· Genel Yayiri: 332 ve Felseti Dizi: 37
Sosyal
ÖzgünAdt The
Prize / The Epic Quest for Oil, Money and Power Copyright © 1991, Daniel Yergin Kesim Telif Haklan Ajansi kanahyla ahnmigttr. © Türkiye
14Bankast Kültür IstanbulMerker
Yayinlan
Megelik Sokagi 2/3 Seyoglu 34433 Ístanbul Ankara Merkez Atatürk Bulvari 199/41 Kavakhdere 06680 Ankara YayinaHazirlayan Mürgit Balabanhlar
Kapak Tasarimi Mehmet Ulusel Sayfa DüzeníTipograf (0212)249 01 01 Birinci BasimMart 1995, Ankara lkinciBastm Subat1999, Ankara ÜçüncüBastmMayis 2003, 1stanbul ISBN 975-458-063-4 OTM 10703703 Basirneví$efik Matbaasi (0212)551 55 87 Matbaacilar Sitesi40 Günegli 34212 lstanbul
TÜRKiYE
BANKASI
Kültür Yayinfari
etro
GÜÇ
PARAVE ÇATISMASININ EPIK ÖYKÜSÜ
Daniel Yergin Kamuran Çeviren
Inceleme
Tuncay
\
":
:
S-:Y:-.N
.63½'.-
.%•b".M.-
:,
J•1:n"M:«Midat
weß¾i=T.•f"".1
EMee.
1-9:
t-T:r'riMG
.!
(:i-
..kil..MMA
:J.
.?-5773&:€;
P:Eft
':R:-r
Bu eserimi Angela, Alexander ve Rebeka'ya ithaf edtporum.
I
I
lçindekiler
Önsöz 9 Birinci Bölüm KURUCULAR 1. Kafamizdaki Petrol 17 2. "Planimiz" 33
3. Rekabete Aç1kTicaret 54 4. Yeni Bir Yüzyil 76 5. Eiderin Katli 95
6. Petrol Savaglan l 12 7. Acem Ülkesinde "Zevk-ü Sefa" 132 Tehlikeli Dah; 146 8. KaderinÇizdigi
ikinciBöliim GLOBAL MÜCADELE 9. Zaferin Kam: Birinci Dünya Savagt 163 10. Ortadogu Kapistnm Açilmasi 180 11. Kitliktan Bolluga 202 12. Yeni Üretimlçin Sava; 223 13. Petrol Seli 237 14. Dostlar ve Dügmanlar 252 15. Arap
imtiyazlan 270
ÜçüncüBölüm VE STRATE)I SAVAQ 16. Japonya'yi SavayaGötüren Yol 293 17. Almanya'nm Savag Formülü 314 18. Japonya'nmAgilTopugu 335 19. Müttefikler Savagi 350
Dördüncü Bölüm HÌDROKARBON
ÇAÖl
20. Yeni ÇekimMerkezi 373 2 l. SavagSonu Petrol Düzeni 389 22. YariYarlya:Petrolde YeniUzlagma 409 23. "ÍhtiyarMossy" ve Íraniçin Mücadele 42724. Süve; Krizi 454 25. Filler 473 26. OPEC ve YeniBir Dalgalanma 491 27. Hidrokarbon Adam 510
Beginci Bölüm DÜNYADAEGEMENLIK SAVASI
28. Gerileme Ylllart 531 29..Petrol Denen Silah 554 30. "YagamamiziçinPazarhk" 576 31. OPEC imparatorlugu 594 32. Uyum Saglama 613
33. lkinciSok:Büyük Panik 632 34. "Gidiyoruz"655 35. Siradan Bir Ticari Meta m1? 670 36. Ter Dökülüyor. Daha Ne Kadar inebilir? 697
Sonsöz 720 Kronoloil 737 Tegekkür 740
-- - -
Önsöz
Winston Churchill neredeyse bír gecede fikrini degigtirdi. 1911 yazma kadar zamanin lçigleri Bakam olan genç Churchill, Ekonomistler" diye amlan ve aslmda ingiltere-Almanya arasmdaki deniz kuvvetleriyariginda önde gelmek ugruna bazi kigilerin körükledigi aginaskeri harcamalan eleptiren kabine üyelerinden biriydi. Giderek büyüyen bu yarigma, iki ulus arasmdaki dügmanhgi pekigtiren en güçlü etken olmuçtur. Ama Churchill Almanya ile bir savagtan kaçimlabilecegindeIsrar edlyor ve Almanya'am niyetinin ille de saldirgan olmadigi tezini vurgulayarak savunuyordu. Ona gõre para, agirisayida sava; gemisi satin almak için degil, ülkenin sosyalprogramlan için harcanmaliydt Ancak, l Temmuz 191l'de Kaiser Wilhelm, Alman donanmasmm "Panter" adindaki gemisini Fas'm Atlantik ktyismdaki Agadir limanma gönderiyordu. Kaiser Wilhelm bunu Fransa'nm Afrika'daki nüfuzunµ anlamak ve Almanya'nin buradaki konumu için gerekli stratejiyi saptamak amactyla yapmigti. "Panter" küçük bir sava; gemist, Agadir ise, ikinci derecede önemli bir liman kentlydi.Yine de geminin buraya geligiciddi bir uluslararas1bunahma yol açti. Alman ordusunun toparlanmasiülkenin Avrupah kompulari arasmda zaten bir hayli huzursuzluk yaratbir de "Panter"i göndermekle, Almanya'nm m1;ti. Simdi bir yer kapma" çabasmda oldugunu, Fransa ve ingiltere'nin dünya yüzündeki konumlarma açikça meydan okudugunu dügünüyorlardi. Su olayi izleyen birkaç hafta Avrupa savag korkusuyla çalkalandi.Ancak temmuz ayi bitmeden bu korku yenilmig, gerginlikazalmigti ve Churchill'in deyimiyle "Zorba artik yukarlya dogru tirmanmlyor,_açagi dogru inlyordu." Bu sözlerine kargin yaganan kriz Churchill'in dünya görügünü degigtirmigtfr. Almanya'nin niyetleri konusunda evvelce yapttgtdegerlendirmepeginde olduguna, bu egemenligi kazanmak nin aksine artik bu ülkenin egemenlik (hegemonya) için askeri gücünü kullanmakta tereddüt etmeyecegine inanmaya baglamigtt.Artik savagm gerçekten kaçmilmaz ve baglamasimn da sadece bir zaman sorunu oldugu kanisina varmigti. Agadir olaymdan hemen sonra Donanma Bakanhgl'na.atanan Churchill, Íngiltere'yikaçlmlmaz gördügühesaplagma günü için askeri yönden hazirlayacagma ve bu ugurda elinden gelen her geyiyapacagina ant içti. Görevinin ingiltere'nin emperyalist gücünün sembolü ve kendi öz varligt olan kraliyet donanmasmi, açik denizlerde kendisine kala tutan Almanya'yla bag edebilecek güce getirmek olduguna inanlyordu. Kargilagtigisorunlar içinde en önemli ve en kapsamh olanlardanbirisi, görünügteyapi bakimmdan tekniksayllacak bir konuydu. Yirminciyüzyil için büyük anlamlar taglyanbu sorun guydu: O güne kadar Íngilizdonanmasimn geleneksel enerjikaynagi olan kömürden acaba petrole dönerek, kämür yerine petrol kullanimma geçilmeli miydi? Birçok kigiböyle bir dönügün tam anlamiyla çilgmlikolacagt kamsindaydi. Onlara göre donanmanm o güne kadar emniyetle, güvenle kullandigi GallerBölgesi kömürünün kullammi(Iran'mo zamanki adi) çok na devam etmek gerekirdi.Kömür yerine artik "Pers Ülkesi"nden, uzaklardan gelen, güveniliralmaktan yoksun petrol rezervleri kullanmak tam bir çilglnÏlktL Churchill'in deyimiyle donanmayi geri dönmemek üzere petrole baglamak aslinda de"
"günegte
"dertler
9
nizine kargi silablanmak". (Shakespeare'inHamlet oyunundan) gibi bir yeydi. Ancak petrolün saglayacagl,daha fazla sürat ve insan gücünün daha verimli kullanimi gibi stratejik yararlar o kuvvetlerindeki denli belirgindi ki, Churchilldaha fazla tereddüt etmedi. Ingiltere'nin üstünlügünü petrole dayandirmasi" gerektiginekarar verdive bu nedenle de kendisini, tüm enerji ve cogkusuyla bu amacin gerçeklegmesineadadi. Zaten bagka bir seçenek de yoktu. Churchill'in ifade ettigi gibi"Bu riskli iyten elde edilecek ödül üstünlük saglamakt1." tek Bu gõrügüyleChurchillI. Dünya Savagi'nm arifesinde, çok temel olan bir gerçegi yansitmig oluyordu.Bu gerçek sadeceo günleri izleyen yangLn sürecinde degil, daha sonra da, yillar boyunca geçerli olacakti. Artik petrol tüm yirminci yüzyilboyunca üstünlük ve efendiligin simgesi olacakti. Íçtebu kitabm konusu budur: Üstünlükiçin yapilan çatigmamnöyküsü. 1990'h ylllarm bagmda, Churchill'in petrole baglamgmdan yaklagik seksen yll sonra, iki Dünya Savagi ve uzun bir SogukSavafm bitiminde, insanlarm yeni ve daha banççi bir sürecin bagladigLna inandigt bir anda, petrol yeniden bir kez daha tüm dünyada gündemegeliyor ve çe"deniz
kigmelerin odak noktasi oluyordu. 2 Agustos 1990'da, yirminci yüzytlin bit bagka diktatörü, Irak Devlet BagkamSaddam Hüseyin, kompusu Kuveyt ülkesini iggal ediyordu. Amact sadece bir krallyet devletini ele geçirmekle kalmaylp, aynt zamanda ülkenin zenginliklerine de el koymaktt. Bu onun için çok muhtegem bir ödül sayihrdi. Bagartholmasi halinde Irak dünyanin en önde gelen petrol gücü olmakla kalmayacak, hem Arap dünyasimn hem de gezegenin en büyük petrol rezervine sahip olan Körfez'in tek hâkimi konumuna gelecekti. Irak'm kazanacagi bu yeni güç, servet ve petrol konusundaki egemenligt, dünyanm geri kalan tüm ülkelerini Saddam Hüseyin'in doymaz hirsma köle edecekti. "Irak Kuveyt'in kaynaklanni kullanarak kendisini kemli bir nükleer silah devleti haline getirebilecek,hatta daha da ileri gidip belkí de bir süper güç olacakti. Bu ise, uluslararasi güç dengesinde, kugkusuz dramatik degigikliklerlesonuçlamrdi." Kisaca, üstünlük ve hâkimiyet bir kez daha.ödülün ta kendisi oluyordu. Ancak, ottaya konan ödül arilagdacagigibi fazlaca büyüktü. Bu nedenle Saddam Hüseyin'in tahminininaksine, dünyanm öteki ülkeleri Kuveyt'in bir oldu bittiye getirilerekiggalinekayitsiz kalamazdi. Kuveyt'in iggalinin dünyadaki tepkisibüyük olmugtur Bu tepki, Hitler'in Rhinland'i silahlandirmasinda ya da Mussolini'ninHabegistan'a saldirmasmda gõrülen pasif tür bir tepki degildi. Nitekim, BirlegmigMilletler derhal Irak'a kargi ambargo koydu ve Bati dünyast ve Arap dünyasmm birçok ülkeleri, Irak'm kompusu Suudi Arabistan't savunmak ve Saddam Hüseyin'in ihtiraslarina kargi koymak íçin dramatik bir askerl güç olugturdular. Bu' devletlerden Birlegik Devletler ve SovyetlerBirligi arasmdakíigbirligio güne kadar benzerine rastlanmamig türdendi. Aynca askeri güçler bölgeye yayilma konusunda görülmemig bir hiz ve karar11hkla hareket ettiolmaktan çtktigmi söylemekadeta moda oller. Son birkaç ylldan beri, petrolün artik iggalinden sadece. birkaÇ ay önce, Amerika'mn üst mustu. Nitekim 1990 ilkbaharmda, Irak'm nutku çekilmigti.Ancak Kudüzey kurmay subaylarina petrolün stratejik önemini kaybettigi Irak'in yoluyla baglarmda Kuveyt'ten bari; çekilmesineyöylh veyt'in iggali bu imaji sildi. önderliginde otuz alti ülnelik girigimler baçansizhkla sonuçlanmca, Amerika BirlepikDevletleri Irak'm yikici güke bir koalisyon yaparak beg haftallk bir hava ve yüz saatlikkara savagisonunda yúzyihn sonunda petrol cünü yok edip, bu devletin Kuveyt'ten çekilmesinisagladilar."Yirminci bir kez daha güvenligin, refahin ve kugkusuz uygarhgm merkezi oldugunu kamtladi. Petrolün modern antamdaki tarihi geligmesi on dokuzuncu yüzylhn ikinci yarismda baglamasma kargin, tam anlamtyla etkiledigi ve degigtirdigi yüzyil,yirminci yüzyil olmuçtur. Petrolün öyküsü aslmda üç büyük agamaya dayanmaktadir. Bunlardan birincisi kapitalizm ve modern i; yaçaminm doguçu Ve geligimidir.Petrol giderek dünyamn en büyük ve en yaygin igi konumuna geliyordu. On dokuzuncu yüzythn son yillarmda türeyen büyük endüstriler içinde petrol, bu endüstrilerin en büyügü olmugtu. Öyleki, daha yüzsgör-
"önemli"
"1991
10
,
yll bitrneden petrol endüstrisine tümüyle egemen "StandardOil", dünyanm çokuluslu girketleri arasmda ilk kurulanlardan birisi ve en büyügü konumuna geldi.Yirminciyüzyllda petrol kapsammm bu derece geniglemesi onun igletmeciligtnin serüven dügkünü petrol arayicilardan agzi laf yapan mütegebbislere, büyük ipverenlere, çokuluslu girket bürokrasilerine ve devlet girketlerine kadar her alanda yayilmasmayol açmigtitBu devrimde, büyük girketstratejileri, teknikdegigme ve pazarlamadakigeligmeler ve kugkusuz, hem millí hem de uluslararast ekonomiler teker teker ait olduklan yeri buldular. Tüm geçmigiboyunca petrol daima pazarhklara konu olmuy ve hayati önemde kararlarda merkez tegkil etmigtir. Bazen büyük hesaplarla bazense neredeyse bir raslanti sonucu büyük anlagmalar yapiliyordu [insanlar, girketlerve uluslar arasmda]. Petrol digmda Ve hiçbir iq sözcüklerinin anlamim -ve gans ve yazgimn çok büyük etkisini- bu denli bütünüyle ve tam anlamlyla tammlayamaz. Yirmi birinci yüzylla bakarken üstünlük kavrammm bir petrol varilindenoldugu kadar bir bilgisayardan da gelebilecegi açikça görülüyor Yine de petrol, sanayideki görkemli yerini koru-. maya devam edecek. Unutmayalim ki "Fortune 500" dergisinin rekortmen olarak gösterdigiyirmi girkettenyedisi petrol girketleridir.Enerji kaynagt olarak yerini tutacak bagka bir seçenek bulununcaya kadar, petrol dünya ekonomisi üzerinde eripilmesi çok güç olan etkisini daima koruyacaktir. Büyük flyat hareketleri iktisadi büyümeyi körükleyebillr veya tam tersi, enflasyon bagim alip gider ve durgunluk devri baglayabilir. Bunlarm hepsi olasidir. Bugün petrol, sebep oldugu olaylar nedeniyle i; hayatiyla ilgili tüm yaymlarda düzenli olarak yer alan, bununla da kalmayip yaymlann en ön sayfasmda kendinden söz ettiren tek metadtr. Geçmigte oldugu gibi bugün de -kipiler, girketlerve tüm dünya uluslan için- servet denilen zenginligin mutlak ve tartigmasiztek Kisaca, çok zengin ve nüfuzlu bir igadammm deyimiyle "Petrol Paradir." ieneratörüdür. Ìkincigörüge göre, petrol, millí stratejilerle ve dünya politikalari ile sikica kucaklagmig bir mal olarak görünüyordu.Birinci Dünya Savagisirasmda, yurtiçinde kullanilan patlamall motorlat'", atlann ve kömürle çaliganlokomotifin yerini almca, petrolmilligücün bir-simgesi haline geldi ve önemi bir kez daha kanitlandi. Gerek Uzakdogu'da gerekse Avrupa'da IL Dünya Savagl'mn gikipive geligmesinde petrol en önemli etken oldu. Nitekim JaponlarPearl Harbour'a, Dogu Hint Adalan'ndaki petrol kaynaklanna el koyan ordularmi korumak amaclyla saldirmigtir. Hitler'inSovyetler Birligi'ni iggal etmesindeki en önemli stratejik hedel, Kafkasya'daki petrol yataklarmi ele geçirmekti.Ancak, zamanla Amerika'nm petrol konusundaki üstün1ügü ve kararlihgiortaya çikacakve savag henüz son bulmadan Almanya'nm ve Japonya'ninpetrol tanklari tamtakir bogalacakti. Soguk Sava; ytllarinda uluslararast girketlerle geligmekte olan ülkeler arasinda petrolün denetimini elde tutmak için yapilan sogukçatigmalarkorkunç bir dramm olugmasinda en büyük etken olmu tur. Bu, sömürgecilikten kurtulug ve milliyetçilik hareketlerinin getirdigi bir olguydu. 1956 yllinda Süvey; Krizi -ki gerçekte çagdtgiemperyalist Avrupali güçlerin izledlgi slyasetin artik sonuna gelindiginin bir igaretiydi- bagka nedenlerle oldugu kadar petrol nedeniyle de meydana gelmigtir. "Petrol gücü"nün nüfuz yönünden en etken ve hissedilir olmasi 1970'li ylllara rastlar. Su yillarda; o güne kadar uluslararasi politika konusuna kayitsiz kalmig devletler bile, büyük servet ve nüfuz simgeleyen petrole dogru birbirleriyle yang edercesine ko§ar oldular. Bu durum endüstriye agirhk vermig ve iktisadi geligmelerinipetrole dayamig uluslabir güvensizlik" yaratmigti. Sonuç olarak petrol, 1990'larda, nn arasmda birbirine kargi Soguk Sava; sonrasi ilk bunalimda, yani Kuveyt'in iggalinde can daman konumundaydL Ancak, petrole sadece avantal saglayan bir ürün gözüyle bakmak dogtu olmaz. Çünkü olaylar petrolün zaman zaman ancak bir çilgm için altin sayilabilecegini de kanitlamigtir. Örnegin ÍranSahi'niele alahm.Iran Sahiyagaminm en büyük ihtirasi olan petrol zenginligine kavugmugtu; ne var ki bu onun sonu olmugtur. Meksika için de aym geysöylenebilir. Gerçi petrol Meksika'nm iktisadi yagammi kalkmdirmiçtir, ama yalnizcayeniden y1kmak için... SovyetlerBirligi dünyanin en büyük ihracatçi ülkeleri arasmda ikinci olmasma karym, petrolden elde ettigi ka"risk"
"ödül"
,
"içten
"derin
11
zancm hemen tümünü 1970 ve 1980'lerde askeri kalkinma için ve ige yaramaz, hatta zaman zaman teblikeli ve yikici sayllabilecek bir sürü uluslararasi serüven ugruna heba etti. Birlesik Devletler íse zamanlar dünyanin en büyük tüketicisiolan ülke- bugün petrol tüketiminin ithal etmek zorunda kaldigi için, ülkenin genel stratejik konumu giderekzaylF yansmi digandan liyor ve zaten dert kaynagi olan bütçe açigi .daha da büyüyor. Su da kugkusuz -süper bir güç olan Amerika içiribile- tehlikelibir durumdur. SogukSavag'msona ermestyle birlikte uluslararam ve milli alanda yeni bir dünya düzeni gekillenmeyebagladt Bugüne degin daima çatigmalann odak noktasmi olugturan ideoloji öyle anlagillyorki yerini ekonomikyarigmalara, bölgesel çatigmalara ve etnik rekabete birakacak. Su rekabet ve çatigmalarmodern silahlanmanin da geligmesinden cesaret almarak kigkirtilmigtir, Ancak, uluslararasidüzende oluganbu yeniligin geligmesinasil olursa olsun petrol stratejik meta olmaya devam edecek ve uluslararasi politikalar için tehlikeli olma niteligini koruyacaktir. Petrolün tarihininüçüncü tezi de toplumumuzunnasil ol'up da bir "Hidrokarbon Toplumu"na dönügtügünü ve bizlerin antropologlar dilinde nasil birer "Hidrokarbon Adam" oldugumuzu açildlyor. Ílkgeligtigiyillarda petrolcülük sanayilegmekte olan bir dünyanm doguçuna nety1k" anden olmuytu. Bunun sorumlusu yakigtirma adlyla kerosin, yani gazyagi denen ve lamma gelen, gündüzü uzatip geceyi geciktiren, bu yüzden de çallgma saatlerini uzatan bir üründü. On dokuzuncu yüzyil sonunda BirleçikDevletler'in en zengin adami olan John D. Rockefeller bu zenginligini gazyagtsatigma borçluydu. O günlerde benzine yararsizbir yan ürün gözüyle bakillyor, ender de olsa alici bulabildiginde çok ucuza, galonu sadece iki sente satihyordu. Hiç satdamadigt günlerde, yöre halki geceleripetrolü nehire dökerdi. Elektrik ampulünün icadi lle birlikte petrol modasmm geçtigineinamllrken, yeni bir gag aç11di.lçtenpatlamah motor çagi. Böylece petrol endüstrisi yeni bir pazar buluyor ve yeni bir uygarlik doguyordu. Yirminci yüzyilda petrolün, dogal gaz ile birlikte sanayidünyasom güç kaynagi olan "Yakitlar Krali Kömür"ü tahtindanindirdigini görüyoruz. Daha da ötesi, petrol, sava;sonrasiolugan büyük kentle§me hareketinde bu hareketin temeli sayilir. Kentlegme hareketinin gerek çagdag görünüm gerekse modern yagantimiz açismdan birçok degigmelere neden oldugu bilinlyor. Bugün petroleo denli bagliytz ve petrol.yagantimiza o denli girdi ki, artik onu yagantimizm dogal bir parçasi olarak kabul ediyoruz ve olaganüstü önemi üzerinde durup dügünmüyoruz bile... Bize oturacak yer saglayan, nasilyagayacagimiz konusunda etken olan, igimize nasil ydecegimizi, nasil yolculuk yapacaglmlzi belirleyen, hatta flört ederken bunu nerede yapacagimiza karar veren sadece petroldür. Petrol gerçektenkentsel toplumlarinhayat veren kamdir. Petrol ye dogal gaz, tarimm dayandigi gübreciligin en temel bilegimini olugtururlar.Petrol sayesinde dünyanm kendi kendisini besleyemeyecek olan metropollerine glda taginabilir. Aynca, çagdag uygarligm yapitaglari olan kimyasal maddeleri saglar. Unutmamaliy1z ki bir gün dünyadaki petrol kuyulan aniden kuruyuverse, çagdag dedigimiz bu uygarlik bir gün bile yagayamaz ve çökmeyemahkûm olur. Yirmlnciyüzyihn büyük kesitinde petrole duyulan güven ve bagimlillk hissi giderekartmigPetrol artik tüm dünyada insanm ilerleme sembolü olarak algilaniyor ve itibar görüyor. Antir. bilincinin dogmasiyla birlikte endüstriyel topcak, bugün durumun degigtigini görüyoruz. Çevre lum prensipleri zaman zaman tartigilabiliyor ve petrol sanayii tüm boyutlanyla scrupturulan, elegtirilen ve itiraz gören taallyetdallan listesinde ilk sirayi aliyor. Bugün dünyanm her yerinde kömür ve dogal gaz gibi fosil kaynakli yakitlannkullammim azaltma çabalari gözlenlyor bu çabalartüm dünyada giderek yogunlagiyor. Bu çabalar kugkusuz geçerli olan nedenlere ve dayanmaktadir; fosil kaynakli yakitlar kullantidiginda is ve hava kirliliginin artmasi, asitli gazlarm havaya kangmasi, ozon tabakasmm. incelmesi ve iklim degi§ikliginin olugturdugu olumsuz etkenler gibi.Dünya ekonomisinin bu denli odak noktasi olarak tanman petrol, bugün artik çev-bir
"yeni
,petrol,
12
resel kirlenmeye neden olmakla ve çevreyi olumsu2 etkileyip kirletmekle suçlanlyor. Bugüne kadar sahip oldugu teknolojiküstünlük ve ylgitlikten ve modern dünyayi. gekillendirmedeki katkismdan ötürü kendisiyle daima gurur duymuy olan petrol artik kendini savunur duruma dügtü. Petrolbugünkü kugak ve gelecek kugaklar için bir tehdit unsuru olmakla suçlanlyor. Ama günümüzün "Hidrokarbon Adami", otomobillerini Çokseviyor ve vazgeçmeye·hiç de niyetli degil; banliyödeki evinden ve yaçammi kolaylagtirmak için part gördügü egyalarindan özveride bulunmayi híç istemiyor. Öyleanlagillyorki her alanda geligme gösteren dünya insanlan gevresel sorunlar ne olutsa olsun, kendilerini petrol gücüyleigleyen bir ekonominin yararlanndan yoksun birakmaya hiç niyetli degiller. Aynca, dünyanin petrol tüketiminigerlye çekmekiçin girigilecekherhangi bir hareket, önümüzdeki senelerde beklenen olaganüstû nüfus patlamasmdan olumsuz yönde etkilenecek ve sonuçta baçansiz kalacaktir. 1990'll ylllarda dünya nüfusunun bir milyar daha artmasi bekleniyor. Bu, önümüzdeki on yll içinde, nüfusun 1990'll y1llarm bagma oranla yüzde yirmi daha artacagt anlamma geliyor. Demek ki gelecek on yll içinde dünyada bugüne oranla yüzde yirmi daha fazla insan yaµyacak ve dünya yüzünde yaçayan bu irtsanIar yapma haklarini" talep edecekler. Endüstriyel dünyanm çevresel sorunlara ait problemleri nüfus artigmin baskist ile ölçülerek degerlendirilecek. Bu arada 1990'h yillann korkunç ve çözümsüz çatigmalarindan biri için pimdiden gerekli ortam hazirlanmig görünüyor. Çatigacak taraflardanbiri, çevreselkorunmaya daha fazla önem verilmesini ve çevre koruma tedbirlerinín daha da arttmlmasini savunan grup olacakken, digeri de ekonomik geligmeye katkida bulunulmasmiisteyen, Hidrokarbon Toplum çikarlannm korunmasi ve enerii güvenliginin geregine inanan grup olacaktir. Kitabm flerleyen sayfalannda anlatilan öykünün üç ayn kahramam bu üç tez olacak. Öykü hepimizin hayatim etkilemig olaylan epik bir anlatimlave olug tarihlerinegäre strasiyla veriyor. Bu eserde hem ekonomi ve teknolojiningenel yönlerine, hem de igadamlannm ve politikacilarin strateji ve entrikalanna deginilmigtir.Kitabin sayfalarmda petrol dünyasino en zengin ve nüfuzlu kigileriyle tamgacaksmiz.Bunlar arasmda, örnegin bir Rockefeller'i bulacagmi2 kugkusuz. Aynca Henri Deterding, Calousto Gülbenkyan, J. Paul Getty, Armand Hammer, T. Boone Pickens ve daha bagka birçok isimlerle kargilaçacaksmiz.Eu öyküde en az yukarida saydiklarimiz kadar önemli bagkaisimler de var. Bunlar arasinda Churchill, Adolf Hitler, JosephStalin, ibniSuud, Muhammed Musaddik, Dwight Eisenhower, Anthony Eden, Henry Kissinger, George Bush ve Saddam Hüseyinsayllabilir. yüzyill" olarakamliyor. Petrolün geçmigindeher ne kaYirminciyüzyll haklt olarak dar çegitli anlagmazliklar ve zit görügleregemense de, zaman zaman görüg"tede birlegildigi oldu. Görüç birligi daha çok kargit taraflarmeskiye dayanan olaylara bugün çagdag bir yaklaImla bakabilmesi ve bunu yaparken de yeni geligen olaylarda geçmigten gelen derin yankilar bulabilmesi geklinde olugtu. Bu kitap aym zamanda insanlan kipiset olarak ele alan, kipilerin öyküsünü anlatan, güçlü ekonomik kuvvetlerin, teknololikdegigmenin, politik çatigmalarm,uluslararasi anlagmazliklann ve bu arada olugan epik degigimin de hikâyesidir. Yazarm umudu, dünyamizm petrole olan bagimliligtnt ekonomik, sosyal,politik ve stratejik sonuçlari yöriünden aragtiran bu belgeselin geçmige lytk tutarak, bizlerin bugünü daha iyi anlamamizi saglamasi ve gelecek hakkmda plan yaparken bizlere yardimci olmasidir. "tüketim
"petrol
"tek
13
max.o.mweaëEémmmm9ce.
:
e.ersetze.ww.mo.em-a.oamwram.ortsu.set.o.rwaroit
BIRINClBÖLÜM
KURUCULAR
.
77,17
©
*.¯:
5
"a
75
¯TT
in
i
-¯ .
:_
_:.m-
-a
:
·:-,
.-_
:-c
.ra
-ra
1 Kafamizdaki Petrol
Baglangiç
.
Ortadaki sorun 526 dolar 8 sentin hâlâ ödenmemig olmasiydl. 1850'll ytllarda profesörlereödenen ücret doyurucu olmaktan uzakt1. Bu yüzden ünlü bir kimyagerin oglu ve kendiside Yale Üniversitesi'nde degerli bir kimya profesörüolan Benjamin Silliman Jr. 526,08 dolar ücretle bir aragtirmaprojesindeçaligmaküzere ikinci bir ige girdi. Ancak 1854 yllmdahir grup mütegebbis tarafmdanige alman Silliman, proje çaligmasimtamamlamig olmasma kargm kendisine vaat edilen paray1 hâlâ alamamigti. Kizginhgi giderek artan Silliman sonuçta bu paranmne oldugunu anlamak istedi. Öfkesiyatmmci grubun liderlerini hedef de New York'lu bir avukat olan George Bissell ve New Haven'de bir banka - allyordu. Özellikle müdürü olan James Townsend, Silliman'm öfkesinin odak noktalanydi. BunlardanTownsend kendi hesabmagöre geriplanda kalmayi yegledi; çünkü kanisma göre, müdürü oldugu bankan1nmügterilerinin, bu denli. spekülatif bir serüvende parmagt oldugunuögrenirlerse, bunu hiç de iyi kargilamayacaklarmdan korkuyordu. Asimda Bissell,Townsend ve grubun ötekí üyeleri o günlerde adlyla bilinen bir maddenin gelecek günlere ait görkemlihayalinikurmaktaydilar. Eu maddeye denmesinin nedent, söz konusu maddeyibitkisel yaglardan ve kati hayvanî yaglardan ayltt etmekti. Asllnda Bissell, Townsend ve grubun öteki üyeleri kayayagmm trmaklardan püskürüp çiktigim veya Pennsylvania'nmkuzeybatismda tecrit edilmig gibiduran Oil Creek dolaylanndaki tuz kuyularmdan sizmigoldugunu Ve aranmasi gereken yerin bunlardan biri olabilecegini bilmekteydiler. Oil Creek bölgesinin arkalannda bir yerde, gayet likel yöntemlerle bu koyu renkli ve kokulu maddeden önce sadece birkaç varil çikanld1. Bu yöntemleriki taneydi.Biri bu maddeyi trmaklardan ve kayalannyüzeyindensiy1rarakç1karma yöntemi, öteki petrol yagi içeren sulara bez parçalan ve battaniyegibipaçavralar atarakbunlan islatmak ve sonra sikmakmetoduydu. Bu gekilde elde edilençok az miktarda ürün ilaç yap1mmda kullamllyordu. Grtip giderekkayayagLmn çok daha büyük miktarlarda elde edilipiglenebilecegi kanisma vardi. Onlara göre böyle büyük miktarlarda elde edilecekkayayagi lambalarda aydmlaticiolarak kullanilacak bir çeçitsivlya dönügtürülebilirdi. Grup, bu yeni aydmlaticmm 1850 yillarmda yeni pazarlar kazanmakta olan yagiyla" etkin bir gekilde yarigabilecegine inamyordu. Kisaca Kayayagt kamya vard11ar: yeterlimiktardaelde edilebildigi takdirde,on dokuzuncu yüzyil orqu tasmda yagayaninsamn o denli ihtiyaç duydugu ucuz ve yüksek kaliteliaydmlaticinihayet temin edilmig ve pazara.sürülmüg olacakti. Su yolu uygulayarakKuzey Amerika'dakive Avrupa'daki gehir ve çiftlikleriigiga kavugturacaklarma tam anlamiyla inanlyorlardi. Grubun, üzerinde nerdeyse ayni önemle durdugu bagka bir konu da guydu: Yeni geligmekteolan mekanik-dönemde bu kayayagt acaba hareketli parçalariiçin" kullamlabilirmiydi?Böylece hayal kuran türn girigimcilergibi, onlar da sonuçta çok zengin olacaklanna inandilar. Eu ara"kayayagt"
"kayayagt"
"kömür
"mekanizmalarm
17
da onlara inanmayanlar ve alay edenier de oluyordu. Ancak bu girigimcileryllmadtlarve sebat ederek insanlik tarihindeyepyeni bir çaginilk öncülügünü yapmayi baçardilar.Bu yeni çag Petrol Çag1'ydi.
"Acilarimizi Dindirmek" Ïçin Petrol serüveni aslmdabirbirini izleyen bazi tesadüflerkadar tek bir adamm sebat ve iradesinden de kaynaklanmigtir. Su adam petrol endüstrisinin yaratihymdaherkesten çok payi olan GeBissellçevresine orge Bissell'den bagkasi degildi. Uzun bir kuleyi andiran yüzü ve genigalmyla, degerlendiren açikgöz ipf1rsatlanm ve entelektüel güç ifade eden bir anlam sergillyordu. Yine de deneyimler Hayakazanmi§tl. sonucu biti oldugu her halinden belliydi. Su niteligini de yagadtgi ögretmenlik makaleler yazarak yaparak ve tml kazanmaya daha on iki yagmda baglayan Bissell, Dartmouth Koleji'ndeögrenim yapmay1 bagarmigti. Mezun olduktan sonra bir süre -Latince ve Yunanca.profesörü olarak çaligan Bissell,daha sonra gazetecilik yapmakiçin Washington DC'ye gitti. Ve bir gün kendisini New Orleans'dabuldu. ÖnceNew Orleans'da bir lisede okul müdürü olarak çaligti;daha sonra da devlet okullan müfettigligi yaptL Avukat olmakistedigi için bog zamanlarinda hukuk çaliglyor,bu arada yeni birkaç yabanc1 dil daha ögrenmek-için devam11çaba gösteriyordu. Böylece zamanla Fransizca, Ispanyolcave Portekizce dillerini çok lyi ögrenmigtl. lbraniceve Sanskritçe,eski ve modern Ÿunanca,Latinceve Almancadillerini ise ancak okuyup yazabilecek kadar ögrendi. 1853yllindasagliknedenleriyleülkenin kuzeyine dönmek zorunda kaldi. Su dönüg yolculugu sirasmda Pennsylvania'dan geçerken bir raslanti sonucu ilkel yöntoplandigmi"yaní yüzeyden petrol siyrildigim ve kayayagma bulanmig paçavra temlerle uygulandigim gördü. Bu olaydan kisa bir süre sonra New Hampshire'm Hanover yönteminin kentinde oturan annesiniziyarete g[ttiginde, mezun oldugu okul olan Dartmouth Koleli'neugrad1. Burada bir profesörünodasmdaotururken, gigeiçinde durmakta olan bir madde dikkatini çekti. Bu gayet lyi bildigt Pennsylvania kayayagmdan bagka bir geydegildi. Eu örnegi oraya birkaç hafta evvel, o günlerde Bati Pennsylvania'da pratisyen doktorluk yapmakta olan bagka bir Dartmoutlflu getirmigti.Su raslanti sonucu Bissell, kayayaginm agri dindirici bir ilaç olarakyörenin insanlannfa birçok hastaliktayaygin olarak kullamldigim ögrendi. Bu hastallklar arasmda bag agns1,dig agrisi, sagirhk,mide bozukluklan, bagirsak kurtlan ve dropsi hastaligt sayllabilir. Kayayagtaynca at ve katirlarm sirtindaolugan yaralann tedavisindede kullanillyordu. Su yörede kayayagma, bölgede yagayan Kizilderililer'in adma ve Ktzilderiligefiiken ilacm yararlanm bedeniliyordu. "Seneca yaz insanlara da açtkladiginainamlan Red Jacketonuruna "Seneca yagi" yagt" ahm satimlyla meggulbiri, ilacm olaganüstü iyi edici gücünü o günlerdegu glirle reklam "petrol
ediyordu. Doganin glzlípmanndan ç1kanbu saglik-kaynagt Insanasagliginfilîzini ve yagami getirir. Derinliklerinde akan gizemlîsu Tüm acilan dindirir, istirabimizi yatigtirir.
Bissell,bu yapigkan, kara renkli sivimn tutugur türden oldugunu billyordu. Su yüzden kayayagt örnegini Dartmouth'da gördügü an, onun ilaç olarakdegil, aydinlaticiolarakkullamlabilecegini anlamigtt Bundan kugku duymuyordu. Kugku duymadigt bagka bir gey de, bu maddekesesinin" acitarini dindirecegiydi. Artik sefaletle geçen günleri geridebinin en azmdan rakabilirdive bu madde üzerinde çaligaraksonuçta çok zengin olabilirdL izleyenalti yll iginde Bisselldaima sezgisinegüvendi ve onun yol gösteren igigindan gagmadi,sezgisive yazgtsi bu süre içinde zaman zaman aclyla sonuçlanan smavlar geçirdi.Su süre içinde sik sik dü§ kinkligma "kendi
ugradt ve dü kinkligt devamli olarak
gölgeledi.
"umudunu"
18
,
Kayiplara Karigan Profesör Acaba kayayagi gerçekten aydmlatici olarakkullamlabilir miydi? Bissellsözleriyle öteki yatinmcilann ilgisini uyandirmigti, Bu yüzden 1854 yllt sonunda bir grup yatmmci Yale'de profesör olan Silliman'abagvurarak kendisini bu yagm aydmlaticive yaglayiciolarak nitelikleriniincelemekle görevlendirdi. Daha da önemlisi Silliman'danbu proje için çok degerli sayilacak onayim vermesini ve projeyidesteklemesini istediler. Silliman'in projeyi resmen onaylamasi halinde var olan stoklanm satabileceklerinden ve projenin geligtirilmesiiçin gereken sermayeninkolayca saglanacagmdan emindiler. Amaçlanm gergekleptirmek için Silliman'dan daha uygun birini seçemezlerdi.SonuçtaSilliman tüm kararbligi ve cogkusuyla ige girigti ve ve ne§elibir yüze sahip olan" bu kigi böylece on doku2uncu yüzyll bilim hayatinin en büyük ve en gerefli isimleri arasindaki yerini aldi. Bir Amerikan kimya sanayii kurucusunun oglu olan Silliman,hem zamanin en seçkin bilim adamlanndan birlydi, hem de fizikve kimya konulannda en önde gelen okul kitaplanmn yazanydi.On dokuzuncu yüzyil ortalannm Amerika'daki bilim bagkenti sayilan Yale Ûniversitesi'nde baba ogul Sillimanlarbu bagkentin odak noktasmi olugturuyordu. Ancak Silliman soyut kavramlarla ilgilenmeyen, kesin gekildepratik olan konulara daha çok ilgi duyan bir yapidaydi. lghayatina da bu nedenle attimigtL Aynca itibar ve salt bilim ona çekicigelmekleberaber ek bir gelire de ihtlyaç duyuyordu. Akademik kipilere ödenen ücretin dügük olmasive Silliman ailesinin giderekbüyümesi nedenleriyle,iginin diç1nda danigmanlik görevi almayt adet edinmigti. Çegitli meslekleiden birçok mügteriye Jeolojik ve kimyasal degerlendirme göreviüstleniyordu. Pratik olana kargiduydugu egilim onu zamanla spekülatifig-serûvenlerine dogrudan katilmaya zorladL Bu katilimlar onu ba arlya götürüyordu.Silliman bu baçarilardan, kendi deyimiyle için gerekli olan imkâm bol bol" kazanacakti. Ancak, kayinbiraderlerinden biri hiç de böyle dügünmüyordu ve bu konuda oldukÇa kugkuluydu. Ona göre BenjaminSilliman olarakbir geylerín pegindeydi, ancak bu geyne yazikki bilim degildi." Sillimankayayagt analizinegirigirkenmügterilerineistedikleri türden rapor hazirlayacagma dair güvence verdi. Daha aragtirmalannmbagtnda onlara beklentilerine cevap verecebu maddenin degerini üç çikaracagini" söyledi. Bundan ortaya ginive ay sonra, aragtirmanm bitmesine yakin heyecan ve cogkusudaha da artmig olarak raporunda pu satirlariyazdi: 'Damitilml; kayayaglürününde, bu ürünün kullanimi konusunda beklenmedik büyüklükte bagart saglandt." Aragtirma igine yatmm yapmig olanlar büyük heyecanla son raporun gelmesini beklemeye bagladilar,ancak tam bu stradakargilanna ciddi bir engel çikti. Yatinmcilar Silliman'a aragttrparastyla yaklagik 5000 dolar) ödemeyi kabul ma çaligmasikargiligtnda 526,08 dolar (bugünün etmiglerdi. Ancak Silliman bu paramn 100 dolarmin pegin ödeme olarakderhal ödenmesini ve bu tutarm avans geklinde New York City'deki banka hesabmayatmlmasmi istlyor ve bu konunda rsrar edlyordu... Silliman'in gönderdigi fatura onlann tahminininkat kat üstündeydi. Eu gerekçeyle istenen avansi ödemediler. Silliman buna kizmigti.Kanisma göre projeyi salt entelektüel amaçlaüstlenmediginden ve paraya dehgetli lhtlyaci oldugundan, bu paranin acele ödenmesi gereklyordu.Sonuçtayatinmcilara kesin bir dille, para kendisine ödeninceye kadar aragtirmalarma ara verecegini bildirdi. Dedigt gibi de yapti; gikâyetini fleride kamtlamak amactyla raporu gizlicemuhafaza etmesi için bir arkadagma teslim etti. Rapor,kendisine yeterli ödeme yapilincaya kadar bu arkadagtakalacakt1. Daha sonra, kendisine kolayca erigemeyecekleri bir yer olarak dügündügü Güney'e dogru geziyeçikti. Projeyeyatmmyapmig kipiler bu durum kargisinda çaresizkalm1çlardt.Ek sermaye elde edebilmek için son raporun mutlakagerektigikanisindaydilar. Parayibulmak için saga solabagvurdular, ancak bu çabalansonuç vermedi. Sonuçtaortaklardan biri kadar tastlanmig en zor günleri yagiyoruz"demekle beraher, gerekenparayi kendi imkânlan ile sagladl. Böylece16 Nisan 1855 tarihinde, son derece gerekligörülenrapor yatinmcilann eline geçiyor ve hiç vakit kaybet"lyi
.
"bilim
"sürekli
"sonucun
"gimdiye
19
meden basimcilara ulagtinliyordu. Sonuçta,Silliman'mtalep ettigi astronomik üctet kargismda hâlâ koruyan yatinmcilar, açkin11ldarmi geyekargm koyduklan parayi kat kat faziaslylagerialoluyorlardL bir dönüm biriliin söyledigi gibi Silliman tarihçilerden mig raporu, potansiyel bunun kullamlabilecegi birçok yeni alanda Kayayagimn ve noktasi"olugturmuçtur, geleceginin var oldugukonusunda Silliman'inhiçbir kugkusu yoktu. Bu arada mügterilerine yeni bir bildiri gönderip kayayagmm gerektiginde degigikseviyelerdekaynama noktasmagetirilebilecegni ve böylece, hepsi de karbon ve hidrojenden olugmuydegigikbirkaç fonksiyon halinde antilabilecegni duyurdu. Su fonksiyonlardan biri çok yüksekkaliteli aydmlaticlyag olacakti. Mügterilerine gönderdigi bir yazida Silliman gunlan söylüyordu: "Baylar,anladigima göre,girketinizde hammaddenin öyle bir niteligi var ki, basit ve pahall olmayan iglemlerle bu hammaddeden son derece kiyarasindaki iqiligkilerinihayetdüzelmig metli ürünler imal etmek mümkündür." Ve, mügterileriyle oldugundan, iç huzuru lle kendisini önünde beklemekte olan yeni projelere adadi. Diger taraftanSilliman'molaganüstü inandtrici bir reklam yerine geçen bildirisiyle güç bulmuyve yüreklenmig olan grup üyeleri, hiçbir engelle kargilagmadan,öteki yatmmctlardan gerekli mali fonu fazlas1ile sagladilar. Silliman'mbizzat kendisi, artik Pennsylvania Kayayagl·$irketi diye amlan bu girketteniki yüz hisse alarak bu igkolunun saygLnllglm artlfdl. Ancak önlerinde birbuçuk ylllik zorluklarla dolu bir dönem onlan bekliyordu. Tehlikelerle dolu olan bu'birbuçuk dügünüyorlardi. yll dolmadan, yatirimcilar yeni bir adim için hazir olmadiklarm1 Silliman'm aragtirmalan sonucu artik en az bir konudaki kuçktilan giderilmigti ve kayayagindantatmin edici nitelikte bir aydmlatici sivi çikabilecegine inanir olmuglardi. Fakat pimdide bagka bir konu zihinlerini kurcalamaya bagladi. Acaba yeterli miktardakayayagt var m1ydt?Baziibaretti. larma göre, mevcut kayayagi, yeraltindaki kömür yataklanndan gelen birikmig söküp birikintilerini almakkaya yüzeyden yüzeyinde yag kipilere Bu parçalarinin göre, la veya kayayagma batinlmig paçavralari elde sikip yag çikartmak gibi ciddiyettenurak yöntemlerie bu 14yapilamazdi ve bír sanayikurulamazdi. Ancak,sonunda, bu kritik konu da çözümlendi. Yeterlimiktarda ve elde edilebilir türden kayayagi stokununvarligt kamtlanarak, projeyi des.her
"petrolcülükte
"sizmtilardan"
tekleyiciek
ödenek saglanabildi.
Fiyat ve Yenilik Kayayagmm nitelikleri hâl'a bilinmiyor ve bu nedenle yag esranm korumakta devam edlyordu. Ancak, türi ümitler bu esrarengiz niteliklerdeodaklanmigtt. Bunun nedeni kugkusuz kayayagina duyulan büyük ihtiyaçtan ileri geliyordu. Dünya nüfusunun giderekçogalmasive endüstriyel devrimdeki iktisadi geligmeninyayllmasinedenleriyle yapay aydinlatmaya kargi duyulan talep gündengüne artmaktaydi. Artik basit bir lamba fitilinin hayvani veya nebati yaga daldmlmastyla çogu yüzyilelde edilen aydmlatma metodutalebikargilamaktan çok urak.kahyordu. Insanlarm lardan beri bu ucuz yöntemin masraflannibile zorlukla kargillyordu. Hatta bicçoklan bunu bile yagt) olan yapam1yordu. Parah kipiler,balina baliginm kafastnda bulunan bir cins yag (ispermeçet içinde yüzyilmaddeyiaydmlatmaaract olarakkullanmaktaydt. Bu madde, aydinlatmaaraçlart lardan beri en üstün kaliteli standart olarakkabul edilmigti.Ancak, talebinartmasina kar§m Atlantik'teki balína sayisiazalmayabagladt.Böylece balina avina çtkmiggemiler karadan giderek çok daha uzaklarda seyretmeye zorlandi. Artikyalmzca ÜmitBurnu çevresindeve Pasifik Okyanusu'nun çok uzak bölgelerinde yeterli av vardi. Fíyatlarher gün biraz daha arttigindan balina avcilan lçin tam bir altm çagt baglamigti.Ancak, tüketicileriçin aym§eysöylenemezdi. Çünkü onlar galon bagina 2,50 dolar ödemek zorundaydi ve bu da onlara pahallgeliyordu.Aynca geligigiklanmeler bu fiyatin daha da yükselecegini gösteriyordu.Bu arada daha ucuza malolan bazi Ama bunlann hepsi de ikincikalite aydinlatic11ardi.lçledirici sivilar bulunmuy ve geligtirilmigti. idi. Ancak iyi igik veren neftyagirinde en tutulant terebentindençikanlan neftyagi (camphere) 20
nm bu
üstünfügüne
kargin çok ciddi bir de sakincasi vardi. Neftyagi yüksek derecelerde ate; al-
ma ve tutugma özelligine sahipti.Aynca belki bundan daha da ciddi ve sevimsiz olan bir bagka õzelligi de ev içinde patlama egilimiydi. Diger bir aydmlatici da kömürden antilarak elde edilmig "Havagazi" idi. Havagazi, önce kentsel bölgelerde sokak Ve caddelere borularla sevk ediliyor,
daha sonra, sayllan giderek artan orta sinif ve yüksek smif ailelerin evlerine veriliyordu. Ama kent gazi Çokpahahydi ve insanlar artik güvenilirve nispeten daha ucuz bir aydmlaticlyapiddetle gereksinim duyuyorlard1. Aynca yeni tür bir yaglaylclyada gereksinim vardi. Endüstriyel gellirn sonucu enerii ile çaliçan tezgâhlarve buhar makineleri ortayaçikmigve bunlann yaglantna gereksinmeleri için domuz yagi fyi bir yaglama aract olma özelligini kaybetmigti. 1840ylllansonunda ve 1850 ytllan bagmda igyerleri bu gereksinmeleriní iyice hissetmeye bagladilar. Nitekim kömürden ve diger hidrokarbonlardan aydmlatici ve yaglaylcimaddeler çi-
kartma igi de bu ylllara rastlar. Hem Ingiltere'de hem de Amerika'da birçok kigi ileride petrol endüstrisinin de yararlanacagiaritma teknoloiisinibu yillarda geligtirdiler.Maregalligekadar yükselmigbir IngilizDonanma Amirali olan Thomas Cockrane -Byron'un "Don Juan"'adh eserinde ondan esinlendigi söylenir- asfalt konusuna aklmio denli·kaptirmigti ki, kendisini proieyi geligtirmeye adadi ve Trinidad'daçok büyük bir katran kuyusu satm aldi. Thomas Cockrane Kave nadali Dr. Abraham Gesnerasfaltkonusunda bir süre içbirligi yaptilar..Gesner gençligindeAntiller'e at ihraci igine girmek istemig fakat bu girigimi sonuçlanmamigt1. Bunun nedeni ise tam iki kez, ihracat yapan gemilerinin batmig olmasiydi.Su yüzden ihracat iginden vazgeçerek Londra'ya yerleptive Guy'sHospital'detip ögrenimine baglad1,Kisa süre sonra Kanada'yageri döndü ve bir kez daha meslekdegigtirerek New Brunswick'te bölge jeologuolarak çahymayaba§ladi. Su arada Gesner asfalttan veya asfalt benzeri maddelerden yag çikarmave bunu kaliteli bir aydinlatic1yagolarakrafine etme metodunu bulmuçtu. Bu yaga Yunanca iki sözcükkeros ve elaion'dan olugan ise admi verdi. Keros Yunanca'da anlamma geliyordu. Gesner sözcügünü kisaltarak yapti ve böylece buldugu ürünüri öteden beri bilinen sözcügüyle ayni sesi çikarmasim sagladi. 1854'te Birlegik Devlet(neftyagl) 1er'e bagvurarak "Kerosene (kerosin) admlverecegive aydmlatmada veya yaglamada veya daha bagka amaçlarda kullanilacak yeni bir sivi hidrokarbon imali için" patent istedi. Böylece,Gesnersayesinde New York kentinde gazyagiigletmesi kurulmuçtu.. Igletmedaha 1859 yllma gelmeden günde beg bin galon gazyagi üretir oldu. Boston'da da benzer bir igletme kurulmugtu. Aynca, iskoçyalikimyager JamesYoung Britanya'da tagkömürünühammadde olarak kullanan benzer bir rafinerinin öncülügünü yapiyordu. Su årada Fransa da bog durmamig ve kaya) kullammiyla igletilen diger bir rafineri daha kurmugtu Öyleki 1859 yllishale rock (Sist'li gelmeden, Amerika'da yaklaç1kotuz dört girketsenede 5 milyondolar degerinde na adlyla yaglan) üretir duruma geldi.Ünlübir ticaret dergisi yaza"coaÌ oils" veya yaygm (kömür iginin igin çok hizli geligen bir enerji k ömür denli çabuk büyümesi sözleriyle, yagi bu nnm oldugunun ve Amerikan zihniyetinin çabuk büyüyen tüm enetjilergibi bunu da çarçabukkavrayacagLmn ve aynca bunun iyi kazanç getiren bir i; oldugunun kesin kanitlydi." Ga2yag1mnçok ufak bir kismi Pennsylvania'dan geleneksel metotlarlatoplanankayayagLndan çikanllyor Ye zaNew rafinerilerine gönderiliyordu. York man zaman Gazyagtartik insanltk için bilinmez olmaktan çikmigti. Zaman zaman Ortadogu'nun çegitli yerlerinde yagayaninsanlar denen yan kati ve çamurlu bir maddenin çatlaklar arasmdan sizdigini gözlüyorlardi. Su çegit sizmalar daha milattan önce 3000 yillarmda Mezopotamya'da da gözlenmigti. Sizinti kaynaklannm en ünlüsü Babil gehrindenfazla uzak olmayan Firat üzerindeki Hit bölgesiydi (Bugünkü Bagdat'm bulundugu yer} Milattan- evvel birinci yüzytlda Yunanli tarihçi Diodor eski bitumen sanaylindencogkuyla bahsedlyor ve gunlari söylüyordu: "Babil ülkesinde gimdiye dek olugmuy birçok inamlmaz mucizelerarasmda, burada bulunmuy büyük miktarda asfalt olayikadar ilginç olanma rastlanmamigtir." Bu asfalt sizmtilannm bir kis"kerosene"
"mum",
"elaion"
"elaion"
"yag"
"ene"
"camphene"
"kerosin"
"bu
"bitumen"
21
mi sizan petrol gazlanylabirlikte devamli yandigi için Ortadogu'da atege tapma gelenegi yönün-
den lyi bir ortam olugturuyordu. Eski Ortadogu'da, bitumen ticari bir meta saythyor ve ingaatlarda harç olarak kullatullyordu. Filistin'deki Eriha kenti ve Mezopotamya'daki Babil'in duvarlan bu harçla örülmügtür. Büyük olasilikla Nuh'un Gemisi ve Musa Peygamber'insepeti, zamamnmodasma uyaraksu geçirmez duruma gelmeleriiçin bitumenle kalafat edilmigti. Bitumen yol yapimmda da kullamliyordu. Aydinjatma amaclylada kullan11maklaberaber, bu alandaki kullanimi kisilli kalmig ve genellikle tatminedici olmamigtir.Bitumen zaman zaman ilaç olarak da kullan11migtir.Milattansonra birinci-yüzyllda yagamig olan Romall natüralist Phiny'nin eczacihk açisindanbitumenin degeririi anlatan tammlamast1850'lerde Birlegik Devletler'dekiuygulamalara da uyuyor.Phiny'nin degöre, bitumen kani durduruyor, yaralari iyilegtiriyor,göz kataragimtedaviedigerlendirmesine nikris hastallgmda cilt üzerinde llaç olarak kullamllyor, dig agrisma iyi geliyor,müzmin öksüyor, rügü yatigtmyor,nefes darligmt geçirlyor,diareyi durduruyor, gevyemigadaleleri derleylp topluiçin engel yor, romatizmayi geçirlyor ve yüksek ategi dügürüyordu. Diger bir niteligi de "gözler
olugturankirpikleri düzlegtirme" özelligiydi. Su yagm diger önemli bir kullammi da sava; alanlarmdagörülüyor. Sizmt11ardan elde edilen bu ürün ategeverildiginde,savag alamnda zaman zaman sonuca götüren bir rol oynuyordu. 11yadaadli eserinde Homeros, "Truvalllar'inhizla seyreden gemiye usanmadan ate; açtigim, ategten hemen sonra gemininburnunda alevdenbir göl olu§tugunu ve ategi söndürmenin mümkün olmadigmi" bildirir. Pers Krah Sirus, Babil kentini almayahazirlandigtnda sokak kavgalarinm dogurabilecegi tehlikeye kary uyanlmigtl. Su uyarilaraSirus, sokak kavgasi halinde kenti elimizde de yeteri kadar zift var. Zift,'alevategleyecegi yamtim verdi ve gunlarisöyledi: leri süratle her yere yayacaktir.Böylece evlerin damma ç1kmigkipiler ya bulunduklari yerleri çabucak terk edecek ya da bunu yapmadiklarmda ölüp gideceklerdir."Yedinciyüzylldan itibaren Bizanslilar "Oleum Incendiarum" Yunan Ategi- dedíkleri bir maddedenyararlanmaya bag. ladilar.Petrolve kireç karigim1olan bu maddenemlendirildigindeate; allyordu.Yunan Ategi'nin reçetesí bir devlet sirn gibi gizli tutuldu. BizanshlarYunan Ategi'ni kendilerinesaldirangemilere kargi silah olarak kullandilar. Okla yaptiklan vuruglarda oklarmm ucuna koydular ve o gekilde "ßizim
--yani
kulland11ar.Aynca, ilkel el bombalarinm yapiminda uyguladilar. Bu maddeye yüzyillar boyunca baruttan daha müthig bir silah gözüyle bakildi. Petrolün Ortadogu'da çok eskiye dayanan ve degigik olaylarla dolu bir geçmigi oldugunu görüyoruz.Uzun yillar boyunca Bati, petrolün uygulanigi hakkindaki bilgiden, bilinmeyen nedenlerden dolayi yoksun kaldi. Bunun nedeni bir olasilikla, bitumenin bilinen ana kaynaklan ve smirlan diginda kalmasiydi. Ayrica, bu kullamm1 hakkmdaki bilginin Roma imparatorlugu'nun bilgiyi Batt'ya degrudan aktaracak bir geçigyolunun olmamasi da bagka nedendi.Ortaçaglardan baglayarak Avrupa'mn birçok bölgesinde zaman zaman petrol sizintilangözlenmigve bu konuda görügler bildirilmigti. Bavyera, Sicilya, Po Vadisi,Alsak, Hanover ve Galiçyabu ülkelerden sadece birkaçtdir. Daha da önemlisi Rafineri Teknolojisi artik Araplar yoluyla Avrupa'ya sizmtçti. Ancak, çogu zaman petrol sadece her derde deva tibbi bir ilaç olarakdügünülüyor ve kullammi tip alamyla kisitlanlyordu. Petrolüngifaverici nitelikleri bilge papazlarca ve o zamamn hekimlerince bilimsel aragtirmalaryoluyla pekíçtiriliyordu. Tip alanlyla kisitli olmasma karym Bissell'in düy kurmaya bagladigt gündenve Benjamin raporundan gok daha önce, Galiçya'da (kio zamanlar GaliçyaPolonya'nin, Avusturya'nm ve Rusya'ninbirer parçasiydi) ve Romanya'dayagayan köylüler elleriyle kuyular kaztyor ve ham petrol çikarmaya çahylyotlardi. Günün birinde Lvov bölgesinden bir eczact, bir su tesisatçismmda yardimiyla,gazyagmi yakit olarak kullanabilen elverigli ve ucuz bir lamba icat etti. ]854 yilmdaartik petrol Viyana'da, baghca ticaretmetai konumundaydi; 1859 yllmda Galiçya da gitgide büyüyen bir gazyagtmerkezi olmuytu. Su merkezde petrol i iyle ugra an 150'yl a kin köy bulunuyordu. Toplam olarak 1859'da, Avrupa'nm ham22
madde üredmi otuz alti bin varil tahmin ediliyordu ve bunun da çogunlugu Galiçyate Romanya'dan çikiyordu.Eu dönemde Dogu Avrupa petrol endüstrisinin yoksun oldugu ve her geyden çok gereksinim duydugu tek bilginin petrol rafineri-teknoloilsioldugu 80ylenebilir. 1850'll ylllarda Amerika'da gazyagmin yayginlagmasi belli bagli iki engellekargilagti. Elde yeterli miktarda gazyagtne de bu gazyagmmkullanimma uygun ucuz bir lamba türü vardi. ne Eldekimevcut lambalar kisa zamanda isleniyor ve yanan yagin hiç de hop olmayan bir koku ç1karmasma neden oluyordu. Sir gün New York'lu bír gazyagi saticisiViyana'da Galiçya gazyagini yakan bir tür lamba yapildigmi ögrendi. Edindigi bilgiye göre, bir eczaci ve bir su tesisatçlsicamdan gigesiolan bir lambayi tasarlayipimal ederek is sorununu kökünden çözmüglerdi.Böylece New York'lu satici lamba ithaline bagladi ve çok geçmeden yeni bir pazar, yani ithal lamba pazan olugmugoldu. Daha sonra her ne kadar bu lambanm tasarimt tekrar tekrar ele almip geligtirilmigse de, Vlyana'da yapilan bu ilk lamba Amerikan gazyagtüretiminin ilk esin kaynagt olmuçtur. Ilerikiyillarda geligtirilmigolan Amerikan gazyagt lambalan yeniden dünyanm dört bir yanma ihraç edilmeye baglandi. Su yüzderi,Bissellserüvenininbagladigiana kadar, nispeten dügük kaliteli bir yag olan gazyagmiil bazi evlerde zaten kullamlmakta oldugu söylenebilir.Petrolü gazyagma dönügtürerek aritma tekniklerikömür yagi kullanarak zaten uygulamyordu ve ticarialana yerlegmigti.Aynca gazyagmiistendigi gekilde yakan ucuz bir de lamba vardi. Bissell ve Pennsylvania KayayagtSirketi'ndeki yatinmci arkadaylannmyapmak istedigi, bu hammadde kaynagmm yeni bir kullamm istiyorlardL l§ dönüp dolagip yanmi kegfetmekti-.Bunu halen var olan bir içkolu için kullanmak kayayagL bulduklari takdirdebunu bunun mallyetine geliyordu.Kanilarma.göre, yeterikadar bol daha ucuza satarak, ya çok daha pahallolan veya çok daha az tatminkât ürünlerden aydinlatict yag-pazarmi ele geçirmelerimümkün olabillrdl. Ama belki bunun da bir seçenegi vardt AmmBu, petrol igin topragtkazmakla yapilamazdL sadiklanna.göre, Çin'de, bin beg yüz yll önceden daha esklye dayanan günlerde, tuz çikarügbin feet derinlige kadar inen kuyulardan tuz çima" igi için topragidelme yöntemi geli§tirilmig, kanlmigtl. SonuçtaÇin'de geligtirilenbu metot l 830 yllinda Avrupa'ya glrdi ve kopya edildi. Belki igini hizlandirmigtin de bunun gerçeklegmesi Amerika'da tuz kuyulannda yapilan tuz-sondajlama Bu árada George Bissell hâlâ iglerini toparlamayaçaligtyordu, lite bu günlerin birinde, 1856 ylhmn sicak bir yaz sabahi New York'ta,yakicigünegten kaçip Broadway'deki bir eczaneye sigmdigi bir sirada pencereden bakarken, kayayagmdan yapilan bir ilacin reklamt gözüne çarptl. Reklamkuyu kazmada kullamlan ve tuz kazilarmda uygulanan türden makinelerle çallan bazi iskeleleri gösteriyordu. Bissell o an punu dügündü. Patentti ilag yapmada kullamlan kayayagt, tuz çtkarmaiçin yapilan kazida yan ürün oluyordu. Tesadüfengördügüve daha önce de Bati Pennsylvania ve Darmouth Koleji'nden bildigi bu gerçekle eksikolan geykalasmda alt oldugu yeri bulmugtu. Acaba bu kazi teknigipetrol ç1karmada da uygulanamaz miydi?Bu scrunun oldugu takdirde bu teknik ona büyük bir servet kazandiracaktl. yamti öteki üyeleri hemen, tuz çikarma ÖnceBissell ve sonra Pennsylvania Kayayagi Sirketi'nin tekniginidogrudan petrol üzerinde denemeye karar verdiler. Kaztyikayayagtyerine petroliçin yapacaklardL Bu iyte yalniz degildiler. Birlepik Devletler'den,Kanada'mn Ontario.kentinden daha birçok kigibu fikri benimseyip aym amaç uguruna denemelere baglam1§tl.Bissellve grububu kadarla kalmayip harekete geçmegeregini duydular. Profesör Silliman'mraporu onlardaydi ve rapor sayesindesermaye de onlarda sayllirdi.Yinede önceleri pek ciddlyealmmadilar.JamesTownsend admda bir banker sondajfikrindensöz edip bunun tartigmasimyaptigt zaman, New Haven'deki birçok kigi tu fikre karyl çiktive "Pompalayarak su çikanldigigibi,pompalayarak petrol çikarilacak öyle mi? Ne saçmabir fikir.Sen gerçekten çildirmigsm!" dediler. Ancak grup üyeleri ige devam konusunda karar11ydive petrolün mutlaka gerekli olduguna ve bu firsatm geldigine inamyorlardi. Yine de kendilerine bu gigm projeyi kime emanet edeceklerini sormaktan alamlyorlardi. "bir
"evet"
23
"Albay"
.
Bu i için aday olarak dü ündükleri kipi Edwin L. Drake isimli biriydi. Adayliga seçilmesi tamamen bir raslanti idi. Görünügündedikkati çeken hiçbir olaganüstü özellik veya belirgin bir nitelik yoktu."Belirli bir igiolmayan ama her igten biraz anlayan Drake, bir zamanlar tren yollarinda kondüktör olarak çaligmty,sonradan saghk durumunun bozulmasiyla galigamazduruma gelerek igten ayrilm14ti.O stralarkiziyla beraber New Haven'de eski bir otel olan Tontine Otell'nde kaltyordu. Tesadüfen New Haven'li banker James Townsend de aym otelde kallyordu. Bu otel, salonunda erkek mügterilerin toplamp günün haberlerini tartigtiklart,havadan sudan konugtuklan ürden bir oteldi. Bu yüzden de dost canlisi, nepeli, konugkan bir insan olan ve yapacak bagka bir igide bulunmayan otuz alti yagindaki Drake için ideal bir atmosfer olugturuyordu. Drake gecelerini bu otelde arkadaylarlyla bulugup onlara kendi renk1lhayatmdan hikâyeler anlatip onlan eglendirerek geçirirdi. Çokcanl1 bir hayal gücüne sahip olan Drake öykülerinde daha çok dramatik, abartih konular seçer Ye bunlarm tümünde kendisini hikâyenin merkezi ve bag kahramani olarak gösterirdi. Bu arada sik sik Townsend'le görügüpkayayagi serüveninden bahsediyorlardi. Hatta Townsend sonunda Drake'i girketindenbir miktar hisse senedi almayabile ikna. etti. Birsüre sonra bu projede çaligmasi için Drake'e öneride bulundu. Nasilsa Drake o günlerdebogtu ve bu nedenle de her iy için uygundu. Tren kondüktörlügü hâlâ devam ettigindenve demiryollarmdan izinli sayildigindan demiryollannda bedava yolculuk etme olanagmasahipti. Mali yönden metelíksiz olan bu serüven meraklisi içirl bu olanak bile çok büyük bir avantaj sayllirdi. Ayrica, Drake'in son derece degerli say1labilecekbagka bir niteligi daha vard1: Takipçiligi.Drake istedigi zaman iginde çok sebatlive israrli olabiliyordu. Drake'i Pennsylvania'ya yolcu ederken, Townsend ona, ileride çok kiymetli olduguanlagilacak bir de armagan veriyordu.Ileridedegerli bir armaganoldugu anlagilan bu §eybanker Townsend'in Drake daha Pennsylvania'ya varmadan orayagönderdigi bazi mektuplardL Orada kogullarm nasil oldugunubilmeyen ve bundan kaygt duyan oradakikipilerietkilemek isteyen banve ker, bu mektuplari"Albay E.L Drake" adresine gönderiyordu.Asimda Drake'in albayhklauzaktan yakmdan bir fligkisi yoktu. Albayhgl uydurulmugtu. Yine de bu strateji tuttu ve 1857nin Arallk aymda, bir çamur deryasmdan geçerekgeldigiyorucu bir yolculugunbitiminde "Albay" sicak bir konukseverlikle kargilandi. Haftada iki kez sefer yapan posta vagonunun arka kismmda yolculuk ederek geldigibu küçük ve fukara Titusville köyünde sadece 125 kigi ya§1yordu. Pennsylvania'nm kuzeybatismdaki tepeler içine sikigml;bu köyün sakinlerigogunlukla kerestecilikle ugraglyorve kereste girketine ait yöredeki dükkâna sürekli borç yapiyordu. Çevredeki agaçlardevamli kesildiginden, halk bir gün kesecek agaçkalmadigmda köyün ölüp gidecegive o zaman tüm yörenin Kizilderililer'in elinegegecegikorkusu íçindeydi. Drake'in burada yaptigi ilk ig, gelecegin petrol topraklari.saydigt ve bir çiftliküzerinde kurulu bu araziye yeni bir isim bulmakti. Bunu hemen gerçekleptirdi.Daha sonra New Haven'e döndügünde o zamana kadarki faaliyetlerine göre çok daha ylldinci buldugu ikinci adimi atmaya -yani bu petrol sondajlama lçine girmeye- kesin karar vermigti. Bu kararmi pu sözlerle ifade etmigtir:"Karartmlvermigtim. Tuzlu su çikarmadauygulanan kazi yöntemini petrole de uygulayarak bol miktarda petrol çikarilacagina inanlyordum. Bu arada ikinci bir karar daha almigtim. Bu igi yapacakkigiben olacaktim. Ancak çok geçmeden anladimki, bu konuyu kendisine açtigitnkipilerden hiçbiri fikrime katilmlyor, hepsi birden, mevcut petrol birikiminin çok büyük bir kömür yatagmdan gelen alentilar oldugundaisrar ediyordu." Ama Drake bu iddialardan ylimadi ve kararmi degigtirmedi. 1858 ilkbaharmda ige devam etmek için Titusville köyüne döndü. Bu arada petrole yatirim yapmig grup üyeleri Seneka Petrol irketi adim verdikleri yeni bir girketkurmuglar ve bagma geneltemsilciolarak Drake'i getirmiglerdi. Drake ilk çaligmalarmyapilacagi yer olarak Titusvilleköyünderi yaklagtk iki mil ötedeki Oil 24
Creek (Petrol Deresi) bölgesinde karar kild1.Burasi, içinde bir petrol kaynagt bulunan bir çiftlikti ve buradan günde, geleneksel metotlarla üç ila alti varilpetrolçikarilabillyordu.Su agamadan birkaç ay sonra yeniden Titusville'e dönen Drake, Townsend'e yazdigi bir mektupta gunlan söylüyordu: "Bundan böyle kartyt el ile yapmaktan vazgeçiyorum, çünkü sondal yapmanm en ucuz yöntem oldugunuanladim."Bu arada New Haven'll bankerden kendisine derhal daha fazla para göndermesiniistedi ve bunun için neredeyse yalvardi."Eger herhangibir sonuç almak istiyorsak, mutlakaparaya ihtlyacimiz var... Kararm1zilütfen bana derhal bildirin. Elimizdeçok az para kald1." Oldukça uzuri bir gecikmeden sonra Townsend nihayet beklenen parayi gönderebilmigti. Bindolar olan bu paraylaDrake, igi yürütmekiçin gerek duydugu iki adet çikariclyi" ige angaje etti. Ancak, bu iççilerin kötü bir göhreti vardi; viskiye kargi agirl dü künlüklerlyle tanimyor, siksik sarhop oluyorlardi. lçealacagtadamlar konusutida çok dikkatli olmak isteyen Drake bu iççilere prim vaat etti. Kazilan her uzunluk için kazi baçarlyla son buldugunda bir dolar prim ödeyecekti. Buna ragmen ige aldigi ilk iki iççi kay1plara kan§tilar. Aslinda, bu adamlac yüzüne kargi söylemeye cesaret etmemekleberaber, Drake'indeli olduguna inanmiglardi. Titusville'degeçirdigiilk bir yilliksürede Drake'in elinde bagarl clarak gõsterecegi hiçbir gey yoktu. Ayrica, karakig da egiktebekliyordu. Sonunda Drake kendisini sondaFdonammma enerji veren buhar makinestnin kurulmasma adadi. New Haven'deki yatinmc11ara gelince, onlarm burada yapabildikleri tek geykizmak ve beklemekten ibaretti. Nihayet l 859 ylliilkbahannda Drake aradigt kazictyi buldu. Bu William A. Smith admda, "BilliAmca" diye amlartve ige gelirken iki ogluna da yamnda getiren bir demirciydi. Eu adam daha önce tuz çikaric11arlaçaligtigtve onlara gereken aletleri imal ettigiiçin bu igte ne yapilmasi gerektiginibiliyordu. Böyleceolugan küçük ekip artik iskele kurup ige girígecek ve gereken doderinlige inmeleri nammi baglayabilecekti. Tahminlerine göre toprak íçinde bírkaç yüz gerekiyordu. Ancak iy yava yürüyordu. Ílerlemekaydedilmedigini gören New Haven'li yatinmcilar gidereksabirsizlanmaya bagladilar.Ancak Drake planmdangagmad1ve kararmdan vazgeçmedi. Aradan geçen zaman içinde, girígimcilerintümü projeye olan inançlarim yitirdilet Bu kigtler içinde güvencini kaybetmeyen tek kipi Townsend'di. Öyleki, günün birínde elde tek kurug kalmadigmda, Townsend gelen faturalan bizzat kendi cebinden ödemeye bagladl. Sonunda çaresizlik içinde Drake'e son bir para havalest gönderip igi kapatmasini, operasyona ait faturalart ödeyip derhal New Haven'e dönmesi talimatml verdi. Su strada takvimler1859 senesi Agustos aymin son günlerinigösteriyordu. 1859 ylli Agustos ayimn 27sinde, bir cumartesi günü ögleden sonrasi, altmlydokuz feet derinlikteki bir kuyuda kazi yapildigi bir sirada, aniden, sondaj aletinin bir çatlagagirdigini ve hemen sonra tekrar bir alti inç daha derinlige indigini fark ettiler. Sagkinliga ugrayan ekip artik hafta sonunun geri kalan kisminda çaltymamayakarar verdi. Ertesi gün, ki günlerden pazardi, BillAmca kuyuyugörmekisteyerek kuyunun bulundugu yere geldi. Egilip boru içinden apaglya bakt1. Gördügügey su üzerinde yüzmekte olan keyu renkte bir sivlydi. Sividannumune almak için kuyu içine teneke bir kova sarkitildi. BillAmca gagkinadönmügtü; çikarilan yogun agtrliktaki sivly1incelerken duydugu heyecan yüzünden kolayca okunuyordu.Pazartesi sabahi olup da "tuz
"feet"
"feet"
Drake kuyunun bulundugu yere gelince ilginç bir manzarayla kargilaytt.Bill Amca ve ogullan hemen yanmda duruyor ve yant baslanndaki içi petrol dolu çok sayida flç1, legen ve varil gibikaplarin nöbetini tutuyorlardi.Sagkmhgint kisa zamanda atan Drake hemen alelade bir el pompasmi kuyuya baglayarak pompalamaya bagladt. Yaptigi gey projeyle alay eden kipilerin alay konusu ettikleri iglemin ta kendisiydi. Sivinm pompalanmasi, garip bir rastlantiyla Townsend'in gönderdigi para ihbarnamesi ve igi kapatma emrinin Drake'e ulagmasi ile aym güne rast11yordu... Su emir eger bir hafta evvel gelmig olsaydi, büyük olasihldaigyeri bugün kapatilmig durumda olatakti. Fakat artik bunu yapamazdi. Kendikafasinm dikine gitmesinin ödülünü görmüg ve tam zamamnda petrolü bulmu tu. Oil Creek'teyapyan tüm çiftçiler vakit kaybetmeden kuyunun
25
Titusville'e akm etmeye bagladt Bir taraftan da durmadan haykirlyorlardi: "Yankee petrol buldul" Haber büyük bir yangmm etrafa yayllmasigibi,yöreye yayildtve yer kapip petrol çikarmak için söz konusu bölgeyeçilgmbir hücum bagladt. Ancak, petrol için yapilankazida elde edilen baçan parasal alanda ayni oranda olmadi ve petrol baçansmm, parasal baçariyi garantilemedigt anlagildi.Su durum kugkusuz ileride yeni birtaktm sorunlara yol açacakti.Örneginakip giden petrolle Drakeve BillyAmca nasil bag edeceklerdi? Önceleribölgede bulduklari tüm viski fiçilarinael koyup her birini teker teker petrolle doldurdular. Dolduracak bagka fiçi kalmaymca, bu defa tahtadan bir miktar f1çiyapip konuyu çözmek istediler. Ancak büyük bir ganssizhkeseri, bir gece kullandiklar1 fenerden siçrayan bir alev aniden petrol gazlanni tutugturarakpetrolün biriktirildigi bölgenin tümüylehavaya uçmasina ve kizgm alevler içinde yanip kül olmasma neden oldu, Bu arada kom§u çevrelere yeni yeni kuyular açihyor,giderekdaha çok kayayagi çikarillyordu.Su durum, petrol arzinm petrole duyulan talebi çok agmasi, fiyatm sürekli degigmesiyle sonuçlanlyordu.Petrol çikarmada uygulasikmtisi çekilen nan kazi yöntemlerinin geligmesiyleartik kayayagi sikintisison bulmuytu..Simdi tek geyviski fiçisiyokluguydu.Nitekim çok geçmeden viski f1çilarmmmaliyetio denli yükseldi ki bir viski ftçismin flyati, içindeki petrol fiyation yaklagikiki katma ula§tl.
"ÇagtnIgigi" Pennsylvania kayayagmin rafine edilmig gazyagthalinde pazara sürülmesi çok vakit almadi. Drake'in kegfiüzerinden henüz bir yll bile geçmeden Gazyagmm erdemleri çabukanlagilmigt1, petrolkonusundaAmerika'nm ilk el kitabml yazmig olan bir yazar,kitabinda gunlarisöylüyondu: yoksunolan bu madde aslmda 'ÇagmIgigt'dir." "Biraydmlatici olatak petrolgekilsizdir.Sekilden Yazar,aynca pu tammlamaytda ekliyordu: "Petrolüyanar halde görmemigolanlarrahat etsinler. Onun tçigt ay 1;igi degildir. Su igik olsa olsa gün igigina benzetilebilir, çünkü gün lylgi kadar temiz, kuvvetli, parlakbir igiktir. Petro1ünsaçttgt igikta karanliga yer yoktur... Kayayagiçok mükemmel, çok ince bir igik saçar. Dünyadaki en parlakve aym zamanda en ucuz olan bu igik, ancak Krallarave Kral ailelerine yaraçan, Cumhuriyetçílere ve Demokratlara ise hiç yaragmayan bir igiktir."
Ìçeilk tegebbüsetmigolanlardan George Bissellköye ilk gelenlerdenve en acelecidavra-
nanlardan biriydi. Oil Creek yöresinde yüz binlerce dolar harcayarak çilgmcaaligverigyap1yor, çiftliklerkirahyor, araziler satm allyordu. Egine yazdigi mektupta gunlan söylüyordu:"Burada durumda... Hayaegine rastlanmayan bir heyecan yagiyoruz.Yöre sakinlerinin tümü yan ç11gtn burada sakinleri Tüm toplamyor.Eu arada, bati yöresi umdahlç böyle bir beyecan görmedim. için flyatlar teklifeditoprak alabilmek astronomik yörenin petrol vaat eden kesimlerinde satm yagadigt serüvende yllim igin Bissell yaçammmalti vermigtive llyor." Bu noktaya gelebilmek "SagligLm hakkim veriyordu: kargilagtigi inig ve çikiglar ona pu sözleri söylemek oldukçaiyi, anengellerle oldugum bir dolu. Ama emin cakçok fazla ylprandim. Yolumuz çok zor geyvar; gelecegimiz çok parlakve çok güvenli, bundan hiç kugkum yok... Büyük bir servet kazanacagimiz anlagthyor." Bissellgörügünde hakllydi, nitekim gerçekten de çok zengin oldu. Para bagigi yapan birçok haytrseverarkadagtgibi o da Dartmouth'da bir jimnastiksalonu kurulmast için gereken parayi bagigladi. Dartmouth'useçmesininnedent, projesindekendisine ilham vermig olan kayayagi giyillarmda Bissell sporuna gok esini ilk defa burada görmügolmasiydt.Ögrencilik dügkündü. Bu agin dügkünlük zaman zaman sorunlar yaratiyor ve Bissell'indisiplin cezasma disiplin sorunlarmm amsma" Bissell limçarptirilmasma neden oluyordu. Kendi ifadesiyle nastikhanede alti adet bowling salonu yapilmasim istedi ve bunda israr etti. Hayatmm daha ileri· kl yillarmda Bissell ve ününün" kltamn bir ucundan öbür ucuna, yagayan tüm petrol"bowling"
"bu
"isminin
26
cülercetanmdigisöylenir. Eu çaligmada,parasal yönden en büyük katkly! saglamigolan banker Townsend'egelince, yazik ki kendisi hakki olduguna inandigi gan ve.yöhrete kavugamamigtir. "Bu igin tüm planmiben yaptim,benim önerilerim yürürlüge kondu" diyor ve buruk bir ifadeyle ekliyordu: "Gerekenpara benim tarafimdan ortaya kondu ve ait oldugu yere gönderildi.Söyleyecegim qu sözleregoistoldugumlçin degil, gerçegi yansittigi için söylenmigtir.Petrol çikarma ugruna yapmt; olduklanmi eger yapmamig olsaydim, bugün petrol kesinlikle çtkanlmamigolaBCl Ve Raygllanbir servet ugruna dahi bir cakti." Ve sözlerine gunlan da ekliyordu: "Yagadiglm kez daha yinelemek istemem." Drake'e gelinceonun hesabma igler hiç de lyi gitmedi.Öncepetrol alic111gl yapti, daha sonra da petrol hisseleri konusunda ihtisas yapan bir Wallstreet firmasma ortak oldu. Tedbirsiz, lyi bir igadamt niteliklerinden uzak ve konu ticaret oldugunda gerçekten kumarbaz gibi hareket eden bir kipiydi. 1866 yllma gelindiginde tüm servetinikaybetmig Drake, losa süre sonra yan kötürüm oldu ve hayatmin geri kalan y111armi aci çekerekyaçadt ve sefalet içinde öldü. Bir dos: yazdigt mektupta gunlari "Eger içinizde hâlâ biraz insanhk kirintist kalmtysa ve söylüyordu: tuna ben ve ailemiçin en ufak bir merhamet duygusu taylyorsamz,bana para gönderin. Acmacak derecede parayaihtlyacim var, ayrica hastayim." Sonunda1873yllmdaPennsylvania Eyaleti kendisine geçmighizmetleri amsinahayat boyu devam edecek küçük bir maag bagladt Bu sayede Drake yagamtmn son y1llarmdafiziki acilan degilse bile parasal acilarmindíndirilmesi konusunda az da olsa rahata kavugmuy oldu. Yaçammm son ylllarma dogru Drake, petrol tarihindelay1koldugu yeri alabilmeçabasma girigti. Su konuda gu sözleri söylemigtir: "Iddiaedlyorum; petrol ç1karmada kullamlan Petrol Borusu'nun mucidibenim.Onu ilk ige uygulayan klgi de benim. Eger ben bu icad1 yapmamig olsaydim,topraksuyla dolu oldugu zamanlarda insanlar derindeki topraklardakazi yapamayacaklard1.Yine iddia ediyorumki, Amerika'da petrol çikarmak için ilk defa kazilan ilk petrol kuyusu kazisim da bizzat ben yaptim,hatta bu kuyuyu sizleregösterebilirim." Bu iddiasmi pekiçtirmek için gu sözleri ekliyordu:"Eger ben bunu yapmamig olsaydim, bu iq bugüne dek yapilmamigolacakti."
ÍlkPatlayly Gerçekten de rafine etme igi, gazyagt ile denemeler, uygun olan lambamn seçimi gibi yeni türeyen bir endüstrinin tüm elemanlan, bir tanesi digmda, tamamlanmig,yerli yerini bulmugtu.Eksik olan tek gey, Drake'in kazi sirasinda anlaylpispalladigi gibi,yeni geligenendüstrinin son gereksinimi olan el altmdayeterli birikim bulundurma igiydi. Su saglandigt takdirdeartik insanoglu, geceningeliginigeciktirme yetenegine sahip olacakti. Drake'in keyfidünya nüfusuna hareket yetenegi ve güç kazandiracak, uluslarm ve imparatorluklarin yükseligve dügüglerinde en önemli rolü oynayacak,bununla da kalmaytp insan toplumunungeçirdigi evrimde en etkin unsur durumuna gelecekti.Kugkusuz bu geligmeler henüz yaçanmamigt1,ama yaçanacakti. Su geligimi izleyen günlerde öyle bir yey oldu ki, meydanagelen olay tipki altma hücum günleriniammsatti. Oil Creek bölgesinin dar vadisinde birdenbire bütün evlerkapigilircasina tutuldu ve daha 1860 Kasim ayi gelmeden, yani Drake'in kegli üzerinden on be; ay sonra, yaklagik yetmig beg kuyu üretime geçti. Toprak yüzeyinde yara izini andiran kuru çukurlar olugtu. 1860 yllma gelinceyedek bir yazarm dedigi gibi "Titusville artik spekülasyona susamig yabanc1lann randevu yeri" olmugtu.Ayn1 yazargunlarida söylüyordu: "Bu insanlar birbiriyle flyat konusunda iddialaglyor, hisse senedialiyor,toprakalipsatlyor, kuyularmderinligi, görünümü veyaveYöreyibugün terkeden biri ertesigün rim kapasitesiv.s. gibi konularda birbirlerlyle tartigiyorlar. kargisma ilk çikan kiglye hemen bu konuyu açiyor,kuyunun günde örnegin 50 varil saf petrol verdlgini söylüyor... Su söylentilerin etkislyle, ertesi gün yöreye yeni bir insan akimi oluyor ve 27
bunlann sayist belki de gidenlerdençok... Hareket halindeki bir an kovamnda bile bu denli cogku görülmemig, bu kadar çok gürültü duyulmamigttr." Oil Creek yäresinin eteklerinde, yörenin Allegheny Nehri'neuzandigi yerde, admi Seneka11bir Kizilderili geftenalmt; Cornplanterisminde küçük bir kent vardt. Zamanla kentm ismi degigtirilmig ve Oil City (Petrol Kentil admi almigti.Petrol Kentigiderek Titusville'leheraber bugün Petrol Bölgeleri diye amlan araziyi.olugturdu ve bu ara2inin en büyük merkezi haline geldi. Ham petrolügazyagmaçevirenrafineriyi kurma iglemi ucuza mal oldugundan, 1860 yilmagelAyrica Pittsburgh meden Petrol Bölgeleri'nde en az on beg rafineri faaliyetegeçmigdurumdaydL bölgesinde be; rafineri daha kurulmugtu. 1860 ylbnda yöreyi gezen bir kömür yagi rafinericisi, süregelen yangmalarikendi gözüylegörmügve gunlansöylemigti: "Eger bu igteki baçan devam ederse, bu kömür madenciligininsonu demektir." Gerçektende zamanlabu säzlerin dogrulugu kanitland1. 1860 yllisona ermeden kömür yagi rafinericileri ya igibirakmak zorunda kaldilar ya da süratlemeslekdegigtiripham petrol rafinericiligine yöneldiler. O güne kadar bulunmug olan kuyular sadece mütevazimiktarda petrol üretebildigi için pompalanmasi gerekiyordu. Eu durum 1861 ylh Nisan ayma kadar devam etti. Nisanaylridabir gün durum degigtl. Yapilanbir kazida, kazicilar ilk defa olarak petrol püskürten bir kuyuya rastlad11ar.Kuyuinamlmaz bir hizia petrol püskürtüyorve günde üç bin varil petrol veriyordu. Bir gün kuyudan gelen petrol havayla tutugtu Ve büyük bir patlama duyuldu. Sonuçta,oluganate; duvarmda on dokuz kigi öldü. Eu yangin üç gün devam etti. Su durum dünyaya bir mesajveriyor Ye yeni türeyen endüstri için bol miktarda hammadde temin edilebilecegini duyuruyordu. Ancak bu arada daha önemli bir haberin ortaya ç1kmasi,yani Güney'inkonfederasyon kuvvetlerinin Sumter Kalesi'ne ate; açip iç savagi baglatmalari, bu müthig haberin en azmdan bir süre için yeterincekigi tarafmdanduyulmasm1 engellemigti. Bati Pennsylvania'da petrol üretimi öyle çabukgeligiyorduki, 1860'ta 450.000 varil olan üretim 1862'de 3 milyon varili bulmugtu. Ne var ki bu igin pazarlamasi yavag oluguyordu ve hacim itibariyle çabukgenigleyenpetrol kargismda ona yetecek, cevap verecek hlza erigemiyordu. Sonuçtaflyatlar dügmeye baç1ad1ve örnegin 1861 Ocak aymda varili 10 dolar olan petrol haziran ayina kadar 50 sente kadar dügtü. Sonradan daha da dügerek 1861 ylh bitmeden 10 sente kadar indi. Bu birçok üretici için mahvolmaanlamma geliyordu. Flyatlarm bu gekilde ucuzlay1g1 Pennsylvania petrolüne pazar yerinde çabuk ve kesin zafer sagladi; tüketici kitlelerini arkasmdan sürükledive kömür yagiyla öteki aydmlaticilan saf digt etti. Kisazamanda talep arzla dengelendi ve fiyatlar 1862 yih bitiminde varil bagma 4 dolara yükseldi. 1863 Eylülü'ndeise varil baIna 7,25 dolara kadar yükselmigth Fiyatlardakihu akil almaz dalgalanmalara kargm günde zengin olundugu" hikâyeleri kitleleri Petrol Bölgeleri'ne çekmeyedevam ediyordu. Aradan iki yll geçmemigti ki, sonradanbüyük ün kazanan bir kuyu, yatinlan her dolar kargihgi 15.000 dolar kât saglar oldu. Amerikan lç Savagt,Petrol Bölgeleri'ndeki çilgmpatlamay1olumsuz yönde etkilemek bir yana, petrolcülügün gelíçmesinde belli bagli itici güç olmugtur.Bunun nedeni de göyleagiklanabilir: ¶avag nedeniyle Güney'den yapilan petrol sevklyati durmuytu. Bu da terebentindençikanlan ucuz aydinlatict yag gereksiniminipiddetleartirmigtive aradakibog(neftyag1) luk çarÇabuk Pennsylvania yagmdan elde edilen gazyagt ile dolduruldu. Böylece Kuzey'de çok çabuk geligenyeni pazarlar oltigtu. Güney'in federasyondan çekilmesi üzerine Kuzey,Amerika'mn en büyük ihraç maddelerinden biri olan pamugun getirdigigellrdenyoksun kaldt. Bu gelir boglugu da Avrupa'ya yapilan petrol ihracatinm hizla arttnasi yoluyla dolduruldu ve böylece yeni bil gelir kaynay saglanmig oldu. Savagmbütün çalkantilari ile birlikte sona erigiyüz binlerce emekli askerin Petrol Bölgeleri'ne alan etmesine neden oldu. Bu askerlerkendilerine yeni bir yayanti kurmak ve yeni geligen spekülatif ortamda bir servet edinmek amacmdaydilan Bu spekülatif patlama, flyatlarin sürekli "bir
"camphene"
28
oynamasi ve varil bagma l3,75 dolara kadar yükselmesi yüzünden giderek kiziglyordu,Bu karmaganmetkileritüm Dogu Yakasinda hissedillyor,yeni türemigyüzlercepetrol girketi fiyatlardaki inig çikiglarlaçalkalanlyordu.Öylebir zaman geldi ki bu yeni girketler New York'un mallye merkezi sayllan kesitinde kendiferine çaligacak büro bulamaz oldular. Hisseleriolaganüstü bir hizla satillyordu, Öyleki bir gün yeni girketlerdenbiri sahip olduguhisselerin tümünü sadece dört saat iginde elden çikardi.Durumdanetkilenen bir ingilizbanker ga kmligmi pu sözlerleifade ediyordu:"Yüz binlerce insan görüyorsunuz. Bunlarm hepsi petrolün sagladigtkazanci bankalann verdigi küçük faiz oramna tercih ediyorlar." Washington D C'de esen çilgm havadan New Yorkda etkilenmigti. Petrol topraklarmabüyük yatirim yapmig olan ve sonradan Amerika BirlegikDevlelleri Baykani olanJames Garfield,petrol arama belgesi saticist birine, bu konuyu kendisi gibi Kongre üyesi olan öteki bazi kipilerle konugtugunu, herkesin igin içinde oldugunu, humma hastaligim andiran bu akimdan Kongre'ninde giddette etkilenmigoldugunu" söyledi. süregelen bu spekülasyonbelki de en fyl gekilde, Titusville'den on beg mil Çtlgmcasma uzaktaki Pithole Creek mevkiindeki Pithole kasabasma ait öyküyle açiklanabilir. Bu kasabada, ilk kuyu 1865 y111 Ocak aymda, yogun ormanhk bir arazide açilmigti. Daha haziran ayi gelmeden dött kuyudan birden, hem de günde iki bin varil petrol ftçkirmayabagladi. Petrol Bölgeleri'nin verdigi tüm randimanm üçte biri kadardi.Artik yollari dolduran insanlar ve petrol yüklü vagonlarla tam bir karmaça gözleniyordu.O günlerde yöreyi gezen biri aynen gunlan söylemigtir: "Tüm çevre bit kita dolusu askerin diate olduklan zaman duytilan koku gibi kokuyor." Arazi spekülasyonu hiçbir smir tanimiyordu,Birkaç ay evvel gerçekten hiçbir degeri olmayan bir çiftligin,birkaç ay sonra, 1865 Temmuzu'nda1,3 milyondolara satildigi, Eylül aymdatekrar,,budefa iki milyon dolara yeniden satildigi oluyordu. Aym yllmayni ayinda, Pithole Creekçevresinde uretim günde alti bin varili bulmuçtu. Bu, Petrol Bölgeleri'nin tüm üretiminin üçte ikisiydi. Ve ayni yllni eylül ayma kadar balta girmemigormanlardabir vakitler yeri bile bilinmeyen topraklarda artik on be; bin nüfuslu bir kasaba dogmuçtu. New York Heraldgazetesininyazdigma göiçmek ve kira" igleriydi. Nation gazetesi ise görüre, Pithole kasabasmm en önde gelen igi ünü çu säzlerle ifade ediyordu: "Bu kasabada ucuz cins içilen lçkinin tüm dünyada aym büyüklükteki kasabalardan herhangi birinde içilen içkiden daha fazla oldugurahatça iddia edilebilir." Tüm bunlara kargm Pithole kasabasi sahip oldugu iki banka, iki telgrafhane,bir gazete, blr su gebekesi, itfaiye teykilati,düzinelerle pansiyon ve iq sahalanyla,üç tanesizamanm büyük gehirzarafet standardina uygun on begten fazla oteli ve günde be; bini agkmmektup muamelesiyapan postanesiyle, çoktan saygm bir kent olmayayönelmigti. .Ancak birkaç ay sonra, birdenbire, tipkt ba§1adigt zamanki hiz1yla,üretim dügmeye baglad1. Pithole halki için bu bir felaket, yani, kutsal kitapta yazili veba gibi bir geydL 1866 Ocak aymda, petrolün kegfedildigigünden sadece bir yll sonra, binlerce kasabah yeni umutlar ve firsatlar peginde kasabadan kaçar oldular. Hemen bir gece içinde vahgi ormanlardan figkirmigolan kasaba artik tamamen-terk edilmigti.Ateg çemberiyle sarilan binalar kül olup gitmig,.geride kalan ahgap iskeletler, ya bagkayerlerde kullanmak için parçalanmig, da civartepelerde ya yagayançiftçilerce çira yeríne kullanilmigtl. Böylece Pithole yeniden sessizlik ve vahgete bürünüyordu.1865'te Pithole'de 2 milyon dolara satilan bir parselarari, 1887de 4,37 dolara, hem de müzayede ile sati. 11yordu. Pithole sönerken, spekülatifpatlama bu kez bagka bir yerde doguyor, tüm kompu bölgeleri bagrinda topluyordu.Petrol Bölgeleri'ninüretimi 1866'da 3,6 milyon varile s1çradL Anlagildigtna gõre petrol cogkusuhiçbir smtr tanimayacaktive giderek petrol salt bir aydmlatmave yaglama kaynagi degil, aym zamanda popülerkültürün bir parçastolacakti.Artik Amerikal11ar"Amerikan Petrol Polkasi" ve "Petrol Hummasi Dörtnala" melodileriegligindedans ediyor, "ÜnlüPetrol Firmalan" ve "Kafamizdaki Petrol" ark11armi dillerinden dügürmüyorlardi. "bu
"içki
29
Kafamizdaki Petrol
Türlü türlü yaglarvar Balikyagi,kastor, ayçiçekgibi Hastay: ayaklandiran Vede yapan kanatti.
"tatli."
Bizimki ise garip bir yag Elde ettigimiz Kuyu
însanlancopturmaktir onun Huyú Sarkimizla
Kafamizdakipetrol... Kafamizdakipetrol...
Bir kompumuz var Adi Bay Smith. Metelige kurgun atardi Yirtikglysilerleyatardi Çabuktoparlad1kendini Bu fakir genç...
Birde gimdigörün onu Nasil da degigti sonu Artik çok gik giyinlyor Spor yapip övünüyor. Elmas, Çocukhepsi onda Bayarisigarkimizda Kafamizdaki petrol... Kafamizdakipetrol...
Gürültü, Patirti Petrol bulma yanymi bagka bir yang izliyordu. Petrolü olanakverdigi oranda çabuk ve çok miktarda üretme yangi, "Flagürün" elde etme çabasi genellikle petrol rezervlerini bozuyor, gaz basmcmin zamamndan önce tükenmesineyol açiyor, böylece rezervlerinonanlmasinigüçleptiriyordu. Yíne de bu yöntem standart uygulama olarak kabul edilmigti ve bu da bazi gerekçelere dayamyordu. Bunlardan biri jeoloyikbilgi eksikligiydi. Bir digeri vaat edilen büyük ve çabuk ödüller, üçüncüsü ise kiralama kogullanmn yapist gereginceüretimi mümkünoldugu kadar çabuk yapana prim ödenmesiydi. Ancak, Amerikan petrol üretimi megruiçtihadimn ve bizzat petrolendüstrisiyapisinm gekillendirilmesindeen büyük etken Ingiliz örf ve adet hukukuna dayali bir doktrin olan geçlrme" yasasiolmugtur.Su yasayagöre, eger bir av hayvantveya kug, belirli bir arazidenbagka bir araziye geçecek olsa, geçmíç oldugu arazinin sahibi av hayvanim kendi topraklan üzerinde öldürme yetkisine sahip oluyordu. Buna benzer bagka bir yasaya göre de, topraksahipleri kendi topraklanaltindabulunan herhangi bir hazineyi, eger varsa, çekipçtkarmakhakkina sahipti. Bir bu sakli damarlan içinden nelerin geçtiginden hiç kimse Ingilizyargicm yargisma göre, emin olamazdi." Petrolüretimine uygulandigmda ele geçirmekuralmin arazi sahipleri yönünden anlamiise kendi arazileriiginde petrol çiktiginda, alabilecekleripetrolün hepsine kendilerinin sahipolmalarlydi. Bu, kuyuyu ey oranda kazmadildari ve civar kuyulann ve kompu üreticilerin verimini dügürdükleri zaman da aynen geçerli oluyordu. "ele
"arzm
30
Bu nedenle kaçmilmaz olarak yalon olan kuyularm sahipleri,mümkün oldugu kadar çok Amaçlari petrolü kendilerinden evpetrol çikarmak için birbirleriyle ateglibir rekabet iÇindeydi. vel bir bagkasimn ç\karmasmiengellemekti. Ancak hizil üretîme bu gekildeagirlik verilmesi hem üretimde hem de flyattarüzerinde tutarsizligayol açti. Petrol kugkusuzav hayvanlarlyla bir tutulamazdt.Dolayislyla ele geçirme kurah bir hayli zarar ziyana neden olup, belli bir kuyudan çekilen üretimi olumsuz yönde etkiledi. Buna karço kapkaç kurali bazi bakimlardan avantaj da saglamigttr.Ele geçirmekurah sayesindebirçok insan bu endüstride kendilerineyer buldu ve ku-
ral olmasaydi asla ögrenemeyecekleri bazi gerekli becerileri ögrendiler. Kapkaç kuralinm bagka bir avantajida, firetimi daha çabuksaglama yoluyla, daha genigalan11pazarlarkurulmasma yardim etmig olugudur. Ele gegirmekuralinin -ve servet yangimn- daha da biledigi bu karmayada Petrol Bölgeleri'nde içinden çikilmaz bir manzaraolugtu. Üstüste insan ylginlan, irili ufaklikulübeler, gecekondu tipiahyapbinalar, hepsi bir tek odada dört, beg, alti hatta yedisaman yataktan otel, inça-, at iskeleleri, stoklama tanklarive hepsi de umut ve söylentilerle enerjilerine enerji katmig insanlar, petrolün yaydigi keskin koku; hepsi birden bu manzaradayer allyordu. Ayricakaçinilmasi asla mümkünolmayanve sürekli olarak varligtm gösterenbir de çamur olgusu vardi. O günlerde yagamigiki ayn yazarm gözleminegöre "Oil Creek Çamuru" kendine özgü bir ün kazanmigti. Su ün, çamuru gören ve çamur içinden geçip kendilerine yol açanlann bellegiride her zaman tazeligini koruyacakti. Derinlere kadar iglemig, tarifedilmezderecede stkmti veren bu çamur yagmutlu havalarda ana caddeleri tamamen kapliyor, kasabalannana sevkiyat merkeziolan yollari çamurdanolugmu sivi bir göl veya çamur alam görünümüne sokuyordu. Bütün bu gürültü patirtiyi ve çabuk para kazanma hirs1ylagelmig görüp de, petrol sahneye çikmadanönceki sakin Pennsylvania tepelerinive köylerini animsayanlar,özlemini çekenlerde yok degildi. Bu kipiler insan dogasmm nasil olup da bu denli degigebilecegini ve servete konma hayaliyle onurlarmiyitirebilecegini birbirlerine soruyordu.Yörede yagayanbir punlan yazmigti: "Petrol ve arazi çopkusu bu bölgede artik salgmbir hastallk yazar 1865 y11mda oldu. Su salgin her siniftan,her yagtan ve her türlü kogullar altmdayaçayan insanlan tümüyle sarmig durumda. Bu insanlar alti ay evvelki görünümlerinden çokfarklilar.Konu§malan, bakiglan, davraniëlari tamamenbagka. Anladiklan tek geyarazi, kiralama, kontrat, uyugmazlik, anlagma, faiz gibikonular. Bunlann diginda hiçbir geyialgilamlyorlar.Her kögede garipsuratli insanlara rasthyoruz.Yöre halkmm asilsakinleriburayi terk edip New York'a veya Philadelphia'ya gittiler, hempehrilerimizin yandan fazlasi pimdioradalar. Mahkeme binamiz tam bir durgunluk içinde; banmiz yozlagnily,sosyal çevremiz dagilmig, mabedimiz unutulmuy gltmig. Servetekonma ugrunda yap11anbu dolu dizgin hücumda, yanm yüzyildanbu yana egemen olmuytüm ädellerimiz, fikirlerimiz, derneklerimiz alaçagt oldu. Bazi fakir kimselerzengin oluyor; zengin kimseler daha zengin oluyor; fakirve zengin bazi kigilerse yapmig olduklan tüm yatinmi bir anda kaybediyorlar. Igteböyle yaglyoruz." Aym yazarson olarak gunlansöylüyordu;"Öyle görünüyorki kaynamakta olan kazantn üstündeki damlaaklar çok yakmda patlayacaktir." Damlac1klargerçekten de patladi; bu patlama spekülasyonun ve çilginbir akiglaoluganagin üretimin kaçmilmaz bir tepkislydi.1866 ve 1867 ytllarmda petrolendüstrisidepresyon geçiriyordu; flyatlar varil bagma 2,40 dolara dügmügtü. Su arada bazi kipiler kazi igini biraktilarsa da, bazilan devam etti ve zamanla Oil Creek arkalarmdayeni kuyular açildi.Bu sanayiden artik bazt yenilikler ve organizasyondüzeltmeleri beklenir oldu. lik petrol kegfiyleberaber, bazi kipiler yük arabalanmnatlarmi kamçilayarak bog varil yükleri lle bfrlikte petrol bölgelerine dogru doludizgin akin edip petrol tagimact11gi yapmayabagladtlar. Fonksiyonlan yönünden sadece bir vasita olmaktan fa21aanlam taglyanbu kipiler,kendilerini igin tekeliniellerinde tutar gördüklerinden çok agin flyat talepediyorlardi.Öyleki bir varil pet"vurgunculari"
31
rolün çamurluyollariagip birkaç mil ötedeki tren istasyonuna taginmasi,aym varili Pennsylvania'dan New York'a trenle nakletmekten daha pahahyageliyordu.Araba sürücülerininnakliye konusundaki baskilan o derece bunalticlydt ki, sonunda bir alternatif bulmaya karar verildí ve nakliye iginin boru hattiyla yapilmasi karara bagland1. 1863 11e 1865 ylllari arasmdatoplumdan gelen tüm alaylara ve küçümsemelere kargin tahtadan yapilan boru hatlannm petrol tagimacillgindaçok daha verimli ve ucuza geleceglartik anlagilmigti.Konumlartmn degigtigini gören araba sürücüleri buna tehditler savurarak, silahltsaldinlardabulunarak, kundakç1lik ve sabotajlar yaparak tepkigösterdiler.Fakat çok geç kalmiglardi. l 866 yihna gelinceye kadar Petrol Bölgeleri'ndeki tüm kuyulara petrol hatti dögenmigti. Gelen petrolün demiryoluna bagh daha genigbir boru hattma akmasi da saglanml§tl. Rafinericiler petrol satin almak istlyordu. Ancak bu da bir hayli karga§adan sonra gerçeklegebildi.Petrol satin alma igi, önceleri at üstünde gelip kuyu kuyu' dolagan, kagla göz arasinda ahm igini bitiren alicilarca yapillyordu. Fakatendüstrinin büyümesiyle daha düzenli bir pazarlama sistemiolugtu. Artik alicilar ve satictlar gayri resmi olarak bir araya gelipflyat üzerinde anlaçtyor,öyle aligveri; yaplyorlardt.Bu lisûl Titusville'de bir otelde veya demiryoluna yakm bir kuyu kenarmda yapilan.bir pazarliktansonra benimseniyordu. 1870'li yillarin bagmdanitibaren petrol alim satim1 daha resmi esaslara baglandi ve bu ilk kez Oll City, Titusville'de, Petrol Bölgeleri'nde ve New York'ta uygulandi. Petrol alim sattml üç ayn sistemle yapillyordu. Birincisi satiplardenen, petrolünderhal almip ödemenin derhal yapildigt sistem.Ikincisi satig dedikleri ve tüm iglemlerin mutlaka on gün içinde bitirilmesini gerelttirensistem, Üçüncü"gelecege alt" satiglardauygulanan sistemdi.Su sonuncu sistembelirlimiktarda petrolün besü lirli bir fiyatta belirli bir zaman içinde satilmasmi öngörüyordu. Gelecegeait flyatlar spekülasyoen revaçta spekülatif metai" olup na son derece elveri§liydi.Eu yüzden zamanla petrol çikti. Alicimn önünde seçebilecegiiki yol vardi. Yapetrolü hemen almak ve kontratta yazili fiyati hemen ödemek; veya petrolüsonradanalmak ve bunu yaparken kontrattaki fiyatla o günkü fiyat arasmdaki farkt -eger varsa- saticlya ödemek, ya'da gerektigindegeri almak. Sadece bunu yapmakla, daha petro1ü almadan, ahctlarhatiri sayihrbir kâr saglamig oluyordu.Tabii bazen de korkunç bir zaran gözealmalangerekiyordu. kurulmadan önce petrol çok bü1871 yllmda, daha "Titusville Petrol Allm Satim Sirketi" insanin bir bir hayli kat milyonlarca iq yük olma yolunda yol etmig, yagantisimdeglçtiren bir enyll içinde olugan geligmeler, özellikle kadarki düstri olmuçtu. Eu arada 1860'tan 187l'e son on bag döndürücü geligme unutulmamalidir. Drake'in akla durgunluk veren deneyiminin sagladigt kafasmin, ileride lyi kazanç getirecegineinandi ,1 Drake'in deneyimi gerçekten, Amerikan herhangi bir endüstri dalinda ne denli enerjik hareket edebileceginigösteren ve sonsuza dek yaçayacak bir kamt sayllmalidir. GeorgeBissell'in içgüdüsü, Edwin Drake'in kegfi ve her ikisinin birlikte gösterdigi sebat, çalkantih bir devrin açtligmaneden olmu§tur. Su çaga zekâ ve yenilik; pazarlik ve üçkâgitçtlik; kazamlan servetler,kaybedilen servetler;hiçbir zaman kazamlmamig servetler; ylpratici çaligmave aci düg kiriklari; ve son olarakda akil almaz bir büyüme çagi denebilir. Bütün bunlar gözden geçirildiginde, acaba petrolün geleceginden ne beklenebilirdi? Olan bitenlerebir kez daha bakip Bati Pennsylvania'da o denli yogun yaganan olaylariyeriiden dügünenler, gelecekteçok daha lyi firsatlar çikacaglbeklentisine girdiler.Petrol endüstrisinin gelece gininson derece büyük ve çok parlak oldugunudügünüyorlard1. Bu Petrol Bölgeleri'nde yaçayanlardan sadece pek azinm dügünebilecegi kadar büyük hacimde ve parlak bir gelecek olacakti. Ancak öte yandan da etrafta dönen karmaça ve düzensizlik, dalgalanmalar diglanlyor,reddediliyor ve hakaret görüyorlardi. Yinede girigimcilerbenimsedigi, petrol iginin nasilorganizeedilecegi ve geligtirilecegihakkinda çok kuvvetli ve inandiklan fikirlere sahipti. Bu fikirlere uyarak kisazamanda harekete geçip, kendi planlarmi esas alarak uygulamaya geçtiler. "normal"
"spot"
"günün
"normal"
32
2 "Planimiz"
John D. Rockefeller ve Amerikan
Petrolünün
Birlegmesi
1865 yllinin bir pubat günü, Cleveland, Ohio'da garip bir müzayede yapillyordu. Kent yll o en açall günlerini yagtyor,hem Amerikan Ìç Savasi'ndan ve hem de petrol vurgunundan büyük kazançlar saglayarak çiktigtiçin, refah içinde yagayarak Amerika'nin büyük endüstriyel geligme çagminkeyfini çikartyordu. Kentin en bagarili sayilan petrol rafinerilerinin birinde, üst düzeyden iki ortak, her zamanki gibi büyüme hizi hakkmda tartiglyorve her zamanki anlagmazhklanndan birini daha yaglyorlardi.Ortaklardan daha tedbirliolam, Maurice Clark arkadagmt ortakligtbozmakla tehdit etti. Ama bu kez diger ortak, JohnD. Rockefeller arkadagini çagkinlikiçinde birakaTak ayrilmaönerisini kabul etti. Sonundabu iki kigi ortaklaga özel bir açik arttirma düzenlemeyi kararlagtird11ar.Açik arttirmada en yüksek flyatt hangisi verirse girketonun olacakt1.Agik arttirmayihemen oracikta, ofiste yapmaya karar verdiler. Açik arttirma 500 dolarla bagladlysa da miktar çabucak yükseldi. Maurice Clark kisa zamanda 72.000 dolara çikti. Rockefeller ise serinkantiliklahareket ediyordu. Clark'in 72.000 dolarma kargin 72.500 dolar verdi, Bunun üzerine Clark teslim oldugunu gösterircesineellerini yukarl kaldirarak "Ben artik yokum, daha fazla vermeyecegim,bu ip senin" sözlerlyle kargilik verdi. Rockefellerhemen orac1kta ona bir çek yazmayi teklifettiyse de Clark bu teklifi,parayt daha sonra da alabilecegini söyleyerek geri çevirdi. Sonuçtahemen oracikta birbirlerinin elini siktilar ve ortakliktan aynldilar. Yarimyüzyil sonra Rockefeller o güne alt dügüncelerini gu sözlerle açikllyordu: "Yagadigim o güne ben tüm hayatim boyunca kazandigim baçanlarm bagladtgi ilk gün gözüyle bakanm." Iqte bu tek tokalagma,vahqi Pennsylvania ormanlarmda yaganmig karmaçaya disiplin getiren modern petrol endüstrisinin baglamasimn ilk igareti sayilabilir.Bu baglangtç zamanla Standard Oil ismini alacak ve dünya petrol ticareti üzerinde mutlak bir egemenlikkuracakti. Standard Gil bu ticaretin efendisi olarak, zamanla dünyanm en ücra kÖgelerine "Yeni lg1k" dene.n ucuz aydmlatmayönetimini tagiyandünya çapinda kompleks bir endüstriye dänüçecekti. Sirket önceleri on dokuzuncu yüzy11sonu kapitalizminin acimasiz metotlarma ve gem vurulmasiimkânsiz hirsma uygun bir gekildeidare ediliyordu. Yine de dünyadaki ilk ve en büyük çokuluslu i§yerlerinden biri olarak geligtigi için, yeni bir çigir agmly sayilabilirdi.
"Son Derece Metotlu" StandardOil'in beyin adamt 1865'te
Cleveland'daki müzayedeyi kazanan genç adamdl. Daha o zaman, henüz yirmi beg yaglarmdayken, John D. Rockefeller ismindeki bu kigi etrafina antipatik bir izlenim b1rakiyordu. Uzun boyu, zaylf vücuduyla çevresindekilerce konugmay1 sevmeyen, insanlardan uzak bir adam olarak görünüyordu. Her zamanki sessizligive uzun yüzündeki sivri 33
insan1 deler gibi görünen baloglanyla yordu. Bakiglan sanki insanlann içlerini okur gibiydi.
çenesiyle,soguk ve
Çevresinitedirginediyor ve korkutu-
Rockefeller tek bagma, petrol endüstrisinin gekillendirilmesindeki en önemli kigidit.Amerikonumu için de ayni girketlegmedeki ka'nin endüstriyel geligmesindekitarihi yeri ve modern kimey söylenebilirsede, bu ikincisi tartigma gätürebilir. Ídareve organizasyon yönünden bazi duyulan çok Rockefeller,ayn1zamanda, en nef selerce bir dahi oldugu iddia edilen ve hayranlik da sahiptir.Kendisine birincisi i§adamlarinm olma küfür Amerikall unvanma edilen yiyen ve ret yöneltilen bu nefret iki nedene baglanabilir. Kismen çok acimasiz oluguna, k1smen de çok baçanli oluguna. Petrol endüstrisindeki egsiz nüfuzu ve kapitalizmin geligmesindeki.özel yeri sonsuile de za dek bir miras gibi, gelen kugaklarca daima hissedilecektir. Rockefeller hay1rseverligi çevreyi etkilemig oldugu için, bu yöndeki ünü de her zaman devam edecektir. Rockefeller bu aydinlik imajla oldugu kadar, oldukça karanhk ve gölgeli olan diger imajlyla da sonsuza dek daima
anilacaktir.
Rockefeller.1839'da New York Eyaleti'nin kirsal kesiminde dünyaya geldive yaklagik bü1937 yllma kadar yagadt BabastWilliam Rockefeller,kereste Ve tuz ticaretiyleugyüzytl, bir tün allesiyleOhio'ya sonradan göç etmig biriydi. Ohio'yayerlegtikten sonra, ismini "Dr. Willira an, bitkisel ve patentli ilaç satimma bagladi. Baba Rockefeller sik sik Rockefeller"e dönügtürüp am aileyi birakip uzun zaman ortadan kayboluyordu. Bazilarimn söyledigine gõre, Kanada'da ikinci bir egi ve bagka bir ailesi daha vardi. Ogul Rockefeller'in karakteri ise daha çok küçük yagtan belliydi. Dindar, kafasima dildne giden, sebath, çok dikkatli, ayrmtilara önem veren, hesap iglerine -õzellikle parayla ilgili olanlara- akh eren ve merakh birisiydL Yedi yagina geldiginde,bagarlyla sonuçlanan ilk serüvenine yönelmigti bile. Bu hindi satigi igiydi. Daha gok küçükken babasi hem ona hem de diger kardegticaret lerine ticaret için gereken becerileri Ogretmeye koyuldu. Bir söylentiye göre, ögretiyorum" diye sagda solda övünür, "Onlarm camna okuyup her firsatta dayak atiyorum. Onlan adam etmek istiyorum" derdi. Ortaokuldayken genç Rockefeller'in en baçanlt oldugu dets matematikti. Okul idatesi zihin aritmetigine yani toplay1p çikarmayiakildan çabucakyapyetenegine, Öncelikle önem veriyordu. Su konuda ise Rockefeller en önde gellyor, rakip ta"çocuklara
ma mmlyordu.
"Büyük bir geyleri"yapabilmek dilegiyle Rockefeller on alti yagmdayken bir sevkiyat firmasinda çalignak üzere Cleveland'a gitti. 1859 ylhnda kendi igini kurup ticaret yapmak için Maurice Clark'la ortak oldu. lç Sava; nedeni ile ve Bati'nin iskâna açihymdandolay1 o günlerde . artmigt1. Rockefeller firmasi bu durumdan yararlanarak refah yolunda ilerlemeye baglad1.Daha sonraki günlerdebir gün Maurice Clark, deneyimlerine dayanarak, Rockefeller'in kendine konugmak" giRockefeller'in derece metotlu bir insan" oldugunu 50yleyecektir. bi bir huyu vardi. Kendi kendine konuqur, kendine danigir, dualar okur, tuzaga dügmemesi için kendi kendini uyarirdi. Pratik oldugu kadar da dürüst bir insandt Firma büyüdükçe Rockefeller bu huyuna giderek daha fazla sanldi. Firma Ohio'da bugday, Michigan tuzu ve Illinois domuz eti ticaretiyaplyordu. Albay Drake'in kegfinden sonrakiiki yll içinde, artik Clark ve Rockefeller firmast da, digerleri gibi Pennsylvania petrol igine girigmigve bu igten para kazantr duruma gel"talep"
"son
"kendi
migti.
1863 yllmda Cleveland'a yeni bir demiryolu hatti baglanmigt1.Bu baglanti nedeniylekentte yagayan i; sahipleri hayallerini bir kez daha petrol konusuna ve çabucakzengin olma öykülerine yöneltmigti. Cleveland'a giden demiryolu raylan boyunca her bir istasyonda yeni rafmeriler açillyordu..Rafinerilerden birçogu sermaye yönünden-çok çaresiz durumda oldugu halde, bir tek rafineri bunlardan tarkhydi.Su Rockefeller ve Clark'in sahip olduklan rafineriydi. Baglang1çta Rockefeller rafineri iginin üretim iginde sadece yeni bir yan i; olacagim dügündüyse de, bir sene içinde rafinerinin kâr getirdigini görerek bu fikrini degigtirdi. Günler geçiyor Ye takvimler1865 34
I.
yilmi gösteriyordu. Açik arttirma igi çoktan geride kalmig ve Rockefeller Clark'i saf digt etmigti. Artik orta derecede varhkh genç bir adamdi ve Cleveland'daki otuz rafinerinin en büyügünün sahibi, tek hâkimi ve efendisiydi.
Büyük Oyun Rockefeller rafinericilikteki ilk zaferini çok uygun bir zamanda gerçekleptirdi. 1865 yilmda Íç Savagbitmigti. Savagin bitmesiyle birlikte BirlepikDevletler'de büyük bir ekonomik büyüme ve hizl1 geligme gözlendi.Çokategli spekülasyonve giddetlirekabetin yanisira büyük ottakliklann kurulmasi ve tekellegmeçagt baglamig oldu. Teknolojik geligmelere paralel olarak çok büyük çapta ve tamamen farkl1ürünler ç1karanyenl bazi endüstriler türedi. Bunlar arasinda çelik endüstrisi, et ambalajlama, ulagttrma.gibibirbirleriyle hiç ilgisi olmayanendüstriler sayllabilir. Öte yandan pazarlar da hizla büyümeye baglamigt1.Bu büyümede ülkeye giren yogun göçalom ve Bati'nin yerlegime açilmig olugu iki önemli etkendir. Gerçekten de on dokuzuncu yüzyilin son otuz beg ylh içinde, Amerikan tarihindeo zamana kadar rastlanmamig derecede i; merkezi kurulmuçtu. Artik Amerika'da gerçeklegen14 yapillyor denebilirdi. Ìçte genç adamlarm enerjisini, hirsmi ve kafasmi buraya Çekenmiknatisda buydu. Bu çekime kargi koyamiyorlard1. Bir igi baparma ve kurma çabasi; parayi hem para oldugu için hem de baçannm kaniti olarak kazanma dürtüsü. Rockefeller'in "Büyük Oyun" dedigi igte buydu ve insanlar bu akima dogru kendilerini kaptirmig, koguyordu. Diger taraftangazyagt ve yaglayicipazarlan da büyümügtü. Ama bu büyüme rafineri kapasitesinin ihtiyaçlarma cevap verecek kadar degildi. Aym mügteriler için birbirleriyle yarigan çok fazla sayida girketvardi. Rafinerici olmak için pek fazla sermaye veya beceri gerekmlyordu. Rockefeller'in sonradan söylediginegöre, ige her meslekten insan" girmiçti.Hatta Rockefeller ve arkadaylarmm igini begendigi bir finnci, bir gün bir çilgmhkyapmig ve koskoca fmmm dügük kalite bir rafinerlyi satm alma ugruna, satiça çikarmigtt. Sonunda, buna üzülen Rockefeller ve arkadaylan firmclyteski igine döndürebilmek için ona para ädemiglerdi. Zamanla Rockefeller kendisini igini güçl.endirmeye adadi ve bunu da eldeki tesislerigenigleterek, kaliteyi koruyup lyilegtirerek ve bu arada mallyeti de her zaman kontrol altmda tutarak yapti. Birikim ve dagitim fonksiyonlanni teykilatm içinde çözme iglemi olan entegrasyona dogru ilk adimi attu Entegrasyondan iki amaç güdüyordu.Tüm operasyonlaripazarlarm oynakligina karti korumak ve bu yangmada konumlanm daha da iyilegtirmek. Kendi varillerini kendileri yapmak için Rockefeller firmasi yeni araziler satm alarak buralarda beyaz megeyetigtirdiler. Aym zamanda yalniz kendilerinin kullanacagt tanker arabalari, New York'ta kendilerine mahsus depolar, Hudson Nehri üzerinde petrol taglyacakteknelersatm aldtlar. Rockefeller daha igin baginda, kendisine bir ilke edindi ve bu ilkesine de sonuna .kadar sanki kutsal bir geymig gibi sadik kald1.Bu ilkesi, firma için kuvvetli bir nakit para pozisyonu kurmak ve her zaman için elde bol miktarda para bulundurmak ilkesiydi. Aynca daha 1860'larda bile yeteri kadar finans kaynagt da kurmuçtu. Bunu yapmasmdaki amaç da, demiryollan ve bagka büyük girketlerin ugradigi akibete ugramamak, girketinin sermayedarlara, bankerlere ve spekülatörlere muhtaç duruma gelmesini önlemekti. Nakit para sayesindegirket, hem rakiplerini yerden yere vuran giddetli karmaça ve depresyonlardan daima uzak kald1hem de bu gibi durumlardan kendisine yarar sagladi. Rockefeller'in büyük yeteneklerinden biri de, girketininve genel olarak da endüstrininnereye gittigini,dogru tahmin etme yetenegiydi. Bunu yaparkenaym zamanda, kendi girketínin iplerini günü gününe, ayrmtilanyladenetlemekten geri kalmiyordu. "Ige muhasebeci olarak bagladigim için rakamlara ve gerçeklere,ne kadar küçük olurlarsa olsunlar büyük saygt göstermeyi ögrenmigimdir" derdi. Ì indeki her türlü ayrmtiyla ve iginher yönüyle mutlaka ilgilenir, bunlann "bu
35
I
glrerdi.Bu igler ne kadar can sikici olursa olsun, bu prensibinden asia vazgeçmezdi. Petrol Bölgeleri'nde, çamurlu tarlalarda dolagip petrol satin ahrken giydigiçok eski bir giysiyidaima muhafaza etmigtir. Bütün bunlann sonucunda tek-merkezdenyöneltilerek igleyen bu firma, 1860'lann ikinci yansma gelmeden, dünyanm belki de en büyük rafinerisi olacaktl. 186Tde, Rockefeller genç bir adamla ortak oldu. Henry Flagler adindaki bu ortagin Standard Oil'in kurulmasmdaki etkisi neredeyse Rockefeller'inki kadar büyüktür, On dört yaginda çaligmayabaglayan Flagler daha yirmi beg yayma gelmeden Ohio'da viski imalatmdan kendisine ufak bir servet edinmigti bile. Ancak 1858'de alkol yapimma pek lyi gözlebakilmadigt gerekçesiyle, bu igteki alle hisselerini kendininkileri degilse de papaz olan babasinin hisselerini satti. Daha sonra Michigan'da tuz imalatçihgtna atildi. Fakat durumun son derece kangik olugu ve arzm agiri düzeyde olugu yüzünden iflasa sürüklendi. Bu iflas onun gibi parayi çok kolay kazanmig biri için yarath bir deneyim yerine geçmigti. Aslinda Elagler doguitan iyimserdi. Geçmigten aldigt derslerle daha da olgunlagrm; olarak yeni bir attlim yapmaya karar verdi. Yaçamigoldugu iflas olayi ona yeni bir inanç getirmigti. Artik üreticiler arasmda ne denti degerli oldugunu anlamig ve bunun bilincine varyangma" diye nitelendirdigi olaya kargl ise aym demtçti. Yaçammmdaha ileri y1llarmda recede derin bir neftet duyar olmugtu. Edindigi kamya göre igbirligi ve birlegme, güvenceden yoksun kapitalizm dünyasinda mevcut riskleri en alt düzeye çekmekiçin mutlaka gerekiyordu. kafam suyun üsDeneyimlerlyle ögrendigi bir konu- daha vardi. Sonradan söyledigi gibi, tünde tut; ondan sonra ülkenin büyüyecegi hakkmda bahse gir" diyordu. Nitekim Flagler, lç Savag sonrastnda Amerika üzerine bahse girmeye hazir ve istekliydi. Zamanla Flagler, Rockefeller'in en yakm meslektagi ve en yakin dostu oldu. Ìnsanlardan üzeriuzak yagayan Rockefeller için günün birinde, atasözü sayilacak Qusözleri söylemigtir: kurulan dostluk igten saghkhdir." Enerjik dostluk, kurulan üzerine bir daha mücadelebir ve ne ci karakteriyle Flagler,asik suratli, agtn temkinli Rockefeller için biçilmigbir ortakti. Rockefeller denli gayretli ve itici güce sahip" bir ortaga sahip olmaktan mutluluk duyuyordu. Ancak eleptirmenlerden birinin gözüyle Flagler farkli bir imaj verir: "Küstah, temkinsiz,kendi çikarim dügünen, vicdan sahibi olmayan biri." Çokseneler sonra, Rockefeller'le ortakhgtndan çok büyük bir servet edindikten sonra, Flagler ikinci bir zaferin pegine dügtü. Florida Eyaleti'nin geligtiTilmesi, Dügledigi ve "Amerikan Rivierast" dedigi imaji gerçeklegtirmek için Florida'mn dogu kiyllan boyunca, Keys bölgesine kadar uzanan demiryolu dögedi, hem Miami'yi hem de Bati Palm Beach'i kurdu ve kalkmdirdi. Kugkusuz tüm bu iglerin yapilmast zaman aldi ve ileriki ylllarda gerçeldeyti. Daha önceki kurulug yillarinda, Rockefeller Ve Flagler birbirlerine çok yakin bir mesai içinde çahytilar.Aym olisi paylagiyor,arka arkaya yerleptirilmig masalannda, sirtlan birhirine dönük olarak oturuyor, mügterilerin ve petrol aldiklari kipilere yazdiklan mektup taslaklanmdevamli olarak öne arkaya, Arkada§llle birbirlerine geçiriyor, istedikleri sonucu elde edinceye kadar bu gekildeçahylyorlardi. lan ige dayamyordu ve devamli olarak ve sabit fikir halinde konugtuklan tek konu igti. Ofisteyken, Union Kulüp'te yemek yedikleri sirada, ofisten birbirine yakm olan evlerine yürürken, daima iq konuqurlardi. Rockefeller gunu söylemigtir: "Konugmalanmizin dig etkenlerle sik sik kesildigi ofis atmosferinden uzak oldugumuz bu yürüyüglerde, dügünce, konugma, bir arada planlama iglevlerimizi yerine getirdik." Standard Oil'de, baçan yönünden can daman oldugu artik kanitlanmig naklíyat igini Flagler yüklenmigti. Nakliye iginin düzenli yürümesinin tüm rakiplere kargi girketi daha bagarth yapacagina, mutlak güç kazanacagma inamyorlardi. Olaylarda bunu kamtlamtyttr. Bu prensibe göre hareket eden pirketin konumu giderekdaha da lyilegmig, zaten sahip oldugu çarpici güce yeniden taze güç kattlmigtL Flagler petrol alamnda kupkusuz bir uzmandi. Konu petrol oldugunda Flagler'in biraz da saliçine
-
"igbirliginin"
"ktsitsiz
"önce
"ig
"bu
.
36
l
dirgan olmaya yöneldigt söylenebilir. Ancak gunu da kabul etmek gerekirki, petroldünyasi, eger Hagler'in bu iki niteliginden yoksun kalmig olsaydi, bugün tüm dünyamn tamdigiStandard Oil SirketiKralhgivarligini devam ettiremezdi. Tren yollari idaresi, Rockefeller tesislerininbüyüklügü, etkinligi ve mükemmel ekonomik durumunu göz önüne alarak bu girkete tagimaücretinde indirim uygulamigti. Böylece rakiplerinin ödedigi tagima ücretinden daha dügük ücret ödeyen pirketin toplamnakliye masraftazalmigy1llarda bu ti. Su durum fiyat ve kazanç açismdan girketeek bir avantal kazandtriyordu. 11eriki indirim konusu büyük anlagmazliklara yol açmigtir. Birçok kigi ortaya çilop girketin,rakiplerinin fiyatlanni indirmelerini saglamakiçin indirim uygulamasi yaptirdiglDl, demiryollarmi buna zorladigtni iddia etti. Onlara göre bu adaletsizlikti. Ancak tagimaaçisindan demiryolu idareleri birbirleriyle büyük rekabet halinde olduklanndanher ne gekildeolursa olsun indirim uygulamast tüm ülkede yaygin olarak devam etti. Özellildebüyük çaptadüzenli sevklyat garantisi verebilen herhangi bir kigi için demiryollan büyük indirimler yapti. Sonuç olarak Standard Oil Teykilat1'ningörkemli gücünü arkasma alan Flagler, bir kez daha mümkün olan en lyi pazarligi gerçekleptirmigoluyordu. Ama Standard Oil yalmz indirim saglamakla yetinmedi. Rakiplerinin durumlarmdan da kazanç saglamayoluna gltti. Su avantaj gu gekildesaglamyordu: Örnegin,girketin rakibidurumunda bir sevkiyatçi, petrolünü trenle New York'a göndermek istediginde demiryollanna varil bagma bir dolar ödeyecek olsa, demiryollan derhal bu paramn yirmi beg sendegil, sevklyatçmm rakibine, yani Standard Oil Sirketi'nel tini geri ödüyordu, ama sevktyatç1ya Kugkusuz bu durum petrolünü zaten ucuza mal eden girket için rakiplerine kargi olaganüstii ek bir mali avantaj daha sagliyordu. Bu uygulamamn gerçek sonucu olarak, girketinrakibi olan öteki girketler farkmda olmaksizinStandard Oil'i beslemig oluyorlardt Ancak sirket dezavantajlardanfaydalanma ve buna benzer diger uygulamalari ile artik kamuoyunun antipatisiniçekmeye baglamigti. "dezavantajh"
"Haydi Planimizi Hayata Geçirelim" Petrol pazan olaganüstü bir hizla geli§irken, petrol arayan pazarlarm sayisida giderek daha büyük bir hizla artlyordu. Bu durum büyük fiyat dalgalanmalanna ve sik sik olugan bunahmlara yol açiyordu.1860'laradogru agin üretim nedeniyle flyatlar yeniden dügmeye baglamig, yeni geligen endüstri depresyona girmigti.Bunun nedeni çok açikti: Kuyularm ve petrolün de çok fazla olugu. Bunalimdan rafinericiler de üreticiler kadar etkilenmigti. 1865-1870 yillan arasmda gazyagmm perakende fiyati yaridan daha apagt dügmügtü. Tahminiere göre, rafinerilerin gazyagl üretme kapasitesi pazarlann kaldirabileceginin üç fazlaslydt Rockefeller, kapasitenin üstünde üretim yapildigini ve 13ununmaliyetini anlamakta gecikmeyerek, bu elverigsiz kogullar altinda, rafinericilerden çogunun para kaybma ugradigt bir sirada, çabalarmi endüstriyi birleptirmeye ve kendi kontrolü-altma almaya yöneltti. Kendisinin Flagler ile birlikte istedigi, daha fazla kapital edinmekti; ancak bunu kontrolü elden kaçirmadan yapmak istiyorlardt. Bunun gerçeklegmesinde kullandiklan teknik,ortakligt bir anonim girkete döndürmekti ve bunu gerçeklegtirdiler. 10 Ocak 1870tarihinde,bagta Rockefeller ve Flagler oldugu halde, diger be; adamla birlikte Standard Oil Companykurulmuy oluyordu. §irketeisim verilirken, tüketicileringüven duygusunun saglanmasi istenmig, kaliteli ürün" imajmi veren isim bu nedenle seçilmigti. O günlerde piyasada satilan gazyagtçegitleri birbirinden çok farkhyd1; bu nedenle çok dikkatti olmak gerekiyordu. Çünkü, agiri miktarda benzin veya nafta içeren gazyagi, bu iki maddenin çabuk tutugurolugu nedeniyle, bu tür gazyagim yakmaya kallgan bir . kimse.belki de hayatmm da son amm yaçamig olacakti. Nitekim, gerçekten de zaman zaman bu tür olaylarya anmigttr. Rockefeller mevcut stokunun dörtte birini, artik Amerika'daki tüm rafi.kat
"standart
37
neri endüstrilerinin onda birini kendi kontrolü altmda tutan yeni girketinde muhafaza ederdi. Yine de bu yalnizca bir baglangiç sayllabilir. Nitekim çok seneler sonra Rockefeller geçmige,eski günlere bakarken gunlartsöylüyordu: "Bu igin bu kadar büyüyecegini kim bilebilirdi?" Yenikurulmug haliyle ve daha fazla kapitalle donanmig olan Standard bir kez daha gücünü demiryollannda indirim konusuna yöneltti ve buna eskisinden daha fazla aglrlik verdi. Bundan saglamaktL Fakat bir yandan da i; kopullanmn genel amaci rakiplerine kargi daha fazla avantaj durumu gitgideyozlagmaya baglamigti. Öyleki daha takvimlerl871 yll1mgöstermedenrafineri endüstrisi tam bir panik içine dügmügtü. Kâr marjlan tümden yok oluyor, rafinerilerin çogu devamli para kaybediyordu. En kuvvetli girketinbagi olan Rockefellerbile durumundan endige duyar oldu. Rockefelleraradan geçen süre içinde Cleveland'daen önde gelen íçadami olmug, aym zamanda da Euclid Avenue Baptist Church isimli yöre kilisesinin önde gelen erkânlan arasma katilmigtt. 1864 yllmda Laura Celestia Spelman'la evlenmigti. Bu genç kiz okulu bitirirken yazdigt mezuniyet makalesinde aynen gunlan yazmigti: "Kendi KaylgiminKüreklerini Kendim Çekerim. Kadm, dügüncede, icraatta, iradede bagtmsiz ve özgür olmalidir, ama ne yazik kl özgür degildir. Bu, çagm kary1karglya oldugu en büyük sorunlardanbiridir." Laura her ne kadar Rockefeller'le evlendikten sonra kendi kay1gminküreklerini kendi çekmekten vazgeçtiyse de, kocastgeçirdigL olmugmn en yakm sirdagt olmayi bagardi. Rockefeller'in i; mektuplarimbile gözden konuda bir Eger bir çekildikleri bir kansina söz vermigti. Rockefeller Yatak odalarma gün tur. ilk kapilirsa, herhangt olarak kanstna söyleyecekti. i; durumu bir bunu endigeye haklanda gün Simditakvim 1872'yigösteriyorduve rafineri bunalimimn ortalanndaydilar. Ìëteböyle bir günRockefeller kansmm endigelerini yatigtirma ihtiyacim duyarak ona punlarisöyledi: "Sunubil ki, biz petrole yapilan yatino diginda da, bagimsiz ve zenginiz." Rockefeller'inhemen tüm petrol rafinerilerini bir çatt altinda dev bir kombinasyonda birkurtarmak" için legtirme fikri iyte bu üzüntülü günlere rastlar. Daha sonra söyledigi gibi bir bit kuyunun birlesme, salt gerekiyordu. mutlaka bir geyler yapmak Gerçek veya dernegin Fazla kapasiteyi yok etmek, fiyatlardiye dügünüyordu. tek bagma yapamayacagi geyiyapabilir bast1rmak kurtarmak. Rockefeller daki çilgmcadalgalanmay1 ve ve esas olarak da endüstriyi meslektaglanmn derken kastettikleri buydu. Ancak aslmda plan Rockefeller'den geliyordu ve icraatm1 da kendi yönlendirdi. Çokdaha sonra, Rockefeller bu konuda gunlan söyleitiraz migtir: "Fikir benden gelmigti ve bazilarmm itirazma kargm destek de gördü. Önceden daha büyüdügünü görerek yuinugadtlar ve edenler sonradan bu igin heybetini, devamli olarak bize katildilar." Standard Oil bu konuda bir de kampanya açarak katilmalan kolaylagtirmak için kendi serbir gün, mayesini artirdi. Fakat olaylar aym zamanda aksi yöne de geligiyordu.1872 Subati'nda kafasi karigan Pennsylvania'll bir demiryolu sahibi aniden, flyatini yükseltti; Petrol Bölgeleri'nden New York'a kadar ödenen ham petrol tagimaücretini-birden bire iki katina çikardL Söylentiye göre fiyat artigtadi sam bilinmeyen South Improvement Company isimli bir topluluktan geliyordu. Bu esrarengiz girket neyin nesiydi?Arkasmda kimler vardi? Tüm bu sorular sorulurken Petrol Bölgeleri'ndeki bagimsiz üreticiler ve rafinericiler hop oturup hop kalkiyor, büyük panik yagiyorlardi. South Improvement Company(CüneyiGeligtirmeSirketi) petrol endüstrisine istikrar kazandirmak için yürütülen çallgmalarlaugraçan bagka bir kutulugtu. Su kurulug ileriki yillarda tekellegme kontrolünün gerçeklegmesiçabalannm sembolü olmuytur. ßu çaligmalarla ilgill olarak Rockefeller'inadt sik sik geçse de ve her ne kadar kendisi projenin en ileri gelen uygulayicst olmugsa da, asimda fikir demiryollarmdan gelmigti. Bunun sebebi savag sonunda demiryollannda act bir fiyat politikasi uygulanmasiydt. Bu proje demiryollan ile rafinericileri kartellerin kanad1 altmda bir araya getirmeyi ve pazarlari bölügmeyi öngörmekteydi. Böylece rafinericiler yapacaklan sevklyat için indirim görmekle kalmayacak, - dezavantajli durumlarda ödenen geri ödeme-
.de
"igi
"planimiz"
38
·
leri de - üye olmayan rafinericilerin ödedigi tam ücretten pay alacaklardi. Rockefeller'in biyografisini yazanlardan biri, qu säzleri söylemigtir: "Bu uygulama o zamana kadarki uygulamalar içinde en acimasizve öldürücü olani, ayni zamanda Amerikan sanayicileri tarafmdan en kabul görenive benimseneni olmuytur." Petrol Bölgeleri Esrarengiz tutumunu devam ettirmekle beraber Güneyi GeligtirmeSirketi, halkinca hop kargilanmamig, hatta onlari kizdtrmigti. Basm bu olay1degigik gekildeyorumladi. Pittsburgh'da çikan bir gazete "Bu girketbütün petrol bölgesi içinde olsa olsa tek bir ahci bulabilir" derken, Titusville gazetesi, bu girketin sirf "Titusville'i kurutmak için" bir tehdit unsuru olarak kuruldugunu ileri sürüyordu. Subatayi sonunda bir gün, Güneyi Geligtirme Sirketi'ni protesto etmek amaclyla gözü dönmüç üç bin kipilik bir kalabahk ellerinde pankartlar oldugu halde Titusville Opera Binasi'm bastilar. Iqte, ileride Petrol Savaglan denen hareket bu gekilde baglamig oldu. Demiryollan, Rockefeller ve diger rafinericilerin hepsine artik dügman gözüyle bakillyordu. Tüm üreticiler kasaba kasaba dolagip "Canavar","Kirk Haramiler" çlgliklanyla protestolanm haykirmaya baglad11ar.Artik üreticiler tekelciligekargi güç birligi yapmiglardi ve birlegmig halde, rafinericilere ve demiryollanna kargi boykot uyguladilar. Bu boykot çok etkili olmugtur. Örnegin Cleveland'daki StandardOil rafinerilerine bir anda çok az ham petrol gelir oldu ve sonuçta, normal olarak iki yüz iççi çahyttratibu girket,yalmzca yetmig iççi çahytmrduruma dügtü. Fakat Rockefeller yaptigt lyin dogrulugundan kuçku daymuyordu. Petrol Savaglan sirasinda egine yazdigt bir mektupta yöylesöyler: "Gazeteleremakale yazip elegtiride bulunmak kolay bir igtir, ama bizim yapacak bagka iglerimiz var. Dogru olani yapmaya ve gazetelerin yazdiklarmdan sinirlenmemeye, üzülmemeye kararliyiz." Yine, petrol savagmm bagka bir agamasmda egine yazdigt mektupta, hayatt boyunca sadik kaldigt ilkelerinden birini yazlyla ifade ediyor ve "Bizim 14 anlagmalanmizi degigtirmek kamuoyuna dügmez" diyordu. Rockefeller'in bu sözlerine karym, 1872 yllinm Nisan ayi geldiginde kendisi de dahil, rafinericiler Ye demiryollan, Güneyi Geligtirme Qirketi'ni gözdençikarmayave batirmaya karar vermig durumdaydi. Petrol Savaglarisona ermig, görügüne göreüreticilerin zaferiyle bitmigti. Ileriki baçansiz olacagtmäteden beri bildigini, fakat yillarda Rockefeller,GüneyiGeligtirmeSirketi'nin amacma erigmek için böyle hareket ettigini söylemigtir. "Biliyorduk ki, girket eninde sonunda uygulama' durumuna geçecektik" demigtir. Aslmda Rocbatacaktt: ¡qteo zaman biz kefeller harekete geçmek için Güneyi Geligtirme Sirketi'nin batmasim bile beklememig, çok daha önceden harekete geçmigti.Takvimler 1872 yilmm ilkbahanm gösterirken o artik Cleveland rafinerilerinin çogunun ve New York rafinelerinin de bazilarmin kontrolünü eline geçirmigti. Bu durum da onu dünyanm en büyük rafineri grubununefendisi konumuna getiriyordu. Artik dün'planimizi
yadaki
tüm petrol
endüstrisini
ele geçirmeye ve hükmetmeye
hazirdi...
1870 yllinm dikkate deger bir özelligi bu yll içinde ürünün devamli artmast olay1dir.Gerçi üreticiler ürünü kisitlamak için bikmadan çaba sarf ettiler ama baçan11olamadilar. Üretimo derili çoktu ki, petrol depolayan tanklar dolup tagiyor,topragiham petrolle kapltyordu. Günün birinde petrol fazlasmin aç1r1düzeyi buldugu, flyatlarm son derece dügük seviyeye indigi saptandi. Artik petrolü depolayacak daha bagka yer de kalmadigmdan, ham petrolü irmaklara ve tarlalara däkmek zorunda kaldilar. Öylebir an geldiki flyat varil bagma kirk sekiz sente kadar indi. Bu fiyat ev kadmlarmin içme suyuna ödediklerinden üç sent daha azdi. ßu arada üretimin kisillanmasi için tekrar tekrar birçok girigimler yapildlysa da bagarl saglanamadt. Devamli olarak kazi yapildigt ve yeni yeni petrol yataklari bulundugu íçin endüstri bir türlü istikrar kazanamtyordu. Etkili bir k1sitlama hareketini engelleyen bagka bir faktör de, ortahkta mevcut üretici sayismm gerekenden çok daha fazla ol.uçuydtt.Tahminlere göreon dokuzuncu yüzyilm son yirmi beg ylh içinde, Petrol Bölgeleri'nde üretim yapan firma sayisi on alti bini buluyordu, Bu üreticilerderi birçogu spekülatörler, digerleri ise çiftçiydi. Birçoklari da, geçoigleri hangi meslekten olursa olgörme yetenegi" olmayan, halkm lyiligini dügünmeyen kipisun, agirl derecede bireysel, "uzagi
39
Lerdi. Bu son gruptakiler kendilerine sunulan plan iyi bile olsa, igbirligine yanagmtyorlardi. Disipline kargi lyice duyarli olan Rockefeller ise üreticiler arastnda dönen karmaça ve bölünmeye, onlara katilmadigim gösteren bakiglarla baklyordu. Su konuda daha sonra aci bir hognutsuzltikla unlari söylemigtir:"O günlerde Petrol Bölgeleri tam bir maden çikarmakamplydi." Bunlan säylerken kugkusuz rafinerileri hedef almigt1.
Savag ya da Bang Rockefeller'in büyük bir cesaretle girigtigtsavag plani, kendí sözcüklerlyle qu gekilde ifade edilmigtir: "Kâr etmeme politikasini biçak keser gibikesmek ve sona erdirmek." Ayrica, kendi kontigini güvenli ve kârh hale getirmek."Bu savagta Rockefeller hem bir straterolü altmda jist gibi, hem de orduyu idare eden bagkomutan gibi hareket etmigtir. Emrindekikurmaylardan büyük bir gizlilik ve süratle icrada da uzmanliklanm gösterecek gekilde hareket etmelerini istedi. Eu kogullarda, kardepi William'm diger rafinerilerle olan iligkilerini ve bang" diye tammlamasma gagmamak gerekir. Ìçeher bölgede belli bagh rafinerileri ve en önemli firmalan satin almakla bagladilar. Rafinericilerle olan iligkide, Rockefeller ve arkadaylari saygt,nezaket ve pohpohlamaesaslanna·göre hareket ettiler. Kendi girketlerinin öbür girketlerlekargilagtinldiginda ne kadar çok kâr getirdigini etrafa sergilemek istiyorlardi; çünkü diger girketlerin birçogu kötü günler geçiriyor, varliklanm sürdürme mücadelesi veriyordu. Rakip tarafi kendi tarafmadostane bir gekilde çekmek için bizzat Rockefeller çaba gösteriyor, bu ugurda yüksek düzeyde olan ikna yetenegini seferber ediyordu. Dügüncesine göre bu politika lye yaramasa bile hiç degilse çetin bir rakibi dize getirmíç hayli terleteceklerdi."Aynca bu durumdaolacaklar, ya da en azmdan agritacak" ve fiyatlan böylece ki firmanm pazarinda rakibin dügürecek, çaligmasmisaglayacakti.Bununla da yetinmeyen Standard Oil plyasadaki bütün varilleri toplayarakbir tür yapay "Varil açligi"yaratarak rakiplerini bag egmeye zorlamigt1.Su ugurdaki bir bagka mücadele sirasmda, kendi yönlerine çekmek istedikleri rakip yola gelmeyince,Henry Flagler adamlarma pu talimativeriyordu: "Baktimz ki adam yeteri kadar ter dökmemig, daha çok terletmek için üzerine yorgan atm. Ona bir kurug kaptirmaktansa avuç dolusu parayi kaybetmeyi yeglerim." frket mensuplan, büyük bir gizlilik içinde hareket ederek dig dünyaya kargi bagimsiz görünmek isteyen fakat aslmda girketin bir parçasi olmuyfirmalarla ige girigtiler.Birgok rafineri, fiyatlari dügüren, kendilerine baskt uygulayan yerel rakiplerin, aslmda günden güne büyümekte olan Rockefeller imparatorlugunun adamlan oldugunu hiçbir zaman anlamadilar. Kampanya devam ettigi sürece, her agamada, girket mensuplari gifreylehaberleptiler. StandardOil "Morose" gifreadim kullanlyordu. Ïlerikigünlerde Rockefeller ne zaman bu derece gizli hareket ettigini savunmak zorunda kalsa, gizlilige bagvurdugunu her zaman kabul etmig, hiçbir zaman saklama yoluna gitmemigtir.Bir defasmda yöyledemigti: "Hepsi de dogrul Ama size soranm, bir Müttefik Kuvvetler Komutanom savaga karar verdigi zaman taarruz tarihini dügmana bildirdigi görülmüç ey midir?" 1879 y11lanndasava; artik tamamen sona ermigti ve bu savagtan Standard Oil muzaffer olarak çikmigtl. Artik Amerika'daki rafineri kapasitesinin yüzde doksani kontrolü altindaydt Boru Hatlan ve Petrol Bölgeleri toplamagebekeside kontrolüne geçmigti. Aynca nakliyecilikte de artik egemendi. Gerçek gudur ki, Rockefeller kazandigt zaferi duygusal tepkilerle kargilamamig ve asla kin gütmemigtir.O kadar ki zamanla, yenilglye ugrayan rakiplerden bazilari Standard Oil'de görev aldilar. Yönetim Kurulu'na girdiler ve kampanyamn ilerideki agamalarmda girketin sadik birer müttefiki olarak hareket ettiÍer. Buna kargin 1870'lerin sonuna dogru girketkumandayi tam anlamtyla ele gegirdigi zaman bile, arada bir beklenmedik kargi koymalar gärülmüyor degildi. "petrol
"savag
"bagmi
"bir
"zararda"
Yeni Tehditler 1870'lerin son y llarmda Rockefeller'in artik igleri kendi kontrolü altma aldigina inandigt bir sirada Pennsylvania firmalan Standard Sirketi'nin kendilerini artik bogmakta olan baskismdan kurtultnak için son bir girigirnde bulundular. Bunu çok cüretli sayllabilecek bir fikri gerçekleptirmek yani uzun menzilli boru hatti dögemek amactylayapmiglardi. Bu fikir dünyada iÌk dela denenecek bir atihmdi ve daha evvel hiçbir zaman buna benzer bir proje denenmig degildi. Tideadi verilen bu projenin teknik açidan mümkün olacagi konusunda da hiçbir water (medcezir) garanti yoktu. Proje, petrolün Petrol Bölgeleri'nden doguya dogru 110 mil kadar naldini, orada Pennsylvaniave Reading demiryollarina baglanmasmi öngörüyordu. Sonunda ige giripildi.Boru hatti ingaati büyük bir gizlilikiçinde yürütüldü. Bu arada bazi engelleme girigimleride oluyordu. Boru hattmm yola engel olacagi gerekçesiyle girketbinasinm istimlakiíçin uydurma araziincelemeleri bile yapildi. Boru hattmm gerçeklegip igletmeye açilacagindanson dakikaya kadar kugku duyanlar olmuytur. Tüm bu kuçkulara karym boru hatti gerçekleyti ve açild1. 1879 Mayis ayi geldiginde artik boru hattimn içinden petrol aklyordu. Bu olay gerçekten küçümsenmeyecek, çok büyük bir teknolojikagama sayilir. Bu boru hattmm dögenmesi ancak dört yll sonra gerçeklegen Brooklyn Köprüsü'yle kiyaslanacak kadar büyük bir baçan say11abilir.Aynca, boru hattmm gerçeklegmesiylepetrolcülüktarihinde de yeni bir sayfa açilmig oluyordu. Zamanla, boru hatti uzun mesafeli nakliyatta da önemli yer tutacakve demiryolunun en büyük rakibi olacakti. Tidewater'm. bu apaçik baçansi ve nakliyecilik yönünden ifade ettigi devrim kargismda Standard Sirketi yalmz büyük bir gagkinligaugramakla kalmiyor, aynca bu sektör üzerinde sahip oldugu kontrolünü de bir kez daha tehlikeyeatmig oluyordu. Artik bu girketebir alternatif bulunmugtu ve bunu da üreticiler yapmigt1.Tidewater Sirketi derhal harekete geçti ve kisa sürede Petrol Bölgeleri'ndenCleveland'a, New York'a, Philadelphia'ya ve Buffalo'ya kadar uzanan tam dört petrol hatti kurdu. iki yll içinde Standard,Tidewater içinde azinhkta kalmig bir hissedar durumuna dügmügtü. Aynca, rekabetí saglamak için sevklyatiyeni boru hatti girketiyle yapmak üzere bir de anlagmayapmigti. Ancak Tidewater operasyonlar yönünden bir dereceye kadar bagimsiz kalmak istedi. Rafineri iginde birlegme saglandiktan sonra gerçeklegenbu boru hatti ile Standard Çlrketi petrol sanayiinde entegrasyonu saglamig oluyordu.Kisaca söylemekgerekirse Tidewater diç1nda,Petrol Bölgeleri'ne giren ve çikan boru hattmm hemen her santimetkontrolüne girmigti. resi Standard Sirketi'nin Artik bu dev tegekkülüyerinde tutmanin,ona dur demenin bir tek yolu kaliyordu. O da ige politikayi ve mahkemeleri kangtirmak. 1870'liytllann sonunda, Petrol Bölgeleriüreticileri Pennsylvania'da, ayncahkh fiyat uygulamalanni fleri sürerek Standard aleyhine seri halinde hukuki giriimlerde bulundular. Sirketi, petrol igini o güne kadar görülmemiggekilde kendi kontrolü altina almakla itham ederek, "Otokrat" olmakla suçladilar ve girket mensuplanndan haydut çetesi" diye söz ettiler. Bazilan daha da lleri giderekgirketinen üst düzey mensuplannin bir cinayet tertibinin içinde olduklan iddiasinda bulunarak cezalandmlmalanm istediler. O stralarda New York'ta yer almakta olan ve demiryollarlyla ilgili hukuki bazi oturumlardaStandard Oil'in uygulamig oldugu indirimli nakliye sistemi (rebatesisterni) gündemde bag konuyu olugturuyordu. Böylece, Pennsylvania ve New York gibiiki eyalette birden sürdürülen sorupturmalar hukuki ve iglemler, StandardOil faallyetlerini, kuruldugu günden beri ilk defa, kamuoyuna açikça gösteren igaretler sayilabilir.Bu arada, kugkusuz girketin nerelere kadar uzandigi, ne denli etkili oldugu Ve kamuoyu nakliye uygulamalanm nasilyaptigi gibi zaylf oldugu yönleri de önünde açiga çikiyordu. Eu arada Pennsylvania'da büyük jüri, Rockefeller, Flagler ve bu ikisinin igle iligkilibirkaç yakimni tekel yaratialigi yapmak ve rakiplerine zarar vermekten suçlu bulmustu. Aynca, Rockefeller'i Pennsylvania'ya sürme konusunda da yogun bir faaliyet süregelmekteydi. O kadar ki ducumdan alarmakapilan Rockefeller, New York valisine ha vurarak bu konuda çikmasi olast bir .¶irketi
"bu
41
1
I I
karari anaylamamasi için kendisinden söz alma geregini bile duydu. Sonunda dügmanlannm bu girigimibagarisizhkla sonuçlandi. Fakat yeni açiga çikan bazi gerçekler ve birikimler zamanla kamuoyu üzerindeki etkisini sürekli- puan kaybma neden oluyordu. Artik girketi gösteriyorve girket hesabina olumsuz oldugu gibi meydana çikmigti.Kugkusuz kamugizemli gerçek kaldirilmig tül ve ortadan saran kalmayacak bu öfkeye kapilacakti. Standard'akargi yöneltilen g0rdüklerinden ve memnun oyu ilk Henry Demarest Lloyd admda bir yazardt. Bu kigi ele alan kigi clarak suçmalan yazill tüm dizisinde yayimlanan bir tüm bu suçlamalan bir bütün olarak ele aldi. ChicagoTribune'da yazi Daha sonra bu yazi dizisini "Büyük Bir Tekelin Öyküsü"bagliglyla 188l'de Atlantic Monthly'de . yayimlanan bagka bir makaleizledi. Su yazi o denli dikkat ve ilgiyle kargilandi ki tam yedi kez basildi. Yazar Lloyd'un bu makaledeki iddiasina göre, Standard Oil Sirketi Pennsylvania Eyaleti'ne "Eyalet Kanunlanm düzeltme" digmda yapabilecek her türlü olumsuz geyi ve kötülügü yapmtçtL Cariptir,makaledeki tüm suçmalara karym, i; yönünden Standardbu iddialardan fazlaca etkilenmedi ve igi bozulmad1. Ancak Lloyd'un yazmig oldugu ve Standard'm igleri nasil yürüttügünü açiga çikaran makale, bu tür makalelerin ilk büyük örnegi olmakla beraber sonuncuylllarda bu türden daha bagka birçok yazi daha yaztldt Artik John D. Rocsu da olmad1. llerideld kefeller'in kamuoyuna verdigi gizemli imaj, yani görünmez adam olmak sona ermigti. Öyleki, yola getirmek zaman zaman, Petrol Bölgeleri'nde yaçayan anneler, yaramazhk yapan Çocuklarmt için "Sözümü dinlemezsen seni Rockefeller'e veririm" diyorlardi. -ve
Tröst Bir taraftan mahkemelerle ve kamuoyu sorunlanyla ugragirken diger taraftan da Rockefeller'in kurmuy oldugu büyük imparatorlukta soylu bir iç düzen ve kontrolü ele geçirmeçabasiveriliyordu Ve bu çabadada baçanli olunmuqtu. Bir kere, ortada ülkeyi çepeçevresaran ve çegitli rafinerileri simgeleyen bir dernegin var oldugunu gösteren açik bir megru zemin mevcut degildi. Buna dayanarak, ileride bir gün, Rockefeller mahkemedeverdigi yeminli bir ifadede insanlann yüzüne baka baka çekinmeden ve yalan yere yemin etmig de olmayarak, sõz konusu tüm girketlerin sahibinin StandardOil olmadigim ve kontrolünü Standard Oll'in yapmadigim söyleyecekti. Aslmda bunlarm çogunlugununkontrolü kendisindeydi. Rockefeller grubundan bir hisse sahibi günün birinde New York Eyaleti Yasa Temsilcileri Komisyonu'na ülkede mevcut rafinerilerden olduklarini, uyum yüzde 90 kadarinm hallerinden ve aralarmdaki i; iligkilerinden içinde bir arada çahytiklanm" söyleyecekti. Bir bagka hissedar da aym komisyona kendi firmasy nm Standard Oil'le hiçbir baglantisi olmadigini ifade edecek ve Standard'laolan tek kipiseliligkisinin hisselerinin bölünmesinde çigirtkanlik yapmaktan" ibaret oldugu hakkmda komisyona teminatverecekti. Aslmda organizasyonun esas hedefi zaten buydu, Kendi firmalarmdan bagka firmalarda hisse sahibi olanlar Standard Oil'in kendisi degil, Standard'ta hissesi bulunan kipilerdi. O günlerde, teykilatlarmkendileri bagka tegkilattardahisse sahibiolmak hakkma sahip deadma degil, o tegkilatmhissedaralmma igiOhio Standard Oil Sirketi gildi.Hisselerin lari adina yapilabiliyordu. "Tröst" deyiminin hukuki kavrami zamanla lyileptirilip bir gekle baglandt ve bu 1882 yill 2 Ocak tarihindeStandard Oil Tröst Anlagmasi'nm imzalanmasiyla resmiyet kazandi. Bu anlagma, 1870'lerin sonunda ve 1880'lerin ilk ydlannda yer alan yargisal ve politik saldinlara bir yanit niteligindeydi.Aynca bundan daha bagka bir neden de vardL Artik Rockefeller ve ottaklan yava; yava; ölüm kavrami ve miras konulanm da dügünmeye baglamiglardi ve içlerinden bir tekinin ölümüyle ne gibi sorunlann ortaya ç1kacagtkonusunda bilinçlenmig olarak ortak karara varmiglardL Mevcut sisteme göre, içlerinden bir tek kigi bile ölse, kargilarina bir sürü karigikhk, degerler üzerinde karmaga, davalar ve sonu gelmeyen acilarçikacakti. Bu inançla ve ortak kararla bir "memnun
"kâr
"emanete"
42
tröst kurmaya karar verdiler. Tröst kurmakla rami organize edilip tanimlanacak,böylece
bütün bu olasthklar önlenmis olacak, sahiplik kavileride
çatigmakonusu olacak herhangi bir sorun
çikmayacakti. Bu tröstün haztrlanma agamasmda büyük titizlikgösterildi. "Boru hattinm her bir ayagt teteker ker ölçüldü ve tugla ile örülmüç her alan en küçük parçasina kadar degerlendirildi." Bir mütevelli heyeti kurularak StandardOil'ce kontrol edilen bütün malzeme stoklari bu mütevelli heyetinin üyelerine devredildi. Hisseler de zamanla bu heyetin sorumluluguna emanet edildi. Toplam sayisi 700.000 olari hisselerin en büyük payi 191.700 hisseyle Rockefeller'e aitti. Ondan sonra sirada Flagler geliyordu ve en çok hisseli ikincí hissedar olarak Flagler 60.000 hisseye sahipti. Mütevelli heyeti üyeleri kendilerine emanet birakilan hisseleri Standard Oil Tröst'e bagh kirk bir hisse sahibi adma ayn ayn bireysel sirketlerde muhafaza edlyordu. Tümüyle sahip olduklan on dört grketinve kismen sahip olduklan yirmi alti girketin igi de on"genel-denetleme"
lara verilmigti. Heyetin birçok sorumlulugu
vardi; yöneticilerin ve memurlann
seçimi de onlara,
aitti. Bu yetkiyedayanarak gerektigindebizzat kendilerini de seçme hakkina sahiptiler. Adi geiçinde birinci olamydi ve hukuki yönçen bu tröst o güne kadar kurulmuy olan büyük den fevkalade megruydu. Ama bu megruluguna ragmen, önceleri eglerini kaybetmíç dullari ve bunlarm yetimlerini koruyucu bir müessese olarak tanman deyimi, kisa zamanda ismi amldigi zaman zillet ve nefretle ammsanan bir kavram haline dönügtü. Bu arada her eyalette ayn StandardOil organizasyonu adlyla, Standard'ineyaletlerdeki ünitelerini kontrol amacma yönelik birtalom teykilatlarkurulmugtu. Bu çegitliünitelerin faaliyetlerini koordine eden ve rasyonel hale getiren merkezi bir ofisin kurulmasi ise sözü edilen tröst anlagmasiyla mümkün olabildi. Bunun gerçeklegmesi, i; hacminin giderek büyümesiyle artik acil bir gärev olmugtu. Tröstaykalkam ve idari esneklik" sagllyordu. nca Rockefeller ve i; arkadaylan lçin bir gegit ikisinden, bu Rockefeller ve arkadaglan artik gerçekten büyümüg ve tüm dünyayi sarmig üniteleigletilmesinde yararlankäkt1. rin daha etkin gekilde Tröst sayesinde iglerin megrulyeti saglanmasma karym ortada çözümlenmesi gereken pratik bir sorun kalmigt1.Bu da, yeni ünf tenin ne gekildeidare edilecegl sorusuydu. Bu kadar çok saylda bagtmsiz mütegebbis Ve bu kadar çok çegitli ürün çikaranbu kadar çok igyeri nasil birlegtirilip de bu yeni tröste baglanacakti? Sözü edilen çegitli ürünler arasmda gazyagl ve mazottan bagka yaklagik üç yüz çegit yan ürün vardi. Su konular üzerinde uzun uzun dügündükten sonra bir karara van1di ve bir idare ve koordinasyon sistemi kurulmasi ve sistemin bir komisyona verilmesi kararlagtirildi. Ancak mevcut komisyonlarm sayist bir hayli kabankti. Bunlardan birkaç1qu komisyonlardi: iç Ticaret Komisyonu, ihracat Ticaret Komisyonu, ÍmalatKomisyonu, Flç1 ve Baghklama Komisyonu, Boru Hatti Komisyonu, Petrol Muhafaza Komisyonu, YaglamaKomisyonu ve daha sonra olugan ÜretimKomisyonu. Bu komisyonlara her gün dünyanin dört yamndan günlük raporlar akiyordu. Su komisyonlann hepsinin üstünde olan bagka bir komisyon daha vardi ki en üst düzey idarecilerden olugan ve IcraKomisyonu olatak bilinen bu komisyonun görevi tüm politikalan ve talimatlanbir bütün olarak saptamakt1. icra Komisyonu hiçbir zaman talep, teldifve tavsiyehalinde emir vermlyordu. Bununla beraber herkes komisyonun otorite ve kontrol gücünün bilíncindeydi ve bundan asia kugku duymuyordu. Yazdigtbir mektupta Rockefeller merkez-teykilat ile tagra-tegkilatlan arasmdaki iligkisinin ne gekilde olmasi gerektiginiuybir dille vermeden, sadece bir görüg olarak gu sözlerle anlatir: "Bu konuda tagrada emir ve gun bulunan siz saym baylar kuçkusuz bizden daha Isabetli karara varacaksin12. Fakat politikasim kontrolümüz altma alamayacagimiz konularda fazla ayrmtiya girmesek nasil olur?" 1870'll ylllarda Standard'm ana strateji olarak daima uyguladig1bir olgu l 880'li yillarda daha da belirgin ve yogun olarak uygulanmaya kondu. Bu, üretimi dügük flyatla yapma stratejisiydi. Su stratejinin devreye sokulmasi kugkusuz birçok yenilik gerektirlyordu. Ìgletmedeverimlilik, fiyatlarda hâkimiyet, hesap ve hacim iglerinde yetenek, teknolojiye kar i sürekli ilgi ve niha"tröstler"
"trõst"
"megruluk
43
yet konu kendilerinden daha büyük pazarlar oldugunda, bunlara kargi tükenmezbir ilgi ve aragtirma istegi gibi... Bu alanda verimlitik saglamak ugruna ilk agamada rafineri operasyonlankonsolide edildi. Elde edilen baçan son derece büyüktü; o kadar ki 1880'll yillannortalanna gelindi-
ginde,Standard'a ait sadece üç rafineriyle dünyamn toplamgazyagi arzmm dörtte birinden fazlasi saglamr olmugtu.Sözü edilen bu üç rafineri Cleveland, Philadelphia ve New Jersey'deki Babazen rafinerileriydi. derece yapiltyor, küsurat Fiyatsaptamalanson tilizlikle gerektiginde yonne üçüncü ondalik noktaya kadar hesaplamyordu. Bu yüzden fiyatlar aynr düzeyde kaliyor, hiçbir zaman fazla bir dalgalanma göstermiyordu. Su konuda, strasi geldiginde bir gün Rockefeller'in hayatimda her geyisayarakyapmay1 kendime kural söyledigi gu sözler ammsanmaya deger: edinmigimdir." Sirketin son derece geligmigbir haberleyme sistemi vardi. Su sistem devreye sokularak arbitrajm(haberleyme sistemi baglamak) sagladigtavantaidan yararlamhyor, böylece Petrol Bölgeleri'nde, Cleveland'da, New Yorkve Philadelphia'da aynca Antwerp ve Avrupa'nindaha bagka yerlerinde fiyat farklan isabetli gekilde saptamyordu. Aynca girket haber alma ve casusluk alanlannda gayet etkin ve olaganüstü bir sisteme sahipti. Bu sistem sayesinde tüm pazar koullanm ve rakipleri hakkmdaki bilgiyi günü gününe izlemek olanagt vardt Ülkedevar olan petrol alicilarindan hemen hepsi için ayn ayn birer kart katalogu tutuluyor, bu kartlarda bagimsiz petrolcülerin yükledigi varillerden hemen hepsinin teker teker nereye gittigi gösteriliyordu. Rockefeller'in petrol alanmdaki idareciligi temelde merkezi tek bir temaya dayamr. Petrol konusuna gerçekten inanmtytt ve bu inanci hiçbir zaman sarstlmamigttr. Ona göre ham petrol konusunda olugabilecek herhangi bir flyat dügügü hiçbir gekilde bir endigeye yol açmamallydi. Tam aksine bu dügüg daha çok ham petrol satin almak için bir firsat say11mahyd1.1884 yilmda irkete verdigi bir talimatta göyle der: "Ümitederim ki, eger ham petrolde yeniden bir dügüç olursa, Yönetím Kurulumuz ortaya birtakim istatistikler ve bilgiler dökerek ham petrol alimimizi engellemeye çabymaz. Pazarlamaigi sif1ritüketip iflas yoluna gittiginde, bazi kimselerin hemen her zaman yaptiginmaksine, çabamizidurdurmamah, sinirlerimize hâkim olmahytz." Bu sözleri söylediginden kisa bir süre sonra da pu görügünü ifade ediyordu: "Eger satm almaktan kaçtmrsak, hiç kugku yok, büyük bir hata yapmig oluruz, Standard Oil üst düzey idaresi gu kipilerden oluguyordu: Rockefeller, kardegi William, Henry Flagler ve bunlardan bagka iki kigídaha, tüm hisselerin yedide dördünürt idaresini ellerinde tutuyorlardt Bu kipilerin digmda üst düzey idatesine kançan, buraya kadar uzanan yaklagik on iki kigi daha vardi ki, bunlarm hepsi gerçekten kendilerinibu ige adamig, sebatla çallpan,geçmig ylllarda baçanli birer mütegebbis olarak kendilerini kanitlamt§ ve bir vakitler Rockefeller'in rakibi olmug kipilerdi. Ileride bir gün, bu kipileri ima ederek, Rockefeller'in söyledigiqu sözler ammsanmaya deger: "Bu denli kuvvetli, güçlü kipileri kendiniz gibi dügünmeye, fikrinizi onlara kabul ettirmeye çaligmak zannedildigi kadar kolay bir iq degildir," Bu tür bir gruplamada bagvurulacak tek ve en lyi yöntem konsensus yöntemiydi (birfikri tartigmayaaçmak ve sonunda ittifakla karara varma yöntemi) Bu konsensuslarda tüm seçenekler ve kararlar teker teker ele ahnip tartigibyor,tekrar münakaga ediliyor, fakat harekete geçme igi derhal yapilmlyor; sonraya birakihyordu. Harekete geçme igi Rockefeller'in istedigi gibi, ancak sorunlar tekrar tekrar dönüp dolayttrildiktan, akla gelebilecekher türlü olasilik ayri ayri dügünülüp sonunda saghkh olan yön hangisiyse o yönde bir karar verildikten sonra bagllyordu. Ileridebir gün Rockefeller, tu geçirilenseneleri animsarken pöyle demigtir: ne olursa olsun o igin ne derece süratle yapilmasma karar vermek önemli bfr sorundur. Bu sorun her lykolu için geçerlidir. Bize gelince, o günlerde biz bir hayli çabuk hareket etme durumundaydik, dinlenmeye vakit bulmadan önümüze yeni yeni acildurumlar çikiyorduve bunlarla bag etmek zorundaydik. Ínsanmsabnm zorlayan bu konulari ne kadar çok ele aldik ve tartigtik.Bunu anlatmakgerçekten zordur! Bazi konularda igi ne kadar çabuk kotarmamiz gerektigi üzerinde fikir ayriliklarimiz oluyordu.Aramizdan bazilari igi hemen sonuçlandtrmak isteyerek ve beklemeye gerek duymadan büyük harca"ig
"
"eylem"
"igkolu
44
maÌar yapma egilimi gösteriyordu. Digerleri ise ihmli davranmak yanhslydi. Yine de biz her zaman bir orta yolu bulmayi bagarmigizdir. Ne yapip edip bir yolunu buluyor, igi acelecilerin is-
ne tedigikadar çabuk bitiriyor ne de tutuculann diledigi derece dikkatli ve yavag davranlyorduk. 14lerin her birini teker teker allyor,bu ikisi arasmda ilimll bir yol izleyerek gözümlüyorduk." Bu açiklamaya pu sözleride ekliyordu: "Sonunda aldigimiz karar mutlakaittifakla alinmt; oluyordu." Üstdüzey yöneticiler arandiklanzaman daima gece ve gündüz trenlerinde,Cleveland'la
New York, Pittsburg'la Buffalo ve Baltimore'la Philadelphia arasmda mekik dokur halde bulunuyorjardi. 1885 yihnda tröst yeni merkez binasma tagmdi.Burasi AgagtManhattan'da, Broadway 26 adresinde dokuz kath bir ofis binastydi. Su bina çok geçmeden yalmzca bu endüstriye tahsis edildi. Artik bütün tepldlatbagta Yönetim Kurulu olmak üzere buradan idare ediliyordu. Yönetim Kurulu üyelerinden o gün hangisi gehirdeysekurulu o temsil ederdi. Üstdüzey yetldliler ögle yemeklerini her gün binamn üst katinda bulunan kendilerine aynlmigözel yemek salonlarmda yerdi. Yemek sirasmda bu kipiler hayati önemde bilgileri birbirlerine aktanr, fikirler incelenir Ye bir konsensusa vanhrdi. Gerçek gudur ki, Rockefeller'in liderligi altinda, evvelce onun rakibi olmuy bu kigiler, kendi aralarinda, faaliyetleri ve kapsami yönünden epsiz bir organizasyonolan ve akillara durgunluk veren çabuklukla geligmig bir girket olugturmuglardi. Broadway 26 adresindeki-yemek masasietraftnda toplanan bu kigiler her anlamda olaganüstüyetenekte insanlardi. Bir gün New YorkMerkez Demityolu'ndan William Vanderbilt, New York'taki Devlet Yasa Temsilcisi'yle konuptugu bir strada,bu kipiler hakkinda gunlartsöylemigtir:"Bu adamlar benden çok daha akilli. Çokmütegebbisve zeki kipiler. Bugüne kadar hayatimda iglerinde bu derece baarihve yetenekli bir insan topluluguylakargilagmadim."
"Kurnaz
lhtiyarBaykug"
Yine de bunlarm içinde en akilli olanJohn D. Rockefeller'di. Tröstün kuruldugu günlerde kirk yaglarmda olan Rockefeller daha o yaita Amerika'nm en zengin alti adammdan biriydi. Sirketin yol gösteren gücü, kendini onun büyümesine adamig ve bu yolda kendi bildiginden gagmayan; birlegmey! saglamig, kontrolsuz yarigmanin olduguna inanan ve bunu küçümseyen, amacinda hakli olduguna güvenci olan bir kiplydi. Garipbir gekildeve kasitli olarak kendisini noktada tutuyordu.Yaçammm flerki yillarmdaezberindeolan bir dörtlügü dudaklarmdan dügürmez, devamli minldanirdi. "kaylp"
"ulagilmaz"
Mege agacmda kurnaz ihtiyar bir baykup yagtyordu, Giderekdaha çok görüyor, daha az konuçuyordu, Daha az konugtukça daha çok gey duyardi, Niçin hepimiz bu ihtiyar kup gibi olmayahm? Daha i; hayatmm ilk günlerinde kararlagtirdigt gibi, gizlilikpolitikasmi yegler, gerçekleri verdigince az sergilemek" yoluna giderdi. inceleyici ve güpheciydi.Ìnsanlarlaarasma mesafe Royardi. Su uzakhgive soguklugu, insan1 deler gibi bakan buz gibi bakiglanyla tedirgin eden bir imaj yaratiyordu. Bir defasinda Rockefeller Pittsburgh'da bir rafinerici grubuyla tanigmig, onlarla. toplantiyapmigti. Toplanti sonunda gruptan birkaçi birlikte yemege pktilar. Konugmalar dönüp dolagip asik yüzlü, insanlarla konugmay1 sevmeyen, tehdit eder gibi bakan Cleveland'll Rockefeller'e geldi. lçlerinden biri Rockefeller için "Acaba kaç ya indadir?" diye ortaya "olanak
45
bir soru atti. Rafínericilerden her biri bi.rtahminde bulunuyor, degigik yarutlar veriyordu. Sonunda bunlardan biri göyle söyleyecekti: "Dikkat ettim. Herkesi konugturuyor, ama kendisi konugmuyor,hiçbir gey söylemiyor; sadeceoturup konugulanlan dinliyor. Ama hayrettir, hatirlamadigt hiçbir gey yok. Konugmayabagladigi zaman her geyiyerli yerine oturtuyor... Öylesaninm ki bu adam 140 yaginda olmah, çünkü herhalde dogdugu zaman zaten 100 yagindaydi." Bundan çok seneler sonra uzun yillar Rockefeller'le beraber çaligmigbir i; arkadagi onu gu sözlerle tarif etmigtir: "Hayatimda tanidigiminsanlar arasinda duygusalliktan en uzak olam." sakliydi.1870-1880 ylilan Ama hiç kugku yok ki bu maskenin arkastndagerçek bir meyve vermeye bagladigtyillardi. Birlegme ve entegrasyon ve basmdan gelen hücumlann en yogun oldugu bir defasmda Rockefeller'in göylededigi söylenir: "Kazandigim bunca servetin tümli o devirde yagadigimkaygi ve endigeyi tazmine yetmedi." Egide bu konuda kendidolu günler" olarak nitelendiriyordu. Bizzat kendi söyledigisine katihyor ve o günleri geçirdigi tek bir gecesi bile yoktu." bölünmeden uykusu günlerde göre, ne Rahat etmek ve gevgemek istedigi zaman bunu degigik §ekillerde yapardi. Günün geç saatlerinde yaptiklan iq toplantilanndakendisi bir kanepeye sitt üstü uzanir, beraberindekilere lçe devam etmelerini söyler ve kendisi tartigmalaraböyle sirt üstü yatar durumda kat111rdi.Ofisinde hizh koganlara-özel bir dügher zaman basit bir kas gevgetici alet bulunurdu. Atlara, künlügü oldugu için bazen akgamlari geç saatte at kogulmugarabastyla gezintiye çikardi.Bir saBu geyaptinr, rahvan götürür, çaha kaldinrdL" at kadar süren bu hizh gezintilerde atma zintiler bitip akyam yemegi yendikten sonra dinlendigini dügünür, kendini yenilenmig bissederdi. Bu gekilde geçirdigt akgamlardan birinde "Akgampostasmi açip içinden mektuplari çikaracak "adam"
"plamm1zm"
"üzüntü
"o
-öncelikle
"tms
zamani bile buldum" dedigi söylenir. Íçyagami digmda Cleveland'da vaktini Baptist Kilisesi'nin iglerine adamigti. Yöneticilerinden oldugu Pazar Okulu'nda ögrenciler üzerinde unutulmaz bir imaj yaratmigttr. Bu ögrencilerden, bir vakitler çocuklanmnarkadagi olmuy bir luz ögrenci seneler sonra Rockefeller'ipu sözlerle animstyordu: "Bay Rockefeller'i Pazar Okulu'nda ayinleri yönetirken ammslyorum. Uzun sivri burnu, biz çocuk ögrencilere yönelik uzun, keskin açill çenesi, ifadesi hiç degigmeyen açik renk mavi gözlerihâlâ gözümün önünde. Her zaman çok ihtlyatli ve dügünerek konuçtugundan konugmalan çok yavag olur, fazla zaman alirdi.Ama hiç kimse onun bu konumundan gerçekten zevk almadigmi söyleyemez. Durumundan çok hognut oldugu açikça anlaç1hrdi.Bu solu görünümü sanki onun hobisiydi, O da olmasa bagka híçbir habisi yok diyebilirdiniz." Cleveland diginda Forest Hill malikânesinde yaçamayi severdi; bunun igin malikâneninaynntilanyla meggul olurdu, Bu ayrintilar özel parlak kirmizi tugladan yapilmiggömine yapimi, agag dikme, ormanlar içinden geçen yeni yol yapimiyla ilgilenmek gibi geylerdi.Daha sonra New York kenti kuzeyindeki Pocantico tepelerinde yaptirdigi görkemli yeni malikânesine tagindigtzaman bu hobisini daha da genigleterek devam ettirdi. Arazi tanzimi,dekorasyonun man2arayi görecek ekilde düzenlenmesi gibi ugraglan vardi. Ayrica, elinde bayrak ve direk, yeni yollann yapim iginde yorulup tükeninceyekadar çahgirdi. Arazi tanziminebüyük merakivardi. Bunu yaparken kendisini i; hayatinda bu denli baçanli kilan yetenekve kavramciligmdan yararlamyordu. Amerika'nm en zengin adami olma yolundayken bile ilginçtir ki, sadelik ve tutumluluktan aynlmamigtir.Ailesinden gelentüm kargi koymalara kargm, elbiselerini sik sik yenilemeye yanagkiyafet tamameneskiyip glyilemeyecek hale maz, pantolonlanm arkasi parlaymcaya kadar giyer, ve ekmek"ti. Söylentiye göre bir delasmda Clegelmeden yenisini almazdt. En sevdigi besin veland'dayken, oramn ünlü bir i§adami ile egini yaz aylanni geçirmeleri için Forest Hill'deki malikänesine davet etmig. Alti hafta süreyle burada kahp güzel bir tatil geçiren ünlü çift, evlerine dönKendilerini bir fatura bekliyormuy ve fatura Rockedükten sonra garip bir sürprizle kargilagmiglar. evinde haftanm kargiligt olarak gönderilmig. güzel gegirdikleri alti feller tarafmdanonun bir anlaylgivardi; fakat bunu sadece çok yakm özgü, espri Kendine çakacthgakadar giden "süt
46
buldugu kimselerle beraber oldugu zamanlarda gõsterirdi. Bir defasinda arkadagi Henry Flagler'le göyle çakalagtigisöylenir: "Bugün diççiye gittim. Diççi koltugunda oturmak berbat bir gey. Inan, sana mektup yazmak, hatta senin mektuplarim okumak bile bundan daha fena olamaz. Ne yapayimki gitmek zorundaydim." Akgamlari yemekte allesiyleberaberken onlari eglendirmekten hoglamr,garki söyler,burnunun üstüne bisküvi koyup agzlyla tutar, hatta bazen burnunun üstüne tabak bile koyup dengeleme numaralan yapardi, Sevdigigeylerdenbiri de çocuklar1 dedikleri bir oyun oynamakve çocuklanomarkadaglanyla birlikte ön verandada oturup rakami olan saylya geldigindeyedi ti. Oyuna göre içlerinden biri saymaya bagliyor, içinde yerine diyor, eger bunu yapamiyorsa oyundançikanhyordu.Kendisi iyi bir matematikçi oldugu halde Rockefeller bu oyunda her zaman yenilir, ancak 71 sayisma kadar gelebilirdi. Çocuklar bu oyunu çok sever ve Rockefeller ile birlikte güzel saatler geçirirlerdi. Para kazanmaya bagladiktan kisa bir süre sonra Rockefeller bagli oldugu kiliseye küçük bagiglaryapmaya baglad1.Seneler geçtikçe bagiglarm miktart giderek artlyordu. Kendisinde, birik tirmigoldugu servetin büyük bir losmmi gibi bir istek uyanmigti ve bu duygu giderek artlyordu. Hay1ryapma iginde de tipkl ip yagaminda oldugu gibiaym kriterlere bagvuruyor, aym matematik incelemeyi ve titizligtgösteriyordu.Bagiglarsüratle yayildt ve günün birinde bilim dallarina, tip ve egitim alantarina kadar uzanarak bu dallan da kapsadt Ancak, on dokuzuncu yuzyllda yaptigt hayir igleri daha çok Baptist Kilisesi'ni kapsamig ve bu kiliseyle kisitli kalmigttr. Rockefeller artik bu kilisenin en büyük bagiççlsi ve en güçlü koruyucusu durumuna gelmigtir. 1880'll yillar sonunda, kendisini tam anlamlyla büyük bir Protestan üniversitesinin gerçeklegmesine adadi ve bu ugurda Chicago Üniversitestnin kurulmasi için gereken mali destegi sagladi. Bununla da yetinmeyip üniversitenin organizasyonu için gereken yükümlülükleri de üstlendi. Her zaman üniversitenin en büyük bagtgçisiolarak kaldi. Ílerikiyillarda da daima üniversiteyekendinden sonra en büyük bagigi yapanlarin bag glarmikat kat açan bagiglarda bulunmugtur. Universitenin kurulup geligmesiagamasmda büyük dikkat ve titizlikgösterdigihalde, kurulduktan sonra üniversitenin akademik iglerine hiçbir gekilde kangmamtyttr. Yalniz üniversitenin mutlaka bütçesinin similan içinde kalmasiru istiyor ve bu konuda israr ediyordu. Universite binalanndan hiçbirisine hayatta oldugu sürece kendi isminin verilmesme nza gostermedi. Kurul dugundan sonraki ilk on yll içinde üniversiteyi sadece iki kez ziyaret etmigtir. Ilk ziyareti üniversitenin beginci ylldönümü olan 1896 yllina rastlar. Su ziyaretinde, söylentiye göre,mütevelli heyetinden bir ûniversite yetkilisine gunlansöylemigtir: "Benim bu ige güvenimvar. Bu benim yaamim boyunca yapmig oldugum en iyi yatinm. Madem ki Ulu Tann bana para verdi, onu nasil Chicago Üniversitesi'nden esirgeyebilfrim?" Bu konugma olurken bir taraftanda bir grup üniversite ögrencisinin sesleri duyuluyor, genç ögrenciler Rockefeller'e serenad yaparak, gu garkiyi söylüyorlardi: "buzz"
"yedi"
"buzz"
"vermek"
JohnD. Rockefeller, bu müthig adam Tüm bozuk parasmi bize Chicago
Üniversitesi'ne
Verdi... Ne var ki 1910 yllina gelindiginde, Rockefeller'in üniversiteye vermig oldugu para" miktari, tüm diger kaynaklardan gelen 7 milyon dolara kargm 35 milyon dolan bulmuçtu; yapmig oldugu tüm bagiglann tutan ise 550 milyon dolardl. igyerindeuyguladigiâdetleri özel hayatma da taç1migtir. O ylllar "Altin Çag"diye anilan devrin yaklagikon ytllik kesimine rastllyordu. Eu yillarda baronlar" akil almaz servet yapip gok müsrif ve gamatall bir ya§am içindeydiler. Bu günlerde bile Rockefeller ve ailesi New York'taki evlerinin ve Pocantico'daki malikânelerinin gerçekten görkemli olmasina kargin, daima gayaali,gösterigli ve çagLn getirdigizevksizliklerle dolu yagam tarzindan olanak verdigince "bozuk
"haydut
47
.
-
uzak kalmaya özen göstermiglerdir. Kendisive egi, çocuklannadogruluk kavrammdan, kendi anlayiglanna özgü ne anliyorlarsa agilamaya çaligmiglar,böylece onlari gelecekte veraset yoluyla konacaklan zenginligin tehlikelerindenkorumaya gayret etmiglerdir. Örnegin,paylagma duygusunun ne oldugunu ögrenmeleri için eve bütün çocuklariçin tek bir üç tekerleklibisildet allmrdi. New York'ta oturduklari zaman, tüm zengin aile çocuklan okula süslü at arabalanyla ve uçaklar egligínde geldikleri halde Rockefeller'in oglu okula yürüyerek gidip gelirdi.Cep harçllgmi babasmm mülklerindeki öteki iççilerle egit kogullarda, aym gündeligiahp çahgarakçikantlardi. 1888'de Rockefeller,ailesini ve iki Protestan rahibi yamna alarak üç ay için Avrupa'ya gitti. Avrupa'da, Fransizca bilmedigi halde, gittigiher yerde önüne gelen faturalan, faturalardaki her kalem masraftbüyük bir dikkatle gözden geçirirdi. Ornegin, bir seferinde lokantada yemek yesözcügünü görmüg, ne oldugunu bilmediginden oglu dikten sonra getirilen hesapta yanitim aldiktan sonra tatmin olmugtu. John'a "Poulet ne demek?" diye sormuy,ancak Hesaptaki her yemegi teker teker soruyor, ne olduklanm anlamak istiyordu. Oglti John,daha sonraki ylllarda bu konuda gunlan söylemigtir: "Babam hlçbir zaman bir faturay1üzerindeki rakamlan teker teker incelemeden, dogrulugundan emin olmadan ödemezdi. Küçük aynntilara bu kadar özen göstermesi belki bazi çevrelerce hasislik olarak nitelendirilir; ancak babamm görügüne göre bu hasislik degil, bir yagam prensibinin uygulanmastydi." "poulet"
"tavuk"
Görmeye Deger Harika Rockefeller'inkurup egi bulunmaz bir refaha erigtirdigi girket, 1880'lerde ve 1890'lara kadarki süreç içinde geniglemeagamasinadevam etti. Bilimsel aragtirma yöntemi artik petrolcülüge de
girmigti. Rafineriden yerel dagitimelya ulagmcaya kadar, hem ürünün kalitesine hem de operasyonlanntitizlikve temizligineolanakverdigince dikkat gösteriliyordu. Pazarlama sisteminin büyütülmesi ve ürünün en son tüketiclyekadar ulagtinlmasi amaç edinilmigti ve bu amaç girketin dev kapasitesine cevap verecek yeöngördügü bir emir olarak eksiksiz uygulamyordu. Sirketin, davranarak toprakta,sonuna kani pazarlara ihtiyaci vardi ve bu yüzden biraz da saldirgan çok pazara gereksinim vardi." dar" pazar aramak yoluna gittiler. Rockefeller'in dedi.giglbi Aslmda bu pazar günden güne emin ve tutarl1 bir gekilde biraz daha büyüyordu. Bunun nedeni olarak petrol kullanimmm daha çok gazyagi geklinde her gün biraz daha artmasi, akil almaz bo"her
"daha
yutlara uzanmasi gösterilebilir. Petrol ve gazyagi lambasimn o günlerdeki Amerikan yagamm1ve Amerikalilar'm saat kavrammi degigtirdiginisöylemek yanlig olmaz. isterDogu'nun kasaba ve kentleriode yagasmlar, ister Ortabati çiftliklerinde, tüketicilergazyaglarimçogunlukla ya yäredeki bakkaldan ya da eczaneden allrlardL Buralara gazyagim toptanci verirdi Toptancilarm çogu da gazyaglarin1Standard Oil'den ahyordu. Daha 1864 ylhnda, New York'lu bir eczacibu yeni aydmlatici yagm özellikletini gu sözlerle anlatmigtir: "Gazyagi bir anlamda kirsal kesimde yagayan insanlarm hayatml uzatti. Balina yagmm yeterli olmamasi nedeniyle erkenden güne§ batar batmaz yatmaya ve yaamlarimn hemen hemen yansmi yatakta geçirmeye aligmiginsanlar artik gecenin bir kismmi okumakla veya eglenceyle geçiriyorlar. Bu durum öncelikle log mevsimi için geçerli." Gazyaginmpratikte nasil kullanilacagt ve dünyada ne kadar çabuk kabul buldugu hakkmdaki ilk bilgiler, 1869 yllmda Uncle Tom's Cabin (TomAmcamn Kulübesi) kitabinm yazan Hartiet Beecher Stowe tarafmdan verildi. Aslmda yazar Beecher kendisi gibiyazar olan ve American Woman's Home or Principles of Domestic Science (Amerikan Kadmmm Evil isimli kitabt yazmig olan kiz kardegine kitabm yazilmasmda yardim ettiginden konu hakkmda fikir sahibiydi. cins Bu iki yazar, okuyuculanna ne tip lamba alacaklanmögütlerken, gunlanyazmiglardt: igik kullanedicidir." Ama de kötü kalite pis verdigi yine ve gazyagt gazyagmm tamamen tatmin maya kargi okuyuculanm uyarip "Bu müthigpatlamalar tamamen kötü kaliteli pis gazyaglann"lyi
48
-
dan oluyor" demiglerdir. 1870'lerin ortalarmda bir sene içinde meydana gelmigölüm olaylarmin beg, alti bini bu gibikazalara baglanmigti, Bu konudaki kurallar hem yavag hem de güvensiz gekilde iglediginden, Rockefeller istikrar ve kalite kontrolü üzerinde bilhassa duruyordu. Sirketine Standardismi verme nedeni de buydu. Daha büyük kentsel bölgelerdeyse kömür, ham petrolün bagka bir fraksiyonu olan naftadan çikanlan gazi" gazyagiile hâlâ rekabet ediyordu. Ama gazyagt gebir gazma kargi fiyat bakimmdan avantajliydi. O günlerdeki bir yayina göre 1885 yllinda, New York'ta yagayan bir aile senelik gazyagt ihtiyacini sadeceon dolarla kargilarken, vakti lyi olan aileler bu paray1bir ayhk aydmlatma mastafi olarak harc1yordu." Kirsal kesimde bu tür yarigma yoktu. Bir ögrencinin yazdtgma göre Philadelphia'nin yüzüncü yll kullamalan strasmda, kasabanm iyi i; yapan bir dükkânma girecekolsamzorada sayilamayacak kadar çok lamba ve lamba cami görürdünüz." Aynca "Gazyaglürünleri dedikleri ve gazyagtkullanan ürünlerden de bol miktarda vardl. Su manzara, evvelce etrafi görmek için donyagma batinlip tabagmkenarma koyulmuy bir paçavra parçasmdan medet umanlar için gerçektengörmeyedeger bii harikaydi." O günlerde,gazyagi, rafinerilerden çikan ürünler içinde kugkusuz en önemli olamydi; ama tek ürün degildi. Daha bagka ürünler de vardi. Bunlar arasmda Quürünler sayllabilir: Nafta, eritici olarak kullamlan veya binalan teker teker aydmlatmada kullamlmasi için gazyagina dönügmüggekliylebenzin, mazot, tren motorlan ve demiryolu arabalarmda, tanm aletlerinde ve daha sonra bisikletlerde, bunlarm oynak kisimlarinda kullamlan yaglayicilar.Ve bunlardan ayn olarak ticarialanda "Vazelin" denen ve eczacihkta kullamlan petrol jälesive parafin.Parafin mum yapmada ve besinlerin korunmasinda kullantidigt gibi çiklet" denen ve devamlt dikig diken hanimlarm pek ragbet ettigi bir mamulünyaptmmda da kullanillyordu. StandardOil Sirketi tüketiclyeerisme çabalannda,yani.igin pazarlanmasmda da kontrolü ele geçirmigti. 1880'lerde girketinpazarlamadaki kontrol orani neredeyse rafinericilikteki kontrol oranma eg, yani %80'lerdeydi.Sunuda belirtmek gerekir ki, Standard Oil pazarlamadaki bu dev cüsseli payi alabilmek için acimasiz taktiklerkullamyordu. Örneginsatic11ar sikip" hem rakipleri hem de rakip ürün tagimakcüretinde bulunan perakendecileri ürkütmek için her türlü çabay1sarf ediyorlardi. Su arada pazarlamanm verimini artirmakve maliyetidüürmek için seri halinde indirim yaptilar. Bu arada hantal sizmti yapan çirkin ve pahah varillerden kurtulmamn da bir çaresini arad11ar.Bulduklan yöntemlerden bir tanesi uzun mesafelere gazyagtm varillerle tagimakyerine, bu iq için demiryolu tankerlerinikullanmakti. Standard öte yandan sokaklarda gazyagmi varillerle satmak yerine atli arabalarm üstüne yüklenmig depolar kullanmaya bagladi. Böylece tüketicilerbir litre ile yirmi be; litre arasmda diledikleri kadar gazyagi satm alabilmeye bagladilar.Günümüzde bile petrol ölçüsü olarak kullanilan tahta variller ise ülkenin iç bölgelerine göderilip o bölgelerde unutulmaya terk edildi. "gehir
"hali
"1876'da
"parafinli
"yumruklarim
"Satin Alabilecegimizin Hepsini Alalim" igin en kritik kismim olugturan, petrol üretim iginden uzak kalO günlere kadar Standard Sirketi bagarmigti. Petrol riskli, çok degigken, çok spekülatifbir igti. Aynca, bir gün üretimi çok may1 petrol kuyularmm kuruyabilecegi olasiligtda dügünülüyordu. Bu durumda, örnegin belirli bir kuyunun ne zaman kuruyacagmi kim bilebilirdi? Bu olasihklardügünülerek, Standard Petrol,
üretim igine karigmamaya, hu riski üreticilere birak1p, kendisi makul olanlara yani rafineri iglemi, nakliye ve pazarlama iglerine devam etme karan aldi. Sirketin yönetim kurulundan bir üye 1885 ylhnda Rockefeller'e yardigt mektupta qu satirlara yer vermigti: "Bizim igimiz imalatçilik yapmak.Kamma göre, imalatçi veya tüccar olan birinin, spekülasyonluiglere kariç1pbunun stresini yaçamast talihsizliktir." Ancak, tüm dünyayi çepeçevre saran gubelerine ragmen, yine de bilinç altmda, Standard, 49
ihtiyatli olmak geregini duyuyordu. Petrol bir gün bitebilirdi. Topraktan
gelmigolan bu Tann armaganmm bir gün, geldigi kadar çabuk ortadan yok olabilecegini dügünüyordu. "Fla; üretîm" kuyulann üretme yetenegini tüketmigti.Bundan en büyük zaran gören Pennsylvania petrolü oldu. Ínsanlar, Pennsylvania'nm d'egigikbölgelerinde oluganbu durum belld de tüm Petrol Bölgelerl'nin yazgismda vardir,diye dügünmeye bagladilar.Pithole'de görülen yükselig ve dügüg, belki de olacaklann anlamli bir uyarisiydi. Böyle bir durum olugacak olsa acaba bu endüstri on yll daha yagar mi, yaçamazmi diye dügündüler. Hem petrol olmadan tüm bc çabalar, tüm bu sermaye yatinmi, rafineriler, boru hatlan, tank ve vapurlar, pazarlama sistemleri boga mi gltmig olacakti? Birçok uzman kigiPetrol Bölgeleri'nin yakmda tükeneceginedikkat çektiler.1885'te Pennsylvania'da Devlet Jeologuolan biri ilgilileriuyararak glisözleri söylüyordu:¶imdiyekadar görülen ve akillara durgunluk verip adeta bir petrol panayinni andiran petrol arzi, geçicive kaybolmakta olan bir olaydir.BU olay, gençlerin ileride görecegi gibi, bir gün dogal sonucuna ulaçacaktir." Aynt yll içinde, JohnArchbold admda Standard'm üst düzey yetkiliterinden birine, yine . Standard'da çaliganbir petrol uzmam, Amerikan üretiminde bir dügügün kaçimlmaz oldugu haberini veriyordu. Uzmanm görügüne göre, daha bagka bir yerde çok büyük petrol yataklart bulunacakti ve bu mutlaka olacakti. Archbold bu uyarilara inanmig olacak ki, vakit kaybetmeden Standard Oil'deki hisselerini zaranna, bir dolarhk hisseyi yetmig bey, seksen sente derhal elden gikardi. Yine bu siralarda Archbold'a Oklahoma'da petrol olduguna dair igaretler bulundugu haberi geldiginde su sözlerle tepkisini göstermíçti: "Akliniz1mi kaçirdmiz? Mississippi'nin batismda çikan petro1ün her galonunuhkir likir içerim." de dramatik gekildebirdenbire- petrol Ama tam bu günlerde Pennsylvania dipinda çikarildi.ßurasi Ohio'nun kuzeybatislydt ve ayni yörede Findlay civarmda evvelce de kolayspatlayan türden bir gaz çiktigtbiliniyordu. O zaman çok büyük yankilar uyandirmig bu gaz yatagina Lima Indiana Fields (Lima Indiana Petrol Bölgesi)adi verilmigti. Yeni keyfedilen bu yataklar fevkalade verimliydi; o kadar ki, 1890 ylli geldiginde Amerika'mn ürettigi petrol toplaminmüçte biri artik bu bölgeden ç1kan11yordu. Artik Rockefeller için durup dügünmek zamani gelmigtlve sonuçta yagammin en son büyük stratejik kararim aldi ve dogrudan petrol üretimine glrmeye karar verdi. Beraber çaligtigi meslektaglannm öteden beri petrol üretenlere kargi antipati duyduklanm billyordu ve kendisi de spekülatör olduldanm, güvenilecekkigiolmadiklanonlarla ayni duygular içindeydi. Üreticilerin gibi altma hücum çagmdakiler salt para hirsiyla davrandiklarmt çok lyi biliyordu. Ancak, m, tipki tüm bu dezavantallara karym, Lima'da girketihesabma birçok firsatlarm da bulundugunun bilinci igindeydi. Böylece ham petrolünü çok büyük çapta kontrol altina alabilecek, girkette uygulanan saghkl1idari mekanizmay1petrol üretiminde de uygulayacak, üretimi ve envanterleri pazarm ihtiyacma göre dengeleyebilecekti Kisaca, petrol üretimine girmekle, girketini pazarlamanm dålgalanmalarmdan, ini çikiplanndan ve her geydençok bir.kaz1 kampimn düzensizliginden istedi. uzak tutmak de kesin olarak bu yöne dogru yönlendirdi. Sirketini Pennsylvania'da petrolün tükenme igareti verdigi artik bilindiginden, bu igaret girketiçinde bir uyan sayild1;cesur davranma karari almdi. Artik Lima, petrol açismdan yeni bir gelecek vaat kanisim veriyordu. Yalmz edlyor ve petrol endüstrisinin Pennsylvania dipinda da geligebilecegi ortada iki büyük engel vardi. Biri petrolün kalitesiydi. ÇünküLima petrolü nitelik bakimmdan Pennsylvania petro1ündençok farkllydl. Bir kere dayamlmaz derecede kötü, sülfüre benzeyen bir kokusu vardi ve çürük yumurta gibi kokuyordu. Hatta bu yüzden bazilan Lima petro1üne "Pis sivi, sansar kokulu sivi" demístir. Üsteliko gün için bu kokudan anndirma yöntemi de bilinmediginden, Ohio petrolü kendisine pazar hulmada bir hayli güçlük çekti ve pazar sayisi kisith kaldi. Íkinciengelse, dogrudan Broadway 26 no.dan, Rockefeller'in kendinden daha tedbirliolan ig arkadaylanndan geliyordu. Bunlar bu igin çok fazia riskli oldugunu dügündüler. Buna kar i --hem
50
I
Rockefeller baglang1ç olarak girketin alabilecegi kadar
çok petrol satin almasive bunun dünyadagLlmig her yönüne tanklanndadepolanmasi fikriniöne sürdü ve bunda israr etti. Ohio topnm petrol, raklanndan figkiran flyatlann dügmesine neden olacak kadar çoktu. O kadar ki 1886'da varili kirk sente sat11anpetrol, 1887de on beg sente kadar dügmügtü. Su arada Rockefeller'iniy arkadaglan, o anda ige yaramayan petrolü gimdidensatm alma fikrine kargi çiklyordu. Rockefeller bunlar hakkmda sonradan gunu söylemigtir: "Yönetim Kurulu'ndaki tutucular dehgete kapilmig olarak el kaldinyor, fikrimize itiraz ediyor, bu konuda, biz sayisiaz olanlarla amanstz mücadele ediyordu." Ama sonuçta kazanan Rockefeller oldu ve Standard tam 40 milyon varil Lima petrolünü depolamayi bagardi. Daha sonra 1888, 1889 ylllarmda Herman Frasch isimli bir Alman kimyager Lima petrolündeki çürElk yumurta kokusuna çare bulmuy ve böylece bu sorun da halledilmigtir. Alman kimyagerin yönteminde, ham petrol bakir oksidi ile bir arada rafineri iglemine tutuluyor,böylece içindeki sülfürdenanndinliyor, bu da çürük yumurta sorununu yok ediyordu. Kokudan anndirilmig Lima petrolü bu yolla kabul edilir bir gazyagt kaynag1 olmugtu. Rockefeller,Lima petrolü konusunda oynadigt kumardan bir kere daha zaferle çikiyordu. Nitekim Frasch'in ige girmesiyle, Lima petrolünün flyati birdenbire iki kat yükseldi ve varili on beg sentten otuz sente çikti ve daha da yükselmeye devam etti. Varil bagma önceden on be; sent ödemig olanStandardbu igten yine kârh çikmigti. Bu defa Rockefeller,girketinibagka bir konuda sikigtirmaya baglad1; üretimde gereken malzemelerden olanak verdigince çok salm alma konusu. Yeni geligmekte olan endüstrinin en külhanbeyi, en düzensiz simfi üreticilerdi. Bu nitelikleri, sahip olduklan idare gekillerindede, iq iligkilerinde de aynen belliydi. Rockefeller girketinyapismadaha düzenli, daha tutarli bir nitelik kazatidirmak için durumun müsait oldugunu dügündüyse de iy arkadaglan, evvelce oldugu gibi bu konuda da kararsizdi hatta bu fikre karç1bir tutum gösterdiler.Fakat RockefellerIsrarllyd1, karakadar çok almacak" emrini nndan dönmedi. Satilmak üzere bekleyen miktardan yllmda her kadar birkaç yll evvelin düzeyini bulmamlysa üretim verdi. 1891 da, Standard tek ne bagina Amerika'da çikarilantüm petrol tutarimn dörtte birini kendi bagma çtkarlyordu. itketin bundan sonraki icraatt Indiana'da Michigan Gölü k1yisindaissiz kum y1gtnlari arasma sikt;mig Whiting denen yerde, dünyamn en büyük rafinerisini kurmak oldu. Burada Lima ham petro1ü iglenecekti. Su proiede de yine Standard'mher zaman prensip edindigi gtzlilikpolitikasiuygulandt ve tüm tegkilatta bagtan sona benimsetildi. Gerçiherkes Standard'm bir rafineri inga ettirdigini bilmekteydi, ancak ne rafinerisi? Chicago Tribune gazetesinden bir muhabir bu konuda projenin bagi olan agzi siki Bay Marshall'dan bir geylerögrenmek istediyse de, bagaramadi. Muhabire göre Bay Marshall "Whiting'de olup bitenlerden tamamenhabersiz oldugunda Israr edlyor, beg milyondolarhk bir rafineri de inga edlyor olabilirler, domuz eti paketleme tesisi de yapiyor olabillrler" diyor,bagka bir geysöylemiyordu. Ingaatindomuz eti paketleme tesisioldugunu pek zannetmedigini ama yine de bundan emin olmadigim sözlerine ekliyordu. Üzerindedurulmasi gerekenbagka bir konu da flyat 80runuydu. Seneler boyu, Petrol Bölgeleri'nde ve New York'ta, çegitli petrol degig tokuçundapetrol sertifikastticaretietken olmugtu. 1889'larda Standard'm satm almadaki kolu JosephSeep Acentasi, petro1üherkes gibi açik pazardan, gereklisertifikay1göstererek satin allrdi. Dogrudan kuyu bagmda satm aldlglZamanlarsa, ödedigi flyat o günkü degig tokuglarmen yüksek ve en dügük flyatlanmn ortalamasi oluyordu. Bu itibarla Seep, satm alma igini degrudan üreticlyle aracisiz olarak yapmayi yegledi.Ötekirafinericiler de zamanla bu akima uydular. 1890'lar geldigindedegig tokup esasma göre yapilan alim satim igleri bir hayli azalmigti. Sonuçta 1895 Ocak aymda JosephSteel yaymladigttarlhibir bildiriyle, petrol degig tokuçu dönemini kökünden kapadl. "Petrol Üreticilerinin Dikkatine" sundugu bu bildiride tokudayali allyveriglerinürünün degerini göstermede güvenilír olmaktan çiktigim" ilan ediyordu. a Beyanma göre günden itibaren yapilacak her satm almada, ödenecek flyat dünya pazarlanmn "alabildigimiz
"degig
"o
51
saptadigt flyat kadar olacakti. Fakat bu fiyatin petrol degigtokup sertifikasmda gösterilen fiyat kaofisten her gün bildiri yaymlanacagini da" sözleridar olmas1da gerekmezdi."Seep ayrica, seksen, yüzde doksanmda flyati Seep ve StanArtik ekliyordu. ahm yüzde satimmm petrol ne dard Sirketi saptlyordu, hem de etkili bir gekilde. Ama yine de karar verirken arz Ve talep kurallna uyuluyordu. Rockefeller'in i; arkadaylarmdan biri flyat saptama yöntemleri hakkmda gunlan sõylemigtit: "Bizeen saglikh istihbarat gellr. Bunlan degerlendirerek en uygun olani üzerinde fikir birligi yapar, en lyi flyat hangisiyse cari fiyat olarak onu saptanz. Petrolün günlük fiyatml saptamada uyguladigimiz yöntem budur." "bu
Sanayinin Kurucusu Standard'm gerçekleptirdigioperasyonlar, hangL yönden bakihrsa bakilsm, rakipleri aç1sindankorkutucuydu ve onlan kizdinyordu. Ama yine de Standard'mtutumununrafineri iginde bile tam tekelci bir tutum oldugusöylenemez. Petrolün yüzde 15-20'si rakipler tarafmdansatillyorduVe bu oran Standard yöneticilerince itiraz görmüyordu. Tutarli durumunun korunmasi için pazarlann en az yüzde 85'inin kendi ellerinde olmasi yeterliydi, Arazi planlamadakive agaç yetigtirmedeki katkisma deginirken Rockefeller, ileri yaëlarda bir gün pöyle demigti: "Hem çocuk yetigtirmede alanhem de bagka alanda içleri büyük çapta tutmanm yararlan kendini belli ediyor." Bu lar" listesinde Standard kesin olarak listenin bagmdaydt Rockefellerdikey birleymigbir petrol girketini gerçekleptirmisti. Çokseneler sonra, Standard'mOhio'daki gubesinde çabgan haleflerinden biri -ki genç bir avukatken kendisiyle çahymigti-Rockefeller'in gerçekleptirdigi büyük icraatlardan söz ederken göyledemigtir: "Sezgileriyle, igyeri ve kapitalin yalmz ve sadecemerkezikontrolle yürütülebilecegibilincine varmigtl. Merkezden idare edilmede tek amaç, ürünün üreticiden baglayarak tüketiciye kadar, düzenli bir akigla saglanmasiydi." i te bu düzenli, ekonomikverimli birlegme" diyoruz. Ben Bay Rockefeller'in bu deyimi kullanip kullanmad1akigabiz bugün bilmiyorum. Ancak onun bu fikrin ifade ettigi kavrami bildiginden eminim. gim ise Rockefeller'in icraatlan kargisinda sürekli olarak gagmyordu. AmeriBazi yorumcular kan hükümetinin güvenilir bir kaynagt olan Mineral Resources 1882'de göyleyaz1yordu: "Sirketin büyük bir i; bagardigi güphe götürmez; ayrica petrol rafinericiliginin gereksiz aynntilardan armdirilip alt düzeye indirilmesi, bir ip haline getirilmesigirketsayesinde olmugtur. Nakliye iginin basitlegtirilmesi de onun sayesindedir; fakat, tüm bu iglere ne kadar kötülük kangmig oldugunusorarsamz, kesin bir gey söylenemez." Bagkalanmn, yani Standard'm rakiplerinin ve halktan oldukça büyük bir kesitin fikirleriyve se, tartigilmayacakkadar olumsuzdu. Birçok üretici ve bagimsiz rafinerici Standard'm oldugu karusmvücut" olarak tüm rakiplerini pençeleri içine almak için olugmuy bir daydilar. Petrol endüstrisinin doguçundan beri Rockefeller'in yaptiklarmdan yani sonu gelmeyen terlemeler", aldatma ve gizliliktenbezmig olanlarsa, onun ikiyüzlülükle ticari baskilar, Tann'ya yakaran ve bunu yaparken insanlann yagantilarmi ve hatta yaçamlarmi para ve üstünlük ugruna mahveden kansiz bir canavar oldugunu söylüyordu. Rockefeller'in bazi ip arkadaylart bi1 eleptirilerden tedirgin olmaktaydt. Bunlardan biri 1887de Rockefeller'e gunlan yazlyordu: "Ticaret tarihindegörülmemigbir baçanya ulagtik, adtmiz tüm dünyada ün kazandl. Kamuoyundaki yerimizsehiç de gipta edilecek gibi degil. Adimiz gibi amhyor. Bence tüm kötülüklerin, acimasizhgin, zulmün ve kati kalpliligin temsilcisiymigiz bu haksizhktir... Bunu yazmaktan aci duyuyorum; çünkü tüm hayatimda ticariyaçamda perefli bir yer edinmenin özlemini çektim." Rockefeller'in kendisi bu elegtirilerden fazla rahatsiz olmuyordu.O sadece kapitalizm ruhuyla hareket etmigti. Standard'1 savunmalan için Protestan din adamlarmi görevlendirmeyibile dügündü. Çoguzaman elegtirileri duymamazliktan geldi. Standard'm insanligm daha lyiye git"bagka
"dikey
"ruh
"ahtapot"
"iyice
52
.
mesi, karmaça ve belirsizlik yerine istikrann saglanmasi, toplumdabüyük ilerleme kaydedilmesi igik" armagani getirilmesi yolunda ye karanliklar dünyasma aract oldugundan tamamen emindi ve buna içtenlikle inamyordu. Bu inancmi sonuna dek korumugtur. Ona gõre çirket, kapital, organizasyon ve teknolojiyisaglamig ve bir dünya pazarmin yarattlmasi için gerekli olan çok büyük riskler üstlenmigti. Yönetim Kurulu'ndaki i; arkadaylarma "Fakir insanlara ucuz igik saglayalim Beyler" dedigi söylenir. Kendiapsindan Standard'mkazandigt bagari gelecege atilmig aktif ídare görevinden aynlipköpeye çekildiktensonra cesur bir adim anlammdaydi. Sirketteki bir gün pöyle demigti: "Birlegme günü artik gitmemek üzere geldi. Bireysellik gitti ve artik geri gelmeyecek." Bu sözlerine gunlart da ekliyordu: "Bu ülkede gelmiggeçõí; tüm kuruluglar içinde StandardOil en büyüklerinden biri ve belki de en büyügüdür." Altm Çagadli kitaplarmda Mark Twain ve CharlesDudley Warner, lç Savagsonrast yillara deginirken, çagm karakterini planlann yapildigi, her tür spekülasyonun var oldugu ve... bir çirpida servet kazanma hirsiyla körüklenmig çag" olarak tanimllyorlard1. Bazi bakimlardan için adam kesen" -acimasiz Rockefeller çagin gerçek simgesiydi.Standard Oil, bir rakip ve kurucusu da dünyadaki en zengin adamdL Yalniz gurasiunutulmamaltdir:Petrol krallan arasmda soyguncu pek çok kigi sahip olduklan serveti spekülasyon, stoklama ve mali bazi dalaVereler ve düpedüz hile yoluyla elde ettikleri halde Rockefeller bu gekildehareket etmemigtir. O servetinikendi elleri ile kurdu. Bunun için gencecik, vahgi, gelecegtbelirsiz ve güvensiz bir endüstriyi seçerek, bikip usanmadan kendi mantigma göre yenileptirmigtir.Bu endüstriyi çok lyi organize edilmig bir iy durumuna getiren, dünyamn igiga olan açhgini fazlasiyla doyuran odur. "Plammiz" denilen proje Rockefeller'in en smirsiz hayallerini bile agacak gekildebaganh olmugtur. Ancak bu bagarisi uzun ömürlü olmad1; çünkü Amerikan kamuoyu ve politikacilar art1k birlegme ve tekelciligebag kaldirmaya, kibirlilik ve i; ahlakma uymayandavram; olarakgördükleri bu tutuma karç1 gelmeye baglamigt1.Eu baçansizhkta diger bir etken olarak Rockefeller'in erigemeyecegi kadar uzak yerlerde yeni yeni kigi ve girketlerinfaallyete geçmig olmasi gösterílebilir. Yeni olugan bu girketler Bakû, Sumatra, Burma ve daha sonra da frangibi çok uzak yerlerde kuruluyor, kendilerini çetin ve inatçi rakipler olarak kanitliyorlardL Bunlardanbazilan sadece varhklarmi sürdürmekle kalmaylp, büyüyüp kök salmiglardir. "yeni
"dev
"öldürmek
·
.
53
Rekabete Açik Ticaret
1918\" beklemekteyse de, AvruHer ne kadar dünyanm geri kalan k1smiAmerika'dan gelecek pa'ya yapilan ilk petrol sevklyatthiç de kolay olmamtytir.Gemi mürettebati kargo olarak garya taind1glOl bildigriden bir patlama veya yangin olasihgim dügünerek korkuyor, igi kabul etmek istemiyordu. Nihayet 1861 senesinde Pennsylvania'daki bir sevkiyatçi buna ilginç bir çözümbuldu. Mürettebat olarak alacagtdenizcileri önce içirip sarhopedlyor,sonra da zor kullanarak gemiye getiriyordu. Sarhopolarak gelen denizcilerin bulundugu gemi kargoyu salimen Londra'ya ulagtirabildi. Böylece dünyada ticaretkapist açilmigve Amerikan petrolü dünyanm her yerinde kendine yeni pazarlar bulmuçtu. Artiktüm dünyada insanlar gazyagLndan yararlanmak istiyordu. Bu nedenle, ta "yeni
bagmdan beri, petrolün uluslararast bir i; oldugunu sõylemek yanlig olmaz. Amerikan petrol endüstrisi egeryabanc1kaynakh pazarlar bulmamig olsaydt,hiçbir zaman bugünkü kadar büyüyemez Ve bugünkü konumuna gelemezdi. Amerikan petrolüne kargiAvrupa'nin gösterdigitalephizla artiyor ve bunda bazi faktörler etken oluyordu. Sanayilegme,ekonomik büyüme, gehirlegmeve Avrupa kitasim nerdeyse bir kugak boyu etkilemigolan kati ve sivi yag eksikligtbunlardan baglicalandir. Pazarlardan çogununbu denli hizla geligmesindeAvrupa'da görevliAmerikan konsoloslanmn yeri unutulmamalldir. Bunlar"Yankee icadi" (Amerika'nm kuzeydogusunda yaçayanlara verilen isim) denilen petrolü ileride mügteri olmasi mümkün kipilerebenimsetmek için ellerinden geleni yapiyor,hatta bazen bedelini kendi ceplerinden ödeyerek satm allyor ve mü§terileredagittyorlardi. Artik bu maddeye dünya çapmda talep gösteriliyordu. Bunun ne anlama geldigini bir dügünelim. Aydmlatma konusunda tüm dünyada en fazla tutulan bu madde çogunluklaAmerika'dan ve sadece Pennsylvania Eyaleti'nden ç1karillyordu.Nitekim daha sonraki yillarda hammadde arzmi elinde tutan bölgelerden hiçbiri Pennsylvaniadüzeyine ulaçamamigtir. Bu arada ihracatçihk bir hayli geligme gösterlyordu, hatta ihracat iginin hem yeni geligmekte olan Amerika'mn yeni petrol endüstrisi yönünden hem de milli ekonomi açismdan neredeyse bir gecede son derece önem kazandigi 80ylenebilir. l870 ve 1880'lerde Amerika'dan ç1kanlanpetrol fazlasiyla artmigti. Bu ülkeden gikanlan petrol toplamimn yansmdan fazlast gazyagt ihracati olarak digarlya gönderiliyordu. Gazyagi, Birlepik Devletler'in ihraç mallari arasmda, deger bakimmdan en önde gelenler içinde dördüncü sitadaydt Mamul e§yalar içindeyse birinci strayi iggalediyordu. Eu maddenin sürüldügü en büyük pazar ise Avrupa kitasiydL 1870'lerin sonunda, bu endüstride egemenlik artik sadece Pennsylvania'da degil, bir tek girketin elindeydi ve bu girketde Standard Oil'den bagkasi deglldi. Bu y111arda ihraç edilen gazyagiihraç yüzde saglanlyordu. Uygulanan sisteminde Standoksan1 Standard tarafmdan nm en az dard'm rolü ihracatin bagladlglherhangl bir Amerikan limanmda son buluyordu ve Standardbu durumdan memnundu. Saglamtemelleredayandigmr biliyor ve kendine güvenlyordu.Bu nedenle artik Amerikan temelinedayanarak dünyayi fethetmeye hazirlaniyordu. Gerçektende John D. Rockefellersözünde durmug, dedigi projeyi tüm dünyada uygulatmay1bagarmigt1. Ayürettigi girket mamt311erden büyük nca gurur duymaktaydi. Standard Oil'in dig ülkelerde görevli "planimit
i I
I
54
säzleriyle "Petrol, tek kaynaktan yönetilen gelmiggeçmig tüm ülkelerde, en ücra yer ve köpelere kadar sizmig, kendiolmayan endüstriler içinde, uygar olan ve endüstrilerden hiçbiri bu konuda onun kadar baçanli olamamigtir." ni kabul ettirmigtir, Oteki Ama her yeyekarym potansiyel yabanct rekabette tehlikeigareti vermekteydi. Ancak Broadway Caddesi26 numarada oturanlar bunun üzerinde durmadilar. Onlaragöre bu tür bir rekabet ancak yeni hammaddekaynaklan bulunmasi ve hammaddenin ucuz ve bol olmasi halinde söz Raporu büyük bir gururla bu eyalette üretikonusuydu. 1874'teyaymlanan Pennsylvania Jeolojik len petrolün dünya pazarlarinanasil tam olarak egemen oldugunu yaziyordu, Bu arada, üzerinde pek durmayarak "Bagkaülkelerde yapilan kazilardan acaba petrol çikar mi?" konusuna da deginiyordu. Jeolojik Rapor,bunu uzak bir clasthkolarak görüyor, "Bu bizi olsa olsa çok ileride ilgilendirebilir" diyordu. Raporun yazarlari Amerika'nm egemen rolünden o denli emindiler ki, konuyu o gün için daha fazla degmek ve izlemek gereginiduymadilar. Ancak, hata yaplyorlardi... belli bagli
temsilcílerindenbirinin
Ceviz Parasi "Yeni igk" isteyen pazarlar iginde en ümit veren ülke, sanayilegmeye baglayan ve yapay igigm Ülkeninbagkenti St. Petersburg kendisi igin äzel önem tagidigtkoskoca Rus Ímparatorlugu'ydu. gehtiçok kuzeyde oldugundan, öncelikle kig aylannda akgamçabukoluyor, kent sadece alti saat .gün igigt görüyordu. Bu nedenle Ameríkan gazyagmmRusya'ya ve St. Petersburg'a girmesierken bir tarihte, 1862'de oldu ve girergirmez de hemen genig çevrelerce kabul gördü. O güne degin hemen tümüyle donyagtyla idare eden Petersburg halla böylece donyagi yerine gazyagi lambasi kullanmaya baglamigt1.O kadar ki, 1863 Araltk aymda,Amerika'nm St. Petersburg Konsolosu "Petersburg'un Amerika'dan ilerideki yillarda giderek artart büyük çapta talepte bulunacagini, bunun kesin oldugunuve hesaplarm buna göre yapilmasim" memnuniyetle bildiriyordu. Yazikki bunu söylerken imparatorlugun uzak ve girilmesiolanakstz bir köpesinde olugacak degiiklikleri dikkate almamigti.Bu degigiklikler yalmzca Rus pazanm Amerikan petrolüne kapatmakla kalmadi, aynca Rockefeller'in dünya çapindakiplanlannida altüst etti. Aspheron Yanmadasi'nda bazi petrol sizintilarma rastlandigt söylentileri yüzy1llardan beri duyulmaktaydi. Su yarimada, KafkasDaglan'mn bir parçasi olarak Hazar Denizi kiyllarma kadar uzamr. 13. yüzyildaMarco Polo, Bakû yakminda yag çikaran bir kaynaktan söz edildigini duyiginde" kullanmaya uygun olmadigmi, fakat dugundan hahsederek bu yagm uygun oldugunu; aynca develerde uyuz hastahgma iyi geldigtni yazar. Bakû aym zamanda Zerdügt mezhebinden'olanlarintaptiklan ate; sütunu" topraklanydi.Aslmi söylemek geredenilen gey, petrol kalmtilan içeren ve kireç tagmmyanklarmdan sizarakgelmig kirse, kolay alev alan gazm neden oldugubir olgudan ibaretti. Bakû, on dokuzuncu yüzyllm sadece ilk yillarmdan itibaren Rus Ìmparatorlugu'na bagli kalmig, bir dükabgtn parçastydi.O zamana kadar bu yörede ilkel de olsa bir petrol endüstrisi dogmug ve geligmeyebaglamigtl.1829 y11makadar el ile kazilarak açilmigkuyu sayisi seksen ikiyi buluyordu. Ne var ki verim çok azdi. Gerek bölgenin geriligt ve yeniliklere uzak kaligi, gerekse ufac1k petrol sanayiinibir devlet tekeligibi idare eden ylkici,zalimve yeteneksiz Çarlik idaresi yüzünden, petrol sanayiinin geligmesi tehlikeligekildekisitlanmigti.Ancak 1870'lerinbaginda Rus hükümetí tekel sistemini kaldirip bölgeyiözel tegebbüseve rekabeteaçti. Sonuçta, bir özel tegebbüs patlamasioldu. El ile kazilan petrolkuyusu devri attik kapanmigtt. Ilk kuyular l 871-72 y11larinda kazildi ve 1873 yllma gelinceyekadar yirmi rafineriden faziasi faaliyete geçti. Kisabir süre sonra, Robert Nobel isimli kimyager Bakû'ya gelecekti. Robert, degerli isveçli mucit immanuel Nobel'in ogluydu, lmmanuel Rusya'ya göçmen olarak 1837 yllinda gelmig ve gelir gelmezde askeri idare tarafmdansualti madenciliktekiicadi nedeniyle, büyük kabul görmügtü. Daha sonra hatm say1hrbüyüklükte bir smai girket kurmug olan hnmanuel'in bu çabast "yakma
"yemekte"
"ebedi
"sütun"
55
Rus hükümetinin kararsizligt, fikir degigticipyerli sanayidenyabanci sanaylegeçigiyüründen boa gittL Zamanla Nobel kardeplerden biri, Ludvig, babasmm kurdugu ve artik harabeden olugan kalmtilar üzerinde yeni ve genigkapsamh, silah imal eden bir girket kurdu. Ayrica Ludwig "Nobel tekerlegl"dedigi ve harap durumdaki Rusya topraklannaçok uyan tekerlegiicat etti. Kardeglerden bir bagkasi, Alfred ismindeki gençse,hem kimya ve hem de mallye dallarmda gayetyetenekliydi. Su yetenekleri sayesinde,St. Petersburg'daki ögretmenin de tegvikiyle,nitrogliserin üzerinde çaligmalar yapmig ve sonuçta, tüm dünyada tanmanve kendisinin París'ten idare ettigi büyük bir dinamit imparatorlugu kurmuçtu. Çocuklardan en büyük olani Robertise, gans yönünden kardepleri gibi degildi. Birçok ige giripçikmig,ama bagari kazanamadigi için, sonunda istemeyeistemeye kardegi Ludwig'le çallymaya baglamigt1. Ludwig silah imall için Rus hükümetiyle önemli bir kontrat yapmigtl. Silahlarm yapimi için keresteye ihtiyac1 oldugundan, gereklistoku içeriden temin etmek amaclyla kardegi Robert'i Rus cevizi kerestesi aramak üzere güneye, Kafkasya'ya gönderdi. Takvimler 1873 Mart aymi gösterdiginde, Robert Bakû'ya ulagmigti. Bakû o zamanlar Dogu ve Bati arasmda büyük bir ticaret merkezi oldugu halde, minareleri, Iran çahlarmaait eski müzesi, Tatar, franl1 ve Ermeniler'den olugan nüfusuyla hâlâ bir Asya ülkesi sayihyordu. Buna karym son zamanlarda petrolde kaydedilen geligmeler buraya büyük degigikliklergetirmigti. Robert, Bakû'ya ayak basiginm daha ilk gününde bu durumun etkisinde kallyor ve o da digerleri gibi petrol tutkusuna yakalamyordu. Sonuçta, babasma danigmadan kardeglerin en büyügü oldugu ve bunun kendisine bazi ayticahklar sagladigma inanarak, Ludwig'in kendisine kereste satin almakiçin verdigi yirmi be; bin rubleyi yani parasim"rafineri igine yatmyor ve ceviz kerestesi yerine bir rafineri satin ahyordu. Robert'in bunu yapmastylaNobel'ler fiilen petrol igine girmigoldular. "ceviz
Rus Petrolünün Kalkinmasi Ludwig'in parasi ile rafineriyi satm alan Robert gecikmeden bu rafmerlyi modernleytirme ve daçabasinagirmigti.Kardeginin de ek para desteglyle çok geçmedenkendisini Bakû'nun en yetenekli rafinericisi olarak kamtladL l 876 ylh Ekim ayinda Nobel'lerin ilk latma yag" sevluyati St. Petersburg'a yapihyordu. Ayni sene, olanlari gözleriyle görmek için Ludwig de Bakû'ya geldi.Ímparatorluksistemi konusunda oldukçabilglliolan Ludwig, Çannkardei ve Kafkasya Genel Valisiaym zamanda Dük Hazretlerinin gözünegirmekiçin gecikmedi. Fakat Ludwig aym zamanda endüstri alanmda büyük bir liderdi ve Rockefeller'i örnek alarak bir plan yapabilecek kapasitedeydi. Bundan ötürü oturup petrolcülügün her yönünü teker teker incelemeyegirigti.Petrolcülükte Amerika'nm geçirdigi deneyimler hakkmda ögreni mesi gereken her geyi ögrendi. Bilim, yenilik, 14planlamasi kavramlanm verimlilik ve kârlilikla bir araya getirdi. Tüm bu serüvene kendi kipisel önderligini ve dikkatini katti. Böylece çok kisa bir süre içinde Rus petrolü Amerikan petrolüne yetigmig ve hatta kisa bir süre için onu geçmiç oluyordu. So-. nuçta Ludwig Nobel isimli bu Ïsveçli"Bakû'nun Petrol Krah" olmuqtu. §ehirleraras1taç1macthko günlerde ciddi bir sorundu. Petrol önce tahta variller içinde Bakû'dan sevk ediliyor,.uzun ve zahmetli bir yolculuktan sonra Astrahan'a ulagiyor,oradan mavnalara aktanlip VolgaNehri'ne kadar uzun bir yolculuga ç1karillyor, sonucunda yeniden bir veya birkaç tren hattma getirildikten sonra tekrar sevk edilmek üzere bu istasyonda trene aktanhyordu. Su nedenle petrol sevkiyati mastafi çok pahaliya geliyordu. Varillerbile çok pahallydi; yörede yeterlimiktarda kereste bulunmadigt için varil yapimmda kullanilan tahtano imparatorlugun çok uzak bir kögesinden getirilmesi veya Amerikan varili kullamlmast geregi ortaya ç1klyordu. 14te Ludwig bu konuyu da ele alarak varil sorununa bir çözüm bulmugtur. Bu bulug tüm çevrede büyük yanki uyandirmigt1.Buldugu çäzüm, petrolü gemininiçine yaptmlacakçok büyük tanklarda parti" olarak toptan sevk etme yoluydu, ha verimli yapma
"aydm-
"büyük
56
Bu fikir önce çok ragbet gördüysede, uygulamada denge ve güvenlikaçismdan pek çok sorun ýaratti."Büyük parti" petrol tagirken parçalanmig olan bir geminin kaptani bu konuda gunlan söylüyordu: "Parçalanma pu nedenle ileri gelmlyclabilir: Anladigtma göre petrolün hareket hizi suyun hareket hizindan daha fazla.Kötü havalarda gemi firtinayla ileriye dogru sürüklendig[nde,petrol harekete geçiptekneyidalgalara dogru itiyor." Ludwig denge sorununa da bir çözüm bulma yolunu aragtirarak sonunda bu igi tanker aracillglylayapmaya karar verdi ve Zoroas1878 yilmda Hazar Denizi'nde servise soktu. Böyter isimli dünyamn ilk tankerini ismarlayarak lece 1890'larm ortalarma gelindigindeartik Ludwig'in Atlantik'te de kendini kamtlamig ve petrol nakliyatmda büyük bir devrimi bagarml; oldugu görünür.Bu arada Bakû'daki rafinerisini bilimsel yönden dünyamn en ileri rafinerisi yapmak için devamh çaba gösteriyordu. Nitekim dünyada kadrosuna profesyonel bir petrol ieologualan ilk girketonun pirketidir. Ludwig'in kurdugu büyük ve tam entegre petrol kombinesi kisa zamanda Rus petrol ticaretini eline geçirmigti. Nobel kardeglerin kurmu oldugu "Petroleum Producing Company" (Petrol ÜretimSirketi) tüm imparatorluga yayilmi kuyulan, boru hatlart, rafinerileri, tankerlerl, depolari ve kendine ait demityoluyla ve perakendedagttlm gebekesiyle stoklama mavnalanyla, bunun en belirgin kanitiydi. §irketin aynca bir de çokuluslu iggücü örgütü vardi ki, bu örgütün kesin olarak Rusya'dakí tüm iggücü örgütleri içlnde en lyi igleyeni oldugu söyleniyordu.Eu örgütün üyeleri kendileriyle gurur duyuyorlar ve kendilerini adlyla tamtiyordu.Ludwig Nobel'inkurmuy oldugu petrol kralhgl ilk on yll içinde olaganüstü bir süratle geligmekteydi. Su geligmequ sözlerle tanimlanmigtir:"Tüm on dokuzuncu yüzyil boylmca iq tegebbüsüalanmda kazamlan en büyük zaferlerden biri." - 1874 yllmda alti yüz bin varili bile bulmayan Rus ham petrol üretimi, bundan sonraki on yll içinde 10,8 milyonu bulmuytu. Su ise Amerikan üretiminin yaklagik üçte biri demekti. 1880'lerin bagma gelindigindeBakû'nun yeni endüstri merkezi olan ve "Black Town" (Kara Kent) olarak adlandinlan yöredeyaklagik iki yüz rafineri faaliyet halindeydi ki, bu ihtiyaca cevap veren bir miktardi. Rafinerilerin etrafa yaydigi çok yogun kata renkli bulutlar ye kokulu petrol dumani nedeniyle o günlerde Black Town'da bulunmug biri kasabay1 bacasi"na benzetibacasina tikilmig olmak" sözleriyleanlatiyordu. Igte Nobel karyor, kasabadaki yaçantlyt deplerin egemen oldugu, giderek genigleyen endüstri buydu. Sirketleri artik tüm Rusya'da üretilen gazyagnin toplaminm yarismi ürettiginden, Nobel kardegler hissedarlarina, zafer kazanmigAmerikan gazyagimn Rusya pazarlanndan tamamendiglandigini" söylüyordu. çasina, Ancak, zamanla kardepler arasmda anlagmazlikba§ gösterdi.Bunlardan Robert, Ludwig'in kendi stokuna kavugmasmdan hognut degildi. Bu yüzden ktzip isveç'e döndü. Ludwig'e gelince o tam anlamiyla bir kurucuydu ve durmadan büyüyüp genipleme pegindeydi. Ludwig'in bu çabasi,Nobel kardeplerin devamli olarak yeni sermaye istedigtnin ve sermayeye kar§i açlik içinde oldugunun bir kamtlydl. Kardeplerden Alfred, içlerinden.en tedbirliolamydi. Bir vakiller babasimn agiri yayilma ve .agirl taahhüde glrme yüzünden nasil iflas ettigini gayet lyi ammstyordu. Kardegini bu agmligi yüzünden azar11yorve gunlan söylüyordu: "Seni en çok Qu ana konuda eleptiriyorum: Proieyi önceden kuruyor, nereden ne çikar diye bakinmay; sonraya birakiyorsun." Yenikapital elde etmesi için Ludwig'e girkethisseleri lle borsada spekülasyon yapmast ögüdünü verdi. Ancak, Ludwig kardegine "Pazar spekülasyonu yapmak kötü bir meslektir. Spekülasyon yapmak, igi ehil olmayan ellere birakmak demektir" sözleriyle yanit veriyordu.Aralarindaki görüç farkma kargi, yine de Alfred kardegine hayati önemde yardimlar sagladi. Bunu hem kendi parasim ortaya koyarak, hem de bagka yerlerden borç para saglayarak yaptL Bunun içinde Lion Kredi Bankasi'ndan sagladigi önemli miktardakredi de vardt Bu para, teminat olarak ileride çikanlacak petrol gösterilerek yapilan ilk borç para verme olaylydl. Bu bakimdan bir baglanglç olugturmuçtur ve önem tagit Nobel karde§lerin Rus imparatorlugusinirlari içinde petrol dagitimmda egemen olduklari "soylular"
"soba
"soba
"artik
57
I
I
dogrudur; ancak bu simrlann digmda Rus petrolü fazia bir anlam tagimlyordu.Ülkecografyasi, petrolü imparatorluk smirlan içinde hapsetmigti. Örnegin,Baltik klyismda bir limana ulagmak için, olarak 2000 mil mesafelik deniz ve tüm Bati Rusya boyunca, karayollarmdangeçmek gerekiyordu." Íçleridaha da kötülegtirmek ister gibi, çetin kig partlarihüküm sürüyor ve "aralikh
ekim-mart aylan arasmda gazyaginm Hazar Denizi'ne sevkini engelliyordu. Bundan ötürü rafinericilerdenbirÇogusenenin yan kismmda igleri resmen kapamak zorunda kabyordu. Petrol bölgelerinin bazilarina girilemiyordu bile. ÖrneginTillis kentine, gazyagmi8000 mil uzaktaki Amerika'dan ithal.etmek, 341 mil batidaki Bakû'dan ithal etmekten daha ucuza geliyordu. Ayrica, Rusya'daki petrol imparatorlugu içinde pazarlama yapmak bazi kisttlamalarla baghydi. Nüfusun çogunlugunuolugturan käylüler için aydmlatmabüyük bir ihtiyaç degildi, en azindan parayla satin alabilecekleri bir geydegildi. Bu nedenle Bakû'daki üreticiler, üretimin de devamh artmasi yüzünden, gözlerinihirsla imparatorluk smirlarimn digma çevirmek zorunda kaldilar. Nobel'lerin hâkim oldugu kuzey yoluna bir seçenek arayan yeni üreticilerden ikisi, Bungeve Palashkovsky hükümet onaylyla yeni bir demiryolu hatti ingasina girigtiler.Bu demiryolu Bakû'dan baglaylpbatiyi takiben Hazai' üzerinden Batum'a uzanacakt1. Batum, Türkiye'yle yapilan bir savag sonucunda Rusya'ya kattlmig, Karadenizkiyismda bir limandl. Ancak, ingaat devam ederken yan yerde petrol fiyati dügtü ve Bunge ve Palashkovsky parasiz kaldilar. Durumlari gerçekten ümitsizdi. hükümetler ve endüstAncak, bir kurtulug çaresibulundu. Bu çare, görüp geçirdigt savaglar, birçoguna destek saglamigbir ailenin demiryollarmdan parasal Avrupa'mn riler arasmda, yeni Fransiz kökenli kolundan geliyordu. Eu ailenin Adriyatik üzerinde Fiume'de bir rafinerisi vardi. Rafinerilerde dügük fiyath Rushammaddesi iglemek istlyorlardi. Bunge ve Palashkovsky'nitrbagladiklan demiryolunun tamamlanmasiíçin gereken borç parayiverdilen Kargilik olarak da Rusya'daki petrol tesisleriüzerinde bir ipotek koydular. Aynca Rus petrolünün cazip flyatlarlaAvrupa'ya sevki için gerekli düzenleme de yapildi. Bu aile ünlü Rothschild ailesiydi. O günlerde Rusya'da Yahudi Irlandan olanlara karç1ategli bir dügmanlik hüküm sürmekteydi. 1882 ylhnda imparatorluk karanyla Museviler'in imparatorluk smirlan içinde daha fazla toprak almasi veya kiralamasi yasaklanmigt1. Rothschild'ler ise dünyadaki en ünlü Musevi ailesiydi. Fakat konu onlar oldugu için Rothschild'ler olaymda imparatorluk karan dikkate almmadl. Rothschild'lere göre Rus petrolü Parisli Rothschild'lerin projesiydi. Özelliklede Baron Alphonse'un, çünkü Baron Fransa'mn 1871 Prusya yenilgisinden sonra, ortaya çlkan onanm borçlannin ödenmesini ayarlamig kipiydi.Baron Alphfonse'a tüm Avrupa'mn istihbaratt en kuvvetli adamlarindan biri gözüyle bakihyor ve kitamn en güzel biyiklara sahip kipisi olarak dügünülüyordu. Küçük karde§i Baron Edmond ise Musevíler'in Filistin'e yerlegmesinde parasal destegi saglamig kigiydi. Rothschild kredisi sayesinde Bakû demiryolu 1883 yilmda tamamlandive bunun sonucunda Batum neredeyse bir gece içinde dünyamn en önemli petrol limanlarmdan biri kurdular ve girkete oldu. 1886'da Rothschild'ler Hazar Denizi ve Karadeniz Petrol Sirketi'ni Rus dilindeki bag harfleriyle "Bnito" admt verdiler. Depolama ve pazarlamatesisleriniise Batum'da kurdular. ÇokgeçmedenNobel kardepler de aym aloma uyacaktt. Böylece Bakû-Batum demiryolu Rus petrolüne Bati'nm kapismi açmig oldu. Eu ayni zamanda, dünyanm petrol pazarlan arasmda çetin bir otuz yll savagmi da baglatmig oluyordu.
Standard Oil'e Bagkaldin Rothschild'lerin sahneye ç1kmasiylaNobel kardegler birdenbire büyük bir rakiple kargi karplya gelmig oluyordu. Su rakip kisa zamanda Rusya'mn en büyük ikinci petrol grubunu kurmuytu. Bu iki grup gerçi zaman zaman bir araya gelip birlegme konusunu tartiglyorlardi.Fakat dostça niyetler ifadesi diginda aralannda híçbir ottak nokta bulamadiklarmdan, birbirlerinin ategli rakibi 58
olmaya devam ettiler.Petrolcüler arasmda niyetleri tamamen dügmanca olantar da vardi. Standard, Rus petrol endüstrisini görmezlikten gelemezdi; çünkü artik Rus-gazyagi, Avrupa'mn birçok ülkesinde Amerika'mn aydmlatma yaglanyla yangir düzeye gelmigti.Standard, bu olayi görmezlikten gelme yerine, yabana pazarlar ve yeni rakipler hakkinda istihbarat toplamaçabalannt yogunlagtirdi. Bu sayede Broadway Caddesi 26 numaraya aralarmda Standard bordrosundaki Amerikan konsoloslannmki de dahil, istihbarat raporlan akini bagladi. Gelen bilgiler can sikiclydl. Anlagildigmagöre Standard elinde tuttugu petrol hâkimiyetine daha fazla güvenemeyecekti. Standard'm idari bölümü bir tahminde bulunarak Çarhükümetinin Ludwig Nobel tesislerinin tümünü satin almalarma hiçbir zaman izin vermeyecegini dügündü. Ama en azmdan Nobel hisselerinden epey bir mlktar satin alabilirlerdi.Su arada egsiz Ludwig'i de tipklAmerika'daki en iyi rakiplerine yaptiklan gibi, kendi yönetim kurullanna alacaklardi.1885 yllmda Standard'm en üst düzey i; diplomati sayllanW.H. Libbyadada biri St. Petersburg'da Nobel kardeglerle bu konuda bir görügme yapti. Ancak Ludwig Nobelönerlyle ilgilenmemi§ti. Proieyeevet demektense ken, di öz pazarlama gebekesinidaha da kuvvetlendirmeyi ve Avrupa'da satt; tegkilatikurmay1 yegleyerek çabalanm bu yönde pekigtirdi. Aslmda kendisinin bagkabir alternatifi de yoktu. Rus petrol üretîmínininamlmayacak bir hizla artmasi Nobel'i ve Rusya'daki diger petrolcüleri imparatorluk digmda yeni pazarlar aramaya zorladi. Bakû gehrinde hayret verici petrol figkirankaynaklararastlanmig, bunlara "Kormilitza" (Islak Dadi], Altm Pazar ve Seytan Pazan gibi isimler verilmigti. Bunlardan "Droozba" (Dostluk) admdakikaynak bey ay süreyle günde kirk üç bin varil petrol vermigti. Ç1kan petrolün çogu ziyari olup gidlyordu. 1886 yllma gelindigndekaynak say1ston biri bulmugtu. Sonradan yeni açilmigtopraklardabirbirinin ardindan yeni yeni daha bagka kaynak da olugtu. Tüm Rusya düzeyinde üretilen toplampetrol miktan 1879-1888 arasion katma çikmig,23 milyon varile erigmigti.Bu, Amerika'daki üretimin begte dördünden fazlasina egitti, 1880'lerde petrol akigi çok fazla oldugundan bu petrolün kendisine yeni pazarlarda yer bulmasi artik zorunluolmuytu. Diger taraftan Standard, Nobel'in Avrupa'da yürüttügü bu yeni satig kampanyasmdan tedirgin olmug, BaktTda üretimin giderek artmasi kargismda da ayrica alarma geçmigti. Bu yüzden, artik sadece tartigmalarlavakit geçirmekyerine, bazi önlemler almaya karar verdi. Ilkönlem olarak 1885 Kasimi'nda, tipki Amerika'daki bir rakibine saldtidigizaman yaptigt gibi, fiyatlan dügürdü. Avrupa ülkelerindeki yerel acentalan araaliglylaortaya Rus gazyagtmn kalitesi ve güvenligi konusunda güpheuyandinc1 birtakim söylentiler yayd1.Sabotaj ve rügvet yollannabile bagvurdular. Ancak Standard'myaptigi tüm bu saldir11arakargin, Nobel ve Rothschild'lergiddetle mücadeleyedevam edip sonunda baçanli oldular. Standard yöneticileriartik yapacak bir gey kalmadigindan, "Rus rekabeti" diye niteledikleribölgenin dünya haritasi üzerinde gittikçegenigleylgini seyretmekle yetindiler. New Yorkkenti Broadway Caddesi26 numarada, bazi StandardYönetim Kurulu üyeleri girketinyabanciülkelerde kendine ait pazarlama girketlerikurmasmdan yanaydi ve girketebu yoldan baski yapmaktaydilar. Yerel pazarlara satly yapmaktan daha iyl olduguna inandiklari·bu yöntemle rakiplerle daha etkin bir gekildeyangacaklankanismdaydilar Ayrica tankerlerletoptan sevk yöntemi de artikgeli migoldugundanbu ip sahasmda büyük parti sevk daha da ekonomik olacak diye dügünüyorlardi. Hatta John D. Rockefeller'in yönetim kurulunun geç karar almastna lazarak 188S'te qu eleptirici satirlan kaleme aldigt söylenir: "Ne ihtiyanz ne de uykuda. Yazgimizainanan bir yürekle Kalkipharekete geçelim. Bagaralim, Arayalim,
ve beklemeyi ögrenelim." Çaligmayi 59
kendilerine ait ithalat 1888 yllmda Rothschild'ler yeni bir adim daha attilar ve ingiltere'de izleyerek kardepler de Nobel onlari ayni geyiyaptilar. hizla bir ülkede ilk bir yabanct harekete Sonunda Standard sanki elektrik çarpmiggibi geçerek, Brikurulugu Rothschild'lerin bu girketin ortakhgmi açtt. "Anglo American Oil Company"adli tanya'da açtiklart yeni tegebbüsünresmen aç111pmdantam yirmi dört gün sonraya rastlar. Standard aynca Avrupa kitasinda daha bagka yeni ortakliklaralmaya devam etti. Eu yeni açilan ortakhldarda mülkiyeti yörenin ileri gelen dagitimcilarlyla paylagiyordu. Su itibarla Standard Oil
ve dagitim girketleri kurdular. Bu konuda
"çokuluslu"
artik gerçekbir tegebbüsolmuqtu. Ancak Standardbu yolla da rakiplerini durduramadl. ÖrneginRothschild'ler devamli olarak Rusya'mn küçük üreticilerine borç para veriyor, kargiligindabunlarm elde ettigi üretim üzerinde hak sahibiolma yoluna gidlyor, üretimi avantajli fiyatlarla satm almak istiyordu. Bu strada Bakû-Batum demiryolu büyük bir zorluklakargilagmigttve bundan çok büyük sikmtiçeklyordu. Bunun sebebi üç bin feet yüksekligindeki tepenin yetmig sekiz mil'likktsmmda, geçigin fevkalade zor yapilir oluguydu. Bu engel nedeniyleher yüklemede sadece yanm düzine vagona yükleme yap11abillyordu.Ancak 1889 ylhnda Nobel kardepler daglarm içinden geçirilerekgerçekleptirilen kirk iki mil uzunlukta bir boru hattim yapip tamamladilar.Ancak açilan tünel durumu pek degigtirmedi. Bu tünelintek açidan yararli oldugu söylenebilir.O da Alfred kardeye sahip oldugu dinamit miktarmmdört yüz tonunu kullanma olanagt vermig olmastydi.Yeni açilan bu çigirda, Standard'm ipleri elinde tutan elçisi Libby'nin deyimiyle "Tam rekabete açikticaret denen dünya ihracati iginde, aydmlatici yag açismdan Rusya'mn hissesi yüzde 22'den yüzde 29'a ç1karken, Amerika'mn hissesi 1888'in yüzde 78'ine kargin 189l'de yüzde 7l'e inmigti. Bakû'nun uçsuz bucaksiz yeni petrol kaynaklarindan giderek artan miktardapetrol figkmrken, Ruspetrol sanaylinde giderekdramatik bir degigim gözleniyordu.Bitmek tükenmek bilmeyen engellerkargismda sabir ve iradesínden asla ödün vermemig olan LudwigNobelfizikiyönden artik tükenmigti.Sonuçta, Bakû'nun Petrol Kralt Ludwig Nobel, l 888 yllmda, elli dokuz yaginda, Fransiz Rivierast'nda tatilini geçirdigi bir sirada, kalp krizinden hayata veda ediyordu... Bu arada garipbir geyolmug ve Avrupa'da yayinlanan gazeteler yanhghkla Ludwig yerine Alfred'in öldügünü yazmigtl. Daha kendisi hayattayken basilan bu ölüm ilanlari kargistnda Alfkrali", insanlari sakat red üzüntü duymuy ve kendisinin bu ilanlarda savag donanimcist tüccan" olarak suçlanmasinyapmak ve öldürmek pahasmamubtegem servet kazanmig dan tedirgin olmuytu. Sonunda bu ölüm ilanlari, biyografiler ve suçlamalar üzerinde durup uzun uzun dügünmek ihtiyacmi hissetti ve vasiyetnamesini degigtirdi. Yeni vasiyetnamesinde tüm parasom insanligtn geligimine katkida bulunan kipilere ödül olarak dagttilmasim istlyor ve böylece Nobel ismini de ölümsüzleptiriyordu. "dinamit
"ölüm
Sedef Tüccarmin Oglu Bu arada Rusya gazyagt sorunu devam etmekte ve Batum'dan çlkarilan gazyagi giderek artan bir hizla geligmekteydi. Gazyagt için yeni pazarlar bulmak artik kesin bir gereksinim olmugtu.Nobel'ler, Rusya'daki pazarm iplerini ellerinde tutuyordu. Fakat digerleri özellikle Rothschild'ler bir türlü bilinemiiçin scrun her sene daha da büyüyor ve gazyagimn ne gekílde yordu. Yine de Rothschild'ler Standard Oil'le bag etmek ve dünya pazarmdakendilerine yol açmak lçin bir çözüm bulmaya kesinlikle kararliydilar. Eu ümitle gözlerini,Dogu'ya, Asya'ya çeviigik" için yüzlerce, milrerek bu yörelere özel bir ilgi göstermeye bagladilar. Bu bölgelerin Ancak onlara nasil ulagtiraanlamiglardi. petrolü yonlarca potansiyel mügteriyle dolu oldugunu caklardi? Rothschild'lerin Paris'te yerlegmig kolu, Londra'da Fred Lane admda petrol sevklyatikomisyonculugu yapan ve Rothschild'lerin oradaki petrol iglerlyle ugraçan birini tamyordu. Bu "pazarlanacagi"
"yeni
60
adama konuyu açtilar ve igbirligi karart aldilar.Her zaman lçin arka planda kalmig olan bu adam, ileride petrol dalinda öncülük yapanlarm en önemlilerinden biri olmugtur. Lane, iri cüsseli, kaba yapih fakat gayet zeki bir adamdi ve yeni arkadaghklarkurmada, insanlann çikarlanmihmli bir tutumlabagdagtirmada özel bir yetenegesahipti. Dostlanm ve is alaninda kazanmig oldugu kipileri -ki bu ikisi genellikleaym geydir-desteklemeyi seviyor ve bunu da kismen kendine ait sermayeyle bagarmak istiyordu. "Mükemmel arabulucu" olarak "GälgeAdam" lakablyla tanmlyordu. Fakat bu lakap kendisine herhangi bir gekilde düzenbazlik yaptigt için verilmig degildi, çünkü asla düzenbaz degildi. "GölgeAdam" diye amligi, zaman zaman belirli ip muamelesinde birbirinden Çok farkh kipileri aym anda temsil edebilmesinden ileri geliyordu.Aym anda birçok kimseyi temsil ediginden dolay1,aslmda kimin için çaligtiginianlamak mümkün olmuyordu. Lane sevklyat alanmda gerçekten bir uzmandi.Simdi bu uzmanligmi Rothschild'ler için seferber etme zamani gelmigti. Bunu da pu gekildebaçarmigttr:Rothschild'lerin onu tamdigigibi o da Marcus Samuel adh ünlü ve änemi giderek yayilmakta olan bir tüccar tamyordtL Rothschild'lerin Samuellle iletigimlerini sagladi, onlari birbiriyle tamitirdi.Bu tampmaninsonucu, beklentileri de ayan bir proienin gerçeklegmesi oldu. Bu proie zamanla sadece Ruspetrolü sorununu çözmeklekalmayacak, aym zamanda baçanh oldugu takdirde,ileride gerçek anlamda verilere dayanan bir anlagmaya dönügecekti. BöyleceRockefeller ve StandardOil'in dünya gazyagt ticareti üzerindeki demir gibisaglam otoritelerini de yumuçatmig olacakt1. Takvimler 1880'lerin sonunu gösterirkenartik Samuel Londra kentinde hatiri sayllirdüzeyde önemli bir gahsiyet durumuna gelmigti.Bu bir Yahudi için -hem de atalari ispanya ve Portekiz'den gelmigSefardikailelerinden degil, Londra'nm dogu ucunda yaçayan, 1750 yllmda Hollanda ve Bavyera'dan gelmig göçmenterin torunlanndanolan bir Yahudi için- hiç de küçümsenecek bir baçari degildi. Samuel babasi Marcus Samuel'le aym ismi taglyorduki bu da Yahudi1er'de hiç aligilmamigbir geydi.Marcus Samuelilk ticaretineLondra'nin dogusundaki doklarda girigmigve limana yeni gelen gemicilerden ufak tefek hediyelik egya satm almakla baglamigt1. 1851 yill nüfus sayimmda mesleklere ait listede ad1"Sedef tüccari" olarak geçer. Sattigt mamuller arasmda en tutulani üstü sedef igleme ile kapli küçük cicill bicili "Brighton'dan Hedlyelik Egya" denilen bu kutular daha çok Viktorya Devri Íngilteresi'nin sayfiyeyerlerinde oturan genç kiz ve hammiar tarafindanbegenilip satin almlyordu. 1860'lara gelindigindeMarcus'lardan büyük olam artik bir miktar servet sahibi olmuy ve sedefiglemeli kutulara ek olarak daha birçok mal ithal edecek duruma gelmigti. Bunlar arasinda elde yapilmig iglemeli bastonlar, devekuqu tüyleri, baharat ve sac levhalara kadar muhtelif egyalar sayllabilir.Faaliyetleri bununla kisitli kalmaylp ayni zamanda ihracat igiyle de ugraçan Marcus, birçok mamul egya da ihraç ediyordu. Uzun bir liste 01ugturan bu ihraç mallariarasmda ilk defa olarak yapilan ve Japonya'ya gönderilen mekanik tezgâhlarsayilabilir. Buna ilaveten, büyük oglu Samuel de, Ingiltere'ninen ileri gelen ticari firmalarlyla bunlar ülkeleri digmda yagayan iskoçyalilarcaidare edillyordu- yakm bir igbirligi gebekesi kurmay1 bagarmigti. Eu i teki baçarismdan Samuel ilerideki hayatinda çok büyük yarar saglam1ptir.Su ticarifirmalar Kalküta'da, Singapur'da, Barigkok, Manila, Hong Kong ve Uzakdogu'nundaha bagka yerlerinde faallyet göstermekteydi. Genç Marcus 1853 yllmda dogmugtu, 1869 yllmda, on alti yagmdayken, Brükse] ve Paris'te geçirdigt losa bir tahsilhayatmdan sonra çaligmak amaclyla babasimn çaligtigliçyerine gitti. Igte tam bu sirada Amerika'da, Samuel'denon dört yag büyük olan John D. Rockefeller da yaklagik on yll sürecek endüstrisini birleptirme kampanyasma" baglama hazirligi içindeydi. Artik tüm dünyada yeni teknoloji,aligverig uluslararasi ticaret yagantismi radikal olarak degigve tirmeye baglamigti. 1869 yllinda aç11migolan Süvey; Kanali, yolu Uzakdogu'ya dogru dört bin mil daha kisaltmig oldu. Yelkenligemilerin yerini artik buharl1 gemiler almaktaydi. 1870 yllmda Ingiltere'den Bombay'a kadar uzanan telgraf gebekesi tamamlanmigti,Bundan kisa bir süre sonra da Japonya,Çin,Singapur ve Avustralya gibi ülkeler de telgrafgebekesiiçine almdilar. Böyle-ki
"petrol
61
l -I :I
ce, ilk defa olarak telgrafteli araciliglyla tüm dünyada her yer global haberlegme agl lle sanlmig oldu. Artik aylarca süren bekleme ve ne yapilacagim bilmeden geçen devir geride kalmig ve.yerini akici, kolay bir haberlegmeye birakmigti. Mal sevki sorunu da artik çözülmüçve spekülatif bir macera olmaktan gkmigti. Anlaymalann aynntilan artik kolayca aylar önceden saptanabilir hale getirilmigti. 4te sayllan tüm bu yenilikler genç Marcus Samueliçin, ilerideki hayatmda servetini kurarken yararlandigt unsurlar oldu. Babasom ölümüriden sonra, Marcus, kardegi Samuel'le ortak olarak, büyük bir ticaret oturmaya devam operasyonuna girigti. Su tegebbüslerininilk birkaç yllinda SamuelJaponya'da etti. Samuelkardeglerin ild ayn firmasi vardi. Bunlardan biri Marcus Samuel ve ortagi adlyla Londra'da faaliyet g0steriyor, öteki ise Samuel Samuelve ortagi adlyla Yokohama'da bulunuyorendüstridu. Samuel Samuel, sonradan firmasim Kobe kentine tagidt.Bu iki kardeg Japonya'mn legmesi konusunda önemli bir katkida bulunmuglardir. Sonuçta,Marcus, daha otuz yagina gelmeden Japonya'ylayapttgi ticari allyverigten servetinin ilk kismim gerçeklegtirmig oldu. Daha sonra iki kardeg iq yapmak amactyla tüm Uzakdogu'yu bagtan baça dolagip buralardaki ticarifirmalarla igbirligi kurdular. Bilindigi gibi bu igbirliginin temelleridaha önceden babalan tarafmdan atilmig durumdaydi. O zamanlar, Marcus ve Samuel Samuel, Dogu ile ticaretiligkisinde bulunan ilk Íngiliz Yahudisi'yditer Ye onlardan bagka bu igiyapan bagka ÍngilizYahudisi yoktu. Kardeglerden Marcus Samuelher zaman için ticaretigahsengerçeklegtiren fikir adamlydl. Kendisinden iki ya; küçük olan Samuel Samuel'se daima kendisine söyleneni harfiyen yerine getiren ve kenarda kalmaya mahkûm olaniydt. Büyük kardeg Marcus kardegine k1yasladaha çekici bir insand1. Ancak seneler geçtikçe bu çekiciliginyerini her nedense bir çegit insanlardan uzaklagma aldi. Sankiyüzünde bir maske tagiyorgibiydi.Kisaboylu saglam gövdesi, kalm kaglanyla çekici olmaktan tamamen uzaklagmig gibiydi. Ama uzagt görmedeki yetenegi, serüvene olan dügkünlügü, açik yürekliligl, harekete geçmedeki çabukluguve istedigi zaman kafasmdaki fikre her zaman için sadik kahy niteliglyle dikkat çeken biri olmugtu. O kadar alçaksesle konugurdu ki bazen etrahndakiler onu duyamazlardi. Söyledigini duymak için çaba gösterir, etrafmi çevirirlerdi.Nitekim bu yetenek sayesinde kredi almakistedigi zamanlar yani tam yirmi yll, bankerlere degil, Uzakdogu'daki Ìskoçyah tacirleregüvenmigtir. Marcus'un gündeminde sadeceserveti servet oldugu için kazanmak, servet koleksiyonu yapmak diye bir gey yoktu. Mevki sahibi olmakistiyordu ve bunun özlemi içindeydi. Diplanmigbiri olarak, yani Londra'nm dogu ucunda dogmug bir Yahudi olarak, gimdide Samuel ismini ingilizsosyetesinin en üst katma ç1karmakve orada kabul görmesi için elinden gelen her çabayi göstermek istiyordu. Bu ugurda tüm enerjisini seferber etme kararmdaydi. Samuel Samuel'e gelince, kardegl Marcus'un aksine, son derece sicakkalpli, bonkör, topluluktan hoglanan biriydi. Ve bir niteligi de i; konusunda daima geç kalmasiydi. lçindençlkilmaz, saçma sapan bilmecelerle meggulolur, bunlara kargi özel merak gösterirdi. Bu bilmeceler onu en az yanm yüzyll, hatta daha uzun süre megguletti. Örnegin,günegli güzel bir gün bir konuk gelecekolsa ona yöylebir söz söylemesi çok dogaldi: "Yangigin çok güzel bir gün." "Ne yarigi" diye soran konuguna verecegi yanit büyük olasilikla pu oluyordu: "Insanyangl." Aynca, bu sözleri zafer kazanmig bir edayla söylerdi. Marcus i; hayatmda igleri fazia büyütüp, bag edemez duruma getirmek istemedi. Tüm igini dogu ucundaki Eloundsditch Mahallesi'ndeki küçük bürosundan idare ederdi. Büronun arkasmda depo olarakkullamlan yet tavana kadar egyadoluydu. Bunlar arasmda Japon vazolan, ithal mah mobilya ve ipek kumaglar, deniz kabuklan, tüyler,hediyelik egyalar ve hatira türünden birçok egya bulunuyordu. Dayaniksiz saydigibir mah depolamaz, hemen elden çikanrdi. Personel olarak çok az kigiçahytirdigi,hatta daha agk söylemekgerekirse, hiç personel çaligtirmadtgibilinir. Sermaye konusundaysa, çok az sermayesi vardi ve bu konuda daha çok,Uzakdogu'dakiticaret firmalannm kendisine verdigt krediye güvenirdi. Su ticaretfirmalanm aym zamandakendisi62
I
ne ait yabanci acentalar olarakda kullanir, böylece organizasyon ve idare masraflarmdankismig olurdu. Gemikiralama iginde Lane ve Macandrew nakliyat-komisyonculuk firmaslyla i; yaplyor, firmamn bagortagi Fred Lane'i, M. Samuel ve ortagi girketineait dar bir pasaj içindeki can sikici offsinde kolayca bulup iglerini çözümlüyordu.
1892 Darbesi Íçhayatinda geçirmigoldugu tüm deneyimler MarcusSamuel'i, önüne bir firsat çiktigmdabunu siki siki yakalamak konusunda kogullandirmigtl. ÌçteRothschild'lerle olan i; iligkiside bu kurala
uyarak geligmi ve insana hayret veren bir sonuca ulagmigt1. Bu projede Marcus igin temeliniLane ile birlikte atmak için çabuk davrandi. I 890 yllmda bu iki kigi Kafkasya'ya, ileriye yönelik planlannmgerçekleçõesi amaclyla bír yolculuk düzenlediler. lçte Marcus'un önemli bir gözlemde bulunmasi bu yolculuk sirasina rastlar. Yolculuksirasmdabir gün beklenmedik bir anda gözüne büyük cüsseli ve ilkel yapidabir tanker iligmigti.I;te o anda Marcus büyük cüsseli tankerlerin gemininsu üstünde yüzen bir gigeye benzemesinden dolayi amacm gerçeklegmesi balommdan çok daha verimli olacagt karanna vardi. Eu olayi izleyen günlerdeM. SamuelJaponya'ya ve Uzakdogu'ya giderek oralarda dolagtt ve kafasmda olugan yeni prolede katilimlarmt saglamak için kendileriyle devamli ig yapmakta oldugu Iskoçyah ticaretfirmalarmi ikna etme yollanm aradi. Onlar olmadan bu ige devam edemeyecegini anlamigtL Bu defa onlardan bekledigi gey sadece igbirligidegildi. Henüz flkir halindeki bu projeyi mali yönden de desteklemeleri gerekiyordu. Sonunda iskoçyaliticaret firmalan ittifak halinde projeyi destekleme ve katilma karan aldilar. Su kipilerlebirlikte, MarcusSamuel firsatm degerlendirilmesi için gereldi incelemeyisyapti ve baçarmm saglanmasiyolunda gereldiolan ihtlyaçlan büyük bir titizliklesaptadi. Bunu yaparken gösterdigi özen en çabuk hareket eden bir tacirin bile normalde g0steremeyecegi kadar büyüktü. Ancak tüm bu önlemlere karym projenin içerdigi risklerin ve kumarm oynanan ne denli büyük oldugunun bilinciíçindeydi. lyice inandigi ve bildigi bir bagka konu da guydu: Kendisi ve ortaklari Standard Oil'den daha apagtfiyatla satig yapamadiklan sürece veya hiç degilse, kendilerinin StandardOil'ce daha apag1flyatla satilmalanm önleyemedikleri sürece, pazara sizmaya çahymanm hiçbir anlamtve yaran olmazdi. Buna inandi ve davramplarmi ona göre düzenledi. Eu sonuca ulagmak amactyla giripilecekkampanyada, kampanyanm yapildigt pazarlarm tümünde, flyatlarin ayni anda aynt miktardauygulanmastkaran alindi. Eger bu yapilmamig otsaydt, Standard Oil, Samuel grubunun kendisine rakip olarak bulundugu pazarlarda, flyatlan yapay olarak düzenleyecek ve fiyat indirimi yapacakti. Samuelgrubunun hazir bulunmadigt pazarlardaysa, fiyatlan alabildigine yükseltecekti. Alman diger bir karar da sürat ve gizlilik saglanmastkonularmdaydt Süratli davranmanm ve mümkün oldugu oranda glzlilik içinde hareket etmenin mutlak gekilde gerekli oldugunainandilar. Marcus Samuelkargismda acimasiz bir rakip oldugunu biliyor ve onunla savaga hazirlamyordu. Ancak Samuelbu savagta nasil hareket etmeliydi? Bunun yanitihenüz bilinmiyordu. Ìçeilk önce, ihtiyaçlann uzun ve ylldinc1bir listesini yapmakla bagladi. Her geyden önce, gazyaginikasalar içinde nakletmek yerine tanklar içine koyup nakletmelerini saglayacaktankerlereihtiyaç vardi. Yer ve agirlikkonulannda iktisat yapmakla ve hacimden kazanmakla, galonbagina dügen nakliye mastafinm büyük çapta azalacagi biliniyordu. Bunu bildigi için nakliye masrallanna mutlaka hâkim olmak geregineinandi ve bir vakitler Rockefeller'indemiryollarmda yaptigim yapmak istedi. O günlerde kullanilmakta olan tanker tipiylebu i; asia yapilamazdi. Yeni, daha büyük, teknolojikbakimdan daha ileri tip tankere ihtiyact olduguna inandi ve bu özellikleri içeren tasanmdagemilerininçasi için siparig verdi. Batum'dan çok miktarda gazyagi gelmesinibekliyor ve bunu garantilemek istiyordu. Aynca gazyaginm yeterli miktarda olmasmive fiyatimn da, tenekeyle nakledilmemig olmasi nedeniyle saglanmi olan tasarrufuyansitmasim istiyordu. Bagka 63
bir arzusu da SüveygKanah'na girriek, böylece yolculugu dört bin mil kadar kisaltmak, dolaytkargi olan avantaili durumunu stylafiyatlan daha açagiyaçekmekti. Su yolla Standard§irkettne daha da saglamlagtirmigolacakti. Çünküo günlerde Standard,petrolü Uzakdogu'ya ulagtirmak Aniçin yelkenli gemílerden yararlamyor, gemiler ÛmitBurnu'ndan dänüp öyle seyredlyorlardi. KanaSüveyg cak M. Samuel bu amacma kolay ulaçamadi. Güvenlikgerekçesiyletankerlerin li'ndan geçmesiyasaklanmigti. Nitekim Standard Oil tankerlerinede daha önce Süveyften geçme müsaadesi verilmemig ve tankerlerigeri çevrilmigti.Ancak, bu Samuel'idurdurmadt. Kaplyt mutlaka zorlaylp açmak istlyordu, Bu arada ihtiyaci olan diger bir gey de, büyük depolama tanklarlydi. Bunlan Asya'nm belli bagh limanlanmn hepsinde kullanmak istiyordu. Aynca gazyagmi en ücra kägelere kadar tagiyabilecek tanker arabalarma ve tankervagonlarma da gereksinim vardi. Sonuç olarak, Samuelve ortaklan bir araya gelip, depolar kunnak ve buralarda, toplu halde gelen büyük miktar gazyagimbölüp kaplar içine koydurarak yörenin toptanve perakendeticaretine sunmak karan aldilar.Aynca üzerinde durduklan çok önemli bir nokta da pararlarm koordinasyonu, mühendislik igleri ve politika gibi faaliyetler de içeren bu çok zor girigimin mümkün oldugu kadar gizli tutulmasikoguluydul Rothschild'ler ve Enito ile gerçek bir anlagma yapma ve anlagmayihazirlama yolunda Samuel bir hayli zorlukla kargilagti. Rothschild'ler bu konuda farkh dügünüyorlardi. Standard Oil'le rekabet yapmak isteyip istemediklerinden tamamen emin degillerdi. Örnegin,Rothscgirket"olhild'lerin petrol konusunda önde gelen kigisi M. Aron, Standard'm her zaman dugu, küçümsenmemesi gerektigi görügündeydi.Buna karym 1891 yllmda, çok uzun süren müzakereler sonunda ve flyatlarm da dügmesi nedeniyle, Samuel Rothschild'lerle bir kontrat imzalatnay1bagardi. Kontrat Samuel'e dokuz yillik bir süre için, 1900 ylhna kadar, Bnito'nun gazyagimSüveyfin dogusunda satabilmekiçin tam yetki veriyordu. lçte bu kontrat onun bagtan beri istedigi, sonunda mutlaka kazanacagtm bildigi, bundan emin oldugu ve birçok yerlerde ugrunda "güçlü
son süratle mücadele verdigigeydi. Siparigvermig oldugutankerlerçok önemli bir teknolojikgeligmenin simgelerlydi, Fiyatlan daha da dügürebilmek için bu tankerlerbuharla temizlenebilir gekildeyapilmigti. Öncebuhar temizlemesine tutulacaktankerler daha sonra dönüg için yeniden, Dogu'dangelmig malla yüklenip yola çikacakti. Yüklenen mallar arasinda yiyecek maddesi de bulunuyordu. Bu yiyecekler petrol kokusundan etkilenmeyecek nitelikteki yiyeceklerdi. Bu tankerler,aynca Süvey; Kanah Sirketi'ningart kogtugu emniyet önlemlerini de içeriyordu. O güne kadar tankerlerdeclugmuy bazi patlamalar, insanlarda bir korku yaratmig oldugundan, bazi emniyetönlemlerinin almmasi artik mutlaka isteniyordu. ÍçteSamuel'in sagladigtemniyet önlemleri bu ihtlyact tam olarak kargilamigtir.Amerika BirlegikDevletleri'nin dogu kiyislylaAvrupa arasmdaseyreden Standard'a ait donatilml§tL Bu tankerlerdebazi tankerlerinaksine Samuel'intankerleribambagka bir tasarimla g€nözel tanklar gibi birçok yeni emniyet tertibativardi. Su tanklar,degigik 1silarda gazyagLnm legmesine olanak verecek tarzda yapilmt; oldugundan, yangm ve patlama riskinien alt düzeye indirmekteydi. Ancak, çok geçmedenrakipler sesini yükseltmeye bagladi. Bunlar Samuel'e ait tankerlerin 1891 ylh yaz aylannda, artik baSüveyg Kanall'na girmesine izin verilmemesinisavunuyorlard1. olmugtu. Söylentlye göre, bahseder karanlik bazi konuyu söylentilerden diline dolamig, bu sin mallyeci ve tacir" Süvey; Kanall'ndan tanetkisi" altmda hareket eden bir grup ker geçirmek pegindeydiler. Aynca Londra kentinde, en Onemlikipilerin olu§turdugu bir avukathk firmasmm da sözü ediliyor ve bu avukatlardan Russell ve Arnholz admda iki kipinin Samuel'e Süveygiçin izin verilmemesi konusunda kuvvetli bir lobi olugturduklan ve kampanya açtiklan söyleniyordu. Kampanyamn girigtigifaaliyetler arasmda bizzat DigigleriBakam'yla yapilan uzun yazlymalar da vardi. Adi geçen avukatlik firmasi, Süveyg Kanall'nm emnlyeti konusunda gerçekten çok, ama çok tedirgindi.Gemilerene olacak, sicak günlerde ne olacak, kum firtmasi oldugu "lbrani
"güçlü
64
günlerde neler olabilir gibi sorular devamh olarak zihinlerini kurcallyordu. Üzerindedurup ensorun vardi ki, nereden baglayacaklanna karar-vermekte güçlükçekiyorlardi. DigigleriBakani kendilerine Ingiltere'nin hangi ç1karmahizmet ettiklerini sorduguzadige edecek o kadar çok
man bile, müvekkillerinin kim oldugunu açiklamak istemediler. Ancak, onlann agtzlarmi bu tutmalanna kargi sözü edilen müvekkilinStandardOil oldugu herkesçe biliniyordu. Aradan çok geçmeden bu defa, Russell ve Arnholz yeni bir tehlikeninvarligmi ileri sürerek Íngil, tere hükümetini uyardi. Savlarma göre, ingiliz tacirleretankerlerinikanala sokma izni verildigi takdirde, Rus sevkiyat acentalari da mutlaka aym hakki isteyecek ve bu hakki alacaklardt. Böyle bir durumun gerçeklegmesi halinde Rus deniz subaylan ve denizcileri bir kere kanala girdiler mi, tekneleride insanlarla yüldü oldugundan, kanalda akla gelebilecekher türlü kötülügü yapabilecektL "Kanalm deniz kuvvetlerini bloke etmek" ve ne kadar gemi varsa hepsini mahvetmek" gibi her türfü kötüÌük göz önünde tutulmallyd1. Ancak, tüm bunlara kargm Samuel'in de.hem Rothschild ailesi içinde ve hem de çok etkin Fransiz Bankasi nezdinde pek çok nüfuzlu müttefikleri vardi. Bunlardan Rothschild ailesiolan ne mensup olup da ingiltere'de yagayan ve 1875 yllinda Benjamin Disraeli Süvey; Kanali hisse1erini alirken ona mali destek vermig olan ingilfereliRothschild'ler de vardi. Ayrica artik Digigleri Bakam da Ingiltere'yealt tankerlerinkanaldan geçiginigärmüg, bunun Íngiltere'ninmenfaatine ne denli uygun oldugunu anlamig olarak bir avuç avukattan olugan firmamn kendisine söz geçirmesine izin veremezdi.Sonunda, deniz sigortasi iglerine bakan kurum Samuel'e ait yeni tanker tasarimmmdogru yapilmt; ve emniyetli oldugunu kabul ve tescil etti. Aradan geçen zaman içinde, M. Samuel ve ortagi firmasi bagka bir kampanyaya daha yöneldiler. Su yeni kampanya, tüm Asya düzeyinde petrol depolama tanklarikurmayi öngörüyordu. Bunun için Samuel kardegler gereken yerleri hulmak, tanklarmyapimmidenetlemek ve dagitimsistemlerinin kurulmasmda ticari firmalarla bir arada çallgmak üzere, yegenleri Mark ve JosephAbraham'l görevlendirdiler.Joseph Hindistan'a, Mark Uzakdogu'ya gönderildi. Ücret olarak Mark haftada sadece beg pound allyordu. Aynca ödül olarakkendisine devamli kusur bulunuyor, elegtiriliyor ve hakaret görüyordu.AmcalarMark'a en çok iki konuda baski yaplyorlardi. Masraflandügük tutmasmi ve igi htzlandirmasmi istiyorlardi. Ama bu iki hedef birbirleriyle asla uyugmuyordu. Yegenleri tüm vakitlerini sonu gelmeyen müzakerelerde, konsolos konumundakimemurlar, liman yetkilileri, tüccarlarve Asyallyetkililerle yapilan toplantilardageçirdigi halde, amcalarmdan hiçbir anlayi; görmüyordu. Sonuçta bir gün, masraflan dügük tutmak amactylakendisine elden dügme bir Japonfaytonu aldlgLnda, bu davramgi dahí amcalannm kari koymasiyla kargilandi. Aynca, sanki igleri daha da zorlagtirmak ister gibi, sanki Mark'in yapacak yeteri kadar igi yokmupçasina, kendisine ek bir iq verip, bog kaldigt zamanda bunlarla meggul olmasini isteyerek, Japonya'dandigariya ihraç etmeye çaligtiklarikömürü satma görevi yüklediler. Bütün bu iglerle meggul olan Mark yine de tüm Uzakdogu'da gerekli yerleri satm almayi ve depolama tanldan yaptirmayi bagardi. Yeni yerler arasmda, Singapur açiklarmda Freshwater Adasi denen yerde salm aldigi yer de vardi. Bu yer iglere daima engel koymak isteyen liman görevlilerinin yetkisi digmda kalmasi nedeniyleçok önemliydi. Takvimler 1892 yllmm 5 Ocak tarihini gästerirken, artik Londra kentindeki nüfuzlu avukatlarin tüm kargi koymalarma ragmen, Süvey; Katiali'ndan tankerleringeçmesi için resmi onay verildi; ancak, bir tek bir kogul vardi: Tankerler mutlaka M. Samuel'inyeni tasanmmauygun olarak inga edilmig olmallydi. Resmi onaym verildiginden dört gün sonra Economist, sütunlarinda pu sözlere yer vermigtir: "Bu yeni proje kendine özgü bir cüret ve büyüklük sembolüdür Projeye kargi çikanlarmiddiasi dogru bile olsa,proje gerçekte salt ibraniruhunun bir esintisi bile olsa, yine de bizi ilgilendirmez. Bu iddia görüldügükadarlyla, dogru bile olsa, onun aleyhine kullamlmamalldir.Eger sadelik denen gey baçanmn unsurlarindan biriyse, bu projenin kesinlikle vaatlerle dolu oldugu söylenebilit Çünküpetrol kargolanm, yapimi bir haylipahahya çikan, idaresi pahalidenli siki
"kanalda
65
ya mal olan, kolayca bozulan ve sizinti yapabilenkasalar içinde göndermekyerine, bu projeyi yapanlar artik emtlayi tank taç1yanbuharh gemilerle Süvey;Kanaliyoluyla göndermeyi amaçhyorlar. Aynca bu petrolü ihtlyacin en fazla oldugu yerlerde-rezervuarlar içine aktanp bogaltmak istiyorlardt. Tüketiciler de bu rezervuarlardan ihtiyaçlan olan miktardahemen petrol alabilecekler." O güne kadar Mark Uzakdogu'da bir hayli bagari saglamt; durumdaydi. ÖrneginHong da yer satm almaya çaligiKong'da mükemmel bir yer satin almayi bagarmigti. Aynca Sangay'da yllbagigünü gelmedavramyordu. mutlaka yeri konuda bu aceleci Çinliler'in Sangay'daki yor ve nedeni vardi. Mark bu neiçin de bir istiyordu kendine almak bunun göremakul den evvel ve borçlar âdetine ait tüm yeni yll gelmeifade göre etmigtir: "Çinliler'in deni gu sözlerle o seneye ihtiyaçlan da olduguno Aynca girilmelidir. borçsuz olarak ödenmeli den önce paraya ve yeni ylla isterler. evvel yanedenle yllbagmdan Su dan ellerindeki mah yllbagigelmeden elden çikarmak birçok limamna deUzakdogu'nun öteki eder." pilan aligveriglerdealici daima mah ucuza mal her 1892 ulagti. Burada, Mart aymdaSingapur'a vamh olarak gidip gelmig olan Mark, sonunda zaman oldugu gibikendísini amcalanndangelmig azarlarla dolu bir mektup bekliyordu. Amcalaistiyor, bu konuda israr n Mark'tan daha çabuk davranmasmi, çok daha çabuk hareket etmesini ediyorlardi. Onlaragöre saat alarm vermekteydi.Standard Oil'in ne zaman ve nasil kargi taarruza geçecegini hlÇkimse bilemezdi. ilk modern tanker Bati Hartlespool'da in§a ediliyor ve Eu arada Samuel'lerin ismarladigi bitmek üzere bulunuyordu. Tankere, bir vakitler deniz kabugu tacirligiyapmig olan ihtiyar Marcus'un amsma bir tür deniz kabugu olan Murex adi verildi. Samuel'ler öteden beri sahip olduklari tankerlerin hepsine birer deniz kabugu adi vermeyi âdet edinmiglerdi. 1892 ylli Temmuz ayinm 22'sinde, Murex Bati Hartlespool'dan kalkip Batum'a hareket etti. Batum'da, tagimakta oldugu petrol tankerlerineBrito'nun gazyaginidoldurup bu defa, 23 Agustos'ta SüveyçKanah'ni geçerek doguya dogru yol aldi. Tagidigi kargonun bir k1smini Singapur'daki Freshwater Adasi'nda bogaltti; yükü artik bir dereceye kadar haliflemigti. Su nedenle yolu üzerinde bulunan agilmasi çok zor bir sigligiagabildi ve Mark'm Bangkok'ta kurdugu yeni tesise dogru yol aldi.
Böylece artik görevi tamamlanmig oluyordu. gafil avlamigt1. SonuSamuel grubunun bu denli çabuk hareket edigi, Standardtemsilcilerini ugradilar. Vakit Uzakdogu'ya geçírmeden büyük gagkmliga gitmeyeve sezbir cu ögrendiklerinde birçok etrafta Gerçekten verdiler. degerlendirmeye tehlikeigareti karar dikleri tehlikeleriyerinde igin gazetesinin "Bu yazdigt gibi eger mütegebbisleri günlerde Economist görülüyordu.Nitekim o kasayla-petrol-tagimacillDogu'da yapilan g erçekleptirebilirlerse,bu çok umut veren beklentilerini ginmbitmig oldugu anlamina gelir." Tüm acele davraniglarma kat;m Standard grubu temsilcileri yine de geç kalmig, onlar ige el attiklarmda Samuel'eait gazyagiher yerde bulunur ve satil1rolmugtu. Bu durumda Standard'ayapacak pek bir gey kalmlyordu. Artik fiyatlan bir pazarda dügürüp, öbür pazarda yükseltmeleri ve böylece denge saglamalan .mümkün olamayacakti. Yetine getirilmigolan görev gerçekten parlak bir baçanydi ve mükemmeluygulama ile gerçeklegmigti.Ancak, tüm bu igler yapihrken Samuel grubu ve Uzakdogu'daki ticaret firmalan çok önemli olan ve tüm baçanlarini neredeyse mahvedecek bir konuyu gözden kaçirrniglard1.Ilkgirigimlerinde gazyagtm toptan olarak muhtelifyörelete sevk edeceklerinive mügterilerinkendilerine ait kaplarla kuyruk yapip sirada bekleyeceklerini, gazyagmi bu gekilde satin alacaklanm dügünmüglerdi.Tahminlerine göre mügterifer kap olarak ellerindeki eski StandardOil teneke kaplan kullanacaklardi. Halbuki i; böyle olmadi; o günlerdemavi renkli, Standard Oil'e ait bu teneke kaplar bagtan baça tüm Uzakdogu'da bagka amaçlarla kullamlir olmuytuve yerel ekonomilerce çok ragbette olan bir dayanak yerine geçiyordu. Tavan ingaatmdan tutun, kug kafeslerine, esrar kabi yapimma, çay demliginden ve yumurta çirpma aletine kadar her türlü geyin yapiminda kullamliyordu. Bu denli kiymetli sayllan bu üründen durup dururken vazgeçmeye de Uzakdogu halla hiç niyetli deglldi. Bu durum tüm projeyiciddi gekilde tehdit etmekteydive igin garibi teh66
.
.
dit Standard'tanveya Süvey; Kanali politikalarmdan ötürü de gelmlyor, dogrudan dogruya Asya halkmm ädellerinden ve tercihlerindenkaynaklamyordu. Durum o gekilde geligtiki, sonunda her limanda yerel bir bunalim halini aldi; gazyagt satilmadan öylece kaldi ve Houndsditch adresine birbirini izleyen karamsar telgraflaryagmaya bagladt Bu bunahma çabuk ve açik yüreklilikle yamt veren kipi yine Marcus olmugtur. Marcus bu konudaki davraniglyla mütegebbislik alanindagerçek bir deha oldugunu kanitlamigtir. YaptlgL i§ guydu: Ucuza kiraladigt bir gemiyi, teneke levhalarla doldurarak valdt-geçirmeden Uzakdogu'ya sevk etmek ve Asya'daki ortaklanna bunlan kullanarak gazyagiiçin teneke kap imal etmeleri talimatam vermek. Bunun nasil yapilacagmi hiç kimse bilmiyordu; fakat o buna aldingetmedi. Su igin yapilmast için gerekentesisler mevcut olinadigt halde, buna da aldirmadi ve bunlarm hepsini yapabilecekleri konusunda Asya'daki ortaklarint ikna etti. ÖrneginSingapur'daki bir acenta Samuel'in Japonya'dakiortaklarma "Tel-tutacaklar kaba nasil yaplçtin11t?"diye bir soru ortaya attiginda, kendisine derhal bunun nasil yapilacagt talimativeriliyordu. "Ne renk olmasini istersiniz?" sorusunaysa Mark hemen suyanitt veriyordu: "Kirmizi renk olsun." Çokgeçmeden artik Uzakdogu'daki ticaret firmalarmin hepsi bulunduklan yörelerde teneke kap imal eden yerel fabrikalar kurdular ve tüm Asya bir yandan öbür yana Samuel'inimalati olan parlak ve pmltili, fabrikadan yeni çikmig kirmizi kaplarla dolmaya baglad1.Çokgeçmeden bunlar StandardSirketi'ninmavi renkli, dünyanm hemen yarisim dolagip öyle gelmig eski,yamru yumru parçalanmig kaplannin yerini alarak onlarla yarigir duruma geldi.Belki de mügterilerin bazilan Samuel imalati gazyagmi,gazyagindançok içinde bulundugu ige yarar kirm1zi teneke kaplar için satm alir oldular. Nedeni ne olursa olsun, kisa zamanda kirm121renkli damlar ve kirmizi kug kafesleri mavi olanlarm yerini almaya bagladl.Aym gekildelarmizi renkli afyonkaplan, çay süzgegleri ye yumurta çirpmatellerimavilerle yer deglgtirdi ve her yer bagtan ba§a kirmiziya büründü.
Böylece bir 14daha bag'arilmigoluyordu. Samuel'in görevi bir kez daha yerine getirilmigve rekor sayilacak bir sürede tamamlanmigt1. Sene 1893 oldugunda, Samueltam beg gemi daha ismarlamig durumdaydi. Gemilerin hepsine birer deniz kabugu adi veriliyordu: Conch, Clam, Flax, Cowrie gibi. 1895 senesi sonunda, Süveyg Kanall'ndan geçmigolan gemi sayisi altmig dokuzu bulmuytu ve dört tanesi diginda, bu gemilerin hepsi Samuel Sirketi'ne ait olan veya Samuel girketi'nce kiralanmig gemilerdi. 1902 yllma gelinceye kadar, Süveyg Kanah'ndan geçirilmig olan tüm petrol miktannmyüzde 90'l Samuel Sirketi'ne veya onun grubuna aittir.
Belediye Meclisi
Üyesi
Marcus Samuel artik sadece iq hayatmda büyük bir bagarmm epiginde degildi. Kazandigt bagka bir bagari da Ingilizya§am tarzmdaelde etmekte oldugu konumda kendisini gösteriyordu. 1891 yllinda, dünya çapmdaki misyonuna baglamadan evvel yaptigi planlamanin orta yerinde, bagka bir proje için de kendine zaman ayirabilmig ve Londra SehriBelediye Meclisi Üyeligi için yapilan seçimlere katilarak Belediye Meclisi Üyeligine seçilmigti. Bu görevkendisine daha çok onur üyeligi olarak tevdi edilmig olmasma karym o, görevi ciddlye almig ve büyük bir zevkle yerine getirmigtir.Ancak 1893 yilmda, misyonuntamamlanmasmdanbir yll sonra yagammda meydana gelen talihsizbir olayonu -hem 14hayatmda hem de sosyal yagaminda- her geyinbog ve degersiz olduguna inandirdt Çünkü Samuel artik ciddi bir hastaliga yakalamigt1.Doktoru kanser tanisini koymug ve en çok alti ay ömrü kaldigim bildirmigti. Bu teghisinyanilyll oldugunu zaman gösterecek ve Samueldegil alti ay tam otuz dört yll daha yagayacakt1. Artik doktorunun verdigi bu yanifyli kisa yagam süresi Samuel'i daha da motive etmig ve iglerini biraz daha düzene koymak ve toparlanmakfirsatini dogurmuytu. Bu toparlam;yeni bir igin daha kurulmastyla sonuçlandt ve Tanker Sendikast faaliyete geçirildi. SendikaSamuelkardeq1er,Fred Lane ve Uzakdo67
gu'daldticaret firmalarmm mensuplan tarafmdankuruldu. Aralarmdaki anlagma uyarinca, tüm
tüm kâr ve Raylbi egit olarak paylaglyortardi.Standard Oil'le, Standard'm seçtigi herhangi bir pazarda yangabilmek ve baçanh olmak ve gerektiginde meydana gelen kayiplara dayanabilmek için böyle davranmalan gerekiyordu, Nitekim isabetli olduklan kikazandL sa zamanda anlagildi ve Tanker Sendikast hizla büyüyerek büyük bir baçan Marcus Samuel'in serveti günden güne artan bir hizla çig gibibüyüyordu. Bu büyüme yalmzca petrolden ve tankerlerden ileri gelmiyor, aym zamanda Urakdogu'ylave özellikle Japonya'yla uzun süredir devam etmekte olan ticari baglantilardan da kaynaklanlyordu. Samuelkardegler 1894-95 yillannda Japonya'nmÇin'leyaptigt SãVag Slf3Slnda Japonya'ya silah ve mühimmat satan belli bagh firmaydi ve para daha çok bu kaynaktan geliyordu. Sonuçta, Murex'in Süveyg Kanah'ndan ilk geçiginitakip eden sadece birkaç yll içinde, bir zamanlar Londra'nm doguher sasunda yaçayan bir Yahudi olan Marcus Samuel artik çok zengin bit adam olmugtu. Simdi bah Hyde Park'ta at gezilerine çikan, Kent bölgesinde Mote adim verdigi görkemlibir köy evi bulunan, bu evin beg yüz dönümlük arazisinde bir de geyik parki olan, ogullarmdan biri Eton'da okuyan, öbür oglu da Eton'a yeni girmig muazzam servet sahibi bir adamdi. Tüm bu baçanlanna karço, bir igadami olarak Samuel'inciddi sayllabilecek bir kusuru var. dL Bu da organizasyon ve idare konusundaki noksamydi. Rakibi olan Rockefeller'in aksine Samuel organizasyon ve idare yeteneginden yoksundu. Düzenli yagama kargi Rockefeller'in duydugu dogal egilim yerine,. Samuelhazirhkl1 yagamay1sevmiyorher geyio an içinden geldigt gibi, hazirhksiz yapmayi istiyordu. Onun kanisma göre, organizasyon denen gey dügünceden sonra, dügünme igi bittikten sonra yap11mallydi. Buna inanarak her geyi aklma estigi gibi yaplyor ve hayrettir bu onun sürekli olarak devam etmekte olan baçanlarmi daha da çarpicikillyordu: Ugraglart arasmda bir de, petrol iginin bir parçasi saydigt bagka bir is daha vardi: Büyük bir buharli gemi isletmecilig. Bu igi, ofisinde böyle bir organizasyonu gerçekten idare edebilecek bilgi ve deneyime sahip herhangi bir kipi bulundurmadan tek bagma yaplyordu.Bütün bu igler için yalFred Lane'e güveniyordu. Filonun tüm günlükigleri, içinde bir tek masa, iki sandalye, duvamz asth kâtipten bagka hiçbir gey olmayan Houndsditch semtindeki bir iki de dünya haritasi ra ve küçük bir odadan idare ediliyordu. Bunu, Rockefeller'in erigilmezligi, maskeli gibiduran yüzü, sakin ve tedbirlitutumu, 1400 no.lu odadaki baylann fikir birligine dayanarak verdigi hükümler, giddetli tartigmalar, çatigmalar hiddet Ye suçlamalarla kargilagttralitn.Rockefeller grubunda Marcus ve Samuel son karara varmadan önce, tüm bu agamalan teker teker yagiyorlardt. Samuel'in ofisinde ise bazen öyle oluyordu ki, örnegin bir bilgi istendiginde, bunu olise getirmesi için bir kâtip çagrdlyor,kâtip bilgiyi karde; yerlerinden Samuel'e getirinceye kadar orada çaligan bir görevlininanlattigina göre kalkip pencereye gidiyor,orada arkalan kaplya dönük olarak durup, birbirlerine yaklagiyor,kollanm birbirinin omuzuna dolayip, baglan egik, alçak sesle konuçuyor ve sonra birdenbire yine bir anlagmazliga dügerek birbirlerinden aynhyor, kavga etmeye baghyotlardi. Su kavgalarda Bay Sam yüksek ve kizgtn sesle baginr, Bay Marcus'sa alçak sesle konuqurdu; ancak her ikisi de birbirine deli, aptal, geri zekâli gibi säzle söverlerdt Sonra birdenbire, hangi nedenle oldugu bilinmeden barigirlar ve fikir birligine vanrlardi. Dalma çabuk ve kesin olarak birbirlerlyle son bir fikir aligverigiyaparlardt Bu bittikten sonra Bay Marcus kardegine "Sam, onunla telefondakonug" talimatmlverir ve telefonkonu mast devam ettigi sürece kardeginin omuz bagmdan aynlmaz, konugma bitinceye kadar orada öylece beklerdi. Samuel'lerinçabyma tarzi içte böyleydi. dünyada bagtan baça elde ettikleri
"iki
ÖlesiyeMücadele .
Petrol Savaglan olarak adlandinlan mücadele devrinin olugumunda birçok faktör rol oynamigtir. Rus petrol üretiminin süratle artmasi, StandardOil'in konumunda yet alan büyük yükselig, arz 68
stokunun bu denli arttig yillarda mevcut olan ve yeni kurulmuy pazarlan ele geçirme mücadelesi bu etkenlerden bazilandir. l890 ydlarmda, bu mücadeleye katilmig olan dört rakip -Standard, Rothschild'ler, Nobel'ler ve Rusya'daki öteki petrol üreticileri- arasinda,devamli,amansiz bir çekigmehüküm sürüyordu. Su çekigmenin olug tarzi oldukça garipti. Bir bakardimz, gu an pazarlan ele geçirmek için çetin bir gekildesavagan,flyat indirimi yapan, birbirlerini atlatarak petrolü ötekilerden daha ucuza satma çabasigösterenbu dört takip, hemen be; dakika sonra birbit1erine kur yapmayabaglar, dünya pazarlarmi kendi aralarmda paylagmak için bir ayarlama yapmak araylgl içine girerlerdi. Hemen bir dakika sonra bu defa birleyme ve müktesep hak elde etme pegme dügerlerdi. Bazi zamanlarbu üçünün hepsi birden ayni zamanda, büyük bir güpheve güvensizlikatmosferinde i; yaparlar, ancak hiçbir gekilde nezaket sinirlanmn digina çikmazlardi. Her seferinde de Standard Oil'in en çetin rakiplerini cömertçeyutmaya hazir olaganüstü yapis1 ige karigir veya Standard, yöneticilerinin sözleriyle rakipleri kendine katmaya ve asimile etmeye
çallgirdi. 1892 ve 1893 yillarinda Nobel'ler, Rothschild'ler ve Standard, dünyadaki tüm petrol üreti, mini filli olarak bir tek sistem içine sokmak, böylece dünyay1kendi aralarmda paylagmak yolun-
I
da birbirlerine yaklagtilar Ye bu amaçlanm neredeyse gerçeklegtirdiler. Arada yapilan görügmelerde Rothschild'lerin çikarini gözetmekle yükümlü temsilcisiM. Aron göylesõylemigti: "-Çok ükür kriz nihayet sona erdi; çünkü bu kadar uzun zamandan beri süregelen bu ölesiye mücadeleden Amerika'da ve Rusya'da y-agayanherkes bikkinhk duymaya bagladi." Rothschild'lerin Fransa'dayagayan kolunun bagkam olan Baron Alphonse ise sorunlan çözmek, bir sonuca ulaytirmak konusunda, bizzat çok istekliydt Ancak, basmin yazacaklanndan Olesiyekorktugundan, Standard'm kendisine New York'a gelmesi için yaptigi ve adeta baski yaparak israr ettigi gagnyi kabul edemedl. O siralarda Chicago'daDünya Fuan yapillyor, fuan görmekiçin dünyamn her yerinden birçok yabanci Amerika'ya alun ediyordu.Bundan yararlanan Standard Oil mensubu Libby, Baron Alphonse'u Rothschild grubunun Amerika'ya gelmeklefazla dikkat çekmeyecegi konusunda ikna etti. Sonunda buna inanan Baron New York'a gitti ve Broadway 26 adresinde Standard yöneticileriyle bir toplantiyapti. Toplanti bittikten sonra StandardOil yöneticilerinden biri Rockefeller'e verdigiraporda Baron'un son derece nazik biri oldugunu, ingilizceyi fevkalade iyi konugtugunu söylüyor ve sözlerine gunlari ekliyordu: "Rothschild'ler Rusya'da petrolün kontrolüne yönelik girigimederhal baglayacaklar ve ilk adimt hemen atacaklar. Onlann bu igi bagarmak için gereken yetenege sahip oldugundan tamamen eminim." Ancak Standard yetkilisinin dikkatinden kaçan bir geyvardi. Baron bunlari söylerken bir de kopul lleri sürmüg, nazik fakat kesin sözlerle Standard Oil'in Amerika'da bagLmsiz olarak petrolcülük yapaniari da kontrat içine almast için israr etmigti, Rothschild'ler Nobel'leri de yanlarina ahp büyük gaba göstererek tüm Rusya üreticilerini ortak bir cephe kurmaya razi ettiler. Ortak cephe Standard'la yapilacak büyük uzlagmada bir baglangiç olacakti. Rothschild'ler bu sonuç için her ne kadar büyük çaba sarf ettilerse de bu çabalan sadece rakiplerince degil o günlerde Bakû'ytt kasip kavuran kolera salgimyüzünden engellendi ve sonuç istedikleri kadar çabuk almamadi. Artik Standard, Amerikan petrolünün yüzde 85, yüzde 90 kadarim kontrolü altma almigtt, Buna ragmen, çok önemli olan eksik orani bir türlütamamlayamlyor, bagtmsiz çahyanAmerikall rafinericileri ve üreticileri bir türlü büyük projeye katmayi bagaramiyordu. Su yüzden Baron Alphonse'la yapmay1 dügündülderi anlagma bir tür1ügerçeklegemedi. Buna kargin 1894 ylli güz mevsiminde Standard yeniden dünya çapmdabir fiyat indirimi kampanyastna girigti.Rothschild'ler Standard'layapacaklan pazarhkta Samuel'ipazarlik kogullarmi iyilegtirmede kullanacaklari bir araç olarak görüyor ve onunla aralarmdaki sözlegmenin yorumlanmasi konusunda çok da sert davranlyorlardi. Sonuçta Samuel daba fazla dayanamayarak aci aci ve yüksek sesle gikâyetebagladt. O derece yüksek sesle gikâyet etti ki bu Standard Oil'ce bile duyuldu. Standard Oil, gikâyetçiSamuel'in Rothschild'lerle arasmdaki bagm zaylfladigini 69
onunla anlagmakiçin müzakerelere girdi. Amerika'daki rakiplerine yapmig oldugu tekliflereçok benzeyen bir teklifi,daha büyük çapta olarak ona da yaptl. Adt geçen rakipler artik kavgay1birakmq, Standard'm kardegi olmuglardi. StandardSamuel'eçok büyük paralar ödeyecegini, girketininStandard Oil'in bir parçasi olacagim, kendisinin de Standard'a müdür olarak atanacagm1 ve eger isterse kendi yurttaglik haklanm korumakta serbest olacagmt söylemigti.Tübagimsiz müyle ele almdtgmda teklifgayet çekiciydi. Fakat Samuel bu teklitireddetti. Sirketin hüviyetini korumasmdan yanaydi; aynca bayragtmn M. Samuel ve girketiadini yagatircasma gemi direklerinde dalgalanmasmi istiyordu. Belki de hepsinden önemlisi, her geyiningilizolarak kalmastm istiyordu. Dügüncesine göre o güne dek elde ettikleri baçan Ïngiliz.kogullanna göre saglanml; ve ingiltere'yeait olan bir baçanyd1.Samuel bunun aynen korunmasmda israr ediyor, bir Amerikan girketiolan topluluklabirlegmek istemiyordu. Bu durum kargismda Standard Oil vakit kaybetmeden bir kez daha Rus üreticileriyle temasa geçtive 14 Mart 1895 tarihindeRothschild'lerle ve Nobel'lerle uzun zamandir özlemini çektigt büyük ittifak anlagmast imzalandi. Anlagma "Amerika BirlegikDevletleri Petrol Sanayii Adina" ve "Rusya Petrol SanayiiAdma" imzalanmigt1. Anlagma uyarinca dünya ihracat satiplanndan gelen tüm gelirinyüzde 75'i Amerikalilar'm, yüzde 25'i Ruslar'm olacakti. Fakat nedense bu anlagma hiçbir zaman yürürlüge sokulmadi. Gärünügegörebunun gerçeknedeni Rushükümetinin kargi koymastydL 80ylece bir kez daha beklenen ve özlenen büyük ittifak, daha yürürlüge girmeden çöküyordu. Bu çökügten sonra Standard yeniden fiyat dügürme kampanyalanna bagvurdu. Standard Oil'in Rus üreticileriyle büyük ittifak yaparak,dünya petrol pazart ve uluslararasi rakipleri üzerinde yeniden kontrolü ele geçirmesi mümkün olmam14tl.Fakat bunun için bir seçenek mevcuttu. Standardyöneticilerine göre bu, Ruslan kendi oyunlanyla yenilglye ugratmak, dize getirmekti. Aslmda bu konuda Ruslar daha avantajlt durumdaydi. Bu avantaj gu gerçegedayamyordu: Batum'un Singapur'dansadece l l.500 mil uzak olmasma karçm, Philadelphia Singapur'dan 15.000 mil uzaktaydi ve kugkusuz bu Ruslar yönünden bir avantaj sayllirdi.Ancak, Standard durumu tersineçevirereklehine kullanmak istedi. Plamna göre, Asya pazanna ve hatta Asya'ya çok daha yakm olan yerlerdekiham petrole ulagtigt takdirde,durum kendi leyhlerine dönecekti. Su nedenle dikkatini Dogu Hint Adalan'nm Hollanda hâkimiyetindeki Sumatra bölgesine çevirdi. Malaka yoluyla Singapur'a ulagmakbuharli gemiyle sadece birkaç saat allyordu. Bu arada gözlerini, uzun mücadele yillarmdan sonra, balta girmemigSumatra ormanlanndan kendisine kârh bir meslegi adeta yaratmig olan bir Hollanda girketine dikmigti. Eu girket o siralar Taç Petrol admi verdigi kendi petrol ürünüyle tüm Asya pazarlarinda nüfuzunu artirma yolundaydi. Böyle yapmakla, petrol üretiminde dünyada en büyük olanlar arasmda üçüncü strada gelen bölgenin de kapilanm açiyordu. Bu girkete "Hollanda Kraliyet Petrolü" (RoyalDutch) adt verilmigtir. dügünerek
Hollanda Kraliyet Petrolü Hollanda'ya ait Dogu Hint Adalan'nda yüzy1llardan beri petrol sizmtisi gözlenmigti. Yöre halki bu sizmtidan yararlanma yoluna glderek yagi" diye adlandirdiklart bu maddeyi ilaç yapmakta kullarilid1. "Kas tutulmalarma"lyi geldigine inandiklart bu maddeyi aym zamanda daha "toprak
bagka gelenekseltibbi amaçlarla da kullamyorlardi. 1867 yllinagelinceyekadar Adalar Denizi'nde en az elli iki sizmti olayi saptanmigtir. Ancak bu sizmti çok sürmemig, giderek etkisini kaybetmigti. Amerikan gazyagtise aym ylllardabüyük geligme göstererek tüm dünyanin kalbini kazanmigti.
1880 yilmda bir gün Aeilko Jans Zijlker admda Dogu SumatraTütün Sirkett'nín müdürü olan bir kigi Sumatra kiyilanmn bataklik bölgesinde bir tütün çiftliginde gezinlyordu. Groningen'in çiftçi ailelerinden birinin en küçük oglu olan Zijlker, çok seneler önce bagmdan geçmig mutsuz bir agk macerasmdan sonra, yaklagik ytrmi yll õnce Dogu Hint Adalan'na gelmig, bura70
l
civarmda dolagirkertaniden büyük bir firtisiginmakistemigti. Çiftlik karanhk üzere geçirmek koptugunda, Zijlker geceyi ve kullamlmayan bir tütün siperlígine sina halkmm de Mandur dedigi yerli bir nezaretçi vardi. Etgmmakzorunda kaldi. Yanmdabir yöre Igik için bu adam elinde bulunan megaleyiyakt1.Megalenin karanlik biraz raf zifiri oldugundan, saçtigt parlak alev smlsiklam islak Zijlker'in dikkatini çekmigtl. Gördügüalevin nereden geldigini anlamamiç,çok fazla reçine içeren bir tahta parçasmdanolugtugunu sanmigt1.Mandur dedikleri hu adam acaba megaleyi nereden bulmugtu? Bunu kendisine sordugunda Mandur, elindeki hatirlayamayacamegalenin bir çeyit madeni balmumuyla sivanmig oldugunu söyledi. Ínsanlarm gikadar uzak yillardan bu yana, yerli halk bu balmumunu küçük havuzlann yüzeyinden çikanyor, sonra da gemi imali dahil olmak üzere çegitli alanlarda kullanlyorlardi. Zijlker ertesi sabah Mandur'u yanina alarakhavuzlardan birinín yanina gitti. Orada ilk hissetigi geyburnuna gelen bir koku oldu. Su koku birkaç yll önce adalara sokulmug olan ithal ma11gazyagmi andinyordu. Hollandah Zijlker bu çamurlu maddeden küçük bir miktar alarak tetkik edilmek üzere Batarvia'ya gönderdi. Gelen cevap ümit vericlydi; çünkü örnek üzerinde yapilan analiz, bu maddenin yüzde 59'la yüzde 62 oranmda gazyagt içerdigini belli etmigti. Sonuçtan memnun kalan Zillker bu kaynagt geligtirmeye karar vererek kendisini bütün kalbiyle bu serüvene adadi. Kafasina yerleptirdigi bu yeni fikir .o günleri izleyen on seneyi agkin bir süre Zijlker'i devamh olarak megguletmig, kendisini tüm varliglyla bu ige adamasim saglamigtir. Bundan sonra yaptigt ilk iq Langkat'taki yerel sultandan bu ige destek istemek oldu ve bubaçardi. Sultanin yaptigi bagië Telaga Said diye tamnan,Sumatra'nm kuzeydogusunda, Malanu ka kiyilarma bogalan Balaban Nehri'ne alti mil mesafede balta girmemig bir araziydi.ilk kuyunun baçanyla kazilmasi yillar aldtve ancak 1885 y11mdagerçekle§ti.Kazi teknolojisininço,k ilkel oluguve araziye hiç de uygun olmaylgtyüzünden iq çok geç ilerliyor, çok fazla zaman allyordu. Bu durum daha sonrakibirkaç yll içinde aynen devam etti. Zijlker'in bu iq için sürekli paraya ihtiyac1oluyordu.Ve sonunda, bu parayi bizzat kendi ülkesinde, Hollanda'da büyük itibar kazanarak sagladt Para, Dogu Hint Adalan'ndaki Merkez Bankasi'am eski bagkanmdan ve aym ülkenin eski genelvalisindengelmigti.Aynca, bu güçlü bagigçilann gösterdigi çabamn sonucu olaTak, bizzat Hollanda Krah Ill. William "Royal" (Kraliyet) unvanmmbu spekülatiftegebbüsadma kendisine veriyordu. Normal olarak bu kullamlmasma nza gösteriyorve bu unvani bir belgeyle belgenin yalmzca halen kurulmuy ve kendilerini kamtlamig girketlere verilebilecegl göz önüne almdtgmda, bu olgunun ne denli önemli oldugu kolayca anlagilir.Verilen belgenin degeri çok büyüktü ve sonsuza kadar devam edecekti, 1890 senesinde faaliyetegeçmigolan Hollanda Krailk stokunu denizaçm gönderdikten sonra o derece ragbet kazandi ki, hemen arkaliyet Sirketi smdan sevklyat dört buçuk katina çikanldi. SonundaZillkerzaferi kazanmigtt. Önündeuzanan yillarda son on yll içinde sarf ettigi tüm çabalarm kargthgim görür gibiydi. Yazdígl bir mektupta fikirlerini qu sözlerle dile getirmigtir: "Bükemeyeceginiz eli kirin. Geçmigtekitüm arayiglanmda prensibim daima pu olmuytur: Benim yammda olmayan benim kargimda demektir ve ben de söz konusu kipiyebuna göre davramrim. Bu prensibin bana dügmanlar kazandtrdigini çok iyi biliyorum. Fakat gunu da biliyorum ki, eger bu gekildehareket etmemig olsaydim bu íçte asla baçanli olamazdim."Bu sözler Zijlker'in mezar tagmakitabe olarak yazilsa yerinde olurdu. Çünkü1890 güz mevsiminde Uzakdogu'ya dönmüç olan Hollandali, girketinfaallyete geçmesindenbirkaç ay sonra, Singapur'augradigmda hiç beklenmedik §ekildeöldü. Hayal ettigi amaç gerçeklegmemigti. Mezan bagina gösterigsiz, sade bir anit dikilmig, yattigi yer bu amtla belirlenmigti. Zillker'den sonra Sumatra'mn konuk sevmeyenbataklikli ormanlannda liderlik JeanBapKessler'e geçti. 1853 yilmda dogmug olan Kessler,Dogu Hint Adalan'nm HollanAugust tiste da'ya ait kesiminde kendisine baçanli bir ticaret hayati kurmugtu. Ancak sonradan 14hayatmda ciddi bazi tersliklerlekargilagtigindan, kalbi kirilml; Ve saglig!bozulmuy olarak tekrar Hollandaki sakin ve yalniz hayata
71
da'ya dönmügtü.
-
Hollanda Kraliyet Sirketi'nin kendisine her yeye yeniden baglama f1rsativerip bulunmasi bu yillara rastlar. Kessler bu teklifikabul etti. Eu adam gerçektendogugtan liteldifte derdi ve demir gibi bir iradeye sahipti. Aynca hem kendisinin hem de çevresindekilerin tüm eneriisini gerektiginde tek bir hedef üzerinde yogunlagttrma yetenegi vardt 1891 yllmda sonda] mevkiine vardiginda tüm endüstriyi karmaça içinde buldu. Avrupa ve Amerika'dan sevk edilen araç-gereç dahil her gey, mali durum da íçinde olmak üzere bütünüyle düzensizlik içindeydi. Egine yazdigt bir mektupta bu konu için punlansöyler: "Dügünmeden yapilan ani hareketler yüzünden büyük say11abilecekparalar heba olmug." Çaligma kopullari da berbatti. Dinmek bilmeyen yagmurlu günler sonunda,iççiler bazen bellerine kadar uzanan sular içinde çahymak zorunda kallyordu. Yörede yiyecek pirinç de kalmadigmdan Çinliler'den olugan sekiz kipilik bir iççi ekibi, birkaç çuval pirinç bulmak için on be; mil uzakliktaki bir köye çamurlara batarak, hatta bazen de yüzerek gitmek zorunda kallyorlardi. Bütün bunlar yetmiyormug gibi bir taraftan da Hollanda'dan gelen önüne geçilmez baskilarla kargi karç1yayd11ar. Bu baskilar iglerin çabuklagtinlmasim, programa uygun olarak çahgilmasim etmeleri yatinmctlan mutlu ve yönündeydi. Tüm bu zorluklarla mücadele ederek ve gece gündüz çaligmak suretiyle,çogu zaman da sitma hummas1yla hastalanan tedirgin Kessler,yine de ne yapip yapip igin gerektirdigi tempoyuzorla tutturmasinibildi. I892 yllmda, balta glrmemig ormanlardaki kuyulan Balaban Nehri üzerindeki rafineriye baglayan alti mil uzunluktaki boru hatti nihayet tamamlanmigtl.Takvimler 28 Subat'i gösterirken ekibin hepsi birden bir araya gelmi heyecanli ve sinirli bir halde petrolün rafineriye ulagmasim bekliyorlardi. Bunun ne kadar zaman alacagini önceden hesapladiklanndan, ellerinde saat, dakikalan saylyorlardi. Sonunda vakit geldi ve ne yazik ki geçti. Bekledikleri petrol çikmami§ti. Dogal clarak endigeyle bekleyen tüm seyircileriderin bir karamsarlik sarmlytt. Kessler'egelince, o, yenilginin kapida bekledigini sezmig, korkarak arkasim dönmügtü. Íçte tam o an, beklenmedik bir gey oldu ve birden orada bulunanlann hepsi donup kaldilar Tipki güçlü bir firtmamn kükremesi" gibi bir ses duyulmug, petrolüngeldiginiilan etmigti. Gelenpetrol Hollanda Kraliyet Petrol rafinerisinin ilk imbigine büyük bir hizla ve bir itici güçle" akmaya bagladi. Oradakikalabalik gimdiartik sevinç çigliklanatlyordu. Hollanda bayragi havada dalgalamyor, Kessler ve ekibi Hollanda Kraliyet Petrol'ün müstakbel refahi gerefinekadeh kaldinyordu. Artik, girket fillen ige girmigti.1892 Nisam'na gelindiginde, -ki bu tarihte Marcus Samuel ilk kargosunu Süvey; Kanall'ndan geçirerek gönderme hazirligi içindeydi- Kessler, Hollanda Kraliyet Petrol adlyla kayit edilmig ilk birkaç kasa gazyagimpazara sürmügtü. Tüm bunlara kargin refahm yani baglannda oldugu söylenemezdi. Sürekli devam eden ihtlyaglar yüzünden Hollanda Kraliyet parasal kaynaklan çarçabuk tükenmly,kendi öz varhgi, igletme için gerekli sermayenin saglanamamasi nedeniyle tehdit altma girmigti. Yeni fon bulmak için yaptigt çilgmcaarayly içinde Kessler, Hollanda ve Malezya'ya gitti. Ayhk gazyagi satigiyirmi bin kasayi buldugu halde girkethâlâ zarardayd1. Sonunda Kesslersermayeyi bulabildi ve 1893 yllmda Telaga Said'e geri döndü. Burada gördükleri gerçekten içler acis1ydi. Sirketin bütün operasyonlan acinacak durumdayd1. Kessler bu durumu gu sözlerle tarif etmigtir: "Igedört elle sarilmamak, cehalet, ihmal, bakimsizhk, düzensizlik ve stkmti her yerde açikça belli oluyor. Íçtebiz bu kogullar altinda, igimizi genigletmek istiyoruz. Tabii igin iki ucunu bir araya getirmek istiyorsak." Bu amaçla operasyonu mümkün oldugu kadar büyük güçle çahçmayayäneitti ve mevcut tehlikeyigu acikl1sözlerle özetledí: "Durgunlagip gevgemekigi tasfiyeetmek demektir." Önlerindeagmalari gerekenher türlü engel vardi. Bunlardan biri Sumatra'ninbir bagka yerinden gelmig olan ve sayilan yaklagik üç yüzü bulan çapulcukorsanlardi. Bunlarsonda) yeriyle rafineri arasindaki baglantlyt önee geçici olarak kestiler, sonra da yöredeki binalardan bazilanm atege verdiler. Atege verme olaymda ilk defa on ylli aikm bir süre evvel Zijlker'in gözüne iligen "çok
"inanilmaz
72
gelenekselpetrol megatelerini kullandilar. Tüm bu güçlüklere kargm Kessler yine de yllmadi ve çaligmalari için ekibini zorlamaya devam etti. Karisma yazdigi bir mektupta "Íglerters giderse igimi ve gerefliismimi kaybederim. Aynca belki de özverilerimiti ve olaganüstü çabalanmm kargiligipazarligin engellenmesi gekliyle ödenecek. Tann beni tüm bu acilardan korusun" diyordu. Kessler karannda sebat gösterdive sonunda baçardi. iki yll içinde üretimi alti katma çikarmig,Hollanda Krallyet Petrol'ü sonunda kâra geçirmigti. Hatta ilgililere kâr hissesi ödeyecek duruma bile gelmigti.Ancak yine de üretici olmak yetmiyordu. Hollanda Kraliyet Petrol'ünvarligini devam ettirmesi için Uzakdogu'da, aracisiz olarak kendi pazarlama organizasyonunukurmasi partti. Bu arada girkettanker kullanmaya ve pazarlann yalonindakendi depolenni da yapmaya baglamigt1.Ama önlerinde bir tehlike daha bekliyordu. Samuel'in Tanker Sendikasi'nin çok çabuk hareket ederek önlerine geçmesinden, kendilerini oyuna getirmesindenkorkuyorlardi. Neyse ki vaktinde yapilan korumaya yönelik bir müdahaleyle Hollanda hükümeti, Tanker Sendikasi'nm Dogu Hint Adalan limanlarma girmesini yasakladi. Buna gerekçe olarakda kendi üreticilerine, Tanker Sendikasi'nm o agamada yerel sanayi için bir terör unsuru olmamasi gerektigini
gösterdi.
Hollanda Kraliyet Petrol'ün igleri hayret verici bir çabuklukla geligiyordu. Ûretim18951897 yillan arasinda be; kat artmigti. Ancak, Kessler ve girket,kazamlan bagarinm fazla abartilmamasmi,bu konuda fazla gürültü yapilmamasmi istediler. Strastgeldigi bir gün Kessler arkadaylarini uyararak, Hollanda Kraliyet Petrol yeni ilave bagiglar elde edinceye kadar "Fakirmigiz gibidavranmamiz-gerekiyor" demigtir. Sonra da bõyle dügünügünün nedeni olarak, diger Avrupah ve Amerikali girketlerinilgisini Dogu Hint Adalan'na veya Hollanda Krallyet Petrol'e çekmek istemedigini söylemigti. Astl büyük korkusu StandardOil'den kaynaklanlyordu. Billyordu ki, eger kizacak olsa, Standard, asil silahmiyani flyat indirimini seferber edecek ve Hollanda Kraliyet Petrol'ü köpeye silogtiracakti.
"Hollanda Kaynakli Engeller" Ancak Hollanda Kraliyet Petrol uzun zaman rakiplerinin dikkatinden kaçamazdi. Çokçabukbüyümesi,Asya'dakiöteki üreticilerin de büyümesiyle bir araya gelince Rus üreticilerin sebep oldugu üzüntüye eg yeni bir bag agnsi yaratlyordu. Standardbu nedenle mümkün olabilecek tüm olasthklari teker teker aragtirdt. Vakitgeçirmeden Sumatra'da bir imtiyaz ele geçirmek için müzakerelere.girigtiyse de, yerliler arasmda ayaklanma bag göstermesi üzerine, bu fikirden çarçabuk vazgeçti. Çín'den ve Sakhalin'den California'ya kadar Pasifik'in her köpesinde üretim gansi aramaya koyuldu. 1897 ylhnda Hollanda KraliyetPetrol tehdidinekargi ne yapilabileceginin degerlendirilmeAsya'ya iki temsilei gönderdi. Temsilciler Dogu Hint Adalarl'nda Holsi için Standard Oil Sirketi landa Kraliyet Petrol'ün yerel müdürüyle görügtüler ve girketintesislerinigezdiler. Aynca Hollanda hükümetine mensup memurlari da arayip onlarla konugtular. Yörede yurt hasreti çekerek çallgan Amerikah sondajctlardan bilgi topladilar.Bu arada temsilcilerdevamli olarak Broadway 26'yt arlyor, balta girmemig ormanlarda buhar uygulamasi yaparak girigilecek denli kangik bir giriglme"yanagmamasihususunda yetkilileri uyarlyordu. Yapilacaken iyi igin halen mevcut üretimi satin alarak itibarh bir Hollanda girketiyleortakhk kurmak oldugunu söylüyorlardt Buna gerekçe olarak "Hollanda Koloni Hükümetinin" kullandigi yöntemleri anlatmakla geç kalmdigini ileri sürüyor, bir bagka gerekçeolarak da pu fikirleri ifade ediyorlardi: "Siz"diyorlardi, yi yürütecek yetenege sahip yeterli sayidaAmerikah'yi burada tutmakta daima zorluk çekersiniz." Standard'in hedefinin, baçanh girketleribir araya getirmek olmastgerektiginiIsrarla vurguladilar. Bu girketlerarasmda, hepsinden önce Hollanda Krallyet Petrol Sirketigelmeliydi. Hollanda girketiStandard'ideh et verici bir rakip, korkulu bir rüya olarak görüyordu. Stan"bu
"idare-
73
dard ise, Hollanda girketininyigitligine büyük saygi duymaktaydi. Standard'1n adamlan Kesslefin liderliginden, izledigi olumlu ekonomi polítikasmdan, yeni pazarlama sistemindenbütünüyle ve gerçek anlamda etkilenmiglerdi. Yazdiklari bir raporda bu konuda gunu söylediler: "Petrol iginin gelmig geçmig tüm tarihi boyunca Hollanda KraliyetPetrol'ün gösterdigi baçan ve çabuk ilerleme bagka hiçbir olayda bu derece yogun yaganmam14tir." NitekimStandardOil yetkilileri Sumatra'da Hollanda Kraliyet Petrol müdürlerine veda ederken, durumlarmdan neredeyse bir haylflanma seziliyordu. lçlerindenbir yetkili bu anda su sözleri söylemigtir: "Ne yazik, sizin ve bizim gibi böyle büyük sorunlan olan iki girketbirlegemiyor." lgleri daha da kangtirmak istercesirle, bundan kisa bir süre sonra Samuel'e ait sendikanin da Hollanda KrallyetPetrol'ü gözlemekte oldugu ortayaçiktl. Her iki grup arastnda1896 yllinda ve 1897nin baglarmda piddetlitartigmalarolmaktaydl. Fakat hedelleri bírbirinden çok farkliydt. Hollanda Kraliyet Petrol, Asya'da ortak bir pazarlamadüzenlemesi istiyordtL Marcus ve Samuel Samuel ise bundan daha fazlasmm pegindeydiler. Amaçlari Hollanda Krallyet Petrol'ü satm almakti. Aradaki tartigmalardaher iki taraf birlikte saglanacakçikarlardan söz ediyor fakather gey bundan ibaret kallyordu. Sam, Hague kentinde Hollandah müdürlerleyapttgt ve daha çok sessizliklegeÇenbuz glbisoguk bir havamn egemen oldugu toplantlytkardegi Marcus'a gu sözlerle anlatlyordu: "Hollandahlar'm yaptigi sadece oturmakve hiçbir geysöylememek. Bu sessizlik istediklerinielde edinceye kadar da sürecek. Ama bu durumda istediklerini kugkusuz elde edemeyecekler." Zaman _geçiyor, hiçbir ilerleme olmuyordu. Yine de aralarmdaki rekabete karçm, Marcus ve Kessler birbirleriyle dostane iligkiyi koruyabiliyorlardi. 1891 Eylülü'nde Kessler'e yazdigi mektupta Marcusnazik bir dille göylediyordu: "Bana öyle geliyor ki günün birinde koullarda anlaçacagiz. Bunun böyle olmasilazim, çünkü eger anlaçamazsak,her iki tarafda birbirlerine karytyikici bir yangmayagirigecek," StandardOil ise arada geçen tartigmalardanhaberdardi ve iki girketiner geç birlegip,kendi irketinin aleyhine güglü bir beraberlige gitmesindenkorkuyordu. Bu günlerdeStandardOil yöneticilerinden biri dügüncelerini göyle ifade etmigtir: "Her geçen gün, durumu daha güçlegtirikontrolü yor ve konuya hâkim olma olanagtmizitehlikeyesokuyor. Eger hemen harekete geçip ele almazsak egemenlik Ruslar'a, Rothschild'lere veya bagka bir girkete geçecek." Daha evvel Standard, Ludwig Nobel'in ve Marcus Samuel'in girketieriniele geçirmekistemig ancak bagaramamigtL Simdi,1897 yazmda ise StandardOil'in Bag DigTemsilcisiolan W.H. Libby,Kessler'e ve HollandaKrallyet Petrol'e resmi bir teklifgötürüyordu.Teklife göre, Hollanda Kraliyet Petrol'ün sermayesi dört katma çtkarilacak, bütün ek hisseler Standard'averilecekti. Libby,Stangücü altma almaya hiçbir niyeti olmadigtm" üzeridard Oil'in, Hollanda KrallyetPetrorü oldugu konusunda Kessler'eteminatveriyor, mütevazi vurguladl. basa basa çok Hedefterinin ne geyinsadece lyi bir sermayeyatmm1" oldugunu israrla söylüyordu. Kessler, Libby'nin sözlerine ve önerisinin samimiyetinekanmamigtl. Kessler'in istarla tekrarladigtögütlere uyan Hollanda Kraliyet Petrol yönetimi hu öneriyi reddetti. Düg kinkligina ugramt; olan Standard bu defa Dogu Hint Adalari'mn Hollanda kesiminden yeni blr imtiyaz kazanmak için yeni görügmelere girigti.Ancak hem Hollanda hükümeti yetkilileri hem de Hollanda Kraliyet Petrol'ün kendisi duruma müdahale ederek bunun gerçeklegmesini engellediler.Amerikah bir yetkili bu konuda, "Hollanda'dan gelen engellemelerin Amerikalllar yönünden dünyada çözülmesi en zor sorun oldugunu" beyan ederek sözlerine gunlariekliyordu; "Bunun nedeni Amerikahlar'm her zaman aceleci olugu, Hollandahlar'mise hiçbir zaman aceleci olmayigidir." Her geyekargm Hollanda Kraliyet Petrol kendisini güvende hissetmiyordu. Sirketin müdürleri ve idare Standard'mAmerika'da nasil çahyttgim,rakiplerinibelli etmeden tedirginetme pahasma hisseleri nasil satm altp sonradan etkisiz hale getirdigini billyordu. Böyle bir oyuna gelmemekiçin önceden haztrlikli olmayi kararlagtirdilar ve bu amaçla tercihli hisse denebilecek özel bir hisse senedi türü olugturdular. Yönetim Kurulu'nun kontrolü bu "kendi
"istedikleri
74
tercihlihisse sabiplerinin elinde olacakti.Tercihli hisse sahibi olabilmenin daha da güçleptirilmesi içip bu seçkin toplulugaancak davet ile girilebilmesi esas1getirildi.O stralarda, Standard Oil'in olan kendileriyle bir yetkilisi ümitsizlik içinde Hollanda Kraliyet Petrol'ün bir Amerikan virketi hiçbir zaman birlegmeyeceginisöylüyordu. Hollanda KraliyetPetrol yönünden yolu kapayan gey bir engel" degildi ve igin içinde aynca pratikanlamda da bir sorun vardL Ona sadece göre gerçek quydu: Hollanda Krallyet Petrol yetkilileri girketin kânndan yüzde 15'l almaktan büyük keyif duyuyordu. "duygusal
.I I
i
75
4 Yeni Bir Yüzyil
Bazi bagimsiz üreticiler Standard Oil'e kendi aralarmda "Eski Ev" adml takmiglardi. Su girket kurulduktan sonra büyük ve önemli bir varhk olarak serpilmig, gölgesiniher yönde hissettirmigti. Artik Amerika'da mevcut petrol arazisinin her santimine egemendi.Yabanct rakipleri dig ülkelerde "Eski Ev"e meydan okurken, Birlepik Devletler'in her yerinde belirli bir teslimiyetseziliyordu. Görünüge göre Standard'm her geyesahip olmasi ve her geyikontrol altma almasi kaçinilmazdi. Yine de 1890 yilmda ve yeni yüzytlm ilk on ylli içinde olugan geligmeler"Eski Ev"in üstünlügünü tehdit eder nitelikteydi.Petrol endüstrisinin asil dayanagt olan pazarlar giddetle sarsillyor ve dagilma tehlikesigösteriyordu. Ìçtetam bu strada BirlepikDevletler'in üretim harítasinda da dramatik bir degigim gözlendive yeni türemigbazi önemli Amerikah rakipler Standard'm egemenligine kafa tutar oldular. Artik StandardOil açismdan bile dünya agiriderecede büyüyordu ve bu büyüyüg sadecedünya için degil, Birlegik Devletter için de geçerliydi.
Kaybolan ve Kazanilan Pazarlar 19. yüzyil sonlarinda yapay igiga kargi gereksinim çogunluklagazyagt, havagazi ve mumla kargilamyordu. .Havagaziyöredeki gaz idaresinden, kömür veya petrolden veya dogrudan dogal gazdan üretilerek saglaruyor,sonradan gerekli yerlere naklediliyordu. Su üç kaynagm üçü de birbirinin aym ciddi bazi sorunlar yaratiyordu. Her üçü de kurum, kirlilik ve isi çikanyor, oksijen tüketiyordu. Ayrica her zaman için yangm tehlikesivardi. Yangm tehlikesiyüzünden birçok bina igiklandinlmlyor, tamamen karanliklar içinde b1rakihyordu. Bu binalar arasmda Gore Hall ve
Harvard Koleji'nin kütüphanesi sayllabilir. Gazyagi, havagazi ve mumun egemenligi uzun süremezdi. Birçok bulugun mucidi ve icatlan arasmdamimiograf, fonograf, pil ve sinema da bulunan Thomas Alva Edison 1877 yllindan beri, elektrikle aydmlatma konusuna egilmigti. iki yll içinde igiga kargi dayamkli akkor elektrik ampulünü icat etmig ve geliptirmigti.Icat etmeyi bir hobi olarak degil, ip olarakgörürdü. Yazdigi, bir mektupta qu sözlere yer vermigtir: "Ticari deger igeren geylerüzerinde çaligmayadevam etmeliyiz. Bu laboratuvar onun için yapildi. Tüm hayatmi bir annin derisini incelemekle geçiren ve kara ekmekle birasmi buldugu sürece durumdan hognut kalan ihtiyar Alman profesöre benzememeliyizi" Edison kendisini icatlanm ticari sahaya dökmeye adadi ve bu iglemle ugragirken elektrik üretimi sanayiini yaratti Elektrigin fiyatim belirleme konusunda bile dikkatle çaligti. Bundaki amaci elektrik fiyatmi gehir gazi flyatiyla tipattp ayni düzeye, bin kübik feet için 2,25 dolara getirmekti. Bunu yapmakla elektrigin gehirgazlylarekabet edecegi kamsmdaydt. simrlan son zamanlarda Wall Street'i de içine alan Agagi Manhattan'da bu maksatla bir gösteri-proje merkezi kurdu, 1882 yilmda, bir gün, bankasmin müdürü olan dostunun bürosunda ayaktadurur durumdayken, bir dügmeye basarak tek bir an içinde üretim tesisini çaligtirmlyoldu. Bunu yapmakla sadece yeni bir sanayle kapi açmigolmuyor, bütün dünyay1 degigtirecek bir icada da 76
kapi açmig oluyordu. Elektrikbirçok avantallar sagllyor, iyi kalite igik verip, kullamcistnin dikkatli olmasmi gerektirmiyordu. Bulunabildigi yerlerde kargi direnç göstermek
fazia
mümkün
ona
olamazdt 1885yllma kadar 25.000 elektrik ampulü kullanima girmig, bu rakam 1902 yllma kadar 18 milyonu bulrauptu. Artik yeni igik gazyagmdan degil elektrikten çtkanhyordu.Dogal gaz sanayi pazarlan artik isitma ve pigirme araçlarma dönügüyor, Amerikan petrol sanayiininmerkezi sayilan gazyagi kullammi giderekkirsal Amerika yla kisitlamyordu. Yeni geligenelektrik teknolojisilasa sürede Avrupa'ya da yaylldi. 1882 yllmda, Londra'mn Holborn Viaduct istasyonunda bir elektrikle aydmlatma sistemitesis edildi. Elektrik eneriisi ve elektrikle igletilen sanayiler Berlin'de o kadar çabukyaylldive benimsendi ki, gehir kisa zamanda isim degigtirerek Elektropolis adlylatanmir oldu. Londra'da ise elektrigin yayilmasi bu denli düzenli yapilamadt ve ancak bazi tehlikeliagamalardan sonra gerçeklepti. Yirminciyüzyilm bag- . larmda Londra'ya elektrik tam altmig beg degigik elektrik idaresinden veriliyordu. "Elektrik kullanmaya parasal güçleri olanlar sabah kahvaltisinda, ekmeklerit11belirli bir çegit elektrik idaresi, nin sagladigt elektrikle kizartlyor, ofisleriniayri bir idarenin verdigi enerjiyle aydmlatiyor,yakindald bir arkadagml ziyarete giderken bagka bir idarenin enerlisini kullanlyordu." Elektrik alabilenler için bu enerji gerçekbir nimetti. Ancak, çabuk geligmesiyüzünden petrol sanaylive özellikle "Eski Ev" için büyük bir tehdit olugturuyordu. Bu nedenle Standard Oil çok geçmeden,en büyük pazan olan aydmlatmay1kaybedecek olursa, gazyagi üretimindeki devasa yatmmlari, rafineriferi, boru hatlan, depolama tesislerive dagitim teykilatlylakendisini nasil bir gelecegin bekledigini dügünmeye bagladi. Pazarlardan bir tanesiortadan silinip kaybolur gibi olurken, hemen arkasmdan yeni bir sanayi türüyordu.Bu, araba" ya da diger adlyla otomobil sanayilydi. Bu araçlarm bazilari, içten patlamah motorunun sagladigi enerjiyle çahglyordu. Su araçlar gazyagimn zincirleme patlatilmasiyolu ile güç saghyor ancak gürültülü, saghksiz ve güvenilmez bulunduguiçin nakliye alanmda pek de kabul görmüyordu. Ancak 1895'te yapilan Paris-Bordeaux-Paris yangmdan sonra içten patlamahmotorla çaliçannakil vasitalan itibar kazaamaya bagladi. Su yaripta saatte on be; mil gibi olaganüstü bir sürat rekoru kinlmigtL Bunu izleyen sene, Rhode Island'm Narragansett bölgesinde dünyamn ilk oto yangi yapildt Araçlar o denli yavag ilerliyor ve durum o kadar can sikiyorduki, ilk defa olarak insanlarin protesto niteliginde, "At bundan Çokdaha iyidir. Git bir at getir!"diye bagirdigi duyuluyordu. Tüm bu olumsuz tepkilerekargm hem Amerika'da, hem de Avrupa'da araba" giderek ragbet kazamyor, girigimcimucitlerin kafalarina yerlegiyordu. Bu girigimcilerden biri Henry Ford admda, Detroit'teki Edison Aydmlatma Sirketi'nin bagmühendisi olan kipiydi. Ford iginden istifa ederek kendisini, sonradan kendi adini verdigt gazyagi enerjisiyle çaliçanbir nakil vasitasinin tasarim,imal ve satig iglerine adadi. Henry Ford yaptigi ilk arabayi bir adama satmigti. Bu kigi de arabasmi bir bagkasma, A.W. Hall ismindeki birine satmigti. Hall, sonradan Ford'a bu konuda "Atsiz Araba Hummasi"na kapildigmi söyleyecekti. Hall, ileri yillarda motor sürücülerinin kalplerinde, kayitlara geçen ilk araba alicisi"olarak hak ettigi özel bir yer kazanacakti. 1905 yllmda artik benzin enerjisiyle çahyan araba -buhar ve elektrikle çahgan-nakil araçlanni tam bir yenilglye ugratmig ve bu alanda çahyan tüm rakipleri üzerinde kesin bir,egemenlik kurmugtu. Yine de bazi kimselerde arabanm anza yapacagt ve güvenilir olmadigikonusunda kugkular vardi. Ancak 1906 San Francisco depremiyle bu kugkularm hepsi -bir daha ele alinmamak üzere-unutuldu ve bir kenara bitaloldt Depremde, iki yüz adet özel araba kurtarma çaligmalanna katilmak için hizmete zorlandi ve bunlar yakacak olarak Standard Oil'in bagigladigion be bin galon benzini kullandilar. Deprem sirasmdaüç arabay! yirmi dört saat devamli çaligtirmak suretiyle devrede tutmug olan, San Francisco'nun o günkü itfaiye getyardimcist sonradan bu konuda pu sözleri söylemi tir: "Deprem felaketi olmadan evvel otomobil hakkinda oldukça "atsiz
"atsiz
"kullamlml;
77
i I
ise tüm kalbimle mitmettarlik duyuyorum." Aym sene güvensizdimve güphelerimvardl. Simdi artik bir paka konusu oltnaktan iginde, ileri gelen gazetecilerdenbiri gazetesinde "otomobilin
çiktigmi" yaziyor, "Bunun yerine at getir!" diye bagiranlann kigkirtici çigliklarmm giderek azalmakta oldugunu söylüyordu.Bundan daha da önemlisi, artik araba bir çegit itibat simgesi olmugtu. Günün yazarlanndan birl bu konuda fikirlerini pu sözlerledile getiriyordu: "Artik otomobil modern çagiçin tapilacakbir gey, bir ilah oldu. Motorlu arabasi olan biri, buna bindiginde sadece geZLnin keyfine varmlyor, sokakta yürümekte olan hallon da hayranligini çeklyorve... kadmlar açisindan da bir Tann gibi görülüyor."Otomobilendüstrisinin büyüyüp geligmesiakillara durgunluk verecek bir hizia oldu. Araba aldiklarina dair kayit yaptiranlarin sayisi BirlegikDevletler'de 1900 yllinda 8000 iken, 1912 yllinda 902.000 sayisma ulagti. On yil içinde otomobil pratik bir fantezi olmaktan ç1kmig,insanoglunun görünügünüve aligkanhklanm etkileyen ve degigtirenbir geyolmuçtu. Ve tüm bunlar petrol sayesinde gerçeklegmigtir. O güne kadar benzin, aritmaigleminin önemsiz bir parçasi olmaktan ileri gitmemigti. Kimyasal çözücüler açisindan biraz deger tagiyor, sobalardayakacak olarak kullaniltyor, bunlardan bagka alanlarda pek bir yarar saglamiyordu. 1892 yllinda benzinini galon bagma iki sente satmay1bagaran bir petrolcü, bu baçansmdan ötürü kendisini kutlamigti. Igtebu durum motorlutagitm ortaya çikmaslyla deglgti. Artik benzin degeri giderek artan degerli bir ürüne dönügmügtü. Bu arada benzinden bagka, ikinci bir büyük pazar daha geligmekteydi, Bu, fabrika kazanlannda, trenlerdeve gemilerde giderek daha çok mazot kullanilmasi gereksiniminden dogan bir pazardi. Petrolürl gelecek yillardaki pazarlan konulu üzücü sorun, sessizce bir çözüme kavugmuy, fakat bu dela giderek karamsarliga götüren yeni bir sorun ortaya çikmigti.Geligmeyeelveriglibu pazarlar nasil bestenecekti? Pennsylvania bölgesi üretimde agikça inige geçmigti.Ohio'dakiLimapetrol bölgesinden ve Indiana'dan gelen üretim ise yetersiz kaliyordu. Acaba yeni petrol kaynaklari bulunabilecek miydi? Bulunacaksa nereden bulunacak ve kimlerin kontrolü altmda olacakti?
Yeni girketler Standard'mpetrol üretimindeki egemenligi daha on dokuzuncu yüzy1l son bulmadan agmmaya baglamigt1.Üretimciler ve petrol saglayan kipiler bagimsizhlt istiyordu. Bunlardan bazilari gerçek bir bagimsizik kazanma önlemi olarak, tröstlerinsistemleri,boru hatlartni ve rafineriteri birleytirme yöntemi olarak uyguladigi yöntemden kaçmak isteyerek sonunda bunu baçarabildiler .
1890'lann ilk y1llannda Pennsylvania'da bir petrolcü grubu, rafinericilerle bir ekip olugturarak, adlyla bir girketkurdu. Bu kipiler, petrolleríni Petrol BölÜreticiler ve Rafinericiler Petrol Sirketi digarl rekabete gelerl'nden çikanp, uygun bir flyatla deniz kiyisma ulagttrmadikga "Eski Ev"e bilinci içindeydi. Eu nedenle kendi boru hatlanni inga etmekargi hiçbir bir ganslan olmadigmm silahh saldmlarmakargi koymaya çaligirken, bir yandan ye girigtiler.Bir yandan demiryolculann buhar, kaynar su ve yanar kömürden kaçinmaya çaligiüzerlerine dökülen da lokomotillerden yumruklu eli" bir kere daha harekete geçmigti.Ama boru hatti yorlardi. Standard Oil'in her geye kargin kuruldu. 1895 yllinda çegitlibagimsiz kuruluglar bir arayagelerek denizagiri ülkelerde ve Dogu Saadlyla bir girket kurdular. Saf hili'nde pazarlama teykilatlarimkurmak için "Saf Petrol §irketi" Petrol bir tröst olarak kurulmus, üyelerine "Bagimsizlik Savunuculan" adi verilmigti. Standard Oil, âdeti oldugu üzere inatla Saf PetroPe ait tesislerintüm subelerini satm almak ve girketin kontrolünü ele geçirmek isttyordu. Ancak yapilan bazi yakmlagma girigimlerinekarym bunu baparamadt. Aradan geçenbirkaç sene içinde Saf Petrol tam anlamlyla entegre olmug, önemli ihracat pazarlanna sabip bir girket haline dönügmügtü. Standard Oil'le kargilagtirildigmda,onun iri bir fil büyüklügündeRi cüssesi kargismda küçücük görünen SafPetrol, bagtmsiz üreticileri ve rafinericileriyle sonunda kurdugu dügü gerçekleptirmigti. StandardOil'e baçanyla kargi koymu Ve "demir
78
kendisini onun etki sahasmin dipinda birakmayi bagarmigti. Ama Standard,kendi isteginin digmdaki bu gerçege kendini aligtirmakta zorlanlyordu. Ülkesinde geligmekte olan büyük ve sonu gelmezbir rekabete artik aligmak zorundaydL
Ancak, SafPetrol'ün varligt bütünüyle Pennsylvania bölgesine bagliydi. Aynca yasalar petrolcülügün BirlegikDevletler'in dogusunda yapilmasmi öngörüyor ve bagka yerlerde petrol aramaciliginl yasakliyordu. Bunun verdigi karamsarlik; yeni petrol arzi konu edildigindedaha da artarak devam ediyordu. Oysa ki o stralar kitanm çok daha batisinda, Coloradove Kansas'ta, yeni petrol sahalan kegfediliyordu. Bunlardan çok daha batida olan California'nm KayalikDaglar dolaylarmda da petrol kaynaklarl bulunmugtu. O saralarda topraklardabulunan asfaltsizmtilan ve katran kalintilan bazi kimseler için burada petrol olasiliginm var oldugu anlammagellyordu. 1860'larda, Los Angeles'in kuzeyinde yeni bir petrole hücum olay1yaçandl. Yale Üniversitesi'nin degerli profesörlerinden Benjamin SillimanJr. (George Bissell ve Albay Drake'e 1850'lerde petrol aragtirmaruhsati veren kipi) devamli olarak kendi iginden bagka iglerde de çaligmayi sevdiginden, California'daki petrol tesislerinden bazilannda damqman olarak görev aldi. I§tekigevki hiçbir zaman kirilmayan bu adam yazdigt bir mektupta, "Bir petrol çiftliginindegeri içinden çikanlan en süper kalite petrolün getirdigi inamlmaz servetten fleri gelir" derken bagka bir mektubunda da öyle yaziyordu: "Burada çikanlmaya elverigli bol miktarda petrol var." Ancak Silliman'in yaptigi testlerin bu detece yüksek gazyagi potansiyeli göstermesikugkusuz bir nedene dayamyordu. Analiz ettigi örnek, Güney California'daldbir dükkânm raflarmdan alinmty birinci sm1f,rafine edilmi; Pennsylvania gazyagt ile zenginlegtirilmigti ve Silliman bu numuneyi baz alarak hüküm vermigti. Ancak 1860'lann sonuna gelindigindenLosAngeles'de patlayanpetrol balonu California'mn beklentilerine ciddi bir darbe indirecekti. Su olaydan sonra, Profesör Silliman'm zaten . sarsilmigolan itibari daha da çok sarsilacak, bu kipinin kendisini agagilanmig, küçültülmüg hissetmesine neden olacakti. Nitekim duydugu apagtlanmave küçültülme hissi o denti giddelliydi ve o kadar agir basti ki, bir zamanlar Amerikan bilim hayation en önde gelen kigilerinden biri oldugu halde sonunda, Yale Üniversitesi'ndeki kimya profesörlügü gärevinden istifa etmek zorunda kaldi. Ancak aradan sadece on yll geçtiktensonra Silliman yeniden itibar kazanacak, göklere çikarilacaktL Vaktiyle petrol pkacak diye övdügü bölgelerde yani Ventura Bölgesi ve o zamanlar sadece sekiz bin nüfuslu bir kasaba olan Los Angeles'in kuzeyinde yer alan San FernandoVadisi'nin kuzey ucunda mütevazi denilecek miktarda da olsa petrol çikanlmayabaglandi. O günlerde çevrede yaygin bir korku kök salmig,bölgeye dig kaynakh ucuz kalite petrol sokulacagi inanci yayllmigt1.Su korku íthal mall petrole koyulmug olan gümrük vergisinin kaldirilmasindan kaynaklamyordu. Gürirük resminin kaldmlmaslyla yerel Californiapetrol sanayiinin nefes alamayacak duruma gelecegi saniliyordu. Ancak el Çabukluguyla yapilan bir siyasi manevra sonucunda yabarici petrol üzerindeki gümrük vergisi azaltilmak bir yana, aksine iki katma çtkanldt. l 890'larm ilk yillarma gelindigindeilk büyük parti petrol önce Los Angeles petrol bölgesinden ç1kanlmig, bunu California'danve SanJuaqin Vadísi'nden ç1kanlanöteki büyük partiler izlemigti. California'daki petrol üretimi gerçekten dramatik bir geligme göstererek 1893 yllmm 470.000 varillik üretimi yerine 1903'te 24 milyon varile ulagti. Bunu izleyen oniki yll içinde California, petrol ç1karmadabirinci duruma geldi. 1910'lara gelinceye kadar Amerika'nm petrol üretimi 73 milyon varile ulaçacakti ki bu tüm yabanci ülkelerin erigtigi üretimden daha büyük üretim ve tüm dünyamn çikardigi toplam petrolünse yüzde 22'si demekti. California petrol üretiminde artik egemen olan girket,"Unocol" olarak amlan Union Oil Eu girket 1890 yllindan beri, StandardOil di mdaki büyük ve entegre girketleraraSirketi'ydi. sinda bag1msizligimsürdürebilmig tek §irketti. Union Oil ve Union'dan daha küçük olan bazi California irketleri diger girketlerin tutumunun aksine,i in yürütülmesi için profesyonel jeolog79
lardan yardimistemi ti. Aslmda bu, ülkenin Otekiyerlerindeki girketlerintutumuylakargilagtinldigmda onlara tamamenters dügen bir davramgti. Gerçek gudur ki BirlegikDevletler'de, petrol jealoglugumeslegi ilk defa olarak California'da hayata geçti. 1900-1911 yillari arasmda Califormühendisi sayisikirki buluyordu. Bu belki de Birlenia girketlerindeçaligtirilan jeologve Jeoloji gik Devletler'in bütün eyaletleri bir araya getirilecek olsa,oralardaçahyan toplamjeologsayismi açan bir saylya ulaglyordu. Belkide dünyanm herhangi bir yerinde, bu igte çaliganlarmsayismi da aglyordu. Union Oil Sirketi her ne kadar Standard'm pençelerine dügmemeye çabytiysa da Standard ne yapip yapti ve Batf daki petrol pazarlamaciligma ve petrol dagitimma el koymayi ba.gard1.1907 senesinde California StandardOil adi ile dogrudan dogruya üretime geçmeye bagladi. Her ne kadar California, yüzyllm dönüm noktasmda, en büyük petrol eyaleti olarakdogmuy ve geligmigsede, ülkenin öteki yerlerinden çok uzak kalmly ve yalmzhga itilmigti. Aynca dig pazarlan da, BirlegikDevletler yurttaglanmn çogununyagamakta oldugu Dogu KayalikDaglar bölgesinde degil, Asya'dayd1.lyyönünden balaltrsa California'ya baglibagma bir ülke demek mümkündü. BirlegikDevletler'in öteki yerlerinde giderek hissedilen petrol susamighšma ve hirsma bir çözüm bulmak artik partti.Ancak bu çözüm bagka bir yerde aranmallydive sonuçta da Oyle oldu.
