DENBORAZKO PERPAUSAK AURREKOTASUNA (anterioridad, preferencia) 1-BAINO LEHEN (ago)
(Antes de)
Se pone esta fórmula detrás del verbo en participio. “Ezkondu baino lehen(ago) pentsatu zer egiten den” Antes de casarte piensa qué hacer. “Istorio horiek zu jaio baino lehenagokoak dira” Esas historias son de antes de que tú nacieras. (anteriores a) “Ezer esan baino lehen(ago), ziur egon nahi dut”. Antes de decir nada, quiero estar seguro. Puede que a veces nos encontremos la forma baino lehentxoago.Esta tiene el significado de “un poquito antes de.” Ej: “Zu heldu baino lehentxoago joan da.” Se ha ido un poquito antes de que llegaras.
2-AURRETIK
(Antes de)
Esta forma se pone también después del verbo en participio: “Hasi aurretik ondo begiratu behar da” Antes de empezar, mira bien qué se necesita. “Ezer esan aurretik, ondo pentsatu, badaezpada ere” Antes de decir nada, piénsalo bien, por si acaso. Puede que nos encontremos la forma aurretiko algunas veces.Aparece siempre al lado de un sustantivo: “Ezkondu aurretiko lagunak ez ditut ia-ia ikusten”. No suelo ver casi a los amigos de antes de casarme. “Horiek ni lanean hasi aurretiko kontuak dira”. Esas son cosas de antes de empezar yo a trabajar.
1
3-ORDUKO
(antes de,para cuando, tan pronto como)
Se pone también después del participio.La forma más común es la que tiene el significado “antes de”, aunque también se utiliza en las otras. “Ni sartu orduko hitzaldia hasia zen” Yo entré para cuando empezó la conferencia. “Joan orduko, telefonoz deitu, badaezpada ere”. Antes de ir llama por teléfono, por si acaso. “Heldu orduko, zutaz galdetu du”. Nada más llegar (tan pronto como) he preguntado por ti.
GEROKOTASUNA (POSTERIORIDAD) Los más utilizados son Eta gero y ondoren.
1-ETA GERO (después de ) Va también después del participio y el significado es después de. “Afaldu eta gero joango naiz;orain ezin dut”. Después de cenar iré.Ahora no puedo. “Harrikoa partidua ikusi eta gero egingo dut”. El fregado lo haré después de ver el partido
2-ONDOREN (después de) Se utiliza igual que el anterior. “Afaldu ondoren, alde zaharrera joan ginen”. Después de cenar fuimos al Casco Viejo.
3-ONDOAN, OSTEAN
(después de)
La forma de utilizarlos es exactamente la misma. “Afaldu ostean joango gara;orain ezin dugu”. “Zer egingo duzu bazkaldu ostean?” “Honekin amaitu ondoan, bestearekin hasiko gara”. 2
4-TAKOAN
(para cuando, después de)
Esta terminación se le añade al verbo y no se pone auxiliar.Tiene un significado de acción acabada.Dependiendo de la terminación del verbo, pondremos “takoan” (si terminan en vocal) o “dakoan” (si terminan en n). “lana amaitutakoan hitz egingo dugu;orain bilera batean nago”. Después del trabajo, hablaremos.Ahora estoy en una reunión. “Atea itxitakoan konturatu nintzen giltzak barruan zeudela”. Al cerrar la puerta me di cuenta que las llaves estaban dentro. “zertxobait jandakoan, hobeto sentituko zara”. Después de comer algo te sentirás mejor.
5-BEHIN……
TAKOAN
(después de)
La forma de utilizarlo es la misma que en el caso anterior: “Behin ikusitakoan, denak dirudi erraza”. Después de verlo, todo parece fácil. “Behin lehenengoa egindakoan, besteak errazagoak dira”. Después de hacer el primero, los otros son más fáciles.
BEREHALAKOTASUNA
(prontitud)
Los más utilizados son bezain laster y eta berehala.
