi utisak, ukoliko je utisak dovoljno snažan i jasan izraz će biti uspeliji. Prilikom stvaranja sopstvenih izraza umetnik se od njih oslobađa. Time je uočljiva jedna od uloga umetnosti – da čisti čovekov duh. Kroče definiše umetnost kao doživljenu intuitivnu spoznaju, jer njome se ne spoznaje ono što se spoznaje logičkim putem. Navedeno Kročeovo mišljenje zastupa i Desnica, što nam potvrđuje naredni iskaz: „Umjetnost nije spoznavanje onoga što se spoznaje logičkim putem. Ona je intuitivna spoznaja i njena je domena potpuno druga. To je prilično osnovna stvar, i na prvom koraku u estetici mi se sukobljavamo sa tom dvojnošću: intelektualna i intuitivna spoznaja.”43 Naučne, sociološke ili istorijske istine ne saznavaju se putem umetnosti, odnosno ne usvajaju se intuitivnim saznanjem niti saopštavaju umjetničkim (estetskim) jezikom. Time Kroče pravi razliku između istorijske i neistorijske intuicije. Kroče je nastojao da estetiku učini autonomnom u težnji da estetsko područje očisti od svega što nije estetsko, od pedagoških, moralnih, socijalnih, religioznih, političkih, psiholoških i drugih motiva. Najbitnija dimenzija umetničkog dela za Vladana Desnicu je, kao i za Kročea, estetska vrednost koja je garant za postizanje umetničkog kvaliteta. Ukoliko nije postignut umetnički kvalitet, u umetnosti nije postignuto ništa: „Ono što se dopada u umjetnosti, ono što nam razigra srce i što nas ushićuje i zadivljava jeste život, pokret, ganuće, toplina, osjećaj umjetnikov: samo to daje vrhovni kriteriji za razlikovanje djela prave umjetnosti od djela lažne umjetnosti, uspjelih djela od promašenih djela.“44 42
Vladan Desnica: „Riječ na vrhu jezika”, Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str. 125. Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 120. 44 Benedetto Kroče: Eseji iz estetike, Kadmos, Split, 1938, str. 22. 43
34
Najveći cilj i jedina briga umetnika je da proizvede što veću i što bolju umetničku, odnosno estetsku vrednost. „Umjetničko djelo ako nema vrijednosti kao takvo, nema ni kao bilo šta drugo.”45 Prave umetničke vrednosti ne postaju staromodne iako odolevaju „postulatima novog vremena” i zahtevima publike. „Pišite staromodno!“, poručuje Desnica piscima u jednom od svojih eseja, jer „pišući staromodno, radite za osiguranje svoje (književne) starosti!“ Veličina nekog književnog dela je, prema mišljenju ovog autora, upravo u estetskoj vrednosti46 koja predstavlja samu suštinu umetnosti. U proučavanju književnog dela određenog autora, Desnica kao primarnu ističe estetsku tj. poetsku vrednost dela, dok podatke iz biografije, pripadnost nekom književnom pravcu ili školi doživljava kao zanimljivost, i smatra da nemaju nikakvu važnost u određivanju umetničke vrednosti dela kao što je to smatrala teorija pozitivizma. Kao potkrepu za ovu tezu navodi primer Homera o kojem nemamo nikakve pouzdane ni dokazane podatke. Jedino što zasigurno znamo da je bio pesnik, što je sasvim dovoljno. Traganje za poetskom vrednošću uočava se na svakoj stranici Desničinih proznih ostvarenja. U skladu sa njegovom stvaralačkom koncepcijom, rečenice koje nam pružaju informacije i tehnička saznanja potrebna da bi se razumela fabula ili tok događaja, takođe moraju nositi u sebi neku estetsku vrednost. Za Desnicu je idealno kad u književnosti nema nijedne „zakrpe empirijskog” na „tkivu estetskog”, niti jednog estetski mrtvog mesta. Kao ilustraciju za takvo razmišljanje navodi klasična prozna dela u kojima su sve rečenice umetničke, osim citata ili ponekih mesta na kojima pisac podbaci. „Jednostavnost, prirodnost, duboka životnost i realističnost nekih mjesta i rečenica daće nam katkad iluziju da su ta mjesta i rečenice direktno, kao pincetom preneseni iz realnog života na stranice djela.”47 U tome i leži posebnost Desničinog realizma koji sliku obuhvata u potpunosti, njenu spoljašnjost i njenu unutrašnjost. Desničin realizam se zasniva na sveobuhvatnosti, njemu je cilj prikazati sve u potpunosti, sve što se vidi, oseća, misli, autentično i bez ulepšavanja, onako kako jeste. Navedenim zahtevima realizam ovog pisca udaljavao se dogmatske prakse socijalističkog realizma, prbližavajući se više Lukačevoj teoriji sveobuhvatnog 45
Vladan Desnica: „Na temu: djelo i kritika”, Eseji, kitike i pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str. 98. „Estetsku vrijednost kao suštinu umjetničkog procesa Desnica je naglašavao u našem poslijeratnom vremenu, kada su se kao primarni isticali drugi elementi umjetničkog stvaranja (što ih je Desnica, inače, smatrao vanestetskim) – ideje, tematika, tendencioznost, prosede, društvene vrijednosti i sl.” Dušan Rapo: Novele i romani Vladana Desnice, Školske novine, Zagreb, 1989, str. 56. 47 Isto, 113. 46
35
realizma. Svoju teoriju Lukač je razrađivao u građanskom društvu kao nedogmatski socijalistički realizam u peridu socijalizma, prikazujući životne pojave kroz umetničku transpoziciju na realistički način. U odnosu prema avangardnoj književnosti, Lukačeva teorija ostala je isključiva i odbojna: „Lukač je doduše neke idejne i psihološke kordinate tzv. avangardne književnosti i njezine glavne predstavnike Kafku, Joycea, Camusa, Becketta itd, dijalektički veoma produbljeno i zanimljivo analizirao, ali je, kao i u slučaju ekspresionizma, čitavu tu novu književnost odbacivao kao dekadentnu.“48 Lukač u svojim delima osobito ističe Marksov princip totaliteta i dijalektičku povezanost subjekta i objekta, kao i teoriju ruskog filozofa Ivana Pavlova „o uslovnim refleksima“, stvarajući tako svoju teoriju umetnosti kao slike života, odnosno „subjektivnog odraza objektivne stvarnosti“. Međutim, pomenutu vezu između odraza i stvarnosti Lukač nije samo mehanički tumačio iznoseći spoljašnje osobine, već je određeni pojam posmatrao dubinski u „dijalektički produbljenom višeslojnom mnogoznačnom intenzivnom totalitetu“49, u povezivanju pojedinačnog i opšteg. Lukačevu težnju za što produbljenijim prikazom stvarnosti pronalazimo u proznim ostvarenjima Vladana Desnice. Upravo je to jedan od glavnih razloga zbog kojeg su stranice Desničinih proza tako žive i stvarne. Čitajući ih nije potrebno ulagati dodatni napor da se predoče. Sve što prikazuju doživljeno je i shvaćeno u vizuri pisca koji poseduje stvaralačku mogućnost da pronađe adekvatan izraz za svoj poetski doživljaj stvarnosti. Poetski doživljaji Vladana Desnice duboko su proživljeni, promišljeni, osećani. Osećaj je jedan od osnovnih tvorbenih elemenata Desničine poetike. Sve što je napisano njegovom rukom poseduje osobenu sugestivnost i uverljivost. Ni u jednom momentu ne ostavlja nedorečenu svoju misao, već brani i obrazlaže sopstveni stav, uveravajući čitaoca u ispravnost svog mišljenja. Neizmerljivo je velika sugestivna moć svake Desničine reči.
48 49
Vlado Mađarević: Književnost i revolucija, August Cesarec, Zagreb, 1974, str. 130. Isto, str. 140.
36
Briga oko izraza
Magična snaga Desničine reči proizilazi upravo iz samouverenosti i artističkih sposobnosti izražavanja sopstvene misli i izuzetne sposobnosti osećanja.50 Pored svekolikog znanja koje je posedovao, Desnica je iznad svega bio artist. U svim literarnim ostvarenjima bilo mu je primarno ostvarenje estetskog ideala, „jer u književnom djelu”, prema njegovim rečima, „svaka riječ mora biti umjetnička.” Iako je akcenat prevashodno stavljao na sadržinu, uočavamo da je mnogo pažnje poklanjao formalnom savršenstvu teksta i rečeničnom ritmu, što je vidljivo u njegovom neprestanom „navraćanju”51 svakoj ispisanoj rečenici pre konačne redakcije. „Ja prozu moju čitam glasno po trideset puta, najobičnije rečenice, recimo, da tako kažem, i činim da mi drugi čitaju, da mi čitaju iz druge sobe. I tako to se pročita iks puta glasno.”52 Izvor Desničine neprestane briga za ritam rečenice nalazi se u pradavnini, kada je književnost bila usmena, kada je književno delo moralo biti lepo i savršeno i kao slušanje. Smatrao je da se potpuna recepcija dela ostvaruje postizanjem apsolutne literarnosti svakog strukturnog elementa. „Salije se neko djelo pa se onda svaka pojedina tačka, svako pojedino poglavlje, svaka stranica prorađuje iznova i uzima se nekako u razmatranje, u rad, pod lupu, (...), kao da je to centralno, najvažnije mjesto u čitavoj knjizi, pa za njim dolazi drugo, pa treće, tako da je svaka stranica jedanput bila u položaju te najvažnije, te glavne stranice, pa je tako sa zdušnošću, i minucioznošću, i prilježnošću rođena.”53 Kao ilustracija za Desničinu izrazitu posvećenost izrazu može poslužiti i prepiska54 vođena sa Ilijom Kecmanovićem, u periodu od 4.6.1954. do 11.12.1958. 50
„Njegova sposobnost osećanja se razlaže u mnoga posebna osećanja: u osećanje jezika kao osnovnog sredstva književnog stvaranja, u osećanje za karakteristične detalje, koji čine celinu jedne atmosfere ili jedne ličnosti, zatim u osećanje mere i ozbiljnog humora, u osećanje rečeničnih masa koje treba jasno, pregledno i ukusno ukomponovati.” Dragan Jeremić: „Vladan Desnica ili intelektualna poezija”, Savremenik, br. 6, Beograd, 1958, str. 23. 51 „ (…) dok djelo nije završeno, dok po mom mišljenju nije potpunu definitivnu formu dobilo, dok nije dano u štampu, neprestano se navraćam, pa makar bilo za svakog drugog, za svačije tuđe oči, završeno, kod mene leži u ladici mjesecima, godinama i za mene još nije završeno i neprestano ga iznova uzimam u rad.” Vladan Desnica: „Prvu novelu namjenio sam Politici”, Hotimično iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str. 105. 52 Isto, str. 105. 53 Isto, str. 105. 54 Triša Kujača: „O prepisci Vladana Desnice”,Gradina, br. 6, Niš, 1985, str. 63.
37
godine. Pomenuta pisma su dokaz piščeve stvaralačke svestranosti i neprestane potrebe za stvaranjem. Njegova umetnička
samosvest prisutna je i u pismima.
Uočljiva je izrazita jezičko-stilska osobenost svakog napisanog reda. „On je svjestan da i najmanja greška u umjetničkom tekstu može obesmisliti čitav pasus, pa iz tih razloga i strepi nad svojim tekstovima, nudeći se sam da izvrši korekture.”55 Pored pomenute prepiske, sačuvana su i pisma upućena Edvardu Goju56 u kojima se nalazi priča o neobjavljenom i izgubljenom rukopisu Proljeća Ivana Galeba koja je Edvard Goj preveo na engleski jezik. I ova pisma nose neka od bitnih obeležja piščeve stvaralačke ličnosti, a pre svega odaju brigu za jezički izraz. U jednom od pisama upućenom Edvardu Goju, datiranom 9.7.1958. godine, Desnica ističe da „mala nijansa šaljivosti ili ozbiljnosti tona, ležernosti ili težine, mnogo važi u ovakvoj vrsti knjiga u kojima postoji dosta širok raspon raznih registara”, dodajući u produžetku da „naročito treba paziti da se izbjegne svaka banalnost: izraz jednostavan, ali ne otrcan.”57 Desnica je „nepovjerljiv prema plodnim nadahnućima”, i ne veruje u sretne momente stvaranja u kojima čovek nadmašuje samoga sebe. Smatra da je „svako pravo umjetničko oblikovanje u svojoj biti složen i duboko smiren proces (…) jedno teoretsko stanje duha.”58 Ne pridaje važnost inspiraciji, jer po njegovom mišljenju čovek ne može dati više nego što ima u sebi. Suštinu pisanja pronalazi u tačnom izražavanju onoga što se htelo reći i priznaje da to nije nimalo lako. Saglasan je sa mišljenjem da je pisanje književnog dela napor i da mora da bude napor. Pravom varijantom Desnica ne smatra onu koja je „stilski najljepša” i „formalno najdotjeranija”, već onu koja je bliža „onome što smo imali u glavi.”59 Da bismo u potpunosti mogli izraziti ono što nosimo u sebi, moramo imati dovoljno jasno osećanje i mišljenje o onome što želimo izraziti, odnosno moramo imati jasno doživljen sadržaj koji se ispoljava kroz adekvatan književni izraz. „Često odbacujemo kudikamo ’uspijelije’ varijante za ljubav tačnije, preciznije, vjernije varijante – one prave varijante, jedine prave.”60 55
Isto, str. 63. Letopis Matice srpske, Novi Sad, god.172. knj.458, sv.3, septembar 1996, str. 67. 57 Isto, str. 67. 58 Vladan Desnica: „Zapisi o umjetnosti”, Eseji , kritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 60. 59 „U tome i jest teškoća našeg izbora i izvor našeg dugog kolebanja: lako je razabrati što je ’objektivno uspijelije’, ’koja je varijanta ljepša’; ali procjeniti koja je bliža ’onome što smo imali u glavi’, često je neobično teško.” Vladan Desnica: „Zapisi o umjetnosti”, Eseji, kritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 60. 60 Isto, str. 60. 56
38
Desnica je naglašavao da je još kao početnik imao pri pisanju veoma jasnu sliku onoga što je želeo da postigne, „kao neki praobrazac koji lebdi u oblacima” i koji mora da svuče iz oblaka i fiksira na papir „kao neki model već budućeg djela”. Piščevo „odnošenje prema ekspresiji”61 je beskompromisno. On smatra da „za sadržaj koji želimo uobličiti postoji negdje pod suncem jedan izraz – jedan jedini i nezamjenjivi, onaj pravi, idealni izraz”. Pronalaženje idealnog izraza predstavlja za Vladana Desnicu „alfu i omegu” umetničkog stvaranja. „Čitava je stvar u tome da, u književnosti, i u čitavoj domeni estetskoga (a to znači: u domeni izražavanja uopće) i nije važno i bitno ništa drugo doli riječ, izražaj.”62 Vrednosti književnih ostvarenja Vladana Desnice prebivaju u neposrednom jedinstvu impresije i ekspresije, zbog čega je Desnici bila bliska Andrićeva misao: „Ja ne brusim riječi, ja brusim misao”, koja je jedna od važnih ideja-vodilja u njegovom stvaralačkom postupku. U zavisnosti od samog književnog izraza, postavlja se pitanje stila nekog pisca. Za Desnicu pitanje stila nije „stvar forme”, već bitno i suštinsko pitanje samog sadržaja. Stil, međutim, ne pronalazi svoje zasluženo mesto u našim književnim kritikama, prikazima i ocenama. Prema Desničinom mišljenju, analizirati stil nekog pisca i raspravljati o njemu znači postavljati suštinsko pitanje: kako dati pisac piše? Nasuprot piscima koji stvaraju dugotrajnim pronalaženjem idealnog izraza, postoje i pisci koje karakteriše lakoća pisanja koju Desnica određuje „kao nedostatak ličnog izražaja i potrebe za njim” odnosno kao „zadovoljenje neličnim šablonskim stilom”. Prihvatanje konvencionalnog izraza od strane takvih pisaca, Desnica poredi sa odevanjem misli u konfekcijska odela koja sputavaju pokrete. Nedostatak formalnog momenta izjednačava sa nedostatkom sadržaja odnosno sa nedovoljno jasnim „osjećanjem i mišljenjem onoga što se želi izraziti.” Prema mišljenju Vlatka Pavletića, „Desnica nije pripovjedač, on je pisac, umjetnik koji teško rađa svaku riječ svoga teksta upravo zato, što zna cijenu ’prave’ riječi. U svemu traži preciznost, ne zadovoljavajući se ni u razgovoru inprovizacijom.”63 61
„Takvo odnošenje prema ekspresiji potječe od polusvjesnog ali vrlo određenog osjećaja (koji se s vremenom sve više razvija, izoštrava i utanačava, dok se na koncu ne izvrgne u našeg nesnosnog tiranina, često mrskog neprijatelja).” Isto, str. 60. 62 Vlatko Pavletić: „…svako djelo vrijedi točno onoliko koliko poetskog sadrži u sebi…”, Izraz, br. 3, Sarajevo, 1958, str. 78. 63 Isto, str. 78.
39
Smisao za strukturu i kompoziciju dela Desnica nije doživljavao kao „formalni kvalitet”, već kao primarni i sastavni deo talenta, kao kreativnu kategoriju, tj. sam talenat. Ukoliko pisac poseduje talenat, on je vidljiv već u njegovim prvim ostvarenjima i prati stvaranje književnog dela od samog početka, pa do kraja. Spontanost i lakoća pisanja dolaze najkasnije, „poslije decenija i decenija truda”, nakon što smo potrošili more vremena, kad smo stekli uverenje da „pisana stvar odava izmučenost i zaudara uljem iz lukjerne”. Trud uložen u stvaranje za Vladana Desnicu je bio neizbežan, jer je smatrao da je pisanje „težak posao”64, borba sa teškoćama, a samo mišljenje je doživljavao kao trud i savladavanje teškoća. „Nemušti jezik” doživljava kao izraz „nemuštih misli”, a trud oko izraza, oko forme, ne posmatra odvojeno od sadržaja, niti ga doživljava kao stvar „rečenične kozmetike”, već ga pripisuje samoj misli, odnosno sadržaju. „Sve te riječi na vrhu jezika koje nikako da se otkinu, te nabujalice neizrecivoga, te puste proljetne grmljavine bez kiše, i to liriziranje na kredit, – sve je to samo magla, pričin, samoobmana (…)”65
64
„ (…) pisati dobro u prozi, to je zbilja jedna velika, velika veština. Kad bi čitaoci znali kako je to težak posao, i kako se i najodlučnije misli, u mukama rađanja, mogu da unakaze, da okržljaju i postanu obične (…)” Marko Car: Estetička pisma, G. Kon, Beograd, 1920, str. 52. 65 Vlada Desnica: „Riječ na vrhu jezika”, Eseji, kritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 49.
40
Reakcije knjževne javnosti na Desničinu poetiku
Desnica je, kao večiti tragalac za poetskim, bio protiv stavljanja umetnosti (književnosti) u službu vladajućih ideologija. Time se, prema njegovom mišljenju, ugrožava estetska vrednost koja predstavlja samu suštinu umetničkog dela. Navedeno shvatanje umetnosti i književnosti bilo je dovoljan razlog da Desnica bude napadnut od predstavnika ideološki opredeljene kritike socijalističkog realizma koja je u takvim stavovima videla negativan uticaj na tadašnju književnu omladinu. Pomenuta kritika koja se negativno odnosila prema delu Vladana Desnice više govori o sebi i ideološkim normama koje je zastupala, nego o samom piscu i njegovom delu. Desničina književna ostvarenja prevazilaze vladajući duh vremena u kojem su nastala, boreći se za ostvarenje jedne više, univerzalne vrednosti. Desnica je stvarao u godinama kada se na polju književnosti vodila žestoka borba i žučne polemike između tradicionalista i modernista, sukobljavala dogmatska i antidogmatska mišljenja, i osporavale nove poetike. „U doba kad se od pisca tražilo potpuno određeno, gotovo propisano opredjeljenje prema nekim vidovima života, kao grom iz vedra neba naišla je Desničina proza, koja doslovno ne zastupa nikakav društveni stav (...) Desnica se tako deklarisao kao totalno nezainteresiran za bilo kakve političke ili socijalne aspekte.”66 U takvim društveno-političkim okolnostima, želeći da se izbori za svoju poetiku, pisac pronalazi rešenje u podeli književnosti na „primjenjenu” i „onu drugu”. Time bi, po njegovim rečima, „prestala trvenja i natezanja, sve bi praktične, pragmatističke i slične tendencije našle svoje zadovoljenje.”67 Navedenom podelom pisac istovremeno slika stanje u književnosti toga vremena, kada je prednost imala „primjenjena književnost” nad „onom drugom”, „pravom”. Desnica se borio za pravu književnost, čistu i oslobođenu od bilo kakave ideologije, smatrajući da „nešto po svom osnovnom i suštinskom karakteru ili jest umjetnost – ili nije”, dok „okolnost što nešto ima ili nema neku praktičnu upotrebljivost, neku praktičnu primjenu, za estetski sud nije ni od kakve važnosti.”68 Momenat praktične primenjivosti ili upotrebljivosti neke umetnine Desnica je 66
Anatolij Kudrjavcev: „Pjesnik misaonosti”, Zadarska revija, br. 1, Zadar, 1968, str. 25. Vladan Desnica: „Zapisi o umjetnosti”, Eseji, kritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 60. 68 Vladan Desnica: „Primjenjena umjetnost“, Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str. 98. 67
41
određivao kao irelevantan za sud o njenoj umetničkoj prirodi, odnosno o njenom kvalitetu, tj. njenoj estetskoj vrednosti. Segmenat Desničinih „Zapisa o umjetnosti” koji govori o primenjenoj književnosti biva okosnica za oštar napad zagovornika socijalističke estetike. Desničine stavove o primenjenoj umetnosti Joža Horvat tumači kao „dokaz primjene reakcionarnih shvaćanja Vladana Desnice u oblasti teorije umjetnosti i društvene prakse.”69 Navedeno Horvatovo mišljenje Desnica opovrgava narednom rečenicom: „Оtklanjam od sebe prigovor reakcionarnosti koji mi pravi Joža Horvat, jer je reakcionarnost pogleda na društvenu stvarnost za mene znak i sinonim duhovne začaurenosti, uniženja i degradacije čovjekove intelektualne i moralne ličnosti.”70 Nedostatak „Zapisa” Horvat pronalazi i u njihovoj nameni mladim piscima koje Desnica neminovno vodi „u sukob s progresivnim snagama u društvu i istinskom književnosti.”71 Priznavši mu darovitost, Horvat naglašava da je Desnica ipak bio na lošem putu, jer se nije uklapao u stvaralačke koncepcije toga vremena. Desničino književno delo nije podražavalo unapred zadate norme, jer je bilo osobeno i borilo se za pravu umetničku vrednost. Desnica povlači granicu i pravi razliku između „primjenjene književnosti” i „one druge”, „pledira za podizanje kvaliteta u umjetnosti” i „za dostojnije tretiranje u njoj sadržajne idejnosti.”72 Naredna optužba protiv Vladana Desnice izlazi u Borbi 21.12.1952. godine od strane anonimnog N.St-a koji optužuje Desnicu „da zabija nož u leđa komunicirajućoj književnosti i time joj umanjuje vrijednost u očima omladine.” Pomenuti protivnik, kao najznačajniji argumenat protiv Desnice, navodi 1952. godinu u kojoj je, po njegovim rečima, jugoslavenska književnost imala najplodnije dane, a Desnica baš tada „ustaje protiv životnih motiva u umjetnosti i pledira protiv društvene aktivnosti umjetnika.”73 Na pitanje koje postavlja anoniman kritičar: „Kad je jugoslovenska književnost imala plodnije dane?”, Desnica odgovara: „Nikad ranije”, i dodaje: „toj sam plodnosti i ja, inače onako fenomenalno neplodan (...) nešto malo doprinio time što sam tokom ove godine izdao u posebnim knjigama zamašniju zbirku pripovjedaka i prevode četiriju djela iz svjetske literature, a osim toga ’prosuo’ po časopisima, 69
Joža Horvat: „Margine”, Naprijed, br. 49, Zagreb, 1952, str. 78. Jovan Radulović: Progutane polemike, Stubovi kulture, Beograd, 2001, str. 57. 71 Jože Horvat: „Margine”, Naprijed, br. 49, Zagreb, 1952, str. 78. 72 Jovan Radulović: Progutane polemike, Stubovi kulture, Beograd, 2001, str. 57. 73 Isto, str. 43. 70
42
listovima, radio – emisijama oveći broj novela, članaka i esejčića; objavio prevod jedne poeme i više kraćih proznih i stihovnih stvari (...)”74 U nastavku odgovora anonimnom „napadaču” Desnica obrazlaže svoj zapis o primenjenoj književnosti, ističući da je u njemu podvukao razliku između književnog dela koje je zadojeno idejom i „pragmatističke književne rabote” koja direktno služi konkretnim, praktičnim utilitarnim ciljevima. Sa današnje vremenske distance može se postaviti pitanje anonimnom autoru: Kakvi su motivi Vladana Desnice u njegovim delima, ako nisu životni? Šta nam to Desnica prikazuje na stranicama svojih romana i pripovedaka ako ne život u svim njegovim manifestacijama i čoveka kao njegovog nosioca? Desnica je bio nepravedno napadnut i prozvan, bez mogućnosti da se u tom momentu odbrani. O tome svedoči i naredni zapis: „Odgovore i pokušaje objašnjenja u bilo kom obliku koje sam napisao na sve te napade, uzaludno sam nudio svim redakcijama koje su te napade objavile, pa i mnogim drugim. I tako, nije ni preostalo drugo nego da ih spremim u fascikl koji nosi naslov ’Progutane polemike’”.75 Desničine polemike u tom vremenu, tj. u tadašnjem književnom trenutku nisu ugledale svetlost dana, jer se njihova istina nije uklapala u postojeće književne norme koje je određivala estetika socijalizma. Pomenute polemike za Vladana Desnicu su predstavljale mogućnost da obrazloži sopstvene poetske stavove. „To je posebno važno upravo u hrvatskoj književnosti u kojoj biti samo pisac, i to čak dobar pisac, očito nije bilo dovoljno. Napisati dobro djelo i metnuti ga pred lice publike, kritike, i računati na njihov pošten odnos, doista podrazumjeva idealan odnos na relaciji autor – djelo – publika. U toj su književnosti sile izvan književnosti vrlo često određivale književni kvalitet – književne vrijednosti.”76 Te „ustoličene veličine” stvorile su dve kategorije pisaca: omogućen ili onemogućen pisac. Prva kategorija se odnosila na favorizovane pisce, dok je druga bila sinonim za pisce koji nisu bili u mogućnosti da bilo gde javno daju obrazloženje svoga dela. Takav slučaj bio je i sa polemikama Vladana Desnice. Nakon refleksije o primenjenoj književnosti, Desnica u navedenom eseju govori o nemogućnosti postojanja laži na području umetnosti. „Čim laž proviri, istim
74
Isto, str. 137. Isto, str. 137. 76 Ivan Krtalić: Polemike u hrvatskoj književnosti I, Mladost, Zagreb, 1982, str. 109. 75
43
časom, automatski prestaje umjetnost.”77 Prema rečima Vladana Desnice, „u pravoj umjetnosti beziznimno, uprkos svemu, vlada istina: tu čovjek govori istinu čak i protiv svoje volje.”78 Ovde pronalazimo još jedan odgovor na pitanje: kakva umetnost treba da bude prema viđenju ovog pisca. Da bi vršila „svoju veliku, nenadoknadivu misiju”, umetnost mora biti „čista od bilo kakave moralne determinacije” i lišena „bilo kakve praktične svrhe i cilja.” U trenutku kad se izbori za istinu i prikaže je, ona će vršiti jedinu ispravnu funkciju. Desnica naglašava da svi gušitelji slobode i zatirači istine, guše i zatiru umetnost, jer je istinska umetnost polje na kojem se ispoljava prava istina. „Tirani istine i slobode”, na mesto prave, postavljaju lažnu, dirigovanu i službenu umetnost, tvrdi Desnica. Sloboda i umetnost se međusobno uslovljavaju, „jer epohe bez slobode su istovremeno i epohe bez umjetnosti.”79 U tekstu „O slobodi stvaranja i tendenciji” objavljenom u Vjesniku 1953. godine, Marin Franičević opovrgava navedeno Desničino mišljenje tvrdeći „da nije tačno da su u historiji epohe bez slobode ujedno i epohe bez umjetnosti.” Prema njegovom mišljenju su „najbolja ostvarenja više, manje nastala u direktnoj ili indirektnoj borbi za što veću slobodu”. U navedenom tekstu Franičević navodi da Desnica „ipak shvaća šta je to sloboda, jer mu ne manjka, nego smeta, jer nije njegova nego pučka.” U „Odgovoru Marinu Franičeviću” Desnica mu priznaje iskrenost, i naglašava da u njegovom napisu prevladava lični momenat i argumenti koji u drugi plan stavljaju diskusiju o teoriji književnosti. Namera Marinovih napisa, po Desničinom mišljenju, prevashodno je bila da ga prikaže kao ljubitelja monarhije i „mrzioca pučke slobode”, kao nostalgičara za starim društvenim poretkom. „Očito je da su Marinovim napisima u Vjesniku tobožnja teoretska pitanja bila samo izlika za lične napadaje.” 80 Desnica ističe da je čista umetnost neupotrebljiva u ostvarivanju izvesnih ciljeva i da nesvesno staje na stranu istine. U trenutku kad svoje umetničke ciljeve prestane vršiti usput, tj. čime ih postavi sebi za cilj, umetnost prestaje biti umetnost. Desnica je bio protiv bilo kakve intencionalnosti u umetnosti, jer „svaka intencionalnost, u bilo kojem obliku i primjeni, strana je (tuđa i nepogodna) prirodi
77
Vladan Desnica: „Zapisi o umjetnosti”, Eseji, kritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 60. Isto, str. 61. 79 Isto, str. 62. 80 Isto, str. 70. 78
44
umjetnosti.”81 Njegovi junaci nisu nosioci određenih ideologija, niti zagovornici određenih estetika, već predstavljaju najrazličitija ostvarenja čovekove istine. Desnica se zalaže za prisustvo neposrednog života u umetničkim delima, oslobođenog dekorativnosti, i samim time duboko očovečenog. U jednom segmentu svojih „Zapisa” otkriva nam „da se tajna vrata umjetnosti otvaraju na laki dodir tajnog dugmeta a ne forsiranjem snage.”82 Ideja i fabula treba da se rode zajedno, i „da u nekom sadržaju iz života, u datom, sagledamo ideju”, tek onda ima uslova da od toga rada nešto bude. Kao posebnu vrstu intencionalnosti u umetničkom radu Desnica izdvaja piščevo „hotimično (pribiranje) sakupljanje iskustva”. Prema njegovom mišljenju „hotimično biranje teme, sižea, sredine, historijskog i društvenog miljea” najveća je garancija za neuspeh umetničkog dela. Za potrebe umetničkog oblikovanja najviše će nam poslužiti ono što smo zapazili nesvesno, „što smo zamjetili a da toga i nismo svjesni, (...) u životu, kao akteri, kao saljudi.”83 Desnica ističe da „pisac većinom ne zapisuje svjesno u pamćenje podatke”, njemu „ostaje u podsvijesti snimljena slika a da on i ne zna za nju. Kad mu ustreba, pred njegovim očima iskrsne slika, neznano gdje i kad snimljena i on naprosto preslikava karakteristične crte sa modela kojeg ima živog pred očima.”84 U eseju pod nazivom „Marginalije o iracionalnom” Desnica navodi da „ništa nije u umjetnosti potrebnije i važnije i vrednije, od originalnosti. A ništa u umjetnosti nije pravoj originalnosti veći neprijatelj od lažne originalnosti (...)”85 U produžetku ističe da je „htjeno” na polju umetnosti sinonim „lažnog”. Nevolju prilikom stvaranja umetničkog dela pronalazi u onome što je „namjerno” i „hotimično”, jer „hotimično žmurenje kroz trepavice” duljim vremenom i istrajnom vežbom čoveku može da pređe u običaj, a na taj način se dolazi do „stečene samosvojnosti”, „do stvaranja
81
Vladan Desnica: „Intencionalnost u umjetnosti”, Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str. 140. 82 Vladan Desnica: „Zapisi o umjetnosti”, Eseji, kritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 63. 83 „U stvari, vrijedi samo ono što smo zapazili (iskusili) nesvjesno, što smo zamjetili a da toga i nismo svjesni (iskusili i ne znajući), u životu kao akteri (suakteri), kao saljudi, kao jedinke, kao subjekti koji su te sadržaje osjetili kao svoje; kao ljudi sa svojim posebnim (ličnim) reakcijama na njih, koji su pretrpili (na svojoj psihi iskusili) i podnijeli njihovo djelovanje, i koji su na svoj lični način na njih reagirali.” Vladan Desnica: „Hotimično iskustvo”, Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str. 112. 84 Vladan Desnica: „Zapisi o umjetnosti”, Eseji, kritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 64. 85 Vladan Desnica: „Marginalije o iracionalnom”, Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str. 134.
45
lažne ličnosti kupljene po cijenu žrtve svoje prave ličnosti”, iz razloga što se prava ličnost osećala manje vrednom. Drugu (lažnu) ličnost Desnica naziva „altera natura” i naglašava da ona može prevariti samo onoga ko ne poseduje svoju „prima naturu”, dok ozbiljnog umetnika ne može obmanuti. Iz navedenog mišljenja zaključujemo da je Desnica razlikovao dve vrste umetnika: neumetnike i umetnike, odnosno one koji posjeduju veštačku spontanost od onih koji posjeduju „pravu”. Desnica nije sa simpatijama posmatrao savremenog čoveka, jer u svetu savremene civilizacije dolazi do izjednačavanja pravih i lažnih vrednosti. „Marginalije o iracionalnom”
završava mišlju da je „na svijetu mnogo više
neumjetnika nego umjetnika, a oni su najčešće u krugovima samih umjetnika”. Posmatrajući Desničine poetske stavove iz pomenutih eseja, uočavamo da je u njegovim književnim ostvarenjima očigledno opredelenje za proces kontrapunkcije pesničke slike i poetskih ideja, odnosno elemenata konkretnog i elemenata univerzalnog, što je vidljivo u narednom iskazu: „Stvar književnosti je da nam prikaže konkretno – individualno u krilu univerzalno – apstraktnog, da nam otkrije pulsiranje pojedinačnog bića oslobođenog odora i kalupa. Književnost nam pripovjeda o položaju i osjećaju pojedinačnog koje se nalazi u zagrljaju apstraktnog, o njihovim međusobnim odnosima i trvenjima, (...) o svemu onome o čemu nam historiografija nikada ništa ne bi rekla.”86 U Desničinom poimanju književnosti uočavamo spoj estetike, etike i antropologije, i andrićevskog mišljenja da književnost ne služi ničemu ako ne služi čoveku i čovečanstvu. Posmatrajući književnost u celini, Desnica kao centralnu tačku izdavja stvaralački subjekat jer je njegova egzistencija višestruka. On egzistira i kao stvaralac, i kao mislilac, i kao kritičar. Na sličan način egzistirao je i sam Desnica. U tekstu „Jedan zakašnjeli prilog diskusiji o ’tipičnome’” Desnica iznosi mišljenje da sve što je umetnički uspešno oblikovano predstavlja „praobrazac” neke više ili manje široke, više ili manje brojne vrste, reda, kategorije. Prema tome, zahtev za tipičnošću je istovetan sa zahtevom za dobrim umetničkim oblikovanjem.
86
Vladan Desnica: „Jedan zakašnjeli prilog diskusiji o tipičnome”, Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str.165.
46
Navedeno mišljenje pisac potkrepljuje narednim primerom: „Uspio portre, već time što dobro predstavlja određenog čovjeka, dobro predstavlja i živa čovjeka uopće.”87 Prema mišljenju Vladana Desnice zahtev za tipičnim treba svesti na stav i opštepoznatu istinu „da u umjetnosti svaki dobro oblikovan konkretni realitet sadrži i resumira bezbroj takvih konkretnih realiteta, i da u sebi nosi i reproducira njihovu opću istinitost. Umjetničko djelo donosi jedan konkretni, u njemu i kroza nj, jedan univerzalni momenat.”88 Desnica u pomenutom eseju ističe da suština problema nije u empirijskom momentu „većine” i „manjine”, „redovnog” i „iznimnog”, „nego naprosto u tome da u umjetničkom djelu – pravilo, zakonitost i redovnost treba da budu doneseni kao pravilo, zakonitost i redovnost; a izuzetak, odstupanje i slučajnost kao izuzetak, odstupanje i slučajnost.”89 Jedino će na taj način slika umetničkog dela prikazati realističnu i istinitu sliku stvarnosti. „Život je taj koji rađa odstupanja jednako kao i pravila, anomalije jednako kao i normalne slučajeve, kontigentno kao i zakonomjerno. Pa i aparatno, i čudno; bizarno, neobjašnjivo, nevjerovatno – sve to obuhvata stvarnost u njenom širokom krilu. Realno je i ono što je izuzetno, prirodno je i ono što odstupa od normalnog. Jer ko bi inače bio taj demijurg, mimo život i mimo prirodu, koji se zabavlja mrseći njihove račune i fabricirajući izuzetke od njihovih pravila? I ne postaje li, u živom umjetničkom djelu, tim uvjerljivija, tim ’realističnija’ slika realnosti čim je više donesena u ’prirodnom’ a ne u ’kemički čistom’ stanju, sa svim svojim kontradikcijama,
odstupanjima,
zastranjenjima,
neobjašnjivostima
–
sa
tim
’mladežima ljepote’ (ljepote u istinitosti) na svom licu? ”90 Desnica predlaže da se izraz „tipično” zameni izrazom „karakteristično” koji nije nužno vezan za jedinku, jer nešto može biti karakteristično za čitav jedan red, jednu sredinu, doba, nasuprot drugim redovima, sredinama i dobima, a u isti je mah tipično za sve pripadnike tog reda, sredine i doba. Ali umetnost, kao prikaz živog i konkretnog, prvenstveno interesuju crte i osobine datog objekta, ne utoliko što su tipične, već baš utoliko što su karakteristične. „Umjetnost može da hvata i oblikuje
87
Vladan Desnica: „Jedan zakašnjeli prilog diskusiji o ’tipičnom’”, Eseji, kritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 86. 88 Isto, str. 86.. 89 Isto, str. 87. 90 Isto, str. 87.
47
samo individualno i posebno (i kroza nj opće ili univerzalno), a ne puku jednakost ili uniformnost.”91 Umetnik ima zadatak da to individualno i posebno podigne na jednu višu umetničku razinu, na razinu univerzalnog, jer „lice iz umjetnosti mi saosjećamo i poimamo kao realno jedino putem njegovog uzdizanja u univerzalno, tj. u sferu gdje se izjednačujemo s njim osjećajući sebe u njemu.”92 Iz Desničinog doživljaja i shvatanja umetnosti predstavljenog mozaički uz pomoć navođenih eseja, uočavamo da je on bio borac i tragalac za što istinitijim prikazom čoveka i sveta. Upravo takva koncepcija umetnosti u tadašnjoj književnoj kritici biva doživljena i prikazana sasvim suprotno: „Beletristički tekstovi Vladana Desnice s našim vremenom, s našom stvarnošću, s našim ljudima, s onom istinom koja je uvijek bila pa i danas treba da bude glavni smisao umjetnosti, nemaju nikakve ili gotovo nikakve veze.”93 Ovom rečenicom započinje Ivan Dončević svoj opsežni napad na Vladana Desnicu naslovljen pogrdnom metaforom „Kukavičja jaja Vladana Desnice”. Šta je istina i smisao umetnosti za autora ove kritike? Očigledno nije isto što i za Desnicu. Desničino književno delo Dončević svrstava u „drugi front” sačinjen od „burgija
uma” koje ugrožavaju socijalizam. Taj suprotni „front” kojem pripada
Desnica, za ovog kritičara je „malograđanski vašar” sačinjen od idealizma, antimaterijalizma i Kročeovih večnih istina tzv. zapadne civilizacije. Uticaji koji dolaze sa zapada vidljivi su po Dončevićevom mišljenju i u hrvatskoj književnosti, a jedan od najznačajnijih njihovih predstavnika je upravo Desnica koji je razvio „bojni barjačić juriša i otpora”. Desničino mišljenje da je najteže verno prikazati slike iz života, i da su te slike obično najslabije, Dončević opovrgava, smatrajući da najslabije slike ovog pisca izražavaju „socijalistički život.”94 Pomenuti kritičar je Desnicu posmatarao iz unapred postavljenih okvira socijalističke estetike koja je u to vreme bila vladajuća. U nastavku pomenute kritike Dončević optužuje Desnicu da nije bio protiv tendencije u
91
Isto, str. 88. Isto, str. 88. 93 Jovan Radulović: Progutane polemike, Stubovi kulture, Beograd, 2001, str. 48. 94 „Vlada Desnica nije dabome u svome dijalogu mogao napisati, da je neka scena slaba, jer izražava, recimo, socijalistički život. On je zato napisao onako kako ja napisao – ’sakato’ ”. Isto, str. 49. 92
48
umetnosti, ilustrujući svoje mišljenje narednom rečenicom izvučenom iz konteksta: „(...)umjetnost nije moralno indiferentna, praktički nezainteresovana (...)”95 Navedenu misao Dončević tumači na sledeći način: „Slabo je djelovanje spisatelja koji recimo ’svjesno’ izražava moral jednog socijaliste, a on je zapravo monarhista.”96 Dončević ni u jednom momentu ne odstupa od svog ugla posmatranja, već ističe da Desnica pod primenjenom književnošću isključivo podrazumeva književnost socijalizma, a njena primena se odnosi na ispovedanje socijalizma. Stajući na drugu stranu, na stranu one „prave”, Desnica biva nazvan protivnikom primenjene književnosti, odnosno književnosti socijalizma. Dončević poziva na ustajanje protiv slučajeva kao što je Desnica, tj. protiv „destrukcije na polju književnosti.” Prema njegovim rečima „Vladan Desnica nije izolirana pojava, njegov je slučaj možda tek najkarakterističniji.” Većina novina u to vreme objavljuje izuzetno oštre napade na našeg pisca. „Posljedica te hajke bila je da su se preda mnom zatvorila vrata svih redakcija u sredini u kojoj živim i u kojoj radim čak i onih koje su me dotad insistentno pozivale na saradnju”97, objašnjava Vladan Desnica svoj položaj. U društvu biva izbegavan, jer održavanje veze sa njim mnogi su doživljavali kao povod za neminovne posledice.98 Najveća nesreća za Desnicu u tom momentu bila je nemogućnost da bilo gde i bilo kako odgovori na te napade, i da se pokuša odbraniti javnim pružanjem objašnjenja za nesporazum. Biva mu oduzeto osnovno pravo svakog optuženika da pre donošenja konačne presude kaže nešto u svoju odbranu. Posmatrajući njegovu stvaralačku poetiku u odnosu na vreme u kojem je stvarao, zaključujemo da su sukobi bili neizbežni. Naša književna i naučna kritika '50–ih godina XX veka nosila je u sebi duboko ukorenjene elemente dogmatizma, pozitivizma, izvesne klanovske pristrasnosti koju su zastupali zagovornici socijalističke estetike. Takva kritika pružala je otpor novim vrednostima umetničkog dela koje nisu bile u skladu sa vladajućim ukusom. „Vrijeme nakon rata ispunjeno entuzijazmom i samouvjerenošću pobjednika obilježeno je pečatom konačnih istina o
95
Isto, str. 52. Isto, str. 53. 97 Isto, str. 56. 98 „Znanci i kolege počeli su me čak i u društvenom ophođenju izbjegavati, naročito na vidnim mjestima i društvenim sastajalištima, a još naročitije u prisustvu datih lica, jer su održavanje i najformalnijih društvenih veza sa mnom – s osnovom ili bez osnova – smatrali krajnje neoportunim.” Isto, str. 56. 96
49
kojima nije bilo niti je moglo biti diskusije. Zbog toga se Vladan Desnica našao okružen režanjem i nerazumjevanjem.”99 Književna ostvarenja Vladana Desnice izneverila su postojeće književne kanone, odnosno „horizonte očekivanja”, i trebalo je mnogo vremena da se ovaj pisac afirmiše i sopstvenom snagom savlada otpore na koje je nailazio. Napad pojedinih književnih kritičara na Desnicu u ime socijalističkog realizma, Radomir Ivanović određuje više kao „napad na model romana i filozofiju koju zastupa, nego na samog pisca i djelo kome nisu mogle biti osporene književne vrijednosti.”100 Međutim, napadi nisu bili usmereni samo na filozofiju pisca, već i na njega samoga što karakteriše dvostrukost njegovog problema. Desnica je osetio na svojoj koži vekovni problem zajednički svim Srbima iz Hrvatske. Osim toga, njegovi književni oponenti dobro su znali da je Desnica potomak Stojana Jankovića, i zamerali mu na njegovom plemićkom poreklu. Nije li to možda bila zavist na visokom obrazovanju i širokoj kulturi koju je posedovao Desnica i njegova porodica? Položaj Vladana Desnice kao stvaraoca, i kao čoveka bio je veoma težak. Želeći da se svojim delom izdvoji iz vladajuće ideologije, težeći za višim estetskim idealom, nije u potpunosti uspeo da se ogradi od doba u kojem je živeo „ali kojem je grubo, egzistencialno samo fizički pripadao.” U takvim okolnostim bilo je teško sačuvati svoj stvaralački karakter i preživeti, jer poznato je da se Desnica izdržavao isključivo od svog stvaralačkog rada što nam dokazuje i sačuvana prepiska naknadno objavljena. Čitajući Autoportrete sa pisama Živana Milisavca, možemo saznati mnoge pojedinosti vezane za život i položaj Vladana Desnice u periodu od 1954. do 1962. godine. U pismu koje je datirano 16. januara 1954. godine i upućeno Živanu Milisavcu, Desnica nam svedoči o polubojkotu koji se prema njemu sprovodio. U to vreme prozni pisci iz Hrvatske dobijali su pravo da štampaju barem jednu od svojih knjiga u izdanju „Prosvete”, svi osim Vladana Desnice. Sem toga, u Zagrebu niko nije pomišljao na drugo izdanje Zimskog ljetovanja iako je prvo izdanje od 1950. godine bilo već sasvim iscrpljeno. Desničin prvi pokušaj saradnje sa Letopisom bio je neuspešan. U leto 1949. godine Desnica šalje svoju novelu „Baksuz” uredniku Letopisa Matice srpske Živanu Milisavcu, koja mu biva vraćena na doradu.
99
Vlatko Pavletić: „Pravda za Desnicu”, Književna reč, br. 263, Beograd, 1985, str. 232. Radomir V. Ivanović: Po sunčevom satu, Zmaj, Novi Sad, 2001, str. 86.
100
50
Međutim, Desnica ne odustaje od pokušaja saradnje sa Letopisom. U februaru 1951. godine Desnica šalje svoju novelu „Oproštaj” koja biva objavljena. U narednom periodu njegova saradnja sa Maticom biva učestalija. Desnica je 1954. godine poslao Letopisu odgovor na „Anketu o srpskom jeziku i pravopisu”. Na pitanje da li da mu štampaju tekst ćirilicom ili latinicom, Desnica odgovara: „Kako je god vama zgodnije, meni je savršeno svejedno.”101 Iz navedenog odgovora vidljivo je Desničino shvatanje književnosti i kulture uopšte. Ono je bilo mnogo šire i obuhvatnije od shvatanja njegovih savremenika. Nastojao je da se i kao čovek i kao pisac izdvoji iz okvira nacionalnih granica i nacionalne pripadnosti. Međutim, okolnosti u kojima je živeo i političke prilike toga vremena nisu mu dozvoljavale da ostane neprozvan. Nekom je bilo u interesu da Desnica ostane što manje priznat i poznat i u Hrvatskoj i u Srbiji, a to se jedino moglo ostvariti ne dozvoljavajući mu da objavljuje nova izdanja na pomenutim prostorima, što je vidljivo u pismu upućenom Živanu Milisavcu 6. marta 1955. godine: „Ako prvo izdanje jedne nove knjige priredim negdje van NRH, više je nego izvjesno da ona nikad neće biti objavljenja, tj. preštampana u NRH. A to je, (...), momenat od prilične važnosti za pisca koji živi i radi u toj sredini.”102 Desničina zbirka novela pod naslovom Tu, odmah pored nas objavljuje se početkom 1956. godine u izdanju Matice srpske. U periodu od 1954-1955, Desnica je bio veoma prisutan u Letopisu. Urednik mu predlaže da napravi izbor iz Matavuljevih sabranih dela. Desnica pristaje na navedenu ponudu, ali do njene realizacije nije došlo. Kao razlog Desnica navodi probleme sa zdravljem. Ubrzo dolazi do definitivnog prekida saradnje sa Maticom srpskom. Taj period je za Živana Milisavca ostao neobjašnjen, jer po njegovom mišljenju nije došlo do nesporazuma niti do raskida saradnje. Ovo je možda još jedan dokaz o teškom položaju pisca u sredini u kojoj je živeo. U to vreme Matica srpska je odlučila da napravi ediciju „Srpska književnost u 100 knjiga”, i da u nju uvrsti Proljeća Ivana Galeba. Na Matičin zahtev da im odobri saglasnost za uvrštavanje navedenog romana u pomenutu ediciju, Desnica je odgovorio da se smatra srpskim piscem, ali da traženu saglasnost ne može dati. Kao obrazloženje tome naveo je težak položaj u Zagrebu, prouzrokovan bojkotom od strane izdavača. Iz pomenutih razloga, koji nisu bili 101 102
Živan Milisavac: Autoportreti sa pisama , Matica srpska, Novi Sad, 1998, str. 56. Isto, str. 57.
51
književne prirode, Desnica nije mogao prihvatiti objavljivanje svog romana, tako da je edicija „Srpska književnost u 100 knjiga” završena bez Vladana Desnice. Društveni položaj pisca u tom periodu znatno se pogoršao. Bila mu je uskraćena mogućnost da bilo gde odgovori na napade protiv njega kojima su vrvili svi književni časopisi. Njegovi odgovori i pokušaji odbrane ne bivaju prihvaćeni od strane redakcija koje su te napade objavile. Zahvaljujući ćerki Vladana Desnice, Nataši Desnica i književniku Jovanu Raduloviću, Progutane polemike su ugledale svetlost dana, i na izvestan način upotpunile celokupnu sliku ovog pisca i njegovog položaja u vremenu u kojem je živeo i stvarao.
52
ZIMSKO LJETOVANJE (1950)
Vladan Desnica je u toku svog života objavio dva romana: Zimsko ljetovanje 1950. godine i Proljeća Ivana Galeba 1957. godine. U rukopisu je ostao nezavršen roman Pronalazak athanatika. Ukoliko izuzmemo nekoliko pripovedaka koje su objavljene u periodu između dva rata, Desnica se kao pisac u našoj književnoj javnosti pojavljuje upravo romanom Zimsko ljetovanje kojim prikazuje prostorno i socijalno suočavanje različitih kultura grada i sela za vreme bombardovanja Zadra tokom Drugog svetskog rata. Neposredno nakon objavljivanja, ovaj roman doživljava negativne sudove književne kritike toga vremena: „Sa tim romanom ovaj je pisac prividno banuo u našu književnost upravo u nevreme za knjige takvog sadržaja i posebno takvog prustovskog analitičkog načina pisanja. Sve je iznenadio i zbunio, gotovo je šokirao tadašnji zvanični idejni koncept književne kritike.“103 Desničin roman se pojavljuje u vreme kada su u našoj književnosti još bili prisutni i veoma izraženi umetnički kriterijumi proizašli iz poetike socrealizma. Ukoliko se ovaj roman posmatra u pomenutom kontekstu, jasno se uočavaju razlozi zbog kojih je tadašnja zvanična književna kritika smatrala da je to sumorna, mračna, dekadentna, idejno nastrojena i štetna knjiga, čiji se pisac poigrao sa ratnom tematikom na nekorektan način, omalovažio ljude i istakao samo njihovu tamnu stranu. Desnica je ovim romanom napravio otklon od dotadašnje socrealističke književnosti koja se zasnivala na ekspolataciji Drugog svetskog rata, kolektivnom stradanju i herojskom žrtvovanju, zanemarujući neideološke slike ljudske egzistencije i umiranja. Birajući drugi ugao posmatranja, suprotan od dotad uobičajenog, Desnica ne prikazuje rat u krupnom planu pomoću kolektivnih slika sa fronta, već dovodi u prvi plan pojedinačne ljudske sudbine suočene sa strahotama koje donosi rat. U vreme kad se ovaj roman pojavio, niko nije ni slutio da će upravo tako osporavan postati „knjiga međaš kojom se razgraničavaju književne epohe“.104 Zimsko ljetovanje je jedna od naših prvih antidogmatskih knjiga, primer modernog književnog angažovanja i preorijentacije u književnom pristupu tematici rata. Upravo je ova knjiga, prema mišljenju Milivoja Markovića, „najavila složeniji, mudriji i 103 104
Milivoje Marković: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 52. Isto, str. 53.
53
analitičkiji književni izraz, oglasila je nove, sadržajnije i u svemu izražajnije prostore novog, modernog književnog realizma“.105 Desničin roman nije nastao kao reakcija na postojeći način književnog mišljenja i pisanja, već prevashodno kao potreba pisca da napiše svedočanstvo o jednoj istorijskoj situaciji koju je sagledao prevashodno kao čovek, zatim i kao umetnik. Nakon analitičkog čitanja, uočljivo je da pisac nije imao nameru da se prikloni unapred postavljenoj ideologiji, već da prikaže čoveka u ratu, kao i istorijske okolnosti koje su uslovile životne sudbine. Desnica je smatrao da je zadatak pravog pisca da prikaže odraz ratnih događaja u svesti čoveka. Pisac se zaustavlja upravo na čoveku, pokazujući u šta ga sve rat pretvara, u kakve ga situacije dovodi, kakva mu iskušenja nameće, neminovno ostavljajući psihičke promene na svakom pojedincu. U želji da prikaže autentične doživljaje i njihov odjek u čoveku, Desnica se ovim romanom udaljuje od jednostranog i idealizovanog prikazivanja stvarnosti i stvara autentično umetničko svedočanstvo o jednom istorijskom trenutku i ljudima u njemu. Roman Zimsko ljetovanje je priča o ljudima koji podnose neočekivane udarce rata i stvaraju nova životna uporišta u nepoznatim okolnostima i veoma teškim uslovima. Rat je u ovom romanu prikazan kao društveno-istorijska pojava koja je poremetila svakodnevni ritam čovekovog života. Vladan Desnica je jedan od prvih posleratnih pisaca jugoslovenske književnosti koji svojim romanom izlaže problematiku grada Zadra i života u njemu. Sličnu problematiku prikazivao je i Ante Stipčević u zbirci novela Na granici (1950) i romanu Glad na ledini (1956), zatim Mirko Žeželj u svom romanu Umorno stoljeće (1956). Grad Zadar je u Desničinom romanu prikazan kao specifična primorska sredina koju su oblikovali određeni istorijski uslovi. Zadar je, prema rečima ovog pisca, „izgradio svoju skroz naskroz gradsku i građansku fizionomiju, daleko više nego ma koji od ostalih dalmatinskih gradova. Razvio je jedan svoj zatvoreni, hermetički gradski život koji od sebe nije davao napolje ništa, a k sebi je od oklice primao, kroz naročite filtre s naročitim predostrožnostima, sve što mu je moglo da posluži i da ga dalje u životu podrži.“106 Predmet Desničinog romana nisu najpoznatije ličnosti Zadra toga vremena, već mali i neprimetni čovek koji nije u potpunosti svestan društveno-političkih prilika
105 106
Isto, str. 53. Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, BIGZ, Beograd, 1993, str. 45.
54
koje su ga zadesile. Birajući svoje likove iz redova običnih ljudi, pisac kroz njihove duše otkriva tragičnu prošlost i sudbinu grada Zadra. Osnovnu narativnu nit ovog romana sačinjavaju doživljaji grupe Zadrana koji napuštaju svoj razrušeni grad u oktobru 1943. godine, pronalazeći utočište u susednom selu Smiljevci. Prvo poglavlje romana ima karakter ekspozicije, ali nas uvodi u samo središte zbivanja, kada su se Zadrani već zatekli u Smiljevcima. Tu se upoznajemo sa situacijom u kojoj se nalaze šjor Karlo, Ernesto, Liseta i ostali. Drugim poglavljem pisac nas vraća na početak radnje, u bombardovani Zadar, i sve do VI poglavlja navodi strahote rata koje su navele građane da napuste grad. Od VI do XII poglavlja pisac hronološki opisuje život Zadrana na selu, ubacujući digresiju sa opisom krmka Miguda. U narednim poglavljima opisani su događaji iz prošlosti značajni za oslikavanje odnosa između Zadrana i Smiljevčana. Od XII poglavlja radnja se hronološki nastavlja do samog tragičnog završetka. Na samom početku romana pisac daje prikaz malog skupa građana otkrivajući njihov socijalni status: „Skup je sačinjavalo nekoliko porodica “srednje ruke”. Bio je tu knjigoveža Narciso Golob, štur čovječuljak sa velikom bezdjetnom ženom, šjorom Terezom, i s dva dječaka iz prvog braka; trgovac mješovitom robom Ante Morić, udovac s postarijom kćeri Marijanom; brijač Ernesto Doner sa sitnom plavom ženicom Lizetom i djetencetom u kolicima; crnjomanasta krojačica Anita Kresović sa ulijepljenim uvojkom na čelu (ostatak nekadašnje mode i uspomena na uspjehe iz mladih dana), i nećakinja joj Lina, siroče na njenoj brizi, tanka i mlada plavojka, kako su govorili, nordijskog tipa. Jedini samac u koloni bio je šjor Karlo umirovljeni općinski računar.”107 Odredivši grupu Zadrana kao predstavnike „srednje ruke”, odnosno srednjeg građanskog sloja, Desnica ih prikazuje kao ljude koji su oduvek živeli u maloj gradskoj sredini, zatvoreni za svet oko sebe. Dovodeći Zadrane u dodir sa prostorno bliskim ali po načinu života veoma stranim zaleđem, pisac ostvaruje nacionalno obojenu temu odnarođavanja gradskog stanovništva od nacionalno čistog zaleđa koja predstavlja jednu od idejnih osnova ovog romana. Unutar ideje odnarođavanja, pisac uvodi ratne neprilike kojima pojačava razlike između gradske i seoske sredine, naizmenično smenjujući dva osnovna motiva osobena za njegovo celokupno stvaralaštvo, motiv smrti i slutnju nesreće. Problem odnarođenog stanovništva pisac
107
Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, BIGZ, Beograd, 1993, str.7.
55
pojačava unoseći osećanje jedne opšte tragedije, teskobe i nelagodnosti koje nagoveštavaju da se nešto mora dogoditi. Izdvajajući jedan pojedinačan problem, u ovom slučaju život stanovnika Zadra i njegove okoline, pisac proširuje temu govoreći o tragediji čoveka uopšte. Iako su čitav svoj život provodili nadomak sela, Zadrani ga nisu poznavali: „Ovo je za njih, kao i za većinu zadarskih izbjeglica, bio prvi susret sa selom. Proživjeli su čitav vijek u njegovoj neposrednoj blizini, kupujući svakodnevno njegove proizvode i prodavajući mu svoje usluge i odbačene starudije – a opet kao da su od njega odijeljeni kineskim zidom ili pojasom pustoši i udaljeni hiljadama kilometara!”108 Selo je za njih bilo nešto nepoznato i daleko, za neke bajkovita sredina, dok je za druge bilo simbol zaostalosti i prljavštine. Zadrani nisu znali da je primorsko selo, smešteno u neposrednoj blizini grada, takvo vekovima, i da ga takvim nije učinio samo rat već istorijski proces vekovnog propadanja. Posmatrajući selo kroz vizuru junakinje Lizete, pisac već na samom početku romana ističe njen doživljaj seoskog života zasnovan na „dvjema sličicama u okvirićima od hrastove kore koje vise (ili koje su bar do bombardmana visile!) u hodniku njenog stana u gradu.”109 Lizeta Doner je naivno, površno i tragikomično doživljavala selo i seljake: „Za Lizetu je selo bilo mjesto gdje ima izobilja pilića, purana, pršuta, vina i gdje se pred Uskrs ovce dadu na posao da nakote dovoljno janjaca a kokoši da snesu dovoljno jaja. Na selu, dakle, ima dovoljno svega toga, ali nadasve mlijeka, mlijeka! U toj njenoj predstavi, mlijeko je naviralo nepresušno (...) Ljudi su na selu podmukli i lukavi, i imaju uvijek prljave ruke, zato im ne valja dozvoliti da bilo što diraju rukama. Oni su, osim toga, prilično smiješni, useknjuju se prstima, i treba im dobro vikati, jer su malko nagluhi, od prljavštine koja im se nakupila u ušima. Žive kukavno, ali tome su krivi sami jer su krajnje neumješni i nesnalažljivi te ne umiju da iskoriste i uživaju toliko blago božje (one kokoši, i one pršute, i ono mlijeko!)“110 Ovakav doživljaj sela i seljaka u Lizetinoj svesti ne proizilazi iz njene malograđanske uobrazilje, već ukazuje na zatvorenost gradske sredine u odnosu prema selu. Građani su svoj život provodili u sopstvenoj izolaciji, u potpunosti 108
Isto, str. 7. Isto, str. 8. 110 Isto, str. 8. 109
56
odvojeni od svoje neposredne okoline i na taj način stekli pogrešnu sliku sela. Upravo su ratne prilike dovele do raspadanja građanske slike sela i suočavanja građana sa sopstvenim neznanjem i nesnalaženjem u nepoznatim životnim uslovima. Selo kao nepoznanica prikazano je i kroz simboličnu sliku „onog žutog, i onog bijelog, i onog ljubičastog poljskog cvijeća kratke peteljke koje u raznim mjesecima preplavi gradsku tržnicu, (…) kojemu se u gradu ne zna ime”.111 Nepoznavanjem imena pomenutog cveća pisac naglašava nepozanti prostor odakle to cveće potiče. Cveće bez imena kao elemenat prirode zauzima često mesto u Desničinim prozama i otkriva jednu od osnovnih poetskih ideja ovog pisca, težnju da se otkrije i prikaže nepoznato, odnosno da se upozna stvarnost u njenim najrazličitijim oblicima. Priroda kao osnovni tvorbeni elemenat Desničinog stvaralaštva višestruko je prisutna u njegovim proznim ostvarenjima, što je već pomenuto u uvodnom delu ovog rada. Na samom početku romana pisac daje sliku sunca i njegovo delovanje na čoveka: „Suha i topla vremena potrajala su duboko u jesen. Treće nedjelje u oktobru, nad malim gradom sjalo je bezgranično sunčano jutro (…) Sve se predavalo suncu, otvoreno, dokraja golo, bez zaštite, bez mreškanja stida. U mekoj svilici između žmirkavih trepavica stapalo se proljeće i jesen i potitravala obmana: možda idemo natrag, u ljeto – ko zna, možda se, u ovim općim poremećajima, poremetio i mehanizam koji smjenjuje godišnja doba. Isposničko, ratom iscrpljeno tijelo tako vapi za sunčanom toplinom!”112 Sunce kao elemenat prirode ne predstavlja samo dekor kojim Desnica ulepšava svoje slike, već je direktno povezano sa čovekom i njegovim osećanjima. U navedenom primeru sunce pruža utehu čoveku iscrpljenom od ratnih zbivanja. Pokušavajući da pronađe objašnjenje “općim poremećajima” pisac ih povezuje sa zbivanjima u prirodi otkrivajući time značaj i sopstveni doživljaj prirode kao sile koja neminovno utiče na zbivanja u stvarnosti i na čoveka kao aktera te stvarnosti. Slika zalazećeg sunca zauzima posebno mesto u Desničinim prozama i nalazi se u direktnoj vezi sa čovekom i njegovim doživljajem: “Samo su sutoni bili malo tužni: sunce je pred zalaz nekako porastalo, postajalo ogromno i crveno, i tonulo u daleku i jedva vidljivu svjetlucavu prugu mora, s nekom konačnom rješenošću, kao da
111 112
Isto, str. 8. Isto, str. 16.
57
tone zauvijek. Razoren zapad dugo je premirao i opet se žario; možda je baš sporost tog gašenja davala osjećaj nepovratnog.”113 Sunce koje zalazi kod Desničinih junaka izaziva osećanje prolaznosti i nestajanja i stvara poseban nemir. Nasuprot slikama sunca, Desnica u svojim prozama često koristi slike mraka i kiše koje u njegovoj poetici predstavljaju večnost, jer priroda “traje onom neumornom ujednačenošću”.114 Priroda kao zavičaj prisutna je u razmišljanjima junaka Ernesta: “Ipak je dobra ova naša stara Dalmacija! Oskudna je, bogu iza leđa, tegobna za snabdijevanje u ovim teškim vremenima, ali tim sigurnija, po strani od velikih događaja!”115 Takvu sliku i doživljaj Dalmacije pisac narušava zvukom zvona koji nagoveštava da će se uskoro nešto značajno dogoditi: “Jedanaest otkucaja, jedanaest smotrenih monaških koračaja, otkine se sa zvonika, odmjereno, ostavljajući jedan drugome dovoljno vremena da se rastanje, usitne i raspu kroz prazni prorijetki vazduh.”116 Česta slika zvonika u Desničinim prozama kao da opominje i upućuje na neminovno prisustvo i značenje vremena kao neumitne sile na koju čovek ne može uticati. Jedino je sila prirode otporna na uticaj vremena, jer priroda večito kruži, i ponovo se rađa za razliku od čoveka koji je prolazan i smrtan. Navedenu sliku prorode pisac narušava zvukom aviona kojim nagoveštava skori sled nemilih događaja koji će Zadrane odvesti u selo Smiljevce, u sasvim nepoznatu i novu sredinu. Nasuprot Zadru i Zadranima, pisac prikazuje selo Smiljevce i njegove seljake ostvarujući time suočavanje dveju kultura, gradske i ruralne. Upravo na pomenutom kontrastu izgrađen je čitav roman. Suočavajući različite sredine i kulture, Desnica otkriva sklonost ka povezivanju suprotnih pojmova što predstavlja jednu od glavnih odrednica njegove stvaralačke poetike. Polazeći od samog naslova koji sadrži suprotne pojmove, Slađana Stojanović ovaj roman određuje kao “roman oksimoron” jer je u njemu izražen kontrast “između dve u ratnim uslovima prinudno zbližene sredine: građanske i seoske, zadarske i smiljevačke, italijanske i srpske, katoličke i pravoslavne.”117 Mnogo je primera nerazumevanja i različitosti između dva skupa likova koje pisac naizmenično prikazuje. Smiljevčani su predstavljeni ne samo kao neuki, već i 113
Isto, str. 116. Isto, str.147. 115 Isto, str. 16. 116 Isto, str. 17. 117 Slađana Stojanović: „Roman-Oksimoron. Postupak kontrasta u Zimskom ljetovanju Vladana Desnice“, Književnost, Beograd, god. 49, knj. 100, sv. 3/5, str. 425. 114
58
cinični kad se raduju tuđim nesrećama gledajući stubove dima koji se dižu sa gradskih ruševina. Zadrani sa prezirom gledaju na njih jer smatraju da su lišeni svake čovečnosti jer odbijaju svaku vrstu civilizacije. Iako Zadrani potiču iz male i zatvorene sredine, oni ipak predstavljaju civilizovan svet u odnosu na Smiljevčane. Zadrani ne mogu da žive bez društvenih pravila, niti mogu da zamisle svoje postojanje van okvira gradske kulture. Sukob dva različita mentaliteta vidljiv je u mnogim epizodama ovog romana. Zadrani nailaze na neprihvatljiv mentalitet Smiljevčana u XVIII poglavlju romana gde dolazi do vidljivih razlika i sukoba povodom smrti popadije: na jednoj strani nalazi se ideja građana da je sahrana društvena obaveza koja se mora izvršiti, dok su Smiljevčani usmereni samo na sopstvene interese koji su im bitniji od pravila društva jer znaju da će se građani pobrinuti i rešiti datu situaciju. Građani su u navedenom primeru žrtve seoskih shvatanja koja su za njih veoma surova i nemilosrdna: „Naveče, kad bi ostali sami, Zadrani su ponovo pretresali događaje i nastojali da im iznađu uzroke i pohvataju konce. Ni tad nisu uspijevali da pitanje izvedu na čistac, ali im je ipak jedno postajalo jasno: da tu postoji jedna posebna stvarnost, sa svojim zakonima, i svojim nužnostima – i da oni tu stvarnost ne razumiju.”118 Nasuprot seljacima koji su mudri i lukavi, građani su prikazani kao naivni, čak ni novonastale ratne okolnosti nisu umanjile njihovu naivnost, jer i dalje maštaju o povratku u grad u najboljim odelima koja čuvaju u ormarima. Navedeni detalj istovremeno otkriva njihovu želju za povratkom u grad, ali i malograđansku taštinu ljudi koji svoj povratak u grad doživljavaju kao svečanu priliku koju treba iskoristiti za nošenje najboljih odela. Grđani su, prema Desničinom mišljenju, i pored ratnih okolnosti u kojima se nalaze, zadržali svoju zavist i sklonost ka međusobnim raspravama i skrivenom preziru. Ideja o suprotstavljanju različitih kultura razvija se i postaje sve izražajnija što se roman bliži kraju. Dok se u Smiljevcima dešavaju krvavi događaji, Zadrani pokušavaju da iznađu objašnjenja za date situacije. Nasuprot njima, Smiljevčani prihvataju nemile događaje bez čuđenja, smatrajući da je od svega najpametnije ćutati i ne postavljati suvišna pitanja. Prikazujući dva različita sveta u zajedničkom i ograničenom prostoru, suočavajući ih međusobno u različitim situacijama, Desnica daje sliku ograničenosti i
118
Isto, str. 162.
59
nemoći pojedinca u poređenju sa strašnim događajima koje donosi rat. Slike rata kao borbe prisutne su samo na početku romana. Prema mišljenju Zlatka Posavca119 Zadrani nisu zainteresovani za rat, niti je rat prisutan u njihovim životima. Navedena tvrdnja ne može biti prihvaćena jer sam dolazak Zadrana u Smiljevce prouzrokovan je upravo ratom i ratnim zbivanjima. Rat je sveprisutan u mislima i osećanjima Zadrana koji i dalje nose u očima slike uništenog grada koje su videli na putu do Smiljevaca. Upravo su ratne okolnosti posebni uslovi u koje Desnica smešta svoje junake kako bi prikazao jednu novu dimenziju čoveka suočenog sa nepoznatim i novim okolnostima: “Huk ruševina ima neki iskonski, nezemaljski glas, ponire u neslućene bezdane dubine odnoseći sa sobom sve ljudsko, uz silan osjećaj prosjedanja, do u samo srce zemlje. Čovjeku se u tom času otkrivala jedna nova, nepoznata dimenzija. I smjesta je za nju nicalo jedno dotle zapretano čulo, i jedan novi oblik straha.”120 Stavljajući svoje junake u ratne okolnosti, pisac ih istovremeno suočava sa smrću na različite načine i uočava njihove reakcije i raspoloženja. Jedan od osnovnih zadataka ovog autora je da se približi čoveku i otkrije ono što se krije iza njegove spoljašnjosti. Smrt je u stvaralačkoj poetici Vladana Desnice osnovna tema svakog umetnika, a svi čovekovi napori su samo vidovi borbe protiv smrti. Posmatrajući čovekova suočavanja sa smrću121 kao jednu od osnovnih poetskih ideja ovog romana, uočavamo višestruk doživljaj smrti koji se istovremeno prikazuje kroz svest grupe likova, kao i kroz svest pojedinaca. U težnji da prikaže smrt u različitim vidovima, Desnica je u jednom segmentu ovog romana prikazuje kao prazninu i pustoš koju junaci osećaju i vide prolazeći pored popadijine kuće nakon njene sahrane: “Tek sad im se učinila prazna, potpuno, konačno prazna, kao da se ta praznina vidjela izvana, kao da je bila oblijepljena po zidovima, poput bijelih plakata.”122 Pretvarajući prazninu u nešto vidljivo i primetno, pisac svoje junake direktno suočava sa smrću koja se desila u njihovoj neposrednoj blizini. Kolektivni strah od praznine smrti pisac slikovito ostvaruje kroz formu belih plakata, nagoveštavajući 119
Zlatko Posavac: Zimsko ljetovanje Vladana Desnice, Radničko sveučilište „Moša Pijede“, Zagreb, 1963, str. 24. 120 Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, BIGZ, Beograd, 199, str. 18. 121 „Ma kad došla, nevolja uvijek dolazi u nevrijeme, kao što smrt uvijek dolazi nenadano. Makar bolesnik bolovao mjesecima, makar se dan na dan očekivao kraj, makar se svi čudili odakle li mu tolika izdržljivost – kad smrt najzad dođe, došla je iznenada. To vječito iznenađujuće kod smrti, to je, valjda, njeno, njeno svojstveno, jedan vid njene suštine – naprosto ona sama!“ Isto, str. 141. 122 Isto, str. 124.
60
dublji smisao tog naizgled bezazlenog prizora. Kao najveća i konačna nepoznanica, smrt je za ljudsko biće uvek povezana sa osećajem teskobe ili doživljajem potpunog odsustva smisla kao apsurda koji ostaje iza nje. Sliku kolektivnog doživljaja smrti pisac ponovo ostvaruje u IV poglavlju romana u kojem su Zadrani prikazani u svom gradu za vreme bombardovanja kad “svaka stvar je imala neki izvanredan, nevjerovatan vid (…) Svima je godila, gotovo laskala, iznimnost događaja kojemu su bili svjedoci i zamalo žrtve” kad se odnekud pojavilo osećanje za “skupnu, zajedničku savjest”. Upravo u takvim okolnostima, “kod ugla jedne četverokatnice grupica čeljadi u skrušenom ćutanju promatra na zidu mrlju sličnu ljudskoj sjeni, i svojom neobičnom tišinom privlači daljnje znatiželjnike: neko objašnjava da je tu zračni pritisak prilijepio uza zid prolaznika, i uvjerava da ta mrlja nije trag, otisak žrtve, nego žrtva sama, tako splošnjena i svedena, užasnom silinom pritiska (…) I u gomilu uđe jedan novi, još neiskušani strah.”123 Uočljiva je sličnost sa prethodnim primerom, jer u oba slučaja zid kuće ili zgrade služi kao čvrsta podloga na kojoj se ostvaruje projekcija kolektivne predstave smrti. Suočavajući grupu Zadrana sa još neiskušanim strahom, Desnica konkretizuje njihov užas od metafizičke praznine u navedenim slikama smrti. Iako su bili neposredni svedoci smrti koja se dešavala pred njihovim očima, praznina koju smrt donosi Zadranima i dalje ostaje strana i tuđa sve do samog kraja romana, do samog približavanja smrti. Svi napori koje Zadrani čine tokom čitavog romana, samo su različiti oblici borbe i želje da se smrt udalji i da se savladaju strahovi koje njena blizina nosi. U svojim naporima da nadvladaju smrt, građani pokušavaju “da nekako zatrpaju tu nepredviđeno nastalu rupu u vremenu” ne dozvoljavajući niti jedan “prazan” trenutak i suočavanje sa strašnim iskustvom konačnosti. Svoje vreme popunjavaju rutinskom organizacijom ne ostavljajući prostor koji bi mogla ispuniti praznina. Doživljaj vremena kod predstavnika gradske sredine pisac opisuje na sledeći način: “Građani umiju da rasporede vrijeme: raskroje svoj dan, razdijele ga na otsječke, između otsječaka poudaraju pregradice čvrste i nepokolebljive kao zakon; otsječke ispune dužnostima, navikama, društvenim obavezama i obzirima, brigom za svoje tijelo, za svoju bradu, za svoje nokte, i koječem sličnim – ako ničim drugim, a
123
Isto, str. 29.