Patillo Higgins'in Rüyasi Patillo Higgins admda, tek kollu bir makinist ve odun tüccari olan ve egitimini kendi.kendine yapmig biri, son günlerde kafasim bir yeyetakmig,dügünüp duruyordu. Texas'm güneydogusunda Meksika Körfezi'yle birlegen SabineGölü üzerinde, Port Arthur'a on dokuz mil uzakhktaki küçük Beaumont kasabasma yakm, düzlük kiyl arazisinin üstünde yükselen bir tepenin eteklerinde petrol. bulunduguna inanmig, bunun dügünü kuruyordu. Su fikir ona ilk defa, Protestan Pazar Okulu'ndakiderslere katilmak için digan çikiptepede yürüyüç yaptigt bir anda gelmigti. Yürüyüçsirastnda alti kadar küçük çaya rastlamig, bunlarm içinde gaz damlaciklan oldugunu gözlemigti. Tam o yerde, topragmiçine bir degnek sokarak kaçan gazlan tutugturdu.Bunu gören çevredeki çocuklar durumdan keyillenmig, gülügüp duruyorlardi. Higgins'e gelince,çaqirip kalmig, akli karmakarigtk olmugtu. Üzerindevahgi bogalarm cirit attigt Spindletop adh bu tepe, söylentlye göre bu ismini içe dönük bir geometrik koni gibi büyüyen yerel bir agaçtan almigti. Higgins tepeye "Büyük Tepe" adini verdi. Tepe devamli olarak kafasma takillyor,bu konuyu bir türlü aklmdançikaramlyordu. Ïleridekigünlerde, o bölgenin bir petrol sahasi olduguna inanmasma neden olarak, çaylardan ç1karipaldigi küçük kayalan gösterecek, bu inancm1 kayalarm yarattigini söylecekti. Kayalarin bu olgu ile ne ilglsi oldugunu ise ne o gün, ne de daha sonra hiçbir Ancak gerçek Quki kayalann bu olgu ile bir ilgisi vardi. zaman açiklayamadL Artik Büyük Tepe'de petrol bulunduguna tamameninanmig olan Higgíns bu defa kendisini eolojiye verdi ve jeolojikonusunda bir kitap satm alarak hevesle okudu. 1892 yllinda da "Glady. ehir Petrol Gaz ve lmalatSirketi"ni kurdu. Glady,Protestan Okulu'nda beraber oldugu küçük bir kizm adt.ydive Higgins girketini bu kizm ismiyle anmak istemigti. Kendini tamtmak amactyla yazilan reklam mektuplarinda virket gayet çarpici bagliklar kullanarak iki düzine petrol tankinm, bir düzine dumant çikan bacamn ve birkaç kiremit binanm çizimlerinigönderdiysede fayda etmedi. Sirketin tüm çabalan boga gitti. Su konuda Higgins ileriki günlerde yeniden birkaç girigim boga çikti. da emekleri yaptlysa Bu s1ralarbagka bir yerde, Texas'taküçük çapta petrol üretimi baglamak üzereydi. Corsicana adli bu kügük kasabada kentin önde gelen kipileri, su yoklugunun kentin ticari geligmesini durdurdugu gerekçesi ile su kuyulan kazmak için yeni bir girket olugturdular. Bu yeni girket 1893 yllmda su bulmak için kazilanna bagladi. Ama su için kazi yaptiklari halde bulduklari petrol oldu. Izleyengünlerde pek çok sondaj yapildt Artik Texas petrol endüstrisi dogmug, büyü80
·
I
meyi bekliyordu. Corsicana'da, sondai yöntemi olarak yeni ve daha randiman verici bir metoda bagvuruldu. Bu usulüyle sondaj" denen ve su kuyusu müteahhitlerindenörnek ahnarak, petrol arama faallyetlerine uyguladiklari bir yöntemdi. Bu yönteminkullamlmastna kargin Corsicana, üretimde çabuk ilerleyemiyor, çikan petrol yetersizkallyordu. Örnegin,1900 yilma kadar elde edilen üretim günde 2.300 varili geçmedi. Bu arada Beaumont'ta Patillo Higgins hâlâ inandigi dügten vazgeçmiyor, Spindletop petrol potansiyelini ileriye götürmeçabalarmadevám ediyordu. Bir gün, Beaumont'a gelen bir trenden birçok jeologunindigi-görülmüg, bunlar projenin olanaklarmiinceledikten sonra Higgins'e kafasmdaki dügüncenin saçma oldugunu bildirmiglerdi. Texas JeololiDernegi isimli kurulugun üyesi olan bir kigidaha da ileriye giderek,1898 yllinda bir makale yaymladt Bu yazida "Higgins'in hayali" dedigi proieye kanmamalan için halki uyarlyor, bis hayali proieye yatirim yapmamalanmögüt veriyordu. Ama Higginsyllmlyor, çabalarina devam ediyordu.Eu arada tepeden dogal gaz çekerekbeg galonluk birkaç gazyagttenekesinin içine depoladi, sonra da tenekeleri evine taç1yaraklamba iginde yakti. Tüm bu davramplar kasabanm sakinlerince bir geyi hayal etmek" diye nitelendiriliyor,Higgins'e deli gözüyle bakihyordu. Ancak bu Higgins'i inandigi yoldan caydirmaya yetmeyecekti. içinde son bir girigimyaparak bir derglye ilan verdi ve sondait yapacak bagka biÇaresizlik rini aradl. Bu ilana sadece bir kigiden, adi Anthony E Lucas olan bir kaptandan yamt gelmigti. imparatorlugu'nunDalmaçya sahilinde dogmuy ve mühendis olarakyetig Avusturya-Macaristan mig olan Lucas sonradan Avusturya Deniz Kuvvetleri'ne katilmig, daha sonra da göçmenolarak Birlegik Devletler'e gelmigti.Tuz kubbeleri diye amlan ve birer jeolojikyapit olan kubbelerde hem tuz hem de sülfür arama çaligmalanna katilmly, bu konuda bir hayli deneyimi olan biriydi. VeBüyük Tepe de tam bir tuz kubbesiydi. Higgins'le anlagan Kaptan Lucas 1899 ylhnda sondajigine bagladi. ilk çabalan bagarili olmadi. Profesyonel jeologlarprojeyialaya aliyordu.Kaptan Lucas'a vaktini ve parasim boguna harcadigmi söylüyorlardi. Tuz kubbesi olan bir jeolojikyapitin petrol anlaminagelrnedigive petrol çikma gansinm sif1roldugu kamsmdayd11ar. Onlan bunun aksine inandirmak için Kaptan Lucas'm yaptigt tüm girigimlerboga gidiyordu.Profesyonel jeologlarm dedigi bu projeye inanmamalari kaptam karamsarhga götürdü. Inancisars11mayabaglamigtt.Aynca para yönünden de sikmtidaydi. Eger ige devam edecekse yeni fonlar bulmasi gerekiyordu. Gerçiyardim yapilacay konusunda StandardOil'den bir umut verilmigti; fakat sonunda bu da gerçeklegmedive Lucas eli bog olarak geri çevrildi. Lucas son çare olarak Pittsburgh'a gidip ülkenin en baçanh petrol çikarma firmasi olan Guffey ve Galey'e bagvurdu. Su girketartik onun son ümidiydi. 1890 y1llarmdaJamesGuffey'le Galey, kitamn orta yerinde Kansas'ta dünyamn ilk büyük petrol yatagmi geligtirmigler, sonradan hunu Standard'asatmiglardi Íçlerindegerçek sondajct ve aragtinc1olan Galey'di. Sonrakiyillarda bir ip arkadagmin söyledigt gibi "Petrol John Galey'i sanki büyülemigti." Aynca Galey petrol bulmada yaç1rtic1 bir yetenege sahipti. Titizce çahymasma ve günün leolojikteorilerini uygulamasma karç1nyine de çagday meslektaglan petrol bulamayacagini, petrolü sadece koklamakla kalacaglfil idída edlyordu. Ama Lucas sessizce ve sogukkanhlikla durup dinlenmeden petrol avcihgi igine devam edlyordu. Bu hazinenin aranma igi onun aç1smdanhazinenin kendisinden daha çok anlam ifade ediyordu. Konugmalarmdan birinde, bir gün, petrol bulunup bulunamayacagmien kesin olarak söyleyecek kipinin "Doktor Delgi" oldugunu söylemigti. Guffey ve Galeyfirmasmm öteki ortagi olan James Guffey, daha renkli bir simaydi. Bir defasmda Demokrat. Parti'nin bagkam oldugu günlerde oturuma Buffalo Bill giysileriyle gelmigti. Sonradan Amerika'yi ziyaret etmig bir Ingiliz,Guffey için "Çogunluk tarafmdan tutulan Amerikah'nm tipik bir örnegi" diyecekti. Amerika'da çikanlan çagdagbir petrol dergisi ise bu ki,yiden söz ederken, daha bagka bir dil kullaniyor, onu gu sözlerle tammliyordu:"Ta bagmdan bu yana i§1eri prensibiyle yürüten bir kigi.Ne eskiden ne de gimdi,ekspres tren veya uçaklayol"burgu
,
"olmayan
"hayalim"
'git-yap'
81
culuk yapmanin mümkün oldugu yerlerde, asla bir yük trenine binmeyecek bir kipilik." Guffey bir hareket adamiydi; itici gücü saglayan, anlagmayi yapan kipiydi. Lucas'la olan çaligmalarda çetin bir pazarliga girerek, Lucas aleyhinde çok olumsuz partlarladolu bir anlagma yaptirmigti. Guffey ve Galey'insagladigt mali destege kargi Lucas kärm yalmzca sekizde birini ahyordu. Higgins ise, Guffey'inesefle bildirdiginegöre hiçbir pay almiyordu. Eger duygusal davramr ve arzu ederse, Lucas hissesini Higgins'le payla§makta serbestti (!) Sözleymeitnzalandiktan sonraJohnGaley, Beuamont'a giderek araziyiinceledi. Sondajyeri olarak Patillo Higgins'inbulmuy oldugu, içinden kaynayan gaz kaynaklan bulunan küçük frmaklara yakm bir yer seçerek ige koyuldu. Su noktayi igaretlemek için önce zeminin içine bir degnek daldtrdt O günlerdeKaptan Lucas sondajci iççi aramak için uzaga gítmigti ve orada bulunmuyordu. Bir ara hiç beklenmeyen bir an, Galey'in Bayan Lucas'a dönüp qu sözleri söyledigi duyuldu: "Kaptammza söyleyin, ilk kuyuyu burada, tam bu noktada açaln. Aynca Bakû'dan bu yana en büyük petrol kuyusuna rastlayacagtm, bunu bildigimi de söyleyin." Kazi igine 1900 ylli güzünde baglandi ve teknik olarak bir vakitler öncülügü Corsicana'da yapilmig teknilderinayms1, yani "Burgu teknigiylesondallama" yöntemi uygulandi. Beaumont kasabasimn yerli halki bu siralar Lucas ve ekibinin, özellikle de Patillo Higgins'indüpedür birer deli olduguna inamyor, yaptiklari igin üzerinde bile durmaya degmedigini söylüyorlardi. Yaptiklarim seyretmeye, ne olup bittigini görmeye sadece çevrenin tavganavina çikmig çocuklan geliyordu. Sondajctlar, kumun içinde yüzlerce feet derinlige inmeye çaliglyor,evvelce bagarisiz kalmt; çabalann bu defa bagarlya ulagmasim istiyorlardi. Nihayet yaldapk 880 feet derinlikte petrole rastlandi. Büyük bir heyecana kapilan kaptan, bagsondajci olan Al Hamill'e dönerek rastladiklan bu petrolün, kuyunun içindeki miktann ne kadan olabilecegini sordu. Al Hamill verdigi yan1ttagünde rahatça elli varil petrolçikacaginibildirdi. Bu saylyt verirken akhnda,günde yimi iki varile çikacagim bildigi Corsicanakuyulan vardl. Noel tatilindesondajcilarçaligmaya ara verip 1901senesiyilbaçigününe kadar igi durdurdular. Yllm ilk gününde yeniden yorucu iglerin bagmdaydilar. Takvimler ocak ayimnonunu gösterirken bellelderden asia silinmeyecek bir olay oldu. Kuyudan digari dogru büyük bir kuvvetle çamur figkirmaya bagladt Sanlyelerle sayllabilecek bir süreç içinde sondaida kullamlan tagiyici digari, zemini sanki delerek hrladi, iskele boyunca - boru, alti ton petrolle dolu olarak zeminden yukan dogru uzamp iskelenin tepesiniaparak daha da yukanlara çikti. Daha sonra her yer yeniden sessizlepti. Figlormastrastnda hayatlarini yitirmekten korkarak canlanm kurtarmak için oraya buraya kaçigmig olan sondajcilar gördükleri geyin ne oldugundan emin degildiler, hatta gerçekten gördüklerindenbile kugkuluydular. Iskeleninyanma geri döndüklerinde orada korkunç bir atik ylgini, pislik ve çamur gördüler. On beg santim derinliginde bir çamur tabakas11skelenin üzerinde bulundugu zemini tamamen kaplamigti. Etrafi temizlemeyekoyulduklannda kuyudan benzer bir sesle geliyor,arkadan sürekli,sagir yeniden çamur gelmeye bagladi. Öncetop at141na bagladi, sonra da petrol Yegilrenkli ve agir figkirmaya edici bir kükreme duyuluyordu. Öncegaz olan petrol, giddeti giderek artan bir güçle gelerek çevredekikayalan havaya, yüzlerce feet uzagafirlatti. En doruk noktayageliptekrartopragadügmeden evvel bundan daha da güglü bir aklyla iskele boyunun iki kati yüksekligindekimesafeye,çevresini zorlayarak figkirdi. Haberi duydugunda Kaptan Lucas orada degildi, kasabaya inmigti. Haber ulagir ulagmaz, atli arabasma binerek yarigir gibi bir hizla tepeye dogru yol aldi. Atini ölürcesine koituruyor, daha hizli gitmeyezorluyordu. Tepeye ulagtigi zaman bu hiz nedeniyle arabadan dügtü. Dügtügü yerde bir yandan zeminde yuvarlamyor, bir yandan da ayaga kalkmaya çabaliyordu. Sonunda kalkip heyecandan nefesi kesiltnig bir durumda, o patirti içinde sesini duyurmaya çaligarakorada bulunan Hamill'egunlan söyledi: "All All bu nedir?" Hamill ise opa göyleyamt verdi: "Petrol Kaptant Her damlastyla petrol!" Lucas'm bu s.özlere karyl söyledikleri, "Tanrfya gükürlTanrfya ükür" sözcükleri oldu. 82
·
I
SimdiSpindletop
.arazisinde "Lucasl
"
diye tamnan kuyudan günde sadece elli varil degil, yetmig be; bin varil petrol çikiyordu.Su olaym yarattigi cogku ve kükreme kugkusuz Beaumont'tan bile, oldukçanet olarak duyuluyordu. Bazi kimseler artik dünyanin sonunun geldigini dügüntneye baglamigtt. Bu, petrol kaynaklan ile ünlü Bakû digmda daha evvel dünyanm hiçbir yerindegörülmemigbir olaydi. Bu büyük olaydan "Büyük Amerika figkirmasi"diye bahsedillyordu. Haberin bagtan baça tüm Amerika'ya yayilmasi çok az vakit aldt Ye hemen sonra da tüm dünyaya yaylldt Texas petrolüne hücum baglamak üzereydi. Bunu izieyen günlerdegerçekten çok pattrtili olaylaryagandi. Arazi kiralama yolunda derhal çilgm bir kapigma bay]adi. Bu arada kira bedellerini daha da yükseltip astronomik düzeye çikarmak amaciyla ticari zihniyetli kipiler bazi dalavereler de döndürüyordu. Örneginmeslegl çöp toplamakolan bir kadin kendine ait domuz otlagini 35.000 dolara sattigi zaman buna çok memnun olmug, sevinçten ne yapacagini gagirmigti.Ancak aradan çok kisa bir süre geçtiktensonra, sadece iki yll evvel metrekaresi 10 dolara satilan arazinin fiyati bu defa dönümü 900.000 dolara yükselmigti. Bu arada pek çok satig yap111yor, ayni arazinin üst üste birkaç kez bile satildig oluyordu. Satiplarküçük, hatalarla dolu haritalara bakarak ve satilan yerlere anlagilmasi tamamen imkânsiz birtakim yeni isimler yakigtirilarakyapillyordu. Sehirtam anlamtyla yapilan igleri gärmeye gelen seyircilerle, topraktankismet arayan kipilerle, sözlegme yapanlar ve petrol sahas1 igçileriyleadeta istila edilmig durumdaydt. Gelen her trenden Higgins'in zengin olma" hayalinin bu beldeye çektigi birtakim insanlar inlyordu. Bunlar hayallerinin karanlik renkli petrol figkirmasindan olduguna inaniyorlardi. Tek bir pazar günü içinde Beaumont'a gelen gezi treninden LS00 kipinin çiktigioluyor, bu kipiler çamur, kahnti ve petrol birikintileri içinden geçerek dünyanm bu yeni harikasmi görmek istlyorlardi. Bir söylentiye göre tepede, çadirlarda yagayan insan sayision alti bini agmigtL Birkaçay gibi kisa bir süre íçinde Beaumont kasabasmin kendi nüfusu balon glbi gigerek10.000'den 15.000'e yükseldi. Beaumont'tahareketli bir yaçam baglamig, tüm çevre çadirlarla,barakalarla, kulübeler, kumarhane ve genelevlerledolmugtu, Yeni kurulan bu yerler kasabanm istekle yanan halkmm çeitli gereksinimlerini kargilamak üzere kurulmustu. Yapilan bir ankete göre bu ilk aylarda tüm Texas'ta tüketilenviskinin yansi sadece Beaumont'ta içilmigti. Dövügme, kavga ç1karmasevilen bir vakit geçirme araci olmuytu. Her geceen az üç veya dört adam öldürme olay1oluyor, bu say1 bazen daha da yüksege çikiyordu. Bir seferinde, tek bir dövüg gecesi kurbam olarak yöredeki nehirden bogazlan kesilerek nehre atilmig on alti ceset ç1kanlmlyti. Barlarda en ragbette olan eglenme gekli çegitliiddialara girmekti. Bunlardan en tutulam da çmgirakliyllanin kafese koyulmuy bir kuçu ne kadar zamanda yiyecegi hakkmda iddiaya girmekti. Bundan belki de daha revaçta olan eglence kasabaya sizmig olan hayat kadmlanydi. Hazel Hoke, Myrtle Bellvue ve JessieGeorg adli "Madamlar" Beaumont'ta sanki bir efsane giblydiler.Kirli su dolu bit banyo küvetinde ylkanabilme mutluluguna ermek için insanlann berber dükkânlari önünde bir saat kuyruga girmesi ve çeyrek dolar ödemesi gerekiyordu. Meggul olacak petrol igi bulundugu sürece insanlar bagka ugragla vakit kaybetmek istemiyordu. Bu yüzden yöre hallo daha çok açik hava tuvaletlerinden yararlanmak için, upuzun kuyruklarm en bagina yakin yerlere bir dolara kadar ekstra para ödüyorlardi. Bazen insanlann kuyruga girmek igin kirk-elli dolar ödedigi bile oluyordu. Bunu ödeyenler uzun kuyrukta ayaktadurarak bekleyecek zamanlan olmayan kipilerdi. Bu arada, dogal olarak kaybedenlerin sayisi kazananiarm sayisindan daha çok oluyordu. Paranin çabuk el degigtirmesini garantilemek için etrafta bitmez tükenmez oyunlar oynarnyor, sahtekârliklar, hileler dönüyordu. Ellerinde degerli oldugu güphelihisse senedi bulunduran o kadar çok insan vardt ve bunlar o derece meggul kimselerdi ki, kisa zamanda "Spindletop" kasababeldesine) dönügtü. Etrafta birçok saçmaliklar dönüyorsinm adi "Swindletop"a(dolandmcilar du. Örneginismi Madam la Monte olan bir falci, cüretkârlik isteyen bir davranigla mügterilerine yeni petrol kaynaklarinin nerede oldugunu söyleyebiliyordu. Bazen bundan daha ileri giden ,
"amnda
83
gözlere"sahip olduolaylar da görülüyordu.Çevrede yaçayan genç bir erkek çocugun nerede oldugunu anladlglna Ìnanlyorlariçine petrolün bu bakarak sadece gözlerle topragin guna, dl. Bu derece yetkill olduguna inandiklan delikanlmm sözlerine dayanan bir girket binlerce hisse senedi aldi. . Birkaç ay gibi kisa bir süre içinde yörede tam 214 kuyu açildi.Bunlar en az yüz degigikgirkete ait, hatta biri de Genç HanimlarPetrol Sirketi diye anilan girketeait kuyulardi. Su girketlerden bazilari sondaj igini son derece küçük alanlarda, neredeyse bir postapulu büyüklügünde ve ancak iskeleyi alabilecek büyüklükteki yerlerde yaplyorlardt. Spindletopkuyulannin giderek geligmesi, daha çok randimanvermesine paralel olarak figkiranpetrol miktan da günden güne artiyordu. O kadar ki 1901 yazimn ortalarinda petrol flyatlarl büyük dügüç gösterecekve varil bagina üç sente kadar inecekti. O günlerde bir bardak su beg sente satildigma göre su ile klyaslandilnda petrol fiyation ne kadar dügmüç oldugu anlagilir.Böylece Patillo Higgins'in Büyük Tepe hakkindaki kehaneti sonunda dogru ç1kmigoluyordu. "röntgen
Asrin Büyük Anlagmasi Spindletop'taen büyük üretici durumunda olan JamesGuffey'in petrol için herkesten çok yeni pazarlara gereksinimivardi. Ancak Standard Oil tarafmdanyutulmaya da hiç niyetiyoktu. Bu
yüzden bagka mügteriler edinmek istedi. Aradigi lyi mügterlyi bulmasi çok zaman almamigti. Yeni mü§teri o gün için Londra gehrininBelediye Meclisi Üyesiolan ve Belediye Bagkanligt sitasi gelmi§ Sir Marcus Samuel'di. Bay Samuel,Spindletop'tan gelen haberlerden en çok etkilenenlerden biri oldugu için mügterilige talip olmuçtu. Marcus Samuelson günlerde,süratle büyümekte olan girketini, tipkttankerlerigibi ikinci kez vaftiz ederek ismini degigtirmig,ölmüg babasimn ilk meslek olarak Deniz Kabugu ticareti yapmasi nedeniyle,babasmm hatirasma sayglyla, ona yeni isim olarak "Shell Transport" (Deniz Kabugu Nakliyat) admivermigti. Íçtesonunda Samuel ve girketiTexas düzlügünde kopup gelen petrolün, Shell'in Rus üretimine bagli kalmamasmi saglayacak bir yoldan akip geldigini götleriyle görüyor, aynca Avrupa'ya dolaysiz olarak ihraç edilecek petrolü elde ediyordu. Texas üretiminín, Samuel'intüm rakipleri üzerindeki kontrolünü daha da güçlendirmesi artik dogaldt. Marcus Samuel'in gücünü perçinleyen bagka bir faktör de, aydmlatici olarak almdigmdadügük kalitell bir kaynak sayilabilecek Texas ham petrolünün yakit olarak gemilerdekullanilmaya çok elveriglioluguydu. Samuel'inh1rsdenebilecek ve petrolüyher an kafasmi iggal eden arzularmdan biri de kömürle çaligan gemileri petrolle iftiharla, harbüyük yilmda bir girketinin le- çaliçan gemilere dönügtürmekti. 1901 iddia edebilecegini" rahatça duyurdu. canan siviyakitin öncüsü oldugunu birdenbire çilginca deneSpindletop'la ilgili haberler Londra'ya ilk ulagtiginda Shell Sirketi Beaumont'un kaybetmeden nerede olduvakit bilecek girigimlerde bulunmug, her geyden baloldlysa atlasta bulunamadi; için da Beaumont ofisteki atlasa gunuögrenmek istemigti. Bunun ikinci olarak Guffey'letemas kurmaya çaligtilar.Shell mensuplarto güne kadar Guffey ismini hiç duymadiklanm söylüyordu. Guffeyde tipki onlar gibi davrandi ve kendi hesabma Shellistnini o güne kadar hiç duymadigim söyledi. Londra bu sözlere lonlm14, sinirlenmigti. Bu dela Shell, bir Guffey'e telgraf üstüne telgraf,mektup üstüne mektup göndererekShell Sirketi'nin girketoldugunu, dünyadaki en büyük petrol girketleriarasmda ikinci geldigini ve Standard Oil Sirketi'nin tehlikelirakibi" oldugunu savunmaya girigti.Bu arada StandardOil tankerlerinin düzenli olarak Port Arthur limamndan Spindletop'a ait kargolart ahp götürdügühaberi Shell'in endigelerini daha da artirdi ve girketin daha çabuk harekete geçme kararim kamçiladi. lleriki günlerde Samuel kaymbiraderini õnce Yeni Dünya'ya, New York'a, sonra da Pittsburgh ve nihayet Beaumont'a gönderecekti. Amaç lasa bir süre önce tanimadigini söyledigi Guffey'denbir kontrat koparmakti. Alelacele müzakerelere girigildi.Bu arada Shell kendi kendine hiçbir jeolo-kendí
"okyanusta
.önce
"dev"
"en
I
I I.
84
Jikdegerlendirme yapmamigtt. imzalanankontrati gözden geçirmesiiçin Amerikall bir avukat tutma zahmetine bile girmedi. Müzakerelerin bu agamasmda kaymbirader görügmelerikesmig ve Oteki ülkelerdeki Shell faallyetleri konusunda Guffey'i ikna içìn bir dünya haritasi satm almaya gitmigti.Gulfey'leyapilan müzakereler sona erdikten sonra kaymbirader çok hayati bir konuda -üretim arzmm dügme olasiligimn olmadigt konusunda- Samuel'l inandiramayacagmdan emin olarakiç rahatliglyla Londra'ya döndü. Korktugu tek geyagm üretimdi. 1901 senesi Haziran aymda, Spindietop'takipetrol patlamasmdan yalmzca alti ay sonra iki girket görügmeleri tamamlayarakbir kontrat imzaladilar. Anlagmaya göre önlerindeki on sene içinde ShellSirketi Guffey'in üretiminin en az yansmi alacakve bunun karghšmda varil bagma yirmi begsent ödeyecekti. Anlagmaya göre en az on beg milyon varil petrol almacagi öngörülüyordu. istedigitakdirdedaha da fazlasmi almakta serbestti. Eu anlagma her iki tarafca"YeniYüzyilin Anlagmasi"olarak kabul edildi. Eu arada Marcus Samuel diger bir büyük proje gözüyle baktigi yeni bir darbeyi gerçeklegtirmekiçin hazirbk içindeydi. Yeni Texas Ticaret adim verdigi proje için dört yeni tanker ismarlamigti. Spindletop ilerdeki günlerde petrol endüstrisini yeniden kurdu dense dogru olur. Dev büyüklügündeki hacmiyle Amerikan üretimini Pennsylvania ve Appalachia'dan kopanp güneybatiya dogru gätürdü. Spindletop'un icraatindan biri de yirminci yüzy1lm en önde gelen pazarlarmdan biri olan, Marcus Samuel'in bag çektigtbir pazati -mazot pazanm- açmig olugudur. Bunun gerçeklegmesiise tasarlayarakdegll daha çok bir hata sonucu oldu. Texas petrolü son derece düük kaliteliydi ve bundan õtürü mevcut iglemlerin uygulanmastyla gazyagna çevrilemiyordu. Eu nedenle çogunluklaaydmlatmaiçin degl, 181, enerji ve nakliye alanlarmda kullamhyordu. O günlerde Texas'takiçok sayida endüstri kullandiklan yakiti derhal kömürden petrole çevirdiler. SantaFe Demiryolu190 1 yllinda petrolle çallgan tek bir lokomotile sahipken, 1905 ylhnda 227 lokomotif sahibi oldu. Spindletop nedeniyle olugan tüm bu yakit dönügümleri endüstriyel toplumda da büyük blr degiglmin varligim simgeliyordu. Spindletop bir bakimdan Güneybati petrol endüstrisinin egitim sahasi da olmuçtu. Buradaki çiftlik yanagmalannm hepsi, ayrica gehirdengelmiggençler ve çiftlik iççileri bu meslegin sirlarmi bu kentte ögrendiler. Spindletop tepesinde yeni bir konugmadili bile türemig,bazi sözcüklerin adidegigtirilmigti."Kuyu-delici" sözcügü önce sözcügüne, vas1fhçirak boyun", yan vasifli ç1raksa sözcüklerine dönügtü. Kundurabagt satan meteliksiz saticinin yeni ismi çocuk", gelirini yanmda çahytirdigt insanlara saçan hali vakti yerinde kipininki ise sahibi" olmugtu. Arazi sahibinin evi, yatill pansiyonu, en sevdigi bann igletmecisi, hatta gerektigiyerde en begendigi bile yeni isimlerle anihyordu. Birkaç yll içinde Spindeltop'ta gärünen bu petrole hücum, bütün çilgmbklan, delilikleri ve yankilan ile birlikte Güneybati'nmçegitliyerlerinde özellikle de Louisiana'da ve Texas'm körfez kiyismdaki tuz tepeciklerinibarmdiran bölgelerinde tekrar tekrar yagandi. Körfez kiyismda olugan petrol olayimn bir egi de çok geçmeden Oklahoma'dagörüldü.Oklahoma'da190 l yllmda baglayan ve birbirini izleyerek olugan bir dizi petrol Sahasmm kegfi, 1905 yilma gelinceye kadar Tulsa yakmmdaki büyük Clenn Pool Vadisfni kaplamigt1 bile. Çokgeçmedenbunu Louisiana'da olugan yeni petrol sahasi kepifleri izledi. Su arada petrolün oradaki varhgmdan haberi olmayan Kuzey Texas çiftçileri, su çikarmakamaclyla topragikazdiklarmda zaman zaman su yerine petrol çtktigmigörüyorlardi. Aslmda bu bir baglangiçti ve çokgeçmedenKuzey Texas'ta da bir petrol patlamasi oldu. Yine de bölgede en egemen petrol üretici yöre olarak Texas degil, Oklahoma gösterilir.Nitekim 1906 ylhna gelindigindetüm bölgede çikanlan petrol üretimi toplammmyansmdan fazlasmi Oklahoma,tek bagma üretiyordu. Yalmz Texas 1928 yllmda, kalitede birincilik unvamm bir kere daha kazanacak ve bu üstünlügü tüm Amerika'da bugüne kadar korumaya devam edecekti. "sondalci"
"çetin
"amele"
"fukara
"arazi
"madami"
85
"Izninizle" Demeye Yanagmayan KOrfez Lucas'1desteklemig ve petrol endüstrisinigeligtirmigolan James Guffeyamnda servet sözcügünün milli sembolü olmug, söylentlye göre ikincí bir Rockefeller olma yolunu tutmuytu.En azmdan bu görünügte böyleydi. Belki de Guffey'in kendisi bir süre için buna inanmigt1r.Ne de olsa dünyamn en büyük petrol anlagmasmi yapmig, Shell Sirketi'nin MarcusSamuel'iyleyirmi yll süAncak 1902 ylhnm ortalarmda, Spindletop reyle geçerli bir sözlgme imzalamayi bagarmigtL grevindensonraki bir buçuk yll içinde Guffey ve girketi çok sikmtih duruma dügtüler. Agin üretim nedeniyle ve neredeyse posta pulu büyüklügündeki araziler üzerine yerlegtirilmig bir ylglH iskele yüzünden Spindletop'tatoprak altmdan basmçla figkiran petrol sona ermig, bu nedenle Büyük Tepe'de üretim durdurulmugtu. Ancak Guffey Petrol'ün asil derdi bizzat Guffey'in kendi davramplarmdan kaynaklamyordu. Unutmamak gerekirki James Guffey çok yetenekli bir petrolcü olmakla beraber asla iyi bir idareci degildi. Bir idareci olarak ifade ettigi deger ancak dügük kaliteli petrolün degeri kadardi. Bu durum Guffey ve Kaptan Lucas'i desteklemek için ilk sermayeyi koymuy olan Pittsiki bankeri, Andrew W. ve Richard Mellon'u son derece huzursuz etti. Babalan Yargiç burgh'Ìu Thomas Mellon, daha Andrew henüz yirmí alti yagmdayken aileden gelen bankalarmt ona devretmigti. Thomas ve erkek kardegi "Melon ve Ogullan"admdaki bankalanm kisa zamanda ülkenin en büyük bankalanndan birine, Amerika'da ise on dokuzuncu yüzyil endüstriyel geligmesinin merkezi olan bir bankaya dönügtürdüler. Íkikardeg Guffey'in ortagi JohnGaley'e kargi özel bir baghlik ve sayg1beslemekteydiler. Galey'in babaslyla kendi habalan YargiçMellon, onlar daha çok küçük birer çocukken Írlanda'dan Amerika'ya aym vapurla gelmiglerdi. John Galey'in büyük bir petrol kâçifi oldugunu biliyorlardi. Galey'inmali bakimdan dikkatsiz olmasma üzülüyor, fakat yine de onun yeteneklerini kabul ediyorlardi. 1900 senesinde Galey'inortagt Guffey, Spindletop'ta yapilacak bir aramaya üç yüz bin dolar sermaye koymalan için Mellon'larl ikna etti. Bundan bagka Mellon'lar Spindletop'unyeniden üretime geçmesinde kullamlmak üzere birkaÇmilyon dolar daha vermeyi kabullendiler. Bu anlagmadan sadece birkaç ay sonra, 1902 senesinde Spindletop'takibasmç olaymm bag göstermesiyle Mellon kardepler korkuya kapildi. Guffey'in kendilerinin verdigi paray1 kaybedeceginden ve bununla da kalmaylp, kendilerinin buldugu diger yatinmc11armparalarmi da batiracagindan korkuyorlardi. Sonundaçare bulundu. Dügüncelerine göre bu çare yegenleri William C. Mellon'du. Bankardepler ker Mellon'lardan sadece on yag kadar küçük olan William güvenilir bir kiglydi.Daha on dokuz yagindayken Pittsburgh yaktmndaki Ekonomi kasabasinda bir petrol görevi oldugunu duymug, petrol kokusu ve igin heyecanlyla sanki büyülenmigti. Bu nedenle kendisini bu ige verdi. Ileridekibirkaç ylli Appalachi Bölgesini bagtan sona dolagtp petrol arayarak ve petrol bularak geçirdi. Bir defasmda kiliseye ait bir mezarhkta günde bin varil getiren bir kuyu bile bulmuytu. Ancak kilise kuyunun orada kalmasim istemeyerek ne yapip yapti ve kuyuyu kapattirdi. William sanki bir hummaya yakalanmigti ve bunu kendisi de biliyordu. "Petrol Hummasi" denebilen bu hastaligt petrolcülerin çogu adina pu sözlerle tanimliyordu:"Petrol igi bulagici kumar oyununa benzer. Kumarda oldugu gibi petrolcülükte de esas olan heyecandtr. Petrolün yarattigi heyecan bir petrolcü için, elde ettigi petrol damlac1klarina kiyasla, çok daha degerlidir... lçimizdenhiçbiri igi birakmayi, kuyunun sagladigt parayi ahp çekipgitmeyi,evlerimize dönmeyi istemedik. Baganh olsun veya olmasin her kuyu bizde yeni bir kuyu açma dürtüsü uyandinyordu." Amcasi Andrew ise aym kamda degildi. Ona göre ciddi bir sanayi bu gekilde idare edilmemeliydi. William'a bu fikri telkindegecikmedi. Andrew amca amacin entegrasyona gidilmesi, iplerin her agamasmm yakm kontrolle idare edilmesinden yanaydi. Andrew "Petrolü gerçek bir iq yapmanm, ondan kât saglamamn tek yolu, onu bir bütün olarak ele ahp, bagtan sona incelemek, bu gekilde geligtirmektir. Topraktan hammadde çikarmak,imalat yapmak, dagttimmi saglamak86
,
I
I
tir" diyordu. Ona göre þunun bagka herhangi bir yolu olamazdi. Bagka türlü davranmak íçleri StandardOil'in insafma terk etmek olurdu. William, amcasmm verdigi ögütlere uydu ve Standard Oil'den, Pennsylvania Demiryollari'ndan gelen itirazlari dikkate almayarakentegre çahyan bir petrol.girketi kurdu. Sirket üretimini Batt Pennsylvania'da, rafineri iginlyse ülkenin her iki ucunda yapmaktaydt. Petrol, bu b0lgelerin hepsinden girkete ait boru hattiyla ulagtirillyor,daha sonra Philadelphia'dan Avrupa'ya satillAmerika'nm yaptigt ihracat toplamminortalama yordu. 1893 yllma gelindigindeMellon Qirketi yüzde onunu kendi bagina saglayacak duruma gelmigti.Ayrica fazladan bir milyon varil petrol stoku vardi. Çokgeçmeden Standard Oil Mellon'laratekliftebulunarak girketlerinikendisine satmalanm önerdi. Mellon'lar karakter itibariyle duygusalliktan uzak yapidaydilar. Bir igi önce kurar, kurduktan sonra da yeni bir lçe yönelirlerdi. Standard'm teklifiüzerine petrol girketlerini satmanm en uygun zamam oldugunu, girketinsirtmdan hatin sayibr bir para kazanacaklanm dügünerek satiga razi oldular. Dügündükleri gibi de oldu ve girketin satilmastyla Mellon'larin eline hiç de küçümsenmeyecek miktarda para geçti. Daha sonra William petrolcülügü sonsuza dek biraktiglm söyleyip, kendi de buna inanarak bu defa tramvayigine girigtl.Ne var ki yanilmigti. Yenilgisinianlamak için aradan yedi yll geçmesi gerekecekti. Yediyll sonra, daha yirmi yedi yagtndayken yapmig oldugu hatayt anladi. Amcalanmn emir ve iradesine kargi gelerek durumu degerlendirmek, aileye ait yattrimi incelemek için Spindletop'a gitti. Yaptigi incelemeden sonra amcalannagönderdigi durum degerlendirme raporunda, Guffeyigin baginda oldugu sürece pahaberini veriyordu. ralanni hiçbir zaman geri alamayacaklar1 Bunun üzerine, tipkiyedi sene evvel oldugu gibi bu defa Mellon'lar yeni igletmeyi satm almasi için Standard'a teklifte bulundularsa da Standardteklifikabul etmedi ve olumsuz yanit verdi. Gerekçe olarak Texas'm girketaleyhine ve özellíkle John D. Rockefeller aleyhine baglattigt hukuki suçlamalar kampanyasmi gösterdi. Bu 10 kapanip teklifingeri çevrilmesi William Mellon'da düg kirikligi yaratmigtt. Bir geyler yapmak gerektigineinanlyor fakat çözüm bulamlyordu. Sonunda bunun tek bir çaresi olduguna inand1. "Simdlye kadar ba lma gelmig en kötü durumdan birazc1kdaha lyi olan bir gözüm buldum. Bu lyi idarecilik, çok çaligma ve ham petrolyolundangeçer" dedi. Önüneçikan ilk engel yeteneksiz bir çetin ceviz olarak gördügü James Guffey oldu. SonundaMellon iç içe girmig ve her ikisi de 1901'de kurulmug Guffey Petrol ve Körfez Rafineri girketlerininidari kontrolünü üstlendi. Su durum Guffey'iderinden kirmigti. Ne kadar olsa basm onu Amerika'da mevcut en büyük petrolcü olarak tanitmigt1. Mellon zaman zaman bu en büyük petrolcüye sert davranmak gereginiduyuyordu. "Asil sorun ham petrolü paraya çevirme sorunudur" diyen Mellon, Guffey Petrol Sirketi'nin Shell ile aralannda imzaladiklan kontrat konusunda bir geyleryapilmasi gerektigineinaniyordu. Kontrat hatirlanacagi üzere yirmi yll süreliydi ve Amerikan pirketini yirmi yll boyunca kendi.petrolünün yansmi varil bagma yirmi bey sente Shell'e satmaya zorluyordu. Bu kontrat üretimin smirsiz, adeta durdurulamaz oldugu günlerde kaleme almmigti. O zaman girketinparaya ihtiyaci vardi. Bu nedenle petrol varil bagma on sente, hatta üç sente satildigmda, ne gekilde hesap edilirseedilsin iyi bir kâr getirmig oluyordu. Gerçi kontratm süresi yirmi ylldi; fakat dünya son iki yll içinde bir hayli degigmigti. 1902'nin ikinci yarismda ve 1903 yllma girerken Spindletop'taki üretim inanilmayacak kadar azalmig oldugundan petrol flyatlart birden yükselmig, varili otuz beg sentten satillyordu. Bu nedenle kontrat hükümlerine uymak için Guffey Petrol çogu zaman üçüncü çahislardanpetrol satin almak ve sonra da zaran pahasma Shell'e satmak zorunda kallyordu. Belki de Guffey bütün olanlardan sonra hâlâ kontratin yüzytlm en büyük olayi oldugunainamyordu. Mellon'a gelince, onun dügüncesi tamamen farkliydi. Kontratin pis bir anlagma oldugu, ondan derhal kurtulmasi gerektigikamsmdayd1. Ote yandan Marcus Samuel kontrata çok güveniyordu. Bu nedente Texas'tan kötü haber 87
yani Guffey Petrol arzmin baçansiz oldugu haberi geldigindekederinden gokgeçirdi. Guffeyne kadar aci çekerseçeksin bu durum Shell'i ilgilendirmiyor, o sadece kontrattaki partlannyerine getirilmesini, eger bu yapilmazsa girketin yüklü bir tazminatödemesini istiyordu. Kötü olan partlanolanak verdigiace iyiye çevirmekisteyen Samuel,Texas Petrol üretimi petrolün sevki için yaptirmig oldugu dört yeni tankerinin Texas'tan sigir sürüsü yükleyerek Londra'nm dogu ucuna gönderilmesinive bu tagimaiçin tankerlerdegereken tadilatmyapilmasmi emretti. Ancak, bu petrol sevklyatl yeniden baglayincayakadar geçerliolabilecek geçici bir önlemdi. Düsünüp sorunu mahkemeye bagvurarak çözümlemek istediyse de, Amerikah bir hukuk dangmanmm kargi görüg belirtmesi üzerine bundan vazgeçti. Amerikali danigman mahkeme salonunda sürdürülecek bir savagin ne sonuç vereceginden emin olunamayacagtm, bu savaym olumlu sonuçlanmasminhlç de garantili olmadigt görügünü savunuyordu. Kanisina destek olarak her geydenevvel kontratm acemice, uzman olmayan kipiler tarafmdanhazirlanmig olmasmi gösteriyordu. Konuyu yerinde gözlemek amaclyla Mellon'un bizzat kendisi Londra'ya, Kent'e gidipMote malikânesinde oturan Samuel'i ziyaret etti ve onunla konugtu. 1903 ylli Agustos aylmn 18'inci günü Samuel günlügünequ notlan dügüyordu: "Bay Mellon malikânenin içinde bulundugu Park'a hayran kaldi." Ertesi gün günlügünün öteki sayfasma gunlariyaziyordu:"Önemlibir i; çözümü içín sabah 9.20 treniyle Londra'ya indim... Çokdolu bir gün geçirdim. Guffey Sirketi'yle aramizda herhangi hukuki bir girigiminönlenmesi için Mellon'la anlaç1p ihtilafm halline yönelik geçici bir anlagma (modusvivendi) saglamak istedim, ancak baçaramadim. Sonunda avukatlara damptim." Nazik, çekici, davramplarlyla yumu§ak bir kipilik olan Mellon aym zamanda çok inatçi ve kesinlikle sert mizaçta bir adamd1.Sonunda eylül ayi baglamadan evvel her iki vivendi"ye kavugtu. Marcus Samuel'inrüyalannda bu denli hatarafyeni bir anlagmaya anlagmast bu defa bagka, yeni bir anlagmayla yer degigtiriyor, ancak yati önemde olan petrol konusunda Shell Sirketi'ne hemen hemen hiçbir gey garantilemiyordu.Guffey Petrol ve Mellon'lar sonunda Shell'intaktig kancadan tamamen kurtulabilmigti. Su arada William Mellon, yeni bir stratejipegindeydi. Su petrol endüstrisine tüm yirminci yüzy11boyunca egemen olacak, bu endüstrinin merkezini olugturacak bir stratejiydi. Buna göre endüstri ayri ayn yapilan tüm faaliyetleri bir çati altmda toplaylpuyumlu, entegre bir petrol girketi kuracakti. Mellon'un stratejisi niyet bakimmdan StandardOil'inkindenfarkhydt. Mellon'un gözlemine göre Standard'in gücünü hissettirmesi ve konumunu koruyup daha da iyiye götürmesi ham petro1ünhemen tek aliasi olmasindan ve nakliyede kontro1ü elinde tutmasmdankaynaklanlyordu. Mellon bu gözlemde yanilmamigtl. "Fiyatlan saptayan Standard'dtr" diyordu. Üretici· bu düzenlemeden epeyce yarar sagliyorlarsa da lerin hemen hepsi girketebagtmhyd1. Üreticiler insafina kendilerini girketin terk etmig" durumdaydilar Mellon Texas'ta yeni yeni petrol yataklarikegfedilipgeligtirildikçegünün birinde Standard'm boru hatti sistemini buraya da sokacagindanendigeliydi. Böyle bir durumda Mellon faaliyetlerinin Standard'müretim sistemlerine çekilmesi kaçimimazdi. Onun peginde oldugu geybu degildi. Mellon'un yükselme hirst daha genig bir hedefi kapslyor, Standard'mtalantisi olmaktan çok daha öteye uzamyordu. Vaktiyleamcasimn ona verdigi ders ve ögütleri bir yanlo gibi yenid,en duyan Mellon sonunda gu karara vardi: "Kargismdakiyle yarigmanin yolu her geydenevvel, petrol üretecek, gerçekten üretim yapacak anladim kl böyle bir igin temelimutlaka üretim olmalidir. entegre bir girketkurmakla olur. gmdi Bir girketinherhangi bir kimseye demeden, müsaade istemeden igletilmesinin sadece tek bir yolu vardir: Üretim."Mellon'lara gelince, onlarm herhangi bir kipiye, öncelikle Standard'a demeye hiç niyeti yoktu. Mellon'un kargismdaki en büyük sorunlardan biri girketinPort Arthur'daki yeni rafinerisinin kapasite açismdan tüm Texas Eyaleti'nin üretimine egit oluguydu. Aynca hâlâ herhangi bir zamanda fire verebilecek dügük kaliteli petrole bagimllydi ve bu da diger bir sorunu olugturu"modus
"asnn
"bu
'izninizle'
"izninizle"
88
yordu. Ancak sonraki yil 1905'te Oklahoma'da Glenn Pool'un keyflyledaha lyi kalite petrol elde etmek mümkün oldu. Igtesorunlardan kurtulma yolu bulunmugtu. Bu ig, elverigli Pennsylvania kalitesinde, ama Texas'ta çtkarilanpetrol kadar çokpetrolpkarmakla" mümkün olacaktt. Ne var ki girketindaha çabuk hareket etmesi gerekiyordu.Su arada Standard Oil de boy durmuyor, boru hatti gebekesini Kansas, Independence bölgesinden, limana uzatmaya çahylyordu. Su konuda Mellon amcalarmi uyarmak isteyerek "Oklahomadenilen pu petrol bölgesine sizamadikçaigletmemiz tümüyle iflas eder" dedi. Port Arthur'dan Tulsa'ya uzanan 450 mil uzunluktaki boru hatti yol ingaatim hizlandirmak için dört ayrt ekibi birden bu igle görevlendirdi. Bunlardan biri Tulsa'mn güneyinden, öbürü Port Arthur'un kuzeyinden, son ikisi de orta yerden baglay1pher iki uca dogru gidecekti.Eu sanki zamana kargi bir yarigtl ve rakip de Standard Oil'di. 1907 ylli Ekim ay1geldiginde Glenn Pool Vadisi'nden bogallp gelen petrol, boru hattindan geçip Port Arthur rafineristne dogru akmaya baglamigtl.BöyleceMellon'lar petrol endüstrisinin baçaktörleri olarakait olduklarlyere lyice yerlegmigoldular. Boru hatti ingaatom öteki girketlerin de yapacagi anonim bir katihmla yürütülmesi dügünüldüyse de Mellon'lar çok harap, dökülür durumda olan böyle bir tesisebog yere para ak1tmak istemediler, lçlerindenWilliam Mellon, Guffey Petrol ve Körfez Rafineri Sirketi'nin reorganize edilmesini önererek bu igin mühendislik kismmi üstlendi. SonundaKörfez Petrol Korporasyonu admda yeni bir girket dogdu. Andrew Mellon girketin bagkam, Richard B. Mellon muhasebecisi, William da ikinci bagkam oklular. Guffey'i tamamen devre digt birakmiglardi. Ileride bir gün Cuffeybu konuyu açarken aci act gikâyetederek "Beni kapi digari ettiler" diyecekti. YaSpindletop'un petrolde öncülük etmig olanlari? Bunlardan Kaptan Anthony Lucas kendi durumu için sonradangunlansöylemigtir: "BayGuffeyve Mellongrubu artik paracaçok,zengin olmuçtu; benimse meteligim yoktu. Bu nedenle onlann tekliflerinikabul edip kendi hissemí lyi bir para kargligmda onlara sattim." Daha sonra Washington DC'ye yerlegerek bir süre dam§man-mühendis ve jeolog01arak çaligti.Spindletop'takibüyük keçfinin üzerinden tam üç yll geçmigti. Bir kez daha Beaumont'ad0nüp BüyükTepe'yigörmek, yeni bir degerlendirme yapmak istiyordu. Tepenin bulundugu yer bir vakitler o kadar bol üretim vermig olan, gimdiiskelelerle dolu, fakat tükenmig,petroldenyoksun bir görünümdeydi. Su topraklaribagtan baça bir kez daha dolasip durumu lyice gäzlediktensonra, bir mezar tagmayazilmastgereken gu sözleri söyledi: "Ínegisagmadafazla sert davranmiglar; aynca sayna igini de aktllicayapmamiglar." ikinciöncü Patillo Higgins'e gelince, o fazla duygusal bir adam olmamasi nedeniyle kendisini diglamigolan Kaptan Lucas't mahkemeyeverip aleyhine dava açtl.Su arada Higgins Petrol Sirketiadlyla bir de girket kurduysa da girketi devam ettiremeyerekkisa zamanda ortaklanna devretti. Bu defa Higgins Standard Petrol Sirketi adi altmda yeni, entegre bir girket kurma sevdaimzasim kapildlysa da, halkm artik Spindletop sma taglyanstok-petrol tekliflerindenbikkmlik getirmig olmasi yüzünden girigiminde baçansiz kaldi. Ama Higginsyine de bu yillar boyunca küçümsenmeyecek bir para yaptl. Bir defasmda Beaumont kasabastndan otuz iki vatandag Higgins'i övmüg, imzaladiklari açik mektupta "Spindletop'un kegfedilmesinin ve geligtirilmesinin tüm gerefi yalmzca ona aittir. O bunu hak etmigti" diyen bir deklarasyon yaymlamiglard1.Bu Higgins'in her geye ragmen o kadar dügüncesiz Ve ç11gmcahareket etmedigini gösterir. James Guffey ve John Galey'egelince,bu ikisi hiçbir zaman para tutmayi ögrenemediler. Galey'inyegeni olan bir genç ileride onlar için qu sözleri söyleyecekti: "Her ikisini de yaglan ilerledikçe giderekaglflaçanzor günler bekledi ve yeni bir geri dönüg, bir atilim yapma ümidi günden güne zaylfladi ve eripilmez oldu. Aslmda çok büyük servetler edinmek için ellerine sayisiz firsatlar geçmemigdegildi. Ama onlar belki de kumardaki gibi koz oynamayt ve kararmda oynamayi hiçbir zaman bilmedikleri için bu firsatlan kaçirdilar. Guffeyve Galeybirbirlerinin ortagi olarak Spindietop'la böyle bir firsati yakalamig ancak degerlendirememiglerdir. Sonraki y11larda yaçamlannm geri kalan kismim orada burada ufak tefek sondaj projelerinde çali arak geçirdiler." "pazarlamaya
I
89
Petrol bulmada öncü olarak tanman Guffeydoksan bir yillik hayatimn son on, on be§ yllmi borç içinde geÇírdi. Pittsburgh'da beginci cadde üzeríndeki ikametgâhi ölümüne kadar ona tahsis edilmigti. Borçlu oldugu alacaklilan incelik göstererek geçmig hizmellerinin anisma burada oturmasmamüsaade ettiler. Petrolü asil bulmuy olan Galeyise Spindletop anlagmasi uyannca Guffey'inona borçlu oldugu 366.000 dolarm ancak birkaç kurugunu alabildi. Yaçamininsonuna dogru Kansas'a giderek yörenin degigik bölgelerini dolagti ve yeni bir 14anlagmasikoparmaya çaligti, Bu gezilerinde kendisine bir vakitler Spindletop'ta sondait yapmly olan Al Hamill eglikediyordu. Bir gün onlar digarda oldugu bir sirada birdenbire çok giddellibir kar firtmasi kopmug, nereye sigmacaklanni bilememiglerdi. Gezintiyikesip eve yollanmaya karar verdiler. Igtebu strada Galeyarkadagt Al Hamill'e act bir itirafta bulundu. Tüm hayati boyunca hiçbir zaman o günkü kadar fukara olmadigini söyledi. "Acaba Hamill, borcuna mukabil Bayan Galey'in imzaladigt bir çeki kabul eder miydi?"Bu soru üzerinde Hamill Galey'den hiçbir para almadigndan bagka, tam tersine otel masraflanm da ödeyerek o karli günde trene bindirip evinegönderdi.Bu, bir vakitler yerini kokusundan bulan adam" diye ün salmigJohn Galey'inyeni bir petrol anlagmasi pegindeki son çirpmiglydi. Nitekim çok geçmeden öldü. Petrolde öncülük yapmig olanlardan William Melon ise, zamanla dünyamn en ileri gelen bagkani ve yönetim kutulu petrol girketlerinden biri durumuna geçen Körfez Petrol Sirketi'nin bagkani olarakuzun yillar görev yapti. 1940 yllinda, ölümünden kisa bir süre evvel söyledigi qu sözler dikkate deger: "Körfez Sirketi o denli büyüdü ki, artik izini kaybettim." "petrolün
Sun
Sirketi"Petrolü
Ne Yapacagimizi Bilmeliyiz" Diyor
Ylllar önce Kaptan Lucas'm petrol kegfini duyup trene atlayarak Texas'in Beaumont kasabasma petrol kogan binlerce kigi arasinda Robert Pew isimli biri de vard1. Spindletop'ta gerçeklegmig ilk duymug, buraya onun talimatiylagelmigti. olayini olarak alti gün önce amcasi J.N. Pew'dan Robert Pew, önünde bekleyen olanaklarin sadece petroldengelmeyecegi,nakliyatmMeksika Körfeziyoluyla yapilmasimn da aynca büyük imkânlar saglayacagigerçegini görmekte gecikmedi. Ne var ki Texas'a ait hiçbir geydenhoglanmiyor, havasmi, kasabayi, insanlanni, etrafta olup biten patirti ve gürültüyühiç sevmiyordu. Bu yüzden hastalanip eve dönmek zorunda kaldi. Bu defa aym görevi erkek kardegi J. Edgar Pew yüklenecekti. Gelirkenbavuluna kardeginin ve amcasmm tavsiyesiyleBeaumont'un kaynayan atmosferinde kigisel korunmasmda ige yarayacagtm sandigt bir de tabancakoymayl ihmal etmemigti... Pew allesi Beaumont'un yabancislydi; fakat petrolünyabanctsi degildi. O güne kadar belki yirmi begyll süre hidrokarbon iginde çaligmiglardi.1876 senesinde J.N. Pew, Bati Pennsylvania'da bit ortaglylaberaber dogal gaz igine bagladiysa da çok geçmedenbunun boga giden bir ürün oldugu dügüncesiyle satmayolunagitti. 1883 senesinegelindiginde,imalat yoluyla elde edilen gehir gazi alternatifi olarak büyük bir gehre -Pittsburgh'a- dogal gaz veren ilk girketkonumuna. erigmiglerdi.Bu onlarm çok büyük bir i; kurduklan anlamma gelir.Ancak Standard yimdi de gözlerini gaza çevirmig,1886 yllmda bir de Gaz Tröst'ü kurmuçtu. Sonunda J.N. Pew da 1890'larda Mellon'larm petrol alanmdakiilk girigimlerinde izledikleri yolun aynmi takip ederek gaz igini Standard'a devretti. 1886'da Pew bagka bir girigimde daha bulunarak Lima yataklarmdan petrolüretmeye bagladl. Kurdugu yeni girketine uzayla ilgili bir isim vermek istiyordu. Gökyüzündeki tüm uzay isimleri arasmda en önemlisinin Güney olmasi nedenlyle girketine Güney sõzcügü anlamma gelen "Sun" adim verdi. Ne var ki Sun Sirketi sonraki on beg yll içinde sanayide günegkadar parlak olaltmda da olsa, saygtn bir petrol iginin çatisim kubagaramadi. Ama Standard Oil'in gölgesi mayi rabildi. için çaligma J. Edgar Pew 190l'de Beaumont'a geldigindeyaptigi ilk i; Sun Petrol Sirketi 90
izni almak oldu. Ancak, hem kendisi ve hem de allesi geçoigteki deneyimlerine dayanarak sorunlann sadece üretim yapmakla çözümlenmeyeceginin bilincindeydi. Bu konuda J. Edgar daha
sonra pu sozleri söyleyecekti: "Varili beg sentten milyonlarca varil petrol satin almak mümkündür; fakat asil sorun o petrolü daha sonra ne yapacagimizi bilmektir." Bunun bilincinde olarak Sun Sirketi yörede yeni depolama tesisleri kurdu. Aynca, gemiylesevk edilen Texas kaynakli hammaddeyi teslimalmasi için Philadelphia dipinda, Marcus Hook'ta bir de rafineri yaptirdi. Bir taraftan da uzun vadeli pazarlar kurmak istediginden bunun girigimineyöneldi. Spindletopyötesine gelince,herkesin artik açikçagördügügibi burasi üretimde dügüç agamasma gelmigti.Bu düüç olugurkenSun Sirketi Texas'm daha bagka yerlerinde geligipbüyümekteydi. Uretimigerçekleptiriyor, bölgede kendine ait bir ana boru hatti konuglandirlyordu. 1904 senesine gelindiginde Sun Sirketi, KörfezYakasipetrol ticaretinde önde gelen bir avuç girketiçinde lider olmugtu.
"Kösele Surat Joe" ve Texaco Spindletop'takigirdapiçinden
büyük bir petrol
girketinindaha dogmasi sanki yöreninyazgismda
vardi. Burast Texas petrol iginin geligmesinde en bagta gelen öncülerden biri olan Joseph Cullinan'in kendi el emegiyle dogmugtu. Cullinan, Standard'm boru hatti gebekesinde gelecegi çok parlak olan kariyerinden, 1895 senesinde Pennsylvania'da kendine ait, petrolcülükte kullamlan alet imal eden bir girket kurmak için ayrilmigti. Saldirganliga varan biktirici kipillgi, bir igin ille de yerine getirilmesi için gösterdigi inat ve isran yüzündençevredeona "KöseleSuratJoe" deniyordu. Bu nitelikleri yüzünden emri altmda çaligan kipilerJoe'yugördüklerizaman petrol-arazisinde kullamlan eldiven ve kunduralarm sert derisini ammsarlardL 1897 yllmda Cullinan, petrolde kaydedilen son geligmelerhakkindarahiplere bílgivermek üzere kisa bir süre için Texas'm Corsicana kentine davet edildi. Oraya gittigindesadece bilgi vermekle kalmaylp bu kente yerlegerek, Corsicana'mn petrol konusunda en sözü geçen pahsiyeti oldu. Kaptan Lucas'm Spindletop petrol patlamasmdan hemen sonra Beaumont'a gelmig, durumu incelemeye baglamigtibile. Bunun bambagka, ötekilerden büsbütün farkh bir i; oldugunu, aynca Corsicana'da yaptigt içten çok büyük çapta yapildigim anlamakta gecikmedi.Ilk i; olarak Beaumont'ta ham petrol ahm satimlyla ugragacak Texas Fuel Sirketi'ni kurdu. Eu i e yöneldiginde alet-eksperligi konusundaki bilglsinden epeyce yararlandi. Eskiden depo tesisleriyapmig olan Cullinan'm bu alandaki deneyimi ve tesislerinoraya sadece yirmi mil ötede oluguTexas Fuel gelecekteldrakiplerine kargi bir avantal sagliyordu. Sirketi'ne Çokgeçõeden Cullinan eski politikacilarm kurdugu sendikanin Spindletop adma yapip saklamig oldugu k1ymetlikira kontratlarmm kontrolünü de ele aldi. Sendika yüz kirk kilo agirlikta eski bir vali ve ilerlemeden yana birisi diye tamnan JamesHogg admda biri tarafindanyönetiliyordu. Bu adam idarecilikte oldugu kadar iq alamnda da çok sert davranan biriydi. "Hogg" sözcügü dilimizde anlamina gelir. Bu nedenle bir strasi geldiginde Bay Hogg kendisi için "Benim adim Hogg'dur. Tabiatim da tipkl domuzunkine benzer" demigti. Anlagma saglama konusunda Hogg grubu, en önemli ve anahtar konumundaki anlagmayi James Guffey'densaglamigtl. James Guffey,idarecilik yönünden bazi baçansizhklari olduya da, Demokrat Parti Bagkan11giyapmig birinden beklenen, ona yakig1rsaglam bir politik içgüdüye sahipti. Daha sonraki günlerde, bu anlagmalan satmasi kargiligmda aldigi paramn, politik karlyerinin sigortabedell olduVali Hogg'un o gunusöylemigtir. "O günlerde Texas'ta Kuzeylilere fazla saygl gÖSt€rÌlmÍyOrdu. yorede nüfuzlu oldugunu bildigimden, onu kendi tarafimaçekmek istedim; çünkü harcayacagimparanm çok büyük bir tutar oldugunu biliyordum." Hogg'un aynca kendine özgü daha bagka bir erdemi daha vardi; bu, Texas'ta Standard Oil'in en büyük muhalifi olmasmdan kaynaklanlyordu. Vali oldugu dönemde Hogg, Rockefeller'in mahkemeyeNew York'tá çikmasmiönlemek için Rockefeller dava dosyasmi New Yorkdi"domuz"
91
l
bir yere naklettirmekbile istemigti. Nitekim Hogg'un bu ige el atmaslyla,Standard'myeni bir hasimla kargi karplya geldigizaman kullandigt aligilmigtaktikleribir dereceye kadar etkisiz hale getirilebilmigti. 1; anlagmalanmndaha da genigletilmesi için gereken sermaye ABD Deri Tröstü'nün can daman olan Deri igletmelerisahibi, New York'lu Lewis H. Lapham'dan ve Chicago'lubir mallyeci olan renkli pahsiyetJohn W. Gates'den saglandt. Laphamher firsatta her gey üzerinde bahse girmeyi seven biri oldugundan çevrede "Milyonluk-Bahis Gates"olarak tamnird1.Sermayenin kaynaktan" gelmigolmasi ve zamanla üstünlük saglayacagiendigesi Texasli ortaklann1 rahatsiz ettigi için Cullinanonlan teskin eder, "Tammary halki yalanda Güneyliler'de kendi benzerlerini bulacak" derdi. Bu önsezisi zamanla dogrulugunu bir dereceye kadar kanitlayacakti. Genigdeneyimi ve dogal liderlik yetenegiyle Cullinan kisa zamanda, Beautmont'ta petrol alanmin en gözde,en önde gelenadami olmuytu, 1902ylliEylülayinda Spindletop'ta cehennemi Bu yangindaCulliandiran büyük bir yangn çikmig,tüm kasaba bagtan baga alevlerle sanlm14t1. komutunu Kendisi de edilmesi vermigti. söndürülmesi için seferber nan, tüm çabalannyangnm kadar bu katilbir durup hafta, dinlenmeksizin, bir dakika çallymalara söndürülünceye yangm tam di. Yangn söndürüldügündeartik yorgunluktan bitkin, petiçan durumdaydi. Gözlerigaz dumanmdan körlegmig,hatta birkaç gün görme duyusunu kaybetmigti.Ancak gözlerisargtlar içinde yataga tutsak oldugu günlerde bile konferans düzenlemekten, talimat vermekten geri kalmadi. Onunla çahganlar arasmda, 1893'te Patillo Higgins'in baçanstzhklasonuçlanan ilk girigimindesondaji yapan, gimdiise bagsondajci olan Walter B..Sharp vardi. Diger biri de Howard Hugher Sr. admdaki uzman bir sondajclydi, 1902 ilkbahannda. Cullinan çegitlitürdekibirçok iginin birleptirilmesinive böylece elinde tuttugu kipisel ve otokratik kontrolün biraz daha kuvvetlenmesini istedi. Bir petrol girketininnasil yönetilecegini bilmeyen JamesGuffeylinaksine Cullinanbu igi gok lyi biliyordu. Su nedenle "Guffey Körfe2l" Sirketi'llin tersine "Texas" $irketiigin bagmdan içinde petrolünü varili ortalama on bey beri kârda çaligtyordu.I; kurulduktan sonraki birinci yll sent gibi bir flyatla satmay1bagarmigtL Ûretimindoruk düzeyde oldugu günlerdevaril bagina on iki sentten petrolalipdepoladigt göz önüne almirsa, girketinne denli lyi durumda oldugu anlagilir. Mellon'lar Guffey'learalanndaki sorunlann çözümüne çaligtiklangünlerde Körfez Sirkebirlegmesi igi tamamlanmaküzereydi. Fakat daha küçük petti'nin Cullinan'm Texas Sirketi'yle rol girketlerinin yeni kurulacak bir petrol tröstünü gözlerinde fazla büyütüp Texas hukuk yasalan yönünden günün en güncel konusu yapmalan yüzünden bu birlegmeyi bagaramamiglardi. Hatta bu tartigmalarsirasmdaher iki taraf bag lobicilerin Austin'deki bir otelde herkesin önünde yumruk yumrugakavga ettikleri bile olmugtu.Sonunda, Texas yasalan birlegme konusuna kargi çikti, böylece birlegme firsati da ortadan kalkt1. genigletilmesi Su dela Cullinan dikkatini daha bagka bir yere, Texas Petrol Sirketi'nin amac1ilk Gleen Bunun i çin Pool'dan olarak Texas'ta Oklahoma'daki yöneltecekti. gerçeklegmesi na Port Arthur'a kadar uzanan kendi boru hattml kurdu. 1906 yllmda da girketine, ticaret unvani olarak seçtigt "Texaco" ismini verdi ve bu ismi tescil ettirdi. Eu isim kirmtzi bir ylldiz üzerine Texaco ísminin sembo1ü olarak kabartma basilml; "T" harfiyle belirlendi. Daha sonra benzin imaline girigti.1907 yilmda, kurulugundan henüz alti yll sonra Dallas Devlet Fuan'nda birbirinden farkl1tam kirk ürünü sergilemeyi baçardi. 1913 yllmagelindigindeartik benzin üretimi en önemli ürün olarak aydinlatici yaglann yerini almly ve önde gelen ürün olmugtu. Bundan çok daha evvel Cullinan'm gelecekiçin yaptigikehanet dogrdlanmig, gerçege dönügmügtü. Cullinan bu kehanetinde "Bir gün -belki de Çokyakmda- merkez tegkilattmizm Beaumont'tan Housöyle gellyor ki Houston güneybati petrolcülügünün ilerideki merton'a naklini isteyecegiz. Bana kezi olmayolundadit" demigti. Bu sözleri söyledikten kisa süre sonra da, Houston yazinin nemli sicagmacesurca gögüsgerereki§in en önemli kismmi, ayni zamanda New York'tan da yürütülebilecek bir ayarlamayla, Houston'a nakletti. inda
"yabanci
92
KöseleSuratJoe'nun idarecilikte gösterdigisert tutum yatinmcilarda giderekolumsuz etki yapmayabaglamigve Texas ile New Yorkarasmdailk defa olarak birtakim sürtügmelereyol açmigti. Bu sürtügmelerin yakm bir gelecekte girketeyansimast kaçimlmazdr. Bu durumdan gikâyetçi olanlardan bir bagyönetici, Lapham'a yardigt bir yazida yakmmasmi pu sözlerle tanimliyordu: "Cullinankendisinin her geyibildigini, her geye bumunu sokmak zorunda oldugunu samyor. Bize, girketinburada New York'ta Çaliganelemanlarina ise käpegin kuyruguymuçuz gibibalayor, hem de çokküçük bir kuyruk." Sonundahissedarlarm önde gelenleriCullinan'm elini kolunu baglaylp etkisiz hale getirmek isteyince, Cullinanbu duruma isyan ederek, kontrolü yeniden ele geçirmekiçin bissedarlara kargi amansiz bir mücadeleye girdi.Yerinden kopardip bagka bir yere nakledilmig olan Pennsylvania'h bu savagi bölgesel bir mücadeleye,Texas-Dogu mücadelesine dönügtürmek istedi. Hissedarlara yaymladigi bir yazida, girketin idare tarzt, kurumculuga bagh tutumu ve faallyetlerinin Texas ismi ve Texas idealleriyle bir arada geligmig oldugunu" duyurdu. Aynca duyurusuna merkez tegkilatlarimnve idare otoritelerinin Texas'tabirakihp, devamli olarak Texas'ta kalmasi gerektigini" ekledi. Ancak gerçekte savagm süregelme nedeni kugkusuz btl degildi. Gerçek nedeni Cullinan'm tek-adamolma tutkusundan ileri gellyordu. "geçmigteki
.
"girketin
Sonunda, kavga New York'un kazanmasiyla sonuçlandi. Bu savagta Cullinan büyük yenil-
giye ugramigt1.Artik igi ilozoluga vurmaktan bagkayapacak bir geyikalmamigt1.Bu konuda eski bit Pennsylvania'li tanidigmayardigi mektupta Kösele SuratJoe gunlansöylüyordu: "Ya§adigimizolay tam bir yatill okul dalagmasiydi. Eu dalagmada kugkusuz bazi mobilyalar kinldt, ancak sonunda blzim taraf yenildi. Ben de bu yüzden yalonda kendime yeni bir iq arayacagim." Dedigi glbide yapti ve petrolcülükte yeni yeni birçok baçanlar kazand1. Ancak, o günden,sonra
petrol-tarama ve üretme igine bagli kalip, rafineri ve pazarlama iglerini bagkalanna biraktt.
"Nasil Kontrol Edebiliriz?" Bu arada körfezin kiylsi ve kitanm orta yerinde yeni yeni petrol yataklannm bulunmasi Standard Oil'in görünügte sarsilmazgibi duran konumunu zaylflatmaktaydi. Su yeni petrol kaynaklan, süratle türeyen mazot ve benzin pazarlanyla bir araya geldiginde sayilan bir orduyu bulan yeni rakiplere de kapilarim açmig oldu. Aynca bu rakipler,William Mellon'un ifadesiyle, ne Standard'a ne de bagka birine diyecek türde kimseler degildi. Gerçi Standard'm satiplan kesinlikle kuçkuya meydan vermeyecek gekildedevamli büyümeye devam ediyordu. Bu arada yeniçagiyansitan benzinin satigi da 1900-1911 ylllan arasmda üç katmdan fazlaya çikmigve 1911 yllma gelindiginde ilk defa olarak gazyagi satigmi geride birakmigtt. Aynca Standardileri teknolojikdegigimlere de ayak uydurinay1 ihmal etmiyordu, Wright kardeçIerin yaptigi uçak 1903'te North Carolina'yabagli Kitty Hawk kasabasmdan ilk havalamymda, motorunda yakit olarak Standard Oll'in ürettigi benzini ve motor yaglanm kullanmigti. Kitty Hawk kumsalma tahta variller ve mavi renkli teneke kaplar lçinde getirilenbu benzin ve motor yaglanm oraya talyan da yine Standard Oil elemanlariydi. Tüm bu gerçeklere karym gunu da kabul etmek gerekiyor ki, bütünüyle ele almdlglnda BirlepikDevletler'de üretilen petrol mamullerinin pazar hisseleri, Standard baktmmdan dügmekteydi ve girketinbu konudaki ezici üstünlügü yava; yavag etkinligini yitirlyordu. Aynca 1880 yllmdayüzde olan rafineri kapasitesinin 1911 yllma gelindiginde yüzde 60-65'leredügtügü gözleniyordu. Körfez kiyismda olugmuy petrol patlamasi sonucunda "Eski Ev", Birlegik Devletler ham petrol üretimindeki kendi nüfuzunun ne kadar oldugunu artik anlamigti. Gözledigi bagka bir konusundaki yeteneginin uçup gitmekte olduguydu. Bu yetmigerçek de flyatlan yormuy gibi dig Blkelerde yeni yeni ham petrol kaynaklari bulunmast da girketin uluslararasi pazarlar açismdan gücünü azaltlyordu. Diçardan bakanlar için Standard'mkonumu erigilmez dere"izninizle"
'90
"saptamak"
cede parlak görünüyorsa da, Eski Ev'in balog açisindan hiç de öyle degildi. Su konuda, Standard müdürlerinden H.H. Rogers bir gün esefle göylediyecekti: "Suduruma balen -Rusya'ya ve Texas'a balan! Arada sonu gelmeyecekkadar uçsuz bucaksiz petrol var. Su durumu nasil kontTol edebiliriz? Sanki bir yakasma yapigmig,çekip duruyor." Daha gey StandardOil Sirkett'nin "Bu her falethk sözleri ekliyordu: neyse bizi açanbir geyolmali!" sonra yapar gibipu
I
I
I
94
5
I
Ejderin Katli
EskiEv artik kugatma altmdaydi. Hem Amerika'daki hem de dünyanm dört bir yanindaki rakiplerini yola getirmeyi baçaramamigti. Su yetmlyormuy gibi tüm Amerika'da Standard'a ve Staridard'in acimasiz iy gärme yöntemlerine kargi siyasi ve hukuki bir sava; açilmigtl. Gerçi bu alipilmaml; bir gey degildi. Petrol Tröstü'nü kurmaktan sorumlu tuttuklariStandardve gubeleridaha evvel de birçok defa bu davramplarindan ötürü eleptirilmigti.Standard Petrol yöneticilerlyse bu tür eleptirilerinne için yapildigim gerçekten hiçbir zaman anlayamamigtir. Su eleptirilerin bagkalanna yapilan adi birer dalkavukluk, teykilatsizbir kiskançltk gösterisi ve özel bir yaltaklanma igareti oldugunusamyorlardi.Kanilanna göre Standard Oil kendi çikarlarmikorumaya ve girketi giderek zenginleptirmeye yönelik yaptigi amansiz takiple, sadece bagmi almig giden rekabeti kontrol etmekle kalmlyor, aym zamanda Rockefeller'inkendisinin de söyledigi gibi, Arrierikan ulusunun o zamana kadar gördügü gelmiggeçmig en büyük oluyordu. Ancak, halkm büyük çogunlugudurumu hiç de böyle görmüyordu. Standard'1 eleptirenkigiler,girketigüçlü, karmagik, acimasiz, engel tanimayan,tam anlamlyla yayllmig, fakat çok gizemli bir tegebbüsolarakgörmekteydi. Onlarm gözüyle Standard,bir avuç küstah müdür digmda, hlç kimseye hesap verme zorunda olmayan, yoluna engel olmak isteyen herkesi ve her geyi acimas12cayok etmeye çaligan bir girketti. Bu görüç biraz da çagm beklentisi dogrultusunda geligmigti.Kugku yok ki Standard'm bu denli geligmesidurup dururken ortayaçtkmigdegildi. Geligme on dokuzuncu yüzyilm son yirmi otuz ylliiçinde Amerikan ekonomisinin süratle endüstrilegmesinin bir ürünü olarak octaya çtkmig ve oldukça kisa sayllabilecekbir süreç içinde birçok küçük firmayl, tröstleradt verilen dev büyüklükte endüstriyelkombinasyonlarin egemenliginde faaliyet gösteren büyük bir firmaya dönügtürmügtü. Daha änce küçük firmalar olarak sözünü ettigimizbu ünitelerin her biri belirli bir sanayinin her iki yanma yerlegmigolarak faallyet göstermigtir. Bunlardan bicçogunun da birbiriyle adeta iç içeymig gibi duran yatinmcilan ve müdürleri vardt. Küçük firmalann büyük firmaya dönügme olgusu çok kisa bir sürede tamamlandigindan, bu durumdan çok saytdaAmerikall derin bir korkuya kapilmigti. On dokuzuncu yüzyihn yirminci yüzyila yaklagtigt sirada korkuya kapilan bu Amerikalilar, yeniden rekabetin canlandirilmast, rügvetlerin kontrol altina almmasive bagtan baça tüm ülkede kocaman birer ejderha gibi serbestçe dolagan tröstlerinehlileptirilmesi için gözlerini bir kez daha hükümete diktiler Ye hükümetten bunlan yapmasmi beklediler. Onlaragöre, tüm bu ejderleriçinde en dehgetlisi ve en çok korkulam StandardOil Sirketi'ydi. "kalkmdmci"
Holdingli
Sirket
Standard aleyhine tazelenmlyolarak yapilan suçlamalar ilk önce eyaletlerden ve özellikle Ohio ve Texas'tan baglatilan tekelciligekargi açilan davalar geklinde olugtu. Hatta Kansas Eyaleti Valisi yörede Standardrafinerisi ile rekabet edecek nitelikte devlete ait bir petrol rafinerisi konuglan-
.
I
dirmak için bir plan bile hazirlamigti. Valinin planma göre ralineride çabgacakkigiler, yöre cezaevinden seçilmig mahkûmlar olacakti. Kansas digmda en az yedi eyalette daha ve ayrica Oklahoma bölgesinde ju veya bu gekilde hukuki girigimlerde bulunuldu. Ancak Standardkendi i; uygulamalarina kargi halktan gelen bu kargikoymalarm nedenlerini tam olarak anlamakta yavag kallyordu. 1888'de, girketin üst düzey yöneticílerinden olan biri, Rockefeller'e yazdigt bir mektupta aynen gunlarisöylemigti:"Son günlerdegörülen bu antitröst humma kammca çilgmliktanbagka bir geydegil Benimdügünceme göre bu tutuma karyl fevkalade vakur davranmahytz ve sorulan gerçege uyan, fakat temeldeki olgulan açiklamayan slidan cevaplarla savugturmahylz." Böylece §irkether yeyiolanak verdigince gizlitutmayadevam edecekti. GününbirindeRockefeller Ohio . mahkemelerinden birinde tamk olarak dinlenirken o derece sessiz davrand1 ki, ertesi günkü gazeteler olay1anlatirken, "John D. Rockefeller'in agzi sanki bir kiskaçla kapah ve dilsiz taklidiyaplyordu"diye mangetattilar. Staridardzamanlagereken tüm kaynaklarini, sürmekte olan savag için seferberetmeye karar verdi. ilk etapta hukuk danigmam olarak ülkenin en lyi ve en pahah hukuk dehasmi ige aldi. Ayrica siyasialanda da mekanizmayi etkilemek için girigimlerde bulundu ve giderek zamani iyi ayarlanmig politik katkida bulunmayi mükemmelige varan bir sanat haline getirdi. Sözgelimi, Ohio'dakibir siyasi partiye bagigyaptigmda,bagiçi bildiren mektubunuyollarken qu sözlerieklemeyi de ihmal etmiyordu:"Arkadaylarimiz CumhuriyetçiParti'den hakh olarak laylk olduklan muameleyi görmediklerikanismdalar, ancak ileride çok daha lyi geyler bekliyoruz." Ancak Standard Oil yine de bagiglarda bulunmaya devam etti. Ohio'dan seçilmig Cumhuriyetçi Senatör senesinde yllik 44.500 dolar ücretle- avukat olarak ige alolan bir kigiyiçok iyi kopullarla di. Aynca o zamanlar "Amerika'nm en önde gelen Demokratik Lideri" diye ün yapmigçok güçlü bir senatöre de devamli olarak kredi veriyordu. Saym senatör bu parayi Dallas digmda satin aldigi alti bin hektarhk çiftligin bedeli olarak kullanmigtir. Standard iginin görülmesiiçin bir de reklam acentasmabagvurmugtu. Reklamellann görevi gazetelerinde Standard'a ayirdiklari yerde reklam yaparken, Standardlehine dostane baz1 haberler, makaleler de yaymlatmakti. O günlerde "Kör Kaplanlar" diye amlan bazi girketter vardi ki StandardOil bunlarla da meggul olacak zamani bulmugtur. "Kör Kaplanlar" admdaki bu girketler dis dünyaya kargi tamamenbagimsiz birer dagittmci gibigörünürsede, ashnda hiç de bagimsiz degildiler. Sözgelimi 190l'de Misuri'de "Cumhuriyetçi Petrol" adinda bir girketkurulmug ve Missouri'de pazarlama çah;malanna baglamigt1.Cumhuriyetçi Petrol ilanlarmda baglik olarak"Tröst'eHaytr", "Tekelcilige karglylz", "Tam anlamlyla bagtmsizlik" gibiçarpicibagliklar atlyordu. Ancak, bir taraftanda gizli gizliNew York 85 no'ya yani Broadway 26'nin arka kapisma ispiyonculuk yapmaktan geri durmuyordu. Standard'a yapilan hücumlarda bazi eyaletler zaman zaman geçici zaferler kazanmigsa da, bunlann híçbiri devamh olmamig, baçanlan sonuca ulagmamigtir. Sir örnek vermek gerekirse, StandardOil'in bagindan geçmig olan gu olay animsanabilir: Bir defasinda Standard Oil Sirketi'nin Texas'taki pubelerinin hepsi birden Texas'tan kovulmug, mallannael konmug Ye emanete alinmigt1.Eu olayt izleyen günlerde emanetçi kipiler Austin'deki Driskill Oteli'nde bir toplanti yaparak Standard'a ait ne kadar mal varsa satiçaçikanlmasmiistediler. Ve gerçekten de bütün mallarmi sattilar. Ama satigyine Standard Oil acentalarmdan birisine yaptlmigtil Yasal suç1amalarbitmek bilmiyordtL Bu, Standardteykilatmi ister istemez daha bagka degiiklikler yapmaya zorladt 1892 ylhnda Ohio mahkemesinin verdigi kararla StandardTröstleri kaldinldt ve hisseler yirmi ayn girketetransferedildi. Ancak kontrol yine eski hissedarlarda kalladlyla gruplandilar. Bu yeni ayarlama altmda birlegip "Standard Oil Ç1karlan" yordu. Sirketler Broadway 26'deki Yönetim Kurulu yerini "Standard Oil Çikarlan"nt olugturançegitlikurucu firma bagkanlanna birakti ve bu defa toplanti bu bagkanlarca yapilmaya bagland1. Artik mektuplar kattaki baylara" Yönetim Kurulu adresine gönderilmiyor, bunun yerine zarfm üzerine cümlesi yazlhyordu, o kadar. -1900
"yukan
96
Ancak bu
"baylar".
"Standard Oil Çikarlan"nm reorganizasyonundan memnun kalmamigti. Devatn etmekte olan baskilara kargi ve girketindaha saglam hukuk temellerinedayandmlmasi iÇindaha bagka koruyucu önlemler almak gerektigL kamsma vardilar. Bu sorularm New Jersey'de çözülecegiinancmdaydilar; çünkü bu eyalet son ylllarda yasalannda yapttgi degigikliklerle ve holdinglerin, yant bagka girketlerdehisse sahibi olabilecek girketlerin kurulmasina izin veriyordu. Böyle bir karar almaklaNew Jersey'in BirlepikDevletler geleneksel ip hukukuna mutlak olarak ters dügen bir uygulamaya girdigide aynca belirtilmelidir. New Jerseybununla da kalmaylp yeni ortaya çikmig bu örgütlenmeye konuksever bir 19 atmosferiyaratmaya da çahylyordu. Eu nedenlerden yararlanarak 1899 senesinde "Standard Oil Çikarlan" sahipleri tüm operasyonlannin merkezi olarak "New JerseyStandard Oil"i kurdular. New JerseyStandard Oil'in ilk bagta sadece 10 milyon dolar olan sermayesi l 10 milyondolara ç1kanldi ve girkete diger kirk bir girkette stok sahibiolma hakki verildi. Bu kirk bir girket aynca daha bagka girketlerive daha bagka irketler de diger bagka girketlerikontrol ediyordu. Bu ylllar sürecinde Standard OiPin kendi içinde bagka türden fakat kayda deger bir degigdaha oldu. John D. Rockefeller artik sayllamayacak kadar büyük, dev bir servet sahibi olme mustu. Fakat yorgundu ve çekilmeyi tasarbyordu;Daha elli yagmm ortalarmda genç sayilabilecek biri oldugu halde,bunca yillik i; stresi, yapilan saldmlarsagligi üzerinde etkisini göstermeye baglamigtt. Nitekim 1890 yllindan sonra, eskiden beri gikâyet ettig sindirim sorunlan ve yorgunluk igaretleri kendisini daha sik yoklamaya baglamigt1.Rockefeller bu konuda Tann'nm onu cezalandirdlgLm söylerdi. Aynca gece yatarken ba; ucunda tahancabulundurmak gibibir de allgkanlik edinmigti. 1893 yllinda stresle baglantill bir hastaliga yakalandi. Tiptaki adi olan bu hastalik nedeniylehem fiziki yönden çok aci çekti hem de kafasmdaki saçlann tümü döküldü. Çareolarak iki degigik yol bulmugtu; bazen çiplak kafasim bir bereyle örtüyor, bazen de peruk talayordu.Evvelce zayif sayilabilecekvücut yapist gimdiagin bir gigmanligadönügmügtü. Bu arada íç yaçammda da birbirini izleyen depresyon devri ve hem yurtiçinde hem de yurtdigmda giderek artan giddetlirekabet gibi nedenlerle kenara çekilme kararmdaki uygulamayi geçici bir süre için erteledi. Fakat artik igle özel yagantisi arasma bir mesafe koymugtu ve bunu korumaya dikkat ediyordu. Sonunda 1897'de kesin olarak daha altmig yagma gelmedenköpeye çekildi ve idari liderligi girketinin diger bir müdürü olan John D. Archbold'a devretti. "alopecia"
Petrol Tutkunu Halef .
John D. Archbold'un halef olacagi eskiden
beri beklenlyordu. Cerçektende bu kigi Standard'in kidemli ve en üst düzey yöneticilerinin hepsinden daha yetenekli ve igin her yönünde uzman biriydi. Son yirmi yll içinde Amerikan petrol sanayiinde rastlanan en güçlü çahsiyetlerden biri olmuqtu. Görevi devraldiktan sonraki yirmi yll içinde ise en. güçlü çahslyetoldu. Archbold'un meslek yaçamt uzun yillan kapsamigttr. Kisa boylu, gerçek yagindan daha genç gösteren biriydi. Çokazimliydi ve asla yorulmak bilmez bir kipiligivardi. Daima gitmek" isteyen, kendisini tam anlamiyla hedefine adabu hakli ugurda gerekeni buldugunu ve mig, yapan biriydi. 1860 ylh Bagkanhk Kampanyasi sirasinda henüz bir çocukken, üzerinde adaylann resmi olan rozet satigi yapmigti. Ayni igi erkek kardegi de çok daha iyi bir bölgede yaptigt halde, Johnondan çok daha fazla rozet satmayt bagarmigti.On beg yagma geldiginde bagli oldugu Metodist Papazm takdisini aldiktan sonra (Papaz "Tanri onun gitmesini istiyor" demigti) Archbold yalniz bagina Salem, Ohio'dan trene binip Titusville'e hareket etti. Bunu yaparken asil amaci sevap kazanmaktan çok, kendisine Titusville'de petrolden bir servet kazanmaya yönelikti. Ïçe küÇükbir sevkiyat elemani olarak bagladl. blr ücretle çahytigmdanyatacak parall yer bulamiyor, ofisteki tezgâhmaltma serdigt ÇokküÇük yatakta uyuyordu. Zamanla petrol komisyoncusu oldu. Çokhareketli bir gençti. "Petrol tutku"ileriye
97
I
su" denen duyguya igte o günlerde kapildi ve tüm hayatt boyunca bu duyguyu korudu. Petrol tutkusu denen bu duygu o günlerde büyük karigiklikiçinde olan Petrol Bölgeleri için çok gerekliydi. Genç petrol komisyoncusunu eski günlerden beri tamyan bir kompusu onun hakkinda igi' hiç de ko.laybir iq degildi. sonradan gunlarisöylemigtir: "Onun her gün yaptigi gün1ük Titusville'in ara sokaklan daima petrole bulagmig ve en az yanm metre derinlignde çamurla kaph olurdu. Creek dolaymdaki durum da ayni derecede kötüydü. Buralarda çamur bazen insaishk, nm ta kalçalarma kadar çiktigt halde, JohnArchbold buna hiç aldirmaz, dudaklarmda bir çamuru yanp geçerdi. Örelliklepetrol alacaksa ya da bir pazarhga girigecekse daha da negeli olurdu..." Archbold içten bagka bir gey bilmezdi, hiçbir eglencesi yoktu. Zamanla kritik durumlarda havay1yumugatmak için espriye bagvurmayi ögrendi ki bu ileride kargilagtig çatigmalar Ye anlagilmazhklarda çok yararh olmugtu. Çokseneler sonra, olgunluk çagmda kendisine Standard Oil'in het zaman kendi çikarlariiçin mi savagtigt soruldugunda, buna kuru bir yanitla karç1hk vermig ve "Her zaman her geyi hay1rsever amaçlarla yapttgimiz söylenemez" demigti. Zamanla yapmayi ögrendigi bagka bir gey de olaylan, ne derece can sikic1olursa oisun, bir perspektifaltinda degerlendirmekti. Kendisini bagkalanna, özellikle John D. Rockefeller'e nasil çok yararli yapabilecegi, kanitlayabilecegi konusunda uzun uzun dügünür, tahmin yürütürdü. Daha 1871 ylli baginda, Titusville'de bir otele kaydml yaptirdigi sitada Rockefeller'in gözüne çarpmigtl. Rockefeller otel defterine imzastni atarken kendi imzastmn hemen üstünde bir bagka imza görmüg, dikkatini çekmigti. Eu genç petrol komisyoncusu ve rafinericisi JohnD. Archbold'un imzastydi ve imzayi pu gekilde atmigti: "JohnD. Archbold, varili 4 dolar." Petrolün hiçbir yerde bu flyatm yakmma bilesyaklaçamadigi öyle bir günde bu denli kendine güvente yapilmig böyle bir reklam Rockefeller'i etkilemigti; bunu defterine not olarak yazdi. sekreter oldu. Faal bir adam olan Archbold zamanla Titusville Petrol Mübadele Qirketi'ne Güney Geligim Sirketi olayi strasindave 1872 Petrol Savaglansürecinde Rockefeller ve demiryollan, petrol üretimi üzerindeki kontrolü kendi tekellerinealmaya çabaladiklan zaman, Archbold Petrol Bölgeleri'nde buna kargt ç1kanliderlerden biti olarak ortaya çiktive kendini gösterdi. Rockefeller'i en sert gekilde,acimasiz deyimler kullanarak elegtirdi. Ancak Rockefellerbu eleptiTilerde Petrol Bölgeleri'nin temel sorunlanm yakalamig, kendini tam anlamiyla ige adamty, gereiçin fakat esnek her olabilen, saldirgan ve uyumlu kalacak bir kipilik ve acimasiz zaman ginde sezmisti. Nitekim uyumluluk konusunda isabetli dügündügü 1875'teki bir olayla kamtlandi. RockefellerArchbold'u kendilerine kat11maya çagirdiginda, Archbold tüm olaylari arkada birakip çagriy1itirazsiz kabul edecekti. Kendisinden ilk istenen Oil Creek'te ne kadar rafineri varsa hepsini eksiksiz ele geçirmek ve bunu girlice yapmakti. Verilen bu.görevi mutlak kararblikla üstlendi ve birkaç ay gibi kisa bir sürede yirmi yedi rafineriyisatin almayi veya kiralamay1 bagardi. Ama bunun bedelini de fiziki yönden bir Çöküntüyeugrayarak ödedi. Archbold hizli adimlarla Standard Oil Sirketi'nin tepesine ilerliyordu. Meslektaglarmdan için sözleri "Bir söylemigtir: biri sonraki yillarda onun qu geyekarar verdigini siyah gözlerinin kibakiglanndan da v11cimsaçan hemen anlardik, daha sonra yeniden gülümsemeye baglardi." Roczaafim" dedigi bu engeli giderkefeller'le arasmda önemli bir engel vardi ve kendisinin dedigi mesi gerektigine inanlyordu. "Talihsiz zaatim" gey alkole olan agiri dügkünlügüydü. Bunyemini etmesini ve yeminini tutmasimisteyerek dan kurtulmasi için Rockefeller içkiye paydos yaptL Artik Archbold tam elli yaginda, arkabunda Israr etti Archbold Rockefeller'in istedigini smda petrol sanaylinde geçirdigi otuz ylh apkm bir süre birakarak, StandardOffin bir numarall adami olmugtu. Rockefeller ise Broadway 26 adresiyle temasmikesmemig olmakla beraber, yönetimi devrettigi günden itibaren kendisini malikânelerinin bakimma, hayir iglerine, golf oyununa ve devamh olarak her gün biraz daha artan parasmm idaresine verdi. 1893-1901 ytllan arasinda Standard Oll'in ödedigi hisse degeri 250 milyon dolardan fazlaydi ki bunun yarismdan da'tur
.
"tallhsiz
ha fazlasi sadece alti adama gitmigtir ve toplam paramn net dörtte biri Rockefeller'e ödenmigtir. Standard Oil'in ortaya döktügü dag büyüklügündeki banknot ylgim o denli görkemliydi ki, bunu gu sÖzlerle tammlamigtir:"Gerçekten dev kadar büyük bir banka. Bir sanayinin içinde kurulmuy ve bu sanayiitüm rakiplerine kargi finanse eden bir banka." Bu arada, günlük sorumluluklardan kur tulan Rockefellerbu yeni düzen içinde eski saghgma yeniden kavugacakti. 1909 ylhnda doktoru bir kehanettebulunarak ona yüz yagma degin yaçayacagmi söylerken bu kehanetini üç ayn nedene baghyordu. Doktorun.dedigine .göre, Rockefeller çok basit olan üç kurala daima uymugtu. Bunlardan birincisi üzüntülü geylerden daima uzak·kalmak, ikincisi açik havada yeteri kadar egsersiz yapmak, üçüncüsü de sofradan her zaman biraz aç kalkmak glbi basit önlemlerdi. Rockefeller girkette olup bitenlerle temasmikesmiyor, fakat pirketin idatesine hiçbir zaman faal olarak kanymiyordu. Zaten buna Archbold da razi olmazdi. Her cumartesi sabahl Archbold, Rockefeller'in ziyaretine gider Ye girketiglerini en büyük hissedar olan Rockefeller'le oturup konugurlardl. Rockefeller igten elini çektigi halde, aslmda haksiz olan bir tutumla sifatim daima kendinde tutmugtur Aslmda bu konuda da Standard'm gizlilik"ilkesine uyulmuy ve Rockefeller'in igi biraktigi kesin olarak sakhtutulmu§tu. Igidevrettigi bilinmedigi için Standard'in yaptigi her iyten yine o sorumlu tutulabilirdi.Rockefeller ismi artik Standard ile ey anlamli kullanthyordu. Tüm eleptirilerin, kizgtnliklarm ve tüm saldinlarmodak noktasi oydu. Rockefeller acaba bagkanhk sitatimne sebeple üzerinde tutmu? tu? Meslektaglarma göre onun ismi bu imparatorlugu hir bütün olarak tutmak ve dagLlmaSml önlemek için garttive aynca bir korku faktörü olarakda gerekliydi. Bazi kimseler ise bunun, en büyük hissedar oluguna kargi bir saygi igareti oldugu görügündeydiler. Nedeni ne olursa olsun . yeni yüz yll girdikten hemen sonra girketin üst düzey müdürlerinden bir bagkasi, H.H. Rogers glzlice bagka bir görügüortaya atiyor ve yöyle diyordu: "Bagkanlik unvanim korumasi gerektigini ona biz söyledik. Mahkemelerde aleyhimize açilmig birçok dava vardi ve híçbiri sonuçlanmamigtl. Rockefeller'e eger içimizden biri bir gün hapsi boylarsa, kendisinin de bagkan olarak bizimle hapse gireceginisöyledikve ondan bunu istedik" demigtir. ,
"bagkan"
"tam
Pirtmalar Koparan Olay Standard'a yönelen suçlamalar on dokuzuncu yüzyilm sonunda bir hayli piddetlendi. O günlerde Amerika'da dedikleri yeni ve güçlü bir reform ruhu dogmuy ve bu akim giderek yükselme egilimine glrmigti.Ilericilikakimmdaki ana hedef; siyasi reform, tüketicininkorunmasi, sosyal adalet, daha lyi çahgmakogullan ve büyük iglerin kontro]ü ve ayarlanmasigibi kavramlardi. Büyük iglerin kontro]ü akimi o günlerdeAmerika'yi bagtan baça saran girketler birlegmesi dalgasi geregince acil bir sorun olarak ortaya çikmig ve tröst sayismda htzli bir artiga neden olmugtu. Amerika'mn ilk tröstü olan Standard Oil Tröst'ün kurulug tarihi 1882'dir.Ancak birleyme hareketinin gerçekten hizlanmasi 1890'lara rastlar.Yapilan sayima göre, 1898'den evvel toplamkapitalleri 1,2 milyar dolar olan 82 tröst kurulmuy durumdaydi. 1898-1904 arasmdaysa ayrica 234 tröst daha kuruldu ve bunlar 6 milyar dolar daha ek sermayeyle çahgti.Bazilarina göre tröst - veya tekel, kapitalizmin en uçtaki icraati anlamma geliyordu. Diger bazi kipilerse tröstü bagka gözle görüyor ve sistemin bir geregi, bir patlamasi oldugu görügünü savunuyorlardi. Bunlara göre mevcut sistem yalmz çiftçilerive ameleleri degil, orta similarf ve mütesebbis igadamlanm da tehdit ediyor, bu kipilerin iktisadi yönden kendilerini haklanndan yoksun b1rakilmt; görmelerine ve bundan korkmalarma neden oluyordu, 1899 yllinda tröst yasasi gu sözlerle tanimlanmigti: "Tüm ûlkeninkaryt karplya oldugu en büyük ahlaki, sosyal ve politik savag." 1900 ylh Bagbakanhk Kampanyasi'nda iglenen en önemli konulardan biri tröst konusuydu. Nitekim Bagkanlik yarigmda zafer kazandiktan hemen sonra Bagkan William Mc Kinley sekreterine "Tröst konusu ciddi ve acil bir sorun olarak derhal ele almmali" demi tir. "ilericilik"
Tröst konusunu ilk ele alanlardan biri olan Henry Demarest Lloyd, Standard Oil'e sert salditilarda bulunuyor, elegtirilerini yaztyada döküyordu. 1894ydindaki Wealth Against Commonwealth (Devlete Kargi Servet) adh kitabi bunun bir örnegidir. Su yazann uyarmasindan sonra korkusuz bir grup gazeteci, toplumun kötü ve saglikliyönlerini aragtirip yazili olarak ilan etmeye yöneldiler. Yeni bir ilericí hareket çiginni açmi§ sayllabilecek bu yazarlar ileride ker'ler" (haksizligt bulup çikaran) olarakanilacak ve bu ilerici hareketin merkezinde yer alacakBir gözledigt gibi "Amerikan Ilericilik Hareketi'nin elegtiride baçardigL en temel ictir. tarihçinin iglerin olmuytur." geklinde raat teghiri HaksizligL önde bulup çikarmaigine Mc Clure dergisi kendisini bütünüyle adadt Ü1kenin buyruk ise Yayincisi binleri buluyordu. bagma gelenyayinlarmdan biri olan bu derginin tiraji yüz hareket eden, kapsamli dügünen, hayal gücü kuvvetli Samuel Mc Clure'dü. Kendine özgü huylari vard1. Paris ve Londra'ya yaptigt bir yolculukta kravat koleksiyonu yapmak istemig ve bir seferde tam bin tane kravat almigtt. New York'a dönügünde etrafina yetenekli bir yazarlar grubu topladi.Eu yazarlar yazacak çok ilginç ve sansasyonel bir konu anyorlardt. 1899'da bunlardan birine yazdigi bir mektupta Mc Clure qu satirlara yer veriyordu: "Çokilginç konuyu buldum. Eu tröst konusudur, Firtinalar koparacak bir olay. Halkm bilmek istedigi bir konuyu tüm yönleriyle okuyucuya sunan bir dergi kugkusuz büyük bir tiraj patlamas1yapacakttr." Derginin editörleri bu konuyu ele aldiklan zaman girket birlegmesini açiklamak için agirligt belirli bir tröst üzerinde yogunlagtirmayi kararlagtirdilar. Fakat bu hangi tröst olmallydi? Önce SekerTröstü sonra da Siglr Tröstü üstünde durdularsa da sonradan her ikisinden de vazgeçtiler. Bunun üzerine yazarlardan biri Californiidaki petrol kegfinden söz etti. Derginin yazi igleri müdürü olan lda Tarbell buna itiraz etti ve bu konudaki görüglerinigöylebelirtti: "Planimiz konuya hücum olmalidir, buna yönelik yeni bir plan yapmallyiz. Endüstrilerin ve ticarigeligmelerinsadece büyüklükleríní ve ülkenin birçok yerine getirdigi degigikliklerigöstermek yeterli d€gLldÌf. Öylebir plan yapahm ki, okurlar endüstri liderlerinin birlegmesini ve bu kaynaklari kontrol alti- na almalanm saglayan büyük ilkeleri açikça görebilsin." "muckra-
.
Rockefeller'in
"Bayan Arkadaç1"
lda Minerva Tarbell bu sözleri söylemesinden çok daha evvel kendisini Amerika'nin ilk büyük gazetecisi olarak kanitlamigti. Uzun boylu, ciddi, sakin ve otoriter görünüglü bir kadmdi. Allegheny Koleli'ni bitirdikten sonra Paris'e gitmig,Fransiz Íhtilaliliderlerinden olup yaçamt glyotinde son bulan Madam Roland'm biyografisiniyazmigti. Tarbell kendisini meslegine adamtç ve bu nedenle de hiç evlenmemigti. Ancak hayatmm daha sonraki yillarmda aíle yagami ve kadinlarm çektigtaclar glbi konulan iglemigtir. Yirminci yüzyil baglar1nda kirk yaglarmortasmdaydt ve daha o zaman bile Napolyon ve Lincoln'un baçanli ve ustahkla yazilmig biyografilerini kaleme almig, taammigbir yazardi. Davraniglari ve görünü üyle gergek yagmdan daha fazla gösteriyordu, Mc Clure'de edebiyat kögesini yazan diger bir kadin, Tarbell için gunlari söyler: "Yagami boyunca kendini insanlardan urak tuttu. Onu derinine incelemeyip yüzeysel olarak görenbiri için Tarbell kadmca higbir kaprisi olmayan biriydi." Mc Clure tröstlerkonusunu iglemeye karar verdigi günden beri bu konuyu her zaman gündemdetutuyordu.Tarbell de bu lçonuda kendi tahkikatini yapmaya'yöneldi. Yalnizbu davada önünde bir engel vardi, Tröstlerin Anasi olan engeL Ama Tarbell yllmadi ve devama karar verdi. Mc. Clure'ün onayint almak için bir çamur banyosu yapma pahasma italya'nmeski bir kaplicasina giderek onay aldi. Böylece Tarbell eninde sonunda Standard'a dayanacak aragtirmasma baglamigoldu. Yagamsürprizlerle doludur ve bazen insana oyun oynar. Tarbell'in aragtirmalar sonucu yazmig oldugu kitap da Petrol Bölgelerl'ni fethetmig olan muzaffer kimselere kargi oynadigt bir oyun, son bir intikam olmuytur. Çünkülda, Petrol Bölgeleri'nin karmagik atmosferinde büyü100
müçtü.BabastFrank Tarbell, Drake'in keyfinden hemen birkaç ay sonra tank imalatçisi olarak ige almmig, 1860'larda durumunu oldukça düzeltmig, toparlanmig,bir süte kalmak için gürültülü Pithole kasabasma yerlegmigti.Bir gün beklenmedik gekildeoradaki petrol yataklannm kurumasi ve petrolfigkiranküçük gehrin mahvolmasi üzerine Frank Tarbell altml; bin dolara yeni yapilmig olan kasabamn en büyük otelini alti yüz dolara satin aldi. Oteli tümüyleytkip Fransiz usulünde yapilmig pencereleri, güzel kapilan ve ahgap parçalan, tahta ve demir tutamaldan bir vagona yükleyip hepsini birden on mil uzakliktaki Titusville'e tagidi.Su malzemeyi kullanarak Titusville'de ailesi için güzel bir ev yapti. lyteküçük lda Çocuklugunukarmaganm en uçta oldugu böyle bir atmosferin kalmt11ariiçinde geçirmigti.(fleriki yagammda Pithole'ün öyküsünü yazmak, eseridramatik de "Petrol Pithole kadar hiçbir tarihinde olamaz"ismini vermek istedi). ne gey 1872'de Frank Tarbell, Petrol Savaglart'nda, GüneyiGeligtirmeSirketi kargismda bagimsiz petrol üreticileriyle ittifak kurdu. Daha sonra da, Petrol Bõlgeleri'nde yagayan birçoklan gibi o da çabymahayatml Standard'm flerlemesine kargi devamh mücadelelerle ve mücadelenin getirdigi acilarla dolu olarak geçirdi. Daha sonraki yillarda lda Tarbell'in erkek kardegi William, Baönde gelen yetkililerinden biri olmuy ve girketinAlmanya'daki pagimsizSafPetrol Sirketi'nin zarlama operasyonunu igletmigtir. lda Tarbell hem babasmdan hem de erkek kardeginden bu igin güvencellolmadigini, tehlikeleriçerdigini ögrenmig, kardegi William'm söyledigine göre bir çegit oynamak" oldugunu anlamigti. 1896'da yazdigt bir mektuptaWilliam "Çogu zaman baçka bir içte olmay1istemigimdir. Eger bir gün zengin olursam bilinsin ki paramm çogunu güvenceli bir ige yatinr1m" demigti. Ida babasinm yaçadigtactlan ve parasal sikmtilan da unutmuy degildi; ipoteklí evleri, baçansizhk duygusunu tatmig olmak, etraflanndaki fesat gebekesinekargi açikça görülen çaresizlikleri, Standard'la anlagan ve anlagmayanlarin getirdigiburukluk ve gördükleri farkh muamele hâlâ hatirmdayd1. Art1k yagt bir hayli ilerlemig olan babast kizinm Mc Clure hesabma Standardhakkmda sorugögrendigt zaman kizina igi yapma Ida, bu inceleme dergiyi mahveder" deturmaya girigtigini migti. Bir akgam Alexander Graham Bell'in Washington'da verdigi bir ak§am yemeginde Rockefeller'e bagli bankalardan birinin 2. Bagkani Ida'yi bir köpeye çekerek Mc Clure dergisinin mali durumunu sordu. Aslmda yaptigi, Mc Clure konusunda kendisini uyarmak isteyen babasimn dedigt gibi Ida'yi nazik sözlerle tehdit etmekti. Bu soruya Ida'nm yaniti oldukça sert oldu: "Özür diferim, fakat bu benim için hiç fark etmez" dedi. Artik onu hiçbir gey durduram1yordu. Yorulmak bilmez, kendini tüketen bir aragttrmaci olarak aym zamanda bir çegit haflyelik görevini de yüklendi. Kendini tamamen incelemeye verdi ve çok sansasyonel bir öykü üzerinde oldugu inancru hiçbir zaman yitirmedi. Aragtirmalarda asistanhk yapan bir adamim geçmigi hatirlayan kipileri araylp bulmasi için Cleveland'm arka sokaldanna yolladi. Oradan gönderdigi mektupta asistan gunlariyaziyordu: "JohnD. Rockefeller denilen bu adam, Amerika'am en acayip, en suskun, en glzemli ve en ilginç çahsiyetidir. Su ülkede yagayan insanlar onun haklanda hiçbir gey bilmiyor. Rockefeller konusunda yapilacak parlak, baçanli bir karakter incelemesi Mc Cluer'e en büyük kozu kazandiracaktir." Bu sözler üzerine Tarbell bu kuman oynaylp en büyük kozu kazanmayi aldina koydu. Fakat dogrudan dogruya Standard'a ulagmamn yolu acaba neydi? Bu konuda hiç beklenmedik yerden yardim eli uzatildt O günlerde Standard'daJohn Archbold'dan sonra gelen en kidemli ve en güçlü kipi, ayni zamanda kendi konusunda tanmmlybir spekülatörH.H. Rogers'di. Standard'm boru hatti ve dogal gaz iglerinden sorumluydu. Ancak Rogers'in igten bagka kigisel ilgi sahalan da vardt. Yaklagikon yll önce Mark Twain'in arapsaçma dönmüg, iflas durumundaki mali hesaplarmi ele almig ve bir düzene sokmugtu. BöylelikleH.H. Rogers'in Amerikan yazm tarihine kendi çapindabüyük hizmette bulundugu söylenebilir. Twain'in hesaplarmt düzene soktuktan sonra ünlü yazann parasmi o kadar iyi idare etti ve o kadar iyi alanlara yatirdi ki, artik "kumar
"ßu
101
"be;
Mark Twain sikmtill durumundan ötürü odada apagtbeg yukari" dolagmaktan vazgeçti. Bu konuda Rogers gu açiklamayi yapiyordu: "Kendisikmtilarimdanbikkmlik duydugum zaman bir dostumun sikmtilanm gidermeye çaligrim, bu beni dinlendirir." Rogers, Mark Twain'in kitaplanni çok sever, zaman zaman yüksek sesle egine ve çoculdarmaokurdu. Zamanlabu ikisi çok samimi iki dost olmuglardi. Mark Twain bilardo oynamaktan hoglanir, bu Oyunu Rogers'in armagam olan masa üzerinde oynardi. Ancak konu i; oldugu zaman Rogers çok sert davramr, duygusalliga hiç yer vermezdi. Ne de olsa, bir vakitler Standard Oil scrupturmasi yapan komisyona klasik bir beyanda bulunup, "Bu ige sagligtmizi kazanmak için girmedik, para kazanmak için girdik" diyen adam oydu. "Who's Who" adlt ve Amerika'daki ünlü kipileri tamtan kitap.kendisini kisaca "Kapitalist" olarak göstermigti,ancak bagkalari onu Wall Street'te yaptigi spekülasyonlar nedeniyle "Zebani Rogers" diye anardi. Rockefeller'in kendisíni tutmadigimbilir, bunun sebebinin de kendi deyimiyle tan kumarbaz" olugundan kaynaklandigim sanirdi. Gerçekten de hafta sonlari, borsanin kapandigt günlerde Rogers bir türlü yerinde duramaz, harekete geçtnekiçin dayamlmaz bir istek duyar, sonunda da poker oyununa dalardt ve bu ali§kanligmida degigtirme"dogu
ye yanagmazdt
Mark Twain'in dürtüsüyle Rogers sagir ve kör Helen Keller'in egitim finansmanmi üstlendi ve onurt Radeliffe'e gitmesinisaglad1. Twain pahsen Rogers'e kargi büyük minnettarlik duyar, onun lçin sirasi geldiginde bir gün söyledigi gibi ¶imdiyekadarki en iyi dostum" der, ayrica "Tamdigim en lyi insan" sözünü eklerdi. Zaman zaman yayincihk da yapan Twain bir seferinde Henry Demarest Lloyd'un Standard'a hücumla dolu Devlete Kargi Servetbagliklikitabini yaytmlamasi için lyi bir teklifalmigtl. Ancak Twain bu teklifigeri çevirdi ve egine yardigt bir mektupta duygulanni gu sözcüklerle anlatti: "Onlara sunu söylemek isterdim: Dünyada deger verdigim tek adam, umursadigim tek adam, beni ve yakmlanmt açhktan ve utançtan uzak tutmak için kendi terini ve kamm harcayan adam, dügmammiz olan StandardOil'in bir mensubudur... Fakat bu sözleri söylemedim.Onlara hiçbir kitap yayimlamak istemedigimi, yayincthk igini biraktigimisöyledim." Mark Twain, Rogers'inBroadway 26'daki ofisin.eistedigi zaman serbestçe girip çikar, babaylarla" onlann özel yemek odalannda ögle yemegi yerdi. Bir gün Rogers, zen de Mark Twaín'le konugurken Mc Clure'ün Standard'm geçmiginikonu alan bir kitap yazma hazirliginda oldugunu laf arasi söyledi ve ondan bu geçmigin ne oldugunu ögrenmesini istedi. Twain aym zamanda Mc Clure'ün de dostu oldugundan yayimcimn kim oldugunuonlara sordu. Olaylar birbirini kovaladi ve sonuçta Twain, Ida Tarbell'in Rogers'la kargilagmasmisagladi. Ida'nm istedigibaglanti böylece kurulmuytu. lda ile Rogers tampmasi1.902Ocak ayma rastlar. Ida, StandardOil'in bu güçlü adamiyla yüz yüze gelip konugmaktan oldukça endigeliydi, fakat Rogers onu sicak bir konukseverlikle kargiladi. Ida o anda Rogers'in "Wall Street'teki en yakigikli ve en seçkin pahsiyetolduguna" karar verdi. K.onugma yumugak bir havada sürüp giderken özel hayatlara deginildi ve Tarbell henür küçük bir kirken Rogers'in de petrol bölgelerinde aym kasabada oturdugu, o strada küçük bir rafineri iglettigi ortaya ç1ktt.Rogers kadina, kirahk evde oturmanin, 14 hayatmda bagartsizligm itiraft saylldigt günlerdenasil kirahk evde oturdugunu Ve bunu yapmaktaki amacmm da Standard Oil'den hisse almak oldugunu söyledi. Tarbell'in babasim animsadigmi, igyerindeki "Tarbell Tank Dükkâni" levhasim bile hatirladigmi sözlerine ekledi. Söyledigine göre hayatmda hiçbir zaman o günkü kadar mutlu olmamigtl. Bullari Söylerken belki de içtendi veya kimbilir, belki de ev ödevini yapan lyi bir psikolog gibi davramyordu. Sebep her neyse, Ida Tarbell'i cazibesiyle etkiledigi kugku götürmez. Aradan yillar geçmesinekargin Ida o günü her andiginda Rogers'den içtenlikle "Bayragini Wall Street'tedalgalandtran en mükemmel korsan" diye söz edecekti. Tamymalarmdan sonraki iki yll, Ida ve Rogers düzenli olarak bir araya geldiler. Sirket politikasi ziyaretçilerin birbirleriyle kargilagmasiniyasakladigi için Ida girkete bir kapidan girlyor, çi"yukardaki
102
'
karken bagka bir kapiyi.kullamyordu. Zaman zaman kendisine 26 Broadway'de bir masada oturup çaligmaayncahgt bile veriliyordu.Rogers'e geçmigte Standard'la iligldliolaylarin dosyasim
getiriyor, Rogers bunlarla ilgili dokümanlari, rakamlari, olaym gerekçelerini, açiklama ve yorumlari bulup Ida'ya veriyordu. Ona kargi garip bir geldldeaçik davramyordu. Sözgelimibir kig günü kendi çikarlarma göre ayarladigiIda ona cesaret göstererekStandard'innasil olup da "yasalan
m" sorabiliyordu. Rogers bu soruyu qu sözlerle yamtlad1:"Ah, kugkusuz bunu yaplyoruz. Politikacilar buraya gelip kampanyalanna fon katkisi yapmamizi istiyorlar. Biz de her birine kipiselolarak bir fon veriyoruz... Elimizi ceplerimize sokup kampanyada kullamlmak üzere hatm sayilir bir para ödüyoruz. Ílerideçikarlanmiza ters dügen bir fatura geldigindekampanyanin müdürüne gidip ¶öylegöylebir fatura geldi, ödemek istemlyortiz, sizden bizim ç1karlarimizigözetmenizi bekliyoruz' diyoruz. Zaten herkes de bunu yaplyor." Acaba niçin bu denli açik sözlü davranlyordu? Bazilannm anladigma göre bu, o günlerde arasi açik olan Rockefeller'e kargi bir öç alma tepkisiydi.Kendi aç1klamasiise daha gerçekçiydi. hakkmda sonuncu eser olacagmi", nasilolsa Tarbell'e yazacagi öykünün "StandardOil Sirketi uygun" yansitmasmi istedigini, bunun için elinden yazacagi için girketin durumunu her geleni yapacag1msöyledi. Hatta onun Henry Flagler'le tamsmasmibile ayarladt Ancak Flagler o stralarFlorida'daki kendi muazzam arazislyle megguldü. Tarbell'le kargilagtiglnda onu bir hayli tedirginetmig, hiç konugmarmgti. Sofu bir görünüm içinde "Tanri istedi, zengin olduk" cümlesinden bagka tek bir sözsöylememigti.Bu arada Rogers bizzat Rockefeller'in kendisiyle de bir mülakat ayarlayabileceginí ima ettiyse de bu gerçeklegmedi. Bunun nedenini Rogers hiçbir açiklamamigtir. zaman Tarbell'in uzun vadedeki plam, bir meslektagma söyledigi gibi, "Standard Sirkett'nip geçhakkinda hikâye türü bir belgesel" yazmakti. "Yazacagtm belgeselin mutlaka kargi-görüy migi yansitmasi gerekmez.Bagarabildigimkadar pitoresk ve dramatik üslûpla gerçegi oldugu gibi gösteren, bu büyük tekeli katiksiz sergileyenbir gey olsun istiyorum" diyordu. Bu eserdeki katkisi altmdaydL ve girketinedenlyle gurur duyan Rogers de aym izlenim Mc Clure'de 1902 Kasim aymda yaylma glTarbell'in baglangtçtaki niyetine olursa olsun, ren dizisi mutlak bir bomba etkisi yapti. Aydan aya çikan yazilannda girketin makinelegme ve manevra numaralanm, rügvet ve acimasiz rekabet õykülerini nakig gibi ustallkla igliyor, bu dik kafalt girketinkendisine bagimli öteki girketlerle yaptigi sonu gelmez savagi, onlan nasil incittigini tüm agikhglylasergiliyordu. Artik yazdlgL makaleler ulusun agzmda kipiden kipiye dolaglyor, yení yeni belgesellere kapi açiyordu. Dizisinin ilk yayimmdan birkaç ay sonra ailesini görmek için Titusville'e gittiginde "Yaptigim igin bir hayli tutuldugunu görmekten memnunum, bu çok ilginç bir gey.Bazi arkadaglanmin kehanetlerinin aksine ne kaçinidim ne de yazdiklanmdan dolay1mahkemeye verildim. Insanlarbenimle serbestçe konugmak istiyorlar" diyordu. Tüm olanlara ragmen Rogers bile, makaleler yaymlandikça ona kargihâlâ iyi davranmaya, kendisini nezaketle kabule devam ediyordu. Dostluklan Tarbell'in Standard'in casusluk gebekesinin nasilçahgtlglmaÇ1klayanyazisi çiktigt güne kadar devam etti. Bu yazida Tarbell en küçük bagtmsiz perakendecilere bile nasil baski yapildigina Israrla deginlyor, yazimn agirhgim asil bunlann üzerinde yogunlagtinyordu. Rogers bundan ç1lginadönmügtü. Aralanndaki iligkiyi derhal kesti ve onu bir daba görmekistemedi. Ancak Tarbell yazdiklanndan híç de pigman degildi. Daha sonra bu konuda Tarbell qu sözleri söyleyecektir: "Bu ispiyonluk iginin ortaya ç1ktnasiStandard'a karyl midemi bulandlrmigti... Çünkübence bu, girketorganizasyonundamevcut onca deha ve yetenektiksindirici bir geydi. Standard'la ilgili hiçbir yey bende bu olayin le hiçbir gekilde-bagdagmayan uyandirmamigtt." Tarbell'in sözünü ettigi duygu, yazann Standard'aait ileriki duyguyu tattirdigi bileyici bir faktör olmugtur. iginde çahymalanndave teghir Tarbell'in dizisi kesintisiz olarak yirmi dört ay devam etti ve 1904 Kasim aymda kitap olaGeçmigi" adlyla yaymlandi ve sonunda tam altmig rak basildi. Kitap "Standard Petrol Sirketi'nin "gerçege
103
dört tane de eki vardi. Su eser -kaynaga inmekte kargilaplan engellere ragmen- açikhkve cesaret ifade eden, girketintüm tarihini büyük bir ustaliklaigleyen gerçekten degerli bir eserdir. Yükontrollü gibi görünürse de, bu yüzeyin altmda giderek - zeysel baktpla okundugunda duygular kizigan bir ölke gizlidir,Rockefeller'e yöneltilmig etkin bir suçlama ve insan bogazlayan tröstün öyküsü hep bu yüzeydekikabugun altmda sakllydi. Hiristiyanahlak törelerinefazlastylabagh oldugu iddia edilen Rockefeller,Tarbell'in öykü türündeki kitabmda ahlakla hiçbir ilgisi olmayan, ahlak.kurallanm tümüyle çigneyenbiri olarak tamtihr.Yazar kitabmda ondan pöylesöz eder: "Bay Rockefeller oynadigi her oyunda sistemli olarak hilell zar kullanir. Ayrica 1872'den beri rakipleriyle girigtigiyanglarin bir tekinde bile adil bir start yaptigt söylenemez." Kitabm yayinlanmasi bagh bagma bir olaydl. Gazeteninbiri kitap için "Bu ülkede yazilan kitaplar arasmda kendi türünde en dikkate deger olani" diyordu. Samuel Mc Clure, Tarbell'e qu sözlerisöylemigti: "Siz bugün Amerika'da en ünlü olan kadmsiniz... Dünyamn dört bir yanmda insanlar sizden o derece sayglylasöz edlyorlar ki, ben bile sizden adeta korkar oldum." Sonraki igten devamli olarak bahsedildigünlerde Avrupa'ya gittiginde Avrupa gazetelerinde bile olarak kitaba sicak yaklagmlyorduglni"yazmtytir.Standard Oil'in New Jerseykolu bile ki uzun yillar boyunca 1950'lere kadar "Amerikan ekonomikhayatt ve i; tarihikonusunda bu kadar çok satilan ve içerigi kamuoyunca bu derece benimsenen tek bir kitap bile yazilmad nl."kabul etmek zorunda kahyordu. Tartigmagötürebilir olmakla beraber bu kitabm BirlegikDevletler'de ig hayatim konu alan gelmiggeçmig en etkili eser oldugu söylenebilir.Tarbell yaptigibir açiklamada öyle demigtir: "Onlarin büyüklügüne ve servetinekarpt herhangi bir art dügüncem yoktu, kuramsal durumlanna da itiraz etmiyordum. Standard'inbirlegme yoluna glderek ellerindengeldigincebüyümesini ve zenginlegmesini isterdim, ama yalnizca megru yollardan glderek. Ancak onlar hiçbir zaman adil olmadilar ve bunun için gözümdekibüyüklükleri de kaybolup gitti." Ida Tarbell'in yazdigi öykü bu kitapla kalmad1. 1905'te son bir atak yaparak Rockefeller'i kipisel olarak yerden yere vuran, onun portresini acimasizca çizen öfke dolu bir yazi daha yazdi. Tarbell'in biyografisiniyazmig olan kigibu konuda göyledemigtir: "Yazdlglbu son eserdeTarbell Rockefeller'i patavatsizhkla, çam devirmekle ve babasin1yllan gibi bir petrolcü olmakla suçlamigtir." Gerçektende bu ikinci kitapta yazar Rockefeller'in fiziki görünümünü,hastallgmm neden oldugu dazlakhgmi iglemig, bunlan ahlaki bir zaaf olarak göstermigtir.Bu yaptlgl belki de Petrol Bölgeleri'nin vefah bir eviadinm son intikamiydt. Niteldmmakalelerin sonuncusunu bitirmek üzereyken, bir vakitler Rockefeller'le çatigmigve yenilmigbagmstz petrolcülerden biri olan babast Titusville'de ölüm dögegnde can vermekteydi. Makaleyi bitirir bitirmez babasmin yamna kogtu. Acaba Rocliefeller'in tepkisi ne olmugtu?Makaleler birer birer yaymlandikça, ziyaretine gelen e'skibir kompusu evine ugray1p Rockefeller'in arkadagi!" dedigi Ida Tarbell konusunu açard1. Rockefeller bu konuda punlan söylemigtir: "Sunubil ki zaman degigti. Artik híçbir gey sen ve ben çocukkenoldugu gibi degil. Dünya sosyalistler ve anargistlerle doldu. Herhangi bir sahada díkkati çekecekkadar baçarili olamn hemen tepesinebinip ezmeye çabglyorlar." Bu konugmadan sonra Rockefeller'in tutumunu yorumlayan komgusu onu çikan bir avclya benzetecek ve hiçbir avcmin ara sira kafasma yiyebilecegi darbeden en ufak bir rahatsizlik duymayacagini" söyleyecekti. Aynca Rockefeller'in zarardan çok yararb icraat yaptigina inandlglm da ekleyecekti.Rockefeller, sirasigelip de Ida Tarbell'densöz ettigi yerlerdekendisini topa tutan bu kadmdan Bayan Tar Barrel (Bayan KatranhFiçi)diye bahsedecekti. "yaptigi
-dogal
"hamm
"ava
Tröst-Çatlatan Tarbell kesinlikle bir sosyalist degildi. Standard'a yönelik hücumlarmda büyük girketleringücüne kargi, kargit bir güç kullamlmasi için çagnda bulunuyordu, o kadar. 1901 yilmda William Mc 104
Kinley'e yapilan suikastten sonra bagkan olan Theodore Roosevelt'e göre bu kargitgüç sadece hükümet olabilirdi. Roosevelt flerici hareketi tüm varliglyla destekliyordu. O güne kadar Beyaz Saray'a girmig bagkanlarin en genci olarak her zaman için enerji ve cogkuyla doluydtL Halk ondan dretnot" ya da kuyrukluylldizi" olarak bahsediyordu. Bir gazeteci,onunla yaptigt söylegiden sonra göyle demigti: "Onunla konuyan kipi eve gittiginde sanki Roosevelt'in kigiliginide beraber götürüyor." Roosevelt reform hareketlerinin her türüne aym hirsla baghydi ve ne alanda olursa olsun her reformu destekliyordu. Rus-Japon Harbi'nde arabuluculuk yapmaktan imlanm basitleptirilmesi reformuna kadar her türlü ilerici hareketi destekliyordu. Arabuluculuktaki rolü nedeniyle 1906'da Nobel Bang Ödülü'nükazanmigti. imlakonusunda da ayni yll Devlet Basm Ofisi'nisik kullanilan üç yüz sözcügü sadeleptirmekle görevlendirdi ve sözgelimi geçmig zamanmi anlatan sözcügünü basitlegtfrip yaptirdi. Yargitayyasal belgelerde bu çegitbasitleptirmeyi kabul etmediyse de Roosevelt umursamadt ve kendi özel mektuplannda devamh bu basitlegtiritmig imlay1 uyguladi. Bir örnek olarak bulup çikaran" anlamma gelen sözcügünü alalim. Roosevelt bu deyimi ilk kullanan kipidir ve ilerici harekete kat11angazetecileriçin kullanmigttr. Bu sözcügü seçmesindeözel bir amac1 vardi. Gazetecilerinpolitikacilara ve büyük girketlere yöneliksaldmlarmm agm derecede olumsuz oldugunu ve ve apagillk"temalanm faziasiyla odak aldiglmanlamig ve bundan korkmugtu. Korkusu bu yazilarinihtilal kivilcimmi - körükleyecegi, insanlan sosyalizm veya anargizme itecegi dügüncesinden kaynaklamyordu. Ama yme de gazetecileringörügünü kulak arkasi etmeyip gündeme aldi. Bu arada demiryollan tüzügü ve dehget saçan et ambalailama endüstrisiyle;ve yiyecek ve içecegin korunmasi konulanyla da meggul olmaya karar verdi. Çaligma programmm tam orta yerinde büyük girketleringücünü kontrol altma almaya da yer vermigti ki, bu alandaki faaliyetleri ona "Tröst-çatlatan"lakabim kazandirmigtir. Roosevelt kendi hesabma tröstlere karç1 degildi. Aslmda tröstleriekonomik ilerlemenin makul ve kaçinilmaz bir parçasiolarakgörürdü.Sirastgeldigi bir gün tröstlerinyasal yolla geri çekilmesinin mümkün olmadigim, bunun ilkbaharda Mississippi'nin sel tagmasmiönlemek kadar zor oldugunusöylemigtir. Bagkana göre "Birlegmeler önlenemezse de en azmdantüzüklerle ve halkm gözetimiyle düzene sokulup kontrol edilebilirdi." Kendi görügüne göre radikalizmi ve ihtilalleri önlemek ve Amerikan sistemini korumak için bu reform §artti. Roosevelt tröstlerle tröstleribirbirinden ayinyordu. Parçalanmasi gereken sadece kötü tröstlerdi. Roosevelt bunu kendisine amaç edindi ve Bagkanhglsüresince Roosevelt yönetimien az kirk beg antitröst faaliyete katild1. Tröstlerin Anasi gelmekte olan savaglarda sahnenin merkezinde yer alacakti. Standard Oil, Roosevelt'in en yararli hedeflerinden biri olmuytur. "Ellnde her türlü yasal olanak olan bu gövalye" için, yani Roosevelt için, StandardOil, kafasi ezilmeye en uygun ejderhaydt. Üzerineatihp parçalanacak ondan daha elverigli bir hastm yoktu. Ama her geye kargm 1904 seçim kampanyasinda Roosevelt bu büyük girkettendestek istemigtir. Standard yöneticileri destek için Roosevelt'e erigmeye çah;tilar.Bir gün Kongre üyesi olan ve aynca Standard'malt pirketlerindenbirintn bagkanhgim yapan bir dostu Archbold'a Roosevelt için, Standard'mkendisine muhalif olduher gunusandigmi söylemigti. Archbold bu söze verdigi yamtta "Tam tersine" diyecekti, BagkanRoosevelt'e kitaplann hayranhk duymuçumdur, Onun yazdigt hepsini teker teker zaman okur ve kitaphgimm en gözde yerinde ciltlenmig olarak saklanm." Bu sözler Kongreüyesine parlak bir fikir vermigti. Bagkanlik koltugunda oturan bir yazade Roosevelt gibi çok eser yazmig bir yazarm dogal olarak birçok pohpohçusuolacagim hem rm, dügündü. Roosevelt'e Archbold'un hayranligindan bahsederek bunu bir vesile olarak kullanacak, ikisinin tamymasimsaglayacakti.Su konuda Archbold'a yazdigt mektupta Kongre üyesi muzaffer bir edayla hayranhgi yönteminin tam hedefini buldugunu" söyledi. "Ancak sizi "pantolonlu
"asnn
"dügme"nin
"dropped"
"dropt"
"haksizhgi
"muckraker"
"kötülük
"iyi"
"kötü"
"ben
"kitap
105
uyannm, Roosevelt'le görügmeye gelmeden evvel hafizanizi tazelemekiçin kitaplarl bir kere daha, hiç degilse baghklanni okuyun" diyordu. Archbold randevuya gitti, fakat pohpohçuluk onu ancak ön kaplya kadar götürmügtü, o kadar. Seneler sonra Archbold bu konuya pu sözlerle deginecekti: "Bay Roosevelt'in 1904'te seçilmesindensonra Idaredengördügümüzkötü muameleyi bagka hiçbir yerde görmemigtik." Seçirn gününden önce Cumhuriyetçiler'in seçim kampanyasma Demokrattar tarafindan büyük bagiglaryapilmigtt.Archbold ve H.H. Rogers de bu bag1;ç11ararasindayd1ve ikisi birlikte yüz bin dolar bagig yapmiglardi,Ancak Roosevelt bu parayi kabul etmeyipgeri gönderdi ve halka yaptigibir açiklamada bu yaptigim herkese duyurdu. Her Amerikah'ya, artik slogam olmuy bir cümleyi tekrarlayip bir kattlim" bekledigini söyledi.Paramngerçekteniade edilip edilmediise BagsavcistGeneralPhilander Knox Roosevelt'ten sonra Bagkan bir konudur. Zamamn gi ayri olan William Howard Taft'a göylebir hikâye nakletmigti: 1904 senesi Ekimi'nde bir gün Roosevelt'in olisine girdiginde onu sekreterine bir mektup yazdmrken bulmugtu. Mektupta paranm iade edilmesi emrediliyordu. Bunu duyan Knox gagirmigt1,göyle demigti: Standard Oil Sirketi'ne "Fakat Saym Bagkan, nasil olur, bu para harcandi. Íadeedilemez, çünkü yok." Roosevelt ise pu sözleyamt verecekti: "Öylede olsa hiç degilse kayitlannda bu mektuplyi bir etki yapar." 1904'te Roosevelt'in seçilmesinden hemen sonra bagkanlik idaresi Standard Oil ve petrol endüstrisi aleyhinde bir sorugturma açti. Sonuçtatröst nakliyecilikteki kontrol sistemiyönünden ylpratici gekilde elestiriliyor ve olay girketin bizzat Roosevelt tarafmdanboykot edilmesiyle halka abartilmig olarak duyuruluyordu. Standard o derece büyük baski altmdaydi ki sonunda Archbold ve H.H. Rogers dayanamayip 1906 Mart aymdaWashington'a Roosevelt'i görmeye gittiler. Amaçlari Bagkan'dan pirket aleyhine girigtigiyasal kovugturmay1durdurmasmi istemekti. Standard'da müdür olan arkadagiHenry Flagler'e Roosevelt'le görügtüktensonra yazdigt mektupta göyle demigtir: "Ona detalarca tekrar tekrar sorupturuldugumuzu, hakktmizda defalarca rapor düzenlendigini, ancak tüm bunlara sadece öteki girketlerin katlandigi sürece katlanabilecegimizi hepsini sabirladinledi ve öyle zannedlyorum ki bir hayli de etkilensöyledik. Söylediklerimizin di... Anlattiklanmizm Bagkannezdinde ige yarayacagmi sanlyorum." "adil
Mahkeme Bu sözleriyle Archbold hem çahyma arkadaglanm hem de kendisini yamltmigti. Çünkü1906 Kasimi'nda korkulan an geldi. Roosevelt Yönetimi St.Louis Federal Mahkemesi'nde Standard aleyhine dava açmig, girketi1890 ShermanAntitröst Yasast uyannca ticarete mani olmaya yönelik bölücülük iddiastyla suç\uyordu. Dava ilerledikçe Roosevelt halkm öfkesini daha da kizigttracak davramplarda bulunuyor ve bir demeç verip "Son alti senedir ij hayatinda dürüstlük saglanmasi 1çm alman her önleme bu adamlar karç1 çiktilar"dlye aç1kça ilan ediyordu. Özelolarak Bagsavci'ya da Standardyöneticileri için "Ülkedeki en büyük katiller" demigtir. Sava; Bakanhgi da res; ilan etmigti. Bunlardan geri kalmayan ve o günlerürünü almayacagtm petrol men Standard'dan de Demokratlar'm bagkan adayi olan William JenningsBryan bile ülkeye yapilacak en büyük iyiligin Rockefeller'i hapse atmak oldugu demecini veriyordu. StandardOil nihayet bir ölüm kalim savaç1içinde oldugunu anlamigt1.Madalyonun bir de öteki yüzü vardi ve gimdi madalyon öteki yüzüne dönmügtü. Bu defa girketilyice terlemeyedavet eden Hükümet taraflydi. Sirketyöneticilerinden birinin Rockefeller'e yazdly mektupta söyledigi gibi"Roosevelt yönetimi, girketi ve girketleiligkisi olan herkesi yok etme kampanyasina girigmigti ve bu amaca ulagmaklÇínelinde olan tüm kaynaklan seferber etmigti." Kendini savunmak için Standard ülkenin en büyük hukuk dehalarmi, Amerikan adalet hizmetindeki en seçkin kipileri tuttu. Hükümet tarafmdaise savunma avukati olarak ytrmi yll kadar sonra Devlet Baykam olan Frank Kellogg vard1. Yírmiylli agan dava süreci içinde 444 tamk dinlendi ve mahkemeye 106
1371 belge sunuldu. Belgeler tam olarak 14.495 sayfa tutmuyve yirmi bir dosya olugturtnugtu. Zamanin Yargitay Bagkani olan kisi ileride bu iglemleri derecede hacimli... sayllamayacak kadar çok, karmagik ve çegitli i; muamelelerini içeren, yaklagik kirk yll eskiye kadar uzanan bir dava" diye tarifetmigti. Eu arada Staridard aleyhine daha bagka davalar da açillyordu. Zaman zaman konuya degiArchbold adalet ve Roosevelt yönetiminin girketeyönelttigikorkunç saldinythafife almaya nen çaligirken,bir gün kalabalik bir toplulugunhazir bulundugu bir ziyafette alay edercesine göyle diyordu. "Kirk dört yllhk kisa yagamimda daima petrol ve petrol ürünlerini ticari alana sürmemeye çaligtimve bunun için çok yorucu çabalarverdim. Petrol ve ürünlerini BirlepikDevletler'de, Columbia Bölgesi'nde ve yabanct ülkelerde ticari alandan daima uzak tutmaya çahymigimdir.Size bu itirafi dostlarim, mahrem olarak ve gizlitutacagimzayürekten inanarak söylüyorum. Beni sözlerimden dolayi kurumlar adaletine vermeyeceginizden eminim." Ancak gakaya vur'masina ragmen hem kendisi hem de çaligma arkadaylari endigeli bir bekleyi; igindeydiler. 1907de özel olarak yazdigi bir mektupta yöyle diyordu: "Federal makamlar aleyhimizde mümkün her geyiyapmak için ellerindengeleniyaplyorlar. Yarg1ç1anbizzat ßagkan seçiyor ve bunlar aym zamanda bu tür davalarda karan verecek olan jüri... Yine de bizi ylyebileceklerini tahmin etmiyorum, olsa olsa halki bizi linç etmeye zorlarlar. Biz hissedarlanmizi korumak için ne yapmak gerekirsehepsini yapartz. Fakat bundan daha öte bir yeysöylemek ne benim için ne de herhangL bagka biri için olanaksiz görünüyor." Ayni sene görülen bagka bir davada da, KenesauMountain Landis - unutulmaz ismiyle ünlü federal yargtç sonradan bir beyzhol takimmmbag çaligtmcist olmugtur Standard aleyhine, iskontolu satig uygulamasmi kabul ettigi ve böylece yasalara aykin hareket ettigi gerekçesiyle, büyuk bir tazminat davasi açilmasma karar verdi. Aynca Standard avukatlarini gekilde yetersiz oldugunu" iddia etti. cüretkâr ve küstah" olmakla suçlayarak kmadi ve verilen Yargicin karari kendisine ulagtiginda Rockefeller dostlanyla golf oynuyordu. Zarfi açti, içinden çikamokudu ve kâgidi cebirie koydu, Dostlari büyük bir suskunluk içinde beklerken o §u sõzlerle sessizligi bozdu: "Ne dersiniz baylar, devam ediyor muyuz?" Orada mevcut dostlarmdan biri kendini daha fazla tutamayipmahkeme kararmm kapsamim sordugunda pu yaniti verdi: "En büyük ceza. Sanmm yirmi dokuz milyon dolar." Hemen arkasindan da aklina sonradan gelmig gibi "Yargiç Landis bu tazminat ödenmeden çok daha evvel bu dünyadan göçmüg olur" dedi. Bu onun ilk deparj olugu, tek tepkisiydi.Ardmdan hemen golfoyununa döndü ve görünügtesakin, hayatimn en iyi oyunlanndan bitini ç1kardL Gerçekten de YargiçLandis'in karart sonradan geri çevrilecektí. Fakat, 1909'da, tröstçülügekargi yapilan ana durugmada, Federal Mahkeme hükümet lehine karar verecek ve Standard'intasfiyesinehükmedecekti. Karar duyuruldugunda artik Devlet Bagkam olmayan ve o sitada büyük bir av partisi için gittigi Afrika'daki yolculuktan dönmekte olan Theodore Roosevelt Nil kiyilarmdayken kendine ulagan haberden büyük sevinç duymugtu. Bu kararm vakarimizi korumak ugruna kazamlan en anlamli zafer" oldugunu söyledi. StandardOil de kendi hesabma vakit geçirmedenYargitay'a bagvurdu. Yargçlardan ikisinin peg pege ölümü nedeniyle dava Yargitay'da iki kere ele almdi. Hem endüstri ve hem de maliye çevreleri büyük heyecan ve tedirginlikiçinde karar1 beklediler. Nihayet 1911 Mayist'nda, çok yorucu geçen bir gün sonunda mmldanarak konugan Yargtay BagkaniEdward White karan teblig etti. No'lu Mahkeme'nin verdigi karara göre, durugma Standard'm aleyhine sonuçlanmigttr, duyururum" dedi. Bu sözlerle havasiz, insam uyutan rahatsiz edici atmosferdeki mahkeinsanlaryaryci duymak için kulak kesildiler. Senatör me salonu sanki aniden hayat kazanmigtL ve Kongre üyeleri vakit kaybetmeden licaret odasina kogtu. Ba§yarglç White'm konugmasi kirk dokuz dakika sürdü; ancak o derece alçak sesle konuquyordu ki birçok kere tam solunda oturan yarg1ç öne dogru egilip Ba yargtç'a sesini yükseltmesini, söyledigi tarihi önemde laflarm ancak "ahgilmamig
.
-
"hazirhkli
"cezamn
"ülkemizde
"398
107
·
böyle yaparsa duyulacagmi hatirlatmak zorunda kallyordu. Bagyargiçyeni bir prensip uygulamaiglemi esas almasi getiriyordu Sherman yasasi uyannca rak degerlendirilmellydi. Diger bir deyigle ancak mantiksiz oldugu ve kamu zaran"ticarette-engelleme"
"mantik-kurall"
---
"engelleme"
"engelleme"
kamu zaranna igletilna igletildigi zaman ceza görecekti.Kugkusuz bu davada da beri) incelemigtil Bagyargiç ayrica "Bu konuya ilgisi olmayanlar bile adi geçen süreyi (1870'den kendini bir kurulugun diger bütün kuruluglan deha sayan diklerinde, ticari flerleme sahasmda devreden ç1karmaya, ticari faaliyet haklanndan men etmeye niyetli ve kararli oldugu, böylece hedef edindigi üstünlügü kazanmak istedigi sonucuna varacaktir" dedi. YargiFederal Mahkeme karano destekliyordu. Standard Oil kendini tasflyeyemahkûm edilmigti. Broadway 26'daki yõneticiler kedere bürünmüg, William Rockefeller'in odasmda toplamp karann tebliginibeklemekteydiler; dakikalar geçiyor, kimse bir geySöylemlyordu. Archbold surati asik, bagi önünde oturuyor, söyleyecek bir sözcük bulmaya çallplyordu.Haber ulagtiginda hepsi gok oldular. lç1erindenhiçbiri Yargitay karannm bu denli periçan edici olmasinibeklemiyordu. Kendini tasfiyeetmesi için Standard'a alt1ay mühlet tanmmigti. Demek ki "Plammiz" dedikleri gey adaletin eliyle ylkilmaya mahkûmdu.Tüm oday1bir ölüm sessizligikapladi. Archbold sinirinden birçok.sene evvel küçük bir çocukken,petrol almak için Titusville'in çamurluyollarinda yürürken yaptigi gibi, ishk çalmaya baglad1.Sonra, bu defa gömineyedogru yönelip bir dakika kadar dügündükten sonra, "Görüyorsunuz baylar, hayat birbirini kovalayan belalardan ibarettir" dedi ve arkasmdan.yine islik çalmaya bagladi.
Tasfiye Karardan hemen sonra Standard'dakimüdürler derhal ele ahnmast gereken hayati bir sorunla kargi karç1ya geldiler.Evet, mahkeme tasfiyekaran vermigti, fakat bu denli büyük, iç içe girmig bir imparatorluk nasil bölünecekti? Bunun kapsamt tek kelimeyle muazzamd1. Pennsylvania, Ohio ve lndiana'dan çikan tüm petrolün beste dördünden fazlasimn nakil igini girketyaplyordu. Birlegik Devletler'in her yamndan gelen ham petrolün rafineri i§ini de girket yaplyordu. Tinerlerin yaridan fazlasiStandard'inmahydi. Ylneiçerde çlkarilantüm gazyaglnln beyte dördünün pazarlamasi girketçe yapihyor, ihraç edilen tüm gazyagmmbeste dördü Standard'msorumlulugunda bulunuyordu. Demiryollarina, kullandigt motor yaglarmm onda dokuzunu Standard satlyordu. Ayrica çegitli yan ürünler satlyordu ki bunlardan yedi yüz degigik türde sattigi 300 milyon mum bir örnek olarak gösterilebilir.Kendine ait yetmig sekiz buharli ve on dokuz yelkenli tekneden olugmuy bir deniz filosu bile vardi. Bütün bunlar nasil tasflyeedilecekti? Broadway 26 sessizliginidevam ettiriyor, etrafta birçok söylenti dolagiyordu. Sonuçta 1911 yill Temmuz ayi sonlarmdagirket kendisini tasfiyeetme planlarmi açikladi. Standard Oil artik ayri.ayn birkaç üniteye bölünmügtü. Bunlardan en büyügü evvelce holding girketi olan Standard Oil New Jersey'dive net degerin yaklagik yarist ona aitti. Bu girketin yeni ismi Exxon oldu ve sonuna kadar önderligini devam ettirdi. Ondan sonra ikinci büyük girkendisine isim olarak Moket net degerin yüzde 9'una sahip New York StandardOil Sirketi'ydi, bil admt seçti. California Standard Oil Sirketi Chevron admi ald1.Ohio Standard Oil önce Sohto oldu, sonra da BP'nin Amerikan kolunu olugturdu. Indiana Standard Oil Amaco, Continental Oil Conoco;Atlantic ise önce ARCOsonra da "Sun" adim alditar.StandardOil mensuplanndan bu girketlerin idaresini" ofisteki çocuklara veriyorlardi. Su birinin aclyla vurguladigt glbi idari bakimdan birbirlerinin pazarlarma tecavüz etmeyen üniteler çaligan, birbirinden ayri yeni ve birbirlerine genellikle saygt gösteren birimler oldu. Ticari iligkilerini de aynen devam ettirdiler. Her biri kendine ait topraklardaiyi taleplerlekargilagtilar.Aralarmda büyük bir rekabet de yoktu. Bu durgun sayilabilecek hava devam ederken megruluk smirt bir delaya mahsus agildi, bu da Broadway 26'dan kaynaklandi. Broadway 26'nin ticariisim ve alamet konusunu ihmal ettigi "bazen
108
L
ortaya ç1kti.Su yüzden yenigirketlerinher biri satiplanni eski ticariisimler altmda yap1yorlardi Polarine, Perfection Oil, Red Crowngazolingibi. Bu gerçekten ötürü bir girketindiger bir girkete ait toprakta faallyet yetenegi kisitlanmig oluyordu.. Kamuoyu ve Amerikan politik sistemi nakliye, rafinericilik ve petrol pazarlama alanlanna rekabetinyeniden sokulmasmi zorunlu kildilar. Fakat ejderha denilen Standard Oil artik 01dügüne göre, üyelikten aynlmanin büyük ödüller getirmesigerektigikanismdaydilar. Dünya Standard kadar büyük bir hizla degigmekteydi. Standard'in kontrol sistemleri - Oil'in yakalayamayacagi arbu toprakta yagayanlar için- çok kati ve esneklikten uzak kallyordu. Tasflyenin tik devreye girigiylekendilerini daha çok gösterecekleridügüncesindeydifer. Indiana Standard'm beri kendilerine bir firsat verilmesini gözeten müdürlügüneatanacak biri bu konuda gençlerin bu firsati nihayet buldugunu" söylüyordu. Yeni türeyen birçok girketin yöneticileri bagka bir durumdan ötürü de aynca memnundular. Eskiden beg bin dolan geçen büyük harcamalar için Broadway 26'ya ba vurup onay almak durumundayken gimdi bundan kurtulmug, serbestçehareket edlyorlardL Aynigekilde tasflyedenönce elli dolan agan her hastane bagigl için de onay aldiklari halde, artik bundan kurtulmuglardi. -
-özellikle
"eskiden
Teknolojinin Liberallegtirilmesi Tasfiye olaymin diger bir etkisi de teknolojikgeligmeninBroadway 26'nm kati pençesinden bekbir anda kurtarilip liberallegmesinde oldu. Su arada özellikle Indiana Standardpetrol igleminde beklenmedik bir geligme sagladL Bunu kritik bir dönem geçiren ve henüz olantma gunlagnamig oto sanayline destek olmakve böylece ileride BirlepikDevletler'in en önemli petrol pazan haline gelecek bu endüstriyi korumak amaclyla yapmigt1. O günkü rafinericilik bilgisiyle bir varil ham petroldert, normal olarak toplam rafine ürünün yüzde 15 ila 18'i, en fazla da yüzde 20'si dogal benzin olarakçikarilabiliyordu.Benzinin gereksiz bir ürün olarak görüldügü, patlayicive alev ahciligt nedeniyle pazar bulamadigi günlerde bunun pek önemi yoktu. Fakat benzin gücüyle çahyanmotorlu araba sayisminhizla artmasi sonucu durum çarçabukdeglçti ve petrol igiyle ugraçanbazi kimseler benzin arzimn çok yakmda büyük taleple kargilaçacagimanladilar. Sorunu tüm açikhgiylakavrayanlar arasmda, Indiana Standard'm imalat k1smi müdürü William Burton da vardt. Burton Amerikan endüstrisinde görevli çok az bilimadammdan biri olup Johns Hopkins'de doktora yapmig bir kimyagerdi. Standard'a 1889'da katilmig, Lima petrolünün içerdigi kokusu" sorununu çözümlemekle görevlendirilmigti. 1909'da tasfiyekararmdan iki yll önce, gelecekte bekleyen benzin sikintisim sezerek, kurdugu küçük bir ekibi aragtirmafaaliyetine yäneltmig, ekibin bagma kendisi gibiJohns Hopkins'den doktorah diger bir kimyageri getirmigti, Bunu yaparken çok kritik bir de karar almigti. Aragtirma igini Broadway 26'ya haber vermeden, hatta Indiana Sirketi'ninChicago'dakt müdür yardimcilanmn bile bilgisi dqmda yapacakti. Ilk ip olarak, beraber çaligtigibilimadamlarma, akla gelebilecek her yeniligi laboratuvarda denemelerini söyledi. Amaç, talebinispetendügük mamullerin büyükçe olanlarmm hidrokarbon moleküllerini küçük moleküllere dönügtürmek, sonra da bunlan oto yakiti olarak piyasaya sürmekti. Bu i; kugkusuz çikmazsokaklarla doluydu, fakat sonunda aragtirmac11arbir yol bulup kirma" mal yöntemini denediler. Bu yöntemde nispeten dügük degerli bir mamul, örnegin gazyagl, önce yüksek basmca, sonra da 650 derece Fahrenayt'a, hatta daha yüksek derecede tsiya tabitutuluyordu,Bu o zamana kadar hiç denenmemig bir yöntemdi. Görevli bilimadamlan hak11olarak korkuyor, tedbirlidavranlyorlardt; çünkü bu gibi kogullar altmda petro1ün ne gekil alacagma dair elde fazla bilgi yoktu. Bu i te görevli rafineriler büyük korkuya kapilmig, çekingen lenmedik
"sansar
"parçalayarak"
"ter-
davramyorlardi.
109
Laboratuvar deneyleri ilerledikçe, görevli kazanci kendine dügen görevikorkudan yapmadigi için, bilimadamlan, kaynamakta olan ktzgm imbik tertibatimnetrafmda dolamp, hayatlanm tehlikeyeatarak sizmti yapan delikleri kapiyorlardi. Bütün bu olumsuz kogullara karym yine de benzin" denen bir madde çikardt Bu madde Burton'un fikri ige yaradi. Once gazyagt bir varil ham petroldeki kullanilabílir kalite benzin miktanm iki kata, yüzde 45'e kadar çikanyordu. Petrolcülük dahnda ögrenim gören zamanm bir ögrencisi bu konuda punlan yazacakti: '"Termal-kirma' denen bu iglem modern çaglann en büyük icatlarindan biri olacak. Termal-larilk büyük endüstri ma sonucunda kimya bir ihtilal yapti ve petrol endüstrisi bu ihtilali yagayan "sentetik
oldu." "Termal-kirma" kegfikugkusuz bir bayanydi; ne var ki her gey bununla çözümlenmiyordu. Simdi asil sorun bu keyfi ticati alana sokmakti. Eu arada Burton termal-kirmaigleminde gerekli olan yüz adet imbik tertibatiiçin New York City StandardOil merkezine ba§vurup bir milyon dolar istediyse de Broadway 26 bu bagvuruyu hiçbir açiklama yapmadan geri çevirdi.New York merkezine göre bu proje bagtan sona ç11gmbktL Standard müdürlerinden biri özel olarak bir dosMichigan Gölü'ne atmak istiyor" demigti. "Burton bütün Indiana Eyaleti'ni havaya
tuna
uçurup
Buna ragmen, tasflyeden hemen sonra, artik bagimstz çaliganlndiana Standardmüdürlerigörüç degigtirecek, Burton'la daha sik iligkikurduktan sonra onu daha iyi tanlyipgüvendikleri için bu projeye yegil igik yakacakti. Yine de müdürlerden biri bu konuda paka yapmaktan geri kalmayip Burton'a "Sen bizi mahvedeceksin" diyordu. devam" komutu verildi. Otomobil sayismm olagaSonuçta çok iyi bir zamanlamayla nüstü artmasmdan dolayi dünya benzin kitligi çekiyordu, Öyleki 1910 yllmda ilk defa olarak benzin satig1gazyagt satigini geride birakti. Talep umulmadik bir hizla artlyordu. Devir benzin devriydi. Ancak giderek büyüyen yalut lotligi sorunu henüz emekleme çaginda olan oto sanayii için büyük tehdit olugturmaya baglamigt1.1911 Ekimi'ndedokuz buçuk sent olan benzin fiyati 1913 Ocak aymda on yedi sente yükseliyordu. Paris ve Londra'daki motorlu araç sürücülerigalon bagma elli senti bulan flyatlar ödüyor ve bu durum Avrupa'nm bagka yerlerinde daha da yük"ige
sege, bir dolara kadar çik1yordu.
Ama 1913 yihnda, Standard Oil'in tasfiyeediliginden sonrakibir yll içinde Burton'un imbik tertibati igletmeye girmigtibile. Indiana bunu yeni bir mamul bulugu olarak dünyaya ilan et kirmayla edinilmig benzin-- adlyla piyasaya duyuruldu. Íleriki yakiti" -termal ti. Eu ürün isteyen Burton "Uzerimize fevkalade berbat, tehlikedeginmek günlere yagadiklan günlerde zor ki almigtik; dolu lerle bir i; ne var gansllydik,hiç degilse bu maceranmbagmda yüzümüze gözüiglemi rafinerinin verimliligimüze bulagtirmadik" diyecekti. Burton'un getirdigi bir Esneklik. Artik rafinerinin getirmi§ti: kadar hiç petrol sanaylinin görmedigi geyi ne o zamana keyfi imbiklemede elemanlannm olarak seçtigi isi dereceleç1kardigiürün, ham petrolün degi ik idare edilebiliyor, talebin büyük oldugu ürünlerde rine bagli olmuyordu. Artik moleküller elle verimlilik artlyordu. Aynca "termaHormayla" elde edilen benzin gerçekte oktan yönünden dogalbenzinden daha degerliydi ve daha büyük güç anlamma gekliginden yüksek kompresyonlu motorlar için özellikle uygundu. Su iglemde elde edilen baçan Indiana Standard'daadeta çilgmbir rüzgâr estirdi. Patente ruhsat verilip verilmemesi konusu bile girket içinde ategli tartigmalaraneden oldu. Bazilanna göre ruhsat verme sadece takiplerin durumunu güçlendirmek demekti. Sonunda 1914 senesinde Indiana Sirketi kendi pazarlari digmdaki girketlerelisans vermeye bagladlysa da araya bir part olarak" saklanmasmi(allvelvet) istemigti. Ancak 1914koymug, elde edilecek gelirin 1919 arasindaon dört girkettenbirden akip gelen gelir o derece büyük oldu ki, Indiana Sirketi sonunda bütün girketlere bu lisansi ayni partlaraltmda verdi. Bunlardan bir tek girket, NewJersey Standard, daha büyük passa koparmak istediginden partlan kabul etmeyerek itirazda bulundu. Projenin asil anasi olan Indiana Standard ise daha iyi part hak ettigini dügünmelde beraber "motor
"termal-kirma"
"sembolik
110
ii
itiraz yönünden hiçbir harekette bulunmadt Sonunda 1915'te NewJerseyStandarddize gelerek indiana'nm artlanm kabul etti ve lisans aldi. Bu olaydan ylllar sonra bir söylenti çikmig, o günlerdeJerseyStandardbagkanmm her ay, en sinirlenerek yaptigt igin, bir hayli kabank hisse çelderini imzalamak oldugu çevreye yayilmigti; bu hisselerin hepsi de kugkusuz Indiana Standard'a gidiyordu.
Kazananlar Yenibir yüz yll baglarken petrol sanayiinde de yeni bir çigir açillyordu. Bu çigmn varligt birkaç tesadüfebaghydi: Otomobilin hizia yayilmasi, TeXas, Oklahoma,California ve Kansas eyaletlerinde yeni petrol kaynaklan kegfi, yeni rakipler ve rafinericilikte kaydedilen teknolojikgeligmeler. Eu olgularaStandard Oitin bölünmesinin getirdigi uzun vadeli etkiler ve endüstrinin yeniden ingasmi da eklemek yerinde olur. Tasflyeden hemen evvelki günlerde John D. Rockefeller'in damsmanlartndan biri, o günkü fiyatm doruk ríoktada oldugunu ve yakmda dügüge geçecegini tahminederek Rockefeller'e Standard hisselerinin bir kismini satmastm önermigti. Rockefellerbu öneriyi kabul etmedi ve zamanla hakli oldugukanitlandi. Çünkütasfiyedensonra ortayaçikan girketlerin stok hissesi yine günün rayicinden daha dügük fiyata New YorkJerseyStandard hissedarlarma dagitildi. Gerçi ejderha parçalanmigti; ama onun parçalan zamanla elderhanin bölünmemig bütününden bile daha fazla deger kazanatakti. StandardOil'in tasfiyesiniizleyen bir yll içinde ondan olugmuygirketlerin hisse dégeri genellikleiki katma, Indiana Standard'inkiise üç katma çiktL Bu bölünmeden hiç kimse hisselerin sadece dörtte birine sahip olan Rockefeller kadar yararlanmamig, onan kadat zenginligine zenginlik katmamigttr. Tasfiyeden sonra, gegitlihisselerin fiyatlarinda artig olugtugu için Rockefeller'in kendi kigiselkazanci 900 milyon dolan (bugünegöre9 milyar dolar karIhgi) buluyordu. 1912 yllmda Theodore Roosevelt, dört yllhk bir ayrillktan sonra yeniden bagkanlik seçimine katthp kampanyada yer aldiginda, Standard Oíl'i bir kez daha kargisina ahp kendine hedef yaplyordu. Kampanya sürecinde ate püskürerek gu sözleri dilinden dügürmedi: "Petrol fiyati, Bay Rockefeller ve yandaylarinm servetlerini iki katma çikarmalariiçin yüzde yüzü ayan orandayükseldi.WallStreet borsasimn Tann'ya yakanp, Yüce Tannm ne olur bize bir tasfiyedaha nasip et duasma gagmamakgerek" diyordu.
6 Petrol Sava lari
Yükseligi, Hollanda Kraliyet Sirketi'nin Dügügü Imperial Russia Sirketi'nin 1896 güz mevsimindeUzakdogu'daki hayatm sillesini yiyerek yetigmig,petrol çevrelerinde pek az tanman genç bir adam Britanya'dan yola çikmigBorneo'nun dogu kiytsmdaki Kutei denen vahgi,terk edilmig ormanlara yollanmtyti. Oraya gitmek için Singapur'dan geçmesi gerekiyordu. Onun Singapur'a geligiStandard Oil'in Singapurtemsilcisinindikkatini çekmigve hiç vakit kaybetmeden New York'a rapor edilmigti. Rapor bu adam için gu bilgileri veriyordu:"Adi Bay Abrahams olan ve Samuel Sendikast'ndan Bay Samuel'in yegeni oldugu söylenen biri Londra'dan geldi ve derhal Kutei'ye hareket etti. Söylentiye göre Kutei'de Samuelmensuplannaait büyük petrol stoku bulunmaktadtr. Bay Abrahams'in Singapur'dave Penang'da petrol depolama igini baglatan beyefendi oldugunu, bu her iki yerde de fabrika inga ettirdigini bildigim için Kutei'ye yaptigi bu seyahatinözel bir anlami olabilecegini dügünüyorum. Dikkatinize sunarim." Standard ajamnin dügüncesi dogruydu, bu yolculuk gerçekten bir amaçla yapilmigtl. Mark Abrahams Kutei'ye amcalan tarafmdanbelirli bir amaçla, Samuel Sirketi'nin o anda çok ihtlyaci olan konumunu korumak ve petrol stokuyla meggulolsun diye gönderiliyordu. SamuelSirketi'nin belki de varligini devam ettirmek için Kutei'deki bu petrol stokonaacil ihtiyac1 vardi. Bu yeni girigimdeMarcus Samuel petrol iginde part olan bir kuralin dürtüsüyle hareket ediyordu. Igleripetrolcülük olan kipiler daima dengeye gereksinimi olan insanlardir. Bu igin bir kismma yapilan bir yatinm onlan bagka bir kisma da yatinm yapmaya zorlar. Mevcut.igletmenin hayatiyetini korumast için bu mutlaka gereklidit. Petrolünün deger kazanmasmi isteyen her üreticinin mutlaka pazarlara ihtlyaa vardir. Su konuda Marcus Samuel bir keresinde gunlari söylemigti:"Petrolü sadece üretmek as11ndaen az deger ifade eden ve en az ilg[nç olan agamadir.De.ger kazanmast için mutlaka pazarlar bulmak parttir." Rafinericilere gelince,onlarm hem daha fazla petrole hem de pazarlara ihtlyaci vardir. Kullanilmayan bir rafineri metal parçalarmm ve kullantlmig eski borulann kiymetinden fazla bir deger tagimaz.Pazar sistemiile çallpanlarsapazarlara sürülecekpetrol isterler. Bu saglanmadikça pazar sisteminde parasal kaylptan bagka hiçbir geydensöz edílemez.Su ihtiyaçlarm derecesi degigik zamanlarda degigmeler gösterir, ancak her zaman için varliklangereklidir, 1890'llyillann sonuna dogru, artik tankeriereve stoklama tesislerineçok büyük yatinmlar yapmig olan Marcus Samuelde, kugkusuz her petrolcü gibigüvenliginisaglayacakmiktarda petrol arzma ihtlyaç duymugtu. Her tüccar gibi o da bu konuda fazlasiyladuyarltydt. Rus petrolükonusunda Rothschild'lerle arasindaki kontrat 1900 Ekimi'nde son bulacakti. Bu kontratm yenileneceginden nasil emin olabilirdi? Nereden alirursa almsin Rothschild'lerle olan iligkileri pürüzlerle doluydu Ve bankac1 olan bu aile her an dönüg yapip StandardOil'le bir anlagmayapabilirdi. Bütün bu nedenler bir yana biralolsa bile yalnizca Rus petrolüne dayanmak dogru degildí, çünkü bu l 12
-
tehlikeliydi.Rusya dahilinde navlun ücretlerinde yapilan keyfi degigiklikler,Samuel'in gikâyet ettigigibi ekonomiyi süreldi olarak karmaça içinde birakiyordu. Su da petrol ticaretinispekülatifbir iq haline getiriyorve "Rus petrol igindekileri güçlüAmerikah rakipleri kargismda çok dezavantajh duruma sokuyordu."Tehlike bundan ibaret de degildi. Dogu Hint Adalan'ndan sevk edilen petrolün glttikçe daha büyük partiler halinde gelmesi, daha kisa yollardan, daha küçük navlunücretiyle ulagmasi Samuel'inUzakdogu'da takip durumda kalma yetenegini tehdit ediyordu. Aynca her zaman için bir de Standard Oil tehlikesi vardt Bu girket her an için tüm kaynaklanm Shelfi mahvetmeye yönelik bir savagta kullanabilirdi Bu nedenleri göz önünde tutan Samuel, igletmesinin varhgun sürdürmesi için pazarlannive yatmmlanm korumak zorunda oldugunu ve bunun için de kendi üretimine, yani kendi hammaddesine ihtiyac1oldugunu gayet fyl biliyordu. Bu neclenlepetrol bulmak için ne yapmak gerekiyorsahepsini yapmaya hazirlanlyordu. L
Vahqi Ormanlar
.
1895'te yagh ve akh madencilige takilm1;Hollandah bir petrol mühendisinin çabalan sonucu Dogu Borneo'daki Kuteibölgesinde Samuel petrol arama ruhsati alabilmigti. Hollandah, gocukluktan sonra bütün hayatim Dogu Hint Adalan'nm vahgi ormanlarmda geçirmi§deneyimli bir kipiydi. Ruhsat, sahil boyunca uzanan elli milden fazla bir arazi için verilmig ve karaya, vahgiormanlara kadar uzanan topraklan itapsiyordu. Mark Abrahams'm gitmekte oldugu yer igte bu vahgi ve iglenmemig topraklardi.Abrahams'lar petrol sondaji ve rafine iginde tamamen deneyimsizdi. Mark ise daha önce Uzakdogu'da depolama tanki ingaatmda organizatör olarak çaligtigi için deneyimi bu alandaydi ve öteki igleri, yani sondaj ise ve rafineticiligt hiç bilmiyordu, Simdi amcalan onu bu yeni ve çok daha zor olan ige göndermiglerdi. Mark Abrahams'm bu ly için uygunsuzlugu Marcus SamuePin evvelce geçirdigiduruma ttpatip benziyordu. YalmzAbrahams olaymdadurum çok daha genigçapta olugmugtu. Igiele alig yöntemi, organizasyona ve sistemlianaliz ve planlamaya duydugu antipati, saghkh bir idare kurmada ve rekabet konusundaki yeteneksizligiAbrahams'm Borneo ormanlan igini daha da zorlagtinyordu. Gemilerdevamli olatakuygunsuz zamanda geliyor,yanlig mal getiriyor,kargolara igaret bile konulmamig olarak ulaglyordu.Gemiden çikan sahile atillyor, iççileri bütün iglerini birakip atilan geyitoplamaya,düzenleyip bir geyebenzetmeye zorhlyordu. Böylece günün birinde sahile atilan ne kadar malzeme varsa hepsinin adamboyu otlar içinde paslanmigoldugu görüldü. Eu sakmcalarolmasaydi bile igin Londra'dan idare ediligiyüzünden arada bir kopukluk olacak Ve i; son derece güç yürütülecekti. Her geyden evvel Borneo dig dünyadan hatta Sumatra'dan bile tecrit edilmig durumdaydi. Herhangi bir alet veya edevatin almabilecegi en yakin deSingapur'la tek iletigim yolu da birtakim gemilerdi ve bunlar po bin mil ötedeki Singapur'dayd1. haftada bir veya iki haftada bir defa ya geçiyor ya da geçmiyordu. Ruhsatm izin verdigi çegitli yerlerde çaligan iççiler birbirlerinden çok uzak yerlerde ve tropik ormanla devamlt mücadelehalinde çaliglyorlardi. Eu iççiler büyük çabaylaorman içinde därt mil uzunlukta bir geçit açarak petrol bulunan Black Spot (Kara Nokta) denen yere uzandiklan halde, agaçlann çarçabukbüyügeçit iki hafta içinde kapamvermisti. Artik proje iççi olarak Çin'den getirilen . mesi yüzünden "Kulilere" (rençberlere) kalm14ti.Yerel olaraksaglanankala avcisi iççiler devamli çahymaya hevesli degildiler. Zamanla bölgede çaliganherkes hastalanip sitma hummasma tutuldu. Abrahams bile bazi geceler oturup ülkesine rapor hazirlarken sitmanm pençesine dügüp delirir gibi oluyordu. Çahyanlarm hepsi içinde -Çinliiççi, Avrupah yönetici ve Kanadali sondajcilar arasmda-ölüm oram çok yüksekti. Bunlardan bazilan ise daha karaya çikmadan gemi yolculugunda ölüyordu. Ev, köprü ya da payanda yapmak için ele alman her tahta parçasi hemen çürüyordu.Onbuharli, çürütücü, yok edici bir tropikalyagmurdu." lara devamli eglik eden tek gey Böylece bit kez daha Londra'daki SamuePlerle Borneo'daki Mark Abrahams, eskiden Uzak"sicak,
113
dogu'da depolama tanklaningaatmda sürdürdükleri firtmah, apagLlayici ve suçlayici haberlegmeye ZavalliMark Abrahams, ne yaparsa yapsm, ne denli insanüstü çabayla çahyirsa çagirigeceklerdi. hysm, bir türlü amcalarmin gözüne giremiyordu. Amcalan bir tür1ü tropikorman gerçeginianlayamiyordu. Bir gün Marcus Samuel Borneo'da Avrupalilar için yapilan evlere deginerek, bunlarin lüks birer villa oldugundan bahsederken, Abrahams ona hiddetle, "Senin lüks villalarmo derece çürük çikti ki, en küçük rüzgâr esintisi ya da piddetli yagmur hemen dam1m çökertmeyeyetti. Oraya ilk gittigimizdeoturdugumuz evlerdeyse ancak domuzlar yagayabilir"demigti. Bütün bu olumsuzluklara kargm 1897 Subati'nda ilk defa olarakpetrole rastlandi.Ilk petrol patlamasi ise 1898'de oldu. Ancak petrol keyfiyle i; bitmiyor, petrolün ticarisahayasürülmesi lçin yeni çabalargerekiyordu. Aynca Borneo ham petrolü kimyasal özellik yönünden çok az gazyagi çikaracak nitelikteydi. Yine de rafine edilmeden sadece mazot olarak kullanilabillrdi. Nispeten agir olan Borneo petrolünün bu özelligi Samuel'eileriki yillar için dügündügü projenin temel olmuçtur. Kamsma göre "Borneo petrolü en rasyonel formunda, mazot gerçeklegmesinde yirminci yüzyilm epiginde bulundugu bu günolarak muazzam bir rol oynamaya adaydL" Simdi de bir kehanette bulunuyor ve hakli olarak petrolün çok parlak gelecegininbir aydmlatma kaynagt olarak degil, bir güç kaynag1 olarak etkili olacagi sonucunavanyordu. Marcus Samuel gimdi kömür yerine petrole geçmenin,. petrol sevk etmenin en hararetli yandagi kesilmigtl. Bu tarihi geligmenin baglangic1 1870'e rastlar. Ruslar'm Ostatki dedigi, gazyaginmrafine edilmesinden meydana gelen yan-mahsul ilk dela baçanyla bu tarihte Hazar Denizi'nde seyreyenilikleri doguruyordu. Ïhtiyagtanötürü den gemilerdeyakit olarak kullamlmtçtir. Íhtiyaçlar Rusya Ingiltere'denpetrol ithal etmek zorunda kalmigti, ama bu çok masrafli oluyordu. Ayrica imparatorlugun birçok bölgesinde kereste çok azdt ve tahta ihtiyact büyüktü. Bundan ötürli yeDemiryolu yakit olarak kömür veya odundan vazgeçip petrol yakiti kullanmaya ni Trans-Sibirya bagladL Petrol yakitml Vladivostok yoluylaSamuel sendikasmdan sagliyordu. Zaten Rus hüküméti de 1890'larda topyekünekonomik geligmenin hizlanmasi hedefiyle yakit olarak petrol kullammmi tegvikediyordu. Britanya'da zaman zaman demiryollarmda kömür yerine petrol kullanildigi oluyordu. Bu, kentsel bölgelerde isi gidermek lçin veya Kral Ailesi fertlerinin yolculukyaparken emniyetlerini saglamak gibi Özel maksatlarla yapihyordu, Fakat yine de çogunlukla, pazarlara kömür daha çok sürülüyor, pazardaki sagam tutumunu devam ettiriyordu. Gerçekten de Kuzey Amerika'da ve Avrupa'da agir sanayinin bu denti geligmesiaslmda kömürden dolayidir. Dünyamn ticaretve deniz filolannda da.yakit olarak kömür kullanihyordu. Samuel aklmdaki pazarlama plamni gerçekleptirmek yolunda en büyük direnigi Kraliyet Donanmasi'ndan görecekti. Oysa ki on ylldan daha uzun bir süreden beri petrole geçmesi için Kraliyet kapismi zorlamly, ama ne yazik ki bir sonuç alamamigti.
Shell'in Doguçu Buna ragmen Marcus Samuel kendini teselliedecek geyler buluyordu. Borneo'da yapilan zorlu ve istiraph çabalarsüresinde o da itibar görmeve bir statüye kavugma yolunda epeyce ilerleme kaydetmigti. Kent'te sulh yargiçhgtna atanmigt1. Londra'da da gelmiggeçmig tüm eski esnaf birlikleri bagkani olmuytu. Aynca dünyadaki en güçlütekiginde en saygim sayilan Gözlükçüler Sirketi'nin dolayislyla isim bir de gövalyelikpayesi kazanmigt1.Bu tekne Sübir römorkörü olarak ne yapan denizin bir Kanali dibine giriginde oturan savag gemisini çikarmasi nedeniylebüyük bir ün vey; kazanmigtl. 189Tde Samuel iginin organizasyonunda önemli bir adim attL Bu, korunmaya yönelik bir adimdi. istedigigeyUzakdogu'da Tank Sendikast'ni olugturan çegitli-ticaretünitelerinin sadakatini garantilemekti. Bu amaçla hepsini yeni bir girketehissedar yapti. Su girket petrolden gelen tüm gelirini, tankernlolanni, ayrica muhtelif ticariünitelere ait tesislerianonim bir girketçatiBu yeni adi verildi. girkete Shell Nakliye ve Ticaret Sirketi si altinda topluyordu. 114
I I
Bu ara Samuel,Borneo igletmesinin reklammi amaç edinmigti ve bunu Borneo'daki gerçekleri, yani tropik ormanda son derece zor Ye sinir bozucu, yava; seyreden çallymayi lyi gibi gästerip fazlaca abartarak yaplyordu. Rothschild'lerle aradakikontratm yenilenmesi için böyle yapmasi gerekliydi. Borneo'da, Kutel'deki kendine ait arazidençok yakmda yeni petrol arzi olacakmt; gibi gösterip kontrati yenilemek arzusundaydi. Bu stratejl gerçekten de tuttu. Sonunda Rothschild'ler kontrati yenilemeye ikna edildiler ve yeni kontrata göre Shell'e Rus petrolü vermeye razi oldular. -Qunuda ilave etmek gerekir ki, yenilenmig kontrat Shell açismdan eskiye göre daha iyi kogullar öneriyordu.- Ancak Shelldigtan bakildigmda kuvvetli görünse de, ashnda mali yönden tehlikelibir gekilde denge bozuklugu içindeydi. Bu, Marcus Samuel'inharcamalari bol keseden yapmasi, sanki pazarlari gittikçe artiggösteriyormuygibi davranmasmdan kaynaklamyordu. Su davranig kugkusuz bir gün aniden gelecek bir darbeyle yllulmaya mahkûmdu. On dokuzuncu yüzyil sonunun en önemli özelligt bu ylllarda tüm dünyada olugan petrol patlamasidir. Bu yl11ardatalep hizla artmig, arz azalmig,fiyatlar yükselmigtir. 1899'da Güney Afrika'daki Boer Savagiflyatlan daha da yukan çekmigti. Fakat 1900 ylli güz mevsiminde petrol fiyati bölgelere göre farklilik göstermeye bagladL Hasat mevsimininçok olumsuz geçmesi sonunda ortaya çikan kitlik ve açlik Rus Ìmparatorlugu'nda bir ekonomik bunahma yol açtl. Bu arada evlerde kullamlan petrole olan talebin dügtügü görülür. Rus rafinericileri bu defa ellerinden geldigince çok gazyagl üretimine ve ihracma yöneldiler. Bu durumsa zamanla piyasada agm derece gazyag1 bolluguna yol açti. Sonuçta fiyatlar kilitlendi. Bu arada Çin'debir sava; sürüyordu. Shell'in en lyi pazarlarmdan biri olan bu ülkede yabancilara kargt çikanlan Boxer Ayaldanmasi Çin'ikasip kavurmug, tüm Çinekonomisini felce ugratmigtl. Tüm bu etkenler yüzünden, Shell artik tek bir pazardan bile yoksun kallyor, belalar bununla da bitmeyip ne kadar tesisivarsa hepsi talan ediliyordu... Bunlar ve daha bagka olumsuz geligmeler en büyük etkisini en duyarli kipi olan Samuel'e yaplyordu. Flyatlar dügtügü zaman Shell'in tanklan pahallcíns petrolle doluydu. Shell sevk igini yapan filosunu büyütmeye devam ederken navlun fiyatlan da paralel olarak dügtü. Sanki igleri daha da kõtüleptirmek ister gibi Borneo'da da üretim dügmeye baglamig,beklenenden çok daha alt düzeyde kalmigt1.Üretimçok yavag geligiyordu. Zaten iyi tasarlanmaml;rafineri berbat gekilde igliyordu. Yanginlar, patlamalar, teknik yetersizlik ve kazalar yüzünden rafineride çaligma devamli olarak kesintiye ugruyor ve insanlarin ölümüne neden oluyordu. Gelen haberlerin kötülügüne ragmenSamuel her zaman için vakannt ve sogukkanliligini korumuy, zor günlerde bir igletmeciden beklenen davramgi gõstermigtir. Her zaman yaptigi gibi yine her sabah en sevdigt att Dük'e binip Hyde Park'ta gezintiye çikardi. Zaman zaman Samuel'e at üstünde rastlayan bagka bir ingilizpetrolcü göyle bir gözlemde bulunmuytur: Samuel atim da tipki igini yönettigt gibi yönetlyordu. Her zaman sanki attan dügecekmig gibi duruyor, fakat hiçbir zaman dügmüyordu.
Bay1Dertte Hollanda Kraliyet
Sirketi
Bu arada, Shelfin rakibi "Hollanda Krallyet" Sumatra'da üretim alamnda dramatik yükseligine devam etmig, sonra da tankerlereve depolama tesislerineyatinm faaliyetine girigmigti. Ig sahasmda kendisini bekleyen baçanyi kutlamak için 31 Arallk 1897 yllbagi gecesi girketin Sumatra'daki rafineri sahasmda bir kutlama partisi planlandi ve hazirhklar yapildi. Cece görkemligeçiyor, havai figekler atillyor, gecenin önemini vurgulamak için bayram havasmda bir tören yapile yordu, Bu tören Langkat Sultam ismindeki yeni tankerinonuruna yapthyordu. Sultan da kabulde bizzat hazir bulunuyordu. Ancak tüm bu genlikler ortaya atilan ve bütün gece kulaktan kulaga fisildanan bir söylentiyle gölgelendi. Söylentiye göre petrol tanklarmdaönemli miktarda su 115
.
bulunmugtu, bu da kuyularda yanh; seylerin döndügünü gösteriyordu. Su söylentiyi tamamen yalanlamak mümkün olamad1. Asltnda söylentidogruydu; KraliyetPetrol kuyulan petrol yerine tuzlu su vermeye baglamigtL Ar tik o uçsuz bucaksiz arazi dügüge geçmigti. l 898 Temmuz aymda attik bu durum söylenti olmaktan çIkip, resmen açiklanlyordu. Amsterdam borsastnm petrol kismi büyük panige kapilmigti ve gagkmlik içindeydi. Kraliyet Petrol hisselerinin degeri dügtü. Bu arada Standard Oil, Kraliyet Petrol'ü ucuza satm alamadigi için üzüntü duyuyordu. Samuelde sonradanhisseleri ucuza almadigi için çok pigmanhk duyrnugtur. HollandaKraliyet bu durumdan yllmamig, çaresizlikiçinde de olsapetrol çikarmaçabalanna devam etmigtir, Sumatra'da 110 kez petrol için sondaj yapmig ve l10 kez bagartsizhga ugrayine de pes etmiyordu. Sumatra'dabir gün kendi arazisi olan yerin seksen mil kamigti. Sirket dar ötesinde Perlak denilen küçük bir prensliktegörülen sizintidan cesaretlenmig, bu dela aramalarma burada devam etmigtfr. O siralar, Perlak yöre halkmdan gelen bir ayaklanmaya sahne olan bir simr bölgesiydi. Yöreninbagkam olup servetini karabiber ticaretindenkazanmig olan lider, petrolden de kazanç saglamak ve böylece servetini çogaltmak yanhslyd1.Sonuçta, Perlak'a bir kepif gezisi tertiplendi.Bu geziye Hugo Loudon admda, teknik ve idari konularda çok yetenekli genç bir mühendis liderlik etti. Aynca Loudon Macaristan'da arazi iade isteminde ve Transvaal demityolu ingaatinda da çahgtigindan bu konularda büyük bir deneyim sahibiydi. Bir özelligi de Dogu Hint Adalan'nm eski genel valilerinden birinin oglu olmasindan dolay1diplomatik alanda da' olaganüstü yetenekli olmaslydt. Loudon'un sahip oldugu bu äzelliklere Perlak'ta gerçektenihtiyaç vardi. Nitekim Loudori, Perlak Racasi nezdinde Kraliyet Petrol lehine büyük bir baçan kazandi ve bununla da yetinmeyip Raca'ya kutsal savag ilan eden yerel ayaklanmanm liderlerine kargi da baçanh oldu. da yardimi ile 22 Aralik Loudon grubuna birkaç profesyonel jeolog almigti. Jeologlarin bagladi. ustaligi derhal kendini kazilar gösterdi 1899'da Jeologlann ve alti gün gibi kisa bir süre ilk defa Böylece, Kraliyet olarak rastlandt. Petrol tam yeni yüzylhn epiginde bir petrole sonra, yerlerinde de petrol bulup igi geiginde Adalan'nm Hint bagka kez daha baçanh olmuytu. Artik amacmdaydL için yeniden yetenekli ligtirmek Bunun de jeologlannabagvurdu. Kisa zamanda, önemli miktarda yüksek kaliteli petrol çikmig, bunun da yardimiyla Hollanda Kraliyet, Avrupa'ntn yeni tomurcuklanmakta olan benziri pazarlanm iggale hazir duruma gelmigti.
"ÏticiKigi" 1900 senesi Kasim aymda, Hollanda Krallyet Sirketi'nin varligmi korumasmda herkesten çok etken olan Jean Baptiste August Kessler admda biri, Uzakdogu'dan Hague'e çektigt bir telgrafta çok bozuk oldugunu" bildiriyordu. Igin getirdigi yorgunluktan ylpranmig olarak Hollanda'ya, evine gitmeküzere yola ç1kt1.Yazik ki sadece Napoli'ye kadar gidebilmig, 1900 se."sinirlerinin
nesi Aralik aymda bir kalp krizi geçirerek ölmügtü. Hemen ertesi gün Henri Deterding admda görevli" olarak bu ige atandi. Su süresi otuz dört yagmda dinamik bir adam çok uzun, otuz beg yll kadar sürecek ve bu arada Deterding de tüm petrol dünyasma egemen olacakti. Henri Wilhelm August Deterding 1866 yllmda Amsterdam'da dogmugtu. Kaptan olan babasi, Henri daha alt1yagmdayken ölmügtü. Allenin tüm geliri Henri'nin büyük kardeglerinin egtimine gittiginden, Henri, ailesinin yanmda giderek artan sefaletle mücadelenin tüm agirligmi duyuyordu. Okulda özel bir yetenegi dolayislyla ögretmenin dikkatini çekmigti.O da tipkl Rockefeller gibi matematik iglemlerini kafastndan hizla yapabillyor Ye bu iyteki baçansi ile dikkat çekiyordu. Okul bittiginde denize açilip evvelce.dügledigi gekildebabasi gibi kaptan olacagi yerde, Amsterdam'da kalip sikici bankacilik dünyasma atildi. Çokgeçmeden muhasebe ve mallye ko"geçicilik"
"geçici
11Ó
nularini kavrayarak bu alanda uzman oldu. Kendine hobi olarak girketlerin hesap defterlerini incelemeyi seçti. Kafast devamli olarakhangi girketin hesaplanm lyi tuttugu, hangi girketintutmadigt, girketler hangi stratejiyi uygularsa hesaplarmi düzeltecegi konusuna igliyordu. lçte bu yoldan geçerekçahgmaarkadaglannm "KeskinGöz" dedigi duruma gelecekti. Çokseneler sonra ige yení baglayan gençlere yaptigi konugmada onlara çok esin verici bir ögütte bulunacakti. nizde ilerleyebilmeniz için rakamlari degerlendirme konusunda kendinizi yetigttrmelisiniz. Bu lyte nasil lyi bir yargiç kargisma gelen adami çabucak ve keskin bir gözle inceliyor ve öyle karar veriyorsa, siz de rakamlanböyle çabucak ve keskin gözle degerlendirmelisiniz" demigti. Deterding bunca yll çahytigtbankacihkta hak ettigi kadar çabukterfi etmeyip, i§lemler uzayinca diger bütün Hollandall gençlerinyaptigim yaparak kendine yení bir gelecek aramak için Dogu Hint Adasi'na yollandi. Bu kez, ünl,ü ve eski bir bankacilik tegebbüsüolan Hollanda Ticaret Dernegi'nde çaligmayabaç1ad1.Bu dernegin asil adi Nederlandsche Handel-Maatschappij'dir. Igeönce dernegin Medan'daki olisini, sonra da Malaya'mn.batt kly1smdaPenang'daki ofisi yönetmekle bagladi ve bu arada paramn nasil kazamlacagmi da ögrendi. "Para genellikleigin yapilacagt yerlerde havay1koklamak, koku almakla kazanillr. Íçetemelden baglayanbirinde eger bu koku alma yetenegi yoksa, büyük çapta para kazanma gansi da yoktur. Öyleyeni yollar kegfettim ki bunlar sayesinde banka kasalan parayla doldu" demigtir.Deterding Uzakdogu'nun degigik gehirlerinde faiz oranlarmdaki farklihklan aragttrma yoluyla epeyce büyük sayllacak para kazanmigtir. hava koklama" olayi Deterding'i petrole de ulagtirmigve bu sayede, daha ilk giri"Çevrede §imdebankaya koyacak bir hayli para saglamigti. 1890'larm ilk yillannda Kraliyet Petrol kapital siktntisi çektigi zaman Kessler bagvurdugu her yerden geri çevrilmig olarak, sonunda Deterding'e müracaat etti. Su iki adam Amsterdam'da geçirdikleri çocukluklanndan beri taniglyorlardi. Kessler'in talebinekargi Deterding dahiyane bir çözüm yolu önerdi. Gerekli olan sermayeyi verecek, teminatkargiligtolarakenvanterde görülen gazyagt stokunu alacakti. Böylece Hollanda Kraliyet varhgini korumug, Hollanda Ticaret Dernegi de para kazanmamn yeni bir yolunu bulmug oluyordu. Kessler'e gelince, o bu düzenlemeden çok duygulanmig, Deterding'e olan minnet duygusu daha da pekigmigti. ait olau olaydankisa süre sonra, Kessler tüm Uzakdogu'daHollanda Kraliyet Sirketi'ne cak bir ticariorganizasyonkurmak istedi ve Deterding'e mektup yazarak organizasyonu kimin yönètecegt konusunda fikrini sordu. Kessler yanit olarak aranan insan tipini sözlerle tarif ediqu yordu: "Birinci smif bir igadami, itici güce sahip, deneyimli ve i; hayatini kavramig biri." Bu tarife Deterding'den daha iyi kim uyabilirdi? Nitekim 1895'te Kessler igi almast için Deterding'e teklifte bulunacak ve bankacthk hayatmdan usanç getirmig olan Deterding de bu teklifikabul edecekti. Vakit geçirmeden, biraz da baskt yoluyla Deterding bagtan baça.bütün Uzakdogu'da pazarlama gebekesinikurmaya bagladt Bu konuda iki ayn arnaci vardi: Krallyet petrolü rakipleriyle egit duruma getirmek ve girketi bu rakiplerinden tecrit etmek. Astl büyük amaci, sonradan kendisinin söyledigt gibi enternasyonal bir adam" olmakti. HenriDeterding kisa boylu dinamik birlydi ve hemen her zaman açik duran, hiç kirpmadigi gözleriyleinsantarda çarpici bir etki yaratlyordu. Güldügü zaman bütün digleri görünürdü. ve çopku dolu bir kigi olarak egsersiz yapmanm çok yararh olduguna inamr ve günlük Çaligkan egsersizlerini hiç ihmal etmezdi. Bunu hem kendi sagligiiÇínhem de i; sorunlarma çare bulma kiylarac1olarak yapardi.Yaçamtmnsonraki yillannda Avrupa'dayken, artik altmig yagm smda" oldugu halde, her sabah lçe gitmedenewel, yaz olsun kig alsun önce yüzmeye gider sonra da kirk be; dakika at gezintisi yapardi. Iligkideoldugu herkes üzerinde çok güçlü ve etkileyici bir izlenim birakirdi. Insanlann tarif ettigl kelímelerle bir magnetik güce" ve deyse tedirgineden bir çekicilige" sahipti. Bu niteliklerini kendi amaçlanna ve kampanyalarma katilmasmi istedigi kipileri ikna etmede kullanirdi. Ancak Marcus Samuel'in aksine çabalan be"igi-
"petrolcülükte
"gölgeli
"dayamlmaz
117
"ner-
lirli bir statüye kavugmak, kendine bir konum edinmek için motive edilmi§ degildi. Onun asil
amacmi Krallyet Petrol'ün tarih yazari olan ve uzun yillar Deterding'in özel sekreterligini yapmig EC. Gerretson qu sözlerle özetlemistir: "Deterdilig'in hedefi çok yüksek, olaganüstü bir amaca yönelik degildi. Kamuoyunun yaranna hizmet vermek, yeni bir ekonomik düzen yaratmak, yeni ve güçlü bir ticaritesis kurmak gibi bir niyeti yoktu, Amaci herhangi bir tacirinamacmin aymydL Büyük olsun küçük olsun, son derece gerçek olan bir amacm pegindeydi: Para kazanmak." Para kazanmaktan bagka her ne yaparsa yapsin ve ruhen" her zaman íçin tüccar olarak kalmigtir. Zainanla Deterding kendisinden gakayollu "Yüksek Düzeyde Simpleton" (sözlük anlam1 yüksek düzeyde basit) diye bahsedecektir. Kugkusuz bu deyimi kendini yermek için söylemiyordu. "Simpleton"deyimini çaligma yaçammm rehberi anlammda -her sorunu en sade gekle dönügtüren, asil elemanlarina çevirenkigianlammda- kullanmigttr. Bu konuda kendisi punlari söylemigtir: "Degeri olan her geyde sadelik egemendir. Sahsen ben ne zaman bir is tekliflylekarçtlagsam, teklifüzerinde dügünür, eger o igi basite dönügtüremeyecegimi anlarsam, igin ümitsiz oldugu bilincine vartr, geri çeviririm." Krallyet Petrol'le çahytl L ilk yillarda Deterding'in kafasmda bir fikir hâkimdi: Yeni birlegme arasmda geliçmigpetrol girketleri ve bütünlegme. Kamsma göre Krallyet Petrol'ü Standard'a kargi korumanm tek yold buydu. Ana fikir olarak bir Hollanda atasözü olan "Eendracht maakt macht", "Birlikten kuvvet dogar" säzünden esinlenmigti, lgbirliginiaym zamanda bu endüstriye tutarlthkgetirecekbir yol oldugu için de istiyordu. Tipki Rockefeller glbi o da flyat oynamalarmdan çok tedirgindi. Ancak bagka bir konuda Rockefen.ër'danve Standard'dan farkh görügteydi Onlarmaksine flyat indiriminin bir rekabet aract olarak kullamlmasma karplyd1.Bùnun yerine savag halindeki girketlerarasmda fiyat ayarlamasi yapilmasi, bang antlagmasi imzalanmasi yanhslydt. Bunun zamanla tüketicininbile lehine olacagini iddia ediyor ve iddiasmi gu gerekçeye dayandiriyordu: Bu uygulamayla fiyatlar daha tutarli ve güvenilir olacak, böylece daha çok yat1nm yapilmasi tegvikedilip verimlilik artacakti. Ancak çok basit olan bu fikri Deterding'den kaynaklanmayan bagka bir fikir izleyecekti. Herhangi tifr birlegme olaymda Kraliyet Petrol'e mutlaka en önde yer verílmesi gartkoguluyordu. Sonuç olarak Deterding'in önerileri äteki ilgililerce pek iyi niyetli bulunmadi. Nobel'ler ise ileride Deterding'i bir uzlagma erdemi olatak degil, insanlan bogazlamak ve sonra da cesedini toplamak"olan çok dehgetli bir yaratik olarak görecekti, "kalben
"basit"
"görevi
Birlegmeye Dogrti ÍlkAdim Shell ve Hollanda Kraliyet girketleriRus ve Uzakdogu petrol ticaretininkontrolünü birlikte yaptyorlardt. Bu iki çirketarasmda öteden beri süregelen rekabetten" yararlanmak isteyen Deterding bu firsati büyük rakíbi Marcus Samuel'le birlegmeyevarmak için bir baglanglç noktasi olarak kullandL Sonradan gerçeklegen dünya çapmdakií§letmenin esas karakterini her ikisi de "ylpratici
çok yetenekli ve cesur, her ikisi de olaganüstü bencil olan bu iki adam tayin edecekti. Ancak bunlardan Marcus Samuelõvgüden daha çok hoglanan, duyguya daha çok yer veren ve mevki edinmeye daha merakh olantydL Henri Deterding'in hareketleri ise her geyden çok paramn ve kaba gücün dürtüsüyle ayarlamrdt. Ortada karara baglanmasi gereken temel bir sorun vardi: Yeni olugacak birlegmede bu iki adamdan hanglsinin baça geçecegi. Su konuda Marcus Samuel de Deterding de son derece iddiallydilar. Marcus Samuelku kasuz bu konuma gelmesi gereken kiginin kendisi oldugunu dügünüyordu. Çünküne de otsa Shell Sirketi'nin gözle görülür bir üstünlügü vardi ve faallyetleri çok uzaklara kadar uzanmaktaydt. Ancak Deterding de hiçbir zaman ikinci derecede rol oynamak niyetínde degildi ve bunu kendisi söylüyordu. Bu iki adam birbirleriyle dolaysiz olarak yaptiklan müzakerelerle hiçbir noktaya gelemeye118
i
ceklerini anlamiglardi. Het ikisinin de bir araclya ihtiyact oldugu artik kesinlegmigti, ancak bu excellence" arabulucu olarak tamaraci kim olmallydi?Söz konusu petrol oldugu zaman Lane nan, petrol komisyoncusu Fred Lane'den daha iyi bir aract olabilir miydi? Aynca denen bu adam Rothschild'lerin de yabancisidegildi ve onlarm Londra'daki petrol tesislerinin temsileiliginiyapiyordu. Samuel'in de hem arkadagi, hem de danigmam ve sirdagiyd1.Samuel, on yll kadar önce yaganan petrol darbesinde çok itimat ettigi bu adami uyguladigt fesat iginde kendine yardimciolarak kullanmigt1. Lane ve Deterding lse son zamanlarda tamsmt; olmalanna kargin hemen kaynagmiglar,çok da yakm dost olmuglardi. Lane ilk glrigimolarak Uzakdogu'da Hollanda Kraliyet ile Shell arasmda sürmekte olan flyat savagmda kargilikh görügmeleryoluyla ategkessaglanmasi çabasmayöneldi.Kamsina göre bu ancak çok zararli olan ve onun deyimiyle Samuelve Deterding arasmdaki (birçegit raket oyunu) ve "Shuttlecock" (raketle bagka bir kargihkh oyun) suçlama oyunlanna oynanan son vermekle saglanabilirdi. Gösterdigt çaba sonunda kargihkli görügmelerin-baglamasiiçin gerekli uygun atmosfer yaratilabildi. Bütün bu geligmelereragmen digaridan baloldiginda amaç yönünden iki lider arasmda çok önemli bir farkhlik görülüyordu. Samuel iki firma arasmda basit bir pazarlama düzenlemeslyle yetinmek isbir yönetimden" yanaydi. Bu konuda Lane, Detertiyordu. Deterding ise diga açilacak ding'le konuqup Samuel'inönerisini kabul etmesini, yönetimin" y111argeçtikçenasilsa kaçmtlmaz olacagLni, bugün içinse Samuel'in yönetime" kargi oldugunu ve ödün vermeyecegini söyledi. Durum glderekdaha karmagik oluyordu. Özellikle 1901 Ekim ayi ortasmda Marcus SamuePin vapurla New York'a, Broadway 26 adresindeki Sayin Baylari ziyarete gittigi zaman ortalik iyice karigtl. Ziyaretin Standard Oil'le bir uzlagma saglamak amaciyla yapildigt kugkusuzdu. Bu ara John Archbold, Rockefeller'e mektup yazlyor ve Marcus Samuel'in ziyaretini pu sözlerle anlattyordu: "Sir Marcus Samuel ziyaretimize geldi. Su girkethiç kugku yok, bütün dünyada, biz hariç, rafine petrol dagttimmda en büyük olan acentadir. Buraya bizimle bir "par
"gölge"
"battledore"
,
"birlikte
"birlikte
"birlikte
anlagmaya varma konusunu konugmaya gelmig. Öylesanlyorum ki, girketlerinin mah olan bazi tesislerdenbüyük bir kismmt bize satmak istlyor." Ancak bu sözlere ve yapilan birçok kapsamh konuçmaya ragmen taraflarbir anlagmaya varamlyor, Shell'inne derece kiymet ifade ettigi hak-
kmda görüg birligine varamtyordu. Samuel, tesislerinebir deger biçmig, bunu Standard'a bildirmigti. Ancak Standard bu deger saptamasmm gerçekçioldugundan kugkuluydu. Diger taraftan Samuel'e de boy bir igletmeci demek dogru olamazdi. Ne de-olsa kendisi durup dufttrken bu konuma gelmemigti. Londra'ya geri döndügünde çevresine zafer ifade eden bir görünüm sergili-
yordu. Herkeste Shell'e karç1 bir merak uyandirmayi ve gerçekte bagi dertte olan bu girketi iyi durumda gibi gõstermeyibagarmigtl.
"Ingiliz-Hollanda ighirligi- Asya Sirketi" SamuelNew
York'tayken Lane canla bagla çaligip Hollanda Krallyet ile Shell arasmda bir anlaghulmaya zemini çahymig,bunun için de kafasmda bir plan yapmigt1. Fakat çözülmesi gerema ken asil sorun, çözülmemigolarak ottada duruyordu. Yapilacakanlagma basit bir pazarlama düzenlemesiyle kisitli mi kalacaktt, yoksa diganya da agilacak bir igbirliginemi yönelik olacakti? 4 Kasim 1901 tarihindeLane bu konuyu tartigmakve kesin bir karata baglamak için Samuel'igörmeye gitti. Lane'in üzerinde dikkatle durdugu Ve Israrli davrandigt konu Samuel'e qu görügükabul ettirmekti: Basit bir pazarlama düzenlemesi pazara bol miktarda petrol aktigt ve fiyatlan fazlaslyla dügürdügü bu kogullar altmda,yetersiz kalacak ve biçbir anlam ifade etmeyecekti. Aynca üretimin kontrolü de gerekiyordu. Bu faktörün de gõz önüne alinmasiyla sonuç açikliga kavupturuldu ve bir birlegmeye gitmekten bagka hiçbir çözüm yolu olmadigt" karanna vanldi. Su kararl Samuel de kabullenmigti ve o andan itibaren bir temsilcisiymiggibi davkabul ettirdigi havasiranmaya bagladi; çevresininonu yenilgiye ugrattigL ve anlagmayi "mutlak
"zarafet"
"lütfen"
119
I
üretimi lositlayabilecek yeni bir organizasyona gitmek gerekecekti.Her iki tarana girdi. Simdi fm da yazgilarmi belirleyen bu anlagmayla ileride, Hollanda Kraliyet-ve Shell Grubu'nun birlikteligiyle saglanacak büyük igletmenin ilk adimlan atilmig oldu. Deterding acele ediyor, anlagmanm bir an evvel tamamlanmasimistiyordu. Standard Oil'in Shellile anlagip kendisini atlatmasindankorkuyordu. Nitekim çokgeçmedenyamlmadigt da ortaya ç1kt1.1901 Noell'nden iki gün evvel, õnceleri tereddütlügörünen Standard Oil, fikrini degigtiripShell'e 40 inilyon dolarhk fevkalade büyük bir tekliftebulundu. 190l'de 40 milyondolar bugünün 500 dolanna epit, çok büyük bir paraydi.Samuel'inailesi kendisini bu teklifi kabule zorladlysa da Samuel hemen karar vermeyip, Noel tatilindemevcut seçenekleri degerlendirmek için malikânesi Mote'a.gitti. Orada kaldigt sürece yagaminmen zorlayici kararlarmdan biri olan bu konuyu uzun uzun dügündü. Acaba hangi yolu seçmellydi?Hayal edilemeyecek büyüklükte bir paray1 kabul edip tahmin dahi edilemeyecek büyüklükte bir servete kavugup, Standard Oil imparatorlugu içinde en önde gelen seçkin pahsiyetlerden biri mi olmahydt, yoksa Deterding ve Hollanda Krallyet'le gansimdeneyip kader birligi mi yapmallydi? Bu konu üzerinde durmak ve sözünden dönmek íçin ortada pek çok geçerli sebep mevcuttu.Ancak, Noel'den hemen sonra aldigiacil bir telgrafonu aniden dügüncelerinden slyinp gerçek hayata döndürecekti. TelgrafiLane gönderiyorduve Londra'ya dönmesini istiyordu. Kargikarç1yageldiklerinde Lane bazi ana noktalarda Deterding'inödün verdigini söyledi. Bunun üzerine 27 Arahk 1901 tarihinde Samuel ve Hollanda Krallyet arasmda çarçabuk bir anlagma taslagtimzalandi. Taslak gece hareket eden vapurla Deterding'e elden gönderildi. Aym gece Samuel New York'a gönderdigtbir telgraflaStandard'in tekliini reddettigini ve müzakereleri kesmig oldugunuürün·milyon
tüleri ile
birlikte bildiriyordu.
Samuel'in asil istedigt epitlikti. Standardise para yönünden çok cömert olmasma kargm her zamanki gibi,kontrolkonusuna gelince israrh davranlyordu. Su konuda da aym Isran göstermigIngiliztarafindanAmerikan tarafma ti. Marcus Samuel Standard'la anlagmig olsaydt, geçecekti. Bu ise Samuel'inasla kabul edemeyecegl bir geydi.Onda vatanseverlik duygusu gerçektençok kuvvetliydi. Durum böyleyken, anlagma taslagt imzalandigt halde, Deterding yine de tam bir anlagma elde edememly oldugundan endigeliydive anlagmanmresmi anlamda saglanmasmi istlyordu. Her zaman oldugugibine istedigini bilerek ve amacina muhakkak erigmek isteglyle,Dogu Hint Adalan'ndaki Hollanda kökenli öteki üreticileri bir araya getiripyenibir anlagma ile birlegtirmeyi, sürücü koltuguna da Hollanda Kraliyet §irketi'ni yerleptirmeyi ba§ardi. Artik erigmek istedigi noktanm yansma erigmigve Dogu Hint AdalanHollandakesiminden ç1kanlan petrol ürününün etkin bir gekilde kontrolünü saglamigtt.Fakat Shell'leyapacaklan satig anlagmasi acaba ne tür bir sonuca baglanacakti? Gerçi Deterding daha önce Samuel ve Deterding'in i§i "Birlikte yürütmesi" konusunda kargi taraflabir anlagmaya varmigt1.Fakat artik Standard sahneden çekildiginegöre, Shell'in konumu zaylflamig olmuyor muydu? Bunu dikkate alan Deterding gok geçmeden dügüncelerini pratik ve kendisine çok çekicigelen bir fikir üzerinde yogunlagtirmaya bagladi. Ídareyisadece bir kigi ele almall ve bu kipi Henri Deterding olmahydt. Kararmi vermig olarak Samuel'ebir ültimatom gönderdi. Teykilatlanma konusundaki änerisini kabul etmedigi takdirde (kiöneri Shell'inve Samuel'inidare üzerindeki kontrolünü kisitliyordu) artik bagka müzakereye girmeyecegini, bunun için Kanal'i agmak zahmetine bile katlanmayacagim aç1kve seçik bildirdi. Hollandali ültimatomunda gu sözlere de yer veriyor, "Her ikiinizin de kaybedecek bir dakikamiz bile yok" diyordu. Sonundadedigini yaptirdi.Yenigirketinbama Samuel getitilecekfakat idare ve yönetim Deterding'de olacakti. Günlük rutin iglerin sorumlulugunu da Deterding üstleniyordu. Artik Deterding bundan fazlasim da isteyemezdi. Çok geçmeden anahtar konumunda iki belge imzalandi. Bunlardan biri Hollanda-Hindistan Üretim Komitesi'nin kuruluguna, öbürü de sonradan isim degigtirip "Íngiliz-Hollanda Petrol Sirketi" kuruluguna ait belgeydi. olan "Shell Nakliye-Hollanda Krallyet Petrol Sirketi'nin" "kontrol"
120
.
Çokgeçriteden üçüncü bir girket, yani Rothschild, Samuel ve Shell'e sicak bakmadigt halde, diglanmak istemeyip bu birlige katilma karan aldi. Samuel bu konuda karars12 göründüyse de, Deterding Rothschild girketi istedigine göre onun da ne pahasina olutsa olsun birlige dahil edilmesi hususunda Samuel'í ikna etti. "Bu konuda bir gecikmebizim için tehlikeli olur. Eger bu gansikaçirirsak artik bir daha asla yakalayamayiz. Zaten bir talihte Rothschild'lerle birlikte çaligtik ve herkes de biliyor, o zaman bütün gelecek bizimdi. Onlann ismi olmadan baçanli olamaylz" diyordu. SonuçtaSamuelkatilma teklifinikabul etti. Samuel artik geçmigten ders almig gibiydive önerilere pek karç1çtkamlyordu.1902·tari-
.
hinde Deterding ve Rothschild'le son derece önemli bir anlagma yapmast istendiginde itiraz etortadan kalk1yor,yeni ve daha meyip anlagmayiimzaladi. Su anlagmayla Inglliz-Hollanda Sirketî ismiyle yeniden doguyordu. Artik Samuel böyle bir büyük bir girket olarak Asya Petrol Sirketi birlegmenin daha iyi sonuçlar verecegi konusunda hissedarlanna vaatte bulunuyor ve gerekçe olarak da bu birlegmeyle teykilatm"güvensizlik ve tehlike dolu Rus petrolü pazarahgma bagllhktan kurtulacagmi söylüyordu. Bütün kuvvetiyle ve yüksek bir sesle "Hollandali dostlar1mizlauzun zamandir süregelen savagimizsona erdi. Eu yalnizca bangla degil, aym zamanda hücum ve defansa yönelik bir birlegmeyle saglanmly bir sonuçtur. Bütün ilgililerce içtenlikle kutlanacak bir olaydir"diyordu. "tüm
Deterding'in Zaferi Asil adi Ingiliz-Hollanda (BritishDutch) olup sonradan Asya Sirketi admialan bu girketler,birleyilk derece önemli dogru Eu atilan büyük adimm temsilcileridir. olmasinakargin bu anlagmeye ma hâlâ resmi bir kontrata baglanmamigtl. Diger taraftan Shell'in mali durumu ve pazar konumu da devamli olarakbozulmakta ve yok olma noktasmagelmekteydi.Öyleki, Deterding anlagmayibozup çekilmek istedigini söyleyerek tehdit eder olmugtu. Artik Samuel'e olacaklangögüsleyip, her geyinbagarisizlikla sona ermesini göze almaktanbagka yapacak bir geykalmamigt1. Ne var ki 29 Eylül 1902 tarihindegirketin bagkam olan Samuel Londra Belediye Bagkanhgfna seçiliyordu. Bu olgu göz önüne almdigmda, artik girketin baçansiz olmasi son derece küçültücü bir gey olurdu. Samuelhenüz Bagkan olmadan önce, agustos ayi sonunda Deterding'i Mote'a davet etti. Hollandall,Ingiliztarzmdayaptimigbu köyevini çok begenmig ve etkilenmigti. O zamana degin bu kadar güzel bir ev görmemíçti. Kendisi de bir gün böyle bir eve sahip olmaya karar verdi. Samuel ise güncelliginikoruyan sorunlarmvarhgmi kabul ediyor, bu konuda içten davramyordu. Deterding Shell'in zaylf durumda oldugunun bilincindeydi; fakat akhndan geçirdigi dünya çapmdaki dev proieyi gerçekleptirmek için "Hollanda bayraginin" yeterli olmadimutlaka gerek vardt ve bu baygtmda ayni kesinlikle biliyordu. Daha güçlü olan bir ataciliglyla rak "Union Jack" denilen ingiliz bayragt idi. Bu dügüncelerle, Asya Petrol Sirketi Shell'in gelecegini düzeltecegi ve bu konuda bütün gücü ile çah acagt konusunda SamuePe teminat verdi. Yeni girketiniglerini yönetebilmek için Deterding kendine Londra'da bir yer bulup oraya yerlegti. Zaten 189Tden beri telgrafadresi olarak Londra- "Celibacy"adresinikullanmaktaydi. Londra'dakiAsya ofislerinden de Hollanda Krallyet ve ShelPin bilepik mal kaynaklartm, aynca Rothschild'lerin Rus petrol ihracatimn büyük bir k1smmi ve Hollanda Dogu Hint Adalan'ndaki bagtmsiz üreticilerin verimini kontrol edip dengeliyordu. Simdi artik büyük çapta petrol ahm satimiyaplyor, bu içte büyük ustalik ve baçan gösteriyordu. Hollanda-Hindistan Üretim SirketiKomisyonu Bagkaniolugundanyararlanarakbu bölgedeki üretimi kisilladi ve kota sistemine geçti. Deterding tüm enerlisini yeni dogmug olan Asya Sirketi'ne yönelttigt strada Marcus Samuel de petrol i iyle hiç iligkisi olmayan bagka bir ige, 10 Kasim 1902'de resmen seçilmig oldu"bayraga"
i
121
I
gu Londra Belediye Bagkanligl'na resmen
bagllyordu. Hiç kugkusuz Belediye Bagkam segildigi
gün onun hayatmm en önemli günüydü. Eu konuma gelmekle Londrah bir tüccara verilebilecek en büyük onur ona verillyordu Marcus Samuel için bunun asil önemi bu gerefe layik gö-
rülen kipinin Dogu Kiyisi'ndan gelmigbir Yahudiolugundan, bir sedeftüccarminoglu olmasmdan ileri geliyordu. Beklenen büyük gün geldiginde yüzlerce araba sira halinde törene kattliyor, ailesi ile birlikte birçok seçkin kipi de tören yerinde hazir bulunuyordu. Samuel ve ailesi bu tür törenlerdensikilmakla beraber, törene katilanlann Samuel'in dogum yeri olan Yahudi mahallesi Portsoken'den geçmesindendolay1 da gurur duyuyorlardi. Bu büyük gün Guildhall'deverilen görkemli bir ziyafetle son buldu. Masalan dolduran birçok seçkin kigi Marcus Samuel'i selamityordu. Konuklar arasinda bulunan Deterding kendini bu olaydan uzak tutmayaçaligircasina bir kenara çekilmigve tuhaf bir gösteriyi seyreder gibi, olup bitene baktyordu. Bir i; arkadama yazdigi mektupta töreni pu sözlerle anlatmigtir: "Bu tür bir törene ikinci bir defa katildigimdahiç kimse bana frak giydiremez."Ora halk1nin görügüne göre Beledlye Bagkanlig1gösterisi çok mükemmeldi; fakat bir Hollandah gözüyle daha çok törenselnitelikte bir sirk gösterisini andirlyordu. O günden sonra Samuel görevinin gerektirdigigtbivaktini törenlerde,birbirini izleyen resepslyonlarda, peg pege söylevlerverdigi toplantilardageçirmeye bagladt. Dikkatini yenidenpetrol igine verdiginde aradan bir ay geçmigti. Petrole döndükten sonra bile Belediye Bagkanligtgörevlerini yapmak durumunda oldugundan, resmi yolculuklara kat111yor,zamanin ileri gelen kipilerinin ziyaretini kabul ediyordu. Görevlerinden biri de, oturdugu Belediye Bagkanlikevi'nde, dell olarak tesciledilmesigereken aktl hastalarlyla kipisel olarak görügmelerdebulunmakti. Bunu bilenlerden bazilan Bagkan'm petrolcülerle vakit geçirmekten çok delilerle vakit geçirdigini söyleyerek kendisini elegtirmeye baglamigti.Samuel Belediye Bagkanligtgörev ve konumundan çok hognut _olmakla beraber bu sorumlulugun getirdigi agm yorgunluk da onun sagligim etkilemeye baglad1.Belediye Ba§kanligiyaptigtbir sene içinde devaml1 olarak saghk sorunlanyla kargilagti. Bayagnlan çekti ve hepsinden öte agzmda ne kadar dig varsa çektirmekzorunda kaldi. sikmtilar yalniz saghkla simili degildi. Sözgelimi,1902 Aralik aymmson cumartesi Çektigi günü sabah.erkenden Kent'teki evi Mote'dan aynlip ilk trenle Canterbury Bagpiskoposu'nun cegerifleriyleögle yemegi yedi; aym günün aknaze törenine katilmak için Londra'ya gitti. Sehrin gami da zorunlu olarak tiyatroyagitti. Pazar sabahi Lord Kitchener'in sergiledigiBoer Savaç1'na ait silahlan inceledi. Pazartesi sabahl gehrin iglerine bakti ve ancak ondan sonra kendisini bekleyen Fred Lane'den gelen bir mektuba vakit ayirabildi. Mektup onu çok üzen haberlerle doluydu. Samuel'inçok eski dostu ve ortagl olan Lane, Shellmütevelli heyetinden istifa etmekte oldumüdür yardimc111gi gõgunuyaz1yordu. Söyledigne göre bunun nedeni sadeceAsya Sirketi'nin revinin çok yorucu olmasindan da ileri gelmiyordu.Lane, Marcus Samuel'in girketiniyönetme tarzindangikâyetçiydive onu agir gekildeeleptiriyordu. "Siz böyle bir igin bagmda olamayacak , kadar meggul bir insansmiz Ve her zaman da böyleydiniz. Anlagildigina göre yapacak bir tek gey kaldi. Sermayeyi batinp dünyayi yerinden oynatmak ve sonra da oturup Tanr1'yadua etmek ve her geyiondan beklemek. 14hayatinda bu mantaliteyle igleyen, her geyi ansa birakan bir durumla bugüne kadar hig kargilagmam14tim... Su tür bir i; hiçbir zaman bo zamanda bir tek göz atmayla veya zaman zaman bagarilan parlak misyonlarla yürütülemez. Bu iq devamhdir ve sürekli ilgilenmeyle yürütülür" diyordu. Mektubunun ileri sattrlanndaise göylebir kehanette bulunuyordu: "Çokradikal bazi degigiklikleryapmadikça, girketsabun köpügü gibipatlamayamahkûmdur. Böyle bir durumda hiçbir gey girketi kurtarmaya yetemez." Bu mektup üzerine Samuel ve Lane bir araya gelip durumu konugtular. Ílerikigünlerde de bu konuya iligkin yazigmalarmt sürdürdüler. Fakat mekt.uplarmda devamli olarak birbirlerini suçluyor, gitgide daha öfkeli davran1yorlardi. Aradaki kirginhk giderflemedi ve sonuçta Lane mütvelli heyetten aynldi. Su ayrilig her ikisinde de sonsuza kadar devam eden agir bir ihanete ugramiglik duygusu birakmigttr. 122
·
kurulma faallyeti ve ingasi hâlâ devam ediyorAradan geçen zaman içinde Asya Sirketi'nin du. Son anlagmanin henüz yapilmamig olmasi nedeniyle tarallararasmdagirketinkontrolü ve izlenecek politika konularinda sürtügmeler, anlagmazliklar oluyordu. HollandaKrallyet Sirketi'nin yazarlanndan biri Deterding'in herkesten sadece ve adilce" hareket bekledigini yazar. Samuel'inbiyografi yazan ise tamamen farkl1bir görügteydi. Ona göre Deterding kendi dedigtBu israr onu mantiksiz bir öfkeye ve kine sürüklemig, adeta nin yapilmasmda israrliydi. migti." Yine de oyunda bütün kozlar Deterding'in elindeydi ve o da bunu bildigi için anlagma yoluna gitmekte isteksiz davramyordu. Nitekim sirasi dügtügü bir gün "Kendimi on belediye bagkanlyla bag edecek kadar formda ve güçte hissediyorum" diyecekti. Sonuçta, 1903 Mayis tarihinde,artik kurulmast tamamlanmigolan ve her iki tarafmda sahip oldugu üçüncü girket olan Asya Sirketi'yle on adet kontrat imzalandi. Yeni girketingörevi üretimi Adalan'nda Dogu Hint ayarlamak, Uzakdogu'dasatig igini üstlenmek ve ayrica Avrupa'da Dogu Hint Adalari benzin ve gazyagmm satigmi kontrol etmekti. Ancak Deterding açismdan, sagladiklan en büyük zafer, mütevelli heyetine zafer kazanmig edas1yla aç1kladigi gibi, kontratin her satirmda Hollanda Krallyet'in parlamasi ve açikça kayinlmaslydi. En büyük bagart idare müdürünün, yani kendisinin aym zamanda Hollanda Kraliyet'in de idare da Asya Sirketi müdürü yapilmasmdan ileri geliyordu. Samuelidari müdürlük süresinin üç sene olarak kisitlanbir yll olmasmda, bir gün bimasmda Israr ettiyse de, Deterding kararh davramp sürenin le daha az olmamasmda" direndi. Kugkusuz bu atamamn devamli olacagi anlamma geliyordu. Sonuçta tu konuda da kazanan kendisiydi. Asya mütevelli heyeti ilk toplantisim1903ylh Ternmuz aymda yapti. Bagkanhk lioltugunda Marcus Samuel oturuyordu. Konugmasmi hiçbir nota bakmadan yapan Deterding, anlagildiginagöre hangi dakika hangi geminin nerede oldugunu, nereye gittigini, kargosunu ve her limanda. ne kadar flyat verilecegLni eksiksiz ve yanlipsiz olarak biliyordu. Bu durum Marcus Samuel'i de fazlasiyla etkilemigti. "dürüst
"delirt-
"yirmi
"Grup"
-
Samuel Boyun Egiyor
Deterding kendisini tüm ener]isiyle yeni igletmenin iglerine adamigtt. Hollanda Kraliyet'in bagkam bir gün onu uyanp çok fazla çaligtigmi,kendini ylprattigim söyledigtnde, Deterding ona gu yamti verecekti: "Herkes bilmeli ki petrol iginde önümüze gelen f1rsatlan degerlendirmeliyiz. Aksi takdirde bu firsatlar bir daha geri gelmemeküzere kaçar." Deterding is yagammda hiçbir zaman bir kumarbaz olmadi. Buna kargm hesapli da olsa, risk üstlenmekten kaçmayan bir yapisi vardi; yöntemi devamli olarak çaligmak, durup dinlenmeden çallgmakti.O siralar Dogu Hint Adalari'ndan ç1kanlanpetrol, benzin imaline özellikle uygun oldugu için Hollanda Krallyet bu bölgedeki bagimsiz üreticilerin çogunu kendi bayragi altmda toplamak istedi ve bunu bagard1. Otomobilde art1k revaç kazanmig, ingiltereve Avrupa kitasmin çegitliülkelerinde en çok rastlabüyümeye devam etti ve nan, yollari dolduran bir ulapim araci olmugtu. Su arada Asya Sirketi Deterding'in kamçilayici dürtüsüyle kisa zamanda giderek geligen Avrupa benzin piyasasinda önemli bir hisse edindi. ÍçlerHollanda Krallyet aç1smdan her gün biraz daha iyiye gittigihalde, Shell açisindan sistematileolarak biraz daha kötüye gidiyordu.Bir kere Spindletop'tan çikarilan Texas petrolü artik ürün vermlyordu. Aynca ingilteredeniz filolari, SamuePin Kraliyet donanmasmda yakit olarak kömürden mazota dönme önerisini ciddiye almayarak reddetmigti. Su Samuel'inözlemle bekledigi pazarin gerçeklegmeyecegi anlamma geliyordu.Hollanda Krallyet'in, Borneo hammaddesimn mazot olarak kullamlmaya elverigli oldugu keyfi de o zamana rastlar. Bu, kugkusuz mazot üretimini kendi tekelialtma almayi bekleyen Samuel'ln ümitlerini bir kere daha kmyordu. Standard Sirketiise çok uzun y1llar,flyat konusunun olugturdugusavagm içinde kaldi. Su arada eski 123
dost, yeni dügman olan Fred Lane büyük buruklukla Shell Sirketi'yle anlagip Asya Sirketi'nin yardimct idare müdürü olmuytu. Shell'deki konumunu kendi burukluklanm gidermede bir araç olarakkullanma pegindeydi. Deterding ise çifte standartla hareket edlyor, her iki tarafa.dasanki onlardan yanaymig gibi davramyordu. Aslmda Hollanda Kraliyetyanlisiydt ve harap durumdaki Shell'e kargi bu girketindurumunu yükseltme pegindeydi. Artik topallamayabaglami§ve yakmda da çökecegeben2eyen Shell, hissedarlanna kâr payiolarak zorlukla yüzde 5 ödeyebildigt halde Hollanda Krallyet yüzde 65, yüzde 50 ve 1905'te de yüzde 73 glbi çok büyük, doyurucu oranda hisse ödüyordu. Su durumda Shellne yapabilirdi? Art1kMarcus Samuel için aynlma saatinin geldigianlaç1hyordu. Nihayet 1906 kig mevsiminde,en yetenekli adami, RobertWaley Cohen admdaki genç memur, kendisine kötü haberi getirdi.Cohen ona artik lionsolide bir pazarlama girketininyetersiz oldugunu söylüyordu. VarhgLm koruyabilmek için ShelPin yapacagt tek gey mümkün olan en lyi kogullan saglayarak Hollanda Kraliyet ile tam bir birlegmeye gitmekti. Bu fikir Samuel'ikahrediyordu. Ne de alsa bu büyük global petrol girketinikendi elleriyle, kimseden yardim almadan kendisi yaratmigtl. Ancak bagka hiçbir seçenek yoktu. Sonunda kaçmilmaz olam yapti ve birlegme konusundaki istegini Deterding'e açti. Deterding tekliti kabul etti. Böyle bir birlegmenin kendi taralmcada arzu edildigini söyledi.Ancak ortada bir sorun vardt Birlegmehangi baz üzerinde yapilacakti? Aralannda eskiden yaptiklan "Íngiltere-Hollanda" anla§masmda bu oranm elli-yüzde elli" oldugunu bilen Samuel,bu anlaymada da aym orano geçerli olmastm yanitladigmda Deterdingbuna giddetle itiraz etti. Samuel donup kalmigti. Deterding "ÍnglltereHollanda" anlagmasmmgeride kaldigim, arada geçen zaman içinde iki girketin konumlannm dramatik gekildedegiçtigini söylüyordu. Oran ona göre birlegmede Hollanda Kraliyet yüzde=60, Shellise yüzde 40 alacakti. "Ama biz bu birlegmeyle Shell'inmal varligim ve tesislerinibir yabancimn ellerine birakmig oluyoruz!" diye tepki gösteren Samuel, konugmay1orada kesti. Önerilen orani hiçbir gekildehissedarlanna açiklayamayacagini dügünmügtü. Durum öylece ortada kaldt ve birkaç ay unutulmug gibi oldu. Ancak Shell'in durumu hiçbir düzelme göstermediginden,Samuel konuyu bir kere daha gündeme getirmeye, Deterding'le tekrar bir konugma yapmayazorland1. "ÌdareyiH·ollanda-Kraliyet'ebirakmaya raziyim, fakat bir tek kogulum var. Siz, Bay Deterding bana Shell mal varligini Hollanda Kraliyet'iniyi idare edecegikonusunda garanti vereceksiniz" dedi. Deterding sadeœ bir konuda garantiverebilirdi. Hollanda Krallyet, Shell hisselerinin dörtte birini satm alacak, böylece hissedar durumuna geçecekti.Hissedar olunca da dogal olarak Shell çikarlarimiçtenlikle gözetecekti. Samuel konuyu iyice dügünmek için süre istediyse de Deterding istegl kabul etmedi ve "Suan için cömert bir havaday1m. Size bu teklitiyaplyorum, fakat eget siz bu odadan teklifimi kabul etmeden çikarsaniz, önerimi geri alinm" dedi. Bu duanlayarak teklifikabul etti. Samuel'inDeterding'le rumda Samuel bagka bir seçenek olmadlgLm yaptigt mücadele beg yll kadar sürmüg,sonunda bitmigti. Kazanan taraf Deterding olmuçtu. Birligin temelleri 190Tde atildi ve bu birlikten Hollanda Kraliyet/ ShellGrubu birligi dogdu. Dört yll evvel de "ingiltere-Hollanda" isimli birinci bilegik pazarlama girketikurulmuçtu ve ise yeni düzenleme ile bírlikte bu girkettedaha üstün sayilan girketinismi öne almmigti. Simdi "Hollanda Kraliyet" ismi baça geçiyordu. Böylece isimlerin yazilig sirasi ile hangisinin daha güçlü oldugu belirlenmig oldu. Bu isim stralama degigikligini Deterding kasten yapm1çtir.Ne de olsa zaferi kazanan kendisiydi. Yillar geçtikçe yeni girket sadece "Grup" adlyla anilmaya baglandi. Petrol üretimi ve rafinericilikle ilgili her türlü mal varhgi bir Hollanda girketiolan Bataafsche PetPetrol Sirketi admdaki bir Ingilizgirrol'de toplandi.Nakliye ve depolama igleriyse Anglo-Sakson ketine verildi. Hollanda Kraliyet ve Shell birer holding oldular. Ancak bu düzenlemede Hollanda Kraliyet Holding60, Shell Holding ise yüzde 40 hisse sahibi oldu. "Idare Müdürleri Komitesi" hukuki yönden belirli bir statüden çikartldilar.Komite artik iki ayn holdingin mütevelli heyetle"yüzde
124
I
rinde faal durumda çahgan üyelerle temsiledilmeye baglandi. Hollanda Krallyet, Samuel'inistedigi fyi niyet sembolüolarak Shell hisselerinin dörtte birini salmaldlysa.dadaha sonraki yillarda bunlan satma yoluna gitti. Deterding sembolikolarak tek bir hisseyi kenditie ayinp satmadt. Deterding'in çaligma yeri Londra'ydi. Buradaki ofisi zamanla Hollanda Kraliyet/Shell Sirketi'nin mali ve ticariçahgmamerkezi oldu. Norfolk'da köy evi tarzindabir malikânesatm alip eskiden beri özlemini duyup imrendigi ingilizegrafimn yagam tarzmdabir hayat sürdü. Iginteknik tarafi,yani üretim ve rafinericilikHague'de toplandi.Olaylarbirbirini kovaladikça taraflar arasinda eskiden var olan girketyapisi farldihklan da yava; yavag ortadan kalkti ve taraflarkâtin hangi taraftansaglandigina aldirigetmez oldular. Önemliolan bu kârm yüzde altmig-yüzde kirk oranmda paylagilmastydt. Aslinda bütün igleri kilit mevkiinde olan üç adam yaplyordu. Bunlann birincisi kuçkusuz Deterding'di. ikinciadam Hugo Louden adinda, bir zamanlar Sumatra'daki petrol kegfiyle Kraliyet PetroPü batmaktan kurtaran Hollandali bir mühendisti. Louden, Sumatra'daki ilk kuyular petrol çikaramaz duruma geldigi zaman Sumatra'da yeni kuyular keyfetmeyi bagarabilmigti. Üçüncükilit adamsa genç Robert Waley Cohen'di. Anglo-Yahudikökenli bir aileden gelen Waley Cohen, Cambridge Üniversitesi'nin Kimya Bölümü'nden mezun olduktan sonra 1901 yllmda MarcúsSamuel'leçahqmaya baglamig,daha sonra da Shell mensubu olarak Asya Sirkett'ne geçmigti. Birlegmeden sontaki günlerdetaraflarmbir araya getirilmesi ve soguklugun glderilmesinde en büyük hissesi olan adamdL Deterding holdinglerin igle iligkili yönünün sorumlusu oldugundan vaktini daha çok yolculuk yaparak ve görügmelere katilarak geçirirdi.Louden íse igin teknik yönüne bakardt Waley Cohen, Deterding'in ticari igler bagkan yardimcislydi ve Deterding'in yoklugunda karar almak, görügmelere katilip sonuca erdirmek gibi yetkilerle donatilmigti. Su arada Cohen için Deterding'in moralinin bozuk oldugu, ganssizolduguna inandig1 günlerde ona moral veren kigi oldugunu da söylemek gerekir. Samuel,Deterding'in kendisini yenilgiye ugratip kontrolü elinden aldigi ilk günlerde çok mutsuz olmugve tüm hayatmm tam bir baçansizhkla geçtigini dügünmügtü. Bu birlegme, onun açismdan hiçbir gekildeçan ve gerefgetirmiyordu. Bir gün gazetecilerle yapttgi bir röportajda "Düg kirikligma ugramig bir adamim" demigtir. Birlegme tamamlandiktansonra kirgmhklanm unutmak 1çin 650 tonluk yatlyla gezerek vakit geçirmeye bagladi ve denize merak sardi. Ancak kirginlik hissini çabucakyenecekti. Bu çok zengin ve nüfuzlu iki igadami birbirleriyle iyi geçinmek için gayretgösteriyordu. Deterding i; konularmda Samuel'e daniglyor, aynca gündengüne onu biraz daha zengin yaplyordu. Samuel'in ölümünden sonra Deterding onu her ampmda sayglyla bagkamm1z"diye söz etmigtir. Deterding'in gösterdigi bu saygih davramplata kargilik Samuel de çok geçmeden Deterding'in neler yapmaya muktedir oldugunu anlad1. Daha 1908 yllmda Shellhissedarlanyla yaptigt bir toplantidaHenri Deterding'in bir deha" oldugunu söylemigtir. Samuel egemenligi Deterding'e birakmiç olmasina karçm ShellNakliyecilik ve Ticaret Sirketi'ninbagkanligt görevinion seneden daha fazla sürdürmüg, "Grup" iglerinin birçogunda aktif olarak hazir bulunmugtur. Bu arada eskisinden bile daha varlikli olmug, devam11hayir igleriyle ugragir olmugtur. Olaylar yenilendikçe gazetelere manget olmakta devam etmigtir. Gazetelerde sürekliadindan bahsedilen ve karikatürleri çizilenbir adam olmuytur.Denizciligesevgili mazot tutkusunu sokmak igin yaptigi çabalan da hiçbir zaman ihmal etmemigtir. Bagkanlik yaptigi ylllarda Deterding'le gLpta edilecek bir iligkiyi daima korumuqtur. Ancak aralanndaki iligkinin dogasi haklanda hiçbir kuçkuya yer yoktu: Artik patron Deterding'ti. ,
"bizim
"gerçekten
"Haydi Amerika'ya!" 1907 yllmda birlegme tamamlanmigti.Bu, dünya petrol pazanna bundan böyle iki ayn devin egemen olacagt anlamma geliyordu. Bunlardan biri eskiden beri her zaman dev kalmt) olan 125
Standard Oil, öbürü de yeni yeni devlegmekte olan Hollanda Kraliyet/Shell Grubu'ydu. 1910 yllinda büyük bir gururla Deterding gu sözleri söyleyecekti: "Eger Standard bizi bundan üÇyll önce piyasadan silseydi, bugün bagarili olmuytu, Fakat artik durutil degigti." Bu sözlere kargm iki taraf arasmda hâlâ sert Ye aci bir rekabet devam ediyordu. Aym yll Deterding uzlagma ümidiyle Broadway 26 adresine bir nezaket ziyareti yapt1. Ancak beklediginin aksine kendisine bir
teklifsunuldu. Broadway26 Hollanda Kraliyet/Shell'in 100 milyon dolara kendisine satilmasin1 istlyordu. Su teklif kargisinda buz kesilen Deterding yamt olarak gunlarisöyleyecekti:¶unu üzülerek söylemek zorundayim ki, bu kente yapmig oldugum bu ziyaret tamamen boguna olmuytur. Bunu aynen kayltlara geçirmekzorunday1m." Anlagildigma göre Deterding yapilan tekliti küçültücü bulmug, hakaret kabul etmigti. Bunu qu sözlerindenanlamak mümkündür: "Íçbirdeger görülmemigtir.Su ligi konulan bugün için idarecilerimizle ve bagkammtzla gÖrügülmeye gerekçeylekonuyu petrol ticaretindesizden sonra dünyada en önde gelen idarecilerimize ve Bagkan'a götürmeyi gereksiz görüyoruz." Bu tepki üzerine Standard Oil, Deterding'e hak ettigip) yamti vermekte gecikmedi ve hemen yeni bir fiyat indirimi kampanyasma geçti, Bunu yapmakla petrol savaglannda yeni bir agamaya kapi açmig oluyordu. Su yetmiyormuy gibi Güney Sumatra'da yeni petrol kaynagt arayacak Hollanda kökenli bir de kendisine bagimli girketkurdu. Artik"Grup"a hiçbir seçenekkalm1· yordu. Yapilacak tek gey karpt saldirlya geçmekti. Bunun ise tek bir anlami vardi: "Amerika'ya gitmek!"Bu deyim Hollanda Kraliyet/Shell politikasmm yeni slogani haline geldi. Grubun dügüncesine göre Amerika'da baçanl1olamazlarsa bu, Standard'm flyat indirim politikastnin olumsuz yönde etki yapmig olugundan kaynaklanacakti. Unutmamak gerekir ki, Standardtiplo bir ara fazla gazyagim sattigt gibi fazla benzinini de indirimli fiyatla Avrupa'da satabilecek durumdaydi. Eu durumu Amerika'da daha yüksek flyat uygulayarak telafietmesi, bu yolla da sonuç olarak yíne kârli çikmast pekâlâ mümkündü..Hiç kugkusuz bu durum Standard'a "Grup"un sahip olmadigi kalict bir güç sag11yordu.Böylece Avrupa ve Asya'da devam eden pazarlama savaglannm sebep oldugu kayiplar Amerika'dan edinilen büyük kârlarla telafiedilebiliyordu.Deterding çaligmalarimbaglica iki ayn yönde geligtiriyordu. BirincisiBatt Klyisi'nda 1912 ylhndaki çaligmastydi. 1912'de Deterding Sumatra benzininin kullamlacagi bir pazarlama operasyonunu gerçeklegtirdi.Onu izleyen sene de California'dadogrudan petrol üretimine girdi. Ikinci yoldaki çaligmada çabalarmi "Grup"u Amerika kitasinm ortalanna yöneltti. Oklahoma'daolup bitenlere bir an evvel katilabilmek istiyordu. Bunun için vakit geçirmeden BírlegikDevletler'e bir temsilci gönderdi. Su temsilei1890'lar baginda Uzakdogu'daShell'in ilk depolama gebekesiniayarlamig ve 1890 sonlanndaki Borneo yagmastnda da aym geyi yapmig olan kipiydi. Bu kigi Marcus Samuel'in yegeni Mark Abrahams'di. O stralar "Grup" adina Misir'da yaptlgL bir petrol inceleme gezisinden henüz dönmügtü. Oklahoma'yagitmek hiç kugkusuz Borneo'ya gitmekten daha kolaydi. Ama 1912 Temmuzu'nda New York'tan Tulsa'ya yola ç1kanAbrahams orada neyle kargilaçacaginipek bilmiyordu. Bu nedenle yanina aldigt küçük kafileden bagka, orada bulamamasi olasili na kargikendi daktilo makinesini de götürmügtü. 2500 dolar olan mevcut parasim bu küçük fakat gürültülü kasabada güvenilir bir banka bulamamasi olasihgim dikkate alarak bir kemer içinde yamnda taglyordu. Kogullar aç1smdanbu denli konfordan yoksun olan küçük kasaba yine de kendisini gimdiden "Dünyanm Petrol Merkezi" olarak ilan etmigti bile. Mark Abrahams Tulsa'ya geldig andan itibaren birkaç küçük petrol girketini bir araya getirmeye yäneldi ve çok geçmeden Roxana Petrol admdaki yeni girketikurdu. Ötedenberi savunmaya yönelik bir geni lemenin peginde olan Abrahams igte gimdibu büyük hedefe ulagmty, Standard'mülkesine ait olan topraklaraayak basmigti. Görevinitamamlamigolarak Londra'ya döndügünde bu baçandan fevkalade memnun kalan Deterding, Hugo Louden'e yazdi cogku dolu bir mektupta sevincini gu sözlerle ifade ediyordu: "Çokgükür,sonunda Amerika'dayiz!" 126
Rusya Kangyor r
Shellve Hollanda Kraliyet'in birlegmesinde Samueloyunagetirildigikamsindayd1;ama bu dügüncesinde yanilmigti. Nitekim Shell'in Rus petrolüne baghh l göz önünde tutuldugunda,olaylar çok geçõeden bu birlegmenin akilhbir davranig oldugunukanitladi. Rusya'mnendüstriyel geligmesi 1892-1903 ylllarinda güçlü Maliye Bakam KontSergeiWitte'nin uyguladigt çok uygun poli-tikalar sayesinde olaganüstü bir attlim göstermigti. Matematikçi olarak yetigmigolan Witte, Çarlik Rusyasi'ndayükselmede pek rastlanmamig bir araç olan yetenegi sayesinde, alt düzeyde bir demiryolu idarecisiyken Rus ekonomisinin hâkimi durumuna gelmigti. Sonunda Mallye ßakani olan Witte,Rusya'mn ve özellikle de petrol endüstrisinin, bol miktardayabanci sermaye ile beslenirse, ne kadar çabukendüstrilegecegini anlamigtl.Tutucular Witte'nin bu programma kargiçiktilar. Bunlardan SavagBakam "Petrol alamndakigeligmenin agin derecede olmasmdanve öncelikle de yabanci kapitalistlerin, yabanci sermayenin ve Yahudiler'in bu ige karigmalarmdan" bahsederek yakmdi. Fakat Witte her geye kargm programma sadikkahp geligme stratejisine devam etti. Witte, üyeleri içinde çok az yetenekli kigi bulunan bir hükümette, olaganüstü yetenekte
bir adam olarak hemen göze çarpti. Rusya'da tüm sistem bagtan sona çürümüç ve kokugmuy durumdaydl. Pegin hüküm ve yetersizlik gibi nitelikler her kesimde egemendi. Ahmaklik ve beceriksizliginasil sembolü de Çar'inkendislydi. ÇarII. Nikola, bir otokratta tehlikelisayilan bir özellige yani dalkavukluktan hoglanmak özelligine sahipti. Aynca kendisi ve çevresindekikipiler kendilerini mistisizme yani gerçekdigi olaylarakaptirmiglardi. Bu kipiler çegitli mezhepleregiriithal edilmig, kendilerini peygamber olarak gösyor, Witte'nin dedigi gibi çevrelerine teren medyumlan ve Rusya'da yetigmigdelileri" toplayaraktüm vakitlerini bunlarla geçirigorlardi. Çarbir türlü "Bizans aliskanliklanndan vazgeçmiyordu" ve yine Witte'nin belirttigi gibi, "Metternich'in veya Talleyrand'm yetenegine sahipolmadigtglbibir çamur gölüne saplandigL ya da halk1na sik sik kan banyosu yaptirdigi da oluyordu." Bu durumda Witte'ye sadece dua edip Tann'dan, korkaklik, körlük, hilekârhk ve ahmakhk tuzaginadügmekten korumasi íçin" yakarmak kahyordu.II. Nikola, çokulusluimparatorlugu içinde Rus kökenli olmayan ne kadar azinlik varsa hepsini hor görüyor ve ülkesinde yaçamalarim istemiyordu. Nitekim bunlarm smir digi edilmesini öngören tasarlyida onaylamigti. Bu-davramgi sonradanazinliklaridevlete karpt birer isyanct yapmigtir. Nihayet1903 yilmda lçiëleri Bakani, Witte'ye gelipII Nikola hükümdarligmin daha o zamandan inanilmaz bir baçansizhk örnegi oldugunu söyleyecekti. Bakan'in beyanina göre, birkaç istisnayla, ülkenin tüm halki bezmig ve hognutsuz durumdayd1. Rus petrol endüstrisinin asil yuvasi sayilan Kafkasyaçok kötü idare edilen bir yerdi. Bu bölgenin yagama ve çahyma kogullan kabul edilmeyecek kadar kötüydü. 1;çilerinçogu Bakû'da, ailelerinden uzak çaligtirtllyordu. Batum'daki iççiler günde çogunlukla on dört saat çali lyor, ayrica genellikle de zorunlu olarak iki saat fazla mesai yaplyorlardi. Bak0 art1k"Hazar üzerinde kaynayan sicak bir devrim yatagi" olup çikmigti. Dörtte bir nüfusu Tatarlar'dan olugan bu kentte, gehrin Tatar bölgesinde büyük bir yeralti mahzeni kurulmug, "Nina" gifreadlyla büyük bir basm faallyeti yürütülmeyebaglanmigti.Bu gizli,büyük yaym operasyonunda Vladimir ÍIyiç Lenin'in çikardigtIhtilalciIskra gazetesiAvrupa'dan Iran yoluyla kaçak olarak Nina'ya ulaglyor ve yurtiçinde dagitilmak üzere burada yeniden basklya veriliyordu. Zamanla, Çarpolisinin devamli peglerindeolmasma, gagirtmalarina karym yine de "Nina" devrimle ilgili malzemeninaktigi en saglam barinma yeri olma özelligini korudu. Bu yeralti faaliyetine petrol sanayli de bilmeden suç ortakhgi yapmigttr. Gizli yürütülen ve tüm yurda dagitilan propaganda yaymlannda, petrolün "Milli dagittm sistemi" en mükemmel dagitim aract olmugtur Bakû ve buradaki petrol endüstrisiaym zamanda, Bolgevik lideri olarak ortaya çtkacakbir grup lider için bir egitim yeri de olmuytur Bunlann arasmda ileride Sovyet Devlet Bagkam olan Mihail Kalinin ve SovyetierBirligi'nin gelecekte Maregali Klementi Voro ilov da vardi Bunlarm "digardan
"kendilerini
.
.
127
.I
arasmda gelecekte hepsinden daha önemli olan bir kigi genç bir Gürcü idi: Bir zamanlar ilahlyat Asil adiJosefolan bu genç yeralti fakültesi ögrencisi olan bir kunduracmin oglu Josef Çukagvili. faaliyetlerinde Türkçe'de edilemez"anlamma gelen "Koba" adml kullanirdi. "Koba", hepimizin ammsadigt JosefStalin isminí ylllar sonra kullanmaya bagladt. 190 1 ve 1902 ylllarinda Stalin, Batum'daki en baçanli sosyalist organizatörolmu§tu. Yerel petrol sanayiinde yapilan grev ve gösterilerdeve aym zamanda Rothschild'lerin igyerlerinde uzun zamandir devam eden grevde igin planlayicisi,beyin adamiydi. Bugrev bittikten sonra Stalin diger grevcilerieberaber hayatmda ilk defa olarak tutuklandi.Daha sonra yedi dela daha tutuklanmigtir.Tutuklanmalardan sonra het zaman gönderildigi sürgünden kaçiyor, fakat sonunda kendisini yine Çar'mtutukevindebuluyordu. 1903'te Bakû'da iççilerin ilan ettigi grev giderek bütün Rusya'yi saran bir genel grevin olugmasina yol açmigti. Arttk Rusyatam bir düzensizlik, Rus hükümeti de büyük bir krizin lçindeydi. Bu ko ullar altmda normal olarak Marcus Samuel, Rothschild'ler ve diger petrolcüler petrol temin edecek kaynak olatak Rusya'ya dayanmakla hata ettiklerini anhyorve bu konuda kaygilanlyorlardt Çarlikrejimi hizli bir degiçiklik özlemi içindeydi ve bu özlemini de bütün otokrat rejimlerin yaptigt gibi yabanci bir ülkeye savag açmak gibibir macerayla gidermeyeçal1;ti.Böylece halkl yeniden bir araya getirmeyi ve hükümdarlanna yeniden prestij kazandirmayi umuyorlardi. Ancak bunun için, bagkalarmin da bazen dügtügü hataya dügerek kendisine hasim olarak yanlig bir ülkeyi, yani Japonya'yiseçti. Mançurya ve Kore'de ve öncelikle de YaluVadisi'nde Japonya ile Rusya arasmda egemenligtn ele geçirilmesi için süregelenrekabet 1911 ylhndan beri iki ülke arasmdabir savagclasthginadönügmügtü. On yll kadar evvel Japonya'yayaptigt bir gezide sukargi hiçbir sayg1göstermlyor hatta ikast girigimineugramig ve yaralanmig olan Çar,Japontar'a diye söz ediyordu. Igebir çare bulmak için Japonlar'm resmi belgelerde bile onlardan yaptigt her çaba mutlaka geri çevriliyordu. Kont Witte aradaki anlagmazhga son vermek istediyse de çabalansonuç vermedi, Witte'nin 1903 yllinda Maliye Bakanhgi'ndan almmasmdansonra Japonlarbir savag çikmasmin artik kaçmilmaz oldugunu lyice anladilar. SavagÇar'mve çevresinin igine geliyordu.Içigleri Bakam da "Rusya'nm iç durumu zorlu bir önleme muhtaçtir" demig ve arkasindan da gunlan söylemigtir: "Ülkededevrim rüzgârlari esiyor. Bu rüzgâri durdurmak için baçanmizla sonuçlanacak ufak bir savaga ihtiyacimiz vat" Artik savagm kaçmilmazligt ve bir an meselesi oldugugün gibiagikârdt. Rus-JaponSavagi1904 Ocak aymda patlak verdi. Savaga ilk baçIayan tarafJaponya,yaptigi sürpriz Ve bagar111bir saldinyla Port Arthur'daki Rus filosunu yenilgiye ugratti. O günden sonra da Rus kuvvetleri bir askeri felaketten digerine ugrad11arve bu macera tüm Rus deniz filosunun Tsushima Savagi'ndatopyekün denizin dibine gömülmesiyle sonuçlandi. Böylece sava§, ihtilal rüzgârlarmt yatigtirmak bir yana tam tersine körüklemig oldu. 1904 Araligl'nda BaktTdaki petrol lyçilerí tekrar grev.yaparak, ilk toplu i; sözlegmesini elde etmeyi baçard11atSavagsona erdikten hemen birkaç gün sonra ihtilalciler bu defa bit bildiri yaymlayarak "Kafkasya iççileri, intikam saati geldi" diyecekti. Su bildiri Stalin tarafmdan kaleme almrmyti. Ertesi gün, St.Petersburg'da dilekçe vermek için Kiç Bahçesi'ne dogru yürüyen bir iççi grubuna polis ate; açtl. lyte Çarlarma baglanglC1 oldu - Lenin bu günden "Büyük o gün "Kanli Pazar" diye anilan, 1905 ihtilali'nin Prova" günü diye söz eder. Haber Bakû'ya ulagtigindapetrol iççileri yeniden grevegittiler.Grevin ihtilale yol açacagmdan korkan hükümet, Müslüman Tatarlara silah verdi. Tatarlar da içlerinde petrol endüstrisinin liderleri de olan Hiristiyan kökenli Ermenileri toplu halde katletmeye bagladilar.O günden sonra agizdan agiza dolagan bir efsaneye göre, en zengin petrolcülerden Adamoff adindaki bir Ermeni yarali oldugu halde evinin balkonuna çikip mevzilenmig ve oglunun yardimlyla muhasaraya kargi koyup tam üç gün dayantmpt1.Bu arada evi atege veríliyor, kendisiyle beraber kirk adami ya yalolarak veya parçalanaraköldürülüyordu. "bag
.
"maymùn"
128
Grevlerve açikça.sürdürülen isyan hareketleri 1905 Eylül ve Ekim aylannda bagtan baça imparatorlugu tüm sarmigti. Kafkasya'daolaylar sosyalizmyüzünden degil, irk ve etnik anlagyüzünden körüklenip, sürükleniyordu. Tatarlar bagtan baça bütün Bakû ve çevresinde mazhk petrol sanayline kargi yeni bir saldinya geçmig,Ermeniler'insigmdiklanyerlerdeki binalari atege veriyor, ellerine geçirebildikleriher parça mah talan ediyorlardi. O cehennemden sag olarakkurtulmayi bagaran biri bunu gu sözlerle anlatir: "Her taraf tam bir cehennem görünümündeydi. Yanmakta olan iskelelerden ve petrol kuyulanndan çtkanalevlerbu cehennemin üzerinden geçip ufku saran dehget verici duman örtüsünün içinde kayboluyordu. Hayatimda ilk kez bütün bunlann dünyanm sonu oldugunun bilincindeydim. Alevler içinden can havliyle çikipkurtulanlar bu defa da hemen Tatarlar tarafmdanvtfruluyordu... Su manzaranm Pompei'nin son günlerine benzedigini dügündüm. Tüfek kurgunlarmm ve tabancamermilerinin havada çikardigtses manzarayiPompei'dekinden daha da kötü yaplyordu. Aynca infilak etmekte olan petrol varillerinden çikan ses, katillerin keskin haykinglari ve ölmekte olan kurbanlarmm ç1ghklançevredeki manzarayadaha da dehget saç1yordu.Duman o denli kalmdi ki ögleden sonra saat iki oldugu halde günegi görmek mümkün olmamigti. Hemen sonra da son günlerin gerçektengeldiginikan1tlamakistercesine korkunç bir gök gürültüsü duyuldu ve bütün bölge bagtan baça giddetle sar-
.
sildt."
Bakû'da olup bitenler dig dünyada¯derin yankilar uyandirmigti. Arttk bütün dünya ilk defa olarak korkunç bir ayaklanmayüzünden petrol akimimn durduguna, bunun da büyük bir yatirtmi degersiz kilmakla tehdit ettigine tamk olmugtu. Bu arada Standard, Rusya'daki düzensizlikten yararlamp vakit kaybetmeden hemen harekete geçti. Ilk olarak daha önce Rus petrolüne kaptirdigt Uzakdogu'daki pazarlan geri almaya yöneldi ve bunu baçanyla gerçeklegtirdi. Bundaki amact Amerikan gazyagmapazar bulmakti. Rus endüstrisinin kendi durumuna gelince, durum gerçekten ürkütücüydü. Ülkedekitüm petrol kuyularmm üçte ikisi tamamen yok olmug, ihracat feke ugramigti. 1905 sonuna gelindiginde artik ihtilal yenilgiye ugramigt1.Bu arada Rus-JaponSavagi da sona ermig, sonuçlan BagkanTheodore RoosevelttarafmdanPortsmouth, New Hampshire'de savaga katilan taraflarmiradesine uygun gekildekarara baglanmigti. 1905 Ekimi'nde Çar,iradesine ve mizacma tümüylekargi olmasma ragmen içinde Duma admdaki parlamento da olan anayasal bir düzenin kurulmasma izin verdi. Ihtilalinsona ermesine kargm petrol bölgesindeki kaniklik henüz bitmemigti. Bakû'daki petrol iççileri Duma'ya parlamento üyesi olarak Bolgevik temsilcileriseçmigti. Ayrica Nobel'in Batum'daki temsilciside sokakta öldürülmügtü. 1907de bir kez daha bir grev dalgast tüm Bakû'yu sarmig ve genel greve dönügme tehdidinigästeriyordu. Bu arada Çaraptalca davranarak belki de ileride kendisini ve hanedamni kurtaracak olan anayasay1yok etmeye çabgiyordu.Aynca Bolgevikler iççiler arasmda bir güvensizlik yaratmak', petrolcüleri idare ve organize etmek ve kendi deyimiyle güvensizlikleri amactyla 1907'de bir kez daha Stalin'i Bakû'ya gönderdiler. Bakû'da geçirdigiseneler Stalin'in iççi smifmm günlük sorunlanyla gerçekten meggul oldugu az sayida seneden birkaçidir. 1910 yiImda Stalin bagka bir grevin hazirliklarm1yaptigt strada bir kez daha tutuklaniphapse atillyor ve sonra da Rusya'mn kuzeyindeki terk edilmig topraklarasürülüyordu. Stalin ihtilalci legiligini ve fesat kurmadaki ustaligim, hirslt ve alayc1 tabiatim Bakû'dayken bilemig ve geligtirmigtir;bu özelliklerigden gelecekte çok yararlanacakti. "smirsiz
"körüklemek"
.
Rusya'ya Dönüy Rus petrolünün gerilemesine neden olan etkenler sadece politik tutarsizlik, irk sorunlart ve grevlerin dogurdugu gerilimden olugmuydegildi. Rusya'mn geçmigte sahip oldugu avantajl1durum, petrolü nisbeten ucuz flyatla satmasmdarikaynaklanmigti. Ancak yeni durum bambagkay129
,
I
dl. Sondalm düzensiz ve bagtan savmayapilmasi yüzünden üretim kapasitesi dügmüg, Bakû dolaymdaki petrol yataklarmda onanlmasl imkänsiz bir tahribatbag göstermigti. Sonuçta,bu bölgede zaten azalmakta olan petrol, daha da büyük bír hizia tamamentükenmeye bagladt Bütün
bunlar igletme masraflarinda dramatik artiglar yaratti. Aynca politikadakitutarsizlikyeni geligmekte olan ve çok gerekli büyük yatirim faaliyetini tegvikeder nitelikte degildi. Bir ara, Rus hükümeti çok yanlig bir davramgla, sirf mallyesinindoymak bilmez iëtahmi tatmin için iç-ulagim .vergisini artirdi. Bunun sonucu olarak dünya pazannda Rus petro1ünün fiyati artacak ve bu pazarlarda Rus petrolü rekabete elverigsiz hale gelecekti. Artik daha önce avantaj sayllan fiyat dugimdi dezavantaj olmugtu. Rus petrolü yava; yavag yan-ürün durumuna gelecek, sadece
rumu
bulunmadigL zaman aranacakt1. Bu ara, Avrupa petrol sanayiinin genel yapismda da bazi degigmeler gözlendi. Artik Romanya'da da çok önemli ve yeni bir petrol kaynagi doguyordu. Bu ülkede Karpat Daglart eteginde öteden beri yapilan elkazisi sonunda çok az miktarda petrole rastlanmigtl.1890'll yillarda . Macaristan ve Avusturyabankalarinm yaptigi, modern teknolojiegligindeki yatirim destegiyle Romanya½n petrol üretimi çarpio bir artig gösterdi. Ancak yirminci yüzyil baglarmda Romanya'ya Standard Oil, Deutsche Bank ve Hollanda Krallyet'in de girmesi ile durum bir kez daha degigti. Bu üç grup Romanya'nm petrol sanayiinikontrollerine almaya bagladilar ve bunun da etkileri çok büyük oldu. Yirminci ylizy1hnilk on ylli içinde Romanya petrol üretirni yedi kat artti. Çokgeçmeden Deutsche Bank, Romanya üretiminin de verdigiavantaji kullamp, 1906 yllmda Nobel'ler ve Rothschild'lerle birlegerek kisaca EPU diye amlan (European Petroleum Union) "Avrupa Petrol Birligl"nikurdu. Bu birlegmeyi izleyen iki yll içinde EPU, Standard'1n Avrupa'daki temsilcileriyletemasa geçerek pazarlann belli kopullar altmda bölügülmesini karara baglayan anlagmalar imzaladi. Anlaymalar geregince pazarlarm yüzde 20 yüzde 25'i EPU'nun oluyor, geri kalani Standard'a birakihyordu. Bu durum kugkusur Standardyönünden tatmin ediciydi. Kisa süre sonra ingiltereile de benzer bir pazar bölügme anlagmasi imzalandi. Bilindigt gibiBakû petrolü birtakun karigikliklarnedeniyle inige geçmigti.Ancak hemen ayileri tekm senelerde Rusya'da yeni yeni kuyular açilmaya baglandi. Yeni açilan bu kuyular çok petrol tutkusuyla yanan nolojinin, üretim metotlannin ve aynca sermaye saglaylp spekülatif Londra Borsasi'nm da destegiyle süratle geligti.Yataklardan biri Karadentz sahiline elli mil uzakGürcistan'daki. Grozni yataglydt. Anhktaki Maikop'tu. Digeri ise Batum'un kuzeydogusunda, cak üretimin yeniden artmly olmasmakarçin Rothschild'ler arttk bu serüvendenusanç getirmig olarak çekilmekistiyorlardt. O günlerde Rusya'ya egemen olan Anti-Semitizm ve yabancilara kargi duyulan dügmanhk, giderekarta11siyasi tutarsizhklaberaber onlan derinden tedirgineder olmustu. Grev yapilacagmi, kundakçilik, cinayet ve ihtilal hareketlerini daha olugmadan ilk el-
öteki cins petrol
-
den ögreniyorlar, rahatsizlik duyuyorlard1. artik ya çok azalmigti veya Igisatiça çikarmak içiri pek çok nedenlerivardi. Sir kere hiç yoktu. Rothschild'lerin petrol gelirleri Rusya'mn petrol üretimine bagltydi ve uluslararasi platformda cografi hiçbir dengeye sahip degildi]er Artik bir soru kafalarim kyrcalar olmugtu. Öyleyse neden bu igi birakip dünya çapmda yayllmig bagka bir teykilatlabirlegerek güvence altmda olmasinlar? Bu amaçla 191 l'de Rus Petrol Teykilatt'nin tümünün bir bütün olarak sat1;i için Hollanda Kraliyet/Shell'le müzakereye girigtiler. Anlagma saglamak kolay olmadi. Bu satly igleminde Rothschild'leri her yerde hazir olan Fred Lane temsilediyordu. Rothschild varliklarinin dertli bagi olan kigiye yazdigt bir mektupta "Gälge" Lane gu sözlere yer vermi§tir: "Sizi temin ederim ki Deterding'e bir gey yaptirmak hiç de sandigimzgibi kolay degildir. Onun huyu olaylari olanak verdigince akigma birakmak, çözümlememek,bu aradada tipkibir baykup gibioturup olup biteni degerlendirmek, acaba iyi mi yapti, kötü mli yapti, yoksa acaba daha lyisini yapabilir mi diye dügünmektir. Kisaca söylemek gerekirse nerede oldugunuzu sözlegme resmen "kâr"
"imzalanmadan"
130
asla bilemezsiniz." Gölge Lane'in bu sözlerine kargm yine de 1912 ylimda anlagma imzalandt. HollandaKrallyet/ShellKarma Tegkilati Rothschild'lere olan borcunu hisse senediyle ödediler ve böylece Rothschild'ler gerek Hollanda Kraliyet'te gerekse Shell'de en büyük hissedar oldular,
I
.
Bunu yapmakla Rothschild'ler emniyetsiz ve güvencesiz Rusya petrol varliklanni, hizla büyüyen, bölünmüg durumdaki bir uluslararasi girketiçinde, saglam, güvencell,gelecegi parÏak holdinglere dönügtürmüç oluyordu, Rus petrolünün emnlyetsiz durumda olugu ve Shell'in de Rus petrolüne bagli olugu MarSamuel'i her zaman için kizdirmigtir. Bu nedenle yüzyil bitip yeni bir yüzyila dönügürken cus kizg1nligi her halinden belli olan Marcus Samuel, Shelfin Rus petrolüne olan bagimhligim kesmek için elinden geleniyapmigti. Bundan on yll kadar sonra da, Deterding, bûyük bir manevra çevirerekHollanda Kraliyet/Shell karmasinm görkemlibir tarzda Rus petrolüne girmesini saghyordu. Bunun sonucu olarakGrup, "Nobel" Sirketi'nden sonra, Rus petrolünün üretim, rafineri ve dagitim igletmelerinde en büyük teykilatoldu. Bir strasi geldiginde Nobel temsilcisiolan biri Deterding'eRus petrolüne girmesinin nedenini sormugtu.Patavatsiz Deterdingbu soruya pu yamti vermigtir: "Amacimiz para yapmakti." Hemen bir gece içinde sanki bir sihirli degnekle Grup, Rusya'nm en büyük ekonomik gücü oluyor, tahminleregöre her bölgede tüm Rus üretiminin en az begte hirini elinde tutuyordu.Ayrica, Rothschild'lerin petrol varligmikendisine katmakla Grup, Dogu Hint Adalari'ndan yüzde 25, Romanya'dan yüzde 17, Rusya'dan yüzde 29'luk hisselerle, dünya çapmdadengelenmig bir üretimde bag kögeye sahip oluyordu. Rus petrolüne glrmeninönemli bazi riskler getirdigi yadsmamazsa da bu ek üretimi günyaçapmdakendi sisteminekatmakla daha çok avantaj kazanmig oluyordu. Risklere gelince, onu zaman gösterecekti. Genel görünümüyle Rus petrol endüstrisi äzellikle Bakû dolayinda, Birinci Dünya Saval'mn baglamasmdan evvelki on yll içinde dügüg göstermigtir.Uygulanan teknolojidurgun, geri kalmig ve Bati standartlarmm altmdabir teknolojiydi.Artik eski görkem]i devri, dünya pazannda dinamik güç oldugu günler geride kalmigti. 1904-1913 arastada Rusya'mn düriya petrol ihracatmdaki hissesi yüzde 31'den yüzde 9'a dügmügtür. Artik Rus petrol endüstrisine, o parlak günlerinde herhangt bir gekildekatilim göstermigolanlar günlere o act bir özlemle bakar olmuglardi. Nobel'ler, Rothschild'ler ve Marcus Samuel açismdanRus petrolü heybetli bir servet ve güç kaynagi olmugtu. Ancak bu özlem sadece petrolcülerin tekelindede degildi ve bazen petrolcülerin rakiplerini de etkiliyordu. 1920'lerde Stalin Bolgeviktahtma çiktigt gecequ sözleri söylemigti: "Büyük iççi kütlelerine liderlik yapmanm ne antama geldigini ilk defa Bakû'da anladim. Bakû'da, ihtilal kavgasma katilmakla ikinci defa vaftiz edilmig oldum. Orada ihtilalin bir yolcusu oldum." 1905'te baglayan ihtilal dalgasi her ne kadar Bakû'yu yirmi yll süreyle dünya petrol pazarmda artik etkisiz duruma getirmigse de, Bakt^1yine de Avrupa'nm yakm çevresi için en önemli petrol kaynagL olma konumunu korumugtur. Bu nedenle Bakû, ihtilale ragmen, hâlâ devam eden global çatigmalarda en büyük ve en kesin ödüllerden biri olmaya devam ediyordu.
I
131
.
7 Acem
Ülkesinde"Zevk-ü Sefa"
1900 ylh sonlarmda, Antoine Kitabgi adinda ufak tefek, general rütbell bir SaymBay,Paris'e gelmigti. Bazilarmca Amerikan, bazilarmca da Gürcistankökenli oldugu samlan Kitabgi,Acem hükümetinde gümrük hizmetleri genel inüdürlügüdahil çegitligörevlerde bulunmugtu. Bir lngiliz diplomatin sözleriyle"Batfyla ilgili konularda lyi yetigmig--anlagma yapmayi ve ticari girigimleri bagarmig- bir kipiydi." Zaten görevi de bu becerileri gerektiriyordu. ÇünküKitabgi'nin Paris'e gelig nedeni burada bir Acem sergisinin açtligt gibi gösterilmigse de aslmda gerçek neden bambagkaydi. Gerçekte Kitabgibir saticlydi; amact da Avrupa'da Acem ülkesinin petrol igini üstlenecek ve bu konuda uzlagmaya istekli bir yatirimci bulmakti. Bu amaca yönelik çabalartnda Kitabgi'nin kendi çikarinida dügündügü -ve bu anlagmadan yüklü bir tazminatalacagi- kugkusuzdu. Ancak Kitabgi'nin ba ka bir amact da siyasi ve ekonomik açidan önemli ve çözülmeyibekteyen birçok .sorunla karyt kargiya olan Acem hükümetinin çikarlarimgözetmekti.Gerçi Acem hükü. metinin mali durumu her zaman için bir hayli karigik olmugsada artik bir tek nokta apaç1kortadaydi. Hükümet tamamenparasizdi ve hazinesi para ihtiyactyla kivrantyordu. Acaba neden? Zamanm Bagbakan'i bunun yanitini verdi: "Sahhazretlerinin savurganligtyüzünden." General Kitabgi'nin çabalari sonunda meyvesini verdi ve tarihi büyüklük ve boyutta denebilecek bir.ig anlagmast sagland1.Bu anlagma sadece birkag yll için imzalanmig ve aslmda kaderi pamuk ipligine bagli bir uzlagmaydi. Ancak bu anlagma, Ottadogu'da petrol çagtm baglatan, bu bölgede uluslararasi platformda siyasi ve ekonomik mekanizmayi harekete getirmig bir uzlagmadir. Bu anlagma sayesinde Acemistan --veya 1935'ten sonraki yeni adlyla fran- eski Acem ve Partiya imparatorluklanndan beri dünya sahnesinde görmedigi bir ün ve öneme kavugmustu.
"En
ÜstDüzeyde
Bir Kapitalist"
Paris'te geçirdigi günlerde Kitabgi emekli olmuy bir Ìngilizdiplomattan yardim istedi. Ingilizdiplomat yaptlgt afagtlrmalar sonunda Kitabgi'ye sundugu raporda punlanbelirtiyordu: "Petrol konusunda en üst düzeyde bir kapitalistle görügtüm. Konuyu ele almayi kabul edlyor." Adi geçen kapitalist 1849 íngiltere, Devon dogumlu Knox D'arcy isimli biriydi. D'Arcy gög edip Avustralya'ya gelmig,orada küçük bir kasabada avukathk yaplyordu. Su arada bir de hobi edinmigti; önüne geçilmez bir at yarigt tutkusu. Yapiitibariyle D'Arcy gansimdenemeyi seven biriydi. Bu nedenle yeni bir serüvene atilarak bir birlik kurup yillardan beri igletilmeyen bir altm madenini yeniden igletmeye sokma faallyetine girigti.Yapilan çabgmalar madenin altm yönünden hâlâ çok çok zengin bir adam zengin oldugunu ortaya çikardi. Geçen zaman içinde D'arcy Ïngiltere'ye birinin yaçadigt hayati sürdürmeye koyuldu. ilk egiölolarak döndü ve orada olaganüstü zengin dügü için, Nina Boucicault isminde zamanm çok ünlü ve verdigi davetlerle ünlenen bir kadinlyla ikinci evliligini yapti. Su çiftin verdigi davetlere Enrico Caruso bile katihp garkisöylerdi. Londra'daki evinin digmda D'Arcy'nin sayfiyede de iki malikânesi vardi. Aynca Epsom at yarigla132
.
rinda kendisine mahsus devamli bir de locast vardi ki, bu locanm bir egi Kraliyet locaslydt, D'Arcy için yatinma ve spekülatör oldugu säylenebilir; ancak iyi bir idareci olmadigt da kesindir. Eu yüzden bir süre sonra yatinm yapmak için yeni bir is alam aramaya koyuldu. Acem ülkesi petrolünün gelecegl ona parlak gözüktügü için ve i; konusunda gansmiyenidendenemek istediginden yattrimimbu alana yapmak istedi. Bu karan veren D'Arcy Ortadogu petrol endüstrisirun kurucusu olarak tarihe geçmigtir. Iran'da,yüzylllardan beri petrol sizintisigözlenmigti.Sizmti olarak gelenpetrol, gemi kalafat iginde tugla sivasiolarakkullaniltrdt. 1882 ve 1889 ytllarinda, bugünkü Reuters Ajansi'mn kurucusu olan Baron Juliusde Reuter Iran'laiki anlagma yapmay1 bagardi. Sunlar bagka konulann de kaps1yordu. Eu anlagmalarm ikisi de hem fran içinyam sira Iranpetrolününgeliçtirilmesini de hem. de Rusya imparatorlugu'ndabüyük protesto ve itirazlara neden oldu. Su anlagma ile petrol bulmak için yapilan tehlikeli ve.baçansiz çabalar pek çok da zarara sebep olmuytu. Sonuçta her iki anlayma da yenilenmedi ve sona erdirildi. Su defa 1890'larda bir Fransiz jeolog Ìran'dakapsamh bir aragtirma yapacak ve bu ülkede çok miktarda petrol potansiyeli oldugunu gösteren raporlar yaymlayacakti. Franstz jeologunçahymalan taraflarcave öncelíkle de General Kitabgi tarafmdanbiliniyordu. Bu yüzden Kitabgi vakit kaybetmeden D'Arcy'yi ikna etme yolupaha biçilmeyen bir hazina gitti ve milyonere çok parlak bir tekliftebulundu. Ona ne" vaat ediyordu. Su söz kargismda kim ilgisiz kalabilir? Ancak önce anlagmanm gerçeklegmesi gerekirdi. 1901 ylli Mart ayinin 25'inci günü D'Arcy'nin bir temsilcisiParis'ten yola çikip Bakû yoluyla Nisan aymin 16'sinda,Tahran'a geliyordu. Iran'mbagkenti olan bu gehirde ilgililerle görüg meye girigtiyse de bu görügmelerhem yavag hem de kesintili devam ediyordu. O ka,dar ki D'Arcy'nin temsilcisivaktini daha çok Iran hahst ve eligleri satm almakla degerlendirir olmugtu. Serüven hastasi Antoine Kitabgl'ye gelince, o da bog durmuyordu. O günlerde ingiltere'nin Iran Büyükelçlsi olan Sir Arthur Hardinge, Kitabgi için gunlan yazmigtir: "Kitabgi Sah'mne kadar bakam varsa hepsinin ve aynca tüm maiyetinin, sabahlan majestelerine piposunu ve kahvesini sunan özel hizmetkârma kadar herkesin tam destegini saglamigtic "degerine
"
Rusya ile ÍngiltereKargi Karplya Ìran tarihi çok uzun bir geçmige dayamr. Büyük
Strus
imparatorluguve
L Darius zamamnda,
milattan önce beginci yüzylla kadar Hindistan'dan baglay1pbugünün modern Yunanistan'ma ve Libya'ya kadar uzanan bu ülke geçmigteki kimligiyle ne kadar övünse yeridir. Sonradanbu·topTaklarda kuruldu ve kisa sürede Roma imparatorlugimdi iranolarak bilinen Pers imparatorlugu gu'nundogudaki tartigi'nasizen büyük rakibi oldu. Acemistan Asya ile Bati arasinda ticareteçok elverigli bir köprü durumundaydi. Eu topraklardandalga dalga pek çok ordu, pek çok ulus gelip geçmig ve bazen burada yerlegmiglerdi. Bunlardan bazilarl Bati'dan esip gelen Büyük iskender ve Dogu'dan gelen Cengiz Han ve Mogollar'dir. 18. yüzyllsonunda egemenlik "Kaçarlar" diye bilinen haris ve açgözlü bir hanedanm eline geçti. Kaçarlar,aralarmda savagan küçük kabileler ve açgözlü prenslikleri yenerek yeni bir hanedan kurmuglardi. Kaçar gahlan tedirginbir durumda, bir buçuk yüz yll boyu hükümdarliklanm sürdürdü. On dokuzuncu yüzy11da,istila edilmeye allgikbu ülke bu defa da kendisini digardan gelen baçka tür bir baskimn kargisinda buldu. Rusya ve Íngiltere,Kagarçahlarmm içgali altmdaki Iran'da egemenligiele geçirmek için birbirleriyle diplomatik ve ticari bir yarigmaya girigmigti.Kaçar gahlan durumu kurtarmak için bu iki süper gücü birbirine dügürmeyeçaligtilar. Ingiltereve Rusya arasmdaki rekabet Iran'iSüper Güç diplomasisinde en güncelkonu haligetirmigti. Zamamn Hindistan Genel Valisi Lord Curzon Iran't, "Gzerinde dünya egemenligi ne için oyun oynanan bir satranç masasi" olarak tammhyordu.1860'h ylllardan ba layarak Rusya, 133
\
·
l
I
Orta Asya'da amansiz bir genigleme ve ilhak politikasma yöneldi. Ruslar'mhedell Orta Asya'mn da ötesine uzanmak, komgu ülkeleri egemenligine alarak kendine bu sicak iklimde bir liman saglamakti. Ingiltereaçisodansa Rusya'mn sürdürdügü geniplemepolitikasi Hindistan ve Hindistan'a gidenyollar için dogrudan bir tehlike demekti. Íran'inRusya'mn ilerlemesini tegvikkonusunda yapacagl herhangi bir hareket, Ingilizbir diplomatm 187l'de söyledigigibi, "Hindistan'in sigortast üzerine verilecek bir çegittaviz" sayihrdi.Artik Rusya bölgenin her yamnda harekete geçmigti. 1885'te kendisiyle Ingilterearasmda neredeyse bir savaya neden olan kompusu Afganistan'a saldm düzenledi. Yüzyll bitip yerini yeni bir yürylla terk ettigi siralar, Rusya franüzerindeki baskisim yogunlagtirdi. Eu yeni zorlama kargismda,-Ingilizler Iran'idokunulmaz bir statüde tutmak istediler ve bu amaçla Íran'a Rusya ve Hindistan arasinda bir tampon görevi vermenin bir yolunu aradilar Ancak yeni yüzyil baglarmda, Íran'martik Rus egemenligi altma girmig olmasi nedenlyle, Ìngil-. tere'nin konumu çok kritik olmugtu. Rusya Íran Körfezi'nde bir deniz kuvveti kurma pegine dügmügtü. Ìran ekonomisi ise neredeyse tamamen Rus ekonomisine baglanmigti. Ingiftere'nin ÌranElçisi Hardinge'nin tammlyla,SahMuzaffer Al-Din insan görünümünde küçük bir çocuktu." Iranmonargisiyse, Elçi'nin tanimlyla"Eskimig, uzun yillar ihmal edilmig, digtan gelen en sert etken hanglsiyse, delenere ve savunmasiz diktatörlerini en yüksek sesle hangi rüzgâr tehdit ediyorsa, onun esintislyle hemen y1ktlmayahazir bir binaydL Hardinge, bu en sert dig etkenin büyük olasihkla Rusyaolmasindan korkuyordu, çünkü "Sahve bakanlan, kendi pervasiz savurganhklan ve çilginhklan yüzünden artik tamamenRusya·nm olmuglardl." Ruslarise iligkisinin ekonomik yönünü umursamiyordu.Bir Rus memurun anlatimlyla "Rus-Íran" kiz milyon tembel, külhanbeyi kiglyleticarete girigmenin ne yaran olabilirdi ki?" Ruslar'in asil istegi Iran üzerinde kendi siyasiegemenlikleriníkurmak ve diger Süper Güçleri diglamaktL Harönemli hedefiyse" bu denli tiksindiricibir saldmya kargi dinge'ye göre, Ingilizpolitikasmm "büyük
"
'kulu'
"yedi-se-
"en
direnç
.
göstermekti.
Igte bu noktada D'Arcy ve D'Arcy'nin petrol tasansmmige yarayacagl dügünüldü. Ingiltere'nin petrol konusunda yapacagt bir anlagma ile Rusya'ya karvi pekâlâ bir denge kurulabilirdi. Bu dügünceyle ingilteregirigime destek verdi. Anlagma üzerinde görügmelere girildigini duyan Rus Elçisi'nin tepkisiise büyük oldu. Elçi son derece öfkelenerek tarallan bloke etmeye çah ti. Eu çabasmdabir dereceye kadar baçanli da olmuy ve görügmeleri yavaglatabilmigti.Ancak sonraki günlerde D'Arcy'nin Tahran'daki temsilcisimasayabeg bin pound daha brlatmca durum degigti.Temsilci D'Arcy'ye verdigt raporda gunlan bildirlyordu: "Sahparanm nakit olarak hemen ödenmesini istedi ve paranm bir kismirn almadan da anlagmayi imzalamadi." Ödenenbu ekstra para sihrini göstermigti.28 Mayis 1901'de SahMuzaffer Al-Din tarihi anlagmay1imzaladt Uzlagma Sah'ayirmi bin pound nakit, yirmi bin pound degerinde de hisse,veriyor, ayrica net kâr" sagliyordu. Bu son deyim yeteri kadar açik olmadigindan-tammlanmasi gereklyordu.Ancak ileride bu tanimlamamnçok çekigmeliolacagt meydana çikacakti.Bunlara kargilik D'Arcy alti sene geçerli olan ve ülkenin dörtte üçünü kapsayan bir anlagmaelde ediyordu. D'Arcy'nin önerdigi anlagma daha bagmda, Rusya'ya en yakm olan beg kuzey eyaleti anlagma digi birakmigtt. Bunu "Rusya'yi kugkuland1rmamak" için yapmigtt Ancak Ingiltereile Rusya arasmdaki rekabet devam ediyordu. Ruslar gimdide Bakû'dan Iran Körfezi'ne kadar uzanacak bir boru hatti inga etmek istlyordu. Boru hatti Rusya'mn,Hindistan pazarma ve Asya'ya yaptigt gazyagt ihracattni artiracakti. Ancak bundan da önemlisi Rusya'nin Iran'da, bagtan baça körfez bölgesinde ve Hint Okyanusu sahillerindeki stratejik nüfuzunu Ve gücünü gözler Onüne serecekti. Ingilterehem Tahran'da hem de St. Petersburg'da tasanya piddetle kargi çikt1. Íngiltere'nin Tahran Elçisi ilgtlileri uyararak boru hatti üzerinde yapilacak körü" bir anlagmanm, boru hatti hiçbir zarnan gerçeklegmese bile, "Güney Iran'a sürveyanlann, mühendislerin, Kazak kökenlí koruyucularm sokulmasi için bir mazeret olugturacagi, bunun da üstü kapah bir "y11hk
"üstün
134
I ·l
askeri iggal anlamma gelecegi" görügündeydi. Sonunda ingiltere'nin itirazi agir basti ve boru hatti ingasmdan vazgeçildi. D'Arcy'nin Tahran'daki temsilcisi yapilan pazarhkve uzlagmadan çok memnun kalmigt1. Eu uzlayma sadece D'Arcy'nin igine yaramakla kalmlyor, ingiltereaçisindan da ticarive politik
.
yarar saglamakla beraber ülkenin Ìran'dakinüfuzunu da pekigtiriyordu. ÌngiltereDigigleriBakanhgl uzlagmada dogrudan sorumluluk almayi reddetmekle beraber D'Arcy'nin çabalarmigöz ardi etmiyordu. Ancak Hardinge anlagma yapihrken orada bulunmuy biri sifatlyladurumdan pek emin degildi. iran'1tüm siyasisistemiyle, insanlarlyla, cografi ve lojistik karabasanlanyla ve hiç kugkusuz geçmigteanlaymalardakivefasiz tutumuylaçok lyi tanlyordu. Eu yüzden çevresini uyardi ve tedbir önerdi. "Petrol içersin veya içermesin ÌrantopraglUZUR lllardan bu yana ümit baglanarak giripilmi§ projelerde ticari ve siyasi yeniden doguglara sahne olmuy bir topraktir.BO topraklardangelecek beklemek sadecevakit kayb1 olur" diyordu. Su durumda D'Arcy'yi bu denli risklibir ige ve yerine oturmamig bu topraklardaböyle dev büyüklügünde petrol arama serüvenine- iten gey neydi? Bunun yamti kugkusuz göyle ifa-' de edilebilir: Epsizbir servetekavugmak için duyulan dayanilmaz bir hirs ve ikinci bir Rockefeller olma ganst.Aynca bu D'Arcy'nin oynadigiilk kumar da degildí. Dahaönce bir kez daha Avustralya'da altm madeni üzerinde kumar oynamt; ve çok baçanlt olmuytu. Ancak eger önünde bekleyen geyintam olarak ne oldugunu bilmig olsaydi, kugkusuz bu serüvenden vazgeçerdi. Su kez oynadigt kumar oyunu evvelce Avustralya madeni için oynadigi oyundançok daha büyük çapta, tahmin edilen sayidan çok daha yüklü oyuncularm rol aldigt bir serüvendi.Aynca siyasi ve toplumsal boyutlanyla da Avustralya olaymaloyasla çok daha karmagikti. Kisaca söylemekgerekirse bu i; akla yatlan bir tegebbüsolamazdi.Harcamalar için gösterilentahminraporlan bile saglikh ÚArcyL degildi ve gerçekte oldugundan çok daha küçük rakamlarla ifade edilmigti. Iginbagmda íçinde iki ye verilen bilgide iki kuyu açmanin on bin pounda mal olacagi söylenmigse de, iki yll bombog birakmigti. kuyunun maliyetiiki yüz bin poundu agmig,D'Arcy'nin ceplerini -ücra
ÎlkGirigim D'Arcy'nín hiçbir örgütü, hiçbir girketiyoktu. Yalmzca i; yazigmalanm ayarlayan bir sekreteri vard1. Íran'daiglerin yerinde yapilmast, toparlanmasiiçin Kraliyet Mühendislik Koleji mezunu ve bir vakitler Sumatra'dasondaj iginde çaligmig GeorgeReynolds adli birini ayarladilar. Petrol aranacak ilk bölge olarak iran'inkuzeybatismdaki daglar içinde, ulagilmast nerdeyse olanaksiz bir plato, SahSurkh bölgesi seçilmigti. Burasi pimdiIran-Irak smirl olan, Bagdat'a Tahran'dan daha yakin, IranKörfezi'ne üç yüz mil uzakhktaki yerdir. Bu bölge dügmanca hisler besleyen insanlarla doluydu ve bütün ülke çapmdaki yol sayisi da sekiz yüz miliancak buluyordu. Bölgenin çogu kismi sava§ç1kavirilerin idaresi altmdaydi ve bunlar degil iran'mönerdigi anlagmayl, Tahran otoritesini bile tammlyorlardi.Bagibozukluk o denli yaygindt ki, Iranordusundaki komutanlar emirlerindeki askerleri bahçivan veya amele olarak yöredeki arazi sahiplerine kirallyor, aldiklan yövmlyeyi oldugu gibikendi ceplerine indiriyorlardi. Yöre halki teknik beceriden tam anlamiyla yoksundu. Ashnda yöre kültüründe Batt kültürüne ve yabancilara kargi duyulan dügmanca hisler daha da piddelli olarak vardi. Bat1'dan gelen kaçan tüm fikirlere ve teknolojiyetamamen kapaliydilar. IngilizElçisi Siimezhebinin ç11gmliga tiirlü di dünyadan her ister Müslüman, gelen din tutumunu, síyasi otoriteyeve ister Hiristiyan Yazdigma iglemigtir, hatiralannda bir direnci biçimde ayrmttli akima kargi gösterdikleripiddetli ilk dört halifeye duyduklan nefret o denti giddetliydi ki -bugün de öyledir- bu göre "Siiler'in mezhebe bagholup da a§iriliga kaçantardan bazilan cennete giriplerini çabuklagtirmak için zanefretini odaklaimy bag kigi olan man zaman bu halifelei-in, özellikle de Mekke'de Siller'in bulunmuglardir. Bu durum, aslmda dini mürailikten bagÖmer'inmëzarlarinaçirkin saldmlarda 135
ka bir gey olmayan 'Ketman' doktrinlyle engellendi... Ketman doktrini, gerçekten kutsal bir maksat ugruna, lyi bir Müslüman'm bir olayi görmemezliktengelmesine,hatta yalan söylemesi-
ne cevaz verir." Bunlan hattralarmda yazan Hardinge, yazismm sonundaSii-Sünnisürtügmesine Ìransiyasisistemindekinüfuzuna bu kadarçokyer verdigi için özür diler. "Bu konuve Siiler'in yu belki biraz fazla vurguladim, ama ige yaradi -ve sanirim hälâ da yanyor- çünkü bu yazi Íran
politika ve zihniyetinde Onemlirol oynadi" demigtir. GeorgeReynoldsve grubunu bekleyen 19büyük cesaret istiyordu.-Malzemenin her parçasi tekerteker Körfez'den Basra'ya sevk edilecek, sonra vapurla üç yüz milmesafekat ederek Dicle üzerinden Bagdat'a gönderilecekti.Daha sonra insanlara ve katirlara yüklenerek Mezopotamya Vadisi üzerinden daglar arasmdangeçirilecekti.Malzeme amaçlanan yere ulagtiginda igler yine de bitmiyordu. Bu kez de Reynolds, Polonyali, Kanadali ve Bakûlu Azeriler'den olugan ekip, parçalan monte etme ve çaligtirma çabasma girecekti. Bütün bunlar gözlerinde büyüyordu, özellikle Azeriler için. Çünkü onlara göretek tekerlekliel arabasmin ortayaçikipibile hayret verici büyük bir icattil Londra'da bulunan D'Arcy iglerin yeteri kadar çabuk geligmemesinden yakinlyordu. "Gecikmenizçok ciddidir. Lütfen igleri hizlandinn" diye 1902Nisam'ndaGeorgeReynolds'a telgraf çekti. Ancak ne yapilirsa yap11sinher gün bir gecikmeoluyordu Ve bu kaçmilmazdi. Ìçinsondal agamasiancak alti ay sonra, 1902 sonunda bagladL Bu arada malzemeler kinllyor, aksaklik oluyor, sivrisinekler 111samcanindan bezdiriyordu. Sir taraftanda devamh bir yiyecekve yedek parça sorunu vardi. Kisaca genelçahymakogullari son derece kötü ve ylpraticlydL Çoguzaman iççi barmaklarmda ist 50 dereceye kadar ç1kiyordu. Sir de politikanm getirdigi sorunlar vard1... Bu çaligmakampmda özel olarak bir de Mutfagi"hazirlamak gerekiyordu. Çünküyörenin ileri gelenkipilerisik sik kampi ziyarete gele. rek, Reynolds'unifadesine göre, onlardan saylhr armaganlar bekliyordu", bu armaganlar da girkete ait hisse senetleriydi." Reynolds her geydenevvel birinci derece süper bir diplomat olmak zorundaydi, çünkü yöredeki çegitlikabileler arasmdaki anlamsiz kan davalanyla, açikça görülen savaggirigimlerlyle bagetmesi için bu gerekliydi. Kamptaki küçük muhafiz grubu Siiyanhlarmin tehdidine kargi her an alarm durumundaydi, Reynolds'unyardimcisi, D'Arcy'ye yaptigL uyaridapunlari söyler: "Kuzeydeki mollalar halki ellerinden geldigince yabanc11arakargt lagkirtlyor. Simdiasil kavga kamu iglerinde.kontrolü kendi elinde tutmak isteyen Sahiamollalar arasmda baglad1." "islam
"hatin
"öncelikle
"Her Kesenin Bir Limiti Vardir" Bu denli elverigsiz koguliar altmda bile iy geligmeyedevam etti ve 1903 Ekim aymda, kazmin tarihten on bir ay sonra, ilk petrol sizmttsina rastlandl. Ancak D'Arcy kendini sandigindan çok daha zor, çok daha pahall bir ortamin ortasmda bulmugtu. Artik girigiminher agamasmda mall bir mücadele veriyordu. 1903 ylhndaki raporda endigesini göyleifade ediyordu: "Her kesenin bir limiti vardir. Een kendi kesemin limitini iyi bilirim." Ancak mastaflar arttikçabu durumu tek bagma çözemeyeceg[ni, destege ihtiyaci oldugunu an11yordu.Yoksa anlagma hiçbir ige yaramayacakti. D'Arcy kredi almak için lngiltere Deniz Kuvvetleri'ne bagvurdu. Kredi fikri onun degildi. Bu fikir Birinci Dünya Savagi'ndanönce Ingilíz petrol politikasma imzasmi atmig Thomas Boverton Redwood'dan gelmigti. Redwood o yüzyilin ilk yirmi yilinda, uluslararasipetrol geligmeleri sürecindeolaganüstünüfuza sahip bir kipilik olmugtu.Çokdüzenli giyimive yakasina taktigtorkidesiyle Redwood sik sik zamamn çok yakigikli,õnde gelen bir aktörüyle kangtirihr, bundan da hoglantidi. Redwood petrolde degigik türden birçok icraat yapmigtir. Kimyagerolarak yetiptirildigiiçin, pertol antiminda sonradançok degerli oldugu anlagilan bir patent almigtt. 1896'da yayinbagladigt
136
\
lanan A Treatise on Petroleum (Petrol Üzerine) adh kitabi üst üste birçok kez yaylmlanmig, gelecek yirmi yllhk süreçte önemli bir eser olarak yerini korumuçtur. Eski yüzyilm dönemecinde Redwood petrol konusunda ingiltere'ninen önde gelen uzmarn olmuçtu. Kurmugoldugu danig petrol girketlerinin hemen hepsinin ugrak yerlydi. D'Arcy de bu kipiler ma firmasi ingiltere'deki arasindaydi. Redwood aynca Íngilterehükümetine digardan görüç bildiren bir petrol danigman1ydi.Redwood, Kraliyet donanmasinda k0mür yerine mazot kullamlmasmdan yanaydi. Aynca Standard Oil'e ve Shell'e güveni yoktu. Petrol rezervlerinin ingilizkontroln altindaki Íngilizkökenli kaynaklardan, ingilizlertarafmdançikanlmasim istiyordu. Krallyetdonanmasmda bir FuelOil Komisyonu vardt ve Redwood bu komisyonda üyeydi. Redwood D'Arcy'nin anlagmasmi, D'Arcy'nin kargilaytlglgüçlükleri biliyordu. Aslinda Redwood'un D'Arcy'nin attigi her adimdanhaberi vard1; çünkü ona her agamada ögüt vermigti ve gimdi de onu Fuel Oil Komisyonu'nun kargisma çikanyordu.Komisyonun bagkam D'Arcy'ye kredi için bagvurmastni ögütledi. D'Arcy bagvurma formunda kargi karç1ya oldugu mali baskilan kisa-. ca özetliyor, kazlya bagladig1günden o güne kadar 160.000 pound harcandigmi ve daha en az 120.000 pounda ihtiyact oldugunu söylüyordu.Kredi bagvurusunun onaylanacagi bildiríldiginde ona bir de müjde verillyordu. Donanmanin mazot kullanacagmi öneren bir kontrat hazirlamallyd1.Bu kontrat hem donanma'hem de DigigleriBakanligi'nca desteklendiyse de Mallye Bakam Austen Chamberlain tarafmdangeri çevrildi.Chamberlain, Avam Kamarasi'mn böyle bir kredi önerisini kabul etmesinin imkânsiz oldugu görügündeydi. D'Arcy yimdi çaresiz bir durumda kalmigti. Kredinin reddedilmesinden sonra yazdigt bir mektupta söyle diyordu: "Artik bankayi daha fazla susturamam, bunun için elimden her geleni yaptim. Mutlaka bir çare bulmak gerekiyor."1903 ylh sonuna kadar LloydsBankasi'ndan çektigi mevduat fazlasi para -kargihgiteminat olarak,bankaya Avustralya'daki altm madeni hissesinden bir kismmi vermeye zorland1 Ancak 1904 Ocak aytyansmda yeniden iyi bir igaret görüldü. SahSurkh'dakiikinci kuyu ürün vermeye baglamtyt1.Sevinçiçindeki D'Arcy bu olay1qu sözlerle karg1hyordu: çok harika haber var." Aynca kendi kipisel görügünüde samimi olarak ilave etmisti. "Bu benim için kurtulug demektir." Ancak, petrol bulunsun veya bulunyansitip igin devamt için daha on binlerce, belki yüz binlerce pound'a ihtiyaç vardi ve ne yazik ki masm, D'Arcy'nin elinde bunu kargilayacakkaynak yoktu. Yeni yattnmcilar bulmak için verdigi mücadelede D'Arcy, JosephLyons ve ortaklarmdan kredi almaya çahyttysada baçanh olamadi. StandardOil'e de bagvurup birkaç ay da böyle oyalamy sonuç alamamast üzerine bu kez Baron Alphonse de Rothschild'i görmekiçin Cannes'e gltti. Ancak Rothschild'ler '?AsyaPetrolü" ad1altinda birlegmig Shellve Hollanda Krallyet uzantilanyla yeteri kadar meggul olduklan, daha fazlasmi kaldiramayacaklan gerekçesiyle kredi vermediler. Aynca sanki durumu daha da kötülegtirmek ister gibi SahSurkh kuyulart da gittikçedaha az ürün vermeye baglamigti. Sonunda Boverton kuyularda üretimin tamamen durdugunu bildirdi. Artik kuyularm hiçbir zaman yapilmigmasrafi kargilamayacagive bunlan kapamak gerektigt anlagilmigt1.Masraftan bagka onca çaba ve emek de uçup gitmi§, bütün umutlar Iran'ingüneybati kuyusuna kaymigti. 1904 Nisan ayina gelindíginde D'Arcy'nin bankaya olan borcu daha da artmig oldugundan, banka feminat olarak bu kez anlagmanm kendisini istedi. Böylece iranserüveni bagladigi tarihten üç yll bile geçmeden,uçurumun kenarmda çökme durumuna gelmigtl. "fran'dan
Vatanseverler Birligi Íngilizhükümeti
içinde D'Arcy'nin anlagmasim yabanctlara satmaya zorlanmasindan veya tamakorkanlar vardt Bunlan asil ilgilendiren büyük strateli ve yüksek politika kaybetmesinden men sorunlan ve bir de Süper Güçler'eoranla ingiltere'nin hangi konumda oldugu sorunuydu. Digigleri Bakanhgi açisindan ise üzerinde durulmasi gereken asil sorun Rusya'nm genipleme politika137
I I I
I I
si ve Hindistan'm güVenligiydi. 1903 Mayisaymda DigigleriBakam Lord Landsdowne, Lordlar Kamarast'nda ayaga kalkip tarihi bir konugma yapti. Konugmasmda özetle gunlan söylemigtir: "Ingilterehükümeti iranKörfezi'ndekendisinden bagka hlçbir gücün denizde üs kurmasma veya takviyeli-liman kurmasma müsaade etmeyecekti ve böyle bir olguyu kendi çikarlarmayöneltilmig menfur bir hareket sayacakti. Su itibarla bu tür bir girigime ellerindekitüm imkânian seferber ederek mani olmallydilar Bu bildiriden tarifsizsevincekapilan Hindistan Genel Valisi Lord Curzon söz konusu deklarasyondan "Bizim Ortadogu'daki Monroe Doktrinimiz" diye söz eder. Deniz Kuvvetteri Komutanligt ise deklarasyonu daha belirgin çizgilerle yorumlayarak butagidigLm belirtnun Ingiltere'nin deniz filosu açismdan mazot alimmda emin bir teminat anlami kulgüne kadar yakit olarak kömür ti. Krallyet donanmasmm atan kalbi say11ansavaggemileti o kullaml1rdi. küçük Bu lanmigti. Fuel oil sadece küçük pervaneli gemilerde gemilerinmazota babile ilglli çevrelerde endige uyandinyor, acaba dünyada ingütere'nin en büyük gücü gimlillklan olan donanmanm gereksinimini kargilayacak miktardamazot var midir,yok mudur sorusunayol . açiyordu. Deniz Kuvvetleri mensuplart içinde donanmada kömür yerine petrol kullanilmasmyakit" olarak tutulmasmi, yakit" dan yana olanlar bile petrolün bit süre daha sadece kullanimmin daha büyük ve daha güvenceli kaynaklar bulununcaya kadar ertelenmesini istiyordu. Genel kamya göre bu kaynak fran'dtve bunun için D'Arcy plam desteklenmeliydi. Simdi.durum degigmigti.Artik DigigleriBakanligt, Hazine Bakanhgi'nin D'Arcy kredi bagvurusundaki tutumunu fazlastyla kisa vadeli buluyordu. Bakan Lord Landsdowne da vakit geçirmeden endige ifade ederek gu sözleri söylüyordu: "Iran'daki tüm petrol kaynaklarmm ve ilgili Jahran Elçisi Hardinge bu göanlagmamn Rus kontrolüne geçme tehlikesi vardir." Ingiltere'nin rügü dogrulayarak, Ruslar'in pekâlâanlagmamn kontrolünü ele alabilecegi ve ona dayanarak gekonusunda ilgilileri uyanyor ve bunun korkunç sonaçlar niglemesini daha da yogunlagtiracagt dogurabilecegini söylüyordu. Anlagma ilk yapildigL gekliylekontrolün büyük çogunlugunu IngilHardinge anlagmamn aynen korunmasim, ne pahasma olursa olsun bütere'ye veriyordu. Simdi kontrolün kalmasim savunuyordu. yük mutlakaÌngiltere'de gelmiyordu. D'Arcy'nin Cannes'e gitmesi,orada Ruslar'dan neden Endige etmek için tek sayllirdi. Anlagma ya Fransizlar'a geçseydi? lytebu bir Rothschild'leri görmeside aynca tehdit ikinci kez harekete geçerek Fuel Oil KomisyoKomutanligt endigeyle Ingiliz Deniz Kuvvetleri D'Arcy'yi nu'nu arad1. Komisyon Bagkam acele arayip ondan bir istekte bulundu. Komisyon konusunda herhangt bir pazarliga giríçmeden önce Bagkant, D'Arcy'den yabancilara ait tesisler için ulusal bir birlik kurmasma izin vermesini istedi. AyKraliyet donanmasmm bu igin çözümü kendinden fazla oir gey istenmeyecegl, sadece elli bin pound yatinmtanca para konusunda da lep edilecegine söz verilmigti. Strathconasonunda teklifikabul etti ve kabul etme gerekçesinin oldugunu da vurgulayarakbelirtti. ticarikâr olmadigim, sadece límdi artik komutanligin önünde bir hedef vardi. Ancak pazarligi kiminle yapacakti? Bunun "Burma Petrol" {Burma Oil) olmasma karar verildi. Uzakdogu'daki ticaret evlerinin bir uzantis1 olan bu firma 1886'da Glasgow'da iskoçyalltacírlercekurulmugtu. Burmali köylülerin buldugu iglenmemig petrol kalmtilanni Rangoon'daki rafmerisinde ticari ürüne dönügtürür, sonra da Hindistan'daki pazarlarmda satard1. Takvimler 1904 tlmigösterdiginde komutanlik da bu firmayla geçicibir anlagma imzaladi. Deniz Kuvvetleri bunu Burma'mn 1885'te Hindistan'a iltihak etmig oldugunu bildigi ve bu bak1mdan da girketegüvenli bir kaynak gözüylebaktigt için müdürleri bir konuda endigeliydi. Burma'daki stoyapmigti. Ancak Burma Petrol'ün iskoçyali kun yetersiz çikacagmdan,Iran'da petrolün geligmegösterip Hint pazarlanna akmasmdan, bol miktarda ucuz gazyagt arzi saglamasmdan korkuydrlardi._Bu endigeyle komutanligtn nutuklar1m dinlemeye itiraz etmlyorlardi. Petrol dampmam olan Boverton Redwood bu konuda aracilik yapta. Redwood,D'Arcy'nin dani mam oldugu gibi ayni zamanda Burma Petrol'ün de dampmaniyd1. Bu yüzden Burma Pet"
"ek
"imparatorluga
'katki'"
138
"tek
Iran'm zengin petrol kaynaklarma sahip oldugunu, bunun yalanda kamtlanacaiki gm1,dolayistyla sirket arasinda yapilacak bir evliliginher iki tarafiçin de çok yararli olacagim söyledi. Su arada bir taraftan da komutanhk, franAnlagmasi'mn "Íngilizier'in elinde bulunmasi rol müdürlerine
.
gerektigini, bunun özellikle donanmasmm gelecektekipetrol ihtlyacmm kargilanmasi için gart oldugunu"vurgulayarak söylüyordu. Ancak iskoçyalttüccarlartedbiri elden birakm1yor,kendi hesaplannca hem herhangi bir biçimde kendilerini baglamadan konuquyorlar hem de fazla aceleci davranmtyorlardi. Sormakistedikleri birkaç pratiksoro vardi, o kadar. Bunlardan en önemlísi "Acaba franingiltere'ninkorumasmda sayilabilirmi?" sorusuydu. Bu soruyu, Deniz Kuvvetlerí Komutanligt'nin zorlamaslyla DigigleriBakani olumlu gekildeyanitladi ve Iran'mkendi himayelerindeoldugu konusunda teminat verdi. Diger taraftan,D'Arcy sabirsizlik gÖsteriyordu. Görügmelerin hizlandinlmasm1 istiyordu. Eu yolda yapmayacagl gey yoktu. Hatta Burma Bagkan Yardimcisi'ni, Epsom yariplanm seyretmesi için kendi özel locasma bile davet etmigti. Burada yapilan ikramlar, sunulan agir ve pahah yiyecek ve içecekler BagkanYardimcist'nm midesini boz dugundan, o günü izleyen hafta íçinde tam dört kez hastalanip kustugu sõylenir. Söylentiye göre BaykanYardimcisi o günden sonra D'Arcy'nin yaptigt' at yang1 tekliflerinin hiçbirine gitmeyecekti. Bu arada komutanlik D'Arcy'nin yardimma kogmasi íçin Burma Petrol'e yaptigi baskiyi artinyordu.Aslmda Burma Petrol de iki bakimdan komutanliga muhtaçti. Bunlardan biri tam o siTalarda ayrmtill olarak görügülmekteolan mazot kontratlanydt, digeri ise Hindistan'daki pazarlakorunmasinda kendilerine donanmamn yardim etmesiydi. Sonunda 1905'te, anlagmamn rmm Tahran'da Sahtarafindanimzalampindan tam dört sene sonra, D'Arcy ile Burma Petrol arasinda bir anlagma imzalaniyordu. Su uzlasma geregince, Anlayma Sendikasi denilen bir birlik kuruluyor, D'Arcy tesisleribagLmh girketedönügüyor ve yeni igletmenin bagma D'Arcy getiriliyordu. Su uzlagma pratikte Burma Petrol'ü çok özel bir yatinmci yaplyordu; çünkü hem yeni kurulan tesise taze kapital verecekti ve hem de idare ve uzmanlik yönünden girkete yardimci olacakt1. Ancak elinde hiçbir alternatif olmadigmdan D'Arcy bu tekliti kabul etmek zorundaydi. Önemli olan, girigtigi serüvende durumu kurtarmakti ve kanismca o da bunu bagarmigti. Hiç degilse imdi arama faaliyetini sürdürebilirdi. Bir yandan da belki bu uzlagmayla kaybetmig oldugu paralarmi geri getirebilecegini dügünüyordu. Uzlagmamn gerçeklegmesinde rol oynamlyarabuluculat. da durumdan hognuttu. Bir "Burma Petrol" yazannm sözlerlyle "Bu uzlagmada D'Arcyinin istekleri Digigleri'nin ve komutanligin istekleriyle tam bir paralellik göstermigti." Hatirlanacagt gibi uzlagma imzalanmadan önce, DigigleriHindistan'a uzanan yollar, komutanhk da güvenilir Ve kopanlmaz gemazot arzi konulannda bir hayli endigeliydi. Böylece fran'da kilde birbirine kenetlenmig oluyordu. ,
"kâr"
"politika"
Ateg Mabedi: Mescid-i Süleyman UzlagmaBirligi'nin kurulugundan sonra petrol arama faallyetlerinin yeri degigti ve Iran'm güneybatisma yöneldi. Kuyu açma igleri George Reynolds'un denetiminde SahSurkh Vadisi'nde kampi kapanmigtt ve bazilari kirk ton agirligindald araç gereçler de yeniden yapiltyordu. Çahyna sõkülmüy bír biçimde tekrar yüklenip gerisin geri Bagdat'a sevk ediliyordu. Bagdat'a giderken Dicle'den yeniden Basra'ya gelmesi,sonra da oradan vapurlara yüklenerek Iran'm Muhammerah alanina indirilmesi gerekiyordu.En sonunda nehir yoluyla veya sayllan dokuz yüzü bulan katirlann sirtmda yeni saptanan ve petrol içerdigi anlagilmig bölgelere gönderiliyordu. Ilksondaj girigimiShardin'de baglarmçti. Ancak daha bagka bir yerde daha petrolpotansiyeli bulunduguna dair igaretlere rastlanmigti. Burasi Maidan-1Naftan (Naftan Meydam) denen yerdeki "Petrol Vadisí'ydi." Petrolün tam olarak var oldugu belirli yer ise ismini yakmdaki bir mabetten almig olan "Mescid-i Süleyman"di. 139
l
Reynolds yolu bile bulunmayan bu bölgeye ilk gidigindebir hayli dolambaçll yerlerden .geçmek zorunda kalmigth 1903 ylh Kasim ayi sonunda Reynolds Ingiltere'ye geri dönmek karan almig, gereken iglemleriyaptirmak için Kuveyt'e gitmigti. D'Arcy'nin Iranserüveninde bagina gelenleri ve kargilagtig1 mali sorunlan bildiginden morali çok bozulmuçtu. Bu yüzden hemen egyalarmi toplaylpyola çikmakkararim vermigti. Igtetam o strada,Kuveyt'te, Louis Dane admda bir Íngiliz memurlatampti.Reynoldsbu adamla tanigtiktansonra onun etkin telkinive Lord Curzon'un da desteglyle Naftan Meydam'na gidecekti. Dane ona "Belki de ulusal yönden çok büyük yarar saglayacak böyle önemli bit girigimdengeri dönmenin yazik olacagmi" telkin etmigti. Reynolds ayinda ayak bastL Hemen yazdigi raporda kayalarin petrolbu kug uçmayan bölgeye 1904 Qubat le yüklü oldugunu bildiriyordu. Simdì1906'da Mescid-iSüleyman'a bu defaki dönügünde eskisinden bile daha belirgin bazi petrol igaretlerine rastlamigti. Boverton Redwood, Reynolds raporunu gördügü zaman çok sevinmig, bu raporun o güne kadarkiler arasmda en önemli ve gelecek için en çok gey vaat eden bilgiler içerdigtni söylemigti. Mescid-i Süleyman'da iglerin çok zor ve yorucu gittigianlagilmigtl.Reynolds'unGlasgow'daki Burmall idarecilere pakayolu söyledigigibi "Hayat sadecezevk-ü sefadan ibaret degllpislik olugu" nedeniylesik sik hastadi." Sularm mikroplu olugu, hatta Reynolds'a göre, lik olaylan görülüyor,çahqmalarkesintlye ugruyordu. Reynolds bir raporunda yöyle der: "Burada kullamlan yiyecek malzemesisindirim bozuklugu yaplyor. Bu yüzden sagligimkorumak isteyen kipinin agzmda dogal.veya takma mutlaka dig olmasi gart." Neyse ki yöneticiler bu noktayi dikkate almiglardt. Bir gün, eskiden görevliolup da sonradanhölgeye gönderilen birini dig agris1 tuttugunda,adamgünlercedayantlmaz aular çekmigti - en yakm diççi bin beg yüz mil uzaktaki Karaçi'deydi. Ama ne yazik ki bunu bilmek adamm hiçbir igine yaramamigti. Seks konusundaysa iççiler bulunduklan yere daha yakm, Basra'danl50 mil ötedeki bir yere gidiyor,bunu yaparken de nezaketen gittiklerini80ylüyorlardi. Bölgede her geyi düzenleyen, toparlayanadam George Reynolds'du. 1901 Eylülü'nde Ìran'ailk geligindeelli yaglarmda olan Reynolds bu olaganüstügüç görevi bitip tükenmekbilmeyen olumsuz partlaraltmda bagarabilmigtir. Yörede hem mühendis, hem jealog, idareci, bölge temsilcisi,diplomat, linguist ve antropolog olarak çah;1yor ve bu iglerin hepsini her gün bir arada yaplyordu. Buna ek olarak o günkü kogullarda çok yararli olan bir yetenegi daha vardi; makina parçalari kirildiginda veya kayboldugunda pratik onarimci görevinide üstlenmek. Az konu-hastahktan gasp olaylarina, mekanik an, çetin ve tutar11bir insandt igibirakmak için ortada kadar- bir sürü düg lankliklarma rüzgâra, bozulmalar, korkunç sicak ve acimasiz sonu gelmez inatçi ayakta kahp devam sabn sayesinde sebep oldugu halde çaligmalarReynolds'un azim ve Reynolds'u olarak Wilson, edebilmigtir. Bölgede korumact çaliçanmuhafaza ekibinin çavuçu gu sözlerle tanimlar:"Müzakerelerde vakur, hareketlerinde çabuk, petrol bulma azminde bildigini okuyan, saglam ingilizmegesigibi adam." gibideReynolds aym zamanda bagkalarmi çahyttrmayi da bilirdi.Adamlarmin kesinlikle kadmlarin isterdi. kaOnlara franh yaratiklar"gibi davranmalanm gil, çiran" kadmlar oldugunu söyler, ne demek.istedigini anlamalarim beklerdi. Ancak onu yaçamdan bezdiren ne çöldü, ne de yöredeki kavimler. Onun asil belas1,bir gün sözünden dönmesinden korktuguBurma Petrol'dü. Glasgow'dakiyetkiliterse Reynolds'un ne denli zor ve elverigsiz kogullar altmda çaligtigini anlamaktan uzaktilar; ona soru üstüne soru soruyor, kararlarmi güpheyle kargilaylp kargi çikiyorlardi.Reynolds bunlara kiziyor, pek de nazik olmayanac1bir alayla sundugu haftalik raporda bunlart hep anlatirdi. Glasgow'dabirliktepkigösteriyordu.Iskoçya'ya yakinan serkey bir Zerdügt'üveya alkolik sondajoyi nasil idare çaligtigiadama agnsindan te edecegimiögretmekle beni güldürüyorsunuz"dedigi söylenir.Ancak bu nefret aynen kargi tarafta da vardi. NitekimGlasgow'lu idareci bir strasigeldiginde Reynolds haklanda "Bu adamt tarif için kullanmak istedigim kelimeleri daktilo makinemyazamaz" demigtir. "içinde
"diççiye"
"ayyaglar"
"ölçüyü
"makul
"ba;
140
I
Tahran'da lhtilal Reynolds'un basansmi zorlagtiran etkenler sadece fiziki güçlüklerden ve o ücra bölgede tecrit edilmig olmasmdan ileri gelmiyordu.Sahhükümetinin artik tam bir çöküntü içinde olugu ve yabancilara verilen ayricaliklar politik alanda belli bagli bir nasir olmugtu. Sahrejimine karç1 olan tutucu ve bagnaz güçler, zulme kargi giripilenmücadeledeliderlik yaplyorlardL BUnlât tücCarlârla ve liberal reform isteyen güçlerle birlegtiler. 1906 Temmuz ayinda hükümet halkm istirabmm esas kaynagt olarak "Kraliyet hanedanmm agiri lüksünü, din gruplarim ve yabancilari gösteren" tamnmigbir vaizi tutuklatti. isyancilarTahran'da binlerce Iranli'yigözaltina ald11ar,mollalara ate; açtilar. Pazarlar kapandi. Bagkenti bagtan baça genel bir grev dalgasi sardi. Sayisi on dött bin oldugutahminedilen,çogu çargilardangelmig büyük bir kalabahk ingilizElçiligl'nin bahçesine sigmmakzorunda kaldi. Sonuç olarak Sahrejimi sona eriyor, yeni bir anayasa yaptliyor ve yeni bir meclis kuruluyordu. Meclisin gündeminde ilk bagta yabancilatatanman ayricaliklar konuSunda bir sorupturma açmaya verilmigti. Ancak tüm bunlara kargi yeni kurulan siyasi sistemin bagkent d1pmda otoritesinin gayet zayll oldugu zamanla anlagilmigt1. olmadigt tutarli ve Bunlardan daha çok üzüntü veren bagka bir bag agnsi da yerel yönetim otoriteleriydi. Petrolün yeni sondajalam fran'm en güçlü kabile topluluguolan ve tran'msöz geçiremedigi Bahtiyariler'e ait kig otlaklarlydi.Göçmen olan Bahtiyariler koyun ve keçi sürülerigüderek yaçar, keçi kihndan yapilmig çadirlardayagarlardi. 1905 ylhnda Reynolds, Bahtiyariler'inbazilarlyla bir anlagma yapti, Anlagmaya göre Bahtiyariler yüksek bir ücret ve hisse almak kargihgmda" kazi yapilacak topraklardamuhafiz bulunduracak ve emniyeti saglayacakti. Ne var ki asil önemli olan Bahtlyariler'e kargi korunmaktt. Eu anlagma bitmek tükenmekbilmez gerginlik ve, Bahtiyariler'in müzmin birer gaspçi olugugibi nedenlerle kisa zamanda bozuldu. Reynolds, Bahtiyari liderlerinden birini pu sözlerie tammlamigte"Nasil bir bülbül yumurtasiilk yumurtlandiginda müzige gebe olarak çikiyorsa, bu adam da entrikayla dolu olarak dogmuy biridir Sorunlarbag gösterdigt zaman hemen Reynolds'a bildirildigi için kendisinin olup bitenlerden haberi vardi, ancak elinden yakinmaktanbagka bir geygelmiyordu."Bütün bunlann altmda Bahtiyariler yattyor" demekten bagka ne yapabilirdi? Yerel kabilelerden gelen zarar ve tehdit temposu giderek hizmi artmyor, bu da tüm tesis ve çahgmalarmemniyeti açtsmdan yeni korkular doguruyordu. D'Arcy DigigleriBakanhgfndan koruma istemek zorunda kaldi ve beklenen koruma sonunda geldi. Bu konuda.Digigleri Bakanhgl gururla pu görügüifade etmigti: "Koruma gönderilmesinin gerekçesi majestelerinin hükümetinin Iran'ingüneybatismda bir ingiliz igletmesi bulunmasma verdigi önemden ötürüdür." Ancak gönderilen koruma ekibi sadece iki subay ve yirmi Hintli süvariden olugtugu için ona da fazla güvenilemezdi. Öte yandan geçen zaman içinde ingiltereile Rusya arasindaki anlagmazhklar yumuçama sürecine girmigti. 1907de Anglo-RusAnlagmasi uyarmca bu iki ülke aralarmdaki görüç ayrthgim bir kenara b1rakip iran'i o günkü nüfuzlu odaklararasinda paylagtirmayi kararlagtird1. Bunu yapmak için her iki tarafta da yeterli sebep vardi. Rusya, Rus-JaponSavaI'nda ugradigt ezici yenilgi ve 1905 Ihtilali'ningetirdigi acilar yüzünden çok zaylflamig durumdaydi. Bu nedenle St. Petersburg artik Londra'yla bir anlagmayagirmenin büyük fayda saglayacagi kamsindayd1. Kendi hesaplarma Ingilizlerde Ruslar'm Hindistan'a dogru süzülme" yapmasmdan korktuklari.halde, gimdi de Almanlar'In Ortadogu'ya sizmasindan daha endigelenmeye baglamigtt. antlagmaya Kuzey Iran Rus egemenligine, yapilan göre çok 1907'de ilan ise da Orta bölge edi.liyordu. Garip bir rastÌran tarafsiz Güneydogu ingiltere'yegeçiyor, lantlyla tarafsizsayllan bölge sondajm yapildigi yere rastltyordu. Íran'mböyle alelacele kesin çizgiler belirtilerek bölünmesi, Tahran'daki ÍngilizElçisi'nin gözledigi gibi, var olan yabarici dügmanhgim büsbütün körükleyecekti." Iran'm bölünmesi olayi aym zamanda Ingiltere, Rusya, Fransa ülkelerinin bir Üç1üAntant yapmaslyla sonuçlanmigtl. Su ÛçlüBirlik atadan ye"kârdan
"
"spontane
"zaten
I
141
di yll geçtiktensonra Almanya, Avusturya-Macaristan linde olacakti.
ve Osmanli imparatorluklarlyla
savag ha-
Zamanla Yarlyma "zar"
gibiydi. Mescid-iSüleyman'da Sondal yeri olan Mescid-i Süleyman bu oyunda atilan son yapilan sondaj Reynolds ve ekibine lojistik açidan da çok büyük zorluklar çikanyordu. Bunlardan en büyügü yol sorunuydu.Bölgede hiç yol yoktu. Çevredeki onca tehlikeiçinde tam alti ayyol sel felaketi hk emekleri silip kül eden bir de yagmurun açtigi yaganmigti. Neyse ki sonunda . aymda bu faaliyet bölgesinde ilk sondal baglaçaligtinldt yol tamamland1,aletler ve 1908 Ocak mig oldu. Ancak UzlagmaBirligiaçismdan vakit birar fazla hizh geÇiyordu.Burma Petrol igin yavag yürümesinden ve büyük paralar harcanmasmdan fevkalade hognutsuzdu. Sendikanin ikinciBagkam çabalann" hiçbir ige yaramamasi ve gitmesi"olasillgLndan söz ediyordu. Bütün bagh bunlar Burma'yi, projeye tam anlamlyla fakat iskoçyah patronlannm uyarisindan tedirgin olan D'Arcy'ye paranm bittigini ve bizzat l endisi gereken ilave fonun yansmi saglamadikça igin duracagini bildirdi..D'Arcy yamt olarak pound veya herhangt miktarda bir para koymasmm kugkusuz olanaksiz oldugunu" söyleyerek "Ne yapacagimi bilmiyorum" dedi. Ancak bu arada Burma'mn içten geri dönmek için fazla istekli göründügünü sert bir gekilde duyurmaktan da geri kalmadi. Burma yöneticileri Reynolds'un bu yamtma kendisine son olarak 30 Nisan'a kadar zaman tamyacaklanmbildirmekle tepki gösterdiler; ancak D'Arcy aldirmadi ve bitig tarihi olarakverilen gün böylece gelip geçti. D'Arcy bilinçli olarak yavag davramyor, Iran'dakiRe'ynolds'a zaman kazandirmak istiyordu. SimdiBurma ile D'Arcy'nin ip iligkilerinde daha büyük bir uçurum açtlmigti. D'Arcy'den hiçbir haber gelmemesiüzerine -Burma kendi bildigini yapmak isteyerek 14 Mayis 1908'de Glasgow'danReynolds'a bir mektup göndererekprojeye son verilmekte olundugunu,bu nedenle egyalarini toplamaklçin hazirlikl1 olmasini bildirdi. Mektupta ayrica Mescid-i Süleyman'daki iki kuyuda çahçmalannsürdürülmesi, en çok bin alti yüz feet derinlige kadar inilmesi için kesin talimatvardi. Eger bu derinlikte de petrol bulunmazsa Reynolds birakacak, igi kapatacak ve igyerindeki tesislerin olanak verdigince çogunuahp Muhammerah yoluyla geri dönecekti." Muhammerah'a ulagtiktan sonra aletleri Burma'ya sevk etmesi emredillyorönce, daha D'Arcy du. UzlagmaBirligi'nin de, anlagildignagöre sonu gelmigti.Demek kl y111ar zenginlikler" olacakti. Su arada artik yok degerdeki igi almadan tasarlanmigolan Reynolds'a bir telgrafgönderilmig ve posta ile çok önemli bir direktif gönderildigi, onu almak için hazirhkl1 olmasi istenmigti. Fakat dünyamn o yanmda postalarm düzensiz olugunedeniyle mektup Iran'a ancak iki hafta sonra ulaçacakti. Dikkafah Reynolds'un istedigi de zaten bu gecikmeydi. Mektup daha yoldayken blr gün beklenmedik bir anda sondaj mahallindeani bir heyecan bag gösterdi ve giderek de büyüdü. Kuyulardan birinden dogal gaz kokusu geliyordu.Daha sonra küçücük bir parça sizmti görülür gibi olduysa da arkasmdanhemen tekrar kayboldu. Bunu izleyen birkaç gün tam balik tutmaya çaligirgibi, bölgede 45 dereceyi bulan ist altmda aramaya devam ettiler. Sondajm en sert kaya üzerinde yapildigt bir an, birdenbire parlak güney altmda, delikten buharli bir gazm yükselmekte oldugugörüldü. 1908 senesi 25 Mayisgecesi, havanin çok fazla sicak olu u nedeniyle Hintli süvari muhafizlarm baymdaki Íngilizüstegmen çadirma girmemig, digarda uyuyordu.26 Mayissabaha kargi saat 4'ü henüz geçmigtiki büyük bir gürültüyle uyandi. Sondaj yerine ko§tu. Kazi yapilan kuyunun üstünden belki elli feet uzunlukta bir fgkirmanm sondajcilan petrole buladigini gördü. Petrolle birlikte ortada çahgan igçlleri bogarcasma tehdit eden bir de gaz çikarlyordu. "boga
"tüm
"20,000
-
"igleri
"sayllamaz
142
En sonunda Iran'dapetrole rastlanmigtt. Tarih olarak bu, Sah'm ayncahk anlagmasi imzaladigi günden yaklagik yedi sene sonrayarastlar. Sunu Íngiltere'ye duyuran ilk rapor bir olasihkla üstegmen Wilson'un raporudur. Efsane gibiaglzlarda dolaçan bir söylentiye göre,Wilson raporunu gifreli göndermigve göyleyazmigti: "Bak. ÍncilBahis 104, satir l 5, cümle 3." Bu kisma bakildigmda incil'dequ sözlerin yer aldigt görülür: toprak içinde yag çiksin ve insanlarm yüzü gülsün diye..." Büyük olay D'Arcy'ye bir akgam yemeginde gayriresmi olarak duyurulmuy ve D'Arcy bu olaydan büyük bir sevinç duymasina karym sevincinikontrol altmda tutmuçtu. Inatla "Olay teyit edilmeden kimseye bir gey söyleyecek degilim" diyordu. Beklenen teyit kisa zamanda gelmig ve daha birkaç gün geçmeden,birinci kuyu petrol çtkarmaya devam ederken, bu defa ikinci kuyuda.da petrole rastlanmigti. Bu olaym üstünden daha üç hafta geçinigti ki Reynolds, Burma Petrol'den 14 Mayis tarihliigi tastlyeetmesini emreden bir mektup aldt Bu sanki yanm yüzy1l önce Albay Drake'in almig oldugu Titusville'de igleri tasflyeetmesini isteyen mektuba benziyordu.O mektup da gimdikigibitam petrole rastlandigi bir zamandagelmigti.Ancak gimdiki durumda Reynolds henüz patronlardan gelen mektubu almadan önce kendisi Glasgow'a bir telgrafgöndermigtl bile. Telgrafta, alay yoluyla gunlan söylüyordu: "Bana gönderildigini yazdig mz talimatlan degigtirmeniz gerekiyor. Bölgede petrol çiktigi için tahmati yerine getirmem mümkün degildir." Nitekim Glasgow'dangelen mektup Reynolds'un tahminlerindeyanilmadigimve hakh oldugunu kamtlamigtir. Mescid-i Süleyman'da petrol bulunmasmdan sonra Reynolds birkaç yll daha bagmühendis olarak bölgede kaldi. Ancak petrol kegfine ragmen Burma Petrol'le arasi giderekdaha da bozuluyordu. Su arada D'Arcy, Reynolds'u korumaya çaliglyordu. Burma yöneticilerine Reynolds'un bir davrampla uzlagmay1 bozacak bir adam olmadtgim" israrla yineliyordu. Ancak D'Arcy'nin verdigi destek Glasgow'daReynolds'agösterilmig olan köklü dü§manlig1 gidermeye yetmeyecek ve Reynolds 1911 Ocak aymda hiçbir açildamaya gerek duyulmadan igten atilacakti. Arnold Wilson hatiralannda Reynolds'un verdigi hizmetleri pu sözlerle anlatir: "O, bölgedeki korkunç sicaga ve seguga, düg kirikliklan ve bagarlyladayanabilen, kargilagtigther Ìranli'dan, Hintli'den ve Avrupall'dan bir geyler almasinibilen birlydi. Bunun tek istisnasi, dar görüglülükleriyle koca bir igletmeyi nerdeyse mahvetmig olan 1skoçyallipverenlerdir... G.B. Reynolds'un ingiltere Íriparatorlugu'na,ingiltereendüstrisine ve Iran'a yaptigt hizmetter hiçbir zaman takdir edilmemigtir. Kendi körlükleri yüzünden bazi olumsuz sonuçlara katlanmak zorunda kalan bazi kigiler, Reynolds sayesinde bu durumdan kurtulup çok da zengin olmuglar,daha yaçarken büyük onur ve itibar kazanm1;Iardir." Reynolds'un igten atilmasi olaymda Burma Petrol yöneticileri istemeyerekde olsa kendisine zahmetlerinin kargihgi olarak bin dolar para ödediler. "...
"saçma
"Büyük Bir §irket:Anglo-Pers" 19 Nisan 1909'da iskoçyaßankasi'mn Glasgow'daki kolu ategli bir yatmmci toplulugununbaskmina ugramigtl. Bankadaki memurlar o güne dek böyle bir manzarayla hiç kargilagmamigti. "Kafamizdaki Petrol" imaji bu asik suratli Iskoç sanayi kentini sanki sarmigti. Halk vezneler
önünde onar onar toplanmig,birer bagvuru formu almaya çaballyordu. O gün zaman zaman kalabalik o denli birikti ki binaya girmek bile mümkün olmadl. Yenikurulmug olan Anglo-Pers Pet rol Sirketi halka açillyordu ve o gün girkethalka hisse senetlerini sunuyordu. Iran'da çok zengin bir petrol kaynagi oldugu birkaç aydan beri herkes tarafindanbilinmekteydi. Bu igle ilgisi olan herkes anlagmaya iglerlik kazandirmak için girketi yeniden düzenlemenin zamam geldigine thanmiglardi. Ne var ki girketeverilecek geklisaptamak için yapilan toplantilara,avukatlarmda katihp devaml1 tartigmaçikarmalan yüzünden çaligmalar bir türlü ilerlemlyordu ve bu tartigmalardankaçmmak da neredeyse olanaksizdi. Aynca Deniz Kuvvetleri Amiralligi anlagma taslagmdayer alan amiralligin, îran'daki petrol çaligmalarinda Burma'yi tegviketti143
I
I
alenen duyurulmasmi" öneren maddeye itirazi vardi. Sonuçta Burma Sirketi'nin ginin ÍkinciBagkam "Amirallik bizim gelecekteld en iyi mügterimizdir, bu itibarla nasirlarmabasmabiri miz dogru olmaz" diyecek ve böylece taslaktakullanilan ifade yumugatilacakti. Ìtirazlardan "halka
de hiç beklenmeyen yerden, Bayan D'Arcy'den gelmigti.Birzamanlar tiyatrodaaktrislik yapmig olan bu hamm, toplantlyaegiyle birlikte gelmig, kocasom isminin girketadmda yer almamasmi dramatik bir üslûpla kinamigti. D'Arcybunu sorun yapmadig halde, Bayan D'Arcy bu konuda Israrli davraniyor, eginin avukatma yazdigt mektuptaguntarisöylüyordu: "Egimin ismi Iran'daki petrol çikarmasiylaçokyakmdanbaglantih olduguiçin bunu çok büyük bir hata olarak kargillyorum. Onun ününün takdiciiçin bu size yaptigim son bagvurudur." Yazikki Bayan D'Arcy'nin bagvurusu kabul görmedi.Aslmda Burma Petrol hisselerinin çogunualmig olmalda beraber D'Arcy de sonunda bu içten epeyce kârh çikmigti. Kendisine o güne kadar yaptigi ve kesesini tamtakir birakan arama masrallan için tazminat olarak pazar degeri 895.000 pound (30 milyon dolar veya bugünün paras1yla 55 milyon dolar) degerinde hisse senedi verilmigti. Yine de D'Arcy igin glderek kontrolünden ç1ktigim,elinden kaylp gittigtni anhyordu. Sonunda Burma PetroPle anlagmaya varan D'Arcy, uzlagmay1 imzaladigi gün, büyiík bir hüzne kapilarak, "Sanki çocugum konusunda bir anlagma imzaliyor glbiyim"diyecekti. Gerçekten de baba ile ogul arasmdaki baglanti tamamenkopmug degildi. Sonunda yeni kurulan AngloPers Sirketi'ne müdür olarak atandt ve her zaman oldugu gibi bûyük bir baglilikla çaligti; "Her zamanki gibi gevkdoluyum" diyordu. Ne var ki artik üst düzeyde kapitalist" oldugu günlerdeki nüfuzu geride kalmigti. Kansom korktugu gey de zamanla gerçeklegecek ve 1917 yihndaki ölümünden çok önce, William Knox D'Arcy adi unutulup gidecekti. Sadece Anglo-Pers Sirketi bir arama fonuna "D'Arcy" adim Verecekti o kadar. Ashnda bu vefa gösterisi onun bütün yaptiklan yaninda çok kûçük bir tesellisayllir. Bu arada lngiltere'nin korumasi altmda bulunan topraklardagimdillk az da otsa petrol çikade çok çabuk önemli bir girket önemli bir petrol kaynagma rastlanmigt1.Anglo-Pers Sirketi ran olarak geligmigtl.Daha 1910 yllt sonunda çaligtirdigt iççi sayisi 2500'ü buluyordu. Ancak girket iglerinin Iran'dakiorganizasyonu pek iyi gitmiyordu ve bir hayli karmagik sorunlarla karpt kargiyaydi. Operasyonlara girketve politik otoriteler kangmig oldugundan daha çok bir Bizans karakteri görünümündeydi. O günlerde bölgede konsolos olarak bulunan Amold Wilson, girketin yerel iglerinde fiilen dam§manlik göreviniüstlendi. Ancak bu igin devamh ilgi isteyen ylpratici bír konu oldugunulosa zamanda anlamigt1. "Bu petrol girketinin igleri üzerinde tam on beg gün dügündüm. Su arada ne demek istediklerini her zaman söyleyemeyen Íngilizler'in ve söylediklerigörüglerini ölçüp biçtim. Ingllizni her zaman kastettikleri anlamda söyleyemeyen Iranlilar'm ler'in anlagma sözcügünden kastettikleri, Ingilizceyazilmt; bir belgedir. Bir yargt orgamnm kar1sinda avukatlann saldmsma dayanmasi gereken bir belge. Iranhlar'malgiladiklan anlamda ise her iki tarahn genel niyetlerini yansitan, íçinde önemli miktarda senelik ödenecek para konusuna yer verilmig bir deklarasyondur" demigti. Bölgede çok geçmeden en az on milkare olan yeni bir petrol sahasi bulunmustu. Ancak bu da ham petrolün nasil çtkanlacagi ve sonradan ne gekildearttilacagt gibiyeniyenisorunlar ortaya çikardi. Bu arada bir buçuk senelik bir çaligmayla tepelerleçölü birbirine baglayan 138 mil Boru hattmm izledigi yo] sopalarve bezden yapilmigbay uzunlukta bir de boru hatti yapilmigtL raklarla igaretlenmigti. Boru hattimn yapimmdatam alti bin katir kullanildt Rafinerinin kurulacagt yer olarak Abadan seçildi. Abadan Dicle, Firat ve Karun nehirleri agzmm uzantisi olan Sattül Arab'da çamur ve hutma agaçlanylakapli uzun, dar bir adaydL Ínçaattaçogunlukla Burma Rangoon rafinerisinden gelen Hintliler çahymigtir;ancak ingaat kötü bir iççílikle yapilmigt1.Nitekim 1912 Temmuzu'nda, daha ilk denemede bozulmug, o günden sonra da tasarlanankapasitenin çok altmda çahgmigtir. Ürettigiürünler de kalite bakimindan kötüydü. Sözgelimi Abadan'da armdinlan gazyagi sarimtirak bir renkte olup lamba camlannda is biraklyordu. 1913 Eylül ayin"en
.
·
'
144
.
da, duruma kizan öfkeli bir Burma yöneticisidayanamaylp "Rafineri çallgmayabagladigt ilk günden beri talihsizliklerinbiri bitmeden öteki çikiyor" demigti. 1912 Ekimi'nde, Anglo-Pers Petrol Sirketi yeni bir adim atarak kendisine pazar garantilemek için Hollanda Krallyet/Shell Sirketi'nin bir anlagmaya girdi. ticarikolu olan Asya Sirketi'yle Anlagma uyannca Anglo-Pers, ham petrolünü ve benzin ve gazyagmmhepsini Asya girketi arac1hglyla satacak, ancak mazot üzerindeki haldanni kendinde birakacakti. Bunu, ilerideki geligme agamasinda stratejisini mazota dayamak amaclyla yapmigtir. Bu agamadaAnglo-Pers, dev girketleri bir pazar savagma sürükleyecek ve bunun masrallarmi kaldiracak parasal güce sahip degildi. Kendi hesabma Shell Sirketi de yeni bir tehditle kargilagmayigöze almiyordu. RobertWaley Cohen'in Hague'deki meslektaglarina yazdigi gibi "Görünüge göre çok büyük petrol stokuna sahip oldugu anlagilan bu insanlann durumu, Dogu'da oldukça ciddi bir problem" demekti. Ancak problem Anglo-Pers'in kendini kisa zamandaderin mali sikmtilar içinde bulmasi nedeniyle yine de sona ermedi. Böylece fran kökenli bu i; bir kez daha, varligim sürdürmek açismdan güvencesizbir duruma dügmügtü. 1912 ylh sonunda, çaligmasiiçin gereken kapitalin hepsini tüketmigdurumdayd1. Burma Petrol Bagkamolan John Cargill, bu durum kargismda tagkesilmig, gunlari yazlyordu: "Bu iranlilarne kadar karigik belali igler içindeler! Onlar için bana Ver üzülme' demek kolay, ancak benim bir ismim ve itibanm var ve bunlann her ikisi de AngloPers Sirketi'nin durumuyla yakmdan iligldlí. Bugünkü korkunç durumda nas11olup da müthig endigeli ve üzgün olmadigimi söyleyebilirim?" Herhangi bir ilerleme kaydetmek için girketin milyonlarca pound'a ihtiyaci vardl. Ancak görünürdebunu saglayacak bir Raynak da yoktu. Yenibir fon saglanamadigitakdirdeya Iran'daki çahgmalar durdurulacak veya tüm i letme "Hollanda Kraliyet/Shell" ortakhgi tarafmdan yutulacakti.Birkaç yll evvel Burma, benzer duruma dügmüg, sonunda kurtulmugtu. Simdiyse Anglo-Pers Sirketi için bir kurtanci bulmak gerekiyordu. 'bog
145
8 Kaderin
ÇizdigiTehlikeli Dalig
1903 ylh Temmuz aymda, Íran'da üstlendigi petrol iginin yavag gitmesive pahall masrallari gerektirmesiyüzünden William Knox D'Arcy'nin moralibozulmuçtu. D'Arcy büyük bir düg kinkhgi içinde, yipranmig ve saghgl bozulmug olarak tedavi görmek amaciyla Bohemya'daki Marienbad kaplicalarma gitmigti. Orada Kraliyet donanmasi ikinci amirali olan ve uzun zamandan beri delisi" lakablyla taninan Amiral John Fisher'le tanigipahbaphk kurdu. Saghgmindüzelmesindekaplica tedavisikadar Amiral Fisher'le kurdugu ahbapligtn da rolü vardir. Tamamen tesadüfe dayanan bu tanigmasonuçta D'Arcy'nin girigtigipetrol serüveninin yön degigtirmesine, petrolcülügünmillistratejilerin merkezine dogru itilmesine neden olacakti. Amiral Fisher çok seneler evvel kronik dizanteriye yakalandigi zaman bu kaplicaya gelip tedaviolmuy ve Marienbad'dan lyilegerek ayrtlmigtt. Bu nedenle düzenli olarak Marienbad'agelirdi. Ancak bu geliçinde o da D'Arcy gibi düç kinkhgtna ugramig, moralibozuk bir adamdi. Bukullanilmasi nun sebebi mazotlailigkiliydi. Birkaçgün evvel mazotun ingilizsavag gemilerinde isimli Hannibal için ilk deneme yapilmig ve bagarisizhklasonuçlanmigt1. Deneme majestelerinin limamndan yakit olarak kalktigmda Íngilizsava gemisi üzerinde yapilmigti. Gemi Portsmouth iyl kalite Galler kömürü kullanilmig ve gemi bacasmdan düzgün beyaz bir duman çikmtyt1.Bir igaretle, yalat degigtirilip petrole dönügtügünde, birkaç dakika içinde geminin yogun kara bulutlarla sanldigt gözlenmigti. Bu çok sonra anlagildigma göre kazancinm neden oldugu bir yakly hatastydi.Ancak bu hata yüzünden deneme igi bir felakete dönügmügtü. Bu, donanmada mazot yanlisi olan ve her ikisi de denemede hazir bulunmuy -Amiral Fisher ve Shell'den Marcus Samuel- için çok agir bir yenilgiydi. Fisher'in büyük bir düç kirildigt içinde Marienbad'a gidip orada bir raslantisonucu D'Arcy ile kargilagmasiiste bu günlere denk gelir. Íkiadam tamytiktanhemen sonra ikisinde de ortak nokta olan petrol tótkusunukegfetmekte gecikmedi.D'Arcy hemen telaglairan'dakiçaligmalaraait haritalan ve kâgitlan istetip Fisher'e göstermeyeyöneldi. Fisher de D'Arcy'nín anlattiklanndan çok sevinmig ve fazlasiyla duygulanmigtl. "Altm madeni milyoneri"adim taktigiD'Arcy'yi bir yazismda göyleanlattr: "Daha gimdi; den Iran'in yansi olan güney kismmt PETROLiçin satm aldi... Bunun olaganüstübir olay yaratacagt kamsinda. Orada kendisini temsiledecek ve igleri yürütecek bir adam aradlglm söylüyor.Bunun için ben pimdi Portsmouth'a gitmektenvazgeçip iran'agitmeyi dügünüyorum!" D'Arcy bu sözleriyle Fisher'in kendisine bir tür yardim vaat ettigi anlammi çikarmigti.Nitekim kisa zamanda bekledigi yardim önce perde arkasmdanve sonra da çok büyük miktardakamuoyundan geldi. Ama D'Arcy'nin yürektenditediginin aksine kendisine çok yakm olan yerden gelmemigti. "petrol
"Petrolün Vaftiz Babasi" vaftiz babasi" olarak anitlagtirmak istedigi John Marcus Samuel'in sonraki günlerde amiral oldu. Bunu izleyen yedi sene içinde "Jacky"naArbuthnot Fisher 1904 yllmda birinci "petrolün
146
miyla tanman Fisher, Kraliyet donanmasi üzerinde o güne kadar hiç kimsenin olmadigt kadar egemen olmuqtur. Seylan'da sefalet içinde yagayan bir çiftçi ailesinin çocugu olarak dogan Fisher, 1854 ylhnda on üç yagmdayken, bir yelkenli gemide deniz ögrencisi olarak denize açilmigti. Ne doguptan ne de daha sonra kazanilmig herhangi bir unvam olmadigi için bu unvanm saglayacagt herhangi bir avantajdan da yoksundu. Ancak parlak zekâsi, tutarhhglve azminin sagladigt bir üstünlüge sahipti. Çagdag bir yazann söyledigi gibi Fisher "Machiavelli ile saf bir çocugun karmaslydi." Beraber oldugu her insam derhal etkisi altma ahp cogturan karakteríyle Fisher, gerçekten de bir gevkve ikna edici güç kasirgas1ydi." Bir gün bizzat Kral VIL Edward, Físher'le çok giddetligeçen bir tartigmayagirigmigve tartigmabittikten sonra ona suratima dogru sallamaktan vazgeçmenizi dilerdim" demigti. Fisher allesine, dansa ve din iglerine çok dügkündü. Bµnlar digmda bir tutkusu daha vardi: Kraliyet donanmasi. Hayatml tam anlamiyla donanmamn modernizasyonuna adamig, bütün kuvvetlyle onu köklü gekildeyerlegmíç âdetlerinden, kay1tsizligmdan,örümcek yuvastna benzeyen geleneklerinden slytrmaya çallytyordu. Hedef olarak saptadtgl amaçlara sarsilmaz bir azimle yürür, gerçeklegtírirdi.Maiyetinde çahimig bir subay onun için "Jacky'yi tatmin eden tek gey 'Tam Yol fleri!'komutudur" demigti. Amaçlarma erigme yolunda kendi kendisini gôrevlendirmig olan bu adam Kraliyet donanmasmda teknolo]ikyenilik yapilmasimo savunucusuydu. Siki sikiya baglioldugu kural" zaman kendimizi diglanacak duruma sokmamahyiz" kurallydi. Donanmadaki baçanlan ilk önce torpidolarüzerindeki uzmanhglyla baglamig,bu konuda oldukça itibar kazandiktan sonra ilgisi denizalticihk, destroyer, Kelvin pusulasi, geligtirilmigtop ategi ve sonunda da deniz-havacihyyla sürmügtür. En son ugragt ise petrol konusuydu. Daha 1901 yilmda, "Fuel oil bir gün denizcilik stratejisinde ihtilal yaratacaktir. Bu Íngiltereiçin bir Ingiltere Uyant' çagris1olacaktir" diye yazdigi bilinir, îngilizdeniz filosunun kesinlikle kömürden petrole dönmesini istiyordu. Petrole dönüg ona göre sürati -hizlandiracak, daha çok verimlilik ve daha çok manevra kabiliyeti saglayarak yararh olacaktt. Ne var ki Fisher azinliktaydi.Ötekiamiraller Galler kömürüne bagh kalmanin daha güvenceli oldugu inanciyla, kömür üzerinde Israra devam ettiler. Donanma Komutanhgfna atanmasmdan sonra Fisher Marienbad'da D'Arcy'nin kendisine kontrolü altinda uzanan büyük petrol alanlanm tamttigt projeyi yeniden ele aldi. Íngiltere'nin görmeye kesin karar11yd1.Bu amaçla nüfuzunu kullanarak ilk önce Írananlagmasma destek vermesi ve sonra da Burma Petrol'e D'Arcy'nin imdadina kogmasi için baski yapmasi yolunda, donanma üzerinde etkisini kullanmaya çahyti. Hiç kugku yok ki gerçekhedefi her zamankinin ayniydi. Krallyet donanmasim günün endüstriyel çagma ulagtirmak ve savag çiktigmda hazirkkh bulunmak. Herkesten önce böyle bir savagta Íngiltere'nin kargismdaki dügmano Avrupa lotasmolacaglDl da endüstriyel açidan yükselmekte olan Almanya imparatorlugu anlamigt1.Aynca önlerindeki kaçimlmaz savagta Almanya'nm da en az kendisi kadar mazotun önemini bildiginden emin oldugu için, çtkacaksavagta hem Kraliyet donanmasmi ve hem de ingiltere hükümetini bir petrol savaçma iteceginden kugkusu yoktu. "enerji,
"yumrugunuzu
"altm
"hiçbir
"Made in Germany" Íngilterearasmda, çok belirgin ve dogrudan anlagmazhk yaratacak bir sorun yoktu, ancak yüzyil dönemecinde bu iki ülke-arasmdaki sogukluk bazi faktörler nedeniyle giderekbüyümeye bagladt. Bu faktörler içinde Kraliçe Viktorya'nm torunlarmdanolan Kaiser'in, amcasi IngiltereKrali VIL Edward'a duydugu belirgin güvensizlik sayllabilir.Ancak bu faktörlerin en etkili olam ingiltereile Almanya arasmda yeni yeni filizlenmekte olan denizcilik yanglydi. Her iki ülke kendi filolarmm büyüklük ve teknolojiküstünlügü için çetin bir yarigma içindeydi. Bu yangma iki ülke arasmdaki iligkilere egemen oluyor, her iki ülke basmmda tüm dikkatleri çekiyor, kaAlmanya ile
147
muoyunundavranig.ve tartigmalanmyönlendiriyor, geligmekte olan milliyetçilik tutkusunu körüklüyor ve insanlarin en gizli endigelerini ategliyordu. Bu yanyma her iki ülke için aralarmdaki fikrin gekillen.mesinde uyugmazligm odak noktasi olmugtu. Bir tarihçininyazdigt gibi "Çagdag de'nizcílik ingiliz-Alman geyden çok lezigtiran konusuydu." anlagmazligni her önemli etken, en 1890'lann sonunda Alman hükümeti Weltpolitik dedigt hedefe dogru ilk büyük atilimmm açiligtöreniniyaplyordu.Weltpolitik global, siyasi, stratejikve ekonomik üstün1ük için, Almansiyasi özgürlügü için" harekete ya'nm bir dünya gücü olarak ve Berlin'in anlatimlyla geçmesi anlammi tagir."Yeni" Almanya'nm kendini dünya sahnesinde kabul ettirmek için bagvurdugu bu sert elli, kaba, açikça saldirgan yöntem diger güglerisinirlendirmekten ve duyduklari panigt artirmaktan bagka bir ige yaramadi. Kaiser'in kendi mabeyncilerinden biri bile Almaniteleyici, dürtücü Ve küstah tutumunu" eleptirmigtir.Bu Kaiser Wilya'nm bu konudaki helm'in kendi karakterini yansitan ve bu konudaki göhretini daha da kötüye dönügtüren bir davrampt1.Kaiser çabuk sinirlenen, kararsiz, pegin hükümlü, huysuz Ve deglyken tabiatlibir hükümdardi. Çoktanmrmybir Alman yazar, Kaiser'in, yagi ilerledikçe kendi de olgunlagan kimse"dünyanm
"sert,
lerden olmadigim söylemigtir.
Geçmig Bismarck Imparatorlugu'nunkarmagik günlerinde yagamig birçok Alman için, hayallerindeki gücü" rüyasinin gerçekleymesiönündeki engeller arasmda en büyügü açik denizlerdeki Ìngilizüstün]ügüydü. Almanya'mn hedefi, kendi amirallerinden birinin sözlerlyle dünya üzerindeki egemenligini kirmakti." Kanilarma göre bu; sömürgeleri serbest "Ingiltere'nin birakarak, geniglemekihtiyacmda olan merkezi Avrupali devletlere, gereksinim duyduklari alanlan saglamak geklindeyapilacakti. Bunun anlaml ise, her geyden evvel, Îngiltere'nindeniz kuvvetleriyle yarigacak güçte bir Alman deniz kuvveti kurmakti. Kaiser ulusuna, "Bu Íngilizkaplanmm geri çekilmesiiçin bizim siktliyumruklarimizi kafasmin tam ortasina indirebilecek duruma getirmemiz lazim" demigti. Almanlar denizlerde egemenlik çabalarma1897 yllmda baglamigt1. Hedeflerine ulagmamn on seneden çok daha fazla bir zaman alacagtni dügünmekle beraber Ingilizler'in bu rekabetin getirdigi masraflardan bikkmhk duyacagt ümidindeydiler. Ancak bunun ingilizlerüzerindeki etkisi, hiç de umduklan gibi olmadl.Su meydan okuma onlari hem korkutmuy hem de kendi çabalan için daha da fazla bilemigtir. ingiltereiçin ülkenin dünya üzerinde üstüngüvencesi aç1smdan oynadig1rol bakimmdan ve Íngiltere imparatorlugu'nun ödeme insan idare, lük" büyük önem taylyordu.Ingiltere'nin zaten günkü.kapasitesi gücü ve a bakimmdan imparatorlugun yükledigi büyük sorumluluk ve yükü kaldiramayacak durumdaydl. Ancak, bütün bu olumsuzluklar Almanya'nin sebep oldugu yeni tehdítlekargilagtmldigmda daha az ürkütücüydü. Ama ne var ki, Ingiltere'nina güne kadar sahip oldugu endüstriyel líderlik de elinden kaymaya baglamigti.Endüstriyel liderlik Amerika'ya ve daha kötüsü Almanya'ya dogru yol almaktaydl. l 896'da yayimlanmig Made in Germany(Almanya mah) baglikli uyanci eser en çok satilan kitaplar listesinde ilk sirayi altyordu. Íngiltereartik bir Kabine üyesinin esefle söyledigi gibi dertli bir Titan olmugtu. Amiral Fisher gelecekteki dügmanmm yalmzca Almanya olacagma yürekten inamyordu. Almanya'nm birdenbire ve beklenmedik bir zamanda, örnegin uzun bir hafta sonu tatilindenyararlanaraksaldirmasmdan korktugu için, seneler boyu her hafta sonu tatilindeyaverlerini nöbette tutardi.Yaverlerde bu nedenle s'enelerce hafta sonu tatilindenyoksun kalmigtir. Fisher'in zorlamasiyla Íngilizhükümeti de donanmasim modemlestirmek ve genigletilmig bir gemi yapim programma girigmek suratiyle Almanya'mn meydan okuyuçuna tepki vermigtl. Takvimler 1904 noktasmi bulmuytu. Bu retarihinigösterdiginde iki ülke arasmdaki denizcilik rekabeti en kabeti körükleyen unsurlar arasmda tüm giddetiyledevam eden devrim" de sayilmaya deger. Teknolojik devrim her iki ülkenin savag gemilerininbüyüklük ve hizmda, toplarmm menzilve hedefi bulma özelliklerinin artinlmasmda, torpidove denizalti gibi yeni silahlarm ge"dünya
"denizde
"üst"
"teknolojik
ligtirilmesinde özellikle hâkimdi. 148
.
Her iki ülkede de bu yang sosyalve çaligma huzurunun bozulmasi, iç iglerinde anlagmazbozulmasi pahasma cereyan ediyordu. Su arada ingiltere, veya silahsizlanma" konusunda iki ayn görüge aynlmig, taraflarbu iki görüy üzerinde klasik bir tartigmayagirmigti. Íktidardaki Liberal Parti deniz gücünün kuvvetlendirilmesini, donanma için ayri bir gemi inga bütçesi yapilmasmi isteyen donanma" yanlilanyla, donanma harcamalarmm k1sitlamp artan paramn donanma yerine iç barig için gerekli olduguna inandtklan sosyal ve lyilegtirici programlara aktanlmasi yanlisi "Ekonomistler" arasinda kalmig, ne yapacagmi gagirmlydurumdaydt Yapilantartigmagerçektençok aclydi. DailyExpress gazetesi büyük bir ciddlyetle qu dramatik soruyu sormaktaydi: "Yoksa ingiltereyaghlara emeklilik ödenegi ugruna denizlerdeki egemenligini dügmana mi teslim edecek?" 1908 yllmdan itibaren "Ekonomistler"in bagkanhgma David Lloyd Georgegetirildi.Yenibagkan evvelce Galler bälgesinde avukathk yaplyordu.Kendisi Bagbakan Herbert Asquith'in Liberal Kabinesi'nde bakan ve bir süre içinde, Winston Spencer Churchillzamamnda Bagbakanhk görevindeydi.(Churchillda ha ögrenciyken isminin çok uzun olugu nedeniyle geridekalmamak, iglerin çabukyapilmasi için Spencer adml birakmigti.) O günlerdeingilteresiyasetalamnda bu aceleciliginden ötürü ci genç adam" diye amhyordu. lik, mallye ve bütçe dengelerinin "silahlanma
"büyük
"acele-
Churchill Müdahale Ediyor Winston Churchill,Marlborough Dükü'nün yegeni ve parlak fakat sinirli bir kipiligi olan Lord Randolph Churchill ile güzel Amerikah egi JennieJerome'un ogludur. Parlamentoya 1901 yllinda yirmi alti yagmdayken Muhafazakâr Partfden glrmigtir.Uç yll sonra serbest ticaret konusunda Muhafazakâr Parti ile anlagmazllga dügerek bu partiden aynhp Liberal Parti'ye geçti. Siyasi parti degigtirmesi meslekteki flerlemesine mani olmamigti.Nitekim kisa bir süre sonra Ticaret Heyeti Bagkanhgl'na getirildive 1910 senesi henüz baglamigken de Íçigleri Bakam oldu. Churchill hayatml politika için ve büyük stratejiler kurmak için yaçamigtir. Evlendigt gün, tören baglamadan evvel kilise girigindebekledigi dakikalarda bile politika konuqup politika dedikodusu yaplyordu. "Ekonomistler"in bagkanlik kampanyasinda tereddüt etmeden öne attlmigti. Fisher'in donanmasmm genipletilmesi programina kargi çikarakLloyd George'la birlikte Ingiltere ile Almanya arasmda bir denizcilik anlagmasi yapmayi baçard1.Bunu donanmamn bütçesini hafifleterek, geri kalan parayi sosyal reformlar için kullanmak amaciyla yapmigt1. Ancak Churchill bu yaptiklan için çok eleptiri almigtir.Yine de yolundan dönmeyecekti. O günlerde agizlarda dolaan Ingiltereve Almanya arasmda bir savagm kaçmilmaz oldugu söylentilerini Churchill "Bunlann hepsi de saçma" diyerek kargilamigttr. Ama 1911 Temmuzu'nda savag gemisi "Panter", Almanya'nin Afrika günegialtmda bir yeri oldugunu israrla göstermek istercesine, Agadir'in Fas limanma dogru süzülüyordu. Ancak Panter olayigeri tepecekti. Nitekim bu olaydan sonra hem Ingiltere'dehem de öteki Avrupa ülkelerinde, özellikle de Fransa'da Almanya'ya duyulan antipati daha da yogunlaçacaktl. Churchill görügünübir anda degigtirmigti. O andan itibaren Almanya'nm saldirganhgt konusunda hiçbir kugkusu kalmamigti. Almanya'nm hedefi geniçlemektive Alman filosunun büyütülmesindeki tek amaç da Ingiltere'yitehdit etmekti. Bu ise Îngiltereaç1smdan kargihk verilmesi gereken bir tehditti. Churchillbütün bunlardan Almanya'nm sava; çikarmak niyetinde oldugunu anlamigt1. Suhalde ingiltere,üstünlügünü korumak için kaynaklanni seferber etmeliydi. O siralar Churchill henüz lçigleriBakani'yd1. Buna kargm Kraliyet donanmasom ne denli kuvvetli oldugunu bilmek istlyor, bu konuya ilgl gösteriyordu. Donanmanm ani bir saldinya kargi gerçekten hazir olup olmadigitu ilgililere sormaya baglamtytt.Agadir krizinin en dorukta oldugu bir dönemde sorumlu kipilerin Iskoçya'daav tatiline çikmalannaçok sinirlenmigti. 1911 ylh sonunda ancak kriz sona erdikten sonra Churchillde BagbakanAsquith'le beraber iskoçya'ya tatile gitmigti. Bir gün, 149
l
birlikte oynadiklan bir golf partisinden sonra eve dönerken, hiç beklenmedik bir anda, Bagbakan Asquith Churchill'e Donanma Bakanhgl'na getirilmeyi isteyip istemedigini soracakt1. Kraliyet
donanmasmm en üst düzey siyil konumu olan bu yere aldigt teklifeChurchill qu cevabt vermigtir: "Bunu gerçekten isterim!" Böylece ingilteredeniz kuvvetleri, o müthig eneriisini, uzakgörüglügünü, dikkatini ve ülkenin bir deniz rekabetindeki olasi zaferini sergileme gücüne sahip bir bakana kavugmuy oluyordu. Churchillgu sözleri söylemigti: "Eger donanmamiz bu denli üstün olmasayd1, yarigmamizm ve imparatorlugumuzun tüm kaderi, tüm varkgimiz, özveri ve icraatla geçmigbunca yüzyillar boyunca birikmig büyük hazinemiz hepsi birden, bir anda yok olup silinmeye mahkûmdu." Birinci Dünya Savagi'nm çikmasmdanönceki üç sene içinde kendine prensip edindigi kural gayet açikti. "Niyetim Almanya'dan gelebilecekbir saldinya kargi, sanki bu saldm hemen yann gelecekmig gibi hazirhkli bulunmakti" demigtir. Eu kampanyada Churchill'inmüttefiki kendinden nerdeyse iki kat yagh olan ve donanmadan yeni emekli olmuy Amiral Fisher'di. Fisher 1907 yllmda Biarritz'de tampmig oldugu Churchill'e kargi llk günden beri hayranhk duymuçtu. Birbirlerine o denti yakmdilar ki Fisher için, Churchill'ín yakin olan evlilik plamm büyük olas1hkla ilk bilen kipiydi denebilir. Bir ara Churchill'indonanma bütçesini eleptirmesiyle bozulur gibi olan dostluklan sonradan tekrar Churchill'in "Donanma Bakam" olmastyla, içtenlikle devam etmigtir. Churchill bu göreve atanir atanmaz vakit geçirmeden Fisher'i aramig, iki-. Si birlikte Reigate'deki köy evine gidip birkaç gün kald1ktan sonra Churchillyeniden Fisher'in bir kalbini kazanmigtL Fisher, için Churchill daima O günden sonra göreviyüklendi. Ayni zamanda giderek Churchill'inen önde gelen gayri resmi damgmam konumuna gelbüyütülmesi, lyileptirilmesi, modernizasyonuiç\n on migti. Churchill, Fisher'e yll boyunca atilan en önemli adimlarda, bunlarm hepsinin öz kaynagi" gözüyle bakmigtir. bombardimanma tutan bu amiral Onun görügüyle,kendisini sonu gelmeyen bir bilgi ve esin volkantydi." Fisher, Churchill'eçegitlikonularda en genig yeni bilgiler sunabilmig kipidir. Fisher'e göre ögrenilmesi gereken önemli derslerin en bagmda petrol konusu geliyordu. Ona göre petrol üstünlük stratejisinin bölünmez bir parçastydi ve bu gerçekyakmda kamtlanacakti. Bunun inancinda olarak Churchill'i bu konuda egitmeye, ona majestelerinin donanmasmda kömür yerine petrol kullanmanm erdemlerini ögretmeye yöneldi. Bir yandan da Almanlar'm petrol gücüyle çahyan dev cüssell okyanus gemileri inga ettigine dair raporlar aldigmdan, telaça denilen uçurum" konusuna yöneltmek ve bunu olanak kapilmig, Kraliyet donanmasmi . verdigince çabuk yapmak için kendinde yeni bir dürtü hisseder olmugtu. Churchill'in bu konudaki egitimini hizlandirmak amactyla Amiral Fisher, Shell'den Marcus Samuel'lebir anlagmaya vardt Bu iki adam ilk defa on yll kadar evvel potansiyel rolü" konulu, petrol otoritelerinin katildigt bir toplantida rastlantlyla kargilagmiglardi. Ancak iligkilerinin asil temelisonradan, Samuel'inFisher'e gizlice sizdirdigt bir bilgiye dayanarak attlmigti.Samuel, bir Alman denizcilik igletmesinin on yll süreli bir petrol mukavelesi yaptigmi, ayrica petrol stokunun bir kismmi da gizlice Alman donanmasmda deneme mahiyetinde kullanacagim ögrenmig ve bu bilgiyiFisher'e aktarmigti. 1911 Kasim ay1 sonunda Fisher'e yazdigt bir mektupta Samuel punlari söylüyordu: "Meger siz ne kadar hakhymissimz ve gimdide ne kadar hakhsimzi lçtenpatlamah motorun kegfi dünyanm Simdiyekadar çahit oldugu en büyük kegifsayllabilir; çünkü kesinlikle biliyorum ki belki de qu satirlari yazdigim an bile buharh motörün yerini alabilir... Ve bu yer alma olaymm tipki içten patlamah motor gibitrajik bir hizla olugacagindan eminim. Sizinamiralliktesürekli görevde olan kipilerin olugturdugu mekanizmamn içinde oldugunuzu biliyorum ve bu dügünce beni hasta ediyor. Bu kipilerin pimdiyekadar sebep aldugu zararlarin giderilmesi için çok kuvvetli ve çok yetenekli bir adamm partolduguna inamyorum. Eger bu adam Winston Churchillolursa ona bütün kalbim ve ruhumia yardim edecegim." "mürebblye"
"donanmanin
"animsatici-not"
"gerçek
"petrol
"petrolün
.
150
Hiz Bu mektubun yazilmasmdan lasa bir süre sonra Fisher, petrol konusunun ele almmasi amaclyla Marcus Samuel'i Churchill'le bir araya getirmenin yollanni aradi ve ikisi arasmda bir toplanti bagkani olan Samuel'den neayarladi. Ancak Churchill, ShellNakliyecilik ve Ticaret Sirketi'nin igin dense fazla etkilenmemigti. Su durum Fisher'i yildirmadt ve takibiiçin Churchill'e yazdigi l kisa bir hatirlatma mektubunda önce Samuel'inyarattl izlenim için özür dileyerek amacm1Qu sözlerle dile getirdi: "O, dig görünügüyle çok parlakolmayabilir,ancak kendisinin ige seyyar saticillkla, bugün girketininadmt taglyan deniz kabugunu satarak bagladigimanimsatmak isterim. O günün seyyar saticisi olan bu adamin bugün bankada kendi özel parasi olarakalti milyon sterlini var. 'Samuel çaym bardaga nasil.dökülecegini' bilmlyorsa da kendisi aslmda iyi bir çaydanhkti!" Sözlerininsonunda Fisher açiklama yaparak ikisi arasmdaki bu toplantly1Churchill'i ikna amaclyla tertipledigini,petrol stoku mlktanmn Krallyet donanmasi için bol bol yeterli oldugunu, bu bakimdan petrol kullammi için rahatlikla ve çekinmeden bir angalmana girebilecegini Churchill'e açikladi. Ona petrolün kömüre kargi avantajlarin1anlatan uzun bir nutuk çektiktensonra punlar1da söyledi: "Unutmayin ki petrol kömür gibi öyle hemen bozulmaz, ayrica petrol su kesimi altmdaki tanklariçinde bile büyük miktarlar halinde stoklanabilir.Böylece yangm sonucu vebozulmasi da önlenmig plur. Aynca Süya bir bombardiman ya da kundaklama sonucunda veyfin dogusunda petrol kömürden daha ucuzdur!" Bunlan yazdiktan sonra ayrica Samuel'in kendisini ShellYönetim Kurulu'na katilmaya çagirdigim,fakat kendisinin buna yanagmadigim da ilave ederek gu sö2lerle devam edlyordu: "Ben fakir bir kimseyim ve durumumdan da gayet memnunuml Ancak eger zengin olmak isteseydim mutlakapetrol igine atihrdim! lçten patlama11motorun uygulamasiyla yük taglyanbir geminin yakittanyüzde 78 tasarrufsaglayacagi, kargo yerinden de yüzde 30 yer kazanacagt, aynca onca ateççiden ve mühendisten de kurtulacagi için pratiktede yararli çikacag1göz önüne abmrsa kap1mizdapetrolle gelecek ne denli muazzam debizi bekledigi kolayca anlagilir,"Amiral Fisher kömürden petrole dönmenin çok zagigíkliklerin alip man yavag cereyan etmesinden hognut degildi. Bunun dogurabilecegi tehlikelisonuçIar konusunda Churchill'isik sik uyanyordu. Ona yazdigi bir yazida pu sözleri söylemekten çekinmemigtir: "Bir gün gelip de yakit olarak sadece petrol kullanan modern Amerikan savag gemileri hidenizierimizde seyrederse ve Alman bandirall bir motorlu savag gemisi bizim ülkenizdeki kocakartlar bu zmdaki gemilerimize' nigan ahrsa, hig kugkum yok, manzarayi seyretmekten çok hoglanacaklardir!" Churchillbakanliga getirildigi zaman donanma daha o zaman, yalot olarak salt petrole bagimlielli alti adet destroyer ve yalnizca petrolle seyretmesi mümkün yetmig dött adet denizalti inga etmig durumdaydi. Aynca tüm gemilerinkömür kazanlarma bir miktar petrol. püskürtülmügtü. Ancak yine de deniz filosunun en önemli kismi olan, donanmanm asil omurgasimolugturan büyük sava; gemilerinde, yakit olarak hâlâ kömür kullanillyordu. Churchillve donanmanm ortaklagaistedigi, yeni bir sava; gemisi türü yaratmak, bu gemileri daha büyük silahlar ve z1thlarla donanmly görmekti.Ayrica onlara göre bu da yeterli olmayip sava; gemilerinin, dügman gemilerininönüne geçmesive bu gemileri kugatabilmesi için mutlaka daha çok hiz kazanmastni istiyorlardi. Fisher Churchill'e sik sik gunu hatirlatmigtir:"Denizde yapilan kavga sagduyunun ta kendisidir. Ihtiyacimizolan geylerin birincisi HlZ'dirve hiz savagabilmek için parttir. Istedigimiz zaman, istedigimiz yerde, istedigimiz gekilde savagmak için yüksek hiz gereklidir." O günün ingilizsavag gemileri yirmi bir deniz miline kadar hiz yapabiliyordu. Ancak Churchill'in gözlemine göre daha büyük hiza" gereksinimvardi. "Daha büyük hiz" deniz kazandiracakt1. Churchill'inemriyle yapilan bir aragttrmada Harp Akasavaginayeni bir unsur gemilerin"henüz türemekte demisi yirmi be§ deniz mili yapabilecek yeni inga edilecek olan Alman filosunu geçebilecegini tahmin etmigti. Kisaca, Kraliyet donanmasimn fazladan 'kaplumbaga
.