1-BEZAIN LASTER
(tan pronto como)
Va detrás del participio e indica una inmediatez en la acción. “Etxera heldu bezain laster, ohera sartuko naiz” Tan pronto como llegue a casa me meteré a la cama “Ikusi bezain laster ezagutu nuen”. Tan pronto como le ví, le conocí.
3
2-ETA BEREHALA
(nada más, tan pronto como)
Se coloca también después del participio. “Esan eta berehala igarri nion gezurretan ari zela”. Nada más decirlo me percaté de que era mentira.
3-“NEKO”
(nada más)
Normalmente se utiliza en las ocasiones en las que la acción acaba de tener lugar.Se le añade esta terminación al auxiliar. “Ikusi nindueneko hasi zitzaidan berba eta berba”. Nada más verme me empezó a dar la tabarra. “Etxera heldu nintzeneko, oheratu egin nintzen”. Tan pronto como llegué a casa me acosté.
ALDIBEREKOTASUNA
(simultaneidad)
1-“NEAN” Esta terminación se le añade al auxiliar e indica una simultaneidad en las acciones: “Ama ikusten duenean, poz pozik jartzen da”. Cuando ve a la madre se pone muy contento. “Ama ikusten ez duenean, negarrez hasten da”. Cuando no ve a la madre, se pone a llorar. El futuro con la terminación “ko”, se transforma en “tzen”.Las fórmulas utilizadas son las siguientes: Acción acabada Acción habitual Acción futura
Jon etorri da------------Jon etorri denean Jon etortzen da---------Jon etortzen denean Jon etorriko da---------Jon etortzen denean
2-“N BATEAN”
(una vez que…)
“Saiatu nintzen batean txarto atera zitzaidan”
4
Una vez que lo intenté, me salió mal.
3-“-N BITARTEAN, -N ARTEAN”
(mientras)
Aquí se expresa un proceso en el que se hacen dos acciones a la vez: “Ikasten dudan bitartean, musika entzuten dut”. Mientras estudio, escucho música. “Hori egiten ez duten artean, lasai nago”. Mientras no hagan eso, estoy tranquilo. “Zuk harrikoa egiten duzun bitartean, nik kafea egingo dut”. Mientras tú friegas yo haré café.
4-“-LA(RIK)”
(mientras)
Esta terminación se le añade al auxiliar e indica simultaneidad en las acciones: “Menditik zetorrelarik istripu bat izan zuen”. Mientras venía del monte tuvo un accidente. “Lanera nindoalarik lagun batekin egin nuen topo”. Mientras iba al trabajo me topé con un amigo.
5-“-T(Z)EAN” “-T(Z)ERAKOAN”
(al ir)
Esta terminaciones se añaden a la raíz del verbo principal y no se pone auxiliar.El significado es “al ir a”. Hay dos matices en estas dos terminaciones: -“t(z)ean: ya está realizada la accion Ej: “Atea zabaltzean ikusi dut” (Al abrir la puerta, le vi) -“t(z)erakoan: Todavía no está realizada la acción. Ej: “Ordaintzerakoan, poltsa lapurtu diotela konturatu da” (Al ir a pagar,se ha dado cuenta de que le han robado el bolso) “Etxetik irteterakoan gogoratu nituen giltzak” (Al salir por la puerta se ha acordado de las llaves)
5
6-“T(Z)EAZ BATERA”
( a parte de…)
Esta terminación se le añade a la raiz principal del verbo y significa “a parte de…”: “Ikasteaz batera, oso ondo pasatzen dugu”. A parte de aprender, lo pasamos muy bien. “Lan egiteaz batera, ikasi egiten dugu”. A parte de trabajar, aprendemos.
7- “T(Z)EAREKIN BATERA”
(a la vez que…)
Indica simultaneidad. A la raiz del verbo se le añade “tearekin” o “tzearekin”, según corresponda. No se pone ningún auxiliar. Ej: “Etortzearekin batera txanpona aurkitu nuen”. Viniendo encontré la moneda. “Esatearekin batera okertuta nengoela konturatu nintzen”. Al decirlo me di cuenta que estaba equivocado.