61
ono jadanjem na dugočasnost i mišlju o svojoj zloj kobi. Tako rascjepkano, vrijeme se lakše savladava i konzumira.”124 U težnji da ispune vreme i savladaju prazninu nepoznatog prostora sela Smiljevaca, građani imaju potrebu da stvore “pozornicu svojih života” kao polazište i sigurnu tačku od koje kreću sva zbivanja. Zadrani su kao takvo polazište pred kojim su se okupljali u Smiljevcima izabrali vinarsku zadrugu: “Vrata i prozori zgrade bili su izvaljeni, zid oko njih pocrnio od vatre, a krov nestao u plamenu, tako da se kroz prozorske šupljine vidjelo nebo (…) To je mjesto sličilo na nekakvo središte. Štaviše, na zabatu zgrade zjapilo je okruglo prozorče, šuplje oko u koje bi se bio mogao da smjesti javni časovnik; ali i sama ta okrugla rupa kao da je, poput sata bez kazaljki, na neki svoj nemušti način ipak označavala vrijeme – ono prekinuto i do boljih vremena obustavljeno vrijeme, ono vrijeme koje protječe utaman, a koje je odgovaralo visećem stanju i neriješenom iščekivanju zadarskih izbjeglica.”125 U težnji da se suprotstave smrti i njenoj neminovnosti, građani vreme doživljavaju kao pojavu na koju je nemoguće uticati: “Jer ni smrtni slučaj, niti bilo kakav poremećaj ne može da ima utjecaja na tu činjenicu: kad mala kazaljka stane tačno na brojku 1 a velika tačno na brojku 12 – to znači: jedan sat; i to je fakat. Jedan prosti, naoko možda neznačajni fakat, ali nema na svijetu te sile koja bi imala moć da taj fakat poreče, izmijeni, zbriše.”126 Opisujući doživljaj vremena kod građana, pisac aludira na kolektivnu zabludu i težnju da se vreme kao prolaznost savlada čime bi istovremeno bio smanjen strah od čovekove prolaznosti i smrti. Nelagodnost koju Zadrani osećaju od blizine moguće smrti vidljiva je u epizodi sa iznenadnom bolešću šjor Karla, zatim kroz sve češće prisustvo smrti u drugom delu romana. U težnji da nadvladaju smrt, da pobegnu od nje, Zadrani se odlučuju da napuste Smiljevce kako bi se udaljili od smrti. Opisi smrti u ovom romanu dati su kroz opise žrtava rata: rasute utrobe, delovi tela, srušene zgrade, ratni pepeo. Navedene slike nisu samo opis ratnih dešavanja, već istovremeno predstavljaju i podsvest ljudi koji su videli pomenute prizore. Ovim romanom Desnica prikazuje čovekov put od naivnog optimizma do same tragike života prikazane kroz smrt deteta na samom kraju romana. 124
Isto, str. 61. Isto, str. 65. 126 Isto, str. 145. 125
62
Upravo je scena smrti devojčice često prisutna u kritičkim prikazima ovog romana. Prema rečima Živka Jeličića pomenuta scena je opisana filmskom vernošću, ali je odraz tog užasa u ljudima veoma bled i nevešto oblikovan: “Čim se udaljio s prvog plana zapažanja, čim je trebalo da se pozabavi odrazom naslikanog užasa u dušama ljudi, on je odjednom naglo i grubo promašio. Zbog toga nerazmjera između unutrašnjih komponenata pojedinih lica i vanjskih događaja, i sama se scena užasa ozbiljno klima i neugodno strši iz okvira knjige, djeluje namješteno, više kao dokaz kojim pisac hoće da potvrdi svoju temu o selu Smiljevcima, nego istinski događaj.”127 Pomenutu sliku smrti devojčice moguće je posmatrati i kao tragičan događaj povodom kojeg pisac još jednom potvrđuje razliku mentaliteta prikazanih ovim romanom. Tipski predstavnici građanskog i seoskog mentaliteta, šjor Karlo i Ićan, izražavaju sasvim suprotna stanovišta povodom nemilog događaja. “Nikad nisam čuo da prase može pojesti dijete!”128, izjavljuje šjor Karlo, najiskusniji i najobrazovaniji predstavnik grupe Zadrana. U nameri da dokaže relativnost navedene izjave, Ićan iznosi objašnjenje: “Da je pobrojati svu djecu što je po ovijem selima pojelo prase, samo otkad ja pamtim, bila bi ih, bogami, lijepa četica!”129 Šjor Karlo na Ićanovo objašnjenje reaguje izjavom da Smiljevčani “žive baš kao životinje”, što istovremeno misle i njegovi sugrađani zatečeni i zgranuti neočekivanom smrću devojčice, kao i domaćinovim neverovatnim objašnjenjem. Ićanova ravnodušna izjava povodom strašnog događaja samo je pojačala i učvrstila predubeđenja Zadrana o seoskom mentalitetu i životu. Svoj doživljaj sela i života na selu Zadrani sažimaju u izjavi “Che paesi!” – “Kakvih li krajeva!” koju često koriste kao izraz čuđenja pred onim što svakodnevno vide u novom okruženju. Zadrani se, u neposrednoj blizini svoga grada, susreću sa načinom života koji je za njih izvan dometa kulture. Razlike među kulturnim identitetima građani uviđaju u svakodnevnim navikama Smiljevčana koje sprovode “u općoj divljini i zaostalosti sela”, preko varvarskih običaja i pojava oličenih u hajducima i četnicima, pa sve do nerazumljive ravnodušnosti prema smrti drugih i neočekivanog stradanja nedužnih bića. Takva fizionomija sela bila je odraz feudalnokapitalističke eksploatacije u staroj Jugoslaviji, kao i odraz italijanskog fašizma koji je ostavio tragove u ljudima. Prikazujući Smiljevce, Desnica oslikava dalmatinsko selo 127
Živko Jeličić: „Zimsko ljetovanje Vladana Desnice“, Hrvatsko kolo, br. 2, Zagreb, 1950, str. 551. Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, BIGZ, Beograd, 1993, str. 25. 129 Isto, str. 25. 128
63
toga vremena koje je bilo žrtva protunarodnih režima koji su se odražavali na ekonomske i kulturne prilike sela. Smiljevčani, kao predstavnici ruralnog mentaliteta, od strane Zadrana nazvani su “Bestie!” – “Životinje!”. Navedena odrednica u doživljaju Zadrana sadrži odsustvo ljudskog načina razmišljanja kod Smiljevčana u stravičnim trenucima smrti. Smrt devojčice na samom kraju romana, predstavlja kulminaciju slika smrti prikazanih u Zimskom ljetovanju. Slikom iznenadne smrti deteta Desnica potvrđuje svoj poetski stav da smrt vreba iza svakog ugla i najčešće dolazi nenadano, kao besmislena igra puke slučajnosti ili sudbine. Ićanov krmak Migud veoma jezivo, ali sasvim slučajno napada devojčicu u trenutku kad je njena majka ostavila samu na zimskom suncu, i sva srećna vršila preostale pripreme za odlazak u Italiju. Migud davi dete koje je izbeglo smrt pod gradskim ruševinama, u trenutku kad se naslućivao izlaz iz date situacije skorim odlaskom u rodnu Italiju. Zadranima je taj slučaj neuporediv sa bilo čim drugim što su videli i doživeli u tom nesrećnom periodu svojih života. Neljudski način umiranja deteta u čeljustima zveri za građane je izvan svih civilizacijskih merila. Razmišljajući o strašnom događaju oni dovode u pitanje smisao postojanja u takvom svetu u kojem nestaju sve granice između ljudskog i životinjskog. Ovakvim stvaralačkim postupkom Desnica iznosi svoju filozofiju besmisla čoveka u odnosu prema smrti koju je nemoguće nadigrati. Stavljajući motiv smrti pored motiva deteta, pisac prezentuje svoj stvaralački postupak zasnovan na povezivanju suprotnih pojmova, odnosno svoju tezu da je život prožet konstantnim prisustvom smrti. Objašnjavajući date okolnosti kulturološkim razlikama, Zadrani su dovedeni pred neminovnost razmišljanja o razlozima takvog nepojmljivog postojanja. Odgovor i objašnjenje takvog postojanja šjor Karlo pronalazi u Bogu. Time pisac uvodi u roman spor oko božije milosti koji izlazi na površinu povodom smrti devojčice, a biva nagovešten na samom početku romana rečenicom “Bože, bože, gdje si!” koju izgovara nepoznata žena pred prizorom stradanja zadarske dece na samom početku romana. Pomenuti spor zapravo predstavlja pitanje smisla sa kojim se suočavaju Desničini junaci tokom čitavog romana. U svojim bekstvima od smrti junaci ovog romana pozivaju se na Boga pokušavajući prividno da sakriju prazninu koja nastupa nakon kraja jednog života. Prolazeći put od Zadra do Smiljevaca, od gradske do seoske sredine, pisac ostvaruje dvostruku strukturu romana u koju je smestio mnoštvo samostalnih epizoda.
64
Posmatrajući roman u celini, uočavamo prilično jednostavnu fabulu i poglavlja koja nisu čvrsto povezana. Prema mišljenju Stanka Koraća, ovaj roman je izgrađen “od malih cjelina koje često ne stoje ni u kakvoj vezi jedna sa drugom.”130 Fabula romana je veoma redukovana i podeljena na fragmente uvođenjem digresija koje odgovaraju umetnutim pričama i refleksijama sveznajućeg pripovedača ili nekog lika. Umetnute priče prate događaje sporednih likova ili ostaju izvan osnovne naratvine niti. Tehnika umetnute priče važna je stilska osobenost celokupne strukture ovog romana. Umetnute priče imaju funkciju jačanja uverljivosti glavne priče, karakterizacije likova i njihove sve izrazitije diferencijacije na liniji selo-grad. Ponekad je u takvim pričama sadržana idejnost značajna za roman u celosti. Pričom o ostareloj popadiji Darinki, njenom poreklu, životu i smrti, pisac prikazuje već pomenute razlike između Zadrana i Smiljevčana. Značajna i zanimljiva je priča o Ićanovom vršnjaku, “parcu iz djetinjstva”, rođenom bekriji i lopovu Mili Plačidrugu. Tom pričom pisac predstavlja okupatorsku nauku profesora Bogdanija i okupatorsku politiku oličenu u postupcima fašističkog federalea. Ovom pričom Desnica istovremeno oslikava mnogobrojne sudbine domaćih izdajnika koji su gubili živote u fašističkim legijama. Pored umetnutih priča pisac koristi i retrospektivnu digresiju u kojoj opisuje prva bombardovanja Zadra, posledice koje su ona ostavila na stanovništvo, zatim dolazak Zadrana u Smiljevce. Navedenim postupkom ostvarena je ekspozicija i otkrivena motivacija glavne narativne niti. Posmatrajući glavnu nit romana kao okvirnu priču koja sadrži mnoge umetnute priče i digresije, Zimsko ljetovanje je moguće dovesti u vezu sa modernom varijantom romanesknog tipa koju Boris Tomaševski naziva “prstenastim sklopom”. Međutim, samu strukturu i kompoziciju romana kao i likove, Živko Jeličić negativno ocenjuje u svojoj analizi ovog romana objavljenoj 1950. godine u književnom časopisu Hrvatsko kolo, navodeći da je Desnica površno sastavio ovo literarno delo.131 Osnovne zamerke ovog kritičara odnose se na Desničine likove koji su određeni kao statični, prazni i psihološki nedovoljno uverljivi: “Naprosto, kao da nemamo dovoljno podataka o tim ljudima. Tu nam pisac ostaje mnogo dužan. On kao 130
Stanko Korać: Svijet, ljudi i realizam Vladana Desnice, Srpska književna zadruga, Beograd, 1872, str. 128. 131 Živko Jeličić: „Zimsko ljetovanje Vladana Desnice“, Hrvatsko kolo, br. 2, Zagreb, 1950, str. 549.
65
da u toku radnje samo vješto varira svoje prve zapažaje, ne produbljujući naše znanje o tim ljudima i njihovoj unutrašnjosti (…) Ako analiziramo svaku od tih ličnosti pojedinačno, otkrivamo da o njima veoma malo znamo, upravo nedovoljno da u nama ostane njihov dublji trag (…) Ipak, tim se licima ne može jednostavno zanijekati svaki unutrašnji život i slegnuti ramenima pred njihovom prazninom. Potreban je veliki talenat i snažno osvjetljenje, da se prodre u prašnjavi mrak tih lica, da se razluče i objasne razlozi njihove tuposti i mlakosti. Ono što nam je rekao Desnica o njima, sve je točno, ali samo donekle uvjerljivo, sve je dobro i na pravom mjestu izrečeno, ali opet nedovoljno i nepotpuno, u okvirima izvanjskih oznaka i podataka.”132 Navedeno zapažanje postaje neuverljivo već nakon čitanja prvih stranica ovog romana. Nemoguće je ne zapaziti sa koliko je duha i invencije Vladan Desnica prikazao čak i sporedne likove. Oslikavajući psihologiju grupe, pisac ne zanemaruje istovremeno prikazivanje individualnih osobenosti svojih junaka. Likovi na koje nailazimo u ovom romanu ne liče na uobičajene likove iz književnih dela, već ih karakteriše izrazita životnost i verodostojnost. Uočljivo je da Desnica ponekad veoma malo govori o svojim likovima, oslikavajući ih samo jednom rečenicom ili jednim izrazom. Takav način stvaranja književnih likova predstavlja jednu od najvažnijih osobina ovog autora, sposobnost da opiše junake svojih proza upotrebom naizgled nevažnih pojedinosti. Svaka prikazana individualnost nosi obeležje određene egzistencijalne grupe. Nema dominantne ličnosti kojoj su podređene sve ostale sudbine. Posmatrajući Desničine junake u tom kontekstu, uočavamo ispravnost Koraćeve tvrdnje da je ovo “roman sa kolektivnim junakom, jer uvijek vidimo pokrete, gledišta, osjećanja, raspoloženja koja pripadaju grupi, ljudskom kolektivu”.133 Stvarajući likove ovog romana, Desnica napušta opšta mesta i jednostavne okolnosti, posmatrajući svoje junake u dotada njima neznanim situacijama. Opisujući bombardovanje Zadra na samom početku romana, pisac detaljno prikazuje srušeni grad i naizgled mirno zapisuje ono što vidi. Međutim, Desničin prikaz ratnih zbivanja nije samo zapisivanje viđenog stanja, već posmatranje i slikanje samog čoveka, njegove psihologije izbezumljavanja i zaprepaštenosti strahotama rata.
132
Isto, str. 550. Stanko Korać: Svijet, ljudi i realizam Vladana Desnice, Srpska književna zadruga, Beograd, 1972, str. 120.
133
66
Sliku bombardovanog grada pisac upotpunjuje slikom geometra Škundrića koji izbezumljen stoji pored obezglavljenog ženinog leša, zaustevljenog pogleda na krovu detetovih kolica koja plutaju morem. Priča o pomenutom junaku ovde se ne završava, pisac je nastavlja pri samom kraju romana stavljajući svog junaka u potpuno druge okolnosti, suprotne od onih sa početka romana. Geometar se nalazi u kafani, u veselom društvu, izazivajući time osudu i prezir okoline: “Bože kakvi su ljudi! Kad pomislite da nema ni tri mjeseca što je doživio onakvu tragediju!”, iznosi svoj komentar Desničina junakinja Liseta. Svoj postupak pisac objašnjava rečima šjor Karla: “Svi smo mi nepravedni kad sudimo. Vi ste ga vidjeli onda, pored ženina leša – od onda niste gotovo ni pomislili više na nj, - i sad kad ste ga ugledali, prikazala vam se pred očima ona slika uporedo s ovom, pa vam se nekako čini kao da ta dva momenta slijede neposredno jedan za drugim. Međutim, između ta dva momenta za njega je protekla čitava vječnost jada, bola, očajanja! Za ova tri mjeseca vjerovatno je toliko prepatio da mu sad izgleda kao da je ono bilo davno, davno. Pa mu se opet u jednom času učini kao da je bilo juče, pa onda opet kao da je tome već deset godina (…)”134 Navedenim odlomkom pisac objašnjava svoj stvaralački postupak koji se zasniva na prikazivanju vremenski udaljenih momenata, tačnije samo pojedinih segmenata nečijeg života. Neophodno je povezati različite slike koje se odnose na život istog junaka, i otkriti dublji smisao koji je potpun tek u njihovom međusobnom osvetlenju. Desnica svoje likove odabire po njihovim osobenostima karakterističnim za grupu kojoj pripadaju. Pisac ne razvija pojedinačno njihove individualne posebnosti, već usmerava pažnju na ona svojstva koja su posledica življenja u određenoj sredini. Prikaz pojedinih likova ostvaren je klasičnom tehnikom pričanja sa veoma retkim prikazivanjem unutrašnjih doživljaja. Ličnosti se najčešće ostvaruju kroz dijalog ili pripovedačev komentar. Likovi su od samog početka romana grupno zahvaćeni, kroz dve različite skupine predstavnika različitih mentaliteta, predstavnike gradske i seoske sredine. Raznolikost individualnoga Desnica ostvaruje kroz naraciju, izražavajući tako različitost građanskog i seoskog duha. Čitavim pričanjem dominira pripovedač koji svojom naracijom vodi zbivanja ponirući u jezičku osobenost subjekata da bi što slikovitije iskazao njihove posebnosti.
134
Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, BIGZ, Beograd, 1993, str. 54.
67
Među predstavnicima različitih sredina šjor Karlo i Ićan su bez sumnje likovi kojima je Desnica poklonio više pažnje. Šjor Karlo je najstariji od građana i pisac mu dodeljuje sve pozitivne osobine, ozbiljan je, pošten, velikodušan, sentimentalan, ali istovremeno i naivan. Svoju naivnost pokazuje na različitim mestima u romanu: kad saznaje za brutalno ubistvo Marka, on će sve pitati “zašto”? Ovo pitanje je, po mišljenju Petra Džadžića135 upozorenje i opomena koja kazuje da za vreme rata život nikome nije lak. Šjor Karlo je lik kojem Desnica često ostavlja poslednju reč ističući njegovu dobrotu nasuprot ratu i ratnim zbivanjima. “Bog mi je svjedok da nikad u životu nisam nikome zla učinio”, izgovara šjor Karlo za vreme svoje bolesti. Navedenom rečenicom pisac pokazuje da na ovom svetu pored tragedija, rata, neimaština i patnji, postoji i princip dobra što potvrđuje i pomenuti junak iznoseći svoju filozofiju zla i patnje: “On je bio za slobodnu utakmicu dobra i zla, uvjeren da na koncu mora da pobijedi dobro (…) Da postoji zlo, ali da postoji i brz , tačno primjeren utuk tom zlu, to mu se činilo daleko savršenije, naprednije nego prosto i puko nepostojanje zla. Poklopiti zlo naročito smišljenim pomagalom – hap – kao tačno priljubljenim poklopcom ili mrežom za leptire – to je tek nešto! Nek se čovjek kod brijanja poreže – ali nek je i hemostatična olovka tu! Nek ujede otrovnica – ali nek je već gotova i šprica sa protivotrovom. U toj čitavoj borbi između boga tmine i boga svjetlosti, između zatucano-tvrdoglavog zla i naučenjački uporne metodičnosti dobra (…) on je gledao pobjedu kulture nad amorfnonm prirodom, pobjedu smišljenosti, tehnike nad slijepim prirodnim silama.”136 Pored pomenute filozofije dobra i zla, Desničin junak poseduje i svoju “filozofiju pomirenja” ili prihvatanja stvarnosti onakvom kakva jeste: “Treba se zadovoljiti onim što jest, u tome je sva filozofija života”, poručuje šjor Karlo. Pomenute filozofije dobra i zla kao suprotnosti na kojima se temelji čovekov život, predstavljaju jedan od osnovnih poetskih stavova ovog pisca koji je prisutan u većini njegovih proznih ostvarenja. Nasuprot šjor Karlu, Desnica postavlja lik Ićana kao predstavnika seoske sredine. Pisac nas upoznaje sa Ićanom otkrivajući ga u jednoj smešnoj situaciji, da u brijačnici traži kolomaz: “Stoji Ićan pred brijačnicom, blene unutra kroz staklo izloga
135 136
Petar Džadžić: Iz dana u dan, Progres, Novi Sad, 1962, str. 53-55. Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, BIGZ, Beograd, 1993, str. 122-123.
68
i nešto se skanjiva. Najzad upade u radnju i pita – ima li kolomaza (…)”137 Ićan nije našao kolomaz u brijačnici, ali je u brijačnici upozano Ernesta i tako stekao prijatelja i poslovnu vezu. Zapodenuvši razgovor sa njim, ukazala se mogućnost da bi Ernesto mogao pronaći, preko jednog svog znanca, modru galicu za vinograd, a Ićan je njemu obećao nabaviti pšenice, slanine i jaja. Navedenim primerom Ićan je prikazan kao oličenje seoske mudrosti i upornosti, snalažljivosti i nepokolebljivosti. Upravo je liku Ićana posvećeno najviše prostora u romanu, prisutan je u svim dešavanjima i svugde upleten, na šta ukazuje i njegov portret: “Srećom, Ićan nije baš bio neugodan domaćin. Žut, tanak, slabašan, ispršen kao da ima prednju grbu, s mukom se saginjao, i zbog toga nije nikako kopao. Uopće nije bio ni za kakav teški rad, prebolio je dvije upale porebrice (…) Ali je zato bio umješan za sve one sitne poluzanatlijske potrebe za kojima uvijek vapije selo: “Ima zlatne ruke” – govorili su njegovi suseljani.”138 Navedeni opis navodi na zaključak da je lik Ićana verodostojno sačinjen, jer podseća na seoskog mudraca kojeg ima svako selo. Ljudi kao Ićan, najpriznatiji u selu, svoje fizičke nedostatke nadopunjuju zanatskim veštinama i svojim pričama. Svi oni znaju glavna dešavanja u selu i okolini, i pamte priče koje pričaju na zanimljiv način kao pravi seoski mudraci. Razmišljajući o životu na selu, Ićan se pita: “A što vi mislite, šjor Karlo, oće li ikad i nama ovdje, po ovijem našim selima, malko svanuti?”139 Na šjor Karlov odgovor, da će sve biti dobro ako bude svako svoj posao obavljao pošteno i dobro i ako svi ne budu komandovali, Ićan odgovara: “Ma i ja sam nekako tako mislio – Gdje je to: motika da piše, a pero da kopa!”140 Navedenim odgovorom Ićan ukratko izlaže svoje mišljenje o društvu i životu uopšte, složivši se sa mišljenjem šjor Karla. Zadrani Ićana poštuju jer nije arogantan, već je svestan da je zlo prisutno na selu uprkos svojoj ograničenosti i neznanju: “Krivi smo, ne branim. Ali krivi su i drugi (…) Ko se za nas brine, ko o nama računa vodi van kad mu zašto zatrebamo?” Ovim rečima Ićan postavlja pitanje sela za vreme Drugog svetskog rata koje je bilo izloženo raznim teškoćama, ilustrujući time sudbinu svih balkanskih sela toga vremena.
137
Isto, str. 45. Isto, str. 48. 139 Isto, str. 121. 140 Isto, str. 121. 138
69
Međutim, Ićan nije tipičan predstavnik seoske sredine. Zatvoren i zagonetan, Ićan je prikazan kao veoma mističan lik. Desnica njegovu neobičnost pojačava opisom privrženosti krmku Migudu. Migud zauzima posebno mesto u ovom romanu. Opis njegove istorije i Ićanove ljubavi prema njemu nije samo digresija koju pisac često koristi. Ićanov odnos prema Migudu oslikava i njegov odnos prema životu i smrti koji se veoma razlikuje od mišljenja i doživljaja Zadrana. Nezadovoljan svojim životom, Ićan utehu pronalazi u vinu, u stanju mamurluka, na rubu sna kad njime ovlada “neki neodređeni optimizam, neka lijena dobrobit (…) U takvom stanju zlu otupljuju oštrine i izlizuju se bridovi, i mada i tad Ićan zna da u životu biva svakako, i da se čovjek zlopati i kinji, i spotiče i desno i lijevo, i posrće, i poklecuje – opet mu se pričinja da će sve to skupa ipak na kraju “izaći na dobro” – nekakvo traljavo i ćoravo, lijeno i bezvoljno “dobro” koje je brat zaboravu i koje se postizava tek na pragu besvijesti.”141 Besvesna stanja u koja Desnica često dovodi svoje junake142, predstavljaju jednu od osnovnih poetskih ideja ovog pisca, težnju da se nadvlada i prevaziđe stvarnost kojom je čovek okružen. Pomenutog junaka pisac stavlja u uzanu i zatvorenu prostoriju koju prevazilazi zahvaljujući sitnoj pukotini na krovu kroz koju vidi „kako se na nebu blista jedna mala zvijezda”. Zahvaljujući tom otvoru i pogledu na nebo, Desničin junak savladava prostor u kojem se nalazi i ostvaruje vezu sa spoljašnjim bezgraničnim prostorom: „(…) kroz taj otvor, kroz tu malu rupicu, ispredalo se, za pogledom, i osjećanje, izbavljajući se iz te uzane i zatvorene prostorije van, na otvoreno, i spajajući se sa slobodnim prostorom napolju. Zato nikada kad je pretresao krov ne htjede da zakrpi tu prijateljsku rupicu nad krevetom, taj mali odušak, već je uvijek poštedi.”143 Desnica je u lik Ićana utkao neke od svojih poetskih stavova. Ićanova potreba za večitom vezom sa spoljašnjim prostorom može se dovesti u vezu sa njegovom “sretnom prirodom” koju mu pisac dodeljuje: „On je kao mekim dodirom ruke sve izglađivao i ležerno rješavao sva pitanja u nekom višem, vedrom ništavilu. Neugodne obrte stvarnosti začinjao je i popraćao svojim nemarnim, nezavršenim rečenicama: „Sve će to, bolan, lako (…)”, „ne brini, samo bože zdravlja, pa će biti svega.” Što će 141
Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, BIGZ, Beograd, 1993, str. 56. „Dugo se mučio tom brigom u koju su se nesmotreno uvalili, pa najzad upade u neki polusan u kome su se miješale realne misli i nesuvisle slike sna.“ Isto, str. 106. 143 Isto, str. 56. 142
70
to i po čemu biti „lako”, i kad će i kome biti „svega”, - to je ostajalo neobjašnjeno, ali u tome je baš i ležala široka i odmarajuća blagost tih riječi.”144 Međutim, ni Ićanov lik nije bio pošteđen od književne kritike toga vremena. Živko Jeličić postavlja pitanje zašto pisac nije razjasnio Ićanov odnos prema „šumi”, tačnije prema partizanima, kad je već detaljno opisao njegov odnos prema krmku Migudu. Tako ostvaren lik, prema njegovom mišljenju, bio je uprošćen i osakaćen, „ma koliko nas pisac uvjeravao u drevnost iznesenih crta Ićanovog karaktera, mi ne možemo a da ne opazimo rogobatnu necjelovitost toga lika. Ne radi se o uljepšavanju, radi se o istinitosti zbivanja u vremenu i prostoru u kojem se radnja događa”.145 Navedeno mišljenje potvrđuje ideologiju tadašnje književne kritike koja je smatrala da se čovek morao opredeliti u odnosu prema narodnoj revoluciji: “Već time, što Ićan neće na zbor, Ićan se opredeljuje (…) Prema podacima, koje pisac daje usput, narodna je revolucija dirnula i Smiljevce, a to je dosta da se ljudi iz temelja mijenjaju (…) piscu je za karakterizaciju Ićana barem isto toliko morala biti važna noć pred zborovanje vojvode Dule, kao i Ićanov odnos prema Migudu – ako je htio ostati u granicama realizma.”146 Predstavljajući Ićana u najrazličitijim stanjima i okruženjima, Desnica oslikava njegov život bez ulepšavanja, stvarajući time realističnu sliku više zasnovanu na razmišljanju junaka nego na njegovom delovanju. Ićanov realizam više je ostvaren u iznošenju njegovih unutrašnjih stanja, a manje u njegovom odnosu prema konkretnim istorijskim prilikama. Time pisac otkriva tajnu svog stvaranja, polazeći od nebitnog detalja on izgrađuje priču: “Iz svake stvari požudno rastu uspomene. Iz svake trice niče povijest. Svaka rbina postaje spomenik. U Smiljevcima, jednako kao i ma gdje drugo. Gladna mašta oplođuje se svakom česticom saznanja.”147 U svemu je, prema Desničinom mišljenju, sadržan “minuli život”.148 Navedenom tvrdnjom pisac potvrđuje svoje mišljenje da je svaka sitnica “dobar povod za početak priče”.149 144
Isto, str. 117. Živko Jeličić: „Zimsko ljetovanje Vladana Desnice“, Hrvatsko kolo, br. 2, Zagreb, 1950, str. 552. 146 Isto, str. 553. 147 Isto, str. 86. 148 „Prosviran šljem u jarku pored ceste sadržava jednu ljudsku glavu, jelova krstača nad tuđinskim vojnikom, poginulim, sasvim van programa, u slučajnom prolasku, označava čitav jedan ljudski život. Jedan život koji, tu, nepuna dva pedlja dublje (…) leži već protruo pod kožnatim uprtačima, s lubanjom u preširokom šljemu i s ploskicom o istrošalom kuku. I limena porcija iz koje sad mirno piju pilići, i odbačen šaržer strojnice i mjedena čaura signalne rakete u koju sad duvaju kao u pištaljku seoska djeca – sve je to spomenik, sve je to minuli život.” Isto, str. 86. 149 Isto, str. 87. 145
71
Stvarajući sliku sela u ratnom vremenu, Desnica često upotrebljava suprotne pojmove kao jedan od osnovih principa svoje poetike. Nasuprot prikazu realnog života, Zimsko ljetovanje se razlikuje od tipičnog realističkog romana iz više razloga: nema razvijenu fabulu, veza između poglavlja je labava, nema brzog ritma, najvećim delom roman je statičan. Međutim, ovo delo nije ni tipičan psihološki roman. Pisac je usmeren na posledice koje rat ostavlja na ljudima, na njihova osećanja, na psihološke ishode svojih likova, ali njegove psihološke analize nisu detaljne. Realizmom detalja pisac dolazi do realizma čoveka, do njegovog unutrašnjeg doživljaja iznoseći sliku ljudske ravnodušnosti prema stradanju, patnji i smrti drugih. Napuštajući grad i bežeći u selo od zla, Zadrani se ne osvrću na dramu zatrpanih i ranjenih ljudi, niti ih dotiče smrt sugrađana. Suočavajući se sa smrću i bežeći od nje, Desničini junaci pokazuju sliku čovekovog egoizma i nagonske radosti zbog spasenja. Primer za navedenu tvrdnju vidljiv je u razmišljanju Desničinog junaka Ernesta koji pričom o zatrpanom podrumu “s nejasnim osjećanjem da time nešto čini za njih (čini sve što može!) ali ujedno i da time proširenjem kruga obavještenih (“sukrivaca”) dijelom oterećuje sebe, prenoseći odgovornost na skupinu, zajedničku savjest.”150 U težnji da spasi sopstveni život, Desničin čovek pitanje sopstvene krivice ublažava time što ga pričom prenosi na druge, smatrajući da time ublažava sopstveni osećaj krivnje: „Uskoro se nađoše van najužeg pojasa opasnosti i pustošenja. Zadobivena bezbjednost provali u njima u radost života koja se ispoljavala u potrebi govorenja, tako da su se, iz osjećaja doličnosti, jedva susprezali. Taj primarni poriv radosti i ono, sve jače, čuvstvo nejasne krivice, protuteža za dotadašnju isključivu ovladanost slijepim nagonom samospasavanja, potpomognuti naglim popuštanjem živaca (...)“151 Pisac likove begunaca stavlja u iskušenja, između savesti i moralne odgovornosti. Kod njih pobeđuje nagon samospasavanja: „Ernesto pomisli kako je do jučer, pa i do maločas, i sam tvrdo vjerovao, kao što sad vjeruju oni zatrpani, da će u takvom slučaju svi ljudi napolju, svi ljudi na svijetu, ostaviti sve drugo, bataliti sve vlastite brige, i poduzeti složno i odlučno akciju spasavanja.”152
150
Isto, str. 21. Isto, str. 21. 152 Isto, str. 20. 151
72
Želju da pomognu drugom potiskuje strah za sopstvenim životom, čime pisac ostvaruje složenost ovog romana. Izrazitu težnju za čovekovim samospasavanjem Desnica prikazuje kroz „jednu sliku koja se pamti”, sliku mačke koja je ostala iza zatvorenog prozora jedne puste magaze pored koje su građani ravnodušno prošli na svom putu do Smiljevaca. Ovaj roman nesumnjivo sadrži neke karakteristike modernog romana, kao što su jednostavnost fabule, nedovoljno razvijeni likovi, statičnost i fragmentarnost kompozicije. Kao važnu napomenu treba istaći da su labava veza između pojedinih celina i snaga detalja važne specifičnosti impresionističke proze. Pripovedač priča jezgrovito i sažeto, ostvarujući time distancu prema događajima i junacima. Njegova tačka gledanja je opšteljudska i odlikuje se smirenom prisebnošću posmatrača. Na osnovu književnih kritika koje su izlazile neposredno nakon objavljivanja Zimskog ljetovanja, možemo zaključiti da njegova recepcija na početku nije bila pozitivna. Roman je bio dočekan burnim napadima prevashodno zbog prikaza ratnih zbivanja. Zatvoreni u dogmama socijalističke kritike, koja je bila lišena objektivnih literarnih kriterijuma, kritičari koji su prvi pisali o ovom romanu, oštro su ga osudili. Prvu negativnu kritiku napisao je Joža Horvat, nekoliko dana nakon objavljivanja romana. Pomenuti kritičar ističe da je Desnica u svom delu „posve zaboravio” na narodnooslobodilačku borbu i kao zaključak navodi da je sve u ovom delu “jadno, prljavo, sitno, žalosno, i mračno. Nezanimljivo i nerazumljivo. I život i knjiga o tom životu.”153 Desnica je u Horvatovom prikazu okrivljen da svesno nije napisao roman o NOB-u, jer nije hteo videti stvarni život oko sebe, gubeći time svaku stvarnu vezu sa svojim krajem i njegovim narodom. Ubrzo nakon objavljivanja Horvatove kritike, Desnica je napisao odgovor pod naslovom „O jednom gradu i jednoj knjizi”, koji je objavljen tek 1954. godine u Zadarskoj reviji. U navedenom članku sažeto je prikazao istoriju grada Zadra, formiranje njegova građanstva, zatim odnos građana prema seoskoj okolini. Pisac je obrazložio izbor obrađene teme, objasnio svoj stvaralački postupak ističući u zaključku svoj poetski stav da čovek ne bira temu, već tema odabire svog čoveka, tačnije kako je prilikom umetničkog stvaranja važnije nesvesno nego svesno angažovanje pisca. „Osnovna je značajka tog članka što se u njemu autor ipak samo brani koristeći u sadržaju elemente iz svog djela, karakteristika je članka što se ne
153
Joža Horvat: „Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje”, Književne novine, br. 26, Beograd, 1950, str. 21.
73
brani uspješnije i što ne koristi ono najvažnije – izrazito umjetničke kvalitete što su u djelu sadržane.”154 Nikola Ivanišin ističe da Desnica odviše teorijski objašnjava primitivizam svojih seljaka tražeći obrazloženje u „vjekovnoj, teškoj, olovnoj, neljudskoj atmosferi” u kojoj su odvajkada živeli. Međutim, takva atmosfera nije jedini faktor koji određuje fizionomiju smiljevačkih seljaka. Desničini seljaci nisu lukavi, podmukli, nepoverljivi i okrutni samo radi vekovne zaostalosti, nego i radi savremenih ratnih prilika u kojima su se zadesili. Njihovo ponašanje nije prouzrokovano samo vekovnom zaostalošću, „oni u svome selu nisu dočekivali, ispraćivali samo partizane – osloboditelje, nego i razne “crne”, “bijele”, “plave”, “handžir” i ostale “vražje” veoma stare fašističke prikaze, pa nisu ni mogli biti nego onakvi kakvi su u romanu prikazani.”155 Drugi negativan prikaz ovog romana objavio je Marin Franičević u književnom časopisu Republika 1950. godine. Pomenuti kritičar zamera Desnici jednostrano poznavanje sela što je dovelo do stvaranja krive slike o selu toga vremena: “Piscu se ni u kom slučaju ne može zanijekati poznavanje sela i uopće ljudi (…) Ali sudeći po onom što je napisao, on pozna tek jednu stranu medalje, koju onda preuveličava baš zato što ne pozna drugu. Zato je ta slika sela u Zimskom ljetovanju ispala kriva i to kriva iz osnova, a Zimsko ljetovanje upravo školski primjer naturalističkog prilaženja životu, pri kom prilaženju čak i svi detalji mogu biti istiniti, a da cjelina u temelju bude lažna.”156 Pod jednostranim prikazivanjem sela u Desničinom romanu Franičević je prevashodno podrazumevao izostavljanje perspektive, odnosno istorijskih prilika toga vremena: “Radnja Zimskog ljetovanja je u jednom dalmatinskom selu na kraju četrdeset treće i na početku četrdeset četvrte, dakle poslije kapitulacije Italije. A ni kod Desnice ni kod njegovih seljaka nema nikakve perspektive.”157 Najveći nedostatak ovog romana Franičević pronalazi u neprisutnosti partizana, u zanemarivanju partijske ideologije: “Vjerovali ili ne, na 198 stranica teksta svega se jednom spominju partizani, a o ratnim događajima se uopće ne govori. A radi se o jeseni i o zimi 1943/44! (…) Istina, na nekoliko se mjesta spominje 154
Nikola Ivanišin: „O Desničinom romanu Zimsko ljetovanje“, Zadarska revija, br. 1, Zadar, 1968, str. 40. 155 Isto, str. 42. 156 Marin Franičević: „Zimsko ljetovanje Vladana Desnice“, Republika, br. 7-12, Zagreb, 1950, str. 437. 157 Isto, str. 437.
74
“šuma”, ali nejasno i mutno, to više, što u pripovjedanje ulaze i četnici. Desnica govori o popaljenim kućama “odmetnika” i o rodbini koja je stjerana u logore (…) Po tome se, dakle, vidi, da je selo moralo dati i neke partizane i naslućuje se, da moraju u selu postojati ljudi, koji sa simpatijama gledaju na narodnooslobodilačku borbu. Ali se to u ovom selu ni po čemu ne osjeća. Po tome Desničini Smiljevci postaju selo, kakvog u Jugoslaviji uopće nije bilo. Svi seljaci koji ulaze u ovu prozu, ili su neopredjeljeni ili ćute kao ribe.”158 Upravo je (ne)prisustvo partizana bilo okosnica tadašnje književne kritike. Partizani su prisutni tek u nagoveštaju pred sam kraj romana, po čemu se ovaj roman i razlikuje od svih romana u kojima su borci glavni protagonisti. Prema navedenim mišljenjima kritičara, Desnica je u Zimskom ljetovanju bio odviše jednostran, tj. nije bio realista nego naturalista što je uslovilo stvaralačku neuverljivost. Osnovna tema Desničinog romana nije herojstvo partizana i ratna zbivanja, već odraz rata i blizine smrti na psihu junaka seoskog i gradskog prostora. Ratne prilike su okvir u koji pisac smešta svoje junake stvarajući njihove psihološke profile i dovodeći ih do saznanja o čovekovoj prolaznosti159 i neminovnosti smrti. Smrt je u stvaralačkom doživljaju ovog pisca prikazana kao neizvesna igra koja se “džilita sljepimice”160, i za koju se nikad ne zna koga će odabrati. Osnovni zadatak Desnice kao pisca je da prikaže čoveka i njegovo život u novim, nepoznatim i neočekivanim okolnostima. Navedeni stvaralački postupak vidljiv je u razmišljanju šjor Karla koji ističe “kako nije potrebno da čovjek putuje na kraj svijeta pa da doživi nešto neobično. Jer – govorio je – ljudi su ljudi i život je život na svakom mjestu kugle zemaljske.”161 Pomenuti junak naglašava da je život samo prividno jednoličan i ukoliko se malo pozornije razmotri, pokazuje se kao vrlo složen, zanimljiv i pun neočekivanog. Desničini junaci, prema rečima Marina Franičevića, nisu pozitivni likovi jer nemaju elemente ljudskog u sebi, niti se ikada uspinju do ljudskog: “Seljaci žive kao životinje. Oni su dehumanizovani do kraja. Tako ih, naime, Desnica gleda. Tako oni 158
Isto, str. 437. „ A eto, svakom jedanput dođe smrtan ura, moj šjor Karlo – odgovorio mu je mudro jedan stariji čovjek. A daj ti, bože, znaj kad će kome doći – može odma sutra meni, vama, svakome. Na ovom si svijetu prolaznik.“ Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, BIGZ, Beograd, 1993, str. 169. 160 „I kao da je događaj nemio i ružan ne toliko sam po sebi koliko kao znak vremena i opomena na neku opću nesigurnost, na ćudljivost igre smrti koja se džilita sljepimice. Ko da to razumije!“ Isto, str. 170. 161 Isto, str. 130-131. 159
75
egzistiraju u ovoj prozi. Nitko od njih da bi bio čovjek, a kamoli junak, bar za jedan trenutak. Čovjeku se približava Ićan, i to kad je pijan. Međutim, ni malograđani nisu ništa bolji. A mnogo je u ovoj knjizi teških stvari rečeno o čovjeku, i posebno o našem selu.”162 Franičević u nastavku svoje kritke priznaje Desnici iskrenost, navodeći da subjektivna iskrenost i talenat nisu uvek dovoljni “da bi se napisala stvarno istinita, objektivno iskrena, realistička knjiga”.163 Termin “realizam” prema estetici socrealizma sadrži i elemente kvaliteta, odnosno vrednovanja književnog dela. Ukoliko je, prema takvom shvatanju jedan tekst realističan, onda je i umetnički vredan. Pomenuti kritičari u svojim kritikama polaze od poznate socrealističke teorijske sheme po kojoj je umetničko delo “subjektivni odraz objektivne stvarnosti”. Odstupanjem od revolucije kao glavne teme, Desnica nagoveštava novi stvaralački postupak kojim će revolucija biti drugačije posmatrana, a junaci više prikazivani kroz njihova unutrašnja stanja: “Likovi ovog romana, uvek i u svaki čas i u isti mah i “glavni” i “sporedni”, ostvareni nikada i ni u jednom trenutku postupkom banalne deskripcije ili putem faktografskih registrovanja, - to su likovi koji nas ubeđuju u moć Vladana Desnice da stereotipne deskripcije, čak i tamo gde se učine neizbežnim,
izbegne,
pretvori
u
delove
konačnog
rezultata
umetničke
164
pronicljivosti.”
Pomenutim stvaralačkim postupkom Desnica obrađuje temu revolucije prikazujući psihologiju različitih mentaliteta, kao i pojedinačne karaktere predstavnika gradske i seoske sredine koje je veoma dobro poznavao: “Desnica se pokazao kao pisac koji i u izboru teme, obične, ljudske, svakodnevne, polazi putem traženja onih tematskih područja koja su mu do tančina, do srži, najpoznatija, bliska.”165 Polazeći od pojedinačnih predstavnika Zadra i Smiljevaca, pisac stvara opštu, univerzalnu sliku čoveka izgubljenog u ratnom vremenu. Stvaran pomoću navedenih stvaralačkih postupaka, roman Zimsko ljetovanje se razlikuje od tadašnje književne prakse jer ne sadrži ideološke zanose tipične za socijalistički realizam o čemu je bilo govora u uvodnom delu ovog rada. Desnica nije pisao pojedinačne odgovore pomenutim kritičarima, već ih je iznosio u mnogim esejističkim tekstovima. U godinama nakon objavljivanja romana 162
Marin Franičević: „Zimsko ljetovanje Vladana Desnice“, Republika, br. 7, Zagreb, 1950, str. 437. Isto, str. 437. 164 Branko Peić: „O ljudima bez grada, u nevremenu”, Književne novine, br. 50, Beograd, 1957, str. 31. 165 Isto, str. 31. 163
76
Desnica u jednom od svojih eseja ističe da “narodnooslobodilačka borba, u onoj materiji i onoj sredini koje su zahvaćene u knjizi (…) nije mogla da bude smještena u prvi plan, u samo središte zbivanja.”166 Ovaj roman prevashodno prikazuje društvenu i moralnu sliku različitih sredina čiji je sukob predstavljen ne samo realistički, već psihološki i misaono. Upravo je misaonost osobina po kojoj se Zimsko ljetovanje razlikuje od proze socijalističkog realizma i nagoveštava novi stil, postupak i strukturu romana nedogmatskog pristupa revoluciji i literaturi, kao i novu poetiku koju su započeli već pomenuti romani Svadba, Daleko je sunce i Pesma. Svojim romanom Desnica je uspeo da se udalji od tadašnjih socrealističkih prikaza Drugog svetskog rata, birajući drugi ugao posmatranja i dočaravajući ratna zbivanja slikama ljudskih stradanja i umiranja, zanemarujući dotadašnje stereotipe herojskog žrtvovanja. Nakon pomenutih kritika koje su nastajale neposredno nakon objavljivanja romana, tokom šezdesetih godina XX veka pojavljuju se prvi pozitivni prikazi ove knjige. Zimsko ljetovanje dobija važna priznanja od nedogmatske književne kritike koja ističe da ovaj roman nosi novu estetiku moderih obeležja. Prvi pozitivan prikaz napisao je Vlatko Pavletić, koji naglašava da se Desnica odmah javio kao izgrađen i zreo pisac. Mozaičku
strukturu
Desničinog
romana
Pavletić
pozitivno
ocenjuje
naglašavajući da je potrebna “izvijesna književna kultura da bi se moglo uživati u nekim kvalitetima Desničinog izrazito intelektualističkog izraza”.167 Neophodno je, prema njegovom mišljenju, napomenuti da je ovaj roman u samom početku bio zamišljen kao pripovetka, što objašnjava samu strukturu romana kao i mnoge stilske postupke. Čest je postupak povezivanja psiholoških i naturalističkih slika čime pisac ostvaruje moderni književni izraz u kome se ukrštaju simbolizam i naturalizam. Prema mišljenju Dragana Jeremića, “svojim Zimskim ljetovanjem Desnica je bio jedan od prvih jugoslovenskih pisaca koji su odlučno raskinuli s normama socijalističkog realizma i doveli jedan novi, širi i savremeniji način pisanja. Ali ta njegova istorijska zasluga nije proistekla iz teorijske težnje da se jedan književni stav odbaci u ime nekog drugog stava. Ona je bila posledica prirodnog izrastanja jedne celovite stvaralačke ličnosti, koja nije mogla da se ograniči i uobruči okvirima jedne 166 167
Vladan Desnica: Eseji, kkritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 122. Vlatko Pavletić:
77
uske estetičke teorije, jer je u sebi, s čitavim jednim pogledom na svet, nosila i jednu novu estetiku.”168 Određujući mesto Zimskog ljetovanja u našoj književnosti, kritičari su saglasni u mišljenju da Desnica primenjuje specifičnu realističku metodu koju Dragan Jeremić naziva “integralni realizam” kojem su, po njegovom mišljenju, pripadali svi veliki stvaraoci: “Pristajanje uz “integralni realizam” bilo je kod Desnice potpuno svesno i on mu je pripadao s neizbežnom nužnošću, koju je nametala kako njegova ličnost, tako i životne okolnosti i uslovi u kojima se formirao njegov duh. Rođen u Zadru, blizu granice slovenskog sveta prema romanskom svetu, Desnica je noseći u sebi slovensku dušu bolećivu za sve što je ljudsko, a najviše za promašene i tragične egzistencije, u susretu sa romanskom civilizacijom, usvojio ljubav za pitoreskno, svest o tesnoj povezanosti čoveka sa prirodnim ambijentom u kome živi i osećanje mere.”169 Uočljivo je da Vladan Desnica već svojim prvim romanom istražuje “atmosferu čoveka i njegovu psihološku klimu”170, tragičnu dimenziju ljudskih života bez sklonosti ka epskim temama o revoluciji. U težnji da prikaže čovekovo beznađe, otuđenost i prazninu koja ga ispunjava u ratnim okolnostima, pisac stvara naturalističke slike kojima prikazuje najrazličitije životne situacije. Stvarajući istovremeno psihološki portret gradske i seoske sredine, kao i njenih predstavnika, Desnica otkriva svoj poetski stav koji glasi da je smisao umetnosti iznošenje i prikazivanje istina o čoveku. Ukrštavanjem i prožimanjem različitih ljudskih sudbina u Zimskom ljetovanju, Desnica prikazuje unutrašnja zbivanja u ljudima. Analizom njihovih razlika pisac želi da prikaže istorijske razloge zbog kojih su se ti ljudi otuđili jedni od drugih. Prema rečima Branka Peića “Zimsko ljetovanje je literarno ostvarenje koje po svojim osobenostima dostojno predstavlja Vladana Desnicu, prozaika u čijem tekstu svud prisutna je poezija ljudskog, što odiše najhumanijim vrednostima piščevog suštinskog prodora u relativizirane norme odnosa čovek-vreme, subjekt-društvenost, građanska konvencija prema nastajanju i nestajanju.”171
168
Deagan Jeremić: „Vladan Desnica“, LMS, Novi Sad, maj, 1967, knjiga 399, sv. 5, godina 142, str. 470. 169 Isto, str. 470. 170 Borislav Mihailović-Mihiz: Od istog pisca, Nolit, Beograd, 1956, str. 333. 171 Branko Peić: „O ljudima bez grada, u neveremenu“, Književne novine, br. 50, Beograd, 1957, str, 31.
78
U težnji da prikaže društveno-istorijsku atmosferu, Desnica analizira kolektivnu svest jedne sredine analizirajući unutrašnja stanja pojedinačnih likova. Roman Zimsko ljetovanje oslikava vezanost čoveka za određenu sredinu i istorijske osobenosti te sredine. Vezanost čoveka za zavičaj, kao čest motiv Desničinog stvaralaštva, u ovom romanu je posebno istaknuta u onim trenucima kada ljudi silom rata bivaju izbačeni iz svog prirodnog okruženja i prebačeni u dotad nepoznatu životnu sredinu. Polazeći od opšte slike ratnih zbivanja koja su zadesila Zadar, pisac prati i prikazuje pojedinačne likove, njihove pokrete i misli172 u novonastalim okolnostima. Krećući se od opšteg ka pojedinačnom, Vladan Desnica već svojim prvim romanom otkriva put kojim se kretala njegova stvaralačka misao što će biti hronološki prikazano u narednim segmentima ovog rada.
172
„Lizeta plete. A misao joj luta, krilom se dotiče sjećanja iz djetinjstva, iz djevojaštva, iz prvih godina braka, pa raznih momenata proživljenih ovdje u Smiljevcima – a zatim pada na nepoznati, dočaravani kraj, na sanjanu i nikad viđenu zemlju u koju se eto spremaju poći.“ Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, BIGZ, Beograd, 1993, str. 178.
79
OLUPINE NA SUNCU (1952)
Prva pripovetka Vladana Desnice pod naslovom „Životna staza Jandrije Kutlače“ objavljena je 1935. godine u Magazinu sjeverna Dalmacija koji je pisac sam uređivao. Važno je napomenuti da je Desnica već pre Drugog svetskog rata imao pripremljenu za objavljivanje jednu zbirku pesama i zbirku pripovedaka, ali su ti rukopisi u ratnom vihoru nestali. Značajan je podatak da je Desnica oko 1936. godine napisao u obliku pripovetke romane Proljeća Ivana Galeba, zatim i Zimsko ljetovanje, kako sam kaže „na nagovor drugih“. Nakon prvog pojavljivanja u književnoj javnosti 1935. godine, Desnica je određen kao nastavljač dalmatinskih klasika, Šimunovića, Matavulja i Ćipika. Međutim, dok su pomenuti pisci ostali u okvirima klasičnog realizma, izgrađenog na tradicijama naše epske kulture i nacionalno-folklornog duha, Desnica u svojim književnim ostvarenjima prikazuje mnogo više od uobičajene realističke slike. Teško je odrediti pravo mesto ovog pisca u hronološkoj istoriji srpske i hrvatske književnosti. Ukoliko poredimo godinu objavljivanja njegove prve pripovetke i prvog romana (Zimsko ljetovanje, 1950), možemo prihvatiti tvrdnju da se Desnica sa prvom objavljenom knjigom u književnosti javio relativno kasno. Činjenicu kasnog objavljivanja njegovih knjiga možemo objasniti ratnim prilikama i velikom kritičnošću ovog pisca prema sebi i svojim književnim ostvarenjima, kao i već pomenutim nerazumevanjem tadašnje dogmatske kritike. Prva zbirka Desničinih pripovedaka pod naslovom Olupne na suncu objavljena je 1952. godine, zbirka Proljeće u Badrovcu 1955. godine, zatim Tu, odmah pored nas 1956. godine, i poslednja zbirka Fratar sa zelenom bradom 1959. godine. Osnovu Desničinog pripovedačkog rada sačinjavaju prva i treća zbirka, dok je druga zbirka dopunjena sa tri, a četvrta samo sa jednom novom pripovetkom. Desnica je ukupno objavio 32 pripovetke, dok su dve objavljene izvan pomenutih zbirki (nedovršeni roman Pronalazak athanatika i posmrtno objavljena nedovršena pripovetka Čovječanstvo). Pojedine njegove pripovetke preštampavane su iz knjige u knjigu, ponekad bez promena u tekstu, a ponekad sa manjim ili većim varijantama.
80
Tako je iz Olupina na suncu, koje sadrže petnaest pripovedaka, njih dvanaest uneseno u narednu knjigu Proljeće u Badrovcu ( „Od jutra do mraka“, „Konac dana“, „Oko“, „Florjanović“, „Božićna priča“, „Bunarevac“, „Formalista“, „Posjeta“, „Bog sve vidi“, „Oproštaj“, „Pravda“, „Pred zoru“). Svega tri pripovetke u Desničinoj drugoj zbirci bile su nove („Proljeće u Badrovcu“, „Spiriti“, „Solilokvij gospodina Pinka“), a svega tri iz Olupina na suncu nisu kasnije nigde preštampane („Životna staza Jandrije Kutlače“, „Zlatni rudnik“, „Susjedi“). Treća Desničina zbirka donosi trinaest novih pripovedaka, a uz njih i tri iz prethodne knjige Proljeće u Badrovcu, dok je četvrta zbirka široka retrospekcija Desničinog pripovedačkog dela (sadrži ukupno dvadeset i četiri pripovetke, od kojih je samo jedna nova „Delta“), dok su ostale preuzete iz ranijih knjiga. Koncipirane na navedeni način, Desničine zbirke pripovedaka ukazuju na to da nije moguće govoriti o svakoj od ovih knjiga pojedinačno, već samo o pojedinačnim pripovetkama. Iako svaka od pomenutih zbirki predstavlja zasebnu kompozicionu tvorevinu, Desničin pripovedački opus formira svoj zaokruženi svet tek u celini, zanemarujući, prema rečima Dubravka Jelčića, „ograde koje su izdavački razlozi i tehničke okolnosti nametnuli opsegu i sadržaju pojedinih knjiga.“173 Posmatrajući u celosti Desničine knjige pripovedaka, uočavamo da su kao samostalne celine veoma ujednačene, po zanimljivosti i po onoj količini poetskoga koje sadrže u sebi, a koje je, po rečima samog Desnice, osnovno merilo vrednosti svakog književnog dela. Međutim, Desnica ima nekoliko pripovedaka koje su, pored romana Proljeća Ivana Galeba, najviše prikazivane u književnoj kritici, a to su: „Posjeta“, „Solilokvij gospodina Pinka“, „Oproštaj“, „Pred zoru“, „Konac dana“, „Florjanović“. U poređenju sa negativnim prijemom prvog Desničinog romana, književna kritika je uglavnom sa pohvalama i priznanjima dočekala njegove pripovetke. Zbirka Olupine na suncu dobila je nagradu Saveza književnika Jugoslavije za najbolje književno delo u 1952. godini. Sam naslov prve zbirke otkriva osnovnu intenciju pisca da prikaže one ljude koji su na različite načine promašili svoje živote, ne ostvarivši svoje ciljeve i ambicije. Desničine ljudske „olupine“ istrajavaju do kraja svoj život čekajući smrt, izopšteni iz svog vremena, pronalazeći utehu jedino u suncu.
173
Vladan Desnica: Izbor pripovijedaka, Vijesnik, Zagreb, 1966, str. 8.
81
Posmatrajući sva Desničina prozna ostvarenja, uočavamo da se kao zajednički i osnovni motivi javljaju čovekova patnja i smrt koji će u ovom radu biti posebno istaknuti. Prividno jednostavene, Desničine pripovetke su motivisane čovekovim unutrašnjim stanjima i raspoloženjima i kao takve pružaju široku mogućnost analize i prikaza opšteljudske problematike. Kraća prozna ostvarenja ovog pisca nastajala su uglavnom na dva načina: neke su nastale kao ostatak šire zamišljenih i neostvarenih romanesknih tekstova, odnosno kao prepravljeni ostaci neupotrebljenih delova romana, dok su druge u samom početku bile zamišljene kao romani, pa su ostale više ili manje nezavršene pripovedačke celine. Ukoliko posmatramo književnu metodu kojom su Desničine pripovetke napisane, uočavamo da je mali broj stvaran pomoću izražajnih sredstava klasičnog realizma. U svojim pripovetkama Desnica je ostvario ravnotežu između racionalnih i intuitivnih, filozofskih i poetskih elemenata. Međutim, u najvećem delu Desničinog pripovedačkog opusa uočavamo elemente asocijativne i refleksivne proze koji će svoj najviši domet ostvariti u romanu Proljeća Ivana Galeba. Svoj pripovedački materijal sam autor deli na proze regionalne tematike i one druge, psihološko-meditativne, čija je radnja smeštena u socijalni ambijent primorskih gradića u kojima pisac posebnu pažnju pridaje stanovnicima grada prikazujući njihove psihološke i karakterne osobine. Navedenu podelu svojih pripovedaka Desnica iznosi u napomeni svoje zbirke Tu, odmah pored nas: „I u ovoj zbirci, kao i u Olupinama na suncu, pojavljuju se uporedo, izmiješane i neodijeljene, proze koje zapravo potječu iz dva različita kruga i koja, idealno, sačinjavaju dvije posebne knjige: one iz još nezavršenog ciklusa pretežno regionalnog vida (ili bar privida), i one druge, općenitijeg, sasvim neregionalnog karaktera (koje uzgred rečeno, bez obzira na valutacije, angažiraju autorovo dublje interesovanje i predstavljaju njegovu preču preokupaciju). Namjera mi je da, kad se za to pruži praktična mogućnost, i vanjski razlučim ta dva kruga, pa da svaki od njih objavim u posebnoj svesci.“174 Prvu pomenutu grupu sačinjavaju pripovetke u kojima pisac teži psihološkorealističkoj slici određenog geografskog i etničkog područja, tačnije obalnog dela srednje Dalmacije u vremenu između dva rata i nakon Drugog svetskog rata (npr. „Životna staza Jandrije Kutlače“, „Oko“, „Bunarevac“, „Konac dana“, „Šarasta kutijica“, „Florjanović“ i dr.), dok drugoj grupi pripadaju pripovetke esejističko-
174
Vladan Desnica: Tu, odmah pored nas, Grafički zavod, Beograd, 1956, str. 55.
82
meditativnog karaktera koje sadrže životna saznanja autora, intelektualnu analizu, kao i njegova shvatanja i uverenja izvedena iz različitih mogućnosti razvoja određenih situacija („Solilokvij gospodina Pinka“, „Fratar sa zelenom bradom“, „Zašto je plakao Slinko“, „Pravda“, „Delta“, „Balkon“, „Mali iz planine“, „Benta-gušter“). Navedene grupe pripovedaka ne razlikuju se samo po tematskom opredelenju, već i po načinu strukturiranja pripovedne građe, kao i primenjenim literarnim postupcima. Pripovetke koje su uvrštene u prvu grupu predstavljaju sugestivne slike realističkih zapažanja i umetnički preoblikovanih događaja, kao i izgrađene psihološke portrete autentičnih likova pronađenih ređe u selima, a češće u malim dalmatinskim gradićima, među pripadnicima činovničkog sloja i malograđanske inteligencije. U ovim pripovetkama prevladava uglavnom tradicionalni, raelistički model pripovednog oblikovanja. Pripovetke druge grupe tematiziraju urbanu sredinu i intelektualne probleme što uslovljava pisca da koristi modernije stvaralačke postupke (introspekciju, esejizam, solilokvij). Ove pripovetke su uglavnom samo inspirisane realnim događajima, ali nisu toliko slike tih događaja, već njihov hipotetički nastavak pun različitih mogućnosti koje su međusobno oprečne i sadrže filozofske stavove ovog pisca. Potrebno je naglasiti da ne postoji tačno određena granica između Desničine regionalne i psihološko-meditativne proze. Regionalna tematika ne isključuje psihološko poniranje i proučavanje određenog mentaliteta, pored toga postoje pripovetke koje objedinjuju obe pomenute grupe (npr. „Sveti Sebastijan“, „Spiriti“, ili „Oproštaj“). Upravo je prelazni karakter Desničinih pripovedaka naveo Vlatko Pavletić175 i iskoristio kao glavni kriterijum njihove podele u četiri grupe. Prvu grupu sačinjavaju pripovetke regionalnog sadržaja: „Životna staza Jandrije Kutlače“, „Proljeće u Badrovcu“, „Oko“, „Bog sve vidi“, „Bunarevac“, „Konac dana“, „Spiriti“, „Pred zoru“, „Florjanović“, „Formalista“, „Božićna priča“, kao i roman Zimsko ljetovanje. Drugu grupu Pavletić određuje kao prelaznu, i naglašava da su pripovetke ove grupe još uvek vezane za regionalno, dok su ambijentalne i sve ostale oznake potisnute u pozadinu, u prvi plan je istaknuta psihološka analiza, agonična stanja
175
Vlatko Pavletić: Djelo u zbilji, Naprijed, Zagreb, 1971, str. 207.
83
čoveka ili fiksacija ljudskih putanja zaustavljenih nepoznatom silom na tački sudbinskih apsurda: „Posjeta“, „Oproštaj“, „Šarasta kutijica“, „Sveti Sebastijan“. U trećoj grupi Desničinih pripovedaka, prema rečima Vlatka Pavletića, nalazimo produžetak psiholoških traganja ali u oblasti rezervisanoj za psihoanalizu: „Priča o fratru sa zelenom bradom“, „Solilokvij gospodina Pinka“, dok četvrtu grupu sačinjavaju proze u kojima je vidljiva iskonstruisanost sižea radi otkrivanja posebno zanimljivih, opštih istina o čoveku i životu: „Mudrac sa istoka“, „Pravda“, „Bentagušter“, zatim one novelističke celine koje su nakonadno postale deo romana Proljeća Ivana Galeba, romana koji na višoj razini miri sve nabrojene različitosti stvaralačkog opusa Vladana Desnice. Posmatrajući hronološkim redom Desničin pripovedački opus, uočavamo bogatu galeriju likova koje pisac zatiče u različitim životnim fazama, od mladenačkog idealizma preko razdoblja pune društvene afirmacije, pa sve do malograđanske inertnosti prouzrokovane različitim razočarenjima i raskolima između subjektivnih želja i objektivnih mogućnosti pojedinca. Prikazujući svoje likove, Desnica ne preuveličava ni ljude ni događaje. Njegovi provincijski doktori i advokati, profesori, veterinari i sudije veoma su životni, autentični, uverljivi i precizno okarakterisani veoma kratkim opisima. Čitajući pažljivo Desničine pripovetke, brzo se uočava povučenost pisca, neka vrsta odstojanja kojeg je pisac sam odredio ostvarujući na taj način mogućnost mirnog posmatranja svojih lica, njihovih pokreta i razmišljanja. Desničine proze nisu samo prikazi neposrednih doživljaja, već naknadna i postepeno izvedena analiza viđenog ili doživljenog. Svaka Desničina pripovetka predstavlja zreo doživljaj pisca, kao i jasnu predstavu određene ideje, čime je postignuta uverljivost i verodostojnost kod čitaoca. Pomenuto odstojanje koje Desnica zauzima prema temi i predmetu svog stvaralačkog postupka, ne isključuje poetski doživljaj niti stvara poetsku hladnoću samog teksta. Desničine pripovetke su prožete poezijom, ali ne i patetikom zahvljujući njegovoj sposobnosti da savlada emocije u trenucima kad prikazuje određene životne pojave. „Ta piščeva odlika, njegova sposobnost da se izdigne, odijeli i udalji od predmeta svoga pripovijedanja, da priguši i prikrije vlastita uzbuđenja i da se gotovo nezainteresirano odnosi prema svojoj temi – a da se ipak, ni na čas, ne odijeli od nje! – to nije samo znak Desničine intelektualne superiornosti
84
nego i njegove umjetničke, stvaralačke nadmoćnosti.“176 Navedenim stvaralačkim postupkom pisac ostvaruje ravnotežu između intelektualnog i emotivnog, stvarajući istovremeno toplinu kao i egzaktnost svakog svog teksta. Na osnovu navedene grube podele Desničinog pripovedačkog opusa, možemo uočiti da se kao pisac razvijao polazeći od realističke, preko psihološke do misaone proze. U prozama realističkog karaktera u prvom planu dati su karakteri i životne sudbine uslovljene sredinom i vremenom, dok se u prozama psihološkog tipa posebno ističe određena karakteristična situacija ili odnos, da bi u misaonim prozama pisac uz pomoć neke životne okolnosti ilustrovao misao od opšte važnosti. U ranim pripovetkama ovog pisca naslikana je bogata galerija seljaka i građana, što istovremeno otkriva njegovu sklonost ka prikazivanju grada i sela kao različitih i međusobno suprotstavljenih sredina, što je već istaknuto u prethodnom segmentu rada posvećenom romanu Zimsko ljetovanje. Desnica je sa podjednakim interesaovanjem i pažnjom prikazivao predstavnike pomenutih sredina, usmeravajući svoju pažnju više na njihove unutrašnje portrete, nego na spoljašnji opis što je bio čest postupak u našoj ranijoj književnosti. Posmatrajući Desničin pripovedački opus, uočavamo njegove zajedničke osobine, koje istovremeno sačinjavaju osnovne poetske stavove ovog pisca koji će ovim radom biti predstavljeni. Događaj, kao osnovni tvorbeni elemenat Desničinih pripovedaka, predstavlja samo polazište, stvarnosni impuls od kojeg pisac polazi u kreiranju svojih priča. Određeni događaj, nakon kratkog piščevog skiciranja, ubrzo biva zanemaren, čime se ostvaruje namerno usporavanje fabule da bi se radnja lakše zaustavila. „U većini svojih pripovijedaka, međutim, Desnica ne fabulira, jer njega ne interesira događanje, njemu je sasvim dovoljan samo jedan početni događaj, on hoće da uz pomoć tog događaja upozna i objasni cijelog čovjeka, punu ličnost, kompletno biće: njegove osobine, navike, raspoloženja, sklonosti, želje, mogućnosti, ambicije, misli, shvaćanja, postupke, domete, njegov mentalitet i karakter, duševnu klimu u kojoj živi – ukratko: njegovu unutrašnju dimenziju, njegov psihički totalitet.“177 Fabulu većine Desničinih pripovedaka možemo prikazati jednom rečenicom, kao što je to uradio Borislav Mihajlović: „Jedan je mladi klerik poludio, jednog je starog gospodina pregazilo vrijeme, jednom je seljaku skapala krava, jedan je doktor pogreškom oslijepio pacijenta, jedan je sudija uhvaćen u pronevjeri, jedan je slikar 176 177
Isto, str. 231. Isto, str. 15.
85
zastao zamišljen nad staračkom izgubljenošću svog modela (...)178 Navedenom rečenicom Mihajlović je ispričao sadržaje pripovedaka „Od jutra do mraka“, „Konac dana“, „Proljeće u Badrovcu“, „Oko“, „Florjanović“, „Posjeta“, što nam dokazuje da pisac građu pripovedaka razvija pomoću osiromašenih događajnih sekvenci, a težište prebacuje na kraće lirske introspekcije i psihološke karakterizacije svojih likova. Navedenim stvaralačkim postupkom Desnica namerno narušava klasičnu pripovednu shemu (uvod – zaplet – rasplet) ne poštujući logičko-uzročni red primeren zapletskoj strukturi realističke proze. Desničine pripovetke, iako su najčešće stvarane oko jednog problema ili ideje, većinom bez fabule, nikada nisu bez razvijenog misaonog sadržaja i adekvatne poente. Završne rečenice uglavnom su prirodni završeci unutrašnjih čovekovih drama ili kontemplativnih stanja. Petar Šegedin u svom prikazu dela Vladana Desnice raspravlja o njegovoj rečenici, otkrivajući time stvaralački postupak ovog pisca: „Njegova je rečenica jednostavna, narativna, ali ne i naturalna: ona je sublimirani plod intelektualne kontemplcije, te u tom smislu i autentična. Prilazi objektu mirno, rekao bih nečujno, uzima od njega detalj, nijansu, ali gotovo nikada neće naglasti, podcrtati u sebi pohranjeno. Ono što je ta rečenica u sebi ponijela i u sebi čuva, čeka senzibilno oko i uho.“179 Slično zapažanje iznosi i Božo Milačić raspravljajući o izrazu, postupku i stvaralačkom načinu koji Desnica primenjuje u svojim prozama: „Svaka pripovijetka Vladana Desnice krcata je detaljima pretvorenim u plastične slike koje se mirno smjenjuju otkrivajući dramatiku zbivanja i u najstatičnijim situacijama kad sve pokrete zamijeni psihološka analiza.“180 Posmatrajući navedene tvrdnje, uočavamo izraze koji se odnose na Desničino stvaralaštvo: sublimiran, itelektualna kontemplacija, autentičnost, mirno, nečujno, detalj, nijansa, pohranjeno, senzibilno, plastično, dramatično, psihološka analiza. Navedeni izrazi ovako izdvojeni otkrivaju suštinsku prirodu Desničinog kreativnog postupka, kao i rezultate tog postupka. Desnica ne teži za eksperimentima i dodatnim efektima u okvirima realističke rečenice i realističkog metoda. Stvarajući naoko mirne svetove, ovaj pisac nam otkriva nova središta stvaralačkog interesovanja. Na taj način 178
Borislav Mihajlović: Od istog čitaoca, Nolit, Beograd, 1956, str. 332. Petar Šegedin: Riječ o riječi, Naprijed, Zagreb, 1969, str. 109. 180 Božo Milačić: Suze i zvijezde, Nip, Zagreb, 1956, str. 96. 179
86
njegov postupak, ma koliko bio realističan, postaje poseban, samo njegov, dok se rečenica „želi produbiti, odrediti u starom okviru“181 Upravo u takvom stvaralačkom postupku, u davanju i otkrivanju svoga sveta, krije se osnovna vrednost Desničinih proza: „Desnica znade otkriti, proniknuti, ući u nerečeno, shvatiti, i onda to fokusirati odmjereno, i sigurno, raspolažući strasnom budućnošću i bogatim riječnikom.“182 Na ovaj način Desnica stvara svet „naših tragedija, svijet zaturenih, uskih sredina, život koji se razvio u našim primorskim malim gradovima, varošicama i selima“.183 U jednoj od svojih napomena, Desnica kaže da je svet njegovih proza, svet „pripadnika poljuljanih uređenja, pometenih društvenih krugova i ovapnjenih sredina, dezorijentiranih egzistencija koje su izgubile svoj smisao i svoju osnovicu – ljudskih olupina među olupinama ustanova, mentaliteta i oblika života, što griju svoje kosti na božijem suncu i migolje kao jesenje muhe, pokretane više silom inercije i ukorijenjenih navika nego snagom vlastite volje i vlastitog uvjerenja.“184 Desničini junaci za razliku od junaka klasično-realističke proze, nisu dinamični. Nošeni svojom, uglavno mlakom željom za promenom, oni ne uspevaju prekoračiti socijalno-egzistencijalni ambijent u kom se nalaze, već se mire sa svojim sudbinama i trenutnim okruženjima. U težnji da naglasi bezizglednu i nestimulativnu atmosferu, pisac koristi slike iz prirode da bi što više definisao psihička stanja svojih junaka. Desnica prikazuje statične ličnosti, usporene nedovoljnom željom i ambicijom, kao i pasivnom socijalnom sredinom koja ih u većini slučajeva prisiljava da završe svoj životni put („Oko“, „Florjanović“, „Oproštaj“) ili da se nužno pomire sa realnim kontekstom ograničavajuće stvarnosti kojom su okruženi („Proljeće u Badrovcu“, „Konac dana“, „Šarasta kutija“, „Sveti Sebastijan“). Junaci Desničinih proza su uglavnom propale ili zbunjene egzistencije ograničene određenim realitetom koji ne uspevaju nikakvim voljnim aktom pretvoriti u prostor po njihovoj želji. Idejno-tematska osnova Desničih proza temelji se upravo na psihološkoj analizi čoveka u nepovoljnim životnim okolnostima i prilikama. Desnica u svojim prozama uglavnom oslikava tipove otuđenih egzistencija, „ljudske olupine“, kao predstavnike sveta koji nestaje. Mile Srdarević („Konac dana“), Miloš 181
Petar Šegedin: Riječ o riječi, Naprijed, Zagreb, 1969, str. 110. Milivoj Slaviček: „Marginalije o Vladanu Desnici“, Izraz, br. 6, Sarajevo, 1957, str. 617. 183 Petar Šegedin: Riječ o riječi, Naprijed, Zagreb, 1969, str. 113. 184 Vladan Desnica: Olupine na suncu, Matica hrvatska, Zagreb, 1952, str. 16. 182
87
(„Bunarevac“), sudac Šarić („Aprilsko veče“) – predstavnici su jednog nestajućeg vremena, zatečeni i izgubljeni pred novim vrednostima koje dolaze. Prikazujući pripadnike takvih sredina, Desnica pre svega traga za onim što je autentično i duboko skriveno u svakom čoveku, pri čemu, zahvaljujući izrazitom čulu za ljudsko, svojoj bogatoj duhovnoj kulturi i intelektualnoj širini nalazi razumevanje za najrazličitije čovekove patnje. Čovek je primarna preokupacija Desničinog stvaralačkog mišljenja, te pisac upravo zbog toga ne preuzima ulogu tužitelja. U težnji da zahvati i prikaže sva kretanja i postupke svog čoveka u vremenu i prostoru, pisac želi da ga što više približi čitaocu, kako bismo kroz različite likove sagledali sebe. Milivoj Slaviček naglašava Desničinu „težnju da metodičko-psihičkim razrađivanjem dade cjelovite, razgrađene, dogledane karaktere, koji su, kao takvi, uključivo, i tipovi, što se uspinju do univerzalnoga, a da ipak ništa ne gube od svojih osobenosti, tj. životnosti. Pri tome Desnica umije lucidno da dotakne, naznači, razgoliti, obasja samim dodirom, onu najtišu karakteristiku ljudskog u nekoj situaciji.“185 Desničine pripovetke iz zbirke Olupine na suncu razlikuju se po temama koje su njima predstavljene, po stvaralačkim metodama kojima su oblikovane celine, kao i po udelu fabule i razradi pojedinosti. Posmatrajući u celosti pomenutu zbirku, možemo uočiti osnovne poetske stavove ovog pisca koji će biti praćeni kroz njegov celokupni pripovedački opus.
185
Milovoj Slaviček: “Marginalije o Vladanu Desnici”, Izraz, br. 6, Sarajevo, 1957, str. 618.
88
„Životna staza Jandrije Kutlače“ (1935) Čitajući Desničinu prvu objavljenu pripovetku, uočavamo da pisca prevashodno zanima svakodnevica učmale sredine, njene otuđene egzistencije, nevidljive istine, dnevni ritam običnog života. Da bi uhvatio taj ritam običnog, Desnica se, prema rečima Krešimira Nemeca „koristi raznim postupcima i tehnikama, među kojima je svakako postupak očuđavanja najkarakterističniji: autoru je cilj pokazati obične, svakodnevne situacije u novom svjetlu, u poznatom pronaći skriveno i nepoznato, otkriti „poeziju proze“.“186 Pripovetka „Životna staza Jandrije Kutlače“ jedna je od dužih Desničinih pripovedaka, prethodno zamišljena kao „skica za roman“. Žanrovski određena već samim naslovom, ova biografska pripovetka svojim sadržajem prikazuje životni put seoskog mladića koji napušta svoju sredinu i odlazi u grad počevši novi i drugačiji život. Upravo je prvobitna namera pisca da od ove pripovetke stvori roman, uslovila specifičnu kompoziciju koja, prema rečima Zoran Gavrilovića187 nije uvek glatka i unutrašnje čvrsto povezana, već se rasplinjava u mnoštvo likova i odnosa. Prvi deo pripovetke napisan je u skladu sa poetikom realizma, opisana je seoska sredina sa retrospektivnim osvrtom na prošlost toga kraja. Sliku dalmatinskog zaleđa, tačnije sela Klisovci188, pisac ostvaruje opisom geografskog i prirodnog položaja te zemlje. Prirodne uslove toga kraja Desnica ilustruje opisom biljnog sveta i drveća koje tu raste: „Sama od sebe raste rašeljka, tvrdi, čvornovati grab i opori kostelić. U zabranima ograđenim krivudavim suvozidom ima dosta grabovog, izrođenog brijesta i hrasta, ali ko pozna to drveće iz drugih krajeva, ovdje ga vjerovatno, sa i malo veće udaljenosti, ne bi prepoznao: motano i povijeno burama i
186
Krešimir Nemec: “Novelistika Vladana Desnice”, Forum, br. 3/4, Zagreb, 1986, str. 361. “Da je Desnica ostvario svoju zamisao, možda bi dobili dobar roman, koji bi na širokom planu obuhvatio sva protivrečna kretanja koja su oličavala i ispunjavala život naših ljudi pod austrougarskom okupacijom, sav onaj složeni društveni i psihološki proces koji se rasplamsavao u sukobu mladog, oslobodilačkog naraštaja, sa konzervativnim očevima, i isluženim carskim vojnicima. Ovako, ova duga pripovetka predstavlja niz manje ili više uspelih fragmenata i ta isprekidanost ili bolje, česta nasilna sjedinjavanja, brzo i letimično zadržavanje na odnosima koji se zbog širine zamisli stalno gomilaju, a ostaju neodređeni i nabacani, sve to deluje zamarajuće, tromo i neubedljivo.” Zoran Gavrilović: Neizvesnosti, Narodna knjiga, Beograd, 1985, str. 217. 188 „U jednom od onih udubljenja u terenu koja nastaju na površini nepreglednog sinjeg kamenjara dalmatinskog zaleđa, uvalilo se, kao u rupu, selo Klisovci, da se koliko toliko zakloni od bure koja bez zapreke dere po goloj visoravni. Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 69. 187
89
neumorno sakaćeno sjekirama drvarica, ono raste nepravilna oblika, zasukana debla kao ožiman peškir, krivasto, s teškim bolnim gukama po tijelu.“189 Ovakvom slikom drveća i prirode pisac u potpunosti otkriva i oslikava životne uslove u dalmatinskom selu kao veoma teške i nepovoljne. Takva priroda, sura i škrta, pokazuje se veoma teška za život: „U mutna zimnja jutra, jednako kao i ljeti pod vrelim suncem, suču se uzbrdo prema izvoru, litije žena pogrbljenih pod vučijama i natovarene magaradi. Taj mučni put na vodu je neminovan, gotovo obredni dio dnevnog života, i on ženi odnosi pola njenog dana.“190 U nastavku pripovetke pisac se vraća u istorijsku prošlost dalmatinskog zaleđa, dajući opštu sliku toga vremena kao uvod u priču o plemenu Kutlače. Prvi podatak o plemenu odnosi se na smrt njegovog najstarijeg predstavnika Mijata Kutlače. Razlog njegove smrti pisac objašnjava promenom prirodne sredine: „Umro je naglo, od upale pluća – od one „punte“ koja nesmiljeno kosi te doseljene gorštake i koja ih slama tim lakše čim su kršniji i snažniji.“191 Na samom početku Desničine prve pripovetke uočava se značaj i moć sile prirode kao neminovnosti na koju čovek ne može uticati. Priroda kao osnovni elemenat Desničine poetike stoji u direktnoj vezi sa čovekom i njegovim životom. Upravo će takva priroda izvršiti direktni uticaj i na Mijatove sinove, Petra i Jandriju koji su prikazani kao oličenje suprotnosti. Petar je „šutljiv i uravnotežen seljak“ koji „nikad nije pomislio na drugo podneblje ili drugačiji život. Bio je zadovoljan da jedan dan sliči drugome i jedna godina drugoj“. Jedina promena koju je mogao da prihvati bila je promena godišnjih doba: „(...) i to očekivano i unaprijed znano smjenjivanje zadovoljavalo je potpuno njegovu potrebu za promjenom. Većih i zamašnijih promjena njegova mašta nije zamišljala i njegova duša nje željela.“192 Nasuprot njemu, „Jandrija je bio drugačiji“. Odredivši ga jednom rečenicom, Desnica na samom početku pripovetke otkriva da će glavni junak biti upravo onaj koji je drugačiji. Razlikovao se od brata po nemirnoj ćudi i živoj mašti: „(...) osjećao je u sebi pomalo puste porive i želju za značajnijim doživljajima. Nikad nije kovao dugoročne planove kao što čine ljudi koji računaju da će ostati dovijeka ondje gdje su se rodili.“193 189
Isto, str. 69. Isro, str. 70. 191 Isto, str. 71. 192 Isto, str. 72. 193 Isto, str. 72. 190
90
Glavni junak Jandrija Kutlača kao književni lik je veoma složen, sa pozitivnim i negativnim karakternim osobinama. Predstavljen je kao vitalni predstavnik seoske sredine, kojeg jak poriv za „širokim svijetom“ odvodi iz seoske zabiti u životnije krajeve grada. Njegovu težnju da napusti svoje selo pisac objašnjava kao neretku pojavu tipičnu za taj kraj: „Odatle se, kao iz rasadnika, jači i otporniji primjerci presađuju u druge krajeve i novače u druge društvene redove; slabiji ostaju tu da rode spretnije i izdržljivije od sebe.“194 Upravo je antagonizam na liniji selo-grad značajno izvorište inspiracije prvog kruga Desničinih pripovedaka, kao i samog romana Zimsko ljetovanje. Selo i grad pojavljuju se u stvaralačkoj proekciji ovog pisca kao dve sasvim suprotne strukture, svaka
označena
svojom duhovnom pozadinom,
psihologijom
i
posebnom
emocionalnošću. Posmatrajući čoveka u navedenoj relaciji, Desnica iznosi konkretne posledice koje su uslovljene promenom sredine, ali za razliku od pisaca socijalne literature, prevashodno ga zanima psihološki aspekat tog problema. Zanimaju ga razlike između sela i grada u shvatanjima i običajima ljudi, u njihovim mentalnim strukturama. Umesto širokih realističkih poteza, Desnica se radije zadržava na sporednim opažanjima, sitnicama, najtananijim psihičkim impulsima pojedinca. Prikazujući život Jandrije Kutlače, pisac oslikava odnos sela i grada prvenstveno kroz sukob mentaliteta, kultura i različitih shvatanja. Međutim, Desnica u prvi plan ne stavlja sredinu, već pojedinca i njegovu sudbinu, dok se sredina oslikava posredno, kroz misli i osećanja glavnog junaka. Petar Šegedin u svom tekstu o prozi Vladana Desnice, kao glavnu osobinu Desničinog stvaralačkog postupka izdvaja „metodičko-psihološko razrađivanje karaktera.“195 Ovom pripovetkom Desnica prvenstveno „razrađuje“ psihologiju svog junaka čija je glavna želja kretanje. Jandrija napušta svoje pašnjake pronalazeći trenutni izlaz u vojničkoj službi, da bi se nakon izvesnog vremena ženidbom trajno nastanio u gradu. Potpuniji preobražaj seljaka u građanina koji se ogleda u prihvatanju pravila i običaja nove sredine ostvaren je na spoljašnjem planu, dok na unutrašnjem planu prilagođavanje nije izvršeno u potpunosti. Iako nikada nije imao želju da opet vidi rodno selo, „naročito bi ga taknulo kad bi, daleko od svog kraja, čuo gdje narod pjeva ili kazuje one iste pjesme koje je bio dobro upamtio još u djetinjstvu u Klisovcima.“196 194
Isto, str. 72. Petar Šegedin: Riječ o riječi, Naprijed, Zagreb, 1969, str. 111. 196 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 78. 195
91
Opisujući Jandriju u novim životnim oklonostima, Desnica naglašava neminovnu povezanost čoveka sa krajem u kojem je rođen i odakle potiče: „Pamtio je za čitavog vijeka fijukanje bure kroz pločani krov, zavijanje za vratima, struganje kroz kržljav i ogoljen šumarak brijesta i grabića, i gladna zimska jutra kad čovjek ustaje čist i priseban kao pred pričest.“197 Proces urbanizacije glavnog junaka pisac prikazuje kroz niz nerazumevanja koja susreće na svojoj „životnoj stazi“. Jandrijini sinovi, Leopold i Mijat, prikazani su principom suprotnosti koji je dat već u njihovim imenima.198 Oslikavajući ih kao oličenje suprotnih principa osetljivosti i snage, Desnica otkriva svoj stvaralački postupak zasnovan na čestoj upotrebi suprotnih pojmova. Neslaganje Jandrijino sa sinom Leopoldom prošireno je na sukob između neobrazovanih i učenih, pri čemu ne trijumfuju intelektualno moćniji, već biološki snažniji. Leopold umire od plućne bolesti, neposredno nakon svađe sa ocem. Uvodeći motiv smrti199, Desnica otkriva jednu od svojih osnovnih tema kojom će biti suštinski označeno njegovo celokupno stvaralaštvo. Fiziološki princip kod Desnice na određen način relativizuje istorijski proces. Događaje koji su presudni za narod ili državu, pojedinac doživljava kao ličnu sudbinu u kojoj je vođen nekom nevidljivom rukom.200 Time vreme koje protiče postaje subjektivna kategorija, i tek povezivanjem različitih pojedinačnih doživljaja pisac ostvaruje objektivni doživljaj vremena. Vreme je značajan motiv Desničinih proza, što je već pomenuto u poglavlju posvećenom Zimskom ljetovanju. U ovoj pripoveci simbolično je predstavljeno slikom budilnika koji Jandrija otkupljuje kao veteran rata prilikom licitacije stvari iz prostorija koje su veterani koristili. Nagoveštavajući dolazak novog doba, Desničin
197
Isto, str. 81. „Već u najranijim godinama osjećao je nešto nezgodno u neskladnoj sprezi između svog imena i prezimena, i kad bi ga u školi prozvali – Leopold Kutlača! - nametala mu se misao da je nahoče.“ Isto, str. 82. 199 „Svakog su dana osvitali novi nizovi osmrtnica, blijedo otisnutih na lošem papiru. I kako je smrtni slučaj za one koji ispraćaju postao obična, svakodnevna pojava, ljudi su na nju oguglali i gotovo zaboravili da je to za umrloga sasvim izniman događaj, stvar koja se dešava ipak samo jednom u životu.“ Isto, str. 94. 200 „Jer bog je dao neuku čovjeku nešto što mu govori, ka neki glas, puti ga, vodi. I nikad ne prevari! – Sad mu se ponekad čini kao da ga je uvijek neka ruka vodila, kud god je išao, sve od onoga dana kad je, još kao dijete, iz Klisovaca stope iznio: što god je učinio sve je bilo za njegovo dobro i napredak. Da je ostao u Klisovcima, dovijeka bi mu porod u njima čamao i nikad se onog života ne bi izbavio.“ Isto, str. 101. 198
92
junak želi da zaustavi postojeće vreme kupovinom budilnika kao jedinog preostalog predmeta vezanog za jedno prošlo vreme u kojem je kao vojnik služio i pripadao. U težnji da se odupre vremenu, Desničin junak na kraju pripovetke gradi grobnicu za sebe i svoju porodicu sa namerom da na ploči ispiše odakle je potekao i kojim je putevima gazio. U Jandrijinoj brizi oko grobnice i natpisa, pisac iznosi želju predaka da zadrže svoje sinove pored sebe. Iako se odvojio od rodnog kraja, Jandrija pred sam kraj života želi da ostvari povezanost sebe i svog potomstva zajedničkom grobnicom. Pomenutim postupkom Desničin junak teži da povrati mir davno izgubljen neprestanim kretanjem. Vremenski i prostorni sloj pripovetke veoma su precizno određeni. Prikaz seoske sredine, kao i dalmatinskih gradova u kojima Jandrija boravi, dat je veoma jasno i slikovito. U ovu pripovetku Desnica je uklopio mnogobrojne motive karakteristične za prostor i vreme u kojima se odvija njena radnja: seobe stanovništva, odnos sela i grada, napuštanje sela i odlazak u grad, otuđivanje od načina života na selu i od njegove kulture, promena vere, istorijske i političke promene tipične za dati prostor u kojem se pripovetka odvija, prilagođavanje glavnog junaka novim uslovima života. Neki od motiva samo su nagovešteni i detaljnije će biti predstavljeni u Desničinim kasnije nastalim prozama. Desnica je na izvestan način obnavaljao neke pripovedačke obrasce svog prethodnika Sime Matavulja, što je moguće uočiti ukoliko poredimo ovu pripovetku sa Matavuljevim „Pošljednjim Vitezovima“. Sličnost se odlikuje ne samo po biografskom žanru, već i po mozaičkoj kompoziciji, kao i tipu književnog junaka koji, kao i kod Matavulja, želi da svojim pripovedanjem privuče pažnju čitaoca. Međutim, pored navedenih motiva, ova pripovetka sadrži i podtekstualni tematski i motivacioni osnov: prikaz teških životnih uslova u dalmatinskim selima koji su bili inicijalna osnova budućeg odnarodnjavanja pojedinaca, napuštanje pravoslavne vere i prelazak u katoličku, kao osnovni razlog postepenog utapanja u drugi narod. Sličnu motivacionu osnovu sadrži i Matavuljeva pripovetka „Pilipenda“, jedna od najboljih pripovedaka srpskog realizma.