"çok
"hizli
151
dört deniz miline daha ihtiyact vardi.ve bu da petrole dönüç yapmadan híçbir gemezdL
gekildegergekle-
Sonunda Fisher'in Churchill'e verdigi egltim tamamlandt.Art1k Churchillpetrolün yalmzca hizi artirmakla kalmayip standard düzey altmdaki hizi da istenen düzeye çikarmakta yararli oldugunu anlamigt1.Petrolün sagladigi avantajlar bununla da kalmiyordu. Filonun operasyonu Ve insan gücü yönünden de avantal sagliyordu. Hareketaçisindan daha büyük bir operasyon çapmi mümkün killyor,kömürün tersine, hiç degilse sakin denizlerde seyir halindeyken yeni yakit verilmesine olanak sagliyordu ve bunu gemideki insan gücünün dörtte birini bu ige seferberetmeksizin yapabiliyordu. Petrol kullammlyla, kömür kullamldigt zaman rastlanan stres, vakit kaybi, yorgunluk ve rahatsizhk gibi faktörler en alt düzeye indiriliyordu. Ayricayakit verme iginde de o kadar çok say1daateççi kullanmaya artik gerekyoktu. Çünkü petrol kullanimi çok sayida ateççiye gerek göstermiyor, aym i; ateççi say1simyaridan daha apaglyaçekerek yapilabillyordu. H1zaçismdan oldugu kadar operasyonlar açismdan da petrolün sagladigt avantajlar asil en kritik dönemlerde yani sava; strasinda en etkin gekilde yararli olacakti. Bu konuda Churchill, "Kömür yakilan bir gemide kämür tükendigi zaman, yeniden kürekle kömür attlmast için çok sayida insana ihtlyaç vardir. Bunlar gerekirsesilahlarmi terk edip kömürü uzak, elverigsizyerlerdeki kömür ambarlanndan ahp, kazanlara daha yakm olan kömür depolama yerlerine veya dog- rudan dogruya kazanlara tagimayakogarlar. Bu, kuçkusuz, savagin en kritik dakikasinda, geminin savag gücünü zay1flatmakdemektir... Bu yönden petrol kullammmm her tip teknede, daha az alanda, daha az masrafla, daha çok barut ve daha çok hiz sagladigL bir gerçektir"diye yaziyordu. 1912, 1913 ve 1914 ytllarmda üç ayn denizcilik programt yapildi. Bu programlar sayesinde Kraliyet donanmasi güç ve htz konulannda o güne kadar görmedigt kadar çok ek avantaj saglarmçtir. Bu .programlara alinan gemilerinhepsi petrole bagLmli olarak çaligtinld1. lçlerinde kömür bagLmlisi olan tek bir gemi bile yoktu. Ilk yapildiklarmda kömüre bagimli olarakinga edilmig gemiler de bu programlar süresinde petrole dönügtürüldü. 1912 Nisan aymda hayati õnemde hir karar almarak donanma bütçesine "Hiz Ödenegi"adlyla bir madde eklendi ve bu madde uyarmca petrolle çahganClueen Elizabeth klasmda beg adet savag gemisindenolugan bir gemileri" konvoyu olugturuldu. Churchillhatiralannda bu olayi göyle anlatir: "Kaderin çizdigtbu donanmamizm en süper klas gemileriartik tehlikeli dali; sonucunda hayattmizi bagladlgLmlz petrolleve yalnizca petrolle besleniyor." B0ylece petrol konusunda, yeni bir angalmana giriliyordu,ancak bu da ciddi sorunlara neden oluyordu: Petrol nereden çikanlacakti? Yeteri kadar petrol var miyd1?Bulunan petrol askeri ve politik yönlerden güvenceli olacak miydi? Churchill aslmda büyük bir kumar oynaml; ve daha petrolün stok sorunu çözülmeden petrole dönüç için ilgilileri adeta itmigti. Petrole dönme konusundaki acelesini Churchill, ilerdeki günlerde ju gerekçeyleaçiklayacakt1:"Petrole bagtmh olarak çaligan çok sayida gemi yapoqtik. Bu, denizlerdeki üstünlügümüzü petrole daylyoruz anlamma gelir. Õteyandan adalanmizda ige yarayacak miktarda petrol yoktur. Petrol istedigimize göre onu elde etmenin iki yolu vardi: Yabarly içinde deniz tagimaciliglyla getirmek;ya da sava; yaparak uzak ülkelerden elde etmek. Diger taraftan kendi topraklarimizaltinda, maderilerde emin gekildeyatan dünyamn eri iyi kaliteli, en üst düzey kömürüne sahiptik. Demek ki donandertler denizine kargt silahlanm1( may1 bir daha geri dönmemek üzere petrole baglamakla oluyorduk. (Shakespeare'inHamlet'inden). Yalniz qunu da kesin olarak biliyordum ki, bizi bekleyen zorluklara ve risklere gögüs germek koguluyla donanmanm tüm gücünü ve etkinligini çok daha yüksek bir düzeye ç1karacaktik. Bu daha iyi gemi,daha lyi mürettebat, daha yüksek ekonomik düzey, daha yogun formda savag gücü demekti - bir tek cümleyle bu atillmda, giri imin esas ödülü egemenlik olmugtur." "hiz
'bir
152 I
I
I
Amiral Cevizi K1nyor Kömürden petrole dönüg olaymm getirdigi sorunlan incelemek için Churchill bir komisyon kurmugtu. Komisyon petrol arzmm fiyatlandtrilmasi, saglanmasi ve güvencesi konularmda inceleme yapmakla görevlendirildi.Daha sonra ayni komisyon bu konulan daha etrafli aragtirmak ü2ere bir Kraliyet Komisyonu kurulmasmi önerdi. Churchill bu ikinci komisyonun bagina emekli Amiral Fisher'i getirmek istiyordu. Ancak bunun gerçeldegmesiönünde bir engel vardi. Jacky Físher'in bizzat kendisi. Bazi terfi olaylanm onaylamamasi nedeniyle Churchill'e kizgm olan ve bir barut figsmi andiran Fisher, yine büyük öfke içindeydi. 1912 Nisan aymda Napoli'den yazdigt bir mektupta Churchill'esunlan söylemigtir:"Donanmaya ihanet ettini2, Bu, herhangi bir konuda sizinle yaptigim ve yapacagim son yazigmadir." Asabi mizaçli amirall yeniden yola getirmek için bir hayli dil dökmek ve iltifat etmek gerekmigti. Churchill'in Bagbakan Asquith egliginde amirallige ait bir yatla çiktigiAkdeniz gezisi ve özellikle de yazdigi etkili bir mektup sonucunda amiralen nihayet yola gelmigti. "Aziz dostum Fisher" diye bagladigi mektubuna Churchill qu sözlerle devam ediyordu: "Öyleümit ediyorum ki siz ve ben çok çok fyi iki dostuz; ve eminim ki kargimizdaki sorunlar ancak çok act bir dille ifade edilirse anlagilacakkadar fazla ciddi. Bu siv1yakit sorunu mutlaka çözülmelidir. Sorunun içerdigi kahtsal, kaçmilmaz zorluklar gerçektenbüyük bir adamm itici gücüne ve cogkusuna muhtaç. Bunun için, yani, cevizin kmlmasi için size ihtlyacim var. Bu igi sizin kadar iyi yapabilecek bagka birini tammiyorum.Hatta degli sizin kadar iyi, hiç yapabilecek birini tammlyorum.Sizi cevizi kirabileceginiz bir konuma atayacagim, tabii eger ceviz kinlmaya müsaitse. Bu sizin tüm hayatmizi ve gücünüzü bu hedefe vermeniz anlamma gelir.Bense buna kargilik olarak size ne vermem gerektigini bilemiyorum. Once petrolü bulmaniz gerekecek. Ucuzca nasil depolanacagim, düzenli olarak ve hem barig hem de savag halinde mutlak bir garantiyle nasil satm ahnacagim göstermeniz gerekecek. Ondan sonra da, hiç kugku yok, petrolün bugünkü gemiler Ye gelecekteki gemilerüzerinde mümkün olan en iyi yöntemle uygulanmasmi saglamamz beklenecek... Bu muammayi çözdükten sonra kargmizda sizi bekleyen ve sessizlige gömülü büyük bir dinleyici kitlesi bulacaksimz. Ancak siz istemedikçe Tann'dan çan ve gerefdileyerek- kendinizi meçakkate atmadikça bu muamma çözülemeyecektir." Churchill dalkavukluk yoluyla bundan daha lyisini yapamazdi. Nitekim Fisher vakit kaybetmeden tevazuubir yana birakip egine yazdigt mektupta pu sözlere yer vermigtir: "Sunukabul etmem gerekiyorki onlar tu igi benden bagkasmin yapamayacagun oybirligiylesöylerken hakliydilar." Sonuçta Fisher görevi kabul etti ve kisa bir süre sonra da bir dedikoduya meydan vermemekiçin- elinde bulunan Shell Sirketi hisselerini zaranna da olsa sattL Yakit ve motorin konusunda Krallyet Komisyonu adlyla bir komisyon olugturulmugtu. Komisyon seçkin bir üye grubuyla temsil ediliyordu ve üyelerden biri de, bu gibi toplantilardaher zaman hazir olan, yakasindaki orkidesiylegelmig ünlü petrol uzmam Sir Thomas Boverton'du. Fisher kendisini bu ige adadi. ÇokçaligtigLm, hayatmda o güne kadar çahgmadigtkadar çok çaligmakta oldugunu söyledi. O arada petrolle donammli Alman donanmasmm seyretmekte oldugu haberi duyulmuçtu. Bunun üzerine Fisher daha da israrli konugmaya baglayarakqunlari söyledi: "Almanlar makinelerde petrol denemesi yaparken tam 15 adammm ölümüne sebep oldu. Biz ise bir tek adamimizi bile kaybetmedik. Geçen gün kaçik bir lnglliz siyaset adami bana bunun bizim lehimize bir puan oldugunu säylüyordu." Komisyon hazirladigt raporun ilk kismim 1912 y1ltKasim aymda, ondan sonraki iki kismi ise 1913'te verdi. Raporda hem mazotun kömüre kargi olan olaganüstü avantajlanvurgulanlyor hem de Kraliyet donanmasi aç1smdan ne denti hayatiönernde oldugu belirtiliyordu. Rapora göre bütün dünyada yeteri kadar petrol arzt mevcuttu, ancak petrolü stoklayacakyeterli tesis yoktu -
.
-siz
-herhangi
153
'
'I -I
.I
I
ve yeterli olmast için bu. tesislerinçok daha geligtirilipbüyütülmesi gerekiyordu. Fisher'e göre "Petrol yalmz Íngiltere'dedegildi." Komisyon toplantisimnbitiminde Marcus Samuel'in petrol benziyordu. Ancak cevap yakitlyla çaligan bir Íngilizdonanmasi görme hayali gerçeklegecëge bekleyen bir soru kalmigt1. Elde edilecekkänn meyvesini kim alacak,sorusu. Buna verilecek sadece iki olasi cevap, iki gikvardt Ya güçlüve tahkim edilmigkonumdaki Hollanda Kraliyet/Shell Grubu veya ondan çok daha küçük ve hâlâ bocalamakta olan Anglo-PersPetrol Sirketi.
Shell'den Gelen Tehdit Anglo-Pers Sirketi'nin ortaya çikmasiWilliam Knox D'Arcy, George Reynold ve Burma Sirkede girketeasil yön veren kigi Charles Greenway'dir. Su ti'nin ortak çabalanyla gerçeklegmiçse Bombay'da iskoçkökenli bir ticaretfirmasinda müdür olarakçahyadamin petrolle ilk tamgmasi Petrol'e bagli olarak çaliganiskoçyahtüccarlar,Greenway'denAnglotigt günlere rastlar. Burma yardim etmesini istemigti. O da bu istegi kailk kendilerine Pers Sirketi'nin baglangiçagamasmda getirilmigti.Ondan sonraki yirmi idari müdürlügüne iginde bul etmí; Ve izleyen bir sene girketin bagladigLnda emrinde bir tek kigi ilk lye y11liksürede Greenwaybu girketin tam hâkimi olmuçtur. bir petrol girketinin de aynhrken girketten entegre bile olmayan bu adam, emeklllik sirast gelip dünyayi Hayatmin daha ileri dolagiyordu. bagt konumundaydi ve faal olarak görevi geregl tüm bagladL birgözlügüyle" "Tozluklu Charlie" lakablyla anilmaya ylllarmda "Sampanya ve monokl denebilen hatta Grefazlaca titiž" çok karikatürleri çizildi.Tavir ve davramp yönünden biriydi. En enway, tuttugunu koparan ve her zaman için agir tartigmalara,kavgalara aç1kolan hiçbir önemli saydigthedeflere ulagmak söz konusu oldugunda gekildeboyun egmeyen, inatçi dünya petrolcülügünde büyük güç haline getirmekisbir karaktere sahipti. Anglo-Pers Sirketi'ni tedigi,Büyük Ìngiltere'nin en büyük girketiyapmaya çalytigive Kraliyet Petrol/Shell Sirketi'nin istenmeyen kucagina davet edildiginde bu basklya direndigi zamanlarda, bu inatç1 özelligini sik sik sergilemigti.Amacma erigmekiçin ne gerekirse onu yapardL Buna Hollanda-Krallyet/Shell kargi girigtigikan davasmi andiran bitip tükenmez mücadele de dahildir. Eu ugurdaki Sirketi'ne zamanla hem yararli bir taktigehem de kipiselbir sabit fikre dönügmügtür. çabast çizdigt tehlikelidahy" Hollanda Kraliyet/ShellSirketi Íngiltere'niniçinde oldugu arasmdaki rekabeti kaçimlmaz olarak daha da kamçilamig, çok daha çetin ile Anglo-Pers §irketi ve amanstz yapmigti. Bu savagta Anglo-Pers kesin olarak dezavantajll durumdaydt Bir kez daha iddetli bir mali baski altinda yagiyordu. Greenway aç1smdan bakildiginda, onun da fazla zamam kalmamigt1.Bu bakimdan aym anda birkaç hedefe birden nigan almasi gerekiyordu. Iranpetrol kaynaklanni geligtirmek için sermaye bulmak, petrol girketini kurmak, güvenceli pazarlar ile yaptigt pararlama anla masma ragmen- bu olugturmak ve -Hollanda Krallyet/Shell Sirketi irket tarafmdan yutulmayi engellemek glbihedefler onun ugruna mücadele verdigi hedeflerdi. Anglo-Pers Sirketi'nin çok kisith ve mali gücüyle kendisi için Shell tarafmdanyutulmaktan bagka görünürde tek bir seçenek var denebilirdi. O da ingilizAmiralligi'ydi. Greenwayamirallige yirmi yll için geçerliolacak bir mazot kontrati õnerdi ve arada iyi bir iq iligkisi kurulmasi için tüm gücüyle çaba göstermeye yöneldi. Su iligkinin, girketiiçinde çlrpindigt mall gikmazdan kurtaracagt ümidindeydi. Greenway'in kesin olarak bildigi ve tekrar tekrar üzerinde durdugu tez, Fisher komisyonu kargisindaki ifadeden ve Whitehall nezdinde yaptigtaçiklamadan da anlagildigt gibi, hükümet içinde kaybolup gidecegiydi.¯Bu mutlaka ShellSirketi yardim etmedikçe Anglo-Pers Sirketi'nin konuda ilgilileri uyanyor ve böyle bir geyolursa Shell'in tüm tekeliele geçirmig konuma gelecededigi Krallyet donanmasmdan çikagini,bu durumdan yararlanarak tekel fiyatlarmi racagml savunuyordu. Su arada Samuel'in "Yahudiligini" ve Deterding'in "Hollandalillgmi" sik Hollanda Krasik dile geticip vurgulamaktanda geri kalmlyordu. Greenway'e göre, Shell Sirketi "özenli,
"kaderin
"talihsiz"
154
liyet'in egemenligt altmdaydi ve Hollanda hükümeti de Alman baskisma kargi fazlaslyla duyarliydt. Shell'inegemenligine girmek, Fisherkomisyonuna da söyledigigibi,.mantik yoluyla dügünüldügünde, Anglo-Pers Sirketi'nin Alman hükümetinín egemenlig altma girmesi demekti." milli çiGreenwayönce sitemli bir ifadeyle, kendisinin ve dava arkadaglanmn Íngiltere'nin karlanna bu denli duyarli olduklan için bir bedel ödemeleri geregni savundu. Arkasindan da içini dökerek kendisinin ve hepsi de vatansever birer Íngiliz olan arkadaglanmn tek isteginin Shell'e getirecegi ekonomik avantaji feda etmek oldugunu, Shell'le birlegmektense ekonomik avantajdan vazgeçip bagtmsiz kalmayi yeglediklerini söyledi. Yaptiklan tüm özverlye kargi bir tek gey istlyorlardt. Ìngilterehükümetinden kendilerini dügündügünü gösterenküçük bir kargihk. "Her türlü kogul altmda sermayemizin mütevazi bedelinin kargilanacagtm belgeleyen" bir strateji ve politikasmm garantiveya yazill mukavele. Bu arada Greenway, Anglo-Pers'in Íngiltere dogal ve bölünmez bir parçast oldugunu ve çok önemli bir millideger tagidigimyineleyerek vur; guluyor, girketteki tüm müdürlerin de konuya bu gözle baktiklarmi söylüyordu. Greenway'in duyurmak istedigi mesaj hedefini bulmada gecikmeyecek ve Kraliyet Komisyonu kargismdaki ifadesinden sonra Fisher'den bir görügmetalebigelecekti.Toplantimn bitiminde herkes dagildiktan sonra Fisher, Greenway'i bir süre daha alikoyup kendisiyle Pall Mall digtnda özel olarak konuçacakti. Su konugmada Fisher israrla derhal bir geyler yapilmasi gerektigini Söylemigti. Greenway bu sözden çok memnun kalmigt1.Çünkübillyordu ki Fisher, Marcus Saolarak muel'le dost olmasina ragmen tam ne yap11masigerektigini gayet lyi biliyordu. Sir yazi"Anglo-Pers kontrolünü elimizde tutmak ve her zaman için tam anlam1yla smda Sirketi'nin için bir ingilizgirketi' kimliginde kalmast pik elimizdenne gelirse yapmally1z"demigtir. Greenway'intezi daha bagka yerlerde de destek buldu. DigigleriBakanligt ingtltere'nin IranKörfezi'ndeki konumundan sorumlu olugu nedenlyle Greenway'inbu davadaki görüglerini genel çerÇeveiçinde inandtnci bulmuytu. DigigleriBakanhgi'mn asil Oncelik verdigi konu Anglo-Pers anlagmasinm ran'da ne kadar petrol alani varsa hepsini birden kucaklamasi dolaytBakanhk Íngiltere'nin Íran slyla... yabanci bir kuruluga hiçbir gekilde geçmeyecek olmaslydL" Körfezi'ndeki siyasi üstünlügünün daha çok olduklan ticariüstünlügün bir sonucu" oldugu görügündeydi.Aynca Krallyet donanmasimn daha bagka alanlarda da çok daha belirli olan bazi ihtiyaçlan olduguna inandinlmigti. DigigleriBakam Sir Edward Grey bu konuda görüg belirtirken gu sözleri söyleyecekti: "Yapmamiz gereken gey ingiltere donanmasma ancak yetecek miktarda,lositli bir petrol sabasim ingilterekontrolünde bulundurmaktir; yapacagimiz geybundan ibarettír." Greenway'in durup dinlenmeden "Shelltehditlerinden"söz etmesi, Anglo-Pers vatanseverliginin çiglitkanhgimyapmast Digigleri'ni zaman zaman sinirlendiriyor, Sirketi'nin hatta güpheyesevk ediyordu. Sonuçta izlenecek politika DigigleriBakam'nm yukardaki sözleriyle saptamyor ve bu pohtikadan hiçbir zaman sapmamayakarar veriliyordu. 1912 ylli sonlannda Digigleri.Bakanhgi donanmaya gönderdigi bir yazida "APOC'un bagimsizhgim korumada sadece diplomatik yardimla yetinmenin yeterli olmadigtmn aç1kçaortaya ç1ktigi"belirtillyordu. "AngloPers Sirketi'nin asil peginde oldugu geyinparasal yardim oldugu" da aynca vurgulamyordu. ·"düpedüz
'ti-
"f
"sahip
Anglo-Pers'e Yardim Parasal yardim denince bu yardimin donanmadan gelecegi anlami çikiyordu. Bu nedenle Amiböyle bir iligkiye girmekten önceleri kaçmacak ve rallik Anglo-Pers Sirketi'yle çok spekülaiçeren" bu ige bulagmaktan korkacakti. Ancak zamanla amiralligin konuya bakigi üç ana tif risk faktöre bagh olarak degigiyordu. Bunlardan birincisi, Iran kaynakli petrolün öbür kaynaklardan gelen tüm petroller arasmda en kolay bulunani ve en güvencelisiolduguna dair yaygm kamydi ve bu kam giderek daha da benimseniyordu. Zamanla iran kaynakli petrol digindaki petrolün "pek
155
kolay bulunma düzeyi ve güvenirligt giderek güpheyle kargilamr olmugtu. ikincifaktör mazot fiyatimn dramatik bir gekilde artmasi, hatta 19 l3 Ocak ve Temmuz aylari arasmda iki katma çikml; oluguydu. Fueloil flyatmdaki bu artly tüm dünyada, denizcilik alanmda petrole olan talebin giderek büyümesinden ileri geliyordu. Bu, donanma bütçesi konusunda sürüp glden politik savagm daha da kizigtigigünlere rastlamast ve o günlerdepetrollü gemiingaatimn da baglaml; olmasi nedeniyle özellíkle kritiklik arz edlyordu. Üçüncüfaktör salt Churchill'den kaynaklarnyordu. Churchill sürekli kararlar yaymllyor, üst düzey donanma subaylanni hem bangta hem savagtapetro1ünbulunulurluk derecesi, gereksinimleri ve lojistigi hakk1nda inceleme yapmaya zorluyordu. 1903 Haziram'nda Churchill Kabine'ye "Majestelerinin donanmasi için Fuel oil Arzt" konulu bir bildiri sundu. Bildiriyeterli miktarda petrolün makul fiyatlar kargiliginda saglanmasim garantileyecekuzun vadeli kontratlar yapilmasim öneriyordu. Bildirideki egemen hava, prensip olarak halindeki bagimstz petrol girketlerini yaçar durumda tutmak", böylece "Dünya çapinda bir petrol tekelininkurulmasim zorlagtinp lusitlamak" ve "Donanmayi herhangi belirli bir girketebagimh olmaktan korumaktL" SonuçtaKabine prensip olarak Churchillbildirisini kabul etti ve BagbakanAsquith'in Kral V.Geolan petrol kaynaklan konusuna ilgi göstermesi gerek. orge'a yazdigt gibi hükümetin tiginive bu alanda kontrolü elinde tutmasi icap ettigini" bildirdi. Ancak bunu tam olarak nasil yapacaktt? Bu sorunun tartigilmasiiçin Greenway'inde katildigt bir toplantisonunda, uzun tartigmalar sonucu, o kadar zaman beklenen cevap gekillenmeye baglamigtl.Daha açik bir deyímle, Anglo-Pers Sirketi'ne destek verilecekti, ancak bu destegin megrulagtinlmasi için bizzat hükümet girketehissedar olacaktl. 17 Temmuz 1913'te Churchill Parlamento'ya hitaben bir konugma yaptL Bu konugma Londra'daki "The Times" dergisine göre petrole gösterilenmilli ilgiyi otoriter bir üslûpla sergileyen bir konugmaydi. Eu konugmada Churchillbir adim daha atarak çevresiniuyanyor ve "Eger petrol alamazsak, hububat da alamayiz, pamuk da alamaylz ve Britanya'nm ekonomik enerjisinin korunmasi için gerekli o binbir çegit mah.da alamay1z" diyordu. Konuçmasmda daha sonra pazar"aç1k maskarallk' haline geldi. Güvenilir miktarda u sözlere de yer vermigti: "Artik kargiligi makul flyatlar petrol stokunu garantileyerek satm almamiz için, amiralligin, talep ettigi petrolün çogunlugunun veya en azmdan kaynaktan talopçisi'olmasi gerekiyor. Eu ige önce rezervler inga ederek baglamallytz, sonra da pazarda nasil ele almacagmi ögrenmeliyiz. Ayrica ham petrolü antmayi ve agin miktarda oldugu zaman gerektigindeimha etmeyi ögrenmeliyiz. Bunlann hepsini donanma yapmalldir. Belirli tek bir kaliteye, belirli tek bir igleme, belirli tek bir ülkeye, belirli tek bir yola ve belirli tek bir petrol yatagma bagli kalmamiz kesinlikle yanligtir. Petrolde emniyetin ve garantinin saglanmasi yalmzca ve yalnizca çegitliligtsaglamakla mümkündür." belirli hiçbir anlagmaya glrilmemigti, fakat yine de Kabine Böylece Anglo-Pers Sirketi'yle Iran'a bir heyet gönderip Anglo-Pers'in yapmi oldugu vaatlerin ne kadarmi yerine getirebileceg-. ni tahkik etmek istedi. Abadan'daki yeni rafineri o stralar devasa sorunlarla kargi karglyaydi.Bur"yarigma
"güvenilir
'aç1k
'sahlbi
ma Petrol müdürlerinden
biri Abadan'1
yigni" olarak tammlamig,bundan bagka ige yaramadigm söylemigti.Hatta rafinerinin üretip büyük bir güvenle "Amirallik" adml verdigi mazot bile, amirallign yapttg kalite kontrol denemesinde baçanstz olmuytu. Ancak tam heyetin geldigi gece girket aceleyle bazi yenillkler sergílemeyebagladl. Bunu kapla göz arasmda Rangoon'dan getirtilenyeni bir rafineri idarecisi yapmtçtt. Nitekim bu oyun tutmugtu.Denizcilik Haberalmaeski müdürü ve o günkü heyetin bagkarn olan Amiral Edmond Slade bu konuda Churchill'e özel ola"kirpinti
rak Qunlan söyleyecekti: "Bu tamamen saglikli bir yatinm olarak gözüküyor. Öyleanlagiliyor ki çok büyük bir sermaye yatinmi ile inamlmaz derecede geligmesimümkündür." Amiral Slade sözlerine göyledevam ediyordu: "Petrol stokunun donanmada kullammi konusunda girketbize tam 'jirket idaresini kendi kontrolügaranti verebilecek durumda. Ancak bu bir tek kogullayapilabilir. 156
L
müz altma almamiz koguluyla. Su da çok makul bir flyata mal olacak." Slade ayrica 1914 Ocak sonunda verdigi resmi raporda "Anlagmanin yabanci ellere geçmesine.müsaadeedilirse bunun çok büyük milli bir felaket olacagtm" ifade ediyordu. Sladebu raporunda Abadan konusuna da deginmig ve Abadan'dan daha ilimli kelimelerle söz etmeyi bile bagarmigtin
I
Bir Petrol Zaferi Amiral
SladeTn raporu
Anglo-Pers için sanki gökten inmig bir kurtanc1ydi. Oysabu sirada
girketin mali durumu devamb olarak her gün biraz daha kötülegiyordu ve gerçektençaresiz bir görünümdeydi. Yinede Sladeyapilan igleri övgüyle kargilamigve en önemlisi de irketin Kraliyetdonanmasi için güvenilir bir kaynak oldugunu söylemigti. Suhalde Anglo-Pers'in önünde yapmasi gereken bir gey vardi. Önünde aç1kolan yolu zorlamak ve konuyu sonuca ulagtirmak. Nitekim
Anglo-Pers bunu yapmigtir ve 1914, 20 Mayis günü, Slade raporu üzerinden dört ay bile geçmeden pirketle Ingilterehükümeti arasmdaki pazarlik sonuçlanmig ve bir anlagmaimzalanmigtir. Ancak anlagmayakarym yine de çözümlenmesigerekenbir engel kalmigti. Mallye Bakanligt herhangi bir tahsisattabulunabilmek için mutlaka Parlamento'nun onay1 gerektiginde israr ediyordu. 17 Haziran 1914 tarihindeChurchillAvam Kamarasi'nda bir kez daha ayaga kalkip söz istiyorve tarihi bir öneri sunuyordu. Teklifettigi öneri iki ana unsurdan olugmuytu. Birincisine gö2,2 milyon pound degerinde yatinm yapacak, buna kargi girre, hükümet Anglo-Pers Sirketi'ne ket stokunun yüzde 5 l'ini alacakti. ikibci önerisine göre de §irket yönetim kurulunda kendini temsil edecek iki müdür bulunduracaktt. Müdürler amiralliginyakit sözlegmeleri üzerinde ve belli bagli siyasi konularda veto hakkma sahip olacakti, ancak ticari faallyetierle ilgili konularda veto hakki olmayacaktt. Bu sözlegmeden bagka aynca bir sözlegme daha kaleme alinacak, ancak bu gizli tutulacakti. Su ikinci sözlegmeuyannca amirallige yirmi yll süreli bir mazot kontrati saglamyordu. Görüldügügibi gartlar çok çekiclydi ve aynca Kraliyet donanmasma girketin yaptigikârdan da bir iskonto tarunacakti. Bu iki sözlegme üzerinde Avam Kamarasi'nda yapilan müzakereler çok çekigmeligeçmigChurchill'in müzakereler sirasmda herhangi bir özel bilgt istemesi olasiliglylaCharles Greentir. way Maliye Bakanligi'nm üst düzey memurlarlylabirlikte Avam Kamarast'nda resmi erk<înaaynlan bir locada oturtulmugtu. O gün orada hazir bulunmug kipilerden biri de SamuelSamuel'dir. Avam Kamarast'mn Wandsworth üyesi sifatlyla müzakerelerde hazir bulunan Samuel Samuel, yillar boyu erkek kardegi Marcus Samuel'in yam bagmda çaligarakShell Sirketi'nin yaratilmasma yardim etmig kipiydi; bu nedenle de ChurchilPin konugmasi strasmda devamb kinpdanip yerinde duramamig, tedirgirilikgöstermigti. Churchill sözlerini göyle sürdürüyordu: "Bugün burada petrolle igleyen gemi inga politikam1ziveya kömürle çaligan gemilerdeyakit olarak petrol kullammmi konugmak lçin degil, bu politikamn doguracagi sonuçlankonugmak için toplanmigbulunuyoruz. Bugün petrol tüketicisi ne yakitlar konusunda ne de yakit kaynaklan konusunda seçim yapma serbestisinesahip degildir. Sir de etrafmiza, dünyada çepeçevre uzanan genig petrol yataklanna bakin. Dünyamn eski ve yeni her iki bölümünde de dev büyüklügünde uzanan sadece iki adet girket görürsünüz. Bu girketlerden Yeni Dünya'daki Standard Oil'dir. Eski Dünya'daki ise büyük bir girketolan Shellve Hollanda Kraliyet'tir. Bugün bu ortakhk kendine bagtmli tüm girketlerive kollanyla hemen bütün dünyay1 sarmig, hatta nerdeyse YeniDünya'ya kadar uzanmig bulunuyor." Konugmamn baglangicinda Samuel Samuel,Churchill'in Hollanda Kraliyet/Shell Sirketi'ni tarumlamakiçin kullandigi kelimelere itiraz etmek için üç kez ayaga f1rlamigt1.Bu, Avam Kamarasi kurallannm digma çikmak demekti. Sözünün üçüncü kez kesilmesi üzerine Churchill,Samuel'e dönerek buz gibi bir sesle geçmeden önce yapilan suçlamayi dinlemenin "savunmaya
157
\
h
daha dogru olacagini" söylüyordu. Su uyan üzerine yapacak bir geyi kalmayan Samuelyerine oturmug.fakat bir türlü eski slikûnetini bulamamigtl. Churchillkonugmasma devamla göylesöylüyordu: "Senelerboyu, DigigleriBakanhgi, Depetrol Kuvvetleri ve Hindistan hükümeti, Iran bölgesinde ingltere'ye ait bulunan bagmsiz niz önemlihepsinden ellerinden i çin geleni yapmaya bu bölgenin ve geligmesi varligmi korumaya, si, Shell veya daha bagka herhangi bir girkettarafmdanyutulmasmi önlemek için mümkün olan ise madem her geyiyapmaya çaba gösterdilerve bunu politikalarmm bir parçast saydilar. Simdi öyleyse sonunda verilemakul olarak bir veriyor, destek böyle ki hükümet Anglo-Pers Sirketi'ne sözlere agamasinda daha sonraki Churchill cek ödüllerde hissesí olmalldir."Konugmasmin §u yer veriyordu: "Bu görkemlibüyüklükteki bölgelerin her yamnda güç Íngiltere'ninelindedir ve biz bu gücü, geligmeleri donanmamiz ve milli çikanmiz dogrultusunda kullanarak göstermelldek, bu tür bir plana yöneltilmig olan eleptirileyiz." Churchill konugmastna devamla: "Simdiye rin hepsi sadece bir tek çegmeden akip gelmigtir." Bu sözlerden sonra Churchíll bir süre durmuy ta kendislyve hemen arkasmdan da beklenen saldinya geçoigti. Hedefi kugkusuz Marcus Samuel'dir." Arkasmdan da gunu ekdi". "Bu musluk Hollanda Kraliyet/ShellSirketi ve herhangi bir hücumda bulunmak isteledi. "Ancak ben Shell'e veya Hollanda Kraliyet Sirketi'ne "muslugun
miyorum." ki bulunmadmiz" diye bagirdigt duBu söz üzerine arka stralardan Samuel Samuel'in, yuldu. Churchill'in bu tarihi konugmasi ima ve istihzalarla doluydu. Yaptigiöneri kabul görmeyeShell'inbir parçasi olacak ve eriyip gidecekti.Churchillkonugmacek olsaydt Anglo-Pers Sirketi, smda bunu da söylemigtir. "Shell'leherhangi bir kavgamiz yok. Shell het zaman için bize nazik, dügünceli, minnettar,Deniz Kuvvetlerimize hizmet agkiyladolu, Ingilizdonanmasim ve ingilteArare imparatorluguçikarlanm korumaya amade gözükmügtür -ne var ki ücreti karg1hŠlnda. daki tek sorun da bu ücret konusuydu.- (>imdi artik Ìranpetrolü emrimiz altmagiriyor.Bundan az nazik', az dügünceli' bir muamelegörecegimizi sanmlyorum. Hatta busonra da baylann da bize kargi eskisinden daha az minnettar, halka hizbu saygideger rada hazir bulunan istekli daha met konusunda veya daha az vatansever davranacaklanm sanmlyorum. Tam akaz öyle inaniyorum ki, fiyat konusunda aramtzda bugüne kadar meveut olan ufacik görüg aysine, --bu kätü ve sefil flyat konusuna deginmek zorunda kaldigim için üzgünüm- eger ortadan nligi kaldinlsaydi, iligkilerimiz daha lyi... daha... tatli olurdu. Çünkü o zaman bu iligkiler adaletsizlikle yugrulmugolmayacakti." Bu sözler üzerine Samuel artik bir yamt verme firsatmi yakalayarak gunlart söyleyecekti: en büyük ticari igletmelerinden biri olan girketimiz adina, bize yöneltilmig olan saldirilari piddetle protesto ederim. Bu saldmlar tam bir adaletsizlikle yapilmigtir ve híçbir hakh gerekçeye dayanmamaktadtr." Bu sözleri söylediktensonra Samueldurmamig, Shell Sirketi'nin donanmaya yaptigi hizmetleri ve denizlerde petrole dönü için verdigi katkilan da bir bir siralam14ti.Aynca Samuelhükümetten Shell'in petrol için talep ettigi ve o güne kadar sakh tutulmug olan flyatlan açtklamasintda istiyordu. Fiyatlar açikland1(L zaman girketindonanmayl hiçbir gekilde oyuna getirmedigikanitlanacakti. Söz alan diger birisi de Avam Kamarasi üyesi M.P. Watson Rutherford'du. Rutherford konugmasmda Churchill'in yaptigi saldm niteligindeki konu mailgisi olmadigim söylüyor mn, günün konusu olan ve komisyou önüne getirilmig sorunlahiçbir beyanatta bulundugu ve Churchill'i tekelcilikgöstergesini yukan çektigi, "Yahudiler'e yönelik bir flyatlannm artig.sebebi açiklamasina mazot Rutherford'un göre eleptirlyordu. iÇin" tröst veya çevrenin manevrasmdan"ileri gelmemigti.Gerçekneden mazot alanmda uluslararasi bir pazar kurulmasmdan kaynaklanmigt1. Su uluslararasi pazar, Rutherford'un savma göre zin, gazyagi ve yaglayici pazarlarma rakip olan yeni bir pazardi ve ortaya çlkipida sadece iki, üç için yeni yeni kullamm alanlan bulundugunu, bu yll evveldi." Rutherford açiklamasmda "lyi
'daha
'daha
"ingiltere'nin
"herhangi
"ben-
"petrol
158
yeni pazarm da yeni kullanimlann bir sonucu olarak ortaya çiktigim ve bu nedenle de dünyada bu maddeye kargi yeni bir kithgin yaçandigim" säylüyordu. Sözlerinin. devaminda "Fiyatlann yükselig sebebi budur. Fiyat artiginda ibraniirkindan kozmopolit- beyefendilerin gelen hiçbir rolü yokttir. Onlar hiçbir gekildebag bag verip flyatlan yükseltmeye çahymigveya zorla-yani
-
mig degillerdir" diyordu. Churchill'inküçük bir özel girketi hükümet kontrolüne ahp devletleptirmek teklifio güne kadar eginerastlanmamig bir olaydi. Sadece..birkez, yanm yüzy11önce, Disraelibuna benzer bir olaya neden olmug -Süvey; Kanali hisselerinin Íngilterehükümetince satm almmasini önermigti- ki bu da stratejik yönden makul gerekçelere dayamyordu. Yerelçikarlanm korumak isteyen bazi Parlemento üyeleri de, stratejik nedenlerle iskoçyatagindanneftyagi ve Galler kömüründen alman ve ylllar sonra sentetik yakit admi alan sivmm geligtirilmesini savunuyorlard1. Su temsilcileregöre her iki yöntemle de çok daha güvenilirpetrol elde edilecekti. Ancak Parlamento'nun içinde ve digmda Churchill'inpetrol önerisine karsi yapilmigolan giddetlielegtirilere ragmen bu öneri 18 olumsuz oya kargi 254 olumlu oyla kabul edilecekti. Aradaki fark o denli büyüktü ki, Greenwaybile gagipkalmig, oylamadan sonra Churchill'e qu soruyu sormuytu: "Nasil olup da Avam Kamarasi'ni bu kadar büyük bir baçanyla kendi tarafimzasürükleyebildiniz?" Churchill'inyamti guydu:"Iginpüf noktasitekellereve trästlereyaptigim saldinyd1." Ancak Churchill'in baçansmdaki etken sadece bu degildi. Yabancilarave yönelttigi saldirilar da baçansmda büyük rol oynamigtL Aynca, Churchill bu konuginasmda biraz da bog atip dolu tutmak istemig, bunu göze almigti. Nitekim ortada Shell'in donanmaya kötü hizmet verdigine dair hiçbir kamtlay1cibelge yoktu. Aslmda ylllar önce bizzat Marcus Samuel'in kendisi hükümete bagvurarak Shell Yönetim Kurulu'nda bir müdür bulundurmasini bile istemigti. Ancak Churchill,Beledlye Bagkani olan Marcus Samuel'eduydugu nefrete kargin, aslmdabir yabanc1 olan Deterding'e kargi tamamen farkli duygulara sahipti. Nedense onun haklanda, son derece olumlu geyler dügünüyordu. Deterding olayinda Churchill Amiral Fisher'in çizdigi yolda yürümügtür. ÇünküFisher Churchill'e yardigi bir mektupta onu gu sözlerle tammliyordu: "Deterding bir Napolyon ve Cromwell karigimidir.O benim bugüne kadar tanimi oldugum en büyük adamdir... Cüreti yönünden Napolyon'a, igleri bütünüyle kavramasi yönündende Cromwell'ebenzerL. Onun suyuna gidinizve asia tehdit etmeyiniz! Bir savag halinde 64 adet petrol tankerlifilosunu emrinize de har görmeyin... (Deterding'in) vermesi için onunla bir sözlegme imzalayin. Shell Sirketi'ni bir oglu ya Rugby'de ya da Eton'da okuyor.Aynca Norfolk'da büyük bir arazi satm aldi ve gimdi de orada bir gato yaptinyor! Kendisini benimsedigt bu topraklardankoparmayin! Onu bu topraklara baglaym? Churchill Fisher'in bu isteklerini oldugu gibi yerine getirmigtir.Ingiltere ile Anglo-Pers arasmda yeni bir anlagma imzalanmig olmasma ragmen yine de donanma tüm ihtiyacmi yalmzca Anglo-Pers'ten kargilamiyordu. Nitekim 1914 ilkbaharmda Churchill, Shell'in donanmayla yaptigi mazot anlaymasmi Deterding'le konuçmak için kipisel girigimdebulunuyordu. Deterding ise kugkusuz Churchill'in gösterdigi bu ilgiye kayltsiz kalmamig, Fisher'e bir mektup göndermigti. 31 Temmuz 1914'te Fisher, Churchill'e gönderdigt bir mektubunda Deterding'in mektubuna deginerek, "Deterding'den biraz önce son derece vatansever duygularla dolu bir mektup aldim. Mektubu bir savag halinde petrolden veya tankerdenyoksun birakilmayacagimzi bildirmek için yazmig. -Hey gidi vefakâr Deterding! Bu Hollandalilar Almanlar'dan o kadar nefret ediyor ki!Bence ilk firsatta Deterding'i gövalyeyapmalismiz!" Deterding'e gelince, o pratik bir adamd1,Anglo-Pers anlagmasom nasil bir mantiga dayanilarak yapildigim anlamaktagecikmeyecekti. Ancak hükümetin tutumundan akli kançanlar vardL Sözgelimi Hindistan Genel ValisiLord Harding iki yll süreyle Tahran'da görevyapmig, oradan aynldigLnda franve Iran'la ilgili her gey hakkmda derin bir güpheduygusunu da beraberinde ge"kozmopolitler"e
159
tírmigti.Eu duygu Harding'de sonsuza dek yaçayacakti. Onun ve Hindistan'daki
üst düzeydeki
memurlarmm görügüne göre ingllterebol ve emnlyetli kömür kaynaklanna sahipti. Tann ona bunu bahgetmigti O halde hem çok güvencesiz hem de yabanci kaynakh olan petrole baglanmaktaki mantik neydi? Bu tam anlamiyla akilsiz bir davranig olacakti. Hindistan Devlet Bakani da göyle diyordu: "Bu tipki en üstün kalite üzüm yetigtiren asma bahçelerine sahip bir kipinin, lçki olarak tutup Skoçviskisinin propagandasim yapmasina benziyor." Gergektende eleçtiriciler tutunacak bir nokta bulmug saythrdi.Madem ki en iyi cins arap üretebiliyoruz, o halde neden Skoçviskisi yapmakzahmetine katlanahm? diye dügünülüyordu. Bununyamtl ise çok basitti. Bu karan almadaki etken Anglo-Cermendeniz rekabetinin getirdigi teknolojik zorunluluklardi. Almanlar denizcilikte epitlik isterken ingilizdonanmasi denizlerde sahip oldugu üstünlügü koruma pegindeydi. Petrol de hiz ve esneklik açilarmdan her iki ülke için hayati önemdeydi. Sonunda yaptiklan pazarlikta ingilterehükümeti büyük miktarda petrol de çok ihtlyaci olan taze sermayeye ve güvenceli bir pazara kavupstoku aldi; Anglo-Pers Sirketi var olma gereksinmesine dogrudan, imparatorlugungetu. Su anlagmaAnglo-Pers Sirketi'nin reksinmelerine ise dolayli olarak olarak cevap vermigti. Böylece 1914 yaz mevsimine kadar, Ingiltere donanmasi tam anlamtyla petrole angaje olmug, Íngilizhükümeti de Anglo-Pers'in ana hissedan rolünü üstlenmigti. Bu suretle petrol ilk defa olarak fakat kesinlikle son defa degil, milli politikamn bir aleti ve en önde gelen stratejik bir metasi konumuna geliyordu. Churchill, Donanma Bakani olarak sik sik, hedefinin donanmayi sanki ertesi gün sava; ge kacakmig gibi savaga hazirlamak oldugunu söylerdi. 17 Haziran 1914'te açilan Parlamento görügmelerinden önceki haftalarda Avrupa savagtan çok uzak, hatta birkaç ylldir olmadtgi kadar barig içinde bir görünümdeydi.Ortada Süper Güçler'in ihtirasmi kamçilayacak hiçbir geyyoktu. Hatta haziran sonlanndaIngilizdonanma birimleri Alman limanlanna nezaket ziyareti bile yapiyordu. Ileride,bu günleri ammsarkenbirçoklan 1914 yihmn o güzelimilkbahar ve yaz bagt günlerine nostaljiyle, bir devrin batigi, çocuklugun sona erigi, görülmedik hatta dogal olmayan bir sükûnet devri olarak bakacaktL Yazik ki bu devir uzun sürmeyecekti.28 Haziran 1914'te Parlaönerisini mento'nun Churchill'in onaylamasmdanon bir gün sonra Avusturya Argidükü Franz Ferdinand'm Saraybosna'da suikaste kurban gittigi haberi geldi. Anglo-PersPetrol Anlagmasi'mn Kraliyet onaymdan geçmesi epey zaman alacak, 10 Agustos 1914'e kalacakti. Ne var ki o güne kadar dünya çoktan degigmigti. Rusya 30 Temmuz'da seferberlikilan etti, 1 Agustos'ta da AlçagirdL 4 Agustos sabahl saat ll'de de manya Rusya'ya sava; açti ve ordulanm seferberlige Churchill, Belçika'mn tarafsizliginiihlal ettigi íçin gönderdigi son ültimatoma da kulak asmayan Almanya'ya kargi savag ilan ettigini bildiren mesail gönderiyordu. Majestelerinin tüm gemilerine HALINDEYÌZ."Artik Birinulagtinlan bu mesalda pu cümle yer almigti; "ALMANYA'YLA SAVAS ci Dünya Savagtba lamigtL -
1
160
I
IKINClBÖLÜM
GLOBAL MÜCADELE
I
I I
-::Ur-w,'Y:.ft?>'??a:.?
:5.myst-Maw.ms,:]:7m
5:«
:t-,t?.-elsma•.wort.L.ti.m
-,
9 Zaferin Kani: Birinc1 Dunya Sava
Öncelerisavagin kisa
i
sürecegi, bir iki haftada, olmazsa en fazla bir iki ayda bitecegi
sanilmigtL
,
Oysa ordularsiperlere saplanmig ve savagda uzaylp gitmigti.On dokuzuncu yüzy11sonu ve yirminci yüzyll bagmm getirdigionca yenilikler de ortadaki karmagada yerlerini alm1;ti.En sonunda savag nihayet bittiginde de insanlar bir araya gelip savagmniçin çiktigmt ve hangi konu hakkmda çiktigiru birbirlerine sorar olmuglardi. Cevap olarak birÇokneden öne sürülüyordu:Sagkmliktan, kibirden, aptalhktan tutun, uluslararasi rekabetin ve endüstriyel toplumun birikintisi olan gerginligekadar her türlü sebep savagingerekçesi olarak gösteriliyordu. Diger gerekçeler arasmda milliyetçiligin dogurdugu astrlaradayanan dincilik; Avusturya-Macaristan, Rus ve Türk imparatorluklarmm esnekliklerini kaybetmeleri; gelenekselgüç dengesinin çökügüve son günJerde parlayan Alman egemenliginin hirs ve güvensizligine kadar her faktöre yer verilmigtis Büyük Sava; yenilglye ugrayanlar kadar yenenler için de bir felaket olmuçtur. Savagta13
milyonkigihayatim kaybetmig aynca milyonlarca kigi de yaralanmigveya yerlerindenolmugtur. Bu savag Avrupa'mn birçok kesimi açisindanve savaga katilmig tüm ülkelerin ekonomisi yönünden de büyük bir faciadir. Birinci Dünya Savagl'nm b1raktigihazin etkiler ileride, savagmbitiminden sonra da yeni ayaklanmalara yol açacak türdendi.Gerçektende savagin yol açtigt toplumsal felaket hayal edilemeyecek kadar büyük olmugtur. Yirminci yüzyllm büyük bir tarihçisi
ve günümûzün ya§liyazarlanndan birinin, savag bittikten yarim yüzyil sonra, ihtiyarhk günlerinden geriyebakarken söyledigi gibi, BirinciDünya Savagigerçekten de zin, tatminsizliklerimizin digariya figkinglydL" Bu savag insanla makinenin çarpigmas1ydi ve bu makinelerin tümü de petrol gücüyle çaliç1yordu. Amiral Fisher ve Winston Churchillbunu önceden görüp tahmin etmiglerdi. Ancak petrolle çahgan makinelerin savagta kullanimi hem onlarm hem de diger liderlerin bütün tahminlerini açan boyutlarda olmugtur. Bunun sebebiBirinci Dünya Savagt sirasmda, petrolün, içten patlamah motorlarm savagm her boyutunu deglçtirmesinden fleri gelmigti. Hatta karada, denizde yetenegi" kavrami bile deggmigti. Birinci Dünya Savagi'ndanyirmi yll önve havadaki ceki dönemde kara savagt sabit demiryollanna güvenerek cereyan ederdi; ve 1870-71 FransaPrusya Savagi'nda oldugu gibiaskeri bölükler ve mühimmat bu demiryollan gebekeleriyle tagin1rdi. Demityollarindan sonraki mevzilerdeyse bölüklerin harekâti fiziki tahammül,kas gücü ve erkeklerin bacak yapilan ve yük hayvanlan dikkate alinarak saptamrve buna göre k1sitlanirdi. Ne kadar agLrlik tagmacagi,nereye kadar tagmaca@gibi sorunlarm cevabt içten patlamall motorun devreye girmesindensonra tamamen farkli olmugtur. Gerçekleçenbu degigimin boyutu ve derecesi strateji uzmanlarmm dügünebileceklerinden çok daha büyüktür. Savagm çiktigi ilk günlerde planlamalarda" yalnizcaatlar hesaba kadügünülüyordu. üç için her bir Ancak atlara bagli kalmak iage sorununu daha tiltyorve asker at bir insamn da içinden çikilmaz yaplyordu. Çünkü her at yediginin on katt yiyecek ister. Savagin ilk günlerinde, Marne'de yapilan çati malarin ilkinde bir Alman generalinin küfür ederek, em"memnuniyetsizliklerimi-
"hareket
"askeri
163
rindeld atlardan tek birinin bile kendini savag alanina atacak kuvvette olmadigmi,hemen yorulup pes ettiginisöyledigt rivayet edilir. Ancak tükenip pes eden sadece atlar degildi. Savagsona erdiginde uluslann bepsi birden tükenmig,pes etmigti Petrolle çah§tinlan makinelere gelince, bu makineler gerçi hareket ve iage sorunlanm kolaylagtirmigtt,ancak ortadaki yikmtilannkat kat artmasma da asil onlar neden olmugtu, Savagm baglangicmda kara savagi açismdan petrole pek gereksinim duyulacagl, faZla Ön€mli olacagt dügünülmemigti. Alman GenelkurmayBagkanidemir ve kömür alanlannda ve demiryolu nakliye gebekesindeüstünlük taslayarakövünüyor, plan yönünden metodik oldugunu dügünerek, Batfda cereyan eden savagm kisa ve kesin olacagim varsaylyordu. Savagtn ilk aylan içinde Alman ordulan planlari geregi epeyce öne geçtiler. 1914 yill Eylül ayi baglannda Almanya'mn, Paris'in kuzeydogusundan Verdun'a kadar 125 mil mesafedeuzanan bir savag hatti vardL Bu hat Verdun'dan Alpler'e kadar uzanan diger bir hatla birlesiyordu. Bu iki hatta, iki milyon asker vardi. Bir ara Alman Ordusu'nun sag kolu Paris'in lurk mil yakimna kadar gelmigve bu "Igiklar Kenti"ne dogru yol almaya devam ediyordu. Igtetam bu kritik anda içten patlamah motorlardevreye girecek ve stratejik önemini hiç beklenmedik bir gekilde kamtlayacakti.
Taksilerden Bir Ordu Fransiz hükümeti yüz bin siville birlikte Paris'i zaten terk etmigti. Bagkentin dügmesi an sorunuydu. Ve görünüge göre Fransa yakmda sulh için bagvuruda bulunacak giblydi. Belki de bang görügmeleriniBordeaux'dan isteyecekti. Fransiz Ordusu'nun Komutam GeneralJosephCesaire Joffrekuvvetlerini Paris'in güneyine ve dogusuna çekmeyidügünmeye baglamigt1. Bu da kentin tam anlamiylakorumasiz biralolmasi demekti. Ancak General Joffre'ningörügünekatilmayan biri vard1: Paris Askeri ValisiGeneral JosephGallieni.Askeri Valibu konuda tamamen farkli dügünüyordu. Hava kegfi sonunda Alman hatlarmi vurup dü§mamn ilerlemesini durdurmak íçin elde son bir koz oldugunu anlamigtl. Kendisine yardim elini uzatmasiiçin Ingiliz donanmasmi ikna etmek istediyse de bu bir yarar saglamamigti. Çünküingilizleronu ciddiye almamigtL Uzun pejmürde sakalt, dügmeli siyah çizmeleri,sari renk tozluklanve üzerinde egreti duran üniformastyla yagli general pinl pini bir subay görünümü vermekten çok uzakti. Günün önde geleningilizkomutanlartndan biri onun için "Hiçbir ingilizsubaymm böyle bir komedyenle konuqurken görünmek istemeyecegini" söylemigti. Ancak 4 Eylül gece vakti yaptigt duygusal ve öfkeli telefonkonu§maslyla her nasilsa General Joffre'ubir kargi taarruza geçmeye ikna edecekde telephone" yani ti. Gallieni flerde o geceden söz ederken bu telefon konugmasindan bahsedecekti. darbesi" diye 1914 ylli 6 Eylül günü ormanlar arasmdan ve algun hububat tailalarindankavurucu bir sicak altmda geçen Franstzlar nihayet hücuma geçoiglerdi. Baglangiçtaepeyce baçar1 da kazandilat. Ancak çok geçmeden Almanlar yeni kuvvetler getirdiler. Artik Fransizlar gergekten çok tehlikeli bir duruma dügmügtü. Son derece ihtlyaç duyduklari kendi takviyekuvvetleri Paris'in çok yakimnda oldugu halde onlan cepheye çëkecek hiçbir yol yoktu. Fransiz demiryolu gebekesi tahrip edildiginden bu yolla gelmeleri imkânsizdi. Yürümeye kalksalar, geç kalacaklardi. Askeri araçlarla gelecek olsa bile, bunlarm tagiyabilecegl gülünç sayidan çok daha fazla adama ihtiyaç vardi. O halde ne yapilabilirdi ki? benzeyen gekilsizüniformast Ancak General Gallieni kolay kolay pes etmeyecekti. Çuvala içinde sanki her an Paris'te, Paris'in her kögesinde dolagir gibiydi. Kuvvetlerini yeniden toplaylp örgütlemeye çahgiyordu. Pejmürde görünümünekargm Gallieni asla bir komedyen degildi. Asdoruk noktada oldugu linda o hem askeri bir deha hem de bir çare bulma ustasiydl. ihtlyaç\ann motorlu içinde baglantisi kurmayi kuvvetlere günlerde ve içten patlamazaruret arag çirpman o h motorlardan.yararlanmayi dügünen ilk insandir. "coup
"telefon
164
Gallieni birkaç gün evvel, kentin bogaltikna olasihgmi dikkate alarak özgü" bir nakliyemüfrezesi kurulmasi ve ihtlyat olarak rezervde saklanmasi emrini vermigti. Gerçekten de kurulan bir müfreze belirli sayida Paris taksilerindenolugmugtu. 6 Eylül sabahl Gallieni mevcut taksi rezervinin ihtlyacm çok altmda oldugunu görecek, Paris'teki bütün taksilerinde bu müfrezeyekatilmasim, vakit geçirmeden nakliye bölügü haline dönügtürülmesini isteyecekti. Bir sabah Malulller Bulvari denen yerdeki'bir lisede kurulmug olan karargâhmda otururken aniden esinlenerek yeni bir karara varacakti. Taksilerden kurulu bir armada organize edecek ve bu armadaylabinlerce askericepheye sevk edecekti. Hemen kentte mevcut üç bin taksininaranipbulunmasim ve komuta altma almmasmi emretti. Pollslerle askerler de derhal taksileri durdurup, goförlerdenparalanm ödeyen mügterilerini hemen orada biralop karargâha gitmeleriniistediler. Bu ara, goförlerden birlyle kendisini arabadan indiren askerarasmda göylebir konugma ge"kendine
.
çiyordu:
"Peki, mügteri hakkimizi nasil ödeyecek? Taksimetreye göre mi, tek fiyatla mi?" "Taksimetreye göre." haydi gidelim!" "Öyleyse Bunu söyledikten sonra da taksimetresiniaçmayi ihmal etmeyecekti. Saat akgamm on'una kadar, yani Gallieni'nino emri verdiginden sonrald ild saat içinde yüzlerce taksi des lnvalides Bulvari'nda toplanmigbulunuyordu. Taksilerin ilk grubu akyam karanligmdan yararlanarak Paris'in kuzeydogusunda küçük bir köy olan Tremblayles-Gonesse'e yollandilar. Ertesi sabahdes Invalides Bulvan'nda taksilerdenolugmuy ikinci bir ordu hazir vaziyette bekliyordu. Bu ikinci grup da büyük bir konvoy halinde, Champs-Elysee'den yukan dogru, Royale ve Lafayette yollarmitakibenharekete geçti.Sonrada Gagny'dekent digma çikipdoguya dogru ilerledi. 7 Eylül günü taksilerkararlagtmlmig olan yerde bir araya geldiler ve yeniden orgamze olup gruplara ayrildilar. Aym gün taraflararasmda çatigma ve onun getirdigt savag kritik bir denge olugturmugtu. Alman Ordulan Bagkomutam Helmuth von Moltke, egine yazdigt bir mektupta 7 Eylül olaylarmdan qu sözlerle bahseder: "Bugün kader büyük bir karar verecek. Sel gibi kan aklyorl" Akgamlan güne; battp da etraf karanliga gömüldügünde Gerieral Gallieni'ninkipiselgözetimi altmda askerler bu taksileredolduruluyordu. Su durumu yan paka yan umursamazlikla kargilayan Gallieni "Hiç degilse ahqilmamig bir gey yaplyoruz" demigti. Askerlerin taksilere almmasmdan sonra sira tika basa asker dolu bu araçlarm taksimetrelerini aç1p yirmi beg-elli taksilik konvoylar halinde savag meydanma yollanmasma geliyordu. Bir tarihçinin ileride yazdigi gibi motorize kuvvetinin öncülerl" olan bu taksi §oförleri araçlarint ancak Parisli taksicilereyakipir tarzda sürüyor, zaman zaman hiz attirarak birhirlerine yetigip zaman zaman da birbirlerinin önüne geçerek veya geride kalarak bikip usanmadan ilerliyorlardi. Karanlik yollarda birer lçik noktasi olugturan farlanyla bu taksilergerçekten "gelecegin
görülmeye degerdi.
Gallieni Paris taksileriylesavag cephesine binlerce askeri tagimayibagarmigtl. Eu da kugkusuz savagtn yazgismdaetkili olmuytur. 8 Eylülsabahi dogan güne; Fransiz hattmi bir gün evvelkinden daha kuvvetli, bu hat üzerinde boylu boyunca çarpiganFrans12kuvvetlerini de moralleri düzelmig, yeniden gevkkazanmig bulacakti Nitekim, bir gün sonra Eylül'ün 9'unda Almanlar yenik dügtü ve .geri gekilmeyebaglad11ar.Alman ordularmm geri çekilmesi sitasmda durumu mektupla karisma bildíren Moltke bu konuda gunlariyazlyordu: kötü gidlyor; Paris'in dogusundakiçatigmalar lehimize sonuçlanmayacak. Savagimizin acimasiz bir düg kirikligt oldugu anlagillyor... Büyük ümitlerle baglayan bu sava; sonunda bizim aleyhimize sonuglanacak." Taksi goförlerine gelince, iki gün boyunca aç ve uykusuz kalmig bu insanlar, Paris'e döne. cek, burada kendilerini hayretle kargilayan birçok merakli tarafmdan sarmalanip haklari olan "lgler
165
taksi ücretlerini de alacaklardi. Onlar Paris'in kurtanlmasma yardim etmiglerdi. Aynca General Gallieni'ninbulugu ve yol göstericiligiylemotorlu tagmamn gelecek için ifade ettigi anlami da hareketleriyle göstermiglerdi. yillarda vefakâr Paris gehrtdes Invalides Bulvan'ni kesen geni; yolun ismini degig11erideki buraya "MaregalGallieni"ismini vermigtir. tirerek
Savagta lçtenPatlamali Motorlar 1914 ylli 6-8 Eylülü'nde Ingiltere'nin de katildigt ortaklaga sürdürülen Fransiz saldinsi kesin bir sonuç doguracak nitelikteydi. Marne'de yapilan çatigmalarmilki savagin seyrini degigtirAlman savunmasmm da sonu olmugmigtir.Aynca uzun planlamalara dayah olarak geligtirilmig tur. Bu çatigmalarsavagtnkarakterini de kesin olarak degigtirmig ve savagm kisa süreli olacagt hakkmdaki yaygin kanly1kökünden yok etmi tir.Almanlar geriçekilmelerinidurdurup bekleme durumuna geçerkenbuna kargi olan kuvvetler her iki taraftada siperler kazarak, uzun, kanh, anlamsiz bir ylpratma savaç1olacagt artik kesinlegmig statik bir savunma savagi için kendilerini hazirlaylp bulunduklan yerlere lyice yerlegiyorlard1.Makineli tüfeginartik yayginlagmigolmast Ye aynca dikenli tel Ye engellerin de devreye sokulmasi nedeniyle savunma hayati önem kazanm1;ti. Su da savagin daha da hareketsiz, durgun kalmasi sonucunu dogurmuqtur. Eu duruma sinirlenen ÌngilizSavag Bakan1 Lord Kitchener gu sözleri söylemekten kendini alamayacakti: "Ne yapmak gerektiginibilemiyorum. Bu yaptlglmlza savag dánemez." Savaginbu durgun seyrini larmamn tek bir yolu oldugu artik apaç1kanlagilmiqu. Su savagzafer ancak, askerleri harekete getirecek bir çegit mekanik yenilik bulmak ve bunu uygulata mümkün olabilecekti. Böylecesavagankuvvetler savunmayi sadece et, deri ve üniformamakla lanyla degLl, hundan daha güvencelive hizli olan bir mekanik donanimla yapmaltydL Ünlüaskeri tarihçi Basil Liddell Hart'm ifade ettigi glbi, gerekli olan "Belirli bir hastaliga kargi belirli bir panzehir bulmakti." Bu hastaliga tanly1ilk koyan ve panzehiri bulan kigi Ernest Swinton isimli bir Ingilizalbayidir. Swinton zamanm tamnmigbir sava; romam yazanydive evvelce de ingiltere tarafmdanRus-JaponSavagi'nm resmi tarihini yazmakla görevlendirilmigti. Bu eseri yazmty olmasinm sagladigideneyimle daha o zaman bile ileriyi görüp makineli tüfeginsahip oldugu potansiyelgücü tahminedebilmigtir. Daha sonraki ylllarda Amerika BirlegikDevletleri'nde son zamanlarda geligtirilmigolan tanm-traktörüüzerinde yap11ançegitli askeri denemelerle de yakindan ilgilenmigtl. Savagtn ilk günlerinde genel karargâh tarafmdanresmi tanigt" olarak Fransa'ya gönderilen Swinton, iki çarpl iki dört eder hesablyla mantigim kullanip panzehirl bulmayi bagardL Bu, içten patlamah motor gücüylegaligan,paletler üzerinde hareket eden, makineli tüfek kurgunu geçirmeyen ve dikenli tele duyars12 21thlt bir araç olmahydt Ancak ihtlyaç duyulan geyher zaman istenen geyolmuyor ve ragbet görmüyor. Nitekim bu durumda da, ingilizOrdusu'nun tahkimedilmig siperlerde bekleyen yüksek komuta düzeyindeki kargit görüglü subaylan bu öneriyi.ciddlye almayarak baltalamak için ellerindengeleni yaptilar. Gerçekten de, eger Churchill ige el atip konuyu desteklememig olsayd1,bu öneri çoktanölüp gitmeyemahkûmdu.Ancak Donanma Bakam askeri yeniliklere saygl gÖSteren, deger veren bir kigi oldugundan, konuya egllerek, o güne kadar bu tür araçlan imale baglamadiklan için orduyu Ve Savag Ofisi'ni azarlayacakti. Churchill 1915 ylliOcak aymda Bagbakan'a §u sözlerisöylemigtir: "Yaçadigimizbu sava; ate; meydarnhakkmda bunca zamandir bildigimiz tüm askeriteorileri yerle bir etmig, bunlar üzerinde bir ihtilal yaratm14tir."Konuya kargi ordunun gösterdigi direnç kargismda Churchill donanmaya ait fonlarm yeni olan bu aracm geligtirilmesiiçin sarf edilmesi komutunu verdi. Donanmamn yaptigL bu geçici yardimi yansitmasi için yeni geligtirilenmakinekruvazörü" veya gemisi" adi verildi. Churchill'inkendisi ise araca ye yakigtirdi. ismini saglanmasi için bir de kod isim gerekiyordu ki bunlar Ancak gizliligin (ttrtil) .kargi
"görgü
"kara
"caterpillar"
"kara
166
-
"cistern"
"rezervuar"
sözarasmda önerilen birçok isimden ikisi, su hazinesi anlamma gelen ve lolindi. iki için karar de sözcügünde dügünülmügse cükleridir. Bu kelime araç sonunda Tank ilk olarak1916 ylhnda, geligmiggekliyleSomme çarpigmasmda kullanildi. 1917 Kastmi'nda ise daha da gelíçtirilmiggekliyleCambraiçarpi malarmda kullanilmig ve burada önemli Ancak tankm kesin sonuca en etkili olduguyer 1918 yih 8 Agustos bir performans göstermigtir. tarihindekiAmiens çarpigmasidir.Bu çarpigmalarda456 adet tanktan oluganbir ordu Alman hattim yararak içeri girmeyi bagaracakti. O günlerde Bagkomutan Paul von Hinderiburg'a vekâlet etmekte olan General Erich Ludendorf, ileriki günlerde 8 Agustos tarihini gu sö21erleanacakti: "Savagtarihinde Alman Ordusu için karagün." Artik savunmanm ön planda oldugu günler geride kalmigt1. 1918 Ekim aymda Alman Bagkomutant artik zaferin Almanya için mümkün olmadigmiilan edlyor ve bunun birinci nedent olarak da tanklarmdevreye giriginigösteriyordu. Alman yenilgisinin diger bir sebebi de araba ve kamyonun mekanize nakllyede gösterdigi yüksek düzeyde bagaridir. Öyleki, demiryoluyla yapilan nakliyede Almanlar baçanli olurken, Müttefik Kuvvetler araba ve kamyonlann kullanima sokuldugu yerlerde üstünlügü ele geçirmiglerdi. 1914Agustosu'ndaFransa'ya giden ingilizkeyifkuvvetinin elinde sadece 827 motorlu tagitvardive bunun 747si kendisine ait degildi. Motosiklet sayisi ise sadece 15'ti. Savagm son aylarma gelindigindeise ÌngilízOrdusu'nun sahip oldugu araç sayis156.000 tank,23.000 motorlu araç, 34.000 motosiklet ve bisikletten olu§uyordu. Ayrica savaga 1917 Nisam'nda girmig olan BirlegikDevletler de Fransa'ya50.000 adet benzinle çaligan araç getirmigti.Bu araçlar bir arada, savagan kuvvetlerin ve malzemenin bir yerden bagka bir yere düzenli gekildenakll için gereken hareket yetenegini saglamigti.Bu da birçok çatigmada hayati önemi oldugunu kamtiamigt1. Sava; bittiginde, Müttefikler'in Almanya'ya kargi kazandigi zaferin bazi yönlerden kamyonun lokomotife kargi kazandlgl zafer oldugu söylenmiçtir. "tank"
Havada ve Denizde Savag Íçtenpatlamah motorun yeni bir sava; arenasmda havadaki etkileri, diger arenalardan daha bü-
yük ve daha dramatik olmugtur. Wright kardepler 1903'te Kitty Hawk'da ilk uçuglarmtyapmiglardi. Ancak Ítalyanlar'in 1911-19l2'de Trablusgam'da Türkler'lesavagirkenuçaktan yararlandikadar, erkânm askeri uçaga kargi yaklagimi pek olumlu olmamig, daha çok geleneksel tarihe gi tutuma bagh kalmigtir. Bu olumsuz yaklagimFransizGenerali Ferdinand Fock'un uçaklarm askeri alanda kullammi konusunda yaptigi qu özetlemeyle açiklanabilir. General Fock havaciliga bir spor olmaklaberaber uçagm ordu için degersiz oldugunu" ordu iginde yer vermiyor ve ig" olarak isimlendirdigt hasöylüyordu.1914'te sava; çiktigmda,Ingilizaskeri erkâninm vacilik endüstrisinde,olsa olsa bin kadar kipi çabylyordu. 1915 Ocak aymda da yani bu tarihten bir ay sonra, Ìngiltere'de inga edilmig olan uçak sayisi sadece 250 kadardi ve bunun altmig adedi deney amac1ylakullanilmaktaydi. Tüm bu olumsuzluklara kargm uçagin askeri alanda hizmete sokulmasi, baskiyla da olsa, hiç gecikmeden gerçeklegmig ve etkisinin ne denti büyük potansiyel içerdigi çok çabuk anlagilmigtir. Havacihk alamnda yazi yazan bir lngilizyazar 1915 ylli baglarmda uçak için gugözlemde bulunuyordu: "Sava; çiktigindan bu yana, uÇagLn kazandigi bagarilar o denli büyük ve sürprizli oldu ki, hayal gücü kuvvetli olmayanlar bile hem donanma ve hem de askeri operasyon açilarmdan uçagtn ne derece hayati önemde ve vazgeçilmez oldugunu anlayabildiler. Uçak, savag bittigi zaman belki günlük yagamimizda bile bir ulagimaract olarak kullamlacak." Uçak gibi yeni bir hava gücünün icadt ve geligtirilmest kisa zamanda endüstriyelaltyapi ingaatma gereksinim gösterdi. Otomobil sanayli özellikle motorda,bu altyapimn temeliniolugturdu. Sava; yay1ldikça,çabuk ategleme yönteminin de uygulanmasiyla, havac1hk savaga paralel düzgün bir geligimgösterdi. Öyleki, 1915 Temmuzu'nda, savag çiktigindanberi, yani bir seneden daha az bir zaman ön"iyi
"ticari
.
.
167
ce kullamlmakta olan makinelerin her biri, uçagm devreye girmesiyle,demode olmug ve yerlerini uçaga birakmigt1. Havaciligtn savagta ilk anlamh kullammi kepif ve gözlemalanlarmda oldu. Havada yapilan Silah ve el bombalanyla birbirlerine ate; savag baglanglÇta açan pilotlararasinda oluyordu.Daha keyif uçaklanna makineli yerlegtirildi pilotun kazayla kendi pervanelerini ategletüfek sonra ve mesini önlemek için, uçaklarda ateglemeyi pervanelerin rotasyonuna göre senkronize eden yeni mekanizmalar geligtirildi.Böylecesavaguçagt dogmug oldu. Takvimler 1910 yllmi gästerdiginde, artik uçaklar filolar halinde uçar olmuy ve havacilik savag taktikleri bir hayli geligtirilmigti. Taktik bombalama denen bir bombalama yöntemi savaglylabir arada- uygulamaya sokulmuy ve ilk defa Ingilizlertarafmdanhem Türkler'e hem de Almanlar'a kargi kullanilmigtt. Türkler'e karp kullanildigmda etkisi mahvedici oldu. Almanlar'a kargi, 1918 Marti'nda Ingiliz cephesini yanp içeri girmeleriüzerine, Alman Ordusu'nun hücumunu durdurmak için uygulanmigttr.Stratejik bombalamada öncülük yapan ise Almanlar olmuytur. Almanlar, önce zeplinler ve sonra da bombardiman uçaklart kullanarak dogrudan ingiltere'yesaldinda bulunuyor ve bunu yaparak Britanya adalarmm dokunulmazligim ihlal edlyordu. Böylece Birinci Britanya Savaçi baglamigoluyordu.Bu saldinlara Ingilizlersavaçm son buldugu aylarda Almanya içindeki hede6 lere yaptiklan hava saldinlanyla karythk verdi. Sava; sürekli olarak yenilikler yolunu zorluyor, her gün yeni buluglar uygulamyordu. SavauçagLn hl21 iki katmdan daha yukan çikmig, saatte aylarmagelindiginde,en geligtirilmig son ym 120 mili agmigti. Su uçaklarm uçug tavanlanise yaklagik 27.000 feet kadardi. Topyekün üretim rakamlan hep aym durumu,-yani htzli kalkmmayi gösteriyordu. Savagindevam ettigi süre içinde Ingiltere55.000, Fransa 68.000, Italya20.000 ve Almanya 48.000 adet uçak imal ettilet Savam devami olan bir buçuk ylllik sürede Birlegik Devletler 15.000 uçak imal etti. Savag öncesi diglanan ve sadece spor" olarak tammlananbu sanayi böylece sava; sirasindakendini kanitlayip ne denli yararh oldugunu göstermigti. Demek ki ÍngiltereHava Kuvvetleri Bagkomutan1'nm sadece Krallyet Hava Kuvvetleri lçin geçerli görüp sõyledigi sözler,asimda genel olarak tüm askeri havacthkta da pekâlâ uygulanabílirdi. Bagkomutan Krallyet Hava Kuvvetleri'nde uçaklardan yararlanma gerekçesi olarak "Savagmgereksinimleri bunu bir gece içinde zorunlu kild1" demigtir. ile Almanya iligkiDonanmalar arasmdakiyangmaya gelince, sava; öncesi yillarda Ingiltere lerini o denli kizigtirmigolan bu yarig,bu defa savag sirasmda tam tersine, durgunlagmig, hareketsizlegmigti. Savagtn patladigt günlerde ingiltereBüyükFilosu Almanya'mn Açik Deniz Filosu'ndan daha üstün durumdaydi. 1914 Aralik aymda Falkland Adalan çarpigmasmda, Ingiliz Kraliyet donanmasi bir Alman filosunu yenilgiyeugratmig ve kazandigt bu zaferle A.1manya'nm dünyamn ticaret merkezlerines1zmasmi engellemigti. Yine de, denizde rekabet konusunun iki ülkeyi, ingiltereve Almanya'yi savaga sürüklemede en _büyük rolü oynadigiyadsmamazsa da, ingilizBüyük Filosu ile Alman Açik Deniz Filosu'nun savag boyunca sadece bir kere gerçek anlamda 31 Mayis 1916'daki Jutlandçarp1çmasmda kargt karç1ya geldigi de bir gerçektir. Efsaneyi andiran bu karydagmamn sonucu o günden bu yana devamli tartigmakonusu olmuqtur. Taktik anlammdadügünüldügünde yenen taraf.Almanya'ydi; çünkü kendisine kurulmuy tuzaktan kaçaittir;çünkü savagm geri mayi bagarmigti. Ancak stratejikanlamdaalmdigmdazafer ingilizler'e kalan kismmda Kuzey Denizi'ne egemen olabilmigve Almanfilosunu kendi üslerine hapsetmeyi bagarmigti. Olaylar Churchill ve Fisher'in Kraliyet donanmasinda petrol kullammma geçilmesiiçin yaptiklan baskida hakli olduklanm göstermigtir.Çünküpetrol Ingilteredonanmasma daha çok seçenek, daha büyük hiz, daha hizli yakit verme avantajlari gibi bfrçok avantaj saglamigtL AlAçik Deniz Filosu digmda olarak daha kömür kullamyordu. yakit Almanya da kömür çok man ikmali yapacak herhangi bir ikmal istasyonu yoktu. Su nedenle seçenek ve esneklik bakimmdan -piyade
"iyi
168
Almanya çok daha kisit11durumdaydi. Gerçek gudurki; Alman Açik Deniz Filosu sirf kömüre bagli olugu yüzünden yenilgiye ugramig ve ismine laylk olmadigi izlenimini vermigti. Kabul etmek gerekir ki Almanya petrol saglama konusunda .hiçbir zaman ingiltere'nin konumunda 01Ingiltere'nin Almanya, bulamadi, süresince mamigtit tersine, savag petroleerigme olanagt
Anglo-Pers, Shell'e Kary hisse almasi tam antamiyla belirli bir amaca yönelikti:Ihtiingiltere'ninAnglo-Pers Sirketi'nden
olan miktarda petrolügaranti altma almak. Ancak sava; beklenildiginden çok daha erken patladi; öyle ki, degil hükümetle girket arasmdaki iligkinin saptanmast,daha ]Setrol ahmi bile bitmeden·sava; gelip çatmigti. Aynca Íran'dakipetrol igletmelert de önem bakimmdan hâlâ etkisiz durumdaydt. 1914 yllinda dünyada üretilen petrol toplammmyüzde birinden bile daha azmi çikanyordu. Ancak üretim arttikça, ülkenin stratejik degeri de fazlastyla artacak ve Ingiltere'nin gerek petrol yakitma ve gerekse girkete kargi olan anlagma ve yükümlülüklerininkorunmast gerekecekti. Ne var ki bunun gerçekten yapilabilecegini gösteren herhangi bir igaret de mevcut deglldi. Garip bir rastlantlyla, savagmbaglamasmdan daha bir ay bíle geçmeden ingiltere'nin Iran petrol yataldan ve rafinerisini savunma gücünden pigmanlik duyan kipi, petrolü en çok savunan kigi ve Anglo-Pers anlagmasmm bag sorumlusu olan ChurchilPin bizzat kendisi oluyordu. 1 Eylül tarihindeChurchillgu sözlerisöylüyordu: "Bu amacahizmet edecek herhangî bir askeri kuvvet bulma olasiligimizanlagildigma göre gok az. Petrolümüzü bagka yerden satin almamiz gerekecek." Diger taraftan Osmanli imparatorlugukuvvetleri büyük tehdit olugturuyordu. 1914 güzünde Türkiye'nin Almanya'nm müttefikiolarak savaga girmesinden hemen sonra, bu ülkenin askeri kuvvetleri Ìran'mAbadan rafinerisini tehdide bagladl. Ingilizaskerleri bu kuvvetleri püskürttüler ve daha sonra da Basta'yi ele geçirmeyeçaligtilar.Basra, Iran petro1üne Bati'dan gelecek stratelik girigimlerekargi nobetçi durumunda oldugu için, o günlerde ÇOk büyük önem arz eden bir kentti. Basra'mn kontrolünü ele geçirmekdemek ingiltereçikarlannadost olan yerel hükümdarlann, ki bunlardan biri de Kuveyt Emiri'ydi,emniyetinin saglanmasi demekti. Ingilizler kendi korumalan altma aldiklan sahalari giderek daha da yayginla tinp kuzeybatlya, mümkünse Bagdat'a kadar uzatmakistiyorlardi. En önde gelendügüncelerden biri, bir kez daha, petrol yataklanm ele geçirmekve Almanya'nm franüzerindeki ylkici gücüne kargi koymak olmugtu. Aym zamanda, Mezopotamya'nm, yani bugünkü Irak'm petrol potanslyelinin Ingiltereaskeri ve siyasi planlamastndaki yeri de giderek daha çok önem kazanmaktaydi. 1917 yllmda, Türkler'in kargismda küÇültücü yenilglye-ugradiktan sonra Ingilizlernihayet Bagdat'i ele geçirmeyi baçardilar. Savaçm devami süresince Iran'dakipetrol üretimi savagtan pek etkilenmemigti. Ancak, bunun tek istisnasi olarak, 1915 y1lmmbaglannda bölgedeki yerel kabile mensuplari Alman ajanlar ve Türkler tarafmdankigkirtilarak petrol bölgelerinden Abadan'a uzanan boru hattim tahrip ettiler. Borunun onanlip petrolün yeniden istendigi glbi akmasi saglanmcaya kadar aradan bey ay geçmesi gerekmigti. Abadan'dan gelen antma kalitesindeki problemlere ve savag zamamnda rastlanan donamm eksikligine ragmen, askerlerden gelen talebinde dürtüsüyle, Íran'da,giderek büyüyen bir smai igletme kök salmaktaydi. 1912-1918 arasmda iran'mpetrol üretimi on katmdan daha yukan, günde l 600 varilden 18.000 varile çtkmigti.1916 yllmm sonlarmda artik Anglo-Pers Sirketi, Ingilteredonanmastnm toplampetrol ihtiyacmm begte birini tek bagma kargilayacak duruma gelmigti.Bir vakitler, kurulugundan sonraki ilk on, on beg yll içinde, birçok defa iflas durumuna yaklagmigolan bu gírket,pimdiartik büyük kâr saglayarak igletiliyordu. Anglo-Pers açismdan degigmekte olan gey bundan ibaret de degildi. Kâr etmeye baglayan irket karakter yönünden de degigiyordu. IdariiglerMüdürü Gharles Greenway izledigi açikVe yact
.
.
169
·i
I
kesín stratejiyle Anglo-Pers'i sadece bir ham petrol üreticisi olmaktan çikanp entegre bir petrol anlamtyla kendine yegirketiyapmaya çababyordu.Kendi ifadesiyle, baçarmak istedigi gey bir tarafmmüdakurmakti." Bu mamullerini olan bir organizasyon terli organizasyon halesi olmaksizm, kendileri için kâr getirecekçiklyyeri neresiyse oraya satacakt1." Daha dünya savagimnortalannda, Greenway,girketinisavag sonu rekabet için yönlendirmeyebaglamigtlbile. Bu arada birçok yeni girigimlerdede bulunuyordu. Bunlar arasmda belki de en Onemlibagari Ingiltere hükümetinden, Birlegik Kralhgm en büyük petrol dagitim gebekelerindenbiri olan British Petrol adiylaanilan girketisatm aldig1zaman saglandt Bu girket,isminin British Petrol olmasma karym aslmda Deutsche Bank'a aitti. Deutsche Bank'mBritish Petrol adim alma nedení, sahibi oldugu Romanya petrolünü bu ülkeye satabilmekiçin girketibir giriçkapisi olarak kullanmasindan ileri geliyordu.Savag patlak verdikten sonra, ingilterehükümeti Alman kontrolünde olan bu girketi kendi kontrolüne baglamigt1.Böylece British Petrol sahipliginide üzerine almigolarak Anglo-Pers Sirketi sadece büyük bir pazarlama sisteminiele geçirmeklekalmaylp, aym zamanda ileride kendisi için son derece yararli olacak bir isime de kavugmuy oluyordu. Anglo-Pers bu arada kendi tanker filosunu da kurmuçtu. Yagadigitüm bu yeniliklerle Anglo-Pers temeldenbir degigimgöstermigti. 1916-17 ylllarma kadar sahip oldugu sabitmal varliklarmm yüzde 80'den fazlasi Iran'da idi. Bu yillan izleyen mali sene içinde ise mal varhgLnm sadece yansi Iran'datutulmuy, geri kalam tankerlere ve dagitim sistemlerineyatir11mtytt.Artik igletme tam anlamlylaen"tam
"üçüncü
tegrejirket olmuytu.
.
petrol gampiyonu Greenway'in díger bir hedefi de Anglo-Pers'i ingiltereimparatorlugu'nun yapmaktive bu amaca en az ilk hedefindeki kadarbüyük hirsla yaklaglyordu.Sik sik dile getirip tekrarladigiglbi Anglo-Pers'i "Tümüyle lngilizolan... herhangi yabanci bir unsur içermeyen" bir açik bir amaçhyordu.Bunu söylerken Hollanda Kraliyet/Shell Sirketi'ne çekirdekgirketyÅpmai imada bulundugu kugku götürmez.Greenway her firsatta "Shell'dengelentehdit" konusunu tazeliyor, Sir Marcusve yardimcilannipetrolcülükte dünya çapmda tekelciliktertipleriyapmakla suÇluyordu.Greenway ve yandaylan tekrar tekrar ve bikip usanmadan Hollanda Kraliyet/Shell mamulleriniAlmanya'ya satarak büyük kakarmasim ingilizpkarlarma sadakatsizlikle ve bir milli etmekle" zanÇlarelde tehdit unsuru olu§turmakla" itham etmiglerdir. ve "petrol
"ciddi
Su suçlamalann hepsi hem haksiz hem de gerçege aykinydt Bir kere uyruk degigtirip Ìngiliz uyruguna geçmigplan ve sava; yillanm Londra'da gegirentüccar Deterding sava; yillan boVermigti. yunca hem kipisel mal varhgmihem de girketininmal varligim Müttefikler'inemrine ki bunun bedev atanseverdi yazik ategli bir Ïngiliz Marcus Samuel'egelince, o tam aniamtyla ve ödemigtir, öncesi Yakasi'nda faLondra'nm biri, Dogu lini act bir gekilde ikioglundan yani sava; büyük harekete Fransa'da, müfrezesini oglu, kir çocuklariçin bir banndirma yurdu açmigolan Samuel ve egi, bu gencin ölümünden sonra, yazmig oldugu geçirdigi strada hayatim Raybetmigti, giirlerin küçük bir bölümünü, onun anisma yaymladilar. Iki damadmdan biri de yine savagta bír harekãt strasmda hayatml kaybetmigtir. Ötekioglu da, savagtan sonra hastahŠl"denebilehastaliktan ölmügtü. cek, uzun zaman siperde kalmanm olugturdugu bir Samuel'in kendisine g^elince,o da son derece cesaret isteyen bir ige girigmig,ancak usta bir beynin planlayabil cegi ve ileride Íngilizsavaggücü yönünden son derece önemli olduguanlagilacak bir girigimdebulunmugtu..,Toluen denilen ve TNT isimli patlayict yapimmda kullamlan kimyagerlemadde, genellikle kömürden çikanliyordu.Ancak 1903'te, Cambridge Üniversitesi rinden biri toluenin aym zamanda Shell'in Borneo ham petrolünden de istendigi miktarda çikanlabilecegi kegfinde bulunmuptu. Bunu bilen Samuel, Ainiralligin dikkatini bu gerçege çekmek istediyse de, Amirallik onun verdigi raporu büyük güpheylekargilaml; ve'Borneo ham petrolünden numune verme teklifinide geri çevirmigti. On bir yll sonra, savagm baglangicinda, teklifbir kez daha yinelenmig, ancak yine geri çevrilmigti. Samuel,Almanlar'm TNT yapiminda Borneo ham petrolü kullandiklarmdan hemen yüzde yüz emindi ve bunu kamtlayan belgeleri Amiralli
.
"siper
170
-
'.
ge sunmuytu.Ancak yine
-
de Amirallik teklifeilgi göstermemekte direnmigti. Sonra birdenbire degigti. 1914 sonlarmda Ingiltere'ninkömüre bagimli toluen üretimi ihtiyaci kargilamanzara mamaya baglamigve Ingiltere neredeyse tamamenpatlayicisiz kalmanm egigine gelmigti. Petrolden toluen çikarmakzorundaysa da bunu yapacak tesislerdenyoksundu. Shell tarafmdanIngiltere'de kurulmasi pekâlâ mümkün olan toluen ç1karmafabrikasi, ingiltere'dekurulacak yerde, Hollanda'nm tarafsizkesimi olan Rotterdam'da, grubun Hollandah kolu tarafmdankurulmuytu. Aynca artik, Alman girketlerininTNT yapimmda Rotterdam fabrikasmin ürününü'kullandigt da kesinlik kazanmtyt1. Su durum kargismda Samuel ve çabgma arkadaylan büyük cesaret isteyen bir plan yaparak, uygulamaya geçtiler. 1915 Ocak ayi sonunda, bir gece sabaha kargt, Rotterdam'daki tesis söküldü, parçalaraayrildi, her parça ayn ayri numaralamp kamufle edildi ve sonra da doklara tagmip orada bir Hollanda pilebine yüklendi. Birkaç dakika içinde gilep karanhklarda kaybolmuy Íngiliz destroyerleriyle bulugmak üzere deniz randevusuna dogru yollanmigtl. Su arada haber, Alman ajanlarmada sizmig ve bir bogaltma olacagl haberi duyulmuytu. Ancak haberde yanhghk vardi; çünkü bogaltma onlann bekledigi tarihten bir gün evvel olup bitmigti. Bogaltmano gerçekleptigi günün ertesi gecesi, belki de bir rastlantlyla, parçalan tagimigolan Hollanda pilebile benzer bagka bir Hollanda gilebiAlmanlar tarafmdanRotterdam limam agzmdatorpilleniyordu.Aradan genakledilmig, birkaç hafta içinde de çen zaman içinde toluen igletmesinin parçalan ingiltere'ye Somerset'te yeniden kurulmuçtu. Bu igletme, Shell'inileride kurdugu ikinci bir igletmeyle birlikte ingilizaskeri kuvvetlerinin ihtiyaci olan TNT toplammmytzde 80'ini saglamigtir. ¡çte daha çok bu igteki bagarismdan dolayidir ki, sava; bittiginde Samuelbir asalet rütbesi verilerek ödüllendmliyordu. Greenway'in Hollanda Kraliyet/Shell Sirketi'nin vatanseverligine yönelttigi sürekli suçlamalara kargi bu girketharp süresince Müttefikler'ebagli kalmig, ittifakm aynlmaz bir parçasi olma konumunu devam ettirmigtir. Aslmda savag süresince Shell petrolde bir müfreze komutam gibi davranarak Íngilterekuvvetlerine ve bütün dünyada ingiltere'mn müttefiki olan ülkelere gerekliolan petrolüsaglayipbu igi organize etmigtir.Aynca gereksinimduyulan mamullerin Borneo, Sumatra ve BirlegikDevletler'den Fransa'daki demiryollarma ve havaalanlarma getirilmesini saglayarak her bakimdan yardimci olmuytur. Böylece Shell için "Ìngiftere'nin savag fleriye götürmesinde, savaga devammda merkez rolü oynadi" denebilir. Hükümet mensuplari, en çok ihtlyaç duyuldugu bir sirada Shell'den vazgeçmenin ne derece dogru olacagihususunda tereddüt göstermeyebaglamigti. Greenway ve yandaglarmm Gruba yönelttikleri bitmez tükenmez saldinlara artik olumsuztepki gösteriyorlard1. Gerçekten de Greenwaysaldin oyununu çok büyük boyutlarda oynamty, ancak bu, sonuçta hükümet mensuplarmdan birçogunun Anglo-Pers aleyhinedönmesine yaramtytt. Artik hükümet mensuplari, Greenway'invatanseverlik örtüsü altmda haksiz iddialarda bulundugundan kugkulanmaya baglamigt1.Aynca, söyledigi glbi iran'mmenfaatlerinigözetmeyecek bir entegre girket kurma stratejisine de gözü kapalt inanmlyor, konunun tartigilmasigerektigi görügünü savunuyordu. Whitehall'de yapilan tartigmave münazaralarm sonu gelmiyor,hükümet yetkilileri daha son günlerde yüzde 51 hissesini satm aldiklanbu girketekargi tutumlanmnve hedeflerinin ne olmasi gerektigi hakkinda çegitli fikirler yürütüyorlardi. Mali igler sorumlusuolan güpheci bir için petrol saglamadan mi ibaretti?" Acaba memurun ifadesiyle, amaç acaba sadece amaçlar da yok.muydu?" Yoksagerçek amaç önce devlet sahipliginde entegre bir petrol girketikurmak, girketi milli bir petrol girketi durumuna getirmek ve Sonra da bu yolla, girkete ticari çikarlanm tüm dünyaya yayip genigletmesinde yardim et'mekmiydi?Bazi kimseler girketin geleticari alandaki hirs ve ihtirasmi Ingiltere'ninsavag sonu ihtiyaçlarma bagliyor ve cekte petrolcülükte bagimstz konuma gelecegigünün özlemini çekiyordu."Bu kipilere göre "Íngiltere o gün kömürde nasil bagimsiz konumdaysa, petrolde de bagtmsiz konu'ma gelmeliydi." "donanma
"bagka
"ülkenin
171
I
Ancak Donanma Bakanhgi'm Churchill'dendevralmig olan Arthur Balfour, hükümetin bu konuda sorumluluk.yüklenmesine tereddütlebalayor ve 1916 Agustosu'nda hükümetin yaamin önde gelen bir ihtiyacim yüklenen böyle dev bir kombinenin politikasindan sorumlu olabu arada hükümecak kadar uzman olup olmadigindakararsiz oldugunu" bildiriyordu. Ilgililer tin onaymasahipmuhtelifkarma girketformlanm ele alip tartigiyorduki, bunlara Hollanda Kra daha çok yer verecek plan ve liyet/ShellGrubu içinde ingilizç1karlannaHollanda çIkarlarmdan ige yaramadi ve sonuç verbir tekliflerin hiçbiri süresinde Ancak projeler de dahildir. bu savaç vardi. acil zorunlu konular Bunlar digmda ele çok daha medi. almmasi gereken ve "modern
Petrolde Kitlik 1915 sonlarmda savagmgerektirdigipetrol arzmda bir miktar dügügolmugsa da bu durum lngiltere'de fazla bir endigeye neden olmamigt1.Ancak durum 1916 ylli baglarmda degigti. 1916 "petrol
kitligmm varkgiOcak aymda, Londra'da çikanlan The Times gazetesi ilk defa olarak bir ni" haber veriyordu. Aym ylhn Mayis aymda¯iseyine The Times gazetesí bu defa makinelerde i; için kullanimmin ne anlama geldigtnin açikça tammlanmasmt"talep ediyor, aynca hizmetteri ihtiyacmm dikkate almarak petrolün zevk için yapilangezilerdekullanilmasindan vazgeçilmesini" istiyordu. Yeni baglamakta olan petrol krizi iki ayn nedene dayanmaktaydi. Bunlardan birincisi -Alman denizalti saldinlan yüzünden- giderek büyümekte olan yükleme tonajmdakikisillamayd1. Petrolden bagka öteki hammaddelerden-hepsine ve aynca ylyecege de uygulanan bu ktsitlama, ingilizadalanna giden tüm bu mallarda kisitlama uygulamasim gart koguyordu. ÍÇten patlamah büyük dizelle Bu, avantaj saglamigti. çah§an denizalttydi. Almanya'ya denizlerde bir tek, motor Denizalti sayesinde Altnanya, Ingiltere'nin kendisine uyguladigi ekonomik ambargoyave Íngiluygulayarak cevap vetere'nin denizlerdeki topyekûnüstünlügüne Oldürücü denizalti savaglar1 riyordu. Almanya'nin bundaki amaci ingiltere'yeoldugu kadar Fransa'ya da gönderilen petrolü yararsiz hale getirmekti. Bunalimm ikinci nedeni ise petrole kargiher gün biraz daha fazla artan talepten ileri gelmigti. Sava; meydanlannda ve yurtiçinde smirlarda,Savag için gerekli olan petrolün mutlaka saglanmasigerekiyordu. Bir petrol yokluguyla karpikarplya gelmektenkorkan hükümet sonunda petrolü karneye baglama kararl aldi. Ancak bu sistemin getirdigi ferahlik geçici olmuçtur. · Kisitlama uygulamasi 1917 baglannda, Almanlar'in Müttefik gemilerineuyguladigi denizalti saldinlanniyogunlagtirmasi ile bir kez daha tüm giddetiylekendini hissettirmeye baglamt; ti. Aslinda sonucu ele almarak degerlendirildiginde bu kampanyamn Almanya açtsmdan çok bükampanya o güne kadar tarafstzligtyük boyutlara uzanan bir gaf oldugu meydana ç1kar.Çünkü m korumuy olan Birlegik Devletler'in, tarafsizhttmbozarak Almanya'ya Savag ilan etmesine yol açmigtir. Yine de Alman denizalti saldinlanmn etkisi büyük olmakta devam ediyor ve yaptigL tahribatçarçabukhissediliyordu. 1917nin ilk yansmda kaybedilen gemitonaji, 1916'mn aym süre içindeki tonaj kaybmm iki katml bulmuçtu. Mayis ve Eylül aylan arasmda New JerseyStandardOil aralarmda yepyení olan John D. Archbold adh tankeri de dahil olmak üzere alti tankerinikaybedecekti. Savagm devami süresince Shell'inkaybettigi birçok tanker arasmda, 1892'de Marcus Samuel'in Süveyg Kanah'ndan geçirdigi ilk tekne olan Murex unutulmamahdir.Amirallik politika olarak mutlaka alti ay yetecek miktarda bir petrol stokunu yedektetutmakgbi bir prensibe sahip oldugu halde, 1917 Mayis ayi sonunda yedek stok miktarl öngörülenin yansmdan daha apagtya inmigti. Ve daha o zamandan petrol stokundaki dügü§ Kraliyet donanmasinm hareket yetenegini kisitlamaya baglamigt1.Durum o denli ciddiyet kazanmigti ki, Kraliyet donanmasmm petrolle çahgangemi ingasmi durdurup eskiden oldugu gibikömüre dönmesini isteyenler bile cluyordu. "petrolün
"savag
172
1917 yllinda yaganan ciddi boyutlu petrol sikmtlS1 Ingittere'yibu konudaki çabalara resegilmeye, uyumlu çahyan milli bir petrol politikasi olugturmaya zorlayan etkin bir faktär olmen du. Petrol politikasmi koordine edecek, içinde bir Petrol Yönetimi de olan çesitlikomiteler
ve olisler kuruldu. Bunlann iglevi hem savagm daha iyi kopullarda devammi saglamak ve hem de savag sonu ylllarda Ingiltere'yipetrol konumunda daha iyi duruma getirmekti. Bu düzenlemelerin bir benzeri de Fransiz hükümeti tarafindanyapildive hükümet giderek büyüyen petrol bunahmlylameggulolunmasi için Comité Général du Pétrole(Petrol Genel Komisyonu) admda bir komisyon kurarak bagma bir senatör olan Henry G. Berenger'i getirdi.Ancak her iki ülke de, ingiltere ve Fransa bunalima kargi etkili olacak tek çözümünAmerika'da oldugunun bilincindeydi. Petrol konusunda anahtann, yüklemede ve tankerlerde oldugu artik anlagilmigti. ifade eden telgraflarg0nderiliyordu. Telgraflarda bilLondra'dan Amerika'ya dirildigine göre Birlegik Devletler daha fazla tonalpetrol gönderilmesine müsaade etmedigi sürece Kraliyet donanmasi daha fazla tonajla hareket edemez duruma gelecek ve bu hareket yetenegindenyoksun" kalmaya mahkûm edecekti. 1917 Temmuzu'nda Amerika'nm Londra Elçisi üzüntü içinde durumu gu sözlerle tatumhyordu:"Almanlar baçanh oluyor. Son günlerde mazot taglyanpek çok gemiyi batirdilar. Batan gemi sayisi o kadar çok ki bu ûlke çok yalonda son derece tehlikelibir duruma dügebilir. Hatta Büyük Filo'nun bile yeteri kadar yakit bulamamasi söz konusu... tehlike çok büyük boyutlarda." llerikigünlerde, 1917 güz mevsiminde durum daha da ciddileymig, Ingilterepetrol bulmada bir hayli zorlamr olmuçtu. Zamanm SömürgelerBakamolan WalterLong, ekim aymdabir yazlyla Avam Kamaras1'muyanyor, durumu u kelimelerle özetliyordu: "Bu anda, petrol bizim için dügünülebilecek herhangi bir geydendaha önemli. Gerekli olan bütün insan gücüne, savag levazimina ve paraya sahip olabilirsiniz, ancak bugün kullandigimz en etkin harekete getiricigüç olan petrolünüz yoksa, elinizdeki tüm avantajlar çok az deger ifade edecek ve petrolle karglagtmldiginda anlarnsiz kalacaktir." Durumun ciddiyeti kargismda aceleyle bir karar almarak petrolün eglence amaçh gezilerde kullamm1 yasaklamyordu. Fransa'nm petrol konumu. da Almanya'nm saldin kampanyasi" kargismda hizla yozlagmaya baglamigt1.l917 Aralik aymda Senatör Berenger, Bagbakan Georges Clemenceau'yu petrolün tükenmekte oldugu ve ülkenin 1918 Marti'nda, yani tam Fransa'mn gelecekilkbahar için planladigi hücum tarihinde,tamamen petrolsüz kalacagi konusunda uyarlyordu. Petrol stoku o denti azalmigtiki Almanlar'dan gelen öldürücü saldinya, Fransa tipki Verdün'de ugradigt agir yenilgi gibi, üç günden fazla dayanamad1. Verdün'de yapilan savagta konvoy halinde dizilmig petrol yükÌükamyonlar cepheye petrol rezervi yetiptirmeye ve Alman saldirismi önlemeye mectur tutulmugtu.1917 ylli 15 Arahk tarihindedurum o derece ciddi bir hal aldi ki, Clemenceau Bagkan Wilson'a acilen bagvurup yüz bin ton kapasitelik ilave petrolün acele gönderilmesi isteminde bulundu. Clemenceau, bagvurusunda, benzinin savaglarda kan kadar hayati oldugunu" söylüyordu. Aynca Bagkan Wilson'a "Benzin temininde bir baçansizliga ugradigimiztakdirde bu, ordulanmizm derhal felç olmasina yol açacaktir" demigtí. Aynca pu meçum haberi vermekten de geri kalmayarak "Petrolde görülecek ufacik bir azalma bile bizi, taraf oldugumuzMüttefikler'inaleybine bir bança zorlayabilir" diyordu. Clemenceau'dangelen bu igaretlere Wilson'un tepkisiçabukolacak ve Bagkanvakit kaybetmeden gerekentonajdabenzin saglamayi baçaracaktL Ancak bu yeterli degildi. Petrol iginde mutlaka bu konuya özgü önlemler almak gereklyordu. Petrolde yaganan bunahm daha o gün BirlegikDevletler'le Avrupali Müttefikler'ini,petrol saglama faallyetlerinde çok daha ciddi çabalar göstermeye ve çok daha sikt entegrasyona zorlamigtir. Nihayet 1918 Subati'nda petrolü kaynaktan çikaracak, koordine ve kontrol edecek ve ayrica tankerle taginmasiniüstlenecek bir Müttefiklerarasi Petrol Meclisi kurulacakti. Meclis üyeleri Birlegik Devletter, Ingiltere, Fransa ve Italya'dan olugmugtu. ßu kurulug mevcut miktarda "çaresizlik"
"filoyu
·
"denizalti
.
"gelecekteki
173
petrolün Müttefik milletlere ve bunlara ait askeri kuvvetlere dagttiminda etkili ve yararli olmugtur. StandardOilNewJerseykolu ve Hollanda Krallyet/Shell girketteri uluslararasi petrol ticaregerçekten bagarmiglardir.Kentíndeki egemenliklerinin dogasi geregi, bu sistemi çahyttrabilmeyi di aralannda en büyük katklyi hangisinin yaptigt konusunda da sürekli olarak tartigmayaglrmekten geri kalmamiglardi. Su ortak sistem sayesinde ve Almanlar'm denizaltilanna panzehir olarak devreye sokulan konvoylann da yardimiyla savagm geri kalan süreci için Müttefikler'in petrol sorunlan çözümlenmigoluyordu.
Enerji
Çan
Müttefiklerarasi Petrol Meclisi'ninkurulmasmdaki diger bir amaç da, Amerika'da ülke içinde yaganan enerji sorunlannm kargilanmasiydi.Açikça söylemek gerekitse, Amerikan petrolü Avrupa savagmm gidiçatibakimmdan artik yurtiçinde temel bir madde durumuna gelmigti. 1914'te bir deyigle, tüm dünBirlegikDevletler'in ürettigi petrol tonaj olarak 266 milyon varildi 1917 yllma gelinceye kadar yanm ürettigi petrol toplamminy de 65'iydi.geçen sürede üreihDiganyayapilan yüzde·67'sine- yükselmigti. tim tonaji335 milyon varile büyük ihracatm dörtte k1smiAvrupa'ya biriydi ve yõneracat ABD'de üretilen petrol toplammm likti. Rus petrolünden yararlanma olanagma ülkedeki savag Ve ihtilal nedeniyle son verildiginden artik Yeni Dünya petrolde Eski Dünya igin bir çegitambar görevini üstlenmigti. Bütünüyle alinacak olursa, o günlerde Birlegik Devletler'in, Müttefikler'in savag süresi petrol ihtiyacmin yüzde 80'ini kargiladigtsöylenebilir. Ancak Amerika'nin savaga katilmasi Amerikan petrol tablosunubir hayli karigttracakti. Buiçin yeterli petrol stokuna muhtaç olmasmnun nedeni Amerika'nm amaçlanm gerçekleptirmek dan ileri geliyordu. Amerikan askeri kuvvetleri, Müttefik Kuvvetler, Amerikan savag endüstrileri ve normal sivil kullanim için ülkenin petrole ihtiyact vardi. Yeterli miktardapetrol nasil saglanacak, dagitim etkili olarak nasil yapilacak ve tahsis iglemi uygun gekilde nasil organize edilecekti? Tüm bu sorunlarla ugragma göreviBagkan Wilson'un 1917Agustosu'nda,topyekt3nekonomik seferberliginin bir parçasi olarak kurdugu Yakit idaresi'ne verildi. Savaganülkelerin hepsi aym paralelde sorunlarla kargt kargiyaydt Bunlar geçen yarim yüzyll içinde modern savagm gereksinimlerini kargilamak için geligtirilmigendüstriyel ekonomilerin yeniden biçimlendirilmesi gibi sorunlard1. Her ülkede, seferberligin zorunlu kildigi ihtlyaçlar devletin ekonomideki rolünü genipletlyor ve hükümetle özel ipkollari arasinda yeni yeni baglar olugturuyordu. BirlegikDevletler'le Amerikan petrol endüstrisi arasmda da devlet-igkolu ittifakmin örneklerinden biri olugmugtu. Yakit idatesi'nin Petrol Dairesi Bagkaniolan kigi Mark Requa admda California'llbir petrol mühendisiydi. Bu zat sonradan Amerika'mn ilk enerji çan olarak tamnmigttr.Requa'nm ana görevi hükümetle petrol endüstrisi arasmda yepyeni ve o güne kadar benzerine rastlanmamig bir Petrol Dairesi, üyeleri büyük girketlerinliderlerinden olugan ve bagkaçahyma iligkisi kurmaktL m da Standard Oil New Jerseykolunun basi Alfred Bedford olan Milli Petrol SavagHizmeti Kurulu'yla yakin igbirliginde çaliglyordu. lçteAvrupa'daki savagta Amerikan petrolünün organizasyonunu yapan bu kuruldur. Kurul, çegitli müttefik ülkelerin hükümetterinden aldigt büyük petrol siparigleriniAmerikan rafinerilerine iletmig ve sevk igini yapmada bagrolü yüklenmigti. Astmda, Avrupa'ya gereken petrolü gönderen Amerika kaynakli bu kuruldu. 14çevreleriylehükümet arasmda uygulanan bu yakm igbirligimodeli, sadece on yll önce, hükümetle StandardOil arasmdaki savagiandiran mücadeleyle tam bir çeligkidir. Artik petrol endüstrisi bir vakitler Defret edilen Standard Oil New Jersey kolunun öncülügünde tek bir vucut olarak hareket ediyordu ve tröstlerlemücadele günleri de artik geride kalmigtL 191Tde Amerikan petrolüne gösterilen olaganüstü talep meveut petrol stoklanm zorla-diger
-dünya'üretiminin
174
il
maya baglamigti.Arzla talep arasmdaki bogluk envanterdeki yedek petrolün kullamlmaslyla ve Meksika'dan daha çok petrol ithal etmekle kapatillyordu. Bundan da önemlisi, 1917-18yllmm dondurucu sogugu endüstriyel faaliyetin izledigi genel olumsuz gidiglebirlegince Amerika'da da bir petrol kitligi yaratmigti. Su kithk o denli ciddiydi ki, yerel yöneticíler kendi yetki sahalarmdan geçen kömür yüklü trenleri müsadere ediyor, polisler kömürün çahnmasimengellemek lçin endüstriyel kömür ylgmlarimn olduguyerlerde nöbet tutuyordu. Yetimhaneler ve akil hastaneleri yakitsiz kaldigindan, buralarm sakinleri soguktan donup ölüyordu. Varlikli olanlar bile kömür mahzenlerinín bog olugundanve soguk nedeniyle titregipdiglerinin birbirine çarpmasmdan gikâyet eder olmugtu. 1918 Ocak aymda Yakit idaresi, Mississippi'nin dogusundaki tüm fabrikalarin bir hafta süreyle kapatilmasi emrini verdi. Bu kisitlama kömürsüzlük yüzünden Dogu Yakasilimanlarda mahsur kalmig, depolari Avrupa'ya götürülecek sava; malzemesiyle yüklü yüzlerce gemiye yakit saglamak için yapillyordu.O günden sonra kämür stoku saglamak için fabrikalarm parartesi günleri kapali tutulmasi karar altina alindt. Woodrow Wilson'un siyasi dantgmam ve sirdagi olan Albay Edward House'm gözleminegöre "Kiyamet kopmugtu" ve albay "Hayatimda gimdlyekadar bu denli piddetlibir protesto firtmasi görmedim" diyordu. Kömürde yaganan kitlik petrole olan talebifazlastyla artirmig ve bu nedenlepetrol fiyatlar1 paralel bir ivmeyle yükselmigti, 1918 ylli baglarma gelinceyekadar ham petrolün ortalama fiyati 1914 bagiflyatlannin iki kattni bulmuçtu. Petrol teminedebilmek için rafinericiler ilgililere prim ve ikramiye teklifederken üreticiler fiyatlarm daba da yükselecegi varsayimi ve ümidiyle petrol stokçulugu yapmigttr. Bu durum dogal olarakhükümeti zor duruma sokmug, korkuya neden olmugtu. Sonunda, 17 Mayis 1918'de enerji çan Requa petrol endüstrisini uyararak petrol fiyatmda daha fazla bir artigt hakl1 gästerecekbir olmadigmi" ileri sürerek petrol endüstrisi íçin flyat kontrolü yapilmasim istedi ve bu kontrolün kigi ve kuruluglarca üstlenilmesini önerdi. Requa'nm yaptigibu flyat k1sttlamaönerisi StandardOil New Jerseykolunca olumlu kargilanmigtl. Ancak üreticiler StandardOil gibi dügünmediklerinden Oneriye olumlu yaklagmadi. Bu durum kargismda Requa, Tulsah bir grup üreticlye açtk açik, kontrol saglanmadigt takdirdekontrol iginin dogrudan hükümetçe yapilacagim bildirmigti. Requa'nm bu konuda yaptiklan sadece bununla da kalmamigtir..Ener¡içan, üreticilere bir hatirlatma yaparak, çelik ve sondajdan çikanlan öteki maddelerdenhisse almada bir vakitler kendilerine yardim edenin hükümet oldugunu da animsatlyordu (ülkede çikan demir ve çelik toplamminon ikide birl petrol endüstrisine verillyordu). Hatirlatilan diger bir gey de, hükümetin petrol iççileri için tanidigiaskerealmada muaflyet yasa taslagiydi(draftexemption). Hükümetin kontrol lçin öne sürdügü bu görügler kargi taraf1ikna edebilmigti. Nitekim 1918 Agustosu'nda, üretim yapilan her bölgede tavan fiyatlan saptamyor ve o tarihten savagmbitecegi tarihe kadar flyatlarin dondurulmasi karar altina alimyordu. Tüm bu önlemlere karym, yine de talep, arzm çok üstünde kalmakta devam ediyordu. Bunun nedeni sadece savagolmaylp son,yillarda Amerika'da otomobil sayisinda görülen olaganüstü artiça dayamr. 1916 ile 1918 yillari arasmda kullanimda olan araba sayisi yaklagik iki katma çikmigtl. Yakm bir gelecekte petrolde kitlik bag gösterecege benziyordu. Böyle bir durum Avrupa'da savagm sürdürülmesinin tehdit edilmesi ve Amerika'da temel faaliyetlerin k1sitlanmasidemekti. Tüm bu kayg11arla, pazar günleribenzin kullanilmamasi için "Benzinsiz Pazarlar" adlyla bir kampanya baglatildi. Kampanya niteliginde olup katilmayi zorunlu tutmuyordu.Benzinsiz pazar günlerinde,navlun hizmetleri, doktorlar, acilsaglikservis araçlari ve cenaze arabalari bu kuralm digmda tutulmuqtu.Su çagn, kaçimimaz olarak bazi güpheler uyandirmt; ve gikâyetlere yol açmtysa da, çogunluk tarafindan hiç çagmadanuygulanmigti, Hatta Beyaz Saray bile bu çagriya uymugtu. Bagkan Wilson'un bir pazar günü "Öylearilagillyorki kiliseye kadar yayan gitmem gerekiyor" dedigi söylenir. "ham
'gerekçe'
"gönüllü"
"gönüllü"
"gönüllü"
"çagrt"
175
I
I .I
Balyozlu Adam
.
Petrol arzinin eksikligi yüzünden periyodik olarak yaganan onca korkulara ve tehlikelianlara kargin, yine de Müttetiklerhiçbir zaman uzun süre devam eden ezici bir petrol yoklugu yagamamigtir. Almanya ise, Müttefik ablukasom denizagm ülkelerden Almanya'ya gelen petrolü içeri sokmamasi yüzünden böyle ezici bir kitligi yaçamigtir.Sonuç olarakAlmanya için petrol temin edebilecegi tek ülke olarak Romanya kalmigt1. Romanya'nin üretimi ise dünya çaptndaihtiyaç göz önüne almdigindayetersiz kahyordu. Yine de Romanya, Rusya diginda tüm Avrupa ülkeleri arasmda en büyük üretici durumundaydi, Almanya artik bütünüyle Romanya petrolüne bagh kalmigti. Deutsche Bankve öteki Alman firmalari daha savag baglamadan Romanya petrol sanaylinin büyük bir kismun Alman ekonomisine .baglamigt1. Savagin baglamasini izleyen ilk iki yll íçinde, Romanya sava§a katilmay1p tarafsizkalmig, taraflardanhangisinin kazanacagim bekler duruma geçmigti.Ancak sonunda, 1916 Agustosu'nda, Dogu hududunda Rusya'mn kazandigi baçan üzerine Romanya birden silkinerek Avusturya-Macaristan'a kargi sava; ilan edecek ve bunu yapmakla bu ülkeyi birdenhire Almanya'yla savag durumuna getirecekti. Almanya için Dogu'da kazamlacak bir zaferin anlami büyüktü ve ülkenin gerçekten bu zafere ihtiyact vardi. Almanya'nin savaga yönelik çabalannmbeyni sayilan GeneralErich Ludendorff Romanya petrolü konusunda punlansöylüyordu: ¶imdiartik bütün açiklig:yla anladiguna göre, Romanya'dan gelen petrol ve hububat olmasaydi, degil savagadevam etmek, varligimizi devam ettirmek hakkindan bile yoksun kalacaktik." 1916 ylh Eylülü'nde, Alman ve Avusturya kuvvetleri Romanya üzerine yürüdüler ancak Romenler petrolün yogun oldugu Walachia Düzlügü'nü koruyan dag geçitlerine siginarak dayanmayi bagardilar. Ekim ayinm ortalannda Almanlar ve Avusturyalitar büyük miktarda petrol ürününü ele gegirmigdurumdaydi. Bunlara _Müttefikler'e ait, Karadeniz'deki bir petrol limaninda sakli tutulan büyük bir benzin deposu da dahildir. Ashnda tüm tesislerive petrol mevcudunu oldugu gibiyerle bir etmeye yönelik bir de plan yapilmigsada, savagm getirdigikarmaça içinde bu plan uygulanamamighr. Vei te, tam bu zaferden sonra, nihayet büyük ödül -Romanya petrol yataklan ve rafinerileri- Almanya'mn pençelerine neredeyse dügmüç giblydi. Eu yatak ve rafineriler Almanya'ya verilmese olmaz miydi? Bu konu 31 Ekim 1916'da Londra'da ingiltereSavag Konseyi Kabinesi'ace acil olarak görügmeye ahndt. Konseyin karan "Gerektigitakdirde,hububat ve petrol stoklarinin ve aynca petrol kuyulannm tahríbiningarantilenmesiiçín hiçbir çabaninesirgenmemesi gerektigini" öngörüyordu. Ancak Romen hükümeti savagin kazamlacagt konusunda hâlå biraz ümitli oldugu gu günlerde kendi milli hazinesinin tahrip edilmesinde tereddütlü davramyordu. Sonuçta, 17 Kasim'da Almanlar'm daglik gegitlergeçerek Walachia Düzlüdeki Romen direncini kinp daglik araziye sizmalart ve daglar iÇinden de inmeleriyle ümit oluyordu. yok sönüp bu gü'ne hükümeti sorunu kendi ellerine alarak çözümlemek istedi ve bu amaçla, Su defa Íngiltere bir milletvekili olan Albay JohnNorton-Griffiths, Romen petrol endüstrisinin tahrip igini organiitibariyle bir insanin normal yapismdan daha büyük vücut yaze etmekle görevlendirildi. Cüsse i craatiyla büyük mühendis-müteIngiltereimparatorlugu'nun pisma sahip olan Norton-Griffiths Dünyanin hemen her kögesinde ingaat projeleritaahhitlerinden biri oldugunu kanitlayacaktL ahhüt edip Angola, Silive Avustralya'da demiryollan, Kanada'da limanlar yapacak, Bakû'da su kemerleri, Battersea'deve Manchester'de kanalizasyon gebekelerikuracakti. Birinci Dünya Savagl'nin çiktigt gece bu adam Chicago için istedigi bir alt geçidinplanim yapmakla megguldü. Yakigikli, fizik yönünden otoriter bir kipiligiolan ve gampiyon bir sporcu kadar kuvvet ve tahammüle sahip Norton-Griffiths için çekici bir kabadayi ve ikna edici bir govmendenebilir. Oyle kl erkekler tereddüt etmeden onun projelerineyatmm yaplyor, kadmlarsa çekiciliginin etkisi altmda kallyordu. Griffiths zamanla "Edward Çagi"nm en çarpacikipilerinden biri olmugtu.Kendisi 176
ategli bir mizaca sahip, kinci yapida ve zaman zaman kontrol edemedigi öfke nöbetlerine kaptlan biri olarak tammyordu.Disiplin ve sebat niteliklerinden yoksun olan Griffiths'in bazi projelerinin tam bir mali fiyaskoylasonuçlandigt da oluyordu. Yine de Parlamento'da arka koltuklarda oturan bir parlamenter olarak bir hayli ün yapmigti. Kendisine verilen birçok lâkap arasinda "Cehennem ategi Jack", Afrika'dayken maymun yedigi için de "MaymunAdam" gibilerivardi. Aynca tam anlamlyla bir emperyalist oldugu için kendisinin de en fazla kiymet verdigi "Ímparator Jack" lâkablyla da tanimrdi. Norton-Griffiths'in Birinci Dünya Savagtsüresindeki ilk büyük icraati, evvelce Manchester kanalizasyonlarl için geligtirdigiteknilderiAlman hatlan ve siperleri altmda tünel açoada uygulamak oldu. Önceleriyeraltinda geçitler açillyor, sonra da Alman hatlan pallayic1maddelerle havaya uçuruluyordu.Griffiths'in uyguladig bu yöntem Ypres bölgesinde denenip kanitlanmigti. Ne var ki Griffiths §ampanya kasalarlyla yüklü iki ton agirhgindaki Rolls-Roycearabasmda yan yatmalda komutanlardan birçoguna kargi kay1tsizdavrandigt için cepheye geri çagrillyordu. Aslmda Romanyagörevini ondan daha lyi gekildeyürütecek bir bagkasi yoktu. Bu nedenle 18 Kasim 1916'da, Almanlar'm Romen hatlarim yanp içeri sizmalanndan bir gün sonra, "Ímparator Jack"Rusya yoluyla, yanmda özel hizmetkân oldugu halde Bükreg'e ayak basiyordu. Almanlar ilerlemeye devam ettigi için, Romen hükümeti sonunda,Müttefikler'in de baslastyla tahrip.politikasmaboyun egmekzorunda kalacakti. Böylece artik tahriptimleri baglannda "Ímparator Jack" oldugu halde, cephenin en önünde harekete gegiyordu. Ïlk petrol sahasmm yakilip alevler içinde yok olmasi 26-27 Kasim tarihine rastlar. Timler, ilerdeki günlerde de, faaliyet gösterdikleri her bölgede ayni genel yöntemleri uyguladilar.Öncerafinerilere patlay1c1yerlegtiriliyordu.Sonradepolardaki petrol mamulleri rafinerilere birakillyordu. Petrol mamullerinin rafinerilere gidigisirasmda birkaç inch, hatta birkaç feet derinliginde petrol gölleri oluguyordu. Daha sonra çevrede bulunan ekipman getiriliyor ve petrolden olugan bu havuzlar içine atillyordu. Son agamada, kibrit kullanarak ve yanan samanlardan yararlanarak tüm tesis atege veriliyordu. Bu iglemler strasmda Norton-Griffiths'e kargt ç1kan veya yolu üstünde duranmsa vay halinel Bu gahiso dakika Griffiths'in ezici kigiliginin gazabina ugrard1. Bu da kâfi gelmezse, kargismdakine kuvvetli bir tekme atar veya cebinden tabancastm ç1kanp "Ben seninle aym berbat dili konuçmuyorum" diye haykinrdi. Eu arada bölgede ne kadar alet edevat varsa hepsi birden tahrip ediliyor, ingaat iskeleleri dinamitleniyor; tag,çivi parçasi, çamur, kmk zincir ve ürün artiklan gibi ele ne geçersehepsi petrol kuyularma atillyordu. Boru hatlari kasten tahrip ediliyor, dev büyüklügünde depolama tanklan atege veriliyor, bu arada patlama nedeniyleçevreye korkunç kükremelere benzer sesler yayihyordu. Baz1tesislerde"ÍmparatorJack" ategleme olayim bizzat kendisi yapmada israr ediyordu. Bir gün makine dairelerininbirinde, gazlan ategledikten sonra, alevlerin içinde kalmig ve saçlann1yakmigti. Bu durum bile imparatorJack'l durdurmaya yetmeyecekti. Elinde balyoz büyüklügünde dev bir çekiçle, adamlarmm önünde gidiyor,çekici saga sola savurup iskeleleri ve borulan tahrip ediyordu. Su hareketi defalarca yapmigtir. Norton-Griffiths'in olugturdugu bu sahne Romanya'da unutulmaz yanlolar uyandirmig ve belleklere adam" olarak yerleymesine neden olmuçtur. Petrol vadileri tümüyle ategeverilmigti; gökyüzüne kadar uzanan kizil renkli alevler kara, yogun, bogucu dumanlanyla gögü sanyor, günegin parlakligim söndütüyordu. Yine de Vadilerin ötesinden silah sesleri geliyor, giderek de siklagiyordu.Atege verilecek son petrol sahasmm Ploesti olmasi karar altma almmigtL Bu i; tam zamamndatamamlanmigti;çünkü 5 Arahk'ta, tüm tesisleralevler içinde yanip kül olduktan hemen birkaç saat sonra, Almanlar Ploesti kasabasma girdiler.Norton-Griffiths canmi zor kurtaracak, Alman süvarilerinin.gelmesinden hemen önce arabaya binerek-kaçmayt baçaracakti. "Topragt ige yaramaz hale getirmek" ona görev olarak verilmig ve o bu görevi yerine getirmigti. Ne var ki ashnda Griffiths bir yikici degil, tam tersineya"balyozlu
177
plciydt ve bu kimligiyle tahrip igini yüklenmig olmaktan rahatsizlik duymuçtur. Nitekim çabalanndan ötürü askeri niganlarla ödüllendirilmesine karym, ilerideki yagammda karakterine ters dügenbir davranigla, petrol bölgelerinin tahribindekiicraatindan söz etmekte isteksiz davranmigttr. Savag bittikten sonra General Ludendorff, Norton-Griffithsiçin qu sözleri söyleyecekti: "Hiç kugku yok ki onun çabalan ordumuzun ve kendi yurdumuzun petrol stokunu azaltmigtir." Alman Generali daha sonra kirt ifade eden bir tav1rlagusözleride ekliyordu: "Savagtakinoksanlarimizi kismen de olsa ona borçluyuz." Savagindevami süresinceNorton-Griffiths öncülügünde Romanya'da yetmig adet rafineri ve tahminen sekiz yüz bin ton ham petrol ve ve petrol mamulü tahrip edilmigtir.Almanlar'm petrol bölgelerini yeniden igletmeye açmalan için aradan beg ay geçmesigerekmigti.Bu yapildiktan sonra 1917 ylhmn bagmdan sonuna kadar elde edilen üretim, 1914 yilmm ayni sürecinde elde edilenin ancak üçte birini buluyordu. Almanlar metotlu gerçekleptirdigitahribatianarmaya adamigbir disiplinie çahyarakkendilerini Norton-Griffiths'in üretimi 1914 yllmdakinín yüzde 80'ine çekmeyibagarlardi. Bunun sonucu olarak1918 yllinda dilar. O günlerde Almanya'ntn Romen petrolüne giddetle ihtiyact vardi. Hatta Romen petrolü olmasaydi Almanya belki de savaga devam itnkâni bulamayacaktl. Ìlerikiyillarda ÍngiltereEmperyal Savunma Komisyonu'nun bir tarihçisiningözledigi gibi, Almanya'mn Rornen petrol endüstrisini ve Romanya tahilmi tam zamanmda ele geçirmig olmasi bu ülke açismdan son derece kargilagma" ile yikilma" arasindaki farki saptayan bu önemllydi. O kadar ki olmugtur. Ama geçici bir süre için. "kitltkla
"tamamen
Bakû Almanlar Romenpetrol yataklanm yeniden igletmeye saktuklari strada, GeneralLudendorff görlerini daha büyük bir ödüle dikmigti. Su giderekbüyümekte ve yükselmekte olan petrol ihtiyactna cevap verecek ve böylece savaginkaderini Almanyalehine çevirecek bir ödüldü. Su ödül Hazar Denizikiyilanndaki Bakû kentiydi. Çarrejiminin 19 l7 baglarmda çökügü, aym yllm ileri ayparçalanmas1 Almanlar'da Bakû larmdaki Bolgevik ayaklanmasi ve Rusya Ìmparatorlugu'nun petrolüne el koyma ümidi uyandirmigt1. 1918 Mart aymda imzalanan Brest-LitovskAntlagmas1'ylaBakû'ya sizma ve Bakû petrolünü ele geçirme yollan aradilar. Brest-LitovskAntlagmast Almanya ile ihtilal halindeki Rusya arast dügmanhklara son vermigti. Ancak, Almanya ve Avusturya'nm müttefiki olan Türkler daha gimdiden Bakû'yd dogru ilerlemeye baglamigt1.Bagarih olduAlmanya Bolgevikgu takdirdeTürkler'in petrol yataklanni kayltsizca tahripetmesinden korkan durduracagLna SÖZ 1er'le pazarliga girigti ve kendilerine petrol verilmesi kargiligmda Türkler'i "Teklifi kabul günlerettik." yandan, Öte verdi. Lenin bu olayi qu.sözlerle tammlar: o gayettabii de Bolgevikler'in ileri gelenlerindenbiri olarak sahnede beliren JosephStalin, kenti kontrolü altoda tutan Bolgevik Bakû Komünü'ne telgraf çekerek uymasmive yerine getirmesini olmadiklanndan Stalin'e qu uyacak psikololide emredlyordu. Ancak yerel Bolgevikler bu emre Alman ahn çapulculara terimizleürettigimiz petrolyamti verdiler: "Ne zaferde ne de yenilgide vermeyecegiz." den bir damla bile Öteyandan, Bakû ödülünü almig olarak Türkler Berlin'den gelen isteklere yan çizdilerve petrol bölgelerine ilerlemekte devam ettiler.Temmuz ayi sonlarmda kenti kugatma altma ald11ar, Agustos baglarmda da petrol üretilen topraklarm bazilarmi ele geçirdiler. Bakû'da yayamakta yardim istiyordu. Sonundabu yardim 1918 olan Ermeniler ve Ruslar öteden beri ingiltere'den Agustos ortalannda geldi ve franyoluyla ilerleyen küçük bir askeri kuvvetle ingiltereduruma müdahaleetti. Askeri kuvvet Bakû'yu kurtarmak ve Bakû petrolünü dügmandan uzak tutmakla görevlendirilmigti. Askeri birlik gerektiginde Romanya'da uygulanml; olan planm aynmi uygulamak ve "Bakû pompalama istasyonunu, boru hattim ve petrol rezervuarlarmi tabrip etmekle" "istege"
yüküm1üydü. 178
Íngilizler Bakû'da sadece bir ay kaldt Ancak bu süre böyle kritik bir anda Almanlar'i Bakû petrolünden yoksun birakmaya yetmigti. Alman Generali Ludendorff olayi gu sözcüklerle tammliyordu: "Bu bizim için çok agir bir darbe oldu." Ilerki günlerdeEngilizler geriçekilecekve kent Türkler'in eline geçecekti. Bu arada Bakü Komünü'nden Bolgevikkomiserler devrimci rakipleri tarafmdanyakalandi. Bunlardan yirmi altisi çölde ücra bir yere, Hazar Denizi'nin 140 mil dogusuna gotürüldüler ve orada idam edildiler,Aralanndan birkaçi kaçmay1 baçarmigt1,Bunlardan biri de Anastas Mikoyan admda genç bir Ermeni'dir. Anastas nasilsa.bir yolunu bulup Moskova'ya gidecek ve olan bitenleri Lenin'e anlatacakti. Ancak Türkler'in Bakû'yu almalarma kadar geçen süre íçinde Almanlara ve Almarilar'in petrol stokuna herhangi bir yardimda bulunmakta geç kalmmigt1. Zafere Dogru b1rakilmak Almanya için kesinlikle a¶µrbir darbeydi. Bakû petrolüne gästerilen baski giderek büyüyüp giddetleniyordu.1918 ylhmn talihsizEkim ayinda manzara gerÇekten actyd1.Alman Ordusu tüm rezervlerini tüketmigtive Alman Yüksek Komutasi, önündeki kig ve ilkbaharda çok ciddi bir petrol bunalimlyla kargilagmay1bekliyordu. Ekim aymda Berlin'de yapilan tahminegöre deniz savagma artik en çok alti veya sekiz a dayamlabilirdi. Petrolle çahjan savas endüstrileri iki ay içinde petrolsüz kalacak, alti ay içinde de endüstriyel yaglaylc11ann tüm stoku tükenecekti. Karada yapilan harekâtlarsa ancak kisintih olarak ve karneye baglanma koguluyla uygulanabilecekti. Hava savag ve mekanize kara savagma gelince bunlar da mutlaka iki ay içinde bitmeye mahkûmdu. Kugkusuzbunlar sadece birer tahmindi. Su tahminlerindogrulugunu smamak, tükenmig olan Almanya'nm bir ay içinde teslimolmasi nedeniyle hiçbir zaman mümkün olmamigtir.11 Kasim 1918 sabahi saat begte Fransiz Maregal Foch, Compiegne Ormam'na çekilen bir tren vagonunda mütarekeyi imzaladi ve sekiz saat sonra da yürürlüge girdi. Artik savag son bulmugtu. Mütarekenin imzalanmasmdan on gün sonra Íngilterehükümeti MüttefiklerarasiPetrol Konseyi onuruna Lancester House'da bir akyam yemegi veriyor ve geref konugu olarak seçkin kigi Lord Curzon'u Bagkan olarak agirliyordu. Lord Curzon bir vakitler DigigleriBakanhgl'nm ünlü Ìranuzmam olarak çahymigtL Hindistan'da valilik yapmig ve bu kimliglyle Iran'da stratejik kopullarda D'Arcy'ye destek vermigti. Ayrica Sava; Kabinesi'nde üyeligi de vardi. Simdi de çok yalanda DigigleriBakani olmast bekleniyordu. Lord Curzon yemek esnasinda bir ara ayaga kalkip konuklara "Fransa'da ve Hollanda'da gördügü en çarpicigeyinmotorlu kamyonlardan olugan görkemli ordu" oldugunu söylüyordu. Bu sözlerden sonra yüksek sesle gunlansöyleyecekti: "Müttefik güglerzatere bir petrol dalgasmm üzerinde ilerledi." Fransa'mn Petrol Genel Komisyonu Bagkani olan Senatör Bérenger ise bu yemekte daha da cogkulu konuguyordu, Fransizca olarak sürdürdügü konugmasmda kam" olan petrolün aym zamanda zaferin de kam" oldugunu söylüyor Ye konugmasma göyledevam ediyordu: "Almanya demir ve kömürdeki üstünlügüyle agin derecede böbürlendi, bizim petroldeki üstünlügümüzü ise yeteri kadar dikkate almad1." Bérenger bu säzlerden sonra bir de kehanette bulunacak, Fransizca'yla devam ettigi konugmasim göylesürdürecekti: "Madem ki petrol savaym kam olmayi bildi, o halde bangm da kam olmayi bilecektir. Bangm bagladigt pu sirada, gu anda, sivilhalklanmiz, endüstrimiz, ticaretimiz,çiftçilecimizhepsi birden bizden petrol, daha fazla, çok.daha fazla petrol istiyor, daha fazla, çok daha fazla benzin istiyor." Sonunda sözlerini Ingilizce olarakbegladt ve gunlan söyledi: "Daha çok petrol, sonsuza dek daha, daha çok petrol!"
O kritik anda Bakü'dan yoksun
"dünyanm
I
179
-I
10 Ortadogu Kapismm Açilmasi
Türkiye Petrol
girketi kaldirmalanndan
on gün kadar sonra, Fransa Bagbakam Georges Clemenceau, ÍngiltereBagbakaniDavid Lloyd George'u zlyaret amaclyla Londra'ya gitti. Silahlari üç haftadan beri susmuy bulunuyordu. Ama ortada savagsonunun getirdigi ve hemen ele alinmasi gereken bir sürü sorun vardi. Bunlar bangm nasil saglanacagl, savag sonu sürüyerek yürüyen dünyarun nasil yeniden reorganize edilebilecegi gibi, hepsí acilen meggul olunmayi bekleyen kaçmilmaz konulard1. Petrol konusu artik savag sonu politikalarm bölünmez bir parçasi olmugtu ve bu politikalarla iç içe ele almlyordu. O gün, Clemenceauve Lloyd George kendilerini selamlayan hallon alkiglan altmda Londra sokaklarmdan geçerken, her ikisinin de kafasinda bu konu vardi. Ingiltere'nin niyeti o günlerde Mezopotamya clarak bilinen Osmanh Türk ölmüg artik ait, sonradan Irak olarak tarunacakeyaÍmparatorlugu'na sayllan ve letler üzerindeki nüfuzunu garantlye almakti.Bu bölgenin flerisi için yüksek düzeyde petrol potansiyelinesahip oldugu dügüncesí hâkimdi. Ancak Fransa da bu bölgenin diger bir yerinde Bagdat'm kuzeybatisindaki Musul üzerinde egemenlik iddiasmdaydL Clemenceau ve Lloyd George Fransiz Elçiligi'ne geldiktensonra Fransa Bagbakani Clemenceau bir soru yöneltecekti: "Acaba Íngilteretam olarak ne istiyordu?" Lloyd George bu soruya bagka bir soruyla yanit verdi ve ingiltere'ninkompu ülke Suriye üzerindeki Fransiz kontrolünü tammasikoguluyla Fransa'nm Musul üzerindeki iddiasmdan vazgeçipvazgeçmeyecegini sordu. Clemenceau'nunbu soruya verdigi cevap olumluydu. Musul'dan gelen petrol üretiminden kendisine bir hisse verílmesi koguluyla Fransa'mn buna itirazi olmayacakti. Lloyd George da bu karari kabul ediyordu. Ancak her iki bagbakan da aralarmda anlagtiklaribu çözümü kendi Disigleri Bakanliklart'na duyurmadilar. Aslmda, dogal olarak aralannda yaptiklari bu sözlü anlagma hiçbir gekilde resmi bir çözüm sayllmazdi. Bu sözlü anlayma daha çok, Ortadogu'da ve bagtan baça tüm dünyada savag sonu geligen büyük ve kinci petrol mücadelesinin baglang1çnoktasi sayllabilir.Bu sözlü ankargi kigkirtm14tirhem de Amerika'mn da konuya girmesi so-. lagma hem Frans1zlar'i Íngilizler'e dogurmuqtur. Artik bundan böyle yeni bulunan petrol bölgeleri üzerindeki rekabet ve nucunu mücadeleler, riski omuzlayan mütegebbislerle ve mütecaviz igadamlanyla ktsitlanmayacakti. Büyük Dünya Savagtpetro1ün uluslann stratelisinde temel unsur oldugu gerçegini açik seçik ortaya çlkarmigti.Daha önceleri ortalarda zor görünen politikacilarve bürokratlar birdenbire ortaya çikmig, mücadelenin merkezine dogru baliklama atlaylp yo] ahyorlardi. Bunlan yangmaya sokan ortak bir sa bit fikir vardi. Sava;sonrasi dünyasmda ekonomik refah ve milli güç saglamanm yolu daha çok petrol elde etmekle mümkündü. Petrol mücadelesí tek bir bölgede, Mezopotamya'da yogunlagtmlmig olarak cereyan edi-
Curzon ve Bérenger'm "Zaferin Karn"gerefinekadeh
-
180
.I :i
yordu. Savagtan önceki on yll içinde de Mezopotamya, petrol konusundaki entrikalarda, diplomatik ve ticari rekabetlerde daima odak noktasi olmug, mücadelenin konusunu teykiletmigtir.
Bölgenin yüksek oranda petrol potansiyeli içerdigt hakkmda verilen raporlarla bu rekabet daha da piddetleniyordu. Süregelen bu çekigmelerartik mahvolmuy durumdaki, borca gömülü, müzmin borçlu Türk Ímparatorlugu'nca da, kendine yeni gelir kaynaklan olugturmak amaclyla tegVik görüyordu. Sava; öncesi yillarda sahnede rol alan oyunculardanbiri de Ortadogu'ya Alman nüfuz ve hirsim sokmak isteyen Deutsche Bank önderliginde kurulmuy bir Alman grubuydu. .Kargt taraftaise rakip bir grup, William Knox D'Arcy'nin bagkanlik ettigi, sonradan Anglo-Pers katilmig olan grup vard1. Grubun amaci Íngilterehükümeti tarafmdanAlmanya'ya Sirketi'ne kargibir agirlik olugturmakti. 1912 yllinda ingilterehükümeti hiç beklenmedik bir anda sahnedeyení bir oyuncu kegfedecek, bundan alarma kapilacakti. Yeni oyuncu Türkiye Petrol Sirketi'dir. Çokgeçmeden Deutsche Bank'in petrol üzerindeki imtiyazlarmi bu kuruluga devrettigi anlagilacaktL Yenikurulan . bu girketteDeutsche Bank ve Hollanda Krallyet/ShellSirketi dörtte birer hisseye sahipti.Sirketin toplamvarligtnm yarist olan en büyük hisse ise adt Türk Milli Bankasi olan (Turkish National Bank) aslmda salt Ínglltere'nin ekonomik ve politikçikarlanna yönelik olarakkurulmuy bankaya aitti. Ancak oyunculann hepsi bundan ibaret degildi. Bir oyuncu daha vardi kl bu bazilannca diplomasisinin Talleyrand'1" olarak anthp hayranhk duyulan, bazilanmn ise küçük görüp degersiz buldugu Kaluste Gülbenkyan admdakiErmeni milyonerdir. Türkiye Petrol Sirketi'nin tüm kurulugunu ayarlayan kigi Gülbenkyan'dir. Biraz daha derin aragttrma yapildigmda, Gülbenkyan'm Türk Milli Bankasi'nda yüzde 30 hissesi oldugu ve bunu sakladigi ortaya çiktL Türk Milli Bankasi'ndaki yüzde 30'luk hisse Türkiye Petrol Sirketi'nde yüzde 15 hisse anlamma gellyordu. "petrol
Bay Yüzde Beg Kaluste Gülbenkyan,pertolle ugraçan bir ailenin ikinci kugaglydi. Varhkh bir Ermeni petrolcü ve banker olan babas1servetini Osmanh Ímparatorlugu'na Rus gazyagt ithal etme yoluy1aedinmigti. Bu çatialanndan dolayi Sultan tarafindanödüllendirilerek Karadeniz kiyilarmdaki bir kente vali atanmigtl. Aile aslmda istanbul'dayagadtgi íçin, kay1tlaragöre Kaluste parastyla iligkili ilk girigimini bu gehirde yapmigtir. Söylendigine göre daha yedi yagindayken eline verilen gümüç bir Mecidiye'yi Kapah Çargi'ya götürmüç ve orada harcamigt1.Ama samldigi gibi elma gekerialmak için degil, eski bir parayla degig tokupyaparak harcamigtl. (Yaçamminfleriki agamalarmda dünyada bugün en büyük koleksiyonlar arasmda sayllan bir altm para koleksiyomma sahipoldu. Aynca J.P. Morgan'm görl emli Yunan paralan koleksiyonuna da sahip oldu ve bundan büyük zevk almigt1r.) Çocukluk çaginda küçük bir ögrenciyken arkadaylari arasinda sevilmeyen biriydi. Hayat1 boyunca da kendisiyle tüm insanhk arasmda hiçbir zaman büyük bir sevgi bagi olmamigir. Ceng Kaluste okul d1;mda kalan zamanmi Kapah Çargi'da, pazarhklan dinleyerek bazen de bunlara küçük oranlardada olsa katilarak, Sarkusulü pazarhk denebilecek sanati uygulayarak geçirirdi. Ílkokuldansonra Fransizcasmiilerletsin diye önce Marsilya'daki ortaokula, sonradan da Londra'daki King's College'a gönderildi. Koleide maden mühendisligi üzerinde egltim gördü ve petrol endüstrisi teknolojisi"olarak seçti. 1887ylhnda, on dokuz yagmda mezun tezini.de oldugu okulundanmühendislik dalmda en üst dereceli diplomayi alarak aynldt King's College profesörlerinden bir hoca yetenegi açik gekilde görülengenç Ermeni ögrencinin Fransa'yagiderek fizikte üst lisans ögrenimi gärmesiniönerdiyse de babasi bu öneriye yanagmadi. Onun fikrinbir saçmahk" demekti. Böylece Kaluste Fransa yerine, babasi tarafmdanaile ce bu gelirinin çogunun geldigi Bakû'ya gönderildi. GençGülbenkyanilk defa görmekte oldugu petrol "yeni
"akademik
181
iginden çok etkilenmig, sanki büyülenmigti. Hatta bir petrol figlormasma da tanik olmug,figkirpetrol ince ve düzenli geliyordu" ma sonucu üstü bagi islandigt halde yine de Kaluste diyerek bu deneyimi fazla can siloci bulmamigti. SonundaBakû'dan aynldt, tekrar gelecegi haklanda söz verdlyse de bu petrol ülkesine bir daha dönmedi. GülbenkyanRus petrolü konusunda çok begenilen ve 1889'da ünlü bir Fransiz dergisinde yaymlanan bir seri makale yazmigtir. Íleride1891'de bu makaleleri kendisine büyük itibar kazandiran ve daha yirmi bir yagmdayken dünyamn sayth petrol uzmani yapan bir kitap halinde yaymladt Bundan hemen sonra Türk Sultani emrindeki iki görevli gellpGülbenkyan'danMezohíçbir potamya'daki petrol olasthgim aragtirmasmi istediler. Gülbenkyan bu bölgeye gítmedi zamanda gitmemigtir- ancak Sultan'a sunulmak üzere uzmanligini kanitlayan etrafh bir rapor hazirladt Bu rapor bagka yazarlarca kaleme almmig eserler ve aynca Alman demiryolu mühendisleriyle yapilan konuymalar kaynak almarak hazirlanmigttr. Gülbenkyan raporunda bölgede çok büyük petrol potansiyeli oldugunu ifade etmigtir. Türk görevliler bu sözün dogruluguna inanmigti, Gülbenkyan'm kendisi de buna inamyordu. O günden sonra Kaluste Gülbenkyan'm ömür boyu devam eden Mezopotamya tutkusu baglamigoldu ve altmig.yili açkm bir süre bikip usanmadan olaganüstü bir çaba ve inatla kendisint bu konuya adadi. Istanbul'daki günlerini hah saticiligt glbi birkaç küçük ticarii; denemeleriyle geçiren Gülbenkyan bunlarm hiçbirinde fazla baçanl1 olamadi. Ancak ticari girigimlerde bulunmak, pazarlik özgü sanatlarm ustasi olmugtu. Su sanatyapmak, entrika ve bahgig konulan gibi Kapali Çargi'ya larm bir digeri de ileride yararlamlacak istihbarat toplamaigiydi ki, Gülbenkyan bunda da bir hayli baçanli olmuqtur. Diger özellikleri arasmda çahymaya olan tutkusu, uzagi görüç yeteneg ve uzlagtirici olarak sahip oldugu ustalik sayilabilir ki, bu niteliklerini tüm yagami boyunca uygulamig ve geligtirmigtir. Sorunlu bir durumla kargilagtigizaman, prensip olarak, eger o durumu kontrol altma alabilecegi kamsma varirsa, durumu çözmeye çaligirdi.Kontrol edemeyecegini anladig zaman, eski bir Arap atasözüne sigimp eli öp" felsefesini uygulardi. ÍstanbuFda geçirdig bu ilk karakterinde ylllarda var olan sabtr ve azim yeteneklerini de geligtirmeye çaligmigttr.Bazilarma göre bu onun sahip oldugu en degerli özellikti. Fazla harekete egilimli bir insan degldi. Íleriki yillarda birinin söyledigi gibi "Graniti sikip harekete geçirmek Bay Gülbenkyan'tharekete geçirmekten daha kolaydi." Gülbenkyan'm kayda deger bir niteligi daha vard1. Kesinliklehiçbir zaman hiç kimseye itimat etmezdi. Tam anlamtyla ve bütünüyle güpheci bir insandi. Londra'daki Milli Galeri'nin sanat elegt1rmeni ve mudürü olup ileriki ylllarda sanat koleksiyonunu hazirlamasinda kendisine yardim etmig olan Sir Kenneth Clark, Gülbenkyaniçin gunlan söylemigtir: "Yaçamim boyunca bu kadar §üpheci biriyle kargilagmamigtim.Süphecilikte bu derece uç noktalara giden birine ilk defa rasthyorum. Gülbenkyan her zaman yamnda kendisi íçin casusluk yapacak kimseler bulundururdu." Bir sanat eseri satm alacagl zaman o eseri en az iki veya üç sanat eksperine gösterir,degerini saptatip ancak ondan sonra satin alirdt Yagtilerledikçe saghgma giderek daha çok dikkat ediyordu ve bunu bir sabit fikir haline getirmigti.Nitekim 106 yagma kadar saglikh bir dedeyi kendine örnek almig, ondan daha uzun yagamaya azmetmigtir. Kendisine bakmalan için iki ayri grup doktor angaje etmigti. Bundaki amaç bir grubu öbür gruba kargi casus olarak kullanmakti. Su denli güpheciolmakta Gülbenkyan belki de hakhydi. 1896 yllinda, Gülbenkyan vapurla Misir'a kaçtt Misir'dayken çok nüfuzlu iki Ermeni'yle tanigmig, onlar tarafmdanbegenilip benimsenmigti. Bu iki Ermeni Bakûlu bir petrol milyoneriile, Misir'1 idaresinde yardimcilik görevini yapan Nubar Paga'ydt Bu iki pahisla olan tamgikligtGülbenkyan'a hem petrol kapismi hem de uluslararasi finans kapilarmi açmigttr. Yine bu tanigikliksayesinde Londra'da Bakû petrolleri satig temsilciligíni kazanmigtL Artik Londra'daydi ve bundan yararlanarak Samuel biraderlerle ve Henri Deterding'le tanig"figloran
=ve
"bükemeyecegin
182
·
ti ve kendini onlara kabul ettirip bir
ittifak kurdu. Gülhenkyan'm oglu olan Nubar bu
tamgikhkve
ittifak konusunda sonrakí ylllarda gunlan yazmigtir: "Babam ve Deterding yirmi ylh agkmbir süre gayet lyi anlaçan çok yakm iki dost oldular. Acaba bu yirmi yll boyunca Deterding mi babami kullanmigti, yoksa babam mi Deterding'i; bunu hiç kimse kesin olarak bilemez..." Ancak yamt ne
olursa olsun aralarmdaki iligkininher ikisi için de hem kipiselaç1dan,hem de genel olarak Hollanda Kraliyet/ShellGrubu açismdan, son derece verimli oldugu bir gerçektir.Gülbenkyan Shell'e yeni i; angajmanlan ve öncelilde de müktesep haklar getiriyor ve mall iglerini düzeriliyordu. Londra'ya geldikten sonra daha igin bagmda girigtigiilk taahhüt igleri arasmda Iran imtiyazi gelir ki, bu sonunda D'Arcy'ye nasip olmuytur. O ve Deterding, Ermeni Kitabgl'nin Paris'te düzenledigi imtiyazm orijinal taslagma baktiktan sonra anlagmay1geriçevirmiglerdi. Buna gerekçe çok vahgi Gülbenkyan nedenleri göstermigtir: bir kediye sonraki günlerde olarak, qu benziyordu. Bize o denli spekülatif göründü ki sonunda bu imtiyazm ancak bir kumarbazm alanas11 bilecegi bir i; olduguna karar verdik." imtiyazelden kaçtiktan sonra Anglo-Pers Sirketi'nin hizla büyümekte oldugunu görerek, pigmanlikduyacak ve aldmdan kendi kendine yeni bir prensibin çerçevesini kuracakti: "Bir petrol imtiyazi hiçbir zaman reddedilmemelidir." Nitekim yagaminm geri kalan yillarmda bu prensip Gülbenlganiçin yol göstericibir kural olmuqtur. Bu prensibi öteki bütün prensiplerinin ilki ve en õnde geleniolarak, Íran'in kapi komgusu Mezopotamya'da kargilagtigisorunlarda gagmaz bir sadakatle her zaman uygulamigtir. 1907 ylhnda Samuel kardepleri kendi yönetimi altmda Istanbul'dabir büro açmaya ikna etmigti. O günlerdeErmeni dügmanhgi nispeten giddetini kaybetmigti ve Gülbenkyan da kendini tüm varliglyla ige vermig durumdaydi. Üzerinealdigt onca sayisiz ige ilaveten, bizzat Türk hükümetinin mall mügavirlik görevinide üstlenmigti, aynca Türkiye'nin Paris ve Londra elçiliklerinin mali müsavirligini.de yaplyordu. Bunlara llaveten Türk Milli Bankasi'nda en büyük hissedarlardan biriydi. Ïytebu kimliklerine dayanarak rakip ingllizve Alman yatmmlanm ve sonra da HollandaKraliyet/Shellyatmbaglamay1bagarmigttr.Kendi ifadesiyle bu öyle hafife ahnacak bir mmi Türkiye Petrol Sirketi'ne hiçbir yönüyle zevidi olmayan" bir igti. baçan degildi ve çok fazla hassasiyet isteyen 1912 yllmdan, yani Türkiye Petrol Sirketi'ninkuruldugu günden baglayarak ingilterehüile birlegmesine ve ikisinin bir kümeti tüm çabasmibu girketinD'Arcy'ye ait Anglo-Pers Sirketi anlagma yapmalarmayogunlagtirdi ve bu konuda girkete baski yapti. En sonunda, Ingílizve Alman hukümetleri bir birlegme stratejisi üzerínde ve bu strateµmn uygulanmasmda gorug birligine vardilar ve bu konuda baskl yapmayakarar verdiler.19 Mart 1914 tarihli "DigigleriBakanligi Antlagmasi" uyannca bu bilegik grupta ingiltere'ninçikarlanön plana ahmyordu. Yeni anlagmaya göre Anglo-Pers Grubu yüzde 50 hisse alacak, Deutsche Bank ve Shell de korsorsiyumdan yüzde 25'er hisse alacaktL Ancak konu bu gekildeçözümlenmig olmuyordu. Arada Gülbenkyan vardi ve onun da memnun edilmesi gereklyordu. Nitekim sözlegme uyannca Anglo-Pers Grubu adt altmda Ermeni ve Shell ayn ayn her ikisi de toplamhisselerinin yüzde iki buçugunu hisselerin üzerinde Gülbenkyan Gülbenkyan'a verdiler. Bunun anlamt guydu: oram oy hakkma fakat bir yararlanacakti. tür parasal sahip olmayacak, ortaklagmanm tüm bu gelirlerinden ¼te "Bay Yüzde Beg"lakabi bu gekilde dogmugtu ve o günden sonra Gülbenkyan daima bu unvanla "imtiyaz
"ve
"bagif'
amlacaktL
Böylece on ylldan beri sürmekte olan rekabet ve çatigma son bulmuttu. Ne var ki tarallar üzerlerine çok anlamh ve kritik, çok kiplyibirçok on yll boyu taciz edip peginibirakmayacak bir yükümlülük altma girmig oluyordu. Tarallann hepsi birden sözlegmenin belirli bir maddesine diye çevrilebilecek yoksun birakma" veya uymay1 kabul etmigti.Su Türkçe'ye maddesiydi.Bu madde taraflannOsmanliimparatorlugu'nunherhangi bir yerinde üretilecek petrolden hiçbir gekilde pay almamalanni öngören maddeydi - bir tek istisriayla. yapilmasi halinde bu madde uygulanmayacak, taraflarüreÜretimin"Türkiye Petrol Sirketi'nce time kan makta serbest olacaktt" "Özveri"maddesinin uygulanmadigt az sayida bölge arasmda "özveri"
"özünü
"self-denying"
183
I
.1
·l
i
. somndaki edilmig topraklar" sayllabilir.Bu madde Misir, Kuveyt ve bir de Türkiye-Ìran Ortadogu'da petrol üretimini geligtirmekiçin o günden baglayarak birçok sene devam etmig olan insanüstü mücadelenin temelidir. "transfer
Savagta "Birinci Sintf" Hedef 28 Haziran 1914 tarihinde verilen diplomatik notayla Sadrazam,Mezopotamya imtiyazimn yeni kurulmuy olan Türkiye Petrol Sirketi'ne verilecegini resmen vaat ediyordu. Ne yazik ki bu tarih Avusturya Argidükü Franz Ferdinand'm Saraybosna'da suikaste ugradigt tarihe rastlar ve bu itibarla Blrinci Dünya Savagi'nmilk kurgununun da atildigt tarihtir.Zamanlamamnbu gekilde geligmesiçoktemel bir soruyu yamtsiz birakmigt1.imtiyazgerçekten verilml; miydi, yoksa sadece verilecegine dair baglay1ciolmayan bir sözden mi ibaret kalmigti? Bu sorununyaniti verilseydi kugkusuz birçok tartigmalaraneden olacaktt.Ancak o gün için savag Mezopotamya'daki Anglo-Cermenighirligine son vermekteydi ve bu durum açikça gözlendigigibi Türkiye Petrol Sirketi'ni de etkiliyordu. Yine de Mezopotamya'nin petrol potanslyeliunutulup gltmedi. Bir Íngilizyetkili ile bir Fransiz 1915 ylhnin sonunda, 1916'min baglannda bir araya gelip savag bittiginde Mezopotamya'da kurulacak düzenin plam üzerinde anlagmayavardilar. Su ikisinin adlanyla Sykes-Picot diye bilinen anlagmaya göre, Mezopotamya'nm kuzeydogusundaki Musul, ki petrol bölgeleri içinde en yüksek potansiyel vaat eden bölgedir, ileride Fransiz nüfuzu altma giriyordu. Musul'un Ingilterehükümetindeki birçok yetkiliyi luzdirlyor ve o günden baglayarak anlagmanin geçersiz sayllmasl için yogun bir çaba bagl1yordu.Bu konu 1917 senesinde, Ingilizaskeri kuvvetlerinin Bagdat'i almasindan sonra daha da acil bir sorun olacaktir. Dört yüzyildar1 beri Mezopotamya sürekli olarak Osmanliimparatorlugu'nun bir parçasi olmuqtu. Bir vakiller Balkanlar'dan iranKörfezi'ne kadar uzanmig olan bu imparatorluk artik bitmig, savagtutsagtolmugtu. Simdi artik haritada kendilerine geligigüzelyer ayrilan birçok bagLmsiz veya yan-bagimsiz ülke, sonunda Osmanhimparatorlugu'naait olan tapraklarayerlegecekti. Ancak, o gün için Mezokontrolü altindaydt potamya henüz Ingiltere'nin Íngiltereçikan açisindan ülkede petrol ihtiyacml doguran ve Mezopotamya'yl yeniden sahnenin merkezine iten faktör 1917 ve 1918 savagyillarmda yaganan petrol krizidir. Ingiltere Ímparatorlugu dahilinde petrol ç1karilmasiolast görülmediginden, petrolün Ortadogu'dansaglanmasi konusu büyük önem ve aciliyetkazanmlçtl. Ingiltere SavagKabinesi'nin olaganüstünüfuziu bakani Sir Maurice Hankey, DigigleriBakani Arthur Balfour'a yazdigi mektupta görügünü gu sözcüklerle dile getirir: olugacak bir savagtapetrol bugünkü savagta kömürün bulundugu yerde olacaktir veya en azmdan kömürle aym paralelde olacaktir. Büyük potanslyeldepetrolalabilecegimiz kontrolümüz altmdaki yerler franve Mezopotamya'dir. Su nedenle petrol kaynagi olan bu iki yer üzerindeki kontro1ümüz ingiltere'ninsavagtan bekledigi birinci simf hedef olmalidir." Ancak ortada yeni dogmuy olan bir diplomasisi" vardi ve göz ardt edilemezdi. 1918'in baglarmda, Bolgevizm'in güç1üçekiciliginemukabil Bagkan WoodrowWilson idealistçe fikirlerini sergileyen "On Dört Kural" maddesiyleortaya çikip, savagtan sonra milletlerin ve halklarm kendi kaderleríni kendileri saptamasi çagnsmda bulunuyordu. Wilson'unkendi Devlet Bakam Robert Lansing Baykan'm bu genig görüglülügü kargismda donup kalacakti. Lansing fark11görügteydi. Ona göre kendi kaderini saptamaçagnst bütün dünyada birçok Olümlere yol açacakti. Eu konudaki dügüncelerini gu sözlerle ifade etmigtir: "Kamuoyunun temsilcisiolan bir adamm böyle tagkm,iyi dü§ünmeden sarf edilmig beyantardan kaçmmasi gerekirdi.Bunun sonuçlarmdan kendisi sorumludur." Íngilterehükümeti de, Wilson'un soylufakat bellrsiz buldugu fikirleri kargismda en az Lansing kadar gagkmliga ugramigsa da, Bagkan'm çok popüler kipiligini dikkate alarak, savag sonu "teslimiyeti"
"ileride
"halk
184
hedeflerini saptarken ona göre hareket edecekti. Digi§1eriBakam Balfour'a gelince, o Mezopotamya'ylsavagin asil hedefi olarak ifade etmenin modasi geçmig derecede emperyalist bir görügü yansitacagmdan endige ediyordu. Bundan kagmilmast görügünde oldugundan 1918 Agustosu'nda, sömürgelerin bagbakanlarina Inglltere'nin Mezopotamya'da gösteren bir igik" olacagLm söylemekle yetindi, Böyle dü ünmesinin nedeni olarak da ingiltere'nin, imparatorlugun yoksun oldugu tek dogal kaynagt bu yolla ele geçirecegni söyledi: "Petrolü bangi sistemle elde edecegmiz konusu beni hiç ilgilendirmiyor. Tamamen emin oldugum tek gerçek bu petrole mutlaka ihtiyacumz oldugudur"diyordu. Su amacin saglanmasim garantilemek íçin, zaten Mezopotamya'mn diger bir bölgesinde bulunan Íngilizkuvvetleri, Türkiye ile mütareke imzalanmasmdan hemen sonra Musul'a glrerek kenti zapt edecekti. "yol
Clemenceau ve Bakkah Savagm ilk haftalan içinde, Paris'i kurtaran taksi ordusu bagta olmaküzere yaganmly olan onca deneyimler Fransa'yi da ingilterekadar petrolün büyük stratejik önem içerdigne inandirmigti. Birinci Dünya Savagtbaglamadan evvel Georges Clemenceau'nun "Petrole ihtlyacim oldugu zaman bakkalima gider altnm" dedigi söylenir. Ne var ki savag bagladiktan sonra fikrini degigtirecek, savagm bitiminde ise Fransa'ya petrol bulmak için çare arayacakti. Ancak bu defa bagvuruda bulunacagi yer bakkall degl, Ingilizler'inde bagvurdugu yer olan Ortadogu'ydu. 1 Araltk 1918'de Lloyd George'undavetlisi olarak geldigi Londra'da halkm tezahüratiarasmda yaptiklan arabagezintisindensonra, Lloyd George'a Fransa'nm Musul üzerindeki iddiastadan vazgeçtigini bildiriyordu. Bu özverisine kargi Clemenceau, Suriye üzerinde mandalik hakki için ingiltere'nin tam destegini allyor, Ingilterekontrolü altina girecek Musul'dan çlkarilacak her petrol üretimin den bir hisse verilecegi konusunda Íngiltere'den sözlü garanti allyordu. Gerçekgudur ki, Londra'da bu iki bagbakan arasmda vanlan bu anlagma hiçbir sorunu çõzmeyecek, tam tersine, iki ülkenin hükümetleri arasmda sert Ye kargilikh suçlamaÌarla dolu sürüncemede kalan birçok müzakereye yol açacakti. O kadar ki, 1919 ilkbahannda, Paris Bang Konferansi strasmda, Suriye ve petrolden sorumlu ÜçBüyükler arasi toplantidaClemenceauVe Lloyd Georgebirbirine girecek,Londra'da vardiklan anlagmada neyi bagladiklan" konusunda farkli iddialarda bulunacaklar, defalarca birbirlerini suçlayip kargi tarafinkõtü niyetli oldusmif bir it dalagi" niteligini gunusöyleyeceklerdi. Dakikalar flerledikçe tartigmagiderek ahyordu. Eger Woodrow Wilsonaraya girip taraflan o dakika için yatigtirmamig olsaydi,kugkusuz bu tartigmaaçikça bir yumruklagmaya dönügecekti. Eu sorun uzun zaman çözülmemig olarak devam eden çatigmaninbelkemigini olugturacakti. Sonunda 1920 Nisam'nda, konu Müttefikler Yüksek Kurulu'nca ele almacak, taraflararasinda var olan birçok Onemligörüg aynliklarimn çözümüneçaligilacakti. Amerika'nm artik katilmadigt bu görügmeler Lloyd George ile Fransa'mn yeni BagbakamAlexander Millerand arasinda yap111yordu.Bu iki bagbakan bu defa da San Remo Antlagmasi üzerinde bir anlayma noktast bulmaya çaligacaklardi.Antlagma uyannca Fransa, Mezopotamya petrolünün yüzde 25'ini allyordu, Mezopotamya o zamanki adlyla Cemiyeti Akvam'a (League of Nations) bagli olarak Ingiltere'nin mandasina giriyordu. Petrol geligtirmenin araci ise Türkiye Petrol Sirketi'nde kallyordu. Fransa'ya gelince, anlaçma gereginceAlmanlar'm olup savaç strasmda Ingiltere'nin aldlgl Alman hissesine sahip oluyordu. Kargilikolarak Fransizlar Musul topragiüzerindeki iddiasmdan vazgeçiyordu. Ingilterekendi hesabma bir noktada son derece kararli davranlyor, Mezopotamyapetrol yataklanm igletecek herhangi bir.girketin kesin olarak kendisinin kontrolünde olacagim açtklikla ifade ediyordu. Artik geridecevap bekleyen tek bir sorun kalmigt1.Acaba Mezopotamya'da gerçektenhiç petrol var miydi? Bunun yamtml bilen yoktu. Kendi petrol konumlann3 düzeltmek için Fransizlar bagka bir yol aramaya girigtiler.Devle"karara
"birinci
185
1
te bagli bir girketyaratacak, girketikendi milli girketleri yapacaklardi. Hollanda Kraliyet/Shell Henri Deterding'in yaptigi ortakhk teklifinireddettikten sonra, 1922'de Bagbakan Sirketi'nden olmuy olan Raymond Poincarébir konuda Israrli davranarak kurulacak yeni girketin mutlaka tamamen ve yalmzca "Fransa'mn kontrolünde" olmasim istlyordu. Bunu saglamakiçin 1923'te sanayi krallarmdan biri sayilan Albay Ernest Mercier'ye bagvurdu. Bu adam igin gerektirdigi nitelikleritagiyanbiriydL Albay Mercier hem bir teknisyenhem de Romanya petrol yataklanni yaklagmakta olan Almanlar'dan korumaya yardim etmig ve bu sirada yaralanmig bir savag kahramaniydi. Teknisyen olmasmin yam sira, kendini Fransiz ekonomisinin modernlegmesine adamig bir teknokratti.Daha o günden Fransa'ya modern elektrik endüstrisini sokmuy adamdir.Simdi ise stra petrole gelmigti ve kendisinden petrol için de aym geyiyapmast istertlyordu. Yeni girkete adi verilecekti. Bu girketin Compagnie Française des Pétroles, kisaca CFP (Fransiz Petrol Sirketi) olmast öngörülüyordu. Sirkete Fransa'mn atanan iki müsimgeleyenbir "araç"
"bagtmsizligmt"
dürün atanma igi ve öteki personelin onaylanmasi Fransiz hükümetince yapilacak ancak girket özel girketolarak.igletilecekti. Mercier'nín üstlendigi i; zaten çok güç olmasma karym, Fransiz girketlerinin ve bankalarm
bu yeni firmaya yatinm yapmada tereddüt göstermesiigi daha da güçleptiriyordu.Bu yeni girket hükümetin desteglyle çahyacant halde yine de yattnmcilarda, bir vakitler ingliz ve Amerikah petrol yatinmcilarinm yeni petrol serüvenlerinde duyduklan spekülatif ve ategli cogku yoktu. Göründügükadanyla Mezopotamya fazla büyük bir riskti ve Mercier'nin sonradan söyledig glbi sorunlarla agin derecede yüklüydü." "Ilk defa yatinm yapanlann hiçbiri CFB'ye girebilmekiçin yalvaripyakarmlyordu." Tüm bu olumsuz kogullara kargin yine de Mercier, Fransiz Petrol Sirketi'nin 1924'te igletmeye açilmas11çingereldi yeter sayida yatinmay1, doksan Fransizhisadet banka ve girketbulmayi bagaracakti. Eu yeni firma Türkiye Petrol Sirketi'ndeki selerini de devralmigtir. Ancak Fransiz hükümeti hedeflerinin ve çikarlanninyeteri kadar korunmadigt ye gerçeklegmedigi izlenimindeydi ve bu nedenle durumdan pek tatmin olmuyordu. 1928'de özel bir Parlamento Komisyonu Íngiltere'densonra Avrupa'daki en büyük petrol pazari olan bu girketin gelecegi hakkmda bir rapor düzenledi. Rapordaiki bakimdan girkete itiraz vardi: Hem pazar" oluguna, hem de devlet tekelinde bulunuguna. Raporda btmlann yerine melez bir kota sistemi önerillyordu. Devletin çegilli özel rafineri girketlerinepazar hissesi tahsis edecek ve bu yolla üretimde çegitliligeyer verecek ve Fransiz rafineri girketlerine yagama hakki tamyacakbir kota sistemi. Ayrica Fransiz rafinericileri, yabanciülke rekabetine kargi koruyacak birtakimvergi ve diger yasal koruyucu müeyyidelerin uygulanmasi öneriliyordu. Nihayet Mart 1928 yasastyla kurulmasi kararlagtmldt ve hedefierinin ana hatlan taFranstz petrolü için yeni bir mmlandi. Tammlamaya göre "Anglo-Saxon" kaynakh petrol tröstü sayismda azaltma yapillyor, pazara düzen getirmeye ve Fransa'mn Mezopotamyapetrolündeki hissesini geligtirmeyeyönelik yerli bir rafineri sanayli kuruluyordu. Yenisistem altinda CFB'mn Fransiz ç1karlanmfaal clarak gözetebilmesiiçin devlet kurulugtan yüzde 25 hisse aliyor, bu arada hükümeti temsileden yönetim kurulu üye sayismi artirtyordu. Yabancilara ayrilan hisse azaltillyordu. Böylece,bir Franstz hareketinin endüstriyel kolu" olmaya hazir duruma geltemsilcininsözleriyle CFB migti. Fransiz hükümeti de gimdikendisine yeni bir konum hazirliyor, Ortadogu'nun petrol kaynaklartm ele geçirmesavagmda, bagroldeki kavgaci rolünü almaya hazirlamyordu. "uluslararasi
"serbest
"tegekkül"
"hükümet
Birlegme mi? Geligen durum Íngilterehükümeti açisindan, pek de memnunluk vericidegildi. Hükümet savag cari paylagmasindaki altmi§a karp kirk oramm sirasmda baglatmig oldugu Hollanda-Ingiltere bozma çabastna devam etmekteydi. Aynca Hollanda Krallyet/Shell karmasimn Ìngiltere'nin 186
kontrolüne geçmesiniistiyor,bunun için de girketteHollandah hissedarlardan çok, Ingilizhissedarlann çogunlukta olmasma çabahyordu. Marcus Samuel'in görügüyle.bu yolda almacak sonuç duygusal açidan büyük önem taglyorve bunun için de çok çekici geliyordu. Ancak Henri Deterding duygu konusuyla fazla ilgili degildi; onun ilgi Sahasi sadece iëti. Íhtilal,diplomatik yangma saglayacagt ve milliyetçilik hareketlerinin bu denli sarstigi savag sonu dünyasmda Íngiltere'nin koruma ve destek kugkusuz Hollanda'mn saglayacagtndan çok daha güvenilirolacaktL Bunun yaran sadece bu kadarla da kalmlyordu, ShellHollandahissesi çogunlugundan vazgeçmeyi kahul ettigt takdirdeek bir ödüle daha kavugacakti. Bu ödül Mezopotamya petrolü ve Türkiye Petrol §irketi'dit Shell Ingilizkontrolü altma girmekle Shell Mezopotamya petrolündeki iddia ve sahipligini garantilemig oluyordu. kontrolü altma vermekle bu Ingilterehükümeti baki; açismdan Shell Sirketi'ni Ingiltere'nin ülkenin dünya çapmdakipetrol konumu fevkalade düzelmig olayordu. Ancak ingilterehükümeti girketeatanacak yönetim kurulu üyelerinden en az birini kendisi atamak, yönetim kuruluna gi recek diger kigilerin de, Anglo-Pers'te oldugu gibi kendi onaymdan geçmesini istlyordu. Deterding ise böyle bir düzenlemeyi açikça kabul etmiyordu. Çogunlugun inglltere'deolmast bir geybagka ige Elinde di, ingilterehükümetinin karigmasi bir gey. tuttugu ticarikontrolden vazgeçme riskine girmek istemiyordu. Aynca Íngiltere hükümetiyle fazlaca yakm bír diplomatik iligkiye girKuzey ve Güney Amerimenin bazi dezavantallar getireceginide anlamaya baglamigti.Özellikle ka'da toprak alma konusunda pürüzler çikabilirdi. Amerika'da yanlig bir anlamayla, Hollanda Kraliyet/Shell Grubu'nun ingilterehükümetinin bir kolu oldugu izienimi vardi ve bu nedenle Grup Amerika'nm hücumlarma hedef olmugtu. Konunun bu denli piddetle elegtîrilmesi Deterding'in tümüyle Íngiltere'nin kontrolüne geçmedegösterdigitereddütübüsbiltün artirmigtL Onca gecikmeye, düç kinkliklari ve sabir taginc1olaylara kargm Deterding ve Shell,AngloPers Sirketi'yle konuya gösterdikleriyakm ilgiyi korubirlegmeyi tamamen gözden ç1karmamig, muglardi. Anglo-Pers'in gelecekte dogrudan dogruya korkutucu bir rakip olacagim bildiklerinden girket henüz bu duruma gelmemigken onunla birlegmenin getirecegi büyük yararlann da bilincindeydiler. Shell açisindan ise birlegme bu girketinStandard'm New Jerseykoluyla ve öteki Amerikan girketleriyle arasmdaki dünya çapi rekabette Shell'e güç verecekti. Ayrica AngloPers'in Ingiltere pazarmm anahtari olan Kraliyet donanmasma, petrol vericisi olarak yapmakta oldugu tercihe dayanan uygulamaya da son verecekti. Deterding endüstrinin nasil bog yere, zarara çaligtigmi ve iglerin gereksizyere tekrarlandiginigörmüg, bundan irkilmigti. Bu görügünü vakit gegirmedenStandardOil bagkanma bildirirken gunlan söylüyordu: "Dünya agiri üretímden, agin antmadan, agin tagtmaciliktanve nihayet en önemlisi, agirl perakendecilikten1stirap çekmektedir." Anglo-Pers zaten uzun bir süredir kendisine hükümetin sahip olmasmm getirdigi sorunlarher hareketila kargi karmyayd1. Digigleri'ne mensup birinin söyledigi gibi, birçok ülke nin dogrudan hükümetten" esinlendigini, bunun hem girket hem de hükümet kararlanni formüle ettigini zannedlyordu. Amerika'nm kigkirtmasina tepki olarak, Latin Amerika ülkeleri hükümet kontrolü altmdaki petrol girketlerine ve özellikle de Anglo-Pers'e imtiyaz vermeyi yasak11yordu. Su girketin Ingilterehükümetine olan bagtnin Anglo-Pers'in kendi öz yurdu olan Iran lçin tehlikeli olabilecegini dügünüyordu. Bir vakitler askeri komutanken kendisini ülkenin hükümdan yapmig olan Riza Sah'mgözünde Anglo-Pers daha gimdiden ingiftere hükümetiyle fazla stki fiki iligkideydi. Sahbu görügteolduguna göre girketin ve lngiltere'nin konumu acaba ne denli güvenli olurdu? Anglo-Pers'in ülkedeki genel konumu daha gimdiden kritik durumdaydi. Sir ingilizyetkili gözlemini gu sözcüklerle dile getiriyordu: Eldekibütün gelir gimdiki halde bir tek kaynaktan, Iran'dakibirkaç bin milkarelik bir bölgeden geliyor.Dogal afetler veya dügmanca bir hareket sonu bu küçük araziden alman üretim durdurulacak olursa, bu gerçekten gok tehlikeli sonuçlar verir." "girketin
"
I
187
SonundaÌngilizhükümetinin bazi yetkilileri Shell ile yap11acakbir birlegmenin Anglo-Pers çikarlarimdagLlaCag Ve böylece de riski azaltacagt kamsma vardilar. Eu yapildigi takdirde,yapi-
lacak bu iglemden hükümet uzun zamandir istedigi, Shell üzerinde kontrol hakkma kavuçuyordu. Shellde bir noktaya kadar buna istekliydi. 1923senesindeShellmensubuRobert Waley Cohen'in sözleriyle "Bu kontrol sorunu aslmda çogunlukla saçmaydtve tamamen duyguya dayanan bir konuydu." Robert Waley Cohen sözlerine gunu da ekliyordu:"Eger kontrolü devretmekle güvenligimizigarantiliyor ve gelirimiziartinyorsak, bu devir iginikime olsa yapanz, hatta Güney Arnerika'daki yerli kabilelere bile. Bunu yapmakta içinizden hiçbirinin tereddüt gösterecegini sanmlyorum." Bu birlegme konusuna, politik zeminlerden baglayarak birçok yönden itirazlar olmugtur. "Petrol tröstleri"nekargi Amerika'da oldugu kadar Íngiltere'de de halktan gelen bir dügmanlik vardL Ancak itirazm d onanmadan gelmigtir.Donanma sürekliolarak Shell'e muhaen giddetlisi lif taraftakalmigtir. Böyle davranmalda donanma bagindan beri sanldigi aym mantigt yürütüyordu. Bir yetkilinin söyledigigibi "Hükümet Anglo-Pers'e kazanmak için degil, milli nedenlerle, bagimsiz bir girketkurmak için yanagmigt1."Amirallik de, Anglo-Pers'ten bir hayli dügük fiyatla petrol satm almak hakkindan sonuna kadar yararlamyor, bu konuya özen gösteriyordu. Özellikledonanma bütçesi devamli olarakkismtiya ugrama tehlikesindeoldugu için bu konuda israrli davramyordu. Bu arada Anglo-Pers'in kendisi de birlegmeye kargi piddetli iriraz göstermigtir.CharlesGreenway bu igletmeyi sonunda nefret ettikleri Shell'inbir parçasi olsun diye bu derece canla baglaçahgip entegre bir girkete dönügtürmemigti. 'para
Churchill Ige Karigiyor Hiçbir engelle kargilaginadanyapilan böyle bir itiraz aktmma kargiShell, Anglo-Pers'i nasil devralacakti? Sirketin bagmdaki adam Robert Waley Cohen üstün zekâya sahip biriydi ve bunun da bir bulacakti. lyidüzenlenmig bir akyamyemeginde Churchill'e yaklagipçok ilginç bir teklié çaresini bulundu. eski Bagbakan ve Kabine'nin eski seçkin üyesi Shell adma bir projeye girigir Acaba te miydi? Kendisinden ne görev beklendigi sorusuna ise u cevab1veriyordu: "Anglo-Persve Burma Petrol'ün her ikisinin Shellile birlegmesi için kulis yapmak." Shell'in,hükümetin Anglo-Pers'teki hisselerini de satm alabilecegini sözlerine eklemigti. Böyle bir birlegmeyi Burma Petrol de desteklerdi. Cohen, üstüne basa basa, Churchill'inböyle yapmakla aslmda IngiltereÌçinçahymigolacagtmvurguluyor, bu inancma neden olarak gugörügüileri sürüyordu: "Baganlioldugu takdirdeÌngiltere dünya çapmda bir petrol sistemiüzerinde tam kontrol sahibi olacak, tüm petrol egemenli-
geçecekti." giÍngiltere'ye
Teklifin zamanlamasi mükemmeldi. Çünküyll 1923'tü ve 1923 yaz aymda savunucusu" Churchillipsizdi. Parlamento'da, Dundee East bölgesindeki seçimde yenilgiye ugramigti. Ayrica Chartwell malikânesi admda yeni bir ev satm almigtive masraflanm kargilaylp iki ucunu bir araya getirmekiçin durmadan yazi yazmaktaydi. Ekonomik durumlari konusunda egine ölmeyiz" dedigi söylenir. Churchill'leyaptig tartigmahkonugmadan sonra Cohen öyle diyecekti: "Churchill o dakika durumu bütünüyle kavrad1."Ancak bu Cohen'in görügüydü ve Churchill ona sadece konuyu dügünecegini söylemigti. Tüm hayatim adad1gl siyasikariyerinin bozulmasim kugkusuz istemezdi. Ayrica hayatim da kazanmaya mecturdu. Tekliti kabul ettig takdirde Büyük Savag konusunda yazmakta oldugu Dünyada Bunalim{The World Crisis) adh kitabmm dördüncü baskismi bir kenara birakmasi gerekecekti.Eu nedenle kendisine kugkusuz ödenecek" yamtim veriyordu. bir ücret ödenmesi gerekecekti.Cohen bu soruya Kisaca dügündükten sonra Churchill teklifikabul ettigini bildirdi. Ancak ya ücret konusu ne olacakti? Proje olumlu sonuçlanmadigt takdirde Churchill on bin pound, olumlu sonuçlandigi takdirdede elli bin pound istlyordu. "petrol
"açhktan
"güphesiz
188
Cohen, Churchill'in istedigt ücretin boyutu kargisinda hayrete kapildlysa da sonunda bu talebikabul etti. Çünküistenen tutar Shellile Burma Petrol arasinda bölünüp egit olarak ödenecekti. Burma Petrol'ün bagkam ücret talebi içín gunlari söylüyordu: "Ücretkonusunda Churchill']e pazarliga girmemiz mümkün degldi." Burma yetkilileri paranm ne gekilde ödenecegl ko-
.
nusunda endigeliydi. Çünkübu denlí büyük bir paray1alan ki ínin adi defterde açiklanmayacak olursa vergi müfettipleri bu ödemeyi onaylayamazdi.Uzun görügmeterdensonra gizlibir hesap açilmasma karar verildi.Böylece ChurchillBurma Sirketi ve on yll evvel Donatima Bakam iken, donanmayi petrol çagi düzeyine getirmesavagmdasittim yere getirip cezalandirdigi girket olan Shelliçin çaligmaya koyuluyordu. Shell'e kargi oldugu günlerde Avam Kamarasi'nda, hükümetin Anglo-Pers'ten hisse alma ve girketbagimsizhgim garantilemesininbag nedeni olarakShell'in ise tüm bu yaptiklannm tersinisöyleyip, hükümeti aym hisseaçgözlülügünügöstermigti. Simdi leri, Anglo-Pers hisselerini satmaya ikna etme yolundayd1. Görügünegöre gimdiki kopullar böyle yapilmastm gerektiriyordu. Ülkenin politik ve stratejikçikarlanaçtsmdan bu gerekliydi. Bu hisseler Shell tarafmdansatin alinacak, böylece Hollanda Kraliyet/Shell Grubu'ndaki agirhk dengeeline verilecekti. si Hollanda'dati alimp Íngiltere'nin Churchillhiç vakit kaybetmedi. 1923 Agustosayinda zamanm BagbakaniStanley Baldwin'i aradi ve teklifinibildirdi.Su ziyaret konusunda epine yazdigi mektupta sözlere yer verisu yordu: "Bagbakan'm petrol düzenlemesine, tamamen sicak baktigi anlagillyor. Konugmasmdan anlagldigtnagöre bu Waley Cohen'in görügü ile uyum sagliyordu.Kargimda sanki Waley Cohen beni dügündüren bir tek konu var, varmiggibi bir hisse kapildim. Eminim bu his.geçicidir. Simdi kendi durumum... Bunu herhangi bir eleptiriye yef vermeyecek gekildeayarlamak gereklyor." Churchill'lekonuptuktan sonra Bagbakan Baldwin, Ingilterehükümetinin petrol igini birakacagtna kesinlikle ikna almugtu. Öyleki kafasmda hükümet hisselerinin alimmda ödenecek paray1 belirleyen bir rakam bile vard1. Churchill'e "Yirmi milyon pound samnm çok fyi bir fiyat sayilir" demigti. Bu, on seneden daha kisa bir süre önce hükümetin ödemig oldugu flyatm yaklagikon katlydi ki, spekülatif bir yatinm sayllan höyle bir i; için mükemmelsayilmasi gerekirdi. Ancak igler planlandigt gibi yürümedi. Daha ilk adimi atmaya vakit kalmadan digandan bir müdahaleoldu. 1923 senesi sonunda Baldwin aniden bir erken seçim karan aldigt için Churchill, üstlendigi görevi tamamlayamadanalmig oldugu avansi iade ediyordu. Istifadansonra Churchill bit kez daha sevdigi ve dogal meslegi saydigi politikaya d0nüyordu. iktidar yeniden Muhafazakar bir azmlik hükümetine geçecek ancak bu hükümet kisa sürede dügecekti. Azmlik hükümetinden sonra bu defa iktidara Ingiltere'ninilk iççi hükümetini olusturan ÍççiPartisi geçti. Bu parti hem birlegmeye hem de hükümet hissesinin satilma projesine kesinlikle karit bir tutum içindeydi. 1924 güz mevsiminde, iktidar bir kez daha el degigtiriyor,yeníden Muhafazakärlar'a geçiyordu. Ancak Muhafazakâr Parti de, günün kogullari içinde, hükümet hissesinin satilmasmakarplydi. Hükümetin Maliye Müstegan, Anglo-Pers bagkani olan Charles Greenway'e gönderdigi bir yazida gunlan söylüyordu: "Majestelerinin hükümeti, bu hisseleri satmama politikasina baghdtr ve hisselerin satilmasina niyetli degildir." Hazineden sorumlu olan bakanlik Mallye Bakanligi'ydi ve yeni Maliye Bakani da MuhafazakârParti'nin en son transferiolan Churchill'den bagkast degildi.
Petrol Kitligi ve Aç1k Kapi Ortadogu sadece Avrupa'mn petrol varligimn kaynaklandigt yer olmaklakalmlyordu. Amerikan girketleri de son zamanlarda dünya çapinda petrol üretimi için bir kampanya baglatmigtl. Kampanyanm Amerika'yt Ortadogu'ya itmesi kaçmilmazdi, Birinci Dúnya Savagt bitiminde ve 1920'lerinilk yillarmda Amerikan petrol sanayii ve birçok hükümet temsilcisipetrol kaynaklannin yakmda kuruyacagi korkusuna kapilmig ve bu onlarda sabit fikir haline gelmi ti. Sava; süre189
since yaçanmig olaylar -'Benzinsiz pazar günleril ve petrolün savasta oynadigi rol dikkate ahndiginda, bu.korkunun yersiz olmadigi anlagihr. 1919 yllmda, görevdenemekliye ayrilmakta olan bir yetkili Bagkan Wilson'a yazdigimektupta, Amerika'mn kargismdaki en ciddi uluslararasi problemin yabanci petrol rezervindeki eksiklik oldugunu säylüyordu. Baykan Wilson da, büyük esefle, bu görüge katillyor ve "Ne yurtiçinde ne de yurtdigmdayeterlipetrol bulmamizi garantileyecek hiçbir yöntemimiz yoktu" diyordu. Amerikan petrol kaynaklarmda beklenen çabuk kuruma olayt petrole olan talepteki artipla kiyaslanacak gekildeölçülüyordu. Alman sonuç 19111918 arasmda Amerikan petrol tüketiminin yüzde 90 arttigmi ve aynca, artigin devam edip savag sonunda daha da hizlanacagim göstermigti.Ote yandan Amerikalilar'daki otomobil tutkusu giderek daha da yogunlaglyordu. 1914-1920 arasmda Amerika'da kayttl1 motorlu tagit sayisi hayret verici bir düzeye ulagmig, 1,8 milyondan9,2 milyonafirlamigtt. Petrolsüz kalma korkusu giderek yerlegiyordu. O kadar ki bir senatör Amerikan donanmasma ba§vurup petrolden kömüre dönmesi çagrismda bulunuyordu. Bu korkuyu paylaganlar arasinda mühendisler Ye bilimsel jeolojiuzmanlari da vard1.Amerika BirlepikDevletleri Madencilik Bürosu müdürü, 1919'da yaptigt bir tahminde, iki ila beg yll içinde, bu ülkedeki petrol yataklanmn maksimum üretime ulagacagini, ondan sonra ise giderekbüyüyen bir üretim dügügüyle kargilaçacaklarmi"söylüyordu. Ayrica, Amerika BirAragtirma Müdürü George Otis Smith de bir "Benzin kitliginm" söz kolegik Devletleri Jeolojik halki uyarlyordu. Su halde yapilmasi gereken gey neydi? Otis bildiriyor, nusu oldugunu gôre Smith'in görügüne tek gare denizagiri ülkelere gitmekti; "Hükümet Amerikan i; hayatmdaki herkese çevresinigenigletip petrol üretimiyle ugragan kimselerle iligki kurmasi için moral destek vermeli ve dünyanm her yerinde petrol üretme faallyetiyapmaya tegviketmeliydi." lddiasmda çok da kesin davrantyor ve herkesçe bilinen Amerikan petrol rezervlerinin tam dokuz sene üç ay içinde tükeneceginiiddia ediyordu. Tüm bu olaylar geligirkenbir taraftanda bagka bir konuda Colorado,Utah ve Nevada daglarmda sakli "Sist yagi" potansiyelinden söz ediliyor, sonu gelmez tartt§malaryapiltyordu. 1919 yd içinde büyük olasiliklabu gist'lerden y11mdayapilan kehanete dayall bir tahmine göre petrol çikarilacak, bu petrol, kuyulardan elde edilen petrolle rakip duruma gelecekti." Bu arada ünlü National Geographic dergisi copkulu bir anlatimla aract olan hig kimsenin hüsratalebini kargilayacak kadar bol ugramayacagml" yagimn sebep gist olarak yaziyor, na benzin sagayacagmt, bunun gelecekkugaklar boyunca torunlannmtorunlarmabile yetecegini" söylüyordu. Atsiz araçlarmtahtindan indirilecegl tehdidi artik kesinlikle geçersíz olmugtu. Ancak, ne yazik ki, gistyagt teklifindebulunantar feci gekildeyanilmly, üretim mastafi tahminini son derece dügük hesaplamglardi. Ingiltere'dede benzer bir üretim dügügü beklenmekteydi. Ancak bu ülkede yakitm kömürden çikanlmasi öngörülüyordu. Gerekli aragtirmalarAnglo-Pers yürütülüyor, ingilterehükümeti Kudüs enginan yetigtirilmesi için Dorset bölgesinde Sirketi'nce iki hektarlik bir arazi tahsisediyordu. Enginarm alkol içerdigi bilinir. Hükümet de bu araziyi, enginarm ticari ihtiyaci kargilayacak, otomobilyakiti olarak kullanmaya yetecek kadar alkol verecegi ümidiyle tahsis etmigti. Bir yandan petrol sikmtisi beklenirken, öte yandan da flyatlar bagini allp gidlyor, petrol silontisi beklentisini daha da körüklüyordu. 1918-1920yillan arasmda ham petrol flyati birdenbire varil bagma iki dolardan üç dolara çikarakyüzde 50'lik bir artig gösteriyordu. Eu da yetmiyormuy gibi 1919-20 kig mevsimi mazot arzmda gerçek bir dügüge tamk oluyordu. Genel kamya göreAmerika da yakmda önemli bir petrol ithalatçist durumuna gelecekti. lçte bu inanç ve bekarasmdaki uluslararasi rekabetin dozunu giddetlendirecek ve bu lenti Amerika'mn Ïngiltere'yle ülkeyle arasmda sürtügmelere yol açacakt1. Amerikan petrol endüstrisi ve Amerika hükümeti, Ingiltere'nin,dünyanm geri kalan petrol kaynaklarmi Amerika'nm harekete geçmesinevakit birakmadan satm almak için kendi saldirgan politikasmi uyguladigma kesin olarak inamyorlardt "önlerindeki
"bir
"motorlu
"herkesin
190
Bunun bilincinde olarak Washington vakit kaybetmeden petrol girketlerinin yardimma koguyor, bu girketlerinyabanci petrol saglamadaki mücadelelerinde onlara destek veriyordu. Izlenenprensip "AçikKapi"prensibiydi- diger bir deyigle,Amerikan sermayesine ve petrolcülügüne egit gans
verilmesi prensibiydi.
ingilizlerbu kampanya kargismda kayitsiz kalmamig ve tepki göstermiglerdir. Tepkileri çegitliduygularm bir bilegimi, çüphecilik,incinme, öfke ve hoggörüsüzlük örnegiydi. Amerika'nm tüm dünyada üretilen ham petrolün üçte ikisini tek bagma ürettigini iddia edlyorlard1.Petrol Yönetim Kurulu'nunBagkam olanJohn Cadman, Amerikah bir dostuna yazdigi güpheifadeleriyle dolu mektupta gunlan söyleyecekti: "Senin veya Amerika'daki herhangi bir petrolcünün, gelecek 20, 30 yll içinde petrol rezervlerinizin tükenecegipalavralarma gerçekten inandigmizi sanm1yorum." Ne var ki Amerika da hem bir petrol kitligt hem de rekabet korkusu içindeydi. Bu iki korku Amerikan girketlerinidünya çapmdepetrol aray1ciligina-ve mevcut üretimi satm almaya itiyordu. Stratelideyapilacak degigikliklerin, tankerlerde,boru hatlannda ve sondai tekniklerinde yapilacak teknolojikdeglgikliklerle desteklenmesi gerekiyordu. Teknolojik yenilik fiziki güçlüklerin ve mesafe sorununun ortadan kaldinlmasmda da yararh olacaktL Savagtan önce bu iki sorun global aragtirmada ve üretim faaliyetinde engel tegkiletmigti. Artik tüm Amerika'nm gözü Ortadogu'ya,özellikle de ingilizmandasmdaki Mezopotamya'ya çevrilmigti. Ancak oradaki kapi da henüz belirgin bit biçimde aç1k degildi. Nitekim Standard OilNew York temsilcisiiki leologgizlice Mezopotamya topraklarma süzüldüklerinde ingiliz Sivil Komiserligi'nce tutuklanacakve Bagdat'taki polis merkezine götürülecekti. 1920 San Remo Antlagmasi ve Mezopotamya petrolünün ingilizler'leFransizlar arasmda bölünecegi haberi Washington ve Amerikan petrol endüstrisince de duyulmug, gagkmliga.yol açmigtL Íki ülke arasmdaki bu anlagma Amerikan basmmda f1rtinalar koparacak, giddetle kmanarak, modasi geçmig emperyalizm olarak yorumlamp protesto edilecekti. Bu anlagma savagtan muzaffer çikmig Müttetikler'inaralannda kararlagtirdigi egit paylagilmasi" prensibini ihlal edici görülmüg ve bu yüzden çok çirkin bir komplo olarak yorumlanmigti. New Jersey Sirketi durumdan derin endigeduyuyordu. Biri ingiltereile Fransa, digeri de Shell ile Anglo-Pers arasmda ikili bir ittifak kurulmasmdan korkuyordu. Su ittifaklarm girketi üretim digmda birakacagmdan ve tüm dünyada sahip oldugu pazarlardan diglayacagmdan endigeliydi. Su endigelerle New Jersey,Devlet Bakanligi nezdinde durumu giddetleprotesto etti. Bakanlik da bu konuda en az Jerseykadar giddelle sözü edilen anlagmanm "Açik Kapi" kutsal prensibinin ihlali oldugu kamsmdaydi. Sonuçta Kongre 1920'de "Maden Kaynaklari Kiralama Yasasi" adlyla bir yasa çtkardi. Yasa, Amerikalilar'1 yabanct topraklardapetrol arama faallyetinden men eden uygulamaya misilleme olarak çikarilmigttve bu uygulamayayapmig olan hükümetlerin mensuplan için geçerliydi. Yasanm çikanlmásmdaki amaç, özellikle DoguHint Adalan'nda yayayanHollandalilar'a ve Mezopotamya'daki ingilizler'e yönelikti. Geliçmeleri kugkuyla izleyen gözlemciler, ilericilik hareketinin sembolü sayilan Wilson idaresinin,bu defaki agamadapetrol girketlerineve öncelikle de Jersey'e çok büyük destek vermesinden pagkmhgadügmüglerdi. ÇünküJersey,sadece on yll kadar önce Yüksek Mahkeme'ce mahkûm edilmig olan ve "Elder" adiylatanman StandardOil'in birinci varisiydi ve bu gerçek henüz belleklerdeydi. Íngiltere'nin Washington Elçisi de hayretler içinde kalmigtL Sava; öncesi yillarda Amerikan idaresinin petrol girketlerineyüz vermedigini ve bu girketlerleyakinliga giren bir hükümet mensubunun nasil kusku içinde oldugunubildiginden, gimdi nasil olup da Wilson idaresi ile StandardOil'in savag öncesi iligkileri tamamentersine döndürerek lyi iligkilere girdiklerini anlayamlyordu. Gerçek gudurki bu anlagmada etken olan faktörler petrol kitligt düzeyinin artmasi ve ingiltere'ninihanet edecegi konusundaki kugkulardl. Igtebu iki neden yeni ittifakm daha da kuvvetlenmesi sonucunu verdi. Sava; süresinde 14dünyast - hükümet igbirligi de kuvvetlenmí ti. ÖrneginStandard'm New Jerseykolu, Müttefikler'in sava boyu tükettigítoplam "haklann
191
petrolün dörtte birini, tek.bagma saglamigttr.Kurumlar arasmdaki bu iligkinin degigimini zorlayan daha bagka nedenler de vardi. llericilikve reform hareketleri artik gücünü kaybetmeye bag lamigti ve Amerikan igadami da bir kez daha 1880'lerde ve 1890'larda oldugu gibi, kahraman görünümündeydi.Bu nedenle de hükümet, igadamma artik köstek degl destek oluyordu. 1921 ylhnda iktidara gelen yeni CumhuriyetçiPartill Warren Hardinge tam bir igveren yanhslydive Amerikan petrol varliklanm koruyup savunmada kendisinden önceki bagkandan bile daha etkili oldugu, zamanla ortaya çikacakti.Warren Hardinge, Mezopotamya da dahil olmak üzere, Meksika'danDogu Hint Adalan'nm Hollandalilar'a ait kesimine kadar olan topraklarda Amerikan petrol sanaylini korumayi bagarmigtir. Bu arada BirlegikDevletler'le ingilterearasmdaki gerilim de gidetek artmaktayd1. Sonra, birdenbire hiç beklenmedik garip bir gey oldu. Ingiltere aniden uzlagir bir tavir alarak Mezopotamya çahymalannakatihm için Amerika'ya açik sinyal statüsünün belirverdi. Acaba bunu niçin yapmigti? Her seyden önce, Türkiye Petrol Sirketi'nin vardigL kazanmig olduTürkiye 1914'te bilincine igin. içinde Petrol oldugunun sizlik Sirketi'nin verilmig imtiyaz miydi? bir imtiyaz için Yoksasadece vaat miydi? Ilk negu acaba gerçekten bir ilgili dügünmesi gereken daha birçok Aynca, gündeminde den budur. Amerika'yla Ìngiltere'nin igbirligi istiyordu. bunun Londra ayniçin Amerika'yla ekonomik ve stratejik endigelerivardi ve ca kendi açtsmdan Amerika'da giderek büyümekte olan ve o günlerde doruk noktasmdaki Inglfarkmdayd1ve durumdan endige ediyordu. Hatta Amerikan Kongresi'nde bir liz dügmanligLnm misillemeye girigerekAmerikan petrolünün ingiltere'yeçikanlmasma ambargo uygulama söylentilerinden de haberdardi. Aynca, Mezopotamyaçabgmalarmda Amerikan katibmmi yasaklama gibi bir hatada bulunursa, bunun ingiliz-Amerikan iligkilerini büsbütün kötülegtireceginin bunun aksini yapar, Amerika'yldogruhatta eskisinden de fena yapacagmm bilincindeydi. Sayet dan ige kari tmrsa, kazançh ç1kacagtkamsmdaydL Söyleki: ingiltereMezopotamya'da geligmekte olan, Íngilteredestekli hükümete gelir saglamak durumunda oldugundan, bölgedeki petistiyordu. Böyle bir uzlagma, ingilrol kaynaklannm mümkün oldugunca çabuk geligtirilmesini azaltacaktL basklyi Amerikan üzerindeki hazinesi sermaye ve teknolojisinínbu iglemi çatere buklagttracagmdan kugkusu yoktu. Sonuç olarak Shell, en azmdan, Amerikan katthmmin dünyamn bu istikrarsiz bölgesinde çikabilecek herhangi bir politik sorunda, girketleri güçlendirecegineinamyordu. Bu arada ige Kaluste Gülbenkyan da kanylyor ve DigigleriBakanhgi Daimi Müstutmaktan daha iyi oldugunu söyleyerek tavteparhgfna,Amerikahlar'i tutmanm etmek" ve siyede bulunuyordu. Onun görügüyle de, imtiyaz söz konusu oldugunda okumamn" tek yolu buydu. Daimi Müsteçar, Gülbenkyan'm bu görügüne katilip ikna olacakve Anglo-Pers ve Hollanda Kraliyet/ShellgirketlerineAmerikahlar'1 ige dahil etmek konusunda hem de mümkün olduguncaçabuk talimat verecekti. Bunu izleyen günlerde Daimi Müstepar, Gülbenkyan'a mektup yazacak ve Ermeni'nin Amerikan katilimmi saglamada aract rolü oynadigmi ifade edecekti. "digta"
"içte"
"rekabet
"meydan
Patron Walter Teagle Ortada çözüm bekleyen bir soru kalmigt1.BirlepikDevletler'in
destekleyecegi Amerikan
pirketle-
rinin hangileri olacagt sorunu. Bu denli agir olan ve diplomatik enerji gerektiren bir igin sadece bir tek girkete,Standard'm Jerseykoluna odaklanmas1 biraz garip olmaz miydt?Bu konunun ele almmasi için içlerinde Ticaret Bakani Herbert Hoover'm da bulundugu birtakim nüfuzlu kigiler bir Amerikan pirketleribirligi kurulmasini ve bu birligin Mezopotamya'da faallyete geçmesini önerdiler. Su önerlyi yapanlardan Hoover petrol igini ve risklerini iyi bilen biriydi. Hoover savagtan önce bu içte çalismig ve hatta Peru'daki petrol mal varligmdan bazilanm New Jersey'den Walter Teagle'a satmigtL O zamanlar Walter Teagle, ülkenin gelecektekibagkamm notlarmda "garip
görünü Jü adam" olarak tarif etmig, gofre kumagtan elbisesi ve beyaz tenis ayakkabilany'
192
la alay etmigti. Oysa ki imdi·, 1921'in bu Mayis günündekitoplantida Ticaret Bakamsitatlyla Hoover,Devlet Bakani Charles Evans Hughes'le beraber, Walter Teagle'in da aralanndabulundugu bir petrolcü grubuna,içtenlikle Amerika'mn sadece bir tek girketiçin kaplyi açamayacagun,ancak temsilei.bir petrolcü grup için açabilecegini açikkyordu. Kendi hesabma Jersey Sirketi, bu açiklamadan, yola yalmz olarak devam ettigi takdirde,hiçbir zaman hükümetin devamli destegine güvenemeyecegini anlamigtL Bu nedenle öncü durumundaki birkaç girketikapsayan bir konsorsiyumolugturdu. Ne gariptirki daha çok yakin bir geçmigte bu ayni grup, ticaretikisitladigt ise "Aç1kKapt" ve yabanci petrole ulagmagerekçeslyle hükümetin eleptirisine ugramigt1.Simdi daki katkismdan ötürü milli bir kahraman olarak destek görüyordu. Amerikall petrolcülerden olugan bu grubun kurulmasmdan sonra, Avrupa'daki petrolcülerle bir çatigmamn kaç1mlmaz oldugu dügüncesiyle Devlet Bakanhgi tüm bunlardan uzak kalmak için aradan çekilecekti.Geligmeleriçok yakindan izleyip, uzlayma müzakerelerinden uzak kalmaytyegledi. Bir igadami olan ancak politikact veya diplomat olmayan Walter Teagle ise, Amerikan Birligi'nin sözcülügünü yaplyordu. 1922 ylli Temmuz aymda Walter Teagle, Mezopotamya'da bulunacak ne kadar petrol kaynagt varsa, bunlann igletilmesinde Amerikan katthmim saglamak için yapilan toplantlyibaglatniak üzere vapurla Londra'yahareket etti. Bunu yaparken kat edecegl yolun ne denll uzun ve zor oldugu hakkmda hiçbir fikri yoktu. Sonuçta ortayayeni bir manzara çikmigtt Bir taraftasadece Standard Oil'i degll, Amerikan itketlerinin tüm konsorsiyumunu temsileden Teagle, öbür taraftaise Henri Deterding, Charles Greenway ve Fransizlafi temsilen CFP üyesi Albay Ernest Mercier masanin oturuyorlardt. Masaya yakm bir yerde de Kaluste Gülbenkyan vardL Teagle'a muhalif olanlann hepsi Mezopotarnya imtiyazmi elinde tutan veya en azmdan tuttugunu sanan Türklye Petrol Sirketi'nin birer ortaglydi. Bu toplantidasahnede sanki bir dram oynamyordu Ve dramin bagoyuncusu da, _konugmalardan Teagle'm baydügmani oldugu anlagilan Gülbenkyan'di.Su iki adam, Teagle ile Gülbenkyan arasmdaki benzersizlik hemen her yönden net bir gekilde kendini gösteriyordu.Kisacik boyu, etkileyici olmayan tavnylaGülbenkyan güphecive diyalog kurmaya elverigsiz bir izlenim veriyordu. Teagle'a gelince, o hemen çevresindekilerietkisi altma alabilenbiriydi. Urun boyu ve çok sever, tutku derecesindeyüz kirk kiloyu bulan agirliglile, çok cüsseli bir adamdi. Çikolatay1 da kolay kolay bag edemezdi. Dostça niyetler besleyen her tipikAmerikah giki bu aligkanliglyla bi konuya dogrudan ve açikhkla girenbir izlenim verirdi, Gülbenkyan'miglerini sessizce ve kendi adma yürütmesine karym, Teagle dünyanm en büyük petrol girketiní, Standard Oil Tröst'ten sonrakurulmuy ve bu girketikat kat geÇenbir girketlertoplulugunuyönetiyordu: "Patron" lakablyla amlan Teagle, New JerseyStandardOil'de tek bagma egemen olmug, tüm petrol dünyasmda en önde gelen,tamnan bir kipilik olarakisim ýapmigti. Gülbenkyanise daima gölgede kalmayi tercihedlyordu. Tüm bu 21thklara kargm bu iki adam arasmda garip benzerlikler vardi. Teagle da Gülbenkyan gibi bir petrolcü olarak dogmugtu. Petrol dünyasma ikinci kugaktan atilan Gülbenkyangibi o da, baba tarafmdan,ikinci kugak olarak katilmigti. Anne tarafindansaüçüncü kugak petrolcüydü. Annesinin babasl olan Maurice Clark, 1865'te kritik bir arttirmada" JohnD. Rockefeller'in, çirketinisatm alip kendisine ortak yapmly oldugu adamdir. Teagle'in babasina gelince,ingiltere'ninWiltshire bölgesi halkmdan olan bu adam Cleveland'dakien bagarili bagtmstz rafinericilerden biri olup Standard Oil Tröst'ün haksizlik ve saldmlanna yillarcakargi koymugtu. Ida Tarbell'in geçmigi"üzerine yazdigtkitapta StandardOil'den nefret eden ve ona kargi savaçml; kahramanlardan biri olarakgösterilir. Gülbenkyan ve Teagle petrol teknolojisininen lyi ögrencilerindendi. Cornell Ûniversitesi'nde okudugu yillarda Teagle hemen her ögrenci faaliyetinde idareci veya organizatörolarak yer alirdi. Mezuniyet tezinde konu olarak petrolün desulfirizasyonu" konusunu almig, olaga. ,etrafmda
"açik
"tgöstün
"ham
193
"yüz"
nüstü begeni kazanarak endüstriyel kimyada hiç rastlanmamig bir not olan puan almigtt. O da Gülbenkyangibi hocasi taraftndan çaligmalanmilerletmeye teçvikedilmigancak babasimn iddetle kargi koymaslyla kargilaçmigti. Gönderdigitelgraftababas1 eve dön" talimatini vermig, Teagle da buna uyarak Cleveland'a dönmügtü. Burada aileye ait bir rafineride saat bagiigine gönderena on dokuz sent ücrelle çabymaya baglayacakti. Daha sonra babas1 onu satic11tk cek ve Teagle bu lyte de fevkalade bagariliolup, ikna yetenegiyle parlayacakti. Ancak bu igte de uzun süre kalmadi ve bu defa aile mesleklerini, babasmm onca yll boyu nefret ettigi Standard Oil'e satmast için eve çagnldi.Artik babasi daha fazla yük kalditacak, Standard'la u ,ragacakdurumda deglldi. Mücadele etmelitense, malmi satmayi yegliyordu. Öte yandan, Standard Oil genç Teagle'a göz koymug, sadece alle meslegini degil, o meslegin sabibinínoglunu da almay1 kafasma koymugtu. Simdiartik aile meslegi Standard'meline geçmig, "CumhuriyetçiPetrol" adim alarak yeniden teykilatlanmigti. Genç Teagle yeni kurulan girketin bagma getirilerek atanmigi inin çarpacakti. Petrol olan hâkigeçmeden yetenekleriyle göze çegitli tüm agamasma ti. Çok miyeti; teknik, ticarive idari ayrmtilardaki bellek kuvveti; bitmez tükenmez enerjisi ve dig görünümünün sergiledigi çekiciligin altmda sakli boyun egmeyen kararhhgi ve otoriter kipiliglylederögrendigi bir hal dikkat çekmigti.Saticihkta geçirdigi yillar ona Gülbenkyan'm Kapali Çarg1'da felsefeyi ögretmigti: Daima en iyi ahgverig hangisiyse onun pegine dügme prensibi. Cumhuriyetçi Petrol'de beraber çahitigi bir meslektagi onun için pöylesöyleyecekti: "Her geydemutlaka paDurmadan pazarlik, sonra yine pazartk, hep pazarhk yapardi. Hele ahyverigi - zarhga girigirdi. eger girkethesabma yaplyorsa, örnegin satin almak istedigi beg sentlik bir puroysa,be; sentin bir tek puro için çok oldt1gunudügünür, dört sente almak için pazarlik yapard1." Teagle'm yükseligi çabuk olmug, l 908 yllmda Standard Oil'in Yabanci Dig Satim Komisyonu Bagkanlig'na getirilmigti.Milletlerarasi pazar yerinin yeni dinamizm ve teknikleriniStandard'm öteki üst düzey yöneticilerinden daha lyi kavramigtl. Çahytigi sürece Henri Deterding'i daha iyi anlayabilmek için çaba göstermig ve Hollanda Krallyet/Shell karmasiyla uzlagmayapmak istemig, bunda epeyce de mesafe kazanmigt1.Bir defasmda, Uzakdogu'da kargilagtiklan çok Deterding'le iki gün boyu keklik avina çikmig, iki gün de zor bir sorunun halli için iskoçya'da poker oynamig, sonunda istedigini almigt1.Birbirlerine kargi duyduklan dostluk derecesini bulan sayglya karçm ikisi de, iligkilerinde hâkim olan güpheciligiyenememiglerdir. Aralanndaki iligkide gansab1raktiklan pek çok gey vardi. Kabaca ifade etmek gerektiginde, her iki adamm da birbirine kargi tam anlamiyla güphe duyduklan ve birbirine güvenmedigi söylenebilir. Teagle'in bir kere söyledigt gibi, "Deterding her konuda sik sik fikir degigtiren ve sontà da bunu kargismdakine 80ylemeyi unutan bir kiplydL" Teagle ömrü boyunca Hollanda Kraliyet/Shell karmasmi kargismdakirakipler içinde fri tehlikelisive öldürücüsü olarak görmügtür. 1909 yllinda, Teagle, büyük güç ve nüfuz sahibi H.H. Rogers'dan boçalan koltuga oturuyor ve Standard OiPin en güçlüyöneticisi oluyordu. H.H. Rogers'm aym zamanda lda Tarbell'e içerden bilgi saglayan bir kaynak oldugu unutulmamalldir. Teagle, H.H. Rogers'dan bogalan yere getirildiginde henüz otuz bir yagmdaydi. Bu konuda yorum yapan bir gazete "Kendisi bu konuma John D.'nin yerini doldurmasi için getirildi" demig, ayrica, bir Mark Twain hayrani olan Rogers'in tersine, Teagle'm en sevdigi yazarlann Dun ve Bradstreet oldugunu yazmigtl. Teagle Standard OÍlüzerinde bir çegit idari - felç mekanizmasimn egemen oldugunu ve bunun çogunlukla girketeyöneltilen güvensizlik ve hukuki saldirilardan kaynaklandlgLm anlamigt1.Diger bir neden olarak da girketinyeni geligmekteolan globalyangmayaayak uyduramamasim ve yabangörüyordu. ci kaynaklardan kendine ait bir ham petrol üretimi saglayamamasmi 1917 y11magelindiginde Teagle otuz dokuz yagmdayken Standard Oil Sirketi'nin New Jersey bagkanligina getirilecekti. Kendisi için yeni tip bir liderlik sergiliyordu. Bir önceki kugagm aksine girketin belli bagh hissedarlan arasma girmemig, profesyonel idarecilik yapmigtir. Teagle, "derhal
"patronluga"
194
katilmakla Amerikan i; yagammda ve girketin dogasmda bir yeniligin, deNew JerseySirketi'ne Ileriki yillarda Standard'm tüm faaliyetlerini.ve yapisim bagtan sona y ankisi olmugtur. gigmenin yeniden kuracaktL Yenilikyapmakla beraber, girketin geçmigi ile olan bagtantisini devam ettiryapmigttr. Kendisi ne de olsa Rocmeye de özen göstermig ye bu baglantmm adeta temsilciligini kefeller'in, ilk ortagi olan kipinin torunuydu.Sirketin geçmigle olan baglantistni devam ettirmekte oldugunu herkesin açikça bilmesinden yanaydi. Bagkan olur olmaz, bir valdtler Rockefeller'e ait olan 44 no'lu açilir kapanir yazi masasimkendi ofisine tagitmigve vakit geçirmeden can çekigmekte olan girketeyeniden hayat kazandirmaya çahgmigtir. ilk etapta, agm gizlilik politikasinin girketene denli pahallya mal oldugunu, Standard'akarç1_hallonduydugu antipatiyibeslediginigäzlemig ve halkla daha iyi iligkiler kurmak için büyük çaba göstermigtit. Lambaadim verdigi bir ev dergisi çikaracakve bu derginin onursal editörü olacakti. Bastnla olan fligkilerde kapi" politikasi uyguladi.Gazete muhabirleriyle görügmeye her zaman hazirdi, basmla iligkide dostça ve samimi davranmaya, açtk ve öz konugmaya bilhassa özen gösterirdi. Buna karçm yine de 80yledigi her sözü dikkatli bir kontrolden geçirir, her zaman tartip biçerdi. Bu denli dikkatli oldugu halde, eski rejimle kargilagtirtldigmda, konugma uslûbunun çarpict bir yenilik getirdigt kugkusuzdur. Birinci Dünya Savagl'mn son bulmaslyla Teagle girketin büyük bir sorunla, yani ham petrol ham petrol üretimine itmek için sarf arzi sorunuyla kargi karplya oldugunu fark edecekti. ¶irketi bir faaliyete kargi gösterdigi kargi ettigi çabalardevamli olarak eski geleneklerin böyle koymalarla engelletliyordu. Bu engelleyici tutumlardan biri de girketineski müdürlerindenbirinden gelmigti. Bu deneyimli eski müdür ham petrol üretimine yönelme konusunda gunlan söylüyordu: "Vaktimizidünyanm her yantnda kuru çukurlar açarak geçirecek degiliz. Biz pazarlayict bir girketiz." Durum savagsonu dünyasmda petrol sikmtisimn kronik bir hal alacagim gösham petrol üretimi, rafinerilerinteriyorduVe Teagle da bundan korkmaya baglamigti. Sirketin den çikan üretimin sadece yüzde 16'st kadardi ve Teagle bunun pirket için büyük bir dezavantai oldugunu biliyordu. Bu eski rakibi Deterding, tüm dünyada yeni yeni petrol kaynaklan bulup globalbir ham petrol stratejisine yönelmigti ve Teagle bunu da bíliyordu. Aynca Ingiltere hükümetinin Shellve Anglo-Pers girketlerinibirlegtirmek íçin gösterdigt çabalardan da haberliydi. O güne kadar hiç yaganmamig çok çetin bir global yangma ortamtmn beklentisi içindeydi ve Standard Oil New Jerseykolunun böyle bir yangma için henüz hazir olmamasmdan korkuyordu. Durumu kurtarmak için girket içinde kendisine muhalif tutumda olanlan atlatip girketi yurtiçinde yeni girigimlerde bulunmaya ve ayrica yabanci petrol üretimi konusunda yeni bir anlagellinci kurulug ydi kutlamalarmda, izmaya girmeye yöneltti. 1920'de, Standard Oil Sirketi'nin lemekte oldugu stratejiyi aç1kkalplilikle qu sözlerle özetlemigtir: "StandardOil'in güncel politikasi, hangi ülkede bulunursa bulunsun, üretim veren her bölgeye kargi ilgi göstermektir."Nitekim stratelisinde açikladigi prensibe uyarak New Jersey Sirketi dünyanm petrol olasiligt içeren her bölgesinde daima hazir bulunmaya dikkat etmigtir. lyte bu nedenle, 1922 yaz aylarmdaTeagle, Londra'da Türkiye Petrol Sirketi'nin ortaklariyla yüz yüze gelecekti. Ancak taraflarcayapilan müzakereler sonuçsuz kaldigindan, bir ay sonra, Teagle eli bo olarak yurduna dönüyordu. Sonraki günlerde görügmelere yazlyma yoluyla devam edildlyse de bir sonuç almamayacak ve 1922 ylli Arahk aymda, durumdan sinirlenen Amerikahlar görügmelere son verip çekilmeyi ciddi olarak dügünmeye baglayacakt1.Mezopotamya'yi veya Ìngilizmandasinin o zaman verdigi isimle, frak't böyle kalabalik bir masada paylagmanin kolay bir iy olmadigt artik açikça anlagilmigti. Taraflar ara vermeden aralannda tartigiyor, Irak petrolünü kimin, hangi oranda alacagi konusunu görügüyorlardi. Bu ara önceki anlagmalari geregi,kararlagttrdiklan özveri prensitine uyaracihgi digmda Osmanliimparatorlugu'nungeri kamamay1 ve böylece Türkiye Petrol Sirketi lan yerlerinde petrol Gretimine katilmamayi tartigmayaaldilar ve bu konuda görü me düzenledi"açik
"riskli"
-arada,
195 i
.
ler. En sert tartigmalarasahne olan ve tüm konular içinde en çekigmeligeçenmadde gelirler sorunuydu. Teagle ve Anglo-Pers'ten Greenway petrolün içtirakçi hissedarlara bedel kargilig satilmasi, bundan híçbir kâr amaci güdülmemesi yanhsiydi. Bu yollakâr tammi üzerinde Irak'la ç1kabilecek bir savagm önlenecegine ve sadece vergi ödemekle igin çözümlenecegine ayrica, AmeriNe var ki bu öneek vergi istemekten vazgeçecegine inamyorlardL kan pirketlerininingiltere'de ri Irak'1 memnun etmeyecekti. Irak elde edilecek kazançtan dogrudan kendine aynlacak bir hisGülse istiyordu. Öneriyikipisel çikarlarmaters gören kipilerden biri de Kaluste Gülbenkyan'd1. benkyan kendisine dügenhissenin petrol clarak degil, para olarak ödenmesini istiyordu. Durumu daha da sorunlubir hale getirmek istercesine, simrlan artik lyice daralmig görünen hukuki daTürkiye, Irak'la arasmdaki simr konusunda bagkaldinyor ve Türkiye Petrol Sirketi'nin E u bir gelmesiyle,dünyanm bu keyanaglm görmezliktengelmeyeçabahyordu. gerçeklerin araya büyüyor riskler daha da íçinden ç1kilmazduruma sitinde girketlerin kargi karg1yabulundugu ve geliyordu.Bu risklert tesirsizkilmak için,ingiltere hükümeti bölge üzerindeki Milletler Cemlyeti mandasindan yararlanarak, yeni imtiyaz için Irak'a baski yaptlysa da bir sonuç alamadi. Su bagartsizlik, Ïngilterehükümetinin Irak'a getirdigi rejim ile arasmin son derece huzursuz olugundan kaynaklamyordu. Taraflar, sözcügününanlami üzerinde bile anlaçamiyotÏardt. "manda"
I
Irak'm Faysal'1 Londra, sava; süresince Mekke Seriftolan Hüseyin'i, Türkiye'ye kargi ayaklanmasi için Arap dünyasim kigkirtmaya ve ayaklanmada liderlik yapmaya tegviketmigti.Hüseyinkendisinden isteneni yapacak ve 1916 yllmdan itibaren bu ayaklanmada, bazi ingilizler'denyardim görecekti. Yafdim elini uzatanlarin en ünlüsü, "Lawrence of Arabia" adlyla tanman T.E. Lawrence'dir. Su hizmetleri kargthgmda Hüseyin ve ogullan, Osmanliimparatorlugu'nun, daha çok Arap agirlikh bölgelerinde hükümdar konumuna getirillyordu. Hüseyin'in üçüncü erkek çocugu Eaysal, çogunlugunkanismca, çocuklarmiçinde en yetenekli olamyd1. Sava; strasmda bir ara Faysal'la taderece mükemmel bir kipi" ve bölgede myan Lawrence, adeta büyülenmig olarak kendisini insan" olarak etmigtir.Savag bittikten sonra, Fayayaklanmaya kumanda edecek tarif uygun sal Versay Kongresi'nde de romantik bir imaj çizecek,hatta hayal gücünden yoksun Amerikan DigigleriBakani Robert Lansing'in bile hayranligim kazanacakt1. Yazdigibir yazida Lansing Faysal'dan söz ederken, onun ses tonuna deginerek gunlan söyleyecekti: "Faysal'msesi sanki tütsü kokusunun parfümünüandirlyor ve insanm aklma zengin renklerle bezenmig sedirleri, yegil türbanlan ve altin ve mücevherlerin saçtigi piriltilangetiriyor." Böylece ingiltere,Faysal'i yeni türemigSuriyemilletinin tahtma oturtuyor, artik bitmig sakopanl1p bagtmsiz devletler olarak yaratilan devletlerden biri yllan Osmanli Imparatorlugu'ndan hükümdar1 olan Surlye'nin yaplyordu. Ancak Faysal'1n bu durumu sadece birkaç ay devam edecek, savaysonu anlagmalan geregince Suriye'nin Fransa kontrolüne geçmesiyle beklenmedik ge; kilde tahttan indirílecek ve Sam'dan atilacakti. Faysal'mbundan sonra halka ilk göründügü yer kendisi için düzenledigi geldiniz" töreninden Filistin'de bir tren istasyonudur. Ingilizler'in kendisini götürecek treni bekler durumda, bavulu üzerinde.oturutken sonra, tren istasyonunda görülmügtü. daha önce Osmanli Ne var ki Faysal'm bir kral olarakkariyeri henüz bitmemigti. Ìngiltere, imparatorlugu'nunüç vilayetinden biri olan, Irak için bir kral anyordu. Íngiltereiçin bu bölgede politik istikrar sadece petrolden beklenen gelir için degil, aym zamanda iran Körfezi'nin savun. Hindistan'a, Singapur'a ve Avustralya'ya uzanan imparatorlugun masi açisindan ve lngiltere'den yeni havayolu açismdan da gereklihale gelmigti. Ingilterebölgeyi dolaysiz olarak egemenligine almaktan kaçimyordu. Bunu yapmaktansa, o günlerde "Göçmenter Ofisi" bagkam olan Churchilfin de istedigt glbi, bir Arap hükümeti kurup, bagma anayasaya uygun bir monargik hükümdar "son
"en
"hog
196
getirmekve bu hükümdan, "Milletler Cemiyeti" mandast altinda, Íngilteretarafmdan mek" daha uygun olacakve daha ucuza gelecekti. BöyleceChurchill tasarlanankralliga yeni aday olarak, o günlerdeipsiz güçsüzdolagan Faysal'1seçiyordu. Sürgütidebulundugu yerden çagmhp getirtilenFaysal, 1921 Agustosu'nda Bagdat'ta, Irak Krallolarak taç glyiyordu. Faysal'm kardegi Abdullah da, evvelce Irak tahti için dügünüldügü halde, onun yerine önceden ingilizler'inÜrdün Emiri olarakvaltiz ettigi ve o sitada bog bulunan Emirlige "Kral" unvamyla getiriliyordu. Kralolduktan sonra Faysal'in önünde yapilmasigereken pek çok i; vardi. Egemenligt altmdaki millet, belirsiz, karigik gruplardan olugmuy bir koleksiyon giblydi:Bu koleksiyonda, Sii Araplar, Sünni Araplar, Yahuditer, Kürtler ve Yezidiler vardi. Hükmettigi topraklarise, íçinde sa"desteklet-
.
dece birkaç önemli kent bulunan, gerisi köy kökenli, yerel geyhlerin idatesinde, ortak bir politik veya kültürel geçmigtenyoksunolan, buna karçm giderek güçlenen bir Arap milliyetçiligine bagli topraklardi.Siyasigüç Sünni Araplar'da olmasma karçm SiiAraplar say1olarak çok daha fazlaydt. Durumu daha da karmapk yapmak istercesine, Yahudiler Bagdat'ta yagayanlar içinde en büyük grubu olugturuyor, onlari Araplar ve Türkler izliyordu. Dinsel ve etnik bir mozaik olan bu kütleye Ingiltere bir anayasa ve sorumlubir parlamentogetirme çabasmdaydt.Faysalaslmda yeni kralligim desteklemesi için ingiltere'ye güvenmekistiyor, ancak Londra'ya fazlaca bagh gözükmesinin konumunu ciddi gekilde sarsacagtm bildiginden bundan kaçimyordu. Ingilterehükümetine gelincesadece,Irak'taki Arap milliyetçiligiyle degil, petrolcülerle de bag etmeye çabaliyordu. Çünküpetrolcülerartik Irak imtiyazmm durumu hakkmda kendilerine bilgi verilmesini istlyordu. Ingiltere de bu ülkede petrolcülügün geligtirilmesiyanhslydi. Potansiyel petrol gelirinin yeni Irak hükümetinin masrallarini kargilamada yardima olacagLm ve ileri agamada da kendi mali yükünü azaltacagt ümidindeydi. Ancak Irak'ta petrol arama ve geligtirme-faaliyetinín baglatilmasi.için hükümetin yeni ve saglam bir imtiyaz vermesi gerekiyordu.Bunun bir nedeni olarak Washington'un,1914'te Türkiye Petrol Sirketi'ne verilmig olan haklan tammamaktaisrar edigi, bu haklan geçersiz saymas1 gösterilebilir. 13ukonuda yapilan uzun süreli görügmeleri Amerikan hükümeti adma dikkatle izleyip idare eden kipi, DigigleriBakanligt'mn Yakmdogu iglerinden sorumlubölüm bagkam Allen Dullesidi. Su yetkili kigi 1924'te Teagle'a, BirlegikDevletler hükümetinin Türkiye Petrol Sirketi'nin, üzerinde hak iddía ettigi imtiyaz íddiasmi saydigmi söylemigti.Bir bagka vesileyle de, "Elimizde, Türkiye Petrolleri davastm pestile çevirmemiz, tamnmazhale dönügtürmemiz için yeterli bilgivar" demigti. Su arada pegpegegelen Irak kabineleri de, zaman zaman katllamlara dönügen milliyetçi duygular ve yurtiçinden gelen eleptirilerin de korkusuyla yabancilarm elindeki bu imtiyazlan yeniden gözden gegiriponaylamakta çekingen davramyorlardi. Bu nedenlerden ötürü Türkiye Petrol Sirketi'yle Irak hükümeti arasmdaki uzlagma görügmeleri yavag, zor Ye devamli olarakaci veren bir tempo içinde sürüp gldiyordu. Sonunda, 14 Mart 1925 tarihinde yeni bir imtiyaz anlagmasi imzalanacaktt. Yeni anlagma, "KaplyiAçik Tutuyor" izlenimini verdigi için Amerikan hükümetince de kabul gördü. Gülbenkyan'm görügünegöre ise, bu yeni anlagma sadece bir boyama'dan ibaretti. "geçersiz"
"göz
Mimar Sonunda,bir tek istisnayla her yey, Türkiye ile olan smir konusu da dahil, çözümlenmig gibi görünüyordu. Aradaki, tek istisna Kaluste Gülbenkyan'dan, öteki ismiyle Bay yüzde be(ten gelmekteydi. Görügmelerindevamt boyunca Gülbenkyan,garip ve yanhz bir kigi tablosa çizmigtir. Toplantilara kasten katilmlyor, ancak zapta geçen her sözcügü titizlikledenetleyip, telgrafüstüne telgrafgöndererek yamt vermekte israth davramyordu. Özeliligkilerinde çevresindentecrit edilmig yaglyordu. Sir zamani geldiginde säyledigi gibi, ona göre, dayah dostluklar fazlastyla kaygan" olurdu. Su sözün dogrulugu uzun ylllar yakm i; arkadagligi yaptigi Deterding'le "petrole
I
197
Bu konuda olan dostlugunun 1920'ler ortasmda birdenbire kopup bozulmasiyla kamtlanmigtL Gülbenkyan fleriki ylllarda punlan söyleyecekti: "Deterding'le ikimiz yirmiylh agkm bir süre örnek bir uyum íçinde birlikte çabétik. Ancak, petrol igiride sik sik oldugu gibi zamanla ba; gösteren kipisel kipkançltklar, görüg farkliliklari yüzünden birbirimizden aynldik." Bazi söylentilere göre aralarmdaki kavganm nedent, Beyaz Rus asilli Lydia Pavlova admda,bir Çargeneralinin eski egi olan bayandt. Baglanglçta bu iki erkek, tipkl petrol konusunda yaptildan gibi, LydiaPavlova konusunda da igbirligt yaparak bayanin masraflanm birbirlerine destek vererek kargiladilar. Öyleki bir kez Deterding bu bayan için dayanamaylp Cartier'den satm aldigt zümrütlerin üç yüz bin dolarhk faturasmi ödeyememig ve Gülbenkyan ona Hollanda Krallyet/Shell Sirketi'nden vade tamtarak yeni bir kredi saglami ti. Ancak günün birinde Deterding LydiaPavlova ile evlenecek, bu bayam ikinci Bayan Deterding yapacakti. lytebu evlilik iki erkegin arasmi iyice açacak, birbirlerine dügman olmalanyla sónuçlanacaktt. Deterding ve Gülbenkyan bir bagka konuda daha, Gülbenkyan'in Hollanda Krallyet/Shell iligkili konuda da anlaçamiyorlardi. Grubu igin satm almig oldugu Venezuela Petrol Sirketi'yle Su girketten gelen kâr konusunda tarallarçirkin bir anlagmazhga dügmüglerdi. ikisiarasmda daha derin kökenli çikar sorunlari da vardi. En azmdan Kaluste'nin oglu Nubar Gülbenkyan bu görügteydi. Nubar hem babasmin hem de Deterding'in özel asistanligim yapmig, bundan kendisi 1çm ustünlük ve geref payt çikarmigti. Deterding'le çaligmasi bu kipinin babaslyla arasinm bozulmasma kadar devam etmigtir. Nubar'm aç1kladigma göre, Deterding'in bikkmhk nedeni Gülbenkyan'm gösterdigi edici müdahaleden" ileri gelmig,Gülbenkyan ise "Deterding'in sergiledigiezici ve görkemlikipilige tahammülgösterememigti." Gülbenkyan, gerek Deterding'le beraber oldugu zaman, gerekse ondan aynldiktan sonra daima çeyitli iy faaliyetlerine el atmly, kendisine bir meggullyet bulmuytur. Bunlar arasmda Sovyet havyanni pazarlamak için almak istedigi genigkapsamli imtiyaz çabalansayilmaya deger. Su faaliyetlerle meggul oldugu sürede egini dedigi sanat hazinesiyle, Paris Avenue d'lena'da yaptirdigi evde yalniz biralord1. Kendisi ise dönügümlü olarak Paris'te Ritz'deki dairetavsinde veya Londra'da Ritz ve Carlton otellerinde kahrdi. Böylezamanlarda kendisine siye" geregi bir alay metres geceleri eglik ederdi. Bunlardan en az birinin on sekiz yagmda veya daha genç olmasi partti.Bu Gülbenkyan'm seksüel canhligim gençlegtirme yönünden gerekligörülmügtü. Günde bir veya iki kez Boulogne Ormam'nda veya Hyde Park'ta saghk gezilerineç1kar, bu süre içinde Limuzin'í onu arkadan izlerdi. Günün geri kalan saatlerinde ise daima insanlardan uzak kalmaya, görünmemeyeçahyir,kendini dünyevi i; konularma adar, sel gibi akip gelen telefonkonugmalari ve telgraflarla vakit geçirirdi. Gülbenkyan-Deterding kopmasindan sonra, bagta Standard olmak üzere Amerikan konsorsiyumundaki girketler tüm dünyada yeni petrol kaynaklan geligtirme anlagmasma bagi kalmaya devam ettiler. Yaptiklar1planda, Irak'a çok genig yer verilmigti. Ancak Gülbenkyan önlerine engel koyuyor,.bir türlü yola gelmiyordu. Onun için asil önemli olan Türkiye Petrol Sirketi'nden Amerikahlar'in.süreldi itiraz ettigi yüzde 5'lik hisseyi nakit olarak almakti. Deterding'le kopmuy olmasi bu konudaki inadim daha da pekigtirmig,Deterding ve Teagle da dahil olmak üzere herkesin tahammülünüsonuna dek tüketmigti. Sir defasmda duruma dayanamayan Teagle'm Gülbenkyan için pu sözleri söyledigt bilinir: "Gülbenkyanzor bir durumun en zor unsurudur." Gülbenkyan'm görügüne göre ise, kendi anlatigiyla "Amerikah'nm yönettigt bir petrol grubu tek bir amaç için çahylyor ve her ne pahasma ·olursa olsun onu haklanndan yoksun birakmaya çabahyordu." Gülbenkyan bu sözlerine karym kendi konumundan hiçbir endigesi olmadan, tam güvencede oldugunun bilincinde yagamigtl. Bu Ermeni ham petrol degil, para istiyordu, o kadar! Bir gün gazete muhabirlerinden birine göylebir soru yöneltmigti: "Kendinizi benim yerime koyun. Elinizde bir petrol girketinin küçük bir hissesi olsa ve size-alacagtmzm birkaç galon petrol olarak ödenecegi teklifiyapilsa, bunu nasil kargilardimz, bu hogunuza gider miydi?" "taciz
"çocuklanm"
"tibbi
Sonunda Gülbenkyan'la bag edemeyecegni anlayan Teagle, onunla yüz yüze gelipkonugmaya karar verdi. Londra'daki Carlton Otell'nde bulugup yemek yemek için randevu ayarladi. Birçok konuya deginerek girdigtkonugma sonundanihayet asil konuya geldive Gülbenkyan'm talep ettigi paraya deginmek istedi. Gülbenkyan'a puntan söylemigti: "Bay Gülbenkyan,siz arazinin bu denli yüksek bir fiyata dayanamayacagim bilmeyecek kadar lyi bir petrol tüccarisimz." Ancak bu kelimelerin agzmdan pkmasiyla aynt anda Gülbenkyan'in yüzünün kipkirmizi kesildigini, büyük bir öfkeyle yumrugunu masaya vurup qu sözleri söyledigirli duyacakti: "Genç adam! Genç adam! Kendine gel. Bana asia petrol tüccar1 deme! Ben asia petrol tüccan degllim ve senin de bunu apaçik anlamani saglayacagim!" içinde gunlan söyledi: "Sizi incittimse özür dilerim Bay Teagle donup kalmigt1.Sagkinlik Gülbenkyan. Ancak petroltüccan olmadigimza göresize nasil hitap edecegimi veya hangi kategergekten bilmlyorum." goridetasnifleyecegimi Ermeni'nin bu yanita tepkisi, öfke içinde sarf ettigi pu sözlerle bellidir: "Ben size kendimi nasil tasnif ettigimianlatayim. Kendimi igmiman smifmda tasnifediyorum. O girketin veya bu irketin tasarimimyapanm. Türkiye Petrol Sirketi'nin tasanmim da ben yaptim ve girketteDeterding için bir oda ayirdim, Fransiz için de bir oda ayirdim ve senin için de bir oda..." Öfkesi yine de yatigmamigt1.Sözlerini göyle bagladl: "Simdi ügünüz bir araya geldiniz, beni kapi digari etmeye çaliglyorsunuz."
Kizil Hat'a Dogru Aradan geçen zaman içinde, Irak'ta ticari miktarda petrol bulunup bulunmadigmi saptamak zorunlulugu dogmugtu. Bu konudaki ilk girigim 1925 yllma, Anglo-Perg, Hollanda Kraliyet ve Amerikan girketlerini temsilenIrak'a gelen karma bir jeologgrubunun bölgeye ulagtigt ylla rastlar. Gülbenkyan'dan gelen engellemenin devam etmesine kargt jeologlargiderek artan bir cogkuyla aragtirmagezilerini sürdürmüglerdi. Jeologlardanbiri olan Amerikall jeologNew York'a gönderdigiraporda dünyada hiçbir bölgenin petrol yönünden Irak kadar çok gey vaat etmedigni bildirlyordu. Ancak Gülbenkyan engel koymada direniyordu. Niçin engel koymasm ki? Mezopotamya ve Mezopotamya'mniçerdigi petrol konusunda Sultan'a ilk raporu sunmasmm üstünden neredeyse otuz beg yll geçmigti.Türkiye Petrol Sirketi'ni derleyip toparlamasminüstündense yaklaik on beg yiL Birinci Dünya Savagt sirastnda bu darmadagm projeyi igler durumda tutmanin masraflarmi cebinden kargilamisti. Bunca zaman sabredip bekledigine göre biraz daha gecikse ne olurdu? Zaten pimdidenmuhtegem bir servete sahip çok zengin bir adamdi. Ayrica punun da bilincindeydi: Irak'ta gerçeklegecek jeolojikbir baçan, Teagle ve öteki Amerikalilar'i çarçabuk bir anlagmaya zorlayacagt için kendi bakimindan konumunu daha da saglamlagtirmig olacakti.
Nitekim Jeologlardan alop gelen haber seline kargi gösterilen tepki Gülbenkyan'in hakh oldugunu kamtlamigt1. Artik bu konuda bir çözüm yolu bulmanm mutlaka gerekli ve kaçmilmaz oldugu ortadaydi. Teagle bunu anlamakta gecikmemigti. Sonuçta 1927 Nisan aymda kazlya baglandi. Bu, i; cephesinde daha fazla gecikmenin artik olanaksiz oldugu anlamma geliyordu. Kazinm bagladlgL an, O gÜR€ kadar RSklya RÌmmlyolan görügmelerde de bir kiptrdanma gözlenecek ve Teagle, kararsiz da olsa Gülbenkyan'a zemin hazirlamaya baglayacakti. Sonunda, çok gükür, ufukta bir anlagma görünür gibi olmugtu. Bunun gerçeklegmesi hiç de çabuk olmadl. Kazinm yapildigi yerlerden biri, Kerkük'ün yaklagik alti mil uzagmda evvelce daha çok Kürtler'in yagadigt Baba Gurgur bölgesiydi. Burada, binlerce yll boyu, topraktaaçilmigiki düzine kuyu hafif nitelikte dogal gaz sizdiriyordu Halk bunun, BabilKrah Nebukadnezar'in Yahudiler'i yakmak için iÇineattigi ate ten ocak" oldugu"kaynayan
199
etkilena inanm14ti.Burast ayrica Plutarch'in yazdigina göre, yöre sakinlerininBüyük Iskender'i mek igin petrol kaçaklariyla islattiktan sonra atege verilen sokagn bulundugu yerdi. Igtebu yerde bir gün, 15 Ekim 1927de, sabah saat 3'te, Baba Gurgurdenen 1 no'lu kuyudan, daha kazilan derinlik henüz bin beg yüz feeti ancak geçmíçken,kükremeyi andiran ve çölü bagtan baça saran korkunç bir gürültü duyulacakti. Gürültüdensonra, uzunlugu iskelenin elli feet üstüne çikan ve beraberinde kuyunun dibinden kopup gelmigkayalari da getiren güçlü bir figkirmagözlenecekti. Bölge bagtan baça petrole bulanacak, çukur yerler zehirli gazladolacakt1. Bölgede ne kadar köy varsa hepsi birden tehdit ediliyor, Kerkük kenti ise tehlikenin tam içinde kallyordu. Petrol selini kontrol amaclyla, çarçabukbulunan yedi kabilenin mensuplari set çekme ve duvar kurma igiyle görevlendiriliyordu. Sonunda,sekiz buçuk gün sonra kuyu kontrol altina alinlyórdu. Durduruldugu güne kadar kuyunun akitti petrol, her gün için doksan beg bin varil kadardi. Böylece asil temel soru yanitlanmig oldu. Trak'ta gerçekten petrol yataklari mevcuttu ve potansiyel yönden bu yataklar bölgede yapilacak her türlü çahgmaya degecek kadar güçlüydü. Sim-
Ankara
TÜRKiYE
sano
'
Tripol¡
S.S.C.B.
Hazar Denizi
'
SÌJRIYE Tahran
--'
(
Kahire
grafsixbölgesi •
BAHREY TAR
Medine
Umman LE
Cidde •
Mekke
BÜYÜKPETROLANLA§MALARI Ortadoëu Konsorsiyumu, 1951 A A
SU ARA ÈSTÄN
riezi
Maskat MASKAT uiviN'
Petrol sah alan Anglo-iran Petrol Konsorsiyurnu ARAMCO Bahreyn Petrol Konsorsiyurnu
Umman Denízí YEMEN
Iml
./
Aden
200
Aden Kdriezí
di sira acilenson bir düzenlemenin yapilmasina gelmigti. Görügmeler mutlaka sonuçlanmahyd1. Ñihayet31 Temmuz 1928'de ilk kegfin yapildigt tarihten dokuz ay, Teagle'm anlagma imzalamak için Londra'ya ilk geliginden yaklagik alti yit sonra, bir kontrat imzalandi. Sözlegmeher biri petrolün yüzde Kraliyet/Shell, Anglo-Pers Fransiz göre Hollanda girketinin ve ye de ayni oranda yüzdeye sahip oluyordu. Bu so23,7S'ini allyor,Yakmdogu'yu GellytirmeSirketi nuncu girkethenüz son günlerde, Amerikangirketlerininçikarlanmkorumak üzere kurulmugtu. Aslada kalan tek nokta Gülbenkyan'dan geliyordu. Sözlegme gereginceGülbenkyan'inyüzde 5'i kendisine petrol olarak ödeniyor, ancak o isterse bu petrolü derhal Fransizlar'a pazar fiyatma satabiliyordu.Böylece Ermeni, ham petrolünü, her zaman istedigi, yanip tutugtugunakit paraya çevirebilecekti. kavugmamig tek konu olarak gündemde maddesi kalmqti. Bu konunun Çözüme çözüme baglanmasinda tüm igtirakçiler bir araya gelerek, bölgedeki çahymalan ortaklagave yanhzca kendi aralarmda yürütme karan aldilar. Kendisinin ileride açikladigt gibi, son toplantilardan birinde Gülbenkyanbüyük bir Ortadogu haritasi getirtip eline kalm uçlu kirmizi bir kalem ahyor ve artik lagvedilmig sayilanOsmanh imparatorlugu'nunsinirlari boyunca bagtan sona bir çizgi çiziyordu. Daha sonra Gülbenkyan punlan söylemigti: "Íçtebenim 1914'te bildigim eski Osmanh Imparatorlugubudur. Benim bunu unutmamam gerekir.Ben orada dogdum, orada yagadtm, orada hizmet verdim." Belki de Gülbenkyan,oldu bittiye getirilerek kararlagtinlmig durumdaki smirlar konusunda içinden gelen birkaç söz daha ekleyecekti, kimbilir? Sinirlar gerçekten önceden saptanmigt1. Butarihten birkaç ay önce ingilizierDigigleriBakanligi'nmharitalarl üzerinde, Fransizlar da Quaid'Orsay haritalari üzerinde aym smirlangizmig, böylece sinirlar saptanmigt1. Sinirlarmsaptayiasi her kimse, çok daha kapsamli olan bu petrol düzenlemesine o günden sonra."Kizil Hat Anlagtnast" denmigtir. Zamanla, Iran ve Kuveyt'e ait olanlar digindaki tüm büyük petrolyataklan KizilHat içinde kalacakti. Ortaklarbu uçsuz bucaksiz topraklarda herhangi bir petrol operasyonuna glrmekten öteki üyeleriyle ighirligine giderekyapmaya kaçmmaya, bunu ancak Türkiye Petrol Sirketi'nin kendilerini mecbur hissettiler. Böylece 1914 DigigleriAnlagmasi'mn maddesi, kabul edilipinden on dört yll sonra, Kizil Hat Anlagmasi halinde bir kez daha doguyordu. Bu anlagma Ortadogu petrol geligtirme politikasmin gelecege yönelik çerçevesiniçizmigtir.Ylllar boyunca da aci veren anlagmazhklann odak noktasi olmugtur. Seneler sonra, Türkiye Petrol Sirketi pazarligmda Gülbenkyan'm Teagle'i yenilglyeugrattigibir kez daha geriyebakip durum degerlendirmesi yapamn söylendigi günlerde,Walter Teagle cakti. Arkada biralulan onca çetin ve tüketici müzakereleri dügünecek, gu sözleri söyleyecekti: "Yanb; davranmiglzl Bu kötü bir gey oldu! Kendi kendimize hareket etmekte üç yll geç kalmigiz." Kizil Hat Anlagmast Gülbenkyan yönünden büyük bir zaferdi. Bu anlagmayla otuz alti yillik yogun çaligmasimn meyvesini ahyor,.inat ve sabnnm kargiligimgörüyordu. Su onun için repit oldugu günden beri hayati boyunca bekledigi, özlemini çektigi bir anlagmaydi. Deger bakimindan da birçok milyon dolardan daha kiymetlíydi, Bu büyük olayi kutlamak için, o yaz bir gemikirallyor ve kiz1 Rita'yla birlikte Akdeniz sahillerinde geziyeçikiyordu.Faskiyilari aÇlgLnda seyrettikleri bir gün gözüne o güne kadar hiç görmedigitipte bir gemi iligti. Bacasi gemi teknesinin kiç tarafmda, en uç noktada çikinti yaparak digari uzanmigbu gemi ona çok yabanci gelmig,dikkatini çekmigti. Bunun ne oldugunu sordugundakizi Rita'dan petrol tankerl"yamtim aliyordu. O siralar Gülbenkyanelli dokuz yagmdaydi ve yüzyihn en büyük petrol anlagmalarmdan birini henüz gerçeklegtirmig, petrolcülükte günün Talleyrand'l olmuqtu. Ne var ki o güne kadar, hayatmda hiç petrol tankeri görmemigti. "tam"
"özveri"
"özveri"
'
"bir
201
11 Kithktan Bolluga
Benzin
Çagi
1919 y11mda,BirlegikDevletler Ordusu'nda binbagi olan Dwight D. Eisenhower,can silaci ve zor geçen bang günlerindenbikkmhk getirmig, ordudan aynhp askerlikgünlerinden tanidigibir arkadagtmn Indianapolis'te çahymasiiçin yaptigi teklifidügünmeye baglamigtl.Ancak sonradan ordunun, ülkeyi bagtan sona dolaçacak motorlu bir konvoya katilmak üzere bir subay aradigtm ögrenecekti. Gezi, motorluulagim potansiyelinin gücünü gözler önüne sermek ve daha iyi karayollarina olan ihtiyaci dramatize ederek göstermekiçin tertiplenmigti.Eisenhower, üzerindeki bikkmligi atmak ve bir de allesiyle birlikte batida ucuz bir tatileçikmigolmak için gönüllü olarak bu konvoya katildi. Sonradansöyledigine göre "Bir sahilden öbür sahile" geçerek yapilan bu gez1, gunun kogullan göz önüne alindiginda, onun için gerçekbir serüven sayihrd1. Ílerikigünlerde bu geziyi animsarken "Amerika'nm en karanhk yerlerinde kamyon ve tank'la yaptigimiz bir gezi" deyirnini kullanmigt1. Yolculuk 1919 Temmuz aymin Tsinde, Beyaz Saray bahçelerinin hemen güneyindeki Zero Milestone'dan ba lamigti. Kafiledekirk iki adet kamyon, personel, gözlem ve kepif sorumlusunu taç1yanbeg adet araba ve motosiklet, ambulans, tankerler,seyyar mutfak, seyyar onanm atölyesi ve kegif kamyonlan olmak üzere bütün bir tim vardi. Ulayimaraçlari, Eisenhower'in görügüne göre lisan ve sürme yetenegi açismdan, içten patlamall motorlardan çok at sürmeyibilen sürücülerin elindeydi. ilk üç gün, konvoy saatte ancak alti mil mesafe kaydedlyordu. Bu hiz Eisenhower'i memnun etmemig, "Bu yeterli degl, en yavag tren bile daha çabuk yol ahr" demigti. Gezi tutanagtndan anlagildigna göre kafilede giderek birçok kmk dingil, kopuk vantilatör kaylglan, bozuk ate§leme bujilerí ve yanmly fren balatalan birikmeye baglamigti.Yollara gelince, her çe§it yol vardi. Eisenhower'in deyimiyle "Vasattan tutun da yol bíle denemeyecek çegitli vastflarda yollar vardi." Eisenhower bu yollan pöyletarifetmigti: "Bazi yerlerde agt:yük taglyankamyonlar yolun kötü olugu yüzünden zeminin içine saplamyor, böyle durumlarda bizim çelik paletli traktörleryardimiyla bunlan teker teker balçiktan digan çekip çikarmamiz gerekiyordu. Öyleoluyordu ki bazi günler altmig, yetmig ve hatta yüz mil yol almay1planladigimiz halde, sadece üç veya dört mil yol kat edebillyorduk." Washington'dan 7 Temmuz'da hareket eden konvoy ancak eylül aymm 6'smda San Francisco'ya ulagmigti. Kente ulagan kafilenin särücüleriönce geçit resmiyle kargilandilar.Daha sonra da California Valisibir konugma yapacak ve bu konugmada konvoya katilanlardan "Olümsüz KirkDokuzlar" diye söz edecekti. Eisenhower ise bu siralar süreklí olarak ileriye yönelik dügüncelerle doluydu. Sonraki yillarda o günleri ammsarken göylesöyleyecekti: "Bu eski konvoy bana iki-yön1ü, lyi inga edilmig karayollartm dügündürmeye baglamigti." Nitekim aradan otuz beg sene gibi bir süre sonra Eisenhower, Amerika Birlegik Devletleri Bagkam sifatlyla,genigkapsamh bir yurtiçi karayolu sisteminin öncülügünü yapmigtir. Ancak 1919'da, Eisenhower'in çok yava; 202
yürümekte olan "Amerika'nm En Karanhk Yerlerinden Geçme" görevi,yeni bir çagm doguçunu simgeliyordu: Bu çag Amerikan halkimn motorizasyon çagidir. I
Yolculuk Yüzyill Henri Deterding 1.916'da Shell Sirketi'nin Amerika'daki bir üst düzey yetkilisine yazdigt mekbir yolculukçagidir.Savagmyarattigi huzursuzluklar tupta göylediyordu: "Yaçadigimizyüzyil yolculuga duyulan gereksinimidaha da pekigtirecektir." Bu sözler Birinci Dünya Savagi'mizleyen günlerde çarçabuk kamtlanmig ve sonuçlan itibarlyle sadece petrol sanayiini degigtirmekle kalmayip, Amerikan yagam tarzimve sonra da global yagami degigtirmigtir. Degigim gagirtictbir hizla olugmugtu. Deterding'in bu tahmini yaptigi l916 yilmda, Amerika'da kayltli oto sayis13,4 milyonu bulmugtu. 1920'lerdeise bang devrinin getirdigi refahla el ele, strada bekleyen oto sayisi çok daha artan bir hizla büyüyordu. Su on yllm sonuna gelinceye kadar Amerika'da kayltli araba sayisi23,1 milyonla patlama yapmigtl. Bu arabalartn her biri.her gelen yeni sene ile giderekdaha uzun bir yol kat etmeye baglamigtl. araba bagma ortalama 4500 mil yol almdigt halde 1929'da bu say1ortalama 7500 mil'í bulmugtu.- Sunuda ilave etmek gereklidir ki, bu arabalann her biri benzinle çaligmaktaydi. Artik Amerika'tiin yüzü otomobilleriniggali ile degigmigti. Only Yesterdaydergisinde yazar Lewis Allen, 1920'lerin yeni görünümünün bir portresini çizmig,bunu gu sözlerle tanimlamigti: "Bir vakiller sadece yakm' olduklan için geligiprefaha kavugmug köyler gimdiiktisadi kansizlikla sönüp gidiyor.Route ó l yolundaki köyler ise garallarla,benzin istasyonlan, sandviç büfeleri, tavuk-restoranlanyla, çay evleri, turist dinlenme yerleri, kamp b0lgeleriyle geliiyor ve buralardan hayat figkmyor. §ehiriçin çaligan tramvaylarise, çoktan ortadan kalkt1. Demiryolu üstüne demiryolu yapillyor... Bu on yllin baglangicinda binlerce kentte dörtyol kavgaklan, yol ve ana caddelerde trafiginkontrolü için sadece tek bir trafik polisi yeterli oluyordu. On yllm sonunda ise, inanilmaz bir fark olmug: Kirmizi ve yegil trafikigiklan, san uyan igiklan, tek yönlü caddeler, otobüs duraklari, her gün biraz daha sikilagan park yeri kurallanyla ve her cumartesi ve pazar günleri ögleden sonra Main Street dolayinda yogunlagan pinltth bir trafikakiqu. Bütün bunlar buhar çagmdan benzin çagina geçildiginin bir igaretlydi." Otomobil devriminin Birle ik Devletler üzerindeki etkisi diger bütün ülkelerdekinden çok daha güçlü olmuytur. Takvimlerin 1929 yll1mgösterdigi günlerde, dünyada mevcutotomobilsay1sttoplammmyüzde 78'i Amerika'daydi. Aym yll Amerika'daki her motorlu araca beg kigi düüyordu. Ingiltere'de ise bu say1araç bagma 30 kipi, Fransa'da 33, Almanya'da 102, Japorlya'da 702, Sovyetler Birlig'ndeyse, araç bagma ó 130 kipiydi.Amerika tartigmasizen önde giden benzin beldesiydi. Petrol endüstrisinin geligimindeyaganan degigiklik de bundan daha az dramatik sayilamaz. 1919'da Amerika'mn toplampetrol talebi günde 1,03 milyon varilken, 1929'a gelinceye kadar 2,58 milyon varile çikacak,bagka bir deyimle iki buçuk kat artacakti. Aym süreç içinde petrolün toplamenerji tüketimi içindeki pay1yüzde 10'dan yüzde 25'e çikmigtic Bunlardan daha fazla tüketimi benzinde görürüz. Su yillar içinde benzin tüketimindekiartig dört katma yükselmigti. Benzin ve mazot bir arada 1929 petrol tüketimitoplammmyüzde 85'ini olugturmuytu. Gazyagina gelince,digerleri ile kargilagtinidigmda, üretimi ve tüketimiaçismdan bir hayigigt" artik li ihmal edildigi söylenebilir.Bir zamanlann yakit"a biralayordu. yerini -1919'da
'demiryoluna
"yeni
"yeni
Benzinin Sihri Amerika'nm otomotiv kültüre dönügmesinde, gerçekten çok önemli diger bir geligmekendisine egliketmigtir. Bu, yeni ve yeni yagam tarzi ile ortaya çikmig ve uygarhgm yeni mabedi sayllan benzin satig istasyonlarmm doguçu ve geligmesidir.1920'lerden önce benzin çogunlukla "yakit"
203
sahiplerimotor yakitmi tezgâhmaltma veya dükkâmn arkasinda bir yere yerleptirdikleri teneke kutularda veya benzeri kaplarda muhafaza ederdi. Ürünüzerinde herhangt bir firma adi bulunmazdi. Bu nedenle motorlu araç sürücüsü gerçekten benzin mi aliyor, yoksa dügük kaliteli nafta veya gazyagi kangtinlmig bagka bir ürün mü satm allyor emin olamazdi. Su tür bir dagitim sisteminin bir özelligt de çok agir iglemesiydi. Otomobilçagmm emekleme günlerinde, bazi perakendeciler evden eve yakit taglyanbenzin vagonlanyla çahymayidenedi. Vagonlann sik sik patlamaegilimi göstermesiyüzünden bu sistem tutmamigtir. Sonunda bu dagitim iginin en mantikli yolu bulundu: Benzin istasyonu kurmak. ilk benzin istasyonu kurmanm gerefibirkaç deglçik öncüyle özdeglepse de, National Petroleum News dergisine göre¯buseçkin bulug 190Tde St. Louis'de kurulmuy olan Otomobil Benzin Sirketi'neaittir. Petrol ticareti konusunu igleyen bu dergi iç sayfalardanbirine silogtinlmigküçük bir öykü içinde "Oto sürücüleri lçin istasyon" baghgl altmda pu haberi duyurmuytu: "Oto sürücülerinirl Eu yöndeki deneme oto-benzinini dolaysiz almasimsaglayan yeni bir sistem geligtirilmektedir. çahymalan büyük bagarlyla St. Louis'de Oto Benzin Sirketi'nce yürütülmektedir."Yeni buluga yazarm dikkatini ilk çeken petrolcü ise, yaziyl okudugunda kendini tutamayipgülmüg, "Bu palavrayt okuyup kahkahayla gülün!" demigti. Derglde haberi duyuran yazara gelince, ilk istasyoSt. Louis'deki ikinci istasyonu görmek ona losmet olmadiysa da, Otomobil Benzin Sirketi'nin nunu görebilmigti. Onun gärügüne göre bu i; gerçekten bir palavraydt. istasyondedikleri yerde teneke bir baraka içinde birkaç varil motor yagt ve ahyap iskeleler üzerine kondurulmuy iki adet eski su depolarmdan bozma benzin deposu vardt Burada depolanan benzin bildigimiz su hortumunun yardimi ile ve yalnizca yer çekiminden yararlanarak, yanaçan arabalann depolarma dolduruluyordu. Ilk kurulan benzin istasyonlarmm hepsi açagiyukan ayni durumdaydi; küçük; çarpik, kirli, bir veya iki adet depo ile donanmig, sokaga zorlukla çikabilmeyisaglayan dar geçitli harap yapilar. Benzin istasyonunun gerçekten büyüyüp düzenli bir hal almasi için 1920'li yillan beklemek gerekmigti.1920'de ise, 100.000 benzin istasyonu kurulmuy durumdaydi. Bunlardan yarisi bakkal dükkânlari, magazalar ve hirdavatçilardt. Aradan on sene geçtikten sonra ise artik bu dükkânlann pek azmda benzin sat141yapillyordu. 1929 yilmda, benzin satan perakendeci firma sayisi yaklagik300.000'e ulagmigtt.Bunlann da hemen hemen hepsi gaz istasyonlan veya garajdi.Otomatik benzin istasyonu sayisl ise 192 l'de 12.000kadarken, 1929'da 143.000'e ulagmigti, her yerde yay1lmigdurumdaydi; büyük kentlerin yol dönemecinde, kügük kent1stasyonlar lerin ana caddelerinde, köy kavgaklarmda artik sik sik benzin istasyonlanna rastlarnyordu. Bu isistasyerleri",Rocky bölgesi batismdaysa tasyonlaraRocky bölgesi dogusunda denirdi, 1921 Texas, Fort Worth'da, üç yonu" sekiz pompah ve sokaktan yllinda ayn girigiolan ünlü süper istasyonun açilmastyla bu küçük istasyonlarm gelecegi tehtikeyedügecekti. Yeni aç1lan süper istasyona kargin yine de modern servisistasyonu kavrarnmm gerçekyaraticisi California ve özellikle de Los Angeles'dir. Burada kurulan istasyonlar dev büyüklükteki igaret-yazilan, dinlenme tesisleri,sayvan denen kubbeleri, manzaralt konumu, kaldirimh girigyeriyle standard öncülük ettigi "Barut kutusu" diye anilanstanyapitta birer servis istasyonuydu. ShellSirketi'nin dard benzin istasyonlar1 tüm ülke düzeyiride §agirtici bir hizla filizlenip geligecek ve 1920'lerin batteries and accessories- (lastik, sonuna gelindigindeyalmzca benzin satigmdandegil akü ve aksesuar) sözcüklerinin bag harfleriyle simgelenmig TBA'dan da para kazanacakti. "Standard of Indiana" ise istasyonlan petrol ürünleri dipinda motor yagmdan mobilya cilasma, dikig makinesi yagmdan elektrikli süpürgeye kadar her çeyit mal satan çok daha büyük ticaretmerkez1erine dönügtürüyordu. Daha sonra bulunan yeni tip bir pompa ülke çapmda günün modast olacakti. Pompa, benzini tepesindebulunan cam bir kâsenin igine itiyor ve benzinin alop mügteri tarafmdangörülüyordu. Bundan amaç ürünün salligi konusunda mügterlye güvence vermekti. Böylece, servis istasyonlannm yaygmlagmasi ve rekabetin de kizigmastyla istasyonlar kendükkârilarda satthrdi. Dükkân
"servis
"doldurma
-tires,
204
diferine birer isim bulup, yeniçagt simgeleyen igaret ve tabelalar astilar. Texaco "Yildiz", Shell
"Denizkabugu",Sun "Parlak Elmas", Union Phillips Socony."Uçan At", Gulf"Portakal Renkli Küre", Standardof Indiana "Kizil Taç", Sinclair "Brontosaurus" (Jeolojidedinozor neviden bir hayvanL JerseyStandardvatanseverligi yansitan larmizi, beyaz, mavi renkleri, isim veya simge olarakkabul ettiler. Rekabet, petrol girketlerini millikipiliklerinin garantisiolarak bazi ticarimarkalar kullanmaya zorlamtytir. Bunlar dinsel resimleri andiran ikonlar gibiydl.Sürücülerin yabancihk duymamasma, kendilerini güvencede ve oraya aitmiggibi hissetmelerine yarayan bu igaretler uzun bir kurdele gibi,Amerika'yi bagtan baça kat eden yollarda asil dururdu. Benzin istasyonlan aym zamanda bir uzmamnbelirttigi gibi biliminin geligmesine.ve büyümesine "Amerika'mn katkisi" olan yol haritalarmin ortaya ç1kmasmada yol açmigtir. Özellikleotomobiller için çikanlmigilk yol haritasi büyük bir olasihklal 895'te Chicago Times Herald'deyayinlanan ve gazetenin düzenledigi elli dört mil mesafeli otomobil yangl için hazirlanmig haritadir. GulfSirketi 1914 yllmda Pittsburgh kentinde ilk benzin istasyonunu açarken "76",
"66",
"haritacillk"
yerel bir reklamci kendilerine bu benzin istasyonunun bulundugu yeri yol haritast üzerinde gös- . teren bir broqür basmayi teklifetmig ve basilan broçür otomobil sürücüleri için büyük bir kolaylik yaratmigti. 1920'11yillarda Amerikalilar'm arabalanile yollara dökülmesi ile birlikte yol haritalarikullanimi da yayginlagmigve otomobillerin vazgeçilmezbirer parçasi olmuglardir, Bu arada mügterileri çekmek için benzin istasyonlari yeni buluglar peginde kopuyordu. 1920 yilma gelindiginde, Shell Sirketi'nin California kolu, çaliçanlanna ücretsiz üniforma dagitmayave bu üniformalart haftada üç kez ücretsiz temizletmeyebaglad11ar.Ìstasyonda çaliçanlarm görevyerinde dergi, gazete okumalari ve mügteridenbahyig almasiyasaklanmigt1. Shell§irketi çaliganlanna"Lastiklere hava ve radyatöresu servisininhalkin onlardan bekledigi bir hizmet oldugunu, bu hizmetîn Shell mügterisi olsun veya olmasm, herkese hiçbir ayinm gözetmedenyapilmasi gerektigini" telkin ediyordu. Sene 1927yi buldugunda ise art1k istasyonu saticilari" diye anilmakta olan çaliganlannmügterilere "Lastiklerinizikontrol etmemi ister misiniz?" diye sormasi âdet almugtu. nymalan istenen diger bir yenilik, mügteriye hizmet Çahganlardan verirken, kigiselfikir ve önyargilanm" igle kangtirmamalarlydi. Saticilar mügterilerin, Dogukökenli veya Latin kökenli olmalarma bakmadan herkese egithizmet vermek ve konuqurken argo dil kullanmamakla yükümlüydü. Eu arada yapilan yogun reklamcihk ve tamtimprogramlarimn da katk1slyla,yöresel ve milli servis istasyonlan yaygmlagtL Benzin satigmi en üst düzeye çikarankigi bir reklamci olan BruBarton'dur. Barton benzin satigim en uzak yörelere kadar ulagtirmayaçaligmigttr.Son derece ce otoriter bir ifadeyle konugan Bruce Barton'un yazmig oldugu The Man Nobody Knows (Kimsenin Tammadigt Adam) isimli yapit hem 1925 hem de 1926 ylllannda ülkenin en çok sat11ankitaplar listesinde birincf olmugtur. Eu kitap Barton'a neredeyse ölümsüz bir ün kazand1rmigttr. The Man Nobody Knows, Isa'yi ele ahyor Ye onun "Kudüs'teki akyam yemeginde sadece en popüler konuk olmakla kalmaylp", ayni zamanda iy yagantismm kurucusu" ve günün en büyük reklamcisi oldugunu kan1thyordu. Takvimler 1928 ylhni gösterdigindeBatton petrolcüleri muhatap alarak mucizesini yansitma girigimindebulunmalarim" istedi. Onlan zin doldurma istasyonlartnm kapisi önünde bir saat durup gaz almaya gelen mügterilerle konugmaya" çaglidi. Petrolcülerin haftada bir dolarcik benzinin yaçamlannda neler yapabilecegini, nasil sihirli olabilecegini kegfetmelerini isttyordu. Onlarabu görügleriniqu sözcüklerle anlattyordu:"Dostlarim, satmakta oldugunuz geyebedi gençlik çegmesinden gelen sihirli bir sirdir. Sagliktit Konfordur. Bagandir. Siz ise sattigimizm basit ve kötü kokulu, galon bagma birkaç sent degerde bir gey oldugunu samyorsunuz. Petrolü nefret edilen zorunlu bir masraf olarak dügünüyor ve bu simfa sokuyorsunuz... Ancak bu yanhgtit Kendinizi sizden bunu satin alan erkek veya kadm mügterinin yerine koyun. Sizin sattlglmZ benzinin onlarm yagammda nasil mucizeler yarattigim göreceksiniz." "servis
"kendi
"modern
"benzin
"ben-
205
:I
Bu mucize benzinin insanlan istedikleri yere götürebilmesinden ileri geliyordu. Artik insanlar benzin sayesinde istedikleri zaman istedikleri yere gidebiliyordu. Bu gerçekpetrolcüleri harekete geçlrenbir mesaj etkisi yaplyor, artik mallyetlerden, depolama konularmdan, envanterlerden, pazar hisselerinden ve kirli ve yagli üniformalardan korkmuyorlardi. Artik bu on yllm sonuna gelindigindebenzinin perakendecilerde satigiyaygmbir aligkanlik olmug,kutsal bir i; olmasa bile, büyük ve rekabete açik bir içkolu durumuna gelmigti.
"Teapot" Firtinasi Benzin flyati artik Amerikahlar'in çogunun yaçammt ve geleceginietkiler olmugtu. Bu nedenle 1920'lere gelindigtnde,benzin fiyatinm her yükseliginde bunun güncel konu haline gélmesive elegtiriler çekmesi-sankikural olmugtu. Bu olgu anmda basm tarafmdanhalka duyuruluyor, valiler, senatörlerve hatta devlet bagkanlarmca tartigmayaaçiliyor, Amerika Birlegík Devletleri hükümetince tahkik edillyordu. Öyleki, 1923 yllmda, yine böyle bir flyat artiginda, Wisconsin'de SenatörRobert La Follette, diger adl ile "Savaççi Bob," benzin flyatlarmayapilan zam konusunda Parlamento'da agir konugmalar yapmig, artiganeden olanlar için büyük cezalar istemigti. La Folpetrol girketlerindensalette ve bagh oldugu komisyon bu suçlamalarda halki uyarlyor dece birkaçi bile, gelecek birkaç sene içinde 1920 Ocak aymdanberi yaptiklangibi petrol flyatlarmda manevra çevirrneye devam ederlerse bu ülke halktnin bir galon benzin için en az 1 dolar ödemeye hazir olmalarmi" säylüyordu. Ancak bu sözlerden hemen sonra benzin üretiminde agin arti; yaganmasi flyatlan dügürecek ve SavaççiBob'un uyans1 fazla etkin olmayacakti. 1927 Nisan ayinda benzinin perakende flyati San Francisco'da galonu on üç sente, Los Angeles'de de on buçuk sente kadar dügtü. Böylece,La Fallette'nin mequm kehaneti gerçekleymemigti. Ancak gunu da unutmamak gerekir ki, La Follette, her ne kadar benzin fiyatlarindaki tahmininde isabetsiz olmugsada, bagka bir konuda hedefe tam isabet yapmigt1.Flyat konusundald tutumu, bu konudaki tahkikatlan kendini asil meggul eden bagka bir konu yaninda sadece küçük bir yan gösteridir. Gerçek gudur ki, La Follette için, Senato'da Haçli seferlerininöncülügünü yapan kigi ve ülke tarihindeen ünlü ve en acayipskandali ortaya çikaran grubun bagidir denebiKubbesi) skandalidir. lir. Su Teapot Dome (Çaydanlik Teapot Dome adlyla bilinen ve jeolojikbir yapiti andiran geklindenötürü bu Wyoming'de ismi tagiyanbölge, Birinci Dünya Savagi'ndan önce, Taft ve Wilson dönemlerinde, petrol rezervi" olarak aynlmig üç petrol yatagmdan (digerikisi California'daydi) biridir. Hatirlanacagt gibi o siralar·Amerikan donanmasimn kömürden petrole döndürülmesi gündemdeydive tartigmalaryapillyordu. Teapot Dome donanma yedegi olarak aynlm1; yataklardan biriydi. Amehemen aym günlerde yaganmt; ve rika'da süregelen bu tartigmalannbir benzeri de Ingiltere'de, Winston Churchill,Amiral Fisher ve Marcus Samuel glbi kipileri uzun zaman meggul etmigti. Amerikalilar da Íngilizler gibi petrolün kömür kargismdaki üstünlügünü kabul ediyor ve konu üretim oldugunda Amerika'mn ne denli avantajli oldugunu da biliyor, fakat tiplo ingilizlergibi bir anda" petrolün tükenecegiolasiligmdan korkuyorlardi. NitekimAmerikah bir donanma yetkilisi göyle diyordu: "Kritik bir anda petrol bulamamak demek... filonun hareket yetenegininolumsuz etkilenmesi ve tüm milletin güvenliginin yok olmasidemektir." Ya en ihtlyaç duyuldugu kritik bir anda petrol birden tükenirse? Ancak, tüm bu dezavantajlara karym petrolün sagladig yagamsal avantailara kargi konulamadi ve Amerikan filosunu kömürden petrole d0ndürme karan almd1.Bu karann uygulanma tarihi ingiltere'yleaym ylla, 1911'e rastlar. Aym yll, petrolle ilgili kugkulann giderilmesiamaciyla, Washington hükümeti, potansíyel üretim bölgeleacil bir durum için, petrinde donanma için petrol rezervi yapmayagirigti.Amaç rol stoku bulundurmak" ve bunu ancak savag ve kriz gibi hallerde kullanmakti. Petrol rezerv bölgelerinin tesis igi pek kolay olmamigtl. Washington'da uzun mücadelelerin yaçanmasma ne"büyük
"donanmamn
"kritik
"beklenmeyen
206
den olmuytu.Ayrica bunlarm kismen de ola özel tegebbüslerceigletilmesi konusu da tartigilmigti. Tartigmayirminci yüzyil Amerika'sinda devam etmekteolan kamu politikasmm tipik bir parçasi gibiydi. Bir lasim Amerikall kamuya ait topraklardakikaynaklarm özel tegebbüslerceigletik mesi yanhslyken, diger bir Amerikall grup kargi görügteydi ve kaynaklarm i§letilmeden- federal hükümet denetiminde tutulmasive korunmasindan yanaydi. 1920 yllinda Devlet Bagkanligi'na Cumhuriyetçiaday Warren G. Hardingegetirilmigtl. Hardinge'nin seçilme nedenlerindenbiri bir bagkana" benzemesiydi, iktidarageldikten bekleneni her da, bagkandan iki kaynaklar sonra, o yapti ve tartigmasmdatutucu taraflailerici taraf arasmda uyum ve denge saglamayaçahyti. Ne var ki, lçigleri Bakanligl'na New Mexico Senatörü Albert B. Fall'u atamigt1ve bunu yapmakla da kendini ele vermig, tutuculardandegil flericilerden yana olduguanlagilmigti. Fall'a gelince, baçanli ve politikaciolarak güçlü bir çiftçi aynve hukukçu derginin ca ve madenciydi. Bir tarifiyle"Öncüruhlu, fazla yontulmamty,.iki yumruguyla birden dövüge hazir, eski zamanlarda yagamig Texasli bir gerifebenziyordu." Säylentlye göre gençlikgünlerinde tipkiZane Grey glbi iyi silah kullamr, atiglanni çabuk ve isabetli yapardi.Siyah, genig kenar11gapkast ve atlara kargi duydugu merakla tipikbir Bati kovboyu gibiydi.FalPu böyle tanimlayanlarmkargismdaki muhalif grup olan tutucularsa,onu tamamen farkli bir gözle görüyordu. Günün önde gelen tutucu kanat mensuplanndanbiri onu mafyasi" olarak tan1mlamigti.Bu zat Fall'un lçigleriBakam olugu hakkinda gunlan80ylemigtir: Bakani ola"Íçigleri rak daha kötü bir adam bulmak belki mümkün olabilirdi. Ancak bu hiç de kolay olmazdL" Fall'un icraatlarmdan biri donanmamn petrol rezervini Donanma Bakanhgi'ndan ahp lçigleri Bakanhgl'na vermesidir. ikinciagamada rezervleri õzel girketlere kiralamak istiyordu. Fall'un faallyetleri dikkat çekmekteydi. Nitekim 1922 ilkbaharinda, kira sözlegmelerinin imzalanmasmdan hemen önce, bir gün, Standard Oll'den Walter Teagle, beklenmedik bir anda, Hardinge'nin tanitim kampanyasmi yönetmig olan ve o siralar Amerika BirlegikDevletleri Nakliye Kurulu'nun bagi Albert Lasker'inolisinde lieliriverdi. Teagle, Lasker'e gunlan söyleyecekti: "Anladigima göre IçigleriBakanhgi Teapot Dome bölgesini kiralamak için kontrat imzalamak üzere. Su da hemen bütün endüstri alanlarmda biliniyor. Ben pahsen Teapot Dome'la ilgilenmiyorum. Burasi Standard Oil New Jerseykolu için hiçbir anlam ifade etmlyor, ancak inamyorum ki Bagkan'm bunu bilmesi gerek. Bu konuda burnuma çirkinkokular geliyor." Biraz kugkulu da olsa Lasker Bagkan'a gidip Teagle'm mesajml iletti. Hardinge odasmda dolagmaya baglamigve "Bu söylentlyi daha evvel-de duydum. Ancak eger Albert Fall dürüst bir adam degilse, ben de Amerika Birlegik Devletleri için uygun bir Bagkan degilim" demigtir. Íki varsayimm da dogru oldugunu zaman göstermigtir. Sonunda Fall, Teapot Dome'u Harry Sinclair'e kiraladt Bu kontrat, Sinclair açismdan fazlasiyla memnuniyet veriti kopullarda yapildi; çünkü bu kontratla Sinclair'e garantili bir pazar -Amerika Birlegik Devletleri pazari- saglanmig oluyordu. Ayrica Fall, Edward Doheny'ye de bundan da daha genig kapsamli bir rezerv olan Californiarezervinin Elk Hill bölgesini kiraladi. Hem HarrySinclairhem de Edward Doheny Amerikan petrolcüleri arasmda en tamnmiggahsiyetlerdi. Her ikisi de mütegebbis igadamiydi ve kendi yeteneklerini kullanarak, köhne Standard Oil verasetidigmda en büyük igletmeleri yaratm1; yeni adamdi." Bunlardan Doheny'ye halk efsane kahraman1 gözüylebaklyordu. 1; yagamma ilk günlerde madenci olarak baglamigti. Maden ocaginda kuyuya dügüp iki bacagt da kinlmca, yataga mahkûm olmugtu; ancak yatarak geçen günleri boga harcamayarak hukuk.kitaplan okumuy ve kendini avukat olmaya hazirlamigti. Kendisinin aynca biçak kullanarak bir dag aslamyla dövügtügü de söylentiler arasmdadir.1920'li y1llarda artik Doheny büyük bir servete ve Standard Oil kahntisi girketlerinher birinden daha büyük bir ham petrol üreticisi olan kendi girketiPan American'a kavugacakti. Doheny i; yagaminda her iki partinin politikacilanna nüfuz etmeye ve onlarla dostluk kurmaya özen göstermi bunu kendine prensip edinmíptir. "gerçekten
"aragttrmaci
"iki
.
,
.
207
Sinclairde ayni dogrultudayd1. Kansas'ta küçük bir kasaba eczacismm oglu olan Sinclair kendisini eczaci olarakyetigtirmi ti. Ancak yirmi yagmdayken, bir spekülasyon sonucu aile mülkü olan eczanesielden gitmigti. iflasdurumuna dü§ünce önce maden donat11mlari için kereste satarak yagammi sürdürdü. Daha sonra da Kansas'm güneydogusunda ve Oklahoma'ninOsage bölgesinde küçük çapta petrol sahalari alim satimina yöneldi. Yatirimcilarm sempatisinikazanarak, küçük çapta petrolgirketterikurarak bunlan kiralamaya bagladt Çoküstün bir ticaretadami ile, hiç kimseye ve özellikle de yave güçlüve ikna edici, inandirici kipiligi, kendine olan güveni bag köpesi deylmiyle Meslektaglarindan birinin bir ödün adamdi. vermeyen tinmcilara Oklahoma'daki Pool'a Glenn hepsini yerdi." avucunda Elinde oturdugu daima onun ne varsa kegfedilmig O günlerde Oklahoma büyük olan yeni bir yatirmig ve sonunda servet edinmigti. "masanin
petrol yataklarma giderek, ürünün figkirmasive henüz boru hatlanna baglanmamasi nedeniyle, üstü bagi petrole bulanmig olarak varili on sentten ne kadar petrol bulduysa satin aldi. Petrolü çelikyapih petrol tanklarindadepolayarak, boru hattmm tamamlanmasim bekledi ve sonunda da petrolü varili 1,20 dolardan satmayi baçardt. . Birinci Dünya Savagi çikana kadar Sinclair tüm kitada en büyük bagtmsiz petrol-üreticisi olarakkaldi. Ancak satigini büyük, entegre girketlere yaptigi için, istedigt hedefe ulaçam1yordu. 50 milyon dolan bir araya getirip 1916'da sessizce kendi entegre petrol girketinikurdu. Sirket kisa zamanda mutlak söz sahikisa sijrede ülkenin en büyük on girketindenbiri olmugtu, Sirket yarigacak duruma geldi. Günler geçbi olarak ülkenin her yanmda i; sahasmdamücadele verip hiçbir engel tanimamaya önünde için tikçe yeni bir huy edinmig, istedigi ne varsa ele geçírmek baglamigtl ve bu dela da istedigi TeapotDome'du. lçigleriBakanhgt 1922 Nisan ayinda Doheny ve Sinclair ile, ortada dolaçan söylentilere kargm kontrat imzalad1.Tutuculardan birinden Raynaklanan söylentlye göre "Bay Fall bazi büyük çírketlerle karanlik iligkiler içindeydi." Senatör La Follette tahkikatagirigti ve tahkikat sonucunda, donanma mensuplarmdan rezervlerin Donanma Bakanhgl'ndanlçigleriBakanhg'na devrine kargi çikmig olanlarm uzak ve ücra istasyonlara sürülerekuzaklagtinlmigoldugu ortaya çikti. Bu gerçek La Follette'nin kugkulanni daha da artirmigti. Ancak bir sene sonra, 1923 Marti'nda, Fall'un lçiçleriBakanligi'ndan istifasiylabu kugkular kamtlanmaylp söylenti olarak kalmaya mahkûmolacakti. Istifa ettigi zaman halk içínde hâlâ tutarlive saygm kipiligiyletammyor, ancak bir taraftanda durumu giderekkugku uyandiran bir halk adami izlenimini verlyordu. Kugkuuyandtrma konusunda Hardinge Yönetimi gitgidebataga saplanmaya, skandallar ve yan11çuygulamalarlasuçlanmaya baglamigtl.Bizzat Hardinge kendisi suçlamalara muhatap oluaglZa yâ 111yordu. Söylentiler kargisinda üzüntüye kayor, bir metres tuttugu söylentisi agizdan dolagirken "Dügmanlanmla bir zorum özel düzlügünde Bagkani, Kansas aractyla pilan Devlet kendi dostlanm" diyecekti. yazik ki yaratanlar bag Bana edebilirm. yok, onlarla nasilsa ne sorun Francisco'da Doktorun söyledigine ölecekti. da aniden San Su sözleri sarf ettikten hemen sonra dehget, biraz utanç ve biraz da gag ölüm basina nedeni tikanmasi", göreyse göre BagkanYardimcis1 gelen hastalikti!" yerine ileri bir Olümündensonra kmliga kapilmig olmaktan "biraz
"damar
CalvinCoolidgegeçti.
Eu arada Teapot Dome konusunu Senato'dakiKamu Topraklan Komisyonu ele almig, tahkikata devam ediyordu. Ancak ortada henür suçu kanitlayan kesin delil yoktu ve halkin bir kisbardak suda yaratilan firtmadan" bagka mi bütün söylentilerin ciddiyetten uzak oldugunu, bir gey olmadigim söylemeye baglamigtt. igtetam bu sirada ilginç bazi söylentiler ortaligi kangtirdi. Teapot Dome'un kiralandigt günlerde Fall'un New Mexico'daki çiftliginde kapsamli ve paha11restorasyona girigtigiortaya çikt1.Aynca kumbarasmdan çikardigiyliz dolarhk banknottarla yakindaki bir çiftligisatm aldigt da kamtlanmigti. Su gerçekler bazi sorulara yol açti. Fallnasil olup da böyle birdenbire para içinde yürmeye baglamigti?Mali durumundaki bu beklenmedik degigme kendisine Israrla sorulup, bu konuda baski yapildigmda Fall, Washington Post yay1mcisiNed "bir
208
I
Mc Lean'den yüz bin dolar borç para aldigim söyleyecekti. Sinüzit hastaligmdan seyahat edemeyecek durumda olan Mc Lean'la konuçmak için Palm Beach'deki evine gidildi.Mc Lean borç para verdigini kabuledlyor,ancak Fall'un, hemen birkaç gün sonra, çeki bozulmamig olarak iade ettigini söylüyordu.Bunu izleyen günlerdedaha da can sikici söylentiler duyuldu. Sinclair'in sekreteriverdigi ifadede patronunun bir kere kendisine Fall için, isteyecek olursa kendisine yirmi beg otuz bin dolar kadar para vermesini söyledigini ifade ediyordu.Nitekim Fall bu parayi istemigti.Durumun bu geklialmasindan Sinclair bizzat tedirginolmug, gazetecileri atlatmakiçin önceden haber vermeden acele Paris'ten Versay'a gitmiçti. Asil bomba ise daha sonra patlayacakt1.24 Ocak 1924'te Edward Doheny Senato'yaverdisiyah bir giifadede, Fall'a bin dolar para verdigini,bu paray1bi2zat oglunun nakit olarak çanta içlnde" Fall'un olisine götürdügünü söyleyecekti. Dohenybu paranm kesinlikle rügvetolmadigim, eski bir dosta verilmig borç para oldugunu israrla söylüyordu. Yillarca önce ikisi birlikte altm aramaya çikmig, arkadag olmuglardi. Su arada Doheny Senato'ya Fall tarafindanimzalanmigoldugunu iddia ettigi, eski ve y1rtik, imza kismi eksik bir de not sunuyordu. Doheny imzall kismin kansi taranndan kasten kesilip saklandigim, bunun Doheny ölecek olursa Fall'u gayri müsait kogullarla gerí ödemeye mecbur etmemek, tedirginolmaktan kurtarmak için yapildigmi söylüyordu. Bu, yalnizca dostlukla dügünceli olugun karmast olan bir önlemdi. Fall ise ifade veremeyecek kadar hasta oldugunu söylecek ve bu bazi kimselere birkaç yll evvel olugan bagka bir olay1hatirlatacakt1. Aym Fall, 1920 senesinde Woodrow Wilson'un durumunu saptamakiçin Beyaz Saray'a giden iki senatörden biriydi. Beyaz Saray'a Wilson'un gerçekten bir krizden mi rahatsiz oldugunu, yoksa, söylendigi gibi, aklim mi kaçirdigtm tahkikiçin gidilmigti.lyte 1920'nin o an11angününde Fall BirlegikDevletler Baykam'na "SaymBagkan, hepimiz sizin için dua ediyoruz" demig ve Wilson'dan ancak duyulabilen bir sesle qu yamti almigtt: "Hangi yöne dogru Senatör?"Halk igte gimdi de Fall'un hastaligmm tahkik edilmesini istiyordu. Bu garip hikâyedeki gerçekler ortaya döküldükçe insanlarm itibarlari da saga sola savruluyordu. Bu arada tahkikat komisyonu Washington Post yayimcisiMc Lean ile Washington DC'den birtakim kipiler arasmda Palm Beach-Washington arast birtakim telgrafdegig-tokuçu yapildigmi da ögrenmigti. Senato Komisyonu kargismda ifade verenler arasmda geçmigteOklahoma'da tren soygunculuguyapmig biri bile vardL Bu arada Harry SinclairSenato'nun sorularma cevap vermeyi kabul etmediginden mahkemeye hakaret suçundan yargilamyordu. Durumunu kurtarmak için Bum Dedektiflik Bürosu'na bagvurup jüri üyelerinin itibarlanna gölge dügürmek istedi ve gerekçe olarak da Anglo-Sakson hukukunun aligilmigkurallarina uymadiklanm öne sürdü. 1924 yllma gelindigindeThe New Republic'in yazdigt gibiartik tüm Washington lanna kadar petrole batmly durumdayd1..." Gazete muhabirleri bundan bagka geydenbahsetmiyordu. Otellerde, caddelerde, yemek masalarmda konugulan tek konu petroldü. Kongre bütün öteki igleri birakmig,yalniz bu igle meggul oluyordu. 1924 Bagkanlik seçiminin yakm oldugu günlerdeCalvin Coolidge seçimi kazanmaya ve Beyaz Saray'a temelliyerlegmeye kararli ve niyetliydi.O agamadakiana petrol politikasi, konudan olanak verdigince uzak durmak ve böylece Teapot Dome skandalmmizlerini unutturmakti. Bu arada Coolidge'inyardimina ve savunmasma Cumhuriyetçi bir Kongre üyesi gelecek ve Coolidge'in Teapot Dome'la olan tek iligkisinin bir petrol lambast igiginm çekiciliginekapilmig olmasmdanfleri geldigini söyleyecekti. Demokratlar Teapot skandalmi geçerli bir seçim kozu olarak kullanmak istiyordu. Ancak, Calvin Coolidge'in siyasi gücünü halife almakla hata ediyorlardi. Diger yandan, kendilerinin de bazi ithamlarla yara alabilecegl olasillgmi görmezlikten geliyordu;,çünkü ne de olsa Doheny, Woodrow Wilson Kabinesi'nin en az dött eski üyesine elverigli partlarlayeni igler saglamigbir Demokrat'ti.Ayrica Woodrow Wilson'un damadt ve 1924 seçimlerindeDemokrattar'in ilk siradaki aday1William Mc Adoo'ya 1.50.000 dolar yasal dampma ücreti ödemigti. Ne var ki halk bu ücret konusunu ögrenecek ve bu yüzden Mc Adoo seçim gan"küçük
"omuz-
209
I 1
olacaktL Olaylar sini kaybedecek, onun yerine JohnW. Davis Demokratlar'm ön stradaki adayi geligiyor,söylentiler artlyordu. Bu arada Doheny'nin Teapot Dometahkikatkurulunun bagkam olan Demokrat Senatör'le Montana'da bir konugma yaptigt ve petrol konusunda ona bir de" bulundugu da ortaya çikmlytt Teapot Dome konusunda çikanlan firtma giderekgiddetlenirkenCoolidgede boydurmuyor, kargi saldinya gegiyordu. Hardinge'nin alt kadrosunu igten ç1karlyor,yanh; uygulama gerekçesiyle ihbarlar yaplyor, bu arada biri DemokratParti'den digeri Cumhuriyetçiler'den iki özel savctyi kadrosuna ahyordu. Seçim kampanyasi süresince kendini skandaldan uzak tutmayaözen gõsterecek ve 1924 Baykanlikkampanyasinda bu yüzden "Silent Cal" (Suskun Coolidge)namiyla anilacakti. Konulan görmezlikten gelereketkisiz b1rakmastratelisiuyguluyordu. Ve o güne dek de hiçbir konuda bu denli suskun olmamigti. Coolidge stratejisinde baçanli olmugtur. Belki gariptir fakat gerçektende tüm kampanya boyunca Teapot Dome skandall bir kez daha gündeme gelmemi tir. Ancak skandal unutulmayacak ve on yll süreyle daima belleklerde kalacakti. 1928'de, Sinclair'in düzmece bir girket olan ContinentalTrading yoluyla Fall'a birkaç yüz bin dolar para gönderdigiaç1gaçikacakti.Bu, Fall'un iki eski arkadagma yapmig oldugu hizmetler kargillgmda en az 490.000 dolar aldigimn karnti anlammdaydi. Nihayet 1931 yllmda, artik tükenmigolan açgözlü Fall hapse atihyordu. Bu kigi görevde iken yaptigi yolsuzluktan hüküm giyiptutuklanmig ilk kabine üyesidit. Sinclair'e gelince hem mahkemeye hem de Senato'yahakaret suçundan alti buçuk ay hapis cezasma mahkûm oldu. Hapse giderken yolu üzerindeki SinclairKonsolide Petrol Sirketi'ne ugraylp yönetim kurulu toplantisma katilacakti. Kuruldaki öteki müdürler kenoylarm1 belirtmiglerdL" Doheny ise masum bulundisini kargilaylp resmi bir davramgla, Ancak hapse hiçbir zaman mug, grmemigtic senatörlerden biri bu durumu yadirgayacak, Doheny'yi ima ederek "BirlegikDevletler'de bir milyon dolan hapis cezasma çarpmak mümkün olmuyor" diyecekti. "öneri-
"güven
L
I
Albay ve
ÖzgürlükBonolari
Tahkikatm ileri agamalannda düzmece girketContinental Trading'in ashnda bir mekanizma oldugu ortaya ç1kmig ve bu skandalm daha da büyüyerek genigyankilar uyandirmasma neden olmugtu. Bu mekanizmayla, önde gelen bir grup petrolcüye,kendi girketlerinin ürettigi petrol sati1 üzerinden "ÖzgürlükBonosu" adi altmda bir komisyon ödeniyordu. Harry Sinclair,komisyonun bir kisomi suspayt olarak Fall'a ödemig, yani bono vermigti.Komisyontm bir kismim da Ulusal Cumhuriyetçi Kurul almlyti. Ancak ülkeyi asil gagirtanAlbay Robert Stewart hakkinda ögrendikleriydi. Halk Amerika'mn en seçkin, en baçanli ve en güçlü petrolcülerinden sayllan Indiana Standard BagkaniAlbay Robert Stewart'm ÖzgürlükBonosu'ndan komisyon alanlardan oldugunu ögrendiginde gerçekten gok geçirmiggibiydi. Genig yüzlü, iri yaptli bíri olan Stewart bir vakitler Teddy Roosevelt'in organize ettigi Rough Riders (Sert Sürücüler) grubuna katilmigtt. Diger büyük petrol girketi bagkanlanmn aksine, hayatinda bir gün bile petrol sahasina çikmam14,bu yönde bir çaligmasi olmamigt1.Standard'a katildigt ilk günler girkette avukat olarak görev almig,hukuk alamndaki bilgisini girketinen üst düzeyinde bile uygulamak istemigti. Asimda bunda gaçacakbir tarafyoktu. Ne de olsa, dagilmadan evvel ve sonra petrol endüstrisi daima birtakim meydan okumalara maruz kaliyordu. Sinclair de 1907den beri Indiana Standard'insözü edilen her olayinda daima igin merkezinde olmugtu. Otokratik, buyruk vermeyi seven, mücadeleci yapistyla girkete savayma gücü agilamig ve 1920'lerde ülkenin bir numarall benzin pazarlaylcist olmuçtu. Halk arasmda "Albay Bob" diye anilan bu adam sadece petrol endüstrisinin degil, tüm Amerikan i; yagammin en saygm ve hayranlik duyulan liderlerinden olmuytu. Onun kadar seçkin birinin Teapot Dome pisligine bulagt1gmainanmak çok zordu. Ancak, yine de uzun yillar devam eden sorgulama sonunda bizzat bu 210
I
ige karigtigini, ContinentalTrading ve ÖzgürlükBonolanyla olan fligkisini itiraf ederek kendisinin de 760.000 dolarhk hisse aldigm3kabul etmíçtir.
Stewart'm Teapot Dome denilen arapsaçina her gün biraz daha battigi günlerde, Indiana Standard'in en büyük hissedari olan ve o güne dek girket idaresine kangmamig olan bir kipi, Stewart'a yöneltilen her eleptiride kendisini savunup temize çikarmasim"söylemigti. Ancak Stewart buna yanagmadt Ve nihayet 1928'de girketinbu en büyük hissedan Stewart'a kendini savunmak için her hrsatt verdigini, ancak onun bunu yapmadigmi, gimdi de artik Sirketten aynlmasi gerektîgini söyleyecekti. Sözü edilen hissedar "Junior"lakablyla tanman, John D. Rockefeller'in tek erkek evladidir. John D. RockefellerJr.kisa boylu, ciddi, münzevi yaradiligta biriydi. Babasma taplyor,onun tutumluluk konusundaki görüglerini candan benimseyip uyguluyordu. Brown Ûniversitesi'nde henüz çok genç bir ögrenci olarak okurken arkadaglan onu kendine ait peçetelerin kenarlarmt kivirip dikerken görmüg, çok papirmiglard1.Ancak daha da ilginç olan Junior'un annesi tarafmdan üzerinde nas11yetigtirildigidir. Annesi çok ciddi bir gekildeona bu ve iki kavramm anlammi ögretmigti. Dogru Ve dürüst davranmak Junior'unprensibiydi.Kendisi de babasmdan bagimsizolarak, sistemlibir gekildebagiglaryapmig, aile servetinin önemli bir kismini bu ugurda harcamigtir. Dogal olarak yine de aileye büyük bir servet kallyordu. Meggul oldugu öteki iglerden biri de çegitliyurttaglik igleri ve sosyal konulardi. Hatta bir defasmda, New York ili adma fuhug konusunda açilan bir sorupturmada görev alacak kadar ileri gitmigti. Genç Rockefeller, babasmm arkadagi" diye bilinen, ceza mabudesi" Ida Tarbell'le bile diyaloga girmigti. 1919 ylhnda bir kongrede kargilagtigtbu kadma son derece nazik ve terbiyeliyaklagmig, nerdeyse bir gövalyegibidavranmigti. Aradan birkaç yllgeçtiktensonra, babasi hakkmda bir kitap yazmayi planladigtm, bu kitapta kendisinin babastyla yaptig1konugmalari esas almak istedigini söyleyerek IdaTarbell'den seri halindeki bu konugmalari gözdengeçirmesinirica etti. Hatta içini kolaylagtirmak için gereken materyali Tarbell'in Manhattan Gramercy Park'taki apartmanmabizzat kendisi götürdü. Yazar bu belgeleri inceledikten sonra baba Rockefeller'in konugmalarmda yanh davrandigmt, kendisine yapilmig tüm suçlamalan kenara ittigini Söyleyecekti: "Junior"bu yamta inanmig görünüyordu.Bir meslektagma yazdigt mektupta verik sözlere "Bayan Tarbell biyografi notlarini son günlerde tekrar okudu, kugku yok ki u yer Öyleanlagiliyorki bu yayini bugünkü eksik gekliyleve dengesiz d aha loymetlidir. onun görügleri durumuyla gimdilikyaymlamamamiz daha iyi olacak." Aradan dört yll geçip 1924 yllma gelindiginde genç Rockefeller kendisini çok etkileyip harekete geçiren bir olayla karç11açacakt1. Bu, Indiana Standard girketi'nin yolsuzluk iddialarma kaiddialarlyla nasil sarsilip haolaylydi. yolsuzluk yillarda Tarbell eski Ìda Geçmig tröst'teki rigmasi rekete geçmiçse,bu defa da Sunior" aynen Tarbell gibi, hatta ondan daha fazla sarsilip harekete geçmigti. O insanseverligi meslek edinmigtí ve asla bir petrolcü degildi. O Ikadar ki Standard Oil'den çikmigtüm küçük girketlerin iglerine kangmamay1, sorunlarmdan uzak kalmayi tercih imajmdaydi. Siinetmigti. Ülkedeki birçok kipiiçin babasi hâlâ geçmigte yagaml; di ise sahneye oglu çlk1yordu.Ama tamamen farkh bir görününide, farkl1 giysiler içinde - ve bir reformist olarak. Bu reform igigmi Indiana Standard'in da kalbine kadar götürmekte de azimliydi. Albay Stewart olayinda, Senato Komisyonu'na verdigt ifadede asil önemli olanin girketinve endüstrinin dürüst olmasi gerektigini söyleyecekti. Ne var ki Rockefeller girkette hisselerin yalmzca yüzde 15'ini elde tutuyordu. Stewart kendi istegiyle istifa etmeyi reddedince, Rockefeller onu bertaraf etmek için kargi saldirlyageçmigti.Albay bu saldinya acimasizca kargthk verdi: gösteririm" dedi... "Eger Rockefeller'ler savagmakistiyorsa ben de onlara nasil savagilacagLm Bagarilarla dolu bir i; geçmigi vardi; liderlik yaptigi son on sene içinde girketin kâr orani dört kat de, lyi bir amaç ugrunda sarf etmek için ekstra bir pay ve igten hisse istemigti. Baartmigt1. Simdi zilanna göre bu olup bitenler Dogu ile Bati arasmda petrol egemenligi için yapilan aci bir savag"kendisine
"görev"
"sorumltiluk"
"bayan
"iftirac1
"kötü-karakter"
211
Bagkalan ise, savagm,tüm petrol endüstrisinin kontrolünü garantilemek için, Rockefeller'ler tarafmdançikanldigmainanlyordu. Ancak Rockefeller'lerpay konusunda fazla sorun çikarmiyor, para degil zafer istiyordu. Bu nedenle lyi organizeolup,etkin bir kampanya yürütmüglerdi. Artik SteSonuçta 1929 yin Marti'nda onlar kazandi ve hissedar oylarmin yüzde 60'mi ald11ar. wart saf digt edilmigti. ßu mücadelede JohnD. Rockefeller Jr. ige dogrudan müdahale etmig ve açikçagözlendigi gibi,babasmin kurdugu Standard Petrol Tröstü'nün devami olan küçük-girketin sorunlannda aktif bir rol oynamigti. Bunun kâr saglamak gibi basit bir amaç ugruna degil, petrol endüstrisinin itibarmi kurtarmak, bu endüstriyi hükümetten.veya kamudan gelebilecekyeni saldinlara karçi korumak ve nihayet Rockefeller admm vakarli ismini güvenceyealmak için yapmigti. Su çabalanndan dolayt bir hayli de eleptirilmigtí.Kizgm bir Stewart yanhsi Rockefeller'e yazdigi mektupta "Eger Standard Oil Sirketi'nin ilk günlerine ait babanizin performans kay1tlarma bakarsaniz sayfalarm kara lekelerle kapit oldugunu, bunlann Albay Stewart'a yönelttiginiz suçlamalardan on kat daha kötü oldugunugöreceksiniz. Dünya yüzünde ihtiyar Rockefeller'in elli yll önce igledigi günah kalmttlarim temizleyecekyeteri kadar sabun bulunmadigt kamsmday1m.Bence bagkalannin ve kendinden daha iyi olanlann karakterini lekelemeye ancak elleri temiz olan insanlar cüret etmelidir" demigti. Sir üniversite profesörü ise ayn görügteydi. Yazlholarak ifade ettigi kamsma göre, "Halkm mutlaka dürüst i; yapma konusunda egitilmesi gerekiyorduve gimdibu en iyi gekildebaçanlmigti. Yapilan bu igi ne bir üniversite vakfi ne de aragtirmayla edinilen destek yapabilirdi." Artik Amerikan kapitalizmi ve petrol endüstrisi eskiden oldugu kadar açgözlü davranmayacakti. Bundan böyle birkaç vurguncunun serveti degil, endüstrinin gelecegi gözetilmeliydi ve petrol en-düstrisi kamuoyunda saygmbir imaj yaratmahydi.Yine de gunusöylemek dogru olur: Genç Rockefeller'in elleri her ne kadar temiz kalmigsa da, TeapotDome skandalmm oyunculan Fall ve Doheny'den Sinclair ve Stewart'a, petrol sanayii imajmda olumsuz izlenim b1rakm1;lardir.Bu açidan onlann kamuoyunda, eski Standard Oil Tröstü'nün biraktigi yerden ige devam ettikleri tL
izlenimí yerlegmigtir.
Jeofizikve Sans "yeni
Otomotiv çagi baglannda Amerika'da yakit" stokunun bitmekte olduguna inanan pek çok kigi vard1. 1917-1920 yillan arasinda, keyfedilen petrol yataklan genellikle yeterli olmaylp düg kirikllgl yaratiyordu. Günün önde gelen jeologlanAmerika'dapetrol üretiminin tükenme simnna dayandigim üzillerek ifade etmekteydi. Birinci Dünya Savagisonunda petrol arzma yapilan zorlama, ottaya bir de antma konusunda kitligm yakm oldugu dügüncesini çlkarmigtl. Rafinerilerden bazilan ham petrolün az olugu nedeniyle kapasitelerinin ancak yüzde ellisiyle çaligabiliyordu ve ülkenin çegitli yörelerindeki yerel perakendeciler de sürekli gazyagi ve benzin sikmtisi çekmekteydi.Gerçektende petrol siktntist sanayide en temel konu olmug, StandardOil New Jersey kolundan Walter Teagle, bir defasinda soruna deginirken ham petrol stoklan üzerindeki karamsarligLn petrokülükte kronik bir hastalik haline geldigine dikkat çekmigti. Ancak tekerleklerbir kere dönmeye baglamigti. Çllgm bir çabayla yeni petrol yataklanarakithk beklentisi içindeki halk bu korkuyla gayretegeliyor,ayricafiyatlann giderek artmasi niyor, bu çabalaridaha da körüklüyordu. Ham petrol sikmttsindakirafinericiler 1920yllina kadar, varili 1,20 dolar olan Oklahoma ham petrolünü 3,30 dolara ç1karmigtL Bu arada kazilan kuyu sayisi da rekor düzeyi bulmugtu. Petrol bulmada uygulananteknolojide de geligme olmuytu. 1920 yilma kadar petrol endüstrisinde uygulanan jeoloji leoloji"niteligindeydi. Gelecege ait tahmin haritalan ve petrol saptamalari gözle görülür arazi esasma dayandmlarak yapihrdt. 1920 yllma gelindigindey"yüzeysel
212
se yüzeysel jeolojibirakillyor,petrol bulunan yerlerin saptanmasmda daha bilimsel bulgulara bakihyordu. Artik petrol arayicilann, yeraltmdakimaddelerin petrol içerip içermedigini tahmin etmeleri için yerin altml mutlaka gerekiyordu ve bunun için bir yol bulmak artik art olmuytu,igte bu olanagmigiderek geligmekteolan jeolizikbilimi saglamlyttr. Birinci Dünya Savagi'ndauygulanmigolan teknolojidekijeofizikyeniliklerinin birçogu petrol alanmda da kullanilmigttr. Bunlardan biri "Burmah Terazi" aletidir. Eu alet yüzeydekibelirli noktalardaki yergekimidegiçmelerini ölçer ve bu suretle yeraltmdaki maddelerin neler oldugu konusunda saghkh bilgi verir. Sava; öncesinde bir Macar fizikçinin yapipgeligtirdigibu aleti ilk defa Birinci Dünya Savagi'nda Almanlar Romanya petrol yataklanm yeniden üretime sokmada kullanmigtir. Yeni buluglardan bir bagkasi da, dünyanm manyetikalanda kalan bölgesindeki di"görebilmeleri"
"görebilme"
key bilegimlerin degigmelerini ölçen manyetik alettir. Bu alet yeraltinda hangi maddelerin bulundugu hakk1nda saglikli bilgi saglar.
Bunlar arasmda sonradanen güç1üpetrol arama silahi oldugu kanitlanmig alet ise sismograftir. Sismografilk defa on dokuzuncu yüzyil ortalarindadepremleri kaytt ve analiz etmede kulBirinci DünyaSavagi'ndasismografi Almanlar devreye soktu ve dügman topçu kuvlan11migti. Vetlerinin yerini belirlemede kullandtlar. Daha sonra alet Dogu Avrupa'da petrol sanaylinde uygulanmigtir. Kirilmasismolojisi ise BirlegikDevletler'e ilk dela 1923-24 yillannda bir Alman girketi tarafmdantanitilmigtl.Bu metot uygulandiginda, önce dinamit patlatillyor,patlamasonucu olugan enerji dalgalari yeralti maddeleriarasmdan geçerekkinldiktan sonra denen dinleyici kulakliklannca yerüstündeki istasyonlarda dinleniyordu. Böylece Kirilma Sismolojisi, büyük olasilikla petrolün bulundugu yeralti tuz kümelerinin saptanmasmdayararli olmugtur. Kmlma Teknigi ile yaklagik aym günlerdetamtilanve çök geçmedenonun tamamlayicis1 olan Yansima Sismolojisi yeraltmdaki kayalardan yansiyan dalgalan kaydeden metottur. Su metot her tür yeralti maddelerinin gekilve derinliklerinin saptanmasimsaglar. Böylece yüzeysel bulgular ne olursa olsun, petrol aramadayeni ve koskocaman bir dünyanm kapilan açilmigti. 1920'll yillarda büyük petrol yataklarmm çogu hâlâ yüzeyseljeolojimetoduylabulunmugsa da, jeofizikmetotlar her gün biraz daha önem kazanmakta ve hatta geleneksel metotlarla yapilan petrol aramalarinda bile glderek daha çok uygulanmayabaglamigti.Artik petrolcülerin yeraltim çaresini gerçekten buldugu söylenebiliyordu. Yeraltim görebilmemetotlartnailaveten yerüstünü görebilmede de bir hayll yenilikler yapilml§tL BüyükSavag süresinde Avrupa'dakimuharipler askeri kuvvetlerin yerini tespit için havadan denetleme metodundan yararlanmiglardi, Bu teknikçarçabukpetrol sanaylinde de uygulanmig, böylece geni; yüzeysel jeoloji taramasiyapmak mümkün olmugtu. Bu metot mutlaka havadan uygulanan ve yerde bulunan birinin hiçbir gekildeuygulayamayacagt bir metottur. Daha 1919 yllmda Union Petrol Sirketi, Amerika Kegif Gücü'nde çaligttrmak ve California arazisînin fotografim çekmek üzere, evvelce Fransa'da hava çaligmalan yapmt; iki uzman tegmeni kadrosuna almigti. Yeni buluglar arasinda bir bagka yenilik de mikropaleantoloji denen mikroskobik fosilleri analizetme metoduydu. Bu metotla farkli düzeylerdeki derinliklerden ahnmig fosillerin analizini yapmak mümkün olabiliyordu. Eu teknik aynca yerin binierce feet derinindeki tortulann tipi ve ya§1haklanda da bazi degerli igaretler saglayabiliyordu. Yeralti ve yerüstü teknolojik ilerlemelerle petrol çikarmateknoloyisinin kendisinde de önemli bazi ilerlemeler kaydedilmíçti. Sondajin daha çabuk, daha bilgi saglayici, daha derinlerde yapilmasma olanak verdigi için daha genig kapsamh petrol çikanlmasmi saglamigtir.1918 senesinde kazilan knyulann derinligi en fazla alti bín feetti. 1930 yllma gelindiginde ise on bin feeti bulmuytu. Sunuda hatirda tutmak yerindedir ki, bütün bu uygulamalardason bir faktör bagrolü oynuyordu. Hiçbir zaman analiz edilemeyen fakat görüldügü kadanyla petrolcülükte her zaman için var olan bu faktörün adi çanstir. 1920'li yillarda gansinçok önemli.rol oynadigt kugkusuzdur. Öyleolmasa bu on yil içinde bu kadar çok Amerikan petrolünün çikarildig1 gerçegi nasil izah edilebilir? "jeofon"
"görme"
.
213
'I -I
I I I
Bu teknolojik kegiflerin en önemlilerinden biri de Los Angeles'in hemen güneyinde, Long Beach arkalannda 365 feet yükseldigindeki "SignalHill" adli tepede yapilmigtl. Bu tepenin en uç noktasmdan bir kez yerli Kizilderililer'in CatalinaAdas1'nda yaçayan soydaylanna igaret verdikleri söylenir. Sonrakiyillarda bu tepe gayrimenkulsabiplerinin gözünde daha da deger kazanacakt1. 1921 ylli Hazirani'nda buradaki arazinin yerlegmeye mahsus küçük arsalar halinde parsellenmesi igleminde Shell'eait bir kegif kuyusunda, l no'lu Alamitos'da birdenbire bir patlama oldu. Eu patlama ve kepif ülkede sanki bir firtina, bir panik yaratmigti. Daha önceden ev yapmak isteyenlere sattlmig arsalar yeniden satiga çikanliyol;petrol girketleri ve emlakç11aryeni kontratlar yapmak için arsa sahiplarinin peginedügüyor, kisaca Signal Hill'depara su gibi harcanlyordu. Parseller o kadar küçük, tahtadan yapilmig iskelelerse birbirine o derece yakmdi ki bu iskelelerin ayaklan birbirine takillyordu.Petrol kazisi yapmak isteyenler bu ige çok hevesli olduklarindan arazi sahiplerine bulacaklan petrolden yüzde 50 hisse vermeyi daha kaz1yabaglamadan kabul ediyordu. Willow Street semtindekimezarlikta aile mezarlan bulunanlar mezar alti kaziya izin vermeleri koguluyla hisse çeki ahyordu.Petrol çikaracagmatamameninanmt; olanlar.daha kazisi bile yapilmamig bir petrol kuyusunun altida biri üzerinden beg yüz binlik tek bir hisse almakla zengin olacagmagerçekteninaniyordu. Signal Hill zamanla o denli ün kazandi ki, bu topraklari satm alanlann bazilan bile yaptiklari yatirim üzerinden epeyce para kazand11ar. Signal Hill, Los Angeles ve civarmda yapilan birçok büyük kegiften sadece biri, fakat en dramatik olamdir.Eu kegifler 1923'te California'yi ülkenin bir numarall üretim yapan ve dünyada gikanlantüm petrolün dörtte birini üreten eyalet yapmigttr.Durum bu oldugu halde yine de havada petrolün yakmda bitecegi korkusu vardi. Petrol endüstrisine ait bir çaligmanmyapildig 1923 yihnda, Federal Ticaret Komisyonu uyanda bulunuyor, petrolde hizh bir dügüç kaydedildigni bildiriyordu. Ancak gariptir, aym sene, son on yll içinde ilk dela olarakAmerikan ham petrol üretimi yurti i ihtiyacim agmigtir.
Nüfuzlt1 Îçadami Harry Doherty petrol yaçammda gariplik sembolü olarak tanmmigtl. Genig çerçeveli kocaman rolü oynamak için sahgözlüklerive sivri keçi sakall ile maddeci bir igadammdan çok Hizmetleri Sirkeneye çikmly bir aktöre benzerdi. Yine de kendisi 1920'lerde, içinde Sehircilik igadamlarmdan biriti'nin de bulundugu dev bír girketlergrubunu kontrolü altma almly büyük dit. Günün yazarlanndan biri Doherty'yi Horatio Alger'in öykülerindeki "Haberci Ned"e benzetmig, onun WallStreet'teki en yakin benzeri oldugunu söylemigtir.Bu benzetme gerçekten de yerindeydi. Doherty çalgma yaçamma dokuz yagmdayken, Ohio, Columbus sokaklarmda gazete satarak baglamigtir.On iki yagmdayken de okulu terk etti. Bir seferinde belirttigine göre baglayah daha on gün dolmadan okuldan geytandannefret ettiginden daha çok nefret eder olmugtu." Ancak çok çahymasi, kararlihgt, sonradan gece okuluna yazilip mühendislik egitimi gö.rmesiyle tam 150 girketinyöneticisi olmayi bagarabilmigtir. Gaz ve elektrik teçhizatisatan ve geimparatorlugunun hâhirlerin birçok bölgesine hizmet götüren "Sehircilik Hizmetleri Sirketleri" kimi olmustur. Günün birinde girketlerinden birinin Kansas'ta gaz kazisi yaparken petrole rastlamastyla kisa sürede petrolcü de olmuytur. Biraz fazla eksantrik olugundan bol bol nükteli yazilar zaman emir vermeyin. Emir yeyazar, baçarlya glden yolu gösteren cümleler kullaturdi: "HiÇbir rine direktif verin... Ìçinizioyun oynar gibi yapin... Hayatta elde edeceginiz en büyük mutluluktur" gibi vecizeler yazmasim severdi. En sevdigi dinlenme gekliNew York gehirtrafigi içinde araba kullanmakti. Onun için temiz hava bir copku, sagliksa bir tutkuydu. Çetinve verimli bir igadami olarak Doherty muhaliflerine hiçbir zaman aç1kvermemigtir. Kendini petrolcülügün entelektüel atsinegl rolünde gören ve bundan hoglanan, özgür bir dügünurdü. Tipkl bir atsinegi gibi fikirlerinin savunmasim yaparken yapigkan ve saldirgan olurdu. Ka"profesör"
"okula
'hisse'
214
msma göre o günler petrolün üretilig gekliyanhçti ve gelecekiçin tehdit olugturuyordu. Bu nedoktrini"nin terk edilmest gereginde denle mutlakadegigmeliydi. Özellikle bir konuda bikkmlik verecek derecede inatç1 ve IsrarllydL "Kapkaç doktrini" çiktigi ilk günden beri Bati Pennsylvania'da petrol endüstrisi operasyonlarmda egemen olmug, hatta mahkemelerce bile kabul görmügtü. Bu doktrin göçmen av hayvanlanyla ilgili Ingiliz kamu hukukuna dayandirilmigtir. Kendi arazisindeki petrolün kompusu taratindan zorla çekilipalmdtgl.gerekçesiyle mahkemeye gikâyette bulunan arazi sahibíne yargtçlartek bir cevap vermekle yetiniyor, "Sen de git ayni geyiyap" diyorlardi. Bu doktrin yüzünden BirlegikDevletler'in her yamndaki igletmeciler mümkün oldugunca çabuk,kompusu gelmeden çikarmak için hem kendi topraklan altmdan, hem de kompusunun toprag altmdan petrol çikarmayangma girmigti.Eu doktrin üretim ayaklanmalanm körüklemi ve her yeni yatagn keyfinden sonra gözlenen fiyat dalgalanmalannda korkunç artiglara neden olmugtur. Doherty kapkaç doktrini yüzünden kuyu say1smdaolugan büyük çogalmanm ve hizli üretim artigimnpetrol yatagmin yeralti basocim gereginden çoktükettigineinamyordu. Ona görebunun olumsuz bir sonucu vardi. Gazveya su basmci yetersiz kaldig için yerüstüne çikmasigereken petrolün çogu yeraltinda kahyordu. Nitekim ilerideki günlerde petrolün yüzeye gikmasim, çekilmesini" veya saglayanin bu basmç oldugu kanttlanacakti. Doherty petrolünBirinci Dünya Savagtndane denli önemli rol oynadiginm bilincindeydi. Bu yüzden bir bagka savagta bu petrolün Amerikaiçin ne tür bir rol oynayacaginidügünüyor ve bundan korkuyordu. Görügüne göre güncelüretim tygolamalan yetersizdive daha büyük petrol stoklan yapmayi engelliyordu. bir Sonunda Doherty buna çare buldu. Petrol bölgeleri birleptirilmellydi. Bagka bir deyimle birleptirilmeli tek tek parçalar ve elde edilen ürün arazi sahipleri arasmda paylagtmlmallyd1.Bu yolla petrolün kontrollü bir hizla ç1kanlmasimümkün olacakti. Kontrollü hizm saptanmasi ise en saglikl1olarak çagdagmühendislik bilgisiyleyap11mallydt.Doherty böylece yeralti basmcinm korunabilecegi görügündeydi. Doherty ve ondan sonra gelen bazilan sürekli olarak konusuna deginmiglerdir.Onlarm bu sözcükten kastettikleri en büyük üretimi saglayacak, yeralölçülü üretim metotlandir." tmda tutulu kalmayan ve daha etkin tüketimverecek Ancak Doherty'nin plam nasil gerçekleçecekti? 1;te bu konuda da Doherty bir çare bulacak ve petrol dünyasmdakilerin çogunu gagkmadöndürecekti. Doherty bu igte federal hükümetin öncülük yapmasmi, hiç degilse bu konuyu kabullenmesini ve onaylamasmiöneriyordu. Ayrica, dogal olarak en üstün teknolojik metotlan uygulamak için yasal yaptmmlar uygulanmallydi. 1920'liyillann büyük kismmda Doherty'nin görüglerinesadece küçük bir petrolcü azmhgi katilmig, ama Dohertybu süre içinde büyük bir çogunluktarafmdankorkunç eleptirilmigve istismaredilmigtir.Eleytirenlerden bazilan Doherty'nin ileri sürdügü önerileri World Almanac adh stradanbir baçvuru kitabmdan aldigim bile iddia etmiglerdir.Petrolcüler arasmda Doherty'nín üretim-teknolojisi degerlendirmesine pek çok kipi kargi çikmig,ige federal hükümeti karigttrmasimn endüstriye ihanet oldugunu söylemigtir.Daha büyükçe girketler ise gönüllü igbirligive kendi kendini idare yoluyla üretim konusuna biraz daha sicak yaklaymiglarsada daha fazlasim yapüretim" mamiglardir. Bagimsiz çahganpetrolcülerin çogu yataklar" ve konularim gönüllü veya gönülsüz hiçbir gekilde kabul etmemekte direnmiglerdir. Onlar da kendi hesaplannca, losa yoldan zengin olma pegindeydi. Ancak Doherty savaga devam ediyordu. Sürekli olarak toplantilarve tartigmalardüzenliyor, sonu gelmez mektuplar yazlyordu. Diger petrolcülerin korkulu rüyasi olmugtu. Fikirlerini zorla kabul ettirmek için her firsattan yararlanirdi. Tam üç kez Amerikan Petrol Enstitüsü'ne önerilerini kabul ettirir duruma gelmig,ama ügünde de bagaramamty,önerileri geri çevrilmigti. API, yani Amerikan Petrol Enstítüsü toplantilanndanbirinde fikirlerirli sunmaktan ahkonunca Doherty kendisine özel bir salon kiralayarak fikirlerini duyurmuytur. Bazi kigilerse ona çilgm "kapkaç
"yukari
"itilmesini"
"koruma"
"birtakim
"koruma"
"birleptirilmig
-
"kontrollü
"gu
215
üzerinde giysitaglyan birer barbar" oldugunu söyadam" diyordu. Buna kargi o da leyecekti. Neyse ki onun önerilerine ilgi duyan, dinlemeye hazit bir dostu vardi: Deviet Bagkam Calvin Coolidge. 1924 Agustosu'nda Doherty Bagkan'a uzuri bir inektup yazlyorve görüglerini u sözlerleifade edlyordu: "Egeryakm bir gelecekte Amerikan ulusu içinde bulundugu uykudan uyanir da, petrol yönünden hepimizin iflasa ugradigimizi anlarsave koruma metotlanyla üretimi korumakta geç kaldigimiz bilincine vanrsa, hiç kugkum yok suçlayacaklan kigi petrolcüler ile koruma metotlarmm uygulanmasi gerektigi günlerde bunu yapmaktan kaçman devlet adamlan olacaktir.Petrolde yaçanan yetersizlik bizim açimizdan sadece ciddi bir savag handikap1 degil, bagkalannm bize savag ilan etmesi için de açik bir davetiye olacaktir." Coolidge 1924 seçimleriní kazanmt; ve Teapot Dome skandalim da geride birakmigti. Bu nedenle artik petrol konusuyla ugraçabilirdi. Harry Doherty'nin istegi dogrultusunda petrol endüstrisinin durumunu tahkik için Federal Petrol Koruma Kurulu'nu kurdu. Dostu olan Doherty'nin sõzlerini tekrarlargibi, tasarruf yanlisi Bagkanyurttaglarma üretimde zarara yer veren metotlarm Amerikan Devletleri için endüstriyel, askeri ve genel güvenlik aç11armdantehdit anlamina geldigini açiklayacakti. Coolidgebir beyanda daha bulunarak "Bir ulusun üstünlük düzeyinin, sahip oldugu petrolle ve petrol ürünlerlyle saptanabilecegini" söylüyordu. Yeni kurulan federal Petrol Koruma Kurulu petrol ürünlerinin fiziki özellikleri üzerinde daha ileri aragtirmalar yapmaya yöneldi. Bu da Doherty için görüglerini savunmadadestek olmugtur. Bir yandan Amerikan Petrol Enstitüsü israf" konusunun ihmal edilebilecekurulmug bu konuda Israr ederek dogal sõylüyor, Kurulu bir yandan da olan Koruma yeni gini önemli basmct de iten oldugu petrolü sagladigi gerçekten gazm yüzeye görügünüsavunuyorve du. Üstünkörü bir üretimle gazm ziyan edilmesi bu yagamsal basocm kaybedilmesi, dolayislyla da büyük çapta petrolün yukan çekilmeden yeraltma terk edilmesidemekti. Aragtirmalar ilerledikçe bu konuda biraz daha bilgi sahlbi olantar yava; yava; Doherty'nin yanma kayacakti. Bunlardan Texas'men büyük üretici girketlerindenJersey-Humble'mbagkani, olan William Farish, 1925yllinda Doherty'nin fikirlerine kargi çikip alayederken, 1928'de bu fikirleri savunuyor,Doherty'nin iyi üretim metotlarmi" anlamada endüstriye yardimcioldugunu söyleyerek ona tegekkürediyordu. Farish zamanla birleptirerek igletme" görüünün ategli bir savunucusu olmugtu. On yihn ikinci yansinda kogullardaki degigikliklereuyarak asil önemin dügük flyatli üretime verilmesini savunmaya bagladi. Bunugerçekleptirmeninen lyi yollarmdan biti de üretim yataklarinin birlegtirilmesiydi. Görügüne göre birlegik üretimle daha küçük kuyulara gerek duyulacak, böylece dogal yeralti basmcindan daha çok faydalan11acakt1. Teknik açidan Doherty petrolün nasil yüzeye çiktigim, flag üretimiri nas11rezervleri zedeledigini soydaglarindan çok daha iyi anlamigtir.Ancak yeni petrol kaynaklari bulma olasiliginiküçümsemigve ciddiye almamigttr. 1924'te Coolidge'e yazdtgi bir mektupta yakmda büyük bir petrol sikmtisi yaçanacagt konusunda israr etmigtir. Diger petrolcülerse Amerikan petrolünün geleceginiböyle karanlik çizgilerie degerlendiren Doherty'ye kargi çiktilar.Endüstriye hükümetin de kayöneticisi J. Howard Pew, 1925'te nçmasi görüçünün en atepli muhaliflerinden, Sun Oil Sirketi yan alayla petrol rezervlerinin tükenmesinden önce topraktakinitratlarm kaybolmasi, kereste rezervlerinin dügmesi ve dünyadaki tümnehirlerinters yönde akmasi gerektigini söyleyecekti. Pew aynca pu sözleri de ekliyordu: "Babam petrol sanayiinin öncülerinden biriydi. Küçükbir çoduk oldugum günlerden beri perjyodik olarak petrol kitligindan söz edilerek huzursuzluk yaratildigim bilirim ve her seferinde de izleyen yll üretim bir evvelki yllkinden fazla olmuçtur." "petrolcülerin,
"endüstride
"daha
"yataklari
Deniz Kabariyor Bu konuda tahmin yürütenlerden Pew, Doherty'ye göre tahminindedaha isabetliydi. 1926 ilkbaharl OklahomaEyaleti'nde Büyük Seminole adindaki petrol yataginm ke fine tarnk olmuytur. 2ló
dolu günlerdepetrol yataklari dünyanm o güne kadar hiç görmedigi çaBu olayi izleyen ç11gmlik buklukta bir geligme göstermigtir. Insanlarcantanm diglerine takmig,petrol kuyusu açmak için rekabete girigmiglerdi. Her tarafta büyük bir umursamazhk ve israf hüküm sürüyor, doktrini" bir kez daha uygulamaya sokuluyordu.Petrolden türeyen kasabalarda öteden beri yaanan geleneksel karmaça bir kere daha hortlamig, caddeler aletlerle,iççilerle, kumarbazlar, seyyar saticilar ve sarhoglarla dolmuçtu. Aceleyle yapilmig gecekondutipi binalar, gaz kaçaklarmin ortayasaçtigi keskin koku, kuyu ve yataklardan gelenpetrol kokusu her yam sarmigti. Yeni yeni yataklar bulundugu için flyatlar dügmügtü. Yine de bu bir tek yataktan 30 Temmuz 1927de büyük keyiften sadece on alti ay sonra, günde 527.000 varil petrol figkinyordu. Zamanla bu büyük kegfi Oklahoma'dakidaha bagka büyük kepifler izleyecekti. Texas Oklahoma'ylayanglyordu ve neredeyse aym düzeye gelmigti. 1920'lerin sonunda yapilan bir seri büyük kepifleBati Texas ve New Mexico'nun genig, günegten kavrulmug, tozltive ücra bölgesi Permian Basin dünyanm en yogun petrol bölgesi oluyordu. Denizleri bir kez daha dalgalandiran bir bagka faktör daha devreye girmigti. Teknoloji sadece daha çok üretim almaya yaram1yor, bir taraftan da tüketim gereksinimlerini degigtiriyordu. Molekülleri deglçtirme yoluyla benzin miktariniartiran teknigininyaygmlagmasi ham pe trole olan ihtiyaci azalttyordu. Birvaril dolusu kinlmig petrol iki varfl dolusu kirilmamig petrol kadar benzin veriyordu. Sontinda kinlmig benzinin çok daha üstün nitelikleri olmasi nedeniyle benzine tercih edilmesigerektigianlagilmigtir.Böylecebenzin talebininartmastna kargin, ham petrole olan talep aym oranda artmamig, sadece ham petrol stoklarmin artmasina yarami ti. Bu on y1llikdönemin sonunda 1920'lerinkaranlik tahminleribir kez daha geridebirakillyordu, çünkü hiç bitmeyecekmig gibi görünen bir petrol seli ortaligt kaplamigtl. Amerikan tüketicileriüretilmekte olan petrolün hepsini almaya olanak bulamtyor, bu yüzden topraktanher an biraz daha petrol figlanyor,ülkenin her yamna dagilarak orada haztr bulundurulan petrol tanklanna ulagiyordu, Yinede petrolcüler daha çok düzeyde petrol istiyordu. Elbette ki bunun etkileri zedeleyici olmuçtur. Flagüretim petrol re2ervlerini bozuyor, kaynagtn eksikalmmasiyla sonuçlaniyordu. Ham petroldekiagin üretim, pazan ve saglikh planlamay1 tümüyle altüst edlyor, beklenmedik flyat dügüglerine neden oluyordu. Yine de, gariptir, kepiller birbirini izledigi ve eçine rastlanmadikkarmagalar olugtugu halde, petrol dünyasi yava; yavag Harry Doherty'nin petrol yoklugunaçare ola'rak gösterdigiOneriye -yani koruma ve üretimin kontrolüne- yöneliyordu. Su ani bir kithga mani olmak isteglnden degil, flag üretimin flyat biçimlenmesini de o denli piddetlesarsan yikicietkilerinden kurtulmak için yapillyordu. Ancak üretimi kim kontrol edecekti? Bu gönüllüolarakmi yoksa hükümetin baskisiyla mi yapilacakti? Federal hükümetçe mi yoksa eyaletlerce mi yapilacakti? Ortada yamtlanacak birçok her biri kendi aralarinda aç1koturumlar yapip bunlan tartigiyordu.Jersey soru vardi. Sirketlerin Standard bu konuda iki ayn görügeaynlmigt1. Gönüllükontrol yanhsi Teagle grubu ile Humble'in hükümetin ige kanymasi yanlisi Farish grubu. 192Tde Farish, Teagle'a yazdtgl mektupta görügünü göylesavunuyordu: "Petrol endüstrisi kendine yardim etmekten aciz durumdad1r. Hükümetten yardim almallyiz. Bugün kendimizin yapamadigimiz igleri yapabilmekiçin hükümetin yardimina ve iznine ihtlyacimiz var. Belki de bugün bizim gaz israfi glbi yapmakta oldugumuz bazi geyleri hükümetin yasaklamasi daha dogru olacaktir Bu mektuba Teagle petrol endüstrisinden pratik bazi kipilerin bu iglerin gönüllü kat111mlayapilmasiiçin bir program hazirlamasi onenstyle yamt verdi. Farish bu yamta tepkigöstererekgunlansöyleyecekti: "Bugün-petrolcüler arasmdaböyle bir programi hazirlayacak yetenekte veya bilgide hiç kimse yoktur. Sonuçta gu kaniya vardim: Petrol endüstrisinde bagka hiçbir endüstride olmadtgi kadar çok aptal adam var." Bagimsiz üreticilerden küçük çapta olanlar hükümet müdahalesinin her geklirte karplydi. "kapkaç
"kirma"
"kmimamig"
"
217
Bunlardan Tom Slickadindald bir üretici bir gün öfkelenmig, kargismdaki Oklahomall üreticilere söyleyegök gürültüsü gibi bir sesle "Bana hiçbir devlet yetkilisikendi igimi nasil yapacagLml mez" diye kükremigti. APPnin çaligmalarmdan memnun olmayan küçük üreticiler kendilerine ait bir organizasyon kurdular. Amerika Bagtmsiz Petrol Dernegi adindaki bu dernekle hükümetin bir bagka tür müdahalesini,ithal mall petrole gümrük vergisi isteyen bir kampanyaya girigtiler. Asilamaç büyük girketlerinithal etmekte oldugu Venezuela petrolünü devreden çikarmakti. Bagimsizlar1930 Smoot-Hawley Yasasina petrol için gümrükvergisi ilave edilmesini istedilerse de petrolden bagka hemen her geyingümrük vergisinin artirilmasina izin veren bu rezil yasa parçasi, petrol üzerindeki gümrük vergisinin artinlmasma izin vermemigtir. Dogu Yakasi temsilcileri ve Amerikan Otomobil Dernegi gibi nüfuzlu gruplar mazot ve benzin flyatlarmm daha fazla yükselmesini istemediklerinden gümrük tarifesinekargi çlkmiglardt.Aynca bagimstz petrolcüler de yakigiksizve gereksizlobi yapmak suretlyleevvelce öneriyi desteklemi§ olanlann fikir desaglamiglardi.Onlarm Senato'daki destekleyicilerinden birinin sözlerlyle glgigtirmesini bi durmadan telgrafçekip mektup yaziyorlardt." Bu arada üretim kontrolü sorunu hälâ çözülmemig halde duruyor, devamh olarak agikoturumlara sahne oluyor, bir taraftan da deniz coquyor, petrol dalgast giderek yükseliyordu. "budala
Dogmakta Olan Rekabet Petrol endüstrisi Bati Pennsylvania tepelerindedogdugu ilk günden baglayarak her zaman için arz Ve talep konusunda kronik dengesizlíklerle kargilagmigtir.Bunlara kargi tepkisini bütünleyme ve entegrasyonaolan dürtü ve egilimiyle göstermig, petrol arzim garantiye almada, pazarlara sizmada,flyatlan sabittutup kâri koruma ve genigletmedehep bu yolu seçmigtir. Petrolcülükte bütünlegme rakipleri ve diger girketleri yok etme anlammdayd1. Entegrasyonsa endüstrinin bazi bölümÏeriniveya hepsini, yukaridan apagiya,kuyu bagmdaki aragtirma ve üretímden rafineri iglemi ve perakende satiglara kadar, boyunduruk altina almak demekti. Görkemli StandardOil Tröstü bu entegrasyonu her iki yönde de baçanyla uygulamig, ne var ki sonunda Yüksek Mahkeme'nin saldinsina ugraylp eriyip gitmigti,Ancak gimdi, 1920'nin güvenden yoksun arz Ve talep atmosferinde, StandardOil'den kopmug girketler ve diger girketler arasmda bir vakitler var olan belli bazi stratejiler bir kez daha ortaya çikiyor, bu girketleri çetin birer rakip yap1yordu. Simdirekabet alamnda yeni bir boyut da türemigti. Petrol girketleri pazarlaylci oluyorve ilk deBu satiplar girketin adim fa dogrudan motor sürücülerine perakendeotomotil yakiti satlyorlardL istasyonlannda Amerika'ya yapilirdi. Demek ki artik pettüm olan yayilmakta benzin taglyanve rol savaglansadece yabanci topraklardapetrol ve pazar kazanmak için degildi; Amerika'mn kalbinde, ana caddelerde, pazar kazanmak mücadelesi,aym giddetli tempoyla devam ediyordu. Böylece bir taraftantüketicilerehog görünmeyoluyla, öbür taraftan bütünlegme ve entegrasyona olan dogal egilimiyle, Amerikan petrol endüstrisi modern ve bilinen çizgidekiyerine yönelmigti. Standard'm 1911 yll1nda daglÎlymdan sonra StandardOil New Jerseykolu, lçinde kendine bag baça kalmigt1. Rafineri petrolsüzlükten bir bir damla koskoca rafinerlyle petrol olmayan ait dügmüg, üreticilerin öteki rafinerilere muhtaç duruma ve pazar yerlerinin kapríslerine muhatap saglam olan ham petrol kaynaklarmi genigletolmugtu. Walter Teagle, New JerseyStandard'm bunun için uyguluyordu, Bu amaçla hem yurtiçinden ve hem de bir strateji mek kararmdaydi ve henüz istlyordu. Daha kaynaklardan 1919 yllmda, Jersey,Texas'm önyabanci petrol saglamak büyük de gelen üreticisi Humble Oil'den, girketin kapital sikmtisinda olugundan yararlanarak, petrolünün yansmdan fazlasini satm aliyordu.. Humble Sirketi Jersey'den aldigt parayi iyi kullabüyük üreticisi olacakti. Elbette ki bunda Teagle'in katlasi narak 192 l yllma kadar Texas'm en büyüktür. Standard of Indiana Sirketi ise, ige rafinerici olarak atilmasma kargin sonradan hareke2l8
te geçip saldirganliga-yönelerek kendi ham petrolünü garantilemekiçin hem Güneybati'dan hem de Wyoming'den kaynak saglama yoluna gitmig, böylece yatinmini kendi rafineri sistémi içinde korumak istemigti. Bu girket Meksika'daki en büyük Amerikan girketlerinden biri olan Pan Amerikan'dan da petrol almigtir. Arada geçen zaman içinde, büyük ham petrol üreticileri diye tammp dakendilerine petrol saglamaçabalannda bag apagi gidiyorlardi. Ohio Petrol Sirketi önce, Standard 1911 dagilmasmdan Oil'in ha sonra adt Marathon olan girket, en büyük üretici rafinericilige yönelmiç ve bugirketi oldugu halde gimdiele geçirme yoluyla ve pazarlamaciliga nu tam zamanmda yapmigtir. Nitekim 1926-1930yillan arasmdagirketinüretimi yaldagikiki katina ç1kmigttr.Kontrolünealdigi diger topraklar arasmda Texas'taki çok büyük Yatesyataklarinm yansi da vardL Ve elbette ki artik pazara dogrudan açilmak istiyordu. Yeni dogmakta olan bu girketlerin biri de eski bit berber ve bono saticisi olan, petrol anlagmalari yapmaktan epeyce dünyahk edinmigFrank Phillips'in girketidir. Belki ayni zamanda bangidermekte ve böylece New York, Chicakact da olugu nedeniyleyatinmcilarin güpheciliklerini go ve daha bagka büyük gehirlerde para kazanmakta bagarillolmuqtu. Petrolün neden oldugu patirti ve gürültüden bikkmlik getirmig olarak, petrol igini biraktp Amerika'mn batismda bir bankalar zincirikurinak üzereydi. Tam bu sirada BirlegikDevletler'in Birinci Dünya Savagi'nakatilmaslyla, petrol flyatlan birdenbire firlamig, Frank Phillips de yeniden petrol dünyasma dönmügtü. 1920'll ylllarm ortalanna dogru o ve erkek kardegi girketlerini aym gruba sokmay1 bagaren büyük bagtmsiz girketlerdenbiri yapmig, Gulf ve Texas Sirketi'yle miglardi. 1927 yllt Kasim1'nda giderek büyümekte olan petrol fazlasmi depolamak için Phillips, Tebölgesindeki ilk rafinerisini açacak ve yine ayniay içinde Kansas, Wichita'da ilk Panhandle xas servis istasyonunu kuracakt1. Wichita'da iglerin lyi gitmesiiçin görevliler her mügteriyeon varil bedava gaz saglayan bir de kupon vermeyi tasarlamiglardi; ancak bunun için önce Frank Phillips'den izin almallydilar. Patron bu öneriyi memnunlukla kargilamig, "Elbette, bildiginizi yapin, nasilsa gaz sudan daha ucuz. Mügteriye ne kadar isterse verin" demigti. Bu girketbag döndürücü bir hizla rafinericilige ve pazarlamaciliga dönügtü. Ham petrol üreticisi olarak dogdugu zamanki büyüme hizmdan daha büyük hizla geligti.Yil 1930'u buldugunda, ilk istasyonu açtiktan sonraki ûç yll içinde artik Phillips on iki eyalette 6750 adet firmay1ya bizzat inga ettirmig Veya kendi üzerine geçirmigdurumdaydi. her biri digerinden geri Bu arada girketler arast rekabet giderek hizlanlyordu. Sirketlerin katilmak kalmamak için toptancthk duvarmi yanp perakendeci dünyasma ve bu yolla kendi gaz istiyorlardi. hammadde için gerekenrafineYeni istasyonunu ve pazarlamaek tesislerinikurmak Tiler inga edilmig durumdaydi. Simdide pazarlar açmakve tüketicileredolaysiz ulagmak istiyorlardi. Bunlardan Gulf1926-1928 arasi perakendeci operasyonlanm süratle geniëletmig, Ortakuve Shell, 1920 zey eyaletlerini ele geçirmigti. Firmalardan en saldirgan olan ikisi, Texas Sirketi sonuna gelindigindelark sekiz eyaletin her birinde pazarlamacilik yapacak duruma gelmigti. Eu arada yeni türeyen rakipler, eski perakendecilerin topraklarmi iggal ediyor, onlar da rumlarmt korumak için yeni bölgelere yayilmak zorunda kaliyorlardi. Su iggallerYüksek Mahkeme'ye görev yapma firsati vermlyordu. StandardOil 191 l'deki dag11masmdan sonra on yll kadar bir çegitgölgetröst olarak ülkede egemen olmug,tröstten kopmuy çegitligirketlerbir süre daha kontratlar, kipisel iligkiler, vefa duygusu, ottak ç1karlar,ayni hissedara bagh olug gibi nedenierle birhirlerinden kopmamiglard1. Eu girketleringeçmigteki birbirlerine bagliliklari ve Birinci Dünya Savagt sirasmda takdire laylk gekilde birlikte çaligmigolduklan hatirlanirsa, bunda pek hayret edecek bir geyyoktur. Standard'm dagilmasindan sonra ondan koparak türeyen rafineri girketleri -New Jersey,New York Standard Oil, Indiana Standand Oil gibi- belirli cografi bölgelere yerle tiler ve on seneden daha uzunca bir süre birbirlerinin smirlarina oldukça saygili davrandilat "kårlilik"'du-
219
Ancak 1920'll yillarda birbirlerinin topraklanm
iggale ve iglerini bozmaya bagladilar.Atlan-
tic Refining Sirketi Standard'inhern New Jerseyhem de New York'un yerlegikpazarlarina el atisteyerek degil, kendini korumak için" yapteni ti. 1924 yillik raporunda gerekçe olarak säyledi. JerseySirketi'yle öteki Dogukökenli girketlerbirlikte hareket edecek ve Batt kökenli bazi girketlerleaci ve yanlast uzun süre devam eden bir flyat savagma girecekti. Savagtigigirketlerden biri de lndiana Standard'dir Bu olaymeydana geldiginde, Ida Tarbell gibi,hatta ondan daha acimasit bir eleptirmen konuyu göyleele allyordu. "Kugku yok ki durum StandardOil Sirketi'nin kendi içinde ufalanmakta oldugunu gösteriyor. Sankibüyük parçalanmamn yapamadigi bir ey bu defa oluyor gibi. Otuz seneden beri ilk defa olarak ana girketinsaptadigi·petrolfiyati batidaki genç akrabalan tarafmdanreddediliyordu. Böyle bir gey pimdiyekadar hiç olmamigti. Bu olaganüstü ana girketin bugüne kadar olan seyrini bagmdan izlemig olanlann buna inanmasi "bunu
güçtür." Standard Oil Grubu'na o siralar birçok politikaci eleptiri yönelttiysede, 1920'li
ortay111arm kontrol" kavrami artik giderek uygulamadan kaldmhyordu. Bunun yerine türedi irketler kendilerini büyük, tam entegre girketlere dönügtürüyor, denen Texas ve Gulf gibi girketlerlebirlikte petrol endüstrisine egemen oluyordu. Simdi artik tek bir elder yerine ortahktabirçok büyük girketgörülüyordu.Federal Ticaret Komisyonu 1927 senesinde yaptigt bir çaligmada aynlmlyStandardgirketlerinin" 20 yll evvel Standard Oil'in rafineri ürünleri üzerindeki yüzde 80'lik kontrolüne karym, gimdi yüzde 45 kontrolü oldugunu yaz1yordu. Artik Standard Oil'den türemiggirketierarasmdaki o sicak hava yok olmuçtu. ET.K. raporu ayr1ca "Bu girketlerarasinda halkin yararina uygun bir kontrolbirligi mevcut degildir" diyerek, bu girketlerin flyatlari devamli olaraksabit tutacak durumda olmadiklanm da raporuna ekliyordu. Komisyonraporunda konuyu gu gekildetammlamigtir:"Fiyatlar, uzun süreçleriçin, daha çok arz ve talep kogullarma uyarak yapilmig... Büyük girketlerin rafíneri ürünü flyatlanm yükseltmek veya dügürmek için aralarmdaherhangi bír uyugma, anlagma veya faallyet mevcut degildir." lannda
"tam
"bagimsiz"
"birbirinden
I
StiAllah'm
Cezalan
Standard Oil Tröst'ün çok sayida yeni ve saldirgangirketlerhalinde dagilmasi, oyundaki rekabeti daha da kizigtirmigtl.Ham petrol keyfine ya da benzin rafinericiligi ve pazarlamaciligma dayanan birçok yeni girketin sahnede belirmesi de bu kivilcimi aynca körüklüyordu. Bu geligmeler, entegrasyona duyulan açlikla bir araya geldiginde var olan güçlü bütünleyme aktmim daha da kamgiladi. Sanki Rockefeller'in pirketleri kendine katma ve birleptirme dürtüsü yeniden uyanmig,tekrarhayat bulmuytu. Bu defa -artik mümkün olmamasi nedeniyle- tam bir kontrolü zorunlu kilmak geklinde degil de, yangma akimim korumakve geligtirmek istercesine devam ediyordu. Örnekvermek gerekirse,New YorkStandard'inönde gelen bit Californiaüreticisi ve rafinericisini satm alip, sonradan VacuumPetrol Sirketi'yle birlepipSocony-Vacuum'u olugturmasi ve firma adi olan Mobil'i meydana getirmesi gösterilebilir. California Standard da önde gelen digerbir California üreticisini kendine katmigtir. Bu yillarda Shell saldirganbir ele geçirme kampanyasiyla hizli bir büyüme göstermigtir.Ancak Amerikall yatinmctlari da ige sokmakgíbi bir politika izleyerek 1916'da Deterding'in koydugu kurah yineledigi için, fazla bir tepki görmüyordu.Deterding o günlerde bu konuda punlan söylemigtir: "Siyasidügünceler bir yana bir memlekette, yerel halkin igletmeye kattlmadig1bir igyerinin iyi çaligtigmigörmekinsana elbette act verir. Bu, o igyeri ne kadar iyi yönetilirse yönetilsin veya kendi halkimn ilgi ve destegini ne denli çekerseçeksin insan dogasina ters düger. Yerel halkm igletmeden men edilmesi böyle bir girkete kargi kiskançhk yaratir." Bir vakitler bunlan söylemig olan,tüccar ruhlu Deterding bile, Amerika'da süregelen yabanci halki igletmeye katma yangmda imdí geri kalmig saylhrdt. Onu asil çiledençikaran Amerikali yatirunci bankalardi. 220
'
J
I
L I I
Shell'inAmerika'daki pubebagkanlanndanbirine gunlari yazmigtir: "Hayatta rastladigimen gasp
edici kipilerAmerikan bankacilari... Pastayl yiyen kesinlikle bu kipilerdir." Kaydadeger katilmalardan bir bagkasi da yerden bitmi§ gibi birdenbire türeyentopluluklardi. 1924'te Shell, Bakerfield, California'dabulunan büyük bir petrol girketini,Belderidge'i neredeyse satin alacak duruma gelmigti.Satigflyati 8 milyon dolardt. Ancak sonradanShell bu fiyati çok yüksek bularak satm almaktan vazgeçti. Bundan elli beg sene sonra, 1979'da Belderidge'e yeniden talip olan Shell bu defa 3,6 milyar dolar ödemek zorundakalacakti. 1920'lerin bagmda Shell kendini Deterding'in uyardigi duygusu"na kaptinyor, CaliforniaUnion PetTol'ün dörtte bir hissesini -satm allyor ve kontrolün tümünü üzerine olarakgirketi gerçekten Amerika'daçok güçlü kiliyordu. Fakat California'daki hissedarlar hakli olarak buna öfke duyacak, "California'nmyabancisi olan ve onlarca hiç tamnmayankipilere" kargivatanseverlikduygusuylaAmerikan Senatosu'na, Federal Ticaret Komisyonu'na ve birçok Kabine üyesine etki edecek, bu igin BirlegikDevletler'in çikarlarmaters dügtügü hakkinda uyanda bulunacakti. So nunda Shell'i Unioniçindeki hisselerini satmayazorladilarsa da, ShelPin bu konudaki düy kinkligi iki yllbk oldugu anlagilanbir yatirimdan aldigL yüzde 50'lik kârla bir dereceye kadar telafi edilecekti. ile Phillipsde neredeyse birle§me noktasma gelmiggibiydi.Gulf Texas Sirketi ve Indiana Standard da aym durumdaydi. 1929-1933yillan arasmda ise New JerseyStandard'la California Standard birbírlerine katihm halinde ne gibi kogullann geçerli olacagmi tartigirdurumdaydilar. Aralarmdakigörügmeyi uzak tutmak" için Walter Teagle bagka hir isim kullanarak Tahol Gölü'ne kararlagtinlan randevuyagidiyordu. Buraya kendi özel arac1ylagitmigti. Ancak görügmeler kismen California Standard Bagkani Kenneth Kingsbury arkadaylarmin da bagka ve ya bir degigle Jersey'lilerin kendilerine taktigiadla "Kral Rex ve Allah'm cezast yanl11armm"görügmelerde fazla sert dil kullanmalan yüzünden bir sonuca varmadan yarida kesiliyordu.Aslmda bu igte, kigiliklerbir yana, birlegme konusundaki baçansizhgm daha önemli bir nedeni vardi: Jermuhasebe sisteminin yetersiz olugu ve WalterTeagle'm öfkelenmesine ve üzülmesisey Sirketi ne sebep olan,Jerseyhesaplannm ve kârlilik durumlanmn iyi saglanmamig olugu. Aslmda tüm endüstriyibir arada tutan geyintek bir konu oldugu bir gerçektir.1920'll yillann sommadogru petrol üretmede bilimsel metotlara yönelinmiçse de, düzenlemenin dogrudan dogruya federal hükümetçe yapilmasma kargi piddetlibir muhalefetvardi. Bu arada petrolün patronu Harry Doherty, petrolcülerdenbüyük çogunlugunonun düzenleme çagrismakulak asmadiklanni görerek öfkeleniyor, "Petrol endüstrisiuzun süre devam edecek bir krizin epigindedir... Bu krizin ne kadar devam edeceginibilmlyorum, ancak bütün itibanmi ortayakoyarak iddia ederim ki bir gün gelecek,petrolcülerin hepsi birden kegke federal yasaya uysaydikdiyecektir" sözleriyledügüncelerini ifade ediyodu.Ne yazik ld bu mücadeleyedevam edecek.gücükalmamigti.Yeterince istismar edildigi,bunun acisim çektigini dügünerek, bundan böyle igi bagkalanmn yapmasi karanna vard1. 1929'da yazdigi hatiralannda gunlari 30ylemigtir: "Eger yeryüzünde benden çok petrolcülükpisliginebulagmig biri varsa, onunla tanigmakisterdim. Bazen Tann'ya keyke beni hiç petrolcü yapmasaydi, keyke petrolcülükte reform yapmayahiç savagmasaydimdiyotum." Doherty'nin gelecek için yaptigi kehanete pek inanan olmadi. Nitekimbu on yll biterken yeni kurulmuy birlegik dev girketlerbu defa da kendi avantaillkonumlarmi devam ettirmeye yänelmiglerdi. Durumlatim korumak ve arz-talep dengesinde makul bir ayarlamayapmanm gelecekleri için yararli oldugu kamsmdaydilar. Ancak bunu mutlaka hükümetin müdahalesiolmadan yapmak istiyorlardi. Ïçtetam bu strada bütün projeler y1kilmaya, yok olmaya bagladi. Öfke nöbetlerigeçiren hisse senedi pazan 1929 Ekimi'nde eginerastlanmamig bir daligla ige müdahale edlyor ve ülke çapmda ipsizlik, sefalet, zorluk ve petrol talebinin büyümesinin sonu demek olan Büyük Depresyon'u olugturuyordu. Ne var ki 1930 sonbaharmda, ülke nüfusunun hisse se"kiskançhk
"basindan
olmadigt, asil amacm genel ekonomik nedi pazan depresyonu için artik basit bir kriz yaratmaya yönelikolduguna kararverdigi günlerde,yenidenbir zar atillyorve o güne kadar kirk sekiz eyaletin hiçbirinde bulunmam y en büyük petrol yatagi -The Black Giant (Kara Dev)keyfediliyordu. Kara Dev'in yalmz kendisi, bagka yataklara gerek kalmadan tüm Amerika'nm petroltalebininçok büyük bir kismim kargilayacakkapasitedeydi. Bu olgunun meydana gelmesi Harry Doherty'nin kehanetinde yamlmadigimn kamtidir. "düzeltme"
I I
222
12 Yeni Üretimlçin Sava
Petrolün
"güç"
olduguvarsaylmi daha Birinci Dünya Savagistrasmda sava; meydanlannda kamtlanmigti.Su olgupetrol girketleriyle Amerika'daki eyaletler arasi iligkide yeni bir çagm baglangici olmugtur. Su iligkiler, hiç kugkusuz arz ve talebinilkel dürtüsü ile korüklenmekteydi. Kimde petrol oldugu, ldmin petrol istedigi, bu petrolün ne degerde oldugu devamh soruluyordu. Ancak
gimdidenkleme sokulmasi gereken sadece pazaryeri ekonomisiolmaylp, daha bagka faktörler de rol almaya baglamigt1. Petrolün güç oldugu kabul edilirse, hükümranligtn da sembolü oldugu kabul edilmellydi.Eu ise kaçimlmaz olarakpetrol girketlerinin hedefleriyle, eyaletlerin ç1karlan aras1ndabir çtkar çatigmasi, uluslararasi politikanin da sonsuza kadar sürecek olan belirleyicisi oldugu anlamma geliyordu.