MAIZTASUNA 1-“NETAN”
(frecuencia) (las veces que…)
Es el plural de la forma “nean”.Veamoslo en un ejemplo: “Etorri den egunean” (el día que ha venido) “Etorri den egunetan” (los días que ha venido) Se añade esta terminación al auxiliar y lo traducimos como “ las veces que”. “Jonekin hitz egin dudanetan, oso gustura egon izan naiz” Las veces que he hablado con Jon, he estado muy a gusto.
6
2-“-N BAKOITZEAN”
(cada vez que…)
Al igual que en el caso anterior, esta forma va detrás del verbo acompañado del auxiliar, al que se le añade la terminación –n: “Saiatzen naizen bakoitzean, txarto ateratzen zait”. Cada vez que lo intento, me sale mal. “Pensatzen dudan bakoitzean, amorrua ematen dit”. Cada vez que lo pienso, me da rabia.
3-“-N GEHIENETAN”
(la mayoría de las veces)
Esta forma la utilizamos del mismo modo pero con el significado de “ la mayoría de las veces”: “Joan naizen gehienetan, damutu egin naiz”. La mayoría de las veces que he ido me he arrepentido. “Asmatu duen gehienetan, txiripaz izan da”. La mayoría de las veces que ha acertado, ha sido de chiripa.
4-“-N GUZTIETAN”
(todas las veces)
También se utiliza del mismo modo pero con el significado de “todas las veces”: “Zurekin hitz egiten dudan guztietan, gauza bera esaten didazu”. Todas las veces que hablo contigo, me dices lo mismo. “Musika hau entzuten dudan guztietan, zutaz gogoratzen naiz”. Todas las veces que escucho música, me acuerdo de ti.
7
NOIZKOA
(de cuando)
*(auxiliares) 1 -“NEKO(A)” Responde a la pregunta noizkoa.Veamos algunos ejemplos: “Argazki hauek Nepalera joan ginekoak dira”. Estas fotos son de cuando fuimos al Nepal. “Mahaitxo hori Marokora joan nintzenekoa”. Esa mesita es de cuando fui a Marruecos. “Argazki hori hiru urte nituenekoa da”. Esa foto es de cuando tenía 3 años.
*(Nombres y adverbios) Se añaden las terminaciones KO, KOA, ETAKO. Algunos ejemplos: “Ogi hori gaurkoa da”. Ese pan es de hoy. “Ikusten duzu larunbatetako pelikula? ¿Sueles ver la película de los sábados? “Hori betiko kontua da”. Ese es el asunto de siempre.
NOIZKO
(para cuando)
*(Auxiliares y verbos) 1 -“NERAKO”
(Para cuando)
En este caso siempre se pone el auxiliar, al que se le añade esta terminacion.El significado es “para cuando”. “Zuhaitza moztu zutenerako hilda zegoen”. 8
Para cuando cortaron el árbol estaba muerto. “Gu heldu ginenerako, ez zen inor geratzen”. Para cuando llegamos, no quedaba nadie.
2 -“T(Z)ERAKO”
(Para cuando)
Tiene el mismo significado (para cuando) pero en este caso no se pone el auxiliar.La terminación se le añade a la raiz del verbo: “Gu heltzerako, gehienak alde eginak ziren”. Para cuando llegamos,la mayoría estaba fuera. “Zu itzultzerako, gu lotan egongo gara”. Para cuando vuelvas, nosotros estaremos dormidos.
*(Nombres y adverbios) Nombres: Adverbios:
“RAKO”: “KO”:
Iganderako, urterako… Noizko, geroko, atzoko…
Algunos ejemplos: “Noizko egongo da? Datorren asterako edo hurrengorako”. ¿Para cuando será? Para la próxima semana o la siguiente. “Gauzak ez dira betiko”. Las cosas no son para siempre.