93
„Oko“ (1948) Pripovetka „Oko“ sadrži jednu od regionalnih tema koja u prvi plan iznosi odnos između seljačkog i malograđanskog sveta prikazujući njihove navike, običaje i interese. Oslikavajući dva pomenuta sveta, pisac razlike između njih ne predočava samo slikom koja je vidljiva, već uvidom u unutrašnji svet čoveka i njegovo ponašanje. Dvojnost pomenutih svetova autor prenosi na samu kompoziciju pripovetke koja se zasniva na dve zasebne priče. Prvi deo pripovetke sadrži naizmenični prikaz životnih priča doktora Lovre Furate i seljaka Bariše Suraća, dok se drugi odnosi na život i sudbinu Lovrine služavke Kate. Ovom pripovetkom Desnica nagoveštava svoja stvaralačka kretanja koja polaze od nekog događaja i kreću se do čoveka i njegovog unutrašnjeg doživljaja. U većini svojih proznih ostvarenja, pisac želi da prikaže složenost čoveka, odnosno dvostrukost njegovog života koja se ispoljava kroz princip dobra i zla, sreće i patnje, tuge i nade. Prema rečima Slobodana Kalezića, „Desnica najčešće prikazuje varku vedrog zova života, da bi ga veoma brzo zamijenila njegova tamna strana.“201 Stvarajući pripovetku „Oko“ pisac iznosi svoja antropološka iskustva kojima je na različite načine ilustrovana „ideja etičkog relativizma prisutna u većem broju pripovijedaka Vladana Desnice.“202 Jedan od glavnih junaka, doktor Lovro, uporno pokušava da se predstavi kao antropološka figura koju krase mnoge pozitivne osobine: „Već preko trideset godina Furato strpljivo gradi svoju egzistenciju i svoj ugled. Sad je već taj ugled bio ustaljen.“203 Doktor je prikazan kao ličnost čiji se psihološki razvoj odvija pravolinijski, bez prepreka i odstupanja. Međutim, baš kad smo pomislili da nema nikakvu grešku, da je kompletan kao ličnost, pisac ga ne lišava slabosti. Slučajna omaška doktora Lovre pri ukapanju pogrešnih kapi u oko seljaka Bariše, ima ulogu sitnog događaja koji se pretvara u sudbinski predzaplet i nagoveštava sled nemilih dešavanja. Neuspeh u lečenju pacijenta Furato doživljava kao vlastiti neuspeh i vlastitu krivicu: „Furato zatvori za njim kućna vrata, uspne se u
201
Slobodan Kalezić: Dani čitanja, Nio, Titograd, 1985, str. 124. Isto, str. 124. 203 Vladan Desnica: Pripovetke,BIGZ, Beograd, 1993, str. 28. 202
94
ordinaciju i ispruži se, drhćući cijelim tijelom na divan (...) Orosilo mu se čelo i dlanovi hladnim znojem.“204 Nesrećni događaj sa Barišinim okom potresa i remeti njegov godinama građeni mir: „Ručak se i dalje hladio na stolu, a Furato je svejednako šetao po ordinaciji s rukama na leđima.“205 Posmatrajući Furatovu sudbinu uočavamo da je pisac na izvestan način želeo da umanji krivicu svog junaka, ostavljajući do samog kraja nejasno pitanje ko je u ordinaciji poremetio red u ormariću sa lekovima. Razrađujući temu antagonizma između sela i grada, Desnica stvara lik Bariše Suraća kao predstavnika seoske sredine. Bariša iskorištava pogrešnu intrvenciju doktora kao mogućnost da ekonomski ojača na račun drugoga. Posmatrajući njihov verbalni dvoboj na samom početku pripovetke, uočljivo je ko ima glvnu reč u toj priči. Barišine reči upućene doktoru otkrivaju ne samo sračunat efekat, već istovremeno prikazuju sliku sredine u kojoj je sve unapred smišljeno i sračunato da bi se postigla određena namera. Upravo u rečima Barišinog sina Ive, pisac otkriva i oslikava lukavstvo, nameru i sračunatost seoske sredine: „Nije to mala stvar kad čovik izgubi svitlilo božijega dana, jerbo kad si izgubija očinji vid, što ti vridi i jiće i piće i svaka uživancija ovoga svita? Ako li nemaš u srcu svome zadovoljstva, sve ti je za ništa. A kakvo ti je jopet zadovoljstvo, kad nemaš onoga što ti najviše vridi? Čovik koji je izgubija vid, što kažu, gori je od slipca.“206 Barišin lik, prema rečima Slobodana Kalezića, pokazuje „u kojoj je mjeri Desnica deziluzionist.“207 Pisac uspeva da nagovesti pravu nameru svog junaka kroz njegovu težnju da se prikaže kao dobar domaćin koji pruža utočište optuženoj i otpuštenoj Kati. Služavka Kata je za njega značajna sve dok se ne domogne njenog decenijama teško zarađivanog novca. Nakon postignutog materijalnog cilja, Bariša želi da u potpunosti obezvredi njen doprinos u svojoj kući: „Malo pomalo dotjerali su do toga da su Katin prinos, kad se u razgovoru baš morao spomenuti, nazivali - ono Katino jada.“208 Barišine skrivene namere uočava samo Kata zato što je i sama predstavnik sela. Ona će nakon povratka u selo, u Barišnoj kući pokušati da ostvari iste namere 204
Isto, str. 31. Isto, str. 34. 206 Isto, str. 33. 207 Slobodan Kalezić: Dani čitanja, Nio, Titograd, 1985, str. 134. 208 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 34. 205
95
kao i Bariša u Furatovoj. Međutim, njena igra ne biva do kraja završena. Njen život biva okončan tragično, padom u bunar. Želeći da se oslobodi osećaja krivice, dotada ugledni doktor, svoju grešku prenosi na služavku: „Furato je uporno tvrdio da je zacijelo Kata, redeći ordinaciju, poremetila red u ormariću.“209 Međutim, prebacivanje krivice na drugoga nije bilo dovoljno da doktor umiri svoju savest. U nadi da će pronaći smirenje i nadoknaditi učinjenu pogrešku, daje seljaku novčanicu. Traženo smirenje nije bilo kupljeno. Novonastale okolnosti u doktorovoj kući pisac poredi sa atmosferom samoubistva210 koja se širila, a doktor je izgledao „kao čovjek koji se vraća sa vlastitog pogreba“211. Nakon kratkog opisa nemilog događaja, pisac se okreće liku doktora prikazujući njegove unutrašnje nemire i doživljaje: „I sad sve to, sav taj ugled, spokojstvo i blagostanje, ta zgrada mučno i smišljeno izgrađivana godinama i godinama, - eto se poljuljava i prijeti da se sruši – a sve zbog jednog Bariše! – Tako je premišljao Lovro, između dva gutljaja kamilice, a u njemu se zgušnjavala kap gorčine.“212 Dotadašnji jednoličan život junaka biva poremećen i pretvoren u nemir, a njihove sudbine kreću drugim tokom. Nemir se širio u kući Furatovih, tako da ni gospođa Vanda nije ostala pošteđena: „Kršila je ruke i polagala dlan na uznemireno srce; gušilo je osjećanje pomanjkanja zraka. Na mahove ju je zahvatala neka čudna vrelina, sva na površini kože, od koje su joj se sušile usne i blistale oči kao u ognjici. U ta besciljna popodneva, ćubeći tako iza žaluzija i motreći, kao iza mušepka, lijeno migoljenje života po ulicama grada, ona je s osjećanjem olakšanja naslanjala čelo na hladno staklo prozora.“213 Zatvarajući svoje junake u zatvoren prostor, Desnica pojačava doživljaj njihovog nemira i teskobe. Slika prozora je čest okvir kroz koji Desničini junaci posmatraju spoljašnji svet, čime pisac ostvaruje kontrast između spoljašnjeg i unutrašnjeg, odnosno otvorenog i zatvorenog prostora.
209
Isto, str. 35. „Njegovi koraci odjekivali su grobno sa prvog kata šireći po kući atmosferu samoubistva. Gospođa Vanda, ne mogavši da usne od tog batanja, sišla je da ga umiri i uzalud ga nagovarala da malo prilegne i otpočine.“ Isto, str. 40. Isto, str. 32. 211 Isto, str. 39. 212 Isto, str. 33. 213 Isto, str. 39. 210
96
Prikazujući odnos doktora prema ženi, pisac otkriva jedno od osnovnih psihoantropoloških čvorišta koje najpotpunije prikazuje pravu prirodu ličnosti muškarca. Odnos između muškarca i žene pisac prikazuje u konkretnim, za njegove junake neuobičajenim okolnostima. Desnica pribegava stvaralačkom postupku kojim tek nagoveštava određeni problem, u ovom slučaju odnos muškarca i žene, da bi se kasnije vratio na njega i analitički ga prikazao. Posmatrajući brak Furatovih iz psihološke perspektive, pisac prema rečima Zagorke Kalezić, „otkriva kako se ispod površinski mirnog sloja građanskog života dvoje materijalno situiranih ljudi manifestuje njihova prikrivena zaokupljenost sobom, čime uzajamno svaka od dve strane sebe smatra pogođenom i ugroženom.“214 Najveći domet Lovrinog angažovanja u ulozi supružnika ostvaren je u flegmatično mirnom ponavljanju obećanja jednog bračnog izleta u Veneciju koji se planira već punih petnaest godina. Takav stav i odnos pogađa znatno mlađu gospođu Vandu, budeći u njoj ženski nemir i rezignaciju: „Taj čovjek s kojim već petnaest godina živi pod istim krovom, pred čijim je očima sazrela i već evo počima da prezrijeva, nikad nije pokazao ni trunke shvaćanja za ono što se u njoj zbiva. I kad mu je jednom, da bi ga navela da se time pozabavi, bojažljivo i oprezno nataknula o svojim nelagodnostima, ograničio se na to da joj je savjetovao jednu kuru karlsbadske soli!“215 Novonastali nemir u njihovoj kući sve više je povećavao udaljenost između supružnika, čime pisac iznosi jedan od stavova svoje poetike da jedan ljudski sukob uzrokuje čitav niz ljudskih nesreća koje se međusobno prožimaju i uslovljavaju. Istovremeno sa Lovrinim i Vandinim nemirom, u Barišinoj kući svi su zaokupljeni novonastalim događajem: „Predali su se tome potpuno, s onom slijepom strpljivom prilježnošću koja ima tvrdokornost vjere i upornost strasti, s onom isključivošću s kojom seljak zna da prione za stvar u koju je usredotočio sve svoje namisli.“216 Navedenom rečenicom pisac predstavlja seljake kao veoma lukave i uporne u svojoj zamisli. Snaga njihove misli izbija u prvi plan: „Naveče kad bi poljegali, u mraku, gledajući plamsaje vatre na ognjištu i slušajući zamahe bure u
214
Zagorka Kalezić: „Realističke i psihološke pripovetke Vladana Desnice“, Zadrska revija, br. 4/5, Zadar, 1985, str. 471. 215 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 45. 216 Isto, str. 34.
97
krovu, svako je od njih šutke preo nit svoje misli – svako za se, a opet svi zajednički, kao kad se komušaju kukuruzi ili rasčešljava vuna.“217 Zaplet pripovetke koji se odvija u doktorovoj kući, tačnije u gradskoj sredini, preokreće se u drugom delu pripovetke u priču o tragičnoj sudbini služavke Kate kao predstavnika seoske sredine. Kata nije priznavala čin koji su joj dodeljivali, da je kriva za Barišinu nesreću, „i pored toga u njoj se počelo hvatati mutno osjećanje krivice, koja je upravo zbog te nedokučivosti, poprimala tim mračniji i fatalniji vid, poput praroditeljskog grijeha ili grijeha nezakonitog rođenja.“218 Iako je doživela od doktora nemi oproštaj, gospođu Vandu je obuzela „neobjašnjiva mržnja prema njoj“. Dvostrukost219 u ophođenju Kata nije mogla da izdrži i donosi odluku da napusti Lovrinu kuću i grad. „Neodređena neodlučnost gonila ju je na kretanje (...) Sjeti se da se sad evo po prvi put vraća na selo otkako je kao djevojka iz njega izišla, otjerana od bijede u grad u službu.“220 Povratak na selo Kata doživljava samo kao trenutni spas. Slikom sela kao njenog utočišta i izbavljenja, pisac oslikava kontrast između gradske i seoske sredine: „Sve joj se na selu činilo lijepo i veselo – sunčani dan i otvoren zrak, praznički ručak, vino i duga pričanja, vatra na ognjištu, večernji povratak stada s paše uz čežnjivo blejanje i zvon bronza u mekoći sutona.“221 Međutim, sam povratak nije bio dovoljan da junakinja pronađe mir i utočište. Smrt se u njenom slučaju javlja kao neminovnost. Sudbinom služavke Kate Desnica oslikava sudbine odnarođenih ljudi koji su u težnji za boljim životom napuštali svoj zavičaj. Tragovi njene iskorenjenosti i života provedenog u beskućništvu, onemogućili su joj da istraje u svojim namerama. Životne priče doktora i služavke, na prvi pogled različite, pisac povezuje ne samo na prostornoj ravni, već i na sudbinskoj, sukobljavajući njihove želje u mladosti i ostvarenja u starosti. Nasuprot doktora Lovre i njegove žene Vande, pisac postavlja seosko domaćinstvo Bariše Suraća kao oličenje vitalističkog principa. Nosioci vitalnog principa kod Desnice uglavnom su gorštaci, predstavnici sela, ljudi koje još nije dodirnula građanska dekadencija. Desničini likovi iz seoske ili gradske sredine podjednako se odlikuju snažnom psihološkom uverljivošću. Predstavnici seoske 217
Isto, str. 34. Isto, str. 44. 219 „Čuvstvo zahvalnosti i čuvstvo krivnje postadoše dva lica jedne iste stvari.“ Isto, str. 45. 220 Isto, str. 48. 221 Isto, str. 50. 218
98
sredine međusobno se razlikuju, ali svi poseduju lukavstvo kao opštu ili zajedničku osobinu koja se generacijama sticala. Izvore lukavstva i mržnje sela prema gradu Desnica otkriva u ekonomskoj zavisnosti sela. Navedene stavove pisac ne iznosi direktno, već daje mogućnost svojim likovima da ih naglase kroz neki postupak ili rečenicu stvarajući time istovremeni prikaz dveju različitih sredina i njihovih predstavnika.
„Susjedi“ (1947) Ovo je jedna od retkih pripovedaka Vladana Desnice čija se radnja dešava u gradskoj sredini, tačnije u Zagrebu. Međutim, pisac i dalje bira veoma ograničen prostor koji omogućava detaljniji prikaz likova koji ga nastanjuju. Stavljajući junake ove pripovetke u zatvoren i ograničen prostor njihovih stanova, pisac istovremeno ostvaruje i veoma skučenu mogućnost događaja od kojih polazi u građenju svojih priča. Prema rečima Aleksandra Tišme, „Desničinom pripovedačkom temperamentu i umetničkoj zainteresovanosti takva skučena zbivanja upravo i odgovaraju najviše. Ona ne uzburkavaju mirni, umrtvljeni tok života, - pokrenu ga tek toliko da se u njemu mogu jasnije ispoljiti odnosi i karakteri. To je piscu jedino i potrebno (...) Događaj je samo povod da se dočaraju likovi, odnosi (...)222 Polazeći od samog naslova pripovetke, možemo uočiti njen osnovni motivacioni plan. Ostvarena kao fragmentarni prikaz triju porodica različitog porekla smeštenih u istu zgradu, ova pripovetka prikazuje različite junake i njihove usude. Odnos porodica prema spoljašnjem svetu pisac ostvaruje prikazom pojedinosti kojima su oni trenutno zaokupljeni: šećer, topla kuhinja, frižider i zimnica. Navedene pojmove moguće je posmatrati kao razloge zbog kojih se nemir uvlači u domove triju porodica. „Razlog noćne užurbanosti u kući Mardaševih bio je skroz izvanredan“223 - novinska vest koja je saopštavala da je izvršena smrtna kazna nad starom trgovkinjom kod koje je pronađeno skladište skrivene robe.
222 Aleksandar Tišma: „Olupine na suncu Vladana Desnice“, LMS, maj 1952, god. 128, sv. 5, Novi Sad, str. 398. 223 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 274.
99
Saznanje da poseduju u stanu dve sakrivene vreće šećera nije im dozvoljavalo smirenje sve dok ih nisu uništili otapajući ga u kadi. U njihovom poslu ometa ih zvuk zvona na ulaznim vratima zgrade. Uplašeni od nenadanog gosta, članovi porodice Mardaševih doživljavaju olakšanje saznavši da je poseta krenula kod njihovog „susjeda“ demobilisanog borca Bože Sklende. Time se i sama radnja prebacuje na treći sprat zgrade, u stan druge porodice. Saznavši da je drugoj porodici komisija oduzela i zapečatila sobe, naslućujemo njihov materijalni status: „Prostrana sobetina, puna glomaznog namještaja. Monumentalni crni kredenac dominira cijelom sobom (...) Jedan ugao sobe odijeljen je dijagonalno napetim konopcem preko kojega se suše dječje pelenice. U sobi je sparno. Nešto zakmeča iz ugla.“224 Između prvog i trećeg sprata na kojima su stanovale pomenute porodice, smešten je savetnik Stjepan Krnek koji je potekao iz bliže okoline. Kao njegovu najznačajniju osobinu pisac ističe to što „nije nikad sasvim prekinuo vezu sa selom“. Porodica Krnekovih je prikazana kao veoma otuđena i izolovana: „(...) nisu održavali vezu gotovo ni s kim i malo su zalazili u društvo: katkad bi uoči praznika pošli na kakvu zabavu narodskog stila (...)“225 Krneku je bio neshvatljiv interes „kojim se ljudi zagrijavaju za neka maglovita, nekorektna pitanja. Držao je da bi općem dobru bilo najbolje pomognuto kad bi se ljudi ostavili tih „ishitrenih“ i „bespredmetnih“ problema i kad bi se svaki svojski pobrinuo za vlastito dobro (...)“226 Prikazujući Krneka kao čoveka koji je bio zainteresovan samo za svoj život i svoje probleme, Desnica oslikava otuđenost čoveka i nebrigu prema drugom u gradskoj sredini. „Čujući lupu na haustoru i glasove po stubištu, Krnek je i dalje spokojno kutrio u svome krevetu, uvjeren da se sve to ne može da tiče njega (...) Između bučne razdraganosti na trećem katu i nijeme konsternacije na prvome, on je pretstavljao kao neki izolacioni sloj.“227 Krnekova zaokupljenost odnosila se prevashodno na san o frižderu koji je planirao kupiti pre rata. Međutim, ratni događaji su ga omeli u ostvarenju tog sna, ali „san o frižideru tinjao je zapretan; malo pomalo on je dobio za Krneka vrijednost simbola i Krnekova se misao navraćala na nj kao u oazu mira i domaće idile.“228 224
Isto, str. 276. Isto, str. 278. 226 Isto, str. 278. 227 Isto, str. 280. 228 Isto, str. 281. 225
100
Naglašavajući junakovu želju i upornost u ostvarenju pomenutog sna, Desnica iznosi jedan od značajnih stavova svoje poetike: „Jedino negubljenjem živaca može se popraviti propušteno, jedino smirenom upornošću, jedino grčevitim držanjem za realno može se nešto pozitivno postići.“229 Nabavci frižidera u ovoj pripoveci pisac pridaje jedno više značenje koje junak sam otkriva: „Činilo mu se da time povezuje, preko zjapeće pustoši petogodišnjeg rata, pretrgnutu nit svoga živovanja“230. Navedenom rečenicom pisac otkriva značaj određenog motiva ili sna u kriznim situacijama čovekovog života. Zahvaljujući svom snu o kupovini frižidera, pomenuti junak bio je motivisan da prevaziđe petogodišnju pustoš rata. Istovremeno sa junakovom željom i voljom da ispuni svoj san, javlja se klica nemira u obliku bola u leđima koji je učinio bespredmetnim i nevažnim njegov dugogodišnji san. Strah od bolesti i smrti javlja se neočekivano, pred sam kraj pripovetke kao jedan od osnovnih motiva Desničine poetike. Ovom pripovetkom pisac nije uspeo da u potpunosti ocrta psihologiju tri različita društvena sloja, niti je stigao da detaljnije prikaže jedan ljudski lik, što je uobičajeni stvaralački postupak u većini njegovih pripovedaka. Samo je dotakao i skicirao probleme, ne ulazeći u detljniju analizu.
229 230
Isto, str. 281. Isto, str. 281.
101
„Pred zoru“ (1949) Književna kritika je ovu pripovetku isticala kao „antologijsku“231, umetnički naročito uspelu, upravo zato što se „Desnica u njoj približio događaju najsuvremenije prošlosti. On je uzeo jedan isječak iz doba NOB-e, prikazao s jedne strane humanizam naše revolucije u liku nekoliko partizana, a s druge okorjeli i nekarakterni tip slabića i lašca koji nužno propada pred sudom revolucionarne pravde.“232 Tema rata nije mnogo zastupljena u Desničinim prozama. Njegov odnos prema ratu i ratnim zbivanjima obrazložen je u prethodnom poglavlju ovog rada posvećenom romanu Zimsko ljetovanje, gde je naglašeno da se rat u Desničinoj stvaralačkoj percepciji ne posmatra sa spoljašnje strane, već kroz svest čovekove ličnosti. Upravo se roman Zimsko ljetovanje ukazuje kao najbolji kontekst za čitanje i razumevanje ove pripovetke. Posmatrajući je u odnosu na pomenuti roman, pisac jasnije određuje „one u šumi“. Prema rečima tadašnje književne kritike, što je navedeno u poglavlju posvećenom Zimskom ljetovanju, Desnica je u pomenutom romanu nedovoljno objasnio i prikazao partizane, nazivajući ih „oni u šumi“. Međutim, u ovoj pripoveci pisac jasno daje do znanja da je reč o partizanima koji se bore protiv ubojica i razbojnika. „Dočaravši čitaocu etiku jednih i drugih boraca“, pisac se prema mišljenju Nikole Ivanišina, „nedvosmisleno opredjelio za „one u šumi“, tj. za partizane.“233 Desnica je upravo ovom pripovetkom pobliže odredio osnovne idejne postavke romana Zimsko ljetovanje. Ovakav stvaralački postupak pokazuje da je celokupan opus ovog pisca međusobno povezan, i da je najbolji kontekst za proučavanje pojedinačnog proznog ostvarenja njegova celokupna proza. Pripovetka „Pred zoru“, prema rečima Tode Čolaka, „najbolji je primer Desničina prilaženja čoveku i ulaženja u njegovu psihologiju za vreme rata.“234 Napisana veoma životno, neposredno i spontano ubraja se u red najboljih kratkih proza kod nas: „Jedanput, svega, Desnica je u svom dosadašnjem opusu stigao, idući nadi u usret, dalje od ironije nad olupinama starog svijeta. To se zbilo u pripovijeci „Pred zoru“, ne samo najboljoj od svih koje je objavio, nego vrlo primjetnoj u cijeloj 231
Nikola Ivanišin: „Uvod u književno stvaralaštvo Vladana Desnice“, Filizofski fakultet, Zadar, 1968, str. 23. 232 Čedo Prica: „Ne traži čovjek temu, već tema čovjeka“, Krugovi, Zagreb, br. 2, 1952, str. 184. 233 Nikola Ivanišin: „Uvod u književno stvaralaštvo Vladana Desnice“, Filozofski fakultet, Zadar, str. 25. 234 Tode Čolak: „Pripovedač Vladan Desnica“, Savremenik, br. 2, 1960, str. 219.
102
našoj novijoj prozi.“235 Sliku i lice revolucije Desnica ovde ispoljava kroz likove dva njena vojnika, petnaestogodišnjeg dečaka koji je sav u zanosu i njegovog komandira, koji pronalaze kod seljaka Bogdana skrivenu pušku kojom je izvršeno ubistvo. Upravo ovom pripovetkom Desnica otkriva svoju težnju da prikaže što ogoljenijeg čoveka i da njegovu borbu svede na spašavanje golog života.236 Satkana je od samih unutrašnjih napetosti i želje čoveka da nađe zaštitu i spas za svoj život. Borba za egzistenciju je svedena na samu odbranu tela, nema ničega o čemu bi mislio i za čim bi mogao da žali. Snaga ove pripovetke je u tome što je pisac uspe da izrazi grč (ne)čoveka koji je tražio spasenje od smrti izvršivši i sam prethodno čin smrti. Desnica u svojim proznim ostvarenjima prikazuje posebna psihološka stanja, što potvrđuje i Božo Milačić u svom prikazu Desničine proze: „Čini mi se da on strastveno otkriva punu ljudsku psihu zadržavajući se na onim treperenjima koja su naročito izazvana i ojačana situacijom događaja. Uz pune psihološke analize brzo se nađu i psihološke minijature koje potvrđuju piščevu darovitost.“237 Sam naslov pripovetke otkriva vreme njenog dešavanja. Tišinu seoske noći, već u prvoj rečenici, prekida prasak bombe čime pisac nagoveštava ratna zbivanja i otkriva da su u ratu česte nevine žrtve koje nastradaju sasvim slučajno i nenadano. Dovodeći smrt nenadano i iznenada, pisac otkriva svoj stvaralački postupak vezan za ovaj motiv. Smrt se u Desničinim prozama, kao u ovoj pripovetci, javlja iznenada, onda kad je čovek daleko od pomisli na nju. Glavni junk pripovetke, krčmar Bogdan, biva uhvaćen u laži i osuđen na smrt zbog ubistva svog komšije. Težište priče nije na nedelima koje je glavni junak počinio, već na psihološko-egzistencijalnom strahu od blizine vlastite smrti koju uzalud nastoji otkloniti i izbeći. Pisac ne iznosi čitav Bogdanov život, već stvara njegov lik zahvaljujući malom broju podataka koji su dovoljni da ga detaljno oslikaju. Naglašavajući osećaj straha koji obuzima Bogdana zbog dolaska partizana, Desnica nagoveštava da sa njegovim junakom nije nešto u redu, da taj mali čovek ima određenu prošlost, problematičnu i u datom trenutku neprihvatljivu. U težnji da spasi sopstveni život, Desničin junak se brani izgovorenim lažima. Videvši da lažima ne postiže spasenje, opredeljuje se za istinu: „On gotovo nagonski 235
Marijan Jurković: Nad porukama tuge i porukama nade, Nolit, Beograd, 1958, str. 140. „Iza otškrinutog kapka Bogdanova Stevanija gledala je kako joj odvode čovjeka; stupao je gologlav, u samoj košulji i hlačama, između dva vojnika, ni jednom se ne osvrnu.“ Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 265. 237 Božo Milačić: „Uz prozu Vladana Desnice“, LMS, oktobar 1955, godina 131, knj. 376, sv. 4, Novi Sad, str. 415. 236
103
osjeti u sebi poriv prema istini, kao što pritješnjena zvijer pogodi na izlaz iz zatvorenog obruča. Riješi se da se sav, potpuno preda njoj, da se prepusti nizvodu – jedino gola istina može sad tu nešto da pomogne, jedino ona može da izbavi. Povjerova (valjda prvi put u životu) naglo, fanatično u nju, u njenu moć, jedinu, svespasavajuću (...)“238 Taktičnost partizana prema njemu dok ga odvode iz njegove kuće, oslobođa ga straha i on je na trenutak spreman da poveruje da će ga mimoići smrtna kazna. Postavljajući jedan pored drugog dva različita morala, moral partizana kao predstavnika revolucije, i moral Bogdana koji je ubio svog komšiju, pisac oslikava nemogućnost kontakta ta dva suprotna morala kroz psihologiju Bogdana koji se nada svom spasenju. U težnji da se nakon laži brani istinom, Bogdan se javlja kao veoma prepreden čovek. Međutim, čak ga ni istina nije uspela odbraniti od smrti. Istina je jedan od osnovnih motiva Desničinih proza. Međutim, upotrebljena nakon laži gubi svoju snagu i vrednost: „Bi mu jasno da istina, došavši ovako naknadno, poslije laži, nema više svoga čudesnog djelovanja (...)“239 Postajući svestan skorog kraja, Desničinog junaka spopadne silna želja za životom. Stavljajući motiv života i smrti istovremeno u svest svog junaka, pisac pojačava i naglašava njegovu strepnju i strah. Strah od smrti nadjačava i sam život: „Gluha lupa srca u njemu stade da buja, buja, da prerasta van njega, da mu odjekuje bolno u ušima, zaglušujući i zamagljujući sve uokolo, i zvukove, i slike, i misli.“240 Dolazak smrti na samom kraju pripovetke ostvaren je sasvim mirno, „tu nema nikakvih nemira, nervoze u pripovedanju, sve deluje više hladno i sasvim prirodno, neisforsirano.241 Upravo je navedeni stvaralački postupak, prema rečima Tode Čolaka, „ono što je onda, Desnicu izdvojilo i danas izdvaja od svih naših pripovedača i romansijera.“242 Streljanje ubice i izdajnika Bogdana na samom završetku pripovetke čini se „kao strijeljanje čitave jedne stvarnosti, kao likvidacija tih pometenih društvenih krugova i dezorjentisanih egzistencija“243 koje Desnica prikazuje u svojim prozama.
238
Isto, str. 266. Isto, str. 266. 240 Isto, str. 272. 241 Tode Čolak: „Pripovedač Vladan Desnica“, Savremenik, br. 2, Beograd, 1960, str. 219. 242 Isto, str. 219. 243 Radoslav Rotković: „Refleksivna proza Vladana Desnice“, Stvaranje, br. 10, Cetinje, 1955, str. 624. 239
104
„Bog sve vidi“ (1950) U ovoj pripoveci Desnica postavlja i posmatra svog junaka u odnosu prema golemom i neshvatljivom svetu koji ga okružuje. Radnju pripovetke pisac smešta na ograničen prostor parobroda, čime naglašava prisustvo putnika i njihove međusobne odnose na kojima zasniva priču. Glavni junak, šjor Mili, vraća se iz Splita gde je išao da kupi ulje koje postaje predmet interesovanja ostalih putnika, ujedno i glavni motiv oko kojeg pisac gradi ovu priču. U težnji da naude drugome, dvojica putnika odluče da sakriju ulje. Međutim, njihov plan se tu ne završava. Ukradeno ulje biva podeljeno i time otuđeno od njegovog pravog vlasnika. Navedenim postupkom pisac otkriva koliko je daleko spreman da ode čovek u svojim krajnjim namerama. Pozicija čoveka koji krši verske i moralne norme narativnu poentu dobija u važnom obrednom trenutku, za vreme molitve. „Bog sve vidi“, teši se mali lopov, u strahu da mu je sadrug u krađi podvalio pri podeli plena. Desnica u ovoj pripoveci narativno razvija i proverava određene etičke norme, ispituje njihov identitet, ili njihove krajnosti. Posebno mesto ovde zauzima ideja relativnosti dobra u sklopu antropoloških odnosa. Početna namera glavnih junaka Miće i Jurice da sakriju svom brodskom saputniku „damijenicu“ sa uljem, javlja se u obliku dobre šale koju pomenuti junaci prećutnim dogovorom preobraćuju u nimalo častan podvig, u krađu plena koji međusobno dele. Dobrota se, prema rečima Slobodana Kalezića, „može javiti kao forma u kojoj se izvodi prepredena i gnusna krađa, djelo koje je daleko od toga da ikada i igdje postane nekakav pozitivan moralni ideal.“244 Ova Desničina pripovetka pokazuje kako se nešto može desiti slučajno, spontano, izvan kontrole razuma. Njena filozofska osnova zasniva se na svođenju ponosnog homo sapiensa na bespomoćnog, sitnog i sa svih strana ugroženog očajnika koji uvek i nije svestan svoje bede.
244
Slobodan Kalezić: Dani čitanja, Nio, Titograd, 1985, str. 125.
105
„Posjeta“ (1951) Pripovetka „Posjeta“ jedna je od najuspelijih psihološko-esejističkih pripovedaka Vladana Desnice, i prema rečima književne kritike245, „uspinje se u same vrhove naše proze, kao pravi biser.“246 „Posjeta“ je po svojim umetničkim svojstvima, prema rečima Milivoja Markovića, „građena kao moderna psihološka proza u prustovskom značenju te reči, u čijoj se viziji vrlo reljefno odslikava stanje ljudske svesti.“247 Ova pripovetka sadrži Desničine glavne stvaralačke osobine koje će biti vidljive u njegovim kasnijim proznim ostvarenjima: asocijativnost, nijanse u opažanju najsitnijih reakcija i doživljaja likova, kao i psihološka analiza njihovih postupaka i projekcija, vraćanje nekim tematskim krugovima, naročito odnosu života i smrti, značaju umetničkih dela i umetnosti uopšte, kao i sklonost prema filozofskom razmišljanju nad stvarima i pojavama. Navedene stvaralačke osobine uslovile su i određena izražajna sredstva: jednostavnu fabulu, pripovedanje autora u trećem licu ili u obliku slobodnog neupravnog govora, sve veću prisutnost autorovih misli i dilema u razmišljanju likova. Gradski prostor i urbana kultura javljaju se već u prvoj rečenici i označavaju sam okvir u kojem će radnja biti smeštena: „Kad je izišao iz stanice, nad gradom je još lebdila sumaglica. Zvonici u daljini stršili su pospano u bijelim parama. Proljetno nedjeljno jutro, mutno i lagano naoblačeno, sporo se budilo. Ivan zastade na rubu trotoara, u neodlučnosti. Bio je sat mljekarskih kola i prvih tramvaja. Pustim trgom promicao je po koji ritejski prolaznik, poguren i još bunovan, i ne dižući očiju na spomenik na sred trga. A spomenik – gologlav građanin u dugom kaputu – izronio iz noći sa svojom podignutom rukom, doimao se nekako neuposleno, bez svrhe, kao i oni prazni kestenjarski kiosci malo podalje, i ta uzaludno-retorična gesta izgledala je besmislena i bolno zamorna kao tjelesna kazna u školi. – Spomenike bi noću trebalo
245
„Ona je sva jedno zgusnuto talasanje teškog, usporenog ritma, kojim je Desnica majstorski dočarao atmosferu staračke utonulosti u nepokretnost. Sve kao da je stalo, kao da je postalo olovno-sivo, ali, negde, kaplje večnost, prolazi, curi vreme. Desnica je baš to, neuhvatljivo i nemerljivo trajanje koje se manifestuje čas kao mrtvilo, čas kao prolaznost uspeo da izrazi: i zvukom svojih rečenica i mirnom skrivenošću svojih analiza i izvrsnom unutrašnjom kompozicijom.“ Zoran Gavrilović: Neizvesnosti, Narodna knjiga, Beograd, 1985, str. 221. 246 Isto, str. 221. 247 Milivoje Marković: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 23.
106
negdje skloniti, dati im odmor; ili bar prekriti ih kakvim pokrovom – prođe Ivanu glavom.”248 Uvodni pasus sadrži značajne motive koje će pisac razvijati do samog kraja pripovetke. Jutarnja atmosfera pospanog grada, oslikana sumaglicom i naoblačenim jutrom, biće nakon nekoliko stranica prenešena u zatvoren prostor. Pisac zadržava pažnju na spomeniku, naglašavajući njegovu neuposlenost i nesvrhovitost. Posmatrajući spomenik kao umetničko delo, pripovedač uspostavlja kritičko odstojanje od dela koje nema određenu umetničku vrednost, kao ni svrhu za svoje stvaralačko trajanje. Sama reč „svrha“ označava glavni motiv ove pripovetke koji se ne odnosi samo na svrhu spomenika (umetnosti), već se zahvaljujući Desničinom stvaralačkom postupku koji polazi od pojedinačnog ka opštem, proširuje na svrhu i smisao čovekovog života uopšte. Desnica je ovom pripovetkom tražio odgovore o smislu čovekovog života koji je na samom isteku. Da bi prikazao poslednje trenutke i iskušenja čovekova, pisac pripovetku razvija na dva plana koji se međusobno prožimaju u nameri da se što više osvetli i prikaže unutrašnji svet čovekov. Imaginaciji i iluziji kao osnovnim sredstvima umetničkog izraza prisutnim u liku slikara Ivana, Desnica suprotstavlja konkretnu i surovu sliku realnosti ostvarujući tako dva različita plana priče: realni i imaginarni. Realan život u odnosu na iluziju o njemu često se javlja kao ironija, ponekad kao čista groteska. Dolazak mladog slikara Ivana u posetu profesoru Starom, čuvenom javnom radniku, čiji portret treba da uradi povodom njegovog osamdesetog rođendana, sačinjava tematsku osnovu ove pripovetke. Međutim, Ivanova predstava o Starom nije se podudarila sa stvarnim prizorom koji je zatekao u gluvoj tišini profesorovog stana. Slikar dolazi sa iluzijom da će sresti čoveka velike intelektualne moći, stvaraoca izuzetne energije i inspirativnog duha. Iako je znao ponešto o njegovoj bolesti, nije očekivao da će ga zateći u tako očajnom stanju. Upravo na toj suprotnosti pretpostavljenog i viđenog, pisac gradi svoju proekciju stvarnosti koja je sasvim suprotna očekivanom. Dolazeći u ranim jutarnjim satima u grad, Ivan se priseća detinjstva i takvih dolazaka u nepoznate gradove: „Odonda mi je ostala i ta još ni do danas nesavladana
248
Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str.5.
107
mrzost za zoru i za rano ustajanje. Još i sad taj rani sat pobuđivao mi je laganu mučninu u utrobi i podavao otužan ukus stvarnosti koja se budi (...)“249 Na samom početku Desnica iznosi neke elemente svoje poetike: detinjstvo zauzima posebno mesto u njegovim književnim ostvarenjima, jer prema njegovom mišljenju, čovek sve nosi iz detinjstva, dok elementi prirode (u ovom slučaju jutro, zora) upućuju junaka na stvarnost, jer priroda u Desničinom stvaralaštvu označava ono što je stalno i konstantno. Susret sa profesorom bio je za Ivana iznenađenje: „Znao je da je profesor u posljednje vrijeme jako oronuo i da već više godina ne predaje. Ipak, kod susreta s njim ostao je grdno iznenađen: to je bio potpuno iscrpljen i nemoćan starac, i on nije umio da sakrije svoje iznenađenje pred profesorovom jedinicom Emom (...) sjedio je u blagovaoni uz prozor. Posađen tako u naslonjač, zagrnut pledom i pokriven kariranim pokrivačem preko koljena, izgledao je kao da sjedi uz vagonsko okno i putuje.“250 Ponovljena je slika prozora kao najčešćeg mesta gde Desnica smešta svoje junake dok borave u zatvorenom prostoru, posmatrajući njihova unutrašnja stanja i raspoloženja. Zatvarajući ih u realne, ograničene prostore u kojima borave, pisac iznosi svoj poetski stav o postojanju dvostrukog prostora, realnog i imaginarnog: „Uski i zatvoreni okvir te prostorije nije ga zarobljavao niti je uspijevao da mu nametne svoju stvarnost.“251 Realne prostore u kojima se nalaze, Desničini junaci prevazilaze snagom sopstvenih misli: „(...) kad bi Ivan progovorio, on bi obrnuo prema njemu svoj nepostojani pogled kao da se vraća iz neke zamagljene daljine, saslušao bi bez riječi i jedva primjetno kimnuo glavom, pa bi se opet odvrnuo i otplovio u svoje nepoznate daleke i treperave prostore.“252 Desničin doživljaj prostora uslovljava i poseban doživljaj vremena. Iznoseći sudbine svojih lica, pisac se ne zaustavlja mnogo na događajima, brzo prelazi ne samo preko godina, već i preko proteklih decenija. Navedenim stvaralačkim postupkom „ne poravnava Vladan Desnica olako vrijeme da bi mu se lica lakše kretala između događaja nego zrelo uočava kako se vrijeme odražava“253 u svesti njegovih junaka.
249
Isto, str. 5. Isto, str. 7. 251 Isto, str. 14. 252 Isto, str. 9. 253 Božo Milačić: Suze i zvijezde, Nip, Zagreb, 1956, str. 98. 250
108
Napuštajući svoje ograničene prostore prelaskom u jedan irealni svet, Desničini junaci istovremeno pobeđuju vreme i sopstveni strah od smrti. U težnji da savlada vreme, da ga na tren uhvati, pisac ga pretvara u opipljivu materiju: „Ni samo vrijeme u toj prostoriji kao da nije teklo; dok je vladala šutnja, ono je ležalo do nogu Staroga kao dremljivo domaće kučence, a kad bi se poveo razgovor, dizalo se sporim spiralama uvis, raspredalo u pramenove i vlakanca, pa se opet spajalo, kružilo po sobi usporavajući svoj hod u toploti mračnih zakutaka, ali uvijek ostajalo tu, u tom omeđenom prostoru – uvijek ono isto, istrošeno i stoput upotrebljeno vrijeme – u svom vječitom motanju i sukanju. Katkad bi, pamučasto i sneno, palo poput maslačka na kakvu stanku u razgovoru i prosnilo na njoj kratak čas, a onda bi, pokrenuto lakim dahom nove riječi, otprhnulo, uzvilo se i nastavilo svoje beskonačno putovanje.“254 U težnji da savlada vreme koje prolazi, Desničin junak Stari posebnu pažnju poklanja satu plašeći se da ne prestane sa radom. Sat u Desničinoj poetici ne označava samo vreme koje prolazi, već i želju čoveka da to vreme zaustavi i produži kako bi produžio sopstveni život: „Ivan pomisli kako je taj sat još jedino stvarno živo na Starome, jedino što još pravilno bije otkucaje (...) Učini mu se da se u toj skrbi nad časovnikom ispoljava neka dublja, nagonska potreba, kao da je to Starome nekakvo vještačko srce.“255 Da bi predstavio vreme, pisac uzima vidljive predmete i stavlja ih u različite odnose i pokrete. Snaga vremena i njegova odlučujuća uloga u životu čoveka veoma slikovito je predočena portretom profesora Starog. Nekad snažan i velik čovek pod uticajem vremena ostaje „samo mumija i živa lešina u kojoj traju samo vegetativni nagoni.“256 Profesora je vrijeme pritislo sa svih strana i potpuno zavladalo njime. Ovom pripovetkom pisac iznosi istinu da vreme sve briše, sve rastvara i sve uništava. Desnica u svojim proznim ostvarenjima istražuje i prikazuje sve one istine o čoveku koje izmiču oku nehajnog posmatrača, skrivene ili nevažne na prvi pogled, „one zanemarivane, previđane, nikada do kraja saznate istine“.257 Ilustracija za navedeni poetski stav vidljiva je u prikazu glavnog junaka Starog koji se najčešće nalazi u nekom graničnom stanju, „na nekoj tananoj granici odakle sagledava i stvari s onu stranu nje“. Upravo su ta granična stanja čoveka najčešći prostori Desničinih kretanja čiji je cilj otkriti i prikazati sve ono što se nalazi uzmeđu 254
Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beogra, 1993, str. 9. Isto, str. 10. 256 Miodrag Petrović: Trajanje reči, Gradina, Niš, 1972, str. 163. 257 Vladan Desnica: „Doprinjeti vječitom cilju...“, Esejii, kritike, pogledi, Prosvjeta Zagreb, str. 94. 255
109
realnog i imaginarnog, stvarajući time sveobuhvatnu sliku čoveka i sveta. Usamljenost je u Desničinoj poetici izdvojena kao posebno stanje u kojem čovek postavlja pitanja i pronalazi odgovore u težnji da nekim sadržajem i smislom ispuni vreme. Prikazati čoveka u Desničinoj stvaralačkoj poetici, znači prevashodno prikazivati šta i kako on razmišlja, što istovremeno za ovog pisca sačinjava jedan od osnovnih zadataka umetnosti. Ova pripovetka sva je sazdana od atmosfere i misli, „i predmetni svijet se spiritualizirao i pretočio u stanje (...) Bitna je ideja, filozofija, sve biva podređeno misaonoj projekciji.“258 Čovek kao misaono biće najčešće je u Desničinim prozama prikazan u trenucima samoće, kad se suočava sam sa sobom i svojim mislima. Glavni junak ove pripovetke prikazan je kao čovek od misli: „Bio je sačuvao profil čovjeka od misli. Njegova ishlapljelost bila je sakrivena izgledom zamišljene odsutnosti. Promatrajući ga, čovjek je dobivao utisak da Stari nije sasvim bez misli, već kao da se sada, otkako je odijeljen od svega vanjskoga gluhoćom i teškoćom sporazmijevanja, njegova moć da se izolira i zatvori u krug svojih misli još pojačala (...) Doista po izgledu Staroga i po rasijanom izrazu njegovih očiju Ivanu se pričinjalo kao da njegova misao, u svojoj usamljenosti, dremežno bludi po prostorima koji su drugima nepristupačni.“259 Posmatrajući profesora koji je na samom kraju života, slikar Ivan razmišlja o čoveku uopšte, o smislu njegovog postojanja: „Zar je ovo nemoćno, uniženo tijelo doista sve što je ostalo od čovjeka? Zar je u njemu sahranjena ona iskra duha – pitao se Ivan. Sad mu se Stari činio kao nešto neživo, kao predmet. – Kakva misao! Kakva iskra duha! Sud u kome živi trakavica – eto to i ništa više! Svrsishodna životna zajednica, razumnom ekonomičnošću proveden parasitizam, po načelu maksimalnog iskorištavanja: islužen genije još uvijek je dobar i korisno upotrebljiv za jednu takovu poradnu, starosnu službu: da trakavici bude prebivalište. To i jest sada njegova svrha na svijetu, njegova nova svrha.“260 Međutim, Desničin umjetnik ne razmišlja samo o tome šta je čovek i koji je smisao i svrha ljudskog trajanja, već šta je svrha i smisao čovekovog života: „Ivan se osvrnu naokolo po sobi. Tu je dakle veliki čovjek godinama radio, mozgao, odatle je 258
Krešimir Nemec: „Novelistika Vladana Desnice“, Forum, br. 3, 4, Zagreb, 1986, str. 372. Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 8. 260 Isto, str. 15. 259
110
vodio svoje čuvene polemike, tu je napisao djela koja će mu za dulje ili kraće vrijeme podržati živo ime. Prostorija koja je nekad morala biti tako topla od njegovog prisustva i od njegovog ustreptalog glasa, sad je bila neprijateljskim hladom nenastavane sobe. Sa svih predmeta u njoj kao da je oljušten sjaj koji im je prije podavao profesorov pogled; davno netaknuti toplom rukom čovjeka, oni su ohladnjeli, kao šišmiš za zimskog sna, i ukočili se u strogoj krutosti mrtvih stvari (...) Kad bi mu pogled pao na onaj duvar na kome su police s kojih je nekad tako naviklom i sigurnom kretnjom uzimao knjigu što mu je u radu ustrebala, zurio je tamo kao i u drugi go zid. Dvije debele sveske njegovog zadnjeg djela grubo uvezane u teleću kožu i sad leže tu na stolu; ali ako ih slučajno dotakne, premeće ih po rukama sasvim mehanički, kao dvije opeke.“261 Izjednačavajući profesorovo stvaralašto sa predmetom, Desničin junak dolazi do saznanja da je „materija jedina istina“, i da su uzaludna sva čovekova nastojanja u borbi protiv nadolazeće smrti. Međutim, sama materija ne zadovoljava doživljaj slikara koji „po svojoj prirodi tome sklon, stade pomalo i od te „zgoljene materije“, od te „materije-istine“, opet nesvijesno praviti neku mistiku“.262 Navedeni poetski stav, tačnije put koji umetnik prelazi od realnog ka irealnom, pisac detaljnije prikazuje i razrađuje u romanu Proljeća Ivana Galeba. Posmatrajući prostor i junaka koji ga nastanjuje, Desnica zahvata sam život u njegovom pokretu i zvuku, u njegovoj slici i materijalnom trajanju. Priča o čoveku koji se nalazi na samom kraju životnog puta, prevashodno je ostvarena čulnom snagom, ali istovremeno sadrži i delove izgrađene misaonom analizom što stvara utisak da postoje dva sadržaja: konkretni i apstraktni. Navedenim stvaralačkim postupkom Desnica potvrđuje svoj poetski stav o postojanju suprotnih istina koje stoje jedna pored druge. Suprotne istine se u Desničinoj poetici ne isključuju, umetnik ih na jednoj višoj razini posmatranja spaja u celinu što potvrđuje i junak ove pripovetke: „Polazeći od postavke da umjetnik mora da prisno razumije i osjeti sve oblike ljudskog duha i sve načine ljudskog mišljenja i osjećanja, da mora umjeti da se uživi u svaku čovječju dušu i uvuče pod koru svake čovječje lubanje (po tome, na koncu, umjetnik i jest umjetnik!), dolazio je do toga da je nerijetko mislio i osjećao u isti mah sasvim suprotne stvari.“263 261
Isto, str. 16. Isto, str. 17. 263 Isto, str. 17. 262
111
Desničina razmišljanja o umetnosti i umetniku na kojima se zasniva njegova celokupna poetika, iskazana su upravo kroz svest umetnika, slikara Ivana: „Svi imaju pravo“ – bio je zaključak do koga je tad došao (...) Sve jasnije mu se nametalo da se dvije suprotne istine nipošto ne isključuju (...) Dalje, bio je došao do uvjerenja da misli uopće ne bivaju mišljene, nego osjećane. Kad mu se neka misao nametala kao nepobitno istinita, činilo mu se da on tu njenu istinitost osjeća a ne misli. Osvjedočenje je jedan osjećaj (...)“264 U navedenim poetskim stavovima Desničin junak uočava kontradikciju zbog koje je „izgubio svaku vjeru, pa i svaku simpatiju, ne samo za svoj sistem, nego za sistem uopće.“265 Razmatranje suprotnih istina biće nastavljeno u već pomenutom romanu Proljeća Ivana Galeba. Vraćajući se na sam tok pripovetke i njenu završnicu, pisac se zaustavlja na sutonu koji nagoveštava ne samo kraj jednog dana već i kraj jednog života. Posmatrajući čoveka koji je na samom izmaku života, slikar njegovo stanje naziva vegetativnim poredeći ga sa biljkama i njihovim životom: „(...) prastanje, stanje prvog nejasnog migoljenja svijesti u živom biću, jedna zaboravljena i vijekovna zatrpana mogućnost (...)“266 Našavši se pred jednim istrošenim životom, pred izobličenom, poluživom ljudskom statuom, mladi slikar biva razočaran: „Eto, u šta svršavaju, razmišljao je sada, - sve te velebne konstrukcije misli, sve te njihove „koncepcije“, „zaokruženi sistemi“, „suvisle slike svijeta“, eto gdje vode ta oštroumna lučenja, te tanane „distinkcije“, te „forme poimanja“ i „u objektivnom pogledu“, sav taj njihov blistavi nikelirani instrumentarij misaonosti kojim kao nekim kliještima i pincetama nastoje da uštinu i prigrabe česticu nepoznatog i da je donesu u krug svijetlosti saznanja: u nekoliko desetina kilograma dotrajale „organizirane materije.“267 Zagledan u lik Staroga, slikar Ivan ne biva zamišljen samo nad smislom čovekovog života, već istovremeno razmišlja o smislu svoga stvaralaštva. Njemu nije važno samo da uradi portret profesora, važan mu je smisao svega toga i sama svrha stvaralačkog čina. Iako je slikar, Ivan se ne zadržava samo na posmatranju profesorovog izgleda i ponašanja. Svoje posmatranje slikar proširuje sopstvenim doživljajem percepcije, dolazeći u svojim mislima do teme smrti koja je veoma vidljiva i čija se razorna moć oslikava u izgledu i stanju Starog. 264
Isto, str. 18. Isto, str. 18. 266 Isto, str. 18. 267 Isto, str. 16. 265
112
Desnica je upravo ovom pripovetkom „dostigao majstorstvo u izradi portreta“268, pokazujući kolika je snaga svake njegove odabrane reči: „Na licu mu se ponovo pojavio onaj neugodni, ružni izraz. Jeo je oblaporno. Krezub, gutao je onako neprožvakano: pućio je usne kao da siše, a hrana, pretežno sitna, neugodno mu je gugutala u grlu. Pratio je zabrinuta pogleda tanjir, koji je išao od ruke do ruke strahujući da ga ne zaborave i ne prikrate. Jednom su u sred razgovora sve troje pretrnuli: zagrcnuo se gutljajem i umalo se nije udavio, od strave sav se zaledio: golicalo ga je u grlu, suze su mu navirale na oči, a bojao se da se zakašlje, bojao se da proguta, bojao se i da okom trene, kao da će ga smrt zaskočiti ako samo mrdne. I ukočio se tako, zadržavajući dah i odupirući se kašlju, sav se treskao i cičao. Nije bilo jasno da li tim cičanjem želi da upozori okolinu na smrtnu opasnost u kojoj se nalazi ili su ti glasovi bili plač, plač beznadnosti.“269 Navedenim opisom starog profesora, pisac naglašava tragičnost čovekovog života, i uzaludnost svakog napora u borbi protiv nadolazeće smrti. Slikar Ivan, suočen sa životom koji izmiče, ostaje zatečen i zamišljen nad mnoštvom pitanja i dilema o značaju čovekovog života. Nakon susreta sa Starim, slikar dobija sasvim novu sliku života, oslobođenu svake iluzije i zanosa. Pred njim se javlja realna slika čoveka i vremena koje se na njemu oslikava. Tražeći na licu Staroga neki trag njegovog proteklog života, slikar pronalazi samo prazninu, pustoš i neminovnost čovekove prolaznosti. Upoznajući profesora Starog i suočavajući se sa njegovim izgledom, slikar Ivan upoznaje jednu novu, realnu dimenziju života, njemu kao mladom umetniku do tada nepoznatu. Upravo ta nova dimenzija prolaznosti i ništavila čovekovog, ne uklapa se u njegove dotadašnje umetničke iluzije. Slikarevi pokušaji da skicira portret Staroga postaju neočekivano bezuspešni. Suočen sa čovekovom nemoći koja se ispoljava kao konačnost na samom kraju životnog puta, slikar postaje i sam nemoćan u ostavrenju svoje početne namere. Time nemoć čoveka postaje glavni motiv ove priče. Doživljavajući blizinu smrti oličenu u liku profesora Starog, slikara Ivana obuze „nagla želja da izađe vani, na slobodan vazduh, da se spasi iz te zaspale prostorije po kojoj je već poplutao sumrak.“270 U trenutku napuštanja profesorove 268
Čedo Prica: „Desnica kao pripovjedač“, Krugovi, br. 2/3, Zagreb, 1957, str. 415. Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 12. 270 Isto, str. 19. 269
113
sobe u kojoj se ustajali vazduh podudara sa ustajalim duševnim stanjem profesora, Ivan izlazi na čist vazduh, srećan što se oslobodio učmale i zagušljive atmosfere. Pred njim se pojavljuje priroda puna bogatog kolora i večernjeg rumenila, kao suprotnost atmosferi umiranja i smrti. Ovom pripovetkom Desnica je ostvario izrazitu sliku ustajale atmosfere u kojoj se ništa ne događa, koja opominje na prolaznost i kratkotrajnost: „U blagovaonici je tiho i polumračno, osjećalo se da je tu već godinama sve nepromijenjeno: ono isto, obično mrko građansko pokućstvo, ona ista tišina, onaj isti ozbiljan i smiren dah. Prisustvo starca, zanesena i bespokretna, nije narušavalo prazninu te prostorije. Samo katkad on bi se lagano pokrenuo, dugo i dugo drhtavim rukama izvlačio maramicu, polako je razmotavao, brisao naočari, opet je dugo slagao i spremao u džep, i tad je potreba kretanja, i za njega samog i za onog ko ga je gledao, bila zadovoljena barem za pola sata.“271 Oslikanu atmosferu pisac prenosi kroz svest Ivana jer je on nosilac događaja i lice koje zapaža. Sama činjenica da je Ivan slikar, odnosno umetnik, objašnjava preciznost i istančanost njegovih zapažanja: „Ivan je – kao likovni umjetnik – prvenstveno orjentiran na vizuelne detalje, i doista, u pripovijesti se ističu naročitom plastičnošću takve vanjske pojedinosti, uz pomoć kojih čitalac stiče slutnju o mračnim i pustim prostorima što se prostiru u Starome.“272 Stvarajući jedinstvenu i tešku unutrašnju atmosferu koja oslikava tragiku čovekovog života, pisac nagoveštava stanja i raspoloženja koja će se pojavljivati u većini njegovih kasnijih pripovedaka sa motivom smrti. Motiv smrti može se posmatrati i kao paradigmatska osa celokupnog Desničinog pripovedačkog opusa.
271
Isto, str. 12. Dubravko Jelčić: „Pristup pripovjedačkoj umjetnosti Vladana Desnice”, u knjizi: Vladan Desnica: Izbor pripovijedaka, Vijesnik, Zagreb, 1966, str. 14. 272
114
„Pravda“ (1951) (Skica sa ulice) Nastanak „Pravde“ pisac je objasnio u razgovoru sa Vlatkom Pavletićem: „Pravda je doista nastala naknadnim osmišljavanjem i stiliziranjem jedne realne ulične scene. Bio sam još student i šetao jednom Tuškancem, kad na mjestu gdje se skreće u današnju Nazorovu ulicu naiđem na nekog obrtnika, koji je, malko nakresan, upravo se obračunavao sa svojom ženom. Svjedoci, kako su nailazili, tako su prema neprestano drugačijoj situaciji zauzimali stav. I ja sam se skoro umješao u sukob, ali sam ubrzo shvatio relativnost pojedinih sudova o krivcu i pravednome. Simboličnost je, da tako kažem, bila imanentna realnoj činjenici, ali novelu sam ipak napisao mnogo kasnije.“273 Opisujući događaj na ulici, Desnica u svom maniru polazi od određene, konkretne scene, koja je samo povod za dublje razmišljanje. Posmatrajući u međusobnom odnosu naslov i naglašeni podnaslov pripovetke, uočavamo već pomenutu dvostrukost Desničinog stvaralačkog postupka. Sam naslov navodi na zaključak da pisac ovde govori zapravo o sebi, i pravdi za koju se borio nepravedno napadnut. Stavljajući pred oči pripovedača sliku uličnog sukoba, „Desnica ostaje miran i staložen, realan do hladnoće i neuzbudljiv do preciznosti.“274 Ovom pripovetkom autor ispituje mogućnost dosezanja istine ako je čovek u ulozi posmatrača. Događaj koji se varira (muškarac na ulici tuče ženu, zatim postepeno se upliću u priču još dva muškarca i međusobno se tuku, dok se žena izgubila) ima ulogu zapleta koji se ponavlja, kao i primera i potvrde zaključka o dva pristupa suđenju postupaka drugih i intervencije u njihove odnose: - mešanje na strani slabijeg po logici srca, - uzdržavanje od deljenja pravde i mešanja u odnose drugih bez utvrđivanja istine o krivici. Motiv pripovetke zasnovan je na oslikavanju različitih ljudskih postupaka povodom ulične scene, što izaziva različite reakcije kod prolaznika, prevashodno uslovljene njihovim karakternim razlikama. Vidljivi napor posmatrača uličnog događaja je u tome da otkrije uzrok zbog kojeg se pomenuti događaj zbiva, odnosno uzrok mehaničkog kretanja slike. Jedino otkrivanjem uzroka samog događaja može se pravedno suditi. 273 274
Vlatko Pavletić: Trenutak sadašnjosti, Nip, Zagreb, 1960, str. 179-180. Zoran Gavrilović: Neizvesnosti, Narodna knjiga, Beograd, 1985, str. 214.
115
„Odavna sam duboko osvjedočen da je glavni uslov za pravednost – fantazija. Da bismo bili pravedni suci, potrebno je da poznamo pozadinu, pobude i uzroke, odnose i zavisnosti stvari o kojoj sudimo. Ne povoditi se za prvom impresijom, za vanjskim pomolom stvari; ispitati skrivene uzroke, nužne uslovljenosti, dugi lanac krivica i protukrivica; uvući se u kožu bića o kojima sudimo, potražiti kraj zamršenog klupka – to nam je dužnost prije nego izrečemo riječ osude. A kako sve te momente nikad dovoljno ne poznamo, moramo se potruditi da ih rekonstruišemo fantazijom.“275 Fantazija u Desničinoj poetici predstavlja široke mogućnosti čovekovog zamišljanja pomoću kojih je moguće stvaranje potpunije slike nekog događaja: „Pomislim: ko zna kakve je sve krivice, kakva zla nanijela ova žena čovjeku? Ko zna šta je sve on za nju učinio, žrtvovao; koliko je i koliko trpio, i praštao, i mučao? Ko zna do kakve je bestidnosti, do kakvog cinizma ona došla u svome srozavanju? Možda je to i neka majka-zvijer, možda je napustila dijete koje se guši da bi otišla na sastanak sa jaranom. I nije li, u takvom slučaju, ona kriva i zato što je dovela muža do ovog ružnog ispada, u ovo stanje poživinčenja?“276 Pisac otkriva da se uzroci nekog događanja podjednako nalaze u moralu, spoznaji, biografiji života, psihologiji aktera. Upravo zbog širokih mogućnosti samog uzroka, posmatrač samim posmatranjem mehaničke slike zbivanja ne može da izvede pravi zaključak, niti da sazna istinu. Istina u stvaralačkom doživljaju Vladana Desnice ne obuhvata samo ono što se trenutno vidi kao slika, već je mnogo složenija i uključuje ono što je trenutno, kao i sve što je prošlo i ono što će doći. Scena sa ulice poslužila je piscu kao ilustracija teze o relativnosti istine, pravde i kriterijuma prilikom procene ljudskih postupaka. Stav pripovedača pisac iznosi eksplicitno, kao zaključak izveden iz date situacije: „Eto, sve iz milosrđa i u ime čovjekoljublja, tri se ljudska stvora dozlaboga mlate za nečiju korist i za nečiju pravicu. A malo podalje, dva nedostojna egoiste ni prstom da maknu za svoga bližnjeg. Dva egoiste, tri napadača, četiri isprebijana. Među samih pet-šest ljudi, našlo se, eto, grešnika svake vrste: krivaca zbog učestva u tuči, i krivaca zbog komodnog neučestva; krivaca zbog uplitanja u tuđe i nepoznate poslove, krivaca zbog neuplitanja; nečovječnih mlakonja i rabijatnih čovjekoljubaca;
275 276
Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 21. Isto, str. 21.
116
krivaca zbog samovlasnog uspostavljanja pravde, i krivaca zbog sprečavanja da pravda, makar i samovlasno, bude uspostavljena!“277 Navedenim pasusom pisac ukazuje na dvojnost čovekovog bića, na njegovu podeljenost na istinu srca i istinu razuma. Prikazan kao podeljeno biće, Desničin čovek ukazuje na nemogućnost jednostranog opredelenja i upućuje na relativizam koji je u osnovi svega. Doživljavajući slike stvarnosti samo kao jednostrane istine jednog trenutka, pisac teži da sagleda i prikaže što celovitiju sliku istine. Ovom pripovetkom Desnica otkriva jedan od glavnih zadataka književnosti i umetnosti uopšte, saznati i prikazati istinu u najrazličitijim vidovima i oblicima, sagledavajući različita stanja čoveka.
„Božićna priča“ (1950) U „Božićnoj priči“ Desnica analizira i prikazuje sumornu atmosferu neposredno pred početak Drugog svetskog rata. Radnja ove pripovetke locirana je negde u severnoj Dalmaciji i odvija se u veoma teškim uslovima. Pisac stvara ubedljivu sliku zime na kamenom bespuću, u planinskim velebitskim vrletima po kojima se čuje jedino bura. Upravo takvom slikom nemilosrdne i haotične prirode, nagoveštava se ratna atmosfera koja dolazi. Nagoveštaj rata prikazan je kroz kopanje rovova, logorski vojnički život, kroz apatiju i opuštenost vojnika i oficira, osećanje uzaludnosti i suvišnosti svega što rade. Sve što se događa u ovoj pripoveci otkriva nesagledive razmere predratne psihoze, koja se sve više uvlači u svest ljudi i pretvara ih u istrošene ljudske olupine. Prikazujući predratnu atmosferu u pripoveci „Božićna priča“, Desnica teži da prikaže prevashodno čoveka i njegova unutrašnja stanja u datim okolnostima. Nespokojni i zabrinuti Desničini junaci pronalaze „svoj posebni način spasenja“ u sebi samima, boreći se da nadvladaju situaciju u kojoj se nalaze: „Već je sasvim mirisalo na rat. U ljude je bilo ušlo ono trijezno, okato nespokojstvo, ona šutljiva zabrinutost koja prodire do u kosti kao predvečernji hlad. Svak se zatvorio u svoj krug (…) A u sebi, svak se dovija kako da iznese živu kožu i iznalazi neki svoj posebni način spasenja; u
277
Isto, str. 23.
117
toj posebnosti kao da leži jemstvo i uslov sretna ishoda koji će, stoga, doći dijelom i kao nagrada za invencioznost same zamisli.”278 Ratne okolnosti u ovoj pripoveci Desnica oslikava prikazujući prevashodno čovekov unutrašnji svet. Glavni junak novinar dobija poziv za mobilizaciju što u potpunosti menja njegov dotadašnji život. Sliku čovekove zebnje u dotad nepoznatim ratnim okolnostima pisac neposredno ostvaruje slikom predela: „Počela je stiskati studen sve jače, radni dan sve je više kračao, a slika predjela postajala je sve golija i bjednija. Suri krš, suro nebo i nepošumljenost pokazivali su se u svoj svojoj golgoti.”279 Razloge takvih prirodnih okolnosti pisac pronalazi u čoveku i njegovoj neljubavi prema drvetu: „Pravi razlog današnjoj očajnoj pustoši najvećom dijelom leži naprosto u dendrofobiji tamošnjeg čovjeka. Tu niko ne žali za drvetom, niko ga ne voli.”280 Opisujući predele dalmatinskog zaleđa u kojima se zadesio novinar za vreme rata, Desnica stvara ne samo portret toga kraja, već i ljudi koji ga nastanjuju. Određujući godišnje doba samim naslovom pripovetke, pisac daje detaljan i slikovit opis zime kroz doživljaj i svest glavnog junaka: “Znam to, da u svom vijeku nisam prepatio toliko studeni kao tada u tom kutu “sunčane Dalmacije”. Dva dana jako zastudi, nebo se namrgodi i dune jaka bura, pa preko noći poče nekakva lapavica – ni kiša ni grad ni snijeg – koja oblijepi i pocakli sve, i cestu, i kamen, i ševarove krovove, i drveće. Jutro osvane čudesno: krte gole grančice murvaća i rašeljke sudarale su se pod zamasima bure dajući čudan, nečuven zvuk, kao cilik hiljade staklenih zvončića.”281 Navedeni primer pokazuje koliki je značaj prisustva prirode u Desničinim prozama. Slikoviti i zvučni opis zime nije samo prikaz pejzaža, već nagoveštaj i slutnja čovekovih stanja u takvim prilikama. Zima je uslovila rano smrkavanje, što je vojnicima omogućavalo “da se zavale u mraku u slamu gdje nema više ni dužnosti, ni prisustva tuđih očiju, ni potrebe da se govori – ni ma čega od onog mutnog stanja satkana od sanjive polusvijesti i od osjeta studi u kome, kao zakukuljen crv, zasvrdla
278
Isto, str. 155. Isto, str. 164. 280 Isto, str. 164. 281 Isto, str. 165. 279
118
prisna briga i progovori svojim nagorkim a ujedno toplim i kućevnim glasom. I ta briga, ta misao, čovjeka spaja, kao nit, s kućom, s njegovima.”282 Upravo je studen održavala budnom čovekovu misao pretočenu u brigu, ne dajući mu da se zaspi. U dugim zimskim noćima, Desničin junak utehu pronalazi gledajući u crnu noć. Približavanje Božića izazivalo je nemir i želju da se praznik provede sa porodicom. Navedenu želju pukovnik Zarić poverio je novinaru koji je imao zadatak da ga odveze do sela u kojem se nalazila njegova porodica. Međutim, ratne okolnosti koje su se ispoljile kroz nedostatak benzina, kao i nepovoljni zimski uslovi, otežavali su izvršenje njihovog plana. Iako se ova priča događa na božićnu noć, njeni junaci ne obraćaju se Bogu u svojim razmišljanjima i namerama, niti očekuju da će se desiti neko čudo. Upućeni sami na sebe i jedni na druge, uviđaju da su njihova nastojanja uzaludna u borbi protiv sile i moći prirode koja ne dozvoljava ispunjenje njihovih namera. Desničin čovek je svestan prirodnih okolnosti u kojima se nalazi, kao i skorog dolaska rata. Ovom pripovetkom pisac oslikava uticaj predratnih zbivanja i zime na čoveka. U takvim okolnostima i rat i priroda pokazuju se kao dve sile kojima se čovek ne može odupreti.
282
Isto, str. 156.
119
“Florjanović” (1950) Ova pripovetka je prvi put objavljena 1951. godine u časopisu Književnost i ubraja se u red Desničinih pripovedaka koje se odnose na gradsku dalmatinsku sredinu. Fabula je, kao i kod većine Desničinih proza, veoma jednostavna. U dalmatinski gradić doputovao je jedan čovek, islednik Rašo, koji u okružnom sudu treba da utvrdi ispravnost Florjanovićevog poslovanja. Fabularna linija teče ovim redom: sudski islednik je uveče doputovao vozom, došao do zgrade okružnog suda i zapazio svetlo na prozoru. Javlja se poslužitelju koji mu govori da je Florjanović gore u sobi. Rašo se penje na drugi sprat, dogovara se sa Florajanovićem da odmah izvrše pregled poslovanja. Dok je Rašo vršio kontrolu, Florjanović je u mislima sagledavao svoj protekli život. Nakon dva sata, kontrola je završena, Florjanović je priznao ustanovljenu proneveru, izašao iz sobe, i ubio se u toaletu. Tragičan završetak javlja se kao posledica načina života glavnog junaka. Florjanović je svesno činio finansijske pronevere da bi obezbedio svojoj porodici lagodan život. Uzročnik njegove odluke je „ekonomski slom“283 oca njegove žene koji je bio njihova jedina materijalna podrška i nada, kao i otkrivanje njegovih novčanih manipulacija. Da bi izbegao nastalu situaciju sa kojom nije mogao da se pomiri, glavni junak se odlučuje za samoubistvo. Navedeni sadržaj pripovetke ukazuje na prisustvo spoljašnjeg i unutrašnjeg toka radnje. Spoljašnji tok radnje vremenski obuhvata nekoliko sati od samog dolaska savetnika Raše u grad, do njegovog odlaska u sud i susreta sa Florjanovićem. Prostorno je spoljašnji tok radnje takođe veoma sužen, obuhvata put od železničke stanice do okružnog suda, i samu sudsku zgradu. Unutrašnji tok radnje je neograničen, nema ni vremenskog ni prostornog ograničenja i predstavlja samu srž pripovetke. Glavni junak u mislima obuhvata svoj protekli život. Najveći deo Florjanovićevog života je prikazan kao „veliko djetinjstvo“ u kojem je glavni zadatak bio osmisliti zabavu sebi i drugima: „Pitanje lične sreće bilo
283
„Da, ekonomski slom staroga bacio ih je u veliku nepriliku, ma koliko to Ceslo ne htio priznati pred svojima. To je bio početak svega. Istina, i ranije je u Florjanovićevom rukovanju s novcem maloljetnika bilo manjih neurednosti, koje su mogle da se podvedu pod pojam aljkavosti i neažurnosti, novčanih doznaka provedenim u knjigama s izvijesnim zakašnjenjm, i tome slično. To su ustvari bile kraće pozajmice, koje je „sudac od sirota“ pokrivao čim bi stigao novac iz Čilea. Ali kasnije, kad su pošiljke staroga postale neredovitije i počele izostajati, te su pozajmice bivale dugoročnije i veće, stara se pokrivala novom (...).“ Isto, str. 247.