Meksika'nin Altin Yolu ilk yillarmda,Amerika digmdaki Bati Yariküresi'ndepetrol aragtirmalan daha Yirminci yüzy11m çok Meksika'dayogunlagmigtir. Öndegelen iki girket,sonradan Teapot Dome'a adi kanymig olan Edward L Doheny'nin önderlik ettigi Pan Amerikan Petrol lie ismi SirWeetman Pearson olup, sonradan Lord Cowdray olaraktariinanbir Ìngiliz'inönderlik etigi Mexican Eagle (Meksika Kartah)girketleridir.Daha o günlerde California'nm baçanli petrolcülerinden sayllan Doheny Meksika'ya ilk defa 1900 yllmda, Meksika Devlet Demityollarimüdürünün çagrisi üzerine, petrol bölgelerinde inceleme yapmak için gitmigti.O stralar bu bölgede yakacak odun sikintisl çekildigindenDemiryollan müdürü mümkün oldugu kadar çabuk bölgede petrol-blunmasim istiyordu. Pearson'un hedefleri ise çok daha ileriye uzanlyordu. Kendisi on dokuzuncu yüzyllin büyük mühendis müteahhitleri içinde en büyüklerden birisiydi. Yetenekli ve teknololikaçidan çok yaratici olan bu kigi aynca çok da cesur blr miltegebbisti. Matematikteki kabiliyeti, yavag, temkinli, titiz ve sabirli karakteriyle sanki mühendis olmak için yaratilmigti. Yuvarlak, otoritergörunmeyen çizgileriyleve Tann'mn bahgettigi dogal komuta yetenegiyle dikkat çekerdi. Cambridge ve Oxford üniversitelerinde daha bagka ögrenim branglanm da kazandigt halde yine de Yorkshire'de yaptiklan aile meslegiolan mühendislikte karar kilmigti. Mesleginin ilk günündeki agtr,kirli iginden dolay1elleri kirlendiginde ovarak ylkamayl, t1rnaklanmtemiz tutmay1kendine iq edinmig ve bu aligkanligint ömür boyu sürdürmügtür. Halkm "Pearson havasi" dedigi büyük çapta baçari kazanma ustaliglylaherkesin begenisini kazanmigti. Ancak kendisi bunun etkisinden pek emin degil gibiydi. Bu yüzden kizma yazdigi bir mektupta gunlan söylemíçtir:"Servetdenilen gey çok uçucu bir kavram. En lyisi gergekleptirebilecegimiz serveti saptaylpcesaretle ona dogru ilerlemeliyiz." Oglunaise daha aynntill yazarak gunlan Söylemigtir: "Meslektaglarmm görüslerine muhalefet etmede ve gerektigindeonlann kararlanm a mada bir saniye bile tereddüt etme. -Bagtaki adamm otokrat olmadigi hiçbir iyte 223
:I
devamh bagari saglanamaz- Ancak elbette ki bunu yumrugunu kadife bir eldivenin altma sakla-
yarakyapacaksm."Bu prensibinin dogrulugunu yagammda birçok kez tekrar tekrar kanttlamigtir.Nitekim on dokuzuncu yüzyilin sonlanndainga edilen birçok mühendislik harikasmm yaraticisi odur. Bunlar içinde Thames Nehri .altmda Blackwall Tunnel (Kara Duvar Tünell) ve New York East River altmdaki PennsylvaniaDemiryolu için yapilmig dört tünel de vardir. Ayrica Dover Limam da onun tarafmdaninga edllmigtir,Sonuçta, kurmug oldugu mühendislik, imparatorlugu smtrlarmaFinancial Times, The Economist ve Penguen kitaplanndan tutun Londra'daki Lazardyatmm bankasina ve bir petrol servis girketine kadar bepsinin girdigi bir gerçektir. Ancak edindigi servetinbüyük kismmi Meksikasaglamigtir. "Pearson havasimn" sihiri o derece etkiliydi ki, Meksika diktatõrü olan Devlet Bagkani PorfirioDiaz da bu sihre kapilmq, büyük projelerden birkaçim yapmasi için Pearson'u Meksika'ya davet etmigti. Bunlardan ilki Mexico City'dekiGrand Canal (Büyük Kanal), hemen peginden Vera Cruz Limam ve daha sonra da Atlantik'le Pasifik'ibirbirine baglayan Tehuantepec De-
miryolu'dur. Meksika'ya ayak bastigt andan baglayarak Meksikalilar'la ve özellikle de Diaz ve çevresiylekaynagmaya çaba göstermíç, bu arada birçok da ödül ve armagan almigttr. Bu armaganlararastnda verilmig yüz bin pound para da vardt Meksikah yetkililere Amerikahlar'm yapmaya aligkm olmadigi gekildeimtiyazlar vermeye her zaman hazirdt Íngilizhükümeti ile olan baglantisi Meksikal11ar'1da etkilemigtir. Pearson, birkaç sene süreyle üyesi bulundugu, Parlamento'da "Meksika Temsilcisi" olarak tanmlyordu.Pearson Meksika'daki konumunu kismen Diaz'm serinkanlipolitik hesaplarma borçludur. "Tann'dan ne kadar uzak, Amerika'ya ise ne kadar yakmsm." Diaz ve yakimndaki potikacilar Amerikalilar'in kendi ekonomilerine tam anlamlyla egemen olmasinaizin veremezlerdi. Diaz bu itibarla uzak bir ülkeden dünyaca ünlü bir·mühendisi ana projeleri ele almasiiçin ülkeye davet ediyor ve sonra da Meksika'da faaliyetlerini genigletmesi için ona her türlü imkâni sagllyordu. 190l'de Meksika'ya yaptigt bir yolculukta Texas'm simr kasabasi olan Laredo'da treni kaçiriyor,geceyi kasabada gegirmekzorunda kaltyordu. Igteo gün kasabamn, kendi deyimiyle sil bir petrol çilgmligt"yaçadigma, bu çilgmhgmnasil üç ay evvel Spindletop'ta yapilan kegiften sonra tüm eyaleti sardiginatanik olacakti.Adamlarmdan birinin Meksika'da petrolsizmtistoldugunubildiren evvelce verdigi raporu ammsayacak, kisa sürede Laredo'da bulabildigi petrolvaat eden topraklan inceleyip menajerine toprak almada çabuk davranmasi için telgraf çekecekti: unu da unutma ki igimiz devlet adamlarlyladir"diyordu. Tehuantepec Demiryolu için en lyi yakitm petrol olduguna karar vermigti. Pearson'un bütün bu iglere sadece dokuz saatgibibir zorunlu bekleme süresi içinde karar verip uygulamasi da igin diger ilginç bir yamdir. lçte Pearson Meksika petrolü igine bu kadar çabukgirmigti.Arama bölgesini Tabasco'yu da içine alacak gekilde genigletti ve kendine yardim için Meksika'ya sadece bir kipiyi, Spindletop'takuyuyu bulmuy olan Kaptan Anthony Lucas'i çagirdi. Bunu izleyen yillarda çok büyük harcamalar yapilmigtir.Yine de aradan yaklagik on yll geço tigi halde ortada MeksikaKartaltnm ilerlemekte oldugunugösterirbir igaret yoktu. Bu konuda 1908'de ogluna yazdig bir mektupta, morali bozulmug olarak qu görüglere yer veriyordu: "Bu ige hafif bir iq sanarakgirigtim.1çerdig birçok sorunu hiç dügünmeden, sadece petrolün servet demek olduguna ve çok çaligma ve uygulamayla sonuç almacagina inanarak atildtm."Egine yazdigi mektuptaysa daha da aglamakllydi: "Kendimi eski adamlarla kargilagtinpne denli korkak bir serüvenci oldugumu dügünmekten alamiyorum. Uyugukluk içindeyim ve dehgetli korktugum iki geyvar. Birincisi kendi yargilamama göre gururumun ve idareciligimin mahvoluprüzgârlara savrulma tehlikesi,ikincisi de yagama yeni bagtan girme mecburiyetim. Su endigeler beni bazen korkak yaplyor. Sunuda biliyorum ki, eger bu petrol igi bir gün tamamensuya dügerse yine de sakinbir yagam sürmeye yetecek kadar param var... Ama yine de baçan kanitlanmcaya kadar sinirli ve üzgün olacagtm;" "na-
224
itikatlara dayandigi" Sonunda 1909 ylhnda petrol hakkmdaki kendi kigiselbilgisinin kanisma vararak, o güne dek çaligtirdigiünlü Thomas Boverton RedwoodYe firmasmm jeoloji damgmalanm içten çikardive onlarm yerine evvelce BirlegikDevletler JeolojikAragttrma'da çahymigolan Amerikahlar't aldi. Yeni ige almanlar kendilerinden bekleneni yapacakve 1910 yllinda artik LordCowdraydiye anilan Pearson en büyük petrolyatagtna taStlayip ünlü kuyu Potrero del Llano 4'e ulaçacakti. Eu kuyu bir günde ç1kardigt110.000 varille dünyanm en büyük petrol kuyusu kabul edilecekti. Tüm bu kepifler Meksika'da bomba.gibi pathyor,kuyular sayesinde Meksika Kartall hemen bir gece íçinde dünyanin en önde gelenpetrol girketlerindenbiri oluyordu. ÜretimTampico'dan pek uzak olmayan "Altm Yol" boyunca yogunlagtin11yordu. Altm Yol'daartik yetmig-yüz bin varil arasi petrol ç1karmakolagansayihyordu. Kisa zamanda Meksika dünya petrol pazarmda önde gelen bir güç olmayoluna gldecekti. Buradan çikanlanham petrol kaliteslyse genellikle mazot olarak rafine edilmeye elverigliydi.En"bat11
düstriyel pazarlarda, demiryollarmda ve sevklyat pazarlarmda dogrudan rekabete uygundu. 1913 yllmdaysa artik Meksika petrolü Rusya demiryollarmda bile kullanilir olmuqtu. Birinci Dünya Savagt sürecindeMeksika Amerika için önemli bir kaynak oluyor, 1920 yllma gelinceye kadar da Amerika'nm yurtiçi talebininyüzde 20'sini kargihyordu. Takvimlerin 1921 yllim gösterdigisirada, Meksika da, büyük bir hizla pagirticibir konuma geliyordu.Yillik 193 milyonvaril üretimiyle, dünyanm en büyük ikinci üreticisi olmugtu. Ne var ki, aradan geçen zaman içinde Meksika'nin siyasiçevresindedramatik bir degigme yaganacakti. 1911 yllmda seksen bir yagindaki Bagkan Diaz, söylendiginegöre iltihaplanan bir dig agrisi yüzünden akli dengesini kaybedip tahttan indiriliyor, arkadan Meksika lhtilalibagliyordu. Ulkede yer alan devamli piddet olaylari yüzünden yabanctlann buraya yaptiklarlyatirim azalacakt1. Su arada Jersey'inMeksika iglerinden sorumlu müdürü E.J.Sadler, girketin maa; bordrosunu getirirkenhaydutlar tarafmdanyakalanlyor, acimasizca dövüldükten sonra ölüme terk ediliyordu. Ancak Sadler,her nasilsa ölmemig kampa geri dönmügtü. O günden sonra hiçbir gün üzerinde yirmi beg dolardan fazla para tagimayacak,gerektigindehaydutlara vermek için eski altin bir kol saatinden bagka bir geytakmayacakti.Artik Meksika'dada kalmak istemeyecekti. Meksika Kartall'naait petrol kamplan isyanc11arm eline geçtigi için agin bir biçimde igletilerek bo2ulacak, bu ara çallganlarmbir kismi da öldürülecekti. BirinciDünya SavaI'nm son ayi olan, 1918 Ekim aymda Cowdray, Henri Deterding'i temsilenoraya gelen Kalusile bir görügme yaplyordu. Gülbenkyan Hollanda Krallyet/Shell firmasmm Gülbenkyan te Kartah Meksika stokunun mühim kismim satm alma arzusunda oldugunu,idaresini de kendi istedigini üzerine almak bildiriyor, bunun "Lord Cowdray'itam bir huzur içinde b1rakacagim" söylüyordu. Meksika'da yagadigt yirmi yllhk petrol serüveni Cowdray'i sadece yormaklakalmamig, aym zamanda daha fazla risk üstlenme gevkini de kirmlytt. Bu ingilizyeteri kadar cefa çekmigti. dev igin mali yükünü sonuna dek kendi Bir lngilizhükümet mensubuna açikladigt glbiartik bagina kaldiracak durumda degildi." Gülbenkyan ona bir tekliftebulunmugtu; o da fazla dügünmeden teklifikabul etmig tamamenhuzurlu olmasa da, kurtulmuy olmanmverdigi rahatlik ve cebine giren paranm fazlaliglyla- kenara çekilmigti.Zamanlamasi levkaladeydi; çünkü bu arada MeksikaKartali Shell'iniçine aldigt katilimli girketler arasmda en lyilerinden biri olmadigmi, meydana gelen bir olayla kamtlamigt1. Satigtan hemen sonra Shell'in Meksika Kartah'ndan satin aldlgl büyük üretim kuyulanmn içine tuzlu su dolmaya bagladi. Bu, petrol üretiminde dügü§ anlammagelen çok kötü bir haberdi. Çokgeçmeden öteki petrol girketleri de ayni eyi gõzlediler. Belki de daha çok kapital ve daha lyi teknoloji,yeni yeni arama girigimleriolsaydi bu sorunlar çözülebilirdi.Ancak ne yazik ki ihtilalin getirdigi karma a içinde yabanci girketler yatmm yapmayi durdurmak zorunda kalmigtl. Bu girketlerin Meksika'da geçirdigi günler giderek azalmaktaydi.Petrol girketlerinin faaliyetlerine asil tesir edenin, ihtilalin getirdigi yasasizhk "bu
-böylece
225
'
ve fiziki tehlikeden çok önce Meksikall milliyetçilerve ihtilalciler ile yabanci yatmmcilar arasmda bag gösterençetin kavga oldugusonradan kanitlanmigtir. Meksika'da dogmakta olan karmaça hükümetlerle petrol girketleriarasmda büyük ve devamli bir kavganin temelini atacak ve tüm dünyada duyulacakt1. Meksika'da konu dönüp dola§ipiki noktada baglamyordu: Anlagmalarda istikrar ve hükümranhk ile sahiplik sorunu. Petrolün sagladigiyararlar kime ait olacakti? Bu konuda Meksikahlar esnek prensipuygulamak istiyorlarkaynaklart önce Kral'a di. 1884 yllina gelinceye kadar ülkenin toprak altmda kalan bu yasal degigtirmig,çiftçilere gelenegi Diaz rejimi ve çiftlik Porfirio ulusa da alt olmugtu. sonra sahipleriyle toprak üstünde arazisi bulunanlara, yeralti kaynaklanüzerinde daha fazla sahiplik hakki vermigti. Buna kargi hu kipiler de tüm petrol tesislerininyüzde 90'mi kontrol altmaalan bir ihtilal olmuytu ve ihtilalin gerçek amaçlanndan biyabanc1 sermayeye kucak aglyordu.Simdi ri bu kaynaklar üzerindeki milli sahiplikprensibini geri getirmekti. 1917 Anayasasi'ntn 27nci maddesinde bu amaç gerçeklegmigve kabul görmügtür. Gerçi Meksika, petrolünü geri alm14ti, ancak yabanci Germaye olmadan bu petrolü geligtirippazarlayamiyordu. Yabanciyatinmcilar ise, güvenceli kontratlar yaptlmadan ve kâr konusu garantilenmedenigi geligtirmeningetirecegl risklerden ve harcamalardan kaçmlyordu. Yeralti kaynaklannin millilegtirilmesine ilaveten, iktidardaki yeni Meksika rejimleri -kisitlamalar ve vergi girigimlerigibi- daha bagka kararlar allyor, bunlar da petrol girketleriyle aralarinda sonu gelmeyen Çatigmalaraneden oluyordu.Bu arada, Edward Doheny bagkanliginda birönemde" petrol rezervlerinin kotakim petrol girketleri,Meksika'daki Amerikahlar'in bulunmaya zorluyordu.Meksika'nm runmasi için Washington'u uyanyor ve askeri müdahalede ödemek kaçmdigt için vergi gelirlerini artirmast bu borç1an o güne kadar zamanmda ödemekten savagt daha karmagik yaplyordu. Öndegelen Amerikan bankerleri Meksika'nm borçlanm istismar edip kendi çikanna kullanmasindan, bunlari ödemek için petrol gelirinde Israr etmesinden fevkalade memnundu. Bu yüzden Amerikan petrol girketlerinekarit Meksika'nm tarafimtutarak bu girketlerin müdahale ve yaptmm uygulama çagnlanna piddetle kargi çikiyordu. Meksika ile BirlegikDevletler arasindaki iligkiler petrol çatigmasmidevamli olarak daha da içinden çilulmaz duruma sokuyordu.Washington adeti üzere, degigen Meksika rejimlerinin diplomatik tamnmastmengelliyor, hatta bir seferinde iki ülke bu yüzden savagm epiginegellyordu. Amerikalilar'm görügüne göre özel kipilere ait olanlar da dahil, birçok önemli haklar saldiriya ugruyor, anlagmalar ve pazarhklar bu yüzden bozuluyordu. Washingtongüneye,Meksika'ya baktigi zaman tutarsizlik,güvensizlik,haydutluk, anargi, stratejik kaynaklann tehlikeligekilde tehdit bozuldugunu görüyordu. Meksika ise Washington'a ve Amerikan petedilmesini ve -kontratlann rol girketlerine baktigmda, yabanct igletmecilik, apag11anma,hükümranlik haklannm ihlali ve "Yankee emperyalizminin"dev baskisi ve gücünü gärüyordu. Petrol girketlerinegelince,onlar da hesaplannca bu içten fazlasiyla gocunup kendilerini tehlikede görüyordu. Bütün bunlar ise yattnmm azalmasma ve faallyet ve personel konularmda hizli bir geri dönügün olduguna igaretti. Bunlann etkisi kisa zamanda verimi olumsuz yönde etkileyecek, verim dügecek, Meksika hizia dünyanm petrolgücü olmaktan çikacaktL "yeraltt"
"yaçamsal
General Gomez'in Venezuela
Çiftligi
Dünyanm petrol talebineolan beklentileri, petrolün milli güçte oynadigi ve savagtakamtlanmt; 1920 yillik olan yeni rolü ve elbette ki, elde edilecek kârlar Hollanda Kraliyet/ShellSirketi'nin üretim savagim" büsbütün körüldemigtir. Raporda "Bu sava; yüraporunda isimlendirdigi En küçük bir zünden yeni petrol yataklan elde etmek çabamizdanyoksun bitakilmamahyiz... bagari gansimn bulundugu her yerde jeologlanmizhizmete hazirdir" deniyordu. Listenin baymda Venezuela geliyorduki bunun nedeni sadece Hollanda Krallyet/Shell degildir. Asil sebep,Meksi"taze
226
ka'nin politik çevresindeki deglçimin Venezuela'ya büyük bir petrolcü göçü olusturmasindan ileri gelmigtir. Yüzy111ar önce Venezuela'ya ilk gelen lspanyoliggalciler, K1zilderiliyerlilerin petrol
sizmttlanndan yararlanarakkendilerine sal yaptiklanni ve onardiklanm gözlemiglerdi. Ìçtebu defa da Meksika'nm tersineVenezuela onlara dostça bir siyasi atmosfersunmaktaydi. Bu, acimasiz, kurnaz, haris bir diktatör olan ve tam yirmi yedi yll kendi kipisel zenginligi için Venezuela'ya hükmetriig General]uan Vicente Gomez'in kendi ellerlyle meydana getirdigi bir imkând1. Venezuela kendi bagina az nüfuslu, sefalet içinde yagayanblr tanm ülkesiydi. l 829 yilmda bagimsizllgini aldigndan bu yana, birçok bölgede yerel askeri liderlerin idaülkenin Ìspanya'dan altmda resi yagamigti. 1890'lann ortalarmda yasamada yer almig 184 üyeden 112'si kendilerine "General" rütbesini uygun görmüglerdir.l908'de iktidan ele geçiren Gomez, ülkedeki gücü merkezlegtirmeye ve memleketikendi kipisel çiftliginedönügtürmeye yönelmigtir. Okuma yazmayi bile dogru dürüst bilmeyen bu adam maiyeti ve allesiyle beraber uzun yillar hüküm sürmüg ve bir hesaba göre doksan yedi yasadigi çocugun babasi olmustur. Erkek kardegini kendine bagkan yardimcist atamig, o da bu konumda uzun ytllar, Gomez'in oglu tarafmdanöldürüldügü güne kadar kalmigtir. Birinci Dünya Savagi'ndan evvel Teddy Roosevelt'i taklit ederek büyük hayvan avcist glysilerine bürünecekti. Sava; sirasmdaysa Alman yanlisi olacak, bu defa da Kaiser'in glysileriniglyecekti. Woodrow Wilson, ülkeyl terör ve hainlik yoluyla pençesinealmig bu adamt kendisi için az bile sayilacak sözcügüyle anardi. Caracas'taki Ingiliz Elçisi ise bu konuda daha da açik davranlyor, Gomez'l kelimenin Ortaçag'da ifade ettigi anlamla, bir monargist"olarak tammliyordu.Okuma yazma durumu ne olursa olsun, Gomez'in ne istedigini bildiginden, bunun da hem mutlak güç, hem de muazzam bir servet oldugundan güphe edilemez. "Zavalli ülkesi" ister ekonomik yönden geligmek için, isterse sirf kendisinin zengin olmasi için ihtiyaci içindeydi. Bu iki amaç iç içe girmigti."Gelir" kelimesi yabanct sermayeyle ey anlamdaydi. Petrol ise Gomeziçin firsat demekti; ancak kumazca bir sezglyle qu gerçegin de bilincindeydi: Yabanci yatmmlan ülkeye çekmek için istikrarli bir siyasi ve mali çevre yaratmast gerekiyordu. 1913 ylhnagelindigindeHollanda Kraliyet/ShellGrubuartik Venezuela'da Maracaibo Gälü yakinlannda ige koyulmuy durumdaydilar. 1914'te ticarisahada kullamlmaya elverigliilk küçük çapta¯üretimbaglamigtL 1919'da Venezuela'ya gösterilen ilgi modasina uyarak JerseyStandard da içlerinde bir de Jeologolan bir aragt1rmagrubunuMaracaibo'yutaramakiçin bu ülkeye gönderiyordu.Bu jeolog,incelemesinden sonra bölge hakkmda pu sözleri söylemigtir: "Burada birkaç hafta kalacak kimse mutlaka ya sitma hastahgtna yakalanir ya da karaciger ve bagtrsak hastasi olur. Su hastaliklar da sonunda müzminlegmeye mahkûmdur." Aynt kigi Venezuela'ya yatirim yapilmamasim tavsiyeetmigti. Ancak ayni grupla buraya gelenlerden biri farkh dügünüyordu. Ona göre Venezuela'da asil geçerli olan, sitma ve karaciger ve bagirsak hastahklanndan çok Hollanda Krallyet/ShellGrubu'nun taahhüdüydü.Bu kipi yazdtgi raporda qu görüglereyer vermigtir: "Hollanda Krallyet/Shell,Venezuela'ya milyonlarca dolarlik yat2rim yaptilar. Bu gerçek bizde ülkede bol miktarda petrol oldugu güphesini uyandiriyor Latin Amerika'da üretim yap11amamasi Standard Oil'in Latin Amerika'ya petrol sattglannda birinci sirada olmasmi tehlikeye sokacakti. üzerinden imtiyaz almmasi gerekiyordu ki, bu hiç de SimdiGeneral Gomez'den kolay degildi. Standard temsilcisikonuyu görügmek için bir alay araciyi atlatip Gomez'le kargi karplya gelerek konuçmayi baçardi. Gomezkonuya sicak yaklagmigt1.Bundan cesaret bulan temsilci bir teklifhazirladi. Fakat tam teklifisunacagi glin, imtiyaz üzerinde bir teklif daha yapildiglimtiyazi o kazamyor, ni ögrenecekti. Teklifi yapan Gomez'in damadlydt ve sonuçta hemen arkasindan da bunu daha bagka bir girkete satiyordu. SonundaJersey, bir kismi öteki Amerikan girketlerinden,diger bir kismi da Julio Méndez'den olmak üzere Maracaibo Gölü eteklerinde 4.200 hektar arazinin sahibi olmuytur. Julio Méndez'den toprak almdigt söylentisini "alçak"
"tam
"gelir"
"
"çiftligi"
"tesadüfen"
| -1 I
227
i
.
birçok kigi kocaman bir çakaolarakkabul etmig, hatta bir Jerseymensubu gaka yoluyla girketin bir de gemi satin almasmi,böylece 4.200 hektarlik bataklik arazinindegersiz olduguanlagildiginda,hiç degilse ballkçillkyapabilecegini söylüyordu.. Venezuela'da petrol aramak, kuru arazide yapildigindabile zor Ye tehlikellydi.Otomobille geçecekhiçbir yol olmadigtgibi, öküz arabalanyla bile geçmeyemüsaitpek az yol vardl. Bir yere gitmekistedikierinde jeologlarya sal ya da katira binerek giderdi. Ulkeníncografyasint gösteren dogru dürüst bir harita bile yoktu. Bu ara haritalarda gösterilennehirlerin de gerçekte mevcut olmadigi, mevcutsa bile haritada gösterilenlerdençok daha bagka nehir sistemlerininkolu oldugu ortaya ç1klyordu.Ülkeyegiren hemen herkes lçin hastaliktan kaçinmak imkânsiz hale gelmigti. Amerikall bir jeolog"Buradaki sivrisinekler gimdiyekadar bagka yerde gördüklerimin en kötüsü ve en büyügü" diyecekti. Jeologlaraynca yumurtasini insan derisinin altina birakan yerdeybagka çegitbir sivrisinekle bag etmek zorunda kallyordu. Tibbi tedaviya ulagilamayacak di ya da ilkeldi, bazen de hiç yoktu. Bütün bunlara ilaveten, jeologlarve jeologlardansonra ige girigen kazic1lardevamh olarak dügmanca duygularla dolu yerli Kizilderililer'leugragmak zorundaydi. Bunlardan Jerseymensubu bir kaziel bir gün terastaoturdugu stradabir Kiztlderili'nin attigt okla hayatini kaybetmigti. O günden sonra balta girmemigormanlarda okun uzanabilecegi mesafede ne kadar-agaç varsa hepsi birden kesilmigtir. 1929senesinegelinceyekadar, Shell Sirketi, traktörlerinikorumak için, bunlarin bulundugu garallari,Kizilderili okunun delip geçemeyecegi özel bir bezle, birkaç kat halinde kaplayacakt1. Gomez'inülkeye yabancisermayeçekme arzusu hilkümetini bir Petrol Yasasi olugturmaya için de hem Caracas'takiAmerikan elçisindenhem de Amerikan zorlamlL bunun gerçeklegmesi
Eksen ülkeler
Archangel
Eksen kontmlünün va
".,,
/
.5
Tara==uluer MGitefik -+
FINLAND Y
taarruzlan
Helsinki
Eksen tearmzlan
L. Ladoga L
S okhol
A L
ING Atlantik
>
n
AVRUPA VEKUZEY AFRIKA'DA SAVAS
L.Oma
ngrad
ES
S
LT RE
ÒVYETLER almasi
Okyanusus H
n
-
rosny Karadeniz
ISPANYA
Lizbe
KORS
Madrid
So ya (\ RN V1.ffLU
Balum
-y
Roma
-
anbul
S EDUNYA
RAN
citYA nu
FAS
CE2AY R
(Vichy)
/
UNUS
.
I
KIBRIS
*
MAITA
FILISTIN
,Trablusg
.
19 2
O
-
I
200
I
.
mth
400 i
-
fiCO
1
IRAK
,
AKDENI
chy
LÛBNAN !• Sam
/ 1942
LlBYA
y MSIR
228
ESKIÜRDÜN
gy,
7
SUUD1ARABISTAN
'
irketlerinden bir petrol yasasihazirlamalan için yardim istenmigtl. Hazirlanan PetrolYasastimtiyaz'lar,vergiler ve gümrüklerde uygulanacak kogullarisaptayip göstermigtir.Aynca artik bir kere imtiyaz verildikten sonra siyasigelecekve idari ve mali konularda istikrar sag,lamigtir.Bu özelligiyleGomezidaresindeki Venezuela, Meksika'nm tam aksine hareket etmig, onun yapmadigim yapmig,istikrar saglamigoluyordu.Ancak 1922'de Petrol Yasasi'nm çiktigiylla kadar, kayda deger bir petrol geligimiolacagihâlâ güphekonusuydu. Aragttrma ilginç ve ümit vericiydi, o kadar. Digertaraftanbu ige yatmlansermayeve harcanan emekseçok büyük rakamlan buluyordu. 1922'de Shellhesabma dört ylldan beri ülkenin haritasim yapmakla ugrayan Amerikall leologlar Venezuela'mn ve GüneyAmerika kitasom tümünün petrol durumu hakkmda ortaya hiç de iç aç1ci olmayanacikli bir degerlendirme koyacakt1. Buralarda petrolyoktu ve gördükleri gey "se-
rap"tan ibaretti. Degerlendirme Amerika'da üretimi artirmak için sarf edilen on sentin bile piklerde bu amaç için harcanan bir dolardan daha çok" kâr getireceginigöstermigtir. Jeologlar Amerika'da neftyagt çikarmaninbile Venezuela'da veya Latin Amerika'mn bir bagka yerinde petrol ç1karmaktan daha ucuza gelecegini söyleyecek kadar ileri gitmigtir. Ancak bu konuda biraz erken yarglyavarmiglardi. Aym yllm aralik aymda Maracaibo'daki La Rosa yatagLnda, Shell'e ait Barroso kuyusu aniden figkiracak,önüne geçilmez bir aktmla günde tahminenyüz bin varil petrol verecekti. LaRosayatagi önceleri petrol vaat eden kuyulardan gözükmemiçsede, denenmek için ilk defa Shell menajeri George Reynolds tarafmdanseçilmig Ingilizmegesi" diye taninan,on beg yli kadar önce onca enolan kuyuydu Bu adam gele ragmen Iran'daAnglo-Pers projesini yönetip ilk neticelerin ahnmasmi saglayan adamm ta kendisidir. On beg yll önce, gösterdigi sebat sayesínde Ortadogu kapisini petrol üretimine açm1; de aym çeyiVenezuela'da yaplyordu. olan kigidir. Simdi La Rosa'dayaganan petrol olay1Venezuela'nin dünya çapindabir üretici olabilecegini kanithyordu.Bu kegif petrol dünyasmda bir çilgmbk akimmm baglamasma neden oldu. ÇoguAmerikalilar'dan, bir k1smida Ingilizler'den oluganyüzü agkm grup ülkeye akm etmeye, burada faba§ladilar. arasmda büyük girketlerden tutun, William E Buckley gibi bagimstz aliyete Bunlar en vardL birçok kigi kadar William E Buckleyileride bir petrol limam inga etmek istepetrolcülere yecek ve bunun íçin imtiyaz alacaktL Ûlkedekipetrol akimi General Gomez için zènginligine zenginlik katmada lyi bir hrsat olmustu. Allesi ve Gomecistas(Gomezciler)denen erkâm vakit geçirmeden hükümetten en parlak imtiyazlan satm allyor, sonra da yeniden büyük kârla yabanci irketlere satiyor,bu arada General Gomez'i yararlandirmaktanda geri kalmlyorlardi. Sonradan bu tür konulan kitaba uydurmak için Generalve dostlari, projeleri üstüne kâgit üzerinde CompaniaVenezolena de Petroleo adlyla, aslmda "GeneralGomez'in girketi" olan bir girket kurdular. Gomez Ve Gomecistas'lari yabancilarla istedikleri gibi oyun oynuyor, kendi bildiklerini. yaptirlyorlardi. Sirketlefin elinde hiçbir seçenek yoktu; diger bir deyigle, sonradan 1920'lerde meydanagelen büyük Venezuela petrol patlamasmda daha o günden rol almak isteseler bile bunu yapmak seçeneginden yoksundular. Ilerlemecan alict bir hizla devam ediyordu. 192l'de Venezuelasadece 1,4 milyon varil üretirken, 1929 yllma gelindiginde137 milyon varil petrolçikarlyor,böylece Amerika'dan sonra dünyanin en çok petrol üreten ikinci ülkesi oluyordu.Aymyll Venezuela ihraç ürünlerinden elde ettigigelirinve aynca hükümete ait vergi gelirlerininyüzde 76'sim sadece petrol ihracatmdan elde etmigtir.Ülkedaha o günden HollandaKraliyet/ShellGrubu'nun en büyük tek petrol saglayicis1olmuçtu.Venezuela'yl franve daha sonra da BirlegikDevletler izlemigtir. Venezuela gimdi, on ylldan daha losa sürede, tam anlamiylabir petrolülkesi olmuçtu.Veyabanc1 sermaye lçin yapilan rekabetteyangmay1kazanm19tt.Venezuela'da petrol aramasiyapilmasi ve petrolün geligtirilmesiiçin büyük çapta yatirim gereklyordu. Böylece, rol alan birçok oyuncuya ragmen sahnede gerçekten rol alanlar az sayldabüyük birkaç girkettenibaret olmugtur. 1920'11ylllarda, üretimin bollugunu dolayli veya dolaysiz olarak sadece üç irkete, Hollanda Kraliyet/Shell, "tro-
"saglam
-
229
Gulfve Pan Amerikan girketterine borçludur. Bunlardan sonuncusu, Meksika'da da önde gelen biri olan Edward Doheny'nin girketidir. Bu girket 1925'te Standard of Indiana ta-
üreticilerden
rafmdan satm alinmigti. Venezuela petrolüne bu denli büyük yabanci sermayeyatmlmasmin nedeni Gomez'in nispeten uygun bir çevre saglamlyolmasidir. Eger Gomez bunu yapmamig olsaydi, yatinm bu çapta olamazd1. Ancak istikrar durumu ne kadar devam edecekti?Standardof Indiana'yabagh Lago'nun bir temsilcisi1928'de, bir ABD Digiglerimensubuna gunlari söylüyordu: "Bagkan Gomez sonsuzadek yaçayacak degildi ve yeni gelecek bir hükümetin, belki de daha radikal bir egilimle petrol tesislerineel koyma ve Meksika'dauygulanmig politikalardan bazilanm burada da uygulama tehlikesihet zaman için mevcuttu." Bõylece, emniyet kaygtsiylaLago,Venezuela petrolü için yaptirdigt dev ihracat rafinerisini Venezuela'da degil, kiy1danhemen açikta bir Hollanda adast olan Aruba'da inga ettirmigtir. Shell de aymmyaparak rafinerisini bagka bir Hollandà adasi olan Curacao'da kurmugtur Jersey Sirketiise, Shell ve öteki girketlerin aksine, yaptig1 büyük harcamalara kargin Venezuela'daki petrol aragtirmalarinda hiç bagarth olamamigtir. SirketinNew York'taki Venezuela'dansorumlu müdürüne vermeyen üretim müdürü" ad1 takilmigtl.Nihayet 1928'de, Jersey,bagka bir girketin ilgilenmeyip kögede biraktigt bir imtiyazda yeni teknoloiluyguluyor ve ilk defa olarak dikkate deger miktarda petrol kegli yaplyordu.Su alti kazi teknolojisinin geligtirilmesi Maracaibo eteklerindeki zengin petrol kaynaklanmn kapilanni açmig, böylece göl yatagindan çok míktarda petrol çikarmak mümkün olmugtu. Artik hiç kimse balikçillk yapsin diyerek Jersey'lealay etmlyordu. 1932'de, Büyük Depresyon'un bitiminde ithal petrol için önerilen yeni bir Amerikan vergibir hayli üzmügtür. Su vergi ithal edilen benzin için varil bagma si Standard of Indiana Sirketi'ni 1,05 dolar, ithal mah ham petrol ve mazot varili íçin de 21 sent öngörüyordu. Bu ise Venezuela petrolünün Birlegik Devletler'e sokulmamas1 demekti. Indiana'mn petrolünü devredebilecegi yabanct bir pazarlama sistemi yoktu. Aynca depresyon günlerinin ortalannda ek bir sermaye ihde söz konusuydu. Bütiyacimnbag göstermesive Meksika'daki mal varhginm millilegtirilmesi büyük birlegince bunlar -Indiana açisodan bag edemeyecegi kadar büyük- riskler ortada tün igletmelerini gerçekleri yabanct göz önüne Venezuela'dakiler alarak de dahil, Jermevcuttu. Su satti. Jerseyödemeyi kismen hisse vererek yapti ve bõylece bir süre için Indiana, sey Sirketi'ne Standardof New JerseySirketi'nin en büyük hisse sahibi durumuna geldi. "üretim
Bolgevikler'le Düello Ancak petrol ile politika arasmdaki çati manm en dramatik gekildeyer aldigt bölge Bati Yanküresi degil, Dogu Yanküresi olmugtur. Savagtan önce Rus petrolü -dünya pazarmm en önemli unsurlarmdan biriydi. Ancak gimdi, petrolün Sovyetler Birligi'nin yeni komünist hükümetinin elinde oldugu qu günlerde, Rusya bu oyunu nastl ve kimin kurallanyla oynayacakti? Hollanda Kraliyet/Shell Grubu'nun Varligi, petrolü Birinci Dünya Savagi'ndan hemen önce Rothschild'lerin Rusya'daki büyük petrol yataklarmdan satm almig olmasi nedenlyle gimdi tehlikedeydi. Bolgevikihtilali'nden sonra, birçoklari Rus petrolyataklanni ucuza dügürüp satm almaflyata" ya çaligiyordu.Söylentiyegöreabcilardan biri de bu yataklan göçmen Ruslar'dan satm almaya çaligan Gülbenkyan'di. Gülbenkyan aynca para canhs1olan bu göçmenlerden bera· berlerinde getirdiklerisanat hazinelerinden satm almayi âdet edinmigti. Rothschild'lerin tersine, Nobel ailesi Rus petrolüne gösterdigi ilglyi devam ettirlyordu. Ancak ihtilal sirasinda Nobel'ler ülkeden kaçtilar. Bír kismi köylü glysilerine bürünerek, diger bir kismi da kizaklarla ve yayan olarak hududi1 geçip Finlandiya'ya sigmdl. Bütün bir yüzyil yaklaik yetmig be sene boyunca Rusya'da sürdürdükleri egemenlik böylece sona ermig oldu. Sonun"kelepir
230
da hepsi birden Paris'e gidip Meurice Oteli'nde bir araya gelerek petrol imparatorluklarmdan ne kadarmt ve nasil kurtarabileceklerini müzakere ettiler. Sonundaçareyimah ucuza satmaktabulmuglardi. Deterding'eellerinde ne kadar Rus petrol tesisivarsa hepsini satm almasmi önerdiler. Ülkehâlâ karmaga içindeydi ve iç savagin ve sonuçlannm ne getireceginden hiç kimse emin degildi. Deterding yapilan teklifiderhal kaparcastartik yapacak tek bir na kabul etti. Bu onun için Rus petrolüne egemen olmak demekti. Simdi dügmesini beklemek. Deterding vakit geçirmeden Nobel'lerBolgevikler'inyenik kahyordu: ey le anlagmak için Anglo-Pers tesisleriyleLord Cowdray'mtesislerinide kapsayacak kendi önderliglitdebir birlik olugturdu.Bolgevik rejiminin uzun sürmeyecegine yürekten inamyordu. Gülbenkyan'a 1920'de yazdigt bir mektupta "Bolgevikleryaklagikalti ay içinde degil yalniz Kafkasya'dan, Rusya'nm her yamndan atilmig olacaklar" diyordu. Bu inancma kargm yine de bir sigorta poliçesi olarak ÍngiltereDigigleriBakanligi'ndan slyasi destek garantisi istemigti. Digiglerinin bir hükümet iktidar olup yerleginceye kadar" Nobu istegi reddetmesi üzerine tu defa bel'lerin ülkede hiç degilse bir azinhk hissesine sahip dlmasmda Israr etti. Nobel'ler ise bu ülkedeki iglerini tamamen tasflyeetmek ístiyordu. Eu nedenle ve Deterding'in de ödün vermemesi üzerine görügmelerherhangi bir sonucavarmadan sona erdi. Ancak yedekte beklemekte olan bir talip daha vardi ve dogrusunu söylemek gerekirse bu talip,sadece kaynaklan itiban ile degil, Amerikan hükümetinin slyasi destegi.nide birlikte getirecek milliyetinedeniyle Nobel'ler için çok daha lyi bir kozdu. Bu StandardOil'in New Jerseykoluydu. Íçte,her zamanRinden çok farkh ve çok daha tehditkârkogullarm egemen oldugu o günlerde, nihayetAmerikan ve Rus petrolü arasmda onca zamandir Ozlenen bir ittifak olanagi doguyordu. Bu, Nobel'lerin 1890'lardagerçekleptirmek isteyip bagaramadiklan bir ittifakti. de ilgilenmigti. WalterTeagle ve meslektaglanbir vakitler Kendi adma bu igle JerseySirketi Rus petrolünün eski Standard Oil Tröstü üzerindeki olumsuz etkisini, tröstün evrensel bir petrol düzeni yaratma çabalarmi baltaladigim gayetiyi biliyordu. Akdeniz pazarlanmn BirlegikDevlet'ler'in ihraç ettigi petrol yerine Rus petrolüyle beslenmesinin daha ucuza mal olacagimn da bilincindeydi, Rusya'dan ihracat yapilmasi Birinci Dünya Savagisirasinda durdurulmugsa da, üretimin yeterince düzenlenmesi ve yeni teknolojininuygulanmasiyla Amerikan petrolünün bir kez daha Avrupa pazarlarmdan atilacagma inamyordu. StandardOil'in Rus petrolü üzerinde söz sahibi olmasi, ona göre, bir rakibinelinde olmasindan nispetendaha lyiydi. Teagle göylediyordu: "Bana öyle geliyor ki bagka seçenegimiz yok. Riski göze alip yatirimi gimdi yapmahytz. Eger gimdi yapmazsak Rusya'dakiüretime önemli bir etki yapmak, nüfuz etmek gansimiziyitirmig oluruz." Büyük olasilikla Nobel'ler artik hiçbir zaman yenidensahip olamayacaklanpetrol yataklarim satmaya çaballyorlardi-buna kargin Jerseyve Nobel'ler arasmda yogun müzakereler yapthyordu. Teagle'm sözünü ettigt 1920 Nisani'nda, Bolgevikler'inBakû'yu yeniden ele geçirip petrol yabir hal almigti. Eu arada Bakû'da iy yapan ingilizler taklanm millilegtirmesiyledaha da " Nobelci" olarak tamnanlardanbazilan casus olduklan iddiasiyla mahkemeye sevk tutuklanlyor, Bolgevikleryenilitse" olasiligto derece hâkimdi ediliyordu. Ancak tüm hunlara kargin yine de inanmiglardi ki, Jersey-Nobelmüzakereleri engellenmeden ve insanlar o derece igleminden daha üç ay geçmemigkenanlagma tadevam etti. 1920 Temmuzu'nda, millileptirme Rusya'daki Nobel'lerin petrol tesislerininyanst üzerinde mamlanmigti. Buna göre Standard Oil denilecek dügük bir fiyat ödüyordu. Topraklar ilk kontrol hakki altyor, kargihgmda kelepîr çok bagta istenen flyatm 6,5 milyon dolar indirimiyle ve 7,5 milyonluk ödeme taahhüdüyle satilmtêt1. Bu paraya kargi Standard yüzde 40't rafineri, yüzde 60'i Rus-iç pazan olmak üzere Rusya petrol üretiminden en az üçte birini kontrofüne ahyordu. Yine de, batih petrolcüler neye inarnrsa inangerçekten çok büyüktü ve de gok belirgindi. Simdi gündemde"Yayeni Bolgevikrejimi sm, y1kilmazda yagamaya devam ederse?" sorusu vardi. Daha gimdiden petrol yataklanni milliletirdigine göre belki de bunlan kendi igletir veya uluslararast müzayedeyesokardi, kim bilir! "devamh
.
"risk"
"gerçek"
"ya
"yenileceklerine"
"risk"
231
O günleri izleyen günlerde kapitalistlerle komünistler arasmdaki düelloda Bolgevikler'in temsilciliginiLeonid Krasin adinda yetenekli ve yaratic1 Dig Ticaret Komiseriyapmlytt. Uzun boylu, kalemle çizílmig gibi muntazam hatlanyla ve uzun sivri sakallyla,kibar ve inandmci bir havasi vardi. Görünüge göre makul birine benziyor, batillann bekledigt kana susamigdeli görünümünden çok farldt bir görünümverlyordu. Arada bir hanimlara gäz almaktan da gerikalmazdi. Sir ingilizbayamn i( geçirerek söyledigi glbi "Varhgmmher zerresinde soylu bir aileden gelen lyi yetigmigbir insamn nitelikleri vardi. Bilgili,soyluVe gerçek bir aristokratti." Bütün arkadaglari gibiKrasin de kapitalistleri anlayabilmigtir,çünkü kendiside bír kapitalistti. Sava; öncesi Bakû Elektrik ¶irketi'nin çok saygidegermüdürü olarakgörev yapmig, daha sonra da büyük Alman firmasi Siemens'inRus temsilciligini yapmigt1.Bu görevlerdebulundugu sirada aymzamanda gizliolarak bir bagka içte daha çaligmty,Lenin'in tammlyla,Bol evik ihtilali'nin bagteknokratligini ve "Maliye Bakanligi"ni yapmigti. Kendisi hakkmda sik sik "Ben geçmiginde hiçbir gölge olmayan bir adamim" demekten özellikle hoglanirdt Savagsirasmda, Çarlikdevletindeki resmi görevinden dolay1 Rus savag ekonomisinin bagmimarlarmdan biri olarak çaligmig, bu da dostu olan ihtilalcilerle iligkilerini zaman zaman zora sokmugtur. Bir seferindeBolgevikyanhsi yolda§larmdan biriyle aralarmda bag gösteren bir anlagmazlik yüzünden o derece huzursuz olmuqtu ki, tam bir hafta süreyle et yemeyerek, sadecek1sraksütüylebeslenmigti. Ancak Bolgeviklerbu adama ve onun idari yetenegine muhtaçti. Kendisi ne de olsa Bolgevikhiyeraryide igadamt olan tek ki§iydi. Bu nedente ihtilalden iki ayn unvan kazanmig olarak çikmigtir.Bunlar Dig Ticaret Komiserligi ve Nakliyat Komiserligi unvanlanydi.Bu iki önemli konumu nedenlyleepeyce karanhk bir görünümçizmigtir. Standard-Nobel müzakerelerinin neticeyebaglandigt sirada Krasin, Bolgevikhükümeti adina ticariillykileri görügmekiçin Londra'ya gitti.31 Mayis1920 günü, BagbakanDavid Lloyd George'un çagasi üzerine bagbakanhk konutu Downing Street No 10'daydi.Bu gerçekten de tarihi bir an saythr, çünkü ilk defa olarak Sovyetter Birligl'nden bir temsilciBati'nm süpergüçlerinden olan bir hükümetin bagi tarafmdankabul ediliyordu. Sahnede bu gekildebelirmesiyle ingilizler arasmda nefretle kangik büyük yank1 uyandirmigti.Bu kargilagmada, DigigleriBakam gömine önünde elleri arkasindadurup konukla el sikigmayi reddediyor ve Lloyd George sert bir tonla kendisini uyarip "Curzon! Bir centilmen gibi davran!" deyinceye kadar bu pozisyonda kallyordu. O günü izleyen günlerdeAnglo-Sovyetmüzakerelerl zorlukla da olsa, devam etmigtir. Bir ara bizzat Lenin, Londra'da bulunan Krasin'e gönderdigi gizli bir mesajda yöyle diyordu: "Lloyd George.denen bu domuz adam, en ufak bir vicdan sizisi veya utanma duymadan insan kandinyor. Onun söyledigi hiçbir söze inanmaym ve siz de onu, onun sizi aldattiglum üÇkall daha fazla aldatin." Müzakerelerin devamt sirasmdaKrasínticarete merakl1 igadamlannin içtahlanni uyand1rmayi bagarmigt1. Ancak yine de zaylf taraftansayilirdi, çünkü SovyetlerBirligi glderek ekonomik felakete dogru sürükleniyor, endüstriyel yönden geri, üretimde yetersiz, enflasyon baskist altinda ezilen, ciddi sermaye yoklugu íçinde bir ülke olmaya gidlyordu. Giderek kithga dönügmekte olan gida açigt ile kargi karg1yaydi.Geligmek, üretim yapmakve dogal kaynaklarint satabilmek için mutlakayabanc1 sermayeye muhtaçti. Bu hedefe ulagmaya çabalarken,bir ihtiyaca cevap veriyordu o kadar. 1920 Kasim1'nda bir gün Moskova yeni bir politika uygulayacap ni duyurdu. Yabanciyatirimcilara imtiyaz önerecekti. Sonra 1921 Marti'nda, Lenin daha da ileriye gidiyor,Yeni Ekonomik Politika diye bilinen yeni politikayi ilan ediyordu. Bu yeni politika, yurtiçi pazarlamada çok daha kapsamlt bir sistem öngören, özel igletmelerin tekrar igletmeye sokulmasma yönelik, Sovyetlefin dig ticaretanlay1;lni ve imtiyaz satma egllimini genigletenbir uygulamaydi. Aslmda bu Lenin'in duygularinin degösteren bir politika degildi. Lenin çok acil bir ihtiyaca cevap veriyordu, o kadar. gigtigini Lenin bir açiklamasinda "Digardan teçhizat ve teknik yardim almadan kendi kuvvetimizi yeniden kazanmamiz, darmadagtn durumdaki ekonomimizitoparlamamizmümkün degildir" 232
diyordu. Bu yardim1elde etmek için güçlü emperyalist girketlerebüyük imtiyazlar vermeye hazird1." Bunun petrolle ilgili ilk iki örnegi "Bakû'nun dõrtte biri, Grozny'nindörtte biri" uygulamasidir. Artik petrol bir kez daha, Çarhk devrindeki gibi en geçerli ihraç maddesiolmugtu. Bir Bolgevik gazetesinin tanimiylabir tür altin" sayillyordu. Lenin'in Bat1'ya.yaklagmasmaöteki yoldaylar giddetlekargi çiktilar ki bunlar arasmda, güphecillgiyle taninan Stalin-de vardir. Stalin'inuyarisma göre, SovyetlerBirligi'ne gelecek igadamlan dünyasimn en lyi casuslanydi" ve temaslanndaha fazla siklagtinlmasiRusya'nin zaylf taraff arim gözler önüne serecekti. Yine de, Lenin'in YeniEkonomikPolitika'yi ilan ediginden bir hafta sonra Krasin politikay1 onayllyor, Londra'da Anglo-Sovyet Anlagmasi'm imzallyordu. Bu yapildiktansonra, büyük bir ustahkla birçok girketeyaklaç1yor,yeni petrol imtiyazlan teklifindebulunuyordu. Bu arada bir girketiõbürüne dügürmek için söylentiler çikarmay1da ihmal etmiyordu. Deterding, Nobel'le bir anlagma olanagim kaçirmig oldugu için düg kmkligina ugramamaya kararhydi. Evet, kanismca düç kirikhgma ugramasi için bir sebep yoktu. O da Nobel'ler gibi StandardOil'in Rusya'yagirmesiyle yabanct yattnmcilarm tümünün sigortalanmigsayllacagmi dügünüyordu ki bunlara Hollanda Krallyet/Shell de dahildir. EskidenRothschild'lere ait olan tesislerin sahipliginialmaktan memnun, Gülbenkyan'agunlarisöylüyordu:"Rus masasmda §imdiden iyi sandalyelerimizvar ve ylyecegimizin en büyük kismi da hâlâ Rusya'daki masaüzerinde. Su yemegi bizim gibi ilgi gösterenlerlebir arada yemekçok daha iyi olacak." Ancak Deterding kendi tesislerigözüylebaktigitesislerinBolgevikler tarafmdansatilmasmapasifçe de olsa göz yumarak, masadan diglanmaya niyetlidegildi. Du konuda Walter Teagle da aym görügteydi. "en
"sivi
"burjuva
Birle§ik Cephe Pepinde .
1922 ylhna Jersey,Hollanda Kraliyet/Shell ve Nobel'ler "BirlegikCephe" adlylabir blok olugturmaya girigtiler.Amaçlari Rusya'da kendilerine ait olan tesislerive sürdürdükleriticari faallyeti Rustehdidinekargi korumakti. Zamanla bloka on iki adet girket daha katildt. Bloka üye olan her girket SovyetlerBirligi'ne kargi teker teker degil, beraberce savagacaklanna dair söz verdi. Millilegtirilmig tesisler üzerinden tazminat talep etme ve birbirlerinden habersiz Ruslar'lailigkiden kaçmma karan aldilar. Surasigerçektir ki, "Tüccar Kardegler" diye bilinen bu toplutuk, degil Sovyetler'e, birbirlerine bile güvenmiyorlardi. Bu güvensizlik nedeniyle, onca ortak yeminlere
ve vaatlere karym, "BirlegikCephe" bloku, dogdugu günden baglayarak her zaman için son derece istikrarsiz olmug, sagliksiz bir zemin üstünde durmuytur. Kapitalistleri ve kapitalistlerin rekabet dürtülerini iyi bilen Leonid Krasin de, büyük bir ustaliklagirketleribirbirine dügürmeye devam etmigtir.
O ara, dünyanm
birçok
pazarmda,girketlerucuz Ruspetro1üiçin rekabet edlyor, bu rekabaskisi da giderek artlyordu, 1920'den 1923'e kadar etkisiz olan Sovyet petrol endüstrisio yillardaçarçabuk kendini toparliyor,Bati teknolojisininyurda sokulmasimn da sagladigi yararla Sovyet Sosyalist CumhuriyetleriBirligidünya pazanna ihracatgi olarak girmeyibaganyordu. Jerseygirketi'nde yüksekdüzeydeki yöneticiler mügkül durumda kahp ne yapacaklannt agirmiglardi. Kendipetrollerinin fiyati ne olursa olsun,daha ucuz olan Ruspetrolü satm almaya baglasmlar mi yoksaahlakve iykurallarina sadik kalarak geridedurmayi mi yeglesinler,karar veremiyorlard1. Teagle ige o siralar Nobeligletmesine yattnm yapmigolmaktan pigmanlik duymaya iyice anladimki kucagimizdabu karakterdë hasta bir çocuklayillarylh otubaglamigti: "Simdi rup ona dadihk etmek yerine ayni miktar paray1 daha bagka, derhal verim saglayacak bir ige yatirsaydikdaha iyi olacakmt;" diyordu. Standard'mAlmanya'daki sorumlusuHeinrich Riedemann ise iglerefarkl1bir gözlebakmaktayd1.Ona göre özel girketler henüz istimlak ve millilegme olaylannakargi haklarmi savunacak betin dozu
Ve
233
1 .i
.
.
duruma gelmemigti. Su konuda gunlan söylemigtir: "Bir hükümetin, Rusya'da oldugu gibi, endüstríyel tegebbüsve iglere içtiraki ahgilmamigbir geydir ve i; hayatimn geçmiginde böyle bir gey yoktur. Sovyetideolojisine yardimi hiçbirimiz istemeyiz, ancak eger bagkalanbuna katihyorsa, biz niçin katilmayalim?" Gerçekten de Riedemann'in söyledigigibi öteki batth gruplar gimdiden kapiisrarb kapiyi çalip duruyor, Bayi agmdirmaya baglamigtibile. Bazilan sessizce, bazilan ise daha kû'dan Kafkasya'ya,Sibirya layisi açiklanndakiSakhalinAdasi'na kadar SovyetlerBirligl'nin her yanmda imtiyaz istiyordu. Kafkasya'daki tesislerdaha önce Jersey,Shell ve öteki girketlerinkendilerine ait oldugunu iddia ettikleri tesislerdi. Eu ara, sanki durumu daha da kötüleptirmek ister gibi, bu tesislerdekipetrolü Sovyetlerkendi mallanymig gibi satmayakoyuldu. Artik Sovyetler'idevre digi birakmanm tek bir yolu kalmigt1. Jerseyve Shell bir araya gelip Rus petrolü satm almak için bir organizasyon olugturmaltydilar.Teagle bu fikri begenmemigti: "Böyledügünmekle geri kafah gibi hareket ettigimin farkmdayim. Fakatsiz ne derseniz deyin, evinizi soyan ve mahmzi çalan bir adamla dost olmaya çahymanmne yarar saglayacagmi anlayamiyorum. Bence bu dogru bir tutum degildir" diyordu. Ancak öteki Amerikan girketterinin gideyariçmak için kullandigt rek Rusya'dandaha fazla petrol satm aldigtve bunu JerseySirketi'yle itirazi gözlendikçe,girketiçinde Rusya'ylai; yapmamak taraflisiolanlarm son bulacakti. 1924 kurdular Kasimi'nda Jersey ve Shell mügterek bir satm alma organizasyonu ve Sovyetler'le i; bu gekildeçözümünden Teagle memnun kalyapma olanaklariaramaya bagladilar. Meselenin mamigti. Bu sonucu vakitsizlik, günlerin uzun boylu dügünmeye elverigliolmayacak kadar kisa olugu gibi nedenlerden kaynaklandig1 glbisudan bir mazeretleaçikhyordu. Teagle, Ríedemann'a yazdigL mektupta gunlari söylüyordu: "Geriye dönüp qu son alti, sekiz ay içlnde neler yaptigimtza baktigimda Rusya'danpetrol alimi gibi bu denli önemli bir igi nasil olup da .gereken önemi vermeden sonuca bagladigimizi görüyorve gerçektenpagiyorum.Yapacak o kadar çok igimiz olmasmave iy günümüzün bu denli dolu olmasma,bu yüzden bazi yanliglar yaptigimizateessüf edlyorum.Eger böyle olmasaydl, konuyu iyi bir mantikladügünebilme gansimizolsayd1,sanirim saglambir sonuca varabilirdik." Teagle Hollanda Kraliyet/Shell'le igbirligine sicak bakiyor, Sovyetler'leigbirligineyse yana;miyordu. Bu konuda Riedemann'a gunlartyazmigti: "Sovyetler'epetrol için pazar vermek demek, sadece çalinmig bir egyanin alicisiolmak degil, aym zamanda hirstzm ya.ptigimonun için kârli duruma getirmek, onu izledigi kötü yolda yüreklendirmek demektir." Riedemann ise bagyönetici Teagle'iyatigtirmak isteyerek l925 Noel gecesi gu yanitiveriyordu:"Ínsandenen yaratik garip bir varhktir.Yine de kargilagtigtonca düg kinkligina kargi her sene yeni yeni ümitlerle tekrar ige koyulur. Biz de seninle aym geyiyapalim!" Çokgeçmeden Jerseyile Shell Sovyetler'le petrol satm alimi için ortak bir düzenleme yapmayt zorunlu gördüler. Düzenleme; satin alma flyatmin yüzde S'inin daha önceki petrol sahiplerine tazminat olarak ödenmek üzere bir kögeye aynlmasmi öngörüyordu. Bu düzenlemeyi pahbu ansen hem Teagle hem de Deterding güpheylekargilam1, güvensiz bulmuglardi. Öngörülen Teagle'a kalmig, gunlan lagma 1927 bagmda bozulunca, Deterding adeta durumdan memnun yazmigtt: "Sovyetler'le anlagma pazarligmdan sonuç alinmadigina son derece memnunum. Qunu hissediyorum ki bu haydutlarla herhangi bir i; yapmig olanlar, ileride bundan pigmanlikduyacaklardir. Çünkübunlann tek amaci bütün uygarhgi mahvetmekve eski kaba kuvveti yeniden
gerigetirmektir."
Deterding'in Sovyetler'e karg1 hesaplannda biraz da kipisel duygularmiti rol oynadigi açiktir. Beyaz Rus bir göçmen olan Lydia Pavlovaile evlendikten sonra antikomünist duygulanna daha sadakatlebaglanmig, dügüncelerini daha açik ve cüretle ifade etmeye baglamigti. Hatta John D. Rockefeller Jr'a telgrafçekerekStandard'dan türemig girketlerinRus petrolü almaktan men ondan edilmesini istemigti. Hollanda kökenli bu adam Rockefeller'e adma" mazbut kigilerin" "Sovyetler'in para kazanmasma yardimci olmamalan" için ça"yalvardigini",
"bütün
234
"insanlik
ligmasmi istemigti. Rockefeller'e, bu relimin "Ísa'yakargi" oldugunu söylemigtfr. Bu sözlere ilabulanmty kâr"... istememeleri gerektigini de söylemigti: veten Rockefeller'e girketlerinin "Eger girketlerinizdestek vermezse Sovyetler'in bu canice sistemleri çok yakmda son bulacak"kana
tir" diyordu.
Fiyat Savagi Deterding'in istek ve temet nisine kargi Standard Oil'den türemiggirketlerden ikisi daha, New YorkStandard ile Vacuum, Sovyetler'leiligki konusunda kendi bildiklerini yaptilar.Bunlardan New York Standard Rustar için Batum'da bir gazyagl fabrikasi kurdu ve kiraladi. Sirketlerin her ikisi de aralarmda anlagarak, özellikle Hindistan ve daha bagka Asya pazarlart için büyük miktarlarda Rus gazyagmi ald11ar.Socony de Hindistan'daki pazarlan için Rus petrolü istiyordu. Shell'in Hindistan'daki pazarlanmtakviyeiçin petrol alacak bagka kaynaklan varsa da Socony. bagka kaynagt yoktu. Sirketi'nin Bu girketlerinRus petrolü almasi Deterding'i çok kizdirmigtL Socony'ninbagkam C.E Mefleriye bir adam" olarak kinayacak kadar yer'i zekâsiz gitmigti.Nihayet 1927 yllmve da, kendi sözleriyle"Socony'ninihanetine" misillemeolarak Hindistan'da amanstz bir 11yatsavagma girigti. Bununla da kalmayip savaç1tüm dünyadaki öteki pazarlarada yaymak istedi. Socony bu davraniga mukabele edecek, o da kendi hesabma kendi bildigi pazarlardaflyat indirimi uygulayacakt1. Deterding yine de öfkesini yenemeyerek bu defa "Komünist" petrolü satm alan Standard of New York'a kargi basmda bir antikomünist kampanya baglattp tipki bir orkestra geft gibi hu kampanyayi idare etmigtir. StandardOil'den türemi§ girketlere karç1halkta ve Qeterding'in kafasmda bunlann StandardTröstü'ndenpek.de farkh olmadiklan kamst vardi. Bu nedenle ve Deterding'in bunlara güvenmeyerek güphe edigi nedeniyle Standard Oil of New Jersey de çok geçmedenistenmeyen girketlerarasma katillyordu. Ancak Jersey'inde "Komünist" petrol alan girketlerle bir arada suçlanmasi Walter Teagle't fazlasiyla huzursuz etmigti..Iginash gudur ki, Deterding'in istedigt de bagindan beri buydu. Bu konuda Deterding bir Jerseyyöneticisine mektup yazarak tehditkâr bir tavirla gunlansöylüyordu; "Biz gimdi o denli muazzam olaylarla kargi karplyayizki, sizinle ugraçacak vaktimiz yok. Bu tür sorunlan Jersey kendi kendine çözümlemelidir." Yazismdakullandigi ifadeyle Jersey'denbir gey bekledigini, Socony'yi vakit geçirmeden hizaya getirmesini istedigini hiçbir kugkuya yer vermeyen bir açiklikla belli edlyordu: "Ne de olsa Jerseyen büyük Amerikan petrol girketidirVe istikbali en parlak olan pirkettir.Onun yaninda küçük bir girket durumunda kalan New York'a kendisinin Jersey Sirketi'nin hizmetkân oldugu, Jersey'inpatronu olmadigi bildirilmelidir" diyordu. Nitekim Deterding'in plamnauygun olarak, bu sözler gereken etklyi yaplyor, Jerseyvakit geçirmeden Rusya'dan petrol aldiklarigerekçesiyle öteki iki girketi kamuoyu önünde elegtiriyordu. Bu konudan Teagle kendisiíçin bir teselli pay1çikarmigtl. Dügüncelerini pu sözcüklerle dile getiriyordu: "Avrupa'nm kafast igleyen insanlan ilk defa olarak gunun bilincine vardilar ki, StandardOilgirketlerininhepsi birbirinin aym degildir." Ingilterehükümetinden gelen bask1 altmda Deterding'in Sovyetler'le yapilJersey Sirketi, mig olan ortak satin alma anlagmasmdan çiktigmdankugkulanlyordu. Ancak fiyat savaymm bu denli bir tempoda devami bunu mümkün kilmadigi için, üst düzey bir ingilizyetkiliAmerikalilar'a teminat verdi ve böyle b¯irgeyinsöz konusu olmadigm1söyledi. Su yetkilibir yazismdagunlan söylüyordu: "Sir Henri Deterding taktik bilmez; idaresizligi yüzünden het zaman bagma iq açar. Ruslar Shellve Jerseygirketleriyleyapilmasi öngörülen ortak salm alma anlagmasi konuquldugu sirada tazminat konusunun nasil ayarlana.cagmi sorduklanndaSir Henri çilginadönmüg, Ruslar'm yüzüne kargi kimseye Sovyet petrolü satm aldirmayacagini, buna mani olacagim söylemigti... Su hareket bence hem son derece saçma hem de tam onun karakterini yansitan bir dav"gerefsiz
235
I I i
ramptir... Alictlarm Sovyet petrolü satm almaktan men-edilmeyecegiapaçik ortadaydi. Sir Henri'yi bu denli öfkelendiren, Standard Oil New York'a yumrugunu indirten ve petrol satigmaizin vermeyecegi ifadesinin aslmda k1smen kendi çaresizliginden geldigi de apaçikortadaydt" Bir gün, maiyetindeki Hollandali müdürlerinevinde verilen bir akgamyemeginde, Deter Anlattigi§uydu:"Nispetenbangla ding olaylarmaktymibir de kendi görüg açtsmdananlatmigtL Burma'nin saldinsina ugram1§bulduk. O Burma ki kendimizi birden birkaç ylldan geçen sonra, New York Standard bugün oradan Sovyet gazyagi satm allyor. En iyi savunmanmlyi bir hücumla yapilacagma inanarak bu meydan okumaya kargi koymak istedim ve iyte o günden beri de hasmtmizm savunma hattmdaki zaylfnoktalanni bulmak için var gücümüzle çah;1yoruz.Suna inamyorum ki, hiç degilse bu dakika, Hollanda Kraliyet'in Sovyetpetrolüyleilgli konumu bir kez daha açikça ortadadir." Vacuum ve Standard of New York, Deterding'e Yine de gövalyeruhlu iki Amerikan Sirketi Bagkam'mn açikladtgmagöre,Vacuum ihracat sistemi Hollanboyun egmediler. VacuumSirketi da Krallyet/Shell'in ihracat sistemiylerekabet halindeydi. Vacuum, ihracat sisteminde ucuz petrolden yararlanlyordu.lçte bu nedeni fleri sürerek, Vacuum Baykam,Deterding'in asil amacimn girketibu petroldenyoksunbirakmak ve böylece ihraca elverigliRus petro1üüzerinde tekel kur. mak oldugunu söylüyordu. Aynca Baykan bir gäzlemde daha bulunmuy, iki girket Amerikan prensiplerini çignemeklesuçlamrken,Amerikall igadamlarmm ve giftçilerindurup dinlenmeden Rusya'ya pamukve daha bagka ihraç maddesisattigmi görmügtü. Bunu görünce ortayagöyle bir soru atmigti:"Rusya'dan mal satin almak Rusya'yamal satmaktan daha mi adaletsiz bir davramytir?"Bu soru uzun zaman belleklerden silinmeyecek,ylllarcasorulmaya devam edecekti. 1920'll ylllarmsonuna gelindigindebelli bagli büyük girketlerartik Rus petrolü konusundan b1klonlikgetirmiglerdi. Mal varliklanni yeniden ele geçirmekveya yatinmlarmi azaltmak artik geride kalmig, eskiyemal olmuy bir amaçtl.Aynca Baba Gurgurbölgesindeki petrol patlamasi dikkatleri Ortadogu'nunyeni petrol kaynaklarma çeker olmugtu. Durumu gözden geçiren Jersey yönetimiorta bir yol izleme -Sovyetler'le kontrole yönelmemek fakat bir boykota da katilmama- karan aldi. 1927 sonbaharmda konuyu özetleyen Riedemanngöylediyecekti: "Benpahsen Rusya'yi topragagämdüm." Riedemanngerçi Rusya'yi gömmügtüancak olaylar toprak altindaki cesedin çok canli göründügünü kamtlayacaktt; çünkü tika basa tok dünya pazanna giderekdaha çok petrol girmeye baglamlçti.Deterding'in neden oldugu amansiz flyat savagt, Hindistan'da ve daha bagka yerlerde Rus petrolüne yöneltiliyordu; ancak bu defa uluslararasi petroloyunundarol alml; herkes için, bu sava; çok daha kapsamli sonuçlar verecekti.
236
\
13 Petrol Seli
Adi Columbus Joiner idi, her ne kadar sonradan,olan bitenlerin oldugu için, baba anlamma gelen "Dad" sözcügündenõtürü adi ColumbusDad'a gikmigsada, asil ismi buydu. 1930 y1lmdayetmig yagmda, romatizma nedeniyle belden öne dogru eglerek ve bu görünügüyle sanki kaldinmlarda bir geyanyor gibi yürürdü. Görünügüylekaderin darbesini yedigi halde yine de yazgtsma boyun egmig ve her zaman lyimser kalmay1bajarmig klasik bir tipin karikatürü gibiydi. Tatlidilliydi ve ikna yetenegi vardi. Onun yagindaki bir adamda kolayca rastlanmayanipek yumugakligindabir cildi vardi ki kendisi bunu çok havuç yemesine bagltyordu. Egitimine gelince okula sadecealtihafta gitmig,ancak sonradan Alabama'daki ailesine ait çiftlikteözel egitimgörerek, okumayazma ögrenmigti. incil'iokuyacak kadar okuma,Eski Ahit'i kopya ederek de yazi õgrenmigti. Ilerisiiçin ümit vaat eden olaylardan yararlanmayl,küçük çekici sonuçlarçikarmay1 bagaran bir kipilige sahipti.Gerektigizaman büyüleyici ve zarif bir üslupla açk mektuplan yazmakta da ustaydi. Su mektuplan gazetede varlikh bir kipinin ölüm ilamm okudugu zaman, ölenin dul kansma yazàrdi.Kugkuyok ki asil ilgi duydugu bu dul bayanlann kalbi degil keseleriydl. BayJoiner1920'lerinsayisizpetrol avcilarmdansadece biridir. Eu tarihinson on ylli içinde petrol stoklan ve petrol pazarliklari günün ategli spekülatifhavasi içinde insanlart çilgmcasina kigkirtip kendine çekiyordu.Vebu kumar merak1herkes için dayamlmaz olmuytu. Yale Üniversitesi'nin1923 yllmda mezun olacakson smil ögrencilerine bir petrol müteçebbisigöylebir soru yöneltiyordu:1; yagamma önce 100 dolar yatirimla baglaylpsonradanbunun 50 bin dolara çikmasmane dersiniz? Artik ige bizimle koyulmamz ve biz bagaridan baçanya kogtukça yanimizda olma zamanmiz gelmigtir."Mütegebbislerden bazilan da satig igini yüz yüze yapmakistiyor, gerektiginde müstakbel yatmmcilan petrol tarlalarmdapiknik gezisine çaginp piknik ye megi ve sicakhava" ikram ediyordu.Bazilari da tegvikiglevini postayla yapmayiyegliyor,birçok ey vaat eden sayisizm.ektuplar yolluyor,kargiligmda nakit para havalesi ve çeklerle doldurulmug yüzlerce çuval cevap altyorlardt: Hiçbir soru, sual içermeyen cevaplar..Mütegebbislerden biri, Dr. FrederickCook, iddiasma göre Amiral Peary'yi Kuzey Kutbuyangmda yenmigti, bir ayda tam üç yüz bin mektup alm1ç,bundan bir yll içinde iki milyon dolar kazanmigti ve federal makamlarca tutuklanmcayakadar bu durum böylece devam etmigti. General Lee konusuna gelince, onun küstahligtyla çok az kigi yangabilirdi. Durum göylegeligmigti:Ikimütegebbis bir yolunu bulup, General Robert E. Lee'nin torunlanndanRobertA. Lee'nin izini buluyor, onu ülkenin dört bir yamndaki yatinmcilaraqu sözleri söylemeye ikna ediyordu: "Fredericksburg veya Sansölye unvamkazanmaktansa sizin lideriniz olup sizi ve daha binlerce kiglyimali bagtmsizliga kavugturmayi yeglerim." Digerleriyle kargilagtinldigmda Dad Joiner'in sadece küçük çapta bir mütegebbis oldugu görülür.Ancak bir özelligt vardi, akilsizbazi kipilerin dolarlarmi almaktansakendisipara biriktirip petrol aramaya çikmak istlyordu. Bunun için Dallas'tafaaliyet gösteripõteki mütegebbislerle beraber, St. Louis'in biract ailesi Busch'larm yaptirdigibarok stili Adolphus Oteli'nin lobisinde "babasi"
.
·
"soguk
237
\ l
ara gözleri, Lepelik bir arazi olan, çam agaçlan ve Birinci Dünya Savagt sonundakidepresyondan paymi almig, kumla kapli Dogu Texas arazisine ili§mi§ti. Bölgeninen önemli iki büyük kasabasi Overtonve Henderson'da kaldinmi olan bir tek sokakbile yoktu. Bölgenin kaderin tokadimyemig halki için Dad Joinergörkemlive ümit verici bir hayal gibiydi; kurakhktan çatlaml;kisir topraklaraltmda tüm krallarm bile imrenecegi" koca bir petdenizi hayal eden bir yattigmi vaat rol Joiner'inDogu Texas plantndan haberi olan jeologlarinçogu Joiner'le alay ettiler; alay etmedikleri zaman da yüzüne güldüler. Kamlarmagöre Dogu Texas'ta hig petrolyoktu. Ancak Joiner burada petrol oldugunainandirilmigti, Onu buna "Doc Lloyd" admdaki gizemli, kendi kendini yetigtirmig, kendi yetenegine inanmig, yüz kirk kilo agirligLnda, sombrero'lara ve binici çizmelerine merakl1 bir adam inandtrmigti. Bazikipiler bu adamm bir veteriner, baztlari ise eczact oldugunu, hatta bir vakitler yurt çapmda Dr. Alozzo Durham'm Büyük ilaç Gösterisini yürüttügünü,bu ara petrolden ç1kanlmigbazi llaç patentleri sattigmi söylüyordu:"Lloyd", bu adamm gerçek ismi degildi. Isminidegigtirmesinin nedeni bir gün ülkenin her yaninda gazetelerde resminin basilmasiyla anlagildi.Anlagildigma göre Lloyd birçok kadmla iligkikurmug, bunlardan bazilarmdan çocuk sahibi olmug, sonradan onlari terk etmigti. Su yüzden Dogu Texas'a giden trenler kaylp eglerinin pegine dügen bu terk edilmig kadmlarin hücumuna ugruyor, Lloydda dolanmaya bagladi. Bir
"evrendeki
bundan kurtulmak için bagka bir isim kullamyordu. Doc Lloyd, Dad Joiner'e Dogu Texas bölgesinin
jeolojisini.gösterenbazi bilgiler vermigti.
Ancak bu bilgiler sadeceyetersiz olmaylp bagtan sona yanby, uyduruk, kafadan üretilmig doküdemek dogru olur. Daha açik bir anlatimlayaptigi quydu: manlardi. Lloyd için Amerika'mn büyük petrol yataklarmi gösteren bir harita çiziyor,bunlann hepsinden çikan ve yaní egilim hatlanm gösterlyordu. Ancak yine de Doc Lloyd DoguTexas'a dogru giden unutulmayacak bir geyyapmig ve bu alanda fevkalade baçan11 olmuqtur. Herkesin bu girigimigülünÇbuldugu bir anda Joiner'e nereyi kazmasi gerektiginitam isabetle söyleyebilmigtir. Kazi igine girigmedenönce Joiner elinde bulunan enayiler listesindekilere birer prospektüs gonderdi. Doc Lloyd'un Dogu Texas jeolojisinitanimlayanuyduruk açiklamasmi eklemeyi de unutmad1. Ilkdenemeyi Rusk yöresinde Daisy Bradford'un çiftligindeyapmak istiyordu. Ne yapip yapti, bunun için gereken parayi toparlad1. Íçinyürütülmesi için ikna yetenegini seferberetmesi ve bunu özellikle kadmlar üzerinde denemesi gerekiyordu. Kurnaz petrolcü bir sirasi geldigindebu konuda gunlan söyleyecekti: "Her kadimn ensesinde belitli bir nokta vardir. Ben bu noktaya dokunur dokunmaz otomatikmanbana çek yazmaya baglarlar. Belki de ben kadinlann ensesindeki bu yeri isabetle saptayabilendünya yüzündeki tek erkegim." Bu sözlerden sonra, siritip qunlan eklemigti: "Tabii, çekler her zaman istendig kadar lyi olmuyor." Joiner bu sözleri kugkusuz övünmek için söylemigti. Aslmda söyledigi kadar çok para gelmiyordu. Petrolcülükle ugrayan kipilerin birçogu için Dad Joiner somut olarak gözle görünmeyen, petrolle iligkileri pamuk ipligne bagh binlerce mütegebbisten sadece biriydi. Kafasmdabelirli bir dügünce tapyan, zengin olma hayali kuran, konuçma yetenegine sahip kipilerden biri. 1927den baglayarak üç yll süreyle petrolcü liderler kithk, petrol hykirmasi ve yasalar gibi konulan konuurken ve atepli tartigmalaryaparken en fakiri- olanJoinerve uyumdan yoksun ekibi üçüncü kalite ekipmanla, durup dinpaslanmig, Dogu Texas'm yogun çam ormanlan arasinda, lenmeden, îçkence çekercesine, bazen de kazaya ugrayarak kazi yapiyordu. Bu ara en ufak bir sertifikasi"diye biliyapacagi ödemeyi kismen para yardimi bile gelmiyordu. Igçilerine Verecek hig parasi kalmadig! zaman nen, belirli büyüklükte toprak vermek geklindeyapiyordu. igler yaparlar, ancak sonunda tekrar kazi igine iççiler tarlalarmadöner veya akla gelmedik garip dönerlerdi. Dad Joiner petrol bulma olasthgina kargi o derece büyük indirimle satilmig o kadar çok settifika vermigtiki, zamanla bunlar bölgede geger akçe olmugtu. Bu arada Texaco'dan gelen bir jeologo günlerde pek makbulsayllan alay taktigini kullanarak gunlan söyleyecekti: "Eger "trendolojisi"
"trend",
-fakirlerin
"krallyet
238
siz bu delikten petrol çikanrsaniz, ben de o petrolün her varilini teker teker içmeye hazinm." Yine de arahksiz süregelen tüm cesaret kmci davramplara karpm Joiner ve küçük ekibi yllmiyor, inançlanm koruyorlardi. Ancak, kaderin çarki dönüyor, DadJoiner'in yazgisi gücünü göstermeye baghyordu. 1930 Eylülü'nde Joiner'e gansgülmeye baglamig,Daisy BradfordNo 3 kuyusu pozitifsonuç vermigti. Joiner olayi izlemekte olan seyircilereo an kargi ç1kmly,biraz da tereddütle"Bunun petrol kuyusu olduguhenüz kesin degil" demigti. Bu haber lasa zamanda kulaktan kulaga yayiliyor,hemen bir gece içinde kuyanun sag yanmda gecekondu tipi bir kasaba türüyordu.Olaydanümide kapilanlar burada toplanipbeklemeye bagladilar.Köye, ileride kâhin sayilacak Dad Joiner'e saygt ifadesi olarakJoinerville adi verildi. Su olaym bir parçasiolabilmek için yöreye binlerce insan hücum etti. Havada sankigerçekten dini bir olaym beklentisi gibi bir çeylervardi. Vaat edilmig bir mucizeningerçekleymesi gibi bir duygu tüm yöreyi sarmigt1.Oradaki insanlar mutlaka bir geyin olacagmdan emindi ve o olgu meydana geldigindeorada bulunmak, olayigörmek istiyordu. Ülkede depresyonun egemen oldugu o ilk günlerde normalde on alti, on yedi sente satilan hamburger Joinerville'de beheri çeyrek dolardan satihr olmugtu. Bu, ileride olacaklann küçük bir göstergesiydi. Bu olaydán bir ay sonra, 1930 ylh Ekimi'nin3'ünde gece saat sekizde,kuyudan birdenbire büyük bir gürültü duyuldu. Kazi iginden sorumlu olan iççi orada toplanmigkalabaliga telagla haykirmaya baglamigti: "Ategi söndürün! Sigaralarimzi sõndürün! Çabuk olun!" Sanki toprak titriyordu. Birdenbire iskele üzerinden bir su ve petrol Sütunu yükseldi. Haz1r bulunanlar çilgma dönmügtü. Hepsi birden gökyüzüne baklyor, petrol figkinp üzerlerine siçradikça yüksek sesle haykmp sevinç gösterisi yaplyorlardi.Gerçekten bir mucize olmugtu. Demek ki DadJoiner gelecegi okuyan bir kâhindi. Kazida çaligmigolanlardan biri bu arada o denli çopkuyakapildi ki, cebindeki tabancasmi çikanp gökyüzündekipetrol harikasina ateg etmeye bagladi. Neyse ki olay ü,ç adamin bu kipinin üzerine atihp tabanasmi almaslyla kapanmig oldu. Eger anda tek bir kto vilcimbile siçramigolsayd1,uçar nitelikteki petrol gazi kuyuyu havaya uçuracak, etraftakim varsa hepsininölümüne neden olacaktil
Kara Dev Ertesi sabah ç1kanHenderson Daily News manget olarak Joiner'in "Petrol Patlamast"ni konu allyordu.Endüstri liderlerinin olaya gösterdikleri ilk tepkiyse, güphecilik ve güvensizlikti. Ancak aradanüç ay geçip bõlgede iki kuyunun daha petrol figkirtmastylabu duygu yerini hayret Ye cog-
kuya birakti. Sonraki günlerde Dogu Texas rezervuannm kirk beg mil uzunlukta, beg-on míl geniçlikte, 140.000 hektar yer kapsayan bir arazi oldugu kanttlandi. Su petrol yatagma Kara Dev adi verildi. O güne kadar Amerika'da bununla kiyaslanabilecek hiçbir keyifyapilmamigti. Ileriki günlerde yaganan daha bagka patlamalarla, öteki yataklarm tümü Kara Dev'in görkemi kargismda, bir oyunun giysiliprovasma çikm1çaktörler. gibi kaliyordu. Bunlara Pennsylvania, Spindletop, Lushing, Büyük Seminole ve OklahomaCity ve CaliforniaSignal'de, ne kadar yatak varsa hepsi dahildir. 1931'in baglarinda ülkede Büyük Depresyon'un pençesine dügmüç hüzünlü kipiler kivranip dururken Dogu Texas halki sevinçten coquyor, ç11gmcabir yagam sürüyorlard1. Her yandan akm eden insanlar çadirdanolugan kentlerive kulübelerin sardigt kasabalari daha da kalabahklagtinyordu. Saglamdeger yargilarma bagli, kanaatkâr olmaya ahgik bu prensip sahibibölge, artik her türlü kötülüge açik bir alay gecekondubeldesine yuva olmuy giblydi.Dad Joiner'ín Daisy Bradford 4 no'lu kuyusunun petrol patlamasmdanüç ay sonra, 1931 Nisan ayi sonlarmda bölgede üretilen petrol günde 340.000 varile ulagmigtive her saat bagi yeni bir kuyudan petrol I
flykinyordu.
Bu denli çabuk, kapsamh yeni bir arz kargismda kaçimlmaz sonuç kendini gösterdi ve fi239
yatlar önce yava; sonra da daha büyük bir hizla dügmeye bagladl. 1926'daTexas'tapetrol flyati 1,85 dolara çikmigken, 1930'da varili ortalama bir dolardan satilmayabaglayacak ve 1931 May1sisonuna kadar da varili on beisente hatta bazen alti sente kadar dügecekti. Hatta büyük üzüntüyle bazi yerlerdeiki sente kadar dügtügü gözlenmigtLBuna kargin yine de kazi faaliyetiDogu Texas üretimi ne ara verilmeden devam ediliyordu.1931 Hazirani'nagelindigindeartik bulacakti. bin varili günde beçyüy Çabukve kolay yoldan kâr saglamakisteyenler bölgeye kogarak-düzinelerle küçük hacimli "Dogu Benzini"üreten mini rafineriler kurdular.Bu arada bir yandan verilen adt da "Dogu Benzini"indirimli fiyatlasatan mini istasyonlar türemi§ti.Bu kadar çok donanimla herkesin para elde etme savaginakatilmasi, "Dogu Benzini" satan istasyonlarm mügterilere bazi kolayhklar saglamasinormal olarak beklenen bir sonuçtu. Sözgelimi,bu istasyonlar, her satigta, mügteriye prim olarakya bir küfe domates veriyorveya bedava bir tavuk ziyafeti çekiyordu. Ne yazik ki DadJoiner bir türlü bu cogkuya kattlamlyordu. Daisy BradfordNo 3 kuyusunun keyfi ve onu izleyen Kara Dev kuyusu hiç kugku yok baçansimn göstergeleriydi; ancak gunu Sattigt senetleda anhyorduki bu iëteki girigiminde biraz fazlaca bol keseden davranmigtL ri" var olan sayismdançok fazlaydi.Bazi yöreler üst üste birkaç kez ayn ayn kipilere satilmigti,hatta bir seferindeayniyerin üst üste on bir kez satilmlyoldugu görülmügtü. Dad Joiner hukuken gayet kritik bir konuma dügmügtü ve kendi de bunun bilincindeydi. Günün birinde yörede yaymlanan bír gazete Dogu Texas'myeniden dogmasma neden olan bu adamin imdadma kogacak, onu savunacakti. Dogu Texas kâhini diye söz ettigi Joiner için köpe yazan gu sözleriyaziyordu: ¶oiner 'Kutsal Topraklara'götürülenikinci bir Musa mi olve ball' görmesine izin verilen ve-sonmahdtr?Musa peygambergibi buraya kadar getirilip dinlendiren züppe avukatlarcaburaya girmekofislerinde ayaklanm da oturup ra sarayyavrusu böyle sefa sürerken bizim avukatlar adi k i gik mi edilecektir?Unutulmamalldir geçen ten men yagli'Baba' çamurlariçinde, pislikve batakhk dolu çukurlarda,çabaltyor,çoktan antika olmug giysileriüzerine ter yerine kan dambyordu." Durum Joineriçin iyi gitmiyor gibiydi. Gerçek guytoprakhukudu ki, sahibi oldugunu söyledigibeg bin hektar topraktansadece iki bin "çaydanhk"
.
"hisse,
"hisse"
'süt
"hektar"
ken onundu. Ancak Joiner bir kurtulug bulmugtu ve bu kurtuluy hasir papka giyip kravat takan iri yapill diye birinden gellyordu. Haroldson Lafayette Hunt adinda, joiner'in her zaman "Boy" (Çocuk) olduyetigtiren bir bu kigi çiftçi sözü H.L. diye edilen aslmdapamuk çagirdigi, ancak genellikle saglayamamigtL Ancak, birbiriyle iligkíli bir ayn dalda üstün yetenekliydi gu halde bu igte baçan ve icraatiyla bunu kamtlamigt1.Eu iki alamn birincisi kumar, ikincisi ise. Rockefeller ve Deterding gibi, karmagik matematik problemlerini çabuk ve dogru olarak zihinden çözebilmeyeteneglydi.On yll kadar evvel Arkansas'm petrol patlamast yapmig El Dorado kentinde bir kumar salonu açmig, ancak Ku Klux Klan adli irkç1 örgütün salonu yakma tehdidi kargismda, kapamlytl. Daha sonra petrolcülüge geçmig ve hem Arkansashem de Louisiana'da baçanh olmugtu. O stralar, pratikolsundiye iki eg'le evliydi ve her ikisinden de ayn ayn çocuklanvardi. Joiner'inkuyusu henüz patlamayapmadan bunun haberinialmig, çevreyi ve Joiner'itammak,geligmeleriizlemek için bölgede boy göstermigti. 11kkeyfinden sonra, henüz petrol yatagimn gerçek büyüklügünü gösteren Oteki kuyular kegfedilmeden önce Joiner üzüntü dolu bir devre yagamaktaydi. Sanki üzerine yükselmekte olan bir firtma geliyordu. Igte "Boy" tam bu açamadakendini göstermekistedi. O günlerde tekrar El Dorado'da, erkek giysisisatan bir magazadaçaligmaktaolduguiçin önce yöreyegitmeden Joiner'lebir randevu ayarladi. Baker Oteli, 1553 no'lu salonda yapilan ve hiç bitmeyecekmig gibi uzayan uzlagma görügmelerinden sonra Joiner'i anlagmaya ikna etti. Daha önteden Hunt, Joiner'in bilgisi digmda, Deep Rock kuyusundaki geligmelerhakkmda gizliceraporlar almaktaydi. Joiner'in kuyusundan yaklagik bir mil uzakhktaki bu kuyu, anlagildigma göre oldukça ümit veri240
ciydi ve görügmeler strasmda çok yakinda ikinci büyük bir patlamanm gelecegini anlamigti. Joiner kuyusunun bir rastlanti olmadigim, yatagm çok büyük bir yatak olabilecegini kestiriyordu. Hunt bu bilgileri Joiner'den sakladi, tam tersine her hrsatta,Deep Rock kuyusunun kuru bir ku-
yu olabilecegini yineledi. HiÇkesilmeden otuz alti saat devam eden 1533 no'daki tartigmalarm bitiminde Dad Joiner kaderine boyun egdi. 27 Kasim1930 yllmm Sükran Günü'nde, gece yanslyla sabah saat 2 sularmda, tüm haklarm1 Boy'a devreden anlagmaya imzastru atti. Bu anlagmay1kutlamak için Hunt hazir bulunanlara bir tabak kraker ve peynirikram edecekti. Hunt ilk i; olarakJoiner'eyöneliksuçlamalari çürütmeyeyöneldi ve davalarm çogunu.düürerek kisa sürede Dogu Texas'in en büyük bagimsiz petrolcüsü oldu. Joiner'leyapttgtanlayüstünde uçma" gücü vermigti.lyinedevam ederken bir ma ona, kendi deyimiyle taraftan da muazzam bir servet ediniyordu. Sonrakiyillarda sag kanat yanlisi olarak ün kazanabesin" konusuna egilecek, müzmin bir beyaz un ve beyaz geker dügmani cak, ayrica "kanatlan
.
"saglikh
kesilecekti. Anlagma geregince Hunt, Dad Joiner'etoplam 1,33 milyondolar ödedi. Bunun 30.000 dolari pegin,geri kalani üretim almdiktan sonra ödenmigtir. Ileridebir gün Joiner, Hunt'un Deep Rock hakkinda gizliön bilgi saglamly olan bagkaziclya 20.000 dolar ödedigini ögreniyor, ölkeye kapilarak Hunt'i dolandmelbk suçundan mahkemeye verlyordu. Ancak Hunt Israrla bu adama hile yapmadigmi vurgulayacak, "Biz onunla ticaret yaptik" diyecekti. Durumu bir kere daha gäzden geçiren Joiner ise iddiasim geri çekip mahkemeden vazgeçecekti. Artik Hunt'tan aldigi parayl yeni yataklar aramak, Dogu Texas'ta ikinci bir Kara Dev bulmak ve bir de ri" ile ve daha bagka kadmlarla romantik saatler geçirmek için harctyordu. Öldügünde Joiner seksen alti yagmdaydi ve hâlâ petrol aramaktaydi. Bu arama öldügü güne dek devam etmigtir. Ölümünden sonra net mal varkglmn sadece bir arabayla evden ibaret oldugu anlagilmigttr. "ihtlyar"
"sekrete-
Petrol Yataginda Anargi .
Dogu Texas'taki ham petrol patlamasi kisa zamanda tüm ülkede fiyatlari dügürmügtü. Fiyat çökügünün devam etmesi tüm üreticileri, en büyükler de içinde olmak üzere sanki mahvetmigti. Ancak tüm ümitler henüz kaybolmamigty ortada bir beklenti vard1. Öncekibüyük keyiflerde oldugu glbi, hizh üretim yüzünden yeralti basmcimn er geç dügmesi bunun da verimi azaltmasi, böylece flyatlann yeniden dönmesi bekleniyordu. Ancak unutmamak gerekirki, hagmetliyapislyla Dogu Texas, bütünüyle kendine Ozgükogullar1olan bir yerdi. Bu yerde üretimin ne zaman dügmeye baglayacaginikim bilebilirdi? Yeo gün geldiginde de kim hâlâ bu igte olacakti? Ashnda Dogu Texas'ta -ve ba ka yerlerde- yaçanan bu üretim" kogugturmasi tüm intihar" demekti. petrol endüstrisi için daha çok bir Artik üretimin kontrolü ve flyat istikranmn saglanmasiiçin mutlaka bir sistem kurmak zorunlu olmugtu. Bu, Dogu Texas yataginm yerel üreticilerden ve toprak sahiplerinden, aynca ucuz ham petrolden hoglanan küçük rafinericilerden gelen onca muhalefete kargin, nadasa çekilmesi demekti. Durum son derece karmagikti ve topraksahiplerininbu topraga sadece kisimlar halinde sahip olugu ve üretimin büyük bagimsizlardan gelmesidurumu daha da karmagik yaplyordu. Büyük üreticilerin ige yavag girigmeleri yüzünden küçük üreticiler Dogu Texas yatagtnm epeyce bir kismimn ya sabibiydiler ya da kontrolünü ellerinde tutuyorlardive en çabuk üretim yapacaklar da bir olasihkla bu kipilerdi. Bagimsiziar açismdan hareket serbestilerine yapilacak en küçük bir k1sitlama,nefret ettiklert büyük girketlere kar i sahip olduklan losmi avantaja bir tehdit" anlammdaydi. indirílmig Büyük üreticilerle bagimsizlar arasindakiçekigmede,ilgisiz gibi görünse de, kumanda 1891 yllinda Vali Jim Hogg tarafindan hallan kontrolünü saglamak için kurulmug Texas Demiryolu Kurumu'nunelindeydi. Ancak 1930'larda komite siyasi konularin pazarbk edildigibir mer"normale"
"yangmalt
"yangmah
·
.
"öldürücü
241
keze dönügmügtü. Teknik açidan eksik ve o günlerde otoritesi ciddi gekildekisitlanmig olmasma karym yine de petrole aglfilglm koymuy bir kurum olarak görülüyordu. Bu kurumun Oklahoma'daki kargit1Ticaret Kurumu 1915 yllmdan beri, petrol üretimini pazar ihtiyacma göre düzenlemekle görevlendirilmig bu konuda kendisine güç ve yetkiverilmigbir kurumdu. .Texas
ve
Demiryollari Kurumu'na ise aym güç ve yetki verilmemigti. Texas Kurumu'nun görevi petrol israft" önleyecek gekilde düzenlemekti. Ancak bagimsizlarm baski altina almüretimini Kurumu'nun üretim toplammiapaglya çekemeyemasim kesinlikle yasaklamigti, Bu ise Ticaret toplamim, talebikargilamaya yeter düzeye indirmek gecegi demekti. Diger bir anlatimla verim yetkili olmadigt anlamina geliyordu. rekçesiyle, insanlann üretimi azaltmaya Demiryolu Kurumu'nun yapmak istedigi ise tam anlam1yla buydu. Ancak bunu yapabilmek için asil nedenini gizlemesi, sanki fiziki israfi koruyormuy gibi görünmesi gerekiyordu. Kuiddias1yrum flag üretimin potansiyel petrol verimini bir daha geri gelmemeküzere durduracagt düsük olursa, la yola çikti. Daha açik bir anlatimla punu söylüyordu: Eger flyatlar agin derecede günde sadece birkaç varil petrol veren yüzlerce kuyu ekonomik üretim yapamayacakti ve buisraf" sayihrdi. Ancak federal mahkemenun için kapanmalan gerekecekti. Su ise tam bir ler kurumun üretimi kesme faaliyetini tekrar tekrar denetlemekte direndi. Hatta bir sefërinde mahkemenin hakaretine bile maruz kalmigti. Tüm çabalan Dogu Texas'tan kaynaklanan dur"fiziki
.
"fiziki
mak bilmez üretimle baltalamyordu. Fiyatlarm üretim masraflanndan bile çok daha alt düzeye inmesi ve görünüstehiçbir çare de olmamast tüm Amerikan petrol endüstrisini korkutmug, morallerini bozmuytu. Su durumu Müdürü Frederick God1931 baharmin son günlerinde Amerika'ya gelen Londra Shell Sirketi biri Shell'in gönderilig Amerika'ya G odber'in nedenlerinden ber de bütün açikhglylagözlemigti. isteindirim Avrupa'daki istedigi merkezlerinin ekonomi politikasom ve uygulamak Amerika'da bitirdikten Godber denetlemesini denetlemekti. digi dogrultuda uygulamp uygulanmadigini sonra düzenledigi raporda Ameríka'daki durumu göyledegerlendirmigti: Ofisler çok gösterigli, Bunlan söyledikten sonra büyük memnuniyetle irket arabalanysaçok fazla ve çok gösterigliydi. ekonomi saglandigmi"bildiriyordu. Deterding'e ve öteki yetkililere üst Büyük Amerikan girketlerinin düzey yetkilileriyle yapttgt toplantilarda,daima kederli Bagkayüzlerle kargilagmig,bu durum dikkatini gekmigti. Raporunda Indiana Standard Sirketi kapilmig Sinirli üzüntülü, görünüyordu. sanki panige ni'na pusözlerle deginlyordu: "Bagkan çok Teagle'la da belliydi." Walter Godber New JerseySirketi'nden bir ruh halinde olduguçok açikça almdlŠLnda, bir ele politakakesin bile bir bütün olarak kargila§mig,onun için "New JerseySirketi dan yoksun görünüyor. Teagle ise çok kötümser; oturup flyatlann indírilmesini beklemekten bagka yapacak bir gey olmadigim dügünüyor. Aynca öteki girketlerin çogundan hiçbir igbirligi görmedigine ve bunun, ancak girketler büyük kaylplara ugraymcaya kadar böyle sürecegine inanlyor" demigti. Özet olarak Godber raporunda junlari söylemigti:"Petrol endüstrisinin sorunlanndan çogu herkesçe bilinen nedenlerden kaynaklanmaktadir. Halkm birey olarak bunlar üzerinde ya çok az kontrolü vardir veya hiç yoktur. Bu durum israft ve agiri sondall yasaklayan kanunlarin yürürlüge konmasma izin veren yasalar çikmadikça önlenemez... Belkide bu yasalar çok daha evvel yürürlüge konmahydi. Ne var ki halk, özellikle de Texas'ta tam aksi yönde partlandinlmly." Bu ara, Texas'ta üretim yükselmeye devam ediyorve komqu eyalet Oklahoma'ya siçrama egilimi gösteriyordu. 1931 ylh Agustos ayi baglannda federal yargiçlarm Oklahomayasalarmm Anayasa'ya uygunlugunuinceledigi sitada, Vali "Yonca Bill" Murray eyalette olaganüstühal ve sik1yönetim ilan etti ve askeri yönetimin ana petrol yataklarmm kontrolünü ele almasi komutunu verdi. Halka, petrol flyati bir dolara yükselinceye kadar bu yataklan kapah tutacaginiduyurdu. bir dolar" ç1gliklanbütün petrol bölgelerini sarmig gibiydi. imdi artik Agustosu'na kadar hem Dogu Texas hem de petrol pazan tam bir anargi yagadilar. 1931 Artik Dogu Texas'ta günlük üretim tüm Amerika'nm günlük talep toplaminmyaklagik yansi "büyük
"varili
r
h
242
-
.
olan bir milyon varili agmigti. Hammadde flyatlari ise varili on üç sente kadar dügmügtü. Texas'ta kuyu baglannda ve Amerika'nm birçok yerinde petrol flyati inanilmayacak kadar dügmüg, varill ortalama seksen sente gelen üretim masraflannin bite çok altmda kalmigti. Bu durumdan, Texas'ta ve ülkenin bagka yerlerindeki üreticiler etkilenmig ve artik yok olma düzeyine gelmiglerdi. Bir çare olarak Dogu Texas üreticileri fiyatlari yükseltir ümidiyle kuyularm gönüllü olarak kapatilmasi çagrisim yapti; ne gariptirki tam bu çagnnm yapildigt günün ertesinde üretim daha da yüksege firlamigti. Havada tam bir giddetkokusu vardi; kuyulann ve boru hatlarimn dinamitle uçurulacagt söylentisi agizdan agiza yayilmaya bagladi. Texas ekonomisi ve belki de yasa ve kurallar, tam bir iflasm epiginegelmigti. Texas Valisiolan RossSterling, Humble Oil Sirketi'nin kurucusu ve eski bagkam olarak bir . süreden beri dügünüp duruma çare bulmak istiyordu. Ancakartik dügünmenin yeterli olmadig ni, harekete geçmek zamam geldigini anlamigtl. llk hareket olarak Dogu Texas'a kargi savag ilan etti, 17 Agustos 1931'de Dogu Texas'm bag kaldirma" durumunda oldugunu ve duyurdu ve Dogu Texas üzerine birkaç bin Texas çiftçisindenolugan atli MilliMuhafiz kuvveti gönderdi. Son yagmurlaryollan motosikletle geçmeyeolanak vermediginden, Milli Muhafizlar buraya ata binerek gelmiglerdi. Kendilerine üs olarak daha sonra "Dagitim Tepesi" diye adland1, nlacak olan bir tepeyiseçtiler ve atlart ile bütun bölgeyi dolagarak birkaç gün íçinde üretimi durdurdular Petrol yataklanndaki faaliyetin durmastyla tüm bölgeyi derin bir sessizlik kapladi. Hatta petrol gazlanna ügügen böceklerle kendilerine her gün ziyafet çekmeye aligmig tavuklarbile ylyeceklerini bagka yerlerde aramak zorunda kalmiglardt. Petrol üretiminin ek faallyetlerinde de bir durgunluk gözleniyordu.Milli Muhafizlar'm generali fahigelerin pek ragbet ettigi bir glysi olan piiamalannm" giyilmesiniyasaklamig, bu da bu bayanlann igini tam bir durgunluk agamasma getirmigti. Petrol kuyulannm kapatilmasi gerçekten ige yaramigti. Yataklardaki flyat, varil bagma en az on üç sente çikti. Texas Demiryolu Kurumu devamli olarak emirler yaymlamaya devam edlyor ve bu defa bu emirler devletin emniyet güçlerince uygulanlyordu. 1932 Nisan ayma gelindiginde flyatlar hemen hemen mucize sayilanbir düzeyde, doksan sekizsentten satilmaya baglanmigti. 1932 ylli içinde Demiryolu Kurumu Dogu Texas için ayri ayn _on dokuz emir yayinlamigti. Ancak butilarm hepsi sonradan hukuki makamlarca geÇersizsayilmigtirBuna kargin pazar kesin tavrimdegigtirmedi ve flyatlar yükselmeye bagladt. Fiyatlarm bõyle istikrar göstermesi bagtmsizlan ve politikacdan bu fiyatlara uymaya yöneltecek ve yurtd1gtnda fiyat indirimine gidilmesinin ve flyatlarm egit uygulanmasinmyararma inandiracakt1. Kasim ayt içinde Vall Sterling, nihayet Texas Kurumu'na israfla" bag etmesi için gerekliolan yetkiyi verdi. Bunu yapmak için Once yetkililerle özel bir toplanti yapmasi ve parara egit flyat uygulamast yani oning" iÇinbir yasa çikartmasi gerekmigti. Yeni çikan yasa Dogu Texas rezervuanmn dinamik güçlerince anlaylglakargilanmtêt1.Çünkü bu bölgede üretim o güne kadar bagka yerlerdeki üretimlerin aksine basmci gazdan degil, ahç1lmigmaksine sudan ahyordu. Üretiminçok acele, karmagik bir gekildeyapilmasi bu gücünü" zedeleyebilir ve tüm verimin zamanstz ve olgunlagmadan elde edilmesi sonucunu verebilirdi. Yeni ç1kanlanyasa içte bu sonucu önlemigtir. iglemi ilk olarak Texas'ta uygulanmaya bagladt. AnYeni çikanlan yasayla cak, Texas Demityolu Kurumu'na ürünün kontrolü için verilmig yeni yetkilere karym yine de ipler lyi gitmiyordu. Nitekim 1933 ylli ilkbaharmda kogullar en az 1931 ylli yazinm kogullan kadar, hatta ondan daha da kötüydü. Bunun sebebi kurumun Dogu Texas kotasim çok yüksek, yeni mühendislik bilgisinin düzey" için önerdiginin iki kati kadar yüksek tutmuy ol. masmdan ileri gelmigti. Bu yetmiyormuy gibibir taraftanda müsaade edilenin çok üstünde kotalarda yasadigi olarak yüz binlerce varil dolusu petrol üretiliyordu. Agin miktardaki bu petrole ilk defa Dogu Texas yataklannda amlan adlyla oil" (sicakpetrol) dendi. Bunun bir de öyküsü vardir. Bir söylentiyegöre havanm serin oldugu bir gece, görevipetrolün izin verildigindençok "isyan"
"açik
"plaj
"ekonomik
"prorati-
"su
"prorationing"
"maksimum
"hot
243
üretilip üretilmedigini denetlemek olan bir yedek er, bir petrol operatörünün limitten daha fazla güphelenip adama sorular sormaya baglar.Ancak hava serinoldugundandenetleyici.er, tittemektedir.Bunu gözleyen dü ünceli operatörse denetimciye, güphelipetrol içeren bir varili göstereksirtmi ona dayamasimönerir ve göyleder: "Íçindesizi tsitacak kadar sicakpetrol var." Bu varillerdeki petrol sadece denetimcileri degil, tüm petrol endüstrisini yakip, tutugturacak kadar geligmelere neden olacakti."Sicakpetrol" kaçakçihk yoluyla Texas'1n digma sisteminin uykaçtrillyor, smirdan agrihp bagka.eyaletlere sokuluyordu. Aym gey kotasom üretim nedenlerle yükyapibyordu. Bu bir yandan gulamada oldugu Oklahoma'dada igi Dogu Texas'ta yeniden kontrol petrol" yüzünden, tam bir sek tutulugu, öbür yandan evvelce ilan kargaçaya dõndü ve kontrol olanagibir kez daha tümüyle kayboldu. Texas girketi ettigi yetmiçbeg sentten" olan fiyati, varili on sente kadar dügürmek zorunda kald1. Üretimin bu denll hacimli ve pazann da bu kadar karmagall olu u yüzünden bir gün geldi ki petrol operatërleri" petrollerini satacak pazar bulamaz oldular. Variliiki sentten bile alici ç1kmaz olmugtu. Bu anormal ak141hizaya sokmakiÇinbazi boru hatlan esrarengiz gekilde dinamitlenmeye baglamigtl. bagkarnWilliam Farish'dir. FaDurumdan morallbozulanlardan biri de Humble Sirketi'nin rish, Walter Teagle'a yazdigt bir mektupta, fiyatlarm bu denli dügük olmasinm getirdigi ve belki de bagimsizlari harekete getirecegini,uzun vadede, çikarlarinm, üretimin kontrol altma almmasmda oldugunu sonunda anlayacaklanm söylüyordu.Mektubun ileri satirlartnda bir görügü daha ifade ediyor, belki de bti noktanm artik gelmigoldugunu, ige çekidüzen vermenin tek yolunun tirnagatakip"savagmakoldugunu yaziyordu. Petrol varili on sentten satilmahydi ve bu limite de zaten ulagilmigti.Ancak petrol endüstrisi yine de dar bogazdaydi ve dtgardan yardima ihtiyaci vardL Eyalet hükümetterinden gelen yardim yetmiyordu. Daha bagka bir kaynaktan, Washington'dan da acilen yardim gelmesi çartti. Bu arada, Texas üreticilerinden bazilari, federal hükümete dilekçe verip, acil yardimin devami süresince Texas petrolünün federal hükümetçe denetlenmesi talebindebulundular. Su yapilmadigt takdirdegeridetek bir seçenek kaldigim, bunun da sadece bagimsizlarm iflast demek·olmadigt, ayrica tüm petrol endüstrisinin bir.bütün halinde çökmesi anlamma gelecegini söylediler. Íçtetam bu kritik agamada Washington'da idare el degigtiriyor,Baçkanhga Franklin D. Roosevelt geliyordu ve "YeniPaylagim" (New Deal) yasasim çtkanyordu.Bu aktif, depresyonla mü. cadele öngören, ekonomiye yeniden canhhk kazandirmaya yönelik, gerektiginde petrolcülügün her alamna canla bagla müdahale etmesini gerektirenbir yasaydi. Petrol flyatlan agin derecede dügüktü ve federal hükümetse Washington'da neler olup bittigtni fazlaslylamerak edlyordu, Federal hükümet petrolü bu durumdan kurtarmak için ne yapmak gerekiyorsayapmaya hazird1. ürettiginden
"sicak"
"prorationing"
"sicak
"varili
"sicak
. ,
"gok"
"acimn"
"digi
Reformcu Roosevelt 4 Mart 1933 tarihinde Devlet Bagkanligi'na getirildi.Göreve geldiktensonra siyasi Bakanaç1dan ylpranmaya çok açik ve hâlâ Teapot Dome Skandall'nm yankilarmi taglyanlçigleri ligi'na Harold L Ickes't atadl. Kabinenin ilk toplantismdabaska bir kabine üyesince sanym bir beyefendi" olarak tanimlananIckes, Chicago'lubir avukatti ve yillar boyu ilerici Cum1912 yllinda Theodore Roosevelt'in huriyetçi Parti'de ve ÍlericiParti'de lider olarak çallymigtL 1932'de Roosevelt'in Milli flericilerCemiyeti Batt de Franklin kampanyasmi yönetmig, seçim de, Roosevelt'in Bagkanligagelmesindekikatkisimn ödülü kolunun bagkanhgml yapmigtL Simdi Sakanhgi'm istlyordu. Amaca ulagmak için önce ilericilerin önde olarak gönlünde yatan Íçigleri Bakanligi'nl gelenlerini kendi kampanyasinda çahytirdive sonunda da istegine kavuçup Íçigleri hatlarini" kazandi. lleride bir strasi geldigindeRoosevelt, Ickes'i bakan yapig nedeni olarak "tiknaz,
'
"yüz
244
.
begendigini söylemigtir.Roosevelt aynca ilerici kanattan batlh hava taglyan bir Cumhuriyetçibakan istiyordu ve bu nitelikleri lckes'da bulmuytu. Onda begendigi öteki özellikler arasmda Ickes'm liberalizme olan içten bagliligi, kuvvetli tutkulara sahip olugu,polemikteki igneleyici üstünlügü, gerçek veya hayal mahsulü her tür güpheciligi,kurallann ihlalinde gösterdigiagtn duyarhlik, haklarmi koruma tutkusu, göreveolan derín bagliligt Ye çok güçlü bir ahlakanlaylg1gibi niteliklerdi. Ickes yoksul bir alle çevresindesert mizaçli,Kalvinmezhebine bagh bir anne tarafmdanyeishk çalmak hakkina bile sahip degildi. Ishk çaltigtirilmigti.Çocuklugunda pazar günleri digmda ma yasagt sadece pazar günleri,o da ancak annesine pazar günü bir papazmda islik çaldigimkamtladigi zaman kaldinlirdi. Ickes okulda olaganüstü baçanb bir ögrenciydi. Öyleki bir gün ögretmeni Latince hocasi hastalandigmda onun yerine geçmig, dersi o vermigti. Lisede simf bagkam oldugu siralar ileride bir sanat haline getirecegl bir dalda kendisini yetigtirmigti. Bu bazi yüksek prensiplergerekçesiyle aniden istifa etme sanatlydl. istifaetmek ve sonrada istifasinm kabul edilmemesiyle yeniden gäreve gelmek sanatt Lisede de.bagkanhktan istifa edíyor fakat istifasi simf arkadaglarmca kabul edilmiyordu. Su tarihten on beg, yirmi yll kadar sonra Franklin Roosevelt de ayni geyiyapacak, istifasim kabul etmeyecekti. Ickes, Roosevelt'e birkaç kez istifasmi sunmug, her defasmda da ondan tek bir yanit almigti: "Size ihtiyaç var... istifamz kabul edilmemigtir." enerjiyle dolu" genç bir avukat olarak Ickes, Chicago'da birDurmak bilmeyen çok kampanyaya katilmigtir.Dogamn tahribinekarç1, tekele kargl, sosyal adaletsizlige karg1 kampanyalarda boy göstermigtir. Aynca yurttaghk haklarmi savunma, kadmlarm sendikala masi ve günde on saat mesaikampanyalan gibi sosyal faaliyetlerde de aktif rol oynamigti. Hatta bir defasmda halk taptmaciligtkampanyaslyla görevli Straphanger Cemiyeti'nin sekreterligini bile yapmisti. Zamanla kendini etkili bir siyasi menajer olarak yetigtirmig,fakat her nedense tuttugu reformcular her seferindeyenilgiye ugramigti. Su nedenle kendinden söz ederken pakayollu buna deglnir, yenilecekleri seçen tedbirsizbir yetenek!" oldugunusöylerdi. Ancak 1932 senesinde böyle olmadive durum degigti. Su defa, kampanya igin seçtigi kisi kazanmigti. Su kigi FranklinRoosevelt'ti. lçiëleriBakam olduktansonra her zaman prensip ve görevinebagli kalmig diyebilen fakat bunun yanmda gücünü göstermeyi bagarmig ve gerekirse devlet bilmigtir. bagka adami" olmayi Petrol Ìdareciligive yeni kurulmuy önemli lçigleriBakanligi'ndan bir bakanlik olan Baymdirhk de ona verilmigtir. Bakanligl.Ídareciligi Bu görevlere atandiktan sonra kendisini tüm gücüylebu üç igin son derece zor ve karmaik ayrmtilarma adadt. llerideyazdigi hatiralarmda o günlerden göylesöz eder: Bakanlil'nin lekeli bir geçmigi vardi: Bunu hiçbir zaman hatirdan ç1karmadim. Her gün gelen tonlarca belge, kontrat ve mektup gibievraktkendimi tüketircesine inceler, çahsen okumadigtm hiçbir evraki imzalamaz, geriçevirirdim.Bunu bir gün aleyhime döner, yeni bir Teapot skandalma neden olur korkusuyla yaptim." Ickes'm tammlyla bulagm1; Albert B. Fall" sonunda 1931'de gerçi hapsi boylamigt1.Ancak buna karym her zaman için Ickes'm dügüncelerinde var olmuytur. Ickes hatiralannda punlari yazmigti: "Zaman zaman, acaba Albert Fall'un hayaleti, elinde küçük siyah bir çantaylapu insana hüzün veren köpelerden birinden aniden çikiverir mi diye dügünürdüm." Teapot Dome olaymm hukuken de kanitlanmig olmas1 Ickes'da petrol endüstrisinin yakmda agtmp yok olacagl gibi bir korku yaratmig, aynca bu endüstriye kargi güvensizlik duymasma neden olmuytur. lçigleriBakanligi'na moral vermeye, sarsilmigolan itibanm yeniden kazandirmaya kesin kararliydi. O kadar ki yeni yöresel skandallann ve hilelerin bir kez daha olugmamasmi teminat altma almak için kendine özgü bir de tahkikatünitesi kurmugtu. Bu ünite standard operasyonteknigiolan yöntemini yani bagkalanna ait bilglyi telefon veya telgrafyoluyla çalma tekniginikullanmigtir. Ickes'm kendi ofisindeki durumu ise zamanla daha bagka bir nedenden bir hayli sarsmti geçirmig,tehdide ugrami tir. Durum guydu:lckes uzuli ylllardan beri son derece mutsuz bir ev"reformcu
"daima
"hayir"
"güçlü
"lçigleri
"pe'trole
"wiretap"
245
lilik yagamigtt. Bakan olduktan hemen sonra ise kendisinden çok daha genÇbir kadmla romaniçin ip tik iligkiye girmigti. lçigleriBakatihgi'nda hem bu bayan için hem de bayanin bulmug, ancak bayani Washington'da niganlisim ise, igine geldigi için, Midwest bölgesinde görevlendirmigti. Çokgeçmedenbazi imzasiz mektuplar almaya bagladi. Mektuplarda olaym basina açiklanacagt tehdidi savruluyordu. Daha sonra gerçekten bu olayin bir kism1basmda yayinlanmigtir. Bu durum kugkusuz Beyaz Saray'i da, en az1ndan bir dereceye kadar, bu ige bulagtirmigti. Sonundaigi sorupturan ickes'm tahkikatkurulu mektubu yazan kipiyitespit edecekti - ve bu kigi herkesin kolayca tahmin edebilecegi gibi, bayanin niganhslyd1.1934 yllma kadar devam eden bu romantik serüven, aym yll son bulmugtur. Bunu izleyen sene lckes'm egibir otomobil kazasmda ölecek, bundan üç yll sonra da Ickes, ikinci kez kendisinden kirk yag genç olan bir bayanla evlenecekti. Bu bayan, Ickes'm bir süre önce intihar eden üvey oglunun kansmm kiz kardepiydi. Ickes evlenmeden önee Roosevelt'ten izin istemigtir. Bagkan aradaki yag farki üzerinde durmamig, kendi anne ve babasi arasmda da böyle büyük bir yag farla oldugunu söylemigti. Bakanhga getírildigi andan baglayarak petrol igiyle ilgili olarak birçok kipinin bombardimaoldugunu ilk elden antamigt1. 1 Mart nma ugramig, çok geçmedenbu igin ne derece nasil bozdugunu" 1933 tarihinde Roosevelt'e bir mektup yazip petrol endüstrisinin bildiriyordu. Büyükgirketlerle bagtmstzlar arasinda fiyat dügügü, agiri üretim ve israf konulanndaki çekigmeyikabul ediyor, sözlerine qu görügleri ekliyordu: "Ancak gunu biliyoruz ki, Dogu Texas yatagtnda petrol varili on sentten satilmaktadir. Yine biliyoruz ki, bu durum petrol dünyasi ve ülke zararina sonuçlarlakargi kargiya gelecektir." Bu ara petrolcüler ve petrol eyaletterinden seçilmigtemsilcilerseslerini yükselterek, Washington'a kadar harekete geçmesiçagnsiyaplyordu. Bagtmsizlardan büylik bir kesim dahi, AmeBakam'na rikan Bagimstzlar Petrol Dernegl Bagkani olan bagkanlarmin kelimeleriyle yetki öngören Ancak konusunda kanunu" destekliyorlardt. harekete verilmesini geçme smirsiz çogunluk ittifak halinde oldugu halde ne yapmakgerektiginekarar veremiyorlardi. 5 Mayis 1933'te, kabine toplantismagittigistrada eline bir telgraftutugturuluyorve bu telgraftaDogu Texas'ta fiyatlarin dört sente kadar dügtügü bildiriliyordu. Aym günün akgami bir eyaletçe kontrol edilemeyecek telgrafdaha aldi. Texas Valisi'nden gelen bu telgrafta kadar ç\girdan çiktigi" bildiriliyordu. Bundan üç gün sonra Ickes bir uyanda bulunuyor, iginin tamamen bitmek üzere oldugunu" söyleyerek "hiÇbir gey yapmamakta devam edilecek da ülkenin bu petrol rezervleri aç1sindan muazb unun olursa endüstrinin tamamen çökecegini, Aynca kendisinin zam bir kaylp olacagim" haber veriyordu. ve Yeni Petrol Yasasi'nin ige derhal istekli müdahale edip bir yeyler yapmaya ve haz1r olduklarim da ilave edlyordu. Petrol endüstrisindeki krize çare bulma giri§imi önceleri Milli Endüstriyel Onarim Yasasi'nm (National Industrial Recovery Act) ve bu yasamn getirdigiMilli Onanm Idaresi'nin (National Recovery Administration) himayelerinde bagladt. Igçiile hükümet arasmda igbirligi öngören bu sistem iktisadi toparlanmay1harekete geçirmeyi, rekabeti alt düzeye çekmeyi,iççinin konumunu güçlendirmeyive bunu yaparken de antitröst yasalan biraz da olsa cilalay1p ön plana çikarmayi hedefliyordu. Eu sistemde petrol öteki endüstrilerin aksine NRA'nm degl, Harold Ickes'a tam destek veBakanhgi'mn kontrolünde olacakti. ren Ìçigleri Ida Tarbell ve Theodora Roosevelt'in gelenek halinde sürdürdükleri antitröst hareketin etkargi" girigimleredayamigt1. O güne kadar kisiyle Ickes kampanyalannin çogunu hiçbir zaman iq hayatimn savunucusu veya sempatizani olmayan bu adam gimdi bir zamanlar o denli magrurolan igadamlannm Büyük Depresyon'lanasil balyoz yemig glbisarsildiklanm, federal hükümetten yardim beklediklerini görüyor,bu da ona adeta vahgi bir zevk veriyor, eglendiriyordu. Bir gün BirlegikDevletler Ticaret Odas1'ndaki bir yemege katildiktan sonra bu konudaki dügüncelerini pu sözlerle anlatmigtir: dünyasmm bu büyük ve yüce simalarmdan ne kadar "niganlisi"
"dikenlii'
"moralini
·
"lçigleri
"durumun
"petrol
"çikarciliga
"1;
246
çok igadami dizleri ve elleri üzerine kapanmig Washington'dan medet umuyor, kendi adlarma i§leri idare etmesi için hükümete yalvanyorlar" demisti.
Politik deneyimleri ve mizaci yüzünden Ickes yagami boyunca petrolcülüge sempatik bakmamigttr. Ama yine de petrol endüstrisinin imdadma kogan, içinde bulundugu zor durumdan kurtaran ve nihayet geleceginigarantlyealan ickes olmuçtur: "Petrole mutlak olarak ve tümüyle bagimh oldugumuz kugku gõtürmez bir gerçektir.Tagdevrinden bronz devrine, bronz devrinden demir devrine, demir devrinden endüstriyel devre geçtik ve gimdide petrol devrine geçmig bulunuyoruz. Petrol olmamig olsaydi, bildigimiz bugünkü gekliyle Amerikan uygarhgl var olamazdi" demigtir.
Hükümet Harekete Geçiyor Ickes çaligmayaflyat faktörünü ele alarak bagladi. Kamsma göre, diger mallann fiyatlan gibi petrol fiyatt da, agin derecede dügüktü. Ekonomiye yeniden satm alma gücü kazandirmakíçin tüm bu hammadde flyatlannm yükseltilmesi gerekiyordu.Artik petrolcüler,diger hammadde üreticileri gibi mamullerinimallyettendaha dügük flyata satmaya devam etmemeliydi. Petrol, varili on sentten satilmaya devam ettikçe, depresyonun son bulmasi olanaksizdt. Fiyatlann yükselebilmesi için üretimin kontrol altma almmasi gerekiyordu. Üretiminkontrol altina alinmasi için ickes kurnazliga sahip"olarak nitelendirdigi üreticilere petrolcü" denen ve kendisinin kargi amansiz bir kampanya açti. Birbirinden farkh binierce degigikyataktan kaynaklanan 1933 yllmdaki tahminlere göre günde yanm petrol" sizintilan, agin üretimi olugturuyordu milyon varili bulacak kadar agtn bir üretim. Kaçak olarak üretilen petrol" gizliceyabani otlarla kamufle edilmig tanklardasakl1boru hatlarindan digan verilir, yasadigiyapilmigboru hatti ve kamyonlar gebekesiaraciligiyla sevk edilir, gece olunca da eyalet simnndan aginhp öteki eyaletlere kaçinhrdl. Yasadig1bu yollarm her birinde, rügvet ve para gücüyleengeller agilabiliyordu. Iglerinbu gekildeyürütülmesi zamanla büyük ve kârb yeni bir igin türemesine de neden olmugtur. Ashnda her fiyat sabitleptirme olay1petrolcüleri daha çok sicakpetrol üretmeye tegvik edlyor, bu pazarlan petrol seline bogdugu için fiyatlan daha da dügürüyordu. "Prorationing" igleminde en büyük olumsuzlukkaçak petrolden.geliyor bu da her flyat sabitleptirme çabasmi etkisiz lollyordu. "Prorationing" iglemini durdurmamn tek yolunun sisteme canla bagla çahgip düzen getirmek, polisiye kuvvete bagvurmak ve bu büyük sizmttyi tikamak olduguna karar verildi. Ancak, bu sadece Texas, Oklahoma ve diger eyaletlerin katilimlyla çözürolünü mutlaka federal hükümetin omuzlamasi gereki, lecek bir sorun degildi. Burada yordu. Ancak, hangi gerekçeyle? Bu sorun federal hükümetin eyaletlerarasi ticaretidüzenlemek amaci ile polis gücünü kullanabilme yetkisi ile çözüldü. Sonunda 1933'te çarçabuk kanunlagan petrol" üretbir mevzuatla Devlet Bagkam'na devletin izin verdigi miktardan daha fazla meyi yasaklama ve bu petrolün eyaletlerarasi ticaretesokulinasim men etme yetkisi verildi. Petrol endüstrisininiçinde bulundugu kötü kogullardan bizzat Roosevelt de üzüntü duymuçtu. Sonunda 14 Temmuz 1933'te imzasmi taglyanbir Yürütme Emri yaymladt. Adi geçen, yürütme emrinden Ickes hatiralannda çõyle söz eder: "Yürütme Emri eyalet yasasim ihlal yoluyla elde edilmig herhangi bir petrol veya petrol mamulünün bir eyaletten bagka bir eyalete taginmasmi veya yabanci ticarete sunulmasmi durdurmaya yöneliktir. Yürütme Emri bana genigyetkiler veriyor Ye sadece emirleriyayinlama yetkisi degll, bunlan uygulatma yetkisi de tamyor." Yürütme Emri'ni ele geçiren lckes vakit geçirmeden Dogu Texas petrol bölgesine federal denetimciler gönderdi.Buntarm görevi rafineri kayitlanm incelemek, petrol sayaçlarmi deneyden geçirmek, tanklaridenetlemek, hatta o güne kadar yeminle beyan edilmig kay1tlann dogrulugunu ölçerek denetlemek için boru hatti kazmak gibi görevlerdi. Ickes bu konuda çok sert petrolcüler" denen kipilerin tutuklanip adelete teslimine kadar israrl1 davranmig hatta "geytani
"sicak
"sicak
-
"sicak
"polis"
"sicak
"sicak
247
I
gösteren bír parlamento üyesine, "Ben bu konuda yerle gögü yerinden davranmigttr. Sab1rsizlik oynattim" dedigi söylenir. Federal hükümet denetimcileri çabalansonunda petrol" satigikadar iflas m yasaklamayibagard11ar.Bu arada Texas Eyaleti bir polisbile görevlendiremeyecek etmigti. MilliEndüstriyel Onanm Yasasi(National Industrial RecoveryAct] gereginceçikanlan Petrol Yasast(Oil Code) Ickes'a her eyalet için ayhk kota saptamayetkisi glbi olaganüstügüçlervermigtir. Birkaç yll öncesine kadar, bu'tür bir hükümet müdahalesi dünyanm her yerinde, petrolcüler arasmda bir isyan hareketinin ilk kivilcimmi yakabildigi halde, gimdiartik endüstrininpek çok kesimince memnunlukla kargilanip bir kurtarici olarak kabul görüyordu. Simdibu igin bamda Ickes vardi ve üstlendigi igiparlak bir baçanyla yürütüyordu. 2 Eylül1933'te, ülkenin petrol üretimini günde üç yüz bin varile indirmek amac1yla,ülkede ne kadar petrol üreten eyalet varsa, her birinin'valisine ayr1ayn telgrafçekerek, her eyaletin üretim kotastm bildirdi. Su gerçekten tarihi sayllabilecek bir davramy, endüstrinin igleyiginde gerçeklegen çok temel bir politika dönügümüydü. Artik flay üretim günleri geride kalm14tl. "Prorationing" uygulamas1ylakapkaç gelenegide, agin üretim yüzünden yok olup bitme tehlikesigeçirdigi bu kritik dönemde -Ortaçag Ingiltere'sinde geyik ve av hayvanlan için geçerli olan gelenek- artik bu ülkede geçerli olamazdi ve halk da bunun bilincindeydi. Fiyatlarmrestorasyon ve istikran bagka bir yolla, bizzat hükümetin tespitiylede saglanabilirdi. Fiyat dügügünden fazlaca ziyan görmüg olanlardan çogu flyatlann federal hükümetçe saptanmastyaklagtmim kuvvetle desteklemekteydi. Bunlardan, Standardof CaliforniaSirketi'nden bir temsilci1933 yllmda gunlartsöylüyordu; "Eger bizim fiyatlanmizi saptamarsimz, bugünden baglaylp kiyamet gününe kadar yasa yapmakta devam eder Ye yine de hiçbir yere ulaçamazsiniz." Bu desteklemelere karçm kararlara muhalefet gösterenlerde vardi. Muhalefette olanlar, hükümet flyatlan saptamaya baglarsa petrol endüstrisine bir kamu tesisiymiggözüyle bakip bu defa kârlan da saptamasmdankorkuyorlard1. Su konuda Ickes kipisel olarak lçe el atip bir süre için petrol flyatlarmi kendisi saptamakistediyse de muhalefetlekargilagt1.Asimda gerçekten de fiyat tespiti agin üretime kargi olan hevesi yeniden körükleyebilir Ye agin üretimi yeniden canlandirabilirdi. Fiyattespitininüretimin kisitlanmasi ile kargilagtinldigmda, ondan daha zor, daha karmagik vé hiç kugkusuz çok daha çekigmeye açik eldugu meydandaydi. Tercih edilmesigereken metot, bu gerçeklerdenötürü, hiç kugkusuz k1sitlanmast" metoduydu. Bu göreVin dogrudan Washington'a verilmesinegayret edildiyse de, bu mümkün olmadi ve ig, eyalet düzeyinde tutuldu. Böylelikledaha az karmaga yaratacagi, cari üretim dünyasma daha yakm olacagi ve gözlerden daha irak kalacagl dügünülmügtü. 1934 ylli sonlarma dogru federal hükümet -- eyalet ortakhgmm olugturduguyenisistembir hayli ragbet kazanmig durumdaydt. Hatta Roosevelt'in koruyucularmdan biri aralik aymdaBaykan'a pu sözü söylemigti: "Dogu Texas'ta sicak petrol konusunda bir hayli bagarili oldugumuz anlaçiltyor." Fakat ne yazik ki, bu sözlerin söylendigi ayin hemen ertesinde, Ocak 1935'te Yüksek Mahkeme yeni sisteme öldürücü bir darbe indiriyor, Endüstriyel Onanm Yasas1'mnkaçak petrolü yasaklayan maddesini geriçevirerek,yepyeni bir krize yol açiyordu.Bu ise, kaçak petrole kontrol konulmadikça tüm petrol endüstrisinin yikilmaya mahkûm olmasi demekti. Bunun önlenmesi ve izin verilenden agin miktarda petrol üretiminin eyaletleraras1 ticarettenyasaklanmasi íçin alelacele yeni bir yasa taslagihaz1rlandi ve kanun haline getirildi. Bu yasaya,kanunu gerçekleptiren kipinin, Texas Senatörü Tom Connally'ninadlyla ConnallyKaçak Petrol Yasast dendi. Daha sonraki yillarda, bu kez 1935'te, Yüksek Mahkeme bir kez daha, bir öncekinden bile agir ikinci bir darbe indiriyor, Milli Endüstriyel Onanm Yasasi'nin çogu kismim Anayasa'ya aykm ilan ediyordu. Bu son durumun petrollebir iligkisi yoktu, daha çok NRA Yasasi'm ihlalen New York'ta gerçekleptirilmig tavuk saticiligi" çetesine kargi girigilmigbir öntem olmakla beraber ister istemez petrol konusunu da íçine ahyordu. Buna ragmen NRA'nin iptali, diger bir"sicak
"üretimin
"hasta
248
d
takim faktörlerin de ige karigmasiyla Ickes'dan sahip oldugu yetkilerin bazilanm Eyaletler için zorunlu kota tespitiyetkisi de geri alman yetkilerden biriydi.
'
geri alacakti.
Yine de, bir veya iki sene öncesine kiyasla, geri alman bu yetkilerin dogurdugu sonuçlaro denli yikici olmamigtir. Çünkü,aradan geçen bu süre içinde petrol endüstrisinin regülasyonu için gerekençerçeve çizilmig ve yerine oturtulmuytu. Aynca bir de anlagmayavanimigtl. Bu çerçeve ve anlagma NRA'nm hükümsüz sayllmasma kargin varliklanm sürdürmügtür. Yeni sistem federal hükümet-eyalet içbirligini sürdürmeye devam etmigtir. Yenihallyle, Connally Kaçak Petrol Yasasiaginpetrolün alt düzeyde tutulmasiiçin yeterli say1dapolis gücünü öngörüyordu. Buna ek olarak, federal hükümet, öncelikle de "Bureau of Mines", yani Maden Bürosu her ileri agama için periyodik talep tahmin raporlan hazirhyordu. Öncebu taleptahmin raporu haz1tlamyor; sonra da, bunlara göre, her eyalete bu talebin bir hissesi ediliyordu.Resmi olmasayllabilecek bir sistemleher eyalat,talebineuygun bir hisse alabiyan, ancak gönüllübir liyordu. NRA'mn son bulmas1yla eyaletlerden bu düzeyi kabul etme zorunlugu kaldinldi. Eu arada, bagimsizhglm ilan edercesine o güne kadar profesyonel duruma gelip teknik yetenek de kazanmig olan Texas Demiryolu Kurumu, zaman zaman kendine aynlmig olan yavagtan da olsa aglyordu.Yine de genel anlamda, eyaletlerin federal tahminlere uyduklan, bu tahminlereuyma zorunlugu kaldir11digihalde, fazla riayetsizlik etmedikleri söylenebilir. Bu kogullar altmda belirli bir eyalet dogal clarak kendisine tanmmigolan kotayi fazlas1yla açabiliyordu. Ancak böyle yapmaklafederal hükümetin ve öteki eyaletlerin tepkisiniçekiyor ve aynca diger eyaletleri de kendisi gibi agin üretime özendirmig oluyordu. Böylece yeni bir agin üretime ve dolay1slylayeni bir flyat dügügüne neden oluyordu. Böyle bir durumun önlenmesi için genel olarak her eyalet, federal hükümetin tespit ettigt kotaya uymayi kabul ediyor, daha sonra üretimi, tahmin talebindekendine dügen payi tamamlayacakgekilde ayarhyordu. Petrolün varilinin on sentten satildig günler henüz belleklerden silinmediginden, gerek üreticiler ve gerekse gelirlerintpetroldensaglayanhükümetler için durumun yinelenmemesine çaba gösteriyorlardi. Enindesonunda yeniden büyük petrol kegilleri yap11masi,genel kanlya göre her zaman íçin sõz konusuydu. 1930'lu yillarda bir petrol uzmaninm yazdigt gibi"Dogu Texasbölgesinde yaçanmig olaylarm bir kez daha yinelenmeyecegini söylemek için insanm kâhin olmasi gerekirdi." Eyaletlerarasi Petrol Sözlegmesi'ninyürürlüge girmesiyle 1935 yllmda eyaletlerin petroldeki rolü daha da resmi bir geklebaglandi. Petrol üreten eyaletlerarasmda geçerliolan ve Texas Demiryolu Kurumu Baçkam'nm sözlegme" diye,söz ettigi "Petrol Sözlegmesi"zaman zaOklahoma Texas arasmda ciddi çatigmalara yol açmigtir. man ve Oklahoma kartele benzer bir kurulug yanlislyd1.Eu kuruluga iki yönden tam yetki verilmesini istiyordu: Her eyaletin tahminipetroltalebinibelirleyen Maden Bürosu verilerinin eyaletlerde uygulama yetkisi ve kotalara uyulmasiiçin yasal yetki. Texas ise bu tür bir kartele tamamen karç1ydt.Keridihükümranligmi bagka ellere kaptirmak istemlyordu. Sonunda kazanan Texasoldu Ve Eyaletlerarast Petrol Yasast bazi kigilerin istedikleri kartelden bile daha geçersiz oldu. Yine de bu yasa eyaletlerarasmda bilgi ve planlarin aktanlmasmda, yaptinmlarm düzenlenmesinde ve üretimde koruma ve k1sitlamamn koordinasyonunda yardimci oldu. Çoktemel sayllabilecek ve eger var olmasaydi sisteminasla çaligmayacagtyapi bloklanndan bir bagkast da yabanci petrol aktmmi kontrol eden gümrüktarifesidir.Eger bu gümrüktarifeleri olmasaydt dügük kaliteli ihtal petrol Amerikan pazarma sizar ve bu durum yerli üretim üzerindeki herhangi bir kisillamay1etkisiz lularak düzenleyici sistemin digmda olan yeni bir çak petrol" akimiyaratirdi. 1930 Smooth-Hawley Yasastnin sagliksiz bir yam, yasaya petrolle ilgiligörevyükleyen bir maddenin koyulmamq olmasidir.Su yüzden gümrük tarifesininyarattigt huzursuzluk giderek artti. 1931 ylhnda petrol ithal eden bazi büyük girketlerbagimsizlann gimolarak ithalatlarmi azaltma karari aldi. Çünkübayeginiüzerlerine çekmemek için flyat" suçunu üretimde uyguladiklari kendi ilkel usullerineyüklemeyip, büyük gimsizlar "tahsis"
"kota"
"kotayl"
"bu
"ka-
"gönüllü"
"dügük
249
girketlere ve yabanci girketlereyüklüyorlardi.Ancak, ithalata konan tüm kisitlaylci önlemlere kargm, sonuç almamiyordu. 1932 yllma gelindiginde petrol endüstrisinde ve petrol üreten eyaletlerde yaçanan sikmti artik doruk noktasina ulagmig, mutlak surette bir gümrüktarifesiuygulamast zorunlu olmugtu. Sonuçta bir taslakhazirlanarak kongreden gegirildikten sonraimzalamp yasahaline getirildi.Yasa ham petrol ve mazota varil bagma yirmi bir sent, benzine ise 1,05 dolar gümrük vergisi getiriyordu. Tespit edilen bu gümrük vergisibagka bir sorun açismdan da yarar saglamig, depresyon ylllannmtam ortasmda hükümet için iyi bir gelir kaynagt olmuçtur. Su vergi tam zamanmda uygulanmigtir.Gümrük vergisinin uygulanmaslylayabanc1 petrolün ülkeye akimmidurduran bir sisteminin iglerligiaçismdanson derece önemliyduvar çekilmigoluyordu ki bu di. 1933 yihndaIckes'la önde gelenithalat pirketleri arasmda imzalanan ve ithalatm hacmine ait anlagma" sonundakendinden bekleneni vermigti. 1920'lerin sonu, 1930'lann bagmda ülkeye giren ithalat ülke talebininyüzde 9 ila yüzde 12'sini olugturmustur. (Ancak dogal olarak gümrük tarifesindegösterilen sayilar pek saglikli degildi. Birlegik Devletler'in kendi bagma bir petrol ihracatçisi oldugu Ve Amerikan petrol ihracmm ülkeye giren petrol lthalatimn iki kati oldugu saklanmigti.) Gümrük tarifesininkanunlagmasmdan sonra petrol ithalat1 ülke talebininsadece yüzde S'ini kargilayacak düzeye dügtü. Amerika'ya en büyük ham petrol ihracati yapan ülke Venezuela'dir. Venezuela tek bagina Amerika'mn ithal ettigt ham petrolün yarismdan fazlasim sagliyordu.Aynca Venezuela'nm ürettigt petrol toplamimnyüzde 55'i ham mamul ve petrol mamulleri geklindeAmerika'ya gidlyordu. 1920'lerde iflas durumuna gelen Venezuela sanayii gimdiçok ciddi bir toparlanmagösteriyor, Venezuelali petrolcülerin ve ailelerindoldurdugu gemiler bir kez daha ülkelerine dõnüyordu, Bu ara, Venezuela'da faaliyette olan yabancigirketlerde boyduntayarak ihraç mali petrollerini Avrupa pazarlarma sürmeyeçabahyordu. BöyleceVenezuela artikAvrupa'nm en büyük petrol saglayictsiolmuy ve ihracatta BirlegikDevletler'le baga bag duruma gelmigti. 1930'lu ylllarm ortalarmda, Venezuela bir kez daha eski günlerdeki yüksek üretim düzeyine ulagmigti. Yerli Amerik'an petrolcülügü açismdansa gümrük tarifesikoruyucu bir set iglevi görmüg,kisttlama sistemlerindengeride ne kaldlysa hepsi bu setin gerisindeait olduklan yeri almigt1. "prorationing"
"gönüllü
i
I
I
Ïstikrar görünse de, Kisillamada bir sistem saglanmasi konusu her ne kadar mantikhve hatta kaÇmilmaz Konuyla ilgili görügmelerylpratict ve bu sistemolumsuz ve düzensiz kogullar altmda geligmigtic suçlayic1olmup, her agamada kin ve çaresizlikle dolu sahneleryaganmigtir. Aynca bu sistemin doguçu bir bütün halinde olmamig, ktsim kisim, aclarla dolu ve olaylarm geligimine uyarakolu muytur. Dogu Texas'm ige karigmasi ve petrolün varili on sentten sat11masiendüstriyi bunaltmaya yetmig, sonunda üretici eyaletlerin bu yönde hareket etmesine yol açmigt1.Petrol endüstrisinde kat edilen büyük geligmeler ve 1920'li yillann ortalarmda baglatilan petrol üretimi dinamizminin anla§ilml; olmas1da bu iglemin ortaya çtkmasimkolaylagtirmigt1r.Ancak bu da yetmemig, olaym gerçeklegmesi için Büyük Depresyon'un ve YeniDagitim hareketinin olugmasi gerekmigti.-Olaymgerçeklegmesineneden olan faktörlerden bir bagkasi da Texas ve Oklahomapetrolcülerinin beklenmedik gekilde bir anlagmayavarmalan, Austin ve OklahomaCity'nin büyük polítikacilarmm ve lckes ile Washington'da YeniAnlagma'ya imza atmty öteki liberallerin uzlagmalandir. Bütün bu kipiler, dogal olarak birbirlerine kargi güphe duymakla beraber -petrol bulmanm kendine özgü yapisi ve petrol rezervlerinin çikanlmasmdason derece ilkel ve geleneksel yönolsaydi, petrol entemlere bagvurulmasi nedenleriyle- eger bu birlikte çabgma gerçeklegmemig düstrisi bugün mutlaka inas etmeye mahkûmdu. 1933 yilinmgetirdigiterör hareketleri artik geçmigtekalmigtl. Nitekim Texas DemiryoluKurumu Bagkani'nm 1937de büyük bir gururla 250
Roosevelt'e yazdigi gibi "Artik günümüzde federal hükümetle petrol üreticisi eyaletler arasmda, dogal petrol kaynagmm muhafazasi için tam bir igbirligt ve koordinasyon tesis edilmigtir." Bagkan bunlan yazarken belki biraz abartmiçsa da, gerçekdurum söyledigine çok yakmdL. sistem", büyüme sürecinde birçok kangikhklara hedef ve neden Son gekliyle, "düzenleyici
olmugsa da, aslmda çok güçlü bir mantik içeriyordu. Uretim konusunu hatta bir dereceye kadar yeniden tanimllyordu.Üretime,hem teknolojikhem de hukupetrol rezervlerinin ki ve ekonomik açilardan tümüyleyepyeni bir yaklagimgetirmig,aynca Amerikan petrol endüstnsme yem bir yön kazand1rmigtir. Aradan birçok y1llargeçtikten sorira, aym geyi bu defa çok dakendilerine yönlendirici bir ha büyük çaptayapmak isteyenler, o günün düzenleyici model olarak almiglardie Düzenleyici sistemde,varsayima dayanan çaligmausulleri hâkimdi. Örneginbunlardan biri gu varsaylmdir: Petrole duyulan talep mutlaka flyat hareketleriyle dogru orantill etkilenir, diye depresyon günlerinde halkin çogu bir gey yoktur. Talep tek bagma mütalaa edilmelidir. Özellikle bu varsayimi akla uygun ve üzerinde dügünmeye deger bulmustur. ikincivarsayimsa guydu: Her bir pay1vardir. Paylar dramatik bir degigme gösterecek eyaletin pazardakendine özgü olursa tüm sistem bir bütün halinde tehdide ugrat Nitekim 1930'lar sonunda, Illinois'te önemli petrol keyilleri yapilip bu eyalet ülkenin en büyük dördüncü üreticisi oldugu zaman ortaya ç1kan tablobununla tipatip aymdir. Illinois, Eyaletlerarasi Petrol Anlagmast üyesi degildi. Yeni bir üreticiydi, pazara girmekistiyordu. Su yüzden de kendine uygun bir pay elde etmek için kendi yöntemlerinikullannuptir. Su durum karç1stnda Illinois ham petrolüne yol açmak için Texas ve Oklahoma kendi üretimlerini önemli miktardakesmek zorunda kaldilar. Süphesiz bunu isteyerek yapmlyorlardi. Eu arada birçok gikâyetleroluyor, tüm sistemden vazgeçilmesi için çagnlar yapihvazgeçmek ve kendi yolunda gitmek tehdidinisavuryordu. Örnegin,Texas, Israr etmig,Illinois'ten gelen yeni petrolün direnmekte sistem Ancak de düzenleyici yine mugtu. Sebep oldup katliama bile dayanmay1 bagarmi§ti. Bu sistem altinda fiyatlar hükümet tarafmdansaptanmadi. Sisteminsavunuculanister Austin'de ister Washington'da olsun bu konuda gayet israrli davrand11ar. Ancak üretim düzeyleri paiçin, ham petrol üretiminin de istikrarh bir flyatla pazar talebinikargilayacakgekilde saptandigL zarlanacak düzeyde saptanmasiyoluna gidilmigtir. 19341940 yillari arasinda Birlegik Devletler'de ortalama petrolflyati varil bagma 1 dolarla 1,18 dolar arasmda degiglyordu. Sonunda Yanisistem kendinden bekleneni vermigti. Artik petrol serili bir dolar" çagrilarigerçeklegmigti. li de durmuy ve tüm bunlar olurkenhem petrol fazlasi idare sistemihem de hükümet-petrol girketleri arasmdaki iligkiler sonsuza dek degigmigtir. "sahipligini"
"sistemini"
.
"dogal"
"prorationing"den
"va-
I
I
:I i
I i
251
-l I I I
14 Dostlar ve Dü manlar
·
MALCOLMVE HILLCARTfirmasi Glasgow'un yetmig beg mil kuzeyinde, Ískoçya'nmbati sahilinde, Fort Williams kasabasmda faaliyet gösteren bir emlak firmasiydi. Avcillk ve balikçiliga uygun topraklardakiralama igiyle megguldü. 1928 ylli yaz mevsimi baglarinda kiralamay1tasarlad1gi Achnacarry Satosudenen mülkün gekici özelliklerini belirten bir de liste hazirlamigt1. Eu mülk kasabadan on iki mil kadar uzakta, Inverness-shire'deydi. Dünyaniti her yanmdaki emlakçilargibiMalcolmve Hillcartda mülkü övmek için en güzel kelimeleri kullanmaktan çekinmemigler,"Bu pato Arkaig Nehri kiyllannda, yöreye gü2ellikkatan bir mülk olup, 1skoçyadaglarmdaki tarihi yerlerin en ilginç olamdir" demiglerdi. atoyu tammlamakiçin gu sözleri de ilave etmiglerdi:"Satonun çevresinisaran manzara tüm Ìskoçya'daegí bulunmaz güzelliktedir." Gerçekten de burasi alli bin hektan açan arazisiyle-kup ve bahk avciligma fevkalade elverigliydi. Bir avct burada 90 kadar geyik, 160 cins av kuçu ve 2000 balik avlamakiçin izin alabilirdi. MaBaron stilinde" inga edilmig bu bina likâneye gelince,on dokuzuncu yüzyil baglarmda "Ískoçya dokuz yatak odah, sonradan elektrik tesisati,sicak su ve merkezi isitmayla modernlegtirilmig, aynca ek odalari bulunan bir binayd1. Bu odalardan bagka, garajaek olarakyapilmig dört odast daha vardi. 1928 ylli Agustos ayi için kiraya verilmek istenen bu malikâne için üç bin pound kira isteniyordu. Su kirayi ödeyecek kiraci kendi hizmetkârlarirn getirecek,sadece kahya kadm ev sahibitarafmdansaglanacakti. Eski dostlann vakit geçirmesiiçin böyle dinlendirici bir atmosferden daha lyi bir yer bulunabilirmiydi? Henri Deterding de böyle dügündügü için malikâneyi bir ayligma kiraladt. Kendisine arkada olarak New JerseyStandardOil BagkamWalter Teagle eglikediyordu. Kugkusuz bunda hayret edilecek bir yey yoktu. Zaten bu iki kisi yillar boyu beraberce ava ç1kmayiâdet edinmiglerdi.Firsatbuldukça birlikte ava gidlyorlar.d1.Ancak, bu yaz durum biraz farkllydi. Eskidostlar listesi bir hayli uzun tutulmugtu.Konuklardan bazilan gu kipilerdi: Heinrich Riedemann, Jertemsilcisive Albay Robert Stewart, Standard of Indisey temsilcisi;William Mellon, Gulf Sirketi kipiler sekreterlerini, daktilolarmi ve danigmanlanin da getirS u seçkin yanlannda ana temsilcisi. kipiler olarak kiralanmig özel E u mil uzakta, miglerdi. yedi ayn bir köy evinde banmyordu. bulugma gizli basmdan Dostlar arasmdaki bu tutulmakistenmig ve buna büyük özen göstehaber basma nasilsa sizdigmda çok geçmedenLondra basm rilmigti. Ancak tüm çabalarakarçm akm etti. Ancak kendilerine tek söylenen, petroicülerin salt mensuplankuzeydeki bu malikâneye kup avi ve balik tutmak için bir araya geldigiydi. Ne var ki basm bu açiklamaya kanmamigti. Madem ki amaç buydu, o halde niçin gizliligegerek görüldü diye dügünülüyordu. Bu konuda Dail Express göyleyazmigtir: "Ku; avi ipucu vermiyor!"Petrolcülerin çaytrlarda gezerken ne söyledikleri, akgamlan içki masasmda söylegirken ne konugtuklan hakkmda hiç kimse hatta uçaklarbile diye çagirdigt iki hir tek kelime söylemiyordu.Tatiligeçirmek lçin Deterding gelirken küçük kiz yegenini de beraberinde getirmiçti.Eu küçükler spora ilgi duymadiklan ve konuqulanlardan da sikildiklan için bir gün yaramazlik yapip Riedemann'm yatagmm íçine gekerpurubudö"geytanlar"
252
kecek ve pijamalarma dügüm atip adami zor duruma sokacakti.Kugkusuz kasmti yüzlü Alman petrolcübuna çok ölkelenmigti. Kugavciligi ise, Teagle'in sonradan söyledigigibi pek de ümit ettiklerigibi gitmemigti.Ancak bu hiç de önemli degildi, Asil istedikleri sikintiiçindeki petrol endüstrisini kargi kargiyaoldugu agm üretim ve agin kapasite belasmdan kurtaracak bir çözüm yolu bulmaktL Petrol savaglannayeni bir ateykessaglamaktançok Avrupa ve Asya için resmi bir uzlagma yapma pepindeydiler.Yani düzen getirecek,pazarlari bölecek, endüstriye istikrar saglayacak ve kârhhgt savunacak bir uzlagma. lyteAchnacarry toplulugubu tür bir bang konferanslydi. Bütün bunlar 1929 hisse senedi piyasasmm iflasindan ve Büyük Depresyon'un baglamasindan bir yll önce olmustu, Bu tarih Dad joiner'in Dogu Texas'taki petrol kegfinden iki yll evvele rastlar. Ancak daha o zamandan Amerika'dan, Venezuela'dan,Romanya ve Sovyet Rusya'dan gelen korkunç petrol selitüm dünya pazarlarmi sarsmaya baglamig, fiyatlan dügürme ve rekabet" yolunu açmiçti. Özellikle Rusya'dan akip gelen petrol, petrolcüleriAchnacarry'de toplanmaya zorlarm;tt Rtis petrolü satm aldlgl için bir vakitler Deterding'in New York Standard Oil'e kargi uyguladigi yaptinm, belali petrol savaç1gimdi tüm dünyada birÇokpazara stçramigti. Eu savag kontrolden çikmig,globalbir çatigmayadönügmügtü. Artik flyatlar çöküyor,petrol girketlerinin hiçbiri kendini hiçbir pazardagüvencedehissetmiyordu. Bu nedenle Achnacarry toplantisi dönemin içinde bulundugu durumu yansitmigt1. Avrupa'da ve Amerika'da günün geçerli deger ve hedef1eri endüstriyel rasyonalizasyon, verimlilik ve tekrardan kaçma olmuytu. Bu deger ve hedefler hem igadamlan ve hükümet mensuplarmca hem de iktisatçilar ve yayimcilarca en geçer akÇeydi. Sirket birlegmeleri, igbirlikleri, karteller, pazarlama anlagmalart ve dernekler bu amaçlann gerçeklegmesinde bagvurulan çegitliaraçlardt ve 1920'lerde, hatta 1930'larda depresyonun gelmesiyle uluslararasi i; modelini olugturmuglardir. Igbirliginde saglanmastylakâr elde edilmesi ve fiyatlarm kontrolü mümkün oldu. Rockefeller'll ve Henry Flagler'li günlerdeki gibi o günlerde de ortada vurulmaz rekabet" tehlikesivardi ve bu tehlikeninmutlaka bapm ezmek gerekiyordu. Ancak ne var ki artik tekel" aracinglyla del etme imkâni kalmamigti. Ortada, rekabeti tam kontrol" yoluyla, diger bütün firmalan höyle bir girigime kadar güçlü hiçbir firma mevcut degildi. Kaldt ki siyast gerçeklerde buna izin vermiyordu. Tüm bu nedenlerden dolaytdir ki Achnacarry konferansi sonunda tam bir elde edilememig, bir uzlagma ile yetinilmigtir. "yllect
"verimliligin"
"gem
"ticari
"evrensel
"zorlayacak"
"galibiyet"
Britanya Hükümetinin Eli Achnacarry konferansi sadece petrol girketlerinin olugturdugu bir olay degildi. Sahnenin gerisinde, gözlemcilerinçogunun gözünden bilerek kaçmlmig Britanya hükümeti vardt. Su hükümet kendi ekonomik ve siyasi amaçlanna ulagmayolunda petrol girketterini devamli olarak igbirligine zorluyordu. Eu degigik bedeflerin kavgak noktasinda Anglo-Pers Sirketi'ne Charles Greenway'inhalefi olarak gelenSirJohnCadman vardt 1928 yllma gelindiginde,artik Cadman nüfuzunun doruk noktasma ulagmig,Deterding ve Teagle'la aym paralelde çahglyordu. Ama onlara klyasla bir de üstünlügü vardi. Britanya hükümetinin gözünde egsiz bir itibara sahipti. Maden mühendisleri ile dolu bir aileden geldigiiçin, kariyerine kömür madeni menajerligiyle baglamigt1ve yeralti afetlerinde madencileri kurtardigi için ödüller almigtt.Zamanla Birmingham Üniversitesi'nde madencilik dalmda profesör olmugtu. Profesörlügü sirasinda mühendisligi" konusunda yeni bir bulugla üniversitenin akademik toplulugunusarstigt söylenir.Cadman'm kegli o denli gerçekten uzak ve hayal ürünü görünüyordu ki bir akademik muhalifi bulugun yap11migbir reklam" ve kadar ileri söyleyecek oldugunu gitmigtir.Birinci Dünya sokak" Savagipatlak verdiginde Cadman petrol teknololisininen önde gelenpetrol uzmanlan arasmdaydt. Savagindevamt süresince, Petrol Yönetimi bagkam olarak hem politika hem de insanlan idare etmede olaga"petrol
"garlatanca
"ç1kmaz
253
teknikdanigman olarak getirildi. Bundan nüstü beceri göstermigtir. 1921'de Anglo-Pers Sirketi'ne alti yll sonra da hükümet konteníanmdan aday gösterilerek §irketin bagkam.oldu. O güne gelinceyekadar petrol üretimi tüm dünyada htzla büyümekteydi. Bu ara, Cadman'm kendi girketinin toplamüretimi de hem Iran'da ve hem de lrak'ta dört katina yükselme egilimindeydi.Cadmano günlerdegunu söylemíçtir: "Yenipazarlar bulmak artik zorunlu oldu." Anglo-Pers'inönünde seçecegi iki yol vardi. Eu yeni pazarlara girmekiçin, gerekenbüyük yatinmi ve kaçmilmaz rekabeti de göze alarak, alabildigince savagmak veya kurulu düzenli girketlerle ortak anla malara girip pazarlanbu girketlerle paylagmak. Cadmanbu yollardan ikincisini seçerek Shell ve Burma ile Hindistan'daki pazarlar ve tesisoldugu kadar Burma'yla da anlagmasom sebeler için anlagma yoluna gitmigtir.Shell Sirketi'yle bi bu girketin Britanyahükümetinden sonra Anglo-Pers'in en büyük ortagi olmasidir. ikincihedef Afrika'ydl. Buras1için de CadmanAnglo-Pers ile Hollanda Kraliyet/Shell girketlerininaralakurup pazarlan yan yariya bölügmelerini önerdi. Ancak bunun gerçeklegmesi için rmda iytirakçi olan Britanyahükümetinin izni gerekiyordu ve Cadman daha 1928'de b,u en büyük izin için te§ebbüsegeçmigti.Ne var ki hükümet onay verme konusunda çekincelidavramyordu. Amirallik makamt her zamanki malum korkusunu belirtlyor, Shell'in Anglo-Pers'i yutabilecegl olasihšma deginlyordus Böyle bir durumda Shell'in hükümetin politikasma ters davranmasmdan endige edillyordu. DigigleriBakanligt Ye Maliye Bakanligi bunun BirlegikDevletler'i küstürmesinden endigeliydi. Böyle bir birlegmenin Amerika BirlegikDevletleri'ni -Amerikan kamuoyutemsilettigi nun içinde bulundugu bu huzursuz dutumda- iki girketinStandardOil Sirketi'nin açtiklan dügüncesine götürmesinden ve bu gerekçeyle bir Amerikan çikarlannakargi suçlama yapmasmdan korkuyorlardi. Su suçlama kolaylilda ingilterehükümetine kadar uzayabilir ve bu da son derece talihsizpolitik sonuçlara yol açabilirdi. Su mantik iglemi zincirleme olarak daha da ileri götürülüyor, bu de(a da olugacak gerginliginhükümete baski yapip AngloPers'teki holdinglerini satmayazorlayicag1 ve bunun da Kraliyetdonanmasi için felaket olacagi, Maliye içinse hiç de iyi olmayacagi görügü savunuluyordu. Eu durumda, o günlerdeMaliye Bakam olan Winston Churchill'in bir kez daha yagamsal birçok Churchill önerilen Afrika bir rol almasi ve ige el atmasi gerekti. Önceleri halinde oldugu bir döyönden kugkulu bakmtyttr. "Sir Henri Deterding'in Standard'la nemde Britanya hükümetinin bu kavgaya çekilmesibence zamanlama yönünden uygunsuzdur" diyordu. Ancak zamanla konu üzerinde dügündükçe birlegmenin yap11acaken lyi geyoldugu kaSavunmaKomisyonu'nda söynisma vardi. Birlegme ayrica en ucuz bir yõntemdi. Ïmparatorluk Anglo-Pers Sirketi'nin Afridüzenlemesinin seçenegi ledigi gibi, kamsmca tek çali ma ka'daki pazan elde etmek için savagmasiydi." Ku§kuyok ki bunun iÇindaha fazla paraya gerek büyük hissedar olan majestelerinin hükümeti adiduyulacak ve bunun için de bagvurmas1 Aym gerekecekti. geyi evvelce bir kez daha 1914'te hükümeti na- Parlamento'ya Anglo-Pers'ten hisse almaya ikna ettigi zaman yapmigth Simdiaym hikâyenin hem de bu defa çok çatigmah geçecegi için bir kez daha tekrarlanmasmiistemiyordu. Bu sebeple de, Britanya hükümetinin petrol konularmdaki dogrudan ç1karlanmn göz ardi edilmesinin en iyi davramp olacagt kararma vardt . Böylecehükümet Afrika konusunda Shell ite yapmasi için Cadman'1kuvvetle des.olacagi konusunda Maliye Bakanligi ve amirallik makami teklemeye karar verdi. Íttifakmnasil Anglo-Pers Sirketi'ne tür bir poliSubat1928 tarihli·birmemorandum verdL Memorandum tikanin uzun vadede öldürücü rekabete degil, tüketicininyaranna olacagLm" bildiriyordu. Mebir ayarlamamn daha bagka ek yararlan olabilecegine" de deginilimorandumda aynca ittifaklar" kurulmasma bagka yerlerde de, öncelikle New JerseyStandard" ile yor, yol açacagi bildiriliyordu. Bu maddelerden sonuncusu, hükümetin onay verdigi Afrika düzenlemesi digmda, memo"ittifak"
"savag"
"birlegmesine"
'savaq'
"önerilen
.kendisinin
-en
"ittifak"
"bu
"böyle
"benzer
"daha
254
l I i
randumda yer almig en önemli maddedir.Bu maddehükümete, Anglo-Pers'e Standard Oil'le konuçma ve Amerikalilar'la benzer pazar düzenlemesine girigme yetkisi. verdigini gösterlyordu. Bun]ardan beklenen amaç öteki girketlerin yatigtirmak" ve Anglo-Pers'in gadan yana olmadigmt"kamtlamakt1. ÇünküBritanya hükümeti, Amerikan antitröst gelenegiyle engellenemedigi sürece daima yanlislydt. O günlerde zamamn ünlü bir Ingilizbürokratmin yazdigt glbi "Deneyimler petrol çikarlarmmbirlegtitilmesinin tüketicinin zaranna olmadigini göstermigti."Cadman böylece Anglo-Pers temsilcisioldugu kadar hükümetin de temsilcisi sitatiyla, Amerikan girketleriyle bir anlagma çabasma girigti. Artik Shell ile aralannda Afrika anlagmasi tamamlanmtytt.$imdi sira bu anlagmanm hayata geçirilmesine gelmigti. Bu maksatla JerseySirketi Baykani Teagle'a bir yazlyla bagvurup, girketlerinive ayrica Hollanda Kraliilgilendiren önemli konularm" tartigilacag! yet/Shell Sirketi'ni bir olis için teklifte bulunmasini istedi. lytetüm bu geligmeler, fleride Deterding'in Teagle, Cadman ve diger petrolcüleri 1928 Agustosu'nda iskoçyadaglarmdaki Achnaca.rry Satosu'ndaki av partilerine çagirmasmm ilk öncüleri saylhr. "kiskançhklarim
"kav-
"birlegme"
"en
"küçük"
Petrol Sanayiinde Sorun Arkaig Nehri kiyilarmda iki hafta süreyle devam eden tartigmalarmsonunda ortaya on yedi sayfahk bir belge çtkm14t1. Imzayahazir fakat henüz imzalanmamig belgenin adi "Pool Association" olmakla beraber sonradan daha çok Achnacarry veya "As-Is"Anlagmasi diye amlmlytir. Bu belge degil ylkici rekabeteolan etkisi ve bunun sebep oldugu yükagin üretim, agin üretimin sek igletme maliyeti sorunlan" ve endüstrisinin kargi karglya oldugu genel sorunlari" özetliyordu. Bunun bilincinde olarak ekonominin islahi, israfm önlenmesi, kullamlan tesíslerde tekrann dogurdugu pahali uygulamanin önlenmesi geregi karar altma almlyordu. Ancak bu belgenin can daman aslmda "As-Is"(bunedenle) kavramma dayandinlmigt1. Her irkete çegitlipazarlarda bír kota veriliyordu. Kota, girketin 1928'e göre olan pay bazma göre, tüm satiplarm belirli bir yüzdesi demekti. Buna göre bir girketingüncelhacmini artirabilmesi ancak taleptoplammmartmas1ylamümkündü. Buna kargin girkether zaman için ayni yüzde paylm koruyacakti. Bir bagka sakmca da girketlerin flyatlari dügürmekle yükümlü tutulmasmdanileri gelmigtir.Aynca girketler tesisleriaralarmda paylagarakkullanmaya ve yeni rafineri ve tesisler kurmada çok ihtlyatl1 olmaya zorlamyordu. Amaç verimliligi artirmak olduguna göre pazarlar ihtiyaçlanmen yakin cografi bölgeden saglamak zorunda birakihyordu. Satigflyatlan hâlâ bilinen geleneksel formüle -Amerikan Körfez Kiyis1fiyati arti bu kiyldan parata kadar olan nakliye masrafi- dayandigi için bu ekstrakâr anlammageliyordu.Anlagmanm bu maddesitek bir satig fiyati saptamasi açisindan gërçektende gerekliydi.80ylece "As-Is" Anlagmasikapsammda olanlar arflyat kavgalarindan- tedirginolmayacakti. tik flyat rekabetinden Birkaç ay sonra petrol endüstrisinin liderleri üretimi de kontrol etmeye karar verdiler. Achnacarry sistemine katilan petrolcülere,kendileri için belirlenmigkotadan daha fazla petrol üretme yetkisi tamnmigti.Ancak bu yetki sadece ekstra petrolü öteki petrolcülere satabildikleri sürece geçerli olacakti. Satamadiklan takdirdebu yetkiden yoksun saythyorlardi.Anlagmay1yürürlüge koymak için her girkettenbir temsilcininkatilimlyla bir "Dernek" kuruldu. Dernek, talep ve nakliye için gereken istatistik incelemelerini yapmak ve güncel kotalan tahsisetmekle yükümlüydü. Avrupa petrol ticaretinin önemli bir üreticisi bu anlagmaya imza atmamigt1.Yoklugu derhal fark edilen bu üretici Sovyetler Birligi'ydi."As-ls" sisteminin baçanh olma §ansiise ancak Sovyetler'in sistem içine çekilmesiylemümkün olabileceginden, bunun saglanmasi gerekiyordu. Çünkü 1928 tarihine gelindiginde Rus Petrol Mamulleri Sirketi artik Íngiltere'ye en büyük ihracati yapan girketler içinde dördüncü duruma gelmigti.Sovyetler bir kez daha savag öncesi üretim düzeyine ula m1çtive petrólSovyetlerBirligi'nin tek döviz kaynagt idi. Sovyetler Birligi'yle iq yapma konu"yapici
"petrol
-ve
255
I
I
olan Deterding'in ve Teagle'in aksine,ne gariptir,ki önde suna hiçbir zaman sicakyaklagmamig gelen girketler Ruslar'a olumlu bakm1; Ve 1929 Subatayinda onlarla bir anlagmaya varmigtir. Taraflar arasi bu anlayma Sovyetler Birligl'ne Britanyapazarmdagarantili bir pay saglamigtl.Böylece Rusya'mn da toplulukiçine çekilmesiyledünya petrol pazarlarimn taksiminekatilmayan sadece bir tek, fakat çok önemli istisna kallyordu. Çokbüyük olan ve anlaymanmantitröst yasalari ihlal eder korkusuyla kasten içine almadigt bu istisna BirlegikAmerika yurtiçi pazanyd1. Iskoçyadaglarmin tecrit edilmiggüzelliginde kaleme alinmig olan Achnacarry Anlagmasi yüzyllm sonunda, Rockefeller ve Archbold, Deterding ve Samuel,Nobel'ler ve Rothschild'lerin canla bagla çaligipdünya petrol pazarinda büyük bir uzlagma elde etme çabalanmnbaçansizlikla sonuçlanmasi üzerine bir kez daha gündeme geldi.O siralar petrolgirketleriaralarinda anlagma konusunda ancak Achnacarry toplantisimgizlitutma kararmi uygulamadakikadar baçanl1 oluyorlardi."As-Is"Anlagmasfna dahil girketler petrolcülülgte ileri gelen girket olmaktan uzakti. Ayoyuncu" da büyük girketlerin pazar payma saygigösnca, anla maya dahil olmayan birçok ki termemekteisrar edlyordu. Gerçekgudur "AS-Is"Anlaymasf na üye olmayanlarm bu anlagma daha çok iglerine gelmigtir. Fiyat tespitinde,büyük girketlerin tespitinden çok az dügük flyatlar Anlagma üyesi olan girketlerbüyük fiyat kirarak rekasaptayarak pazar paylm ele geçiriyorlard1. bete girip üye olmayan girketleri pazardançekilmeye zorladigi zamanlar,küçük girketlerbu defa da bagka bir pazara yöneliyordu. Amerika diginda tüketilentüm petrolün yaklagik üçte biri kadar olan Amerikan petrol ihracati üzerinde kontrolü ele geçirmekse özellikle zor bir igti. Su nedenle Teagle'in Achnacarry'den dönügünden hemen sonra on yedi tane Amerikan pirketibir araya gelerek petrol ihracatlano düzenlemesi ve aralarmda kota tahsís etmesi için bir Petrol ihracatDernegikurdular. Bunu 1918 Webb-Pomerene Yasasi'nadayanarak yapmiglardi.Adi geçen yasa bu girketlere antitröst yasalann yurtiçinde yapmalanna izin vermedigi geyiyurtdigmda yapma olanagt veriyordu. Diger bir deyi le birlegme faallyetlerinin mutlaka Amerika digmda yapilmasi koguluyla, petrol girketlerine bir araya gelebilmeizni veriliyordu. Ancak tüm bu çabalarakarym dernegin "Avrupah Grup"la sürdürdügü tartigmalar,Amerikan girketleriyleAvrupagirketleriarasmda üretisayi" min nasil tahsisedileceglkonusu yüzünden baçanya ulaçamadi. Zaten dernek de kabul edilen saylya hiçbir zaman erigememig ve Amerikan ihracatmm en çok yüzde 45'ini kontrolüne alabilmigti. Aynca flydar ve kotalar konusunda olumlu bir anlagmayavarmak için on yedi girket gereginden fazlaydi. Amerikan petrol ihracatmm bir kartele baglamasmda yaçanan bu baçansizlik ileride de, Achnacarry Anlagmasi geregi girigilençabalanbir hayli körletmigtir. Dünyanm dört bir yamnda, "As-Is" çerçevesidipinda kalan pek çok üretici ve pek çok da üretim vardt Hollanda Kraliyet/Shell müdürü olan J.B. Kessler,Teagle'a yazdigtbir raporda pu rakamlar, dünya üretim potansiyelinin büyük bir kismmm sözlere yer vermigtir: "Önümüzdeki birkaç büyük petrol girketinin kontrolünde .olmayan girketlerce kontrol bizim veya sizin veya edildigini göstermektedir.Bu da gösterlyor ki dünyanm petrol üretiminde bugün var olan dengenin sadece sizin veya sadece blzim tarafimizdankorunmasi asla mümkün deglidir." Kessler bu kehaneti yapmakta isabetliydi. Bunun dogrulugu çok geçmeden kamtlanmigttr. BirlegikDevletler'de yapilan keyifler Dogu Texas'ta büyük bir üretim patlamasinayol açiyordu. Petrol dünya pazanna Romanya gibidaha bagka kaynaldardan da geliyordu. Kontrolü mümkün olmayan üretim akigt karmagasmda Achnacarry Anlagmasi da silinip gitmittir. Eu dönemd.en sonra petrol girketleri bir kez daha birbirlerinin pazarlarma saldirmayabaglayacakti. "yan
"kritik
I
Kapali Kapdar Ardinda Anlaµnazlik ÜçBüyükler
Jersey,Shell ve Anglo-Pers gírketleri- 1930 yllmda yeni bir ittifak saglamaya girigtiler.Ancak bu defa eskisi kadar görkemliyollara bagvurmamiglardi. Yaptiklari gey "As-ls" An-yani,
256
lagmasi'm yeniden düzenleyip, Avrupa pazarlan için yeni bir memorandum haline getirmekti. Bu defa global bir düzenlemeye gidilmemesi,bunun yerine çegitli Avrupa pazarlarinda igler haldeki irketlerle yerel düzenlemeler yaparak,pazar paylannin"Digardakiler"le bölügülmesi kararlagtinldi. Ancak bu defa da, Amerikan, Rusve Romanya petrol hacminin giderek daha da artmas1yüzünden bu sistem etkisiz kalmaya mahkûm oldu. Özellikle Sovyetier daha çok kât elde etme firderhal bulduklarmda petrol fiyatlarmt dügürüyorlardi. sati Normal ticaret kurallan sanki onlari kapsamiyor gibidavramyorlardi. Rusya'da uygulanan ticaretkurallanni Kremlin koymuy ve Rusya'nin endüstrilegme sürecinde ihtiyact olan makinelerin parasini ödeyebilmek için, her ne gekilde olursa olstm mümkün oldugu kadar çok yabanci döviz toplanmastniemretmigti. Tüm çabalanna kargin öteki girketlerRuslar'la ve devamh bir pazarlama ayarlamasi yapam1yordu. Su olumsuzluklar nedeniyle 1931'de Jersey global ittifakla hiçbir sonuca vanlamayacagimn bilincinde clarak, ittifaktan aynlmakarari alacak ve girketinüretim bagkam EJ. Sadleraynlma karanm meslektaglarina gu sözlerle açiklayacakti: "Ihracat Dernegi'nin çökügü nedeniyle, Hollanda Kraliyet ile aramizdaki 'AS-Is'Anlagmas1'mnfeshi gerekmektedir. Simdiki halde Jersey Sirketiiktisadi hareketlerde ve zor durumlarda diger girketlerikorumak için büyük özveri göstermektedir."Bu sözlerlyle BagkanJersey'inartik igbirligiyapma çabasmdan vazgeçip bunun yerine Shell Grubu'ylasavaga girmesiniöneriyor ve "Bugün Hollanda Krallyet Uzakdogu'da en zaylf durumdadir. Bu itibarla Hollanda Krallyet'le savagmaya en uygun zaman bugündür. Biz bu bölgede hiçbir zaman kâr elde etmedik, ayrica bir flyat savagma girsek bile bu bize bir gey getirmez" diyordu. 1932 Niart1'nda yapilan çekigmeli bir toplantida Deterding ve Hollanda Kraliyet/Shell karmaston öteki yöneticileri, Rothschild'lerin büyük çikarlanm Hollanda Kraliyet/Shelf de gören M. Weill'e dünyanm içinde bulundugu karanlik durumu yeteri kadar açiklikla izah ettiler. Bu açiklamaya dayanarak, M. Weill'in sonradan Baron Rothschild'e söyledigtgibi satiplar dügmügtü: "Flyatlar her yerde çok kätüydü ve birkaç istisna digmda hiçbir yerde pazar kazam1miyordu." 1932 Kasimi'nda Sir John Cadman Amerikan Petrol Endüstrisi'ne hitaben bir konugma konusunun erdemlerini göklere çtkanyor, yaptt. Konugmasmda "Íçbirligi" çok siki bir ekilde, her ülkenin yasalarma uygun olarak yapilmahdir" diyordu. lleri sürdügü görüge göre "As-Is" ayarlamasi yaygm gekilde inanilamn aksine asla glzli, dünyanm büyük bir kismma kapah bir anlagma degildi. lytegimdi de, bizzat kendisi, Anglo-Pers BagkamJohnCadman olarak Amerikan Petrol Enstitüsü'nün tüm üyeleri kargisinda "As-Is" prensibinin, Amerika dgmdaki uluslararasi petrol ticaretindeigbirliginin temel tagioldugunu beyan edlyordu. Cadmankonugmasmi delegeleri uyararak sürdürüyor ve göylediyordu: "Diçanda hâlâ yagmur yaglyor." Bu sözleriyle tehlikeninsürmekte oldugunu ima ediyordu. O stralarda depresyonun en derinlerinden gelmekte olan felaketigörengirketlerbu sözler üzerine firtinadan kaç1p kendiferine bir siginak bulma çabasina girecek ve fiyatlari sabitlegtirmeye çahyacaklard1. Bunun için "As-Is" uzlagmasmmyeni bir geklisayllabilecek Arahk 1932 tarihli Dagitim Anlagmast Bagkanligi kuruldu. Eu bagkanlik karteller veya yerel anlagmalarm uygulayacaklan kurallan saptayacak ve temsilcilereyol göstericilik" görevini yapacakti. Bagkanligailk giren pirketler Hollanda Kraliyet/Shell, Jersey,Anglo-Pers, Socony, Körfez, Atlantik, Texas ve Sinclair girketleriydi. Bu yeni ayarlama biri New York'ta petrol temininden, digeri Londra'da dagttimdan sorumlu iki ayrt "As-is" komitesince yapihyordu. Aynca Londra'da anlagmalar geregince yapilan istatistikleri ve koordinasyon görevleriniyürüten merkezi bir "As-Is" sekreteryasi kurulmugtu. Sirketlerin hepsinde degilse de en azindan bazilarmda "As-Is" departmanlan da kurulmustu. Ancak yine de yeni ayarlamada sürtügmeye yol açan pek çok sorun kalmisti ki, bunlar arasmda öncelikle kronik sayilabilecek aldatmacilik ve pazarlar" için ne yapilacagt sorunu gelir."Bakir pazarlar" deyiminden o güne kadar ticaretyapmamig olup, o günlerdeyatinmcilarm ticarete girme peginde olduklan bölgeler kastedi.liyordu. "düzenli"
"igbirligi
"yerel
"bakir
I
257
Büyük Depresyon günlerisürüp giderken,petrol sanaylinde rastlanan sorunlar da aym paralelde giderek büyüyor, girketler bu yüzden bir kez daha "As-Is" sistemini islaha yöneliyordu. Bu dela yapmak istedikleri, daha gevgek igbirligi sözlegmeleri içeren 1934 Prensipler Memorandum Taslagl'm yeniden düzenleyip uygulamakti. Depresyonun getirdigidarhk son derece ciddi harcamalarda tasarruf" yapilmasmi öngörübir agamada oldugu için memorandum yordu. Harcamalarda dikkatli davranmak artik partti. Bunun temini için de reklam bütçesirli kisip girketler arasindaki rekabete dayanan farklan apaglya çekmek gerekiyordu. Su arada yollardaki igikh igaret ve levhalar da asgariye indirildi. Gazetelerde sinirlar içinde lositlama" indirildi ilanlar dü2eye prim" gibi tamamen kaldinldi. Mosürücülerine en az veya ya ve torlu arag sürücülerinin o denli kiymet verdigi çakmak,dolmakalem, takvimgibi küçük promosyonlar ya bir hayli azaltildi veya bunlardan da tamamenvazgeçildi, Artik her gey denetimden geçiyor, denetimsiz hiçbir geybirakilmlyordu. Benzin istasyonlarmdaki igikh igaretterin sayisi ve masrafm kisilmasi amaclyla standard hale getirillyordu." tipi bile Bu anlagmalarboyutlan ve etki dereceleri ne olursa olsun mutlaka karmaçalara neden olu1srarli elegtirilere yol açarken, ötekini kendini savunmaya zorluyor, taraflann birinde köklü ve bunlan yordu. Halktan birçogu tüketicimenfaatine kargt yöneltilmig dev bir sahtekârligm kanitlan olarak görüyordu. Endüstrinin her türünde, uluslararasi kartellerde ve öncelikle de büyük petrol girketlerindebüyük bir hognutsuzluk egemendi. Ancak, yine de, BirlegikDevletler digmda, bu ayarlamalar birçok ülkenin yasalanna ters dügen bir tarzda yapilmamigti. Tam tersine, hem zamamn havasina hem de hükümet politikalannm haskisma uyarak, aynca iq dünyasinm da isteg dogrultusunda, aralarmda bir tür igbirligine ve kartellegmeye itilmiglerdi. Anlagmalara taraf olan girketlerdenher birinin bagkani girketin dört duvan arasmda öteki "Londra'daki dostlar..." "Henüz kesin bir karara varmamig girketlerden söz ederken olan dostlar" diye bahsederdi. Ancak bu tür doslugun i; alanmdada aynen var oldugunu söylekardeglik" deglldi. mek yanlig olur; çünkü dostluk oldugu iddia edilen bu gey asla bir Bu dostluk daha çok çaresiz bir dünya ekonomisinde petrol girketlerinibir araya getirenzorunlu ihtlyacm simgesiydi, Bu girketlerden her biri asimda digerleri için saldirgan birer rakipten bagka bir gey degillerdi. Bir yandan igbirligi çabasmda bulunurken, bir yandan da israrla itimatsizliklasöz rmi, bikkmlik ve kökü derinlere inen rekabet duygulanm sürdürüyorlardt. l§birliginden ederken bile birbirlerine kargi yeni hücum planlan tasarlamaktan geri kalmamiglardi. Daha Achnacarry Anlagmasi'mn üstünden birkaç ay geçmigken Shell, BirlegikDevletler'deki Dogu Körfeyönelecekti. Jerseybuna çok lazacak, yöneticilerden zi pazanna girerek iginí süratle geligtirmeye ihtiras nedeniyle yapilmig bir hareket" olarak niteleyecek, biri Shell'in bu davrampmi tüm Shell'ibu sözlerle kmayacaktL Sonrakiyillarda, 1936'da Henri Deterding JerseySirketi'nin Meksika tesisini,BirlegikDevletler'de ve Avrupa'da tesisleriolan bagimsiz petrolcü William Davis'e satmak istedigini, bunun için tartigmalaryaptigmi ögrenmigti. Davis aslinda "As-Is" Anlagoyunculardan" biriydi. Bunu õgrenen Deterding çok mast'mn uygulanmasim zorla§tiran kizacak, Jersey'e unlan yazacakti: Siz beraberce Davis'in faaliyetlerine direnmekle yükümlüyüz. Dügmammiza bize kargi savagta kullanacagi ve sava i onlar için daha etkili kilacak silahi satmak aramizdaki anlagmayla bagdagmaz." Gerçek gudur ki, 1930'lu ylllarm devami boyunca JerseySirketiShell'le igbirligi tartigmalanndabulunmug, Shell ile daha lyi kogullarda anlagabilmek íçin, dig ülkelerdeld igini Socony ile birlegtirmeye çaligmigtir. Bütün bunlardan bagka, bagka bir konuda da anlagmazhk yagamyordu. Üzerindeanlaç11an konularda uygulamayagidip gitmeme ve evvelce kararlagtinlmly hususlan kabul edip etmeme konusunda anlagmazhk hâlå sürüyordu. 1934 Prensipler Memorandum Taslagi'mn bir maddesi, üye olmaylp digandan katilan dinleyicilere üye olanlann ticaret numaralanm gözden geçirme hakki veriyordu. Jersey'in Asya'daki Socony ile beraberce kurduklan Standard-Vacuum Sirketi yöneticilerinden biri buna giddetle tepki göstererek 1934 Aralik aymda "Kendisinin ve diger gir"rekabetli
"makul
"yarig
"gereksiz
"dostlar"
"petrolde
"sadece
"yedek
258
ketlerin bu harekete oybirligiylekargi olduklanni" söyleyecekti. Bu konudaki görüglerini gu söz1erleifade etmigtir: itirazimizsadece bizim defterlerimize digaridan gelen dinleyicilerin göz geçirmesine, elegtirecek noktalar bulmasma degildir. Kammizca asil itiraz edilen husus ilgili taraflarm ticaretingerçekhacmi hakkmda birbirlerine bilgiverecek kadar itimat etmemelerinden kaynaklamyor. Bu, 'As Is' doktrinin çok zaylf bir temelde oturdugu anlamma gelirki, bizim itiraz ettigimizasil konu budur. 'As4s' doktrinini, her ne olursa olsun ilgililere ait özel bilgileri dört duvar içinde tutmall,diganya sizdirmamally1z."Ne var ki igler bu özel duvarlarm içindeyken de istendigi kadar lyi yürümüyordu. 1934 Arallk ayinda, Shell yöneticisi Frederick Godber, Uzakdogu'dan yazdigi bir raporda gunlan bildiriyordu: "Ticaretle i1gili rakamlar Texas'in gereksizce haddini aptigin1ve bu yib kendisine dügen ticaret-kotasmdançok daha bliyük kotayla kapataca(Lm gösteriyor."Raporda aynca Texas'm bu hatali davrampma diger girketlerin sert önlemler" almasi isteniyordu. Anlagmalara ragmen girketlerinrekabet dürtüsüne engel olunamayacagi artik apaçikortadaydi. Aynca ülkeler íçin belirlenecek petrol tahsisi bagartlibir gekilde nasil yap11acakti?Sõzgelimi Birlegik Krallik için verilmig olan kota sonuçta tahsisiginin bir hayli dengesizce yapildigmi gösteriyordu. Shell ve Anglo-Pers girketleri Britanya'da, Shell-Mex/BP adlyla birlegik bir pazarlama sistemi kurmuglardL Bu grupla Jersey'ebagh girketler arasmdaki satigorani ise birkaç istisna diinda, ötekilere kiyasla sabit kalmigti. Ancak yine de petrolün Britanya'ya degigik kaynaklardan geliginedeniyle bu iki grubun toplam-marketüzerindeki bilegik payi bir hayli dalgalanma gösteriyordu. "As-Is" Anlagmalan, Memorandum Taslagi'nin devreye girmesiyle1934'ten itibaren çok daha etkili olmuytur. Taslagm nispeten baçanli olmasi baglica üç sebebe dayamyordu: Birlegik Devletler'de Harold Ickes önderligindeki federal ve devlet otoritelerinin nihayet kontrolü ele almasma, Sovyetler Birligi'nde endüstrilegme sürecinin çabuklagtinlmasi sonunda yerli petrol talebini artirip, ihraç íçin aynlan petrol miktarmm azaltilmasma ve büyük girketlerin Romanya üretimineyapilan baskiyi kontrol altma almadaki bagaristna. Tüm bu geligmelere kargm yine de ortada durumu düzeltecek vakit kalmamigti. l938 baglarmda Jersey Sirketi "As-Is" Anlagmalan'mn sona erecegini sözlü olarak bildirmigti bile. Anlagmadan geri kalan her türlü faallyet de II. Dünya Savagi'mn çikmastyla 1939 Eylül aymda son buldu. "daha
.
Nasyonalizm (Millilegme) "As-ls" Anlagmalari'nin bir bogluk içinde geligmedigikugkusuzdur. Su anlagmalar sadece petrofün kontrolsüz aktmma ve depresyona kargi savunma amaclyla degil, aym zamanda Avrupa'da ve daha bagka yerlerde dogan güçlü siyasi kuvvetlere kargi da savunma için yapilmigti. Bir tarihçinin yazdigt gibi "Bütün Avrupa kitastnda hüklimet politikalanyla özel yabanci petrol girketteri daima birbirlerinin kargismda olmuglardir aynca bu kargilagmalar o zamana kadar görülmemig kapsamdaydi. Bunlarm, kendilerini korumak igin ticaretinanormal kogullariyla nasil bag edeceklerini tartigmalanndagaçacakbir gey yoktu." 1930'lu ylllarda petrol girketterineçegitli politik baskilar yapilmigtir: Hükümetlerin ithalat kotalari koymasi, fiyatlan tespitive yabanct petrol degig tokuçulositlamasi.gibi. Aynca petrol girketlerini artan tanm ürünlerinden elde edilen alkolümotor-yak1tiylaharmanlamaya ve petrol yerine geçebilecek daha bagka maddeler -kullanmaya zorlamislardir. Birçok yeni vergiler koymug, ikili ticaret anlaymalanna ve daha da büyük siyasi anlagmalara uygunluk saglamak için gerektigindepetrol ihraç ve ithalatimn yönüne müdahale etmiglerdir. Kârdan gelen gelirleribloke etmig, iktisadi açidan verimsiz olan yerli tesislereyatinm yapmaya zorlamiglardir. Sirketleri fazladan petrol stoklamaya mechur etmiglerdi. Depresyonun bir sonucu olan ve ikili anlagmalar 1930'lu yillann kurali haline gelmigti. Bunun sonucunda da önde gelen petrol girket-
"mutlakiyet"
259
gösterilmigtir.Bunun sebebi Londra'daki Ticaret Kurulu Bagkam'nm uyarmig oldugu gibi "O günlerde tüm yabanci ülkelerde bir egilim vardi: Kendine att olmayan ülkelerin topraklarmdakendilerine alt, kendi milliyetlerini simgeleyen gir-ketlerin kurulmasim zorlamalt veya bunu tegviketmek egilimi." Zamanla Avrupa hükümetlerinde yabanci girketlerimilli kartellere katilmaya zorlamak ve pazarlan yabanci ve yöresel girketlerarasmda bölmek standard bir uygulama oldu. Ülkedenülkeye hükümetler yabanct girketlerinyöresel rafineri tesisiaçmada yardimctolmalanüzerinde israr etmeye bagladilar. ÖrneginFransiz hükümeti 1928 yaptinmma dayanarak her girketiçin patahsisi yoluna gitti. Bir Jerseyyöneticisinin ifadesiyle: "Milli olan ticaribir zarda belirli bir igletmeyle igbirligi yapilmadigitakdirde-bu igbirligi dolar veya prensip açistndan her türlü özveriyi gerektirsede- bunun mallyeti hükümetin önerdigi ighirligi maliyetinden çok daha .yüksek olacakti.Bunun sebebi de bu konuda bir yaptinmm var olmasmdan ve igbirligi yaptlmadigmda bu yaptmmm devreye sokulmasmdan ileri geliyordu.Nazi Almanyast'nda ise, bu ülke savaga hazirlanmaktaoldugundan her gün daha çok tüzük yap11iyor,her türlü ayak oyunlan giderek artiyordu. Bütün bunlardan bagka, 1930'larm ikinci yansmda, depresyonun en zor ylllan geride birakilmig olarak, önde gelen büyük girketlerinbirinci hedefi kendilerini hükümet müdahalesine Bagkan Yardimcisi olan Orville Harden, 1935 kargi savunmaya almak olmugtu."Jersey Sirketi artik hemen her yabanci ülkede egemen olanmilliyetçipolitiyllmda gunlarisö lüyordu: "Simdi kalarla kargi kargiyayiz. Üstelikbunlarm çogundasosyalist egllimler oldugu da kugku götürmez. Bu sorunlar bir taraftahükümet, öbür taraftabir bütün olarak sanayi arasmda mevcut. Bu sorunlar giderek ciddiyet kazamyor ve idare de vaktinin çogunu bunlara bir çõzüm yolu aramakla gelerini denetim içine almak için epeyce baski
"pay"
çiriyor." Aym yll, tuhaf bir rastlantlyla, petrol dünyasi gözlemcilerindenbiri Avrupa'daki yogun politik ve ekonomik mililyetçiligi görecek ve konuyu basite indirgeyerek Qusözlerle özetleyecekti: "Avrupa'da petrolcülük operasyonlarmmyüzde 90'i politik, yüzde 10'u petrole yöneliktir." Bu sözler aslmda sadece Avrupa için degil, dünyanm geri kalan yerleri için de aymyla geçerliydi.
ah'in Yeni §artlari Depresyonun süregeldigi günlerde ÌranSahi Riza Pehlevi bir gözlemcininsözleriyle de petrolün altm olmadigt" gerçeginialg11amig,buna fazlaslyla öfkelenmigti. Sah'mülkesi artik gelen petrol vergileri ülkenin ihracattan kazandibir petrol devletiydi ve Anglo-Pers Sirketi'nden ikisini, önemli ise üçte bir kismim olugturuyordu. Ancak depresyonla hükümet gelirlerinin gmm birlikte Anglo-Pers'ten gelen vergler dügmüg, 1917den o yana en dügük düzeye inmigti. Sah, kizmig ve öfkeli bir halde bu durumdan girketi suç1ututup, sorunu kendi ellerine almaya karar vermigti.16 Kasim 1932'de yapilan bir kabine toplantismda,bakanlarmi hayrete dügürerek, büyük bir pervasizhkla Anglo-Pers imtiyazmi iptal ettigini duyurdu. Su duyuru Sah'mbu tür bir beyana cesaret edemeyecegine inanmig olan dinleyiciler üzerinde gök gürültüsü etkisi yapmigti. Bu hareketiyle Sah,Anglo-Pers'in bizzat varhgtni tehdit ediyor demekti. Beklenmedik bir duyuru olmakla beraber Sah'mbu beyanatt aslmda Íran ile Anglo-Pers Petrol Sirketi arasmda dört ylldir devam eden tartigmalannve gerilímin bitikintisiydi denebilir. 1928'de John Cadman bir gözlemdebulunmuy ve "Imtiyazsahipleriekonomik milliyetçiligtn kabarmakta olan dalgasi kargismda, milli ç1karlanve kipiselyaklagim kimlikleriyle orantili olarak geleceklerinigüvencede görebilirler"demigti. Ne var ki Cadman bu kimligt yaratmada baçanh olamamigti.GerçektefranhlarWilliam Knox D'Arcy'nin 1901 imtiyazmm milli hükümranliklanm ihlal ettigini iddia ediyordu. Ayrica imtiyazdan daha fazla, çok daha fazla para istiyorlard1. 1929 yllmda Cadman Sah'mAdalet Bakani Abdül Hüseyin Timurtaf a bir anlagma önerdi ve bu anlagmaylakonunun kapanacagina inandt Anlagma geregincefran hükümeti hem çok daha faz"bugünler-
260
la bir ödeme alacak hem de girkethisselerinden yüzde 25 pay almaya hak kazanacakti. Aynca kendísinin de yönetim kurulu üyesi olarak bir temsilödenegl almasi ve girketinglobalkân üzerinden hisse elde etmesi mümkün olabilecekti. Ancak.teklif edilen bu anla ma sürüncemede kahyor, bir türlü sonuca baglanmiyordu. Her iki taraftada rügvet ve suçlama olaylan yaganlyordu. Böylece tartigmalaruzun süre devam etti. Tam anlasmanm gerçeklegecegi an Iranblaryeni kogullarfleri sürüp maddelerin degigmesi talebindebulunuyor, daima verilenden daha fazlastm is-
temekte direnlyorlardi. türlü gerçeklegememesinin en önemli sebebi fran'daegemen olan otokrasinin karakterinden ve ülkenin bagmdaki adamm yapismdan kaynaklanmigtir. Eu adam Riza Anlagmanm bir
Han'dt. Riza Han, Kazak Tugaylar'in komutam olmasindan yararlanarak kendini ülkenin karç1 koyulmaz ve mutlak lideri yapmi ti. Sert, mütehakkim, acimasiz, tok sözlü bir adamdi. Tahran'da elçilik yapmig bir Ingiliz'in söyledigi gibi "Iranhlar'm duyarhhgtna hitap eden nazim ve özenle seçilmig,fakat o derecede bog olan komplimanlan s1ralamakta vakit kaybetmezdi." Riza Han 1921'de Savag Bakanhgt, 1923'te de Bagbakanlikyapmigt1.Kendisini Devlet Bagkam yapma hayaliyle oyalandig1günler olmug, fakat sonunda bundan vazgeçerek 1925'te kendisini yeni Pehlevi hanedamnm kurucusu Riza SahPehlevi olarakilan edip taç giymigti. O günden sonra ülkesini modernleptirme çabasina girigtiyse de bu konuya hatah ve karmagik bir yakla§imla egilmigtir. Timurta¢mbelirttigine göre "Sah'in en büyük kusuru herkesten ve her kuldan güphelenmesiydi. Tüm ülkede majestelerinin güvendig bir tek kigiyoktu ve bu durum kugkusuz her zaman sadakatle yanitida duran yakmlarmi fazlastyla üzüyordu." ah kendi tebaasmihor görürdü. Bir gün kendisini ziyarete gelen bir konuguna Íranhalki için Ve cahil" demigtir. Egldig bit bagka konu da iktidar açismdan parçalanmig ülkesíni bir araya getirmek ve kontrolü kendi ellerinde merkezlegtirmekti. Eu ise kendine rakip olan öteki güç merkezlerinien az say1yaindirmesi demekti. lçe küçük memurlarve tutuculann ve dindarlann líderi olan mollalarla bagladt. Su kipiler Sah'm modern, dünyaya uyan bir millet yaratma çabasmda kendisine giddetle kargi olan kipilerdi. Onlarm gözünde Sahçok günah iglemig cehennemlik bir suçluydu.Ne de olsa kadmlann mecburi olarak peçe takma yasagini kaldirmigti, Kamu saghgihizmeteri için avuç dolusu para harciyor, aynca egitime deger verip egitim imkânlan sagliyordu. Ancak tüm bu elegtíriler onu durdurmamigtir. Hatta bir gün ailesindeki kadinlann duaya gelirkenglydigigiysiyi elegtiren, bunun ne derece dogru oldugunu soran bir Ayetullah't bizzat dävdügü gärülmügtü.Sah'mtutumu mollalan gruplar halinde suskunluga itmigse de daha da kinci yapmigtir. Bir ziyaretçinin gözlemiyle "Sah'm en büyük icraati mollalara kargi kazandigi zaferdi." Sah'ingörügünegöre Anglo-Pers de tipkimollalargiblydi,onlar gibi bagtmsiz bir güç merkežiydi. §ahbu güç ve nüfuzun etkinligini her ne pahasma olursa olsun, en aza indirme karanndaydi. Ancak girketin sagladig vergi ödemelerine de, tutkulanni gerçeldegtirmekiçin ihtiyact vardi. Iran'a verilen petrol gelirlerinin çok dramatik bir dügüy g0stermesi sonucunda,Sah'tan da gördükleri tegvikleyerel basin ve politikacilar girkete yönelttikleri saldin ve eleptirileri giderek arttirmaya baglad11ar. D'Arcy'nin ilk imtiyazmm geçerlignden tutup Abadan'daki rafineride dondurulmug yiyecek bulundurulmasina kadar her geyieleptirme yoluna gittiler. Dondurulmuy besin yemek din anlaylgina ters dügüyordu. Tüm bunlara ek olarak SahAnglo-Pers'in en büyük hissedart olan ingiltere hükümetine bagka nedenlerden dolayi da ktzgmdl.-Kendisi Bahreyn üzerinde Ïranhükümranhgim kabul ettirmek isterken, Ìngilterehükümeti Sah'aait bu adayi kendi korumastnda tutup, buradaki egemenliginde Israr ediyordu. Aynca Ìngllizler'e Irak'1 diplomatik açidan tammigolduklan için de kiziyordu. Onun kamsinca Irak, Ingilizemperyalizminin bir ibaretti o kadar. AngloPers Sirketi Yönetim Kurulu, durmadan ayni sözleri tekrarlaylpduruyordu. Sirketin ticari bir firma olarak igledigini, hükümetten baglmSiz oldugunu tekrarhyorsada hiçbir Iranlibu iddiaya "tutucu
"icadmdan"
261
inanmlyordu. Bu tür beyanlan duydukça franblarYönetim Kurulu'nun ingilizhükümetinin sözlerini tekrarladigini, böyle davranmakla hükümetin ortagi" durumuna dügtügünü ifade edi"suç
yorlardi.
1932 Kasim ayinda Sah'mAnglo-Pers imtiyazmi tek yanl1 olarak feshetmesiyle sorunlar doruk noktaya ulagti. Sahbu hareketiyle, askeri güvenligini 1914'te ChurchilltarafindanÍran petrolüne baglamig olan ingiltere hükûmetine resmen meydan okumug 01uyordu. Ingiltere Sah'mbu hareketi kargismda pasif kalamazdi. Ancak ne yapabilirdi? Bu sorunun yamti için Milletler Cemiyeti'nebagvuruldu. Durum Cemiyet'çetartigildiktansonra oybirliglyle sorunun askiya almmasma, çatigantaraflarayeni bir düzenleme için zaman tanmmasmakarar verildi. Bundan beg ay sonra 1933 Nisan aymda duruma bir çlkigyolu bulmak igin Cadman'm bizzat Tahran'a gittigini görürüz. Sah'layaptigi ilk toplantismdan sonra Cadman gu sözleri söyleyecekti: "Hiç kugku yok ki majesteleri para pegindedir." Ancak nisan aymin üçüncü haftasinda görügmeler yeniden kilitleniyordu. Bu dela Cadmanson derece öfkeli ve sinirli olarak Sah'la yeni bir konugma yapmak için saraya döndü. Konunun dagilma noktasina geldigini, kendi sabrmm da artik tagmaküzere oldugunu, Tahran'dan aynlmak üzere oldugunu Sah'mlyice·anlamasini istiyordu, Bunu saglamak için uçagLnm pilotuna talimatverdi. Talimat geregince Cadman'la Sah'inkonugtugu strada, pilot bir deneme uçuçu yapacak, uçagi saraym pencerelerinden görülür gekilde uçu racakti. Sonuçta pilot isteneni yapmig, Riza Sahda buna kanarak geri adim atmtçtl. Artik lran isteklerinde daha ilimli davramyordu. 1933 Nisan ayina gelindiginde yeni bir anlagma yapildi. Su an lagmaya göre imtiyaz sahasi dörtte üç oranda küçültüldü. Aynca anlagma Ìran'apetrol flyatlannda dalgalanmalata karyl ülkeyi koruyacak bir de garantiveriyordu ki bu ton bagma dört gilinlik bir vergiydi. Eu vergi sabit olarak ödenecekti. Aynca girketin tüm dünyadaki kânmn minimum düzeyin üstünde kalan ve hisse sahiplerine dagit11masi âdet olan kismmdan %20'si de fran'averiliyordu. Bunlara ek olarak, Obür ödemeler dig1nda aynca senede en az 750.000 pound'luk bir ödeme yapilmasi da garantileniyordu. 1931 ve 1932 yillanna ait vergiler yeni baz üzerinden hesaplanacak, Iranliiççi sayist çogaltilacaktt Imtiyazm devam süresi de 1961 yllindan 1993 ylhna kadar uzatihyordu. Anlaymayapildiktan sonra Cadman'm sikigtirilipbir güzel soyulduk" dedigi söylenir. Yine de bu anlagmaylaAnglo-Pers önemli konumunu sürdürebilmigtir. "kögeye
Meksika Savagi Petrol
girketlerininmillilegme çabasma en giddetlimeydan okuma Batt Yanküresi'nden gelmigti. Burada, en büyük petrol üreticisi diye tanmanülkelerden birinde, girketlerfaaliyetlerinin megrulugunu tammak istemeyen ategli nasyonalistlere kar§i amansiz bir mücadeleye girdiler.Burasi Meksika'ydi ve anlagmazliga 1917 Meksika Anayasasi'mn 27. maddesinin 4'üncü paragrafi sebep olmuytu. Bu maddeye göre, denilen, yeralti kaynaklannm bulundugu yerdeki arazi, sahibine degil Meksika Devleti'ne aitti. Sirketler 27 no'lu maddenin uygulanmamasi için Amerika ve ingiltere'ninde destegini alarak amansiz bit mücadele vermiglerdi. iddialarma göre ihtilalden evvel kendilerine geçmig olan ve büyük yattnm yaptiklan topraklargeçmige yönelik bir uygulama ile Meksika Devleti'nce almamazdi. Meksika ise yeralti kaynaklarmin eskiden beri kendisinin oldugunu, girketlerin sahip oldugu geyin ise toprak degil, sadece devlet karanyla verilmig imtiyazlar oldugunu iddia ediyordu. Eu tartigmalarsonucunda taraflarmulastigt nokta tam bir anlagmamazhk noktastydi. Ancak 1920'ler sonunda Meksika hükümeti bu konuda fazla ileri gitmekten kaçmmigtir. Petrolde geligme saglanmasi ve pazarlamasi için girketlereihtiyaci vardt. Aynca ülke bir den yapilanma" sürecinde oldugundan yabanc1 sermayeye gereksinim duyuyordu. Hükümet yabanci sermayenin pirketleri ülkeden sürmekle saglanamayacagim, bunun kötü bir reklam olaca"yeralti"
"yeni-
262
esnek, görünügte durumu gminbilíncindeydi. Su dügüncelerle oldukÇa
kurtaran bir formül uygulayarak girketlerinçaligmasmamüsaade etti. Ancak yeralti kaynaklari üzerindeki iddiasmdan vazgeçmedi. Bu, uyulmasi hiç de kolay olmayan süreli bir" durumu kurtarma formülüydü. Çokgiddelli acilarla yogrulmug, zamamn ve birçok ylpratici görügmelerin mecbur ettigi bir durumdu. Aradaki gerginlik 1927de Meksika ve Amerikan hükümetlerini iligkiyi kesecek noktaya getirmig, ihtilal sirasmda Woodrow Wilson kuvvetlerinin Meksika'ya gönderilmesindeoldugu gibi, ikinci bir Amerikan askeri müdahale olasthgt belirmigti. Durumun ciddiyeti Bagkan Plutarco Elias Callestarafmdanda algtlanmig olmali ki, petrol bölgesinde askeri komutan olan GeneralLazaro Cardenas'lyamna çagirarak,bir Amerikan müdahalesi halinde petrol yataklanm atege vermesi emrini verdi. Yine de 1927den baglayarak petrol girketleriyleMeksika hükümeti arasmda ve aynca sözü edilen iki hükümet arasmda bitaz daha istikrarh ve sakin bir hava esmeye baglad1.Ancak bu, 1930 yillan ortalanna kadar sürebildi ve tu yillarda yumugama hareketi yeníden bozuldu. Bunun sebeplerinden biri ülkenin içinde bulundugu ekonomik koguldur. Üretimmasraflarmm artmig olmasi, vergilerin yükselmesi ve mevcut petrol yataklarmm tükenmlyolmasi yüzünden Meksika dünya pazarindaki rekabet yetenegini öncelikle Venezuela'ya kargi kaybedlyordu. Hatta Meksika'da bile daha ucuz olan Venezuela'dan gelen petrolün Tampico'da rafine edildigi oluyordu. Ulkedekien büyük yabanct petrolgirketi,pimdikismen Hollanda Kraliyet/Shell karmasinm sahipliginde ve idaresinde olan Cowdray'm eski Mexican Eeagle (Meksika Kartali) Sirketi'ydi. Meksika üretim toplaminm% 65'ini bu grup veriyordu.StandardOil of New Jersey'inönderliginde,Amerikan CitiesServiceve Gulf girketleride diger % 35'] saghyordu. .Ülkedehüküm süren tutarsiz kogullar kargismda yeni yatmm riski istemeyen girketlerinçogu ellerinde ne varsa onunla yetinmeyi tercih eder olmugtu. Sonuç olarak ülkenin üretimi dramatik bir dügüg gösterdi. 1920'ler bagmda dünyanm ikinci en büyük üreticisi olan Meksika artik, on yll sonra, günde 499.000 varil üretimden günde 104,000 varil üretime dügmüçtü ki tu % 80'lik bir inig demektir. Daha çokgelirelde etmek için petrolünün parlak bír geligimgösterecegine inanan ve bundan çok geybekleyen Meksika hükümeti için bu kugkusuz aci bir düg kinklig demekti. Hükümetbu durumdan uluslararasi pazarm olumsuz etkilerini ve yabanc1 sermayeye kesinlikle sicak bakmayan ülke kogullarmisorumlu tutmak yerine salt yabanci girketleri sorumlu tutmustur. Meksika'da siyasi çevre de degigmekteydi. Ihtilal ategi ve milliyetçilik hareketi yeniden alevlenmeye baglamig,sendikacihk hem kay1th üye hem de güç olarak kuvvetlenmigti. Bu degi§iklikler geçmigte Sava; Bakam iken 1934 ylh sonunda Meksika'nm Devlet Bagkanhg'na getirilen General Lazaro Cardenas'm gahsmdasembolize edilmigti. Íngiliz bakanm söyledigi gibi, bir kipiligi olan biriydi. Uzun maske takmiggibi duran bir yüzü ve Kizilderilininkine "Çarpici anlagilmaz esrarli ve sert bakiplan vardi." Babasi gifallotlar satan Cardenas ancak on bir benzer ya§ma kadar okula gidebilmigsede yayami boyunca doymaz bir okuma tutkusuylapiirden cografyaya kadar her tür kitap okumugtu. Ancak en çok tarihi kitap ve özellikle de Frans1z Ihtilali ile Meksika'yl konu eden kitaplan severdi.On sekiz yagma geldiginde o güne dek birçok iglerde çahymig, vergi tahsildarligi,matbaaci çirakhg, tutukevigardiyanhg yapmigtL On sekiz yagmdayken Meksika Ihtilali'ne katilmak üzere askere yazildt Yigitligi,kendine özgü tevazuuve líderlik niteligiyle dikkati çektigtndendaha yirmi beg yagma gelmeden general oldu ve ihtilalin Plutarco Calles'in himayesine almd1. 1920'li y1llardayeni askeri liderler saga dogru kaydiklan halde Cardenassol kanatta kaldi. Kendi memleketi olan Michoacan gehrininvalisi olarak enerjisinin çogunuegitimigeligtirmeyeve büyük çiftlikleribõlüp Kizilderililer'i topraksahibi yapmaya adamigttr. Kendt kipisel yagammda agirbaglive din ve ahlak konularma siki siki baghydi; yasaklann savunucusu ve eglence hayatinm muhalifi olarak tanmtr. Devlet Bagkam seçildikten sonra Cardenas eski akil hocast olan GeneralCalles'i sürgüne gönderiyor ve bu hareketiyle kendi inisiyatifiyle hareket eden bir adam oldugunu, bir kukla ol"geçici
"lideri"
263
\
madigim gösteriyordu.Belirli bir grubu bagka bit gruba dügürmekte usta olan Cardenas kendi üstünlügünü kamtlarcastna, Meksika'ya 1980'ler sonuna kadar hâkim olan politik sistemiyaratmaya koyuldu. Bu sistemde petrol ve milliyetçilik eksen konumundaydi. Gerçek gudur ki, Cardenas o güne kadar gelmiggeçmigMeksika devlet bagkanlan içinde en radikal clamdir. 1938'de Íngilizbakan, Cardenas haklanda gunlan söylemigtir: "Solaolan eglimleri bu adamt kapitalizm dügmani yaprnig.Arna yine de her türlü faktör göz önüne almdigmda, Meksika'da onun kiratmda bir kipinin daha olmadigim teessüflesöyleyebilirim." Cardenas toprakreformu,egitim ve baymdirhk bizmetlerini zorlam1ç, bu konuda mütecaviz bile olmugtur. Onun bagkanlig1strasmda iggi sendikalançok daha güç kazanmigttr. Kendisini her zaman için halk kütleleriyle özdegleptirmek ister, durup dinlenme bilmeden ülkeyi çepeçevre dolagip,haber vermeden köylülerin arasina karigip gikâyetleriniägrenmeye çaba gösterirdi. Ategli bir milliyetçi ve radikal bir politikac1olarak Cardenas Meksika'daki yabanc1 petrol sanayline1stirap veren, ac1bir gerçek olarak bakardL 1920'llyillar sonunda petrol bölgesinde askeri kumandanhk yaptigt s1radayabanc1 girketlere kargi büyük bir nefret besler olmugtu. Yabanc11armküstah davramplarindan ve Meksika'ya kazamlmig toprak" gözüyle bakmalarmdan -en azindan kendisi 1938 amlarmda böyle yazmigttr- yllmigti. Devlet Bagkamolduktan sonra artik radikalizme dönmesi dogal olarak kagmlmazdt 1935 ylli baglarmda, Cardenas'm Bagkan olugundanbirkaç ay sonra Cowdray'inadamlarindan olup MeksikaSirketi'nde çaliçan biri bir gikâyettebulunarak açldan ülkenin tamamen kizila boyandigim" söyleyecekti. Petrol girketleri Cardenas-öncesi Meksika'da iglerin nasil yürütüldügünü, ülkenin bir karaborsa, rügvet, para yedirmeyeri oldugunu gayet iyi biliyorlar, ancak bu yeni gerçegekargi ne gibi tutum göstereceklerini bilmiyorlar,hazirliksiz yakalanlyorlardt Meksika Kartali ise ülkedeki yeni geligen radikalizm ruhuna uymaya çahyan kendi yerel yönetimiyle, tüm idari kontrole sahip Hollanda Krallyet/Shell arasmda çaprazatege tutulmu; gibiydi. Yerel menajerin süyledigine göre "Henri Deterding, Meksika'yi gerçek anlamda anlayamayan, onu sadece emir verebílecegi bír sömürge hükümetiymig gibí gören birlydi." Aslmda bu kiginin amaci Deterding imajmi karalamaktan bagka bir geydegildi. Ancak bu amacmda baçan11 olamamig ve tam tersine Deterding onu "YariBolgevik" olmaklasuçlamigttr.Yerel menajere kizgmhktan köpürmekten bagka yapacak bir gey kalmamig, gu sözlerleyetinmigti: "Bu uluslararasi irketler gunu anlamahdir ki, bugünün dünyasmda, petrol satm almak istlyorlarsa, istenen flyati mutlaka, ne kadar yüksek olursa olsun ödemeleri gerekecektir.Su hem kendileri için hem de hissedarlan açismdan daha hayirh olacaktir." Standard Oil New Jerseyde yeni siyasi realitelere uyum gösterecek psikolojide degildi. Birinci Dünya Savagi'ndanhemen önce "Altin Yol"a baz olan dev keyfi yapan ve Meksika petrolcülügünün büyümesinden sorumlu olan ünlü Amerikah jeologEverette De GolyerMeksika'yla iligkilerini hâlâ sürdürüyordu. Simdiise Amerikan girketleri çok daha önemli durumdaydi ve bu üretim departman gefi olan Eugene Holman't özel olarak onu üzüyordu. Jersey Sirketi'nin "Meksika hükümetiyle bir ortakhk anlagmasi yapmaya zorladi. Eu anlagmanm Meksika hükü metinin beklentilerine cevap verici nitelikte olmasim ve Jersey'i de sonunda hem yattrdigt sermayeyi geri alacak, hem de sermaye üzerinden arti bir pay almasmi saglayacak durumda birakbölgelerde de masim istiyordu." Ancak Holman bu fikre giddetlekargi çikti. De Golyer'e örnek olugturmasi itibariyle konunun çok önemli oldugunu,kismi istimlak sayllatílecek bir ortakhga razi olmaktansa girketin Meksika'da neyi varsa hepsini kaybetmeyi tercih edecegini" söyledi. Bu ara, yabanci girketlere yapilmakta olan baskilar giderek artmaktaydi. Latin Amerika'mn çogu yerinde yabanci petrol girketleriylegiderek etkinlegmekte olan milliyetçilik akimlan arasindakí zitligm en belirgin yanlosi Meksika'da yaçanan geligmelerdi.1937de Bolivya'nm sallant1hdurumdaki yeni askeri hükümeti, kamuoyunun destegini kazanmak için Standard Oil'in ye"zaferle
"politik
"öteki
264
'
rel temsilciliginivergi sahtekârliglyla suçladi ve mal varligma el koydu. Bu hareket Bolivya'da halkm takdiriylekargilanmig ve tüm Latin Amerika'nm dikkatini çekmigti.Bu ara Meksika'da ücretler ön plana çikmig,vergi ve petrol imtiyaz sorunlan bir numarah olmaktançikip yerini ücret konusuna birakmigti. 1937 Mayis aymda petrol iççileri sendikasi greve girmig, bunu, destek amaclyla genel greve hazirlanan öteki sendikalann eylemleri takip etmigti. Cardenas bu 81ralar Meksika'da bulunmayarak vaktinin çogunu Yucatan ve Acapulco'da geçirirdi. Yucatan'da yerli Kizilderililer'e arazi dagitimim deneller, küçük bir liman olan Acapulco'da ise yapilmakta olan bir otelin ve plajm ingaatma göz kulak olurdu. Ancak gimditoptan satig belasimn bu denli tehdit edici olduguo günlerdeige müdahale etmek gereginiduydu. Kamsinca petrol endüstrisinin kapanmasma yol açacak bir genel greve hoggörü gösterilemezdi. Ortaligi yatigtirmak için Bagkan Cardenas girketlerindefterlerini inceleyecek, faallyetlerini denetleyecek bir komisyon olugturdu, Kurulan komisyonun görügüne göre girketlerle kendi aralarmda iletigime yol açacak herhang bir yoktu. Komisyonun anahtar mevkiindeki adami Profesör JesusSilvaHerzog, girket memurlanm tanimlamak için gu sözcükleri kullamyordu: "Gerçegisöyleme ahykanligma sahip olmayan, saygidan yoksun kipiler."Komisyonun girkete kargi duydugu nefret duygusu tek tarafli degildi. Aslmda girket üyeleri de komisyondan aym derecede nefret ediyordu. Ïngiltere elçisine göre, "SilvaHerzogadi çikmigve samimi bir komünistti." Silva Herzog komisyonusonunda bir rapor verdi ve petrol girketlerininMeksika ekonomisinin irzina geçerek akil almaz kärlar sagladigim, ülkenin daha kapsamh ekonomik geligme saglamasma ise hiçbir katk1da bulunmadigini aç1kladt Komisyon iççiler için senede 26 milyon pezo gibiyüksek ücretler ödenmesi tavsiyesinde bulundu ve bununla da yetinmeyerek iççi lehine yení bazi ayncallklarda 1srar etti. Mesainin haftada kirk saat olmast, alti haftaya kadar ücretli izin, iççinin emekli olurken elli yagmdaaldigt ücretin yüzde 85'iyle emekli edilmesi gibi sosyal haklar için diretti. Komisyonun bir diger tavsiyeside tüm yabanc1 teknisyenleriniki yll içinde igten çikartlip yerlerine Meksikah "baz"
teknisyenleringetirilmesiydi. Bu tavsiyelerekargillkolarak girketler,komisyonun talihsizbir davranipla defter ve hesaplanni yanlig yorumladigmi aç1kladilar.Aynca kâr durumlanm da yanlig olarak yansittigim söylediiddiasma göre 1935-37 yillan arasmda tüm girketlerinortalama birlegik kâri 23 ler. Sirketlerin milyon pezodan fazla degildi. Oysa iççilere istenen ek ücret talebiise 26 milyon pezoyu buluyordu. Sirketler aym zamanda bir beyanda daha bulunuyor, komisyonun tavsiyeleríneuymalarina zorlandiklantakdirdekapilanm kapamalari gerekecegini söylüyorlardi. Bunu söylerken aslmda kumar oynuyorlar ve hükümetin bunu göze alamayacaglna inânlyorlardi. Hükümetin igi devralmasi halinde Meksika'nin gereken personeli, beceriyi, nakliye hizmetterini ve sermayeyi saglayamayacagna, Meksika'da bunlann olmadigna inanmiglardi. komisyonun tavsiyelerinekargiyd1.Hükümete gelince,sadece aym görügüpaylagSirketler makla kalmaylp, bazi ek yaptinmlarm da uygulanmasmdan yanaydi. "Meksika Kartali" Sirketi gelecegin neler getirebileceginin bilincinde olarak çahyanlarimn eg ve çocuklarmi girketten uzaklagtirdi. Suçlamalar ve kargi suçlamalar giderek artarken ortadaki sorunlar da günden güne fazlalaçiyordu. Sirketler tüm dünyada kendi faaliyetlerini tehdit egilimi göstereneski bir modelin yeniden yapilanmasmdan korkar olmugtu. Cardenas'm ilk günden beri petrol endüstrisi üzerinde hükümet kontrolüne niyetlendigini biliyorlardi. Ancak, gimdisöz konusu olan Cardenas'm kendi kipisel itibar ve gücüydü..Yabanci girketlerkargismda testimolup geriye dönüg yapiyor gibigözükmeylgöze alamazdi. Aynca, solcu askeri sendikalarm kendisini yenilgiye ugratmasma razi olamazd1. Durum ne kadar tehlikelide olsa, o yine de ülkesinin bagmda olmah, egemenligi elinde tutmallydi Ne var ki, olaylar ve kopullar onu kendi istedikleri yeré sürüklüyordu. Günün birinde Cardenasbir dostuna gunlan söyleyecekti: "Bana hiçbir zaman gerçegi söylemeyen damqmanlarm ve yetkililerin elindeyim. Bunlar çogu zaman talimatlanmakulak asmtyor." 265
Su sözleri de ayncallave.edlyordu: "Ïçin aslim ancak ige bizzatgirdigim,
çahsen ilgilendigim zaman ögreniyorum." Bir ingilizgirketiolan Meksika Kartali'nm öteki üreticiler arasmdaen büyük üretimi yapmasma ragmen petrol girketlerine kargi genel hognutsuziuk bu gírkete degil, duygusal nedenlerle Amerika BirlegikDevletleri'ne yönelmigti. Bir ingilizdiplomati gözlemlerine dayanarak qu sözleri söylemigtir:"Hangi simftanolursa olsun bütün Meksikalilar'inbir konuda oybirligiyle tamamen aym dügündüklerini gözledim. Meksikalilar'in hepsinde sarsilmaz bir kanaat var. Amerikahlar'm, ülkelerinin iktisadi kalkmmasina ve politik aç1dan birlegmesine kargi olduguna,bunu engellemeye çaligtigina inamyorlar Bu onlarda köklü olarak yerlegmig bir kam." Amerikan girketlerinin Meksika'dan bekledigi diplomatik destek geridekalmly, geçmigemal olmugtu. Roosevelt idaresi Latin Amerika'ya kargi kompuluk" politikasi adlyla yeni bir politikaya yönelmig imzalamigti. Anlayma diye de Ancak, Yeni Anlagma Meksika hükümetinin Yeni sözlegme bir ve durumunu telepatiyoluyla sezinler gibiydi ve pek de güvenilir bulmuyordu. Belirli bir dig politika bakly açismdan, Washington dünyamn bu yansmda savunmanm bu denli önem kazandigt ve savag olasihgimn yaklagtigi böyle bir günde Meksika'dan vazgeçmenin zamansiz oldugu ve önlenmesi gerektigt kanaatindeydl. Bu, sendikalarin agiri taleplerinin dengelenmesi konusunda Kuzey'in fazla baskl yapmadigi anlamindaydi. Meksika Yüksek Mahkemesi'nin girketleriçin verilmig olan yargiy1onaylamasi ile zaten var olan bunahm bu defa doruk noktasmi buluyordu. Bu arada girketler de kendilerine dügeni yaparak ücretleri iki katina çikarlyor,ancak bu dahi sendika liderleri ve Meksika hükümetince yeterli görülmüyordu. 8 Mart 1938'de Cardenaspetrolgirketleritemsilcileriyle özel bir görügme yaplyor,aricak ücret sorunu bu görügmedede çözülmeyipiyice içinden ç1kilmazbir hal ahyordu. Aym günün gecesi, geç bir saatte Cardenas bu defa, kendi kendine yeni bir karar ahyorkararlydL 16 Mart'ta petrol girketleriresmi olarak du. Bu, gerekirse girketleri lanmaya" karar verdi. Cardenasbu durumda dahi pes etmiyor, uzlagma yollan aramaya devam ediyordu. Sonunda taraflarbirbirlerine yaklagmaya baglad1. Sonuçta·çirketler 26 milyon pezo ücret ödemeyi kabul ettiler. Ancak, bir konuda ödün vermeyi reddediyorlard1. Ídareninkarar alma yetkisinin ve idari kontrolün setidikalara geçirilmesine kesinlikle razi olmayacaklardi. l 8 Mart 1938'de Cardenas kabine toplantisiyaptL Niyetinin petrol endüstrisini yeniden kontrolüne almak oldugunu söyledL Millikalkinmalanna engel olmalanndansa petrol yataklankararnamesinm yok edilmesinin daha yerinde olacagmi bildirdi. Saat sabahin 9.45'inde ni imzaladi ve bagkanliksaraymdaki "San Oda"dan yapilan yaymla bu tarihi karari milletine duyurdu. Cardenas'in sözleri tam alti saat süren gösteri yürüyügü ile Mexico City sokaklannda cogkuyla tekrarlampyankilandt. Ülkeyiartik amansizbir mücadele bekliyordu. Meksika açismdan Cardenas'mkaran yabanci egemenligine yöneltilmi büyük kutsal bir sembolve vatanseverlik örneglydi ve ülkeyi bir arada tutan millilegme ruhunun eksenini olugturuyordu. Sirketlere gelince, onlar olgusunun kesinkes yasadigt oldugu, açik ifadeli anlagmalann ve resmi yükürnlülüklerin ihlali anlamma geldigi, sermayelerini ve enerjilerini riske atarak yarattildan yeyin inkâr edildigi kanismdayd1. Feshedilmig Olan girketlerbirlegerek bir saf olugturdu ve aralarmda anlagmak için tartigmaya bagladilar.Tartigmalarhiç güvenmedikleritazminat için degil, mal varliklanm geri almak için yapillyordu. Ancak, bu dogruttudaki çabalar da bir yarar saglamadi. Konu artik sadeceMeksika'yi degil, çok daha genig bir kesimi ilgilendiren tehlikellbir sorundu. Bir Shellyetkilisinin sözleriyle iglemi baçanyla sonuçlandigttakdirdebu, tüm dünya için örnek olugtaracak, Latin Amerika basta olmak üzere bütün dünya uluslararast ticaretyapisim ve yabanci yattrim güvencesini mahvetmeye yönelecekti." Bu dügüncelerle girketlerin bir araya gelipbaskilara kargt olanca güçlerlyle tepki göstermelerizorunlu olmuçtu. Tepkilerini, bir araya gelip dünyamn her yanmdan gelen Meksika petrolüne ambargo koyarak gösterdiler.Meksika kaynakli petrol mamulü "iyi
"feshetme"
"ayak-
"fesih"
"fesih"
"fesih
266 |
çahnmig mal oldugu savmda bulundular. Bu uygulamadan en büyük zaran gören girket Meksika Kartali'ydi. Bu girketHollanda Kraliyet/Shell tarafmdankontrol edilmesinden bagka hissedarlanmn çogu da Ingiliz'di.Ingilterehükümeti uygulainada Meksika'ya kargi piddetle yan tuttu ve kendísi gibi kargit görügte olanlar iginde en kuvvetli muhalif oldu. Meksikahlar'm el koyduklan mal varlildarml iade etmelerini istedi. Bu talep Meksika hükümetince cevaba bile gerek duyulmadan diplomatik iligkilerin kesilmesiyle sonuçlanmigtir. Meksika, BirlegikDevletler'e kargi da benzer bir iligkikesme uygulamasi yapmak üzereyken, sonrasma ait bazi besaplar sonunda bundan kil paylyla vazgeçecekti. Ileridekibirkaç sene içinde Washington da Meksika'ya bagta ekonomik olmak üzere bazi baslolar uygulamaya Çahymigsada bunlan pek de gönüllü yapmamigtir. Gerçekgudur ki, bu iglerde Amerikan pirketleri hekledikleri ve haklan olan destegi alamamig olduklan izlenimindeydi. Roosevelt'in Ìyi Kompuluk Politikasi agamasmda ve YeniAnlagma'mn "IktisatKrallarma"yönelttigi eleptiriler 141ginda,özellikle 1930'lu yillar sonunda Amerikan hükümeti Meksika'ya kary ve feshin hükümdarhk haklanna karsi fazla sert davranmayi sakmcall buluyordu. Hele bu ülke Roosevelt'in deyimiyle bir tazminat" ödedigi sürece bunu hiç yapamazdL Aynca omzunda tagidig1onca sorun içinde uluslararasi durumun bu denli kötüye gittigi bir zamanda Roosevelt, Meksika'yla veya dünyanm bu yansmdaki herhangi bir ülkeyle olan fligkileri daha da olumsuza götürmeyi göze alamiyordu. Göze aldigt takdirde bunun sonuçlanmnsüper güçlerin yaranna olacagini biliyordu. Zaman Cardenas'm dünya politikasimn dengesini lyi hesapladigmi kamtlamigttr. Washington çok geçmeden Íngiltereöncülügündeki ambargonun ve Meksika'da geleneksel pazarlan kapatmak çabalarmmolumsuz etkilerini görebildi.Artik Nazi Almanyasi Meksika'mn bir numarah petrol alicist olmugtu ve petrolü bu ülkeden indirimli fiyatla veya uzun vadeyle salm ahyordu. Íkinumaralt mügteri Fagist Italyada önde gelen alicilardan biriydi. Jaýon irketleri de hem tüm Meksika topraklanndapetrol aramasi yaplyor hem de petrol yataklarmdan Pasifik'e kadar uranan bir boru hattl inga etmeyi tasarhyordi.Bütün bunlan bilen Roosevelt yönetimi açismdan Amerikan hükümetinden gelebilecek ek bir baski ters etki yapabilir, Süper Güçler'in Meksika'dakidurumlarmi saglamlaçtirmaya yarard1. Meksika'ya kargi Amerika'dan daha sert tutum içindeki ingilterede giderek ticari olmaktan çok stratejik dügüncelerle tutumunu yumugatmigti. Artik stratejik konulara bagka gözlüklerle baklyordu. Ingiltere'nin bir sorunu vardi. 1938 Mayist'nda Petrol Kurulu ve imparatorluk Savunma Komisyonu'nun özetledigi gibi bu sorun guydu:Dünya petrol üretiminin yüzde 94'ü sadece sekiz ülkeden gelmekteydi. Birlegik Devletler'de Kongre'nin karan geregince tarafsizhk müeyyidesi egemen oldugundan bu müeyyide uyannca, bir kriz halinde Amerika Ingiltere'ye petrol sevk kapilanni kapamak zorundaydl. Rus petrolünegelince, Rus'ya'dan ihracat alt düzeylere inmigti ve bir savag halinde belki de tümüyle kesilecekti. Dogu Hint Adalan'mn Hollanda kesimine, Romanya ve Irak'a cografi durumlanmn elverigsizligi nedeniyle, bazi hallerde güvenilir petrol kaynaklan olatak bakilamazdi. Petrol ithal edecek ülke olarak geriye sadece Íran, Venezuela ve Meksika kallyordu. Ancak, fran'i bu gruptan çikarmak gerekiyordu. Çünküdaha birkaç yll önce Riza Sah'laaradaki sürtügmesonunda Anglo-Pers Sirketi çok degerli Íranimtiyabile kaybetmenin gelmigti. epigine zim Tüm bunlarm bir tek anlami vard1. Askeri bir kriz halinde, ingiltere'nin petrol dayanagt Latin Amerika ülkeleriydi: "Sadece üretimlerinin bol olugu nedeníyle degll, aynca denizyoluyla nakledilmeye uygun bir konuglanmada bulunduklan için de." Tüm bu kaygilarla, elden gelen her gey yap11mall,"Meksika'nm uyguladigt politikanmöteki Latin Amerika ülkelerince de uygulanmamasi için her türlü çaba gösterilmeliydi." Londra'mn en çok endige duydugu ülke, Íngiltere'nin toplam petrol ihtlyacmin yüzde 40'im kendi bagma kargilayan Venezuela'yd1. Artik ingilgereksinimleri"ve savaghalinde nas1l tere DigigleriBakanhgl için stratejik konular bakanhgm petrol saglanacagitüm politikasimn saptanmasinda en yagamsal öneme sahip konu ihracation
"fesih"
"adil
-"savunma
267
haline gelmigti. Gerçi BirlegikDevletler, Meksika'nmkompusuydu ve iki ülke arasmda çözülmeiçin Meksika, Biryi bekleyen birçok önemli sorun vardt Ancak konu petrol oldugunda Ìngiltere le§ik Devletler'dençok daha önemliydi.
Jül Sezar Kadar Cansiz 1939 Eylül aymda Avrupa'da savag patladiktan sonra Amerikan petrol girketlerlyle BirlegíkDevletler hükümetinin çtkarlandaha da keskin çizgilerleçatigmayabaglamigti.Rooseveltidatesi açismdan milli güvenlik konusu StandardOil New Jerseyve öteki Amerikan girketlerininyeniden kalkmdirilmasindan çok daha önemliydi. Washington, Nazi denizaltilarinm Meksika limanlarmdan petrol ikmali yapmasini veya Alman teknisyenlerinin"Kuzey Mekve Kanah yönünde dolagmastPanama yakmmda, sika'da, BirlepikDevletler simrlan veya güneyde Bu Washington için istemiyordu. petrol konusunu mümkün nedenlerle oldugunca çabuk m Amerika'mn A ynca, gündemden çikarmak en dogru hareket olacakt1. savaga girmesihalinde Meksika'daki petrol yataklanna girmek BirlegikDevletler, Birinci Dünya Savagi'ndaoldugu gibi, isteyecekti; bu yataklarm gerçek sahibininkimler oldugu ise Amerika'ythiç ilgllendirmlyordu. Amerikan BüyükelçisiJosephusDaniels'in 1941'de Roosevelt'e bildirdigi gibiamaç Meksika'yla igbirligt yapmakti; bunun bag engeli ise olgusuydu. Büyükelçiningörügüne göre "JülSezar kadar cansiz" olan bu durumu yeniden hayata geçirip korumaya çaligmanm hiçbir. anlami olamazdi. Stratelikdügünceler 1941 güzünde, Pearl Harbor baskmmdan hemen önce Washington'u bu konuya iligkin bir çözüm yolu bulmak için harekete zorladl. Artik sorunun can ahci noktasi itketlerin yeniden kurulmasi olmaktançikmigt1.Simdi asil sorun tazminat konusuydu. Ancak tazminatne miktarda olacakt17Meksika'daki girketleretazminatiçin biçilen degerler birbirleriyle klyaslanmayacak kadar çeligki içindeydi. Sözgelimi Meksika'nm 7 milyondolar deger biç tigi degerini saptabir girketekargi taraftan408 milyondolara kadar tazminatistenebiliyordu. mada en önemli faktör yeraltirezervleriydi. BirlegikDevletler ve Meksika hükümetinin ortaklaplam yapmakla görevlendirildi. Soa seçtigi temsilcilerdenbir komisyon kurularak nunda komisyon bir plan yaptlysa da bu gerçekçiolmaktan çok uzakti. Komisyonun ulagtigi yartarihindeyeraltmdan çikanlml?tl glya göre girketlereait topraklardakiyeralt1 rezervleri bulunmug bu formülden artik degildi. mevcut sonra artik hangi yeralti rezervinin ve Çokzekice kime ait oldugu veya degerinin ne oldugunu konuginakta hiçbir yarar yoktu. Petrolün çogunun da bu arada gitmig oldugundan kimse kugku duyamazdi. Bu esasa dayanarak komisyon yeni bir tazminat ayarlamasi önerdi ve yaklagik 30 milyon dolar tazminatödemenin birkaç ylla bölünerek yapilmasim teklifetti. Tazminat için ortaya atilan rakam girketleri memnun etmemigti. Hepsi birden buna kargi piddetti bir reaksiyon gösterdiler. 1920'lerde, ileride petrol bulamamaktan ciddi gekildeendigeli Birlepik Devletler'in arzusuna uyarak yabanc1 petrol kaynaklan aramaya giktiklarmi, pimdi ise aym hükümet tarafmdanterk edilip lhanete ugradiklanm iddia ettiler. Ancak Devlet Bakani CordellHull isteglnde direniyor, girketierin tazminatikabul edip etmemekte serbest olduklanm, fakat kabul etmeyecek olurlarsaWashington'dan artik hiçbir yardim veya destek beklememeleri gerektigini söylüyordu. Aç1kça söylemek gerekirse,Washington'un bu konudaki politikasi al ister alma" dogrultusundaydt Sonunda,1943 Ekími'nde, degerlendirme konusu ortaya atildigmdan bir buçuk yll sonra, Amerikan girketleritazminatalmayi kabul ettiler. 14bununla da tamamlanmigolmuyordu.Meksika'ya da bir fiyat ödemek gerekiyordu. Aradan geçen zaman içinde Meksika'da, Petroleos Mexicanosadmda hemen tüm petrol sanayiinin sahibi olan milli bir petrol girketi kurulmugtu. Ancak bu ülkede petrolcülükartik digariya ihracata yönelik olmaktan ç1km14, tüm dikkatler yurtiçi pazara ve Meksika'mn kendi iktisadi geligmesi "petrol
"jeologlarin"
"fesih"
,¶irket
"tazminat"
"fesih"
"ister
268
I I
gerekliolan yakitm ucuz üretimine çevrilmigti. Artik dünya pazarlarmda Meksika petrolü çok az yer tutuyordu.Aynca bu endüstri sermaye yoklugu nedenlyleve teknolojikbecerileri olmadigi için zayif duruma dügmügtü. Ancak millilegmehareketi iktisadi gerçeklere mutlaka bazi imtiyazlar verecekti. Fesih olaymmbir kez daha hesaplanmasi sonucunda,vaat edilmigolan ücretler sonsuza dek erteleniyorve bununla da kalmaylp, apaglya çekiliyordu. Ingiltere'ninkendi hesaplarm1 kapatmak ve hatta Meksika'yladiplomatik iligkileri yeniden kurmak gibi bir endigesi yoktu. DigigleriDaimi Müstegan Alexander Cadogan'insözlerlyleIngilfikirtere hâlà Meksika ile bir anlagma halinde, bunun Iran ve Venezuela'nin ler" sokacagindankorkuyordu. Cadogan dügüncelerini çõyle ifade etmigtir: "Kugku yok ki sava; bittiginde bu konu bambagka bir yön kazanacaktir," Olaylann gidigiMeksika Kartah ve Shell girketlerinin 1947 yilma, savagm bitiminden iki yll sonrayakadar Meksika'ylaiglerini çözümlemelerine linkân vermemigtir. Ancak bu iki girketgösterdiklerisabrm kargiligini aldilar. Meksika Kartall'mn Meksika'da faallyet göstermig en büyük yabanct girket oldugu gerçegibu girketebüyük-. lügüyle orantill, Amerikan girketlerindençok daha iyi bir tazminat,yani tam 130 milyon dolar kazandirmigtir. Meksika Kartall,en azmdan ingilterehükümetinin kendisini destekledigini, arkasmda oldugunu billyordu. Amerikan girketleri ise tam.tersine,kendilerine haksizlik edenin Meksika'dan çok, kendi hükümetleri oldugu kamsmdaydt. Ancak hem Ingiltereve hem de Amerikan girketlerinin aym görügte oldugu ortak bir konu vardi. Her ikisi de petrolcülügün uzun yillardan beri belki de 1911'de Standard Oil Tröstü'nün yllolmasindan bu yana- almig -Bolgevik Íhtilali'nden, oldugu en derin yara oldugu inancmdayd11ar. Yabancigirketlerle iglerini çözümleyen Meksika sonunda hedefinde hakli oldugunu dogrulamtyti. 1938 millilegmehareketi ihtilalin en büyük zaArtik Meksika kendi petrol sanayiinintek ve mutlak efenferlerinden biri oldugunu göstermigtir. disiydi. Bu arada Petroleos Mexicanos ---Pemex--adlyla yeni bir girketdoguyor, dünya yüzünde sahibi devlet olan ilk ve en önemli petrol irketi olarak geligip, ismini duyuruyordu. Su yönleriyle Meksikagerçekten flerisi için bir model olugturmugtu. için
"kafalanna"
.
269
"bazi
15
Ïmtiyazlari
Arap
Frank Holmes'in Yarattig1Dünya Birinci Dünya Savagl'nm periçan edip yagantilarini bagka yerlerde sürdürmeye mahkûm ettigi milyonlarcakigiden biri de Binbagi Frank Holmes'di. Ancak o daha savag baglamadan çok önce gezici olmanin ne demek oldugunu ögrenmigti. Yeni Zelanda'da 1874'te bir çiftlikte dogmug olan Holmes ilk ly olarak GüneyAfrika'da altm madenlerinde çahymig,daha sonra yirmi yll kadar maden mühendislerininyaptigt tipik iglerde çaligmak için Avusturya ve Malaya'dan MeksiYapi ka'ya, Uruguay'a, Rusya ve Niierya'ya kadar dünyamn her vamna gidip oralarda çahgmigt1. itibarlyle güçlü kuvvetli ve dayanakli, tavir olarak da dikkatli ve israrclyd1. Rakiplerinden biri günün birinde orlu gu sözlerletanimlamigttr:"Kigisel yönden çok çekici olan, meydanokumaya agik, soguk, palavraci ve korsan tavirhbiri." Birinci Dünya Savagtsirasmda ingiltereOrdusu'nda iage sorumlusu olarak çaliçan Holmes, 1918'de sigir satm almak için gittigi Habegistan'm Addis Ababa kentinde bit Arap tüccarla tanigmig,ondan ÌranKörfezi'nin Arabistan k1yismdapetrol se zintilarina rastlandigmiduymugtu. Bir maden mühendisi olan Holmes'i bu haber bir hayli ilgilendirmigti. Ilerikigünlerde bugün Irak olan bölgenin Basra kentinde görevaldigmda, hududun faaliyetlerini ögrenmek isteyerek bu konuyla daha yakmirankesiminde Anglo-Pers §irketi'nin da ilgilenmeye baglad1. Arabistan sahilinde petrole daír igaretler oldugu hakkmda evvelce duymug olduklan da aynca ilgisini çeker olmuçtu. Savagtan sonra Holmes Ortadogu'da i; firsatlanni geligtirmek için kurulan "Dogu Yöresi Genel Birligi" adh bir girketinkurulugunda görev aldi. 1920'de birligin ilk i; tegebbüsüolarak Aden'de bir eczane açti. Ne var ki onun kalbi eczanede degil, kendisini devamh izlemekte olan hirs ve tutku halindeki bir bagka konu olan petroldeydi. Arabistan sahilínin muazzam bir petrol kaynagi olduguna inamyor, rüyasim gerçekleptirmek için bu rüyanm peginden sarsilmaz bir iradeyle ko§uyordu. Mükemmelligi arayan kipiligi, insanlarda güven uyandiran yetenegiyle Körfez'in Arabistan kesiminde yukardan apagi dolagmaya, o günlerde sefalete bogulmuy hükümdarlarm birinden ötekine koparak hayallerini anlatmaya, gözleri önünde sefaletten bagka bir gey görmeyen bu insanlara servetler vaat etmeye yönelmigti. Bu faaliyetlerde bulunurken asil amaci kugkusuz dosyasma yeni bir imtiyaz eklemekti. Holmes bu çabalanmçevrede kendisini gözleyen, güpheci, kugkulu ingilizgörevlilerin merakli bakiplari altmda yürütürdü. Görevlilerçevrede yerel hükümdarlarm yabancilarla iligkisini gözlemekve bölgede majestelerine ait ·çlkarlarm gözetilmesi igin bulunuyordu. Holmes'e vicdansiz bir sorun yaratici gözüyle balayor, dolu bir yetenek" sayarak, kendine ucuz çikar saglamak ugruna bölgedeki Íngiliznüfuzunu sarsan biri olarak görüyorlardt. Yöredeki ingiliz görevlilerden biri Holmes için "Dünya petrol pazarmda bir serseri olmaktan ileri gitmeyenbiri" demigtir. Aleyhinde söylenen sözler lçinde belki de en kötüsü bir bagka görevlidengelmigtirki, tatmin edici bir kipiligi olmayan birisi" olarak tammlamigtir. Ancak, guna bu kigi onu "Özellilde "kötülükle
270
da igaret etmek gerekir ki, bu sadece Ïngilizler'in görügüydü ve kiyi boyunca yagayanAraplar bu görügü paylagmiyordu. Onlara göre Holmes bir gün mutlakaherkesten tamamenfarkli bir
gey;
"Abu Naft", yani Petrolün Babasi olacaktL Artik HolmesAden'deki eczaneyi birakmig, petrol kampanyasmi yürütmek için Arabistan sahilinden hemen ötede küçük bir ada olan Bahreyn'de bir Merkez Bürosu açmigtl.Bahreyn'i . segmesinin sebebi burada petrol belirtileri oldugu hakkmda rapor almasiydi. Seyhpetrol konusuyla ilgilenmiyor, asil sikinti çektigi su konusuyla ilgileniyordu. Bu yüzden Holmes su için sonda] yapti, suya erigti ve bundan bir hayli kazanç sagladt Bagarisimn ödülü bununla da kalmamig, alicenap Seyh, evvelce vaat ettigi gibi, 1925 yllmda ona bir de petrol arama imtiyazi vermigti. O güne gelinceye kadar Holmes petrol üzerinde daha bagka haklar da kazanmigti. Bunlar arasinda sonradan Suudi Arabistan Kralligi'nm dogu kesimini olugturanAl-Hasa için kazanmig olduguimtiyaz ve izleyen yll Suudi Arabistan'la Kuveyt arasmda her iki ülkenin ortaklaga kontrolünde olan Tarafsiz Bölge için kazandigt imtiyaz sayllmaya deger. Kuveyt topraklanüzerinde de imtiyaz almayaçahytiysa da bu konuda baçanli olmamigtir. Íçinilginç yam, Holmes,sanki ipleri kendine yetmiyormuy gibi bu defa da Bagdat'tan Bahreyn'eemirler yagdirmaya baglamigti. Amact Irak'ta Türkiye Petrolleri kargi rekabet havast yaratmak, böylece birçok hüküSirketi'ne met ve girketinbirbirlerine daha da dügman olmalannisaglamakti. Holmes'in faaliyetleri giderekbirçok çevredeve öncelikle de Anglo-Pers telagla Sirketi'nde kargilanmigtl. Anglo-Pers nüfuz sahast içinde" kendinden baska birinin operasyon yapbirinin" kendisinin fran'dakioperasyonlarma müdahale edip bag bemasim istemlyor; bu last olacagmdan korkuyordu. Aslinda girketArabistan'da petrol olmadigt inancmdaydi. John Cadman'm sözleriyle Jeolojik raporlar fazla yer vermiyordu." Sirketten bir bagka temsilcide 1926'da Suudi Arabistan'm türlü petrol birikiminden yoksun" oldugunu duyuruyordu. Bu yetkili asil petrol vaat eden yerin Arnavutluk oldugunu söylüyordu. Her türlü k.ugkunun çevreyi bu denli sardigt bir atmosferdeHolmes ve sendikasi yllmayarak planlarim gerçekleptirmeye savagtilarve bunun için kadrolanna bir de Isviçreliünlü bir jeolog aldilar. Jeolog Dogu Arabistan'da durumu sorupturinakla görevlendiritmigti. Ancak jealogun çabalan geri tepti. Ünlüjeologun ihtisas sahasi Alp Daglan oldugundan kendisini yamitmig, uçsuz bucaksiz kum çölü için verdigi raporda bölgenin için sondaj yapmayi gerektirecek herhangi bir belitti vermedigini" yaz migti Ünlüprof e sör raporund a punu da beyan ediyordu: "Burada giripilecek bir petrol aramasi düpedüz bir kumar olur." Bu Allah'm cezasi rapordaki kelimeler her nasilsa Londra mallyesinede aksetmig, bu da girketinHolmes'i desteklemek için gerekli olan paramn saglanmasimbüsbütün güç1egtirmigti.Eger para bulunmug olsaydi girket bunu yeni imtiyazlar ve yeni kazilar pegindeki Holmes'i desteklemek için kullanacakti. 1926 yllmda artiksendikamali yönden büyük siktnti içine dügmügtü. Holmes devamll olarak para çekmek zorunda kabyor, seyahat masraflan için armagan, bagiglar ve davetler için sürekli para istiyordu. Sendikamn parasal görüntü ve gelecegi o derece karanlikti ki sonunda imtiyazianmn tümünü birden Anglo-Pers'e satmak için bagvuruda bulunacak, ancak bagvurusu Anglo-Pers tarafmdanreddedilecekti. Anglo-Pers hayir demigti; çünkü onlara göre Arabistan'da petrol diye bir gey yoktu. Para íçin bu defa Holmes girigimde bulunup Londra kentinden sermaye bulmaya çahgiyor,ancak onun istegi de soguk bir red cevablyla kargilamyordu. Holmes inatçi kiiligine ve lyi bir satici olmasina kargm bu konuda hiçbir baçan kazanamamigti. O günlerdeyagamig bir Ingilizigadami sonradan o günleriammsarken ondan "Holmes Londra'da en büyük bag belasi olarak görülüyor,insanlar ona rastladikça yollanni degi tirip öteki yana kaçiyordu" diye söz edecekti. "kendi
"bagka
"iyimserlige
"her
"petrol
.
27]
Bahreyn ve New York Seyhleri ingiltere'debaçan olasillgl kalmadigmdan Holmesbu defa gansmm yüzüne gülecegi ümidiyle,
dolu Amerika'ya gitti.Ne var ki orada büyük New YorkSeyhleriyle" kendi deyimiyle da ganst yaver gitmemig, kapilar yüzüne kapanmigti. Standard Oil New Jersey'denbir yönetici Bahreyn'in ilgi çekmeyecekkadar küçük oldugunu, harita üzerinde kaleminin ucu kadar bir yer kapladigLm sõylüyordu, Ötekigirketleregelinceonlar da gayretlerini Türkiye Petrolleri Sirketi'ne kattlmak için odakladiklanndan konuya ilgi göstermediler. Sonundatek bir Amerikan pirketi,Gulf Oil Bahreyn'e ilgi göstermeye baglamigti. Sirketin görevidünyamn dört bir yamnda çegitlikalitede üretilen petrolü geligtirerek belirli üretim bölge1erinde rastlanmasi olasi genel petrol sikmtisinda veya üretim dügügünde kullan11masmisaglamaktt. Kurulugunun ilk yillarmda, yani yüzytlbaglarmda, Spindletop'daki petrol patlamasi sirailgi göstermesi üzerismda epeyce sarsinti geçirmig, silinipyok olmanmepigine gelmigti.§irketin kaya madde" araziden parçalarlyla bir ahnmig ve aynca Bahne Holmes yöneticilere bu belgeler Tüm reyn'deki su kuyularmdan çikarilmigpetrol zerrelerine ait bir de rapor sundu. yeterinceinandirict olmali ki "Gulf Oil" 1927 Kastml'nda "Dogu Yöresi GenelBirligi'ndenArap imtiyazlan üzerindeki tüm haklan alarak, Kuveyt'te bir imtiyaz elde etmede Holmesgrubuyla çaligmay1"kabul ediyordu. Ancak ortaya bir de sorun çikmigti. 1928'de "Gulf" Türkiye PetrolleAmerikan Grubu'na katilmig, bu grubun bir üyesi olmuytu. Anlagma, imzasi buri Sirketi'ndeki lunan girketlerdenhiçbirinin haritada belirlenmig smirlar içinde herhangi bir bölgede bagimsiz olarakfaaliyet göstermesíne izin vermiyordu. Bu madde açikçaSuudi Arabistan için oldugu kadar Bahreyn için de baglay1clydt Anlagma uyannca girketler ya birlikte hareket etmek veya hig hareket etmemek zorundayd1. Gulf m bütün Israrma kargm Türkiye Petrolleri Yönetim Kurulu Holmes'in tüm Arabistan paketini kabul etmeye yanagmadt Böylece "Gulf"KizilHat smirlan diymdakalmasi nedeniyle Kuveyt'i elde ederken, Bahreyn üzerinde imtiyaz elde etme plamndan vazgeçmek zorunda kahyordu. Gulf yöneticileri Bahreyn imtlyazi konusunu California Standard'indikkatine sunmak istiyordu. California Standard tipkl Gulf gibi yabanci petrol yataklari bulma pegindeydi ve bunun için saldirgandenebilecek girigimlerde bulunuyordu. Ancak çok büyük mastaflar yaptigt halde çabalarmi kamtlayacak bir damla yabanci petrol bulmuy degildi. Tüm bu nedenlerle Gull m Bahgltti. Gulfin reyn üzerindeki arama izni Socal adlyla tanman Standardof California§irketi'ne aksine "Socal"Türkiye Petrolleri üyesi degildi ve bunun için de Kizil Hat kisitlamasom diginda kallyordu. imtiyazielde tutmasi için Socal Kanadatemsilcisiolarak Bahreyn Petrol Sirketí'ni "gerçekten
"yagh
kurmugtur.
Ilerikigünlerde Bahreyn'de Socal, Kuveyt'te Gulf ingilterehükümetinin duvar gibisaglam, ödün vermez muhalefetine çarpacak,Íngiltere hükümetinin bölgeye Amerikan girketlerí sokulolacakti. Dünya Savagi'ndan önce Ingiltere, Kõrfez itiraz Birinci ettigine tamk masina piddetle bölgesine Alman nüfuzunun sizmasmi önlemek için aralannda Kuveyt ve Bahreyn geyhleri de
olan yöre geyhleriyle bir sözlegme yaptL Sözlegme petrol çahymalannosadece Ingilizier'e emahükümeti araciliglylayapilmasmi öngörüyordu. net edilmesini ve yabanci iligkilerin de Íngittere Su sözlegmeye dayanarak gimdiÍngiltere ve Bahreyn veya Kuveyt'te olsun her imtiyaz anlagmauyruklu" olmayi part kopuyordu. Su madde uyannca petrol çahymalan"Ingilizsmda, ler" tarafmdanyapilacak, Amerikalilarca yapilmayacakti. Su madde Gulf m veya Socal'm imtiyazlarmi igletemeyecegi anlamina geliyordu. Durum BirlegikDevletler'in destegindeki Socalve Gulf girketlerininbir tarafi,ingilterehükümetinin diger taraftolugturdugu bir seri can sikici tartigmalarlaele alimyordu. Amerikan petilgili maddenin" kendilerini Körfez'deki geyhliklerdenurak tutmak için rollleri Gerçek gudur ki, ingilterehükükurnazca planlanmigkasttl1 bir oldugu inancmdaydL "ingiltere
"milliyetçílikle
"engel"
272
meti kendisini yagmalanmig, kapana kistinlmig hissediyor, gücü kendinden büyük Amerika kargisindasavunmada kaltyor, imparatorluk için yagamsal saydigi konumlan elde tutma pahasina amansizca çababyordu. 1929 yllmda, Ingiltere hükümeti bir kez daha durum degerlendirmesi yaptl. Sonuçta yeni bir karara vanp, Amerikan sermayesinin devreye girmesinin her kogul ve durumda Íngiltere'nin kontrolünde olan bölgelerdeki petrol çallymalanm hizlandiracagt sonucuna vardi. Bunun hem her zaman para ihtiyacmda olan ve bulamadig zaman ingiltere'den isteyen yöre geyhlerinin, hem de güvenilir petrol ihtlyacmdaki Kraliyet donanmasmm yararma olacagi karanna vardi. Kabul etmesinin bagka bir nedeni de Amerika'dan yagdmlan yogun diplomatik baskiydi. Artik ingiftere hükümeti en azmdan Bahreyn konusunda geri dönüs yapmak yanhslydi. Bu karar uyannca Socallle hir sözleyme yapildi. Sözlegme gereglnce Amerikan hükümetine Bahreyn imtiyazmi igletme hakki tanmlyor,yalmz bu da bir kogula baglantyordu. Bu igletme haklam sadece Ingiltere'nin konumunu ve politik üstünlügünü garantileyen belirli kogullar altmda kullanacakti. Örnegin,girketten Seyh'egönderilecek her türlü mesai veya yazi Ingilterehükümetinin yerel temsilcisi olan siyasi ajan aracihglyla gönderilecekti. kazi igine ancak bir yll sonra, 1931 Ekimi'nde baglayabildi ve 31 BahreynPetrol Mayis 1932'de ilk petrole rastlad1. Artik Körfez'in Arap kesiminde petrol bulunmuçtu. Uretim miktan mütevazi olmakla beraber Bahreyn'deki kegfin anlami büyüktü ve bu çok daha genigsonuçlar verecek tarihi bir olayin ilk belirtilerlydi. Haber, kurulu bütün girketlerüzerinde bomba tesiriyapmigti. Belki on yll boyu, petrol hakkindaki sabit fikirleriyle hor görülüpalay konusu yapilan Binbagi Holmes gimdi az da olsa içgüdüleri, hayal gücü sayesinde saygmlik kazanmigt1. Acaba yapmig olduklanm çok daha büyük sahalarda da yapsa yine bagarill olur muydu? Ne de olsa küçük Bahreyn Adasi Arap Yarunadasi'ndan sadece yirmi mil uzaktaydi ve dig görünüme göre jeolojiside tamamenayntydt .girketi
.
ibni Saud i
1930'lu yillarin bagmda Ingiltere'nin Kuveyt'teki siyasi temsilcisi,kompu Suudi Arabistan hüzaman uzagi görebilen aloll ÏbniSuud" diye söz ederdi. Aslinda o yillarda Íbni Suud'un o derece uzagt görecek hali yoktu. Bu onun için bir lüks saythrdt Íbni Suud ciddi bir sorunun baskist altindaydi. Maliyesi için paraya ihtiyact vardi ve bunu acil olarak bulmak zorundaydt. Kendisini petrol konusunu dügünmeye bu sorun götürmüstür. Kugkusuz henüz ülkesinin gelecekteki petrol durumunun ne olacagini bilmiyordu ve bu konuda bir hayli kugkuluydu. Aynca uzak bir olasillkla petrol bulundugu takdirde bu endüstrideki geligmenin kralligt iÇín ne anlam taglyacagimdügünüyor, mutsuzluk duyuyordu. Yabancisermaye ve teknisyenleringeleneksel degerleri ve iligkileri bozup belki de yok edeceginden endige duyuyordu. Petrol arama için imtiyaz bagglamaksa yeterli parasal kaynak saglayacagi için kanismca çok daha farkl1 hir kümdanndan
"her
konuydu.
Abdül Aziz, bin Abdal Rahman Al Faysal Al Saud elli yagmi henüz doldurmuytu. Otoriter bir fiziki yaplya sahip, bir doksan boyunda, kocaman gögüslü bir adamdl. Eu görünümüyleyurttaglanmngogunun tepesindenbakar gibiydi.On sene önce Basra'ya ziyaret için gelen biri onun çok geçerli bir tanimlamasmiyapmigti. O günlerdeBasra'da bulunan bir ingilizgörevlinin anlat1miyla Kral "Tipik göçebe geyhlerdendaha irl bir yaplya sabip olmakla beraber soylu bir Arap'm özelliklerini taglyordu.Bir kartall animsatan profili, geligmigburun delilderi, belirgin dudaklan ve sivri bir sakalin daha da anlam kazandirdigt uzun dar çenesiyle dikkat çeken bir adamdi. Bu özelliklerine hem savag hem de devlet iglerindeki yetenegini de katmasiyla kabilesinin gözünde daha da itibar kazanmigti." Abdül Aziz adlyla da tanman Ibni Suud'un gerek savasta, gerekse devlet iglerinde yeteneklerini büyük baçanyla kanttladigt hiçbir zaman yadsmamaz. Ülkeyiinga 273
.
-
etmede, modernSuudi Arabistan'i kurmada olaganüstü hizmetleri olmugtur. Ne var ki, hükümdarliginm ilk günlerinde tüm millí serveti devenin sirtma yükledigi heybe içinde taglyanbir hükümdar olarak ün kazanmigti. Suudi hanedant 1700'lü ytllarin bagmda Arabistan'm merkezinde bir plato olan Nejd'deki Dariya kasabasmda Muhammed bin Suud tarafmdan kurulmugtu. Muhammed Bin Suud katt prensiplerini benimsemig Abdul Vahab'm bu bölgede, ruhani liderleri olan ve Islamiyet'in davasmi benimsemig olarak onun izinden gidiyordu.Islamiyet'inbu yönü ileri ylllarda hanedamn kurulmasmda bu kurulugun temel tagt, dinsel harci olmustur. Suudi ailesi,Vahabiler'le birlikte, kisa sürede gerçekleptirmek istedikleri bir zafer programi yaptilar. Su program yanm Ancak Suudi Kralliyüzy1l içinde onlart Arap Yarimadasi'nm çogu yerinde egemen kilacaktL Türklerl'nde panik yaratmig ve Osmanh hükürneti bir seferberlik gi'mngeniglemesiOsmanh düzenleyip, 1818'de Suudi Arabistan'1yenilgiye ugratmistir. Bu arada Muhammed'in torununun torunu Abdullah lstanbul'agötürülüyor, orada bagi kesiliyordu. Zamanla Abdullah oglu Turki bu defa Riyad'da merkezlenen Suudi Kralligl'm yeniden kurduysa da, Turki'nin iki toruyeniden canlandinlmast nu arasindaki güç çatigmasiyüzünden bu ilk Suudi hükümdarhšmm bagarill olamamigtir. Sonraki günlerde, üçüncü torun olan Abdul Rahman, nefret ettikleri ve rakipleri olan Al Rashid ailesi zamaninda bir süre için Riyad'da valilik yapm14tir. Ancak 1891'de Abdul Rahman ailesi maiyetleriyle birlikte ülkeden kagip sürgün hayati yaçayacakti. Sürgüne giderken beraberinde geleceginÍbni Suud'u olan oglu Abdul Aziz'i de almigt). Abdul Rahman sürgün yolculugunun bir k1smmi bir devenin semerine tutturulmuy heybe içinde saklanarakyapmigti. O ve maiyeti iki ylllarini oradan oraya sürüklenerek, yagamlanm çölün derinliklerinde sürdüren göçebe kabilesiyle bir arada geçirdiler. Sonunda Kuveyt'te hüküm süren Sabahailesi, onlara çagri yaparak, fran Körfezi'nde küçük bir kente yerlegmeye davet
etii.
Kendi açismdan Abdul Rahman iki ayri hedef pegindeydi. Suudi hanedamm kullanarak Arabistan'm hâkimi olmak ve Sünni Müslümanlar'm Vahabi kolunu evrensel yapmak. Oglu lbni Suud'u bu iki amacm her ikisinde de alet olarak kullanmak istiyordu. Kuveyt EmiriMuharek genç Suudi prensi kanatlan altma ahp slyasal bilimler ve dt; politikaninhakkanlyetle saptanmasi konulannda egitti, llerikiyillarda IbniSuud'un belirttigi gibiMubarek ona ve deögretmig", bunu Bir degerlendirebilecegini anlamasimsaglamigt1. taraftanda zavantajlanmnasil kogullar altmda bir yagam sürüyor, daha küçük kati bir din egitimi görüyor, lspartalilar gibi sert ögreniyordu. yagta savag ve çölde sag kalabilme sanatlanni Çokgeçmeden Türkler'in Suudih imayesindeki Kuveyt'e kargi kigtirtler'in müzmin dügmam Rashid'leri o zamanlarda Íngiltere bulacakti. önlem olarak Kuveyt Emiri o zaman heîlk malanyla,bu sanatlari uygulama firsatim nüz yirmi yaginda olan ÌbniSuud'u, Riyad'1Rashid'lerden geri almaya gönderdi. Çöllçinde küçük bir kuvvetle yola çikan IbniSuud'un dügmana ilk saldinsi püskürtülmügtü. Ikîncigirigiminde ise glzlilik ve kuvvet faktörlerinin her ikisini de kullanarak güney batmcaya kadar kente girmeyi bagarlyor, güney dogarken ise Rashid'in valisini kiliçtan gegiriyordu.1902 Ocak ayinda yirmi bir yagmdayken babasi onu Nejd Valisive Vahabiler'in Ímam'tilan ediyordu.Artik o Al-Suud Kralligi'nm ikinci restorasyonuna baglamigti. Bu tarihi izleyen birkaç yll içinde ÏbniSuud süreldi askeri harekâtlar düzenleyerek kendini merkeziArabistan'm hâkimi ilan etti ve bu unvanla tanmmayisagadi. O güne kadar, kendisini "Kardeglik" anlamma gelen yeni lkhwan hareketinin lideri de yapmigtl. Skhwan" kendilerini dine adamig savaççilarmolugturdugu yeni bir hareketti ve Arabistan'a süratle yay1llyor,bu yolla da IbniSuud'a bir alay sadik asker sagiyordu. 1913-14 y1llarmda,Dogu Arabistan'i da kontrolü altma aldi ki, burada büyük, meskun olmayan Al-HasaVahasi da vardi. SuudilerSünni idi ve Vahabi sülalesine mensuptu. Al Hasa'da yaçamakta olan halk ise .daha çok SiiMüslümanlar'dan olugtugu için, IbniSuud Al-Hasa'da mülki idareye ve okullara özel itina gösterdi ve bu yolla Si"avantajlarim
274
iler'in durumunu
güvenceye alarak çevreyezarar vermelerini önledi. Vahabizm doktrinine bagh olmakla beraber ibniSuud akilli bir politikaclydi ve her zamart için Siller'in damarma fazlaca basmano politik açidan kendilerine zarar getirecegini biliyordu. Birsirasi geldiginde gunlansöylemigti: "Içinizde otuz bin Siivar. Bunlarm hepsi Al-Hasa'dabang ve güvenlik içinde yaglyor. Onlan biçbir zaman hiç kimse rahatsiz edemez. Tek istegimiz bayram günlerindehalk içine ç1kip fazla gösteri yapmarnalari." izleyen bitmuhalifi olan son bölgeler de Birinci Dünya Savagl'm Suud imparatorlugu'nun kaç yll içinde imparatorluga ilhak edilmigti. Daha sonra, 1922 yllinda IngilizYüksek Temsilcisi lbni Suud ve Kuveyt Emiri yüzünden çikan anlagmazliklara öfkelenerek eline -kirm1zi bir kalem ahp bizzat kendisi harita üzerinde bu iki ülke arasmdaki similan çiziptayin ediyordu. Aynca ibni Suud'un smirlan boyunca biri Kuveyt'le digeri de Irak'la paylagilan iki ayn "Tarafsiz Bölge" tayin etti. "Tarafsiz Bölge" yaratilmasindaki neden buramn Bedeviler'le ortaklaça idare ediligi ve Bedeviler'in sürülerini ðtlatmak için zaman zaman buradan geçmelerinitemindi. 1925 Aralik aymda, ÍbniSuud kuvvetterine bagli vahgi lkhwan'lar Arap Yanmadasi'mn bati kesiminde, Kizildeniz'e smir olan yerde, kutsal Islam topragtHicaz'1 ele geçirmigti. Burada Cidde limam ve iki kutsal kent Mekke ve Medine vardi. 1926 Ocak ay1ndaMekke'deki Büyük Cami'de, hac dualan bittikten sonra Ibni Suud Hicaz Krali ilan ediliyor, Suud hanedani dünya Müslümanlart'mn kutsal topraklarmmemanetçisi oluyordu. Böylece kirk beg yagmdayken lbni Suud Arabistan'm tek hâkimi oluyordu. Yirmi beg ylllik bir süre içinde sürdürdügü ustaca savaglar Ye basiretli politikaylaArap Yarimadasi'mn onda dokuzunda Suudi hükümdarbgim yeniden kurmugtu. Restorasyon hareketi bütünüyle tamamlanmigti. Ancak bu defa Íbni Suud'un bölgede yayllmasindakendisiyle birlik olan Ikhwan savaççllan Yahabizm'dengeri dönüç yaptigi gerekçesiyle Ibni Suud'u elegtirmeye baglad1.Telefon, telgraf, radyo, motosiklet gibi ülkeye sizmakta olan modern araçlarm geytanicadt oldugunu iddia ede-
rek ÍbniSuud'u acimasizca suçladilar ve Íngilizler'lëighirligi yapmakla itham ettiler. GiderekIbni Suud'a yardimci olmaktan kaçmdilar ve 1927de ona kargi ayakland11ar. Ancak IbniSuud onlan yenilgiye ugratmig ve 1930 tarihinegelinceyekadar da Ikhwan hareketini yok edip kontrolü altma alm1çtl.Zafer kazanilmigti ve sira önlem almaya,ingaasi için yagammin otuz yllmi verdigi ülkenin güvencesini ve geligmesini saglamaya gelmigti.1932 ylhnda birlik ve beraberlik amsm1 yagatmak için ülkenin adi degigtirillyor; "Hicaz ve Nejd ve Bagli Ülkeler"iken bugünkü isim olan Suudi Arabistan adim aliyordu. Artik Ibni Suud gabalariyla baçanya ulagmig, zafer tacm1giymi§tt Ancak bu defa da bagka bir sorun ülkeyi tehdit etmeye baglad1. Ibni Suud parasiz kalmig, süratle yokluga dogru gidiyordu. Büyük depresyonun dünyayi sarmaslyla Müslümanlar'm Mekke'ye akim yavaglamigti;o güne kadar imkâni olan her Müslüman'in yagami boyunca en az bir kez hac ziyareti yapmasi beklendigi halde, depresyon nedenlyle bu akm bir hayli yavaglamigtl.Kral'm gelirinin asil kaynagt hac ziyaretlerinden geldigiiçin bu, Kral adma istenmeyen bir geydi.Ibni Suud'un mali durumu giderek çikmaza giriyordu. Faturalar ödenemiyor; memur maaglarialti, sekiz ay gecikiyordu. O . güne kadar ibniSuud kabilelere "Kabile tahsisati" adlyla bir para ödüyor, bu muhaliflerle dolu ülkede kipileri birbirine baglayan en etkin yapigtirict oluyordu. Son zamanlarda bu da yapilmaz olmug, kralligtn her yanmt hazursuzluk sarmigti. Igleridaha da kötüye götürmek istercesine Kral o günlerde mallyeti çok yüksek taahhütlere girmig, ülkede iletigimi saglamak için yurtiçi radyo gebekesi yapmaktan Cidde için su gebekesikurmaya kadar gegitlipahah faallyetlere yönelmigti. Ancak bunlann kaynagi nereden gelecekti?Bu defa ÍbniSuud vergileri zamamndan bir yll evvel toplamayayöneldi. Oglu Faysal'i yardim veya yatmm bulmasi ümidlyle Avrupa'ya gönderdiyse de bagari saglayamad1.Mali sorunlari giderek artarken Kralnereden yardim isteyecegini a irmig glbiydi. I
275
Büyücünün
Çirakligi
Belki de ÍbniSuudKralhgl'nmtopraklan altmda paha biçilmez degerler vardi... Nitekim bir otomobil gezisinde kendisine eglik eden bir dostu bir olasillkla 1930 yll1güzünde, ona böyle demigti. Bu kipi, bir ingilizolan ve evvelce Amerikan Hint SivilServisi'nde hizmet görmüg, sonradan Cidde'de tüccar olarak çaligmayabaglaml; ve son birkaç ay evvel de din degigtirip, ÏbniSuud vageçiginden sonra bizzat Kral tarafmdanissiliginde Müslümanhgt kabul etmig birlydi. Íslamlyete mi degigtirilip"Abdullah" olmugtu. Aslmda gerçekismi Harry St. JohnBridger Philby olup arkadaglannca Jack diye çagnlan bu adam yirminci yüzyihn en ismi çikmt; oynayan" ajanlardan Harold Kim Philby'nin eksantrik babas1 olmakla amllr. Kim Philby Ingiltere-Casusluk Servicasusluk servisinde" görev si'nde Sovyetler'e kargt faaliyet göstermek için kurulmu§ olan yaparken, aym zamanda Sovyetler adma da casusluk yaplyordu. Birden fazla rol alma sanatml casus" olarak yaçadigtytllar hakkmdaki hatibabasmdan ögrenmig olmah ki, seneler sonra kopyaralanm okuyan sonradan emekli olmuy bir mahkeme tercümamonun tipatip si" oldugunu söyleyecekti. Babasi Jack Philby ise gagmazbir muhalif, otorite ve inanca kargi her zaman kargtkoyan biriydi. Bir gün Cidde'de, küçük Avrupah topluluguninsanlan olmadan da yaçayabilecegini gõsbile yaptirmigt1. Seylan'da termek için halk içinde aleni olarak oyuncak maymunlanna Kolej'de yetigmig, egitimini Cambridge,Trinity yapip mezun olduktan sonra kariyerine AmeriBagdat ve Baskan Hint Sivil Servisi'nde baglamigt1. Birinci Dünya Savaç1sirasmda Ingiltere'nin ra'daki siyasi temsilciliklerinde görev almigt1.Kendisinin Arap dünyaslyla tamgmasida bu münasebetle olmugtur.Tann vergisi olan dil uzmanhglyla, önce Arapça ögrenme f1rsatt bulmug, bu yani mezhep, soy incelemesine kadar onu Arap]cavimleri ve hükümdarlannm götürmügtür. Bu yetenegi hayati boyunca onu meggul etmi belki de zamanmm en güçlü hükümdan Ìbnl Suud'la tampmastnaneden olmuytu. Onunla ilk defa 1917'de, bir görevle Riyad'da bulundugu strada, bir toplantidakargilagmigtt.Ibni Suud'la tam otuz dört saat süren bir röportaj sonunda artik Philby yagamirun geri kalan ylllari için kaderini çizmigti. 1925'te Ìngiltere'ninOrtadogu'da izledigi politikaya öfkelenerek hâlâ üyesi oldugu halde, Amerikan Hint SivilServisi'ndenaynldt O stralar Ürdün'degörevliydi. Cidde'de bir ticaret girketi kurmak için Suudi Arabistan'a geri döndü. Bu ara Íbni Suud'la olan dostlugunu da tazelemig, zamanla onun gayri resmi danigmam olmug, Kral'la beraber seyahat edip, av partilerine katilmaya,hatta Kral'm ÖzelKonseyi ile yaptigt gece söylegilerinde bile yer almayabaglamigti. Ibni Suud, Philby'ye özel ilgi gösteriyordu. 1930 yilinda Müslümanhga döndügü günün gecesi, Philby'nin ammsadigina göre, Kral ona "Kegke ben de senin gibi Müslüman olup da yeniden dört egim daha olsaydi" diyordu. Tabii ki Müslüman olmadan evvel Philby bir hayli acih olan sünnet igleminden geçmigti. Bazilarinm savma göre din konusunda Philby inanct olan biri degildi ve sadece i; muamelelerinde kendine kolaylik saglamak ve ülkede rahatça hareket edebilmek için Müslüman olmugtu. Din degistirmesi tutkularmdanen az birini gerçeklegtirmesine yaram14ti ki bu açidan özellikle aragtirmact, haritaci ve Arabistan tarihçisi olarak meghur olmuytur. Ylllar boyu birçok yorucu yolculuk yapmigti. Bu yolculuklar daha çok Arap Yanmadas1'nm büyük losmim kapsamigti. Rubal-Khali gibi Arabistan'in güneydogusundaki issiz geziden Kuzeybatt Arabistan'm eski Yahudi topluluklarimaramak için yaptigi yolculuklara kadar bütün bölgeyi taramigt1. Gösterdigiçahgma ve gayretlerekargthk Royal Geographic Society tarafinda "Kuruculara verilen Madalya" (Founders Medal) ile ödüllendirilmigtir. Íngiltere'yedöndügü zamanlar Ìngilizâdetlerine uymaya özen gösterir,melon gapkagiyer, imparatorluk sömürgelerinde âdet oldugu gibi, akgamyemeklerinde beyaz ceket giymeyi hiç ihmal.etmezdi. Arabistan'da oldugu zaman bile her zaman beg çayi içer, hasta gibi bagli oldugu kriket sahalanndan aynlmazdi. Ama tüm bunlara kargin ingiltereve ingiliz politikaslyla hiçbir "ikili
"kargi
"ikili
"babasimn
"show"
"genealojisine"
,
276
I
zaman bagdagamamig, bunlan "Dogu dünyasmda gelenekselBati üstünlügü" olarak görmügtür. Bagdagmak bir yana, tam tersine "Ben her türlü yabanci kontrolden kendini kurtarmig Dogu gamplyonlannm ilkiyim" diye ögünürdü. ingilizler'in Philby'yi son derece can silaci bulduklarm-
dan üphe edilemez. Bir Íngilizyetkilinin sözleriyle, "Bay Philby 5 yd evvel hükümetteki görevinden aynldigmdan beri hükümeti ve hükümetin Ortadogu politikasmi yere batirmak, yanh; yorumlamak için kargisma ç1kan hiçbir'firsatt kaçirmamigti. Bagvurdugu metotlar uygarhktan uzak oldugu kadar özensizdi de. Bu adam tam bir halk dügmamydt ve ne yazik ki etkisi altmdaki ÍbniSuud sirf onun ve onun entrikalanyüzünden son ylllar içinde kendilerine bu denli sikmti vermigti." Bagkabir yetkili ise onu "Dört dörtlük bir hilekâr" olarak tammlamistir. Suud üzerindeki nüfuzu ne olutsa olsun, bir konu çok açiktir.Philby lbni Suud'un karg1 karçIya oldugu çok ciddi mali sorunlanve bu sorunlarm kralligt için olugturdugu tehditlerigayet lyi biliyordu. 1930 ylh güzünde yaptiklan otomobil gezisinde IbniSuud'un her zamankinden dügünceli halini görmü§, elinden geldigince nepeli bir tavtrla Kral'm ve hükümetin tipki gömülü hazineler üstünde uyuya kalmig insanlara benzedigini söylemigti. Philby çöl altmda çok büyük servetleryattigt inancindaydi. Ancak, kanisma göre, bunlann ç1kanlmastiçin planlama, diger bir deyigle, yabancl uzmanlikve yabancesermaye gerekiyordu. PÌ1ilby'nin sözlerineKral qu yamti verlyordu: "Oh, Philby biri çikip bana bir milyon pound teklifetse ona istedigt bütün imtiyazlan verirdim." Philby bu defa Kral'a, hiç ldmsenin bir milyon pound veya buna yakm bir parayi önce bir tarama ve aragttrma yapmadan vermeyecegini söylemigti. Kral aslmda petrolden çok su bulmak istiyor Ye su için arama yapilmasim istiyordu. Madem ki Kral'in istedigi buydu, Philby de ona bu i; için en uygun kigiyiönerecekti: Petrol aramada ünlü ve nüfuzlu bir igadami olan CharlesCrane. Philby'nin anlattigina göre, Crane Arap dünyasma kargi özel ilgisi olan ve majestelerlyle el sikigma ugruna neredeysegözünün birini vermeye razi biriydi. O günlerde kompu Yemen'in geligme projelerine parasal yardim yaplyordu. Philby onun o siralar Kahlre'de oldugunu söylüyordu. Kral onu Suudi Arabistan'a davet etse ne iyi olurdu! lbni Suud, Philby'nin istegine uyarak Crane'i ülkesine davet edecek ve 25 Subat1931'de konugunu Cidde'de agtrlayacakt1.Crane'in geliginedeniyle Kral onu büyük törenlerle agirlayacak, onuruna çok pahali ve gõrkemli gölenlerverecekti. Bu gölenlerin birinde konugunu eglendirmek için Kral'm özel koruyucularmdan bir biçimbirkaç yüzü bir araya gelerek de" kiliç dansi yapmiglardi.Armaganlara gelince, bunlar arasmda birçok kilim ve hah, hançer, kihç ve aynca iki soylu Arap ati vardi. Crane'in Suudi Arabistan'da geÇirdigigünlerde bu iki adam çölün susuzluktan yanlmig topraklar1ve belki de Nejd altinda yatan yeralti nehirlerinden söz ederlerdi. Crane Kral'a deneyimlerinden bahsederken bir tarihte Misir'dan çagn alip oraya gittigini, M1sir'da uygulanan sulama sistemini sonradan nas11Californiaçölündeki India kasabasimn ekili topraklanndapahsenuygulayipbaçanh oldugunu, araziyi artezyen kuyularlyla sulayabildigni anlatiyordu. Simdi de sirf ÍbniSuud'la yeni dostluklari nedenlyle, masrafi kendine ait olmak üzere Amerikall maden mühendisi Karl TwitchelPi Suudi Kralligi'mn su potansiyelini aragttrmaya ülkeye getiriyordu.Twitchell o siralar Crane'e ait bir projede görevli olarak Yemen'de bulunuyordu. Sonunda Arabistan çölünde artezyen suyu olup olmadigim anlamak íçin l 500 millik çok yorucu bir yolculuktan sonra 1931 Nisam'nda Cidde'ye ulagan Twitchell yazik ki kötü haberlerle gelmigti. Arabistan çölü altmda artezyen suyu bulunduguna dair herhangi bir belirti yoktu. Bundan bir yll sonra, 1932 Marti'nda gelirlerle glderlerarasindaki aÇlgLn doruga ulagtigt noktada, Kral Riyad'da, sorunlanni çok fyi bilen Kuveyt Emiri SeyhAhmed'in ziyaretini kabul ediyordu. Seyhüç yüz millik uzakhkta kum ve çakil denizini motosikletlegeçmig, bundan da iyi bir ders almigti. Bu yolculuk ona bu yolu geçecek her arabanm eri az begyolcuyla geçmesi gerektigini, çünkü gömülen bir arabanm ancak beg kigi tarafmdanç1kanlabilecegini" ögretmigti. "büyüleyici
"kuma_
277
Bir araya geldiklerinde ilk olarak iki hükümdar birbirlerine baglilikyemini ettiler. SeyhAhbiraderi" oldugunu söylediginde Kral'm gözleridolu dolu oluyor, karmed, ibniSuud'a gihk olarak punlarlsöylüyordu: "Son üç yll içinde Al Suud ve Al Sabah sancaklari her zaferde ve her yenilgide nasil yan yana dalgalandlysa, bugün ve gelecektede ayni geyin devam etmesi için dua ediyorum." SeyhAhmed bu defaki kargilagmalannda Ibni Suud'un saghk durumunun hiç de lyi olmadigtm, genelbir çökügün belirtilerini Kral'm her halinden anlamig ve etldlenmigti. Kuveyt'e döndügünde bu konudakí izlenimlerini Íngilizsiyasi ajanma duyurup onun da aym fikirde oldugunu anladiktan sonra göylediyordu: "Hey gidigünler... Bir zamanlar bu adamm kralhkta yagayan en . sert adam olduguna, her hücumve akim onun baglattigina inanmak ne kadar zor!" SeyhAhmed harcamak yolunda yavastan almastni" rica etmekten de geri kalmlyor, bu arada Kral'dan de ülmahkûm olacagini" söylüyordu. Özellikle takdirde bir gün mutlaka dobra" konugukenin her yanmda gözlenen motorlu araç israfmdan söz edip bu konuda yor, Kral'm dikkatini çekme'ye çaliglyordu. Ne var ki Kral için birkaç lüks arabaya sahip olmak artik bir tutku olmugtu. Bunu bildigi halde SeyhAhmed, ibniSuud'un araba sayisim dörtte üç oranda azaltmast için israr etmig, "Ford ve Chevrolet marka" arabalari yeglemesini tavsiye etmigti. Ne gariptirki Ahmed çölü, Kral Suud'un hediyesi olan son model, sekiz silindirli bir Cadillac Límuzin'le geçmigtir. Ìbni Suud ve SeyhAhmed zaman zaman petrol aramasi konusunda da tartigrdi. Kral o gübirtakim ön incelemeler yapilmasma izin verdigini söylüyor, ancak yabancilara imtiyaz kadar ne tamnmasikonusunda hiç de hevesli olmadigim ilave etmekten geri kalmlyordu. Ancak, artik durum degigmig, Kral'm kargi karg1yaoldugu mali zorluklar bir hayli artmigtt. Bu kogullar altmda ibniSuud'a bir seçenek kalmamiç gibiydi.Ne yapabilirdi ki? Amerikah Mühendis Twitchell ülkenin dogu kismmda, Al-Hasa'da bazi petrol belirtilerine rastladtgim bir raporda bildirmigti. Eu rapora dayanarak California Standard Oil petrol aramasi yapip 31 Mayis 1932'de Bahreyn'de petrol bulmugtu. Su bulug Al-Hasa'mn konumunu bir anda ve fazlaslylaön plana ç1karlyor, aynca ÍbniSuud'un kralligt içinde yabanci yatinm yapilmasma daha sicak bakmasma neden oluyordu. Twitchell, bu arada mühendis oldugu, petrol aramacisi olmadigi konusunda lbniSuud'u ikna etmek istediyse de, sonunda Kral'm isteglyle Birlegik Devletler'de bu igle ilgilenip yatmm yapmay1 kabul ediyordu. "büyük
.,
"para
"aksi
'parçalanmaya'
"dobra
Görügmeler Bahreyn'de petrole rastlanmasmdan aylar önce California Standard Oil Al-Hasa'da imtiyaz edinise Socal, Twitchell ile tamgrmq,bu tampmek isteyerek bu konuyu aragtirmaya baglamigti. Simdi madan memnun ve mutlu olarak onu hemen kabul etmig, hatta sözlegmelere tartigmactolarak atamigti. Twítchell 1933 Subati'nda, Socalavukatlarmdan LloydHamilton'un egliginde, Íbni Suud'un Maliye Bakam Abdullah Süleyman'la bir uzlagmaya varmak için Suudi Arabistan'a dönüyordu. Simdi artik kargilarmda kurnaz ve usta bir muhalif vardt Süleyman, Kral'm özel sekreterinin erkek kardepiydi. Sözlegmede yer alan idarecilerin çogu ise Suriyeli,Misirli ve Libyah olmasina karym, Süleyman dogugtan Najdi idi. Süleyman genç bir adamkenBombay'daki bir Arap tüccara asistanlik yapmigtL Bombay'da geçirdigizamam ticaretve i; yaçamiru ögrenmekle degerlendirmigti. Kral onu diye çagmrdi.Gerçek gudurki çelimsiz, yap belli olmayan küçük adam" aslmda lbniSuud'un saray içi çevresinde en güçlü olan kipiydi.Hem maliye konusunda, hem de savunma ve hac konularmda tüm sorumluluk ona verilmigti. Ibni Suud'un söyledigine göre "Tam anlamiyla perde arkasmdaki adam oluyor, ortalarda pek görünmüyor,kendisini daima kapilar ardmda sakhyordu." Aym kigi punu da söylemigtir: "Ancak güç ve nüfuz açismdan o derece heybetliydi ki çogu kez onu Arabistan'm taçsiz krali olarak görmügümdür." "dayanagim"
"bu
278
:I
Kugkuyok ki Süleyman Kral ailesi digmda kralliktaki en kudretli adamdi. Üzerinemuazzam bir muhasebe bir çaligmayükü almigti ve bunu kendi ícadi olan ve sadece kendinin anlayabildigi verir, derece önem Gizililige iglerin akigmt sistemine, kamu maliyesine dayanarak yapiyordu. son istemezdi. Kamsma bu herhangi potansiyel bilmesini bir rakikendinden bagkasmm göre gekilde konuda Bir karar inisiyatifinikulvermek için kendi otorite ve bin yoluna çikmasmi önlüyordu. lanma yetkisine kargm petrol konusunda Kral'a bilgi vermeye özen gösterir, uzun mesajlaryollardi. Socal'le Al-Hasa'da imtiyaz uzlagmasitartigmalanndane istedigini gayet iyi bilerek yola çikmig ti istedigi çok büyük miktarda paraydi ve bunu mümkün oldugunca çabuk istiyordu. Bölgede petrol bulunup bulunmadig ise o an için önemli olmayip sonradan ele alinabilecek bir konuydu. Hasa'ya girmek için yanganlar sadece Twitchell ve Hamilton'dan ibaret degildi. Irak Petrol Sirketi,yani daha önceki adlyla Türkiye Petrol Sirketide aym gey için çaballyordu ve Stephen Longringg'i temsilciolarak görevlendirmigti.Daha önce Irak'ta. Ingiltere'nintemsilciliginiyapde fiilen temsilcisioluyormigolan Longringg bu durumda ayni zamanda Anglo-Pers Sirketi'nin du. Bunun nedeni, Anglo-Pers'in lPC [Uluslararasi Petrol Sirketi) ve Kizil Hat Anlagmasi'ndaki katthmi nedeniyle bu igi kendi bagma yapma yetkisi bulunmamasiydi. 1933 Marti'nda Íngiliz Elçisi Andrew Ryan Londra'ya yazdigtraporda gunlansöylüyordu; "Sahnehazir duru'mdadir. Bu sahnedeki bagoyuncu haris Abdullah Süleyman'dir. SüleymanHasa'daki petrolün daha gimdiden pazarlanmaya hazir oldugu kamsmda. Ötekioyuncular Twitchell ve Hamilton, California temsilcisi."Ne var ki StandardOil'itemsil ediyor. Longringg'e gelince... o Irak Petrol Sirketi'nin Eu arada hiç etmemigti. diglamig,ondan söz çok büyük bir de karakteri,.Kral'1 tamamen oyunun önemde yedek Philby'den degerlendirme St. derece Bridger Harry John yanhy yapmig, bir yanilgidir. oyuncu" olarakbahsetmigti ki bu tamamen 1932'deki Bahreyn grevinde Socal,görev vermek için Philby'yi arad1. Socal'denbir yetkilinin aç1klamasma göre "Philby'nin Majesteleri ÍbniSuud'la kontak kurmasmi istiyordu." Ancak petrol girketlerininaralarmda girigecekleri rekabet sonu, dostu Philby Socal'i oyaladi. Çegitli Kral'1n çok daha lyi bir teklifalacagnm bilincindeydi. Su yüzden Socal'ioyalarken aym zamande, girketinbagüyesi Anglo-Pers aracillglyla temas edlyor, girket menda Irak Petrol Sirketi'yle suplarmiSocal'in de Al-Hasa'yailgi gösterdigikonusunda uyarlyordu. Bu ara Anglo-Pers Sirketi ba arkeologuna yazdtgi mektupta gunlan söylüyordu: "Ben kipisel clarak sözü edilen girketle hiçbir gekilde baglantih degilim. Ancak genel olarak görevim bu konularla ilgilenen ve hükümetin harekete geçmesi açisindan yararli olabilecek herkese yardima hazinm." Sonuçta Philby, Socal'in dampmanligna atandi ve girketle ip sözlegmesi imzaladi. Ne var ki bu sözleymenin glzli kalmasmi istemig, bundan kimseye söz etmemigtir. Socal'in dampmanhgmi yaparken IPC ile olan kontratim da devam ettirmigtir. Bu igi o denli baçanyla yaplyordu ki lPC temsilcisi Longringg kendisine büyük güven duyuyor, sirdag saylyordu. Gerçekgudurki Philby'nin asilsadakati -
"ikinci
sadece Kral'm kendisineydi. Philby Socal'leolan yeni baglantismdan çok memnundu. Kamsma gõre bu yolla bir Amerikan §irketinin Arabistan'da baçanh olmasma yardim edecek, bu baçari sayesinde aslamn kuyruSocal'le gunu çekmek yani bölgede lngiltere'nin çikarlanmsona erdirmek mümkün olacakt1. Philby'nin kipisel da girrahatlamasmi saglamigt1. ticaret açidan sözlegme Çünkü yapmigoldugu keti ülke igin birçok proje üretmesine kargm, krallyetle iy yapan herkesle ayni alabeti paylaglyor, yani ücretini alamlyordu. Oysa ki yapmak istedigt birçok gey için ve öncelikle de Cambridge okuyan oglu Kim'in okul taksitlerinikargilamak için paraya çok ihtiyaci vardi. Üniversitesi'nde SonundaSocal,hizmetlerine kary Jack Philby'ye alti ayhk bir süre için ayda bin dolar ücret Ye ancak imtiyaz anlagmasmm resmen imzalanmasmdan ve petrolün bulunmasmdan sonra geçerli olmak üzere de bir ikramiye vaat etti. Böylece nibayet Kim Philby'nin Cambridge'dederslerine devamt mümkün olmugtu.Ne var ki Kim Philby ögrenimindeki ilk adimi lyi bir Sovyetcasusu olmak için atacakti...
I
279
Tartigmalar sürüp giderken bir konu tüm açikhglyla belli olmugtu. Suudiler mutlaka büyük miktarda bir ön ödeme istiyordu ve asil amaçlan buydu. Philby, bunu bildigtiçin Socal'e yazdigi mektupta gõrüglerini gu sözlerle anlatiyordu: "Siz Suudiler'e peëinen hatiri saythr bir pro quo (bedel)ödemedikçe benim size bog ümitler verip imtiyazi alacagimzi söylememde hiçbir yarar yoktur. Gerçek gudurki ibni Suud hükümeti borç içindedir ve kredi aldigi yerlere borcunu ödemede gecikmektedir. Bu kigilere borcunu ödeyebilmesi için potansiyel kaynaklanm ipotek etmenin tek yol oldugu inanç ve ümidindedir." Bati kaynakli iki grup imtiyazlara bakig açismdan birbirlerinden farkh konumdaydi. Socal, imtiyaz almaya çok hevesliydi. Irak Petrol Sírketi'yse, arkasmda Anglo-Pers oldugu için, tamamen bagka bir dügüncedeydi. Longringg Philby'ye bir itirafta bulunmug, gunu söylemigti: "Daha fazla petrole ihtiyacimiz yok, durum istedigimizden gok daha fazla petrol ç1kacagimgösteriyor ve biz bu kadar çok petrolü ne yapacagimizi bilmiyoruz. Aynca, rakiplerin tümünü de uzak tutmak istiyoruz ve bu bizim için yagamsal bir konu." Bu da IPC'nin çabalarmiileriye dönük planlar için degil, durumu korumak için yaptiginm igaretiydL Ayrica IPC ve aslmda Anglo-Pers AlHasa'daki petrol potansiyeli konusunda hâlâ güphe içinde olduklarmdan, Suudi Arabistan'a büyük bir yatinm yapmayi da istemiyordu. Longringg ise Ingilizelçisine problemli petrol çikarma hakki için büyük para ödemenin, kendi deyimiyle verip boynunda tasmasiolan domuz satm almamn anlami yoktu, Görü§melerin uzaylp sürüncemede kalmasmdan öteki girketler giderektedirginoluyorsa da, Philby hayatmdan memnundu. Esrarengiz adam olmaktan hognut, üstlendigi çegitlirolleri yapmakla megguldü; Socal için ücretli görevli olarak çaligirken,bir taraftanda Suudiler'in damgmanbgim, IPC'nin antrenörlügünü Longringg'in de sirdagligmi yaplyor, zaman zaman da ünlü petrolcülerin konugmalarma.katilip, Kral'la Mekke'ye yaptigi son oto yolculugunda majestelerinin kendisine söylediklerini duyurmaktan geri kalmlyordu. Philby'nin kafasim meggul eden gey sadece petrol degildi. Suudi hükümeti ve haci nakllyati girketi için motorlu araç ithalati üzerinde tekel almak istiyor ve bu igle de ilgileniyordu. Çaligtigi bir bagka iy de ülkede telsiz-sistemi kurmakti ve Philby bu konuyla da ilgileniyordu. imtiyaza kargi çok istekli oldugu halde Suudiler'in istedigi parano ancak begte SocalSirketi birini teklif ediyordu. 1933 Nisani'nm ilk günlerindeSocal'denbir yetkili Philby'ye yazdtgi mektupta gunlarisöylüyordu: "Görügmelerimiz dügümlenme noktasma gelmig bulunuyor... Ülke petrol potansiyeli yönünden kendini kanitlamly degiL Bu durumda bir petrol girketi için bölgenin jeolojisinegöz atmadan büyük paralar ödemek çilginligtn en büyügü olur."Asimda Socal'inIPC ve Anglo-Pers'i dügünerek fazla endigeetmesi için bir sebep yoktu; çünkü bu ikisi de isteksizdi ve teklifyapsalar bile ancak Socal'in verdiginden de azim vereceklerdi. Sonunda Philby müdahale edip Longringg'e gunlan söyleyecekti: Egyalarmiz1 toplaylpgitseniz lyi olur. Amerikalilar bu miktarm çok üstünde, çok daha fazla vermeye hazir." Bu sözü Philby'den duyan Longringg, kendinden isteneni tipattp yerine getirip, apar topar bölgeden aynlacak, sahneyi Socal'e birakacakti. Philby bu arada Socal ve Süleyman'a iltitatta geri kalmiyor, yumugama" agamasmdan söz ediyor ve bu da kugkusuz Socal'den çok daha yüksek bir teklifgelmesiylesonuçlaniyordu. l 933 Mayis ayma gelindiginde Socal ile SuudiArabistan arasmdaki imtiyaz sözlegmesinin taslagtson geklinibulmug, Kral hazretlerinin imzasma sunulmugtu. Artik majestenin imzalamasi bekleniyordu. Konu bir kez daha Asiller Meclisi'nde ele almip tartigildiktan sonra lbni Suud, Abdullah Süleyman'a göyle diyecekti: "Allah'a güven ve imzala!" AnÍagma35.000 pound (175.000 dolar) degerinde altinla ödeme yapilmasmi, bunun 30.000 pound'unun borç, 5.000 pound'unun birinci senenin avans olarak ödenen vergisi geklinde olmasmi öngörüyordu. Su ödemeden on sekiz ay sonra 20.000 pound'luk (100.000 dolar) ikinci bir ödeme de yapilacakti. Toplam para ancak hükümetin petrol vergisi ödeme zamani geldiginde ödenecekti, Bütün bunlardan ba ka girket, petrol bulunmasi halinde 100.000 pound'luk (500.000dolar) ek bir "para
"
"
"bu
"lütfedip"
280
:I
ödeme yapmayi da
taahhüt ediyordu.-Imtiyaz altmtçyll için geçerli olacak,360.000 milkare araziyi kapsayacakt1. Sonunda sözlegme 29 Mayis 1933'te imzalandt Ibni Suud böylece uzun zamandan beri bekledigi nakit paraya kavugmuy oluyordu. Kral'm ve Maliye Bakam'mn imzadan evvel üzerinde Israr ettikleri diger bir konu da aramano mümkün oldugunca çabuk yapilmasiydi ki, bu da Socal için itici bir güç olmugtur. Geriye çözülmesigereken tek bir soru kahyordu, o da bu kadar çok altmm nasil bulunacaglydL Amerika altm standardi limitini o günlerde henüz agmigoldugundan Socal'maltmidogrudan BirlegikDevletler'den çekme istegi Mallye Bakam Dean Acheson tarafmdan geri çevriliyordu. Sonunda Garanti Tröst'ün Londra tegkilatiSocaladma hareket ederek Royal Mint'ten otuz be; bin altm sikke temin edip bunu yedi kutu halinde P ve O hattma alt bir gemiyeyükleyerek SuudiArabistan'a gönderdi. Su yapihrken gönderilensikkeler üzerinde KraliçeViktorya'nm resminin bulunmamasina, erkek hükümdara benzer resimli sikke göndermeye .özen gösterilmiçti. Bunun sebebi, erkeklerinegemen oldugu SuudíArabistan toplumundaKraliçe Viktorya'mn resmi bulunan paralarm devalüe edilecegi korkusuydu. ImtiyazmAmerikall bir girketçe kazamlmasi, hiç kugku yok ki bölgedeki siyasi çikar yapis1ni degigtirmeye baslayacakti. Nitekim Philby, ingiltereEIçisiSir Andrew Ryan'a Socal'm imtiyazi kazandigimsöyledigi zaman Ryan çarpmiggibi olmug, yüzü ötkeden ve düg kinkhgmdankararmigti." Philby'yl ise bu durum sonsuz mutlu etmigti.* Ingiltere'ninkaybt Amerika'nm kazanci demekti, ancak Washington bu gerçegl tanimaktayavag davranmtytir. Socal'den birbiri ardma gelen protestolara ragmen Roosevelt idatesi diplomatik temsilcilikkurmayi reddediyor, bikkmhkla buna gerek olmadigim söylüyordu: Ancak 1939 yllmda BirlegikDevletler Mi sir'a atadigt elçiyi ayni zamanda Suudi Arabistan'a da atlyor ve l942'ye kadar Suudi Arabistan'da resmi bir temsilcilikkurmuyordu. Nihayet 1942'de, Suudi Arabistan'da devamli, tekadamli bir elçilik kuruluyordu. Anglo-Pers ve Irak Petrol Sirketi fazla çekingen ve cimri davranmakla hata ettiklerini anlamiglardi. IPC üyeleri kendi aralannda konugup gikâyettebulunuyor, ancak ayni hatay1 bir kere daha yinelememeye karar verlyordu. 1936'da, bu Arabistan'm batl kismmda, ÜrSuudi grup dün'den ta Yemen'e kadar uzanan Hicaz'da bir imtiyaz elde etti. Su defa ileri sürülen sözlegme kogullarl üç yil önce Socal'e ileri sürülen kogullara oranla çok daha agirdi. Tek engel imtiyazi aldlgt halde IPC'nin petrolün zerresine bile rastlamamasiyd1. "yildinm
Kuveyt Arap Yanmadas1'nda petrol
açismdandikkat çeken tek ülke SuudiArabistan degildi. Son on ylldir, kompu Kuveyt'te de imtiyaz elde etme çabalan ve bunun íçin yapilan görügmeler süregelmekteydi. Bahreyn'de yapilan petrol arama çabalannmsonucu Kuveyt Emiri SeyhAhmed'i bir hayli tedirgin etmig, 1931'de Binbagi Holmes'e qu sözleri söylemesine neden olmuytu: "Bahreyn'deki petrol çallgmalanm gäzleyippetrolden eser olmadigim gördügümde sanki kalbime bir hançer saplandi." 1921'de Kuveyt Emirligi'ne getirilmig olan Ahmed, genelliklenegeli bir mizaca sahip, daima modernligi ile övünen biriydi. 1920'li yillarda entarisinin altma Bati tarzi pantolon ve deri ayakkabi glyerdi. Ingilteredonanmasiyla özel olarak ilgilenen Seyh'in çahyma odasimn duvarlan ingilterelisubay ve savag filolanmn resimleriyle doluydu. Su metakindanbagka bir faallyetle daha meggul olurdu ki Kuveyt'in o günlerde içinde bulundugu tehlikelikonumda dengelemeye yönelik bu merak, üst düzey bir ingilizdiplomatm deyimiyle hayli tehlikelibir po"bir
*
1944'te, Standard of Californiave Texaco'nun ortaklaga sahip oldugu Casoc (Calífornia-Arabistan Standard Oil Company) admi degigtirmek istemigti; daha dogrusu isimdeki siralamayi degigtirmek istemig 'Casoc' admi, 'Aramco' diye amlan 'Arabistan-Amerikan Petrol Sirketi'ne dönügtürmügtü. 281
litikaydi."
-
Seyh"Majestelerinin
hükümetini, Irak hükümetini
ve Kral IbniSuud'u birbirlerine
dügürmek gibí çok tehlikelibir politikayamerak sarmigti." Bu dengeleme konusu Kuveyt açisindan her zaman için ülkenin en Onemli konusuydu. ülkelete kargi bagimstzligmi ve Küçük bir devlet olarak Kuveyt eskiden beri kendinden güÇlü özgürlügünü garantilemek durumundaydi. Konumuitibariyle franKörfezi'ninbaglangicmda ol-
dugu için Basraile Mekke arasmdaki ticaretve göç yolu üzerinde bulundugundan, uzun yillardan beri ticari yaçamda rolü vardL Bagtmsizbir prenslik olarak ortaya-çikmasi ise on sekizinci yüzylhn ortalarmda, Arabistan Yanmadasiiçinden gelengöçebekökenli kavimlerin orayayerlegmesiyle ve 1757de hükümdar olarak Al Sabahaílesinden bir eyh seçmelerlyle baglar.On dokuzuncu yüzyilm bayma gelindiginde KuveytYukan Körfez'de ticaretmerkezi haline gelmigti. Osbir miktar vergi ödemekle beraber, Türk otoritesine dogrudan boyun egmanh Imparatorlugu'na direniyordu. On dokuzuncu yüzyihn sonunda ingiltere,Berlin-Bagdatdemiryolunun meye karp simgeledigi Alman nüfuzunu ve ülkeye Almanlar'm sizmastm engellemek, Kuveyt ise Osmanhlar'a kargi olan bagtmsizligmi devam ettirmek ve garantilemek istiyordu. Sonuçolarak Ingiltere Kuveyt'in dig iglerinin sorumlulugunu üzerine aldi ve daha sonra da emirlik üzerinde culuk" göreviniyüklendi. Durumun bu gekilde gözüktügü günlerdehem Anglo-Pers ve hem de Gulf girketlerigeyh Ahmed'e kur yapmayabaglamigti. Binbagi Holmes'in anlamli ve oldukça da çelijkiliimtiyazml adim veralmig olan "Gulf" Holmes'i ve onun girketini(kiDigigleribu girkete "Gulfun Çakah" Kuveyt'te petrol bulma olasiligimhâlâ migti)kullanarak iglerini yürütüyordu. Anglo-Pers Sirketi güpheylekargilamaktaydi. Aynca, kanisma göre, petrol arama igi baçanyla sonuçlansa bile, buradan çikacak petrol, zaten agin petrol sorunuyla cebellegen dünya pazarma bir miktar daha fazla petrol vermekten bagka ige yaramayacakt1.Diger bir sorun da Anglo-Pers yöneticilerinin duydugu korkudan kaynaklamyordu. Eu yöneticiler, en loymetli imtiyazlan olan frantopraklannda "Sah'meski suçlamalarmi yenileyerek Anglo-Pers'lilerin, enerjilerini 1ran'da harcama yerine, orada burada bog yere heba ettigi iddiasmi yenilemesinden korkuyorlardi." Öyleyse"Anglo-Pers hangi nedenle Kuveyt'te imtiyaz pegindeydi?" sorusu akla gelebilir.Bunun yamti çok basitti. Anglo-Pers, bagka bir girketKuveyt'te imtiyaz ele geçirirken orada Kuveyt'in yani bagmda durup híçbir gey yapmadan duruma seyirci kalmayi göze alamlyordu. Anglo-Pers'in asd amaci müdafaaltmdasaydigi" Kuveyt'te flerlemesini engellemek, Iran aya yönellkti; bagka bir girketin ve Irak'taki kendi konumunun tehdide ugramasma engel olmakistiyordu. Orada çok büyük bir risk vardi. SirJohn Cadman'in israrla belirtmeye devam ettig gibi, Kuveyt Anglo-Pers'in sahasi" içindeydi. Bu ara SeyhAhmed de mall durumunun bozuk olugu nedeniyle imtiyaz pegindekilere kur yapmaktan geri durmuyordu. Iran.K0rfezi k1yllanndaki diger bütün geyhlikler gibi Kuveyt de çok ciddi ekonomik zorluklann pençesinde lavranmaktaydt. O güne kadar Kuveyt'in bir numarall endüstrisi ve yabanci kaynakli kazancinin en önde gelen unsuru yerel inci ticaretiolmuttu. O günlerde ise ortaya, SeyhAhmed'in deyimiyle aptal bir Japon satici çikmig, yapay teknikle kültür incisi yapmaya kalkmigti. Miye'de bir mülki amir olan Kokichi Mikimoto adindaki bu adam istiridye ve incilere çok dügkün olup, yagaminin birçok senesini bu ige adamig, bu ugurda birçok zorluklara gögüs germigti. Nitekim, Mikimoto'nun çabalan sonuçsuz kalmadi ve sonunda 1930 yllinda, dünya mücevhercilikpazarlarmdabüyük Japon kültür incisi görülmeye bagladt. Bunlar büyük ragbet gärdügündenkisa sürede kültür teknigiyleüretilen inci talebi artti ve dalgiçlann Kuveyt'ten ve Iran Körfezi'nin diger yerlerinden su altina dallp çikard1(pdogal inciye olan talep geriledi hatta tamamiylasona erdi. Artik Kuveyt ekonomisi tam anlamlyla yok olmugtu; iihracattan gelen gelir durmuy, tüccarlar iflas durumuna gelmig, gemiler sahile çekilmig, dalgtçlar yapacak iq olmadigindan bir kez daha çöle dönmügtü. SeyhAhmed ve prensligi için artik ivedilikle yeni gelir kaynagt bulmak zorunlu olmugtu. "koruyu-
·
"kanadi
"nüfuz
282
Bu küçük ülke daha bagka birçok iktisadi zorlukla da kargi karglyaydi. Büyük Depresyon Kuveyt ve öteki geyhliklerinekonomilerini genel olarakalabora etmig,sakat birakmtytt. Kogullar o denti olumsuzdu ki Arabistan sahilindeki k0le sahiplerikölelerin masrafmdan kurtulmak için bunlar1 yok pahasma,hatta zararma satiyorlardi. SeyhAhmed bu ara kompu ülkeler Suudi Arabistan ve Irak'la olan fligkilerinde kendisine yeterli destek vermedigi için ingiltere'yeate; püskürüyordu. Su nedenle SeyhKuveyt'e bir Amerikan petrolgirketiningirmesindenyanaydl. Amerikan siyasi ilgisinin bu noktaya çekilmesiyle Ingiltere'ye ve bölgedeki.rakiplerine kargi konumutamamen nun güçlenecegikamsmdaydt, Yine de bütün bu söylenenlerekarym, Íngiltere'den vazgeçmenin yararina olmayacagint biliyor, buna cesaret edemiyordu. Kompulanmn tümüne dayakargi, Suudi Arabistan ve Irak'a karç1 politik ve askeri güvence için hâlâ en çoR ingiltere'ye myordu. Irak, haklan konusunda ülkeye meydan okumakta devam ediyor,iran ise Kuveyt'in varligim ve megrulugunu tammlyordu. Kuveyt çok küçük bir ülkeydi. Körfez'de egemen olan ingiltere'nin hükümranligtydi. Bunu bilen Seyh,Kraliyet donanmasmin pratik degerini anlayip tammayamecburdu. ingilterehükümetine gelince, o kendi hesabma bölgedeki nüfuz Ve konumunu muhafaza her birinin mutlaka ve için elinden geleni yapmaya raz1yd1.Bunun anlamigudur: Ímtiyazlardan yalnizca bir Ingilizgirketinegitmesini istiyor, bunun için çaliglyor,bunu garantilemek istiyordu. uyruklu olma kurali ve buna ait müAncak, bu nasil yapilacakti? Bahreyn olayinda ingiltere'ye eyylde uygulanmamig, bir kenara birakilmig oldugu halde, bu defa Kuveyt'te uygulanmasi için katilimi önemli miktarda önLondra Israr ediyordu. Bu uygulamayla girketinin Dogu Sirketi'ne lenmig olacakti ve neticede petrol geligtirme iginin sadece Íngilizkontrolü altmdaki bir firmaya verilmesi gerekecekti. Ancak "Gulf" bu çifte standardi, ayncalikli uygulamay1 derhal protesto edip Birlegik Devletler Digigleri'ne bildiriyor, Digigleri de kendine dügeni yaparak 1931 ylli sonunda konuyu ingilterenezdinde gündeme getiripbaskl yaplyordu. müeyyidesine" mutlaka bagli kalmmasim istiyor, bu koIngiltereamirallik makam1 nuda inat edlyordu. Su gekildedavranmasmm baghca iki amact vard1. Bilinen stratejik ve askeri petrol mevcuduna sahip olma istegi ve herhangi bir durumda Kuveyt'in iç bölgelerindeki Amerikah yurttaglarm korunmasmda Ìngiltere'nin kargilagabilecegigüçlükler. Böyle bir durum, ingiltesaglayamadigi korumayi saglama re'nin kamsma göre Amerikan sava; gemilerinin Íngiltere'nin gerekçesiyle Körfez iglerine burnunu sokmasiyla sonuçlanabilirdi ki, bu da en istenmeyen geydi. Ancak tüm bu nedenlerden bagka asil can ahci sebep, bir yetkilinin de söyledigi gibi, yagamsal çikarlarmintehlikedeoldugu bir arenada, Íngiltere'nin ve konumunu' bir bagka ülkeye, kendinden daha zengin bir ülkeye birakma" korkusuydu. Konuyu biraz daha gözden geçirdikten sonra ingilterehükümetinin anahtar durumundaki bakanhklan DigigleriBakanligt, Sömurgeler Bakanligt Ye Petrol Departmani, bir araya gelerek ottak bir karara vanp, uyruk müeyyidesini biraz hafilletmek istediler. Digigleri'nden bir yetkilinin sözleriyle "BirlegikDevletler'le patlak verecek bir petrol savagien istemedikleri geydi."Gerçektende Amerikan sermayesininbölgenin siyasi istikrarma ve iktisadi geligmesine katkisi büyüktü ve bu da Ingiltere'ninç1kannaydi. Sonuçta, 1932 Nisam'nda ingilterehükümeti uyrukkonusundan vazgegip bunu bir kenara birakiyordu. O zaman var olan kogullara göre bunun herhangi büyük bir bedeli yoktu ve birakilmamasi için geçerli bir neden de mevcut degildi. Netice itibariyle, Anglo-Pers Kuveyt'te petrol araBaskam Sir John Cadman bu konuda Digigleri maya hiç de heves etmiyordu. Anglo Pers Sirketi Bakanligi'na gunlan söylemigtir: "Kuveyt'te bulunacak herhangi miktarda petrol Anglo-Pers Sirketi'nin hiçbir gekildeilgisini çekmeyecektir. Amerikahlar bu ülkede istediklerini aramakta serbesttir!" Gulf Sirketive Birlegik Devletler uyruk müeyyidesinin diglanmig olmasmdan çok memnundu. Ancak, bundan en çok sevinç duyan kigi Binbagi Holmes'di. Onun sözleriyle, lyi yönleriyle ele ahndigmda muhte em zaferin gerefi, Íngiltere'deki en popüler adam dedigi ki iye .
"uyruk
"en
'nüfuz
"bu
283
Amerikan Elçisi Andrew Mellon'aaitti." Elçi Mellon Amerika'mn eski Mallye Bakam olup Körfez petrolünü kontrol etmig olan allenin ogluydu. Elçilik görevine 1932'de bagladiginda yetmig yedi yaginda olan Andrew Mellon Londra'da son derece rahat bir yaçam sürüyordu.O günlerde Amerika'da alkollü içkilere yasak kondugu için, Ingiltere'de içki konusunu kolayca halledlyor, istedigi gibi yasalara uygun olarak içki içebillyordu ve bundan da fazlasiyla hoçnuttu. Ingiltere'de evlenmigti. Ingilizterzilerinelinden çikmiggiysigiymeyiâdet edinmigti. Ve en önemlisi, ingiltere'denasil i; yap11acaginida iyi biliyordu. Yaklagikotuz yll kadar önce Shell Sirketi'nin yeni dogmakta olan Gulf Petrol Sirketi'nden aynlmast ve aradaki anlagmay1bozmasi için Marcus Samuel'iikna amaciyla Ingiltere'ye gitmig,Spindletop'takiyeralti basmcmm azalmasi sonucunda, anlagmanin etkisini kaybetmesi nedeniyle baçanh da olmuytu. Mellon baçansmi sakin mizacma ve hiç eksilmeyen çekiciligineborçluydu. Ne var ki 1932 yllmda hiç beklenmedik bir anda, Mellon'un tepesindekara bulutlar uçugmaya baglamigti. Íddiayagöre Mallye Bakanhgi günlerinde birkaç kez, dev Mellonimparatorlugunabagh girketlereayncahkh muamele yapildigl, destek saglandigt olmugtu. Su konuda üst üste gelen raporlar yüzünden Kongre harekete geçmig,Mellon'u Maliye Bakam olarak itham edip, mahkemeye verilmesini istemigti. Igte tam bu stra, Hoover, acele davramp Mellon'u birdenbire StJames'e atadt. Mellon bunu itirazstz kabul edecek, onun bu tutumu ise bazi kimselerce kendisini gönüllü olarak sürgüne gönderdigt geklindeyorumlanacakt1. bagkam olan William Mellon'un amMellon sadece allenin bir.büyügü ve GulfSirketi'nin hayat veren ve entegre bir petrol girketi casi olmakla kalmlyordu. Ayni zamanda Gulf Sirketi'ne olmasm1saglayan kigiydi. MaliyeBakanligi'ndan ayrildiktansonra da Gulf Sirketi'ni Mellon allesinin girketiolarak görmügve girketekargt her zaman çok kipisel bir ilgi göstermeyedevam etmigti. Gulf Kuveyt'e kapi açmakistiyordu ki bu çabasmda Mellon DigigleriBakanligl'ndaki nüfuElçilik zunu kullanarak ige müdahale etmig ve Gulf'a bu sorununda yardimci olmaya çahymigtir. Kuveyt Londra'ya hareketinde bu görev kizgin oldugu göreviyle çatigmasmm en (ki onu yere getiriyordu)DigigleriBakanhgt Müstegan, adil davranmly olmak için arkasmdan kurallar yayinliyor, Londra'daki Amerikan ElçiligUnequ telgrafigönderiyordu: "Eleptiriyi önlemek için, geriyedogru eskilerin üstüne yaslanmak da kolay yolu seçõek olur. Yaptigimiz her geydeGulf Petrol ti'ne öteki girketlere nasil davramyorsak tamamenegit davranmallytz, Benzer kopullar altmda iyi niyetli Amerikan sirketlerine ne yardim yapacaksak, Gulf a da tamamenaynim, ne daha azim ne de daha çogunu yapmallyiz." Ne var ki bu hlç de kolay degildi. DigigleriBakanligt'nda bile Gulf Sirketi"Mellon Sirketi"diye aml1yordu. IngilizlerGulfile "Mellon Petrol Grubu'nun" ayni oldugu inancmdaydi. Andrew Mellon bizzat kendisi de bu ikisi arasmda bir ay1rtmmfarkinda degirketim"deyimini kullanir, davraniplanni gilmiggibi davranirdi. Gulftan söz ederken, da buna göre ayarlardi. Londra her ne kadar Kuveyt'te uyrukla ilgili müeyyidenin halifletilmesine razi olmugsa da . belirli bir konuda Israrli davramyordu. Kuveyt'te imtiyaz için yap11antüm bagvurulan kendisi gõzden geçirecekve bunlardan hangisini kabul edecegi konusunda Emir'e tavsiyedebulunacaktL Anglo-Pers imtiyaz konusuna ilgi göstermiyordu-ve bu Cadmantarafindanaç1kça söylenmigti. Fakat sonra, 1932 Mayisi'nda Socal Sirketi'nin Bahreyn'de petrol bulmasiyla durum birden degiçti.Asimda bu bulug tüm Arabistan sahilinin hem durumunu hem de perspektifini tümüyle degigtirmigti. Izleyengünlerde Anglo-Pers'in tam anlamlyla fikir degigtirdigine tanik olundu. Su arada Cadman hiç vakit geçirmeden DigigleriBakanligi'na yazip, evvelce bildirdigi beyanin geçeriz sayllmasim istedi. Çünküartik Anglo-Pers ani bir kararla Kuveyt'te imtiyaz elde etmeye ve bunun için bagvuruda bulunmaya karar vermigti. Anglo-Pers'in fikir degigtirmesinden en fazla kendisiydi. Bu konuda is yaçantismda kural olan yu sözlememnunluk duyan kigi bízzat Seyh'in ri söylemigtir:"Evet, pimdibir degil iki aklim var. Satto olarak bu benim lehimedir." Bundan sonraki agamada artik igler ingilterehükümetine dügüyordu. Öncelikle Petrol De,¶irke-
"benim
284
partmam'nm harekete geçip hem Gulf m teklifinihem de Anglo-Pers'ten gelen yeni teklifigözden geçirerek Emir'e bir bildirmesi gereklyordu. Ancak, geçirme" iglemi Londra'da bir hayli vakit alip sürüncemede kaldigindan, Holmes ve Gulf Sirketi ve aynca Birlegik _ Devletler hükümeti güphelenmeye baglamigtt.Gecikmenin sadece bir bahane olduguna, bunun Anglo-Pers'in bagvurusu lehinde bir tavsiyeylesonuçlanacagma inanlyorlardi. Amerikan Digigleri Bakanligt konuyla fazla ilgilenmiyor gibi görünmek istiyor, "Sadece Mr. Mellon'un kipisel çikarlarim gözetiyor"görünmemek için uzak duruyor, ancak Amerikan Elçiligide sorunu yakmdan izliyordu. Takvimler 1932 yllmm güz mevsimini gösterip,ortada tavslyeyebenzer bir gey olmaymca Mellon, sabn tagmigolarak, protokol kuralmi unutup konuyu dogrudan DigigleriBakanligi'ndan ögrenmek istedi. Ne de olsa bu bir içti. Bu ara, pek sevilmeyen bir siyasetçi olarak tanman Herbert Hoover'in çok yalanda Beyaz Saray'dan atilacagt kulaktan kulaga yayllmig,herkes tarafmdanaçikça biliniyordu. Herbert Hoover'in diglanmast ise Mellon açisindan fevkalade olumsuz anlamdaydi; çünkü e1çilikkonumunun sona ermesi demekti. Su yüzden, söylentinin duyulup açiga çikmasmdansonra Mellon'un daha telagli aceleci davrandigim görürüz. Íngiliz ve DigigleriBakauhgi'mn üst düzey yetkililerinden birinin gözlemine göre "Amerikan Büyükelçisi imtiyazi kendi grubunun almasi için büyük bir kipisel çaba gästermekteydi. Büyükelçilikgörevinin sona ermesi yaklaghgtna göre, bu kigisel çabalarinmne için yapl]digihakkmda lütfedip açiklama yapsa iyi olordu!" Gerçektende Mellon, igi agin bir cogkuyla izliyor, bu davranigi da dikkatleri çekiyordu. Hatta Amerikan Digigleri'nden bir yetkili bu konuda kendisini nyarmak istekonuyla ilgilenmemesi, oluruna birakmasi için" Mellon'la konugmig, DigigleriBakam'mn masim bile istemigti. Sonundabir gün Petrol Departmam her iki bagvuru üzerindeki incelemesini tamamladive Íngilizsiyasi ajammn Kuveyt temsilciside bu karari 1933 Ocak aymda Emir'e iletti. Ancak, bu karar hiçbir geyi degigtirmemigti. Yaptigttek gey Anglo-Pers'le Gulf arasmda yeni, daha sert bir rekabet sahnesi açmakti. Eu sahne karythkl1olarak yapilan suçlamalar ve tehditlerledoluydu. Ancak Anglo-Pers giderek zayiflamaya baghyordu ve girketde bunun bihncindeydi. gerSirketin çek serveti say11abilecekÌran'dakipozisyonu, Sah'moradaki imtiyazi 1932 Kasimi'nda tek yanli olarak reddetmesi yüzünden tehlikeyegirmigti. Artik bir yanda imtiyaz için yapilan savag, öte yanda da bunun alternatifi olan tek bir gey, igbirligt kalmigtt. Sirketlerin her biri teker teker diger bir girketinçetin kararlihgyla kargilaglyor, bu kararhliktan ve onun arkasmdakigüçlü kuvvetlerden etkileniyordu. Anglo-Pers Sirketi bütün bunlann arkasmda Amerika'mn servetini ve sahip oldugu büyük politik nüfuzu görürken, Gulf Sirketibölgede egemen Íngilizgücünü hayal edlyordu. Bir çare olarak John Cadman Elçi Mellon'la birlegme olasiligmdan söz ettiyse de ondan kesin bír yanit alamamigtl. Mellon'un görevden ayrilip Birlegik Devletler'e dönügünden sonra Cadman, Amerikan petrol çevrelerinde kendisinden "Andy Mellon ellerini Kuveyt'ten ayirmamak karanyla yurda döndü" diye söz edildigni duyacak, müteessir olacakti, 1933 Mart ayi sonunda Cadman Londra'dan aynhp iptal edilen imtiyaz konusunda Sah'la konugmak için Íran'ayola çiklyordu.Bu ara Kuveyt'e de ugrayip imtiyazin ayrmtilanni Emir'le konuçmak istemigti. Öte yandan Cadman'moraya gelecegini ve bunun an meselesi oldugunu ögrenen Einbagi Holmes, híç vakit kaybetmeden SeyhAhmed'i görmeye gidlyor,Cadman'in randevusundan sadece birkaç saat Once onunla konuqup, agzmdan bir söz allyordu. Cadman'm masaya koyacagt teklif ne olursa olsun Seyhson sözü ona, Holmes'e verecekti. Dasman Sarayl'nda Seyh'le yalniz olarak kargilagtigmda, Cadman Seyh'i"Tümüyle ingilizolan bir girketin" daha yararma olacagma ikna etmeye çaligmig,Seyhbu çabayakarç1 yanitivermigti: qu "Sirketin hangi uyruktan oldugu onun için önemli degildi. Onun için asil olan anlagmada öngörülen ödemelerin yapilmaslydi. Bu yapildigi sürece girketin uyruguna kargi Seyhkayitsizdi." Buna yanit olarak Cadman kendi teklifiniortaya koyarak, evvelden de hazirhkh oldugundan, cebinden altin "görüg"
"gözden
"bu
285
\
bir bir dolmakalem gikanp, anlagmay; imzalamasi için Emir'euzattyordu. Bunu yaparken Seyh'e iki katina imzalamasi koguluyla, teklifettigi miktan de hatirlatma yaparak "Anlagmayi derhal çiiki katma çikaracagim ancak bunun ne kakaracagim" söylüyordu. Sözlerininsonunda "teklifi
.
dar ettigini pimdilikaçiklamayacagmi" söylüyordu. Ne yazik ki SeyhCadman't dinledikten sonra en içten teessüflerini bildirmekle yetindi. Holmes'e Cadman'insunabilecegi teklif ne olursa olsun Gulf grubunun düzelmesi için bir firsat tanlyacagina söz vermigti ve §imdi de bu sözünden dönemezdi. Cadmanbu cevap kargismda gagirmigve bir hayli de bozulmugtu. Artik Gulf ile ittifak yapmamn zorunlu olduguna güphesikalmamigti. Ne pahasina olursa olsun, Seyh'in alicisi" mutlakabire indirilmeliydi. Su yapilmadikça Seyhbir grubu ötekine kargi oynayacak, birbirine dügürecek, bu yolla fiyati yukari çekecekti. Aynca teklifyarigmda kaybetmedigini göstermek için Anglo-Pers'in Gulfile ortak bir anlagma yapmasi gerekiyordu. Iki girketarasmda geçen çetin tartigmalardansonra nihayet 1933 Arallgl'nda taraflarkesin kopullari belirlediler ve yüzde elliye yüzde elli hesablyla'yeni bir igletme için karara vardilar. Yeni kutulan igletmeye Kuveyt Petrol Sirketiad1 verildi. Ancak ingilizDigigleri Bakanhgi Amerikan girketlerinin yayilma gücünden topraklarmdafillen yapilacak operasyonlarm korkmaya devam ettigi için Kuveyt Petrol Sirketi israr Bunun elinde" olmasinda ediyordu. sonucu olarakingilterehükümetiyle Kudaha imzalamyor; anlagmaya göre, arasinda Mayisi'nda ek bir anlagma 1934 veyt Petrol Sirketi bagka petrol konusunda yapilacak her geligÍngiliztarafmaGulf a verilen yüzde 50'den elkede me için egemenlik haklo tammyordu. imtiyaz kapma müzakerelerinde Seyh Ahmed iki Yeni kurulan Kuveyt Petrol Sirketi'nden de sadikadamini, Gulf için Holmes'i, Anglo-Pers íçin çok daha genç olan Archibald Chisholm'u görevlendirmigti. Irak'tan Kuveyt'e gelirken gümrükte birbirleriyle karplagan bu iki adami siyasi gönderilenbu temsilciningönderdigibirer mektup bekliyordu. Temsilci mektupta geldin" dileginde bulunuyordu. Görünüge göre iki girketarasmda rekabet devri iki adama" artik sona ermigti. Kuveyt'e vanglan üzerinden çok geçmeden bir pazar sabahi, bu iki adam kendilerini yörenin küçük kilisesinde yan yana oturup Amerikall papazm yönettigi ayini dinler bulbahsiydi ve papaz tam "Kalpleri temiz olantari takdis dular. O günkü ayin incil'deki ederim" dedigi an Holmes'in yerinden kallup Chisholm'udirsegi ile dürterek "Nihayet sen ve ben kalben birbirimize karpi temiziz"diye fisddadigi görüldü. Ne var kí igler henüz tamamlanmamigtl.Seyh.Ahmed imtiyaz teklifçilerinibirbirlerine dügürmekte gayet ustaydi ve bu konudaki tartigmalanbaçanyla yürütüyordu. Ayrica, Irak, Iranve Suudi Arabistan'daki slyasi geligmelerve imtiyaz partlan konulannda iyi istihbarat ahyordu. Londra'nm Isran sonucunda elde edilen Ingiliz egemenligiiçin imzalanmig anlasmadan da hiç hognut degildi. Ancak yine de SeyhAhmed 23 Aralik 1934'te, istediklerini elde etmig olarak, yetmig beg yll için imtiyaz tamyan.anla§may1 imzalamigttr. Anlagma Kuveyt Petrol Sirketi'ne eyh'e 35.700 pound (179.000dolar) ön ödeme öngörüyordu. Aynca ticarete yeter miktarda dolar) da para alacakti. Petrol bupetrol bulununcaya kadar senede en az 7150 pound (36.000 dolar) 18.800 pound (94.000 lunduktan sonra senede en az veya biraz daha fazla para alacak, Londra'daki Kuveyt Petrol girketi hacmine göre saptanacaktt. tembu miktar bulunan petrolün öldügü 1947 tarihine kadar bu Holmes yll olan silciligine Seyhcan dostu Frank Holmes'i atlyor, "iki
"ingilizler'in
"cennetten
"hog
"mutluluk"
görevdekallyordu.
Tam Ísabet bir buçuk yll sonra imzalanmigti. O güne gelinceye kadar Kuveyt imtiyazi,Suudi Ìmtiyazi'ndan da California StandardOil, çoktan Suudi Arabistan'da faaliyete geçmig,imtiyaz almasi için Calianlamma gelen Casoc'u kurmugtu. îdari karargâhlarsa Cidfornia Arabistan Standard Oil Sirketi 286
de'de balkonlu, kendi elektrik jeneratörü olan yüksek bir binadaydt. Bu yerin mal sahibi H. St. John 8. Phílby'in ta kendisiydi. 1933 Eylül ayinda ülkenin öbür yamna Ameríkah Jeologlardan ilk ikisinin beklenmedik bir anda geldigtgözlendi.Bunlar Bahreyn'den motorlu bir araçla gelip Jubailkasabasina inmiglerdi. Y0ceninyerli halkma yabancillklanm mümkün oldugunca hissettirmemek için sakal birakmig, Araplarmki gibi saÇkestirmig, onlar gibi giysiler giymiglerdi. Sabahm erken saatlerinden baglayarak akgamakadar çölü gezipdolagtilar Ye ilk incelemelerini tamamladilar. Birkaçgün sonra bu defa Bahreyn'deyken casusluk yetenekleriyle saptadiklart ve petrol bulundugu anlagilan bir noktaya geldiler. Burasi petrol potansiyeli vaat eden jeolojikyapit Dammam Kubbesi'ydi. Görünügteterk edilmigbir kum çölünü ve çiplak bir kayayi andiran bu yer Babreyn'de Socal'mpetrol buldugu benzer yapita sadece yirmi beg mil uzakliktaydi. Jeologlar isabetli petrol kaynagt" olduguna inanarak 1934 yazmda kaziya bagladilar. Jeolog, buramn mühendis ve ingaat mühendislerinin gereksinimi olan her yey,ylyecek ols'un, araç gereç olsun, Los Angeles yakmindaki San Pedro'yakadar uzanan bir hat üzerinden getirtiliyordu. Ne var ki ilk günlerdeki iyimserlige karym DammamKubbesi'nin isabetli kaynak" olmadigi gözlenecekti. llk açilan birkaç kuyudan hiçbirinden bagarih sonuç almmamig, kuyular kuru gikmigti.En iyi kuyu zannedilenlerden bile olsa olsa çok küçük petrol ve hava zerresi ç1kmig,ticari petrole "tam
"tam
benzer hiçbir geye rastlanmam17ti. Eu yllt izleyen birkaç sene içinde bölgeye daha bagka Amerikall jeologlarda geldi. Btnilar çölü didik didik ederek taramayaplyor, bir yerden ötekine giderkendeveye biniyorlardL Deveyle yapilan bu yolculuklarda jeologlaraon koruyucu ve aynca rehberler eglikederdi. Çaligma partlan çok çetindi; gündüzleri tsi 45 d.ereceye kadar yükseliyor, gece olunca da dondurucu bir sogukçik1yordu.Bir taramagezisinesözgelimi Jubail'deneylülde çikildlysa,dönüg izleyen haziran ayindan önce mümkün olmuyordu. jki yer arasindaki mesafenin ölçümünde, veya metre" sözcükleri kulan11maz, ölçü deve günleriyle ifade edilirdi. Jubail'denüç haffa uzaga, çölün tam ortasma vardiklarmda artik yiyecek yüklü develerin celan ve Katar kuglarmi avlaylp yerler, bazen de oradan geçen bir bedeviden beg riyal (yaklagik 1,35 dolar] kargillgi bir koyun alip Bu kargm yerlerdi. sismografinin yeni tekniklerindenyararlanmayi ihmal etmez, uçalda partlara ülke üzerinde hava taramasi yaparlard1.Eu taramalardatek motorlu Fairchild 21 kullant11r,uçaginzemininde aç11migbir yerden yüzeyin fotografi gekiliiken, çöl sicagina dayamkh oldugu için her zaman, özel olarak imal edilmig Kodak marka film kullamlirdi. Uçaklar birbirinden alti mil aralikladüz hat halinde paralel uçarlardi. Su ara, jeologlaroturduklan pencere kenarmdan digar1yiseyreder, üç mile kadar olan mesafe içinde, görebildikleriher geyin,her yönden resmini çizerlerdi. Jeologlarzaman zaman petrol oldugunu gösteren igaretlere rastlasalar da bunlar ret" olmaktan öteye gitmezdi. Su aragtirmalar sürüp giderken Socal'inSan Francisco tegkilatigiderek proje konusunda endigelenmeye bagllyordu. Suudi imtiyazi konusunda çok degigik ruh hali içindeydiler. Öyleki, bir Socal yetkilisinin ifadesine göre, zaman zaman açikça, "Acaba bu Suudi konusundan vazgeçip harcadigimiz 10 milyon dolan zarar hanesine yazip konuyu unutsak mi?" diye ciddi ciddi soruyorlardi. Ne var ki bu da her geyiçözümleyemezdi,çünkü ortada bagka bir korkutucu olasilik daha vardi; ya Socal petrolü dünyamn dagitimma elverigli olmayan bir yerinde bulunursa? Ya petrol, dünya petrol pazarlannin bütün öteki globalekonomiler gibi petrol"den yakmip kivrandigt depresyon günlerinerastlarsa? Diger bir anlatimla, Socal, Arabistan'in çöllerinde gerçekten petrol bulacak olsa bile, durum ne olacakti? "mil"
"kilo-
"iga-
"agtn
Mavi Hat Anlagmasi Aslmda Socalbu sorunun yabancisi degildi. Bahreyn'deki bagarismdan sonra o yüzden ortayaçikan sorunlan iyi biliyordu. Bahreyn'de mevcut üretim kapasitesi günde 13.000 varildi. Potansi287
yel kapasitenin de günde.30.000 varil olacagi öngörülüyordu. Ancak pazarlara aç1h; kapisi olmadigmdan,1935 yllmm ilk yarismdaSocal Bahreyn'deki üretimini günde 2500 varile indirmek zorunda kalmigti. Avrupa'daki rafineriler Bahreyn-ham petrolü gibi yüksek sülfür içerikli petrolü igletmeye müsait olmadigi için dogrudan Avrupa rafinerilerine ham petrol satmada güçlük çekiyordu. Socal,NewJerseyStandard Oil,Shellve Anglo-Pers girketlerinepazarlamaanlagmasi yapmak için müracaatetmigse de, müracaati kabul gärmemigti.Socal'a daha bagka data istikrarholan bir geygerekiyordu.Bunun kendisine ait ortak bir tegekküloldugunu anlayarak harekete geçti. 1936 yllminilk günlerinde, moralsiz ve ümidini yitirmig olan K.R. Kingsbury, Socal bagkaDillon'daki yatinm bankasmm bagkani JamesForrestal kiNew olarak YorkCity'ye geliyordu. m da Socalgibi bir.problemi oldugunu ve buntm Texaco'nun saca "King" diye amlan Kingsbury ile Problem guydu: Socal'inAfrika ve Asya'da etmigti. en az Socal'inki kadar ciddi oldugunu fark Dogu Yanküre'de de sistemi yürütecek kendine halde bir kapsamh pazarlama gebekesioldugu ürününü Amerika'dan sevk ediyordu. Ortadogu kaynakh petait ham petrolü yoktu, bu yüzden ileriki potansiyeli bulmadigt sürece Texaco yillarda pazarlanrn ve parasmi kaybetmeye mahrol kûmdu. Artik Forrestall'e tüm açikhglyla belli olduguna göre bunu önlemenin yolu Socal'in düük mallyetli ham petrol potansiyelini Texaco'nun Dogu Yariküresidagttim sistemine baglamakti. Bu, her iki girket için de mutlaka yararli olacakti. . Ancak, bu nas11yapilacakti? Forrestal, Dillon'un ve Read Sirketi Bagkan Yardimcisi Paul Nitze'nin yardimtmsaglayarak büyük, yeni bit igletmenin kurulmasi için bir plan yapti. Socal ve Texaco yeni kurulug için "Süvey; dogusundaki tüm varhklanm" seferber etmeyi kararlagtirdi. Buna kargilik igletme üzerinde kârlan egit olacakt1.Socal Bahreyn'deki ve Suudi Arabistan'daki imtiyazlarlyla yetinmeyip Dogu Hint Adalan'ndaki bir imtiyazim da ortaya koyuyordu. Ortak lyletme Texaco'nun Afrika ve Asya'daki yaygtn pazarlama sistemini de devralacakt1. Bu iki girketin dtyndaki girketlerseKizil Hat konumlanm muhafaza etmekte Serbestti. Socalve Texaco ise kendi konsolide bölgelerini "Mavi.Hat" dedikleri çizgiylesaptlyorlardi. Yenikurulan ortak girket hem Bahreyn üretimi için hem de Suudi Arabistan'da soCaltex (eskiCalifornia-Texas Sirketi) nunda bulunabilecek herhangi bir petrol için çikigkapis1bulmakla yükümlüydü. O güne kadar Bahreyn'in petrol pazarlarindaki yikici etldsinden yakinan uluslararasi girketler, Socal'in Texas'la anlagmasiyla bu durumdan kurtuluyorlardt lPC ise Socal'in Bahreyn'deki faallyetierinin siktigtm" söyleyerek yakmmaya devam ediyor, satin almaya çahvermeyecegini" pazarcilik açismdan bir d iger kurulugun gacagini söylüyor", tedirginlik sonuçta ingiltere'nin çikarlariaçisindan lyi sonuç verecegini savunuyordu. Eu igletme, savma göre da olsa istíkrar saglayacakti"; Caltex'in kurulmasi da iyi bir igaretti. Suudi Arabistan'da bulunacak herhangi bir petrolünidare edilebilecegini, mutlaka fiyatlan alabora etmesi gerekmedigini gösteriyordu. KompuKuveyt'e gelince, o zaten Anglo-Pers'in ve Gulf'm güvenilir ellerindeydi. "kendilerini
"can
"fazla
"az
I I
Kegif Kuveyt'te petrol aramalan 1935 yihnda bagladlysa da, sismik çabgmalarancak 1936'da baglamigt1. Kuveyt'in güneydogusundaki Burgan arazisi bölgenin petrol apsindan en çok gey vaat eden yötesi olaraksaptanmigtl.Nitekim bu bölgede 23 Qubat1938'de en beklenmedik bir anda petrole rastlanmig, petrol büyük bir güçle figlormigti. Sonuçta burada petrol kesfi yapilmig ve keglin ölçümü için petrol yatagmm hemen bitigigtnde bir kum rezervuan kurularak petrolün hiç içine akmasi saglanmig, sonra da petrol atege verilmigti. Alevler içinde yankesintisiz makta olan petrolün çikardigt isi o denli yogundu ki rezervuarm kum duvarlan aniden cam tabakalarma dönügüyordu. Durumu gözleyen Anglo-Pers ve Gulfyöneticilerini bu durum çok rahatlattyor, derin bir nefes almalarmi sagllyordu. Bínbagi Frank Holmes sevinçten uçar gibiydi. -rezervuar
288
Dasman Saray1'ndaki ¶eyhAhmed ise artik kültür incisi konusunun ekonomiktehdidindenkur tuldugunudügünüp huzura kavuçuyordu. Arada geçen zaman içinde SuudiArabistan'da petrol aramalari yapillyordu, ancak bu aramalar ardi ardma düg kirikliglyla sonuçlamyordu. Bu durum Socalyönetim kurulunu giderek daha çok tedirginedip, hareketsizlige yöneltiyordu. 1937 Kasimi'nda, Socal'inyabanci üretimden sorumlubagkani Arabistan'a telgrafçekerek kesin bir emir verdi. Bundan böylehlçbir proje önce ayrint111bir tekliflebagvuruda bulunulmadan ele almmayacakti. Aradan bir süre geçiyor, 1938 Marti'nda Kuveyt'teki petrol keyfinden birkaç hafta sonra bomba gibi bir haber çevreyisaFlyordu. Dammam noktasmdaki 7 no'lu kuyuda, 4727 feet derinlikte büyük petrol potansiyeline rastlanmigtil lyte,nihayet beklenen an gelip çatmig,Dammam'daki 1 no'lu kuyuda sondaja baglandigi tarihten yaklagik üç yll sonra, petrol keyfi gerçeklemigti. Art1k IbníSuud ve Suudi Arabistan'a gans kapilan açilmigti. Kralligin birlik ve bütünlügü bundan böyle Mekke'ye hacca gidenlerin say1smdakiinig çikiglarabagh olmayacak, bundan etkilenmeyecekti. SuudiArabistan'daki petrol kegfibu ülkede imtiyaz alma çabalanm giddetle körükleyecek, bagta Irak Pettol Sirketi olmak üzere Almanya'nin, Japonya'nmve Ìtalya'mnilgisini çekecekti. Öyleki bu ülkeler imtiyaz konusunda lrak Petrol Sirketi'nden.bile daha hirshydi. Gözlemcilere göre güçÌü devletler SuudiArabistan'da kazi hakla almak için sanki birbirleriyle ittifak halindeydi. Bu ara Japonyaverilecek bir imtiyaz ve TarafsizBölge'de Kral'a hisse verme kargiligmda, o günün kogullarma göreçok büyük sayllacak paralar teklifedlyordu -Suudi Arabistanli bir memurun söz1eriyle teklifedilen toplamrakam boyuttaydi."- Japonlarbu ara IbniSuud'a klasik samuray askeri armasiolan ancak büyük cüsseli hükümdara fazlaca küçük gelen bif zirhi armaganolarak vermigti. Ìmtiyazyangina katilanlardan bir ba kasi da Almanya'ydi. Bir karig büyüklüolsun imtiyaz koparma ümidiyle Almanlar Bagdat'taki elçilerini Suudi Arabistan'a ahyor, . günde burada daimi temsilcilikkuruyordu. Suudiler'lebir de silah anlagmasi pegindeydiler. Italyada imtiyaz için Suudiler'e devamh baski kampanyasi uyguluyordu. Ancak 1933 anlagmasma sonradan eklenen gizlibir maddeyle "Casoc"Sirketi hakkma sahip oluyor,bu Suuditopraklarmda hakki 31 Mayis 1939'dabagarlylauyguluyordu.Tüm imtiyazm toplamsahasmi440.000 milkareye, diger bir deyigleAmerika Kitas1'ninaltida birine egit bir düzeye ç1kanyordu. Kugkusuzbu vefa kargiligimn bir ücreti olmallydi. Bu ara Suudiler'inparasal ihtiyaçlan dag gibi büyüyor, Socal birbiri ardina Kralligaborç veriyordu. Zamanla bu borç tutan birkaç milyon dolan bulacakti. Ne var ki bütün bu paralar bazi geylerinbeklentisiyle ödenlyordu. 1938 Marti'nda 7 no'lu kuyuda yapilan keyifyeni bir çiglraçmigti. Dahran'da kentin ihtlyaç duydugu endüstriyel, idari ve yerlegim çahymalarma yerveriliyor,bu konuda birçok faaliyetyap111yordu.Su çaligmalar,sonunda Dahran Amerikan orta-simfmmyagadigtbir banliyö, çöl ortasinda mümbit bir vaha haline gelmigtit 7 no'lu kuyuda petrole rastlanigtndan hemen sonra bir de boru hatti ingaatma baglanmigtl.Boru hatti petrol bölgesini, yükleme bölgesi olarak seçilen kiy1ya,Ras Tanura'yabaghyordu. 1939 Nisan ayinda dört yüz arabadanolugan ve içlerinde Kral'm ve muhtegemmaiyetinin de bulundugu büyük bir kafile çölü agarak Dahran'a ulaglyor, burada 350 çadirlikbir kamp kuruyordu. Bütün bunlar SocaltankeriD.G. Scofield'in ilk petrol yükünü almak için Ras Tanura'ya geliginedemyle yapihyordu. Kral lbni Suud törende bizzat bulunup, pompanm vanasim çevirmig, böylece SuudiArabistan digma giden ilk petrol damlacigi vanadan akip ülke.digma çikm1gt1. Socal, yapmigoldugu kegfin bütün Ç01bölgesine yayilmasmda acele ediyordu.Su nedenle birbiri peginden kuyular açillyor,kazilan kuyularm birinde, on bin feet derinlikte çok büyük petrol rezerví oldugunu gösteren igaretlere rastlamyordu. Su ara 1940 yllinda üretim günde yirmi bin varili buluyordu. Belirtilere göregelecektedurum daha da lyi olacakti. Ne var ki tam bu sirada IL Dünya Savagipathyordu; 1940 Ekimi'nde italyanlar Dahran't bombaliyordu. BombalamaBahreyn'i hedef aldigi Dahran'm yanhghkla bombalandigt sözde söylenecekti. Bu olaydan ve nin birkaç ay sonra, Ocak 1941'de Ras Tanura'da yeni, küçük bir rafineri ingaatma ba landlysa da "astronomik
"tercih"
i
sonu gelmeyecek, haziran aymda kapanacakti. KompuKuveyt'te de savagnedeniyle.igler asklya ahnmigti. KuyularmAlmanlar'm eline dügmesínden korkan Müttefik hükümetlerin emtiyleKuveyt'teki kuyulatin içi çimentoile doldurulup igler durumdan çikanlmigti. Suudi Arabistan'da da durum hemen hemen aymydi, petrol operasyonlarirun çogu durduBölgede sadece küçük bir ekip birulmuy, burada çahganAmerikah iççiler evlerinegönderilmigtí. rakilm14ti. Bunlai Bahreynrafinerisini beslemek için günde on iki ila on be; bin varil petrol üretiyükümlüydü. Bunun diginda tüm faaliyetlerertelenmig, igletme tümüyle mini gerçekleptirmekle hareketsizlige terk edilmigti.Diger yerlere gelince,buradayagayanlarSuudi Arabistan petrol potansiyelininne olabilecegi, ne anlama geldigiüzerinde hesaplar yaparken,ülkenin petrol rezervleri de siyasi güç oyunlanmn odak noktasi oluyordu. Siyasi güç ugruna oynanan bu oyunlar California Standard'm, Kral Ibni Suud'un ve hatta bir vakitler Kral'm kafasmayeralti servetleri fikrini sokan Philby'nin bile hayal edemeyecegi kadar çok ve yogun entrikalarla doluydu. l930'lu ylllarda Jack Philby Suudi Arabistan'daki faaliyetlerinden bir hayli refaha kavugmugtu ve bu ülkedeki cografi incelemelerini de hâlâ sürdürmekteydi. II. Dünya Savagipatladiktan sonra Ibni Suud'la Siyonist hareketin lideri Haim Weizmann arasinda Filistin'in bölünmesi konusunda arabuluculuk yapmak istediyse de bu girigimi sonuç vermedi. Philby'nin Ingilizler'e duydugu olumsuz duygular hafiflememigti. Müttefik kuvvetlere ac1 elegtiriler yöneltiyordu. Bu yüzden Hindistan'a yaptigi bir seyahatte tutuklanipingiltere'ye gerigönderildiveorada hapsedilip alti aya mahkûm oldu. Savagingeri kalan ylllarmt piirve basilmamig kitaplar yazarak, zaman zaman da ikinci derece önemli siyasi olaylara deginerek geçirdí. Savagbittiginde tekrar Suudi Arabistan'a dönüyor, orada Kral'm danigmam oluyordu. Damqmanligtsirasmda yeni petrol taramalgn yapmig, yeni birçok kitap yazm1; ve hiç kugkusuz, o sava; sonu karmagasmda, kârh ticaret igini sürdürmügtür. Kral'm kendisine tamptirdigtgenç bir kadindan altmig beg yagmdayken bir kez daha baba olmugtur. Kral lbni Suud'un ölümünden sonra Philby, ÍbniSuud'un oglu Kral Suud'u para harcamadaki savurganhgl nedeniyle elegtirmig,bu nedenle de SuudiArabistan'dan kovulmugtur. Ancak birkaç yll sonra yeniden ülkeye dönmesirie izin verilecekti. 1960 ylimda oglu Kim'i görmek için Beyrut'a giderkenyolda hastalamp acele hastaneye kaldinlacakti. Yaçami bu denlí olaylarla dolu ve renkli geçen, cüretti davramplan ve dramatik görünümüyle iz birakan bikbu adam artik hastane yatagmda bilinçsiz yatiyordu. Bir an için komadan çikip ogluna tim" diye f1sildayacak,sonra da sonsuzluga kangacaktt. Philby Lübnan'da bir MüslümanmezarligLna gömülecek, oglu Kim mezar tagmasade bir yazlyla gunlanyazdiracakti:"Arap Petrol Arayicilarmm En Büyügü." Bu arada BinbagiHolmes'den yani "Abu al-Nafttan" (Petrolün Babasi'ndan) söz etmek gerekir. Acaba o ne haldeydi? BinbagiHolmes için hiç kugkusuz Arabistan petrol serüvenini ilk hayal eden, olugturan ve geligtiren adamdi denebilir. 1940'lann ortalannda, Arabistan petrol rezervlerinin degeri ilk anlagildigtgünlerde, Holmes'e apaç1kbir soru sorulmugtu. O strada Kuveyt petrol temsilcisiolarak Londra'da bulunan Holmes'e yöneltilen soru guydu:Nasil oluyordu da dünyamn önde gelen petrol jeologlanmnittifak halinde Arabistan'm oldugunu söyledigl günlerde Holmes bu topraklardapetrol oldugunu bilmigti?Bundan nasil bu derece emin olabilmigti?O bir maden mühendisi olarak tahmininde yanilma payt oldugunu bilmek zorundaydt Ancak o, bu olasiligahiç yer vermemig, iddiasmda neden Israr etmigti? Holmes bu soruya çok basit bír yamt verlyordu. Parmagmm ucuyla burnuna dokunacak, "I;te benim jeologumbu oldu" diyecekti, "çok
"kuru"
290
I
BÖLÜM ÜÇÜNCÜ
SAVAVE STRATEJI
16
Japonya'yiSavaga Götüren Yol
18 Eylül 1931 tarihinde,Çin'inyari bagimsiz eyaleti Mançurya'dakarargâh kurmug olan Japon
imparatorluk Ordtitu'na bagh askerler Güney Mançurya demiryollarma kargt bombah
.
bir
saldin-
ya geçiyordu. Görünüge göre bombah saldin fazla bir tahribat yapmamigt1;raylarin sadecebir metre kadarlik kismi zedelenmigti. Tahribat göz ardi edilecek kadar az oldugundan hizla gelen bir tren tahrip edilmig losimdan hiçbir güçlügeugramadansadecebirkaç dakika rötarla rahatça Demiryollan tegkilatiJageçebiliyordu.Bombalamakasten bu derece az zararla geçigtirilmigti. yükponlar'm kontrolünde oldugundan fazla zarardan kaçmilmig, bunun sorumluluguÇinliler'e lenmek istenmigti. JaponOrdusu Çinkuvvetlerine kargisaldiri düzenlemek istlyordu. Bunu yapmak íçin bahaneye ihtiyac1vardi ve bu da suÇuÇinliler'e yüklemekte saglanmig'oluyordu. Böylece Mançurya hareketi baçlam1; oldu. Bu hareket Japonyatarihininyazdigi ve savag bitiminde Japonlar'm"KaranliklarmVadisi" diye andigiçagagirigisimgeler. JaponyaMançurya'da ekonomik ve siyasal alanlardabirçok imtiyaza sahipti. Bunlar arasmda 1895'te Çin'e,1905'te Rusya'ya kargi kazanmig olduguzaferlernedeniylekendisine verilen kuvvet bulundurma hakkt" da vardi. 1920'llyillarmsonuna gelindigindeJaponlarMançurya'da tam kontrol sahibi olmak istediler. Japonhalki bu fikrikuvvetle destekledi. Artik Japonlar, bir Bagbakan'm "Japon'un yagam çizgisi" dedigi bu eyaletintam kontrolünü istiyordu. Japon adalari arúk kalabalik Japon halkimn ihtiyacma yetmedigindenMançurya yeri" olarak kullamlacak, ayrica gerekenhammaddeyi saglayacakti. Bagkabir sebep de burada Japon askeri kuvvetlerinin kongglandinlmak istenmeslydi. Mançurya'mn cografi konumu Japonya'nm güvenligi açismdan bu eyaletin Japonyakontrolünde olmasmipartkopuyordu. Aynca Japonlarartik Sovyetkomünizminden ve Çinnasyonalizminden gelençiftetehditlerdenkorkar olmugtu.Kendi kanilarmca, süper güçler Pasifik konusunda Japonya'dangiderek daha çok kugku duymaya baglamigtt ve bu da.Japónya'nm yirmi,otuz yll gibi.kisabir süre hem askeri hem de ticariaçidan muhtegem bir varlik olarak parlamasmdanileri geliyordu.. "askeri
"barmma
Japonlar'aGüvenmeli miyiz? 1923'te, BirinciDünya Savagiylllarmda Donanma BakanhgiYardimeisiolan FranRlín D. Roosevelt, zamanm akimina uyarak "Japonya'ya Güvenebilir miyiz?" baglikhbir makale yazmigti. Makaldigt sürece asil görevi Japonya'yla kalenin tamtim yazismda, editärler Roosevelt'i olaylanndan gok savaga hazirlanmak olan adam" diye tamtmiglardi.MakaledeRoosevelt, evvel, tüm dikkatlerin Amerika ile Japonyaarasmda muhtemel bir savagtaodaklandigm1;bunu tahmin için müneccim olman,mgerekmedigini,savagm yaklagmakta olduguna mutlak gözüyle bakildigmi" sõylemigti. Simdi1923 yihnda,çlkacakbir savagm askeri bir kördügüme dönügebikaderini tayin eden faktörün iktisadi kogullar olaCB Lm" söylülecegini, daha sonra da yordu. Bu inancma ragmen Roosevelt "Japonya'yagüvenmeli miyiz?" sorusuna yüksek sesle "iktidarda
"1914
"savagm
i
olumlu cevap vermigti. Açiklamasma göre, Japonyadeglçmigti.Uluslararasi arenada üzerine aldigi yükümlülüklere saygi gösteriyor, Anglo-Amerikan savag-sonu kurallanna uyum sagliyor, aynca Pasifik için söylenen "Japonya'yada bize de sonsuza dek yetecek kadar bol ticariyer var" sözünü benimsemig görünüyordu. íçIer duRoosevelt'in koydugu bu teghis 1920'li yillar boyunca dogru çikti. Japonya'nm rumda bir parlamento sistemi vardi. 1921'de Washington DenizcilikKonseyi'ndeJaponya,Birlegik Devletler ve Íngilterearasmda bir denizcilik yang1 tertiplenmesikararlagtinl1yorve o günden sonra da Japonyakendi güvenligini Anglo-Amerikan güçlerle igbirligiyapmaya bagliyordu. Ne var ki bu igbirligi ancak on sene kadar yaçayabilecekti. Japon askeri gücü, öncelikle de ordu, hükümet üzerinde egemenligi ele geçirecek, JaponyaDogu Asya'da imparatorluk kurma amaclyla yayilmaya baglayacakti. Bu konudaki amactda batili güçleri,kendi deyimiyle büyük Dogu Asya Refah Projesi" dedigi projenindipinda birakmaktL Japon tutumundaki bu ani dönügün kugkusuz birkaç nedeni vard1. Bunlardan baghcalan Büyük Depresyon ve dünya ticaret hayatmm çökügüdür. Bu iki faktör Japonya'yaçok büyük ekonomik zorluklar getirmig, ayrica hammadde yoklugu ve uluslararasi pazarlann kapanmasmdan daba çok etkilenmesine neden olmuytur. Aym zamanda ordu ve toplumunõnemli kesimlen agiri bir nasyonalizm, manevi huzursuzluk, saldirganlikgibi duygulara kapilmigt1.Japon kültürünün ve emperyalist kurumlann üstünlügü glbi mistik inanç íçindeydiler. Kendileri digmdaki süper güçlerin Japonya'ylikinci simf konuma getirmeyeve Asya'daki hakkmdan yoksun birakmaya azmettigine inanmiglard1. Kanaatlerine göre onlar bunu kasten yapiyordu. Bu ara ülkenin Bagbakan'1,Amerika ile Ingilterearasmdaki denizcilik anlagmasmmdaha kapsamli hale getirilmesi yanhsi Osachi Hamaguchi 1930 Subatseçimlerindede büyük bir zafer kazamyor ve bu lyiye igaret sayihyordu. Ne var ki Japonya'mnBirlegikDevletler ve ingiltereile igbirligi yapmasma fevkalade öfkelenen bir Japongenci Hamaguchi'yi Tokyo'daki tren istasyonunda vuracak, bu hareket birkaç ay sonra Japonya'dayabancilara kargi çok güçlü bir muhalefetin geligmesineyol açacakti. Hamaguchi bu suikastten sonra hiçbir zaman tam anlamtyla iyi olmam1;ve 1931 ylhnda ölmügtür. Hamaguchi'nin ölümüyle igbirligi ruhu da yok oluyor, onun yerini "Suikast yoluyla hükümet olma" hareketinin besledigi agtn milliyetçilik akimi ahyordu. Daha sonra Japonya Mançurya'yi kukla bir devlet haline getirecek, bu kukla imparatorluga da bagligüran olarak evvelce tahttan indirilen Puyi'yi getirecekti.Durumu gözleyen Cemiyeti Akvam Japonya'yieleptirince, Japonyabu örgütten aynlacak ve ileride kendisini felakete götürecekolan yolda tek baç1na ilerlemeye baglayacakti. "daha
Asya'ya Yeni Düzen llerikibirkaç yllda Tokyo
"misyon"
ve "Dogu Asya'da özel sorumluluklar" üzerindeki istek ve
iddialanm yogunlagtinrken Japonsiyasi hayati da entrikalata boguluyor, ideolojik hareketlere ve liberalizm, kapitalizm ve demokrasiyi zay1flikve dügkünlük olarak gören ve bunun için de kina-
ylp reddeden gizli topluluklannvarligma tamk oluyordu.Japon görügüne göre, savastaimparator ugruna ölmekten daha soylu hiçbir yey olamazdt Yine de, Japonaskeri kanadinda, 1930'lann ortalarmadogru bagka türlü dügünen birkaç kipiyede rastlanmamig degildir. Bu kipiler askeri . alanda çagdaglagmano imparatoriçin õlmekten daha pratik oldugu kamsmdaydL Bu nedenle
bir savunma sistemi" kurma çabasmayönelmiglerdi. topyekûn savagdoktrinini ilan edip Su çabalarmdaülkede ne kadar endüstriyel ve askeri kaynak varsa hepsi birden bu çirkin amaç ugruna kullanilmig ve heba edilmigtir.Su subaylar içinde BirinciDünyaSavagi'ndaAlmanya'nin yenilgisille yakmdan tamkolmuy veya bu yenilgiyi incelemig olanlar,bu ülkenin ugradigtyenilgl yi kismen hammadde yokluguna ve bir de Müttefikler'in deniz ablukasma dayanmaktaki yeter-sizligine baghyordu. Kendileri ise, üzüntüyle fark ettikleri gibi, bu konularda Almanya'dan da "milli
294
Japonya,potansiyel açidan kendine
özgü ciddi bir sorunla kargi içindeydi. bir yokluk Petrol, Japonya'mn kargiyayd1;petrol kaynagt yönünden neredeyse tam toplamenerji tüketimininsadeceyüzde yedisini aldigt halde stratejik önemi itibarlyle gerekliydi. Mevcut petrolün çogu askeri güçlerce ve nakllye amacyla tüketilmig durumdaydi, 1930'larm sonuna dogru Japonyatükettigipetrolün sadece yüzde Tsini kendi bagma üretebiliyordu. Geri kalan ihtlyaç digandan, yüzde 80'i Birlegik Devletler'den,yüzde 10'u Dogu Hint Adalan, Hollanda kesiminden ithal ediliyordu. Ancak Amerika Asya'daekonomikoldugu kadar siyasal bakapi" politikasi izledigine göre bu politikaJaponya'ninemperyalist hirslanyla kimdan da ters dügtügü lçin Amerika Pasifik'te Japonya'mnen muhtemel dügmam olmaya adaydi.Durum böyle olduguna göre, bir savag olgusunda Japonya'mnsavaggemilerine ve uçaklarma yakit verecek petrol nereden temin edilecekti? Bu sorun JaponOrdusu ve donaninasi arasmdaciddi bir bölünmenin ilk kivilcimim tutugturmug,bu da Japon politikalannin saptanmasmdave geligiminde en etkin faktõr olmugtur. Ordu çabalanm Mançurya, Kuzey Çin,lç Mogolistan konularma ve Sovyetler Birligfnden gelen nanshin" doktrini geregince gücünü satehdide yöneltmigtL Donanmaise gözleríni Kuzey Hint Adalan Hollanda kesimine, hücum" yöneltmíç, güneyde çabasma vunma, Malaya'ya, Çinhindi'ne ve Pasifik'teki birkaç küçük adaya çevirmigti.Donanmamn böyle davimparatorluga nedeni güvenilirdogal kaynak ve öncelikle de en temel ve en mutlak ranmasmm petrolü ihtiyact olan saglamakt1.Aralarmdaki görüç aynhgtna ragmen ordu ve donanma belirli bir konuda, yani en temelamaçlanmngerçekleymesinde fikir birligi yaptilar. Bu en temel amaç varolug" esprisi içinde "Emperyalist Yolda" yeniden inga etmek, Asya'yi refah" ve bir anlatimla bagka Japonyakontrolü altmda yeni bir Asya kurmakti. 1930'lu yillarm bagmda, Mançurya olayimn hemen ardindan, Japon hükümeti kendi gereksinimi için petrol sanayiiüzerinde egemenlik kurma yollan aramigt1r.lç pazarmm yüzde altmigliki battli girket-"Rising Sun" ve "Standard-Vacuum"- tarafindantutulmu tu. "RisingSun" baghydt. Ötekiadi "Stanvac"olan "Standard-Vacuum" ise Jersey'e ve Hollanda Kraliyet-Shell'e baghydi ve girketinUzakdogu operasyonlarmi yürütüyordu. lç paNew York StandardSirketi'ne zarlarm geri kalam petrollerini degigikAmerikali üreticilerden ithal eden yaklagik otuz Japongirketinin elindeydi. Pazar durumlanm geligtirmek isteyen Japon ticaret firmalarmm da destegini alan askerler, 1934 yllmda Petrol Endüstrisi Yasasi'na bir girigyapmayi bagardt Bu, hükümete ithalatl kontrol yetkisi vermek; belirli girketler için pazar kotast ayirmak,fiyatlari saptamak ve satm alma zorunlugu lçin yetki vermek demekti. Yabancigirketlerden normal ticari çabgma düzeyi digmda alt1aylikenvanter tutmalan isteniyordu. Bütün bunlari yapmaktaki maksat apaçik ortadaydi:Japonyasahipliginde blr rafineri endüstrisikurmak, yabanci girketlerin rolünü en alt düzeye indirmek ve savaga hazir olmak. Bütün bunlara ilave olarak Japonyabagka bir amaca daha, kendi sömürgesi olan Manchukuo'da petrol tekeli kurmak, sonuç olarak da batth girketleri limon gibi sikip yok etme amacma yönelmigti. Bu ara, yabanci girketler sikihp yok olmaktaolduklanm fark etmede gecikmediler. Amerikan ve ingilizhükümetleri de Japonya'mnizledigt yeni, kisitlaylci petrol politikasmm kargistndaydl. Ancak, buna nasil tepki gösterilecekti?Bu soruya yanit bulmak için Washington, New York ve Londra, aralarmda konuqup ambargo konusunu gündemegetirdiler.Misilleme yoluyla yap11acakbir ambargo tam olsun ister kismî olsun- Japonya'yadaha az ham petrol verilmesini saglayacakti. Walter Teagle hem Digigleriyetkilileriyleve hem de Petrol idaresiBagkam Harold lckes'la konuyu görügmek için Washington'a gitti. Su arada birçok öneri ortaya atildt. Petrolcülerin fleri sürdügü öneri, ambargo konusunu hafifÇe ima ederek Japonlar'i ihmli zorlamakt1. Bu konugmamn Tokyo'ya ulagmasim, böylece Japon davranmaya ve b0ylece politikasmda bazi degigiklikleryapilmasim ümit ediyorlardi. 1934 Kasim aymda ingilizBakanlar Kurulu toplamyor,Digigleri Bakanhgl'mn tasvipettigi tutumu, yani "Japonya'nmpetrol politikadaha yetersizdi. Gerçekten de
"aç1k
"kuzeyde
"hokushu
"ortak
"ortak
-
-ister
"korkutmak"
295
sma kargi müinkün
olan e'n sert direncin gösterilmesi" tutumunu benimsiyordu. Eu tutumda gayri resmi olarak organize edilecek bir ambargoya hükümetin destek vermesi de vard1.Ancak, DigigleriBakam CordellHull'un, BirlegikDevletler'in böyle bir harekete destek vermeyecegikonusunda kesin demeç vermesi üzerine ambargo konugmalari, en azmdan o gün için son buluyordu. Bu arada, petrol girketlerive Japonyahükümeti arasmdaki baslalar ve gerilim glderek arttyor,bu durum 1937 yaz mevsimine kadar sürüp gidiyordu. Su tarlhteJaponya'nmtutumu birden degigti.