NOIZTIK
(desde cuando)
*(auxiliares) 1 -“NETIK”
(desde que…)
Se añade esta terminación al auxiliar y tiene el significado de “desde que…”: Las dos más utilizadas son “-netik hona” y “-netik aurrera”: “Hasi nintzenetik hona hiru urte igaro dira”. Desde que empezé han pasado tres años. “Bost urte zituenetik aurrera ez dut berriro ikusi”. 9
Desde que tenía cinco años en adelante no lo he vuelto a ver. “Jaio nintzenetik hemen bizi izan naiz”. Desde que nací ,he vivido aquí. “Ezagutzen zaitudanetik ez duzu inoren premiarik izan”. Desde que te conozco, no has necesitado a nadie. “Amaia unibersitatean dagoenetik, ez da ia – ia ateratzen”. Desde que Amaia está en la universidad, casi no sale.
2 -“NEZ GEROZTIK”
(desde que…)
Esta es una forma muy usada y se le añade también al auxiliar: “Hara joan zenez geroztik, ez dut behin ere ikusi”. Desde que se fué allí, no le he vuelto a ver. “Lanean hasi zenez geroztik, asko hobetu du” Desde que empezó en el trabajo ha mejorado mucho.
*(Nombres y adverbios) Nombres: Adverbios:
“TIK” “DANIK” “AZ GEROZTIK”
: igandetik, astetik… : betidanik, noizdanik… : larunbataz geroztik
Esta forma anterior expuesta es del singular y la más utilizada pero también puede declinarse en cualquier otro caso. Ej: Sing: Plur: Indet:
igandetik Igandeetatik Hiru igandetatik
: Desde el domingo. : Desde los domingos. : Desde tres domingos.
Algunos ejemplos: “Noiztik ez duzu erretzen, ba? Joan den astetik”. ¿Desde cuando no fumas? Desde la semana pasada. “Atzotik ez dut ikusi” No le he visto desde ayer. 10
“Astelehenetik ez dut ikusi”. No le he visto desde el lunes. “Nik betidanik jakin dut hori” Yo desde siempre he sabido eso. “Lehenengo egunetatik nago hemen” Estoy aquí desde los primeros días.
NOIZ ARTE
(hasta cuando)
*(Auxiliares y verbos) 1 “-N ARTE”
(hasta que)
Se coloca inmediatamente detrás del auxiliar y significa “hasta que”: “Medikua etorri den arte, ezin izan dugu ezer egin”. Hasta que no llegó el médico, no tuvimos nada que hacer. “Ikusi dudan arte, ezin nuen sinestu”. Hasta que no lo he visto no pude creerlo.
2 “ARTE”
(hasta que)
Tiene el mismo significado que el anterior.La diferencia es que se pone detrás del participio.En este caso no hay auxiliar. “Josu etorri arte ezin gara hemendik mugitu”. Hasta que no venga Josu no podemos movernos de aquí. “Jo eta ke, amaitu arte!”. Una y otra vez hasta terminar.
3 “HARIK ETA
…ARTE”
(hasta que)
En esta forma se coloca el harik eta detrás del participio y el arte al final de la frase: “Ez mugitu harik eta nik esaten dizudan arte”. No te muevas hasta que yo te lo diga. “Zuk ez esan ezer harik eta irakasleak galdetu arte”. No digas nada hasta que el profesor te pregunte. 11
*(Nombres y adverbios) Nombres: Adverbios:
“RA ARTE” “ARTE”
:igandera arte… :bihar arte…
También puede declinarse no sólo en singular: “Gabonetara arte”, Gabonak arte…” Algunos ejemplos: “Noiz arte egongo zara hemen?”. ¿hasta cuando estarás aquí?. “Astelehenera arte ez dute zabaltzen”. Hasta el lunes no abren. “Orain arte ez dut inor ikusi”. Hasta ahora no he visto a nadie.
12