120
je za nj jedino pitanje koje postoji, jedini bog kome je služio. I to je on zvao ljepotom, službom ljepoti (...) Njegova ustreptalost gonila ga je uvijek poput predosjećaja: kao da se za svakim uglom krije nepoznato a na svakom pragu čeka sreća.“284 Posmatran kroz svest savetnika Raše, Florjanovićev život se činio savršen. I nakon ženidbe ćerkom bogatog industrijalca, sve mu je išlo glatko: „On je i dalje savladavao neprilike sa savršenom lakoćom. Brige su se razbježavale kao preplašena jata od nonšalantnog uzmaha od Ceslove ruke sa krupnim topazom.“285 Tek pred sam kraj života dolazi do iznenadnih promena, bajka se pretvara u realan život i junak dolazi do saznanja da se sve u životu mora negde i nekad platiti, jer sve je uređeno na principu ravnoteže. Navedeno saznanje ukazuje se kao buđenje glavnog junaka koji konačno shvata da je život pre svega odgovornost, a ne samo zabava. Jedino rešenje koje se nameće je smrt kojoj se pristupa bez razmišljanja. Tako je ova pripovetka jedina u Desničinom opusu u kojoj se glavni junak odlučuje na smrt. Ovde smrt nije samo ideja o kojoj se razmišlja, već i samo izvršenje te ideje, gola činjenica koja se prihvata kao izvršenje dužnosti. „Zato se može reći da je to posebno viđenje smrti u Desničinoj prozi, jedna mirna i racionalna akcija kojom čovjek želi da iskupi svoju grešnost.“286 Florjanović svoju odluku prihvata mirno i hrabro, jer ona mu se nameće kao jedina mogućnost izbavljenja u datoj situaciji, kao kazna za neozbiljnost i neodgovornost. Prihvatajući život kao zabavu i igru, glavni junak biva kažnjen surovim saznanjem da život zapravo nije takav. Njegovo saznanje biva tragičnije i žalosnije time što se otkriva pred sam kraj njegovog života. Život se u Desničinoj prozi prikazuje u različitim vidovima čovekove patnje, stradanja i muka, i niko ne ostaje pošteđen toga. „Život je ozbiljnost, napor, patnja – nikako nije svečanost, a onaj ko krene putem svečanosti moraće kad tad da shvati zabludu i da plati račun.“287 Florajnovićeva sudbina je primer da nema izuzetaka koji su te patnje pošteđeni, što ujedno predstavlja i glavnu misao ove pripovetke, kao i celokupne Desničine proze. Posmatrajući glavnog junaka, uočava se dvojnost njegovog bića koja je ispoljena kroz prisustvo osećanja i razuma. Prvi deo njegovog života vođen je isključivo osećajima i težnjom da se udovolji prohtevima i željama: „Postade mu 284
Isto, str. 237. Isto, str. 239. 286 Stanko Korać: Patnja i nada, Prosvjeta, Zagreb, 1982, str. 95. 287 Isto, str. 95. 285
121
bjelodano da je čitav dosadašnji njegov život bio samo jedna neprestana trka za zadovoljstvom, jedno neprekidno bunilo sreće. To je bio jedini smisao njegovog života, jedini pokretač svakoga njegovog djela (...) Sve je to bilo jedno veliko djetinjstvo koje se proteglo eto skoro do danas - i kao da je tek danas, na krajnjem pragu života, postao odrasli.“288 Florjanović se kroz život kretao vođen osećanjima koja su za njega bila jedina spoznaja. Nasuprot tome, u drugom delu njegovog života dolazi do sve manjeg prisustva osećanja, i sve većeg prevladavanja razuma koji ga dovodi do konačne istine. Florajnovićeva istina leži u njegovom saznanju i priznanju sopstvene greške. Florajnović je jedan od izgubljenih junaka Desničine proze, junak koji je izgubio sopstveni život igrajući se sa njim. Stvarajući tako još jednu „olupinu na suncu“, Desnica iznosi svoj poetski stav koji se odnosi na čovekovu izgubljenost u životu, u pejzažu, u prostoru, u duši. Opisujući usamljenost i nesnađenost čoveka, pisac ukazuje na opšta mesta modernih književnih dela, dok istovremena preciznost u prikazivanju detalja upućuje na tradiciju realizma. Takvim stvaralačkim postupkom Desnica obuhvata i realističke i moderne elemente u strukturi ovog proznog ostvarenja. Dvostrukost pomenutih stilova potvrđuje i sam prostor koji je sa jedne strane opisan realistički, dok istovremeno izražava osećanje teskobe. Nasuprot Florjanoviću, Desnica postavlja lik savetnika Raše koji se nalazi u položaju objektivnog posmatrača. Pisac u potpunosti razdvaja njihove svesti i uglove gledanja, tako da svaki lik nosi u sebi svoju misao koja je nepoznata drugome. Sećanja glavnog junaka pisac smešta u objektivni iskaz pripovedača u trećem licu. Pisac ostvaruje dva posebna vidokruga dvojice pomenutih junaka, kao i vidokrug pripovedača. Rašin dolazak u grad nije u Florjanovićevom vidokrugu, kao što ni Florajnovićev život nije u vidokrugu Rašinom. Posmatrajući vidokrug i položaj svesti ovih junaka, uočavamo da su one postavljene onako kako traži tehnika realističke proze, u kojoj dve ili više svesti imaju svaka svoj ugao gledanja i gde jedna svest nema uvida u druge svesti. Najsitniji detalji u Desničinim prozama, vidljivi su samo okom pripovedača (autora), što potvrđuje i ova pripovetka. Kad Florjanovićeva kćerka kaže ocu: „Baš sam sretna!“ – to znaju samo pripovedač i Florjanović, a ne znaju drugi likovi. Time pisac u potpunosti provodi monološki iskaz likova jer svaki lik nosi svoju misao koja
288
Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 253.
122
je nepoznata drugom. Primer za navedenu tvrdnju vidljiv je u odnosu Raše i Florjanovića, jer svaki od njih je potpuno monološki postavljen. U trenutku njihovog suočavanja, nama je dostupan samo Florjanovićev protekli život, dok o Raši saznajemo mnogo manje. Florjanovićeva sećanja data su kao objektivni iskaz pripovedača u trećem licu, čime pisac postiže udvajanje vidokruga. Udvajanjem vidokruga289 pripovedača sa vidokrugom Raše ili Florjanovića u određenim segmentima priče, pisac ostvaruje utisak da pripovedač govori ono što Florjanović misli i oseća, ili opisuje ono što Rašo vidi. Lik savetnika Raše izgrađen je kao suprotnost glavnom junaku čime pisac naglašava njihovu različitost, iako su se poznavali sa univerziteta, „putovi im se nisu sastajali ni ukrštavali. Ceslo Florjanović, nekoliko godina stariji, jurio je za zabavama i avanturama, zalazio u otmjene lokale i družio se s imućnijima; a on se hranio po menzama (...) Kasnije, tokom službovanja, izdaleka je pratio i nesvijesno sa svojom sravnjivao Florjanovićevu karijeru, koja mu se uvijek činila zavidnijom i nezaslužno sretnijom“.290 Život glavnog junaka pisac prikazuje kroz digresije koje odgovaraju junakovom toku misli. U težnji da prevaziđe ograničen prostor u kom se nalazi, Desničin junak „spiralama svoje misli“ izvlači se iz omeđene prostorije u želji da „se vine u druge predjele, u druga raspoloženja“.291 Snagom svoje misli Florjanović prelistava svoj život izjednačavajući prošlo i sadašnje vreme: „A sama miso je letila, nestalna i povodljiva kao omamljen leptir, dodirujući se bez reda sjećanja od juče i onih od davnine, budeći davno pozaspale doživljaje i spajajući ih sa onim sasvim svježima. Hiljade sjećanja na koje ko zna od kad nije pomislio počeše iskrsavati, bezuzročno, sama od sebe, ispreplićući se sa živom stvarnošću koju je sad osjećao jednako neživom i nestvarnom kao i tu daleku prošlost. Sve te pomisli i slike izlazile su mu pred oči bez povoda, izjednačene među sobom, nanizane u istoj ravnini, nekako čudno, nestvarne kao u snu i, ravne po važnosti i težini.“292
289
Pomenuto udvajanje vidokruga veoma je značajno za tehniku proze, i prema rečima Borisa Uspenskog, možemo ga označiti i kao umnožavanje tačaka gledišta. Takvim stvaralačkim postupkom autor može da bude prisutan na svakom mestu ako se pripovijedanje vrši iz pozicije svesprisustva, u trećem licu. Boris Uspenski: Poetika kompozicije/Semiotika ikone, Nolit, Beograd, 1979. 290 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 234. 291 Isto, str. 250. 292 Isto, str. 251.
123
Izjednačavajući prošlost i sadašnjost, glavni junak vrši zbir svoga života suočavajući se sa skorim krajem. Navedeni primer ilustruje Desničin poetski stav koji nam govori da čovek na samom kraju života, kad je svoje vreme potrošio, stavlja ispred sebe i sagledava sve protekle događaje ukidajući im kategoriju vremena. Iznoseći protekli život junaka u fragmentima koji oslikavaju psihologiju, prirodu i socijalni položaj junaka na principu suprotnosti, pisac ostvaruje izvesnu protivrečnost na kojoj se zasniva njegova celokupna proza.
„Oproštaj“ (1951) Pripovetka „Oproštaj“ prikazuje biološko dotrajavanje čoveka, gubitak njegovih fizičkih i psihičkih moći u čekanju sopstvenog kraja. Slikajući zalazak jednog ljudskog života, pisac istovremeno oslikava pesimizam karakterističan za malograđanske palanke i provincije koje sasvim posustaju pred dolaskom nove epohe i novog vremena. Palanka je izgubila svoju mladost, kao što i junak pripovetke polako gubi svoj život. Prvom rečenicom Desnica oslikava glavnog junaka Antuna: „On je bio već sasvim oronuo. Iz preširokog ovratnika pružao se utanjen vrat sa mlohavim naborima kože pod grlom i podrhtavala je palica u omršaloj ruci.“293 U nastavku saznajemo da je Antunovo stanje dodatno pogoršano iznenadnom smrću njegove žene koja je bila osam godina mlađa i nije se očekivalo da će prva umreti. „Obnemogao i bolestan, nije mogao ni da je isprati; mjesto njega ispratila ju je njihova stara dvorkinja Ana. On je promatrao sprovod zavodnjelih očiju, iza zatvorenog prozora, i šmrcao, jer je bio preslab za napor jecanja.“294 Nemogućnost da se poslednji put oprosti od žene, dodatno ilustruje junakovu fiziološku nemoć. Nakon ženine smrti, njegov život biva naglo ispunjen samoćom: „Pred njim se pružala pučina samoće: čitav preostali dio dana, čitava noć, sve do novog jutra.“295 Motiv samoće u Desničinim prozama često je povezan sa motivom smrti, koja je već
293
Isto, str. 118. Isto, str. 118. 295 Isto, str. 118. 294
124
nastupila ili se tek očekuje. U strahu od sopstvene smrti, Desničin junak se bori sa samoćom koju teži da ispuni nekim sadržajem ili svrhom.296 Tonući polako u sve veću nemoć, sužavao se krug njegovih misli, „i kad sklopi oči, sve mu dođe jednako blizu ili jednako daleko. Dani su sad postali nekako neizmjerno kraći (ili neizmjerno dulji – ko bi ga znao?), plitki a bezdani kao proparan džep. Iza dremežno spuštenih vjeđa čekanja postaju kraća i strpljivija, a potrebe krotke i odgodive.“297 Uporno tinjanje i sporo dotrajavanje Antunovog života, veoma je slično stanju profesora Starog iz pripovetke „Posjeta“. Dotrajavanje njihovih života ima mnogo zajedničkih elemenata. Težina godina koje nose pomenuti Desničini junaci, ostavila je neumitne tragove u obliku gubitka životnih sila i duhovnog vitaliteta. Obojica neprestano odlažu smrt, za koju znaju da će neminovno doći. Međutim, ipak postoji izvesna razlika između dotrajavanja nekada veoma poznatog profesora Starog i bivšeg poštanskog činovnika Antuna. Dotrajavanje i umiranje ovih junaka pisac prikazuje u različitim kontekstima. U pripoveci „Posjeta“ akcenat je na biološkoj granici čovekove egzistencije. Profesor Stari je u svom umiranju sveden isključivo na „nemoćno, uniženo tijelo“ iz kojeg je isčezla i poslednja „iskra duha“, dok je u pripoveci „Oproštaj“ akcenat na psihološkoj razini čovekovog postojanja gde se egzistencijalni čin ispoljava kroz svest o sebi i sredini. Poštar Antun svoj život završava gubljenjem jasnih predstava o pojedinim realitetima koji ga okružuju. Sve se izmaknulo van njegova dohvata. Malo pretsoblje bilo je drugi svijet. Hodnik – predvorje nepoznatog. A kuhinja – do nje su daleki i zamorni puti i za samu misao!“298 Blizina smrti u Desničinoj stvaralačkoj poetici briše odnose u prostoru, kao i osećaj vremena. Misao se sve više gubi i napušta čoveka, koji sve češće pada u stanje polusna, u „nešto opalno, zamagljeno, što se prima i upija sklopljenih očiju“. U slučaju profesora Starog smrt je prikazana kao poprimanje nove funkcije i nove svrhe čovekovog tela da bude posuda za trakavicu, dok se u „Oproštaju“ smrt
296
„Samoću je ispunjavala jedna jedina pitalica a neuposlenost zabavljala jedna jedina dilema: hoće li Ana navratiti poslije podne ili neće. Njegova je misao preskakala sa jedne alternative na drugu kao kanarinac sa prečke na prečku. Nije njemu nizašto trebala njezina popodnevna posjeta; ali između jutarnje pitalice: „hoće li doći?“ i večernje odgonetke „došla je“ ili „nije došla“, proticao je dan, bilo je na što da se čeka odgovor, bio je kao neki sadržaj, i neki smisao, i neka svrha.“ Isto, str. 119. 297 Isto, str. 121. 298 Isto, str. 122.
125
javlja kao postepeno i sigurno nestajanje i rasplinjavanje, kao gubljenje svih preostalih veza sa samim sobom i svetom oko sebe, prelaženje u neko maglovito stanje svesti. Nasuprot polusnu u kom se nalazi, Desničin junak oseća „sitnu točkicu nemira“ kao ostatak nekadašnje snage i života. Motiv nemira u Desničinom stvaralaštvu označava čovekovu želju i potrebu za kretanjem i delovanjem, potrebu da se udalji od blizine smrti. U težnji da nadvlada realno i dokuči ono što se ne spoznaje očima, Desničin junak zaklopljenih očiju želi da pronađe „onaj neprekidni ton – srebrnu nit koja traje“.299 Ovom pripovetkom Desnica iznosi jednu od svojih poetskih ideja, težnju čoveka da nadvlada prolaznost i smrt. Ta neprestana igra motiva života i smrti prisutna je u najrazličitijim oblicima kroz sva Desničina prozna ostvarenja. Koliko god pojedini slučaj bio sličan nekom drugom, nigde se ne pojavljuje na isti način, u istom obliku. Međutim, uvek je poznat ishod igre motiva života i smrti. Motiv smrti trijumfuje u većini Desničinih proza, javljajući se kao rezultat određenih spoljašnjih faktora i unutrašnjih sila.
299
Isto, str. 125.
126
„Konac dana“ (1951) Pripovetka „Konac dana“ može poslužiti kao ilustracija Desničinog stvaralačkog čina koji se „zasniva na jedinstvu i prožimanju analize i deskripcije.“300 Pomenuti postupak podrazumeva istovremeno kretanje kroz radnju koja se razvija u određenom prostoru ili sredini, i proučavanje psiholoških reakcija junaka na određene događaje. Desnica se u svojim prozama istovremeno kreće na spoljašnjem i unutrašnjem planu, što je vidljivo upravo u ovoj pripoveci u kojoj je sumorno dotrajavanje jednog života istovremeno povezano sa svakodnevnim događajima koji karakterišu datu sredinu. „Tako se ljudski lik postavlja uokviren i prožet sredinom, i taj spoj sumornosti i svakodnevnosti, ironije i banalnosti, osnova je onoga što čini meru kod Vladana Desnice.“301 Početak ove pripovetke može poslužiti kao primer koji oslikava diskretan način na koji Desnica uvodi svoje junake u priču. Opisujući veče nad gradićem, pisac neposredno pominje doktora Milu Prkuta koji kreće u šetnju kad se svi razilaze, otkrivajući time njegovu posebnost: „A doktor Mile, kao za inat, upravo je tada izlazio u šetnju ( - ta njemu je čitav život bio u znaku nekog neodređenog inata!)“302 Naglašavajući reč „inat“, Desnica neposredno i naoko slučajno otkriva karakter svog junaka. U nastavku je opisan izgled glavnog junka jednom rečenicom, koja sadrži mnoštvo spoljašnjih detalja pomoću kojih pisac istovremeno otkriva junakove karakterne osobine: „Onako suhonjav, krakat, u cipelama od mekog ševroa sa četvrtastim vrhovima kakve je dosljedno naručivao već pedeset godina ne osvrćući se na prevrtljivost mode, sa šeširom koji je nosio uvijek onako neugnječen kako ga je dobio u dućanu i prvi put nataknuo na glavu, zaparao je svoju brazdu poprijeko Šetalištem, kao da time hoće da prekriži i poništi sve ono što su tokom dana ljudi tuda našetali.“303 Ističući njegovu doslednost u izboru cipela, načinu na koji nosi šešir, i redovne šetnje noću, pisac ističe neobičnost i netipičnost Milinog karaktera. Svaki spoljašnji detalj ima svoje mesto u celokupnoj analizi njegovog psihološkog lika. Pored navedenih pojedinosti koje se odnose na spoljašnji izgled, doktor Mile Prkut se izdvajao i po tome što je bio „veliki ljubitelj češke muzike“. Otkrivajući 300
Zoran Gavrilović: Neizvesnosti, Narodna knjiga, Beograd, 1985, str. 218. Isto, str. 219. 302 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 130. 303 Isto, str. 126/127. 301
127
detalje po kojima se ovaj junak izdvaja od ostalih, Desnica naglašava i ono što je tipično za sve njegove junake: „Vječito ga je gonio nekakav nemir, neki nejasni osjećaj da još mnogošta ima da se učini, i to još hitna i važna; ali što – toga se nije pravo prisjećao.“304 Nemir, kao čest motiv Desničinih proznih ostvarenja, zajednička je osobina svih njegovih junaka. Posmatrajući navedeni primer, uočavamo da Desnica, predstavljajući svoje junake i njihove živote, ne daje prednost događajima, već prikazu različitih psihičkih atmosfera u kojima se junaci nalaze. Želeći da se što više približi čoveku i pronađe razloge trenutnih stanja, pisac odgovore pronalazi u prošlosti. Doktor Mile se vraća u rodni grad nakon završenih studija u nadi da će sačuvati porodičnu lozu i imanje, „ali Mile nije pokazivao mnogo zanimanja“ za porodični posao. Njegovu pasivnost i ravnodušnost pisac objašnjava slabljenjem porodične loze: „U mjestu su mnogo isticali Milinu spremu i pozvanost za javne dužnosti, ali su sudili da u poslovnim stvarima daleko zaostaje i za djedom i za stricem, i vjerovali da s njim u familiji Srdarević započinje niz onih generacija koje više ne stiču već u najboljem slučaju održavaju imanje na crti jednog postepenog i ne odveć naglog opadanja.“305 Provodeći jedan deo života na studijama u Pragu, Mile se udaljava od rodnog kraja, postajući predstavnik inteligencije koja se odnarodnjavala. Ponovni povratak mu ne donosi smirenje, već samo osećaj nelagode i nepripadnosti svom zavičaju. Istorijske i društvene promene koje su se ispoljavale kroz dolazak novih generacija i novih ideja, samo su pojačavale njegovu otuđenost i izolaciju. Bivajući svedok vremena koje prolazi a čiji protok nije mogao da zaustavi, „Mili se prvi put prokrala glavom pomisao da je čas kad je doživio ostvarenje svojih snova iz mladosti bio pravi čas da umre.“306 Ne mogavši se pomiriti sa novim vremenom i životom koji prolazi, junak ove pripovetke jedini izlaz iz sopstvenog nezadovoljstva vidi u smrti: „(...) za tih dugih popodneva počeo se opet uljuljkivati u misao o smrti. Činilo mu se da ona nadolazi od sebe, ako se samo umijemo da postavimo u stanje potpune opuštenosti tijela i volje; njezino nastupanje zamišljao je dosta ugodno; kao neki krajnji stepen sanjivosti. 304
Isto, str. 131. Isto, str. 129. 306 Isto, str. 132. 305
128
Čitavim bićem prepuštao se u njeno krilo i osjećao kako ona postepeno njime ovladava (...) Tako se dan na dan zabavljao tim poniranjem u ništavilo, i toliko se u tome uvještio, da mu je to postalo potreba, i gotovo neki mali porok.“307 Dovodeći svog junaka u izvesno stanje sanjivosti, pisac ga suočava sa mišlju o smrti da bi mu je što više približio razgoneći time strah od umiranja. Želeći da pobedi sopstvenu prolaznost, junak ove pripovetke posmatra sebe kao glavno lice u toj igri između života i smrti: „Htio je da bude svakom jasno i nedvojbeno da je to umiranje njegova stvar, da je u tome on glavno lice. On je tu onaj koji nešto čini a ne neko s kojim se naprosto nešto događa. I tako je čekanje smrti moralo kod Mile da poprimi neki djelatni vid (...)“308 Pisac usporava vreme stavljajući svog junaka u stanje čekanja, dajući time vremenu jednu novu, odgodivu dimenziju: „I baš sad, u starosti, imao je prvi put u životu osjećaj da nije potrebna žurba i da ima vremena za čekanje.“309 Doživljavajući život kao skup sitnih i neznatnih događaja, doktor Mile iznad svega što je proteklo i što prolazi, kao jedinu neprekidnost i konstantnost izdvaja tok vremena: „Slušao je otkucaje satova sa crkava. Nad varošicom je prohujao još jedan dan; još jedna krpica vremena, jedan jednolični odsječak trajanja, jedno od onih „od jutra do mraka“ u čijem se uzanom rasponu zbivaju sitni, neznatni događaji života, za devedeset i devet posto jednaki kao i juče, kao i prekjuče, a samo za jedan posto po nečemu novi i različiti, a iz kojih se prede ona neprekidna traka vremena što spaja današnjicu, u kojoj se prividno ništa značajno ne dešava, sa davnim zemanima kad su u varošicu provalili Avari (...)“310 Želeći da sačuva vreme koje je proteklo od zaborava, vreme u kojem je on ostvarivao značajne uspehe, doktor Mile se u jednom trenutku odlučuje da napiše svoje uspomene. Međutim, uočio je da je iz napisanih stranica „izbijala jedna gorčinom otrovana starost“, što je pruzrokovalo da su te njegove uspomene „zvučale tako apokaliptično kao da se radi ne o zalasku jednog doba već o skončanju vremena uopće.“311 Težnja Desničinog junaka da sačuva vreme koje prolazi ostaje beznadežna i neostvarljiva. Takvu istinu koju je doktor Mile i sam znao, pisac naglašava 307
Isto, str. 136. Isto, str. 139. 309 Isto, str. 149. 310 Isto, str. 153. 311 Isto, str. 141. 308
129
izgovarajući je kroz predstavnike novog vremena: „Znate, program za sutrašnjicu ne može se sastojati u uskrsavanju jučerašnjih, ili čak prekjučerašnjih ideja. Morate ipak razumjeti da se jučerašnja naprednost danas zove nazadnost – vrijeme ide dalje!“312 Vreme se u Desničinoj poetici javlja kao kategorija proticanja na koju je nemoguće uticati. Čovek je svestan te neminovnosti i svoje nemoći da nešto učini. U težnji da zaustave proticanje, Desničini junaci žele da postignu stanje izvesnog smirenja u kojem će odagnati svaki nemir, stanje pravilnog kretanja „koje vrijedi koliko i bezprekidno mirovanje, i koje dapače još bolje umiruje i uljuljkuje: nema ni početka ni kraja – u svakom je času slika savršeno ista i zato uvijek jednako zabavna (...)“313
„Formalista“ (1952) Posmatrajući pripovetke iz zbirke Olupine na suncu u odnosu na roman Zimsko ljetovanje, uočavamo da su u ovim pripovetkama ljudi posmatrani i prikazani izolovano, u vrlo uskom krugu svojih sudbina. Upravo je izlovanost stanje koje podjednako karakteriše sve Desničine „olupine“. Izolovano lice nalazi se uvek u prvom planu, dok su ostali likovi dati u pozadini glavnog lika. Pisac u potpunosti zanemaruje međuljudske odnose u pripovetkama prve zbirke, posmatrajući izolovana i osamljena lica. Njihovi odnosi sa drugim ljudima stavljeni su u drugi plan, „kao i neživi predmeti, što okružuju lice i pletu sredinu, u kojoj se ono kreće.“314 Sam početak ove pripovetke otkriva da će se radnja dešavati u Ravnim Kotarima: „Cesta vijuga između vinograda s maslinama i smokvama; iza njih, u daljini, modrikasti kostur Velebita; a negdje u dolini između tih vinograda i dalekog Velebita, slutnja mora. Niotkud se ono ne vidi, niti išta što je s njim u vezi, ali se njegova blizina jasno osjeća. – To su Ravni Kotari.“315
312
Isto, str. 144. Isto, str. 148. 314 Živko Jeličić: Lica i autori, Kultura, Zagreb, 1953, str. 123. 315 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 55. 313
130
Navedeni primer pokazuje Desničinu sklonost ka prikazima prirode i šireg zavičaja iz kojeg potiče, kao i direktnu vezu čoveka i njegovog kraja. Glavni junak ove pripovetke, Mojo Rašković, došao je u Ravne Kotare iz podvelebitskog kraja i nije mogao da se uklopi u novu sredinu. Po svemu se razlikovao od ostalih ljudi u tom kraju, „najprije svojim neobičnim imenom (...) – bio je to jedini čovjek po imenu Mojsije za koga se u čitavom kraju znalo. I po vanjskom izgledu bio je neobičan: sitan, tanak, ispijena žuta lica, rijetke crne bradice i duge kose, imao je u svom liku nešto isposničkog, samo što mu je pogled bio hladan i neugodan“.316 Oslikavajući svog junaka jednom rečenicom, Desnica potvrđuje svoj stvaralački postupak u gradnji likova. Odabirući pažljivo glavne pojedinosti u njegovom izgledu, pisac istovremeno naslućuje i stvara njegov psihološki portret. Slika Mojinog lika uokvirena tavanskim prozorčetom otkriva njegovu izolovanost: „Među ljude, u krčmu, u crkvu, nije nikad zalazio – rijetko ga je kad čovjek mogao vidjeti na cesti ili ma gdje drugo doli u prozorčetu njegovog tavana. Živio je sasvim o sebi, bez „pačanije“ bilo s kim. Seljani su se nekako obazrivo tuđili od njega i kao da su izdaljega obilazili njegovu kuću. Mojinu mrzost za kretanje vjerovatno je pojačavalo i to što je hramao na jednu nogu i opirao se o nju s izrazom patnje na licu.“317 Neobičnost svog junaka Desnica pojačava tišinom koja je prouzrokovana Mojinim neimanjem potomstva. Jedinu nežnost pokazivao je prema vrani koju je pripitomio. Iznoseći navedene podatke i osobine glavnog junaka, pisac nagoveštava da nije još sve rekao o njemu, i da ono najgore tek sledi. U nastavku saznajemo da je Mojo nemirnu mladost proveo u hajdučiji i da je „iz tih podviga iznio i onu svoju šepavu nogu“. Nakon nekoliko godina robije, dolazi u selo sa ciljem da se konačno smiri. Mojinu osobenost pisac naglašava smeštajući ga u sredinu koja je suprotna od one iz koje je potekao: „Preko pocrnjelih krovinjara pucao je pogled na plodnu kotarsku ravnicu, na onu vedru pitominu tako različitu od surog podvelebitskog kraja u kome se rodio i odrastao i u kome je započeo svoje podvige.“318 Prikazujući u nastavku glavnog junaka, Desnica otkriva i potvrđuje svoj stvaralački postupak: pored nečijeg lica prikazati i njegovo naličje, sve ono što se 316
Isto, str. 56. Isto, str. 56. 318 Isto, str. 57. 317
131
krije „pod spokojnom površinom“. U težnji da se što više približi čoveku, da otkrije njegovu konačnu istinu i prikaže je, pisac uvodi motiv smrti. Smrt je u ovoj pripoveci predstavljena kao poslednja mogućnost i prilika da se čovek iskupi za svoja nedela govoreći istinu. Dovodeći glavnog junaka na samrtnu postelju, pisac ubacuje lik sveštenika od kojeg se očekuje da će čuti istinu izgovorenu od strane hajduka i grešnika Moje Raškovića. Međutim, sveštenik ne dolazi do Mojinog potpunog priznanja istine. Otkrivajući svoj najteži greh, ubistvo poreznika, glavni junak odbija da prizna ostale grehove. Desničin junak uviđa da osećanje sopstvene krivice ne biva otklonjeno priznanjem istine. Dolazeći do takvog saznanja postaje mu sasvim nevažno da li je naveo sve svoje grehove ili samo neke. Ostavljajući polovično Mojino priznanje grijeha, Desnica neposredno kazuje da čovek ostaje sam u zlu koje je počinio.
„Bunarevac“ (1952) Pripovijetka „Bunarevac“ na motivacionom planu poseduje očigledne sličnosti sa pripovetkom „Konac dana“. Uočljiva je čovekova potreba da se u nečemu potvrdi, da sam nešto stvori u sredini koja za njega nema razumevanja. Ova pripovetka zasniva se na pobuni mladog intelektualca Miloša protiv ustaljenog poretka stvari, podjednako u roditeljskom domu i sredini koja ga okružuje. Desnica prikazuje provincijsku sredinu i kao njen kontrast ubacuje priču o Milošu, oslikavajući istovremeno dramu naših intelektualaca sredinom dvadesetog veka koji su se borili sa sobom i svojim okruženjem. „I ova je Desničina proza susret mašte i stvarnosti, priča o razbijenim iluzijama. Pisac veoma vješto provodi ne samo Miloša nego i druga lica kroz život, postavljajući ih u različite prostore. Ispočetka novi dani donose nove snove, ali se sve brzo pretvara u paučinu na vjetru. Sigurno oko vidi to pretvaranje i prati svaki lom, da u rezignaciji i smirenosti sačuva najtananije drhtaje dogorjelih ili slomljenih ljudi.“319
319
Božo Milačić: „Uz prozu Vladana Desnice“, LMS, Novi Sad, oktobar 1955, godina 131, knj. 376, sv. 4, str. 409.
132
Nakon završetka visoke škole, Desničin junak teži da se dokaže, da unese neke novine u svoje okruženje. Sukobivši se sa ocem oko izbora svoje životne saputnice, Miloš napušta bogatu roditeljsku kuću i odlazi na službu u daleku provinciju, vodeći sa sobom bolešljivu ženu. Osnovni događaj u „Bunarevcu“ nalazi se na samom kraju novele: smrt Miloševe bolesne žene Jagode, zbog koje se sukobio sa ocem i odlučio da život nastavi u provinciji kao učitelj. Milošev sukob sa ocem pisac koristi kao povod za opis zatvorenog i otupljujućeg života intelektualca u zabačenom provincijskom gradiću Bunarevcu: „Bio je došao u sukob s ocem, poznatim prestoničkim liječnikom, radi te iste žene koja leži tamo u kutu i koju zaklanja od svjetlosti svojim plećima. On je tad stajao pred zadnjim ispitima na univerzitetu a ona je studirala klavir na muzičkoj akademiji. Otac je bio jako nezadovoljan sinovljevim izborom: djevojčina tetka, u čijoj je kući kao siroče i odrasla, imala je prilično bučan brakorazvodni proces, a porodica mu se i inače činila sasvim skromne ruke. Zamišljao je posve drugačiji brak za svog jedinca. Osim toga, djevojka je bila grudobolna. I on se, kako je govorio, odlučno protivio toj vezi, i kao otac i kao liječnik.“320 U nastojanju da svom sinu omogući srećan život, Milošev otac čini sasvim suprotno, ugrožavajući sreću i život sopstvenog deteta. Prema mišljenju Slobodana Kalezića, takav postupak „istovremeno znači da dobrota može da se javi kao apstraktni i teorijski izraz jednog životnog stava; međutim, kada ga treba realizovati, onda mu se na lomaču prinose i takve vrijednosti kao što je lična, intimna sreća bliskih i dragih.“321 Pružajući otpor ocu, Miloš u svojoj težnji za samostalnošću pristaje na niz žrtava koje nosi život u provinciji. Miloševo putovanje vozom do Bunarevca koje se odvija na samom početku ove priče, prožeto je nelagodom koja nagoveštava jednu novu stvarnost provincije: „Miloš je bio pun one bezimene ustreptalosti koju je oduvijek u njemu budila vožnja i osjećaj pasivne nošenosti kroz prostor.“322 Opisujući lica spavajućih u vozu, Desnica otkriva svoju težnju da se što više približi čoveku i njegovoj unutrašnjosti: „Saputnici su spavali sjedeći, skrštenih ili u krilu složenih ruku, olabavile donje vilice i opuštenih, razoružanih lica.“323
320
Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 182. Slobodan Kalezić: Dani čitanja, Nio, Titograd, 1985, str. 126. 322 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 189. 323 Isto, str. 190. 321
133
Svoj prvi susret sa palankom Miloš je zamišljao sasvim drugačije: „Da, sve je bilo drugačije nego što je pretpostavljao. Drukčiji položaj mjesta, drukčiji pejzaž, drukčije osvjetljenje. Mjesto je bilo uvaljeno u kotlinu – baš kao u dnu bunara, i sunce je rano zalazilo za rubom okolnog krša koji je obilježavao vidokrug. Nikakvih modrih bregova, nikakvih daljina pogledu. Prevladavala je sinja boja kamenjara koja je zamarala oči. Obrisi stvari bili su oštri kao rub krhotine, osvjetljenje sirovo. Beharu nigdje ni traga.“324 Zatečena slika ruši njegovu romantičarsku predstavu sveta iz snova, suočavajući ga sa stvarnošću palanke koju do tada nije poznavao. Susret sa novim svetom i novim oblicima života pretvara Miloša u sasvim zbunjenog, nesnađenog i uplašenog čoveka. Stigavši u palanku, glavni junak se najpre susreo sa surom prirodom. Slika takvog pejzaža prisutna je u Desničinom kritičkom osvrtu na poeziju Mirka Korolije i kao takva ostaće nepromenjena u njegovim kasnijim proznim ostvarenjima. Prikaz pejzaža pisac upotpunjuje opisom vegetacije koja je odraz prirodnih uslova: „I sva ta vegetacija, mada samonikla i mada od iskona neiskorjenjivo izbija na tom tlu, bila je krivasta, isprelamana, kvrgava, vječito u nekom stanju nedoraslosti, patuljasta i sakata jer je čobančad i žene iz zaselaka neprestano sijeku (...) Jedno jedino veće drvo, pošteđeno kao za uzorak, stršalo je u brijegu, na raskršću (...) – nekakvo čudno, Milošu nepoznato drvo s divljačnom, k zemlji posrnulom krošnjom pod čijim teretom kao da je deblo teturalo. Kvrgavo, zasukano, bijeno nepogodama i tlačeno podnebljem, zarilo se u krš kao džinovski svrdao i razvilo se u širinu, puno svoje plećate, niske, podmukle snage.“325 U težnji da prihvate „nepoznatu stvarnost“ u kojoj se nalaze, junaci ove pripovetke nepoznatom drvetu daju ime želeći da se bar na neki način približe svom okruženju: „Ne znajući mu pravoga imena, nazvali su ga Ančarom; i on i ona običavali su da svaku nepoznatu stvarnost privode kakvom književnom parobrascu; i time bi ta stvarnost, pod odbljeskom literarne reminiscencije, odmah postala prihvatljivija, zaodjela bi se nekim vajnim čarom.“326 Prikazujući prirodu Dalmatinskog zaleđa i čoveka u njoj, Desnica istovremeno stvara i regionalnu i univerzalnu sliku života. Život stanovnika Bunarevca zbivao se na malom prostoru i prolazio u preživljavanju, kao i „njihova spora, usamljenička 324
Isto, str. 192. Isto, str. 193. 326 Isto, str. 193. 325
134
umiranja“.327 Međutim, nisu tu bile nepovoljne samo prilike i uslovi života na takvoj zemlji, već njihovo „djelovanje“328 koje se neminovno odražava na čoveka i njegov duševni sklop. Pored Miloša i Bunarevca, pisac ubacuje i oživljava sporedna lica palanke da bi ostvario što potpuniju sliku provincije. Prema rečima Bože Milačića, „Desnica je uspio da u mraku Bunarevca, mraku naše predratne provincije, otkrije dramatične scene i u njima nemoćne trzaje ljudske, da sačuva dah zatvorene i obamrle sredine, zaparloženost njenu, sredinu u koju se stiže iz zablude ili po kazni, ali u kojoj mještani, starosjedioci i već aklimatizirani došljaci stvaraju posebni svijet, diktiraju odnose i uzakonjuju posebna pravila.“329 Iz bunarevačke sredine pisac izvlači na površinu nekoliko likova intelektualaca, poluintelektualaca i domaćica, da bi njihovim rečima što potpunije dočarao život u takvoj sredini. Nasuprot Milošu, pisac kao bunarevačke fizionomije postavlja likove sudije Matića i učitelja Milanovića. Njihove reči i stihovi koje izgovaraju, kao i razgovori o Dostojevskom, prožeti su surovom klimom provincije koja svojom surovošću topi svaki lirizam i ruši svaki čovekov san. Želeći da nadvlada stvarnost provincije u kojoj se zatekao, da savlada datu prepreku, Desničin junak postaje svestan da u tim uslovima nema nikakve vidljive prepreke protiv koje bi se on mogao boriti i savladati je: „Međutim, ovdje ustvari nije bilo nikakvih protivnosti proti kojima se čovjek može boriti ni prepreka koje treba savladati. Neprijatelj je bio nevidljiv i podmukao; nestvaran, ispijao je iz čovjeka sve snage (...) A i kako se čovjek može boriti proti tome što je vidokrug tako uzak i zagušen, proti depresijama koje stvaraju neprekidne jesenske kiše, proti čamotinji beskrajno dugih zimskih večeri (...)“330 Opisujući prirodu dalmatinskog zaleđa, pisac
327
„Tu su se, na koncu, poslije života provedena u jagmi sticanja i u žurajivom zadovoljavanju prijekih putenih prohtjeva na sirotinjskim seljačkim snašama, kupljenim za metar postave ili za svitak maveza i nabrzinu uguranim u sumračno spremište iza dućanske pregrade, odigravale, u tjeskobi soba zagušenih neukusnim tričarijama i prašnim zavjesama, njihova spora, usamljenička umiranja, mučenja gušenjem od nedostatka zraka i osjećajem niske tavanice, prepuštena sama sebi od nebrige najbližnjih, zaokupljenih ognjicom novog sticanja i već nestrpljivih zbog roditeljeva i odviše dugog rastojanja s dušom.“ Isto, str. 194. 328 „Putem do kuće već joj je širokim potezima oslikao sredinu, ne skrivajući ništa, možda čak i pregoneći pomalo. Ustvari, ono što joj je skrivao bile su ne same prilike i uslovi života u toj sredini, već djelovanje koje sve to na njega vrši.“ Isto, str. 197. 329 Božo Milačić: „Uz prozu Vladana Desnice“, LMS, god. 131, knj. 376, sv. 4, Novi Sad, 1955, str. 412. 330 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 198.
135
naglašava da je nemoguće odupreti se njenoj silini i moći, stavljajući time silu prirode iznad samog čoveka i njegovog uticaja. U težnji da nadvlada realne okolnosti u kojima se nalazi kao i samu stvarnost, Desničin čovek utehu pronalazi u iluziji koja je stalno prisutna. Miloš svoju želju za napuštanjem Bunarevca suzbija šetnjama uzbrdo: „Ta je šetnja sad postala neka moralna obaveza, gotovo stvar karaktera: trebalo je bar u nečemu do kraja istrajati, kako ne bi sasvim izgubili vjeru u se.“331 Osećaj beskorisnosti i uzaludnosti svakog delovanja u toj sredini pratio je Miloša čak i za vreme njegovog rada u školi. „Nerijetko je otkrivao da najobičniji pojmovi tu imaju naročiti smisao i da u ljudima izazivaju reakcije suprotne onima koje bi čovjek očekivao.“332 U želji da se oslobodi konvencionalnih tema za pismene zadatke, nije mogao da se oslobodi ukorenjene tradicije i opredelio se za temu dolazak proleća. Međutim, ova uobičajena tema kod njegovih učenika izazivala je „zabrinutu mučaljivost i neki zebljivi izraz na licu“333, reakcije sasvim suprotne od onih koje je Miloš očekivao. Nepovoljni prirodni uslovi toga kraja učinili su da „proljeće za te ljude znači doba kad je pojeden i zadnji zalogaj mrsa, kad je izmeten iz sanduka i zadnji puh brašna, kad se izgladnjela i užasno omršala stoka jedva miče ili satima stoji pred kakvim zidom pognute glave i spuštenih vjeđa, u krotkom snu gladi.“334 Miloš je uviđao da „ljepote sela znadu samo ljudi iz grada“ iz knjiga koje su čitali, a te lepote su u selu sasvim nepoznate. Suočavajući se sa naličjem života na selu, Desničin junak teži da pronađe smisao u svom vlastitom životu. Nezadovoljan sobom i okolnostima u kojima se nalazi, ublaženje pronalazi u samoj trpnji i stradanju: „I trudio se da toj patnji ne izmiče, i da je podnosi bez roptanja.“335 Da bi što potpunije prikazao prirodu dalmatinskog zaleđa, Desnica daje slikovitu sliku zime u tom kraju: „Zima je Milošu i Jagodi otkrila Bunarevac u novom, neslućenom vidu. Kad je s rijetkog drveća po obroncima opao list, sure brine pokazale su se još vrletnije. Goli grmečci drače, nakićeni čupercima vune učupane ovcama u prolasku, predveče su mijenjali boju: smeđe bi im šibljike pomodrile, zaodjeli bi se oblačkom ljubičastog praha i isijavali u suton neku prigušenu tihu
331
Isto, str. 201. Isto, str. 202. 333 Isto, str. 203. 334 Isto, str. 203. 335 Isto, str. 206. 332
136
svijetlost kao da su među svojim grančicama još časak zadržali zadnji treptavi odraz sunca koje je zapalo.“336 Upravo je takvim prirodnim i životnim uslovima Jagodino zdravlje bilo pogoršano. Slika zapalog sunca nagoveštava skori kraj njenog života. Smrt se u ovoj Desničinoj pripoveci javlja kao neminovnost čiji dolazak se uskoro očekuje. Suočavajući se sa neumitnom činjenicom, Desničin junak postavlja pitanje smisla čovekovog života. Dovodeći smrt u život mladog bračnog para, Desnica navodi još jednu mogućnost smrtnog ishoda, kao i nemoć čovjeka u takvim okolnostima: „I eto ona sad tu u kutu umire – i to je sve.“337 Dolazak smrti u Desničinim prozama često je poveza sa tišinom koja joj prethodi: „U jednom času učini mu se da se tišina nekako naročito produbila i postigla onaj stepen intenzivnosti kad se počinje čisto nametati uhu.“338 Ovom pripovetkom Desnica prikazuje unutrašnja stanja u čoveku koja smrt izaziva. Uvidevši da je smrt nastupila, Miloša obuzima stanje bez misli u kojem je osećao samo „fizički fakat“ da je Jagoda mrtva ne mogavši se pomiriti sa tom činjenicom. Bilo mu je potrebno da to nekoliko puta ponovi „utuvljujući time sebi tu stvarnost u glavu“.339 Dovodeći svog junaka do konačnog saznanja smrti, Desnica pred sam kraj ove pripovetke daje sliku Bunarevca nakon kiše, prikazujući istovremeno kakav postaje čovek u takvim životnim uslovima: „Kiša je bila prestala. Žitko se blato gnjecalo pod nogama. Godinama gaženo i ispregazivano neumornim koracima, uzduž i poprijeko, od mosta do popove kuće i od popove kuće do mosta, bilo je sasvim usitnjeno, kao sažvakano, žitko poput kaše (...) Gaze ga, mijese ga, godinama i pokoljenjima, od jutra do mraka, mještani i mještanke, odrasli i djeca, i čovjek dobija dojam da su ti ljudi zabačeni u toj gluhoj kotlini, sa svojim skučenim, nelijepim životom, gluhim i slijepim za sve osim za vlastitu samoživost i vlastiti interes (...)340 Pripovetka „Bunarevac“ može poslužiti kao jedan od najboljih primera koji pokazuje Desničine poetske stavove vezane za prirodu i čoveka. Prirodu u stvaralačkoj poetici Vladana Desnice nemoguće je posmatrati izdvojeno od čoveka. Provodeći život u određenoj sredini i određenim prirodnim uslovima, čovek neminovno postaje njen odraz. 336
Isto, str. 206. Isto, str. 223. 338 Isto, str. 225. 339 Isto, str. 225. 340 Isto, str. 228. 337
137
U ovoj pripoveci, kao i većini pripovedaka prve Desničine zbirke, prikazana je raznolikost ljudskih „olupina“, koje su uslovljene naivnim iluzijama i snovima. Pobuna glavnog junaka i njegova odluka da započne novi život u novoj sredini, „završila se kao drama u kojoj su pobunjenici sagoreli u svojoj nemotivisanoj i neorganizovanoj pobuni.“341 Prikazujući sudbinu glavnog junaka, pisac ukazuje na neminovnost čovekovog propadanja ukoliko se nađe izvan vremena i prostora kome pripada. Nova sredina i okolnosti u kojima se Miloš našao, postaju glavni uzroci njegovog stradanja čija se kulminacija javlja u susretu sa mrtvom ženom. Doživljavajući njeno umiranje, glavni junak ove priče istovremeno doživljava i sopstveno buđenje postajući svestan svog pogrešno izabranog puta. „Iz tog shvatanja u Milošu se oglašava pustoš, sve se pretvara u apsurd i beznađe, u njemu i oko njega zatvaraju se krugovi vremena.“342
„Od jutra do mraka“ (1952) Prikazujući u svojoj prvoj zbirci pripovedaka život provincije, Desnica prevashodno želi da naruši njenu jednoličnost i učmalost, „da pokaže kako jedan svet izlazi iz svoje ljušture i pokazuje da nije sasvim mrtav, već samo prigušen u sebi.“343 Pomenuti stvaralački postupak pisac primenjuje u prikazanim pripovetkama „Bunarevac“, „Florjanović“ i „Konac dana“, u kojima učmalost provincije neminovno utiče na čovekove namere da ostvari ono što želi. „Ličnosti u ovim Desničinim pripovetkama žive neki često izanđali čulni život i to u nekoj zabiti, vrte se u nekom svom apsurdnom krugu i jedva se s vremena na vreme oglase ponekim trzajem, ponekom reakcijom na neku pojavu, na neki zaostali zov ili izazov života – oglase se nekim krikom, šikne iz njih poneka paklena tišina, poneko mučno čekanje da se nešto dogodi, da pokrene neke svetove, da izvrši neki priželjkivani preobražaj sveta, da se ostvari poneki zapretani san. Ta povremena trzanja iz duhovnih učmalosti, ta batrganja po životnom putu od nemila do nedraga, 341
Milivoje Marković: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 33. Isto, str. 34. 343 Isto, str. 29. 342
138
govore da su to živi ljudi sa snovima i nadama, da imaju svoje svetove koji su samo njihovi svetovi, da su se nekad i pod nekakvim istorijskim uslovima otkinuli iz matice života i potonuli u bezdane i bespuća svojih sanjarija i žudnji za nečim nepoznatim a često strasno naslućenim. Takve čežnje u nekim Desničinim pripovetkama često se pretvaraju u strastvene čulne orgije koje najčešće vode u depresivna stanja, teške psihičke krize, u bezizlazno razaranje, u lomljenje i posrtanje ličnosti, u deformisanje karaktera.“344 Upravo je pripovetka „Od jutra do mraka“ zasnovana na otkrivanju i analiziranju unutrašnjih pomeranja u čoveku, na prikazivanju psihičkog stanja glavnog junaka. Desnica je u ovoj pripoveci veoma vešto ušao u čovekov unutrašnji svet, u sve ono što ga sputava i ograničava u ostvarenju njegovih želja. Glavni junak, mladi klerik Ivo Čavra, upada u izrazitu duševnu krizu i poremećenost prouzrokovanu nemogućnošću da ostvari svoje seksulane porive. Dramu pomenutog junaka pisac stavlja na pozornicu malog primorskog gradića, skicirajući u pozadini društvene promene i ekonomske potrese koji su zadesili dalmatinsku obalu početkom XX veka. Pomenuti socijalni detalji nemaju samostalno značenje u ovoj pripoveci, već ih pisac koristi kao motivaciono ishodište psihološke drame glavnog junaka. Unutrašnja drama mladog klerika javlja se kao posledica sukoba asketskog života u „bogoslovskom sjemeništu“ i bogatih dečačkih snova, literarnih reminiscencija i ljubavnih želja. Pisac pažljivo gradi proces psihomentalne devijantnosti kod glavnog junaka, zaustavljajući se na onim stanjima u kojima dolazi do udvajanja zdravog duha i poremećenih reakcija. Prema rečima Miloša Bandića, ova pripovetka „najjasnije otkriva postepeno i spontano taloženje nevidljivih, neulovljivih čestica (...) – u priču. To je naročito fluidna i prozračna maglina, to su pokretne i neprimetne senke stvari koje u umetničkoj, piščevoj reči postaju drugi, vidljivi i opipljivi svet.“345 U procesu stvaranja svojih proza Desnica nikad ne polazi od fabule, već od jedne situacije, atmosfere, od jednog detalja346 od kojeg stvara jednu novu 344
Isto, str. 29/30. Miloš Bandić: „Proleće i olupine“, Književnost, br.3, Beograd, 1956, str. 268. 346 „Desnica nije slikar jakih boja. On ne voli krupne reči i široke rečenične zamahe (...) Čitava njegova ekspresija svodi se na ređanje detalja, izraženih adekvatnim, dobro odmerenim rečima. Sve je dato diskretno, ponekad kao slučajno, nenaglašeno, kao netaknuto (...) to je rezultat njegovog smirenog, laganog rada.“ Dragan Jeremić: „Vladan Desnica ili intelektualna poezija“, Savremenik, br. 6. Beograd, 1968, str. 23. 345
139
transponovanu stvarnost. Opisom slike jutra u primorskom gradiću, određeno je mesto zbivanja radnje. Isticanjem lokacije dućana koji se nalazi na samom kraju obale, već u prvom pasusu je naglašena sama atmosfera zabačenosti koja će dominirati u ovoj pripoveci: „Pred njihovom radnjom, u tom zaklonjenom dijelu obale, njišu se na masnim lučkim vodama usidrene otočanske lađe, a vrhovi jarbola klate se po plavom nebu u neumornoj kretnji nijekanja. U dućan ulaze i izlaze seljanke koje su tek sišle s broda, vojnici podnadulih neumivenih očiju koji su prosjedili čitavu noć u teretnom vagonu. Otočanke se snabdijevaju vrpcom, svicima svile, pucetima; vojnik uzimlje češalj, džepno ogledalce ili nožić s limenim koricama na kojima je utisnuto ime „Sarajevo“ i kojim će, za čitavo vrijeme soldačije, križati kruh, odsijecati debele komade lovačke salame, šiljiti mastiljavu olovku i potkresivati nokte. Uniđe i stari lučki nosač da istrusi čašicu rakije i da prožvaće ušptipak – fritulu; pa otare dlanom raskuštrane brkove i krene dalje niz obalu.“347 Navedeni opis otkriva veliko prisustvo detalja koji ne samo da upotpunjavaju datu sliku, već iskazuju potpuno poznavanje i doživljaj date sredine. Nakon čitanja prvih rečenica ove pripovetke, oseća se duh jedne sredine, njena beda i izolovanost. U neposrednom prikazivanju paralelnih životnih manifestacija i njihovom preplitanju „od jutra do mraka“, Desnica izražava tragizam čovekovog života koji će biti sve prisutniji u njegovim kasnijim prozama. Raspoloženja i unutrašnja stanja junakinja Ane Čavre i njene kćeri, predočena su upotrebom prideva „mučljivo“. Sena brige koja je smeštena u uglove njihovih usana otkriva unutrašnju stvarnost ovih junakinja. Desnica je u svojim delima sagledavao i prikazivao stvarnost u njenim najrazličitijim oblicima. Prikazujući različite vidove realnosti, iznad svega stavlja život i prirodu kao nosioce i uzročnike svih različitosti. Prisustvo različitosti unutar jednog bića pisac oslikava u liku mladog klerika Ive. Po prirodi plahovit i povučen, sklon „samotarskom maštanju“ i „bezgraničnom sanjarenju“, pomenuti junak je raspolućen između svoje prirode i profesije koju je odabrao. Svestan svoje čulne krize, Čavra se udaljava od svakodnevnog života, tražeći spas u iscrpljujućim samoćama i ćutanjima. Raspolućenost između unutrašnjih nemira i nemogućnosti njihovih ostvarenja u spoljnjem svetu, Desničin junak suzbija u svojoj unutrašnjosti, što ga dovodi do sve
347
Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 130.
140
veće duševne poremećenosti: „Granica između stvarnog i nestvarnog takvim umovanjem sve je više iščezavala, i vrijednost stvarnoga naspram nestvarnome sve je više gubila na cijeni.“348 Neobičnost ove pripovetke nalazi se u neočekivanom i iznenadnom postupku Ivine majke. U mnoštvu neuspešnih pokušaja da spasi svoga sina pomoću crkve, porodice i prijatelja, njegova majka Ane pronalazi rešenje. Uprkos nerazumevanju sredine prema nagonskim potrebama njenog sina, Ivina majka se odlučuje da pozove ženu sumnjivog morala Ritu Tumbarovu. Ona ulazi u njegov duševno poremećeni život i oslobađa ga čulnih kriza u nadi da će ga vratiti svakodnevici. Dovodeći svog junaka u pomenuto stanje, pisac iznosi misao da je čovekov život samo niz iskušenja koje treba savladati. Suočen sa sopstvenom raspolućenosti, Ive posustaje pred erotskim nagonima, postajući i sam ljudska olupina koja dotrajava u izolovanoj sredini. Opisujući primorski gradić u kratkom vremenskom periodu, „od jutra do mraka“, pisac stvara opštu sliku te sredine prikazujući unutrašnji svet njenih stanovnika. Gradeći lik mladog klerika kao čudesnog čoveka sa izraženom težnjom za „unutrašnjim doživljajima“349 i sopstvenim načinom mišljenja, Desnica iznosi elemente svoje poetike: „U neizvjesnosti i slobodi tog svog načina mišljenja nalazio je kudikamo veće bogatstvo osjećaja i nesravnjivo šire mogućnosti iživljavanja. Slobodna proizvoljnost i prijatna nelogičnost tog načina bile su pune zanimljivosti i čara. Osjećao je s užitkom kako postepeno blijedi granica između stvarnog i sanjanog, između mogućeg i nemogućeg (...)“350 Prikazujući Ivu Čavru kao izuzetak koji odstupa od očekivanih pravila, kao potvrdu pomenute neobičnosti navodi primer Dantea: „Dante je istodobno, u granicama istog dana, bio i ovakav i onakav. Ive ga je vrlo dobro shvatao. Smiješni su mu bili oni profesori i pisci predgovora koji tu proturječnost ili dvojnost u ličnosti ne mogu da razumiju, nego se upinju da je protumače kao slijed različitih razdoblja u životu, kao postepena srozavanja ili postepena uzdizanja ili očišćenja. Da, Ive je odlično razumio te neposredne prelaske iz jednog nastojanja u drugo, to naglo
348
Isto, str. 131. „To zatvaranje u svoja unutrašnja doživljavanja postepeno mu je ubijalo smisao i svako zanimanje za sve stvarno što ga okružava i što ga u skoroj budućnosti čeka.“ Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 131. 350 Isto, str. 132. 349
141
smjenjivanje sramežljivosti i bestidnosti, suzne raznježenosti i divljeg bijesa, te naizmjenične nastupe mljecave dobrote i sabijene jarosti.“351 Opisujući pojedinačan primer, pisac u nastavku prelazi na opšti plan i govori o čoveku uopšte: „Odlično je razumio da čovjek u isti mah može da bude i onakav kakav osnovno jest (ili kakv misli da jest) i čista protivnost toga, da ne postoje dva svojstva ili dva temperamenta, ili dva morala – pa makar kako međusobno udaljeni ili čak suprotni bili – koji ne bi mogli sasvim dobro uporedno opstati u grudima istog živog čovjeka. U jednu riječ, da je čovjek (a naročito veliki odabrani čovjek) svakakav.“352 Govoreći o odabranom čoveku, Desnica prevashodno misli na umetnika koji u njegovoj stvaralačkoj koncepciji teži da obuhvati stvarnost u njenoj različitosti: „Jedino sitni, obični ljudi, ona svagdanja mizerija, mogu da budu sa dosadnom trajnošću i negipkom postojanošću stalno i isključivo onakvi ili ovakvi. Viši, iznimni ljudi (...) mogu da budu, faktično bivaju svakakvi u isti mah. Biti veliki čovjek, naročito veliki umjetnik, na koncu konca i ne znači uglavnom drugo nego to: biti svakakav pomalo – kako bi inače umjetnik i mogao svakoga razumjeti i osjetiti!“353 Želeći da različite puteve misli objedini jednim imenom, Ive Čavra odgovor pronalazi u jednoj knjizi koja tu pojavu naziva ambivalencija: „Ambivalenciji je pridavao univerzalno značenje, u nju su ovako ili onako uvirali svi putovi misli (...) I čudio se što se misaoni ljudi ne opredjeljuju s obzirom na nju, što još nije nastala neka škola ili neki pokret ambivalentičara.“354 U težnji da sagleda stvarnost u kojoj se nalazi, Desničin junak se trudi da pronađe adekvatnu reč i njome izrazi svaki deo te stvarnosti: „I sam je bio nezadovoljan kako se izrazio. On je dobro znao da mnogo stoji do toga na koji se način nešto rekne. A u sličnim prigodama uvijek se čekalo da najprije on stvar izrazi na svoju, da pogodi njeno pravo ime, da zaodjene u prave riječi onu stvarnost koja leži pred njima bezoblična, kao rasuta iz vreće, neobuhvatna mozgom i neizreciva riječju.“355 Navedeni primer brige oko pronalaženja pravog izraza može se posmatrati u kontekstu Desničinog celokupnog stvaralaštva. Umetnik, prema njegovom mišljenju, 351
Isto, str. 135. Isto, str. 136. 353 Isto, str. 136. 354 Isto, str. 136. 355 Isto, str. 151. 352
142
ima zadatak da individualno i posebno podigne na jednu višu umetničku razinu, na razinu univerzalnog. Primer navedene tvrdnje pisac iznosi u razmišljanju svoje junakinje Ane: „Lična se nedaća preli u opću, i u njoj utopi. I Ane nađe izvjesne okrepe, gotovo utjehe, u jednakosti ljudi pred tom općom nepravdom života.“356 Desničini junaci svakodnevno se suočavaju sa patnjom prihvatajući je kao deo svoje stvarnosti. Međutim, nema kod njih glasnog jadikovanja nad nesrećnom sudbinom, već je učestala slika zatvorenog ćutanja i neme trpnje. Jedan od primera navedene tvrdnje vidljiv je u liku Ivine majke Ane: „Nije se nikad raznježavala nad samom sobom ili jadikovala. Jadikovanju nije bilo mjesta u njenom poimanju života; i ako je, vrlo rijetko kad, samo začas popustila srcu pa izašla iz svog zatvorenog ćutanja i podnošenja, smjesta se pokajala: odmah se osjetila slabije, bespomoćnije, manje otporna i manje dorasla tegobi. Ta ionako od jadikovanja i otkrivanja svojih muka nema nikakve koristi: ni od koga pomoći. Nema što nego trpiti i šutiti. Život je pun tegoba i zla. Zlo se pobija i razoružava podnošenejm i istrajavanjem.“357 Želeći da naglasi unutrašnju dramu svojih junaka i sukob koji imaju sa stvarnošću koja ih okružuje, pisac ih stavlja u zatvoren prostor: „Nekakva krupna buba sa malim krilima zuji i lupa svojim nabubrelim, debelim tijelom o stakla prozora uzaludno se upinjući da se oslobodi i probije vani na božiji dan.“358 Slika prozora prisutna je na više mesta u ovoj pripoveci: „Kroz žaluzije i zatvorena stakla dopire odraz plitkog mora i u zmijastim prugama igra nemirno po podu i penje se po zelenim stijenama.“359 Koristeći prozor kao staklenu i providnu sponu između spoljašnjeg i unutrašnjeg prostora, Desnica propušta more da uz pomoć prozora osvoji zatvoren prostor ostvarujući time svoj poetski zahtev po kojem je sve u znaku međusobnog prožimanja.
356
Isto, str. 152. Isto, str. 154. 358 Isto, str. 130. 359 Isto, str. 129. 357
143
PROLJEĆE U BADROVCU (1955)
Zbirka pripovedaka Proljeće u Badrovcu objavljena je 1955. godine u izdanju beogradske „Prosvete“. Za ovo izdanje uzete su pripovetke iz prve zbirke i dodate još tri nove: „Solilokvij gospodina Pinka“, „Spiriti“ i „Proljeće u Badrovcu“. Svojom drugom zbirkom Desnica ostaje u okvirima započete tematike, locirajući se i dalje na području Dalmacije, u malim primorskim gradićima. Gradeći ovu zbirku, stvara niz portreta uhvaćenih u jednom posebnom kretanju stvarajući istovremeno sliku Dalmacije na prelazu iz XIX u XX vek. Posmatrajući Proljeće u Badrovcu u odnosu na prvu zbirku, uočavamo novi raspored materijala pomoću kojeg ovu knjigu doživljavamo kao prikaz jedne sredine u kojem se pisac služi višestrukim osvetljavanjem problema i stalnim ubacivanjem novih lica. „Ono što sjedinjuje pripovetke u ovoj odabranoj zbirci“, prema rečima Velibora Gligorića, je upravo „ona nit koja se provlači kroz njih, to je slika jedne određene sredine i života u njoj. Kao u Ravangradu Veljka Petrovića, tako se na jednom određenom prostoru razvijaju u ovoj prozi Vladana Desnice slike specifičnih momenata i karakterom sredine usmerenih i obojenih odnosa života kome je jednoliniski opisan krug od zore do ponoći, od jutra do mraka.“360 Pripovetkama druge zbirke Desnica stvara jedan intimni mozaik sredine koja je u njima prisutna. Sve ove priče i životne sudbine ostavljaju utisak duboke proživljenosti i verodostojnosti njihovog tvorca. Intimnost i bliskost pisca sa sredinom koju opisuje, ogleda se u oživljavanju određene atmosfere i prisnom dočaravanju čoveka koji je predstavlja. Sva dešavanja prikazana ovim pripovetkama ispričana su sa izrazitim uživljavanjem autora iako je on zauzeo stav objektivnog, naizgled hladnokrvnog posmatrača. Desničine proze koje pripadaju ovoj, kao i prethodnoj zbirci, nisu svedene samo na deskripciju života jedne sredine. Veoma vešto sprovodi psihološku analizu najdubljih slojeva čovekove psihe, zadržavajući se sve više na prikazu čovekovih potreba i mogućnosti da kritički sagleda sopstvenu realnost. Navedenim stvaralačkim postupkom Desničine pripovetke se osobito izdvajaju po širokom dijapazonu i intenzitetu čovekovih doživljaja, po detaljnim psihološkim 360
Velibor Gligorić: „Izbor pripovedaka Vladana Desnice“, Savremenik, br. 10, Beograd, 1951, str. 424.
144
analizama, po prikazu misaonih procesa koji se odvijaju u njegovim junacima. Naredne tri pripovetke koje će biti prikazane u ovom segmentu rada, otkrivaju nastojanja Vladana Desnice da otkrije i prikaže čovekovo unutrašnje biće, nepoznati i nepregledni prostor čovekovih misli, kao i različita stanja koja se čoveku u datim trenucima života pojavljuju kao zamka ili nepoznanica. Desnica je i ovom zbirkom pripovedaka ostao veran tradiciji, nije se plašio da će biti proglašen konzervativnim i zastarelim piscem. U nasleđene tradicionalne oblike pripovedaka unosio je nove sadržine, što dokazuju i tri nove pripovetke koje ova zbirka donosi.
„Solilokvij gospodina Pinka“ (1953) Sam naslov pripovetke otkriva da će pisac prevashodno prikazivati unutrašnje doživljaje glavnog junaka gospodina Pinka koji je predstavljen sa vrlo malo podataka. U prvoj rečenici saznajemo da voli slušati radio dok radi u banci kao činovnik što mu je kao neženji predstavljalo glavnu zabavu. Sve što pisac u nastavku otkriva o svom junaku proizilazi iz njegovih solilokvija. Desnica narušava tradicionalni način pripovedanja jer nije zaokupljen prikazom spoljašnje stvarnosti, već svu pažnju usmerava na unutrašnji tok čovekovog života. Ova pripovetka nam pokazuje da su Desničina prozna ostvarenja zasnovana na malim i naoko nebitnim pojedinostima koje služe kao polazište u prikazu jedne nove, nevidljive stvarnosti. Polazeći od radio-aparata kojeg gospodin Pink zatiče uključenog nakon povratka u stan, a pri tom je bio siguran da ga je isključio pre odlaska, pisac gradi priču koja se zasniva na junakovim razmišljanjima i unutrašnjim doživljajima. U težnji da pronađe odgovor na zagonetku pred kojom se našao, gospodin Pink počinje analizu sopstvene svesti pitajući se da li je „ipak zaboravio zavrnuti prekidač“. Činjenica da isključuje svoj radio a da ga pri povratku kući uvek zatiče uključenog, izaziva u njemu sve veće nemire i sumnje. On počinje da sumnja u sebe, trudeći se da psihičkim naporom utvrdi da li je u pitanju samo zaborav, tehnički kvar na aparatu, ili neko njumu nepoznato unutrašnje objašnjenje. U težnji da razreši uzroke svog problema, glavni junak ove pripovetke počinje da razmišlja o čoveku uopšte, tražeći rešenje date situacije: „Koji put čovjek samo misli da će nešto učiniti, a poslije mu se čini da je doista i učinio. To je jedino
145
razumno rješenje.“361 Nazivajući navedeno rešenje razumnim, Desnica pomera granice čovekovih misli, trudeći se da sazna sve ono što se nalazi u samim dubinama svesti. Desničin junak dolazi do zaključka da je čovek, koji je kao i on izmučen usamljeničkim razmišljanjima, veoma prenapregnut pa mu se ponekad čini da se upravo događa ono o čemu on razmišlja. Polazeći od tog zaključka, gospodin Pink uočava da razmišlja o stvarima koje se nisu dogodile, nego su se samo mogle dogoditi. Prikazujući gospodina Pinka, pisac otkriva koliko slučajne okolnosti utiču na čovekov unutrašnji svet i odražavaju se na njegovu psihu: „Zamislim, naprimjer, da je samo jedna sitna pojedinost izostala ili se dogodila drugačije nego što se stvarno dogodila, pa odatle vučem dalje nit, izvodim posljedice, i čovjek prosto ne bi vjerovao kakvi se sve čudni događaji izlegu, kakvi se sve nepredvidivi rezultati nagomilaju, i na kakav neočekivan ishod ponekad čitava stvar izađe. Koji put je dovoljno da izmjenimo neku takvu slučajnu i naoko indiferentnu okolnost, neku sasvim neznačajnu sporednost, pa da odatle bukne čitava tragedija.“362 Desnica u svojoj stvaralačkoj poetici veliku pažnju i značaj pridaje slučaju kao izvoru najrazličitijih mogućnosti koje mogu zadesiti čoveka. „Ništa u čovjekovom životu nije determinirano, ništa se ne događa nužno i s razlogom. Čovjek je zapravo objekt, žrtva najbanalnijih, nepredvidivih i neočekivanih konstelacija iz kojih se mogu izleći fatalne posljedice i apsurdne koincidencije.“363 Opisujući unutrašnje strepnje i pomake gospodina Pinka, pisac iznosi sopstveni doživljaj stvarnosti: „Moglo se, dakle, sve to vrlo lako dogoditi i, ako se nije dogodilo, samo je slučaj što se nije dogodilo. Gotovo sve što se događa s nama i oko nas sasvim zavisi od takvih malih i po sebi neznačajnih pojedinosti koje lako možemo da zamislimo i drugačijima nego što su slučajno bile. Oko nas sve prosto vrvi od mogućnosti. Sve, ama sve zavisi od takvih tričavih okolnosti, od neznatnih pomaka naše psihe, od minijaturnih električnih eksplozija u ćelijama našeg mozga. I dovoljna je jedna takva mikrokozmička eksplozija, pa da se sve postojeće splasne u jedno ništa
361
Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 320. Isto, str. 320. 363 Krešimir Nemec: „Novelistika Vladana Desnice“, Forum, br. 3/4, Zagreb, 1985, str. 375. 362
146
bez dimenzije, da nastane kataklizma svega! Čitava stvarnost visi o jednoj niti! Naš udes, sam naš život, leže u ruci proizvoljnoga, u vlasti lude slučajnosti.“364 Želeći da dokuči i sazna tajnu zamke u koju je upao, gospodin Pink dolazi do saznanja da se odgovor može nalaziti samo u njemu: „Stvar dakle može da bude samo u meni. Čitavo je pitanje u tome jesam li zaboravio zavrnuti prekidač ili sam, uslijed jednog višeg stepena rasijanosti, zaboravio da to zaboravim.“365 Navedeni primer pokazuje koliko je Desnica otišao daleko u svojim analizama i prikazima čovekovog unutrašnjeg sveta. Jasno nam ukazuje na postojanje „nesvijesne polovice“ čovekovog bića koju želi saznati: „Osluškujem sa zebnjom, kao da to sluktim svoj vlastiti glas, glas jednog drugog „ja“ koji unutra govori sam sa sobom, glas jedne odvojene, nesvijesne polovice mene.“366 Čovek je u Desničoj poetici doživljen i prikazan kao večita i neiscrpna tajna, kao zagonetka pred kojom svaki put ponovo zastaje tražeći u njemu nešto vredno367 i novo: „Jedina nepoznanica, jedina pitalica u tom životu, jedino što može da predstavlja jednu neizvijesnost i jednu zagonetku – to sam ja sam.“368 Tragajući za neznatnim pomacima čovekove psihe, Desnica je nastojao da istovremeno pronađe i prikaže one pomake koji utiču na pokretanje ne samo onog što je bitno, već i onog što je nebitno. U težnji da objedini bitno i nebitno, doseže do samog dna čovekovog bića stvarajući tako univerzalnu sliku čoveka .
364
Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 322. Isto, str. 326. 366 Isto, str. 326. 367 „Sve je vredno da se o njemu ponovo razmisli, ništa nije konačno poznato i određeno. I svaki čovjek je za njega nešto vredno. Sa svim se treba suočiti, potpuno i bez ostatka.“ Vladan Desnica: „Djelo nastaje dalje od pisaćeg stola“, u knjizi: Hotimično iskustvo I, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str. 108. 368 Isto, str. 327. 365
147
„Spiriti“(1954) (Jeremijina siročad) Pripovetka „Spiriti“ zasnovana je na čitavom nizu različitih psiholoških situacija i odnosa u životima junaka koje pisac prikazuje, razvijajući tek u pozadini sliku stare primorske sredine koju karakteriše postepeno propadanje njenog aristokratskog sloja stanovništva. Koncipirana kao životopis glavnog junaka koji svoju životnu priču iznosi u prvom licu, ona je po načinu svog iskaza veoma bliska pripoveci „Proljeće u Badrovcu“. Ovu priču dečak započinje sećanjem na svoje tužno detinjstvo koje je proteklo u veoma teškim uslovima i bilo veoma rano obeleženo smrću majke. „Mama je dugo umirala, od sušice. Ne znam da li iz neke djetinje, mitski uveličane bojazni od zaraznosti te bolesti (...), ili od tuge tog ambijenta (ostalo mi je u sjećanju kao da je u toj prostoriji uvijek bio suton, od ranog jutra pa sve do večeri), rijetko sam ulazio u njenu sobu.“369 Sliku umiranja, odnosno nestajanja ljudskog bića, Desnica povezuje sa zalaskom sunca u prirodi, što predstavlja čest stvaralački postupak u njegovim proznim ostvarenjima. Kao što je već napomenuto u uvodnom delu ovog rada, čovek i priroda večito su i neminovno povezani u Desničinoj poetici. Sve što saznajemo u ovoj pripoveci iznosi se kroz svest dečaka koji je svoje detinjstvo proveo bez majke, uz neobičnog ujaka i tetke koji su prizivali duhove. Dečakova predstava oca vezana je isključivo za mržnju prema njemu koja je prouzrokovala izvesnu uznemirenost kao stalno stanje svesti i u kasnijem periodu njegovog života: „Ja sam, sasvim sigurno, u životu učinio mnogo gorih stvari. Pa ipak, čini mi se da nikad nikoga nisam tako mrzio kao tog čovjeka! I ma koliko da sam kasnije, razmišljajući o tome, umovao ovako i jasno uviđao da nemam razloga, a još manje prava, za toliko neprijateljstvo, i ma koliko da sam, kao odrastao, više puta s osmjehom gledao na tu moju djetinjsku mržnju – i opet, svaki put kad se to sjećanje u meni nenadano porodi, smjesta iz mene ponovo sukne, neoslabivo i iskonski svjež, onaj negdašnji poriv mržnje – Što ćemo! Tako već biva!“370 Navedeni primer ilustruje Desničin stvaralački postupak uvođenja dvostruke svesti ispoljene kroz naizmenično prisustvo svesti dečaka i svesti odraslog čoveka. 369 370
Isto, str. 337. Isto, str. 338.
148
Pomenuta dvostrukost Desničinog junaka istovremeno prikazuje dvostrukost čovekove svesti uopšte, što ovu pripovetku čini izvesnom vrstom psihološke studije. Polazeći od samog detinjstva, glavni junak otkriva jedan od osnovnih stavova Desničine poetike, da je upravo detinjstvo izvorište iz kojeg svaki čovek crpi svoje suštinske osobenosti. Pored oca, u dečakovoj svesti izrazito ostaje upamćen njegov ujak Gaetano, moreplovac i avanturista koji se posebno istakao svojim pričanjima i sećanjima iz kojih „kao da je bila neopazice izvučena nit vremena na koju su zbivanja nanizana, pa su događaji ležali pred našim očima, šaroliki i ravnopravni, kao rasute đinđuve. Sve se tu zbivalo nekako istodobno, sve je bilo svedeno u jednu ravninu.“371 Prikazujući svoje živote, junaci ove pripovetke gube osećaj vremenskog sleda događaja. Njihovi životi se ukazuju pred njima kao jedna ravan na kojoj su bez hronološkog reda izložene uspomene „sve jednako važne odnosno nevažne, i sve jednako žive odnosno mrtve“.372 U težnji da svojim junacima olakša njihove uspomene i ukine sve što je bolno u sećanjima, pisac kida tu nit vremena koja povezuje sam život: „Oslobođeni te vremenske povezanosti, tog redoslijeda, oni kao da raskidaju i svoju vezu s nama; postaju veselasto obesmišljeni, lutajuće lučice svijetla u maglama naše svijesti, i bivaju bezazleni, prijatno indiferentni i nezainteresirano lijepi ili ružni.“373 Stvaralački postupak ukidanja vremenske niti prilikom prikaza proteklog života, prisutan je u najvećem delu Desničinog romana Proljeća Ivana Galeba, što će biti predstavljeno u poglavlju posvećenom tom romanu. Težnja pisca da se sve što je proteklo izjednači ukidanjem onoga pre i onoga posle, povezana je sa njegovim doživljajem smrti374 i željom da umiranje obesmisli i približi čoveku kao samu neminovnost. Pored pomenutog oca i ujaka, junak ove pripovetke u svom sećanju na detinjstvo nosi slike dveju tetaka, Klorinde i Adele, koje su ostale upamćene po uvođenju dotad nepoznatog običaja prizivanja duhova: „Jedan ili dva puta sedmično, 371
Isto, str. 340. „Tako valjda biva kad se nagomila mnogo uspomena, a čovjek se zamori: svrstavaju se pred našim očima u jedan red, sve jednako važne odnosno nevažne, i sve jednako žive odnosno mrtve. Ima nešto odmarajuće, nešto gotovo organski ugodno u tome; nešto što odmara oko, kao gledanje u zelenilo.“ Isto, str. 340. 373 Isto, str. 340. 374 Motiv smrti, kao i motiv vremena predstavljaju osnovne motive Desničinih proza, što je već pomenuto u uvodnom dijelu, i kao posebna tema biće prikazano u poglavlju o romanu Proljeća Ivana Galeba. 372
149
u kasno poslijepodne, kod tetaka bi se sakupio svijet oko okruglog stolića (...). Zamračile bi sobu i stale prizivati spirite.“375 Posmatranje spiritističkih seansi unosi u dečiju svest konfuzne predstave o svetu. Pomenute aktivnosti svojih tetaka i ujaka, junak ove pripovetke objašnjava njihovom potrebom za irealanim i onostranim: „Svakako u njima je bila jaka potreba za iživljavanjem u mašti, potreba za neobičnim, za fantastičnim, za irealnim. To je realnome podavalo mekše, fluktuantne obrise, i stvarnost ih nije tištala svojom mrtvom težinom i ranjavala svojim oštrim bridovima.“376 Želeći da omekšaju bridove stvarnosti olakšavajući time sopstveno postojanje, Desničini junaci u svojim mislima posežu za okultnim i nestvarnim: „Desničini junaci uglavnom žive veoma jednoličnim životom kojem ozbiljno nedostaje pravih, dubljih uzbuđenja. Zato ih sami traže, izmišljaju. U pripoveci „Spiriti“ zazivaju duhove iz neodoljive potrebe da nečim naruše pustu jednoličnost tih bezličnih dana, da se ižive makar i u mašti, da dožive nešto bizarno, pa makar i u regionima irealnog. U pričama tih lica i najobičnije stvari preobražavaju se u neobične; u svakoj situaciji traže nešto iznimno, u svakom događaju nešto izvanredno. Nekima od njih uspijeva da tako nadoknađuju ono što im je stvarnost uskratila.“377
Navedenim stvaralačkim
postupkom pisac otkriva svoju težnju da približi stvarnost i maštu, fantastično i realno, život i smrt, ostvarujući tako celovitiju sliku sveta i čoveka u njemu. Susret sa smrću majke na samom početku pripovetke gde je glavni junak samo posmatrač, pisac ponavlja pred sam kraj dajući svom junaku ulogu aktera u činu smrti. Posmatrajući usnulog pijanca Stjepana koji spava u senci barke, Desničin junak-dečak pridružuje se ideji svog druga Berte da zaliju vodom usnulog pijanca. Dečiji nestašluk biva uzročnik nenadane smrti nedužnog čoveka. Opisujući nemili događaj, pisac ne upotrebljava reč „smrt“, već je uspešno zamenjuje pojmom „tišina“: „Prestade uopće svaki pokret, svaki šum, i zavlada velika, jeziva tišina u ljetnom popodnevu (...) Bila je velika tišina, tišina u kući, tišina u zraku, tišina na ulicama dolje u gradu.“378 Suočeni sa iznenadnom smrću, dečaci beže sa mesta zločina u nadi da će se tako udaljiti i od nemilog događaja. Zahvaljujući trenutnom zaboravu, Desničin junak 375
Isto, str. 343. Isto, str. 347. 377 Dubravko Jelčić: „Pristup pripovjedačkoj umjetnosti Vladana Desnice“, u knjizi: Vladan Desnica: Izbor pripovijedaka, Vijesnik, Zagreb, 1966, str. 18. 378 Isto, str. 361. 376
150
omogućuje sebi privremenu izolovanost od vremena koje protiče: „Na mahove mi se činilo da grdni, golemi kvantumi vremena – gotovo čitave astronomske epohe – protječu tako mimo me i kroza me.“379 Međutim, beg od sopstvenih misli i počinjene greške biva nemoguć: „O, kad bih se mogao izdvojiti iz svega toga, ostati zauvijek u prostoru iznad te razine, hodati zrakom, po tom tavanu postojećeg svijeta!“380 Glavni junak biva poslat u zavod, „dobrovoljno popravilište“, dok je njegov drugar, inicijator događaja, ostao pošteđen kazne zahvaljujući društvenom položaju svoga oca. Nastala od dečakovih sećanja, pripovetka „Spiriti“ predstavlja mozaik koji je sačinjen od različitih vizija života. Svi pomenuti junaci koje pisac unosi u ovu priču, poseduju jedan osoben i njima svojstven pogled na svet. Nasuprot spiritistima koji ne posmatraju svet kao konkretnu realnost, postavljena je dečakova svest kao antiteza spiritističkom viđenju sveta. Opisujući spiritiste, pripovedač želi da se oslobodi sećanja na njih, jer je i sam bio zarobljen i otuđen u tom nastranom i ograničenom svetu. Prema rečima Milivoja Markovića, junak ove pripovetke obezvređuje taj svet, „zagovara i brani normalne i svestrane ljudske slobode.“381 Potvrda navedenog mišljenja prisutna je u dečakovom doživljaju: „Eto tako sam otišao u „korelacioni“ zavod. A kad sam iz njega izašao, bio sam već „gotov čovjek“, zreo i potpuno formiran – otprilike ono što već jesam. No, to je druga priča. Ako nekad stupim u zaslužen odmor i poživim moje stare dane u lagodnoj dokolici pod oleandrima vlastite vile na Lapadu, kao što mi je proricao dobri dundo Gaetano, možda ću vam je tada ispričati.“382 Pripovetka „Spiriti“ u svim svojim motivacionim slojevima predstavlja unutrašnji svet jednog dečaka, čije je detinjstvo proteklo u svetu promašenih ljudskih egzistencija, bez roditeljske ljubavi i zaštite. Ljudi koji ispunjavaju njegova sećanja nisu samo nosioci određenog poroka, već istovremeno predstavljaju jednu društvenu pojavu. Ne mogavši da se ostvare u svojoj sredini, oni razvijaju sopstvenu maštu i fantaziju pomoću kojih u mislima tragaju za nečim neobičnim i irealnim, bežeći od stvarnosti kojom su okruženi. Međutim, ovi posrnuli ljudi i dalje osećaju oporu stvarnost iza privida koji stvaraju svojim spiritističkim seansama pomoću kojih tonu u 379
Isto, str.365. Isto, str. 362. 381 Milivoje Marković: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 41. 382 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 366. 380
151
sve dublje razočarenje i propast. Uprkos svim irealnim pokušajima da potisnu stvarnost, ona im se neprekidno vraća kao neminovnost koja određuje čoveka i njegov život. Posmatrana u celosti, ova pripovetka sadrži najviše elemenata Desničine poetike koji su posebno istaknuti u romanu Proljeća Ivana Galeba (sećanje na detinjstvo, motiv smrti, zalazak sunca (suton) kao nagoveštaj skorog kraja, prikaz članova porodice, doživljaj vremena, potreba za irealnim i fantastičnim), te predstavlja značajnu građu u prikazivanju stvaralačkog postupka ovog pisca.