Karantina 1937 yllinda, 7 Temmuz u 8 Temmuz'a baglayan gece Beijingyakmmdakí Marco Polo Köprüsü'nde Japon ve Çinkuvvetleri arasmda sebebi belirsiz iki garip ÇatigmaOlmuytu. Bu tarihi izleyen birkaç hafta içinde iki tarafmbirbirine besledigi dügmanca duygular daha da bilenmigti. Su ara, Çinmilliyetçileri Japonya'yadaha fazla imtlyaz verilmesine kargi çikip muhalif bir tutum içine girdi. Milliyetçilerin lideri ÇanKay Sekbir demeç verip "Eger topraklanm1zdanbir kart; daha verirsek, hedefimize, yangimiza kargi bagtglanmaz bir suç iglemiç oluruz" demigti. Japonlar'a gelince, onlar kendi hesaplannca Çin'elyi bir ders vermek, ordusuna da bir darbe indirmek" karanndaydi. Marco Polo Köprüsü'adeki çatigmalardan sonra Çin,14 Agustos'ta ganghay'da Japon deniz istasyonunu bombalayacak, bunun üzerine JaponyaÇin'esava; "adamakill
açacakt1. Japonya,ekonomisini tam savag düzeyine getirmek için faaliyetlerini birdenbire hizlandirJaponyabu arada yabana petrol girketleriyle iligkilerinilyilegtirmek için de gayretsarf edim14t1. yordu. Japon hükümeti petrol rezervlerinin tahribigibi bir riski göze almak istemiyordu. Aynca, "Diet", yani Japon meclisinin olaganüstübir oturumunda seferberlik yasasi da kabul edilmig, SentetikPetrol Endüstrisi Yasasiyürürlüge girmigti. Yasa,yedi yll süreli bir plani kaps1yor,1943 ylhna kadar kömürden ç1karilmigsivt yakit olmak üzere-Japonya'nm 1937 tüketim -çogunlugu
ihtlyacmin yansma egit sentetik yakit üretilmesini amaçllyordu. Bu amaç, aç1kça görüldügü gibi hem çok hirsliydi hem de gerçekçilikten agin derecede uzakti. Amerika'nm resmi politikasi ve kamuoyu bagtndan berf Çin'itutmug,bu ülkeyi Çin-Japon Savagi'nda bir kurbam olarak görmüç ve desteklemigtir. Yine de BirlegikDevletler Japonya'ya uygulanmasi, ülkenin yalnizhga terk edilerek cezalandinlmasi yanlisiydi. Franklin Roosevelt'in sadece Donanma Bakam yardimcislyken yazdigt "Japonya'ya güvenmeli miyiz?" makalesininüzerinden on dört yll geçmigti.On dört yll sonra, Bagkan durumundaki Roosevelt artik'hem ülke içindeki politik baskilardan hem de yurtdiginda olugan önemli geligmelerden bikkinhk getirmig, yorgun dügmügtü. 1937 Ekimi'nde yaptigi bir konugmada dünyanm içinde bulundugu kanunsuzluk salgimmn yayilmasmi önlemek íçin bir politikasi gerektigine üstü kapali olarak deginiyordu. YangizeNehri'nde dört Amerikan gemisine yapilan bir hava saldirist sonunda Roosevelt Bakanlar Kurulu'na özel olarak ne kastettigini aç1kliyordu. "Karantina"dan kasti sava; ilan etmeye gerek kalmadan Japonya'ya kargi ekonomik yaptinmlaruygulamaktt.Ancak Bagkan, tarafsizlikmüeyyidesi ve Amerika'nm o y1llardabenlmsedigi izolasyon politikasi yüzünden bu fikrini gerçeklegtirme olanagt bulamamigtir. Öteyandan, Japonlar'mÇînlisivillere düzenledigi saldin raportan günden güne kabanyor, bu, Amerikalilar'm Japonya'ya olan olumsuz duygularmi daha da körüklüyordu. 1938'de gazeteler ve haber ajanslarmin yaymladigt resimler Japonlar'mKanton bölgesini nasil· bombaladiglRl gösterdiginde, Amerikan kamuoyu tamamiylaJaponlarm aleyhine dönecekti. Yapilan anketler Amerikan halkmin büyük çogunlugunun,Japonya'yahâlâ askeri malzemegönderilmesine kargi oldugunu göstermigtl.Ne var ki Roosevelt yönetiminin iki konuda korkusu vard1: Çoksert bir tutum izlemekle Japonya'dakíllimhlan büsbütün tahrik etmekten ve bir de bu hareketin daha "izolasyon"
"karantina"
"karantinadan"
296
yakin ve daha ciddi bir tehdit olan Nazi Almanyasi sorunundä Amerika'nin tepki yetenegini kisitlayacagmdan korkuyordu. Bu endigeler yüzünden Roosevelt yönetimiJaponya'yaihraç edilen ambargo" koymakla yetinecek, bundan daha ötesini uçak ve uçak motorlan üzerine yapmayacakti. Yasaldayanaktan yoksun olan D1gigleribu defa Amerikall imalatçtlara yaziyla bagvurup, Japonlar'abu tür mal satmamalarimisteyecekti. Washington'u alarmasürükleyen bagka bir sebep de, Japonyaile Almanya arasinda son zamanlarda bir yakmlagma olugtugunu ve bunun giderek güçlendigini gösteren igaretlerdl. Japonyave Almanya görünügte Sovyetler Birligi'ni hedef alan 1936 Anti-Komintern Pakt'a imza atmiglard1.Almanya, Birle§ikDevletler ve Ingiltere imparatorlugu'nakargi daha çabuk harekete geçmesiiçin Japonya'yabaski yaplyor, ancak Tokyo, Berlin'e de açikladigt gibi, vazgeçilmesi imkânsiz hammadde ve öncellkle de petrol gereksibu demokranimi yüzünden bu iki ülkeye bagimh oldugundan, baskilara kargi koyuyor, öne silere kargi olarak atilmaya hazir konumda olmadtgini" söylüyordu. Bu konuda Japonya'mntam bir çeligki içinde oldugugörülür. Tükettigi ve büyük kismi donanmaslyla hava kuvvetlerine giden petrolünçogunuAmerika'dan temin ediyor, ama buna karm Amerika'ya olan bagtmlihgmi en aza indirmek istiyordu. Bu bagimllhgimn bir savag halinde kendisini zaylf birakmasmdan korkuyordu. Ancak Tokyo'nun güvenlik aray141ve otonom olmak için attIgl adimlar, refah plani" için uyguladigi acimasiz tutum kendisini giderek Amerika'yla bir savagagötürüyor, bunun için gerekenkogullan hazirhyordu. Nitekim, 1930'lann sonlannda, Çinile arasindakisavagyüzünden petrole olan ihtiyact fazlalagmig,bu yüzden Amerika'ya bagtmliligt daha da artmigtt. Aynca, durumu daha karmagik yapmak istercesine döviz yoklugu yüzünden Japonyayaptigt ithalatin bedeli olan parayi ödemekte güçlükçeklyordu. Bu durum yurtiçi ekonomisi igin gereklimaddelerde kesinti yapilmasm1gerektiriyordu.Alman önlemler arasmda, petrol ve öteki yakitlarm vesikaya baglanmasi da vardi. Tüm bu zorluklar Japonya'nm sava; ekonomisi olugturma çabalarmizaylflatlyordu. Japonya'nmtemel gidakaynaklarindan biri olan bahkgihk sanayiine yapilan petrol tahsisatikaldmldigi için, bu igin yürütülmesi de artik tamamen rüzgâr enerjisine kalmigti. hareketlerine karç1artik tamamen 1939 yllma gelindiginde, BirlegikDevletlerJaponya'nm muhalif duruma gelmigti. Yine de Roosevelt ve DigíçleriBakam Hull orta bir tutum izlemekten yanaydi. Ne Amerika'mn agin sert önlemler alarak Pasifik'te ciddi bir kriz yaratmasmi, ne de fazla yumuçak davranarak Japonya'ya yeni saldin firsati vermesini istiyorlardt. En iyisi bu ikisi acasmda ortalama bir yol izlemekti. Ne var ki Amerikan kamuoyu aym görügtedegildi. Sonunda, Japonya'nmÇin'deki sivil kesimleri, özellikle de 1939 Mayisi'nda Chungking'i bombalamaAmerikan kamuoyunda bardagi tagtranson damla oluyor, Amerikan halkim önce gokeedip arsi kasmdan da büyük tepki göstermelerine yol açiyordu. Time dergisi yazarlarindan Theodora H. White bu olayi kapak konusu olarak dergisine altrken "Hava saldirilantarihinde kirilan en büyük rekor" diyecekti. Bu ara "American Committee for Non-Participation in Japanese AggressiAmerikan on" (JaponSaldinlarinaKatilmamaYanlist Kurumu) gibi dernekler Amerika'dan Japonya'ya yapilan tüm ihracatin kesilmesi için sert kampanyalar düzenleyecekti. Bir dergi olaydan 80z ederken, qu tammlamayl-yaplyordu: "Pilotu Japonyabuluyor ama; uçagt, benzini, petrolü ve savunmasiz Çinkentlerinin bombalanmasmda kullanilan bombalari saglayanda Amerika'dir." 1939 Haziram'nda yapilan bir anket halkm yüzde 72'sinin Japonya'yayapilan savag malzemesi ihracatma ambargo koyulmasmi istedigini gösterecekti. Roosevelt yönetimine gelince,ilgililer arasmdaen lyi tepki göstermegeklinin hanglsi oldugu konusunda sert ve uzun tartigmalaroluyordu. Bunlar arasmda her zaman güncel olan rudan ekonomik yaptirim" konusu da vard1.Ancak Amerika'nm JaponyaElçísi JosephGrew buna karplydi ve dogurabilecegi olumsuz sonuçlar konusunda hükümeti uyanyordu. Tokyo'dan gönderdigiraporda, Japonlar'm,batih güçlerce horlanmaktan ve hakaret görrnektenseher türlü yokluga direnmeye hazir olduklarim bildiriyordu. 1939 güzünde Amerika'ya yapt121 bir ziyaret"manevi
"henüz
"ortak
'
"dog-
297
te Elçi Grew iki kez Bagkan Roosevelt'le görügüyor ve bu konuda günlügüne qu izlenimini yaziyordu: "Bagkan'a görüglerimitüm açikligtyla izah ettim. Japonya'ya yaptinmuygulamaya kalktibunu s öyledim. Bunun kadar götürmemiz gerekecegini sonu da büyük olastlikan sonuna gimiz la savagtir. Bagkan'a aym zamanda gunu da açikladimki, Japonya'yapetrol vermeyi durdurursak ve Japonyamilli güvenligiaç1sindangerekli yeter miktarda petrolü diger ticarikaynaklardan saglayamazsa büyük bir olasihkla Dogu Hint Adalan'mn Hollanda kesimine saldiracak,burayi almak için filolarinigönderecektir." Bagkan'in cevabi qu olmuçtu: "Öyleyse biz de kolayca filonun yolunu keseriz." Bagkan'la yaptigi konugmada Elçi Grew 1939 güzünde gündemde olan politikalar1açiklamak, ilerinin ne getireceginibildirmek istemigti. Niyeti bu politikalarüzerinde fikir bildirmek degildi. Henüz petrol ambargosu için bir plan yapilmamqti. Roosevelt de, Elçi Grew'a verdigi yamta ragrnen bir çatigmamn riskini göze almak istemlyordu. Ancak günler geçiyor, petrol konusu iki ülke arasmda giderek daha ciddilegen bir sorun oluyordu. Eu olaylardanbir yll önce, 1938 Eylülü'nden Hague'de, Amerikali iki iq adam1 oturmug, somurtkan yüzlerle radyodan son haberleri dinliyorlardi. Bunlardan biri Jersey ve New York Standard'm ortak firmasi Stanvac'm bagkam George Walden, öteki de Stanvac'm Dogu Hint Adalan Hollanda kesimindeki üretim kolunun bagkam Lloyd Shorty Elliot'tu. O stralar güncel konu Münih kriziydi. Avrupa artik savagm epigindeydi.Ancak ingiltereve Fransa,Hitler'in Çekoslovakya üzerindeki taleplerinihenüz kabul etmigti ve bu Bagbakan Neville Chamberlain'in bang" admi verdigi slogani garantilemekiçin yapilm14ti.Ne var ki büyük bir dikkatle radyodan Hitler'ino gün yaptigi konugmay1 dinleyen Walden ve Elliot,savagm artik kaçimlmaz oldugunu, yalniz Avrupa'da degil, Asya'da da bir savagm mukadder oldugunu anlam1;Iardi. SaDogu Hint Adalan'na saldiracagindan emindiler. Ellivag Asya'da da patladigi zaman Japonlar'm ot'un sözleriyle art1k sadecene zaman ve nasil meselesiydi." Hague'de geçirdikleri o gece, Walden ve Elliot,Japon istilasi gelip çattigmda nasil hareket edilecegini planlamayabaçlad11ar.Eu iki adam yeni planlanm uygulamada hiç vakit kaybetmedilet ilk adim olarak, Hint Adalar1'nda sadakatlerinden güphe edilen ne kadar Alman, Hollandah ve Japoniççi varsa hepsinin iglerine son verildi. Stanvacrafineri ve petrol kuyularmin tahrip edilmesi için plantar yapildi. Ancak asil amaç Japonlar'mönüne engel koymakti. 1940 yllmm ilk günlerindeboçaltma planlannda epeyce yol kat edilmig, igyerleri yabancl iççilerden armdinlmigti. Walden Hint Adalan'ndaki Stanvacyetkililerine, Amerika Japonyapetrolüne ambargo koyacak olursa girketinde buna yüzünde kontrolü uymasi, igbirligiyapmast" Ve kadar firma hepsinin yapilan sevloyatt durdurmas1" altmda ne Japonya'ya talimatmlvervarsa migti. Bu firmalarin çogu Amerika'nm kontrolünde olmadigt halde, onlardan da talimatauymalari istenlyordu. Walden gayet açik olarak"Dogu Hint Adalan Hollanda kesiminden yapilan sevkiyatm durdurulmast emrini vermigti." Walden bu emri Japon.Donanmasi'nm buradaki mal varliklanm allp götürmesi olasihäma ragmen vermigti. Aynca o günlerde Birlegik Devletler'de . "Standard Oil adma çaligtigi gerekçesiyle" Amerikan hükümetine kargi protesto sesleri yükseliyordu. Bu sesler nedeniyle hükümetin Dogu Hint Adalari Hollanda kesimindeki Amerikan tesislerini korumak için tegebbüstebulunmaktan kaçinmasi da söz konusuydu. Walden bu olasiligt da bildigi halde bu emri vermekte tereddüt etmemigti. "çagimizda
"bu
"tamamen
"dünya
JaponyaÏlerliyor,Amerika Kisintiya Gidiyordti (Birinci Raund) Devletler'den gelen petrol ve öteki malzemelerin kesilmesinden .giderek daha zor duruma dügmüg, üzüntü ve endigeye kap11migtt.Bu.duruma bir çare.bulmakisteyen Tokyo endüstriyel açtdan kendi kendine yetecek ve ülkeyi BirlegikDevletler'e olan bagimhliktan kurtaracak bir politika izlemeye.ba ladi..Bu politika dogrultusunda bir propaganda kampanyasi olug
JaponyaBirlegik
298
turarakJapon halkmi, okul çagindakiçocuklarakadar ABCH =Amerika, Ingiltere, Çinve Hollanda-- güçlerininJaponya'yipetrolsüz turakip,bogup yok etmek için nasiltürlü türlü casusluk faaliyetleri yaptigina inandirmaya çallytl.Ancak 1939 Eylülü'nde Avrupa'da savaçm ç1kmasmdan sonra Japonya'ninkonumu bir kez daha güçlenecekti.1940 yili Mayisve Haziran aylarmda Almanya'mn Belçlka, Hollanda ve Fransa'da her türlü direnmeyi kirarak bu ülkeleri birkaç gün içinde lçgal etmesinden sonra Japonyaçok daha güçlü görünmeyebaglamptir. JaponlarÇin'de ilerlemeye devam ediyor, bir hayli de baçanh oluyorlard1. Sonra, birdenbire sömürge güçlerini de çigneyerekÍngiltere digmdaki tüm Uzakdogu ülkelerini tehdit etmeye bagladilar.Bu tehdidin ciddlyetini anlamak istercesine bu defa Londra'da, sürgünde olan Hollandahükümetinden Dogu Hint Adalan'ndan çok daha fazla petrol stoku istemeye bagladilar. Su istekle ilgili olarak Washington yazgtsmi tayin edecek bir karar aldi. Bu karar muhasara altmdaolan Ingiltere'nin Uzakdogu'da kendine ait kuvvetleri çekebilecegikorkusuyla alinmigt1.Karara uyarak, Washington, _
Amerikan filosunu Güney California'da, kendine ait olan üsten Hawaii'deki Oahu Adasi'nda Pe' arl Harbor'a çekti. O günlerde donanma zaten Hawaii yakmmda manevrada bulundugundan Pearl Harbor'a nakli büyük bir hizla gerçeklegti.Bunu yapmalanndakiamaçlardanbiri ingilizler'in vermig oldugu kararda durmalanni saglamak, bagka bir amaç da Tokyo'nun.önüne engeller koymaktt. 1940 ylli yaz aylan çok önemli bir konuda dönüm noktasma erigildiginin igaretidir. Haziran'da Japonyagüneye dogru ilerlemeye bagladt. Fransa'daki yeni igbirlikçi hükümetten askeri bir birligin FransizHindi-Çin'e gönderilmesine göz yummasmi istedi. Dogulu Híntliler'inkendide hem ganghay'dan kuvvetlerini çeksine savaggereçleri vermesini talep ediyordu. Ínglltere'yi mesi hem de Burma'dan Çin'euzanan malzeme ievkyolunu kapamasi için tehdit ediyor,bunu yapmadigt takdirdesavag açacaglHl söylüyordv. Aym ay içinde Bagkan Roosevelt kabinesine Savag Bakani olarak Henry Stimson'u atad1. Stimson uzun yillardan beri Amerika'nin Japonya'ya ihracat yapmasinmkargismda olmug, bu açidan hükümeti elegtirmigti.Aynca BirlegikDevletler politikasmda yetersiz olarak gõrdügü hususlarda da daima gikâyetçi olmustu. 1940 ylh, 2 Temmuz tarihinde Roosevelt Bati Avrupa'mn Nazilerce istilasmdan sonra büyük bir aceleyle geçirilen Milli Savunma Yasasi'ni imzaladl. Yasanm VI'nct maddesi Bagkan'a ihracati kontrol yetkisi veriyordu. Kontrol yetkisi Japonya'yasaglananpetrol miktarmm lositlanmasmda ölçü iglerinde kullanilacakti.
Tokyo'da batill güçlerle çatigmaktankaçmilmasmi isteyen lider sayis1günden güne azalmaktaydi. Ülkedeki gizli polis bir plan düzenleyerek, Ingiltere ve BirlepikDevletler'le uyugmaya gidilmesini isteyen kipileri tespit edip öldürüyordu. Seçilen hedeller arasmda Bagbakan da vardt. Bu fesat plam temmuz aymda yürürlükten kaldinldlysa da, verecegi mesajiyeteri kadar aç1kolarak duyurmustu. Ayni ay içinde Japon kabinesi yenilenmigolarak yeni Bagbakan Prens Konoya bagkanhgtnda ilk toplantism1yapti:"Komisori" yani "Jilet"diye tamnan General Hideki Tojo, Sava; Bakanligl'na getirilmigti. Yeni Savag Bakani evvelceMançurya'da Kwantung Ordusu Genelkurmay BagkanligL yapmly olan ve 1931'dekiGüney Mançurya demiryollan saldinsmda ilk kigkirtmay1 baglatmig kigiydi. 1940 ylli Temmuz aymm ikinci yansmda Tokyo ve Washington'da aym günlerde olugan geligmeler bu iki ülkenin artik çarpigmanoktasina geldigini gösteriyordu. Ana konu petroldü. Japonlar GüneydoguAsya'ya girmeye kesinlikle kararliyd1. Kanilanna göre GüneydoguAsya'ya girmekle ÇinSavagi'm daha çabuk kazanacaklardt Petrol stokunun yeterli olmasi için Japonya ne yapip yapip Dogu Hint Hollandakesiminden ek petrol almak karanndaydi. Aynca,Birlegik Devletler'den normalin çok üstünde uçak benzini de ithal etmenin yollanni arayacakt1. 1940 yih, 19 Temmuz günü Roosevelt danigmanlanni toplantlyaçagird1. Roosevelt'in tam kargismdaki duvarda bit harita asihydi.Bagkan ellyle hu haritayt göstererek, günlerdenberi orada, bu haritanin kargismda oturup haritayi inceledigini, sonunda bir karara vardigini söylüyordu: "Dünyanm 299
içinde bulundugu zorluklardan ç1kmamntek yolu saldiri yapan ülkelere verilen malzeme sevkide bu ülkelerin sava; amac1ylakullandiklan petrol sevkinidurdurmaktL" ni kesmekti. Öncelikle Bu sözleriizleyen tartigmasirasmda Avrupa'daki saldirganlara kargi böyle bir önlem almmasma
hiç kimse itiraz etmiyordu. Ancak Japonya konusu çok ciddiydi. Su konuda sert konugmalar olacak,bu önlemin durumu daha iyi mi yoksa daha kötü mü yapacagt hiçbir anlagmaya.baglanmadan toplantisona erecekti. Bu toplantimnertesi günü Roosevelt iki okyanusta birden seyredecekbir donanmanin kurulmasim öngören yasayi imzalad1. Böylece BirlegikDevletler Atlantik Okyanusu'nda Almanlar ile çatigirken,bir yandan da Pasifik'te Japontehdidiylesavagacakti. Durum bõyle oldugunagöre hangi nedenle Japonya'yahâlâ kendi donanmasmda kullanacagi petrolüvermekte devam edillyordu? Artik birçok ki i bu soruyu soruyordu. Bu ara Hazine Bakani Henry Morgenthau ve Sava; Bakam Stimsonbir beyanname yaymlayarak Japonya'yayap11anpetrol ihracma tam ambargo koyulmasi çagnsmda bulundular. Ancak Japonyaile bir çatigma olugmasmdan hälä korkan Digigleri Bakanligt bu beyannameyi tekrar ele alip bazi maddeleri tadil edip yumuçatacak, ambargonun sadece87 oktan veya daha yüksek oktanhk uçak benziniyle ve bazi demir cevheri ve çelik türlerinin kisitlanmasim saglayacakti.Amerikan uçaklari 100 oktanlik yakit kullandigt için bu yolla Birlegik Devletler askeri kesimine gerekli olan benzín rezervi korunmug olacakti. Japon uçaklan ise 87 oktan veya daha dügük oktanliyalut kullamyordu; bu nedenle boykot Japonya'y1 etkileyip eylemden altkoymayacakti. Ayrica, gerektigindeJaponya'dayakit çok basit bir yöntemle daha yüksek bir oktana getirilebiliyordu. Bunun için yakita az miktarda agir, renksiz, zehirli bir sivi olan tetraetil kurgun enjekte etmek yeterliydi. llerideanlastldigi üzere, Japonya,1940 Temmuz beyannamesinden sonraki be; ay içinde, beyannamenin verilmesinden önce satm aldigi 86 oktanhk benzin miktarmm yüzde 550 daha fazlastni satm almigt1.Görünügün aksine,ambargo yararh olmamigti. Yine de Tokyo, tuttugu yolun sonunda kendini neyin bekledigini-bilmiyor, bu konuda tetikte bekliyordu. Artik savag igaretleri iyice belirginlegmigti. 26 Eylül 1940'ta Japonlar'm Hindi-Çin'deki hareketine ve Almanya ve Italya'yla yeni bir Japon paktma gitmesine tepki olarak Washington demir Ye çelik cevherlerinin Japonya'yaihracina ambargo koydu; ancak petrole ambargo koymad1.Bunun yapildigi günün ertesi günü Japonya'mnHitler ve Mussolini le ÜçlüPakt imzaladigt duyuruluyordu. Bu hareketiyle Japonya Mihver Devletleri'ne olan bagl1hgim daha da pekigtirmek istemigti. Roosevelt göylesöylüyordu: "Avrupa, Afrika ve Asya'daki dügmanliklann hepsi dünyada tek bir noktadan kaynaklanan anlagmazugin parçalaridir. Hepsinin kökeninde bu tek anlagmazlikvardir!" Bunu söylemesine ragmen, Ingiltere'nin dogrudan varhgim tehdit eden Avrupa savaginm.en önde gelen ve hepsinden ciddi savag oldugunu gayet iyi biliyordu. Bu bakimdan kendisini "ÖnceAvrupa" stratejisine adamig, her zaman için de böyle kalmigttr. Su Roosevelt için mümkün olan bütün kaynaklann Avrupa için seferber edilmesi anlamma geliyordu. Bagkan bu konuda gok dikkatli ve tedbirliydi.Bunun bagka bir nedeni de Bagkanlik se çimlerininçok yakin oluquydu. Üç ay sonra yap11acakBagkanlik seçiminde Roosevelt rakipsiz olarak üçüncü ker bagkan aday1olacakti ve änündeki üç hafta içinde durumunu bozacak herhangi bir aksilik olmasmi istemiyordu. BirlegikDevletler Ordusu ve donanmasi o stralarkendi onanmlanyla ugragtigi için Japonya'ylakargi kargiya gelmektenkaçmlyor, bu yüzden de petrol ambargosu uygulamak isteyenlere kargi sesini yükseltiyordu. Bu ara Japonyada bog durmuyor, alabildigi kadar çok petrol satm ahyor, aynca sondaj aletleri, depolama tanklan ve daha bagka araç gereç ahp bunlan sakh tutuyordu. Artik Ìngilterepetrol akigmi durdurmak için bir yol bulmak istiyordu. Japonlarbu derece büyük stok yaptiklanna göre uygulanacak herhangi bir ekonomik yaptinm fazla etkili olmayabilirdi. Göründügü kadanyla Ìngiltere, Japonya'mn bu yaptinmlara kargi baggikh olmasmdan korkuyordu. Roosevelt ve Hull ise petrol sevkinin durdurulmasi fikrine hâlâ kargiydilar. 300
·I
Sessiz Geçen Konugmalar DigigleriBakani Hull durup dinlenmeden kendisine bir soru soruyordu.Acababir modus vivendi, yani geçici anlagma yolu bulamaz miydi? Acaba bu konuda görden kaçan hiçbir gey yok muydu? Bu sorularayanit almak için kafasmi zorlarken bir yandan da yeni JaponBüyükelçisi, eski digigleribakanlanndan Amiral Kichisaluto Nomura ile özel konugmalar yaplyordu. Bu ikisi geceleri,sadece birkaç yaver egliginde Wardman Park Otel'deki Hull'm dairesinde bulugurlardi. Bu bulugmada her iki adam kendi toplumunun görügünü kargi tarafaaktanrdi. Uzun boylu ak saç11 Cordell Hull devlet adamligmaodunculuktan gelmigti.Tennessee'de ahgapbir kulü-
bede dogmug, sonradan yarglç olmug, gönüllü olarak Ispanyol-Amerikan Savagi'na kat11mig, sogörüg ayriligim en küçük parçaya indirgemekte yetenekli" bir adamdi. Ayrica kendisine. özgü birtalum nitelikleri bakimmdan yeri doldurulmayacak biriydi. 1933 ylhnda Digigieri Bakantolduktan sonra kendisini çok önemli gördügü tek bir hedefe adamigti:Dünya barigma da yardimci olacak liberal bir ekonomik düzen kurulmasiiçin bütün ticari engelleri ortadankaldirmak. Ne var ki gimdi,1941 y1lmda o güne kadarki tüm çabalarinin boga gittiginigörüyordu. Ancak henüz pes etmek niyetinde degildi, BirlegikDevletler Japonyailigkilerinde tam bir çökügü Onleyecek bir seçenek bulmak için sürekliçaba göstermekistlyordu. Bunun gerçeklegmesl lçin çogu insamn gösterebilecegi sabnn çok ötesinde sabir göstermeyehazirdt. Bunu yapabilmek için zaman kazanmanm bir yolunu anyordu. konusunda Hull'la Amiral Nomura da savag tehdidininuzaklagtirilmasi aym fikirdeydi. llimli bir siyaset adamiolan Amiral Nomura'nmJapon politikve askeri çevrelerinde büyük saygmligi vardi. Bir seksen beglik boyu Ve ciddi ifadesiyle yurttaglan arasmda sevilir, saythrdi. 1932'de Koreli bir milliyetçinin düzenledigi bombali saldindagözünün birini kaybetmigti. Bu Sanghay'da saldin onu hem topalhem de vücudunda sonsuza dek kalacak kurgun parçalanyla birakmigtL Birinci Dünya Savagi'ndaWashington'da Deniz Atageligiyapmig, o sitada Donanma Bagkan Yardimcist olan Franklin Roosevelt'i tanimigtt. 1941 Subataymda Nomura'mn Büyükelçi olarak Washington'a gelmesiyleyeniden kargilagmiglar,Roosevelt onu diyerek kargilamig, "Büyükelgi" degil "Amiral" diye hitap etmigti. Nomura Amerika'da yagamaktan memnundu. Bu ülkede birçok dostu vardi ve hepsinden önemlisi iki ülke arasmda kesinlikle savagistemlyordu. AmerikanDonanma IgleriBagkani'na söyledigtgibi ile kalbi aym geyi söylemiyordu." içindeydi. Ne var ki kendisi karar veren kigi degil, sadece bir elçiydi. Seneler "Çeligki" sonra bir 1941'in gün, o sinir bozucu günlerinde neler hissettigi kendisine soruldugunda Nomura'nm cevabi;11 olmuytur: "Büyük bir ev yikildigt zaman sadece tek bir direk onu kurtarmaya yetmez." 1941 Martt'ndan baglayarak Hull ve Nomura birçok gece, belki kirk ya da elli ke2 bir araya geldiler ve yapilan önerileri gözden geçirdiler. Çatigmayi önleyebilecek herhangi bir adim atilabilir mi, diye aragtirdilar.Üzerindedurduklarl ümitsiz, geleceksiz zeminde, bir çare bulmaya çaligtilar.Tüm bu konuçmalar sirasinda Hull'm, gagirticibir yõntem sayesinde, Nomura'ya kargi daha avantajli durumda oldugunusöylemekgerekir. "Magic" (sihir) denen gifreçözme operasyonu sayesinde BirlegikDevletler ve ingiltere en gizli diplomatik Japon gifresiolan "Purple"1 (eflatun) çözmüglerdi.Eu gifre ile Hull, Nomura'yla bulugmasmdan önce Tokyo'nun elçisine gönderdigi talimatlanve elçinin Tokyo'ya gönderdigi raporlari okuyabillyordu. Hull kendisine dügen rolü ustalikla,bilmesi gerekendendaha fazlasim bildigini gösteren herhangi bir hareket yapmadan oynamayi bagarmlçt1. 1941 ylli Mayisi'nda Almanya, Japonya'yadiplomatik gifrelerininBirlegikDevletler'ce çözüldügünü bildirecekti. Ancak, Tokyo için bu bir istihbaratti ve dogru olaAmerikahlar onlara göre böyle bir kurnazlik yapmak yetenegine sahip degildi. mazdi. Çünkü Evet, Washington'daki Hull ve meslektaglari "Magic" sayesinde birçok geylerägrenmiglerdi, ancak bilmedikleri daha pek çok gey vardi. Bunlardan biri de Japon donanmasinm Hawaii'de-
nunda Kongreüyesi ve senatör olmu§tu. Tedhirli, çok dikkatli
.
"bir
-
"dostum"
"dudaklan
"önemsiz"
-
301
I
lI .I .i
ki Amerikan filosu için akhndan geçirdikleriydi. Japonlar'agöre, eger bu filo Dogu Hindistan'la Singapur'un iggalinde ortaya çikacak pagkmhktayalniz birakilirsa, Japondonanmasi ona pekâlâ bir kanat taarruzu yapabilirdi.Nitekim bu dügüncelerle, Japondonanmast son derece cüretli ve büyük risk içeren bir planlaPearl Harbor'a sürprizbir saldin düzenleyecekti.
Yamamoto'nun Oynadig1 Kumar
-
"Muhakkak
Ölecegim"
Pearl Harbor'a baskin plani.ilkolarak Amiral Isoroku Yamamototarafmdan1940 ilkbahannda dügünülmügtü. JaponyaBirlegik Filosu'nun Bagkomutani olan Yamamoto bu vahgi, akil almaz kuman daha o gün planlamaya baglamigt1. AmiralYamamoto Japonamiralleri içinde en cesur, orijinal ve tartigmac1 olamydi.Patavatsiz oldugu için bazi kipilerce tutulmasada fiziki cesareti ve liderlik yetenegiyle genigçevrelerce sayllip seviliyordu. Vücutça kisa boylu, geni; yapiliydi. Yüzü çikve genel olarak tüm tatirlan azimli ve kararli karakterini yansitirdi. lkinciDünya Savagi'mn Savagi'nda tig1gece aktif görevde olan bütün personel içinde, yaklagik kirk yll önce Rus-Japon ister kanitlamak bir Bunu glbi, vardi. olan komando tek Japonya'nm görevi gerçekten yapmig o büyük zafer kazandigL 1905 Tsushima Savagi'ndasol elinden iki parmagini kaybetmigti. Yamamoto'nun stratejik hayalleri vardi. Buhayallerini ve kumar oynamayaolan tutkusunu bu kez Pearl Harbor'a düzenlenen savagt planlamakla tatmin etmigti.Yine de bu saldiri teklifinin ondan gelmesiçevreyiepeyce çaqirtacaktt.1920'll yillarda önce Harvard'da ögrenci olarak, sonra da Washington'da donanma temsilcisive atage olarak dört sene Amerika'da kalmigt1.Abraham Lincoln hakkmda yazilmig dört, be; biyografi okumuqtu.Lifedergisinin devamh ve hevesli bir okuyucusuydu. Bütün Amerika'yi dolagmig olarak ülkeyi lyi tammigtive Amerikalilar'1 çok iyi anladigim sik sik yineler, bundan bir çegit gurur duyardL Yamamoto kaynak bakimmdan Amerika'mn zengin, Japonya'nm ise fakir oldugunu ve Amerika'nm verimlilik kapasitesinin kendi ülkesininkini kat kat aptigmi het zaman söylemíçti. Gerçektende, Pearl Harbor planmiyaptigt günlerdebile Yamamoto,Amerika ile savaga girme fikrinin tam bir kumar oldugunun bilincindeydi. Bu mücadelenin kendileri için en azmdan çok riskli ve sonuçta yenilglye götüren bir çatigma olacagim düsünüyordu. Öncelerio da diger bazi donanma subaylarigibi Amerika ve ingilterelle uzlagmaya gitmeyanhslydi.Japonya'mn sivil ve ordu mensubu liderlerini elestirir, BirlegikDevletler'le olan gerilimdenkismen onlari so1940 Aralik aymda, Amerika'nm ekonomik baski uyguladigi hakkmdaki yakmrumlu tutardL malara pu yaniti vermigtir: "Bu bir çocugunsirl kaprisini tatmin için girigtigiamaçstz davramplahakkinda koltuk n hatirlatiyor." Agin milliyetçilerle müfritleri rahat koltuklarinda oturup istedigini birtakim anlamadiklan, olup denli özveri y aptiklan mal ne savaçm neye tartigmas1 ve mistik fantazilerle vakit geçirdikleri"için hor görürdü. Petrol faktörü Yamamoto'nun kafasmi bir hayli iggal etmigtir..Donanmanm ve Japonya'nm petrol konusundaki duyarhliklarmi çok iyi kavramigti. Japonya'nmküçük çaptaki yerli petrol üreten bölgelerinden biri olan Niigata bölgesinde dogmugtu. Dogdugu kasaba Nagaokaise lamba gazyagi üreten yüzlerceküçük fabrikayla doluydu. Amerika'da geçirdigi yillar Yamamoto'ya endüstri dünyasmm kömürden petrole gitmekte oldugunu ve gelecegin, hatta donanmalar için bile, hava kuvvetlerine bagli oldugunu ögretmigti. Japonya'nmpetrol konusundaki zaylf durumunu bildiginden BirlegikFilolar Bagkomutam sifatlyla, dünyamn üçüncü en büyük donanmasi olan Japondonanmasmm, egitimini Japonya'mn hemen ötesindeki sularda yapmasmda, daha ileriye gitmemesindeIsrar etti. Bunu petrolden tasarruf amac1yla yapmigt1.Japonya'ninpetrol sorunu onu o kadar endigelendiriyordu ki, sonunda, denizci meslektaglarmm ne kadar üzüldüklerini görmüg, bu konuda bilimsel bir deney için öncülük bile yapmigtL Adi geçen deney suyu tarafmdanyapilm1§tic petrole dönügtürecegini iddia eden bir dügüncelerinde, Japonya konusundaki kugkularma Amerika ve kendi ülkesi haklandaki "savag
"bilimadamt"
302
I il
ragmen yine de Yamamoto, özünde ategli bir milliyetçi olarak imparatoruna ve ülkesine bagltydL Japonlar'mseçkin milletolduguna ve Asya'da özel bit görevi bulunduguna inamyordu. Görevi neyse onu yapacakti. Söyledigisöz quydu: "Bu söz konusu olamaz! BirlegikDevletler'le savagmak tüm dünyayla savagmak demektir. Ne var ki artik karar verilmig ve ben de elimden geleni yapacagim. Sonundaölecegimden eminim." Yamamoto'nun kamsina göre, Japonyasavaga gittigine göre, darbeyi" de vurma11,Güneydogu Asya'daki durumunu toparlarkenBirlegikDevletler'i dengeden dügürüp iktidarsiz yapacak ilk tokadi atmallyd1. ÌçtePearl Harbor'a sürpriz baskm yapma fikri bu duygularla dogmuçtu. 1941 yill baglarmda Yamamoto gunlarisöyleyecekti: "Rus-JaponSavaçi'niinceledigimdekendime göre bazi dersler çikarmigtim.Bunlar içinde beni en fazla etkileyen, donanmamizin, savagm daha ilk baginda Port Arthur'a tertipledigigece baskimydi. Bana göre, bu savaç süresince uygulanmig en mükemmel stratejik inisiyatiftir." Sözlerinin sonunda Yamamoto punlan da ekliyordu:"En teessüf edilecek yam ise saldin planmm tam anlamtyla uygulanmamig oluudur." Savagmdaha ilk bagmda Pearl Harbor'a hücum edip dügman filosuna öldürücü darbeyi vurma plani ilk olarak 1940 yill sonunda, 1941 bagmda dügünülmügtür. Yamamoto'nun hedefl - sadece ABD filosunu Pasifik'te bozguna ugratarakdaha ilk gün, savagin kaderini tayin etmek degil,aym zamanda Amerikanhalkmm moralini bozupperiganetmekti. Japonlar'in "Hawaii operasyonu" dedikleri bu saldirinin baçanl1 olmasiiçin ilke olarak gu kogullar aranmigti: Gizlilik, birinci sinif istihbarat, mükemmel koordinasyon ve üst kalite teknik beceri, yeni hava torpidolarminve denizde seyir halinde yalat ikmal teknikleriningeligtirilmesi dahil birçok teknololikyenilik, davaya kargi mutlak baglilik ve havadan ve dalgalardan ümit ettikleriiçbirligi. Japonlar'ingizlilige son derece önem vermelerine kargin yine de ABD Büyükelçisi Grew, Peru'nun Tokyo elçisinden saldir1planladiklansöylentisini duymuytu. Grew bu haberi Washington'a bildirdiyse de, oradaki yetkililer böyle bir geye ihtimal vermeylpüzerinde durmad11ar. Amerikah yetkililer bu denli cüretkâr bir saldirmm o gün ne de ilerideki aylardamümkün olabilecegine ihtimal vermiyordu. Ihtimalvermek bir yana, donanmadaki ve Digigleri'ndeki yetkililer Grew laratmdaki bir büyükelçinin nasil olup da bu denli gülünç bir söylentiyi ciddiye alabildigine paylyordu. "öldürücü
-ne
Ambargo 1941 Nisani'ndan Haziran sonuna kadar ABD hükümetinde Japonya'yapetrol ihraci durdurulmu durdurulmasm mi ve ABD'de -petrol satm almada kullamlan- Japon fonlart dondurul-
Sun
sun mu dondurulmasm mi tartigmalansürüp gitmigti. Mihver güçlerve Amerika'mn artik çatigBagkan Roosevelt 1941, 27 Mayis günü bir bildima noktasma yaklagtiklan kesinlik kazanmigtL ri yaymlayarak ülkede olaganüstü hal" isteyecekti. Dampmanlarmdan birinin söyledigine göre, Bagkan bu duyuruyu Mihver kuvvetlerin dünya egemenligini ele geçirmekiçin glrigtigi kötülüklerde halkin gözünü korkutmak, bu tehlikelerekargi uyarmak için yapmigti. Eu bildirinin yaymlanmasindan hemen sonra, Petrol Koordinatörlügü'ne yeni atanmig olan Harold Ickes, otoritesini kullanarak Dogu Sahili'nde Japonya'yayapilan petrol sevkini yasakhyordu. Ickes bu yasaklamayi BirlegikDevletler'in dogusunda petrol stoklannmazaldigt, bunun da en çok nakliye zorluklanndan dogdugu ve aynca DoguSahili'ndendiganya, özellikle de Japonya'yapetrol ihracimo kamuoyunca itirazla karyllandigi gerekçesiyle yapmigt1.Verilen bu emir Körfez'i ve Bati Sahili'ni kapsamiyordu. Ickes, yalmzcabu kadarla da kalmlyor,Japonya'ya yap11anher türlü petrol ihracatt üzerine genel ambargo koyulmasina da çaligiyordu. Ne var ki Ickes'in vermig oldugu bu emir Bagkan'ikizdiracak ve ickesyeni bir kararnameyle emri geri alacakti. Sonuçta Bagkan ve lckes birbirlerine kmct ve act sözlerle dolu mektuplar yazmaya bagladilat Yazdig1 bir mektupta lckes, Bagkan'a kargi olan görüglerinipu sözcüklerle di"süresiz
303
yapilan petrol sevkini durdurmamiz için en yaçadigimiz gün Japonya'ya daha kez kargimiza çikacagma inanmlyorum. Bu bir bir müsait Eu denli günün müsait gündür. Sibirya'da bitenlerle olabileceklerleo derece me§gulki Dove Rusya'da olup günlerdeJaponya, dügmanca harekete kesimine kargi bir girigmeyigöze alamaz. Japongu Hint Adalan Hollanda ya'ya yaptigimiz petrole ambargokoyarsak bu, ülkenin her yerinde tasvipbulacak, takdirlekarle
"îçinde
getiriyordu:
ilanacaktir."
Haziran Rooseveltbu mektubamüstehzi üsluplu bir cevap veriyor, punlansöylüyordu: derhal durdurmaml önetarihli mektubunuzu aldim. Bana, Japonya'yayapilan petrol sevklyatim riyorsunuz. Simdi size soruyor ve cevabimzi bekliyorum. Sevklyatidurdurmakla zaten çok hassas durumda olan dengenin büsbütün bozulacag1m Ve Japonya'mnbu nedenle Rusya'ya veya Dogu Hint Adalan'na saldiracagim bilseniz kararm12yine böyle mi olurdu?" Bagkan mektubunsoruda ayricaküçük bir anayasa dersi de verlyor, Ickes'aJaponya'yaihracat konusunun nuyla degil, Digigleripolitikasiylailgili, tamamen Bagkan'a ve Bagkan'm emtiyle görevyapan DiigleriBakam'na.ait bir konu" oldugunuhatirlatiyordu.. Bagkan'm bu görügüne zamanlardasizden gelen mektuplarda dostça úlmayan bir ton seziyorum" diyerek tepki gösteren Ickes, âdeti oldugu gibi derhal istifasim sunuyordu. Istifa mektubundasadece petrolkoordinatörlügünden aynldigm1bildíriyor, lçigleriBakanllgl'ndan ise istifa etmiyordu. Istifamektubundan sonra Bagkan Roosevelt o zamana kadar. birçok kere yaptidevam!" gi gibi istifay1 kabul etmeyecekti. 1 Temmuz 1941'de Ickes'a yazdigt mektupda hiçbir duygu yoktur. "Bende kargi dostça olmayan bildiriyordu: size gorugleri emn venyor gu Mektubumda dostça olmayan bir ton buldugunuz hakkindaki görüsleriniz herhalde havamn fazla sicak olmasmdan kaynaklanmigti!" Mektubun devaminda Roosevelt biraz da açiklama yaparak gunlan yaztyordu: "Japonlargu anda kendi aralarinda tam bir çökertme ve birbirlerini bi. ne yapacaklarmi,nereye saldiracaklannt bilmediklerinden tirme kavgasi yaplyor. Sagkmhktan olarak da gunlari ekliyordu, "Sizinde bildiginiz gibi Atlanbunu kestirmeye çaligiyorlar."Son bangm korunmasi gerekir. Donanmamizin her taiçin Pasifik'te tik'te kontrolün elde tutulmasi rafta düzeni saglayacakgücü yoktur.Pasifik'te karigikliklarm çikmasiAtlantik'te daha az gemiye "23
"petrol
"son
"lge
sahip olacagimiz anlamma gelir." kavgast, Almanya'nm 1941 Temmuz aymda Sovyetler Roosevelt'in degindigi Birligi'ne yaptigi sürpriz hücumun bir birikimlydi. Alman saldirls1Tokyo'yu iki temel stratejiden birini seçmeye zorluyordu. Yagüneydeki yoluna devam etmek veya Hitler'in kazandigt baçandan yararlanarak, dogu kanattan Rusya saldinstnaiytirak etmek ve böylece de Sibirya'danbir pay koparmak. Tokyo'daki üst düzey yetkililer 1941, 25 Haziran'i ile 2 Temmuz arasmdaki süreyi bu iki seçenek üzerinde dügünerek ve ategli tartigmalaryaparak geçirmiglerdi. Sonunda yazgilarmi tayinedecek karan verdiler. Sovyetler Birligi'ne kargiherhangi bir harekete girigmeyipbu konuyu Önceliklede, Dogu Hinerteleyecek, dikkatlerini güney stratejisi üzerinde yogunlagtiracaklardL Bu karan, kontrolü ele geçirmeye çahyacaklardL distan'a gitmek için gerekli olan Hindi-Çin'de iggalininAmerika'yl tahrikedip topyekûnambargo uygulamaya götürebileceglGüney Hindi-Çín ni bile bile vermiglerdi. Aslmda bu, Deniz Kuvvetleri Genelkurmay Bagkam'mn sözleriyle."impakaranm vermigti ve ingiltere'den ratorluk için bir yagam veya ölüm sorunuydu." Ancak Japonya veya BirlegikDevletler'den gelen savag tehdidionu asiayolundan döndürmeyecekti. Diger taraftanWashington, "Magic" yardimlyla Japongifreieriniçözüp okuyor, böylece geçen tarihitartigmalarve bir dereceye kadar da vanlan kararlar üzerinde bilgi ediniyordu. Günün iggal ettikten sonra plammizdabirinde gifredeyazill gu notu okuyacaklard1: "Fransiz Hindi-Çin'i ögrendikten mesaji Adalan'dir." Bu ikinci Hint Hollanda Dogu hedet, ki sonra 18 Temmuz'da ilerleyeceklerinin birkaç içinde Güney gün toplantlya Kabineyi çagirarakJaponlar'in Hindi-Çin'e kesin bildiriyordu. bunun bilindigini ve oldugunu Roosevelt'in bu raporunu dinlemekte olan Hazine Bakam Morgenthau, Bagkan'a gu soru"knock-out"
·
304
L
yu yöneltecekti:"Size izninizle bir soru sormak istiyorum. Cevapverip vermemekte serbestsiniz. Japonyabu harekete girigtigtzaman buna kargi ne gibi bir ekonomik önlem alacaksmiz?" Roosevelt bu soruyu göyleyamtlayacakt1: "Eger petrol sevklyatml tümüyle dutdurursak bu mutlakaJaponlar'i Hollanda Dogu Hindistan'in ta içine götürecektir ki bu Pasifik'te savag demektir." Roosevelt Hazine Bakam'mn sorusunu bu açildamayla cevaplamigsa da hemen ardmdan unlan eklemigti: Japonyagerçektenharekete geçecekolursa, degigik türde bir ekonomikyaptinm uygulayacakti. Japonya'mnBirlegik Devletler'de mevcut finans varhgi dondurulacak, bu da Japonya'nmpetrol satm alma yetenegini k1sitlayacakti.Konuya ilgi çok büyüktü. O güne kadar Japonya'ylasavag konusunda fikir bildirmekten kaçmmig olan Hull bile hasta ve moralsiz oldugu için tedavigördügüsaghk merkezinden Baçkan't araylp daha sikt ihracat kontrolü uygulamasm1 isteyecekti.
ingiltereise Avrupa'daki sikigikdurumunu göz önüne alarakgörüç bildiriyor, topyekûnbir ambargonunJaponya'mngüneydeki harekâtini hizlandiracagmi ve aynca Ingilizler'in,savag dahil, muhtemel sonuçlar konusunda Washington'un hazirlikl1 oldugundan kugku duydugunu söylüyordu. Washington'da ise ordu ve donanma d1;mda herkes ambargo uygulamasi yanlislydt
Ordu ve donanmanm bu görügü paylagmasi her ikisinin de dikkatlerini Atlantik'e yöneltmig olmalarmdan ve onarimiçin daha fazla vakit istemelerden ileri geliyordu.Bu agamada görevlerini engelleyecek yeni bir sorumlulukalmakta tereddütlüydüler. 24 Subat1941 tarihinde radyo haber bültelli Japon savag gemilerininCamranh Körfezi açiklannda oldugunu ve askeri kuvvet tagiyanon iki naldiye aracmm da Japonlar'inkontrolü aliggalinde yardimci olmak üzere güneye dogru tmdakiHainan Adasi'ndan çikip,Güney Hindi-Çin yollandigini haber veriyordu. Ayni gün ögleden sonra Roosevelt makaminda Büyükelçi Nomura'yt kabul edecek, Hindi-Çln'in tarafsizbölge ilan edilmesini önerecekti. Nomura'ya, o güne kaihracatini durdurmadigmi, bunu Hindi-Çin'e dar eleptiriyekarym" petrol saldirl için Jaaci "onca
ponlar'a firsat ve sebep vermemek için yaptigim, böyle bir saldinmn eninde sonunda dogrudan dogruya Amerika'yla savag demek olacagm anlatacaktL Nomura'ya ayrica "Japonya'nmHindiÇin'eyönelttigison harekâttan sonra"Japonya'yapetrol ihracmda kismti yapilmasi için kendisine yapilali politik baskilara belki de daha fazla dayanamayacagim açik bir gekildeanlatacaktL Bu konu zaten gündemdeydi.Rooseveltçahsen tam bir ambargo uygulanmasmi istemiyordu. Ambargo yerineihracatm daha sila kontrol edilmesini, bunu yaparken kontrollerin" esnek tutularak zamanm güncel kogullarma göre ayarlanmasim istiyordu. Amact Japonlar'ikararsizlik içinde birakmakti; bunun lçin de bütün kapilari kapama yanlist degildi. Petrol konusunu savagta kullatulan silahm tetigi olarak degll, siyasette kullanabilecegibir araç olarak görüyordu. ÏngilizBüyükelçisi'ne söyledigl gibi aym anda iki ayn savagagirmekten kaçimyordu. Konuya egilenlerden Digigleri Müstepari Sumner Welles bu ara Baykan'm hedefleriyle tam uyum içinde görünen bir plan önermigti. Bu plana göre, petrol ihracatt 1935-36 y1llari düzeyinde tutulmall, uçak benzinine dönügtürülmesi mümkün her türlü petrol veya petrol mamulünün digariya ihraci yasaklanmallydi. Bütün petrol ihraç maddeleri için lisans talep edilecekti. Temmuz 25'te ABD hükümeti bir emir yaymlayarak BirlepikDevletler'de Japonlar'aait ne kadar finans kaynagi varsa hepsinin dondurulmasmi istedi. Petrol alimi da dahil dondurulmuy mal satm alanlardan lisans, diger bir deyigle hükümet onay1 istenecekti. 28 Temmuz tarihindeJaponyaplanladigtgibi Güiggalplaninda ilk adimi atiyor, böylece savaga bir adim daha yaklaglyordu. ney Hindi-Çin'i YeniAmerikan politikasi petrolüti bütünüyle kesilmesini amaglamamigsa da, sonunda böyle olmug, petrole tam bir ambargo uygulanmigti. Bu içte bayrol iktisadi1;Ier Bakan Yardimcist Dean Acheson ve Digigleri Bakanligt'nm öteden beri ambargo taraflisiolan birkaç üst düzey yetkilisine dügmügtü. Dean Acheson, Hazine Bakanligi'na damytiktan sonra derhal 25 Temmuz tarihli emri ambargoya çevirmig, Japonlar'inpetrol.satin almada gereksinimleri olan dondurulmuç "gün1ük
-
305
fonlann serbest birakilmasim tamamenve kesin olarakönlemigti. Bunu izleyen günlerde,Dean Acheson bu konuda qu görügleri bildirecekti: "Petrol konusunda bir politikamizvar veya yok, ancak bir Digiglerimiz oldugundanemindim.Ambargo.ileride yeni bir bildiri yayinlanmcaya kadar devam edecektir." Agustosbagindan itibaren Birlegik Devletler'inJaponya'yayaptigi petrol iki Japon tankeriLosAngelesyakimndaki San Pedro liihracati tümüyle durdurulmugtu. Simdi maninda bog olarak bekliyor, daha önce sözlegmeyapildigi halde petrol alamiyordu. ÌngllizDigigleriBakamAnthony Eden "Biz de ABD gibi sert bir tutum almallyiz" diyordu. Fakat hem ingilterehem de sürgündeki Hollanda hükümeti Amerika'nin izledígl siyasetten epeyce gagkmligadügmüglerdi. Ancak Amerikayine de önceden kararlagtirdigt gibi dondurma yaptigL ve ambargo kararin1 uygulayacak ve Borneove Dogu Hint Adalan Hollanda kesiminden ihracati durduracakti. iggalini gerçeklegttr1941 Temmuz sonuna gelindigindeartik JaponyaGüney Hindi-Çin Nomura, Büyükelçi bir 31 Temmuz'da Amerikan gelen Tokyo'dakiJayetkilileriyle araya migti. bildirecekti: sunacak, gunlari "Yüzlerindeki Digiglert'ne bir sert ifadeden berapor pon aym gün istediklerini Baylar,bir Kanima saygideger dakika bile teanlamigttm. göre, nimle iy konugmak önlemleri ivedilikle gerektirmektedir. almak Bunu bildiginizi sabazi yattstirma reddüt etmeden, Ne ki Digigleri davranigla bu ardi Bakanligt bir sert edecek, üzerinde myorum." var uyany1 göz durmayacakti. Japonya'mn Hindi-Çín'e girmesiyle ve izleyen günlerde Japon fonlanmn art1k dondurulmastyla petrol ambargosu fiilen uygulanmig, bu defa geriye sayma baglamigt1.Nomura'nm ileride Hull'a anlattigma göre,Japontar'mTemmuz'un ikinci yansindagüneyHindi-Çin'e önlemleriyle" sonuçIanmtytt. Bu bir Facto"yani karg1harekete geçmeleri ambargo" demekti. Ambargonun uygulanmast Japonya'da geriliminartmasina neden olmuçtu. Ne var ki yaklagmakta olan çattyinayi doguran tek baginaambargo degildi. BirlegikDevletler ambargo karanm Japonya'mn tecavüzünekargi yapacak hiçbir gey kalmadigL Zaman almigt1.Bu ingiltereve Hollanda için de aynengeçerliydi.Bu ülkeler de bagka seçenekleri olmadigt için ambargoya gitmigtl. Japonlar'mGüneydogu Asya'daki harekâti ve Naziler'in SovyetlerBirligi'ne girmesiyle BirlepikDevletlerMihver güçlertaralindan,egemenligi altmdaki Avrupa ve Asya'da korkunç bir gelecekle kargikarçiya gelmig,iki güvenilmez deniz arasinda yalltilml;bir ada olarak kalmigtl. ÍçteBagkan'm petrol kozunu kullanmast böyle bir zamana rastlar. Japonlaraçismdansa, petbu dünyada kendileriyle bu gügler arasmdakison bagdi. rol dügman güçlerinonlar1 Aslmda ambargo Japonlar'mdört ylldan beri Asya'da sürdürdükleri askeri tecavüzünbir sonucudur. Kendi hesaplarma göre Japonlar'mtek güvendigi petrol kendi envanterlerinde bulunan petroldü. Amerika'dan ve Dogu Hindístan'dan gelen petrol ihracati durdurulduktan sonra, aç1gtkapatmak için bagvuracaklan herhangi önemli bir kaynaktan da yoksundular. Ancak Japonyasavam masraflann1 ädemeye muktedir oldugunagöre,.savagriskini yüklenmesi kaçinilmaz demekti. "de
"dondurma
"fiili
"kistirdigi"
Buna Tahammül Edemeyiz ÖnceleriJapon donanmasindaki liderler BirlegikDevletler'le çatt;mayagirme konusunda, ordu"tam
ambargo" oldugu anlagilanbu olgunun çok daha tedhirlidavranmiglard1.Ancak gimdi, 1§iginda durum degigmigti. Ilerikigünlerde önde gelenbir Japonamiralinin söyledigi gibi"Petrol olmadigi takdirde savag gemileri ve bütün öteki gemilerbirer demir yigini olacakti." Bu arada, ikmal yap11madigttakdirDeniz Kuvvetleri Kurmay BagkaniAmiral Osami Nagano Ìmparator'a, iki de Japon petrol rezervinin en çok yll dayanabilecegini, üzerine basa basa aniatlyordu. Japon DigigleriBakani degigmig,yeni bakan olarak TeijiroToyoda atanmigt1. YeniDigigleri Bakani Japonpolitikasindaki sagliksiz durumu gerek Berlin gerekse Washington'daki Japon büyükelçilere, gönderdigi gizli mesajlarda aç1klam1pti.31 Temmuz 1941 tarihli yazismda gu sözlere yer vermigti: "Japonyaile Ìngütereve Amerika'nin önderligindeki üçüncü devletler arasiridadan
306
ki ticari ve ekonomik iligkiler gidereko derece kötüye gidiyorki artik tahammüledemez duruma geldik. Sonuç olarak imparatorlugumuz sirfkendi varligim kurtarma.pahasma da olsa mutlaka baziönlemler alip Güney Denizi'nden hammadde.temin etmelidir. Imparatorumuz bizi saran ve giderek kuvvetlenmekte olan bu kiskaci koparmak için derhal bazi adimlari atmalidir.Su kiskaç Íngiltereve Amerika'mn önderliginde ve onlarm katilimiyla örülmüç bir agdir. Su iki ülke uyur numarasi yapan kurnaz iki ejderden bagka bir geydegildir." Cordell Hull ise durumu ne kadar da farkh görüyordu... Hasta ve yorgun oldugu için kür yapmak maksadlyla gittigiWhite Sulphur Kaplicalari'ndan DigigleriBakam Welles'i telefonlaaradünyamn yaklagikyansmda askeriegemenlik kurma peginyarak gu sözleri söylemigti; "Japonlar de. Kuvvetkullanmak tek çaredir. Kuvvet dtymda onlan hiçbir gey durduramaz." Bu sözlerine kargin Hull yine de, artik kaçmilmaz olan geyiertelemeyeçahqiyordu:"Asil sorun, Avrupa'daki askeri konu bir sonuca baglamncaya kadar duruma nasil hâkim olabilecegimizdir." Amerika'nm Tokyo BüyükelçisiGrew,.durumu tüm açikhgyla kavram1§ kipiydi. Günlügüne gunlan yazmigtir: "Dönüp dolagip misilleme ve kargi misilleme yapihyor. Facilis descensus Averno est (Cehennemegidenyol kolaydir). Dünyada radikal sürprizier yap11madikçabu agagihk hareketin nasil def edilecegini veya nereye kadar gidebileceg[nl anlamak zordur. Belirtiler kaçmtlmaz sonun savag olacagm gösteriyor." Bu sözlerin yazlya döküldügü antarda JaponlarçokSaray1 çevresinde barmak kazmaya tan ellerine kazma kürek almig, Tokyo'daki Ímparatorluk baglamiglard1. Her iki taraf da, çatigmamn önlenmesi için son birkaç dakikada bazi diplomatik girigimlerde bulunmuglardi. Donanmamn da destegiyle, JaponBagbakan1Prens Konoye,Roosevelt'le son bir görügmeyapmak istemigti. Belki de Amerika Bagkani'na dogrudan ulagip son bir girigimde bulunacagiümidintleydi. Prens Konoye Amerikalilar'la bir anlagmaya varabilmek için Mihver Devletleri'nin Hitler'le yaptiklari ittifaki dahi bozmaya hazirdi. Sarayda üzüntü içinde beklegen görevlilerde Konoye'yle aym fikirdeydi. Bunlan kendi aralarinda konuquyor, Japonya'nmkargi karplya oldugu sorunu basite indirgeyerek tüm problemin bir tek konu, petrolyüzünden meydana geldiginisöylüyordu.Saraym ferman mühür emini (Lord PrivySeal)Koichi Kido, Bagbakan'a özel olarak fikirlerini söylüyor, "Japonya'mnAmerika'mn zateriyle sonuçlanacagt kesin bir savaa dayanmast mümkün degildir" diyordu. Ímparator'a gelince Konoye'ninfikrine saygi duymug, hatta bu likri pahsentakdisetmigti. Imparator, Konoye'ye gunlan söyleyecekti: "Donanmadan bana ulagan ha.berden Amerika'mn Japonögrendim. Bu durumun ig1gtnda Bagkan'la yap11acak,göya'ya kargi genel ambargo uyguladigLm rügme mümkün olan en kisa zamanda yapilmahdir." Konoye, Roosevelt'le bulugmada en uygun yer olarak Honolulu'yu önermigti. Bagkanbaglangiçtagörügme tekliliniilglylekargilamig,Honolulu yerine Alaska'nin Juneau kentinde bulugmalarmin daha iyi olacagini duyurmuçtu. Ne var ki Hull ve DigigleriBakanhgi, diplomatik açidan bu bulugma teklillnegiddetle itiraz ettiler. Amerikan halki ise Konoye fikrinin felaketiönlemek için ortaya atilmig son bir kumar oldugunu anlamlyordu. Aynca, art1kJaponya'yagüvenmek için ortada sebep de kalmamigtt.Aynca Roosevelt de, tarallanteskin edici durumda gözükmek istemiyordu. "Aynca Juneau"de "Munih" gibiuygulanmayacak bir anla§ma olmasmdan korkuyordu. Ortadaönceden kabaca tespitedilmigbir sözlegme bulunmadgna gore Konoye'yle görügme hiçbir yarar saglayamazdt. Aynca Roosevelt okudugu "Magic" gifre çözücüsündenJaponlar'mdaha bagkafetíhlere de niyet ettiginiögreniyordu. Suhalde, en az o agamada Roosevelt bilinen anlagilmaz tavnylatoplantiönerisini ne kabul ne de reddediyordu. ,
.
Günden Güne Azaliyor 5 ve 6 Eylül tarihlerindeen üst Japon yetkililer imparator'latoplantiyapip, Japonlar'aözgü izin formalitesini yerine getirdikten sonra savag durumuna geçilmesi íçin müsaade istedller. Oysa ki 307
Bu daha savag karari almmamigt1ve savagm önlenmesi için diplomatik alternatif aranmaktaydL halde imparatorlutoplantidada ana konu petroldü. Durumu degerlendiren bir yetkill"Simdiki gumuzunmilli gücü ve savagma yetenegini zaylflatan tek gey petroldür" diyor, sözlerinegöyle devam ediyordu: "Günler geçtikçe savagadevam yetenegimiz azalacak ve imparatorlugumuz askeriaçidangüçsüz duruma gelecektir." Gergekten de zaman azahyordu.Askeri liderler bunu imparatorlannm önünde defalarca tekrarladi. Deniz Kuvvetleri Komutani'nm da söyledigt gibi dahil, "Petrol askeri temel maddeler günden güne azahyordu." Bu defa imparatorGenelkurmayBagkam'na pu soruyu yöneltecekti: "Japonyave Amerika birbirleriyle savaga girecek olsa, bu savag ne kadar sürer?" Genelkurmay Bagkani gu yamti verlyordu: "Güney Pasifik'teki operasyon yaklagik üç ay lçmde bitirilebilir." Bu yanit kargisinda Ìmparatortepki gösterecek,sert ve sitemlibir sesle qu sözleri söyleyecekti: "Çinolayi çiktigi zaman bugün GenelkurmayBagkam olan Sayin General Savag Bakam'ydi ve o zaman imparatorlugumuza verdigi raporda olaym yaklagikbir ay içinde bitirilecegini söylemigti. Ne var ki General'in verdigi teminata karym, çatlymayla geçen dört uzun yll sonunda, savag hâlâ devam ediyor." General, açiklama yapmak isteyerek "Çinhinterlandmm çok büyük oldugunu, bu durumun operasyonlarm planagöreyürütülmesini engelledigini" söyledí. Su defa imparatoröfkelenerek arkasma yaslanacak, sesini yükselterek gu sözleri söyleyecekti: "Çinhinterlandim büyük gördügümüze göre kat kat büyük plan Pasifik Okyanusu'nusmirsiz bulacaksimz demektir. O halde nas11oldu da üç ay süreceginden bu kadar emin olabildiniz?" Bu yamt kargismda GenelkurmayBagkam bagmt öne egip hiçbir yamt vermeyecekti. Su Deniz Kuvvetleri Komutam Amiral Nagano GenelkurmayBagkani'mn imdadma kopuyor, ara punlan söylüyordu: "Japonyao an için ciddi bir hastaliktan act çeken bir hasta giblydi. Suveya bu gekilde mutlaka bir karar verilmesi partti."Toplanti bitmeden önce Imparator yüksekdüzeydeki damymanlannm savaga baki; açilanni ögrenmek isteyerek, ilk önce diplomasiye mi yoksa savagami öncelik tamamah,diye sordu. Ama bu sorusunatatmin edici bir yamt alamadl. Ertesi gün ayni soru bir kez daha gündeme geliyordu. Kara ve Deniz Kuvvetleri komutanlan sessiz kalip soruyu yamtlamadilar. Bunu gören imparatorcevap vermenin uygun olmadigim dügündükleri için komutanlara teessüflerinibildirdi. Daha sonra kimonosunun cebinden bir kâgit parçasi ç1kararak,vaktiyle büyük babasi Imparator Meiji'nin gu çiiriniokudu. Siirdequ dizeler vardi: Maderi ki bu dünyada insanlar kardegtir, Bu denli karmaçanm anlaminedir? sessizlíge gömülmügtü. Hazir bulunanlarin hepsi hugu içindeydi. lyte tam bu an, Amiral Nagano'nun ayaga kalk1p, askeri kuvvetin ancak diger bütün gabalarboga gittiktensonra devreye girecegini söyledigt duyuldu. Toplanti böylece egine rastlanmamig gergin bir atmosfer íçinde sona erdi. Yaklagankig mevsimi ve soguklar, operasyon için gerekli olan zamani k1sithyordu. Askeri güçler taarruz hareketlerine 1942 ilkbaharindan evvel bagladiklan takdirde,bunu Arahgm baglannda yapmahydilar. Yine de Prens Konoye, sava a bu kadar yakin olduklari o günlerde bile bir alternatif bulma ümidini kaybetmlyordli. 6 Eylül günü Ìmparator'un tahti önünde yapilan tarihi toplantidansonra, kabine sentetik petrol konusunu ele allp, sentetik petrol üretiminin büyük Konoye'nin ifadehizla ve büyük hacimde artinlmasinin mümkün olup olmadigim tartig1yordu. sine göre böyle bir projeye büyük paralar yatirmak, nasil sonuçlanacagi çok güphelibir savaga para yatirmaktan daha lyi olacakti. Ancak Planlama Kurulu Ba§kaniprojenin çok büyük bir ip oldugunu, därt yillik bir çahgma ve milyonlarca yen gerektirdigini, ayricadünyalar kadar çelik, bo-
Siirokunmug, tüm salon tam bir
aos
Ve makineye ihtlyaç gösterdiginibelirterek, bu fikre yanagmlyordu. Açildadigi gibi bu iq çok büyük mühendislik becerisi ve dört yüz bini agkm kömür iççisinin istihdam edilmesini gerektiriyordu. Bütün bu hususlar göz önüne almarak Konori'nin önerisi üzerinde durulmadi. Eylülayi sonlannda, ellerinde hançer ve kisa sapli kil1çlartbulunan dört adam Konoye'nin arabasmaattlip suikast girigiminde bulundular. Adamlar görevlilerce olay yerinden uzaklagtmldlysada bu olay Bagbakan'1fazlastyla sarsmigtt. 2 Ekim tarihinde AßD Konoye-Roosevelt görügmesinetaraftarolmadigmi resmen duyuruyordu. Bundan hemen sonra,savagaonurlu bir alternatif bulamadigi gerekçesiyle Konoye görevden uzaklagtinldt Yerine 18 Ekim'de, Bagbakan olarak, dögügkenliglyle taninan SavagBakam HidekiTojo getirildi.Hideki Tojo bagmdan beri, yararsiz oldugu gerekçesiyle igin diplomasi yoluyla çözümüne kargi çikmig, Amerika'yla herhangi bir uzlagma yapilmasim istememigti. Bu ara bir kez daha Washington'a gelen Büyükelçi Nomura çaresizlikiçinde kendisini ölü bir atm kemikleri diye tanimlayacakti.Diplomasinin de etkili olamadigim gören Roosevelt ise Tokyo ve Washington'dakiler gibi kendisini kaderin elleríne terk etmigti. Yine de Nomura'dan bu iki ülke sözün söylenmesi" için ricada bulunacakti. arasmdaaçik bir kapt birakilmasi, Evvelcesözü geçeniki Japontankeriyaz ortasmdan beri Los Angeles yaktmndaki bekleyigini sürdürüyor, sözlegme uyannca kendisine taahhüt edilmig olan petrol ikmalini bekliyordu. Nihayetkastm aymm birinci yansmda petrol almadan,bog olarak limandan aynldt Japonyetkilller de misilleme olarak,yaklaçan kt; mevsiminde, Amerikan ve Ìngiltereelçiliklerine vermekte olduklan yak1tikestiler. Ekim ayi boyunca, kasim ayma girinceye kadar Japonya'nmyüksek komuta askeri erkâni liderleri Imparatorluk Saray1'ninküçük bir odasmda sik sik bir arayagelerek savag karsiyaset ve ismdaki durumu tartigttlar.Su tartigmalardakonu dönüp dolagip petrole gellyordu. Japonson ya'nm petrol ithali 1941 yllmda büyük bir dügüg göstermigti. Yedekteki petrol de giderek azahyordu. O günlere deginen bir tarihçi sonradan bu toplantilaríçin "Íncelenen kayltlardan, konfefaktörün petrol oldugunu anlamigtik. Petrol tiple bir geytan gibi masarans masasma egemen tek üzerínde dolamp duruyordu. Sanki kolay karayoluyine de nin savagi uzaklagttrmanm en ri vermek' gibi görünüyordu" diyecekti. 5 Kastm'da ülkenin en üst düzey bürokratlari imparatorönünde "Emperyal Konferans" dedikleri bir konferans tertiplediler.Bu gibi toplantilarda âdet oldugu gibi Imparator sessiz kalm14,konu malara katilmamigti. ¶ilet" lakablyla tanman BagbakanTolo halk çogunlugununkonumu üzerinde kisa bir aç1klama yapt1. Özetolarak gunlansöylüyorde "Birlegik Devletler bamdan beri ekonomik baski yüzünden Japonlar'mpes edecegine inanmaktadir. Bunun yanlig oldugunu kamtlamamiz gerekir. Uzaylp sürüncemede kalacak bir savaga girersekgüçlüklerlekar11acag1m1z kesindir. Bú bakimdan sürüncemede kalacak bir savag konusunda tedirginiz. Yine de, bu tedirginliklerekargin, Amerika'mn bize istedigi gibi davranmasina, bu tutumunu sürdürmesine nasil göz yumabiliriz? Ikiylla kalmadan askeri sahada kullanacäk petrol bulamayacaglz. Gemilerimiz seyredemeyecek. Amerikan savunmasmm GüneybatiPasifik'te kuvvetlenmekte oldugunu, Amerikanfilosunun giderekyayildigini, ÇinSavagi'nmhâlâ devam ettigini dügündükçe önümüzdeld güçlülderin sona ermeyeceginianllyorum... Hiçbir gey yapmadan böyle oturursak korkanm ki iki, üç yll sonra üçüncü s1mfbir ülke olmaya mahkûm oluruz." Konferansta öne sürülen bir önerl, BirlegikDevletler'e son bir çagn yapilmasim, Japon taleplerinin Amerika'ya sunulmasmi öngörüyordu. Talepleri reddedilecek olorsa Japonya savaga gidecekti. Tojo, bu kararl bir kez daha duyurduktan sonra salonda hazir bulunanlara "Söylemek istediginiz bagka bir geyvar mi?" diye sordu. Herhangi bir itiraz yap11madigimgõrünce de teklifinin kabul edildigini ilan etti. Kasim aymin üçüncü haftasmda Japonyali bir diplomat listesini" sunmak üzere Washington'a geliyordu.DigigleriBakam Hull'm görügüyleliste daha çok bir ültimatom niteligindey-
ru
"son
'savag
"talep
309
i
I
di. Ayni hafta Washington'a yine Japon kökenli bagka bir mesaj daha ulaç1yordu.Bu, 22 Kasim tarihli,degifre edilmig bir "Magic" mesallydL Mesaj Nomura'ya gönderilmigti. Tokyo'nun yaptigison tekliflerinAmerika tarafmdankabul edildiginin en geç 29 Kasim'a kadar bildirilmesini istiyordu. Mesajdaki diger bir ifadeye göre, bu istek Nomura'nintahmin edemeyecegi sebeplere dayaniyordu ve çok önemliydi, çünkü o tarihten sonra olaylarkendiliginden, otomatik olarak
geligecekti. 25 Kasim'da Roosevelt emrindeki üst düzey askeri dampmanlarmi savaym çok yakm oldu-
gu, belki de bir hafta içinde patlayabilecegi konusunda uyardi. Bunun ertesi günü Hull Japon-
lar'a bir nota sunarak, Japon kuvvetlerinin Hindi-Çin'den çekilmesinitalep etti. Karve Çin'den 111k olarak Amerika yeniden ticari baglanti kuracakt1. Tokyobu talebiAmerika'nin Japonya'yla bir ültimatomu olarak görmügtü. Ayni gün, 26 Kasim'daKurile Adalan'nda toplu halde bekleen Japon handirali donanma filosuna seyre geçmesive bunu büyük bir girlilikiçinde yapmasi emri veriliyordu. Filonun hedefi Hawaiiidi. Amerikahlar'm bu filodan haberleri yoksa da, Savag Bakam Stimson böyle bir filonun varl1duymugtu. Nitekim Roosevelt'e bir istihbarat rapotu bile sunmuitu. Rapor, Japon kökenli gmi büyük bir kegif filosunun Sangay'dan Güneydoguistikametinde ilerledigini bildiriyordu, Bunu ögrenen Roosevelt, Stimson'un anlattigma göre, öfkeden neredeyse ç11gmadönmügtü. Bagkan o güne kadar filoyu görmedigini söyleyecekti ve bu söz her geyinbir anda degigmesine neden olacakti. Çünkütopyekûnbir çekilmeiçin uzlagma konugmalan yapildigtbir andaJaponya'ninoralara kadar bir filo göndermig olmasi, bu ülkenin kötü niyetlerini gösteren bir igaretti. Bunu ögrendikten sonra, Bagkan, yaklagik yirmi yil önce yazdigtmakalede sordugu soruyu artik yamtlayacak duruma gelmigti. Japonlar'a güvenilmezdi.Ertesi gün, 27 Kasim'da Hull, Stimson'aJaponya'yla uzlagma konugmasi yapmaktan vazgeçtigini söyledi: "Artik ellerimi bu igten siy1rdim" diyordu. Açikladigina göre, artik i; orduya ve donanmaya kalmigt1.Ayni gün Washington, içlerinde Hawaii'de üs kurmug PasifikFilosu Komutam Amiral HusmandKimmel'inbulundugu Pasifik'teki Amerikali komutanlara teyakkuz" emri veriyordu. Kimmel'e gönderilen mesajdaki ilk cümle guydu: "Bu yazlyi bir savag uyarisi kabul ediniz." Son güne kadar, Tokyo'da daima bu savagin hüsranla bitecegine inananlar olmuçtu. 29 Kasim tarihindeen üst düzey bürokratlar ve Imparator'un da hazir bulundugu bir kabine toplantisi yapildi. Japonya'nmdiplomatik çözüm aramast için ricada bulunuldu. Amerika'mn kudretiyle yarigmaktansa bunun daha iyi bir alternatif oldugu görügüsavunuldu. BagbakanTojo, cevap olarak kopuk durumdaki ekonomik iligkileri sürdürüp bunlar üzerinde israr etmenin Japonyaaçisindan ülkenin giderekzayiflayacagtanlamma gelecegini söyledi. Japonliderler bütün incelemelerinde, bütün tartigmalarmdakaynaklan, yetenekleri, tahammülünedeniyle uzun sürecek bir savagta Amerika'nm daha avantaih durumda olacagtm savunmuglardt Sürüncemede kalacak bir savagm giderek Amerika lehine geligeceginin bilincindeydíler. Ancak, askeri çözüme inananlar, kendilerini bir transa kaptirdiklari íçin, bu fikre yanagmamig,elinin tersiyleitmigti. Göründügü kadanyla savag kapidaydi ve çok htzli bir yol izleyecekti. "son
Pearl Harbor 1 Aralik tarihindeJaponlar'inözel bir hücum filosu, henüz karg1tarafçayeri saptanmamig olarak uluslararasikarasularmi geçmigti. O gün Japonuçak gemilerinden birinde görevli bir Komutan 2 Aralik tarihinde günlügüne gunlariyaz1yordu: "Ne burada ne de orada, ne keder ne de sevinç gözleniyor."Tokyo gifrelerinyok edilmesi igin elçilik ve konsolosluklara tahripemri vermigti. Su iglem strasmda hazir bulunmak için Washington'daki Japon Elçíligi'ne giden Amerikalt askeri görevli,Sefarethane'ninarka bahçesinde kâgit ve yazili evrakin yakildigina tanik olmugtu. bulutlan" 6 Aralik Cumartesigünü Roosevelt,gökyüzünükalm bir perde gibisarmi "kara
310
dagitmak ümidiyle dogrudan dogruya imparator'ahitaben ki§iselbir not göndermeyekarar veriyordu.Mesaj ayni günün akyami saat dokuzda gönderilmigti.Bu yazinin gönderilmesinden hemen sonra Roosevelt'inorada bulunan ziyaretçilere pu sözleri söyledigi bilinir: "Ïnsanmoglu olan karymizdaki ben, Tanri'nm oglu olan imparator'a son bir mesajgöndermig bulunuyorum." 7 Arahkgünü ögleden sonra Washington saatiyle saat 12.30'da Roosevelt ÇinElçisi'ni kakötü olaylar" bekledigni söylecekti. Aynca, içinden bir bul ediyordu.Elçi'ye Asya'da sesin, kirksekiz saat içinde Japonlar'm"Menfur" bir harekete girigeceklerinisöyledigini de sözlerine eklemigti. Washington saatiyle gece yansmdan sonra saat l'de Roosevelt hâlâ ÇinElçisi'yle konugmaktaydl. Tamo anda, 8 Aralik'ta, Japonyasaatiylesaat sabahmüçünde Roosevelt'in meulasiyordu. Pasifik'in ortayerindeyse, vakit 7 Aralik sabahmm saji nihayet çahsen Ímparator'a erken saatleriydi ve Japon filosu Hawaii Adalan'na dogru yol allyordu. Amiral gemisisancagma Japonbayragt asilmigti. Bu bayrak 1905'te Japonfilosunun Tsushima Bogazi'nda Rus donanmasim tahrip ettigi gün bir Japon savag gemisine asilmigolan aym bayrakt. Uçak gemisinin güvertesindebulunan uçaklar birer birer gemiyiterk-etmeyebaglad1.Mürettebat kendilerine söylendiginegöre Japonlar'ihile yoluyla dünya yüzünden silmeye çaliganAmerika'nm bu gücünü yok etmeye gidiyordu. Hawaii saatiyle sabah saat 7.55'te Pearl Harbor'daki Amerikan filosu üzerine bomba yagmaya bagladi... Pearl Harbor baslammn baglamasmdan bir saat sonraJapon Büyükelçisi Nomura, yamndaki bagkabir diplomatla DigigleriBakanligi'na geldi. Hull bu strada Bagkan'la çok ivedi bir telefon konugmasi yaptigiiçin iki diplomat bir süre diplomatlara mahsusodada bekletîldiler. Bagkan'la Hull arasmdaki konuçma göylegeçmigti:Bagkantelefondatereddütsüz fakat titrek bir sesle göylediyordu: "Japonlar'mPearl Harbor'a taarruz ettiklerine dair bir rapor aldik." Htilfin cevabi qu olmugtu: "Rapor teyit edildi mi?" Bagkan "Haylr!" diye yamtladi. Rooseveltve Hull her ikisi de büyük olasihkla bu haberin dogru oldugunainanmiglardi. Yide Hull, yüzde bir ihtimalle de olsa haberin dogru olmayabilecegini dügünüyordu. Eu ümitle ne iki Japondiplomati odasma çagirtt1.Taarruz haberini radyo bülteninden ögrenmig olan Nomura, mahçup bir tav1tlaAmerikan Digigleri Bakam'naelindeki uzun belgeyi verlyordu. Hull, Tokyo'nun yapmig oldugu hareketin gerekçelerini siralayanbelgeyi okumaya çaliglyor,bu ara renkten renge girîyordu. Sonunda öfkesine hâkim olamayarak göyle söyledigiduyuldu: "Kamu hizmetinde oldugum qu elli yll içinde bugüne kadar bu derece yalan ve tahrifatladoldurulmug bir belgeye rastlamadim. Su belge o derece rezil yalan ve tahrifatladoldurulmuç ki bugüne kadar ihtimal vermezdim." Simbu gezegende yagayan hiçbir hükümetin bu sözleri söyleyebilecegine iki di Hull, bu Japon diplomati, bir vakitler kendisi odunculuktan devlet adamligma geldigi için hücum eden iki katil köpek" gibi görüyordu. Onca ay Nomura'yla kendi apartmaninda bir araya gelip özel konugmalar yapmalan boquna gitmigti. DigigleriBakani belgeyi okuyup söyleyecegini söyledikten sonra iki Japondaha fazla yorum . yapmadan oday1 terk ettiler. Toplanti bitmigti ve Japonlarayn11yordu;ancak bu defa kimse onlara yol gösteripkaplyi açmayacakti; çünkü artik bu ikisi dügmandilar. Hull'un ofisindeki kapiyi kendileri açarak digan çlktilarve bekleyen bog asansörebinip kendilerini sokaga attilar. O gün, akgama kadar Washington'a Pearl Harbor'danüst üste rapor akmaya bagladi; buntar birbirinden kopuk, parça parça ve son derece ümit kinci haberlerdi. O uzun pa2ar gününün sonunda Stimson günlügünegunlanyazacakti: "Bizim hallumiz çok evvelden savag konusunda uyanlmigt) ve tetikteydi.Buna ragmen, yine de, bu 14hiç beklenmiyormuy gibi paginp kalmalan degrusu hayret verici..." Böyle bit bela nasil olmugtu da onlart bulmugtu? Üst düzey Amerikall bürokratlar gergi bir Japon hücumunu çok yalanda beklemekteydi. "birtakim
.
"koyunlarma
Ancak bu saldinmn Güneydogu Asya'da olugacagLm zannediyorlardi. Kesinlikle hiç kimse Washington'da veya Hawaii'de, Japonlar'm Amerikan filosuna kargi,kendi yurdundakiüssünde böy le bir saldirl tertipleyeceginiciddi olarak dügünmüyor, hatta böyle bit geyiakhndan bile geçirmiyordu. General Marshall'm 1941 Mayist'nda Bagkan Roosevelt'e söylemig oldugu gibi, Pearl Harbor'un bulundugu Oahu Adasi'mn en saglam kale" oldugunainanmiglardi. Anlagildl lna göre Amerikalt bürokratlann çogu önemli bir gerçegiunutmuglardi; Rus-Japon savagindaJaponya'mn kazanmig oldugu büyük zaterin Port Arthur'da yaptiklan sürpriz saldinyla bagladigL göz ardi edilmigti. Olay,temel düzeyde ele almdigmda her iki tarafmda birbirinin kuwetini küçümsedigi görülür. Nasil JaponlarAmerikalilar'mteknikolarakkendilerinin en gizli gifreleriniçözebilecegine ihtimal vermemigse, Amerikalilar da Japonlar'm teknik açtdan bu derece kompleks olan bir operasyonu bagarabilecegine lhtimal vermemigti. Saldindan sonra derhal yapilan bir durum saptamasinda Roosevelt'in baydampmanlarmdan bazilan saldmnm bir "Alman düzenlemesi" oldugu görügünü savundu.Japonlar'mkendi baglarma bunu yapamayacagi kanisindaydilar. Su saldinda taratlarm ikisi de diger tarafinpsikolojisini yanligyorumlamiçti.Amerikalilar Japonlar'inbu dereinanmamigtt. Ama yamlmiglardi. Japonlarda bir cüretkâr, hatta yapabilecegine ce pervasiz gey kendi açilanndan Pearl Harbor'un Amerikall'nm moralini yerle bir edecegine güvenmiglerdiki bu konuda da onlar yanilmigti. Çünkü bu baskin tam tersine Amerikan milletinin moralini yükseltmig, ülkenin birlik ve beraberligini daha da pekigtirmigtir. Japonlarbu konudaki tahminlerinde en büyük yanhgi yapmigtl. Artik baskm bir gerçekti. Bu gerçektensonra, BirlegikDevletler hükümetine ulagan onca istihbaratm da yardimlyla -ki buna Japonya'nmgizli haber gifreleriniçözen "Magic" de dahildiJapon niyetleri kolayca anlagilacakti. Saldtndan evvelki o gerginlik dolu aylardaysa sinyaller rültü" içinde kayboluyor, alal kangtinci, birbirini tutmaz, çeligkilive müphem haberler almlyordu. Aynca o günlerdeJaponlar'mSovyetlerBirligi'ne saldirmak üzere olduguna dair bazi igaretler de vardL Magic'in zaman zaman beceriksizce kullanilmasi ve verdigt haberlerin yanlig anla11masi bazen tehlikeliolabiliyordu. Bu husus da Amerika açismdan ciddi bir baçarisizhgm, Amerika taraftaflanarasmda ciddi bir haberlegme kopuklugunun göstergesidir. Sonuç olarak Pearl Harbor trajesinde"Magic" faktörünün böyle bir saldinya inanmamaktan sonra en büyük ikinci etken oldugu söylenebillr. "dünyadaki
"gü-
En Büyük Yanlig Artik bekleyigle geçen günler geride kalmigtt. Japonya ve Birlegik Devletler gimdi savag halindeydi. Ne var ki Japonya'nmtek hedefi sadece Pearl Harbor degildi. Hawaii, Japonya'mn çok daha ilerilere uzanan saldiri plarnndaki parçalardan sadece bir tanesiydi.ABD PasifikFilosu'na saldirl yapildigi anlarda Japonlar Hong Kong'u bombalaylp ablukaya altyor, Singapur'u bomballyor, Filipinler'i bomballyor, Wake ve Guam adalanm bombardiman ediyor, Tayland'i allyor,Singapuryolundaki Malaya'yi iqgal edíyor ve Dogu Hint Adalari'm iggale hazirlik yaplyordu. Aslinda Pearl Harbor'a yapilan operasyon kendi kanatlanni korumak için yapilmigt1. Maksat Amerikan donanmasmi güçten dügürerek Japonya'mn Dogu Hint Adalan ve Güneydogu Asya'nm geri kalan kismmm iggalíni emniyete almakt1. Bu baçanldiktan sonra denizyollari, öncelikle de Sumatro ve Borneo'dan kendi -yurtlanna giden tanker yollan emniyete alinacakti. Bu dev büyüklügünde kampanyamn ana hedell dönüp dolagip Dogu Hint Adalan'nm petrol yataklannda odaklamyordu. O halde Hawaii operasyonu Japonya'nmgündemindeki daha büyük projeleringerçeklegiçin mesi partti.Bu projenin baçansinda gans faktörü büyük rol oynamig, son dakikaya kadar daima Japonya'ninyanmda olmuqtur. Japonlar,ganslan sayesinde hayallerinde bile erigemeyecekle312
ri kadar bagarili olmuglardir. Baskimn dogurdugu çagkmlikve Amerikan savunmasimnPearl Harbor'daki güçsüzlügüJaponlar'm tahminlerinin üzerinde olmugtur. Pearl Harbor'a yaptiklari saldiridadalgalar halinde gelen iki Japonuçak kafilesi, sekiz savag gemisi,üç hafif kruvazör, üç destroyer ve dört ikmal gemisini batirrnay1,alabora etmeyi veya agirgeldldetahripetmeyibagarmigtL Ayrica yüzlerce Amerikan uçagi tahrip edilmig veya agir yara alril ti. Ölengörevlisayisi 2335, ölen sivil sayisi 68'di, Bütün bunlann Amerikan tarihindeen kahredici gokuyaratmig oldugu kugkusuzdur. Amerikan uçak gemilerinebir geyolmamasmin sebebi, bu gemilerin baskm sirasmdaaçtk denizde görevde bulunmalanydi. Japonya'mnkaybt ise toplamolarak sadece yirmi dokuz uçaktan ibaretti. AnlagildigLna göre bu defa Amiral Yamamoto'nunoynadigikumar
tutmustu. kendisine kalsa belki de bir kez daha gans denemek isterdi. Ne var ki kenJaponyaaçiklannda bir amirallik gemisindeydive olaylan oradan izliyordu. Hawaii operasyonunun komutam olan ChuichiNayono ise Yamamoto'yakiyasla çok daha temkinliydi.Gerçekten de bagmdan beri bütün operasyonlara karpt çikmigti.Simdi de kendisini tegvikeden subaylarmm ricasma ragmen, onlarm üzüldügünü bile bile uçaklan üçüncü kez Hawaii'ye, Pearl Harbor'daki ikmal depolarma ve petrol tanklarma saldirmak için göndermekten çekinmigti. Saldirida gans ona fazlastyla güldügünden daha fazla risk alarak baçansmi gölgelemek istememigti. Amerika'mn bu saldiridaki tek ganstise bu felaket gününde hiç degilse kendi uçak gemilerinikurtarmig olmalariydi. Operasyonunplanlanma sürecindeAmiral Yamamoto bir gözlemde bulunmugtu. Kamsma göre, 1904'te, Port Arthur'da Japonya'nmRuslar'a yapttgt sürpriz saldirmm baçansiz olmasmda, kadar götürmemig"olmalan etken olmugtu. Ayni hata gimdi bir Japonlar'mçarpigmayi kez daha bu dela Pearl Harbor'da tekrarlanlyordu.Japonya'mnharbe gitme kararmda petrol bag etken olmuçtur. Ancak, en azmdan bir operasyonda, Hawail operasyonunda Japonlarpetrol konusunu her nedense unutmuglardi. Amerika'nm petroldeki üstünlügünü arkadaglanyla defalarca ele alip konugan Yamamoto nasilsa Oahu Adasi'nda bol miktarda mevcut olan petrol depolarmm önemi üzerinde durmamig, bu konuyu ihmal etmigti. Bu nedenle de yaptiklari planda bu adaya saldm düzenleyip petrolü ele geçirmekonusuna yer verilmemigti. Asil yanlig buydu? Ne var ki bu çok önemli, son derece yagamsalyansimalara sebep olacak büyük bir stratejik hataydi. Hawaii'deki her varil petrol buraya ana kitadan getirilmigti.Eger Japon uçaklari Pasifik Filosu'nun petrol rezervlerini ve bunlarm Pearl Harbor'da içine kondugu tanklaritahrip etmly olsaydi, sadece tahrip ettikleri gemileri degil, Amerikan Pasifik Filosu'na ait ne kadar gemi varsa hepsini birden edemez" duruma getirmig, olacakti. O zaman yeniden petrol bulmak Pasifik getirtilen Amiral Chester Nimitz, ileride FilosuBaykomutanhgma gerekecekti.Sonradan bu konuda punlan säylemigtir: "Olaymyagandigt günlerde filoya ait petrolün hepsi HawaiPde, Petrol mevcudumuzun hepsi yaklaç1k 4,5 milyon varil olmasma topraküzerindeki tanklardaydL kargm bunlarm hepsi 50 kalibrelik mermiyle yok edilecek cinstendi. Eger Japonlarpetrolümüzü tahrip etmig olsayd1,sava; en az iki sene daha uzamig olurdu." Yamamoto'nun
disio stra binierce mil ötede,
"sonuna
"hareket
I
i
313
i
17 Almanya'nin Sava Formülü
1932 yllmm bir haziran günü, ögleden sonra, Münih Oteli kapisina yanagan aç1kbir araba dev Alman kimyasal kuruluqu olan LG. Farben'den iki kipiyialmak için gelmigti.Açik araba biri kimyager digeri halkla illykiler temsilcisiolan bu iki kipiyi Adolf Hitler'in Prinzregentenplatz'daki 01arak iktidara gelmemigözel apartmamna götürecekti.O siralar Hitlerhentiz Alman Sansölyesi ti. Ancak Reichstag'da sandalyelerin yaklagik yüzde yirmisine sahip ve gelecek seçimlerde de sandalye sayismiönemli bir miktarda arttrmas1 beklenen Nasyonal Sosyalist Parti'nin lideriydi. L G. Farben'den gelen bu iki adamm Hitler'i görmek istemeleri bir sebebe dayamyordu. AmaçIan onunla konugup Nazi basimmn girketleri aleyhine açttgive devam etmekte olan kamfinans lord'lanmn" ve bapanyayi durdurmaktt. Naziler I.G. Farben pirketine bast Yahudiler'in"aleti olduklan gerekçesiyle yükleniyor ve Yahudiler'in bazi üst düzey konumlari iggal ettiklerini savunarak girketehücum ediyordu. Bu ara "ISADOREG. FARBEN"adlyla irketill bir karikatürünü bile yapmiglard1.Naziler'in girketi eleptirmesinin bir sebebidaha vardi. >irket, kömürden sivi yalat diger bir adlyla sentetik yakit- imal etme pegindeydi ve çok pahallmal olacakbu proje için hükümetten vergi muaflyeti almigtl. IgteNaziler'in eleptirdikleri de ya buydu. Ayrica bu sorun ikinci bir sortmada sebep oluyordu. l.G. Farben sentetik yakit projesine Çokbüyük yatinm yapmigt1.Ancak 1932 yllma gelindiginde bu projenin devamli olarak hükümetten vergi kolayligi ve destegi saglanmadikça hiçbir zaman kâr saglayamayacagl anla§11migti. bu konudaki esas tezi ise kurulacak bir sentetikyakit endüstrislyle Almanya'nm yabanSirketin a petrole olan bagtmlihgimn azalacagi ve böylece ülke üzerinde had düzeydeki yabanci döviz baskisimn kalkacagt merkezindeydi.I.G. Farben mensubu iki temsilciHitler'i bu konuda ikna etmek ümidiyle orada bulunuyordu. Hitler o gün seçim kampanyasi için gittigi bir yolculuktan henüz döndügünden toplantlya biraz geç kalmigt1. I.G. Farben'li iki temsilciye önceden sadece yanm saat ay1rmak istedigi halde konugmanm akigmakaplimig, onlarlatam iki buçuk saat konugmustu. Hitler, her zaman oldugu gibi kendi hayallerinin gücüylehipnotize olmupçasina durmadan konugmuy, konugmamn çogu-. nu kendisi yapmig, Almanya'yi motorize etme ve karayolu inçaatmda uygulayacagt planlarüzerinde uzun bir hitabet dersi vermigti. Ancak bir ara bu iki adamasentetik yakit konusunda sorular sormuy ve bu tip yakitin yeni bir Almanya yaratmada uygulayacaglplanlara tamamen uydugu hakkmda teminat vermigti. Onlara gunlan säylüyordu: "Bugün, siyasi aç1dan bagtmstz kalmak isteyen bir Almanya'da petrolsüz bir ekonomi dügünülemez. Su bakimdan Alman motor yalutt projesi, çok büyük özveriler gerektirse bile mutlaka gerçeklegtirilmelidir. Su nedenle kömür hidrojenerasyonuna devam igi ivedilikle ele almmalidir." Hitler sentetik yakit projesi çalt;malanni ciddiyetle desteklemeye baglamigt1.Aynca adamlara basmm I.C. Farben aleyhine açtigt kampanyayi yavaglatacagma dair sõz de vermigti. Eu kadarla da kalmaylp Naziler iktidara geldigi zaman sentetik yakitta uygulanan vergi indiriminin devam edeceginide söylemigti. Tabii bütün bunlara kargillk I.G. Farben'den -derhal ve daha sonra Naziler'in istedigi- "Kampanyaya ba"uluslararasi
314
"para
.I
Toplanti bitip de iki temsilci Hitler'le konuqulanlan pirket bagkanina dökülecekti: "Demek ki bu adam benim zannettigimden daha makul biriymig." Gerçektende o gün Hitler makul bir adam gibi davranmigti ve bunu yapmak için de iyi bir nedeni vardi. Adamlann açiklamalaandan, baçanh bir sentetik yakit programinm,dirilmekte olan Almanya'nin topyekûngeligimindeçok yararh hatta partoldugunu hemen kavramigti. Eu hedefin gerçeklegmesinde en büyük engellerden biri olarak Almanya'nm hammadde, öncelikle de petrol ithaline olan bagLmilllginl görüyordu.Ülkeiçinde üretilen petrol az, ithalat ise buna ithal olan petrolün çogu Batt yanküresinden gelmekteydi. edilmekte oranlayüksekti. Aynca, dikkate deger bir ekonomik büyüme göstermigti ve Almanya çok Son yanm yüzyil içinde bol bultinan borçluydu, 1930'lu bir enerjikaynagina -kömürebunu da daha ziyadeülkede bol kadarken yillarm sonunda kömür, Amerika'mn toplam enerjisinin yaklagik yansi Almanya'da, üretilen toplamenerlininyüzde doksam kadardi. Petrol ise sadece yüzde 5 dolaymdaydi. Ancak daha 1932 yilmda Hitler ileriye dönük planlanna baglamigt1ve haris emellerinin gerçeklegmesi için de petrole ihtiyaci vardi. Önce 1933 Ocak aymda Sansölye oldu ve arkasmdan,izleyen bir buçuk yll içinde de, Almanya'da tüm iktidari ele geçirdi. iktidarageldikten sonra girigtigiilk içIerden biri "Alman motor trafigindedönüm noktas1" dedigi motorluaraç profesidir.Prole geregince ülke önce otobanlarve hiz limiti olmayan karayollanyla dört bir yandan örüldü ve 1934'te de yeisimli araa"ydl. ni bir araç yapmakiçin planlama bagladi. Su "Volkswagen" Ancak, bütün bu geligmeler Hitler'in Avrupa'nm tümünü Nazi rejimine ve kendisine bagplanda çok küçük bir yer tutar. Eu hedefin gerçeklegmesi lamak için yapmig oldugu için Hitler híç vakit kaybetmeden ekonomiyi bir sisteme sokmak,büyük igletmeleri devlete baglamak ve Nazi savag makinelerinininçasi için harekete geçti. Bu savag malzemeleri içinde bomba ve savag uçaklan, tanklan ve kamyon imali de vardi ki, bunlarm yapilmasi petrole bagllydi. Hitler bütün bunlan bildiginden LG. Farben temsilcilerininsentetik yakit projesine olaganüstü llgi göstermigtir,
gig"vermesi
isteniyordu.
anlattiklartzaman Baçkan'm agzmdan yu sözler
"halk
"büyük"
I
Kimyasal Solüsyon Kömürden sentetik yakit çikarmada öncü çahymalar Almanya'da daha Birinci Dünya SavaI'ndan dünya lideri" olarak kabul ediliyordu. önce baglamigti. O günlerde bu ülke bir Alman kimyager ilk defa sonradan 1913 yllmda FriedrichBergius admda kömürden bir sivi çikarmayi bagarmigt1.Hidrojenerasyon'da kömüre, yüksek denen bir iglemle isi ve yüksek basinç altmda, bir hizlandinct kangtmlarak, büyük miktarda hidrojen ilave edilir. Aym iglemi, on yll kadar sonra, 1923 ortalarmda rakip bir Alman kimyager Fischer-Tropsch de daha ayrmtih olarak denemigtir. Fischer-Tropsch yönteminde,kömür molekülleri buhar altmda hidrojene ve karbon monokside dönügtürülür ve daha sonra da bir arada reaksiyonlar sa ,lamr. Bunun sonucunda da sentetik petrol üretilmig olur. Bu iki yöntemden ilkinin, Bergius hidrolenerasyonigleminin daha lyi olduguna karar verilmigti. Bu yöntemle, birçok maddeyle beraber Fischer-Tropsch'in ba aramayacagi bir gey, petro1ü"de ürettlebilecekti. Aynca, 1926 y1lmda Bergius iglemi üzerinde patent talehinde bulunan LG. Farben, Fischer-Tropsch metodunu destekleyenlerkargismda politik aç1dan da daha güçlüydü. I.G. Farben'in sentetik petrole ilgt göstermesi 1920'lere rastlar. O ylllarda dünyanm önde gelen petrol kaynaklanmn çok yakinda tükenecegikonusunda yaygm bir kanaat vardi. Bu kanaat insanlan dünyamn dört bir yanmda yeni petrol kaynaklan aramaya itiyordu. Yaba'ncipetrole duyulan talebin artmasi, yabancilarla yapilan mal degi§ tokupunuolumsuz yolda etkiledigi için hükümet de bu aramalara destek veriyordu. I.G. Farben'in Leuna tesisleriodepilot düzeyinde çaligacakyeni bir fabrika inga edilmigve ilk ürünü 1927de vermigti.Bütün bunlar olurken LG. "kimyada
"hidrojenerasyon"
"uçak
Farben vaktinin bir losmim bagka ülkelerde kendine potansiyel ortaklar aramakla geçiriyordu. LG. Farben'inönde gelen Íngilizkimya gruplarmdanbiriyle yaptigt uzlagma tegebbüslerininbaarisizlikla sonuçlanmasi üzerine, girket kendisine çok daha ünlü bagka bir potansiyel ortak bulacakti. Bu ottak StandardOil'in New Jerseypubesidir. Aym günlerdeStandard,rafineriden entegre petrolgirketine yaptig1stratejik geçigte çabasibir yerdeydi. Bu çabalar sonunda, hem Birlegik Devletler'de hem de Avrupa'da ortalarmda nm kendine ait bol hammaddeye sahip entegre bir petrol girketiolmayi bagaracakti. Igte bu çabalar yap1lirken ayni zamanda sivi yalet.kaynagt olarak ham petrol yerine geçecek bagka alternatiflerin de arayiç1içindeydi. Daha 1921 yllmda neft yaglidan petr0]Ç\karmadauygulanacak ticari y0nden baçarill bir metot bulmak ümidiyle Colorado'dayirmi iki hektarhk arazi satm almigti. Ancak, mallyetin son derece yüksek olugu nedeniyle Standardalman sonuçlardanmemnun kalmamigtl. Neftyagmdan bir varil sentetik yag elde etmek bir ton kayaya mal oluyordu ki bu gartlar çekiciolmaktan'çok uzakti. Standard aragtirma bölümünde çaliçan Frank Howard, 1926'da LG.'nin Leuna tesislerini ziyaret etmigti. Eu ziyaretten o derece etkilenmigti ki binayi terk ettikten hemen sonra o günlerde Paris'te bulunan Standard Bagkan1Walter Teagle'a bir telgrafçekerekgu görüglerini bildirdi: "Bugün içinde yagadigim gözlemlerin ve tartigmalarmtçiginda su kamya vardim ki bu konu, Standard'm parçalandiktan sonra kargilagtigikonular içinde en önemli olamdir, Bu, benzin arzt konusunda kesinkes Avrupa'nm bagtmsiz oldugu anlammdadir." Teagle'a gelince,o pahsenAvrupa pazarlano yeni sentetik petrole kaptirma olasthgindantelaça kapilmly, bu yüzden derhal Leuna'yadönmügtü. Iglemingerektirecegi aragtirma ve üretim tesislerinikurmaktan kaçmlyordu. Daha sonra, ige girigildigtndebu konuda gunlari söyleyecekti: "Gidip bizzat görünceyekadar aragttrmaiginin ne oldugunu meger bilmiyormuçum. Yapilan igi gördükten sonra bu iglerde bir bebek kadar bilgisiz kaldigimizi anladim." Konuyutartigmakiçin Teagle, Howard ve Standard'm diger yöneticilerihiç vakit kaybetmeden, LG. Farben tesislerineon mil uzaktaki Heidelberg'de bir otel odasinda bir araya geldiler. Howard'm sonradan açikladigma göre, toplantida igleminin o güne kadar petrol endüstristne sunulmuy bütün teknik faktörlerden daha etkin olabilecegl" sonucuna vanlmigti. Artik I.G. Farben laboratuvarlarinda deneylere baglanmigtl ve anlagildigma göre bu laboratuvarlar Standard açismdan ciddi bir tehdit olugturuyordu. Howard bu konuda qu görügleribíldirecekti: "Kömürün hidrojenerasyonu ekonomik baz'da dügünüldügünde büyük olasihkla ham petfaktörü'.dolaslyla hidrojenerasyon, bedelini ödemeye hazir rolle yançamaz. Ancak birçok ülkede, korunma altmda bir imalat sanaylinin pekâlâ temell olabilir."Hidrojenerasyon uygulamastyla pazarlann digardan ithal edilen ham petrole ve rafine ürünlere kapismi kapamasi da SOzkonusuydu. Standard ise bu içten uzak tutulmayaasia tahammüledemezdi. Tüm bu nedenlerle, Standard'aLouisiana'da bir hidrojenerasyon fabrikasi kurma müsaadesiveren LG. Farben'le bir õn sözlegme imzalandt O güne kadar aradan geçen zaman içinde petrolde kitlik devri kapanmig, agirt üretim devri baglamak üzereydi. Amerikan girketininilglsi de buna paralel olarak yön degigtirmigti.Daha çok benzin elde etmek için, hidrojenerasyonun ham petrol üzerinde de kullamlmasi gündeme geldi. Sonuçta,Louisiana'daki yeni tesiste bu iglemin kömür üzerinde degtl, petrol üzerinde tecrübe niteliginde denenmesi kararlagtirildi. Böyle yapmakla her petrol varilinden, daha fazla benzin ç1karmakmümkün olacaktl. 1929'da bu iki irket daha genigkapsamh bir anlagma daha imzaladilar. Anlagmaya göre, Almanya digmdaki hidrojenerasyonlarda patent hakki Standard'm olacakt1. Buna kargthk I.G. Farben Standard Oil'in yüzde iki hissesini alacakti, 546.000 hissenin degeri 35 milyon dolar tutuyordu. Her iki girketde digerinin ana faallyet sahasmdan uzak durmay1, müdahale etmemeyi taahhüt edlyordu. Standard'dan bir yetkili bu durumu göyle açiklamigtir: "I.G. Farben petrol i inden uzak duracak; biz de kimyasal iglerden uzak duracag1z." Bundan sonra, ikinci adim "hidrojenerasyon
'milliyetçilik
310
"petrol-kimya"
1930'da atthyor ve alainndaki geligmeleripaylaçacak ortak bir girketkuruluyordu. 1; bütünüyle ele almdiginda, Standard'abir hayli teknikbilgi akiyordu. 1931 yllmda en büyük ödül, Alman bilimine ve özellikle de hidrojenerasyona verilmigti. Kimya alamndaki Nobel Ödülühidrojenerasyon teknigininmucidi Bergius ile LG. Farben Baykam arasmdapaylagilmigtir.Yine de Leuna'da bu proje lyi yürümüyor, günlük üretim iki bin varili buldugu halde petrol lyi akmlyordu. Bu yüzden Leuna tesisiciddi bir parasal sikmti içindeydi. Geligmeninzannedildiginden daha güç olacagi, çok daha pahallyamal olacagi da anlagilmigti. Bütün bunlardan bagka, Texas'ta yapilan yeni petrol Regilleriyle,petrol arzindaki agiriliktüm dünyada hissedilmeye baglamigtL Üretimdeki bu aginhksa dogal olarak dünya petrol fiyatlanmn dügmesiyle sonuçlandi ki bu Leuna tesislerindesentetikyakit üretimini çok daha masrafli yapm14tir.Öyleki maliyetin bu denli yüksek olugu l.G. Farben'i bu projenin hiçbir zaman kâr saglaSentetik yakit'a leunabenzin denlyordu. Bir litre leunayamayacagindan korkutmaya baglamigtL benzin üretiminin maliyetiyse Meksika Körfezi'nde tankere bogaltihpAlmanya'ya gönderilmeye . hazir bir galon benzin flyatmin tam on katma geliyordu. Eu hususu dikkate alan bazi 1.G. Farben yöneticileri tüm projeden vazgeçmenin en lyi yol oldugunu söyleyecekti. Projeye devam etme yanlisiolanlarsabunu Leunatesislerinikapama masrafinm, projeyedevam masrafmdan daha fazla olacagtdügüncesiyle yaplyorlardi. Büyük Depresyon'un yaçandigt günlerde onca güçlüklere karym sentetik yakit projesinin hâlâ ayakta tutulmasi devletin projeye -verdigi destek yüzündendi. Hitler'den önceki Brüning hükümeti zamaninda projeye yeteri kadar vergi indirimi tamnmamigtL Yeni Nazi rejimi ise LG. Farben'e yeterli vergl indirimi saglamaktan bagka çok daha fazla destek vermeye, fiyat ve pazar sentetik garantisiuygulamaya hazirdi. Ancak bunun için bir part kopuyordu. LG. Farben Sirketi hâlâ emeklemekte yakit üretimini õnemli düzeyde artirmaltydt Diger taraftan.hidrojenerasyon olan bir teknolojiydi.Böyle oldugu için de kendi bagina yeterli olmay1pgeligmeyeve ÜçüncüReich devrinin himayesine muhtaçti. Nitekim I.G. Farben'e birçok çevredendestek gelmigtir.Bunlar arasmda, yüksek kaliteli uçak benzini üretmesi kopultyla Hava Kuvvetleri'nin verdig destek ve Alman Ordusu Wehrmacht'm ülkede sentetik endüstri kurmak için girigtigidestek faallyetlen de sayllabilir.Alman Ordusu bu destegi, planlamakta oldugu yeni tip savagta Almanya'nm kendi mevcut stokurtun ihtlyaci kargilamaya yeterli olmayacaglnldügündügü için yapmigtL
Savaga Hazirlik Daha sonra olugan yeni bir geligme, Hitler ve maiyetine bir taraftanyabanc1petrole dayanmanm tehlikelerini,diger taraftan da buna paralel olarak, Almanya'mn kendi petrolünü üretmeye ne kadar muhtaç oldugunu göstermigti.Bunlardan birincisi bir Ornekle aç1klanabilir. 1935 Ekími'nde Italya,o günlerde daha çok Abyssinia diye bilinen .Habegistan't iggal etmigti. Habegisolari smirlan son derece zay1f gekildekorunuyordu. tan'm bitigigindeki Ìtalyan80mürgeleriyle Ìtalyandiktatör Benito Mussolini, eski Roma imparatorlugutaklitçiliglyle, büyük bir imparatorluk kurma hayaline kapilmig ve bu yüzden de istila hareketlerine girigmeyi planlarmytt ilk olarak Habegistan'a sald1rd1.Cemiyeti Akvam bu saldtriyi kmadt ve birtakim ekonomik yaptmmlar uyguladt Italya'ya yapilan petrol ihracatma ambargo koymayi da dügünmeye bagladt Bu ara Roidaresi osevelt de, Amerika, CemiyetiAkvam üyesi olmadig1halde, bir yolunu bulup bu ambarkatilabilecegi izlenimi veriyordu: Mussolini, petrolün kesilmesiyle Ítalyanaskeri gücünün goya felç durumuna geleceginigayet iyi billyordu. Ordular ilerlemeye devam edip aciz durumdaki Habegler'e zehirli gaz atarken, Mussolini Akvam'i sindirmek iÇinher türlü blöf ve kabadaylliga bagvurmaktan geri kalmiyordu. Su arada kendisine kargi alman yaptmmlari da bir sava; nedeni sayacagtm açikladi. Petrol yaptinmma önayak olup teklifiyapan lider, Cemiyeti Akvam'da Íngiliz Bakan sifatlyla bulunan Anthony Eden, Mussolini'nin tehditlerinekulak asmiyordu. Söyledigine 317
I
bir kÖpegin"yapabilecegi bir hareketi göze alacak adam degildi. Bu göre Mussolini ancak konudaki diger bir sözü de guydu: "Bu adam hiçbir zaman bana intihar edebilecek bir tip gibi görünmemigtir."Yine de Mussolinikendine bir müttefik anyordu ve sonunda bu istekli müttefiki Fransa Bagbakam kurnaz Pierre Laval'm kipiliginde bulacakti. Laval kurnazca davranarak ne yapip etmigyaptirim, hareketini tam bagariya ulaçacagt anda, geri çevirtmigti, 1936 ilkbaharina gelindigindeMussolini'nin kuvvetleri artik Habegistan'1fethetmig, Italya da Krali unvanma yeni bir unvan daha katip ayni zamanda "Habegistan Krah" olmuçtu. Böylece tüm yaptirim hareketleri de boça.gitmigoluyordu. Petrol ambargosu konusu ise, o güne kadar flerikigünlerdeMussolihiç uygulanmamig oldugundan, sonucunun ne olacagi anlagilmamigti. "Eger Akvam, Eden'in Habeyistan anCemiyeti ni, Hitler'e bir sir açikl1yor,gunlan söylüyordu: istedigi gibi petrole ambargo koysayd1,benim bir hallagmazligindaki önerisini kabul edip onun ta içinde Habegistan'dan ç1kmamgerekecekti.Bu benim açimdan telafiedilemeyecek bir felaket olurduP Hitler, Mussolini'nin bagimhhk hakkmdaki sözlerini büyük ciddiyetle dinlemig, kendi hesabma bu sözlerden lyi bir ders almigti. Ikinciders ana yurda daha yakm bir yerde verilmigti. O güne kadar Alman pazan, Standard Oil, Shell ve diger yabanci girketlerebagli oldugu halde, gimdiki Nazi rejimi yerli pazan bu girketlerden kurtarmaya çaliç1yordu.Almanlar için daha da fenasi, nefret ettikleri Bolgevikler'in elinde büyük petrol istasyonlan zinciri vardi ve Almanlar'a sattiklari petrol mamullerini bu zincirden geçirereksatlyorlardi. Sovyetzincirini ele geçirtmek için Nazi hükümeti 1935'te bir Alhagarat yuvasmi man benzin pazarlaylcisim bu igle görevlendirdi. Amaç, kendi deyimleriyle temizlemekti."Sovyetlerbir süre için istemeyerek de olsa evvelce taahhüt ettikleri miktarda petrolü bu dagitim sistemiiçinden geçirerek dagttima devam ettiler, Ancak, sonra 1936 ylh Subat aymda birdenbire sevkiyatidurdurdular: "Yabanci kaynakli ödemelerde kargdagilan güçlügü" bunun gerekçesi olarakgösterdiler.Dagttim bír daha tekrarlanmamaküzere süresiz olarak kesilmigti. Hitler açismdan, yalnizca bu olay bile tehlikeleri"konusunda bir uyan "çilgm
"bir
"bagimbligin
sayilmigt1. Tam bu sirada, 1936 Subatiortalarmda, Cemiyeti Akvam'm petrol yaptinmlarim konug maya devam ettigi sitada Hitler Berlin'deki ylllik motor gösteri-merkezini açiyordu.New York herhangi bir hükümdar veya devlet bagkamnin yapa77metin gözlemine göre Hitler'den yolculugu bileceginden daha çok otomobil yapmas1 bekleniyordu." Bu firsattan yararlanarak benzin üretme Hitler "Almanya'mn sentetik sorununu bagarlyla çözmüçoldugunu" duyuracakbaçan politik açidan çok büyük anlam taglyordu." ti. Üstündedurarak vurguladigma göre, Yabanc1petrol ve yaptirimlarkonusuysa her zaman için Hitler'in kafastm fazlas1yla meggul etmigtír. Bunun nedeni çok kritik bir hareketin epigindeolmasiyd1.Nitekim hemen ertesi ay içinde, 1936 Marti'nda büyük cüret göstererekve aradaki anlagmalari da ihlal ederek, Fransa ile olan simrda Rhineland'in (Ren havrasi) askeri kuvvetini takviyeedecekti. Bu onun uluslararasi cepheye ilk pençe atiplydive kendisinin de sonradan söyledigi gibi hayatmda yüklendigi en korkunç risk ve önündeki kirk sekiz saat de hayatmda geçirmigóldugu en sinir bozucu saatlerdi. Batih güçlerin kendisine kargilikvermesini bekliyor, ancak kargi tarafonu durdurmak için hiçbir hareket yapmlyordu. Demek ki oynadigi kumarda kazanmigtl. O halde aym modeledevam edebilirdi. Daha sonra, 1936'da Hitler,1940 olarak saptadigihedef tarihine kadar Alman Devleti'ni savag için hazir duruma getirmek amaciyla bazi yeni adimlar atmaya karar verecekti. Su maksatla, önce yeni teknolojive kimyadan yararlanarak, yabanci petrole bagmlilig azaltmaya yönelik dört yillik bir plan yapti. Planm tamtimmiyaparken gu sözleri söylemigtir: "Almanya'mn yakit Su görev aynen savagm yapilmasmda gästerilen dikkat üretimi artik son süratle geligtirilmelidir. ele alm1pyürütülmelidir, ve azimle Çünküsavagin gelecekteki kaderi buna baglidir." Bu sözleri söyledikten sonra punlanda ilave edecekti: "Bu hammaddelerin üretim bedeli önemli degildir." "diger
"bu
318
Sentetik fuel endüstrisinin,topyekûn geligme plamnm odak noktasindakiyeriyle verimini yaklagik alti kat artirmasibekleniyordu. Bu programa büyük malidestek verilmigti. Aynca hareketsiz durumdaki endüstri kurumlarmi harekete geçirmekiçin (ok büyük miktarda çelik ve iggücü kullamlmigt1. Her fabrika arazi üzerine yayilmig ve büyük endüstriyel girketlerebagimh dev büyüklügündebirer mühendislik kurumu olmuqtu ve Nazi Devleti'yle tam bir ortakhkhalinde çahylyordu,Bu iyte kendisini Nazi ideolojisine adapte etmekte olan LG. Farben bagimsiz bir girketolmaktan çikmig,daha çok Alman Devleti'nin endüstriyel kolu olmuyve tamamenNaziler'e baglanmigti. Su ara igyerinde ne kadar Yahudi memut varsa, IdareKurulu'nun üçte birini olugturan Yahudiüyeleri de dahil, hepsi birden igten çikanlmigt1. IdareKurulu'nun Nazi muhalifi olan Carl Bosch -ki StandardOil'le olan anlagmayt yapmigtt- Yahudi olduguiçin bir kenara itilmigti. IdareKurulu'nda henüz Nazi Partisi'ne glrmemigolanlarin çogu ise bu arada, üyelige kaydolmak için birbirleriyle yariga girecek, kuyrukta öne geçmeyeçaligacakti. Dört YillikPlan'm öngördügü hirsli vaatlerin biraz fazlaca oldugu" artik anlagilmigsa da, Almanya bu arada çok önemli bir sentetik yakit endüstrisi kurmay1baçarmigtl.Almanya'nm Polonya'yi iggaledip Avrupa'da ikinci Dünya Savagi'nt baglattigt 1 Eylül 1939'a kadar on dört hidrojenerasyon fabrikasi kurulmuy ve tam üretime girmigti. Ayrica alti hidrojenerasyon fabrikasi daha ingaat halindeydi. 1940 yllina gelindiginde sentetik yakit üretimi hizli bir çikig göstermig ve günde 72.000 varili bulmugtu. Bu tüm petrol gereksinmesinin yüzde 46's1 demekti. Ancak askeri gereksinim açismdan dügünüldügünde sentetik yakitm daha önemli oldugu görülür. Hidrojenerasyon, Bergius iglemi Almanya'mn toplam uçak benzini ihtiyacimn yüzde 95'ini kargillyordu. Sentetik fuel olmadikça Luftwaffe uçaklarimn havalanmasi olanaksizdi. Askeri mekanizmanm gücüne ragmen ve emrinde bir de büyümekte olan bir sentetikyakit potansiyeli olduguhalde Hitler bir türfü konusunu kafasindan atamiyordu. Gerçekten de yaklaç1mda bu stratejisini saptarken konuyu daima dikkate almig, stratejisiniona götemel savaga Eu ayarlamigti. "Ylldinm Savagi"yani strateli dayall giddettifakat lasa süreli,petre rol rezerv sorunlan çikmadan kesin zatere götürecek yogun mekanize gücün kullamldigt çarpiçmalar demekti. Baglangiçtabu stratejiçok lyi sonuçlar vermlçtit Sadece1939'da Polonya'da degil, 1940 ilkbaharinda Hitler kuvvetleri Norveç'e, Belçika, Hollanda ve Fransa'ya girdiglnde de gagirticibir kolaylikla uygulanip baçanh olmugtur. Alman kuvvetleri iggal ettikleri ülkelerde petrol stoklarma saldmp iggal strasinda tükettikleripe troldençok daha fazlasmi alipgötürdükleri için bu kampanya Bati'da Almanya'nm petrol konumunu daha da lyi duruma getirmigti.Hitler'in hava bombardimarn yoluyla ingiltereadalarim sindirmek için yaptigt arka arkaya girigimler1940 ylh güzüne kadar devam etmig ve bagarisizliklasonuçlanmigsa da, artik Almanya Avrupa'da hâkimiyeti ele geçirmenin epiginde sayllirdi. Son günlerdeyeni bir aligkanhkedinmig ve zaferi bulmaya baglamigtl. Demek ki Hitler artik gözlerinidoguya, gelecekteki hedefine çevirdigizaman, diger kolay bir zaferin hayalini kuruyordu. Ìkincihedell Sovyetler Birligl'ydi. "abartilmly
-
"petrol"
"blitzkrieg"e
"ucuz"
Rusya Savagi: "Generallerim Savagm
lktisadiYönlerini
Bilmezler"
Almanlar'in Sovyetler Birligi'yle savaga girme karannda birçok etken rol oynamigtir.Hitler'in "Bolgevizm'i yeryüzündensilmenin hedefi' oldugunu" söyletecek kadar Bolgevikler'e duydugu köklü nefret, Stalin'e kargi olan kipiseldügmanligt ve kurtlar" olarak gördügü Slavlar'aduydugu küçümseme, Avrupa topraklannatümüyleegemen olma arzusu ve çan ve gerefeu]agma dürtüsü bu etkenler arasmdad1r.Aynca doguya dogru baktigmda, Bin Yllhk Reich, kendi kurdugu yeni Alman Ímparatorlugu için bu bölgeyi lebensraum ('yagam sahasi') görüyordu. Stalin, Agustos 1939 tarihli Nazi-Sovyet Paktt'na uyulmasi için acinacakbir çabayla gayret gösterdigive Hitler'i tahrik etmekten kaçindigt halde, Alman diktatör Ingiltereile Sovyetler Birligi arasmda gizli bir anlagma olmasmdan güpheleniyordu. Böyle olmasaydt hiç Íngiltere 'yagamanm
"küçük
1940'ta davasmi kaybettigi o kadar açikça belliyken teslim olmayi reddeder miydi? Her gey bir yana, ortada bir de petrol sorunu vardi. Hitler'in Rusya'yl istila fikrinde Bakû'nunve Kazakistan'dakiöteki petrol yataklarmmalmmasi temel amaclydt, Bir tarihçininyazdigma göre "Ekonomikalanda Hitler'in tutkusu petroldü." Hitler'in kanismca petrol, endüstriyelçag ve ekonomik güç için hayatí önemde bir mad-
deydi. Petrole duydugu ilgi yüzünden petrol konusunda kitaplar okuyor, petrol konuquyor, dünyanm petrol yataklannmtarihini inceliyordu. Kamsma göre Kafkasya'mnpetrolü --Ukrayna'mn içine sokulabilse, o zaman Hitler'in kurverimli topraklari"dahil- Alman imparatorlugu dugu Yeni Düzen, sinirlaniçine, ülkeyi yapacaklankaynaklan almigsayilirdi. KonuDogu Hint Adalan ve GüneydoguAsya kaynaklanm nun bu gekildealgilanmasmda, Japonya'nm imparatorlugu içine alma dürtüsü arasmda çarpic1 bir benzerlik vardir. Albert Speer isimlí, o zamanlar Almanya'nm Donamm ye Sava; Levazim Bakam olan pahis 1945 Mayisi'ndaki sorupturmada pu sözleri söyleyecekti: "Rusya'yt iggal karan verilmesinde petrole olan gereksinimkugku"kara
"yenilmez"
suz temel bir itici sebep olmuçtur." Hitler aynca, Sovyetler Birligi digmda Avrupa'nm en büyük petrol kaynagi olan Romanya Ploesti petrol yatinmlannin tek sahibiolmak istiyordu ve Sovyetler'in burada gözü oldugunu sanarak, kendisi için tehdit olugturdugunainanlyordu. Artik Romanya Almanya'nin bir müttefikiydi ve Almanya'nm petrol için Ploesti'ye giddetle ihtlyaci vardi. Almanya'nm 1940'ta yaptigi toplam petrol ithalatmin yüzde 58'i buradan gelmigti. 1939 yilmda Nazi-Sovyet Pakti imzalandiktan sonra Sovyetler Birligiyeniden Almanya'ya petrol sevkine baglamigt1.Su sevklyat ülke petrol ithalatmin üçte biri düzeyindeydi. Nazi ileri gelenlerindenbiri ise bu miktan u sözlerletammlam14tir:"Alman savag ekonomisineönemli bir katkida bulunuldu." 1940 ylli Haziran aymda Sovyetler Birligi Nazi-SovyetPakti çartlanndanyararlanarak, paktm kendisine tamdigthakla, Romanya'nm kuzeydogusunun oldukça büyük bir kismm1 ele geçirecekti.Buralari almakla Rus kuvvetleri, Hitler'in uzun zamandan beri göz diktigi Ploesti petrol yataklanna çokyakm oluyorlardi. Hitler bundan söz ederken Mussolini'ye, "Mihver ülkelerin hayati bu petrolyataklarma baglidir" demigti. Hitler'e göre bu konu Rusya'ya yap11acakbir saldinyla halledilebilirdi. Alman diktatör böyle bir saldinnm Ploesti'nin güvenligini garantiyealacagt kanismdaydt Diger taraftan,yine kamsma göre, Rusya'mn fethi, hiç kugkusuz, çok büyük, hatta ilkiyle kiyaslanmayacak kadar büyük bir ödül getirecekti. Bu ödül Kafkasya'nin petrol yataklari olan Maikop, Groznyve Bakû kentleriydi. Hitler bu konuda kendi garip hesaplarmi yaplyor, bunlardan gu sonucu çikanyordu:Rusya'yla yapilacak bir savagta Almanlar'm kayip sayisi sentetik yakit sanagitmemek için hiçbir sebep yoktu. yinde çahyaniççi sayismdan fazla olamazdi. Suhalde 1940 Arahk aymda.Hitler -Barbarossa Operasyonu'ylailgili- 21 numaraliemrini yaymlatti. Direktif, SovyetlerBirligi'ni iggal için gereken hazirliklarm yapilmasmi emrediyordu. Su ara Almanlar Rus dostlarma (!)memnuniyetsizliklerini gösterir hiçbir belitti vermemeye dikkat ettiler ve hatta o kadar ki Stalin'i uyutmak için birçok hileli taktikleregrigtilet Amaç Stalin'i, Al; manlar'm böyle bir iggale haz1rlanmadigma inandirmakti. Aslmda pek çok kaynaktan yakmda böyle bir istilanm olacagina dair haberler gelmekteydi -Amerikahlar, Íngilizler ve bagka hükümetler,- Rusya'mn bizzat kendi casuslan dahil, bu istihbarati saghyorlardi. Ancak, Stalin kesínlikle bu haberlere inanmamig, gerçek olmadigim söyleyerekreddetmigtir. Hatta bir gün, iggale bir saat bile kalmamigken, kendini ülkesine adamig bir Alman komünist, Alman Ordusu'ndaki birliginden kaçip Sovyetler içine sizmig,birkaç saat sonra olup bitecekleri onlara bildirmigti. Stalin bu adamm sözlerine inanmamig, bu igte bir bit yenigi var sanarak adami vurdurmugtu. 22 Haziran 1941 günü, sabahm erken bir saatinde Rus yük trenleri, Sovyetler Birligi'ndeki demiryolu üzerinde battya dogru ilerliyor, Almanya'ya petrol ve daha bagka hammadde götürüyordu. Saat sabahin 3'ünden hemen sonra, üç milyon asker, 60b.ooo motortu araç ve 625.000 beygtr donammh Alman Ordusu beklenmedik bir anda Sovyetler cephesine baskm yapt1. Al"ileriye"
320
manlar'in girigtigibu öldürücü baskm SovyetlerBirligi'ni gafilavlayacak, Stalin'i de günlerce devam eden bir sinir krizine götürecekti. Almanlar'a göre bu saldm evvelce Polonya'da, Agagt Ülkelerde, Fransa'da, Yugoslavya'da ve son zamanlarda Yunanistan'da bagarlyla uyguladiklart blitzkrieg'in bir tekrarlydt.Dört veya alti hafta içinde, en fazla on hafta içinde bitirilmig olacakt1. Rusya'da girigtikleri harekât için Hitler'in övünerek söyledigtpu söz, tekmeleyip açacagt Ye evin hemen yerle bir olacagi" fikri, saldirmm yapildigiilk haftalar için dogru gibi gözükmügtü. Nitekim önceleri Almanlar tahmin ettiklerinden daha hizli flerlemig ve darmadagm durumdakí Sovyet kuvvetlerini geri püskürtmeyi bagarmigti. Ufak tefekbazi can sikici durumlar digmda artik avuçlart içinde görünüyordu.Ancak bir süre sonra bazi haberler gelmeye Almanlar'm baslad1. yavagladiklan söylentisi vardl. Gerçek gu ki, Almanlar levazim ihtlyaçlanni -ve tabii petrol ihtiyaçlartm- hesaplarken çok ciddi hatalar yapmigti. Rusya'mn engebeli yollarmda, agilmast zor arazisinde ilerlemeye çaligan araçlar evvelce tahmin edilenden çok fazla, hatta bazen iki kat fazla yakit tüketlyordu.Büyük araçlarsa engebeli yollarda topragn içine gömülüp hareket edemez duruma geliyor, o yüzden büyük araç yerine bu dela atla çekilenküçük Rus vagonlarl kullamllyordu. Yakitsikmtisi oldugu uyanlan yapillyorsa da, ilk günlerdekazamlan zaferin sarhoglugu içinde bunlar kulak ardi ediliyordu. Agustos aymda Alman generallar Hitler'le görügerek, ilk hedef olarak seçtikleri Moskova'ya yürüme müsaadesi istediler. Hitler bu önerlyi reddedecekti. 21 Agustos tarihli direktifle, "Kigbasttrmadan önce ulagmak istedigim amaç Moskova'yi almak degildir. Amacimiz Kinm'i ve Donetz'dekiendüstri ve kömür bõlgesini ele geçirmek ve Kafkasya'dan gelen Rus petrol alomim durdurmaktir" diyecekti. Wehrmacht Bakû'ya ulagmallydi. Kirim'a gelince Hitler burayi "Romen petrol yataklarma saldirida kullamlan taglyici'olarak" tarifediyordu.Generallerinin yaptlgL herhangi bir itirazi kendisince çok begenilen özdeyiglerinden bíriyle kargilar, "Generallerim savagm ekonomik Ozelliklerinibilmiyor" derdi. "Fetih" fikri Hitler'in kanma girmigti.Daha o zaman hayallerini yükseksesle dile getirit, Norveç, Frondheim'denKirim'a yaptiracagt otobandan söz ederdi. O güne geldiginde Kinm'in Almanya'ya katilmig olacagtndanemindi. Kirim'dan "Almanya'nin Rivierast", Volga'dan da Mississippimiz" diye söz ederdi. Ílerdekigünlerde Hitler fikir degigtirdi ve ilk fetih yeri olarak Moskova'yi liste bagi yaptt. Ne var ki aradan geçen zamanda pek çok kiymetli vakit ziyam olmugtu. Bunun sonucu olarak Almanlar, her ne kadar Kremlin'e sadece beg mil uzaktaki Moskova eteklerine gelmiçsede, bunu ancak gecikmeyle1941 güz mevsimi sonunda yapabilmiglerdi. Simdiorada, hizla yaklagmakta olan kig mevsimindeçamur ve karla mücadeleetmek zorundaydilar. Çokgeçmeden petrol Ye Oteki temel maddeler tükenmeyebaglayacakti. 27 Kasim'da Katargâh Komutani "Perso- nel ve malzeme açismdan rezervimizin sonuna geldik"diyordu. Sonra günler geçmig, 5 ve 6 Aralik tarihinde General Yuri Zhukhov Sovyetler'in ilk baçarill kargi atagim yapmigti. Bu kargi atakla Zhukhov Almanya'yi ileri gitmekten alikoyacak ve bütün kig orada kalmaya mahkûm edecekti. Alman kuvve tieri Kafkasya'ya girmeyibagaramamigti. Evvelce verilen alti-sekiz ve en çok haftahk süreler gimdiaylara dönügmügtü. Almanlar artik o kig mevsiminde hareketsiz hale on getirilmigti. Levazim ve ikmal yollarmin uzanmasi gereken mesafeyi önemsememig, Sovyet askeri gücü yedeklerindeki tahminlerinde de yamlmiglardi. Yamldiklariçok önemli bagka bir konu da Sovyet askerleriyle Sovyet halkmin zorluklara ve yokluklara ne derece tahammüllüolduklanni bilmemekten ileri gelmigti. Savag, Sovyetler'in akil almaz bir askeri güce sahip oldugunu kamtlamigtt. Savagmbirinci ylli içinde alti veya sekiz milyon Sovyet askeri ölmüç veya esir dügmüg oldugu halde, Sovyet güçleri savaga katilan yeni askerlerle takviye edilmigti. Bu arada Japonya'nm SovyetlerBirligi'ne taarruz etmeyip Pearl Harbor'a saldirmasi, oradan Güneydogu Asya'ya geçme karari Stalin'i memnun etmig, böylece Sibirya'dakikuvvetlerini batiya, Alman cephesine çekmesini mümkün kilmigti. "kaply1
"zafer"
'uçak
"bizim
321
Blau Operasyonu 1942 ylhnm ilk aylannda Berlin, Rusya'ya yapacagt Blau Operasyonu dedigi büyük taarruzun planini yaplyordu. Plan, temel hedef olarak Kafkasya'nm petrol_yataklarmi almigti. Oradan fran ve Irak'taki petrol yataklarmave sonra da Hindistan'a gidilecektl.Hitler'in ekonomi uzmanlan, Rus petrolüne ulagilmadikça Almanya'mn savaga devam edemeyecegini bildirmig, Hitler de bu görüge içtenlikle katilmigt1.Aym zamanda Rus sava; ekonomisini de can damanndan vurmak istiyordu.Kamsma göre, Rusyaaskeri birlikleri gerekliolan petroldenbir kere yoksun b1rak11dimi, artik kesinlikle savaga devam edomezdi. Hitler, SovyetlerBirligi'nin son askeri güç yedeklerini petrol yataldarim korumak için tüketecegindenkesinlikle emindi ve kugkusuz, bundan sonra da zafer onun olacakti. Buna tamameninanmig olarak on be; bin güçlü kuvvetti adamdan olugmug bir Teknik Petrol Tugay1kurdu ve tugaya Rus Petrol Sanaylini düzenleme ve igletme görevini verdi. Artik Almanya'mn Rus petrolünü igletmesi için önünde tek bir engel kahyordu, o da petrolü ele geçirmekti. 1942 Temmuz aymm sonunda Alman ordulan bu amaca dogru bir hayli yol almig giblydi. Rostov kenti fethedilmig, Kafkasya'dan uzanan boru hatti kesilmigti.9 Agustos'ta Kafkaspetrol merkezleri lçin en batida olanma, Maikop'a ulagtilar. Burasi normal kopullar altmda Bakû'dan alinan petrolün sadece onda birini veren küçük bir merkezdi. Aynca Ruslar buradan çikmadan önce petrol yataklanm, araç ve gereçleri, atölyelerdeki küçük aletlere kadar, tamamen tahrip etEu nedente 1943Ocak ayina kadar Almanlar buradan günde mig, Maikop'tan öyle ayrilmiglardi. yetmig varilden fazla petrol çikaramadi. Almanlar yine de, ilerlemeye devam ediyordu. Artik ana yurtlarmdan ve ikmal merkezlerinden binlërce mil uzaktaydilar. Agustos ortalarmda Alman dag birlikleri Kafkasya.'daAvrupa'mn en yüksek zirvesi olan Elbrus Dagl'na Alman bayragim çekiyordu.Ne var ki daha amaca ulagmadan, Almanya'mn savagmakineleri durmugtu. Dügman tarafindankorunmast mümkün dag geçitlerinde ordulart bloke ediliyor, bekletiliyor ve yakit sikmtisi yüzünden vakit kaybettiginden gagkma dönüyordu. Alman kuvvetlerinin Rusya'ylasavagmak için büyük miktarda petrol kaynagina gereksinimivardi. Ancak, planlanan mlktann kat kat fazlasim daha o günden tüketavantalmdanmahrumdular. Blau Operasyonuamaç olarak tikleri için ve petrol bulmay1hedefledigi halde ordularinm petrolsüz kalmasina neden olmugtu. GerçiAlmanlar Fransiz petrol depolarma ulagtiklan glbi Rus petrol depolanna da ulagmay1 bagarmigt1. Ancak, Rus tanklarimndizelle, Alman panzer ünitelerinin ise benzinle çahgmasi nedeniyle bu Almanya açismdan hiçbir yarar saglamamigtl. Panzer ünitelerinin zaman zaman Kafkasya'da günlerce hareketsiz kallp yeni petrol ikmali bekledigi oluyordu. Petrol yüklü kamyonlar da yakit azligi yüzünden normal hiz yapamadigtndan, yolda geri kallyordu. Sonunda,çaresizlik içinde petrol rezervlerini deve sirtlarmda taç1maya bagladilar. 1942 Kasim ayi geldiginde Almanlar'in dag geçitlerini agip Grozny ve Bakû'ya ulagmak için son gayretleri de püskürtül"hiz"
"sürpriz.atak"
mügtü. Kafkasya'nm kuzeybatisindaki Stalingrad kentini Almanlar bagindan beri ikinci hedefleri saymigtt. Ancak içinde "Stalin" sözcügü oldugu için kent ta bagmdan beri, yalmzca Almanya taolarak görünmügtür. Stalingrad, bu nedenle rafmdan degl, Sovyetlertaraftndanda bir Bu ara Almanya sürekli olarak leolmuytur. çatigmalara sahne 1942-43kiginda insanüstü çetin öncelikle E fsane kahramani gözüyle bakilan Alman de petrol yokluguyla kargilagmigtir. vazim ve Komutam General Heinz Guderlan,o kig Stalingrad'dan egine yazdig mektupta durumu göyle anlatlyordu: "Dondurucu soguk, bannacak yer yoklugu, giyecektenyoksun olmamiz, hem asker hem de malzeme açismdan ugradigmiz agtr kay1plar,yakit rezervimizin ac1klidurumu, hepsi bir araya gelince komutanlik görevimi igkenceye çeviriyordu." On sekiz aydan daha uzun süren, insan gücü ve materyal kaynaklarm ugradig agir kaylp"sembol"
322
lardan sonra, bu defa savag rüzgârlan ters yönde esmeye baglayacakti. Almanya artik Rusya'da degil oynamayabaglamigtl.Maregal Erich von Manstein geceyarisi Hitler'le Führer'den Kafkasya'daki kuvvetlerini çekip kendi emrine vermekonuginasmda yaptigt telefon "hücum"
"defans"
si ve böylece Stalingrad'da savagan Altmct Orduya yardim saglanmasi için yalvaracakti. Ancak Hitler bu istegi reddedecekti. Hitler telefondaMaregal'e qu sözleri 30ylemigti: "Tüm sorun Bakû'yu almaktir, Saym Maregal. Bakû petrolünü ele geçirmedikçe, savagta yenilmig sayllmz." Daha sonra da, petrolün savag sanaylindeki yagamsal rolü üzerinde uzun bir nutuk çekecekti.Bu konugmada Hitler bir söyledigini dönüp dolagip tekrarliyor,yine de'konugma hirsma gem vuramiyordu. Uçaga ne kadar yakit lazimmig, tanka ne kadar yakit lazimmig, durup durup bunlan anlatiyor, sözlerini bir türlü bitirmiyordu. Son olarak gunu söyledi: "Operasyonlarimiz için ihtlyaciniz olan petrolü artik saglayamazsam, Sayin Maregal, siz de hiçbir geyyapamazsimz." Yine de Manstein bu kanh saldmlari durdurmak için girigimine devam etmig, en ivedi stratelik sorun, Altmet Ordu'nun kurtanlmasi konusunda Hitler'i ikna etmeye çallgmigt1.Hitler Maregal'i dinlememig, dinleme bir yana bu defa da Alman ordularimn Ortadogu'da nasil bir araya geleceginianlatmig, "Daha sonra da toplu kuvvetlerimizle Hindistan'a yürüyecegiz ve orada Íngiltere'ye kargi kazandigimiz son zaferi mührümüzü basarak dünyaya ilan edecegiz. lyi geceler, 'Heil' SaymMaregall" demigti. Maregal Manstein bu sözlere kargi tek bir cevapla yetinecekti: "Heil, Führer'im." Hitler'in tüm cogkusu ve heyecanma kargm yine de 1943 Ocak aymda Kafkasya'daki Alaskerlerine emti verilmigtir. Yazikki bu emir çok geç verildigt için Stalingrad'daki man Altmci Ordu'yu kurtarmak mümkün olamayacakti. Sovyetkuvvetteriyle sanlml; Altmci .Ordu tuzaga dügürülmüg, kurtulma riskinl gõze alamayacak duruma gelmigti.Kaçabilmek için otuz millik bir yolu agmalarl gerektigihalde tanklardasadece yirmi mile yetecek kadar vardl. Otuz millik bir yolun yirmi millik yakitla kapatilmasiysa olanaksizdi. Bu nedenlerle, 1943 Ocak ayt sonunda ve Subatbaginda Stalingrad'da, kugatilmig durumdaki Alman kuvvetleri yllalmig, güçten dügmüg, donmup, aç ve kendilerine hareket imkânl veren maddelerden mahrum bir halde teslimoldular. Stalingrad Almanya'nm Avrupa'da kargilagtigiilk büyük yenilgidir. Su yenilgi Hitler'i kontrol edemedigi çilgmbir öfkeye sürüklemigti. Ona göre Alman askerleriteslim olmak yerine ölmeliydi. Ama artik Almanya oynamiyordu. Blitzkrieg devri geride kalmigtt. Bundan böyle taarruz" degil, askeri insan glicü ve petrol dahil ekonomik kaynaklar önem kazanacaktt. Dogu cephesindeyse, hazen aksi cereyan etse de, Sovyetler hiç sapmadan ileriye dogru baski yaplyor, Almanlar'l iggalettikleri Rus topraklanndanatip son hedele giden yolda yani -Berlin yolunda- acimasizca i]erliyordu. "çekil"
"yakit"
"hücum"
"yildinm
Ïntikami
Rommel ve Karargâh Komutaninin
Talihin Almanya'ya sitt çevirmesi sadece 1942 sonunda ve 1943'ün bagmda Stalingrad'dayaganmamigtir.SansmAlmanya aleyhine döndügünü gösteren çok anlamli bagka bir örnek de Kuzey Afríka'nm kumlan ve kahverengiye çalan çakil ve çiplak kayalari üzerinde, Libya ile Misir arasmdakihududa yakm yerde yaçanmigtt. Kuzey Afrika, GeneralErwin Rommel'in ifadesiyle 11. Dünya Savagi'nm, askeri çatigmanm hemen tümüyle hareketlilik prensibine" göre oynandigi tek tiyatroydu.Bu hareketliligi Almanya'mn Kuzey Afrika'daki Panzer Ordusu ve en degerli eletilam Afrika Gücü (Africa Korps) sagllyordu. Bunlann her ildsi de RommePin buluguydu. Rommel çok zeki, mütegebbis hayal gücü kuvvetli bir adamdi. Tank gavagive hareketlilige dayanan savagta bu niteliklerini ustaca sergllemi ti. Strateli ve taktik konularinda -risk üstlenmeye hazirdi. Ufak yapill, sakin, soguk tavirh "tarn
.
323
"meydan
olan Rommel Birinci Dünya Savagi'nada katilmig, bu savagta savagilideri" olarak ün kazanmigti. Rommel'in piyade taktikleriüzerine yazdigtkitabt okuyan Hitler, kitaptan etkilenmig, 1938'de Nazi Partisi üyesi olmadigi halde, Rommel'i Führer'iri kipisel güvenliginden sorumlu taburun bagma getirmigti.1940'ta da Fransa simrmdapagirticibir hizla ilerleyen panzer tümenininkomutanliginl yapmigti. Fransa harekâti ona göresavagtan çok bir oyun gibiydi.Egine yazdig1mektupta "Batida yapilan bir savagm böyle olacagm1hiç tahmin etmemigtik" diyor, sonra da büyük bir rahatlikla gunlan ekliyordu: "Bu sanki Fransa'da yapilangünlük bir geziyebenziyor." Rommel ingilizkuvvetlerince yenilginin egigine getirilmig bir Ìtalyanor1941 Qubati'nda dusuna takviyevermek için Kuzey Afrika'ya gönderiliyordu. Burada yapilan savag, Rommel íçin bir gezinti" olmayacakt1. Çünkügenigligisadece yetmig mil olan savag bölgesinin uzunlugubin mildi ve arazi Libya'da Trablus'tan, Misir'da ElAlameyn'e Radar uzamyordu. Alman kuvvetleri bu bölgede oldukça çabuk ilerledilerse de ortada ylldmm savagina benzer hiçbir geygözukmüyordu. Rommel hareket ve cüret isteyen savaglar için dogmu§tu. Bu yüzden Karargâh Komutam'nin istegine uyarak, zafere götürecek bir yürüyügü yarida kesmig olan komutam incitecek davramplarda bulunuyordu. Su konudan söz eden bir ya21stnda göyledemigtir: "Karargâh Kobakacaldarl ve yaratici güçlerimutam'na bagli olanlar son günlerde yeni bir huy edindi. Iglerine ni kullanacaklari yerde, karplagtiklari her zorlukta hemen yakmmaya bagliyorlar.Eu gerçekten istenmeyen bir durum. Dügmamn tahribiylesonuçlanan gantibir zaferden sonra, s1rfKarargâh Komutam öyle önerdi diye ilerlemeyi durdurmak tarihçede hata kabul edilecektir. Tarih, böyle bir durumda kaçmlmig olan onca hrsatlari teker teker ammsatacaktir.."Rommel'in karagah subaylarma baglanmaya hiç niyeti yoktu. Baglangiçta Rommel Ingilizkuvvetlerine kargi Kuzey Afrika'da akil almaz zaferler kazan. migtir. Bunlar1 çok zaman çok k1sith kaynaklarla ve dügmandan ele geçirilmig malzemelerlebaarmigtir. Bir seferinde, kullandigi nakil araçlannm yüzde 85'i Íngilizler'den ve Amerikal11afdan ele geçirilmig araçlardan olugmugtu. Yeni buluglar yaratmadainamlmaz derece yetenekliydi. Sa"losa
dece taktik konusunda degil bagka alanlarda da yoktan var etmeyi bilirdi. Savagta ilk görev aldtgi günlerde Rommel Trablus atölyelerinde tank maketleri ürettirmig, sonra bu ige yaramayan korkutmak istemigti. Bu Ingllizler'in Volkswagenler'e yükleterek ingilizler'i ztrhli kuvvet sanarak Almanlar'in çok daha fazla zirth gücü olduguna inanmalarmi saglamigtl. Ancak onun bile yadstyamayacagt bir gerçek vardi. Motorize güçlerin tamamenbol miktardayakita bagtmli oldugu ve hizli geligmelere ayak uydurmasm1veuzun mesafelerle çekilmesini saglayacak bol petrol potansiyeline muhtaç oldugu gerçegi. Petrol Rommel için her zaman üstünde en inatla durdugu sorunlardanbiri, hatta kendi ifadesine göre zaman zaman en önemli tek konu olmuytur. Daha 1941 Haziran1'nda defterine gunlanyaziyordu: "Ne yazik ki petrol stoklanmiz dügman tarafmdan lyice tahripedilmig. Yaklagmaktaolan ingilizbaskimm da bu yüzden oldukça endigeyle bekliyoruz. Çünkü gunu gayet iyi biliyoruz ki, harekâtimizdaki zafer veya yenilgiyi tayin edecek olan teknik gereksinmelerden çok petrol vanasidir." Ancak Rommel kuvvetleri 1941 sonundave 1942'nin ilk yarismda baçanh bir petrol ikmaline kavugmuytu. Bu nedenle Rommel bir kez daha taktiginegeçecek, 1942 Mayis ayi sonunda ingilizler'ekargi asil büyük saldtrismi yapacakti. Saldm gerçekten de çok iyi geçmigti. ingllizlerpes etmigti ve bir hafta içinde de Rommel' kuvvetleri. üç yüz mil mesafeyi agmig, lleri dogru ilerlemesini sürdürüyordu. Eldeki plana göre, Libya ile Misir arasmdaki smirda durmast gerekirken Rommel bunu yapmayarak smin zorlarngt1. Zorlama harekâti yürüyü§ün durduruldugu ana kadar devam etti. Yürüyüg El Alameyn admda küçük bir tren istasyonu yalanmda durdurulmugtu. Gerçek gudur ki Rommel plana uygun hareket ederek elinde mevcut erzak ve malzeme durumunu lyi hesaplasaydi ve belki de Karargâh Komutam'nin öneriferini dinleseydi, du"tanklan"
"tanklari"
"hücum"
324
.
rum bambagka olabilirdi. Simdi artik El Alameyn'de, Iskenderlye'den altmig mil uzaktaydi. Kahire ve Süvey;Kanah da pek uzak görünmüyordu. Bu ara Mihver güçler gahane bir zalerin epiginde olduklari inancmdaydi. Mussolini uçaga binip Kuzey Afrika'ya uçmug,refakat olarak da yamnabagka bir uçak daha almigt1.Íkinciuçakta bir "Sava;ati" vardi. Rommel'in amaçlanna gelincebunlar Mussolini'ninplanlanndanbile daha kapsamhydi. Rommel Kahire'yi yolu üzerinde basit bir istasyon olarak görüyordu. Eu istasyondan geçerek Filistin, Irak ve Iran'a uzanacak, son olarakda Bakû'ya ve Bakû'daki petrol yataklaIma ulaçacakti. Kafkasya'da sadece savagmayacak,Alman kuvvetlerinden gelecek yeni takviyeyle gerekli kogullari" yaratarako Rusya'y1" paramparça edecekti. Rommel'in kanma girmigolan bu hayali Hitler de, aynen paylagmaktaydi.Mussolini'ye yazdigt mektupta bu duygusunu gu sözcüklerle dile getirmigtir: "Kader bize bu savagtiyatrosundabir kere daha rastlayamayacagimiz bir gans vermig bulunuyor." Ancak Rommel ve Hitler, böyle konugmakta acele etmiglerdi. SovyetlerKafkasya'da dayanmay1sürdürmüg, hundan yararlananMüttelikler de, korkunç Alman saldinlarma karg1Libya sahili açtklannda bir Akdeniz adasi olan Malta'yi geri almayi bagarmiglardL Mihver kuvvetler KuRommel kuvvetlerini için Afrika'daki Malta'dan askerleri sevk ettikleri takviye zey gönderilen için, bu, Müttefikler açismdanönemli bir baçanydi. Simdi, Malta'nm geri almmas1yla,Müttefik ler sevluyataburadan, yeni olan Malta'dan baglayacakti. Aynca Müttefikler Alman ve Ìtalyangifrelerini ele geçirlyor, bu da onlara kolayhk sagliyordu.Öte yandan Alman Hava Kuvvetleri Luftwaffe'nin ikmal uçaklar1bile benzinsiz kalmaya baglamigt1. Ìtalya'dantakviyegetiren gemiler de artik sava; sularmdan siynlip Kuzey Afrika'ya ulaçamlyordu. O güne kadar Rommel, kazanmigoldugu gerçekten büyük baçanyla Afrika kuvvetlerini o kadar uzaga, inanilmaz mesafelere götürmüg,bu da ona egsiz bîr ün kazandirmigtl. Simdiise bu ün tehlikedeydi.Emrindeki ikmal hatlari çok uzun oldugundan, Trablus'tanyakit getiren kamyonlar gelig ve dönüg için kapasitelerininçok üstünde benzin tüketiyordu Harekâtm çok uzaklara ve çok büyük hizla yap11masi sadece Rommel'in KarargâhKomutam'na korkulu rüyalar gördürmüyor,Panzer Ordusu'nu da çok tehlikelikonuma sokuyordu.Yine de Rommel çok yakmda zaferi kazanacagmdan emindi. 28 Haziran 1942'de egineyazdigt mektupta, Ítalya'dabirlikte geçirecekleri bir temmuz tatili için hazirlik yapmasmi istiyor ve "Pasaportlanmizi hazirla!" diyordu. Bagkabir açidan bakildiginda, o stralar Kahire'de büyük bir panik yagandigt görülür, Bir taraftan ingilizlerellerindeki belgeleri yakiyor, öbür taraftan Müttefik kuvvetler personeliKahire'yi yük trenleriylebogaltmaya zorlamyordu. Kahireli tüccarlaragelince, onlar büyük bir telayla dükkânlannin duvarlanna asth Churchill ve Roosevelt resimlerini indirip yerine Hitler ve Mussolini'nin resimlerini aslyorlardi. Ingiltereise 1942 Haziran sonunda ve Temmuz'da, direnmesini sürdürmekteydi. Rommel'in yeniden harekete geçmesiiçin benzini kalmamigti. iki tükenmig ordu El Alameyn Birinci MeydanSavagidenen bu savagta hareket edemez noktaya gelinceye kadar savagmigti ve iyte gimdide orada, Afrika'mn sicak çöllerinde elleri kollan bag;lt bekliyorlard1. Agustos ortalannda Rommel yeni ve bag edilmesi zor bir hasimla kargilaçacakt1.Bu, sert, münzevi, daima kendi hakllhgLna inanan, hiçbir geydeikinci olmaya katlanamayan, fakat her part altmda mutlaka çok sabirh olmayi bilen GeneralBernard Montgomery idi. Suudi petrolünde her tapinaltmdan çikan H. St. JohnB. Philby'nin kuzeni olan Montgomery, Philby Hindistan'da evlenirken damadm sagdiçligim yapmigt1. Hayata erken yagmda atilan Montgomery, yagamda en önemli geyininsanm kendi kendisine, kendi güç kaynaklarina güvenmek oldugunu ögrenmigti. Bir böcek sokmasi sonunda garip bir gekildeölen kansindan sonra, hayatta hiçbir duygusal bagl, deger verdigi hiçbir geykalmamigtt. Daha sonra Misir'daki Sekizinci Ordu'nun komutasmi almak için ani bir kararla bagvuracaktL Ïleride,niçin böyle hareket ettigini açiklarken, defterine gunlan "Hayatta sahip oldugum her geyi 1941 Ocak aymda dügmanm bombaladigi Portmoyaziyordu: "stratejik
.
"azametli
"üsleri"
uth'da kaybetmigtim. Simdiönüme Almanlar'i ezmek, öç almak için bir firsat ç1krmpti.Ben de bu firsattan yararlanmak istedim." Bazi kimseler Montgomery'i garip,hatta biraz da ruh sagligtbozuk bir olarak görüyordu. Kendi bun.un farkmdaydi. Nitekim Ruweisat Ridge'de Sekizinci Ordu'dan bir grup subaya yapttgt ilk konuçmada pu sözleri 50ylemek ihtiyacml duymugtu: "Sizitemin ederim ki, akhm tamamenbagimdadtr. Anladigima göre benim haftfçe kaçik oldugumu sananlar var. Bu o kadar sik söyleniyor ki art1kben bu sözleri iltifat kabul ediyorum." Belki biraz garip olsa da Montgomery'ninayni zamanda çok metotlu,.iyi bir egitimci ve askeri alanda inceleyici bir stratejist oldugu muhakkaktir. Bütün bir günü tek bagma odasma kapanip geçirdigiolurdu. Böyle zamanlarda, kendi deyimiyle, muhasebesi" yapar sorunlar üzerinde dügünür,' ana ilkeler arar, planlar tasarlardi.Evinin duvarma Rommel'i gezici çöl karargâhmda gösteren bir resim asmigt1. Buna bakar, Rommel'in hangi kogul altmda, ne yapacagmi tahmin etmek isterdi. Montgomery, Rommel'le yüz yüze geldigizaman modern bir efsane kahramamyla, SekizinciOrdu'da korku ve dehget yaratan biriyle karplaçacagmm bilincindeydi. Aklmda ulagmak istedigi tek bir hedef vardi: Birçoldarmm imkânm çok ötesinde gördügü bir geyi yapabilmek; motorize sava; ustasi Rommel'in kaderini degigtirmek ve onu kesin olarak yenilglye ugratmak. Montgomery bunu Rommel'inyenilmezligine inandigt için istiyordu. Ona göre Rommel hiçbir zaman yenilmemigti.. Sadecebazen daha fazla petrol bulmak için gerilemekzorunda kalmigti. Montgomery, ileride, meydan savaglarmda, agiri derecede ihtiyatli davrandigi ilerl sürülerek eleptirilmigtir.Ne var ki gerçekten de, bir Alman generalinin de sonradan söyledigi gibi, Montgomery savagta girdigi tüm meydanmuharebelerini kazanan tek maregaldir." Rommel'le yapacagi giderekyaklagmakta olan çarpigmayi dügünürken Montgomery strateJisiniSekizinciOrdu'ya göre kurmugtu. Sherman tanklanyladonattlmig bu ordudan tüm kapasiteyle, bir bütün olarak yararlanmak istiyordu. Ayrica kendi ikmal hattmm kisa, Rommel'inkinin da yararlanmay1 tasarliyord'u.1942 yllimn o sicak agustos uzun olugunun sagladigt avantaJdan günlerindeRommel'in ikmal durumu bir dereceye kadar düzelmigti. Böyleolduguna göre acaba saldinya geçmeli miydi? Rommel'in önünde iki seçenek vard1. Birincisi, petrol silantisinin ve bunun doguracagt güçlüklerin bilincinde olarak ve sagligi da elvermediginden hastalik izni ahp Kahire yürüyügüne devam etmemek. Sagligigerçekten de bozulmuytu. Ciddibir bagirsak rahatsizllgi ve agin sürmenal geçiriyordu. Bu yüzden birkaç gün evvel hastalik izni íçin müracaat etmigti. ikinciseçenek, Kahire yürüyügüne devam etmek hatta daha da ötelere gitmekti.Zamanm hizla akip gittigini, Afrika güçlerininmorallerinin de dikkate almmasi gerektiginidügünüyordu. Su dügüncelerle emri verdi. El Alameyn yalanlannda cereyan eden bu raund'a sonradan Alam Halfa Meydan Muharebesi denmigtir. Bir hafta süreyle devam eden bu çarpigmadaAfrika kuvvetleri arka arkaya birçok kere yakit yokluguyla kargilagip durdurulmustu. Rommel, bunlan kayltlarmda belirtmigtir. 31 Agus tos'takikay1ttagunlar yazihdir: "Agir seyir yüzünden Afrika kuvvetlerinin petrol stoklan kisa sürede bitti. Su yüzden saat. 16.00'da 132 no'lu tepede hücum harekâtim durdurduk." 1 Eylül kaydmda ise gunlar yazthdtr: "Bize vaat edilen petrol hâlâ Afrika'ya ulagmadl." Rommel'in ihtiyaci olan petrol híçbir zaman ulagmayacakti... Gemiyle ulagtmlacak yakitm çogu ya denizin dibini boylamigti ya da hâlâ ltalya'da yüklenmeyi bekliyordu. Gerçi benzin sevk etmeye elverigli küçük bir demiryolu vardi, fakat o da sel baskmmda tahrip olmugtu. Su nedenlerle Rommel kuvvetleri taktik aç1dan iyi konuglandinlmt; Ingiliz topçu kuvvetlerini yarip ilerlemeyi bagaramad1. 7 Eylül 1942'de Alam Halfa Meydan Muharebesiartik bitmigti. Rommel'in girigtigibu harekâti daha yoldayken durdurulmug, yok edilmigti. Böylece efsaneson si de artik devriliyordu. Bunu izleyen haftalarda Rommel, Hitler'in karargâhmdan yalvararak ne pahasma olursa ol"paranoyak"
"zihin
"bu
"hücum"
"hücum"
,
"namaglup"
326
sun ikmal istedi. Buna araçlar için istedigi yakiti da dahil etmigti. Her bir araç için iki bin mil mesafeye yetecek.kadar yakit talep ediyordu. 23 Eylül tarihinde Rommel, önce Roma'daMussolini'yi, sonra da Rusya smirmdaki karargâhmda Hitler'i.görmek için Kuzey Afrika'dan ayn1di.Yine petrol için ricada bulunuyordu. Ne var ki Hitler ona petrol yerine Maregallik niganesi olan bir veriyordu. Üstelikbu asa Führer'in kendisi tarafmdanveriliyordu. Su törendeHitlerRommel'e çok cömert davranacak, hiçbir zaman yerine getirmeyecegibirçok vaatte bulunacakti. 23 Ekim'de bu defa Montgomeryhaftalar süren uzun ve özenli. bir hazirlik ve ikmal sürecinden sonra, güçlü bir topçu barajlyla, ÍkinciEl Alameyn Savagidenen kargi taarruza geçecekti. Almanlar donup kalmigti. Daha birinci gün, Rommel'in yerine geçmig olan General George Stummeingilizhava bombardimamna yakalanan arabasmdan dügerek kalp krizi geçirip ölecekti. Hitlero sira hastalik izniyle Avusturya Alpleri'nde bulunan Rommel'e telefonedip derhal Kuzey Afrika'ya dönme emri verecekti. 25 Ekim tarihinde Rommel bir kez daha Misir'a dönüyordu. Ne var ki bu defa uzun sürecek bir geriçekilmeyikumanda etmek için gelmigti. Almanlar yeni ikmal ümitl¼ini uçaklara ve Krallyet donanmasi ile RAFm (Kraliyet Hava Kuvvetleri) metotlu gekilde tahrig ettigi gemilere baglamigti. Rommel, çaresizlik içinde kendilerine petrol getirecek dört gemiyibeklerken, bu gemilerin RAFtarafmdannispeten güvenli bir liman olan Tobruk'ta batinldigini ögrenecekti. Eu haber Rommel'i çok sarsmigtL Bütün gece hiç uyumadan gözleri açik, öylece yatm14ti. Rommel bu ne anlama geldigini çok lyi biliyordu. Bu olguyu kayitlanna yöylegeçirmigtir: "Bu petrol tagiyan gemílere hücum eden Íngilizler bizi can evimizden vurdu. Yagamimizmdevam1 bu ikmale bagllyd1." O günü izleyen haftalarda Rommel'in yapabildigi tek gey geri çekilmeydi. Zaman zaman lçinden, toparlanipdügmanma öldürücü darbeler atmak geliyordu. Ancak sirf yakit olmadigi için oldugunu buna cesaret edemiyordu. Hitler'e tekrartekrar petrol durumunun ne kadar bildiriyordu. Ancak kaderinde bu felaketten daha da büyük bagka bir felaketle daha kargilagmak vardi. Geri çekilmeolurken Müttefik kuvvetler Fas ve Cezayír'iiggaletmigti. Artik Afrikah güçlerin görevsüresi de sona ermek üzereydi. 1932 ylhnm Noel gecesi Rommel, karargâhmdaki subaylarm düzenledigi Noel partisine katilmig, partiye giderken subaylannao gün arabasmdan avladigt bir geyikgötürmügtü.Subaylar geyige kargi armagan olarak Rommel'e minyatür bir petrol varili içinde bir kilo kahve sunacakti. Rommel bu armagan için pöyle demigti: "Böyle bir günde bile en ciddi olan sorunumuz bu derece itibar görüyor!"Artik Rommel hem dogudan hem de batidan ilerlemekte olan kuvvetlerin arasmda küçük bir toprakparçasmda sikipipkalmigt1.Artik dügmüg kipiydi" ve Afrika Kuvefsane son bulmugtu. Rommel gimdi Hitler'in gözünde Afrika'daki vetleri Komutanllgl'ndan ahnmigt1. May1saymda Kuzey son Alman ve Italyankuvvetleri de teslimolacakt1. Rommel önce Italya'da, sonra da Ancak Führer, Römmel'i yeniden göreve çagLnyordu. Fransa'daHitler'in hizmetinde çahgt1.Fransa'da bulundugu günlerde Normandiya iggalinden ktsa süre sonra Müttefik bombalanna hedef olan arabasmda agir gekildeyaralanacakti. Bu olaydan üç gün sonra ordudan bir grup subay Hitler'e suikast girigiminde bulunuyor, ancak girigim soAynnuçsuz kahyordu. Bu suikast girigiminde Rommel'in parmagi oldugundan güphelenilmigti. ca batida Müttefikler'le kendi adma barty görügmeleri yaptigindan da kupkulanillyordu. Hitler Rommel'in öldürülmesini emretmigti, ancak Rommel çok popüler bir general oldugu için bu açlkça, hallon gözü önünde yapilamazdi. Bu infaz, Almanlar'in morali üzerinde ters tepki yaratabilirdi.Bu nedenle, 1944 Ekim ayinda iki SS generaliellerinde bir ultimatom oldugu halde, bir intihara razi olmasi isteniyordu. Rommel'in kapisina dayandi. Dogalölüm gibi gÖsterilecek Bunu yapmadigt takdirde alle fertlerinin hepsi tehlikedeydi.Rommel, elinde iki sene evvel Hitler'in kendisine vermig oldugu asa oldugu halde iki SS subaylyla evinden ayrilip onlarla beraher arabaya bindi. Araba Hitler'in evinden birkaç yüz metre ötede, agaçliklar arasmda aç\k bir arazide durduruldu. Burast Gestapo tarafmdanönceden kugatilmt; bir yerdi. SS subaylari Rommel'e "asa"
-
"batinlmanin"
"felaket"
"yenik
327
zehirli bir hap uzattilar. Rommelhapi yuttu ve o an oturdugu yerde bagi öne dügtü. Hayatim kaybederken elinde tuttugu Maregallik asasi da yere dügmü§tü. Rommelölmügtü. Ölümnedeni beyin kanamasi olarak gösterildi.Cenazesiiçin görkemlibir devlet törenitertiplendi.Hitler, alle-
sine bir bagsagligimesajigönderdi. Cenazetöreninderesmí konugmayt yapan hatip "Rommel'in kalbi Führer'e aitti" demigti. Ölümündensonra toplananevraklanarasmda konusunun ve öncelikle de petrolün, motorize sava; çagLndaki rolünü yansitan dokunakli bir yazi bulunmugtu. Bu yazisinda Rommel, El Alameyn Meydan Muharebesi'ne atif yaparak "Muharebenin kaderini daha muharebe baglamadan evvel Karargâh Komutanlan tayin eder" demigti. Birkaç sene öncesine kadar bizzat kendisi böyle bir fikri kesin olarak reddederdi. Ancak bu yazly1yazdlglgünlerde artik Kuzey Afrika çöllerinden act dersini almigti: "En cesur insan bile silahi olmadan hiçbir gey yapamaz. Silahlarda bol mermi olmadanbir geyyapamaz. Aynca motorizesavagta ne insan ne silah ne de mermi, yeteri kadar petrol almadikça hiçbir gey ifade etmez" diyordu. El Alameyn'deki ÍkinciMeydan Muharebesi'nden iki hafta sonra, kendi kuvvetleri Montgomery kuvvetleri kargismda geriçekilirken,Rommel kansina yazdigt mektupta punu söylüyordu: "Petrol yoklugu! Bu insani aglatmaya yeter." "ikmal"
I
Dikta ve Felaket 1943 ylh ortalanna gelindiginde Mihver kuvvetler hem Rusya'da hem de Kuzey Afrika'da yenik veya Orta Asya'mn petrol bölgelerinde bulugma hayali artik fantezi dünyasimn derinliklerine gömülmügtü. Almanya yeniden kendi kaynaklarma dönmek zorundaydi. Bu konuda bagka bir seçenegl yoktu. Sava; makineleriniyeniden kullanihr hale getirmekiçin çilginca bir çaba göstermeye baglam14tive bu arada sentetikyakit konusu da savaym can daman olugu nedeniyle ele ahntyordu-Igte bu çaba bir yandan Hitler Reich'i teknoloik dehasmi, öte yandan ulusun moralce íçinde bulundugu iflas" durumunu sergileyecekti. Geç de olsa sonunda Nazi rejimi Alman ekonomisini yeniden organize etmeye baglamigti. Su aradaçok uzun bir mücadeleye hazirlik olarak sentetik yakit ve diger temel maddelerin üretimini çogaltmak için büyük bir çaba gösterillyordu. Bu igin bagmda Hitler'in özel miman olan Albert Speer vardi. Agtn derecede harís bir adam olan Speer bu konuma gelrnedençok änce Hit1er'in sevdig insanlardan" biri olarak sivrilmigti. On sene kadar önce,1933 Nuremberg'de yapilan Nazi Partisi kongresinde salonu bayraklarla, otuz metrelik dev kartal heykelleri ile donatarak Hitler'in dikkatini çekmeyi bagarmigti.Hitler kendisini de heyecanh bir sanatçi saydigtndan Speer'in fikirlerinin ve kipiligininetkisinde kalmig, kendisini devletin yapacag amtlardan sorumlu mevkiyegetirmigti. Aynca yeni Reich Bagbakanhk binastni inga etmesi ve yeni bir Berlin kurmasi için öžel tahsisatmdan para da vermigti. 1942'de Führer, Speer'i Amtlar ve Sava; Üretimi Bakani yaptL 1943 ylhnm baglannda da, Rusya ve Kuzey Afrika'da yaganan hata ve baçansizliklarin ne derece büyük oldugu artik anlagildigmdan, bu defa Amtlar Bakanligt gibi küçük bir bakanliktan çok daha kapsamli bagka bir görev vermigti. Speer artik Alman ekonomisinin her yönünden mutlak bir güce sahipti ve gerektiginde bu güçle ortahgi kastp kavuracakti. Speer bu yetklyi kullanarak.gerçekten de ekonomik yaçamm her agamasmi kontrol etmig, hiç deglse etkilemigtir. Evvelce siradan bir mimar olarak Bin YilYagayacakReich'in ebedi çan ve gerefiadma dikilen tag anitlardan sorumlu olan Speer,lasa zamanda Reich'in en önemli ve acil sorunu endüstriyel seferberlik konusunda kendisini kamtlayacakti. Speer durgunluk denen kavrami Alman ekonomisinin içinden söküp atmigtir. Atandigt günden iki buçuk yll sonra ülkenin ekonomik görünümü arttk tamamen degigmigti. Uçaksanaylinde,silah ve mühimmatta üretim üç kattan fazla artmig, tanklarda ise bu artig neredeyse alti kati bulmuytu. Su olaganüstü üretim rekorlarmm dügmügtü. Alman ordulannm Bakû'da
"tam
"en
.
328
hepsi Müttelik kuvvetlerin endüstrisi, demiryolu depolan ve top imalathaneleri gibiçegitli Alman hedeflerine yönelttigt kapsamli, bazen de pek baçanl1olmayan stratelik bombalama kampanyasi sirasmda kirilmigtir. Yenilgiye kargm. Alman smai üretimi yükselmekte devam ediyordu, Tüm savagsüresince, en yüksek üretim düzeyine 1944 Haziram'nda ulagilmigttr.Ne var ki stratejik bombardimam planlayan kurmaylar en önemli stratejik unsur olan petrolün üzerinde hiç durmuyordu. inglliztarihçi Basil Liddell Hart, konuyu irdelerken "Almanya'nm en zaylf noktasi olan petrol üretim potansiyeline hemen hiç dokunulmadi".delnigtir. Yine de gerekAlman askeri erkäm gerekse Speer büyük endige içindeydiler. YaMüttefikler sentetik yakit sanayiinin tahribinibag hedef clarak alirlarsa? Böyle dügünmekte hakllydilar çünkü sentetik yalot sanayii diger sanayi faaliyetlerinin tersinekritik, yogun ve duyarh bir hedef konumundayd1. Bu nedenle sentetik yakita yöneltilecek bir kampanyanm tüm Alman sava; ekonomisininsonu olmasmdan endigeliydiler. Sentetik yalut sanayiide savag ekonomisindeki diger sanayilergibi yükselig egilimigösteriyordu. 1942 yllmda, Alman endüstrisi bu alanda 1930'lara oranla çok büyük ilerleme kaydetmigtir. Yeni üretim teknolojileri,daha iyi luzlandiricilarla daha kaliteli üretim almiyor ve hammadde olarak çok daha çegitlikömür cinsleri kullanihyordu. Üretimde büyük bir hizla artmaktaydi. 1940-1943 arasmda sentetik yakit üretimi yaklagik iki katml bulmug, günde 72.000 varilden 124.000 varile yükselmigti. Yakit sisteminde sentetik yakit fabrikalari kritik konumdaydi. 1944 yllmm ilk üç aymda sentetik yakit fabrikalari toplamüretimin yüzde 57sini, uçak benzini üretiminin ise yüzde 92'sini üretmigtir. Artik yol aç1kti. 1944'ün ilk üç ayinda, üretimde görülen artly, yllm geri kalan kismmda artigm daha da büyüyecegíni gösteriyordit. Kisaca söylemek gerekirse, IkinciDünya Savagiiçinde sentetik yakit tek_bagma Almanya'mntoplampetrol ûretiminin yansimkapsamigtir. Kugku yok ki bu baçan muazzam bir çabanm eseriydi.Nazi sava; ekonomisinin tüm normal araç ve teknikleri,ayrica esirlerbu ekonomlye seferber edilmeseydi, böyle bir kalkmma asla gerçeklegmezdi.Hitler, gençliginde Viyana'mnher kögesinde rastlanan anti-seminizm alumini, bu ideolojinin can damannda Yahudi katliami ve Yaeytani bir ideolojiye dönügtürmügtü. Simdi hudi irkmm yeryüzünden silinmeprojesiyatiyordu. Bu "Nihai Çözüm" karan 1942 Ocak aymda Viyana Konferanst'nda, sadece iki saatlik bir tartigmadansonra almmigti."Nihai Çözüm"e ulagma mekanizmasimn toplamakamplan olduguna da aynca karar verilmigti. Nihai Çözüm uygulampsonuçlanmcaya kadar saglik durumlan müsait olan Yahudiler için Slavirlandan gelenler ve öteki esirlerle heraberdaha o günden ölüm fermam verilmig, Reich'm amaçlarma hizmet için çahymaya gönderilmiglerdi. Son günlerde LG. Farben hidrojenerasyon tesislerineve sentetik lastik igletmesine daha çok sayida toplamakamp1 tutuklusu gönderiliyordu. I.C. Farben firmasi aslmda Polonya'daki Auschwitz Toplama Kampi'nm yamnda kurdugu igletmelerde sentetik yakit ve lastik imalatt yapmaktaydi. Naziler'in katliam fabrikalari içinde en büyügü Auschwitz'deki tesistir.Eu tesislerde, çogu Yahudi olmak üzere iki milyondan fazla insan, LG. Farben mamulü zehirli gazla 01dürülmügtür. I.G. Farben yerlegim yerini soranlara burasi kömür stoklari olan ve pek gok iççi çal1§tirançok uygun yerde konuglandirilmt§ bir igletme" olarak tarif edillyordu. Auschwitz sentetik yakit tesisi, 1932 Haziram'nda, Hitler'in de katildigi Münih toplantisindagirketitemsil etmig olan kimyager tarafindanyönetiliyordu. iççiler hem de esir iççiler çaligtinhrdi. Kimya dalmda I.G. Farben tesislerindehem çaliçan bu girket esir iççilerin her birine büyükler için günde üç veya dört mark, küçükler içinse bunun yan oraninda bir ücret öderdi. Ücretleriççinin becerisine göre saptanirdi. Ne var ki bu paralar hiçbir zaman iççilere ödenmemig, SS ãubaylanna,Hitler'in askerlerinin cebine inmigtir. Esir iççiler günde en çok bin kalori hesablyla beslenir, tahta Tanzalarda yatirillrdi. Bunlar birkaç ay bu gekildeçahgir,sonra da korkunç yagama kopullari yüzünden veya dövü)dükleri için -havacilik
"büyük
"özgür"
"elit"
329
ölüm kampmda ölür giderlerdi. Yerlerine.daima, yeni gelen tiklim tiklimtrenlerden bogalan öteki esirler ahnirdi.
LG. kendisini ortagt olan SSisteklerine göre ayarlamayi baçarmigti. Sözgelimi bir seferinde SS, esirlerinnöbetçilerce "Serbest Bölge"yakmmdave Alman halkmm gözü önünde kamçilangetLrmigti. SS bu istemasmin durdurulmasi talebindebulunmug, LG. de bu talebiderhal yerine "Agin derecede sahneler kmci' etki yapapagidaki dayandirmigti: gerekçeye tatsiz glni iginin igi yerinde yap11masmin durdurulmasi, bu ingaat maktadir. Bu nedenle kamçilama toplama kampimn dört duvan içinde yapmalan talebindebulunduk." Bundan birkaç ay sonra I.G. Farben idare kurulu SS metotlanyla tam mutabakat düzeyine gelecek, gu fikri sergileyecekti: "Bugüne kadarki deneyimlerimiz bu insanlar üzerinde sadece.kaba kuvvetin etkili oldugunugöstermigtir." LG. Farben giderek,Auschwitz Merkez Toplama Kámpi'ndaki esir içÇimesaisinden memnuniyetsizlik göstermeye bagltyordu. Her gün iki kez tekrarlanandört millik yürüyüg esirleribitkin dügürüyor, kamptaki salgin hastallklara kargi dirençlerini yok ediyordu. Bunu önlemek için irket Merkez Toplama Kamp1'nm bir olarak kendine ait özel bir toplamakampt olan Monowitz'i kurdu. Bu kamp da tipkiMerkez Kamp modelinde ing edilmigti. O günden bugüne elde kalan kay1tlar Auschwitz I.G. Farben kapilarindan tam üç yüz bin esirin geçmig oldugunu gösterir. Tesislerin çok büyük ologunedeniyle burada tüketilen elektrik Berlín kentinin toplam elektrik tükemindendaha fazlayd1. Buradaki esirlerden biti 174, 5 l 7 no'lu Primo Levi admda genç bir Italyan'd1.O güne kadar yagammtsürdürmesinitek bir nedene, lise ylllarindan hatirladigt organik kimya bilgisine Primo Levi, l.G. endüstri kompleksi borçluydu. Primo Levi, Torino'da organik kimya çallym1;t1. konusundaki fikrini sonradan pöyle açiklamigtir: "Demir, beton, çamur ve duman bilegiminden olugmuy bu dev örgüt, sanki güzelligi reddeden bir anit giblydi. Kompleks smirlan içinde tek bir yegil ot bile göremezdiniz. Yüzeyiyer yer yariklarla kapli toprak, kömür ve petrol artiklanyla mikropluydu. Çevrede canli olarak yalnizca makineler ve esirler vardt ve bunlarm birincisi ikinÖlümfabrikasi oldugu kadar ciye oranla biraz daha can11ydi.""Monowitz bir ölüm fabrikastydL igyeriydi de. Çünkü kampta çaligan personel Monowitz'de ölenlerin glysilerini ve ayakkabilarmi yakindaki pazarda satar, bundan para kazamrlardl. Ölenlerçmlçiplak soyulduktansonra yakilgönderilirdi. Auschwitz ve Birkenau finnlarmdan yay11an mak için komgu kamplarm nrmlarma pis koku Monowitz tesisinekadar gelir ve havay1 kirletirdi." Levi'nin görügüyleburasi ve hayaletlerin dolagtiglyerdi. Tesislerde en küçük bir uygarhk igaretine rastlayamazdimz." Sir tahmine göre 1944 yllma kadar Alman sentetik yakit endüstrisinde çaligtmlan insan gücü toplaminüçte biri esirlerden olugmugtu. I.G. Farben Auschwitz'de SS'le ortaklaga yürüttügü ige yürekten baglanmig, çok istekli bir ortak oldugunu kamtlamigti. Ve dogal alarak da bu iki ortak, sosyal yagamlarmda da lyi bir beraberlik içindeydiler. Noel'den hemen önce, Auschwitz'de ikamet eden I.G. Farben yöneticileri, SS'lerin Noel münasebetiyle tertipledigiav partisine katilip onlarla birlikte avlanmaya gittiler. Av sonunda 203 tavgan,bir tilki, bir de yabankedisiyle döndüler. îçlerinden1.G.Farben kompleksinin ingaat müdürü olan kigi tek bagma, bir tilki avci" ilan edíldi. ßu av partisiyle ilgili kayttlar ve on tavganvurup rekor kirdigt için çok iyi vakit geçirdigini"yazar. Diger bir kayltta da qu satirlar vardt: "Sonuç olarakbu av partisinde, bu sene en iyi neticenin bu bölgede almdigim söyleyebiliriz. Büyük olasilikla bu rekor, ancak toplamakampmm yakinda düzenleyecegi av partisinde kinlabilir." 'moral
.
"gubesi"
"ölüm
"gampiyon
"herkesin
Temel Stratejik Hedef Rasgele yapilan ve etkisiz kalan, Almanya'ya yönelik Müttefik kuvvetler stratejik bombalama saldirilarmdan sonra, BirlegikDevletler'in Avrupa'daki Stratejik Hava Kuvvetleri Komútani Ge330 I
neral CarlSpaatzbu konuda bir yenilik yapmarun partolduguna karar vermigti. 5 Mart 1944'te, o sira Normandiya iggalinin hazirliklanyla görevli General Dwight Eisenhower'e, hücum için öncelik verilecek hedefin saptanmasi teklifindebulundu. Bu hedef mutlaka Alman sentetik yakit endüstrisi olmahydi. GeneralSpaatz, Eisenhower'e alti ay içinde bu tesislerinüretimini yanya indirecegine söz veriyordu. Aynca kendi lehlerine geligmesini bekledigt bagka bir konuyu da Eisenhower'in dikkatine sunmugtu. Kamsma göre sentetik yakit tesisleriAlmanlar'm gözünde yaçamsal önemdeydi. Böyle oldugu için de oraya yöneltilecek saldmlar Luftwaffe'de büyük heyecan yaratacak, ulusu ayaga kaldiracakt1. Ayrica büyük olasihkla dügman pilot ve uçaklan da íçgalinhedefi olan Fransa'dan atilmté olacakt1. gelince, onlar bu fikre itiraz ettiler ve Israrla hedef olarak Fralisiz demiryolu geIngilizler'e bekesinin seçilmesiniistediler. Ancak sonunda Spaatz'm dedigi oldu ve Eisenhower hücum hatti olarak sentetik yakit için gönülsüzde 01sa, onayverdi. 12 Mayis 1944'te 935 bombaa, aynca avci refakat uçaklan içeren bir uçak filosu Leuna'daki l.G. Farben tesiside dahil, bütün sentetik yakit fabrikalarina saldirarak bombaladtlar. Albert Speer olan bitenleri ögrenir ögrenmez hiç vakit kaybetmeden hasar tespitiiçin uçakla Leuna'ya hareket etti. Sonradan yazdigt gibi Mart tarihini hayatimm sonuna kadar unutmayacagim. Bu, teknolojiksavagin zafer kazandigt gündür" demigti. Dügmanm hücum harekâtmm sonuç1an ve tesistehasar tespiti için yaptigt turda gördügü ecip büçüç boru gebekeleri ylldan beri kâbus hayati yagatip uykulanm kaçiran geyin" artik gerçek oldugunu karntlamtytt. Hücumdan bir hafta sonra Führer'e çahsen rapor vermek için uçaga blnip onu görmeye gitti. Hitler'e gunlart söyleyecekti: "Dügman bizi en zaylf ye, rimizden vurdu. Aym çeyibir.kez daha yaparlarsa bundan böyle artik hiç petrol üretemeyecegimizden korkanm. Tek ümidimiz dügman Hava Kuvvetleri Komutam'nm kafasmin da bizim komutanmki kadar karmakangik olmasmdal" Yine de bu ilk hücumun önceden samldigt kadar hasar vermedigi anlagilmigti.Müttefik kuvvet iggalcilerin Italya'ylsavagtan çikmaya zorlamasmdan hemen önce Alman askerleri bu ülkenin petrol stoklanni ele geçirmeyi bagarmigti ve bu nedenle kendi petrol rezervleri önemli miktarda artm1çti.Su onlara rahat bir nefes aldirmigti.Bir iki hafta içinde, tahribe ugramig yakit üretim.sahasmin çok silo bir çaligmaylaonarilmasi sonunda, sentetik yak1türetimi artacak, tekrar eski normal seviyesini bulacakti. Ancak, sonradan Müttefikler, 28-29 Mayis'ta, Alman petrol tesislerinibir kez daha bombaladi. Aym saatlerde buradaki harekâta katilmamig olan Müttefik bombardiman güçleri de Romanya'daki Ploesti petrol igletmelerini bombabyordu. 6 Haziran günü Müttefikler bu defa uzun zamandir dügünülen Bati Avrupa harekâtma bagladilar.Bu harekât sonucu Normandiya sahillerinde son derece önemli say11acakküçük bir toprak parçasm1 ele geartik Almanlar'in yalot stoku üzerine gidip bu stoklan tahrip etmek Müttefikçlreceklerdi.Simdi ler için her zamankinden daha önemllydi. Eu sebepten8 Haziran tarihindeGeneralSpaatzresmi bir bildiri yaymlayarak, "Birlegik Devletler Stratejik Hava Kuvvetleri ana hedefinin gimdiki görevinin dügman silahh kuvvetlerini petrolden mahrum etmek oldugunu" duyurdu. Bunun hemen arkasmdan da sentetik yakit tesisleriyeniden bombardimana tutuldu. Buna misillemeolarak Speer sentetik yakit tesislerive öteki petrol igletmelerinin acilen onarilmast Veya mümkünse daha küçük, iyi korunabilen gizli yerlerde saklanmasi için emir verdi. Bu yerler tahrip edilmig fabrika kalmtilan, tag ocaklarl veya yeralti mahzenleri olabilirdi. Eu ara bita fabrikalan bile petrol imalathanesine dönügtürülüyordu.Önceden1944 ylh için sentetik yakit kapasitesinde önemli bir artig planlanmtysa da bu ige tahsisedilen makineler mevcut teSislerin onarimmda kullan11makiçin demonte edildiginden, bu hizi tutturmak mümkün'olmuyordu. Ç1lginca bir hizla onano iginde çogu esir dlmak üzere 350.000'den fazla iççi çahytinlÖnceleri m1çtir. onanm igiçabuk yapiltyor,fazla vakit almlyordu. Ancak, zaman geçip de buralar tekrar hava akinlanna maruz kahnca, bu i; daha da zorlagti. Makineler hava akolarinda tekrar için bunlan yeniden igletmeye sokmak bir hayli zor oluyordu. Sonunda üretim hizparçalandigt "12
"iki
.
331
la dügmeye baglad1.Ílkhücumun yapildigi 1944 Mayist'ndan evvel hidrojenerasyonla elde edilen sentetik yakit üretimi günde ortalama 92.000 varilken, eylül ayina gelindigindemiktar günde 5.000 varile dügmügtü. O ay, havacilikta kullamlan benzin üretimi günde sadece 3.000 varilde kalmigti. Eu 1944'ün ilk dört ayi içinde elde edilen ortalama üretimin yalmzca yüzde 6'sina tekabüleder. Su ara, Romanya'daki petrol yataklarida Ruslar'm elinegeçtigiiÇinHitler, sahip oldugu ba§lica hammadde kaynaklarmdan birini daha kaybetmig oluyordu. için uçaklar uçamiyor, Almanuçak imalati hâlâ doruk noktadaydi. Ne var ki yakit olmadíŠl yerde tutuluyordu.Yeni bir Alman icadi olan ve çaligtirilm1;olsaydiLuftwaffe'ye büyük avantaj saglayacak jet savag uçaklan 1944 güz mevsiminde operasyonia görevlihava filolarma dahil edilmíçti. Ancak,pilotlan egitmek imkâm hatta havalanma için gerekli yakit mevcut olmadtgtndan bunlar hareketsizlige terk edilmigtir.Artik Luftwaffe kendisine gerekli olan minimum benzin düzeyinin sadece onda biriyle çaligiyordu. Alman hava gücü öldürücü bir kapana kistinlmigti. Yakitüreten fabrikalan korumakla görevlisava; uçaklan devreye sokulamadigt için artik Müttefik akmlan eskisinden daha etkin ve tahripkârd1.Bunun sonucunda Luftwaffe'ye verilmesigeegitim" programi haftada reken havacilik benzini önemli düzeyde azalmigti. Pilotlarm bir tek saate indirilmigti. Savagbittikten sonra o güne ait anilarmi belirten Alman Sava;Güçleri Generali Adolph Gallandbu konuda gunlariyazar: "Bu, gerçekten Lutfwaffe'ye öldürücü darbeyi vurdul Eylül ay1ndan itibaren yakit sikmtisi dayamlmaz olmuçtu. Bu sebepten hava operasyonlan yapmak gerçektenmümkün degildi." 1944 güz mevsíminde, kötü hava kopullari yüzünden Müttefik akmlan yavaglannytl.Bundan yararlanan Almanlar sentetik yakit üretimlerini artirmayi bagaracakti. Ne var ki aralik ayinda üretim yeniden dügtü. Eu ara Speer katildigi bir silahlanmakonferansmda durumu göyle aç1khyordu; ¶unu kafamiza iyice sokmahyiz ki, dügman tarafmdan,ekonomimize yönelikhava saldinlarim düzenleyenler Alman ekonomisi hakkmda bir hayli bilgi sahibi. Çokgükür ki, dügOndan evvel, en man bu stratejiye son zamanlarda, bu yilm son alti, sekiz ay1içinde bagladL.. azmdan kendi durumu aç1smdan gayet akilstzca davranmigtir." Sonunda,stratejik bombalama harekâti, sentetik yakit'endüstrisine yaptigt hücumlarla, Alman savag mekanizmasimn en yaamsal parçalarmi felce ugratmayi bagaracakti. Ancak, savag henüz sona ermemigtil "havada
Bulge Meydan Savag
-
Avrupa'nin En Büyük Petrol
istasyonu
1944 güz mevsimine gelinceyekadar Normandiya iggalinde bir hayli geligme kaydedilmisti. Bu, geligmeler Almanlar'1 Fransa'dan atmak için agir bedeller ödeyerek baçanlmigttr. Normandiya harekâtmin yapildigi günlerde aym zamanda Sovyet gügleri dogudan Almanya'y1sikigtinyordu. Hitler'in görüçünegöre bütün bunlar savagin bitmekte olduguanlamma gelmezdi. Onun Reich'i asla yllulamazdi. 16 Aralik'ta Belçika'nm ve Lüksemburg'un dogusundaki agaçllklt, tepelerledolu Ardennes Ormani'ndaçok büyük bir kargi taarruza geçti. Sonradan Bulge Meydan Savagidenen bu kargi saldiri Almanya'nin girigtigien son büyük taarruz veya Blitzkrieg finali olmugtur. Savaginplamnt Hitler bizzat yapmigtt ve herkes ve her geyinbu meydan savagina katilmasmi istemigti.Almanya içinde öteki birliklerden getirilen her damla yakit bu taarruz için seferber edilmigti. Hedef Müttefikler'i geri püskürtmek, ordularmi kugatmak, inisiyatifi yeniden ele almak ve Müttefikler'in asker ve sivil halkma karpl yeni ve çok daha öldürücü silahlar yapmak için zaman kazanmakti. Nitekim bu meydan savaginda Almanlar Müttelikler'i hiç beklenmedik bir anda pusuya dügürüp gafil avlamay1,savag hatlari arkasmda büyük panik yaratip saflarmt yarmayi baçarmigtir. taktiginden yararlanmigtir. Ne var ki taarruza Su meydan savagmda Almanlar derece kaynaklarla Kuvvetteri kâgtt üzerinde gösterilenden çok daha yetersiz girmiglerdi. son baglayacak, kesin Meydan kaderini Almanlar lehine çevirecekinsan gücü azdi. savagni sonuca "gagirtma"
332
yedekleri.ön hatlara ulaçamamigtir.Bir Alman generalinin sonradan söyledigi gibi "Hareket edemez durumdaydilar. Petrolsüzlük yüzünden tam hareketsizlige terk edilmiglerdi en ihtiyaç duyuldugu bir andayüz mil uzakta- beklemeye mahkûrídular." Ayni mevkide, 1940'ta yaptiklan Yildinm Savagi'ndaise petrol yetersizligi o kadar büyük bir sorun olmamigti. O zaman dügmandan kendi kullandiklari benzinden daha çok benzin ele aradan dört buçuk yll geçtikten sonra, böyle bir gansasabip deglldiler. Angeçirmiglerdi.Simdi, cak yine de hir ümit vardi. Benzin kaynagimn bulundugu.yere tehlikelidenecek-kadar yakmdilar. Müttefikler'in en büyük petrol rezervi Dogu Belçika Stavelot civarmdaki bir yerdeydi. Burasi gerçekten Avrupa'daki en büyük benzin istasyonuydu. Müttefikler burada kendi kuvvetleri için 10 milyon litre yakit stoklamigt1.Aynca Avrupa'mn yollanni göstereri iki milyon kadar da yol haritasi vardi. ßölge içindeki tüm yollara çepeçevre,yfrmiger litrelik petrol varilleri diziliydi. Müttefikgüçler burada durur, hangi yak1ta ihtiyaçlan varsa araçlartm doldurur, yola devam ederdi. 17 Arahk günü sabahlAlman taarruzunun ikinci gününde unutulmayacak bir olay yaçanacakti. O gün adt JochemPeiper olan kasap tavirhbir yüzbaç1idaresindeki panzer birligi civardaki küçük bir petrol istasyonunu ele geçirmigti. Burada esir aldigt elli Amerikan askerine, zor kullanarak emrindeki araçlari doldurttu ve sonra da büyük bir sogukkanlilik içinde esirlerin öldürülmelerini emretti. "Malmédy katliami" diye bilinen bu olayda büyük sayidaAmerikah esir de öldürülmügtür. Aym günün akgammda Peiper ikinci bir ödüle daha yaklaçacak, yönetimindeki kuvvetlerle sabah ele geçirdigi istasyonun elli kat büyügü Stavelot istasyonunun üç yüz metre yakmma kadar ulaçacakti. Burada Müttefik savunmasi zaylf ve daginik bir durumdaydi. Peiper kuvvetleri köprüyü geçerek kureye dogru ilerledi ve Ansleve Nehri üzerinden Stavelot'a girdi. Müttefik savunmacilardanküçük bir grup çaresiz bir kurtulug çabasiyla, bulabildigi birkaç teneke kutu siviyi oradaki birikintinin içine bogaltti ve sonra da burayi atege verdi. Simditüm çevre sanki ate ten bir duvarla sanlmigti.Pieper elindeki haritalari dikkatle inceliyor, fakat haritalar eskiye ait oldugundan petrol istasyonunun büyütülmüg geklini dogru olarak göstermlyordu. Avucunun içinde gibiolan hazinenin ne denli cömert bir kaynak oldugunu anlayamamigti. Bu nedenle kuvvetterini, ateyten yapilmig ince duvan yanp kargi tarafageçirecekyerde, geri dönerek köprüyü geçip batlya yürüme emri verdi. Böylece petrol istasyonunu sapasaglam arkada birakmigti. Kisa zamanda Peiper kuvvetlerinin tüm yakit stoku tükenecek,tanklar galonbagma sadece yanm mil flerleyebilecekti. Lutfwaffe'den ikmal alma çabalartda sonuç vermeyince Peiper birligi dügman eline geçoigti. Peiper bu harekâtta U dönügü yapmigti. Bu dönüg meydan savaglarinda zaman zaman rastlanan bir kazaydi. Ne var ki bu defa sonuçlan çok müthig olmuytur. Stavelot yakit stoku ele geçirilmig olsaydi Almanya'nin tüm Ardennes hücumunda ilk on günlükihtiyaci kargilanmlyolacakti. istasyonunahnmast, Müttefikler'in, hâlâ dagmik ve gagkm oldugu. o günlerde Almanya'mn Antwrep'e ve Mang Denizi'ne flerlemek için muhtaç oldugu yakiti saglamigolacaktt. O kogullar altmda bile 1944 Noel gününe kadar yani, Almanlar'm hücum hareketine baglamalarindan sonra on gün daha dayanmiglardi. Nihayet Noel günü durdurulup geri çevrildiler. -kendilerine
Tanr11arm Alacakaranhgi Daha fazla yaktta sahip olsalardi Almanlar daha çok vakit kazanmig olacakti. Ardennes hücum harekâtmm bagarisizhŠlyla Almanya'nm savag çabasi, stratejik bakig açisindan yok olmugtu. Almanya'nm havacillk benzin üretimi sadece bin ton kadardi 1945 ylh Subatt'nda bu, 1944'ün ilk dört ayi düzeyínin yüzde birinin bile yansina tekabüleder. Su tarihten sonra artik üretim yap11mamigtir.Ne var ki zafer hayalleri canli kalmakta devam edecekti. Speer'in anlattigina göre, "Hitler'in çevresindekilerbüyük bir hugu içiride, o bitmek bilmez ümitsiz durumda bi-ki
333
le Hitler'i dinlemeye devam ettiler. O, artik var olmayan birliklere, petrolsüzlük yüzünden uçamayan uçaklara komut verirken, yamndan aynlmadilar." Bu durumda bile batida ve dogu cephelerinin her ikisinde kanli savag aylar boyunca sürüp gitmigti. Eu ara Hitler Ye yakm maiyeti her gün biraz daha fanteziler içine gömülüyordu.Führer dünyay1 atege verme çagnsmdabulunacak kadar ileri gitmigti. Generallerinden birinin ifadesiyle çilgLn emirlerini" yaymliyordu. Sonun bu denli yakm oldugu artik o günlerdebile hâlâ, 35 k orkunç hayallerinin-pençesindeydi. insamn mal olmuy hayatma Gramoçilginligimn, milyon fonda Wagner'in Götterdammerung (Tannlann Alacakaranligt) müzigini dinliyor, sihirli bir kurtulugbekliyor, talihinindüzelecegi ümidiyle adeta hirsla, ylldiz fahna baklyordu. Hitler son günlerini böyle geçirmigtic Ancak, Rus subaylarmm, bulundugu yeralti sigmag1mnhemen üstüne, . kapisma gelmesinbir vakitler Speer'in kendisi için yaptigt, gimdi ise ylkik durumdaki Sansölye den sonra intihar etmigtir. Ölmedenevvel, cesedinin benzinle yakilmasim emretmigti. Cansiz vücudunun nefret ettigi Slavlar'meline geçmesini istemiyordu. Neyse ki elde, bu son emri yerine getirecek kadar petrol kalmigti. Sunubelirtmek gerekirki, Nazi fantezilerinden ve vahgetinden kaynaklanan felaketin gelmekte oldugunu Hitler'in çevresindekilerinçogu daha aylarca evvel anlamiglardi. Almanya'nm can çekigmekte olan italya'dakiOnuncu Ordusu'na yaptiklan bir gece yolculugunda, Speer Onündeki manzaradan,bin sene yagayacagisöylenen Reich'm sadece birkaç haftahk ömrü kaldiginiaçikça anlamigti. Bu.kanaate varmasma kargilagtigt 150 Alman kamyonu neden olmugtu. Kamyonlarm her birine dörder öküz baglanm14tl ve kamyonlar bu öküzlerle ileriye gldiyordu. Araçlan yürütmenintek yolu buydu. Petrolleri yoktu. "son
I
k
334
18
Japonya'nmAgil Topugu
1941 Arahk aymin ilk haftasmda bir Amerikan Deniz Filosu, IngilizDogu Hint Adalan kesimindeki büyük ve görkemli Borneo Balikpapan limantna bir nezaket ziyareti yapmaktaydi. On dokuzuncu yüzyilm yirminci yüzyila dönüg noktasmda,MarcusSamuelyegenini o zaman haritada ismi bile bulunmayan bu.yerde, balta girmemigormanlarda bir rafinerikompleksi kurmakla görevlendirmigti. Bu girigimi izleyen kirk yll içinde Samuel'in çilgmve pervasiz gibi görünen bu hayali gerçeklegmig, Balikpapan, petrol üretiminde büyük bir rafineri merkezi olmugtu.Yalmz bununla da kalmaylp, Hollanda Kraliyet/Shellgrubunun en klymetli mücevheri ve dünya petrol endüstrisinin en temel üretim merkezi olmu tu. 1941 yllmm Aralik ayinda, rafinerideki yetkililer aday1ziyaret etmekte olan Amerikan denizcileri onuruna bir parti vermigti. Amerikalilar da bu partiye kargiliksahildeki yerel kulüpte rafinericilere bir parti vermek isteyerek hazirhklara baglamigti. O gün, genç subaylarin ellerinde içkl gigeleritagiyarakkulübe gelmelerindenhemen sonra, hiç beklenmedik bir anda yüksek rütbeli bir subay kulübe gelmig, partiye katilan genç subaylara derhal gemiye dönme emri vermigti. Ondan sonra da gemiler hareketlenmeye baglayacak ve gece yansma kadar limandan uzaklagmig olacakti. IgteBalikpapan'daki IngilizVe Hollandalipetrolcülerin Pearl Harbor'daki baskini ögrenmeleri b0yle olmugtur. Uzun zamandir bekledikleri ve ugrunda hazirhk yaptiklan sava; sonunda gellpçatmigt1. Bu tarihten bir yll Once, l 940'ta, Shell'den H. C. Jansenadinda bir yetkili Balikpapan'a gelip birtakim incelemeler yapmig, bu arada petrolcülerin burada hava akinlarma kargi siginaklar yaptigim ve gereginde adamn bogaltúmasi için planlar hazirladigini görmügtü.Bunu izleyen birkaç hafta içinde de, limana girigyeri mayinlanmig ve 120 kigi tahrip egsersizlerine baglamigtt. Petrolcülerin hepsi Balikpapan ve çevresindekipetrol yataklarimn Japonlar'msavag açmasma neden olan en büyük faktörlerden, onlara kazandiracak sebeplerden biri oldugunun petrolcülerin görevi Japonlar'1özlemini çektikleri bu bilincindeydi. Simdi yoksun "ganimet"
"ganimet"ten
b1rakmakti.
I
Pearl Harbor baskmmdan hemen sonra, petrolcülerin egve çocuklan, Balikpapan'dan çikanlmigti. Bunu izleyen geceler artik adada bekâr hayatt yagayan Jansenve arkadaglan, Jansen'in bahçesinde toplanip,hezaran sandalyelerde oturur, karanliklara gömülü rafineriyi ve arkasmda uzanan okyanususeyrederlerdi. Ay geç saatlere kadar yükselmedigi için saatlerce sinir bozucu radyo haberleri, yani Japonlar'inGüneydogu Asya'daki ilerlemesinden söz eden haberleri dinlerlerdi. Acaba Amerikalilar ne yapacakti? JapontarBalikpapan'ane zaman gelecekti?Bu büyük stnai igletmenin gelecegine olacakti? Bunlan dügürtürken yakm bir gelecekte kaderin kipisel olarak kendilerine ne hazirladigint merak ediyorlard1.Öncelikverdikleri bir konu da Balikpapan sasistemini nasd daha etkin bfr hale getirebilecekleriydi. Gecelerini bunlan dügühüp ko. vunma nugmakla geçiren petrolcüler gündüz olunca herhangi bir gey dügünemeyecek kadar me§gul oluyorlardi. Bitkin dügünceye kadar çalig1p mümkün oldugunca çok rafine petrol üretmeye ça-
I I
335
l
Yüreklerinden gelen bir istekle bu mamullerin savagta Müttefikler'ce kullanilmasmi diliyor ve ümit ediyorlardi. 1942 Ocak ayi ortalarmda Japonlar'mgiderekyaklagmastyla,Dogu Hirit Adalan'mn diger yerlerinde oldugu gibi, belli bagli petrol yataklanmn bulundugu yerlerdede, mürettebatkuyulan tahrip etmeye bagltyordu. Öncetüp baglantilan çikanhyor, kesiliyor sonra da ele geçirebildikleri ne kadar pompa, demir boru, civata veya sondajaleti varsa hepsi beraber kuyulara atillyordu. Bu yapihrkenher kuyunun içine, bir kutu da TNT atihyordu. Sonrada kuyular havaya uçuruluyordu. Mürettebat kuyu uçurma igine verimi en az kuyularla ba§lamigsada, sonundabütün ballyorlardt
kuyular uçurulmugtu. Bu ara bir taraftan da Balikpapan rafineri kompleksini uçurup yok etme faallyetlert sürüp gitmekteydi.Damitma donanimi ve buhar kazanlanmn vanalan, bunlar sonuna kadar kuruyup yok oluncayakadar açik birakthyordu. Bunun ne kadar zaman alacagimise hiç kimse bilmiyordu. Sonunda, otuz saat geçtikten sonra ilk damitma.odasi parçalara ayrilmaya bagladi ve arkasmdan da öbürlerine ayni gey oldu. 20 Ocak'ta rafinerideki görevliler uzun zamandir korktuklan haberi ahyordu. Japonya'yaait bir filo adaya sadece yirmi dört saatlik bir mesafeydi. Bunun duyulmasmdan hemen sonra Japonlaresir ald1klaniki Hollandah aracihglylabir ültimatom gönderdiler. Ya derhal teslimolacak ya da hepsi birden süngüden gegirilecekti.Su ültimatomu aldiktan sonra rafineriden sorumlu askeri subay, emrindekilere adayi yerle bir etme emri veriyordu. Jansen ve arkadaglanilk olarak maden ocaklanni tahrip etmekle ige koyuldular; atege veriBu i; talen ocaklardan yükselen korkunç gürültü bölgedeki bütün binalarm cammi kirmigtL iskeleler iskelelerin benzinle veya gazyagi ve motor yaktlmasma geldi; mamland1ktan sonra sira yaglarmdan olugmugbir kangimla tamamenyakildi. Öglesa-atinekadar artik doklarm hepsinde bir oluBu ara petrolcüler teknik meraklan nedeniyle anlagilmamig ategleme igi tamamlanmigt1. uma tanik olmuytu. Benzinle atege verilen iskeleden çikan duman, gazyagiyla veya yaglayici petrolle atege verilen iskelelerden çikan dumanla birleptiginde garip bir gey oluyor, gökyüzünün parlak mavi oldugu dakikalarda bile, iki dumanm kesigtiginoktada gimpelderçakiyordu. Böylece koca petrol kompleksi birbiri arkast gelen patlamalarla havaya uçurulup kaya parçalanna dönügtürüldü. Aym infilak iglemi tuzlu su istasyonu, teneke ve kalay atölyeleri, rafineri igletmeleri, enerjiüretim yeri ve daha birçok binada da uygulanmca alevler gökyüzünde50 metreye kadar yükselir olmugtu. Yüzleri ter ve isle kapli adamlar, önceden yapilan plana uyarak, birçok defa provasim yaptiklari gibi alevler içinde oradan oraya koguçuyordu. Bu sefer petrolün stok edildigiyer olan petrol tank alamnageldiler. I-lerpetrol tankma15 çubuk TNT baglanmigt1. Ancak hunlann bazisi havanin nemli olugundan etkilendigi için atege verilemedi.Ayrica, petrolcüler yorgunluktan tükenme noktasmdaydi. Kafalanni hâlâ tek bir gey meggul edlyordu. Acaba tanklan ateglemenin bir yolunu bulabilecekler miydi?Bu defa aralanna sonradan katilan genç bir gönüllü grubu tanklan tüfek ategiyle ateglemeye çahyttysa.da,hiçbir sonuç ahnamad1. Önlerindeki tek alternatif vanalari açmakti. Bunu denemek istediler. Ne yazik ki vanalarm anahtari tank alanmdaki ofiste birakilmigti ve daha birkaç dakika evvel bu ofis havaya uçurulmuytu. Sonuçta, yüksek zeminde bulunan tanklaraçildtve bunlardan apaglyadogru, apagt zemindeki tanklann üstüne petrol akmayaba lad1. Dört, be; adet tanki patlatmak için elektriksel ate; leme yöntemine bagvuruldu. Bunu yaparak alevler halindeki petrolün öteki tanklarada siçrayarak onlan da tahrip etmesi ümit edilmigti. Ategleme baglar baglamaz Jansenve digerleri bog bir tanki siper alarak kendilerini korumaya çaligtilar.O anda, birdenbire ateyten yapilmig kocaman bir topun gökyüzüne yükseldigi görüldü. Bunu korkuliç bir patlama izledi ve sonunda müthi; bir kasirga ortaligi sardi. Alevler içindeki petrol denizi tepeden apaglya,öteki tanklarmüzerine dogru aktikça, tank alam artik cehenneme benzer bir manzaraya dönügmügtü. Artik yapacakbagka bir geykalmamlyti. Jansen ve digerleri tepeden apagiya, telsiz istasyonuna dogru kogtular. Bu ara orada bulunan üniformah yerel nöbetçiler, onlan selamladilar. Pet336
.
rolcüler, bogazlan susuzluktan kurumug, kemiklerinin ta içine kadar yorgun ve bitkin bir halde proas denilen, yöreye özgü kayiklara atladilar. Çevrelerini saran deniz büyük ate; sütunlannm yansimasiyla kipkizil bir renk almigt1.Yine de patlama birbiri arkasma araliksizdevam ediyordu. imdi stra plamn bagka bir agamastndaydi. Ancak bunun önceden provasiyapilmamigti: Bu kaçig planlyd1. Kaylktaki adamlarkoydan ç1ktiktan sonra Riko Nehri agzma girdiler. Su yönde ilerleyerek tahliyekampma dogru yol aldilar. Sonunda, rafmeri merkezindeki korkunç manzara arkada kalkaybolmugtu. Patlamalarda agustosbömig, koyu renkli orman Foliaji ve geceninkaranbgLnda ceklerinin sonu gelmeyenkorolan içinde, duyulmaz olmugtu. Böylece saatler boyu yola devam ettiler. Balikpapan'dan çikan kizil alevlerin göklere dogru yükseliginiartik çok az ve zaman zadügen göreviçok lyi bagarmiglardi. Kirksenede yaratilan endüstri man görüyorlardi.Üzerlerine harikasi bir günden daha az bir zaman içinde yerle bir edilmigti. Sonunda, ormanlarm derinligindesakli Riko'ya bagli bir yer olan tahliyekampina ulagmiglard1.Saatler boyu bikmadan, kendilerini kurtarmaya gelecek uçak sesiniduymak için tetikte beklediler. Ne var ki bu uçak hiçbir zaman gelmedi... Ertesi gece,Jansenve küçük bir petrolcü grubu tekrar kayikla bulunduklan yerden aynlip nehirin Riko'yla birlegtigiyere dogru yola koyuldular. O geceyi kayikta, kurtarmaekibinin yetigmesi ümidiyle, kulak kesilip bir uçak veya gemisesi beklemekle geçirmiglerdi. Kendiferini kurtarmayagelecek sesi beklerken bir taraftanda bu sesin Japonlar'aait olmasmdan korkuyorlard1. Bu ara, içlerinden biri, kay1ktauyuyakaldigmdan denige yuvarlanacaktL Arkadaylan onu sudan çikanp kay1ga almayibaçard1. Bunu yaparkentimsahlankorkutmak için bir hayli gürültü yapmak zorunda kalmiglardi. Sivrisineklerden kurtulmanm çaresini ise pipo ve puro içmede buldular. Jansen'e göresaatlerbir türlü geçmekbilmiyordu. Güne; dogup tanyeriagardigt halde onlar hâtâ bekleyi; içindeydi. .sonra Ögleden saat bir sulannda ufukta girketeait bir deniz uçagl belirdi ve nehir üstüne inig yapt1. Uçagin pilotu bagka bir yerde yarall bir adami almaya gidiyordu.Ancak petrolcülere tekrar dönecegini vaat etti. Nitekim sözünde de durdu. Aralanndan dördünü uçagma alip oradan ayrildt. Jansenuçaga almanlar arasmda degildi. Daha sonra Jansenve geride kalan arkadaylan tekrar Balikpapan'a dönmelerini emreden bir mesaj alarak nehir boyu geri dönüge geçtiler. Aym gece bu defa iki uçak gelip aralanndanbirçogunu aldl.Jansenikinci uçaktayd1. Uçak çok kalabahk olduguiçin nefes alamayacak kadar sikipikdurumda uçuyorlardi. Ancak yine de uçaga almdiktan sonra, digardan kabine sizan serin rüzgârla bir dereceye kadar rahatlamig, hatta aralanndan bazisl uçagin dögemesi üzerine ylgthp uyuyakalm14t1. Kurtarilan bu grup Java Adas1'nm kuzey sahilindeki Surabaya'ya ulagtiginda oradaki hava üssünün komutamnca kargilanmiglardi.Komutan onlara "Artik uçaklan Salikpapan'agönderme olanagtmiz yok; gimdiorada Japonlarvar. Pilotun da oraya gitmesineizin vermedim" diyecekti. Balikpapan koyunda sira halinde beklegen yetmig be; kigi birakmiglardt. Ne var ki onlar íçin artik çok geçti. Japonlarçoktan koyun güney taraftndakaraya çikmisti. 24 Ocak gecesi,geceyalismdan birkaç saat sonra, karartilmig dört Amerikan destroyeri, hâlâ yanmakta olan rafineri kompleksi içinde kaskati kesilmig birer siluet glbi duran on iki Japon naklíye gemisine saldiracakti. Balikpapan çatigmasidiye bilinen bu çatigmadaAmerikahlar naldiye gemilerinden dördünü ve bir de koruma gemisini batiracakti. Ancak, hatali seyir yapan torpidolaryüzünden daha fazlasmi batiramadilar. Su Amerikal11ar'mJaponlar'la denizde girdigi ilk çatigmaydi. Aslmda Amerikan donanmasmm "Amiral Dewey 1898 zaferinden" sonra girmig oldugu ilk su-üstü ça-
tigmasiydi.
Gemilerinin batinlmtç olmasi Japonlar'in Balikpapan'a çtkmalarmiyavaglatmadt. Koyda beklegen petrolcülerin önünde artik hiçbir seçenek kalmamtçti. Tek yol ormanlarin içine çekilmekti. Ormana götürecek bir yol bulma çabaslyla,önce küçük gruplaraaynlarak büyük çaba 337
ormanm içlerine sigmmak istediler. Bu gerçekten müthig bir mücadeleydi.
Açhk, yorpençesinde, olarak kayiklar içinde yollanna dekorkunun dizanteri yaya veya gunluk,sitma, ve Bu kargilagttklanyerlilerden õlüm, azaltml Jasayilarmigiderek ti. arada vam ettiler. Hastahkve ögrenmiglerdi. Borneo'nun Artik kendilerini her iggal yerini ormanda ponlar'in etmig oldugunu kapana kistirilmi§birer fare glbi görüyorlardi Sonundaher nasilsa birkaçi adadan kaçmayi baparacakti. Geride kalan yetmigbeg kipiden sadece otuz begi, vahgi ormanlara,Japonfilosunun kurgunlarma ve Japonhapishanelerine dayanabilmigti. gösterip
-
Zafer Sarhogu Petrol tesislerinintahribi için önceden yapilan planlar Balikpapan'da oldugu gibi Dogu Hint Adalari'nin diger yerlerinde de aynen uygulanmigtir. Ancak bu, Güneydogu Asya ve Pasifik'te bir rüzgâr gibi esen Japonlar'a fazia bir engel yaratmamtçt1. 1942 Mart ay1mn ortalarmda JaÖtekifeponya Dogu Hint Adalan'nda kontrolü tamamen ele geçirmig,harekâtt tamamlamigt1. tihlëri de dikkate alindigmda bu, Japonya'nmüç ay gibiçok kisa bír sürede Güneydogu Asya'mn bütün zengin kaynaklanm ve öncelikle de ugrunda savaga girdigipetrol yataklarim ele geçirdigianlamma gelîr. Buna kargin Japonsava; makinesi dönmekte devam etmigtir. Tokyo'da Bagbakan Tojo, Hðng Kong'un on sekiz günde, Manila'nin yirmi alti, Singapur'unyetmig günde dü§tügünü söyleyerekövünüyordu. Tüm ülkeyi bir sarhoglugu"sarmigti.Askeri sahada elde edilen akil almaz baçan 1942 yllmin ilk yansmda hisse senedi piyasastnda öyle büyük bir fiyat patlamasinaneden olmuçtu ki sonunda hükümet fiyatlan. açagiçekmek için müdahale sarhogluguna"kapildigi geklindeyorumetmek forundakalmigti. Bazilan bunu ülkenin luyordu. Çokaz kipi bu sarhoglugunsonunda kaçmilmaz olarakgeleceksabahin yazgismakar1 uyarilar yaplyordu. Japonlar'mduydugu sevinç ve cogku Amerikalilar'in duydugu gokve acidan kat kat üstündü. 1941 ylhnm Noel günü, ABD PasifikFilosu bagkanhgma henüz atanmig olan Amiral Chester Nimitzuçakla Pearl Harbor'a gelmigti. Amaci durumu yerinde görüp, ortallgl mümkün oldugu kadar çabuk toparlamakt1.Feribotla limandan geçip doklara dogru götürülürken,yolda ceset aramakta olan küçük kayiklara rastlamigti.Taarruzun üzerinden iki buçuk hafta geçtigi halde cesetler hâlâ suyun üstünde yüzüyordu. Hawaii'de yaganan bu çok hazin tablo, ABD'yi bekleyen gokdaha büyük, çok daha hazin savag olaymda, her iki yankürede de gerçek bir globalkarmaganm iginde kendisini nasil bir gelecegin bekledigini gösteriyordu. Pearl Harbor'm Amerikan tarihinde ya§anmig onca olay içinde, en itibar kinci olay oldugu kesindir. Tüm ülkeyi korku ve panik sarmigti. Yine de halk sonunda o kadar t1zun zamandan beri korktugu Ve bekledigi savagin nihayet geldigini hissetmigti. Ülkebu bilinç1e,Almanlar ve Japontar'akargi girigilecekuzun ve çetin bir savag için hazirlanmaya bagl1yordu. Simdiart1k gu soru gündemdeydi: Amerika'nm Pasifik'te yapacagi savag kim yönetecekti? Ordu mu, donanma mi? Her iki güç de tüm kuvvetin yalmzca Pasifik'e seferberedilmesinekarlydt. Eu bürokratik yarigmada kipiselrekabetler ve çekememezlikler de bir hayli etkili olmugtur. Bunun sonucunda iki kumanda altmda iki ayri olugacakti.Ordunun ve donanmanm bag komutanlan arasmda olaganüstü bir görüç ayriligt mevcuttu. General Mac Arthur, çok iyi bir stratejist ve üstün zekâll olmakla beraber, ayni zamanda bencil, çabuk parlayan, mütehakkimbir adamd1. Savagta bir toplantidaRoosevelt, Mac Arthur'u tam üç saat dinledikten sonra yaverine göylediyecekti: "Bana hemen bir aspirin getir.Hatta sabah da almam için iki aspirin getir. Bütün hayatim boyunca bugüne kadar hiç kimse benimle Mac Arthur'un konugtugugibikonuçmadl." Donanma Komutani Amiral Chester Nimitz ise tam aksine yumugaktavirli, iddiasiz bir kipiydi. Savaginsonunu bildirecek haberi beklerken tabancastylaati; talimi yapan veya ofisinin hemen digmda atlanni yangtiran bir takimoyuncusu giblydi.Bir gazete muhabirinin yazdig1gibi "zafer
"zafer
"güç"
"insan-
338
lari sürükleyip
götüren beyanatlar verecek veya renkli röportajlara konuk olacak karakterde de-
gildi." Otoritenin bu iki komutan arasmda bölügülmüg olmasi sadece askeri liderlik stillerinde bir tezat yaratmaklakalmlyor, bazi konularda aci ve gereksizmünakagalarada neden oluyordu. Daha da kötüsü, çokuzaklardakisavagbölgelerindeki önemli operasyonlarda koordinasyon kopukluguna yol açiyordu. Amerikan kuvvetleri Japonlar'in kendi yurtlanndakt adalara taarruz edebilmek lçin çok büyük mesafe kat etmek zorundaydi. O güne kadar hiçbir sava§ bu denli büyük bir alanda yapilmamigti.Kaynak bakimindansa Amerika daha avantall1yd1;ancak bu her geyi çözmeye yeterli degildi. Amerikan kuvvetlerine ikmal igi nas11yapilacakti?Japonlar'tñele geçirmigoldugu zengin kaynaklar nasil geri ahnabilirdi? Bu iki soruya verilecekyamt, izlenecek stratejinin de tespitineyarayacakve Pasifik'in çok uzaklannda cereyan eden savaç1nyazgismi tayin edecekti. Nimitz daha ilk günden stratejisini saptamigtt ve kafasmda bu konuya ait en küçük bir tereddüt bile yoktu. Nimitz'in biyografisini yazmig olan yazann sözleriyle, Nimitz ve Donanma Operasyonlan Bagkam Amiral Ernest Kingbir konuda tamamen ittifak halindeydiler: "Müttefik silahlt kuvvetlerin birinci hedeli kendi ikmal hatlarim güvenceyealmak ve sonra da hattinm' bloke edilebilecegi üsleri ele geÇirmekiçin batlya dogru Japonlar'men önemli
I
'petrol
ilerlemekti."
i
SimdiZaman Büytiklerindir 1942'nin ilk aylarmda, Amerikalilar, geç de olsa savag için seferberlikyaparken Japonlarda bog durmuyor, birbiri ardina kazandiklan inanilmaz zaferlerin verdigi gururla, daha bagka harekâta da yöneliyorlardi.Kendilerine güvenlerifazlasiyla artmigtl. O kadar ki ülkenin askeri liderleri Hint Okyanusu'nuaparak batiya yayllmayi bile dügünmeye baglamigt1. Amaç Ortadogu'da veya Rusya'daAlman kuvvetleriyle birlegip Müttefikler'i Bakt^1veya Iran'dan gelen petrolden mahsarhoglugu" içinde olmayanlar da vardi. Bunrum birakmakt1. Japonlararasmda bu denti lardan biri de Amiral lsorokuYamamoto idi. Pearl Harbor taarruzunun mimarligim yapmig olan Yamamoto, 1942 Nisani'nda en sevdigi geyga'ya gönderdigimektupta pu satirlara yer vermigti: "Harekâtmilk agamasmdabir çegitçocuk oyunu oynuyorduk; bu agama yakmda son bulacak. Sira büyüklerin oyununa geldi.Artik uyuçuklugu birakip silkinsem iyi olur." Yamamoto ve Japon deniz kuvvetlerinin öteki fleri gelenleri savag"uygulamada kararli ve fikir birligi içindeydL "Kesin bir savag"yaparak dügmam sava; alamndansilipsüpüreceklerdi. Yamamoto ABD'de geçirmig oldugu y]llarda bu ülke hakkmda birçok bilgt edinmigti, Amerika'nm petrol ve diger kaynaklar açismdan ne kadar zengin oldugunu ve endüstriyel gücünün büyüklügünü ögrenmigti. Bu itibarla Amerika'yla savagta zafer" stratejisininen uygunu oldugu karusmdaydi. Bu faktörleri göz önüne alarak JaponlarHawaii'nin sadece bin yüz mil ötesindeki Midway Adasi'na büyük bir _taarruz düzenledi. Japonlar'mMidway'a taarruz planlamasmm nedeni, en azmdan savunma yariçaplarmt geniëletmekiçindi. Bundan sonra da Amerikan filosunu savagsahasma çekmeyibagarabilirlerse, artik Japontariçin bunu savaga" dönügtürmek ve Pearl Harbor'da baglattiklan igi sona erdirmek içten bile degildi. BöyleceABD donanmasi Pasifik'te kesin bozguna ugratilmig olacakti. 1942 Haziran bagmda baglattlan Midway Muharebesi,Yamamoto'nun säyledigi gibi gerçi sonugla" neticelenecekti. Ancak, bu kesin sonuç hiç de Japonlar'inbekledigi anlamda deoyunu" geklinde olugmuçtu. Evvelce yagadigildi.SonuçYamamoto'nun bahsettigi Pearl bir Harbor ardmdan yenilgisinin olaganüstü çabayla kendini toparlayanBirlegikDevletgl ler donanmast, dügman gifreleriniçözmesininde sagladigi ek avantaila (kuvvetleri dagilmly oldugu için Japonlarkodlanm henüz degigtirmemigti) kendini begenmig Japonlar'1 yankisi senelerce sürecek bir yenilglyeugratacakti. Bu çatigmada Birlegik Devletler donanmasi, Japonya'rnn "zafer
"kesin
"acele
"kesin
"kesin
"büyüklerin
i
339
Kraliyet Filosu'ndan dört.uçak gemisini denizin dibine göndermigtir, kendi kaybi ise sadece bir uçak gemisiydi. Midway Muharebesi Pasifik Savagi'mngerçek dönüm noktasive Japontaarruz agamasmm sonu olmugtut O günden baglayarak denge Amerikalllar'm lehine olarakbozulmuqtur. Amerika o günden sonra insan gücü, kaynak, teknolojive organizasyon yetenegindeki üstünlügüyle ve agmaz azmiyle agirligimkoyup dengeyi kendilehine çevirecekve birbiri ardma gelen kanh muharebelerle Japonlar'tPasifik'te geri çekilmeyezorlayacakti. Japonlar karç1 taarruza bundan iki ay sonra, Amerikan kuvvetlerinin GuadalcanalAdasi'na ayak basmastyla bagladilar.Alti ay süren acimastzbir çatigmasonunda ABD adayt ele geçirmeyiba§armigtt. Bu çatigmaAmerikan-Japon harekâtidtr. Bu çatigmayla o güne kadar Jasavag tarihinde Amerikalilar'in girigtigt ilk dokunulmazhk perdeside kalkmig olt1yordu.Ne var ki bu, amanpon Ordusu'nu saran gizemli kaynaklanni yok etmek için girigilmig uzun bir savagta,savasiz bir dügmanm azmini degilse de halkasim bir eder. in sadeceküçük, pahahya mal olmug tegkil Japonlar'1Hint Adalan petrolünden mahtum b1rakmagirigimleriilk agamadafazla etkili olmamigtir. Japonlaruzun zamandir bõyle bit glrigimibeklemekteydi ve bunun íçaretini de almiglardi. Ancak sonunda bu attlimin ne'Balikpapan'da ne de Sumatra'dabekledikleri kadar korkunç olmadiglB1 gözlemiglerdi. Oysaki Balikpapan'da Shell, Sumatra'da da Stanvac girigimi ve yaygin desteklemigti. Bu sonuç üzerinde Japonlarhiç vakit kaybetmeden Hint Adalari petrol endüstrisini yeniden canlandirma girigimine bagladilar. Derhal buraya sondaj ekipleri,rafmeri personeli, araç ve donamm getirildi. Kisa sürede dört bin iççi yani yurtiçinde bu igkolunda çaliçantoplam i gi sayismmyüzde 70'i yardim için, güneye,Hint Adalari'nagönderilecekti. Sonuç gerçektenpapirticlydi.Savagtan evvel Japon askeri güçleri zaman Güney Bölgesi denen- Hint Adalan'ndan petrol ihtlyacmdaki eksiklerini kargilayacak kadar petrol alabilmeyi planladiklari halde, gimdi savag içinde, bundan çok daha fazla petrol üretlyorlardi. 1940 yllmda Güney Bölgesipetrol üretimi 65,1 milyon varildi. 1942'de ise Japonlaryalmzca25,9 milyon varil üretebilmigtir. Ancak 1943 yllmda, üretim yeniden eski düzeyini bulmug, 49,6 milyon varile 1943 yllinin ilk üç ayl içinde Japonlar'm yani 1940 ylh petrol düzeyinin yüzde 75'ine ulagm1;tir. petrol ithali, 1941 ydmm aym süresinde, Amerikalilar'm, ingilizler'in ve Hollandahlar'm uyguladigt 1941 petrol ambargosundan hemen önceki miktannyüzde 80'ine ulagmigt1.Öncekiplanlarma uygun olarak,Japonlarele geçirdikleriGüney Bölgesi'ni petrol ikmal yeri olarak kullanmiglarde Ayrica Güney Bölgesi'nde, hazir petrol de vard1.Japon filosu ne zaman istese gidip burada "saldin"
-o
ikmal yapabilirdi.
çallymalarmdanda yararlanmigt1.Bu girketDogu YaO siralar Japonlar,Caltex Sirketi'nin Texaco Standard girketlerlyleottak ça11pyordu.Savagtanhemen önnmküresi'nde California_ ve Minas'da çok gey vaat eden bir petrol yatagi bulmug ve ce, CaltexSumatra'nm merkezindeki derhal gerekli donamm1 getirerek sondaj igine baglamigt1.Sonradan Japonlarbu igi üzerlerine alarak ve Caltex'in donanimim kullanmak suretiylekuyuyu kazmiglardi. Bu kuyu, Japonlar'm ÍkinciDünya Savagiboyunca kegfedip iglettigi tek kuyudur. Bu kazida California ile Ortadogu arasmda son derece verimli bir kuyuya rastlami lardi. Güney Bölgesi'nde girigilen bu topyekûn tetigiçekmesihareket o derece baçanli olmugtu ki, 1943'te BagbakanTojo -aslmda Japonya'nm ne sebep olan- petrol sorununun artik çözülmüg oldugunuhalkma duyuracakt1. Ne var ki Tojo, konugmakta çok erken davranmigtl.
Marus Muharebesi: Yipratma Savagi Askeri stratejilerini kurarken Japonlargu varsaylmdan hareket etmigti: Güney Bölgesi'ndeki petrolü, diger hammaddeleri ve glda maddesi gibi zengin kaynaklanm kendi yurtlarmdaki verimsiz adalann ekonomisi ve ihtlyaçlan için güvenceligekilde kullanacakti, Bu da Japonlar'a"Pasifik'te 340
bir duvar" çekme ve bu duvarl koruma gücü verecekti. Bu gerçekleptikten sonra artik Amerika111arve Ingilizler'le dirençlerini kinp yorgun dügürünceye.ve bang isteyene kadar ugraçabiÌirler, Müttefik kuvvetler sonunda dayanamaylp Asya'yi ve Pasisürdürebilirlerdi. onlarlaçarpigmayi fik'i Japon imparatorlugu'na birakacakti. Eu strateji aslinda tam bir kumardi ve baçans1da sadece hasmm azmini.çökertmeye degil, aym zamanda ve tam anlamlyla, Japonya'nmkendi sevloyat sistemininkoordineli olmasma baghydi. Japonlarkendi dügüncelerine göre savaga iki yll yetecek petrol envanteriyle girmigti.iki yll bitiminde petrol için Japon DoguHint Adalan'na bagvuracaklardt. Bu plan ve bagiml1 olug, BirlegikDevletler Stratejik Bombalama Servisi'nce uygulamada sonuç veren bir zaylf nokta oldugunu kanitlamigtt." Aynca,Japon askeri operasyonlan tarihi içinde bu, yakit yoklugu Japonlar'mAgiltopuguydu"diye yer ahr. Japonlar'inesas zaylf noktasi denizde Amerikan denizaltilarina dayanamamasiydl. Askeri planlan yaparkenJaponlarbu riski hiç göze almamiglard1.Amerikan denizaltilann1 ve denizaltmdaki mürettebati hafife almiglardt. JaponlarAmerikalilar'innazh ve lüks dügkünü oldugunu, bunun igin de denízalti yagam ve savagko§ullanna dayanamayacagm1 varsaymigti. Ne var ki Amerikan denizaltilan dünyada mevcut denizaltilar içinde en iyislydi. Aynca geligtirilmigtorpidolarla da teçhiz edildiginden öldürücü bir silah halinde Güney Bölgesi ile Japon adalan arasmdaki çok hayati denizcilik baglantilanm zaylflatip kesiyordu. Uzun süren ve sürüncemede kalan bu çatigma denizcilik tarihinde "Marus Çatigmast" olarakamlir.Marus sözcügü Japonlar'mtüm tüccarlantammlamakiçin kullandigl bir terimdir.Japonlarbu savagtaOnceleri pek dikkatli davranmamig, ancak 1943 sonlartnda,denizaltilara kargi ciddi savunma tedbirlerialmaya ve konvoylar kurmaya baglamtçtir.Ne var ki bu çabalan da yetersiz ve eksikti. Bu konuda bir Japon Konvoy Komutam gunlansöyleyecekti: "Biz hava korumasi istedigimiz zaman karç1mizaAmerikan uçaklan çtkiyordu."Böylece, Japonlar'mdenizdeki kaylplart artmakta devam etti. "kötü
"stvi
Konvoylar da
Japonya'yasorunlar
yaratlyor, bu sorunlar Müttefikler'e "mevkilerini"
yardimci oluyordu.
Konvoy hareketinip baglamp idare edilmesi için tam olarak ilan eden bir telsizsinyal gebekesi gerekiyordu. Bu mesajlarm Japon kodlarim çözmüç olan Amerikaltlarca ele geçirilHer ne taraftanalmirsa almsm dumesi denizalti görevlilerineyagamsal degerde bilgi saglamigtir. için genel anlamda bir felaketti. Bu çatigmada,Japonlar'aait sac gövdeli nakliyat rum Japonya gemilerinintoplamsayismm yüzde 86's)batirilmigtir.Aynca yüzde 6'si da savag bittiginde ige yaramayacak kadar agir tahrip edilmigti.Japonya'nm ugradigt bu kaylp toplammmyüzde 55'i Amerikan deniz personelinin-yüzde ikisi olan denizaltic11ar- tarafmdanbaçanlmigtir. Kaybm baçanSl, aslmda daha siki bir kuyüzde 5'i ise diger Müttefik Devletler'in eseridir. Bu glfi§Ïmin atma ve ylpratma savagma dönügmüç ve ileride bir Japon iktisatçi grubunun tanimladigtgibi "Japonya'nmsava; ekonomisine vurulan öldürücü bir tokat" olmugtu. Eu çatigmadaAmerikan denizaltilari en çok petrol tankerlerini hedef almigt1.Su yüzden 1933'ten baglayarak giderek daha çok tanker batir1Imigtir.1944 yllma kadar battnlan tanker sagiren petrol ithalatt y1st, yeniden inga edilen Japontanker sayistm kat kat geçmigtir.Japonya'ya 1943 mali ylhnm ilk üç ayi içinde doruk noktasma ulagmigken, bir yll sonra, 1944'ün ilk üç ayt içinde 1943 rakammm yansindan daha dügük düzeye iniyordu. 1945 yllt ilk üç ayina gelindigindeyseithalat artik tamamendurmuçtu. Bir Japon kaptam konuyu göyle özetliyordu: "Savagm sonuna dogru öyle bir duruma gelmigtikki, limandan ayrildiktan kisa bir süre sonra mutlaka bir tankerimizinbatirllacagindan emindik. Tankerin Japonya'yaulaçamayacagtndan hiç kugkumuz yoktu." Petrol durumlan giderek kötüleptikçe Japonlaryeni yeni çarelere bagvurmaya, yeni icatlar aramaya bagladilar. Artik bulabildikleri her yere, çegitlibüyüklükteki silindir içlerine, hatta yük gemisi güvertelerindekiliften yapilmig kaplara petrol dolduruyorlard1. Bu arada, büyük lastik torbalarayerleptirdikleri üç yüz, beg yüz varil dolusu petrolü römorkõrlerle Japonya'yailetmeyi bile denedller. Belki bu dahiyane bir fikirdi, ne var ki birçok sebepten ötürü, baçanya ulaçamam14tir.Bu sebepler göylestralanabilir: Benzinin lastigt etkileyip yemesi, torbalarapetrol dol341
durma ve bogaltma iginin zor olugu ve torbalann römorkörlerin manevra yetenegini kisitlayarak römorkörleri hava saldirilan için daha lyi birer hedef haline getirmesibunlardan bazilandir.Çaresizlik içindeki Japonlar,kendi denizaltilannda petrol nakletmeyi bile denemigler, aynca Alman denizaltilarmi kendilerine petrol getirmeye zorlamak istemiglerdi. JaponlarAlmanlar'a kargihk olarak denizaltilarmm onarimiiçin Japonya'ya girmeizni vereceklerdi. ithalat ise kuruyup bittikçe Yurtiçinde Japon halki her gün biraz daha fazla petrol kismtistbenzin tüketimi sadece 257.000 varile dügmügtü ki, bu 1940 düzeyinin na girdi. 1944 ylli sivil yüzde 4'üdür. Benzinle çaliçanaraçlaryeniden donatilip kömürle veya odunla çabgirhale getiriliyordu. Endüstride kullanilan petrol artiksoyafasulyesinden, yerfistigindan ve hindistancevizinden ç1karihyordu.Sivillerin depoladigi patates, geker ve pirinç çarabi gibi maddeler cilerde satilan Japonlar'm dedigt rak1stnakadar- toplampyalat yerine kullan11makiçin alkole dönügtürülüyordu. Japonlar'm1937de sentetik yakit konusuna hirs ve sebatlabaglanmty oldugu hatirlanacaktir. Pearl Harbor'dan önceki aylarda, Tokyo'da sentetik yakiti savagin bir seçenegi olarak önerenler bile olmugtu. Ne var ki bu konuda savag strasinda gösterilentüm çabalaraci bir gekildebagans1z olmug, çelik ve.donanim yoklugu yüzünden engellenmigti. Eu bagarisizlikta bitip tükenmek bilmeyenbirçok teknik, mühendislik, mekanik ve kipisel sorunlarmda payi vardi. 1943 yllmda Japonya'ntnsentetik yakit üretimi toplam bir milyon varildi - Bu miktar.daha önce bu yll için saptanan 14 milyonluk hedefin sadece yüzde 8'idir.,Daha sonra da bu yakitlar híçbir zaman petrol ihtiyact toplaminmyüzde 5'inden fazlasini kargilamamigtir.Aynca, mevcut kapasitenin yansmdan fazlast Mançurya'daydl. Bu petrol 1944-1945 yillarmda abluka nedeniyle, ige yaramaz olacakti. Kisacasentetik yakit tam bir flyaskoydu. Hem de kaynaklara, gücüneve idareye yaptigi onca zorlama yüzünden çok pahahya mal olmugbir fiyasko!Bir aragttrmac1bu konuda pu görügleri ifade etmigtir: "Japonya'da girigilensentetik yakitsanayli, bu sanayle yattnlan onca materyal insan gücünün boga ve gitmesive vermig oldugu ürünün son derece kisir ve verimsiz olu§uyüzünden, Japonyaiçin savagta bir k1ymet olmaktan çok gereksiz bir sorumluluk olmugtur." -perakende-
"sake"
Filoyti Kurtarmanin Bir Anlami Yok Giderek büyüyen petrolsikintistJaponya'mnaskeri yeteneklerini her gün biraz daha zora sokmuy ve birçok muharebenin seyrini dogrudan etkilemigtir.Ilk stkmti daha 1942 Hazirani'nda, Midway Sava¢nin gelmesiyle hissedilmeye baglamigtl.Bu savaga katilanbir Japon amirali petrol sikmtisi konusundaki görüglerini göyleifade etmigti: "O günlerde çok fazla petrol tüketmigtik; sarf ettigimiz petrol miktan tahminimizifazlastyla agmigti. Bunun etkisi çok çabuk, Midway'in bitiminden hemen sonra hissedilmigti." JaponlarmMidway zaferini izleyen günlerde bu defa Müttefik kuvvetler saldin harekâtlarina baglamig, deniz ve kara akmlanylabatlya dogru hizla ilerleyip Japonya'yaher gün biraz daha yaklagmiglardi.Böylece Gilbert Adalari'nda Tarawa ve Makin'e, Marshall Adalan'nda Kwajalein ve Eniwetok, Marianas'da Saipan ve Guam'a artik çok yak1nd11at,Her iki tarafíçin de her kumsalda mevcut her kang toprakyüzlerce kipinin hayati demekti. Ancak, Amerikalilar bu taarruza gerçektençok hazirhkli olarakyola ç1kmigt1. Deniz ve kara savagi için gereklidonanimla, uçak gemilerive endüstriyel güçleriyleharekete geçmiglerdi. Jadonya'nmsabu denli büyük bir kaynak harcamast yapmasina imkân yoktu. Amerikahlar bu muharebe için çok iyi hazirlanmigti. Öyleki Pearl Harbor'un intikamim alacaklari tarihi bile saptamiglar,bunu Pearl Harbor'a öldürücü baskin1planlamig olan AmiralYamamoto'nun, Yeni Gine yalomndaki BougainvilleAdas1'm ziyaret edecegi 1943 Nisam'na almiglardt. Bu tarih Amerikahlar'a istihbarat örgütünce ulagtinlmigtir. Sonuçta Amerikall sava; uçaklan, pusu kurduklan bulutlar içinden styrihp, Amirali, alevler içinde agagidaki ormana ölüme yolladilar. Yine de denizaltilarm yaptigt büyük savag kampanyast sonunda Japon imparatorluk donan342
silentill"duruma getirmesi 1944 ylli baglanndan masim petrolsikintismadügürüp evvelgerçeklegemedi. Bu arada Japonlar'intükenmekteolanpetrolstoklari da stratejik kararlarda etkiliolmayabaglamig, giderek daha periçan edici sonuçlara ulagmigti.Japon savagfilosu, petrol stoklan çok dügük olduguiçin 1944 Haziram'ndaki MarianasSavagharekâtma katilmamigti. Aynca, uçak gemileride petrol tasarrufuyapmak amactlle Amerikalilar'a çember hücum stratejisiyledegil, dogrudan planlanmly bir hücumla yaklagmtytt.Japonkomutamn sonradansöyledigi harekâti stratejisiyleyaklagilmigolsaydi,yol uzatilmigve bunun için de daha çok gibi daha pahallyamal olmuy, adi sapetroltüketilmigolacakti."Aslinda dogrudan hücum Japonlar'a diye sonuçla bitmigti. Marianas Keklik va; tarihinde "Büyük Marianas KeklikAvi" geçen ka 29 kargi 273 kaybetmigtir.Marianas'da Avl'nda, JaponlarAmerika'nm kaybettigt uçaga uçak içine kadar zandigt zaferle, arttk Amerikalilar Japon savunma çemberinin s1zmtyt1. Bu muharebenin bir degerlendirmesi yapildiginda görülürki, eger Japonlar imparatorluk donanmasma bagli iki savaggrubunu kendi karasularmda üstlendirmig olsalardt, stratejik açidan daha mantikli davranmig olurlardi. Bu yolu seçerek sava; gruplanm Okinawa'da veya bizzat kendi topraklaimdakiadalarda üstlendiferek gruplan her yöne dogru taarruzda bulunmaya hazir hale getirmigolacaklardi. Ne var kl kendi yurtlarindaki adalara giden petrol hattinin tahrip edilmigolmasive yakit stoklarminda gündengüne azalmasi yüzünden bunu yapma olanagtbulamamiglardir.Eu yüzden, filonun bir kismi savag uçaklanyla beraber yeni uçaklarm ve pilotlarm gelmesinibeklemek üzere Japonya'daüstlendirilmigti. Su ara, dogal olarak mazot envanterleri de hemen son damlasma kadar tükenmigti.Agir savaggemilerlyse Dogu Hint Adalan petrolüne yakm olsun diye Singapur yalonmda konuglandinlmigt1.Ancak bir kere harekâta baglandt mi, yeniden yakit ikmali yapmak gerektiginde, buna firsat bulamadiklanndan, tekrar yakit almak ve harekâta hazirlanmak yaklagik bir ay vakitlerini ahyordu.Petrol yoklugunun Japondonanmasi üzerindeki topyekûnsonucu donanmamn bölünmesi geklindeortaya ç1kmiçttr. Japonya'nmtam Müttefik ilerlemesini püskürtecek güçlü ve birlegikbir filoya muhtaçoldugugündeJapon deni2 gücünü ikiye bölmügtür. Japonlar'mhava akmlan da petrolsüzlük yüzündenciddi bir biçimde azaltilmigtl. 1944 yigerekli" kabul ettiklerisaat sayistlinda pilot egitim saati, otuz saate indirilmigti ki bu kötülegmesiyle donanma personelinin 1945'te sikmtistnin giderek petrol mn sadece yansid1r. hedefe dogru liderlerini izlemeledurdurulmuçtu. Pilotlardan artiksadece egitimiise tamamlyla dönmesinden geri gelmesiyeterli bekleniyordu. kesilmig, sadece birkaçmm Gidenlerin ümit ri ige kaynak olan sayillyordu. Uçakbenzini artik bu elveriglitek terebentiningokmiktardaalkolle kangtirilmasiyla yapiliyordu.Dügük kaliteli yakitlann birbiriyle birlegtirilmesi, pilotlarmyeterin ce egitilmemesi, uçaklarm lyi test edilmemesi öldürücü sonuçlar doguruyordu. Japontarbu muharebede, sadece hedeflerine dogru giderken hava güglerinin yüzde 40'm1 kaybetmigtir. Petrol rezervlerini biraz çogaltabilmekiçin Japongemilerirafine edilmemigBorneo ham petrolü kullanma yoluna gittiler.Bu petrol, Marcus Samuel'inçok seneler önce iddia ettigigibi yakit olarak kullanilmaya elverigliydi.Ancak elverigli oldugukadar alev alma gücü de yüksekoldugundan kullanan gemileriçin her zaman bir tehdit olugturmugtur. Çoksikipikduruma dügtüklerindeJaponlardenizcilikte eskiden beri uyguladiklantarihte ün yapmtç seyir geleneklerini bile degigtirip, gerektiginde kömürle igleyecek yeni gemiler yaptilar. Ingahalindeki gemiler de sefere sokulmadanönce kömüre çevrilmigti.Bu petrol rezervi yönünden az bir güvence ve ferahhk saglad1ysada, hiz Ve esneklikbakimmdan bir kaylp demekti. Japon imparatorluk donanmasim 1944 Ekimi'nde bütün agirliglyla Filipinler açigmdaki Leyte Körfezi, Muharebesi'ne iten faktör petrol yoklugudur. Su tarihe kadar, Japonya'mn boynundaki ilmek artik fazlasiyla silalmaya baglamigti. 1944 Agustosu'nda Guam'm geri ahnmasi Japon adalannda B-29 tipi bombardiman uçaklarimn kullammmi gündeme getirmigtir.Güneye dogru yürüyen Mac Arthur kuvvetleri 15 Eylül'de Filipinler'den sadece üç yüz mil uzaktaki "olaganüstü
"çember
"mutlaka
343
\
Molluccas'daki Morotai'ye ayak basti. Mac Arthur, burada, güneye dogru bakarak gunlansöylemigtir: "Orada beni bekllyorlar!" Artik Japonlariçin híçbir seçenek kalmamigti. Yapacaklari tek ey Amerikalilar'm Filipinler'i geri almasma mani olmak için ellerindeki tüm olanaklan seferber etmekti. Filipinfer Japorya'mn kendi adalanna havadan hücum edebilecek bir mesafedeydi ve Japonya'ylaJaponya'nmDogu Asya'da ele geçirdig topraklararasmda bulunuyordu. Sonunda, JaponDeniz Kuvvetleri BagkaniAmiral SoemuToyoda,denizcilik sava; tarihinde dünyamn en büyük muharebesine yol açan emri verlyordu. Amiral Toyoda sonradan emir veri; sebebiolarak u açiklamay1yapmigtir: "Filipinharekâtmda kaybetmig olsaydik,filoyu orada b1takmakzorunda kalsak dahi güneye giden denizyolu tamamen kesilmig olacaktt.Bu itibarla, filo, Japon sularma geri gelse bile, petrol ikmali yapamayacakt1. Eger filo güneydogusularmdakalsaydi hu defa da mühimmatYe silah ikmali yapamayacakti. Suhalde Filipinter'i kaybetme pahasma filoyu kurtarmanm hiçbir mantiki tarañ yoktu." Ne var ki petrol sikintisi Japonlar'1Filipinter muharebesinde birçok kere kösteklemigtir. Üs yerlerinin dagtmkhgt nedenlyle Japondonanmasi kuvvetlerini belirli noktalarda odaklamayi denedi. Petrol yoklugu nedeniyle Japon savag gemilerinden ikisi büyük savagakatilmamigti. Savaga katilma yerine petrol ikmali yapmak lçin Singapur'agitmly ve geri dönmüglerdi. Diger gemilerse yak1t tasarrufuiçin yavag seyrettiklerinden görevyerine birkaç saat geç ulagm14t1.Bu birkaç saatlik gecikme ise Japonlaraçismdan fevkalade önemliydi. 25 Ekim 1944'te, ikinciFilo Komutam Amiral Takeo Kurita Leyte Körfezi'ne girecek konuma gelmigti.Leyte Körfezi'ne girmekle General Mac Arthur'un iyi savunma mevziilerinde olmayaniggalkuvvetlerini imha etmek ve belki de muharebeninseyrini kendi lehine degigtirmek imkânma kavugmug olacakti. Ancak iggal edilecek kumsala sadecekirk mil mesafe kalmigken Kurita her nedense birdenbire çekilmig, gemisiyle uzaklagmigtL Savagbittikten sonra bunun nedenini soranlaraJaponamirallerinden birl gu yaniti verecekti: "Petrol yoklugu yüzünden!" Üçgün süren Leyte KörfeziMuharebesi Japonlariçin tam bir bozgun olmugtur. Su çarpigmada Japonlar'inkayb1üç savag gemisi, dört uçak gemisinin hepsi, on kruvazör ve on üç destrosonunda Japonlarbu muharebede dünyaya yepyeni bir sílah daha tayer olmuytur.Çaresizlikleri n1tacaklardi. Bunlar Kamikaze denen intihar pilotlandir. Bu sözcük rüzgâr" demektir ve on üçüncü yüzyilda Kubilay Han'm büyük iggal filosunu, daha Japonya'yaayak basmadan kasip kavuran kasirgaya atfen verílmigtir. Bu intihar pilotlanmngörevi kendi uçaklanni Amerikan gemileri üzerine binerek parçalamakti. Saclecebu bile Japonlar'mruh yapismi anlatmayä yeter. Buözverlye" çagtrmigttr.Amaç Japonulusunu yapmakla Japonlarvatamm seven her Japon'u intihar pilotlari yoluyla bu harekete T emel ôzendirmekti. nu amaçbu olmakla beraber bunun arkasmda ikinci ve Japonyagibipetrol, uçak ve yetigmigpilot açisindan son derece yetersiz bir ülke için çok pratik sayllacak ikinci bir amaç daha vardi. Japonlarmetotlu bir hesaplamayla, bir Amerikan uçagmi veya savag.gemisini batirmak için sekiz bombact ve on alti savaççi gerektigi halde ayni sonucun bir ila üç intihar pilotu ile almabilecegini anlamigti. Japonlarkendi uçagm1 bilinçli olarak parçalayan bir pilotun dügman uçak veya gemisinde çok daha fazla hasar yapacagindanemindi. Böyle bir hareketteki mant1 L anlayamayan dügmamn Japonlar'mkendilerini ölüme adamalarim anlayamayacaklarmi ve bu böylece panige kapilacaklanm ümit etmiglerdi. Aynca intihar pilotu geridönmeyecegine göre--yakit gereksinimide yanya indirilmig oluyordu. "ilahi
"tam
-nasilsa
ImparatorOrdusunun Sonu Pasifik'teki Amerikan kuvvetlerine kaynaklar ne kadar uzakta olsa da bol petrol aklyordu. Japonlarsa bunu görüyor fakat önlemek için çok az gey,hatta hiçbir gey yapamlyordu. Amerikal11arçok büyük ebatta geligtirilmig yüzer üsler yapmiglardi. BirlegikDevletler donanmasma Pasifik'te nig adimlar atma" imkâni saglayan bu yüzer üslerde yakit mavnalari,onarim gemileri,yardim "ge-
344
-1
'
tekneleri,römorkörler, yüzer doklar, kurtarma gemilerive depolama gemilerivardi. Büyük tonajli iki veya üç tanker kendilerine eglikeden destroyerlerle birlikte evveldenbelirtilmigyerlerde istasyonkurmugtu. Her biri arasmda yirmi bey mil geniglikve yetmig beg mil uzunluk olan bu tanker üsleri Amerikan gemilerinin petrol ikmali için bekledigi evvelce belirlenmig yerlerde konuglandmlmigti. 1944 yllmm ikinci yansmda Guam,Japonlar'ibombalamak için en önemli Amerikan üssü haline getirildiginde,buraya her gün 120.000 varil uçak benzini ikmali yapillyordu. Oysa ki ayni sürede sirurlannhepsinde birden tüm Japonhava kuvvetlerinin tükettigipetrol günde 21.000 varilden ibaretti. Bu Amerikalilar'm sadece Guam'datükettigipetrolün altida biridir. ArtikJaponlarhemen her taraftansikigtinliyordu. 1945 baglarma gelinceyekadar Amerikalilar Filipinler'de Manila'yi, aynca büyük kay1plar pahasmalwo Jima'ylgeri almigtL Amerikalllar'm ölü sayisi 6800, Japonlar'mölü sayisiysa21.000'di. Aynca 4,5 mile 2,5 mil yüzölçümlü bu küçücük adada Amerikahlar'm yaralt sayisi 20.000'di. Güney Asya'da Ìngilizlerson taarruz harekâtlarmi Burma'da yapmigtL Japonlar Balikpapan'da ve Dogu Hint Adalan'ndaki diger önemli limanlardan çtkanlmigt1. Kendi adalarmdakimevcut rafinerileri de artik tamamen petrolsüz kalmigt1. 1945 Mart ayinda Japonya'ninson petrol tanker konvoyu Singapur'dan aynhp Japonya'ya dogru yola çiktiysada batirildigt için hiçbir zaman bu ülkeye ulaçamayacaktL Japonyaülke smirlan.içinde ise petrol, birçok temel maddeyle birlikte ülke ekonomisinden tamamen çikmigti. Gaz, elektrik ve kömür gibi maddeler inamlmaz boyutta azalmigti.Artik ev1erde özel banyo yapmaktarihe kanymig, kamuya açik hamamlar ise kalababktan girilemez olmugtu. Hamamlar sokaktan odun parçalantoplayaraktsi temin ediyor, buralarda yikanma deneiçin pek çok Japon'un küyimine de patates ylkama" deniyordu. Birazc1kismabilmek tüphanesindekikitaplan yaktigt olmugtur. Bunu yaparken de gelecekhava saldirismda kitaplarin nasilsa yok olacagim dügünmüg olmalilar.Tokyo'da yakit dagttim igine 1944-45 kigmin soguk günleri bitinceye kadar baglanamadi. Yeni dagitim düzenine geçilmesi ancak 21 Mayis 1945'te gerçeklepti.O güne kadar Tokyo halkmm çogu bombalanmig bir kentin sokaklarmdan öte beri toplayarakyemek pigirmenin ne demek oldugunu çoktan ögrenmigti. Kigibagma günde 1800 kalori hesabina göre beslenen halkm minimum kalori ihtiyaci 2160 kaloriydi. Yakit durumunun askeri kuvvetler açismdan son derece ciddlyet kazanmasi donanmayt Kamikaze uçuçuna benzer diger dramatik bir karara itecekti. Bu dünyamn en büyük savag gemisi ve Japon filosunun gururu olan Yamato'yufeda etme karanydi. Plana göre Yamato,Okinawa iggalini destekleyen Amerikan gemileriniyaracak olan ÖzelTaarruz Kuvveti'nde çekirdekgörevini yüklenecek, mümkün oldugu kadar çok hasar yapacak, sonra da kendini kumsala gekip on sekiz inch'lik dev silahlanylaaday1 savunmaya geçecekti. Amiral Toyoda'nm sözlerlyle "Büyük çapta girigilecek herhangi bir operasyon çok fazla petrole lhtiyaç gösterecegi için zaten söz konusu degildi. Filoyu toparlamakiçin bile, gerekliolan 2500 ton yakit1bulmakta güçlükçekmigti. Ancak göylebir genel kani varde Kazanma gansiyan yanya olmasa bile, bu gemileri hiçbir gey yapmadan yurt sularmda tembelligeterk etmekle hiçbir gey kazanilamazdi, Aynca bu gemileri, yüzde elli gansligörmesek de, onlan göndermemekJapon donanma gelenegine ters dügeceliti. lçte yakiteksikligibu derece had safhadaydL" Açikça görüldügü gibi, bu Yamato'yaverilen görev bir intihar göreviydi. Sefere baglarken Yamato'yasadece gidigeyetecek kadar yakit yüklenmigti. Bu büyük savag gemisi, kendine eglik eden teknelerle, bütün uçaklar Kamikaze görevleriyaptigiiçin kendini savunan hiçbir uçak olmadan ó Nisan sabahiTokuyama'ya girmigti.7 Nisan tarihinde ögle vakti, alçaktan uçug yapan 300 Amerikan uçagi bastinp baraj ateglerine bagladtlar. Ögledensonra ise Yamatove öbür gemilerin çogu artik batinlmigti. Birçok kipinin yorumuna göre intihar etme firsati dahi bulamadan donanmastnin son buldugunun igaretiydi tahrip edilen Yamato'nun batinlmasi "küvette
"imparatorluk
Bir zamanlar tüm Bati Pasifik'in kumandasmi
'·
elinde
kendi vatanina yakm denizlerden bile kovulmugtu. 345
tutmakla övünen Japon filosu
gimdi
artik
Sonuna Kadar Sava; mi? Böylece Japonya'nm durumu giderek kötülegmeye baglamigti. Benzin silentisi yüzünden artik uçaklar iki saatten fazla uçamtyordu. Simdialollarda tek bir soru vardi. Petrol bulmamn acaba herhangi bagka bir yolu yok muydu? Benzin sikmtismdan çaresizlik içinde olan donanma sokökü" katnnunda bir karara vard1.Yakityerine kullanmak üzere çok fantazi bir yololan bagvurdu..Bu kökü bir bir süreyle havada slogam yüz uçagt saat tutar" arada panyasma çam altinda tüm Japon adalan halla ellerindekazma, çam köklerini çikarmayayönlendirilmigti.Su çam kökleri on iki saat süreyle isitihr, bu yöntemle bir çegithammadde elde edilirdi.Bu arada her birinin günde üç, dört galon petrol üretmesí amaclyla gerekli yerlere otuz dört bin kazan, damitma yeri ve küçük çapta antma üniteleri yerleptirildi. Ancak, bütün bu emekler çok sayida insan gücü gerektirdiginden boga gitmeye mahkûmdu. Bir galon dolusu petrol elde edebilmek için 2,5 günlük insan mesaisi gerekiyordu. Amaçlanan resmi hedef günde on iki bin varil petrol üretimi olduguna gõre bu hedefe ulagmakiçin her gün 1,5 milyon iççinin yalmzca bu igte çahytirtimasigerekiyordu! Çamkökü kampanyasi gözle görülür ba21.sonuçlar vermigti. Yörede ne kadar agaç varsa hepsinin kökü sökülüp Çikanlmig, büyük agaç gövdelerive kökler yollari kaplamigti. 1945 ylh Hazirani'na kadar çam kökü yagi üretimí ayda yetmig bin varili bulmugsa da çam kökünün rafine edilmesindekigüçlükleryüzünden sorun çözülememigti.Gerçek gudurki, savagsona erdigi güne kadar çam kökü yagodan toplamolarak uçakta kullamlmak üzere sadace üç bin varil benzin üretilmigti ve ortada bunun herhangi bir kismimn gerçekten uçakta kullanilmig oldugunu gösteren herhangi bir veri de yoktu. Artik Japonya kaçimlmaz sona her gün biraz daha yaklaylyordu. Amerikan uçaklarinm aman vermeyen bombardimam altinda ülkenin ahyaptan yapilmig binalari giderekyerle bir oluyor, kararmig iskeletlere dönüyordu. Milliekonomi ise, belki biraz daha yavag, fakat kesin olarak parçalanmaktayd1. Eu arada Japonya'mntaarruzlarakargi misilleme yapma yetenegi ise tamamen yok olmugtu. "Jilet" lakablyla taninan HidekiTolo,bir önceki yllm temmuz ayinda zorla bagbakanliga getirildigi halde, gimdi, 1945 ilkbahannda, ülkenin bagmayeni bir hükümet getiriliyordu. Su yeni hükümette kabine üyelerinden hiç deglse bazilannm savagisona erdirme yanhst olmasma özen gösterilmigti. Eskiden oldugunun aksine topyekûnimha" taraftan olan bakanlar kabine digi birakilmitti. ßir bakan "Artik her gey en son agamayagelmigti. Ne yöne bakarsak bakahm yolun sonuna geldigimizi görüyorciuk"diyordu. Yenihükümetin bagina getirilen bagbakan seksen yaginda emeklibir amiral olan ve yurttaglar üzerinde hâlà prestijsahibi, nispeten iliml1 bir kigiolan Kantaro Suzuki idi. Ancak Suzuki'nin bagbakan olmastyla, savaga devam yanhlan ile savaç1bitirmenin bir yolunu arayanlar arasmdaki çekigme daha da giddetlenecekti. Ikincigrupta bulunanlar daha ihtiyath davranan, kesin konugmaktan kaçinan kimselerden olugmuytu.Ancak bu grup da askeri bir darbe olmasmdan veya bir suikaste ugramaktan ölürcesine korkuyorlardi. 5 Nisan 1945 tarihíndeSovyetlerBirligiJaponya'ylayürürlükte olan tarafsizhkpaktim tammadigml ilan etti. Ancak öngörülen hükümler geregince pakt 1946 Nisan ayma kadar yürürlükte kalacakti. Bundan yararlanriak isteyen Japon donanmasi bu defa, en az eski kökü" kampanyasi kadar garip yeni bir fikre saplandi; SovyetlerBirligi'nedogrudan yaklagtp Tokyo ile Washington ve Londra arasinda arabuluculuk yapmasmi ve Güney Bölgesi kaynaklanndan yararlanarak Sovyetpetrol ticaretini geligtirmesiniisteyecekti. Bu i; eski bagbakanlardan Japonya'nm Moskova Büyükelçisi Koki Hirota'ya verildi ve Büyükelçi Sovyetler'in.JaponyaBüyükelçisiile diyaloga girmekle görevlendirildi. Ancak, Japonlarbir konuda bilgisizdi. Bir önceki pubat aymda, Stalin Yalta'da, Rooseveltve Churchill'e, Avrupa'da savagin bitiminden doksan gün kadar sonra, Sovyetler Birligi'ni Japonya'yla savaga sokacagmasöz vermigti.Aynca "gam
"iki
"dügmant
"çam
346
Stalin yalntzcahammadde konusuyla smith olmayan ve bundan çok daha çekici ba ka bir degigtokupplam da ayarlamigt1.SovyetlerBirligi'ni savaga sokmamn bedeli olarak, Sovyet diktatörü Stalin, zengin toprak imtiyazlari alacakti. Mançurya'da Rus egemenligini yeniden kurmak, SakhalinAdalan'mn güney kismim geri almak ve Kurile Adalan'mn sahipligi gibi imtiyazlar bunlann en önemlileri olarak sayilabilir.Etnik yönden Gürcü kökenli olmasma karçm Stalin tam anlamiyla bir milliyetçiydi ve bu imtiyaz ödüllerini almakla, kamsma göre, Çarlik Rusyasi'nin 1905'ten beri Japonlar'melinden çektigiacilan telafietmig olacaktL Bu nedenlerden dolay1 Sovyet Büyükelçisi Haziran sonunda bir araya geldikleri zaman Hirota'nm yaptigi bütün politik önerileri oldugu gibi geri çevirmigtir.Büyükelçinin aynca ilave ettigi glbi,Japonya'ya petrol ihraci konusu da olanaksizdi.ÇünküSovyetler Birligi'nin kendisi de petrol sikmtisi içindeydi.
Sonuçta Bagbakan Suzukiyeni bir karar alarak Japonya'nm savagmayetenegininsaptanmast Ye savagadevam için yeterli olup olmadigimnanlagilmasiamaclyla bir aragtirma yapilmasmi emretti. 1945 Haziran ayi ortalannda gelen sonuçlarJapon savag ekonomisinin yakit yoklugu Ve Amerikan hava saldinlarmm çok çetin olugu yüzünden neredeyse bir felç durumunda oldugunu gösterlyordu. Verilerde Japonya'mnne derecede çaresizoldugunu aynca kamthyordu. 1937 Nisam'nda229,6 milyon varil olan mazot envanteri 1945, l Temmuz tarihine kadar 0,8 milyon varile dügmügtü. Bir milyonvarilden apagi dügtügünde zaten donanma operasyona giremezdi.Sonuçlarmgösterdigigibi, hangi yandan almirsa almsm artik donanmada faallyet göstermesi için gereken petrol tam anlamiyla tükenmigti.Japon hükümetinin bazi mensuplason derece ümitsizdi." Ancak, bu görügü hükü- rmca pu kelimelerle ifade edildigi gibi metin her üyesinin aynen paylagtigimsöylemek yanlig olur.Japon hükümetinin en üst. düzey olma" olasiligmahâlâ yaklagmiyor,hatta aralanndan birkaçi bu sözün telafmensuplan fuz edilmesînebile kargi çikiyordu. Ortada dönen ve hükümetin de destekledigi slogan quydu: milyon insan bir bütün halinde ulus için ölmeyi bekliyot" Bu arada ordu ve donanma mensuplan da Suzuki kabinesini savaga zorlama ve act sona götürme çabasmdan geri kalmiyordu. Sanki kafalarmdan geçenisergilemek istercesine 1945 Nisam'nda Amerika'mn Okinawa'yi i§galinde Japonlar'miggale kargi gösterdigi direnig son derece giddetlive fanatik düzeyde olmuy ve lyi düzenlendiginden 21 Haziran 1945'ten evvelson bulmamigtit OkinawaAdasi'm alma gabasinda Amerika'nm verdigi ölü say1styüzde 35 oranmdayd1. Amerikan komutanlan Japonadalarmm iggali içinde yaklagik aym oranda zayiat verilecegini varsaydiklanndan, taarruzun ilk agaBöyle masinda kendi kaylp sayllannm ölü ve yarah olaraken az 268.000 olacagtmhesaplamigtL bir girigimdekendi taraflanndantoplamolarak bir milyon kadar askeri zayiat verilecegini, Japonlar'm askeri zayiatmm'da yaklagik aytn saytda olacagtm, ancak sivil ölü sayismm çok daha fazla olup milyonlan bulacagtm varsaylyorlardL Okinawa Muharebesi son derece kanh olmuy ve büyük bir inatla sürdürülmü§tü. Bu, Amerikahlar'm her ne kadar henüz denenmemiçolsa-da, yakmda BirlegikDevletler askeri teçhizatdeposuna girecekolanyeni bir silahl, gerektigindekullanma kararlanm önemli derecede perçinlemigtir. Bu yeni silahm adi atom bombaslydi. O sira Amerikab liderler Japonlar'msavagma gücünün giderek yok olmakta oldugunu görüyor,ancak, savagma isteklerinin sönmekte oldugunu gösteren herhangi bir igarete rastlam1yorlardi.Hatta o kadar ki sanki Japonya'dayaçayan tüm ulus ölüme kadar sürecekbir intihar savagina hazirlanlyor giblydi. Okul çagLndaki çocuklara bíle bambu agacmdan yapilmigsilahlarla nigan almayi ögrenmeleri emredilmigti. Su ara Tokyo ile Moskova arasmda glzlimesajlar teati ediliyor,Amerikahlar tarafmdandegifreedilen bu mesallarda JaponJaponyabang istemiyordu. ya'nm bang isteyecegine dair híçbir igarete rastlanmiyordu. Çünkü Durumun her gün biraz daha kötülegmesine kargm Japon hükümeti anlagilmaz ve teslim konusunda ciddiyetten uzak tutumunu sürdürüyordu ki bu, kendi aralarmda bir anlagma olma"durum
"teslim
"100
347
digimn ve aynca savag yanlisi tarafmagir bastigimn igaretiydi. Tokyo, Müttefikler'e duydugu kin yüzünden onlarm teklifettigi PotsdamDeklarasyonu'nu reddetmigti. Ancak bõyle yapmakla hatah davranmigtir; çünkü eger Deklarasyonu kabul etseydi, savaç1 nispeten makul partlaraltinda terk etmig olacakti ki bunlar içinde imparatorlanm koruma yetkisi de vardi. Japon liderlerinden birçogu, asker ve sivil bütün Japon halkim, o güne kadar çilgLn bir milliyetçilik ve sapmaz militarizm ugruna çektikleri dayanilmaz ac11ardankurtaracak adimi atmakta isteksiz davranmigtir. Müttefikler açtsmdansa,Tokyo'dan, savaga sonuna kadar devam etme azmini belirten igaretler digmda hiçbir igaret gelmiyordu. Ilk atom bombasi 6 Agustos 1945'te Hirogima'yaatúd1. 8 Agustos günü de Sovyetler BirligiJaponya'yasavaç ilan etti ve hiç vakit kaybetmeden, evvelce planlanan tarihten bir hafta,önce kuvvetlerini Mançurya'ya sevk edip buray1 iggal etti. Tarihin bir hafta önceye ahmg sebebi, Sovyet Ordusu Mançurya'ya girmeden evvel savagm bitmemesini garantilemekti. 9 Agustos'ta ikinci atom bombast bu defa Nagasaki'ye atihyordu. Kayda deger ilginç bir nokta gudur. Hirogima'nm bombalanmasmdan sonra Nagasaki'nin bombalanmasma kadar Japon Ordusu Genelkurmay Bagkam, üst düzey subaylara hâlâ Japon asker ve gemicilerinin her ne part altmda olursa olsun teslim olmamalari emrini hatirlatlyordu. Kamsina göre bu içten styrilmanm kabul edilebilir olabilirdi. 13 Agustos tarihinde, Nagasaki'nin bombalanmasindan dört gün tek yam sonra bile, Kamikaze misyonunun yaraticisi, Amiral Yardimcis1Takijiro Onishi, hâlâ hükümetin teslimteklifinireddetmesikonusunu savunmaya devam etmekteydi. Teslim olmaktansaJapon halki son aci sonuca kadar savagmaya devam etmeli, içlerinden 20 milyonu, içgalci kuvvetlere karyt intihar taarruzu yaparak kendilerini feda etmeliydi. Ancak, Japonpartlannmson derece çaresiz olugu ve atom bombalannm yarattigt yokun korkunçlugu, yeni beliren Sovyettehdidiylebir araya gelince,savagisona erdirmek yanlisi olanlan askerlerdengelen giddetli itiraza ragmen egemen k1lmigti.Sonuçta, 14 Agustos gecesi imparator yaymladig1fonograf kayitla teslim mesajml duyuruyordu. Bu mesaj ertesi gün yaymlanacakti. Ne var ki, o an bile, asi subaylar imparator'unkorumasmi öldürüp ImparatorlukSarayi'na girecek, yayinlanmasini önlemek için kayd1 ele geçirmeye çahgip bu arada Bagbakan Suzuki'yi öldürecekti. Asi subaylar amaçlanm gerçekleptiremeden yakalanmigtir. Eu gecenin ertest günü radyolarmm bagmdaki halk, radyodan gelen k1sikbir ses duyacak, voltaj dügmesi nedeniyle zaman zaman alçahp yükselen bu sesin o güne kadar hiç duymadiklan imparatorlarmin sesi oldugunuanlayacaklardi.Bu ses kendilerine teslimolma çagnsmda bulunuyordu. Artik Pasifik'te sava; son bulmugtu. Yine de imparator'unyaptig teslimçagrismadirenenler almuçtur. O sabah, daha mesaj yaymlanmadan, Savag Bakam Korechika Arami harakiri yapmigti. Ertesi gün de Amiral Onishi harakiri yapti. Onishi'nindüzenledigi son Kamikaze taarruzu için Japonlar'm bir hayli hazirlik yapmig oldugu da anlagilacakti.Teslim olaymdanve BirlegikDevletler iggalinin gerçeklegmesinden sonra Amerikali yetkililer gizli yerlerde saklanm1§316.000 varil petrol buldular. Variller imparatorluk ordu Ve donanmasinca çok uzaklardaki kayalar içinde ve çok sayida saklanma yerlerinde tutulmuçtu. Bunlar iggalcilere kargi yapilacak intihar uçuglan için aynlmig olan petroldü. Teslimden sonra, Japonlar'mson direnme ümitlerinden biri olan çam kökü benzin stoklanda bulunmugtur. Çamkökü benzin Amerikan askeri cip'leri üzerinde denenecek ve berbat bir yakit oldugt1anlagtlacaktL Bu benzin makine ve motorlan kullamlmaz hale getirecekkadar çok reçine içeriyordu. "intihar"
Ambulans Daha iggalin ilk dakikalarmdan itibaren Japonya'dapetrol sikintisi etkisini göstermeye baglamigti. 30 Agustos tarihinde Bagkomutan General Douglas Mac Arthur, Atsugi Havaalani'nda Japonya'ya ayak basti. O sira havaalanmdaki Japonuçaklarmm pervaneleriKamikazehücumuna geç348
mesinler diye çikanlmigtL Generalhiç vakit kaybetmeden rastgele olugturalmuy bir araba konvoyuyla alandan aynld1. Bu stra konvoya ToonervilleTroleyiniandiran kirrmzi renkli bir itfaiye arabas1yol göstermigti.General Mac Arthur'un gitmekte oldugu Yokohama'da üç gün sonra imzalanacak olan teslimbelgelerine ev sahipligi etmek için limanda bekleyen Missourisavag gemisiydi. Konvoyun geçtigi caddenin her iki yanmda Japon askerleri siralaum14tlve eskiden aynen imparatorlarma gösterdiklerisaygt ve tazimle, sirtlari Mac Arthur'a d0nük olarak General'i selamliyorlard1.Havaalamyla gidilecekyer arasmdaki mesafe sadece yirmi mil oldugu halde, konvoyun hedefe ulagmasi iki saat gibi çok uzun bir zaman alm14ti.Japonlarbu maksat için bulabíldikleri en lyi araçlan temin ettigi halde, bunlar son derece ylpranmtç olan ve benzinsizlik yüzünden kömürle çaliganaraçlardL Yolculuk süresince birçoklan bozulmugtu. Bu tarihten on iki gün sonra, 1l Eylül1945'te Tokyo'da görevli Amerikali yetkiliter, ekili tarlalarmyanmda bulunan tek kath mütevaz1 bir evin Onünde bir araya geldiler.BurasiJiletlakabiyla tamaan, sava; süresi bagbakamGeneral Hideki Tojo'nun eviydi. Tojo aç1k bir pencere önünde belirdi; kendisine tutuklanacagi,Amerikalilar'la birlikte gidecegi ve bunun için derhal hazirlanmasi bildirildi. General bir itirazda bulunmayarak kabul ettigini gösteren bir igaretle pencereyi kapad1. Hemen arkasmdan bir silahsesi duyuldu. Kogarak eve glren Amerikalilar Tojo'yu büyük bir koitukta, kendi ategledigísilahla, kalbinin hemen altmdan vurulmuy olaralgkanlar içinde uzanmig buldular. Bu olaydan dört sene önceye gidilecek olursa, l941'de, önce Sava; Bakam olarak Bagbakan olan Tojo'nun Amerika'ya kargi savaga girmesi için Japonya'yabaski yapanlardanoldugu ammsanacaktir. O günlerde Tojo, Japon Ímparatorlugu'nun s1rf petrolsüzlük yüzünden Amerika'ya loyasla zaylf olugunu gerekçe olarak öne sürmügtü.Bunun bedelini ise Tojo ve kendisi gibi dügünenler gimdiçok agir gekildeödüyorlardt Bütünüyleele alindiginda Pasifik Savagi'mn20 milyondan fazia insanm hayatma mal oldugu, bunlardan yaklagik iki buçuk milyonunun Japon oldugu görülür.Simdi yll 1945'ti ve zaytf durumda olan da Tojo'nun kendi hayatlyd1.Bunun sebebi kendi silahlyla açtigi yaranm ölüme götürecekkadar kötü olugundan ileri.gelmiyordu. Çünkü o derece agir yarali degildi. Sebep önce, uygun bir doktor bulainamaktan ve sonra da haznesinde biraz da olsa benzin olan bir ambulans temin edememekten ileri gellyordu.Artik yakit yoklugu ó denli yaygm bir hal almigti ki, neticede doktor bulunabildigi halde ambulans bulunamadi. Sonuçta yeteri kadar yalott olan bir araç saglandlysa da, Tojo'nun evine ulagmasi intihar olay1ndan ancak iki saat sonra gerçeklegebilmigti. Tolo böylece hastaneye tagmiptedavi ettirildi ve sagligma kavugtu. Bir sene sonra savag suçlusu olarak mahkemeye verilip suçlu bulunacakti. Zamani gelince de idam edildi. .
349
19 I
Müttefikler Savay1
iI
Winston Churchill 1930'lu yillann tamamim politik alanda kargilayttgtçeçitlisorunlarla geçirmig,bu ara Naziler'in niyetleri ve yetenekleri konusunda yaptigL HyaT1lara da pek kulak asilmamigt1.Ancak, 1939 Eylülayinda,altmig alti yagmdayken, yirmi beg ylh agkin bir süre önce BirinDonanma Komutanhci Dünya Savagi'mnpatlak verdigi gece, görevlendirildigiige, ingiltere hiç beklemedigi bir Ancak bu defa kendisinden anda yeniden atanmigt1. savag için hazirgfna, birkaç için Savag lanmasi istenmiyordu. Bunun gün evvel, Almano günden geç kalmmigti. iggalîyle N e baglamigt1. ki henüz bu savag durgun ya'mn 1 Eylül 1939'da Polonya'y1 var o gün ilkbahanna, Hitler kuvvetlerinin Bati Avrupa'yi kastp kabir dönemdeydi ve bu durgunluk 1940 vurdugu tarihe kadar böyle devam etti. Ancak bu-durum Lonrda'da, Churchill'in Ìngiltere'nin bagbakam olmaslyla degigecekti. O günkü manzaraya göz atacak olursak, durumun hiç de iç açictolmadigi, hatta ümit kiricl oldugu görülür.Norveç ve Danimarka Almanya'nm eline geçmigti. Fransa bir aya kadar teslim olacakti;ingilterebu durumda tek bagina kahyor, savagmbütün yükünü keridi omuzlamigolukaranlik günde" ülkesini en lyi yönetecek kigi Churchill'den bagkasiolamazdi. yordu. Bu Ayrica,Churchill'den bagka hiç kimse savagta petrolün oynayacagiolaganüstükritik rolü o kadar iyi anlayamazdi.Churchillpetrolün önce îngiltere'ninvarhginm devammda ve sonra da önlerinde uzanan savag dolu ytllarda ne denli önemli oldugunuçok iyi biliyordu. Daha savagin patlamasmdançok önce, Íngilterehükümeti, Almanya ile yakmda ç1kacagt anlagilan kaçmtimaz çarpigmayida hesaba katarak, kendi petrol durumu üzerinde ciddi bir aragtirma ve degerlendirme yapmigti, 1937 yllimn sonlannda, özel bir komite, Ìngiltere'de den petrol·çikarma"sentetik yakit stratejisi denebilecek bir yöntemle petrol.çikarma olasiligm1 incelemigti. Ingiltere'de girigilenbu arastirma o stralarda Almanya'da da sürdürülen sentetik yakendi simrlaniçinde güvenle igletebilelot çaligmalarma paralel olarak yapilmaktaydi. Ingiltere, kaynaklarma ihtlyact kömür sahipti olan petrolün hemen tümünü digandan çok zengin cegi ve ithal etmekteydi.Ne var ki petrol" stratejisi kabul görmeyip geri çevrilecekti. Reddedilme gerekçesi olarak, bunun çok pahallya mal olacagi, aynca dünyanm her yamndan istedigi kadar çok petrolü çok daha ucuza alabilecegi gösterilmigti. "Kömürden-petrol"stratelisinin geri çevrilme sebeplerinden biri de önde gelen uluslararasi petrol girketlerinden ikisinin, Shell ve Anglo-lran'm ülke topraklannda bulunmastydi. Bir bagka Sebep olarak sentetikpetrolüngüvenli olmadiginm söylenmesiydi. Genelkamya göre, eski sistemle petrolü gemilereyükleyip birçok limanlardan geçirerekelde etmek bu petrolü hava akmlanna kargi daha az tehlikeyeatacakti. Sentetik petrol sistemindeyse, az sayida çok büyük hidraienerasyon tesisikurulacak, bunlar dügman tarafmdankolayhkla fark edilip daha kolay bombalanacaktL Savag için planlama yaparken ingilterehükümeti petrol endüstrisiyle gayet siki bir ighirligini öngörmügtü ki, bu igbirligi BirlegikDevletler'de kolaylikla yapilamazdi. Ingiltere'deyerli rafineri ve pazarlamaninyüzde 85'i sadece üç petrol girketinin-Shell, Anglo-Iranve Jersey'iningil"en
"kömür-
"kömürden
350
tere kolu- elindeydi. Münih olaymda, 1938 hükümeti, bir savag halinde,
girketlerarasi ahykanligimn"bir kenara birakilmasim ve tüm Íngilterepetrol endüstrisinin tek bir vücut halinde, dev bír girket olarak, hükümetin-korumasi altmdaçaligtinlmasim karar altma almigti. Ortadamevcut sorun hundan ibaret de degildi. Dügünülmesi gerekendiger bir sorun daha vardi ki, bu Hollanda Krallyet/Shell grubunungelecegiydi.Grubun idaresi daha o gündenbazi sorunlarla kargi karplyaydi. Bu, grubun Nazi akimma kapilmasi riskinden ileri geliyordu. Bu sorunun odak noktasi da girketinbüyük bagkani olan Henri Deterding'di.Su gahis 1920'll yillar boyunca gruptaki egemenligini tam anlamiyla sürdürmügtür 1927 yllmda bir Ingilizbürokratin gözlemiyle "Sir Henri'nin agznidan çikan söz kanundu." "Shell yönetim kurulunun bilgileri de inda ve nzalan olmadan baglaylci kararlar alabiliyordu." Ancak 1930'lu ylllara dogru Deterding'in pirket üzerindeki baskisi giderek zayiflamaya bagladi ve zamanla idare için bag agnsi, ingiltere hükümeti için ise bir endigekaynagt olma egilimi gösterdi.Artik davraniglan giderek asa"yarigma
bi, kirici ve megalomanyak bir biçim a11yordu. 1930'lann ortasmda, yetmig yaginagirerken,iki ayn tutkunun esiri olmugtu. Bunlann biti sekreteri olan geng bir Alman kadmma kargi olan duygusu, digeri de Adolf Hitler hayranliglydi. Birinci DünyaSavagi'ndanönce ingiltere'ye göçmenolarakgelen ve Amiral Fisherile Winston Churchill'intakdirlerinemazhar olan, sava; süresince de saglam ve atepli bir müttelik olarakkalan azimli Hollandall, gimdi, bu ihtiyar yagmda Naziler'le fligki kurmugtu. Bu konuda Digigleri mensubu olan yetkilinin iç çekerekifade ettigi gibi Deterding'in "Sovyetier íçin hissettigi nefret ve Sovyetler'e kargi ingiliz-Alman dostlugu kurulmasi konusundaki sabit fikri herkesin bildigt bir eydi." 1935 yllmda Deterding Shell'e danigmadan kendiliginden Alman hükümetiyle müzakerelere girmig,Almanlar'a askeri rezerv olarak tutulacakbir yll yeterli petrol verilmesini tartigmigti. Su konudaki söylentiler Londra'daki Shellidaresini fevkalade tedirginedip korkuttugundan, üst düzey yöneticilerden biri olan AndrewAgriew hükümetten Berlin'deki IngilizElçiligi'ni konuyu tahkiketmeklegörevlendirmesini istedi. Gerekçeolarak, "Böylece, eger söylenti gerçekse, burada, meslektagimYönetimKuruluüyeleriyle gerekli olam yapabilelim" diyordu. Diger bir bürokrat ise görüglerini gu sözlerleifade etmigtir: "Deterding ihtiyarbyor, ne var ki o saglam görüglü biridir. Bu itibarla korkanm ki onu siyasi alanda önde gelenlerlegörügmekten men edemeyiz." Bu sözlerden sonra qu görügleride ekliyordu: ¶irketinYõnetim Kurulu'ndaki ingilizüyeler bir konuda gayet kararliydt Sirkethiçbir gekilde majestelerinin hükümetine ters dügecek herhangt bir harekette bulunmayacakttr." Sonuçta, Deterding 1936 sonlarmda, Shell'den emekli oldu. Bundan sonra da kendisini iki tutkusuna adadi. Ikinciegini bogaylpAlman sekreteriyle evlendi ve Almanya'ya gidiporada bir malikâneyeyerlepti. Bu arada "Bolgevik güruhunul" durdurmak için diger Avrupa ülkelerini Naziler'le içbirligi yapmaya zorlamaktan da gerikalmlyordu. Kendisi de birçok kereler Nazi liderleriyle kargthkh ziyaretlerde bulundu. Hollanda Kraliyet¶irketi'nde eskidenDeterding'le beraber çaligmigolan o günün bagbakam, Henri Deterding hakkmda ytinlarisöyleyecekti:"Ününüve servetinilngiltere'deyapmig ve kendisini edinmig etmig ülkenin yardimlanna mazhar olmuy birinin nasil olup da ariiden Almanya'ya göç edebildigini ve kendisini bu ülkenin lyiligine adayabildigini bir türlü anlayamlyorum." Bagbakan, aynca Deterding'in faaliyetleri haklanda da elegtinrcesine gunlarisöylüyordu:"Faaliyetleri çocukça ve duygulan güpheyeyer vermeyen nitelikte." Böylece Deterding'in son ylllan evvelce kazandigi onurlu ismi küçük dügüren ugraglarla geçmigtir. Eger yaptigt yanity davramplar olmasaydt, bugün Deterding arkasmdaçok itibarli bir isim birakmig olacak ve petrol adami" olarak petrol tarihindeyer alacakti. Deterding1939 yllmda Almanya'da, savagtn baglamasmdan alti ay evvel öldü. Ölümünü izleyen günlerde kendisi hakkmda garip ve son derece rahatsiz edici söylentiler duyulmaya ba§lamly, bunlar Londra'ya kadar ulagmigti. ÖlümündeNaziler Deterding'e büyük.bir cenaze töreni düzenlemig, bununla da kalmaylp ölümündeki kogullan istismar ederek bu durumundan ya "uluslararasi
351
rarlamp Hollanda Kraliyet/Shell Grubu'nu ele geçirmek istemiglerdi. Eger bunu bagarsalardi, Birinci kugku yok ki sonuç Íngiltere için tam bir felaket olurdu. Hollanda Kraliyet/ShellSirketi, ise Nazi egemenligipetrol karargâhi görevinl yüklenmigti. Simdi Dünya Savaç1'nda ingiltere'nin ne geçmesi konu ediliyordu ki, bu takdirdeingiltere'nintüm petrol sistemi yok edilmig olacakti. Daha sonra kontrolü elde tutan hisselerin sadece yöneticilerin.elinde oldugu, Deterding'e ait hisselerin ise arzusu üzerine diger müdürlere devredildigi anlagildi. Almanlar, istemig hisse" digtndaki normal hisselerin sadece çok az bir-miktanna el koyabilirdi. olsalar bile Bu da ne savagtanevvel ne de savaym çikmasmdan sonra higbir iglerine yaramayacakti! Savagbaglar baglamaz, Shell dahil bütün ingiliz petrol girketlerifaallyetlerini Petrol Vak fi'nda birleptirdiler ve bunu yaparak milli bir petrol tekelikurmuç oldular.Eu olugumhiçbir itirazla kargila§madanyumugak bir geçigle gerçeklegmigti. Ne kadar petrol pompasivarsa yegilrenge boyandi ve satilan ürün, hepsini simgeleyen tek bir isim altmda "Pool" adlyla amlmaya baglandi. Petrol iginde çallganlar igi sürdürmeyedevam ediyor, ancak artik bunu devlet kontrolü altmda yaplyordu. Ingiltere'ninpetrol savagt o günden sonra Londra'da SavoyOtell'nin hemen apaglSmdaki Shell-Mex House tarafmdan idare edilmigtir. (Shell'in kendi karargâhl ise LondZamanla hükümetin yüklendig tüm kenannda, bir girketin spor tesislerinetagmmigtl.) ra'nm bir kuruma devredilecekti. denen bir Petrol Departmani petrol sorumlulugu Ingiltere'nin kargi karplya oldugu sorunlar sayllamayacak kadar çoktu. Her geydenönce Sovyetler Birligl'yle yapilmig yeni paktta imzasi olan devletlerden biri olarak Almanya'mn Rus petrolünden bol miktarda alacagmi, Uzakdogu'dan gelen ingilizkökenli petrolünse, Japonlar'm Güneydogu Asya'yi iggaletmesi halinde azalacagmi kabul etmek durumundaydt Kendi topraklarma daha yalon olan Romanya'mn zengn ve elverigli kaynaklarmdan da Almanya'ya petrol dügecegini lyi biliyordu. Savagbagladiktan birkaç yll sonra, Fransa'nm Almanlar tarafindanyenilglyeugramasmdanevvel, Ingiliz Ve Alman hükümetleri, Birinci Dünya Savagi'ndayapilamn aymni yapmakisteyerek, kendi petrol yataklanni tahrip etme kargligmda, Romanya'ya 60 milyon dolar ödemeyi, ottaklaga teklifetmiglerdi.Bunu, Almanya'nin Romen topraklanndanpetrol almasma engel olmak için yaplyorlardi. Ancak, iki tarafmflyat konusunda anlaçamamasi nedeniyle, tasan gerçeklegmemig ve sonunda, korktuklan glbi, Romanya petrolü, Almanlar'a gitmigti. Romanya petrol yataklarmm tahribi ise böylece, savaym çok daha ileri agamasmda, Müttefik kuvvetlerin bombardimanlyla gerçeklegecekti. Ìngiltereiçinde de, beklemeye tahammülüolmayan,derhal çözüm bekleyen petrol sorunlari vardi. Her geydenönce hiç vakit geçirmeden petrol vesikaya baglandu Ílkuygulamada mokotas1" senede bin sekiz yüz mil hesablyla saptanmigtL Askeri torlu araçlaraverilecek alanda gereksiniminartmasi ve mevcut stoklarm azalmaslyla, bu miktar sonradan giderek dügürülmüg ve sonunda da tamamen kesilmigtir."Vesika" usulünün kaldinlmaslyla artik yetkililer aile arabalannt yollarda kalmig olarak degil, garallarda kilitli olarak görmek istiyordu. Araba kullamminm kalkmaslyla tu defa bisiklete olan ragbet fazlasiylaartmigti. Çözümbeldeyen bagka sorunlar da varde. Sözgelimi, Ingiltereiggal edilecek otsa onca petrol stokuna ne olacakt17 Ìçgalkonusu 1940 yllinm o karanhk günlerinde, Nazi ordulannin Bati Avrupa'da firtina gibi esip Mang Denizi'nin Fransa taranna uzandigtgünlerde bu olasihk hiç de yabana attlmamasigereken bir konuydu. Daha o günden Almanya Fransa'mnstoklarma el koymug, böylece ilerlemesi için part olan temel malzemeyi temin etmigti. Buna benzer bir çapulculugun Ingilterepetrol rezervlerinekargi da yapilmast Naziler'inMang'l geçmeçabasmdabaçanh veya baçansiz olmasmda etken ölacakti. Bu düsünceler sonunda Shell-Mex House'da bir karara vanldi. Iggal halinde Ingtlizpetrol stoklannm hepsi birden imha edilecekti. Bir diger sorun da her yörede bulunan dost görünümlü korunmadan yoksun benzin istasyonlanydt Bu istasyonlar iggalci Almanlar'm buralara girip ellerini kollanm sallayarak benzin doldurmalanna son derece elverigliydi.Su nedenle, ingiltere'nindogu ve güneydogusundaki on yedi bin benzin satan dük"tercihli"
"tercihli
·
"petrol
352
kân aceleyle kapatildi; satiplar ve petrol meveudunun savunulmasi için daha kolay olan diger iki bin istasyona aktar11di.Savunma yap11amadigttakdirde buralar, dügman eline geçmemesiiçin
ate§e verilecekti.
Petrol
Çari:Amerikan
Petrolünün Aktarilmasi
Ingilizler'indügündügü çok önemli diger bir konti da, savagta petrol.ihtiyacinm nasil kargilanacaglyd1.Savagmbaglamaslyla ingiltere petrol tüketimininçok daha fazla artacagi kugku götür müyordu ve bu halde petrol için bagvurulacak ilk yer dünya ihtiyact toplammmyaklagik üçte ikisini kargilayan Birlegik Devletler'di. Whitehall idarecileri ve Shell-Mex House'daki petrolcüler açlsmdan iki konu özellikle önem arz etmekteydi. Bunlardan ilki petrolün eripilirolup olmadigl, 1kincisi ise erigilir olsa bile, o günlerde dolar yõnünden kötü durumda olan Ìngiltere'nin bunun kargihgim ödeyip ödemeyecegiydi. Sonunda bu iki sorunun her ikisine de ancak Washington'da karar verildi. yamt bulunacagLna 1940 ylli Aralik aymda seçimleri üçüncü kez kazanmig olan Franklin Roosevelt, bu zaferin de verdigi rahatlikla BirlegikDevletler'i "Demokrasinin Begigi"ilan ediyordu. 1941 Mart aymda Kiralama Yasasiadmda, mali sorunu ortadan kaldirmaya yönelik yeni bir yasa ç1kanlm1;ti.Roosevelt'in deyimiyle gereksizbir dolar sorunu" b0ylece ortadan kalkiyor ve ingiltere'nin Amerika'dan petrol teminiigin ortada hiçbir engel kalmlyordu. Kiralama Yasast geregince söz konusu olan ve geri ödeme süresi de gelecekte belirsiz bir zamana bitakilan bu mal, Amerikan petrolüydü. Ingiltere'yepetrol sevkini kisitlayan müeyyidesi" de bu uygulamayla, hafifletilmig oluyordu. 1941 ilkbahannda, ingiltere'depetrol rezervlert dügüg göstermeyebagladigmda, Amerika'mn Dogu Yakasi limanlarina petrol taç1yanAmerikan petrol petrol taç1maklagörevlendirilmigti. Böyletankerlerindenellisi bu görevdenalinarak Ïngiltere'ye ylli ilkbahanmn ingiliz sonlannda Amerikan 1941 stok sistemlerini birbiriyle kaynagtiran ce, ve Ingiltere'nin BirlegikDevletler'i yalmzhga edilmig petrol ihtlyacmi kargilayacak.duruma terk ve getiren çok õnemli bazi adimlar atilmigti. GerçektenAmerika petrol konusunda sikintisiz durumdayd1 ve günde bir milyon varil kapasitelik kullamlmayan petrol üretimine sahipti. Bu, o yllm günlük üretimi olan 3,7 milyon varillik üretimin yaklagik yüzde 30'u demektir. 1930'larda dagitim sisteminin" sonucu olarak, elde kalan ekstra kapasite güvenlik kabul edilen federal kullamlmak için amaclyla paha biçilmez bir yedek, olaganüstü önemde stratejik bir kaynak olarak saklanlyordu. Eger bu ekstra rezerv olmasaydi, Il Dünya Savagi'nm yazysi belki de çok daha bagka olurdu. 1941 Mayisi'nda, -Birlegik Devletler henüz savaga girmemigken-Roosevelt'in milli olaganüstü hal" ilan etmesinden bir gün sonra, Íçigleri Bakani Harold kkes, Roosevelt taraikinci Petrol Koordinatörlügü'ne Imdan bir ek göreve, Milli Savunma atandt. Bu atama dogal clarak ihtiyar Kurdu bir kez daha ülkenin en üst düzey petrol adami veya sonradan kendisine verilen lakapla, Petrol Çanyapmigtir. Görevi üstlendikten sonra Ickes'm yüklendigi ilk i; Roosevelt idatesi ile petrol endüstrisi arasindaki lligkiyiyeniden yönlendirmek oldu. 1933'te "YeniYasa"nin çikigi,Dogu Texas'tan gelen petrol selinde bogulma tehlikesigeçiren petrol endüstrisi için bir kurtulug olmuytu. Ancak 1930'lu ylllann sonunda, petrol sanaylindeki giderek daha çok eleptirilecek ve 1940'ta da Adalet Bakanligi Amerikan Petrol Enstitüsü'ne ve önde gelen yirmi iki petrol girketine, ayrica daha küçük 345 girketekargi antitröst davasi açacakti. Amerikan Petrol Enstitüsü ve sözü edilen pirketler,her bakimdan petrolcülük kurallarmi lhlal etmig olmakla suçlanlyordu. Milli çapta olaganüstü hal ilat11ve savagm yaklagmaktaolugu da daha bagka degigiklikleri zorunlu kilmlyt1.Roosevelt'in sonradan açikladigt gibi "Doktor Yeni Dagitim Yasasi" Çlkarken beraberinde Doktor Savagt Kazan"1da getirmigti ve ne yazik ki "Doktor Yeni Dagitim Yasasi'mn" yenilip yutulmaz ve sagliksiz buldugu Petrol lçi ve kapsami, en"aptalca,
"kiralanmasi"
"tarafsizhk
"egit
"simrsiz
"tekelcilik"
'
-büyüklügü
353
tegre operasyonlan, kendine güveni, kapital ve teknolojiyiharekete geçirmeyetenegiyle- "Doktor SavagiKazan'm" tam istedigi, savagt hareketlendirmek için acilen ihtlyaç duydugu ilacm kesin reçetesiydi. Ickes'a düçen görevlerdenbiri de o güne kadar agin üretimi kontrol altmda tutmayaaligtmlm1§bir endüstriyiaksiyöne dändürmek ve en üst düzeye çikararakkilligt önlemek için bu yolda önderlik etmekti. lyinasil zor taraftbunu, böyle bir kithk olasihgmi kuçkuyla karyllayanhalkoyuna ragmenyapabilmekti. Aym zamanda, o güne kadar büyük entegre girketler,bagimsiz üreticiler, rafinerici ve pazarcilar arastndaki kinc1 rekabet ve güphelerdenetkilenmig Amerikan petrol endüstrisi, gimdi olmasabile- pratikte büyük bir organizasyon haline getirilmeyi bekliyordu. Bu organizasyon hükümet tarafmdanidare edilip savag için hareketli hale getirilecekti. Aym uygulamasibile ülkede en küey ingiltere'degayet kolayhkla ve etkin pekildeyapilmig, -resmen
"vesika"
Çük bir itirazla karyllanmamqtt Ancak, Amerika'da bu igin seyri hlç de kolay olmayacakti. Harold Ickes bu ige büyük bir sorumluluk altinda bagliyordu. Ickes petrol endüstrisinin genig kesimi tarafindansevilmiyordu.1933 ylhnda, petrolcülerin yardimma kogtugu halde sonradan bu endüstrinin eleptiricisi olmug, federal hükümetin endüstrinin igletme ve kât durumunu daha siki denetlemesini istemigti. Bu aralar millilegtirme fikrine bile zamanla yanagtigt olmuçtur. Petrol girketlerisik sik Ickes'a kargi aci gikâyetlerde bulunuyordu. Depresyongünlerinde, onun durum benzini" satmaya arzusu ile girketlerbenzin stoklan meydana getirmeye, butadan mecbur birakilmigti. 1936 yllinda, Yüksek Mahkeme'nin Milli Endüstriyel Kalkmma Yasasi'nt Ickes bu yasaya dayanarak faallyet gösteriyordu- hükümsüz saymasmdansonra Adalet Bakanligi girketteri benzin stoklari olugturmaktan sorguya çekti. Bunu izleyen günlerdelckes kafasindaki projeyi geligtirmekten vazgeçip susmayitercih etmig, Wisconsin'de yapilacak durugmaya, bu konudaki rolünü açiklamak için gitmesi gerekmedigini ögrendigi zaman da; bundan memnun olmugtu.Sonuç olarak girketler cezah bulunmuçtu ve bu da onlari Ickes'la birlikte ça11pmakonusunda biraz daha tedbirlive kugkulu davranmaya zorluyordu. Petrol Koordinatörlügü'ne atandigmda Oil Weeklydergisi hiç vakit kaybetmeden özel baski çikarip kargi olumsuz tutum takmanve büyük olasthkla petrol konusunu bilmeyen ve idare etme yeteneginden yoksun bir kipinin koordinatör olarak gelmekte oldugunu" bildirmig, halki bu adama kargi uyarmigti. Ne var ki, kendisine yöneltilen bütün bu olumsuz davramplara kargm Ickes icraatlyla tamamen farldi bir lógilik kamtlamigtir. Ílk günden baglayarak, petrolcülerleyakm ve yararh bir igbirligilçinde çahyma istegini halka göstermigtir. Öncekendisine yardimci olarak deneyimli bir petrolcü ve California Standard'm pazarlama yöneticisi olan Ralph Davies'i göreve getirdi. O günden sonra da, Petrol Çandenen bu adam çevresinisaran dügmanca duygulan yok edip bu çok kritik endüstriyi harekete geçirmekiçin onlarla etkin bir içbirligine girdi. "acil
--ki
.
"petrolcülüge
Denizde Hesaplagma
-
Atlantik Savagt
Ameríka ile muhasaradaki Ingilterearasmda petrol sevkiiçin kurulan zincirin en ince, en keli halkasi, onca tankerinve yük gemisinin seyredecegi Atlantik Okyanusu'ydu.
tehli-
Atlantik Okyanusu,Almanlar'a, ingilizler'inaskeri gücünükistirma firsati veren en elverig li yerdi. Ingilizler'den sonra Kuzey Afrika'daki Amerikan güçlerini de ayni gekilde kisttrmay1 planlamaktaydilar. Aynca, çok yakmda Rusya'mn da Amerikan petrolüne-yagamsal düzeyde muhtaç olmasi bekleniyordu. Alman Donanmasi Bagkomutani Amiral Erich Raeder bir beyanatinda yöyle demigti: "Bu ekonomik sava; ne kadar acimasiz yapihrsa, o kadar çabuk sonuç verir ve savagda o kadar çabuk son bulur." Kullanilan silah U-tekneleri, yani Alman denizaltilanydi ve çok geçmedenbu tekneleringemilerin seyrini bozmadaki yetenekleri kendini gösterdi. Daha postu" geklindefaallyet gösteren Alman denizaltilari kampanyayt 1941'in baglannda artik baglatmigti. Bu teknelerinen sevdikleri hedet de petrol tankerleQdi, "kurt
354
l i
Denizaltilar ile yapilan hücumlar gayetbaçank oluyor, bu da Ingllizler'i dehgete dügürüyoringilizler'ingiderek artan tonaj ve rezerv kayltlarim gösteren grafikleri takip ediyordu. Ìngiltereher an biraz daha azalmakta.olan petrol rezervini, savaçm gerektirdigi miktarla kargilagtinyorve sonuçtan telaçadügüyordu. Savagmkendisini böyle petrol aracihgi ile soyut gekilde ifade etmesi Churchill'i fazlastyla kizdirlyordu. Bir seferinde petrol konusunda ¯ gunlari söylemigtir: ¶emalar,çizgiler ve.istatistiklerle ifade edilen bu gekilsiz ve ölçüsüz dügmana kargi dört bagi mamur, tam kapsamli bir iggalde bulunmay1 ne kadar isterim!" 1941 Marti'nda ise gemilere.yapilan katliami gu sözcüklerle tammliyordu:"Karsilagmakzorunda kaldigtmiz en kara bulut." Churchill Atlantik'in sularmda bekleyen sessiz Ve uzak savagin neler getirecegini hiç kugkuya yer vermeyecek gekilde gayet iyi biliyordu ve Amerikan yardimi olmadan bu savagt kazanamayacagndan da emindL 1941 Temmuzu'nda, Harold ickes'in yardimcisi Ralph Davies, Churchill'e gönderdigi bir raporda Ingiltere'nin içinde bulundugu çok tehlikelipetrol durumunu qu sözcüklerle Ozetliyordu: "Sok halindeyiz... durum son derece ciddidir." Bu raporun gönderildig tarihte lngiltere'nin motorin ve beilzin stoku sadece beg hafta yetecek kadard1. Kraliyet donanmasimn yakitt için önceden, güvenlikamact gözetilerek en az yedi aylik bir stok saptanmissa da, gimdi artik sadece iki ayhk stok kalmigt1.Ickes, savagt sürdürmesi için ingiltere'yeelden gelen her türlü yardimm-yapilmasi gerektigine inamyordu. Dogu Yakasi'nda petrol tüketimini azaltmanm, böylece buradan artan petrolü geri kalan gemilerle îngiltere'yegöndermenin bir çare oldugunu dügündü. Bu amaçla vakit kaybetmeden ülkenin demiryolu vagonlarim gemilerin yerini almasi için Dogu Yakasi'na gönderdi. Aynca petrol girketlerlyle igbirligt yaparak gönüllü bir tasarrufkampanyasi açmigtL Kampanyamn bir görevide otolarmön camlarina yapigtmlan "Ben üçte bir oraninda daha az gaz tüketiyorum"yaz1h ilanlar dagitmakti. Kampanya süresince Ickes, benzin istasyonlanmakgam saat 7de kapatmaya, sabah saat Tden evvel de açtirmamaya dikkat ettL Aynca, yeni hir uygulama yaparak Birinci Dünya Savap'mn "Benzinsiz pazarlar" slogammyeniden gündeme getirmigti. Hatta kendi bakanhgi olan ÏçigleriBakanligl'nda tüm ülkeye örnek alsun diye arabaya binmeme kampanyast bile açtL Kalben daima bir reformeu olan Ickes bunda aynca yan bir yarar da görüyordu. Bunu günlügünde göyle açiklar: "Böylece belki genellikle Washingtón'da park etme kogullarmi da düzeltebiliriz." Ne var ki tüm bu önlemlere karym gönüllü tasarruf programi tam bir flyaskoyla neticelenecekti. Bunun üzerine Ickes bu defa girketlerden yarar umarak, girketleri benzin istasyonlarma verilen benzinde yäzde 10-15 kismti yapmaya zorlad1. Ickes'm yapmadigt ve yapamadigt tek gey, tasarrufa gerek duyuçunun gerçek nedenini açiklamakti. Gerçek neden Almanlar'm Atlantik'te uyguladigt denizalti kampanyasimn dogurdugu korkunç sonuçlar ve Íngilizpetrol stokunun acikli durumuydu. Ickes, durumun ciddiyetini alenen duyurdugu takdirde Naziler'in eline çok degerli bir koz vermig olmaktan korkuyordu. politikasim yegleyen grubu gereksiz yere kizdirmak Diger bir Sebep de Amerika'da istememesidir. Bu nedenlerden ötürü tüm tasarrufprogrami büyük bir protesto firtinasma maruz kalmigtL Bu firtinanin esas kaynagi Texas'm politik yönden güçlü bagtmsiz üreticileriydi. Tasarruf onlari bagtmsiz tankerlere, dogudaki bagimsiz petrol rafinerileri ve dagitimctlara ulagmaktan men etmig, demiryolu tagtmacihgimn çok daha yüksek ücrederini gögüslemeye mahkûm etmigtir, Sonuçta New Jersey devlet yasasi, devletin bahkç1hk ve sayfiyeyerlerine tehdit olugturdugu gerekçesiyle tasarrufhareketini kinayan bir karar ahyordu. Basm da ayrica tepkigöstermig, belli bagh gazete ve dergiler konuya yer vermigti. Amerikah araba sürücüleri ise araçla yaptiklan gezintilerinigönüllü olarak kisitlama fikrine bile giddetlekargi çikmiglardi. Alman denizaltilarinin neden oldugu kayiplara bir çare olarak sonunda Birlegik Devletler Atlantik'te daha çok devriye gemisi bulundurmaya karar verdi ve Newfounland, Grönland,Ízlanda ve Bermuda'da üsler kurdtL Aynca, Almanya'nin denizcilik kod'lan ingilizlertaraftndan du, llgili Amerikaltlar
·
"yalmzhk"
355
gerekli yerlere konuglandirmada onlara yardimci oluyordu. Bu ve daha bagka faktörler -talebin azalmasi, Kiralama Yasast ve elli adet tankerintransferiglbibir araya gelince ingiltereüzerindeki baslo, geçici de olsa, hafiflemigti.Ne var ki atlatilan tehlike kil paylyla geçigtirilmigti ve bunu bilenlerin sayisi iki elin on parmagmi geçmlyordu. Ingiltere yllmda Alman denizalti kampanyasi son darbeyi ingizliservisinin resmi kay1tlanna göre paylyla bagarisizligaugramigti." dirmekte kil Aym yllm gilz mevsimine gelindiginde,Bírlegik Devletler Dogu·Kiyist'mn levazim durumu düzelmigti ve Ingiltere'de, petrol durumu da geçici de alsa toparlandigtiçin, kendisine transferedilmig olan tankerleriiade etmigti. Tankerlerin iade ediligi, görünügegöre hiçbir petrol sikintistyaganmamig oldugunun göstergesigibi oldugundan Ickes bir kez daha hem basmm hem de Kongre'nin diline dolaniyor, bag hedefi oluyordu.Kongre'nin istegi üzerine özel bir sosikmtisini" kendiliginden icat ettigi idrupturmakomisyonu kuruluyor, Bakan Ickes'in dia ediliyordu. Komisyonun kanaatine göre "Petrol silentisi yoktu, sadece petrol aginhgmda azalmavardi." Böylece benzin istasyonlari higbir yakit sikmtilan olmadigim bildiren, motorlu araç sürücüdoldurmaya" çagiran ilanlar astilar. Sürücüler de memnuniyetle bu çagnya celerini vap verip arabalarma tika basa benzin doldurdu. Bunlara tamk olan Ickes kendisinin bir aptal gibi gösterilmek istendigini anlamigtt. Özelbir sohbette öfkeyle "Bundan böyle, insanlar petrol sikadar hiçbir kismti koymamaya kararliyim" demigtir. Bu kmttsmi ta damarlarmda.hissedinceye ifade buluyordu: "Amerikan halkm; tehdit eden bir konudaki diger bir tepkiside qu 80zlerinde durumda, onlarl bu durumdan urak tutmak için bir programa baglaylp kendi yanmiza çekmenin olanaksiz oldugunu anladim." Säzünü bitirirken, hallo ister bir damla, ister bir litre olsun kullammdan men etmenin kötü bir politika olduguna da isaret etmigti. O günden sonra Ickes hayatmin sonuna kadar bu kararma bagl1 kalmig, petrol konusunda hiçbir zaman agmhga kaç-
çözülmügtüve bu da konvoylanm
"1941
.,
"petrol
"depolarmi
mamistir.
petrol sikmtisi yine Äncak
de kökünden gözülmügdegildi. Aym sorun Almanya'mn 1l Aralik 1941'de Pearl Harbor'dan dört gün sonra BirlegikDevletler'e savag ilan etmesiyle yeniden gündeme gelecekti. Bu dela Alman denizaltilan hiç vakit kaybetmeden Amerikan layi sulannda operasyona baglamigtive Amerikah güçlere periçan edici darbeler indiriyordu. Denizaltilaönce$ikli hedefi, profilinin kolay seçilebilir oluqu yüzünden, petrol tankerleriydi.1942 nrun en yllinm Ocak aymda yapilan bir kabine toplantisindansonra Ickes bagkana bir uyarida bulundu. Atlantik'te daha çok tanker batinlacak olursa bunun petrol yönünden, özellikle Kuzeydogu'da yeni yeni sorunlar yaratacagim söyledi. Tasarruf programi yüzünden üzerine yagdir11anelestiri yagmurundan hålä kirginlik duydugu için, koruyucu anlamda hiçbir ön önlem almamaya kararhydt: "Böyle bir durumun olasiligim evvelden sezerek, önlemek istedigim için geçen sonbaharda yagadigim cehennem günlerini unutmadim. Bu nedenle bu konu kesinlik kazanmcaya kadar alenen hiçbir gey söylemeyecegm. Eger kithk durumu gerçeklegirse, bu kithgi gidermek için nas1l vesikaya bagvuracagtml aç1klar,yine gazetelerinbag sayfalanna acikli öykülerin konusu olurum. Petrol kitligt belki de Tann'nm bir istegl olarak yorumlanir. Ben de bu arada basiretsizligmdendolayi övgülere mazhar olurum" diyecekti. Tümüyle hesaplanacak oldugunda, 1942'nin ilk üç ayl içinde batirilan tanker sayisinm, intanker say1smindört kati oldugu görülür. Görüldügü kadanyla Alman denizaltilan büedilen ga boyunda kiyi tün gayetserbestçe faaliyetteydi. O kadar ki bir gün sekiz tanker batirdiktan sonra, Amerikan sularmi terk edip yurda dönmekte olan bir denizaltmm kaptam, tuttugu sava; günlügünebüyük bir sevinçle gunlan yaztyordu: "Dün gece bu sulardayirmi degil sadece bir denizalti olmasma teessüfediyorum. Eger denizalti sayisi yirmi olsaydt, eminim ki bunlarm hepsi bize hedef olurdu." Batmlan tanker sayisi giderek artmaktaydi. Su durumda Ickes, 1942 Nisan ay1sonunda ya356
\
ziyla Roosevelt'e bagvurdu ve yardim talep etti. Ne var ki gönderilen yardim, ihtiyac1 kargilamaktan uzakti. Tankerlere ve öteki gemilere klyida yer bulup kendilerini saklamalan emredildi. kanallanna sigmdtlar. Birlepik lçlerindenimkân bulanlar Cape Cod ve Delaware'-Chesapeake Devletler savagtan evvel denizaltilara karpi savag hazirhgl yapmay1 ihmal ettigi için pimdibuna hazirlikl1 degildi. KiyilardakiAmerikan kentleri denizaltilann kargo gemisibatirma igini daha da kolaylagtinyordu. Su kentler geceleri pin] pinl 141klandmldigindan hedef alman tankerlerinsiluetini çok iyi meydana çikanyor,böylece pusuda bekleyen denizaltilarm hedefeyaklagmasmi kolaylagtmyordu. Kiytkentleri içinde en büyük tehlikeyiyaratan Miami idi çünkü, geceleri gehrin önündeki kumsalm alti mil kadar kismi neon igig1yla aydmlattl1yordu.Henüz turist sezonu bitmedigi için buradaki otellerin sahipleri ile ticaret odasi igiklarm karartilmasma itiraz ettiler. Atlantik City gibik1ymmdiger yerlerinde geceleri halk büyük kalabahklar halinde sahilde töplamr, denizdeki karanlik ufkun birdenbire aydmlampkizila boyanmasim seyrederdi. Bu, bir tankerin daha battigmm igaretlydi. .
Sonunda, çare olarak bir önlem dügünüldü. Kly1sahilinin dogu kesiminde gecelerimeskenler digmda aydmlatma yasaklandi ve karartma uygulandt. Yöredeki muhafizlar geceleri nöbet tutup mesken içlerinde de aydmlatmanmhafif yapilmasmi veya tamamen söndürülmesini sagladilar.lçiklar tamamensöndürülmesebile en azindan perdeler mutlaka kapattlmallydi. Denizalti musibetini yok etmek için daha bagka önlemler de almacakti. Örnegin,Dogu Kiboyunca konvoylar kurulacak ve böylece tankerlerinkorunmasi bir dereceye kadar güveny1st ceye alinacakti. Ancak asil etkili önlem tankerlerintagidigipetrol miktanni en alt düzeye indirmekle saglanabilirdi. Nihayet bir gün ortaya yeni bir tel f atilacatti. Tankerle yapilansevklyat yerine alternatif olarak boru hattl yapilmasl öneriliyordu. Big Inch diye bilinen söz konusu boru hatti o güne kadar dügünülmemig büyüklükte, igitilmemiguzunlukta olacak, Texas'tan baglaylp Dogu Klyist'na kadar uzanacakti. Hiç kugku yok ki boru'hattmdan saatte bey mil hizla devamh akacak petrol, tankerlerle yapilan deniz tagimacihgLndan çok daha güvenceli olacak, kat kat ucuza mal olacakti.Boruhatti projesi ilk teklifedildigi 1941 güz mevsiminde, fazla çelik isteyecegi gerekçesiyfe geri çevrildiyse de, Pearl Harbor'dan ve Amerikan sulanndatanker batirma olaylanndan sonra, bir kez daha, alelacele gündeme gelecekti. Boru hatti ingaatma 1942 Agustosu'nda bagland1.Sonuçta meydana gelen eser için ikinci Dünya Savagi'nmbir harikasiydi denebilir. O güne kadar bu eserin bir benzeri daha yapilmamigti. Boru hattmm yapilmasmda tüm ingaat endüstrisi ve petrol tagimacihgtkatkida bulunmug, klasik yöntemle taginanpetrolün be; katt petroltagiyan,ülkenin yansim boylu boyunca dolaçan ve için modern tasarimlayap11mtç pek çok malzeme gerektiren bu geçig yomyaatm gerçelhegmesi lunun gerçekleymesi için hepsi birden seferber olmuqtur. Ingaatmbaglamasmdan sonra bir buçuk yll içinde, 1943 sonuna kadar Big Inch 1.254 mil uzunluguyla Dogu K1yist'natagmantüm ham petrol toplaminmyansmi tek bagma taç1rduttima gelmi ti. Su ara bagka bir petrol hatti daha yapilmigtt. Little Inch adt verilen, birincisinden daha uzun olan bu boru hatti 1475 mil uzunluktaydi. 1943 Nisan aylyla 1944 Mart ayi içinde yapilan bu boru hatti Güneydogu'dan Dogu K1ylst'nabenzin ve daha bagka ratine ürünler tagimakiçin inga edilmigti. 1942 yllt baginda, Dogu K1y1st'nataginan toplampetrolünsadeceyüzde 4'ü boru hattiyla tagmdigthalde, 1944 sonuna kadar, hem Big Inch hem de Little Inch tamamlanmigolduguve devreye sokuldugu için bu rakam tayinantüm petrolün yüzde 42'sine çikmigtl. 1942 ilkbaharmda Big Inch ingaati henüz baglamamigtt.Alman denizaltilarma karç1 alinan diger önlemler de pek netice vermiyordu. Bütün bullardan bagka gimdi Müttefikler'in kargisinda son derece kararlt ve aym zamanda hilekâr, sogukkanli bir hasim olan Amiral Karl Doenitz vardi. Amiral Doenitz Alman denizalti kuvvetlerinin komutamydi. Onun için savagta her gey mubahti. Emrindeki mürettebata kurtarma - kimseyi esir alma" emrini veren bu komutana göre, giderek büyümekte olan filosunun temet amaci, kendi sözleriyle, "Almanya'mn "kimseyi
357
ii
ne kadar dügmani varsa,.hepsinin bli araya gelipzayiati telafiiçin ortaya koyacagi rakamdan daha çok dügmari imha etmekti." Aynca, Almanlar'm son derece önemli iki-ayri avantaji daha vardL Haberlegmede kullanilan kod'lanni degigtirmigler,- bu yüzden de Ïngilizlerdenizaltilartnm sinyallerini çözemez olmugtu. ikinci olarak da, ingiliz-Amerikan konvoylannm hareketini idare eden gifreleribozmuglardL Müttefik gemileri üzerinde bu giftebozma olayi çok büyük kaylplara neden olmuytur. Simdi bu yüzden Müttefikler bir kez daha büyük korkulan ile kargi karplyaydilar. Bu, Ìngiltere'ye gönderilmesi mutlaka gerekli olan petrolü Bati Yarimküresi'nden geçirme olasiliglydi. Atlantik Savagi özellikle 1942'nin ikinci yansmda çok daha tehlikeli cereyan etmigtir. Eu agamada Alman filosuna daha geligtirilmig,daha büyük denizaltilar eklenmigti. Teknelerin seyir sürati, derinlikteki operasyon kabiliyeti, geligmighaberlegme sistemi eski tekrielerinkindençok daha üstündü. Ayrica denizaltilar Íngiltere'ningifrelikonvoy sinyallerinin birçogunu okuyabilecek kapasitedeydi. Bütün bunlar yetmiyormuy glbi Amiral Doenitz bir yey daha yapmig, Milchkuhs (sütveren inek} dedikleri büyük sualti ikmal gemilerini devreye sokmustu. Su gemiler denizaltilara hem mazot hem de taze gida veriyordu. Bütün bunlar dogal olarak Müttefikler'in denizdeki kaybm1olaganüstü büyütmügtü. Ingiltere'nin ikmal durumu da aydan aya kötülegmekteydi. Kendi besabma, Birlegik Devletler 1942'de tonaj toplammmdörtte birini kaybetmigtir. Petrol stoklan da lngiltere'de güvenlikiçin gerekli olan miktann çok altma dügmügtü ve Londra ileride çok daha büyük petrol talepleriyapmak zorunda kalacaktL Gerek Kuzey Afrika'da petrole ihtiyact oldugu için ve gerekse Müttefilder'in Avrupa'yi iggal projesinin gerçeklegme olasiligt yüzünden ingiltere'nin petrol ihtlyact giderek büyüyordu. Bu ara, Stalin de rahat durmuyor, giderek artan petrol taleplerindebulunuyor ve bu konuda israr edlyordu. Arahk ayi ortalannda Churchíll'egemilerde kullanilan mazot stokundan sadece iki ay yetecek kadar mazot kaldigi, bir de acil durumlar için yedekte çok az bir gey biraktldigi bildirildi. Churchillbunu ögrendiginde kisa bir yorumla yetinerek "Bu hiç de lyiye benzemiyor" diyecekti. Transatlantik denizciligini korumak için bu defa donanmaya bagh gemiler çok ince bir çizgi halinde siraya dizilecekti. Konuyu konugmak üzere Ocakaymda Churchill, ingilizGenelkurmay Baykani,Roosevelt ve diger Amerikah yetklilerle görügmek üzere ingtltere'denaynlip Kazablanka'ya gittL Çokategli geçen konugmalarm temel konusu Avrupa topraklartmniggaliydi. Ancak, Getartigmayakatilanlarm tümü bir konuda tamamen ittifak halindeydi. Bu konu Ímparatorluk nelkurmay Baçkam General Alan Brooke tarafmdanpöyleözetleniyordu: "Denizcilikteki noksammiz bize yöneltilen bütün taarruz operasyonlarmda dügmanm öldürücü üstünlügüne neden oldu. Denizalti helasmi ba§arlyladef edemezsek savagi kaybetmemiz olasidir." 1943 yllmda Müttefikler'in birinci öncelik tanlyarakele aldigt konu Alman denizaltilannm yenilgiye ugrattlmasi oldugu halde, yine de durum, herhangi olumlu bir geligme saglanmadigini gösteriyordu. Aym yilm ilkbahannda, Ìngiltere'ninpetrol stoklari artik en alt düzeye inmigti. Mart aymda, yine smirsiz bir pervasizhkla Alman denizaltilart 108 gemi daha battracakti. Artik Atlantik, dügman denizalt11anylao denli sanlmigt1ki kaçis olanaksiz olmuytu, ÍngiltereAmiralligibu dönem için yayinladigi rapordadurumu göyle tanimlar:"Almanlar 1943 Marti'mn ilk yirmi gününe gelinceyekadar, Yeni Dünya ile Eski Dünya arasmdaki haberle meyi tahrip nektastna hiçbir zaman bu derece yaklagmamigti." Evet, martm ilk yirmi gününde manzara buydu. Ne var ki mart sonundadurum degigecekti,--hemde tam zamaninda ve çok dramatik bir hizla! Öncedengede kesin fakat kolayca fark edilmeyen bir degigme oldu. Müttefikler yeni Alman denizalti kodlanni tamamen çözdüler ve ayn1 zamanda kendi konvoy gifreleriniAlmanya için çözülmez hale getirmeyi bagardilar. Ìkinci olarak ingilizierve Amerikalilar kendi konvoy sistemlerine yeni, koordineli, kargi taarruz yetenegi içeren sistemler eklediler. Bu sistemler denizaltilara taarruz edecek gekildedizayn edilmig gruplan" içeriyordu. Aynca Müttefikler radarlarmi da geligtirmigti.Yaptiklan diger "dayamyma
358
\
bir yenilik de yeni geligtirdikleri uzun menzilli uçaklardi. Bu uçaklar sayesinde, nihayet, Atlantik'in daha önce girilemez yerlerine hava korumasi saglamak mümkün olmugtu. Böylece artik
tablo birdenbire Müttefikler'in lehine dönmügtü. Sadece Mayis 1943'te denizaltilannm yüzde 30'u denizde tahrip edilmigtir. Amiral Doenitz, dersini alml; olarak Hitler'e qu raporu gönderecekti: "Denizalti savagmda en bunahmli günleriyaglyoruz.Dügman, yeni geligtirdigiyer tespit cihazlanyla dögügü imkânsiz yaplyorve bize çok agir kaylplar verdiriyor." 24 Mayis'ta Doenitz denizaltilanna daha güvenli bölgelere çekilme emri veriyordu. O gün kendisi inkâr ettiyse de, Kuzey Atlantik'te denizalt1 savaginm durdurulmasini istemigtir. Artik Müttefik konvoylan
-ya-
gamsaldegerdeki petrol, diger malzeme ve kuvvetlerle- Atlantik Okyanusu'nu nispeten daha güvenlegegebiliyordu. Sonundateknik yaratic1ltk,örgütlenme, yeni taktiklerve hepsinden öte sebat- bir araya gelmig, Amerika'dan Avrupa ve Sovyetler Birligi'ne bol petrol akimim mümkün kilmigtl. SimdiHitler'in Avrupa'daki kalesine yapilacak ikili saldinyageçmeninyolti açilmigt1.Kirk be; ay süren öldürücü savag ve onca tehlikedensonra, nihayet Atlantik Savagisona ermigti.
Evdeki Ïteleme Sava; süresince denizde petrol naklinin güvenceyleyapilmasi, en önemle gözetilenhusustu. Ancak Ickes bununla yetinmemig, BirlegikDevletler'de petrol üretiminin artinlmasi için bu süreç Petrol Koordinatörlügü'nden Sava; Petrol Bagkanligi'na getiriliçinde candan çaba göstermigtir. daha dikten sonra çok nüfuzlu duruma gelmigti,lçigleriBakanligi görevi de halen üzerinde oldugundan otorite açismdan erigilmezgüçteydi. Ne var ki bu güç hiç de sanildigi kadar degildi. Petrol endüstrisi konusunda söz sahibi olan ve o veya bu gekildefikir bildirmeye yetkili kirk kadar Federal Kurum vardi. Ickes'm Petrol Bagkanligt(PAWadlyla amhr) bu kurumlann birçoguyladevamh çatigma halindeydi. Bunlar içinde saymaya deger olanlar özellikle çelik ve diger malzemelerin tahsisindensorumlu Sava; ÜretimKurulu, flyatlari saptayan Fiyat Saptama IdareIckes kendisine rakip olan si ve tankerlerinkontrolünden sorumlu Sava; Denizcilik îdaresi'dir. bu petrol çarlanm ve öteki savagkurumlarmi susturmasi ve kendi otoritesine iglerlik kazandirmast için¯birçok kere Roosevelt'e bagvurmugtu. Ickes'm camm sikan bagka bir konu da Amerikan askeri kesiminden gelmekteydi.Bu kesim Ickes'm ileriye yönelik PAWihtiyaçlarma ayrmtih olarak katilma konusunda isteksizdi. Askeri kesimin bu tereddüdünügözleyenve Londra'ya rapor eden ingilizler'segördüklerinden gagkmbk içindeydi. Ancak, bunun çok basit bir sebebivardi; Amerikan askeri kesimi ileriye dönük projelerin gizli tutulacagikonusunda sivilleregüvenmiyordu. Kanilarina göre ileriye yönelik bu ihtlyaçlar açiga çikacakoldugunda, planlarm da anlagilmasi igten bile degildi. Bu çatigmalarm oruyguladigt sistemi dügünmekten kendini alatasinda kalan Ickes, biraz da giptaylaingilizler'in "Her Bunu sözlerle açiklamigtir: türlü petrol sorununda Ingilizhükümeti -Parlamamigt1. gu mentosuyla, idaresiyle, petrol girketleri ve basimyla- tam bir beraberlik içinde oluyor. Burada ise, tam aksine, herkes birbirinin tepesinde.Hiçbir birlik ve beraberlik yok. Ingilizier bunu bilidevamh inceliyor." yor. Bilmemeleri imkånsizdtr. Kongre bu sorunu Bütün bu pürüzlerekargin, yine de PAW,tedricen de olsa, hükümetle petrol endüstrisi arasinda saglam hir bag kurmay1 bagaracakti. Adalet Bakanligi'ndan antitröst muaflyeti istedi. Bu, petrol girketlerinin birbiri ile iletigim kurmasi ve üretim ve rezervlerini koordine edebilmeleri için yagamsal õnemdeydi. Adalet Bakanhgl antitröst yasastnin kaldinlmasma, büyük öncü girketlerle hâlâ davali olmasi nedeniyle önceleri kargi çiktiysa da, Beyaz Saray'm baskisi üzerine dici" Ve olmayakarar vererek muafiyetikabul etti. Bu karar üzerine PAW'daldyönetim ve teknik kadro elemanlannm dörtte üçü PAW'dan ayrilacakve bu da hiç güphesiz Ickes'a yöneltilen eleptirileri büsbütün lazigtiracakti. Ickes bu eleptirídenyllmamigtir. Devamli olarak "mutlak"
"affe-
"anlaylgh"
359
petrol iginde igin nasil yapilacagmi bilen yetenekli insanlara ihtiyaç.oldugunu söylemig ve bunda etmigtir. Bu arada PAWbirtakim millive yöresel komitelerin ve aynca petrol endüstrisi yönetici ve idaresinin kap1 digari ettigi birtakim adamlarin da hücumuna ugramigt1. Simdiartik g0zle görünen iki-yönlü bir haberlegme sistemivardi ve petrolle ilgili iglemler bu sistemler aractligiyla yönetiliyor ve denetleniyordu. Genel anlamda almdigmda, PAW'u desteldeyen genig bir çevrenin var oldugubír gerçekti. Bunlar, savag için petrolün ne denli yagamsal oldugunun bilincine varmig lógilerdive say1lan arttikça PAW'm misyonu da giderekdaha fazla destek görüyordu. Bu olumlu duruma ragmen yine de tüm petrol sisteminin sik sik kitligin egigine geldigi olmuçtur. Sözgelimi 1944 Qubat ayinda, bir gün New Yorkrezervlerinde sadece iki.günlük mazot kalmigt1.Yine de her seferinde, PAW ile acil koordinasyon kurarak harekete geçilmig, hiçbir zaman gerçek anlamda tam bir kitlik yasistemin ne büyük güçlüklerleçaligtmlmlyoldugu göz önüne ahmrsa bu ganmamigtir. Özellikle gerçekten dikkate deger bir husustur. Sistemin baçan11olugundaki temel faktör ham petrole ulagilmigolmasmdan kaynaklanmigtir. BirlegikDevletler savaga çok büyük bir üretim kapasitesiyle girmigti.Ancak askerikesimden gelen talebin ne derece yüksek olabilecegini, ya da savagm ne kadar sürecegini kugku yok ki kimse bilemezdi. Aynca zaman ilerledikçe ilgililer, Amerika'nin petrol rezervi konusunda daha da endigeli olmaya bagliyordu. Rahat olmak veya çok fazla güven duymak için de ortada bir sebep yoktu. Bu dügüncelerle PAW,üretimi artirmaya ve kapasitesini koruyup geniëletmeye yöneldi. Petrolcüleri geligtirilmigpetrol mühendisligi metotlarma yönlendirmede kullanilan gereçlerini bu kipilere tahsisetmek veya tam aksine vermemek yetkisine sahip olan PAWgerektigindebu yetkisinikullanmigttr. Petrol aramacillgmi tegvikamaciyla, araytcilarm sondaj masraflanm vergiden dügürmeyi de bagarmigttr. Üretimaç1smdan PAW'un kargilagtigi en büyük mücadele Flyat SaptamaÍdaresi'ni,fiyatlaikna etmede olmuytur. Ickes'a göre fiyatm yükselmeslyle arama ve üretim faaliyükseltmeye ri yetleri artacakt1. Bu mücadelede PAWsadecekismi bfr bagari saglamigtir. Californiapetrolünün fiyatim yükseltebilmig, böylece üretimi Birlegik Devletler donanmasmin Pasifik'teki gereksinimini kargilayacak düzeye getirmigtir. Günde on varilden daha az üretim veren kuyularda da baganll olmuytu. Ancak genel anlamda, Fiyat Saptama idaresienflasyon korkusuyla Ickes'm istedigi petrol tagimaciligtfiyatmda resmi tavan olan 1,19 dolara ilave olarak aynca otuz beg sentlik bir artiça karyl ç1kmigtir.Flyatlar üzerinde sürüp giden bu çatigma tahmin edilebilecegi gibi petrol endüstrisinin gözünde Fiyat Saptama Idaresi'nibir hayli sevimsiz k11migt1. Öyleki petrol endüstrisi sözcülerinden biri hu idareyi giysili" ilan edecekti. Ortada dönen gikâyetler ne olursa oisun, yine de Amerika'mn topyekûn üretim tablosu gayet iyi idi, 1940 y11min günlük 3,7 milyon variline kargi 1945'te günlük üretim 4,7 milyon varil olmuy, diger bir anlatimla yüzde 30 artmtyti. 1940 yllmda, normal üretim üstünde 1 milyon varil kapasitelik fazla üretim ahnacagt tahmin edilmig, sonunda Birlegik Devletler bütün rezervi kullanmaya çagnlmigt1.Bunu yapmak göründügünden çok daha zordu, çünkü petrol yataklarmdaki iççiler kuyulardaki bütün vanalari açip petrol geldigini görüyordu. Üretimkapasitesi dügmügtü. Ayrica mevcut kuyular da dogal olarak verimden dügmügtü. Bu sebepten endüstrinin çok çallgipüretimi yükseltmesi ve sonra da o düzeyde tutmasi artik zorunlu olmugtu. Üretiminsabit kalabilmesi için de yüksek düzeyde arama yapmak gerekiyordu. Sonuç olarak 1941 Arahk aylyla 1945 Agustos ayi arasmda BirlegikDevletler'le Müttefikler'in yaklaç1k7 trilyonvaril petrol tükettig, bunun 6 trilyonununBirlegikDevletler'den geldigi söylenebilir. Savag içinde elde ettig üretim ise, 1941'de Albay Drake'in kuyusundan bu yana Birlepik Devletler'de üretilen tüm petrolün dörtte biriydi. Bu olumlu tabloyakarym yine de Müttefikler'in hepsi birden Amerika'dan istediklerinden daha çok petrol talep etmig olsalardi, mevcut kaynaklar bir hayli zorlanmig olacakti. israr
"sondaj"
"komünist
360
Vesika Sistemi
--
Yan.Kapi Araligmdan
Petrol konusunun BirlegikDevletler'de diger bir yüzü de tüketimdîve en büyük siyasi çatigmalar da bu tüketimyüzünden. olmu tur. Endüstri alanindaki kullammcilan petrolden kömüre geçis1 düzeyini günmeye ikna için çegitlikipiler gayret göstermigtir. Evlerini mazotla 1sitanlardan düzleri yirmi, geceleri on iki derecede tutmalan istenmigti. BagkanRoosevelt ise o günlerdepek az kullammda olan Amerika'nin dogal gaz kaynaklarma pahsen ilgi gösteriyordu. Hatta bu konuda 1947 yilmda Ickes'a gunlanyazmigtir: "Bana söylendigineg0re ülkenin batismda vo güney-
.
batismda bol miktarda dogal gaz içeren birçok yatak var. Bugüne kadar hiç petrol vermeyenbu yataklar dogal gaz yönünden zengin fakat tembelligeterk edilmig ve kullamlmayi bekliyor. Bu denli ihmal edilig sebebi çok uzak olugu yüzünden boru hattiyla kütlelere ulagtinlma zorlugundan olsa gerek." Evet Bagkan dogal gazla ilgileniyordu, ancak yine de çekigmenin odak noktasi benzindi. Benzin tüketiminiazaltmak artik milli bir dava olmugtu ve bu konuda yardimci olmak isteyenlerin zaman zaman olmayacak davraniglarda bulundugu da görülüyordu. Bunlardan Bea Kyle admda gözü pek bir kadinin New Jersey'dekiPalisades Sirki'nde kurallara baglillgin1 göstermek için yaptigi akrobatik numara gerçekten ilginçti, 1942 yllinda çaligmatarzmi anlatmak için Harold lckes'a yazdigi mektupta Bea Kyle öyküsünü göyle anlatlyordu: "Öncevücuduma benzin sürüyorum. Sonra lçinde su olan tagmabilírbír varilin içine benzin dökülüyor. Daha sonra bunlann her ikisi de ategleniyor ve ben alevler içinde yanan varilin içine dall; yaplyorum." Bu kadmm Ickes'a yazma nedeni seksen ayaklik daligmm ne kadar ilginç oldugunu göstermek ve bu konuda Bagkan'm destegini saglamakti. Böylece bu numaranm benzin tüketimindekitasarruf ihtlyacma kargm programda tutulmasom mümkün olacag1mdügünmügtü. Bea Kyle'in bu mektubu Ickes'in yaverlerinden biri araciliglylayamtlanmigt1.Mektupta pu satirlar vardi: "Dalig numaramz gerçekten olaganüstü. Ancaköyle samyorum ki bu numaranm degerinden hiçbir gey dügürmeden aynt baçanyt biraz daha az benzin tüketerek de yapabilirsiniz veya bu mümkün degilse dalig sayinizi biraz azaltip yine de aynt sonucu alabilirsiniz. Böylece tüketiminiz de genel olarak vatandaylara önerilmig olan düzeye iner." Evet Bea Kyle'm öyküsü buydu. Ne var ki Bea Kyle'lann sayisi fazla degildi. Son otuz ylldan beri vatandaylar dogduklan andan baglayarak benzini kendilerine verilmig bir hak olarak görmeye all kmdi. Eu yüzden de mecbur edilmedikçe vazgeçmekniyetinde degillerdi. Sonunda 1942 ilkbaharmda zorunlu olarak bu yolda ilk adimlaratildi. Önceotomobil yanglarmda benzin kullanimi kesin olarak yasakland1. Sonrada, mayis aymda Dogu Kiyis1'ndavesika uygulamasma gidildi. Bu önce benzin istasyonlatinda, yemek figlerigibi kart zimbalama iglemínin kaldmlmasi eklinde yapildi.Kart yerine kupon kullarnmma gidildi. Bu yeni sistem her yandan agir elegtirilerle-kargilanmigti. Su ara Florida valisi telefonlaIckes'i araylp, turistlerikaçirmamak için vesika uygulamasim ertelemesini isteyecekti. Dogu K1yist'ndayaçayan, lojistik ye petrol tagimaciligsorunlanndan anlamayan-bir sürü insan, ülkenin her yaninda agzma kadar dolu variller oldugunu olarak bildiklerini" iddla ediyordu. Su protestolarkargismda Rooseveltvesika sistemini yaygmlagtirip ülke çapmda uygulatmada tereddüde dügmügtü. Batmm genig, agik arazisinde nakliye arac1 olarak otomobil yerine kullamlacak bagka seçenek yoktu. Sonunda Roosevelt idaresi, ülke çapinda vesika uygulamasi için bir yol bulmuqtu. Su igi ön kapi yerine, yan kapidan lastik aracillgyla yapacakti. Japonlar'mDogu Hint Adalari'm ve Malaya'yt ele geçirmesi, BirlegikDevletler'e yapilan dogal lastik thracatmiyüzde 90 azaltmigtl. Sentetik lastik programlysa henüz baglamamigt1. Bunun sonucunda BirlegikDevletler tam bir krizinin" pençesindeydi. Benzinivesikaya baglamakla ve böylece sürücülük faaliyetini kisitlamakla, sivil kesimden gelen otomobil lastigi talebi azalacakti. Bu yolla, sivil halkin kullanmadig lastik rezervi silahlt kuvvetlere gldebilirdi. Böylece, neticede, lastik üzerine vesika uygulama adlyla aslindabenzin vesikalanmig olacakti. Bu karann almmasmdan sonra Roosevelt olaganüs"kesin
"lastik
bu fikri Kongre'ye ve kamuoyuna görevrektörü ile Massachusetts Teknoloji Enslendirdi. K.ongreüyelerinden ikisi HarvardÜniversitesi titüsü baskamydt Kongre bagkanligma da çok duyarh ve.muhterem bir zat olan Bernard Baruch
tü saygm üyelerden olugan bir
"satmakla"
komisyonu
atanmigti. Halkla iligkiler konusunun agirlikta oldugu bu göreviçin Baruch'dan daha uygun biri olamazdt Washington, Bernard Baruch'u atarken bu saygm kipiyefevkalade ciddi bir görevyükledigini dügünüyordu. Birkere Baruch egsiz prestijiyle tanmm1§biriydi. I Dünya Savagi'nm büyük endüstri seferberi olarak ün yapmi bu Wall Street milyoneri pimdidevlet bagkanlarma ve ülkenin yan resmi yagh devlet adamlarma damsmanhk yapmaktaydi O günlerde ülkede bag fiyat kontrolcüsü olan ve görevi geregizaman zaman Baruch'la ihtilafa dügen John Kenneth Galbraith, Baruch için sonradan gunlan sÖyleyecekti: "Baruch evrensel sayglya mazhar olmugkiglydi. O günlerde özel kipilere duyulan güphecilik çok yaygmlagmig,adeta zorunlu olmugtu." Bu güpheciligin zaman zaman Beyaz Saray'daki oval çaligmaodasmda ve Baruch'u komisyon bagkanligmagetirmig adama kadar uzandigi olurdu. Yine de, siyasi taktik gerektiren bu igi ancak Baruch yapabilirdi. Önce,fildigi kulelerinde yaçayan komisyon üyelerine, iki üniversite rektörüne, ilk pratik sorun olan Kongre'yle çahsen kendisinin ugraçacagm söyledi: "Birakin da senatörlerle ve tepede yagayan zevatla ben meggul olay1m.Onlar benim arkadaylanm" diyecek, sonra da sözlerine gunlan ekleyecekti: "Bugünlerde onlara bir akgam yemeg veririm." Kongre üyelerinden birçogu Baruch'un yalmz arkadagt degil, zamanin âdeti gereg evinde verilen yemeklerin müdavimi olan kipilerdi. Bu defa da Baruch'un davetine katilacak ve sonunda basiretli görügüyle hep birlikte ikna olup, önerisini kabul edeceklerdi. Bu strateji tahmin edildigi gibi beklenen soriucu vermigti. 1942 Eylülü'nde Baruch çapmda" vesika koyulmasim içtenlikKomisyonu, lastik sorununa çözüm olarak, benzine le tavsiye edecekti. Ne var ki bu plan 1942 Kongre seçimlerininsonuna kadar uygulanmamigt1r. Yeni sisteme batih yüz Kongre üyesinden protesto gelmigti.Büyük olasilikla bu kipiler akgam yemegine davet edilmemig olanlardt. Vesika uygulamasi daha bagka önlemlerle de desteklenmigtir. Örnegin,hiz limiti saatte sürücülük" yasaklanmig, bu da otuz beg mille kisitlanmigt1. Aynca, 1943 Ocak aymda sürücülük" terimindenne anlagildidaha büyük protestolara neden olmuytu. Sonunda ginihiç kimse dogru dürüst anlatamadigindan bu konudaki yasaldama birkaç ay içinde kaldirildi. Vesika sistemi petrol tahsisatim,araç ve sürücünün ihtiyaç ve fonksiyonunu göz önüne alarak, be; ayri grupta yaplyordu. Otomobillerinin kelebek camma alfabetik etiket yaplçttnlmigsürücüler araba kullanmalan gerekli sürücülerden say11tyorduki bunlar ganslikipilerdi. En gansli sürücülerse x igareti tagryandoktorlar, din adamlan, bazi onarim personeli ve memurlardi. Bu kipilerinbenzin satin alma hakki simrsizdi. Tahsis sisteminde daha apagikategorilerde simflandinlanlar önemsiz kigi sayildiklari dügüncesiyle belki biraz utanç duymuglardi. A vesikasi diye bilivesika -ki halkm çogunlugunabu veríliyordu- rezerv bulunmasi kaydiyla ve bölgenen herkese egit oranda, haftada bir buçuk iki ile dört galon arasmda tahsisedilmigti. Bu sisye göre tem, Dogu Klyisi'nm büyük kentlerinde karaborsacillga yol açmigtir. Hem yasal hem de sahte kuponlarda karaborsacihk almigyürümügtü. Buna ragmen sistem sayesinde sivil kesimin kullandigt benzinde hissedilir bir dügüg gözlenmigti. 1943 yllmda her yolcu taglyanaracm ortalamatüketimi, 1941 yllmdaki tüketime göre, yüzde 30 dügüy göstermigtir. Demek ki Ickes haldi çikmigti; gönüllü olarak kisitlama yapmaya yanagmayan Amerikalilar, benzinin de tipklgeker, tereyagl ve et gibi kisillanmasma.göz yummug, benzinde de öteki maddelerdekigibi vesikaya baglanmade olsa savagtaydilar." yl kabul etmigti. Hallon sik sik söyledigi gibi Birlegik Devletler'de petro1ün organizasyon ve tüketim konusu ülkenin bagh oldugu çok daha büyük uluslararasi sistemin sadece bir parçastyd1.Bu büyük sistem BirlegikDevletler'le Ingiltere tarafindanplanlanmigti ve ortaklaga yürütülüyordu. Su sistem, ham petrolü Amerika'mn "ülke
"gereksiz
"gereksiz
"temel"
"ne
362
güneybatismdan alan, rafine edip gemi ve tankla kuzeydoguya sevk eden veya sonradan boru hattiyla Atlantik'i geçirip gidecegi hedefe ulagtigindan emin olmak durumunda olan bír sístem di. Hedef ingiltere'dekihava üslerinin depolama tanklan aldugu kadar simrda savasanMüttefikler'e ait beger galonlukkaplar da olabilirdi. Hatta Sovyetler Birligi'nin Barents Denizi'ndeki limanlan Murmanks ve Archangel'deki demiryolu tank vagonlan da olabilirdi. Ìhmaledilmemesi gereken,acil llgi bekleyen bagka bir konu da Pasifik Okyanusu'ydu. Burada da ikmal için Atlantik'teki siramn izlenmesi, aym iglerin bu defa batlya dogru hareketle yapilmasi gerekiyordu. Amerikahlar Ye Íngilizler bu çok zor sistemibirçok resmi ve gayri resmi ayarlamalar yapmak subagarmiglardir. retiyle Ikisi birlikte bir prensip üzerinde anlagmiglardi. Savagmher agamasmda askeri kuvvetler ve hava kuvvetlerinin tüm ikmal sorumlulugu, bu sorumlulugu yüklenmig devlet hangisiyse ona ait olacakti ve bu devlet yalniz kendi ülkesine degil, öteki ülkeye kargi da aym derecede tam sorumlu olacakti. Bu prensip uyarmca,Ingiltere ve Ortadogu'da Amerikalilar'm yakit tanklanm ingilizler;Pasifik ve Kuzey Afrika'da, 1942 Müttefik iggalinden sonra, bütün askeri kuvvetlerin yakit tanklarimBirlesik Devletter doldurmugtur. Kabul edilecegi gibi dünya çapinda sürdürülen böyle bir savagm koordinasyon sorunlari çok büyük olacakt1.-Tahsisat yapilacagt zaman bunu birbiriyle sicak mücadele halinde olan Avrupa, Kuzey Afrika, Pasifik arasmda ve Amerika'da yurtiçinde, bir äncelik tamyarakyapmak gerekiyordu. Atlantik ve Pasifik ve BirlegikDevletler'in Dogu K1yisibirbirleriyle yang edercesine taleplerde bulunuyordu. Su talepleriyerine ulagtirmak için de ayrica tankerlergereklyordu.Nakliye ve petrol arzmin birbirine denk getirilmesi de önemliydi ve bu sebepten devamli olarak pahallya mal olan karipildildar oluyordu. Bazen tankerlerinlimanlara ulagmasindan sonra malzemenin henüz gelmedigioluyordu. Bazen de bunun tersi oluyor, malzeme ulagtigi halde tankergelmiyordu. Evet, bütün bu sorunlann zor olmasi ve birçok çekigmelere neden olmasma kargm, sistem Müttefikler açismdan fevkalade yararli olmugtur.
Yeni Buluglar IL Dünya Savasi'ndan evvel Amerikan askeri gücü, petrol konusunun herhangi büyük bir sorun yaratabilecegini hiç hesaba katmamigti. Ordunun ne kadar petrol kullamldigt konusunda bilgisi ÌnsanlarBirinci Dünya Savagfyla ikinci Dünya olmadigi gibi herhangi bir kay1t da tutulmamigt1. Savagi arasmda kiyaslamalar yapiyor, lL Dünya Savagi'nin esasta birinciden çok farkll olacagma dair kmk dökük bir geylersöylüyordu, o kadar. ilk savag statik bir savagtL Íkincisiise bir hareket sava§1ydi.(Savagm en karanlik günlerinde, Churchill onuruna verilen bir zlyafette Stalin'in yapmig oldugu bir harekete deglnmek yerinde olur. Bu zlyafette Stalin gerete kadeh kaldirarak ve konuklardan da ayrn geyi isteyerek göyledemíçtir: "Bu bir makine ve oktan savagidir.Kadehimi Amerikan oto sanayline ve Amerikan petrol endüstrisine kaldirarak içiyorum.") Demek ki, bir hareket ve makine savagi olan lL Dünya Savagi aym zamanda çok daha fazla petrol tüketen bir savag olmaya adaydi. Tüketimin dorukta oldugu noktada II. Dünya Savagi'nda, Avrupa'daki Amerikan kuvvetleri L Dünya Savagi'ndakinden yüz kat fazla benzin tüketmigti. 1. Dünya Saval'nda normal bir Amerikan tümeni 4.000 beygirgücü kullandigi halde II. Dünya Savagi'nda 187.000 beygir gücü kullanmigtir. Ancak 1942'de Kuzey Afrika'mn iggal plam gündeme geldiginde ordu gözünü açmig ve petrol faktörünün tam anlamini kavramigtir. O günden sonra da önlem olarak, merkezi, disiplinli bir petrol organizasyonu kurulmugtur. Artik ordu bu igin ciddlyetini kavramigtl. Ne de olsa, sava; sirasmda Birlegik Devletler'den sevk edilen malzeme toplammm yaklagik yanst petrolden olugmuytu. Karargâh komutanlarl bir hesap yapmig, Amerikall bir asker savagmak için denizagiri ülkelere gittiginde,onu desteklemek için otuz beg kilo ikmal malzemesive donamma ihtiyaç oldugunu ve bunun yarismm petrol ürünleri oldugunu saptamigt1. 363
Ordunun yeni kurmu oldugu petrol organizasyonu petrol kullammim kolaylagtirmak için bir seri yenilikler yapiyordu. Bunlardan biri de özellikle her'türlü amaç iÇinkullamlan motor yakitt ile dizel yakitmm standardizasyonuydu. Bunun için özel, tagiriirbir boru hatti sistemi icat edilmig, Shell'in geligtirdigi bu sisteme sava; yerinde, petrolün öne dogru hareketini saglayan pompalartakilmigti.Böylece petrol kamyon yerine bu sistemletagmabiliyordu. Ancak, yapilan icatlar arasmda en önemli olanlardanbiri her an için gereklibeg galonlukbenzin kabidir. Günün birinde ordu, kullamlan on galonluk kaplann kullani siz ve bir kigi tarafmdantaginamayacakkadar agir oldugunu anlamigti.Almanlar ise beg galoniukkap kullanmaktaydt. Sonunda Amerikahortaklaga, Allar daha kolay idare edilebilen tip kap imali için aragtirma yaptilar ve Íngtlizler'le manlar'dan ele geçmig kap dizaymm örnek alarak, be; galonluk yeni bir dizayn yaptilar. Bu konuda Almanlar'a olan gükranlariniifade etmek için yaptiklan kaplara onlan ammsatan kabt" ya da kabt" gtbi komik isimler taktilar.GerçiAmerikahlar örnek olarak Alman dizaynmdan esinlenmigti;ancak bu dizayna motora kir girmesini engelleyen bir boru takmayt da onlar dügünmügtü. Alman dizayninda huni kullamldigi íçin, araç motoruna benzinle birlíkte toz da giriyordu. Amerikahlar'sa bu parça yerine boru sistemini kullanmigtL Savagta-yaganmigen büyük teknik düç kinkliklanndan biri, "Okyanus Alti Boru Hattt" anlamma gelen PLUTO'dur. Bu sualti boru hatti sistemi Many Denizi Ingilizkesimini Franstz kesimine baglamak için dizayn edilmigti. Amaç, Bati Avrupa istilasmdan sonra Fransa yoluyla.Almanya'ya girmesi tasarlananMüttefikler'in bu ilerleme sirasindakiyakit ihtiyacmm yansim bu yolla saglamakti. Boru hatti inçasi tamamlanmigancak ortaya hatto tesisiyle ilglli ciddi teknik sorunlar çikmigtL Sonuç olarak, istiladan sonraki kritik yillar sürecinde PLUTO içinden geçirilen petrol miktan hiç denecek kadar az olmugtur. Ortalama olarak 1944 Haziram'nm D günü ile 1944 Ekiml'ne kadar, PLUTO içinden günde sadece 150 varil petrol geçoigtir. Müttefikler'in yakit aktanmi açismdan bagardiklari belki de en çarpici örnek 100 oktanlik havacilik benzininin tagmmasidir.1930'lu ylllann bagmda ve ortalarmda, daha çok Hollanda'daki ve Amerika'daki Shell aragtirmacilarinm gehytirdigi 100 oktanlik havacihk benzini birçok alanda son derece yarar saglam17tir.Bu icat daha yüksek sürat, daha çok güç, daha çabuk hava75 veya 87 oklandirma, daha uzun menzil, daha çok manevrayeteneglyle havacihkta, al1411mt; tanliktançok daha üstün performans saglamigtir.Yapilan testler 100 oktanlik benzinin güncel yakitlar kargismdayüzde 15 ila yüzde 30 daha büyük beygir gücünde oldugu için de daha uzun menzilli uçaklar yapilmasmi mümkün kildigim kamtlami ti. Savagtam anlamiyla baglamadan evvel, çok daha pahall olan yakitin sürülecegl belli bagh bir pazar yoktu ve o günkü pazar yoklugunda,bagta Shell ve sonra da Jersey olmak üzere, bazi girketter 100 oktanhk projeye çok büimal ettig 100 oktanhk benziyük riskleri göze alarak önemli yatinmlar yapmigti. Shell Sirketi edecekti. nin çogunu depo Ancak savaginaniden gelmesiyle böyle bir pazann hem de önemli bir pazann mevcut olsavagmda dugu ortaya çikmigtir.100 oktanlik benzinin sagladigt yararlar 1940 yllmdaki Ìngiltere benzinle Messerschmitt'lere 87 oktanlik çahyan109'luk 100 oktan güçlü ingilizSpitfire'larm kargi sagladig üstün baçanyla kamtlanrngttr. Bu ölüm kahm hava savagmda Ingiltere'nink11pay1 kazandigt zaferi 100 oktanhk benzine baglayanlar bile olmußtu, Ancak, benzinin bu yüksek performansh yakita çevrilmesiiçin özel ve pahall bazi antma tesisleri gerekiyordu.Aynca ortada çok az l00 oktanhk benzin vardi. Önceüretim için hedefler saptand1. Sonrabu hedefler birçok kere degigtirildi ve her seferinde daha yüksek düzeylere çikarildi. Az miktarda mevcut olan 100 oktanhk benzinin askeritalepler açistndan kontrolünü saglamak için biri Washington'da digeri Londra'da.olmak üzere iki ayn havac1hk petrol komisyonu kuruldu. Kronikbir yokluk devri yaanmasma kargm yine de tahsisten sorumlu olanlar zaman zaman savurgan davranmak durumunda kalmiglardir. Denizaltilann tehdit savurdugu günlerde tahsis sorumlulanmn hiç degilse biri baçanli olur ümidiyle, vanlacak menzile üç ayn kargo gönderildigiolmuttur. "börek
"reçel
364
Müttefilder'in 100 oktanlik yakit ihtiyacmin hemen hepsi, yanil944 itibariyle toplamihtiyacm yaklagikyüzde 90'i, Amerikan üretimiyle kargilanlyordu. Ancak, üretim talebikargilamaktan uzakti. Sava; Müstepari Robert Patterson 1943 Nisaru'nda Ickes'a gönderdigi endige dolu yazida "Bugünkü görünüme göre durum giderek kötüye gidecek" demigtir. Amerikalilar bu yak1nmalara savagm en büyük ve en kompleks endüstriyel eserlerinden biri olan bir ingaat Ye mühendislik programiyla cevap verecekti. lyi bir ganseseri, 1930'larm sonunda, kirma'adt verilen yeni bir antim teknolojisigeligtirilmeye baglanmigtl ve baginda da Eugene Hardy adinda bir Fransiz vardi. Su teknoloji"Sun" Sirketi'nin sorumlulugunda geligtirilmekteydi. Otuz yll önce William Burton'un geligtirdigi termal kirma teknigininilk önemlí uzantis1 olan katalitik kirma teknigi 100 oktanhk benzini çok büyük miktarlarda üretmeyi kolaylagtirmigttr.Bu teknik olmasaydt BirlegikDevletler, havacilik yakittaleplerinidegil karçilamak, o düzeyin yakmina bile gelemezdi. BirlegikDevletler savaga girdigi zaman katalitik parçalama operasyonlan henüz yeni baglamaktaydi ve çok yaygm degildi. O günlerde katalitik parçalamayla büyük çapta üretim almak da hayal gibiydi. Buteknolojininbüyük çaptauygulanmast için gayet büyük tesisleregereksinim vardi. Bunlar on beg kata kadar uzanan ve aligilml; klasik rafmeri tesisleríndençok daha pahallya mal olan ünitelerdi. Ancak, yine de, tüm zorluklara kargin çlft vardlya çaligilarak,ülke sathmda birçok katalitik ünite inga edilebilmigtir. llkdizayn ele alinmig ve pilot tesis deneyimlerinden yararlamp büyük çapta operasyona geçmeklebu íç bagarilmigt1. 100 oktanlik tesisler kurtilurken bir taraftan da ayrica düzinelerce yeni tesis kuruluyor, mevcutlardan çogû da 100 oktanlik yakit iglemeye elverigli hale dönügtürülüyordu. Ingaat için birbiriyle yarig eden kurumlar ingaatlarinm hizla bitirilmesi için devamli olarak çelik ve daha bagka malzemetalebindebulunuyor, bu da PAW'un ve petrolcülerin igini zorlagtinyordu. Bu ikisi devamli olarak ingaatlarla mücadele halindeydi, çünkü glderekdaha çok.üretim isteniyordu ve bunun saglanmasi için de giderek daha çok tesisinga etmek zorundaydilar. Hepsinden önemlisi, havaallk yakit tesislerininüikenin dört bir yamna yayllmigçegitli kollarla büyük ve tek bir entegre tesis halinde bir araya getirilmesi gerekiyordu. Bu verimin en üst düzeye ç1kanlmasiIckes yönetimindeki kurumun sözleriyle ürünüyle dolu çok say1davaril almak için" gartti. Bu arada üretim tekniklerive yakit miktan zorlamayla da olsadevamli gelistirilmekteydi. Bunlarm sonucu olarak pilotlar daha güçlü uçaklarla uçuyor, enerjiyüklü bombardiman uçaklari lse gerektigindekolayca kaçabillyordu. Zamanzaman Müttefikler 100 oktanlik yakitsiz kalacak duruma geliyor ancak hemen sonra sanki sihirlíbir elle yeniden artan üretim, ihtiyaci kargilar düzeye ç1klyordu. 1945 ylli talebi bagmda tahmin edilen talebinyedi kat üstündeydi. Yine de bu talep kargilanmigttr. 1945 . savagm yllma gelinceyekadar, Birlegik Devletler, 1940'taki günlük 40.000 varilden daha dügük olan üretim kapasitelerini glinlük 514.000 varil 100 oktanlik yakita yükseltmigti. Bir generalinaçikladigt gibihükümet ve endüstri el ele, bunu tavgançikarir"gibibagarmigti. -'katalitik
"petrol
"gapkadan
Bagiglamayan Dakika Ordu Donanma Petrol Kurulu savagtan sonra büyük gururla gunu duyurmugtu: "Savagmhiçbir agamasmda petrol nakliyatmda herhangi bir aksama olmamigtir. Nakliye grubu her zaman, istenen petrolü, istenen miktarda, istenen türde ve istenen yerlerde saglamayi bagarm14tir. Petrol ürünü yoklugu yüzünden gecikmigve yapilamamq hiçbir operasyon mevcut degildir." Bu iddia veya degerlendirme, genel olarak almdiginda, tek bir istisna diginda dogrudur; bu istisnai durum, sistemin felce ugraylp çallymad1gl korkunç bir dakikada yaganmigti. 1944 ilkbaharinda, Almanya'yla yapilan savagta,ibre artik Müttefikler lehine dönmügtü. Amerikan ve ingilizkuvvetleri Ïtalya'yagirmigti ve bu da Ítalya'mnsavagi birakmasi ile sonuçlanmigti. Ruslar ise, dogu cephesinde ilerlemekteydi. Sonra, 6 Hazíran 1944 D-gününde, Mütte365
dayand11arve böylece Batt Avrupa iggalinin kapismi açtilar. Sonra, birdenbire, Müttefikler'in o kadar uzun emek sonunda büyük dikkatie hazirladiklan planlarda bazi terslikler olacak ve iggal ordulan, plan ve bek1entilerinin aksine kendileritii düündüklerinden çok daha uzun bir zaman Normandlya'da,dügman çemberi içinde bulacakti. Bundan büyük sevincekapilan Almanlar, yakit azhgiyüzünden cepheye çarçabuk takviyegönderememig, yine de iggalci kuvvetleri bir süre orada tutmugtu.Bu durum kargismda Alman Komutam Feld Maregal Gerd von Rundstedt pu emri yaymlamak zorunda kalacakti: "Savagdonammmi asker ve atlarla tagi,savagma hall digmda benzin kullanma." Sonra, nasilsa, 25 Haziran 1944'te Müttefik ordulan Alman çemberini kiracak ve organizasyonsuz ve ikmalden yoksun Almanlar geri çekilecekti. Simdisevinme sirasi Müttefikler'deydi. Artik Almanlar'm arkasmdan gönülleri rahat kogacaklardt General George Patton Jr. bagkanligmda yürüyü§e geçen ÜçüncüOrdu belki de o güne kadar hiçbir ordunun yürüyemedigi bir htzla ilerliyordu. Atilgan, dinamik, agm heyecanli bir karaktere sahip olan Patton öfkesinde de yanardag gibiydi. (Belki de bu son özellik polo oynarken bagindan aldigi yaralardan ileri geliyordu.)Kendi kanaatine göre 6 Haziran çikarmasindan sonra, Müttefikler'in izledigi stratejl çekingen ve agirt temkinliydive bu da onu mutlu etmiyordu. 1944 Temmuzu'nda, bu sikintismi ifade eden Qudizeleri yazmigttr. fik kuvvetler Normandiya.kumsalma
Savagta da agkta da Atak olmak gerekir Yada hakkmiz olan ödül Gelmeyebilir... Öyleysebirakin savagahm, Dügmani kirahm geçirelim, Yok edelim! Madem ki pimditop bizde deneyelim! Sansimizi Cehennemin kol gezdígi savagta Saglam yere basma kaygtmizi Unutahm, Gelin hedefe vurahm,
ve. Kazanalim!