„Proljeće u Badrovcu“ (1954) (Proljetna rapsodija) Neiscrpna tema ljudske nesreće poslužila je Vladanu Desnici kao izvorište ovog proznog ostvarenja. Polazeći od njenog naslova i podnaslova koji ovu pripovetku određuje kao „proljetnu rapsodiju“, vidljiva je težnja pisca da u opštu atmosferu unese određena lirska raspoloženja. Fabula ove pripovetke, kao i većine Desničinih proza, može se svesti na jednu rečenicu: pripovedač dolazi iz grada u posetu kod prijatelja veterinara Pristera u Badrovac i zajedno sa njim odlazi u obližnje selo da obiđu bolesnu kravu koja umire. Odabirući ovu, naizgled banalnu temu, Desnica potvrđuje svoj poetski stav o značaju upravo takvih malih i beznačajnih tema kojima se otvara mogućnost šireg sagledavanja i tumačenja svakodnevice. Nesreća koja je zadesila seljaka predstavlja samo jedan motivacioni tok ove pripovetke koja se pretvara u široku sliku života u njegovim najrazličitijim vidovima i periodima, od detinjstva do smrti, od jutra do mraka. Gradeći pripovetku na kontrastima, pisac je izlaže u ispovednom tonu pripovedača koji iznosi svoja zapažanja, polazeći od prikaza atmosfere ostvarene izrazitom upotrebom detalja iz svakodnevice: „Jutrom smo na svježem stolnjaku od bljedoružičastog damasta pili kavu sa skorupom i domaćim kolačima umiješenim s uljem i zrncima korijandra koji su krckali pod zubima, iz starinskih zelenkastih šolja od tankog porculana sa srebrnastim oksidiranim prelivima. Šolje su bile podijeljene na kriške plitkim okomitim usjecima, kao dinja. Dok smo srkali kavu i grickali kolače, moji su rođaci pričali o poslovima i vajkali se na ekonomske nedaće. Tako je već red
152
u posjedničkim kućama. Zatim bismo popušili dvije-tri cigarete riđe, kovrčaste škije iz srebrnaste kutije. Koluti plavičastog dima lijeno su se penjali uvis, sakupljali se pod stropom u pamučast oblak nalik na džinovsku pečurku, koji je, sanjiv i cjelokupan, dugo i dugo zaštitnički lebdio nad našim glavama. Čini mi se da ti plavičasti oblaci duhanskog dima nigdje ne žive dulje nego u podneblju takvih blagovaonica. Neremećeni ni strujom propuha, ni življom riječi, ni oštrijom gestom, održavaju se neraspadnuti u tim hermetičkim, ustajalim prostorijama, kao što tjelesa sačuvaju svoju cjelokupnost u suhu i dobro zaptivenu grobu. Lebdio je oblačak dugo i dugo, sanjiv i opalski plavičast. A zatim sporo raspredao svoje trakove, poput kakve goleme hobotnice viđene u snu. Takvu jednu blagovaonicu, s isto takvim kriškastim šoljama i kolačima, s isto takvim plavičastim oblakom pod stropom, i s takvim istim razgovorima, nosim u sjećanju još iz djetinjstva. Iz djedove kuće, gdje smo odlazili da provedemo božićne i uskršnje praznike.“383 Opis je prelomljen kroz svest pripovedača, odnosno glavnog junaka, koji se zahvaljujući „kavi“ iz kriškastih porcelanskih šolja i kolačima sa ukusom korijandera vraća u vreme svog detinjstva. Sličan stvaralački postupak prisutan je u Prustovom romanu U traganju za izgubljenim vremenom gde se pripovedač mislima vraća u prošlost motivisan ukusaom kolačića „madlene“. Upotrebom detalja kao što su stolnjak od damasta i kava sa skorupom, ne oslikava se samo određeni ambijent u posedničkim kućama, već se istovremeno naglašavaju socijalni kontrasti između gradske i seoske sredine. Prikaz jutarnje atmosfere u kući veterinara samo je polazište za oslikavanje razlika između gradske i seoske sredine, kao i životnih uslova u njima. Od samog početka pripovetke uočava se težnja pripovedača da ostane po strani, da posmatra i prenosi događaje kojima prisustvuje. Navedenim postupkom ostvaruje se distanca od socijalnog tona koji ova pripovetka nosi. U ovoj pripoveci, kao u većini Desničinih proza, uočljivo je udvajanje vremenske i pripovedačke perspektive kojima je predstavljen unutrašnji život junaka, njegovo odrastanje, kao i trenutno raspoloženje. Svoje sećanje pripovedač vezuje za detinjstvo, kao i većina Desničinih junaka. Doživljaj detinjstva u Desničinoj poetici podjednako je predstavljen u svim njegovim prozama, što potvrđuje i ova pripovetka:
383
Isto, str. 374.
153
„Nema tužnije stvari od djetinjstva! Duša je još kao puž bez kućice. Preosjetljiva, bolna na svaki dodir. A dodiri su neobzirni i grubi. Neke njihove ožiljke još i danas nosimo u sebi.“384 Detinjstvo, kao najčistije i najosetljivije doba čovekovog života, posebno je istaknuto u romanu Proljeća Ivana Galeba. Sećanja na detinjstvo Desnica najčešće povezuje sa osećanjem tuge: „Nikad nisam razumio poeziju vedrog djetinjstva. Oduvijek mi se činila pomalo lažna, konvencionalna, bazarski jeftina ta jednoobrazna, do ubogosti neinvenciozna poezija čistih bijelih košuljica, medenih kolača, dobrih djedova iz bajke sa bradama od kudelje i Snješka na dvorištu. Po dužnosti sljedujuća, kao čestitka za imendan, krojena za svakog po jednoj mjeri. Duboko sumnjam da se za bilo koga pod tim kaledarskim dječjim radostima krije istinski i duboki intimni doživljaj.“385 Navedeni odlomak ilustruje stvaralačke težnje Vladana Desnice da otkrije i prikaže duboke i intimne doživljaje čoveka, posezajući u vreme njegovog detinjstva u kojem se kriju odgovori i objašnjenja na mnoga životna pitanja. Sadašnje vreme u svesti pripovedača ove pripovetke prikazano je kroz doživljaj proleća u Badrovcu: „Bio je vedar ranoproljetni dan, bistar, tih, bez daška vjetra. A Badrovac, koliko je god zimi očajan (vječito duva buretina, sve ogoli i posivi!), u proljeće se sasvim preobrazi: zazelene se pašnjaci, krpe izorane zemlje iskamčene iz jednolične srebrnastosive kraške površine dobijaju sočnu mrku boju mljevene kave, u vazduhu zrače suzdržanom plemenitošću oskudne maslinove krošnje i trepte ružičasti oblaci rascvalih grana nekog drveća crne kore koje je zimi prezreno, golo i neugledno a u proljeće nas iznenadi svojom bujnom cvasti kojom se zaodjene prije nego prolista.“386 Opis proleća veoma je sličan opisu atmosfere sa početka pripovetke. Upotrebom detalja oslikavan je ne samo pejzaž, već i čovekov doživljaj prirode. Priroda je u Desničinoj poetici doživljena kao jedina uteha u čovekovoj u borbi da nadvlada prolaznost: „Oduvijek sam više volio ovaj oskudni, suzdržani pejzaž, s njegovim neobično diskretnim i profinjenim odnosom boja nevelikog raspona i bez jačih kontrasta, koji je vazda na mene djelovao kao neka blaga muzika za same gudače. I čini mi se da od tog pejzaža nigdje nisam vidio plemenitijeg. To je pejzaž koji nije stalan i jednom zauvijek fiksiran u grubu materiju, već koji se rađa uvijek 384
Isto, str. 374. Isto, str. 374. 386 Isto, str. 376. 385
154
iznova, jedanput godišnje, i koji je, stoga, uvijek mlad, svakiput nov, svakiput djevičanski novorođen. To, ustvari, nije slika jednog kraja: to je proljeće.“387 Iako su pripovedač i glavni junak sjedinjeni u prvom licu, pisac ih često udaljava i prepušta opise veterinaru Pristeru ili nekom od predstavnika seoske sredine čime ostvaruje kontrast između sela i grada, koji je već pomenut u prikazu romana Zimsko ljetovanje, zatim u pripovetkama „Oko“, „Životna staza Jandrije Kutlače“, „Bunarevac“. Međutim, kontrast nije ostvaren samo između predstavnika gradske i seoske sredine, već prikazom dva različita doživljaja patnje i bolesti u svesti obrazovanih junaka veterinara i profesora. Veterinar Prister bolest i smrt krave doživljava kao neminovnost na koju je nemoguće uticati, dok profesor pokušava da pronađe adekvatno teorijsko obrazloženje nastale situacije. Stvarajući lik veterinara, Desnica ponovo pribegava svom karakterističnom postupku, upotrebi najznačajnijih pojedinosti koje su tipične za određeni karakter: „Prister je bio stari činovnik, već odavno zreo za penziju, ali još dobro uščuvan, a svojim iskustvom valjda neophodan životinjskom zdravlju sreza.“388 Ovom rečenicom pisac ukazuje na značajnu ulogu veterinara u seoskoj sredini, dodajući u nastavku da je „tokom dugih godina srastao sa mjestom“. Upravo u tom „srastanju“ pripovjedač pronalazi odgovor na njegovu ravnodušnost i imunost prema tuđoj patnji. Međutim, uprkos Pristerovoj saživljenosti sa sredinom, njega i dalje doživljavaju kao doseljenika „iz onog za prosječnog Dalmatinca nebuloznog područja koje obuhvata i Tirol, i Kranjsku, i Štajersku.“389 Osobenost veterinara u odnosu na sredinu koja ga okružuje ilustrovana je kroz doživljaj smrti prikazan različitim ponašanjem junaka u kojem se prepoznaju njihova najrazličitija osećanja. Osećaji nezadovoljstva, nesreće, nemoći i patnje prisutni su u članovima seoskog domaćinstva, dok veterinara karakteriše hladnoća, ravnodušnost i neosetljivost za tuđu nesreću. Nasuprot izraženoj ravnodušnosti prema bolesnoj životinji, veterinar pokazuje izrazito interesovanje za dobro jelo i piće u seoskom domaćinstvu, ne krijući svoje oduševljenje i uživanje u trenucima velikog gubitka za seljaka. Ova pripovetka je podjednako zasnovana na opažanju profesora, njegovom sećanju i promišljanju. Posmatrajući nemili događaj uobličen u smrt životinje, 387
Isto, str. 377. Isto, str. 390. 389 Isto, str. 391. 388
155
Desničin junak izražava sklonost čoveka da zamišlja postojanje jednog drugog sveta, sveta bez smrti: „Bolje da umre ovdje, ako već mora! Neka ponese sobom, u ušima i očima, taj meket jaganjaca i to blistavilo livade, kao što ustrijeljen zec ponese u zubićima još svježu vlatku utrgnute trave! Neka ponese puna čula te svjetlosti i tog svježeg proljetnog mirisa na onaj kravlji drugi svijet (kojega, znam, nema, kao što nema ni našeg ljudskog, ali koji ipak, onim neuništivo djetinjskim dijelom mog bića koji zaklanjam dlanovima da ga vjetri ne ugase, volim zamišljati da postoji!)“390 Prikazujući smrt životinje, pisac istovremeno pokazuje razliku u doživljaju istog događaja u svesti veterinara, profesora i unesrećenog seljaka. Veterinar je prikazan kao hladni profesionalac koji je naviknut na ljudsku nesreću, dok je nesrećni seljak izbezumljen zbog bolesti i smrti krave koja za njega predstavlja izvor života. Pripovedač, Pristerov prijatelj i gost, prikazan je kao izraziti humanista koji je duboko potresen tuđom nesrećom. Opisujući nesrećni događaj u selu Badrovac, bolest krave, nemoć veterinara, siromaštvo sela, Desnica uopštava konkretnu situaciju iznoseći svoje mišljenje o „lirskoj“ i „pseudosocijalnoj“ literaturi kroz svest pripovedača: „Literatura! Banalna kmezava tema, tipična tema pseudosocijalne literature (...) – One literature koja hoće da impresionira kakvom sitnom nedaćom pojedinca, naduvavajući je do neke vajne patetike i pridavajući joj monstruozne, apokaliptičke razmjere, i neku višu, simboličku uopćenu značajnost! Ili one druge, lirski nastrojene literature, koja dugo i dugo gnjeca među prstima neki mali bolni ljudski momenat dok ga sasvim ne umera, kao dugo meran grumen voska, do neke raskecane, ljepljive ganutljivosti!“391 Pred sam kraj pripovetke Desnica obrazlaže svoj odabir „malih“ tema o „banalnim, svakidašnjim, neznačajnim realnostima života“ koje prema njegovom mišljenju „imaju svoju vječnost, jednako kao i one druge, veće i presudnije stvari, jednako kao kruh, kao ljubav, kao smrt (...)“392 Odabirući ovu, naizgled banalnu temu, pisac potvrđuje svoj poetski stav o značaju upravo takvih malih i beznačajnih tema kojima se otvara mogućnost šireg sagledavanja i tumačenja svakodnevice. Birajući skromne teme i motive za svoja prozna ostvarenja, Desnica se približava čoveku i njegovom unutrašnjem svetu u nameri da ga što više razotkrije i prikaže.
390
Isto, str. 393. Isto, str. 397. 392 Isto, str. 397. 391
156
TU, ODMAH PORED NAS (1956) Ova zbirka sadrži šesnaest pripovedaka, od kojih su mnoge sadržane u prethodnim zbirkama i brojnim književnim časopisima. Uokvirene ovim naslovom i sakupljene na jednom mestu, otkrivaju njihovu unutrašnju vezanost i osobenost zasnovanu na izrazitoj snazi ljudskih motiva. Posmatrane u celini, pripovetke ove zbirke sačinjavaju jedinstvenu i verodostojnu sliku sveta i čoveka u njemu, „živopise ljudi najrazličitijih sudbina i puteva, najrazličitijih mišljenja i osjećanja.“ U napomeni za ovu zbirku Desnica iznosi podelu svojih pripovedaka na one „pretežno regionalnog vida (ili privida) i one druge „općenitije, sasvim neregionalnog karaktera“. Pisac u nastavku naglašava da će njegova kasnija književna ostvarenja uglavnom pripadati toj drugoj skupini. Prema mišljenju Miloša Bandića taj opštiji, neregionalni karakter je „ono lično gledište, to je Desničina filozofska sklonost, traženje jedne savremene intelektualne formule koja bi izražavala mnogobrojne dramatične oprečnosti u psihologiji i shvatanjima današnjeg čovjeka.“393 Upravo na navedenoj podeli zasnivaju se sve kasnije podele i klasifikacije Desničinog pripovedačkog opusa. Najveći deo pripovedaka „regionalnog vida“ nastao je pod uticajem realističke pripovedačke tradicije. U njima je prikazana dalmatinska seoska i gradska sredina kao i zbivanja u konkretnom okruženju i vremenu. U težnji da konkretizuje sliku, pisac unosi pojedinosti pomoću kojih pomenute sredine bivaju prepoznatljive. Poređenjem Desničinih knjiga Proljeće u Badrovcu i Tu, odmah pored nas, uočava se piščev pokušaj izlaska iz regionalnog kruga pripovedačkih motiva. Dok se u Proljeću u Badrovcu kao takav pokušaj izdvaja pripovetka „Solilokvij gospodina Pinka“, u trećoj zbirci postoji više pripovedaka koje su zaokupljene intelektualnim i psihološkim problemima čoveka u savremenom društvu. Napuštajući sve više regionalne okvire, Desnica i dalje stvara likove svojih zemljaka prepoznatljivih po govoru i nostalgiji za rodnim krajem. U ovoj zbirci pisac je jedan pripovedački princip zamenio drugim, podređujući sliku života filozofskim stavovima i razmišljanjima svojih junaka.
393
Miloš Bandić: “Vladan Desnica: Tu, odmah pored nas”, Politika, br. 15466, Beograd, 1956, str. 9.
157
Ova zbirka predstavlja metodsku i tematsku prekretnicu u pripovedačkom opusu Vladana Desnice. Pripovetke koje donosi, razlikuju se od prethodno prikazanih jer sadrže pojedinačne probleme čoveka, predstavljene kratkim i sažetim prikazom različitih događaja koji oslikavaju čovekovu patnju. Spoljašnja mirnoća i odmerenost junaka ove zbirke u suprotnosti je sa njihovom unutrašnjom dramatikom koja je psihološke prirode. Posmatrajući ih pojedinačno, pripovetke Desničine treće zbirke sadrže različite situacije koje sačinjavaju čovekov život i time pružaju mogućnost čitaocima da stvore celokupnu sliku piščevog doživljaja čoveka i sveta. Svojom trećom zbirkom Desnica potvrđuje posebnost stvaralačkog postupka koji se zasniva na analizi i prikazu najdubljih čovekovih misli i osećanja. „Sva ta Desničina proza izrasta iz stvarnog života, iz senzibilnog promatranja i analize čovjeka, i to onog čovjeka koji živi tu, odmah pored nas.“394 Pripovetkama treće zbirke Desnica se najviše približio trenutku koji traje i nečemu što se dešava „odmah pored nas“ i što sačinjava čovekov svakidašnji život. Iza tekstova ove knjige stoji čovek savremenog doba, oslobođen svake regionalne pripadnosti, sveden isključivo na svoj unutrašnji život. Naoko slučajni i nebitni, junaci prisutni u ovoj knjizi, teški su osamljenici koji troše svoje male i besmislene živote. „Žive ti ljudi na stranicama Desničine proze životom nesmislenim, ucrvanim, razbijenim iznutra, bez svježina, bez vjere u ma šta, bez budućnosti, bez iluzija; i kreću se kao sjenke, kao sjeni umrlih otaca i praotaca. Kao da nedostaje nešto u njima što bi ih do kraja osnažilo, oživjelo, oslikalo i odredilo; u njima i oko njih.“395 U poređenju sa prethodnim Desničinim knjigama, ova zbirka ne poseduje tipske likove koji ostaju upamćeni nakon čitanja. Svi likovi koje susrećemo u ovoj knjizi nemaju izgrađene fizionomije, isuviše su bledi i beživotni. Junaci koje susrećemo u prethodnim knjigama ovog pisca (Ićan, šjor Karlo, Jandrija Kutlača, doktor Furato, sluškinja Kata, klerik Ive, Mojo Rašković i mnogi drugi) ostaju u sećanju kao nosioci jedne sredine i vremena kojem pripadaju. Pomenuti junaci ne oslikavaju samo najrazličitije ljudske naravi, već istovremeno predstavljaju sve ono što je večno i nepromenjeno u čoveku uprkos mentalitetu kojem pripada. Međutim, pomenuti postupak stvaranja likova postaje sve manje prisutan u Desničinoj trećoj zbirci. Likovi koji su prisutni u ovoj knjzi izgledaju više skicirano i 394 395
Risto Trifković: „Vladan Desnica: Tu, odmah pored nas“, Život, br. 9, Sarajevo, 1956, str. 602. Isto, str. 602.
158
osenčano, te u pravom smislu reči u ovoj zbirci ih i nema. Prikazani kao nedovršeni junaci, predstavljaju više skice za likove i pokušaj njihovog tvorca da izrazi svoje nove poglede na život i svet. Pripovetkama ove zbirke Desnica izlazi iz kruga starih tema, iz okvira malograđanskog i seosko-primorskog života oblikovanog na realistički način. U težnji da što više apsolutizuje čoveka, da ga odvoji od najkonkretnije stvarnosti i svede na slučaj, na broj, na slučajnog prolaznika i dokonog šetača, Desnica rasitnjava stvarnost, stvarajući pojedinačne minijature koje sačinjavaju deliće njegove celokupne slike i doživljaja čoveka.
„Šarasta kutijica“ (1955) Slika zimske pustoši koja se nalazi na samom početku ove pripovetke podjednako naslućuje atmosferu u kojoj će se radnja odvijati, kao i raspoloženja Desničinih junaka: „Gola kosina pod krovom škrtog potplaninskog snijega kroz koji tu i tamo strši nepotpuno zavijan grabov panj, smreka ili kamen. A za tom gluhom udolinom naslućuje se druga, za ovom treća, i tako redom, do na kraj svijeta i do konca vremena. Gluha, beskrajna bijela pustoš, talasasto uvijanje ploha mrtve zemljine kore, kao u vrijeme postanja.“396 Navedeni odlomak ukazuje na izrazit značaj prirode u Desničinim proznim ostvarenjima. Opisanu prirodu Desnica dovodi u direktnu vezu sa čovekom koji se ponovo nalazi u zatvorenom prostoru, osamljen i zamišljen: „Za malom četvorinom prozora, nisko mrgodno čelo čovjeka i oči koje zure, bez određene misli, bez riječi, u tu pustinju prostora i u tu pustinju vremena – dvije pustinje koje kao da se suču ispod njegovog niskog čela i steru u beskraj.“397 Stavljajući čoveka nasuprot beskrajnoj pustinji prostora i vremena, naglašava njegovu samoću, izolovanost i beznadežnost takvog položaja. Doživljaj samoće produbljen je prikazom čoveka izolovanog svojim unutrašnjim svetom od žene sa kojom živi. Muškarac i žena, glavni akteri ove pripovetke, prikazani su kao dva različita sveta: „A na katu, za staklom prozora, on, u čizmama i sa šubarom na glavi, sav obrastao u bradu, niska, uporna čela zuri u gluhi dol, u to mutno začinjanje noći. 396 397
Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 283. Isto, str. 283.
159
U kuhinji, koja gleda na suprotnu stranu svijeta, bešumno, plaho kretanje žene.“398 Upućeni jedno na drugo, dvoje učitelja život provede izolovani, svako u svojoj samoći. Ovom pripovetkom Desnica prikazuje odnos muškarca i žene kroz analizu najdubljih slojeva njihove psihe. Muškarac je u potpunosti zaokupljen nesvesnom ljubomorom koja se ispoljava kroz njegovu težnju da dokuči nedokučivu tajnu, nešto konačno što žena nosi u sebi: „A to konačno zadovoljenje i ta konačna zasićenost nikako ne nastupaju. I odatle – ljubomora. I, u traženju tog nečeg konačnog, u pomami tog ispijanja do samog dna (u kome jedino leži sigurnost i oslobođenje od robovanja) – naziva je kurvom.“399 Upravo to „nešto konačno“ što muškarac uporno traži u ženi predstavlja glavni predmet ove pripovetke. Proživljavajući svoj unutrašnji nemir koji ga obuzima, muškarac napada na ženu u nadi da će pronaći to što traži, dok ona uporno i strpljivo podnosi njegove napade. Desničin čovek, junak ove pripovetke, pokušava da uhvati nešto neodređeno i nepredmetno što se, po njegovom mišljenju, nalazi u samim dubinama ljudske duše. Pomenuta neodređenost upotpunjena je opisom spoljašnje atmosfere koja je u skladu sa unutrašnjim stanjem junaka: „Beskrajna bijela ravan bez ljudi i tanak cijuk kračuna u ledenom zraku (...) ponovo stane uz prozor, i zuri u bijelu jednoličnu površinu s crnkastim mrljama nepotpuno zavijenog grabovog grmlja i smreka.“400 Čovekovu zatvorenost i učaurenost Desnica produbljuje naglašavajući njegovu osamu i nekretanje: „Jer učitelj ne siđe u varošicu po dva, po tri mjeseca; iz nekog prkosa, iz nekog neizvijesnog otpora, u znak nekog neizvjesnog odmetništva.“401 U nastojanju da se približi čoveku i njegovoj unutrašnjosti, prikazuje međusobni odnos dvoje ljudi koji govori o dubini i tajni čovekovog bića. Iako žive zajedno, upućeni jedno na drugo, muškarac i žena ostaju jedno za drugog nedostižna tajna. Prikazujući svoje junake kao usamljena i neshvaćena bića, Desnica iznosi jedan od osnovnih stavova svoje poetike. Duhovna udaljenost između muškarca i žene produbljena je pojavom rumenila iz šaraste kutije, tajno poručenog iz grada. Upravo je kutija rumenila bila dovoljan povod ljubomornom muškarcu za narednu grubost: „Iz džepa joj ispade šarasta 398
Isto, str.283. Isto, str. 284. 400 Isto, str. 285. 401 Isto, str. 286. 399
160
kutijica. On je sa slašću razmrvi čizmom. Na podu ostade razgažena pločica rumenila.“402 Upotrebom metafore „šarasta kutijica“ izražena je čovekovu zaokupljenost nedokučivom tajnom koja se krije u drugom čoveku. Kutija rumenila ne simbolizuje samo prikrivanje, već i obmanu koja je veoma česta u ljudskim odnosima. Čovekovu suočenost sa sopstvenom samoćom, Desnica naglašava upotrebom pejzaža na samom kraju pripovetke koji se u potpunosti podudara sa čovekovim osećanjima i mislima: „Noć je polako nadolazila, bez žurbe, sigurno, sa sviješću da će dugo i nesmetano carstvovati. Duga, beskonačna noć, kad šćućurene krovinjare zaseoka utonu u san i otisnu se još dalje, a oko učiteljske kuće zavlada pojas bijele pustoši u koju se kadikad obazrivo spusti kurjak.“403
„Sveti Sebastijan“ (1955) Ova pripovetka oslikava najsuptilniji odnos muškarca i žene u Desničinom celokupnom stvaralaštvu. Prikaz čovekovog unutrašnjeg sveta dominira i ovim proznim ostvarenjem. Iznenadna smrt muža Igora predstavlja sudbonosni momenat u životu njegove žene Lidije koja se nakon tog događaja ne oporavlja, već nastavlja živeti u uspomenama i sećanjima: „Odložila je snop ruža na staklenu ploču stola (...) A zatim ih stala raspoređivati, po vestibilu, po njegovoj radnoj sobi, po svojoj ložnici – posvuda pred njegovim slikama. Najprvo je, prema običaju, odvojila jednu lijepu rukovet i postavila je u vazu na njegovom radnom stolu. Drugu na kamin u vestibilu. Sjećala se (...)“404 Navedeni odlomak otkriva unutrašnji svet žene koja je svoju svest, nakon smrti voljene osobe, ispunila jednom materijalizovanom opsesijom umrlog. Njena tuga naglašena je isticanjem kratkog vremenskog perioda koji je proveden u zajedničkom životu sa Igorom: „Dvije godine proživjeli su zajedno. Samo dvije godine. Dvije godine neprestanog opoja, harmonije, prisne blizine. Sad joj se činilo kao da su za te dvije godine besprekidno stupali bok o bok, u zanosu, polusklopljenih 402
Isto, str. 287. Isto, str. 288. 404 Isto, str. 306. 403
161
vjeđa. Koračali su po mekoj zelenoj tratini, u sočan suton, prema suncu koje je zalazilo, nerazdruženi, upijeni jedno u drugo (...) Dvije godine – u njenom sjećanju jedna sama, neprekinuta šetnja po mekoj tratini, između bokora rascvalih ruža, u susret suncu koje zalazi!“405 Navedeni odlomak pokazuje veoma čest stvaralački postupak Vladana Desnice koji se ogleda u već pomenutom povezivanju čoveka i prirode. Slika zalazećeg sunca nagoveštava skori kraj čovekovog života i oslikava istovremeno mračnu atmosferu čitave pripovetke. Ovu pripovetku, kao i čitavu zbirku, karakteriše slutnja i nagoveštaj nesreće i patnje koju je nemoguće izbeći. Skori dolazak smrti pisac ilustruje opisom graničnih stanja čoveka, stanja između života i smrti koja su veoma česta u njegovim prozama. Nasuprot životu koji se gasi u jednom ograničenom prostoru bolničke sobe, spoljašnji prostor je predočen slikom leta čime se pojačava i ističe doživljaj smrti: „Dok je napolju, odmah za spuštenim zastorima, stajalo ljeto, vrelo, žuto, nezalazno, i upiralo u prozore, i htjelo da prodre u sobu.“406 Slikom leta pisac naglašava otpornost prirode prema prolaznosti i vraća tok radnje u sadašnjost, naglašavajući moć uspomena: „A sad – sad su preostale samo uspomene. Živjela je u njima. Topila se, gušila se u njima. Okružila je čitav svoj život uspomenama na nj, opkolila čitavu svoju svijest jednom neprobojnom živicom uspomena, jednom materijaliziranom opsesijom Njega.“407 Smrću muža počinje drama ove žene koja se odjednom našla u neočekivanoj životnoj situaciji. Doživljaj muževe smrti ispoljio se kroz njeno unutrašnje umiranje i zatvaranje u svet uspomena. „Za nju više ne postoji vreme, ona se prepušta svom bolu, isključuje se iz realnog sveta i predaje se onome što je bilo i što se može ponoviti samo u sećanju. Za nju se život dogodio i ništa se drugo više ne može dogoditi.“408 Usamljena žena stvara kult pokojnika zajedno sa njegovim prijateljem iz detinjstva Oskarom, sve dok i on, na kraju priče nije napustio svet mrtvih odlazeći na izlet sa svojom verenicom. U težnji da sačuva od zaborava uspomene na voljenog muškarca, junakinja ove pripovetke se poredi sa Oskarom naglašavajući vernost i odanost žene: „Eto Oskar. Odan je, privržen, mora se priznati. Obožava Igorovu 405
Isto, str. 307. Isto, str. 310. 407 Isto, str. 311. 408 Milivoje Marković: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 50. 406
162
uspomenu; sve bi za nj učinio, ništa mu nije teško. Ali to ipak njemu nije sve, on ne živi samo od toga, isključivo za to. Ona bi željela, ako je to moguće, ni jednog jedinog časka ne izići iz okrilja te misli o Njemu, te brige oko Njegovih stvari. Prosto ne bi mogla živjeti van toga; to je zrak koji ona diše (...) Za Oskara je to ipak sasvim različita stvar. On ima i drugo, on ima nekakav svoj život i van toga. Svoj rad, svoje veze, svoje poslovne i društvene dužnosti, svoje planiranje (...) Ona nema nikakvih drugih poslova, za nju ne postoje nikakve druge obaveze, nikakve druge dužnosti (...) A ko zna? Možda muškarci, već po svojoj prirodi, uopće ne mogu biti tako vjerni, tako potpuno odani kao žene?“409 Navedena razmišljanja usamljene žene ukazuju na jedan od osnovnih stavova Desničine poetike po kojem je svaki čovjek sam u svojoj nesreći. Suočavajući se svakodnevno sa svojom samoćom, smatrajući da ipak ima sa kim da je podeli, junakinja ove pripovetke dolazi do saznanja da ja sama u svojoj samoći. Ovom pripovetkom pisac otkriva jedan od načina na koji se može ispoljiti čovekova nesreća, zalazeći sve dalje u unutrašnji svet čoveka, u njegovo mišljenje i emocije.
409
Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 314-315.
163
„Priča o fratru sa zelenom bradom“ (1955)
„Priča o fratru sa zelenom bradom“, kao i „Solilokvij gospodina Pinka“, temelji se na ideji nadmoći podsvesnog nad svesnim delom čovekove ličnosti, čime pisac zauzima drugačiji ugao posmatranja ljudskog bića. Priča je od samog početka zasnovana na hipotetičnoj situaciji: „Recimo, neki čovjek, običan, sasvim prosječan čovjek kao i svi drugi, jedne noći usnije (a što se sve ne sanja, što sve čovjeku u snu ne padne na um! I zar bi se odatle smjeli izvlačiti neki zaključci? – ta san je, bože moj, puka fantazija u njemu nema nikakve zakonitosti, nikakve logike!) ... dakle, čovjek jedne noći usnije, na primjer, fratra sa zelenom bradom. Ili, ako hoćete, fratra koji namiguje lijevim okom. Ili već bilo što drugo te vrste – nije važno, svejedno što!“410 Na temelju navedene pretpostavke stvaraju se nove hipoteze, konstrukcije, derivacije. Gradeći ovu priču od svog poetskog uverenja da je „sve izmišljeno i ništa nije izmišljeno“, Desnica razvija svoju filozofiju uobrazilje po kojoj podjednak značaj zauzimaju elementi mašte kao i doživljaji gole realnosti. Fratar sa zelenom bradom postaje glavna opsesija Desničinog junaka koje se ne može osloboditi. Lik iz snova postaje jači od čovekove volje i razuma, dovodeći ga u razmišljanje o značaju i snazi opsesije. Nemir koji obuzima glavnog junaka nastaje sasvim slučajno, putem sna, koji je prema rečima pripovedača „puka fantazija“. San i fantazija postaju osnovna područja piščevog kretanja u ovoj pripoveci. U težnji da nadjača podsvesni deo svoje ličnosti, Desničin junak pokušava snagom sopstvene misli da udalji iz svesti predmet svojih snova. Međutim, njegovi pokušaji bivaju uzaludni: „Zatim je, za neko vrijeme, svaki dan ili sanjao fratra ili mislio na nj; a katkad čak i jedno i drugo.“411 Navedenom rečenicom pisac ukazuje na to da je misao koja se uvlači u čoveka i razara ga iznutra razlog njegovog nemira, a ne sama stvar na koju se misli: „Umovao je: zapravo, „misliti na fratra“ nije baš sasvim ista stvar kao i „misliti o svojoj misli na fratra“; doduše, to na prvi pogled može izgledati isto, ali to nije jedno te isto: ima tu jedna mala niansa! U onom prvom slučaju, fratar je nešto što stoji nada mnom, nešto 410 411
Isto, 330. Isto, str. 330.
164
što me tiranizira, nešto što vlada, što gospoduje mnome; tu je gospodar on, a ja sam njegov objekt. U ovom drugom slučaju, naprotiv, on je podređen meni, on je moj objekt: objekt moje misli. Tu sam još uvijek gospodar ja!“412 Misao dolazi od činjenice, od realnog predmeta, od podataka, uvlači se u čoveka i postaje tiranska i opsesivna. Naglašavanjem čovekovog unutrašnjeg sveta, Desnica ovu pripovetku oslobađa od viška biografskih elemenata, svodeći je na introspektivnu analizu koja zauzima sav prostor koji njegov junak nastanjuje. Takvim stvaralačkim postupkom sam prostor dobija drugačiju dimenziju i postaje slika kretanja čovekove svesti zaokupljene nekom mišlju. Na stranicama ove pripovetke dolazi do suočavanja racionalnog sa iracionalnim delom čovekove ličnosti koji je oličen u liku fratra sa zelenom bradom. Fratar je u ovom slučaju nesvesni deo bića koji se protivi svakom saznanju i razumu. Nasuprot njemu, nalazi se svesni deo čovekove ličnosti koji teži da nadvlada nesvesno. Fratar sa zelenom bradom i čovek koji ga sanja dve su mogućnost ljudskog bića koje se međusobno nadigravaju i nadmudruju. Izbrisati iz sećanja fratra značilo bi savladati i osloboditi se nečeg što opterećuje i izaziva unutrašnji nemir: „Uh! Da je zaboraviti, samo da je zaboraviti! (...) ali šta je zaborav? I kako da čovjek bude sasvim miran?“413 Postizanje unutrašnjeg mira, tačnije oslobađanje od fratra ne biva ostvareno, čime pisac ističe da je čovek biće koje podjednako poseduje i svesni i nesvesni deo svoje ličnosti, kojeg je nemoguće osloboditi se: „Ali baš te noći opet ga usnije. Izgledao je nešto omršao. Kiselkasto se smiješio podmigujući lijevim okom i odmahujući kažiprstom: „Varaš se, prijatelju, varaš! Ovako ili onako, ja sam u tebi. I ti me nikad više nećeš iz sebe izbaciti!“ I tad – tad zbilja nije više bilo nikakve šanse.“414
412
Isto, str. 334. Isto, str. 334. 414 Isto, str. 335. 413
165
„Ljudi starog kova“ (1956)
Glavni junak ove pripovetke, pravni savetnik Mato Baričević, prikazan je ne samo kao vršilac svojih redovnih dužnosti u državnoj službi, već i kao pisac novela koji je „stekao priznanje kao fin psiholog i suptilan poznavalac ženskih srdaca“.415 Dajući svom junaku karakteristike suptilnog analizatora, Desnica istovremeno otkriva osnovne osobine svog stvaralačkog postupka koji se prevashodno zasniva na analizi i prikazu najrazličitijih čovekovih stanja. Dvostruku sklonost svoga junaka Desnica objašnjava postojanjem kontradikcija karakterističnih za umetnika uopšte: „Pa ipak, po jednoj od onih unutarnjih kontradikcija koje u umjetničkim dušama žive u dobroj simbiozi i koje im i podaju onu neku naročitu draž nedosljednosti, nije bio baš sasvim neosjetljiv prema simpatijama „malih ljudi“. Brinuo se, s dozom nesvijesne koketerije, za popularnost u krugovima starih poslužnika i šepavih pisarica.“416 Opisujući Matine simpatije prema običnim ljudima, pisac istovremeno otkriva sopstvenu sklonost ka posmatranju i prikazivanju najrazličitijih ljudskih sudbina oličenih u životima ljudi koji ga okružuju. Glavni junak ove pripovetke imao je potrebu da pomogne ljudima iz svog okruženja. Obavljajući svoj svakodnevni posao, Mato se suočavao sa različitim krivicama za koje su ljudi bivali optuživani. U težnji da što bolje shvati i oceni nečiju krivicu, glavni junak pokušava da što dublje pronikne u dušu i psihu onih koji su okrivljeni: „Neka stoga, drugovi suci, vaša presuda uzme u obzir, uz njegovu krivicu, i one druge, čisto ljudske momente koje sam istaknuo, naime i njega samog, optuženog Pandrokovića kao čovjeka, pa da on osjeti da se prema njemu postupilo s dovoljnom mjerom onog psihološkog poniranja u dušu počiniteljevu, koja će vašu presudu učiniti ne samo pravednom, nego i socijalnom i humanom.“417 Sagledati čoveka u različitim okolnostima u kojima se može zadesiti, glavni je zadatak ne samo junaka ove pripovetke, već i samog pisca. Posmatrajući svoju novu 415
Isto, str. 291. Isto, str. 291. 417 Isto, str. 300. 416
166
koleginicu, mladu pravnicu Koku, Mato dolazi do zaključka da je ona „nevješta naličju stvari“ i „previše teoretična“. Prema njegovom mišljenju „treba svući stvar sa one krute, čiste etičke visine na koju ju je uspela Kokina teoretičnost, malko naniže, u pličine običnog svakodnevnog života“.418 Neiskusnu i suviše teoretičnu mladu pravnicu Mato i njegove kolege, ljudi starog kova, doživljavali su kao neveštu u poslu, ali su je kao takvu ipak prihvatali: „Treba razumjeti ljude, bože moj!“ Navedenom tvrdnjom Desnica potvrđuje jedan od osnovnih stavova svoje poetike koji podrazumeva ne samo analizu i prikazivanje ljudske različitosti, već i razumevanje čoveka u datim okolnostima.
„Balkon“ (1956) Pripovetka „Balkon“ je uvrštena u roman Proljeća Ivana Galeba, i sačinjava XXI poglavlje pomenutog romana. Težište ove pripovetke je, kao i većine Desničinih pripovedaka, na psihičko-egzistencijalnom proživljavanju straha od teške bolesti i moguće smrti jednog hipohondera koji svoj život okončava skokom sa balkona jer je umislio da boluje od raka. Čovekova zaokupljenost sopstvenim krajem prisutna je u svim proznim ostvarenjima Vladana Desnice i predstavlja najčešći motiv njegovog stvaralaštva. Ovom, veoma kratkom pripovetkom, kao da ispituje kolika je mogućnost izdržljivosti čoveka u suočavanju sa smrću: „Mrcvario se, nevoljnik, nedjeljama i nedjeljama. Lunjao je ulicama bez kraja i konca, do mrtvog umora, do potpune iznemoglosti tijela, u kojoj kao da je nalazio nešto smirenja. S vremena na vrijeme opet bi kljucnulo pod desnim rebrima.“419 Navedenim primerom oslikana je čovekova opterećenost i izbezumljenost prouzrokovanu osećajem bola pod rebrima. Njegove sumnje bivale su iznova potvrđene
418 419
novim
simptomima
koji
nisu
davali
mogućnost
„nikakvom
Isto, str. 301. Isto, str. 89.
167
samotješenju“420 već su uslovile pojavljivanje misli o smrti: „Tad se prvi put javila ona namisao. Najprije tek kao sjena same namisli, kao mogućnost same namisli. Kao neka zabava fantazije. Za tu fantaziju odabrao je jedan balkon u dosta prometnoj ulici u centru grada.“421 Međutim, njegova namisao nije bila samo zabava, niti je baš taj balkon bio slučajno odabran. Junak ove pripovetke danima je dolazio u istu zgradu i posmatrao sa njenih balkona prolaznike, pomišljajući da bi nekome od njih mogao pasti na glavu. Razmišljajući o nedužnoj smrti slučajnog prolaznika koja bi mogla da se desi njegovim skokom u smrt, Desničin junak se ipak opredeljuje za balkon koji je okrenut prema ulici: „Ovdje, na uličnom balkonu, ipak je nekako bolje; živahnije je, da rečemo veselije – među ljudima je!“422 Želeći da svoj život okonča okružen ljudima, Desničin čovek izražava strah od samoće u trenucima suočavanja sa smrću. Uprkos porodici koju ima, on oseća strahovitu usamljenost i izolovanost od sveta koji ga okružuje: „Ponekad je pomišljao na ženu i na svoje dvoje djece, sa žaljenjem što ih osjeća tako izblijedjelo kroz koprenu prorijetke sive daljine, odijeljene hladnim staklom bešćutnosti.“423 Navedenim primerom Desnica potvrđuje svoje mišljenje da je čovek sam u svakoj svojoj nesreći koju u ovom slučaju nije mogla umanjiti ni „ona krpica vedrine daleko iza krovova, koja je nešto neizvjesno obećavala“.424 Uprkos obećavajućoj vedrini, junak ove pripovetke okončava svoj život skokom sa balkona, na uličnu stranu, među prolaznike, „valjda iz nagona da ipak nekako obilježi, da ipak nečim podvuče svoju smrt; da ona ne bude baš sasvim neznatna, sasvim nezapažena. Da saljude zainteresira, kointeresira, za se i za nju“.425 Iako je doneo konačnu odluku, Desničin junak razmišlja o mogućim reakcijama okoline na njegov postupak, potajno želeći da bar na taj način skrene izvesnu pažnju na sebe. Odluka da skoči sa balkona označava prestanak unutrašnjih lomova u samoj ličnosti i kraj psihičke nestabilnosti. Smrt se u ovom slučaju javlja kao jedini izlaz iz date situacije. Na samom kraju pripovetke uzgred saznajemo da on nije ni bolovao od raka, što je naknadno utvrđeno obdukcijom. Ne dajući ovoj informaciji nikakav značaj, 420
Isto, str. 89. Isto, str. 89. 422 Isto, str. 91. 423 Isto, str. 91. 424 Isto, str. 91. 425 Isto, str. 91. 421
168
Desnica indirektno iznosi težinu čovekovog suočavanja sa istinom koja u njegovoj stvaralačkoj poetici zauzima veoma značajno mesto. Konačna istina u ovom slučaju nije imala nikakav značaj što potvrđuje i naredna rečenica: „Ali zar je uopće važno da li je imao raka ili ga nije imao?“ Navedenim iskazom pisac ističe da je važniji subjektivni doživljaj od stvarnog stanja i okolnosti u kojima se čovek može zadesiti. „Snaga uverenja odnosi prevagu nad snagom objektivne činjenice. Dakle, bez obzira na činjenicu, bitno je ono što znamo, u što smo uvjereni. Odnosno: ono što znamo i što smo zamislili postaje bez obzira na činjenice objekat stvarnosti.“426 Istina se, u stvaralačkom doživljaju Vladana Desnice, prevashodno nalazi u čovekovoj svesti i njegovom doživljaju koji često nadjačava i samu istinu.
„Benta-gušter“ (1956) Iznoseći životnu priču istraživača i naučnika Luciena, Desnica i ovom pripovetkom u prvi plan ističe čovekovu težnju da nadvlada svoju prolaznost i smrt. Lucien je još za vreme studentskih dana bio zaokupljen proučavanjem različitih vrsta egzotičnih guštera: „Za staklima laboratorija smjenjivala su se proljeća i jeseni, a mladi je asistent svejednako ćubio nad svojim primjercima nekakvih egzotičnih guštera koji su potpuno zaokupili njegovu pažnju.“427 Lucienova upornost u naučnom radu dovela je do značajnih rezultata istraživanja. Istovremeno, na drugom kraju planete, javio se iz Sjedinjenih Država drugi mladi učenjak, koji je, „polazeći od sasvim različitih pretpostavki i udarajući sasvim drugim putovima, došao do probližno jednakih rezultata“.428 Navedenim iskazom Desnica potvrđuje svoj poetski stav o principu dvojnosti na kojem je sve zasnovano, što je već pomenuto u uvodnom delu ovog rada. Pomenuta naučna istraživanja ubrzo dovode do otkrića supstance koja se dobija iz žlezde Bentaguštera i služi pri lečenju „raznih psihičkih poremećaja“. Isticanjem različitih 426
Krešimir Nemec: „Novelistika Vladana Desnice“, Forum, br. 3,4, Zagreb, 1986, str. 376. Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 47. 428 Isto, str. 48. 427
169
mogućnosti primene otkrivene supstance, pripovedač iznosi težnju čoveka da otkrije jedan univerzalan lek protiv svih bolesti, čime bi osigurao sveopšte spasenje. Novonastali lek za sve, nazvan Lezardin, ubrzo postaje veoma poznat, ali tolika popularnost ostavljala je njegovog tvorca prilično ravnodušnim: „Nije se na njemu moglo zapaziti neko naročito zadovoljstvo čak ni onda kad je vojno vazduhoplovstvo uvelo Lezardine kao redovno sljedovanje u vojno-avijatičkim školama.“429 Nasuprot velikoj moći koju je otkriveni lek posedovao, njegov tvorac je prikazan kao veoma osetljiva osoba koja u sebi poseduje izvesnu ravnotežu razuma i emocija: „Nježna zdravlja i krhke građe, Lucien je od djetinjstva navikao da se čuva od svake emocije i bujnijeg osjećanja – valjda ga je sam instinkt na to navodio. U njegovoj je prirodi uvijek budna i nemirna misao bila čudno udružena s uvijek hladnim i nepomućeno mirnim osjećajem.“430 Veliki stvaraoci, u ovom slučaju poznati naučnik, prema mišljenju Vladana Desnice, moraju biti otporni na uticaj emocija, jedino tako mogu u potpunosti da ostvare svoje zamisli. Iskazi divljenja upućeni pomenutom naučniku od strane njegovih prijatelja, istovremeno sadrže poetske stavove Vladana Desnice koji se odnose na stvaraoca uopšte: „Uistinu, podsjeća me na one smirene mudrace iz mutnih vremena historije koji su prošli sred krvavih događaja svog vremena ne uprljavši skute ni krvlju ni prašinom, ni grimizom ni zlatom: proveli su svoj vijek bestrasno i spokojno, motreći iz zakutaka hučno stropoštavanje događaja i upisujući ih oštrim i savršeno mirnim potezima, kao da urezuju čeličnom iglom po bakrenoj ploči.“431 Posmatrajući navedeni segmenat ove pripovetke kao samostalnu i izdvojenu celinu, možemo uočiti osnovne stvaralačke postupke ovog pisca. Nije li sam Desnica smireni mudrac koji je neuprljan prošao kroz različita društveno-istorijska previranja, motreći pažljivo najrazličitije događaje i zapisujući ih oštrim i mirnim potezima na stranice svojih književnih ostvarenja?! Međutim, pisac se ne zaustavlja na opisu naučnih sposobnosti svog junaka. Nakon što je pomenuti lek preplavio tržište i dosegao sopstveni zenit, nastupilo je zasićenje koje je zahtevalo izvesne promene i dopune da bi se proizvod zadržao na tržištu. Njegov tvorac nije pokazivao interes za veštačko „održavanje u životu
429
Isto, str. 52. Isto, str. 54. 431 Isto, str. 54. 430
170
dotrajalih i pokojnih stvari“.432 Novo vreme, prema mišljenju Desničinog junaka, zahtevalo je nova otkrića i naslućivalo velike promene: „Onom istančanom osjetljivošću kojom životinje predosjećaju potres, on je predosjećao velika, apokaliptična vremena: jedan kataklizam među dvonošcima, jedan gigantski napor u pravcu uništavanja živih ljudi.“433 Ističući osetljivost svog junaka koja se ispoljava naslućivanjem novog doba, pisac ističe značaj čoveka uopšte: „Tu će doista doći do punog izražaja što znači i koliko vrijedi čovjek, kolika je stvarna moć u njegovim rukama!“434 Upravo je čovek u Desničinoj stvaralačkoj poetici prikazan kao glavni uzročnik mnogih događaja. Čovekova misao je pokretač mnogih zbivanja u spoljašnjem svetu: „(...) jedan mali, neznatni, skroz nematerijalni pomak u ljudskoj misli ili u ljudskoj psihi izaziva ogromne učinke u brdima inertne materije vanjskog fizičkog svijeta.“435 U želji da okonča jednu fazu svog života, Desničin junak donosi odluku o preseljenju u Švajcarsku, što istovremeno oslikava piščev poetski stav o čovekovoj potrebi za nečim iluzornim i bajkovitim: „(...) i ta Švajcarska danas je savršeno iluzorna. Ali eto, čovjek po svojoj prirodi uvijek ima potrebu za nekom takvom Švajcarskom. Ta osnovna ljudska potreba za nekom Švajcarskom ispoljava se već u drevnom mitosu, već u onom vrhuncu brijega na koji je Noe pristao svojom korabljom. Jedna čisto apstraktna intelektualna potreba, a ne materijalna i praktična.“436 Nastojanje Desničinog junaka da odlaskom postigne potrebno smirenje, možemo posmatrati u kontekstu čovekove neprestane težnje za kretanjem radi postizanja sopstvene iluzije u borbi protiv prolaznosti i smrti: „Švajcarska je naprosto jedan zahtjev čovječje psihe, ili, ako hoćeš, jedna kategorija našeg uma, kao i svaka druga. Da nema Švajcarske, trebalo bi je stvoriti, - mislim da je neko nekad rekao. Eto i ja sad to ponavljam, ali u ovom drugom smislu. A, stvarno, Švajcarske nema. Niti je ikad bilo! Gluposti!“437 Osporavajući postojanje idealne i obećane zemlje, Desničin junak poručuje da je svaka čovekova težnja za odlaskom, kao i svako kretanje samo obmana u večitoj borbi protiv nadolazećeg kraja. Ovom pripovetkom koja sadrži elemente fantastičnog, 432
Isto, str. 56. Isto, str. 56. 434 Isto, str. 56. 435 Isto, str. 57. 436 Isto, str. 58. 437 Isto, str. 58/59. 433
171
pisac iznosi osnovnu temu svojih proza koja će biti opširnije obrađena u prikazu romana Proljeća Ivana Galeba.
„Zašto je plakao Slinko“ (1956)
Ovom pripovetkom koja je uvrštena u XXX poglavlje romana Proljeća Ivana Galeba potvrđena je ideja o relativizmu svega što možemo da znamo o drugom čoveku koji se nalazi pored nas. Polazni motiv je ljudska ružnoća, dok je struktura data u obliku sećanja jednog događaja iz detinjstva kad je Ivan Galeb u večernjoj šetnji sa svojim drugarom, susreo na ulici ružnog čoveka koji plače. Vreme susreta je jasno određeno i slikovito predočeno što potvrđuje i naredni odlomak: „Bio je onaj bolesni čas kad se svjetlost uličnih fenjera bori s agonijom dana – negdje tamo nad krovovima i za zidovima sluti se bolno rumenilo neba –, čas koji u nama stvara onaj dobro znani, neugodni rascjep osjećaja, kad nešto škrbavo i još neodređeno grebe i zadire u stijeneke duše, kao neravan prelom kosti. Čas kad je naša osjetljivost mekana i gnjecava, još nedonošče – nešto gadljivo, ježuljivo, goluždravo, kao mokro i ulijepljeno pilence izvađeno prije roka iz ljupine.“438 Čestom slikom sutona koji nagoveštava skori „konac dana“ i dolazak noći, iznosi se misao o rascepu i dvojnosti svih pojava u prirodi i svetu. Neminovnost pomenutih promena u prirodi, smenu dana i noći, Desničin čovek doživljava kao nešto veoma bolno i osetljivo. Vreme pripovetke određeno kao „konac dana“ često je prisutno u proznim ostvarenjima ovog pisca i predstavlja pogodno polazište za analizu i prikaz čovekovih psihičkih stanja. Pomenuti susret sa nepoznatim čovekom biva dovoljan razlog da se potraže moguća objašnjenja i odgovori na pitanje dato u samom naslovu pripovetke. Motivi i razlozi plača koji se navode kao objašnjenje veoma su različiti: sama ružnoća, izgubljen posao, nesrećna ljubav, kijavica. U pokušaju objašnjenja polazi se od implicitne ideje da ružnoća donosi životni neuspeh i poraze: „Nema ništa dirljivije od ružna čovjeka koji plače. Izgleda da plače zbog toga što je ružan.“439
438 439
Isto, str. 178. Isto, str. 178.
172
Konačan odgovor i razlog plača nepoznatog čoveka ostaje nepoznat, čime je potvrđena misao da se subjektivni utisak može višestruko tumačiti neovisno o konačnoj istini: „Ni sad, kao ni onda, ne znam razloga njegovim suzama. Ali taj je razlog mene i moga druga jako zainteresirao. U našim razgovorima nazvali smo ga Slinkom. A još i sada ponekad, sasvim iznenada i bez ikakve veze, padne mi na um pitanje: zašto je plakao Slinko? Tako smo se pitali i onda. Odsustvo odgovora ostavljalo je pitanje otvorenim i podavalo toj stvari dojam nezavršenosti.“440 Nepronalaženje odgovora na pomenuto pitanje oslikava nemogućnost čoveka da sazna konačnu istinu. Slinko je u doživljaju dvojice posmatrača ostao nedostižna tajna i večito pitanje koje se vraćalo uprkos vremenu koje je prolazilo. Ovom pripovetkom Desnica prevashodno govori o čoveku kao večitoj tajni i beskonačnim razlozima njegove nesreće.
„Mali iz planine“ (1956) Uvrštena u XXIII poglavlje romana Proljeća Ivana Galeba, ova pripovetka iznosi jedan nesrećni događaj: „Na školskom izletu u brdima zaglavilo je nesretnim slučajem dijete: nadnijelo se nad krašku jamu, odronila mu se zemlja pod nogom, i ono se survalo unutra. Jama nije bila odviše duboka, ali je dijete u padu udarilo glavom o kamen i ostalo na mjestu mrtvo.“441 Pomenuti događaj posmatra se iz dve različite perspektive: meštana koji znaju za događaj, i majke koja ne zna. Bojeći se da dečakova majka ne svisne od tuge, „za prvi mah smislili su pričicu da joj opravdaju zašto joj se sin nije vratio“.442 Smišljeno opravdanje biva uverljivo, majka biva obmanuta, a njeno saznanje nesreće odloženo zahvaljujući moćima obmane. Stvorenu neizvesnost pisac pojačava atmosferom noći koja je već svojom tamom nešto crno naslućivala: „Noć je u svim kućama tištala muklom težinom. Kao da se nešto nadimalo i nadimalo, nešto što ujutro ima da prsne. A nepomičnost noći i pasivnost bdjenja kao da su to nadimanje činili još nezadrživijim i bespomoćnost još neizvjesnijom.“443
440
Isto, str. 178/179. Isto, str. 81. 442 Isto, str. 81. 443 Isto, str. 82. 441
173
Ružna vest brzo se širila osvajajući i prosor i ljude: „Glas je međutim išao i širio se šapatom, šunjao se kroz mjesto kao pas lutalac, dopro do u posljednje kuće u predgrađu, među ribarske žene i krezube starce što krpaju mreže, prodro već u uši i starim nagluhim bakama uz ognjišta.“444 Nasuprot onima koji su znali, dečakova majka je ubrzo, zahvaljujći neznanju bivala izdvojena i otuđena od ostalih. Njeno neznanje pridavalo joj je trenutnu bezbrižnost i ležernost: „Oko nje se stvorio mali pojas pustoši, gotovo vidljiv, kao izmeten zamahom metle uokrug. A ona se usred tog kruga vrtila prirodno, čista od svake slutnje, bezbrižno, ležerno. I njeno se držanje svakoga doimalo odnekud čudačko, neodgovorno.“445 Navedeni primer iznosi ideju da je čovek srećan sve dok ne sazna nešto suprotno tome. Posmatrana sa stanovišta onih koji znaju, u ovom slučaju meštana, dečakova majka je doživljena kao krivac: „Pučke žene gledale su je crnim očima: svaka njena riječ, svaka njena kretnja izgledala im je sablažnjiva, gotovo bestidna.“446 Ovom kratkom pripovetkom ilustrovana je ideja o čovekovom saznanju, odnosno neznanju koje se u ovom slučaju nalazi iznad samog događaja: „Istina, ona ne zna što se dogodilo. Ali to što se dogodilo – to je stvarnost. (Tad sam još pred veličanstvom „stvarnosti“, „objektivne stvarnosti“, imao ono djetinje strahopoštovanje s kakvim djeca slušaju starije ljude s dugom sijedom bradom i s dubokim iskusnim glasom.) I činilo mi se da bi ta stvarnost, ta objektivna stvarnost, ipak na neki način morala biti pretežnija, jača od tog krhkog fakta što sirota majka za tu stvarnost ne zna. Međutim, ne! I tad sam pomislio: vidi! Nije tu važan sam fakat, ono što se gore u planini dogodilo, ono što jest: važno je naprosto to da li majka za taj fakat zna ili ne zna. Sve je u tome, samo u tome.“447 Navedenim odlomkom Desnica potvrđuje ideju o prednosti subjektivnog neznanja nad stvarnim događajima, pridajući time samoj stvarnosti relativan značaj. Ovom pripovetkom pisac analizira postupak junaka koji ne žive u istoj stvarnosti. U stvarnosti koju proživljava dečakova majka izostaje činjenica o tragičnom događaju što uslovljava njeno ponašanje koje izaziva osudu sugrađana. Stvarnost ostalih junaka ispunjena je saznanjem o tragičnom događaju što uslovljava njihovu osudu ponašanja majke. Navedeni stvaralački postupak pokazuje da težište ove pripovetke, kao i svih 444
Isto, str. 82. Isto, str. 82/83. 446 Isto, str. 83. 447 Isto, str. 83. 445
174
ostalih Desničinih proza, nije na samom događaju, već na čoveku i njegovom unutrašnjem doživljaju prouzrokovanom stvarnošću.
„Mudrac sa istoka“ (1956) Posmatrajući ovu pripovetku u kontekstu Desničinog celokupnog stvaralaštva, uočavamo da ona iskazuje značajne elemente autorove antropologije. Razmatranje ljudskog života pisac ostvareno je kroz dva različita gledišta: prvo gledište podrazumeva antiistorijsko poimanje sveta oličeno u večitom ponavljanju događaja, dok je drugo istorijsko-naučno koje je zasnovano na istorijskim događajima, činjenicama i napretku. Pomenuto gledište iskazano je kroz razmišljanja profesora iz daleke istočne zemlje, u obliku epistolarne forme. U pismu koje upućuje svom prijatelju, francuskom naučniku, profesor na samom početku svog pisma naglašava da u njegovoj zemlji nema „historije“: „A što me pitaš za minule događaje i prošle zemane, i kako je u njima bivalo, i što se znamenita dogodilo – događalo se, brate dragi, koješta, bivalo je i ovako i onako, povuci amo i povuci tamo, ali dogodilo se, valaj, nije ništa. Od nezapamtivih vremena bilo je ovako kao danas.“448 Navedeno antiistorijsko mišljenje otkriva poimanje događaja kao vraćanje istog, kao ponavljanje večito istih zbivanja kojima pripovedač ne pridaje nikakav značaj. Svet je, prema njegovom mišljenju, oduvek isti: „(...) i prije stotinu ljeta, i prije deset puta stotinu ljeta, bilo je sve tačno ovako. I onda je bilo mladih i starih, i onda su jedni odlazili a drugi dolazili, i onda su nicala i rasla mlada drveta a ugibala stara. Sunce je ujutro izlazilo a naveče zalazilo, zimi je bila zima a ljeti ljeto – baš kao i danas. Živjelo se, umiralo, a onda su dolazili drugi koji su takođe živjeli pa umirali, i uvijek tako bez prestanka. Ali dogodilo se velim nije ništa.“449 Desničino poimanje života i sveta ilustrovano ovim odlomkom ukazuje na značaj prirode u njegovoj stvaralačkoj poetici koja je podjednako prisutna kao i čovek. Priroda je doživljena i prikazana kao jedan vid čovekove borbe protiv prolaznosti i smrti što je detaljnije predstavljeno u uvodnom delu ovog rada.
448 449
Isto, str. 198. Isto, str. 198.
175
Osnovna odlika čoveka, iskazana od strane mudraca sa istoka, jeste neminovna smrt: „(...) vrzli su se, muvali, hodali, sjedili, lijegali i ustajali, ženili se i udavali, od sebe druge rađali – i najzad, neminovno, umirali.“450 Pored svih nastojanja da nadvaladaju smrt, „koprcali su se, prometali se, kako su znali i umjeli, da prežive, dovijali se da im bude bolje i da im ne bude gore. Katkad su se, to se zna, i lomili, mučili, kinjili. I patili, mnogo patili.“451 Patnja je u ovoj pripoveci prisutna i kod dalekih, nepoznatih naroda i kao takva predstavlja konstantu u životu Desničinog čoveka. Svesni svoje patnje i nemogućnosti da utiču na svoju prolaznost, ljudi iz daleke istočne zemlje su najzad prestali i da se nadaju: „Kod nas, uostalom, i nema tačne riječi za „nadu“; iz nužde, upotrebljava se izraz „svaan“, riječ stranog porijekla, koja ujedno znači i „nadu“ i „tugu“, a još i štošta drugo.“452 Glavni junak ove pripovetke, mudrac sa istoka, u nastavku predstavljanja svoje zemlje i svog naroda naglašava da kod njih postoji samo jedna mudrost ili jedna nauka koju naziva „svenaukom o onome što jest i o onome što nije“. U težnji da obuhvati život i svet jednim imenom, Desničin junak uvodi pojam „svasna“: „(...) u isti mah znači i „svijet“ i „život“, a i „sve“, „sveukupnost“, „krug svega postojećeg i nepostojećeg“, „svasna“ se sastoji od dvije polovice: od onog što mora da bude, i od onog što ne može da bude.“453 Objašnjavajući pojam „svasna“, kao njegovu glavnu odrednicu, pripovedač ističe dvojnost koja istovremeno predstavlja suštinsku osobinu Desničine stvaralačke poetike. Pored konkretne istine oličene u spoljašnjim činjenicama, pripovedač navodi da postoji još jedna istina koja nije vidljiva: „A koja je od njih pretežnija i vrednija, i koja je od njih dviju prava istina – to, i opet, sam Alah zna!“454 Pomenute suprotne istine mudrac sa istoka objedinjuje jednom istinom koju naziva „svasna“: „Koješta se događa, ali se ništa ne dogodi. Zimi je zima, a ljeti je ljeto. Uvijek je nekako bilo i uvijek će nekako biti; a drukčije, niti je kad bilo niti će kada biti; zato ne nadaj se čemu drugome ili čemu boljemu od toga; ne boj se, neće nikad biti ni više ni manje nego što je to. Oduvijek je sunce ujutro izlazilo, a naveče zalazilo. Stoga ne zapitkuj dokono, kako je bilo ili kako će biti. Vjetar je oduvjek bio 450
Isto, str. 199. Isto, str. 200. 452 Isto, str. 201. 453 Isto, str. 201. 454 Isto, str. 203. 451
176
vjetar a pijesak je oduvijek bio pijesak. I vjetar je bez počinka prevrtao i zaoravao pijesak, ali niti je vjetar pijeska prevrnuo niti je pijesak vjetra zamorio. I to se zove svasna, i to se zove istina.“455 Navedeni odlomak ukazuje na skepticističko učenje koje se zalaže za jedinstvo i ravnopravnost stvari i događaja, relativizujući tako apsolutne vrednosti. U težnji da objedini suprotne pojmove, da stvori jednistvenu sliku raspolućene stvarnosti, Desnica koristi reč „svaan“ koju tumači u objašnjenju datom uz istoimenu pesmu: „Svaan je riječ iz jezika jednog još neotkrivenog, dalekog i primitivnog (ili možda samo egzotičnog?) naroda, koja se ne da tačno prevesti, no koja otprilike obuhvata u isti mah značenje naše riječi nada i naše riječi tuga (a, u jednom širem smislu, donekle i značenje naših riječi opsjena, obmana, samoobmana i slično, kao i riječi utjeha; otuda, ona katkad poprima i značenje utjeha samoobmane, ili, ako tako volite, samoobmana utjehe. No to su sve, razumije se, tek relativno uspjeli i grubo aproksimativni pokušaji prevođenja riječi svaan).“456 Posmatrajući reč „svaan“ u sklopu sveukupnog Desničinog stvaralaštva, možemo uočiti da ona sadrži glavne odrednice njegove poetike: podjednako prisustvo i nade i tuge se oseća u svim književnim ostvarenjima ovog pisca, u psihologiji svih njegovih junaka, opisanim događajima, u prikazu sredine, kao i same prirode.
455 456
Isto, str. 203. Vladan Desnica: Slijepac na žalu, Društvo književnika, Zagreb, 1956. str. 21.
177
„Tu, odmah pored nas“ (1956) Ovu pripovetku Desnica je uvrstio u XXXIX poglavlje romana Proljeća Ivana Galeba i ona ilustruje ideju smrti koja se iznosi u XIV i XIX poglavlju. Smrt bolesnika u susednoj sobi poslužila je kao povod za pripovedačevo razmišljanje o smrti, odnosno za odgonetanje tajne umiranja. Ivan Galeb je jednog jutra saznao od svoje bolničarke da je sinoćna užurbanost u jednoj od soba bila zapravo prouzrokovana nečijom smrću: „Bilo je naprotiv to, da je onaj umro. To je onaj isti kome su nekidan donosili gladiole, i kome je bilo bolje, znatno bolje.“457 Saznavši za njegovu smrt, Ivan Galeb se pita da li postoji po bolnicama soba za umiranje, zvana „šterbecimer“? Opterećenost navedenim pitanjem Galeb objašnjava sopstvenom radoznalošću i nedovoljnim znanjem čoveka o smrti. Bojazan i strah od samog pominjanja smrti udaljili su čoveka od date teme: „Ima stvari u životu o kojima niko nikoga ne pita, te tako nikad pravo ne znamo koliko drugi o njima znaju. I tako se događa da i veoma iskusni, pa čak i razvratni ljudi ponekad imaju osjećaj da još uvijek ne znaju dovoljno, s prostog razloga što ne znaju koliko drugi znaju.“458 Čovekovu težnju i želju da se izbori sa dolaskom smrti pisac ilustruje idejom da se to „obično ne dešava nama“, već nekom drugom: „To su stvari koje se obično čuju, utišane i prigušene, kroz ošite, kroz dobro izolirane ošite. Ako vi recimo imate sobu broj 7, to će se desiti, recimo, u sobi broj 6 ili u sobi broj 8. Nikad, skoro nikad baš u sobi broj 7. Jer smrt – to je za druge, za ne-ja. To je za susjeda.“459 Navedenim odlomkom Desnica izražava nadanja svog junaka da će ga smrt „bar za ovaj put“ mimoići. Iako se nalazi u bolnici, u sabiralištu bolesti koje nagoveštavaju mogući kraj, Desničin junak želi da se udalji od dolaska smrti. Smrt kao osnovni motiv pomenutog romana u kojem se ova pripovetka nalazi, predstavlja istovremeno i glavni motiv Desničinog celokupnog stvaralaštva što je već pomenuto u uvodnom delu ovog rada. Pomenuta tema biće opširnije obrađena i prikazana u posebnom delu ovog rada posvećenom romanu Proljeća Ivana Galeba.
457
Isto, str. 205. Isto, str. 206. 459 Isto, str. 208. 458
178
„Delta“ (1956) Pripovetka „Delta“ uvrštena je u LVI poglavlje romana Proljeća Ivana Galeba. U njoj pisac ilustruje svoje poetske stavove prevashodno vezane za mesto događaja i fabule u književnom delu. Iznenadni nestanak čoveka kao osnovni događaj ove pripovetke, predstavlja polazište za prikazivanje tri moguća načina pripovedanja: novinska vest, kriminalistička priča i fantastično-realistična priča. Pisac koristi različite modele pripovedanja kako bi rešio nastalu problematiku oko čovekovog nestanka. Novinska vest koju pripovedač iznosi na samom početku pripovetke, prema njegovim rečima, nije dovoljna da se dokuči istina: „Novine su donijele jedan neobičan slučaj. Ispričat ću ga u najbitnijim crtama: Neki čovjek izašao je jednog dana iz kuće, i nikada se više nije vratio. Ali ne! Na taj način priča je ispala suviše kratka. Tako kratka, da je eto već ispričana. Htio sam je svesti na najbitnije, no vidim da to ne ide. Bitno predstavlja samo polovinu stvari. Često onu manje bitnu polovinu. Tek bitno i nebitno daju čitavu istinu.“460 Navedeni odlomak ukazuje na Desničin poetski stav da je sam događaj, tačnije ono što je bitno u nekoj informaciji, za književno delo od manjeg značaja. U Desničinim proznim ostvarenjima najveća pažnja je usmerena na odraz koji određeni događaj ostavlja na unutrašnji svet junaka. Događaj pripada spoljašnjoj stvarnosti i predstavlja samo polovinu istine. Druga polovina se krije u čovekovom doživljaju koji predstavlja unutrašnju stvarnost kojoj se treba približiti. Međutim, do konačne istine nije došla ni kriminalistička priča, odnosno policija kojoj je nestanak odmah bio prijavljen. Policijsko traganje, prema rečima pripovedača, odvija se po liniji najverovatnijih pretpostavki što u ovom slučaju nije bilo dovoljno da se pronađe istina: „Kad je u pitanju enigma, besmisleno je ići putem najvjerovatnijeg: da se radilo o najvjerovatnijem, enigme ne bi ni bilo. Naprotiv, baš tu dolazi do primjene fantazije. Do te mjere, da najčešće ni ona ne uspijeva izvesti stvar na čistac.“461 Desnica ističe fantaziju kao značajan elemenat u čovekovom približavanju istini. Elemenat fantazije prisutan je u mnogim Desničinim proznim ostvarenjima, o 460 461
Isto, str. 296. Isto, str. 297.
179
čemu je već bilo govora u prethodno prikazanim pripovetkama. Međutim, ni prisustvo fantazije nije pomoglo da se dođe do razrešenja nastale enigme što ukazuje na nemogućnost čoveka da sazna konačnu istinu: „Zagonetka ni do danas nije riješena. Enigma je ostala enigma. Policijska je istraga obustavljena, ili je bar zapala u ono stanje letargije koje nazivaju evidencijom.“462 Različiti pokušaji da se pronađe nestali čovek predstavljaju različite mogućnosti i puteve koji vode ka istini: „Splet uzanih, vijugavih stazica razbježavao se pred njim na sve strane, poput klupka zatečenih zmija. Koliko staza tu ima! Šire se kao lepeza! Kao delta! Pazi! To su mogućnosti! Delta mogućnosti!“463
462 463
Isto, str. 302. Isto, str. 302.
180
PROLJEĆA IVANA GALEBA (1957)
Sve do pojave Desničinog romana Proljeća Ivana Galeba 1957. godine, prema rečima Milivoja Markovića, „naša književnost nije imala tako složen, slojevit, simboličan i polifoničan roman. Iako su se do pojave ovog romana već pojavili romani Pesma Oskara Daviča, Koreni Dobrice Ćosića, Kurlani i Neisplakani Mirka Božića, Zlo proleće Mihajla Lalića, Divota prašine Vjekoslava Kaleba, Anđeli lijepo pjevaju Vojina Jelića i drugi, ipak nijedan od njih, makar koliko nagoveštavao nove i izražajne romaneskne elemente, ni izdaleka se nije oglasio takvom romansijerskom modernošću i takvim emotivnim i misaonim prodorima u sve sfere čovekovog života, kao što je to učinio Vladan Desnica svojim romanom.“464 Nagoveštaji ovog romana vidljivi su već u pripoveci „Posjeta“ (1951), koja u svojim segmentima sadrži izrazito moderan izraz koji će tek u ovom romanu doživeti svoju punu afirmaciju. Pomenute 1951. godine pojavljuju se i Desničine pripovetke „Pravda“, „Oproštaj“, „Od jutra do mraka“, „Konac dana“ i „Florjanović“, koje u svojim pojedinim delovima sadrže atmosferu prisutnu u ovom romanu. Pisac je u navedenim pripovetkama sve više zaokupljen unutrašnjom realnošću čoveka, analizom njegove psihe i težnjom da iznađe neka rešenja u prevazilaženju datih stanja u kojima se nalaze njegovi junaci. Slične preokupacije zaokupljaju pisca u knjizi pripovedaka Tu, odmah pored nas (1956), koja u potpunosti podseća na roman Proljeća Ivana Galeba jer je u njoj prisutan isti jezik i stil kojim je ovaj roman napisan. U prethodnom segmentu rada posvećenom
zbirci Tu, odmah pored nas, navedeno je pet pripovedaka koje je
Desnica uvrstio kao posebna poglavlja romana Proljeća Ivana Galeba („Balkon“, „Mali iz planine“, „Zašto je plakao Slinko“, „Posjeta u bolnici“ i „Tu, odmah pored nas“). Nakon godinu dana od izlaska Desničine poslednje zbirke pripovedaka, pojavljuje se roman o Ivanu Galebu koji predstavlja potpunu sintezu njegovog sveukupnog stvaralaštva u kojem je Desnica video „konačan oblik i najveći domet svoga književnog stvaranja.“465 Najveći stvaralački domet Vladan Desnica ostvario je upravo kao pisac romana Proljeća Ivana Galeba, čija pojava u vreme samog objavljivanja nije 464 465
Milivoje Marković: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 62. Isto, str. 65.
181
predstavljala događaj vredan velike pažnje u krugovima tadašnje knjževne kritike. Najznačajnije prozno ostvarenje ovog pisca ipak nije imalo prijem koji je njegov autor očekivao. Desnica je u svojim intervjuima naglašavao da njegov roman, uprkos dobrim kritikama, nije shvaćen i prikazan na najbolji način, da nisu uočene najvažnije osobine njegovog stila, kompozicije i jezika. Izvesna ravnodušnost proizlazila je od kritičara koji su nepovoljno ocenili Desničin prvi roman Zimsko ljetovanje jer se nije uklapao u tadašnje književne norme, što je već pomenuto u posebnom segmentu ovog rada. Dogmatska književna kritika u vreme pojavljivanja romana Proljeća Ivana Galeba bila je najvećim delom prevaziđena, mada je nešto od njenog duha i ostalo. Desničin način oblikovanja književne materije, kao i sloboda forme bili su dovoljni razlozi da izazovu određenu vrstu podozrenja prouzrokovanog dogmatskom zatvorenošću i nespremnošću da se prihvate moderniji književni prodori.466 Međutim, izvesno podozrenje prema Desničinom romanu biva ubrzo prevaziđeno pojavom modernih književnih tokova u našoj književnosti. Proljeća Ivana Galeba sve više osvajaju književnu kritiku, kao i čitalačku publiku toga vremena: „Gotovo svi kritičari su zapazili Desničin pomak i devijaciju ka prikazivanju tragične, mračne strane života: straha, tjeskobe, patnje, ludila, samoće, beznađa, dosade, praznine i smrti; ljudskih životnih olupina i promašenih egzistencija; svijeta bivanja i trajanja nasuprot svijetu akcije i događanja; biološkog i kozmičkog vremena namjesto povijesno-političko-socijalnog; kontemplacije i psihičkih stanja mjesto akcije i događanja; gotovo svi su naglasili njegovu neobičnu moć promatranja i zapažanja kao i duboku misaonost, što ga je učinilo piscem sa vlastitim pogledom na svijet, književnim sistemom i metodom i misliocem s konstitutivnom potrebom za teorijskim izrazom svog shvaćanja zbilje.“467 Prema mišljenju Dragana M. Jeremića, Desničin roman je „događaj za našu literaturu (...) Ovo je prvi jugoslovenski idejni roman, roman koji, povodom malo izuzetnog, malo izopačenog života jednog umetnika postavlja probleme vrednosti
466
„Roman Proljeća Ivana Galeba, stoga, ne samo obogaćuje baštine hrvatskog i jugoslavenskog proznog stvaralaštva, nego i jednu od značajnijih spona ovih književnosti s modernim tokovima evropske i svjetske književnosti.“ Fran Dijan: „U kratkim provedrinama svijesti – O Desničinom romanu Proljeća Ivana Galeba“, Zadarska revija, br. 4/5, Zadar, 1985, str. 477. 467 Milan Mišković: „Desničina sumnja“, Izraz, br. 1, Sarajevo, 1975, str. 24.
182
života i smisla stvari koje čovek može doživeti. U njemu je fabula samo nit na koju se ređaju razmišljanja o najraznovrsnijim temama života i smrti.“468 U ranijim proznim ostvarenjima Vladana Desnice prikazanim u prethodnim segmentima ovog rada, vidljiva je njegova okrenutost unutrašnjim analizama čoveka. U romanu Zimsko ljetovanje analiza je uzgredna, dok je njegov drugi roman ostvaren upravo tehnikom analize. Potpuno ostvarenje analitičkog postupka u ovom romanu omogućila je promenjena uloga pripovedača koji pripoveda u prvom licu. Milivoj Solar ističe da se u ovom delu „ne priča nego analizira odnosno izvještava o analizi.“469 Iako se u stvaralačkom postupku ovog pisca uočavaju izvesne crte koje ga vezuju za klasike realizma, ovaj roman svojim najvećim delom podseća na ostvarenja koja su nastala kao reakcija na realizam. Već nakon čitanja prvih stranica Proljeća Ivana Galeba neminovno se nameće sličnost sa ciklusom Marsela Prusta U traganju za izgubljenim vremenom, u kojem je data panorama francuskog društva krajem XIX veka kroz unutrašnje doživljaje povučenog, senzibilnog aristokrate. Početkom XX veka u književnosti sve više su prisutne Bergsonova filozofija intuicije, Frojdova psihoanaliza i Ajnštajnova teorija relativnosti. Glavna tema sve više postaje čovek, koji iznosi svoje utiske iz prošlosti gradeći time svoju sliku sveta zasnovanu prevashodno na doživljajima. Moderni pisci, po uzoru na Prusta, sve više zalaze u detalje, u prikazivanje trenutaka određenih rasploženja. Prema mišljenju Velibora Gligorića „sklop ovog romana je moderan: on je psihoanalitički roman, a ujedno i meditativan. Roni duboko unutra, u život, u čoveka. Unutrašnji nemir nespokojne umetnikove duše uvodi ga u vrhove velikih tema o smislu života (...) Meditira o životu i smrti, ljubavi, umetnosti i svemu što duhovno i moralno lomi i prelama u ljudskoj duši i ljudskim odnosima.“470 U modernom dobu čovek sve više gubi moć sređenijeg mišljenja i proživljavanja, okreće se introspekciji, što se odražava i na književni postupak: „Ne mislim da je Desnica insistirao na eksperimentu i njegov roman Proljeća Ivana Galeba ne treba shvatiti kao eksperimentalno delo. On je, naprosto to što jeste – snažan oblik sveukupnog čovekovog života.“471 468
Dragan M. Jeremić: Perom kao skalpelom, Bagdala, Kruševac, 1969, str. 107. Milivoj Solar: Ideja i priča, Prosvjeta, Zagreb, 1980, str. 190. 470 Velibor Gligorić: „Knjiga života i proze Vladana Desnice“, Nin, godina XVII, br. 844, Beograd, 12. 3. 1967, str. 174. 471 Milivoje Marković: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 77. 469
183
Navedenu tvrdnju potvrđuje i Milivoje Marković u svom prikazu Desničinog romana: „Za disciplinovan kritički i istraživački duh bilo je jasno da je Desnica osoben i istrajan tragač, da je kao umetnik sav okrenut unutrašnjim čovekovim svetovima u kojima je naslutio beskrajna prostranstva, da mu je najveći izazov bio to kako čovek živi u sebi i da je u svemu što je mislio, pisao i živeo sledio te izazove, u stvari dešifrovao je tajne zamke i zagonetke kompleksnog i nikad do kraja dokučivog čovekovog sveta.“472 Ovaj roman nije izuzetna knjiga samo u Desničinom stvaralaštvu, već je „po svojim stilskim obeležjima, po jeziku, po tehnici pisanja, po složenosti misli i emocija, po impresivnosti, mozaičnosti kompozicije, po načinu viđenja i doživljavanja sveta, po koncentraciji asocijacija i simbola, po funkcionalnoj i vidovitoj primeni mita, po oblikovanju likova – po svemu, dakle, bitno drugačiji od svega onoga što je u nas do njegove pojave napisano.“473 Osobenost Desničinog romana prevashodno se odlikuje jedinstvenom kompozicijom na šta je ukazala književna kritika: „Desnica je svoj roman pisao punih dvadeset i pet godina. To dugogodišnje zrenje njegovog romana rezultiralo je delom za koje se može reći da je savršeno po kompoziciji, stilu, idejama. Onda kada je u svojoj svesti stvorio osnovne idejne odredbe romana i glavnog lika, autor je studioznim radom došao do karakteristične kompozicije romana.“474 Sam podatak da je njegovo stvaranje trajalo oko dvadeset i pet godina ukazuje na piščeva nastojanja da stvori jedinstveno i osobeno književno delo. Prema mišljenju Dragana M. Jeremića „Desničin veliki roman Proljeća Ivana Galeba je ustvari komponovan po tom metodu širenja vidokruga i mozaičkog slaganja raznih vidova i manifestacija života koji se stapaju u jednu integralnu viziju života. Iz niza malih proznih oblika, koji nisu zaokrugljenost pripovetke, ili esejističke novele, složio je Desnica jednu veliku celinu sinfonijski usklađenu. Njegov roman je sinfonija kako u sadržinskom tako i u formalnom pogledu (...).“475 Dragan M. Jeremić i Stanko Korać u svojim prikazima ističu da je ovo „roman ideja“, Vlatko Pavletić ga naziva „romanom esencioniranog iskustva“, dok Alija Isaković ga određuje kao „roman-esej“ i „filozofski roman“, a Nenad Radanović 472
Isto, str. 64. Isto, str. 77. 474 Nada Radović: „Solilokvij u romanu Proljeća Ivana Galeba Vladana Desnice“, Gradina, br. 2, Niš, 1977, str. 64. 475 Dragan M. Jeremić: „Izabrane priče Vladana Desnice“, Književne novine, Beograd, god. X, br. 101, 11. 9. 1959. str. 3. 473
184
koristi termin „roman-biografija“. Radivoje Mikić u svom prikazu naglašava da se ovaj roman može odrediti kao monološko-asocijativni roman, „roman monolog“ u kome jedan muzičar na kraju života priča o svom životu. Polazeći od mišljenja Aleksandra Flakera da nema tipologije bez ostatka, Fran Dijan ovaj roman naziva „romanom izričaja i monološko-asocijativnim romanom.“476 Međutim, Desničino književno ostvarenje nije samo roman. Pisac je u njega ukomponovao šest pesama iz zbirke poezije Slijepac na žalu, sedam pripovedaka koje su zasebno objavljivane, kao i delove svojih eseja, što dodatno potvrđuje posebnost same strukture romana. Pomenuti žanrovi koji sačinjavaju njegove segmente nisu doživeli značajne promene. Posebna zanimljivost Desničinog postupka integracije različitih žanrova ogleda se u pretvaranju nekoliko pesama u prozni izraz. U stihove su pretvorene pesme „Podnevni ispit“, „Umuje mudrac na suncu“, „Dobrostiva smrt“ i „Mehanika bola“ (LXXII poglavlje), „Proljeća“ i „Jednostavnost“ (LXXIII poglavlje). „U ovom romanu ima još niz mjesta koja bi se također mogla osamostaliti i pustiti u život kao posebne pripovijetke, pjesme ili eseji. Štoviše, stječe se dojam da je roman i nastao od ciklusa novela, eseja i pjesama povezanih glavnim likom, pa tako čini ne samo sintezu najvećeg dijela Desničinih tematskih preokupacija nego i sintezu žanrova kojima se on pretežno bavio.“477 Proljeća Ivana Galeba su, prema rečima Krešimira Nemeca, primer „romanaspužve: sve što je zaokupljalo autorovu svijest, sav taj naoko heterogen materijal, upijen je i homogeniziran zahvaljujući novoj, originalnoj formi koja je omogućila da raznolika građa bude sređena u logičku cjelinu a da, pri tom, i pojedini dijelovi očuvaju svoju autonomiju.“478 Povezivanjem različitih književnih oblika, Desnica narušava dotadašnju književno-teorijsku strukturu romana, organizujući Proljeća Ivana Galeba od mnoštva samostalnih delova koje možemo posmatrati izdvojeno. Takav stvaralački postupak uslovljava uzajamno posmatranje svih oblasti Desničinog opusa. Razmatrajući strukturu ovog romana, Radomir Ivanović u monografiji posvećenoj književnom delu Vladana Desnice, naglašava da se „pisac zalagao za takav koncept romana koji je mogao poslužiti kao kompozitni pojam, a to znači kao 476
Fran Dijan: „U kratkim provedrinama svijesti – O Desničinom romanu Proljeća Ivana Galeba“, Zadarska revija, br. 4/5, Zadar, 1985, str. 478. 477 Isto, str. 478. 478 Krešimir Nemec: Pripovijedanje i refleksije, Zrinski tiz, Čakovec, 1988, str. 59.
185
voluminozna epska, dramska i lirska forma koja svojom tipologijom, formalnom i sadržinskom usavršenošću, može predstavljati „enciklopediju znanja i umjeća“.“479 Takva forma, prema njegovom mišljenju, „predstavlja i najprikladniji način za ispoljavanje integralne vizije svijeta, integralne stvaralačke vizije i integralnog realizma kao vrste stilske formacije.“480 Potvrdu za navedeno mišljenje Radomir Ivanović pronalazi u Desničinim teorijskim tekstovima u kojima pisac „pravovremeno i na prihvatljiv način rješava čitav niz estetičkih, poetoloških, naratoloških i genoloških problema.“481 Stvarajući roman sa slobodnom i otvorenom strukturom, Desnica čini zaokret u pogledu dotadašnje realističke književne metode koja se ogledala u realnom prikazivanju stvarnosti u posleratnim godinama. „Način na koji je Desnica sačinio svoje delo od fragmenata najrazličitije vrste (...) ukomponovanih tako da stvaraju iluziju kako tvore otvoreno avangardno delo koje piscu omogućava da unosi i vlastite pesme ili da dopisuje nove priče – mogao bi sugerisati da se radi o romanu tadašnje neoavangarde.“482 Krešimir Nemec u svom prikazu ovog romana ističe da je „u prvom planu slobodni poredak, montaža i permutacija tematskih jedinica. Različiti stilovi, govori i perspektive neprekidno se sudaraju i stapaju te zajedno stupaju u neposredan dijaloški odnos. Proljeća Ivana Galeba po mnogim svojim osobinama predstavljaju obrazac „sintetičke proze“ jer, mimo žanrovskih ograničenja i konvencija, spajaju u jedinstvenu organsku cjelinu i fikcionalne pasaže, i dinamičke zapise, poetske fragmente, esejistička „ćaskanja“ i ozbiljne filozofske refleksije.“483 Prema mišljenju Miodraga Petrovića, Desničin roman je „drukčiji od onih koji su kod nas napisani i kakvi se i danas pretežno pišu. Tako reći bez sižejne ose je, bez sižejne i tematske arhitektonike, bez standardne kompozicije. Mlaz fabule u njemu je neobično tanak; tek na pojedinim mestima sevne nešto od priče, od neke anegdote koja bi možda mogla da se proširi i zasnuje po sopstvenom unutrašnjem određenju, ali
479
Radomir Ivanović: Po sunčanom satu, Zmaj, Novi Sad, 2001, str. 215. Isto, str. 215. 481 Isto, str. 201. 482 Radovan Vučković: Moderni roman dvadesetog veka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Istočno Sarajevo, 2005, str. 314. 483 Isto, str. 79. 480
186
tkivo se brzo kida. Ako započne neku priču, čitalac ni u jednom trenutku nije siguran da će se ona i nastaviti.“484 Povezujući asocijativnom vezom junakove uspomene i doživljaje, Desnica stvara moderan roman kome je događaj u drugom planu, dok su u prvom planu ideje, analize i meditacije glavnog junaka. Dubravko Jeličić za Desničin roman kaže: „To nije pripovijest; u njoj nema fabule. Ništa se ne događa između ovih korica, ili gotovo ništa što bi moglo nahraniti i najminimalniju radoznalost. U njoj jedno lice živi i misli. Unutarnja napetost u Galebovim mislima stvorenih suprotnosti, međutim, obilno nadoknađuje izrastanje dinamike vanjskih događaja. Ovaj je roman apologija ljudskih misli, dokaz njezine nenadmašive moći.“485 U mnogim prikazima ovog romana kritičari su isticali njegovu modernost koja se ogleda u jeziku, stilu, u pripovedačkom postupku, u samoanalitičnosti junaka, u esejiziranom izrazu, u otklanjanju klasične fabule. Gradeći tako svoj roman, pisac na vešt način prikriva fabulu koja postoji „samo je na izvestan način promenjena njena funkcija – ona nije u prvom planu, redosled zbivanja u životu Ivana Galeba nije primaran, nisu presudni tzv. spoljašnji faktori iz života, bitna su sećanja na njih i razmišljanja o njima, bitna su oblikovanja stvarnih iskustava.“486 Lik Ivana Galeba ne bi bio moguć bez fabule koju pisac ostvaruje kroz prikaz tri različite faze Galebovog života. Prva faza obuhvata sećanje na detinjstvo, uspomene na rodnu kuću i članove porodice, druga faza se odnosi na prikaz njegovog zrelog životnog doba, dok treća faza predstavlja njegov tragični udes, razmišljanje o smislu čovekovog života i očekivanje skorog kraja. Navedenim stvaralačkim postupkom ostvarena je privlačnost Desničinog romana koja se zasniva na izrazitoj životnosti sačinjenoj od iskustava, samoanaliza, preispitivanja, razmišljanja, nemira, unutrašnjih drama i previranja glavnog junaka. Opisivanje događaja iz Galebovog života naizmenično se smenjuje sa njegovim razmišljanjima o mnogim životnim problemima. Ispričani događaji vezani za život Ivana Galeba dati su, prema mišljenju Dragana M. Jeremića, više „kao sugestivna skica nego kao realni prikaz jednog
484
Miodrag Petrović: „Izvan svakog obrasca”, u knjizi: Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Rad, Beograd, 1990, str. 5. 485 Dubravko Jelčić: “U potrazi za individualnom slobodom”, Zadarska revija, br. 1, Zadar, 1968, str. 73. 486 Milivoje Marković: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 68.
187
neobičnog i interesantnog života.“487 Takav postupak Jeremić naziva veštinom pisca da se događajni deo romana ne razlikuje od refleksivnog dela. Poglavlja koja govore o Galebovom životu, kao i ona koja iznose njegova razmišljanja, istovremeno sadrže rasprave o smrti, religiji, umetnosti, umetniku, pozorištu, bogu, filozofiji, pamćenju i mnogim drugim pitanjima koja se odnose na čoveka i njegov život. Galebova razmišljanja o navedenim pojmovima predstavljaju po jedan zaokružen esej.488 Takav stvaralački postupak Radomir Ivanović određuje kao „svjesno i apriorno izabrano nastojanje piščevo da u čisto narativnu prozu, kao plod fikcije, inkorporira teorijski diskurz, kao plod filozofske ili estetičke refleksije, braneći njegovu literarnost i validnost.“489 Upravo je navedena intencija pisca uslovila da se ovaj roman žanrovski odredi prvenstveno kao roman-esej. U analizama Desničinog romana često se ističe upravo esejizirana forma iskaza i postavlja se pitanje da li je to roman ili zbirka eseja o različitim životnim temama. Milivoje Marković se slaže sa ujednačenim mišljenjem kritike da je ovaj roman najvećim delom ostvaren esejističkim načinom iskazivanja misli i emocija, iznošenjem razmišljanja o različitim umetničkim i filozofskim temama koja su data u funkciji romanesknog iskaza. Esejizam se, prema mišljenju Krešimira Nemeca, „pojavljuje kao mogućnost da autor svoje idejne i estetske stavove, umjesto direktog iznošenja u nefikcionalnoj formi (raspravi, eseju, studiji), oživi u literarnom žanru prikazujući ih kao stavove fiktivnih likova. Esejizmom se, dakle, maskiraju piščeve teze, uvjeravanja, doktrine jer se prikazuju „posredno“, kao refleksije fiktivnog lika.“490 Takvim stvaralačkim postupkom pisac mnoge stavove iz svojih eseja pripisuje Galebu kao delove njegovih razmišljanja. Upravo ove činjenice potvrđuju mišljenje da roman Proljeća Ivana Galeba predstavlja celokupnu sintezu Desničinih poetskih opredelenja. Teme koje se odnose na književnost i umetnost uopšte, kao i na umetnika sadržane u Zapisima o umjetnosti, istovremeno sačinjavaju Galebov umetnički postulat što uzrokuje neminovna ponavljanja određenih poetskih stavova ovog pisca.
487
Dragan M. Jeremić: Perom kao skalpelom, Bagdala, Kruševac, 1969, str. 107. „Svaki od ovih eseja mogao bi da stoji i sam za sebe, a posebno štampani, ovi eseji nesumnjivo bi spadali u red najboljih eseja koje je ikada napisalo pero jednog našeg pisca. Isto, str. 109. 489 Radomir Ivanović: Po sunčanom satu, Zmaj, Novi Sad, 2001, str. 228-229. 490 Krešimir Nemec: „Pripovijedanje i refleksije”, u knjizi: Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Zrinski tiz, Čakovec, 1988, str. 66. 488
188
Esejističke digresije koje pisac ubacuje u svoja razmišljanja o prošlosti, „stoje izvan kompozicijsko-fabularnih odnosa“491 i nisu vremenski određene. Inspiraciju i povod za njihovo nastajanje pripovedač dobija iz neke konkretne situacije. Primer za navedenu tvrdnju pronalazimo u XVII poglavlju romana kada Galebu umesto njegove bolničarke dolazi zamena iz susednog paviljona. Neobična lepota nove bolničarke predstavlja povod za Galebovo razmišljanje na temu lepote492 uopšte. Ovaj primer ilustruje stvaralački postupak pisca da pomoću spoljašnjeg poticaja razvija određenu temu. Navedenim esejom koji govori o lepoti pisac zaustavlja radnju, ostvarujući izvesnu pauzu. Sličnim stvaralačkim postupkom Desnica ostvaruje većinu svojih esejističkih digresija. Banalni događaji iz svakidašnjeg okruženja inspirišu Galebove misli i pretvaraju ih u samostalne esejističke celine. Drvo koje se pojavljuje u Galebovom vidokrugu budi razmišljanja o čoveku i prirodi, lep i sunčan dan pokreće razmišljanje o svetlosti i mraku, životu i smrti, o religiji i bogovima, o smislu filozofije i još mnogim drugim temama. Ivan Galeb „živi esejistički, njegova je aktivnost esejistička par excellence: to je aktivnost radi aktivnosti, za nju je bitan sam proces, kontinuitet mišljenja, a ne usustavljivanje; bitno je mišljenje, a ne misao.“493 Navedenu tvrdnju potvrđuje i sam Galeb: „Pravi literata ne analizira radi zanimljivosti analizirane stvari, radi rezultata analize, već zbog zanimljivosti samog analizatorskog posla. On ti, čovječe božji, ne demonstrira materiju koju ima pred 491
Aleksandar Flaker: Stilske formacije, Liber, Zgreb, 1976, str. 313. “Gledam je. Zbilja je lijepa, izuzetno lijepa. A izuzetne fizičke ljepote, jednako kao i izuzetna umjetnička djela, pobuđuju u nama poštovanje. Neko poštovanje koje je svo šutnja i kontemplacija. Jer fizička ljepota nije puki fizički fakat: kad je to doista ljepota višeg reda, ona je jedan talenat. Talenat kao i svaki drugi. I, zato, kao i svaki nesvjesni nosilac jednog talenta, jedne vrednote, i nosilac takve izuzetne fizičke nadarenosti zrači ljepotom neke instinktivne samosvijesti. Stoga stvor obdaren neobičnom fizičkom ljepotom redovno ima i to svojstvo da umije nositi svoju ljepotu (…) Odatle nam postaje jasno kako jedna takva fizička ljepota višeg reda, pa i samo jedanput i letimično viđena, može da ljudima postane jedna doživotna vrijednost. Ideal i osmišljenje čitavog njihovog života i djela. I to ne bilo kakvim, sitnim, neznačajnim ljudima, sentimentalnim dušicama, nego baš onim najvećima i najjačima, i možda baš samo njima: velikim pjesnicima, velikim umovima, velikim duhovima uopće. Odatle biva jasno i to da jednoj takvoj ljepoti višeg reda nije potrebna nikakva nadopuna i nikakva podudarnost s bilo čim drugim: ona je sama sebi cjelovita I potpuna: jedan likovni fakat, s odnosnim odrazom u sferu duha, koji govori sam za se, i koji je sav u tome (…) Nego ima i jedna druga vrsta ljepote. Jedna krhka, labilna, prekrasna ljepota, ljepota puna strepnje. U takvoj ljepoti kao da nešto vječito upozorava na čudo njenog postanka. To nije samo ljepota oblika, već nešto što njoj pada kao osvijetljenje po pejzažu. To su one ljepote koje slikarima i skulptorima znadu zadati stotinu muka. Umijeće oka da pogleda, umijeće usta da se nasmiješe. Nemir koji stalno prebiva u uglovima usnica i koji bez počinka modelira na licu obasjanosti i zasjenice, osmijeh čas pun zaborava, bez jučerašnjce, čas osjenčan nekim pradavnim, još prije rođenja nataloženim umorom. U svakom njihovom činu, riječi, pogledu kao da je prisutno čitavo njihovo biće, čitav njihov dotadašnji život.” Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 64-68. 493 Krešimir Nemec: „Pripovijedanje i refleksije”, u knjizi: Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Zrinski tiz, Čakovec, 1988, str. 70. 492
189
sobom, nego svoju demonstratorsku sposobnost! Upošljavanje i ekshibiranje jednog talenta koji je tu, i koji traži da bude uposlen i ekshibiran, i ništa više.“494 Osnovni intelektualni okvir ovog romana sačinjavaju eseji pomoću kojih pisac otkriva misaoni raspon svog junaka koji esejizira upravo radi zanimljivosti samog procesa esejizacije. Čestom upotrebom eseja pisac ostvaruje kontinuitet mišljenja glavnog junaka, čime postiže ravnotežu u odnosu na diskontinuitet, epizodičnost i fabularnu fragmentarnost.495 Postavljajući u središte analize analitičku svest svog junaka, pisac pomera ugao posmatranja sa opšteg na pojedinačno, stvarajući tako slobodan prostor za sadržaje junakove svesti. Tehniku toka svesti Desnica u ovom romanu primenjuje na jedan drugi način, ne dozvoljavajući svom junaku da iz njega jednom krene nezaustavljiva lavina uspomena. Ivan Galeb sam pokreće tok svesti, u različitim i isprekidanim vremenskim intervalima, iznoseći određene trenutke iz svoje prošlosti. Međutim, pisac se tu ne zaustavlja, već dozvoljava svom junaku da sva ispričana zbivanja osmotri sa određene vremenske distance, iznoseći svoje komentare i zaključke o svemu onome što predstavlja sadržaj njegove svesti. Iako se ovaj roman odlikuje elementima različitih žanrova, upravo svest Ivana Galeba, glavnog junaka i pripovedača ovog romana, objedinjuje i povezuje sve raznolikosti koje ovaj roman pruža u žanrovskom i sadržajnom smislu. Da bi se napisao ovakav roman, prema mišljenju Dragana Jeremića, potrebno je mnogo životnog iskustva čoveka koji je izuzetno nadaren da posmatra, upoređuje, zaključuje. Ovo delo je „plod čitavog jednog života i zato poseduje životnu i misaonu integralnost koju ne mogu da imaju romani koji nastoje da samo prikažu jedan događaj ili objasne jednu pojavu. I to plod života jednog izuzetnog pisca intelektualca, u čijoj se svesti svi događaji prelamaju dvostruko: kao karakterističan doživljaj i kao pojava nečeg suštinskog.“496 Navedeno mišljenje Dragana Jeremića ukazuje na dvojnost Desničinog romana, koja se ispoljava kroz prikaz lične drame neuspelog umetnika i drame
494
Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 203. „Fragmentarizovana struktura i asocijativni stil Proljeća Ivana Galeba bili su izražajna forma relativističke filozofije i tragične vizije sveta koja se ne iskazuje samo u jednoznačnom šopenhaurovskom pesimizmu, već i u balansu simbola svetlog i mračnog, odnosno u igri proleća i smrti, kako glasi podnaslov Desničinog romana.“ Radovan Vučković: Moderni roman dvadesetog veka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Istočno Sarajevo, 2005, str. 315. 496 Dragan M. Jeremić: Perom kao skalpelom, Bagdala, Kruševac, 1969, str. 110. 495
190
čovekovog saznanja. Ovim romanom Desnica je pokazao da je pitanje smisla života i sveta suštinsko pitanje i potreba svakog čoveka: „Traženje smisla života kod njega, kao kod Dostojevskog ili kod Kamija, postaje čak uzbudljiva i živa osnova događanja u romanu.“497 Razmišljajući o knjigama, Desničin junak Ivan Galeb razmišlja o stvaranju modernog romana iznoseći piščevu težnju za ostvarivanjem novog literarnog postupka koji bi prevazilazio i obuhvatao sve postojeće žanrove. Galeb iznosi pred čitaoca jednu novu poetiku po kojoj bi se morao osmisliti takav roman koji bi odgovarao zahtevima doba u kome je nastao i sve profinjenijem ukusu intelektualnog čitaoca: „Da ja pišem knjige, u tim se knjigama ne bi događalo a ma baš ništa. Pričao bih i pričao što mi god na milu pamet padne, povjeravao čitaocu iz retka u redak, sve što mi prođe mišlju i dušom. Ćaskao bih s njim. Ako uopće ima poezije, tad je poezija ono na što naša misao i naša senzibilnost naiđu lutajući pustopašicom. Tek tu i tamo u svakom petom i desetom poglavlju, malo bih zašarao kao da se tobože nešto događa ili kao da će se tobože nešto dogoditi, toliko da bih ga obmanuo pa da me ne napusti, kao što obmanjuje dijete koje smo protiv njegove volje izveli u šetnju (...) Čovječanstvo je već dovoljno odraslo, dovoljno se prozlilo a da bi mu trebalo fabulirati.“498 Navedeni odlomak ukazuje, prema rečima Nenada Radanovića, da pisac „ne iznosi samo vlastito mišljenje o idealnom modernom romanu – on ga takvog, i po već formiranom obrascu, želi i napisati. To su Proljeća Ivana Galeba – roman u kome i zatičemo navedenu teoriju svakako pod pretpostavkom da je Galeb, makar djelimično, autorov alter ego.“499 Ivan Galeb u svojoj odrednici idealnog romana ističe da vanjski događaji nikada ne predstavljaju primarni elemenat u njegovom pogledu na svet, već su od sekundarnog značaja. Ovakav pogled na svet odražava se i na samu strukturu romana koja se ne zasniva na događajima kao okosnici radnje. Galeb odbacuje shvatanje da je suština ljudskog života događaj, samim tim i fabulu kao elemenat strukture romana. Prema mišljenju Krešimira Nemeca „u Proljećima se gotovo ništa ne događa, tu se neobavezno „ćaska“ sa čitateljem, a tek tu i tamo malo se zašara „kao da se tobože nešto događa“. Zatim se opet slobodno luta „pustopašicom“. Misaoni 497
Isto, str. 110. Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 107 499 Nenad Radanović: “Poetika i njena realizacija”, Izraz, br. 2, Sarajevo, 1974, str. 182. 498
191
subjekt, koji je u ovom slučaju zagovornik određenog estetskog sustava, ironizira tip pripovjednog oblikovanja kojem je u osnovi epski fabularni poredak.“500 Galebu se konvencije tradicionalnog pripovedanja čine lažnima i nepotrebnima. Ukoliko literatura, po njegovom mišljenju, želi da odgovori na pitanja o kojima razmišlja savremeni čovek, mora se lišiti prevaziđenih literarnih rekvizita kao što su jeftino fabuliranje, obmanjivanje pričom, prikrivanje značenja. Galebova razmišljanja o novoj poetici romana Radovan Vučković dovodi u vezu sa grupom pisaca koji su u Parizu istupili sa projektom novog romana baš u vreme pojavljivanja Proljeća Ivana Galeba: „Neke poetičke zamisli i pripovedački postupci koje obznanjuje Desničin junak u fingiranom dnevniku podudaraju se sa idejama novoga romana pariskih pisaca. Prvenstveno se misli na rezolutan stav junakov o neophodnosti da se u priči treba odbaciti koherentno izgrađenu fabulu.“501 Desničin roman nameće mogućnost da se tumači njime samim. Mnoge digresije o književnosti i umetnosti uopšte koje iznosi Ivan Galeb, predstavljaju ne samo poetska načela ovog autora, već značajna mesta za razumevanje posebne strukture i kompozicije njegovog romana. Zbog brojnih metatekstualnih referenci i opaski književnoteorijskog karaktera u kojima se komentariše romaneskna metodologija, Proljeća su, prema rečima Krešimira Nemeca, „samosvjestan roman, odnosno autotematsko djelo.“502 Ivan Galeb je umetnik koji piše životopis i iznosi svoje stavove o umetnosti, literaturi i modernom romanu. „Uvijek je na djelu dvosmjeran proces: teorija podupire u romanu primjenjene literarne postupke, a primjenjeni postupci u romanu podupiru vlastitu teoriju. Stoga se poetički iskazi u Proljećima Ivana Galeba ukazuju u dvostrukoj funkciji.“503 Slično mišljenje iznosi i Radivoje Mikić u svom prikazu Desničinog romana. Poetički iskazi su istovremeno, prema njegovom mišljenju, „motivacija jednog tipa pripovedanja i element kojim se taj tip pripovedanja neposredno realizuje.“504 Kompoziciju romana Desnica temelji na labavoj povezanosti delova što omogućuje misaonom subjektu da slobodno i nesmetano iznosi sadržaje svoje svesti, 500
Krešimir Nemec: Pripovijedanje i refleksije, Zrinski tiz, Osijek, 1988, str. 75. Radovan Vučković: Moderni roman dvadesetog veka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Istočno Sarajevo, 2005, str. 314. 502 Krešimir Nemec: Pripovijedanje i refleksija, Zrinski tiz, Osijek, 1988, str. 73. 503 Isto, str. 76. 504 Radivoje Mikić: “Poetički stavovi u Proljećima Ivana Galeba”, Gradina, Niš, XX/1985, br. 6, str. 88. 501
192
određujući time koncept pripovedanja koji zahteva maksimalnu slobodu umetničkog izražavanja. Takav koncept, prema mišljenju Radivoja Mikića, ukazuje da je njegov tvorac „protiv jednog usko pragmatičnog shvatanja književnosti koje najvažnije funkcije književnosti pokušava da uspostavi u jednoj isključivo utilitarnoj ravni.“505 Ostvaren takvom kompozicijom, Desničin roman ne prikazuje neki određeni vremenski period, već život glavnog junaka Ivana Galeba u rasponu od njegovog detinjstva do starosti. „U Desničinom romanu ispričana je hronika jednog života (...) zbog čega se hronologija pojedinačnih priča uspostavlja linijom proticanja individualnog vremena. To znači da je organizacioni princip kompozicije tog dnevnički rasutog romana junakova biografija, odnosno njegov životopis od vremena detinjstva, pa do trenutne bolesti u zrelim godinama.“506 Prema mišljenju Krešimira Nemeca, Galeb je „čovjek koji ne živi „realno vrijeme.“ Jedina linearna vremenska progresija u romanu jest zbivanje u bolnici, a i ono je svedeno na izolirane fragmente, kratke razmake, isprekidane sekvence (...) Tako se i ta jedina progresija ukazuje kao prividna i varljiva. Vrijeme je u romanu zapravo ubijeno, rasplinuto, kazaljke sata su zaustavljene (...)“507 Posmatrajući kategoriju vremena u Desničinom romanu, Miroslav Šicel naglašava da se „čitav roman može okarakterisati kao svojevrsni irealni dnevnik, kao jedan kontinuirani tok podsvjesti glavnog junaka u kome posve nestaje klasični pojam kategorije vremena, a mjesto toga neprestano se izmjenjuju slike sjećanja na djetinjstvo i pokušaji da se svaka trenutačna pojava nametne pažnji glavne i jedine ličnosti Ivana Galeba, odmah prokomentariše i logički formuliše.“508 Vladan Desnica iznosi sudbinu sopstvenog subjektiviteta preko beležaka obolelog i ostarelog Ivana Galeba, stavljajući u prvi plan svoja temeljna opredelenja, svoj doživljaj vremena: „Galeb se, čak i činom ispisivanja bjeline hartije, suprotstavlja vremenu kao apstrakciji, kategoriji čiji je protok neuhvatljiv i neprotumačiv. On na sebi svojstven način spoznava jedno vrijeme, vrijeme vlastitog života, života sopstvenog intelekta.“509 U nameri da ipak nešto sačuva od proteklog života, Desničin junak vreme preobražava u realnost ispisujući stranice svog dnevnika, svestan da samo umetnik 505
Isto, str. 88. Radovan Vučković: Moderni roman dvadesetog veka, Istočno Sarajevo, 2005, str. 318. 507 Krešimir Nemec: Pripovedanje i refleksije, Zrinski tiz, Osijek, 1988, str. 72. 508 Miroslav Šicel: „Književno delo Vladana Desnice“, Republika, br. 5, Zagreb, 1967, str. 204. 509 Nenad Radanović: “Poetika i njena realizacija”, Izraz, br. 2, Sarajevo, 1974, str. 176. 506
193
može zaustaviti jučerašnji lik i ne dozvoliti zaboravu da preuzme ono što se zbilo. Ostavljajući tragove na papiru, Galeb zaustavlja vreme i tom „igrom“ se razlikuje od ostalih koji su se, kao i on, našli u kući smrti. Pripovedač je zaokupljen prisećanjem uspomena i atmosfera koje su vezane za njih, kao i raspoloženja karakterističnih za pojedine periode života glavnog junaka, čime je postignuta vremenska nepovezanost romana. „Uzastopnost se rastače u istovremenosti, tok i kauzalitet uzmiču pred koincidencijom, misli i impresije cepaju hronološki poredak, jučer i sutra utapaju se u danas, dok se vremena međusobno presecaju i mrse. Prošlost nasilnički prodire u sadašnjost, budućnost tone iza obrisa sadašnjeg trenutka. Radnja postaje za roman nebitna: nadražaji i raspoloženja, sećanja i asocijacije uobličavaju scenu, čineći sumnjivim svaki razvitak.“510 Ukrštanjem vremenski različitih sadržaja, pisac istovremeno ostvaruje dva fabularna toka, dve različite koncepcije vremena na kojima se zasniva ovaj roman. Prvi vremenski tok obuhvata događaje u bolnici, realno vreme pripovedanja, tačnije 1936. godinu kada se već ostareli Ivan Galeb nalazi u bolnici. Galebovo bolničko vreme predstavlja horiznotalnu osu romana koja je vremenski određena. Drugi vremenski tok, vertikalnu vremensku osu sačinjavaju Galebova retrospektivna vraćanja u prošlost, u svet detinjstva i mladosti, uspomena i sećanja. Vraćanjem unazad (analepsom) pisac prelazi temporalnu granicu sa početka romana: „Daleko doba! Između njega i današnjeg mene uvalilo se gotovo pedeset godina – pedeset godina koje se zovu čitav život, a koje mi se danas čine tako nestvarne, gotovo bezbolne! Nekako su se spljosnule, izgubile svaku težinu i svaku zapreminu u vremenu – puka arabeska mojih misli –, tako da preko njih bez zapreke posežem rukom u moje djetinjstvo, kao preko nesuštastvene ograde opsjenareva užeta (...)511 U ovom Desničinom romanu, kao i u Prustovom romanesknom ciklusu U traganju za izgubljenim vremenom, vraćanje unazad predstavlja osnovni stvaralački postupak. Neprekidno se prepliću prošlost i sadašnjost, uspomene i sećanja glavnog junaka, odnosno vertikalna vremenska osa koja zauzima više prostora od događaja u bolnici koji sačinjavaju horizontalnu vremensku osu.
510 Walter Jens: “Časovnik bez kazaljki”, u zborniku: Roman (urednik A.Petrov), Nolit, Beograd, 1975, str. 471-472. 511 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 8.
194
Pisac najveću pažnju usmerava na atemporalne kategorije, na slike, utiske, opise i kontemplacije glavnog junaka. Prema mišljenju Nikice Kolumbića512, Galeb slike sveta doživljava izvanvremenski, jer njemu nije važno kada se nešto desilo, ukoliko to u nama živi kao sadržaj svesti. Takav poetski stav omogućuje piscu da njegov misaoni subjekat prevazilazi različite vremenske okvire i živi jedno kondenzovano vreme, vreme bez računanja vremena. Zanimljiv je paradoks, prema mišljenju Krešimira Nemeca, da „u romanu koji se naizgled bavi vremenom, vremena zapravo nema. Jedini stvarni napredak isključivo je intelektualan.“513 U ovom romanu stalno su prisutne promene ritma, nagla usporavanja i ubrzavanja vremena. Pisac često sabija čitave godine Galebovog života u kraće vremenske sekvence, dok na kraju romana zbivanja od nekoliko bolničkih dana prikazuje na desetak strana. „Desničin roman slijedi karakterističnu tendenciju u modernoj književnosti: kontrakciju vremena u samo jednu dimenziju, u sadašnjost. Galeb je čovek bez budućnosti, a prošlost živi u njemu tek kao ugođaj, atmosfera trenutka. Mogli bismo stoga reći da upravo to „sada“ u romanu Proljeća Ivana Galeba zamjenjuje onu izgubljenu „nit“, da ono ima ulogu formativnog lanca.“514 Osim dva vremenska toka, ovaj roman sačinjavaju već pomenute samostalne esejističke celine i metatekstualne diskurzivne sekvence koje ne stoje ni na jednoj od pomenutih vremenskih osa. Prema mišljenju T. Adorna za esej je bitan upravo diskontinuitet, a njegovo područje je uvek zaustavljeni konflikt. „Esej mora učiniti da u jednom izabranom ili pogođenom potezu zasja totalnost, a da ne tvrdi kako je ona sveprisutna.“515 Iznoseći protekli život svog junaka, pisac ne koristi linearnu priču u kojoj su događaji povezani uzročno-posledičnom vezom, već se opredeljuje za priču sa prekidima i ponovnim nastavcima što pripovedaču omogućuje da izabere samo događaje koje želi prikazati. Posmatranjem događaja koje Galeb izlaže uočava se odsustvo jedinstvene sadržajne niti koja okuplja građu romana: „Ono što nas čvrsto drži u ovom delu to je armatura puna dubokog dostojanstva, nežne lirike i odmerene iskrenosti. Niti jasne i
512
Nikica Kolumbić: “Igre proljeća i smrti”, Zadarska revija, br. 1, Zadar, 1959, str. 118. Krešimir Nemec: Pripovedanje i refleksija, Zrinski tiz, Osijek, 1988, str. 72. 514 Isto, str. 73. 515 Theodor W. Adorno: “Esej kao forma”, Revija, br. 3, Osijek, 1974, str. 100. 513
195
nametljive – nema: Ivan Galeb se pojavljuje kao iz mraka i priča teče kao život: nesigurno i nepovratno. Bez vriska, bez osmeha.“516 Umesto linearnog toka radnje karakterističnog za tradicionalni način pripovedanja, u ovom romanu pisac insistira na diskontinuitetu događaja, na ubačenim analizama i digresijama. U svom prikazu romana Proljeća Ivana Galeba, Vlatko Pavletić naglašava da Desnica uvodi originalnu romanesknu strukturu u „koju bi mogao i dalje dopisivati nova poglavlja, i korporirati u postojeći oblik nesmetano novelete i beletrističke eseje.“517 Desničina načela poetike digresivnosti i segmentarne forme sadržana su u Galebovim poetološkim komentarima: „Eto sam opet odlutao! Na svakom ćošku pobjegnem sam sebi s lanca. Stalno mi se mrsi i prekida nit. To mi je stara mana, još iz djetinjstva. Vječito su me korili zbog te „niti“ i zbog neprestanih digresija. A ja sam se već onda čudio: što im je toliko do te blažene „niti“! Kao da je „nit“ ono najvažnije i najbitnije što čovjek čovjeku ima da saopći! I činilo mi se da baš u tim „digresijama“ leži sama suština onoga što želim da iskažem.“518 Napuštanje stvarne hronologije omogućuje pripovedaču, odnosno glavnom junaku da naizmenično iznosi događaje iz različitih etapa svoga života. Želeći da ostvari jedinstvo svega proteklog, da poveže prošlost i sadašnjost, misli i osećanja, Galeb istiskuje vreme pretvarajući ga u fiksirane tačke. Diskontinuitet pripovedanja pisac prevazilazi kontinuitetom svesti Ivana Galeba koji skuplja svoja sećanja u težnji da stvori jedinstvenu sliku života. „Djelo se rastvara u niz simultanih slika koje drži na okupu tek činjenica da su one sadržaj jedne te iste svijesti. Simultana tehnika pripovijedanja pojavljuje se, dakle, i u Desnice kao rezultat dokidanja vremena, njegova svođenja na isključivo subjektivno vrijeme.“519 Navedeni stvaralački postupak potvrđuje da je vreme u Desničinom romanu doživljeno i prikazano kroz asocijativni odnos događaja koji karakterišu život glavnog junaka: „Čini mi se kao velika blagodet što je iz svega toga skupa nestalo vrijeme. Jer vrijeme kao da je ono što događajima našeg života podaje njihovu težinu i njihovu bolnost. Kad je iz njih izvučena nit vremena na koju su nanizani, oni leže pred našim
516
Alija Isaković: “Iznova nad Proljećima Ivana Galeba”, Život, br. 5, Sarajevo, 1967, str. 20. Vlatko Pavletić: Djelo u zbilji, Naprijed, Zagreb, 1971, str. 230. 518 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 121. 519 Krešimir Nemec: Pripovedanje i refleksija, Zrinski tiz, Osijek, 1988, str. 73. 517
196
očima, šaroliki i ravnopravni, poput rasutih đinđuva. Svrastavaju s u jednu ravninu, svi jednako važni, odnosno nevažni, svi jednako živi odnosno neživi.“520 Ostarelog violinistu Ivana Galeba zatičemo u bolničkoj sobi, odvojenog od života i tokova životne realnosti. Prema rečima književne kritike „glavni junak ovog romana nalazi se u sličnom položaju u kome se odvijaju „sokratovski dijalozi“ (...) on se nalazi na posljednjoj etapi svog životnog puta (...) to je situacija čovjeka pred smrt, kada je njegova riječ očišćena od svakodnevnosti običnog i objektivnog života.“521 Stavljajući svog junaka u bolničko okruženje, pisac svodi njegov život na golo egzistiranje svesti: „Volim da vrhom spuštenih trepavica osjećam vanjsko trajanje, protjecanje stvarnosti. Samo da ja ostanem izvan njega, da ne učestvujem u njemu. Da sjedim na njegovoj obali.“522 Navedenim stvaralačkim postupkom Ivan Galeb biva izdvojen iz spoljašnje stvarnosti i suočen sa neminovnim završetkom čovekovog života. U trenucima analize sopstvenog života, Desničin junak postaje zaokupljen razmišljanjem o suštini ljudske egzistencije. Okolnosti u kojima se nalazi Galeb upućuju na zaključak da se suštinsko razmatranje čovekovog života ne odvija u dramatičnim životnim situacijama, već u okolnostima koje isključuju elemente spoljašnjeg sveta. Upravo takve okolnosti omogućavaju da glavni junak mirno izlaže svoje misli koje nastaju kao rezultat njegovih analiza stvarnosti. Prema rečima Milivoja Markovića: „Desnica je došao do pretpostavke da bi dinamičke situacije onemogućavale Galeba da kompleksno preživljava, sputavale bi njegov kritički duh i precizno zapažanje i oduzimale bi mu vreme za analitičku retrospekciju. Zbog toga je Desnica pošao od jednog prividno statičnog stanja: njegov Ivan Galeb, virtuoz na violini, na jednom izletu tragično je povredio ruku, smešten je u bolnicu i operisan. Našavši se u bolnici, izdvojen iz sveta i u nemogućnosti da sa njim šire komunicira, pritisnut stalnim temperaturama, nesanicama, bolničkim agonijama i samoćama, on se okreće sebi, svome svetu i svom prošlom životu – razmišlja o tome što mu se sve dogodilo od detinjstva do bolesničke postelje.“523 Desničin roman je motivisan životom čoveka, umetnika, violiniste Ivana Galeba, sanjara i lutalice, mislioca i intelektualca, čoveka čiji je život ispunjen različitim iskustvima. Na samom početku romana uočavamo da je reč o čoveku 520
Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 56. Fadil Bukić: „Struktura romana Proljeća Ivana Galeba“, Putevi, br. 6, Banjaluka, 1968, str. 526. 522 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 60. 523 Milivoje Marković: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 68. 521
197
izrazite osećajnosti i velikog iskustva, o intelektualcu širokih vizija. Galeb je prikazan kao veoma osećajan čovek koji doživljava mnogo složenije sve o čemu razmišlja i što mu se dešava. „Da bi utvrdio koliko se umetničkom reči može zaroniti u dubinu ljudskog bića Desnica je stvorio takav jedan kompleksan lik kakav je Ivan Galeb, oblikovao je njegov životni prostor, interesovanja, ideje, pretpostavke. Stvarajući ga kroz dve decenije Desnica je u njega taložio mnoga životna iskustva, ulivao je u njega kontraverzne ideje, ispunjavao ga pretpostavkama, iskušavao ga i izazivao istorijskim i moralnim činjenicama, rađao i gasio u njemu iluzije o lepoti, o radosti, o sreći, o ljubavi, o beskonačnim čarima prirode, stvarao je u njegovoj svesti čitave poplave sunca (...) ali je isto tako, gotovo uporedo i u istom dahu rastvarao drame propadanja i rušenja života, oglašavao je ništavilo i najezdu apsurda.“524 Prostorna ograničenost i nemogućnost Galebovog kretanja uslovljavaju određeni tip pripovedanja koji je većim delom ostvaren kroz junakova razmišljanja a manjim kroz prikaze konkretne realnosti. Ivan Galeb u svojoj svesti oživljava protekle događaje, otkrivajući u retrospektivi jednu stvarnost koja je istorijski određena. Međutim, središte ovog romana nije ta stvarnost, već njen odraz u svesti glavnog junaka. Desničin junak nije određen društveno-istorijskim prilikama, već prevashodno njegovim pogledom na svet koji zahteva drugačiju umetničku individualizaciju. Stvaralački postupci koje su pisci klasičnih romana primenjivali u izgrađivanju glavnih likova (socijalni položaj, nasleđe, spoljašnjost, psihološke crte) dati su u ovom romanu kao sadržaj svesti glavnog junaka Ivana Galeba. Duško Car u svom prikazu naglašava: „Desnica je uspio, dovodeći svog junaka, poslije mnogo godina, u dodir s njegovim školskim drugovima, podcrtati i okarakterizirati baš one razlike, one mijene, one suprotnosti, kojih je u prozi nosilac Ivan Galeb. Ti su likovi plastični, uvjerljivi i cjeloviti.“525 Ovakva koncepcija lika uslovila je i Galebov položaj u samoj strukturi dela koji se zasniva na njegovoj izrazitoj samostalnosti. Galeb sam definiše sebe, dok su ostale ličnosti romana dvostruko određene, sa jedne strane su uslovljene određenom socijalnom sredinom i društvenim uslovima, dok su sa druge strane određene vidokrugom svesti glavnog junaka kroz koju su predstavljene.
524 525
Isto, str. 67. Duško Car: „Igre proljeća i smrti“, Literatura, br. 9, Zagreb, 1958, str. 841.
198
Svoja razmišljanja o proteklom životu Ivan Galeb upotpunjuje pomoću likova iz sećanja kojima gradi svoj svet istovremeno satkan od asocijacija, misli i emocija. „U romanu koji je napisan tehnikom unutarnjeg monologa, kao što je Prustov ili Desničin, ličnost pripovedača je dominantna, a sve ostale ličnosti su manje zavisne od nje, to jest date su sa jedne tačke gledišta, sa tačke gledišta pripovedača.“526 Sve ličnosti koje se pominju u ovom romanu date su kao segment Galebove svesti, i pisac ih koristi da bi što potpunije prikazao ličnost glavnog junaka. Likovi koji su prisutni u Galebovoj svesti prezentovani su dugim dijalozima koje vode sa Galebom. Sadržaji tih dijaloga predstavljaju intimne sadržaje Galebove svesti. Dijalog između Galeba i fra-Anđela više predstavlja razgovor Galeba sa samim sobom, potvrdu njegove teorije o složenosti ljudskog bića, o čoveku kao „skupu intimnih kontradikcija zašivenih u jednu ljudsku kožu“. U razgovoru sa fra-Anđelom Galeb posmatra sebe u dve različite vremenske perspektive, poredeći Galeba iz mlađih dana sa umornim i ostarelim Galebom koji je upoznao najrazličitije strane čovekovog života. Razgovor Galeba i njegovog druga iz detinjstva Mate, ispunjen je osećanjem intimne komplementarnosti njihovih misli, što upućuje na zaključak da je to jedna svest koja egzistira upravo na tom dijaloškom suprotstavljanju, ubeđivanju i razumevanju. Galebovim razgovarom sa anonimnim glumcem, za čiju smrt saznaje iz novina, pisac nas uvodi u svet umetničkog stvaranja i svet umetnika. Ovaj razgovor samo je u formi dijaloga, dok je u svom suštinskom smislu solilokvij glavnog junaka. Razgovor koji Galeb vodi u bolničkoj sobi, sa mladim revolucionarom Radivojem, dat je veoma oskudno, gotovo ga i nema. Galeb ovu ličnost svrstava u tip jednodimenzionalnih ljudi koji su vođeni određenim idealima i snagom mladosti. Ovaj lik još se snažnije vezuje za Galebovu svest podatkom da je za uzrok njegove smrti neposredno vezan njegov drug iz detinjstva Ivan. Postoje likovi koji su prikazani samo u jednom trenutku svog postojanja, kao što je Slinko, da bi što potpunije oslikali neku osobinu ili mišljenje Ivana Galeba. Pisac najviše pažnje poklanja Galebovim školskim drugovima koji su prikazani u različitim životnim dobima, da bi ostvario što prisniju vezu sa pripovedačem i
526
Petar Andonović: „Prikazivanje stvarnosti u romanu Vladana Desnice Proljeća Ivana Galeba”, Rukovet, br. 3/4, Subotica, 1973, str. 150.
199
prikazom njegovog unutrašnjeg sveta. Galebov svet je istovremeno veoma širok i sapet, ispunjen životnim mudrostima i sputan čovekovom unutaršnjosti. Galebovi drugovi iz gimnazije prisutni su kao predmet njegove refleksije: „Događalo se da se poslije mnogo godina susretnem sa starim drugovima iz gimnazije s kojima se od školskih klupa više nisam vidio. Svi su se bili sredili, smirili, organizovali svoje živote u krugu stvari i želja i ciljeva i mogućnosti koje su sami sebi ocrtali, ili koje im je život nametnuo a oni pokorno primili, i u tom su se krugu kretali razborito i svrsishodno, „uglavnom zadovoljni“ kako su sami govorili. Svi su odreda bili smireni ljudi. „Pogašeni ljudi“ kako sam ja govorio (...) Boljela me njihova smirenost. Većinom su bili dosta dobro uščuvani; nisu mi izgledali stari, izgledali su mi mrtvaci.“527 Navedeni odlomak oslikava Galeba kao čoveka koji se ne miri sa onim što je samo prividno racionalno i zdravorazumsko. Slikom „pogašenih ljudi“ Galeb ukazuje na uzorne građane koji nose maske dobrih očeva, supruga, apotekara koji su se udaljili od suštine svog bića i time izneverili sami sebe. Takvi ljudi su pronašli svoje sigurno mesto pod suncem i prihvatili ono što im je život dodelio. Njihovu pasivnu pomirenost sa životom Galeb naziva tužnom srećom: „Nema na svijetu tužnije stvari od tužne sreće.“ Galeb je svestan da takvi ljudi vole sve svoje, pa makar to bila i lažna sreća. Takvi ljudi vole i svoje iluzije i svoje snove, kao što Galebov prijatelj, apotekar Ivan528, piše u tajnosti pesme stideći se te svoje slabosti. Iako razočarani u samu stvarnost, oni se grčevito drže za nju. U toj svojoj pomirenosti sa stvarnošću, sa svojim kompleksima i lažnom srećom, ti ljudi postaju nepredvidljiva pretnja i opasnost. Galebov prijatelj Mato daje jasnu psihološku sliku takvih ljudi: „Ti ne znaš kako često čitav jedan ljudski život animira i čitavu jednu ljudsku aktivnost pokreće nekakav mali kompleks, nekakva nedostižna ambicija, neka tričava povreda samoljublja.“529 Galeb smatra da je osnovni zadatak čoveka da traga za smislom života i u tom traganju da pronađe puteve koji će odgovarati njegovim željama i mogućnostima. „Njegov tragač za smislom nije ni prometejski titan, ni faustovski pomalo uplašen 527
Isto, str. 207. „Studija apotekara Ivana, i pored neskrivenog sarkazma, divno je brušeni minijaturni dragulj za neku buduću riznicu o malograđanštini.“ Duško Car: „Igre proljeća i smrti“, Literatura, br. 9, Zagreb, 1958, str. 841. 529 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 229/230. 528
200
radoznalac, već moderan, nemiran intelektualac koji nerado ustupa pred činjenicama poraza u svom ispitivanju ljudskog mirenja sa izdajama, glupošću i u prihvatanju privida za istinu, forme za suštinu.“530 U prirodi čoveka je da postavi sebi što neverovatniji i nedostižniji cilj i da teži ka njemu. Upravo je u tome sadržan prometejizam Desničinog junaka koji je prisutan i u samoj poetici njegovog imena. Odabirom imena Ivan pisac ukazuje na jednostavnost, prisnost, izvesnu širinu i rasprostranjenost. Ovo ime je zastupljeno i poznato na različitim jezičkim područjima. Prezime Galeb u sebi sadrži jasnu životnu simboliku kojom pisac ukazuje na značenje mora kao simbola slobode i neograničenosti. Ime Galeb, u svom doslovnom značenju, ukazjue na želju za neprestanim kretanjem i brisanjem svih granica. Izborom takvog imena određena je i duhovna i fizička priroda ovog junaka. Vezujući svog junaka za mediteransko podneblje, pisac mu dodeljuje mediteranski duh koji podrazumeva prevazilaženje svega što sputava. Galebovo unutrašnje biće se protivi zakonitosti i doslednosti koje nudi objektivna stvarnost. Razmišljajući o svom osećanju sveta, Desničin junak smatra da je čovek prevashodno određen samim nasleđem. Ivan Galeb potiče iz građanske primorske porodice u kojoj se oseća istančanost aristokratske krvi: „Rođen sam u pomoračkoj obitelji, a evo ni dandanas ne znam što te dvije riječi pravo znače; one i sad za mene imaju neku tajanstvenu, pomalo mitsku vrijednost. Ima u mom rječniku još dosta takvih riječi – imena rastinja i ptica, i koječega drugoga – kojima nikad nisam saznao pravog značenja: baš kao da sam se podsvijesno uklanjao njihovom tačnom saznanju, da im ne bih razorio čar. Da sam kad popustio radoznalosti i zavirio u kakvu stručnu knjigu, leksikon, sveo bih tu pticu i taj cvijet na određenu zoološku ili botaničku vrstu; ovako, oni u meni fantastično žive, kao ptice i cvjetovi sa istočnjačkih sagova.“531 Galebov otac bio je sin trgovca, ali njegov izbor da bude pomorac nije bio u skladu sa porodičnom tradicijom. Očekivanja Galebovog dede da će njegovi naslednici biti nosioci zdrave i snažne krvi, bivaju izneverena u korist Galebove bake koja je u nasleđe donela „tankoćutnost, slabu otpornost za život, eventualno i
530 531
Zoran Gavrilović: Neizvesnosti, Narodna knjiga, Beograd, str. 269. Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 13.
201
hemofiliju, ili sklonost, a ponekad i nadarenost za muziku, za slikarstvo, ili za ma što lijepo i beskorisno.“532 Galebova porodična linija otkriva značaj naslednih faktora u razvoju čovekove ličnosti: „I eto, desi se da neki takav snažan, gromadan čovjek, sav iz jednog komada, uzme za ženu krhku i bolećivu djevojku iz kakve stare porodice istančale krvi. I, kao što uvijek biva, tanja krv pretegne, i slabost nadjača snagu. U tom i jest nevolja, u tom i leži opasna snaga slabosti: što ona nagriza, rastače, i najzad neminovno savlada snagu. Poznata priča!“533 Ukazujući na nasleđe kao neminovnost, Desnica ističe značaj prirodnih sila nad čovekom i njegovom sudbinom: „Čini mi se da sam, potajno od sama sebe, u dnu duše, zahvalan toj i takvoj baki, i da ne bih želio da je bila nikoja druga i niukoliko drukčija. Imam osjećaj da bih bez te njene prćije bio prošao kroz život zazidanih ušiju i s neprobojnom opnom na očima.“534 Nasledivši istančanu krv od bake, Galeb je bio predodređen da bude umetnik: „Iz moje preosjetljivosti za muziku (ili, tačnije, za zvukove) moji su u djetinjstvu zaključili da sam jako naklon muzici i dosljedno, bez sumnje za nju nadaren. Mislim da je to bila prva ishodna pogreška u čitavoj toj stvari.“535 Upravo odatle započinje Galebov put umetnosti, njegovo stranstvovanje po svetu kao violiniste koji je suviše kasno postao svestan svoje promašenosti. Galeb je kao muzičar istančanog senzibiliteta mnogo sanjario i maštao o svom životu: „Ti si se u svijetu realnih činjenica kretao kao u svijetu umjetnosti. Za tebe je život bio teatar. I za tebe bi se moglo reći: amavit spectacula tragica. Pristupio si životnim faktorima kao izvorima impresija, kao izvorima senzacija (...) Kažem ti, ti si mislio osjećajem, ti si mislio senzibilnošću, ti si mislio ćutilima (...) Tvojom glavom nije prošla nikad ni jedna jedincata misao: sve što si ti držao da je misao, bila je u stvari sama sušta slikovnost, sama igra senzibilnosti, sama zabava čuvstvovanja (...)“536 Navedenim rečima Galeba karakteriše njegov učtelj iz detinjstva fra Anđelo sa kojim se susreće prilikom povratka u zavičaj. U razgovoru sa fra Anđelom Galeb iznosi svoj doživljaj života i sveta ističući da je čovekovo uverenje „samo jedno duševno stanje“. Navedena antropološka odrednica navodi na zaključak da se 532
Isto, str. 13. Isto, str. 13. 534 Isto, str. 14. 535 Isto, str. 60. 536 Isto, str. 189. 533
202
čovekovo iskustvo i unutrašnji svet sastoje od osećaja, doživljaja i duševnih stanja, a ne od konkretnih činjenica: „A šta mogu kad se moj život sastojao više od takvih buba i fantazija, od igre osjećanja, od potitravanja senzibilnosti, od nekakvog kineskog pozorišta sjena, nego od onih čestitih, četvrtastih činjenica koje imaju svoje lijepo, sistemtizirano mjesto u životu pristojnih građana i svoj časni položaj u svijetu egzistentnih stvari.“537 Zahvaljujući takvoj raspolućenosti između Galebovih duševnih stanja i konkretnih zbivanja, pisac ostvaruje sugestivniji kontrast između spoljašnjeg i unutrašnjeg čovekovog sveta koji se međusobno prožimaju i dopunjuju. U težnji da što bolje sagleda i utvrdi do koje mere je moguće saznati i izraziti čovekov unutrašnji svet, pisac postavlja stvarnost u drugi plan, posmatrajući je kao polazište čovekovih doživljaja i osećanja. Mnoge elemente ovog romana kao što su: ugođaji pojedinih soba, žuti salon u kojem je spavao nadvojvoda, soba dveju tetaka, zasenjena strana kuće, Desnica naziva doživljajima. Prikazujući stvarnost, polazi od slike realnog sveta, od „realnosti realnog“, koja biva polazište za piščev doživljaj, za „realnost irealnog“: „Kroz pritvorene kapke provukao se snop zraka i odrazio na bijelom stropu sliku vanjskog svijeta: vidim kao na nekom ekranu izvrnute figure prolaznika, umanjene ali u pravim bojama, potpune i žive: sestrica u bjelini pronosi nekakvu činiju; seljak sa torbom o ramenu eno razgovara s vratarom, možda mu preporučuje nekoga svoga – vratar je najviši do koga njegova preporuka može da dopre. Zatim promiču, žustro i dosta veselo, dva mlada doktora u bijelim kapama. Vratar je jednog zaustavio. On vadi pero i potpisuje neke papire. Zabavljam se gledajući tu moju malu fatamorganu. I dolazi mi idilično uzan i bezazlen taj mali šareni svijet što naglavce šeta po bijelom stropu moje sobe.“538 Desničin prikaz „vanjskog svijeta“ uslovljen je „snopom zraka“ koji se provukao „kroz pritvorene kapke“, tačnije prirodnom silom koja nadvladava zatvoren prostor dajući odraz stvarnosti. Navedenu sliku spoljašnjeg zbivanja uhvaćenog u jednom trenutku pisac naziva „malom fatamorganom“ dodajući joj time novo, irealno značenje. Izvrnuta slika stvarnosti u samom doživljaju stvaraoca asocira sećanje na detinjstvo: „Tako sam se zabavljao i nekad davno, davno. U sobu mog djetinjstva isto 537 538
Isto, str. 165. Isto, str. 8.
203
je tako prodirala izvrnuta slika svijeta napolju, u ljetna popodneva kada sam poslije kupanja ležao s još vlažnom kosom na uzglavlju koje je mirisalo po suncu. Lickao sam bjelkastu sočicu što se uhvatila po mojim izduljenim i pocrnjelim udovima i motrio to malo strmoglavljeno ljudstvo koje mi je došlo u pohode. Samo je onda slika bila blago uznemirena, sva oživljena neumornim šaranjem zmijastih pruga od refleksa mora koje je ravnomjerno disalo pod prozorima u luci.“539 Slika stvarnosti u Desničinoj poetskoj transpoziciji biva neminovno uslovljena piščevim doživljajem, kao i različitim okruženjem zatvorenog prostora (bolničke sobe i sobe iz detinjstava). Posmatrajući stvarnost kroz zatvoren prostor, pisac pojačava sam intenzitet doživljaja. Doživljavajući stvarnost kao pustinju prostora i pustinju vremena, Desničin čovek se oseća izgubljeno i bespomoćno da bi je savladao. Desnica u svojim proznim ostvarenjima postavlja prividnu granicu između čoveka ograničenog prostorom u kojem se nalazi i spoljašnjeg beskrajnog prostora, koristeći kao medijum prozor koji prividno razdvaja ali istovremeno povezuje oba pomenuta prostora. Čovekovu težnju da nadvlada ograničeni prostor u kojem se nalazi kao i sopstvenu ograničenost, Desnica ostvaruje spajanjem sa slobodnim spoljašnjim prostorom. Pomenuti postupak predstavlja samu suštinu Desničinog stvaralaštva, jedinstvo za kojim je pisac neprestano tragao u težnji da prevaziđe i nadvlada dvojnost svega. Sve je kod Desnice u znaku prožimanja, i prostor, i vreme, i događaji, i ljudi, samim tim je i posebna Desničina slika prirode koja nije samo puki prikaz stvarnosti, već prevashodno njen doživljaj: „Iz tih nedjeljnih popodneva u djetinjstvu iznio sam i doživljaj zvonjave zvona. U nešto kasniji sat, u prvi ruj sutona, razljuljala bi se klatna sa fratarskog samostana, obilato, bujno, nezažalno, ispunjajući brujanjem čitav suton. I more u priobalnim škrapama kao da bi zastalo slušajući ga i podnoseći njegov čar. I rumen zapada kao da se od njega jače razlagala. Ljuljala su se zvona i razlijegala se nad mjestom zvonjava, purpurna, brončana, agonično vruća, zanoseći i prožimljući sobom sve. Ponekad mi se čini da mi je baš ta zvonjava i razboljela dušu, i da je baš odatle i pronosim evo sveđ razboljenu kroz život. Katkad sam je se čisto bojao i
539
Isto, str. 8.
204
očekivao sa strepnjom njen čas, a katkad sam je želio, da me zaodjene, zagrije i izliječi od neke unutrašnje zimice koju sam u sebi osjećao.“540 Slika i doživljaj sutona zauzimaju posebno mesto u Desničinoj stvaralačkoj poetici. Priroda se neminovno oslikava na unutrašnji svet čoveka stvarajući u njemu posebno osećanje i raspoloženje. Povezujući zvonjavu zvona sa zalaskom sunca, pisac zvukom nagoveštava da se negde nešto dešava. Zvuk zvona u navedenom opisu preplavljuje opisanu prirodu i uvlači se u samu srž čovekovog unutrašnjeg sveta stvarajući nelagodu i nemir. Suton u prirodi označava zalazak sunca, dok Desničinog čoveka asocira na gašenje života izazivajući strah od prolaznosti i smrti. Suton je kod Desnice povezan sa čovekovim unutrašnjim svetom, sa rascepom njegovih osećanja. Nagoveštaj unutrašnjeg nemira i teskobe kod Ivana Galeba ostvaren je upravo slikom sutona koja je veoma česta u proznim ostvarenjima: „Jednom u predvečernji čas – dobro se sjećam tog sutona, (...) rodio se u meni po prvi put panični osjećaj. Na raskrvavljenom zapadu rumen je stidljivo premirala, razgarala se, sitno se gasila, i opet se ražarivala u potmulijoj vatri. Tamo kao da se događalo neko strasnobolno krvavo nasilje. Golemo crveno sunce tonulo je u more sporo, jezivo sporo, nekako nepovratno, neopozivo. Po horizontu teturali su teški, pijani oblaci, omoreni i oteščali od orgijanja, odozgo tamni i vunasti, a odozdo jarko zabljesnuti snopovima sunčevih zraka. Valjali su se po tom razbojištu i omašćivali rubove grimizom i žeženim žutilom. Svijet iza mene kao da je opustio: kao da je taj bolni zapad isisao iz njega svu krv i upio u se sve zažagrene oči ljudi. Osjetih da me s leđa bije hlad. Osvrnuh se, gotovo sa zebnjom: zemlja je bila poplavljena sutonom i pokrivena dugim sjenkama. Grdna tjeskoba stište mi srce: obuze me osjećaj opšteg potonuća. Pomislih da na svijet pada vječna noć. Otad sam često doživljavao takve sutone.“541 Navedena slika preuzeta iz prirode nije data kao izolovana i samostalna, već se istovremeno u njoj naslućuje prisustvo čoveka i njegovog nemira. Čovek i priroda prikazani su jedinstveno. Karakter svog junaka Desnica uklapa u različite ambijente i time ostvaruje dvostruku sliku dajući široku mogućnost naslućivanja. Upravo je suton izazivao uznemirenost još u Galebovom detinjstvu, kao i žudnju za nečim novim i nepoznatim: „Dadilja je šetala moju uznemirenost kroz prazne odaje, započinjala priče, trudila se da me zabavi i rastrese kako je bolje umjela. 540 541
Isto, str. 70. Isto, str. 48.
205
Ali te večeri nisu me zadovoljavale obične bajke i redovne razonode. Htjelo mi se nečeg novog, dotad neosjećanog. Sve u meni je žudilo za nekakvim otkrićem, strepeći u isti mah od njegovog objavljenja koje se nejasno nagoviještalo.“542 Želeći da projektuje Galebov unutrašnji svet, proživljene trenutke njegovog života, pisac kreće upravo od detinjstva jer smatra da se upravo u tom periodu formira ono što je najvrednije za izgrađivanje čovekovog karaktera. „Galebovo razmišljanje o detinjstvu i životu zasnovano je na introspekciji, na samoposmatranju, na analizi sadržaja vlastite svesti, na poniranjima u sebe.“543 Galebova sećanja na detinjstvo prožeta su toplim slikama porodičnog doma koje pisac ostvaruje veoma sadržajno i verodostojno. U potrazi za suštinom svog bića i svojih spoznaja, Galeb se vraća u detinjstvo koje doživljava kao izvorište čovekovih snova i saznanja: „(...) sve osnovne ljudske stvari nosimo iz djetinjstva (...) Uopće, sve, ama baš sve, iznosimo iz djetinjstva. U starosti se svakim danom sve više o tome uvjeravamo (...) A naročito svu našu prćiju senzibilnoga. Takve stvari većina ljudi po izmaku iz djetinjstva uopće nije više sposobna da nauči.“544 Detinjstvo se u Galebovom doživljaju i saznanju javlja kao najčistiji deo čovekovog života, kao jedan neiscrpan izvor energije na koji se čovek uvek vraća i na kojem napaja svoje biće. Galeb se sa velikim ushićenjem seća dana svoje mladosti i oživljava prve ljubavi „jer to je ono što je neophodno u njegovom životu, što ga uzdiže iznad svih stvari i pojava, to je ono što ga učvršćuje u ljudskoj snazi, što je neizmerno velika protuteža smrt i prolaznosti.“545 Nalazeći se na kraju životnog puta, Desničin junak veruje da je detinjstvo puno beskraja, da ne poznaje osećaj ništavila, da nema prošlosti koja navodi na različita razmišljanja. Čitavim romanom provlače se dve linije ljudske egzistencije međusobno suprotne i veoma udaljene, detinjstvo i starost. Galebova sećanja na događaje iz detinjstva sačinjavaju posebne epizode ovog romana pomoću kojih je moguće rekonstruisati njegov životni i umetnički put. Galeb iznosi detaljan opis kuće u kojoj je proveo detinjstvo, dedine pomorske agencije i oživljava sećanja na članove porodice. Oživljavanjem događaja i lica iz prošlosti, Galeb želi da rekonstruiše što verniju sliku koju stvara izrazito preciznim opisima detalja, atmosfere, mirisa i zvukova. 542
Isto, str. 48. Milivoje Marković: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 69. 544 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, str. 57-58. 545 Isto, str. 70. 543
206
Smešten u mali prostor bolničke sobe, posmatrajući igru sunčevih zraka, Ivan Galeb se vraća u davni period svog života pokazujući time piščev odnos prema vremenu i prošlosti. Igra svetlosnog miša koju Galeb zapaža ležeći u bolničkom krevetu, predstavlja sliku doživljaja koji je ostao isti uprkos proteklom vremenu. Sam doživljaj koji pobuđuje data slika „miša“ sadrži u sebi mnoštvo uspomena iz detinjstva. Često vraćanje na temu detinjstva predstavlja Galebovu težnju da se udalji od sopstvene prolaznosti i starosti. Jedino je detinjstvo u njegovom doživljaju obeleženo odsustvom svesti o smrti. Detinjstvo u Desničinoj stvaralačkoj poetici predstavlja proleće čovekovog života koje je ispunjeno bezazlenim igrama, snovima i maštanjima, naivnim čuđenjima i neshvatanjem sveta odraslih. Suočavajući se sa svojim proteklim životom, opterećen nepravdom u svetu koji ga okružuje, umoren od traženja smisla života, Galeb dolazi do zaključka da čovek u zrelom periodu svoga života gubi bezazlenu radost koja je svojstvena samo detetu. Neprestano opterećen sumnjom, zebnjom, beznađem i skorim krajem koji predstoji, Galeb svoja razmišljanja o detinjstvu, kao najsvetlijem periodu čovekovog života, istovremeno ispunjava mislima o čovekovoj prolaznosti i smrti kao jedinoj istini protiv koje se čovek neprekidno bori. Vraćanja glavnog junaka u detinjstvo odražavaju se na kompoziciju romana stvarajući više izdvojenih i samostalnih celina. Asocijativno povezivanje sa detinjstvom ostarelog Ivana Galeba uklapa se sa dobom njegovog života jer detinjstvo kao i starost karakteriše odsustvo logičkog reda i naglašeni prisustvo spontanog i nepovezanog. Odlazeći u prošlost putem slike koja je stvorena u datom trenutku, pisac povezuje sadašnjost i prošlost ostavljajući nejasnu granicu dokle seže jedan a gde počinje drugi vremenski period. Prošlost se rasprostire pred očima u obliku slika koje su upotpunjene prikazima Galebovih doživljaja. U prikazima Galebovih razmišljanja o detinjstvu, mladosti i ljubavi kao pozitivnim segmentima čovekovog života, neizbežno je prisutna i izražena misao o smrti kao jedinoj konačnosti sa kojom je čovek u večitom sukobu i borbi. Motiv smrti Desnica unosi na sam početak pomenutog romana, dovodeći ga u vezu sa sunčanim danom i detetom kao suprotnim pojmovima koji smrt negiraju. Težeći da onemogući i obesmisli smrt, pisac je posmatra kroz svest deteta: „Po sunčanom danu, smrt se djetetu priviđa kao nemogućnost, kao čisti besmisao.
207
Osjećanje vlastitog bića u djetetu tako je jako da rađa osjećanjem neuništivosti. Djetinje ja ne podnosi negacije. Pomisao prestanka prosto je nespojiva sa osjećajem postojanja: ta njegova suština, sama njegova srž, i jest baš u tome, u tom vidu neuništivosti, u tom osjećaju vječnog trajanja.“546 Ivan Galeb se veoma rano susreo sa smrću kroz priču o nestaknu oca i preranu smrt majke. Ivanovog oca je nemirna i skitalačka ćud odvela na morsku pučinu gde je izgubio život na neobjašnjiv i nepoznat način. Očeva smrt za Galeba je samo beznačajna apstrakcija. To je smrt nepoznatog čoveka čije lice Galeb pamti samo sa fotografije, i čije je telo završilo u kožnoj vreći na dnu nekog nepoznatog mora. Upravo je očeva nostalgija za dalekim predelima utisnula Galebu želju za neprekidnim lutanjem i traženjem boljeg sveta. Galebova majka umire nečujno, kao što je i živela, posle jednog izleta u prirodu na kome su se svi lepo zabavili. Zatim, po prirodnom toku umiru baka i deda, mirno bez dramske napetosti. Pisac ukazuje na razliku u njihovim temperamentima. Galebova baka je oličenje samopožrtvovane blagosti. Nikome nije stvarala neprilike, tako je i napustila svet. Nakon njene smrti porodica se ubrzo raspada. O smrti Galebove žene Dolores saznajemo samo puku činjenicu, dok je bolest i smrt njegove ćerke Maje „kataklizam svijeta“. Tragika Desničinog junaka u poglavlju posvećenom Majinoj smrti dostiže kulminaciju. Dovodeći u vezu pojmove mladosti i smrti, pisac naglašava ne samo njihovu suprotnost, već prevashodno neminovnost i snagu smrti. Smrt se u Galebovom doživljaju javlja kao suprotnost kojom naglašava sve ono što je lepo u životu „jer kad ona ne bi neprekidno postojala u čovekovoj svesti kao surova i apsurdna konačnost, kao svest o ništavnosti života, onda onaj deo ljudskog trajanja koji je ispunjen igrama života ne bi mogao da se oglasi svojim punim i zrelim lepotama – čovek, u stvari ne bi ni znao da proceni pravi smisao onoga što je lepo u njegovom životu, šta je u njemu konačno a šta beskonačno kad ne bi bio svestan odnosa i relacija između života i smrti.“547 Galebova česta razmišljanja o smrti predstavljaju njegova suočavanja i težnju da se smrt prikaže kao realnost, kao nešto što se nalazi „u mračnim snagama našeg najprisnijeg bića.“ Smrt kao čest motiv Desničine proze, skriven je u samom podnaslovu romana Proljeća Ivana Galeba, koji glasi Igre proljeća i smrti. 546 547
Isto, str. 54. Milivoje Marković: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 71.
208
U razgovoru sa Jevtom Milovićem Desnica ističe da je podnaslov dat romanu u toku stvaranja i da je veoma bitno da se uvek istakne, naročito u prevodima romana na neke jezike na kojima Ivan Galeb ne znači ništa i ne pobuđuje nikakve asocijacije. U takvim slučjavima podnaslov treba uzeti kao naslov. Ovim objašnjenjem Desnica ukazuje na simboličko-asocijativno značenje naslova i podnaslova. Navedeni podnaslov Desnica objašnjava na sledeći način: „Dualizam, ta suprotnost, taj par suprotnosti, osnovna je tema svakog umjetnikovanja. Proljeće je uzeto kao elemenat svijetla, smrt kao elemenat tame (...) Osjećanje beskraja, a onda osjećanje konačnosti – to je ta intimna kontradikcija u čovjekovoj prirodi na kojoj se plete čitava umjetnost.“548 U navedenom tumačenju Desnica najveću pažnju usmerava na isticanje suprotnosti između proleća i smrti, kao i na igru između njih. Proleća u stvaralačkom doživljaju ovog pisca označavaju sam život kao i sve lepe trenutke života Ivana Galeba, nasuprot kojih večito vreba tama smrti koju pokušava nadmudriti najrazličitijim igrama: „U okrilju nekog bezimenog grada s nadom u ozdravljenje i još jedan susret s Proljećima kao danima antismrti i vječnog obnavljanja djetinjstva svijeta. Galeb se – igra. Ubija pusto i dugočasno bolničko vrijeme. Zatvoren je među zidinama gdje se umire. Smrt oko njega nije više puka i gola misao o njoj. I Galeb i smrt – to su svakodnevna suočavanja od kojih se mogu braniti samo rijetki. Jedan od njih je i sam Galeb.“549 Objašnjavajući retoriku naslova i podnaslova ovog romana, Radomir Ivanović navedene pojmove određuje kao „globalne simbole“: „(...) globalni simbol proljeće simbolizuje životodavnu energiju (Eros) i predstavljen je supstitutom svjetlo; dok globalni simbol smrt simbolizuje destruktivne sile (Tanatos) i predstavljen je supstitutom tama. U pitanju je, dakle, poznati kosmički i planetarni proces: bitka između principa Dobra (Poretka) i Zla (Haosa), koji se ne može apodiktički riješiti. Naša egzistencija se odvija kao igra (to je treći globalni simbol) između dviju energija – energije postajanja i opstajanja (a) i energije nestanja i ništenja (b).550 Pomenutoj borbi života i smrti Desnica je posvetio najviše prostora u ovom romanu, zbog čega je, prema njegovim rečima, ovaj roman i napisan. Pisac je naglasio
548
Vladan Desnica: „Djelo nastaje dalje od pisaćeg stola“, Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str. 87. 549 Isto, str. 176. 550 Radomir Ivanović: Po sunčanom satu, Zmaj, Novi Ssd, 2001, str. 203.