Sonsuza dek kazanallm... Müttefik Kuvvetlerin Bagkomutani General Dwight Eisenhower, Patton'u herkesin kargismda, dayanan bir savagta büyük bir lider" olarak ilan etmigtir.Ancak, kendi kendine bir hareket komutam olarak sonsuz degerlerini kabul etmekle beraber, Eisenhokaldigt zaman, "kritik yetenekten" yani Patton'un bagi mamur bir komutanda bulunmasi gereken o dört wer yoksun dügünürdü. Eisenhower, Ashnda oldugunu durumu bütürtüyle görebilme yeteneginden dengesinden Patton'un hatta i; görme yeteneginden bir ekip halinde çaligildigtzaman emin defazla kapilmaya" hazirdt, tavsiyelere glldi.Eisenhower'e göre Patton kumar oynamaya fazlaca açikti. Bir gün Patton'a punlan söylemigtir: "Dilini tutamamandanson derece gikâyetçiyim. Artik senin genel degerlendirmelerinden de güphe etmeye bagladim. Unutma ki bu, yüksek konumdaki bir asker için parttir!"Yüzüne kargi söyledigt bu sözlerle Patton'u dogrudan uyarmak istemigti. Yine de içinden Patton'a kary hissettigt bazi olumsuz duygulara kargm Eisenhower iggal için hiç dügünmeden Patton'u istemigtir. General Marshall'a yazdigt mektupta söyledigt glbi, mahvetmedigi sürece onun bu niteliginden Patton savagmay1bilen biriydi ve "harekete
"kötü
.
"kendi,.kendisini
366
I I I
i'
vazgeçilemezdi." Aynca punlanda yazmigtir: "Patton, akh bagmda ve tutarli birinin göz hapsinde oldugu sürece, eger bu kigi onun iyi yönlerinden yararlanip, govmenlik ve artistlik sevdastyla da gözlerini kör etmezse, Patton bu igin tam adamidir." K1saca Patton bir çegitsigortaydi ganüstüve acimasiz atilim gücü olan bir sigorta" - "Kritik anlarda Patton bu gücü kullanabilen adamdi." Eisenhower ayrica gunlan da yazmigti: "Dikkatedeger bir olasihk da var. Bu savagta, belki de bu agamada, dengesiz kabul edilen fakat cansiperane savagan bu adama ihtiyaç duyulacak bir durumla kargilaçabiliriz.Böyle bir durumda, gedigi kapatmak için oraya sevk edilecek en uygun kigiPatton'dur. Böylece durum da kurtanlmig olur." Patton kipiliginin gösterdigigüçle, a2imle, amaci takdimve itimat telkin etmedeki yetenekabiliyetlyle hiç kugku yok ki kendi alanmda olaganüstü bir liderdi. giyleve sava; Her ne kadar üstleri, karakterine kargi güvensizlik göstermigse de o emri altmdaki kuvvetlerin kendisine tam sadakatle bagli oldugu, çok sevilen bir çahslyetti.Kendi ismi etrafinda efsane yaratmamn önemine inanmigti ve biri inci kakmall iki tabancasiyla,1930'lardaWest Point'deyken ve Harp Okulu ögrencilerinin komutam olmayl isteyip de baçaramadigmda kendi kendine taktikanli cesur" adlyla bunu bagarmigtl da. Patton sert ve çegi "Old Bloodend Guts" yani kici olmayan dig görünümünün, demir gibi sert disiplinli mizacmin altinda duyarh bír insan, dövügmeýe girmeden önce heyecandan midesi kalkan, yayinlanmig iki cílt giirkitabi olan biriydi. Patton da Rommel gibi motorize savagm ustasiydi. Savagmagansinm kendisine gelmesini, girmeli gan ve gerefekavugmayi beklerken sabirsizlanir, sikintlya kapilird1. Çokkere "Çatqmaya ve ylllar boyu hatirlanacak olaganüstü bir geyler yapmallyim" demigtir. Nitekim bu baçanyi kazanmigtir ve Eisenhower'in özel yetenekleri üzerine söylediklerini dogrulayarak onun hakli oldugunu kamtlamigttr. Belinde astliiki tabancaslylaNormandlya'dan çikigta insani hayrete dügüren bir hizla yürümügtü.Sir ay içinde çok büyük bir mesafekat etmig, Brest'ten Verdun'a uzanan yaklagik beg yüz mil mesafeyi geçerek Fransa'nm Loire Nehri kuzeyindeki topraklarmçogunu özgürlüklerine kavugturmugtur. Tipki Rommel gibi o da karargâhtaki levazim komutanlarmi pek tutmazdi. ûçüncüOrdu'nun yürüdügü hat çok uzun oldugundanyakit durumu bir aralik bir hayli azalmigt1.Böyle durumlarda yak1tsiz kalmamak için Patton kuvvetleri akla gelebilen, belki de yasal olmayan her türlü yöntemi denemigtir. Örnegin,gerekirse bagka birliklerdekilerin kipiligine bürünerek petrol alir, trenleri ve kamyon konvoylanm yoldan çevirirlerdi. Benzin bulmak için Patton casus uçagi bíle kullanmigtir, Casus uçagt havalantp benzin olan yeri saptardi. Yine de 1944 Agustos ayi sonuna dogru yakit sorunu Müttefikler için son derece ciddi boyutlara ulagmigti.Fransa'da gözle görünür bir yakit sikmtisi yoktu. Bazi yerlerdeyse fazlasi" bile vardi. Ne var ki bunlar gereksiz yerlerde örnegin hattm çok ötesinde, Normandiya'daydi. Su bakimdan yaloti cepheye çekmedebüyük lojistik sorunlar çiklyordu.Benzinin bol oldugu günlerde Müttefikler lojistik planlama günü" mesafesini sadece yirmi bir günde tamamlamigtL Yakit konusunda belki demiryollarmdan faydalanmak mümkünse de, hatlar bozuk oldugu için, bu yapilamlyordu. Yakitkamyonlarmdan kurulu çok uzun konvoylar olugturup özel yollarla Fransa'ya sevklede bu ip çözülemlyordu.Ikmal yollari uzadikça kamyonlar cepheye ulagmak ve geri dönmek için kendi yakit stoklarindan kullanmak zorunda kahyordu. Lojistik sorunlarsonucu, günün birinde, o kadar çabuk yürüyen Müttelik ordulan kelimenin tam anlamiyla benzinsiz kalmigtl. Aym gey 1942'de, kuvvetleri Kuzey Afrika'da yürürken Rommel'in de bagma gelmigti. Durumun ciddiyeti kargismda Patton bir degerlendirme yapti. 28 Agustos'ta ogluna yazdigt mektupta bu konuya göyle deginmigtir: "Bugün için benim baglica sorunum Almanlar degil benzindir. Eger bana yeterikadar benzin verecek olsalar, nereye istersem oraya kadar gidebilirim." Bunu yazdtgimn ertesi günü günlügünepu notlari dügecekti: "Sunuögrenmig bulunuyorum ki herhangi bilmedigim sebepler yüzünden bize hakkimiz olan benzin verilmemig - daha dogrusu hak ettigimizden 140.000 galon az verilmig. Bunun beni arka plana çekmek íçin düzülmü bir manevraolabileceginden kugkularnyorum." "ola-
"kazanma"
·
"ihtlyar
"yakit
"260
367
Patton güphelenmekte haksizdi, çünkü äteki birlikler de benzinsiz kalmigt1. Ìçte tam bu an, tüm Müttefik Kuvvetlerin Bagkomutam olarak Eisenhower,yagamsal bir konuda karar almak zorunda kalmigtt. Ya mevcuttane kadar benzin varsa hepsini birden Patton'un ÜçüncüOrdusu'na gönderecek ya da ÜçüncüOrdu'nun kuzeyindeki BirlegikDevletler Birinci Ordusu'na sevk edecekti. Birinci Ordu, General Montgomery'nin idatesinde Íngtlizler'inYirmi Birinci Ordu Grubu'nu destekleyen ve kiyiya en yakm olan orduydu. Artik Eisenhower için karar am gelcephe" stratelisini -tüm kanatlan korumaya almay1-birakip Patton ve migti. Ya kendi ÜçüncüOrdu'yu Naziler'in Bati Duvan "SiegfriedHatti"nl kmp dogrudan Almanya'yi iggale gönderecek veya önce Montgomery'nin birinci smtf bir ikmal limam olan Antwerp'i almasim bekleyecekti. Üçüncüolarak, Montgomery'nin Israrla savundugu bir seçenek daha vardi: Kendi komutasi altmda çok büyük, kirk tümenli bir asker alayiolugturarak onunla Ruhr içinden geçip Almanya'ya girmek ve bu ülkeyi tuz glbi parçalaylpyenilglye ugratmak. Eisenhower'in karar vermek için çirpmdigtanlarda Patton harekete geçmek için sabtrsizlaniyordu. Günlügüne gunlari yazmigtit: ¶u anda savagikazanmak için bugüne kadar bize verilmig en büyük gansa sahibiz. Beni b1raksalar... on güti içinde Almanya'da oltiruz... Su çok kesin... korkarim ki bu kör köstebekler gerçegi göremiyor." Ancak Eisenhower, siyasetin ve savag koalisyonunun sorunlanylafazla meggul olugu yüzünden ve özellikle de almganbir insan olan Montgomery'le arasmdaki gergin iligkiyi daha da kõtüleptirmemek íçin bir yol bulacak, kuvvetleri ayirarak benzinin büyük payini Montgomery'ye destek veren Birinci Ordu'ya gönderecek, Patton'un ÜçüncüOrdusu'na vermeyecekti. Rezervinde sadeceyanm günlük benzin kalan Patton öfkeden çilgma dönmügtü. Söylentiye göre, Amerikan güçlerinin komutam General Omar Bradley'in karargåhma geldiginde kizgin bir boga glbi kükrüyordu." Ona kükrercesine qu sözleri söyleyecekti: "Sizingu tanrinm belasi savaginizi, kazanacagz. Yeter ki ÜçüncüOrdu'ya hareket imkâm verin. Beni dinle Brad, bana 400.000 galon benzin ver yeter, bak gäreceksiniki gün içinde seni Almanya'nin içine so"genig
"tiplo
.
karim."
Patton, hakki olan miktar üzerinde k1smti yapilmasma boyun egecek kigi degildi. Zaman kritik zaman, dakika kritik dakikaydt, Önlerindedügmani itme, saldirma,acimasizca ilerleme hrsatt vardi; sava; çabucak sona ermeli, o da kaderine yani çan ve gerefeulagmahydt Öfkeve asabiyetini saklamakta güçlük çeklyordu.O gün günlügüne qu satirlari yazmigtir: "Benden bagka dakikanin' dehget saçan degerinin bilincinde degil. Bize hiç yakit verilhiç kimse medi. Nedeni de Monty'yi memnun etmek için yakitin Birinci Ordu'yaverilmig olmasi." Sonunda yine de birligindeki yakit tamamen tükeninceyekadar ilerlemeye devam edecek ve sonra da yaya yürümeleri" emrini verecekti. Kanstria yazdigt mektupta bunu göyle anlatmigttr: "Her santim flerleyigte dövügmek zorunda kabyorum. Ancak beni durdurmaya çaliganlar dür man degil 'Onlar'... Haritaya bak! Göteceksin ki bir yerlerden birazcik benzin agirabilsem bu sa'bagiglamayan
"ondan
vagt kazanirdim." 30 Agustos'ta
normal düzeyin onda birinden daha açaglya dügmügtü. 3 Eylül'e kadar bagka benzin verilip verilmeyeceg de bildirilmemigti.
ÜçüncüOrdu'ya tahsisedilen benzin miktan
Bunun ertesi gün, 31 Agustos'ta Patton kuvvetteri Meuse Nehri'ne ulagt1.Artik ÜçüncüOrdu daha fazla ilerleyemiyordu. Benzin depolan bogtu. Bu durumda Patton Eisenhower'e puntan söylemigtir:"Adamlanm açhktan ölmemek için belki de kemerlerini ylyebilir; faka.t benzin depolanm mutlaka doldurulmalldir." Montgomery kuvvetleri 4 EylüPde Antwerp'i almigt1.Ertesi gün Eisenhower günlügüne duyuyorum." unlari yazacakti: "Simdi, qu günde Patton'u yeniden harekete geçirmek geregini Ve ondan sonra da Patton'a daha çok yakit verilmeye baglandi. Ne var ki kaybedilmig olan dakika asla bagiglamadigm1kanitlayacakti. Aradan geçen ve kaybedilen birkaç gün içinde Almanlar degerlendirmiglerdi. Eylülün hemen ilk kendilerini toparlamakiçin gok degerli olan "zamam"
368
günlerinde Hitler
yok!" emrini biraz yumugatmig, bu da Alman birliklerine geri çekil"Çekilme me, toparlanmave bir savunmahatti kurma olanagt saglarugtl. Patton kuvvetleri Meuse ötesine geçmeyesavagtiysa da Moselle Nehri üzerinde durdurulmugtu; ama bu dela benzin yoklugundan degil, Almanya'nm çok daha takviyelidirenci yüzünden. Bunu·izleyen dokuz ay 1stirapli ve çok pahal1yamal olan çatigmalarla geçti. Ve Almanya son kargi taarruzageçtiginde Berlin fethedildi. AmaAmerikal11artarafindan degil, Ruslartarafmdan. Savagm son aylannda Patton, Almanya'dan geçipÇekoslovakya'daki Pilsen'e kadar ilerledi. Ne ya21kki dakika" onu savag alaninda gan ve gereften yoksun birakmigti. 1945 Arahk aymda, Avrupa'daki dövügmeden sekiz ay sonra, motorize savag ustasinin yagam1 an ve gereftenuzak bir sonla noktalanmlytir. Bindigi goförlü limuzin Alman a'da bir caddede kargidan gelmekteolan bir BirlegikDevletler Ordusu kamyonuyla çarpigmigtt. Acaba Müttefikler, savaç1yumugak bir inigle sona erdirmek istedikleri için mi o kritik dakikanm, anm" kaçip gitmesine göz yummuglardt? Bu soru o günlerdeve daha sonBati Avrupa'nm kurtanlmasmda Müttefik Kuvra birçok kere gündeme gelmig ve tartigilm19tir. vetler'den yaralanan ve kaybolanlann sayisi bir milyondu. Patton yürüyügü için yapilan eylül yoklamasmda bunlarm dörtte üçü sag olarak ortaya çikmigt1. Savapm son sekiz aymda askeri hareketin sonucu olarak ve bir de Alman toplamakamplarinda daha milyonlarca insan hayatlanm kaybetmigtir. Sunuda belirtmek gereklidir ki, Müttefikler,eger Bati kapismdan Almanya'ya daha erken girmig otsalardi, Avrupa'nm savag sonu haritasi §imdi bambagka olurdu; çünkü o zaman Sovyetgücü Avrupa'ntn merkezine bu kadar gidemeyecekti. Eisenhower'in bu konuda vermig oldugu karar aceleyle ve sagliksiz bilgilere dayanatak verilmig bir karard1. O günün havasmda büyük güpheler ve riskler egemendi. Bu kopullar altmda Patton'a benzin verilseydi.belki de bunun bedeli büyük olacakti. Bu, bir olasillkla kritik anda o Müttefik koalisyonun temellerinisarsabilir, tüm Müttefik Ordu'yu çok zor bir duruma sokarak ÜçüncüOrdu'yu da dügmana tam-hedefyapard1. Çokdaha önce, AlmanOrdusu'nun Patton cenahina tuzak hazirladigt hakkmda raporlar ahnmigtL Avrupa'da savag konulu amlarinda Eisenhower Patton'un kendisine yanlig karar verdigt gerekçesiyleyaptigi suçlamalan, diplomatik bir dille fakat kesin olarak reddeder. Gerçek gudur ki, Patton durumu bütünüyle görememigtL Eisenhower açismdansa,üzerine dügen sorumluluk çok kapsamhyd1ve aynca bir olasilikla Patton'un plant baçanli olmayabilirdi. Eisenhower amlarinda bu konuya göyledeginir: ylli yaz sonlannda, bize ulagan bilgiler Almanlar'm hâlâ kendi ülkelerinde gerektiginde kullanmak üzere benzin rezervi bulundugunu gösteriyordu.Küçük bir kuvveti ileriye sevk edip Rhine'l geçirtmek ve sonra da Almanya'nm ta lçine sürmek fikri, kigiselkammca bir fanteziden bagka bir gey degildi." Eisenhower durumu böyle açiklamigtir.Aynca, bu kuvvet Rhine'1 geçseydibile, ilerleme strasmda kanatlarim korumak için büyük kaylplar vereceginden, hedefe ulagtigi zaman çok fazla küçülmüg olacakti. Eisenhower kendini savunurken 1944 Agustosu'nda almig oldugu karan, gerekçeleriyle beraber, bugün de savunmaktadir: "Böyle bir atihm dügmanm eline koz vermig olurdu ve bunun sonucu Müttelikler íçin, kaçimlmasi imkânsiz bir yenilglye dönü§ürdü." Eldeki bulgulan inceleyen diger bazi kigilerse farkh bir sonuca ulagmigtir.Onlara göre, hata, ordularm dagttilmasmdaydt. Bunu yapmak yerine tüm Müttelik güçler Montgomery'nin komutasmda bir araya getirilmeli ve hiç caymadan, azimle, Ruhr içinden geçirilip Berlin'e yürütülmellydi. Patton ve kuvvetleri de o zaman bu heybetli asker alaymm güglü bir parçast olurdu. Su yapilml; olsayd1ve sonuç da baçanyla.bitseydi, Avrupa'daki insan katliami beklendiginden çok daha erken sona ermig olurdu. Bu soruyu bagmdan sona bir bütün olarak ele ahp uzun uzun inceleyen kigi ünlü Ingilizaskeri stratelisti ve tarihçiBasil Liddell Hart'dir. Su yazar Birinci Dünya Savagi'ndan sonraki yazilanyla olan savag seli" hakkmdaki fikirleriyle, II. Dünya Savaç1'nda da, mekanize, motorize bir çatigma olan bu savagi yazmay1 hatta, bit baktma britzkriegin esin kaynagi olmayi "bagiglamayan
"bagiglamayan
"1944
"yayilmakta
kendinebak görmügtü.1970'te ölümünden çok az önce Liddell Hart, Patton stratejisiüzerinde uzun bir dü§ünme agamasindansonra vardigt hükmü duyurmuqtur. Liddell,Patton'a hak verdakika" günleriydi. Almanlar. o migti. 1944 Agustosu'nun sonundaki o günler günlerde hâlâ gokhalindeydive hazirliksizdi. Rhine'dakiköprülerin hiçbiri henüz tahrip edilmebir deyimiyle- dügmanahücum olanagi verilseydi, migtl. Eger bu kogullarda Patton'a Patton.rahatlikla Almanordulannidagitirve kesin yenilgiye götürürdü. Liddell Hart'in görüç ve çabuk bitirmenin en uygun zamani bog yere heder edilmigti."Bu degerlendirmesine göre hata Agustos'un son haftasmdaPatton tanklanndanbenzinin kesildigiandir.Oysaki o an Patton 100 mil daha yalandi." kuvvetleri Rhine'a ve Rhinekõprülerine lngilizler'den "bagiglamayan
-giirindeki
"igi
.
I
370
I
i I I
ii
DÖRDÜNCÜ.BÖLÜM
HIDROKARBON ACI
e
..
I
20 Yeni Çekim Merkezi
Bu devir, sonradan, bilge kipilerin ittifakla isimlendirdigi gibi "YüzAdam Devri" olarak bilinir: "Yüz AdamDevri",SuudiArabistan'da çaliçanAmerikab petrolcü sayisimnazaltilipyüz kigiye dügürüldügü, bu kipilerin dünyanin diger yerlerinden kopanlip yalmzliga mahkûm edildigtsavag ylllandir. Bu ylllarda tüm dünyada duyulan silah sesleri yaninda Suudi petrolünün geligtirilme konusu unutulup bir kenara b1rakilmig, 1943 ylhnm sonunda adama" bir kigi daha -Everette Lee De Golyer- kattlmigti. De Golyer'inburaya gelip yüz adama katilmasi sava; bittigi zakipilerin" Suudi Arabistan't unutmamig olduklarmmkesin igaman geleceklerini dügünen "yüz
"bazi
retidir. Yirminci yüzyilm birinci yansmda, Amerikan petrol endüstrisini ve bu endüstrisinin tüm dünyada hissedilen geligmesini yalniz bagma elinde tutan adam De Golyer'dir. O güne kadar bu endüstriyi De Golyerkadar kapsamli olarak ele alan bagka birine rastlanmamigti. Gününün en ünlü jeologlarindanolan De Golyer,igletmeci, girigimci, kültürlü bir kigi olarak petrolcülügün önemli sayilan her yönüyle ayri ayn meggul olmugtur. Kansas'ta yegilliklerle çevrilibir kulübede dogan, Oklahoma'da büyüyen De Golyer,sirf Latince'yisevmedigilçin OklahomaÜniversiteSl'nin jeolojibölümüne yazilmigtl. Böylece yaçaminm yolu tamamen bir rastlantlya bagli olarak vakit Daha olmadan önce, saptanmigti. mezun aymp Meksika'ya gitmenin bir yolunu bulacak, 4'üncü kuyuyu kegfedecekti. Günde Liano'da orada 1910 yllmda, muhtegem Portrero del bu 110.000varil ürün vererek figkiran kuyu, Meksika petrolünün Altm Yolunun ve Altm Çage mn aç11digmimüjdeliyordu.Bu o güne kadar kegfedilmig en büyük petrol kuyusuydu Ve hem Cowdray/Peason igletmesinin petroldeki gelecegini hem-de De Golyer'inepsiz ve sonsuza dek sürecek itibarmm kazamlmasinda gerekentemelihazirlamigtir. Ancak, bunlar yalnizca bír baglangiçti. De Golyer jeofizikbiliminin petrol igletmeciligine tanittlmasmdaöncülük yapmig kipidir.Aynca, petrolcülügün en önemli buluglanndan olan sismografi biliminin geligmesinede öncülük etmigtir. Sismografinin kullammmda o denli büyük beceri kazanmigtt ki zamanla oynamayiçilgmca sevdigi" bile söylenecekti. StandardOil New Jerseykolu bagjeologu, De Golyer için hayranhkla "Bu adamin petrol bulma lgiSirketfnin ne gösterdigi ilgi çok candan. Gece gündüz bunu dügünüyor" diyecekti. De Golyer önce Cowdray igletmesi adma, çok baçarih bagimsiz bir petrol girketi kurdu. Sonra da, Standard'm NewJersey kolundan da çagn aldigi halde buna yanagmayip kendi adma çaligmayabagladi. 1930'lann sonunda, zamanladünyanm en önde gelenpetrolmühendisligidanigma firmasi olan De Golyer ve Mc Naughton'u kurdu. Eu firmanin kurulmuy olmasibile kendi açismdan bir tür sayllmalidir; çünkü, bankalar ve öteki yatinmcilann petrol rezerv sahlplerine kredi vermesi için bu rezervlerinin bagLmsiz bir firma tarafmdandegerlendirilmesi gerekiyordu.IgteDe Golyer ve Mc Naughtonfirmasi da bu gereksinmeyikargilamak için kurulmugtu. De Golyer daha kirk yagmm ortalarmda,birkaç kez milyoner olmuy ve daha sonra da kazanct senede ortalama 2 milyon dolan bulmustu. O kadar çok para kazanmaktan zamanla htk"dinamitle
"bulug"
373
kinlik getirerekparaninçogunu dagitma yoluna gitmigtir.Aslmda De Golyer'in ilgi sahasi sadece petrol ve paradan ibaret degildi. Texas Aletleri diye Lilinen bagka bir firmamn da kurucusuydu. "Chili" denen bir tür kirmizibiber üzerinde çaligma yapmig, bu konunun tarlhini yazmigünlü bir yazardi. Çokzengin bir kitap koleksiyonuna sahipti. SaturdayReview of Literature'ü iflasin tam epigindeyken, kefil olarak dergiyi bu durumdan kurtarmig, derginin politikasim hiçbir zaman onaylamadigihalde bu derginin bagkanligim üstlenmigti. Kisa boylu, tiknazve dinamik yap111De Golyeryillar boyu aslanmkiniandiran kafa yapislyla petrol endüstrisinin üst düzey çevresince tamnan, fevkalade saygi gören, sözleri agirl1ktaç1yan biri olmuqtur. Tüm bu nitelikleriyle kendi kendini yetigtirmigbir adamclarak De Golyer'in YeniYasa'yipek umursadigi yoktu. Bunakargin yine de, savaçç1ktiktansonra Petrol Sava; Idaresi'nde Harold Ickes'in bagyardimcisi olarak çal1;mak için Washington'a çagrilmigti.De Golyer, biraz tereddütle de olsa, bu görevi kabul etmigtir. Kendisinden tüm BirlegikDevletter'de petrol üretimini organize etmesi ve vesikaya baglamasi istenlyordu. Aynca 1943 yllmdaözel bir dig görev de yüklendi. Suudi Arabistan'da ve tranKörfezi'nin öteki ülkelerinde çokkritikve ategli tartigmalarayol açan petrol potansiyelini degerlendirecekti. Bundan üç y11.önce,1940'ta De GolyerTexas'ta, bir petrolcü grubu kargismda Ortadogu petrolü konulu bir konugma yapmigtt. O gün gunlarisöylüyordu: "Bugünekadar petrolcülüktarihinde, bu kadar genigbir alanda, böyle birinci derece önem taglyan,bagka bir petrol bölgesine rastlanmamigt1r.Belki de.biraz acelecidavrantyorum ancak gu kehaneti söylemeden geçemeyecegim. Üzerindedügündügümüz bölge önümüzdekt birkaç yll içinde dünyanm petrol üreten en önemli bölgesi olacaktir." Simdi1943 yllmda durumu gözlemekiçin kendisinin bölgeye gLtmesi gerekiyordu. Ancak, o bu konuda pek hevesli davranmadt. Egine yazdtgi mektupta bundan pöylesöz edlyordu: "Uzun y111arönce, bir Amerikah olarak bu yolculuga çlkipdurumu saptamak bana çok önemli gibi gellyordu. Ancak,gimdi bunu istedigimden pek emin degilim, bu yolculukbir hayli rahatsiz ve biraz da tehlikeligeçecegebenziyor. Ne de olsa ben Lindbergh de-
gilim."
Sava; strasmdaOrtadogu'ya ulagmak hiç de kolay degildi. Ilk durak olarak Miami'ye ugradtlar ama burada onlan bir kaza bekliyordu. Ínigstrasmda uçagm bir tekerlegiate; ahp yanmigt1. Uzun bir süre yeni uçagm gelmesini bekledikten sonra, sonundaDe Golyer ve misyonda görevli digerlèri askeri uçaklara almarak Karayipler üzerinden Brezilya'ya, Afrika'ya ve sonunda da 1ranKörfezi'neulagtilar. Rehberleri onlan önce Irak ve Ìran'mpetrol yataklarma sonra da Kuveyt'e ve Bahreyn'e, en sonunda da, mevcut yataklan görmeleri ve önceden belirlenmig diger yapilar için Suudi Arabistan'a götürdü, Ilk durakta, De Golyerkansina.yazdtgl mektupta gözlemini öyle anlatmigt1:"Tüm geziboyunca burada güzel fakat kisir bir araziden bagka bir geygörmedik... Simdiye kadar gördügümüzyerler yanmda Texas bir çiçek bahçesîne benziyor." Zaman zaman, De Golyer'ebir tören havasi içinde koyun gözü ikram edildigi oluyordu. De Golyer koyun gözünü artistik bit beceriyle yeme sanattn1ögrenmigtL Yolculuk boyunca tanik oldugu daha birçok ilginç olay1da notlanna almigtir. Tabii ki çölde yapilan bu gezide jeolojideneyimli gözüyle gezdikleriher yerde birtakim ipuçlan buluyordu. Bunlan haritalardan edindigi bagka ipuçlarlyla, kuyu raporlanyla ve sismik çahgmalarla bir araya getirip,hayal gücünü de katarak bir geylerögrenmeye çahglyordu. O güne kadar Suudi Arabistan'da 750 milyon varil tah min edilen rezerve sahip üç jeolojikyapit saptanmig durumdayd1. Ancak, daha bagka benzer yapitlarin bulunmasi ve bunlar üzerinde inceleme yapilmasi sonunda Suudi Arabistan'da çok daha büyük rezervler olabilecegianlagildi. Körfez boyundaki diger ülkeler için de aymgeysöz konusuydu. Bu sebepten birçok güçlüklekargilagildigL halde, çekilen onca fiziki sikmti buna kat kat degiyordu. De Golyer bir petrol adamiydt. Onun için Arap Yanmadasi'nmçtplakçölleribir tür efsane diyan Olan El Dorado gibiydi. De Golyer, petrolcülükte evvelce benzeri görülmemig bir ey peginde oldugunun bilincindeydi ve bundan heyecan duyuyordu. O güne kadar günde 374
110.000 varilpetrolveren bir kuyunun kâqift olan bu adam bile petrolcülükte geçen yanm asirhk deneyiminde böyle bir geygörmemi§ti, 1944 yllmm baglarinda Washington'adöndügünde bölgede yani, fran,Irak,SuudiArabisve kamtlanmig yaklagik 25 trilyonvatan, Kuveyt, Bahreyn ve Katar'da var olmast ril bulundugunu bildiren bir rapor sundu. Eu miktarm yüzde20'styaniS trilyonvaril sadeceSuudi Arabistan'dan çiktyordu.De Golyertutucu bir adamolarakBirlegikDevletlerhükümeti adiV€ "OllSl" rezerv degerlendirmesinde uyguladtgl standartlan, bankalana yapttgl de aynen uygulamigttr. Çiftestandart kullaninaktan kaç1yaparken degerlendirmesini rm rezerv mrd1.Aslmda rezervlerin çok daha fazla oldugugörügündeydi. Nitekim tahmini,yaptigi bu yolculuktadogrulanmig, bölgede çikan petrolün 300 trilyonvaril, sadece Suudi Arabistan'dan çikanmsk 100 trilyonvaril glbi inanilmaz rakamlaraulagtigL kamtlanmigtt. Ortadoguyolculuguna kabölgedeki petrolün gelmig geçmig tüm petrol tat11ml;olanlardanbiri DigigleriBakanligl'na rihinde kazamlmig en büyük ödül" oldugunu söyleyecektir. Verilen belirli rakamlardan daha änemli olan bir gey de bu heybetli petrol rezervlerinin De Golyerbu konuda gunlarisöyönemi hakkmda De Golyer'in yaptigt genel degerlendirmedir. lemigti: "Dünyapetrol üretiminin merkezi Körfez'in Karayipler bölgesinden Ortadogu'ya fran bu bölgede saglamtemellereoturuncaya Körfezi'ne kaymaktadir ve bu kayma büyük olas111kla devam petrolcülügünde kadar edecektir." Amerikan o derece kök salmig bir petrol adammin yaptigt bu degerlendirme, sanki Amerika'nm dünya petrolcülügünde gerilemekte oldugunu, egemenligininson huldugunu bildiren bir bildiriydi. Evet, Birlegik Devletler'in II Dünya Savagi'nda Müttelikler'in tükettigipetrolün yüzde 90'm1ürettigi dogtudur, ancakbunu dünya petrol saglay1cihgindakirolünden dolayi en yüksek kapasiteyi gösterme çabastylayapmigtir.Yine de De Golyer'insözlerisadecebir bildiri degildi, Busäzlertoprakendüstrisinde olugacakve dünya politikasimn yönünü çizecek çok önemli dramatikbir reorgarlizasyonun ilk habercisiydi. "muhtemel"
"kamt13nm1g"
"bu
Miittefiklerde Para Var ingilterehükümeti uzun zamandir Ortadogupolitikasmave Ortadogu petrol üretimine yakm il-
gi gostermekteydi.BirlegikDevletlerise konuyla pek ilgilenmiyordu. Bu konuda neler söylenirse söylensin, Ortadogu'da henüz fazla petrol çikanlamadigtda bir gerçekti.1940 yilmdaIranve Irak dahil, bütün ArapYarimadasi'nda dünya petrolünün yüzde 5'inden daha az üretim almmigti ki bu, Amerika'mn petrol üretimi olanyüzde63'le kargilagttrildigmdapek bir geysayilmaz. çekim merkezinin" degigmekte oldugunu görenler vardt. Yine de, o günlerde 1941 ilkbaharmda, (California-Arabistan Standard Oil Sirketi'nin kisa adlyla) Casoc'un bagkan yardimcilarmdan biri De Golyer'e"Iran Körfezi'ne gittikçedaha yakmdanbaktigmi" söyleyecek, "Bu bölgede sahip oldugumuz yataklar BirlegikDevletler'de hatta Texas'ta gördüklerimizden çok farkl1.Burada inanilmayacak kadar çok petrol var. Buyüzden sik sik gözlerimiovu§turup tipki bir çiftçi gibi 'Vaycanma' diyorum" diye yazacakti. Ancak, o stralarMihver güçler Rusya'da ve KuzeyAfrika'da hâlâ taarruz agamasmdaydi ve Ortadogutehlikedeydi.Bu yüzden SuudiArabistan'da sayllariher gün biraz daha azalanAmerikalilar, adam" diye bilinenler, kendilerini petrolçikarmakbir yana, tamamen aksi bir ugraa adamiglardi. Bir bombardiman halinde kuyularm çimentoyladoldurularak nas11korunmaya almacagtm, durum gerek gösterirse de Almanordulanmn geçmemesiiçin" bunlarm nasil k uyularda da askeri ve slyasiotoritelerin tahrip edilecegini planhyorlardt.Kuveyt ve Ìran'daki yardimiyla koordineli olarakaym önlemler almmigtl. Bu durumda bile Amerikahlar'in Suudi Arabistan'a ve Ortadogu'ya kargi yaklagtml henüz degi memigti. Durum hâlâ on yll evvelki gibi,yani 1930'larm baglangicindaki gibiydi. Mekke'ye hacca gelenlerinsayismdada büyük bir dügüç olmuç,Suudi Arabistan'da yeni bir mali krize yol "dünya
"yüz
"eline
.
375
.
açmigti. Eu dela Mekke'ye haci akmmi önleyen etken ekonomik depresyon degil, savagt1.Aynca o stralar büyük bir de kurakhk yaçanmig, mahsul verimsiz olmuçtu. Eu yüzden durum daha da kötülegmigti. Eskiden beri yapilan gelenekseligler denebilecek kiliç ve biçak imalati, demircilik gibi ugraglar, kaylplan telaflyeyetmiyordu. Su yüzden 194 l'de Ibni Suud eskiden oldugu gibi bir kez daha büyük bir mali krize dügmügtü. Artik kral çok ciddi bir gerçekle karyl karytyaydi. 1942'de bir Amerikall'ya açikladigt gibi, kanisma göre "Din Araplar'm, para ise Müttefikler'in elindeydi." Sonunda Ibni Suud bir kez daha yardim isteme durumuna dügmügtü. Öncesiyasi bakimdan bagli oldugu ingiltere'den,sonra da CasocSirketi'nden ve Casoc'un Amerikah anne babast California Standard'dan ve Texaco'dan yardim istedi. Bu iki petrol girlteti,petrol konusundaki geligmelerinbaski altinda olduguöyle bir günde fleriye yöneliküretim için daha fazla borç para vermekte isteksizdi. Diger taraftan imtiyazi kaybetme riskine girmek de istemiyorlardt Belki Washingtonyardimci olabilirdi. Belki de, sonradan Onerildigi gibi, savag devri yardim programi olan Kiralama Yasasi geregince bir yardim saglanabilirdi. Ne var ki bu mümkün olmadi, çünkü Kongre de Kiralama Yasasi'na bu yetkiyi demokratik müttelikler için" kullamlmak kayd1ylavermigti. Suudi Arabistan ise bir demokrasi ülkesi degil, kralliktl. Ayrica, diger bir krallik olan örnegin lngiltereKrall'mn tersine,ÌbniSuud anayasay1pek de uygulamayan bir hükümdardt. Tüm bu nedenlerle uzun süre devam eden'müzakerelerdensonra Roosevelt Amerika tarafmdan hiçbir yardim verilmemesi karanm aldt. 1941 Temmuzu'nda yaverlerinden birine gu talima80yle, Suudi Arabistan Krall'na yardim etmelerini bekliyorum. Orasi biz ti verdi: "Ìngilizler'e Amerikahlar için fazla uzak bir yer." ise hemen yardima kogtular ve diger katkilarmin yam sira 2 milyondolar da·yeni Ïngilizler basilmig para gönderdiler Ye Suudiler'e Ínglltere'dengelen yardimin gidetekartacagtm bildirdiler. Bu arada Amerikan petrol adamlan ingiltere'den gelenbu yardimm aslinda bir Amerikan yardimi olduguna Kral ibni Suud'u inandirmaya çaligt1.Açiklamalanna göre Ìngilterede kendi hesabma Amerika'dan yardim alanlar arasmdayd1.Bunun anlami da, Israrla ifade ettikleri gibi, yardimin ashnda Amerika'dan geldigiydi.Sufarkla ki yardim dogrudan degil, dolayli yoldan gelmigti. "sadece
i
"Petrolsüz Kaliyoruz" Amerika savaga girdikten sonra, 1942 ve 1943 yillarmda Ortadogu her yönüyle büyük Onem kazanmigti. Su önemin yeni bir tammlamayladünyaya duyurulmasi gerekiyordu.Washington'un
Ortadogu'ya bak141 artik tümüyle degigmigti ve sirketlerher zaman bu görügü paylagmasa da, Washington'un bakig aç1s1buydu. Artik petrole savagm en kritik stratelikmaddelerinden biri gözüyle bakihyor, milli güç ve uluslararasi üstünlügün kesin çarti kabul ediliyordu. Mihver güçler açismdan da bu aynen geçerliydi. Mihver güçlerin askeri stratejlsine gekil veren tek kaynak Onlan yenilglye götüren tek kaynak da yine Savag süresince Müttefikler'in petrol gereksinimi hemen yalnizca Birlegik Devletler'den kargilandigt için, Amerika'daki kaynaklar o güne kadar görülmemig hizla üretime zorlamyordu,ve bu da yakmda petrol kitligi olabilecegl korkusunu yaratmigti. O günler tipki Birinci Dünya Savagtsonunda Amerika'mn petrol konumunda yaganmigkaranhk günleri andinyordu; ancak sava; nedeniyle bu defa durum çok daha acildi. Kapsamli ve devamli bir kithk Amerika'nm güvenligive gelecegiaçismdanneler getirmezdi ki? 1920'li yillann sonunda ve 1930'larm baginda BirlepikDevletler'de petrol patlamasmayol yapilmig, aynca mevcut rezervlere yenileri eklenmigti. Ancak 1930'lann ortalarmkegifler açan dan itibaren mevcut petrol yataklarmda önemli bazi ve ilaveler" yapilmigsada, yeni petrol yatagt keyiforamnda çok büyük dügügler olmugtu. Su ileride, rezervlere yeni ilaveler yapmanm çok daha zor ve pahah, gok daha kismtih olacagmm göstergesiydi. Yeni kepiforamndaki "petrol"dü.
"petrol"dü.
"degigmeler
376
.
bu bag apagi dügüg, dünya çapindaki bu savagta yakit saglama güveniyle yükümlü olanlansanki yerlerine mihlamig, büyük bir korkuya sevk etmigti. 1943 yllmda Petrol idatesi'nin rezerv bölümü yöneticisi bu olguyu gu sözlerle anlatlyordu: "Uzun bir verimlilik agamasmdan sonra dogal olarak bir durgunluk devri gelir. Bu durumda verim azalir. Su bir doga kuralidirve anlagildigina göre gimdide bu kural egemen oluyor. Su anda yeni petrol yataklari bulmadigimiza göre ve mevcut yatak sayisida smirlioldugundan, er veya geç üretim tükenecektir.Petrol kegfinde yaanmig Bonanza Refah Devri geride kalmigtir." lçigleriBakamHaroldlckes da bu görügüpaylagtyordu.Nitekim 1943 Aralik ayinda yazdibir gi makalede,bu görügünü güpheyeyer vermeyecek aç1khklaizah etmigtir: "Petrolsüz kaliyoruz!" baglikli bu makalede ihtiyar kurt, Amerikan halkim uyanp göyle diyordu: "Eger bir gün IIL DünyaSavagiolursa, bu savagtabagkasma ait petrolle dövügmemiz gerekecek, çünkü o güne kadar BirlegikDevletler'de hiç petrol kalmayacak. Dünya petrol imparatorlugunun simgesi ve üsbugün Amerika'mn baginda... Ne var kl gimdi bu taci gözümüze dogtünlük sembolü olan ru dügürüyoruz." lckes'in yaptlgl bu karamsar analiz insani tek bir sonuca götürebilirdi.O gün için bütün Amerikan limanlanndan cepheye yakit sevki devam etmekle heraber, Amerikagelecekte tam bir ithalatç1st" olmaya adaydi. Bu, çok ciddi tarihi ve güvenlik aç1smdan olumsuzanlamlar igletmeye aç1labillr"petrol kaynaklan konutagiyanbir degigimdi. SonundaAmerika'mn sundakisavag karamsarbgi "Koruma Teorisi" denen teorinindogmasina neden oldu. Bu Birlegik Devletler'in ve öncelikle de BirlegikDevletler hükümetinin yabanc1 topraklardakipetrol rezervöngörüyordu. Böylece yurtiçi rezervlere daha az dayamlalerinin kontrolünü ve geligtirilmesini cak, bunlar gelecekiçin saklanacak, sonuç olarak da Amerika'nm güvenligi garantilenmigolacakt1. Yabanci petrol imtiyazlarina hükümet kontrolü konmasi yönünde genel bir istek vardi. Özeligletme yanlisi Cumhuriyetçiler bile yabanci petrol imtiyazlarma hükümetin dogrudan müdahale etmesini isteyen çagnlar yapiyordu. Bunun sebebiniünlü bir CumhuriyetçiSenatõr olan Henry Cabot Lodge qu gekildeifade ediyordu: "Tarihte yasanmig deneyimler bize özel tegebbüsün, yalmz b1raktldigizaman milli çikarlan yeterince korumadigmi göstermigtir." Ancak, bu yabanc1 rezervler nereden bulunacakti? Bu sorunun tek bir yamti vard1. DigigleriBakanligi'nm iktisadi Igler Dampmam Herbert Feis bu yaniti göyle açiklamtyti: "Yaptigimizher durum degerlendirmesinde, ne zaman belirli bir noktaya ve yere ulagsak kararsizhk içinde yazmaya ara verir, kalemimizi birakirdik; bu belirli nokta Ortadogu'ydu." Bu dügünceleri dikkate alarak, Amerikan siyasetineyön verenler geç de olsa, I Dünya Savagi'mn son bulugundan bu yana lngilizpetrol siyasetine yön vermig olan kipilerle aym sonuca, yani Ortadogu'nun merkez oldugt1 sonucuna ulagmiglardi.Bu noktada iki Müttefik, Íngiltere ve Amerika sava; sirasinda gösterdikleri topyekûnyardimlagmaya kargin bu defa birbirlerine bir hayli güpheli gözlerle bakacakti. ingllizlerAmerikalilar'm kendilerini Ortadogu'dan atmasindan ve o gün için kendi kontrollerinde olan petrol rezervlerinden yoksun birakmasmdan korkuyordu. Bu bölge onlarakendi strateiilerini koruma ve Hindistan'm idatesi için partti.Islamiyet'inkutsal yerlerinin sahibi olarak IbniSuud, Hindistan'da dünyanm her ülkesinden gelen büyük Müslüman kütlelerin idaresini elinde tutan Íngiltereiçin çok önemli bir çahsiyetti.O siralar ingiltere'nin mandasmdaolan Filistin'de Yahudiler'le Araplar arasmda yükselmeegilimi gösteren bir sürtügme bu çikmazdan kurtulmanm yolunu aramaktayd1. Belki de ÍbniSuud bu mügkülvardl. Íngiltere den kurtulma çabasmda Ingiltereiçin.çok yararlive etkin olabilirdi. Bir gün ingilizlerSuudiArabistan'a arazi kontrolü îçin bir heyet göndermigti.Casoc Sirketi derhal güphelenmeyebaglayacak, asil amacm aragtirmasi" yapmak oldugunu, heyetin bu gerçegi örtmek íçin bapetrol Jeoloji ileri sürecekti. Genel olarak egemen olan durumu." Bu kohane olarak gönderildigini nuda ülkesini uyaran Donanraa Müstegan William Bullitt göyle diyordu: "Londra Amerikan girketlerini oyalamaktadir. Amaci Amerikalilar'm imtiyazmi kaldirip oraya ingilizler'i sokmaktir." 'taç'
"petrol
"tekrar
"gizli
"güphecilik
377
Aslmda olup biten guydu:Amerikalilar Ingilizler'in Suudi Arabistan üzerindeki planlannt ve bu planlari gerçekleptirme yeteneklerini abartmiglardi. inglizlero kadar bagimli olduklan Amerikahlar'i bölgeden çikarmakdurumunda degildi. Hatta denge açismdan Amerika'nin Ortadogu'ya daha fazla kangmasini istiyorlard1. Kanilarma göre bu hem güvenlik hem de malí nedenlerden gerekliydi. Ayrica Kral ÏbniSuud'a yapilan para yardiminm azaltilma yollarida aranmaktayd1. Yinede, Ingiltereve Amerika bu tür endigelerle dolu olarakkafalanndaki soruyuyaAmerikahlar ne yapacaktt?Bu soru için üç seçenek vardi. Birincisi, Angmtlamaya çaliglyorlardi. lo-Pers Petrol Sirketi'ni örnek alarak Ortadogu petrolü üzerinde dogrudan sahiplik kazanmakti. ikinci seçenek, konunun o veya bu gekildeçözümü ve sisteme baglanmasi için Ingilizler'leuzlagmaktl. Son alternatif ise tüm sorunu oldugugibi ellere" birakmakti. Ancak savagindeda belirsizlik bu onlar tedirgindi ettigi ortammda ve kendi baglarma birakilmak istemiyorvam lard1.Bukonuda hükümet destegi istedikleri için bir kez daha Washington'un yolunu tuttular. "özel
Dayanigma Politikasi iki ortak üyesi Socal.veTexaco, Arabistan petrolüyleilgisi bulunan tek özel girCasocgirketi'nin ketlerdi. Su ikisi Ïngilizler'in kendilerine Suudipettolüne giden yolu açmak ve sonrada Socal ve için kap1ytgöstermek Kral IbniSuud'un mali durumu üzerinde egemen olmak isteTexaco'ya dikleri inancmdaydl. Eu iki girketiüzen bir bagka konu daha vardt. Her ikisi de o güne kadar Suudi petrolünebüyük yatmmlar yapmiglar ve mali yönden yardimda bulunmuglardi. Ancak daha da çok yardim gerekiyordu.Socal ve Texaco egsiz degerde bir kaynak üzerinde oturduklarmm bilincindeydi. Ancak yine de, birleptirilmi bir ülke olarakSuudiArabistan'm sadeceyirmi ylldan beri var oldugu unutulamazdi. Acaba IbniSuud'un ölümünden sonra da Íbni Suud Kralhgl petrol imtiyazi- yagar miyd1? Ingiltere'yikontrol altinda tutmak, imtiyazlartni desteklemek bu olaganüstü degerli hazineyi politik risklere largi korumak, hatta bunu Amerika'yiSuudiArabistan'a kangttrmadan yapmak çok daha lyi olmazmiyd1?Özelgirketleri saf dig1 birakmak kolay olabilirdi.Daha birkaç yll bunu yaptigL için de hiçbir gekildecezalandinlönce Meksika girketimtiyazlarini millileptirmiç, mamigti. Ama dünya liderligini yapan bir devleti saf digi b1rakmak da o kadar kolay olamayabilirdi. Bu nedenle Amerikan hükümetinin SuudiArabistan topraklarmadogrudan kangmasma bazi kipiler politikasi demigtir. 1943 Subatayt ortalarmdaSocal, Texaco ve Casocgirketlerininbagkanlan Washington'a DI igleri Bakanhgi'yla konugmaya geldiler. Hükümetten Ingiliziefikistirmak ve sonra bu bölgede salt Amerikan igletmeleri olmasmi garantilemek için" mali yardim istlyorlardi: "Washington dig yardim yapmaya yanagacak olursa kendilerinin de kargihk olarakBirlegikDevletler hükümetine Suudi petrolünegirigiçin bir tür özel izin önerecegini" söylediler. 16 Qubat tarihinde bir ögle yemeglnde hükümetin konuya müdahalesine içten taraftar olan Harold Ickes, Bagkan Roosevelt'in kulagLna Suudi Arabistan konusunu fisildlyordu. lçigleri Bakam'nagöreSuudi Arabistan olasihkladünyadaki en büyük ve en zengin petrol kaynaglyd1." Ingilizler Casoc hesabma hareket ederek Suudí Arabistan'a yollardan yaklaybulunan her yere girmefirsatini" hiçbir zaman kaçirmamak istiyorlard1"Ye ingilizler'in . diklari da göz ardt edilemezdi. Sonunda Roosevelt, Ickes ve öteki hükümet yetkiliterinin tartigmalanyla ikna olup isteneni kabul etti. Aslmda onu asil ikna eden petrol girketiyöneticilerinin bagvuru dilekçesi degl, bu tartigmalardi.18 Qubat 1943'te, Ickes'la yemek yediginden iki gün, SuudiArabistan için göre fazla uzak" dedignden bir buçuk yll sonra Bagkan,Kral IbniSuud'a Kiralama Yasastgeregince yardim verilmesi için lckes'a talimatverdi. Bu sadece baglanglÇt1.Kisa bir süre sonra Ordu-Donanma Petrol Kurulu 1944 ylli projelerini ilan etti. Ufuktaaskeri operasyonlan tehdit eden çok ciddi bir petrol sikmtist görülmekteydi.Askeri kurmaylarm bu -ve
"dayanigma"
"savagtan
"büyük
"dolayli
"petrol
"bize
378
yoldaki korkusu Birlegik Devletler hükümetinin Suudi Arabistan konusunda karar vermesini htzlandirmigtir. Demokratik olmayan bir ülkeye, Kiralama Yasasigiysisialtmda yapilanbu dostça mali yardim bir geydi,yabanci bir ülkenin petrol kaynaklan üzerinde dogrudan sahiplikaramak bagka eydi.Ne var ki yapilanTla buydu. Bu ig, kismen, parlak fikirliIckes'in yabanc1petrol rezervleriSu nin sahipliginialmak amac1ylakurdugu yeni bir hükümet kurumu tarafindangerçekleytirildi. içtenlikle desteklenmigti. Tarafstz kalan kudonanma da tek Ickes, ordu tarafmdan girigimde ve rum DigigleriBakanligi'ydt. Bakanhk, DigigleriBakani Hull'un Roosevelt'e söyledigi gibi, iddetli yeni ihtilallann" dogmasindan korkuyordu. DigigleriBakamBagkan'a pu hatirlatmay1 da yapmigti:"Son savagtan bu.yana, her toplantidapetrol atmosferive kokusu insani bogacak giddetle hissedilmigtir." Petrol Rezervleri Örgütü'nünhedefi Suudi Arabistan'd1.1943 Haziram'nda Ickes Beyaz Saray'daSavagBakam HenryStimson, Donanma Bakan1Frank Knox ve Sava;SeferberligiOfisi'nin yöneticisi olan JamesByrnes'le bir araya geldi. Hepsi birlikte hizla azalmaktaolan yerli derece önemli Supetrol durumunu büyük bir endigeyle gözden geçirdiler ve hükümetin birligine vard11ar.Temudi Arabistan topraklannailgi göstermesinin" part oldugu üzerinde fikir dogrulugunu bu Ickes hayret verici kararin yap1lan bir Beyaz toplantida, Saray'da aymda muz teyit etti. Toplantida haz1r bulunanlardan birl bu konuda gunlart söylüyordu:"Tartigma negelibir havada yapild1,kisa ve aynntisiz oldu. Bagkan,Yakmdogu topraklarininkonu edildigt her toplandeyiginde bir egve konuya tidaki gibi bu seferde çocuksu bir havadaydi. Konugmasmda -lence havast egemendi." Gerçi karar verilmigti, ancakyine de ortada çözüm bekleyen çok yaamsal bir konu kalmi ti. Casocveya imtiyazdan ne kadan ele geçirilecekti? JohnD. Rockefeller'e onur kazandiracak yeni bir girigimle, hükümet paymm yüzde yüzden daha a§agiolmamasina karar verilecektil 1943 Agustosu'nda hiçbir geyden haberi olmayan Texacove Socalbagkanlarl W.S.S. Rodile gers Harry C. Collier, Ickes'm lçiëleriBakanhgl'ndaki ofisine geldiler. Suudipetro1ükargihgmda alacaklan yardim konusunun tartigdacagimsamyorlardi. Ickes konuya bir teklifyaparak girdi. Hükümetin Texaco ve Socal'denCasoc'untümünü satm almasmi önerdi. Bu sirada Ickes, biraz da memnuniyette,hayret verici bu teklifinin"Bagkanlarmnefesini kestigtni gözleyecekti." Bu nastlolabilirdi?DI; memlekettefaaliyet gösteren, hükümete bagli bir petrol girketi BirlegikDevletler açismdan olaganüstü bir kay1psaythrdi. Ayrica, bu ilgili iki özel girketinkonumunu da deAncak, yapacak fazla bir gey yoktu. Texaco Bagkam Rodgersve Socal Bagkani Colligigtirecekti. bir gok"oler'e söyleyecekfazla bir geykalmamigti. Sadece bu önerinin kendileri için için özümsenmeleri degll, yardim için bagvurmuglckes'a dugunu söylemekleyetindiler. Onlar lardi. O günkü toplantida hazir bulunanlardan biti fleride qu benzetmeyi yapacakti; "Onlar morina baligt avma çiktilar,ancak oltalarma balina takildi!" Taraflararasmdaki tartigmabir süre daha devam edecek, lckes ingllterehükümetinin Anglo-Ìransahipliginde uyguladigimodeli ele alarak, yüzde 100'lük teklifiniyüzde Sl'e indirecekti. bagli Amerikan-Arap Petrol Sirketi'nin model almmasmibile Bu arada, Anglo-Iran Sirketi'ne gündemegetirmigti.Ancak sonradan ne dügündüyse, bu girketadmm lbniSuud'da memnuniyetsizlik yaratacagt kaygls1yla,bunda israr etmemigti, ibniSuud'un, kralhgt içinde mümkün.oldugunca az yabanctsermayebulundurmak istedigini biliyordu. de benzer Ickes,iki girketleuzlagma görügmesiyaptigi sirada Kuveyt'teki "Gulf" Sirketi'yle bir anlagma yapmak için aragtirmalardabulunuyordu. Müzakereler sonucunda nihayet Socal ve Texaco'yla bir anlagmayavanld1. Birlegik Devletler40 milyondolar ödeyerek Casoc'tanüç te bir hisse alacakti. Elde edilecek fonlar Ras Tanura'da yeni bir rafineri ingaatmda kullamlacakti. Aynca, hükümet Casoc üretiminden ban ta yüzde Sl'ini, sava ta ise yüzde yüzünü alma hakkma sahip oluyordu. "çok
"son
'evet'
.
"korkunç
.
,
379
i
Böylece Birlegik Devletler artik petrol igine girmeyehazir durumdaydi. Ya da en azindan böyleydi. Ancak petrol endüstrisindekiöteki girketlerhakh olarak büyük ölke içindeydi. Iki girket digmda öteki girketierin hiçbiri hükümetin petrol iginekarigmasmi istemiyordu. Bu onlar için bag edilmez bir rekabet olurdu. Yabanci petsplüretimi yerli petrol üretiminden daha üst düzeye getirilebilirdi.Su da petrol sanaylinin federal kontrolegötürülmesindeilk adim olabilir,hatta millileptirilmeyle sonuçlanabilírdi. Eu aç1dan sadece bagimsiz girketlerdendegil, Suudi petrolüne ilgi gösterenve gerikalmak istemeyen Standardof New Jerseyve Socony-Vacuum (Mobil) girketlerinden de giddetli protestolar geliyordu. Ickes, Algerika'mn savag çabasiugruna petrolsanayiiniharekete geçirmeyiiyi bagarmigt1. Simdibu çabayiCasoc'lasavaga girerekbaltalamayl göze alamazdi. Eu yüzden 1943 sonlannda, birdenbire geri dönüç yapti ve ilk yaptigt plam geçersiz saydt Bunu yaparken Texaco ve Socal'i çok aç gözlü ve inatçi olmakla suçlamistir. Böylece BirlegikDevletler'in yabanci petrole dogrudan girme girigimisona ermig oldu. Yine de, ickes kolay pes etmeyecekti. 1944'te yeni bir plan tasarladi.Birlepik Devletler hükümetini yabanc1 boru hatti igine sokacakti. lckes prensipte Socal, Texaco ve Gulfgirketleriyle bir boru hatti yapilmast konusunda fikir birligi içindeydi. Bu boru hattmm inçasi için hükümetin Petrol Rezervleri Kurumu aracthglyla 120 milyon dolara kadar para ödemesíni kabul ediyordu. Boru hatti Suudi ve Kuveyt petrolünü kum vadisinden geçirip Akdeniz'e kadar götürecek, böylece oradan Avrupa'ya denizyoluyla sevki saglanmt;olacakti. Yapilacakanlagmayagöre girketler Amerikan askeri kesimine.bir trilyonvaril petrol rezervi vermeyitaahhüt edecek ve bunu pazar cari flyatmdan yüzde 25 daha ucuza satacaktL Ancak 1944 kig mevsimi sonunda ve ilkbahar baglarmda bu yeni proie birçok güç tarafmdan baltalanmak istenmigti. Zaten Kongre, Petrol RezervleriKurumu'nun bile devami yanhsi degildive kaldinlmasm1 istiyordu. Ötekipetrol girketleri de giddetle bu fikre kargi ç1klyor,Herbert Feis'in dedigi gibi böyle bir uygulamanm kendilerini haksiz, yan tutan bir rekabet ortamt lçine atacagini söylüyordu.Bagtmsiz petrolcüler de konuya karplydi ve gerekçeolarak böyle bir tutugüvenligimizetehdit olugturacagm1" aynca 'Tagizme dogru kayly" olacaglm SRVUnumun yordu. Amerikan Bagimsiz Petrol Dernegi böyle bir geyyapildigt takdirdedünya petrol pazarlannda kiran kirana bir rekabet havasmm egemen olacagmi savunuyordu.Plana karg1olanlararasmda Libareller de vardi. Onlar da bu planin büyük igletmelerin ve çikarmaolacagt inanctndaydi. Kargiolanlardan bir digeri de "Tecrit" akimim tutanlardi.Bu kipiler planuygulandigmda hükümetin Ortadogu'nunçok uzaktaki çölleriiçine gämülmesinden korkuyordu. Daha önceleri Ordu-DonanmaGenelkurmay Bagkanlari böyle bir boru hattmi.n aç1dan çok acil bir ihtiyaç oldugunu" gerçi söylemisti; ancak D-gününden sonra, Avrupa savagmin son bulma olasihgl ufukta belirdiginde, GenelkurmayOrtak Bagkanlart yapmig olduklari talebi yenilememiglerdi. Böylece hükümetin kurmasi ängörülen boru hatti projesi, kargi olanlar ve eleptirenler koallsyonunun ele aldigt bir sorun olmugtu ve huysuz adam" diye anilan lckes'm öfkesine ve istifa tehdidinekargin önce bir kenara birakilmig, sonunda da unutulup gitmigtl.
görünügegöre
"milli
"tekellerin"
"askeri
"ihtlyar
Petrol Konusundald Sürtügme Böylece Amerika BirlepikDevletleri'hin SuudiArabistan'da petrol igine girmeyecegiartik kesindi. Ancakyine de bir bagka alanda girigimde bulunmak, faaliyete geçmek istiyordu. Ingiltere île dünya petrol pazarmda egemen olmak íçin ortaklik kuracakti. Her iki hükümet çok daha önceden böyle bir ayarlamaya girigmekiçin birbirlerini yoklamaya, ne dügündüklerini anlamaya çaligmigtt. Iran Körfezibölgesindeki kuyularm bir kismi, AÍmanlar'm eline geçmesin diye çimentoylakapatilmigti; ancak yine de bölgenin potansiyelini iyi bilenler, savagsonrasmda bölgeden çikacak üretimin pazan nasil etkileyecegini dügünerek endige içindeydi. Savagbittikten sonra Iran 380
.I
I
Körfezi'nden kaynaklanacak giderek yükselen ucuz petrol dalgasi 1930'lar bagmda Dogu Texas'ta yaganan petrol seli kadar istikrar bozucu olabilirdi. Digertaraftan,BirlegikDevletler'den pek çok kigi BirlegikDevletler rezervinin tükenmesindenkorkmaya devam edlyor, bu nedenle Amerikan petrolüne olan talebindügmesini istiyordu. Eu kipilerin görügüyleBirlegikDevletler'in ana hedefi savagtan evvelki k1sitlamalanlarmak, maksimum üretim almak olmallydt Bu yolla, rezerv ayarlamalarmdatemel degigimlere gidilebilirdi. BäyleceAvrupa, petrol ihtiyacmm çogunu Bati Küresiyerine Ortadogu'dan kargilayacak, Amerikan petrol rezervleri de Amerika'nm kendi ihtiyact ve güvenligiiçin saklanabilecekti. ise kendi açilarmdan, Ortadoguüretimindeki karmagik durumun sebep olabileceIngilizler düzensizlikten çekiniyordu.Ortadogu petrol ülkelerinin giderekartan gelir hirslano dogi bir yurmak pegindeolan imtiyaz sahiplerinin, bunu gerçeklegtirmek igin aralannda rekabete dayah üretim yangina girmelerinden korkuyorlardi. Petrol sorunlarisavag son bulmadan evvel çözülemedigi takdirde sonuç gerektiginden fazla petrol bollugu olurdu ki bu da her geyimahvederdi. Su durum, dügük flyatlar yüzünden, petrol üreticisi hükümetleri mal sahibine verilen igletme paymdan mahtum birakacak ve sonuçta imtiyazlarin istikranm tehdit edecekti. Aynca, birçok Ortadogu petrol geligtirmefaaliyetlerine Amerika'nm Amerikall'nm sandigimn aksine, Ingiltere, katihmt yanhslydi. ÌngílizKara ve Deniz Kuvvetleri Bagkani'nm söyledigi gibi, Amerikalilar'm ige girmesi,saglayacagi yararlardanbagka bölgenin özellikle "Rus baslosma" kargi korunmasmda "Amerikan yardimi.almaganslarmiartiracakti." Bagkanlar aynca pu görügüde ifade etmiglerdi: "Savag halinde Amerika'dan gelen petrol bizim için en güvenilirkaynaktir. Bu kaynaga sahipligimizi sürdürme yolunda yararli olacak her adimi atmahyiz."Ancakher iki ülkenin çikan için "Birakimz yapsmlar" uygulamasi degil, ottak kontrol uygulamasmm en uygunu olduguna Amerikalilar nasil ikna edilecekti? ingilizlerOrtadogupetrolü íçin BirlegikDevletler'le uzlagma yolu açmak istedi ve bunun için büyGk gayret gösterdi. 1943 ylli Nisan aymda Anglo-Pers Sirketi'nin New York'takl temile bir Duce Duce, Basil Terry yöneticilik gögeldiler. Casoc silcisi Jackson araya Sirketi'ndeki revinden geçici bir süre izinli olarak aynlmt; SavagPetrol Orgütü'nün YabanciBölüm kisminm bagma getirilmigti. Jacksonbu bulugmada Terry Duce'u uyarmig, gu sözleri söylemigtir: "Petrolün geçmigindeilk defa olarak pazarlara bu kadar çok petrol aklyor. Yine de girketler Yakmdogu petrolü konusunda bir anlagmaya varma olanagl bulamlyor." Bunun sebebi ellerini kollann1 baglayan Sherman Antitröst Yasasi'ydi. Savag bittíkten sonra bu yapilmak istense bile geç kahnmig olacakti. Sirketlerin kendi aralannda anlagmalan gereldyorduve Jackson'in vardigi sodayall çetin bir mücadele" daima söz konunuca göre, arada bir anlagma olmadan suydu. Duce bu fikre katild1.Her iki adam da önlerinde uzanan, sava; sonu petrol düzenine gekil verecek olan bu temel konunun öneminin bilincindeydi. Petrol üzerinden sahibine ödenen igletme pay1 Körfez ÜIkeleri için ana gelir kaynagtydi veya çok yakinda ana gelir kaynagl olacakti. Sonuç olarak, igletme payi gelirleriniartirmak için bu ülkeler yoluyla veya bagka bir gekilde- girketlerüzerindeki baskilano devam ettirecek ve gidetek daha çok baski yapacakt1. Bu baski petrol dagitimim bagtan sona kapsayacakbir sistemle dengelenebilirdi. SoJackson'm dügünceleri zamanla Amerika'daki politika mimarlarina kadar yayllacaktL nunda Ickes bu dügünceleri Roosevelt'e duyurdu ve kendi görüglerinide ekleyerek guntan söyledi: "Dünyanm degigik yerlerinde bizim için petrol bulundurulmasi yerinde olur. Harekete geçbir anlagmaya varmamak için hiçbir sebep me zamam gimdidir. Petrol konusunda Íngilizier'le görmüyorum." Ne var ki iki ülkenin birbirlerine duydugu karg1hkh çok büyüktü. Bu yüzden bu iki müttefik kendi hükümetleri ile bile müzakerelere nasil yön verilecegl konusunda anlaçamtyordu. Günün basin imparatoru sayllanKral'in emini" Lord Beaverbrook "Ortadogu petrolünü tartigacak bir komisyon olugturma fikri hasir alti edilmelidir" diyordu. Aynca "rekabete
-tehdit
"güphe"
"mühür
381
Churchill'equ sözleri de söylemigtir: "Petrol, savagtan sonra bize kalmig olan en mtzdir. Bu son varhgimizi Amerikalilar'la bölügmeyi reddetmeliyiz."
k1ymetli varhgt-
Ancak ingilterehükümetinde bu gekilde dügünmeyen, Amerikaltlar'la ortak bir plan formüle edilmesinde israr edenler de vardi. 1944 ylli 18 Ocaktarihindeingiltere'ninWashington Büyükelçist Lord Halifax, DigigleriMüstegan Sumner Welles ile iki saat süren bir konuçma yapti. Bu konugmada petrol konusu ele alindi ve nasil bir yaklagimda bulunulacagi tartigildi.Bu konugmadansonra Halifax Londra'yatelgrafçekecekve "Amerikalilar bizi pokasokacakdavramglarda bulunuyor" dlyecekti. DigigleriBakanligt'ndaki toplantidanson derece asabiçtkmigt1.Su yüzden hiç vakit geçirmeden Bagkan'la kigisel clarak görügme talebinde bulundu. Roosevelt onu o algam Beyaz Saray'dakabul etti. Konudönüp dolagtp Ortadogupetrolündeodaklamyordu. Halifax'in tedirgin ve rahatsiz oldugunu gören Roosevelt, Büyükelçi'yi teskin için elleriyle petrolü sizindir.Irak ve Kuveyt'teki petçizdigiOrtadogu'ya ait bir harita taslagmiçikardi, rolü bölü§ecegiz. SuudiArabistan petrolünegelince,oradaki petrol bizimdir" dedi. Roosevelt'in kendi elleriyle çizdigt harita aradaki gerginligi gldermeye yetmemigti. Son birkaç hafta içindeki geligmeler Bagkan'la Bagbakan arasinda çok hassas konulan íçeren mektuplar gönderilmesine neden olmugtur.20 Subat1944'te, toplantiile iligkili Halifax raporunu görmesinden hemen birkaç saat sonra Churchill,Roosevelt'ebir mesaj göndererekpetrol konusundaki telgraflan artan bir kugkuyla" izledigni bildirdi. AyncaSurada bazi çevrelerdeBirlegik Devletler'in bizi Ortadogu'dakipetrol varligmizdanmahrum birakacagt korkusu var. Unutulmamahdirki diger birçok geyler gibidonanmamiz da tüm petrol ihtiyac11çin Ortadogu'ya güvenmektedir"dedi. Kabaca ifade etmek gerekirse, Churchillbazi Ingilizler'inbir oldu bittiye gebastinlmaktan korktuklarmf söylüyordu. tirilerek Suudi Roosevelt, Churchill'in bu yazisma ters bir yamt vererek, kendisinin de ingiltere'nin diktigi" ve bu ige soktugu" haklanda bazi raporlar alArabistan'daki imtiyazma digini söyledi. Churchill'dengelen sert tonlu bagka bir telgrafüzerine Roosevelt mesajmaqu sözleri de ekleyecekti: Stak ve Iran'daki petrol bölgelerinizde gözümüz olmadigma sizi temin ederim. Lütfen bu teminatimikabul ediniz." Churchill cevap telgralmdaqu yamti veriyordu: "Ben de bu teminatmizakargilik,Suudi Arabistan'daki çikarve mallanmza hiçbir gekilde burnumuzu sokmak niyetinde almadigimiz hakkmda size tam teminat veritim. Ingiltere toprak yönünden avantaj peginde kogmamaktadir. Yine de ortak amacimiz için onca hizmetlerde bulunduktan sonra, kendi hakkma dü§en hiçbir geydenyoksun birakilmaya razi olamaz. Bu, en.azmdan, naçiz bir hizmetkânmz olan ben görevde kaldigLm sürece böyle devam edecektir." Iki devlet adami arasmda oldukça sert süregelen bu yazigma, petrolün dünya politikasmda ne denti önemli rol oynadiginin göstergesidir.Sonunda her ikisi de sürtügmeyi bir yana birakmayi bagaracakti. Izleyen günlerde,1944 ilkbaharinda Washington'da uzlagma toplantilanbagladi. Ílktoplantidaki açig konu§masmda DigigleriBakanhgt'mn Petrol Dampmam gündemdeki konuyu özetleyerek, uzlagmadaki ana hedefin, kithk nedeniyle bir vesika uygulamast olmayacaglDl, tam t€Tsöyledi. düzenle dagittml Diger bir oldugunu geligtirilip,düzenle sine bolluktan ötürü petrolün deylgle, Amerikan petrolünün beklentileri ne olursa olsun, global baki; açismdan konu petrol" ve dolay1slylaüretimin nasil kontrol edilecegiydi. Sonunda Ortadogupetrolü konusunda görügü üstün gelmigti. Ïngilizler'in "fran
"giderek
"tongaya
"burnunu
"göz
"aç1r1
Kotalar ve Karteller 1944 Temmuz ayinda Lord Beaverbrook anlagmano son geklinigörügmeküzere Washington'a het zaman için Amerika'mn iktisat alanmdaki hirs ve emellerinden güphe duymuy bir kigiydi. JamesTerry Duce, o günlerde Aramco'daki görevine dönmüg olan Everette De Golyer'e Lord Beaverbrook'un geliginedeniyle yazdtgi mektupta gunlan söylüyordu: "Sam-
geldi. Beaverbrook
382
nm savagyeniden bagladL Aslan kuzu ile uzlagmaya yanagmlyor; ancak kuzu, pirzola kihgma giTerse bu belki mümkün olur." Washington toplantisindaaç1k sözlülügüyletarunan Beaverbrook aslmdakimsenin üstünde durmak istemedigi münasebetsiz bir sorunu ortaya atmigt1. Londra'dan aynlmadan evvel özel toplantilarda,söz konusu sözlegmenin bír kartel" oldugunu, Amerikalilar'm Ingilüreticilerini korumak için böyle bir sözlegmeyiortaya attikla tere'nin zaranna olarak kendi yerli Amerikahlar'la yapilan uzlagma toplantilanndaise biraz daha rim iddia etmigti. Washington'da terbiyelidavranmig, taraflanngerçekte"As-ls"karakterinde bir sözlegme peginde oldugunu gözledigindensöz etmigti. Kanisma göre, öngörülen sözlegme, Achnacarry Anlagmasi'ndan ve ondan sonra 1920'ler sonunda, 1930'lardabu anlagmayiizleyen girketler arasi diger k1sitlay1cisözlegmelerden pek farkli degildi. Amerikah temsilcilerbu görügederhal itiraz ettiler. Amerikah temsilcilerdenbiri makta olan Petrol Anlagmasi'nm sözcügüyle hiçbir benzerligi olmayan bir esas üzerinde hazirlanmig oldugunu" söyledi. Aynca hükümetler aras1 bir emtia alimi için yapilmig sözlegme oldugunu,hazirlanmasmda petrolün düzenli geligtirilmesinin ve saglam mühendislik kurallannm prensip almdigim" ifade etti: "Säzleymepazar taleplerinibolca karyllamaya ve bunu garantilemeye yönelikti." Beaverbrook bu açiklamaya kanmig, fikrini degigtirmig gibi görünmüyordu. Buna ragmen birkaç gün sonra Anglo-Amerikan Petrol Sözleymesitamamlandtve 8 Agustos 1944'te imzaya açildi. Amaç üretid ülkeler dahil, ilgili tarallara standart" uygulamakti. Säzlegmenin can daman sekiz üyeli Uluslararas1Petrol Komisyonu'nun kurulmaslyla ifade bulmugtu. Komisyon dünya çapmdapetrol talebini-yansitacaktahmin raporlarlhazirlamakla yükümlüydü. Öncebu saglanacak, arÇlmdan da komisyon ülkelere, önerilen üretim kotasim tahsisedecekti.Kota tahsisinde esas olarak mlktan, saglikhmühendislikkurallan, ilgtli ekonomik etkenler gibi faktörler göz önüne alinacak,üretici ve tüketici ülkelerin istekleri dikkate alm1partmakta olan talebin kargilanmasma çahyllacakti." Komisyonun diger bir görevi de her iki hükümete dünya hakkmda perlyodikraporlar sunmakti. Hükümetler de petrol endüstrisinin nasil geligtirilecegi tavsiye.edildiginde,bu tavsiyelerihayata geçirmekiçin çaba gösterecekti. Bu, her ülkenin-uyrugundakikipileringerekli oldugundave tavsiyeedildiginde tavsiyeyeuygun hareket etmelerini saglamakiçin yapilacakt1. Anglo-Amerikan Petrol Anlagmasi ister önemli bir endüstriye istikrar getirmek için hedeflenmi§ bir sözlegmesi" olarak görünsün, isterse hükümete bagli blr kartel görünümünde olsun, gerçek gudur ki, 1920'ler sonu, 1930'lar bagi pazar idatesine uzanan dogrudan bir baglantlydi. Hem "As-Is"e hem de Texas Demiryolu Kurumu'na uzamyordu. Ana amac1ötekilerle aymdir. Yani dengesiz durumdaki arz ve talebe denge saglamak,agin üretimi kontrol altina almak, agin üretiminden zarar gören pazarlara düzen ve istikrar getirmek.. Su anla§maRoosevelt idaresini ve lngilizler'ifazlas1ylatatmin etmigse de, sonradan bagimsiz Amerikall petrolcülerin ve bunlann Kongre'deki yanhlannm aci ve giddetlitepkileriylekargilagmigtir.Bagimsiz petrolcüler büyük petrolcü denen gruplardan daha etkindi ve içlerinde Ickes'm Arabistan boru hatti projesine karç1olanlar bu defa Petrol Anlaymasi'ndan nefret ediyordu.Bu anlagmaPetrol nm yerli petrol üretimini uluslararasiidareye götüren kaply1açmasmdan korkuyorlardL üretim düzeyini, üyeleri Texas'ta seçilen Texas Demiryolu Kurulu'nca saptamak bir geydi, bunun yarisi "Ingilizler'den"yartst Franklin Roosevelt'in seçtigikipilerden olugmug komisyonda saptanmasibagka geydi.Ìkisibirbirinden tamamen farkliydt Yerlipetrolgirketlerinisözlegmeye kargi gelmede yönlendiren en etkin faktör Ortadogu'dan gelen, kendilerine Avrupa pazarlanni kapatan ucuz petroldü. Ortadogu petrolü Birlegik Devletler'e sel gibi akmakta ve fiyatlari düürmekteydi. Bagimsiz petrolcüler uluslararasi girketlerinel çabukluguylasözlegmeyidegigtirip dünya rezervleri ve pazarlan üzerinde sözlegmeye kesin kontrol hakki vermelerinden korku"canavar
"tartigil-
'kartel'
"bunun
"tek
"rezerv
"emtia
383
I
yordu. Kamlannca daha
sonra da
büyük
girketlerbu kontrol hakkini kullanarak
bagimsizlan
ig-
ten atacakti.
Büyük petrolcüler de tamamen farkli bir sebeptendolayi durumdan hognut degildi. Ìleride bir gün tespitive üretim oynamalan gibi- antitröst ihlalleri bahanesiyle yasal bir makamca suçlanmaktankorkuyorlard1. UluslararasiPetrol Komisyonu'yla igbirligi yaptiklaritakdirde bundan kaçmmalan mümkün degildi. Nitekim,1930 sonlarmda hükümet istiyor sanarakve özellikle de Haroldickes'm iradesiyle, pazarlara istikrar kazandirmak için harekete geçtiklerinde kendilerini Adalet Bakanligttarafmdanantitröst'çülükle suçlanarak mahkeme kapismda buldular. Bu olay adliye tarihindeMadison Davasi olarakgeçer.Aynca "Mother Hubbard" adlyla aleyhlerinde bagka bir dava daha agilmigtiki bu davada da tröstçülüklesuçIanmiglardir.Ancak bunlardan ikincisi, Amerika'mn savaya girmesinden sonra, Washington'un petroldeiçbirligine ihtiyao nedeniyle, ertelenmigtir. Büyük girketler bu kez igi çansabirakmak istemiyordu. bagimsiz, pimdi bu sözlegmeye Igi petrol olan her kesim ister büyük petrolcü olsun Roosevelt'e durumdan bu yalanarak gunlan söylemigtir: "Nedense petkargi tav1ralmigti. Ickes dolad11ar. Baz1petrolcüler parmaklarma rolcüler ortada hiçbir makul sebep yokken bu konuyu hayalet olmayanyerde hayalet görüyor." Sözlegme Senato'ya kanunlagmak üzere sevk edilmigti. Ancak hemen sonra bu gekliyleSenato'dan geçemeyecegi,sonucun onursuz bir yenilgt olacagi anlagildigmdan 1945 Ocak aymda Roosevelt idaresince, düzeltilmek üzere geri çekildi. Bundan kisa bir süre sonra da, Roosevelt ve bag dampmanlannm JosephStalinve Winston Churchillile konugmak için Yalta'ya hareketleri nedeniyle, sözlegmeyigözden geçirmek yapilan tüm çaligmalar durduruldu. Yalta Konferans1'ndan amaç, sava; sonunda kurulmasi istenen milletlerarasidüsahasmm" geklini zenin temeliniatmak ve bu sava§sonu dünyasmda her birine dügecek ve büyüklügünü saptamakt1. -fiyat
.
.ister
"nüfuz
"ikizler"
Ortadogupetrolüyle ilgili sorunlar bu yolculugu bile etkilemigti, Subatayi ortalarmda, YaltaKonferansi'ndan sonra Bagkan'm uçagi Kutsal/nek,Roosevelt ve dampmanlarim Rusya'dan ahp MiSir'daki Süvey; Kanah bölgesine götürdü. Burada, Kanal'da Great Bitter Lake'de demir atmig kendilerini bekleyen USS Guincygemisinebindifer. Bagka bir Amerikan gemisi USSMurphy de içinde çok saygLn bir konuk, ÍbniSuud oldugu halde yola koyulmugtu. Bu, Kral ibniSuud'un o güne kadar kralligi digmda yaptigt ikinci seyahatti. Birincisinikirk
beg yll evvel, sürgün hayat1 yaçadigt Kuveyt'ten Arabistan'i yeniden almak için ilk adimi atmak üzere yapmtçti. Su defa Murphy gemisine birkaç gün evvel, yanmda kirk sekiz kipilik maiyetiyle Cidde'den binmigti. Gemiye besin olarak yüz adet canh koyun almmas1 dügünülmügtü; fakat sonradan, bazi müzakereler sonunda seyahatin altmiggün sürecegl göz önüne almarak bu say1 yedi koyuna indirilmigti. Koyunlardan bagka erzak olarak Amerikan gemisine donmug et dahil, altmig gün yetecek kadar yíyecek alinmigt1. IbniSuud, kaptan kamarasmda yatmasi için yapilan teklifireddetmig, güverteye, bag kasarasma kurulan çadtr bezinden yapilmly derme çatma bir çadirda yatmak istemigti..Çadir tamamenel dokumasi halilarla dögenmiçti ve Kral'm kendi koltuklarmdan biri de buraya
taginmigti. Ibni Suud sonradan Bagkan'm gemisine geçti. O andan itibaren tam bir sigaratiryakisi olan, birini söndürmedenöbürünü yakan Roosevelt, Kral'm dini inançlanna olan saygismm ifadesi olarak onun huzurundayken asiasigaraíçmedi. Ögleyemegine giderlerken,tekerleklisandalyede olan Roosevelt ayn bir asansöre götürülmü§tü.Asansör hareket eder etmez Bagkan bizzat kirmizi renkli acil dügmeye basarak asansörü durdurmug, birbiri arkasma iki sigara yakip sigaralar bitinceye kadar asansörü bekletmigti. Kral'la ancak sigaralarbittikten sonra bir araya geldi. O gün, yemekten sonra, bu iki adam bey saati agkm bir süre yogun bir çahyma yaptilar. Ro384
osevelt'in üzerinde durdugu konular Yahudiler'e Filistin'de verilmesi, petrol sorunu ve ise Ortadogu'nun Ibni sonrasinda alacagi gekildi. Suud yeni savag sava; sonrasi için Amerika'nm Suudi Arabistan'a göstermekte oldugu ilginin devamim ve bunun teminat altma ahnmasim istiyordu. Açikladigina göre bütün hükümdarhgl süresince müzmin bir gekildetehdit altmda kab mig, bälgede Íngiliznüfuzu egemen olmugtu. Simdibunun dengelenmesini istiyordu. Roosevelt'in Yahudiler'e topragt"verilmesi teklifiniKral'm kendisi de bir teklifyaparak yamtlad1. Koyu bir anti-siyonist olarak Ibni Suud, savagtan her nasilsa sag kurtulmayi bagarmigYahudiler'e Almanya'da yurt verilmesiniteklifedecekti. Roosevelt ve Ibni Suud birbirleriyle çok lyi anlaglyorlardi. Bir sirasi geldiginde Kral, Roosevelt'e kardeg" olduklanni söylemigtir.Sebep olarak yagça birbirlerine yalon olduklanm, her ikisinin de ülkelerinin mutlulugu için çaligtiklarim,yine her ikisinin çiftçilikle ilgilendiklerini ve ikisinin de fiziki yönden rahatsiz olduklarmi söyledi. Bagkan çocuk felci geçirmig oldugundan tekerleklí sandalyeye mahkûmdu. Kral da zorlukla yürüyebiliyor, savagta bacaklanndan aldigi kurun yaralarmdan merdivençikamiyordu. Roosevelt "Siz benden daha ganslismiz, çünkü hiç degilse bacaklannizia yürüyebiliyorsunuz. Ben ise nereye gitsem mutlaka tekerleklisandalyede götürülüyorum" demigti. Kral da "Hayir dostum, daha gansliolan sizsiniz. Sandalyeniz sizi nereye isterseniz götürüyor ve oraya mutlaka ulaçacagtmzdan eminsiniz. Benim bacaklanm ise bu kadar güvenilir degil ve her gün biraz daha kötülegiyor" dedi. Roosevelt bu sõze göyleyanit verecekti: "Madem ki bu sandalyeyi o kadar begeniyorsuikiz egini de size vereyim. Nasilsa gemide iki sandalyem var." bir nuz, Tekerlekli sandalye gerçekten IbniSuud'la beraber Riyad'a götürüldü ve ondan sonra da devamh olarak Kral'm özel dairesinde tutuldu. IbniSuud cüssesinde biri için fazla küçük oldugundan Kral bu sandalyeyi kullanamamigsa da, en degerli armagan olarak gelenleregöster"yurt"
"yurt
"ikiz
migtir.
Bu iki adamin petrol üzerine vardiklari kararlan bildiren resmi rapor bir türlü gelmiyordu. Roosevelt-ibni Suud konugmalanna katilmig olan heyet üyelerinden biri Kral ile Bagkan'in bu konu üzerinde uzun bir konugma yaptiklarini söylemigti. ikisininarasmda konuqulmug veya konuquimamig olanlar her neyse, ortada kabul edilmesi gereken bir gerçek vardi. Petrol, her ikisinin de ülkeleri için, arada geligmekte olan dostane iligkilerin devami lçin parttL New YorkTimes yabanci igler muhabiri C.I. Sulzberger bu konuyu en isabeth gekilde kavramig olarak iki liderin Great Bitter Lake bulugmasmdan hemen sonra gunlan yazmigti: "Suudi Arabistan'daki muazzam petrol yataklari bu ülkeyi Amerikan slyaseti için diger küçük ülkelerden çok daha önemli kilmaktadir." Ancak, Churchill öteden beri ingiltere'ninnüfuzu altmda olan bir bölgede Amerika Devlet Bagkam'nin o bölgenin hükümdanyla konugmasmdan memnun kalmamigtL Bu yolculukta Roosevelt, Misir Krall Faruk ve Habeyistan Krah Haile Selasiye ile de bulugmugtu. Resmi olmayan bir kayda göre Churchill bölgedeki bütün ingilizdiplomatlara birbiri ardma telgraflar yagdirmig, tehditler savurarak kendisi için ayarlanacak randevularda Roosevelt'e uygulanmig krallara mahsus protokolun aymsimn kendisine de uygulanmasmi istemigtir. Churchill, Ortadogu'yagitmek için fazla beklemeden Amerika'ya hareket eden Roosevelt'in ayrihsindan üç gün sonra, Misir çöllerinedaldi ve ÏngiltereBagbakam olarak, vahada bir otelde kalan Ibni Suud'la bulugtu. Bu bulugmada, sigara sorunu, bu dela ilkinden daha karmagik olarak, bir kez daha gündegelmigti. Churchill - Íbni Suud bulugmasi sona erdiginde büyük bir akgamyemegl ziyaleti veme rildi. Churchill,notlarmdabu ziyafete ait amlanna deginirken puro konusu için "Kral'In kendi huzurunda sigara içilmesine, alkol ahnmasma izin vermedigtni" kendisine önceden bildirildigini söyler Ne var ki Churchill,IbniSuud'a kargi Roosevelt kadar konuksever davranmamigtir: "EY sahibi bendim ve Kral'a bunlan söyleten kendi dini inançlan olduguna göre, ben de kendi dini 385
sigmarak puro içmenin, alkol almanm bütün yemeklerde, yemekten önce, yemekten sonra ve eger gerekiyorsa yemek arasmdaserbest olmast gerektigini söyledim." Churchill'inkendi haklan konusunda fazla iscarh davranmäsi ve üstünlük iddialari zaten Suudi Kralligive Ortadogu kargismdaki niyetleri kugku içinde bulunan ibniSuud'a ingiltere'nin hakkmda fa2Ia bir güvencevermemigti. Churchill'inkargisindabagkabir sorun daha vardi. Bulug ma amstolarak Ibni Suud'açok seçkin parfümler içeren yaklagik yüz pound degerinde küçük bir mücevher kutusu vermigti. Kargihkolarak Ibni Suud da ona ve Anthony Eden'e elmas kakmah, mücevherlerle süslü bir kil1çve aynca da çok kiymetli giysilerve daha bagka armaganlarsunmugiçin" diyerek sundugu yaklagiküç bin pound degetu. Bunlar arasmdaIbni Suud'un rinde elmas ve inci vardi. Churchill,armaganlar arastndaki deger egitsizligindentedirginolmugtu. olaraksuYine de hemen o dakika durumu kurtarmayi bagardi. Parfümlerin sadece bir mevcut en iyi motorlu araç" olacaginuldugunu söyleyerek lbni Suud'a asil armaganm na dair söz verdi. Churchillkendisinin böyle bir armagan sunmaya pahseriyetkill olmadigim bildigihalde bunu göze almigti. Sonunda Kral'a, IngiltereHazinesi'ne alti bin pound'dan daha fazlaya Satiggizmal olan bir Rolls-Roycetakdim edildi. Mücevherlere gelince, bunlarm hepsi satilmigtir. önlem kirilmamasi Kral'm için almmtytt. her kaydiylayapilmig, li tutulma türlü inançlanma
"kadmlanniz
"sembol"
"dünyada
"SimdiNe Yapacag1z?" Uzun süren yolculugundan dönüsünde Roosevelt dampmanlanm hâlâ kendi aralarinda Petrol Anlaymasi ve ilgili antitröst konulanm tartigirkenbuldu. Eu ara Harold Ickes, Devlet Bagkani ve yeni DigigleriBakam Edward Stettiniusile bir toplanti yapmalari için bagvuruda bulunmugtu. Ancak, Bagkan o kadar uzun yolculuktan yorgun dügmüg, dinlenmek istlyordu. 27 Mart 1945 tarihindeStettinius'a "Warm Springs'den döner dönmez Harold'un änerdigi toplantlyiyapmaktan çok memnun kalacagmi" söyledi:"Lütfen bana hatirlat" dedi. Ne var ki Stettinius hattrlatma f1rsatmlhiçbir zaman bulamayacakt1. Roosevelt 12 Nisan 1945'te WarmSprings'dehayata gözlerini kapamigtt. Artik Petrol Anlagmasi'myurtiçinde kabul ettirme ve gerekirseyeniden düzenleme çabalan Bagkan Harry Truman'in denetiminde yapihyordu. O güne kadar anlagmanm bag sponsorlugunagetirilmigolan Ickes 1945 Eylülü'nde Londra'da konuyu bir kez daha ingilizler'lemüzakereye aldi. Londra toplantisindaevvelki sözlegmedekibütün sivrinoktalar sözlegmeden .ç1kanldi. dünya çapinda tahsis"göreviniyüklenmig olan UlusO güne gelene kadar, 1944 ylhnda lararasi Petrol Kurulu'ndan, Amerikan yerli üretimine dokunma yetkisi alinmigtl. BirlepikDevletler o sira toplamdünya üretiminin üçte ikisini tek bagma kar§iladigna göre, bu, global bir petrol sözlegmesi için, toplamüretimden büyük bir çikarmayapildigi demekti. Ancak bundan bagka yaYakitve Enerji IglerindenSorumlu Bakam, Maliye Bakani'na pacak bir gey de yoktu. Ingiltere'nin "Denge açisindan sözlegmeyi kabul etmemiz, reddetmemizden daha iyi olur" diyecekti. O stralar Amerika'da petrolrezervlerinin yeterlilik durumundan kaynaklanan karamsar habagkan va dagilma eglimine girmigti. 1945'te yapilan bir SenatotoplantisindaSun Oil Sirketi bagkant Edgar Enstitüsü olan Pew, petrol komisyonu Petrol J. yardimcisi ve Amerikan oturum psikololik durum olarak degil, bir durum bir olarak fleride bir petrol kitligt olasiligmdan jeolojik bahsetmigti. Pew ailesi öteden beri petrolün tükenecegine dair yapilan uyarilara kulak asmamigti. Bu defa da J. Edgar Pew aym gelenegi sürdüretek, senatörlere en az yirmi yll daha yerli Amerikan petrolününAmerika'nm tüm ihtiyacmi kargilayacagina dair teminatverdi: "Yarm günegin dogacagmdan ve batacagmdan ne kadar eminsem, bundan da o kadar eminim" dedi. Sözlerini "Ben kötümser degil iyimserim" sözcükleriyle bitirmigti. 1945'te Almanya ve Japonyakargismda kazamlan zaterle, Amerikan petrol rezervlerine yapilan çekigmeli talep artik ortadan kalkmig, böylece ingiltereile sözlegme konusu acil almaktan
'yeni
"üretimi
386
Bu defa da, 1946 Ocak ayinda Anglo-Amerikan Petrol Sözlegmesi'ndebir sorun çikti. Sözlegmenin en büyük sponsoru olan Harold Ickes, Harry Truman'la, Donanma ÍkinciBagkam sifatlyla California'll petrolcü Edwin Pauley'e randevu verilmesi yüzünden üzücü bir dalagmaya edindigi gibibu dela da hemen istifasim sundu. Dilekgirmigti.Ickes, Rooseveltzamamnda adet çesinde Baykan'a veda edlyordu. Eu oldukça uzun süren alti daktilo sayfalik, tek satir araliklibir veda mektobuydu. Truman ileride bu mektup için "Mektup tehdit yoluyla istedigini elde edecegineinanan bir kimsenin ifadesini taglyor" demigtir. Bu konuda Ickes hatallydi. Truman, Roosevelt degildi. Ickes'm istifasim gayet normal bir biçimde kabul etti. Ashnda bundan sevinç bile duymustu. Ickes sadece kendisinin bag edebilecegi bazi sorunlan toparlamakiçin istifasinm yürürlüge girmesindenönce alti hafta süre istemigti. Truman ona masasim toplamasiiçin iki gün süre tamdi.Su defa ÍhtiyarHuysuz adam, Truman'i gerçege karpt tam bir baghlik son bir yaylim ategine tuttu ve tüm ülke halkma Truman'm göstermedigini,ne tam bir diktatör ne de Güne; Tanriçasmm torunlanndan biri olmayi bagaramad1gLm" ilan etti. Bunu yaptiktan sonra, YeniYasa'mn ve II. Dünya Savagi'mn Petrol Çariolan Ickes, makammi terk edecek ve yeni bir meslege geçerekyagammm geri kalan kismmi gazetelerde köpe yazarligi yaparak geçirecekti. Acaba bundan sonra, Petrol ÇanHarold ickes olmadan Anglo-Amerikan Petrol Sözlegmesi için herhangi bir istikbal dügünülebilir miydi? Simdi herkes bu soruyu soruyordu. Ancak sözleyme için bu defa da, hiç beklenmedik bir kaynaktan, Donanma Bakam James Forrestal'dan destek gelmigti.Atihm yapmayi seven, hirsli ve politik açidan tutucu bir kimse olarl Forrestal, önceden Dillon Read'da yatinm kismmda banker olarak çaligmigt1.Forrestal, BirlepikDevletler'in üst düzeydeki siyasetçilerinden biriydi. Siyasialandaki görügünü, BirleçikDevletler'in Sovyetler Birligl'yle uzun bir çatigmayagirmesinin mukadder oldugu, bunun için kendisini organize etmesi gerektigi geklinde özetlemigtir. Savag halinde, hangi kaynaklardan yararlanacagt kOnuSunda "Donanma iyimser olma hatasini göstermemelidir" diyordu. Birlegik Devletler digmda bilinen en büyük petrol rezervleri IranKörfezi bölgesindeydi. Forrestal, "BirlegikDevletler'in itiban ve dolayislyla etkinligi kismen hükümetin ve halkin yerli veya yabanci petrol kaynaklarmm zenginligine baglidir. Petrol holdinglerinin aktif gekilde geniëletilmesi bu açidan son derece arzu edilen bir hedeffir" díyordu. Ayrica, DigigleriBakanligi'nin Amerikanpetrolü yerine Ortadogupetrolü kullamlmasi için bir program hazirlamasmi önerdi. Sunuda ilave etmekten geri kalmamig, Digiglerl Bakanligl'nin mensuplannm kendilerini bu ige adamasinm iyi olacagmi, Birlegik Devletler'in yurtdigindaki petrol holdinglerini çogaltmasimn, mevcut holdingleri ise korumasimn yararb olacagini" ifade etmigtir. Mevcut holdinglere deginirken örnek olarak Iran Körfezi ç1kmigtL
"açik
"çahqkan
bölgesindeki holdingleri
göstermigtir.
Potsdam'da, savagson bulmadan evvel Müttefikler arasmda yapilan son toplantida,Forrestal yeni Digigleri Bakani James Byrnes'i egitmek amaclyla Suudi Arabistan konusunda uzun bir konugma yapti ve Suudi Arabistan'm o gün için derecede önem taglyanbir konu" oldugunusöyledi. Simdi,takvimlerin 1946 haplarmi gösterdigio günlerde Harold Ickes'in yaylim ateginden hemen sonra, Anglo-Amerikan Petrol Sözlegmesi'ni savunuyor,sözlegme için mücadeleyi devam ettirmekte büyük yarar görüyordu. Bu konuda Byrnes'e §unu söylemigtir: "Bildiginiz gibiben 'Dürüst Harold' diye tezahüratg0sterenlerin ön safmda degilim; ancak bu petrol anlagmalanm bir kez daha, yeni bir bakig açtslyla ele almak çok yararli olur. Ben HaroldIckes'm Amerikan petrol rezervlerinin smir11oldugunu söylerken hakh oldugu kamsmdayim; bu säzü serbest meslek hayatimdan tamdtg1m. mühendis E.L. De -Golyer'ininancma dayanarak ve onun etkisinde kalmig olarak söylüyorum. Billyorum ki yeni bir dünya savagina girecek olsak Ortadogu'dakipetrol rezervlerine ulagmamiz asla mümkün olamaz; ancak bu arada eger bu rezervleri kullamrsak kendi rezervlerimizin tükenmesineengel oluruz. Böyle bir tükenme olgusu gelecek on beg yll içinde ciddi sonuçlar verebilir." "birinci
387
Ancak Forrestal azmliktaydi. Hükümetin diger kanatlarmda sözlegmeye destek verme egilimi giderekzaylfliyordu. Nitekim, "ÍhtiyarHuysuz Adam"m gidiginden sonrakt günlerde Digig Ne Yapacagiz?" baglikli bir makale yazmty, bu leri'nden bir yetkili, ClaireWilcox, "Petrol. Simdi
sözlegmeyi katletmek için ortada bir sürü sebep oldugunubilditerek bunlann uzun bir listesini vermigti. Kamsma göre "Sözlegmeya tehlikeliydiya da yararsizdi. Kartel kurup kota tahsisiiçin ve asgari flyatlari tespitiçin örtü olarak kullanillyorsa tehlikellydi.Bu maksatlakullamlmlyorsa, o zaman da yararsizdi." Bu sözlerle Wilcox konuyu Truman idaresi için özetlemig oluyordu: "Bay Ickes Bagkan'a bu bebegi biberonla besleyip büyüttügünü söyledi. Simdibu öksüz çocuk bizim kapimiza dayanmigtir. Onu bogmah miylz,yoksa evlat mi edinmeliyiz?" Bu sorunun cevabi çok açikti. Sözlegmehiçbir siyasi destek görmüyordu.Texas'taki yerel Söylediklerine göre ithal petrol Teilkokul ögretmenleri bile sözlegmeyekargt partlandirilmigtL bu bebek bogulmallydi. Böylece olaylar ve onca çaba bir Xas ekonomisini imha ederdi. Öyleyse kez daha politik baski kargismda yenilgiye ugruyor, Anglo-Amerikan Petrol Sözlegmesi giderek etkisini kaybedip.rafa kaldirihyordu. 1947 yllmda Truman idaresi sözlegmeyle ilgill her türlü çabay1 durdurma karari aldi. Böylece sözlegme artik ölmügtü. Ancak, bu arada ilginç geyler oluyordu.Sava;yillarmm önde gelen son petrol girigimi sayilan bu sözlegme gerçi artik somut olarak ortada yoktu. Ne var ki pimdide sahnede daha bagka faktörler yer almaya baglam14t1.Rezervler ve petrol bulma orani hakkmdaki görügler ne olursa olsun, ortada bir gerçek vardi. Birlegik Devletler sadeceyerli üretime dayanarak varligm1sürdüremeyecegini anlami ti. Yakmda tam bir petrol ithalatç1st olacaga benziyordu Ve ilerideki yillarda yabanct kaynakh petrole olan bagmhligi giderek artacakti. Kisaca söylemek gerekirse,henüz iglemi gart olmugtu. Su yolla, yetii bir dünya savaginm çikmadigt o günlerde bile Amerika ve Avrupa'da kamuya ait olan pirketler ve özel petrol igletmeleri, Ortadogu petrol topraklannm hizla geligmesindenfaziasiylayararlandilar. Petrol girketleri artik çok zor durumdaydi. Pazarlann istekleri ve rekabet, üretici ülkelerden gelen gelirtalebi nedeniyle büyük baski olugturuyordu ve bunlarm durdurulmas1 da imkânsizdi. Simdisavag zamani uzlagtinctlarm änlemek istedigi gey geçerliydi. Savag sonrasi yillarda petrol endüstrisinin görünügü bir kez daha geriye gitmig,geçoigte oldugu kadar rekabetçi, kavgaci ve istikrarsiz olmugtu. Böylece Anglo-Amerikan Sözlegmesi'nin sundugu egsiz ve herkesin yararlanacagt imkânlar geride kahrken, petrol girketleriOrtadogu'da kendi baglanmn çaresine bakmak isteiçin mücadele verecekti. yecek, bir Anglo-Iranyetkilisinin deyimlyle kendi "yardimlagma"
"kurtulugu"
388
21 Sava Sonu Petrol Düzeni
Birlegik Devletler'de vesika uygulamasi 1945 Agustos aymda, Japonya'nmteslim olmasmdan sonraki ilk yirmi dört saat içinde kaldirild1.O andan baglayarak tüm manzara görülmeye deger bir hal almlyt1.Bütün ülkede, ne kadar cadde ve yol varsa, hepsi birden motorluaraçlarla doldu. Onca yll suskun kalmig araçlarm çikardigises, bir senfoninin son notalari.gibi kulaklan dolduruyordu. Sürücüleraym anda yükselen kulaklan sagir edici bir sesle gunu sõylüyordu: "Depoyu doldur!" Benzin istasyonlarma hücum eden sürücüler vesika karnelerini firlatip atiyor, cadde ve karayollarmi istila ediyordu. Amerika, hayatmda bir kez daha otomobile âg1kolmuëtu ve artik bu romantik iligkiyi sürdürmek için gereken araca da sahipti. 1945'te servise .çikan araba sayisi 26 milyon iken, 1950'de 40 milyonoldu. Her tür petrol mamulü talebindepatlama olmugtu. Ancak, petrol endüstrisinde çahganlar henüz bu patlamay1 kargilamaya hazir degildi. Birlegik Devletler'de 1950 yilmm benzin satigi 1945 yllma oranlayüzde 32 daha fazladir. Aynca 1950 yllina gelinceye kadar, petrol Amerika'mn toplam enerji gereksinimini kõmürden daha çok kar(11arolmuçtu. Talep, beklentileri çok açan bir hizla patlama yaparken, sava; sonu petrol rezervlerinde evkontrolün ortadan velce yapilml; karamsar tahminler de unutulmaya baglamigti. Üzerindeki kalkmastyla, petrol fiyation patlamayi motive eden güçlü bir etken oldugu meydana çikmtytt. artik Amerika'da da, tipkl 1947de Kanada'da oldugu gibibirçok yeni bölge üretim verir - Simdi duruma geçirilmigtí. 1947de, Kanada'da JerseySirketi'nebagli lmperial, Alberta Eyaleti'ne bag11Edmonton'da çok baçanh bir kuyu kegli yapmig, böylece savagsonu yillannm cogkuylakargilanan ilk petrol patlamasini gerçeklegmigti.Talebin glderek artmasive üretimin yükselmesine karm 1950 yilmda BirlegikDevletler'in kamtlanmig petrol rezervi 1946'ya göre yüzde 21 artmigtir. Bu, BirlegikDevletler topraklarmdaçikan petrolün her geye ragmen azalmamakta oldugunu
gösteriyordu.
Yine de, 1947-48 arasinda sadece bir kez, hazir petrol durumunda sikmti yagandigt kabul edilmelidir. Bu yillarda ham petrol fiyati büyük bir hizla artti; öyle ki 1948 ylhna gelindigtnde 1945 düzeyinin iki katml bulmugtu. Politikacilar ülkenin enerji bunalimmda oldugunu duyttrzoriama" oyununa du. Büyük petrolgirketleriflyatlan yukan çekmekiçin kasitli olarak bir petrolcülükte komplo ve gizli anlagma yapildigt güpheve iddigirmig olmakla suçlandi. Ayrica da aç1lmigt1. asiyla yirmiyi açkm sorupturma Bu dönemde petrol stkmtisi ortadaydi ve sebep de açikti. Tüketim beklenmeyen bir hizia verici" l>irgekilde artmigtt. Aynca aradan savag sonu yeni duruma ve Shell'indeyimiyle intibak için yeterli zaman da geçmig degildi. Ortada kopuk bir zaman süreci vardi Rafinerilerin yeniden tasanmlanipsavag uçaklannmkullandigt 100 oktanhk havacthk yakiti yerine sivil tüketicinin istedigi benzini ve isitmada kullanilan yakiti üretir hale getirilmesizaman ve para igiydi. Bütün bu olumsuz kogullara ek olarak tüm dünyada bir de çelik sikmtist yagarnyordu. Bu, rafinetilerin igletmeye açilmasmi, tanker ve boru hatti ingaatml yavaglatlyor,ulapmda dar bogazlara "fiyat
-
"hayret
389
götürüyordu. Birkaç tankerin denizde seyir esnasmdayken ikiye aynlmas1 1948 baglarmda tanker sikmtisim daba da piddetlendirmigti. Çünkübu olaylardan sonra Sahil Güvenlik makamlar1 288 tankerin gövde yapilanni takviyeetmeden sefere. çikmasmi inen etmigti. Petrol girketleri agismdan o günler, perakendecilik üzerinde çok büyük baskilarin yapildigi günlerdir. Bu nedenle frketler korumaciligm en önde gelen savunuculari oldu. Standard of Indiana motorlu araç sürücülerinden, araç sürmekle geçen saatlerini azaltmalanni, sogukken kalkigtan" kaçinmalarmi, lastiklerin havalanni kontrol etmelerini istedi. Bunlarm hepsi tüketimidügürmeye yönelik önlemlerdir. Sun Sirketi de tüketiminazaltilmasma yönelik bazi girigimlerdebulunmugtu. Örnegin Lowell Thomas'm çok tutulan günlükradyo yayminin reklam kisomda "Yardimcl Önlemlerin" tanttilmasinada yer verilmigti. Petrol sikintisi bu ytllarda ithalati da artird1. 1947 yllimn sonuna kadar Amerika'da ihracat daima ithalati geçtigt halde gimdi, 1948'de denge tersine dönmüg, ham petrol ve mamul ürün ithalati bir arada, ilk defa olarak ihracati geçmigti.Artik BirlegikDevletler, tarihindeilk defa olarak dünyanin.öteki yerlerine petrol saglayan ülke durumundan çikmigti. Simdi petrol tüketimini Amerikan deyimler sözlügüne yeni bir deyim saglamak için o da diger ülkelere bagimhydL clarak petrol" eklenmig, halk arasmda giderek yaygmlagmayabaglamigtl. "motor
"yabanct
Büyük Petrol Anlagmalan: Aramco ve "Suudi Arabistan Riski" Dengenin tersine dönmesi can sikici bir konu olan enerji güvencesisorununa yeni bir boyut getirmigti.11.Dünya Savagi'ndan alman dersler petrolün ekonomideki öneminin giderek artmasi ve uçsuz bucaksiz Ortadogu kaynaklari, Sovyetler Birligl'ylesürdürülen SogukSavag'm igiginda, fazla petrol üretiminin flerisi için muhafazaya altnmasini zorunlu lalm14t1.Eu fazla ürünün ileride Amerika ve ingif tere'nin -ve Bati Avrupa ülkelerinin- güvenligi konusunda en önde gelen oldugu kabul edilmigti. Artik petrol bir merkezdi. Yabancipolitikanin, uluslararasi iktisadi unsur planlamalarm, milli güvenlik ve büyük igletmelerin bir araya toplandigt bir merkez. Su merkezin odak noktasi ise Ortadoguidi. Burada girketler daha gimdiden üretime geçme hazirligi yapiyor, konumlarmi garantiye almak için yeni anlagmalara yöneliyordu. SuudiArabistan'da petrol geligtirme faaliyetleri Socalve Texaco girketlerininortaklaça ma11olan Aramco'nun, yani Arap-Amerikan Petrol Sirketi'nin elindeydi. Ancak Aramco o stralar sikmtih bir devir yagiyordu. Bu, Suudi petrol yataklanmn inanilmaz derecede büyük olmasmdan, dolayistyla da muazzam bir sermaye ve pazara ihtlyaç göstermesindenileri geliyordu. Su iki girketten Socal dulumundan daha çok zarar gördü. Texaco ise 1901 Spindletop petrol kegfinden sonra türemig igletmeler içinde en önemli Amerikan girketiydi. Ülkeçapmdayaptig! radyo yaymlarlyla Metropolitan Öperast'na sponsorluk yapmigti. Texaco'nun benzin istasyonlannin bekgiymig adam" modern Amerikan reklamcihšmm en tamnan çisi olarak resimde görülen fazla tanmmayanSocal, Texaco'nun simgelerinden biri almugtu.Texaco ile kargilagtinldigLnda aksine yerel bir girketolarak kalir. I. Dünya Savagi'ndan bu yana dünyanin her yamnda petrol arama ugruna milyonlarca dolar harcamigti. Buna ragmen, Dogu Hint Adalan ve Bahreyn'den elde ettigi küçük çapta üretim ve SuudiArabistati'm büyük potansiyeli digmda, elinde onca gayrete kargilik gösterebilecegi hiçbir varhk yoktu. hayal etmeye bile cesaret edemedigi büyük bir gaArabistan imtiyazi California Sirketi'nin parlak ufuklar nimetti. çok aç1yor-ancak buna kargin Socal BagkamHarry Collier'in gözlemiyle- ekonomik ve siyasi alanda çok büyük riskler içeriyordu, 1946 ylhna gelinceyekadar Standard of California'mnAramco'daki hisse toplami80 milyon dolan bulmugtu ve anlagildigina göre daha birçok milyondolara gereksinim vardi. Avrupa pazarlarma girebilmek için Socal ve Texaco çölü aparak IranKörfezi'nden Akdeniz'e kadar uzanacak bir boru hatti yapmak istiyordu. Ana çizgilertyle bu boru hatti projesievvelce Harold ickes'm BirlegikDevletler hükümetini "ylldiz
,¶irkete
390
zorladig boru hatti projesinin ayni idi. Tek farkla; bu kez projenin 100 milyon dolarlik mali yükünü girketlerinkendilerinin kargilamasi gerekiyordu. Bu, Socal için bir sorundu, ancak sorunlar bununla da çözülmüyordu.Astl önemli olan pazarlama konusuydu. PetrolünAvrupa'ya ulagtigi varsayllsa bile nasil pazarlanacakti? Avrupa'da yeter büyüklükte bir rafineri ve pazarlama sistemi kurmak, Collier'inhesabina göre çok pahahya mal olurdu, Socal ve Texaco'yu durumu saglam olan rakipleriyle pazar payi için öldürücü bir savaga iterdi. Görülüyor ki kargilanmasi gereken çok büyük riskler mevcuttu ve bunlann sayisi politik kogullann istikrarsizliglyla büsbütün artmaktaydi. Büyükkomünist partilerhem italya'nmhem de Fransa'nm koalisyon hükümetlerinde iççi hükümetemsilediliyordu. Iggalaltmdaki Almanya'nm gelecegibilinmlyordu ve Íngiltere'de girketlerini" millileptirmeyevermigtl. ti kendisini ekonominin Suudi hükümeti ülkesinin rezerv potansiyelinin ne denli muazzam oldugunun bilincine varmigt1 ve dogal clarak da yakmda verimin ve kendi gelirininbu kaynaklarla dengeli olarak artmlmasimisteyecekti. Aramco ibni Suud'un ve Kral ailesinin beklenti ve taleplerinecevap vermedigi sürece imtiyaz tehlikededemekti. Socal'i dügündüren asil konu buydu Ve bunun da bir tek çözümüvardt. Aramco ne yapip yapip petrolün büyük bir k1smim Avrupa'ya tagiylp Avrupa topraklanna sokmahydt. Ancak petrol daha buraya ulagmadan "Tapline" Trans-Arabian Boru Hatti'mn bir kismi daha yeni devlet haline gelençegitliülkelerin sminm geçmekzorundayd1. Filistin'de Yahudiler için belki de Amerikan desteglyle bir yurt kurulabilirdi. Ancak ÏbniSuud böyle bir devletin kurulmasina en giddetlekargi çikankipiydi. Bölge savagkokuyordu. Soguk savagtn bu ilk günlerindebëlge Sovyet sizmasi ve SovyetlerBirligi'nce iggaledilme tehlikestylekargi kar"büyük
1yaydi.
Üzerindedurulmasi gereken bagka bir konu da bizzat Kral'm kendisiydi. Eu korku
daha
evvel 1943'te bir kez daha yaganmig, Socal ve Texaco bagkanlarmi koparak Washington'a getirmigti. IbniSuud (imdi altmig yagm ortalarmda, bir gözü görmeyen, saglig1giderekbozulan biri olmuytu.O güne kadar kralhgt yaratanve sonra da bir arada tutan hep onun kipisel gücü ve atilimi olmuqtu. Yagimdi, bu güç ortadan kalktigi zaman ne olacakt1?O güne kadar ÌbniSuud'un kirk begten fazla erkek evladt olmuçtu ve bunlardan otuz yedisi halen hayattaydl. Ancak, bu acaba bir istikrar unsuru mu olurdu yoksa karmaga ve düzensizlik unsuru mu? Ve, siyasi sorunlar çikmasihalinde, Socal Amerikan hükümetinden ne tür bir yardim gelmesini bekleyebilir, buna güvenebilirdi? lyte,Socal tüm bu riskleri bírer birer dikkate alip bir araya getirdiktensonpolitikasim yaratacak ve kendi pazarmi yaratmak için ra bir karara vardi. Kendi çegitli giri§imlerde bulunacakt1. Aramco'nun çeçitliproblemlerinin çözümü ise daha genig ve ortak bir projede ele almmahyd1. Risk faktörünü dagitan, siyasi yogunlugu artiran, sermaye, uluslararasl ekspertiz ve özellikle de pazar konumu güçlü girketlerle ighirligiyapma politikastna geçilmellydi. Üstündeönemle Israr edilen bir konu da guydu:lbniSuud Aramco'nun mutlaka yüzde 100 Amerikan kalmasmda israr ediyordu ki, bu niteligi sadece iki girket,StandardOil of New Jersey ve Socony-Vacuum girketleritagimaktaydi.Socal adma igleri yürüten Gwin Follis dokunamayacagLmiz pazarlan" açabilecegi görügünbu iki girketin Dogu Yariküresi'nde "dayampma"
"bizim
deydi.
Daha geniçbir alana yayllma fikri ve bunun dayandig1mantik uzun bir süredir anlagiltrolmugtu ve Collier ile õteki petrolcülerde bunu kabul etmekteydi. Digigleri'nden bazi yetkililer ve yeni ortaklar bulmas1" ve imtiyazi BirlegikDevletler donanma mensuplan Aramco'yu için aramast" sürdürmek için tegvikedlyordu.Imtiyazmdevami ancak böyle pazarlar Digigleri'ne duyurdu. Sir Socal yetkilisine göre konudaki karanm bu mümkün olacakti. Socal cogkuyla kargilamigti."Bu da Socal'i hayretler hayret Bakanhgt bu duyuruyu verici bir "Digigleri gibi" davranip davranmadigi bir yana, içinde birakti. Bu konuda Washington'un bir Amerikan stratejisinin temel hedefolan artirtlmasi bir geyvardi. I;tirakçisayismm ortada kesin lerinin yerine-getirilmesine yardimci olacakti. Bu stratejiler gu gekildeözetlenebilir: Ortadogu "kendine
"yeterli
"çöpçatan
391
-
üretimini
artirmak ve bu yolla Bati dünyasi kaynaklarmm ilerisi için saklanmasmimümkün kildaha cazip hale getirmekve böylelikle imtiyazm Amerika'run elinde kalmasmi garantilemek. Donanma BakamJamesForrestal'in 1945'te söyledigi gibi "Arabistan rezervlerini hangi Amerikan girketinin iglettigi hiç önemli degildi; önemli olan pirketin Amerikan olmaslydi." Sonuçta, 1946 ilkbahannda Socal Sirketi, Standard of New Jersey'e konugma teklifindebulundu. Jerseygirketinin teklifisadecekabul etmig oldugunu söylemek, konuyu küçümsemek olur. Sirketpetrol sikmtisi çekiyorduve Avrupa da girketinbundan en çok etkilenenpazanydt Jersey mutlaka gereksinimi olan petrolü bulmallydi, ama nasil bulacakti? 1920 senesinde Irak Petrol kurulmasmdaki Sirketi'nin onca gürültüye ragmen, Irak petrol üretiminderi Jersey'e günde 9300 varillik çok az bir pay dügmügtü. §imdide Kuveyt'ten çok daha fazla petrol gelecekti ve bu Jersey'in rakiplerini daha da kuvvetlendírdi. Jersey,Socal ve Texaco'nun simrsiz miktarda ucuz Arap petrolüyle kendi pazarlama sistemine meydan okuyarak, kendi baglarma Avrupa pazarlanna.siziporada hâkim olmasmdan korkuyordu. Socal'in önerisi Jersey Sirketi'ne yeniden toparlanma firsati veriyordu. iki tarafm nyatkonusuna tartismasi strasinda bu defa Socal Bagkam Harry Collier kendi adamlaritarafmdaneleptirilmeye baglandL Bu kipiler Jerseygirketinin Aramco'ya davet edilmesi . fikrine bile dayanamaylp isyan ettiler. Ílkhücum Socal'inSan Francisco'daki üretim departmanmdan geldi. Burasi ç1plakçölü ürétim yapar duruma getirmig olan bir bölümdü ve gimdi de kontrolü kendinder daha büyük ve daha güçlü olan ortaklarina birakmak istemiyordu. Tam on üç sene Arabistan'daki yatinmda hissesi olanlar bundan hiçbir gekildeyararlanmamigti. Imtiyaz ancakgimdi,1946'da kâr getirmeye baglamigti.O halde kendilerine dügeni niçin Jersey'e birakmalan gerektigini anlamlyorlardi. Bu arada en çok gamataytyapanlar da petrol sahasmdabulunaniardi. Su kipiler Suudi ArabistMda Aramco'nun bölge operasyonundan sorumlu Socalmühendisi James Mac Pherson önderliginde büyük gürültü koparlyorlardL James Mac Pherson imtiyazmbir madeni"oldugunuiddia ediyordu.Aramco'yu petrol dünyasmda en büyük babizim petrol pagimstzgirketyapma kararmdayd1. Dünyayi gästeren küreye igaret ederek ramiz" diyordu. Íddiasina göre Aramco'nun kaderinde mutlaka en büyük petrol girketi olmak" vardt. Ama gimdi,bildirildigine göre, Aramco ve Socalkendiferini Jersey'inüretim departmanma çevirme yolundayd11ar. Harry Collier ise Mac Pherson aksine, Aramco'nun Jerseysistemine girmekleçok daha fazla petrol satabilecegi,böylece SocaPin yalmz Texaco'yla ortak oldugu zamana kargi gok daha fazla elde edecegi kamsindaydl. Ayrica, bu anlagma Socal'e dogrudan yatirimlarmm tümünü yeniden bir düzene sokmaimkâm verecekti. Collier tam bir patrondu, iradesi kuvvetliydi ve "Müthig enerji çarlatmdan biri" diye tanmmasi bog yere degildi. Onun açismdan Jersey'e baglanmakla en güvenliyola bagvurulmuy olacakti, gu halde Jerseykatillma.çagnlmallydl. Aramco'nun dünyanm en büyük petrol girketi olmaya mahkûm oldugu dogru degildi. Böylece tartig malar sonuçlandi.
mak; ÍbniSuud'a giden gelir miktanni
"altm
"lgte
"dünyanm
"altin"
Kizil Hat Siliniyor Aramco'ya nasil girecegi tartigiliikenbir yandan da Jersey,Socony Jersey Sirketi'nin Sirketiile girketin Aramco'ya katilma olasiligi üzerinde ufak çapta konugmalar yapiyordu. Ne var ki bu girketlerin her ikisi de gerek Jersey gerekse Socony, Aramco'ya girmeden önce önlerindeki en
önemli iki engelí ortadan kaldirmallydL Bu bizzat kendilerinin Irak Petrol Sirketi'ndeki Byelikleri ve bir de Kaluste Gülbenkyansorunuydu. 80 iki girketyönetimi 1920'll ylllarda lPC anlagma-
smr bir arada tutmak için tam alti sene ve binlerce saati baskilara kargi koyarak geçirmigti. IPC'nin bu igte anahtar durumundaki maddelerinden biri meghur K1zilHat Anla mast'ydt ve ha392
.
tirlanacagi gibi IPC igtirakçilerinin KalusteGülbenkyan'm1928'de çizdigi haritadaki Kizil Hat .içinde herhangi bir yerde bagimsiz olarak operasyon yapmasim yasakliyordu. Suudi Arabistan kesin olarak KizilHat içinde idi ve IPCAnlagmasi'nm 10. maddesi de bu hat içinde olmalan do-
layislyla Socony Jersey'iAramco'ya girmekten men etmekteydi. Su kural ancak bir tek kogulun yerine getirilmesiyle uygulanmayabilirdi ki o da diger bütün girketleride yanma alarak Aramco'ya girmesiydi. Eu girketler,Shell,Anglo-îran, Fransiz Devlet Sirketi (CFP) ve Gülbenkyan'in kendisi idi. Jerseyve Socony uzun süreden beri Kizil Hat'tan çekilrnekistiyordu. Çünkülúzil Hat'm gömlegl" olfazla bir yaran dokunmuyordu. Kizil Hat'm, zamanla, bölgenin üzerinde bir dugu anlagilmigti.Dünyamn en dogurgan olan topraklanndakendi kontrolü altmda olmayan her bir igletmeden sadece yüzde l 1.875 gibi çok küçük bir hisseyle yetiniyordu. 1920'li yillarda Washington onlan Kizil Hat'a sokmak için epey yardimda bulunmugtu; ancak gimdi 1940'larda hattan çikarmak için fazla bir gey yapmayacagi da gün gibi agikârdL Sonunda Jerseyve Socony K1zil Hat'tan çikmamnbagka bir yolunu buldular Socony'den bir yetkili bu yolu "Saatli Bomba" olarak tanimlar.Bu, izleme" doktrini idi. II. Dünya Savagi patlak verdiginde ingilterehükümeti CFB ve Gülbenkyan'daki IPC hisselerinin kontrolünü kendi eline almigti. Daha önce Gülbenkyan valizini hazirlaylp, Vichy'deki dügmanla içbirligi yapan Fransiz hükümetine katilmigt1.Vichy hükümetince ticari atage olarak Iran elgiligine atanmigti.Londra, Gülbenkyan'daki hisseleri hem bir girketolarak CFB'nin, hem de Gülbenkyan'm Nazi kontrolünde olan topraklardameskun olduklan ve bu sebepten tarafinda"sayilmasi gerekçesinedayandirarak almigtir. Böylece "Suçu izieme" doktrini altmda tüm IPC anlagolmuy, yürürlükten kaldiribp geçersiz sayllmigtir. masi Ne var ki savag bittikten sonra IPC hisselerinin hepsi bir kez daha CFB ve Gülbenkyan'a geri verilecekti. Ancak 1946'lar sonunda, Jerseyve Socony"Suçu izleme" kavrammi büyük bir coçkuyla kargilamigttr. Kamlarmca, tüm IPC Anlagmasi artik geçerliligini kaybetmigti.Yeni bir anlagmano uzlagma yoluyla kabulü zamam gelmigtí ve Jerseyve Socony temsilcilerihiç vakit kaybetmeden büyük haberi, yani eski anlagmamn yürürlükten kaldinldigirn ve K1zilHat ile ilgill her geyintarihe karigtigim Avrupah üyelere duyurmak için Londra'ya koitular. Kizil Hat maddelerinin kisitlaylci kogullarmi içermeyen yeni bir anlagmaya girmekte dogal olarakçok istekli olduklanm söylediler. Kizil Hat Anlagmas1 dünya kopullan ve Amerika Yasasi'na" göre arAmerikahlar yeni bir uzlagma için dört deger olmaktan olmugtu. tik tavsiyeye ç1kmig, CFB aslmda Shell, Kaluste Gülbenkyan'm holding girketinden ayn toplulugu-Anglo-Íran, ve bagka bir yey olmayan Participations and Investments (P&I) adindaki igletmeyi- buna ikna etmek durumundayd1. çikar" esasma göre taraflarihognut edeAnglo-Iran ve Shell girketleri konunun ifade cek gekilde çözülecegini ettiler. Fransizlar'a gelince onlar uzla maya yanagmiyordu. Amerikalilar'm artik ortada bir anlagma olmadg konusundaki görügüne hiçbir gerekçe göstermeden itiraz ediyorlardi. Kendilerini Ortadogu petrolüne baglayan tek anahtarin Irak Petrol Sirketi ve Kizil Hat Anlagmasi oldugunu savunuyorlard1. Hükümetçe yapilmig bu düzenlemeye kesinkes bag11yd11ar ve Fransiz hükümetinin elde etmek için o kadar çaba gösterdigi durumdan vazgeçgömeye niyetleri yoktu. Fransa'nm enerji konumu daha o günden kötülegmigti. Bir 80ylentiye re, Fransiz hükümetinin bagmdaki General de Gaulle, CFB'nin gerçekte ne kadar az miktarda petrol ürettigini anladigt zaman kizgmhktan çilgina dönmügtü. Yaverlerinden birinin söyledigine göre De Gaulle,ieolojikurallanyla kavga edilemeyecegini ve "Tann'ya kizilamayacagini" çok iyi bildigí halde, öfkelenmekten kendini alamiyordu. Kaluste Gülbenkyan ise Jerseyve Socony'nín eski anlagmayi saymama karanm kisaca ve kesin gekildegeri çevirip etmlyoruz" demigti. Tüm yagami boyunca Irak Petrol Sirketi ve onun selefiolan Türkiye Petrol Sirketi onun hayatmm baglica ugra 1 ve gurur kaynagi olmu tu. "deli
"súçu
"dügman
"iglemez"
"güncel
"yasadigi"
"kargihklt
"kabul
393
i
Daha kirk yll evvel gekilvermeye bagladigi igin böyle kolayca belleklerden sílinip unutulmasina izin veremezdi. 1946'da GülbenkyanLizbon'daki villasmda yaglyordu. Buraya savagm ortalannda Vichy'den gelmigti. Simdi,Portekiz'den kipirdamak istememesine ragmen, avukatlan ve ajanlan araciliglyla, KizilHat Anlagmast'm alaçagi etmek için gerekenher geyiyapmayahazirdi. Amerikali uzlagtmcilar yeni kugaktan gelmeydiler ve Walter Teagle'm deneyiminden yoksun olbagkani Harold duklan için Gülbenkyan'mtehditlerinepek kulak asmadilar.Socony Sirketi'nin için elimizde bir selyimserlikle imzasmi g ibi almamiz Gülbenkyan'm Sheets'in söyledigi satm iki yasalligmdan devam yollarma edip, Aramco emin olarak demigti. Durumlanmn bep yok" Sirketi olan Texaco ve Soconyile anlagmaya yollandilar. Jerseyve Socony'ningögüslemekzorunda oldugu tek risk ICP ve Kizil Hat Anlagmasi davasindan ileri gelmiyordu. Acaba yeni dörtlü Aramco birlegmesi Amerikan antitrõst yasasmi ihlal eder miydi? Bu konuda duyduklan endigeavukatlan 19l l'deki aillagmayl iptal kararmi bir kez daha gözden geçirmeye mecbur etti. Ne de olsa çok büyütülmüç olan ottak anlagmanm dört büyük aday içtirakçisinden üçü ilk yapilan Rockefeller Tröst'ten atilmiçttSonundaavukatlar öngörülen birlegmenin yeni yorumlara göre dahí antitröst yasalardan hiçbirini ihlal etmeyecegi ve iptal kararma da "Amerikan ticaretinebu iptalle makul olmayan hiçbir baski getírmeyecegi" görügünü ifade ettiler, Ne de olsa Aramco BirlegikDevletler'de petrol igine girecekdegildi. Bu ara, Socony Sirketi'nin hukuk mügaviri daha büyük bir üzüntü kaynagina igaret etti. Bati Yanküresi'nde oldugu gibi Dogu Yanküresi'nde de bu denli muazzam ham petrol rezervinin kontrolü bir süre için" hiçbir düzenleme yapmadan bu yedi girketebirakillyordu. Ancak Hukuk Mügaviri ifadesine su görügü ekliyordu: "Bu politik bir konudur... tahminiere dayanarak ele alinmigtir.Anlagildigina göre bize dügen, bu oyunu bugün yürürlükte olan kurallara uyarak,-elimizden geldigince lyi oynamaktir." Elden geldigince lyi oynamamn yolu ige devam etmekti. 1946 Araltk ayma kadar dört girket Aramco'yu büyütmek için genel clarak prensipte anlagtilar.Gülbenkyan temsilcilerindenbirinin konuyu hemen protestoetmesi üzerine Londra'daki Socony sorumlusu New York'taki Socony bagkaniyla iletigim kurup, ona teminat vermek gereginiduymugtu: "P&I ile Fransizlar'm bu konuyu sevinçlekaryllaylp negeden garktsöyleyerek dans edeceklerinden eminim. Ancak yine de konunun alle içinde kalmasmi isteyeceklerine inamyorum." Fransizlar'a gelince onlar bu konuda ötekiler kadar alçakgönüllü davranmad1. 1947 Ocak aymda kamuoyunun gözleri önünde kargi taarruza geçtiler. Washington'dakiFransa Büyükelçisi DigigleriBakanhgi nezdinde konuyu giddetleprotesto etti. Fransa'daki otoriteler Jersey'inticari yagamim fevkalade rahatsiz edici davramplarda bulundular. Londra'da da CFB'nin temsilcisi avukatlar, kontratm ihlal edildigini gerekçe göstererek mahkemeye bagvurdular ve Jerseyve Socony'nin Aramco'daki hisselerinin tüm IPCüyeleri adma emanete ahnmasmi talep ettiler. Bati dünyasimn anahtar konumundaki müttefiki Fransa ile aradaki bu tatsiz durum, süregelmekte olan antitröst endigesi lle bir araya gelinceDigigleriBakanhgl'm bir hayli huzursuz etmigti. Sonunda bakanhk önerilen anlagmaya bir alternatif aramaya yöneldi. Eu alternatif hem Fransizlar't tatmin etmeli hem de uluslararasipetrol girketleriarasmda, güpheuyandiran düzenlemeleri zapturapta almahydl. Digigleri Bakanligl'nda petrol konusunda.yapilan tavsiyeigi daha çok Uluslararasi Ticaret Politikast Ofisi'nin bagindaki Paul Nitze'nin elindeydi. Nitze, Jersey'in IP hisselerini satmasi ve sonra da kendi bagma Aramco'ya girmesi teklifindebulundu. Böylece birbiti üstüne gelen üyelik sorunu olmadan birbirinden ayn iki grup olugturulacakt1. Bunun sonucu olarakda Fransizlar Kizil Hat Anlagmasi'nin kendilerine tanidigt haklardan yoksun birakilNitze'nin söyledigine göre böyle bir anlagma diklan iddiasmda bulunamayacaktL petrol girketleri arasmda girketleri birbirine baglayan anlagma egiliminin giderekbüyümesine bir Jerseyile Socony'nin BirlegikDevletler digmson verecekti." Aynca "En büyük Amerikan Sirketi da giderek büyüyen çikar birleptirme egilimini de yavaglatacakt1."Bu görüge iki girket, Jerseyve "
"uzun
"uluslararasi
394
Soconyteklifin
"pratik
bir plan olmadigini" söyleyerek yanit verdiler. DigigleriMüstegan Dean Acheson da Nitze'nin fikrini kmamig, desteklememigti. Bu konuda fikir bildirip sesini duyuranlar bu kadarla da kalmlyordu; arada IbniSuud da vardi. Onun fikrinin de almmasi gerekiyordu.Aramco yetkilileri bu konuda fikrini almak için Riyad'a, Kral'i görmeye gittilet ibniSuud'a dört girketin oldugunu,aynca kralligt için daha çokgelirgetireceginiaçiklamaya çaligtilar. Ancak Kral sadece bir tek nokta üzerinde duruyor, o konuda israr ediyordu. Ne Jersey'inne de Socony'in kontrolü altmda" olmadiklarmin kendisine kesinlikle temin edilmesini istlyordu. Kendisine bu iki yeni girketin sadece ve tamamenAmerikan karakterinde oldugu temin edildikten sonra Kral bu teklifionayladi. Ancak, gimdide bagka b1rsoru gundemdeydi. YaFransizlar mahkemede kazamrsa? Bu takdirde nasil hareket edilecekti? Örnegin,Frans1zlarAramco'da içtirakçilik yapacaklarim söyleyebilirdi. Aynca Anglo-Ìran de ayni konuda aym geyisöyleyebilirdi. Kral'a gelince,böyle bir durumda asla hoggörü göstermeyecegini açikça ifade etmigti. Suhalde bütün bu olasihklann dikkate ahnarak sözlegmenin yeniden düzeltilmesi gerekiyordu. Sonunda bu yapildi ve yeni bir düzenlemeyle anlagmaya gereken esneklik saglandi. Böylece Amerikan pirketleriherhangi yasal bir kovugturmada, bu esneklikten yararlanacakti. Jerseyve Socony 102 milyon dolar borç vermeyi taahhüt edlyordu. Su degeri 102 milyon dolar olan petrol kargihgmda ödenecekä ve girketler bu parayihukuki durumlan elverdigt an derhal ödeyecekti. Arada geçecek zaman içinde Jerseyve Socony, daha gimdidenpetrolün sahibiymigler gibi petrol satin almaya baghyordu. Bu düzenlemeden bagka Jerseyve SoconyTapline'a da ortak oldular. Aynca Socal ve Texaco'ya belirli bir süre için, o sene içinde üretilecek her varil petrol üzerinden çok cazip ödemeler yapilacakti. Böylece Socal ve Texaco bir arada birkaç sene, Aramco'dan yüzde 40 satig kargiligmda toplam 470 milyon dolar para alacakti. Su onlarm o güne kadar yapmig olduklanyatmmm hepsini kargilayacak ve hatta ellerine çok daha para birakacakti. Aynca, bununla da kalmaylp, Socal'dan Gwin Follis'in sonradan gözlediginegöre,Jerseyve Socony'ye yapilacak satigm kopullan, o güne kadar Socal'in omuzlarmda bulunan kurtaracakti. yatmm" sorununda da BaglangiçtaJerseyve Socony yüzde 40'hk hisseyi aralarmda egit olarak bölügmeyi planladtlar. Ne var ki Socony'nin bagkani, Ortadogupetrolünün güventioldugundan" kugku duyuyor, pazarlar konusunda da endige ediyordu. Bu yüzden girketin "Venezuela petrolüne daha çok para yatirmasi" kararini aldi. Bir süre dügündükten sonra Socony bu kadar çok petrole gereksinimi olmadigma karar vererek, daha küçük bir hissenin de pekâlâ ayni sonucu vereceg kamsma vardi. Böylece Jersey,Socal ve Texaco ile aym orana, yüzde 30'a raz1oluyor,Soconyise sadece yüzde 10 ahyordu. Ne var ki aradan çok kisa bir zaman geçtiginde Socony bu paylagma oranmdan pigmanlik duyacakti. Son dakikada bile'sinir dolu dakikalar yaganmigti. Tüm girketyetkililerinin kafasmda antitröstle ilglli endigeler vardL Bu endigeler BirlegikDevletler Yüksek Yargimakamindan kendileribakigta anlagmaya hukuken ters düne teminat verilinceye kadar sürüp gitti. Yüksek Yargi gen hiçbir nokta olmadigt kanaatine vardigmi, bunun ülke için iyi bir geyolacagim"söyledi. Ancak, tam bu strada, sanki Harry Collier'inen büyük korkusunu teyit edercesine, Dogu Akdeniz bölgesinde birtakim bagagnsi silentilarolugmayabagladi. Su 31kmtilar tüm anlagma üzerinde önémli derecede etkill olmuqtur. ÖnceYunanistan'da komünistlerin kigkirttigtbir ayaklanma hareketi oldu, sonra da Sovyetler BirligiTürkiye'yi tehdit etti. Tüm bölgede bir korku havasi egebölgedeki geleneksel rolünü birakmasi ile birlikte men olmuytu. Ortadogu'da ise ingiltere'nin komünist güçlerin duruma egemen olmasindan korkuluyordu. 11 Mart 1947'de Socony'demüdür düzeyindeld yetkililer bir araya gelip "Ortadogu'yuetkileyen sorunlar" konusunu tartigtilar. Ancak, sonunda iyimserlik agir basti ve taraflar anlagmayi onayladilar. Ertesi gün, 12 Mart 194Tde dört Amerikan girketinin temsilcileri bir toplanti yapip tarihi iglemleri hayata geçiren belgeleri imzaladtlar. Böylece Suudi Arabistan'daki imtlyaz, en sonunda, oldu. "evlenmesinin"
"dogal"
"ingiltere
,¶irketi
"devasa
"girketi"
"tamamen
"ilk
"gerçeklegmig"
395
12 Mart bir bagka açidan da tarihi bir gündür. Bu, BagkanHarry Truman'm Korigre'nin kardigi," bir konugmayla Yunanistanve Türkiyeíçin özel yardim yapilmasim isç1kip tedigigündür. Truman bu yardima dayanarak Türkiye ve Yunanistan'm komünist baskisina kargi direnç gösterecegineinamyordu. Yaklagmaktaolan Soguk Sava¶ta bir çegitsimr igaretisayilan ve sonradan Truman Doktrini denen bu konuçma savagsonu Amerikan dig politikasmdayeni bir gigLr açmigtir. Belki de bir rastlantlyla TrumanDoktriniile Amerikan petrol sanayiini Suudi Arabistan'm zenginliklerine ortak yapanbelge aym günde imzalanmigt1. Bu anlagmaylaAmerika, Akdeniz'den Iran K0rfezi'ne kadar uzanan çok büyük topraklardakendi varligim kanitlamig oldu, isma
"gündem
Gülbenkyan Yine Sahnede CFP'nin hükümsüz sayllma iglemi henüz tamamlanmigti.Ancak Fransa'nm politik gündeminde Birlegik Devletler'le beraber çözecegi daha birçok konu vardi. 1947 Mayis ayma kadar Fransa'nin Irak Petrol Sirketi'ndeki konumunu düzelten bir de anlagma yapilmigti. Buna karç1,dogal
olarak CFP iddiasim geri alacakti. Gülbenkyan'a gelinceo her zamanki gibi sorun yaratma pegindeydi. Lizbon'da saygideger kipilere mahsus Aviz Oteli'nin birinci katada bir daireye yerlegmig olarak yagayan Gülbenkyan, asla ödün vermeyen tutumunu sürdürmekteydi. Daha ucuz oldugu için artik özel araba ve yoför kullanmiyor, günlük gezintisi iÇinkiraladig arabaya yine kiraladig goför idaresinde binip gideceglyere öyle gidiyordu. Bu sirada da fazla para ödememek igin taksimetreyidikkatle kontrolden geri kalmlyordu. Bir Ingilizyetkilinin gözlemine göre, "Gülbenkyan,bir kere söz verdi mi art1k o sözden dönmeyen bir insandi. Önemliolan ondan bu sözü koparmakti. Uzlayma yeteneg denen gey onun yapismda yoktu," Ayni yetkili junlan söylemekten de kendini alamamtyti: "Gülbenkyan'm mali konulardaki dürüstlük anlayigi kendisinin vergilendirilmesi konusuna gelince yolunu aragtirmak önde gelen ugraglarindan garip bir hal aliyordu. Vergiden nasil siynlabilecegi biriydi." SözgelimiFransa ve Portekiz'de gelirvergisi ödemekten, Iran delegeleriyle bit randevuya katilarak kurtulmuqtu. Paris'teki malikânenin bina vergisini ödememek igin, binanm küçük bir kismini resim galerisine dönügtlirmügtü. Paris'teki Ritz Oteli'ni sattigmda da, satig belgesine bir madde koyarak kendisi için otelde devamh bir daire bulundurulmasmda israr etmigti. Bu yolla gerektiginde Paris'e sadece olarak ugradigini ileri sürüp Fransa'ya vergi õdemekten muaf tutuluyordu. Gülbenkyanayrmtilara kargi gösterdigi bu sinir bozucu duyarhligt Kizil Hat Anlagmasi mücadelesinde de uzlagmaya kargi gösterdigitereddüt ve korkunç konsantrasyon yetenegiyle birlegtirerek aynen göstermigtir. Fransizlar mahkemede davayi geri çektikleri halde o hâlâ gerektigindehalk önünde temizeç1kmakiçin mücadelesini sürdürmekteydi. Bir Ingilizmahkemesinde Jerseyve Soconyaleyhine dava açmigti. Bu iki girkettepkileriniGülbenkyan aleyhinde kargi dava açarak gösterdiler. Dava, kamuoyunda genig ilgt çekti ve Jerseyve Socony'ye yaptigi kargi hücumda Gülbenkyan'a yardimci oldu. Ne de olsa, Adalet Bakanhgt ve kamuoyunun ne dügündükleriyle ilgilenip üzülecek kigi kendisi degil, Amerikan girketleriydi. Gülbenkyan gerçitanmmigbir kigiydi,ancak yagammda bir kez bu olumsuz göhretinin dogurdugu yan etkilerden üzüntü duymuytur. Boyu kisa oldugu için Aviz Oteli'nin restoraninda kendisi için özel bir platform kurulmasim istemigti. Amac1 yemekleriniburada yemek ve yerken de etrafi kollamakt1. Ancak dava dolay1slyla halk kendisini daha lyi tamdigmdan"Aviz Oteli'nde Bay Gülbenkyan"slogam giderek ün kazandi ve boga güregi yamnda turistlerin görmesi gerekenbir manzara olarak turistleretavsiye edildi. Kugku yok ld Gült'enkyanbundan hiç de memnun kalmlyordu. Bir ylli agkin bír süre, uzlagtinc11arNew York'la Londra, Londra ile Lizbon arasmda mekik dokuyup bir uzlagma yolu bulmaya çaligtilar.Petrolcü ve yeni kugak avukatlar Kaluste Gülbenk"transit"
"mutlaka"
396
yan'la ugragmanin ne kadar ömür tüketicioldugunu anlama hrsatt bulmugtu. Gülbenkyan'in oglu, babasi için gu sözleri söylemigtir: "Babam hiçbir iddiaya kopma noktasma kadar baskl yapmaoldugu için taleplerimaya özen göstermigbir kipidir.Eu onun prensibi idi. Çakiyi bir tartigmac1 istedigini ni adim adim ortaya koyardL Ancak bunlann birinde kopanp tatmin olduktan sonra ikinci talebinegeçerdi ve bu böylece istediklerini sonuna kadar elde edinceye kadar devam ederdi. Bütüri istediklerini her zaman elde edememigse de, ylne de aldigt sonuç, konulari hep birden ortaya atmig olsa, alacagi sonugtan çok daha lyi olurdu." Görügmeler, Gülbenkyan'm âdeti olan güpheciligiyüzünden daha da güçlegmigolarak sürüp gidlyordu.Gülbenkyantoplantilarinbirçoguna pahsenkatilmlyordu. Ancak oturumlara kendisini temsil eden dört ayn temsilcigönderiyordu ki bunlar toplantibitiminde Gülbenkyan'a raYaziliolarak sunduklan rapordan önce birbirleriyle asia igbirligi yappor vermekle görevliydiler. maz, birbirleriyle konugmazlardi. Eu usulü uygulayarak, Gülbenkyankargitlarini analiz etmekten bagka adamlanm da teker teker kontrol etmig oluyordu. Yine de akla göylebir soru gelebilir: Gülbenkyan'm asil istedigi sey neydi? Bazilari onun Aramco'dan hisse almak istediginden kugkulantyordu. Ancak bu söz konusu olamaz. Ibni Suud buna asla izin vermezdi. Soconydirektörlerinden birine göre Gülbenkyan hedefinin ne oldugunu çok basit bir aç1klamaylaizah etmigti: "Mümkün oldugunca iyi pazarlik" yapmadikça kendisine olan öz saygtsim kaybederdi. Diger bir anlatimla, alabilecegl kadar çok gey almak istlyordu. Petrolcü olmayan ancak Gülbenkyan gibi sanatsever olan bagka bir Amerikah'nm sözlerine göre ise, Gülbenkyan kendisine yöneltilen soruyu daha bagka sekildeyamtlamigtir.O kadar çok para sahibi olmuytu ki, daha fazla kazamlacak para, para olarak artik ona bir geyifade etmlyordu. Kendisine kargi yirmi yll evvel kendinin Walter Teagle'a davrandigt gibi davranilmasmi istlyordu. Bir mimar, hatta bir sanatçi gibi güzel yapitlar yaratmak, denge kurmak, iktisadi güçleri dengelemekpegindeydi. Bir Amerikalt sanatsever Gülbenkyan'a haz veren igin bu oldugunu söylemigtir. Tüm yaçami boyunca topladigtsanat eserleri modern çagda tek bir adam taraftndantoplanmig dünyadaki en büyük koleksiyonu olugturur. Bu eserlerden diye söz eder, onlara kendi öz oglundan daha çok özen gösterirdi.Yine de asil gaheseri,hayatimn en büyük baidi. Kendi degerlendirmesine göre bu girket binasi Rafael'in The School ansi Irak Petrol ¶irketi 0/Athens (Atina Okulu) kadar iyi tasanmlanmig,onun kadar kusursuz bir mimari eserdi. Kendisini Rafael olarak gören Gülbenkyan, Jerseyve Soconyyöneticilerini, Rönesans ustalannm üçüncü simf, siradan, kasvetli taklitçisiolan GirolomaGengaile ayni potaya koymuy ve bunu açikhkla ifade etmigtir. Çokyakm gelecekte bir Londra mahkemesinde cereyan etmesi beklenen can sikici tartigmalann baslust altmda, Gülbenkyan'la yapilacak sözlegme sonunda gekillenmeyebagladi ve petrolcülerden ve bunlann avukatlanndan olugan, o günkü adlyla "Karavan" denen bir grup ínsan Lizbon'a yollandi. Sonunda, 1948 Kasim ay1 baglarmda, durugmanin baglayacagtpazartesi gününden önceki pazar günü, yeni anlagma tamamlandi.Gülbenkyan'm görevine dügkün kibar oglu Nubar, Aviz Otell'nde imzalama töreni için özel bir salon aylrtmigti. imza töreni akgamüstü saat 7de baslayacak, arkadan da kutlamak íçin bir akgam yemegi verilecekti. Saat tam yedlye bey kala, Gülbenkyanyeni bir itirazia ortaya çikti. Yenianlagmada deginilmemig bir konu daha bulmugtu. Tüm salonu buz gibi soguk bir hava kapladi. Herkes sanki donmugtu. Londra'daki müdürlere yent bagtan telgratlargönderildi, bunlann cevaplan beklendi. SimdiAviz Oteli salonlarmda tam anlamlyla gagkinlikve karamsar hava egeriendi. Yine de yemek Ismarlanmigtl, neredeyse soguyacakti. Nubar Gülbenkyan'agöre yemege baglamamanm bir an1am1yoktu. Bu dügüncelerle "Karavan"i masaya davet etti. Su hava içinde yenen yemek kuyku yok ki çok ciddi, cenaze törenini ammsatan bir atmosfer içinde geçti. Yemekte bulunan on iki davetli bütün yemek boyunca sadece tek pigegampanyaiçebildiler. Ortada kutlayacak bir gey yoktu. "çocuklanm"
397
Gece yarisinadogru.Londra'dan telgraflaryagmaya bagladi. Gülbenkyan'mson olarak ortaya koydugu talepyerine getirilmigti. Bu defa anlagmalarm yeni bagtan daktilo edilmesine geçildi. Gülbenkyan bu anlagmalan sabahin bir buqugunda imzalamt ve ondan sonra da bunlar kirahk bir uçakla Londra'ya gönderilmigti.Ílgilimemurlara, o gün ögleden sonra yapilacak durugmalarin durduruldugu bildirildi ve Lizbon'dakiyorgun grup en sonunda sabaha kadar açik olan bir kafeye gidip sandviçve ucuz parapla anlagmayikutladilar. lyte1rak Petrol Sirketi'nin yapisim yeniden teykilatlandiran1948 Kasim tarihli Grup AnlagBundan Gülbenkyan'inelde ettigi kazanç genel üretim altmda bu kopullar gerçeklegmigti. masi durumunda yükselme ve diger avantajlardan bagka petrolde tanman ekstra tahsisat olmustur. Artik o, Bay YüzdeBegolmaktan çikm14t1. Simdidaha önemli bir kipiligivardi. Anlagmalara gebirer amt1" lince, buillar tipik gibiydiler.Anglo-Iranyetkilisi olup sonradan girketin bagkanhgma getirilmigolan lógibu konuda pu beyanati vermigti: "Sonundaanlagmay1kimse tarafindan anlagilmaz hale getirmeyi bagardik." Ancak bu derece karmagik olmasi bir baktmdan avanbelgeleri hiç taj sagliyordu. Çünkü,Gülbenkyan'm avukatlanndan birinin söyledigi gibi mahkeme de açilamazdi." anlayamayacagtna bu kimse konuda göre ilgili Grup AnlagmaArtik Kaluste Gülbenkyan'in inadi lorildigina ve Irak Petrol Sirketi'yle imzalandigLna Anlagmasi hükümsüzdü Aramco'ya Socony'nin ve Jerseyve göre Kizil Hat si da iki bulmugtu. Suudi Her Arabistan'a girmek katihmi halinde yapilacak tehditler de son girket için uzun, igkenceli bir mücadele yolundan geçmigti. Grup Anlagmasi'mn kattlimcilarmdan biri öyle diyordu: "Bu anlagmada yapilan bütün konugmalan birbirine ekleseniz hepsi dünyadan aya kadar uzamr." l 948 Arahk aymda, anlagmanin ilk defa tartigildigttarihten iki buçuk yll sonra, Jerseyve Socony'nin verdigi krediler ödemeye dönügmüg, Aramco igi de sonunda tamamlanmigtl. SimdiSuudi rezervlerine daha uygun dügen yenf bir girket varhk kazanmigti. Anlagma tamamlandigt için Aramco tipklSocalve Texaco gibi Jerseyve Socony'nin mah oldu. Ve bu hallyle artik yüzde yüz Amerikan'di. korumuy olmakla Kendi açismdan Gülbenkyangörkemli kreasyonu Irak Petrol Sirketi'ni kendi konumunu da, uluslararasi petrolün bilegik gübir kez daha baçan kazanmigti. Sirketteki cüne ragmen, tek bagina koruyabilmigti. Ustalik konusundaki son gästerisi Gülbenkyantesisleri adma servetiae yeniden yüzlerce milyon dolar katarak kamtlamigti. Gülbenkyan bundan sonra Yaçamininbu sürecinde baghca ugalti sene daha yaçamig, bu yillanm da Lizbon'da geçirmigtir. yazmaktL etmek münakaga durup lPC'deki ortaklanyla dinlenmeden ve vasiyetnamesini ragi Vasiyetnameyi durmadan yazip bozuyor, sonra yeniden yaziyordu. Bu tarihten yedi sene sonra, 1955'te seksen beg yagmda öldügü zaman arkasmda yasal dayanagt olan üç geybirakmtyttr. Çok büyük bir servet, muazzam bir sanat koleksiyonu ve bunlar lçinde kendisine en yakipirolam, vasiyetnamesi ve mal varliginm gartlan íçin mahkemeye yapilan bagvurular. "çeligki
"bu
Kuveyt
-
Diger bir Amerikan girketi olan Gulf Oil, Ortadogu'da ne yapaca ni bilmez bir duruma dügmügile özellilde de Hindistan ve tü. Kuveyt Petrol Sirketi'nin yan sahibi olarak, ortaglolan Anglo-Iran Ortadogu'da rekabete girmekten bir dereceye kadar çekinlyordu. Öyleyse petrolününerede bo§altacakti? GerçiAvrupa'da bu ige uygun küçük bir tegkilativardi, ancak Kuveyt'ten gelen ve görünüge göre giderek de artacak olan petrol akimmin küçük bir parçasliçin bile yeterli degldi. Gulf özellikle Avrupa'da bir çikigyerine ihtlyaci vardi. Bu sebepten pirketinbagkani Albay Sirketi'nin J.E Drake bir ç1kigyolu aramak amaclyla yola ç1kti.Gulfm bu konudaki sorununa en iyi çarenin olabilirdi. Dogu ne oldugu çok geçmeden açlga çikti. Bu olsa olsa Hollanda Kraliyet/Shell Sirketi Yanküresi'ndeki ve öncelikle de Avrupa'daki en büyük iki pazarlama organizasyonundan birisi bu grubunmallydt. Ve öteki rakiplerinin aksine Ortadogu petrolünün çok az bir kismina da girigmü398
saadesivardt
Albay Drake'in DigigleriBakanhgl'Râ
göre RÇlkladigma
"ham
petrolde zengin kaynaklara sahip olup pazar yönünden eksigi olanGulfile pazar yönünden faziasi olup ham petrolde eksigiolan Shell arasmda yapilacak bir anlagma"konunun çözümü için en aklayatan çareydi. Böylece bu iki girket kendilerine özgü bir ahm-satim uzlagmasinda anlagtilar. Bu sadece gölge bir entegrasyondu ve uzun vadeli bir korgtratla Gulfm Kuveyt petrolünün Shell'lnrafineri ve pazarlama sistemine akmasmi sagliyordu.Önceon senelik bir süre için imzalanan bu sözleyme sonradan on üç sene daha uzatilm1çtir.Kontratin var oldugu süre içinde gelenpetrol hacmi toplamimnGulfm Kuveyt'te var olan rezervlerinin dörtte biri oldugu söylenir.Kargillkli olarak Gulf'm da Shell'e, Dogu Yanküresi'ndeki petrol ihtlyacmm yüzde 30'unu kargilayacak miktarda petrol vermesi öngörülmügtü. Kugkuyok kl hiç kimse bu kadar uzun ve güveticesizbir süre için belirli bir fiyat saptayacak kadar saf olamazdi. Bu nedenle iki girket yenilik içeren bir çözüm yolu üzerinde anlagt1. Bu ileride flyatlama" denecek bir sistemdi. Kontrat kânn yari yariya paylagilmasmiöngörüyordu, Bu anlagmada sözcügü yapilan bütün masraflar çikanidiktan sonra geri kalan son satig fiyat1" anlammdakullamlmigtir. Kân son olarak hesaplayan formüllero denli karmagikti ki, kontratm daktilo ile yazili sayfalarinda sayfamn yarismi kaphyordu. Gerçekte GulfSirketi'nin Shell kargismda hemen hiç alternatifi yoktu. Kuveytüretimi hizla artmaktayd1.Emir kendine kompu ülkelerdeki üretimin miktanm gördükçe, dogal olarak kendisi de üretimde ayni artigmsaglanmasmibekliyordu. Ancak, bu kadar çok petrolü kabul etmeye elverigliçok az sistem vardt Shell'in sahibi oldugusistem elverigli olan tek sistemdi. Aynca anlagmanm bir özelligi de vardi. Albay Drake'nin ifade ettigigibi, bu Gulf'm Kuveyt petrolü üzerindeki yüzde elli hissesini Amerika'nm sahipliginde tutacaktek seçenekti." Kisaca, önce Aramco ellyle, gimdide Gulf-Shell araciliglyla Amerika'nin Ortadogu'daki petrol çikarlan korunuyordu. Shell Sirketi'negelinceanlagma bu girketeKuveyt'in toplam üretiminin önemli bir kismi üzerinde hak iddia etme olanagt verlyordu. Artik sadeceuzun vadeli ahci olmaktan çikiyordu. ingiltereDigigleri'nin ifadesiyle "Majestelerinin hükümeti gözünde Shell, hem niyet hem de maksat aç1sindanimtiyazm bir ortag1 sayihyordu." "net
"kâr"
"en
"tamamen
Ïran Savag sonu imzalanan büyük petrol sözlegmelerinin üçüncüsü iran'lailgiliydi. K1zilHat Anlagmast'nm kaldinlmasi için Londra'da, 1946 yaz sonu ve güz bagmda yapilan birinci toplantilar sürecinde Jerseyve Socony'nin temsilcileri,Anglo-IranBagkani SirWilliam Fraser'e özel olarak fran ham petrolü üzerinde'uzun vadeli bir sözlegme yapilmasmdan söz etmigti: "Willie" hlç kugkusuz bu öneriye açik oldugunu ifade etmigti. Tipk1 Gulf Sirketi gibi Anglo-Iran da.Avrupa'da kendine ait büyük bir i·afineri ve pazarlama sistemi kurmak için gerekenaraç, gereç ve para olanagmdan yoksundu ve Aramco'dan gelenucuz ve bol petrolün günün birinde kendisine Avrupa kapilanm kapamasmdan korkuyordu. Ancak, bazt politik endigeler de AIOC'nin Amerikan girketleriyleuzun vadeli iligkiye girkazandirmasmda etken olmugtur. Bunun baglica mesinde ve böylece kendi konumuna nedeni o günlerde iran'mdevamh olarak Sovyetbaskismda olugundan kaynaklanmigtir. II. Dünya Savagi'mn son yillarmda Sovyetler Birligikendisine iran'da bir petrol imtiyazi verilmesini talep etmigti ve savagtan sonra da Sovyetkuvvetleri îran'inkuzeyindeki Azerbaycan topraklanm iggale devam ettiler. Stalin 1946 ilkbaharina kadar bölgeden çekilmedi ve bu tarihten sonra da salt BirlegikDevletler'den ve Ingiltere'den gelen yogun baski üzerine çekilmeye razi oldu. Gerçek gudur ki, 1946 IranBunalimidiye amlan kriz, ashnda SogukSavagtayaçanmig ilk büyük Dogu-Bati çatigmasidir. 1946 ylhnin Nisan ayi baglannda, Sovyetler'in nihayet kuvvetlerini çekmeye hazirlandlgl bir strada, Moskova'daki Amerika Büyükelçisi Stalin'le özel bir geceyanst konugmasi yapmak "istikrar"
399
için Kremlin'e gitti. Büyükelçi hazretleri gunu ögrenmek istiyordu: "SovyetlerBirligi ne istiyordu ve Rusya nereye kadar gidecekti?" Sovyetdiktatörü bu soruya pek de inandinct olmayan ju yaniti vermigtir: "Çokuzaga gidecek degiliz." Bunu söyledikten sonrauzun uzun Sovyetler Birligi'nin Iranpetrolü üzerinde nüfuz sahibi olmak için yaptigt çabalardan söz etti ve bunu kendi petrol konumunu korumak için girigtig bir davramp olarak tammlad1: "Bakû'daki petrol yataklan bizim en önde gelen kaynagimizd1r" dedi. "Bu yataklar iran simnna yakmdir ve böyle olduguiçin de tehlikeyeaçiktir" diye ilave etti. Yolcusu"olarak isim yapmig olan Stalingimdiki açiklamaYaklagikkirk yll önce Bakû'da "Ihtilalin da sinda gunlan söylemekten gerikalmamigtt: "Sabotörler -hatta elinde bír kutu kibrit olan biri bile- bize çok agtr hasar verebilir. Petrolkaynagimizm risk altma sokulmasma izin vermeyecegiz." Aslmda Stalin'i ilgilendiren Ìranpetrolüydü. 1945 yilmda Sovyet petrol üretimi 1941 üretimininsadeceyüzde 60 kadanydl. Sava; sirasmda ülke çaresizlik içínde Birlesik Devletler'den gelen petrol ithalattndan kamyonlarda kömür yakan motorlara kadar petrol ihtiyacmi kargilayacak çegitlimaddeleri denemigti. Savagbittikten kisa bir süre sonra Stalin bu konuyu sonradan 20 yll boyu, 1985'e kadar Sovyet ekonomisinin bagma geçecek olan ve 1985 yllmda yerini Mihail Gorbaçov'abirakacak olan, Petrol Bakam Nikolai Baibakov ile ele aldt Stalin her nedense "Baibakov" admi her zaman yanlig telaffuzederdi. SovyetlerBirligipetrol durumunun bu derece kötü oldugunudikkate alarak, ne gekilde hareket edilmesi hakkmda ona çegitlisorular sordu. Sovyet petrol yataklari ciddi gekilde tahrip edilmig, üretim vermez olmuitu ve gelecek için durum hiç de parlak olmayacaga benziyordu. Petrol olmadan ülke ekonomisi nasil kalkmacakti? Diktatör Stalin,sonunda kararmi bildirdi. Çabalar mutlakaiki katina çikanlacakt1. Bu hedefe ulagmaya yönelik olarak Sovyetler Birligt fransimrlan içinde ortak bir petrol ipletme girketi kurulmasi talebindebulundu. Hiç güpheyok ki petrol, Sovyetler Birligi'nin Iran'da ulagmak istedigi hedeflerden biriydi fakat hiç de en önemlisi degtldi. 1940 Nazi-Sovyet Pakti çerçevesiiçinde, SovyetDigigleriBakani Vyacheslav Molotov, gu beyanatta bulunmuçtur: Körfezi'nin genel uzantismda, Batum ve Bakû'nun güneyindeki bölge Sovyetler Birligi'nin beklentilerinin merkezidir." Bu bölgenin kugkusuz bir adi vardi: Iran. Stalin, sinirmdaki ülkelerde kendisi için yeni bir çevre kurma ve böylece bagarabildigi her yerde, Sovyet gücünü ve nüfuzunu yayma pegindeydi. Iran'a ulagmak ve girmek ve iran Körfezi'ne dogru llerlemek için çabalarken ayni zamanda Rus dig politikasimn geleneksel hedefi olan yaldagik bir buçuk asirhk bagka bir hedele de hizmet etmekteydi. Astm dönüm noktasinda, William D'Arcy Knox'a ait Iranimtiyazim desteklemesi için ingiliz hükümetine dayanak saglayan, bunu Rusya'mn ilerlemesini durdurmamn bir yolu olarak kullanan hep bu hedete ulagma çabasidir. Stalin 1946 yllmda askerlerini Kuzey Íran'dançektikten sonra, Sovyetler Birligt bu bölgede ayncalikli konum elde etme çabalanni sürdürmüg ve ortaklaga bir Sovyet-fran petrol girketi kurmaya yönelmigtir. Su arada komünist yönetimindeki Tudeh Partisi, merkezi hükümet kargismda daha çok üstünlük kazanmak için bir gösteri ve siyasi baski kampanyasina yönelmigti, bu kamAbadan rafinerisinde genel greve gitmesi de vardi ki, panyada Sovyetler Anglo-Íran Sirketi'nin bu grevde birçok kigi hayatim kaybetmigtir. iran'a gelinceistikrarsizdi, ülkede meveut siyasi müesseseler güçsüzdü ve ülke içinde son derece ciddi bir iç savag olasiligivardt. Iran'm Sovyet Bloku içinde kaybolup yok olmasi bile söz konusuydu. Amerikan ve ingiliz hükümetleri fran'inbagimsizligmm ve toprak bütünlügünün korunmas1yanlisiyd; ve bunun temini için de bu ülkeye yardim etmekteydi. Ayrica Londra bu konuda petrol konumu en degerli varhglydt bir hayli, inatçi davranlyordu. Iran'da Anglo-Iran Sirketi'nin korunmati lylerinbu derece kesinlikten pahasma olursa gerekliydi, bunun mutlaka olsun ne ve uzak oldugu o günlerde, yüksek risklerin de gigi altmda, büyük Amerikan girketlerininÏranpetrolüne karg1 daha dogrudan bir ilgi göstermesi kamlarma göre mutlaka pek çok yarar saglayacakti. Böylece Anglo-iran ile öteki iki Amerikan pirketiJerseyve Socony arasmda imzalanan sözley"tran
400
menin temelindeticari gerçekler kadar politik gerçekler de yatmaktadtr. Sonuçta, 1947 Eylül aymdaüç girket,yirmi yll süreli bir kontrat imzaladilar. Su üç büyük anlagma ile yani Aramco,Gulf-Shellve uzun vadeli Irankontratlari anlagmaOrtadogu'daki muazzam mlktarda petrolüAvrupa pazarlariiçine sokacak tamamlanmas1yla, mn bütün mekanizmalar,sermaye ve pararlama sistemleri hemen bir anda bu ige seferberedildi. Savag sonu dünyasmda sadece petrol girketleriiçin degil, tüm batih ülkeler için petrolün merkezi" artik Ortadogu'ya kaylyordu. Bunun sonuçlan bütün ilgililer için anlatilamayacakka"çekim
dar büyük olmuçtur.
Avrupa'da Enerji Krizi Hacim olarakgiderek artan Ortadogu petrolü savagtan sonra periçan durumdaki Avrupa ülkeleri için hayati önemdeydi. Bütün beldelerde sonsuz bir tahribatve organizasyon yoklugu gözleniyordu. Avrupa'ntn merkezinde, bir sanayi merkezi olarakgörülen Almanya'da ise faallyetler hemen tümüyledurmugtu. Bütün Avrupa sathmda, korkunç bir ylyecek ve hammadde sikmtisi çekiliyordu. Kurulu düzen, ticari firmalar ve organizasyonlar iflas etmigti. Enflasyon baymi almig gidiyorduve daha da kötüsü, gereldiithal mallarmmsatm almmasi için part olan dolar piyasadan aniden yok olmugtu. 1946 yillnagelindigindeAvrupa daha o günden ciddi bir enerji kriziyle ve petrol yoklugu ile karç1 karplyayd1. Bu arada, astm en uzun ve en soguk kig mevsimini yagayan Avrupa'da hava partlari_ da olumsuz etki yapip yaçam1 dayamlmaz noktaya getirmigti.Ingiltere'de Windsor'da Thames Nehri dondu. Bu ülkede kömür kithgt enerji istasyonlarmin kapanmasma yol açacak kadar yogun olmuytu. Sanayide kullamlan elektrik ya esash gekildelositlamyor oram birdenbire alti katina çikm19tlve ingiltere ya da tamamen devreden ç1kanhyordu.Ipsizlik sanayi üretimi Alman bombalarmm baçaramadigi bir durumla kargilagmty,tam üç hafta süreyle tamamenfelce ugramigti. Su beklenmeyen enerji kitligi ingiltere'yesavagta çektigi sefaleti yeni bagtan yagatmaya bagladL Artik devletler arasmda sahip oldugu gahane rol kendisi için çekilmez bir yük haline gelmigti. 1947nin o karanlik, soguk, ne olacagt bellrsiz birkaç haftasi içinde Clement Attlee bagkanligindaki 1;çiPartisihükümeti Filistinsorununu BirlegmigMilletler'in gündemine getirdi ve bunun Hindistan'a da bagimstzhkgetireceginiduyurdu. 2l Subat'ta da BirlegmigMilletler'e artik Yunan ekonomisini kalkmdirma faaliyetine devam edemeyecegini bildirdi. Su sorumlulugu BirlegmigMilletler'in,üstlenmesini istedi ve ima yoluyla, Yakm ve Ortadogusathmda daha genig sorumluluk almasini talep etti. Ancak bu, durumu daha da kötüleptirmigti. Bütün Avrupa sathmda 1947 kigmm hava gartlan ve enerji krizi yüzünden alabora olan ekonomidekidengesizlik, BirlegikDevletler dolarmm degerinin dügmesini hizlandirmi bu da Avrupa'nm hayati önemde maddeleri ithal etme yetenegini kisillayarak ekonomiyi felce ugratmigtl. Tambir çöküg olaymi önlemede ilk adim 1947 Hazirani'nda, Harvard Üníversitesi'nde at11di. Üniversitenin mezuniyet töreninde, BirlegikDevletler DigigleriBakam GeorgeMarshall büyük, genig çapli,yabancikaynakli bir yardim programmtgündeme getirdi. Eu programAvrupa kitasi çerçevesi içinde Bati Avrupa ekonomisini kalkindinp yeniden inga etmeye yönelikti. Böy lece dolar kitligi yüzünden meydana gelmigolan bogluk kapanacakti. Avrupa'y1 Kalkmdirma Program1 denen ya da daha çok Marshall Plam olarak anilan bu tasan, kisa zamanda anlagildigt glbi,Sovyet gücünün kontrol altma alinmasmda en temel unsur oldugunu kamtlamigtir. Ìlkele ahnacak sorunlararasmdaAvrupa'mn enerji bunalimi geliyordu.Avrupa'mn yeteri kadar kömür kapasitesi yoktu. Üretimdügüktü ve iggücü de fazlastyla düzensizdi. Eu yetmiyormug gibi, birçok Avrupa ülkesinde madenci birliklerindeki en önemli yerler komünistler tarafindan tutulmuytu.Bunun çözümü kismen de olsa, petroldü. Sanayi kazanlarmda ve enerji tesislerinde petrol, kömürün yerini alabilirdi. Petrol, açikça görüldügügibi Avrupa'nm uçaklannda, 401
motorlu araçlarinda ve kamyonlarmda kullamlacak tek enerji kaynaglydi. O günlerde yaymlanan bir Birlegik Devletlerhükümet raporunda "Petrol olmasaydi MarshallPlam hayata geçirilemezdi" denmigti. Avrupa Kalkmdirma Plani'ni yürütmekle görevliolan Paris'teki kipiler petrolün somut olarak var olup olinadigi ü2erinde fazla durmadilar. Petrol stokunun varligi sorumlulugunu girketlere birakmiglardi ve kamlanna göre bu onlarm sorunuydu. Öteyandan petrolü ithal etmek de geAVrupa petrolünün rekiyordu ki bu, çözümün bir parçasi oldugu için sorunun da bir parçasiydL yaklagk yansi Amerikan girketlerindengelmekteydi.Bunun anlami da ödemenin dolar olarak yapilacagiydi. Avrupa ülkelerinin çogu için petrol, dolarla yapilanödemelerde en büyük paraya mal olan maddeydi. 1948'de yapilan tahmine göre, llerideki dört sene için Marshall Plam yardtmmin toplambedelininyüzde 20'si petrol ve petrol ekipmani ithaline gldecekti. Petrol fiyati pimdi tam bir ihtilaf konusu olmuçtu. Avrupalilarbirdenbire 1948'de petrol ahmmda yapilan dolar harcamalanm fazlaca konuqur olmugtu. 1948'de, savagsonu petrol flyatlan hizla yükselmig ve savag öncesi konumuna gelmigti. Su konuda IngilizDigigleriBakani Ernest Bevin, Amerikan Büyükelçisi'ne gunu söylemigtir: "Amerikahlar'm Avrupa'ya yardim için para topladigtbir sirada petrol flyattarindaki artiç onlarm bu çabasmibir hayli etkisiz kildi. Su gerçekpetrolü" konusundaki kinten talihsizbir olaydir." Dolar yoklugu sorunu zamanla yerini biraktL dolarlik petrol gelecegi ve Íngiliz girketlerinden Simdi Amerikan ne kadar ci tartigmalara öteki kadar petrolü" girecegi yerlerine ne girketlerinden BirlepikKralliga ve Avrupa'nin konuçuluyordu. Petrol girketleriarasinda da öncelikle giderekartan bir gekilde Ortadogupetroliinün flyati üzerinde kiyas1yabir çatigma baglamigt1.Bu fiyatlar rekabet amactyla saptanmig olsun olmasm, daima aymydi. Birhayli sertlige sahne olan bir agamadan sonra, petrol fiyati, o güne kadar BirlegikDevietler'in KörfezK1yisiflyati için saptadigt flyat düzeyinin altma çekildi. Bu, flyat tespitiyasasmm sona erdiginigösterigerçeklegtirilen yirmi yll önce AchnacarrySatosu'nda yordu. Sava; öncesindeki "As-Is" sisteminin son kinntisi da böylece tarihe karigmigtt. O kadar çeligki ve zorluklarakargm, gerçek gudur ki, Marshall PlamAvrupa'da iyi bir geçig devrini mümkün lolmtç ve çok uzak yerleri de kapsamma almlytir.Bu, aym zamanda kömüre dayali ekonomiden ithal petrole dayall ekonomiye de geçigdönemidir. Kömürdestokun azalmasi, iççilerin neden oldugu sikintilar ve madencilikte sik yaganan grevler bu geçiginoldukga rahat Maliye Bakan1Hugh Dalton, Marshall'a atlatilmasmda en güçlü etkenler olmuytur. Ingiltere'nin "Petrol ithal etmek hog bir gey degil, fakat bugün için milli bir zorunluluktur" demigti. Hükümet politikalan da enerji tesislerive endüstrinin kömürden petrole dönügtürülmesini tegviketmigtir. Ortadogu'dangelen büyük miktarda ucuz üretim, petrolü kömüre kargi etkin gekilde yangacak duruma getirmigti. Aynca, sanayide çabgantüketicilertercih yapacaklan zaman, sebep oldugu stkmti ve dertler yüzünden basom günlük konusu olmugtu; kömür ile, stoklamave dagitim igi kolayca halledilen, az sürtügmeyeyol açan petrol arasmdaki belirgln farki hemen görüyorlardi. Bu defa da petrol girketleri,her firsatta hem sanayide ve hem de evlerde yeni pazarlar elde de yüzyilm icadi denebilecek merkeziisitma sisteminievlere tagietmeye yöneldiler. Öncelikle maya girigtiler.Shellidarecilerinden birinin dedigi gibi "Artk ingllizleryok yere ügümenin bir yarar saglamadigini anlamaya baglamigtt. Amerikall ve Kanadall kardeglerinin sefasim sürdügü konforlardan kendiferinin niçin yararlanmadtgim da anlam1yorlardi."Avrupa, ekonomisinde kömüre baglidurumunu sürdürmügse de, petrol Avrupall'nm yaçammda, özellikle enerji talebinin kargilanmasinda çok önemli bir yer iggal etmigtir. IqteOrtadogu'dan gelen yeni üretim daha çok bu alanda kullamlmigtir. 1946 yllmdaAvrupa'nin tükettigipetrolün yüzde 77si Bat1'dan gelmigti. 1951'de ise kömürden petrole geçigtedramatik bir artigm yaganacagi, petrolün bu defa yüzde 80'inin Ortadogu'dan gelecegl bekleniyordu. Avrupa'nm petrol ihtlyacimn kargilanmasi Ottadogu petrolünün geligtirilme çabasiyla ayni zamana rastlatilm1§,bu isabedi zamanlamada da saglikh ve güçlü sonuçlar alinmtêti. "dolar
"sterlin
402
Pazara mi Gidiyor? Yine de ortada henüz çözümlenmemigbir sorun kalmigt1.Miktari bu derece htzla artan bu kaAramco ve Aramco'nun sahipligini yapan diger dört dar çok petrol pazara nasil ulagtinlacakt1? irket, Suudi Arabistan petrolünü Akdeniz'e taglyacakTapline konusundaki çatigmalarmthâlâ sürdürmekteydi. Ancak, Tapline'm gerçeklegmesi yolunda çok büyük birkaç engel vardt. Sözgelimi miktariçok az olan çelik, hâlâ BirlegikDevletler hükümetinin kontrolündeydi. Ne var ki BirlegikDevletler'de çikanlançeliktoplammmçok büyük bir kismi büyük igletmelerin boru ve diger sistemlerine tahsisediliyordu. PetrolcülerdenbagLmstz olanlar ve bunlarm Kongre'deki taraftarlan, Amerikan pazarina girmesindenkorktuklari yabancikaynakli ucuz petrol tahsisatim durdurmaya çahqtt.Ancak,Truman idatesi Tapline proiesinikuvvetle destekledigi için bunu bagaramadilar. Truman idaresinin destek verig nedeni, Ortadogu petrolünün Marshall Plam'nm baSansiiçin part olduguna inanmalarmdan lleri geliyordu. Digigleri Bakanhgt'ndanbir yetkilinin ikaz ettigi gibi, boru hatti olmadan "Avrupa'mn kalkmdinlma programi ciddi boyutlarda baltalanmaya mahkûmdu." Engellemelerden biri de boru hattimn geçecegl ülkelerden ve öncelikle de Suriye'dengelmekteydi. Bu ülkeler transit ücreti olarak akil almaz taleplerdebulunuyorlard1. O stralar Filistin'in bölünmesi ve burada IsrailDevleti'nin kurulmasi söz konusu oldugundan, Amerika'nm Arap ülkeleriyle olan fligkileri bir hayli soguk gidiyordu.SonundaYahudi Devleti'nin kurulmast ve Amerika'nm da bu devleti tammasmdansonra, bu konu boru hattindan transit ücret istenmesinin dogurdugu tehditlerdendaha büyük tehditler olugturmaya baglad1.IbniSuud da öteki Arap liderleri gibi Siyonizm'e ve Israil'ekargi sert ve hoggörüsüz bir tutum içindeydi. Yahudiler'in yedinci yüzyildan beri daima Araplara dügman oldugunu söylüyordu.Truman'a Amerika'nm Yahudi Devleti'ne destek vermesi halinde, bunun Amerika'nm Arap dünyasmdaki çikarlarma ve prestijine Oldürücü bir darbe indirecegini, aynca Yahudi Devleti'nin kurulmasi halinde Araplar'm buraya kugatma yapip "Israilsefaletten ölünceye kadar" kugatmayi sürdüreceklerini söylemigti. 1947 yllinda Ibni Suud'un Aramco'nun Dahran'daki merkezine yaptigt ziyarette, kendisine portakal ikram edilmigti, Önceportakallançok begenen Suud, sonra birdenbire duraklaylp burlann Filistin'dekiIsrailliler'emahsus kolektifçiftliktenmi geldiginisormugtu. Tabii kendisine teminat verilmig, portakallann Calífornia'dan getirildigi söylenmigti. Yahudi Devleti kurulmasma itirazinda IbniSuud en büyük kozundan yararlamyor, BirlegikDevletler'i cezalandirmak için Aramco imtiyazmi iptal tehdidindebulunuyordu. Kugkusuz bu bir olasilikti ve bu olasilikyalmz ilgill girketlerikorkutmakla kalmlyor, dogal olarak Birlegik Devletler Digiglerive SavunmaBakanhklari için de korkulu rüya oluyordu. IsrailDevleti'nin her geye karym kurulugu baglibagma önemli bir olgudur. 1947de Birleg mig Milletler Filistin Ozel Komisyonu Filistin'in bölünmesini tavslyeetmig ve bu tavsiyeGenel Kurul'da ve Yahudi çevrelerindekabul edildigt halde Araplar taratindanreddedilmigti: "Bir Arap KurtulugOrdusu" Galile'yi ele geçirerek Kudüs'ün Yahudi kesimine hücum etmigtl. Filistin tam bir dehget havasmm pençesine dügmügtü. l948'de, Ingilteremanda durumundan vazgeçerek ordusunu ve mülki idaresini Filistin'den geri çekerek bu ülkeyi anarginin kucagma itti. 14 Mayis 1948'de Yahudi Milli Konseyi IsrailDevleti'nin kurulmug oldugunu resmen ilan etti. IsrailDevleti SovyetlerBirligi'nce hemen amnda, BirlegikDevletter'ce de hemen pegindentamndi.Arap Savag Birligi ise hig vakit kaybetmeden bütün hatlan ile saldmya geçti. Böylece ilk Arap-Ìsrail baglamig oldu. Ísrail'indevlet olarak ilan ediligini izleyen birkaç gün içinde Aramco'dan James Terry DuDigigleriBakam Marshall'a bir mesaj yolladi. Mesajmda ÌbniSuud'un gartlarmgerçekce, legmesi halinde Amerikan petrol imtiyazlarma yaptmm uygulamak zorunda kalabilecegini" duyurdugunu bildiriyordu... Ibni Suud bunu kendisi öyle istedigi için degil, Arap kamuoyunun "bazi
403
baskisma dayanamayarak yapacaktt... Bu baslo, ifadesine göre, son zamanlarda, dayanilmaz olmugtu. DigigleriBakanhgl ibniSuud'un iddialarini çabucaksorupturmug, neticede Ortadogupetrolünün Iran dahil, gerçektenbüyük hacimde olmakla beraber hür dünya petrol stokunun sadeanlamigti. Su petrolüntüketimindebu kadarcik bir kismttyla ce yüzde 6'sinisagladigin1 "pekâlâ
durum idare
edilebilecektir."
lbniSuud, söyledigtglbiimtiyazi iptal yetkisine sahipti.Ancak bunu birtaktm büyük riskleri gäze alarak yapmasi gerekirdi.IbniSuud'un hizla büyüyen servetinintek kaynagl AramcO idi. Birlegik Devletler'le giderek büyüyen ili§kisi Suudi Arabistan'in toprak bütünlügünün ve kargi her zaman güphecitutumunu sürdürmüç bagimsizligmm temel garantisiydi. Ingilizler'e olan Kral,Londra'nm, I. Dünya Savagi'nda yaptigigibiHagimiler'i destekleyip sonunda yeni bir koalisyona gitmesinden korkuyordu. Bu, daha yirmi yll önce IbniSuud'un Mekke'den attigi Hagimiler'i, ülkesinin bat1 k1smimyeniden ele geçirecekduruma getirebilirdi.Ürdün'ünHagimi Kralt Abdullahem'in "SuudirejiminiYahudiler'in Filistin'i iggaline benzettigi" hakkmdaki söylentiler kuruntulanm büsbütün artirmigtl. Artik Hagimiler, ÍbniSuud'un gözünde Yahudiler'den bile daha kötü dügmand1. Sovyetler Birligi ve komünistler de, Kuzey bölgesinde Sovyet baslusi uygulamak ve Arap dünyasma komünist faallyetler sokmaksuretiyledaha da tehlikeli tehdit unsuruydu. Hagimiler'den ve komünistierden gelen tehditler kargismda,ÍbniSuud, 1948 sonunda, 1949 ylli baglarmda üçlü bir savunma anlaymasi için Amerikalilar'i ve Ìngilizler'izorlamaya baglad1.Suudi Arabistan'daki ingilizelçisi Londra'yagänderdigiyillikraporda qu sözlereyer vermíçti: "Ísrailartik tüm Araplarca görmezlikten gelinmeyecek bir gerçek olmugtur."Bu yüzden Suudi Arabistan da pratikte Israll'invarhgim kabul etmigti. Ancak Siyonizm'e kargi duydugu dügmanligt sürmekteydi.Íbni Suud, dört özel girketinmalt olan tamamenticari igletme durumundaki Aramco ile, bölgenin diger yerlerinde ABDhükümetinin izledigi politika arasmdakifarki artik kavramigtt. Nitekim Arap ülkeleri BirlegikDevletler'e olan tutumunun sergilenmesi ve Arap davasina bagliligimn kanitlanmasi íçin SuudiArabistan'm Amerika'ya verdigi imtiyan iptal teklifini yaptigt zaman, IbniSuud buna kargi ç1kmty,petrolden gelen paramn Suudi Arabistan'm Aynca, Yahudiler'e kargi koyha kuvvetli ve güç1übir ulus olmasma" yardim ettiginisöylemigtir. mada bu paramn Suudi Arabistan't kompulanndan daha etkill yaptigma da igaret etmigti. Böylece bir taraftanFilistin'de Yahudiler'le Araplar arasmdaki savag sürüp giderken, diger taraftan da SuudiArabistan simrlan içinde petrol geligtirme faallyetleribütün hizlyla devam ediyordu. Bu arada Tapline projesiingaatt baglamig,bir hayli de ilerlemigti. Tapline1950 ylli Eylülaymda tamamlandi.Ancak boru hattmin dolmasi íçin iki ayhkbir süre daha beklemek gerekmigti. Su sürenin bitiminde, kasim aymda, Lübnan'm Sayda bölgesine petrol akmaya bagladt Burast Akdeniz üzerinde bir terminaldi.Petrol burada tankerlereboçaltillyor,oradan da yolculugun son duraglolan Avrupa'ya gönderillyordu. IranKärfezi'aden baglaylpSüvey;Kanall'ndan geçerek yapilan 7200 millik deniz yolculugu böylece kisaltilmig, Tapline'm bu mesafeyi 1040 millikbir yolculukla kapatmasi mümkün olmuytu. Tapline'dan bir sene içinde geçentüm petrol miktan, Iran Körfezi'nden SüveygKanah yoluyla durmaksizm Akdeniz'e petrol tagiyanaltmig tankerintagidigtpetrol miktartna egitti. Tapline'in tagid1(L petrol Avrupa'nm yeniden kalkmmasmda kullanilmigt1r. "da-
Artik "Bize
ÇokUzak"
Sözü Yok: Güvenligin Yeni Boyutlari
1940'm ikinci yarismda, ingilizve Amerikan hükümetlerinin politik ve ekonomik konularda çakigmalan her iki devletin hükümetleri açismdan yeni stratejik sorunlar getirmigtir.Ingilizleryönünden pöylesöylenebilir: Ingiltereher nasilsa imparator]ugun çok uzak kögelerinde petrol iginden elini ayagim çektiyse de, Ortadogu petrolüne sirt çevirmeyibir türlü göze alamadt Sovyetler bu ara Yunanistan, Türkiye ve öncelikle de fran gibi "Kuzey Kanat'a" baski uygulamaktaydi. 404
: i
iran,Kuveyt ve Irak'la birlikte Íngiltere'nin en büyük petrol kaynagiyd1.Askeri güvenceninsaglanmasi için bu bölgeyle süreldimeggulolmakgerekiyordu.Anglo-Ìran'dan kopup gelmiggirketlerin baglica gelir kaynagi oldugu da unutulmamallydt.DigigleriBakam Bevin, kabinedeki Saiçin hedef aldiklan yaçama standardma erigmekte ümitli olmavunma Komisyonu'na "Ingiltere diklarim" söylemigti. Ingilterehedellerini belki bir dereceye kadar ktsitlamigt1.ABD de bakig açismi ve planlanm bir hayli degigtirmigtLArtik bir Amerika Devlet Bagkani için 1941'de.FranklinRoosevelt'in söyledigi "Suudi Arabistan bize çok urak" sözü yasakti. ABD giderekpetrole daha çok bag1ml1 bir toplum olma yolundaydi. BirlegikDevletterartik kendi gereksinimini yerli üretimle kargilayamiyordu. Arkada biraktigi savagona milligüç açismdanpetrolün ne derece önemli ve yagamsal oldugunu kamtlamigt1.Artik Amerikall liderler de politikaya yön verenlerde güvenlik" kavrammm çok daha aynntih bir tammlamasimyapmaya yönelmigtl. Bu, savagsonu güç dengesini gerçek anlamda yansitacak, Sovyetler Birligi'yle giderekbüyümekte olan çatigmayigösterecek ve kontrolün artik ingittere'den,dünyanm süper gücü olma yolundaki ABD'ye geçtigini belli edecek blr taminlamaolmahydi. Sovyetler'in genigleme politikast göründügü kadanyla Ortadogu'yugimdi politik arenanm merkeziyapm1çt1.Bati Avrupa'nm bagimsizhgl BirlegikDevletler'in gözünde çok önemli olmakla beraber, Ortadogubölgesi petrol kaynaklan da en az ontm kadar önemliydi. Bu nedenle, tüm Bati dünyasmm ekonomik geleceginingarantlyealmmast için Demir Perde'nin Batl yaninda Ortadogu petrol yataklanmn korunmasi çartti. Askeri planlamacilar bu petrol yataklan konusunu bir savag" halinde burlann gerçekten koruepeyce incelemig ve sonunda, uzun sürecek nabileceginden güpheli olduklanmbelirtmigti. Büyüktitizlikleüzerinde durduklari diger bir konu da, bu yataklarm nasil korunabilecegl kadar nasil tahripedilecegiydi. Yine de, SogukSavag'ta bu petrolün büyük yarar sagladtgmave kaybedilmemesi için mümkün olan her geyin yapilmasina karar verildi. Suudi Arabistan artik Amerikan siyasetine yön verenlerce en güçlüodak noktasiolmuçtu. dünyada yabanci petrol kaynakBirAmerikah üst düzey yetkili 1948 yllinda göyledemigtir: h en zengin ekonomik ödül burada yatiyor." BirlegikDevletler'le SutidiArabistan gimdi kendi aralannda kendine özgü yepyeni bir iligkinin temelleriniallyordu. 1950 Ekim aymda Baykan Truman, KralibniSuud'a mektup yazarak qunlansöylüyordu: "Majestelerine,gimdiyekadar birkaç kez verílmig olan teminatt bir defa daha yinelemek amaclyla yazlyorum. BirlegikDevletler Suudi Arabistan'm bagimsizlignm ve toprakbütünlügünün korunmasim istemektedir. Kralhgmiza herhangi bir tehdit yap11masihalinde BirlegikDevletler'in derhal harekete geçip konuya acilen el koymamasi söz konusu degildir." Kugkuyok ki bu ifade tam bir garanti anlamim taglyordu. Iki ülke arasmda dogmakta olan dostane iligki kamuoyunu, ticarive stratejik alanlan etkilemigtir.Yalntz petrol geligtirme konusunda degil, hem hükümet düzeyinde ve hem de SuudiArabistan'm topyekûnkalkmmasmda mekanizmahaline gelmly Aramco için etkíli olmugtur. Bu ara, Aramco'nun Arap toplumununbüyük kesimince kendilerinden tecrit edildigini ve yalmz Suudi Arabistan'ca kabul gördügünü söylemek yerinde olur. Artik Aramco bagka hiçbir birligin sahip olmadigi, kendine özgü bir karakter tagiyordu.Eu toplulukBedevi Araplar'laTexas'll petrolcülerin olugturdugu,geleneksel Islamotokrasisinin modernAmerikan kapitalizmiyle birlegmesinden meydana gelmig, yine de kaderin birlikte yagamayamahkûm ettigi bir topluluktu. "milli
"sicak
"igte
Enerji Bagimsizligmm Sonu Bir savag halinde Ortadogu petrolünün kolayca korunmasi mümkün olmadigna göre ve ABD müdahalesine çok yatkm" olarak niteleOrtak Genelkurmay Bagkanlarmm bu petrolü diklerine göre, gelecektekibir çatigmada Ortadogupetrolünün güvenligi nasil saglanabilecekti? "dügman
405
Bu hem Washington'da bem de petrol çevrelerindeçimdien çok tartigilankonu olmuytu. Bazi kimseler çare olarak, savagta yurtiçi ihtiyaci için kullanilacak petrolü bany yillarmda ithal yoluyla
Hukuk Profesörü EugeneV. Rostow da bu görügstoklamak görügünüsavundu. YaleÜniversitesi Policy for the Oil Industry (Petrol Endüstrisinde Izlenecek Milli Politika) adh teydi. A .NationaÏ kitabmda, bunun uygulanmasi çagnsmi yapmigttr. Benzer bir çözüm önerisi de yeni kurulmus olan Milli GüvenlikKaynaklan Dernegi'ndengelmigti.Dernek1948 yll11çinyaptigL büyük politika incelemesinde, Ortadogu'danbüyük çapta ithalat yapilmasiyla Bati dünyasi üretiminden günde bir milyon varil tasarrufsaglanacagmi ve bunu kullanmaylp en ideal stoklama yeri" olan zeminde saklandiginda,askeri açidan büyük stok olugturulacagt görügünüsavunmugtur. Diger birçok kipinin görügüne göreyse BirlegikDevletler, savagta Almanya'nm yaptigm1 yapmallydi. Yani sentetikyakit endüstrisi kurmali, bunun için gerekensivilan sadece kömürden degil, aym zamanda Coloradodaglarmdaki petrolgist'indenve bol miktarda mevcut dogal gazdan çkarmahydt. Bu görügte olanlarmçogu sentetik yakitm çok yakmda temel bir enerjikaynagi olacagt inancmdaydi. New York Times, 1948'de yayinladigt bir makalede "BirlegikDevletler çok büyük bir kimyasal devrimin egigindedir" demigtir: Gelecekon yll bizleri yabancikaynakl1 petrole bagimh olmaktan kurtaracak saglam, yeni bir endüstrinin doguçuna taniklikedecektir. Benzin kömürden degil, havadan ve sudan üretilecektir." lçigleriBakanligi da bu konularda lyimser tutum içindeydi ve benzinin ya kömürden ya da pisttengalonuonbir sente elde edileceginisöylüyordu. Unutulmamalidirki bu sözler söylendiginde benzinin toptan flyat1bile galon bagma on iki senttí! Petrol sanaylinde en gerçekçi ve yaygm görüyise sentetik yakit konusunun en lyimser bir yorumla, ufukta görüldügünü öne süren görügtür.Yine de 1947nin sonlanndaSegukSavafm giderek yogunluk kazanmaslyla, lçlgleriBakanligt yeni bir Manhattan Projesiiçin çagn yapt1. Bu programa büyük bir para, 10 milyardolar ayrildi. Bu parayladört, beg sene içinde günde iki milyon varil sentetik petrol üretecek kapasitede tesisleryapilmast programlandt.Ancak Trumanidaresi bu tür bir aragtirma íçin toplam85 milyon dolarhk bir harcama yapilmasma yetki veriyordu. Aynca zaman ilerledikçe tahmini maliyet flyati da günden güne artmaktaydi.1951 senesinde yapilan bir tahmine göre, kämürden benzin ç1karmaninmaliyeti o günkü güncel benzin pazar flyatinm üç buçuk katmi buluyordu. Sonuçta yabanci kaynakh petrolün daha kolay saglandig1 ve sentetik yakittan daha ekonomik oldugu gerekçesine dayanarak, projeden vazgeçildi. Íthalpetrol sentetik yakit projesinlöldürmügtü. Bundan sonraki otuz yll boyunca rafa kaldinlacak, sonradan bir kez daha, ithal petrol akiminin kesilmesiyle yeniden hayat bulacakti. Savagtan hemen sonraki ylliardateknolojiyurtiçinde petrol aragtirma ve geligtirme alanlarin. da yeni ufuklar açmigtir. Sondajda çok daha derinlere inilmig, bu da üretimi artirmigtir. Çokdikkate deger bagka bir yenilik de denizlerde üretim faaliyetinin geligtirilmesinde görüldü. 1890'll y1Ilannortalanna gidildiginde sondal operatörlerinin Santa Barbara aç1gmdapetrol için kazi yaptiklan görülür. Ancak buradaki kuyular o zaman günde bir, iki varilden fazla petrolvermemigti. Yirminci yüzyllin ilk yirmi ylli içinde bir kez daha su üzerinde kazi yapilmig, ancak bu defa Lousiana ve Venezuelagöllerinde kurulan platformlar yardimi ile kuyular kazilm14t1.1930'larda ise kazicilar bu i; için Texas ve Lousiana kumsallarmm hemen ötesindeki siglik sulara dahp kaziyi burada yapmiglar, ancak çok az baçan elde etmiglerdi. Hata, karadan sadece biraz uzaga gitmelerindeydi, Oysa ki kiyldan tamamen uzaklagip Meksika Kõrfezi'nin derin sulanna, karadan gözle görünmeyen bir mesafeye gitmellydiler. Bunun gerçeklegmesi için yeni bir endüstrinin yarattlmasi lazimdi. Bu bir kumardi; bu kuman Oklahomallbagimsiz petrolcü Kert-McGee oynamigtir. Gerçekten de. bu çok büyük bir kumar oyunuydu. Bu platformun inga teknolojisinive platformun nasil monte edilecegini,okyanuszemininde kazi yapmayi hatta operasyonu servise sokmaytbilen yoktu. Ayricakastrgalardahil hava, medcezirve akintilar haklandaki bilgilerde ya "petrolün
"
gok kisitliydtveya hemen hiç yoktu. 4%
Küçük olugu dolayisiyla Kerr-McGee idareHeyetidahabüyük girketlerkargismda karadaki sinif olma" gansi bulunmadigt dügüncesindeydi. Ancak, Meksika arazi çaligmalarmda Körfezi uzaklarindaki yerlerde çok baçanl1 çahymalaryaplyordu ve diger girketlerbu konuda Kerr-McGee ile rekabet edemiyordu. Birçokgirketaçikça kiyl ötesi geligmenin mümkün olmadigi inanandaydi. Ancak uzun çabalarsonucunda 1947 Ekimi'nin günegli bir pazar sabahi KertMcGeekazicilari Lousiana sahilinin on buçuk mil uzagmdaki 32 no'lu kazi bölgesinde ilk olarak petrole rastladl. 32 no'lu kazi bölgesi artik bir nigan noktastydi. O günden sonra diger lírketler de KerrMcGee'ninyolunu izledi. Ne var ki çok masrafli oldugu gibi,k1y1ötesi arama tesislerinininças1 beklendigi kadar çabuk ilerlemiyordu. Denizdeki bir kuyunun maliyeti kiyl üstünde ayni derinlikteki bir kuyuya oranla beg kat daha fa2laydi. Geligmeyiyavaglatan bagka bir faktör de federal sahanligmm" kime ait oldugu çekigmesiydi.Ashnda çekigmehükümetle eyaletler arasmda nin gerçek sebebi vergi gelirlerini hangisinin alacagtkonusuydu. Eu sorun 1953 yllma kadar çözülememi§tir. Sentetikyakit üretiminin çok pahallolacagl VarSaylldigina ve denizdekt geligmeler de henüz yeni bagladigina göre, ortada ithal petroldenbagka herhangi bir seçenek kaldigL söylenebilir miydi? Evet söylenebilirdi. Bu sorunun yamtim geceleri, Texas'm uzaylp giden karayollarmda düzlük arazideçakanparlakipikta aramak gerekiyordu.Bu o gün için yarars1z,petrol üretiminin ige yaramayan yan ürünü sayllan ve hiçbir ige yaramadigt için de yakilan dogal gardi. Dogal gaz petrol endüstrisinin öksüz çocuguydu.Dogal gaz üretiminin yalmz çok az bir kismi kullamliyordu ki burast daha çok Güneybati bölgesidir.Ancak, görünügegöre ülkede çok büyük gaz rezervi vardi ve bu, evlerin isitilmasmda ve sanayide petrol veya kömür yerine geçebilirdi.Ancak, bu gazmhiçbir pazar degeri olmadigmdan, bir enerji maddesi olarak ayni kuyudan alinan petrol fiyatinin beçte biri flyatma satillyordu. Dogal gazi kullanilir hale getirmek için fazla karmagik mühendislik iglemleri gerekli degildir.Asil sorun dogal gazm ulagimindaydi. Dogal gaz ülke nüfusunun büyük k1sminin ve belli bagli endüstrilerinbulundugu Kuzeydoguve Ortabati pazarlarma nasil ulagtinlacakti? Bu i; için ülkeyi yari yarlya kat eden boru hatlart gerekiyordu.Ve unutmamak gerekir ki o güne kadar petrolcülükte en uzun menzil l50 mili agmamigti.Öteyandan ticakonusuyla ri konulu¯tartigmalar, milli güvenliksorunuyla ve yabanci kaynakh petrole bagtml111k bir arada bir hayli sikintiyaratmig, baskl yapmigtt. Sonunda Savunma Bakani Forrestal'in de onaylyla bir karara vanld1 ve House Armed ServicesCommittee (EY Hizmetleri Komisyonu) bir bepetrol tüketiminiazaltmanm en çabuk ve en ucuz metodunun daha çok doyanat vererek bagka maksattar oldugunu" kullanmak duyurdu. Bunun için çelikgerektigini ve galgaz için degil dogal gaz boru hatlannda kullamlmasi gerektigini" söyledi. 1947 yllinda, Güneybati petrolünü Kuzeydogu'ya getirmek için savagta alelacele yapilmig (Texas Dogu olan Big Inch ve Little Inch boru hatlari Texas Eastern Transmission Sirketi'ne Nakliyat Sirketi) satildi ve dogal gaz boru hattma dönügtürüldü. Ayni sene, Southern California de sahip olan Pacific Lighting geligtirdigi bir projeylebüyük bir boru hatti ile I os Gas Sirketi'ne Angeles'i New Mexico ve Bati Texas gaz yataklarma bagladl. Asil Sahibi El Paso Dogal Gaz olan bu boru hattma "Biggest Inch" ismi verildi. 1950 ylhna kadar devletler arast dogal gaz hareketi bir hayli canlanmig, 2,5 trilyonfeet küpü hulmuytu. Su miktar 1946 düzeyinin yaklagik iki buçuk katidit Ek olarak daha bagka dogal gaz kullamlmayacagi varsayilsa bile bu, Amerikan petrol talebiningünde yedi yüz bin varil artmast demekti. Dogal clarak bu agamadansonra yeni bir petrol düzeninin kurulmasi ve bunun Ortadogu'damerkezleptirilmesi gart oldu. Petrol girketleri bu merkez içinde giderek artan talebikargilamak lçin durmadan gidip gelmeye bagladilar. Birlepik Devletler'in tüketimi 1950'de, 1949'a oranla yüzde 12 daha artti. Artik petrol en aramlan enerii olmugtu, SadeceBirlepik Devletler'de ylimi yll boyuncakazamlan degil, aym zarnanda Bati Avrupa'da ve daha sonra da Japonya'da "birinci
"kita
"yerli
"çeligin
407
onca olaganüstü ekonomik geligmede,petrol baglicagüç saglayan enerji sayllacakti. Yeni olugan - siyasive ekonomik gerçeklere uyacak gekilde yeniden gekilverilen haliyle.savag sonu petrol düzeni gerçekten büyük bir baçaridir. Belki de buna, bazi.açtlardan gerektigindendaha büyük bir baçandir denilebilir. 1950 yilmda petrol endüstrisi kargismdaki ana sorunun sava; sonu duyulan talebikargilayamama endigesi olmadtglaçiga ç1kmigtt.Tam tersine, sorun, aym yllm temmuzunda Jerseyincelemesinin tanimladigiglbi ham petrol agiriligindan ileri gelmekteydi. Ayni yetkili durumu göyle tammlamigtir:"Anlayildigma göre yakm bir gelecekte Ortadogu'dan gelen ham petrol taleplerinfazlaslyla üstüne çikacaktir,"JerseySirketi için geçerli olan bu söz diger büyük irketler jçin de aynen geçerliydi.Nitekim Jersey'intahminlerigelecekytllardadogrulugunu kamtlamig, petrolcülük bu ylllarda gerçekten de agin arz sorunuyla kargilagmigtit Bu arada yeni petrol düzeni çok saglikh kär getirmekle beraber, §irketler arasmda bu kârlarm nasilpaylagilacagikonusunda acimasiz kavgalar da yapilmlyor degildi.
408
22 Yari Yanya: Petrolde Yeni Uzla ma i i
i
1950 y11mdaBirlegik Dèvletler MaliyetemsilcileriLondra'da Ingilizyetkililerle bir toplanttyapmiglardt. Konugma sirasmda Amerikahlar Suudi Arabistan petrol politikasmda gözledikleribazi geligmelere deginerek, bunlann tüm Ortadogu çapmda çok etkiliolacagigörügünü belirtmiglerdi. Amerikall yetkililerden biri sir olarak "Suudi Arabistan hükümetinin son zamanlardaAramco'dan hayret verid bazi astronomik taleplerdebulundugunu" sõyledi. "Bu taleplerdebir 'imti-
yaz veren' hükümetin dügünebilecegi her olasi aynntlya özen göstermig olduldarmi" da sözlerine ekledi. Neticedeo veya bu gekildebu taleplertek bir noktadabirlegiyordu. Suudiler imtiyazlardan daha fazla para istiyordu. Çokdaha fazla para... Gerçek gudur ki, bu taleplerde bulunanlar Suudi Arabistan'dan ibaret degildi. 1940'larm sonunda, 1950'lerin baginda da, petrol girketleri ve hükümetler sürekli olarak savag sonu petrol kaynaklarekodüzeninin dayanacagi mali kogullan gündeme getirmiglerdi.Ama sorun idi. Eu mücadelede, nomisindekí huzur bozucu ve önemli kogullar" Miger bir deylgletartigmamnkarakteri ülkeler arasmda çegitlilikgöstermekleberaber, her ülkede mücadeleyiÇlkaranlann asil hedefi aymydi. Gelirleripetrolgirketlerindenve gelire vergi koyan tüketici ülkelerden ahp, petrol ihraç eden ülkelerin hazinesine aktarmak. Ancak, tek istedikleri para da degilde istiyorlardi. di. Aym zamanda "dogal
"kira"
"güç"
Mal Sahibi ve Kiraci John Maynard Keynes bir vakitler göyledemigti: "Kendilerini herhangi entelektüel bir etkinlikten muaf gören pratik adamlar genellikle modasi geçmigbir ekonomistin köleleri olurlar." Petrol
adamlar" deyimi sadece Keynes'in aklmdan geçen igadamlanm degil, konusuna gelince krallan, devlet bagkanlarmi, bagbakanlan ve bunlann petrolve mallye bakanlanm da kapsamma ahyordu. ÍbniSuud ve zamanm öteki liderleri o güne kadar gelmiggeçmig her tür önemli kigi gibi, on sekizinci yüzy1lmsonlannda ve on dokuzuncu yüzy11baglarmda Ingiltere'deyagamigharika çocuk denebilecek bir borsacmm, David Ricardo'nun kölesi olmuglardir. Ricardo'nun, Napolyon'un Waterloo'da Wellingtonyenilglsi sirasmda bir vurgun yaptigtda söylenir. DogugtanYahudi olan Ricardo sonradanHristiyanhyn Quaker mezhebine geçti ve daha sonra da Avam Kamaras1'nm saygtn üyelerinden biri oldu. Ricardo modern iktisat biliminin temelini atan kipilerden biridir. O ve onun arkadagl, ayni zamanda entelektüel rakibi olan Thomas Malthus, Adam Smith'den sonra gelen ekonomistler kugagimolugturmuglardir. Ricardo ulus-devletlerlle petrolgirketteriarasmdaki dövügün çerçevesini ortaya atan fikrin ömek olarak taadamidir. Ona göre nosyonu normalkârdan farkh bir geydi.Çahymasmda hih ele aldigi halde fikirleri petrole de uygulanabilirdi. Ricardo görügünüaç1klamakiçin pu örneki kargmizda iki mal sahibi var. Birinin topraklandigerinkinden çok daha givermigtir: "Varsay1n verimli. Her ikisi de ürünlerini aym fiyattan satlyor. Fakat topragtdaha verimli olan mal sahibi"pratik
"rant"
409
nin masraflan topragidaha az verimli olen mal sahibindençok daha az. Su halde, ikinci mal sahibi, herhalde bir kâr elde edecektir. Ancak birinci mal sahibi,topraklandaha verimli olan, sadeyani ce kârl almaldakalmayacak, aynca çok daha degerli olan bagka bir yey daha, almig olacaktir. Aldigt ödül -ki adi rant'tir- topfagLnm bazi özel niteliklerinden dolayi kazamlmigtir. Bu onun üstün zekâsmm veya çok çaligmasimn eseri degil doganm ona bahgettigi cömertliginlütfudur." Petrol de tipki tahil gibi doganm bahgettigt bir lütuftu. Jeolojikvarhgt, bulundugu topraklarda yagayan kipilerinkarakter veya eylemiyle hiçbir gekilde iligkili degildi. Belirlibir politik rejiolayim dogurmugtu. Aslmda min yapislyla da ilgisi yoktu. Su lütuf da zamanla paile üretim arasmdaki fark demekti. Ek masraflara ulamasraf harcamasi fiyati masraft ek arti zar gim, igletme ve dagitim giriyordu. Sözgelimi 1940'larsonunda, petrolün varili 2,50 dolardan satiliyordu,Texas'ta yaçayan bir kuyu operatörü bundan ancak 10 sent kär alabilirdi. Ortadogu'da ise bir varil petrol üretmek için 25 sent yeterliydi. Nakliye gibiöbür masraflariçin de 50 sent daha dügüldükten sonra, Ortadogu petrolünden 2,50 dolarlik varilden yine de çok büyük bir kâr, varil bagma 1,65 dolar kaliyordu. Igte Texas ile Ortadogu arasindaki bu fark da ranti olugturuyordu. Bu sayi üretim artigineyse onunla çarpildigmdaortaya çok çabuk üreyen büyük bir para çikiyordu. Eu paray1 vergilendiren ev sahibi ülke, üretici girketve tüketici ülke hanglsiyse bu ranttan çegitli hisseler allyordu. Acaba bu hisseler nasil paylasilmallydt? lçtebu konuda henüz bir karara vanlmamigti. Bunlann hepsi de yasal ve megru.zeminlere dayanarak yapilmig iddialardi. Ev sahibi ülke kendi topraklanaltmdaki petrol íçin üstün1ük istemekte hakllydl. Diger taraftanyabanctbir girket bu petrolün riskini ve sermayesini üstlenip, kegli, üretimi ve pazarlanmasi için gerekenuzEV man kadroyu saglamadikça, petrol degersiz sayillrdi. sahibi ülke aslinda mal sahibi idi, girket ise sadece kiractyd1 ve kirac1 oldugu için de anlagtiklan bir kira bedelini ödeyecekti. Ancak, kiracmm büyülé riskleri göze alarak üstün bir çaba sonucu çok büyük bir keyifyaptigim, bunun mal Sahibinin gelirini çok fazla artirdlglm VafSayaÌ1m. Böylebir durumda kiraci anlagtiklari miktar üzerinden kira ödemeyi sürdürmeli miydi, yoksa mal sahibi Simdi daha yüksek bir kira mi istemeliydi?Petrol iktisat uzmani MA Adelman bu konuyu göyleaçiklamigttr: "Bu sorun petrol endüstrisinin karara baglamak zorunda oldugu büyük bir meseledir. Çokbüyük bir keyltyapilmasi demek gayri memnun bir mal sahibi demektir. Su durumda mal sahibi kirac1kârmm çok büyübilincindedir ve bunun için rantm bir dügünün, bu yüzden üretme konusunda yavaglayacaginin kismmi kendine ister. istediginielde ettikten sonra da durmayacak, sürekli olarak istemeye devam edecektir." Sava; sonu ylllarda kira konusunda yaçanmt; savaglarsadece ekonomiylekisitlanmig degildi. Bu aym zamanda politik bir mücadeleydi. Mal sahibi durumundaki petrol üreten ülkeler bu mücadelenin hükümranhk temalan, ülke kallanmasi ve karyl duyulan güçlü milli hognutsuzlugun bir tepkisiolarak meydana geldigi inancindaydt Onlara göre ülkede ma" yaptiklanni iddia eden bu asimda geligmelerineset çeken, sosyal refaha kavut malanm önleyen, hatta genelde politikalanm yozlagtiran ve hiç kugkusuz kendini begenmig, kaba, üstünlük taslayantavirlarlylaonlarin ülkesinde olarak geçinen kimselerdi. Sömürgorunumundeydiler. Igledikleri gecilikruhunun çok açik ve somut bir simgesi suç, bununla da kalmlyordu. Mal sahibineait olan ve onun ilerdeki kugaklara birakacagi bir geyi sömürüyordu. Petrol girketlerine gelince, hiç kugkusuz onlar durumu tamamen farkh görüyordu. Kendilerine göre, büyük bir risk yüklenereknefes kesici bir çaligmaigine girmigler,sermayelerini bagka yere degil buraya koymuglar ve uzun süren çetin bir uzlagma sürecindensonra, mukavele imzalamiglardi. Kugkuyok kl bu mukaveleler onlara belirli bazi haklar tanimaktaydi.Onlar üstlendikleri onca riske hiçbir deger taç1mayanyerlerde denen yeyiyaratmiglardi,Simdi "kira"
"rant"
"rant"
"rant"
"yabancilara"
"aragtir-
"yabancilar"
"efendi"
"miras"
"deger"
kendi görür ve kazdiklanoncakuru çikankuyularakary bir bedel istemekri dogaldt Sliketler 410
.
leri açismdan cimri, zorba ve güvenilmezyerel güçlerinkendilerini yok saymak istedikleri inanyaptigma" inanmiyor, sadece soyuluyocmdaydi. Bu yerel güçler onlarm ruz" diye feryad ediyorlard1. Mücadeleninbir de siyasi boyutu vardL Sanayidünyasmda tüketicikonumdaki ülkeler için petrole erigmek, sadece ekonomileri ve büyüme yetenekleri íçin yagamsal degil, aym zamanda milli strateil açismdan da en önemlí ve partolan bir unsurdu. Aynca petrol.günden güne vergL geliriaçismdan da önemli bir kaynak olma yolundaydi. Hem dogrudan üretim vergi sistemi açisindan, hem de genel ekonomik faaliyetin motive edilmesi igin. Üreticiülkeler için de petrol Sahip olmadiklart güç, nüfuz, önem ve statü anlammdaydt. Artik bu, paranm hem baglanglÇta bir mücadeleydi. Mücadeleyi çok kere bu denli aci yapan da hem de anlamma geldigi güç onur buydu. Bu destansi mücadeleninilk cephesi Venezuela'daaçilmigtir. "soyulduk,
"aragttrma
Venezuela'nin Temizlenme Ayini Venezuela'da gaddar General Gomez diktatörlügü nihayet 1935'te, bütün yöntemlerin denenmesine kargm sonuç vermedigi bir zamanda, dogal olan tek Ve kesin bir yöntemte yani Gomez õldügünde arkasmda bir harabe birakmigti. diktatörün ölümü ile sonuçlanmigtL Venezuela'yl kendi mülkü gibi yönetmig,zenginligine zenginlik katan kipiselçiftligi gibi kullanm14t1.Nüfusun büyük çogunlugu sefalet içinde yagarken, ülkenin petrol sanayli büyük bir geligme göstermig, sonundaVenezuela'nm tüm ekonomikkaderinin baglandigt bir düzeye ulagmigti. Gomez aynca arkasmda büyük bir de muhalif grup birakmigtl. O güne kadar askerikesim Gomez'in idatesinde bir hayli küçültülmügtü, aldiklari ücret yetersizdi, statüleri yoktuve zamanlaSormm bir kismmt diktatörün sayilamayacak kadar çok sigir sürülerine bakmakla geçirmiglerdi. Kugay" denen bir kerun yaratan diger bir muhalefet de demokratik soldan geliyordu: simde merkezlenen bu muhalefet, 1928'de Gomez'e kargi ayaklanmig olan Caracas Merkez Üniversitesi'nden gelmigtir.Ílkgirigimde, 1928 yilmda,bagarisiz olan ögrenciler ve bunlarm liderleri, o zaman ya hapse atthp ayaklarina 30 kiloluk demir prangalar vurulmug, ya da sürgüne gönderilmigveya Gomez tarafmdanülkenin iç taraflarmdaki,hastalik ve mikrop yuvas1balta girmemig ormanlarda çaligmayamecbur edilmiçlerdi. O günden sonra 28'liler Kuçaginm birçok üyesi, Gomez terörünün birer kurbam olarak o veya bu gekildeölüp gitmigti.Sagkalanlar, gimdi Gomez'in ölümünden sonra, reformcularin, liberal ve sosyalistlerin özünü kurarak Venezuela'nm siyasi yaçammda kendilerine yer açmiglardi. Sonunda söz dönüp dolagip konusuna gelince, 28'liler Kuçagi kendi aralannda girketlerleüretici ülkeler arasinda ve dünyanm her yanmda kiraci ile mal sahibiiligkilerini yeniden tammlamayiüzerlerine aldilar.Ayrica kira tahsisyöntemini de üstlendiler. Petrol hälâ Venezuela ekonomisine en gok parayigetiren sanayi olmakta devam ediyordu; 1930'lar sonunda, toplam ihracat gelirinin yüzde 90'mdan fazlasi petrolden gelmekteydi. Bu nedenle Comez'den sonra gelenler bu sanaylin karmaça içindeki durumuna bir düzen verip teform yapmak istediler Ye ülke ile ülkenin petrolünü üreten pirketlerarasmdaki anlagma partlannin yeni bagtan tammlanmasimistediler. Sunlar arasmda kiralarin yeniden tahsisi de vardi. Bu iglemde Birlegik Devletler hükümeti katalizör rolündeydi. II. Dünya Savagt sürecinde Birlegik Devletlerhükümeti Meksika'ninpetrol endüstrisini millileptirmek istedigini, buna çabaladigim fark etmigti ve Venezuela'nm kendisi'için BirlepikDevletler digmda en önemli petrol kaynagt oldugunu, nispeten güvencelioldugunu. bildiginden, Meksika'nm Venezuela petrolüne el atmaGörülüyor ki Amerikanhükümeti ikinci bir Meksika damast için her geyiyapmaya kararhydL ha yaratilmamast için, savagm orta yerinde stratejisinin ädülü olan petrolügerektigindegüvengelince, onlar millilegmeninriskinigöze almak ceye almak lçin müdahaleyehaz1rdi. Sirketlere "28'liler
"güç"
.
istemediler.Standardof New Jerseyve Shell,Venezuela'nmen büyak iki üreticislydi,D0nya411
mn en degerli petrol rezervleri üstünde oturduklarmm bilincindeydiler ve bunu kaybetmeyi asla göze alamazlardi. Venezuela ucuz petrol saglayanen büyük kaynakti ve Jersey'ebagli Creole yataklan pirketindünya çapmdaldüretiminin yaristm sagllyor, toplamgelirinde yansini getiriyordu. Bu ara, Jerseyiçinde bir görüg aynligt belirdi. Venezuela hükümeti kiralann yeniden tahsisini kendi eline almak istiyordu; ancak Jersey mensuplan bu konuda nasil davranilacagmda kararsizdi. Görüç aynligmin ve girketin ikiye aynlmasom sebebi buydu. Sirketteki tutucular, ki bunlardan bazilan eski Gomez rejimi yanhstydt, herhangi bir degigiklik yapilmasma kargiydi. Onlara göre böyle bir teklif ister Caracas tarafmdanister Washíngton tarafmdanortaya atilsin, mutlakareddedilmellydi. Eu kesime kargi olan kigi, üst düzey konumlara gelmeden evvel girketin bagjeologlugunu yapmig olan Wallace Pratt'di. Latin Amerika'da uzun bir deneyim geçirmig olan Pratt, dünyanm degigtigini,yenilik yapma ve adaptasyon konusunun girket için de mutlaka art oldugunu savunuyordu. Aynca yok yere direnmenin hem çok pahahya oturacagma hem de boga gldecegine inamyordu. Pratt'm görügüne göre, yeni düzende bir kurban olmaktansabu yeni düzeni kurmaya da yardimci olmak yeglenmeliydi. Bu konudaki tartigmalartam Jersey'in Washington'un ezici ve istirap verici politik hücumlanyla kargilagtigizamana rastlar. Çatigmanin sebebigirketin savagtan önce I.G. Farben'le olan iligkisi ve Adalet Bakanhgi'mn yürüttügü yeni antitröst kampanyaslydi. Sonuç olarak Jerseykamu politikastna ve sadece Birlegik Devletler'de degil, her yerde politik çevreye uymak için bunlara kargi tutumunu degigtirdi. Aynca Roosevelt idaresi de girketinçevreye uyumsuzlugundan dogacak herhangi bir ihtilafta Washington'dan destek beklememesini açikça duyurmugtu. Jersey,Venezuela'daki konumunu kaybetme riskini göze alamazdi ve bu yüzden sonunda kazanan Wallace Pratt oldu.Jersey,Venezuela'daki tesislerinbagma ülkenin sosyal hedeflerinin sempatizaniolan, degigmekte olan Venezuela politikastylauyum saglayan Arthur Proudfit'igetirdi. Proudfit 1920'lerde Meksika'dan Venezuela'ya göç etmig Amerikah petrolcülerden biriydi. Venezuela'ya gelirken kafasmda Meksika'daki hükümet girket iligkilerinin yol açtig felaketler zinciri vard1.Meksika'dan aldigt dersleri gimdiburada, Venezuela'da uygulamak istiyordu. Venezuelakonusunu Venezuela ve Amerikan hükümetleri, Jerseyve Shell dahil, ne kadar oyuncu varsa hepsi birlikte çözümlemek istediler. Íçlerikolaylagttrmak için ABD Digigleri Müstegan Sumner Welles çok olumlu bir adim atarak Venezuela hükümetine bazi bagimsiz dampmanlan tavsiyeetti. Bu kipiler arasmda HerbertHooverJr. adinda, eski bagkamn oglu olan tantnmig bir jeologda vardL Hoover Venezuela'ya girketlerleyapacagi pazarlikta yardimci olacaktL Welles hükümetine bagvurup Hollanda Kraliyet/Shell'in Íngiltere devreye sokulmasi için baski aynca yariya" prensibine dayanan yeni bir düzen kabayapt1. Damgmanlann yardimlyla sonunda, yanya" ca kurulmustu. Bu, petrolcülük tarihinde dönüm noktasi sayilan bir olaydir. Bu kavramina göre çegitli gümrük gelir ve vergileri, gírketlerin Venezuela'daki net gelirleriyle egit noktaya gelinceye kadar yükseltilecektl. Böylece gerçekte, iki taraf egit iki ortak oluyor, tantlan aralannda yari yanya paylaglyorlardt Bunun kargiliginda, muhtelif imtiyazlann geçerliligi üzerinde durulmayacakti. Aslmda bu imtiyazlardan bazilartmn nasil olup da Jersey tarafindanve Jersey'e bagli öteki girketlerceedinildigi konusunda bazi sorular cevapstz kalmigti Mevcutimtiyazlarm isimleri de bu arada resmilegtirilecek ve geçerliligiuzatilacaktt. Aynca bunlara yeni araaçisindan bütün bunlar çok arzu edilen geligmeler ve kazanç ma firsatlan tammyordu.Sirketler demekti. Önerilenbu yasa 28'liler Kugagt'ndan sag kalanlann kurdugu "Accion Democratica" adli liberalsosyalist parti üyelerince eleptirilmigtir.Üyeleryazilmig oldugu gekliyle bu yasamn Venezuela'ya yüzde elliden çok daha az bir pay saglayacagmisöylediler ve girketleringeçmigteki haksiz kazançlanndan Venezuela'ya tazminat ödemeleri gereginisavundular. Accion Democratica'nm petrol sözcüsü Juan Pablo Pérez Alfonzo gunlan söylemigtir: "Venezuela petrolcülügü-
"yan
"yari
412
nün tam anlamlyla saflagtmlmast, ruhsal temizligekavugmasi, yabanci girketler ülkemize yeterli bir mali tazminat ödemedikçe asla mümkün olamaz." Accion Democraticatemsilcilerininçekimser kalmasma karço yeni petrol yasasi 1943 Mart ayinda VenezuelaKongresi'nce kabul edildi ve kanunlagtL Büyük girketlerinbu yeni sistemegöre yaçamaya bir itirazi yoktu. Yasa taslagtkanunlagir kanunlagmaz Shell Sirketi Direktörü Frederick Godber, Venezuela hükümeti için "Onlann peginde olduklan tek gey paradir. Okyanus ötesindeki dostlarimizca kigktrtilmadikça nereden gelirse gelsiniyi bir parayi geri çevirmeleribeklenemez" demigti. Ancak büyük girketlerinaksine Venezuela'da faaliyet gösterenküçük girketlerdenbazilan durumdan hiç de memnun degildi. bagkani WilliamE ßuckley yeni BunlardanPantepec Petrol Sirketi'nin olarak yasayi kmamak için DigigleriBakam'na telgrafgönderdive yasanm "Venezuela hükümetinin ve Digigleri'ninzorlamasi sonunda kabul edilmig oldugunu" söyledi. Telgrafinda bu yasamn "Amerikan petrolcülerinin sahiplik hakkma tecavüz girigimi oldugunu" da belirtiyordu. Buckley'in . telgrafibir dosyanm içinde tozlanmayaterk edildi. Bundan iki yll sonra 1945'te Venezuela'nm ara rejimi, Accion Democratica ile igbirligi yagayri pan memnun bir grup genç subay tarafindandevrildi. Ülkeninbagina geçen yeni cuntanm ilk bagkan1Romulo Betancourt idi. Ögrencilik döneminde üniversitenin.gampiyon futbol takimmda forvet oynardt Daha sonra 28'liler Kuçagi'nmliderligine gelen Romulo Betancourt iki kez yurtdigmasürülmügtü. SonradanAccion Democratica'mn gettel sekreteri-olan Betancourt ihtilal s1rasindaCatacas SehirKonseyl'nde birinci devre üyesi olarak bulunmugtu. Geligtirme Bakanhgi'na ise, 1943 Petrol Yasasi'nin Kongre'deki bagelegtirmeni olan ve gimdide yari ya" anlagmasimn ashnda yüzde altmiga yüzde kirk olarak girketlerin lehine uygulandigmdan gikâyet eden Juan Pablo Pérez Alfonzo getirilmigti.Pérez Alfonzo vergi yasalanndaönemli degiildikler yaparak paylagmanmgerçekten yanya" uygulanmasmi saglamigttr.Jerseybu degiiklige razi olmuytu. Sirketin yerel menajeri olan Arthur Prouduit Digigleri Bakanligl'na vergisi kapsammda yapilanbu olumlu deglçiklige itiraz için ortada bir sebep bulunmadigim" bildirdi. Netice olarak kiralarm tahsis igi Venezuela ile petrol girketleriarasinda 1943 Petrol Yasasi'yla ve Pérez Alfonzo'nun sürekll ayarlamalanyla yeniden düzenlendi. Bu deglçiklilderin sonucu olarak ve ayrica üretimin de hizla artmas1yla 1948 yllmda hükümetin toplamgeliti 1942'nin toplamgelirinin alti katma çiktL Daha evvel de Pérez Alfonzo endüstride pazarlama've dagitim Resimlerinde geliriçogaltmak için girigimlerdebulunmuçtur. Ifadesinegöre "Venezuela'mn ulagim, rafinerici·1ikve pazarlama konulannda ektigi tohumlarm meyvesini almasmi" istiyordu. Bu amacm gerçeklegmesi için Venezuela'nmhakkma dügen vergi gellrlerinin para olarak degil, petrol olarak almmasmdan yanaydi. Bundan sonra da, ne yapip yapti, vergt kargiligt aldiklari petrolü dogrudan dogruya dünya pazannda satiça sundu. Bagkan Betancourt bunu dünya çapmdakibir yikilmaolarak Betancourt zamanda "Venezuela nitelemigtir. adimn pimdi dünya petrol ayni pazannsi da, petrolün uzlagma yoluyla satm almabildigi bir ülke olarak tamndigim; petrolün pazarlanmasi üzerindeki esrarli tülün artik sonsuza dek kaldinldigmi; bu tül arkasinda o güne dek Anglo-Saksonlar'in haklar ve sirlar konusunda tekelcilik kurmuy olduklanm" duyurmuytur. Meksika'da olanlarm aksine, Venezuela'da büyük petrol girketleri sadece kiralann yeniden bölünmesine uyum saglamakla kalmayarak, iktidarda oldugu sürece Accion Democratica ile baganli bir çaligmailigkisi kurrnug ve devam ettirmigtir. Creole yumugak bir geçiglebog kadrolanni Venezuela uyruklularla doldurdu. Birkaç sene glbi kisa bir sürede iggücü yüzde 90 oranmda Venezuelalilar'dan olugmu Creole'den Arthur Proudfit bizzat, Creole'nin, Fårtune dergisin"angarya"
'bizim'
"yan
"yan
"gelir
"tabunun"
tu.
de "ABD'nindigtaki en önemli görevlisi" olarak gösterildigiVenezuela hükümeti ile ABD Digigleri arasinda, Venezuela adma lobicilik yapmigtir. Betancourt'un bir vakitler uluslararasi girketler için ahtapotlar" dedigi söyle"emperyalist
413 |
nir. Ne var ki o ve meslektaglan, aslmda pragmatik insanlard1. Bu girketleregereksinimleri oldugunu anlamig ve onlarla beraber çaligmayibaçarmiglardir.Hükümet gelirininyüzde 60'i petrolden gelmekteydi.Ülkeekonomisi esas olarak petrole dayallydi. Betancourt ileride bir gün pöyle söyleyecekti: "Petrolü bir yasa hükmüyle millileptirmek, uçuruma atlayarak intihar etmek olurdu." Milliyetçi hedeflere millilegtirmeolmadan da erigmek pekâlâ mümkündü. Betancourt, 1940 ortasi vergi reformlanmn sonucu olatak, Venezuela hükümetinin, Meksika'nm millileptirilmigpetrolü için aldigiparadan, varil bagma yüzde 7 daha fazlaaldigmiiftiharla söylüyordu. AyricaVenezuela petrolünün miktar olarak Meksika petrolünün alti kati oldugu unu-
tulmamallydi.
yanya" prensibinetitizlikleuyulmuçtur. Ne var ki vakit çabuk Betancourt reiiminde geçiyordu. 1947 Aralik aymda yüzde 70 oy çogunluyla yeni bir AccionDemocraticahükümeti seçimle iktidar olmugtu. Bundan bir seneden daha az bir zaman sonra da 1948 Kasim1'ndabu iktidar, 1945 ayaklanmasinda müttefikleri olan aym askeri cunta üyelerince àlapagtedildi. Bazi petrol igletmecileri 1948 ayaklanmasmi alk1plamigtir.Bunlardan biri de William E Buckley'dir. Eu kigi Betancourt ile Accion Democratica'daki yandaylarmm "Bati dünyasmda Ruslar'm komünist emellerini gerçekleptirmek için ülkenin genig dolar kaynaklarmt kulland1(LE ve Amerikan kapitalini bu anti-Amerikan kampanyaya zorladigim" iddia etmigtir. Ancak, büyük lanci ve düç kinkhgi petrol girketleribu iddiaya katilmamigt1. Arthur Proudfit bu ihtilali yaratan" bir hareket olarak görmügtür.Kamsmca bu hareket demokratik hükümetle istikrarl1 bir iligki kurmak iÇin üç sene boyu gösterilen yogun çabalan tehdit etmigti. Betancourt için pragmatik denmigti; o bu özelligi çegitli vesilelerle kamtlamigtir. Su olayda da tamnmigblr Amerikan vatandagmiyent bir igletme kurmak için davet etti. Bu igletme, geligme projelerine ve Venezuela'daki yeni iglere son verecek olan Uluslararasi Temel iktisatKurumu'ydu. Bu seçkinAmerikah da muazzam servetini petrole borçlu olan John D. Rockefeller'in ta kendisiydi. Genç Rockefeller Digigleri'nde Inter Amerikan ÍçleriDairesi Koordinatörlügü'ndenhenüz istifa etmigtl. "yan
"ümit
Tarafsiz Bölge Mal sahibi ile kirac1arasindaki iligkiyi yeniden tammlayanve o zaman ortaligt kasip kavurmug olan bagka bir olay da daha önce, dünyamn uzak bir kögesinde, mal sahibinin bir degil iki oldugu bir yerde yaganmigt1. Burasi Tarafsiz Bölge denen, 1922'de, Kuveyt ve Suudi Arabistan araahtump, yaklagik iki bin milkarelik çiplakbir çöl smdakismmn çizilme sürecinde ingilizler'den ile arazisiydi. Eu iki ülke, Kuveyt Suudi Arabistan arasmda durmadan gidip gelen ve milliyet kavrammm ne oldugunu bilmeyen Bedeviler'i buraya yerlegtirmek için aralarmda anlaçarak, bu bölgede hükümranhgtn ikisi arasinda paylagilmasma karar verdiler. Her sistem içinde kendini tahrip edici bazi tohumlarmvar oldugu kabul edilirse, bu varsayim Tarafsiz Bölge için de söyle nebilir. Tarafsiz Bölge kendi tahribatimpetrol haklanmn parsellenig gekliyleyapmigtir. Bundan sonra aginma baglamigve neticede, savagsonu petrol düzeninin son bulmastyla sonuçlanmigt1. Savaginbitiminde, BirlegikDevletler hükümeti ve bilhassa DigigleriBakanligt Ortadogu'dapek çok petrol anlaçmasinagirdilerve bunlan aktif §ekilde desteklediler. Ne var ki bu sirada kendílerini devamh rahatsiz eden bir konu vardi; "Büyük petrol anlagmalan" geregincedogmakta olan büyük petrol girketleriarasmdaki iç íçe iligkilerden rahatsiz oluyorlardi. Bunun rekabet ve pazar yeri üzerindeki etkisinden de endigeliydiler.Bir sikmti da bu kadar küçük bir girketler grubunun bölgede tahakkümkurmasi ve BirlegikDevletler hükümetinin bunlara destek verme mecburiyetinde olmasmdan duydugu korkuydu. Bütün bunlar tümüyle, tam bir kartel gibi görünebilir, bölgede ve bölge dolaylarmda hissedilmeye baglayan milliyetçilik ve komünistlik akimi için mükemmel bir ortam olabilirdi. Aym zamanda Ortadogu'daki yeni sistemin Birlegik 414
Devletler'inçegitli kesimlerindeki elegtiri ve muhalefet kivilcimlanm körüklemesi de söz konusuydu. Bu elegtiriler yalmzcatröstü bozmaya çaliganlardanve ig hayatimn büyük liberallerinin eleptirilerinden degil, aym zamanda yerli petrol sanayiinin bagirdsiz sektöründen de gelmekteydi. Bunlar girketler"e kargi köklü dügmanliklan olan, gimdi de petrol"e cephe alml; kipilerdi. Bu eleptirilerin önünü kesmek için Washington papirticibir davrampla yepyeni bir politikadengeleme" olarak ya yöneldi. Ortadogu'da büyük girketlerle bunlann uzantilanna irketler"in Ortadogu petrolüne katilimmda bu girketlerecesaret verdi. Bu politikamnDigigleri'nin diger iki siyasi endigesini giderecegidügünülmügtü. Ìçedaha çok sokmakla Ortadogu petrolünün geligmehizi motive edilecek, böylece bölge ülkelerinin geliti artml olacakti ki, gerçekte asil istenen ve giderekönem kazanan hedef de buydu. 1947de, yeni politikasmi tamtmaklçin DigigleriBakanhgiAmerikan pirketlerini birer birer dolagarak Kuveyt'in haklanm Tarafsiz Bölge'ye baglayarak, açik artirmaya ç1karacagtolasiliglm duyurdu. BirlegikDevletler'in, onlar da bu f1rsattanyararlanmak isterlerse bundan çok memnun olacagini söyledi. Büyük girketlerdenbirkaçt bunun çok riskli oldugunu söyledi. Açik artirma yanyma girdiklerinde güncel imtiyazian üzerindeki ödemeden çok daha lyi ödeme kogullan teklif etmek zorunda birakilmaktan korkuyorlardi. Bäyle bir durum ilgili ülkeleri fazlaslyla rahats12 ederdi, Amerikan politikasmm bu yeni atilimml Ye Ortadogu'dakiyeni firsatlan çok iyi bilen kigi, Standard of California'mn eski pazarlama yetkilisi olan, sonradan Savag-Petrol idaresi'nde Harold Ickes'm yardimctligmi yapmig Ralph Davies'dit Davies, lckes'in yardimciligmdan sonra ÍçigleriBakanligl'nda Petrol ve Gaz Bölümü'nün bagma getirilmigti.Simdide yeniden serbestgahylyordu. 1947 ylhndaKuveyt Serbest Bölge Ímtiyaziiçin aç1k artirmaya katilmak üzere Davies bir konsorsiyum olugturdu. Phillips, Ashland ve Sinclair glbitaninmigbagims1zgirketlerbu konsorsiyumadahil edilmigti. Buna sonradan "Aminoil" denmigtir.Bundan daha iyi hangi isim seçilebilirdi kí? Aminoil American Independent Oil Company isminin kisaltilmig gekliydi böyle ve olduguiçin de çok uygundu. Su arada Davies ortaklarim uyararak kendilerini çok çetin bir yanyangtiklanni söyledi. Hiç kuga hazirlamalanm, gimdi artik büyük, çok büyük olan ku yok ki büyük girketlerleolan rekabetleri çok giddetligeçecekti. ile girmigti. Aminoll bu projeye o güne kadar hiç rastlanmamig, kendine özgü bir Bundan sorumlu olan kigi de Jim Brooks admda Texas'll bir petrol bölgesi kaynakçislydi. O sira ip nedeniyle bulundugu Suudi Arabistan'daki görevinitamamlamig, yurda dönmekteydi. Dönügte birkaç gün kalmak için Kahire'deki Shepheard's Oteli'ne inmigti. Bir rastlantlyla Kuveyt Emiri'nin sekreteriolan kigi de ayni otelde kalmaktaydi. Emir burada, aldigi talimat üzerine büyük girketlerle baglantisi olmayan Texas'll bir petrolcüyle tampip,onun araciliglylayeni açik artirma teklifçileribulmak için bulunuyordu. Kaynakçimn bagmdaki.kovboy gapkasitampmalariiçin vesile oldu ve bundan sonraki günlerde kaynakçi kendisini Kuveyt gehrindekiDasman Sarayt'nda buldu. Burada, kaynakçi, susuzluktan kavrulan bir kentte çok geçmeden çevrenin sonsuz gükranlarma mazhar olacakti. Kaynakç1 su tesisatimkendl yöntemiyle ayarlayarak su sarfiyattnda yüzde 90 tasarrufsaglamayi bagarmigtL BirlegikDevletler'e döndügünde, Kral'la olan yeni dostlugu, petrol çevrelerinde iyi yanki yapacaktL Ancak, Kral'la kurdugunu söyledigi dostluk petrol çevrelerinde pek de inandinci bulunmadi. Yine de varsayilan bu dostluk yüzünden Aminoil Uzlagma Kurulu'na alindi ki, bu çok olumlu sönuçlar vermigtir. Aminoil sonunda Kuveyt'in Taraf Teklif nasiz Bölgesi'ni petrolcüleri gaçkinliktandonduran bir açik artirma teklifiylekazanacaktL kit olarak 7,5 milyon dolar, senelik net kânn yüzde 15'i ayrica yllbk 625.000 dolar ve aynca Kuveyt Emiri'ne bir milyon dolar degerinde bir yat verilmesini öngörüyordu. Anlagma bu.gekilde sonuca baglanmigti, ancak gimdide ortada bagka bir sorun vardL Bu, biraz da tarallann el çabukluguna, gasp etme yetenegine dayanan Suudi Arabistan'm Tarafsiz Bölge'deki haklandir. "büyük
"yabanc1
"kargi
"yeni
"oyuncu"
,
"zamanla"
"antre"
415
En ÍyiOtel Sehirdeki Birlegik Devletler politikasmm bir hedefi petrolden gelen serveti holdinglere dagitmak yolu ile bölügtürülmesini saglamakt1.Ancak ortada bir gerçek vard1. Tarafstz Bölge'deki Suudi imtiyazi olumsuz etki bagimsiz bit Amerikalt patrona gitmigti. Bu Amerika'dahiç de iyi kar§ilanmamig, koydugu isimli bir isimle Paul Getty kendi hognutsuzluk, Paul S u Getty J. Jean veya yapmigt1. petrolcünün imtiyaz1 kazandiktan sonrakisekiz yll íçinde Amerika'mn en zengin adami olmasindan kaynaklanmigtir. i; hayatma atildlglilk günden baglayarak, içine kapamk, magrurve güven telkin etmeyen Getty,büyük paralar kazanmanin güçlü dürtüsüyle hareket etmigtir. Bunu yapmak igin gereken olaganüstü yetenegesahip oldugu da inkâr edilemez. Bir defasinda, strasi iyi' olan bir otel vardir, gehrin en iyi olan bu otelindaima geldiginde göyle demigti: "Sehirde kötü' olan otel vardir de de lyi' olan bir oda ve bu odada her zaman biri vardir. Sir de bu da kötü' bir odastvardir, ki vardir, bu en kötü otelin odada daima bir kalan olur." Hiç kugku yok ki kendisi en lyi olan odada kalmak istiyordu. Getty her zaman için zaferler peginde kogmug, insanlara baski yapmig ve ondan sonra da, bazilarina göre, kendisine güvenenlere,itimadim kazanmt; kipilere ihanet etmigtir. Çevresine kargi en az Gülbenkyan kadar güphecidavrandigm söylemek abartma sayllmamahdir. Dilinedohemen her zaman kendisinden mevkice apag olan kipilerden kaladtgl bir cümle guydu: zik yer. Eu kipiler olaylarinyüzde 80'inde dürüst davranmig olsalar bile, geri kalan yüzde 20'de ne yapipyapar hiç iriamimayacak bir ihanette bulunurlar." Getty'nin asia tahammüledemedigi iki geyvydl. Yangmada kaybetmek ve otoriteyi bölügmek. Buyüzden her an için çevresini kontrol ederdi. Íçhayatmda Getty'ye ortakliketmig bir igadami onun hakkinda ileriki yillarda punlar1 söyleyecekti: "J.Paul Getty ile geçen günlerime ait pek çok amm vardir. Kendisiyle belki bin defa dögügmügüzdür, ancak bunlarm bir tekinde bile kazanan ben olmadim. Getty bir geye karar verdikten sonrao karan asla degigtirmezdi. Sizinelinizde hakli oldugunuzu kanitlayan belge olsa bile Getty bunu umursamaz,ilk kararmdan dönmezdi. Sözgelimi verilmig bír kararda gansimn sadece onda bir olduguispat edilse bile o yine dediginden gagmazdi;bu onun prensibiydi." Getty bir kumarbazd1 ancak en büyük kumar oyunlarmda bile ihtiyati elden birakmaz, tutucu davramr, konumunu sürdürmek için ne gerekirse yapardL BÍT SlfaSl geldiginde kumar konusuna öyle deginmigti: "Bilinen stradan kumar oyunlarina girmekisteseydim bir kumar salonu satm alir, burada oyun oynamaktansa yüzdeleri kendim toplardim." Getty'nin babast Minnesota'da bir sigorta girketindeavukathk yaplyordu. Günün birinde irketin bir alacagim tahsil içln Oklahoma'ya gitmig, oradan bir milyoner olarak dönmügtü. L Dünya Savagisürecinde ogul Getty babasmm igi yanmda kendi petrol igini de kurmaya yöneldi. Baba, verdig söz senet sayllan dürüst bir kigiydi. Oglu ise tam tersine, petrol iginde hk" denen iglerle ugraçan ve bunlan büyük beceri ve zevkle yapan, sonunda da bu ugraglan neredeyse bir sanata dönügtüren kipidir. 14alanmda veya diger alanlarda kazandigt her zaferi mutlaka büyük bir cogkuyla kargilardi. Getty ile bir defa kargilagipboks yapmig olan boksör Jack Dempsey onu göyletanimlar:"Düzgün yapida, kavgact tabiatli,hizh bir ki§i. Simdlyekadar konSantrasyonu ve iradesi bu kadar güçlü birine rastlamamigtim. Böyle olmas1belki de saghgt aç1smdan pek iyi degl. Igteonun sirn budur." Daha çok genç bir yagta Getty,ategli agklara, cinsel serüvenlere yönlenmigti. Özellikleçocuk denecek yagta kizlara kargi özel tutkusundan söz edilit Begkere evlenmigtir. Ancak evlilik yemini onun için hiçbir anlam tagimayangereksiz bir angaryaydi.Evli olmadigi kadmlarla yaçadigt gizlimaceralarda tedbir olarak "Bay Paul" takma adim kullanirdt Ayni zamandaiki veya üç verici kaçamaklarda" daha az dikkat çekmek amakadmla birden fligki kurdugu íçin bu clyla Avrupa'yayolculuk yapmayt tercih etmigtir.Yine de hayatmm tek ve gerçek agki, bir Fransiz olan ve Türkiye'de Rus bagkonsolosunun egi olan bir kadmdit Getty bu kadmla 191l yllmda 'en
'en
'en
'en
"insan
"üçkâgitçe
"utanç
410
istanbul'daategli bir a§k yagamigtir.Istanbullimamnda ona veda ederken bu aynhŠlng€ÇÍCi
01-
masimümit etmig,fakat sonradan savagm getirdigikarmagada ve izleyen devrim strasmda kadinm izini sonsuza dek kaybetmigti. Bundan altmig yll sonra bir gün bagmdan geçen be; evlilige deginirken ve bunlan sanki dava dosyalanymigglbiteknikaynntilanyla anlatirken, bir dinleyicinin Madam Marguerite Tallasou admdakibu hammm sadece ismini anmas1yla Gettygõzyaglanna engel olamamigti. Getty'nin hammlar digmda bagka ciddi ugraglan da vardi. Örnegin,edebiyata merakliydi. Bastlmt; yedi kitab1vardir. Bunlardanbiri Playboy'da çikan zengin olunur" konusunu igleinceleyen, digeri koleksiyonculugu üzerindeki ise eserleri digeri bir sanat petrolüntarihini yen, kitaplardir. Sanat tarihikonusundaki, en önemli kitab1da "OnSekizinciYüzyildaAvrupa"dir. Sanat koleksiyoncusu olarak epeyce baçanli olmug, dünyanm en büyük koleksiyonlanndan birini toplamay1bagarmigtir. Bütün bu evdigi meraklan, kadmlar dahil, onu gazetelerin mangeti ve mabkemelerin dava konusu yapmigsa da, Getty bir konuda asla ödün vermez, bütün bunlarm asilmeslegiile arasma set çekmesini istemezdi. Getty'nin asil meslegthiç kugkusuz kafasma siki siki yerlegmigolan araciligtylapara yapmak" tutkusuydu.Bir defasmda göylesöylemíçtir: "Bir adam eger aile hayatmm ip hayatma girmesine müsaade ederse o, ty hayatmda baçansiz demektir."Ba§kabir strastgeldigtndede kanlanndan birine §u samimiitiralta bulunmu§tur: "Petrol konusunu dügünürken kizIarl aklimdançikannm." Getty aligveriglerindesatm aldigtmali ucuza dügûrmek isterdi. 14münasebetiyle tanimigolkavrami vardt." Bu ondugu bir igadamt kendisini göyletammlamigtir:"Aklmda fikrinde da sabit bir flkir olmuytu.' Bir malm degerli oldugunu anladigi zaman satm alir ve ondan sonra da artik satmazdi. Degerpegindegiderken her tür olumsuzakimigögüslemekte tereddütetmezdi. 1920'lerde petrol için kazi yapmanmdiger petrol girketlerindenhisse almaktandaha ucuza geldigini saptadt. Ancak 1929 borsa çatigmasmdan sonra taktiginitümüyledegigtirdi; petrol hisselerinin degerinden çok dügüge satildigmi gözledigtiçin bu defa borsa flyatt. üzerinden petrol ile ve bag muhalifiStandardof New Jerseygirkealmaya yöneldi. Su Tidewater Petrol Sirketi ti'yle aralanmnaçilmasmave bu girketlerle uzun süren act bir mücadelenin baglamastylasonuçhisse satm almasi aslindabir kumardi. Ancak, yerinde verilmig landi. Geligigüzelbir aligverigle bir karar olduguinkât edilemez. Su aligverigler,Getty'nin1930'lardaservetinin artmasmda baghca etken olmugtur. Getty het zaman mall en ucuza almak, en saglam aligverigiyapmak istemigtir, bunu gerçekleptirirkende acimasiz davranmiçtir. SözgelimiBüyük Depresyon'daiççilerinin hepsini birden iyten çikarmig,sonradan bunlan çok daha dü§ük ücretle yeniden ige almigt1r.1938 yilmda New York Beginci Cadde'deki Pierre Oteli'ni satm aldigL zaman alig flyati olarak otelin ingaat maliyetininsadece dörtte biri olan 2,4 milyon dolar ödemigti. Aym sene içinde, Naziler'inAvusturya'yt almasmdan birkaç ay sonra Getty Viyana'yagitti ve bir yolunu bulup Baron Louis de Rothschild'in evine davet edilmeyibagardt Aslmda amact o stralar Naziler'in hapse attigt Baron Mobilyalan görür görmez almaya deger olduklarm1 andegil, daha çok Baron'un mobilyalanyd1. ile mobilyalan begenmigti. Hiçvakit geçirmeden daima temasta oldugu lamigt1.Gördügükadan kiz arkadaylarmm yagadigt Berlin'e giderek, SS'lerinRothschildmobilyalarimne yapacaklarmi aragttrdi. Sonunda bunlardan bazilanm büyük bir indirimli flyatla- satm almay1 baçardi ve bundan da büyük memnuniyet duydu. Gettyhakkinda ilginç olan bir gerçekvardir; yillar boyu o da bagkalan gibi korku içinde yagamigtir, Komünistlerin BirlegikDevletler'de iktidara gelmesinden korkuyordu. Kanlarmdan birine, komünistlerin iktidara gelmesi halinde çarçabuk kaçabilmek için California'dabüyük bir yati hazir tuttugunu söylemigtir. 1930'lu ylllann sonunda,artik Getty çok zengin olmuytu.Demokrat Parti'ye ve baz1 politikactlara önemli mali destek saglayigmagüvenerek önce diplomatik bir göreve tallp oldu ve Amerika sava a girdiktensonra da BirlegikDevletler donanmasmda görevyapmak için bagvurdu. Ne "nasil
"petrol
'deger'
417
var ki bagvurudan bir ses çikmadive Getty'ninçabalansonuç vermedi. Sebebi,hem FBIhem de askeri istihbarat örgütünün, Nazi liderleriyle Getty arasinda oldukçakapsamh sosyal iligkiler bulunduguna dair güpheleridir;öyle ki kendisinin son güne kadar Nazi sempatizam oldugu bile söylenmigti. Gettyhakkinda düzenlenen yakipiksiziddialarla dolu istihbarat raporlan bu iddialardan daha da öteye giderek, bu kipinin Pierre Otell'ni Alman ve Italyancasuslanyladoldurdugunubile söylemigtir. Getty'nin donanmaya bagvutusu, donanma istihbarati raporunda luk faaliyetlerí güphesi altmda oldugu íçin reddedilmigtir" kaydtyla geçer, Íçinash ne olursa oliki diktat0Tüne karpi hayranligisun Getty, yagammin geri kalan kismmda Almanya ve Italya'nm devam ettirmigtir. m SavagsirasmdaGettyTulsa'daydi.Buradakendi petrol girketlerinden birine bagli bir uçak fabrikasmm menajerligini yapmigtir. O güne gelinceye kadar yeni yeni birçok acayip huy edinmigti. ÖrneginTulsa'da íçleri sadece betonarme. bir siginaktanidare etmekle kalmlyor, Alman uçaklan tarahndan bombalanacagt korkusuyla gecesini gündüzünü bu küçük sigmaktageçiriyordu. Yeni edindigi garipliklerdenbiri de agzma attigi her lokmay1 mutlaka otuz üç kez çignemesidir. Bir de ticari deterjanlardan nefret ettigi için her gece kendi çamagirlanm ylkiyordu. Elli beg yagmageldigindeyüzünü ikinci kez gerdirmig, saçim kizila çalan komik bir kahyüzü, gülünç renkli saçlarlyla pörverengineboyayan garip görünüglü bir adam olmugtu. Çekik sümüg, mumya gibibir ifade kazanm17tl. Sava; sonunda Getty'nin giderek çok, çok daha fazla para kazanma hirsi büsbütün körüklenttligti. Öncelerlçabalarim savag sonunda Amerikalilar'm girigtigíyol ve karayolu yapimma yöneltti. Bu gekildemuazzam bir servet kazanacagmi ümit etmigti. Ne var ki sonradan bu ugragi birakip çok daha iyi bildigi ugraça konusuna- yöneldi. Getty,Tarafsiz Bölge'deki Suudi imtiyazmi istediginden kesinlikle emindi. Hatta burayi incelemeye gerek görmedensatm almaya haz1rdi. Bu konuda gunlansöylemigtir: "Egerbir kimse dünya petrol iginde adi geçen biri olmak istiyorsa, mutlaka bir ayagiOrtadogu'daolmalldir."Ìçte gimdio da bu gansi denemeye karar vermiçti. Getty'nin PacificWestern petrol girketiadma Rocky Mountain kismmda petrol aramasi yaekibin bagi, Massachussetts Teknoloji Enstitüsü'nde doktora yapmig olan Paul Waltonadinpan da genç bir komünistti. Walton evvelce 1930'lardaStandard of California adma Suudi Arabistan'da çaligml;oldugundanbu ülkeye ait bilgi sahibiydi. Suudiler'le yaptigt anlagmada Walton, Getty'nin bir numarah adami olmuytur.Getty önce konugmak ve durumun özetlenmesi için Paul'u birkaç günlügüne Pierre Oteli'ne davet etti. Walton'un çok seneler sonra açikladigma göre deli" bir adamm ifadesi vardi. Yüzü öfkeli, antipatik bir adamm o gün Getty'nin yüzünde kipiligini yansitlyordu. Waltono gün adamlarmt ondan ve parasindan uzak tutmayl bile dü§ünmügtü. Walton, Getty'yisonderece zeki fakat o kadar da çekilmez bulmuitu. Yine de iki adamm Suudi imtiyazi üzerindeki konugmalan sakin ve olaysizgeçmi ti. Getty bu konuçmada anla§mamn smirlarmi saptadt;imtiyaz için hangi miktarlapazarliga ba layacagni ve en son nereye kadar gidebilecegini Walton'a bildirdi. Su arada ona kesin bir talimat da vermigti. Suudi Arabistan'a gittiktensonra hiç kimseyle hiçbir konuda konugmayacakti. Walton sonunda Cidde'yehareket etti ve çok geçmeden kendisini, yaklagik yirmi yll evvel bir Socal imtiyazi görügmelerini idare etmig olan Maliye Bakani Abdullah Süleyman'mkargismda buldu. Süleyman,Walton için bir DC-3 uçag ayarlamigt1.Walton bú uçaga binerek Tarafsiz Bölgeüzerinde alçak uçug yapti. Uçaktan gördügü manzara karpsmda gagkmliktandonup kalmig, gözlerine inanamtyordu. Agagidakidüzlük üzerinde küçük bir topraktepecikgörmügtü. Su onu çok sevindirmíçti; gördügütoprak tepecigitipki Kuveyt'in Burgan Vadisi'nde o zaman için dünyada en büyük petrol yatagi diye bilinen tepecigebenziyordu. Cidde'yedöndükten sonra, çok heyecanli oldugu halde Getty'nin kendisine yaptigi uyanyt hatirlayarak çok ihtlyatlt davranmig, kimseye bir gey söylememigti. Cidde'de kalmakta oldugu "casus-
-
-kendisi
--petrol
"yan
.
418
otel odasmda kilit yoktu. Su nedenle etrafta hiçbir kâgit parçast birakmamaya dikkat etti. Getty'ye telsizlemesa; göndermeyi aklmdan geçirdiyse de buna cesaret edemezdi. Telsiz mesall yerine elle yazilmig bir mektup göndermeyi tercih etti. MektubundaGetty'yeküçük tepecikten anladigma göre, burada büyük bir petrol yataginarastlama olastligt oldugunu,bunun yüzde elli oranmda bir olasilik oldugunu bildirdi. Belki de oranm yüzde elliden fazla oldugunu söyleyebilirdi, fakat bunu yapmad1. Çünküilk kepifylh olan 1938'den sonra Suudi Arabistan'da bulunmug, görünügteçok büyük ve mükemmel gibiduran iki tepecigerastlamiglar,ne yazik ki kazdiklan zaman gibi kuru iki çukurdan" bagka bir yeygörmemiglerdi. Walton yagadigi bu deneyimi dügünerek ihtiyati elden birakmam1), olasillgmsadece yüzde elli oldugunu söylemigti. Rocky Daglan'nda arama iginde kazanma gansinmsadeceonda bir, hatta yirmide bir oldugu göz önüne alimrsa, bu yüzde ellinin bir hayli iyi oldugu anlagthr. Walton vakit gaçirmedenSüleyman'la görügmelere geçti. Görügmeler Süleyman'm Cidde'deki evininverandasmda yapillyordu. Görünüge göre bu anlagma oldukça pahaliya oturacaga . benziyordu. SuudiArabistan evvelce oldugu gibi yine parasizdt ve 1933'teki gibi bu defa da büyük miktarda avans ödemesi yapilmasim istiyordu. Getty'den aldigt talimatauyarak Walton ilk etapta 8,5 milyondolarhk bir teklitlepazarliga girdi.Tarallar pazarlik sonunda 9,5 milyonlukön ödemeyle pazarligt baglad1lar.Ayrica petrol çikmasa bile Süleyman'a yine de senede bir milyon dolar ödenecekti. Getty.bunugaranti ediyordu. Aynca her varil için de elli beg sent vergi Odenecekti ki, bu o günün rayicine göre hiçbir yerde ödenmeyen büyük bir para saythr. Walton bir konuda daha Süleyman'a teminat vermigti. Getty Suudi Arabistan'dayetigtirme programlan düzenleyecek, evler,okullaryapacak hatta küçük bir de cami inça ettirecek, hununla da kalmaylp Suudi Arabistan Ordusu'na bedava benzin verecekti. Bu arada Süleymanbir bagkakonuda da israr ediyordu. ImtiyazarazisiniIran'danveya Sovyetler'dengelen tehdidekargi korumak için burada bir Suudi ordu bölügü bulundurulmasmi ve masraflarmm Getty tarafindankargilanmasmi istiyordu. Ne var ki hu son talep çok kisa bir süre içinde gündemden kalkmaya mahkûmdu. ÇünküDigigleriBakam Dean Acheson bir telgraflaSuudi hükümetine, özel Amerikan girketlerinin bagkabir ülkenin ordusunafon saglamasinmyasak oldugunu açiklainigti. Süleyman, 1948'in son günü Walton'a imtiyazi Getty'nin kazandigt teminattniverdi. Ancak, o güne kadar.bog durmamig, bir taraftanda Aminoll ve bir Wall Street firmaslyla temasa devam ederek bunlardan birinin daha çok para vermesi halinde imtiyazi alabilecegini söylemigti. Ancak, onlar daha büyük para teklifetmedi. Getty'nin girketi Pacific Western,adi sam o güne kadar duyulmamig bu çöldepetrol aramast yapmak içip en büyük flyati veren tek girketolmuçtu. Kuveytve Suudi Arabistan'm her biri Tarafsiz Bölge'de yari pay" denen bir hisseye sahipti. Bu, ikisinin de bu pastay1kendi aralanndabölügecekleri anlamma geliyordu. Bu baktmdan her ikisinin temsilcisiolan kipilerin bir araya gelerek ugraglanni birleptirmesi ve buizdinun için sonuna kadar çaba harcamasi çok önemliydi. Ne var ki sonunda gerçekleptirdikleri bir vermedi. Aminoil ile hiç de Getty'nin Pacific Western mutlu sonuç vaç girketiarasmdakiiligkiler son derece kötüydü. PasificWestern tek kipinin kararlari ile idare edilirken,Aminoil hantal haliyle sayisi pek çok olan üyelerinin onayma muhtaç bir girkettí. Bölgenin keyif iginin yapilmasmda daha önemli rol Aminoil'e verilmigti. Bu 14 hiç de kolay degildi. Aminoil bu taramayiyaparkenmastaflan,mümkün olduguncadügük tutmak için insanüstü gayretleçaliglyordu.Ancak ne kadar çabalarsaçabalasin Getty için masraflarhiçbir zamana istedigt kadar apaglyaçekilmlysayllmlyordu. Arama faaliyeti ilerledikçe, iglerin daha da güçlegecegi ve sonuçta daha fazla masrafgerektirecegi ortaya çikti. Günlerbirbirini kovaladikça Amerikall petrolcülerin duydugu endige de hakh olarak artlyordu. Takvimler 1953 yllimn baglanm gösterirken imtiyazin verilig tarihi üzerinden yaklagik beg yll geçmigti. Bu arada her iki taraf30 milyon dolardan fazla masraf yapmigti. Yine de elde kuru ç1kmigbeg kuyudan bagka hiçbir gey yoktu. Bu ara Getty endi esini unutmak için gegitliyollara ba vurmustu. lykonularlyla meggul "cehennem
"bölünmemig
419
\ I
olup Avrupa'nm çegitli yerterindegezip tozmuçtu..Bu gezide bir amaci da Rembrandt'in yaptigi Marten Looten tablosununyerini araylp bulmak ve satin almakti. Bunun için haftalarca dolagmig,sonundatablonunyerinisaptayarak satm almigttr.Sir asir evvel tipkigenç John D. Rockefeller'in yaptigt gibi o da her akgamservetinin hesabmi yapar, gelÌrle giderikargilagtinr,bu yolla dinbagka bir hane gösterirdi. Diklenirdi. Paris'ten gelen hesaplarda, bir hane her binler, milyonlar gibi rakamlar göstermesine hanesinin nokta, kate deger bir zaman hanesinde için 10 sent", bileti için $ sent" gibirakamlar bulunkargin, masiydi. SonundaBirlegikDevletler'e döndükten sonra kendini bir kez daha igine verdi. Bu ara arasinda yirmiylldir sürüp gldensavag1da kazanarak girketkontrolünü Tidewater Oil Sirketi'yle elde etti ve XV.Louis devrine ait nadir bir lake masa satm aldi. 178 dolar ödeyerek Arthur Muridi. ve ray dans okulunun kurslarma yazild1.En sevdigi danslar azalmaktaydi. Kuyular Ne var ki tüm bu faaliyetlere kargi Getty'nin sabn ve güveni giderek kuru çikmaya devam ediyor, bu da sinirlerini bozup öfkelenmesine neden oluyordu. Aslinda onu sinirlendiren bagka bir geyde masrallanmnartmaktaoluguydu, Artan masraflaraSuudiArabistan'a her yll lçin ödedigi bir milyon dolarlik harcama da dahildi. Getty sonunda bu igten bikip usandigmiaçikçasöyledi. Aminoil ekibi de Walton'un uçaktangördügütepecikleilgilenmemeye, bu igi unutmaya karar vermigti. Tam o stra, Gettybirdenbire tam o yerde, Walton'un görmüg oldugu noktada altmci kuyunun açilmast için Israr etti. Kanisma göre bat1nlmig paralarnasilsa batinlmigt1. Eger altmci kuyu da kuru çikarsa bu igi kesinlilde birakacakt1. Ne var ki onun bu denli kararli bir davraniga girigmesi kaderde yoktu. Çünkü1953 Marti'nda Aminoil ekibi tam Walton'un görmügoldugu yerde petrol bulacaktt Bu petrol kegfini sadecebüyük bir keyif clarak tanimlamak,konuyu hafife almak olur. Fortune dergisi hakli olarakburadaki yatagt ve tarihe geçecekkadar önemli" diye nitelemigti. "gelirleri",
"giderleri"
"gelir"
"gider"
"gazete
"otobüs
"samba"
"jitterburg"
"muazzam
Milyarder Getty bu bölgeye ilk ziyaretiniancak kepiften sonra yapmigt1.Ziyaretlerinden birine hazirlanirken, "Kendi KendinizeArapça Ögrenin"adh plakla yapilan bir Arapça kursuna katldi ve plak dinleyerek biraz Arapça ögrendi. Tarafsiz Bölge'yevardiginda Kuveyt Emirigerefineve yeni dönmüç lbni Suud'un yerine geçen Kral Suud gerefine Aminoil ile beraber bir ve ziyafet" amaçhyordu. Su ziyafetle Tarafsiz Bölge'ninleolojisini anlatacakti.Bunun için yeteri kadar Arapça ögrenmigti. Getty'nin rakibi olan Aminoil'den Ralph Davies ise Tarafstz Bölge'ye gitmeyecekti. Aminoil'den bir bagka yetkilinin açiklamasina göre "Ralph Davies toz, pislik ve mikrop gibi geylerdenhastahk derecesinde korkardi." Bu da evden ayrilmamasiíçin geçerlibir sebepti. atilacak petrolü" BirleGetty Tarafstz Bölge'den gelen üretimiözellikle de ucuz, agir ik Devletler'de, BatiAvrupa ve Japonya'dabüyük, entegre petrol operasyonlannda kullanmigttr. bunlarm en bg Zamanla holdinglerinin tümünü yeniden teykilatlandirdi;Getty Petrol Sirketi'ni Ve kendisini büyük bir petrol imparatorlugunun tek komutani yapti. 1950'll yillarda koydu gina Getty artik Birlegik Devletler'deki en büyük benzin pazarlay1ctlartarasmda yedinci sirada geliyordu. 1957 senesinde.ise Fortune dergisi Getty'nin Amerika'mn en zengin adami oldugunu, ülkedeki tek milyarderoldugunu ilan etmigtir. Getty bu habere kayltsiz kalmigt1. "Bankerlerim bunun böyle oldugunu bana daha önceden söylemigti,ne var ki ben bunun açiga çikmamasim ümit edlyordum" demigtir. Su gekilde dügünmesinin sebebini göyle izah etmigti: "Eger parantzt sayabiliyorsamz o zaman bir milyardolanmz yok demektir." Daha sonra yeni bir unvan daha kazanmly, "Milyarder Cimri"olarak amlmaya baglanmigtir. Son yillanni yetmig iki odalive Tudor Malikânesi diye an11anevinde paha bíçilmeyen degerdeki sanat koleksiyonu ve antikalar içinde geçirmigti.Böyle bir atmosfer içindeki malikâneye, konuklannm kullanmasi için kumbarali bir telefonkoymayi da ihmal etmemigti... "seminer
"çöpe
420
JeologPaul Walton ise 1948 yllmda, SuudiArabistan'daip müzakerelerl yaparken, amipli dizanteriye yakalanmigth lyilegmesitam üç yll aldi. Getty, Walton'a 1200 dolar hastahk tan minati verince, Salt Lake City'ye dönerek bagimsiz jeolojgolarak çaligtL 1960'll yillarda, Tarafsiz Bölge'de o küçük tepecigiuçaktan ilk görügünden yaklagik on yll sonra ziyaret için gittigi ingiltere'detelefonlaGetty'yi aramigtl. Milyarder onu Sutton Place'deki evine davet etti. Ne kadar saglikli oldugunu göstermekiçin Walton'a bazi agirhk kaldirma gösteriferitertiplemigti. Gerçekten de yetmig yagmdan epeyi gün almig oldugu halde, .düzenli olarak agirhk kaldirma egsersizieri yapar, sonra bu agirliklanyatak odasmda saklardi. Bu davette iki adam eskiye ait amlarmi tazelediler.Getty'nin altmcikuyuyu açma istegine Aminoil'deçahjanlarm nasil itíraz ettigini animsayarak eskilerdenkonugtular. Sonunda Aminoil grubunun pes edip Walton ve tabii Getty'ye hak verdiklerini bir kez daha dile getirdiler.Getty bu konugmada Tarafsiz Bölge'nin, sabip oldugu en büyük gelir kaynagi oldugunu söylemigtir. Walton bu söz üzerine Getty'ye "Altmc1kuyunun petrol vermesi kargismda çok olumlu gekilde etkilenmig oldugunu" hatirlatt1. Kim etkilenmezdi ki? Tahminlere göre Getty Sirketi oradan daha bir milyar varil petrol alacagaberiziyordu. Tarafsiz Bölge bu adamt sadece Amerika'nin en zengini yapmaklakalmamig, ayni zamanda dünyadaki en zengin vatandagt da yapmtyt1. O yeri uçaktan ilk görüp bulan adam, Walton ise yaçamm1 Salt Lake City'de stradan kazi anla malan yaparak sürdürüyordu. Getty 1976 yllinda, seksen üç yagmda öldügü zaman cenaze törenindeyapilmaslâdet olan konugmay1Bedford Dükü yapmigtir. Bu konugmada Dük, Getty hakkmda pu sözlerisöylemigti: "Ne zaman Paul'ü dügünsem akhma hemen para gelirdi."J. Paul Getty için hiç güphesizbundan daha daha onur verici(!) bir kompliman olamazdi. Getty 1948-49 yillarmda Suudiler'le olaganüstü bir anlagma yapmigtl. Bu anlagma, kurulu düzen girketlerininbagimstz petrolcüleringelmesiyledogmasmdan korktugu partlanberaberinde getirmigti. Getty'nin Pacific Western Sirketi'nin önerdigi gartlar bu dela öncekilerden daha agir tepkilere neden olmug,gok yaratmtytt;çünkü bunlar beklenenin de çok ötesine gitmigti. Getty'ninSuudiler'eväril bagma ödemeyi taahhüt ettigi 55 sent, Aminoil'in Kuveyt'e ödedigi 35 sentin çok üstündeydi. 33 sentlikverglyi Anglo-Iran ve IrakPetrolSirketi'nin,iran ve Irak'ta ayödédigi 161/2 15 Kuveyt Petrol sentlik vergisini cazibesiz gösterip sösenti ri ayn ve Sirketi'nin dayanamayarak nük dügürmügtü. Irak PetrolleriSirketi'nin Menajeri 55 sentlik vergyi Genel "Tam bir çilgmhk,istenmemig bir durum ve Iranve Irak'ta olugmasi olasigüç1üklerintek sorumlusu" ilan etmigti. Bir Ingilizdiplomat da, olaya kargi tepkisiniimtiyazi kmayarak ve "Pacific Western Imtiyazirezaleti" sözlerlyledile getirmigti. Bagimsiz-petrolcülerin gelmesi halinde gelecegin ne olacaglOl en iyi tahmin etmig kigi Ortadogu petrol imtiyazlan müzakerelerine katilmig olan becerikli Kaluste Gülbenkyan idi. O stralar Standard Oil of New Jerseyyöneticilerindenbirine yazdigt mektupta konuyu göyleele almig deneyimi olmayan kitir: "Bu yeni petrolcü grubu Ortadogu'da petrol imtiyazi geligtirilmesinde §iler.Oradakiyerel hükümetlere astronomik teklifleryaplyorlaf Ye bunun sonucunda da yerel hükümetler aym saçmahklanbizden bekliyor. Sonuçta, genel olarak ifade etmek gerekirse, durum herkes için tam bir dert ólupçikiyor."Gülbenkyan'in Getty'ye kargt kipiselbir antipatisi oldugu söylenebilir. Ne de olsa Getty denen bu Amerikah, Gülbenkyan'myanm yüzyll boyunca idi. Aynca Ortadogu'da o kadar özenle ektigi tohumlann meyvesini almaya gelmig bir bu kigi ona bir bagka alanda daha meydan okuyordu. Dünyaçapmdasanat koleksiyoncusu konumu için kendisi lle giddetle rekabet ediyordu. Yine de Gülbenkyan Ortadogu'dansöz ederken eski deneyimlerine dayanarak konugmuy, kazadan sag kurtulmuy bir kazazedenin keskin zekä ve anlaylgini göstermigti. Ileriyedönük kehanatte bulunurken gu sözleri söylemigti: ¶una kesinlikle eminim ki yerel hükümetler birbirleriyle hiçbir bakimdan uyum içinde olmasalar da, bu petrol imtiyazi konusunda bir araya gelecekler ve ondan sonra bizi limon gibi sikmak için elle"türedi"
421
\
rinden
geleniyapacaklar"demig ve sözünü göyle tamamlamigti:"Korkanm ki bu milliyetçilik rüzgâri ve daha bagka karmagalar sonunda bize siçrayabilir.Ben olsamdikkatli davranirdim."
Geri
Kaçmilmazd1 Çekilme
DünyaninSuudi Arabistan petrolüne gösterdigive devamh olarak yükselme egilimindekitalep, Amerikalilar'm aradan çekilmesi ve Ingiltere'de olugan ekonomiksoninlar nedeniyle 1949'da dügmeye baglad1.Aramco üretiminin azalmastylaSuudi gelirleride kesildigi halde Kral'a ve kralligina ait malltaãhhütlerdehizli bir büyüme gözleniyordu. Bütün bunlar kugkusuz 1930'lu ve 1940'h y1llann birikimiydi. Askerlere ve memurlara maa; ödenemiyordu; kabilelere yapilan para yardimi asklya ahnmigti ve hükümet de borç ylgmi altmdaezilmekteydi. Bu çok acil durum kargisinda nereye bagvurabillrlerdi?Bu, olsa olsa çok kâr getiren girket Aramco olabilirdi 1933'te, Maliye Bakam Abdullah Süleyman, "Jack"Philby'ninde yardimiyla, büyük bir beceri göstererekSocalimtiyazi için müzakereyegirdi. Ne var kl bir hata yaparak müzakerelerde devamli olarak tehditler savurmug,Suudi Arabistan'a girketkârlan" dedigi geydenpay'verílmedikçe tüm petrol igini kapatacagini söyleyip durmuytu. Süleyman'mtalepleri bitip tükenmekbilmiyordu. Ingaatprole masraflarmt Aramco kargilayacakti.Suudiler'in "Yoksullar Fonu"na Aramco katkida bulunacaktL Yeni borçlanmalar için Aramco avans verecekti. Aramco'nun Genel Damymani olan kipi bu konuda gunlan söylemigtir: "Sirketin her evet deyiinde Süleymanyeni bir talepte daha bulunuyordu. Aslmda Suudiler'in asil istedigi geyorijinal imtiyazm, kendi hükümetlerininkiralardaki hissesini çok daha artiracak gekilde yeniden görügmetere alinmas1ydt." Aramco'nun çok kâr getiren bir girket oldugu ortadayd1.Kendileri de bu kârdan haklan olan hisseyi istemekteydi. Kisaca Venezuela'mn Çoktanalmig oldugu geyipimdi "büyük
de onlar istiyordu.
Venezuelahlar son günlerdekatalannibir geye takmigtive bu sadece Caracas'tan gelen anlagmanm yaz1hy gekli degildi. Venezuelali bir delegasyon Ortadogu'yubagtan sona dolagip yanya" kavramm1 Ortadogu halkina anlatiyor,hatta bazen lyi anlagilmasiiçin Arapça'ya çevirmek zahmetine bile kallamyorlardi. Venezuelahlar bu ek mastaflan hig kuçkusuz bagkalarma yardimciolmak için yapmiyordu. Romulo Betancourt'un gözledigigibi ottada çok aç1kbir gerçek vardi: "Flyat dügüklügünden kaynaklanan rekabet ve Ortadogu'dangelen üretim hacminin fazla büyük olugu, Venezuelaiçin çok ciddi tehdit olugturuyordu." En lyisi bu flyatlan yükseltmekti ki bu ancak Ortadogulular'm daha yüksek vergi almasi ile mümkündü. Digigleri petrol uzimkâmm elyanya" anlagmasmm kâtlanni manmm yan alayli deyimiyle Venezuelalilar lerinden alan bir bölgeye -Ortadogu'ya-saçmak kararmdaydi." Venezueladelegasyonu Suudi Arabistan'a gitmekkaran almigti. Ama ancak frak'm Basra kentine kadar gidebilmeyi bagardilar.Suudiler Venezuela'nm Birlegmig Milletler'de Isralllehine Fakat yine de unutmamig, bu yüzden delegasyonu ülkeye sokmamigt1. oy kullandigLni yanya" kavrami aradaki simn geçmeyl bagaracakti. Sonuçta Suudiler 1949 ylh rakamlanna baktiklan zaman aradaki farkm ne kadar büyük oldugunu anladilar.Aramco'nun o yllki kân Suudi Arabistan'm kazancimn üç katml bulmugtu. Suudiler'in asil kafalanm yorduklan konu, nasil olup da Birlegik Devletler hükümetinin aldigt verginin bu kadar artmig oluguydu.Eu öyle bir noktaya ulagmigtl ki 1943 ylhnda Aramco'nun Amerikan hükümetine ödedigi vergi 43 milyon dolan bulmugtu; yani Aramco'nun Riyad'a ödedigi vergiden 4 milyondolar daha fazla olmuqtu. Suudiler sonunda Amerikalilar'a girketintam olarak ne kazandigim, bundan vergt olarak BirlegikDevletler'e ne verdiginive bunun Suudi Arabistan'a yapilan vergi ödemesi yanindane ifade ettigini çok lyi bildiklerini aÇ1kça anlattilar. Aynca bir geyidaha çok açik olarak ifade etmiglerdi. Aramco Sirketi bagkamnm kibarca açtkladigtgibi "Suudiler bu durumdan hiç de memnun de"yari
"yan
"ig
"yan
gildi."
422
J. Paul Getty'nin yeni Tarafsiz Bölge imtiyaziigin yaptigitekllfonlara petrol girketlerinin çok daha
fazlapara ödemeye muktediroldugunugöstermigti. Ama her.geye karço Suudiler bu konu üzerinde fazla baski yapmak istememigti. Imtiyazuyarmca yapilmasigerekençok büyük bir yatirim programi beklemekteydi. Aynca, Aramco'nun pazar hissesini elden kaçirdigtna henüz tamkolduklanndanSuudilerbirtakun ek masraflarçikararak girketi zor bir duruma sokmak istemiyordu. Böyleyaptiklan takdirdegirket üretiminin franKörfezi'nin bagka ülkelerinde üretilen petrollerekabet edemez duruma gelmesindenkorkuyorlardi. Belki.de isteseler girketinrekabetçi durumunu dogrudan etkilemeden Aramco'dan daha fazla para koparmalan mümkün olabilirdi. Bu ümitle Suudiler önce bir aragtirma yaptL Hatta Aramco'nun bilgisi digmda,Amerikan vergi yasasi konusunda lyi bilgi sahibiolan bir dampmam kadrolannda tutmuglard1.Daniçú1anm incelemeleri sonunda Amerikan vergi yasasmda kendi lehlerine uygulanabilecek ve aym zamanda Aramco'yu dagilmaktan kurtaracak bir madde bulundugunu memnuniyetle gözlediler; bu, vergi kredisi" olarak bilinenvergidir. Baglangici 1918'e dayanan o günkü yasaya göre, denizagir1 ülkelerde faallyet gösteren bir Amerikan girketi, Birlegik Devletler'e ödedigi gelir vergisinden, yabanci vergi olarak ödedigi miktan dügebiliyordu. Bundan amaç digarda i; yapan Amerikan girketlerininböyle yaptiklan için zarar görmelerini önlemekti. Ïq yapmanin bedelinde alman igletme payi ve diger sabit ödebu gu anlama meler ise bundan dü§ülemiyordu. Su ikisi arasmdaki fark çok önemllydi. Çünkü. geliyordu: Suudi Arabistan 1949'da, igletme payt olarak sadece 39 milyon dolari degil, aynca vergi olarak da 39 milyon dolar daha aldiginagöre, bu 39 milyon dolarlik vergi,BirlegikDevletler hükümetine borçiu oldugu 43 milyondolardan dügülebilirdi. Sonuçta Aramco'nun Birlegik Devletler Maliyesi'ne sadece 4 milyon dolar ödemesi gerekiyordu.Diger bir aç1klamayla,43 milyondolar degil, 43 milyon dolarla 39 milyondolar arasmdaki farki ödemesi gerekiyordu. Suudi Arabistan'meline ise 39 milyon dolar degil, bunun iki kati milyon dolar-- geçmellydl. K1saca, Aramco'ya dügen toplamvergi aym kaltyor, ancak bunun büyük kismi Washington'a degilRiyad'a gidiyordu.Suudiler'indegerlendirmesine göre durum böyle olmaliydt; çünkü ne de olsa petrol onlara aittí. Yeni buldugu bu silahla Suudi Arabistan Aramco üzerindeki baskismi giderek agirlagtirdi ve sonunda, 1950 Agustosu'nda girketgerçekle kargi kargiya gelerekimtiyazda temel degigiklikler yapilmasi için görügmelere baglamay:kabul etti. Su ara girket, Suudi Arabistan'in taleplerini kargilamaya yatkm Digiglerißagkanligl'yla devamli temas1da ihmal etmiyordu. 1950 Hazirani'nda KoreSavagibaglamty,bu yüzden Amerikan hükümeti Ortadogu'dakomünist etkisinden ve Sovyetler'in yayilma politikasmdan tedirginolmugtu. Ayrica bölgesel istikrar ve petrole güvenle ulagma konularmda da rahatsizhk duyuyordu. Görügüne göre Bati dügmani milliyetçiler zor durumda birakilmahydt BirlegikDevletler Hazinesi'nin aleyhineolsa da, Digigleri,Suudi Arabistan'a ve bölgedé petrol üreten diger ülkelere daha çok.gelir saglanmasim istiyordu. Kamstna göre Batt yanhst hükümetleri güçlü tutmanmve hognutsuzluklanm en alt düzeye indirmenin tek yolu buydu. SuudiArabistan'm görügüne gelince,o Amerikan girketlerininkonumlanni aynen korumalan yanlislydi ve bunun saglanmasi için acilen önlem almmas1yönünde elden gelen her geyinyapilmasmi istiyordu. Meksika'nin Amerikan ve Íngilizpetrol girketlerinikamulagtirmasmm üzerinden henüz yirmiyll geçmigti.Bu, iglerin bazen ne kadar kötüye gidebilecegininkamtlydi. D1çigleriBakanltpetrol politikasi konusunda göyie diyordu: ¶irketinmücadelede geri çekilmesi kaçmilmaz olduguna göre bu ricatm bütün ilgililer açfsmdan elden geldiginceyararli ve düzenli bir gekilde gerÇeklemesi çok önemlidir." DigigleriBakanliginm Yakmdogu igleri'ndensorumlu bakan yan yarlya" prensibíni oldugu gibi uygulamakartik dimcist GeorgeMcGhee'nin görügüne göre kaçmilmazdi. Ileridebir gün, McGhee konuya ç0yle açiklik getirecekti: "Suudiler Vene2uela'nin 'Yart Yanya' aldiklartni biltyordu. Bunu bildiklerine göre kendilerinin de aldigini biliyorlardi. Bu"yabanci
-78
=
"yan
423
nu da bildiklerine göre kendilerinin de yüzdeelliistemeleri dogaldi." 18 Eylül 1950'de, Digigleri Bakanligi'ndayapilan bir toplantida,Ortadogu'dafaallyet gösterenpetrol girketleri temsilcileuymak-için zamanlamanm çok uygun oldugunu" söylemîçtir. rine McGh.ee Artik bu konuda olumlu geligmeleryaçanmasmi önleyen tek bir sorun kalmigti;Aramco'nun babasi olan dört girketten bazilan bu fikre kesinlikle karpydi. Kamlarmagöre orijinal imtiyazdaki çartlargelirvergisini kesinlikle yasakliyordu. Ancak daha sonralan yapilan bir toplantidaMcGhee Aramco'nun sahibi konumundaki bu girketlereçok açikliklabagka bir seçenegin mevcut olmadigtmve uzun vadeli kontratlann iddetli bir yangmaya" sebep oldugunu söyledi. Aramco Sirketi'nin yöneticilerindenbagkan yardimcisida, yan yanya prensibini savunurken gu görü§üifade etmigti: "Bu formülün psikolojikaçidan ele almdiginda adil oldugu anlagilir.Suudi Arabistan'da da bu çözüm adil kabul edilecektir." Sonunda söz konusu girketlerikna edilmigtl. Yogun geçen bir aylikuzlagma görügmelerisonunda, 30 Arahk 1950'de Aramco ve Suudi Arabistan girketleri, prensipte Venezuela'mnyan yarlya prensibinedayanan yeni bir kontrat imzaladilar. Suudiler'in yeni kontrattan memnunluk duymasma kargm ortada yine de bir sorun kalmigti. Su da vergi ödemelerinin Amerikan vergi istisnasi için de uygun olup olmadigL konusuydu. ÖdemelerinAmerikan vergi istisnasma da uygun oldugunun teyidi için 1955 yllim beklemek gerekmigti. 1957de ¡ç GelirlerVergilemesini denetleyen ortaklaga Kongre Komisyonu da, muhtelifvergi yasalarim, bunlarm tarihçesini,hukuki kararlan ve LIL S. (Internal Revenue Service Íç Gelirler Hizmeti) kararlanmn benzer durumlarda, mükelleflerin durumunu" inceledikten sonra karara kargi onaymi bildirdi. Bunu izleyen senelerde Birlegik Devletlerhükümetinin, öncelikle de Milli Güvenlik Kurulu'nun vergi istisnalarinda Aramco'ya ayncalik saglamakiçin vergi yasalannt onlara göre ayarladiklarmi, gerekentadilatiyaptiklarmi iddia edenler çikm14tir. Ancak, kayitlar bu iddialarin dogru olmadigmikamtlamigt1r.Aramco'ya uygulananvergi yasalannda hiçbir usulsüzlük yoktu. Bu geligmeleriizleyen günlerdegelirlerinönemli bir kismi ABD Mallyesi'nden SuudiArabistan kasalarina akmaktayd1.1949'da Mallye vergi olarak Aramco'dan 43 milyon dolar tahsil etmigti.Bu Suudi Arabistan'a igletme payi olarak verilen 39 milyon dolarla kargilagtinldigmda, kira bölünmesinin 1950 yllma kadar tamamen farkli uygulandigt ortaya ç1klyordu.l-951'de Suudi Arabistan pirketten l 10 milyon dolar tahsil etmigti; ancak vergi istisnasi uygulamasmdan sonra ise Aramco ABD Hazinesi'ne sadece 6 milyon dolar ödemigti Suudi-Aramco anlagmasikomgu ülkeler üzerinde çabucak etkisini gösterdi. Kuveytliler derhal kendileri için de benzer bir anlagma yapilmasinda israr ettiler. Gulf Oil Sirketi ise tepkisini göstermedegeç bile kalmig olmaktan korkuyordu. Bu konuda Gulf Sirketi BagkaniAlbay Drake endigelerini Amerikan yetkililerine göyleifade etmigtir: "Bir sabah uyandlgLmizda Kuveyt'in Anglo-iran Sirketi'nin elimizden gitmigoldugunugörebiliriz."SonundaGulfSirketi, bagkam Sir William Fraser'in inatçihkla sürdürdügü itirazmi kirmayi baçararak bu girketi Kuveyt Petrol Sirda Kuveyt'te keti'ne sokmuy ve kendine ortak yapmigtir. Böylece Anglo-Ìran yanya" ilkesini kabul etmig oluyordu. IngiltereKara GelirlerildaresiAnglo-Ìran'm vergi istisnast prensibine karç1tepki gösterdiysede Íngilizhükümetinin öteki kesimlerinden gelen agir baskilar sonunda vergiciler de nihayet gerçegi kavradilar ve vergi istisnasi mekanizmasma uymayi kabul ettiler, 1952 yllmm ilk aylannda, kompu Irak da yan yanya anlagmasmi kabul etti. Böylece David Ricardo'nunmal sahibi-kiraciiligkilerine artikyeni bir boyut, bir temel getirilmigti. Bu yeni düzende kíract durumundaki petrol girketleri varliklanm hissettirmek için birbirkaç departmammn ighirligiyaparak girbirlerine sikica sanlacakti. Sözgelimi JerseySirketi'nin kete bir çegitiç-rehberlik saglamak amaclyla yan yanya anlagmasmm nasil uygulanacagim gösteren bir kitapçik hazirladigt görülür. Kitapta, girketin Meksika igletmesinden büyük dersler aldigL üzerinde durularak qu görüglere yer veriliyordu: "Quanda billyoruz ki herhangi bir ülkede konumumuzun güvenceliolmasi, sadece yasalara ve kontratlara uymamiza veya hükümete yaptigi"çaga
"
-
"diger
"yan
424
miz ödemelerin oramna ya da niteligine bagli degildir. Tümüyle iligkilerimizin herhangi bir anda, o ülke tarafmdanveya ülkenin kamuoyu tarafmdanve kendi hükümetimiz ve kendi kakabul edilmesine baghdir. 'Adil' kabul edilmedigi takdirdedegigtfrilmesi gemuoyumuzca olmamak" yazik ki, aslmda, belirli ve ölçürekir." Ancak gu da bir gerçektirki, ve lebilen standartlara bagli olmaktançok duygulara dayanan kavramlardir. Su mühendislere,igadamlanna ve uluslararasi petrol girketikorsan yöneticilerine her ne kadar uygunsuz ve kabulü kavrammda insam zor gelsede, yaçamm bir gerçegidir: O güne kadarki deneyimler de oldugunti göstermigtir. bir memnun eden eskidengelrne geyler llgilileri memnun etse de etmese de bu anlagma artik bir zorunluktu. Ama acabakiralar koyoksabu sadece nusundaki sava; sonsuza dek sürecek bir bang anlagmastyla mi sonuçlanmigte, milli devletlerin daha iddialan milliyetçilik, hükümranhk ve bir ateykes miydi? Artik girketlerin 'adil'
"adillik"
"adil
"50/50"
çok gelir elde etmek için duydugu kaç1mlmaz hirsa karçi kendiferini savunacak duruma geldikleri söylenebilir miydi?Jerseyidaresi için hazirlanan kitapçik kesin bir uyan öneriyordu: "Herhanolmaktan uzak' oldugu kanisma vanr ve yine de bu bölüggi bir ülkede egit bir bölügmenin ülkelerde de zemin ayagimizm altmdan kayar ve o illkelerde de meyi kabul edersek, diger prensibinden olmayan'durumu kabul etmek zorunda kahnz." Kitapç1ktakigörüg,yani ödün verilmemesi bunun iyi bir bölügme oldugunun igaretiydi. Ileridebu oranin kendilerini herhangi bir savunmayazorlamayacagina ve eleptiriye de kapah olduguna inan11migtL ya bu avantait saglayamaz,olsa olsa geriçekilmeyigeçici bir süre durdururdu. da 'adil
'adil
"50/50"
"45/55"
"40/60"
Simr
Çizgisi(Watershed)
yanya" anlagmast bir tarihçinin 1950 Arahk ayinda yürürlüge girmig olan Suudi-Aramco duraklama ve gerileme tarihinde bir Ìmparatorlugu'nun hakh olarak tammladlglgibi devrim" sayihr:"Bu Ortadoguaçismdan gücün Hindistan'a ve Pakistan'a geçmesikadar anlamh olan, iktisadi ve politiksmirlann çizilmesíolgusudur." Amerilfan hükümeti açismdanda Suudi Arabistan ve öteki ülkelerin çok acil ve kritik gelir ihtiyaçlannm kargilanmasmda yardimci olremuytur. Amerikan hükümeti için sava; sonu petrol düzeninin aynen korunmasi ve bu jimleriniktidarda tutulmasison derece önemliydi ki, anlagma bunu da saglamigtir.Su anlagmamn aym zamanda birçok risk içerdigini de kabul etmek gerekir.Truman Doktrini ve Marshall yardimi gereginceher bir dolarm Kongre'de adeta bir savaga neden oldugu bir sirada Ortadogu hükümetlerine petrol girketlerininkânna vergi koyma yetkisi veren böyle bir düzenleme hiç kugku yok ki Kongre'den ek yabanciyardim koparrnaktan çok daha etkill ve yararli olmugtur. "Yartyanya" prensitinin ayrica gerekli psikolojik rahatligi sagladigtda kabul edllmelidir. Kisaca hem siyasi hem de seribolik açilardan anlagma,kendisinden bekleneni fazlaslylavermigtir. Çokseneler sonra, 1974'te uluslararasi petrol politikalan bir kez daha çok yogun ve giddetli anlagmazhklarla yüz yüze geldiginde, bir vakitler Suudi-Aramco anlagmasim savunmuy olan ve gimdide Digigleri Bakan Yardimciligt'ndaki GeorgeMcGhee, 1950 ylhnda temeliniattigibu anlaymadan dolayi bir Senatooturumunda sorguyamuhatap olacakti. Bu senatör kendisine qu soruyu sormugtu:Acaba McGhee vergi istisnasi sisteminin gerçekte "Milyonlarm, yönetim karanyla kamu hazinesinden alimp yabanci bir hükümetin kasasma aktanlmadigimsöyleyebilir miydi?Ve bunun Birlepik Devletler Kongresi'nin onayina bile gerekduyulmadan yapildigim kabul eder miydi?" McGhee bu soruyu tepkiylekargilamig, itiraz etmigti. Su sadece kabul oyu anlaminda el kaldirmakla geçirilmig bir anlagma degildi. Zamamn Maliye Bakanligi'na ve Kongre'yedampildiktan sonra yürürlüge girmig bir anlagmaydi. Alman bu karar asla bir sir degildi. "Yan yanya" prensibi daha Suudi Arabistan'da uygulanmadan yedi yil önce Venezuela'da yürürlükteolan bir anlagmaydi. McGheeaçiklamasmda kendisine.yöneltilen sorunun hiçbir dayanagi bulunmadigi"yan
"ingiltere
"dost"
425
I I
m savundu ve "Bu petrol imtiyazmm sahipliginikazanmig olugumuz ülkemiz açismdan çok büyük yararlar saglamigtir"dedi. Ona göre anlaçmanm igigi altmda bir yeylerbaçarmig olmamak bazi riskler getirmigti. McGhee sözlerininsonunda "Aslmda,gerçektehdit imtiyazm kaybmdan ileri gelmigtir" dedi, Gerçektende, Aramco SuudiArabistan'daki imtiyazmi korumugtur. Ne var ki 1950 Arallyarlya" anlagmasimn imzalanmasmdan sonra, alti ay içinde, kompu gl'ndakiSuudiler'le iran'da yaçanan olaylarmal sahibi-kiraci iligkilerinin taraflanhiç de memnun birakacak gekilde düzenlenmedigini kamtlamigt1. "yan
426
23
"ÌhtiyarMossy" ve iran lçin Mücadele
1944 yllmda, eski Iran SahlRiza Pehlevi'nin GüneyAfrika'da sürgündeykenöldügü haberi Tahran'a ulagtigmda Sah'moglu Ve tahtmm varísi Muhammed Riza Pehlevi kéderden periçan olmuytu. Çokyillar sonra, o güne ait duygularina deginirken reaksiyonunu gu kisa cümleyle özetlemigtir: "Kederimsonsuzdu." Muhammed Riza Pehlevi, Iranti Kazak tugaymmtartigmasizve gerçek komutam olan ve 1920'lerde iktidan ele alarak kendisini Sahilan edip, taç glyenbabasim taparcasmaseverdi. Tahta geçtikten sonra ilk günden baglayarak parçalanmig durumdaki ülkeye düzen getirmig,büyük bir hizla modernlegmesine yönelmig, babasimn ve kendisinin Ortaçag'dan kalma tehlikelive öldürücü dügmansaydiklannüfuzlu mollalari sahneden silmek için elinden gelengayretigöstermigtir. Muhammed RizaPehlevi'nin kederini artiran ve onu vicdanensùçlu yapan gerçekte babasmm tahtml gasp etmig olmasi degildi. Yazikki babasmm tahttan indiriliginde onun da losmen rolü vardt 1941 Agustosu'nda, Almanlar'm Sovyetler Birligi'ni iggal etmeye.baglamasmdan iki
ay sonra Ïngllizler ve Ruslar,Abadan rafinerisini ve franüzerinden Sovyetler'e giden levazim yolunu güvenlige kavugturmak için askeri güçlerini Íran'asokmugtu. Almanlar'm Rusya'da ve Kuzey Afrika'da hizla ilerlemesi Müttefikler'i dehgete dügürmüg, bir kugatma hareketlyle fran'a girip burada kuvvetlerini birleptirecegi korkusunu yaratmigtL Bu yüzden Naziler'e dostluk ve indirerek olan Riza günlerde henüz yirmi bir yagmda yerine, sempatigöstermig o. Sah'1tahttan olan oglunugetirmiglerdi. Riza Sah'inölümünden sonra, Muhammed Pehlevi babasini daha çok dügünmüg, ona ait amlar bir hayalet gibi pegini birakmamigttr.Artik sonsuza dek habasina lay1kbir eylatolmayaçali§acaktL Bagkalarigibi kendisi de sürekli olarakkendisini babasi ile klyaslayacakti. 1948 y1lmda bir gün kendisini ziyaret eden bir konuguna Sahkipiselolarak bir itirafta bulunarak gu sözleri söylemigti: "K1zkardegim Egref dün bana bir adam mi yoksa bir fare mi oldugumusordu." Bu sözü söylerken gülüyordu, ancak kendisinin bunu pek komik bulmadigi da açikça belliydi. Hayati boyunca her zaman kendisine babasi kargismda zaylf, kararsiz ve yetersiz'kaldigi ima edilmigti. Hayattnin birçok ylhmyabanc11arla ve diganda geçirdigiiçin halki tarafmdanbir balama egilimli" görünüyordu. Daha alti yagmdayken Fransiz bir mürebbiyenin ellerine teslim edilmig, on iki yagmdayken tahsil için Isviçre'debir okula gönderilmigti.Egitimi ve deneyimi kendisini frantoplumundanbir ölçüde uzak tutmuytur.Amerikan Büyükelçisi'nin 1950'de söyledigi gibi"Dogulubir ülke için Sahfazlaca batihlaymigbir Rigiydi."Bu belki de dogtuydu. Olasihk kendisini neredeyse kirk yll boyunca bir hayalet glbi kovalamigtir. unu da unutmamakgerekirki, kendi endigeleri ne olursaolsun, henüz çok küçük bir yagta çegitlidalaverelerle yogrulmuy bir ortama at11migt1.Bu ortam kendinden son derece emin ve deneyimli bir politikaci için bile bag etmesi çok zor kogullarla doluydu. lran'da kralligm ne derece megruoldugu tartigmakonusu olabilir. Ìran'damonarginin rolü bugün dahi çözümlenmemig bir sorundur.Muhammed Pehlevi yabanct güçlerin müzminlegmig müdahalesiyle ve aynca Sov"diga
427
.
yetler'in ülkenin toprak bütünlügü üzerindeki baskisiyla ve ingiltere'nin oldukça büyük ekonomik varligiyla mücadele etmek zorunda kalmigtir.Smif, yöre, din, modern-- geleneksel akim gibi farkliliklarm egemen oldugu bir siyasisistemde, otoritesini devam ettirmek için mücadele vermeye zorlanmigtir. Ülkeninbir yanmda ategliAyetullah Seyid Kaganiliderligindeki Islamellar vardi. Bunlar dünyaya ait hiçbir yeyinülkeye girmesinerazi degildi ve en küçük bir modernlegme hareketinde hemen bag kaldmyordu, Bu bagkaldirilar yabanct dam;manlarm geliginde veya Riza Sahkadmlara peÇeyikaldirma hakki verdiginde ülke çapindayayll1yordu.Ülkeninöbür kesimindeise komünistlerve Moskova'ya bagh iyi organize edilmigsolcu parti Tudeh vard1. Su ikisinin ortasmdada, hepsi birden politik sistemi yeniden yapilandirmak isteyen reformcular, milliyetçiler ve cumhuriyetçiler bulunuyordu. Aynca, iktidan kendi ellerine geçirmek için sabirsizianan subaylarda bu gruptaydl. Ìran'mpolitik kültürü karmakangik fantezilerle dolu, çilgin abartmalarave çok yogun duygularadayanan bir kültürdü. Nüfuz suiistimall ve ahlaki çürümeburada bir yaçamgekliydi.Ingiliz Maslahatgüzan Meclis'te,Tahran Parlamentosu'nda bu oyunun kurahru çok açik bir gekilde öyle özetlemigti: "Milletvekilleri rügvet bekler." Kirsal kesimde lse Tahranve Pehleviler'le yakmbktan nefret eden yüzlerce agiretyagamaktaydL Sahhükümranliginda olan ülkede gerçekten de ayinlik taraftariakimakapilmam1çtoprak parçasi yoktu. Nihayet 1940'lar sonunda ülke ekonomik çöküçnedeniyle sefalet Ye isttrabm pençesine dügtü. Tüm ülke ulkunda gimdiyalniz bitmek bilmeyen.kalici bir ümitsizlik hâkimdi. Ülkeyibirleptiren tek faktör yabanc1dügmanhgi ve özellikle de ingiliz dügmanliglydi. O günlerdeçok süratle dügmekte olan bir ülkeye belki de o güne kadar bu kadar kötülük yakigtmlmam14t1.Artik ingilizler'e geytan, tüm ülkeyi kendi ellerinde evirip çeviren bir yaratik gözüyle bakillyordu. Her Iranhpolitikacigirdigiher siyasi çevrededügmanlarmi ve muhaliflerini ingilizajani olmakla suçlamak zorundaydi. Ülkedeyaganan kuraklik, hasat verimsizligi ve veba gibi olaylardan bile bu kurnaz Ingilizlersorumlu.tutuluyor, bunlann Ingllizler'in geytancabir düzeni olduguna inanillyordu. Ancak protestolann odak noktasi, Iran'msanayideki en büyük içvereni, ülkenin yabanc1 gelirlerinin en önde gelen kaynagi ve modern yabanci dünyamn sembolü saydiklan Anglo-lran Petrol yogunlaglyordu. §irketi'nde duyulan neffeti kismen petrol kiralan üzerindeki kavga körüklemekAnglo-IranSirketi'ne teydi. 1945-1950 arasmdaAnglo-Iran Sirketikayitlarinda kâr olarak 250 milyon pound gõsterilirken, Iran'migletme payi 90 milyon pound'da kalmigtl. Íngiltere hükümeti Anglo-Iran'dan verigletme olarak aldigt payindan daha allyordu. fran'm Igleridaha da kangtirmak istercegi çogunu sine girketinkâr hissesinin önemli bir bölümü de, en büyük sahip durumundaki ingilterehükümetine gitmekteydi. Sir söylentiye göre Anglo-Iran SirketiÏngilizdonanmasma, hem de büyük bir indirimle petrol satmaktaydi. Iran'a gelincebu ülke için para ve kuruglardan çok daha önemli geylervardi ki, bunlar duygular ve sembollerdir. Politikacilan ve ayaktakimmi çilgLnca bir hedügmanligmi milli bir tutku, bir sabit fikir haline getiren de bu yecana sevk eden ve Anglo-Íran duygulardL bagkalarmm Aynca, ceza ve sorumlulugunu yüklenen yabanc1 bir girketbulmak da kolaylarma gelmigti.
Son
Sans
IL Dünya Savagi boyunca Amerikaltlar ve Ingilizler,Iran't ingiltere'nin sorumlulugundagörmüglerdir. Ancak daha sonra, Soguk Savaym kizigmaslyla ve Iran Körfezi petrolünün güvenligt konusunun da araya girmesiyle,Iran, Amerikan yabanct politikasmm ön safmda yer almigtir. Sovyetkuvvetleri 1946'da Kuzey iran'dan çekilmigti, ancak 1949'da Amerikalilar, íçinde bulundugu korkunç ekonomik ve politik çürüme sonunda tran'in Sovyetier Birligl'nin pençesine 428
korkmaya baglamigti. Íranise, her zaman sahne oldugu suikastler, suikast girigimleri yüzünden çok daha pagkindurumdaydi ve politik durum da çok daha çapragikti.1949 Qubat aymda, fanatik bir Müslüman olan fotografç1kiliginda biri Tahran Üniversitesi'ne geldigi bir sira iran Sahi'nl öldürmeye tegebbüs etti. Alti el ate; etmesine kargm bu suikast girigiminden Sahhafif yaralarla kurtulmug, aynca gösterdigicesaret ve serinkanlilikla halkmin takdirini kazanmigt1. Daha sonra, bu olaya deginirken Sahdegerlendirmesini göyleyapmigtir: "Bu suikast girigiminin mucizevi bir gekilde baçarisizlikla sonuçIanmast beni bir kez daha hayatimm ilahi güçler tarafindankorunduguna inandirmigtir." Bu olay Sah'ingörügüylekendisi ve ülkesi için tasarladiklarindabir dönüm noktasi olmuqtu. Sahbu olayistktyönetimilamnda ve kipisel otoritesini daha da baskili gekilde hissettirmesinde dayanak olarak kullanmigtir. Ölümünden sonra "Büyük"unvani verdigi babasmm cesedinin Güney Afrika'daki mezanndan çikar11arak Iran'a getirilmesive devlet töreniyletopragaverilmesi emrini verecekti. Eu arada imdi ogluheykellerinin dikilmesi de ihmal edilnun hükümdar oldugu ülkenin her kögesinde Riza Sah'm memigti. Siyasiotoritesini yayginlagttrmakiçin gösterdigi çabalardaÍran Sah't,Íran ile Anglo-Íran Petrol Sirketi arastndakimall baglan, petrol ihraç eden öteki girketlerinkine uydurmaya özen göstermigtir. Bu ara, Sovyetler'in emellerinden korkan ve Ingilizler'e klyasla kaybedecek fazla ödemekte olbir geyi de olmayan Washington,hem Ingilizhükümetine hem de Anglo-Iran'a, duklan igletme paylanm artirmalart için baskt yapmaktaydi.O stralar Amerikahlar'm bu konudaki en gözde adam1Digigleri Bakanhgl'mn Yakindogu Ve Afrika iglerinden sorumluBakan Yardimyanya" anlagmasim kabul cist olan ve aym zamanda Aramco ile Suudi Arabistan arasmda idi. çaliçan McGhee kazançlarm ettirmeye McGhee George ve fran arasmdaki günAnglo-Ìran cel bölünme geklindenhognut deglldi ve bunun akilc1olmadigt kamsmdaydi. Íngilizyetkililer ise, dogal olarak McGhee ve diger Amerikalilar'm bu ige müdahalesine ve herhangi bir gekilde öneride bulunmasma karplyd1.Su kipiler 1949'da tam otuz yedi yagmda olan McGhee'ye harika çocuk" diyor ve bazi sorunlarinm çözümü íçin dügüncesine bagvuruyor, ondan ögüt alAncak bu konuda ige kanymasma karplydilar.Yine bu kipiler McGhee'yiingimaya çaliç1yordu. lizler'e ve Anglo-iran'a kargt bir adam olarak görmekteydi. Ancak, bu konuda yamlgidayd11ar. BagkamSir JohnCadman'm kizlanyla McGhee Oxford'daRhodes bursu ile okurken, Anglo-Iran arkadaçlikkurmuy hatta birçok kere Cadman ailesini yazhktaki köy evlerinde ziyaret etmigttr. Oxford'da fizik doktorasi çaligmasiyaparken bazi sismik aragtirmalar da yapmig, bu aragtirmalakazi yapmada yararlandigt Hampshire bölgesinde) Anglo-Íran'in da kattlimlyla, onlarr1 (girketin la beraber yapmigtl.Bu çahçmalarbitince Anglo-iran yan pakayla,McGhee'ye i; teklifindebile bulunmuytu. McGhee bu tekliti ciddiye ahp dügünmüg, ancak kabul etmemigti. Kabul etmeyi; sebebi tamamen memieket hasretínden ve bir an önce Amerika'ya dönmek istemesinden fleri gelmiçti.Sonrakiyillarda bu olaya pu sözlerle deginmittir: "O günlerde AIOC'a kargi (Anglo-Iran Oil Company)yakm duygular içindeydim." Sonrakiolaylar McGhee'ninisabetli hareket ettigini göstermigtir. McGhee'ninLousiana'da büyük bir petrol arazisibulmasi ingiltere'dendönügünden hemen sonraya, IL Dünya Savagt'mn baglangicina rastlar.Bu bulug ona servet, bagtmsizlik ve mesleginin geri kalan kismini kamu hizmetine adama firsatt vermigtir. Seçkinbir kigi olan EveretteDe Golyer'inkiztyla evlendi ve orduda görev almcaya kadar De Golyer'in petrol degerlendirme firmasinda ortak olarak çaligti. McGhee gagmazbir Ingiliz hayramydi (veyaçaminm daha ileri bir agamasinda Ingilizce KonuganlarBirligi'nin bagkani olmugtur). Kesin olarak inandigt çey,ingilizier'inmutlaka kendi kendilerinden kurtanlmaya muhtaç olduklanydi. Özellikle de, petrole kargi takmdiklan dokuzundegigtirilmesi inamyordu. yüzyil" gerektigine konularda McGheebazi tutumlarminkesinlikle cu beyanlarda bulunurken ayni zamanda meslektaglarmm görüglerini yansittrdi: "Iran konusunda girketin ve ingilterehükümetinin gösterdigi görülmemig ve inatçi saçmaliklart" eleptirirken, dügmesinden
"yan
"gu
"on
-ki
429
bunlar DigigleriBakani Dean Acheson tarafmdan özetlenmigti- McGheeher zamanki gibi hem kendisinin hem de meslektaglarinm hakli görüglerini yansitmigtir. Diger taraftan, her ne kadar Amerikalilar inanmiyorsa da, ingilterehükümeti de AngloIran'laanlagmazlik halindeydi. Gerçi Íngilterehükümetinin Anglo-Iran'da yüzde 51 hissesi vardi ama bu, iki tarafarasmdabüyük bir yakmhk ve anlaylym var oldugu anlammda degildi. Tam
tersine bu ikisi birbirlerine kargi güpheve kin duymaktaydi ve en çetin mücadeleyi de yine birbirlerine kargiveriyorlardi. Bu çetin çatigmalar çogu zaman oldugu gibi klasik düzeyde "Bagkanla yöneticiarasindakiçatigma"geklindeydi.Daha 1946 yllinda, günün DigigleriBakamolan Ernest Bevin bu konuda gikâyettebulunarak gunlansöylemigti: "Anglo-Irantam olarak devlet serhükümeti ve Íranarasmmayesiyle içIeyen özel bir girkettir ve yaptigt her yey mutlaka Íngiltere daki iligkilere yansir, bu da bu iligkileri etkiler. Benim DigigleriBakani olarakhükümetin bu büyük holdingi üzerinde, hiçbir geyyapma gücüm veya nüfuzum yoktur. Bildigimkadanyla öteki bakanhklarm da yoktur." kendi açismdansa, durum bambagkaydl. Bunlara göre girket dünyada ham petrol üreticileri arasmda üçüncüydü ve petrolün hemen hepsi de Íran'dangelmekteydi.Diger taraftan, yine anladiklari kadanyla franda iyi bir anlagma yapmtyti. 1933 sözlegmesine göre Ìranyalmzca i§1etme payi almakla kalmlyor, aynca girketin tüm dünyadan elde ettigi kârlardan da yüzde 20 ahyordu. Bu, anlagildigt gibi, diger herhangi bir petrol üreticisinin partlarmdançok daha iyi çartlardemekti. Bundan bagka, art1k Anglo-Ìran en büyük uluslararasi petrolgirketlerindenbiri olmugtu. Bundan böyle, kompleks ve global düzeyde i; iligkilerine girmeye yöneliyordu. Artik Churchill'in 1914'teki pay aliminm hedefine uygun olarakfaaliyet gösteriyor ve üst düzey yöneticisi politikacilarm ve devlet memurlarmmmüdahale ve ögütlerini istemiyordu. Onlara göre Bagkani Sir Wiliam Fraser'in küçültücü deyimiyle "Bati Yakasi'ndan gelen Baylar" Anglo-Iran açikça, petrol iginden anlamazdi. Ashnda iran'da herhangi bir ip yürütmenin ne demek oldugunu da bilmezlerdi. Ne var ki olaylar bunlarin istedigt gibi geligmeyecek,baskilar Anglo Íran'i 1949 yazinda, Iranlilar'la ek bir uzlagma yapmaya zorlayacaktl. Bu, degigtirilen 1933 imtiyazina konulan bir ektir. Bu yerii öneri igletme paylarmm fazlaslyla artmimasmda, toptan ödemelerin de adamaktlli yükseltilmesine yönelikti. Anglo-iran ve Íranhükümeti bu konuda anlagtiklan halde, Iranhükümett Parlamento'nun itirazlyla kargilagma korkusuyla anlagmayi bir sene süreyle askida birakip Meclis'e sevk etmemigtir. Sonunda1950 Hazirani'nda anlagma Meclis'esevk edildi. Parlamento'daki petrol komisyonu yeni anlagmayt giddetle reddedip imtiyazin iptali yönünde oy verdi ve Anglo Ìran Sirketi'nin millileptirilmesini talep etti. Bu stralar Ingilizyanhst bir lider suikastteOldürülmüg, durumdan korkuya kapilan Bagbakan, tedbirliolmanm en uygun yol olduguna kanaat getirerek,çarçabuk istifa etmigti. Bagbakanliga SahHazretleri, Genelkurmay Bagkam olan-General Razmara'yt atad1. ince yapill, genç, askeri" olarak tanman, St. Cyr Fransiz Askeri Akademisi'nden mezun, hirsli ve serinkanliRazmara, o güne kadar Iran'da hiç duyulmamt; bir geyiyapmt; olmakla,yani bir rügveti geri çevirmekle ün kazanmigti. icraatistrasmda Razmara, Sahile arasmda daima bir Amerikahlar ve ingilizler mesafe koymaya ve kendine ait bir otorite tesisineçahymigttr. Razmara'yt son gans olarak gördüler.Simdi Íranhem komünist akimma ve hem de dogrudan dogruya Sovyet saldirisina her zamankinden daha fazla açikti. Ayni ay, 1950 Hazirani'nda, Kuzey Koreliler'in Güney Kore'yi iggal etmesiyle SogukSava; s1cak savaga dönügecekti. 2aten öteden beri Sovyet ve Iran askeri kuvvetleri arasinda simr çatigmalari oluyordu.Su olay üzerine Digigleri'nde GeorgeMcGheeacil bir emirle Sovyetler'in olasi bir Iraniggalinde Sovyetler'e kargi koymak için gerekli haztrhklann yaptimasmi istedi. Kore Savagi'nm ortalarmda fran petrolü daha da acillyet kazanmigti. Ortadogu üretim toplamimnyüzde 40'I sadece Íran'dangelmekteydi. Aynca fran'daki Abadan rafinerisi de Dogu Yanküresi'nde .¶irketin
"askerlerin
430
uçak yakiti üreten en büyük petrol kaynagi idi. SavagortalanndaMcGhee'ninböyle bir emir verigibu nedenlere dayamr. imdi tehlikedaha da artmigti. Bu nedenle ABD hükümeti Ingiltere hükümetine daha çok baski yaparak Anglo-Iran't, Iran hükümetine kolayca kabul edecegibir teklifyapmaya zorlamak istedi. Ne var ki SirWilliam.Fraser öyle her geyekolaycaboyun egecek karakterde degildi. Iranlilar'la geçirdigionca yll epeyce deneyim kazanmlçtt; onlarmhükümet sisteminin saygiyadeger olmadiginm bilincindeydi. Iranlllar'dansadece nankörlük,düzen, arkadanvurma ve yeni talepler beklenecegini lyi biliyordu. Amerikalilar'a kargi duygulannin da bundan daha sicak oldugu söylenemez. Anglo-îran'in bagma gelenlerden Amerika'yi sorumlu tutuyor,bunlarin Tahran politikasmaburnunu sokmasmdan ve bir de Amerikapetrolgirketlerinin-özellikle Aramco- Ortadogu'daki faaliyetierinden ileri geldigitteinamyordu. Fraser kesinlikle Anglo-Ìran'm konumunu saptamig olan adamd1.Herhangi bir kogul altinda muhalif kalmay1bilen biriydi. John Cadman'm sahip oldugudiplomatik beceriden onda eser bile bulunmamasma kargin, sert tutumu ve -erigilmez otoritesiyleAnglo-Iran'i belirli bir yönde -kendi istedigi yönde- idare etmeyibilmigti. Kendisine kargt çikilmasina aslamüsamaha_etmezdi. Günün birinde, Anglo-Iran'm Kuveyt'teki ortagl olan Gulf Sirketi yönetim bagkam ondaki bu özelligi fark etmig, Fraser'in her kesim üstünde tam egemenlik kurdugunu, Anglo-iran'm öteki bile ç1karmaya cesaret etmediklerini" gözlemigti.Fraser müdürlerininonun yamnda için ortada dolaçan bagka bir söylentibu adamm tirnagatam bir iskoçyali" olduguydu. Babasi, önde gelen girketlerdeniskoç KayayagiSirketi'ni kurmug olan ve bu girketisonradan satan kipidir.SonradanFraser'in emrinde çaligan biri kendisi için espri olarak "WilAnglo-Íran'a lie kayayagt ile birlikte geldí" demigti. Aym adam bu kipi için gu tanimlamay1 da yapmigtir:."Çetin pazarligm bir yaçam tarzt oldugupetrolcülükteondan daha iyisini yapan çikmamigtir." Fraser,Britanya hükümetiyle hasim durumuna geldiginde de kendine özgü kipiligtnidegigtirmemigtir.Bu adam hakkmda çegitligörüglerfleri sürülmügtü. Digigleri'nde bir yetkili Fraser'in Glasgow'lu bir maliyeci görünümündeoldugunu, onun gibi, defterde gösteremedigi bir hesapla karç11agtigmdaçevresini hor gören bir tavtr içine girdigini"söylemigtir. Kendisiyle ly iligkisinde bulunmuy bagka bir lngiliz dar kafall, cimri bir ihtiyar" memur da Fraser'in oldugunu iddia etmigtir. Üstdüzey hükümet yetkililerinden birçogu zaman zaman bu adamin igten ahnmasmi dügünmüç ve emekliye sevki konusu da sik sikgündemegelmigsede, bu adamlar her nedense kendilerinde bunu yapacak güc6görememiglerdir. Fraser'in, tüm muhalifierine kargi elinde çok büyük bir kuvvet vardt. Su kuvvet Anglo-Iran gelirlerinin devasa öneminden ve ingilizhazinesineve topyekûningilizekonomisine yaptigi çok büyük katkilardan ileri geliyordu. Fraser, Ingilizhükümetinin Ìran'layeni bir uzlagma için yaptigi sayisiz girigimlere hlç gayniadan kargi koymuy ve bu konuda Amerika'nin görügünü kulak ardi etmigtir. Sonrane olduysa oldu, 1950 sonbaharmda Fraser birdenbire karakterine ters dügeti ve ondan hiç beklenmeyen bir degigim gösterdi. Birden franiçin çok daha fazla para aynlmasi taleblyleortaya çtktive yalmz bununta da kalmaylp Iran'm iktisadi geligimininve Iran egitiminin desteklenmesini savunmaya bagladi Acaba ne olmuçtu? Kugku yok ki Fraser aniden hay1rseverlikkimligine bürünmemigti! Olsa olsa bu degigiklik Fraser'in "McGhee Bombasi" diyen bilinen -Suudi Arabistan'da ya. riya" prensibini- ögrenmig olmasmdan ileri gelmigve Fraser acele ile bir geyler yapmak geregini duymuçtu. Ne yazik ki çok geç kalinmigti. Aralik ayinda Aramco ile yariya" anlagmasi yapildigtduyurusu Bagbakan Razmara'yi Ek Anlagma'dan çekilmeyemechur edecek, konu da bu gekilde kapanacakti. yarlya" teklifiyleortaya çikti. Ancak, Sonunda bu defa Aramco, kendi adma yaptigt artik bu oran yeterli degildi. Simdi Iran'dane kadar muhalif varsa hepsi dikkatini kötü göhretli Anglo-lran'a yöneltmigti. Su muhalifaktmm lideri yaglica bir ale" olan Parlamento'nun pet"seslerini
"tepeden
"tipki
"inatçi,
"yan
"yari
"yan
"me
I I I
I
431
I
"igkence
çeken bu ulusun talihsizrol komisyonu bagkani MuhammedMusaddik't1r.Musaddik liklerinin hepsinin kaynagt sadece petrol girketidir" diyordu. Bu arada bagka bir yetkili de Iran elinde kalmaktansa atom bombaslyla tahrip edilmesinin yegpetrol endüstrisininAnglo-Íran'in digve Anglo-Ìran'm lenmesi gerektigíni söylüyordu.Bunlarinhepsi petrolünmillileptirilmesini lanmasim istiyordu. Eu durumda Bagbakan ne yapacagimbilemez duruma gelmigti.Sonunda, 1951 Marti'nda Parlamento'da yaptigi bir konugmada kararmi açikladi ve millileptirmehareketine kargi oldugunu kesin olarak ilan etti. Bundan dört gün sonra, Tahran'daki merkez camisine girdigistrada, genç bir marangozunsilahli saldmsma ugraylp yagamim yitirecekti. Marangoza yardakçismi" öldürme görevini"veren islamciteröristlerdir. Razmara'tun öldürülmesi uzlagma yanlilannmmoralini bozmug, Sah'mkonumunu zay1flatmig ve çok genigbir kütle olan muhalefeti cesaretlendirmigtir. Razmara'nmöldürülmesinden Bu ara Meclis, petrolü millibir buçuk hafta sonra bu defa egitim bakanma suikast yapilacaktL leptirmeye yönelik bir karan geçirme pegindeydi, ancak bunun tohumlarmmekilmesi çarçabuk dümani kesilmlyolan olmadi. Ilerikigünlerde,28 Nisan 1951'de Meclis artik tam bir Anglo-Íran büyük bir cogku ile milülkenin Bagbakan'1 seçtl. Musaddik Musaddik'i yeni olarak Muhammed yürürlüge girdi. imzaladt 1 Mayis tarihinde lilegtirme yasasini hazirlad1. Sah,bu yasayi ve yasa yasasmda sayillyd1.Milileptirme g ünleri artik girketten fran'daki Görünügegöre Anglo-Íran'm beB üyükelçisi'nin raporunda bunu deyimiyle söz Íngiliz kamtlfyordu. edilmesi de "Eski Sirket" olarak fesyamnda h alde faaliyet Iran'da gösterdigi dünyanm her lirttigi gibi, Anglo-Iran, hedilmigti" ve Tahran artik var olmadig1"gibi bir yol tutturmuytu. Musaddik, ilk i; olarak Kuzistan Eyaleti'nin valisini Anglo-Iran'inkarargâhi olan Hürremgehir bölgesine gönderdi.Burayagelir gelmez Vali önce binanm önünde bir koç kesti ve sonra da kargisinda ç11gmca tezahürat gösteren kalabaliga imtiyazm artik hükümsüz oldugunu ilan etiran'daki tesisleri,ürettigi petrolle birlikte artik Iranulusunun mall olmuçtu. ti. Anglo-Iran'm Valinin bu konugmasim Musaddik'mdamadmm yaptigi çok duygusal bagka bir konugma izledi. Damat konugmasmda sömürgecilik günlerinin artik geride kaldigini, pimdiOnlerinde refahladolu günler oldugunu bildiriyordu. Su konugmada damat bey heyecana dayanamayarak dügüp bayllmig ve görevlilerce oradan uzaklagtirilmtçtt Yeni kurulan devlete bagli petrol girketinin idari Mühendislik Fakültesi Dekani MehdiBezirgan getirildi. heyeti bagkanligma Tahran Üniversitesi Abadan'daki rafineri sahasma gitmigti. Beraberinde kirtasiye, lastik geçirmeden vakit Bagkan levha getirmisti. Levhada girketin adt yazillydt: de koskoca bagka bir maddelerden gibi stampa Bu levha olis binalarmdan birine çiviylemonte edilecekti. Sonradan bu Íran Milli Petrol Sirketi. büyük olaym kutlanmasi için birgok koç daha feda edilecekti... Ne var ki koçlar kesilmig, ama Bunu izleyen be; ay boyunca, Anglo-Iran'mfran'dakistatüsü istenen olay henüz yapilmamigtL kesin olmayan belirsiz bir durumda tutulacakti. "ingilizler'in
"kutsal
"yasal
"girketín
ÌhtiyarMossy Yetmigyaglarmda, gelimsizgörünüglü, bagl tamamen saçsiz, uzun burunlu, parlak dügmeyi andiran gözleriyleMuhammed Musaddik gelecek iki sene için fran'm drammda tam egemenlik petrol girketleri, Amerikan ve Ìngilizhükümetleri, kurmuytur. Kurnazca bir tutumla Sahve kendi milletinden olan rakipleri dahil- herkes ve her geyikeskin zekâslyla mat etmigtir. Kigiselclarak açikça gärülen çeligkilerle dolu bir insandi. Kozmopolit, egitimini avukat olarak Fransa'da ve isviçre'deyapmig olan Musaddik, koyu bir mílliyetçíve yabanci dügmamydi. Ingilizler'e kargi sabit fikir haline getirdigidügmanca hislerle doluydu. Yüksek düzeyde bir bürokratin oglu ve bir önceki hanedandan gelme bagka bir Sah'm torununun torunu olarak tam bir aristokrat olan Musaddik, içinde 150 ailenin yagadigi bir köyde Çokgenig topraklarasahipti. Yine de gariptir, reform, cumhuriyetçilik ve halk ylginlari uyandmcisigiysisine bürünerek, gehir-yabanci
432
de yagayankitlelere hitap edip onlart ayaklanmaya seferber ederek eylem yapmig biridir. Iran SiyasalBilimler Okulu'nun ilk hocalarmdan birl olan Musaddik, 1906 anayasa ihtilalinin rüzgârma kapilmigti. Eu inanç ona kariyerinin sonrakiy111armdaher zaman yol gösterici olmußtur. I. Dünya Savagi'ndansonra VersayBangKonferansi'na kat11mig,orada efsane komite "Comité Resistance des Nation"un kurulmasini saglamigve yabanc1müdahalesine,özellikle de Íngiltere'ye kargt Iran'm davasim savunmugtur.Bu çagnsina hiçbir yamt almamt; olarak ülkesine döndügünde bu konudaki ümit ve idealizminin sömürücügüçlerce ihanete ugradigt inancin.daydi.
1920'lerde Musaddik, çegitlibakanhk görevinde bulunmuy ve Riza Sah'mÍran'tdiktatörlüge döndürme ve kendisini ülkenin mutlak hâkimi yapmahareketlerine karç1çikmigtir.Su yoldaki gayretleri hapse atilmakla ve kenditopraklartiçinde gözaltindabulundurulmakla ödüllendirilmigti. Musaddik, tutuklu ve gözaltmda bulundugu yillan amatörce bazi tibbiçallymalaryaparak ve homeopati yöntemiyleyapilan tedavileri inceleyerek geçirmigtir. Riza Sah'm1941'de tahttan indirilerek ingilizlerve Amerikalilarca diglanmasi Musaddik'myenidenpolitikasahnesine atilmasmda etken olmuitu, Bundan sonra çarçabuk biríkimlerinden yararlanarak yeni bir plan yapacakti.Yillarboyu hayatim adadigtmuhalif kipiligiyle yagamim iran'a,bu ülkeyi yabanci adam olarak egemenliginden kurtarmaya adamig güçlübir isim kazanacakti. Musaddik, giyinig tarzmda hem iddiasiz hem de eksantrikti. Íranlilar'1 ve önemli yabanci konuklan çogu zaman píjamayla, yataga uzanmigolarak kabul etmigtir. Yatakta bu kadar çok vakit geçirmesinibazilan hayaller görmesinebaglamigtir.Koruyuculan her zaman yanmda olurdu. Hakli olarak daima suikasteugramak korkusuyla yaçam14tir. KonugmalanndaMusaddik, o an için cam nasil istiyorsa öyle konuqur, sözleri ne kadar abartill ve hayale dayali olursaolsun hiç umursamazdi. Fakat sonra, igine geldigindehemen bir dakikada üslubunu degigtirdigi, küçücük bir gaka veya gülücükle evvelcesöylediginin aksini söyledigi olurdu. Onun için önemli olan tek çey,ana hedefleri olan iki amaca uygun dügecek gekildekonugmakti. Bunlar kendi siyasi konumunun aynen korunmasi ve yabancilarinve öncelikle de ingilizler'inülkeden kovulmastydi. Bu amaçlann gerçekle§mesinde artistik yetenegini politika ile kaynagttrmay1 tam bir ustalikla baçarmigtir. Bazen kamuya açikyerlerdedurup dururken gözyaglannabogulur, inleyip sizlanirdi:Konugmayaparken en can alici noktada bayilmak artik onun için âdet olmugtu. Bir seferindeyine her zamanki gibi, heyecanti bir dinleyici kütlesinin gözleri önünde Meclis'te bayllipyere serilmigti.Parlamento'da görevli ve aym zamanda hekim olan bir doktor derhal yardima kogmuç, yagliadamm son dakikalarml yagadtgi korkusuyla Musaddik'mnabzini ölçmek için bilegini kavramigtl. Tam bu anda Musaddik'mbir gözünüaçarak doktora g0z kirptigt söylentiler arasindadir. Musaddik'laigi olan Amerikall ve ingilizleronu "Mossy" olarak anard1. Anthony Eden bir defasmda, pijamali haliyle demir karyolasma uzanml; "IhtiyarMossy'nin",savagtan sonra karikatüristler için en lyi bir konu olacagimbelirtmigti. Ona en çok kizanlar bile, sonrakiyillarda bu adamin garip çekiciliginekapildiklanm itiraf etmiglerdir. Amerikahlar önceleri onu mantikli, rillliyetçl bir lider; kendislyle iq yapilabilir biri olarakgörmügtü.SovyetlerBirligi'ne kargi bir siper oldugunu ve reformcu oldugunu dügünmü§tü. Musaddtk'myerine koyulacak tek alternatif olsa olsa komünizm olurdu. Sunuda unutmamak gerekirki, Amerika'nin politikalanna ve dügüncelerine bagtan sana gekilveren faktör Soguk Savagdügünceleri ve korkusudur. Bu konuda Ameriçok daha hassasti. Ne taraftanbakihrsa bakilstn, Washington açisindan, mo kalilar Íngilirler'den dasi geçmigIngilizemperyalizmine kargi çikmak için ortada yeteri kadar sebep vardi. Bagkan Truman kadar õnemli bir yetkili, bir gün, Anglo-Iran'dan William Fraser'in tipkt bir on dokuzuncu yüzyll sömürge aragtincisma benzedigini" söylemigti.Amerikalilar, ingilizler'in tersine, Musaddik'in asil büyük sorununun Iran'topraklan íçindeki rakiplerinde odaklandigim anlamigtt. Musaddik, her zaman için kendisinden daha milliyetçi,daha agm, daha kuralci, daha yabanci "temiz"
"tipik
433
dügmani olan kipilerden uzak durmak geregini duymugtur. Su ara süper güçleri idare etmekten
de geri kalmaz ancak neticede onlarla anlagmayada girmezdi.Sonunda Amerikalilar bu adam kargismda daha fazla sabir gösteremedi. Her geyolup bittikten sonra Dean Acheson,Musaddik bir aktör ve büyük bir kumarbaz" olduhaklanda net bir degerlendirme yapacak, onun söyleyecekti. gunu Ingilizlerolaylan bagmdan beri çok daha farkh degerlendirmigtir. Amerika'mn Musaddik ile uzlagmanm ne kadar zor oldugunubilmedigini dügünmüglerdir, Ïngilizgörevlilerarasmda komünist tehlikesininabartildigim söyleyenler bile olmugtur. ingilizkabinesinin Özeliran Komisyonu Bagkam Peter Ramsbotham, Musaddik için "O bir Müslüman'dirve bu nedenle 1951'de Rus tarafmadönmedi" demigti. Asil tehlike Íran'dayegermekte olan ve Ortadogu'da yerlegmi bazilari politik ve iktisadi ayarlamalara kargi duyulan meraktan ileri gellyordu. Ìngilizler'den Musaddik'a tam bir gözüyle bakmigttr. Böyle bir adamla ne yapilabilirdi ki? Aynca, Ingikaypak ve tamamiylavicliz Büyükelçisi Sir Francis Shepherd'íntamm1ylaMusaddik danstz" bir adamdt ve bu yüzden gayetdikkatle gözetimde tutulmasigerekiyordu. Büyükelçinin vazifesi gören bir ata" benziyordu ve bir parçacik da görügüyle ÍranBagbakan1daha çok kokuyordu. Ancak Ingilizler'iMusaddik'a karç1bu derece cephe aldtrankendi milli kahramanlan saydiklan Anglo-Iran ve bizzat Ingiltere'ninpljamah bir ihtlyar karç1smda Sirketi'nin dize gelmig olmasmdan ileri geliyordu. "büyük
"çilgm"
"kurnaz,
"taksi
"esrar"
Y Plani Anglo-Iran'1nmillileptirilmesinden hemen sonra, çok kurnaz ve güvenilmez bir muhalif .olan Musaddik'la kargi karç1yakalan ingilizler, valdt geçirmedenbir durum degerlendirmesi yaparak genel tercihin hangi yände oldugunu saptamak istedi. Genel istek ülkenin en degerli yabanci
varligt ve petrolün bir numaralt kaynaginm ne yapip yap1p mutlaka kurtanlmasi için bir geyler yapilmast yönündeydi.Ancak, yapilmast gerekengeyneydi? Bu konuda kabine, geçiciolarak askeri müdahale anlamma gelen YPlam'mönerdi. Íç taraflardakipetrol yataklartkabinenin belirttiginegöre, kolayca eripilemeyecek kadar uzakti, ancak dünyanm en büyük rafinerísininyerleim yeri olan Abadan farkllydL Burasi çok daha akla yatan bir hedef olmaya müsaitti. Sürprizbir bir kuvvet gösterisi saldmyla Abadan'i ele geçirmek pekâlâ mümkündü. Çabuk,.ancak.güçlü belki de kaybolmuy olan itibarlanm geri getirmeye ve durumu lehlerine çevirmeyeyeterli olacakti. Ancak belki de olmayacakt1. Belki bu ugurda birçok Ingilizyagammt yitirecekti ya da esir alinacakti. Öte yandan ABD hükümeti de silahl1bir müdahaleden mutlaka kaçmilmasi íçin baski yaplyordu. Íngilizler'in güneyde yapacagi silabli bir girigimin Ruslar'a kuzeyde ilerleme hakki dogurmasindan ve sonunda Íran'inDemirPerdearkasmadügmesinden korkuyorlardi. Askeri harekâtm önlenmesini gerektiren daha bagka engeller de söz konusuydu. ÖrneginHindistan bagimsizligim yeni kazanmigt1 ve artik acil bir durumda kendisinden yardim istenecek bir Hint Ordusu da yoktu. Askeri bir müdahalede, Ïngiltere,modasigeçrnigemperyalizm uyguladigibahanesiyle tüm dünyada kmanmaya mahkûm olacakti. Ingiltere'ninkendi gücü daha gimdiden alabora olmugtu. Ödemedengesinde kargilagtigiciddi sorunlar bu ülkede zaten güç diye bir ey birakmamigt1.Bu durumda uzun vadeli bir askeri müdahaleyi nasil kargilayabilirdi? Kabinedeki bazi üyeler ise daha farkh dügünüyordu. Onlar bütün bu sorunlarmgerçekten de agilmast zor oldugunu billyor, ancak yine de Ìngiltere'nin tüm Ortadogu'daki konumunun kötülegmemesi için silahh bir girigimizorunlu görüyordu.Savunma Bakam Emmanuel Shinwell görügünügöyleifade ediyordu: "Eger gimdi iran'aistedigini yapma hakki tamrsak,Misir ve öteki Ortadogu ülkeleri aym hakkm kendilerine de tanmmasiiçin tegvikgörmüy olacaktir. Bundan sonraki agamada sira SüveygKanall'nm millileçtirilmesine gelir."Kabine digmda MuhalefetLide...
434
duyarli savunucusu Winston Churchillise kendi tutumunu Atlee'ye qu sözlerletammlamigt1:"BirlegikDevletler'in tutumu bizde oldukça büyük gokyaratmigtir. Anlaildigma g0re bu ülke Hazar Denizi'nden IranKörfezi'ne kadar uzanan bu genigbölgenin gerçek degerini yeteri kadar kavramigdegil. Kanimca bu topraklar Kore'den daha önemlidir." Churchill, rezervleri dengesinin Ruslar'1bir tecavüzdenalikoyacak änemli bir faktör 01dugunu da" sözlerinde vurgulayarak belirtmigtir. DigigleriBakamise kogsonra teslim ol" politikasmakargiydi ve güç kullanma yanhslydi. Abadan'dayagayan çok sayidaÌngiliziççi ve ailelerin korunabilmesi ve gerektiginde hölgeyi bogaltmasi için Kibns'a birçok paragütçü getirildi ve bunlar yerlerine yerlegtirildi. Ba211annagöre bütün bu hazirhklar Ingiltere'ninY Plani'm uygulayacagmmigaretiydi ve bir çegit provayd1.Giderekyok olan emperyalist gücünün yeniden kamtlanmasi için bir tür denemeydi. ri ve imparatorlugun
"petrol
"önce
Averell Harikalar Diyarmda Durum silahhbir müdahaleninsöz konusu oldugunu gösteriyordu ve btt da Washington'un aniden alarm çanlarimçalmasinaneden oldu. Ingilterepekâlâ iran'tdogrudan, Sovyetler'inkollan arasma atabilirdi. Dean Acheson konuyu görügmek için alelaceleIngilizBüyükelçiyle ve eski dostu Olan Averell Harriman'la randevu ayarladi. Harriman'in evinde,PotomacNehri'ne bakan verandadaoturduklan bir haziran gecesi Acheson konuyu açtl ve çok açik gekilde, Ingllizler'i yapmak istedilderi, kendi görügüne göre saçma veya tehlikeliolan eylemden vazgeçirmek istediginisöyledi. Harriman'm Ingiltereile iran'marasimbulmak için arabulaculuk yapmastni önerdi. Orada hazir bulunan herkes bu önerlyi olumlu kargilamigti. Bir tek Harriman böyle bir göreve hiç de sicak bakmiyordu. isteksizolmasmakargm sonundao da görevi kabul etti. Uzun boylu, sert görünüglübir adam olan Harriman, serbest igini birakip devlet memuru olmuy bir mültimilyonerdi. O güne kadar pek çok karmagtk ve hassas sorunu bagarlyla çözümlemíçti. ll. Dünya Savagi'mn ilk yillannda Roosevelt'in özel temsilciliginiyapmig,Moskova ve Londra'da büyükelçi olmugtu. Ayrica Ticaret Bakam ve Marshall Plam'mn Avrupa'daki ABD temsilcisiolarak görevalmigt1.Ancak, yine de o güne kadar hiçbir zaman bu denli acayip bir uzlagma íçin¯arabuluculuk yapmamigtl. Tahran'a 1951 yih Haziran ayi ortasmda ulagti. Kendisine iki kigi eglik ediyordu. ABD Ordusu'ndan çevirmen olarak kat11anBinbagi VernonWalters (Musaddik, görügmenin Eranstzca olarak yapilmasini istemigtij ve Marshall Plam'nda petrol iglerini yüklenen ve o günlerde de kendi äzel danigmanlik firmastm henüz kurmug olan Walter Levy. IngilizlerHarriman'm dürüst arabuluculuk ro1ünü istemeyerek kabul etmigti. Onlar asil, bazi Amerikahlar'in uluslararasi petrol sorunlarmda gerçekkâhini" dedikleri Levy için endigellydi. Levy fikrini açikça belirtti ve Anglo-Iran konumunun son derece yozlagmig oldugudönmesinin mümkün olmadiglm ifade etti. Bu sözleriile Amenu, bu nedenle artik eski haline rikalilar'm çoktan beri bildigi bir yeyiyinelemig oluyordu. Kanisina göre, eger Ingilizler petrolde eski konumlanna yeniden kavugmak istlyorsa yapacaklari tek bir geyvardi. Anglo-Íran'in varhetmeli ve bu varhgtn etkisini yeni açacaklan bir girketle, bir kongim,somut olarak sorsiyum'la Bu yeni girket,aralarmda Amerikari kökenliler de olan belirli sayida bir girketlergrubunun kontrolünde olmaltydi. Ingilizlerbu teklifiduyduklan zaman, buolarak algilayacak ve tepkigösterecekti.Konnu öncü bir ingilizgirketinin sorstyum teklifinin asil amacimn Amerikan girketlerindenkaynaklandigmdan güphe ettiler. Amerikan girketlerinintetikte bekledigi, Íran'agirmek için firsat kolladigi görügündeydiler. ingllizler'in bu konudaki güpheleri, resmi bir gezide olan John E Kennedy'm Tahran'a gelmesiyle büsbütün artmtyti. John E Kennedy genç bir Kongre üyesi olan Amerikan temsilcisiydi ve evvelce Londra'da büyükelçilik yapmig olan Amerikan Büyükelçisi'nin de ogluydu. Kennedy Tahran'da, ÍngiltereBüyükelçisine, bir çõzüm bulunmadigi takdirde "Amerika'nm devreye girmesi"devletin
"kamulle"
"sulandirmaltydllar."
"melezlegtirilmesi"
435
Söylemigtir. Tahran'daki ikametlerinde Harriman ve grubu nin lyi olacaglDl" Sah'msaraylarindan birinde konuk edilmiglerdi. Büyük kabul salonunun tüm duvarlarl bagtan sona binlerce küçük ayna parçalanylakaphyd1.Bunlar mücevhergibiparhyor, ilk'bakigta görenlerihayran birakip egzotikbir etki yarattyordu. Harriman ve grubu ilk günlerde,burada iki ay kalacaklarmi hiç hesaba katmamiglardt Önceonlan hayran b1rakan atmosfer,giderek canlarin1 sikmaya baglayacakti. Sonunda Harriman, yamnda Walters olduguhalde Musaddik'la bulugmaya gitti. Musaddik onlari, saraymtam tersine son derece mütevazi olan özel ikametgâhmda kabul etmigti. Bagbakan'i yatagma sirt üstü uzanmig, elleriniensesinin altmda kenetlemigbuldular. Herhangl bir suikaste önlem olarak íçeri kolayca girilmesini engellemek için odayaaçilan iki kapi da birer gard ropla bloke edilmigti.Harriman'la Walters'in odaya girdigini gören Musaddik selam yerine iki elini hafifçe kald1rarak konuklarini selamladt. Bundan sonra da hiç vakit kaybetmeden ingilizler'e karg1 duygulanm anlatmaya bagladt Musaddik konuklanna gunlan söylüyordu: "Siz onlann ne denli düzenbaz oldugunu bilemezsiniz. Ne kadar geytan olduklanm bilemezsiniz. Dokunduklari her geyinas11anmda mahvettiklerinibilemezsiniz." lyi tamrdi.Orada hüyükelçilik yapmigt1. Harriman itiraz etmeye yeltendi. O da Ingilizler'i "Sizi ederim ki onlarda iyisi de vardir, kötüsü de varHarriman bu konuda gunlari söyledi: temin dir ve genelde hüyük çogunlukiyiyle kötü arasindadir." Bu söz üzerine Musaddik öne dogrulup Harriman'melini tutacak ve hafifçe gülümseyecekti. Konugmalarimn ilerleyen dakikalarmda Musaddik gözbebegiolan kiymetli torununun tahsili nedeniyle ülkesinde bulunmadigtna deginecekti. Harriman ona çocugun nerede okuduBagkanerede gunusordugunda Musaddikgu yanitivermigtir: "Nerede olacak, tabíí Íngiltere'de. olabilir ki?" Taraf1arkonugma sürecinde kendilerine uygun birer oturma konumu seçtiler. Musaddik hiç âdeti olmayan bir geyyaparak konugmay1bazen oturarak bazen de yatagtna uzamp ellerini ense altmda birleptirerek sürdürdü. Binbagi Walters bagdag kurarak yatagin ayak ucuna iligti. Harriman ise yataga yanagtirilmigbir sandalyede, bu iki adamm ortasmda oturmaktan bagka çare bulamamigtl. Su oturma gekli kulaklari az igiten Musaddik için uygundu. Konuçma süresince Walter Levy de sik sikgörügmelerekatilmigt1r. ÍçteOrtadogu'nun sava; sonu petrol düzeni ve sideger" bir mekânda saptanmigtir. yasi düzenlenmesinin kaderi böyle ve konugma fantezi arasinda gidip gelmigti. Öyleki Walters'in boyunca bütün gerçekle Musaddik ilerde ne olacagini kestirmek için Washington'dan Alice Harikalar Diyannda kitabmi getirttigt bile söylenir. Su konugmayt izleyen günlerdeLevy'ninde yardimlylaHarriman petrol isinin gerçekleri konusunda Musaddik'1 egitmeye çahgti. Truman ve Acheson'a gönderdigi telgraflardaHarriman izlenimlerini qu cümlerle dile getirecekti:"Musaddik bir hayal dünyasmda yaç1yor.Bu hayal dünyasmda petrolcülügü millileptirmeye yönelik en basit bir yasa maddesinin bile kârli bir ip yaratacagina inanlyor ve herkesten, kendi koydugu kogullar altmda iran'ayardim etmesini bekliyor." Harriman ve Levy, Musaddik'l egitirkenpazarlamaya açilan kapilann önemi üzerinde de durmuçlardL "Anglo-tran" admmverilmesinin bütün petAncak bu hiçbir ige yaramadt §irkete üretildigl Elde edilengelirlerin rolün Iran'da anlamma gelmedigni de açiklamaya çaligm141ardt sadece fran'dankaynaklanmadigim, rafinerí ve dagitimm da çok önemli olup bunlarm bagka ülkelerde yapildlgLm anlatmayaçahgtilar.Musaddik konuçmalarmcan alici bir noktasmda birden durup daha Çokgelir talebindebulunuyordu. Gelirin bir varilden alman çegitlimamullerdendegl, bir varil petrol üzerinden saptanmasmda Israr edlyordu. Sonunda Harriman çaresizlikiçinde Musaddik'a gunusöyleyecekti: "Dr.Musaddiklütfen gunu kabul edin ki, bütün bu konulari a101a bir yoldan çözümlemek istiyorsak, belirli bazl iikeler üzerinde anlagmamiz gerekir." Musaddik gözünün ucuyla Harriman'a balap u yamtt verecekti: "Ne gibiilkeler?" "ilginç"
"görülmeye
436
"Örriegingu ilke; hiçbir geyo geyiolugturanparçalann bütününden daha büyük olamaz." Musaddik, Harriman'i bagtan agagt süzüp Fransizca olarakgunu söylemigtir:"Bu dogru degildir."
Harriman, Frans1zcabilmedigi halde Musaddik'm ne demek istedigini anlamig, ancak duyduguna inanamamigtl. Su yüzden yan kuçkulu bir sesle Musaddik'a pu soruyu yöneltti: "Dogru degildir, demekle neyi kastettiniz?" "Ne mi kastettim? Burada bir tilkioldugunuVarsayin. Tilkininkuyrugu çogu zaman vücudundan gok daha uzundur." Bu salvoatigin1 yaptiktan sonra Bagbakanyorgani kafasma çekecek, sagdan sola durmadan dönüp kahkahalarla gülecekti. Yine de bazen, çok seyrekde olsa, günün konugmalarisona erdiginde Musaddik'mbir çözümün çerçevesiüzerinde anlagirgibi göründügü olurdu. Ancak, ertesi sabah görügmeyisürdürmek için gelen Amerikahlar'aMusaddik görügmeyedevam edemeyecegl cevabml verirdi. Musaddik için, petrol pazarmdan veya uluslararasi politikadan çok daha önemli olan,bir bütün olarak alindiginda petrol konusunun Íran'miç politikasinda nasil bir rol oynayacagi,bunlara kar1 Sahyanlilan da dahil, sag ve solundakirakiplerinin nasil tepki gösterecegiydi.En çok da, yahanct dünyayla hiçbir bag istemeyen agin Müslümanlar'dankorkuyordu. General Razmara'mn öldürüldügünü bir türlü akimdan çikararmyordu. daha birkaç ay önce agmIslamcilarca Harriman, Musaddik'in bu korkunun pençesinde oldugunu sezmigti. Konuyu konugmak için dinci sagc11annlideri ve IL Dünya Savagi'ndaMihver ülke sempatizam oldugu için hapse atilmig olan Ayetullah Kayani'yigörmeyegitti. Bu Molla,Ingilizlerhaklanda hiçbir gey bilmedigini,bildigi tek geyinonlarm dünya yüzündeki en kötü kigileroldugunu söylemigti. Mollanm görügüyle yabancilann topu birden kötüydü ve kendilerine laylk olan muameleyigörmeliydiler. Konugmanm ileri dakikalannda bu dela Ayetullahon yll kadar önce petrol çahymasi yapmak için Ìran'agelmig olan Amerikah'nm öyküsünü anlatmayabagladi.Tahran'da caddenin ortasmda silahli saldinya ugraylpvurulmug,acele hastaneye kaldinlmigti. Tam bu sitada linç etmek için Amerikah'mn pegine dügen ayaktakimihastaneyibasmig,ameliyat masasmdabulduklan Amerikall'yi koyun
gibi dogramiglardL
Bu öyküyü anlattiktan sonra Ayetullahbu defa Harriman'a balop qu sözleri söylemeyi de ihmal etmemigti: "Anladm1zm17" Harriman tehdit edilmekte oldugunu hemen anlamigtt. Sinirden agzmi kenetlemig, öfkesini kontrol etmeye çaliglyordu.Buz gibisoguk fakat çelik glbi kuvvetli bir sesle gunlarisöyledi: "Saym Ayetullah, punu bilmenizi isterim ki ben bugüne kadar birçok tehlikeli durumla kargilagtim ve öyle kolayca korkan bir kigidegilimdit Ayetullah bu tepki kargisinda omuz silkip gunu söyleyecekti: "Siz bilirsiniz, isterseniz bir "
deneyin."
Konugma boyunca Ayetullah Kayani hiç durmadan Musaddik'i elegtirmig, onu en kötü sa"bag yllan bir suçla, ingilizyanhst olmakla suçlamigti.Kagani'ye göre egecekolan Musaddik'm kam da tipkl Razmara gibisokaklardasel gibi akacakt1." Kagani'nin Musaddik kargismda eçsiz, çok tehlikeli bir muhalif oldugu artik tartigilamazdi.Musaddik'a gelince, arada geçen günler Harriman'da bu adama kargi bir tür gefkatuyandirmigti. Aktörce tavnylainsani eglendiren, bir bakima zarif kipiligiyle Harriman'1etkilemig, o da Musaddik'ayüzüne karpt deglse bile arkasmdan "Mossy"demeye baglamigt1. Aynca artik Harriman, ufukta çözümiçin bir ümit 1pigt da görmügtü.Bu bir clasiliklamodus vivendiyani geçicianlagma olabillrdi. UçaklaLondra'ya döndügünde, bu konuyu izleyip devam ettirinek için1ngilizler'in Iran'a özel bir uzlagtincigöndermesiniönerdi. Bu iq için Richard Stokes admda sosyalistbir milyoner seçildi ve bu kipi bir kez daha Ìran'adönen Harriman'm egliginde Tahran'a hareket etti. Stokesamacini saptamlçti. Kendinden emin olarak ne yapmak istedigini cekadar cazip bir teklifle"çikacaktt. saretle açiklad1:Musaddik'm önüne -
"reddedemeyecegi
437
Stokes'laberaber Tahran'a dönenler arasinda, Yakit ve EnerjiBakanhgiDalmi Müstegari, her zaman için eleptirmig ve güçlü kigi Sir Donald Fergusson da vard1. Fergusson Anglo-Íran't BagkamSirWilliam Fraser'i dar görüglü,diktatör ve büyük siyasi atilim konularmda duyarstz bir adam olarak görmügtür. Aynca sorunun herhangt bir gekilde çözülecegi konusunda tereddüdü vardi. Bir anlagmanm bazi zorba hükümetlerlei; yapan diger Ingilizyabanctyatinmlanninher birini tehdit etmesinden korkuyordu. Zaten böyle bir durumda zorba hükümetlere kargm etkin bir yaptinmsöz konusu degildi. Fergusson görüglerini qu sözlerleifade etmigtir:"Ìrantopraklarmda petrolü kegfeden, hunu topraktançikaran,rafinerlyi yápan, 30-40 ülkede Íranpetrolü için pazar yaratan, iskele, depolama tankive pompa, tankerve öteki dagitim araçlanm bu ige adayan hep ingilizigletmeciligi olmugtur." Bu sebepleredayanarak Müslümanlann dini lideri olan Aga Han'm istedigi yanya" bir anlagma vicdani aç1danda ve saçma oldugu açikça gösterilmeliydi. iyi mali gartlar" degil, Ne olursa olsun, Fergusson Musaddik'm gerçek amacinm fran'agiderekdaha etkili olmaya baglayan bu girketten kurtulmak oldugunu, girketi Iran'danç1kanp atmak istedigini anlamigtL MusaddikAnglo-Iran'inbir kez daha ülkeye girmesinehiç niyetli degildi. Aynca, artik üzerinden atmak için o kadar çaligtigtbazi tutkulann da esirl olmugtu. Bu sebeplerden dolayt ikinci uzlagma görügmelerinde, anlagmagerçekleptigi takdirde,Iranpetrol endüstrisini kimin yönetip denetleyecegini bilen yoktu. Çünkü bu konuda kesin bir anlagma yolu bulunmamigti. Stokes'ingörevyaptigtdönemde bag uzlagtincihk yapmigolan Peter Ramsbotham sonradan bu konuda gunlan söylemigtir: "Kaldigimiz saraym bahçesinde geceleyin yaptigimizuzlagma toplantisitipki Figaro operasmm son sahnesi gibiydi. Gül dallan arkasmda zaman zaman belirip kaybolan, müphem bazi gekillergörüyorduk.Herkes birbirinin arkasmdan casusluk yaplyordu.Ínsanlannhepsi birden pusuya yatmig glbiydi. Kiminle konugtugumuzu, kiminle muhatap oldugumuzu bir türlü anlayamadik. Yalmzbiz degil, Musaddikda anlayamadi." SonundaStokesher geyi arkada birakip gitmeyekarar verdi. Böylece hem o kendi däneminde, hem de Harriman daha uzun süren misyonunda yenilglye ugram1§lardi. Harriman gözlemlerini öyle noktalamigt1r:"Musaddik'm petrol politikasiingilizler'inkiyle çeligkive çatigmahalindeyinanm1§ti." da bulacagina Tahran'dan aynlirken di. Ihtilafm sona ermesiyle kendi iktidannm son itirafta bulunup yenilglye degilim, bindigi uçakta Harriman bir "Ben aligik konu bu kadar basit" demiçtir. Suda unutuimamahdir ki Harriman o güne kadar hiçbir zaman "ÍhtiyarMossy" gibi biriyle iq yapmamigt1. "saçmayd1"
"yan
"daha
"Siki Dur Agagilik Adam!"