209
da je negde u roman „kamuflirano ubacio“ Tolstojevu rečenicu: „O ma čemu čovjek mislio, čovjek misli o smrti“. Čovekov život je sačinjen od različitih oblika borbe protiv svesti o sopstvenoj konačnosti i smrti: „Čovjek je postao čovjek onim časom kad je u njemu nikao prvi tračak svijesti o sebi, i, zajedno s tim, prvi tračak misli o vlastitom skončanju. Časom kad je pred njegovim pogledom pukla glavna, osnovna djelatnost ljudske prirode: rascjep između konačnoga i beskonačnog, nesrazmjer između njegove ograničene konačnosti i pomamne žeđi za beskrajnim, koja mu je usađena u dnu bića.“551 Čovekov rascep između konačnosti i beskonačnosti pisac naglašava već pomenutim okolnostima u kojima se nalazi njegov junak. Boraveći u bolnici Ivan Galeb biva svakodnevno suočen sa patnjom i umiranjem drugih što u njemu izaziva želju da se još jednom odupre iskušenju smrti kroz stvaralački čin, čin pisanja: „Smrt je u suštini jedina tema pjesnika. (...) Smrt pripada samo stvaraocu (...). Svi naši napori, sva naša djela samo su vidovi borbe protiv smrti, samo ludi pokušaji obmane, očajna nastojanja da se ona zavara, zaniječe, prevlada, zaboravi.“552 Postajući svestan sopstvenog rascepa i konačnosti, čovek postaje tragično ljudsko biće čiji život je večito kretanje između konačnosti svog tela i težnje za večitim životom. Čovekovu želju za nemogućim, želju da pobedi smrt, da nadvlada realnost realnog, Galeb naziva prometejstvom: „Po nemogućnosti svog cilja Prometej biva Prometej. Nemogućnost posvećuje njegovu borbu, neuspjeh kruniše njegovo djelo, jednako onako kao što za dobričine ’konac djelo krasi’!“553 Stihovi iz Okovanog Prometeja ukazuju na Prometejevu želju da razmiče gvozdene lance, da raskine neraskidivo ne dajući smrtniku da pristane na smrt puneći mu grudi slepom nadom. Uvodeći Eshilove stihove u svoj roman, Desnica ukazuje da je čovekov napor da savlada smrt star koliko i sam čovek, odnosno njegova svest o sopstvenoj rascepljenosti. Nakon trenutka saznanja, smrt postaje jedina konačna istina, večito prisutna u svesti čoveka. Čovekova čežnja za besmrtnošću prisutna je u jednoj od najstarijih knjiga čovečanstva, u Epu o Gilgamešu. Pomenuta knjiga može se dovesti u vezu sa segmentom Desničinog romana koji govori o leku protiv smrti. Gilgameš, dvema 551
Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 89. Isto, str. 86. 553 Isto, str. 112. 552
210
trećinama svoje prirode bog, a jednom čovek, suočivši se sa smrću svog prijatelja Enkidua dolazi do spoznaje o ljudskoj prolaznosti i konačnosti. U želji da spasi prijatelja saznaje da postoji čudnovata trava koja daje večnu mladost i večni život. Gilgameš uspeva da se domogne trave i želi da je odnese u svoj grad kako bi svi junaci postali besmrtni. Međutim, u trenutku neopreznosti ostaje bez trave besmrtnosti a time i bez pobede nad smrću. Sličnu priču sadrži XLIX glava Desničinog romana čiji narator nije Ivan Galeb, već „krezubi vjetrogonja“ koji iznosi Galebu svoje literarne planove. Vjetrogonja planira da napiše fantastični roman čija radnja će se dešavati u budućem vremenu kada će biti otkriven lek protiv raka i smrti, Athanatik. Pomenuta glava je skraćena verzija Desničinog romana Athanatik koji je ostao nedovršen. Desnica je napisao skicu za fantastični roman554 koji govori o pokušaju čovečanstva da pronađe lek kojim će osigurati besmrtnost. Uvodeći naratora, pisac ostvaruje distancu od priče čime postiže ironični ton u samom pripovedanju. Pronađeni lek protiv smrti predstavljen je kao zabluda čovečanstva koje pokušava razvojem tehnike i tehnologije da pobedi čovekovu prirodu. Fantastična priča o Athanatiku zapravo je priča o ljudskoj prirodi. Pronađeni lek izaziva u ljudima njihove najgore osobine: privilegija besmrtnosti ubrzo biva zloupotrebljena, jedni je sebično zadržavaju samo za sebe, dok drugi pokušavaju da njome opravdaju svoje nezakonito ponašanje, jer smrtna kazna postaje besmislena. Ubrzo dolazi do nekontrolisanog umnožavanja čovečanstva što vodi u prenaseljenost na planeti. Čovekov dugo očekivani san, postaje najgora noćna mora. Čežnja za besmrtnošću pretvara se u želju za povratkom smrti. „Vratite nam našu smrt!“, govore ljudi u povorkama. Čovečanstvo spasenje pronalazi u povratku smrti. Navedeni prikaz Desničinog fantastičnog romana ukazuje da je čovekova težnja za besmrtnošću vidljiva i smislena samo u odnosu prema njegovoj svesti o konačnosti. Čovekova svest o sopstvenoj podeljenosti osnovna je tema ne samo nedovršenog romana o Atanatiku, već celokupnog Desničinog opusa.
554
Svoje interesovanje za fantastičan roman, Desnica iznosi u razgovoru sa Vlatkom Pavletićem: „Posebno me privlači i pasionira fantastični roman. Imam ih nekoliko nabačenih prvom konceptu. Roman nuždom sveden na dimenziju pripovijetke uvijek je nešto sakato; ali fantastičan roman sveden na te razmijere upravo je ništa: kod njega, ako opsesija i magijski krug stvoren elementom fantastičnoga ne traju neko dulje vrijeme, izgubljeno je gotovo sve.“ Vladan Desnica: „Svako djelo vrijedi tačno onoliko koliko poetskog ima u sebi“, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimično iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006.
211
Strahujući od smrti, u želji da je nadmudri, čovek pronalazi utehu u religiji, Bogu, filozofiji i umetnosti. U težnji da pobedi svoju smrt555 i nadvlada osećaj sopstvene podeljenosti, čovek se igra stvarajući umetnička dela da bi osmislio sopstveni život: „Poslije nego je umro bog i drugi autoriteti metafizičkog pomazanja, ljudi su osjetili potrebu da iznađu neke nove vrednote i kategorije metafiziškog reda, pa su tako nastale razne metafizičke koncepcije umjetnosti. Na mjesto starog boga pokušali su da postave i umjetnost, da od nje prave svrhu, cilj, osmišljenje, da u njoj nađu njegovu unutrašnju vrijednost.“556 Umetnost, prema stvaralačkom mišljenju ovog pisca, predstavlja jedan od načina čovekove borbe protiv smrti, igru koja povezuje proleće i smrt. Umetnost je nastala onog trenutka kada su ljudi postali svesni svoga postojanja, kao i sopstvene smrtnosti. Upravo od tog trenutka saznanja, smrt postaje prema Desničinim rečima, „jedina tema pjesnika“. Ovim iskazom pisac iznosi jednu od osnovnih odrednica svoje poetike i filozofije, stvarajući istovremeno književno delo zasnovano na navedenom poetskom stavu. Razmišljajući o književnoj umetnosti, Galebov sagovornik, „krezubi vjetrogonja“, ističe da roman mora ukazivati na određeni problem, iznositi istinu o čoveku i pozivati na uzbunu: „Roman se piše samo onda kad kuća gori. Inače je to plitka igrarija, tek radi zabave dokonih.“557 Vjetrogonja iznosi mnoge poetske stavove na kojima je Desnica sagradio svoj opus: o larpurlartizmu i sociologizmu, o ulozi književnosti u čovečanstvu koje se cerebraliziralo, prozlilo i dobilo perverzne ukuse. Po njegovom mišljenju u literarturi nema happy end-a, niti podele na pesimističku i optimističku, već postoji samo gola ljudska istina kojoj pisac služi, a ona se razvija sama za sebe. Slično mišljenje iznosi i Galeb naglašavajući da je tekstualni rad lišen potpune programiranosti i predumišljaja: „Vi još živite u bezazlenoj obmani da je pisac gospodar situacije. On je to možda tek za nekoliko početnih stranica ili poglavlja, dok postavi stvar, dok namjesti kulise, dok navije oprugu svojim licima. Dalje, sve se razvija samo od sebe, svojim nužnim, neizmjenjivim tokom, i vuče pisca za sobom kao psa na lancu. Blažena naivnost neupućenih koji misle da pisac piše što hoće! Taman! Iz njega nešto laje, brekće, 555
„Smrt. Vječita misao. Drug iz djetinjstva. Nasušna hrana mojih dana i mojih noći. Pritajena klica svijesti u našim zaboravima. Jedino stalno i vječito prisustvo u nama.“ Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 83. 556 Isto, str. 248. 557 Isto, str. 274.
212
mahnita, bulazni, drmusa njime kao drvenim lutkom. A on, ako je dovoljno bedast, samo se trudi da to bulažnjenje složi u tesane, gramatički bezprijekorne rečenice, da prikrije čitaočevu oku ono unutrašnje truskanje, što mu podaje nepomućeno miran i građanski pristojan privid, doprinoseći još više nesporazumku između njega i čitaoca.“558 Ukoliko, prema navedenom odlomku, pisac nije gospodar situacije, pripovedanje se odvija svojom unutrašnjom logikom samo od sebe, što uslovljava pojavu različitih sadržaja u delu, česte promene tema, brojne varijacije motiva. Takav stvaralački postupak, prema mišljenju Stanka Koraća, sugeriše „sam život svijesti, ritam i nepravilnost njenih reakcija, kao i mogućnost da jedan tok razmišljanja bude prekinut drugačijim tokovima, koji će opet biti prekidani novim i drugačijim podacima o svijesti.“559 Posebnu književnu strukturu Desničinog romana komentariše Galebov sabesednik: „I kod pisca koji „nadraste“ ustaljene književne forme, koji „prezre“ shematičnost i konvencionalnost formalističkih okvira i oblika, pa stane da ispunjava dnevnike i bilježnice, da niže zapise i marginalije, meditacije i kontemplacije, pisma i solilokvije, vjerujući da je tek u tim „amorfnim“ formama uspio da iz sebe istiješti čistu i zgusnutu kap „suštine“ ravno na papir.“560 Zahvaljujući takvoj formi romana, Desnica je ostvario koncepciju Ivana Galeba otkrivajući nove dimenzije njegovog bića. Prema Galebovom mišljenju: „Veliki umjetnik je samo onaj koji u svojoj ličnosti udruži velik um, velik duh i velik talenat (...) Ne može biti velikog umjetnika a da je malen čovjek: to bi značilo da nije uistinu velik umjetnik.“561 Sinteza velikog duha, velikog uma i velikog talenta data je, prema mišljenju Vladana Desnice, samo najvećim umetnicima, jer samo veliki umetnik je sposoban da prevlada tu oprečnost: „Već kod nešto manjeg formata, to su suprotnosti koje se isključuju i poništavaju. Tu se um zove intelektualističnost, pa poništava primarnost i spontanost. Tu se duh zove moralizatorstvo, pa poništava poeziju i sukobljava se sa čulnošću i sa njenom slobodom. Ali kod doista velikog pisca um ne ubija pjesnika.“562
558
Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 247. Stanko Korać: Svijet, ljudi i realizam Vladana Desnice, Srpska književna zadruga, Beograd, 1972, str. 174. 560 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 249. 561 Isto, str. 249. 562 Isto, str. 250. 559
213
Ukoliko je velika ona književnost koja traži golu ljudsku istinu, onda, prema mišljenju Galebovog sagovornika, velike optimističke književnosti ne može ni biti. Navedenu tvrdnju dokazuje navođenjem kapitalnih dela svetske literature: „Gdje je taj Prometej koji se razborito pomirio sa Zeusom, ta Orestija u kojoj je povratnik s ratišta našao kod kuće sve u najboljem redu, taj Edip koji nije sebi iščupao noktima oči i odlutao svijetom? (...) Pokažite mi tog Otela koji tragički ne nasjeda, tog Lira o kog se otimlju ljubazne kćerke, Hamleta koji se bez kolebanja odlučuje za „biti“! Dovedite mi tu Ofeliju koja ne skače u potok, tu Dezdemonu koja uspijeva dokazati svoju nevinost, tu Emu koja se ne zagrcava šakom arsena, tu Anu koja se ne baca pod teretni voz! Koji je taj veliki duh, taj veliki pjesnik, a da nije nosilac jedne svoje tragike života?“563 Ovakvo tumačenje sveta, života i uloge umetnosti odražava ne samo pesimizam, već jedan odgovoran odnos umetnika prema zadatku koji čini. Izricanje razlika između dobrih i loših pisaca Desnica poverava upravo autoru zamišljenog fantastičnog romana: „(...) dobar pisac otvara nam neke vidike, čini nam dostupnim svoje vizuale, donosi nam neke svoje istine (...) veliki pisac ispoljava naše poglede, iskazuje naša ubjeđenja, otkriva nam naše rođene istine (...) On kao da nam ne daruje ništa. Samo nas upozorava na nešto što, ne znajući, već posjedujemo.“564 Desničin junak Ivan Galeb je svestan da su svi životni i umetnički napori samo obmana čovekova u nastojanju da pobedi sopstvenu konačnost. Čovekov osećaj konačnosti i težnja da se on nadvlada i prevaziđe vidljiv je već na samom početku romana. U večernjim satima, između sna i jave, nepoznat nemir obuzima Ivana Galeba, „slutnja da negdje van našeg uskog kruga postoji drugi jedan prostor i teče drugo jedno vrijeme.“565 Galebov doživljaj stvarnosti neminovno se odražava na kategorije prostora i vremena koje u ovom romanu imaju posebno značenje. Prostori kojima se u mislima kreće glavni junak ovog romana nisu precizno određeni, jer svaka je određenost nekog prostora izazivala osećaj gađenja kod njega: „Ja nisam trpio tu prostoriju „koja je vidjela nadvojvodu“. Njena zidna tapiserija isprepletenih bolesno plavih i zabajonskih žutih šara pokretala mi je klicu čisto fizičke mučnine u želucu.“566
563
Isto, str. 252. Isto, str. 252. 565 Isto, str. 51. 566 Isto, str. 30. 564
214
Želeći da nadvlada realnost, pisac ne definiše ni zemlje u kojima je njegov junak boravio kao muzičar. Svestan sopstvene zarobljenosti realnim, Ivan Galeb teži da nadvlada i vreme i granice sopstvenog tela: „Trebalo je smjesta, neodložno nešto učiniti, poduzeti nešto u tom povodnju vremena. Dići se, i ne časeći časa krenuti. Krenuti, kao na otkupljenje jedne polovice mene, zakopane negdje u vasioni, davno, prije svih vremena (...)“567 Napuštenom i usamljenom čoveku u svetu u kojem je umro bog, potrebna je neka vrsta utehe u borbi protiv neumitnog ništavila, potrebna je igra kojom će nadvladati strah od sopstvene prolaznosti. Bog je u Desničinoj poetici, prema mišljenju Miloja Petrovića, „samo individualni zaklon i prividno spasenje od kraja egzistencije, zato svako ima svoga boga i veoma često svoje bogove.“568 Boreći se sa sopstvenim osećanjem ništavila i praćen večitim nemirom, Desničin čovek je u potrazi za novim bogom: „Jeza ništavila pokretač je svega u našem bivstvovanju, klica i nemir svakog kretanja i svakog traženja. Jer svako je čovječje traženje traženje jednog izlaza iz bezizlaznosti, svaki je njegov napor napor da provali iz obruča determiniranosti. A historija čovjeka nije drugo nego historija ludih pokušaja da se taj obruč probije. Odatle, svaki je ljudski napor napor protiv realnosti realnoga. I nije to klonulost, klonulost kasnog, zamorenog doba. Nije to kapitulacija pred usudom. Baš naprotiv, to je revolt, to je borba, to je akcija. To je podvig. Najviša akcija i vrhovni podvig: borba za nemoguće.“569 Izlaz iz svoje omeđenosti pronalazi u neprekidnom kretanju: „Dok sam u neprekidnom kretanju, dok sam u vječitom nemiru, imam iluziju da smrt ne može da stavi ruku na moje rame. Vjerovatno postoji neki istočnjački mit ili legenda (a ako ne postoji trebalo bi je stvoriti) o čovjeku koga je mogla da zaskoči samo na spavanju, samo dok miruje. I zato se bez časka predaha vrtio, kretao, koprcao – živa pregršt ucrvanog nemira.“570 Nemir je u književnom delu Vladana Desnice shvaćen kao vrhovna mudrost, kao jedina istina i jedini „mogući bog“571 u čovekovoj neprekidnoj borbi protiv smrti.
567
Isto, str. 52. Miloje Petrović: „Filozofske ideje u književnom delu Vladana Desnice“, Stvaranje, br. 7/8, Titograd, 1967. 569 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 86. 570 Isto, str. 193. 571 „Eto, oče, moj nemir, taj moj tiranin koji ne dariva smirenje, za mene je jedini, nezamjenjivi, jedino mogući bog, sav izrastao iz mene (...)“ Isto, str. 194. 568
215
Nesrazmer između svesti o sopstvenoj konačnosti i želje za beskrajnim, Desničin junak ispunjava svojim delom kojim potvrđuje stvaralačko prisustvo u svetu i odgoni trenutak svoje konačnosti. Desnica naziva bogom upravo čovekov napor u borbi protiv sopstvenog ništavila: „Sve što je čovjek u tom pravcu izmislio i izmaštao, sve je to bog. I samo to je bog. Bog je naličje Smrti. Jedan oblik borbe protiv smrti, i ništa drugo (...) Svi bezumni pokušaji, sve velike samoobmane snagom kojih čovek nadrasta i prevladava smrt – sve je to bog.“572 Rani susreti Ivana Galeba sa smrću pronašli su odraz u njegovom kasnijem životu što potvrđuje već pomenuto mišljenje pisca da čovek sve najbitnije stvari nosi iz detinjstva. Razmišljajući o smrti, Ivan Galeb iznosi želju da želi da umre u sunčanom danu, zaobilazeći time predstavu mraka sa kojom je smrt povezana: „Želio bih umrijeti izvaljen nauznak na dobroj, vrućoj zemlji, sav u suncu i jasu, umrijeti u jedrini dana, u sat uzavrelih zrikavaca. U sat kad sanjivo šute povijena žita i nijemo bujaju oteščali grozdovi, u sat vrele popodnevne tišine. Plaši me smrt u predvečerje, smrt u jesen, smrt iza kosih zavjesa kiše.“573 Galeb se divi religijama Istoka koje čoveku dočaravaju svetlu smrt čineći time smrtniku najveće dobro. Želeći za sebe sunčanu smrt, Ivan Galeb iznosi piščevu težnju da smrt nadvlada principom svetlosti kao izvorom života i negacijom same smrti. Galeb svoje oblačne dane provedene u bolnici prevazilazi zahvaljujući slepom dečaku čija svetla kosa za njega predstavlja „nezalazno sunce“: „U oblačne dane, kad ugledam na vratima onu njegovu okruglu, žutu seljačku glavicu, kao da ugledam jedno malo sunce. I ne mogu se oteti dojmu da mu je glava tako svijetla i žuta od silnih količina sunčanih zraka koje je upila u se još od najmlađih dana. Prosto kao da je bila od samog rođenja neprekidno izložena, dan i noć, zračenju nekog stalnog, nezalaznog sunca.“574 Svoju sklonost i ljubav prema suncu Desničin junak objašnjava na više načina: „Pitam se, uvijek nanovo, već po ne znam koji put, što je to što nas tako silno mami k svjetlosti, to čim nas tako silno odbija mrak? Je li to izrođena bolećivost ljudskog stvora, jedan repić nezdravlja – ili je to žica koju sučemo u sebi od samog
572
Isto, str. 74. Isto, str. 82. 574 Isto, str. 318. 573
216
prapočetka, iskonski poriv prema ploditelju suncu, atavizam pramajke amebe? – Ne znam. Znam samo da je to oduvijek bila alfa i omega mog života.“575 Lijep i „sunčan dan“576 pisac direktno povezuje sa detinjstvom kao periodom čovekovog života koji je večito obasjan suncem. Vremenom, život postaje sve senovitiji, sumračniji, pretvarajući se u mračni, beskonačno dugi podzemni rov, i čovek gubi nadu, „ali onda se pojavi tačkica svjetla“ kao spas u mraku koja ga izvodi „na sunčanu čistinu u prisoju“. Početak i kraj čovekovog života Desnica obeležava svetlošću (suncem) koja predstavlja jedini pravi put kojim se treba kretati. Odsustvo sunca u Desničinoj stvaralačkoj poetici, čak i detinjoj duši približava hladan dah smrti u oblačne dane. Smeštajući u detinje biće ćeliju smrti i ćeliju besmrtnosti jednu pored druge, pisac otkriva sopstvenu umetničku koncepciju zasnovanu na „dvopjevu“ međusobno suprotnih pojmova: „Negdje duboko zapretana u djetinjem biću leži jedna ćelija u kojoj tinja besmrtnost. A odmah do nje, u neposrednom susjedstvu, druga ćelija u kojoj drijema smrt. One žive u dobrim susjedskim odnosima. I naizmjenice se javljaju, oglasuju se iz dubine – naša vječita popudbina i naši stalni saputnici, od početka do kraja. Njihov naizmjenični dvopjev jeste predivo našeg života.“577 O podeljenosti svega na svetlu i tamnu stranu, Desnica govori na samom početku romana Proljeća Ivana Galeba, dajući sliku hodnika kao spoja svetlosti i mraka: „Dugački hodnik bio je razmeđe dvaju carstava: tu su se ukrštavali svijetlost i sjena (...) Mogu reći da sam djetinjstvo proveo u tom hodniku gdje se bio vječiti boj između svjetlosti i sjene (...) Odatle mi je, možda, ostala za čitav život ta vječita dvojnost, ta osnovna podjela svega u životu i svijetu na zonu svjetlosti i na zonu mraka.“578 Tako prikazanim prostorom pisac iznosi svoj stav da je sve u životu i svetu sačinjeno od zone svetlosti i zone mraka, a čovek je taj koji sam vrši izbor: „Ako malo razmislim, postaje mi jasno da sam se uvijek, u svakom rješavanju i odabiranju u životu, u svakoj sumnji i pred svakim izborom, ustvari svagda riješio za onu alternativu koja se pojavljuje u svjetlosti.“579 575
Isto, str. 82. „A tamo, daleko, daleko nad krovovima, vidi se ipak jedna mala krpica vedrine, koja obećava da će možda sutra biti lijepo vrijeme. Možda čak i vedar, sunčan dan (...)“ Isto, str. 96. 577 Isto, str. 56. 578 Isto, str.10. 579 Isto, str. 11. 576
217
Kompozicija romana Proljeća Ivana Galeba ostvarena je upravo na principu smenjivanja svetlosti i tame, lepih i ružnih događaja u Galebovom životu, ulaska u bolnicu i izlaska iz nje. Galeb je na granici između života i smrti, u njegovoj svesti se naizmenično pojavljuje svetlo i tama. Svetlost je u Desničinoj poetici shvaćena i kao čovekov zanos: „Više manje svak u životu gazi za nekom svjetlošću, za nekim svojim doživotnim zanosom. Za nekim fantomom, za nekim tiraninom (...)“580 Opredeljujući se za zonu svetlosti, pisac određene pojmove i moralne vrednosti ne doživljava pojmovno, već „jedino kao predstavu svjetlosti“581 ili mraka, u zavisnosti od toga u kom se osvetlenju neke pojave javljaju: „Ja ni dandanas ne znam drukčije suditi o dobroti i zlu neke pojave, neke misli, odluke, događaja, doli po tome da li se oni javljaju u jednom ili u drugom osvjetljenju.“582 Ivan Galeb svoju sklonost ka umetnosti otkriva u odsustvu sunca, za vreme oblačnih dana, u potkrovlju koje pisac doživljava kao sabiralište ostataka smrti: „Lunjao sam po tavanu i otkrivao u njemu razne zapasaje smrti. U tom se potkrovlju, na neki način, rodila i moja umjetnost. Među hrpom ostalih isluženih stvari, tu je ležala i jedna stara dječja violina. Violina onog bakinog brata što je umro u mladićkim godinama. Od njegove smrti ležala je tu, u svome crnom drvenom sandučiću, sličnom djetinjem lijesu. Na jednom od mojih istraživačkih pohoda naiđem na nju.“583 Želeći da iz mrtve stvari izvabi njen živi glas, Galeb se još u ranom detinjstvu
pomoću
umetnosti,
odnosno
muzike
udaljava
od
realnosti584,
nadvladavajući time i samu smrt. Muzika kao vid umetnosti, takođe je u Desničinom, odnosno Galebovom doživljaju dvostruko shvaćena: „I činilo mi se da je živahna, žustra, blještava muzika samo u nekom tobožnjem, konvencionalnom, vanjskom smislu vesela, živa i blještava, ali da je ona, u svojoj intimnoj biti, uvijek i
580
Isto, str. 191. „Odatle i moja nesposobnost da dobro, lijepo, radost, harmoniju shvatim čisto pojmovno, bez primjese predstavnog, već uvijek i jedino kao predstavu svjetlosti; i obratno, sve tužno i ružno, sve mrtvo i ledeno, kao zakriljeno sjenom.“ Isto, str. 10. 582 Isto, str. 10. 583 Isto, str. 59. 584 „Ti si se kretao među cellima i violama, u ljudskim pantomimama, a ne u životu, među fantazijama i apstrakcijama, ti si živio od svjetlosti i ozarenja, a ne o hljebu realnosti.“3 Isto, str. 229. 581
218
bezizuzetno tužna. I da to, štoviše, i jest njena prava bit, da u tom i jest prava moć muzike, i njena prava vrijednost.“585 Doživljavajući svaku muziku kao tužnu, svestan sopstvene preosetljivosti za zvukove, Galeb naglašava „da je to bila prva ishodna pogreška u čitavoj toj stvari. Jer baš to, i možda jedino to, nije pravi put kojim se ulazi u sferu muzike, ili bilo koje umjetnosti uopće (...) Umjetnik treba da bude neosjetljiv prema svojoj umjetnosti i od nje neranjiv.“586 Galebova razmišljanja o umetniku i umetnosti uopšte naizmenično su prisutna u čitavom romanu i sagledana u celini daju ukupnu sliku Desničine poetike. Refleksije o umetnosti i umetniku veoma su česte i javljaju se kada Galeb razmišlja o sebi i svojoj sklonosti prema muzici. Desnica je umetnost doživljavao kao dvostruki proces, kao istovremeno prikazivanje i oblikovanje individualnog i posebnog preko kojeg se može sagledati opšte i univerzalno: „To je odraz fizičkoga u sferu nefizičkoga, u prostore duha. I to je jedna od onih stvari pomoću kojih se čovjek izvlači iz gvozdenog obruča egzistencije.“587 Umetnik, prema njegovom mišljenju, ima zadatak da to individualno i posebno podigne na jednu višu umetničku razinu, na razinu univerzalnog, jer „lice iz umjetnosti saosjećamo i poimamo kao realno jedino putem njegovog uzdizanja u univerzalno, tj. u sferu gdje se izjednačujemo s njim osjećajući sebe u njemu.588 Da bi umetnik ostvario navedeni koncept umetnosti, neophodno je da se upozna sa konkretnom stvarnošću i njenim problemima, posmatrajući je otvorenim očima. Umetnik, prema mišljenju Vladana Desnice, treba da prikaže stvarnost kao niz konkretnosti: „U umjetnosti, svaki dobro oblikovan konkretni realitet sadrži i resumira bezbroj takvih konkretnih realiteta.“589 Upravo ovim zahtevom Desnica otkriva sopstveni stvaralački put kojim se kretao, polazeći od
pojedinačno-konkretnog
prema univerzalno-apstraktnom:
„Umjetničko djelo donosi jedan konkretni i, u njemu i kroza nj jedan univerzalni momenat.“590
585
Isto, str. 60. Isto, str. 60. 587 Isto, str. 73-74. 588 Isto, str. 74. 589 Isto, str.150. 590 Isto, str.150. 586
219
Prikazivanje stvarnosti kao niza konkretnosti zahteva od umetnika da saržaje za svoja umetnička ostvarenja crpi direktno „iz svijeta koji nas okružuje.“591 Desnica naglašava da u procesu stvaranja najveću vrednost imaju „životna zapažanja i iskustva“592 umetnika iz svakodnevnog života koja se talože u podsvesti da bi se naknadno koristila. Neophodno je da umetnik posmatra i zapaža spontano, ne misleći da će mu ta građa iz stvarnosti poslužiti u stvaranju budućeg umetničkog dela: “Svakome je potrebna posmatračka sposobnost, a književniku na jedan specijalan način. Samo to ne treba da bude neko grčevito hotimično opažanje nego to spontano u nama živi, taj interes, ko zna zašto, da te stvari zapazimo, da upoznamo. Često mi sami ne znamo zašto nas ta stvar interesira. To je neko opće osjećanje interesa za te stvari, radoznalosti neke, ali ne hotimično grčevito zapažanje. To pravi čovjek koji hoće na silu da od sebe napravi književnika. Jasno je da sva ta opažanja su nam potrebna i korisna i da iz najneznatnijih momenata može da bude vrijedan material za umjetničko djelo.”593 U suprotnom „svako programsko ’na hladno’ vršeno projektovanje i planiranje umjetničkog djela, svaka iz vani racionalno nametnuta ’ideja’, ’zamisao’ itd, svako intelektualno traženje konkretnog ’tijela’, konkretnog fabulskog ruha tako nastaloj ’ideji’, može samo da dovede u ćorsokak, u neuspjeh i da urodi mrtvorođenčetom.“594 Desnica naglašava da umetnikov „intimni doživljaj ili sadržaj“595 predstavlja poriv koji je neophodno izraziti kroz stvaranje umetničkog dela. Umetnici596 poseduju 591
„Povijest našeg strasnog zanimanja za ljudske probleme, razvoj naše senzibilnosti, njenih, ponajčešće banalnih reakcija na spoznaje, doživljaje i iskustva iz svijeta koji nas okružuje jest povijest naše umjetničke ličnosti. To je, po mom mišljenju, ono bitno.“ Vladan Desnic: „Kako nastaje umjetničko djelo“, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimično iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str.154. 592 „Čvrsto vjerujem – da piscu najvise vrijede ona životna zapažanja i iskustva koja je doživio kao „privatni čovjek“ i ne pomišljajući da će mu to ikada poslužiti kao tema njegovih književnih ostvarenja.“ Isto, str.155. 593 Vladan Desnica: „Razgovor sa Vladanom Desnicom o umjetničkom stvaranju”, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimično iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str137. 594 Vladan Desnica: „Kako nastaje umjetničko djelo“, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimično iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str.155. 595 „... jedan intimni doživljaj ili sadržaj postaje onaj unutarnji poriv, onaj unutarnji imperativ, koji nas goni da ga ostvarimo. To je, po mom shvaćanju, jedini ispravni put, jedina prava pobuda i samo je takva unutrašnja pobuda umjetnički autentična.“ Isto, str.155. 596 “Vi, intelektualci, umjetnici i ljudi te vrste, često komplicirate vaše stanje nekim vašim subjektivnim svijesnim i podsvijesnim momentima. Vi uopće komplicirate život. Vi doživljujete život nekako, rekao bih... - ... literarno, zar ne?“
220
jednu jedinu, ali krupnu olakšicu u tome što doživljavaju mnogo intenzivnije od običnog čoveka jer imaju jaču fantaziju i izraženiju senzibilnost. „To su ljudi koji, mnogo više i u mnogo jačoj mjeri nego drugi, treći ili peti dan što se nalaze u nekom gradu imaju osjećaj da su tu već godinama, to su ljudi kojima se čini, kad je dva dana oblačno vrijeme da već mjesecima nisu vidjeli sunca.“597 Međutim, ni sam umetnik nije pošteđen antinomije, tačnije suprotnosti između čoveka i umetnika u sebi samome, što potvrđuje Ivan Galeb u svojim razmišljanjima: „Stara, vječita antinomija u umjetniku! Vječiti antagonizam između čovjeka i umjetnika u njemu, s neprestanim i uvijek bolnim prevagivanjem sad na jednu sad na drugu stranu. Neprevladiva antinomija i beznadan antagonizam: učini li nam se da čovjek nadvisuje umjetnika – tužno je; učini li nam se da umjetnik nadvisuje čovjeka – još tužnije!”598 Odnos između čovekovog života i umetnosti pisac ilustruje Galebovom pričom o komšiji Egidiju čijom neobičnom sudbinom istovremeno iznosi svoj ironičan odnos prema mestu i značaju umetnosti u realnom životu. Svoju ljubav prema umetnosti Egidijo otkriva i doživljava prilikom dolaska putujuće glumačke družine. U želji da sačuva svoju uspomenu na glumački svet koji je sasvim drugačiji od onog u kojem živi, Egidijo svojoj deci daje imena iz pozorišnih predstava koja se ne uklapaju u malu sredinu u kojoj živi: „Anica je izrodila punu kuću djece, kojoj je očeva grešna slabost za melodramu poudarala krupna herojička imena: Norma, Kalpurnija, Ermengarda, Alda, Giordano Bruno, Asdrubale, Tancredi. Uboga djeca, slinava, rahitična, golemih ošišanih glava, gacala su po malom kamenitom dvorištu, a tanke su im se nožice povijale pod teretom zvučnih imena.“599 Navedenim primerom pisac ukazuje na suprotnosti između sveta umetnosti i stvarnosti, kao i na nemogućnost uspostavljanja ravnoteže između pomenutih svetova. Odnos umetnosti i svakodnevnog života Ivan Galeb doživljava u kući svog učitelja violine. Desnica veoma slikovito, opisujući samo njegov postupak nameštanja violine, ostvaruje celovit lik stvarajući jasnu sliku zašto mu je brak tako neobičan i zašto on stari u malom mestu. Opisujući pomenuti gest, pisac oslikava čitav karakter učtelja violine, njegovu neodlučnost, neuverljivost i strah.
Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 333. 597 Vladan Desnica: „Hotimično iskustvo“, Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str. 86. 598 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 239. 599 Isto, str. 66.
221
Priča o pomenutom učitelju sadrži dominantne elemente ironije pomoću koje pisac predočava umetnost u svakodnevnom životu i okruženju male sredine: „U mjestu je nekad uživao glas nastrana ali neobično nadarena čovjeka, jednog od onih nesređenih i lično nesretnih genijaloida koje u takvim provincijalnim sredinama, mada s malim osmijehom, izdižu, tetoše, ističu kao jednu od znamenitosti u menažeriji svoga mjesta (...) Obično je takav čovjek porijeklom stranac, primjerak doseljenika u kome aklimatizacija u novoj okolini ili srađanje s heterogenim sojem nije urodilo baš najsretnijim rezultatom.“600 Česta su razmišljanja Ivana Galeba o sudbini umetnika i položaju umetnosti u sistemu vrednosti. Poglavlje romana koje nosi moto “Daleko od Astapova” sadrži priču o Galebovom prijatelju glumcu-lutalici kojeg je Galeb sreo dok je lutao Evropom. Kao povod za ovu priču poslužila su dva retka u novinama koja objavljuju smrt tog velikog umetnika. Galebova sećanja na susrete sa njim u dva različita mometa njegove karijere, na početku njegove silazne putanje i na najnižoj njenoj tački, poslužila su kao okvir za njegova dalja razmišljanja o umetnosti i sudbini umetnika. Pričajući o pojedinačnoj sudbini, pripovedač istovremeno prikazuje sudbinu umetnika uopšte, prolaznost slave i zaborav koji čeka većinu umetnika na samom kraju umetničkog puta. Izdvajajući najvažnije trenutke iz života glumca-lutalice, Galeb oblikuje priču zasnovanu na određenim trenucima junakove biografije koji su dati bez hronologije i suvišnih detalja. Navedenim stvaralačkim postupkom pisac istovremeno stvara više sličnih životih priča. Priča o glumcu-lutalici može se posmatrati kao skraćena priča o Ivanu Galebu, pomoću koje pripovedač ostvaruje izvesnu distancu od sopstvene sudbine. Galeb analizira odnos glumca prema pozorišnoj umetnosti ilustrujući time sopstveni doživljaj umetnosti. U razgovoru sa glumcem, otkriva glumčevo odstojanje prema umetnosti koje objašnjava postojanjem dva oprečna momenta u samom umetničkom činu: momenat spontanosti, izvornosti, naivnosti, liričnosti, i momenat umještine, nekog činjenja, momenat artificijuma “koji je i etimološki u nužnoj vezi sa pojmom ars”. Galeb otkriva protivrečnosti u pozorišnoj umetnosti ističući da “pravo poetsko djelo nema potrebe da bude igrano; ono je u sebi potpuno i bez toga. A
600
Isto, str. 124.
222
scensko djelo, opet, nema potrebe da bude autentično poetsko djelo, ono se i bez toga vrlo dobro igra.”601 Navedenim mišljenjem ističe da svaki umetnik mora biti svestan pomenute dvojnosti koju ju veoma teško prevazići: “Umjetnik, dakle, mora da pobjedi svoju sujetu, jer umjetnost, istinska umjetnost počinje ondje gdje prestaje sujeta.”602 Galeb i glumac dolaze do zaključka da samo veliki umetnik može da pomiri ono što izgleda nepomirljivo, a kao primer za navedenu tvrdnju uzimaju Tolstoja koji je bio spreman da zbog sopstvenog nesavršenstva napusti umetnost na način koji je odabrao. Za razliku od Tolstoja, oni nisu bili spremni da u potpunosti napuste umetnost, već umesto života umetnika opredeljuju se za život jeftinih zabavljača, “daleko od Astapova”. Umetnost u Desničinoj stvaralačkoj koncepciji shvaćena je kao oslobađanje koje od umetnika zahteva da oslobodi stvaralački duh od uticaja spoljašnjeg sveta, čineći ga time slobodnim i neograničenim: „Čitavog sam se života od nečeg oslobađao. Život mi i nije bio drugo nego niz susljednih oslobađanja. Odbacivao sam od sebe sve, svlačio se do gole kože, kao brodolomac pred skok u valove. Vjerovao sam da tako postajem cjelokupniji, više svoj, više ja. Ostavljao sam nasušne oslonce, napuštao dragocjene izvore okrepljenja, a sve zbog one male neslobode kojom su me sputavali. Na epidermi ličnosti osjećao sam kao vežanj čak i tako nježne dodire da ni sam nisam znao jesu li oni milovanje ili sputavanje.“603 Sloboda umetnikovog duha, prema mišljenju Vladana Desnice, ispoljava se kroz potrebu za jednostavnošću604 kao jednu od neophodnih osobina za umetnika. Ivan Galeb ističe da intenzitet umetnikovog doživljaja ne ovisi o složenosti ili jednostavnosti njegovog uzroka: „Nikad se nisam stidio jednostavnosti mojih radosti. Često im je uzrok bio upravo ništavan. Pa ipak, to su možda bile one najveće. Ili bar najčišće. Činjenica je da se njih najbolje sjećam, pa makar koliko vremenski daleke bile. Sjećam ih se kudikamo bolje i življe, nego stvarnijih uspjeha i izuzetno sretnih ishoda.“605 Navedeni iskaz potvrđuje da radosti mogu biti sasvim jednostavne i kriti se u malim stvarima. Teško je veličati i uzdizati ono što je naoko jednostavno. Radost je, 601
Isto, str. 277. Isto, str. 277. 603 Isto, str. 329. 604 „Ne mogu da pojmim umjetnika koga ponekad ne spopada silna žudnja za jednostavnošću kao što pijanca spopada žudnja za mlijekom, želja da se sav okupa u jednostavnosti (...)“ Vladan Desnica: „Kako zamišljam lik umjetnika“, Književni Jadran, br.9, Split, 1952. 605 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 321. 602
223
prema rečima Ivana Galeba, „stvar koju odrasli ne poznaju“606, i treba mnogo naivnosti za pravu, čistu radost. „Prava je radost ustvari bezrazložna. U tome i jest njena čudesna ljepota.“607 Opisujući svetlosnu igru miša, na samom početku romana Proljeća Ivana Galeba, Desnica naglašava da su nesicrpne bile radosti koje je ta igra podavala: „Na svom luckastom letu, moj je miš oživljavao tačku na koju bi sjeo, podajući pokret ukočenim predmetima i osmijeh tužnim ljudskim stvarima koje ga od svog postanka nisu poznale.“608 Igra suncem i stakalcetom davala je detetu iluziju „da je i samo postalo jedan mali gospod bog“ u težnji da na trenutak zarobi „odbljesak vječnosti“ na ljudskim licima: „Kasnije, kad god sam gledao žutu pahulju osmijeha što se rađa na izmorenim licima patnika, pognutih ljudi i zabrađenih žena po svim mjestima ljudske patnje, (...) na licima iseljenika u čas kad se lađa otkida od obale, na licima robijaša na suncu, na licima umirućih; kad sam gledao kako ih ozaruje kratkim bljeskom ko zna kakve daleke šimere ili utjehom ko zna kakve neizvjesne nade, svaki put sam pomišljao: evo se nesmiljena ruka demijurga igra s ovim nevoljnicima, odrazuje im svog ćudljivog miša na licu, zavarava im glad sreće svojim lepršanjem, odbljeskuje im sa svog varavog ogledalca jedan odbljesak vječnosti na njihova stara i umorna lica.“609 Opredeljujući se i opisujući naizgled bezazlenu i jednostavnu igru, pisac otkriva jedan od svojih poetskih stavova, tj. težnju čoveka da izađe iz okvira ograničenog prostora, da postane „besprostoran i posvudašan; i, onako pritajen iza žaluzija, nekako ugodno odsutan iz svijeta i zbivanja, a opet ne sasvim bez uvida u njih, ne sasvim bez saznanja o njima“.610 Stid od jednostavnosti je, prema Desničinom mišljenju, prisutan kod velikog broja umetnika: „Stid od jednostavnosti, od naivnosti, teška je mana. Za čovjeka uopće, za čovjeka – umjetnika pogotovu. Za ovoga, vjerovatno, najteža od svih. U umjetnosti riječ naivnost ujedno je najveća pohvala i najveća pokuda.“611 Bojeći se jednostavnosti, bežeći od nje, neki umetnici, prema rečima Ivana Galeba, skreću sa pravog puta, u „namjernu originalnost“, u sistem lažnih vrednosti: „Namjerna originalnost najpouzdaniji mi je simptom odsustva one prave. Čim u knjizi 606
Isto, str. 321. Isto, str. 321. 608 Isto, str. 17. 609 Isto, str. 17. 610 Isto, str. 17. 611 Isto, str. 321. 607
224
naiđem na mjesto koje mi makar i samo malo zamiriše na mistificiranu personalnost, na zamućivanje zbog zanatske draži ili naprosto zbog mimetiziranja praznine, smjesta naćulim uši. Usumnjičim se kao pijanac koji je u svojoj čaši naslutio tragove arsena. I kao što je takva jedna primisao na arsen podobna da nam zatruje čitavo bure vina, ovakva jedna sumnjica može da mi baci sjenu podozrenja na čitavu knjigu, pa i na one stranice koje možda donose žežene istine. Svijesna težnja za originalnošću nesumnjivo je stvar novijeg datuma. Zanimljivo bi bilo ispitati njenu historiju, utvrditi njene prve pomole u životu umjetnosti. Klasični umjetnik nije je poznavao. On joj se štoviše opirao – ta sve je bilo protiv nje: religije, ustaljeni red svijeta, uvriježeno poštovanje starine. Onda je, da bi se stvarima pribavio ugled i cijena, trebalo mistificirati njihovu starinu, ne njihovu novotu. Čak su i na otkrivanje novih svijetova ljudi kretali pod stijegom otkopavanja starih! Originalnost se mučno probijala kroz naslijeđene sheme i okvire, kroz osveštane forme, svijesno nespoznata i netražena od umjetnika, uprkos njemu.“612 Veliki pisac, prema njegovom mišljenju, ima svoju „posebnu fizionomiju“ koja se razlikuje od „kričave i napadne originalnosti“ i svojstevna je prirodi umetnikove ličnosti: „Otkriće vlastite originalnosti daleko je teži posao nego što to plitkovi zamišljaju, a put do svoje ličnosti kudikamo duži i krivudaviji!“613, poručuje Desničin junak. Ivan Galeb u svojim razmišljanjima o umetnosti naglašava da je banalnost smrt umetnosti. Ljudi se, prema njegovom mišljenju, ne boje svoje banalnosti već reči banalnost jer samim imenovanjem stvari „smjesta izgube svoju krepost i svoje dostojanstvo“614: „Ime kao da unižuje realitete, obezvređuje suštine. Gola riječ, goli naziv, razorniji je od bilo koje kritike. Pod udarcem naziva ruše se unutrašnje strukture ljudi, splošnjavaju se životne punoće.“615 Ukoliko želi da zaobiđe pomenute stranputice na putu stvaranja umetničke tvorevine, umetnik, prema Desničinom mišljenju, mora da bude otvoren za spoljašnji svet. Treba da izađe iz okvira sopstvenog sveta, da se okrene prema drugim ljudima, naročito prema onima koji ne razmišljaju mnogo o životu, već žive jedan iskonski život, neopterećen predrasudama. U dodiru sa takvim ljudima umetnik se susreće sa
612
Isto, str. 167. Isto, str.323. 614 Isto, str. 322. 615 Isto, str. 322. 613
225
neposrednim i golim životom, ničim nepomućenim. Približiti se što više čoveku, njegovom životu, osetiti damare i nemire, jedan je od glavnih zadataka umetnika. Da bi se umetnik što više približio čoveku, najdubljim slojevima njegove duše i psihe, neophodan mu je bar jedan „dnevni obrok samoće“, da bi se suočio sa samim sobom. Samoća je svakodnevna potreba Ivana Galeba: „Dnevni obrok prirode – obrok kažnjenikova hljeba! I dnevni obrok samoće. Strani su mi i ljudi kojima je strana ljepota samoće. Oduvjek sam jedan dio mog svijesnog dana morao provesti sam.“616 Izgrađivanje vlastitog mišljenja i sopstvenog stava prema pojavama, ljudima i događajima neostvarivo je bez samoće: „U nekoj molitvi koju bi sastavio da je svakodnevno upućujem nekom Bogu, jedan bi stavak neminovno glasio: Podaj mi, gospode, nasušni obrok samoće.“617 Galebov osećaj samoće dat je kao položaj ljudske egzistencije prema kome je individua prikazana izolovano u odnosu na sve ljudske i društvene odnose. Kategorija samoće predstavlja ontološku suštinu Ivana Galeba. Galebova izdvojenost izražena je i u njegovom odnosu prema ženi koji je dat veoma površno. Upravo je i samoća u stvaralačkom mišljenju Vladana Desnice data kao „urođena stvar“: „Jer velike usamljenosti padaju na nas fatalno, od njih ionako nema lijeka. One su valjda urođena stvar. Naše vrhunske radosti i naša crna beznađa okrutno su nesaopćiva (...) U svom najprisnijem i najbitnijem, čovjek je uvijek sam. Nosimo oko sebe svoju samoću, kao svoju atmosferu. Naše jezgro ovijeno je tankom i nesaderivom opnom koja nas od svega odvaja. Biće – mala tačka svijesti, okružena beskrajem ništavila. I, najzad, čovjek i umire sam.“618 Desnica doživljava i prikazuje umetnika prvenstveno kao „kontemplativnu prirodu“619 što je vidljivo u prikazu Ivana Galeba. Upravo konteplativna, diskretna i lirski zamišljena priroda u mogućnosti je da „prodre u intimnije kutke psihe i u tananije lirske ugođaje.“620
616
Isto, str. 353. Isto, str. 354. 618 Isto, str. 354. 619 „Teško mogu zamisliti umjetnika drukčije nego kao kontemplativnu prirodu.“ Isto, str. 215. 620 „ Ta diskretnost predstavlja indiciju piščeve težnje da prodre u intimnije kutke psihe i u tananije lirske ugođaje, ne smatrajući da psihološka suptilnost i senzibilnost nalaze svoje polje samo u oblasti izvanrednog, neobičnog, halucinantnog, patološkog. Jer, ta suptilnost i ta senzibilnost, ako su uistinu stvarne i prisutne, neotuđiva su prćija pisca.“ 617
226
Jedna od glavnih vrlina umetnika za Desnicu je skromnost, jer veliki talenti se očituju bez prepada, „na način koji nije vanjski frapantan.“621 Pored skromnosti, umetnik mora razviti i zadržati svoju individualnost622, uprkos vremenu i okolnostima u kojima stvara. Umetnikova individualnost za Desnicu predstavlja posedovanje određenog vlastitog znanja, vlastitog naziranja i pogleda na svet: „(...) ono što znaš, znaš upravo onako i u onom vidu u kome tebi treba i odgovara: to tvoje „znanje“ tako reći krojeno ti je po mjeri. Nije konfekcija. A to je svakako neka vrsta luksuza. Zamisli samo imati svoja znanja fazonirana i oblikovana baš onako kako tvoj mozak treba i kako može da ih primi! (...) Ljudi većinom imaju jedan te isti, standardizirani pojam o stvarima. Nešto kao uniformu. A to tvoje, to je individualni luksuz.“623 Navedeni iskazi Ivana Galeba ukazuju da su mnoge stranice ovog romana posvećene njegovim refleksijama o umetnosti. Pošto je i sam umetnik, glavni junak istovremeno veoma otvoreno i detaljno ispituje sebe. Galebova razmišljanja oslikavaju njegov portret koji pisac zasniva na isticanju dva značajna motiva. Prvi je već pomenuti motiv smrti koji neprestano prožima Galebova razmišljanja, dok je drugi motiv isticanje sopstvenog bića, junakovog „ja“ koje je jedinstveno i nezamjenjivo. Izražena svest junaka o nemogućnosti nadoknade svoga „ja“ uslovila je njegovu neprestanu zaokupljenost problemima čovekovog nestajnja. „Stvar je naprosto u tome da treba biti ono što jesi“624, poručuje Vladan Desnica kroz lik Ivana Galeba, a „to nije ni izdaleka onako lako kao što na prvi mah može da izgleda, a kuraža da budemo ono što jesmo – pa ma što bili – nije ni
Vladan Desnica: „Fedor Vidas: Popodne kad sam sretan“, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimično iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str.236. 621 „Okolnost što se ta samosvjesnost očituje na način koji nije vanjski frapantan, bez prepada i bez forsiranja – to je ono što mnogima ne dade da spoznaju samosvojnost tog talenta - , za nas je samo znak iskrenosti i intimnosti Penićevog umjetničkog doživljavanja i njegove umjetničke ozbiljnosti i savjesti, koji ne dozvoljavaju da ga struja manira zavede u jagmu za nekim izražavanjem koje bi mu bilo neiskreno i neosjećajno, u onu jagmu koja je pomela mnoge druge umjetnike, sa manje vlastite punoće i manje određene individualnosti.“ Vladan Desnica: „Izložba vajara Dujma Penića u Splitu“, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimično iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str. 337. 622 „Desničin Ivan Galeb, međutim ide i korak dalje: njemu je individualnost jedina mjera ljudske vrijednosti.“ Dubravko Jeličić: „U potrazi za individualnom slobodom“, Zadarska revija, br.1, Zadar, 1968. 623 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str.169. 624 „Biti ono što jesi, to je za nj jedini način da se ne bude duplikat, jer i duplikat najznatnijeg, najznačajnijeg i najznamenitijeg originala ostaje ipak samo duplikat, koji ne obogaćuje čovječanstvo, jer u svijet ne unosi ništa svoje (...) Biti ono što jesi nije, dakle, samo pravo nego i dužnost svakog čovjeka, njegova etička obaveza prema čovječanstvu.“ Isto, str. 134.
227
najmanja ni najjeftinija od svih kuraža. Ta maksima – budi ono što jesi – eliptična i na oko besmislena, kao što su gotovo sve maksime u kojima se kondenzira jedno cijelo životno iskustvo, bila je jedna od onih nekoliko kojih sam se u životu dosljedno držao.“625 U Galebovoj želji da bude ono što jeste sadržano je i uverenje da pojedinac tek tada ispunjava smisao i opravdanje svog postojanja. Biti ono što jesi za Galeba je jedini način da se ne bude duplikat, jer duplikati ne donose ništa svoje, niti obogaćuju čovečanstvo. Biti ono što jesi nije samo pravo svakog čoveka, već njegova moralna obaveza prema svetu kojem pripada. Prema rečima Nenada Radanovića, „taj subjektivistički odnos prema svemu svojstven je Desničinom junaku. On se, neretko, približava šopenhaurovskoj individualističkoj viziji u kojoj je pojedinac sa svojim neprikosnovenim Ja alfa i omega svega što svijet jeste i što nije, što je biće a što ne-biće. Sklapanjem očiju iščezava i cijeli svijet koji je i egoističan jedino po nama i za nas, dok je izvan ovakvog subjektivističkog poimanja taj isti svijet irealnost, produkt našeg subjektiviteta, slika koju smo stvorili o njemu.“626 Jedina prava realnost za Ivana Galeba je on sam, odnosno njegovo „ja“ po kojem se razlikuje od ostalih. Ovaj „roman ustvari razvija tragičnu misao o pojedincu po kom svijet i postoji, ali i stalnu priklonjenost Dekartovoj maksimi „mislim, dakle jesam“, u čijem se krugu i odvija drama Ivanovog intelekta kao jedine istinske stvarnosti.“627 Između Galebovog psihološkog portreta i njegovog shvatanja umetnosti postoji izrazita podudarnost. Međutim, Galebova razmišljanja o umetnosti ne predstavljaju samo odraz njegove umetničke ličnosti, već „sažeti, indirektni, šifrovani izraz osnovnih principa kojih se pisac držao, oblikujući strukturu svoje knjige.“628 Govoreći o elementima autobiografskog u svom delu, Vladan Desnica je rekao: „Autobiografsko je u onoj mjeri u kojoj je svako naše djelo, makar pisali o marsijancim, autobiografsko.“629 Umetnička stvarnost ovog romana zasnovana je jednim delom na piščevim doživljajima i iskustvima. Faktografski elementi u romanu Proljeća Ivana Galeba, prema rečima samog pisca, su „jedna kuća u Splitu sa plavim 625
Isto, str. 134. Nenad Radanović: „Poetika i njena realizacija“, Izraz, br. 2, Sarajevo, 1974, str. 181. 627 Isto, str. 181. 628 Nikola Milošević: Zidanica na pesku, Slovo ljubve, Beograd, 1978, str. 67. 629 „Razgovor sa Vladanom Desnicom o umjetničkom stvaranju, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimično iskustvo II, Zagreb, 2006, str. 123. 626
228
jabukama na vratima; portreti iz porodičnog albuma – to su bradonje koje puše u Ivanu Galebu – sjećate se, oni u salonu djedovom (...), razna osvjetljenja, ugođaji pojedinih soba, onaj žuti salon u kome je spavao nadvojvoda, ona zasjenjena strana kuće, sunčana (...)“630 Govoreći o likovima ovog romana, Desnica naglašava da postoji sličnost u spoljnim crtama sa ljudima koje je viđao: „Stric je pozajmljen od nekog prijatelja, fraAnđelo ima dva realna fratra u kojima se on stopio, koji su se stopili u tom fra-Anđelu (...)“631 Autentičnost ili neponovljivost umetničkog dela, prema mišljenu Vladana Desnice, uslovljena je autentičnošću „stvaraočeve ličnosti“ koja je izvor umetničke kreacije:
„Desničina
koncepcija
stvaraočeve
ličnosti
umnogome
je
bliska
psihoanalitičkim koncepcijama koje su svojevremeno afirmisali Frojd i Adler. Po njemu, pisac živi u svijetu egzistentnih stvari i pojava. Pojave iz spoljneg svijeta neprestano napadaju na njegovu ličnost, međutim, one su sporedne, imaju drugorazrednu važnost. Daleko je značajniji učinak na duševne sfere umjetnikove ličnosti.“632 Umjetnikova personalnost633 nalazi se izvan svih tehnika, načina i prosedea i „sačinjava neponovljivu, nezamjenjivu, neusvojivu i nepatvorivu suštinu svakog umjetnika.“634 Upravo ta lična i neponovljiva novota umetnikove ličnosti je „jedina vrsta novote koja na području umjetnosti može da ima značaja i vrijednosti.“635 Desnica ističe da je umetnikova personalnost najčešće zapostavljena, o njoj se govori tek u „posljednjem redu“636, dok se mnogo više pažnje posvećuje tematici i sredini iz koje su tema ili siže uzeti, tehničko-literarnim načinima i postupcima nego efektu koji je tim načinima postignut. Time se estetska vrednost traži i pronalazi ne u
630
Isto, str. 124. Isto, str. 126. 632 Vojislav Nikčević: „Poetika Vladana Desnice“, Izraz, br. 7, Sarajevo, 1969. 633 „Kvalitetni i kvantitetni modaliteti personalnosti – ona kakvoća legure, entitet mase, koncentracija udarnosti – odlučni su za umjetnikov rang i format, za stepen vrijednosti njegovog djela, za dubinu upečatka koji ono ostavlja u nama. A autentičnost i istinitost (podvlačim tu riječ) umjetnikove ličnosti, ubjedljivost njegove ljudske angažiranosti (...) odlučni su za ozbiljnost i bezuslovnost tog upečatka.“ Vladan Desnica: „Ličnost i prosede“, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimično iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str.169. 634 Isto, str. 169. 635 Isto, str. 170. 636 „A tek u posljednjem redu, ili čak nikako, govori se o onome što predstavlja i najprimarniji momenat i uvjetuje najosnovniju vrijednost umjetničkog djela.“ Isto, str. 169. 631
229
ostvarenim rezultatima, već u upotrebljenim sredstvima. Takav fenomen Desnica naziva pasijom za „tehniku same stvari“, a ne za samu stvar. Autentičan umetnik ne razmišlja o pitanjima forme i postupka, jer su ta pitanja sastavni deo stvaralačkog akta i emanacija njegove ličnosti, dok za neautentične umetnike „to nije unutrašnji postulat nego intencija, kod njih to nije nužnost već usvojeni postupak.“637 Unapred
zadati
„stvaralački
prosede“
Desnica
metaforično
naziva
„protezom“ i smatra ga samo pomoćnim sredstvom u procesu stvaranja, dok je autentično književno delo za njega „prirodni organ.“ U tako shvaćenom umetničkom delu kao živom organizmu „umjetnikova personalnost se ogleda i u potrebi za novotama, u nemirnoj radoznalosti i neumitnoj potrebi za promjenom.“638 Savremenost, modernost i originalnost umetnikovog postupka, kao i specifičnost tematike i novota psihičkih regiona u koje umetnik zalazi, prema rečima Vladana Desnice, mogu da imaju značaj i vrednost samo ukoliko su sastavni deo njegove ličnosti639, ukoliko „mu je podsvijest natopljena svom tom sadržinom.“640 Pisac, prema mišljenju ovog autora, ne sme da bira zahvalne teme kojima može da postigne što veći efekat, jer takav odnos prema materiji značio bi piščevo ogrešenje o profesionalno poštenje: „Ali po mom shvatanju ne bira čovjek svoju temu, nego tema bira svog čovjeka; čovjeka podesna i podobna, da je na odgovarajući način obradi. Ona mu se čisto nameće, i dobro je, što tako biva. Jer ma koliko nas neka materija interesirala, zagrijavala, zaokupljala, mobilizirala sve naše snage i sva naša
637
Isto, str. 169. Isto, str. 169. 639 U bilješci o Ugu Foscullu Desnica potvrđuje navedeni poetski stav: „U Foscullu pored istaknutih klasičnih reminiscencija, mitoloških ekskurza i asocijacija, osjećamo jako duh čovjeka njegova vremena, dah romantičke epohe na pomolu, pored plastične skulpturnosti i klasične čistote linije, nalazimo uzburkani duh i upadljivi temperament romantike. Klasične reminiscencije kod njega Grka, nisu puki i mrtvi dekor kao kod drugih talijanskih pisaca njegova i ranijih vremena, ima tu mnogo vidjenog i prisno doživljenog, ima tu grčkog pejzaža, i osvjetljenja, i atmosfere, svega onog što je iz djetinjstava ponio u čima i duši.“ Vladan Desnica: „Bilješka o Ugu Foscullu”, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimično iskustvo II, Zagreb, 2006, str. 251. 640 „Čovjek može da umjetnički uspješno savlada temu samo onda ako su mu sredina, prilike, ljudi, mentalitet, situacije, odnosi, atmosfera, pa čak i pejzaži, i štimunzi, i osvjetljenja, mirisi, zvukovi, prisno i od davnine poznati, ako mu je podsvijet upravo natopljena svom tom sadržinom, ako iz te sredine i iz tog životnog sklopa u sebi nosi duboke i prebogate naslage iskustva i saznanja, ako sigurno pozna i nepogrešivo osjeća svaku i najmanju pojedinost, svaki najtananiji psihički pokret, svaku intonaciju glasa; ako u sebi nosi čitavu galeriju tipova, ako ima već gotovu i nedvojbeno točnu intuiciju svakog lica i svake njegove reakcije u bilo kojoj datoj situaciji.“ Vladan Desnica: „O jednom gradu i jednoj knjizi“, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimično iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str. 140. 638
230
praktična nastojanja kao teoretska misao ili kao praktični sadržaj, ona samim tim još ne postaje kadra da bude i materija našeg umjetničkog djela.“641 Desnica naglašava „kuražu skromnih tema i motiva“642, jer približavanje naoko sitnom motivu dovodi pisca do stvarne, unutrašnje vrednosti materije, do približavanja čoveku onakvom kakav jeste. Prisećajući se plafonske slikarije blagovaonice iz detinjstva, Ivan Galeb ukazuje na važnost „stvari od uprav nikakva značaja i vrijednosti“, kao i na moć sposobnosti pamćenja: „Pamtim, okrutno pamtim – kao što se već okrutno i neotkupivo pamti iz djetinjstva sva sila stvari od uprav nikakva značaja i vrijednosti! – svaku najmanju šaru, svaku najmanju vijugu i kovrču na toj plafonskoj slikariji.“643 Galeb iz svojih sećanja izdvaja upravo slikariju na plafonu, i već njenom lokacijom otkriva svoje skolonosti ka obmani prostornosti. Ukrašena oblacima dima, ta plafonska slika u doživljaju Desničinog junaka ima moć da ga prenese u neke druge prostore: „Oblaci duhanskog dima skupljali su se i lebdjeli pod stropom, s plavičastim opalskim prelivima. Oduvijek mi je bilo drago to šimerično opalsko prelijevanje, i oduvijek sam podlijegao njegovoj moći da nas preveze u sfere irealnog.“644 Pored pomenute slike, pažnju Desničinog junaka u blagovaonici privlačila je srebrna kutija za biskvit u obliku globusa čiji je mehanizam dočaravao promenu postojanja u nepostojanje: „Kad bi mi dosadili razgovori starijih i izmorila me moja zapažanja, uzeo bih se igrati tom kutijom. Nebrojeno puta uzastopce pritiskao sam opružicu i nalazio kao neko malo čudo u tome kako se sjajna, ispupčena oblina gornje polutke odjednom preokrene i kako, mjesto nje, najedamput zijevne praznina: nabubrela punoća oblika naglo se preobrati u šupljinu, u prazan prostor, u jedan mali bezdan mraka, postojanje se odjednom prometne u nepostojanje.“645 Polazeći od jedne realne, jasne slike, pisac iznosi svoju sklonost prema bezgraničnom i irealnom, koje u njegovoj stvaralačkoj koncepciji tek u sklopu sa realnim sačinjava celinu: „Zato sam tu istu opalsku zamagljenost volio i u čašama sa 641
Isto, str.140. „Vidas ima kuražu jednostavnosti, kuražu skromnih tema i motiva. A to nije nipošto najmanje vrijedna, pa čak ni najmanje herojska, od svih kuraža. On se plaši sitnog motiva, glatkog završetka, nezaoštrene poente (...) On će radije dozvoliti da mu linija napetosti i zanimljivosti malko padne, nego da pređe u forsiranje. I na tome mu treba čestitati. Jer se jedino tako iznalaze stvarne, unutrašnje vrednote u materiji.“ Vladan Desnica: „Fedor Vidas: Popodne kad sam sretan“, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimično iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str.236. 643 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 39. 644 Isto, str. 40. 645 Isto, str. 44-45. 642
231
mastikom, koja se u ljetna popodneva posluživala uz crnu kavu u toj blagovaonici. Činilo mi se da i u samom ukusu vode s mastikom osjećam neki odbljesak nerealnih, šimeričnih prostora, pa sam je pio i onda kad nisam bio žedan, kao iz nekog duga prema bezgraničnome.“646 Navedeni odlomak ilustruje tvrdnju da Desnica u svojim književnim ostvarenjima prikazuje podvojenost čoveka, života i sveta što potvrđuje i njegov junak Ivan Galeb: „A slutnja tog drugog prostora i tog drugog toka zbivanja rađala je neki mučan nesrazmjer, bolnu i čežnjivu podvojenost bića. Ovaj naš život, i ritam ovog našeg kruga, pa i život i ritam svakog drugog kruga, ma koliko življeg i zbivanjem bogatijeg od ovog našeg, i opet je samo jedan dioni život – samo jedan mrtvi rukavac vremena. I odatle: prva mutna rasipanja žudnje za sveprisutnošću: o, biti u samoj jezgri događaja, u tački gdje se stječu i ukrštaju sve niti! U samom središtu gdje se začinje vrijeme, gdje se iz ruku vječnosti odvija njegovo klupko!“647 Nepregledni su prostori kojima se u mislima kreću Desničini junaci želeći da budu svuda prisutni. Svi procesi traju istovremeno u sveri realnog, kao i sveri irealnog prostora, dok se život sastoji od „igre osjećanja“ i „četvrtastih činjenica“, ističe Ivan Galeb: „Ali šta mogu kad se moj život sastojao više od takvih buba i fantazija, od igre osjećanja, od potitravanja senzibilnosti, od nekakvog kineskog pozorišta sjena, nego od onih čestitih, četvrtastih činjenica koje imaju svoje lijepo, sistematizirano mjesto u životu pristojnih građana (...)“648 Opipljive činjenice za Desnicu imaju sporednu, drugorazrednu važnost, dok je važnije ono što stoji iza njihove površine, sve ono što se može zamisliti i naslutiti. Pronaći „naličje“ čoveka koje se krije pod njegovom spokojnom i svetlom površinom jedan je od osnovnih zadataka ovog autora. Materija je u Desničinoj poetici „istina“ koju treba nadvladati pretvarajući je u „mistiku“ i odupirući se time prolaznosti. U težnji da nadvlada realno i dokuči ono što se ne spoznaje očima, da uzmakne realnim okolnostima koje su ga zadesile, kao i samoj stvarnosti, Desničin čovek utehu pronalazi u iluziji koja je stalno prisutna. Nasuprot realnom svetu, stvarnom i svakidašnjem u kojem se nalazi i provodi svoj život, Ivan Galeb ukazuje na istovremeno postojanje jednog višeg sveta,
646
Isto, str. 40. Isto, str.51. 648 Isto, str. 165. 647
232
beskrajno velikog i neograničenog koji je u direktnoj vezi sa čovekom i njegovim doživljajem. Nagoveštavajući postojanje jednog drugog sveta, Desnica otvara mogućnost dvojnosti između postojanja i nepostojanja. U takvom svetu pojmovi smrti i vremena dobijaju drugo značenje, nit vremena se gubi i život se prostire „u jednoj ravni, plošan i raznobojan kao ćilim“. U težnji da omekšaju oštre bridove stvarnosti olakšavajući time sopstveno postojanje, Desničini junaci u svojim mislima posežu za zamagljenim i beskrajnim daljinama uranjajući u njih svoje dosadašnje živote. Zahvaljujući trenutnom zaboravu omogućuju sebi privremenu izolovanost od vremena koje prolazi. Ivan Galeb u jednom od svojih razmišljanja analizira „momenat spontanog zaborava“, izjednačavajući ga sa „prazninom“ koja je bezdimenzionalna, u isti mah i beskrajno velika i beskrajno mala. Smatrajući da prisustva imaju svoju dimenziju i svoje granice, odsustva su, prema mišljenju pomenutog junaka, nemerljiva: „Ona su eoni beskonačnoga što se ucijepe između dvije tačke u nizu trajanja tako da im ne poremete ni redosljed ni broj. Ko zna koliko takvih pustolina beskonačnog, sabijenih u jedan hip, mi proživimo u toku našeg malog, uobročenog života! Jedan časak našeg mjerljivog vremena podoban je da kaptira čitave oceane onog nemjerljivog. Samo ukoliko se i u naše sne, u naše zaborave, nije već ušuljalo vrijeme sa svojim nesnosnim tik-tak-tik-tak. Ali ako smo uspjeli da ga se bar u našim zaboravima ispriprostimo, kakve li su učarane spilje bezvremena ne kriju u takvoj jednoj uskoj pukotini u stijeni Vremena!“649 Pored teme smrti, umetnosti i umetnika koje su najprisutnije u svim Desničinim proznim ostvarenjima, najznačajnije mesto u ovom romanu zauzima čovek i njegov doživljaj, što potvrđuje Ivan Galeb u svojim razmišljanjima: „Čovjek. Gorostasna tragična figura na pozadini agonično raskrvavljenog horizonta, na samom razmeđu između dvaju provalija: provalije beskonačnosti i provalije smrti i mraka. Grud mu je puna ljeskanja bića i nebića, u njoj se motaju smrt i besmrtnost, sad uhvaćene u koštac, sad obujmljene u zagrljaj. Prolaznost i vječnost, konačnost i beskonačnost, uspoređene i ravnopravne, počivaju mu jedna na jednom, druga na drugom dlanu, kao dvije ptice.“650
649 650
Isto, str. 130. Isto, str. 90.
233
Čovek je u Desničinom književnom delu prikazan kao složena figura koja često krije svoje pravo lice: „Čitav jedan čovjek založen u to da falsificira sam sebe, čitav jedan ljudski život uložen u to da se održi na licu jedna dosta prozirna, sasvim dvojbeno ukusna obrazina, često čak i gora nego što je rođeno lice!“651 Desnica u svojim proznim ostvarenjima istražuje i prikazuje čoveka koji izmiče oku nehajnog posmatrača, njegova granična stanja, borbu između svesnog i nesvesnog dela čovekove ličnosti, borbu „između dobra i zla u čovjeku“.652 Prikazati čoveka u Desničinoj stvaralačkoj poetici znači prevashodno „prikazivati što i kako on razmišlja“, što istovremeno za ovog pisca predstavlja jedan od osnovnih zadataka književne umetnosti: „Za moj ukus, osnovni je nedostatak novije literature baš to – što je nedovoljno intelektualistička. Čovjek se, naime, po sveopćem priznanju, u toku vjekova i tisućljeća, jako, jako razvio, cerebralizirao. I kao što je nekad davno, uglavnom, sjekirom od kremena ubijao sobove, tako on danas, uglavnom, misli; dube, kopa, analizira. Pa zato, kao što je nekad prikazivati čovjeka značilo uglavnom prikazivati ga kako lovi sobove, danas prikazivati čovjeka moralo bi, uglavnom, značiti prikazivati što i kako on razmišlja. A kad umjetnost to ne čini, ili ne čini u dovoljnoj mjeri, ona očevidno podbacuje u poređenju s umjetnošću pećinskog čovjeka.“653 Sagledavajući čoveka kao svesno i nesvesno654 biće, Desnica ukazuje na javu i san kao različite okolnosti koje utiču da njegova stanja i ponašanje: „Lica spavajućih ne lažu: tek na njima vidimo pravu bijedu njihovih sopstvenika. Na javi, naša su lica zategnuta bilo kakvim svijesnim htijenjem ili nesvijesnim stremljenjem, oživljena bilo kakvim ciljem, namjerom, nastojanjem, pa makar nastojanjem da skriju svoj pravi izgled, svoj istinski izraz; maskirana kakvim više ili manje namjernim izražajem. Osjećaj je na njima ili zatomljivan ili pretjerivan, ali uvijek krivotvoren. Tek u snu, kad je iskopčana poluga volje, kad je naše tijelo bez obrane... kako li tek tada bijedna izgleda ljudska mašina! ... Kad san izgladi našu lažnu krabuljsku nacerenost, kad poravna grimasu bora složenih u osmijeh, kad popusti grč
651
Isto, str. 231. Isto, str.94. 653 Isto, str. 108. 654 “Tebe zanima samo čovjek in abstracto. Konkretni ti je previše vulgaran, nedovoljno interesantan. Uprav kao da je uslov za čovjekoljublje izvijesna distantia loci.” Isto, str. 222. 652
234
hotimičnosti – kako li tad iz skrovitih dubina ispluta na lice prisna briga čovjekova, njegov rođeni udes! ... Koliko li nijeme istine na tim licima!“655 Razotkrivajući čoveka u nesvesnim stanjima, Desnica pokušava da se što više približi njegovoj unutrašnjoj realnosti. Ivan Galeb potvrđuje navedeni zadatak pisca: „Mi nosimo u sebi naša istinska lica, naše prisne sadržaje, naše urođenje načine osjećanja, iz čitavih nas izrasle vizije svijeta; naše apsurdnosti koje znače našu unutrašnju realnost.“656 Tragajući za moralnim sukobima unutar samoga bića, Desnica otkriva i prikazuje najrazličitija ljudska stradanja, krivice i nade ne osuđujući čoveka, već težeći da shvati sve njegove protivrečnosti koje ga karakterišu. U razgovoru sa fra Anđelom Desničin junak ističe: „- Pa to se i zove čovjek, moj oče: skup intimnih kontradikcija zašivenih u jednu ljudsku kožu! I čim su kontradikcije brojnije i veće, tim je potpuniji i cjelokupniji čovjek. Živu čovjeku nije potrebna neka suvislost, neka dosljednost, pa da bi bio realan i za život sposoban. To je potrebno licima iz umjetničkih djela, a i njima samo donekle; svakako mnogo manje nego što se obično misli. Živim ljudima to ne treba: sam fakat što postoje i što, onakvi kakvi su, ipak kako tako žive, dokazuje njihovu mogućnost, njihovu podobnost za život, ako bi ko u nju posumnjao (...)“657 Čovek je u Desničinoj stvaralačkoj koncepciji doživljen kao večita i neiscrpna tajna, kao zagonetka pred kojom pisac svaki put nanovo zastaje tražeći u njemu nešto novo i vredno: „Sve je vredno da se o njemu ponovo razmisli, ništa nije konačno poznato i određeno. I svaki čovek je za njega nešto vredno. Sa svim se treba suočiti, potpuno i bez ostatka.“658 Ivan Galeb potvrđuje piščevo mišljenje: „Neobično cijenim baš one pisce koji nam otkrivaju sitna, tanana vlakanca u čovjeku, one naoko neznatne unutrašnje momente. Griješe ljudi kad za znatnim vanjskim efektima zamišljaju neke velike unutrašnje pomake, neke krupnije movense.“659
655
Isto, str. 38. Isto, str. 322 657 Isto, str. 190. 658 Vladan Desnica: „Djelo nastaje dalje od pisaćeg stola“, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimično iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str. 108. 659 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 228. 656
235
Treba prikazati što obuhvatniju sliku čoveka660, istovremeno i dobro i zlo u njemu, odnosno njegovu i svetlu i tamnu stranu kao suštinske sobine Desničine vizije sveta. Zlo je u Desničinoj stvaralačkoj poetici podjednako prisutno kao i dobro, jer jedino uzajamnim delovanjem njihovo postojanje je opravdano. Smenjujući princip dobra i zla, pisac prikazuje večitu borbu koja se odvija u čoveku i svetu kojim je okružen. Navedeni stvaralački postupak Dragan Jeremić određuje kao dijalektičku metodu koju pronalazi u Galebovoj ličnosti: „Metoda kojom Galeb prilazi svim stvarima jeste dijalektička metoda (...) to stalno dvojenje, taj sukob suprotnosti stavlja Galeba u okvir jedne iznutra razdvojene integralnosti (...) Po njemu čovek mora da prima sve suprotnosti kao nedeljive delove celine života.“661 Čovekov duhovni svet je središnja kategorija Desničinog sistema mišljenja, a ideja o njegovoj patnji javlja se kao neizbežna i večito prisutna. Patnja je obeležila najranije detinjstvo kao i čitav život Ivana Galeba: „Čini mi se da nikada kasnije nisam doživio silnijeg čuvstvovanja i strasnije patnje. Realna životna stradanja, tegobe praktičnog života, nešto su sasvim drugo. I, usuđujem se reći, nešto mnogo manje. A možda ni dandanas ne bih imao smjelosti da to kažem, kad me čitav dosadašnji život, sa svim njegovim iskustvima bola i doživljavanjima patnje, ne bi na to ovlašćivao. Ako čovjek ni po koju cijenu ne bi želio da se vrati u djetinjstvo, ako bi čak pristao da se vrati u ma koje drugo doba i ma koju drugu situaciju svog minulog života radije nego u djetinjstvo, mislim da je to najviše u prvom redu baš zbog te nemušte i bezimene djetinje patnje.“662 Stanko Korać u svom prikazu Desničinog romana ističe da je patnja „značajni dio života Ivana Galeba. On je onaj čovjek koji je intenzivno u punoj otvorenosti čula i koji je proživljavao patnju kao nešto što je u samoj čovjekovoj prirodi. Ovdje se ne pretpostavlja misao životu, nego obrnuto, pretpostavlja se život misli. Prvi i najvažniji zakon u tome je da se živi, a potom da se misli. Taj je stav potpuno u skladu sa egzistencijalizmom.“663
660
„Žeđ za saznanjem o čovjeku je osnovna. Ona je jednako za pohvalu pa makar kako i makar kroz koju pukotinu saznanje u nas prodiralo.“ Vladan Desnica: „Volite li film?“, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimično iskustvo II, Zagreb, 2006, str. 90. 661 Dragan M. Jeremić: Perom kao skalpelom, Bagdala, Kruševac, 1969, str. 111. 662 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 53. 663 Stanko Korać: Svijet, ljudi i realizam Vladana Desnice, Srpska književna zadruga, Beograd, 1972, str. 193.