-
Abadan'a Veda
Bu ara, petrol bölgelerinde ve rafineride, operasyonlar durma noktasma gelmigti. Ingilizler tanker sahiplerinin petrol" aldiklari takdirdeyasal önlem alacaklan tehdidiylepetrole ambargo koymayi bagardt Aynca, Ingilterefran'agirenmallara da ambargo uyguladi. Ínglltere Bankasi da iran'a sagladigi tüm finans ve ticaret iglemlerini askiya aldi. K1sacaekonomik bir savag "çalmmig
baglatilmigti.
Buna kargt Iran Meclisi yeni bir yasa çikararak tepkisinigösterdi ve misilleme olarak taj veya dikkatsizlik" suçuyla hüküm giymigkipinin ölüm cezasina çarptinlacagikaranm hükme baglad1. Su ara Anglo-Ïran'm Iran'dakiGenel Müdürü Eric Drake'e-de bir mektup gönderilmig, kendisinin dikkatsi2likten" suçlandigt duyurulmuytu. IngilizBüyükelçisi'nin tavsiyeve siyle Drake, çareyiküçük bir uçaga atlayarak ülkeyi terk etmede buldu. Darake bu tarihten sonpetrol iglerini önce Irak'taki bir olisten, daha sonra da Körfez'deki bir gemiden ra Anglo-Íran'm katildigt bir toplantidansonra Drake sahte bir idare etmigtir. ÍngllizGenelkurmayl'ýla SüveyÇte kimlikle Íngiltere'ye kaçmig, oraya vant varmaz da derhal Atlee kabinesiyle toplantlyaçagrilmlyti. Drake'e yapilan çagn, toplantlya davet edilmemig olan ve çok meggul oldugu için Drake'i ara"sabo-
"sabotaj
438
Anglo-Íran'm
mayan Sir William Fraser'i bir hayli kizdirmigti. Ne de alsa Drake o bölgedeki adaBagbakan'm kargin Drake katilmigtir. biri Fraser'in öfkesine degildi. toplantlya mi olmaktan öte
ikametgähi olan Downing Street 10'a girerken Drake bekleyen gazetecileriatlatmak için arka bahçeden binaya u2anan gizli bir geçidi kullanmigtl. Kabineüyelerine Drake gunlarisöyledi; Ingiltere Abadan konusunda hiçbir geyyapmayip pasif kalacak olursa, ileride SüveygKanalidahil, çok büyük kayiplara ugrayacakti. Eu toplantidansonra bu defa da Muhalefet Lideri Winston Churchillile görügmeyegötürüldü. Churchill önce ona kabine toplantismdakonuqulanlar hakkmda bazi sorularsordu, sonra da gürlergibibir sesle "Silahm var mi Drake" diye sordu. Drake, Churchill'e açiklamayaparak fran'da yeni ç1kanbir yasa geregince ruhsatsiz silah taç1yanlara ölüm cezastverildigini,kendisinin de bu nedenle silahmt Iran makamlarma teslim ettigini söyledi. Churchillbu defa ona ögüt verircesine ç0ylediyecekti: "Biliyor musun Drake, gerektigizaman silahmla bir adamin igini bitirebilirsin! Ben bunu biliyorum, çünkü ben bitirdim." hükümetini bir kez daha, AbaHarriman ve Stoke'un iglerinde baçansiz olmalan, Ìngiltere dan'i ve rafineriyi ele geçirmedeaskeri kuvvetlerden yararlanmayi dügündürmeye baglamigt1. Bunun için gizliden gizllye askerihazirlik da yapilmly, 1951 Eylülü'ndebu hazirliklar fevkalade yogunlukkazanmigti. Öyleki eger bu tarihte Abadan'1 almakiçin bir operasyona giripilseydibu iy on iki saate kalmaz hitirilml; olurdu. Ancak, bu yapilmigolsa bile elde ne kalacakt1? O zaman tüm Iran halla Ingilizler'ekargi birlik yaparakharekete geçmezler miydi?Amerika BirlegikDevletleri'yle kopma riskini gögüslemigolmazlar miyd1?Her ne sebepleolursaolsun sonunda süpriz operasyondan vazgeçildi. Atlee, kabinesinín üyelerine gunu söyleyecekti: "Íranlilar'mAbaoradan kovmasi ülkemiz için utanç verici bir durum olur." Ama hüdan'da yagayanÍngilizler'i üzerine silahh güç kullanmamaya karar vermigti, Olayageri dönüp Iran kümet her geye kargin ilk aylarmda kamuoyunun askeri kuvvet yanlisi oldugunu görübunalimm yeniden baktigimizda rüz. Ancak sonradan bu yapilmadlgliçin, bazi ingilizler'egöre IngiltereOrtadogu'da önemli itibar kaybma ugramigttr.
25 Eylül 1951'de Musaddik bir bildiri yaymlayarak Abadan'da yagayan son birkaç Ìngiliz'e Abadan'1terk etmeleri için bir hafta süre tanidi. Bundan birkaç gün sonra da Ayetullah Kagani hüülkeyi terk ettigi günü milli bayram olarak ilan etti. Ayetullah'a.göre bu ingilizler'in kümetine duyduklan nefretin ifade edildigi bir gündü." Abadan'daki komplekste ise ayribir bayram yaçamyordu. Íngilizpetrolcüler ve hastane hem ireleri hep bir arada bir gece tertiplemíç, arkilar söyleyerek egleniyortardi; yaptiklanbir gösteriye de "Sikidur, apagilikadam!" adim vermiglerdi. 4 Ekim sabahi petrolcülerve aileleri o güne kadar sosyal toplantiyerleri olan Gymkhana Yanlarma oltalarin1, tenis raketi ve golf malzemelerini almiglard1. Kulübü önünde topland11ar. Birkaçi köpeklerini de getirmigti.Köpeklerin çogu daha önce öldürülmüg oldugundan, sayilan azdt Grupta rafinericilerden bagka konutunu idare etmigolan cesur bir bayan da vardi. Daha birkaç gün evvel tankla bahçesine giren Iranltbir komutant gemsiyesiyledurdurmaya çaligmigti. Sonradan papaz da kulübe gelip onlara katildl. O güne kadar Abadan'da yaçamigingilizcamiastdogan, vaftiz edilen, evlenen veya ölenlerin" evrakinm bulundugu nm tüm geçmigini kilisesini- kilitledikten sonra gelmigti. Onlan limanda nehir yukari, Irak'taki güvenli Basra limamna götürecek olan Mauritius kruvazörü bekllyordu. Geminin bandosu sikiciprotokol kuralim yerine getirerekiranmillimarmi çalarkensavaçgemisininsandallan da gemlylesahil arasmda mekik dokuyor, gemiye bineceklerigetiriyordu. Ögleyedogru artikherkes gemiyebinmigti. Mauritius,agir agir yol alip nehir yukari Basra istikametinde seyretmeye baglad1. Bando müzige devam etmekteydi, ancak bu defa ünlü" askeri "ColonelBogey" parkismiçaliyordu.Sicak güneyaltmda, yolcular koro halinde bagtrarak halinde söylüyordu.Müzikli marym yayimlanmamig olan müstehcen parçalarmi gark1 kendisine ait olan en büyük tek denizaqin igletgösteri halinde yansittiklari bu deçarjla Íngiltere, "ingiliz
-"orada
"gu
439
mesine ve dünyanm en büyük rafinerisîne elveda der gtbiydi.O sira rafinerinin çahymasi tam anlamiyla durdurulmugtu. Ingilteresava; sonunda, son alti yildir emperyalist gücünü bir hayli kaybetmigtL Bu sahne ise itibari açisindan oldukça küçültücüydu.Ortadogu petrol imtiyazlan içinde ilk olan bu tesisaym zamanda da tasflyeedilen ilk imtiyaz olmugtu.
"Birazc1k Silah Sesi" Ingilterefranpetrolüne ambargokoymugtu ve bu etkin bir gekildeuygulanlyordu.Klsmen ambargo yüzünden, kismen de Anglo-Iran'm önlem alm1çolmasi nedeniyle,artik Íran'dandünyaya petrol gelmiyordu.Anglo-Iran'intastiyeedilmedenaldigL önlem, Íran'danpetrol alan rafinericilere ve dagitimcilara yasal yaptinm uygulamasmi öneren bir tedbirdir.Ambargo etkili olmasma etkiliydi ancak bir de sakmcasi vardi. Siyasidurumun çok kritik oldugu bir dönemde, Kore SavaI sirasmda dünya ticarethayatmdan önemli miktarda petrolünçekilmesineneden olmuçtu. Ça-
re olarak Asya'nm bazi yerlerinde karne uygulamasina gidildi. Süveyfin dogusunda uçuglar yasaklandi. Yine de bunlar sorunu tümüyleçözümlemiyordu.Birlegik Devletler Savunmasi Petrol Ídaresi'ninyapmig oldugu tahmine dönük aragtirma korkutucu bir duruma igaret ediyordu.Anlagildigmagöre lranpetrolü olmadikça, 1951ylli sonuna kadar, dünya petrol talebi, dünya petrol arzim agacakti. Bu dügügü durdurmak için çarçabuk bir mekanizmabulundu ve yerine yerlegtirildi. Su mekanizma, II. DünyaSavagi'ndaoldugu gibi,Anglo-Amerikan igbirligine dayamr. BirlegikDevletler'de on dokuz petrol girketibir araya gelip, 1950 Savunma GretimYasas1'nagöre faaliyet gösterecek ve antitröst'ten muaf tutulacak bir komisyon olugturacaktL Bu Gönüllü Komisyon'un amaa petrol arz ve tesislerinikoordine etmekti. Eu komisyon darbogazlan ve petrol kit hgmi öntemek için petrol potansiyelini dünyanm çegitliyerlerinegötürüp getiren benzer amaçli bir Ingilizkomisyonuyla yakm igbirligihalinde çaligmigtir. BirlegikDevletler'de,Suudi Sirketler Arabistan'da, Kuveyt ve Irak'ta petrol üretiminin artinlmasi için kendilerini zorlayarak bir hayli gayret göstermigtir. Zamanla, sava; sonunda petrol üretimindeki büyük geligmeninIran'auygulanan ambargoda yardimci oldugu, önceleri korkulan petrolkitllgLmn gerçeklegmedig1 memnunlukla gözlendi. 195l'de fran petrolü günde sadece 20.000 varile dügmügtü, oysa bu miktar 1950 yllmda 666.000 varildi. Eu arada dünya toplam üretiminin 1950'de günde 10,9 milyon varil olmasma kargm 1952'degünde 13,0 milyon olmuqtu.Bu¯iseiran'm 1950'dekiüretim toplammm üç katim açanbir artig demektir! 1951 Ekimi'nde lgçiPartisi hükümeti yerine Winston Churchill bagkanhgmdaki muhafazakâr hükümetin iktidara gelmesiyleIngiltere'ninfranpetrolü kargismdaki tutumu büsbütün katilaçacaktL Churchillo günlerdeyetmigyedi yagmdayd1. O siralar Musaddik,Churchill'den beg daha gençti.Artik Churchillyagini göstermeye baglaylp, kafasimn eskisi gibiçaligmadigindan ya; gikâyet ederken qu ihtiyar kafam" demeyi âdet etmigti. Yine de konu iran'mmillileptirmesiödün eski geldiginde ne vermez tutumunu devam ettiriyordu. Kanismagöre ÏççiPartisi hükübu konuda hem çok kararsiz hem de çok zay1fdavranmigti. Eger o günlerde iktidarda kenmeti disi olsaydi, Truman'a söyledigigibi, "Millet silah tik1rtisi duymug olurdu. Ingilizler'in iran'dan tekmelenerekatilmastndansa, kendisi olsa buna silahla kargi Royardi." Churchill'ín bu sözlerinde muhtegem bir espri, bir eskiye dönüg vardir.Hatirlanacagiglbi, yaklagik otuz yedi yll önce Donanmanm Birinci Komutani olarak, hükümeti adma Anglo-Iran'danhisse almigt1. Simdide bunca yllpolitikadaayakta kalmig biri olarak, kazandigiengin deneyimiyle bir kez daha, girketin gücünün yettigi son en bunahmh günlerinde yeniden hükümetin bagma getirillyordu. Sirketí, noktayakadar savunmayaazimliydi. Churchill kabinesinin Digigleri Bakan1, konuya farkl1 bir açidan bakan Sir Anthony Eden'di. L Dünya Savaç1'ndan sonra Oxford'daokdyan Eden'in tez konusu Dogu Dilleri idi ve "gereksiz"
"ah
440
kendisi Fars dilinde ylldizbir ögrenciydi. Fars edebiyatmm güzelliklerine hayran olan Eden bir bakima kendini bu güzelliklereadamigti. Ögrencilik ytllaritamamlandiktansonra Eden iranlilar ile olan haglanni koparmamigt1. 1933'te DigigleriBakanligtmüsteçart olarak, RizaSah'in AngloIran'1d1;lamasi sonunda ortaya gikan bunalimda, krizin çözümünde önemli bir rol oynamigtl. Bundansekiz yll sonra, 1941'de DigigleriBakam'yken, Riza Sah'mNaziler'le flörtettiginigözlemig, bundan endigeduyarak, Íran'iniggal edilip Riza §ah'inalaçag edilmesi kararmda büyük katkisi olmuytut. Kigiselolarak bu ülke onu büyülemig gibiydive bu yüzden de Iran'abirçok defa gidipgelmigti.195 l'de bu defa DiçigleriBakant olarak gittignde, bellegindeki Íranatasözlerini hâlâ unutmamigti. Ancak, gimdi ortada çok büyük boyotlu bir kriz vardi; bunun sonucu da millileptirme ve Abadan'dan diglanma olmuçtu. Bu onu uyandtrdi. O günlerdeyu sözü söyledigi unutulmayacakttr: "Tüm Ortadogu'daotoritemizgiddetlesars11migtir." Bu kriz Eden için kipisel olarak da acilarla doludur. Eden'in, çahsi mal varliginin çogu Anglo-Íranstoklanna bagllyd1.Bu girkettehissesi vardi, o günlerde bunlarm flyat1yükselmigti. Sonradan uzun uzun dügündükten sonra, bu stoklarda hükümetin de hissesi oldugunu bildigi ve yasal olarak da bir sakmcaolmadigt halde, bu hisseleri elinde tutmanm uygun olmadigim dügünmüç ve hisseleri hemen yok pahasma satmigtt. Böyle yapmakla gelecekteki mali güvencesini ta mamen elden çikarmigoluyordu.Yaptigtbu hareket ona çok pahaltya mal olmug,köydeki yazlik evini bile eldençtkarmigt1. Muhafazakârlarm yeniden iktidara gelmesiyle Londra ve Washington'un arasmi açan temel anlagmazlik büsbütün derinlegmig ve belirginlegmigti. Amerikahlar Musaddik'm dügmesi halinde onun yerine komünistlerin gelmesindenkorktuklari için, ne kadar can siktc1olsa da, Musaddik'la beraber olmamn, ona kargi olmaktan daha lyi oldugunu dügünüyordu. Íngilizlerse, tam aksine, Musaddtk devrilecek olursayerine çok daha akl1baginda bir hükümetin geçeceg[nl ve bunun ne kadar çabuk olursa o kadar iyi sonuç verecegl dügüncesindeydi. Böyle bir durumda fran'uíuysal davranmasi ve Musaddik'm kipisel masumiyete sigtnma yeteneginin dünyanm dört bir yaninda ülkeleri harekete getirmesikaçimlmazdi. Bu da tüm dünyada salgin bir hastalik gibí yayilacak, milliyetçilikve kamulagtirmarüzgân estirecekti. Ínglltereyabanc1 kaynakli varliklarmdan geri kalamm riske atmay1 göze alamazdi. Yakit ve Enerji Bakanhgl'ndan Sir Donald Fergusson bu konudaki görügünüQu gekildeifade edecekti: "Ingilterehükümetinin yapmaya mecbur oldugu bir geyvardir. En üst düzey bir yetkiliagzmdan Amerika BirlegikDevletleri'ne, Íran'mkomünizmden kurtanlmasi lçin Musaddik'm bu görevde tutulmasminne anlama geldigt söylenmelidir.Amerika böyle bir geyiyaptigi takdirde,Iran't kurtanrken bizim ülkemizi tehlikeye almig olacaktir." Tüm bu konularda ingilterehükümeti içinde çegitlitartigmalaryapillyor, kizanlar ve her kim ne yapilacagini, kimin kimi suçlayacagim bilmiyordu. Aynca Anglo-Íran'a eyin onun bilgisizliginden kaynaklandigina inananlar da vardt Eden bile çahsen girketin bagkabir hayal dünyasmda yaçadigim" söylüni Sir William'dan gikâyet ediyor,bu kipinin yordu. Abadan'dan aynligindanbirkaç hafta sonra, Musaddik Bir1951 sonbaharmda,Ìngilizler'in legmigMilletler'de iran davasini savunmak için BirlegikDevletler'e gitti. Bu ara Washington'a da ugraylp Truman ve Acheson karçismda davasin1 anlatmig, aym zamanda iktisadi yardim istemigti. Amerikan hükümetinin istedigi iran'da istikrann saglanmasi idi; ancak bunu Musaddik'tan istemek için henüz hazir degildi. Bu yüzden o görügmedeMusaddik'tan böyle bir geyisfakir, çölden olugmug tenmemigti.Görügmesirasmda Musaddik Truman ve Acheson'a kumdan ibaret bir ülke adina" konugtugunu söyleyerek konuya girdigínde, Acheson onun sözünü kesip "Evet, ayni zamanda petrolünüzleTexas'a benzeyen bir ülke adina!" diyerek müdahale etmigti. IranBagbakani bu konugma sonunda çok az bir ekonomik yardim alacakti. Diger taraftan Bakan Yardimcis1George McGhee, Musaddik'la yaptigt seksen saatlik konugmadan sonra Ba bakan'm asil maksadmi sezmigti. Musaddik'm bu ziyaretinin esas amact bir "dumanli
"çok
441
-
çözüm taslagi üzerinde anlagmakti. Elindeki taslaga göre Abadan rafinerisi Hallanda Kraliyet/Shell karmasimn oluyordu (tabiigirketeIngilizdegil, Hollandah kimligt verilmesi koguluyda özel bir petrol ahm kontrab tammyordu. Kontrat la). Anglo-Iran'a yanya" prensibinegöre uygulanacakti.Tüm bunlara ilaveten Musaddik ek bir partüzerinde de Israr ediyordu.Hiçbir ingiliz teknisyenininîran'daçah;masina izin verilmeyecekti. Acheson pahsen bu taslagtnana özelliklerini Paris'te bir ögle yemeginde Eden'e de duyuracakti. Acheson daha sonra kendisini Digigleri'ndemerakla bekleyen McGheeve digerlerineParis'tentelefonettigi zaman onlara gu raporu iletmigti: Musaddik'm öne.sürdügü ek partEden'i çalgmadöndürmügtü ve Eden bu partm Ìngiltereadma küçük dügürücü oldugu inancmdaydi, aynca Eden taslaktakitekliflerebütünüyle karytyd1.Eu taslagaepeyce ümit baglamig olanMcGheesöylenenlerkargismda donup kalacakti. 11eride,o ana iligkin izlenimlerini pöyle anlatmigtir: "Bu benim için dünyamn sonu gelmig gíbi bir geydi."Ancak ortada Musaddik'm da aym duygulari tagidigmaait hiçbir belirti yoktu. Hatta kendisinin gerçekten anlagma istedigt bile söylenemezdi. Amerika'dan aynlmasindan bir gece önce bir Amerikah'ya yöylesöylemigti: "Anlamiyor musunuz ben Iran'a eli bog dönmekle konumumu çok daha saglamlagtinyorum. Eger elimde bana bagli fanatiklere yutturmam geren bir anlagmayla dönmüg olsaydim, durumum bu kadar saglam olmazdi." "Mossy"nin bu gariptutumuna kargm Truman idaresi onunla bir anlaymaya varma ümidini yitirmemigti. Amerikan Digigleri'neve Londra DigigleriBakanligna bagvuran girketler bir konsorsiyum kurarak Iran petrol endüstrisini üzerlerine almakistediklerini bildiriyorlardi. Bagka bir dahiyane fikir de Dünya Bankas1'ndan gelmigti.Bu banka, konu kesin olarak bir çözümekaVuçuncaya kadar fran'dakipetrol operasyonunun yeddiemin olarak kendisine verilmesini teklif Bu etmigti. teklifierinhepsi de petrolü millileptirmeye ve trantarafmdankontrol olasiligmmazalverilmesine da bir rol yönelikti. Ne var ki Iran bunlann hiçbirinekargi tilmasmave Anglo-Iran'a ilgi göstermemig,uzlagma igareti vermemigtir. Kriz böylece, 1952'nin ilk aylarmda giderek giddetlenirken, Musaddik hükümeti de petrolünü satamaz duruma gelmigve parasiz kalmigt1.Ekonomikkopullar her gün biraz daha kötülegiyordu.Ancak, bunlann híçbiri Musaddikíçin önemli degildl. Onun gäzünde önemli olan tek gey, yabancilan ülkeden def etmek gibi tarihi amact gerçeklegtirmig popüler bir milli lider olarak tanmmak ve bir de ülkesinin milli itibanmn yeniden kazamlmasim görmekti. Kendisi birçok defa, kendi açtsmdan petrolün toprak altinda kalmasmda hiçbir sakmca görmedigíni, ile"yan
ride bundan gelecek kugaklann yararlanabilecegini söylemigtir.Amerika'mn Tahran'daki Büyükelçisi bir gözlemde bulunmug, Musaddik'in Sah'akargiköklü bir antipatisi oldugunu sezmigti. Kendi yorumuna göre, bu gizliyehor görme"eski, aristokrat bir aileden gelen birinin ogluna" duydugu bir antipatiydi.Ancak Musaddik'm bitmig bir diktatörün" kendisi de, anayasal düzenci oldugu halde, ülkeyi idare etmede híç de anayasal olmayan yöntemlere bagvurmuytur. Örneginpolitikasmayön vermede sokaktaki ayak takimmdanyararlanmigtir. Bagbakanlik hayatmda giderek daha diktatör olmuqtur.Bir muhalefet liderl kendisi için öyle demigti: "Ben bagmdan beri bu adamm büyük makamlara uygun olmadigim söyler dururdum. Ancak en kötü rüyalanmda, kâbuslanmda bile onun gibiyetmigyagmda birinin halk kitlelerini ayaklandirabileceginihayal edemezdim. Durmadan Meclis'e ayak takimiylasaldiran böyle bir adam, halk için bir beladan bagka bir gey olamaz."Musaddik'm bir çabasida politika olmaya çaligmakti.Ortadogu liderleri arasmsahasmdahiç de boga atilmayacak bir da taraftarlarimharekete geçirmekiçin radyodan yararlanan ilk lider Musaddik'tir.O radyodan çagri yaptigmda, binlerce, hatta bazen yüzbinlerce kigi koparak gelir, çilgmlar gibi sokaklan tutup, Kuran'dan ayetler okuyarak etraft sindirir, muhalefetyanlistgazete bürolanmn camim çerçevesini tahrip ederJerdi. Musaddik'mbu derece sevilmesi kargisinda Sahne yapacagim bilmeyip çaresiz kalmigti. Bir gün Amerikan Büyükelçísi'ne göylesöyleyecekti: "Ne yapabilirim ki? "gizliden
"yerden
"güçsüz
"yenilikçi"
Çaresizim." 442
§arkiSözü:
"gans.Bu Akgam Bana Gül Lütfen"
Bu siralardan Acheson bir kez daha Eden'le bir araya gelmigti. Eden ona bu konuçmada "Belki de önümüzdeki bir agamada Sah'abir zorunlulugu... Musaddik'1iktidardandügürmek zorunlulugunu...* telkin etmemiz gerekebilir" demigti. Eden'in bu sözüne karym, gerek BirlegikDevletler,gerekse Britanya, konuyu Musaddik'la diplomasi aracihglyla çözme çabasmdanvazgeçmemiglerdi. Bu ara Truman, Churchill'denIran millileptirme yasasim kahul etmesini bile talep göre, franh'ningözünde Kuetmig, konuya göyle girmigti: "Bumillileptirmekonusu anlagildigma ran kadar kutsal olmug... Eger Irartkomünistlerin tuzagma dügerse, bunun sorumlulugubize ait olacak ve hiçbirimiz megru konumlarm sonuna kadar savunulmamigolmasmdan memnunluk duyacak degliz." ChurchillTruman'in bu görügünüolumlukargilamig,Musaddik'a beraberce bir bagvuru yapilmasmi önermigti. Churchill gu görügleride.ifade etmigtir:"Unutmayalim ki kargimizdaki adam, iflasm, ihtilalin ve ölümün esiginde olan, fakat yine de bence bir adam' olan biridir. Ona bir araya gelip beraberce yaldagirsak, saninm ikna edilebilir." Truman, biraz tereddütlede olsa Churchill'den gelen uzlayma için ortaklaça bagvuru teldifini kabul etti. Planlan geregince Musaddik'la millilegtirilen yeylereverilecek tazminatitespit edeceklerdi. AncakMusaddik uzun süre kaçip onlari atlattiktan ve konuyu ilgililerle uzun uzun tartigtiktansonra teklifikabul etmedigini bildirecek, gerekçe olarak, bunun Anglo-iran Petrol kurdugu bir oldugunu söyleyecekti. Sirketi'nin Trumanidaresinin son buldugu günlerdeartik hem Amerikahlar hem de Ingilizler Musaddik'tan ümidi kesmigti. 1952'nin sonlarmdaÌngilizler Amerikahlar'a, Iranhükümetinde bir degigmeolmast,daha dogrusu bir askeri darbe için, birlikte çahymaolasihgtndan söz etmeye baglabu teklifeAmerika önce yanit vermedi ve cevabmiEisenhoyacakti. Yoklamakabilindenyap11an iktidara idaresi gelinceye kadar erteledi. Eisenhowergelince teklifDigigleriBakam John Foswer S ervisi'nin Dulles kardegi, Merkez Ístihbarat yeni bakam Allen'in destek vermesiyle ve ter olumlu kargilandi ve onaylandi. Truman i.daresinin son, Eisenhoweridaresinin ilk haftalarmda, BirlegikDevletler franve Ingilterearasmda petrolanlagmasi yapilmasma yönelik bagka bir girigimdedaha bulunmuçtu. Bir sürü sinir bozucu görügmelerden sonra Musaddik het zamanki gibi buna da hayir demigti. Ne var ki Iran'dakopullar o güne kadar daha da kötülegmigti. Millllegtírmehareketinden önce, petrol ihracatt dig ticaretin üçte ikisini ve aynca hükümet gelirlerininyansim kargilarken, son iki ylldan beri petrolden hiçbir gelir gelmemigti. Enflasyonbaymi almig gidiyor, ekonomi ise parçalanmaktaydi. Millilegtirdikten sonra ülkenin durumu millileymeden önceki duruma oranla, çok daha kötülegmigti. Ülkedeyasa ve düzen diye bir gey yoktu. Tahran'daki polis tegkilatimnbagt bile kaçinlarak öldürülmügtü. Bütün bu olaylar yaçamrkenMusaddik'm idarede dahiyane bir baan gösterdigide söylenemez. Kabine toplantilanmartik tamamenyatagindan idare ediyordu. 1953 yllmm ilk aylarmda bir a'tihm yaparak giderek zayillamakta olan yurtiçindeki itibanm kuvvetlendirmeye yeltendi ve bunu bagarmak için eline daha çok güç almakistedi. Bunu, sikiyönetim uygulamak, kararnameyle hükümet etmek, askeri toplantilann kontrolünü elde tutmak, muhalefeti sindirmekve susturmak, senatoyu fesh etmek, millet meclisini eritmek ve Sovyet stiliyle, kendisini yüzde 99 zafere kavugturan bir halkoyu yapmak istemigtfr.Aradan geçen zaman içinde bir vakitler Musaddik'i destekleyen milliyetçiler ve reformcular da, gücü tekelinealdigi, 'tam
.
"tuzak"
*
Zaman zaman Acheson ve Eden birbirlerini yanh; anlardi. Eden bunun neden ileri geldigini bilmiyordu. Ona göre "Acheson tipik bir Amerikan yurttagma benzemlyordu." Bunun Acheson'un annesinin Kanadah olmasmdan ileri geldigini dügünüyordu. Bir gün New York'tanWashington'a uçarken, uçakta bulunan bir Amerikan donanma subayi ona bir not geçirdi. Notta pu satirlar yazillydi: "Siz ya Dean Acheson ya da Anthony Eden olmalismiz. Hangisi olursaniz olun, lütfen hattra defterimi imzalar misin;z?" 443
dalkavuklugu"na ve Tudeh Partisi'ne giderek daha çok yaslandigt için ona kargi cephe aldilar. Musaddikgücünü daha da artirma yolunda mücadeleverirken dini kesime bagli olanlarda ondan uzaklagmig, muhalif kanada geçmiglerdi. Sonunda onun Islamlyet'in dügmani olduguna karar verdiler. O günler Time dergisi Musaddik'i "YilmAdami" seçmigti.Bazi muhalillerin göZünde yalmzca bu bile onun Amerikan ajamoldugununkanitlydi. Musaddik'in son zamanlarda diglamak için bir mizansen düzenlemekte oldugu, bunun için gereklihazirhklan yaptigml Sah'l igaretler bazi de vardi. SovyetlerBirligi'neglderekdaha çok yakmlaglyordu. Sah'agegösteren lince o her zaman oldugu gibi çok ümitsizdi. Musaddik Moskova'yagöz larplyordu. Bu, Tahran'a yeni bir SovyetBüyükelçisi'nin gelmesiyle büsbütün açiga çikti. Yeni büyükeiçi, 1948'de, Prag'dakikomünistler darbe yapip iktidan aldiklan zaman orada büyükelçílik yapmt; olan kigiydi. Ruslar kendi ajanlarive Tudeh aracihglyla Íran'msiyasi kontrolünü ele geçirmepegindeydi. Bunu görmemekiçin aptal olmak lazimdt. Romanov'lar ve Bolgevikler dahil bütün Ruslar'm öteden beri özlemi olan bir hedet sonunda çok yalana gelmigti.Nazi SovyetPaktt'mn bir parçast olarak Kremlin merkeziolarak iran'ihedef almigti. Artik kesilecek tavuk belliydi; §imdi sira onu yolmaya gelmigti. Washington'da Milli Güvenlik Kurulu sik sik toplamyordu. Bu sikicitoplantilarmbirinde DigigleriBakani Dulles, Iran'mgelecegi için tahminyaparak, Iran'm çok yakmda Musaddik idaresinde bir diktatörlük olacagtm, bunu da bir komünist iktidarm izleyecegini söyleyecekti. Dulles sözlerini göylesürdürmüçtür: "Bu takdirde i; hür dünyanin iran petrol üretiminin sagladigt sayisiz nimetlerden yoksun kalmastyla bitmeyecek, bu nimetler Ruslar'm eline geçecektir. Böylece Rusya bundan böyle petrol kaynaklan konusunda tüm endigelerinden styrilmig olacaktir.] Daha da kötüsü... Iran bag egecekolursa, çok yakmda, Ortadogu'nun öteki bölgeleri de dünya petrolrezervinin yüzde 60'mi olugturan petrolleriyle komünist idareye geçeceklerdir." Dulles'inkonugmasmi dinleyen Bagkan Eisenhower ona bir soru yöneltmigti. Soruguydu: "Pekâlâ, sízce durumu kurtarmak için herhangi bir somut çare var un?" Evet vard1] Digeryandan ingilizlertarafmdaDiçigleriBakam Eden de larmlytl. Ne var ki hasta oldugu için 1953 Temmuzu'nda henüz nekahette bulundugu için fazla bir yey yapamlyordu. Sonunda Digíçleri sorumlulugunu bizzat üstlenen Churchill, Musaddik'i devirmek için yapilan plam onaylayarak imzalayacakti. Amerikahlar da ayni geyi yapmigti. Dulles'in sonradan anlattigma göhale getirildi. Musaddik'la yapilan çatigmaya,Sah'msadik re, onun deyimiyle operasyon General Fazlullah Zahidi liderlik etti. iki bat1h ülke bu olayda darbeye kendilerinin sebep adami olmadigim, buna Musaddik'm Sebep oldugunu Ve darbenin Sahve Zahidi'nin tertipledígibir kar§i darbe oldugunu söylemiçIerdir. "Ajax Operasyonu" denen bu eylemin saha kontrolü ClA'da Kermit Roosevelt'e verilmigti. Kermit, Thedore Roosevelt'in torunudur.Eu i; için gereken destek Mló ingilizistihbaratmdan saglanmigti. Kim Roosevelt fran'a 1953 Temmuz ayi ortasmda, motosikletiyle geldigi Irak'tan girdi. Ancak önce daha Ajax Operasyonu baglamadan durumdan güplenenenSah'lyatigtirmak gerekmigti. Kendisine plamn gerçekoldugu Ve baçan gansibulundugu konusunda teminatveril di. SahABD hükümetinin Musaddik'in sempatisini kazanmaya çaligtigm1çok lyi biliyordu. Aynca Musaddik'mbir Ingilizajam olmasmdan.da kugkulamyordu ki bu biraz hatall bir görügtü. Sonunda Roosevelt, Sah'lagizlicegörügmekve kendisini yatigttrmak için geceninilerlemíç bir saatinde saray1n bahçesine süzüldü. Buraya bir arabamn zeminine serilmig bir yorgan altmda gizJenerek, taksfyle girmigtir. Çabalan sonunda Sah'iinandirmayt bagarmigttr. Ajax Operasyonu 1953 Agustosu'nun ortalannda heyecanh ve dramatik bir atmosfer içinde uygulanmigtl. Bu dramatik eserde yer alan her aktörün ayri bir kod adi vardt. Sah'mkod ad1 Musaddik'in rahatsiz edici böcek" anlamindaki old bugger" idi. Roosevelt'in ise birden fazla kod adi vardi ki bunlardan biri smir bekçilerinden birinin admi yanlig telaffuz etmesinden kaynaklanmigtir: "Mr. Scaron Right Forehead (alnmsag tarafmdakiBayYa"halk
"beklentilerinin"
"aktif"
,
"lzci",
"ihtiyar
"the
"
444
ra) idi. RooseveltAjax Operasyonu'nda birkaç gün Tahran'da, adamlarinm birinin evinde kalmigti.Burada,tam bir sinir küpü halinde neticeyibeklerken, can sikintismdan sik sik "LuckBe a bu akpam bana gül lütfen) admda, günün Broadway'de"Guysand Dolls" Lady Tonight" (Sans (Erkeklerve Bebekler) adinda en tutulan müzikall dinlemeyi âdet etmigti.Bu parladaha sonra Ajax Operasyonu'nusimgeleyen parki olmuqtur. Ancak baglangiçta ganshiç de iyi gibigörünmüyordu. OperasyonunSah'inMusaddik'iatacagim bildirecegi tarihte baglamastplanlandigi halde, bu mümkünolmamiç,emir üç gün gecikmeyle tebligedildigi için Musaddik hundan yararlanarak ya taraftarlarmdanbiti ya da Sovyetistihbaratmcabelirsiz bir yere kaçirilmisti. MusaddikSah'memrini kendisine ulagtiran subayitutuklatmig,bu defa kendisi Sah'ialaçagi etmeye girigmigtir.Bu ara GeneralZahidi de saklanmaktaydi. Bütün sokaklar Musaddik yanillan ve Tudeh Partisi'nce sarilmigtl. Bu kipiler Tahran meydanlarmda dikili Sah'mbabasinm heykellerine saldinp bunlan kirip geçirdiler. Sah'mkendisi de çaresizlikiçinde kaç1p önce Ba'gdat'a sigmdl. Kendi görügüne göre kargi darbe hareketi baµnlamannyti ve bir daha Tahran'a dönme ümidi de kalmamigti. Bu arada Bagdat'taki AmerikanBüyükelçisi'ne yaktnda i; aramaya baglayacagim, çünkü kalabahk bir ailesi oldugunu ve iran digmdaki mal varhgmin da çok az oldugunu"söylemigtir. Sah'mBagdat'tan sonrakiikinci duragt Roma'dir.Burada kendisi ve egiExcelsiorOteli'nde kiraladiklan bir daireye yerleytiler. Gerçekten de yanlarmda hiçbir giyecek,hiçbir bagaj veya para yoktu. Kraliçecebinde be; kurug nakit olmadan, magazalandolagip bir geyler satm almaya ça11;acakt1.Bu krallyet çiftigimdiyemekleriniotelin herkese açik salonunda yiyor, haberleri ikinci elden, otelde konaklayan gazetecilerdenallyordu. Sonuç olarak bu çiftinExcelsiorOtell'ndeki günlerison derece endigeli ve sinirligeçiyordu. 18 Agustos'ta Bakanhk Müsteparl Walter Bedell Smith, Eisenhower'e Ajax Operasyonu'nun bagarisizliklasonuçlandigm bildirmig ve sonra da puntarieklemigti: "Artik fran olayim bütünüyle yeni bagtan ele almallyiz. Bunu yaparken,eger Íran'danherhangi bir malimizikurtarmak istlyorsak, belki de yine Musaddik'tan medet ummamiz gerekecektir. Sunuda belirtmeleyim ki bu, ingllizler açisindan igleri biraz daha zorlagtiracaktir." Ancak hemen ertesi sabah Tahran'darüzgâr bu defa bagka yönden esmeye baglayacakti. GeneralZahidi basm toplantisiyapmig, basin men"çok
suplarma Sah'mMusaddik'1 azlettigini bildiren yazismm kopyalarim dagitmigti. Ilk anda, §ah yanhlari küçük bir gästeri yaptilar, fakat sonra bu gösteri büyüyerek tüm sokaklan sardi.Sahlehine tezahüratyapan büyük bir kalabahk durmadan haykiriyor, insanlarm taklaattiklan, el üstünde durduklar1 görülüyordu;güreççilerde kaslarmi göstererek gürege tutuguyor,agirlik kaldiran cambazlar demir çubuklar üstünde gästeri yap1yordu. Pazar yerlerinde baglayan tezahürat giderek büyüyerek gehrinmerkezine de yayilmigtt.Su halk kütleleri haykinglarlylaMusaddik'a olan nefretlerini ve Sah'aolan bagliliklarimgösteriyordu.Sir anda her yer yeniden Sah'infotograflanyla doldurulmugtu. Arabalar Sah'ldesteklediklerini göstermek.için farlartn1 yaktilar. Arada sokak kavgalan çiktiysada tüm cogku ve agirlik kesinlikle Sahyanlisi güçlerdeydi. Artik herkes Sah'in Musaddik't azlettigini ve yerine Zahidi'yi atadigini ögrenmigti. Ordunun kilit yerlerinde olanlar da Sah'akatihyor, Sahyanlist göstericileri yatigttrmak için yola çikmigasker ve polisler çok geçmeden görevlerini unutup onlara katillyordu. Musaddik kurtulugu arka bahçesindeki duvardan atlayip kaçmada bulmugtu. Artik Tahran tam anlamlyla Sah'mve Sahyanhlarmm olmugtu. Sahbu siralar henüz Roma'da Excelsior Otell'ndeydi. Sir akyam haberlegme servisinden bir muhabir ellnde bir bültenle oldukça heyecanh bir biçimde kogup §ah'abülteni uzatti. Bültende gunlaryazillyd1:"Tahran. Musaddik dëvrildi. Tahran'm kontrolü imparatorluk güçlerindedir." Kraliçe birden gözyaglarma bogulmuytu. Sahise önce bembeyaz kesilmig, sonra da punu söylemigti: "Beni sevdiklerini billyordum." Tahran'a zaferi kazanmig olarak dönmügtü. Darbe karç1 darbe- (zatenbirbirlerine çok yakindi) kendisinden bekleneni vermigti. Takvimler 1953 Agustosu'nunson günlerini gösterirken Sahartik yeniden tahtmda oturuyordu. iktidarda -veya
445
kendi getirdigi ba§bakan vardt. Musaddik'sa hapse atilmigti. Musaddik'm kaldirttigi Sah'inbabasmin heykelleri yeniden dikiliyordu. Bu tarihi izleyen yillarda, Amerikan-ingiliz igbirliginin gerçek anlami sik sik tartigmalara konu olmustur.Acaba bu igbirligi kaça pattamigti? Acaba yüz bin dolara mi mal olmuytu, yoksa birçok milyonlara mi? Ikibatih güç karç1 darbeyi kendiferi mi yaratmigti, yoksa sadecedesteklemigler miydi? Musaddik devrinin sona ermekte oldugu artik kesindi. Dayandigi zemin giderek daraltyordu, bu kogullar altmda ya sola ya da saga kaymaya mahkûmdu. CIA ve MI6'nin oynadiklari rol ise göyleOzetlenebilir:Bu iki kurum yardimet rol oynamigtir. Digerbir deyiglemali ve lojistik yardim saglamig,muhalefeti yüreklendirmigve durumun belirsiz Ve kesin olmadigt zamanlarda kritik bazi baglantilar kurmugtur. Ajax Operasyonubagarillolmuytur. Çünkü Qah'averilen halk destegiyle ve mevcut rejimle ters dügmemig, aksine uyum saglamigtir.Aynca, rejimi degigtirip, iktidari kendi ellerine alma çabasindaolan Musaddik'l desteklememíçtir. Halk bunun olacagLndan korkmugtur. Su operasyonun planlanmasma kasonucunun Sovyetler'e baglanmak Tahran'da kiginin "Ajax Operasyonu yeni bir durum ve atmosfer yaratmigtL sözlerlyle tilmigbir insaillan -monargiMusaddik önderliginde bir gelebelirsiz ile kurulu bir Bu, düzen ne olacagt de Yine bagarmm bu cek arasmda seçim yapmaya zorlamigti." tam anlamiyla kesin oldugu söyleigin dogrudan Roosevelt'e gitWashington'a dönügünde Roosevelt, bilgivermek nemez. Kermit kaydetmigti: "Ajax Operasyonuanlada bu olayl, hayranhkla hatira defterine yu sözlerle mig, o 11digina benzemigti." göre, tarihi bir gerçekten çok ucuz bir romana
Grubu Sirketler
Sahtahttaydive tahta gelmesiyle de Iran petrolünün yeniden üretime açilmast ve dünya geri paranna sürülmesi gündeme gelmigti. Ancak bu nasilyapilacakti? Dogal olarak Anglo-Ïran gekilmigti.Bu girketinöncülük yapmasi, Íran'da,küllenmig olan milliyetçilik ategini yeniden tutugturmakdemekti. Íngilizhükümetine gelince, Yakitve Enerji Bakanligi'ndan bir yetkilinin anlamlyla gagkmdurumdayd1." sözleriyle Bu igi üstlenmek, petrol konusunda çözüme baglamak igi açikça görüldügügibiyine Washinton'a dügüyordu. Sonunda DigigleriBakanligt, Anglo-Iran'migleriyle ugragacak yeni bir girketler konsorsiyumunun kurulup kurulmayacagim aragtirma igini Bakan Dulles'in özel temsilcisi olan Herbert Hoover Jr.'a verdi. Eski Devlet Baçkam'nm oglu olmaktan bagka, epeyceün kayanya" ilkesinin gerçeklegmel zanmig lyi bir petrol dampmam olan Hoover, Venezuela'daki her haliyle n efret ettigini belli eden bir görürol sahiblydi. Aynca Ìngilizler'den sinde epeyce nümdeydi. Sonunda Amerikahlar'm genel olarak benimsedigi reçete Hoover'in bu ige uygun olbu irketler aradugu geklinde tecellietmigti. Sir girketler konsorsiyumu kurulacak, Anglo-Ìran bazilan konsorsiyumdaki Amerikan alacakt1. Bu girketlerin olarak yerini smda kamufle edilmig irketi olacakti. Ancak Amerikan petrol girketleri,en azmdan büyük olanlar, Íran'lailigki kurmaya hiçbir ekilde istekli degildi. Ortadogu'nun diger yerlerindeki üretim faaliyetleri çok iyi gidiyordu. Arap üreticiler gelirleri giderekartmlyoldugundan haklarmdan feragat edip franpetrolüne yol açmaya istekli degildi. Aynca petrol girketleriylearasmda yeni bir hognutsuzluk olmasindan kaçmlyorlardi. Aramco ortagi olan dört girket SuudiArabistan'da geleceklerinin teminatiolarak gerektiginden fazla petrole sahipti.Orada çok büyük sermaye yatinmi yapmaktaydilar. Ístemedíkleri bir petrol için iran'ayatinm yapmalannm bir nedeni yoktu. Aynca Jranlilar'la ve onlarm isdegmezdi; çünkü daha son zamanlarda Jerseyyetkitikrarsiziq politika durumlanyla ugraymaya lisi "Her geyi birkaç ay içinde yeniden kaybedebiliriz. Bunun olmayacagma dair elimizdeherhangi bir garanti yok" dememig miydi? "Ülkeninsonuna dek istikrara kavu tugtma dair henüz bir igaret yoktu." Milliyetçiler ve dinciler acasmdaki siyasi riskler hâlâ mevcuttu. Ruslar durmaArtik
"tam
"yan
446
dan
fran'a tehdit savuruyor,Standard of California yetkilisinin söyledigi gibi tehditler çok
"ac1k-
h" durumlara sebep oluyordu. Amerikan yetkilileri kendi aç1lanndan petrol girketiyöneticilerini hiç de sandiklari gibi çinmesikolay" bulmamigt1.Richard Funkhouser admda,bakanlikta bag petrol stratejístiolan biri 1953'te, Ortadogupetrolünde yaptigi uzun boylu bit incelemeye dayanarak, meslektagi arkadaylanna pu ögüdü vermigtir: "Baganh olmam12için petrolcülerekarp yaklagimimizda son derece dikkatli olmamiz, diplomatça davranmamiz yaçamsalönemdedir. Petrolcüleragin duyarh kiilerdir. Petrol iginin mükemmel olmadiginadair en küçük bir ima bile onlan çiledençikarabilir... Duygu, gurur, sadakat, güphegibihisler onlarda daima mantigaegemen olur." Bu nedenden dolayidir ki Amerikan petrolcülerine yapmak istemedikleri geyiyaptirmak epeyce diplomatik ustalik gerektirmigti. Ïran'agldip durumun düzelmesine yardimciolmak gibi. Washington'unda, Londra'nm da destegiyle ikna yeteneginikullanmasi gerekmigti.Jersey'in Ortadogu koordinatörü olan Howard Page, ileride bu konuya yöyle deginecekti: "Eger hem ABD hem de ingilizhükümetleri bagimiza vura vura bizi oraya gändermeseydi, kendiliglmizden kesinlikle gidecegimiz yoktu." DigigleriBakanhgl onlan ikna için devamh olarakgu temayiigletmigti. Iran petrolü yeniden igletmeye girmezse, ülke ekonomik çöküntüyeugrar ve sonunda, o veya bu gekildeSovyet tarañna düger. Eu ise Ortadogu'nunöteki bölgeleri için tehdit demektir -özellikle de SuudiArabistan, Kuveyt ve Irak için-ve bir de onlarm içindeki imtiyazlar için. Tema buydu. Aynca, dogrudan dogruya ticari açidan da ciddi sorunlar açmasi olastydi. Örnegin, Ruslar'in tüm iran petrolünü dünya pazarina sürmesi gibi.Íran'ayapilan komünist tehdidi ülkede birlegmeyi zorunlu killyordu ve aynca bunun yararli bir yam da olacakt1.Birlegmeve katthm Iranüretim hizi üzerinde Amerikalilar'a üstünlük saglayacakti. Üretimluzi her halükârda Kuveyt ve Suudi Arabistan'm üretim hiziyla dengelendirilmig olacakti. Herbert Hoover fran'a giderken Sir William Fraser'le konugmak için önce Londra'ya ugradi. Frasefe ortada bagka bir seçenek kalmadigini, Anglo-Iran'nmmutlaka inisiyatifi üstlenmesi gerektiginisöyledi. Hoover "Kemanclya para veren kigisonunda konuklarmi-baloya davet eder" diyordu. Aynca, 1953 Arallgl'nda büyük Amerikan girketlerinden her birinin bagkanma teker teker yazi yazarak onlari konsorsiyum kurma igini görügmeküzere Londra'ya davet etti. Böyle bir davetiye göndermig olmas1Fraser bakimmdan yenilgiyi kabul etmig olugunun küÇültücü hir göstergesidir.ZatenAmerikan girketleri de böyle bir çagndan pek hognut kalmamigti. Jerseybagkan yardimcisi DigigleriBakam Dulles'a yazdigi mektupta görügünü gu 80zlerle ifade edlyordu: "Tabakig isterim açismdan söylemek ki, mamen ticari girketimizböyle bir gruba katilmakta gunu fazla istekli degildir, Ne var ki konu büyük bir milli güvenlik sorunudur.Bunu dügünerek, sirf bu açidan elden gelen her akilci çabayi göstermeye haziriz." Ne var ki Jerseyve öteki girketlerdaha hiçbir çaba gösterme firsati bulmadan yeni bir engelle kargilagilmigtl.Su içinden çikilmasi çok zor, anlagilmaz.bir durumdu. ABD hükümeti büyük petrol girketleri aleylinedevasa bir antitröst davasi açiyordu; hem de fran'a yardimci olsun díye yeni konsorsiyuma sokmaya çah;tigigirketleraleyhine. Adalet Bakanligt bir kez daha derhal harekete geçereksözü edilen pirketleraleyhine ceza davasi için dosya hazirlayacaktir. Sirketler petrol karteline glrmekten" ve bir de tam o siralar Digigleri'nin oluçturmaya çahytigi iligkilere benzer i; iligkilerine girmeliten suçlamyordu. Su gerçekten de aklm alamayacagi bir durumdu; ayrica girketlerikonsorsiyuma katilmaktan caydinci nitelikteydi. "ge-
"uluslararasi
Kartel Davasi
SimdiBirlegik Devletler'de büyük girketlerekargi îki ayri tür halk politikasi egemendi; bunlar birbiriyle çeligkili,hatta gizofrenik denebilecek iki ayri tutum içindeydi; bu zaman zaman görülüyor sonra yine kayboluyordu. 2aman zaman Washington, Amerika'nm siyasi ve ekonomik çiM7
karlanm geligtirmek, stratejik hedeflerini korumak, ulusun refahim saglamakiçin girketlerve uzantilanm göklere çikanyordu.Bazen de bu aym girketler, kendilerini dig biledikleri petrolcü",tekelciolarakgören, küstah ve sir vermekle-suçlayan solcu saldiristnaugruyordu. O güne kadar hiçbir zaman bu iki politikamnbu denli keslän ve felç edici gekildebirbirleriyle ters dügüp çatigtigt olmamigti. Su çeligkilidurumun iktisadi ve siyasiçok olumsuz sonuçlardogur"büyük
masindan korkuluyordu. Adalet Bakanligl'ndaki antitröst ihtisasli hukukçular büyük girketter arasinda bir igbirligi kurulmug olmasmdangüpheleniyorlardi. Buniar IL Dünya Savagi'ndayeteri kadar petrolün temin edilmesi için Harold Ickes döneminde tesisedilen sistemin gimdisadece sava; öncesi kartedamga olayl" oldugunu söylüyordu. Hem Aramco'ya linin gerektirdigi bir protokol, bir büyük girketlerine petrol tiksinerekbaktyorlardi. Aradiklari, Rockefeller'in hem de 1940'lann Aramco ortak tesisiiçin yapilan açtklamalan duygöstermesiydi. sakl1elininbir kez daha etkisini iktisadi ve siyasi riskler, imtiyazm geligtitilmesi içln gerekliçok mazhktan geliyorlardi. Mevcut ABD büyük kapital ihtiyac1, yeni bir boru hattl ingaasi, rafinerive dagitim sistemikurulmasi söylenenler bir zarif dürtmelerihakktnda olmayan onca dirsek hükümetinden yedikleri pek de hukukçulardan kulaktan girip öbür _kulaktan ç1klyordu.Süphegösterenler sadece bu antitröst ibaret de degildi. 1949'da Federal Ticaret Komisyonu girketdokümanlanm tetkik için meye celp" hakkmi kullanacak ve bu o güne kadar gelmiggeçmig ne kadar girketvarsa, bunlar arasmdakiuluslararast iligkileri en kapsamli ve ayrmtili olarak gösterentarihi bir analizin ortaya çikmasma neden olacakti.Eu çok dikkate deger bir analizdir ve hatta günümüze kadar, sanayi "resmi
-ve
"mahke-
dah ögrencilerine Igik tutmugtur. Adi International Petroleum Cartel (Uluslararasi Petrol Karteli) olan bu inceleme, isminden de anlagilacagt gibigörügünü çok net ve kesin gekildeyansitan bír incelemedir. Digigleriüst hayli çarpikve subjektíf nitedüzey petrol uzmanlarmdan biri bir vesileyle bu incelemenin likte" oldugunu söylemigtir. International Petroleum Cartel, kompleks olaylanele ahp yorumlar ve genellikle bu yorumlamayiinandigt tez olan, uluslararasi petrolün gerçektenbir kartel oldugunusavunacak gekilde yapar. Önceliklebu inceleme o güne kadar karanhkta kalmly bir noktay1 aç1ga çikarmigtir.International Petroleum Cartel dünyasmda petrol girketleri hükümetlerin azim ve isteklerine uymak, bunlar kargismda egilmek zorunda degildir; örnegin 1930'lann kartel-beyinligirketleri,dünyanm her yanmda rastlanan diktatörler, y111arboyunca gösterdikleri eylemlerle liigilizve Franstz hükümetleri ve her zaman daha, daha çok geliristeyen ve her isteginde imtiyazi iptal hakle olan petrol üreticist ülkelerin hükümetleri gibi, lgleriyabanc1 politika olan kipiler -Digigieri, SavunmaBakanhgl ve CIA'dakiler gibi- FTC (FederalTicaret Komisyonu) raporuyla deh§ete dügmüglerdi. Kamlarmca bu rapor Ortadogu'da verilen bir yemdi. Beyaz Saray ve bagka yerlerde batildann itibanm sarsmaya çahganlarm agizma "Sovyet FTC propagandasina yardimci raporu ÍstihbaratDampma Komisyonu'nun tammiyla kolaylagttracak" nitelikteydi. Zaolan ve bütün dünyada Sovyet hedefierinin gerçeklegmesini Birlegik zamanda Devletler Kore Savagi'yla daha bir verilemerdi. kötü manlamaaçismdanda hedefi bir olan ayni girçözüm anyordu. FTC'nin megguldüve aym zamanda Iran bunalimma ketlerse savag için yeteri kadar petrol saglama ve Íranyataklarimn kapanmasi sonunda ortaya çikan büyük boglugu kapatma çabasmdaydi. olarak tasnifetti. Talihsizbazi geritepmelerdenkorkarak Truman idaresi bu raporu Ancak yine de haber digartya sizdtgindan ve özellikle de 1952 Bagkanlikseçimiyaklagtigmdan raporun açiklanmasi için politik baski yapildi ve sonunda Truman, istemeyerek Senato alt komisyonunaraporu yaymlama izni verdi, Rapor aç1klandiktan sonra yankilan tahmin edilenden büyük olmugtu. Riyad'dan Caracas'apek çok okuyucu bulmug, hatta Bakt^1Radyosu'nun Ortakonusu olmugtu. dogu yaymlarinda Resmen yaytalanmasindan aylar önce FTC raporu Adalet Bakanligi üst düzey yetkililerini "bir
"gizli"
"yorum"
448
"As-IsFesad1"dedigi "As-lsaleyhineceza mahkemesinde antitröst davasi açmaya íkna etmigtir." karteli"yle ilgili kendi geçmi inde de birçok hata ve garip bazi imalar yok degildi. Örnegino dönemde pazann" dünyada rastlanmig en yüksek flyatta sati; gibi bunun yapttgma dair bir sõylenti vardL Raporaç1kçaanlagildigt mekanizmasimnsokapanmaslyla Kore Savagi'yla oldugunu, yataklannm de fran nucu ve onun getirdig ekone ne nomik krizle ilgill olmadigini iddia ediyordu. Adalet Bakanhg1'mnyorumuna göreyseraporda petrol girketlerine baski yapip taleplerdebulunan yabanci hükümetler diye blr gey yoktu. Texas Demiryolu Komisyonu bile yoktu. DigigleriBakanligi FTC raporunun kötü hazirland1glgörügündeydi;uzun, detayli yapilmig cezai bir sorupturma ise bundan çok daha tehlikeliolabilirdi.Igebüyük jürinin girmesi gibibir olay girketlerihatali olarak damgalayacakti ve Adalet Bakanligfmn girigecegibir kampanya ise öncelikle de Ortadogu'dakileri-girketlerinpeginedügürsadece bütün öteki hükümetleri mekle kalmaylp, bu tür bir saldinyi kutsallagttracakti. Aynca böyle bir iddia, Írankrizini Amerikan girketleriniige sokarak çözümü olanaksizhale getirecekti.Her ne halse, sonunda 1952 Haziram'nda Bagkan TrumanAdalet Bakanligi'm ceza sorupturmasiaçmaya, büyükjüriyiçagirmaya-vegereldi belgelerin mahkemeye celbiyle görevlendirdi. Adalet BakanligL bununla yetinmeyip yabanc1 girketlerin durumunu da kovugturmak istlüyeleri olan pirketleriçin de yordu; Shell, Anglo-Íran ve CFP gibihepsi de Irak Petrol Sirketi'nin Ingilterehükümeti böysorupturma açildi ve mahkemeye celbine ve belgeleri ibraza çaginld11ar. le bir muameleyetutulmugolmaktan çok öfkelenecekti. Adalet Bakanligl'nmbu davramginm hükümranlik hakkmm ihlali oldugunu, kendi topraklandigmda yapilan kabul edilemeyecekbir suçlama oldugunusavundu.Londra'mn görügüylebu dava bütünüyle saÇmayd1; sadece fran krizinin çözümünü güçleptirmekle kalmlyor, petrol üreten ülkeler arasmdaki çegitli iligkileri de bozuyor ve Batt'mn stratejik,siyasi ve ekonomik çikarlannitehditediyordu.1952 Eylülü'nde yapilan bir kabine toplatismdaDigigleriBakan1Eden raporu igi" olarak taekmek" ve nimlamigtir. Ancak, bu kadarla kalmamig, sözünün sonunda "FTC ifgaatimn milli çikarlartiçin hükümeti bu ige hiçbir gekildekangmamalaçok ön yargtholabileceglne" igaret etmigti. Ingiltere íçin Anglo-Iran'a Shell'e kesin verecekti. Aym benzer talimatm Hollanda Kralitalimat ri ve yet/Shell¯Grubu'nun Hollandall kesimíne de verilmesi için Íngiltere,Hollanda hükümeti nezdinde giriçime geçecekti. Bu iki hükümet Fransiz hükümetinin de kendilerine kattlmaslyla Amerikan DigigleriBakanligl'ni protesto yagmuruna tuttular. Adalet Bakanhgi bu davada antitröst deyiminin yeni ve kapsami genipletilmig tammmagöhareket etmekteydi.Yeni tanimda,girketler,Birlegik Devletler digmda bir kartel olayma katilre bu kuçkuya migve yer vermeyecek gekilde kamtlanmig olsa bile, bu olgu tek ba§1nadegerlendirildiginde,ShermanArititröst Yasast'mnihlali anlammagelmiyordu. Ancak, yeni yoruma göre Amerika digmdaki Amerikan girketlerinin eylemleri, lç fiyatlara ve Amerikan ticaretine yapmig olmasi koguluyla Amerikan Antitröst Yasasi'mn ihlali oluyordu. Tahmin edilecegi gibi Adalet Bakanligl'ndangelen bu suçlama petrol girketleriniIran'daki petrol igine sokmayaçaligan bakanhkla igbirligt yapmada bir hayli çekingen kilmigtL Konsorsiyeniden tesis edilmiggekliyleIrak Petrol Sirketi gibi petrol yum, Kuveyt Petrol Sirketi, anlaymalarma" onlan Digigleritegviketmigti. Jersey,Socony ve Anglo-Iran'la olan uzun vadeli kontrattar da DigigleriBakanhgl 1947 kayltlannda gärüldügü glbi "ABDmilli çikarlanna" hizmet ise Adalet Bakanligtbu girketlerikendilerinden istenen edecegigerekçestyleimzalanmigt1.Simdi aym eylemleri yapmig olmaktan dolay1 cezay1 gerektirenbir fesat olaylyla suçluyordu; hem.de onlan fran konsorsiyumuna girmeyeikna etmekte oldugu qu sirada - kugkusuz tam Digigleri'nin bunu ileride Adalet Bakanligl'n1 daha fazla kizdirmak pahasma yapiyorlardl Dean Acheson, hem Íranüzerindeki sonuçlarmdan korktugu için, hem de Amerikan dig politikasmm topyekûnhedeflerine zararh olabilecegi endigesiylebu davay1adli mercilerden çekAdalet Bakanllgl'nm
"petrol
"spot
"kartel"
-ve
"bayat
"cadi
"etki"
"büyük
449
\ 1 1
mek için elinden gelen çabayigösterecek.vebu ugurda epey ter dökecekti. SavunmaBakant Robert Lovett ve Genelkurmay Ortak Bagkam GeneralOmar Bradley'inde destegiyle BagsavciJames McGranery'yi bu davadan çekilmeyeikna etmek istedi. Ancak, çabasibogunaydi. Davaya devam veya davayi dügürme karan BagkanTruman'a aitti. Çokaz zaman kalm1gti.Eisenhower 1952 Kasimi'nda seçilmigti;Truman idatesinin son haftalari da hizla sona eriyordu. Bagkan ne yapmallydi?HarryTruman petrol konusunda hiçbir geybilmiyordu. Gençliginde Amerika'mnbirkaç eyaletinde petrol aramasiyapacakbir girketeortak olmugtu.O günlerde Truman modaolan ve herkesin rüyast sayllanBonanza olmak ve büyük servet kazanmak hayalindeydi; ne var ki hayalleri gerçeklegmemigti ve sonundatüm parasmikaybetmigti. Ne gariptir ki, sonraki yillarda, Truman hisselerinden bazilartm satm alanlar, bu topraklardabüyük yataklara rastlayacakti. SonradanTruman bunu. zaman zaman dügünmüg, eger kendisi ve ortaklan bu yataklardapetrol bulmug olsa, durumun ne olabilecegini hayal etmigti. Belki de o zaman gimdiki gibi Bagkan olmak yerine milyonerolunurdu! Truman "Büyük Petrol" kuyusu konusuna hiçbir zaman itibar etmemig, tam tersine eleytirmi§tir. LG. Farben'le arasmdaki sava; öncesi iligkiler nedeniyle Jersey'insuçlanip teghiredildigi Senato Komisyonu'na bagkanhk eden HarryTruman idi. Yine de unutmamakgerekir ki Truman'm siyasi egilimi ne olursa olsun, dogru ve yanh; kavramlarmdaki görügüne olursa olsun, hayirh olan iç politikane yönde tecelli ederse etsin o bir tek geyiçok iyi gözlemigti.Çokbüyük risklerle kargi karplyaydilar.Irankendisi için endige duydugu bir ülkeydi. Sir seferinde, Kore Savaç1konuçulurken konugmamn orta yerinde durmug, dünyayi gösteren küre üzerinde Iran'a parmagmi basarak yanmdaki yaverine göyledemigti: "Dikkatli davranmazsak onlann sorun yaratmaya baglayacagi yer burasidir. Hiçbir geyyapmaylp sadece beklersek, onlar Iran'a girerlerve bagtan baça bütün Ortadogu'yualirlar." Bu cümlede kelimesiyle Sovyetler'ikastetmigti. 12 Ocak 1953'te Truman idaresinin sona ermesinden ild hafta önce Truman kararim duyurdu. Ceza mahkemesindeki sorupturma durdurulmugtu. Onun yerine dava sivil mahkemede görülecekti. ÌdareyeEisenhower gelince 1953 Nisani'ndadavay1açti ve beg Amerikan girketini Birlegik Devletler'inpetrol ve petrol mamulleri iç ve dig ticaretinilositlamaya yönelik yasadig1 bir kombinasyon ve fesat hareketine katilmig olmaklasuçladi. Adalet Bakanligi'nm bu ceza davasma devam etmemesinin bir tek sebebi vardi. Bu sebebiantitröst uzmani Baysavci LJ. Emmerglick gu sözlerle açiklamigtir: "Bu ige iki ayn devlet bagkammn, iki ayn digigleribakanmm veya onlann bagtemsilcilerinin, iki ayn savunmabakammn ve aynca Genelkurmay Ortak Bagkam'mn, Merkezi ÌstíhbaratServisi'ninve eski ve yeni birçok kabine üyesinin görüglerikarigmig ve davayt etkilemigtir." Yeni gelen idarenin kararmi uygulamak için Milli GüvenlikKurulu Bagsavci'yadirektif vererek "BirlegikDevletler'in çikardigi antitröst'le ilgili ve Yak1ndogu'dafaaliyette olan batili petrol girketlerini hedef alan yasa infazlarmm milli güvenlik açismdan ikinci derece önemli sayilmasmi ve buna göre davramlmasm1" istedi. Ancak petrol girketlerinin takibataugramayacaklan haldonda ö2el bir garantiverilmedikçe iran konsorsiyumuna girmeyecekleriartik kesinlik kazanmigtt. Takipsizlik garantisinin idareden idareye geçerligini kaybetmeyecek gekilde düzenlenmesini istiyorlardi. 1954 Ocak aymda Bagsavci ve Milli Güvenlik Kurulu istenen garanti belgesini verdiler. Eisenhower döneminin BagsavcisiHerbert Brownell konsorsiyum planlanmn BirlegikDevletler antitröst yasalanm ihlal edemeyecegini" söylemigti. "onlar"
"fran
Konsorsiytimun
Ìngs1
Simdisira batih ytrketlerinfran'dafaaliyet göstermesiiçin
gerekli yenikonsorsiyumun yapilmasina ve bunun için ciddi bir çaligmayagiripkollann sivanmasina gelmigti.Bu çok boyutlu diplobagka konsorsiyuma katilan girketler, masinin harikulade bir örnegini verecekti. Anglo-Íran'dan 450
Aramco'nun dört ortagt -Jersey,Socony,Texaco ve Standard California'dir- bunlardan bagka konsorsiyumda yakm katkilan olanlar da-vardi. Bunlar, Kuveyt'in Kuveyt'teki ortag Gulf,aynca, bagli Shell ve Fransiz girketi CFP girketleridir.Bu belirli yedi girketin kuveyt'tekiGulf Sirketi'ne Örneginhepsi de Ortadokonsorsiyuma üyeliklerini sahip olduklari ortak nitelikler saglamigtir. igletmelerin yerlerinde birer ortak petrol üretmig üyesiydi daha baska ve hepsi de teker gu'nun birlikte üretiminin petrol kargi Anglo-Iran'la bölgenin çoguna sorumluydular.Iran'm teker tüm dünya petrol paranndan uzak kaldigi yillarda, komçu ülkelerin üretiminde çok büyük artiplar olmuytuve bu ígle ilgisi olan herkes artik bölgede tagmadüzeyine gelmigüretimin Íranihracattna yer açoak için dizginlenmesi gerektigine inanmigtl. Yedigirketten her birinin onay1malmak için bunlara da yeni konsorsiyumda yer vermek gerekiyordu. Daha fran'm durumu kesin olarak saptanmadan evvel, öteki petrol üretici girketlerden onay almmasi gerekmigti.Bunun için Aramco ortaklari ölümünden çok az önce Kral lbni Suud'a gidip Íranpetrolü almalanni, bunun için de Suudi üretimini yavaglatmalannm nedenlerini açikbölladilar; aslmda bu çok hassas bir konuydu. Su kigiler Ïran konsorsiyumuna girmelerini gedeyeni bir karmagaya yer vermeme" sebebinebagladilar.Bunu daha çok petrol istedikleriíçin degil talebiüzerine slyasi bir mesele oldugu için yaplyorlardi ve aslmda kesinlikle daha çok petrol istemiyorlardi." ÍbniSuud onlan anlaylgla kargilad1.Jeofizikmülahazalar apaçik ortadaydi. Eu yapilmadigi takdirde,Iran komünist olacakti ve bununla birlikte kuyrugunda da SuudiArabistan için birçok tehlikeyiberaberinde getirecekti. Kral açiklamalan dinledikten sonra Aramco'culara yola devam etmelerinisöyleyecekti. Ancak, kendilerini bir konuda uyarmak istiyordu: "Hiçbir zaman bir igi bagarmig olmanm keyfini tatmak için, kaldirmaya mecbur oldugunuzdan daha fazla yük kaldirmaym" demigtl. Bu defa girketlerTahran'a müzakere için küçük bir ekip gönderdiler.Bir kez daha Iran'a özgü lçinden çikilmaz müzakereler süreci baglamigt1.Sir kez daha gündemdeki tüm konular, tammlamalar ve hedefler iç içe girmigti.Musaddik artik iktidarda olmadigt ve franhyetkililer de bir an evvel ihracata geçmek istedikleri halde, Ïran'mhükümranltginda veya ekonomi sahasmdaki kira sisteminde ödün veriyor gibi görünmek istemiyorlardi. Aynca,Sahda pek rahat degildi; hem kendisi hem de kendi adma müzakareye katilanlar devamh olarak rasyonel bir korku içindeydiler; yeni bir ayaklanma olmasindan. Su ayaklanmada ülkeden atilmaktan -hatta çok daha fena olasillklardan- korkuyorlardL Sonuçta, bu kaygilar nedeniyle sert ve israrh bir tutum içindeydiler. bir Konuçmalar noktada kilitlenecek ve uzlagma ekibicesaretikirtlmig Ve ümidini yitirmig dedikleri birkaç arkadagi Taholarak Tahran'a dönecekti. Arkalannda paka yoluyla ran'da birakarak Londra'ya döndüler. Ne var ki Jersey'denHoward Page Haziran 1954'te uzlaymaa grubu, bir kez daha, yeni bir deneme yapmak için Tahran'a sevk etti ve kendisi de onlarla birlikte Tahran'a gitti. Sonunda 17 Eylül 1954'te, girketleradma çok etkin rol oynamig olan PaÍTan Maliye Bakam, konsorsiyumla Milli IranPetrol §irketi'nin taraf oldugu bir anlagmayi ge ile imzaladilar. Sahbu anlagmayi 29 Ekim, 1954'te imzalamigtir. Bundan bir gün sonra -Ingilizler'in Abadan rafinerisini "Colonel Bogey" parkisi egligindeçok küçültücü bir gekilde terke mecbut edildiklerinden üç yil sonra- bu defa Abadan'da çok daha farkh bir havada, bir merasim yapilacakti. Kutlama konuymalarmi Page ve iranMallye Bakam yaprmy hemen arkasindan petrol, beklemekte olan tanklaraboçaltilmigtl. O gün limandan ilk aynlan Anglo Íranhesabma çahgan IngilizAvukath. Artik fran yeniden petrol igine girmigti. Bu konsorsiyumun tesisi petrol endüstrisinde en önemli dönüg noktalanndan biri olmugBu sahipligtndeimtiyaz" kavram1terk edilmigve onun yetur. imtiyazla ilk defa olarak imtiyaz" almigttr.Meksika deneyimi bile bile yakargiliklianlagmaylayap11mig rini ve Iran'daysa,ilgili olan bütün taraflar,ilk defa olarak petrol ve pilmig bir kamulagttrmaydi. Simdi petrol mamullerinin ilke olarakfran'a ait oldugunu kabul ediyordu. Iran'in Milli ÍranPetrol Sirketi bu anlagmãyla ülkenin bütün petrol kaynak ve tesislerinesahip oluyordu. Ancak,pratikte '
"s1rf
"hükümetlerinin
"rehine"
"yabanci
"müzakere
451
konsorsiyoma ne yapilacagtm söyleme hakkma sahip degildi. Iranendüstrisinlídare edecek, bütün verimi satm alacak kurum, kontrata göre konsorsiyumdu. Konsorsiyuma dahil her girket petrol hissesini kendine ait olan bagimsiz pazarlama sistemi araciliglyla satabiliyordu. Biraz bur40' olan ottakti. nu kinlm1; olsada, Anglodran yine konsorsiyumdaki yüzde hisse ile en güÇlü Shell'in hissesi ylizde 14, beg büyük Amerikan girketininher birinin hissesiysebaglangtçta yüzde 8 idi. CFB'nin ise yüzde 6 hissesi vardi. Kurulugununkabulünden birkaç ay sonra, konsorsiyum bilegimiaçisindan çok az bir degiçAmerikan hükümetiyle yapilan yeni bir ayarlamaylaAmerikan girketlerindenher gösterdi. me biri kendi paylanna dügenin yüzde l'inden Iricon admda bir tesislehine feragat ediyordu. Iricon büyük konsorsiyum içinde konsorsiyum'du"ve dokuz bagimsiz petrol girketindenolugPhillips, Richfield, Standardof Ohio ve Ashland'dir. Bunlannkonsorbazilan Bunlardan mustu. için politik ve antitröstnedenlerle ABD hükümeti israr etmigti.Hükümetin görüsiyumagirmesi konsorsiyumun Amerikan iç politikasmin baskilarma dayanamayabunlarm katilimi olmadan gü Page'in sonradanpaka yollu söyledigi gibi, o gün için geçerli olan Howard merkezindeydi. cagt herkes "Madem ki bunu diline dolaml; konuquyor, biz de oraya birkaç bagtmstz görüg.quydu: fikre bu koyanz!" Ïngilizler'e gelince tümüyle karg1yd1lar.Müzakerelerde odak noktada olmug bir Ìngilizyetkili, sonradano günlere deginirken görüglerinigöyleaç1klam14ti:"Biz bagimstzlann kimler oldugunubilmiyorduk. Onlarin muteber pazarcilar oldugundan haberimiz yoktu. Bu inkamyonunun' dengesini bozup elmalan dügürmesinden, sanlarmOrtadogu'da -gidip gelen Ortadogu'da birçok yolla sikmt1yaratacagmdan korkuyorduk; bize göre onlar kendileriyle iç yap11acakadam degildi." Yine de o gün elinde bagka bir seçenek olmadigindan Amerika'nin Isranna boyun egmigti; "Küçük konsorsiyum" mali kapasitesl Flyat Denetim Kurulu'nun incelemesinden geçmig ve onaylanmigher bagimsiza açtkti.Ancak ingilizlerhenüz yatt;mamigt1.Onlan bir de söz verilyatigtirma igini Digigleri'nin üzerine aldigim kendilerine temin etti. ingllizler'e migti;konsorsiyuma sadece gerçekten lyi ve güvenilirbagimsizlar almacakti. Irankonsorsiyumunun kurulmastyla Birlegik Devletler petrolde ve Ortadogu'nun kaypak politikastndabagrolü almig, en büyük güç olmugtu. Iranlilar'in döneklikleri yüzünden zaman zaman üretimde kesilmeler olduysa da bunlar tahminedilendençok daha çabukgideriliyordu.Yine de arada Ortadogu petrolüne çok fazla bagimli olmaktan gikâyetedenler oluyordu. Musaddik'm dügürülmesinden ve Sah'mtekrar iktidara gelmesinden sonra Tahran'daki Amerikan Büyükelçisi ve Ortadogu'dan sorumlu eskiBakanYardimcisiLoy Hendersonoturup, dügüncelerini toplamak ve durumu degerlendirmekistemigti. Vardigtsonuç guydu:Musaddik'm sahneden çekilmesiyle uzun vadeli sorunlar,özellikle de petrol rezervlerinin güvenliglyle ilgill olanlarçözülmüg degildi. 1953yllmda, ileriye dönük tahminlerinigöyleözetlemigtir: "Öyleanla thyor ki, yakm bir gelecekte... Ortadogu ülkeleri... bir araya gelipgirketoperasyonlanm çok olumsuz ve tehlikelietkileyecek birlegtirilmig bir politika üzerinde anla§mayavaracaklardir. Eu kaçmtlmazdir. Bati'nm Ortadogu petrolüneolan bugünkü bagimhhgl sürdükçe ve bu bagmhlik giderek arttikça, sonunda Avrupali tüketicileronlarm ayagLna dügmeye ve merhametine signmaya mahkûmdur." Birtaraftan da petrol girketleri aleyhine sürdürülenantitröst davast yeniden gündemegelmigti.Bagsavci'nm iran konsorsiyumuna onay vermesi Aramco gibi üretime dönük öteki üretim itketterini antitröst saldinsmdan kurtarmigt1. Sira dagitima ve pazarlamayadönük tesisleregelmig ve 1960'11yillann baginda Jersey ve Socony'nin Uzakdogu'dakiottak girketleriolan Stanvac'm parçalanmaslyla sonuçIanmigt1. Bu ara Caltex'inAvrupa'da iglettigi Socal ve Texaco ortak mali olan Caltexsistemi de ticari nedenler yüzünden eriyipgitmigti. Dünya petrol pazarmaher gün daha fazla bagimstz ve milliyetçi girketgirdiysede, Amerikan hükümeti bu duruma ancak 1968 yllma kadar dayanabildi ve tu tarihte ptlmi pirtisim toplaylpbu konudan vazgeçti. Amerika'nm konuyu kapadigt tarihte konsorsiyumun Iran'dakiicraatt yaklagik on beg yllhk bir geçmi"küçük
'elma
gedayamyordu. 452
Petrol Sirketi'nin Kendiadma Anglo-Iran fran'dakikarmayadan fazla yara bere almadan babagmdan beri millileptirmevarhklan için her konsorsiyukurtardigt Anglo-Iran söylenebilir. mi Israr göstermigtir. genel olarak öngördügü almakta tazminati mun SirWilliam Fraser bu konuda Odün vermeyen tutumuylatazminatialmak için konuyu sonuç almcaya kadar izlemigtir; o kadar ki korpore veya hükümet igtirakçilerinden hepsini yapilan müzakerelerdeki tutumuylakizdiracak kadar lleri gitmi tir.Geri adim atmaya dogrusu fazla geriadim atmaya- niyetli davranmamty,sonunda istedigi tazminatikoparmigtir. Ancak, bu tazminatfran'dandegil konsorsiyuma dahil öteki íçtirakçilerden gelmigtir.Íran'akalsa, Sahdöneminde bile beç kurug ödemeye girketinferagat edecegiyüzde60 hak kargiligi olarakdefarazi degildi.-IgtirakçilerAnglo-Ïran'a ten 90 milyon dolar ödediler. Aynca,girket konsorsiyum kontrolündeki tüm üretim üzerinden, kendisine yeni bir 500 milyondolar ödenînceye kadar igletme pay1olarak varil bagma on sent alacakti. Gerçekgudurki, millilegtirmehareketi artik resmenkabul edildigi halde ve Ìran'dapetrol kaynaklanna gerçekten sahip oldugu halde, girketlerin petrol hakki olaraködedigi para fran gidlyordu. Hollanda Kraliyet/Shellüst düzey müdürlerinden hükümetine degil, Anglo-Ìran'a John Loudon'un dedigi glbi "Bu Fraser açismdanharika bir anlagmayd1.Fraser'in o güne kadar imzaladigt en lyi anlagmaydi. SonuçtaAnglo-Iran híçbirgey satmakdurumunda kalmamigtl. Millilegtirme ise, zaten tamamlanmigtl." Iran bunahmmda önde gelen rolü oynaml; olanlardan biri de huzursuzluguyla taninmig Muhammed Musaddik'tir; ne var ki onun gansiFraser'inkigibi yaver gitmemigti. Muhammed Musaddik tekrar tahta oturan Sahtarafindanhapse attimig, kapah tutulduguhücresinde kendini savunan dokunakl1 konugmalar yaparak üç senesini böyle geçirmigtir. Hapistenzorunlu ikamet ko§uluyla çiktiktansonra, hayatmin geri kalan günlerinievinde, eskisi gibi homeopatik ilaçlar üzerinde deney yaparakgeçirmigtir.Bundan otuz yll önce, günün Sah'inin babas1onu yine böyle ikamete zorunlu kildigt günlerdeki'gibi bu, genç Sah'miçten içe duydugu güvencesiz durumunu büsbütün sarsiyordu. Simdi Sahsikisiki sarildigt Iran'm Tavuskuçutahtmda durumu keemnlyette olan, global beklentiler içinde bir hükümdar edasiyla aldaticibir görünümde sinlikle oturuyordu. --daha
I 453
i I
24 Süvey; Krizi
Yüz mil uzunlugunda dar bir suyolu olan, Kizildeniz'i Akdeniz'e baglamak için M1str çöllerini KANALI,on dokuzuncu yüzyllm en büyük harikalarmdan biridir. Kadelerek yapilmig SÜVEYS nal, Ferdinand de Lesseps adinda,ismi sonradan "Büyük Mühendis" olarak anilacak bir Fransiz'm eseridir.AslmdaLesseps mühendis degildi; daha bagka alanlarda, -diplomat, igletmeci, reformcu olarak- çok degerli icraatlarda bulunmugsa da, mühendislikle bir iligkisi yoktu..Çok yeteneklibir ahsiyet olan de Lesseps'inbaçanlan sadece yukarida belirtilen alanlarla da kisitli degildi.Altml dört yagindayken yirmi yagmda bir kadinla evlenmig, on iki çocuk babasi olmay1baarmtêtt. ßöyle bir suyolunun inçasi uzun bir süredir tartigmakonusu olmugsa da, de Lesseps'in ige el atmasmakadar bunun mümkün olmadigi dügünülmügtür. admda özel firmasmi kuracak, bu girket MiGünün birinde Lesseps Süvey;KanahSirketi sir'dan bir kanal inga etmek íçin imtiyaz kazanacak ve böylece 1859'da ingaata baglanacakti. lyi bír gey gördükleBundan on yll sonra, 1869'da kanal ingaati tamamen bitirilmigti. Ingilizler rinde onu hemen takdir ederler. Su defa da Süveyg Kanali olaymda hayranliklanm ifade etmiglerdi; özellikle de bu kanal imparatorluklartnin mücevheri olan Hindistan'a giden yolu lasalttigt için. Veliaht Prenslerinin "Hindistan'a giden yolumuz" dedigi Süvey; Kanahproiesinde dogrudan bir rol oynamadiklan için esef edlyorlardi. Neyse ki, 1875'te, ülkenin hükümdarl olan H1div'in ödeme güçsüzlügüyüzünden, Misir'm Kanalüzerinde sahip olduguyüzde 44'lük hisse BagbakaniBenjamin Disraeli, el çasatiça ç1karilinca,gimgekhiztyla harekete geçen ingiltere'nin bukluguyla, manevra sonucu Rothschild'lerin de mali yardimlyla bu hisseleri ele geçirecekti. Böylece Süvey; Kanah bir Ingiliz-Fransiz ortak mall oluyor, Disraelide KraliçeVictoria'ya yazdiçok dokunakh ve ölümsüz mesalmda "Süvey;sizindir Madam" diyordu. gi,Íngilizlerce Süvey; Kanah yolcular ve igadamlan için harika bir nimet olmug, Hindistan'a giden yolu yanya indirmigti. Ancak Kanal'm en büyük rol ve anlami stratelik açidandir. Su kanal Ingiltere'yi Hindistan'a ve Uzakdogu'yabaglamakla imparatorlukiçin gerçekten bir anayol, bir hayat yolu güvenlik stratejisi için "Hindistan ile olan iletiolmuytur. Süvey; Kanal'indan sonra Íngiltere'nin gimininkorunmada olmasi" temel zorunluk haline gelmigti.IngilizlerKanal bölgesinde devamh olarak askeri kuvvet bulunduruyordu. ll. Dünya Savagt'nda, kuvvetleriyle ilerleyen Rommel'e kargi Íngilizler, kanalm korunmasi için El Alameyn bölgesine nöbet görevi için kendi askeri güçlerini yerleptirdi;bu da Süveyg Kanah'nm askeri önemini daha da artirmigtir. Sonra, birdenbire 1948'de Kanal bagindan beri sahip oldugu önemini kaybetmeye baglad1. Bu, aym sene içinde, Hindistan'a bagtmsizlik verilmesinden ve dolayislyla, ülkenin korunmasi gerekçesiyle Süveyg Kanali üzerine konulmuy olan korunmanm, artik tasfiyehalindeki imparatorluk için gereksiz oldugu dügüncesiyle,kaklirilmasmdan ileri gelmigtir.Ne var ki, hemen ayni anda, SüveygKanah, imparatorlugun degilse de petrolün ana yolu olarak bu defa yeni bir rol, yeni bir anlam kazanacakti. Süvey; Kanah'ntn Iran Körfezi petrolünün çogunu Avrupa'ya ulagtiran 454
yol oldugu, ÜmitBurnu ile Southamptonarasmdaki11.000 millikniesafeyi 6500 mile indirdigt artik herkesçe anlagilmigtl. l955'te Kanal'dan gegen tüm trafiginen büyük kismmi, üçte ikisini petrol olugturmuytu. Ayrica Avrupa petrolünün üçte ikisi Kanal yoluyla sevk edilmigtir.Kuzey ucunda Tapline ve IPC boru hatlarina bagli olarak Süvey; Kanali uluslararasi petrol sanayiinin son yapiti olarak en kritik bir baglayici idi. Aynca SüveyyKanaliOrtadogu'dan gelen petrole giderek daha bagimli olan batill güçleraçismdan da essiz degerde bir suyoluydu.
Milliyetçi Rol Kahramanin1 Buluyor ingiltere,Misir ve dolayislylaSüveygKanaliüzerinde yaklagikbir yüzy11,yetmigbeg sene boyunca kontrolü elinde
tutmuqtur.Bunu önce dogrudan dogruya iggal ve kugatma geklinde, sonra da, birbiri ardina gelen yanagma rejimler üzerinde siyasive ekonomikegemenlik kurmak suretiyle yapmptir. Ancak,bu ylllardaiçten içe var olan bir Misir milliyetçilik akimi da vardi ki bu savag sonunun ilk yillarmda hissedilir gekilde kuvvetlenmigti. 1952'de, bir grup askeri subaym bagari11darbe operasyonundan sonra zevk ve sefa dügkünü Kral Faruk, Riviera'ya sürgünegönderilmig, durumdan pek gikâyetçiolmadan hem sevgilileriyle hem de çok gigmanoluguylayeni bir ün kazanmig olarak yaçaylp gidiyordu.1954 yilmagelenekadar, Albay CemalAbdül Nasir, tüm öhreti 1952 darbesini yapmigolmaktan ileri gitmeyenvë Misir'm muhalifsiz lideri olarak iktidara gelmigolan GeneralMuhammed Necip'ten iktidan alm14t1. Postanede çahyan bir memurun oglu olanve doguptan entrikact Nasir, Ingiltere'yekarg1yönelttigi manevralarma daha on yll önce, IL Dünya Savagisirasinda baglamig ve o günden sonra da faaliyetlerini yeralti teçkilatmdasürdürmügtür. ClA'nm yaptigi bir karakter incelemesinde Naeylemlere girmekten çocukça bir zevk alan kipi" olarak gösterilir. Devlet Bagkam str iken bile konuklarma ve yakinlarma kendisini hâlâ bir kundakçi gibi hissettigini söylerdi. Nastr'm diger bir özelligi Arap dünyasindaki yeni milliyetçilik ruhunu yakalamig ve yönlendirmig olmasmdan ileri gelir. MuhammedMusaddik'inTanri vergisi yetenekli ögrencisi olarak, hitabet sanatimn ustast olan, radyoyu çok iyi kullanan Nasir, büyük insan kittelerini ateglemig, binlerce ve yüzbinlercegästericiyi tahrik edip, çúgmlargibisokaklaradökmeyi baçarmigttr.Eu hareketinín kargillginda, ÜçüncüDünya'nm yegermekteolan milletleri arasinda, askerken ategli bir milliyetçi olmuy lider örneg[ni vermigtir. Nasir gerçekten de kendini Misir'm restorasyonuna ve bagtmsizligma adamig bir liderdi. Ne var ki istekleri sadece bununla kalmlyordu. Aynca Misirsmirlanmagip çok daha ötelere, Arapça konugan dünyanin bir ucundan ötekine, Kuzey Afrika'mn bati klyismdan ÌranKörfezi sahillerine kadar uzanmak istlyordu. Halka hitap ettigi güçlüradyo istasyonu "Araplar'm Sesi" yayminda bagtan baça bütün Ortadogu'yasesleniyor, ateglikonuçmalarlyla hava dalgalan üstünden sesini duyuruyor, Bat1'mn lanetlenmesini istiyor, bölgedeki diger Arap reiimlerine tehditlersavuruyordu. Programma aldigt diger bir konu da kendi liderliginde yeni bir Arap dünyasi yaratmak -Pan-Arabizm- idi. Arap dünyastni bölen Israilk1skacminyok edilmesini ve kendi deyimlyle tarihin en büyük uluslararasi cinayetinin- adaletin yerine getirilerek düzeltilmesini, diger bir deyigle Israil'inortadan kaldtrilmasmi istlyordu. Süvey; Kanali kizgin güney altmda seyredengemilerleçogu yabanc1, Fransiz ve Ingiliz olan kaptan pilotlarla, bunlarm giydigikusursuz diz çoraplan, port ve tertemiz gömleklerive kaptan kasketleriyle- Nasir'in yeni Misir'i almayaaday yerde, eski 19. yüzytl sömürgeciliginin çok açik ve rahatsiz edici sembolü gibiydi.Ancak ortada sembollerden çok daha çabuk dügünülmesi gereken sorunlar vardi. Musaddik'tan önce Iran'daki petrol imtiyazlarmda, Kanal Sirketi'nin Kanaldan geçig vergisinden elde ettigi gelirin çogu Avrupah hissedarlara ve bunlar içinde en büyügü olan ingilterehükümetine gitmigti.Eger mümkün alsa da Misir, Süveyg Kanall'nin tüm kontrolünü eline alabilseydi, kanal vergisi olan paralar böyle çaresizcefukara olan bir ülke "entrikali
-o
455
için yeni ve zengin bir gelir kaynagi olurdu. Bu çok fakir ülkenin askeri liderieri kuçkusuz ki milli hitabet konusunda ekonomi yönetiminden çok daba deneyimliydi! Her ne olursa olsun, görünüge göre imtiyazm günleri saythydi. Evvelce yapilmigsözlegmeburadaki nüfuzu da pimdidenzayillaye göre, imtiyaz 1968'de son buluyordu ve Ingiltere'nin Yinede lngiltere1936 Anglo-MisirAnlagmas1'na dayanarakKanal bõlgesinde maya baglamigtL askeri bir üs Ve büyük bir levazim merkezini devamli bulunduruyordu. Su ara Misirlilar,onlann bir an önce çekilipgitmeleriniistedigi lçin, bu kipilere karç1bir zarar verme kampanyasi açmigti; teröristeylemlerde bulunuyor, cinayet ve çocukkaçirma olaylarma kanglyorlardi. Ortadogu'nun kendi çekirdektopraklanmnsaldirlya ugradigi böyle bir dönemde, bu topraklan korumak için burada bfr üs bulundurmanm ne anlamivardt?Nihayet 1954'te Anthony Eden, DigigleriBakam sifattyla Kanalbölgesinde konuglanmt; son ingilizbirliklerinin yirmi ay íçinde çekilmesini öngören bir anlagmanin yapilmasi için müzakere önerdi ve çekilme karan onaylandi.Ertesi sene, Bagbakan olarak Churchill'in yerini almasindan tam iki ay önce, Eden Kahire'ye ugrayacak, burada Arapça olarak Arap atasözleri söyleyerek Nasir'i hayretler içinde b1rakacakt1. Ingilizhükümeti hâlâ, Misir'la, akilci, dostça iligkilerin sürecegi ümidindeydi; ancak, bu ümit Nasir'm serbestbir ülke olan Sudan'i kendi Daha Büyük Misir'ma katma girigiminden sonra tamamen sönecekti. Nasir,Amerikan idaresinin ve birçok Kongre üyesinin Avrupa'nin sämürgeci güçlerinekargi moral üstünlük tasladigiWashington'dabiraz daha hoggörüyle kargilamyordu. Ídareve Kongre üyeleri bu sömürgeciülkelerin imparatorluk kisvelerinden bir an evvel s1yr11malarmdanyanaydi.Amerikahlar'm görügünegöre bu ülkelerin üstlerinden atamadigL $ÖŒÜfgecilikkalintilan Bati'ya, komünizme ve SovyetlerBirligi'ne karg1savaglannda ciddi bir engel suyolunun onca ekonomik ve stratejik önemine kargm, teykilediyordu.Süvey; Kanal1Sirketi, bu kalmtilar içinde en belirgin olanlardan biriydi. Kanal Sirketi'nin bagkani ileriki yillardaact bir ifadeyle Amerikalilar'm girkete dokuzuncu yüzy11tno acmacak sõmürgecilik dönemini ammsatan kötü bir koku, küf kokusuymuy glbi baktigmi" söyleyecekti. Nastr için duyulan kaygtlar giderekyalniz Londra'da degil, Washington'dada 1955 sonbaharinda, bu Misirlidiktatörün silah ile Sovyetler'edöndügü haberiyle yogunlaçacakti. Acaba bu Sovyetnüfuzunun yayilmakta oldugunun göstergesi miydi? Süveyg Kanall'nm Bati petrolüne ve donanma trafiginekapatilmasi söz konusu olabilir miydi? Bu sorulari ele almakiçin 1956 QubaIran petrol reti gibi erken bir tarihte Digigleripetrol girketlerinebir soru yöneltiyor -evvelce zervlerínin kaybi içln kullamlmig- 1950 Gönül1ülerAnlagmasi'ni tadilsorusunu gündemegetiriyordu. Kan11armagöre bu, onlara Kanal'm her ne sebeple olursa olsun petrol tankeri trafigine kapatilmasi halinde birbirleriyle ve hükümetle igbirligi saglayacakti. Sirketler açismdansa, idare. nin yaptigt ortak hareket teklifinin,antitrösttakibatinmtehdidi altmda olan girketlerce uygulanmasi lmkânsiz görülmügtü.Bu tehdideunutulmuygözüylebakmak dogru olamazdi; çünkü Adalet Bakanligt büyük girketlereyönelttigi davayi sürdürmekteydi. Digertaraftan bizzat girketler de malzeme kesintisi olasthgmdanendigeliydl.1956 Nisan aymda Standard Oil of New Jersey, kendi hesabma bir aragttrma yaparak, kanalm gerçekten kapanmasi halinde petrolü Iran Körfezi'nden batiya dogru nasil sevk edecegini inceletmigti. Tam bu siralar, ingiltereDigigleriBakant Selwyn Lloyd Misir'daNasir't ziyarete gittL Bu ziiçin yagamsal degerde olan Ortayarette Lloyd, ingiltereaçtsmdanSüvey; Kanall'mn "Íngiltere dpgu petrol kompleksinin bölünmez bir parçastoldugunu"açiklikla ifade etmigti.Su beyana Nasir, petrolü üreten ülkelerin kendi petrollerikârmdan yüzde 50 almadigint söyleyerekcevap vermigtir. AçikladigL gibi, eger Süvey; Kanah petrol kompleksinin bölünmez bir parçasiolsayd1,Misir'm da petrol üreticileri gibiyüzde elli almasi gerekirdi. Bu konupmalara kargm sonunda güncel ayarlamaiçin hiçbir hareket yapilmamigti. 1955 sonlarmda Nastr'm yatigtinlmasi ve Misir ekonomisinin kuvvetlendirilmesi için Amerikalilar ve ÍngilizierDünya Bankasi'yla bir arada, Nil üzerindeki Assuan'da devasa bir baraj ku"on
456
rulmasi için Mistr'akredi verilmesini dügünmeye bagladtlar. Su proje uygulanabilecek gibi görünüyordu. Aynca Nasir, Ï 3 Haziran 1956'da son ingilizalayimn da, iki yll önce Eden'in gergekleytirdigi anlagma geregince kanal bölgesinden çekilmesindenbüsbütün hognut olmuçtu. Ancak Nastr'm Sovyetblokuyla bir silah anlagmasi yapmig olmastWashington'u alarma sevk ediyor Ye Nastr'a kargi sogutuyordu.Washington, Misithlar'm2aten kisith olan kaynaklanm Sovyetler'den alacaklan silahm parasmiödemek için ipotek edecekleri kamsindaydi; kendi yapacaklan katlanm da baraj igin kullam1maylp aym amaca sarf edilecegini dügünüyordu. Aynca, bu koskoca projenin doguracagl iktisadi güçlükler ve engeller sonundakargit görüglereyol açabilirdi. Böylebir durumda bütün suç dogrudan dogruya fmansi yapan ülkelere yüklenecekti. Bu mülahazalarla Washington, bu uzun vadeli ve masrafli projeyle Sovyetler Birligi'nië ugragmasmin-daha dogru olacagisonucuna ulagtl. Zaten bir taraftanda BirlegikDevletler'de muhalefetin sesi yükselmeye baglam1çti.Güneykökenli Amerikalt senatörler barai projesinin M1sirpamuk ekimini çok olumluetkileyip çok daha Verimli yapmasindan ve Misir pamugunun dünya pazarmda Amerikan kökenli ihraç pamukla rekabet etmesinden korktuklan için, baraj projesine sicak bakmlyorlardi. Kongre'deki lsraildostu üyeler, Israil'invarligma kargi bu kadar inatla kargi çikanbir hükümete yabanci yardim verilmesine pek taraftar degildi. Nasir, o gün için "Kizil Çin"diye bilinen ülkeyi resmen tanimigtlki, bu da hem idareyi hem de Kongre üyelerinden birçogunu rahatsiz edip alarma darbe) Senato'daki Cumhuriyetçiler'in Dulsevk etmigti. Ancak, asil coup de grace (öldürücü biri için iki onaylanabilecegini söyledigi zaman indiliderden sadece les'e, digyardimm tildi. Bu iki lider Yoguslavya'nm Tito'su ve M1str'm Nastr'i olabilirdi; ikisine birden yardim verilmesi imkânsizdt. Dulles bu iki adaydan Tito'yuseçti Eisenhower de bunu onayladi. ingllizlerde bu konuda fikir birligi göstermiglerdir. 19 Temmuz 1956'da Dulles, Nasir'a ve Dünya Bankasi'na kötü bir sürprizyaparak Assuan Baraji lçin önerilmig olan kredlyi iptal ettigini açiklayacakti. "tarafstz"
"De Lesseps" Kod'u: Nasir Harekete Geçiyor Amerika'mn krediyi iptal etmesi Nasir'1büsbütün kizdirmig, kendini küçültülmüç hissetirmig ve intikam hirsiyla doldurmugtur. Süvey; Kanall'ndan ahnan geçigresminin Assuan Projesi'nin finanst için kullamlabilecegini dügündü. Kafasmdan atamadlgl, neffet ettigi sömürgecilik semboküçük bir çocukken lünün mutlaka yok edilmesi gerekiyordu.26 Temmuz'da, Ekenderiye'de, ingilizler'inprotesto edildigi gösteriye ilk katildigt meydanda bir konugma yapti. Konuçmasmda, gimdiMisir'm lideri olan Nasir tekrartekrar de Lesseps ismine, Süvey; Kanall'nm yaptcisma iftira üstüne iftira atmigtir. Su sözleriyle Nasir, sadece bir tarih dersi veriyor degildi: "De Lesseps" kelinlesi zamanlaMisir askerini harekete çagiran bir olmuytu. Konugmatamamlandigizakontrolünü geçírmigti bile... Süvey; Kanali sonbölgesinin ele Kanali Ordusu Misir Süvey; man radan kamulagtinlmigttr. de uzun süreliyankilarayol açan, cüret isteyen bir lyti. KoNasir'm bu davramgi gerçekte11 dramatik bir çikigla doruk noktaya erigmigti. O stralar ingiltere'de gerginlik sonunda ntigmasmm Macmillan, Harold Maliye Bakani olan çok sevdigi Viktorya devri romanlarmm havastm yansitirduyarak günlügüne gunuyazacakte "Dün gece ve bugün, burada, hayatimcasma, biraz endige kadar giddelli bir firtma koptu." Kahire'de ise, giderek yükselentansiyonda hiç rastlamadtgtm ihtiyacmi dan kaçmak duyan Nasir, Metro'daki sinemaya sigmip Cyd Charisse'inbayrol oynad1g Meet Me in Las Vegas(LasVegas'ta Bulupalim!fillnini seyredecekti. Bu tarihi izleyen üç ay, bir çikt; yolu bulmak için yapilan diplomatik turlar ve boy çabalarla geçti. Eylül ayi ortalarmda, Süvey; Kanall'ndan geçen gemilere yol göstermeye hâlâ devam eden emriyle geri çekildiler.Bunun deniz ticareIngiliz ve Fransizkaptanlar Süvey;Kanali girketi'nin tinin emriyle yapildigma hükmedilmigti. Londra ve Paris'teki yüksek düzey yetkililer Misirlilar'm Kanal'i kendi baglanna idare edemeyecegini dügünmü tü. Gerçektende, suyolunun çok "kod"
457
sig olugu yüzünden ve aypca Sina'dan esen rüzgârlar nedeniyle gemilerin kanallardan geçirilmesi büyük ustalik isteyen, zor bir iyti. Ancak, birkaç sene evvelinden Misir hükümeti Mistrlilar'm kaptan olarakegtim görmesinde Israr etmig,birçok legi Kanal'in niillileptirilmesihareketine kadar kurs görerekbu ig için uzman kaptan pilot yetigmigti. Ayrica Sovyet blokundan da acele gemi kaptani getirtilerek takviyeyapilmi ve bu sorun halledilmigti. Böylecemillileptirilmigolan Süvey;Kanali,Nasir yönetiminde, artik agagtyukan normal denecek gekilde igletilmigtir. Süvey; Kanah'nin tamamlanmasmmbagmda ve bunalimm devami sürecinde lngilizve Fransiz hükümetleri bir geyi aç1kça belittmiglerdi. Kanal trafiginive özellikle de petrolün Kanal'dan geçigini aksatacakhiçbir gey yapmak istemiyorlardi. Ancak Amerika bu konuda fildr bildirmemigti. Acaba o ne taraftandt?Amerika o günlerdegerçektende yalmz Ingilizlerve Fransizlarca degil, bizzat Amerikan halki ve memurlarcada bir hayli estarli görünen bir tutum içindeydi. Aynca, durumu daha da kötüleptirmek ister gibi Eden ile Dulles'in olaylan ele ah; ve olaylara girig yöntemleri birbirinden çok farkhydi ve bu da ikisi arasmdaki iligkiyi seguk ve rahatsiz edici yaplyordu. Yine bir gün, bu iki devlet adammm yaptiklan hiç de uyumlu geçmeyenbir toplantidan sonra Eden'in bag özel sekreteri bir arkadagina yazdigt mektupta göyle diyordu: "Foster çok yavag konugtugu için bizim Patron [Eden] onun söylediklerini dinlemek istemiyor; bizimki de çok daginik konuçup, daldan dala geçtiginden, öbürü avukat oldugu için bizimkinin söylediklerinden ne demek istedigini anlayamiyor ve tahmin de edemediginden, çekip gidiyor." Eisenhower de, gerçekten sorunun bir kismim olugturan bu konuya günlügünde parmak basmtytir.Dulles için Bagkan Eisenhower gunlanyazmigtir: "Konulan sunmada, Dulles'in yeterince inandinci olmadigt anlagthyor.Bazen sözlerininve davranigmin kargismdaki pahisüzerinde nasilbir etki yapacagmi anlama yeteneginden mahrum." Dulles ise, diger Amerikahlar gibi Eden'i küstah ve ruhsuz buluyordu. Ancak aralarindaki anlagmazliksadece bu nedenlerden ileri gelmemigtir.Birbirlerine kargi belirli nedenlere dayanan husumet duyuyorlardi. Bunun sebebi iki yll evvel Fransa'yla Hindi-Çin'de meydana gelen savagta ikisinin birbirleriyle ters dügüp çatigmigolmalaridir.O zaman, Eden konuya diplomasi yoluyla yaklagilmasmiistemig, Dullesise o tür, banga dayah tuise Süveygkonusunda rollerini degigtoku; etmiglerdi. tum i2lenmesine kargi çikmlyti.Simdi Yine de 1956 Agustosu'nda, Süvey;'in millileptirilmesinden birkaç gün sonra Dulles, Ingiliz ve Fransiz DigigleriBakanlanna "Nasir'in Kanal'dan çikmasiiçin mutlaka bir yol bulacagmi" temin etti. Su teminat Eden'e ilerideki birkaç ay için rahat bir nefes alditacakt1. Ancak, bu sürenin bitiminde Amerikahlar Ingilizler'inkargisma hiç de gerÇekçigelmeyen birtakim savag hilesi önerileriyle çiktilar bu öneriler hem gerçekçi görülmemighem de Ingilizler'in ve Fransizlar'in daha dogrudan bir hareket yapmamalan için bilhassa önetilmig gibi gelmigti. Íçinash gudur ki, Süvey; konusundaki ABD politikasmi saptayan Dulles degil, dogrudan dogruya Eisenhower'di. Eisenhowerta bagiridan Amerikalilar'm Süveyfteki konumunun ne olacagim biliyordu, bundan hiçbir zaman güpheetmemigti. Eisenhowér'in görügügüç kullamlmamasmdanyanayd1;güç kullanmay1hem istemiyor hem de gereksiz görüyordu.Izlenecek politikamn konusunda temeli ingilizler'i Fransizlar'i Süvey; uzak Amerika askerimüdahaleden tutmakt1. ve Devlet Bagkaniaç1kçabu iki Avrupa ülkesinin M1sir'da uysal Ye kalici bir hükümet kurmaya muktedir olmadiklari inancmdaydi. Aynca böyle bir atdim, sadece Araplar'i degil, kalkinmakta olan bütün ülkeleri Bati'ya kargi ayaklandmr, Sovyetler'ineline de Ike'm kendi deyimiyle liderliginin megalesini" verirdi.Aynca, Eden'e söyledigigibi "Nasir dram Oynamak istíyordu" ve yapilacak en iyi geyde onu dram oynamakta serbest birakip günün birinde bu dramin çigrmdançikmasmi beklemekti. Eisenhower'in dampmanlari Bagkan'm îngilizler'in tutumundangikâyetçioldugunu-söylüyordu. Onun bu konudaki görügünü göyle anlatmiglardir: "Baykan, Nasir'm bölgedeki onca insanm istegi olan adama tokat' arzusunu gahsinda sembolize ettigibir sirada askeri müdahalede bulunmanm gerçekten oldugu dügüncesindeydi." Misir'a yapilacak askeri bir saldirinm dünyada geligmekte olan bütün ülkelerde Nasir'i kahraman yapacagi,aynca -
"dünya
'beyaz
'çagdigl'
458
kendileriyle dost geçinenliderleri harekete getirecek, Ortadogupetrolünü tehlikeyeatacak bir davram; olacagt kesindi. Su dügüncelerle Eisenhower tekrar tekrar ve usanmadan Londra'ya as-
keri harekâttan kaçmmasim tavsiyeetmigtir. Kendidügüncesine göre ve dampmanlannm fikrince Amerikan politikasi kristal kadar berrakti. Ne var ki sonrakiolaylar,ABD'nin bu politikayi telkin
ettigiülkeler ingiltereve Fransa için hiç de o kadar kristal gibiberrak olmadigim kamtlayacakt1. Eisenhower için Birlegik Devletler'in, sömürgecilikçagma geri dönüg gibi görünen askeri müdahale fikrine dolayll da olsa katihyormug gibi görünmemesi son derece önemliydi. Degil müdahale, tam tersine BirlegikDevletler Misir'dakidurumdan yararlanarak geligmekteolan ülkeler arasmda kendisine destek bulmak için firsat dahi yaratmahydi,bu her ne kadar Ameri-
BÏf ka'nm ezeli müttefikleri logiltereve Fransa'yla arasmi sogutacaksa da, yine de yapilmahydL gün Nasir, Eisenhower'in bu konudaki beyanatim duyduktan sonra, yaverlerinden birine, yan paka yollu göyledemigti: "Acaba hangi taraftan?" Eisenhower'in bu gekildedavramymm bir bagka sebebi daha vard1. 1956 Kastm1'ndakibagkanlik yenilemeseçiminekatilacakti. Idareyegeliginin ilk günlerindeKore Savagi'm sona erdirmigti; seçime bang yanlisi bir aday kipiligiylekatillyordu Ve gimdihayatmda en istemedigi geyolsa otsa seçilmesini tehlikeyeatacak, kampanyasmi tehdit edecek bir askeri kriz olabilirdi.Íngilizler ve Fransizlar, büyük bir gaf yaparak Amerikan Bagkanlikseçimitarihine dikkat etmemig, buböylece nu hiç hesaba katmamiglardi. Halkin gözü önünde yapilanbu diplomatik iki planm dügmügtü. askeri bir devlet Bunlardan hiçbiri pegine gizlice bagka bir sürüp glderken dorukta bu oldugu bir anda müdahalenin planmiyapmiyorlardi. Ingilizler ara, turist mevsíminin yeteri kadar gemileri olmadigim anlayarak okyanusgemisi talebindebulunmuy hatta, tank ünitelerininaklettirmek için Pickford Removals nakliye pitketine bagvurmugtu. "show'lan"
Bogazlanmaya Hiç Niyetimiz Yok Londra ve Paris, her ikisi de askeri müdahale konusuna artiktamamensicak bakiyordu. Fransizlar Nastr'1 Kuzey Afrika'daki durumlan için tehdit unsuru olarak görüyordu.Misir lideri iki yll önce bagtmsizliklari için savag baglatmigolan Cezayirliisyancilari sadece tegviketmekle kalmiyor, aym zamanda egitiyor ve besliyordu. Fransizlar Nasir'in burnunu kirarak, Ferdinand de Lesseps'in Fransizlar'm finansmamyla yapmig oldugu kanali geri almak karanndaydl. Daha §imdiden, Nasir'i dize getirmek için kendilerinin de sebepleri olan Israilliler'leaskeri diyaloga girmig1erdi. Misir Devlet BagkamNasir, Israil'ekarç1 açacagt ve artik saklamaya gerek duymadigt savam plani için hazirlanmaya baglamigt1.Ayni zamanda Israil'egerillakuvvetleri sokma girigimini de destekliyor ve ülkenin güney limani olan Elat'ta muhasarauyguluyorduki bu sonuncusunun yasalara uygun olup olmadtgt tartigmakonusudur. oldugu için Süvey; Kanah neden bu denli önemliydi? Bu cevabin Acaba Ìngilizler kugku götürmez. Kanal, petrolü tagiyanbir geçit görevindeydi.Daha birkaç ay evvel, Kanal henüz kamulagmamigken, 1956 Nisam'nda "Mr.B" ve "Mr.K" adlanyla seyahat eden Stalin dönemi sonrasminiki lideri, Nikolai Bulganin ve Nikita KrupçevLondra'ya gelmiçIerdi. Onlarlakargilagmadan evvel Eden, Eisenhower'le bir araya gelipSovyetler'ene söyleyecegininprovasini yapmig, dügündügü plani Ba§kan'a bildirmigtir. Eisenhower plana tam onay vermigti, Ruslar'la toplantidan evvel Bagkan, Eden'e gunu ögütlemigti: "Ruslar'a kargi kesinlikle uysal olmallyiz. Uysal olmazsak, bu, kargimizdaki Ayi'ya Bati.dünyasom savunmasi ve ekonomisi için son derece yaamsalolan petrol üretim ve nakliyatma pençelerinigeçirme hrsati verit." Sovyetliderleriyle konugmast strasmda Eden onlan Ortadogu'ya kangmamalan íçin uyardi ve gunu söy]edi; "Benim petrol konusunda çok açik sözlü olmam gereklyor;çünkü petrol için gerekirsedögügebiliriz." Bunlart söyledikten sonra sadede gelerek gunlan eklemi ti: "Biz petrolsüz yayayamayiz ve... petrolsüzlükten bogazlamp ölmeye de hiç niyetimiz yok." "petrol"
459
Nastr'm Süvey; Kanah'mele geçirmesi, olasihgmi gerçek yapmig giblydi.Ingiltere'nin uluslararasi mali durumu iyi degildi; ödemeler dengesi bozulmak üzereydi. Sir zamanlar dünyanm en büyük kredi vericislyken, gimdien büyük borç1usu durumuna dügmügtü. Altin ve dolar rezervleri ancak üç ayhk ithalati kargilamaya yeterliydi. Ingiltere'nin dig gelirler toplamimnçok änemli bir parçasi Orta'dogu'daki petrol holdinglerinden gelmekteydi.Bu holdinglerin kaybolmast ekonomik yönden Ingiltere'yi periçanederdi. Digertaraftan Misir'da Nasir'in zafer kazanmast Iran'da Musaddik zaferinin dogurabileceg sonuçlara benzer sonuçlaryaratabilirdi, Böyle bir durumda,ingiltere prestij kaybederdi ve prestij gimdionlar için dünyamn her yerinde zeminin ayaklan altmdankaymakta oldugu gu dönemde, gayetönemliydi: Muzaffer bir Nastr demek; Britanya'ya dost olan-ülkelerde rejimin deggmesi ve alaçagt edilmesi ve bütün Ortadogu'daliigiliz Amerikan- petrol konumlarmm önemini kaybetmesi demekti. Bir gün, konugma strasmda Eden, Eisenhower'i uyarip ona gunu söylemigtir: "Bir gün gelip Nasir Bati Avrupa'yl petrolden mahrum edebilir, bu bir an meselesidir. Böyle bír gey oldugunda hepimiz onun ayaginadügüp merhamet dileniriz," Eden endigellydi ve endigeleri sadece petrole ve ekonomik konulara da dayanm1yordu. Sovyetler'in Ortadogu'dakibogluktan yararlanaraktüm gücüyle bu bölgeye girmesinden korkuyordu. Bir gün Digigleri'ne mensup, görevi petrol konusunda.dogrtidan Eden'e rapor vermek olan bir yetkili punlan söylemigti: "Eden Sovyetler'in Ortadogu'ya yayllmasindan büyük endige duyuyordu. Amerikahlar ve Ortadoguigini Ingilizler'denalmaya hazir degildiler. Su yüzden böldügmügtü." geyiRuslar'danuzak tutma igi Íngilizler'e MaliyeBakam Harold Macmillanda petrol rezervlerine yapilan tehditlerve tehlikeliimalar konusunda Eden'le tamamen aym görügteydi. O da tipklEdengibi Íngiltere'nin çok tehlikelive risklere açik bir konumda oldugu görügündeydi.Ne var ki o Eden gibi endigesinidiga vurmuyordu. Bunalimm ilk iki haftasmda, o kadar devlet göreviarasmda f1rsatbularak gu yapitlan okuyacakti:On dokuzuncu ylizyilromanlanndan ve daha bagkaeserlerden binlerce ve ylizbinlerce sayfa kitap - Jane Austen'in Northanger Abbey ve Persustion, Dickens'in Our Mutula Friend, George Eliot'unScenesfrom Clerical Life,Middlemarchve Adam Bedeeserleridit.Bunlanbitirdikten sonra,izleyen birkaç hafta içinde de qu kitaplan okumugtu: Thackeray'in Vanity Fair, Churchill'in History of the English SpeakingPeoples, Machiavelli ve Savonarola'nm hayat hikâyeleri ve C.P. Snow'un son romani. Macmillan sonradan bu konuda puntan söylemigtir:"Eger bu kadar çok gey okumasaydim, mutlaka aklimi kaçirirdim!" Ancak Macmillanda herkes gibi Eden'in karamsar tahminlerinekatiliyor ve harekete geçme konusunda ona destek veriyordu. Hatira defterine gunlan yazmigti: "Gerçekgu ki, müthi; bir ikilem içine dügmüy bulunuyoruz. Misir'akarçi ciddi bir harekäta girigirsek ve sonuçta Süvey; Kanali kapamrsa, Levant'a giden boru hatlan da kesilir ve bu takdirdefranKörfezi kargi harekete geçerve sonuçta petrol üretimi durdurulur. Böyle bir durumda Birlepik Krallikve Bati Avrupa bitti'ye getirilecektir. Diger taraftandiplomatik yenilbitti'ye getirilirse Ortadogu Glkeleri, fevri bir hareketle glyeugratsak ve Nastr milli bittiye getirilmi¢ sayihnz. halde leptirirler'... Böylece bir baloma biz de Su ne yapmahy1z? Öyleanhyorum ki elimizdeki son gansimizikullanmah harekâtina·bagvurmamahy1z- bu bizim Ortadogu'dakt dostlanmizm arada yammizda olmasmi, dügmanlanmizmsa dügmesini ve petrolün kurtanlmasini ümit etmekten bagka elimizde yapacak bir geyyok.Kugkusuzbunun çok yagamsal bir karar oldugunu da kabul etmemiz gerekiýor." "bogazlanma"
-ve
'oldu
'oldu
'petrolü
'oldu
-giddet
Yirmi Y11Sonra Tekrar "Rhineland"da Bunallmla kargi karplya olduklan dönemde, Eden, Macmillan ve bunlarm çevresindekiler, Fransa Bagbakam Guy Mullet ve meslektaglan,kendilerini bir hayalet gibikovalayan geçmiginhatiralanmn etkisindeydiler.Bunlarm hepsinin gözündeNasir, mezanndan çikmig bir Mussolini, yeni 460
yetigmekte olan bir Hitler'di. Mihver Devletler'in yenilgisi üstünden daha on yll geçmigken, kundakç1 kipiligine dönmüg demagog diktatörün yeniden canlampdünya sahnesine çiktigim, kitleleri ateglemek,sonsuz ihtiraslarm gerçeklegti'rmek için dehget ve sava; peginde oldugunu dügünmüglerdir. Batih liderler en anlamli deneyimlerini arkalarmdaki iki dünya savaginda yagamiglardir. Eden için, trajediyiönlemedeki baçansizhk 1914 yllmda baglamigti. Sonrakibir yazismda buna göyledeginir: "Bizhepimiz, bir dereceye kadar, kendi kugagimiz tarafmdandamgalanmig durumdaytz. Benimki Saraybosna suikastiyle ve onu izleyen olaylarlabaglar." 1914'ün o kritik haftalannda Entente'm benimsedigi diplomasi ve politikalaraarkasini dönüp bir defa daha baktiktan sonra §öylediyecekti: geriye baktigimizda, o zaman bir sorumlulugumuz oldugunu, daima arkadan gelen bir kucak olmakla sorumlu oldugumuzu görmememizeimkân yok.. daima arkadangelen kucak olduk... lanetli bir kucak." Hükümetlerin zamamnda kargihk vermemekle iglediklerl hata 1930'lu ylllann amlarmda daha keskin çizgilerle belirlenmigtir. 1956 ylli Hitler'in anlagma hükümlerini ihlal ederek Rhineland'i askeribölge ilan ediginin yirminci yllma rastlar. Ingilizve Fransizlar Hitler'i böyle bir gey yapmaktan 1936'da men edebilirlerdi. Böyleyapmig olsalardi Hitler önem ve prestijini kaydederdi. Hatta bagaçagt edilirdive böylece milyonlarca insan da ölmemig olurdu. Ne var ki battl1 güçler harekete geçmemigtir. Yine 1938'de, bat1hülkeler Çekoslovakya'ya destek verecekyerde Münih'te Hitler'iynmuçatmaya çaligmakgibi bir hatada bulunmuglardt. Bu durumda da Hitler durdurulabilir ve ikinci büyük Savagm müthig katliamlan önlenmig olurdu. Eden cesur bir davrampla, Hitler Ye Mussolini'ye uygulanan yumuçatma politikasiniprotesto ederek, 1938'de istifa etmigti. Simdi,1956'nm güz bagt olan gu günlerde Nasir'm hiç de yabancisi olmadtklar.1bir yükseltme" programina çtktigim dügünüyordu. Eden'in görüüyle Nastr'm "Devrimin Felsefesi" kitabi ile Hitler'in "Kavgam" kitabi arasmda pek bir fark yoktu. Nasir da Hitler gibi tagyontarcasmabüyük bir imparatorluk yontmak ve yaratmakistiyordu ve kitabmda bunu vurgulamigtir. Ona göre petrolde kontrolün ele almmas1yla gelengüç can damarl Arap dünyastnm" olmallydi.Arap dünyasi can daman" olan karç1 verdigi mücadelede kullanmallydi. Nasir petrol olmadan, enpetrolü küflü, hareketsiz ve cansiz birer demir düstri dünyasmin tüm makine ve aletlerinin parçasi oldugunu" beyan etmigtin Eden, Nastr'la bir uzlagma yolu bulmak için evvelce bir giriimde bulunmuçtu. 1954'te ingilizkuvvetlerinin Kanal bölgesinden çekilme anlagmasinda kendi kipisel prestijini ortaya koymuy, bunu yaptigt için kendi partisinin bir kesiminden fevkalade agir elegtiriler alm1;ti. Simdi, kendisinin Nasir tarafmdanihanete ugrat11m1;görüyordu. Hitler'de oldugu Nasir durumunda da, onun yaptigi vaatlerin hiçbir kiymeti.yoktu. Vaatlerin yazilt oldugu kâgit kadar bile deger taç1mlyordu.Yoksa, uluslararasi anlagmalannihlallyle Süveyfin ele gêçirilme olayt yeni bir Rhineland mi demekti? YoksaNasir't barmdirmak ve yumuatmak için daha çok at1hm yapmaklayent bir Münih olay1mi yaganacakti? Eden, lcendi açistndan bütün bunlan yeni bagtan yagamak istemiyordu. Kardeglerinden ikisini 1. Dünya Savagl'nda kaybetmigti. Büyük oglu ise IL Dünya Savaç1'ndaöldürülmügtü. Kigiselolaraksevdiklerinin ve savaglarda milyonlarin ölümünden, batill ülkelerin 1914'te krizi önlemede çok agir (tembel)oluglanm, 1930'larda da Hitler'idurdurmada kararsizhklanni sorumlu tutuyordu. Bu dü§üncelerle, gimdi Nasir'a kargi silah kullantlacaksa bunun fleride degil, hemen yapilmasmdan yanaydi. BagbakanMollet Almanlarca esir edilmi§, Buchenwald toplamakampina hapsedilmigti. O da bu konuda aynen Eden gibi dügünüyordu. Belçika DigigleriBakam Paul Henri Spaak'In fikri de aynen ötekilerinkt gibiydi. Spaak bunahm sirasinda ÌngilizDigigleriBakani'na yazarak göyle demigtir: "Hitler dõneminin bagmda yapilmly olan hatalann bugün bir hayalet glbi rüyalanma girdigini sizden saklamakistemiyorum. Bu hatalar bize çok pahaliya mal olmugtur." Geçmige ait bu degerlendirmeler Washington'da da yapildlysa da bunlar Bati Avrupa'daki '¶imdi,
"itibar
.
"uygarligm
"uygarhgm
"emperyalizme"
"sadece
461
kadar özeleptiri niteliginde degildi. Nasir'a nasil davranilacagi konusunda bir fikir birligine vanlmamigsada batili ülkeler en azmdan Süvey;nedeniyle çikabilecekbir petrol krizinde acil olarak
ne yapilacagimplanliyordu. Bu arada Eisenhower,Kanaf m kapanmasi halinde BatiAvrupa'ya nasil petrol verilecegini etüt edecek bir Ortadogu Acil Durum Komisyonu kurulmasi için yetki verdi. Adalet Bakanligiplanda iytirakçi olan girketlerekisitli antitöst bagigikligitamdi;ancak bu, itketlerin bir arada çallyiptahsisyapmalarma, petrol talepleri,tankerlerve gerekli diger bütün bilgileri birbirlerine aktarmalarma yetmiyordu.Yine de bu komisyon ÌngilizPetrol Arzi Danigkrizde idare planlari konusunda lyi Örgütü'yle manlik Kurulu'yla ve Avrupa Ekonomik igbirligi bir haberlegme sistemi kurmugtur. Bütünüyleahndigmda, petrolgirketteri,BatiAvrupa'nm petrol ihtiyacimn büyük k1sminm Bati Yariküresi'nin artmiç petrol üretimiyle kargilanabilecegi, bunun da Birlegik Devletler'de ve Venezuela'daki agin kapasiteli çok miktarda petrole gerek gösterecegi kamsmdayd1. Temmuzun son gününde, StandardOil of New JerseyYönetim Kurulu nihayet Süvey; Kanali için Nisan'da sunmuy oldugualternatinerraporuna cevap almigtL Bu rapor, daha büyük tankerleringa etmek yerine, IranKörfezi'nden baglaylp Irak ve Türkiye'den geçerek Akdeniz'e ulaçacak daha büyük çapli bir boru hatti yapilmasintöngörüyordu. Boru hattmm tahmini maliyeti yarim milyar dolardi. Ne var ki raporda zamanlamayla ilgili hafif bir sakmca gözlenmigti;boru hattmm ingasi dört yll sürecekti. Aynca, boru hatlarma çok fazla güvenmeninbazi tehlikelerioldugu da Suriye'nin birkaç gün sonra yaptigi bir hareketle büsbütün agiga çikanldi. Su tehlikelerigözler õnüne sermek için Suriye, Bati'ya bir uyan olarak Tapline'dan alotilan petrolü yirmi dört saat süreyle kesti. Eylül aymda, Eisenhower Eden'e gönderdigi mesajda "Nasir'i gerçekte oldugundan çok daha önemli bir çahsiyetolarak göstermenin" tehlikelerindensöz edecek ve bu görügündeIsrar edecekti. ÍngiftereDigigleriDaimi Müstegan Sir Ivone Kirkpatrick,bu mesaja kesin bir görügle yarnt verecekti: "Saym Baskan'm hakh olmasini çok isterdim. Ancak hakli olmadigindantamamen eminim... Eger biz Nasir kendi konumunu güvene alip petrol üreten ülkelerin kontrolünü peyderpey ele geçirirken elimiz kolumuz bagh oturursak, aldigimiz istihbarata göre Nasir bizi mahvetmeye kararhdir ve mahvetmektedir de. Eger Ortadogu petrolünden bir veya iki sene süreyle yoksun birakilirsak, altm rezervlerimiz yok olup gider.Petrol rezervlerimizin yok olmast demek sterling iginin de dagilmasi demektir. Sterling igi dagilacak olur ve rezervsiz kaltrsak Almanya'da ve hatta hiçbir yerde güçlü olmaya devam edemeyiz. Savunmamiz için partolan çiplak asgari miktari bile ödeyebilecegimizden kugkuluyum." Aym ay içinde, Süvey; krizinin giddetlesürdügü bir strada, Robert Anderson admda, zengin bir Texas'h petrolcü, ki Eisenhower'in hayranhgini kazanmig biriydi, Bagkan'm kipiseltemsilcisi olarak SuudiArabistan'a gizli bir seyahat yaplyordu. Amaç Suudiler'e,uzlagmaya razi olmasi íçin Nasir üzerinde baski uygulatmakt1. Riyad'dan Anderson Kral Suud'u, Prens Faysal'i Digigleri Bakani'm uyararak BirlegikDevletler'in çok büyük teknikilerlemelere petrolden çok daha ucuz ve lyi kalitede enerji kaynaklarina ulasacagini,bunun Suudi petrolünü ve tüm Ortadogupetrol rezervlerini degersiz hale getirecegini söyledi. Birlegik Devletler, Süveyq Kanah'nm gantaj aleti olarakkullarnlmasi halinde bu teknololidenAvrupalilar'i yararlandirmak istemeyebilirdi. Kral, petrol yerine geçecek bu enerjinin ne olabileceglni sordu. Anderson "Nükleerenerji" cevabim verdi. Ne Kral Suud ne de Prens Faysal, nükleer enerji haklanda bazi kitaplar okumuy olarak,Anderson'un cevabmdanetldlenmedilerve Suudi Arabistan'm dünya enerji pazarlatindaki yetenegikonusunda hiçbir üzüntü belirtisi göstermediler.Anderson'un uyarismi kulak ardi etmiglerdi. Arada geÇenzaman içinde anahtar durumundaki politikacilar krizin diplomatik yollarla çözümleneceginden güpheduymaya baglamigti.Bu dela çabalanm BirlegikDevletler'de yogunlagtirdilar. Artik Nasir'1yola getirecek,onu "Rhineland"da durduracak tek çare askeri güçtü. 462
Kuvvet Uygulanlyor
.
24 Ekim 1956'da Fransizve ingilizdiplomatik ve askeri çevresinin üst düzey yetkilileri,yanlarmda ilgillyabanct elçilik mensuplan da olduguhalde Paris digmda, Sevr'dekibir villada Israil'in üst düzey yetkililerindenkurulu bir delegasyonla bir toplanti yaptilar. îsrail heyetinde David Ben-Gurion, Moge Dayan ve Shinom Perez de vard1.Butoplantidaüç ülke bir anlagmaya vardilar, Ísrailsözde Misir'm tehditlerine ve askeribaskisma kargilik olarakmeskunolmayan Sina Yarimadasi'nda, Süvey; Kanall'na dogru askeri bir operasyon geligtirecekti. Ingiltereve Fransa Kanal'in korunmasi için ultimatom yaymlayacak ve ondan sonra da, çarpl§madevam edecek olursa ki mutlaka devam edecekti- uluslararasi suyolunu korumak için Kanal bölgesini iggal edecekJerdi. Ingiltere ve Fransa'nm böyle bir planda bekledikleri nihai sonuç Süvey§ Kanalikonusunda bir anlagmaya varmak ve eger mümkün olarsa, bu iglem sirasinda Nasir'i alaçagi etmekti. Bu planda, Israilve Fransa bírbirlerine anlaylg gösteriyorlardl.Israil ve Ingilterearasmda ise, Ingiltere'nin Israil'e ve Yahudiler'e olanantipatisiyüzündenböyle bir anlayi; kurulmamtytt. Ne gariptir ki, gimdiEden bile, Araplar'i ve Arap kültürünü o kadar tuttugu, IL Dünya Savagl'nda özel sekreterine "Gel" dedigi halde, gimdikaderin bir oyunuyla Arap dünyastnm kendi kendisini lider yapmig bagkamylakapigmayahazirlanlyordu. Eden'in tam tersine,Mallye Bakani sahibi" oldugu görügündeydi. Yine de, Sevr'dekitopHaroldMacmillan Yahudiler'in lantida IngilizDigigleriBakani Selwyn Lloyd ve beraberindekiler, Ísrailliler'i hor görür bir tavir içindeydiler. Gerçekquyduki, geçen son birkaç hafta içinde ingiltere,Ísrailve Ürdünarasmda sava§ Çlkmasihalinde Ürdün'ünyardimina kogmayi dügünür olmuy ve bu _konuda Isralliter'i plam içine çekmek için önAnglo-Fransiz uyarmigti.Fransizlar'm Sevr toplantismdaÍsrailliler'i cülük üstlenmesinin bír Sebebi, Misir'laolan çatigmamn orta yerinde ingiltereve Israil'inbirbirleriyle kapigmalanm önlemekti. Sevr'dekigizli anlagmadan bir gün evvel Misir ve Suriye, Misir'm kontrolü altmda görev yapacakortak bir askeri komuta olugturdular.Bir gün sonra da Ürdünbu ortaldaga askeri komutaya girmeyi kabul etti. Artik ok yaydan ç1kmigti.Simdide siyasi ve kigisel.dramlann bagka, garip bir gekliylekargilagilacakve bu Süvey; krizini daha da içinden çlkilmaz bir hale sokacakti. 24 Ekim'de, Sevr toplantisminyapildigi gün, Macaristan'daSovyet kontrolüne kargi giritmig bir ihtilali bastirmak için Kizil Ordu Budapeyte'ye girdi. Bütün bu sorunlar yetmiyormuy gibi, bir bagka sorun da Eden'in saglik durumuydu. 1953'te geçirdigi safra kesesi ameliyati sirasmda, dikkatsiz bir operatör safra kesesine giden boruda tahribat yapmig, bu daha sonraki operasyonlarla ancak kismen onanlabilmigti. Bütün bu operasyonlardansonra Eden, bir defa kendisinin söyledigigibi, uzuvlan yapay" olarak kalmigti; aynca baski altirida hemen hastalamp agnlan artlyordu.lleride, bazi kimseler, bu saglik kogulunun yavag yavag Eden'in beynini zehirleyebilecegini söylemigtir. Durumu daha da kötülegtiren bagka bir gey,o günden sonra Eden mide agnsi için yatigtinci ilaç ve aynca agn dindiricilerin etkisine kargt da uyanct (anlagildigi kadanyla amfetaminler) almak zorunda kalmigti. Su çegitliilaçlarin birbirlerine olan etkileri ve yan etkileri o günlerde henüz yeteri kadar bilinmiyordu. Eden çok gerilimli oldugu zamanlar daha.bagka ilaçlar da aliyordu.Uyancive yatigtinci iki ayn gruptan olan bu ilaçlar Nastr'm Süvey; Kanah'm almasindan sonra çok daha yüksek dozlarda verillyordu. Ekim ay1baglannda bir gün bayginlik geçirerek 40 derece ategle hastaneye yetigtirildi. Hastaneden ç1ktiktansonra Ekim'deyine kumanday1 eline aÌdlysa da devamh olarak hastalik belirtileri gösterdiginden daha agir bir ilaç rejimine tâbi tutulmugtu.Bazilarma göre bu ilaçlar yüzünden Eden bazi karakter degigiklikleri göstermeyebaglamigti. îngilizGizliistihbarati'ndan bir meslektagi bir memura Eden için, "Downing Strememurun Amerikan Gizli istihbarati'ndan et'deki dostlar bizim ihtlyar çocugun gariplegtigini, sinir küpü kesildigini söy]üyorlar" dedigi söylentiler arasmdadir.Bazen Eden, içinde bulundugu gerilimden ve kendi saghk durumunun "karakter
"iç
463
kötülügünden kaçmak isteyerek epinin Downing Street 10'daki oturma odasina siginir, orada fîlm yapimcisi Sir Alexander Korda'nm kendisine armagan ettigi Degas'm yapan kiz" bronz heykelini uzun uzun seyrederdi. Kugkusuz Eden hasta olan tek ki§i degildi. Eisenhower de 1955'te bir kalp krizi geçirmig, 1956'da da ameliyat gerektiren bagirsakiltihabi hastahgina yakalanrmgt1.Demek kl yaklagmakta olan çatigmanmbeklendigi siradaAtlantik'in her iki kiyismdaki iki baçaktörün de hasta olduklanni söylemek yanlig olmaz.Eu ikillye çok yakinda bir üçüncü katilacaktt. Aylarca devam eden kararsizlik ve gecikmesonunda olaylar htz kazanmigti. 29 Ekim'de, Israil,Sina içine bir akm yaparak Seyr anlagmasim hayata geçirdi. 30 Ekim'de Londra ve Paris açikladtlar. Aym gün Rus ültimatomlano yaymlayarak Kanalbölgesini iggal etmek bulunmamak Budapeste'den vaadiyle geri çekildi.Ertesi gün, kuvvetleri, blr daha müdahalede da ye Mtsir Ordusu acele bir bombaladt daha sonra 31 Ekim'de lngilizlerMisit havaalanlanni operasyonlaSina'dan geriçekilmeyehagladi. Süveyg operasyonu Amerikahlar için sürpriz olmuçtu. Eisenhower Israilsaldinsmigüneyde duymugtu. Bu onu çok luzdirmigti.Eden'in ona ihanet ettigini yaptigt seçim kampanyasmdayken dügündü.Demekki.mütteliklerinin hepsi birden onu bile bile aldatmiglardt.Suhalde hiç hissettirmeden,çok daha kapsamli bit bagka uluslararasi krize de yol açmalan, Sovyetler Birligl'yle dogrudan bir çarpismaya glrmeleride söz konusuydu. Hem de bu igidaha bir hafta evveltam Amerika'mn Bagkanlikseçimiyle megguloldugu bir strada yapmiglardi. Eisenhower sonunda o öfkeyle güzel firçaladi." Downing Street 10 numaray1 aradt ve kipisel olarak Eden'i yaptig yeyiçin En azmdan Eisenhower böyle sanmigtl. Aslinda o öfke ile telefondakargisina çtkan Eden degil, Eden'in yaverlydi.Eisenhowerkargisindakine kim oldugunubildirme firsativermeden zavalli yavere agzma geleni söyleyip, Eden telefonayetigmeden ahizeyi çarpip,telefonukapatmigti. Kasim'in 3'ünde bu defa hastaneye yetistirilme sirasi Dulles'e gelmigti. Hastayakonulan mide kanseri oldugundan,hemen amelíyata almdi ve midesinin büyük bir kismi almdi. Detam mek ki gimdi baçaktörlerin üçü de hastaydi. Dulles'in 3 Kasim'dan itibaren görevde olmay141 nedeniyle ABD dig politikasmin günden güne kontrol igi Müstepar Herbert HooverJr verilmigti. Hoover, Irankonsorsiyumunu toparlamigadamdir ve Londra çevrelerine göre Ingilizler'eantipatik gelen kipiydi. Lojistik sorunlar, kötü planlama ve Eden'in tereddütlü tutumu gibisebeplerden Íngilizve Fransiz kuvvetlerinin ültimatomu uygulamasi ve Süveyg Kanallbölgesini iggal etme igi biraz gecikmig, arada birkaç günlük bir bogluk kalmigt1.Bu ara Nasir, bogluktan yararlanarak çarçabuk davranmig ve en fazla hasara müsaitolan yerde etkiliolmayi bagarmigti.Yapttgigeygudur:Düzinelerce gemiyikaya.parçalan, çimentove eski bira gigelerlyledoldurtup Kanal'a salmig, bunlar büyük bit baçanyla suyolunu kapami§ti. Böylece müttetikler petrolü güvenceye almak için saldirdiklan halde, bu petrole kavugamamig, petrol Nasir'da kalmigti. Suriyeli mühendisler, Naboru hatti boyunca mevcut pompalamaistasyonlanna sasir'm talimatlylaIrak Petrol Sirketi'nin botaj yapmly,bu da petrol rezerviili syncadügürmügtü. plan" yapiNasir'm Kanal'ikapamasi halinde petrol yokluguyla kargilagmamak için daima Birlepik Devletler'inacil bir durum kargismda kendilerine petrol verecegi hrken Íngilizler varsaytmmdan hareket etmigti. Bu varsayimm büyük ve kesin bir hata oldugu, Bagkanlikseçimi tarihini dikkate almamalan kadar.yanlig bir hesaplama oldugunu olaylar göstermigtir. Eisenhower müttefiklere kendi acil durum petrolünden vermeye yanagmadi. Yaverlerine "Öyledügünüyorum ki bu operasyona kim bagladiysa,kendí petrol sorunlanmda yine onlar, kendileri çözmelidir. Daha dogrusu kendi petrolleri içinde kendileri bogulsun" demigtir. Petrol gimdiWashington için Bati Avrupa'daki müttefiklerinicezalandirmak ve baski uygulamak için bir araçti. Amerika'nm müttefiklerine petrol saglayacakyerde Eisenhower yaptmm uygulamadan yanayd1. 5 Kasim'a kadar, Israilliler Sina ve Gazze bölgesinde kontrolü ele aldt Ve Tiran Bogazi'm "banyo
-niyetlerini
"bir
'a
"ortak
464
ele geçirdi. Ayni gün, Íngilizve FransizkuvvetleriKanalbölgesine hava saldinsi düzenledi. BirlegmigMilletler'denbir Ingilizdiplomat o güne ait amlarmi göyle özetlemigtir: "Eden'den gelen telefon konugmasmi hatirhyorum. Birinci Dünya Savagi'mn aristokratik aksamyla boy'lar at111yor'dedigini duydum. Bu hiç bilinmeyenbir sözcüktü ve Eden sankiMars'tantelefon edlyordu." Bundan bir gün evvel Sovyet kuvvetleri yeniden Budapepte'ye girmigti ve Macaristan ihtilalini yatigttnp yok etmek için gayethunharca hareket ediyordu.Süvey; sorununun aym zamana rastlamasi batihlarm Macar ayaklanmasmave Sovyetmüdahalesine kar i ortaklaa bir reaksiyon göstermesini,harekete geçmesini önlemigtir. Buna kargin yine de en ufak bir Tahatsizhk ingiliz,Fransiz ve 18veya vicdanazabi dtiymayan Moskova,büyükbir pervasiz1tkla ülkelere lanetler b u railliler'i yagdtrmigtir.Sovyetlerayni zamanolmaklasuçlamig, da askeri müdahaleye bagvurma, hatta Paris ve Londra'ya nükleer saldir1düzenleyecekleri tehdidini bile savurmuglardir. Su tehditler kargismda Eisenhower,.butür saldirilann SovyetRusya'yi periçan edicí kargi taarruzlarlasonuçlanacagmi söyledi;"Bu gecenin gündüzü izlemesi kadar kesindi." 'para-
"saldirgan"
Harekât'tan Men Ike'm bu cevab1vermesine ragmen,ABD hükümetinin Ingiltere,Fransa ve Israil'eduydugu öfke henüz yatigmamigti. Washington'dan hep aym mesajgeliyordu.Askeri bir harekâti onaylarmyordu ve Inglltere ve Fransa artik durmallydi. 6 Kasim'da Eisenhower Adlai Stevenson'a sözünü geçirmeyibagaracak ve aynigün Ingilîzve Fransizlar bir ategkese razi olacakt1.O güne kadar SüOnlaragöre sava; sadece bir gün sürmüç vey; Kanall'nda ancakbir ayak boyu yet alabilmíçlerdi. "Kanal'in kullamlma hakkt" daha o gün kendilerinden hedefî ve partsiz olan ve savagin simisiz alinmigtl. Yine de Washington sadece bir ategkesinyeterli olmadigim açikça ortaya koymugtu. de gerekiyordu. Israilde aym geyiyapmallydi; yapmayacak olursa Washington'dan Çekilmeleri gelecekekonomik yaptirimlararazi olmallydi.Eisenhower bir taraftanda kendi danigmanlarma "Araplar'i kendimizekaryt kizdirmamamiz garttir.Aksi takdirdetüm Ortadogu'dan yaptlan pet rol sevklyatma ambargo koyarlar" diyordu. Amerikan yardimiolmadan, Bati Avrupa tümüyleyakmda petrolsür kalmaya mahkûmdu. Kigyaklaglyor,stoklarancak birkaç hafta yetecek düzeye iniyordu. Bati Avrupa petrolünün te üçünün geçirildigi normal yol,gimdiKanal'laOrtadoguboru hatlariarasindakikombine ulagimm kaldinlmig olmasi nedeniylearalikh olarakkullanilabiliyordu. Aynca, SuudiArabistan da Ingiltereve Fransa'ya kargi ambargo uygulamigt1.Kuveyt'te ise, sabotaj girigimleri rezerv sistemini kapamigti.Bir gün îngilizkabinesinin Misir Komisyonu'naBirlegikDevletler'iningiltere'yeve Fransa'ya petrol yaptirimi uygulamayi dügündügü haberi ulaçacakti. Bunu duyan Harold Macmillan iki kolunu havaya kaldirarak göylediyecekti: "Petrol yaptinmi mi! Bir bu kalml§ti. Su her eyin sonu demektir!" 7 Kasim'daIngilizhükümeti halka tüketirildeyüzde 10 indirime gidileceginiduyurmugtu. Avam Kamarasi'nagirdigistrada Eden bu yüzden 1;çi Partisi'ninyuhalanyla kargilanacakti. Aym I;çiPartísi önceleri Nastr'akargi çok sert bir tutum ízlenmesini istedigi halde gimdiyüz seksen derecelik bir dönügle aksitezi savunuyor ve Eden'i yuhahyordu. Parlamento'daki elegtirmenler ise, karne kuponu çikarmigolsaydi belki de aym kipilerin Eden'in resmini bag üstünde taglyacaklangörügündeydiler. 9 KasimtarihindeEisenhower Avrupalilar'a yardim verilmesi konusunu ele almakiçin Milli Güvenlik Kurulu'yla bir toplantiyapti. Toplantidailgililere petrolgirketlerininaralarmda ighirligi yaparak büyük bir dagitim programi üzerinde anlagmalanndan söz etti. Haftf bir gülümsemilli güvenlik yaranna çaligmeyle "Bizim keçi gibi inatçi bagsavcimiza kargm" dedi. Sirketlere tiklanm kanitlayan ve onlariherhangi bir antitröstsuçlamaya kargi koruyacak bir belge verecegini söyledL Ancak, ya bu girketlerin bagtndakiler böyle bir programa katillmlanndan dolayi kendi'dört-
465
lerini hapiste bulsalar ne olacakti? Eisenhower bu soruya gülerekcevapvermig, o zaman onlan affedecegini söylemigtir.Diger taraftanBagkan bütün bu önerilerin sadece geçici bir zaman için _geçerliolacagmida aç1kçabelirtmigti. Íngilizler ve Fransizlar Misir'dan gerçektençekilmeyebaglamadikça, acil durum petrol sevklyatidiye bir geyhayata geçirilmeyecekti. Eisenhower'inbu önerisini duyduklarmda Avrupahlar act aci gikâyetederekBirlegikDevletler'in Ingiltere ve Fransa'yi kapisinda tutarak"cezalandirmaktaoldugunusöylediler.Uluslararasi petrol girketleri petrol kitligi bagladigini gözleyerekEisenhoweridaresine OrtadoguAcil Komisyonu'nuharekete .geçirmesi için yalvardi. Ancak bir petrol girketiyöneticisinin söyledigt gibi bunu kesinliklë reddetmi ti." Ingiltereekonomik açidan da yara almigtl.Uluslararasifmans durumu sallantidayd1. Süvey¢te askeri saldirmin baglamastyla büyük bir dalgalanma göstermigti. Ìngilizler bu dalgalanmanm Eisenhower idaresinin nzastyla, hatta destek ve kijkirtmasiyla meydanageldiginden emindi. Uluslararasi Para Fonu da Amerikalilar'in da desteklemesi ile Londra'nin yaptig! - acil mali yardim bagvurusunu reddedlyordu. Washington'daki IngiltereElçiligl'nin iktisadi iglerden sorumluyetkilisi Londra'ya verdigi raporda, acil ihtiyaçlari olan mali yardimi almak için bag"tagtan vurdugu her yerde bir duvara çarptigim"söyleyecekti.Aym yetkiliraporunda "Öyleanlagthyor ki Amerikahlar bize yaramaz çocukmuçuzgibi davranmaya kararl1. Dadisinin iznini almadan kendi istedigi gibi hareket eden çocuklarabunun yapilmamasi gerektigini ögretir gibi bize _de aynen bunu yaplyorlar" diyecekti. Kasim ay1ntn ortasina gelindigindeBirlegmigMilletler'in ekipleri Misir'a gelmeye bagladl. Ancak, Eisenhoweridaresi temizlemeigleminin henüz bitmedigini söylüyordu. Ortadogu Acil ÌçlerKomisyonu ingilizve Fransiz kuvvetleri Misir'i tam anlamlyla terk edinceyekadar harekete gegirilmeyecekti. Çokyakmdabirpetrolkrizinin bay göstermesi artik kaçmilmazdi. Bu Eisenhower, kader yoldaqi saydigtve o günler NATOBagkamolan ingilizKomutani savagta ara, Lord lsmoy'a yazarak dünyanin içine dügmüç oldugu aci durumdan" söz ediyordu. Yazismda kendisinin "Bati Avrupa'nm kargtkarplya olduguyalut sorunu Ve mali sorunlara kargi cephe almaktan kaçmdtgtm" da belirtlyordu. Mektupta belirttigine göre, sorunun çözümü için düderece nazik bir konu olup" kamuoyu önünde günülecekson çare konugulamazdi." Mektuptaki mesaji alan Ismoy, cevap yazisinda tegekkürlerinibildirdikten sonra, gizli kalmasi kopuluyla Eisenhower'i uyardive sene NATOkuvvetlerinin petrolsüzlük yü2ünden hareket yeteneginden tamamenyoksun kalabilecegini" duyurdu. Nihayetkasim ayi sonunda, Londra ve Paris, kendilerine ait kuvvetlerin Süvey¢tensüratle geriçekilmelerirtenza gösterdi ve ancak ondan sonradir ki Eisenhower OrtadoguAcil lylerKomisyonu'nun harekete geçirilmesine izin verdi. Sonunda Amerikaltlar'm istedigi olmugtu. Amerikahlar Nasir'in elinden ugradiklan yenilginin yükünü Íngilizler ve Fransizlar'm üstüne yikmayi da bagarmiglardir.Sonuç olarak bütünüyle bu kangik igte tek kazanan kigi Nasir olmugtur. Yinede, kasim ayi ortalarinda, ingilizve Fransiz kuvvetleti henüz Misir'dan çekilmemigken IngilizDigigleriBakani Selwyn Lloyd, Walter Reed Hastanesi'nde tedavigörenJohn Foster Dulles'i hastanedeki odasmdaziyaret edecekve ikisi arasmdatam bir ikilem olan ve dogrulugu Lloyd'un kayitlanna göre kamtlanmig qu konu§ma geçecekti: Dulles pu soruyu soruyordu: "Selwyn, igi neden yanda biraktin? Neden sonuna kadar götürüp Nasir'i dize getirmedin?" Lloyd'un bu soru kargismda pagkinliktandili tutulmuygibiydL Acaba kargismdaki adam bir ingiliz-Fransiz ottak harekâtma engel olmak için elinden geleniyapan ve hükümeti de harekât baglaymcaya kadar bunu geciktirmeye çaliganaym DigigleriBakant degil miydi? Ona qu yamti veriyordu: "Fakat Foster, sen bize bunu istedigine dair en küçük bir igaret vermedin ki! Bize g0zünün ucuyla bile bunu istedigini hissettirseydin kugkusuz bunu yapard1k." Dulles o zaman bunu yapamayacagini söyleyerek yanit verdi. "azap
"idare
"pound"
"barig"
"özgür
"son
"aç1kça
"gelecek
466
"Petrol Kalkmdirma Hareketi" Ve eker Kavanozu": Kriz Önlenlyor Arahkayl baglarmda, Kanal'm kapanmasmdan bir ay sonra,ingiltere ve Fransa'nmmuhalefette oldugu ve bütün BatiAvrupa'nm tam bir enerji krizininegiginde bulundugu bir stra,nihayet acil igler programi yürürlüge konuldu. "Petrol Kalkmdirma" diye adlandirilan bu programhem AVrupa'da ve hem de BirlegikDevletler'de hükümetlerin ve petrolgirketlerininel ele igbirligine dayanan bir girigimdi.
.
Ortadogu'dapetrol üretimi, çogunluguylaele almdigtnda durdurulmug degildi. Asil sorun, her geyden önce bir nakliýe sotunuydu.Sorununçözümü bagka kaynaklar bulmakti. Mesafenin daha kisa olugu ve yolda geçen zamanm daha az oluçunedeniylepetrolün tankerlerleBati Yanküresi'ndenAvrupa'yatagmmasiuygun olacaktl.Eu yol tetcih edildiginde, herhangi bir tanker, Iran Körfezi'nden almanpetrolün ÜmitBurnu'ndangeçirilip Avrupa'ya ulagtinlmasmdaki zamana klyasla, iki kat fazla petrol taglyacakti.Bu dügüncelerle acil igler komisyonlarmin ilk el attig i; tankerleriyeniden toptan olarak yaygmlagtirmak Ve böylece Bati Yariküresi'ni, tipk11940'h yillann sonuna kadar oldugu gibi yeniden Avrupa'mn bag enerjl kaynagi yapmakti. Simdiasil amaç petrolü en çabuk,mümkün olan en etkin yolla tagimakt1.Bunun saglanmastiçin gerektigindetankerlerinyollari yeniden düzenlendi; bunlar girketler arasmda paylagildive ürünler zaman zaman degig toku; edildi. Acil durum malzemelerine o günlerde eker kavanozu" deniyordu. Avrupa'da,bu malzemelerin ülkeler arasmda epitlilde dagitiml için azamiçaba gösteriliyordu. (Sonradan OECD adim alan) Avrupa iktisadilçbirligiTegkilati tahsisleriyapmak üzere bir PetrolAcil Grubu kurdu. Bu grup petrol tahsisiniSüveyg-öncesipetrol kullanimi, stok düzeyleri ve yerel enerji ürünlerini yansitan bir formüle dayanarak yaplyordu.Petrol Kalkmdirma Program1'nin yam stra karneye baglama yöntemi ve talebi kisillayici öteki önlemler de almlyorve böylece hareket daha etkin"
legtfriliyordu. Örnegin,Belçika pazar günleri özel araba kullamlmasmi yasakladi. Fransa petrol irketlerinin sattyim kisitlayarak Süveyg-öncesidüzeyin yüzde 70'ine indirdi. Ingiltereise petrole yeni vergiler koydu ki bu benzin ve fueloil flyatlanmn ve Londra'dakitaksi ücretlerinin bitden artmasmaneden olmuçtur. Bu ücret artiç1sonradan "Süvey; alti pensi" adlyla Londra'da ün kazanmt; ve ölümsüzlegmigtir. Fabrikalarda bir kez daha petrolden kömüre geçildi.Aralik ay1 benzini karneye bagliyordu. sonuna gelindiginde, artik Ingiltere O stralar bir numarall güncel sorun tankerlerindurumuydu ve hemen arkasmdan petrol sorunu geliyordu. Tahminleregöre, Avrupa'nm petrol ihtiyacmi kargilayabilmek lçin Bati Yariküresi üretiminin önemli miktardaartinlmasi gerekiyordu. Gereken bu ekstra miktar petrol, fazla miktardapetrol kapasitesi içeren BirlegikDevletler'den çikanlacakti.Uluslararasi girketlersaldirganca davranarak Petrol Kalkindirma için alabilecekleri bütün ekstra petrolü elde etmek için ABDham petrol pazarlanm taradl.Ancak girketlerve ilgili hüküinetler Texas Demiryollan Kurumu'nu hesaba katmamtyti. Oysa ki bu komisyon, hemen herkesin büyük gagkmhgiiçiride, 195Tnin krítik kig aylarinda üretimin artinlmasma pek izin vermiyor ve temelde sakh tutulan üretimin rezervde kalmasmda Israr edlyordu.Îçte bir kez daha bagtmsiz üreticilerle büyük girketler arasmdaki ezeli savag gündeme geliyorve yeni arenadaboy gösteriyordu.Jerseyheyetinin normal olarak uluslararasi memorandumunda belirtildigine göre, Demityolu Kurumu yurtiçiyle ilgili" olan bagtmsiz üreticilerini yansitlyordu. KomisyonAvrupa'dan hiçbir ekstra talep almayan benzin envanterleri kadar kiyi için petrol envanterlerinin de, flyatlarda dügüge neden olmasmdan korkuyordu. Ve kugkusuz, herhangi bir geyistese bile bu ancak daha dügük fiyat degil, daha yüksek flyat olabilirdi. Komisyonun üretimde önemli bir artiga izin vermemesi büyük tepkilereneden oldu ve firtmalarkopardi. British Petroleum'denEric Drake buna "Avrupa için en azmdanbir bela" demi "çikarlari
-
467
"felaket"
oldugunu ve girketinAvrupa'ya yaptigi ti. Jersey Sirketi'nin bir Avrupatemsilcisiise petrol sevklyatmda yüzde 50 dügügeyol açacagtmsöylemigti.Eden ve Macmillan TexasDemiryolu Kurumu'nun politikalanni protesto ettiler. Ingilizbasmi da Texas'm derinliklerinde sakli bu bilinmeyen ve estarengizajam protesto etti. DailyExpressgöyle bir baglik atlyordu:"Texas'taki akilh içadamlan Ekstra Petrol kalmadigml söylüyorlar."Texas Demiryolu'ndan almgan Albay E.O. Thompson elinden ne kadar petrol vermek geliyorsa, tereddüt etmeden veriyor, yine de Íngiltere'dan eleptiriallyordu.Bu eleptiriler kargismda Thompson qu tepkiyigöstermigti: "Biz bu ülkeye sayisizvaril ham petrol sevk ettik, yine de elimizde olan miktarm hepsini, her talep ediligte derhal gönderdigimiziçin eleptiri ahyoruz. Öyleanlagillyorki ingilterebize hâlâ bir eyalet veya sömürgelerinden biriymigiz gibibaklyor." Zamanla Texasüreticileri büyük girketlerdenve piyasalardan istediklerini aldilar ve bu onIarm morallerini bir hayli düzeltti. Eu ara, Jersey'inTexas'takikolu Humble, petrol sahalarmda satm aldigt petrolün satig flyatim varil bagma otuz beg sent artiracagmi duyurmugtu. Ötekigirketler de Humble'lizledi. Ek olarak kullamlan ham petrol Texas üreticileri tarafmdansaglanmaya bagladi ve sonunda Petrol Kalkindirma'ya aynlan miktarda dalgalanmalar oldu. Hemen arkasindan bu defa yeni bir protesto firtmas1.koptu. Bu firtma fiyatlari yükseltmek için birbiriyle yançmakla suçlanan petrol girketlerindengelmigti.Petrolde azalma görülünce, yüksek flyat uygulama yanhlan iki anlamli mesaj göndermekzorunda kaldilar. Petrol arzi çogaltilmali,petrol talebi dügürülmeliydi. Be ikisi Süvey; petrol krizinin orta yerinde sadece istenen ve yapici bir adim olarak kalmayip aynca Petrol Kalkindirma hareketine de yararli olacakti. Ne var ki petroldeve politikada olaylarm nasil geligecegikesin olarak bilinemez. Bu olayda da istenenin tam tersi olmug, fiyat artig uygulamalari Kongre'defirtmah suçlamalaraneden olmugtu. Eu konuda 2800 sayfalikdosya hazirlanmig ve yirmi dokuz petrol girketi için Adalet Bakanligi'nca yeni bir antitröstdavasi açilmigtir. Neyseki 1960'ta, federal yargiçkararlyla dava dügecekti. Yargiç,fiyat arzorunlukla" yapildiginakanaat getirmig,hükümetin sundugu delilleri de tiplarmin düzeyinin üstüne çikmadigi gerekçesiyle" yetersiz bulmuytu. Petrol Kalkmdirmaprogramiçok iyi düzenlenmig koordinasyon ve lojistik beceri ister. Bu nedenle Petrol Kalkmdirma'da II. DünyaSavagl'ndaMüttefikler'in Atlantik petrol sisteminde çahymig en kaliteli personeli kullamldt ve onlarm deneyimlerinden yararlanildi. Yine de zaman zaman birçok bürokratik ve idari engelleri yenmek gerekmigti. Eu faaliyette ordular dolusu hükümetter, girketler ve petrol komiteleri katkida bulunmug, rehberlik yapmig, enformasyon düzenleyip ulagtirmigve programm eksiksiz uygulanmasmda yardimci olmuytur. Kugku yok ki arada bazi karigikhklar olmuyordegildi. Ancak son derece lyi çaligtigindan, digandan Petrol Kalkmdirma'mn hiç zorlamasiz, kendi kendine çaligtigtsanillyordu. Ne var ki dutum böyle degildi. Sonradan bir petrol girketi yöneticisinin aç1klamayaçaligti gibi, krizin devam ettigisüre içinde tek eyin dügmeye basmak olmadigi, her geyinkendinden igleyecegni sanmanm çok yaniltici oldugu bilinmellydi." Bu geleceky111ardaki krizlerde akilda tutulmasigerekenbir ögüt sayilmahyd1. ilkbaharma 1957 yllt gelindiginde, Petrol Kalkmdirma'nm beklenmedik derecede etkin çaligmasi sonucu petrol krizi nihayet son buldu. Ziyan olmuy petrol miktarmm yaklagikyüzde 90't için tazminat ödendi. Avrupa'da havano sicak olugunun yardimiyla derhal depolama önlemleri almmig, bu, ziyan olan petrolün geri kalan kismmm telafisineyaramig, böylelikle gerçek petrol noksani çok azla geçigtirilmigti.Bütünüyle almdigmda o günlerde Avrupa ekonomisinin petroldeki olumsuz geligmelerden sonraki kadar etkilenmedigi söylenebilir. 1956'da toplamenerlitüketiminin sadece yaklagikyüzde 20'si petrolle kargilanlyordu. Her ne kadar petrole dogru bir kayma varsa da, o günlerdeAvrupa hâlâ esas olarak kömür ekonomisinedayallydt. llerikiyillarda ise kugkusuz bu durum degigmigtir. 1957 Marti'nda Irak'm petrol boru hatlari kismen aç11dive Nisan ayma kadar da Süveyg Kanali tankerleringeçmesine müsaade edecek kadar temizlendi.Artik kazanan Nasir idi. Kanal "iktisadi
";üphe
"yapilacak
468
i
egitlik gözetilmeden Misir'in olmu§tu ve Misir tarahndan igletillyordu. §imdiSüveyq Kanah'mn Misirli kilavuzlan, kendilerinden evvelki Ingilizve Fransiz meslektaglan kadar tiril tiril giyinmiyorsa da denizcilik kurallarini yeterince biliyor,lulavuzlugu iyi yaplyorlardi. IranKörfezi üreticileri petrolcülügü yeniden hareketlendirmede aceleciydí. Petrol nakli igindeki yeteneksizligi nedeniyle Kuveyt üretiminin yari yanya dügtügü gözlemigti. Nisanaymda Amerikan hükümetl acil Petrol Kalkindirma Programi'm asklya aldl. Mayisortalarindada ingilterehükümeti benzinin karneye baglanmasma son verdi ve daha sonra intíkam ahrcasma son bir adim atarak "Ìngiliz gemilerinin Süveyg Kanall'ni kullanmasim" karar altma aldirdi. Su son uygulamayla artik Süveyy krizi gerçekten son bulmugtu.
"Sir Eden" Sahneden
Çekiliyor
bir dönem" Krizi yagamig olan Amerikal1lar'dan biri sonradan bu krizi, Süvey; aylarmi olarak hatirlayacakt1. Bu dönem ve uluslar için bira2 komedi, biraz fesat fakat en çok da derin tralediyle,hepsinden çok trajediyle geçmig bir zamand1." Bu dönem Nasir'm "Sir Eden" olarak andigi ÍngiltereBagbakani ígin, Misir hâkiminin Süvey; Kanall'nm derinliklerine gönderdigigemilerlebirlikte tüm itibarmm acimasizca sarsildigt,o güne kadarki olaganüstü gellimin ilerlyi görüg,cesaret ve diplomatik becerisinin havaya savrulup yok edildigi,çok büyük kigisel bir trajedi dönemidir. Kendisini Bagbakanlik için o kadar uzun bir süre hazirlamig olan Eden, Süvey; krizinin devami boyunca süresiz olarak duygusal bask1altmdaydi. Kasim ayinda, krizin henüz had devrede oldugu bir stra, saglik durumunun zorlamastyla Jamaica'dauzun bir tatileçikti. Burada, James Bond'un yaraticisi Jan Fleming'denkiraladigt evde istirahate çekildi. Tatil dönügü doktorlari Eden'e artik Bagbakan olarak görev yapamayacagmi söylemigti. Noel ile yllbaç1arasmdakigünleriChequer'de sakin bir gekilde, geleceginidügünerek geçirdi. O günlerde bir dostuna yazdigt mektuptayaptiklanndan "hiÇbir pigmanlikduymadigini" söylüyor,duygu "Davramplanmdan dügüncelerini sözlerle dile gedriyordu: asla plçmanlik duymuyorum... ve pu Bana garipgelengey,gördügüm kadanyla, varsa bile çok az kigi bu olaylan 1936'mnolaylanyla kargilagtinyor; oysa bu ikisí birbirlerine o derece benziyor ki..." Sonunda, 1957 Ocak aymda Eden istifa etti. Ístifadanilk bilgi sahibi olan Harold Macmillan'di. Macmillan Eden'in evinin bitigiginde, Downing Street 11 numarada otururdu. Eden istifa edecegini ilk olarak ona, Downing Street 10 numaradaki evine davet edip ön taraftakiçallymaodasmdarsöyledi. O güne ait amlanni Macmillan günlügünde sözlerle ammsar: "Onu hâlâ o hüzünlü kig günü ögleden sonrasi, kargimda su görür glbiyim... Hâlâ o denli genç, negeli ve havallydtki... 1914-1918 Savagi'ndahizmet verdigi gençliginin en iyi yönlerinin temsilcisi gibiydi... Kiyami andiran o dehget dolu y1llardan sag çikml; olanlar, bir görevi yapmak için yeminli insanlar gibi kendilerini bir tür mecburiyet altmda hissederdi. Eden ve ben kendimizi böyle bir espri içinde hissederek politíkaya girdik.Simdi, bu kadar uzun hizmet ylllan sonunda, otoritesinindorukta oldugu gu an, esrarenglzfakat kaçinilmaz bir kuvvetle kaderinin gazabmaugruyof." Eden'den istifa edecegi haberini alan Macmillan, daha sonra, tag kesilmig glbi, büyük bir teessürle iki evi birbirine baglayan pasajdan geçerek Downing Street 11 numaradaki kendi ikametgâhina çekíldi. Ertesi sabah ll No'da, Gladstone'un portresi altmda oturup, sükûnet bulmak için Pride and Prejudice romamm okudugu bir sitada bir telefonçagnsialarak Bagbakanlik için görügmeküzere sarayadavet edilecekti. Süvey; ingiltereiçin bir suyoluydu. Íngilizkültüründe oldugu kadar bu ülkenin siyasetinde ve uluslararasi konumunda da çok ciddi bir kopukluga neden olmugtur. Ancak Süveyg, Ïngiltere'nin geriyegidigininilk belirtisi deglldir. Süvey; daha çok zaten olugmuy olan bir gerilemeyi Artik Ingiltere igin süper devletlerden biri denemezdi. Iki dünya savagimn kaaç1gaç1karmigtir. yaralan sadece maliyesini degil, aym zamanda nayan ve yurtiçindeki bölünmeler Íngiltere'nin "garip
"bireyler
469
1
ona karç1duyulan güvenive ülkenin siyasiiradesini de agirgekildesarsmigti. Eden kigiselolarak Süveyg'teyapilmasi gerekeni yaptigodan hiçbir kugku duymamigtl. Y11Iarsonra, Londra'da ç1kan The Times Anthony Eden'den söz ederken onu qu sõzcüklerle tammlayacaktt:"O, Ingiltere'nin büyük bir güç olduguna inanan ve gerçegin böyle olmadigim kamtlayan krizle karydagan ilk Bagbakan'di." Bu sözler sanki bir imparatorluk íçin söylenmi§ ve Eden'in dügünce durumunu yansitanbir kasideydi.
Güvenligin Gelecegi: Boru Hatlarlyla Tankerler Karç1Karplya Süvey; krizi uluslararasi petrol endüstrisine dügünecek bir haylimalzeme vermigti. Kanal'in yeniden kullanima açilmasma karym petrol girketteriartik bu kanala güvenebileceklerinden kuçkuluydu. Daha çok sayida boru hatti inga etme konusunda girketlerve hükümetler arasinda birçok boru hattma karigmigve müdahale etmigti. tartiçmaaçildi. Ancak Suriye,Irak Petrol girketi'nin Eu olay boru hatlannin ne derece kolaylikla kesintiye ugrayabilecegini gözler önüne sermigtL Ana sorun nakliye emnlyetinin saglanmaslyd1ki boru hattartnm bunu çözecektek yol olmadigt anlagilmigti. Böylebir çabamnçok fazla risk içerdigi agikârdi. 1956'da gergin bir hava içinde yapilan, Süvey; Kanah'nm ana arter olduguna dair tartigmalarda, üzerinde gerektigi kadar durulmamig bir konu vardi. Süveyg Kanali ve Ortadogu'daki boru hatlarmm güvenilirolmadigt kabul edildigine göre, ortada daha güvenilirolan tek bir alternatif kallyordu: ÜmitBurnu'nu dolagarak yol almak.Ancak, BatiAvrupa'yi bu yolu kullanarak beslemek ekonomik ve pratik açilardandaha fazla petrol taglyabilençok daha büyük tankerlereihtiyaçgösterecekti.Endüstride egemen olan düçünce ise bu tür tankerlerinfiziki olarakinga edilmeyecegiydi. Bu tür tankerler kisa sürede sadece dizel motorlan konusunda bir hayll ilerleme kaydetmig olan ve daha iyi cins çelik kullanma avantajmasahip Japonya'dayapihyordu.Shell yöneticisi JohnLouden sonradan bu konuda gunlanSöylemigtir: tankerciSirketi'nin ler daha büyük gemilerinçok pahaliya ç1kacagim,yalut masraflanmnçok yüksek olacagimsöylüyordu. Benim anlayamadl LU DRSll olup da Japonlar'inbu tekneleri bu kadar çabuk yapabildikleriydi." Tankerler hem son derece ekonomik çahgtyor,hem de mutlak gerekliolan güvenligi sagliyordu. Su noktalari dikkate alarak kesinlikle ifade edilebilir ki süper tankerler,Ìngiliznüfuz ve prestijininazalmasma ve Cemal Abdül Nasir'm güçlenmesine paralelolarak,Süvey; krizinin sonuçlarindan biri olarak ortaya çikml?tl.Bir Ingilizyetkilinin söyledigi gibi, "Tankerleraçikça siyasi risklerden daha az yara allyordu." "1956'da,
Süvey; Kutuplagmasi Durduruluyor Süvey;olayimndoguçunda Íngilizler ve Fransizlar Amerikalilar'a kar i bir hayli kirgin ve buruktu. 1957nin baglarmda Ingiltere'ninWashington'daki Büyükelçisi, Eisenhower için soguk bir tavirlagunlarisöylemiçti: "Eisenhower'in sömürgecilik, BirlegmigMilletlerhakkmdaki görügleri tipki Amerikall küçük bir izci çocugunkinebenziyor; cümle kullanmada etkin olmayipolitika yapmak saylyor... Dogal egilimi bu oldugundan, aynca sagligim korumak kaygisi da eklenince, Amerikan tarihinde gelmig geçmiç ne kadar bagkan varsa, onlar içinde, en saygmi otsa bile en tembeliolup çikmig." Kriz süresince ABDArap petrol üreticileriyle olan konumunu iyiye götürmek için çabagöstermeye özellikle önem vermigti. Eisenhower kipisel olarak "Kral Suud'u Ortadogu bölgesinin bir numarall gahsiyetiolarak kalkmdirmaya" Ve onu Nastr'm alternatill yapmaya önemle çaba göstermig, çaligmalanm bu yolda yogunlagtirm16ti.Eisenhower'in Arap petrol üreticilerinin açiklikla bilmesini istedigi geyguydu:Birlegik Devletler "Bati Avrupa'da Ortadogu petrolpazarlartnm mutlaka yeniden kurulmasma kararliydi ve bunun gerçeklegmesineçaliglyordu." Bu deger470
lendirmenin altinda Ortadogu'daBati yanlisi olan istikrarli hükümetler bulundurmak ve gerektigindebunlan Sovyetyayllma politikasmakargi siper olarak kullanma hirsi da yatiyordu. Ingiltere ve Fransa'nm bu iki stratejikhedefin her ikisini de destekledikleri güphe götürmez. Aralarindaki görüç aynliklan amaçta degil, araçta idi. Yinede, Atlantik'in her iki kiyisinda taraflarSüveygkutuplagmasmm neden olduguyaralamutlaka sanlmasigeregine inamyorlardi. Bu igin Bagbakanlik'ta Harold Macmillan oldugu rm için daha kolay gerçeklegecegi inancl egemendi. Macmillan tanmmigbir devlet itiraf birlikte digavurmamakla adamidir. Ne var kl o da sonrakiyillarda ettigi gibi sik istirap ve aci çeken, sinir krizleri geçiren biriydi." O ve Eisenhower II. Dünya Savagi'nda bir arada çah;mig ve birbirlerine kargt daima büyük dostluk ve saygt göstermig,bu duygulanm sonuna kadar korumuglardt. Eden'in istifasindan sonra yeni Bagbakan adayi olarakMacmillan'mismi Eisenhower'e duyuruldugunda, Bagkan onu iyi bir adam" olarak tammlamigtl.Macmillan'm annesi Indiana'mn küçük bir kasabasmdan gellyordu, ancak bli her nedense Macmillan'm Bagbakanlik durumuna hiçbir olumsuzetki yapmamigttr. Macmillangerçekçi bir kiplydi. Süveygten aldiklan aci dersten sonra göyle söylemigti: "Hepimizin kaderi çogunlukla Washington'daki yöneticilerin elindedir."Bu sözlergerçeginta.kendisidir. "Eisenhower'inlyi niyet dileklerine kargm beni birçok bag agrisimn bekledigini gayet lyi biliyorum. Ancak otuz üç senelik bir parlamento geçmíçim var ki bu beni adamalalhpigkinleptirdi;bugün hâlà espri yetenegimi kaybetmedim." Ona bag agnsi veren konulardan en büyükleri Ortadogu, petrol ve Amerikah müttefikleri arasmdabag gösteren kopma hareketleriydi. Bunun onanmi için ilk resmi igleme Eisenhower ile Macmillan'm bir araya gelecegi Bermuda Konferanst'nda girigildi.Konferans 1957 Matt1'nda Mid-OceanGolfKulüp'teyap11migt).Macmillanbu toplantiiçin hazirlamrken petrol konusu her an için hatinndaydl. ÖnceOrtadogu'daki çegitlipetrol girketlerinin konumlarini gösteren bir hakütükrita istedi. Haritayla beraber bir de girketlerinher birinin ayrt ayn yapilarmt gösteren lerini" istetmigti. BermudaKonferans1'nda ele alman belli bagli konulardan birini iç içe girmig petrol ve Ortadogu'nun güvenligi teykiletmigtir. Eisenhower'in ileride söyledigi gibi, petrol konusunda çok gerçekçikonugmalar" yapilmigttki bunlar arasinda süper tanker ingaasmm de geligtirilmesi vardir. Süvey; olayi tüm batill güçlereOrtadogu'nun ne denli degiçken olabileBermuda'da Íngilizier cegini göstermigti. Simdi, Kuveyt'inve Körfez kiylsmda Nastrei bir askeri darbeye kargi son derece duyarli olan öteki devletlerin bagimsiz kalmalannm önemini vurguluyordu. Ingilizve Amerikan taraflarmmikisi de, Körfez güvenliginingarantiyealmmasi için Ingiltere'nin elinden.gelen her türlü çabayi göstermesi gereginde tam bir görüç birligi igindeydi. Ortadogu petrolü için verebilecegi en büyük ödül" deyímini kullanan Macmillan iki hükümet arasmda uzun vadeli bang ve refah için savagta yaptiklari yaklagim gibi"bir igbirligiyapilmast çagrismdabulundu. Bermuda Konferansi ingiltereile Amerika arasmdaki kutuplagmamn giderilmesinde gerçekten yardimci olmuçtur. Eisenhower ve Macmillan birbirlerine her hafta birer mektup gönderüslûp kullanmaya sözvererek aynldilar. Ne de olmeye ve bunlarda resmiyetten urak, sa, bu.iki ülkenin de Ortadogu'daortaklaga hedefleri vardi. Ancak Süvey;krizinin çok dramatik tarzda ortaya koydugu gibi,krizden sontakiylllarda egemenlikte üstünlük kurmuy ülke lngiltere degil, Amerika olmugtur. 1970 yllmda, Süvey; krizindenon dõrt yll sonra, ingiltere'degenel seçimlerde Muhafazakârlar kazandi ve Edward Heath Bagbakan oldu. Heath 1956'da, Süvey; krizi sirasmdaEden'e bagyardimcillk yapmigt1. Bagbakan olunca Downing Street No 10'da artik LordAvon unvamm almig olan Anthony Eden onuruna bir akgam yemegl tertipleyecekti.Eden için Downing Street No 10'a, bu defa onur konugu olarak ytllar sonra bir kez daha dönmek çok büyük, unutulmayacak bir olaydi. Bunu çok dokunakli hir olayolarakkargilamtçtl. Yemekte Heath, Eden'i öven fev"istikrarhhglyla"
"sik
"dürüst,
"aile
"bazi
"dünyanm
"ortak
"serbest"
'
471
kalade esprili,olaganüstü güzel bir konugma yapt1. Konugma bitince bu defa Eden kalkip muhtegembir dogaç1amakonugmayla yamt verdi. Su konugmasmdaingilizhalla için bir dua ediyor Ye onlarm Kuzey Denizi altmda bir gölü keyfetmeleri" dileginde bulunuyordu. Ïngilizbaglayarak 1970'ten yapmakta olduldarida buydu. Ne var ki Íngilizler 1er'in bu girigimlerinden zamanmda yararlampEdward Heath'i yeni bir enerji krizinden uzak tutmayi baçaramamigtir. Egeringilizler o gün böyle birgölünvarhgmibilmigolsalar,hatta bundan sadecegüphe etselerdi, 1956'da durum tambagkaolurdu. "petrol
472
25 I
Filler
adi veriPetrol endüstrisinin kendine özgü dili içinde devasa büyüklükte bir petrol alamna büyük bir hizla lir. 1950'li yillarm baglarmda Ortadogu'da kegfedilen bagçogalmaya sayist lamigtL bagjeologuolan ve birbirini iz1953'tejeologEverette De Golyer,Irak Petrol Sirketi'nin yazdigL bulan içinde dostu EE. Wellings'e mektupta pu satirlara yer girketi üç ayri fil leyen üç yll veriyordu: "Ortadogu süratle yeni bir karakter kazamyor. BirlegikDevletler'de endüstrinin ilk günlerinden beri kronik bir hal almig olan durum, asil problemin pazar degil üretim oldugunu gösteriyor."Yaasmda,günün önde gelen iki petrol mühendisligifirmastDe Golyerve Mc Naughton'un o günlerde, Suudi Arabistan hükümeti adma ülkenin rezervleri hakkmda gizli bir inceleme yaptigmida bildiriyordu. 1943 yllmda, De Golyer Harold Ickes'1n istegi üzeríne Suudi Arabistan'a ilk ziyaretini yaptigindan beri bu ülkenin petrol rezervleri hakkmda pek çok geyögrenilmigti. De Golyer yeni yapilan incelemede rapor edilen rezervlerin kendisinin on yll evvel yapmig oldugu ilk tahminlerigölgedebirakacagm1,önemini yok edecegini biliyordu. Wellings'e bildirdigine göre sonuçlar toplu fazla astronomik rakamlara ulaymayacakti, ancak mevcut stoka bir varil ilave ile herhangi belirli bir fark yapmayacak kadar büyüktü. Bir milyar varil dolaymda petrolünfazla bir fark yapmadigt bu ylllarda, petrol endüstrisinin bir çigir içine girdigi rahatça söylenebilir, 1950'lerin bagmdan 1960'lann sonuna kadar, yeni dünya petrol pazari olaganüstühizli bir geligme kaydetmig, çok güçlü ve neredeyse korkutucu bir çekimgücüylebu endüstrideki herkesi kargi konulmasi olanaksiz kuvvetiyle kendine çekip sürüklemigtic Tüketim, savag öncesi dönemin baglannda asla erigilememigbir hizia artmigt1L Bu denli hizla geligen bu ürüne erigmeolanagt da belki daha da büyük bir hizla artmigti. Serbest dünya ham petrol üretimi ise akil almaz bir hizla artmigti. 1948 yllimn günde 8,7 milyonvarillik üretimine kargi 1972'de günlük üretim 42 milyonvarill bulmugtu. ABD üretimi ise günde 5,5 milyon varilden9,5 milyon varile çiktigihalde, dünya toplam petrol üretimi içinde Amerika'nm yeri yüzde 64'ten yüzde 22'ye dügmügtü. Yüzde oramndaki bu dü ügün nedeni üretimin Ortadogu'yadogru olaganüstü bir hizla kaymasi ve üretimin günde 1,l milyondan 18,2 milyonaçikmasidir.Su bagka bir deyigle yüzde 1.500'ü bulan bir artigtil Bu dramatik artigtan daha da dramatik bir kayma, varligi kamtlanmly petrol rezervlerinde görüldü.Varligtkamtlanmig petrol rezervi derken belirli bir rezervuarda, insanlarm var oldugunu kesin olarak bildigi ve ekonomik yollarla üretilen petrol kastedilfr. Kamtlanmigdünya petrol rezervleri, komünist olmayan dünya ülkelerinde 1948 yllmin 62 milyar variline karç1, 1972'de 534 milyar varile çikt1, bagka bir deyigle yaklagik dokuz kat artti. Amerikan rezervleri de 1948'de 21 milyar varilken 1972'de 38 milyar varile çikt1.Ancak, dikkate deger bir nokta bunlann istatistiki degerinde yüzde olarak bir küçülme olmuqtu ve toplamdünya rezervindeki pay1 büyük geligme Afrika'da kayitlara geçeryüzde 34'ten yüzde Tye kadar dügmügtü. Üretimdeki ken, çok daha gagirticiolan artig yeni çekim merkezi olan ve rezervleri 28 milyar varilden 367 milyarvarile firlayan Ortadogu'da yaçamyordu. 1948-1972 arasi serbestdünya petrol pazanna "nl"
"fil"
473
eklenen her on varil petrolüri, yedi varilden fazlasi Ortadogu'dan çikanllyordu,Bu çok çarpici, büyük rakamlarm anlami gudur:Dünya,petro1üçok hizh kullamp tüketirkenbir taraftandada rezervlerine daha büyük hizla yeni kaynaklar ekliyordus 1950 yilmda yapilan istatistiki bir tahmin güncelolan kanitlanmig rezervlerin güncel üretim hiziyla devami halinde, dünyanin kendisine on dokuz yll yetecek kadar petrole sahip oldugunu göstermigti. 1972 yllma gelindiginde ise, hizll büyümeyle geçen onca ylla, tüketimdekibag döndürücü artig ve üretimdeki gagirtici büyümeye karym, incelemeler otuz beg yll yetecek kadar tahminirezerv oldugunu göstermigtir. "Ortadogufillerinin" bollugu kaçmilmaz olarak oyunun içine yeni yeni oyuncular çekti ve pazarlaragirmek için bitmek tükenmekbilmez bir savagin olugmasiylasonuçlandi ki, bu tür savaglarda fiyatta indirim yapmaken güçlüsilah haline geldi. Sirketler açisindan bu tür flyat indiis hayatmda gereken uygulamalardir. Ne var ki bu uygulamalar Nasir'm Süvey; zaferi nerimleri deniyle zaten ateg üstünde oturan Ortadogu'da, petrol üreticisi ülkelerde, milliyetçilik kivilcim1na atilmigyüksek derecede yanici kav iglevini yapmtytir. Sava;sonu petrol düzeni baghca iki esasa oturtulmuqtu. Birincisi, Ortadogu'dai; yapan girketler arasmdaki temel iligkileri saptayan, 1940'll yillarm büyük petrol anlagmalarmdan olug muçtu. Anlagmalara göreyapilan düzentemeler petrol rezervlerinin hizli kalkmmasi için gerekli kaynaklati seferberediyor,.üretimi, rezervlerin gerektirdigiölçüme göre rafineri ve pararlama sistemlerine baghyor ve gereken çok daha büyük talepleritemin edip geligtiriyordu. ikinciesas ise petrol üreticisi ülkelerin bayli durumundaki ve kontrata bagli girketlerile hükümetler aras1 iligkileri ele ahyordu; bunun can damari büyük çaba sonunda kazamlan yariya" kâr payi düzenlemesidir. Nispi bir istikrarm bu iki temelegöresaglanacagtümit ediliyordu. Büyük petrol girketlerive tüketici ülkelerin hükümetleri yartya"prensibineuyulmamasi halinde daha olumsuz geligmelerden korktuklari için bu prensibesile silayauymuytu. Ingiliz Kabine Olisi'nebagli OrtadoguPetrol Komisyonu'nun 1954 raporuna göre, "Petrolgirketteri ile Ortadogu hükümetleri arasmda bir ortaklik kurulmasi için artik oldukça makul bir prensip anlagmasi yapilmigti... Ortadoguhükümetlerinin bu prensibi herhangi bir gekildeihlal etmesi bizim petrol sistemimizdeciddi yaralar açardi." Ancak üretici ülkelerin bu konuya balog açistoldukga farkliydi. Bunlarellerinde oldugu sürece gelirlerifliartirabileceklerini dügünüyorlardi. Sirketlere, Washington ve Londra'ya geri alinmayacak özveride bulunmadiklarma göre bunu· yapabilecekleri kamsmdayd11ar. Hiç degilse franSahikesinlikle böyle dügünüyordu. 1950'li ylllarm ortalarinda Sahiçin eski günlerdekendinin fare mi,yoksainsan mi oldugunu dügündügü günlerartikgerilerdekalmigti. Zaman zaman özel toplantilardadaha gimdiden"Süper güçolmakfran'm yazgtsidir" diye beyanlar vermeye baglam1;t1. Hirsmi ve açligini gidermek için petrolden glderekdaha, daha çok geliristiyordu. istedigibagka bir geyde petrolde daha bagimsiz politika izlemek ve böylece Musaddik'la arasmdageçmigküçültücü sürtügmeninsonuçlarmdan biri olan pirketler konsorsiyumunun sayismi azaltmak ve gücünü kisitlamakti. Ne var ki temel olan yabanci iligkileri bozmay1, ve fran'm güvenliginitehlikeyeatmayi göze alamiyordu. Bunun için bir arac1ya ihtiyaci vard1. Bu kiginin büyük girketbaglanndan biri olmasiveya Amerikall ünlü bagLms1zlardan olmasi dogbu kigikim olabilirdi? ru degildi; çünkü bunlann hepsi konsorsiyum içindeydiler. Öyleyse Bu bir Avrupah, kendine ait bir petrol acentasma sahip ltalyanEnrico Mattei olacakti. "yan
"yari
Yeni Bir Napolyon
-
Büyük girketlerin büyük bürokrasiler olup, tek bir adamm imajmi yansitamayacak kadar büyüyüp, kompleks hale geldigi günlerde, Enrico Mattei yeni bir büyük igletmeyi, italya'mndevlet sahipligindeki AGIP'i yaratma karan almigti.Bunu tamamen kendi hayalinde yaçattigi gibî bir nitelikle yaratmak azmindeydi. Napolyon zamamnin ilk günlerinde rastlanan mütegebbisleri 474
\
ammsatan cüretli bir kabadayi, paraliaskerkomutani ve bozguncu havasmdaydi. Tiknaz, atmacaya benzeyen yüz çizgileriyle on altmciyüzyilm ategli fakat dünyevi Cizvitler'inebenziyordu. Karanlik, ayur gibibakan gözleri, yüksek, kavisli kirpikleri altmda sakhydl. Bagmdaki seyrek saçlar arkayadogru dümdüz taranmigti.Azimli, akilh, beceriye yatkm ve güphecikarakterdeydi. Yenilik yaratmaya kargi yetenekli, kumara ve risk omuzlamaya hevesliydi. Bu yetenek ve hevesini çelikgibibir iradeyle birleptirerek ana hedefinin gerçeldegmesinde.odaklagttrmigt1.Su aria hedef Italyave AGIP için ve Enrico Mattei için bir yer edinmekti." olarak Kuzey italya'dabir polisin laf dinlemez oglu dogan Mattei on dört yagmdayken okubir lu terk edip mobilya fabrikasmda çaligmayabaglam1;t1.Daha otuzlu yaglannm bagmda, Milano'daki bir kimya firmasmm içIetmecisi olmugtu. Burada, II. Dünya SavagisitasmdaHiristiyan Demokratlar'm partizan birliklerinin bagkanligmtyapti. Savagbittikten.sonra, idare ve politik beceri alanlanndaki baçansmdan ötürü Kuzey italya'daAGIP'in saglam kalm1; kismmm idaresini yüklendi. O günler AGIP (Azienda GeneraliItaliana Petroli) neredeyse yirmi yllhk bir geçmige - sahipti. 1920'll yillann Fransa'smi õrnek olarak alan italyanDevleti sahipliginde blr rafineri girketi kurmak ve bu girketimilli bir girket yaparak uluslararas1 girketlerleyangacakdüzeye getirmek için girigimegeçmigti, 1930'lu yillarin ortalarmda AGIP Ïtalya'daEsso ve Shell'le egit duruma gelmigti.Ne var ki Italyadigmda hiçbir yerde tanmmlyordu.Bunu gören Mattei, büyük bir enerjiyle ve politikadaki üstün becerisiyle, Italyanusulü ige girigti ve AGlP'i çok daha büyük bir igletmeye dönügtürmek için kollari sivadi. Ne var ki bu, nakit para olmad.anbagarilamazdi ve savag sonu italya'sinakit para açligiçeklyordu.Sonundagereken para Kuzey Ítalya'mnPo Vadisi'nden temin edildi. Burada önemli miktarda dogal gaz kegli yapilmig ve bunun geligtirilmesiile büyük kazançlar eldeedilmig,böylece AGIP'in Ìtalya'dabüyütülmesi ve denizagiri ihtiraslanmn kargilanmasiiçin yeterli fon saglanmiçti. 1953 yllmda, Mattei, ihtiraslannin gerçeklegmesi yolunda büyük bir adim atti. O stralar devlet idaresindeki çegitlihidrokarbon girketleriENI adi altinda (Ente NazionaleIdrocarbur) yeni bir tegekküldebirlegmiglerdi.Geligmekte olan holding yapismdakibu tegekkülebüyük girketlerin yan kollan olan otuz alti igletme daha katilmigt1.Bunlar ham petrol, tanker ve benzin istasyonlarmdanemlakçilara, otel ve demiryollanndan sabuna kadar her daldan gelmig üyelerden oluguyordu. ENI üzerinde hükümet nüfuzunun geçerli olmasi öngörülmügse de, çegitliigletme irketleri (örnegn petrolde AGIP, boru hatti girketiSNAMve daha bagka girketler) otonom olarak, ticarifirmalar gibi çaltytmlacakti. Buna kargin ENl'nin bagkam garip bir rastlantlyla, AGIP ve tüm öteki igletme girketlerininbagkan ve bagkanlari tek bir çahislave aym gahisla EnricoMattei ile tems.ilediliyordu. 1954'te Roma'daki BirlegikDevletler Büyükelçiligi'nin hayretle rapor ettig iktisadi tarihindeilk defa olarak hükümete ait bir tegekkülünfinans yönünden bu gibi "Ìtalya'mn denli istikrarli, lyi idare'içinde ve liderinden ba§ka hiç kimseye karç1sorumlu olmadigi görülüyordu." Raporun sonraki kismmda ENI'nin parlak bir gelecegeaday oldugu ve bunun "EnricoMattei'nin pahslylakamtlanmig simrstz hirslara da açik oldugu" aynca belirtiliyordu. Zamanla Mattei ülkede popüler bir kahraman, en çok tamnan ve görülen adam olmugtu. Sava; sonu Italya'st için pahsmdaçok büyük hayalleri temsil eder olmugtu. Anti fagizm, ülkenin yeniden canlandirihp, yeniden ingasi, bütün bunlan sadece kendisi yapan adam" kimliginde biri olarak görünüyordu.Aynca Ítalyanlar'a kendi petrollerini güvence içinde kendilerinin saglayacagLna da söz vermigti, Italyakaynak balcomdan fakir olup, hem kendi noksanlanmn bilincinde hem de askeri yöndeki degigimi gibi, kendi hatalarindan sorumlu tutulan bir ülkeydi. Simdiise, Mattei yönetiminde, bu sorunlar,hiç degilse enerji ile ilgili olanlan çözülecegebenziyordu. Mattei halkm kendisine kargi duydugu inanç ve gurura hitap edebilen ve halkin hayal gücünden yararlanmasmi bilen biriydi. Onun döneminde Italya'mnbütün yol ve caddelerinde AGIP tarafmdan,uluslararasi rakip firmalarmkinden çok daha büyük, çok daha göz alicive genig yeni yeni benzin istasyonlan yapilmi tir. Su istasyonlarda lokanta bile vard1. "günegte
"yeni
475
Söylendigine göre, Mattei kisa zamanda
italya'ninen güçlü adami olmuytu. ENl kendine
ait il GiornoGazetesi'niçikarmaya baglad1. Agin sag ve agin sol egilimli birkaç gazeteyi satm aldi, HaristiyanDemokratlar'a ve öteki siyasi partilere mali destek verdi. Mattei politikac11ardan hoglanmadig1 halde, amacimn gerektirdigi oranda onlan kullanmaktan çekinmemigtir. Zaman Zaman bag etmek tipki dikig ignesinden Süt sagmaya benzer" derdi. gikâyeteder, Mattel Italyanca'yi tutuk, sikici, kaba bir aksanla konuqur, Ìtalyanpolitikacilanninhitabette gösterdiklerizarafetle kargilagtinldiginda konugmasi zaylf ve sönük kahrdi. Bu eksigine kar i onda manyetik bir güç bulundugu, yaratiligindan çekicive inandinci oldugu, bu özelliklerini yogun bir duygu ve içtenlikle kullandigt söylenebilir. Tüm bu kipisel niteliklerinin arkasmda itici, volkan gibi tapan,kargi konulmaz bir enerji vard1. Çokseneler sonra, o günlerde kendisiyle çahymig bir yardimcismin sözleriyle, çaliganbir kimse, onun ugrunda hiç tereddüt etmeden kendini atege atmaya hazirdi ve bunu niçin yaptigi da asia izah edilemezdi." ENI büyüyüp geligtikçeMattei'nin kendine olan güveni de giderek artlyordu ki bu zaman sorumlusu John zaman aleyhine olmuytur. Bir defasmda Mattei, Hollanda Krallyet/ShellSirketi Loudon'le ögle yemegl yemek için Londra'ya gelmigti.Yemekte eski ve yeni, koskoca bir kurulugla sonradan görme bir kurulug bir araya gellyordu. Loudon'un babasi olan Hugo Hollanda Kraliyet/Shell Sirketi'nin kuruculanndandi ve yüzyilm ortalarinda,uzun boylu, aristokratik oglu, uluslararasi petrolün sadece en önemli lideri degil, aym zamanda en gözde diplomatlydt da. Loudon'un insan karakterini degerlendirmede gagmaz bir yetenegi vardC O tarihlerde Mattei Shell'den, girketinvermek istemedigi blr geyi alma pegindeydi. Yemekten amaç da zaten buydu. Sonrakigünlerde Loudon, Mattei hakkmda gunlan söylemigtir: "O çok zor bir adamdi. Aynca son derece bog bir kigi." Bu säzler en azmdan Loudon'in ve Shellmensubu meslektaglarimn görügünü yansitir. Yemegin bagmda, Loudon, görünügte masum bir ifadeyle Mattel'ye petrol igine nasil girdigini sormuytu. Büyük bir girketyöneticisinin kendisini bu denli ciddiye alarak bu soruyu yöneltmesinden koltuklan kabaran Mattei, bütün yemek boyunca bir dakika durup dinlenmeden tüm yaçam öyküsünü anlatmaya koyuldu. Loudon daha sonra göylediyecekti: "En sonunda sira tatllyageldiginde Mattei bizden bir geyistedi. Bunu yapamazdik. Böylece konugmamiz sona erdi." GerçiLoudon böyle söylemigti; ne var ki kaderde ondan tekrarhaber almak vardi. "hükümetle
"onunla
Mattei'nin En Büyük Savaç1 Mattei'nin en büyük hedefi ENI ve italya'mnkendi uluslararasi petrol stokuna sahip olmasi, Anglo-Saxonpirketlerinebagimli olmamasiyd1.Ortadogu ham petrolünün kiralanmasmda kendiyüksek sesle ve arallkstz olarak sine pay istiyordu. Çekinmeden dedigi büyük girketlere hücum edlyor, "Sette Sorrelle" yani Yedi Kiz Kardeg adini taktigibu ortak kuruluglara ve aralarindaki yakm igbirligine durmadan imada bulunuyordu: "Yedi.KizKardeg"dört Aramco ortagini içine almiçti -Jersey (Exxon), Socony- Vacuum (Mobil), Standard of California(Chevron)ve Texaco-arti Gulf, Hollanda Kraliyet Ye British Petroleum. Bunlarm tümü Kuveyt'te birbirine baglanmlyti. (1954'te, Anglo-Iran, Ï. Dünya Savagi'nda kendisine bagladig girketkolunun adm1 alarak ismini degiçtirmig ve British Petroleumolmuytu). Cerçektesekizinci bir kiz kardeg daha vardi ki, bu Fransa'nm milli girketi CFP olup hem Yedi Klz Kardefle beraber irankonsorsiyumundaydi, hem de Jersey,Socony, British Petroleum ve Hollanda Kraliyet/Shell girketleriyle beraber baghydi. Ancak CFP "Anglo-Sakson" grubuna uymadigt için, Mattei onu Irak Petrol Sirketi'ne grup digietmigti. Mattei'nin bu kapsam11büyük girketlerden gikâyetininasil sebebi bu girketlerin var olugu degl, daha çok kendisinin onlara dahil edilmemesinden ileri geliyordu. Mattei hiç kugku yok kl., girket üyeleri arasma girmeyeçaligmigtt.Musaddik'm petrolü miß lilegtirmesi sonucu büyük girketlerin Iran petro1üne koyduklan ambargoya titizlikleuydugu için, rketlerin ve Íngilizler'in ve Amerikan hükümetlerinin Musaddik'm dügügü sonunda olugturdu"kartel"
476
kendinin de bir yer hak ettigine inamyordu. Fransizlar Irak Üretim Sirketi'ne nedenlyle üye oluglari bu yeni lran konsorsiyumuna davetliydi. Dokuz bagtmsiz Amerikan girketi de Amerikan antitröst yanlisi olduklan için davetliler arasmdaydi. Ancak bu sonuncular her-
gu konsorsiyumda
hangi yabanci bir çikargözetmeyen ve fran'da üretim yapma diye bir istekte bulunmayan girketlerdi. Italya'yagelince hemen hiç kaynagi olmadigi ve Ortadogu petrolüne fazlastylabagimb oldugu için davet edilmemigti. Bu Mattei'yi çilgtnadöndürmügtü. Sir firsat kollamaya ve intikam almaya azmetmigti. Hem aradigi firsati hem de intikam olanagmi 1956'da Süveygkrizinde adi geçen girketlerin bu defa savunma durumuna dügmesi ve ingiliz güç ve nüfuzunun Ortadogu'dasarsilmasiyla buldu. Bu durum bir bogluk meydana getirmiggibiydive Mattei bu boglugu doldurmak için harekete geçecekti. Mattei sömürgecilige kargi etkili hitabet yetenegi ve karyl ihraç saldir11arlyla petrol eden ülkelerin milli ateginin tatminindetam aranan adamdi. amansiz Mattei bu defa Íran'la ve Sah'laciddi konugmalara yöneldi. Kanisma göre büyük girketler kendi aralarinda evlilikler yapmada uzmanlagtiginagöre, kendisi onlardandaha lyisini yapip bir adim önde gitmeliydi. Soruna hanedanlik açismdan yaklagtp Ítalya'nmIran petrolüne sizmasmi saglayacakti.Bunun için hayal gücünü seferber edip karg1cinsten biriyle aceleevlenmek isteyen bir Italyanprensesini Sah'la evlendirmeyi bile dügündü. Sah'mda kendisine konsorsiyumun sagladigmdan daha büyük petrol gelirine acil ihtiyaci vardi. Musaddik'm megruiyet kazandirdigi millileptirme hareketi, Sah'agörecelibir esneklik sagllyordu, Petrol üreten öteki ülkelerde imtiyaz sahibi yabanc1 irketler toprak içindeki.rezervlerin hâlâ sahibiydi.Iran'da ise tam tersine tüm petrol kaynaklari hükümetin elindeydi ve Sahda Musaddik kadar ülkenin petrol kaynaklarmm kontrolüyle yükümlüydü. Mattei bu durumdan yararlandi ve 1957 ydmm ilkbahar ve yaz süresince Ïran'lao güne kadar híç rastlanmamis, hem Ìran'1nyeni konumunu dikkate alan hem de Sah'inihtiraslarim gözeten bir düzenleme hazirlamaya girigti. Sahbu plam hükümeti araciliglylakipiselolarak desENI'nin hem ortagi hem de mal sahibi tekledi.Anlagma kogullarma göre Milli IranPetrol Sirketi olacakti. Bunun anlami guydu: Pratikte Iran,çok klymetli yarlya" düzenlenmesini bozacak, ENl'nin alacagi yüzde 25'lik kâra kargi,yüzde 75 kâr alacakti.Su arada J. Paul Getty ve digerleri,ige girmede geç kalamn, bu oyuna katilmak için kârdan çok masrafyapmast gerektigini anlayacaklardi. Sahile Mattei arastndaki yeni anlagmamn kogilllari digarlyasizdikça petrol dünyastnm geri kalan ülkelerinin kafasi lyice kançacakti. Iran'da ve Ortadogu'da kurulu durumdaki girketler, Amerikan ve ingilizhükümetleri gibi, panige ugramigti. Mattei ne istiyordu? Bunu niçin yap1yordu? Yeni anlagmanm sadece konsorsiyuma kabulünü saglamak için girigilmigbir antaj gekli" oldugunu dügünenler bile çikti. Kendisinin salm almmaya istekli bir imaj yaratmasmdan Mattei hiçbir huzursuzluk duymuyordu. Bunun az bir parayla, örnegin, fran konsorsiyumundan yüzde 5, Aramco'dan yüzde 10'la çözümleneceginiagzmm içinde geveleyipduruyordu. Sirketler anun bu denli cüretli taleplerikafgismda gokeolmugtu. Enrico Mattei'nin talepleri hiç de ucuza gelmiyordu. Mattei ile beraber çahymakonusu da gûndemdeydi. Sir Ingiliz sorumlunun 1957 Mart aymda belirttigi gibi o veya bu gekildeOrtadogupetrolü için pazularmi kullanmaya kararliydi. Kigisel görügünegöre, ki bunun petrol girketlerince hos kar 11anmayacagmdan eminim, British Petroleum, Shell ve Amerikalilar Italyanlar'akonsorsiyumda bir yer bulsalar lyi olur inancmdaylm, bence bu Ortadogu'da deli gibi dolanmak için Ítalyanlar'a firsat tammaktandaha az tehlikelidir."Ne var ki bu görüskesin olarak azmliktaydive ragbet de bulamadi. Baçka bir sorumluysa gunu söylemigti:"Sinyor Mattei güvenilir bir kigidegildir. Onunla aym fikirde oldugumuzu ima edersek megalomanisini daha da körüklemig óluruz ki bunu asia istemeyiz." Gerçekten de kamuoyunun genel egilimi Mattei'nin konsorstyuma ahnmamasi yönündeydi; çünkü all"emperyalizm"e
"yan
"italya'mn
"italyanlar
477
nacak olursa önce Belçika girketi Petrofinahemen kaplya dayanacak, onun arkastndan da çegitli Alman petrol girketlerive kimbilir daha bagka hangi girketler aym geyiyapacakti. Aynca, temelde de Mattei ile beraber çaligmak olanaksizdi. Sonunda yirmi bege yetmig beg anlagmasmi durdurmak için elden gelen her ikna mekanizmasma bagvurmaya karar verdiler. yanya" ilkesinin deAmerikalilar ve ingilizlerIran hükümetine ve Sah'akarglyd1ve istikrarda istikranm bu bozacagl, ciddi yanlibir karar olagekilde "Ortadogu'nun gigtirilmesinín konuda ilgilí böyle bir devleti bu tutumun Avrupa'nm cagi" kanismdaydi. Bu yüzden ve aynca konusunda uyardilar. ÌtalyanDigigleriGenelSekreteri, petrol durumu için de sakmcall olacagt Mattei'nin kazandigi büyük güç ve bagtmsizliktan hiç hognut olmadigmdanbüyük bir gizlilik içinde ve híçbir gekilde digariya sizmamasikoguluyla ingilizler'eMattei konusunda çok sert davramlmasim söyledi, Gerçektende Genel Sekreter'in bu istegl normal kanallar tarafmdandiganya rapor edilmeyecek kadar gizli tutulmugtur.Genel Sekreter,onunla herhangi bir anlagmaya varmak için gösterileceken ufak bir iyi niyet isteginin, hatta nezaket gösterisininMattei tarafindan zaylfhk igareti" olarak kabul edileceginisöylemigti. Ne var ki ona kargiyapilan tüm itirazlar boga gitmigti.1957 Agustosu'nda Mattei, planmda bir hayli yol kat etmig durumdaydi, hatta kendisinin Tahran'da bulundugundan bile kugku duyfranBüyükelçisi'ninTahran'dan gönderdigi raporda mak için epeyce sebep vard1.Ingiltere'nin gunlar bildirilmigti: "ItalyanElçiligiönceleri onu gözaltindatutuyerdu. Ancak biz onun burada oldugundan emindik. Su yüzden ben cumartesi gecesi bir gansdenemesi yaptim ve atimi Gulhak'tan Italya Elçiligi'nin yazlik ikâmeti olan Farmanieh'ye sürdüm." Burada Ingiliz Büyükelçisi'nin kargilaçtigtkimse Enrico Mattei'nin ta kendisiydi. Hazret bir agacm altinda oturmug, elindeki viski.sodayi yudumlayarak günün yorgunlugunu çikanyor,neye ile o gün kazanmig oldugu zaferi kutluyordu. ÇünküÍran'laolan anlagmay1tam o gün imzalamigti. Mattei o gün lyi bir günündeydi ve hiç çekinmedenkonuguyordu. Susözleri söylemigti: "AGlP anlaymasmda gizli sak11bir gey yok. Artik bu anlagma bütünüyle kamu malidir." Bu sözlerden sonra Mattei ortaya bir tez atip qunlarisöyleyecekti: "Ortadogu gimdi endüstri kitasi Avrupa'mn Ortabatisiolmayolundadir." IngilizBüyükelçisiraporunun sonlarmda "Mattei'nin hiç kugku yok büyük tuvalebüyük darbelerle yuran ve büyük f1rçakullanan biri" oldugunu ilave edecekti. Kendi iç çevresinekary Mattei, büyük girketlerin tepkilerinedeginirken çeligkiliifadeler kullanirdi: "Bize Iran'da ufacik iki yer verdiler, herkes bu konuda kiyamet kopard1" demigtir. Kiyametin neden koptugunu kugkusuz kendisi çok iyi biliyordu. 2amanla ENI ve Iranarasmdaki ortakhginpek fyi yürümedigi ortayaçikti ki bu anlagmadan ötürü degil, jeolojiknedenlerden olmu tu. Ortakligmgeçerlioldugu yerlerde önemsenecek miktarda ticaripetrol bulunmadigi anlagilmigtl. BöyleceIran'a girmekle, Mattei'nin Italya'mnkendi garantili petrolüne sahip olma rüyast gerçeklegmedi.Yine de hayal ve ihtirasmm en azindan bagka bir yönünü gergeklegtirmigti denebillr; yanya" ilkesini delmeyi, böylece, "YediKiz Kardeg" gücünün dayandigina inanTahran'daki elçiligi digt temelibir hayli zaylflatmayt bagarmigti. 1957 Agustosu'nda Íngiltere'nin bu durumdan kaygi duyarak ülkesine qu raporu gönderiyordu:"Birtakim kelime cambazhglyla Sahve bakanlan yalanct bir masumiyet perdesi altmda bu anlagmahâlâ geçerliymiggibidavram-yor. Ancak gerçekgudurki biz hepimiz yan yariya anlagmastmn kesinlikle ve kaçimlmaz gekilde ·
"yari
"bir
"yan
ölmüç
oldugunu biliyoruz."
JaponyaOrtadogu'ya Giriyor Italya,Ortadogu petrol tablosundayet almakisteyen tek endüstri ülkesi degildi. Japonyada pet-
kargi agin duyarhydi. Bu hem tarihinden ötürü hem de olaganüstüiktisadi tirmampimnbaglarmda hemen tamamen ithal petrole bagimli oldugu zamandaki konumundan ötürü böyleydi. Süveyg krizi Japonya'ylbüsbütün sinirli bir ülke yapmigtl.Japonyada kendine ait güvencelipetTole
478
rol sahibi olmak istiyordu. Bu ara özel sektör ve kamu sektõründen birçok ana politikakomisyonlan olugturuyor, bundan gu sonuca vanyordu: Yerlikömür sanaylini.korumakiçin her türlü çabagösterilecek, ancakJaponya'mn en önemli yakit kaynagiithal petrol olacakt1.Ne var ki Italya'ya giren petrol akimi çogunlukla,Amerikan ve Ingilizgirketlerince ve kendi Japonkollannca veya yeniden çah;malarmabirkaç yil evvel tekrar izin verilmig, uzun sözlegmelibagimsiz Japon rafineriferince çogunlukla kisttlamyordu. 1957 ilkbahannda, tam Süvey;olayimnsona erdigive Mattei'nin fran'layeni ortakligmi kurdugu sirada, ortaya bir haber yayild1ve bir Japonpirketlerkonsorsiyumunun Suudiler'den ve Kuveytliler'denTarafsiz Bölge açiklarmdapetrol aranmasliçin imtiyaz alma peginde oldugu meydana çiktt. Bu gerçekten çok cüretkâr bir manevraydt; çünkü ayni bölgede Shell, British Petroleum, Gulf ve Jersey'denolugmuy çok güçlü bir grubun da aym aramay1 yapmak istedigi biliniyordu Japonlar'abu girigimiyapma fikriilk olarakItalya'da,bir tren yolculugu strasmda dogmugtu. JaponGeligtirmeBankasi mensuplanndanbiri trende rastlantlyla bagka bir Japonigadamma rastlayacak, ondan bu adamm Ortadogu petrolühakkinda bilgisiolan kipilerle dost oldugunuögrenecekti. Japonya'ya döndükten sonra, bankac1 trende rastladigtadamla konuçtuklarml-babas1 Taro Yamashita'ya nakledecekti. Yamashitamütegebbis bir igadami olup, II DünyaSavagi'ndan önce Mançurya'da Güney Mançurya demiryolu mensuplan için kiralik ev inga etmig,bundan bir servet kazanmigti. Savaçtan sonra, Japonya'daki iq iligkilerinden bagka, politik gahsiyetlerle büyük çaptayakinhk kurup onlarla iq yapmigti.Oglunun sözleri ona blr fikir vermigti; hayalinde konsorslyumu kurdu bu sonradan Arabistan Petrol Sirketi admi almigttr- finans konumunu ayarladi ve Japon hükümetinin takdirve destegini kazandi... Ne var ki bütün bunlarm gerçeklegmesi gerekiyordu;kattlimctgirketlerdenhiçbiri petrol sanayii konusunda içe yarar deneyime sahip degildi. Ancak, kurulu girketierive batill hükümetleri asil endigenlendirenbu deneyim noksanligi degildi. Onlar daha çokJaponlar'inbu ige sizipbüyük bir suç iglemelerinden, ÍngilizDigigleri'nin yanya" dedigi anlagmayi bozmalanndan korkuyordu. Hiç kugku yok, Mattei'nin yaptigt adi altmda bir hitabet salatasiylayan yanyayi bir incir yapraglyla örtmügtü: anlagma "Yanyanya", hiç degilse ilke olarak, kutsalmig gibi tartigmadanuzak tutulmayacakolursa, girketler ve hükümetler arastnda tutarli iligkiler hangi temele dayanabilirdi? Öteyandan, prensibi bozmamn diç1nda, daha bagka hangi yolla Japonyagibi yeni türemigve kurulu girketlerinmali gücünden yoksun bir ülke Ortadogu'yagirebilirdi? Bunlann saptanmasi için Japonlarilk olarak Suudiler'lemüzakereye girigti.Ancak Suudiler ödemelerin kisa.vadeli büyük taksitlerleyapilmasmdaisrar edlyordu. Japonlarise küçük sermayeli bir ülkedendi ve ellerinde bu ödemeleri kargtlayacak para yoktu. Bu defa Suudileryeni bir teklif getirip,Japonlar'inkendi alacaklannda yüzde 50'nin altma razi olmalan koguluyla pegin ödemede indirim yapacaklanm bildirdiler.Birçok tartigmadansonra Japonlarsadece yüzde 44 alip, Suudiler'eyüzde 56 birakmayi kabul etti. Aynca,Suudiler, girketin petrole rastlamast halinde bundan da hisse alacakt1. Yapilan anlagmanmkogullan Amerikan ve Ingiliz girketlerininkulagina ulagtiginda, derhal alarm çanlan çalmayabagladi. Bu Ortadogu iligkilerinin tüm yapismin tehdit edilmesi anlam1naydi. Ancak ne yap11abilirdi?Acaba Londra ve WashingtonJaponlar'a kargi protestoile mi yanit verselerdi? "Digigleri'nde egemen olan dügünce Japonlar'adogrudan yaklagmakla bir gey elde edilemeyecegl merkezindeydi." Bu bir D1 igleri sorumlusununifadesídit Aym sorumlu punlan da söylemigtir: "Kendilerinedogrudan yaklagildiginda tutumlan-guolacaktir:Kurnaz davrandiklan anlagilacak ve yan yanyay1 hozuglannihiçbir anlamagelmeyenbin türlü diplomatik özürle geçi tireceklerdir." Acaba Japonhükümeti projeye verdigi destekten çekilmeye ikna edilebilir miydi? Bu -ki
"yan
"ortakhk"
479
l mümkün degildi; Japon kabinesi projeye olan baglihgtni bir kez daha teyit etmigtibile. Suudigelince,onlar da anlagmadan hognuttu. 1957 ylh Ekim ayi baglarinda KralSuud Kuveyt JaponlarKuveyt'e Emiri'netelgrafçekerek "Bizimle irket arasinda bir anlagmaya vardik. Simdi "Her ikimiz de üldiyordu: de gönderdigi bekliyor" Emir göyle yamtta demigti. gelmek için çagn izniyle, lyi Allah'm kararhyiz ki, ederim ümit korumaya ve hiç güphesiz kelerimizin çikarlanm imbaçanli Bundan lasa bir süre anlagma sonra olacagiz." bir firmayla temasageçme çabamizda öncelik Kuveyt Suudiler'e anlagmayavardi. anlagmada zalandi. Kuveyt de Arap Petrol Sirketi'yle tan2maklakendini korumaya almly, bunun da kargiligthemen görülmügtü. Suudilergelirinyüzde 56'smi alirken Kuveytliler bir puan daha üste çikip yüzde 57yi almayt baçarmigti. Ancak zamanla aradakibu egitsizligi Suudilergidermigtir. kly1 açiklannda kazi faaliyetine 1959 Temmuzu'nda bagladi ve Arabistan Petrol Sirketi 1960 Ocak ayindada ilk keyfini yapti. Bu keyif üzerine Suudive Kuveyt hükümetlerinin her bikendine ait hiçbir ç1kly ri girkettenayri ayn yüzde 10 hisse aldtlar. Arabistan Petrol Sirketi'nin kapist olmadigmdan bu 14Japonya'nmUluslararasiTicaret ve Sanayi Bakanhgt'na verildi ve baproje" olarak ele alip,Japonrafineriterinin dengeli bir baz üzerinden petrol kanlik konuyu almalarmisagladi. Japonyasermaye yönünden çok fakir olmakta devam ediyor ve ekspertiz yöbir süre lçin nünden yetersizkahyorsa da, Japon halkmm gözündeArabistan Petrol Sirketi'nin, bagli kalçogunlukla yillarda o lan.sisteme geligtirilmig bir olmugtur. sava; yeri sonu Japonya ayn sadece Arabisbir Ancak bagli sistemdi. d1;ardan petrole gelen eliyle büyük Bu girketlerin migt1. bir veriyordu. ortalarinda y111ann kaynakh petrol bagimsiz 1960'll Petrol Japonya'ya tan Sirketi itket, Japonya'nintüm petrol mevcudununyaklagikyüzde 15'ini kargilar olmugtu.
ler'e
"milli
Amerikalilar Bile... Milliyetleri ne olursaolsun, Ortadogu karmagasina girmekisteyen devletler, hatta Amerikan girketleri bile bu tarihten baglayarak daha yüksek flyat ödemeye ve yeni bazi geleneklere uymamauzun zamandan beri, 1932 BüyükDepresyon ya mectur tutuldu. Standard of Indiana Sirketi, sattigt için pigmanhk içindeydi. Simdi1950'lerînsonunyllmda Venezuela'daki üretimi Jersey'e de Amerikan girketlerininyayilmahareketine katilmay1 ve bir kez daha deda, Indiana Sirketi . operasyonlar için nerede gans varsa orada aranizlere aç11tp,hissedarlara söylendigi gibi beklemek çok riskliydi. mayt" karar altina allyordu. Evde kahp 1958 yllmda Iran ile çarçabukprensipte anlagma öngören bir mukavele yap11di,bu, Mattei'nin yetmig bege yirmi beglik ortak anlagma çerçevesilçinde bir anlagmaydi. Fakat sadece Indiana anlagmaya katilmak için aynca çok büyük miktardabir peçinödeme de yapmigti. O siralar diger bir Sah,konuklarmdan birine konugma sitasmda açikladigi sözlerle neslinin deylgle ona bir erkek veliaht vermeyi bagaramayan egini yeni-bogamigt1. Bu konugun görügüyle yönden yol kavgagmda duran bir adam Sah,boganmasmdan hemen sonraki günlerde gibiydi... Çokhassas, duyart bir ruh hali iÇinde,gerçektensamimitek bir dostu bile olmayan, çok az sayidayakml olan yalmz adam... Eu yüzden kendisini büsbütün iglerin içine gömmügtü." Bu durumda Standard of Indiana anlagmasma yeni bir karakter kazandirmanm, Sah'm,durumunu koruma ve konsorsiyum ve büyük girketlerle mücadelesinden yararlanmanm tam zamamydl. Ne de olsa Indiana Ítalyantüredisibir girket degildi. Köklü, saygm bir Amerikan girketiydive Rockefeller'in Standard Oil SirReti kökenli en gözde, mümtaz ve teknoloiikyönden geligmiggirketlerden biriydi. Öngörülenanlagmanm önemini vurgulamak istercesine Sah,kigisel olarak Indiana BagkaniFrank Prior'un imza için uçakla Tahran'a gelmesindeisrar etmigti. bir konu§mayla açtl. Konugmasmda göyle Sahilk toplantlytdengeyi alabora eden gagtrtic1 1rkmdaniz Aryan degiliz. Arap Biz bilin ki, biz ve sizinle ayni Irktamz, çok ganh demigti: "kârli
"devammi",
"duygusal
"Sunu
bir tarihe sahlbiz.
Çokgururluyuzdur." 480
I
y
Indiana bagkam, göyle yamt verecekti: "Evet, majesteleri, biz bunu billyoruz." Böylece Sah'mgururu okganmig olarak müzakerenin geri kalan kismi gayet olumiu geçti ve anlagma,daha sonra öteki petrol girketlerininferyadi pahasina da olsa, hemen oracikta imzalandi. Indiana Sirketi, ENI'nin yapamadigml yapmig, Iran Körfezi'nde Harg Adasi güneyinin açiklarmda baglad1|þaramada bir hayli petrol bulmugtur. Bu bölgeye, Sah'abir jest olarak, eski ÍranKrall Darius'unismi verilmigtir.Bundan hemen sonra Sahíkinci evliligini yapmigve yeni egi bir erkek varis dünyaya getirmigtir. Böylece Sahneslinin saglamigtl. "devamhligt"ni
Nasir Yükseliyor Büyük petrol
girketlerinekarpt milli suçlama kampanyast yürüten tek adam Sahdegildi. Bütün Ortadogusathinda nasyonalizm tam bir koro olugturuyordu ve bunun itici gücü de Nastr'di. Süvey; onun için büyük bir zafer olmuy, bir Ortadogu ülkesinin sadece girketlere "emperyalist"
kargi zafer kazanmakla kalmayip aynt zamanda Bati hükümetlerinin
gücüne kargi da zafer kaza-
nabileceginikamtlamlytt. Musaddik'm sebep oldugu küçültücü durumu unutturmugtu. Simdi de Nasir, hatin saylbr bir teknololikbulug olan, ucuz fiyatli transistörlüradyo arac1hgiylabagtan baga tüm Arap dünyasmdaki zavalli kütlelere yüksek tonlu sesiyle hitap edlyor,bu onu her yer-
de bir kahraman yaplyordu. 1958 yilinda, Nasir'in bagtnda zafer çelengine bir yaprak daha ekleyen yeni bir olay daha oldu: Misir sonunda o güne kadar kararsiz Ve güphecidavranan SovyetlerBirligi'ni kandirmig, Assuan Baraji'n1 inga için gereken fonu vermeye ikna etmigti. Ayni yll içinde, Nasir prestijinin bir sembolü olarak Suriye,BirlegikArap Cumhuriyeti'nin kurulmasi için Misir'a katildi. Bu, göilk adimd1.BirlegikArap Cumhuriyerünügte Nasir'm Pan-Arabizm hayalinin gerçeklegmesinde için görünüge Ortadogu petrolü ti göre gerekentransityollara egemen iki ülkeyi bir araya getirKanali, Misir'da Süvey; migti.Bunlar Suriye'deise buradan geçen Suudive Irak boru hatlandir. Böylece Nasir, en azindan teorikolarak tek bagma ve gerçekten bu petrolün çogunuisterse imha etmekle tehdit edebilecek konuma gelmigti. ingiltere'nin Irak'taki Büyükeiçisi'nin deyimiyle Nasir'm hâkimiyetine" karçilik vermek için ÍranKörfezi'nde acele Irak boru hattari ina etmek ve aynca körfezdeki Fao'da bir ihracat terminalikurmak için müzakerelete girigildi. bölgedeki ve özellikle Irak'taki durumu kötülegip tam bir felaAncak hemen sonra ingiltere'nin kete dönügecekti. Üçylldan beri Nasir Irak'a ve Hagimiler'e karp çok kinci bir propaganda savagi sürdürüyordu. Hagimiler L Dünya Savagi'ndansonra Bagdat'ta Büyük ingiltere'ninicat ettigt tahta oturtulmuy, sirtml Ingilizdestegine dayamig bir Kral ailesiydi. 1958 Temmuzu'nda, askeri darbe hazfrhgLnda olan subaylar emirlerindeki kuvvetlere eski bir öyküyü yineleyerek silahlanip Israil üzerine yürüme emri verdiler. Bunu komutanlannm istedigini söylemiglerdi.Askerleri ayaklanmay1 ikna etmek, desteklerini almak için bu kadan yeterliydi.O günleri izleyen aylarda yapilan darbe hareketi ortallkta tam bir dehget ve vabget rüzgân estirmigti. Sokaklar ellerinde Nasir'm dev fotograflanmtagiyaninsan kalaballklarlyla dolmugtu, yanlannda gezdirdikleri köpekler Kral ailesini temsil ediyordu. Kral IL Faysal saraya hücum eden kuvvetlerce yakalamp kafast kesildL Veliaht Prens ise vuruldu, elleri ve ayaklan uçurularak, kaziga vurulup gebir lçinde dolagtinidi. Tamnmayacak durumdaki vücudu, öteki bazi saray görevlilerinkiylebirlikte önce sokaklardasürüklendi, sonra da Savunma Bakanligi'nm balkonundan apagt sarkittldL Bati yanlisi olarak tamkiyafetine ise BagbakanNuri kentten kaçarken yakalanip hekadin bürünmüg olarak es-Said nan orada halk da linç edildi. Onun vücudu sokaklarda sürüklenecek ve sonra üzetarafindan men rinden defalarca bit otomobillegeçilip, cesedi yamyasi olup tantnmazhale gelinceye kadar bu devam edecekti. Bu olaydansonra iktidara gelen yeni Bagdat hükümeti Irak Petrol Sirketi üzerinde derhal "bogucu
481
I
I kapsamh degigiklikler yapilmasim talepetti. Bagdat'taki kanli darbe bölgedeki hemen tüm hükümetleri korkutmug, dehgete bogmugtu. Görünüge göreOrtadogu'da Nasir-enbüyük kuvvet olarak egemen olmaya mahkûmdu. Giderek parlayanArap milliyetçiliginin odak noktasi petroldü. 19501 yillarm bagindan beri, yari resmi dilde "Arap Petrol Eksperleri" denen kipilerarasindabirçok toplantiyapilmig, temaslarda bulunulmugtu. Önceleribu toplanti ve temaslanngerçekkonusu israil'e kargi bir petrol bloku kurmak ve bunun kara liste ve benzer yollarla uluslararasi girketlereuygulanmast gibi izlenecek ekonomik geligmeydi. Ancak,zaman geçtikçe,gündemdeki maddeler daha genig çerçevede ele almdL Misit bir petrol ihraçatçisi olmadigt halde Nastr bu tür toplantilankendisini konusunu petrol politikastna dogrudan sokmak için kullandi. Hükiimranhk ve durmadan igleyerek kamuoyu olugturma ve halki yöndendirme yellan aradi ve petrol üzerinde istedi. KonuiTiunu daha iyiye götürmek için ve körfez ülkeleri üzerindeki nüfuzunu pekigtirmek söz ediyordu. 1957 ilkbaharmda Arap Petrol Eskperlerinin Miçok sir'da yaptigi özel bir toplantidadelegeler içte bir rafineri tesisikurma ve Akdeníz'de de bir Arap tanker filosu ile Arap boru hatti yapma teklifindebulundulat Aynca Ortadogu petrol üretimini idare edecek, gelirin artmasmisaglayacak ve mevcut petrol girketleriningücünü dengeleyecek konsorsiyum" yaratma konusu ele almmigti. Delegeler kurul" veya bir bu toplantidabir Arap.ekspertiz ve teknik beceri heyeti kurma ihtiyacim da vurguladt Arap"sömürgecilik"
"yok"lardan
"var"lardan
"uluslararasi
"uluslararasi
lar'm mistik mizaçlanna bunun lyi gelecegini dügünmüglerdi. Kuvvetli Arap milliyetçiligiruhunun hedelleri ve bu toplantidakonuqulanlar büyük girketleri aparak battli uluslarakadar duyrulmugtu. Suudi Arabistan'dan Abdullah Tariki"Petrol bütün silahlar içinde Araplar'm çikarabilecegien kuvvetli silahtir" beyamnda bulundu. Arap delegeler artik sahip olduklan gücün bilincindeydi ve sanki bunu kutlar gibi, Süvey; Kanall'mn Misir kontrolü aftmda,yeniden açihymdan sonra, kanaldan geçen ilk tankerlerininsüzülüp geçmesini gözleyipbuna tamkoldular.Bu gemi Tarafsiz Bölge'denJ. Paul Getty'e petrol taç1yordu. Yine de konsorsiyum veya petrol ihraç eden hükümetler için bir organizasyon kurulmasi konusunda delegeler arasinda geçen konugma, bunun henüz sadece Arap dünyasmi ilgilendirmesi nedeniyle glzlitutulmugtu.Konunun gerçeklegmesi için öncelikle Venezuelave Íranbagta olmak üzere öteki büyük üreticilerin de katilimi gerekiyordu. vardL Ayrica, hiç kugkusuz Juan Pablo Pérez Alfonzo'nun yapici rolüne de ihtiyaç
.
Juan Pablo Pérez Alfonzo yariya" ilkesinin kotarilmasindan hemen sonra, Venezuela'daki yeili demokratik hükümet yerine askeri bir diktatör olan Albay MarcosPérez Jiménéz'inhükümeti geçmigti. Onun rejíminde petrol üretimi olaganüstü bir hizla artmig, 1957de iki katina çikmigti.Ancak Pérez Jiménéz'everilen destek giderek zaylflaylp, 1958 Ocak aymda bu diktatörlük rejimi çökeolacaktL cek, böylece Venezuela'da demokrasi yolu yeniden açthp, ülkede demokrasí egemen h"ükümetinde görev yapmig tanmmig Yenihükümetin liderlerinden çogu 1940'larm demokratik ve böyle olduklan için Pérez Jiménéz'in sürgününden gelen savag k1demlileriydi. adamdL Sürgünde geYeniDevlet BagkamRomulo Betancourt 1945 ihtilal cuntasmm bagl olan ikna yetenegi yüksek bir muhalifi olmakla kalmamig, ayçirdigi yillarda sadece Pérez Jiménéz'in elegtiriciligini yapmigti. iddiasmagöre bu m zamanda uluslararasi petrol girketlerinin de ategli yakmhklan Venezuela'yl Gomez diktatörlügünün karanhk günleolan girketlerin döndürmügtü." fabrikasma rinin temsilcistbir petrol almiglardL Demokrasiye Yine de Betancourt ve arkadaç]an 1948 darbesinden lyi bir ders bagh politik çevredekoalisyonu ve birligi korumak ve öteki girketlereve onlann gikarlannakardahil, hem sag hem de gi çikmamak gartti.Birinciyll içinde yeni hükümèt komünist gerillalarda
1948 yllinda,
"yari
gaÈsiyetlerdi "diktatörlükle
482
sol kesimlerden gelensaldinlara muhatap oldu. Pérez Jiménéz'eEisenhoweridaresince gösterilen dostluk yüzünden ülkede büyük bir Amerikan dügmanhgt egemendi..Nitekim, 1958 ylhnda ülkeyi ziyareteden Bagkan Yardimcisi Richard Nixon,.konvoy egliginde havaalanmdan gelip Caracas'a girerken,gözü dönmüç bir insan kalaballginin Saldinsma ugay1p, yaralanma,hatta öldürülmenili egigine gelmig, canmi zor kurtarmigtt. 1960 yllmda da bizzat Betancourt benzer bir ölüm tehlikesiatlatmig, bir suikast girigiminde arabasinakonulan bombamn patlamaslyla,vücudu feci gekildeyanmigti. 1948 darbesi gimdizihninde bütün canliliglyla yaçadigiiçin Betancourt ihtiyatli davranlyordu. Petrol girketlerini her ne kadar protesto edip kinlyorsa da, yine de onlara muhtaçtt. Söyledigi gibi ve arkadaglan hayalci birer romantik degildiler." Sirapetrol konusuna geldiginde Betancourt'un ilk bagvurdugu kipi Juan Pablo Pérez Alfonzo idi. O da realist bir kigi ve gerçekten dikkatli pragmatik bir analist oldugu halde, aym zamanda son derece hopgörüsüz, kendi kendlyle yetinen bir moralistti. Tutku yönünden politikacilanndegil, entelektüellerin ihtirasma sahipti.Yantnda çaligmigbir Venezuelall Alfonzo için göyledemigtir: "Demir gE bi iradeye sahip bir adamdi.Yine de konugmast yumugak ve neredeyse manastirda yagayan bir kipininki gibiydi." Caracas'invarlikh bir ailesinin ogluolan Pérez Alfonzo, Baltimore'deki Johns Hopkins Üniversitesi'nde tip tahsil etmig, sonradan Caracas'a dönerek aynca hukuk ögrenimi yapmigti. Ancak ailenin iflasi üzerine, 10 kardeginin en büyügü olarak kendisini ailenin sorumlusu görmüg, bütün yükü üzerine almigtt. Geçirdigi bu deneyim onu derinden sarsmtytt. Eu yüzden kendini korumaya ve planlamaya adayacak, bunlar o günden sonra karakterinin bir parçasi olacakti. 1932 yllmda evlendigi zaman, daha o günden kalipsal kural ve yarylara kargi ç1kmaylögrenmigti. Evlenme töreniniyeteneksiz ve apagilikbiri olarakgördügü Caracas'm bilinen yargicmm yapmasina izin vermemigti. Su yargict reddeden Pérez Alfonzo egiyle birlikte bir köye gidip oranin yerel yargici tarafindanevlendirildiler. Gomez rejimisona erdikten sonra, Betancourt ile igbirligi halinde ÇallganPérez Alfonzo, Bagkanlar Odasi'nda muhalefetin petrol endüstri eksperi olarak göze çarpar. 1945 yllmdan baglayarak önce ihtilal cuntasmda, sonra da demokratik hükümette Geligtirme Bakanligi yaptL Bu görevlerdeyken Venezuela'mn kârlarm yüzde 50'sini gerçekten almasmi garantilemekiçin 1943 yasasinm noksanliklanm gidermeyeve endüstri üzerine daha büyük kontrol konulmasma çaligmigtir. 1948 Kasim1'ndaPérez Alfonzo BirlegikDevletter'in Caracas'taki Bilyüke1çisi'nden bir telefon çagristaldi. Büyükelçi, Pérez Alfonzo'ya bir darbe hareketinin gelmekte oldugunu bildiriyor ve konukseverlik göstererek Pérez'e Amerikan EIçiligi'ne sigmabilecegini duyuruyordu. Pérez Alfonzo telefondabir an için dügünüp durumu degerlendirdi ve sonra da Büyükelçi'ye ytr" yanttini verdi. Igioluruna b1rakmaya kararliydt; bu amaçla ögle yemegi için eve gidip beklemeye koyuldu. Kisasüre sonra da tutuklanipcezaevine atildi. Ilerdeki günlerdeallesiyleçakalaip onlara bakanlik günlerinde çok fazla çaligipyoruldugunu, bu nedenle cezaevinin kendisine bir tatil, bir dinlenme f1rsattverdigini söyleyecekti. Ne var ki bu aslmda çakagötürecekbir konu degildi; cezaevinde sert muamele görmüg,yalnizligaterk edilmigtL Sonuçtayurtdigma sürgüne gitmesineizin verildi ve günlükpolitika sorunlanndan bezmig olarakülkeyi terk etti. Ailesíne bir daha asla aktif kamu görevine girmeyecegine söz vermigti. Ilk olarak Washington DC'deki WesleyHeightsbölgesine yerlegti. Burada allesiyle birlikte Caracas'taki evlerinden gelen kira ile yaçamaya çaligti.Bu arada zamanmm bir kismimsürgünde yay1mlanan gazetelere makaleler yazarak ve biraz da agag oymaciligi yaparakgeçiriyordu. Ancak her geydençok kendisini petrol endüstrisiincelemesine vermigti. Kongre Kütüphanesi'nin en devam11okuyucusu olmuqtu. Abone oldugu dergileri bagtan sona okuyor, Forbes, Fortune ve Nation ile Oil and Gas fournalda okunmadik tek bir satir birakmlyordu. Aynca epeyce zaman ayirdigt diger bir ugrag da kendisini özellikle büyülemig olan bir kurum üzerinde inceleme yapmakti. Bu Texas'ta ve dolayislyla da ülkede, 1930'larmbaglarmda petrolünvarilinin on sentten "kendisi
"ha-
483
i
J
satildigt en karanlik günlerdepetrol üretimini düzenlemeye baslayan Texas Demiryolu Kurumu'ydu. Washington'ta sürgünde geçen birkaç yddan sonra, Pérez Alfonzo parasiz kalacak ve ailesiyle birlikte MexicoCity'ye tagmacakti.Tagmmasmm bagka bir nedeni çõcuklarimn Amerika'da uzun süre kalmaktan Amerikanlagmasi endigesiydi.Onlarm bir gün mutlaka Venezuela'ya döneceklerini varsaylyor, fazla Amerikanlagirlarsa uyum saglamamalarmdan kotkuyordu. 1958'de bir gün Venezuela'da diktatörlük devrildi. Pérez Alfonzo'nun egi onun hükümette yer almastna karplydi. Kocasma yalvararak bir daha aktif görev almamasmi istedi. Ne var ki Betancourt onun Caracas'a geri dönüp Madenler ve Hidrokarbonlar Bakanhgi'nl almasiiçln israr edecek, Pérez Alfonzo da ona uyacakti.Caracas'a döndügünde bu kentin on yll önce kaçarken biraktigt ayni kent olduguna inanmakta zorluk çekti. Petrolden gelen gelirlerle Caracas çok daha zenginlegmig, canlihk kazanmigtl. Ne var ki Pérez'in gördüklerine kargi tepkisi olumlu olmamigti. Demek ki petrolden gelen zengmlik, çok çaligmanm degil, doganm ve politikamn bir armagantyd1. Kendisi zenginligi bu gekildeyorumluyordu. Çokgeçmeden de kendisince tehlikeliolan bu sonucu dogrulayan bir olay oldu. Henüz sürgündebulunduklari sirada, Pétez ailesi iki ucunu zorlukla bir araya getirerek 1950 model Ingilizyapisi M.G.'ye benzeyen bir araba almiglardi. Alfonzo arabanm üstüne titreyip, bir hasara ugramamasi için çok dikkat ediyordu. Çünkübu araba onun çok az sayida lüks harcamalarmdan biriydi. Venezuela'ya geri döndükten sonra arabasmin arkadan gönderilmesi için gerekeni yapmigtl. Araba limana gelmis, orada iki ay bekletilip paslanmaya terk edilmigti. Hiç kimse Pérez Alfonzo'ya arabamnorada oldugunu söyleme zahmetine katlanmamigt1. SonundaAlfonzo arabantn geldigini duyup Caracas'agetirmesiiçin limana bir goförgönderdi. Ne var ki araba yolda parçalanacaktL Soföryag kontrolü yapmay1unutmug, motordada hiç yag kalmadigmdan tamamen yanmigt1. Araba bir kamyon gönderilip Pérez'in banliyödeki villasma getirildi. Ne var ki çürüme yüzünden artik ige yaramiyordu. Pérez bu manzarayl ibretle seyretti; onun için de Tann'dan gelen.birigaret gibiydi. Arabay] bahçesindeki pingpong masasi yalanmda bir yerde çürümüg, bakimsiz bir tapmakgibi korudu. Bu olayi petrol zenginliginin ülkeye getirdigt tehlikelerin,yani tembellik,umursamazhk, satin alma, tüketme ve ziyan etme tutkusunun sembolü olarak yorumlamigti. denen kuvvetin çekiciliginekapilmamaya yemin etmigti.Bu nedenle Pérez Alfonzo tekrar bakan olduktan sonra sade, disiplinli, tasarrufatam uyan bir hayat sürdürdü. O kadar kl ögle yemeklerini evinden getirdigi sardalyali sandviçlerle geçigtiriyordu. Yeni ofisinde egemen kildigt bir gey de petrol endüstrisi bünyesine getirdigtsofistike anlayi; ve kendinin koydugu açikça tammlanmighedeflerdi. istedigisey yalmzca kiralardan hükümete dügen payi artirmak degil, aynt zamanda üretim ve pazarlama üzerindeki güç ve otoritenin, petrol girketlerinden ayn olaIddiasmagöre petrolü çok ucuza satmak tüketicileriçin körak hükümete transfer.edilmesiydi. tü sonuçlar verirdi. Çünkü,bunun sonucundabir daha yenilenmesi olanaksiz bir kaynak zamam gelmeden ve olgunlagmamig olarak tükenirve yeni geligmeleriengellerdi. Üreticiülkeler için petrol milli bir mirasti ve bunun yararlan bugünkü kugaga oldugu kadar gelecek kusaklara da aitti. Ondan gelen ister kaynak olsun, ister varlik olsun, hiçbir gekilde ziyan edilmemeliydi. Tam aksine gelen kazang ülkenin daha kapsamli kalkmmasi için kullanilmallydi. Petrol üretimi ve petrolün durumu hakkmdaki kararlan yabanci tegekküllerdegíl, hükümran olan hükümetler almallydt. Eu çok kiymetli kaynak potansiyelinin insan elince bozulmasma müsaade etmemek ge"güç"
_
rekirdi. Pérez Alfonzo'nun dügünceleri buydu, ancak o aym zamanda çok hesapli, ticaribir yangL motivasyonu altmdaydi. Venezuela'mn Ortadogu'nunpetrol üretici ülkeleriyle bir yakinda mn hgl oldugunu biliyor, ancak bu ülkelerin ayni zamanda tehlikelibirer rakip olduklannada inamyordu. Bu ülkelerle kargilagtinldiginda,Venezuela onlara kiyasla petrolü pahahya satan bir üreticiydi. Bir tahmine göre Iran Körfezi üreticileri petrolün varilini yirmi sentten satarken, 484
Venezuela seksen sentten satiyordu. Bu nedenle Venezuela'mn bir üretim yangmda dezavantajh olmasikaçinilmazdL Böyle bir durumda pazardakipayinikaybetmeye mahkûmdu. Eu balamdan Venezuela'nmelinde Ortadoguüreticilerini girketlerekoyduklan vergiyi artirmayave böylece petrollerinin fiyatim yükseltmeye ikna için çok geçerli bir nedeni vardi. Venezuela'mn konumunu düzeltmek için Pérez Alfonzo'nun çevirdigi manevra, gerçekte onun sürgündeykenincelemesini yaptigi Texas Demiryolu Kurumu'na dayamyordu. Eu konuda kurumla iletigimkurup kurum damqmanlarmdan birini sistemininsirlarmi ve sisteaÇlkl3m3S1 ige fleriye gitmigti.Aynca, Oralacak kadar min Venezuela'danasil uygulanaCaglm iÇin ile bog konugmalar yapmaktan daha fazla bir geyler elde etmenin, Texas Demirtadoguüreticileri Kurumu'nu bir ittifak kurmakla model allp global mümkün olacagm1 da gözlemigtL yolu flyatlann Venezuela pazardaki hissesini sadece Ortadogu'da artmasma yardimla koruyamayacagt m, ayrica dügük flyatla satan üreticileri, Texas'ta bir sanat haline gelmigparalelde, uluslararasi ve tahsissisteminerazi etmekle mümkün olacagtm da anlamigt1.Bu tür ortak bir cephenin kurulmast üretimin de düzenlenmesiyle Venezuela'yi asil gelirkaynag olan petrol endüstrisini, milyonlarcavaril ucuz Ortadogupetrolüiçinde kaybetmekten ahkoyacakti. Venezuela toplampetrol ihracatmm yüzde 40'mi Birle ik Devletler'e yapmayi planlamigtl. Bu bakimdan 1959yllinda Eisenhower idatesinin tereddütlevardigt karar uyarinca, kendi üreticilerini korumak için yabanci petrole kota koymasi, bütün ülkelerden daha çok Venezuela'yl vurdu ve olumsuz etkiledi. Sonradan BirlegikDevletler ikinci bir adim daha atacakti. Yakin kompulanm yatigtirmak için bu defa Kanada ve Meksika'ya istisna tamyarakbu ülkelerden kotay1kaldirdi. Bunu milli güvenlik gerekçesiyle yapmigti. IL Dünya Savaç>'mn"Atlan.tik Çarpigmasim" hâlâ aklmdan çikarmamig olan Eisenhower idaresi, Kanada ve Meksika'dan sevk edilen petrolün dügman denizaltilarmca saptanmastna imkân olmamasi nedenlyle daha güvenceli oldugunusöylüyordu. Venezuelahlar'in görügünegöreysebu Kanada ve Meksika ile aradaki gerginligi gidermek için uydurulmuy bir hikâyeden ibaretti ve halki çok kizdirmigt1.Yardimcilanndan birine Pérez Alfonzo'nun soguk bir ifadeyle "Amerikalilar bize kemik firlatiyor" dedigi söylenir. Venezuela durumu giddetle protesto etmigti. Venezuela IL Dünya Savagi'nda büyük, güvenilír bir petrol saglaylciolmuitu ve ayni gekilde gelecekte de stratejikbir kaynak olmakta devam edecekti. Amerikan petrol girketlerinimillileptirenkendileri degil, Meksika idi. Suhalde cezalandinlan neden Venezuela oluyordu? Pérez Alfonzo durumdan act act yakinlyordu. Artik Washington'da tehlikelerledolu bir hamecbur olarak degil, dünyanm petrol güçlerinden birinin Madenler ve Hidrokar· yat sürmeye bon Bakaniolarak acele, durumu konugmak için Washington'a uçtu. Buraya bir tekliflegelmigti. Batih bir "Yanküre petrol sistemi" kurulmasmi, ancak bunun petrol girketlerincedegil, hükümetlerce igletilmesini teklifediyordu. Bu sistem altmda Venezuela'ya, ülke olarak bir kota, Birlegik Devletler pazanndan garantili bir hisse verilecekti. Böylelikle petrolün hangi üretici ülkeden almacagma karar verme önceligi girketlerdenalmmty olacakti. Ashnda Pérez Alfonzo'nun istediglgeyde o kadar yadtrganacak bir gey yoktu. Nitekim Alfonzo'nun belirttigi gibi bu tlpattpAmerikan gekerkota sisteminin izledigi yoldu. Her ülke kendine dügen pay1alacakt1.Ne var ki petrol eker degildi. BirlegikDevletler hükümeti Pérez Alfonzo'nun teklifine ilgi göstermedi, hatta cevap bile vermedi. Caracas'ta kurulan yeni demokratik hükümet hakarete ugramigtl. Eu defa Pérez Alfonzo kendisini daha dikkatle dinleyecek.bir ülke arad1. Bu ülke Kahire'ydi. "düzenleme"
"düzenleme"
Kizil Seyh SuudiArabistanli Abdullah Tariki SuudiArabistan'la Kuveyt arasinda kervan
igleten bir tüccarin ogluydu. Babasi onun kendi mesleginde devam etmesini istlyordu. Ancak Tariki çok zeki bir ço485
cuktu ve tu çok erken yaglarda fark edildigt için Kuveyt'e okula gönderildi. Kuveyt'ten sonra Kahlre'de on iki sene egitim gördüve bu süre içinde Nasirizo'i besleyen milliyetçi akimi benimsedi. Daha sonra kazandigt bir bursla Texas Üniversitesi'ne girip buradahem kimya hem de Jeoloji dallarmda egitim gördü. Sonra da Texaco Sirketi'nde yardimci jeologclarak görev aldi. Amerika haklandaki fikirleri Texas'ta gekillenmigtir. Söylentlyegöre burada birçok kere, Meksikali samlarakbarlardan ve benzer yerlerden kovulmuitu. Su arada bir Amerikall kadmla da evlenmi§ti. 1948'de Amerika'da egitim görmüg ilk teknokratve hiç kugkusuz hem jeolojive hem de kimya egitimi görmüç ilk Suudiolarak,Suudi Arabistan'a döndü. 1955'te otur beg yagindayken Tariki yeni kurulmuy bir müdürlük olan Petrol ve Maden igleri'nin bagma getirildi. Burada, daha ilk günden, sadece petrol istatistiklerini Aramco'dan ahp Kral ailesine geçirmekten daha fazla bir geyleryapmaya karar vermigti. Bu amaçlaiçinde hem Amerikah bir hukukçu ve hem de genç bir Suudi teknokrat,Hisham Nazir olan bir eksperler ekibi kurarak bir taraftanAramco imtiyaziyla,diger taraftanBati petrol girketlerininbizzat kendileriyle boy ölçügmeye yöneldi. Tariki karakteri olarak çeligkillbir yaplya sahipti; sadece Nastr'm atepli destekleyicisi degil, çok hirsli bir Arap milliyetçisi olarak, modern Suudi Arabistan'm kurucusu olan allenin en acimasiz elegtiricislydi. Buna ragmen, aym zamanda, kralhk içinde belki de en önemli ekonomik konumda bu ailenin hizmetkârligmi yaplyordu. Bazilannca "Kizil Seyh" olarak amlan Tariki'nin görüglerine ragmen bu mevkii iggal etmesi bir sebebe dayamyordu. Kral ailesi içinde Kral Suud'la küçük kardegi Faysal arasmda içten içe sürüp giden bir güç mücadelesi vardi. ÍhtlyarIbni Suud'un yagamimn son ytllarmda korkuyla fark edildigi gibi,en büyük oglu olan Kral Suud birçok hata yapip dig politikada ülkenin bagma dertler aç1yor,davraniglanyla zaylf ve kararsiz oldugunukanitllyor Ye açikça gözlendigi gibi tam bir müsrif hayati yagiyordu. Faysal ise, tam tersine kurnaz, sogukkanli, hesabmi bilen küçük ogluydu. Daha on dört yagmda Ingiltere'ye yaptigt resmi ziyaretten baglayarakbabas1en önemli ve politik igleri daima ona vermigti. Faysalülkede egemen olan müsrif yagamm engellenmesi geregine inanlyordu. Nasir'la oyalamp vakit öldürme yanhsi Suud'un aksine, daha köklü rejimlerle ve Amerika BirlegikDevletleri ve Bati ile iligkiyi pekigtirmek istiyordu. Kraliyetmensubu bu iki pahisarasindaki güç mücadelesinebu derece büyük dikkat ve enerjinin odaklandigi ve pahislardan hiçbirinin öbürüne üstünlük saglamadtgl bir ortamda, Tariki bu çok kritik bölgede oldukça özerk bir politikaya çekilvermeyi bagarmigttr. Su politika ileride kralligin tüm servetini harekete geçirmigtir. ilk bagta, Suudiler'in petrol gelirlerinin artirilmasi için Tariki rafineri ve pazarlamacthktan yararlanmaya, bunlar üzerindeki kontrolü elde tutmayaçaligt1.Yapmakistedigl, tüketiciülkelerde istasyonlarina kadar" bagtan baça entegre bir Suudi petrol girketikurmaktL Büyük Amerikanpetrol girketleriüzerinde soguk dug etkisi yapinaya yönelik bir fikri, yani Arathco'nun millilestirilmesini ortaya atacak kadar ileri gitmigtir.Ancak, sonra, 1959 baglarmda, tüm stratejisi birdenbire degigti. Ani bir kararla fiyatlar ve üretim üzerindeki kontrolün, millilegtirme ve entegrasyondandaha önemli oldugu kanisma vardi. Fikirdeggtirmesinin sebebi petrol fiyatindaki ani dügügten ileri gelmigti. "servis
Rakip Baskilar 1950'll yillar boyunca dünyadaki petrol talebi artig göstermíç, üretim kapasiteslyse bundan daha hizli bir tempoda artmigt1. Daima daha yüksek gelir peginde olan ihracatçi ülkeler çogunlukla bunu, fiyatlan yükseltmekle degl, satilan petrolün hacmini artirmakla yapmaya çaligtilar.Pazarlar kendine petrol aramiyor, petrol kendine pazar anyordu. Simun sonucu olarak girketlerkendi sattiklan Ortadogukaynakli petrol fiyatmi.giderek daha çok indirmeye zorland11ar. Fiyat indirimi dünya petrol endüstrisinde sabit tutulan·"resmiflyat" ile dügmekte olan ham petrol pazar fiyati arastnda tehlikelibír bölünmeye yol açiyordu. Üreticiülkenin vergileri "allm"
486
.
l
birinci fiyata, resmi fiyata faturalamyordu. Resmi flyat,apagtyukan pazar flyatma geliyordu. Ancak indirim egilimiyayginlagtikça ikisi arasmda bir bogluk belirdi ve giderek de genigledi.Resmi flyatm üretici ülkelerin geliri açisindan önemli olugu nedeniyle,kolayca indirilmesi mümkün degildi.Bu, resmi fiyata dayall kârm yüzde 50'sinin bu illkelere gitmeyedevam ettigi anlamma geliyordu. Ancak, 1950'll yillarmsonunda artik gülünç bir fiyat olmuytu ve hâlâ devam ediginin sebebi gelirlerin hesaplanmasi içindi. Aslmda, üretici ülkeler gergek fiyattan elde edilen kârdan daha büyük bir yüzde, belki yüzde 60 veya 70 allyorlardi. Diger bir anlatimla, girketlerfiyat indiriminin tüm etkilerini hissettikleri halde, Ortadogu hükümetleri bit bütün halinde kalmayi bagarmigti.Indirimsorunu 1958 yihndan itibaren daha derinlepti. Amerika'da ithal petrole konulan kota, dünyamn en büyük petrol pazan olan Amerika'yi digarida htzla geligmekteolan üretime kapadl. Bunun sonucundada, üretim fazlasi petrol varilleri gegitlipazarlarda kendilerine yer aramaya koyuldu. Ancak, flyat indirimin giderek yayginlagmasi bundati daha da önemli bir sebebe baghydi. Du da dünya pazarma Sovyetler Birligl'nin yeniden girmesiydi. Stalin'in Sovyetpetrolendüstrisinin acizliginden, yetersizligindenaci aci yakmdigi günlerinüzerinden henüz on iki yll geçmigti. Ne var ki bu süre içinde çok büyük yatinmlar yapilmig ve çaba gösterilmig, bunlar meyvesini verip Rus sanayiiniänceki üretim düzeyinin kat kat üstüne çikarmigt1. Yeni adlyla Volga-Urallan bölgesi petrol açismdan gok degerli oldugunu kanitlamigtl. 1955 ile 1960 arasmda Sovyetpetrol üretimi iki katma ç1kacak,1950'ler sonunda da SovyetlerBirligiVenezuela'nm y.erini ahp düntutacaktL Gerçekyanm en çok petrol üreten ülkeleri arasinda Amerika'dan sonra ikinci sirayi toplam üretimin begte üÇüneegit olmuqtu. Ortadogu'dan gelen de artik üretimi Sovyet ten Baglangtçta Sovyet petrol üretiminin çogu Sovyet bloku smirlari içinde tüketiliyordu. Sonralan, 1955yllmdaRusya yeniden Bati'ya ticari boyutta petrol ihracina bagladt. 1958'den baglayarak ihracat giderek artti ve dünya pazannda önemli bir faktör oldu. Merkezi Haberalma Tegkipetrol alanmda önemsenmesi gereken bir kuvvet" olmugtu. lati'nin deyimiyle artik Bati'nm petrol saglaylcisirolünü almayahazirdi ve buyüzyilda, dokuzuncu SovyetlerBirligt on istediginden flyatlan olabíldiginedügürdü. Sovyetalict kadar oldugu çok na istekliydi. Mümkün Washington "Sovyet Ekonomik Hücumu" diyecekti. 1958'de yasonradan ler'in bu tasarrufuna C lA direktörü bir pilan bir kabine toplantismda, uyan yaparak gunlan söylüyordu:"Sovyetler'in kapasitesi degigtirme özgür dünyayi oldukça tehlikelibir durumla karç1 kurulu pazarlarin yerini karç1yagetirmigtir." Petrolgirketleriaç1smdan, Sovyetler'in meydan okumastna kargihk vermenin ve Ruslar'i sikigtirmamn tek yolu batill devletlerce petrol ithalatma temel bazi kisitlamalar koymak, böylece onlararekabete dayall yarut verme diger bir deyimle fiyat indirimi yapmakti. Ancak, bu konuda irketler yine de çikmaz içindeydi. Eger sadece pazar flyatimn indirimiyle yetinilirse, o zaman bundan girketleryalmz kendileri yararlanacakti. Suhalde, acaba resmi fiyatt da mi indirselerdi? Bunu yaptiklarmda üretici ülkeler Ruslar'la rekabete girme2ahmetine katilirlar miydi? Sonuçta 1959'da bu yapildi. lik indirimi, varil bagina on sekiz sent olarak, yaklayik yüzde 10 bir indirimle British Petroleum yapt1. Eu hareket petrol ihracatçilarmm giddettiprotestosuna yol aÇmada gecikmemigti. Juan Pablo Pérez Alfonzo da ateg püskürüyordu. Abdullah Tariki ise ktzgmhktan çilgtnadönmügtü. Demek ki tek bir kalem oynatipla büyük bir girket,ne kadar petrol üreticisi varsa tümünün gelirinibir hamlede silebiliyordu.Bu, ihracalçtlari harekete geçmeye "uluslararasi
sevk edecekti.
Arap Petrol Kongresi Bir süreden beri Kahlre'de, 1959 Nisan ay1ndabir Arap Petrol Kongresi için hazirlik yapillyordu. Toplantimn orada yapill nedeni Nasir'm Arap dünyast üzerindeki üstünlügünü sembolize et487
l
~
mekti. Konferansa dört yüz delege katilmigt1ve bunlar arasmda kugkusuz Tariki de vardl. Juan Pablo Pérez Alfonzo ise BP'nin fiyat indirimine ve yeni Amerikan kotalarlyla Venezuela petrolüne konulan kisitlamalara kizdtgi için, aynca Washington'a yaptigi son özetleme görügmesiteldifinin geri çevrilmesine içerlediginden bu toplantiyasadece."gözlemci"olarak katillyordu. Ülkenin vergi yasalan metinlerini ve diger petrol yasalannm Arapça çevirilerini tagiyanbir delegasyon kendisine eglik etmekteydi. Orada temsiledilmeyen ve yoklugu fark edilen tek ülke Irak'tt. Arap dünyasmda esen Nasir ideolojisi aktmmaragmen Bagdat'm yeni hükümranlari kendilerini Nasir'a yardim ediyor göstermek istememiglerdi ve kanl1darbeden hemen lasa süre sonra frak Misir'la tamamen ters dügmügtü. Bunun sonucu olarak irak, Kahire'deyapildigi için ve bir de petrol sorunlannda son söz hakkim Nasir'a verme tehdidini savurduguiçin, Irak Arap Petrol Kongresi'ni resmen boykot etmigti. Kongreye katilanlar, önlerinde çok önceden planlanmi§ ve çoguteknikolan evraklarla yerlerini aldilar. Ancak, toplantinmyapildigt .günün akgami British Petroleum'un fiyat indirimi yapmasi toplantmmhavasim degigtirmig ve anahtar durumundaki katihmcilan öfkelendirmigti. Kizgmhga kapilan delegeler böyle bir tutuma kargi ortak cephe kurma yolu aradilar. Büyük petrol girketleri milliyetçilik konusundan söz edilírendigesiyle Kahire toplantismakendi gõzlemcilerini göndermigti. Ancak, gördükleri ve igittikleri geyler kisa zamanda bu temsilcilerinendigesini gl dermigti. Michael Hubbard isimli bir British Petroleum temsilcisininbu girketinbagkanma temin ettigt gibi "Konferansm bagarih geçtigi söylenebilirdi; çünkü ele ahnan politik konularda bagtaki kipiye deginilmemigti." Bunu söyleyentemsilci daha sonra gunlari da ilave ediyordu: "Arap delegeleriyle batih delegeler arasmdaki gayri resmi tartigmalarçok dostane bir hava içinde geçti. Kongrenin esas temast petrolcülügün batih kafalarca anlagilamadigt, onlarin bu konuda cahil olduklarlydi." Bagka bir Inglliz temsilclyegöre ise petrol endüstrisinin gelecekte Arabisbir geligme sayilabilirdi." tan'm ev sahlbi ülkeleriyle olan iligkileri açismdan British Petroleum bu toplantidakendine özgü bazi diplomasilerden yararlanmigtir. Hubbard bagkana verdigi raporda "Petroleum Week"dergisinden perde gerisinde aktif olarak çaligan Bayan WandaJablonskiaracillglyla Abdullah Tariki ile bir bulugma ayarlayabildiginisöylemigtir. Bayan Jablonskiona bilgisine dayanarak" Suudiler'le ekonomik gerçekleri tartigmanm mümkün oldugu konusunda teminatvermigti. Ancak, Hubbard raporunda §unlan bildiriyordu: "Onunla kargilagtigmda maalesef durumun böyle olmadigmi anladim. Kuveyt'in hakkaniyete dayanmayan petrol üretimini konuqurken kendimizi birden giddetli seviyesiz bir ve tartigmanm lçinde bulduk. Birkaç yüz bin nüfuslu Kuveyt'teki petrol üretiminin, nüfusun milyonlan buldugu Suudi Arabistan ürününe kiyasla daha büyük hizla arttigi iddia edilmigti." Hubbard raporunun ileri satirlannda gunlanda ilave etmigti: "Onlarla herhangi bir iletigimin mümkün olmadigt hemen anlagildi." (Aramco yetkilileri sonraki günlerde gikâyette bulunarak gunlansöyleyecekti: "Batill petrolcüler Tariki ile konuçurken 'Sen de bir gün petrolcülükte benim kadar uzun çahgirsan evlat' sözünü sarf ettikleri an, davayi kaybetmiglerdi. O düzeyde konugmakla petrol adma yarardan çok zarar saglad11ar.") "toplanti
'olumlu'
"kipisel
"Hepinize Sayg11ar,Wanda" Wanda Jablonski'yegelince, o Kahire'de Hubbard'm sandigmdan çok daha yogun bir yagam sürüyordu. Petroleum Week dergisinin muhabiri ve sonradan Petroleum Intelligence'in editörü olarak zamamnm en nüfuzlu ve etkili gazetecisiydi. Sangin ve düzgün fizigl, iyi glyimiyleAvrubu hallyle her kapi kendisine açlhyor,her konuyu izleyebillyordu. Ida Tarbell pai bir hava taç1yor, glbi azimli ve bagimstz karakterde olmakla beraber, onun gibipetrol endüstrisinin elegtiricisidegildi;petrolün global geligmegösterdigi parlak günlerde daha çok taraflararasinda iletigimi sagl1yor, bilgi araciligi yaplyordu. Esprili ve çetin mizaçli yalmz bir kadm olarak mühendislerve milli488
.
yetçilerdenolugan süper güçlü erkekler dünyasinda kendini idare ediyor, temaslanndane kadar ileriye gidecegini çok lyi saptlyor, bunu her zaman canla bagla yaptigindan, sonundaistedigi öyküyü ögreniyordu. Petrol endüstrisinde isim yapmig herkesi teker teker gayetlyi tamrdi.Seneler geçtikçe, periyodik olarak o veya bu girketi veya ülkeyi atlatmalanyla kizdirdig için bu girketler onun dergilerine abonelikten geçiciolarak vazgeçer, fakat sonra o yine bu girketleriutand1rtrdt. Çünkügirketlerbu dergllere yeniden abone olurdu. Sonuçtagu anlagilmigtnPetrol endüstrisinde güç veya sorumluluk ifade eden konumdaki bir kimse, onun dergisi olmaksizmi; yapamazdi. ünlü bir bitki bilirncisiyken, sonradan jeologluga dogmuy olan Jablonski, Çekoslovakya'da dönen bir babanin kizlydi. Jeologolduktan sonra babast, ënce Socony-Vacuum'a sonra da Mobil adim alan bir Polonya girketine girmigti. Gõrevidünyayi gezip Socony'nin pazar kurmay1plandtg ülkelerde jeolojikolarak rekabete dayanan yerel petrol bulma olasillgimnbulunup bulunmadtgni aragttimakti. Zamanla olaylar Jablonski'nin,babasmdan petrolden çok bitkibilimini ögrendiglnigösterdi. Kimligini teghisettigi her bitki için babasi ona bir peni veriyordu. Bir gün bu.yolla topladigiparalar yüz dolari bulunca, tüm Amerika'yi otomobille dolagti. Babasi dünyay1 dolagip oralarda çaligirkenkizi da genellikle onunla beraber olur, ancak bazen araya uzun aynliklar girerdi. Tahsil için CornellÜniversitesi'ne girdiginde, o güne kadar birçok farkh ülkede okula gitmigti ki, bunlar arasmdaYeniZelanda da vardir. Aynca Kahire'den Kudüs'e kadar yaklagikbir ay deve sirtinda yolculuk yapmigti. (Bu strada bitlenmig, sonradan bitlerden anndirilmasi gerekmigtil. Wanda,bir münasebetlegöylesöylemigtir: "Benim dünyaya kargi farkh bir bakt; açim vardir.
New York digmda hiçbir yerde uzun süre kalamam." 1956'da Süveyg krizinden hemen'sonra Jablonski Ortadogu'nun on ild ülkesine unutulmaz bir röportaj gezisi yaptL Bu ara Riyad'da Kral Suud'la röportaj pahastna önemli daveti geri çevirdigi, hatta bu yüzden agiz kavgasma bile glrdigt 80ylenir. Konugmanm ertesi günü New York'taki meslektaglarma su mektubu gönderecekti: "Bilin bakahm ben dün gece neredeydim? Suudi Arabistan Krah'mn hareminde! Siz bundan hemen bir sonuç gikarmadan biralen da ben olanlar1 anlatayim, Oraya... gül suyuyla kangik çay içmek, akyam yemegi yemek ve tam anlamiyla nepeli bir partisi'ndebulunmak için gittim. Sinemalarda gördüklerinizi veya 'Arabistan Geceleri'nde okuduklannizi unutun! Onlann hepsi hayali, film için yapilmig geyler. Benim katildigtm yemek ise sade, siradan,sicak, tipkt bizimkiler gibibir ev ve aile atmosferini yansitan türden. Tek farki çok daha büyük bir aile çerçevesi içindel Hepinize saygilar, Wanda." Mektupta tek deginmedigi gey,Kral'm haremini koruyan, gözleriyle onu soyacakmig gibi bakan haremagalanydi. gereken l numarah adam" Jablonskisadece Kral Suud'la degil, Ortadogu'da diye tanimladigtAbdullah Tarild ile de konugmuçtu. Petrol imtiyazi politikalari alanmda Tariki onun gözünde l numarall adamdi. Yerigeldikçe Suudi Arabistan'da çaliganAmerikan petrol girketterini Tariki'nin nasil giddetle kmadigmi ayrmtih olarak yazmigttr. Birkaç yil sonra ikinci kez bir araya geldiklerinde Tariki yine her zamanki kadar eleptiriciydi.Bu arada Wanda ona önemli bir bilgi aktardi. Tariki'ye "Tipki sizin kadar çilgm olan biri daha var" demigti. Bu sözüyle Juan Pablo Pérez Alfonzo'yu kastedlyordu. Tariki'ye ikisini bir araya getireceginesöz vermigti. Wanda 1959'da Kahire'de yapilan Arap Petrol Kongresi'nde sözünü tutarak Pérez Alfonzo'yu koka kola içmek için Hilton Oteli'ndeki odasina davet etti. Jablonskiburada Alfonzo'yu Abdullah Tariki ile tanigttrdi.Pérez Alfonzo punlan söyleyecekti: "Demek hakkmda birçok gey duydugum kipisizsiniz." Artik, Pérez Alfonzo'yu konferansa kadar getiren ige baglamamn zamaniyd1. iki adam aralarmdaötekihüyük ihracatçilarla beraber çok gizli bir toplantiyapmaya karar verdiler. Yalmz toplantinerede yapilacakt1?Kahire'nin bir banliyösü olan Maadi'de bir yat kulübü vardi. Mevsim geç oldugundan kulübe kimše gelmiyordu.Orada, kimseye fark ettirmeden toplanmakaran aldilar. Maadi konugmalan çok büyük gizlilik içínde ve çok siki güvenlik önlemleriyle yapilmlytt. 'tavuk
"gözlenmesi
489
J
I
Iran11temsilci"Tam bir James Bond atmosferi içinde bulugtuk" diyecekti. Pérez Alfonzo ve Tariki'den bagka toplantidabulunanlar bir Kuveytli, bir Iranli(kisadece gözlemci olarak katildigim israrla belirtmig, temsílciolmasi için hükümetinin izni gerektígi-
Öyleki sonradan,
kat11anlardan
ni söyleyip durmugtu) ve bir de, hükümeti konferansi boykot ettigi için oraya Arap Birligi menro1üne bürünerek gelen bir Irakli'dan oluguyordu. Katilanlardan her biri kendi özel durumlarmi belirttikleri için bunlar göz õnüne almmig ve sonuçta resmi bir anlagmayavanlamayacagt anlagilmigti.Ne var ki Pérez Alfonzo bu engeli de devre digi etmenin yolunu buldu. Toplantlya katilanlarin bir "CentilmenlerAnlagmast" yapmasmi önerdi. Anla§ma sadecehükümetlerine yapacaklan tavsiyeleriiçerecekti, o kadar: "Centilmenler Anlagmasi" hazirlandt ve Iranlikatihmet digmda hepsi tarafmdantereddütsüz imzalandt, franlt,Sah'inonaylm almadan hareket etmekten son derece korkmug, çareyi ortadan kaybolmada bulmuçtu. Digerleri ise onun da imzasim almak için Kahire polisine bagvurmak zorunda kalmigt1. Centilmenler Anlagmast'nda öngörülen tavstyeler Pérez Alfonzo daha Caracas'tayken onun kafasinda belirlenmigti. Hükümetlerine bir Petrol Danigma Komisyonu kurmasi, flyat yapismi savunmastye milli petrol girketlerikurmasi için tavsiyedebulunacaklardt. Hükümetlerden yanya" anlagmasim hafilletmeleayricaçok kiymetli olan, tabli Bati'dael üstünde tutulan kirk geklindedüzeltmeleri isteyüzde Ye altmly, rikendi çikarlarmaolarak, en az1ndan yüzde için" yerli rafineri sistemlerí kurgarantilemek kendi necekti. Buna ilaveten pazarlari iyi korumallyd11ar, B u anlagma,petrol girketlerinekargi mali, böylece hükümet gelirlerinidaha ortak bir cephe olugturmada gerçek anlamda atilan ilk adimdir.Wanda Jablonski'yegelince, o yine her zaman oldugu gibi hareketin merkezineçok yakm bir yerdeydi. Ileride Organizationof Teykilati) OPEC adi verilen teykilaPetroleum Exporting Countries(Petrol ÍhraçEden Ülkeler tin olugmasmda uzlagma saglamakiçin arabuluculuk görevinihenüz tamamlamigtl. Subu
-"yari
"istikrarli
-
490
26 OPEC ve Yeni Bir Dalgalanma
Tüm olan bitene kargm, petrolde agin üretim giderek artmaktaydi. Bu SovyetlerBirligi'nin petrolünü Bat1'da satmak amacina yönelik saldirgan.nitelikli, fiyat dügüren ve takasla satig yapan politikasindanileri geliyordu.O Soguk Sava; yillarmdaBati'da yagayançok kimse Sovyetler'in petrol kampanyasim yogunlagtirmasmm sadece ticari bir serüven olmadigma, aym zamanda politik bir saldin da olduguna inanmigtl. Genel kamya göre bundan amaç Bati Avrupa'da petrole bagtmlilik yaratmak, NATO'nun birligini zaylflatmak ve Bati'nm Ortadogu'daki petrol konumunu alaçagi etmekti. Senatör Kenneth Keating Ruslar ve çigirtkanliderleri için punlansöylemigti: "Ekonomik sava Sovyetler'indünyay1 fethetme emellerine özellikle uygun dügüyor. Krupçev göre, firsat vermede açikça anlagildigma birkaç defa bizi mezarasokmaklatehdit etmigti. Simdi miz halinde bizi bir petrol denizinde bogmaktan memnun kalacak." Hiç kugku yok, SovyetlerBirligi çok çetin bir rakip oldugunukanitlamada baçarihydL Sovyetler endüstri aletleri ve tarim ürünü satm almak için dolara ve Bati'nm öteki dövizlerine muhtaçti. O zaman da, gimdikigibi,petrol ihracati Bati'yasatabilecekleripek az geydenbiriydi. Fiyati ucuz oldugu içín, yalmzca bu ekonomik açidanSovyet petrolühalka çokçekicigellyordu.Rus petrolününün Karadeniz limanlarmda Ortadogu resmi flyatinm yansma bile satildigt oluyordu. Ortadogupetrolünün önde gelen pazan Bati Avrupa'da Ruslar'a kargi büyük satty kaSirketler ylplanna ugramaktan korkar olmugtu. Bütün bu geligmelerbatili girketlerdetedirginlik yaratirken, bu defa yeni bir geligme huzurlarmi büsbütün kaç1racakti.Rus petrolünün en büyük alicistnoire"lan yani en tiksindikleri kimse olan ItalyanEnrico Mattei oldugu nm bir numarah anlagilmigtil Simdibir kez daha, 1959'daki gibi genel.agin üretimle bag etmek ve öncelikle de Sovyet tehdidine, Sovyetpetrolü ithaline hükümetlerce engelleyici k1sitlamalar koyarak kargi durmak için pirketlerinönünde agik tek bir kapi kallyordu. Rekabet veya fiyat indirimi. Ancak, hangi fiyat indirilecekti? Sadece-pazar fiyatini indirseler dogacak kaylp oldugu gibi petrol girketlerine yüklenecekti.Bu defa resmi fiyat üzerinde ikinci bir indirimi göze almay1 dügündüler. lik indirim 1959 Subatt'nda yapilmig, tüm Arap Petrol Konseyi'ni çilgmadöndürmüg, aynca Centih menler Anlagmasi'na yol açmigtt. Bu defa, ikinci kez ayni geyyapilirsa acaba neler olurdu? "bête
T Cetveli Sürgülü Cetvele Kargi 1960 Temmuzu'nda, Arap Petrol Konseyi'nin Kahire toplantismdan on beg ay sonra, Standard Oil New Jers y Yönetim Kurulu, uzaylp can sikic1bir konu haline gelen resmi fiyati konugmak íçin New York'ta toplandi.Toplanti çekigmeligeçmigti.Su defa girketin bagmda yeni bir bagkan vardi ve hiç de yabana atilmayacak olan bu kigi "Jack" lakablyla tanman Monroe Rathbone idi. Bu adamm hayati Amerika petrol endüstrisi ders kitaplarmdaki adamlann hayatina benzer. Babasi ve amcast bir vakitler Bati Virginia'da Jerseyadma rafinericilik yapmigti.Ona gelince,kimya 491
mühendisligt egitimi görmüçve L DünyaSavagl'ndanhemen sonra Jersey'inbüyük rafinerisi Baton Rouge'da çallymaya baglamigti, Jersey'denbir sorumluntin bir sirast geldiginde söyledigi glbi, bilegiminden" çikanp bilim haline getiRathbone yeni akim içinde rafinericiligi ilk adamdir. ren Otuz beg yagina geldiginde Baton Rouge rafinerisinde genel yöneticlydi. Eu görevdeyken Lousiana'nm demagojik siyasi lideri Huey Long'un yirtici saldmlanna kargi koyarak politikalanda bir.hayli beceri sahibi oldu. Huey Long sirf StandardOil'le çatigabilmekiçin Lousiana'dan aday oluyorduVe bunu âdet haline getirmigti. Standard'a kargi kigisel savag veriyordu. Bu nedenle o günlerde artakyaglanmigolan Ida Tarbell'a, vaktiyle yazdigt, artik yaymdan kaldmlm1; "Standard Oil'in Ceçmigi"kitabmdankendisine vermesi için yüz dolar teklifetmigti. Rathbone Jerseyiçinde parlamq, meslegindeen üst düzeye gelmigti. Patron olarak kendine güvenen, kararh, sogukkanh, bog konugmalara ragbet etmeyen biriydi. Bir meslektagi onu "Elinde T cetveli olan bir mühendis" diye tanimlamigtir.Tek eksigi, tüm meslek yagammi BirlegikDevletler'deki görevlerde geçirdig íçin, yabanci petrol üreticilerinin her an degigebilen mantalitelerini anmda sezme yeteneginden yoksun oluguydu. Petrol ihracatç1s1 ülkelerin milliyetçi liderleriyle baç etmede halkçi Huey Long'u devreden silmek gerçi iyi bir hazirhkti, fakat bu iq Rathbone'un sandig kadar kolay degildi. Resmi fiyat üzerinde yeni bir indirim yapmanm nasil kargilanacagim bir türlü algilayamlyordu. Onca, öteden beri biraz tahammülsüzlükgösterdigiüreticilere damymaya bile gerek yoktu. Sir sirasigeldigindeonlar için gu sözleri sarf ettigi söylenir: "Bu fakir ülkelerin ve bu fakir insanlann bazilan için para bag döndürücü bir paraptir." O günlerdeJerseySirketi sayilamayacak kadar çok komite tarafmdanidare edilirdi. Bu yüzSu sistem belirli bir·amaçden yurtiçinde adi "New JerseyStandardKomite Sirketi'ne" ç1kmigt1. la, acilen almacak kararlan önceden sezip görmek, bir sorunun dikkatle incelenip her yönden degerlendirildiginden emin olmak için kurulmuytu. Rathbone'un kararlar11se, bir yaktmnm söyiçin mutlaka tonlarcadelil isteyen kararlardi.." Íçtetam bu agamada, agiledigi gibi döneminde petrol pazarlar kazanmak gibi stratejik bir sorunla kalasi dolu olarak, Rathboyeni n komite kaldirmak sistemini ve resmi fiyat üzerinde zorla flyat indirimi yapmak glbibir uygune lamaya gitti. yetenekli Ortadogu uzlagtincisi ve fran konsorsiyumunu gerçekleptiren Jersey Sirkett'nin Howard Page bu konuda giddetleRathbone'a kargi çikmigtir.O ve JerseyYönetim Kurulu'nun öteki üyeleri Rathbone'unsorunu Ve getirebilecegi olasi tepkileritam olarak kavrayamadigt kanismdayd1. Howard Page bu konuda bir süredir Rathbone'a ters dügmügtü..Page gerçekten genig bir uluslararasi deneyime sahipti. Sava; sirasmda Harold Ickes emrinde çaligirkenBirlegik Devletler'le ingiltere arasinda petrol iginin organize edilmesinde yardimlari olmuytur. Bundan sonra Jersey'inOrtadogukoordinatörlügüne getirilmigticToplantilarda ona kargi çikmigolan biri Page iÇingunlan söylemíçtir: "Çokçetin bir adamdi. Yanmda daima bir sürgülü cetvel tagir,bununla her varilin son yarim sente kadar hesabml tutardi. Yine de onun gelecegi gören biri oldugunuve bagkalarmm gärüglerini çok lyi anladtgLm söylemeliyiz." Page Ortadogu'dakipatlaylci güç olan milliyetçiligin önemini çok iyi kavramigti. Jersey'deki meslektaglarmin özellikle de Rathbone'un bunu kavramadiklanna inanlyordu. Page beraber çal1;tigtyöneticileri egitme çabastyla, Ortadogu'danhenüz dönmüç olan cesur gazeteciWandaJablonski'ylekonuçarak onu JerseyYönetim Kurulu'yla tamptirmakiçin bir onlara, toplantidahazir bulunan bir Íngilizdiplomatm sonradan naktoplantiayarladi. Jablonski lettigine göre, "Nastr'a karç1hemen her smifta evrensel denebilecek agin bir baglillk vardi. Bati'ya kargi ise dügmanlik hâkimdi. Bu dügmanlik son zamanlarda fark edilecekkadar artmlyti" diyecekti. Petrol konusunda bu dügmanlik artik var olmayan toprak sahipligine yöneliyor ve giderek yükselen bir feryada dönügüyordu. Arap ülkelerinin servetini, yabanci sermayeler yoluyla kendilerinden çekip alan uluslararasi petrol girketlerinekaryl birçok aci eleptiriler duymuçtu. "bilmece-sanat
.
"çürütülmesi
492
Araplar'a göre petrol girketlerinin üst düzey yetkilileri Londra, New York, Pittsburgh'daki genig tegkilatlardanOrtadogupetrol üreticisi devletlerin ekonomik yazgilanm líontrol ediyordu ki, buna hiçbirgekilde müsamaha edilemezdi. JablonskiJerseyYönetirti Kurulu'na dünyada igitmek isgüncel yapismm ve Aramco'nun yakmda tedilderien son sözü de söylemig,Irak Petrol Sirketi bildirmigti. kamtlanacagtm ömürlü" oldugunun Jablonskiile yaptigt bagka bir toplantidaRathbone milliyetçiligin gücü hakk1ndaki tutumunu onaylamadigmi Jablonski'yesöylemigtir.Onun kaygilanna katilmlyordu. Kendisi Ortadogu'dandaha yeni dönmügtü. Karamsar olmak için sebepyoktu;Jablonski'ye agiri karamsar oldugunusöyledi. Jablonskibu söze ters bir yanit vererek görügünü göyle belirtecekti: "Sen her geyesadece yüzeyden balayorsun, Jack,kendine. bir iyilik yap. Sunuanla ki, seni orada larm1zi hah üstünde yürüttüler, itibar ettiler, ancak sen orada sadece birkaç gün kaldm. Yerindeol'sam bu söyledikle"kisa
rini söylemezdim."
Jerseyyönetimi resmi flyati dügürmeyi tartigirken,Pagebuna kargi çikt1.Böyleyapilirsa Jergelirlerinikesmig olacaktt. Yönetim Kurulu'na hükümetlerine_dampmay1, on-
sey ülkelerin milli
larla uzlagmay1,ancak kendi baglarma asla bir yey yapmamalarmi ögütledi. Page bu ara bir öneride bulundu: Fiyat indirimi yapilmah ancak bu müzakereedildikten ve hükümetlerin rizasi almdiktan sonra yagama geçirilmeliydi.Orada bulunan yöneticiler bu teklifionayladi. Toplantinin bagkam Jack Rathbone ise onaylamadi Page'i geyibilen ukala" diye devre digi birakti. Jersey'in ige devamla fiyatlan indirmesini, bunu kendisinin istedigi gibiyapmasmi karar altina aldi. Kendi istedigi, fiyat indiriminin hiçbir hükümete veya gahsadanigilmadan yapilmas1ydi.O böyle istiyordu, igte o kadar! 9 Agustos 1960'ta, ihracatçilara hiçbir uyari yapmadan, Jersey,Ortadogu ham petrolünde varil bagma resmi flyatta on dört sente kadar indirim yaptigm duyurdu. Su yaklagikyüzde 7 düüç demekti. Ötekigirketler de, isteksiz de olsa, biraz da korkarak Jersey'iizledi. Shell'den John Louden'in görügüylebu bir hareketti. Birçokhükümet için bu denli Onemliolan bir endüstride sadece pazarm güç ve egilimine göre hareket edilemezdi. Diger bütün faktörler de dikkate almmahydi. Son derece dikkatli olmak partti." British Petroleum ise 1959'da resmi flyatta indirim yaptig zaman aldig dersle durumdan yalonmig ve teessüflekargiladigim" söylemigti. Petrol üreticisi ülkelerin tepkileri ise hiç kugkusuz sinirini fazlastyla agmiqu. Standard Oil of New Jerseyonlarm milli gelirlerindenkocaman bir dilimi çekip almigti. Hem de, onlann mali konumlan ve milli kimlikleri için o denli önemli olan bu yagamsal karar, tek yanli olarak, hiç kimseye dampilmadan almmigt1. Simdi art1khepsi ate; püskürüyordu. Howard Pakopmug, yer yerinden oynamigti." Jersey'de ge'in sonradan ammsayip naklettigi gibi çahyan ve flyat indirimine kargi çikmig diger bir yönetici bu karar duyuruldugunda Bagdat'ta bulunuyordu. lleride bu konuya deginirken sag kurtulduguna çok memnun" oldugunu söylemigtir. "her
"kötü
"haberi
"teessüf"
"kiyamet
"olaydan
"Bagardik!" Ihracatç1lar ate; püskürüyor ve mutlaka bir geyler yapmak istlyorlardi. Bu konuda hiç vakit kayhemen harekete geçtiler. Standard Oil Sirketi'nin resmi fiyatta indirim yaptigi 1960 Agustosu'nda duyurulduktan hemen sonra Abdullah Tariki, Juan Pablo Pérez Alfonzo'ya bir telgrafçekti; arkasindan da hiç vakit geçirmedenyirmi dört saatlik bir ziyaret için Beyrut'a uçtu. Gazetecilerden gelen olacak?" sorusuna, görürsünüz" yanitim vermigti. Tariki imzalari Anlagmas1'nda Pérez Alfonzo, Kahire Centilmenter bulunanlan, mümkün oldugu ve kadar çabuk, bir kez daha bir araya getirmek istiyorlardt. Etrafa egemen öfke ve kiyamet nrtmasinda Irakhlar kendileri için siyasi bir hrsat dogduguna inanmaya bagladi. Abdül Kerim Kasim'm betmeden
"ne
"beklerseniz
493
kurdugu ihtilal hükümeti kendisini Ortadogu Nasir rejimine baglamak istemiyordu. Aynca, onun, Arap Cemiyeti ve diger Arap petrol konferanslanndaki hâkimiyetinden yararlanarak petrol politikasma nüfuz etmesine ciddi gekilde karglydi. Bu agamada, Irakltlar yeni bír organizasyon kurmada, flyat indirimini bir silah olarak kullanarak petrolpolitikasimNastr'dan soyutlayabileceklerini anladilar. Organizasyonun tamamen petrol ihracatçilanndan olugmasi ve içinde Arap kökenli olmayan iki ülke, iran ve Venezuela'mn bulunmasi planlanmigtt. Iraklilar ayrica böyle bir gruplagmamn Irak Petrolgirketi'yle kargilagmadakendilerine destek verecegi ve fazlaümidindeydi. Su dügüncelerle ihracatçilari Irak'in hisaglayacagi siylamuhtaç olduklan ek geliri bu firsatin bir adeta üzerine atladtlar ve hemen delegelere Bagmayesialtinda araya getirerek davetiye gönderdiler. dat'ta yapilacak toplantilçin Irak hükümetinin gönderdigi telgrafCaracas'a Pérez Alfonzo'nun ofisine ulagtigmdaAlfonO her zaman uluslararasi bit "Texas Kurumu" istemig ve zo sevinçten ne yapacagim papirmigt1. bú konuyu içtenlikle savunmuytu. Íçtegimdide meyvesini ahyordu. Pérez Alfonzo bundan büyük mutluluk duymug, elindeki telgrafi havaya kaldrarak yamndaki yardimcilanna heyecanla "Bu igi bagardiki Sonundaistedigimizi aldik!"diye haykirmigt1. Petrol girketleri.tek yanh olarak yapilan flyat indiriminin ashnda çok büyük bir hata oldugunualgilamaktagecikmedh Nihayet 8 Eylül 1960'taShellonlara zeytin dali uzatip kendi resmi flyatmi iki ila dört sent yükseltecekti. Ne var ki bu jestiyapmakta geç kalmigt1.10 Eylül tarihinde büyük ihracatçi ülkelerin temsilcileri-Suudi Arabistan, Venezuela, Kuveyt, Irak, Íran- Bagdat'a gelmig durumdayd1. Katar toplantlyagäzlemciolarak katildi. Toplantida ilk igaret pek de, hayra alamet degildi. Pérez Alfonzo, yeni demokratik hükümete karg1yapilan darbe girigiminedeniyle Caracas'tan hareket tarihini ertelemigti. Bagdat gehride tanklar ve silahli askerlerle doluydu. Yeni ihtilal rejimi darbe olasiliginakargi alarma geçmigti. Toplantmin devami süresince her delegenin arkasina bir koruyucu yerleptirilmig,bu sonuna kadar böyle sürmügtü. Bu olumsuz kogullara kargm yine de delegeler 14 Eylül'e kadar iglerini tamamladt Uluslararast petrol girketlerine muhatap olmasi için bu toplantidayeni bir tegekkülkurulmasi karar altina almmigtL Bu tegekkülünadi Petrol ÌhraçEden ÜlkelerTeykilati'dir. Su teykilatüstlendigi görevleriqu gekildeaçiklamigti: Petrolün flyatim savunmak; tam anlamiyla,fiyati kesintiye ugramadan önceki düzeye getirmek. O andan baglayarak üye ülkeler milli gelirleri için son derece önemli olan fiyatlandirma iginde girketlerin mutlaka önce kendiferine damqmasinda Israr edeayarlamasmi" saglayacak bir sistemde istlyordu ki bu, Tariki cekti. Üyeülkeler aynca ve Pérez Alfonzo'nun hayallerinde yatan dünya çapmdabir Texas Demiryolu Kurumu demekti. uygulamasi halinde igbirligi yapmak için Tariki ve Alfonzo, günün birinde girketlerin dayanigmaya girdiler. OPEC'in doguçuyla girketler,karar almadan önce, igi bir kez daha dügünmeyi, gerekirse geri adimatmayive dogru dürüst äxür dilemeyi ögrendiler. OPEC'tenbirkaç hafta sonra yapilan bir Arap petrol kongresinde Standard Oil temsilcisininmahcup bir tavirladelegelere "Eger yapti Omizigi tasvipetmiyorsamz, özür dileriz" dedigi hatirlardadir.Ayni kigi, gusözleride söylemigti: "Konu ne olursaolsun, büyük küçük her igte, yapm14oldugumuz geyeitirazimz olursa, bunun için pimdiden özür dileriz. Yaptigimizgey aslmda dogru veya yanlly olsa bile, sizin onu yanlig olarakgörmenizveya niçin o gekildehareket ettigmizi anlamamamz bir kusurdur ve bu kusur bize aittir." irketler özür dilemekle akillica davranlyordu; çünkü OPEC'e bagli beg kurucu üye dünya ihraham petrol ihracatimn yü2;de80'inden çogunun sahiblydi. Ayrica OPEC'indoguçu catçilannm ilk defa kolektif bir hareketle hâkimiyeti ele geçirdiklerini" símgeliyordu. Bunlar sözleridir. Çalabi sözlerini sonradan OPEC'in Genel Sekreter Yardimcisiolan,Fadil al-Çalabi'nin sürdürmügtü: "Bu ayni zamanda uluslararasiiktisadi iligkilerin dogal kaynaldar üzerindeki göyle . noktasi' olmugtur." devletler kontrolüne bakig açismdan da bir "ütetimin
"yaptirim"
"petrol
'dönüm
494
.
Evet OPEC sayesind,ebirçok öneri yap11mig,nutuklar gekilmigti; ne var ki yine de OPEC tehditte bulunma ve zorlama açtsindan fazla etkili olamiyordu.Ayrica, önceleri o kadar özür dileyenlerin bu tegkilatipek ciddiye almadiklan kesindir. StandardOil'den Howard Page teykilat için görügünügöyleagiklamigtir:"Biz OPEC'in iglemeyecegini billyor Ye onun için de fazla umursamlyorduk." ßagdat'takikurucu konferansa katilan ve OPEC'inilk Genel Sekreteri olan Fuad Ruhani'nin gözlemine göre girketler "OPECyokmuygibi"davramyordu. Batillhükümetlere gelinceonlar da tegkilatihafife almigtir. 1960 Kasimi'nda OPEC'in kurulugundan iki ay sonra, CINnin "OrtadoguPetrolü" için düzenledigi kirk üç sayfahkçok gizli raporda bu yeni tegkilata sadece dört satirlik yer ayrilm14tl.
1960'larda OPEC Gerçekten de kurulugunun ilk yillan íçin OPEC'in sadece iki konuda performansmdan bahsedilebilir. Birincisi, petrol girketierininkendi ba§lanna karar alirken kesin adim atmaktan kaç1nmalanni, önce dampmalanm saglamigtir.Ikincisi de, ilan edilmig olan resmi flyatm bir kez daha indirilmesini önlemigtir. Bu iki bagarmm digmda OPEC'in, kurulugunun ilk on ylh içinde sergileyecek fazla bir performansi yoktu. Ûyeülkelerin hepsinde, franhariç, toprak altindaki rezervler kontratta imtiyaz alanlara ait sayllirdi. Eu yolla,girketlerülkelerin kontrolünü smirlami oluyorülkeleri birbirine radu. Aynca dünya petrol pazarmdaki agiribolluk pazari bunaltiyor, ihracatÇl kip yaplyordu.Bunlar gelirlerini ayni düzeyde tutup korumak için pazarlara baglanmak zorundaydi ki bu onlarda hognutsuzluk yaratlyordu. Su pazarlara girebilmek için muhtaç olduklangirketlerden vazgeçmeyi göze alamazlardi. kopma" hareketine tanik oldu ve bu yll1960'll yillar sürüp giden bir larda "Uçüncü Dünya" sorunlartve karmagalan filiz vermeye bagladi. Ne var ki OPEC 1960 formasyonunda kesin çizgilerle belirlenmig ve yaçamsal önemde olan petrolle ilgili yaptinmlan 1960'i izleyen birkaç yll boyunca petrol dünyasinda uygulayamadi. Bunun sebebipetrolgirketlerinin ihracatçilardan gelen daha yüksek gelirtalebinikargilamak istemeleridir. Bunda daha bagka politik faktörlerin de rolü vardt Suudi Arabistan'da Kral Faysal artik tam anlamiyla egemendi ve kardeginin aksine, Batt yanlisiydt.Aynca, Suudi Arabistan'la Misir arasinda bag gösteren siyasi rekabet çok geçmeden Yemen'de temsili bir savagadönügmügtü. Ortadogu digmda ise Venezuela sorun yaratiyor, BirlegikDevletler'leistikrarli bir fligki kurup Kennedyve Johnsonidaanahtar konumunda ülke olma yollarmi anyordu. K1saca, bütürelerinin lttifaki"nda nüyle de alindigtnda, uluslararast politikanin içinde bulundugu kogullar,Amerika'nin üstünlügünü ve bazi üretici ülkelerin güvenligi açismdan önemi bu üretici ülkeleri Amerika'ya ve Batill endüstri ülkelerine dogudan meydan okumaktan men edlyordu. Aynca, OPECüyesi ülkelerin gelirleriniarttirmak gibi ortak bir hedefi olmasi aralarmdaki siyasirekabetibüsbütün körüklüyordu. 196l'de Kuveytingiltere'denayrilip tam bagimsiz oldugundaIrak sadece bu küçük ülkenín sahipligindeisrar etmekleyetinmedi, iggal tehdidindede Kuveyt'in savunmasina yardimci olmakiçin buraya bit bölük bulundu. Irak ancak, Ingiltere'nin asker göndermesindensonradirki bu hevesinden vazgeçip geriadim atmigtir. Tek protestoolarak geÇicibir süre için OPEC'teki üyeligini askiya aldi. Íkibüyük üretici, Íranve Suudi Arabistan da birbirlerine hem güpheylehem de kiskanç gözlerle bakiyordu. Nasir'm parlamasi ve bütün Ortadogu'dakimilliyetçilik akim1her iki hanedamn bölgedeki politik liderlikleri açismdan tehlike arz ettigi halde böyle duygular beslemekten kendilerini alamlyorlardi. Sahkendi gelirinin mümkün olan en kisa zamanda artinlmasimistiyor ve bunun tek yolunun daha çok petrol satmak olduguna inamyordu. Kanismca bu, üretimi kontrol altinda tutup fiyatlari artirarakyapilamazdt. Istedigt diger bir geyde fran'm eski önemli konumunu tekrar kazanmasi ve böylece kenbir numaralt üretici di kipisel tutkularmalayik hale getirilmesiydi. Bir gün pöyle demigtir: "sömürgelegmeden
"flerleme
"iran
495
'düzenleme'
durumuna getirilmelidir. Uluslararasi petrol sistemi teoride iyi, pratikte kötüdür; çünkü gerçekçi degildir." düzenleme" sistemine kargi olan Onemli kipisi Abdullah Tariki Kral SuSuudiler'in ud'la aym safta yer allyordu. Ancak, böyle davranmakta bataltydi. Çünkügüç mücadelesinde Faysal galip gelmigti. 1962 yllinda Tariki igten atildi ve Petrol Bakanligt koltuguna kabinenin genç hukuk dampmani, Ahmet Zeki Yamani oturdu. Yamani'nin uluslararasi Texas Demiryolu Kurumu kurmak glbibir fikri veya niyeti yoktu. Tariki'nin OPEC'ten çikanlipatilmasi bu gekilde olmuçtur. Bundan sonraki on be yllt sürgün olarak gegirmig, bu süre içinde danigmanhk, Oteki petrol ülkelerine yol göstericilik, gazetecilik ve tartigmacihkyapmigttr. Tartigmalannda daima petrol girketlerinikmayan, Araplar'i sahip olduklan dogal kaynagin kontrolünü ele geçirmeye "petrol
özendiren
konugmalar
yapmigttr.
OPEC'in öteki babasi Pérez Alfonzo ise hem politikada hem de OPEC'te düç kinkligina ugramigt1.Bakan olmamn getirdigi fiziki stres ve onca uzun yolculuklar onu tükettiginden1963'te görevden istifa etti. Söylendigine göre onun göreyipetrol üreticilerini bir araya getirmekti ve o bunu baçarmigti ve gimdiartik yapacagt bagka bir geykalmamigti. Yine de istifasindan birkaç hafta sonra OPEC'e müthi; bir eleptiri bombardimam yagdiracak, teykilatietkisiz oldugu Ve Venezuela'ya hiçbir yarar saglamadigl için aci bir gekildeyerecekti. Bunu da yaptiktan sonra artik villasma çekilerekkendini okuyup yazmaya ve felsefe çahgmasma verdi. Agin bir biçimde büyüyen, gürültülü, otomobillerle dolu bu gehirdeevini kendisine bir sigmma yeri ve dügünmek için uygun bir köpe olarak seçen Alfonzo, evin ve bahçenin bakumni da bizzat kendisi yüklenmigti. Ancak artik ekme" konusunu agzina almlyor, tersinepetrolden pisligi" diye söz edlyordu. Pas tutmuy otomobili hâlâ bahçesinde petrol servetinin israf sembolü olarak duruyordu. Yagaminm son yillannda çahqmalanmkaynaklari israf etme yerine idareli kullanma konusuna ve endüstriyel toplumun sebep oldugu kirliliklere odaklamigti. 1979'da ölümünden hemen önce göyledemigti: "Ben her zaman her geydenevvel bir çevre bilimcisi olmuçumdur.Artik petrolle hiçbir gekilde ilgilenmiyorum. Een çiçeklerim için yagtyorum. OPECbir çevrebilimci olarak benim için gerçekten yok olmuytur." 1960'll ytllar boyunca çogu zaman petrol girketleri OPEC'ledogrudan temasa geçmekten kaçmdilar ve bunun için büyük çaba gösterdiler. Büyük girketlerdenbir yönetici, o günleriammsahibi bizdik ve gerektiginde bu sarken çõylediyecekti: "Bizim konumumuz quydu: Ímtiyazlann imtiyazlar hangi memleketteyseigimizi o rnemlekette hallederdik." 1960'h ylllar boyunca OPECvarbgmi sadece bir sembolmüg gibi sürdürdü ve bagka bir yöneticinin dedigi gibi "Petrol dünyasmm gerçek dünyasi o günlerde ABD ithalat kotalan, Rus kökenli petrol ihracati ve rekabetti..Ticari basmm bütün sütunlan, yöneticilerin kafas1 ve hükümette politika üretenlerin evraklan yalnizca bununla doluydu. Petrol endüstrisinin en önemli ugragibunlardl." Ancak, hepsinin içinde, en önemli olan taleptekigöz kamagtinc1 büyümeydi. Bir de, güncel arzdakidaha da göz kamagtinci artig. Anlagildigma göre OPEC'in büyük petrol girketterine kargi istedigi etkili meydan okuma devri bir daha gelmemek üzere tarihe karigmtyt1. "geytan
"petrol
"Yeni Petrol Bölgesi ve Daha
ÇokFil"
OPEC'in kurulugundan hemen kisa süre sonra, OPEC üyesi ülkeler, dünya petrol ihracati üzerindeki tam hâkimiyetlerini kaybettiler. 1960'll ylllara gelinceye kadar birkaç eyalette petrol kuyulan keyfedilmigve bunlar açilmigtt. Bu da pazan petrol gölüne çevirmigti.Zamanla petrol üreticisiülkelerin çogu OPEC'eüye olduysa da dünya pazanna ilk giriplerirakip olarak gerçeklepti ve bunu kendilerinden önce kurulmuy ihracatçi firmalann parar hissesini zorla ele geçirerek yaptilar. kanadi" gözüyle bakilmigtir. Petrol araBu seneler içinde Afrika'ya dünya petrolünün "yeni
496
I I
I
1
mada Fransa.ilk öncülügü yapmig ve bunu Birinci Dünya Savagi'ndansonra Clemenceau'nun kani" dedigi zamandaki politikalandevreye sokarak bagarmigtir.Clemencepetrol için sagladigi petrole artik güveneau ayrica, bu denli kritik bir konuda yabancigirketlerin meyecegine de inanmigtL Ona göre eger Fransa büyük bir güç olarak kalacaksa mutlaka kendiH. Dünya Savagt'nmbitiginden sonraki birkaç yll içinde Charne ait petrol kaynaklan olmallydL les de GaulleFransiz"Ïmparatorlugu"smirlan içinde ne kadar petrol varsa hepsinin çikanlmasi için azamiçabamngösterilmesini emretmíçti. Amaç tüm dünyada Fransiz petrol üretiminin en azmdan Fransa'nm kendi tüketimine egit hacme getirilmesi, böylece ödemeler dengesine yardunct olmak ve güvenligin saglaumastydi, Ancak Fransa'nin milli garnplyonu sayllan CFP aym görügte degildi ve Irak Petrol Sirketi'ni ve bu girketin Ortadogu'daki konumunu sarsma girigimindeydi. Bu amaçla hükümet yeni bir devlet girketleri grubunuBureaude Rechersches Pétrodiger yerlerinde de. petrol aramayla görevlendirdi. lier (BRP) emrine vererek Bundan birkaç yll sonra, Bati Afrika'da, Gabon'dapetrol keyfedildi. Kuzey Afrika'da ise Fransa'mn Fas Yüksek Komiserligi çevresinin güphelibakiplari altmda Sahra'da petrol aramyordu. Sorbonne Üniversitesi'nin en gözdejeolojiprofesörü Sahra'da kesinlikle bir damla bile petrol olmadlgLndan emindi ve hatta bu konuda iddiaya bile girmigti. Burada bir damla petrol bulunmasi halinde bunu büyük mutlulukla içecegni söylemigti. Ne var ki bu arazi çok büyük oldugundan içeriye girip yarigma izni isteyenlerin sayisi azdi ve sonunda bagka bir kamu igletmesi olan Régio Autonome des Pétroles (RAP)arama i§ine bagladi. Böylece Cezayir'de ilk petrol bulma igi 1956'da Cezayir'e nasip oldu. Cezayir'in Sahra'da yaptigt kepif tüm Fransa'da heyecan yaratmigt1. Bu, Fransa'nmilk olarak Ortadogu'nun digmda ve Shell Cezayir kegfinde ortak oldugu halde "Anglo-Saksonlar"m uzanamayacagi bir yerde petrol kaynaklarmm kontrolünü ele aldig anlammdaydi. Ayniyllin, ileri aylarmda baglayanSüveyg Krizi "Sahra'nm" Fransa için ifade ettig önemi bir kez daha pekigtirecek, bu defa Amerikahlar'm petrol ve politik destek açismdan ne kadar güvenilmez oldugunu, bunun tehlikelerinibir kez daha gözler önüne serecekti. Fransizlar Amerikahlar'm kendilerine ihanet ettigine inanlyordu. Ayrica, bu kriz hem Fransa'mn gururuna hem de iktisadi istikrara atilmig agt bir, tokatti. Bu yüzden hükümete bagli iktisadiKurul özellikle Afrika'da yogun bir uluslararasi arama kampanyasi için girigime geçti. Kurul "Petrol konusunda bir deggim yaratmak artik ülkemizin güvenligiiçin part olmugtur" diyordu. Bu olugumlarmhepsi bir arada, Cezayir'dekipetrol keyiflerinive hizli geligmeyidaha da yagamsal bir hale getiriyordu. Artik Fransa'da, "Sahra" adi sihirli bir sözcük olmugtu. Sahra'mn Fransa'yi yabancilara bagtmli olmaktan ve yabanci döviz krizinden kurtaracagma inan11migti. "Sahra" Fransiz ekonomisine yeniden canlilik kazandiracak, Almanya'nm Ruhr bölgesinde savag sonu olugmakta olan ekonomik mucizeye Fransa adma yanit verecekti. Bizzat De Gaulle 1957de tekrariktidara dönügünden bir yll evvel Sahra topraklarini ziyaret etmigti. Bu stra, çöl kamplanndaki petrolcülere göyle söylemigti: "Sizindünyaya takdimettiginiz bu büyük olay bizim ülkemiz için büyük bir firsattic Bizim yazgimizda bunun her geyi degigtirebilecegi yazilidir." Petrol bulunduktan sonra yerden ç1kanlmasi çok zordu. Petrol yataklari çölün derinliklerinde sakl1ydi.Su gibien basit ihtiyaçlar bile yol bulunmayan topraklarayüzlerce mil uzak mesafelerden getirillyordu. Neyse ki 1958 yllma gelinceyekadar, petrolün kegfedilmesinden sonraki iki yll içinde petrol bu dela çöl topraklarmdanftglerarak akmaya baglad1ve Fransa'ya ihraca hazir hale geldi. Yine de Sahra petrolünün bir dezavantaji vardi. Cezayir 1954'te baglamig olan kan11bir baglmsizlik savagiiçindeydi ve Cezayirliisyanctlar Sahra'yi Cezayir'inbölünmez parçasi kabul ederken Fransiz Protestanlar tam aksini savunuyordu. Bu yüzden Sahra petrol üretimi gelecegine tam anlamiylagüvenilirdenemezdi. Fransa'nin bazi çevrelerinde"Anglo-Saxon'larm" ve Italya'nmSinyor Mattei araciligtyla bagimsizlik sonrasi Cezayir'de Sahra petrolüne tercihli girme hakki kazanmak için isyanctlarla igbirligi yaptigi bile söylenir olmugtu. "topragm
"bakkal"a
"imparatorlugun"
497
Yine de Fransa'nin yaptigi hareket ige yaramigtl. Íçerdigi tüm risklere kargin 1961 yllma gelinceye kadar evvelce Fransiz Devleti'ne ait olan ve Fransa kontrolündeki girketler çepeçevre tüm dünyada petrol üretir duruma gelmigti.Üretilen.bupetrol Fransa talebininyüzde 85'ini kazandL Ancak, De kargilayacak hacimdeydi. Bunu izleyen sene Cezayirresmen bagLmsizllgLm petrolündeki Fransa'mn Anlagmasi Sahra konumunun Gaulle'nin Cezayirliler'le yaptigi Evian aynen muhafazasim garanti altina almigti. Yine de, Cezayir'in yapilan anlagmaya ne kadar süre uyacaglm kimse bilemezdi. Fransiz petrolünün topyekûndurumunu güçlendirmekve kurulu büyük girketlerledaha etkin yarigttrabilmek için 1965'te RAP, devlet girketlerininBRP grubuyla birleptirildi. Adi geçen grup, Fransa'da, bir de çok önemli bir gaz yatagi kegletmig.ve geligtirmigtl.Bu birlegmeyi YakitDirektörü André Giraud göyleaçiklamigti: "Kendimizi gerÇekçibir tarzda uluslararasi duruma adapte et: meyi yegledik." Birlegik girkete,Enterprise de Recherches et d'Activités Pétrolieres veya kisaca ELF-ERAP adi verildi. Ìleridedaha çok kendi firmalarmdan biri olan ELF adlyla amlacakti. Cezayir merkezi model almarak inga ettirilen ELF dünya çapmda bir arama kampanyasma yönelecek ve sonuçta yeni bir girket, petrol girketleri arasmda en büyüklerinden biti olmalda kalmaylp, ayni zamanda dünyadaki en büyük endüstri gruplanndan da biri olacakti. diger ülkelerde de, yeni bir zengin yatak bulmak ümidlyle yanan hirsh bagtmsizlaÜrŠtim destegiyle toparlanmayabaglamigtl.Büyük girketlergeziyapar gibi sik sik petrol yörelerinde nn dolaniyorlardi. Bunlar, Ortadogu'da büyük holdingleri oldugu halde, Iran Körfezi ülkelerinde her zaman için olasi bazi olaylarla kargilagmamak ve bir gün kendilerini rehine durumunda görmemek için petrol kaynaklarmda yenilik yapmak istiyorlardi. Shell mensubu bir yöneticinin hepsini bir tek sepette saklamak istemiyorlardi." Nijer1957de ifade ettig gibi ya'da 193Tde arama çallymalarma baglayan Shell-BPortak girketi, sonunda 1956'da Nijer Nehri'nin balçiklideltasmda ilk petrol igaretine rastladt Ancak, dünyamn hiçbir yerinde bulunan petrol Libya Kralligi'nin 1ssiz çöllerindetamk olunan olaganüstü mucizenin getirdigipetrolle mukayese edilemezdi. Burada yapilan kepif endüstri dünyasim topyekûndegigtirmig, bunun sonucunda da dünya politikalannm bagtap sona degigmesine neden olmugtur. "yumurtalarm
Libya'nm Parlak Devri ikinci Dünya Savaç1günlerinde, Almanlar'la Ingilizlerarasindaki akil almaz çöl savaginda Libya'nin kayahk arazisinden binlerce tank gelip geçmigti. Rommel kuvvetlerinin müzmin gekilde petrolden yoksun olugu nedenlyle bozguna ugratildigi yer de burasidir. Taraflardan hiçbiri, petfol ölçümlerinin giderekdügtügünü gördügü ve saate kargi savagtigi halde dünyanm en büyük petrol rezervlerine çok yakm, sadece birkaç yüz mil mesafede bulundugunu bilmlyordu. IL Dünya Savagi'ndan sonraki ilk on yll içinde, Libya askeri yönden oldukça önemliymig izlenimi veriyordu. Bu görünümü verdigi yer Amerika'mn Dogu Yariküresindeki en önemli üslerinden biri olan Wheelus Hava Gücü Üssü'ydü.Bunun diç1nda Libya uluslararasi alanda pek bir anlam ifade etmiyordu. Birbirinden ayn üç bir araya gelmig,.nüfusu çok az olan ülkeyi adeta zorla türetmiglerdi.Ülkeninsaghksiz politik sisteminin üstüne, aslinda kral olmaktan hoglanmayan ihtiyar Kral Ìdrisoturtulmuçtu. Idris bir defastnda istifa mektubunu bile yazdiysa da, bunu haber alan kabile baglan ihtlyar kralm tahttan inmesine engel oldular. Libya kuraklik ve çekirge bollugu yüzünden hastalikli, çok fakir bir ülkeydi. Ekonomik gelecegi parlak olmaktançok uzakt1. lL Dünya Savagi'ndansonraki ylllarda belli bagli iki ihraç maddesi vardl. Esparto denilen, banknot yapunmda kâgit olarak kullamlan bir çegit bitki ile Müttefik ve Mihver kuvvetlerin arkada biraktiklan paslanmig tank, kamyon ve silahlardan arta kalmig maden parçalan. 1950'li yillann baginda ülkede petrol üretilebilecegine dair jealoglardabir güphebelirmeye "eyalet"
498
-
baglamigti. Petrol arama ve üretim igini özendirniek için 1955'te gikanlan Libya Petrol Yasasi'yla, Libya'da ÍranKörfezi ülkelerini simgeleyen çok büyük imtiyaz bölgeleri yerine, çok daha küçük imtiyazlann kurulmasi kararlagmigt1.Bu yasaya önayak olmug Libya Petrol Bakan1 gu açiklamayi yapmigtt: "Ben Libya'nm ige Irak veya Suudi Arabistan ya da Kuveyt gibi baglamasmi istemedim. Ben ülkenin tek bir petrol girketininelinde olmasina razi olamazdim." Libya Dogu Yanküresi'nin diger ülkelerinde korumasiz petrol üretimi veya imtiyazi olmayan bagimsiz ülkelere imtiyazlarm çogunu vermeye hazirdt Bunu yapmakla oralarda da aramave üretim yapabilecegini, bunu Libya'daki aym hizla bagaracagma inamyordt1 Aynca, bli yasa bagka bir avantal daha sagliyordu. Hükümetedügen pay, verilen petrolün güncelpazar fiyatina göre saptanacakt1. Güncel pazar flyati gülünç bir flyat olan resmi flyattan da dügük oldugundan, Libya petrolünün diger ülkelerin petrolüne göre daha kârh oldugu ortaya ç1klyordu.Tüm bunlar kugkusuz girketlerin Libya petrol üretimini azamiye çikarmalaniçin çok geçerlisebeplerdi. Bu düzenlemenin hiç kugkusuz bir ana hedefi vardi ki bu Libya Petrol Bakam'nca yöyle açiklanmigtir: "Amacimiz daha çabuk petrol bulmakti," Petrol konusundaki bu yayma stratejisi ige yaramigti. 195Tde yapilan müzakerelerin ilk raundunda on yedi girket tam seksen dört imtiyaz için bagvuruda bulundu. Libya'da uygulanan politika yava; yavag meyve vermeye bagladl. Ancak, çaligma kogullari kabul edilir olmaktan çok uzakti. Ülkegeligmeyolunda çok gerideydi. Dig dünyayla iletigim saglayacak telefon bile yoktu. SözgelimiAmerika'yla gehirlerarasikonugma yapacak birinin telefonbulmasi için önce uçakla Roma'ya gltmesi gerekiyordu. Arazide jeologlarönceden liiç hesaba katmadiklari engellerle kargilaglyordu. ÖrneginII. Dünya Savagi'ndan kalmt; yaklagik üç milyon-arazi mayim gibi. Yerleri belli olmadigindan bunlara rastlayanjeologlarinve iççilerin öldügü veya yaralandigt sik görülen bir geydi. Bu sakmcayi gidermek için girketler bu defa yerini tespit" kuvvetleri kurdular Ye giderek bu mayinlari General Rommel için koymuy olan Almaniar aramp bulundu ve mayinlann imha igi hunlaraverildi. Yapilan ilk aramalar ümit verici degildi. Su ümitsizlik kisa sürede bölgede yerlepti. BP stoktaki petrolünü, kira kontratlanni ve villalaritn tafsiyeedip bölgeden aynlmak için hazirhga baglamigtL Sonranasil olduysa 1959 Nisan aymda, Zelten denen bir noktada, Akdeniz sahilininyaklagik yüz milgüneyinde Standard Oil of New Jerseybüyük bir petrol kaynagma rastladt Bu bulugu Amerikan Digigleri Bakanligi IngilizDigigleriBakanhgi'na göyle özetlemigti: "Libya'ya büyük ikramiye çikti." Aslmda Jersey Libya'ya verme" kararimn epigtne gelmigti. Ne de olsa Aramco'nun yüzde 30 hissesi onundu. Ayrica hem Trak Petrol Sirketi'nin hem de frankonsorsiyumunun üyesiydi ve hepsinden önemlisi Venezuela'daki en büyük üreticiydi. Yine de, risklerin çok fazla oluguna ragmen Libya'da petrol sahibi olmanm çok büyük bir avantali vardt Jersey'in dünya çapi petrol.üretirtii koordinatörü M.A. Wright, "Libya'nin ta içine girigimizdekiamaçlar1m1zdan biri Ortadogu petrolüyle yançacak petrol bulmakti" demigti. Ona göre ham petrol kaynagina daha sahip olmakla Suudiler'e kiyasla daha avantaih konuinda olacaklardi." Ayrica, diger girketler gibi, Jersey de Libya'da mevcut politik risklerin Iran Körfezi ülkeleri veya Venezuela'daki politik risklerden çok daha az olduguna inanmigtL Zelten'deki petrol kegfiyle buraya akin baglamigti. 1961 yllma gelinceye kadar, on lyi yatak kegfedilmigve Libya petrol ihraç etmeye baglamigti. Petrol çok yüksek kaliteli, tabir edilen dügük sülfürlütürdendi. ÏranKörfezi'nin daha agir, yüksek oranda mazot içeren ham petrolünün tersine Libya harn petrolü çok daha yüksek oranda benzin ve diger ürünler veriyordu. Avrupa'mn giderekbüyüyen otomobil filolan ve yeni dogan çevrecilik açismdan da mükemmel bir kaynaktL Ayrica,yerlegim açisindan da Libya üretimi tam aranan yerdeydi; ne Ortadogu'daydi ne de Süvey; Kanall yoluyla veya Afrika Burnu'nu dönerek nakliyesine gerekvardi. Libya petrolü Akdeniz'i geçerek Italya'dakirafinelere kolayca ulagtmlabiliyor ve sonra da dogrudan Fransa'nin güney kiyisina sevk ediliyordu. 1965 yllma gelinceye kadar artik Libya dünyamn "maym
"pas
"bir
"tath"
"temiz"
499
en büyük altmei petrol üreticisi olmugtu ve tüm petrol ihracatmm yüzde 10'unu kargihyordu. 1960'larin sonuna gelinceye kadar günde üç milyon varilden fazla üretir düzeye gelmig, 1969'da da verimi gerçekten Suudi Arabistan't geçmigti.Daha on yil evvel,henüz hiçbir petrol rezervinin keyfedilmemigoldugu bir ülke için bu inamlmaz bir baçanydi. Ne var ki çok çabuk ve beklenmedik bir refaha kavugari Libya i§ çevrelerikokugmaya baglamig, refahin dogurdugu rehavete kapilmigtL Sarikiherkes petrolden elini çekmigti.Bir petrol yöneticisi o günlerdenyakimrken girketinin bir metelige muhtaç hale geldigini söylemigtir.Alic1lardan çogu ise sadece metelik degil bundan çok daha fazlasmi istiyordu. Küçük bir Amerikan bagimstzt olup Libya'dan epey miktar imtiyaz almig Occidental Petroleum jeologlarmdanBud Reid durumu göyleaçikhyordu: "Eger iginizi yerel müteahhitlerden biriyle yapiyorsaniz, iginizde mutlaka bir aksilik olur. Her yandan bask1 görmeyebaglarsimz. Sözgelimi adamm kayinbiraderi gümrükte memursa, birden gümrüktengeçmesini beklediginiz bir teçhizatmgümrüktetakildigmatamk olursunuz. Eger teçhizatmgecikmeden size ulagmasini garantilemek isterseniz mutlaka belirli bir nakliye ve müteahhitlik firmasiyla i; yapmamz gerekir." Libya Kraliyet Sarayi'mn hizmetterine bakan aile de büyük hediyelere olan dügkünlügüyle ün kazanmigti. Bir gün bu äilenin reísi olan kigi bir otomobil kazasinda ölmüg, bu clay ülkede çegitli krizlere neden olmuytu. Bir Amerikali petrolcününsözleriyle aile reisinin kayb1 kime verilecegi konusunda gerçek bir kararsizlik yaratmigtt." Libya petrolünün bol bol üretilmesi dünya petrol fiyatlarmt dramatik bir gekilde etkiledi ve Süveyften sonra baglamig olan dügüge htz kazandirdi. Libya petrolünün devreye girmesi Sovyet petrolünün yanm b1raktigt igi devam ettirmigtir. Libya'da üretimin yandan fazlast, büyük girketlerin aksine, kendilerine mahsus çilog kapilarindan yoksundu. Korumalan gerekendaha bagka kaynaklart da olmadigindan, üretimi kismak için herhangi bir sebepleri yoktu. Ayrica,yüksek fiyath yerli petrolü koruyan ve özendiren kotalarla Amerikan pazarmm digmda tutuluyorlardi. Böylece Libya'da iq gören bagimsizlar ekonomi ve cografyayla oldugu kadar politika yoluyla da Avrupa'da tek bir pazarda toplanmayazorlandilar Ye petrollerini ne fiyat verilirse o flyata satmak için gerektiginde kabaca savagtilar. Sonuçta,sadece Avrupa'da degil, dünyanm her yamnda, pazar bulmak için beklegen petrol arzi petrol talebinigeçmigti. Neticede bogaz bogaza bir rekabet bagladi. 1960-1969 yillari arasmda petrolün pazar flyati varil bagma 36 sentlik dügügle yüzde 22 azaldi. Enflasyonu indirme çabas1yla bu dügüg daha da sert bir ivme gösterecek, yüzde 40'a kadar inecekti. Jersey Sirketi'nden Howard Page o günleri pu sözcülderle ammsar: "O günlerde petrol herkes için, her saatte, her yerde ve her zaman ahcmin koydugu en dügük fiyatla bulunur bir meta olmugtu. Sunusöylemek isterim ki, ben hayatimda hiç bu denli rekabetçi bir piyasa görmemigtim. Sankipazar yüzüstü yere dogru dügüyordu." "rügvetin
Mattei'nin Son Uçuçu Dünyaya meydan okuyan bu kuvveti harekete geçirip büyülderin gücüne ve sanayiin ta içine sunan adam Enrica Mattei acaba o günlerde ne yaplyordu? ENl'yi ve yan kurulugu AGIP'i büyük bir dünya gücüne dönügtürdükten sonra Mattei, mücadelesine devam etmig, bir savagtanöbürüne kogarak yalnizca kurulu girketlerle degil, Amerikan hükümetiyle ve Kuzey Atlantik Organizasyonu'yla (NATO)da iligkiye girmigtir.Bunlardan son ikisi ucuz Sovyetpetrolü almak ve Sovyetler'in devamli mügterisiolmak için Mattei'nin yaptigt öneriden tedirgin olup korkmuglardt Mattei'nin niyeti, temeliAkdeniz'e dayali kendi boru hatti sistemini batiya uzanan Sovyetsistemine baglamak ve böylece Rus petrolü almak, italyanboru hattiyla Rus petrolünü takas ettirmekti. Ancak, bu tehlikelimücadelelerde Standard Oil of New Jerseyve öteki büyüklerle de bir uzlagma yolu bulma hesabmdaydt Hatta Amerika'mn yeni Bagkani JohnKennedy'le tampmak için Amerika'ya gitmeye haz1rlamyordu. Amerikan hükümetine gelince, petrol girketlerinin 500
I
Mattei ile bir uzlagmaya varma çabalarmidestekliyor, Amerika'mn italya'dakiBüyükelçisi'nin 1962'de söyledigí gibi, Gelecekte daha bagka polemige meydan vermemek için Mattei'nin incinmig gururunu yeterince pohpohlamak" geregini duyuyordu. 27 Ekim 1962'de, Mattei özel jetiyleSicilya'danyola çiktL Jette kendisinden bagka tek yolcu olarak Time dergisinin Roma bürosu gefivard1.Mattei'nin Amerika'ya gidigi nedeniyle bu Italyandevi hakkmda ön sayfada yer alacak bir öykü yazma pegindeydi. ÖnceMilano'ya inmeleri planlanm1çsa da, bu hiçbir zaman gerçeklegemedi. Korkunç bir hrtma çikmig,Mattei'nin jeti paramparça olmugtu. Kaza Milano'nun Linate Havalimani'na yaklagik yedi mil mesafede olmuytu. Olay yeri Italya,konu Mattei ve bu kigide çeligkilerledolu oldugu için parçalanmamn sebebi hakkmda sonradan birçok spekülasyonlar yapilmigtir.Bazi kimseler bu kazada batili istihbarat servislerinin parmagt oldugunu, Sovyetler Birligi'yle petrol anlagmalan yüzünden sabotaji bunlakargi inatla rm yaptigim iddia etmigtir. Digerkimselerse uçak Sabojatim Cezayir'in bagLmsizligina - savagan Fransiz GizliOrdu Tegldlati'mn yaptigini söyledi. Bu görügü ileri sürenler sabotajm MatCezayir'e kangmasini eleptirmesine bagladilar. tei'nin sömürgecilige kargi oluguna ve Fransizlar'Hi Bunlar diger bir nedenin de Mattei'nin Cezayirliisyancilarla flört etmesine tepki olarak intikam maksadlyla ve Mattei'nin amacimnAGIP'i Cezayir'in bagtmsizlig için savagtirmakoldugunu söylediler. Ancak, tüm bu söylentilerekargm ölümünün kaza sonucu meydana gelmig olmast daha olasidir. Bunda olumsuzhava kopulunun, Mattei'nin aceleciginin ve kaderin payi vardi. Mattei karakter olarak daima çok aceleci, sabirsiz bir insandi. Onu her zaman bir geyleryapmaya iten kigilig yüzünden, inig için firtinano dinmesini bekleyemezdi. Daha önceleri de kötü havalarda uçarken uçagin pilotunu Milano Havaalani'na inmeye zorlamt; ve hunda baçanlt olmustu.Ancak hu defa kaderini geregndenfazla zorlamigti. ÖldügündeMattei elli alti yaymdaydi ve kurmak istedigi imparatorlugun doruk noktasmdayd1.Bütün hayatt boyunca hiçbir olaydan müteessir olmayan,hiçbir yara almayan bir kigiizlenimi vermigti. New YorkTimes digigleri köpe yazan onu gu sözlerle tammlamistir:"Italya'men önemli çahsiyeti.Roma'daki Bagbakan'dan veya Vatikan'daki Papa'dan bile daha önemli kipi." Bir söylentiyegöre "ÍtalyanMucizesi" diye savagsonu patlatilan bombanm asil sahibi herkesten çok Mattel idi. Ìlerikiyillarda ENI'nin Roma'daki merkezinin bulundugu semte "Piazzo Enrico Mattei" ad1verilmig ve gerek ENI, gerekse AGIP büyüme ve geniglememücadelelerini sürdürmüglerdir. Ne var ki Mattei'yi kaybettikten sonra dünyanm kural tammayanpetrol girketleriarasmda bir numaraytiggal eden ENI'nin saltanat günlerisona ermigti. "
Yeni Rakipler Artik Mattei yoktu; ancak bir devrimin ateginitutugturmuyondan sonra ölmügtü. Büyük petrol irketlerinin dünyadaki global egemenligi bu devrimin ateginde alaçagt edilmeye mahkûmdu. Verdigi genel imajin tersine, petrol endüstrisinin yapist devamli olarak degigmekteydi. Yirmínci yüzyil petrol tarihi incelenirse, gelenkipilerin" devamli olarakkurulu petrol düzenine müdahale ettiklerini görürüz, Ancak, yine de, 1950'll yillara kadar bu kipilerin görüglerinede yer verilmigtir; bu görüglerde losmen petrol sanaylinin parçastyd1. Ne var ki 1957de Mattei'nin fran'laanla§ma yapmasmdan ve Japonlar'mda iran'1izleyerek TarafstzBölge'ye giriginden sonra bu süreç ve Mattei'nin baglatmig oldugudevrim devam etti ve ne kadar çok geyindegigmigoldugunudramatik gekilde gözlerönüne serdi. Simdiuluslararasi petrol oýununda ilgi sahalan birbirinden çarpici gekilde farkli birçok oyuncu yer aliyorduve bunlar YediK1zKardeg çaginda igbirligi yapmig oyunculardan sayi olarak çok fazlaydt Oyuncu say1sindaki bu patlamamn birkaç sebebi vardir. Petrol konusunda ilerleme kaydedilmig, teknolojiyayginlagmigtL Bunlar ieolojik riski azaltmig, arama ve üretim uzmanligi"yeni
501
ni kolaylagtirmigt1. Üreticidu'rumdaki ülkelerle üretici duruma geçmek üzere olan ülkelerin hükümelleri, bagimsizlarm ve yeni oyuncularmda bu oyuna girmesi yanlislyd11arve bu görügü savunan imtiyazci politikayi benimsemiglerdi. Seyahat, iletigim ve haberlegmeye getirilenyenilikler Latin Amerika, Ortadogu ve Afrika'yi daha yakm ve daha kolay erigilir yapmigt1.Uluslararasi petrol yatirimlari kargiliginda ödenen yüksek flyatlar en az 1950'lerin ortalarma kadar sürmüg ve oyunculara çok çekici gelmigti. Birlegik Devletler'in vergi yasasi da yabanci yatinm riskini azaltmig ve daha cazip kilmigt1. Sirketleri diç¯memleketlere gitmeye özendiren bagka bir faktör de sistemidir. Bu sistem, girkelleri yabanci ülkelerde tam kapasiteyle igletecekleri topraklarbulmaya özendirmigti. Ayrica endüstrilegmigülkelerin petrol talebiyeni boyutlara dogru tirmanirkengerek tüketicive gerekse üretici ülkeler artik petrole iktisadi geligmeninmotoru Ve güvence, gurur ve gücün somut sembolü gözüyle bakiyorlardi. Çokönemli olan bir etken daha vardi. Bu BirlegikDevletlet'in batill ittifak sistemi ve dünya ekonomisi içindeki üstünlügüdür. Milliyetçilik ve komünizm akimlarinm dogurdugu krizlere ragmen Amerika'mn nüfuzu digerlerininkinden daha kahci, koloni yanhst eski imparatorluklann nüfuzuna gõlge dügürücü nitelikteydi, Amerika'mn askeri gücüne her kesimde saygt gösteriliyor, ekonomik baprisi hayranlik ve kiskançlik uyandinyordu. Dolar dünyada en güçlü para birimi olmay1sürdürüyor. BirlegikDevletler Amerikan sermaye, teknolojive ustaligim diger endüstrilere oldugu kadar ba endüstriye de yagdirdigt bir ekonomik düzenin merkezinde bulunuyordu. YineABD riskleri ve tehditleri etkisiz kilabilecek bir politik düzene gekilverecek konumdaydi. Özelgirigimci de aym yolu izle.migtir. Petrol denen ayunda oyuncular, özellikle Ortadogu'da dikkate deger bir artig gösterdi. Ornegin 1946'da bölgede faaliyet gõsteren petrol girketisayisi 9 iken, 1956'da bu sayi 10'a yükseldi. 1970 ylhna gelinceyekadar da 8 l'e erigti. Ne var ki hepsi bundan ibaret degildi. Bu, çok daha kapsamh bir geniglemenintek bir parçasi sayllmahdir. Bir tahmin raporuna göre, 1953-1972 arasi 350'den fazla girket ya yabanci petrol endüstrisine glrmig veya bu girketlerin katihmina katki yapmigtir. Bu uluslararasi girketler"arasinda 15 büyük Amerikan pirketi,20 orta büyüklükte Amerikan girketi,10 büyük Amerikan dogal gaz, kimya ve çelik fabrikasi ve 25 Amerikan kökenli olmayan girket vard1. Sava; sonu dönemin baglangicmda sadece alti Amerikan firmasi ve tamnmigbeg büyük Amerikan girketi digmda hiçbirinin denizagm arama faallyetinde bulunmadigi göz önüne almitsa, durumun ne kadar degigmig oldugu kolayca anlagihr. 1953 yllma gelindiginde en büyük yedi girket digmda, dünya yüzünde higbir özel girketin 200 milyon varili uluslararabulan yabanci petrol rezervi yoktu. 1972 ylhna gelene kadarsa en az on üç si"nin her biri 2 milyar varilden fazla yabanct rezerv sahibi olmugtu. Toplam olarak yeni kat11anlar rezervlerin 112 milyar variline yani hür dünya toplaminin dörtte birine sahip oldular. 1972 uluslararast" kesimin kendi aralanndaki günlük üretimi, her gün için 5,2 yllma kadarsa milyon varili bulmuytu. Çokkalabalik olan bir arena kugkusuz bazi tepkiler verecekti. Bunlar içinde en göze çarpanlardan biri kârda gözlenen dügügtür. Petrol endüstrisi 1950 ortalarma kadar yabanci yatirimlar yapmig, kargihynda yüksek avantajlar saglamigtl. Bazilarina göre bunlar çalkantill sava; sonu günlerde uzak, eripilmesi zor bölgelerde omuzlanmig riskler kargilignda kazamlmig ödüllerdi. Bazi kipilerse bunun bir avuç büyük oyuncu. egemenliginde endüstri anlamina gelen gopol"ün bir sonucu oldugunainandi. Musaddik ve Íran'in,Kore Savagt ve Süveyfin sebep oldugu arka arkaya gelen krizler kâr oratimiyüzde 20'nin üstüne çikarmigtt.. Ancak Süvey; Kanah'nm 1957de yeniden açilmaslyla stoku satmak için giripilenyogun rekabet hem fiyatlan hem de kân dügmeye zorlamigttr. O andan sonra da, altmigh y111arboyunca devamli olarak yabana petrole yapilan yatinm sadece yüzde 11 13 dolayinda kald1ki, bu yaklagik imalatçi sanayilerin yatinmi kadardir. Artik ihracatç1 ülkeler o güne degin görmedikleri kadar çok para kazamrken, petrol endüstrisi eskiye göre çok daha az düzeyde ödül alir duruma dügmü tü. "düzenleme"
"yeni
"yeni
"yeni
"oli-
-
502
ip ÜstündeCambazlik
-
Ïran'la Suudi Arabistan Karç1Kargiya
Üretimdeyaganan global sava; Ortadogu'nunpetrolde anahtar ülkeleri ólan Iran ile Suudi Ara-
.
.
bistan arasmda uzun zamandir süregelen rekabeti büsbütün yogunlagttrmigtl.Tüm dünyada üretimin çogalmasi büyük girketleripolitikkararsizliga sürükledi. Bu durumda üretim yeni türeyen girketlerdengeldigi zaman dahi büyük girketler petrol arzim petrol talebi kargismda dengelemek zorunda kald11ar. Bu, dünyanm en büyük rezervi olan Íran Körfezi bölgesinde üretimin kisitlanmasi demekti. Aynca gunu da belirtmek gerekirki, ÏranKörfezi üretimi hizla arttigt halde yine de rezervlerin müsaade ettigt veya bölgelerdeki hükümetlerin istedigi hizda artamtyordu. BirlegikDevletler'de üretim Texas Demiryolu Kurumu'nca,öteki devletlerde ise benzer kurumlarca yönetilip k1sitlamyordu. ÍranKörfezi çevresindeki çok daha verimli petrol yataldarmda üretimin ipleri büyük girketlerinelindeydi. Bunlar, tahminenne kadar üretim istendigini saptarken, verilen taleple dünyanm bagka yerlerinden gelecek üretim arasmdaki boglugu hesap eder, miktan bu gekilde saptarlardi. Böylece zamanla ÍranKörfezi bir istikrar unsuru, arz ile talebi dengelemede kullamlan bir kontrol mekanizmasi,bazi petrolcülerin deyimiyle merkezl" oldu. Ancak kabul etmek gerekir ki petroldekibüyümeyi adil bir gekildedengelemek, özellikle iranile Suudi Arabistan arasmda, hiç de kolay degildi. Hirs ve tutkulan glderek kabaran bir Sah'asahip iran'1veya petrol üretiminde ve aslinda hiçbir alanda Iran'mliderligini tamDir maya yanagmayan Suudi Arabistan'i, yan bagarlyla da olsa, tatmin edebilmek için dahiyane plan ve uygulama gerekiyordu. Ikiulus arasmda çatigmayayol açan birçok farkltlik.vardi. Bunlardan biri Arap'ti, öbürü degildi;biri¯SüriniMüslüman'di, öbûrü QiiMüslüman. Her ikisi de ayn ayri hem bölgede hem de petrol üreticileri arasmda lider olmak istiyordu ve nihayet her birinin topraklanüzerinde henüz yerine getirilmemighirs ve tutkulan vardi. Petrol egitiminin düzeyleri konusunda aralarmdaki rekabette o denli ileri gittiler ki zamanla rekabetin yogunlugu iki ülke arasmda temelden mevcut kiskançlik ve güpheciligi geri plana atmigtir. Bunun sebebi verimin zamanla servete dönügmesidir. Servetde güç, nüfuz ve saygmlik demekti. Íranile Suudi Arabistan arasmdaki rekabet büyük girketleriçin çok büyük sorunlar yaratüstünde m1ptir. Sonralarl Exxon bagkani olan J. Kenneth Jaimeson'un deyimiyle bu tiplo cambazllk" gibiydi.Birçok geyidikkate almakgerekiyordu. Her geydenönce (irketler her iki ülkede de sahip olduklan konumu kaybetmek istemiyorlardi. Dört Aramco Sirketi -Jersey, Mobil yeni ismi), Standard of California ve Texaco-- bir tek noktada tam anlamiy(Socony-Vacuum'un la aym görügüpaylagtilar. Suudi imtiyazini tehlikeyeatacak her hareketten kaçimlacakti. Yapilacak en alollt gey, Jersey'in Ortadogu'dan sorumlu müdürü Howard Page'in sözleriyle, Aramco'nun konumunu aylien koruyabilmesi için, Suudiler'i mümkün oldugunca mutlu tutmaktt. Çünkü,"Aramco dünyada en önemli imtiyazdi ve biz de kumar oynayarak onu kaybetmek tehlikesini göze alamazdik." Suudiler'in gözünde, sira üretime geldiginde Íran'agöz kirpar gibi gelecek, bir davranig, imtiyazi tehdit ederdi. güç" olduguda inkâr edilemezDigertaraftanÎran'in potansiyel clarak bölgedeki Standard di ve bu yüzden Sahbelki tatmin edilmese de arada bir pohpohlamp yatigtinlmaliydL of California'mn Ortadogukoordinatörü GeorgeParkhurst'un sözleriyle, "Bu dönem içinde hiç kimsenin ÌranKörfezi'ndeki tüm hükümetleri doyuracak kadar çok petrol kaldirmasma olanak yoktu." Gerekenyatinmm yapildigi varsayllsa da arz potansiyeli her agamada mutlaka talebi agiyordu. Bir yolunu bulup ihtiyaçlardaki büyümeyi o gekilde ayarlamak gerekirdi ki hiçbir hükümet baska bir hükümetin kendisinden daha fazla bir parsa kaptigt hissine kapilmasm. Suudi Arabistan'm kazana fran'm kaybt, Iran'mkazanci ise Suudi Arabistan'm kaybt oluyordu. Jersey'den Howard Page bu olguyu göyletanimlamtyttr:"Bu i; balona benzer. Bir yöne itersiniz, bagka yörlden geri gelit; biz de tüm bu taleplerikargilamaya kalksak, ayni geyle kargilaginz." "denge
"ip
"egemen
503
i I
Ìçleridaha da kangtmrcasma birçok ülkede büyük girketlerbirbirlerinin ortagt gibi davrantyordu. Ne var ki bunlarm ilgi sahalan birbirinden çok farkhydi ve rekabete dayamyordu. Bazilarmda ihtiyaçtan fazla ham petrol varken, digerlerinde hiç ham petrol yoktu. HowardPage bunlara gunu ögütledi: "Yapmamz gereken gey gerçektenortaklanmzla het zaman, gece ve gündüz müzakere etmek ve anlagma yolu bulmaktir. Siz ise devamli kavga ediyorsunuz." Bu kavgay1daha da kizigtinrcasma, fran konsorsiyumuna sokulmuyAmerikan bagimsizlan sorun yarattyordu. Bunlar daha bagka ham petrol kaynaklan veya koruyacak imtiyazlan olmadtgLndan, dünyanm genel durumuyla híç ilgilenmíyor, onun yeríne Ìran'danmümkün oldugunca çok petrol allp, tüm saldirganliklanyla pazarlamak istîyorlardt Iranpetrol üretiminin durmadan artmasi için sürekli baski yaplyorlardi. O kadar kî büyük girketlerbagimsizlann bunu yapmasi için Sah'1 kigkirttiklarindan bile kugkulanmaya baglamigt1. Ìranüretimi artacak olursa, bu bagtmsizlarm daha çok petrole sahip olmasi, Page'nin deyimiyle bunu büyüklere kargi olarakkullanmas1demekti. Su durumda büyükler Suudi üretimine dönecek ve Ofkedenköpüren Ahmed Zeki Yamaní'ye ve belki de Kral Faysal'm kendine hesap verme durumunda kalacakt1. ÜretimiSuudi Arabistan'la Íran arasmda paylagtirma sorunu iktisadi bir konu olarakgörülürse de, durum tamamen farklidir. Page'in görügüyle iki ülke arasindaki maliyet farki genellikle sadece bir veya iki penny, yani kulak" bir geydi. Sorun daha çok stratejik ve politik açe dan bir karar verme sorunuydu ki bunun sorumlulugu birçok kez Howard Page'e dügmügtür. Dört Aramco ortagi adina girketlerin davram; nedenlerive gerekçeleri Howard Page tarafmdan açiklamidi.Suudiler'in petrol bakani olan Zeki Yamani gerçekten çok çetin bir hasimdi. Howard Page'in kipisel olarak Iranhlar'isevdigini bilir, Page'in Suudi petrol üretimi pahasma iranlilar'a ayncalikli davrandigindan kugkulandigmi açik açik söylerdi. Íranhlar'laugragmak da bundan daha kolay degildi. 1954 Konsorslyum Anlagmasi fran üretiminin en az tüm hölgenin yillik üretimiyle ayni hizda büyüyecegini taahhüt ettigi halde, Sahbuna yanagmlyor, kendisinin petrol girketlerinceoyuna getirilmekistendigine inamyordu. 1964'te Beyaz Saray'da verilen bir ögle yemeginde Sah,Lyndon Johnson'a petrol girketlerinin Arap petrol üreticilerine öncelik tanimasindan korktugunu bile söylemigti. Ayrica, OPEC'in "Arap emperyalizminin aleti" oldugunu da eldemigti. Çevreye sergiledigiemperyal görünümünün kendisi için bir dezavantaj oldugunu bilen Sah,ülkesini yeniden Ortadogu'nun bir numarah petrol ihracatçisi yapmaya kararliydi ve bunun gerçekleymesiiçin çegillitaktiklereve yaklagimlara bagvuruyordu. Amaci girketleri çevresindetoplamak, hatta Amerikan ve ingilizDigigleri'nin girketlerejeopolotikzeminde baski yapmalanni saglamakti. Sahon yll evvel kendisini yeniden güçlü duruma getiren kargidarbede yardimim gördügü darbenin planlayicisi, eski dostu Kim Roosevelt'e, bir toplantida,politikada tam olaraknerede bulundugunu açikça izah etmigtir. SahRoosevelt'e, "Amerika tarafmdanilkokul ögrencisi gibi muamele görmekten b1kkinhk getirdigini" söylemigti. Batihlara riasil yardimci oldugunu uzun uzun anlatti ve bu arada Nastr'm saldir1larma karg1 nasil bir dayanma mücadelesi verdigini" açtkladt Yine de tüm yaptiklarimuamele" görüyordu: "Amerika dügmanlanna dostlarmdan na kargihk sadece ve daha iyi davraniyor" demigti. Su arada bir de uyart yaparak Ìranile Amerika arasmdaki özel iligkilerin ermekte oldugunu" söylemigti. Bu sözlerinikanitlamak için Ruslar'la iligkilerini düzeltmeye yöneldi.Moskova ile bir gaz anlagmasi yaptive tran'm ihracatini yeniden düzenleyip, Bati'dan soyutlanma ve Sovyetler Birligi'ne yönelme tehdídinisavurdu. Sah'intaktikleriige yaramigti. Hem Amerikan hem de Ingilizhükümetleri franlilar'misteklerini kargilamak için pirketleri artirmak için Iranhlar geleni yapmaya" zorladi. Üretimi baski üzerine de degrudan sürdürdü. mutlu etmek için elden gegirketler aynca yapmayi Sah'i len her gey denendL Belirli bir seneye daha çok üretim sigdirmak için girketler Bati takviminden Iran takviminedönmeyi bile kabul etti. Müzakerelerde Sahbir hata yapacak olsa, ki bu genellikle bir hesap hatasi olurdu, híç kimse ona hata yaptigim söylemek cesaretini gösteremezdi. "koz"
"devede
"fran'm
"ihmal"
"kötü
"sona
"elden
504
1960'larortasinda Sahbir baski daha yapacak ve istenen sonuç elde edilecekti. 1957-1970 ylllan arasi, Iran'm üretimi Suudi üretiininden daha luzli artig gösterdi. Eu ylllar içinde Iran'mtüm üretimi yüzde 387 arttigt halde, SuudiArabistan'mki bu hlza erigememig,yüzde 258'de kalmigt1.Ancak Suudi Arabistan ige daha büyük bir bazla bagladigt için iki ülkenin üretim yüzdesi farki 1970'te yüzde 5 dolaymda kaldi. Zorlukla uygulanan dengeleme hareketi, mevcut tüm güçlüklere kargm yine de baçanh olmuytur. Bu baçan için girketler,Suudiler ve Íranlilar,istemeyerek de olsa yaptigt hizmet için radíkal bir ülke olan Irak'a kargi bir hayli borçluydular. 1960'lar bagmda Irak evvelce Kaluste Gülbenkelindeki imtlyazin yüzde 99,5'ini hükümsüz sayaSirketi'nin rak geri aldi ve girkete sadece o gün için petrol üretmekte olan bölgeyi birakti. Irak Petrol Sirketi IPEC de buna karg1bu bölgeye yeni yatinm yapmayi durdurarak üretim faaliyetine son verdi. Sonuç olarak, bu yapilmamig olsaydi, Irak petrolüiran ve SuudiArabistan üretimine paralel olarak artacak ve içinden gikilmaz tahsissorunlan yaratacakti. Irak petrol üretimi 1960'lar boyunca giderek kontrol altma almmigtir. içinde bir defa, Arap Yanmadasi'nin güneydogu köpesindeki Umman yeni bir petBu y111ar rol bölgesi olarak dikkat gekmigtir.Kolayca tahmin edilecegi gibi buraya ilk ulagan yine Standard Oil of New Jerseyoldu. Ancak konu girketinyönetimkutulunda ele almdigmda Howard Page'in muhalefetiyle karç11an1p üzerinde durulmadi. Page o güne kadar Suudiler Ye Irakhlarla uzlagmak için sonu gelmez müzakerelere girdiginden bu konunun onlan ne kadar öfkelendirecegini tahmin edebiliyordu. Bu yüzden söz konusu konuya kargi çikmigttr.Kompu bir ülkedeki yeni imtiyazdan gelenüretime yer açmak için, Jerseyve Aramco'nun Suudi üretimini k1sitlama yollari aradigim söyleyecek olsa, Yamani'den neler igitecegini, tepkisininne olacagim gayet iyi biliyordu. Bu tür.bir davramp, hiç kugkusuz Jersey'inbir numarali prensibine, "Aramco imtiyazmi tehlikeyeatacak hiçbir geyyapmama" ilkesine ters dügerdi. Jersey'in üretim bölümü üyelerine gelince onlar Page'in görügüne kattlmlyorlardi. Ne de olsa onlar sadece jeologduve kendi açilarmdan oyunun kurall yeni rezervler bulmak ve geligtirfil" bulma peginde olduldarindan, Umman konusuna ilgt gösmekten ibaretti. Su kipiler yönetim kuruluna göyle dedigi termiglerdi.O günlerde Umman'dan henüz dönmüy bir ieologun söylentiler arasindadir: "Ben orada 10 milyar varillik petrol sahasioldugundan eminim." Page'in yamti ise ju olmugtur: "Madem ki öyle, gimdiartik orayagitmemekonusunda hiçbir tereddüdüm kalmadi, konu kapanmigt1r.Oradan petrol çikmayacagindan emin olsaydimbu ige belki biraz para yattrabilirdim; ancak gimdipetrol çikacagimbiliyoruz ve bunun için de para yatiramam; çünkü bunu yapacak olsam Aramco imtiyazim kaybetme tehlikesibag gösterir."JerPage'in açildadtgi.bumantikla, Ummanprojesinden vazgeçmigtir. Ne var ki jeologlar sey Sirketi, hakllyd1. IlerideUmman, Shell bagta olmak üzere birçok girket için çok önemli bir petrol üreticisi olmuçtur.
yan'm kurmug oldugu Irak Petrol
'
"yeni
"Biz Bagimsiz Petrolcüler" Dünyadaki petrol tüketicileriVenezuela'dan gelenucuz petrole ve Ortadogupetrolüne kucak açm14ti.Endüstriyel ülkelerin hükümetleri bir süre tereddütten sonra ayni geyi yaptilar. Ancak bir tek ülke, BirlegikDevletler bunu yapmamigtir. Hükümetin inancma göre, ABD rezervi üzerindeki baski digardan gelecekucuz petrole.kucak açmakla giderilecek bir geydegildi ve bunda özenecek, alkiglanacak bir taraf da yoktu. Üstelik son günlerde, en azmdan bagimsiz Amerikan üreticilerinin giderek daha çok ithal petrol kullandigt gözleniyordu ki bu dahi petrol flyatlanm dügürme ve yerli sanayli ikinci plana atma açismdan tehlikelibir tehdit sayilirdi.Daha 1949 baglannda, kizginliktan ate; püsküren "Tex Willis" admda Dallasllbir jeolog,bölgesinin senatörü Lyndon B. Johnson'a yazarak "Sadece bir yll içinde, Texas bagimsiz petrolünde iki milyarlik kayba neden 505
olup pazan mahveden qu malum yabanci petrol konusunda kendileri için bir geyleryapip yapmayacagini" sormustu. Tex kendisinin ve arkadaglannin neler hissettiklerini.Johnson'unmutlaka anlamasi gerektigineinanarak yazisim göylesürdürmüg: "Sirfbirkaç Arap prensi ugruna ve bir de sirf Standard Oilof New JerseyAraplar'm paraya ihtlyaci var dedigi için Texas'ta ne kadar bagtmsiz varsa, hepimizi birden iflasa sürükleyemezsiniz; bunda.bir anlam ve mantik yoktur." Johnsonve petrol eyaletlerinin öteki Kongre üyeleri Tex Willis'in bu yazisma ciddiyetle egilerek, Venezuelave Ortadogupetrolünekargi yerlipetrolsanayfininkorunmasi için önlem aldilar. Hatta bir seferinde Johnson,yardimcis1John Connally'yi, bir grup Texas'll Kongre üyesi egi liginde bakanhga göndererek, üyelere yan resmi seçilmelerininbu soruna tatminkâr bir çözüm bulup bulmamalanna bagli oldugunu" ima etmigtir. Bu durumda eyaletlerin petrolle ilgili temsilcileriithal petrol vergisini on katma çikarma yoluna gidip varil bagma 10,5 sentten l,05 dolara yükselttiler Ye ithalati da yerli tüketimin yüzde begiyle simrladilar, Bu geligmeler Bagkan Harry Truman'm hoguna gitmemigti. Nitekim bir Kongre üyesine göyledemíçtir: "Bizim yabanc1 ticaretimizipetrolcülerin yaran için baltalamak isteyenlerin mantigmda ciddi bit bozukluk olmall." Kore Savaç1'nmsonuçIanmasi ve Musaddik'm dügmesi sonunda Iran petrolüyeniden pazara girecekti.Bu, petrol ithalatimn yerli petrol ve kömür üzerinde daha çok baski yapmastyla sonuçlandi. Neticede, kömür üreten ve petrol üreten eyaletler bu ithalatlan simrlamak amactyla, etkili olacagt güphellbir koalisyon kurdular. Ancak iktidata yeni gelen Eisenhower idaresi ithal petrole vergi veya kota koymak fikrine tamamen karilydi, istedigigey serbest ticareti özendirmek, geligmekte olan ülkelerle iktisadi ilíçkileri genigletmekve bu ülkeleri Bati blokunda tutmakt1. Yine de Kongre Israrh davrantyordu. Bagkan'a, petrol ithalatml 1895 Ticaret Yasas1'naek "Milli Güvenlik Yasasi"yoluyla kisitlama yetkisiverilmesinde Israr etti. Su yetki, ülkenin güvenliginin veya iktisadi durumun tehdidi halinde Bagkan'a ithal petrol düzeyini kontrol hakki verecekti. Kendisine verilen bu yeni yetkiyi kullanmada Eisenhower isteksiz davranmigtir. Yabanc1 petrole zorunlu kisitlamalar koyma yerine, ithalatçilann olarak" kisitlamaya gitmesinden yanaydi. Bunun saglanmasiiçin ithalatç1 ülkelere yönelik yogun bir mektup yazma ve moral yükseltme kampanyasma girigti.Ancak Ortadogu kaynakh petrol kapasitesini kalkmdirmak için gösterilen çabalar kar§istada ve aynca ithal petrol flyatinm çok avantalli olugu nedeniyle kampanya baçanli olamadi, 1956'daki Süvey; krizi milli güvenlikiçin duyulan kaygilan büsbütün açiga gikarmigttr. Krizi izleyen fiyat dügügü, bagtmsizlan mallarmi gümrük vergisi ve kotalar yoluyla korumak için daha yüksek sesle feryat etmeye zorlamigttr. Yabanci üretimden yararlanan büyük girketler ise bu feryada kattlmadi. Eisenhower yerli petrolünkorunmasi fikrine hâlâ kargi oldugundan bu defa yeni bir alternatif sundu. Madem ki acil durumlarda, milli güvenligin saglanmasi için digandangetrol almabiliyordu, o halde neden hükümet bolluk dönemlerinde petrolü stoldamasindi. Kabine toplantilanndan birinde, meslektaglarina bir öneri" olarak adlandtrdigt geyihatirlahükümetin dügük maliyetli petrolü yabanci satm ahp, bunu artik tükenmigkuyularda tarak, stoklamasim teklif etti. Belki de bu teklifiyaparken, 1944'te General Patton'a olanlan hatirladakimigtt.General Patton, benzinsiz kalip ondan benzin istediginde, kendisi o kada", benzini ateg püsküren Patton'la asla taviz vermez Montgomery arasmda paylagtirmak gafletindebulunmugtu. Eisenhower stoklamano yerli petrol sanayiini daha iyiye götürmeyeceginibiliyor, fakat hiç degilse milli güVenlik için duyulan kaygLlan idarenin serbest ekonomi politikalanylabagdagtiracagma inamyordu. Ancak Eisenhower'in bu fikri benimsenmedi. Cerçek udur ki, petrol ithali ve güvenlik konusu üzerine inceleme yapip rapor sunmasi için bizzat kendisinin atamig oldugu özel komisyon Eisenhower'in önerdig bu alternatifi, olmaktan uzak" gerekçesiyle reddetmigti. "yeniden
"gönüllü
"eski
"bagiglamayan
"pratik
506
i
Milli Güvenlik ve. Ïyi Denge" "
Bag1msizpetrolcüler zorunlu kontrol istlyordu, hem de derhal Íthalat giderek artip, 1954'te yerli üretime oram yüzde 15 iken, 1957de 19'a çikmca onlar da yürüttükleri kampanyayi büsbütün yogunlagtirdi. Ayni yilm haziran aymda, bu defa kararsizlik içindeki Eisenhower kisillama yanlisi üç seriatöre bu konuda dügündügü yollan agkladi. Açiklamaya göre sanaylinsaglaABD topyekûn rezervlerinin azalma tehlikedigl, milli güvenlik,çegitlieyaletlerin gelir vergileri, si ve igletmeciligin özendirilmesi ve bunu piyasaya agiri yerli petrol sürüp kendi yerli rezervlerimizi zamani gelmedenazaltmadan yapmak gibi konular tekerteker ele almmallydi." Kisaca Bagkan bir denge kurulmasim" istlyordu. Bu dengenin saglanmasi için Eisenhower idaresi 1957de daha açik ve ayrmtih bir gönüllü kontrol sistemini kabul etti. Böylece artik hükümet gayriresmi olarak ithal müsaadeleri dagitmaya bagladi. "Gönüllü" tahsismekanizmasmdan pek memnun olan yoktu. Fakat yine de, herkes bu kobirkaçi kesin olarak igbirligine yanagmanuda igbirligi yapsa bu mekanizma iglerdi. Sirketlerden d1. Bunun sebeplerinden biri çok aç'1ktir.Bu girketler yabanci petrole çok fazla bagtmli olduklan için, öteki girketlere kiyasla daha dezavantall1 durumdaydi. Eu gerçek yalmz büytik girketleriçin geçerli degildir. Sözgelimi.J. Paul Getty, Kuveyt'in Tarafsiz Bölge üretimi için planladigL ODCa tankerin, gaz istasyonu ve yeni büyük rafinerinin inçasi için 600 milyon dolarhk bir yatinm yapmigtl. Bu yüzden Getty, gönüllü kota sistemini görmezlikten gelmigtir.Ne de otsa bu sistemin. ise, sonucu fiyatlan aym düzeyde tutmak olan gönüllü" oldugunu dügünmügtü. Sun Oil Sirketi istememigti. igbirligi Bu tür bir hareketin antitröstçülük havasma programla, yapmak Adalet Tam bu strada BakanligiSherman Antitröst Yasast'na dayagirmekoldugu kamsmdaydi. narak Süvey; Körfezi'ndeki tutumlarmdan dolayi büyükleri mahkemeye verdl. Gerekçeolarak bu girketlerin federal hükümetin diger dallarmdan gelen özendirme çabasinakarg1 ç1ktiklanm ileri sürmügtü. Sun Sirketi Bagkani Robert Dunlop 1930'lu ylllarm "Madison" olaylm henüz Bakanunutmamigti. O yll da Adalet Bakanhgi, antittöste dayanarak Madison'u, Ickes ve lçigleri istikran" programma katilmakla suçlaylp mahkemeye vermigti. Simdi hükümet hymn evvelce Madison'a yaptigim bu dela Sun Sirketi'ne ve öteki girketlereyapmayacagma, antitröste dedikleri sistemle ighirligi yapmakla suçlamayacagma dair garanti verebilir dayanarak miydi? Zaten bu sistem ashnda hükümetin fiyatlari çikarmak için destekledigi düzmece bir pla"yerli
"iyi
'
"gönüllü"
"pazar
"gönüllü"
na benzlyordu. 1958 ylli
programm sonu oldu. Bu yil içinde petrole olan talep büyük dügüç gösithalat büyük oranda artti. Bu nedenle zorunlu önlemler alma, kontrolü zorunlu kilma terirken kaçimlmaz oldu. Eu dönemde, Yabanci iktisadiPolitikä Konsey Bagkam Clarence Randall, hid"gönüllü"
güVenligi" öne sürenlerin kafalaridetle DigigleriBakam Dulles'e, ithalati kisitlamak için güvenlik" olnm karmakarigik oldugunu söylemigtir. Eger söylendigi gibi endige konusu saydi, o zaman yap11acak en íyi gey, yerli rezervi korumak için ithalati özendirmek olurdu. Bu konuda Clarence Randall gunlan söylemigtir: "Politikamiz rezervimizin daha çabuk tülfenmesine neden olacak'önlemler almak degil, sahip oldugumuzu tutmak olmalidir." Eisenhower idaresi yine de zorunlu kota koyma fikrine direnmekte devam etmigti.BagsavHerbert Brownell'le yaptigt bir telefonkonugmasindaysa Dulles zorunlu kontrol isteGeneral ci kastederek göylediyecekti: "Milli Güvenlik için söylenenler vitrin süsleme igidir. Texaslilar'i yen Aslmda petrol flyatim çikarmaya, daha çok petrol kuyusunu üretime sokmaya, yeni yeni kuyular Bu, flyatlan yükseltmekle mümkündür." O günlerde Kongre'de petrol üreaçmaya çaliglyorlar. haklarm1' güçlü ve etkili olarak savunan çogunluktabir temsilciler ülkelerle bagtmsizlarm ten vardt Kongre Sözcüsü olan Sam Rayburn Texasll'ydi ve biyografisini yazan kipinin sözlegrubu için petrol ve Texas birbirinden asla aynlamazdi." Senato'daki çogunluk lideri riyle "Rayburn Lyndon Johnson da Texash'ydi ve o da bu konuda en az Rayburn kadar duyarliyd1. Daha o gün"milli
"milli
507
1940'ta varhkli Texas petrolcülerindenDemokrat politikacilar için para toplayananahtar araclyd1. En güçlü senatörlerden biri olarakOklahomali milyonerpetrolcü Robert Kerr'i de saymak gerekir. Bu güçlügrup kargisinda Eisenhower olacaklangörmede gecikmedi. Sonunda Dulles'e göyle söylemekzorunda kalmigti: "Yönetimharekete geçmedigi.sürece Kongre harekete geçecektir." Ayrica Dulles, bu durumda Bagkan'dan gelecek bir vetonun da ige yarayacagndan den,
güpheliydi. Bagkan Eisenhower içine dügtügü durumdan hognutsuz, öfkesini Kabine toplantisindadile getiripgöylediyecekti: "BirlegikDevletler'de bu tür özel programlan baski yoluyla gündeme getirme egiliminde olanlar var ki bunlara kargi direnmek neredeyse olanaksiz.Bu programlar ABD'nin temel ihtiyac1 olan dünya ticaretininartmlmasma ters dügmektedir." Bu sözlerine karm dört gün sonra, 10 Mart 1959'da Eisenhower, BirlegikDevletler'e yapilan petrol ithalatma zorunlu kotalar kondugunu ilan edecekti. Çatigmamn baglanglcmdan on yll sonra.BirlegikDevletler nihayet resmi kontrol mekanizmasma bagvurmug oluyordu. Aslmda, sava; song y1llarda en önemli ve en etkili tek Amerikan enerji politikasmipekâlâ uygulayabilirdi. Her neyse, sonuç bagimstzlan sevince bogmug, büyükleri ise düg kinkligma ugratmigtir.