236
Desnica se svojim prozama razlikuje od pisaca svoga vremena po naglašenoj prisutnosti čovekove patnje prikazane u najrazličitijim vidovima. Patnja u stvaralačkom doživljaju Ivana Galeba poseduje određeni estetski kvalitet i predstavlja izvesni uslov za umetničko stvaranje: „Svi mi gotovo uvijek više ili manje stiliziramo naše duševne patnje; svi mi znamo da njima nije strana diskriminacija lijepoga i ružnoga, svi mi osjećamo da u njima latentno živi neki estetski kvalitet, da su one podobne za estetsku preradu, pa da se od njih doista kasnije često i prave poeme i tragedije i simfonije i slično.“664 Suočavajući se sa patnjama koje im donosi život, „ljudi traže što goliju konkretizaciju svog zla i svog pakla.“665 Čovečanstvo se „prozlilo“, naglašava Desničin junak, dobilo „perverzne ukuse“ i kao takvo od umetnosti zahteva da predstavi stvarnost u svim njenim vidovima, sa svim oblicima čovekove patnje i zla. Desničini junaci svakodnevno se suočavaju sa patnjom prihvatajući je kao deo svoje stvarnosti. Međutim, nema kod njih glasnog jadikovanja nad nesrećnom sudbinom, već je učestala slika zatvorenog ćutanja i neme trpnje. Slično mišljenje iznosi i Desničin junak Ivan Galeb, i kao jedno od svojih značajnijih životnih iskustava naglašava da je uzaludno izmicati patnji jer je ona neizbežna, već treba „gaziti dalje kroz nju, do one mrtve tačke na kojoj iznurenost ljudskog stroja potpuno izbalansira patnju“.666 Suočen sa sobom u trenucima samoće i patnje, nezadovoljan okolnostima u kojima se nalazi, ublaženje svog nezadovoljstva i utehu Desničin čovek nalazi u samoj trpnji i stradanju. Posmatrajući ovaj roman uočavamo da je patnja stalno prisutna u životu Ivana Galeba. Suočavajući se neprestano sa svojim prošlim i sadašnjim patnjama, Ivan Galeb je izložen mislima o ništavilu i konačnosti: „Tek mnogo kasnije shvatio sam da je to djetinjsko osjećanje – tako puno patnje, i tako blizu i ništavilu i neuništivosti – ustvari bilo samo ljeskanje, i migoljenje, i treperenje onog silnog, grdnog, neuništivog osjećaja života u meni, i one strahovite, neutažive žudnje za njim. Onog osjećaja života koji me je, makar i nespoznat, neprepoznat, makar i prerušen u svoju
664
Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 29. Isto, str. 275. 666 Isto, str.128. 665
237
suprotnost, u igru potitravanja s ništavilom, u žeđ samouništenja, kroz čitav život vitlao i pratio.“667 Ova misao je izvor čovekove patnje, jer znanje o konačnoj sudbini narušava ravnotežu i mir. Desničina dela su puna čovekovih doživljaja i razmišljanja o prekomernom ljudskom ništavilu. Odgovore na svoja pitanja Desnica ne traži ni u prirodi, ni u Bogu, ni u spoznaji, već u čoveku i njegovom doživljaju. Navedeni poetski stav ukazuje da umetnost proizilazi iz samog čovekovog života, tačnije njegovog doživljaja. Milivoje Marković naglašava da „Desnica svoju stvarnost zasniva na istinitosti doživljaja, na činjenici da je realno ono što proživljavamo, ono što znamo, a ne ono što ne dopire do nas, što nas ne izaziva (...) Za Desnicu kao pisca ono što se proživljava najdublja je realnost – jedina istina od koje se ne može pobeći, to je ono što smo proživeli. Zato je Desničin roman Proljeća Ivana Galeba tako inpresivan i sugestivan jer on ne razlaže takozvanu objektivnu realnost, već Ivan Galeb govori o onome što je doživio, razlaže svet svojih misli i ideja, svojih strasti i snova, iskazuje najjače impresije iz ličnoga života.“668 Razmišljajući o ljudskim potonućima, Ivan Galeb napominje da ljudi imaju potrebu za nekom malom dozom metafizike u svojim namerama da prevaziđu osećaj neumitnog kraja: „Proskribiraju metafiziku duše, da bi odmah zatim, na mala vratašca, propustili nekakvu metafiziku tijela. A kad neće ili ne smiju da je prave od čega drugoga, prave je tako da na njen stepen podižu makar neki bubreg, jetru, žlijezdu, ili sve te stvari skupa. I za to stvore jedno novo ime, ili preupotrebe staro. A to ime, na burzi racionalnoga, ima otprilike onu istu vrijednost koju je imala ranija riječ ’duša’.“669 Zahvaljujući toj potrebi nastaju umetnička dela čije stvaranje je Desnica doživljavao kao veoma složen proces u kojem podjednako učestvuju iskustvo i intuicija, fantazija i memorija: „Potpuno se predati umjetnosti znači nešto kao zavjet siromaštva: odreku od volje i njenih postignuća. Znači prepustiti se rovanju unutrašnjih sumnja i kolebanja, osjetljivosti i njenom rastakanju. A ako osjetljivost i fantazija nisu krv i meso umjetnosti, ne znam što bi drugo bila umjetnost.“670
667
Isto, str. 53 Milivoje Marković: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 79. 669 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 302. 670 Isto, str. 352. 668
238
Stvoreno na taj način, umetničko delo se, prema mišljenju ovog pisca, sastoji od „niza pojedinačnih, dionih i raznovrsnih manifestacija, fantazije, zapažačkog dara, osjećaja za prirodu, životnog iskustva itd, dakle od čestica umjetnički kreativne senzibilnosti koje u sebi nose žive i vrele pulzacije života, žive i vrele kaplje konkretnosti“.671 Fantazija je veoma značajan elemenat u stvaralačkoj poetici ovog pisca jer omogućava potpunije sagledavanje i stvaranje kompletnije slike o životu i svetu. Zahvaljujući fantaziji, Desničini junaci odlaze u sferu irealnih prostora u kojima se kriju mnogi uzroci realnoga. Autor ovog romana, prema rečima Radomira Ivanovića, „pomjera granice realnosti i granice umjetničke realnosti. Svim kreativnim i intelektualnim silama on nastoji da u što većoj mjeri ukine onu hipotetičku granicu koja dijeli realnost od fantastike, zamjenjujući u narativnoj prozi jednu kategoriju drugom, u želji da pokaže jedinstvenost i harmoničnost konkretnog i apstraktnog svijeta, racionalnog i iracionalnog, jer sve što prođe ljudskim umom pisac smatra dijelom realnosti.“672 Sam put u drugi svet moguć je pomoću fantazije koju treba, prema rečima Ivana Galeba, već kod dece usmeravati u tom pravcu: „Potaknuti u njima sumnju da li i tamo važe ovdašnje forme i kategorije, poljuljati im povjerenje u pojam postojanja, u pojam vremena.“673 U težnji da konkretizuje različite doživljaje, Ivan Galeb još kao dečak u svojoj svesti stvara imaginarni lik Bućka, koji predstavlja plod čovekove fantazije i namere pisca da granice realizma učini nevidljivima. Realizam je za njega sve što prođe čovekovim umom, „sve što je jednom stvoreno“674, sve što je mišljeno, doživljeno, maštano: „Jednom njezinom riječju, Bućko je bio stvoren (…) Jedna jedina babina riječ imala je moć da ga odjednom i iz ničega stvori.”675 Navedena tvrdnja ukazuje da pisac, prema mišljenju Radomira Ivanovića, “upotrebljava kategoriju realizam kao kompozitni pojam, onako kako su ga u
671
Vladan Desnica: „Zloupotreba...“, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimično iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str.192. 672 Radomir Ivanović: Po sunčanom satu, Zmaj, Novi Sad, 2001, str. 82. 673 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 224. 674 „... sve što je jednom stvoreno, kao i sve što je u jednom hipu samo pomišljeno, živjet će do konca, neporecivo i neuništeno.“ Isto, str. 50. 675 Isto, str. 50.
239
teorijskoj i primijenjenoj ravni prihvatili pristalice integralnog realizma, gotovo kao oznaku za umjetnost u cjelini.”676 Posmatrajući nastanak Bućka, prema rečima Stanka Koraća, “dolazimo do stava da fantastika pripada strukturi svijesti, da se ona rađa ponekad ni iz čega, da je dovoljna jedna riječ, ili neki šum, ili ma kakav pokret da se rodi fantastično. Ono se ne bi moglo roditi kad bi čovjekova svijest prihvatala samo pozitivnu stvarnost, samo onu stvaranost koja je dohvatljiva čulima.”677 U Galebovom detinjstvu Bućko je predstavljao potrebu dečaka da nešto tajnovito i zamišljeno pretvori u stvarnost i izjednači ono što se istinski događa sa onim što se samo zamišlja: „Doista, zar i fakat našeg doživljavanja u misli, u fantaziji, zar i fakat našeg čuvstvovanja, treperenja naše senzibilnosti, nisu isto tako fakti kao i oni „vanjski“, „fiziči“, „realni“, „objektivni“ fakti (...)? Zar i fakat što ja u datom času doživljavam, mislim, čuvstvujem, strepim, trpim, nije isto tako realan i historičan fakat kao i fakat što je u datom povijesnom momentu Cezar prešao Rubikon (...)?678 Desnica izjednačava čovekove misli sa stvarnošću, težeći da stvori što obuhvatniju sliku: „Nikad nisam mnogo vjerovao u realnost realnoga. To nesumnjivo mora biti konstitucionalna greška. Kao što uslijed nekih bolesti čovjeku ostane do starosti tanak, piskutav glas iz djetinjstva, tako je i meni ostalo to slabo razlikovanje između pomisli i stvarnosti, između „istine“ i „laži“, između onoga što se „odistinski događa“ i onoga što se „samo zamišlja“. I, što je još gore, ostala mi je izvjesna nesposobnost da shvatim punu važnost tog lučenja.“679 Pored Bućka, Desničin junak u svojoj svesti gradi lik Mama-Jumbe koja predstavlja božanstvo u koje veruju ljudi nekog plemena. Iako ona objektivno ne postoji, to ne umanjuje njen značaj, jer ona postoji u svesti ljudi koji u nju veruju. Ljudi imaju potrebu da stvaraju Mama-Jumbe jer im je potreban vođa i spasitelj, bez kojeg ništa ne mogu svojoj borbi sa spoljašnjim svetom. Uspoređujući činjenice realnog, spoljašnjeg sveta sa unutrašnjim, duhovnim svetom čoveka, Galeb uočava njihovo uzajamno delovanje: „Zar ono što se „samo misli“, što se čuvstvuje, doživljava, pati, ne potresa moćno samo temelje našeg bića, i nije li to često po nas presudnije i posljedičnije od onoga što nam se događa u „svijetu 676
Radomir Ivanović: Po sunčanom satu, Zmaj, Novi Sad, 2001, str. 82 Stanko Korać: Svijet, ljudi i realizam Vladana Desnice, Srpska književna zadruga, Beograd, 1972, str. 420. 678 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 91. 679 Isto, str. 91. 677
240
vanjskih objektivnih fakata“? Do te mjere, da ponekad uzdrma i naš fizis, ugrozi i samu našu egzistenciju. I zar i ti „vanjski“, „objektivni“ fakti u suštini ne ostvaruju svoju važnost i svoju značajnost po nas tek time što se pretoče u naše misli i naša čuvstvovanja, u naše unutrašnje glasove, u odjeke naših tamnih unutrašnjih spilja i pećina, u naše strahove i naša nadanja, u naše boli i naše radosti!“680 Zadržavajući se na čovekovom doživljaju i njegovom unutrašnjem svetu, Galeb dolazi do zaključka da je stvarnost prevashodno ono što se čoveku dogodi u životu, kao i njegova svest o tome. Prema mišljenju Milivoja Markovića, „za Galeba važna je i činjenica da čovek ume i može realno da misli svet, da dublje pronikne u njega i da ga oplodi svojim pretpostavkama stvarnog, da ono što je tzv. konkretna, objektiva realnost šire i dublje razmakne u svojim unutrašnjim granicama.“681 Pisac ne prikazuje samo događaje kroz koje prolazi Ivan Galeb, nego istovremeno fiksira i osećanja koja su izvorište njegovih dnevničkih zapisa. Mogućnost istovremenog prikazivanja Galebovih događaja i osećanja koja ih prate, Radomir Ivanović određuje kao Desničinu „alhemiju postupka“. Slično zapažanje otkriva Nenad Radanović u svom prikazu ovog romana: „Zapravo, nad svim pojedinostima u Ivanovom životu prevlast imaju njegova lična osjećanja, kojima on boji svijet oko sebe, kao i svoja prva životna iskustva i iskušenja.“682 Pojam osećaja u Desničinoj stvaralačkoj koncepciji shvaćen je i prikazan kao nestalan, raznolik i nejednak u zavisnosti od samog čoveka i njegovog doživljaja. Određeni događaj, prema Desničinom mišljenju, neće izazvati isti stepen osećanja kod različitih ljudi: „Naši osjećaji ljubavi, svih mogućih vrsta, naši osjećaji privrženosti, odanosti, zahvalnosti, udivljenja, i tako dalje i tako dalje, daleko od toga da bi bili uvijek konstatni, u svakom su momentu, naprotiv, raznoliki, nejednako duboki, nejednako intenzivni, nejednako korjeniti, različito obojeni. Oni su niti neke pređe, čas deblje čas tanje, koje neprestano mijenjaju boju i nijansu.“683 Ivan Galeb naglašava da se ljudi strahovito plaše osećanja, i da je mogućnost osećanja jedna zanemarena ljudska sposobnost. Sposobnost za velike osećaje, prema Galebovom mišljenju, ređa je od „sposobnosti za bilo što drugo veliko.“684 Veliki 680
Isto, str. 92. Milivoje Marković: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 73. 682 Nenad Radanović: „Poetika i njena realizacija“, Izraz, br. 2, Sarajevo, 1974, str. 176. 683 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 184. 684 Isto, str. 323. 681
241
osećaji su u Desničinoj poetici shvaćeni kao „jedan oblik borbe protiv smrti, krhki mostovi između konačnog i beskonačnoga“ pomoću kojih čovek „presvođuje bezdane mraka.“685 Posmatrajući život kroz brojne dvojnosti, pisac izdvaja misli i osećanja koja se naizmenično i neprekidno smenjuju: „Naša misao neprestano prelijeće po nepoznatim vidovima života i svijeta kao što utančani prsti slijepca prelaze preko nepoznatih i nepojmljivih lica. A naš osjećaj sustopice prati prelijetanje misli kao što odraz u vodi prati prelijetanje ptice nad ogledalom jezera; i osjećaj tako spremno odgovara misli, da se u nama rađaju, naizmjenično i neprekinutim slijedom, odrazi radosti i tuge, kao osmijeh na slijepčevu licu. Ja čak mislim da se u toj igri naizmjeničnosti i sastoji život, da ta izmjena obasjanosti i zasjenica i jeste arsa i teza našeg živog daha, sistola i dijastola našeg živoga srca. I kad bacim pogled unatrag na život, on mi se ukazuje kao ljeskava i nemirna površina satkana od krpica svjetlosti i od krpica mraka.“686 Sopstvenu viziju sveta Desnica temelji na jedinstvu suprotnosti što potvrđuje Ivan Galeb, razgovarajući sa svojim učiteljem o postojanju boga, o njegovom smislu i značaju za čoveka: „Boga u isti mah i ima i nema. I dobro je što je tako. Ne bi li, i tu kao i u svemu drugome, bila izgubljena polovica čitave stvari kad bi boga ili samo bilo ili samo ne bilo? Zar i vjerovanje u dobro ili zlo, u ljepotu ili rugobu života, u njegovo bogatstvo smisla i punoću sadržaja ili u njegovu pustotu i besciljnost, nisu samo dijalektički momenti naše žive ličnosti? I ne ležimo li mi čitavom svojom težinom podjednako i u jednima i u drugima od tih suprotnih afirmacija? Nismo li ovi isti mi koji jesmo i kakvi jesmo ujedno i dobri i zli, i podli i plemeniti, i cinični i sentimentalni, i nevini i razvratni?“687 U Galebovom razgovoru sa fra Anđelom, Radivoje Mikić688 uočava antropološku koncepciju tragične inspiracije koja ukazuje da u celokupnom duhovnom svetu i iskustvu čoveka nema stabilnih elemenata, da je sve relativno i promenljivo. U ovom romanu jedna pored druge stoje „suprotne istine“ koje pisac na jednoj višoj razini posmatranja spaja u celinu: „Postoji u ljudima nešto što ih tjera iz 685
Isto, str. 323. Isto, str. 11. 687 Isto, str. 183. 688 Radivoj Mikić: Proljeća Ivana Galeba Vladana Desnice, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1985, str. 86. 686
242
njihovog vlastitog kuta gledanja, nešto što ih nagoni da budu pomalo pristaše svojih protivnika. To, mislim, izvire iz jedne osnovne istine o ljudima: svi mi jako volimo sebe, svi smo mi silno zaljubljeni u sve što je naše, svi mi stalno želimo da budemo „mi“. Ali isto tako strasno želimo da budemo „drugi“. Ima neka posebna, nama nedostupna draž (i u toj nedostupnosti baš i leži demon te draži) u onome što nismo mi. Prosto kao da zavidimo drugima na tome što su drugi a ne mi! I te dvije suprotne istine uporedo žive i djeluju u nama, kao i tolike druge suprotne istine (...) Čini mi se da je to naprosto jedan repić težnje za univerzalnošću.“689 Objedinjujući suprotne istine, Desnica je nastojao da stvori jedinstvenu sliku čoveka i sveta. Navedeni cilj u samom procesu stvaranja umetničkog dela, pisac je ostvarivao postizanjem istinitosti i uverljivosti. Postignuta uverljivost umetničkog dela u Desničinoj stvaralačkoj poetici jača je i od realne stvarnosti, čime pisac naglašava krajnju moć umetnosti: „U tom dvorištu izgrađivalo se džinovsko stablo, kruna čitave inscenacije, sa svim mogućim nijansama zelelnila u raskošnoj krošnji i s prebogatom igrom svjetlosti i sjena. Sunce je moglo po miloj volji da se vrti okolo naokolo udvarajući se džinovskom stablu, moglo je da ga obasjava koliko god hoće sdesna i slijeva svojim zrakama – zaludu! Ona stalna, duboko urezana svijetla i sjene koje je naslikao umjetnikov kist bila su jača od realne svjetlosti i realne sjene, i, u sukobu tih svjetlosti i sjena, dobivao se nesumnjiv utisak da je sunce ono koje udara pogrešne sjene. Eto tolika je, u svojim krajnjim stepenovima, moć umjetnosti!“690 Istina kao životni princip dominantna je kod Desničinih junaka. Ivan Galeb je doživljava kao „spasonosnu slamku“ i osnovnu osobinu svakog čoveka: „Tako sam se u svim prelomnim časovima i brodolomima hvatao instinktivnom grčevitošću za spasonosnu slamku „istine“. Mislio sam: ako čovjek nije dovoljno jak da svoju krivicu nezamućeno uočava i da je bez sustezanja priznaje. U tome leži ona krajnja granica na kojoj čovjek još može da se nazove čovjekom.“691 Razmišljajući o istinitosti ideja, Ivan Galeb priznaje da mu je nepojmljiva i tuđa doslednost i istrajnost u jednom verovanju. Prema njegovom mišljenju istine su nestalne i prevrtljive: „Možda su ideje istinite samo dok su mlade: čim malo potamne, čim se pojave prve bore na njihovom licu, one prestaju biti istine.“692 U čoveku se, prema Galebovom mišljenju, u određenom momentu „odjednom sve preokrene, u 689
Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 179. Isto, str. 116. 691 Isto, str. 295. 692 Isto, str. 192. 690
243
njemu zine jedan neslućen ambis, tumbe se prevrne njegov stav, i on sad za tim novim stavom stoji čitavim sobom, jednako onako kao što je donedavna stajao za onim prvim.“693 Desnica je naglašavao da se ne može doslovno govoriti o filozofskim idejama u književnom delu, jer one doživljavaju specifičnu umetničku transformaciju na području umetnosti predstavljajući samo puki metaforički izraz: „Čovjek nosi u sebi nekakve svoje ideje, zanose, težnje, stremljenja, šimere. Ali kad se ideje ovaplote, kad se šimere konkretizuju, kad se težnje i stremljenja odjelotvore, tad započinje jad. Jučerašnja naša stvar, dijete naših snova, tvorevina naših ruku, postane nešto iznad nas, nešto što nas podčinjava sebi i upreže u svoje ciljeve i interese. Naspram konkretnom živom čovjeku diže se na horizontu grdna prijeteća sijenka njegove vlastite apstrakcije, odnekud neizmjerno veća i dragocijenija od njega samog, i prijeti da ga prosto smlavi.“694 Posmatrajući filozofiju kao način osećanja, Desnica naglašava da je svaki filozofski sistem uslovljen psihičkim ustrojstvom njegovog tvorca. Ističući da svakom čoveku moraju biti svojstveni različiti načini osećanja, a time i različite i oprečne filozofije, Desnica zamera jednostranost misliocima koji se opredeljuju za jednostran pogled na svet, želeći da od različitih načina osećanja naprave „mnogostraničnu viziju svijeta“: „Istina, mislioci su ponajvećma jednostrani, ljuto ekskluzivni. Ali to i jeste njihov glavni nedostatak. I zato od pojedinog od njih, uzeta sama za se, i ne možemo očekivati bogzna što. No ako ih obujmimo sve skupa, ako svakoga od njih uzmemo samo kao pojedini instrument u kompleksu, tek tad filozofija postaje nešto! Nešto široko, obuhvatno raznoliko, nešto sa bezbrojem lica i vidova, nešto prebogato i raznovrsno - baš kao i sam život. Više manje čitav kosmos... Svaki od njih gradi jednu, svoju, filozofiju iz jednog, svog, načina osjećanja, iz jedne, svoje, njegovom specijalnom organizacijom psihe uslovljene, prirođene vizije svijeta. Drugim riječima, pogreška je u tome što oni na silu boga od jedne poezije hoće da prave jednu filozofiju, od jedne svemirske poeme jedan svemirski sistem.“695 Desničino tumačenje filozofije proizliazi iz njegove težnje za jedinstvom misaonog i poetskog. „Doista, oduvijek je bila u meni težnja, strasna težnja, da moje maštanije, moje iracionalnosti, moje čuvstvovanje zaogrnem u vid logike. U vid sušte, 693
Isto, str. 300. Isto, str, 262. 695 Isto, str. 103-104. 694
244
žežene logike (...) Imao sam ambiciju da od toga pravim filozofiju. Zašto? Ko bi ga znao! Možda zato što sam tu materiju u sebi uvijek osjećao previše prisno, previše stvarno – previše ozbiljno, previše životno, na koncu, - a da bi se od toga smjela praviti poezija“696, priznaje Ivan Galeb, otkrivajući i obrazloženje navedene težnje. Različite filozofije, prema njegovom mišljenju, predstavljaju karakterne crte čoveka, njegov intimni sadržaj i suštinsku bit, i kao takve veoma su zanimljive. „Da, filozofi – ako su uistinu filozofi a ne što drugo (...) – samo su prerušeni pjesnici. Nesvijesni pjesnici, nehotični tvorci prave poezije. A njihovu pjesničku narav i suštinu potvrđuje i upotpunjuje baš i ta crta pjesničke naivnosti, pjesničke nesvijesti o samom sebi: što svoje vizije života i svijeta šaraju savršeno ozbiljna lica, kao djeca kad rišu.“697 Pronalazeći u filozofiji jedinstvo poetskog i misaonaog, Desnica iznosi sopstveno poimanje života i sveta kojim želi da obuhvati realnost realnog kao i realnost irealnog, mireći time suprotne istine: „Bilo kako uzeli i sudili stvari, čini mi se nedvojbeno da, ma koliko ovim mojim poimanjem života i svijeta na jednoj strani potkopavao realnost realnoga, toliko na drugoj strani utvrđujem realnost irealnoga: koliko god jednom rukom oduzimao od stvarnosti, toliko drugom privodim u njeno krilo. I time mirim savjest: mislim da, sve u svemu, stvarnost time nije na šteti. A time nekako i ja dolazim na svoj račun.“698 Izjednačavajući poeziju i filozofiju, Desnica otkriva njihov zajednički cilj, težnju da se prevaziđe jedina konačna istina, da se nadvlada smrt. „Jedina istina koja ne stari, koja se ne otrcava, koja ne gubi svoju snagu i svoju aktuelnost, to je smrt.“699 U težnji da nadvlada osećaj nadolazeće smrti, Galeb želi da se oslobodi prošlosti: „U duhu naših ćelija leži umor drugih, u našoj istančaloj krvi nosimo talog tuđih iskustava. Duša nam je puna mrtvih čahura tuđih saznanja i tuđih razočarenja. A gdje je izlaz? – Treba se otresti povijesti, treba pokopati prošlost. Smrt se sočinje i gnjezdi u ustajalim klimama jučerašnjice. Golema prošlost zna katkad da proždre i sutrašnjicu, kao gladna kuja mladunčad. Budućnost pripada onima koji nemaju prošlost.“700
696
Isto, str. 101. Isto, str. 105. 698 Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 105. 699 Isto, str. 192. 700 Isto, str. 349-350. 697
245
Opterećen i zasićen svojim i tuđim iskustvima i spoznajama, Ivan Galeb predstavlja otuđenog čoveka građanskog društva koji naslućuje dolazak novog doba i jedne nove generacija koja se mora osloboditi tereta prošlosti: „Mlade klice mučno prorastaju pokrov sagnjilih otkosa što na njima tište, probijaju se na svjetlost, još blijede, treptave na suncu. Biva mi jasna neodoljiva želja da se sve to zbriše, da se život svega toga oslobodi, da se započne živjeti sasvim iznova, na čistoj, bijeloj stranici. I radosno zazivljem tog novog čovjeka, slobodnog kao kopile, bez jučerašnjice, bez naslijeđenih tereta.“701 Obraćajući se „novom čovjeku“ Galeb jasno iznosi svoju humanističku viziju sveta, zasnovanu na stvaranju pozitivnijeg čovečjeg lika koji se predstavlja svojim intelektualnim spoznajama. Dovodeći svog junaka pred sam kraj romana i životnog doba, pisac svoju priču o njemu ne završava igrom smrti, već ga ponovo vraća u život. Napuštajući bolnicu, Galeb se ponovo susreće sa svetom, pitajući se čemu svi toliko žure kad će i onako „stići na svoj dio patnje i gorkih saznanja“. Slika užurbanih ljudi koje posmatra asociraju ga na vlastiti život „u kojem kao da se čitavog vijeka samo žurio da još danas pojede i sutrašnji i prekosutrašnji obrok života.“ Desničin junak, na samom kraju svog životnog puta, vrednost i značaj života pronalazi u prirodi, u malim stvarima, ne pomišljajući na muziciranje i svoje spisateljske strasti. U nameri da svojim preostalim snagama doprinese svom cilju, očovečenju čoveka, Galeb želi da se uključi u humanitarni rad kolonije za napuštenu decu: „Stidljivo gajim još samo tu malu ambiciju: da ovakav kakav sam, i na svoj način, bar nešto sobom doprinesem očovječenju čovjeka. Možda bih mojom ranjivošću uspio da pomalo omekšam one odveć grube oblike u kojima vitalnost provaljuje iz te nesretne zanemarene djece.“702 Svoja razmišljanja o čoveku i njegovom životu, Galeb završava poteskim iskazom o konačnom pronalasku izvesnog smisla čovekovog postojanja: „Žmurim na mladom proljetnom suncu i osjećam da sad već životu ne treba tražit drugog cilja ni dubljeg smisla. Vedar sunčan dan, i kora hljeba, i krpa neba sa šakom zvijezda nad glavom – i ja ne mogu da zamislim veće ni stvarnije sreće: sve želje šute i čula dremaju, a misli imaju prazničko ruho i bijele skrštene ruke. Na koncu sviju staza stoji šutnja i mir sa svime: široki mir s bolom, s ljudima, sa životom - sa samim sobom. U 701 702
Isto, str. 349. Isto, str. 387.
246
meni tišina, nada mnom podne bez ruba, uokolo prizori zemlje u dobroj poplavi sunca. Zar se na tako malo sav život sveo? Je li to starost, preživjelost, umor? Ili posljednje, vrhovna mudrost: krajnja odreka svega? Ne znam. Osjećam samo da nema stvarnijeg dobra od toga: mir sa radošću, s bolom – i preplavljenost suncem.“703 Završnom stranicom ovog romana Vladan Desnica ostvaruje mirnu sliku jednog burnog i nemirnog života. Nakon svega, nakon svih uspona i padova, njegov junak uspostavlja izvesnu ravnotežu sa životom, sa mogućnostima koje život nesebično pruža. U želji da otkrije smisao života za kojim je tragao svih proteklih godina, Ivan Galeb je srastao sa životom upravo u izolovanom bolničkom okruženju, shvativši da je život ipak najveći dar. Tokom vremena provedenog u bolnici, u suočavanju sa samim sobom, Galeb dolazi do saznanja da je vredelo stajati na strani dobra da bi se savladalo zlo, da je potrebno neprestano učestvovati u životu odgoneći time smrt od sebe. Krajnji zaključak Ivana Galeba ne predstavlja samo optimističku poruku, mudrog, srednjovečnog umetnika, već jedino rešenje i jedini izlaz koji se nudi čoveku704 nakon svih traženja i lutanja. Prihvatiti život onakakv kakav jeste, i učiniti nešto dobro u skladu sa svojim mogućnostima, osnovni je smisao i zadatak svakog čoveka. Nakon izlaska iz bolnice, Desničin junak više ne razmišlja o svojoj umetnosti, niti o sebi kao umetniku, već želi da iskoristi svoj povratak u život čineći kao čovek dobro delo tamo gde je to, po njegovom mišljenju, najpotrebnije. Galebova odluka da ostatak svog života provede pomažući nezbrinutoj deci, svoj potpuni smisao i značaj dobija u kontekstu njegovog doživljaja detinjstva. Povratak detinjstvu kroz pomoć deci označava čovekov povratak životu i siguran način da se uspori dolazak neminovnog kraja.
703
Isto, str. 411. „Na kraju, svjesni da smo našom rječju rekli tako malo o ovoj velikoj, nepresušnoj knjizi, koja je kod nas ponijela teret čiste misli o čovjeku i njegovom udesu, treba da podvučemo njenu suštinsku modernost. Nema u njoj ničega ishitrenog, nasilu traženog, nikakvog eksperimentisanja i traženja po svaku cijenu. Ona je sigurna i tvrda u svojoj goloj rječivosti, svojoj ljudskoj obremenjenosti. Možda je malo suviše razdešena, neušivena sva u osnovne tokove, to će nekome i zasmetati, poneka poglavlja iskaču za glavu uvis i stoje dovoljna sama sebi, kao završene novele (ranije objavljivane) ali to sve zajedno ne krnji i ne umanjuje njenu cjelovitost u poruci istine koju smjelo dokučuje iz nesaznanog i kazuje ljudima.” Risto Trifković: “Romansirana misao o čovjeku i njegovom udesu”, Život, Sarajevo, februar, mart 1958, str. 195. 704
247
ZAKLJUČAK
U doktorskoj disertaciji proučavali smo celokupnu umetničku prozu Vladana Desnice: romane Zimsko ljetovanje (1950) i Proljeća Ivana Galeba (1957), zbirke pripovedaka Olupine na suncu (1952), Proljeće u Badrovcu (1955), Tu, odmah pored nas (1956) i Fratar sa zelenom bradom (1959), kao i mnogobrojne eseje i teorijske tekstove koji sadrže poetske stavove ovog pisca. U istraživanju smo konsultovali, pored Desničinih proznih ostvarenja, mnogobrojne prikaze i kritike koje se odnose na književno stvaralaštvo ovog autora. Umetnička proza Vladana Desnice predstavljena je hronološkim redom da bismo što slikovitije prikazali generativni tok njegovih poetskih ideja. Međutim, za stvaranje celovite slike Desničine poetike bilo je neophodno sagledati u dijalektičkom odnosu sva njegova pisana ostvarenja, što je uslovilo neminovno ponavljanje određenih poetskih stavova istovremeno prisutnih u teorijskim tekstovima i umetničkoj prozi. Poetika Vladana Desnice u eksplicitnom vidu, sadržana je u mnogobrojnim teorijskim tekstovima i esejima koji su prikazani u uvodnom delu ovog rada i sadrže glavne poetske ideje ovog pisca, istovremeno prisutne u njegovim pripovetkama i romanima. Stvarajući svoje proze, Desnica nije postavljao jasne granice između teorijske i umetničke delatnosti što potvrđuju i njegovi poetski stavovi koje neizmenjene prenosi iz svoje teorijske prakse u vlastitu književnu umetnost. Umetnička proza Vladana Desnice sadrži mnogobrojne književne uticaje, prevashodno slovenske i romanske književnosti koje je pisac primao čitajući i prevodeći sa francuskog, italijanskog i ruskog jezika. Kao primere dobrih pisaca i stilista Desnica posebno ističe pisce francuske književnosti koji svojim delima prevazilaze poetiku realizma (Balzak, Stendal i Flober), ili je u potpunosti napuštaju (Prust). Svojim prozama Desnica se udaljava od poetike realizma, prelazeći sa opisa spoljašnje stvarnosti na prikaz njenog odraza u čovekovom unutrašnjem svetu. Posmatrajući Desničin književni opus u celini, uočavamo da je oslobođen pripadnosti određenom jezičkom izrazu i stvaralačkom modelu, književnom pokretu i pravcu.
248
Poetski stavovi izloženi u esejima, teorijskim tekstovima, pripovetkama i romanima Vladana Desnice, prevazilaze različite pripadnosti (ideološku, političku, društvenu, generacijsku) koje sputavaju ispoljavanje autorove personalnosti. U stvaranju svojih umetničkih tvorevina ovaj pisac je prevashodno bio usmeren na ostvarivanje estetske vrednosti književnog dela koja, prema njegovom mišljenju, predstavlja primarnu umetničku vrednost svakog umetničkog dela. Posmatrajući književna ostvarenja Vladana Desnice u kontekstu pokreta socijalne književnosti koji obuhvata period između dva svetska rata, pa sve do 1950. godine, uočili smo izvesne razlike. U odnosu na zahteve pomenutog literarnog pokreta koji je od pisca očekivao da zauzme određeni ideološko-društveni stav prema socijalnim pitanjima koja prikazuje u svojim delima, Vladan Desnica u svom prvom romanu Zimsko ljetovanje, kao i pripovetkama nastalim u tom periodu, analizira i na sasvim nov način predstavlja temu rata i revolucije. Književna kritika toga vremena zanemaruje estetsku vrednost književnog dela ističući u prvi plan njegovu idejnu i političku određenost. Od pisaca se očekivalo da u svojim delima izražavaju političke poruke i verno prikazuju stvarnost, odnosno revoluciju. Međutim, Desničin roman Zimsko ljetovanje (1950) donosi nove umetničke vrednosti među književnim ostvarenjima nakon Drugog svetskog rata. Ovim romanom pisac čini pomak u odnosu na socijalno angažovani roman, ističući u prvi plan čoveka i njegov doživljaj ratne stvarnosti. Prikazujući unutrašnju dramu junaka Zimskog ljetovanja, Desnica se sve više udaljava od poetike realizma i kreće ka psihološki produbljenom realističkom postupku. Navedenu poetsku intenciju pisac posebno obrazlaže u svom eseju „Zapisi o umjetnosti“ (1952) koji biva napadnut od tadašnjih zagovornika socijalističke estetike. Desničin poetski stav da se kroz pojedinačno prikaže opšte i univerzalno, ne biva prihvaćen od strane ideološki opredeljene kritike socijalističkog realizma. U težnji da u prvi plan istakne i prikaže čoveka u njegovoj različitosti, Desnica se zalaže za iskrenost kao jedan od glavnih poetskih principa svakog umetničkog dela. Otkrivajući već u svojim prvim proznim ostvarenjima najrazličitije istine o čoveku, Desnica se nije uklapao u okvire tadašnjih vladajućih ideologija. Prikazujući čovekov unutrašnji svet, Desnica mnoge odgovore pronalazi u prirodi koja preslikava svoje osobine na čoveka i njegov doživljaj. Priroda je neizostavni tvorbeni elemenat umetničkih slika koje Desnica stvara u svojim
249
pripovetkama i romanima. Želeći da smanji udaljenost između čovekovog unutrašnjeg sveta i stvarnosti koja ga okružuje, pisac uvodi prirodu kao medijum koji ih povezuje. Veza između čoveka i prirode u Desničinim prozama data je kao neminovnost i predodređenost koju čovek stiče rođenjem u određenom prirodnom okruženju koje se preslikava na njegov unutrašnji svet. Čovek i priroda predstavljaju jednu od binarnih opozicija od kojih pisac gradi svoj umetnički svet. Osnovni zadatak umetnika je, prema mišljenju Vladana Desnice, da prikaže sve binarne opozicije, sve suprotne istine u totalitetu, ostvarujući tako što obuhvatniju sliku čoveka i sveta. Glavni stvaralčki zadatak ovog pisca bio je da prikaže čoveka u najrazličitijim stanjima i okolnostima. Prikazujući u svom prvom romanu Zimsko ljetovanje čoveka koji se našao u dotad nepoznatim ratnim okolnostima, Desnica u svojoj prvoj zbirci pripovedaka Olupine na suncu smešta i analizira čoveka u različitim okruženjima, posmatrajući prevashodno njegove unutrašnje doživljaje. U Zimskom ljetovanju čovek se grčevito bori za život u vihoru rata, tražeći bilo kakvo sklonište da se spasi od smrti. Ta borba za goli život polako jenjava u Olupinama na suncu u kojima Desničini junaci polako posustaju. Lica o kojima se govori u većini pripovedaka ove zbirke dotrajavaju svoje živote, izmučeni i umorni od mnogih životnih tegoba. Složenu problematiku čovekovog života Desnica oslikava kroz postupke i razmišljanja svojih junaka. Iako oni pripadaju različitim društvenim slojevima i profesijama, sve ih obuzima šutnja i obamrlost nakon različitih životnih iskustava. Osnovu svake Desničine pripovetke, pored prikaza atmosfere, prostora i ugođaja, čini čovek zatečen u datoj situaciji koja najčešće određuje njegovu egzistenciju ili životni put. Desnica je pažljivo posmatrao svoje junake, ispitivao njihove postupke i motivaciju za određene psihičke reakcije. Desničina umetnička proza pokazuje sklonost autora ka psihologiziranju. Iako su njegova prva prozna ostvarenja određena kao proze regionalnog karaktera (Zimsko ljetovanje i Olupine na suncu) u kojima pisac opisuje svoj zavičaj i njegovu okolinu, uočava se izrazita intencija za prikazivanje čoveka i njegovog unutrašnjeg sveta. Mnoge pripovetke ovog pisca nastale u kasnijem periodu, kao i najveći delovi romana Proljeća Ivana Galeba, predstavljaju prave psihološke analize, u čijem središtu se nalazi čovek i njegov unutrašnji svet. Sagledavajući u hronološkom nizu umetniču prozu ovog autora, uočavamo razvojni luk kojim se kretala njegova stvaralačka misao, polazeći od poetike realizma
250
koja se vremenom potiskuje dajući prednost psihološkim analizama junaka. Iako pripadaju različitim društvenim grupama i različitoj starosnoj dobi, Desničini junaci su ispunjeni patnjom i strahom od smrti. Prikazujući živote svojih junaka, njihova psihička stanja i raspoloženja, pisac kroz raznolikost životnih sudbina, izlaže svoje ideje i poetske stavove. Polazeći od pojedinačnog lika i njegovog života, Desnica izražava ono što je univerzalno i opšte za svakog čoveka. Iako prikazuje različita ljudska stradanja, njegove proze ne odišu patetikom i piščevim sažaljenjem nad junacima. Suočavajući se svakodnevno sa svojim životom, Desničini junaci su duboko svesni svojih grešaka i životne promašenosti. Posmatrajući u celosti zbirke njegovih pripovedaka, uočavamo njihovu zajedničku osobenost: događaj, kao tvorbeni elemenat svake priče, biva samo polazište u piščevom razmatranju čoveka i njegovih karakternih osobina. Najmanje prostora u Desničinim prozama zauzima sam događaj, dok je najviše pažnje posvećeno čoveku i stvaranju njegovog unutrašnjeg portreta. Junaci koje susrećemo u ovim pripovetkama sačinjavaju galeriju likova koja sadrži i oslikava različite osobine i sudbine čoveka: - Jandrija Kutlača: presađeni izdanak iz seoske u gradsku sredinu; predstavnik sela i novonastalog građanstva; oličenje suprotnosti različitih životnih sredina (sela i grada) koje se indirektno ispoljavaju kroz sudbine njegovih sinova; gonjen kretanjem kao životnim pokretačem, napušta zavičaj, boreći se do kraja života sa osećajem iskorenjenosti i nepripadnosti novoj sredini; ostvarenje svojih želja ispunjava samo na spoljašnjem planu jer nije uspeo da se udalji od prirodne povezanosti sa rodnim krajem; samo prividno ostvaren, biva pobeđen snagom prirode. - Lovro Furato, doktor: oličenje životnih principa (dobra i zla, sreće i patnje, tuge i nade) koji obeležavaju svaku ljudsku sudbinu; prikazom njegovog života pisac ilustruje tezu da ne postoji savršen čovek, iako je poznat i priznat u svojoj profesiji; njegova greška uzrokuje nesreću i smrt nedužnih. - Bariša Surać: predstavnik sela i seoske sredine; žrtva nepažnje lekara; svoju nesreću naplaćuje uzimajući novac od lekara koji je krivac njegovog tragičnog udesa; u borbi za materijalnu korist ne preza pred smrću bližnjeg. - Bogdan: oličenje čovekove borbe i želje da spasi goli život u vihoru rata iako je svestan da je kriv za nečiju smrt; njegova laž biva otkrivena istinom koja donosi smrt kao neminovnost konačnog ishoda.
251
- Ivan, slikar: oličenje iluzije kao osnovnog sredstva umetničkog izraza; suočavajući se sa relanim životom uočava suprotnost između sopstvene iluzije i stvarnosti; suočen sa skorim krajem čovekovog života, postavlja pitanje smisla i svrhe života i umetničkog stvaralaštva. - Stari, profesor: nekada čuveni javni radnik; njegova intelektualna moć i energija nestaju pod teretom godina i vremena; prikaz njegovog lika oslikava vreme kao neumitnu kategoriju koja pobeđuje nad čovekom i njegovim životom. - Ceslo Florjanović, sudski činovnik: njegov život je prikriven iluzijom savršenstva; novčanim proneverama obezbeđuje lagodan život porodici; pred kraj života biva otkriven i suočen sa istinom da je život odgovornost a ne samo zabava; jedini izlaz pronalazi u smrti. - Antun, poštanski činovnik: čovek na samrti kojem se smrt javlja kao postepeno i neminovno nestajanje; iako svestan skorog kraja obuzet je željom i potrebom da nadvladava prolaznost i smrt. - Mile Prkut, doktor: još jedan lik kojim pisac prikazuje dotrajavanje čovekovog života, kao i suprotnost između rodnog kraja i velikog grada u kom se školovao; nakon povratka u svoju sredinu oseća nepripadnost zavičaju i otuđenost, dolazak novog vremena i novih vrednosti; težnja da sačuva proteklo vreme ne biva ostvarena. - Mojo Rašković, hajduk: suočen sa skorim krajem svoga života, ipak ne želi da prizna sve svoje grehove jer uviđa da osećanje krivice ne biva otklonjeno priznanjem istine; njegovom sudbinom pisac iznosi ideju da priznanje ne oslobođa čoveka od greha i da svaki čovek nosi svoju istinu u sebi. - Miloš, učitelj: oslikava nepovoljan položaj intelektualca u nerazvijenim sredinama; njegove životne iluzije u potpunosti nestaju nakon suočavanja sa smrću voljene žene; ne mogavši se uklopiti u novu sredinu, biva osuđen na neminovnu propast. - Ivo Čavra, klerik: oslikava raspolućenost između asketskog načina života i njegovih unutrašnjih poriva, što ga dovodi do psihičkog pada i duševne krize. - Gospodin Pink, činovnik: ovim junakom pisac prikazuje ideju o čovekovoj nesigurnosti u verodostojnost konkretnih činjenica; u želji da pronađe odgovor na zagonetku, pokušava da dopre u što veće dubine svoje svesti i nesvesni deo svog bića.
252
- Prister, veterinar: hladni profesionalac; oličenje imunosti i ravnodušnosti prema tuđoj patnji; smrt životinje doživljava bez uzbuđenja; neosetljiv je prema drugima i zaokupljen samo sopstvenim potrebama. Navedena galerija likova koji pripadaju prvoj i drugoj zbirci Desničinih pripovedaka, predstavnici su različitih životnih sredina (gradske i seoske), kao i različitih ljudskih karaktera. Polarizacija između sela i grada, prisutna već u Desničinom prvom romanu Zimsko ljetovanje, izražena je u umetničkoj prozi ovog pisca sve do pojave njegove treće zbirke pripovedaka Tu, odmah pored nas (1956) u kojoj pisac napušta regionalne motive, bivajući sve više zaokupljen intelektualnim i psihološkim problemima čoveka u savremenom društvu. Oslobođene regionalne pripadnosti i svedene na prikazivanje čovekovog unutrašnjeg života, pripovetke ove zbirke predstavljaju nagoveštaj romana Proljeća Ivana Galeba. Svojom trećom zbirkom Desnica ostvaruje metodski i tematski preokret u svom opusu, ističući u prvi plan čoveka i njegov konkretni problem. U težnji da što šire obuhvati čovekovu patnju, pisac oslikava različite situacije u kojima se može zadesiti čovek na svom životnom putu. Usamljenost i otuđenost muškarca i žene koji su upućeni jedno na drugo u pripoveci „Šarasta kutija“, predstavlja jedan od glavnih poetskih stavova Desničine poetike. Čovek kao nedostižna tajna ostaje sam i neshvaćen uprkos blizini i prisustvu drugog bića. Čovekovo saznanje da stoji sam u svojoj samoći i nesreći, kao jedan od poetskih stavova ovog pisca, predstavljen je kroz lik udovice Lidije u pripoveci „Sveti Sebastijan“, koja sama proživljava svoju tugu i samoću nakon smrti voljene osobe. Svoj poetski stav da je „sve izmišljeno i ništa nije izmišljeno“, Desnica izražava kroz „Priču o fratru sa zelenom bradom“. U želji da istakne i naglasi podsvesni deo čovekove ličnosti, pisac svoje kretanje usmerava ka mašti i fantaziji koje su sastavni deo čovekove misli. Oslobađajući ovu pripovetku od viška biografskih elemenata, pisac je svodi na introspektivnu analizu čovekove svesti koja postaje primarni prostor kroz koji se kreće piščeva misao. Proživljavanje straha od teške bolesti i moguće smrti prikazano je u pripoveci „Balkon“. Čovekova zaokupljenost sopstvenim krajem i suočavanje sa istinom, jedan je od najprisutnijih motiva u proznim ostvarenjima ovog pisca. Snaga subjektivnog događaja trijumfuje nad konačnom istinom. Konačna istina se nalazi u samom čoveku i njegovom doživljaju.
253
Čovekova želja da nadvlada prolaznost i smrt kretanjem i odlaskom, čest je motiv Desničinih proznih ostvarenja. Međutim, junak pripovetke „Benta-gušter“, naučnik Lucien, poručuje da je svako čovekovo kretanje samo obmana u borbi protiv osećanja prolaznosti i neminovnosti kraja. Ovu poetsku ideju pisac razvija u romanu Proljeća Ivana Galeba. Ideju o relativizmu svega što možemo znati o drugom čoveku, prisutnu u prioveci „Zašto je plakao Slinko“, pisac takođe prenosi u pomenuti roman. Relativizam čovekovog doživljaja stvarnosti prikazan je kroz pripovetku „Mali iz planine“, takođe uvrštenu u roman Proljeća Ivana Galeba. Ovom pričom pisac naglašava ideju da različit odnos prema određenom događaju potiče iz čovekovog znanja ili neznanja. Navedeni poetski stavovi Vladana Desnice izloženi u pomenutim pripovetkama, ukazuju da je pisac najveću pažnju poklanjao čoveku i njegovom unutrašnjem doživljaju. Stvarnost kojom je čovek okružen, kao i različite situacije u kojima se nađe, prikazane su i posmatrane iz ugla čoveka i njegovog unutrašnjeg doživljaja. Stvarnost je u stvaralačkom doživljaju ovog pisca uvek ista, što potvrđuje i njegova pripovetka „Mudrac s istoka“. Život i smrt javljaju se kao večiti principi na kojima se zasniva svet. Čovekov život ispoljava se vekovima kroz iste radnje: rađanje, hodanje, sedenje, leganje, ustajanje, ženidbu, udaju, umiranje. Smrt je sastavni deo čovekovog života, poručuje nam Desničin mudrac sa istoka, neminovnost kojoj je nemoguće odupreti se. Upravo ova poetska ideja koju iznosi mudrac, biva odgovor na sva prethodna kolebanja i nastojanja Desničinih junaka da prevaziđu i pobede smrt. Svesni sopstvene patnje zbog nemogućnosti uticanja na svoju prolaznost, ljudi iz daleke istočne zemlje, umesto reči „nada“ koriste izraz „svann“ koji označava istovremeno i tugu i nadu. U težnji da obuhvati podeljenost čovekovog bića na svest o svojoj smrtnosti i težnji za beskonačnim, junak ove pripovetke uvodi pojam „svasna“ koji označava sveukupnost, sve što postoji i sve ono što ne može da bude. Objedinjujući stvarnost navedenim pojmom, Vladan Desnica potvrđuje svoju integralnu viziju sveta, svoju težnju da poveže suprotne pojmove i istine. Navedene poetske stavove sadržane u esejima, poetskim tekstovima i pripovetkama, pisac uspešno prenosi i objedinjuje u svom romanu Proljeća Ivana
254
Galeba. Stvarajući lik Ivana Galeba i prikazujući njegov životni put, Vladan Desnica ostvaruje sintezu svojih poetskih stavova i opredelenja. Galebova razmišljanja o knjigama, o stvaranju modernog romana koji bi prevazilazio sve postojeće žanrove, ukazuje na piščevu težnju za novim literarnim postupkom koji ostvaruje upravo stvaranjem ovog romana. Iznoseći novu poetiku romana, Desničin junak odbacuje spoljašnje događaje i fabulu kao primarne elemente romaneskne strukture. Gradeći Galebov umetnički lik, pisac iznosi svoje stavove o umetnosti, svoj doživljaj vremena, kao i svoja temeljna stvaralačka opredelenja. U težnji da bar na trenutak zaustavi proteklo vreme, Galeb piše dnevnik da bi sačuvao nešto od svog proteklog života. Želeći da ostvari jedinstvo svega proteklog, Desničin junak napušta hronološki tok vremena, pretvarajući ga u zaustavljene trenutke života. Diskontinuitet svega proživljenog Vladan Desnica prevazilazi pomoću svesti Ivana Galeba, koji svojim sećanjima stvara jedinstvenu i sveobuhvatnu sliku sopstvenog života. Analizirajući sopstveni život, Desničin junak razmišlja o suštini ljudske egzistencije, kao i neminovnom završetku čovekovog života. Osnovni zadatak svakog čoveka, prema Galebovom mišljenju, je u tome da traga za smislom života i u tom traganju da pronađe puteve sopstvenih želja i mogućnosti. U traženju svojih puteva, Galeb je došao do zaključka da je čovek prevashodno određen samim nasleđem. Galebova porodična linija potvrđuje značaj naslednih faktora u razvoju čovekove ličnosti. Nasleđe se ukazuje kao neminovnost, kao prirodna sila koja utiče na čoveka i njegovu sudbinu. Galeb je nasledio istančanu krv i time bio predodređen da bude umetnik. Upravo tom činjenicom pisac ukazuje na raspolućenost između spoljašnjeg i unutrašnjeg čovekovog sveta. U težnji da što bolje sagleda i izrazi čovekov unutrašnji svet, pisac stavlja stvarnost u drugi plan, posmatrajući je kao polazište čovekovih doživljaja i osećanja. Gradeći Galebov unutrašnji svet, Desnica polazi od perioda detinjstva u kom se formiraju najznačajnije čovekove osobine. Detinjstvo je, u stvaralačkoj poetici ovog pisca, najsvetliji period čovekovog života, ispunjen beskrajem i odsustvom svesti o smrti. Smrt se u Desničinoj stvaralačkoj poetici i Galebovom doživljaju javlja kao neminovnost, kao jedina i konačna istina sa kojom se svaki čovek suočava. Nasuprot motivu smrti, Vladan Desnica postavlja motiv proleća koja označavaju sve lepe trenutke u životu Ivana Galeba. Upravo u toj igri naizmeničnosti
255
proleća i smrti, lepih i ružnih trenutaka Galebovog života, pisac je posvetio najviše mesta u ovom romanu. U težnji da pobedi smrt, Desničin junak utehu pronalazi u umetnosti, u stvaranju kao jedinom načinu da se odupre neminovnom kraju. Umetnost u stvaralačkoj poetici ovog pisca predstavlja igru koja povezuje proleća i smrt, jedan od načina čovekove borbe da se odupre sopstvenoj prolaznosti. Boreći se da što lakše provede svoje bolničke dane, Galeb utehu pronalazi u svetlosti, u sunčanom danu, u suncu kao negaciji smrti i izvoru života. Svetlost se u Desničinoj poetici pojavljauje i kao stvaralački princip koji je neophodan u stvaranju umetničkog dela. Galebova razmišljanja o umetnosti i stvaranju umetničkih dela prisutna su u čitavom romanu, daju ukupnu sliku stvaralačke poetike ovog pisca. Iznoseći život umetnika Ivana Galeba i njegov doživljaj umetnosti, Desnica potvrđuje svoj poetski stav da je umetnost dvostruki proces, istovremeno prikazivanje pojedinačnog i posebnog preko kojeg se može sagledati opšte i univerzalno. Prikazujući Galeba kao umetnika koji je svoj život proveo u potpunoj posvećenosti svojoj umetnosti, Desnica ostvaruje sliku svakog umetnika koji je predan i odan svojoj umetnosti. Stvaranje Galebovog stvaralačkog portreta, kao i celokupnog Desničinog opusa zasniva se na isticanju dva najznačajnija motiva: prvi je motiv smrti koji je neprestano prisutan u Galebovim razmišljanjima kao i kod svih ostalih Desničinij junaka, dok je drugi motiv isticanje junakovog „ja“ koje je jedinstveno i neponovljivo. Upravo je čovekova svest o nemogućnosti nadoknade sopstvenog „ja“, prouzrokovala neprestani strah od smrti. Da bi sačuvao sopstveno „ja“, Desničin junak Ivan Galeb poručuje „da treba biti ono što jesi“. Ostvarujući navedeni princip u sopstvenom životu, čovek pronalazi smisao i opravdanje svog postojanja. Autentičnost i neponovljivost umetnikove ličnosti, uslov je da se stvori autentično i neponovljivo umetničko delo. U težnji da stvori jedinstveno umetničko delo, Vladan Desnica svoje junake, kao i Ivana Galeba, istovremeno sprovodi kroz nepregledne prostore realnog i irealnog sveta, želeći da prikaže podvojenost čoveka i sveta. Čovek i njegov duhovni svet je središnja kategorija Desničine sveukupne stvaralačke poetike. Analizirajući neprestano svoj unutrašnji svet i doživljaje koji ga prate, Ivan Galeb dolazi do zaključka da je stvarnost prevashodno ono što se čoveku dogodi u životu, kao i njegova svest o tome. Ostvarujući istovremeno prikazivanje događaja
256
koji su obeležili Galebov život, kao i njegovih osećanja, Desnica potvrđuje snagu i inovativnost svog stvaralačkog postupka. Odmotavajući Galebov život, pisac dolazi do samog kraja romana izvodeći svog junaka iz bolnice i udaljavajući ga time od smrti. Prepuštajući Galeba ponovo životu, dajući mu još jednu priliku da se susretne sa suncem i vedrim nebom, pisac završava svoju „igru“, stavljajući prirodu i želju za životom iznad prolaznosti i smrti. Našavši se na samom kraju svog životnog puta, Ivan Galeb smisao i značaj života pronalazi u malim stvarima, u prirodi i slobodi, u želji da pomogne onima kojima je pomoć potrebna. Zahvaljujući takvom stavu prema životu, Galeb ostavlja humanističku poruku da je osnovni zadatak svakog pojedinca da prevashodno bude i ostane čovek.
257
REZIME
U doktorskoj disertaciji proučavali smo celokupnu umetničku prozu Vladana Desnice: romane Zimsko ljetovanje (1950) i Proljeća Ivana Galeba (1957), zbirke pripovedaka Olupine na suncu (1952), Proljeće u Badrovcu (1955), Tu, odmah pored nas (1956), Fratar sa zelenom bradom (1959), kao i mnogobrojne eseje i teorijske tekstove koji sadrže poetske stavove ovog pisca. U istraživanju smo konsultovali, pored Desničinih proznih ostvarenja, mnogobrojne prikaze i kritike koje se odnose na književno stvaralaštvo ovog autora. Umetnička proza Vladana Desnice predstavljena je hronološkim redom da bismo što slikovitije prikazali generativni tok njegovih poetskih ideja. Poetika Vladana Desnice u eksplicitnom vidu sadržana je u mnogobrojnim teorijskim tekstovima i esejima koji su prikazani u uvodnom delu ovog rada i sadrže glavne poetske ideje ovog pisca istovremeno prisutne u njegovim pripovetkama i romanima. Svojim prozama Desnica se udaljava od poetike realizma prelazeći sa opisa spoljašnje stvarnosti na prikaz njenog odraza u čovekovom unutrašnjem svetu. Posmatrajući Desničin književni opus u celini, uočavamo da je oslobođen pripadnosti određenom jezičkom izrazu i stvaralačkom modelu, književnom pokretu i pravcu. Poetski stavovi izloženi u esejima, teorijskim tekstovima, pripovetkama i romanima Vladana Desnice, prevazilaze različite pripadnosti (ideološku, političku, društvenu, generacijsku) koje sputavaju ispoljavanje autorove personalnosti. U stvaranju svojih umetničkih tvorevina, ovaj pisac je prevashodno bio usmeren na ostvarivanje estetske vrednosti književnog dela koja, prema njegovom mišljenju, predstavlja primarnu umetničku vrednost svakog umetničkog dela. Desničin poetski stav da se kroz pojedinačno prikaže opšte i univerzalno, ne biva prihvaćen od strane ideološki opredeljene kritike socijalističkog realizma. U težnji da u prvi plan istakne i prikaže čoveka u njegovoj različitosti, Desnica se zalaže za iskrenost kao jedan od glavnih poetskih principa svakog umetničkog dela. Otkrivajući već u svojim prvim proznim ostvarenjima najrazličitije istine o čoveku, Desnica se nije uklapao u okvire tadašnjih vladajućih ideologija. Prikazujući čovekov unutrašnji svet, mnoge odgovore pronalazi u prirodi koja preslikava svoje osobine na čoveka i njegov doživljaj. Priroda je neizostavni
258
tvorbeni elemenat umetničkih slika koje Desnica stvara u svojim pripovetkama i romanima. Glavni stvaralčki zadatak ovog pisca bio je da prikaže čoveka u najrazličitijim stanjima i okolnostima. Složenu problematiku čovekovog života Desnica oslikava kroz postupke i razmišljanja svojih junaka. Iako oni pripadaju različitim društvenim slojevima i profesijama, sve ih obuzima šutnja i obamrlost nakon različitih životnih iskustava. Sagledavajući u hronološkom nizu umetničku prozu ovog autora, uočavamo razvojni luk kojim se kretala njegova stvaralačka misao, polazeći od poetike realizma koja se vremenom potiskuje, dajući prednost psihološkim analizama junaka. Iako pripadaju različitim društvenim grupama i različitoj starosnoj dobi, Desničini junaci su ispunjeni patnjom i strahom od smrti. Prikazujući živote svojih junaka, njihova psihička stanja i raspoloženja, pisac kroz raznolikost životnih sudbina, izlaže svoje ideje i poetske stavove. Polazeći od pojedinačnog lika i njegovog života, Desnica izražava ono što je univerzalno i opšte za svakog čoveka. Poetski stavovi Vladana Desnice izloženi u esejima, pripovetkama i romanima, ukazuju da je pisac najveću pažnju poklanjao čoveku i njegovom unutrašnjem doživljaju. Stvarnost kojom je čovek okružen, kao i različite situacije u kojima se nađe, prikazane su i posmatrane iz ugla čoveka i njegovog unutrašnjeg doživljaja. Osnovni cilj doktorskog rada bio je stvaranje monografije koja će ponuditi kompleksnu naučnu analizu celokupne umetničke proze Vladana Desnice. Ključne reči: srpska književnost 20. veka, poetika umetničke proze, poetske ideje, estetska vrednost, čovekov doživljaj, igra proleća i smrti, integralni realizam.
259
LITERATURA
Primarna literatura
1. Desnica, Vladan (1952), Olupine na suncu, Matica hrvatska, Zagreb. 2. Desnica, Vladan (1955), Proljeće u Badrovcu, Prosveta, Beograd. 3. Desnica, Vladan (1956 a), Slijepac na žalu, Društvo književnika, Zagreb. 4. Desnica, Vladan (1956 b), Tu, odmah pored nas, BIGZ, Beograd. 5. Desnica, Vladan (1959), Fratar sa zelenom bradaom, Mladost, Zagreb. 6. Desnica, Vladan (1960), Proljeća Ivana Galeba, Nolit, Beograd. 7. Desnica, Vladan (1966), Izbor pripovijedaka, Vijesnik, Zagreb. 8. Desnica, Vladan (1975), Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb. 9. Desnica, Vladan (1993 a), Zimsko ljetovanje, BIGZ, Beograd. 10. Desnica, Vladan (1993 b), Pripovetke, BIGZ, Beograd. 11. Desnica, Vladan (1993 c), Eseji, kritike, pogledi, BIGZ, Beograd. 12. Desnica, Vladan (2006 a), Hotimično iskustvo I, Prosvjeta, Zagreb. 13. Desnica, Vladan (2006 b), Hotimično iskustvo I I, Prosvjeta, Zagreb.
260
Sekundarna literatura A 1. Franičević, Marin (1950 a), „Zimsko ljetovanje Vladana Desnice“, Republika, broj 7, Zagreb, str. 456-457. 2. Pavletić, Vlatko (1950 b), „Zimsko ljetovanje“, Izvor, br. 7-8, Zagreb, str. 533540. 3. Jeličić, Živko (1950 c), „Zimsko ljetovanje Vladana Desnice“, Hrvatsko kolo, br. 2, Zagreb, str. 549-555. 4. Horvat, Joža (1950 d), „Zimsko ljetovanje Vladana Desnice“, Književne novine, br. 26, Beograd, str. 76-78. 5. Matković, Marijan (1952 a), „Olupine na suncu“, Svedočanstva, br. 2, Beograd, str. 32-35. 6. Prica, Čedo (1952 b), „Ne traži čovjek temu, već tema čovjeka“, Krugovi, br. 2, Zagreb, str. 181-184. 7. Tišma, Aleksandar (1952 c), „Olupine na suncu Vladana Desnice“, LMS, god. 128, sv. 5, Novi Sad, str. 398-401. 8. Jeličić, Živko (1953 a), Lica i autori, Kultura, Zagreb. 9. Baraković, Juraj (1953 b), „Zakašnjela mudrost Vladana Desnice“, Krugovi, br. 1, Zagreb, str. 88-91. 10. Prica, Čedo (1954), „Historizam i psihologija proze Vladana Desnice“, Književne novine, br. 35, Beograd, str. 85-87. 11. Gligorić, Velibor (1955 a), „Izbor pripovedaka Vladana Desnice“, Savremenik, br. 10, Beograd, str. 424-426. 12. Nikolić, Svetislav (1955 b), „Vladan Desnica: Proljeće u Badrovcu“, Delo, br. 9, Beograd, str. 387-389. 13. Rotković, Radoslav (1955 c), „Refleksivna proza Vladana Desnice“, Stvaranje, br. 10, Cetinje, str. 624-626. 14. Milačić, Božo (1955 d), „Uz prozu Vladana Desnice“, LMS, godina 131, knj. 376, sv. 4, Novi Sad, str. 398-417. 15. Šegedin, Petar (1955 e), „O prozi Vladana Desnice“, u knjizi: Vladan Desnica: Proljeće u Badrovcu, Prosveta, Beograd.
261
16. Konstantinović, Dragomir (1955 f), „Sa delom Vladana Desnice“, Vidici, br. 17-18, Beograd, str. 5-7. 17. Bandić, Miloš (1956 a), „Vladan Desnica: Tu, odmah pored nas“, Politika, br. 15466, Beograd, str. 9. 18. Bandić, Miloš (1956 b), „Proleće i olupine“, Književnost, br. 3, Beograd, str. 268-270. 19. Bogdanović, Živoslav (1956 c), „Vladan Desnica: Tu, odmah pored nas“, Borba, br. 136, Beograd, str. 5. 20. Danojlić, Milovan (1956 d), „Plodovi jedne raskrsnice“, Književne novine, br. 20, Beograd, str. 65. 21. Milačić, Božo (1956 e), Suze i zvijezde, Nip, Zagreb. 22. Velmar-Janković, Svetlana ( 1956 f), „Proza Vladana Desnice“, Književnost, br. 5, Beograd, str. 443-448. 23. Bunjac, Vladimir (1956 g), „Vladan Desnica: Tu, odmah pored nas“, Delo, br. 7, Beograd, str. 965-970. 24. Trifković, Risto (1956 g), „Vladan Desnica: Tu, odmah pored nas“, Život, br. 9, Sarajevo, str. 601-604. 25. Bogišić, Rafo (1956 h), „Vladan Desnica: Proljeće u Badrovcu“, Dubrovnik, br. 1, Dubrovnik, str. 102-103. 26. Prica, Čedo (1957 a), „Desnica kao pripovijedač“, Krugovi, br. 2-3, Zagreb, str. 412-423. 27. Slaviček, Milivoj (1957 b), „Marginalije o Vladanu Desnici“, Izraz, br. 6, Sarajevo, str. 616-618. 28. Peić, Branko (1957 c), „O ljudima bez grada u nevremenu“, Književne novine, br. 50, Beograd, str. 69. 29. Car, Duško (1958 a), „Igre proljeća i smrti“, Literatura, br. 9, Zagreb, str. 841843. 30. Urem, Kazimir (1958 b), „Proljeća Ivana Galeba“, Riječka revija, br. 1-2, Rijeka, str. 108-111. 31. Sviličić, Ante (1958 c), „Novi roman Vladana Desnice“, Mogućnosti, br. 9, Split, str. 731-734. 32. Kolumbić, Nikica (1958 d), „Poezija Desničinog romana Zimsko ljetovanje“, Zadarska revija, br. 1, Zadar, str. 15-27.
262
33. Džadžić, Petar (1958 e), „Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje“, Delo, br. 1, Beograd, str. 161-162. 34. Jurković, Marjan (1958 f), Nad porukama tuge i porukama nade, Nolit, Beograd. 35. Petrović, Miodrag (1958 g), „Vladan Desnica kao pripovedač“, Gledišta, januar-februar 1958, Niš, str. 10-24. 36. Trifković, Risto (1958 h), „Romansirana misao o čovjeku i njegovom udesu“, Život, februar-mart 1958, Sarajevo, str. 193-195. 37. Bandić, Miloš (1958 i), Vreme romana, Prosveta, Beograd. 38. Kolumbić, Nikica (1958 j), „Poezija Desničinog romana Zimsko ljetovanje“, Zadarska revija, br. 1, Zadar, 1958. 39. Kolumbić, Nikica (1959 a), „Igre proljeća i smrti“, Zadarska revija, br. 1, Zadar, str. 118-121. 40. Stanojević, Radmila (1959 b), „Pisac snažnog talenta i bogate erudicije“, Gledišta, br. 1/2, Niš, str. 6-13. 41. Jeremić, Dragan (1959 c), „Izabrane priče Vladana Desnice“, Književne novine, br. 101, Beograd, str. 3. 42. Šicel, Miroslav (1960 a), „U traženju novih puteva“, Književnik, br. 10, Zagreb, str. 5-15. 43. Čolak, Tode (1960 b), „Pripovedač Vladan Desnica“, Savremenik, br. 2, Beograd, str. 218-223. 44. Pavletić, Vlatko (1960), Trenutak sadašnjosti, Nip, Zabreb. 45. Peković, Ratko (1964), „Struktura romana Vladana Desnice“, Mogućnosti, br. 11, Split, str. 1156-1160. 46. Jelčić, Dubravko (1965 a), „Pripovjedačka umjetnost Vladana Desnice“, Izraz, br. 12, Sarajevo, str.76. 47. Peleš, Gajo (1965 b), „Romani Šegedina i Desnice“, Umjetnost riječi, br. 2/3, Zagreb, str. 134-147. 48. Konstantinović, Radomir (1966 a), „Vladan Desnica ili konačna forma“, u knjizi: Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, Svjetlost, Sarajevo, str. 181-185. 49. Jelčić, Dubravko (1966 b), „Pristup pripovijedačkoj umjetnosti Vladana Desnice“, u knjizi: Vladan Desnica: Izbor pripovijedaka, Vijesnik, Zagreb, str. 5-27.
263
50. Šicel, Miroslav (1967 a), „Književno djelo Vladana Desnice“, Republika, br. 5, Zagreb, str. 204. 51. Gligorić, Velibor (1967 b), „Knjiga života u prozi Vladana Desnice“, Nin, br. 844, Beograd, str. 9. 52. Lončar. Mate (1967 c), „Dva toka u delti Desničine proze“, Student, br. 11, Beograd, str. 6. 53. Jeremić, Dragan (1967 d), „Vladan Desnica“, LMS, knj. 399, sv. 5, god. 142, Novi Sad, str. 326. 54. Petrović, Miloje (1967 e), „Filozofske ideje u književnom delu Vladana Desnice“, Stvaranje, br. 7/8, Titograd, str. 868-871. 55. Isaković, Alija (1967 f), „Iznova nad Proljećima Ivana Galeba“, Život, br. 5, Sarajevo, str. 16-20. 56. Jelčić, Dubravko (1968 a), „U potrazi za individualnom slobodom“, Zadarska revija, br. 1, Zadar, str. 73-75. 57. Kudrjavcev, Anatolij (1968 b), „Pjesnik misaonosti“, Zadarska revija, br. 1, Zadar, str. 83-86. 58. Ivanišin, Nikola (1968 c), „O Desničinom romanu Zimsko ljetovanje“, Zadarska revija, br. 1, Zadar, str. 41-55. 59. Bukić, Fadil (1968 d), „Struktura romana Proljeća Ivana Galeba“, Putevi, br. 6, Banjaluka, str. 527-537. 60. Jeremić, Dragan (1968 e), „Vladan Desnica ili intelektualna poezija“, Savremenik, br. 6, Beograd, str. 23. 61. Šegedin, Petar (1969 a), Riječ o riječi, Naprijed, Zagreb, str. 101-115. 62. Jeremić, Draagan (1969 b), Perom kao skalpelom, Bagdala, Kruševac, str.107123. 63. Mladenović, Slobodan (1971 a), „Susret sa književnim delima naših savremenika“, Naša reč, br. 1, Leskovac, str. 153-165. 64. Pavletić, Vlatko (1971 b), Djelo u zbilji, Naprijed, Zagreb. 65. Mihajlović, Borislav (1971 c), Književni razgovori, Prosveta , Beograd. 66. Nikolić, Rade (1971 d), Susreti s piscima, Jedinstvo, Priština. 67. Petrović, Miodrag (1972 a), Trajanje reči, Gradina, Niš. 68. Basara, Mile (1972 b), „O jednoj kritici djela Vladana Desnice“, Književne novine, br. 408, Beograd, str. 106.
264
69. Korać, Stanko (1972 c), Svijet, ljudi i realizam Vladana Desnice, Srpska književna zadruga, Beograd. 70. Disopra, Nikola (1973 a), Književni zapisi, Čakovski sabor-katedra za književnost i kulturu, Split. 71. Andonović, Petar (1973 b), „Prikazivanje stvarnosti u romanu Vladana Desnice Proljeća Ivana Galeba“, Rukovet, br. 3/4, Subotica, str. 148-151. 72. Kalezić, Slobodan (1973 c), „Problemi smrti u pripovetkama Vladana Desnice“, Književna reč, br. 17, Beograd, str. 9. 73. Rotar, Janez (1974 a), „Misaoni i izražajni slojevi u strukturi Proljeća Ivana Galeba Vladana Desnice“, Izraz, br. 2, Sarajevo, str. 160. 74. Parenta, Stevo (1974 b), „Seljaci Vladana Desnice“, Sutra, br. 6, Zadar, str. 13-19. 75. Radanović, Nenad (1974 c), „Poetika i njena realizacija“, Izraz, br. 2, Sarajevo, str. 174-179. 76. Gluščević, Zoran (1975 a), Alfa i omega, Prosveta, Beograd. 77. Mišković, Milan ( 1975 b), „Desničina sumnja“, Izraz, br. 1, str. 24-33. 78. Radović, Nada (1977), „Solilokviji u romanu Proljeća Ivana Galeba Vladana Desnice“, Gradina, br. 2, Niš, str. 63-77. 79. Milošević, Nikola (1978 a), Zidanica na pesku, Slovo ljubve, Beograd, str. 6075. 80. Petković, Radoslav (1978 b), „Problem prostora u prozi Vladana Desnice“, Književna istorija, br. 40, Beograd, str. 627-644. 81. Brlenić-Vujić, Branka (1981 a), „Otvorene strukture“, Revija-Izdavački centar Radničkog sveučilišta Božidar Maslać, Osijek, str. 33-41. 82. Marković, Milivoje (1981 b), Prostori realizma, Minerva, Subotica. 83. Korać, Stanko (1982 a), Patnja i nada, Prosvjeta, Zagreb, str. 84-100. 84. Dijan, Fran (1985 a), „U kratkim provedrinama svijesti – o Desničinom romanu Proljeća Ivana Galeba“, Zadarska revija, br. 4/5, Zadar, str. 324. 85. Kalezić, Zagorka (1985 b), „Realističke i psihološke pripovetke Vladana Desnice“, Zadarska revija, br. 4/5, Zadar, str. 465-475. 86. Mikić, Radivoje (1985 c), Proljeća Ivana Galeba Vladana Desnice, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd. 87. Kalezić, Slobodan (1985 d), Dani čitanja, Nio, Titograd, str. 124-134. 88. Gavrilović, Zoran (1985 e), Neizvesnosti, Narodna knjiga, Beograd.
265
89. Mikić, Radivoje (1985 f), „Poetički stavovi u Proljećima Ivana Galeba“, Gradina, br. 6, Niš, str. 82. 90. Nemec, Krešimir (1986 a), „Između realnog i univerzalnog (Zimsko ljetovanje Vladana Desnice)“, Radovi zavoda za slavensku filologiju, Filozofski fakultet Zagreb, str. 57-74. 91. Nemec, Krešimir (1986 b), „Novelistika Vladana Desnice“, Forum, br. 3/4, Zagreb, str. 358-375. 92. Nemec, Krešimir (1986 c), „Poetika romana Proljeća Ivana Galeba Vladana Desnice“, Umjetnost riječi, br. 3, Zagreb, str. 125. 93. Radulović, Jovan (1987), „Igra mraka i svetlosti“, u knjizi: Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, Rad, Beogead. 94. Nemec, Krešimir (1988 a), Pripovijednje i refleksije, Zrinski tiz, Čakovec. 95. Kovač, Nikola (1988 b), „Roman kumulativnog iskustva“, u knjizi: Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Veselina Masleše, Sarajevo. 96. Rapo, Dušan (1989), Novele i romani Vladana Desnice, Školske novine, Zagreb. 97. Maleš, Branko (1990 a), „Dvije istine Vladana Desnice“, u knjizi: Vladan Desnica: Konac dana: pripovijetke, Mladost, Zagreb. 98. Petrović, Miodrag (1990 b), „Izvan svakog obrasca“, u knjizi: Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba, Rad, Beograd. 99. Veličković, Staniša (1998 a), Dokument i priča, Gradina, Niš, str. 100-110. 100.
Milisavac, Živan (1998 b), Autoportreti s pisama, Matica srpska, Novi
Sad. 101.
Ivanović, Radomir (2001 b), Po sunčanom satu, Zmaj, Novi Sad.
102.
Radulović, Jovan (2001 c), Progutane polemike, Stubovi kulture,
Beograd. 103.
Pantić, Mihajlo (2009), Dnevnik jednog uživaoca čitanja, Književna
opština Vršac, Vršac.
266
B 1. Car, Marko (1920), Estetička pisma, G. Kon, Beograd. 2. Kroče, Benedetto (1938), Eseji iz estetike, Kadmos, Split. 3. Pavlov, Todor (1947 a), Teorija odraza, Kultura, Beograd. 4. Lukač, Đerđ (1947 b), Ogledi o realizmu, Kultura, Beograd. 5. Krleža, Miroslav (1952), „O slobodi kulture“, Svedočanstva, br. 15-16, Beograd, str. 152. 6. Mihajlović, Borislav (1956), Od istog čitaoca, Nolit, Beograd. 7. Kroče, Benedetto (1960), Estetika, Naprijed, Zagreb. 8. Edel, Leon (1962 a), Psihološki roman, Kultura, Beograd. 9. Džadžić, Petar (1962 b), Iz dana u dan, Progres, Novi Sad. 10. Jeremić, Dragan (1965), Kritičar i estetski ideal, Nio, Titograd. 11. Peleš, Gajo (1966), Poetika suvremenog jugoslavenskog romana (1945-1961), Naprijed, Zagreb. 12. Kroče, Benedetto (1969), Književna kritika kao filozofija, Kultura, Beograd. 13. Lasić, Stanko (1970), Sukob na književnoj ljevici (1928-1952), Liber, Zagreb. 14. Mađarević, Vlado (1974 a), Književnost i revolucija, August Cesarec, Zagreb. 15. Adorno, Theodor (1974 b), „Esej kao forma“, Revija, br. 3. Osijek, str. 76. 16. Jeus, Walther (1975), „Časovnici bez kazaljki“, u zborniku: Roman (urednik Aleksandar Petrov), Nolit, Beograd. 17. Flaker, Aleksandar (1976), Stilske formacije, Liber, Zagreb. 18. Grlić, Danko (1979 a), Marksizam i umjetnost, Prosvjeta, Zagreb. 19. Uspenski, Boris (1979), Poetika kompozicije/Semiotika ikone, Nolit, Beograd. 20. Deretić, Jovan (1981), Srpski roman 1800-1950, Nolit, Beograd. 21. Deretić, Jovan (1982 a), „Srpski socijalno angažovani roman 30-ih i 40-ih godina XX veka“, Stremljenja, br. 2, str. 96. 22. Žmegač, Viktor (1982 b), Istina fikcije, Prosvjeta, Zagreb. 23. Korać, Stanko (1982 c), Srpski roman između dva rata, Nolit, Beograd. 24. Krtalić, Ivan (1982 d), Polemike u hrvatskoj književnosti I, Mladost, Zagreb. 25. Đorđević, Miloš (1996), Modeli srpskog romana, Jedinstvo, Priština. 26. Vučković, Radovan (2005), Moderni roman dvadesetog veka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Istočno Sarajevo.
267
ABSTRACT In the PhD dissertation we analyze the entire artistic prose of Vladan Desnica including the novels Winter Summer Holiday (1950) and The Springtimes of Ivan Galeb (1957) , the collections of short stories such as Wreckage in the Sun (1952), Spring in Badrovac (1955), Here, next to us (1956), The Story of Monk with Green Beard (1959) as well as numerous essays and theoretical texts with the autor’s poetic points of view. In our research, we have consulted, besides Desnica’s prose works, multitudinous reviews and criticisms referring to the writer’s literary work. Vladan Desnica’s artistic prose has been presented in the chronological way so that we can demonstrate the generative process of his poetic ideas as vividly as possible. His poetics is in an explicit way tightly woven in his vast numbers of theoretic texts and essays shown in the introductory of the thesis and they contain writer’s major poetic ideas. They are also essential part of his short stories and novels. Desnica’s prose alienates from the poetics of realism passing from the description of the outer reality to the account of its reflection in man’s inner world. Observing Desnica’s whole literary opus, we notice he does not belong to any certain linguistic expression and creative models, literary movements and trends. The poetic opinions in his essays, theoretical texts, short stories and novels go beyond different affliliations (ideological, political, social or generation) which restrain the expression of author’s personality. In the creation of his works, he was particularly focused on achieving aestetic value of a literary work which, in his opinion, presents prime artistic value of every work of art. Desnica’s poetic opinion of showing the general and universal through the single was not accepted by ideological criticism of the socialist regime. Trying to primarily emphasize and depict man in all his diversity, he advocates sincerity as one of the essential poetic principles of every artistic work. Revealing the most various truths of man in his very first prose work, Desnica does not fit in the frames of the prevailing ideologies of that time. Depiciting man’s inner world, he finds many answers in the nature which copies its characteristic to man and his experience. Nature is an unavoidable structural
268
element of artistic pictures he makes in his short stories and novels. The main creative task of this autor is to represent man in the most varied conditions and circumstances. Desnica portrays the complex issues of man’s life by behavior and thinking of his characters. Even though they are members of different social classes and professions, they are all overwhelmed by silence and numbness after different life experiences. Perceiving the autor’s artistic prose in the chronological way, we notice the development stages of his thought starting from the poetics of relism which fades away over time and gives rise to psychological analysis of characters. Although they are of different social groups and ages, Desnica’s characters are full of suffering and fear of death. Depicting the lives of his characters, their psychological states and moods, the writer formulates his ideas and poetic opinions through various human fates. Starting from an individual and his life, Desnica expresses what is universal and common for every man. Vladan Desnica’s poetic opinions stated in his essays, short stories and novels show that the writer pays much attention to man and his inner experience. Reality surrounding man and diverse situations he takes part in are depicted and observed from the angle of the man and his inner experience. The main aim of the dissertation is the creation of the monograph containing the overall scientific analysis of all Vladan Desnica artistic prose. Key words: Serbian Literature of 20th century, the poetics of artistic prose, poetic ideas, aesthetic value, man’s experience, the play of spring’s and death, integral realism.
269