"ÇokSaglikli Yerli Sanayi" Kotalar on dört yil yürürlükte kald1. Eisenhower iktidan süresinde ithal petrol hiçbir zaman tüketimin yüzde 9'unu geçmemigtf r. 1962 yllmda Kennedy idaresí kotalart biraz sikmigtir.Sonralart, 1960'larm ikinci yarismda, Johnsonidaresi, petrol flyatlanm apagi çekmek ve VietnamSavaç1'ylayükselmeye baglayan enflasyonla mücadeleiçin kotalan gevgetmemigtir.Ancak, bu degigik politikalara karym, esasta kota sistemi var olmaya her zaman devam etti. Petrol ithalat kotalan basit ve anlagihrgörünüyordu.Ama bunlar öyle degildi. Zaman geçtikçe bu kotalann idaresi giderek daha çok Bizans yöntemleriyleyapilmaya baglandi. 2orunlu Petrol ÍthalProgrami diye bilinen bu program süresinde tahsisleriçin sürekli çatigmalaroluyor, kotalarm yorumu üzerinde mücadele verillyor, açikgöz davranma yollan aramyor ve insanlar eskisinden çok daha yogun, ayncahkh muamele görüp istisna ve muaf tutulma çabasma glriyordu. Yillann geçmesiyle bu program giderek yozlagmig ve çarpitilmigtir.Bu ara biraz hayatiyeti olan yeni bir pazar türediysede bu petrol.pazan degil, petrol ithalat biletiydi, daha dogrusu petrol alma hakk1 veren bir pazard1. Rafinericiligin bazi türleri de bu arada eriyip gitmig, aslmda diger türlere katilmigt1. Bütün bunlar içinde bazen "Meksikaath karmcasi" bazen de "Brownsville Denizalti Dönügü" diye amlan olgu kadar ilginci yoktur. lL Dünya Savagl'nm ve Alman denizaltilanmn tankerlere yaptigi saldinlarm hatiralari henüz belleklerden silinmedigi için ve kotalara neden olarak güvenlik" gösterildiginden, Meksika'dan ve Kanada'dan-Birlegik Devletler'e la" sokulan petrole, tankerlere yüklenen petrolden daha güvenliymig gözüyle bakillyor ve baz1. öncelik ve muallyetlertamniyordu.Su aym zamanda ülkenin Meksikave Kanada ile olan politik iligkilerinde de yarar saglamtytir. Ancak, bunda da bir aksilik bag gösterdi. Meksika'dan buraya uzanan hiçbir boru hatti yoktu. Petrolün Meksika'mn birkaç yüz mil ötesindeki üretim merkezlerinden kamyonlarla tagmmastda imkânsizdL Bu nedenle Meksika petrolü Texas'm simr kasabas1olan Brownsville'e tankerlerlegetirildi, burada kamyonlara yüklenip köprüden geçirilerek Meksika içine sokuldu; bunun için bir daire çizmekve sonradan da yeniden köprüyü geçip Brownsville'egirmekgerekiyordu. Brownsville'e girdiktensonra petrol kuzeydoguya se.vkedilmek üzere yeniden tankerlere yüklenirdi. Böylece sevk edilmig olmakla, bu petrol muafiyete tabi sayihrdt. Bu, hukuki aç1dan da fevkalade uygundu. Johnson idatesi iktidara gelinceye kadar, Amerikah bir yetkili kota programmintümüyle bir idari karabasan" oldugunu söylemigtir. Etkileri açisindan da çok uzaklara kadar uzan"milli
"karayoluy-
"karadan"
"tam
508 i
I I
I
migtir.Amacina uygun olarak, BirlegikDevletlerdigmdaki igletmelere nazaran yerli petrol igletmesinde daha yüksek düzey yattrim yapilmasma öncülük etmigtir. Kotalar, Kanada'nin Amerikan pazanna sizmayi tercih etmesine karym, bunu önlemig, tersine Amerikan girketlerininKanada'ya yabanci yatirim yapmasim saglamigtir.Kota programi, Amerikan Virgin Adalan ve Puerto Rico'da, uygulanan iktisadi kalkinma program1uyarmca, rafinerilere tamnanözel muafiyetlerden yararlanarak büyük bir rafineri tesisininkurulmastyla sonuçlanmigtir.Ve nihayet, bu program global petrol ticaretindendikkatleri çekip, bu konuya önem verilmesini saglamigtir.Eger girketler, entegrasyonun amacina uygun olarak, yabanci petrolü BirlegikDevletler'deki kendi sistemlerinesokmamig olsalard1,o zaman dünyamn daha bagkayerlerinde petrol bulup geligtirmek
zorunda kalirlardi. Bu programm bagka bir sonucu da BirlegikDevletler'de Tiyatlann yükselmesi oldu. Aynca, kotalar Texas ve diger eyaletlerdeki sistemlerini yerli flyatlan sabillegtirebilecekleri önceki konumlanna getirmigti. Gerçekten ilk konuldugu tarihten sonraki on ylllik dönemde düzenleme" uygulamasinda fiyatlar tamamiylasabit kalmigt1. lú59'da Birlegik 1930'larm Devletler'de kuyu bagi ortalama fiyat varîl bagma 2,90 dolardir. On yll sonra, 1968'de 2,94 dolar olmuy ve bu noktada sabit kalmigtir; aynca Dogu Kryisipazarlan Ortadogu ham petrolünün yüzde 60, 70 üstündeydi. Amerikan pazanmn kapatilmastyla beklenenin tersineBirlepikDevletler dipinda zorunlu önlemler almmasi flyatlarin dügmesine neden olmuçtur. Bütün muaflyetlere, karmaça ve idari karabasana kargm ithalat kotalan temel amacina ulagmtytir.Her geyden önce yerli petrolün dügük flyath yabanci petrol kargismda korunmasim saglamigttr. 1968 yllina gelindiginde Birlepik-Devletler ham petrol üretimi, zorunlu kotalann konuldugu 1959 yllma oranlayüzde 29 artmigtL Yerli petrol korunmamig olsaydt, Amerikan üretimi ya yerinde sayacak veya dügmeye mahkûm olacakti. Zorunlu kota uygulamasiylabüyük, küçük tüm irketler bunlari kabullendi. Önceleri kotalara piddetlekarpiolan büyükler de sonunda, kendi yerli üretiminin kâr durumunu, yabanci petrolüngetirdigi kâr pahasma da olsa koruyan bu programm erdemine inanarak kotalan kabul ettiler. Büyükler kotalara göre ayarlama yaparken, talebin bagka yerlerde yabanci petrole gerek duyacak oranda büyük hizla artacagini hesaplamiglard1. Zorunlu kotalann bagka bir özelligi de uluslararasi girketlere bir ders verinig olugudur. Bu girketler belki parasal kaynaklara sahipti, belki tüm üretim ve bilgi onlarin elindeydi. Ancak, siyasi etki bagimsizlara aitti ve petrol kesiminden gelentüm senatörler ve Kongre flyelerininmuhatap oldugu kesim de bagtmsizlardi. Bazen bu gerçegindaha aç1kolarak açiklanmasigerekecekti. Örnegin,1960'h ylllar ortasmda, Louisiana Senatörü Russel Long böyle bir zorlukla kargilagmig, daha büyük petrol girketi yöneticilerine uyanci bir nutuk çekmigti. Bu konugmada pu noktalar üzerinde durmuçtur: "Petrol eyaletlerinin Kongre üyeleri bu endüstrinin özellikle yerli üretim kismina agtrlikverir;çünkü insanlanmiza í; veren kesim budur ve yerli üretim hükümetler için gelir demektir ve ekonomimiz için varttir."Petrol yöneticileri ima edilmekte olan anlam üzerinde zaten uzun süredir dügünmek istiyordu. Russel Long konugmasim göyle sürdürüyordu: "Biz yurtdigmda petrol üreten sizlerin bunu anlamasimistiyoruz, öyle ki blr gün yurtdigt vergi kredinizle, hatta yurtdig1 tazminatmizveya yurtdtgindaki çaliçanlanmzla ilgili bir sorunla karyllagtigmizda, bu konuda güveneceginiz kipiler, yerli petrol üretimi yapan kipiler olacaktir." Long mesajini göyleözetlemigti: "Sizinaçinizdan, çok saglikli bir yerli üretime sahip olmak birçok avantaj saglaylp size çok yararli olacaktir, dolayislyla, bu amacm gerçeklegmesineyönelik, onlarla igbirligi yapmakiçin elinizden.geleni yapmalismiz." de olsa, uluslararasi girketlerbundan gereken dersi almigtl. Ístemeyerek "düzenleme"
"tam
-
509
27 Hidrokarbon Adam
Dünya politikasindaki inig ve gikiglar ne olursa olsun, emperyal güç ve milli gurur rüzgârlan hangi yönde eserse essin, 11.Dünya Savagl'ni izleyer1 birkaç on yll içinde bir tek akim dür ve h1zli bir çikig çizgisinde híç çagmadanilerlemigtir. Bu petrol tüketimiydi.Soyut bir benzetmeyle açiklamak mümkün olsa, bu günegin gezegenimize enerji vermesine benzetilebillr. Tipkt enerii veren güne; gibi artik, petrol de hem yakit olarak hem de yeni petrokimyasal ürünler halinde insan nesline güç veriyordu. Petrol muzaffer bir kral, kargi konulmaz bir hükümdar olarak, göz kamagttran plastik giysiler içinde yükselmigti. Kendi sadik tebaasinakargi cömert, servetini onlarla paylagan hatta daha da ileri gidip savurganlik noktasmm ötesine bile kayan bir hükümdar olmuytu. Onun devri güven, büyüme, genigleme, gagirtici bir ekonomik performans devridir. Büyüklügükralhgtnda degigildige neden olmuy, yeni bir uygarhk çagimnkapilarim açmigtir. Bu Hidrokarbon Adamin Çagiidi.
Patlama Dünya enerii tüketimi 1949ve 1972 arasmda üç katindan daha yukarlya çikmigtir.Ne var ki bu büyüme.petrol talebindeyaganan büyüme kargistnda gölgelenmigtir. Aym ytllar içinde petrol talebi beg buçuk katina ç1kti.Artik her yerde petrol talebindebüyük bir artig gözlenir almugtu. 1948 ve 1972 arasinda BirlegikAmerika'da tüketim günde 5,8 milyon varilden 16,4 milyon vaTile çikmigt1 ve bu, o güne kadar egine rastlanmamig bir geydi. Aym yillar içinde Bati Avrupa'da petrol talebi on beg katma ç1kmig,günde 970.000 varilden 14,4 milyon varile yükselmigtir. Japonya'da ise tüketimdekibüyüme inanilmaz düzeyi bulmug, 137 kati artarak günde 32.000 varilden 4,4 milyon varile yükselmigtir. Petrol kullammma kargidünya çapmdagõsterilen bu ragbet neden ileri gellyordu? Birinci ve en önde geleti sebep, hizh ve yogun ekonomik büyüme ve onunla birlikte seyreden maag artiglanyd1. 1960'h ydlann sonuna dogru tüm endüstriyel ülkelerin halklan sadece yirmi yll evvel düglemeye bile cesaret edemeyecekleri bir yaçam standardmm keyfini sürüyordu. Halkm elinde harcayacak para vardi ve onlar bu paray1ev satm almak,bu evlerde kullamlacak elektrikli cihazlan edinmek, evleri isitacak merkezi isitma sistemleri, serinletecek klima cihazlan alma için kullamyorlardi. Aileler önce bir otomobil sonra bir otomobildaha satm altyordu. Birlepik Devletler'de motorlu araç sayisi 1949'da 45 milyonken 1972'de l 19milyonaç1kmigti.BirlegikDevletler digmda geligmedaha da inamlmaz oldu ve 18,9 milyondan 161 milyona firladi. Tüketicilerin ihtlyaç ve eksiklerini dolayli ve dolaysiz olarakkargilayacakotomobil, malzemeve paket malinm imali için fabrikalarm giderek daba çok mal çikarmast gereklyordu ve' bLt fabrikalar daha çok yakitla çahgiyordu.Yeni petrokimya sanayli petrol ve dogal gazi gegitli plastik türlere ve kimya riiaddelerine çevirlyordu. Her uygulanig türünde plastikler giderekgelenekselmateryallerin yerini almaya bagladi. The Graduate adh 1957 yapimi bir filmde bir sahne özellikle hatirlanmaya de510
1
ger.Bu sahnede yaghca bir adam, gelecegihakkmda ne yapacagindakararsizgenç bir adama ba-
§annm gerçek sirnni açiklar. Genç adam gunu söyler:"Bayarmmsirn plastiklerdir." Bu sahnenin çekildigistrada,plastiginsirn her yerde zaten anlagilmigdurumdaydi. 1950'll yillarla 1960'lar arasmda petrol fiyatmda büyük dügügolmug ve sonuçta petrol agidüzeyde ucuzlamigtl. Bu ucuzlamatüketiminartmasma yol açti. Devletler iktisadi geligmenin ri hizlanmasi ve sanayi modernizasyonu için ve aym zamanda sosyal ve çevresel ihtlyaçlar için halklarma enerji olarak petrol tüketmeleriniögütledi. Igtepetrol pazannm bu kadar .hizla büyümesininnedeni budur. Ancak, arada son bir sebep daha vardi. Petrol ihraç eden ülkelerin her biri, daha yüksek kazanç saglayabilmek için kendi petrolündendaha fazia satmak istiyordu. Muhtelifyollar ve tehditlerebagvurarak bu ülkeler petrollerini üreten kipilere daha çok üretmesi için baski yaplyor, onlar da kendi açilanndan çegitliylldirici yöntemlerle ellerindeki petrolü önlerine gelen pazara kabaca itiyordu. Tüm iglemler -petrol üretimi, rezervler, tüketim- tek bir amaç için, büyük ve giderek daha büyük hacimde petrol için yapillyordu. Her yönüyle petrol endüstrisi dev bir karaktere bürünmügtü. Çünkü, bu kadar çok üretim ve tüketim ancak altyapinm yeniden yapilanmasi ile mümkün oluyordu. Bu arada sayllamayacak kadar çok, irili ufakli yeni rafinerifer inga edildi. Bunlar hizla büyüyen pazarlarahizmet etmek ve büyük hacimli ekonominin geregini kargilamak üzere tasarlanmigtir.Yeni geligen teknolojilerde rafinericilere yüksek degerde benzin, dizel ve jet yakiti, Isitmada kullamlan yakit imal etmede yardimct olmugtur; bunlar deger olarak bir varil ham petrolün yüzde 50 ila yüzde 90'ina egitti.Sonuçtajet uçaklarma, dizel lokomotifleri ve kamyonlarma, ev]erde mazotla ismmaya dogru bag döndürücü bir kayma gözlendi. Aynca tanker filosu sayismda astronomik artiplar oldu ve ahgilmlygeleneksel büyüklükteki tankerlerin yerini süpertanker denilen devasa gemiler aldi. Endüstriyel dünyamn her yerinde, kavgaklarda ve karayolu yakinlannda petrol istasyonlan açildi ve bunlar daha görkemli ve konforlu görünüm kazandilar. Artik petrol endüstrisinde egemen olan "Büyügündaha iyi oldugu" temasi petrol tüketicilerinide etkileyecekti. Zamanla Amerikan otomobillerinde normal boyutlu motor yerine çok büyük motorlar kullamlmaya baglandt Otomobiller krom ve yaldizla süslendi ve daha uzun, daha geni§ otomobiller moda oldu. Bunlardört litre benzinle sekiz mil yol alacak kapasitedeydi.
Eski Kral "Kömür" Tahtmdan
Ïniyor
11.Dünya Savagi'niizleyen cogkulu birkaç on yll içinde, yeni tür bir savag daha yapihyordu. Bu, gazetelerin ön sayfalarmdaki bildirilerde yer alan türden bir savag olmayip daha çok günlük yaymlanan ticaretbasimritn sayfalarma gömülmüçbir savagtr. Paul Frankel admda, akilh bir petrol igleri ögrencisinin verdigi isimle bu bir savagidir." Bu ayni zamanda modern endüstriyel toplumungeçirdigi büyük tarihi degigimi de yansitir: "Hareket savagt" uluslararasi iligkilerde çok kapsamh derin ekonomik ve polítik sonuçlar dogurmug, günlük yagammdüzen ve geklini de geni; gekildeetkilemigtir. Bu kömür ve petrol arasmda yapilan, insanlann kalplerine ve kafalanna, tüketicilerinde ceplerine hitap eden savagti. Kömür on sekizinci ve on dokuzuncu yüzyillarm Endüstri Devrimi'nde enerji olarak kullanilmigtit. Ucuz ve kolay erigildigiiçin gerçekbir kral idi. On dokuzuncu yüzyil iktisatçisi W.SJevons'un yazdigi gibi "Kömür diger bütün enerji güçlerinin yanmda degil, onlarin tamamen üstünde bir konumdayd1. Ülkeninmateryal enerlisi, evrensel bir yardimci, yaptigimiz her §eydeetkili faktördü. Kömürle hemen her geyibagarmak mümkün ve kolaydi. O olmadan bizler yeniden geçmig çaglann meçakkat ve sefaletine atilmaya mahkûmduk." Yirminci yüzy11mbirinci yarismda kral kömürün tahtindaki konumu güvenli gekilde devam etti. Ancak sonralari Venezuela'dan ve Ortadogu'dankopup gelen ve II. Dünya Savagi'ndan sonra gezegeni çepeçev"hareket
511
.,
re saran büyük petrol dalgasi kargisinda daha fazla direnememig, hareketsiz kalmaya dayanarnaolarak petrol daha çekici ve daha kolaydt, idaresi de migtir. Ortada petrol bollugu vardi. Çevresel kömürden daha ucuza mal oldu ki, bu, enerjide aranan asil nipetrol degildi. Aynca giderek zor kullanim enerjiyle açtsmdan da Zamanla çaliçanendüstriler lçin avantajli oldugunu ve teliktir. kömürü birakip petrole dönen ülkelerde yakamtlamigt1.Aynca, da yangmaya uygun oldugunu anlagilmigt1. rtçmaya uygunlugu da Bu dayanilmaz dalga önce Amerika BirlegikDevletleri'ne çarptl.Yirmínciyüzyllm ortalankadar, Amerika, otomobile ragmen her maksat için kömüre bagimli kalmigttr.Yirminci yüzylna lm ortalannda ise kömüre dayah sanayininöz maliyeti çok yükselmig,kömürü neredeyse iq görmez bir duruma döndürmügtü. Petrol ise arka arkayagelen fiyat indirimleriyle, dolar bagina allnan enerji hesablyla, giderek daha ucuza mal oluyordu.Ayrica, kömürden petrole dönmeyi zorunlu kilan bagka bir neden daha vardi; bu, Amerika'nm kömür yataklarmda yaganan iggücü sorunuydu. Birlegik Kömür -Ocagi lyçileri'ninkavgaci bagkam John L Lewis önderliginde yap11an kömür iççilerinin grevlerisenede bir defa tekrarlanantam bir ayaklanmaya dönügmügtü. Çallyi ammsatan kaplarlyla ülkenin karikatürlerine sik sik konu olan Lewis, kavgaci konugma tonuyla da kömürün geleneksel mügterilerinin güvenini sarstyordu. Böbürlenerek söyledigine göre, bir ekonomi bütünüyle" dururdu. Lewis'in bu kokere kömür üretimi durduruldu mu, art1k nuçmalan ve Birlegik Yeralti1;çileri'nindavranigi, ne çizgideüretim tutturacaginakarars12, ne kullanacagim bilmeyen idareciyi üzüyor, kömür yerine geçecekbir seçenek aramaya davetiye çtkanyordu. Su seçenek petroldü. Petrolde bu tür aç1k tehditleryoktu ve özellikle de, fuel oil'in çogu Venezuela'dan ithal edilirdi. Venezuelah bir petrolcü bir gün, gakayoluyla punu söylemigtir: "Tüm Venezuela'da kampanya yapip halki karaktgin orta yerinde John L Lewis'in heykelini dikmek için imza vermeye çagirmaliyiz.Böylece onu Venezuela petrol endüstristne en büyük iyiligi yapmig bir kahraman olarak onurland1rmigoluruz." "tüm
.
Avrupa'nin Kömürden Petrole Dönügü Kral kömürün tahtmdan dü§ügü Avrupa'da biraz degigik bir yol takip etmig ve dügüç genel olarak Ortadogu'dan saglanan ucuz petrolle kamçilanmigtir. 1947de yaganan ilk sava; sonu enerji krizi, Avrupa'nm kargilagtigiciddi petrol yetersizliginden ileri gelmigtir.Ingiltereise bunu bir yetersizlikdegil tam bir kithk kabul etmigti. Ingiltere,kömür stoklanmn yetersiz kalacagi korkusuyla geçici tedbir olarak enerji istasyonlanm, kömürden petrole dönmek için hazirlanmaya özendirdi. Ancak petrol yedekte-kalmaya dayanamazdi. Kendisini acimasiz bir rakip olarak kanitlamak istedi. 1956'daki Süvey; krizi Ortadogu petrolünün güvenilirligikonusunda ingiltere ve öteki Avrupa ülkelerine kocaman birer soru igareti yöneltmigtir. Süveyften hemen sonra kargilagilankötü sonuçta ingiltereyeni bir karar aldi ve ithal petrole olan bagmlilig azaltmak için ilk büyük nükleer enerji programim hizlandirdi. Sanayi ülkeleri de programa katilarak birçok plan üzerinde müzakereler yaptilar ve ticariihtiyaç digmda kalan gereksinimlerin envanterlerini hazirladilar. Bunlar ileride rastlanabilecek enerji kesintilerinde.bir tür sigorta sayilacak birtakim acil durum stoklarlydi. Ne var ki güvenilirlik endigesi tahminlerdençabukige karigtigindan, AVrupa'nm kömürden uzaklagma iglemi hiç duraksamadan devam etmigtir. Petrolün kömüre kargi zafer kazanmasi, özellikle ingiltere'deçevresel nedenlere dayamr. Londra uzun süredir kömür yakmanm, özellikle de evlerde yakmanm sonucu hava kirlenmesinin dogurdugu sis"ten yakmiyordu. Sis genellikle çok yogun oluyor, sürücülerin yollabulamamalanna neden oluyordu. Onlar da arabalanni uzak yerlerde kendi evlerini rim papirip park etmek zorunda kallyordu. Sis çekildigi zaman çogu kez hastaneler solurium güçlügüçeken bölge" diye özel yerler ay1rdive buralarda ev hastalarla dolardi. Sonunda hükümet Isitmada kömür yakilmasi yasaldandi. 1957de Parlamento, Temiz Hava Yasasidiye petrol kulla"öldürcü
"dumansiz
512
n]lmasim zorunlu tutan bir yasa çikardi.Yine de petrole dönmede en büyük etkenin mallyet oldugu kabul edilmelidir. Petrol flyatlan yerinde saylyordu. 1958'den baglayarak petrol kömürden daha ucuz bir endüstriyakiti olmugtu.Evlerdeise petrole ve elektrige, daha sonra da dogal gaza dönüldü. Bu geligmelere kargi kömür sanayii de suskun kalmamig, "YaçayanAteg" temasmadayanarak canlt bir reklam kampanyas1yla tepki göstermigti. Kömür sanayiindengelen onca sese kargm, konu evlerin isit11masi oldugunda kämür sönmekte olan bir kivilcim olarak kalmigtir. Dügükflyatli petrolün sagladigt ekonomik avantajlangüç durumdaki kömürün maliyet ve iggücü kaybim dikkate alarak dengelemeye çaligan Ingiltere hükümeti, yerli kömürü, ucuz ithal petrole kargi koruyacak bazi politikalara yöneldiyse de 1960'lardaartik ingiltere'nin uluslararasi ticaret konumunun mutlakapetrole dönmeyi gerektirdigikesinlegmigti. Bunun yapilmamast halinde ingilizimalatçilar ucuz petrol kullanan yabanci firmalarm rekabeti kargismda güç durumda kalmaya mahkûmdu. Kömürden petrole dönme olgusunu bir hükümet yetkilisi göyleanlatmigtir: Petrol, bütün endüstrilegmig ülkelerde oldugu glbi bizde de ekonominin hayat kani olmuytur ve ekonomiyi her yönden etkilemektedir." Kömürden petrole dönme alumiartik tüm Bati Avrupa'da benimsenmigti. 1960 ylli geldigindeFranstz hükümeti önce kendi yerli kömür sanayiini resmen rasyonalize etti ve küçülttü, sonunda da topyekûnpetrole döndü. Fransiz hükümeti gerekçe olarak petrol kullammmm, ülkenin endüstriyel yapisinm modernlegmesine yardim ettiginivurguladi. Bir vakitler John Maynard Keynes "Alman Imparatorlugu,kan ve demir üzerine degil, kömür ve deinir üzerine inga edilmigtir" dedigi halde, Almanya da gimdi, kömürden daha ucuz oldugu için petrole dönmügtü. Dönügün tüm kapsami gerçekten dramatik düzeyde olmuçtur. 1955 yllmda kömür Avrupa'mn toplamenerji ihtiyacmm yüzde 75'ini, petrol ise sadece yüzde 23'ünü kargihyordu. 1972 yllma kadar, kömür yüzde 22'ye dügmüg, petrolün yüzdesiise yüzde 60'a çikm14t1. Bu, bagka bir anlatimla, tam bir yer degigtirmeydi. "
JaponyaArtik Fakirlikten Kurttiluyor Japonya, kömürden petrole dönmede biraz yavag davranmigtir. Kömür Japonya'nmgeleneksel temel enerii kaynaglyd1.II. Dünya Savagt'ndan evvel ve savag sirasinda askeri kesimde, hemen tamamen petrol kullanilmig, sivil taç1macthktaise petrole az yer verilmigtir.Aydmlatmada ise gazyagt kullammi devam etmigti. II. Dünya Savagl'nmfinalinde rafineriler ve petrolle fligkili digertüm tesisleryerle bir edilmig gärünümdeydi. Amerikan içgal kuvvetleri, Japonya'da 1949 y1lina kadar petrol rafinerisi kurulmasma bile izin vermediler, ancak 1949'da o da batili girketlerin denetimi altmda olmak koguluyla buna müsaade edildi. Denetim yapan çirketlerJersey,Socony Vacuum, Shellve Gulfdir. içgalsona erdikten sonra, politik bagimsizligm1 yeniden kazanan ve Kore Savagi'ndan muzaffer çikan Japonya, ekonomik büyüme yolunda olaganüstübir büyüme sürecine girmigtir. Agir sanayi ve kímyasal maddelerin geligtirilmesine agirlik Verilen ilk agama o derece bagarili geçmigtiki, 1956'da hükümet tarihi bir ç1gtraçttgini duyuruyor, göyle diyordu: "Biz Japonlar artik savag sonu günlerini yani yeniden inga ve onarim günlerini geride biraktik." Japonya'mn artik sonsuza dek bir kez daha sakin olmayacagt ve süregelenbüyümede de kömüre bagli kallnacagi söylenmek istenmigti. 1950'ler bagmda Japonya'mntoplam enerjisinin yansmdan fazlas1m kömür, sadece yüzde Tsini ise -ki odun yakimmdan bile daha az- petrol kargiliyordu. 1960'll ylllaidaysa hükümet ve Japonsanayii artik kesinlikle petrol üzerine oynamigtir. Her yerde oldugu gibiJaponya'dada kömür ocagi igçileri ij hayatmda huzursuzluk yarattigt için Japonya,ekonomisini bu igçilerin tehdidindenkurtarmaya kesín karar vermigti; bu karann diger bir nedeni . de petrolün kömürden çok daha ucuz olugudur. Japon ekonomisi için petrol giderekönem kazandigmdan hükümet, dirayetli poÌitikasi ge513
l
I 1 I
sanayininüzerindeki yabanc1 baskilan azaltmak istedi ve bunun yollarim arad1.MITI diye amlan UluslararasiTicaret ve SanayiBakanligl'ni Japon petrol endüstrisini yenilemekle görevlendirdi. Amaç bagimsiz Japon rafinericilere uluslararasi büyüklere dogrudan bagh girketlerlerakebet olanagi saglamak ve bunun için önemli pazar paylari kazandirmakti. Bu amaç için bagimsizlarm seçilmesinde bir neden vardL Baglmsizlar daha güvenilir,Japon ekonomikhedeflerine daha bagli, Japonya'mniktisadi ve siyasi sistemlerine daha sadik kipiler görünümündeydi. 1962'de çlkanlan yeni bir petrol yasasi MITÌ'yepetrol ihtali ve satiplarmm tahsisiiçin izin verme yetkisini tamdi. MITIbu yetkiyi bagimsiz petrolcüleri kayirmada ve petrol flyatim mümkün kullanmigtir. oldugunca dügük tutmayayarayan rekabetin geligtirilmesinde Bir taraftan da rafinericiler pazar bulmak için giddetle mücadeleye girigtiginde, bunun sonucunda flyat savaglan olmugtu. Sonunda, boça geçen zamant kapatmak istercesine Japonya, inamlmaz bir hizla ekonomisini bütünüyle petrole döndürerek geçig sürecini sona erdirdi. 1960'h y1llann ikinci yarismda japon ekonomisi senede yüzde 11 gibi olaganüstü bír hizla geliirken, bir yandan da petrol talebi, bundan da daha büyük, senede yüzde 18 hizla artlyordu. 1960'lar sonunda, 1950'ler bagindaki yüzde 7'ye karç1, petrol Japonya'da tüketilen toplam enerjinin yüzde 70'ini kargilar olmugtu. Petrole gösterilen büyük talepJapon endüstrisinin dinamizmíne yansimigtir. Ancak, çok etkin olan bit ba§ka kuvvet daha vardi: Bu Japon otomotiv devrimidir. 1955'te Japonendüstrisi 69.000 otomobilüretmigti. Bundan sadece on üç yll sonra, 1968'de ise ayni sanayi 4,1 milyon otomobil üretecekti ki, bunun yüzde 85'i Japonyaiçinde satin alinip kullanilmig ve sadece yüzde 15'i ihraç edilmigtir. Bu rakamlar Japonyadahilinde tüketimin ne müthig bir htzla arttigim göstermesi bak1mmdan önemlidir. Japonya'ytdünyamn en muhtegemekonomik gücü yapan büyük oto-ihraç patlamasi ise bu y1llardahenüz baglamamtytt. Sava; sonu dünyasimn iki Wunderkinder'i, yani harika çocuguJaponyave Almanya'dir. Bu ikisi sadece yenilginin etkisinden kurtulup toparlanmaklakalmamig, ekonomik performans alaninda gipta edilecek pagtrticistandardlar getirmiglerdir. Ílerideiktisat tarihçisiAlfred Chandler, iki ülkenin performanslanna deginirken bu baçannin sirlarmi gayet veciz olarakgöyle özetlemigti: "Alman ve Japon mucizeleri geligtirilmig kurumsal düzenlemeler ve ucuz petrol temeli üzerinde gerçeklegmigtir." Kugkuyok ki, Japonya'nintüm müttefik ve rakiplerinin mig kurumsal düzenlemelere" Japonya kadar girme gansi yoktu; ancak hepsi petrol bollugusahiptiler. Bunun sonucunda, 1950'li ve 1960'll patlama y11lannda, avantajlara sagladigi nun dünyasmda enerji sanayi olarak ucuz petrol kullan11dtgisöylenebilir. Sadece çepeçevre tüm içinde endüstriyel altyapisinda yirmi yll toplumun çok kallc1degigiklik olmuytu. Global temelde, 1949 ylhnda, dünya enerjisinin üçte ikisini kömür saglamigtir.1971'-de ise, petrol, dogal gazla birlikte dünya enerjisinin üçte ikisini sagllyordu. ÍktisatçiJevons'un on dokuzuncu yüzyllda kömür için söyledikleri, gimdi,bir yüzyll sonra, artik petrol için geçerli olmustu. Petrol¯ artik her türlü malm üstünde yer almig, evrensel yardimci, yaptigimiz hemen her çeydekaran etkileyen. faktör olmugtu. regi,
"geligtiril-
Avrupa Için Mücadele Hizla geligen ekonomik büyüme ve endüstriyel genigleme, kömürden petrole dönügün gerçeklegmesi ve araya fiyati halk için uygun otomobilin de girmesiyle, 1950'li ve 1960'll yillarda Avrupa, dünyada rekabete en açik pazar oldu. Amerika Birlegik Devlederi'neithal edilen petrol miktartna koruyucu kotalar konuldugundan, petrol bulmak için denizagm açilan tüm Amerikan girketlerigimdikendilerine daha bagka pazarlar bulmak durumunda kald1, ki bu pazar her yerden çok Avrupa idi. Bu arada, bir taraftanda üretici ülkeler üretim hacmini büyütmeleri için giryöneticisi William King bu konuda gunu söyleketlere baski yapmay1 sürdürüyordu. Gulf Sirketi 514
-
migti; "Her yll halkimiz Kuveyt gehrine yillik gezi tertipler.Bu dünyanm her yerinde böyledir. Ìki tarafbu kargilagmalarda zor anlar yagarlar, birbirlerine çegitli suçlamalarve tehditlersavururlar. Kuveytliler, orada bizim için daha çok üretim kargillgLnda ne kadar istedigini söyler, biz de onlafibunun oldugunu, kadar olmadigim yeteri söyleriz. Bu defa Kuveytliler iranlilar'a ra çok pazar yat artigi yapligimizi Söylerler. En sonunda her iki tarafbelirli bir rakam üzerinde anlagmaya varir; bu genellikle yüzde bey, alti dolayinda bir artigtir." Ortada bol miktarda fazla petrol vardi. Bu nerede satilacakti? Geligmekte olan dünya bu sorunun çözümü için bazi firsatlar yaratti. ÖrneginGulf Sirketi,Güney Kore'de bir rafineri ve dagtim sistemi kurmasi için gereken hakki almada yardima olur ümidiyle bu ülkede bir gübre fabrikasi kurdu. Idemitsu ve Nippon gibi Japon girketterine rafinerikurabilsinler diye borç veriyor, kargiligmda uzun vadeli bir ham petrol sözlegmesiyle yetiniyordu. Yine de bütün pazarlar içinde hepsinden çok daha anlamh pazar Avrupa'ydi. Avrupa'da Amerika'ya klyasla,. dolayli ve dolaysiz çok daha fazla hükümet kontrolü oldugundan, pazara girig ve pazarm geniplemesi yalnizca ekonomik yetenek degil, politik beceri de istiyordu. Sõzgelimi Avrupa'da, girketleringidip bir arsa alarak orada petrol istasyonu kurrilast diye bir geydügünülemezdi bile. Çünkühükümet her tahsisindeçok silo kontrol uyguluyordu. Sonuçtagirketleryer bulmak için müthis bir yangmaya girigiyordu. William King bu konuda göyle demigtir: "Söz konusu paramn miktarlan çok büyük oldugundan Avrupa'da rekabet korkunç boyutlarda olmugtur. Degigik girketlerdengelmig onca insan birbirlerine karsi terbiyeli konuqup dostça davramr, aynlip digari çtlancada birbirlerinin pazarmi çalmayagirigirlerdi."Öncüdurumdaki pazarci Shell idi. Bu, Shell'in savunma tarafmda oldugu için gok daha rekabetçi olmasigerektig anlammdaydi. ÖrnegnBati Almanya'da, Deutsche Shell 220 genç saticistrun "Amerikan tarzi saldirgan satic111k"egitimi gördügünü iftiharla söylemigtir.Jersey ise kendi görecelikonumunu kurmakta oldugundan daha sald1tgan olmak zorundaydi. Íngiltere'de ise bir benzin istasyonunda birkaç girketi,bazen alti degigik girketi temsil edell pompalann kullamidigt oluyordu. Eu uygulama Jersey aç1smdan sakmcahgörüldü. O kendine ait sadece Esso benzini satan istasyonlar istlyordu, ki bu istegi bir dereceye kadar gerçeklegmigtir.Tüm Avrupa kitasinda motorlu araç kullanan çiftçilerinsempatisini kazanmak için Avrupa'da açilan Dünya Ekicilik Maç1'nm sponsorlugunu bile yapmigtir. Köklü bir Amerikan gelenegini ammsatir gibi, Avrupa'daki benzin istasyonlannda halka ücretsiz olarak yol haritalan ve turistik broçürler dagitmaya baglad1.Kugkusuz bu hem Avrupalilar'm hem de sayist giderek artan ve bu haritalari anayasal bir hakmig glbi gören Amerikah turistlerinsempatisini kazanmak için yapilmigttr. Avrupa'da seyir halinde olan Golyat'lann içinde tetikte bekleyen üretim yapmig ve gimdi de pazar araylpi içinde olan birtakim Davut'lar da yok degildi. Bunlar davramglari ile petrole kari susamigligtbüsbütün kizigtinyordu.Bunlar arasmda en taninam, sonradan Conoco diye bilíKontinental 1929'da, bir Rocky Mountain Pazarlama Sirkenen Kontinental Petrol Sirketi'dir. ti'yle, ki bu girket önceleri Standard Oil imparatorlogunun bir parças1ydt, Oklahoma kökenli ham üretici ve rafinericinin birle§mesi sonucu kurulmugtu. Yeni kurulan igletme tam bir Amerikan yerel girketlydi.Sonra, 194Tde, Yönetim Kurulu, Standard Oil of New Jersey'indünya çapmdaki üretim koordinatörlügünü yapmig olan Mc Callum'u girketebagkan olarakgetirdi.Mc Callumçaligmalarim girketinKuzey Amerika üretimini kurmada yogunlagtirdi. Ancak, kisa süre Continental'in rekabette dezavantajlt oldugunuanlayacakti. 1940'lar sonunda dügük fiyatli petrol Amerika'ya bardaktan bogan1rcasma yagp artmakta olan talebi karç11arken,Continental'in yerli üretimi Texas, Oklahomave bagkayerlerdeki sisteminin kurbam olup kisitlaniyordu. SonuçtaMc Callumdenizagm gitmek karan aldi. Bu izleyen on sene içinde girket MiSir'da ve Afrika'nm bagka yerlerinde kör kuyular kazarak bir hayli para kaybetmigtir.Yine de yagadig1onca s11anti,bag agrisi ve düç kinkhgtna karçm Mc Callum bir konuda inancmm kaybetmemigtir. Kanisma göre, konu ham petrole geldiginde, dolu" bir girket olmak "düzenleme"
"varlarla
515
"yoklarla
dolu" girket olmaktan iyiydi. Eu konuda pu açiklamay1yapmigttr: "Eger ige varlarla dolu olmak
için atihrsaniz mümkün oldugu kadar çok toprakelde etme cüretini göstermelisiniz.Büyük lokma yemelisiniz; küçük bir lokma size daha tehlikesizgërünse de, hiçbir gey.kaçirmamak için elinizden geldigince büyügünü almahsimz." 1950'ler ortasmda ContinentalLibya'da, böyle büyükçe bir lokmaya kavuçacakti. Bu, Oasis grubu diye bilinen Marathon ve Amerada lle ortakhgi sirastnda olmugtur. 1950'li yillann sonunda Oasis Libya'da çok büyük petrol kegifleri yapmaya baglamigti.Ne var ki tam o sirada Washington'da kurallar zorunlu olarak degigiyor,Mc Callum'unstratelik mantiginmuygulamasmi olanaksiz killyordu. Yenikoyulan ithalat kotalan yüzünden Continentalsahip oldugt1ucuz Libya petrolünü evvelce planladigmm aksine Amerika BirlegikDevletleri pazarlarma sokam1yordu. yer" hlç kugkusuz dünyanin en rekabetçí Demek ki petrol bagka yere gidecekti ve bu petrol pazan olan Bati Avrupa'ydi. Ílkolarak Continental, Libya'dan tagarcasmabol akan petrolü kurulu büyük girketlere ve Avrupa'daki bagimsiz rafinerileresatt1. Continentalyönetiminden birinin sonradan ammsattigt sözlerle "Biz Continentalolarak yepyeni bir girkettikve bize dügen gidip mücadele etmekti." Ancak, girket çok az esneklige sahipti ve bir de alicilarma önemli fiyat imtiyazlari sunmak durumdayd1. Bu bakimdan o da ünlü klasik ikilemle, bagkalarina bagimli olmak ikilemi ile kargi karplya kalmiçtl. Yüzy1hndönüg noktasinda, William Melon artik Gulfi, kendine alt rafineri ve dagitim sistemlyle, entegre bir girkete dönügtürmügtü. Bundan amaç günün birinde girketiStandard Oil veya bagka biri kargisinda demeye mecbur olmaktan kurtarmakti. Simdi, aradan altmt; yllgeçtiktensonra Mc Callum aym geyiyap1yordu. kendine ait zincirleBöylece, 1960'tan baglayarak üç yll girket Bati Avrupa ve Ingiltere'de devraldi. Imkânsiz oldagttim bunlari kurdu. Imkân buldugu sistemini rafineri yerlerde ve me benzin yapmaya elverigliolan dugu zamanlarda da bunu ige s1firdanbaglayarakyapt1. Öncelikle daha yüksek kaliteli Libyapetrolü, Continental'ikendi benzin istasyonlari gebekesinikurmaya zorlamigt1. Buna ilaveten Continental stratejik yerlerde yerlegmig bagamsiz rafinericilerle uzun vadeli kontratlar da yapmigt1r.Ingiltere'de,"Jet" adi altmda ucuz yakit satmayabagladt, 1964yllina gelinceye kadar, bagka bir deyigle Mc Callum'unyabanci petrol arama igine girmesindenon altl yil sonra, Continental yabanci ülkelerde Amerika'da ürettigi petrolden daha çok petrol üretir duruma gelmigti.Mc Callum'un evvelce planladigtadan çok daha önemli entegre bir uluslararasi çirket olmuytu. Her biri bagimsiz zincirler halinde organizeolmuy denebilecek bu girketlerin üremesi piyasada rekabet baskilarmi artirdi ve dügmekte olan fiyatt büsbütün açaglya çekti. Bu girketlerinbaarisi kendilerine petrol.veren ülkelerde milliyetçilik duygusunu da kamç11amigtir. Kisaca söylemek gerekirse girketler en çok, üretim zincirinin en uçtaki noktalannda; kuyu baglan ve pompa yerlerinde duyarli oluyordu. "bagka
"izninizle"
Tüketiciyle Flört Tüketici, özellikle de motorlu araç kullanan ti.iketici,1950'ler ve 1960'lar Amerika'smda, araç kullanmada smir tammlyordu,Savag strasinda yaçanan yokluklar ve karne ylllan geridekalmig, uzak bir am olup unutulmugtu. Su ylllarda rafineri ingaati ve kaliteye göre shuflandirmaya büyük yatinmlar yapildL Bu, petrol hacminin de artmaslyla benzín satanlar arasmda çetin rakebete ve sonuçta fiyatlann dügmesine yol açtt Fiyatlarm dügügü Amerikali sürücülerin igine geliyordu, özellikle de sik sik yaçanan savaglan"ndan yararlaridiklan zaman. Her caddede köpe bagma kurulmug benzin istasyonu operatörleri gerektiginde kendi bölgesinde broçürler dagitir, kendi fiyatlannm caddenin öbür ucundaki istasyonun fiyatmdan yanm sent daha ucuz oldugunu bildirirdi. Fiyat savaglanndasonraki "fiyat
516
1
i
ilk
fiyatartiç1 genellilde de daha büyük girketlere bagli olmaylp, ikinci el pazardan ucuz kalmig b32Lmsizlarm giddetliitirazlyla kargilamrdi. Büyükler genellikleflyat savaglarmdan hognut degildi zaman fiyat yagmaciligi yapmaklasuçlandiklan oluyordu- böyle bir durumda yapmaya zorlandik" tutumuna sigmirlard1.Ancak, protestolarma ragmen, yeni pazarlara sizmak durumunda kallp saldirgan davrandiklan zaman büyüklerin bazen fiyat savagtm benzin alan
-zaman
"bunu
baglattiklan da olurdu. Rekabet her zaman bu düzeyde kalmaz, bagka gekillere de bürünürdü. En lyi hizmet verilenler motorlu araç sürücülerlydi. Sürücülerin sempatisinidevamh tutabilmek igin elden gelen her geyyap1hyor, lastikler ve benzin kontrol edilip aracin camlari yikamyor, sürücülere içki bardaklarl ikram ediliyor ve bunlann hepsi de ücretsiz yapillyordu. Mügteriyi belirli bir çirketebaglamak için 1950'li ylllarin bagmda kredi karti sistemi ç1kanldt.Petrol çegitlerinin reklaminda ve mügterinin baglihgim perçinlemede televizyonda büyük rol oynamigtir. Sözgelimi televizyonda da kendi reklanunt yapan Texaco Sirketi, Texaco Ylldiz Tiyatrosu ve Milton Berle ile olan Show'da, Metropolitan Operast'nm programmi izleyenlerden çok daha fazla seyirciyi ekran bamda toplamigtitBu girketdevamh seyircisi olan milyonlarca kiglyi"Arabamzi ylldizli olan adama teslimedin" slogani altmda, kendi petrolünü kullanmaya zorluyordu. Texaco'nun yaptiklan bununla da kalmadi. Ülkedeki kirk sekiz eyaletin her birinde ne kadar dinlenme salonu varsa, hepsini birden mügterilerinin emrine etti" ve gururla bunu onlarm iyiligi için yaptigtm söylemektende geri kalmadL Benzine katilan katki maddeleri üzerinde de büyük yaygara koptu. Bunlann amaci, benzin denen ürüne, kimligini belirten bir marka yakqtirmakti ki bu gereksizdi;çünkü benzin, verilen isim ve marka ne olursa olsun, eninde sonunda bir ürün veya metaydL Bir buçuk yillik süre içinde, 1950'll yillann ortasmda, en üst düzeydeki on dört pazarlamacidan on üçü benzin" satmaya bagladt ve bu alanda birbirlerini bertaraf etmek için büyük yangmalaragirerek rakiplerine kargi çegitllsuçlamalarda bulundular. 11eride,hidrojen bombasmm ilk denendigi ylllarda, barig igin kullandigi" gibiçok cüretli iddiada bile bulunRichfield kendi benzininin muçtur. Aslmda bu pek de yadirganacak türden degildi; çünkü benzin dahil, bütün hidrokarbonlar hidrojen içeren moleküllerden olugur. Shell Sirketide kendi ürününü övmek için kendi TCP sinin (tricresyl phosphate) buji kirlenmelerini engelledigini, bu nedenle bir yll içinde büyük benzin iddia oldugunu gözlenenen geligmesi" etmigtir.Sinclairde kendi Power-X'ini(x gücül konu ederek bunun motor paslanmasmi önleyen katki maddeleri içerdigini iddia etmigtit. Bu arada ötekilerden geride kalmak istemeyen Cities Service iddiada bulunarak, bir katki maddesi bu denli iyi oldugunu göre, kendisinin çok daha mükemmel be; katki maddesi ile yangmaPremium"u piyasaya sürdü. Yarigmayakatilan girket sayisi böylece ya katilacaglm bildirerek uzaylp gidiyordu; ancak kullandiklari katki maddesi ne olursa alsun bunlarm hepsi bir tek ortak noktada birlegmigtir.Katki maddeleri farkh da olsa hepsi kendisine ait olanm süren aragtirmalarm sonucu bulundugunu" iddia etmigtir. TCP ile reklamim yapan Shellbir yll lçinde satigmiyüzde 30 attirmigtir. Sirketin bu baçans1m öteki girketler görmezlikten gelemezdi. Socony-Vacuum Mobilgaz dagitimcilanna hemen bir memorandum göndererekTCP'nin kiyrnet yönünden pek bir gey ifade etmedigi ve çok geçmeden oto motorlarmda tahribat yapacagt hakkmda uyarida bulundu. Socony kendi etkili" mobil benzinine deginerek benzer bir bagka benzinin daha mevcut olmadigil" iddiasinda bulundu. StandardOil of New Jerseyise daha da ileri giderek TCP'nin bir pazarlama uydurmacasi oldugunu, aslinda mevcut olmayan bir sorunun tedavisiiçin çikanlmig hayali bir ilag oldugunu, buji kirlenmesi diye bir geyinartik hig görülmedigini ilan etti. Jersey,kendi hesabma, oktan düzeylerini yükseltecekbulugu "Total Power"m tanitimimyapt1. Tüketiciler ide kendilerine sunulan onca degigik tür benzin kargismda benzinle veya oktanlt" Ye geçmig" primli benzin arasmdaistediklerini seçme hakkim kazand11ar. "tahsis
"primli
"hidrojeni
"otuz
"5-0
"senelerce
"gizli"
"çift
".otia
"normal"
"deneyden
517
"standart"
"yüksek
Zamanla, Mobil
piyasaya farkh türde Sirketi
bir benzin çegidi daha sürdü ki bu
"yüks_ek
enerji
benzini"dir. Su yeni benzinin tanitimmi yaparken Mobil bu benzinin rafine edilme igleminde, dügük enerjili atomlarm yerini daha agir, yüksek enerjili atomlara biraktigmi" söylemigtir. Bunun sonucunda tüketiciister zevk için, ister arkasindan gelenveya geldiginihayal ettigi sürüperformansli" benzini, biraz cüye kendi biraktigt tozu yutturmak için çok dogal olarak daha pahah da olsa tercih edecekti. 1964 yllinda Íngiltere'detüketicilerinkalbini kazanmada katki maddelerinden bagka yönbir yüz" kazandirmak benzin pazarlanna temler de kullamlmigtir. SözgelimilerseySirketi için Esso Kaplani amblemini uygulad1 ve "Deponuza kaplan koyun" slogamm kullandi. Kaplan fikri Esso'nun tüm pazarlama sisleminde çok yararli olup kapsamh bir firma isminin yerlegmesinde yardimci olmugtu. Ancak BirlepikDevletler'de ilk uygulandigt zaman hiç de etkili olmamigtir. Bir Jerseyyöneticisinin acimasix yargistna göre kullanilan kaplan amblemi, hiç de yalogikh, güzel görünümlü deglldi. Kaplan resminin ilk kullamldig gündenbeg yll sonra, kaplan amblemi degigtirildi. Bu kez bir vakitler Walt Disney Sirketi'nde çaligmiggenç bir sanatçl tarafmdan yeniden çizildi. Dost baktpli, nepeli, sevimli, yardimci görünümde olan bu yeni kaplan saticlya yararli olmuytu. Uygulama sonu, benzin depolanndaki kaplanm benzin satmada diger bütün katki maddelerinden daha etkili oldugu kanitlanm1çtl. Esso Kaplam'nm neden oldugu popülerlikten tedirginolup Amerika'da bunu kullananlarm sayismm arttigmi gözleyen Shell yöneticileri, bu defa kendi ylldiz katla maddeli TCP'lerinin ismini sözlü konugmalarda yavrusu idrari" diye anmaya bagladilar. "hafif,
"yüksek
"yeni
"kedi
Yeni Bir Yaµm Tarzi: "Aya Giden Alti Yan Yol" Petrolde olugan önüne geçilmezüretim akigi yoluna ç1kanher geyidegigtirmigti. Bu geligmeler hiçbir yerde Amerika'nin kirsal kesimindeki kadar dramatik seyretmemigtir. Petroldeki bolluk otomobilin yaygtnlagmasma yol açti; otomobilin yaygmlagmasi da yepyeni bir yaçam tar21run dogmastyla sonuçland1.Artik bu-gerçekten bir Hidrokarbon Adam Çagi'ydi. O güne kadar öncelikle trenle yapilan toplu tagimacilikAmerikalilar'i daha çok yüksek yogunluklu gehir merkezlerine baglamigken, otomobilin yaygmlagmasiyla bu yagam tarzi kökten degigti ve halk gehirden aynhp banliyölere akm etti. banliyöye akm 1920'll yillarda baglarmysa da, önceleri pek hizh geligmemigtir. Sehirden Yaklagikon beg yll kadar banliyöye akin önce depresyon sonra da lL Dünya Savagiyüzünden engellenmigti. Banliyöyeakmm asil baglangiç tarihi 1946 ylhdir. Su tarihteLevitt admda bir ingaatçi allenin New York City'yeyirmi beg mil mesafede, Long Island, Hempstead kasabasma gelip burada dört bin hektarhk bir patates yetigtirilen arazlyi imara açmasi ile gehirden banliyöye göç hizlandi. Bundan hemen sonra da buldozerlerle arazi tesviyesiyapildi, ingaat malzemeleri getirildi ve kamyonlarla tagman bu malzeme yine kamyonlardan, yirmi metre araliklarla araziye bogaltildi. Parsellenen her arsaya ayn ayn fidanlar, elma, kiraz ve her zaman yegil kalan agaçlar dikildi. Levittown adi verilen bu yerde 7990-9500 dolara mal olan evler yapildi ve sayisi zamanla 17.400'ü bulan evler de 82.000 nüfusa yuva oldu. CiderekLevittown savag sonu banliyö evlerinin ilk örnekleri oldu ve Amerikan rüyasmin gerçeklegmigbir parçasini olugturdu. Güvencesiz dünyada Amerikan degerlerinin bir kamti yerine geçti. William Levitt'in sözleriyle "Kendine ait bir evi ve topragi olan hiç kimse komünist olamazd1. Böyle bir kimsenin komünist olamayacak kadar çok igi vardt." Banliyö hayati hayret verici bir hizla geligti. Kisa zamanda, ailelerin teker teker yaçadigt ev türü yayglnÌRgtl Ve 1944'te 114.000 olmasma kargi 1950'de l,7 milyona ulagt1.Sanki sihirli bir elle, her tür toprak yetigtirilecek ürüne göre parçalara ayrildi ve bir zamanlar karnabahar, ispanak yetigtirilen, set ürünleri veren çiftliklerin. elma, portakal, erik ve incir yetigtirilen arazilerin 518
i yerini banliyöler aldi. Art1kçevrede ne kadar eskiden kalma mülk, yarig yerleri, çöp ylginlan, tepelik arazi veya çiplakçöl varsa, hepsi birden parsellenip buralarda evleryapildt. 1945-1954 arasi banliyölere göç edenlerin sayisi 9 milyondur. Bu tarihten sonra milyonlarca kigi daha bunlara katildi. Tümüyle dügünülecek olursa 1950-1976 arasinda gehir merkezlerinde yaçayan Amerikalilar'm sayisi 10 milyon artmigken, banliyölerde yagayanlann sayisi 85 milyon artmigtir. 1976 y11magelindiginde banliyölerde yaçayan Amerikalilar'm sayisi gehir merkezlerindeveya kirsal kesimde yagayanlardan daha fazlaydt Zamanla banliyöleri her konuda, mimaridegerleri aç1sma kadar eleptirmek entelektüel kipilerin modasthaline geldi. Ancak, yine de yuvalanm buralarda yetigtirmeye elveriglioldugu, kuran milyonlarca kigi íçin banliyöler degerini yitirmedi. Çocuk mahremiyet, otonomi, mekân sagladtgt, çocuklara oyun yeri, okul yapildigi için ve daha güvenceli olmasi baktmmdan tercih edildi ve depresyon sonu ve savag sonrasi Amerika'smm adeta bir iyimserlik ve ümit cenneti oldu. Banliyölere akm, otomobili artik gerçek bir ihtiyaç haline getirdigindenkirsal kesimin otomobillere göreyeniden düzenlenmesi gerekti. Yeni olugan bu Ameríka'nin alçak siluetinde banliyölerde yagayanlann gereksinimlerini kargilamak lçin yeni yeni müesseseler kuruldu. Serbest park yapmaya elverigli genig topraklarda aligverigmerkezleri kuruldu ve buralar tüketicilerve perakendeciler iÇinstratejik dikkatlerín yogunlagtigtbirer merkezhaline geldi. 1946 ylhna gelinceye kadar tüm Amerika BirlegikDevletlerl'nde sadece sekiz aligverigmerkezi vardt. Ìlkbüyük planh, perakende ahyverig merkezi 1949 yllmda Kuzey Carolina, Raleigh'da inga edilmigtir. 1980'lerin bagma kadar aligverigmerkezi sayisi yirmi bin büyük allyverigmerkezineulagtt ve perakende satiplannyaklagik üçte ikisi buralarda yapilmaya baglandi. Tamamen kapali, klimali ilk magaza 1955'te Minneapolis'te açilmigtir. "Motel" kelimesinin ilk olarak Califomia,Obispo'dakiSan Louis'de duyuldugu ve daha çok demiryollan yalanindaki benzin istasyonlar1yanmda kümeler halinde kurulup geligtirilen kabinler için kullanildigt saniltyor. Ne var ki benzin çagimnbir eseri olarak dogan motellerinitihan önceleri hiç de övünülecek gibi degildi. Nitekim 1940 ylli sonlarinda FBl Müdürü J. Edgar Hoover motellerinbirer "Cinayet Kampi" ve "Batakhane ve Kötülük Yatagi" oldugunu söyleyerek halki uyarmigti. ÜIkenin güvenligindensorumlu olan bu kipi buralann ya gayri megru seks iligkileri için kullamlan randevu mahalleri ya da canilerin saklanma yeri oldugunu söylemigti: "SicakYastikTicareti" dedigi bu yerlerin getirecegi yakm tehlikelere deginen ve bu konuda halki uyaran Hoover, bazi motellerdekikabinlerin seks amactyla bazen bir gece içinde on alti kez bagka bagka mügterilere kiralandigim bile söylemigti.Ancak, Amerikan ailesi savagsonu yillarda gezmeye merak sarmigtt ve otomobilli gezilerartik onlar için bir ihtiyaç olmuqtu. Bu ihtiyaç, sonunda motellere saygmlik kazandirdi. Sonraki ylllarda, 1952'de iki mütegebbis Memphis'te "Holiday lnn" admda bir tesis açt1. O günden sonra da, her yerde mantar gibi birçok motel türedi. Arabalarm arka koltugundaki çocuklarm yorgunlugu, huzursuzluk ve yaramazligindan sabnn sonuna gelmiganne-babalar için moteller tani aramlan yerlerdi. Uzun bir araba yokulugundan sonra akgamvakti yolun ta ötesinde yegil 1pkh Holiday lnn yazismigören anne-baba için bu igaret son derece istenen, riefes almalanm, rahata kavugmalanni, hatta kurtuluglarmi müjdeleyen bir igaretti. Tüm Amerika çapmda,ailenin her ferdi için bol yer bulunuyor, odalar gerektigi parmaklarin" yerleyekilde televizyonla,her biri paketlenmig sabun kahplanyla ve hatta digmdaki buz ve kola yataklarla koridorlarda otomatik Ayrica, odalann yayh dögeniyordu. tirdigi makineleri bile vardi. Geziye çikanlar,ister kendi banliyölerinde kisa bir gezi için, ister uzun bir yolculuk için orada bulunsunlar, sonunda ack1p yemek yemek istiyordu. Bu nedenle bunlann doyurulma igi de dügünüldü ve yiyecek çegitleritamamen bu kogullara göre ayarlandl. Ülkedesürücüler için arabalanni sokarak girdikleriilk restoran, Royce Hailey'nin "Pi Stand" adinda 1921'de Dallas'ta açtigt restorandir. Ancak 1949'da ilk olarak iki kardeg, McDonald karde ler California,San Ber"sihirli
519
\
nardino'daki restoranlarmda arabalara servis yapma sistemine son vererek, bu igi yapan garsonlari igten çtkard11ar ve menüdeki çegitlerimümkün oldugunca azaltip yeni bir yiyecek sistemine Zincirleme seri-yiyecek sisteminin tamtimmtyaptilar. Fastfood(çabukylyecek} çagL ISe geçtiler. krema ashnda 1954'te, makinesí saticisiolan Ray Crockile McDonald kardegler tarafmdanbaglatildi. Kurulugunun ertesi ylh da bu ekip Chicago'nunbir banliyösünde yeni buluglarla, McDonald's tesisleriniaçti. Hikâyenin gerisiniise herkes biliyor. Artik Amerika tam bir sürücüler toplumu olmugtur. California'dakiOrangeCounty'de sürücülerin arabalanndaoturur halde, digan ç1kmadan arabayla girilebilen en büyük kilisesinde" dini ayinlere katilmalar1bile mümkündü. Texas'ta bir devlet koleline kayit için gittiginizde bunu arabadan inmeden, arabayla girdiginizkay1tbürosunda yapmaniza izin veriliyordu. Arabalarla girilen büyük sinema sahnelerinde filmler gösteriliyordu. Sonbaharmilk günlerinde otomobil modasmdakiyenilikleri sergileyen gösteri salonlarmdamodanin yeni buluglar1halka sumiluyor,bu gün milli bir kutlamaya dönügüyordu. Detroit'in en son buluglanni seyre gelen sesleriyle ifade edlyordu. Buyeniliklerden arabalan örten tüm halk hayranliklarmi oto-örtüleri, çok miktarda krom kullanma veya arabalarmdaha uzun kuyruklar1 özellikle say11maya deger. Su kuyruklar artik arabalarm arkasma yerleptirilen tüm aydinlatmasistemini içerecek gekilde yap111yordu:"Çokbüyük olan bu kuyruklarin aracm hareketini stabilizeedip etkiledigi" fikri de zaman zaman tartigthrdt.Arabadan anlayanbirinin benzetmesine göre durum arabadakileresanki havada uçuyormuy gibi" bir his veriyordu. Tabli ki bu sadece bir görüçtü ve araba karada yürüyordu. Lastigi zemin üstünde kaylyor, her uzun mesafede viziltillsesler çikanyor Ye yolcularmi igten eve, evden ige tagiyor,seyyar bir olis iglevini görüyor, seyahat halinde satic11arakolayhk sagliyordu. Amerikall ailelerden yüzde doksani tatile arabayla gidiyordu. 1964 yllmda artik ganslisürücüler arabadaki cep gözüne Amerikall bir benzin istasyonunun kendilerine ücretsiz verdigi bey milyarmci yol haritasim sokar duruma gelmigti. Küçük ya taki gençler önce araba ögrenim permisi sonra da sürücü ehliyetialmaya özen gösteriyor, kendi arabalarimn üstünde sürüp gitmeyiolgunlukve baglmSlzltklarmm sembolü saylyordu.Otomobil için gençler arkadaylarlylabulugmak, lazlarla çikmak, cinsel bilgi kazanmak ve flört konularmda son derece part bir gereksinim olmugtu. 1960'larda yapilan bir anketAmerika'da evlenme tekliflerínin yüzde 40'mm bir otomobil içinde gerçekleptigini göstermigti. Bu yeni yaçam tarzmm atardamarlarlyla toplardamarlanyollarve karayollarlyd1.Ve burada da, diger birçok yagam tarzmda oldugu gibi kamuoyu part olan bu geligmeyi desteklemigtir. 1947'de California'da benzin vergisinin artitilmastyla derhal LosAngeles çevre yolunun ingaatina baglandt ve çahymalarciddlyetle sürdürüldü. Elegtirilere sebep olan "Kavgaklar" dahil teker teker her çevre yolu tek bir büyük sisteme baglandi. Aym sene, New Jersey'deValiAlfred E. Driscoll bir aç1)konugmasmda, kendi eyaleti içindeki büyük toplumungörünümünü hayali olarak çizdi ve bunun Garden State'de bir uçtan öbür uca uzanan bir geçigyolu oldugunu, bu geçig yolunun savag sonu yillarda New Jersey'itehdit eden tikamkhgave devainh trafikkarmagasma son verecegini söyledi. Aynca bunun motorlutagitsürücüleri için yolu bir saat on dakika kisaltacagmi belirtti. Vali DriscolPa göre hiçbir geyNew Jersey'ingelecegiaçismdangeçigyolundan daha önemli olamazdi, ingaat 1949'da, eyalettebüyük cogku Ve heyecana neden olarak bagladi: "Mucize yol" ve inga edilen yarmm karayolu" diye tammlanarakhalkm destegini kazand1. O günlerde ingaatlarda, ingaat baglamadan önce fazla bir çevre incelemesi yapilmlyordu ve ingaat gerekgesiylemahkemeyebagvuru uygulamasi yoktu. Amerika'da önemll geylerinçabuk yapilabileceginedair bir inanç hâkimdi. Su nedenle tüm igler, ilk planlamadan para.ödenen kulübenin yapimma kadar iki ylldan daha az bir sürede tamamland1.Agill; kutlamasmda bir kahvalti verildi. Bu kahvaltmin tüm ayrintilari Amerika'mn karayolu menüleriustast, restoran sahibi büyük a çi Howard Johns tarafindandüzenlendi. "dünyanm
"ooh",
"aah"
"bu
"tekerlegi"
"bugünden
520
'
New JerseyGeçigikisa sürede Birlegik Devletler'in ve belki de dünyanm en çok i; yapan geçigyolu olmuytur. Eu geçigyolunda kulûbeler çikig3'teki Walt Whitman, Thomas Edison, Dolley Madison, Vince Lombardí gibi dinlenme yerlerinde kurulmugtu. Bir de üstü portakal rengi damla kapli Howard Johnsonrestoranlan yapilmigti. GeçigyolununaçiligmdaValiDriscoll göyle demigti: "Geçigyerleri, New Jersey'infaturalari, sosis tezgâhlanve bir ylgm gereksiz öteberi arasmdan siynhp motorlu araç sürücülerine tüm güzellîgiyle görünmesinisagladi."Ancak, sürücülerin hepsi bu görügekatilmlyordu. Ötekigeçigyerleri güzel sayllmaktançok uzakti. Örnegln ConnecticutMerritt Parkway, New YorkTaconie Parkway gibi yerler eleptiriliyordu. Eleptirilere bakihrsa "Arazinin temel çizgileri,engebeler bütünüyle gözden saklanamazd1. Sehriç1plakolarak gözlerönüne sermek çok zor bir iyti. Buna ragmen New Jerseygeçigyeri bunu yapmayi baarmigt1."Bu geçi; özellik amaclyla degil, htz ve kolayhk saglamak için yapilmigt1. Böylece Hidrokarbon Adam'm bir yerden diger bir yere çabuk gitme gibi acil bir ihtiyacma cevap vermigtir.Aynca bu bitmeyecekmig gibiuzanan bir labirenti kisaltan tek kestirme yoldu. 1919'da D. Eisenhower, motorize askeri kuvvetlerini BirlegikDevletter içinde sevk edecek bir tek yol sistemi bile bulamamigti. Bu konu onu gelecegin motorluaraç yillan için ne yapilabîlecegi hakktnda uzun uzun dügündürmügtü. Bu tarihten otuz yedi yll sonra 1955'te Bagkan Dwight Eisenhowerülkeyi bir uçtan öbür uca çaprazlamakesen 41.000 mil uzunlukta bir süper karayolu sistemi kurulmasim öngören Eyaletlerarasi Karayolu Yasasi'ni imzallyordu. Mastafin yüzde 90'l federal hükümetçe kargilamyor, paranin goguözel olarak bu igle görevlendirilmig bir karayolu tröst fonundati geliyordu. Paranm kaynagt benzin vergileriydi. Su proje ileride yolu lobisi" olarak bilinen ve otomobil yap1mcilan, eyalet hükümetleri, kamyonculari, araba alim satimcilan, petrol girketleri,lastik girketleri,sendikalar ve emlakçilardan oluganbüyük bir koalisyonun aktif destegi ve ilgisine sahip oldu. Amerikan Araba Park Birligtbile bu koalisyona katildt Çünküyol ne kadar uzun da olsa, sürücüler eninde sonimda gitmek istedikleri yere var racak ve arabalarmiparketmek isteyecekti. Eisenhower de eyaletlerarasi projeyi bazi gerekçelerledesteklemigtir. Güvenlik,tikamkligiderilmesi, etkisixnakliye sisteminin sebep oldugu milyarlarca dolarlik para kaybi ve Soguk gm Savafm en korkunç tehlikelerindenbiri sayllan sivil savunma gereksinimibu gerekçelerden bazilandir. Eisenhower,bu. konuda punlan söylemigti: "Kentlerimize bir atom Saldirist yapilmasi halinde, yol gebekeleri hedef alinan hölgelerin çok çabuk bogaltilmasim mümkün kilacak tarzda inga edilmelidir." Sonuçta gayet saglikh bir projeyleige girigildi. Ìnçaatmkapsami endüstriyi gururlandirmig, dikkatleri çeken fevkalade kiyaslamalar yapmasma Sebep olmuytu. Eisenhover dügüncelerini göyle ifade ediyordu: "Bu sistemin kaplayacagi mesafe toplami Amerika'daki tüm otomobil sayisimnüçte ikisini alacakbüyüklüktedir. Bu yollan yapmada kullanilacak beton harc1ylaseksen adet Hoover Baraji ve aya uzanan alti yan yol yapilabilir. Bu ingaatta, buldozerlerin kaldtrdigi çöp ve kayalar bütün Connecticut't almigsantim kaplayacak kadardfr. Sava m bitiminden beri hükümetín yaptigi hiçbir girigim Amerika'nin görünümünü bu denli degigtirmemigtir." Eisenhower'in bu sözlerinde abartma yoktu. Arada geçen zaman içinde Amerikalilar ve Amerikan mallari glttikçeuzaylpgidenyol geritlerindeyolculuketmeyi tercih etmig, bu yüzden toplu halk tagimaciligLna ve tren yollarma ragbet azalmigti. Uzaylp glden bu yillar içinde daha büyük olan geyleredaha lyiymig gözüyle bakildigt glbi,daha uzun ve daha genig olantara da aym gözle bakiltyordu. Artik petrol Amerikalilar için oturma odalarmda bile yagamlannin bir parçasi olmuytu. Amerikan nüfusunun yüzde 60'mdan fazlast her hafta yaymlanan The Beverly Hillbillies komedisinin müptelastolmug, 1962'de hemen ilk gösterildigt andan itibaren en çok ilgi Çekenshow olup senelerce liste bagi kalmigti. Bu show daghk yerde yagayan ve bir gün ön bahçelerinde petrol bulan Clampett allesinin öyküsüdür. Petrol bulduktan hemen sonra aile Hooterville kasabasikent âdetleri" espriyle ni terk edip Beverly Hills'de bir malikane satm alir. Bu show'da "kara-
"büyük
521
kangik hafife ve alaya almir. Bu show ve sevimli petrolmultimilyonerleri seyircilerin sadecehayranligimkazanmakla kalmamig, oyundaki garki da dillerden dügmez olmugtu. Gelin,
Jed isimli adamm öyküsünü
dinleyin.
Fakir bir daghyken bakamazken, Çocuguna
günün birinde Birden, Yerden, köpüklü sivi flykirdi... Bu petroldül Ham petrol, Siyahaltm, Texas Çay1...
The Beverly Hillbillies komedisi her türlü kutlamayi hak etmigti.Çünkügerçektende petatm" olmakla kalmamig, tüketicileriçin de, mümrol, sadecegansliClampett allesi için kün k11digt onca geyle,endüstri dünyasmi zenginleptirmigtir.Ancak, yine de akillara talulipkalan cevaplanmamig bir soru vardi. Hidrokarbon Adam'm bu denli dayandigL petrol akimi acaba ne dereceye kadar güvenilirdi? Bunun riskleri neydi? "slyah
Yeni Bir Kriz: "Nükseden Karabasan" Nasir'm tüm amaMisir'm Cemal Abdül Nasir'mm petrolü yoksa da askeri kuvvetí vardi. Simdi kaybettigi prestijini yeniden kazanmakti. Arap dünyasimn gözünde Israil'in 1960'larda ci 1956'da kazandigt meydan savagi baçanlanmn intikammi almak istiyor, bunun için israil'in flyesi"çagnlarmidurmadan yinellyordu. 1956'da kazandigi nihai zafer, çahsma olan güvenini büsbütün artirmigtir. Aynca, Israil'ekarpt terorist saldmlan düzenleyen Suriyetarafmdanda bu yönde baski görüyor, askeri yönden yetersiz izlenimini vermemek için, Suriye'nin kigkirtmasina itiraz etmiyordu. Bu nedenlerle, 1967 Mayis aymda Nasir, 1956 Süveyg krizinden beri görevde olan Birleçoi; MilletlergözlemcilerineMisir't terk etmelerini emretti. Israilgemilerinin Akabe Körfezi'nde seyrine engel olmak için Güney'deki Elat limanim kapadt ve Ísrail'inpetrol ithalini kesintiye ugratacagtm söyleyerek bu ülkeyi tehdit etti. Bununla da kalmaylp Sina'ya yeniden M1sir kuvvetleri gönderdi. ÜrdünKrall Hüseyin bu agamada ç1kacakbir çatigmadakullamlmak üzere kendi silahh kuvvetlerini Misir'in emrine verdi. Bunun üzerine Misir Ürdün'ehavayoluyla asker ve askeri malzeme göndermeye bagladi. ÖtekiArap ülkeleri de Misir'a kendi askeri kuvvetlerini gönderdi ve henüz göndermemigolanlar da bunu planlamaya bagladt. 4 Haziran günü Ürdünyeni olugan Ürdün-Misir askeri antlagmasma imza atti. Arap askeri kuvvetlerinin kendileíçin çember giderek darahyordu. rini sardigini gören Ísrailliler Ertesi sabah, 5 Haziran günü saat sekiz sularinda Ìsrailaskeri güçleri dügmandan evvel davSaranarak taarruzageçtiler ve reaksiyonlanm bu gekilde gösterdiler. BöyleceÜçüncüArap-Israil ilk vagiveya Alti GünlükSavagbaglamigoldu. Igekumar oynar gibi girigen israilsavagmdaha saatlerindeMisir'in ve ona bagimli öteki devletlerin tüm hava kuvvetlerini yok etmeyi bagardi. Havadan kazandigt bu zaferle kendisini garantlyealan Israilkuvvetlert Arap ordulanm geri püskürttü. Gerçek gudur ki, Misir ve Ürdünbakimmdan Alti GünlükSavaq'm sonucu ilk üç gün içinde kesinlikle belirlenmigti. Sina'dakiMisir kuvvetleri çökmügtü. 8 Hariran tarihinekadar, IsrailOrdusu Sina'yi tam anlamiyla iggal etmig, bu arada Nasir'm ifadesine göre Misirblar'a ait ne kadar malzeme varsa yüzde 80'ini tahripetmig ve Süvey; Kanah'nin dogu k1y1stna ulagmigt1.Bunu izle"tas-
522
yen birkaç gün içinde de acele ateykes uyguland1. Bu savaglaSina yanmadasi Ísrail'inegemenligine terk edilmig, Kudüs'ün tamami,Bati klyisi ve Golan Tepeleri Israilhâkimiyetine geçmigtir. Araplar arasmda "Petrol denen silahl" kullamma sokma fikri on ylli agkm süredir tartigilmaktaydt Simdi bunun için bir nrsatdogmuytu. 6 Haziran tarihinde,yani çarpigmalann bagladtertesi günü, Arap petrol bakanlan, Israil'edost olan ülkelere petrol ambargosu uygulamagmm lari için resmen çagn yapti. Su çagri üzerine Suudi Arabistan, Kuveyt, Irak, Libya ve Cezayir, BiflegikDevletler'e, ingiltere'yeve daha ihmli olmak üzere Bati Almanya'ya petrol sevkini durdurdular. 7 Haziran tarihindeAhmed Zeki Yamani Aramco girketlerinebir duyuru yaparak "O andan itibaren Amerika BirlegikDevletleri'ne ve BirlegikKralhga petrol sevk etmemelerini" istedi. Aynca, bildirisinde pu sözlere de yer vermigtir: "Bu talimati tamamitamammauygulamamz gerekiyor.Eu iki ülkenin topragmabizim petrolümüzden bir damla bile girmesi halinde girketiniz bundan ciddi gekilde sorumlu tutulacaktir." Petrol ihraç eden ülkelerse belli bagh gelir Raynaklan olan petrol ihracatim niçin bile bile durdurmalan gerektigni anlamamiglardi. Bu ülkelerin bazilanna göre kararm asil kaynagi kendi simrlan içinde olugan petrol iyçilerinin grevleri,bagkaldirma ve sabotaj gibi bazi huzursuzluklardi. Bu ülkelere göre kararda etken olan nedenlerden biri de artik politik nüfuzunu losmen kaybetmig de olsa, Nasir'm yeniden transistörlüradyosuyla kitleleri ve sokak kalabaliklanni harekete geçirebilecegkorkusuydu. Bu konudaki en büyük huzursuzluk yabanci petrol girketi personelinin büyük halk kittelerinin saldinsma ugradigi Libya'da yaçandi. Burada büyük bir tahliye programi uygulamyor, her yanm saatte bir Wheelus'dan kalkan uçaklar bat1hpetrol iççileri ve ailelerini kendi ülkelerine götürüyordu. Suudi Arabistan ve Kuveyt'te de üretim sik sik grevler ve sabotaj yüzünden kesintiye ugramigti. 8 Haziran tarihinegelindigindeSuudi Arabistan'dan saglanan petrol akimi yüzde 60 oramnda kesildi. SuudiArabistan ve Libya'da üretim bütünüyle durdu. Abadan'daki büyük Íran rafinerisi, Irak gemilerindeki kilavuzlann SattülArap suyolunda çah§mak istememeleri yüzünden kapandt Ortadogukaynakh petrol büyük kaylp vermigti ve bütünüyle alindiginda kayip miktari günde alti milyon varili bulmuytu. Bunun ötesinde lojistik durum da de hem müdahaleler yüzünden hem de 1956'da oldugu gibi Süvey) Kanah'nm ve SuudiArabistan'dan Akdeniz'e gelen boru hatlartmn kapali olugu yüzünden tam bir karmaga içindeydi. 27 Haziran tarihinde konugan Amerika BirlepikDevletleri lçigleriBakan Yardimcisi"Bu kriz 1956-57 Süvey; olaymda yayanan krizden daha ciddidir" diyecekti. O zaman Kuzey Irak digmda, higbir büyük üretici ülke petrol ise Bati Avrupa kapisim kapamamigtl ve sorun tamamen bir nakliye sorunundan ibaretti. Simdi Arap dörtte üçü Ortadogu ve Kuzey Afrika'daki bölgelerinden geliyordu ve bu bölpetrolünün gelerin yansinda üretim durdurulmugtu. Bu nedenle o günlerdeAvrupa çok ciddi boyutta acil petrol kitliglyla karplägmigt1. Haziran ayi sonunda ve Temmuz'un ilk günlerinde ise Nijerya'da iç savag bagladi. Eu ülkede petrol üretiminin yogun oldugu yer ülkenin Dogu Bölgesi'ydi. Su bölge, hükümete dügen petrol gelirlerinden kendisine daha büyük pay verilmesini istiyordu. Nijerya hükümeti ise bu istege hayir yamtml verdi. Petrol gelirleriüzerinde oluguyor gibi görünen mücadelenin altmda aslmda kaynagi çok derinlere uzanan etnik ve dinsel farkliliklaryatlyordu. Kendisine Biafra adim veren Dogu Bölgesi Nijerya'dan aynldi. Nijerya hükümeti tüm petrol ihracatma kargi ambargo uyguladt. Sonuçta meydana gelen anlagmazhklarda durumun bu denli kritík oldugu günlerde dünya pazanndan günde 500.000 varil petrol daha eksildi. Dikkatlerin hemen tümüyle Vietnam'a yogunlagtinlmig olmasmdan, Amerikah üst düzey siyasetçiler, Alti Günlük Savag konusunda siyasi koordinasyonu çok kisa süreler için geçerli olmak üzere yaplyorlardt. Su yüzden katihmcilar buna zar oyunu" aditu vermigti. Siyaseti daha etkin koordine etme çabaslyla Bagkan Johnson özel bir Ex-Com{eskiüyelerden olugmuy komisyon) kurarak bagkanhga Mc George Bundy'yi getirdi. Bu komisyon John Kennedy'nin Kü"gezici
523
"BilinmeyenEx-Com"diye amlan modele göre kurulmuçtu. Bu komisyon vaktinin çogunu Süvey; Kanall'nm kapanmasinm ne anlamageldiginidüünmekle geçirmigtir. Bu ara, petrol girketleriacele bazi zorlaylc1kararlar almak zorunda birakildi. Washington'daki lçigleriBakanhgl'ysa, bír kez daha Kore Savagi'nda uygulanan modele geri dönerek, iki düzine Amerikan petrolgirketindenoluganYabanci Petrol SaglamaKomisyenu'nu yeniden ihya etti. Karara göregirketlerinortaklaga lojistik planlama yapabilmesive Avrupa'ya bir kez daha petrolde kalkmma gansi verilmesi için, gerektiginde antitröstyasalan asklya almacakti. Bu komisyon 1951-53, Iran'm millileptirilmekrizinde görevyapmigolan komisyondu. Komisyona danigman olarak atanan bir hukukçu önceki krizlerde de söyledigi gibi bu komisyon için pöyle söylemigtir: "Bu bir ke2 daha yaganankötü bir rüyaya benziyor." ülkeleri temsileden lktiKomisyon gu varsayima dayandmlarak kurulmuçtu: Sanayileçmig sadi igbirligive Geligtirme ÖrgütüPetrol Dairesi, bir kriz halinde, 1956 yllmdaki "Süvey; Sistemi" gibi bir sistemle olaganüstü hal beyanmda bulunup petrolün batih devletler arasmda tahsis ve dagitimini koordine edecekti. Ancak, Amerika BirlegikDevletleri böyle bir girigim talebinde bulununca, kendi düzenlemelerini kendilerinin yapabilecegindenemin olan birçok OECD devleti buna kargi çikti. Amerikall yetkililer bu itirazlar kargismda donakalmigtL Adalet Bakanhgi, Olaganüstü durumun mevcut oldugunu belgeleyen bir OECD karan olmadikça, Amerikan girketlerinin birbirleriyle ighirligi için gereken antitröst yasasmdan feragat edildigini gösteren bit belge vermeyi reddetti. Ancak, Amerika Birlegik Devletleri OECD belgesi olmadan Amerikan petrol girketterininyabanci petrol girketlerlylehaberlegemeyecegi hakkmda OECD'yi uyardiktan sonradir ki bu örgüt, oybirligiyle olan tehdidin" meveut olduguna dair gerekli belgeyi verdi. Böylecehem Amerikan ve hem de uluslararasi koordinasyon önlemleri uygulanmaya kondu. Yine de, oylamada hazi ülkeler çekimserkaldilar. Bunlar Fransa, Almanya ve Türkiye'dir. Su konu çözümlendiktensonra temel sorun olarak bir kez daha tankerlerve loiistik sorunu gündeme geldi. Petrolün normal akigt mutlaka saglikli bir düzenlemeyle yeni bagtan organiBirlegik ze edilmeliydi. Arabistan kökenli olmayan petrolün ambargo altindaki ülkelere (veya Devletler söz konusu oldugunda körfez kiyismdan Dogu Klyist'ria)nakline karar verildi. Önceleri Birlesik Devletler'e, Íngíltere'ye ve Almanya'ya gönderilmesí planlanmig Arap petrolü ise daha bagka yerlere gönderildi. Süveyg Kanall'nm ve Akdeniz boru hatlanmn kapanmasi, 1956'daki ortami geri getirmig,yolculuklar ÜmitBurnu dönülerek yapildigmdan çok daha uzamigtl. Bu durum tankerler için kugkusuz büyük zorluklar getiriyordu. BP nakliye reorganizasyonunu programlan yeterince çabuk kaydedemedigt için o denli kompleks bir hale getirmigti ki, bu yüzden yeniden kalem kägida dönmügtü. Yine de artik çok uzamigolan yolculuklann gereksinimleri tahmin edildigindendaha kolay kargilamyordu. Bunun sebebi 1956 Süveys krizinden beri "Süpertankerlerin" geligtirilmigolmasma baglidir. 1967 tarihinekadar, Süvey; krizinden sadece Ayrica on bir yll sonra 1956 yllmda yapilan tankerlerinbeg kati büyüklükte tankerleryap11migt1. Japonya'da her biri 300.000 ton agirliginda alti süpertanker inga edilmigti. Her biri 1956'daki standart tankerlerinyedi kat büyüklügünde olan bu tankerlerservise sokulmaya hazir, Íran Körfezi ve Avrupa arastnda seyretmek üzere bekletiliyordu. Onca endiçeye ve güvensizligekarçm sorunlann önceden tahmin edildigt kadar ciddi ve tehlikeliolmadigi anlagilmigt1.Arap ülkelerindeki heyecan giderek durulmug ve Arap ihracatçilar üretimlerini yeniden igletmeye soktuktan sonra, Arap kaybmin en çok günde 1,5 milyon varil odugu anlagilmigtL Bu üç ambargolu ülke BirlegikDevletler, Ingiltereve Almanya'ya normal olarak giden Arap petrolü iniktandir. Eksikkalan bu 1,5 milyonvaril petrol çok kisa sürede stoklardan ahnarak ve zamanla, bagka bir yerde ek üretim yaparak pekâlâ telafiedilebilirdi. Yedi yll önce, 1960'ta ABD Milli Güvenlik Konseyi Amerikan kapali üretimini "Ortadogu petrolünün verilmemesi halinde Avrupa'nm dayanacag1 temel faktör" olarak tammlam14ti.Su varsayim 1967de bir kez daha kamtlanmigti. Bazi Amerikan hükümetlerince ve Texasli bagimsizlarca ba krizinde yararlandigi ve daha sonra
"acil
524
-
öne sürülen
"düzenleme"
savunucusu görügler yeniden destekleniyordu. Amerika'nm elinde açiklandigi kadar büyük olmasa da) gerektigindehemen üretime sokabilecegi bü(kamuoyuna yük bir rezerv mevcuttu. TexasDemiryolu Kurumuve öteki ülkelerdeki paralelkurumlar hariç Amerikan petrol üretimi günde yaklagik bir milyon varili buluyordu. Venezuela'da üretim artigi 200.000 varili bulmugtu.Endonezya ise üretim miktanni artirma günde 400.000 varil, tran'inki yolundaydi. 1967 Temmuzu'nda, yani Alti Günlük Sava; üzerinden sadece bir ay geçmigken"Araplar'in petrol silahinin ve ambargo uygulamasmm" baçansiz oldugu anla lld1. Mevcut petrolyeniden ihtiyac1 olan yerlere dagitilmaya baglandi. Yabanc1Petrol Komisyonu enformasyon ve danigmanlik rolü üstlenmeye baç]adt. Ortaklagaoperasyonlar ve antitröst muaflyetlerinde bagvurulan resmi aciliyet mekanizmasma bir kere bile bagvuru gerekmedi.Kendi baglarma hareket eden uluslararasi girketler durumu idare etmeyi bagarmiglardt. Sonuçta en fazla zarar gören ülkeler ambargo uygulayanülkeler oldu. Bunlar sonuç almadiklan bir hiç ugruna gelirlerindençok geyvermiglerdi. Bundan bagka bu igin faturasi da onlara saftaki" Arap devletlerine sürekliolarak para ödemesi yapmalakesilmig ve Misir'a ve öteki Yamani istenmigti. hallerde ambargonun ne yarar sagladigim açik aç1k sormaya bu gibi Zeki n baglamigti.Ancak Araplar'm hepsi Yamani'ye katilmadilar ve örnegin, Irak, Batt ya bir ders vermek amaclylatüm mügterilere üç ayhk tam bir petrol ambargosuuygulanmasirn istedi. Ne var ki Arap kardeglerinden bu fikre yanagan çikmad1.1967 Agustos ayi sonunda Hartum'da yapilan Arap Zirve Toplantisi'nda, bir darbe hareketini önlemek için 150 kidemli subayitutuklattinpKahire'de hapse attiran Nasir, ülkesinin tam iflas durumunda oldugunu, paraya acilen ihtiyaç duydugunu itiraf ediyordu. Sonuçtazirveye katilan liderler, yapilacak en iyí yeyin petrol pompaJamak ve petrolden geÌirsaglamak olduguna karar verdi. Bu karar Arap stratejisinin kamtlanmasidir. Eylülbaginda BirlegikDevletler'e,Ingiltere ve Almanya'ya ihraç mallan için uygulanan ambargo kaldinldL Bu agamada, herhangi bir petrol lotligi mevcut degildi. Agustos aymda ambargo uygulamasimn hälâ sürmesinekargm, Arap petrol üreticileri petrol hacmindeki geçmigaçigt kapatmak ve pazardan kendine dügen hisse düzeyini tutturmak igin tüm çabalanyla petrol üretmeye koyuldular. Sonuçta, toplamArap üretiminin Alti Günlük Sava¢tan evvel, mayis ayt üretimiyle kargilagtinldigmda agustosta yüzde 8 yükseldigi gözlendilSadeceArap ülkeleri üretimindeki artig bile Nijerya iç savaçi nedeniyle kaybedilmig olan miktarm iki katim bulmugtu. Her ne kadar bu son engel oldukça kolaylikla atlatilmigsa da çegitli ülkelerde üretim bir kararla veya siyasi huzursuzluk nedeniyle kesintiye ugrat11saydt,durum hiç kugkusuz çok daha ciddi ve zor olacaktL ABD Içigleri.Bakanhgi, krizle nasil bag edilecegi konusundaki raporunda, durumdan iki ders aldigim bildirmigti: "Yeni petrol kaynaklan bulmanm önemi.ve büyük, esnek bir tanker filosu" kurmak. Süveyykrizinden sonraki degerlendirmede, her zaman daha çok üretim yap11masiyanhst olan Sahortaya dahiyane bir fikirle çikti. Bu fikrin Washington'daki siyasetçilere cazip gelecegine, böylelikle petrol girketleriyle arasmdaki ezeli çatigmada, onlardan destek görecegine inanlyordu. Sah,Ìran'aözel bir Amerikan petrol ithal kotasi verilmesini, bu kotanin eski tuz ocaklarmda stratejik kullamm için rezerv olarakstoklanmasini istedi. Ifadesine göre bu, BirlegikDevletler'e daha gok güvenlik, esneklik saglayacak ve ayrica yeni bir pazar çikigi açacaktL Ne var ki bu fikir tartigihpyürürlüge koyulmadan evvel yeni bir petrol krizi daha bag gösterdi. 1967 güz mevsimine gelindigindeartik bir gerçektüm aç1kliglylaortadaydL Alti Günlük izleyen dönemde düzeyinde dünya üretim bunun Savagi artmigti ve tüm sonucu olarak da, en azindan kisa vadede arz taleptendaha fazla olacaktt. Ekim aymda Wall StreetJournalana haber olarak gu marigeti atacaktr "Ortadogu Savagl'mn Getirdigi Kithk Korkusu Yerini Agirl Üretim Tehdidine Birakiyor." Oil and Gas Journal ise daha o günden yeni bir krizin haberciligini yapip "ön
"olumlu"
525
halki arz" konusunda uyanyordu. Yõneticiler artik petrolün yetersiz olabilecegi endigesi üzerinde durmuyor, bu defa tam tersine, 1956 Süvey; krizinin 1950'lerdeki agin petrol üretimini nasil büsbütün yogunlagtirdigim, sonuçta ABD'nin nasil ithal kotalan koyup resmi flyatlari dügürdügünü ve OPEC'inmeydana geliginihatirliyordu. Göründügügibi bir kez daha saat rakkasi, eskidenberi yabancisi olmadigimiz gidigiizleyerek kithktan aginhga dogru kaylyordu! "aqin
Kömür Kurulunda Kasandra Geçidi Alti Günlük Sava petrol stoklamamn ne kadar güvencelioldugunu kamtlamigt1.Hidrokarbon Adam da petrolün nasilsa her zaman bulunacagina inanmigtl. Petrol onun yaçammaanlam kazandinp hareket getirmigti. Ancak etkisi aç1smdan çok kapsamli oldugundanve her zaman kolayca temin edildiginden Hidrokarbon Adam onu her zaman için erigilir görüyordu.Zaten petrol yakimndaydi, sonsuza dek yetecek kadar da boldu ve aynca ucuzdu. Su gibi alop geliyordu. Petrolde agirihk dönemi yaklagik yirmi yll sürdü ve normal olduguna inamldi. Petrol igiyle meggul birçoklari için durumun böyle gözüktügü kugkusuzdur. 1958 ylh sonlarmda Standard Oil California (Chevron) incelemesine göre "Ham petrol arzimnaginhgl çok büyüktü. Birçok bölgede pazar ihtiyacindan daha agin üretim yap11masiiçin baskilarm sürecegi sanillyordu. Eger tüketiciler konu üzerinde birazcik dügünselerdi, onlar da ucuz petrolü degigebilen belirli durumlarin ürünü degil, doguytan verilmig bir hak olarak görürlerdi. O zaman baglica kaygtlan flyat savagi sirasmda galon bagina iki sent tasarrufiçin arabalatim birkaç sokak öteye sürüp sürmemek olurdu." Bu konuda disipline uymayan güphecikipiler de çik1yor,altpilmigmötesinde farkli geyler söylüyorsa da sayllan azdi. Su kipilerden biri Almanya doguglu E.E Schumacher'dir.Schumacher Rhodes bursu almig blr Almanögrenci olarak önce Oxford'da egitim görmüg, sonra da Codevam etmigti. Okul ylllarmdan sonra 1930'lar sonunda devamli olarak lumbia Üniversitesi'ne gitti. Londra'da yaylmlanan Economistve Times'a zakalmak üzere gögmenolarak Ingiltere'ye Ingiltere'nin Schumacher savag sonu millileptirdigi kömür sanayiini denetleman zaman yazan dan1gman1 olarak atandi. Bu görevde yirmi yll yllmda 1950 ekonomi Kömür Kurulu'na Milli yen gerçek adim gizlitutarak faaliyet göstermigtir. Ancak Fritz Schumacher üretici, genig görüglü bir kafa yapisina sahipti. Budizm dinine hayranhgi ve baghligt nedeniyle teknolojiler"dedigi konuyu inleceleylp sorupturmug, geligmekte olan ülkelerde, bu teknolojinin,Bat1'dan kopya edilmig yüksek maliyetli, göstermelik sinal projeler yerine bir alternatif olabilecegini öne sür"araci
mügtü. Kömür Kurulu'nun iktisat dampmani olarak Schumacher'in savunmast gereken belirli bir verdigi büyük mücadelede kömürü savunkonu da vardi. Kendisini petrole kargi pazar pay11çin entelektüel olarak görüyordu. Bu mücadelede Schumacherkaçimlmaz olamakla yükümlü bir da, savundugu konuda en güçlü kafalardan biri oldugu inkår rak kaybeden tarafta yer almigsa kömürün edilemez. Schumacher bu denli acimasizca bir kenara itilmesini buruk bir act ve teesyardunci" olarak sahnede yoktu. Ilerikiyillarda Schukömür süne gözlemigti.Artik büyük itibar görmügtür. Yine de petrolden daha kirli bir yakacak olan kömacher gevrecilerden mürü petrole kargi savunmaya devam etmigtir.Schumacher her nedense dikkatini yanma igleminin etkileri üzerinde degil, petrolün bir gün tükenecegivarsayimmda yogunlagtmyordu, ki bu yirmi yll sonra onun izinden gidenleribir hayli dügündürmügtür. 1954'te Schumacher, on dokuzuncu yüzy1litkisatçisi ve kömür savunucusu Jevons'unsözlerinin bir tekran gibi söyleyecekti: "Enerji olarak kömüre hiçbir alternatif yoktur. Mosusözü dern yagamm tüm yapisi kömür üzerine kurulmugtur. Her ne kadar enerli, öteki bütün objeler glbi salm almabilir ve sattlirsa da, o asla digerleri gibi stradan bir oble degil bütün objelerin mevcut olmasi için bag olan parttir ve hava, su ve toprakla eg degerde en temel faktördür." Schumacher dünyanm enerji ihtiyacinm kargilanmasinda kömür kullamlmasmi her zaman için giddetle "evrensel
526
savunmugtur. Ona göre petrol dügüncesizce kullanilmamasi gereken sinirlibir kaynaktL Ayrica rezervlerin yavag yavag eridigini ve ihracatç11arm kiralardan giderek daha. çok pay kapmak peginde olduklarmi gördügünden, petrolün her zaman için.ucuz olmayacagma da inamyordu. Örnek vererek açiklamak için gu söylenebilir: Schumacher, Ortadogupetrolüne dayanmanm ne anlam ifade ettigi hakkinda ilgilileri uyarmigti. Bir yazismda pu görügünü agiklamigtir: "En zengin ve en ucuz rezervler dünyanin en istikrarsiz bazi ülkelerindedir. Su denli güpheli,ne olacagt belirsiz bir durumla karç1karglya olarak, konuyu uzun vadede bir kenara birakmak ve sadece her geyin en lyi gekilde geligecegini ümit etmek kammca en dogru yoldur." Çagbir iyîmserlik çagiydi;ancak Schumacher'in uzun vadedeki görüç açisi hiç de ümit verici ve iç açia degildi. Konunun iÇerdigi riskleri ekonomi terimleriyleaçikladi. Hizh tüketimin büyüme oranini ve dügük fiyatlari göz önüne alarak yeni bir uyan yapti ve "Dünyanm petrol ar21 gelecek yirmi yll için garantilisayllamaz, bunun bugünkü güncel flyatlarla garantili olamayacagi kesindir" açiklamasim yapt1. Bir defa da uyansmi daha metalizik terimlerleifade etmek ihtiyacim duymug, ünlü bir Oxford ekonomi profesörünün sözlerine atif yaparak "Yakit tanrilarmin alacakaranhgi çok uzak olmayan bir gelecekte üstümüzde olacak" demigti. Yazik ki Schumacher'insözleri ancak çok gürültülü bir kalabahga seslenilen bir seda kadar etkili olabilmigtir.Ortada yine de büyük bir petrol fazlas1vardt ve Schumacher sonu gelmez yakmma ve önerilerini konuya hiç ilgi duymayan, meraksiz bir toplulugakargi säylemeyi sürdürüyordu. 1970'te, ümitsizlige kapilarak ve elinden gelen her geyiyaptigma kanaat getirerek Kömür Kurulu'ndan istifa etti. O güne kadarki mücadelesi, konugmalan ona fazla puan kazandirmamigt1. Gerçekten de Kömür Kurulu'nda geçirdigi yillar hemen tamamen petrolün Kral Kömür"ü acimasizca tahtindan indirdigi ve endüstriyel toplumdaegemenlik iddiasmda oldugu döneme rastlamigt1. Istifastsirasmda Schumacher,qu sözü diline dolamigti: "Civcivler tünemek íçin eve gelmek üzereler." Ya§ammm bu döneminde Schumacher,çevresindetedirginlik yaratan, huysuz, etrafin negesinikaçiran, çagnldigipartiden zevk almay1reddeden bir oyun bozan olarak görünmügtür. Ancak istifasmdan hemen sonra bir kitap yazarak HidrokarbonÇagi nosyonuna meydan okuyan ve "Büyügün Daha lyi" oldugu inancml ve onun bir oyun bozan olmadlgLm, daha çok gelecegigören bir kâhin oldugunu kanitlayacak gekilde geligecekti. "ihtiyar
527
-92
.-•r
T.T..70.
;?ggg-gry
,7
.'1 .
VWifl:9
:27
R:
:-·r2:is
EilEF
\
BEglNClBÖLÜM
DÜNYADA EGEMENLIK SAVAI
¯¯F
¯-'-3¾
'
DI-2
7.41
I'".LLETT
31781
725"
TZ
i'If
"
r.
--:--.--ra:
;.
:
:Tay-a:c.:,
:9
.---735.6
1.Y;7.-1:
9.6 -T;G
:7
.-'To
2YN
-U
28 I I
Gerileme Y111an
Kargi Kargiya ÜlkelerleSirketler Eski Acem imparatorlugu'nunbagkenti olan Persepolis milattan önce 330 yllmda Büyük Iskender tarafindanyagma edilmig ve iki bin yih agkm bir süre çölün kumlan içinde kalinti halinde kalmigtl. Ekim 197l'de burasi yeniden göz kamagttrici bir yaçama kavuçtu. Terk edilmig durumdaki bu yere devasa büyüklükte üç çadir ve daha küçük boyutta elli dokuz çadir kuruldu. Time dergisi bu olayi Acem imparatorlugu'nunyirmi beg yüzyil önceki kurulugunu kutlamak için tarihiningelmiggeçmig en büyük cümbüglerinden biri" olarak tanimSah'mdüzenledigt lamigtl. Sölene katilan ünlüler arasmda Sovyetler BirligtDevlet Bagkam, Birlegik Devletler Baykan Yardimeisi,Yugoslavya'danMaregal Tito, yirmi Kral ve Seyh,beg Kraliçe, yirmi bir Prens ve Prenses ile on dört diger Devlet Bagkani,üç BagkanYardimcisi, üç Bagbakan ve iki DigigleriBakani vardi. Törenlerin yapildigt strada Sah,imparatorlugun kurucusu olan Kral Büyük Sirus'un ruhuyla aleni olarak iletigim kurmuy ve artik ölümü üzerinden yirmi beg yüzyil geçmigolan bu hükümdarin izinden yürüyeceginedait ant içmigtir.Mücevherler ve niadalyalarla donanmig konuklar otobüslerle Persepolis üzeríndeki tepeye götürülmü , orada yildizlaraltmda, Büyük Iskender'in Persepolis'i yaktp ylktnasin1 temsileden pagitticibir son et lumiere (sesve igik gösterisi) seyrettfrilmigti. Persepolis kutlamasmda Íranhükümeti olacaklan tahmin ettiginden, yüksek diplomasi gerektiren son derece kritik bir konuda Íngiltere'denacil olarak glzli" bilgi ve ögüt talep etmigti. Bu, törene katilacak VIP'lerin masada oturtulma plan1ydi. Hükümdarlarm ve en nüfuzlu kipilerin katilacagt törende bu kimselerin can güvenlikleri tehlikedeydi.Btt nedenle Londra DIgigleriBakanligi Protokol Dairesi yepyeni bir plan sundu. Özelbir masa yaptirilacak, masanin üzeri inigli çikiglibir satihla kaplanacak, böylece yemekte bulunanlarm hlçbiri Pehlevi ailesinin en önemll üyesinden pek fazla uzakta oturmayacakti. Sahhazretleri ihtigaminin somut bir kaniti olarak Kraliçe11.Elizabeth'i yölene davet etmigti. Ancak, majestelerinin Tahran'daki Büyükelçisi, Kraliçe'nin daha önceden bagka bir yere resmi devlet ziyareti yapmak için söz verdiginden törene katilamayacagi gibipek de hop olmayan bir yer" Iran'mkompusu olan Türkiye idi. Bu gerçeaçiklama yapmaya mecbur kalmigt1.Su gin açiga çikmasiyla Sahbüsbütün rahatsiz olmuçtu. Kraliçe'nin gelmeyeceginiögrenince bu defa Prens Charles'idavet etti. Verilen yanit Charles'm müsait olmadigi, KuzeyDenizi'nde bir f1rkateynde görevde olduguydu.. Bunun için özür dileniyordu. Londra'ya göre Persepolis Partisi tipkt diger bütün eglenceler gibi sadece bir partlydi ve pek umursanmiyordu. Ancak, bu iki bin begyüz yllda bir kez kutlanan bir partiydi ve aynca Sahingiltere'den ingilizyapist birkaç yüz Chieftain agamasmdaydi. Bu da Ìngiltere'nin marka tank ismarlama ödemeler dengesi açismdanson derece önemliydi. Bu nedenle Londra törene katilacak kigi olarak Prens Philip ile Prenses Anne'1önerdi. Sahda pek hognut olmamakla beraber, bunu kabul etti. "dünya
"çok
"bagka
531
yiyecekler Paris, Maxim'e Sölende
Ismarlandi.
Yemek menüsü, hepsi uçakla Paris'ten ge-
tirtilen ve gerçekten harika yemeklerhazirlayan ve servis sunan165 adet gefgarson,pastac1 ve garsona verilmigti. Yemeklerde sunulan yirmi beg bin gipeparapda uçakla Fransa'dan getirtilmigti. Sölentam bir Frans1z havasi yansittigi için Fransa Devlet Bagkam GeorgesPompidou'nun yoklugu hemen fark edildi. Su olaydanhemen önce Pompidou, özel olarak gu aç1klamayiyapmigti: "Eger gitseydim, orada beni de belki baggarson yaparlardi." Bu debdebeli tören ve kutlamalarm mali portresitahminen 100 milyon dolar ile 200 milyon dolar arasmdayd1.Bu denli savurganligi eleptirip soru yöneltenlere Sah'msinirlenip verdigi cevap guydu:"Halk niçin böyle ya-
kimyor? 50 devlet bagkanma verdigimiz birkaç ziyafet için mi? Ne yapacaktik ki, onlara ekmekSaray1 bugün Maxim'den yele turp mti ikram etseydik? Tanri'ya gükür,ki ÌranÌmparatorluk mek getirtecekparasal güce sahiptir." Persepolis'ten sonra, ingilizlerSah'lyatigtirmak ve iki ülke arasmdaki bazi gerginlikleri ashafta sonu geçirmeye davet gariyeindirmek amactyla onu ailesiyle birlikte Windsor Satosu'nda tek bagarill ziyaret süresince pürüz ettiler. Bu geçti. Ziyaret çok Sah'mKraliçe'yle a deux (ikili) Kraliçe'nin binmesine birkaç saat kala ilgililer bir at gezintisine çikacagi zaman oldu. Sahve ata dehgetle bir gey fark ettiler. Íranlibir erkek olarak Sahbir kisraga veya igdig edilmig ata binemezdi, sadece damizhk aygira binebilirdi. Ne var ki ahirda damizlik aygtr yoktu. Bu nedenle Ingilizler'in tam morallerininbozuldugu sira, Kraliçe, Prenses Anne'In bir damizlik aygin oldugunu hatirladi. Ne var ki bu defa da yine dehgetle atin isminin "Kazak" oldugu anlagilmigti. Bilindigt gibi Sah,1920'lerde iktidart almig Kazak Tugayl'na mensup bir subaymogluydu. Babasi konubilen, tahttan indirilmesinde de rolü olan ingiltereiçin bu hig de lyi sunda Sah'mduyarlillgLnt olmazdi. Kendisine bõyle bir at sunulmug olmasim Sahyeni ve açik bir hakaret sayabilirdi. Sonunda atm ismi gizlitutuldu ve Sah"Kazak'a bindi" ve Kraliçe ile yapilan at gezintisi ve haftanm geri kalan kismi hiçbir pürüz olmadan geçipgiti. Kraliçe Elizabeth ve Prens Philip, Sahve imparatoriçeAscot at yariglannm yapildigt yerde açik araba gezintisi yaptilar. O günden sonra ah, Kraliçe'ye mektup yazarken "Sevgili Hükümdar Kuzenim" hitabmi kullanacakti. Böylece ÏngiltereSah'ingözünde yeniden itibar kazanmigtl. Persepolis'te yapilan büyük kutlamadan Sah'masil bekledigi kendisini Tann'mn o mevkiye getirdigi kabul edilen Büyük Sirus'un yerine geçmek ve buraya sik1sileya yerlegmekti. Kraliçe'yi ziyaretinde her haliyle krall1ktaonunla tipatipegdegerde oldugu izlenimini vermigti. Artik kendisini bir kukla veya piyon, tahta geçirilmigbasit bir kigi olarak görmüyordu. Sahçok büyük servet, güç ve gurura sahip biri olmuqtu. Bu durumuyla artik Ortadogu'da uluslararasi sahnede asli rolünü oynamaya ç1km1;bir kigi görünümündeydi. ve
Anglo-Amerikan Geri
Çekilmesi
Ortadogu'da savag sonu petrol düzeni Amerikaningiliz üstünlügünün yükseligi agamasmda kurulmuy ve geligtirilmigti. 1960'lann ikinci yansmda, her iki ülkenin de gücü duraklama devrindeydi ve bu, petrol düzeninin de zaylflamakta oldugu anlamma geliyordu. BirlegikDevletler birkaç ylldan beri Vietnam'da, pahahya mal olan, istenmeyen ve tam anlamiyla baçansiz bir savaga bulagmlytt. Bütün bunlar olugurken bir yandan da emperyalizm, sömürgecilik ve ekonomik igletmeciligin protesto geklinde organize edilen büyük bir Amerikan dügmanligi dünyamn çogu yerinde moda olmug, yeni bir politik alom halini almigti.Amerikan halki da, sadece VietnamSavagl'yla degil, Amerika'nm global rolünün kapsamitu ve karakterini tartigan "Vietnam dersleri"yle ikiye bölünmügtü. Geligmekte olan dünyadaki bazi kipilerin bakigma göreyse, Vietnam'dan altnmasi gereken dersler tamamen farkllyd1.Bu kipilere göre, BirlegikDevletler'e meydan okumanm getirecegi tehlikelerve bunun bedeli geçmigtekikadar önemli degildi; en a'zindan Musadd1k devrindekiler kadar büyük degildi. Getirecegikazançlar ise bir hayli büyüktü, 532
ingiltere'ylekiyaslandigmda Birlegik Devletler Ortadogu'da daha deneyimsizdi. Ingiltere 1800'lerin bagmdan beri ÍranKörfezi sularmda haraç kesen korsanlan dize getirmig ve Körfez'in Arap tarafmdayapilanmüzmin deniz savaglarmda ateykes saglamigti. Bunun kargthgmda ingiltehalindeki devletlerin bagimsizliklarmm korunmasi sorumlulugunu almigti. On re dokuzuncu yüzyilm sonlarmda ve yirminci yüzyilm baglannda Bahreyn, Kuveyt ve Katar'a da benzer anlagmalarve sözlegmeler saglandi. Ancak 1960'larda Ingiltere kendi iktisadi dügügünü içeride de oldugundan, bu hem hem uluslararasi arenada yeni 50ayrica soruna yagayan bir ülke runlar eklendigi için konuyla fazla meggul olamad1. Sava; sonu dünyasmda imparatorlugun lagvedilmesi konusu ingiltereiçin en bagta gelen dram olmuçtu. Sonunda Büyük Íngiltere, Arabistan Yanmadast'nm güneybatiucundan, liman gehriAden'den bagi egik çekilmekzorunda kald1. Bütünüyle bir Ingilizbulugu olan Aden, stratelik olarak iran Körfezi'nden çikan petrol yollan üzerinde konuglandirilmigtl ve dünyada en çok iq yapan limanlardan biriydi. Îngiliz Vali Aden'den ayrilirken askeri bando "Artik hiçbir geyeskisi gibi degll" parçasmi çaliyordu.Gerçekten de artik híçbir gey eskiden oldugu gibi degildi. Ingilizler'inçekilmesiyle, Aden GüneyYemen gibikatt Marksist-Leninist rejim içine girip kaybolup gitmigti. Sonradan, 1968 Ocak ayi baglarmda bir ödemeler dengesi krlzine tepki olarak Bagbakan Harold Wilson ingiltere'ninbundan böyle Süveyfin doguçunu savunacagina dair yapmig oldugu taahhüdü sona erdirdigini duyurdu. 1971 ylhna kadar IranKörfezi'ndeki askeri vahgim tümüylegeri çekecegini, böylece on dokuBangi) ve ingilizRaj'min (Ingilizhükümranligt) zuncu yüzyllm büyük Pax Britannica (Ingiltere kalmtilannm da ortadan kalkacagim bildirdi. son Wilson hükümetinin varmig oldugu bu karar iran Körfezi'ndeki geyhleri ve diger hükümranlan tam bir çagkmligasürüklemigti. Daha üç ay evvel IngiltereDigigleri,kendiferine Körfez'i bir araya gelip Ingilizterk etmeye hiç niyetli olmadiklanm söyleyerek garanti vermigti. Seyhler ler'den kararlarmi geri almasi, Köi·fez'dekivarligini sürdürmesi için yalvardilar. Dubai'deki Emir "Onlardatikim çikmalarmi istedi?" diyordu. Bahreyn Emiri ise dobra dobra konuptu ve göyle dedi: "KeskeWilson yerine yine Winston Churchillolsaydi. Íngiltere bugün, eskiden kuvvetli oldugu alanlarda zaylft1r.Bilirsiniz ki biz Ve Körfez'deki herkes Íngiltere'nin Körfez'de kalmasm1 kargilardik." sevinçle IngiltereKörfez'deki temsilciliginisadece alti bin kara askeri ve hava destekleme üniteleriyle sürdürüyor, bunlann maliyeti ise senede 12 milyon pound tutuyordu. Bölgedeki ingllizpetrol girketlerininbüyük yatinmc11an ve bunlarin Ìngiltereödemeler dengesindeki olumlu etkisi ve devletin kasasma getirdigi çok büyük kazançlar göz önüne alm1rsabu, 12 milyon poundluk bir kismi îngiliz tutar fazla sayllamazdi hatta bir çegit sigorta primi yerine geçebilirdi. Seyhlerden kuvvetlerini bölgede tutmak için bu 12 milyon poundluk tutan aralannda toplaylp kendileri ödemek istediler. Ancak, bu öneri piddetlegeri çevrildi.Savunma Bakani Denis Healey, Íngilizler'in kuvvetlerini yakmlarmda görmekten hoglanan kipilerin lanesine muhtaç" gösterilmesi fikrine tamamenkarg1yd1.Ancak, yine de baz1kimselerin belirttigi gibi, Ingilizkuvvetlerine Bati Almanya'da veya Hong Kong'da garnizon kurdurma kargillgmda bazi kimselere yasadigi ödemeler yapilmig ve onlar da bu ödemeleri kabul etmiglerdi. Healey'i bölgeden çekilmekaranna götüren faktör sadece igin ekonomik yönü degildi. Milliyetçilik hareketinin giderek büyümesi onu Ortadogu'da askeri güç bulundurmanm açtdan sagliksiz" olduguna inandirmigti. Yine de ingilizler,birkaç küçük devleti bir araya getirecek ve onlara bir korunma önlemi saglayacak federasyonu kurdular. Eu federasyon BirlegikArap Emirlikleri'dir. Bu gerçekleptikten sonra Ingilizler1971 Kasimi'nda Körfez'den çekildi.Ingilizler'inbölgeden çekilmesi II. Dünya Savagi'ndansonra Körfez'de meydanagelmig en temel degigikliktir ve bir yüzyn boyu bölgede korunmug güvenlik sisteminin son buldugu anlamin1 tagir.Çekilmeden sonra arkada özgür dünpetrolünün saglayan banndiran bir bölge32'sini yüzde petrol kaynaklannm 58'ini yüzde ya ve de çok tehlikelibir güç boglugu birakm1 tir. "mütareke"
"logiliz
"siyasi
533
I I
I
.
ÌranSahi'nagelince,bir evvelkiay büyük Persepolis kutlamalannda göstermig oldugu gibi, bu güç boglugunu doldurmaya istekli ve hevesliydi. Bu konuda "Iran Körfezi'nin güvenligigarantiye alinmalldir ve bunu tran'dan bagka kim yapabilirki?" diyordu. O günlerde Nixon Doktrini geçerllydive günün politikast, Amerikan gücünü, yeni slyasi ve iktisadi baskilan bölgedeki kuvvetli ve dost yerel güçlere dayanarak, onlan bölgede polis glbi kullanarak yatigtirmaegilimindeydi. Bu rol içinse Sah'tan daha uygun hig kimse olamazdi. Nixon ilk defa 1953 yllinda, oturduktan birkaç tahta tekrar ay sonra tanidlglSah'akipisel olarak büyük saygi duyuyordu. O günlerde Bagkan Eisenhower'e göyle demigti: "Sahgiderek daha atilganve cesur oluyor. Eger o bagi çekseydiher geyçok daha iyi olurdu." Nixon 1962'de California valilik seçimlerini kaybedince bir dünya seyahatine ç1kmigtt.Su yolculukta onu son derece says ve nezaketle kabul eden sayd1 birkaç devlet bagkanmdan biri de Sah'ttIktidardan dügtükten sonraki günlerdeNixon Sah'mgästerdigi bu sayg gösterisini her zaman ammsamigtir. Simdi takvimler1970'lerin bagim gösterlyorduve Sahyalmzca Íran'dadegil, tüm bölgede lider olmak niyet ve kararmi sergiliyor,Nixon idaresi de ona destek veriyordu. Zaten gözdenkaçm1ç olsa da kendisine kargi gösterilebilecekbelirli bir alternatif de yoktu. Bir taraftanda Sovyet askerleri büyük güçlerhalinde, Körfez ve Körfez petrolü üzerinde öteden beri hegemonya iddiasmda olan kompu frak'a akm akin girmekteydi. Igte bu andan itibaren Körfez'de çok degigik karakterde bir güVenlik sistemi hâkim olacakti. Yirmi Y1111k Agirilik Döneminin
Sonu: Satici Pazanna Dogru
1970'll yillar dünya petrolündedramatik bir yer degigmeye de tamk olmuytur. Bu yillarda talep, mevcut arzla aradakiaç181kapatmaya bagladi ve arzla talep arasindaki büyük fark kismen giderildi. Böylece yirmi yll süren aginlik dönemi son bulmug oldu. Sonuçta dünya, petrol ihtiyaci için büyük bir hizla Ortadogu ve Kuzey Afrika petrolüne bagimli olmaya baglad1.1960'll yillarm sonu ile 1970'lerinbagi arasmdakibazi y111arda,genel olarakalmdtgtnda sanayi dünyasmda yüksek düzey ekonomik geligme ve hatta düpedüz patlama olmugtu. Kusku yok ki bu büyümeyi besleyen en büyük etken petroldü. Özgürdünyanin petroltalebi 1960'ta günde yaklagill 19 milyon varilken, 1972'de günde 44 milyon varilin üstüne çikti. Fabrikalarda, enerji tüketen igyerlerinde, evler ve arabalarda glderekdaha çok petrol mamulü yakilmasl yüzünden, petrol tüketimi de tüm dünyada, beklenenin çok üstüne çiktL Amerika'da benzin tüketimininartmasi sadece sürücülerin daha uzun yollara gitmesinden degil, arabalarm giderek daha agirlagmasmdan ve daha çok benzeri geyler tagimastndankaynaklanmigti. Petrolün 1960'h yillar ve 1970'ler bagmda ucuz oluçu nedeniylebu ylllar içinde daha az yakit kullanan otomobil" "klima"
"ekstra"
"yeni
ihtlyaci duyulmamigti.
1960'll ylllarm sonu ve 1970'lerin bagt ABD yerli petrol sanayiinde agir1petrole simr çekildigi ylllardir. Eu ylllarda ABD agin petrol üretme kapasitesini artik yitirmigti. Son zamanlarda Dad Joinergünlerine, Dogu Texas yataklarma ve Harold Ickes dönemine geri dõnülmüg, üretim ayarlarnast Texas Demiryolu Kurumu, Oklahoma Korporasyon Komisyonu, Lousiana Koruma Komisyonu ve diger eyaletlerdekihenzer organlarabirak11m1çti.Bu organlarüretimin iglevi görmüg,korumay1 geligtirmek için güncel üretimi kapasitenin çok altmda tutmug ve böylece fiyatlan smirli tutmayi becermigti. Bu organlarmçaligmalarisonucunda Birlegik Devletter'e ve tüm Bati dünyasma bir kriz halinde bagvuracaklan güvenlik rezervi, a§irl kapasite saglanmasi baçanimigti. Su yola, II. Dünya Savagt kapsammm fazlastyla büyük olugu ve 1951, 1956 ve 1967 krizlerinin çok daha simili oluguyüzünden gerek duyulmuqtu. Ancak, üretimi dizginleme ihtlyaci giderek artan talep, dügük flyat nedeniyle.yatirimm da dügük olu u, yeni petrol yatagt bulma oramnm göreceli olarak azalmasi sonucu, ithal kotalany"düzenlenmesi"
534
I
la birlikte ortadan kalkti. Simdi yeni bir egilimbaglamigti: BirlegikDevletler'de üretilen her varil
'
-
petrolü satm almaya son derece hevesli ve hirsh mügteriler devri. 1957-1963 yillan arasmda BirlegikDevletler'inagm petrol kapasitesi gündeyaklaç1k4 milyonbulmugken, 1970 yilma gelindiginde tüketilmemigolarak kalan petrol günde sadece bir milyon varildi. Hatta belki bu kadar bile degildi. 1970 senesi Amerikan petrol üretiminin günde 11,3 milyon varile ulagtigi zamana rastlar.Bu, Amerika'da üretimin doruga vardigt, yükselebilmesimümkün en yüksek üretim noktasiydi. O noktadan sonra dügmeye bagladi. 1971 Mart aymda, yirmibeg ylldan beri ilk defa Texas Demiryolu Kurumu elde edilen tüm üretimin yüzde 100 kapasitede kullamlmasina beyanda bulunarak gunlarisöyleyecekti: "Biz buna tarihi bir olgu izin verdi. Komisyon Bagkan1 olarakbaklyoruz. Yazikki tarihi ama çok da mutsuz bir olgu. Texas petrol yataklan gimdiyekadar kendisine güvenilenve ihtlyaç duyuldugu zaman göreve çagrilan eski bir savaççimuamelesi gördü. Ne var ki bu eski savaççi artikgörevyapacak durumda_degil." Bu ara, tüketim durmadan artmakta oldugundanBirlegikDevletler bu defa talebi kargilamak için dünya petrol pazar1na bagvurmak zorunda kaldi. Daha önceden Eisenhower'inkoymug oldugukotalar hafilletildi günde 2,2 milyon varilken-, alti milyon varili bulve 1973'e kadar net ithalat hizla, du. Aym ylllar içinde toplam petrol tüketimi pay1olarak ithalat da yüzde 19'dan yüzde 36'ya çikti. Birlegik Devletler'de aginlik kapasitesinin ortadan kalkipi oldukça büyük anlam taglyormarjl" ortadan kalkmtyt1. du; çünkü böylece Batt dünyasimn o kadar güvendigi 1968 Kasimi'nda, DigigleriBakanligi Paris'te yapilan bir OECD toplantismdaAvrupah devletlere çok yakinda Amerikanpetrol üretiminin kapasite simrma ulaçacagmi söyledi.Acil bir durum halinde bundan böyle bag dayayacak rahat yastiktan yoksun olacaklardt.Amerika artik bu devletlere destek ve yardim saglayamayacakti. Toplantlya katilan tüm ülkeler hu beyan kargisinda gaglena döndüler. Eu olay OPEC'in yaptigi 1967 ambargo girigiminden sadece bir yll sonra oluguyorve Ortadogu'yuda öteki Avrupa ülkeleri gibi hiç de güvenliolmayanbir konuma getiriyordu. Ashnda, asil sorun Ortadogupetrolünebagindan beri giderek daha çok güvenmig olmakti. GerçiEndonezya'danve Nijerya'danyeni üretim geliyordu; ancakbu Ortadoguüretiminin gösterdigi büyüme kargisinda yetersizdi. Nijerya'dan petrol 1970 baglarmda, bu ülkede iç savagm son bulmasindan sonra gelmigti.1960-1970 y11lanarasmda özgür dünyanin petrol talebigünde 21 milyon varile erigmigti.Bu süre içinde Kuzey Afrika dahil Ortadogu'da üretim günde 13 milyon varil artmigti.Bagka bir deyigle, petrol tüketimindekiçok büyük artigtn üçte ikisi Ortadogu'dakikuyular tarafmdankargilamyordu. -1967de
"güvenlik
Etkiler Çevresel de endüstri ülkelerinde yagamyordu. Ínsanmçevreye bakig iligkisi petrol de, çevreyle olan talebininartmasina ve kullammmin düzenlenmesine paaçisi ve ralel clarak deglçiyordu. 1960'll ytllann ortalarmdan baglayarakAmerika BirlegikDevletleri'nde ve bagka yerlerdeçevreselsorunlar ön planageçmig,siyasi içIevlerde hak ettigi yeri almaya baglamigt1.Hava kirliligi dünyadaki birçok igletmeyi kömürden vazgeçip, daha az kirletici olan petrole yöneltmigti. Ancak, bu da petrol taleblneyeni bir hiz getirmigti.1965'te.New YorkBelediye Baykam kömürün kentten tamamen atilip yok edllmesini talep edecekti. 1966 yllt Sükran Güköbu büyük yüzden krizi sis basmig York bir kirliligi hava nü'nde New yaçamig, tüm gehri ve içinde iki York'ta kesin dönü kuHammi kisillanmi yll de New petrole mür ti. Bundan sonraki yapildi. 1967de BirlegikDevletter Senatosu'ndan üçe kargi seksen sekiz oyla hava temizliglyle ilglli bir yasa geçirildi. 1970'te de çevreseletki beyanlan olarak bilinen Federal Yasayürürlüge girdi. Çevreyle ili kill bazi büyük projeleryapilmig ve bunlar uygulandigindabüyük olasihkla ba-
Çokanlamh bagka bir yer degigtirme
535
|
zi sonuçlargetirecegiumulmugtu. Bu balomdan projelerin bir an önce hayatageçirilmesi gerekiyordu. Ayni yll, yüz bin kipi, Dünya Günü münasebetiyle New York'taki Be§inci Cadde'de bir geçi; täreni yaptilar. O günlerde The Limitsto Growth(Büyümenin Smirlan)baghklibir kitap yaymlamig, rapor niteligindeolan bu kitapta RomaKulóbü'nün projesi "The Predicament ofMankind"(însanhga MusallatOlan Bela) konusu iglenmigti. Bu kitaba gösterilen ilgi ve tepkikelimelerle anlatilmayacak kadar büyük olmuy,halkm çevre konusundaki bilinçlenmesi olaganüstü bir güçle yansitilmigt1. 1972'de yaylmlanan bu kitap qu tezi savunmugtur: "Temel dünya trendlerindenbirkaçi sanayileyme,hava kirliligi, enerji tüketimi, petrol Ye dogal gaz dahil- kaynak azalmasi sorunlari ele alimphafifletilmedig takdirde,bunlar sonuçta çagdag endüstriyel úygarligt dayamlmaz hale getirecekve bu gezegendeki büyüme simrma varmak íçin bir yüzyil daha beklemek gerekecekti." Bu eserde kaynaklann hitmekte olduguna deginilmekle kalmaylp, hidrokarbon getirdigi sorunlar ûzeyanma, karbondioksidin atmosferde yeniden olugmasi ve globalisitmanm rinde de durulmuy ve uyanlar yapilmigtir.Bu eser genel anlamda bir nyan mesaji veriyordu.Ilerideki krizlerin ne zaman olugacag, zamanlamasihaklanda kesinlikle bir gey söylemek henüz mümkün deglldi. Bu eser çok kritik bir anda yayimlanmigti. O siralar dünyada ekonomik büyünie bir patlama geklinde yaçamyordu; enflasyonla beraber kaynaklarin kullamlmasmda da yüksek bir büyüme gözleniyordu. Aynca bütün bunlar Amerikan petrol rezervlerinin dügmekte oldugu ve hem Amerikan ithalati ve hem de dünya çapinda enerji kullamminin dramatik bir hizla yükseldigi bir zamanda cereyan ediyordu. Bütün bunlardan bagka, o devirde, yeni geligen çevresel bilinçlenmenin endüstri dünyasmm halk politikasmi yeniden gekillendirmeyebagladigi ve irket stratejilerinde yeni degigmeleri zorladigi günlerdi. Sun Oil bir yetkilinin Sirketi'nden ifade ettigi gibi, bu enerji girketleri için bir tür oyun" anlammdaydi. Artik enerji ve çevre sorunlarinm tartigildigitoplantilardaBüyümenin Smirlan yol gösterici bir kutupyildiz1 yerine geçiyordu. Kitapta öne sürülen gärügler1970'li ylllarda yaklagmakta oldugu büsbütün hissedilen kitlik ve kaynak sikmtislyla dolu karanl1k günlerde güçlü bir dayanak olmuytu. Böylece kitap hem petrol ithal eden hem de petrol ihraç eden ülkelerin politikalanm ve teptilerini yönlendir migti. bilinçlenmenin enerji dengesi üzerindeki etkisi çok büyük oldu. Su bilinçlenme Çevresel kömürden sonucunda petrole dönüg hizlandi ve insanlar daha temiz yanan gaza ragbet etmeye baglad1. Eu ara, nükleer enerjinin propagandast da yapildt ve nükleer enerji hidrokarbon yanmadan daha üstün bir çevreselyenilik olarak tanitildi.Yenipetrol kaynaklan bulma çabalarma htz verildi ve 1960'll yillann sonuna dogru California klyisi ötelerinde büyük üretim kaynaklan bulma ümidi belirdi. Zaten su içlnde ilk kazilar da on dokuzuncu yüzyllin bitiminden evvel burada, Santa Barbara yakmlarinda yaptimigt1. Simdi, yetmig ylh ayan blr süre sonra güzel California sahillerineboylu boyunca bir kez daha su altmda petrol arama donanimlan yerleptirildi. Ancak, sonra, 1969 Ocak aymda, Santa Barbara açiklarmdabir kuyuda yapilan kazida hiç beklenmedik kural digi jeolojikbir durumla kargilagildi ve bunun sonucunda büyük bir basmçla yüzeye dogru alti bin varillik bir petrol figkirmasi oldu. Sahil sulanna degru kontrolsüz olarak agir yogunlukta ham petrol akmaya bagladi ve otuz mil kadar uzaga yaylldi. Yöre halkinin tümü, birden tepki gösterdi ve bu tepki siyasi kesime kadar uzandi. Nixon idatesi California geligmeleriyle ilgili borcun ertelenmesi için hemen bir yani borcu erteleme hakki yay1mladt ve petrol akimi durduruldu. Petrol ihtlyac1 ne kadar büyük olsa da, çevrenin diger duyarli bölgelerinde enerji geligtirmeye gösterilenmuhalefeti artirlyordu. Bu bölgelerden biti de Kuzey Amerika'mn en çok petrol vaat eden bölgesi- Amerikan üretiminin inige geçigini en çok körükleyen ve yükseligte olan Ortadogu petrolüne bagtmllligim dengeleyen Alaska idi. -nüfus,
"yeni
"moratoryum"
-tüm
536
\ I
Alaska "Fili"
.
Daha 1923 yllmda Bagkan Waren Hardinge Alaska'nm Kutup bÖlgesindedonanma için bir petrol rezervi kùrdurmug ve izleyen y1llarda petrol arayicilar çevrede dolagip petrol aramiglardi, 1956 Süvey;krizini takiben Shell ve New JerseyStandard Oil girketleri Alaska'da petrol aramaya bagladilarsa da, 1959 ydmda o güne kadar en pahallyamal olan kuru kuyu kazilarmdan sonra bu igi askiya aldilar. Alaska'da petrol arama faallyetiyle ilgilenen bir bagka girket de British Petroleum'du. Iran'da, Musaddik'm devrilmesi ve bu olayi izleyen Süvey;krizi sirasinda BP, tamamenbagimh oldugu Ortadogu petrolüne olan bagimlihŠlndan kurtulmak, hiç degilse bunu azaltmak için büyük çaba sarf ediyordu. 1957de, Süvey;'ten bir yll sonra, üretim için degigikkaynaklara ve özellikle de Bati Yanküresi'ne bagvurmak, petrolü buralarda aramak gibi stratejik bir karar aldi. BP'nin bu karan Ingiltere Devleti tarafindan kuvvetle desteklenmigtir, Ingiltere Bagbakam Harold Macmillan1958'de Avusturya Bagbakam Robert Menzies'e özel olarak yazdigimektupta öyle demí§tir; "Ingilizpetrol girketleribugün Bati Avrupa'daki ve Dogu Yanküresi'ndeki iglerini yürütebilmek için daha çok Ottadogu petrolüne dayamyor. Ne var ki bunun güvenceli olmadiginirl iyice bilincindeler. Sunuda aynca biliyorlar ki, BirlegikKrallikhükümeti bazi iktisadi ve siyasi nedenlerden dolayl, bu girketlerin Ortadogu'yabagtmhhklanm azaltmaya yönelik her hareketi candan destekleyecektir. Bunlardan özellilde British Petroleum Çirketi'nin elinde petrol ufkunu için sebepler de büyük uluslararasi bazi Öteki geniëletmek girketleriçin Süvey;krizinticari var. den en fazla ve en kötü gekilde etkilenen bu irkettir. Simdi, kontrolü altmda olan kaynaklar daistly0T." SOR Vermek hilinde kalarak, Ortadogu'dan petrol alma bagimlillgLna Sinclair Petroleum, British Petroleum'a, Ortadogu'yabagmhliktan kurtulup nefes almasi için çare önerdi. Bu, iki girketin Alaska'da ortak bir igletme açma teklifiydi.Ne var ki Alaska'nin ta ötesinde, soguk kuzey topraklannda,Kuzey Bayin denen yerde birbiri ardma aç11anve hepsi de kuru çikan alti kuru kuyudan sonra her iki girket bu tasanylasklya aldilar. Alaska'ya llgi gösteren diger bir girketde Gulf idi. Su girketebagh bazi petrol aragtinc11ar,kuru çikan kuyulara ragmen, arazi jeolojisinin petrol vaat ettigni, bu yüzden girketin Kuzey Baym'nda aragtirmalara üst düzey yönetimi ise bu talebi düdevam etmesi gerektigini kuvvetle savunuyorlardi. Sirketin günmeyi dahi reddediyordu. §irketin k1demliyöneticilerinden biri bu konuda açikça göyle diyordu: "Bu, varil bagina 5 dolara mal olur. Biz ise tüm yayamimiz boyunca petro1ün varili beg dolardan satildigmi hiçbir zaman göremeyecegiz." Diger taraftan,Alaska konusunu California kökenli bagtmsiz girket olan Richfield de hâlâ sorupturmaktaydi. Bu girketin Alaska petrolünü çekici bulug sebebi Kuzey Baym glbiulagilmasi imkânsiz bu yerdeki kalm kireçlegmig katmanlardan ileri geliyordu. 1964'te Jerseybir kez daha Alaska'ya girme karan aldi ve toplam bedeli beg milyonu biraz apan ödemeler ve i; baglantilan sonucu çirketinHumble kolu Richfield'in ortagt oldu. 1965 ylluída, yeni olugan bu ottaklik Kuzey Baytri'mn Prttdhoe Koyu'ndeki igletme anlagmalannm yaklagik üçte ikisine sahip olmugtu. Kazanan diger önde gelen tegekkülíse BP-Sinclair Kombinasyonu'ydu. birlepti ve Atlantic Richfield'i kurdu, Ayni sene içinde, Richield Atlantic Refining Sirketi'yle Atlantic Richneld daha sonra ARCOolmugtur. Kombine girketinbagina RobertO. Anderson geçti. Anderson etrafindakilere son derece rahat, neredeyse ilgisiz, hatta biraz dalgin biri görünüyorsa da, yirminci asrin son birkaç büyük petrolarayicilarmdan ve devlerinden biriydi. Böylebir adama yakigan kararliliga ve dikkate sahipti. Anderson Chicago'lubir banker olan, 1930'lu yillarda belirgin bir özelliglyle dikkati çekmigbir babanm ogluydu. Su Ozelligikimselerin ödün vermedigi bir dönemde, sag duyusunu kullanarak Texas ve Oklahomah,bagnfisiz petrolcülerebor vermig dolaylarmda büyümüg, bir ara olmastndan ileri geliyordu. Genç Anderson Chicago Üniversitesi üniversiteye devam etmig ve felsefe hocasi olmayi dügünmügtü. Ne var ki babasinm mügterisi 537
olan petrolcüler üniversite kampüsünden çok daha fazla ilgisini çektiginden,bu fikri b1rakarak 1942'de, günde bin beg yüz varil petrol aritan bir rafinerinin bagma geçmekiçin New Mexico'ya biri oldu. O da tipgltti.Kisazamanda igletme igine geçtive bu içte en iyi tanmanbagLmsizlardan sürgülü ki Rockefeller ve Deterding gibi zihinden çabukhesaplama yetenegine sahipti.Önceleri hesap cetvelinden daha çabuk sonuç alabiliiken, sonradan cepte tagmanhesap makinesindenbile daha iyi hesap yapabiliyordu.Aynca, toplantilardaondalik noktadahata yapan kipilerin hatasim meydana ç1kartma ve dogru olam göstermeglbibir huyu da vardt Sonradanbu konuda gunlan söylemigtir: "Ben böyle bfr yetenegim oldugunun bilincinde degildim. Bu yetenegin sagladtgien büyük yarar, insana gereksizolan geylerinüzerinde durmayip, ilerlemeyi saglamasidir.Sözgelimi, görügmelerde kargi tarafmönem vermedigt bir noktanm önemli oldugunubu yetenek sayesinde anlayabillyorsunuz. Böylece het zaman ötekilerden daha önde olursunuz." SenelergeçtikçeAnderson'un çok yönlü ve çegitliilgi sahalarma sahip,petrol endüstrisinde kimsenin buyrugunda olmayan bir kipilik olduguanlagilmigti.Fikir tartigmalarmayatkm, sosyal bilim hocalanyla bangik, idare usulü ve sosyaldegigiklikkonulanna merakli biri olarak igadamlarinin teknolojl, hümanizm, çevre sorunlan ve Aristo gibi çegitli konulan tartigtiklariseminerlere katilmayi severdi. Kisacasöylemek gerekirse,onca bagaristna ragmen, hiçbir zaman tipik bir petrol devi imajma uymamigtir. Akranlari arasmdayadirganan birçok geye merak duyar ve inamrdi. Yine de epsizbir petrol arayic181ydt ve ham petrole ve toprakiçinde sakh rezervlere· bagka hiçbir geyeduymadigt kadar içten ilgi duyuyor ve inamyordu. Bu konuda gunlarisöylemigtir: "Bu endüstrinin kalbi, bu igten ahnacak ders gudur; Eger hayal kmkhgim kaldiramtyorsamz, bu içten vazgeçmeniz gerekir, çünkü büyük olasilikla, kazilarm yüzde doksan1 boga çikar. Kazida baçansizhkla kargilagmayi normal kabul etmelisiniz." Yine de geriye kalan yüzde 10 Anderson'un fevkalade lyine yaramig, onu yalmzca çok zengin yapmaklakalmaylp, aym zamanda birey olarak BirlegikDevletler'in en büyük topraksahibihaline getirmigti. Ne var ki 1966 kig mevsiminde durum Alaska'da yüzde 90 baçansizlik hanesine yazilacabenziyordu. ARCO, Humble'in da katilimlyla Alaska'mn kuzey kiyisinin altmig milgüneyinga de pahaliya mal olan bir kuyu açtt Kuyu kuru çikmigti. Kuzey Bayin'nm Prudhoe Koyu'nda bagka bir arama daha programa almdigt halde, bu baçansizlik kargismda Prudhoe kazisina devam edip etmemek konusunda bir hayli tereddüt belirdi. Su hususta karar verme yetkisi de Anderson'a biraktld1. Karan verecek kigi oydu. Petrol aramaya, ham petrole inanci sonsuzdu. Ancak BP ve Sinclair'e ait kuru çtkan alti kuyudan sonra ARCO'nunaçtigt kendi kuyusu da kuru çikm17tlve bunlar petrol igine kendini adamig Anderson'u bir hayli dügündürmügtü. O bu ige para kaybetmek için atilmamigti.Sonunda biraz dügündükten sonra sonuçtan pek emin olmamakla beraber ige devam karan.aldi. Kaz1için gerekenaraç ve gereç zaten Alaska'da oldugundan bunlann kazi yerine getirilmesi altmig millik bir yol ahyordu ki bu da kolayca halledildi. IlerideAnderson bu konuda gunlan söyleyecekti: "Programa almmig bir kuyu kazma iginin iptal edilmesi karanni almak kolay degildir: ige devam karan almaksa bundan daha kolaydir." Tepesinde uçan dött jumbojetin çikardigisesi andiriyordu.Kuyu içindeki borudan fi§kirip gelen dogal gaz rüzgânn giddetine ragmen on metre yukan dümdüz figkinyordu. Evet, sonunda petrol bulunmuqtu. 1968 ortalarmda petrol bulunan bu kuyunun yedi mil ötesinde yeni bir ku= yunun daha kazilmastyla buranin gerçektençok büyük bir petrol bölgesi, dünya çapmdaönemli bir yatak oldugu bir kez daha dogruland1. Su gerÇekbir fil idi. De Golyerve Mc Haughton petrol mühendisligi firmasmin tahminine göre Prudhoe Koyu'nda 1.0milyar varil yenilenecek türden rezerv mevcuttu. Kuyunun açilmast talimatmlverirken bir hayli isteksiz davranmigsa da, bu sonuç Anderson'un hayatmda bir petrolcü olarak verdigi en önemli karardt Prudhoe Koyu Kuzey Amerika'da o güne kadar kegfedilmig en büyük petrol yataglyd1ve 1930'lu yillar baymda Dad Joiner'inpetrol flyatim yerine dibine batiran Dogu Texas yatagmm bir buçuk katt büyüklükteydi. 538
Prudhoe Koyu ise, giderekdaralan petrol pazannda, herhangi bir flyat yapistm bozmaya yönelik degildi. Bukuyu Amerikan petrol ithalinin büyümesini yavaglatml ve globalpetrol dengesisikipikliginidramatik bir hizla azaltm14tir.Günün_tahminlerinegöre Prudhoe Koyu'nun toplam verimi çok yalanda günde iki milyon varili agmayaadaydi ve bu gerçeklegtiginde bu yatak Suudi Arabistan'm Ghawar ve Kuveyt'in Burgan yatagmdan sonra dünyanm en fazla üretim veren üçüncü yatagiolacaktL ÖnceleriARCO ve Jerseyve Jersey'inHumble Kolu yatagtnüç yll içinde operasyona geçeceginitahmin etmiglerdi. Durum bu bölgedeki geligmenin Kuzey Bay1ti idare bünyesinin basitlegtirilmesinden sonra hizlandinlacagmi gösteriyordu. ARCOve Sinclair'i o güne kadar BirlepikDevletler'de en büyük holding olan Gulfve Western girketlerininpençelerinden tam zamamnda çekip almak suretiyle kendinekattL Artik Kuzey Bayin'nm Üç Büyügü ARCO, Jerseyve BP idi. Birlegme olayi aynca ARCO'yu Birlepik Devletler'in en büyük yedinci petrol girketiyapmigti. Geligmenininzlanmasmi engelleyen en büyük faktör tecrit edilmig gibi duran kuzeyin fiziki çevresiydi. Bir jeologunsöyledigi gibi apagihk,kirli, çahymayaizin vermeyen acimasiz bir yerdi." O güne kadar petrolçikanlm1;yerlerden hiçbirine benzemeyen bir yerdi. Bu tür bir çevredeüretim için gereken teknolojiyoktu. Kigm,isimn sinrm altma kirk be; dereceye dügtügü günlerde, kalinhgl birkaç feet olan Tundra donup beton kalmhgmi allyordu. Sonra da yaz geldigindesünger görünümündebozkira dönügüyordu. Tundrada, bir yerden bagka bir yere gidecek yol gibi bir geyyoktu ve topragmalt tabakasidevamli donmuy durumdayd1. Topragm sürekli olarak donmuy bir halde bulunan bu kismi, bazen üç yüz metre derinlige kadar inerdi. Araziye getirilen normal çelik malzeme don bölgesinin iç tarafmatagmirken,genellikle saman parçalan gibi kinlardi. Su engelin agilmasimümkün olsa bile yine de sorun halledilmig sayilamazdi;çünkü bu defa de petrolü bu denli zor partlar altmda pazara sürme sorunu çikacakti.Konuya çare árandi ve buzkiran tankerlerinbuz denizlerinden aginlarak Atlantik Okyanusu'ndangeçirilmesiciddi olarak dügünüldü. Daha bagka çareler de dügünülüyordu, ki bunlardan ilginç olan biri Alaska'yi çaprazlamakesecek sekiz hatli bir yoldan devamli seyredecek bir kamyon filosu geçirmekti. Sonradan bu projenin Amerika'daki tüm kamyonlan devreye sokacagt hesap edildiginden bu fikirden vazgeçilmigtir. Zamanin önde gelen nükleer fizikçilerinden biri ise nükleer eneriiyle çallgan denizalti tankerlerindenolugan bir filonun Kuzey Kutbu altmdan Grõnland'dakibir limana gönderilmesini önermigti. Bu yapildigmda gereken su limam" da nükleer patlama yöntemiyle yaratilacakt1. Teklif yapanlardan digeri ise jumbo jet petrol tankerleriyapimmi dügünen Boeing ve Lockheed firmalanydi. Sonunda, bir boru hatti yapilmasma karar verildi. Ancak, bu hat hangl yönde yapilacakti? Bir teklifegöre petrol yataklarimn güneyindenValdez limanina kadar sekiz yüz mil uzunluktabir boru hatti yapilmallyd1. Valdez'de petrol Prens William Sound'dan geçirilerek pazara sürülmeliydi. Bagka bir teklifise tamamen topraküstü bir boru hattiyla doguya dogru uzanmak, Adaska'dan geçip Kanada'ya inmek, sonra da güneyeuzamp BirlegiRDevletler'e girmek, sonuçta da muhtemelen Chicago'da igi tamamlamakti.Trans-Alaskaboru hattma kargi çikanlar bu yola bagvuruldugu takdirde kazalan olacagmi, bununsa kendilerini büyük suçlamalara götüreceöne ise çevre açismdan genel olarak daha saglikhyd1ve Alaska dogal Kanada sürdüler. yolu gini" için boru elde etmek hattmdan daha ucuza mal olacakti. Bazi görüglere göre ise yapilacak gazi Alaska yolu bir Amerikan yolu" olma avantajma sahiptí ve bu açidan daha güvenceli olmas1gerekirdi. Aynca esnek olmak giblek bir üstünlûgü de vardt Alaska petrolü hem Birlegik Devletler'e hem de Japonya'yagidebilirdi. Petrolcülerin yapacagt tek gey biri eyalet öbürü federal, ancak her lkisi de Amerikan olan iki hükümetle muhatap olmaktt. Aynca Kanada'mn Ottowa'daki federal hükümetiyle ve hepsi de mall sistemlerine sahip üç veya dört eyalet hükümetine ve Kanada'daki ve daha birkaç Amerikan eyaletine kargi hukuken sorumlu olmayacaklardi. "burasi
"derin
"tanker
"tamamen
539
lI
i
Ayrica, Kanada hükümeti.son günlerdeTrans-Kanadaboru hattma kargi çikarbir tav1rdaydi.Bütün bu hususlar göz önüne almdiktan sonra pu görüg agir basti: Büyük olasilikla Alaska'dan geçecek boru hatti ingaati Kanada'dan geçecekboru hattmdan çok daha çabuk tamamlanacakti. Bu nedenle Alaska yolu tercih edildi. Boru hatti ingaati mühendisligingetirdigi birçok güçlük ve gereksinimleri de beraberinde Örn€gLn, yerden çtkan petrol 60 derecede gegetirmigti;bu i; pek çok yenilik ve deha istiyordu. liyordu. Ondan sonra ise sif1rderecenin çokaltmda,don altmdaki bir boru hattina giriyordu.Boru hattinm yüzeyin altinda, don olayimn fazla su içerdigi bölgelerden geçmesi halinde bölgedeki buzun erlyip lapa haline dönügmesi söz konusuydu. Bu takdirde dayanaksiz kalacak boru hatti çökebilecekti. Alaska boru hatti projesi anlagilacagtgibibirçok ingaat sorunlan içeriyordu. Buna ragmen yine de ARCO, Jerseyve BP ve ayrica, Kuzey Bayin'nda çok daha önemsiz konumda olan girketlergrubu Alaska yolundan geçecekboru hatti ingaatma karar verdiler ve acele hareket ederek bir Japon girketinden apar topar500.000 ton agirhginda lark sekizinch'lik boru satin Bu malzemeyi temin etmek için Amerikah imalatçilan beklemeye zamanlan olmadigini ald11ar. Boru hatti daha igletmeye sokulmadan evvel anzalamp dügünmüçlerdi ama bunda yanilm141ard1. stop etmigti. Boru hattinm arizalamp duraksamast önceleri Eskimolar'a Y€ Al2Ska yerlilerine ve bir de ortaklar arasmdaki çekigmelerebaglandlysa da tamamendurmas1 bambagka bir nedene, çevrecilerin 1970'te Federal Mahkeme'de davayl kazanmig olmalarina baglidir. Santa Barbara'daki petrol sizmasindansonra yeniden dinamizm kazanan yeni oluçmug fakat dagimk durumdaki çevre hareketleri Alaska boru hattimn durdurulmasi konusunda tam mutabakatsagladi. Yine de bazi çevrecilergirketlerinyeterliön çaligmayapilmadan, igin kavranmast, becerive dikkat konularma gereken zaman verilmeden fazlastyla aceleci davrandiklanm söylemekten geri kalmadilar. Bunlann görügünegöre meydana gelebilecek bir kazamn sonucu çevresel açidan tam bir facia olabilirdi. Su nedenle,çevreselaçidan daha az risk lçerdiginden, Kanada yolu daha güvencellydi.Bu kipiler aynca, Alaska yolu ingaatina baglamadan evvel Birlegik Devletler'in bir enerji koruma program1 yaptirmasmi istediler Bazi çevreciler ise daha farkh bir görüç ileri sürerek, dogada mevcut vazgeçilmez güzelliklerinve dogaya özgü çevreninbu projenin uygulanmas1ylazedelenecegini, hatta yok olacagmi iddia ederek projeden bütünüyle vazgeçilmesini talep ettiler. Onlara göre Alaska petrolüne gerekyoktu. Boru hattini yapmaya çok hevesli girketlerise kargi tarafm muhalefetini yeneceklerinden emin olarak 75 milyon degerindeki Caterpillarkamyon ve römorklantu Yukon Nehri klyllannda siraya dizip yol yapim1ve boru dögenmesi için çahqmayahazir duruma getirdiler. Ne var ki boru hatti üzerine konulmu olan yasaklamamn geçerligini korumas1yüzünden depolanmig olan borular beg yll süreyle yerinden oynat11amad1.1972 yllmda Alaska'dan saglanmast beklenen petrol bu yüzden gelmemig ve Amerika'mn digardan ithal ettigi petrol artmigt1.Yukon Nehri klyllarinda konuglandinlmig kamyonlara ve römorklara gelince, petrol girketleri bunlardan her an yararlamlacagt ümidiyle motorlarm1 haztrda tuttuklarindanmilyonlarca dolan boga harcamiglard1. Sonunda, yeni petrol kaynaklari olarak Alaska'nm ve Californiaaçiklarmin çok fazla problem içerdigine karar verildigi ve bu defa Kuzey Denizi'nde yapilan petrol kegfi dolayislyla ümit vaat eden bagka bir alternatif belirdi. Ne var ki Kuzey Denizi'nde petrol geligmesikaydetmek hiç de güvenceli bir i; degildi. Hem hacim itibariyle çok büyük olacak hem de çok pahahyaçikafikri de, Alaska konusunda cakti. Çevrede bu konuda sert davramp ödün vermiyordu. Çevrenin oldugugibiKuzey Denizi üretiminin yepyeni bir teknolojikugagina gerek gösterecegimerkezindeydi. Aynca, çok da vakit alacakti, hem de pek çok. Alaska ve Kuzey Denizi projeleriortak olan bir tek noktada birlegiyordu. Her ikisinin rezervleri de fiziki açidan çok zor yerlerde olmasina ragmen, politik açidan istikrarsiz yerlerde degildi. Böyle oldugu halde yine de bunlardan hiçbiri, giderek ciddilegen globalarz - talep dengesine kalict bir çözüm getirememigtir. Bunun anla540
I
I
mi gudur: Dünyada doymak bilmez bir petrol açligtVardi; bu açligt gidermek için dünyada bagvuracak tek bir yer mevcuttu: Ortadogu.
Doktor
,
1970 Agustosu'nun sonuna dogru bir gün, gafaktan hemen önce, kiralik bir Fransiz Falcon jeti Libya hava sahasma giriyordu. Uçak Trablus Hava Limam'na indi. Jet'inkapisi açildi,kisa boylu, tiknaz yapida, yetmig iki yagma henüz basmly bir adam günün ilk igiklari içinde jetten çikti. Yüzünde çok endigeli bir ifade vardi. O denli endigellydi ki Los Angeles'ten beri yol boyunca, hiç durmadan uçoup, sadece Torino'da ancakjet deggtirecek bir süre yere inmigti. Korkusu yan ylldizim"dedigi, ke ndi girketinin Libya'daki çok zengin, -verimli petrol imtiyazmi kaybetmek üzere olugundan fleri gellyordu.Yine de, her zaman oldugu gibi kendine güveni tamdi. Ya§ammi anlagmalar yapmaya adamig olan bu adam büyük bir inançla, bir defa 80ylemig oldugu gibi erdirilmemig bir anlagma kadar kötü bir geyolmadigma" yürekten inamyordu. Bu adam OccidentalPetrol Sirketi Bagkam olan Dr.Armand Hammer'den bagkasi degildi. Anlagma yapma konusunda, tüm yüzyll boyunca Armand Hammer'e rakip olabileceksadece birka( kipinin çiktigLm söylemek yanlig olmaz. Hammer 1898 yihnda New York'ta, kökeni Karadeniz kiyismdaki Odessa'yadayanan göçmen bir Yahudi allenin ogluydu. Armand Hammer'in çok zengin olan bir amcast Odessa'dayaçamayi sürdürüyor ve bagka iglerle meggul olduyapiyordu. On dokuzuncu astrda Odessa,bagu gibi aym zamanda Ford'un yerel dagLtimcihgmi till sanayicilerin Ortadogulu tüccarlarla bulugtugu büyük bir ticaret merkeziydi ve Armand Hammer her nasilsa bu gehribir türlü aklindan çikaramamigti.Odessa sanki onun damarlartndaki kandi. Armand'm babasi Dr. Julius Hammer sadece pratisyen bir hekim ve ilaç imalatç1st degil,aynt zamanda solcu bir partinin de üyesiydi. 1907de Avrupa'da Lenin'le tanigmig,o günden sonra Amerikan Komünist Partisi'nin kurucularmdan olmugtu. Armand ise babasimn sosyalist egílímlerine katilmlyor, para yapmaya ve anlagma hazirlamaya ilgi duyuyordu. Kisaca o bir kapi"parla-
"sonuca
talistti.
1921 yllmda tip okulundan mezun olur olmaz hemen Rusya'ya yola çikti. Sefalet içinde ac1ylakivranan bu ülkeye, aci dindirici tibbiilaç ve malzeme götürüyordu. Bunu yaparken hedefi ailesinin ilaç isinden Sovyetler'den alacagt 150.000 dolarhk borcu tahsil etmekti. Babasmm oradaki ahbaplan aracihglyla Lenin'le tamptl.Lenin o stralar periçan durumdaki Rus ekonomisine çare anyor, bunun için rekabete yer veriyor ve ülkesini Batih burjuvalarla ticaret yapmaya tegvikedlyordu. Lenin Hammer'e özel ilgi gösterdive onu takdis edip Stalin'e "Bizi Amerikan 'iÇdünyasma götürecekkisa yol ve biz bu yoldan mümkün olan her firsatta yararlanmallyiz" sözleriyle tanttt1.Sonuçta Hammer, erkek kardegi Victor'un da yardimiyla Lenin'in Yeni Ekonomik Politikasi'nda görev almak üzere Rusya'da kaldi. Adi geçen Ekonomik Politika asbestos imtiyazi,Ford traktörlerive diger mamulleri, kurgunkalem milli imtiyazi içeriyordu. Hammer kendine ait kigisel kürkçü tuzaklarlylaSibirya'dakürk merkezleri bile kurmugtur. Ancak, on yiÍm sonunda Stalin'in iktidara gelmeslyle Hammer olacaklan zamanmda sezerek bavulunu topladt ve erkek kardegi Victor'la beraber Rusya'yi terk etti. Beraberlerinde birçok Rus sanat eseri getirmiglerdi ki sonradan bunlan BirlegikDevletler'deki büyük magazalar aracihgiyla satmiglardir.Bu agamadan sonra Hammer çegitli iglerde atilim yaparak milyonlar kazanmay1 sürdürdü. Bunlara bira fiçisi ve burbon viskisi yapmak da dahildi. 1956'da, elli sekiz yagindaykenLos Angeles'e geldi. Niyeti birçoklari gibi emekliye ayrilmakti. Artik tamnrmybir sanat galerisi sahibi ve koleksiyoncusuydu. Vergi ödemekten kurtulmak için önce petrole bir miktar yatinm yapti ve sonrada, oyalanma kabilinden Occidentaladmda küçük, nerdeyse iflas durumunda bir pirketsatm aldi Petrol iginde herhangi bir bilgisi yoktu. Buna ragmen girketi Occidental,1961'de California'da ilk dikkate deger keyfiniyapacakti. Bunun üze541
rine, anlagma yapmada köklü ve deneyimli Hammer birçok yeni girketi daha üzerine geçirdi. 1966 yilma kadar Occidental'in ylllik satigtyaklagik700 milyon dolan bulmugtu. Saghkh ve akilci anlagmalar yaparak ve zamanlamayi íyi ayarlayarak Hammer, Occidental'i dünyanin en büyük enerji girketlerindenbiri yapmigt1.Kumanda zinciri söz konusu Hammeroldugunda geçerliliginikaybederdi. Hemen her istediginde dünyanm her yamna rahatça telefon edip konugabiliyor,iglerikendi bagma modern bir Marcus Samuelgibi idare ediyordu. Politik kiilerle olan fligkileri egsiz sayllacak düzeydeydi. Her istedigi yere her istedigi an girebilme yetenegiyse hayret vericiydi. Kigiselservetinegelince,sayllamayacak kadar büyük bir servet sahibiygibi ve çok sevedi. Sonugelmezanla ma görügmelerindede, bir rakibininsöyledig glbi cen" davramr, taraflararasmda bir gerilimolugtugunda bir fikra anlatarak havay1 yumugatird1. Ancak, istedigi geyielde etmede çok ciddi davramr, asla ödün vermezdi. Kendiçikarmm gözetilmesi için, insanlarm duymak istedikleri geyiduymasmi saglardi. Kendisini Hammer'in varisi saymak hatasim yapan birçok kipiden birinin soguk yorumuna göre "Doktor dünyanm en iyi rol yapan aktörlerinden biriydi." Ileride, Nikita Krupçev iktidannda Hammer Sovyetler Birli§'yle yeniden iligki kurdu ve beg Sovyet DigigleriBakam'na ve yedi ABD Baçkam'na iktidarda bulunduklari sürece arabuluculuk yaptL Kremlin'e nasil girdigiilginç bir öyküdür. Gorbaçov'undogumundan on yll önce ölmüg olan Lenin hakkmda Mihail Gorbaçov'a ilk elden bilgt veren tek kigi Hammer'dir. Ylllar sonra 1990 sonlarmda bile, doksan iki yagindaki Hammer, Occidental'in faal bagkanligmi sürdürmekteydi ve kendisine sadik hissedarlar da hâlâ onu öven garkilarsöylemeye devam ediyordu. Hammer gerçekten Rockefeller, Samuel ve Deterding, Gülbenkyan,Getty ve Mattel gibi petrolün büyük korsan yaraticilan arasmdadtr. Hammer için aynt zamanda geçmigin izniyle korsanlik" yapmig bir gahsiyeti denebilir. Özeljeti ile dünyayi dolagip, ilgilenecek-yeni anlagmalar peginde olan "Odesah bir tüccardi." Ancak kendisini dünya çapmda bir hükümran haline getiren Libyaanlagmasidir. Libya petrolüne yapilan hücum daha 1965 senesinde, Occidental'inihalenin ikinci raunihale teklifikalm bir dosdunda orada imtiyaz kazanmaslyla htzlanmigti. Occidental Sirketí'nin ihale bu Hammer arasmda dikkat halinde çekmigti teklifin tarafmdanonun kigidiger 119 v e ya sel denetimiyle yapilmigolmasindan fleri geliyordu.Teklifkeçi derisine el yazmasiyla yazilmigve Libya bayragtmn renkleri olan kirm1zi, siyah ve yegil kurdelelere sanlm14t1.Occidental aynca Kral idris'in çocuklugunugeçirdigi ve babasmm gömülü oldugu çöl vahasinda bir tarimsaldeneme çiftligt kurmaya söz vermigti. Bu teklif ihaleyi kazanmalanna yardimci olmuytur. Hammer Kral'a som altmdan yapilmig bir de satranç talomt armagan etmigti. Occidental kendisine imtiyaz almada yardim eden kipilere ait ekstra masraflan ve özel komisyon ödemelerini de ihmal etmemigti. Occidental Sirketi'nin kazandigi bloklar 102 ve 103 no.'lu bloklar olup, Akdeniz sahilinden en az yüz mil uzakta, Sirte Havzasi'nda çiplak, karanlik, yariklarla kapli yaklagik iki bin metrekarelik bir araziydi. Arazide yapilan ilk kazilar kuru çikinca Hammer göyle söyleyecekti: "Tahammül edilmesi en zor olan gey kuru kazilardir." Ayrica, kazi yapma igi çok pahallya çikiyordu. O yüzden Occidental yönetim kurulu yüksek sesle yakmmaya, "Hammer'in çilginligi" feryadma baglamigt1bile. Libya onlarm degil, büyük patronlarmele alacagi bir yerdi. Ne var ki Hammer inadim sürdürüyordu. Sonunda inadmm karpthgni gärdü. 1966 sonbaharmda Occidental 102 no'lu blokta petrole rastladi. Ancak 102 no'lu kuyunun verimi, batiya dogru kirk mil uzakhktaki, sonradan Ídris yatag adi verilen 103 no'lu kuyunun verecegi üretimle kargilagtirildigmda gölgedekalmigtir. Occidentalkazlyt evvelce Mobil Oil üstü kamp yeri olan ve Mobil Oil'in imtiyaziyken,.sonradan feragat edip istemedigi bölgenin tam altmda yapmigtl. Ilkkuyudan günde kirk üç bin varil petrol çikmigtt. Sonradan alollara durgunluk verici bir akimla günde yetmig beg bin varil dolusu petrol "baba
"hükümet
542
l
çiktl. Occidentaldünyada en verimli petrol depolarmdan birine rastlamigti.California'hbu gelimsiz üreticlye dev yapill Mobil Oil'in kaçirdigi geyibulduran yeni geligtirilmigsismik teknolojidir. yapilmasindan sonra Hammer göylediyecekti. "Gökler yanldi. Simdibiz de büyük patronlardan biri olduk." 196Tde, gansinbir kez daha yüze gü2mesiyleyeni bir kegifdaha yapilacak, Alti Günlük SavagSüvey; Kanall'nin kapatilmasina yol açacak, böylece Libya petrolü daha da degerlenecekti. Libya'daki petrol patlamast zamanla çilgmliga dönüçtü. De Golyerve Mc Naughton petrol mühendislik firmasi, tahmini bir hesap yaparako güne kadar gerçeklegmigolan kepifler itibariyle, sadece Occidental'inüç milyar varil rezervi oldugunu, diger bir deyigle ayni sürede Alaska Kuzey Bayin'nda kegfedilen rezervin yaklagik üçte birine Sahip oldugunu ortaya koymugtu! Gerçek guydu ki, Alaska'da yapilmasi mümkün olmayan §eyiyani boru hatti yapmayi Libya'da inga etmek mümkündü. Normal olarak 130 mil uzunlukta, çölü kesen bir boru hatti inçasirun üç yll sürmesi gerektigi halde, yogun çaba göstererek boru hatti bir seneden daha lusa sürede tamamlandive Occidental, imtiyazlanm aldiktan sonra daha iki yll geçmeden Avrupa'ya petrol sevk etmeye bagladi. Daha ilk günlerde Libya'da günde sekiz yüz bin varil dolusu petrol üretiyordu. Occidental ige sifirdanbaglamig, gimdi ise dünyamn petrol üreten en büyük altmet girketi olmuçtu; rekabetçi Avrupa pazarmagiden yolda mücadele ederek kontratlar yoluyla kendine bir yer açmigti. Tüm baçansma karym aniden türemigolan bu yeni dev, baçansim Libyapetrolüne orantistz bir gekilde dayandirdigi için günün birinde bunun zaranm görecekti.Nitekim Kralidrisyaghydi ve daha uzun süre yagamasi beklenemezdi. Bunun bilincinde olan Hammer ilgi merkezini biraz da bagka yere yönelterek, BirlegikDevletler'in büyük kömür üreticisi Island Creek Coal'u kendine katma yolu aradl. Ancak, sözlegme imzalamayi kabul etmeden önce Island Creek'in bagkani WilliamBollano Libya'da siyasi istikrarm nasil oldugunu incelemek istedig[ni belirterek imzay1 geçigtirdi.Bu sorugturmayi yaparken Bollano DigigleriBakanligi, Chase Manhattan Bankasive Citibank gibiyerlerde yetkililerle görügmügve hemen hepsinden birbirine benzer aym yaniti almigti: "Libya'da beg, alti yll daha politik istikrar beklenebilirdi. Kral öldükten sonra iktidann düzenli olarak nasil el degi tirecegiise kipinin tahmininekalmtçtl."
KegfÌn
I
.
Libya'dan Gelen Baski 1969, 31 Agustosu'nu 1 Eylül'e baglayan gece ledemli bir Libyali subay yatak odasma gelen kendinden dü§ük rütbeli bir subay tarafmdanuyandir11di.Böyle bir davramgi beklemeyen üst rütbedeki subay, kalkmasi için israr eden genç subaya çok erken geldigtni,bu kadar erken gelmesi gerekmedigni söýledi. Darbe yapma vakti henüz gelmemigti. Darbe birkaç gün sonra yap1lacakti. Ne yazik ki, k1demli subay yanilmigti çünkü bu bagka bir darbeydi. Aylardan beri tüm Libyaaskeri çevresibir darbe girigimi içindeydi ve çeyitlí gruptan subay ve politikacilar Kral idris'in sagliksiz rejimini devirmeye çallplyorlardi.Etrafini etkileme yetenegne sahip Muammer Kaddafi'nin liderligni yaptigi radikal görüglü bir genç subaylargrubu, suikasti üç dört gün sonra için planlamigolan üstlerini de dize getirerek darbeyi daha erken bir tarihte yapmigti. Gergekte l Eylül askeridarbesine lyin aslmt bilen bilmeyen, hatta darbenin ne taraftangeldiginden haberi olmayanhirçok kigi katilmigtir. Kaddafi ve yanlilan isyan hareketíne daha on yil evvel, henüz ortaokuldayken Cemal Abdül Nasir ve kitabt Ihtilal Felsefesfnden esinlenerek ve bir de Nasir'm radyo istasyonu Araplar'in Sesi yayinimnetkisinde kalarak baglamiglardi. Yaçamlarmi hedeflerini Nasit modeli üze-
ve rine kurma karart almiglardi. Sunada inanmiglardi ki, güce giden yol parti politikalarmdan degll, Nasir'm seçtigi yoldan, askeriakademiden geçiyordu. Kaddafi'nin kafasinda, keskin bir gözlemcinin ifade ettigi gibi, Nasir'm ihtilale yönelik doktrinleri "Muhammed döneminde islamfikirle543
ri" ile özdeglegmig durumdaydi, Kaddati böyle dügünüyordu. Kaddafi'nin grubu Nasir'a ve Nasirci Arap Birligi nosyonuna içten bagltydi ve Kaddafi de zamanla onun giysilerine bürünüp aym yoldan gitmek istiyordu. Nasir gibidogugtan kundakçillga yatkm, fakat aym zamanda egzantrik ve hata yapmaya egilimli Kaddafi her melankolik gibi sik sik bir ruh halinden ötekine geçerdi. Bu haliyle kendisini sadeceArap dünyasmin líderi degil, bu dünyamn tek merkezi yapma pegindeydi ve bunun için atihm yaplyordu. Su atilimlanada durmadan Îsrail, Slyonism, diger Arap devletteri ve Bati'ya kang bölücü planlar kurar, kampanya yürütürdü. Aynca kendini büyük petrol gelirleriyle donanmig hayal edip bazen hanker, bazen sponsor olur, bazen de dünyanm dört bir yamndaki birçok teröristgruba para babahgi yapard1. Baganylasonuçlanan Eylül darbesinden sonra Kaddafi'nin yeni Devrim Komuta Konseyi birçok yeni icraata girigti. llk i; olarak Amerikan ve ingilizüslerini kapatti ve bu ülkede yagayan nüfusunu kovdu. Kaddafi ayrica ülkede ne kadar Katolik kilisesi varsa hepsini kalaballk.Ítalyan buralardaki putlarin kiliselerden çikanlip diger egyalarlaberaber mezatta satilmasim kapatti ve emretti.Sonra, 1969 Aralik aymda, bir kargi darbe girigimiolmus, hareketin ba§arisiz sonuçlanmasiyla Kaddafi'nin gücü bir o kadar daha artmigtL Art1kKaddafipetrol sanayiine el atmaya haz1rdi. 1979 Ocak ayinda Devrim Komite Konseyi subaylari ilk elegtirileriniyaparak resmi petrol fiyatinin artinlmasi çagnsmi yaptilar. Kaddafi Libya'da faaliyette olan yirmi bir petrol girketi yetyll kilisini uyararak, istedigini elde etmek için gerektigindeüretimi kapatacagim söyledi. petrolsüz yaçamig insanlar megru haklarmi elde edinceye kadar birkaç yll daha petrolsüz yagayabilir" diyordu. çok fazla baski yapilmigtL Askeri hükümet petrolün Baglang1çtaLibya'daki Esso Sirketi'ne ilan edilen resmi flyatmin varil bagma 43 sent artinlmasim istedi. O günler Esso Bagkamolan kigi sonradan bu olay1anlattrken göyledemigtir: "Aman Tanrim, o günlerde 43 sent inanilmayabu rakamikabule yanagmaylp kipirdamadilar bile. cak bir parayd11" Esso 5 sent önerdi. Qirketler Libyaltlar Jerseyve alternatif kaynaklara sahip öteki büyüklerce engelteniyordu. Bu yüzden hiçbir alternatifi olmayan tek girkete, Occidental'e bagvurdular. Bu girketin kritik durumda oldugunu biliyorlardi. Bir Libyall'mn ifade ettigi gibi "Occidental in bütün yumurtalari bir tek sepetteydi." 1970 ilkbaharinda Libya Occidentare üretimini kesme emri verildi; girketin yaçam kam olan üretimin günde sekiz yüz bin varilden yaklagik beg yüz bine indirilmesi istendi. Occidental'in bu emre uymamasmdan güphe eden Libya polis tegkilatidevamh olarak girketyetkilerini durduruyor, arama yaplyor ve onlara zarar veriyordu. Faaliyetin kisitlanmasi ve yetkililerin tedirgin edilmesi olay1 diger girkettere de uygulandigt halde, bu tür özel muameleyetutulup onurlandmlan (1)tek girketOccidental oluyordu. Kaddafi rejimi, kampanyasina baglamak üzere çok uygun bir zaman seçmigti.Libya tek baginaAvrupa petrolünün yüzde 30'unu sagliyordu. SüveygKanali hâlâ kapallydt ki bu nakliye igini büsbütün agirlagtinyordu. Sonra, 1970 Mayist'nda bir gün, Suriye'de bir yerde, traktörlerden biri boru hattma zarar vererek hattm o noktada anzalamp kopmasma neden oldu. Bu olay günde beg yüz bin varil Suudi petrolünün bu boru hattindan geçerek Akdeniz'e ihracma engel olortada bir petrol yoklugu degil, nakliye yoklugu vardi ve bu, Avrupa pararlartndan muqtu.Simdi Akdeniz'e dogru çapraz konumdaki Libya'yi ve Kaddafi'yi çok merkezi ve önemli bir duruma getiriyordu. Libyal11arellerindeki bu avantajdan yararlanma taraftarlydi.Eu yüzden verdikleri petrolde kesintlye gittiler ki hu pazann içinde bulundugu zor durumu derinlegtirmig ve tansiyokanu büyük ölçüde artirmigtir. Boru hattinm kapandig1 günden Libya'nin kesintiye.gittigt.güne dar pazardan aniden günde 1,3 milyonvaril gekilmigti.Ayrica, konu petrol ekonomisi ve stratejisi oldugunda, genç Libyah subaylar iglerini glzlilikle yapma yoluna bile gitmiyor, operasyonlan açikça yapiyorlardi. Örneginsekiz y1lönce Suudiler'inpetrol bakamyken igten atilan, radikal ve Bati kargiti bir milliyetçí olan Abdullah Tariki, o günlerdeTrablus'a gelmig ve ihtilal hükümetin"5000
ce dampmanhga atanmtêtt. 544
Baski arttikçaHammer'intedirginligide artacakti. Kaddafi'ninkahraman gözüyle baktig Bagkan Nasir'tgörüp telkinde bulunmasi, arabuluculukyapmasi için" Misir'a gitti. Nasir, Libya'da üretimin durdurulmasi halinde, bu ülkenin Misir Ordusu'na ödedigi tahsisatm tehlikeyegirecegíndenkorkuyordu. O yüzden Kaddafi'ye pek ileri gitmemesinisöyledi.Libya liderine söyledigibir bagka gey de guydu: Bizzat kendisi baz1hatalar yapruigtl. Kaddafibunlari tekrarlamaktan kaçmmallydi -Nasir milliyetçilik politikasi gütmenin ve anahtar durumundaki yabanciteknisyenleriülkeden kovmanm bedelini agir ödemigti ve Kaddafi'ninbunu bilmesini istiyordu.--Kaddafibu ögüde uymamigtir. Hammer,Occidental'in Libya'nm taleplerineuymamasi halinde girketeücret kargihgi petrol saglayacakdaha bagka girketleraramaya koyuldu ve Kaddafi'yeboyun egmedi. Sonunda devletlegtirildi. Hammerbu atilimmda bagarisizolmugtu. Sansm1 birkez daha denemek için bu dela Exxon Sirketi BagkamKenneth Jamieson'abagvurduysa da istedigi petrolü alamadi, en azmdan kendi istedigt kogullar içinde almayi baçaramadi. Hammer buna çok kirilmigti.Kim bilir belki de Jamieson,Hammer'i ciddlye almamigtl. Hammer'inbagdanigmanlarindan biti özel bir toplulukta bu konuya yöyle deginmigtir: "Jamieson'unHammer'i geri çevirmesindeanlagilmayacak bir gey yok. Dügünün bir kez; dünyanm en büyük anonim girketininbagkam,bir sanat eseri ahmsatimcislyla,igbirligine yanagmayanbiriyle, elindedünya çapmda bir projeyle gelen biriyle birden kargi karglyageliyor. Eu reddedilig çok normaldir." Petrol için yeni kaynak seçenegi bulamayan Hammer, bu defa, çaresizlikiçinde, yeni bir globalproje say11abilecekbagka bir projeyleortaya çikti. Lyndon Johnson'unTexas'takiçiftligindeverilen bir akgam yemeginde takasusulüne veya dayali bir ticaret igini dile getirerek Mc Donnell Douglas savag uçaklarlyla fran petrolünü takasetme yoluna gidilmesini ve kendisinin bu iyte arac1hkyapmasmiönerdi. Ancak, bu çabasi da boga gitmigti. Tam bütün kozlartn1 kaybedip elinde hiçbir seçenek kalmadigi bir gün, 1970 Agustosu sonlarinda,Libya'daki menajeri George Williamson'dan acil bir telefonçagnsi aldi. Williamson onu uyanyor,Libyalilar'mOccidental'idevletleptirmek üzere oldugunu bildiriyordu. Ìçtebu uyan onu gecenin kararttigi gõkyüzünde uçarak yeniden Trablus'a geri göndermigtir. Böylece Trablus'ta müzakerelerbagladi. Libya tarafindanmüzakereler BagbakanYardimcisi AbdülSellamAhmed Callud bagkanligmda yapiltyordu. Bu adam koyu sofu olan Kaddafi'ye klyasla, i; yaparken eglenceye de yer veren birlydi; ancak yine de çok çetin bir müzakereciydi. Bir seferindeTexaco ve Standard of Californiatemsilcilerlyleyaptigttartigmada,memnuníyetsizliginibelirtmek için, onlarm öne sürdügü yazth teklifiburupturup top haline getirmig ve onIarm suratina firlatmigt1.Baykabir sefer de, petrol yöneticilerlyle tika basa dolu salona, omuzundan sarktttigi makinah tüfeklegirmigti.Hammer'le ilk kargilagtlgLnda Callud önce ona çörek ve kahve íkram etmig, sonra belindeki kemeri çäzerek 45'lik tahancasim çtkarip Hammer'in tam önündeki masamn üzerine koymuqtu. Hammer bunu gülümseyerek kargilamigsa da bir hayli de rahatsiz olmustu. O güne kadar hiçbir müzakereyisilah namlusu altmdayapmamigtt. Her gün akgamakadar çetin,tüketicimüzakerelere kattl1yordu.Her gece de b1kip usanmadan uçakla Paris'e gidiyor, orada, kalmakta oldugu Ritz OtePdeki dairesinden, öldürülme tehlikesinden uzak Los Angeles'deki yöneticilerheyetine telefon ediyordu. Hammer'in böyle her gün gidip geliginin bir bagka sebebidaha vardi. Callud ona çok konuksever davranarak tahtmdan indirilen Kral idris'inevvelce oturdugu bir sarayi teklifetmigti.Ancak Hammer sarayda konulmaktan" korkuyordu. Zamanla korumasma biraz rahat nefes aldirdi ve onu nispeten serbest birakti. 11kgün, Libyahlar'm kendi özel uçagmi ele geçirme olasiligina kargi önlem olarak Trablus'agitmekíçin bir kiralik Fransiz jetiyleuçmustu. O günden sonra kendini biraz güvenli hissederek her sabah Paris'ten Trablus'a yaptigt uçugta allyikoldugu kendi Gulfstream11uçagini kullandi. Eu uçagLn yatakodastmantar levhalarla kaphydi. Sabahsaat 2'de yeniden Paris'te olu"müridine
"mübadeleye"
"ah-
545
yor, sonra sabahm6'sinda da tekrar Trablus'a uçuyordu.Neyseki tüm yaçami boyunca, her kogul altmda gibi bir yetenegi vardt ki bunu Trahlus-Paris, Paris-Trablusuçuglarmda kullanmigttr. kapasite tam Tartigmalarm içeride, tüm yogunluguyladevam ettigianlarda, diganda da halk kalabaliklar halinde toplamyor,darbenin birinci ylldönümünü kullamaya hazirlamyordu. Bunlar bir yandan da rejime kargi olanlarin ölümü için haykirtyorlardi. Nihayet, en sonunda, beklenen an geldi ve Hammer ve Calludodanm bir köpesine giderek el sikigtilar.Prensipte nihayet anlagmiglardive yazili anlagmatam imza agamasmagelmigtiki birden, bu defa da anlagma formu üzerinde bir sorun belirdi. Durumdan kugkulanan Hammer,sabn tükenmigolarakderhal ülkeyi terk etWilliamson'a birakmaya karar verdi. Ertesi sabah, meye, anlagmarun tamamlanmasiniGeorge istirahate bir Ritz'deki odasinda çekildigi sira kontratm imzalanmig oldugunu ögrenecekti. Bu anlagmadan Libyahlargümrük rüsumu ve vergt üzerinden yüzde 20 bir arti sagladilar.Occidental'in kalmasma izin veriliyordu. Ötekigirketlerse ne yapacaklanm bilmez durumda, karar.sizdi. Ancak bu eylül sonuna kadar devam etti ve bu tarihte hepsi birden, isteksiz de olsa bag egdiler. Libyablar ciddi olarak onlara bu anlagmalarabeg yll uyacaklanntbildirmig, bu konuda söz vermigti, Gerçekgudur ki, yeni anlagmalarpetrolresmi fiyatmda otuz sentlik bir artigsaglamasmdan ve Libya kâr payimn yüzde 50'den yüzde 55'e çikanlmasmdançok daha fazla anlam tagir.Libya anlagmalari, üretici ülkelerle petrol girketleri arasmdaki güç dengesini kesinlikle degigtirmigtir. Petrol ihraç eden ülkeler aç1sindanLibya zaferi çok kapsaml1yd1.Gerçek petrol fiyatimn dügügünü tepeden inme tersinegevirmeklekalmamty, on yll evvel OPEC'in kurulmastyla baglayan anegemenlik ve kontrol kampanyasini" da yeniden cak sonradan hizim kaybeden Libyaüzerinde sorumlulugu açisindan bu bir geri adim atmanm baglanglClyd1. açmigtir. Sirketter olan bir Jerseyyetkilisi yeni anlagmalarin ifade ettigi anlaml, gayetveciz ve öz olarakgu sözlerle açiklayacakt1: "Petrol endüstrisi bizim bildigimiz §ekliyledaha farla yaçayamazdi." Occidental'den GeorgeWilliamson ise gelecekteki degigmelerin ne denli büyük olacagtmsezinliyordu. Sözlegmenin son dokümanlarina imza attigt sirada diger bir Occidentalyetkilisine göylededigi söylenir: "Bati dünyasmda traktör,kamyon veya araba kullanan herkes bu anlagmalardan etkilenecektir." Dokümanlar imzalandiktan sonra Williamson ve arkadaylanLibyahlar'la bir araya gelerek bu alkolsüz ülkenin en lyi içecegi olan portakal sulanni yudumlad11ar.Belki de o stra, sessizce ne olacagi belirsiz gelecegi dügünüyorlardi. "kestirmek"
"ihracatçilarm
Birdirbir Oyunu Fiyatlari Iran §ahikugkusuz Libya'nm yeni türemigbirkaç genç subaymca mat edilmeye razi olamazdi. yanya" kâr paymi kirarak konsorstyum girketlerindentüm kânn yüzde 1970 Kasim ayinda 55'ini kopardi. Ondan sonra da girketleröteki Körfez ülkelerine de yüzde 55 teklifetmek zorunda kaldilar. Böylece tam birdirbir oyunu baglamisti. Venezuela kendi kâr payiniyüzde 60'a çtkaran ve petrol flyatlanm tek yanliolarak girketlerinbilgisidigmda yükseltme yetkisi veren bir kabul yasa çikardi. OPEC'ín bír toplantismdaülkeye dügecek asgari kâr payt yüzde 55 olatak edildi ve aynca taleplerinkaryllanmamasi halinde üretimin durdurulacagi tehdidisavruldu.Toplantida üzerinde israr edilen diger bir husus da petrol girketterinin müzakereleriOPEC'le degil, yerel ihracatçi gruplarla yapmaslydi, llerikigünlerde 1971 baglannda ise Libya, Iran'm da önüne geçerekyeni bazi taleplerdebulunacakti. Görünüçbu oyunun böylece süreceginive girketlerin ortak bir -saf olugturup buna sonuna kadar bagli kalmamalari halinde durumun sonsuza kadar "yari
devam edecegini gösteriyordu. Sonunda ottak cephe kuruldu ve Shell Nakliye ve Ticaret'in bagkam David Barran ortak cephenin avukatligma getirildi.Barran bu konudaki görüglerini gu sözlerle açiklamigttr:"Bizim 546
Shell Sirketi olarak görügümüz heyelanm bagladigi merkezindeydi." Birlegik bir cephe kurulmabirer ortadan silinmesi" söz konusuydu. Barran'm Israrh davramgi sonundikça girketlerin da ortak bir yaklagim izlenmesine karar verildi. Su ortak yaklagimla girketler OPEC'lemüzakerelerini ülkelerle bireysel olarak degil gruplar halinde yapacakti. Böylece birbirleriyle rekabet halindeki taleplerinheyelamnm duracagLm ümit ediyorlardi. ABDAdalet Bakanhgt'ndan antitröst'e pek yanagmayan birini de kendi yanlarina çeken petrol girketleri bir "Ortak Cephe" yaratmaya girigtiler. Böyleyapmakla1920'lerde Sovyetler Birligi'ylekargilagttrmakiçin kurduklan cepheye geri dönüç yapm14oluyorlardi. Ne var ki artik dünya çok daha karmagtkti ve içindeki oyuncular da çok daha fazlaydl. Kurulan modern Ortak Cephe-Amerikan olan ve Amerikan olmayan-yirmi dört girkettenolugmugtu ve özgür dünya petrol üretiminin begte dördünü temsil edlyordu. ismiyle gizli bir de gebekekurmuglardt ki bunun anlami guyLibya Güvenlikgebekesi Sirketler du: Herhangi bir girketin üretimi Kaddall hükümetine kargt çiktigt gerekçeslyle kesildigi takdirde öteki girketlereksik olan bu petrolü saglamay1kabul edlyordu.Bu alti ay evvel Hammer'in Exxon'dan çikmakiçin yapmayi denedigi ancak bagaramadigt türden bir anlagmaydi. Libya'daki Amerikan petrol ategesi James Placke'nin sözleriyle, büyük girketlerle bagimsizlar arastnda bir anlamindaydi. çegit 15 Ocak 1971'de girketler, acele olarak OPEC'e"OPEC'eMektup" bagliglylabir mektup göndererek petrol ihracatç11arlyla globalve geyikucaklayan" bir çäzüme gidilmesi çagrisim devam ettirmek ve müzakerelerin OPEC'in istedigi gibi bireysel yaptilar. Amaç birlegik cepheyi ihracatçtlar ve küçük gruplarla degil, bir bütün olarak OPEC'le yaptimas1yd1.Bu saglanmad1kça irketlerin sonsuzadek bu birdirbir oyunundan zarar görecegl kamsmdaydilar. Ne var ki Sahgirketlerin önerdigi yeyi kucaklayan plan" fikríne kesinlikle karpi çikacaktL yani Libya ve Venezuela'yitutmayibagaramayaGerekçeolarak cagmi öne sürdü. Yine de girketlerin makul davramp Körfezülkeleriyle ayri ayn pazarhga girmesöylesi halinde, Sah,beg yll devam edecek tutarli bir anlagmayapmaya söz veriyordu. Sunlart mekten de geri kalmamigti: "Sirketlerin herhangi bir hile yapmasi halinde bütün Körfezkapatilacak ve petrol üretimi bütünüyle durdurulacakti," Uzlagmamüzakereleri Tahran'da açildi: "Birlegik Cephe"yi Exxon'un Ortadogu'dan sorumlu müdürü George Piercy ile BP müdürü ve profesyonel bir hukukçu olan Lord Strathalmond temsil edlyordu. Bunlardan ikincisi dost görünümlü,gülegyüzlü bir adamdi ve Kuveyt Petrol Bakani'yla görünü ünden ötürü "Groucho" (Asik Surat} diye pakalagmaktan hoglamrdi. Lord Strathalmondaym zamanda Musaddik olayi s1rasmda BP bagkanhgi yapan ve Iran'da hâlâ en sevilmeyen adam clarak amlan William Fraser'inogludur. Kendisini görüppagkinhgakap11an bazi Ìranlilar'a sik sik "Ben babam gibi degilim" demek ihtiyacim duyardi. ile mücadelelerinde girketlerABD hükümetinin kendi yanlannda oldugu inancinolan Sah dayd1.Ancak Piercy ve Strathalmond Tahran'a adim atar atmaz Washington'un Sah'mdurumuna kargi anlayi; gösterdiklerini anladilar. Eu iki petrolcü büyük aplanliga kapilmig, ate; püstüro güne kadarki tüm baçanlan fiederetmig, anlamsiz meye baglamigti.Piercy'in dedigi gibi hale getirmigti." 19 Ocak tarihinde Piercy ve Lord Strathalmond OPEC Körfez Komisyonu üyeleriyle bir araya geldiler.Bunlar gu kipilerden olugmuytu: ÍranMaliye Bakam JamshidAmougegar (Cornell tahsil görmüßtü), Suudi Arabistan Petrol Bakam Zeki Yamani ve Washington Üníversitesi'nde New York Üniversitesi'nde ve Harvard Hukuk Fakültesi'ndetahsil görmügtü) ve Irak (kismen Petrol Bakam Sadun Hammadi (Wisconsin Üniversitesi tarim ekonomisi konusunda doktora yapmigti). Bu üç bakan hiÇbirgekildeödün vermeye yanagmiyordu. Körfez ülkelerinin petrollerine fiyat koyma igini Körfez ülkeleri adma yapacaklardt, OPEC'in öteki ülkeleri adma ise yapmayacaklardL Son sözleribuydu. Sahbizzat girketlere teessüfedlyor ve kendi görüglerini kabul etmeyecek olurlarsa ambargo olasillgmdan söz ediyordu. Bu ara Musaddik'in ruhunu bile çagir"birer
'
"ategkes"
"her
"her
"ilimlilann"
"radikalleri",
"bu,
547
"1951'in
kopullan artik meveut degildir" diyor, arkasmdan Iran'da "Bugün hiç kimse bir yorganaltma signamaz veya kendisida pu fikirleriilave edlyordu: kapatarak toplumdanuzak tutamaz. 'Her geyikucaklayan' ni barikatlarla donanmt; bir odaya bir tek bir müzakereyegrigme çabasiya çakadirveya üzerinde Israr edilen bir zaman savurganhgidir." Tahranmüzakerelerininbirinci raundunda hiçbir sonuç alinamamigtt, Resmi toplantilarm digmda beraber olduklan bir gün Yamani Piercy'ye bir uyanda bulundu ve ona kulagma gelen söylentinin gerçek oldugunu, ihracat yapan ülkeler arasinda,çirketlerekargidurumlanm pekigtirmekiçin bir ambargodan söz edildiginisdyledi. Aynca Yamani'ninde kabul ettigi gibi Suudiler ve öteki Körfez üreticileri bu fikri desteklemekteydi. Piercy sanki §ok geçirir gibi olmuçtu. Suudiler, savag yillan digmda o güne kadar híçbirzaman petroleambargokoymamigti. Bu nedenle Yamani'ye qu soruyu sordu: "Bu konuda KralFaysal'mherhangi bir destegi oldu mu?" Yamani'nin yanit1 olumluydu:"Buna hem Kral Faysal'm hem de Sah'mdestegi vard1." Bunu duyan Piercy Yamani'den 1srarla böyle bir adim atmamasimistedi. Yamani ona pu sözlerlecevap verecekti: "OPEC'inyarattigt sorunu anlamadigmizi samyorum. Ben de onlar gibi davranmak zorundaylm." kapsamh" yaklagimdanvazgeçAncak,zarnan geçtikçegirketleristemeyerek de olsa, mek gerektigini anladilar. Artik bagka alternatifkalmamigtl. Müzakerelerin iki ayn grupta yap11masma karar verdiler. Su yapilmadigi takdirdeuzlagmayla hiçbir kesin çözüme varamayacaklardi. Ihracatçilarfiyatlan kendi kendilerine kararlagtmrdi. Sirketler ne pahastnaolutsaolsun,ihraonlarla uzlagarak kendi baglarma degil, çözümlediklerineinanmig görünmek catçilannsor.unlan migttr. Etrafma uyanlarda bulunuyor
"tam
istiyordu.
Simdiartik müzakerelerbiri Tahran'da, öbürü Trahlus'ta olmak üzere iki agamadayapilacakt1. 14 Subat1971'de girketlerTahran'dakapitülasyona gittiler.Yeni anlagma yarlya"il"yan
yanya" yapacagi etkiyl yapmig, yirmi yll süreyle dekesini kaldirdi. Artik kutsallagmig (I) Yeniayarlamahükümetin asgari paymtyüzde55 olaraktesvam etmig Ye devrini tamamlam1pt1. pit etti ve bir varil petrolün fiyatim otuz be; sente çikard1.Aynca fiyatm her sene yeniden artinlacagim taahhüt etti. Íhracatç11ar ciddi söz verdiler.Gelecek beg yll içinde, kabul edimigfiyat artiplannmötesinde, artik hiçbir fiyat artigtyapmayacaklardi. Tahran Anlagmasi yeni bir dönemin baglangicidir.Artik inisiyatif girketlerinelinden çikmig, petrol ihraç eden ülkelerin eline geçmigti. Bir OPECyetkilisinin dile getirdigt gibi, "Bu OPEC için gerçekbir dönüm noktasiydi. Tahran Anlagmasindan sonra OPEC çokgüçlenmigtir." Anlagkayak yapmaktaolan Sah,bamadan hemen sonra, o günlerdeisviçre'deSt. Moritztepelerinde ari dileklerini sundu ve "Bundansonra her ne olursa olsun artik birdirbir oyunu olmayacaktir" Shell Sirketi Baykani David Barran ise gelecekiçin daha gerçekçibir tahminde bulunarak "Artik hiç kugkusuz alicmm petrol için bagvurdugu pazar devri kapanmigtir" dedi. Tahran Anlagmasfndan sonrasira müzakerenin ikínci kismina, Akdeniz'de OPEC petrolünün flyati konusuna gelmigti.Akdeniz'i temsileden müzakere konseyinde Libya, Cezayir ve aynca, üretimlerinin bir k1smiboru hatlan yoluyla Akdeniz'e geldigiiçin Suudi Arabistan ve Irak birkaç gün sonra, ikinci müzakere Trablus'tabagladi.Arap taranni vardt. Tahran Anlagmas1'ndan Callud'la Libya temsil ediyordu. Ìvlüzakerelerde bagta Calludartik herkesinbildigi kuru gürültü, sindirme, ihtilal uyarisi ve ambargove kamulagtirma tehditerigibitaktiklerebagvurmuqtu. Sonunda, 2 Nisan 1971'de anlagma kesinlegti ve ilgililere duyuruldu. Petrol, resmi ilan fiyatmin üzerinden doksan sent artirildi; bu Tahran Anlagmas1'ndaima edilen fiyatm epeyce üstünde bir flyatti. Libya hükümeti de bu anlagmayla petrol gelirleriniyaklagikyüzde 50 artirmigti. Sah'agelince o öfkeden ç1ldirmiggibiydi. Bir kez daha ayuna gelmig, birdirbire mahkûm "yan
'dedi.
-kugkusuz-
edilmigti.
548
Katilim: "Tipki Katolik
IzdivaciGibi, Çözülemez"
Tahranve Trablus anlagmalannda flyatlannbeg yll süreyle sabit birakilacagtvaadi hayali olmaktan öte gitmemig ve olaylar bunu kamtlamlçtl. 1970'ler bagmda dolarin devalüe edilmesiyle, aradaki boglugu telafiiçin OPEC,petrolün resmi fiyati üzerinden yeni artiglarayönelmiç, bu da yepyeni bir savagm baglamastyla sonuçlanmigti.Ancak, bu savagi girketlerleülkeler arasmdaki iligkiyi dramatik gekildealtüst eden ve çok daha ciddi olduguiçin öncekine gölge dügüren ikinci bir konusuydu. Ìhracatç1 sebebi ülkeler kendi smirlari dahilingatigmaizledi. Çatiçmanm "katilim"
.
deki petrol kaynaklan üzerine kismi sahiplik, yani katilim istiyorlardi. Íhracatçilann bu savagi kazanmasi halinde, bu endüstrisinin yeni bagtan radikal yapilanmasi ve tüm oyuncularm rollerinin temeldendegigmesianlamma geliyordu. ABDdiç1ndakipetrol operasyonu çogunluklaimtiyaz sistemine dayandinlmigti. Diger bir deyigle, geçmigi ta William D'Arcy'ye, onun 1917de büyük cüretle ve kapah gözleiran'da glrdigi macerall günlere kadar uzamyordu. Imtiyazsisteminde petrolgirkett,kontratt geregibelirli bir toprakta,petrol arama, sahip olma ve üretme hakkma sahipti. Bu hak onlara ülke hükümdan tarafmdanverilmigsay1hyordu.Bu kural D'Arcy'nin Iran'daki480.000 milkarelik uçsuz bucaksiztopragtiçin de geçerliydi.Occidental'inLibya'daki 2000 milkareliktopragiiçin de, Ancak artik, petrol ihracatçilan aç1smdanimtiyazlar gimdiden geçmige mal olmuçtu. Modast geçmigsömürgecilikve emperyalizminkalmtisi olarak görülüyorYe yeni baglayan uzaklagma", kendi kaderini tayinve milliyetçilik alumlarma ters dügüyordu. Bu ülkeler artik basit birer vergi toplayictsiolmak istemiyordu. Konu, sadecekira gelirlerinden daha çok pay elde etme Ihracatçilaraçisindanasil sorun kendi,dogal kaynaklan üzerinde egesorunu olmaktan çikmigt1. menlik kurmakti. Bunun d1;mda her geybu hedef göz õnüne alinarakölçülecek veya degerlendirilecekti. Bazi ihracatçi rejimler BolgevikIhtilall'nden sonra Rusya'da, Meksika'da ve Íran'daoldugu glbikamulagtirmaya dogrudan dikey girigyapmiglard1r.Buralarda uzlaymayoluyla kismi sahiplikkavramma devletlegtirmenin ve tam sahipligin alternatifigözüyle baktllyordu. Bunun sebebi bu yolun belli baglibazi ihraçatçilann çikanna hizmet etmesidir. Petrol onlar için sadece milli¯gurur ve güç sembolü degil ayni zamanda bir ticaretti. Devletleptirmeye dikey giri; yapmaklauluslararasi çirketlerleoradaki iligkiler kesilecek, bu da petrol üreten ülkeyi dogrudan petrol satim ticaretine götürecekti. Böylece ülke vaktiyle Ortadogu'da büyük petrol rezervleri kurmuy olan bagimsizlan periçan eden ayni engelle, petrolün nasil diganya ç1karilacagleng€li ÍÌe yüz yüze gelecekti.Bu öteki ihracatçilarla pazar konusunda büyük bir savagayol açacakt1. Petrol girketleriböylece sadece en ucuz petrolü rahatça aramakla kalmayacak, bunun için gereklipartlara da hazirdan konacáktt; çünkü artik kân üretim yoluyladegil, tüketici pazarlardaki satiglardan elde edecekti. SeyhYamani ise kamulagtirmaya dogrudan dikey girigekarilydi. 1969'da dikey giriplekamulagma konusunda uyarida bulunurken gu sözleri söylecekti:"Biz, üretici ülkelerde -kendi petro1ümüzün igleticisi ve saticistolmuy ülkeler- kendimizi rekabetli bir üretim yarigmin içinde bulacaglZ. BURUE Sonucu flyat yapismda dramatik bir çöküg olacak. Dügen fiyatlar kargismda üretici ülkelerin her biri kendi bütçesinde saptadigtgelir ihtiyacma bagli kalmak için, pazara glderek daha büyük hacimde petrol gönderecek." Maliyet ve riskler de daha büyük olacaktir.Mali istikrarsizhk kaçmilmaz olarak siyasiistikrars1zhgayol açacaktir. Yamani bir konuda israrli davramyordu.Inancmagöre ihracatçilarm amaçlanm kargilamamn ve buna ragmen flyati yükselten sisteme bagh kalmamn yolu, büyük girketleri def etmek degil, onlarlaortak sahiplik kurmak, yani katthmdi. Ifadeettigi gibi bu, taraflararasmda"Katolik evliliklerde oldugu gibi çözülemez" bir bag kuracaktl. Katihm fikri Arabistan'm durumuna uygundu; petrol düzeninin radikal gekildeters yüz "sömürgecilikten
"katillmcilik",
549
edilmesi degil, tedricibir degigim anlammdaydi. Ancak öteki ihracatç1lar açismdantedrici katihm yetersizdi.Cezayir, müzakere yaplyor görünümünü vermeye gerek bile duymadan oradaki Fransiz petrol igletmelerinin yüzde 5 l sahipliginiüzerine geçirdi. Bunlar on yll önce, Cezayir bagimsizhk kazandigi zaman üretimde olan igletmelerdi. Venezuela ise bir yasa çikararak,tüm imtiyazlann.sona erig tarihi olan I 980 baglarinda, bunlarin otomatikolarak devlete ¯geçmesi için tertibat aldt OPEC'in kendisi katilim proiesinin hemen uygulanmasmi istiyordu Ve istedigi katilimin harekete" geçilecegl ve kesinti yapilacagi tehdidinisavuruyordu. saglanmamast halinde baskilar yapilan yolda bu glderekartti. Ingilizler'in1971 sonunda Körfez'den çekilmeSirketlere sinden sonra iran Hürmüz Bogazi yakinmdaki bazi küçük adalan ele geçirmigti.Araplar arasmdaki militanlariçin Araplar'a alt topraklarmArap olmayanlarca ele geçirilmesibüyük hakaret sabagvurduklan-için Ingilizler'i cezalandirmakisteyen Libya, iki bin ylhyordu.Eu alçakça dört yüz mil uzakta olmasma ragmen British Petroleum'ün (BP) bu ülkedeki holdinglerini kaülkedeki son kalmtilari olan, 1920'lerde kegfedilen mulagtirdi. Irak. da, Irak Petrol ¶irketi'nin kamulagtirdL imtiyazlan Kerkük petrollerihem Gülbenkyan'm büyük girketlerle çok verimli olan çekigmesindeodak noktasmi olu§turmuy ve hem de Irak üretiminin büyük kismtmn temelini teykiletmigti. Bir taraftanda Yamani girketleri uyarlyorve "Kamulagtirmaya dogru dünya çapmda bir akim var. Suudilerbu akima kendi baglarma dayanamazlar" diyordu. Aynca gunlan da söylemigtir: "Petrol sanayiibunun bilincine varmall ve kargi taraflaanlagmaya gitmelidir; böylece güncel kogullar altina ellerinden geldigikadar çokgeyikurtarabilirler." Yine de henüz hiçbir anlagma gerçeklegmeden birkaç temel konuda pürüzler çikmigtl. Bunlardan biri de ana konu olan degerlendirmedir. Örneginseçilmig olan hesaplama formülüne göre KuveytPetrol Sirketi'ne altmlymilyon dolarla bir milyardolar arasmda deger biçilebilirdi. dolmuy deger üzerinden" yeni bir hesaplama kavrami icat ederek Bu durumda, sonunda iki taraf bir araya gelirdi: "Süresidolmug deger" enflasyona ve sudan faktörlere yenik dügmüg anlagdegerler olurdu. Sonunda, 1972 Ekimi'nde Körfez ülkeleriyle girketlerarasmda masi" imzalandi. Anlagma derhal yüzde 25 bir katillm pay1sagladi ve oran 1983'e kadar yüzde Sl'e ç1kanldt.Ne var ki OPEC'in verdigl tüm teminataragmen öteki OPEC ülkelerinde anlagmamn uygulanmast Yamani'nin ümit ettigi kadar lyi kargilanmadi ve daha az ragbet gördü. Cezayir, Libyave fran hepsi birden anlagmamn digmda yer aldilar.Kuveyt Petrol Bakani anlagmayi onayladlysa da Kuveyt Parlamentosu anlagmay1geri çevirdive böylece Kuveyt de anlagmanmdigmda kaldt. Aramco girketleriise sonunda SuudiArabistan'la katihm anlagmastyapmayi kabul etmigti. Kabul etmemeleri halinde kendilerini bekleyen alternatifin dikey kamulagma olacaglH1 biliyordaha istikrarli" sonuçlarbekledigini, bunlarm lardi. Exxon Bagkam ümitle, anlagmadan uluslararasi petrol girketlerinin temel aracillk rolünü koruyacagim" söylüyordu. Diger girketler ise bundan Exxon Bagkanikadar emin degíldi. Petrol girketi yöneticilerinin JohnMcCloy bagkanligmda New York'ta yaptigi bir toplantida,Aramco katilimi kabul ettigini bildíren ilk karanni ilan etti. Kavgall geçen tartigmalar sonunda McCloyLibya'da ip yapan bagimsiz Bunker yöneticisi Ed Guinn'e Skrini sordu. Guinn sinirlenmigti.Kanismagöre iran Hunt Petrol Sirketi Körfezi'nde yapilan herhangi bir imtiyaz Libya'yi daha da büyük talepler içine atardi. Aramco'nun gimdi duymuy oldugu plani ona dolap içinde sarkan iki iskeletin öyküsünü ammsatmigt1. Bunu söyledikten sonra öyküyü anlatmaya koyuldu. Ìskeletinbiri digerine qu soruyu sormuçtu: "Buraya nasilgelebildik?"Ötekiiskeletin yamtiguydu:"Nasil geldigimizi bilmiyorum; ancak qunu biliyorum ki cesaretimiz otsa buradan çikabilirdik." kapanmtyttr" diyecek ve ondan sonra da Bunu duyan McCloy derhal yüksek sesle herkes salonu terk edecekti. Yamani'nin Aramco ile aligveriginden sonra Libya, italyankamu petrol girketiENI igletme"birlegik
"hileye"
"süresi
"katilim
"ileride
"özel
"oturum
550
lerinin yüzde 50'sini kendi üzerine geçirdive daha sonra da Bunker Hunt holdinglerinin hepsini birden kamulagtirdi. Kaddafi,Uganda'mn acimasiz diktatörü ÌdiAmin Dada'yiyamna alarak, küstah surattna" Bunker Hunt'u kamulagtirmak suretiyle BirlegikDevletler'in ilan iftihar faallyet da Libya'da gösteren öteki giretti. Daha sonra bir tokat" indirdigini ederek 5l'ini, kamulagttrdi. Petrol de ki Hammer'in dahildi, bunlara Occidental ketlerin yüžde Sirketi Sah'agelince,SuudiArabistan'm yapmig oldugu anlagmadan daha iyi bir anlagmaylaigi sonuçlandirdigmda israrliydi. AncakÍraniçin katilim gereksizdi.1951 yllmda yapilmig olan kamulagtirmadan ötürü Íranzaten petrol ve petrol tesislerinesahipti. Ancak endüstriyigerçekten igledegil, 1954'te olugturulmug konsorsiyumdu. Buna dayanarak Sah, ten IranMilli Petrol Sirketi Yamani'nin pigirip kotardigt anlagma üzerinde sadece daha çok üretim ve parasal epitlik degil, çok daha fazla kontrol yetkisi istlyordu. Sonundaistedigini aldl. NIOC yalmzca sahip olmaktan çikip aym zamanda igletici de oldu. 1954 konsorsiyumu girketleriNIOC'a servistaahhütçüsü olarak çaligacak ve eski konsorsiyumun yerini alacak yeni bir girket kurdular. Iran Milli Petrol itketi'nin resmen lyletici olarak tamnmasi devlete bagh bir petrolgirketiiçin birinci partve çok büyük bir zafer saythrdi.NIOC'u dünyanm birinci petrol girketi yapmada Sah'mgösterdigi çaba artik en büyük girigida bu zaferin simgesiydi. Ve gerçektende pahstaçismdanbir zaferdi. Simdi de dile getirlyordu: diye sözleri beyanda bulunuyor, kazandim" "Sonunda yönellyordu: me gu "Bizimpetrolümüzün igletilmesinde yetmig iki yillik yabanc1 kontro1ü art1ksona erdi." "soguk,
"okkah
Gerileme Yillari Katilimyoluylaveya dikey kamulagtirmayla petrol ihraç eden
ülkeler petrol girketleri üzerinde
daha büyük kontrol kazamrken, aym zamanda fiyatlan üzerinde de daha büyük kontrol sagladi-
petrol hacmini çogaltmaya agirlikverdikleri,pilar. Yakin zamana kadar gelirleriniartirmak iÇin yasaya giderekdaha çok petrol sürmek íçin rekabet ettikleri ve bunu yapmakla flyatlann dügmesine neden olduklan halde, gimdi gelir artirmak için flyat yükseltmeye yönelmiglerdi. Su yeni yaklagim sikica uygulanan arz-talep dengesiyle de desteklendi. SonuçtaTahran ve Trablus'ta geligtirilen ve fiyatlann girketlerleülkeler arasmda müzakere konusu oldugu yeni sistem kuruldu. baçanBu sistemderesmi flyatm yükseltilmesinde petrol üreten ülkeler bagi çekiyordu.Sirketler hükümetleri de bu konuda baçansiz 11bir yeni BirlegikCephe kurmayi becerememigtí. Bunlann olmugtu. Gerçekte tüketici ülkelerin hükümetleri, girketlerinihracatçilarla olan çatigmasmda irketleri desteklemek istememigtir. Daha çok bagka sorunlarlamegguldüler. Petrol flyatlan göründügü kadanyla çok öncelikli bir sorun degildi ve bazi kipilere göre petrol flyatlarmda artly yapmakgerekiyordu.Aynca artiplar konservasyonu kamç11amadave yeni enerii geligtirmede de yardimci olacakt1. Ne var ki anahtar konumdaki iki bat1hdevletin tepkiside önemliydi. Gerek ingiltereve gerekse BirlegikDevletler hem Ìranve hem de Suudi Arabistan'la kary karglya gelmek degl, aksine her ikisiyle de igbirligt yapmak egllimindeydi. Onlann gellrleriniartiran yasalarmda engellenmesi degll, geçerlik kazanmasmdan yanaydilar.Iranve SuudiArabistan,1970'lerin bagma gelindiginde, Umman Sultam'nm ülkedeki radikal bag kaldirmanm bastinlmasi için yaptig yardim bagvurusunu da dikkatle göz önüne almiglarve burada yerel pollsteykilatirolünü üstlenmiglerdi. Giderek daha hizla silah satm almayabagladilar,ki bu Körfez'deki yeni güvenlikhesabmda, yükselmekteolanpetrol flyatlarmm birbirini etkiledigini gösteren bir Olçüdür. Yine de, politika ve kipiliklerbir kenara birakiltrsa, 1970'ler bagmda yegeren arz-talep dengesinin çok önemli bir mesaj verdigi söylenebilir. Ucuz petrol gerçi iktisadi büyüme açismdan büyük bir lütuf olmuytu, ancak ayni hizda tutulamamigti.Talepde ayn1hizla büyümeye devam etmemigti. Yeni kaynaklar geligtirme zorunlugu dogmuytu. Durum yedek kapasitenin ortadan yok oldugunugösteriyordu. Mutlaka bir eyden özveri yapilmahydi ve bu da flyatti. Ancak nasil 551
I i
ve ne zaman? Iqtebunlar çok kritik sorulardt.Bazilanna göre bu kesinlikle 1976'da, Tahran ve Trablus anlagmalarmm son bulacagi tarihteyapilmahyd1. Ne var ki arz-talep dengesi daha gimdi. den çokgergindurumdaydi. Her ne kadar Ortadogu'nun rezervleri bol idiyse de, güncel talebi daha yakindankargilamaya müsait olan, mevcut üretim kapasitesiydi. 1970 ylli sonlarmda Amerikadigmdaki tüm dünyada hâlâ gündeyaklagik3 milyonvaril kapasite fazlasi petrol vardi ve bunun çogu Ortadogu'dayogunlagmigtl.1973 ylhna gelindigindeise, sadece fiziki anlamda,kapasite fazlastpetrol yanya indi; günlük kapasite 1,5 milyon varile kadar,yani toplamtalebin kabaca yü2de3'üne kadar dügtü. Arada geçen yillar içinde, bagta Kuveyt ve Libya olmak üzere bazi Ortadoguülkeleri üretimlerini kismiglardi. Takvimler 1973 yllinigösterirkengerçekten geçmesi mümkün" yedek üretim kapasitesi günde sadece 500.000 varil gibi küçük miktaradügecekti. Yalmzpetrolde degil, hemen her sanayide, politikanmrol oynamadigt zamanlarbile yüzde 99 kullamm ve yüzde bir güvenlikmarjh bir sistem arz-talep dengesi için olaganüstütehlikeler íçeriyor kabul edilir. Aynca, politikanm ige kangmasibu tehlikeleri daha da artmr ki bu olayda da durum buydu. Bütün bunlar gelecek bakimmdan ne anlama geliyordu?Olan biteni giderek daha keskin sezgilerle gözleyenbirí, JamesPlacke adinda bir Amerikan diplomatiyd1.Eu kigi on yll kadar evvel OPEC'in ilk kuruldugu günlerde Bagdat'taki ABDElçiligi'nde ekonomikdanigman11kyapm14,gimdide Trablus'ta, ABD Elçiligi'nde petrol danigmam olarak görevyaplyordu. 1970 Kasim ayi sonlarinda bir gün kafasin1toparlaylp, dügüncesini kâgida dökerek DigigleriBakanligi'nagöndermek için oturmuy dügünüyordu. Meçhul bir subaylar grubunun Trablus'ta askeri darbe yapmasmm üstünden on be; ay, aym genç subaylargrubununpetrol flyatlan için darbe yapmasi üzerinden de üç ay geçmigti.Placke Libyalilarm Occidental,Esso,Shellve diger girketlerle savag içinde olduguzamandan baglayarak, o güne kadarki durumu günü gününe belirterek Digigleri'ne rapor ediyordu. Rapordaartik biraz gerilemenin geregni belirtmigtl. Hava serinlemig,firtmayadönügür gibiolmuytu.Akdeniz'den esen ani ve giddetlirüzgârhavadaki acimsttuz ve deniz kokusunu da beraberinde getirmigti.Libya'daki batill camia tedirginlikve hatta korku içindeydi. Ortada çegitli söylentilerdolaç1yor,durumdan zarar görenlerin,ahkonulanlarm veyasinir digi edilenlerin ismi agzdan agiza dolagtyor,hem girketyetkilileri ve hem de batill diplomatlar güvenlik görevlilerince takip ediliyordu. Bunlarbeyaz renkli Volkswagenarabadakidikiz aynasmdan kolayhkla fark ediliyordu. PlackeWashington'a söylemekistediklerini tam olarak belirlemek için iki hafta bekledi. Olaylan abartarakaktaracakolsa telgrafimngör ardi edilecegini dügünüyordu. Bir taraftanraporunu yazarken,diger taraftanOccidentalofisine bakan tek pencereli odadan diganyt seyredlyor, Occidental'eve sanki hiçbir gey deglçmemig gibimasalannaegilmig çaligirgibi yapan memurlara bakiyordu. Petrolde oynanan eski oyun artikWashington'dave Londra'da kimsenin kabul etmemesine karym artik son bulmuytu. Uluslarasi petrol düzeni bir daha eskiye dönmemek üzere deglymigti. Aralik aymda nihayet Washington'agönderdigiraporda Placke, Libya'da yaçanan fikir aynliklanniyenmeye, üretimin kontroolaylarmbir olasillkla üretici ülkeleri lünde ve flyat artirmada ipbirligine" yöneltecegigörügünü belirtti. Ne var ki bu sadecebir para sorunu degil, güç sorunuydu da. Plackepu görügede yer vermigti: "Batili endüstri ülkelerinin enerli kaynagt olarakpetrole bagtmlllik derecesi artik sergilenmigti; ayrica petrol flyatml yükseltmedebaski yapmaaraci olarak, arzm kontrolünde sagladigL kolayhk da gayet etkin olarak gözler önüne serilmigti." Onun görügüyleBirlegikDevletlerve müttefikleri, petrol sanayli de dahil, entelektüelve politikaçidan arz durumunda degigen güç dengesiyle bag etmeye henüz hazir degildi." Bunun riskleri çoktu: "Petrol denen silah", her ne kadar 1967'de iglevini yerine getirmemigse de "Arap petrolünün Ortadogu çatigmasinda kullanilmas1 çagnsmi yapanlarin mantigL güncelkogullar altmda güçlenmigti." "ele
"aralarmdaki
"petrol
552
\
\
'
Placke raporundaönemli olaylarla beraber bir bagka konuya daha deginmigti: "Kaynaklarm akimmm kontro1ü tarih boyunca stratejik önem tagimigtir.Hayati bir enerji kaynagi üzerinde kontrol iddiasmda bulunmakOrtadogudevletlerini, Batiüzerinde yeniden güçlü konuma getirecekti." Placke raporundastatükoyukorumaya çaligmadigim da aynca vurgulamigti. Bu mümkün degildi. Önemliolan dünyanm nasil degigmekte oldugunu anlamak ve ona göre hazirlikli olmakti.En büyük, en bagglanmaz cürüm ise dikkatsizlikti. ABD Büyükelçisi, Placke'nin raporundan fazlastyla etkilendi. Q kadar kî rapora daha çok agirlikkazandirmak için onu ilgililere kendi adlylagönderdi. Ancak Placke'nin bildigi kadanyla Washington'dahiç kimse rapordaki mesajagereken ciddiyet ve dikkati gösterememigti. Surast kesindir ki, raporu gönderdikten sonra kendisi bu konuda tek bir kelime dahi duymamigtir. A
553
29 Petrol Denen Silah
6 Ekilii 1973 tarihi o yllm takviminegöre Museviler'in en kutsal bayrami olan YopKippur'a rastlamigt1. O gece saat 2'den birkaç dakika evvel 222 Misir jeti aniden gökyüzünüyanp korkunç gekilde gürÏemeye bagladi. Hedelleri SüveygKanah'nmdogu yakasmdaki komuta merkezleri ve Sina idi. Hemen birkaç dakika sonra da 300 sahra topuylabütün bölgeye ateg aç11di.Hemen aym dakikalarda Suriyehava kuvvetleri Israil'inkuzey sminna saldin düzenledi ve arkastndan 700 topçu bir barikat ategikurdular. BöyleceEkimSavagidenen Arap-Ìsrail savaglannmdördüncüsü ve hepsinden daha tahrip edici olam baglamigoldu. Bu savagta taraflarmher ikisinin kullandigi silahlar süper güçlerce, yani Birlegik Devletler ve SovyetlerBirligi'nce saglanmigti. Ancak, silablannen güçlü olam sadece Ortadogu'daydi. Bu, ambargo görünümüne bürünmüç silahti ve üretimin kesilmesi ve ihracatm kisilmaslyla uygulamyordu. Bu durum Henry Kissinger'in sözleriyle sonu geligendünyay1 geri dönülemeyecek kadar altüst etmigti." Ambargo,savagm kendisi gibi sürprìz Ve poklagelmigti.Yine de geçmigebaktigimizda bu ikisine giden yolun nereye götürdügü hiç yamlgisiz tahmin edilmigtir. 1973 yihna gelindiginde petrol, dünyanm endüstri ekonomileri için artik damardaki kan kadar önemli olmugtu. Petrol üretildigi gtbi tüketime sevk ediliyor, yedekte hemen hiç petrol b1rakilmlyordu. Savagsonu ylllarda hiçbir zaman arz-talep dengesi bu denli uç uca olmamig, petrol üreticisi ülkelerle girketler arasmdaki ilijki çözülmenoktastna gelmemigti. Bu, herhangt bir ek baskinm krlze yol açabileceginive bu dela krizin global çapta olacagtnigösterenbir durumdu. "sava;
Birlegik Devletler Dünya Pazarina Katillyor 1969'da yeni Richard Nixon idaresiWashington'daiktidar oldugunda petrol ve enerji konulan Amerikan siyasi gündeminde yeniden ön planageçti. Petrol ithalatmdaki hizll artigingündemde bir numarah konu olmasikararlagtinld1. Ortada Baçkan Eisenhower'in isteksiz de olsa on yil önce ç1kardigL zorunlu bir Petrol IthalProgrami vardi, ancak bu program giderek artan baski altmda igliyor, girketlerve bölgeler arasmda görüg aynliklannave egitsizlige neden oluyordu. Programdaki birçok kaçamak nokta ve istisnalar hunlan sermayeolarakkullanmayi planlayanlar için çok yararliydt.Bu kaçamak nokta ve istisnalar açikça.göz önündeydi. Nixon petrol ithalatimn kontrolü için "Cabinet Task Force" adlyla bir komisyon olugturdu ve bagma da Çal1;ma Bakam önermekle Eu komisyon kota gözden geçirip degigiklikler GeorgeShultz'u getirdi. programim görevliydi. Petrol alicisi devletlerin siyasetçileri ve elektrik,havagazi girketleri, petrolü daha ucuza elde edebilmekiçin lositlamalatin hafifletilmesini dört gözle bekliyordu. Bagimsizpetrolcülerse kendilerine dünya pazanndan daha yüksekfiyat garantisiveren kotalann devam etmesindenyanaydi..On yll önce kotalara kargi çtkmig büyüklerse geçen zaman içinde genellikle sistemlebançmly, uyum saglamiglardi ve ikâyetleri yoktu. Yerliüretimde flyatlar1korunuyordu ve yabanci 554
\
için Amerika d1;mda·bir de dagitim sistemikurmuglardl. Bu itibarla degiim konusu onlari korkutmuy ve kargi cephe almaya yönlendirmigti. Sonunda, GeorgeShultz komisyonu kotalann oldugu gibi bir kenara atilmasma,onun yeribir tarife,yani ithalat - ihracat gümrük vergisi uygulanmasina karar verdi. Böylecetahsisatm ne idari fiyatça yapilmageregi ortadan kalkmigoldu. Shultz komisyonu raporuna ilgili tarallarca fevkalade yogun ve aym zamanda olumsuz tepkigösterilmigti.Amerikan petrol ve gaz sanayli zaten derin bir darbogaz içindeydi. Kuyularda sondajsay1st1955 yllmdan bu yana devamli olarak dügmüg, 1970-71'de en dügük düzeyi bularak, 1950'ler düzeyinin üçte birine kadar inmigti. Yüz kadar Kongre üyesi komisyon teklifinindaha çok petrol ithaline yol açacagi korkusuyla Shultz raporunu yerli sanayi için bir tehdit olarak görüp kmama mektubu yazdtlar. Usta bir politikaciolan Nixon raporu sakladi ve kotalan sürdürdü. Hiç kugkusuz bu davram; kota sistemininalaçagi edilmesiyanlilanm, çikarlannisadece Amerika'daki petrol tüketimindensaglamayan bir grubu düg kmkligma ugratacakti. Iran Sahi Nixon'a bir rnektup yazarak fran'm güvenliginin ve iktisadi geligmesininkota engellerinin kinlmasma bagli oldugunu, Amerika'ya dogrudan daha çok petrol satmasinm ancak bu gekilde mümkün olacagini savundu. Níxon idatesi ÍTan'm daha çok üretim ve daha çok gelir sorununu sempatiyle karç1hyordu Ve bunun da sebebi, Beyaz Saraydampmanlanndan birinin sözleriyle, çekilmesindensonra "IranKörfezi'nin tam bir güç kaynagl" olmasindan ileri gelmigIngilizler'in ti. Ancak yine de Nixon idaresinin Sah'lmemnun etme pahasma da olsa ithalat lositlamalarim kirip geçersizsaymasi mümkün olamazdi.Bu nedenle Nixon Sah'ayazdigi cevabi. mektubunda gunlari söyleyecekti: "Iran petrolünün Amerika'da daha çok satilmasi lçin bir formül bulunamamasindan duydugunuz düg kirikhgim gayetiyi anliyoruz. Bunu baçaramama sebebimiz petrol itözür dilemigse de ona hal politikamizm çok karmagik olmasidir."Bu mektupta Nixon, Sah'tan göndermigti. nüshasmi da bir raporunun Bununla beraber, o güne kadar tüm ABDenerji arz sistemindehissedilir stres belittileri gözükmügtü. Son otuz yllm en sogukkigt olan 1969-70 kigmda gerek petrol gerekse dogal gaz 81k1ntisiçekiliyordu. Libyave.Nijerya gibiülkelerden ithal edilen dügük sülfürlü petrole gösterilen talep kömürden petrole dönüldügü 0 aylar içinde dramatik bir yükselig gösterdi.Bunu izleyen yaz mevsimindeelektrikte tasarrufgerektigi gibi Atlantik Sahili'nin üst ve alt yakalannda ktsmi karartma yapildi. Su ara, Amerika'da petroldeagiri üretim kapasitesi diye bir geyartik kalmamigti. Endüstri, giderek §igkinlegen talebi kargilamak için elinden geldigince ne kadar petrol varsa hepsini çikarma yolunu seçmigti. krizl" kavrami Amerikan siya1970'lerinbaginda arz sorunlarmmkroniklegmesiyle baglad1 Ve k1sttlida olsa bazi çevrelerdeAmerisal sözlügününbir parçasi olarak yaygmlagmaya ka'mn büyük bir problemle kargi karplya olduguartik kabullenildi. Bunun en önemli sebebi her türlü enerii biçimine gösterilenhizh taleplerdir.BagkanNixon'm 1971'de enflasyona kargi uyguladigi topyekûnplanm bir parçasiolan petrol fiyat kontrolü tüketimikamç11amakta,yerli petrol üretimini ise düç kinkligina ugratmaktaydt. Fiyatlan kontrol eden ve pazar degigikliklerine ayak uyduramayan düzenleme sisteminden dolayi dogal gaz arzi glderek daralmaktaydi. Fiyatlann yapay olarak dügük tutulmasi yeni aramalaryapmaveya stoklama istegi uyand1rmlyordu.Ülkenin birçok yerinde elektrik üretim tesisleritam kapasiteyle degil, yanm kapasiteye çaligtin11yor,kismi karartma hatta tam karartma tehdidisezillyordu.Tüketimden kaynaldanan birçok problemin çözümü için yeni nükleer tesisler gerekiyordu. Bunlann giderekçogalanelektrik talebine,yükselmesi beklenen petrol fiyatlanna ve kömür yakimmdanileri gelen yeni çevresel k1sittamalara cevap vermesi bekleniyordu. 1973'ün ilk aylannda petrol talebininyükselmeyi sürdürmesiyle, bagimstz rafinericiler yeni arz elde etmede güçlük çekmeye baglad1 ve sürücülerin bilhassa faal oldugugelecekyaz mevsiminde benzin sikmtist olacagt anlagildi. Nisanda Nixon enerji konusunda Bagkanolduktan
petrolden kurtulmak
"enerji
555
i
I
sonraki etkisi çok kapsamh olan ilk duyurusunu yapti. Kota sisteminiyürürlükten kaldirmi§ti. Yerliüretim, kotalann korunmastyla dahi, Amerika'mn doymak bilmez i§tahini artik tatminedemiyordu.Nixon idaresinin, CapitolHill'dengelen siyasi baskmin da etkisiyle, kotay1yürürlükten kaldirmast, rafinericilere ve pazarcilara petrol arzim garantilemesidemekti. Birbiri arkasina gelen bu iki yasa partlannne denli degigtirildiginiçok iyi anlattyordu.Kotalar,petrol fazlahglyla dolu bir dünyada arzin idare edilipkisitlanmasi; dagttim da, petrol azhglyladolu dünyadaele geçen her petrol arz1mntevziianlammagelmigti.
"Kurt Burada" Enerji sorunlarininsiyasi gündemde yükselmekte oldugu o günlerde JamesAkins adinda uzun boylu, ciddi havah bir Digiglerimensubu, Digigleri'nin ileri gelenuzmanlarmdan biri olarak, bu
konularla ugragmak için Beyaz Saray'da görevlendirildi. Daha önce de Amerika'da gizlibir petrol çahymasi yapmig, sundugu raporda dünya petrol endüstrisinin pazarmda son nefesini Vermekte oldugunu" belirtmigti. Su raporda ayricagunlan da söylemigtir: yllma gelindiginde,hatta daha da evvel, devamli bir satict pazarmagirml; olacagiz. Bu satig pazarmda büyük irketlerden biri petrol arzmi kesmek suretiylepetrol krizi yaratacak." Söyledigine göre sorunlan konusunda tükenmez' incelemelere son verme zamani gelmigti." Bu tür incelemeler yerine BirlepikDevletler üretim hiz oranmiindirgemeli, yerli üretimi çikarmali ve venilir Raynaklardan" ithalat yapmaya girigmeliydi. Söylediginegöre bu tür haraketter aç1smdanyüksek olacagiglbi halk tarafmdanda tutulmayacakti."Ancak, gerekliadimlar atilmadigndan bu öneriler ne popülerlik ne de maliyet açisindan test edilememiçtir. Nixon'un kotalart geçersiz kildig Nisan 1973'te artik Beyaz Saray'dagörevdeolan Akins bir kez daha gansmidenedi. Giderekbüyümekte olan enerji tehdidinekarçi birçok teklifiçeren gizlibir rapor haz1rladl. Bunlar arasmda kömür kullammmin yayginlagtmlmasi, sentetik yakitm geligtirilmesi,daha ileri koruma çabalari(kibuna benzine vergí koyulmas1 da dahildir) Ve hidrokarbon çagiruayabilmek için aragttrma ve geligtirmeye daha çok agirhkverilmesi gibi önlemler de vardi. Ancak, ileri sürdügü fikirler güpheyle kargtlandi. Nixon'un bagdamgmani John Ehrlich"Konservasyon (koruma) cumhuriyetçilerin ahlaki prensiplerine uymaz" man bu konada açikÇa dedi. Aym ay içinde Akins bu defa dügüncelerini halka duyurmayt dügündü ve "Foreign Affairs" dergisinde ekonomik ve politik çevrelerin derhal ilgisini çeken "Petrol Krizi. ßu Defa Kurt Yambagimizda" baglikli bir makaleyayimlad1.Makale büyük ilgi görmügtü.ilginçoldugu kadar da tartigiliroldugundan çarçabukkavramp kabul edilmesi mümkünolmuyordu.SözgelimiForegn Affairs dergisinin bayrakibi Foreign Polícy (DigPolitika) dergisi de aym zamanda bir makaleyayimlamig, "Petrolkitligi gerçek mi?" baghkh bu yazida kithgin kesin olarak söz konusu olmadigtenetji krizinin veya enerii kitligimn" bog bir masal oldugunu ni vurgulamigti. Bu makale söylerken, Akins'i de DigigleriBakanhgi'nm petrol ihracatçisi yerine koyuyordu. Böylece birçok uyan yapilmig oluyordu ne var ki bunlara kargi herhangi belirli bir tepki gelmlyordu.Hatta ne Birlegik Devletler'de ne de bir grup olarak endüstri ülkeleri arasmda gerekli uzlagmanin saglandigina dair bir íçaret sezilmiyordu. Yinede artik BirlegikDevletler ithalat engellerini kaldirmastyla dünya petrol pazanmn kendine yeterli, petrole çok susamig bir üyesi olmugtu. Ortadogu'yayapilan gürültülü bagvuruda o da öteki tüketiciülkelere katthyordu. Kotalari kaldirmaktan bagkaortada bir alternatif kalmamigti. Kotalarin kaldinlmasi da zaten ateg üstündeki pazara yeni büyük taleplergetirmigti.Sirketler bulabildikleri her damla petrolü ne olduguna bakmadan hemen satm allyordu.Gulf Petrol Sirketi arz ve ticaret kolu bagkani "Elde mevcut tüm ham petrolümüze karym kendimizi yeni petrol satin almaya mecbur hissedlyorduk; degigik bir petrole ihtiyaç duyuyorduk" demigtir. Takvimler 1973 yllmm yaz aylarim gösterirken BirlegikDevletler'in günlükithalati 1970'in 3,2 milyon va"alici
"1975
"enerji
'bitmez
"gü-
"maliyet
"dünya
.
556
ril ve 1972'nin 4,5 milyon varil günlük ithalatma kargi 6,2 milyon varilî bulmugtu. Bagtmsiz rafinericiler de dünya pazarlannakopup mümkün olan her çegitpetrolüsatm alma pazarligina lçtirak için öteki çilglB RhCllar grubunakattliyordu. Ticaret gazetesi Petroleum Intelligence Weekly 1973 Agustos sayismdaki raporunda "ABD ve Avrupall bagimsizlarm, Japonlar'mpanige kapilmiggibi çilgLnca petrol satinalmalanpetrol flyatlanni roket gibigökylizünefirlatacakti"demigtir. Talebinmevcut arz yaninda hizla ve dünya çapmdaartmasi pazar flyatlarmm ylikselip resmi fiyatlarm üstüne çikmasma neden oldu. Bu kugkusuz son durumu gösteren,yirmi yllhk bolluk devrinin son bulduguna igaret eden bir deglçiklikti. Çünküuzun zamandan beri agin üretimin kronik durumunu yansitanpazar flyatlari resmi fiyatlann altmda kalmig, girketlerlehüküartik durum tersineçevrimigtive ihracat yapan ülmetler arasmdaki iligkileri zedelemigtí. Símdi keler de hiç kugkusuz geridekalmakistemiyordu. Resmiflyatla pazar flyati arasinda giderekbüylimekte olan farkm girketleregitmesiniistemiyorlardi. Hiç vakit geçirmeden, ihracatç11ar katillm ve satm alma düzenlerini yükselen fiyatlardan daha büyük pay alacak gekilde degigtirme yolu aradilar. Bunlardan Libya en saldirgan olanlydi.1 Eylül 1973 tarlhinde, Kaddafi ihtilalinin dördüncü ylldönümünde girketoperasyonlarmdanhenüz kendi üzerine geçirmediklerinden yüzde 5 l'ini devletleptirdi. Buna tepkiolarakBagkan Nixon bizzat uyanci bfr duyuru yaymladi. Duyurudagöylediyordu: "Pazarl olmayan petrol bay Musaddik'mda seneler önce söyledigi gibibir ülkeye fazla yarar saglamaz." Ancak, bu ayari hiçbir etki yapmadl. Musaddik'laKaddafi'yi ayiran sadece aradaki yirmi yll degildi. O günden bu yana pazar partlarmda da dramatik bir farkhlik olmuytu.Musaddik Anglo-Ìran'1 devletlegtirdigtnde Ortadogu'nun daha bagka yerlerinde de üretim fazlaligt vardi. ise, üretimde 1973'te Simdi, hiçbir fazlaltkyoktu; ortada bir pazar vardi ve bu pazar açti. Libya tüm çevrenin arzu ettigi düük sülfürfüpetrolünü satmada hiçbir güçlük çekmiyordu. Öte yandan OPEC'in radikalleri sayilan Irak, Cezayirve Libya da kutsal anlagmasayllan Tahranve Trablus anlagmalarmda degigiklikyapilmasi için baskiya bagladt 1973 ilkbahannm sonunda ve yaz baglannda öteki ihracatçilar da, aç1kpazarda flyatlann yükselmekte oldugunugöz1ediklerinden aym görüge katild11ar.Gerekçeolarak enflasyonun yükselmesini ve dolann devalüe ediligini gösterdilerse de asil gerekçeleri flyata ne olduguydtL 1970-1973arasmdaham petrolün pazar fiyatt iki katma çikmigt1. Ihracatç11arm varil bagina istedikleri kazanç giderek artlyordu; fakat aym zamanda §irketlere dügen kazanç miktan da ihracatçilann hedef ve ideolojisine ters dügen bir biçimde pazarda giderek artmaktaydi. Oysa ki pastadan girketleredügen payinartmasi degil, küçülmesi isteniyordu. 1971 Tahran Anla§masi'na dayanarak yapilmig olan fiyat sistemi Yamani'nin 1973'te Aramcobagkamna söyledigigibi olmugtu." Eylül ayi geldiginde ise Yamani Tahran Anlagmasi'na neredeyse bir agit yazacak düzeye geldi. Bu anlagmanin müg ve ölmek üzere" oldugunusöylüyordu. Su iddiasma aynca çunu da ekliyordu: Sirketlerin bir fiyat anlagmasi için ighirligi yapmasi halinde petrol ihracatç1lari adimiza bizim haklarimizdan yararlanacaklar"diyordu. Deglçmekte olan sadece petrol ekonomisidegil, ayn1zamanda hem de çok dramatik olarak bu ekonomiyi saran politikaydi. "iglemez
"öl-
"bizim
Sir: Sedat'm Oynadig1 Kumar 1970'te Nastr'm ölümünden sonra iktidara gelen Enver Sedat'ahalkm çogunluguilk birkaç hafta, hatta birkaç ay stradan bir kigi olarakbakti ve önemsemedi. Ne var ki Misir'in bu yeni Devlet Bagkanibundan çok daha fazlasmi hak ediyordu.Sonraki günlerde Enver Sedat gunu söyleyecekti: "Nasir'm bana b1raktigL devlet düzeni mirasi acinacak bir haldeydi." Kendi görügüne göre, devraldigL devlet Pan-Arabizm'in çahmh nutuklanya hem siyasihem de ahlaki olarak tam anlamiyla iflas durumundaydi. 1956 Süveyg krizinden sonra Misir baçansmm getirdigi yüce tutkular ve kendine güven özellikle 1976 yenilgisinden sonra toz olup gitml ülke tam bir ekonomik çö,
557
I
I i
küntüye girmi ti. Sedat kipilik olarakAtlantik'ten ÍranKörfezi'ne kadar uzanan bölgede birle§ik bir Arap milletineliderlik yapacak yapida degildi. Bir Misir milliyetçisi olarakdikkatini Pan-Arabist hayallere degil Misir'inrestorasyonuna yogunlagtirmak istlyordit Misirgayrisafi millihasilasmm yüzde 20'sinden fazlasini askeri harcamalara ayirmlyti.MiSu kopullar altmda Misir nasil ekonomik sir'dan sonra onu yakindan yüzde 18'le Ísrailízliyordu. geligme gösterebilirdi ki? Sedat Israil'learadaki anlagmazhk çemberinikinp geçmek ve diplomasideki durgunluga son vermek istiyordu. Herhangi bir gekildeistikrar ve çözüm istiyordu. Ancak sonuçsuz kalan birkaç yillik uzlayma ve tartigmaçabalar1°ndansonra, IsrailSüvey;Kanall'mn doguyakasma yerlegip oturdugu sürece bunun mümkün olamayacagt sonucuna vardt Ìsrailuzlagmaya istekli degildi; aynca Enver Sedat da içinde bulundugu zaylf ve kügültücü dutumda, özelelinde oldugu bir s1rada uzlagma girigimi yapamazlikle de tüm Sina yaninadasinm israilliler'in yapmallyd1. kendisinin yurtiçindekidurumunun bir toparlageyler Önce di. Yine de mutlakabir uzatacak ülkeye uluslararas1 bit kaynak bulmak olduguna yardim elini masini yapti ve çarenin etti M1sirlilar'i karar verdi. Sovyetyanlistolan tasfiye ve sonra, 1972 Temmuzu'nda sayisiyirmi igten atti; ancak Sovyetler'den askeri yardim alküstah dampmanlarmi bini bulan Sovyet askeri mayl.sürdürdü. Ne var ki.yine de Sedat, Bati'dan ve özellikle de Amerika'dan bekledigi olumlu tepkiyialamamigti. 1972 sonlarinda ve 1973 baginda Sedat yazgtsim tayin edecek bir karar aldi. Savaga girecekti. Siyasihedeflerine ulagmanm tek yolu buydu. Henry Kissinger daha sonra bu konuda gunu söylemigtir:"Öncelerihiç kimse bu adamm kafasom nasil çahytigmtanlayamadl. Sedat'in asil amac1 toprak kazanmak degil, taraflanno günkü donmug tavtrlarmidegigtirecek bir krize yol açmakti. Böylece bu krizin uzlagmalata götürecegikanismdayd1. Ortaya çikacakgok Mtsir dahil her iki tarafi esnek olmaya zorlayacakti. Bu uzlgma Israil'inkendisini askeri dahi gördügü, Mistr'msa asagilik duygusuyla felç halinde oldugu gu dönemde mümkün olamazd1.Sedat'm amaci, kisaca söylemek gerekirse askeri olmaktan çok psikolojikve diplomatikti." politikaSedat kararim bir hesaba dayandirarak vermigti. Clausewitz tezine göre, verirken kainanclyla yaplyordu. Ayrica, kararmi oldugu" devam1 araçlarla bagka operasyon mn derin rolünü de fazlasiyla hesaba katmigt1.Bir kumar oynadigmm bilincindeydi. O siralarsavag olasilig1bicçok yerde ima edildigi hatta genel anlamda konuquldugu halde pek ciddiye almmiyordu. Özelliklede muhatap olarak Israilbunu duymazliktan geliyordu. Yine de 1973 Nisan aymda Sedat Suriye Devlet BagkamHafiz el-Esat'la bir araya geliportak bir Misir-Suriyesaldirisi için stratejik plan yapmaya koyuldu. Sedat'm sirri, yani savag için yaptigt hazirliklar siki sikiya gizlitutuldu. Misirve Suriyeli yüksek kumanda heyeti digmda bu sirri paylagtigtaz sayida birkaç kipiden biri Suudi Arabistan Devlet Bagkani Kral FaysaPdi. Su da, yaklagmaktaolan yeni çatt§mada petro1ün merkez olacaglanlammdaydl. "savagm
Faysal Fikir Degigtiriyor Petrol Denen Silah K1nindan Çikarillyor: silahi" sözcü1950'lerden beri Arap dünyasi ülkeleri, tammi açtkhkla belirtilmemig olan hedeflere k ullamyorlardi. Su israil'intügünüistail'le ilgili çegitli hedeflerinin gerçekleymesinde müyle imhasindan toprak vermeye zorlanmasina kadar, hepsi dahildi. Ancak Arap petrolünün hiç bitmeyecekmig gibi görünse de bagvurulacak son çare olmamast nedenlyle bu fikirden her seferinde vazgeçilmigti. Texas, Louisana, Oklahomagibieyaletlerin hepsi dünya pazarina her zahtzinda man ve çarçabuk ilave petrol saglayacak dutumdaydi. Ancak,BirlegikDevletler üretim "petrol
bir kez yüzde 100'ü vurdu mu, bu eski savaçç1,Amerikan üretimi artik bir kez daha ayaklamp denen silahin" kargismda yer alip kargi görügüsavunamazdi,bu olanaksizdi. 1970'ler baginda Arap dünyasinda birçok etkenler iktisadi ve slyasi hedellerinin gerçeksilahmm" kullamlmasmi istediler ve bu konudaki dileklerini daha yüksek legmesi için "petrol
"petrol
558
sesle duyurmaya bagladilar.Suudi Arabistan Krah Faysal bunlardan biri degildi. O da herhangi bir Arap lideri kadar Israilve Slyonizm'den nefret edlyordu. Ortadogu'yahükmetme amacmi güden Siyonist bir komünist plani yapilmakta olduguna inarilyordu. Hem Abdül Nastr'a hem de Richard Nixon'a Israil'in Filistinli radikal teröristlerepara babahgi yaptigm1 söylemigti.Ne var ki Faysal petrolsilahimnkullanilmasma kargiçikarken ölçüyü kaçirmigtir. 1972 yazmda Sedat, slyasi amaçlarlapetrol arz kaynaktarmm diganya ihracimn kesilmesini istediginde Faysal buna piddetlekargi ç1kt1.Bunu degil gerçekleptirme, bile tehlikeliolacagtm"söyledi. Suudi Arabistan 1967 savagmda ihracati bo§ yere kestigt zaman, kaybeden kendisi olmugtu ve gimdi Faysal belki de o günlerdeki gelir ve pazar kaylplarmi dügünerek bu karan veriyordu. Faysal 1985'ten önce Amerika'nm Arap Körfezpetrolüne gereksinimdt1ymayacagma ve bu nedenle yapilacak bir petrol kesintisinden etldlenmeyecegine inamyordu. Üzerinebasa basa gunlan söylüyordu: "Bu nedenlerle bu konuyu gimdi tartigmanmbir yaran olmadigina inanlyorum." Faysal'm bu denli ihtiyatli davranmasimn ekonomik oldugukadar siyasisebepleride vardi. Arap Yanmadasi'nda olan Güney Yemen'de, daha yakm zamana kadar Ingilizbayragmm Aden limanmda dalgalandigt yerde gimdiMarksist bir devlet kurulmuçtu ve Arap Yanmadasi'mn diger yerlerindede Marksist gerillalar kol gezip savaglyorlardt. 1969 yllmda askerifesat çevreleri hem Libya'daki kralligi hem de Sudan'dakisivil idareyi devirdigi zaman Suudi Arabistan'da da hava subaylanndan bazilarmm kralligt alaçagietmek için bir fesat plamyapmakta olduklan anlagilmigti. Faysal radikalizmin bütün Arap dünyasma yayllmasindan, kralligm megruluguna bag kaldtran bu aktmdan korkuyor, bu yüzden konunun gündeme almmasim istemiyordu. Ülkesinin ekonomik ve stratejik iligkilerde Amerika'ya sikisiklyabagli oldugunu ve bunun kralhgi için sadece refah yönünden degtl, güvenlikaçismdanda yaçamsal degerde oldugunu billyordu. Yine de 1973 yllmm bagma gelindignde Faysal fikrini degigtirmeye baglamigtl. Acaba niçin? Bu surunun yamti kismen piyasaya bag11ydL Tahmin edildignden daha çabuk bir gekilde, son çare olarak Amerikan petrolüne degil Ortadogu petrolüne bagvuruldu.ÖncelikleSuudi Arabistan ülkeler için bag petrol kaynagt oldu. Amerikalilar Körfez petrolüne önceden sanildigi gibi 1985'te degil, 1973'te muhtaç oldular.Suudi Arabistan bir vakitler Texas'in bulundugu konuma gelmigti. Artik bu çöl kralligi tüm dünya için en önemli üretici olmuytu,BirlegikDevletler bir kriz halinde müttefiklerine petrol saglayacak konumdan çikmigtlve kendisi pimdibu durumdan müteessir oluyordu. Arz ve talep dengesi Suudi Arabistan'tn lehine çaligiyor,bu ülkeyi daha da güçlü kihyordu. Dünya ihracati içindeki payt süratle artlyor, 1970'te yüzde 13'ken 1974'te yüzde 2l'e çikiyor ve giderek de yükselmeye devam ediyordu. Temmuz 1973'te günde 8,4 milyon varillik üretimiyle Temmuz 1972 ortalama üretimini yüzde 62 aqmtgt1ve bu artig giderek de tirmantyordu.Aramco tam kapasitede üretim yapabillyordu,Gerçek gudur ki, bu girketpetrole kargi tahminlerin ötesinde gösterilen yogun talebi çok çabuk kargilayacakve üretimi büyük hizla artiracakkonuma gelmigti. Bazilarmin tahminine göre her Bu petrol ne olursa olsun Suodi Arabistan, çok yakinda üretimini kesmek zorunda kalacaktL yataklarmm hasara ugramamasiiçin ve bir de daha büyük kapasitede çaligma olanagi saglanmasi aÇ1smdangerekliydi. Aynca, o günlerdeSuudiArabistan'da giderek kuvvet kazanan bir inanig yerlegmeye baglam14tl. Elde edilen kazançlar ülkenin harcayabilecegnden daha faziaydl. Amerikan dolannin iki kez devalüe edilmesi sonucu, dolar rezervleri büyük ülkelerde, buntara Suudi Arabistan da dahildi, bir hayli dügmügtü. Libya ve Kuveyt üretimde lusillamaya gidilmesiniistemigti: "Daha fazla petrol üretip sonra da bu petrolü hiçbir garantisiolmayankâgit para kargiugt satmamnne anlami var?" kanist häkimdi. Kuveyt petrol bakani nutuk çeker gibi konuçup, gu soruyu sormugtu: "Benim ekmegim, tereyagimve kuvvetim olan petrolü neden üretip sonra da degeri gelecek yll yüzde bilmem kaç dügecek olan bir para kargiliginda degig tokupedeyim?" Suudiler'denbazilari "dügünmenin
559
kendi ülkelerinin de diger.ülkeler gibi davramp üretimi önemli oranda kesme görligünüsavunuyordu. Piyasada oluganbu degigken kogullar her geçen gün petrol denen silahl biraz daha güçlendirirken, zamanlama açisindan da çok kritik bazi siyasigeligmelerle ayni döneme rastiamigti. Faysal'a gelince, o bir süreden beri radikal bir Pan-Arabizm yanhsi olarakgördügüNasir'dan fikNastr'dan sonra yerine geçen halefi Enver Sedatsankifarkl1bir kumagtan yapilren ayrilmigtL elbise gibiydi.SedatNasir'mmegru kipiliginiunutturma peginde olan Misirlibir milliyetmi§bir Tüm ÌslamKonferansiboyunca Suudiler'le samimiyetkurmugtu. Faysalise Nasir'm Sovçiydi. yetler Birligi'ylekurdugu ittifaktan kaçma çabasi gösterdigiiçin Sedat'a kargi sempatiduyuyordu. Suudi destegl olmasayd1,belki de Sedat Sovyetler Birligl'ne geri dönmeye zorlanacakti,ki o zaman Ruslar'm hölge düzeyinde nüfuzlano yaymak için her firsattan yararlanmalan kaçmilmaz olurdu. Bu durum, hiç ku§kusuz Suudi Arabistan'm gikarlarina bütünüyle ters dügerdi. 1973 bahanna gelindiginde, Sedat, Israllile ve belki Bati ile olugabilecekbir çatt;mada Misir'a destek vermesi igin petrol denen silahi kullanmasi yolunda Faysal'a (iddetle baski yapt1. Kral Faysal da sadeep yeni Kralhgt íçinden gelen bazi kesimlerin baskismi degil, tüm Arap dünyasmsaftaki" Arap da giderekbüyüme egilimi gösterendiger baskilan da hissetmekteydi. Gerek Israrliydi devletlerine ve gerekse Filistinliler'e verdigidestekte en ön plandaolmakta ve bundan daha bagka bir konumda olmay1 asla gözle alamazdi. Aksi halde, Suudiler'inelindekiler,bagta petrol tesisleridahil, gerillafaaliyetlerinden zarar gärme tehlikesiylekargi karplyaydi. Bu olast zarar dikkate almarak 1973 baharmda Sayda'dakiTapline terminalinesilahli bir saldm düzenlendi. Bu saldinda kargi taraftan bir tank tamamen, digerleri kismen tahrip edildi. Birkaç gün sonra bu defa dogrudan boru hatti hedef alinarak buraya bir saldin düzenlendi. Olaylarbunlardan da ibaret kalmayarak daha bagka ufak tefek saldir11arakadar uzandi; bunlardan biri Suudi Arabistan içindeki hattm tahrip edilip kopanlmasidir. Böylece politika ve ekonominin bir araya gelerek Faysal'mfikir degigtirmesine neden oldugu söylenebilir.O günden sonra Suudilerkendi görügleriniaçiklamakamaclyla bir kampanya baglatarak Birlepik Devletler'e uyarida bulundular. Artik üretim kapasitelerini giderek artan talebi kargilayacak ölçüde artirmayacaklardi. Ayrica BirlegikDevletlerArap görügüne daha yak1ndan katihp Ìsrail'denuzaklagmadikçaAraplar petrol denen silahl bir yolunu bulup kullanacaklardi. 1973 Mayis ay1baginda, KralFaysal bizzat Aramco yöneticileriylebir araya geldi. BirlegikDevletler'in pahsen sadtk bir dostu oldugunu söylüyordu. Ancak Birlegik Devletler'in"Bugün Ortadogu'da cereyaneden olaylarinyönünü degigtirmek için bir geyler yapmastmn zorunlu' oldugunu" llave etmekten de geri kalmlyordu, Bu konuda, Aramco bagkamnin sonradan anlattigina göre "Faysal olagan bir geysayilan fesatçihk konusuna pek temas etmemig,Siyonizmin ve onunla birlikte komünistlerin bölgedeki Amerikan tesislerini kap1 digan etmenin epiginde olduklarmt" ise vurgulayarak belirtmigti: "Amerikan tesisleriSuudi Arabistan diginda Ortadogu'nunher yerinde güvencede olmaktançok uzakt1." BirlegikDevletler hükümetinin güncel tutumunu degigtirmek igin ivedilikle bir geyler yapmak gerekiyorduve bu "Arap dostu olan Amerikahlar'a ve bölgedeki kipilere dügüyordu." politika ve hareketlerinin kmanmasi,reddedilmesi gibiçok basit bir davran1pla" Bu "Israilliler'in kolayca halledilecek bir iyti ve kisa bir gelecekte Amerikahlar'a dügmanhgl da ortadan kaldiraivedilikle" ele cakti. Bu gärügü ifade eden Aramcobagkam, Kral'm bu görüglerinin almmasi geregini eklemekten de geri kalmlyordu. Aramco yöneticilerininbeklentisine kargm, bu toplantidapetrol konusuna híç deginilmemigti ki bu da yöneticilere rahat nefes aldirmigtir. Ne var ki aym konu birkaç hafta sonra,Aramco'nun ebeveyni sayllan girketlerleYamaninin Cenevrelnternational Otel'de yaptiklan toplantida ele ahnacaktt. Bu toplantidaYamaní onlara pu soruyu soruyordu; "Acaba kendileri o strada Cenevre'de dinlenmekte olan ve Paris ve Kahire'ye yaptigt geziden henüz dönmü§ Kral'a bir ne"ön
'kesinlikle
"olaganüstü
560
I I
zaket ziyareti yaparlar miydi?" Petrolcüler bu çagridan kugkusuz çok memnun oldu. Yamani onlara laf arasmda Kral'm Kahire'de günler"geÇirdiginide söyledi. Sedat,Kral'a daha çoksiyasi destek vermesi için agin baski yapmigti. Sonunda Kral'lapetrolcüler bir araya geldiklerinde Faysalonlara gunlari söyledi: "ABD'nin Ortadogu'daki ç1karlariaçismdan verilmig olan süre dolmaktadir. ABD hükümetinin Suudi Arabistan'a olumlu destek vermemesi yüzünden ülke Arap dostlari arasmda yalmzliga itilme tehlikesiiçindedir." Faysal bu sözleri üzerine basa basa söylemigti ve görünüç oydu ki bu yalmzligin meydana gelmesine asia izin vermeyecekti. Petrolcülere son söz olarak gunlarida söyledi: "Neyiniz varsa hepsini kaybedeceksiniz." Kral'1n ne demek istedigini petrolcüler çok iyi anlamigti. Daha sonraki günlerde yönetici1erden biti gu görügü ifade etti: tehlikedeoldugu apaçik ortada." Bu konuda Amerikan basmmi suçlu bulurken, fesatçihk teorilerinekargikendiferinin de baglglkolmadiklarini söylediler. Gördüklerikadanyla yapilacak igler apacik ortadaydive gündemde önem s1rasma göre qu ekide yer almigti: {1)ABD halkim bölgedeki gerçek çikarlari konusunda aydmlatmak; çünkü araçlarlyla yanlig bilgi verilmektedir ve (2)Hükümetteki li- onlara pu anda kontrollü'haberlegme derleri aydmlatmakve bunu gerektigi gekildeyapmak. Bu karann verilmesinden bir hafta sonra girket yöneticileri Washington'a gelmigve Beyaz Saray,Digiglerive Savunma bakanliklarma ulagmiglardi. Faysal'1n uyanstni kisaca özetledikten harekete geçmek gerekiyor,aksi halde her geyiyitirecegiz" dediler. Muhataplasonra ri onlan dikkatle dinlemig, ancak söylenentere bir noktaya kadar dayanabilmigti. Bu hükümet görevlileri ortada bir sorun oldugunu kugkusuz kabul ediyordu. Ancak, girket temsilcilerinegöre bunu kabul etmekle beraber, herhangi mevcut önlemlerden daha bagkalanna bagvurmanm gerekli olduguna inanmlyorlardi ve bu konuda ciddi kugkulan vardi. Hükümet temsilcileri migte Suudiler'in Nasir tarafmdan çok daha fazla basklya maruz birakildigim, o zaman duruma baçarlyla hâkim olduklarma göre gimdi de aym derecede baçanli olmalarigerektigini"söylediler. Özetolarak Washington'daki petrolcülereAmerika Birlegik Devletleri'nin kisa vadede yapacak pek bir geyleri olmadigt söylenmigti.Washington'daki bazi kipilerin inancma göre, "Kral ortada kurt yokken bog yere hayalinde olan bir kurdu zorla çagtnyordu."BirlegikDevletler üst düzey yetkililerden biri Kral m Cenevre toplantisindabelirttigi görü§lerin tüketim"için söylenmig olacagmi ífade edince orada bulunan bir yönetici bu ifadeye sert bir yamt vererek toplantisirasmda hiç kimsenin orada bulunmadigim söyledi. irketlerden üçü -Texaco, Chevron ve Mobil- Amerika'nm Ortadogu politikasmda degigiklikyapilmasmi alenen istediler. Exxon Sirketi müdürlügünden emekli olmuy Howard Page de ayni görüge katildt Sonra Kral Faysal ani bir kararla Amerikan basmma demeç verecek, basm ise olmasi gerektigi halde, demeci büyük ilgi ve cogkuyla kargilayarak yayimlayacaktL Kral losa arahklarla Washington Post, The Christian Science Monitor, Newsweek ve NBC Televizyonu'yla röportaj yapti. Su yaym organlarmm hepsine aym mesaji veriyordu; "Amerika Birleik Devletleri'ne yaptigimiz petrol ihracatml kisitlamak gibi bir niyetimiz yok" sözleriyle Amerikan televizyonizleyicilerine duyurdugu mesajigöyle tamamllyordu:"Ne var ki Amerika'mn Siyonizme verdigi tam destek ve Araplar'a kargi olan aleyhte tutum bizi BirlegikDevletler'e petrol vermeye devamda çok zor duruma sokuyor, hatta Amerika ile dost kalmamizi bile zorlagtiriyor." "kötü
"imtiyazm
'
"lvedilikle
"geç-
"yurtiçi
"yurtiçinden"
"kontrollü"
Sinirli Liderler 1973 Hazirant'nda Nixon Sovyetler Birligi GenelSekreteriLeonid Breinev'i San Clemente, California'daki malikanesinde,bir zirve toplantisindaagirliyordu. Toplantmm son akgami,iki lider geceyi geçirmek için odalarma çekildiktenhemen sonra, hiç beklenmedik bir gey oldu. Sinirleri bozulmug olan Brejnev, kaygill ve uykusu kaçmig halde Nixon'la program digi bir toplanti yapmaktalebindebulundu. Bunun üzeríne diplomatik protokol açikçagöz ardi edilerek Nixon 561
iI I
GizliServistarafmdan uyandinld1. Amerika Devlet Bagkam yan kugkulu bir halde Brejnev'i gecenin yansmda, Pasifik'in karanlik sulanna bakan küçük çahymaodasmdakabul etti. Söminede yanan cihz bir ategin kargismda tam üç saat boyu Brejnev kaba ve agiri heyecanh deyimlerle Ortadogu'nun kaynamakta olan bir kazan oldugunu, orada çok yakmda savagbeklendigini söyledi. Sovyet liderine göre savagi önlemenin tek yolu yeni bir diplomatik inisiyatifti. Brejnev asImda gunu aktarmak istiyordu: Sovyetler, aynntih degilse de genel anlamdaSedat'in ve Esad'in niyetlerinden haberdardi; ne de olsa silahlan bu ikisi saghyorduve bunun sonuçlan yeni geligNixon ve Milli Güvenlik mekte olan Sovyet-Amerika yumugama sürecini tehlikeyeatacaktL Yardimcist Henry Kissinger Brejnev'in yaptigt bu garip çikipin gerçek bir uyan olmadigt, Ortadogu'da Sovyetler'in kogullarma uygun bir çözüm elde etmek için güçlü bir blöf oldugu kani-
smdaydilar.
23 Agustos 1973'te Sedat, resmi duyuru yapmadan KralFaysal'l görmek için Riyad'a bir ziyaret yapt1. MisirliSedat çok önemli haberler getirmigti.Kral'a, Ísrail'ekargi savaga girmeyi dü§ündügünü bildirdi. Savagt sürpriz bir saldinyla baglatmayi dügünüyor ve bunun için Suudi Arabistan'dan destek ve igbirligi istiyordu. Bekledigi destek ve igbirligi kendisine saglanacakti. Faysal, daha da ileri giderek Sedat'a sava; ödenegi olarak yanm milyardolar para yardimi yapmay1 vaat etti. Kral, aynca petrol denen silahl kullanmaktan geri kalmayacagmi da söylemigti.Bu görügmeye ait sonradan açiklanan rapora göre Kral, Sedat'agöyledemigti: "Ancak bize zaman tamym.Petrolümüzü sadece iki, üç gün sürecek ve sonra bitecek bir savagtakullanmamaliyiz. Biz kamuoyunu olugturmaya, bu konuya yönlendirmeye yeterli uzunlukta bir savag istiyoruz." Sedat'in bu plammn Faysal üzerinde nasil bir etki yaptigi açikça ortadaydi. Ïkisiarasmdaki bu konugmadan henüz bir hafta geçmemigtiki, Yamani blr Aramcoyöneticisine Kral'in birdenbire Aramco'nun üretimi dagttim planlannive üretimi kismast halinde bunun tüketiciülkeler ve öncelikle Birlegik Devletler'dene sonuÇlar verecegi hakkmda aynntih ve düzenli raporlan talep ettigini bildirdi. Hatta bir nektada Kral, Aramco üretimi günde iki milyon varil indirildigt takdirde bunun ne etki yapacagim bile sormuytu.Yamani'ninaçiklamasma göre "Bu yepyeni bir olaydi. O güne kadar Kral hiçbir zaman bu glbi ayrmtilarla meggulolmamigti." Yamani sözleriyle bir uyari yapar glbiydi. Söylediginegöre BirlegikDevletler'de Kissinger'in ciddiyeti konusunöncülük yaptigi bazi ögeler vardi, ki bunlar SuudiArabistan'm bu sebepledir ki Kral Birlegik Devletda" Nixon'a yanhg bilgi veriyor ve yarnlttyorlardi: ler'de var olmasi olast herhangt bir kugkuyu gldermekiçin aç1kdemeçler veriyor, röportajlar yaplyordu." "Relimimizi tan1yanve nasilçahytigimbilen herkes §unu iyice algtlarki, üretimi kisitlama karan sadece bir kigi tarafmdan,Kral tarafmdanverilebilir" diyor, arkasmdan da göyledevam edlyordu: "Kral, Birlepik Devletler'in politikasinda bir degigim yapmaya ve petrolü bu amaç için kullanmaya yüzde yüz kararhdir. Kral bu ugurda bir geyleryapmanm kendine dügen kipisel bir yükümlülük oldugu inancmdadir ve bu agamadapetrolünbunun gerçeklegmesiíçin etkili bir silah oldugunun bilincindedir. Aynca, Arap kamuoyunun ve Arap liderlerinin ve äzellikle de Sedat'm sürekli baskisi altmdadir. Artik sabrmi kaybediyor." Bunlan söyledikten sonra son bir ayrintlyi daha eklemeyi de ihmal etmiyordu. Bu günlerde Kral sik sik sinirleniyordu.
'
"niyetlerinin
"lyte
Eylül 1973: "Her Yanda Baski" 1973 Eylül aymda artik hem petrol güvencesi hem de bir enerji krizinin yaklagmakta oldugu säylentisi yayginlagmaya baglamigtt. The Middle East Economic Survey gu mangeti atmigti: "Petrolde Durum. Her Yanda Bask1." Yine eylül ayi içinde büyük petrolgirketlerive Nixon idaresi, ortak kaygilan olan Libya'mn dev girketlere verdigi petrolü tamamen kesmesinden sonra yurt içinde silentisi çekilenbazi petrol ürünleri tahsisatmazorunlu kisitlama uygulamaya karar
verdi. 562
-
\ Kral Faysal petrol yöneticilerine, BirlegikDevletler'in "Israilpolitikasmi reddettigini" ilan etmesi gibi çok basit bir hareketin petrol silahmmkullamlmasmdan vazgeçilmesine yardimct olacagmi söylemigti. Ve, bir dereceye kadar da, bu ret.olay1mbelirleyen bazi igaretler belirmeye baglamigtL Amerikan DigigleriBakan YardimcisiJosephSisco, Ísrailtelevizyonundagunlan 80ylemigti: "Her ne kadar, birçok alanda, bizim çikarlanmiz Ísrailçikarlarlyla aym paralelde ise de, 18rail Devleti'nin tüm çikarlarlyla tamamen ayni oldugusöylenemez. BirlegikDevletler'in bölgedeki çikarlari tek bir milletin ç1karlannabagli olmaktan çok ötededir. Ülkemizde giderekgiddetini artiran sorunlarvardir. Örneginenerji sorunu gibi ve karuma göre bu konunun durumu etkileyen bir faktör oldugunu inkâr etmek çilgmlikolur." Daha sonra Sisco'ya bir soru yöneltildi ve Arap petrol üreticilerinin Birlegik Devietler'e kargi ileri bir tarihte, örneg[n 1980'lerde petrolü politik bir silah olarak kullanmasmm olas1 olup olmadigt soruldu. Sisco, gu yamti veriyordu; "Gelecekten haber verip tahminde bulunacak durumda degilim. Ancak, bugün Arap dünyasinda petrol ile politika arasmda baglanti kurulmasi için alenen baski yapan sesler gelmektedir." igaretleyen belittiler giderek daha üst düzey Amerika'nm Israil politikasim makamlardan da gelmeye bagladi. Bir basm toplantismdaBagkanNixon'a "Araplar'm, Ortadogu politikasmda bir degigimi zorlamak için petro1ü bir silah olarak kullamp kullanmayacagt" soruldugunda Nixon quyamti vermigti:"Bu bizim için son derece kaygl verici, yagamsal bir konudur. Tüketici ülkelerin tümü, BirlegikDevletler dahil, böyle hir durumdan etkilenecektir. ßu ige gerçekten egildiginizde hepimizin aym potada oldugunu göreceksiniz."Bu sözlerdensonra, içinde bulunduklan kördügüm için Israildahil, taraflarinher ikisini de suçlad1: tozun dumamn dinmesini bekleyecek sabn gõsteremiyor, Araplar da Ortadogu'da toz dumamn yatigmasim bekleyemiyor. Her iki taraf da hatah davranmaktadtr. Her ild tarafda uzlagmak için müzakereye baglamalldir. Durumumuz budur... Bagar111 bir uzlagma müzakeresi için gerekli ögelerden biri petrol baskismi apaglyaindirgemektir." Bu agir basklyi büyük tüketicilerintümü hissetmekteydi. Almanya'da, eylül ayinda,Bonn hükümeti nihayet ilk enerji programim açikladl, ki bu arz güvenligi üzerinde oldukçaetkill olmuqtur.Programm bag destekçisi Devlet Bakam Ulf Lantzke idi. Bu kipinin konuya duydugu ilgi ve endigenin kivilcimi daha 1968'de Amerikahlar'm OECD'ye yedek kapasitesinin buharlagtigt uyansini yaptigt zaman baglamigtl. Bu konuda Lantzke daha sonralan gunlan söylemigtir: "Bu benim için tetiginçekildigi nokta oldu. O noktadan itibaren Almanya'da enerji politikalarim tümüyle degigtirmeye çallytim. Konu artik kömür sorunlarimizi nasil çözecegimizolmaktan çikmig, petrol arzinin güvenligininasil saglayacagimizin politikamizm içine sok'ulmasma gelmigti. Bu konu artik sirtimizdatäginmazbir yüktü. Enerli konusunun önemli bir sorun olmadigthalkta o denli derin bir inanç halindeydi kí, benim için zemini hazirlamak ve insanlari görügüme inandirmak tam bey seriemi aldi." Endigelerle dolu geçen aym eylül ayinda Japonya,Uluslararasi Ticaret ve Sanayi (MlTl} Bakanhgt içinde yeni kurulmug olan "Kaynaklar ve Enerji Kurumü" enerji sorununu ele alan Beyaz Kâgit isimli bir bildiri yaymlayarak, petroldeegemen topyekûngüvensizlige deglndi ve di durum" karptsmda bagvurulacak önlemler lçin gimdiden harekete geçilmesi geregini israrla vurgulad1. Bildirinin Sebebi bir yll evvel Japonya'nmpetrole duydugu sintrsiz talep artig1ve bunun petrol bagtmhligi açisindan birçok kayglya yol açmig oluguydu. O günlerde ülke petrolünün çogu dolayli veya dolaysiz olarak uluslararasi girketlercesaglanmigtl. Hem hükümetteki bürokratlar hem de igadamlan gücün girketlerin elinden çikip petrol ihraç eden ülkelere dogru hizla kaydigim fark edebilmiglerdi:"Bugüne kadar uluslararasi petrol girketlerininelinde olan petrol idare sistemi artak iflas edip darmadagin oldu.Japonyaíçin bu, 1960'll yillarm pasif uluslararast tepkisineartik izin verilmeyecegt anlammdadir." O güne kadar, degigmekte olan partlarlauyumlu olarak Japon dig politikasmdayeni bir akim türemi ti. Daha evvel Amerika Japonyaittifakmda duyulup yayilmasma müsaade edilme"reddettigini"
"istail
"ive-
563
i
diplomasisi" idi ve Japon dig politikasmi petrole yaklagma izni vereyen bu aktmm adi cek ve bunu garantileyecek gekildeyeniden organize etmek amaçlanm14t1..Bu akimda en önde gelen kigi, MIT Bakam ve sonradan Bagbakan olan Yasuhiro Nakasone'dir. Bu bakan gu fikri savunuyordu: "Japonya'nmkendi yolunda, kendisiyle rekabet edercesine bagimsizca gitmesi kaçimlmazdt. Bagkalanni körü körüne izleme devri sona erdi." "Artik izlenmeyecek olan" deyimiyle Birlegik Devletlerima edilmigti. 1973 Haziran aymda Nakasone bu defa yeni bir kaynak polibazi üretici ülkelerin çikanna olan" bir çagri yapt1. O güne kadar Japonya'da tikas1için Ye baglamtyt1. kig benzin Bir evvelki huzursuzlugu yayllmaya krizi gazyagt çevrelerdebir enerji sikintisi yaganmi¶ gimdi1973 yaz aylarmda da BirlegikDevletler'de oldugu gibi elektrik kesilziyaret eden biri içîn dumeleri olacagtm gösteren belirtiler görülmeyebaglanmigtl. Japonya'yi enerji sorunuyla ugragan hepsi sanki James rum göyleydi:Japon politika yapimellarindan "Petrol Krizi.Eu DefaKurt Yambagimizda"makalesini okumug ve buna inanml§ giblyAkins'in di. Ortada tek bir soru kalmigti: "Ne zaman?" 26 Eylül günü Bagbakan Kakuei Tanaka kendisiyle röportaj yapan teletizyoncuyapu sözleri söyleyecekti: "Enerji krizi konusunda gunu söyleyegÖfülÜyOr." bilirim: Bundan on yll sonra enerjí krizi yaganacagl ãÇ1kÇa Ne var ki kriz igin sadeceon gün yeterli oldu. Çünkü JaponyaBagbakam'nm bunlan söyledigi dakikalarda EnverSedat savaga adim adim yaklaglyor,dakikalar dakikalan kovahyordu. "kaynak
"yeni
Artik Müzakere-Edecek Bir §eyKalmadi 1973 Eylül ortalarinda Viyana'da yapilan bir toplantidaOPECülkeleri petrol girketlerineyeni bir anlagmaiçin çagn yapt1. Tahtan ve Trablus anlagmalan artik hayatiyetini kaybetmigti. OPEC üyeleri, girketlerin pazar fiyati artismdanelde ettikleri ve gelmekâr" dedikleri kazançlan bu defa kendileri almak istiyordtL Bu nedenle 8 EkimtarihindeYamani ba§kanhgmda bir heyet halinde Viyana'datoplanmalariiçin petrol girketi temsilcilerineçagri yapildi, Toplantlya grup halinde katilabilmek için petrol girketlerinin her zaman oldugu gibi bu defa da Amerikan Adalet Bakanhgl'ndan, antitrâst yasalarma kargi gelmediklerini belgeleyen bir izin kâgidt almalan gerekti. Ïzin kâgidt igiyle girketlerinortak avukatt olan saygideger John J. McColymeggul oldu ve 21 Eylül'de izin için sadece girketlerleAdalet Bakanligt arasmda çetin bir diplomasi çabasisergilemekle kalmamig, aym çabayigüphectAdalet Bakanhgl ile endigeli DigigleriBakanligt arasmda da göstermigti.Adalet Bakanligt ile yapilan giddet dozu bir hayli yüksek bir tartigmadaMcCloy,ta Robert Kennedy'ye kadar giderek eskiden Bagsavcihkyapml; kipilerin isimlerini saymig ve bu kipilerin dig politika içeren bazi zor konularda girketlereortak strateji uysözcüsü Kenneth Jamiesonise qu görügü savugulama izni verdigini ifade etmigti. Exxon Sirketi nacakt1: "Adalet aklama karan veremedigine göre girketlerinbirer birer yakalanmasindan da Adalet sorumlu olmalldir." Patlamaya hazir Arap dünyasma karçi ise avukatlar; kapidaki petrol kriziyle pek ilgili olmayan ve bir MIT profesörünün yazdigt kitaptan pasajlar okuyarak, petrol fiyatlannm yükselmesinin entegre büyük petrol çirketlerinin agiri mekanize olmasmdan ileri geldigini, pazar partlarmdan ve OPEC'inpazara hâkim olma çabasindan kaynaklanmadigim israrla söylediler. Jamiesonbu ifade kargistnda inanmadlglm gösteren bit bakigla yetindi. Yine de 5 Ekim tarihinde, Viyana toplantismdan üç gün önce, istemeyerek de olsa, Antitröst Dairesi McCloymüvekkillerine birlikte müzakere etmek için gerekenaklanma belgesini verdi. Bir evvelki bahar, Washington'da, Ortadogu'daaskeri çatigmaolabilecegi konusunda bazi endigeler vardi. Ancak, yaz aylarmda bu endigeler da Lidl Ve aylar boyu Amerikan istihbarati bir savag olasiligini hatirina getirmedi.Savagtdügünmek akla yakm degildi. Bit kere Ísrail'inelinde dügmanliklara davetiye gikarmak için sebep yoktu. Ayrica 1967de yapmig olduklan ani saldtriya benzeyen yeni bir saldirlya da cesaret edemezlerdi. Askeri üstünlük Israilliler'desayildigma göre Araplar'in agir yenilgiye ugrayacaldan bir savag baglatmasi aktl almayacak bir geydi. Var olup ol"havadan
564
I
mamalan pamuk ipligine bagh Israilde savagolasillŠlm devamli olarak göz ardi ediyordu, ki bu Amerikalilar'm durumu dogru geklide teghislerinietkileyen bir faktör oluyordu. Demekki ilgililer bir sava; beklentisi içinde degildi ve bu konuda bir uzlagma olugmugtu. Ancak, bu uzlagmada bir de istisna vardi. Eylül sonlannda, Milli Güvenlik Kurulu bir rapor ya-
yinlayarak askeri sinyallerin birdenbire yogunluk kazandigini, bunun da Ortadogu'da savagin yaklagmaktaoldugunun igareti oldugunu bildirlyordu. 5 Ekim tarihindeSovyetlerani olarak Suriye ve Misir'daki yurttaglanm uçakla bölgeden geriçektiler.Su davrampm açikça belli ettig anlam da göz ardi edilecekti.O gün Beyaz Sarayiçin ç1kanlanbir CIA incelemesinde gunlarrapor ediliyordu: "Gözlenmigolan askeri hazirliklar taraflardanherhangi birinin yeni dügmanliklar baglatmak niyetinde oldugunun igareti degildi." 5 Ekim tarihinde, ögleden sonra saat 5.30'da Beyaz Saray'averilen en son israiltahminraporunda pu sözler yer allyordu: ordunun (Misir ve Suriye) Israil'e kargi askeri operasyona girigmesini çok uzak bir olasihk olarak görüyoruz." Amerikan IstihbaratServisi'ni temsil eden The Watch Komisyonu, konuyu bagtan sona ele ahp geligmeleri ve olabilecekleri tümüyleirdeledikten sonta savagm olasi görülmedigtsonucuna van"lki
yordu.
Aym gün, vakit henüz Washington'daögleden sonrayken Ortadogu'da gece vaktini gösteriyordu. Israil'de ise durgun saatler yaganlyor,Museviler'in kasvetli ve en kutsal bayrami olan Yom Kippur törenleribagliyordu. Riyad'da, Suudi delegasyonunun OPEC üyeleri Viyana'yauçug için jettekiyerlerini aldilar ve uçakta teknikdosyalari incelediler. Bunlar daha çok flyatlar, enflasyon, girket kârlan ve petrolün yogunluk farkhhklanm içeren konulardi. 6 Ekim tarihindeViyana'ya ayak basmcaya kadar dramatik geligmeden yani Misit ve Suriye'ninÍsrail'ekaryt süpriz bir saldm yaptigindanhiç haberleri olmamigtL ABD Dogu Yakasi saatine göre, aym günün sabahl uykudan uyanan üst düzey Amerikall yetkililer ve petrol sorumlulan da híç beklemedikleri bir durumla kargilagtyorve Ortadogu'yu savag içinde buluyorlardt. Dügmanliklarm bu gekilde birdenbire su yüzüne ç1kmasiViyana'daki OPEC delegeleri arasmda büyük paglonhkve karmaçaya neden oldu. Petrol girketiyetkilileri tartigmaüzerine geldiklerinde Arap delegelerin heyecan içinde birbirlerine o gününgazetelerindeçtkan köpe yazilanm ve fotograflan gösterdiklerini gördü. OPEC'inArap delegelerinin durumdan hognut olduklari ve savag meydamnda bir Arap zaferi gibi görünen olaylardan kendilerine güven payi çikardiklan apaçik ortadaydi. Petrolcülere gelince onlara sadece sinirlenmek dügüyordu. Artik fiyat konusunda sadece kendilerini savunma durumuna dügmemigler, herhangi bir an o veya bu gekilde petrol denen silahin bu oyuna dahil edileceginide anlamiglardi. Íranpetrol bakam petrol adamlarmm panikdurumunda" olduguna dikkat çekti.Ancak, bundan daha da önemlive kapsamlibagka bir geydaha sezmigti. "Onlar artik kuvvetten dügüyordu." Müzakere masasinda, savagin Ortadogu'da tüm giddetiyle devam etmesine ragmen, girketilan ler, edilmig resmi fiyatin yüzde 15 fazlasim teklif ettiler. Bu, varil bagma yaklagik kirk be; sent artig demekti. Petrol ihracatç11art ise bunu tümüyle yetersiz ve gülünç buldu. Yüzde 100'lük bir artly, diger bir deyigle üç dolar daha artig istiyorlardi. Aradaki fark fazlaslyla büytiktü. Sirkete mensup müzakere ekibi, baglannda Exxon'dan Pierce ve Shell'den André Bénard oldugu halde kendi baglanna bir yamt veremeyeceklerini, Avrupa'daki ve BirlegikDevletler'deki üstlerine damqmak zorunda olduklanni söylediler. Artik, müzakereedecek bagka bir geykalmig miydi?Bundan öte masaya yaptiklanndan bagka ne tür bir teklifgetirilebilirdi? Bunlan üstlerine sordular, ancak Londra'dan ve New York'tan gelen kritik yamt hiç de olumlu degildi. Hiç degilyeni bir teklifyapilmamast" isteniyoidu. Aradaki fark o denli büyüktü ki se o gün için irketler, önce sanayide geligmigbüyük ülkelerin hükümetlerine dampmadan aradakifarki kapatmak girigimigibi son derece tehlikeli bir geye cesaret edememiglerdi. Bunun Bati dünyasmm ekonomileri üzerinde nasil bir etkisi olabilirdi? Talep edilen büyük artiplar acaba tüketicilerinstrtma yüklenebilir miydi? Aynca, geçmigylllarda, OPEC'ten önce, irketler çok çabuk pes ettikle"biraz
"herhangi
565
ise durum kendi baglanna bir karar alamayacaklan kadar ri gerekçestyle elegtiri almiglardt. Simdi kritik ve politikti. Bu nedenle çegittigirket merkezleri Piercy ve Bénard'a müzakereye devam etmemeleri, erteleme istemeleri talimatimverdi. Su arada batili hiikümetlerle dam§malar yap11acakt1. 9-1 l Ekimtarihleriarasmda Birlepik Devletler,Japonyave yanm düzine Bati Avrupa hükümeti kolaÇan edildi ve ne dügündükleri soruldu. Gelen yamt oybirligiyleahnmigti. Ihracatç11ann istedikleri fiyat agiri derecede büyüktü ve girketlerkesinlikle daha yüksek teklifte bulunup durumu sonundaOPEC'inkabul edecey düzeye getirmemeliydi. Savagbaglayah alti gün olmuçtu. 2 Ekim gününün çok erken saatterinde Piercy ve Bénard Yamani'yi görmek için kalmakta oldugu Intercontinental Otel'deki dairesine gittiler. Yamani'ye o gün ¯içín daha yüksek bir teklifyapamayacaklanni aç1kladilarve yeni bir yamtm çerçevesini çizmekiçin iki hafta süre istediler. Yamanihiçbir yamt vermemigti. Yanityerine Piercy için kokakola 1smarlad1, bir dilim limon kesti ve koka-kolanm içine sikti. Bekledi; konugmamn devam etmesini bekliyordu. Piercy'ye kolay1verdi, ancak ne Piercy ne de Bénard Yamani'ye bagka bir gey .
söylemediler.
Sonunda Yamani "Bundan hoglanmayacaklar" dedi. Bagdat'a telefonetti ve Arapça olarak uzun ve heyecanh bir konugma yapti. Daha sonra iki petrolcü adama gu sözleri söyledi: "Size çok kizdilar." Yamani aynca kendisiyle aym otelde, Intercontinental'de kalmakta olan Kuveyt delegasyonundan bir delegenin odasim da aradi. ÇokgeçmedenKuveyt petrol bakani, pijamaslyla odada belirdi. Konuçmahararetli bir gekilde devam etti. Yamani, gimdi de uçak tarifelerinebakmaya baglamigtl. Artik konuçacak bagka bir geyyoktu. Sonunda, gün agarmadan, sabahm henüz karanlik saatlerinde toplantidagildL Aynlmadan õnce George Piercy gimdine olacagmt sordu. Yamani pu yamt1 vermíçti: "Radyoyudinleyin."
Sedat'in Sürprizi Araplar'in son saldinyagirisme günü olarak Yom Kippur'u seçmelerinde özel bir amaç vardi. Ísrail'i böyle bir saldin için en hazirliksiz olduklan zaman avlamak istiyorlardi. Araplar'm topyekûn savunma stratejisi, hazir durumdaki rezervlerin süratli ve bütün olarak seferber edilmesi ve kullanima sokulmasma baghyd1.Saldinya girigmekiçin Yom Kippur en uygun gündü. Çünkü kutsal say11anbu günde ülke bütünüyle tefekkür ve vicdan muhasebesine çekilmig olacak ve vaktini dualarla geçirecekti. Sedat da bunu bildiginden stratejik bir saldin yapma kararmi almig ve bunun gerçeklegmesiiçin hileye bagvurmuytu, Bundan evvel en az iki kez daha bu aldatmaca yolunu denemig, savaghazirligt yapar gibigörünmügtü.Her ikisinde de Israilbüyük masraflara ve bütçe zotlamalanna katlanarak seferberlik ilan etmig, ancak tüm emekler boya gitmigti, Israil'in bu deneyimi Sedat'm tam ümit ettigi sonucu vermig ve Israil'igüphecive tedirginetmigti. Nitekim 1973 Mayis1'nda yap11angereksizseferberlikten ötürü ÍsrailGenelkurmay Bagkam kamuoyu tarafmdangiddetleelegtirilmigti.Seferberlige neden olan Sedat aldatmacasmda Esad'm da parmagt vardi. Suriye ile baglantisi olan bir terör orgam Moskova'dan Viyana'ya gitmekte olan bazi Sovyet göçmenleri kaçirmig, bunun üzerine IsrailBagbakam GoldaMeir ortaya çikan bu krizle meggul olmak için Avusturya'ya gitmigti.Kriz 3 Ekim tarihine kadar Israillíderliginin tüm dikkatinin bu konuya yogunlagmasma neden oldu. Yine de havada yaklagmakta olan bir saldirimn ciddi igaretleri seziliyordu. Ne var ki Israililet tipki Amerikahlar gibi bu igaretleri görmemezlikten geliyordu.Saldiridanbirkaç hafta önce, Suriye kaynakli bir haberden BirlegikDevletler'e Suriye'nin saldin emrini de içeren ve çaç1rtici bir gekilde dogru çikan bir istihbarat ulagmig,ancak bu çok geç depifre edilmig, daha evvel gelen ve bazilan tamamenyan1t; çikan diger istihbarat arasinda kaynayip gitmigti.Suriye'deEsad büyük mezarhklar hazirlanmasi için talimatvermigti ki bu da üstünde durmaya deger bir igaretti. 3 500
Ekim tarihinde BirlegmigMilletler Güvenlik Kurulu, CIA mensubu bir yetkilíye Misir kaynakli büyük askeri kuvvet hareketleri hakkmda sorular sordu. CIA yetkilisi bu soruya gu yamti verdaha henüz Misir'daiken, sonbahar manevralanm senenin bu günlerinde yamigti: "Ingilizler, pardi. M1sirl11araym geyisürdürüyor." Bazi Amerikah bürokratlar yazdiklanraporlarda Misir'daki hastanelerde hasta yataklarmmbirdenbire bogaldlglll bildirdilerse de, bu raporlara kulak asilmadi ve bahsedilen olaym Misir'm uygulamaytâdet edindigi askeri bir tatbikat olduguna, hiçbir anlam tagimadigmakarar verildi. Önce 1 Ekim'de, sonra da tekrar 3 Ekim'de, Israilligenç bir üstegmen amirlerineMisir askeri kuvvetlerinin harekete geçtigini,bunun yakm bir savasm belirtisi oldugunu bildiren raporlar sunacakt1. Su raporlar da ötekiler gibi göz ard1 edildi. israilaskeri kuvvetleri ve özellikle de istihbarat1, savag olabilmesi için mutlakabelirli önkogullann meviçinde idiler ve kamlanna göre güncelkogullar Misirlilar'in saldincut olmasi gibi bir Savag belirtileri üzerinde durmamalannm nedeni de buna dayamdegildi. ya geçmesineuygun yordu. Yine de, ekim ayimn ilk günlerinde Misir'da g0revli.Onemlibir Israilkaynagi çok ivedi bir mesai gönderdi. Su mesaj üzerine derhal geri çagnlarak Avrupa'ya getirtildi ve bildikleri hakkmda ifadesi almdi. Söyledigi gey açikti ve hiçbir kuçkuya yer vermiyordu. Ancak, nasil olmugsa olmug, Tel Aviv'e uyansmi göndermekte bir gün geç kalmigti.Artik yapacak bir geyyoktu, geç kalmmigti. Amerikahlar da Israillilerkadar hatali davranmig, Sedat gibi dügünmemek, kendilerini onun yerine koymamak ve sonunda sözleriniyeteri kadar ciddlye almamak gibi çok büyük gaflette bulunmuglardi. Anterikahlar da, allyllmigbazi tutum ve fikirler yüzünden çok önemli anaistihbarat uyanlarim diger uyanlardan ayirmakta, inceleme ve dogru gekildeyorumlamada ihmal göstermiglerdi.Kissinger bile, sonradan kabul ettigi gibi, 1973 Ekimi'ne kadar Sedat'1 bir devlet adammdan çok bir aktör gibi görmügtü.Sedat'm oynadigi kumar hedefini bulmuy ve için ifade ettigi kapsam ve dehget tipktAmerikahlar'motuz iki yll önArap saldinsmm Israilliler kendi kendilerine ce Pearl Harbor'da yagadigimn ayni olmuytu. Olay yagandiktan sonra Ísrailliler nasil olup da bu kadar gafilavlanabildiklerini sormuglardir. Ortadakilçaretler apaçik belliydi. Ne var ki onlar özellikle de kibirli ve kendilerine kargi agin özgüvenli olduklano günlerdebu igaretleri aym zamanda gelen çeligkili,kasten, yamltma amac1ylagönderilmig diger düzmece bilgilerden kolayca ayirt edememiglerdi. davramplann teyidi" olarak kabul Sonunda saldindan dokuz buçuk saat evvel, ettikleri yambaglarindaki tehlikeyigörmelerine karym, hâlâ gafletten kurtulmuy degldiler. Kanilanna göre artik devir degigmigti. 1967 yllmda degildiler. llkhareketi kendiferinin yapmasi, ilk adimi atmalan dogru olmazdi.Aynca, talihsizbir yanlly istihbarat yüzünden sava; çoktan bagladigt halde onlar savagin dört gün sonra baglayacagm sanmiglard1.Kisaca, Ísraillifer henüz savag için hiçbir yönden hazir deglldi ve saldirmin ilk birkaç günü, asil giddetlitaarruz baglamadan israilordulan geri çekilmigve püskürtülmügtü.Misirklar ve Suriyelilerbüyük zaferler kazamyordu. "saplanti"
"dügmanca
"ÜçüncüTapmagimiz Yerle Bir Oluyor" Savagbaglar baglamaz Amerikalilar'in bir numarah hedeft hemen bir ategkes saglamakoldu. Ategkes süresi içinde dügman taraflannsavagtan evvelki smirlara geri çekilecegini, ondan sonra da durumun diplomatik yolla çözümü için yogun çaba gösterilecegiümidindeydiler. Birlegik Devletler ilk öncelik olarak da bu ige.degrudan bulagtinlmamasim istlyordu. Sovyetler'ce desdesteklediginin pek de açik olarak bilinmesini istemlyordu. teklenen Araplar'a kargi Israilliler'i Ne var ki Israil'inüstünlügü herkesin gördügübir gerçekolduguna göre bu pek de mümkün degildi.ABD politikasi Israil'inyenilmesi yanlisi olmamakla beraber, üst düzey bir bürokratm sözleriyle en fyl sonuç "Israil'inkazanmasi, ancak bu operasyonda biraz da burnunun kanamasi" olacakt1. Böylece burnu kanayan Israilsonunda uysallagip uzlaymaya daha yatkm olurdu. 567
Ne var ki hiç beklenmedik bir an Ïsrailliler'inyapt1gl çok ciddi ikinci yanlig hesap yüzünden (birincisi hiçbir zaman savagolmayacagiría inamamakti) kanayan bir burundan çok daha kötü bir olguyla kargilagildi.Israil1967 Alti GünlükSavagdeneyimitie kanarak elindeki donammm savagm ilk üç haftast için yeterli olacagim sanmigti. Ancak yamlmiglardi çünkü 1967 savagi lsrail açismdan çok daha kolay geçmigti ve o zaman hem askeri bakimdan daha üstündüler hem de saldmya beklenmedik anda geçtíklerinden sürpriz savagm avantajmdanyararlanmiglard1.§imdi ise, Sovyet silahlarlyla adamakilli donanmig olan Misir ve Suriyekargismda çarçabuk savunmaya itilmig olduklarindan Israillilerellerindeki donantmm tehlikelibir hizla tükenmekte oldugunu, bu tükenigintahminlerindençok daha büyük olugtugunudehgetle görüyorlardt.Donanim konusundaki yanhp hesap Ísrail'eçok pahaliya mal olmug, aym zamanda dogrudan dünya petrol piyasastnda bag döndürücü bir degigime yol açmigtir. 8 Ekim Pazartesi günü, sürpriz saldmdan iki gün sonra Washington istail'e BirlegikDevletler'den bir miktar donamm.alabilecegini bildirdi. Donamm üstünde adi yazilmamig bir EL AL uçaglyla ahnacaktL Bu miktarin yeterli olacagtsamlmigtt.Ancak Ísraílhâlâ ilk saldirmm getirdigi agkmlik ve periçanliktan kurtulamamigti. IsrailSavunma Bakam Moge Dayanmorali bozulmug, ne yapacagmi bilmez bir halde ülkenin BagbakamGolda Meir'e pu sözleri söylüyordu: "Üçüncü Tapmag1mizyerle bir oluyor." Bu söz üzerine GoldaMeir, Richard Nixon'a gizli bir uyari mektubu yazarak, Israil'inyok olmakta oldugunu ve yakmda tahrip edilecegini bildirdi. 9 Ekim tarihinde Birlegik Devletler Israilkuvvetlerinin çok büyük sikmtidaoldugunu Ve donanimin çaresizce tükenmekte oldugunu anladi. 10 EkimtarihindeSovyetler Birligi önce artik geri gekilmeye baglan Suriyekuvvetlerine ve daha sonra da Misir'a büyük bir donamm ikmall yapti. Sovyetler aynca hava birliklerini de alarma geçirerek öteki Arap devletlerini de savaga katilmaya tegviketti. Bunun üzerine BirlegikDevletler Israil'eyapilacak ek yardimialmak üzere daha fazAmerika'Ÿa la EL AL uçagL gönderilmesinitartigmayabagladi.Aym zamanda, DigigleriBakanligt Amerika'nm ticarinakliyeyirketlerine Ìsrail'eyardim götüreceknakliye uçaklari vermesi için basloya bagladi. Kissinger böyle bir yaklagimm nispeten az dikkat çekecegineve Birlegik Devletler'in Ìsrail'le olan iligkisini gözlerden kaçiracagina inanmigtl. Daha sonra söyledigine göre "Araplar'in kendilerine duyduklan güvenin korunmasi gerektigtinancmdaydt Ancak, Sovyetler'in yapmig oldugu donantm ikmalinin agirl oldugu kisa zamanda açiga çikmtytt.Nihayet 11 Ekim Pergembe günü Amerikalilar yeni ikmal yapilmadigt takdirdeÍSrail'in savagi kaybedebileceginin bilince vard1. Kissinger'in ve hatta Kissinger'den çok Nixon'un bulduklan formüle göre, Birlegik Devletler Amerika'nm bir müttefikinin Sovyet silahlarinca yenilgiye ugramasma izin veremezdi. Aynca ölütucül bir savagm ne gibisonuçlar doguracagLm kim bilebilirdi ki? 12 Ekim Cuma günü Nixon'un pahsma iki adet özel mektup gönderildi. Bunlardan biri dört Aramco Sirketi -Exxon, Mobil, Texaco ve Standardof California- tarafmdanaceleyle John McCloyaracihglyla gänderilmigti.MektupViyana'daki OPECdelegasyonunun talep ettigi resmi petrol fiyatt üzerindeki yüzde 100 artigin edilemez" oldugunu bildiriyordu. Yine de bir miktar flyat artigmi kabul edeceklerdi ve bunu "ÖzgürDünya'da petrol endüstrisinin artik çik' operasyon yapmasma,yedek kapasitesi kalmadigina" bagllyorlardi. Ancak, bu konudan daha bile ivedi bagka bir konuya daha degniyorlardi. BirlegikDevletler Israil'everdigi askeri desteglbi" büyüyerek sonunda bügi artirdigitakdirde Ìsrailmisilleme yapacak ve bunun etkisi yük bir petrol stoku krizine yol açacakt1.Mektupta bir bagka uyari daha vardi: "BirlegikDevletler'in Ortadogu'dakikonumu Japonlar'a,Avrupalilar'm ve belki de bölgede Amerika'ntn ayagm kaydtrma peginde olan Ruslar'a klyasla gimdiciddi gekilde dengeden dügmek üzereydi ve bu, ülkenin gerek ekonomisi gerekse güvenligi açismdan gerileme demekti." Ìkincimektupsa israilBagbakam GoldaMeir tarafindangönderilmig bir çaresizlikmesajiydi. GoldaMeir mektubunda ulusunun ve Ísrailhalkom yagammin artik çok tehlikedeolan dengeye bagli oldugunu ifade edlyordu. Meir'in bu uyansi cuma günü gece yansina dogru Kissin"
"kabul
'apa-
"çig
568
ger'in birkaç gün içinde Israilsavag gereçlerinin tamamen tükeneceginiögrenmesiyle dogrulandi. Kissinger aynca Savunma Bakam James Schlesinger'den ticarinakliye ayarlama çabalarmm sonuç vermedigini de ögremigti. Amerikan Hava Yollanbir Arap ambargosu veya teröristsaldinsi riskini göze almamig ve kugkusuz uçaklarini savag bölgesi olan bir yere göndermek istememigti. Birley'ikDevletler'in onlari zorla hizmete sokabilmesliçin Devlet Bagkam'nin Milli Olaganüstü Hal ilan etmesi gerektigini söylediler.Schlesinger,Kissinger'e gunlansöylemigti: "Orayayardim yapilmasim istiyorsaniz, bizim bagtan sona yol boyunca ABD hava tagimaciligim kullanmagerekir. Bagkabir seçenek yoktur. hava o lmadan herhangi yardim ABD yeni bir tagimasi miz yapilmayacaktir." Kissinger bunu kabul etmek zorunda kalmigt1. Ancak, Schlesinger'den bir geyistedi. Schlesinger BirlegikDevletler Hava Kuvvetleri uçaklarmm ancak gece karanliginda inig yapacagi, boaltma yapip gün igimadan evvel havalanm1§olacagt konusunda Israil'densöz almahyd1. Görülmedikleri sürece ikmal igi mümkün oldugunca kirnsenin dikkatini çekemezdi.Cumartesi sabahi yani 13 Ekim'de gün dogmadan, Schlesinger Israil'denistenen sözü aldi ve böylece Askeri Hava Kuvvetleri Komutasi RockyMountainve MidwesternEyaletleri'ndeki üslerden Delaware'de bir hava alamna ikmal yapmaya bagladi. Ancak, Amerikan uçaklanmn Israil'egiderken yolda benzin ikmali yapmastgerekmigti.Cumartesi sabahi BirlegikDevletlerPortekiz'den Azor Adalar1'na inig izni istedi. Bu izni almak için bizzat Bagkan Nixon'un dogrudan ve oldukça israrh baski yapmasi gerekmigti. Yine de Washington gizliligin devam edecegl ümidindeydi. Ne var ki bu gizlilikvarsaylmi yapilliken doganm getirdigi beklenmedik bir olay hiç hesaba katilmamigti. Azor Adalan'ndaki Lajes Havaalam'ndaçok sert esen yan rüzgârlar çikmig, C-5 A nakliye lyini tehlikeyesoktugundan ikmal uçaklan Delaware'de ahkonmugtu. Rüzgár ögleden sonra geç vakte kadar dinmemig, bu da yarim günlükzaman kaybma neden olmugtu.Sonuçta,C-5 uçag Israil'ecumartest gecesi karanlikta inememigti. Ancak, pazar günü, 4 Ekim taríhinde gün agardiktan sonra aniden gökyüzüridepaldirküldür belirmigti; bu ara uçagin kocaman beyaz renkli ylldizlarmiherkes rahatça görmügtü.Artik BirlegikDevletler dürüst simsar rolündeki konumunu sürdürme yerine Israil'in aktif bir müttefiki olarak görülecekti. Aslmda yapilan yardimm amac1 Sovyetler'in Araplar'a yaptig büyük gereçikmalinin dengesini bozmak oldugu halde artik bunun önemi kalmamigti.Amerikan yardiminin geri planda tutulmasiiçin gösterilen onca çabadanhabersiz olan Arap liderler, bunu Amerika'dan gelen gok görkemli ve somut bir destek olarak yorumladilar. ÏsrailMisir'dan gelen taarruz hareketini dügman henüz Sina'nm tehlikelidaglik bölgesinden geçmedendurdurmayi bagarmigti. 15 Ekim'de de Misir'a kargi baçan11bir zincirleme kargi taarruzun ilkini yapti. Su ara Viyana'da 14 Ekim'de OPEC, girketlerleyapilan uzlagma görügmelerinin baçansizhkla sðnuçlandigni duyuruyor ve Körfez'deki OPEC ülkeleri petrol fiyati hakkmda karara varmak için Kuveyt'teyapilacak toplantmmtarihinisaptlyordu. Ancak, girketlerle yapilan görügmelerkesildiginden delegelerin çogu Viyana'da kalmigtl ve kendilerini zor durumda birakilmig hissediyorlardi. Bu nedenle çilgmca bir telagla uçakta yet ayirtmak istedilerse de savagnedeniyle havayollarmm Ortadogu'ya yapilan tüm uçuglan iptal ettiginiögrendiler Durum delegelerin hiçbir geklide oradan aynlamayaca lm, dolayislyla da Kuveyt'te yapilmasi kararlagtinlan toplantimngerçeklegemeyeceginí gösteriyordu. En sonunda tek bir hava girketinin, Hint Hava Yollan'mn Cenevre'den geçen bir jetinin Kuveyt'e inecegini ögrendiler. 15 Ekim gecesi birçok delege havaalamna kapagi atarak büyük bir telaglauçaktaki yerlerini aldilar. 16 Ekim tarihindeKörfez devletlerinin he; Arap ve bir Íranlidelegesi Kuveyt kentinde bir araya gelip birkaç gün önce Yamani'nin Viyana'daki otel odasmda baglatip yanm biraktiklan tartigmalaradevam ettiler. Artik girketlerin yamtml daha fazla bekleyemezlerdi. Harekete geçtiler. Resmi petrol flyatim yüzde 70 yükseltmeyi, varil bayma 5,11 dolar arti; yapmayi kabul ettiklerini duyurdular. Bu artigla petrol pazan karaborsa fiyattyla dengelenmig oluyordu. 569
Yapilan bu hareket iki açidan, yani hem fiyat artigi yönünden hem de oybirligiyle empoze edilmig olmasmdan dolay1anlamllydi. Ihracatçilannihracat için önce girketlerlekonuyu müzakere edlyor glbi gösterilmesi artik gerilerde kalmigti. Simdi petrolün flyatim artirma yetkisini bütünüyle ve tam anlamlyla kendileri almigti. Öncekigeçi; döneminde petrol fiyati girketlerinoybirligiyle saptamrken sonralan ihracatçilara en azmdan veto haklo tamnmig,ancak artik bu dönem de arkada birakilip bugünlere gelinmigti. Artik petrolde tam söz hakki ihracatçilarm elindeydi. Eu karar alindigmda Kuveyt kentindeki diger bir delegeye Yamani punu söylemigti:"Bu kendi malimian benim uzun zamandir bekledigim andir. Özlenendakika nihayet geldi. Simdi
zm efendisiyiz."
ihracatçilarflyat artigmm büyüklügü için ortaya çikacak tepkileribekliyorlardi. Açiklama olarak tüketiciülkelerin perakende fiyatm yüzde 66'smivergi olarak aldigtm, kendilerinin ise sa-
dece yüzde 9 aldigini duyurdular. IranPetrol Bakani Cemgid Amouzegar ihracatçilarm fiyatlan pazardan gelen basklya göre ayarladigim, gelecekteise tüketicininödemek istedigi fiyat üzerinden saptanacagim söyledi.Yenipetrol fiyati Yamani'nin Exxon yetkilisiGeorgePiercy'yeradyoyu açmasmi söyledigi gün, tarihi 16 Ekim günü ilan edilmigti. Ancak, olaylarm akigi içinde Piercy bu haberi gazetelerden ögrenecekti. OPEC'llihracatç11ar petrolün flyatmi oybirligiyleyükseltebildiklerine göre,acabadaha bagka yeyler de yapmazlar miydi? Butakdirdesava; alamnda neler olacakti? Richard Nixon bundan endige edecek ve 17 Ekim'de Mili Güvenlikten sorumlu baydanigmanlarma endigelerini bildirecekti. "Hiç kimse bu konunun benim kadar bilincinde olamaz. Sorun petrol ve bizim stratejik konumuzdur" dedi. Nixon'un bu demeci ayni gün dünyanm yarrbölgesineçepeçevreyayildi, tarihi bir anlam verilerek yorumlandi ve konu dönüp dolagip yine Kuveyt kentinde noktaland1. Iran petrol bakani toplantlyiterk etmigti. Arap petrol bakanlan ise toplantlyasadece Araplar'a mahsus bir mecliste bulunacaklan varsaylmlyla gelmiglerdi. Konu petrol denen silahti. Herkesin kalasmda yalnizca bu vardt. Kuveyt petrol bakam demeç verip qunlarisöyledi: ¶imdi durum 1967dekinden daha kritiktir."
AmbargoYine de sorun SuudiArabistan'm tam anlamtylane yapacagmdadügümlenmigti. Sedat'm baski derecesindeki Israrma ragmen Kral Faysal önce Washington'la temas kurmadan BirlegikDevletler aleyhinde herhangi bir harekete geçmeyiistemiyordu. Nixon'a bir mektup göndererekIsrail'e verilen Amerikan desteginin devami halinde henüz sicak olan Suudi-Amerikan iligkilerinin "illyacagLm" bildirdi. Bu 16 Ekím'de yapilmigt1. 17 Ekim tarihinde, petrol bakanlannm Kuveyt kentinde bir araya geldikleri sirada önce Kissinger, sonra da Kissinger ve Nixon birlikte, Arap Digigleri'nin dört bakantn1 kabul etmekle . megguldü. Bu dört bakan Kissinger'in ve zeki" olarak nitelendirdigi Suudi Omar Sag-. Tartigmalar nezaket önderliginde gaf'm geldiler. çerçevesinde geçiyordu Ve taraflarher ikisini de baçarmigtL ilgilendiren mügterek konular bulmayi Nixon ateykes ile no'lu karar çerçevesi içinde çaligmanm" mümkün olacagmi ifade etti. Bu, Birlegmig Milletler'in koydugu, Israil'i 1967 smirlarma çekilmeyezorlayan karardir. Suudi DigigleriBakani, Kissinger'in bu önerisini kabul ediyorgörünerek Israil'inde yaçamaya hakki oldugunu, ancak bunun için 1967 simrlari içine çekilmesininpart oldugunuileri sürdü. Kissinger ise açiklamayaparak Amerikan askeri yardimmm Araplar'a kargi bir hareket olarak yorumlanmamasmi, bunun ABD ile SSCBarasmda bir konu oldugunu ifade etti. BirlegikDevletler'in Rusya'nm yardimma tepki göstermesigerekmiçti. Sõzlerinegunu da ekliyordu: Bölgenin o günkü güncel durumu aç1kve belirgin olmaktan uzakti ve savagsona erdikten sonra BirlegikDevletler aktíf diplomatik rol üstlenerek bang için faallyete "nazik
"242
geçecekti. 570
Saggafa göre Kissinger'in bu sözleriyleNixon kesin söz vermig oluyordu. Kissinger'in arabuluculuk hizmetleri ona göre Nixon'un fikriydi ve Nixon bir ateçkesin.baçarmm kesin garantisi olacagt kamsmdaydi, Nixon ayrica Saggafve öteki yabanci digigleribakanlarma bir konuda daha teminat verdi. Kissinger'in Yahudi asilli olmasma ragmen "Yahudiler'in baskilanna asla boyun egmedigini" söyledi. Sözlerinegöyle devam etti: "SizlerinHenry KišsingerYahudi asilliAmerika11oldugu için kayg111oldugunu görüyorum. AncakYahudi asillt bir Amerikall da iyi bir Amerikali olabilir ve Kissingerda iyi bir Amerikall'dir. O sizin için çahyacak.". Bagkan hiç geregi olmayan bu yorumu yaptigi strada Kissinger tedirginve Ofkeyledolu yerinde lapirdamp duruyordu. Neyse ki Saggafdurumu kurtararak ustaca gu sözleri söylemigti: "Burada hepimiz Samiirlandaniz." Bunu söyledikten sonra DigigleriBakani Beyaz Saray'ingül bahgesine yöneldi ve orada beklegen muhabirlere konugmalarm yapicive dostane geçtigini söyBasmm görügünegöre her gey gül pembeydive gülücükler, gükran ifadeleri ve kargihkli komplimanlarla doluydu. Saggafve öteki Arap digigleri bakanlarlyla yapilan toplantidansonra Kissinger maiyetindeki ekibe petrol konusuna hiç deginilmemig olugunu hayretle karylladigmi ve Araplar'in petrol silahim kullanmasmin olasi görünmedigini söylecekti. Ne var ki Kuveyt kentindeki Arap petrolbakanlarmin o sirada akhndan geçen de aynen buysesle dügünme" konugmalarmdan birinde du. 1973 ylli baglannda Sedat aligikoldugu Misir'm elindeki kozlardan söz ederken petrol silahma deginecekti. O güne kadar, onun Isranyla Misir ve öteki Arap ülkelerinden eksperler petrol silahimn nasil kullanilacaginin plamni bile çizmiglerdi. Bunu yaparken BirlegikDevletler'de giderekbüyüyen enerji krizini dikkate almiglardi. Su kesin olarak söylenebilir:Kuveyt kentindeki Arap delegasyonu 17 Ekim toplantisindançok daha evvel bu fikrin en azmdan yabanctsi degtldi. Ancak, toplanti sirasi geldiginde radikal frak farkl1 bir fikir änerdi. Irakli bagdelege Arap devletlerini ölkelerini Birlegik Devletler'e yöneltmeye, Arap dünyasmdaki tüm Amerikan ip hayatml millileptirmeye, Amerikan bankalarinda ne kadar paralari varsa hepsini çekmeye ve BirlegikDevletler ve israil'edost öteki ülkelere ambargo uygulamaya çagirdi. Toplantlya bagkanlik eden Cezayirli bakan, pratik olmadigi ve kabul edilemez oldugu gerekçesiyle bu teklífigeri çevirmigtir.Yamani de, Krall'nin talimatiüzerine, Amerika ile her türlü ekonomik bagLn kopanlmasimn resmen beyam sayllacak böyle bir teklifeyanagmadt; böyle bir karar en azindan tüm ilgili taraflariçin son derece güvensiz sonuçlar dogurabilirdi. Sonuçta öfke içindeki Irakli delegeler toplantlyiterk etti ve tüm ambargo plamni bir kenara biraktilar. Irak digndaki Arap petrol bakanlan ise ambargoyu kabul ettiler ve amaçlan gerçekleginceye kadar eylül aymdan baglayarak her ay üretimin yüzde 5 kesilmesini istediler: "Dost devletlere" ise kesinti yapilmayacak, petrol evvelce hangi düzeyde verilmiyse yine aym düzeyde verilecekti. Orada hazir bulunan diger dokuz bakan da kendi aralarmda gizlibir karar alarak "Birlegik Devletler'e ambargonùn en giddetle" uygulanmasim benimsedi. Amaç, artacak bu kesintinin zamanla BirlegikDevletler'e petrol ihraç eden tüm ülkelere örnek olmasi ve kararda kabirkaç1hemen bir duyuru yaparak kesintitilimiolan ülkelerce de uygulanmasiydi." Ülkelerden ye yüzde 5 ile degil yüzde 10'la baglayacaklarmiilan etti. Ne çapta olursa olsun üretimde kismti Böyle yapmamn tek bir ülkeye uygulanan ihraç yasagmdan daha etkill olacagmi dügünüyorlardL dügünmelerinin nedeni de petrolün 1956 ve 1967 krizlerindeki glbi her zaman için bir yerden ötekine tagmabiliroluguydu. Aynca, kismti yapmakla petrol düzeyinin dügmüg oldugu da kanitlanmig olacakti.Plan bütünüyle dügünüldügünde acimasizdi; her ay kesinti yapilacak,aynca tüketici ülkelere çifte standard uygulanacak ve bütün bunlar petrol ithal eden ülkelerdeki karars12ligi doruga ç1kariparalanndaki tansiyonve rekabeti artiracakti.Planm çok belirgin olan diger bir amac1 da sanayi ülkeleri arasma daha igin baginda nifak sokmaktL Kuveyt kentinde l 6 Ekim ve 17 Ekim'de yapilan iki toplanti bírbiriyle resmen baglantill degildi. Petrol flyatmdaki artig ve OPEC'in fiyat tespit otoritesini tümüyle ele almastyla, aslmda silahim kullanma" karan kendine özgü ayn bir yol uzun süreden beri harekete geçirilmig
'ledi.
"yüksek
"giderek
"petrol
I I
I I
571
.
üzerinde geligiyordu. The Middle EastEconomicSurveyguyorumu yapmigti: "Yeni Arap-Ísrail savagmm bir olasililda Arap flyat tespitçilerininkararini büsbütün pekigtirdigi ve sertlegtirdigi söylenebilir." ilerikisatirlardaise tarihi bir yetersiz beyanla gunlariyazmigti: "Büyük olasilikla, üretimde yapilan kismti da petrol flyatlanm otomatikman daha da yüksege çekecektir." Kuveyt toplantilarimtakiben olaylar hizla geligmeyebagladt. 18 Ekim tarihinde Nixon kabineyi toplad1.Kabine üyelerine göylesöylecekti: "Çatigmanm uzayacagive Sovyetler'inAraplar'a yardimi artiracagt anlagildiktan sonra Sovyetler'in Israilaskeri dengesini bozma girigimlerine engel olmamizve harekete geçmemizgerekiyordu.Bu nedenle geçen hafta sonu Israil'eyardim içín program yapmaya bagladik." Bunlarisöyledikten sonra bir önceki gün Saggaf ve öteki1erleyaptigt tartigmalariammsayarak konuçmasmi göylesürdürecekti: "Arap digigleribakanlanyla dün yaptigtmiz toplantidaateykese sicak baktigimizi ve BM 242 no'lu kararnameye dayanan bir barig anlagmasindan yana oldugumuzu aç1kçabelirttim. Yardim çabalannaAraplar'm tepkisi bugüne kadar frenlenmig oldu. Onlarlailigkimizi bugüne kadar oldugu gibi bundan sonra da bir çati§maya meydan vermeyecek gekildesürdürmeyi ümit ediyoruz."Bu sözlerle Nixon bir hayli iyimser davranmigt1. 19 Ekim'e rastlayan ertesi gün Nixon
Israil'e2,2 milyar dolarlik bir yardim paketi verilmesini teklifetti ve bunu açikça kamuoyuna duyurdu. Aslmda bu öneri iki gün evvelden kararlayiçin birkaç Arap ülkesine de mig, bu konuda, duyurudan haberdar olduklan zaman gagmamalarl bilgiverilmigti. Bundaki strateji Misir ve Israil'inbirhirlerine üstün konuma gelmelerini engellemek ve bunun için arada denge saglamaktt. Böylece her ikisinin de müzakere masasma gitmek için sebepleri olacakt1.Ayni gün Libya, BirlegikDevletler'e yaptigt tüm petrolseykiyatmaambargo koydugunu ilan edecekti. 20 Ekim Cumartesi sabah1saat 2'de Kissinger bir ateykes formülü için Moskova'ya hareket etti. Uçagabindiginde daha bagka gagirticihaberlerle kargilagti. Israil'eyardimteklifiniögrenen SuudiArabistan evvelce belirttigi kesinti miktarim çok daha ileriye götürmüg,Amerika'ya yaptlan tüm petrol sevkiyatmi, en son variline kadar durdurma karan almigti.ÖtekiArap ülkeleri de ayni geyiya pimdiden yapmiglardlya da yapmak üzereydiler. Demek ki artik petrol silahl tam anbir çantaj silahlydi." Otuz lamiyla sav4 alantna sokulmugtu,Kissinger'in deyimiyle bu yillik savag sonu petrol düzeni son kez ölmügtü. bagyöneticisi "Ambargo Ambargo tamamen bir sürpriz olarak gelmigti.Bir Aramco Sirketi olastligtaklimm ucundan bile geçmemigti. Ben bir savag çikmasihalinde BirlepikDevletler eger Israil yanlisi olursa Arap ülkelerindeki ABD girketlerinin mutlaka millilegtirilecegini dügünmügtüm, o kadar" demigti. BirlegikDevletler hükümeti de delillere ragmen ambargo ihtimalini hig silahi" hakkmda yapidügünmemigti. Ashnda Arap dünyasmda yaklagikyirmi ylldan beri lan tartigmalar,bagarisizlikla sonuçlanan 1967 girigimi, 1971'de Tahran görügmeleri strasinda kozundan" halk önünde açikça savrulan ambargo tehditleri, 1973 baglannda Sedat'm bahsetmesi ve nihayet 1973 yllinin agin gerginpetrol pazan ambargoyu hatira getirecekyeterli sebeplerdi. Ancak gurasi kesindir ki, Faysal'in Sedat'la yaptigt konugmalarm dogasi ne olursa olsun, Sedat'a ne gibi vaatlerde bulunulmuy otsa da, gerek Faysal gerekse öteki tutucu Arap liderler, güvenlikleri için tek dayanaklan olan BirlegikDevletler'e kafa tutmay1kolayca göze alamazlardt. Ayrica gunu da söylemek gerekir ki, her ne kadar gokeolsalar da eger BirlegikDevletler Ísrail'e yardim göndermeseydi,bunu hayretle kargilarlardi. Durumu degigtiren ve sonuçta Amerika'ya kargi uygulanan üretim kismtilarmi ve ambargoyu asil körükleyen sebep Ísrail'eyapilan yeni yardimm Azor'daki Laies Havaalam'nda ç1kanrüzgâr sonucu açiga çikmasive 2,2 milyar dolarlik yardim paketiydl. Bazi Arap liderlerin dügüncesine göre eger harekete geçmemig olsalardi bazi rejimler yllalma tehdidi ile kargi karplya kalacakti. Amerika'nm Israil'everdig destegi halk önünde aç1kbir gösteri gibiyapmasi,Amerika'ya karplymiggibigörünmekiçin çok fyi bir bahane olmugtu. "siyasi
"petrol
"petrol
572
20 Ekim günü meydana gelen ve insanlarm tag kesilmesine neden olan olaylar ambargodan ibaret kalmad1. Pazar günü sabahl, henüz Moskova'da olan Kissinger bir gece evvel Washington'da olup bitenleri ögrenecekti. "Cumartesi GecesiKatliami" diye anilan ve Nixon için bagkanligmm en kritik am sayllan olayda, Nixon, Watergate skandahntsorugturmakiçin göreve igler getirdigi, Bagkan'inofisindeki gizli teyp kayltlanm mahkemeye sunan kendi özel sorumlusu" Archibald Cox'u içten atmigtir. Eu bantlann nasil ele geçtigikonusu Bagkan'la Senato'nun arasmi açmig ve aralarindaki mücadeleninodak noktasi olmuytur.Bagkan bu bantlar nedeniyle birçok karanhk yasadigi olaya dogrudan katilmakla suçlanmigtir.Kovulmaolaymdanhemen sonra, BagsavciElliot Richardson ve bagyardimcisiWilliamRuckelshausolayi protesto ederek istifa ettiler. Beyaz Saray'm Kurmay BagkamAlexander Haig bütün bunlan telefondaKissinger'e göyleanlatlyordu: "Vegimdi burada göktencehenneme inmig gibiyiz." "hukuki
ÜçüncüSinif Haydutluk yüzünden yaganan krizli haftalar boyunca bagka iglerle kigi" daha meggul olmaktayd1. Bagkan Nixon bu ara denebilecek zincirleme bir olaylar dizisi içindeydi: "Üçüncüsimf haydutluk" dedigi olayin sebep oldugu ve hiç beklenmedik gekildegelen Watergate skandallannmodak noktasi olmuytu ve bütün zamam-
Ortadogu'da silahlarm ateglendigt sürede ve petrol "baçaktör"
"bir
igler aliyordu. BirlepikDevletler "Teapot Dome" olaymdanberi buna benzer bir geyetanik olmamigtl. Watergate rezaletinin Ekim Savaç1esnasmda aç1gaç1kmasi, Amerikan halkmin kafasmda bir saplanti halini almasi, sava ambargo ve Amerika'nm yapabilecekleri üzerindeki etkileri ve nihayet Amerika lçinde çegitlibakig açilanna yaptigt etkiler hepsi bir araya gelerek dünya sahnesinde garip, sürrealist boyutta bir dramm yaganmasma neden olmugtu. .Örnekolarak 9 Ekim tarihi gösterilebilir. Eu tarihte çaresizlikiçindeki GoldaMeir, yardim igin pahsenNixon'a yalvarmak üzere Washington'a gidecegini duyurmuqtu. Bu haber Nixon'a ulagtigmda,Nixon Agnew Nixon'dan kendisí Bagkan YardimcisiSpiro Agnew'un istifa igi üzerinde çaligmaktaydi. için bir dampmanhk igi bulmasini istemigti ve Íç GelirlerDairesi'nin kravatlan lçin ne kadar para harcadigi hakkmda sorugturmaaçtigindan yakinmigti, 12 Ekim tarihi üst düzey Amerikah sorumlularin Israil'insavagt kaybedebilecegini alg11adigive nasil yardim gönderilecegl telagindaolduklan gündür.Sorumlular birdenbire Beyaz Saray'açagnhyor; Kissinger bunun alamet" bir çagri olmadigini söylüyordu. Su toplantida Nixon yeni Bagkan Yardimcist olarak Gerald Ford'u takdimedecekti. Su olayl izleyen haftalarda Nixon zaman zaman kendi kigiselbunalimlanndan slynlip bîraz rahatltyorsa da sonunda yine dünya krizine muhatap oluyordu. Bu günlerde Amerikan dig politikasmin etkin kontrolü Henry Kissinger'in eline b1takildi. Kissinger Güvenlik Konseyi ÖzelYardimciligl'ndan bagka DigigleriBakanligt'na da atanmigti. Geçmigte Kissinger iki farkli kesime hizmet vermigti. Harvard'm Harvard Sami Irklan Müzesi'nden kiralanmig bir mekânmdafaaliyet gösteren Harvard Uluslararasi Íligkiler'de ve Nixon'un getin rakibi NelsonRockefeller'in yaninKüçük bir çocukken Nazi Almanyasi'ndan Amerika'ya kaçan bu Yahudi göçmen, da çahgmigt1. bu eski profesör, bir vakitler en büyük tutkusu kamuda sertifikah muhasebecilik yapmak oldugu halde gimdi Watergate'in garip, tutarsiz labirentlerinden geçip, Bagkanhk otoritesinin çatlamasmdan da Otürü, _Amerikan hükümetinin megrulugunun tek temsílcisiolmuytu. Halk üzerinde biraktigl olumlu kiçilik izlenimi giderek daha büyük boyutlar kazandigmdan, onur kaybma ugramig Bagkanliginyarattig1boglugu kapayabilirdi. Amerika'ya duyulan güveninciddi gekildesarsildigt bir dönemde; Washington, medya ve dünyanm dört bir yanindaki bagkentler için otorite ve devamhlik aç1smdankendisine mutlak ihtiyaç duyulan egsiz bir çahsiyethaline gelmigti. Göründügü kadarlyla pek çok geyolup bitiyordu. Medya ve halkm kafast agin derece yüklüydü. Ancak, yine de Watergate ve Bagkan'm íçinde bulundugu durum Ortadoguve petrolü
ni bu
,
"hayra
573
l
I i
I
dogrudan etkilemig, her ikisi üstünde de çok büyük sonuglar dogurmustur. Eger ortada gerçekten kuvvetli bir Amerika Bagkani olsaydive 1972 seçimlerinden sonra Misir ile Israilarasmda diyalog kurmay1 bagarsaydi belki de Sedat híçbir zaman savaga girmeyecekti. Su varsaylm en Aynca akli bagka yerde olmayanbir Baçkan belki enerji konusuna daha etazmdan tartigilabilir. kin yaklagabilirdi. Savagbagladiktan hemen sonra Nixon o derece megguldü ve itiban o kadar sarsilmigtiki, sorunlarla bag etmek için bir bagkandan beklenen liderligi göstermesi, petrolcülerle ve Amerika'ya açilan ekonomik savaglave de Rusya'yla bag etmesi olanaks1zdi.Yabanciliderlere gelince, kismen aligkanlikkismen gösteri, kismen trajedive kismen de dehget haline gelmig, Amerikan politikaslylaAmerika'nm Bagkanlik itibanm bu denli kökünden sarsan garip Watergate igini anlamalanna imkân yoktu. Watergate olayi aynca, 1970'li yillann enerii sorunlanntda beraberinde getirmigti:Ambar"Cumartesi Gecesi Katliami" ve Ekim Savagi'mn aym zamana rastlamast orada bazi mantiki go, baglantilar varmig gibi gözüktü. Olaylar sisli, esrath bir gekilde birbirine kanglyor, bu izlenim insanlarda derin güpheler yaratlyor, bu da birtakim casusluk teorilerinibüsbütün pekigtiriyor, bütün bunlar bir araya gelip mevcut enerji sorunlarma daha rasyonel yaklagimi engelliyordu, Bazi kipiler Kissing.er'inAmerika'nin iktisadi konumunu düzeltmek için Avrupa ve Japonya'ylaanlaarak petrol krizinin üstesinden geldiginisavunuyordu. Diger bazilari ise Nixon'un savagi kasten baglattigma ve ambargoyu da kasten tegvikettigine, bundaki amacm Watergate olaymi unutturmak olduguna inanmigti. Petrol ambargosu ve bazi petrol girketlerinin gayrimegru kampanya bakamuoyuna göre, Bagkanlik SeçimiKomisyonu'nun petrol girketlerindençekip aldigi yagiglari, sadigtkazancm bir parças1ydi.Bu söylentilerinpetrol girketlerineduyulan geleneksel güvensizligifazlastyla artirdigt kugkusuzdur. Bu söylentiler aynca, birçok ki§inin Ekim Savagi,ambargo ve enerji krizini petrol girketlerininintikam için çikardigmisanmalanna neden olmuytur. Ortaya atilan tüm bu gÖrügler çok uzun ömürlüydü ve Ekim Savagi'ndanve Nixon'un Bagkanlikdönemindenbile çok daha uzun yaçadl.
Teyakkuz Durumu Riyad'da, 21 Ekim ögleden sonra, "Cumartesi Gecesi Katliami"m izleyen gün, SeyhYamani Aramco Bagkam Frank Jungers'lebir araya geldi. Bu kargilagmada Yamani, birkaç gün önce Suudiler'in Aramco'dan istedigi ihracat ve gönderilecek yerler hakkmdaki bilgisayar verilerini de inceleyerek Suudiler'in uygulayacagi kesintilerin ve ambargonun temel kurallanm tespit etti. Sistemin uygulanmasimn çok karmapk olacagmi kabul ediyordu. Ancak Suudilerkararliydi ve bu igin polisligni yapmalan igin Aramco'nun yamtmi bekliyordu. Susözleri de ilave etti: "Aramco'nun bu kurallari en küçük gekildeihlali halinde, giddetlekargihk göreceklerdi."Konugmamn bir yerinde Yamani igle ilgili ayrmtilari birak1p Jungers'edaha felsefi bir soru sordu. Acaba kendisi duyduklarmdan hayrete kapilmig m1ydi?Jungers pu yaniti vermigti: "Hayir, hayret etmedim, yalmz bu kismti bizim tahminimizden daha büyük." Bundan sonra Yamani üzerinde dura dura bir bagka soru yöneltti: "Bu haber sizi pagirtmadigina göre acaba bundan sonraki hareketimiz gagirtacakmi?" Yamani ile yaptig konugmadaki izleniminden ve duydugu ötekí istihbarattan Jungers raki hareketin" ne olacagim tahmin etmigti: "Diplomatik iligkilerde kopma olmasa bile Amerikan tesislerinintümü millileptirilecekti." Yamani, Jungersile yaptigi son önemli konugmada buna deginmly, "Bundan sonraki adim bugünkünün benzeri olmayacak" demigti. Arada.geçen zamanda Kissinger ve Ruslar ateykes plam çaligmalarmi tamamladilar.Ancak, uygulamginm ilk birkaç gününde ortaya bazi pürüzler çikti. Ne Israillilerne de Misirlilar ateykese uymuyordu. Ayrica, yeni bir geligme olmug, Mistr'in ÜçüncüOrdusu'nun ele geçirilmesi veya imha edilmesi ihtimali belirmigti. Daha sonra Leonid Breinev'den Nixon'a patavatsiz dille ya"son-
574
zilmig tahrik edici bir mektup geldi. Sovyetler Birligi, ÜçüncüOrdu'nun imhasma izin vermeyecekti. Bu yapildigttakdirde Sovyetler'in Ortadogu'daki itiban da zedelenir ve Xissinger'in sözleriyle Brejnev durumuna dügerdi." Brejnev Amerika'dan ortak bir Amerikan-Sovyet gücünün iki tarafiaylrmak için harekete geçirilmesinitalep etti. Amerika'nm igbirligiyapmamasihalinde Sovyetler kendi bagina devreye girecekti.Brejnev mektupta kötü bir ifadeyle açikça söylüyorum" demigti. Su tehdit çok ciddi olarak yorumlandi. Sovyet hava birliklerinin tetikte oldugu zaten biliniyordu; aynca Akdeniz'deki Sovyetgemileri dügmanca bir tavirlasulardaseyrediyordu. Acaba hedefieri Misir miydi? Gece yansi geç bir saatte Amerika'nin en lademlí yarim düzine Milli Güvenlik elemaniacilen toplantiiçin Beyaz Saray'a çagr11dive "Degerlendirme Odast"nda bir araya geldiler.Nixon, Alexander Haig'in istegi üzerine toplantiiçin uyandinlmad1. Haig Bagkan'in toplantlyakatilmayacak kadar oldugunu söylemigti. Toplantlya katilanlardan bazilan Bagkan'1salonda göToplantlya çagrilansorumlulara asikbir suratla Brejnev'in mesajmi remeyince bir hayli gagirdilar. kisaca özetledi. Dogrudan bir Sovyet askeri müdahalesine göz yumulursa, bu tüm uluslararasi düzeni alaçagi ederdi. Brejnev'in SovyetlerBirligi'nin, Watergate'le ylpranmig Bagkanlik durumundan yararlanabilecegini sanmasma izin vermemeliydiler. Panik içindeydiler. Bunun daha bagkasebepleri de vardi. Son birkaç saat içinde BirlegikDevletler istihbarati uzun zamandirizleHiç kimse digi Misir ve Suriye'yesilah tagiyanSovyet nakliye uçaklanmn izíni Acaba, durumundaki oldugunu bilmiyordu. havacilan alip Siuçaklann gimdi nerede teyakkuz na'ya götürmeküzere yine Sovyet üslerine mi dönüyorlardi? Beyaz Saray'mDegerlendirmeOdasi'nda toplananyetkililer sonuçta risklerin birdenbire fazlalagtigtsonucunavardilar. BirlegikDevletler Brejnev'in kafa tutugunakararli bir gekildekarç1 koymallydi. Kuvvetekargi kuvvetle yanit verilecekti. Amerikankuvvetlerinin haz1r oldugu mesaji merkeze biraz da gigirilerek ulagtinldi. Bu, 25 Ekim sabahmmilk saatlerinde Amerikan askerinin tüm dünyaya nükleer uyan yapacagi anlamindaydi. Mesa) açikti. BirlegikDevletler ve Sovyetler Birligiartik birbirlerinden tamamenkopuyor, birbirine kargi açikça dügman oluyordu. Küba krizinden bu yana böyle bir olay hiç yaganmamigti. Diger taraftanyanh; bir hesap nükleer çatigmayayol açabilirdi. Bu nedenlerle son birkaç saat çok gergin geçti. Ne var ki ertesi gün Ortadogudaki çatigmaduracak, Misir'm ÜçüncüOrdusu yardim alacak ve ateykes hayata geçirilecekti.Bütün bunlar tam zamanmda olmuytu. Süper güçlerteyakkuz dutumundan ç1ktilar.iki gün sonra da Misir ve Ísrailli askeri temsilcileryirmi beg ylldan beri ilk defa olarak kargi karplya konugmak için bir araya geldiler. Bu ara, Misirve BirlepikDevletler de aralannda yeni diyaloga girdiler. Bu olgularm her ikisi de bir yll önce Sedat ilk kumarmi Nükleer silahlar lonma sokuldu. Ancak, Araplar yloynadlgl zaman onun hedefleri arasmdaydL de petrol silahim Petrol ambargosu yerinde kalmig, bunun sonuçlan Ekim gündemdetuttu. ne Savagi'm çok aparak ötelere uzanmtytt "aptal
"bunu
"gergin"
"kaybetmigti."
575
30 "Ya amamiz lçin Pazarhk"
·
Ambargo dünya petrolünde yeni bir ç1gtnnigareti oldu. Nasil sava; generallere birakilmayacak kadar önemli kabul edilmiyse, gimdipetrol de petrolcülerin eline birakilmayacak kadar önemli Artik petrol devlet bagkanlarmin ve bagkanlann, digigleri, maliye ve enerji bakanlansayll1yordu. eylemcilerin ve nm, Kongre üyelerinin ve parlamenterlerin, düzenleyici ve petrol bilginlerin ve özellikle de, bizzat kendi itirazma göre 1973'ten evvel petrol konusunda hiçbir ey bilmeyen, uluslararasi iktisat alanmda ise pek az geybilen Henry Kissinger'in en bagta gelen igi olmuçtu. 1973ylhna kadar Kissinger'm en sevdigi alan politika ve büyük stratejidit Ambargoyu izleyen aylarda yardimcilarma punu söylüyordu: "Bana petrol varillerinden söz etmeyin. Petrol varilleri veya koka-kola gígesi, bence fark etmez. Ben bu igten anlamam. "Ancak petrol denen silah sahnede bellrir belirmez bu diplomasi cambazi, lulicml kinma sokmak için herkesten önce harekete geçecektL "çarlanmn",
"Kayip" "Arap petrol ambargosu" denen yeyin iki ögesi vardi. Bunlardan daha genigkapsambsi tüm pazan etkileyen ve giderek artan üretim kisitlamalandin Baglangiçtaüretimin kesilmesi ve her ay uygulanan kesintiye yüzde 5 eklenmesi bunlardan bazilandir. ikinciöge, önceleri sadece iki ülkeye, BirlegikDevletler ve Hollanda'ya empoze edilen topyekûnpetrol ihraç yasagi idi, ki bu yasak sonradan Portekiz,GüneyAfrika ve Rodezya'ya kadar genigletilmigti.Bu ambargo garip bir manevrayla sonralan BirlegikDevletler'in Dogu Yanmüresi'ndeki askeri kuvvetlerine kadar uzanacakt1. Bunlann içinde ambargoyu koyan devletlerin korunmasmdan sorumlu Altinci Filo da vard1. Bir olasilkla petrol girketleri Altmci Filo'ya ambargo uygularken bir taraftan da onlara kirplyor", böylelikle eksik kalan petrolün bagka kaynaklardan saglanacaginiima ediyordu. Ne var ki böyle yapmi otsalar dahi Pentagon, ucu Amerikah kuvvetlere dayanan onca büyük askeri kriz günlerindebu göz kirpmayi kabullenemedi ve reaksiyonunu ölkelenerek gösterdi. Göz kirpma olaytm Kongre de görmemig, bu yüzden Savunma Bakanligi'na kargt yapilan bu davram1 cürüm kabul edecek gekilde yasada degigiklik yapmigti. Bu ara ABD, askeri güçlerine kendi "göz
kaynaklarmdan yeni ikmal yapmlytt. 1973 Kasim ayi baglarmda petrol silahmi kullanma karano ilk aldildan günlerdeArap petbakanlan, rol diger ülkelere yaptiklan kismtiyt arttrma karari aldilar. Acaba gerçek petrol kaybi ne kadard1? Ekimin ilk yansmda elde mevcut petrol toplaminingünde 20,8 milyonvaril oldugu anlagilm14ti.Ambargonun en giddetleuygulandigi aralikaymda ise bu toplam günde 15,8 varile indi ki, pazarda stokun günde 5 milyon varil gibibüyük bir kayip verdiginin igaretiydL Demek ki bu dönemde Birlepik Devletler'deartik hiç yedek petrol kalmamigt1. Yedek petrol yoklugu, alti yll önce, 1967 Alti Günlük Savagt'nda oldugu gibi bu defa da politika ve petrol dinamizminde büyük degigiklik olacaginm i areti idi. Amerika'mn yedek petrol kapasitesi, her sava; sonu kri576
zinde oldugu gibi,II. Dünya Savagi'nda da Batt dünyasimn enerji güvencesimaritndatek ve en önemli öge oldugunu kanitlamigt1.Ve gimdi bu marj artik yoktu. Yokoldugu íçin de Birlegik Devletler dünya petrol pazannt etkilemede elindeki en önemli kozu kaybetmig demekti. Diger üreticiler, fran'mönderliginde, günlük üretimlerini 600.000 varil artirmayi bagardt, Irak ise, Birlegik Devletler'e iktisadi savag açmak önerisinde bulundugunda bu teklifidiger Arap liderlerce reddedildiginden, onlara küsmügtü. Küsmekle de yetinmeyipüretirnini artirmig ve dolayislyla kazanci da artm14ti.Irak'm Saddam Hüseyin'iise SuudiArabistan ve Kuveyt hükümetlerine veryansm ederek, onlari "Amerika ile ve Amerikan tekelciligiylebaglant11ar1herkesçe bilinen egepetrol kesintisi yaparak onlan men çevreler"olmakla suçluyer, ayrica Avrttpa'ya ve Japonya'ya yeni bagtan müsibet Amerikalilar'm kollanna atmakla itham ediyordu. Diger yerlerin üretim artlyi aralik ayt günlük net kaybmm 4,4 milyon varil oldugunu gösdünyada" mevcut toplam5,8 milyon varillik günlük artigm yaklatermigti.Bu, iki ay önce ik yüzde 9'u demekti. Bu kaylp baglangtçta pek büyük degilse de etkisi zamanla hissedildi. Bu, uluslararas1 ticarete sokulan petrolün yüzde 14'ü gibi küçümsenmeyecek bir miktardi.Ayrica, dünya petrol tüketimininyllda yüzde 7,5 artmasi da bu kaybm daha ciddi etkiler yaratmasma neden olmugtu. Kayiplarmboyutlan ve smirlan ise ancak bunlar gerçekleptikten sonra ögreniliyordu. Petrol k1smtisinmkarmaçasi içinde mevcut petrol miktan olarak verilen rakamlarm dogrulugu da güpheliydi. Ayrica kaylplann abartilarak bellrtilmesi yönünde bir egilim vardt. Buradaki kangikhk istihbaratmçeligkiliolmasmdan ve degigik kaynaklardan gelmesindendi,ikmalkanallannm fazla yüklü olugunun ve giddet olaylari bozulmasmm da bunda rolü vardir. Ortada yanit bekleyen birçok soru vardt Cevapstz kalari bu sorularhalktaki korku ve tedirginligidaha da artinyordu. Acaba petrol kesintisi ileriki aylarda daha da artacak miydi? Ambargoya tâbi tutulacak daha bagka ülkeler de var miydi? "Tarafsiz", tercihli"diye kategorilere aynlmigülkelerden ve bir kategoriden öbürüne kaydmlacak ülke var miydi? Íyidavram; nedeniyle Araplar'm daha çok petrol vererek ödüllendirecegi ülkelerden acaba fazla iltifata mahzar ülke" kategorisine geçen olur muydu? Geri kalan ülkeler daha piddetli yaptinma mi tutulurlardi? Süphesadece bu konularda da degildi. Çokgüpheliolan bagka bir konu daha vardL Son incelemeler petrol ihracatçilannm sadece kazanç gözettiklerini göstermigti.1967de ise toplam kazançIanmn dügtügünü görmügler ve bu nedenle ambargoyu kaldirmiglardi. Kral Faysal, bu olaydan ders aldigi için, en az 1972'lere kadar petrol silahmasarilmada oldukça tereddütlüdavise, varil bagma fiyatm roket hizlyla yükseldigi bu günde, ihracatçllar Resintiyi ranmigtir. Simdi da yine toplam kazançlan artmig olacakti. Daha az satigyapsalar bile daha hacimde yapsalar ne çok kazanacaklardi. Kazançlarma bakip kesintlyi süresiz yapmalari veya eksik varilleri pazara hiç sürmemeleri de söz konusuydu ki, bu kronik kitlik, süresiz korku ve hatta fiyatlarm daha da artirilmas1demekti. "hür
"tercihli"
"en
"tercihli"
"en
ÜretimdePanik 1973'ün o unutulmaz son aylanndaki poke edici petrol fiyatmdan daha rekor bir fiyat reçetesi gösterilebilirmiydi? Bu reçetedeki maddelersavag ve dehget, petrolde kesinti, ambargo, kitlik, çaresizlikle kivranan tüketici,ufuktaki yeni kesintiler ve Araplar'm artik hiç petrol üretmeyecegi korkusu idi. Herkesi etkileyen bu korku ve güphe çok kapsamliydi ve insanlari sadece kendilerini dügünmeye zorluyordu. Gerek petrol girketlerive gerekse tüketicilerçilgLn glbi yedek petrol pegindeydi ve petrolü sadece güncel ihtlyaçlan için degil, ne getirecegi bilinmeyen flerisi için stoklamak amaclyla da istiyorlardi. Panige kapilarak yapilan her petrol aligveri i pazarda fazladan bir talebe neden olmuytur. Alicilar bulabildikleri her çegitpetrolü ne olursa olsun satm alabilmek için çaresizlikiçinde mücadeledeydi. O günlerde güvenilír miktarda petrolü olmayan ba57î
gimsizbir rafinerici bu
konuda
sonradan.gunu söylemigtir. "Sadece petrol
yorduk. Yagamimiziçin de yapiyorduk."
için pazarlik yapmi-
Pazarlik, fiyatlan daha da yüksege çekti. 16 Ekimanlagmasma uyarak Ïranpetrolü o tarihte varill 5,40 dolardan sattl1yordu. Kasim'da ise Nijerya petrolü l 6 dolardan fazlaya sattlmaya bagladi. Arahk ortalarmda pazan smamak için Ìranbüyük bir açik artirmayapmaya karar verdi. Teklif edilen flyatlar gerçekten inamlmayacak kadar yüksekti. Petrol varili 17 dolardan satilmigti, ki bu 16 Ekim öncesini fiyatmm.yüzde 600 fazlas1ydi.Daha sonra, söylentilerle gigirilmi§ve ustalikla organize edilmigbir Nijerya açik artirmasinda, petrol satm almada deneyimsiz bir Japon ticaret firmasi, Japonya'nmpetrol stokuna yardimci olacagt telkini ile seksen kadar girketlerekabet ederek bir varil íçin 22,60 dolar teklif edecekti. Olaylarm akigi ticaret firmasimn bu fiyata hiçbir zaman alici bulamayacagmi gösterdive aliçveri gerçeklegmedi; ancak o zaman hiç kimse bunu ögrenemedi. Ancak o ara raporlardaha bile yüksek fiyatlar teklifedildigini gösterlyordu. Ambargo ve sonuçlan endüstri ülkelerinin sosyal yapisma kadar igleyen goklara sebep olmuqtur. Roma Kulubü'nün karamsar yüzü bile büsbütün karamsar olmuytu. Olaylar, sonunda E.E Schumacher'ín gerçekten iyi bir müneccim oldugunu kamtlamigti. Schumacher'inpetrol talebinin gelecekte hayal edilmeyecek kadar büyüyecegini ve sonunda Ortadogu'ya bagiml111k tehlikesi doguracaglnl feryat ederek söylemekte hakh oldugunu göstermigti. Small is Beautiful (Küçük Güzeldir) baghkh, yazan birkaç yild1r gizlitutulan kitabin tam zamanmda, 1973'te yaylmlanmasiyla kendisinin kontrolsüz büyüme yanhlarma kargi olan kesimin iyi bir sözcüsü oldugunainanmigti. Schtimacher1950'ler ve 1960'larda hâkim olan "Büyük Daha Güzeldir" felsebu fesinin savunucusuydu. Simdi, yagaminm bu ileri ylllarmda bu ünlü Kömür Sampiyonu, -"daha baghgi daha olmugtu. Kitabmm yaptigi çokEnerii Krah artik günün adamt ve yorum az tur"- ambargoyu izleyen yillarda çevrecihareketin en çok kullandigi deyim olmug, Schumacher tüm dünyada bir kahraman mertebesinegetirilmigtir.Kraliçe Elizabeth onu ödüllendirmis, Buckingham Saray1'nda ögle yemegine çagirmigtir. Aynca Prens Philip'le de özel bir akgam yemegi yemigti. Tüm bu geligmelersonu Schumacher dünyaya beyanda bulunup "Parti sona erdi" diyecek, fakat hemen arkasmdan qu soruyu soracakti: "Acaba bu kimin partisiydi?" K1thk dönemi kapida bekliyordu. En lyimser görüglebile beklentiler iç açici degildi. lktisadi büyüme yok olmug, inig dönemi ve enflasyon baglamigti. Uluslararasi para sistemi agm bir zorlama ile kargt karplyaydt Böyle ciddi bir gerilemedenkalkinmakta olan ülkelerin zarar görecegi kugkusuzdu ve aynca endüstriye dayali demokrasilerin lositlanan ekonomik kalkmma yüzünden olumsuz politik etkilerle kargilaçacagi da kara kara dügünülüyordu. Ekonomik kalkm, manm savag sonu yillarda sosyalyaçama ayri bir pirilti getirdigiinkâr edilemezdi Uzatmah ekonomik sorunlar, savagiçi ylllarda yaganan ve son derece kätü sonuçlar veren sinillararasi anlagmazligm yeniden doguçu olabilir miydi?Bundan da öte, dünyamn en önde gelen süper gücü ve uluslararast düzenin düzenleyicisi olan BirlegikDevletler artik savunmaya çekilmigti ve bir avuç küçük ulus taralmdanapagilanmaktaydi, Yoksa artik uluslararasi sistem çözülüyor muydu? Bati'mn çökügü dünya düzensizliginin kaçmdmaz yükseligimi olacakti? Tüketicilere gelince,bunlar bireysel olarak flyat artiplatindan, ceplerindeki paramn tükenmesinden ve abgkm olduklart yagam tarzmin bozulmasmdan gikâyetetmeye bagladilar. Yakmda bir çiginn kapanmasmdan korkuyorlardi. Ambargonun battli Avrupalilar ve Japonlar'mruh sagligi üzerindeki etkileri gergektençok dramatiktir. Yaçanan kokugma onlan hemen anmda aclyla dolu savag sonu yillarimn yokluk ve kithgma götürdü. 1950'ler ve 1960'lardaki ekonomik baçanlan pimdi onlar için tehlike demekti. Bati Almanya'da Ekonomi Bakanhgl petrol tahsisigini üstlenmig ancak kendisini derhal dayamimaz üzüntüler içinde kivranan sanayicilerden gelen bir teleks denizi içinde bulmugtu. ilk teleks, en hareketli sezonunda olan gekerkamigi sanaylinden gelmigti.Yirmi dört saat bile mazotsui kaldigi takdirde, tüm operasyonlarm duracagt ve gekerin tüpler içinde kristalize olacagt bil578
dirillyordu. Almanya'mn geker
sanayiininiglemez olup, rezervlerinin pazarda ebediyen kaybolkâbus Bu nedenle gekerrafinerilerine yeterli miktarda mazot tahsisi korkunç bir olurdu. mast yapildi. Ambargo Japonya'yadaha da büyük bir pok olarak geldi. Saghkh iktisadi büyümenin ülkeözgüven birdenbire paramparça olmugtu. Durumun kendilerini de ylpratacagi kazandirdigt ye yolundaki eski korkular geri gelmigti. Simdi Japontarkendilerine soruyordu. Acaba gösterdikleri didinmeye kargin fakir mi olacaklardi? Ambargonun yarattigt korku yine onca çabaya,çabgip halkta gida yoklugu panigini ategledi ve on dokuzuncu yüzyll sonu ve yirminci yüzyil ba§larmda isyanlarmi" animsatt1. Taksi goförleri öfkeyle gösteJapon hükümetlerini sarsan korkunç kadmlan içinde deteriam ríler yapti; ev telay ve tuvalet kâgidi stoku yapmayakoyulduçamagir lar. Bunlararasmda bazen iki yillik ihtlyacindan fazla satm alanlar da oluyordu. Hükümet kontro1ü ele almamig olsa belki tuvalet kâgidi flyati da tipki petrol gibi dört katma çikacakt1. Sonuç olarak Japonya'dakípetrol sikmtisma gimdi bir de tuvalet kâgidt sikmtisi eklenmigti. BirlegikDevletler'de Amerikan karakterinin icabi ve yaganan deneyimler nedeniyle köklü bir inanç hâkimdi. Su nedenle 1973 Ekimi'ne kadar Amerikan halkimn büyük bir kismi Amerika'nin petrol ithal ettiginibile bilmiyordu. Ancak sadece birkaç ay gibi kisa bir süre içinde Amerikan motorlu araç sürücüleri anlayamadiklart bir nedenden dolayt perakende benzin flyatmm yüzde 40 arttigim göreceklerdi. Hiçbir maldaki fiyat degigimi, petroldeki kadar somut, ani ve derin etkili olmamigtir. Sürücülerartik depoyu doldurmak için daha çok para sarf ediyor, bazen de günde bir defa benzinin fiyatmm yükseltildigi istasyonlara ugramadan geçiyordu. Ancak zamanla Federal Enerji Ofisi'nin kesintisi önlemleri almacagLnt" resmen duyurmaslyla, ki bu kuyruklari" demekti, petrolsikmtisiartik çok daha somutlagmig,gözlerden saklanamaz "pirinç
"petrol
"benzin
olmugtu.
Benzin kuyruklari ambargonun ve bu uygulamanm dogrudan dogruya Amerika'mn igi oldugunun açik sembolüydü. BirlegikDevletler'de ambargodan hemen evvel pazarda giderek büyümekte olan s1kmt1nedeniyle bir tahsis sistemi uygulanmigti ve gimdihalk bunu, ambargoyu bir igaret diye yorumluyordu. Ashnda tahsis sistemi petrolü ülke düzeyinde dengeli olarak dagitmak íçin uygulanm14tir.¶imdiise beklenetiin tersi sonuç vermigti ve benzin, ihtiyaç olmayan bir yerden ihtlyaç duyulan bir yere aktar11amlyordu.Gazetelerinve söylentilerin abattarak belirttigine göre, Amerikalilar kendi benzin korkulannm üstüne çamagir deteriam veya tuvalet kâgid1 için degil, dogrudan benzinin kendisi için atillyordu. Sürücüler eskiden depodaki benzin kadar arabay1sürdükleri halde, gimdi depolarm agzina kadar olmasma" dikkat edlyor, bir dolarhk benzin eksigi olsa bile hemen salm allyor, böylece benzin kuyruklarmm uzamasina neden oluyordu. Bu ihtiyath davranmak saylltyordu. Sürücülerdenhiçbiri sabah kalktigmdahiç benzin kalmadigt sözünü duymak istemiyordu. Bazi benzin istasyonlarmda benzin tahsisati,zamanla haftanm günlerineve plaka numaralarmintek veya çift oluguna göre düzenlendi. Bir iki saat kuyrukta bekleyen ve bu süre içinde motorlari çaligan, sinirleri de adamakilh gerginlegensürücüler bazen salm alabildikleri benzinden bile daha çogunu bekleme strasmaa yaklyorlardi. Ülkenin birçok yerinde benzin istasyonlan "ÖzürDileriz, Bugün Petrol Yok" levhasi astyordu. Daha on yil evvel petrol bollugu yillarmda indirim yapildigt, istasyonlarin birbiriyle savagi" yapt1giammsanirsa, bunun ne kadar farkli bir durum oldugu anlagihr.Ambargo ve sebep oldugu kitlik Amerika'yt kendi geçmigindenpaldir küldür koparacak, bu deneyim Amerikah'nm gelecegine olan güvenini kökünden sarsacakti. 'en
"bitene"
"dolu
"benzin
"Et Fiyatlari" Richard Nixon sarsilan bu güyeni yeniden kazandirmaya çahyacakti. Kasimbaglannda, enerji konusunun tartigildigtbir oturumda bir kabine üyesi resmi devlet binalarmda karartma yapilma579
sini önerdi. Bu öneriye yasa ve düzene çok merakh olan Saym Bagkan, kendisinin çok daha ilginç, daha kapsamli bir fikri oldugunusöyleyerek tepkigösterdi.7 Kasim 1973'te Bagkan olarak korku ve dehget içindeki ulusuna enerji konusunda çok önemli bir konuçma yapti. Önerileriçok çegitliydi.Yurttaglar termostat.ayarlanni düçürüp arabalanni kompulan ile or tak kullanmallydt, standartlan gevgetmek, kömürden petrole dönme çabalannaengel olmak için kendisiÇevresel ne yetki verilmesini isteyecek, aynca bir de Enerii Aragtirma ve Geligtirme Idaresikuracaktt. Proje Bagimsizligtadlyla büyük, yepyeni bir tegekkülkurulmasim istedi. "Gelinhep beraber milli hedefimizi saptayalim. Apollo esprisi içinde Manhattan Projesi'ni gerçekleptirmek íçin çaba gösterelim. Böylecebu on ylhn sonuna gelmeden kendi enerji ihtlyacimizi yabanci enerji kaynagLna dayanmadan kargilayacak gerekli potansiyeli kazamnz" dedi. Nixon'un bu plamnt degerdeyimini.kullanmak yetersiz olur. Plamn gerçeklegmesi çok fazla teknolojik lendirirken ilerleme, tonlarla para isteyen ve yeni çizilmigçevrecilikyolundan çark etme arilamma geliyordu. Baykan'm kurmaylan kendisini bu konuda uyarm1§, 1980 yllma kadar eneriide bag1mstzolmalanmn olanakstz oldugunu, bu nedenle bu iddiada bulunup böyle bir gey istemenin münasebetsizlik olacagini söylemiglerdi. Ne var ki son söz onundu ve kurmaylarmi dinlemedi. Kanismca enerji artik hem bir kriz hem de yüksekpolitika igiydi. Bagkan ilk agamada eski enerji çari, ambargodan evvelki günlerden kalma John Love't ipten atti ve yerine Malíye Bakam YardimetsiWilliam Simon'u atadi. Kabineye Simon'unyeni görevini açtklarken, onu ÜçüncüReich zamanmda silahlanma bakanligi yapmly olan Albert Speer'le kargilagtirmigti. Söyledigine göre eger o günlerde Speef e Alman bürokrasisini yönetme gücü verilmeseydi Almanya çok daha önce yenilgiye ugrardi. Simon bu kargilagtirmadan biraz rahatsiz olmugglbiydi.Nixon konugmasim Simon'a yetki" irerdigini söyleyerek sürdürdü. Ne var ki Simon, Washington'un parçalanmty, kavgaci havasi içinde bu yetkiyi hiçbir zaman kullanamamigtir. Yeni enerji çan kendisini hiç bitmeyen, hemen her saat bagi toplananKongre oturumlannda bulacakti. Su tür bir oturuma katilmak için aceleyle toplantidançiktiginda,iki ayn valiyle konugmasmm bitmedigini ammsayarak, geri dönüp tekrar toplantiodasma yäneldigi olurdu. Bir gün aceleyle arabasma girerken kafasini çarpti ve kafasl yanldi; derhal diklyattirmak gerektigihalde komisyon bagkam oturumu erteletmemig, enerji çan bey saat boyunca, kafasmdan yüzüne akan kanlara dayanarak, sorgu suale tutulmugtu. Benzin kuyruklarmm adim bagi rastlandigt o aylarda sinirler o derece gergindi ki, Simon'un egi sonunda kocasmm ad1rn taglyan hiçbir karneyi kullanmamak karanm aldi. Idare, benzinin karneye baglanmasi için yapilan sürekli yakmma ve çagnyakargi geldi. Sonunda, sikinti daha da büyüyüp sorun oldugunda, Nixon karnelerin basilmasim, fakat yimdilik saklamp dagitilmamasim emretti. "Belki bu onlarm çenesini kapatir" diyordu. Nixon idaresi politika ve yeni programlar üretmeyi sürdürdügü halde, Nixon pahsen kasith olarak krize tepki gösteriyordu.Yardimc11armdanbiri, Roy Ash bir not yazarak Bagkan'i uyarmak istedi. Ash "Gelecek bir iki ay içinde, gerçek ve acil petrol sikmtismi ileri sürerek baski yapmamamiz kanismdayim. Böyle bir basklya magazin basmmm çilgmhklan da katilacagindan sonundagereksiz·ve istenenín tersi bir ener]i politikasiylakargilaçabiliriz"demig ve göylesürdürmügtü: "ÖylezannediyoBUrum ki birkaç ay içinde, enerji krizine bugün et fiyatlanna nasil baklyorsak öyle bakacaglZ. ise, olacak, nasil flyatlan hükümetin sürekli günlük petrol flyatlan da öyle gün et anve sorunu cak Bagkan'm ugragacag1bir kriz olmayacakttr." Bu notu almca Nixon kendi el yazistyla iki ayn gok mantiklt" dedi. Ancak hallen yorum notu gönderdi. "Tamamen hakhsmiz" ve flyatim kat kat Artik Amerikalilar'm Amerikall dogmakla flyat et artigt yagadqq benzin agmigt1. sahip oldugu haklar tehlikedegibiydi. Bunun suçlusu kimdi? Birçoklari ambargodan, petrol sikmtismdan ve fiyat artiglarmdan petrol sanayiini suçlu tutuyordu.Petrol girketlerinden sonra ikinci suçlu Nixon idaresiydi ve büyük eleptirl hedefi olmuçtu. Aralik ayi bagtnda, kamuoyu aragtirmacisi Daniel Yankelovich, Ge"hirslt"
"tam
"sözleriniz
580
I
neral Alexander Haig'e Bagkan'indikkatine sunulmak üzere, Maliye Bakam George Schultz'un istegiyle hazirladigt, kamuoyunda panik igaretleri" konulu bir memorandumgönderdi. Yankelovich açiklamasmda enerjisiz kaldigi.dügüncesiyle halkm korku içinde oldugunu" söylüyordu."Baziolumsuz kopullarm bir araya gelmesiyle ve yanh; bilgilenme, güvensizlik, kangiklik ve korkunun da bunlara eklenmesiyle, kamuoyunda çok tutarsizbir ruh hali yarattlmig oldugunu" ilave edlyordu.Olumsuzsayilan kogullar içinde Watergate, petrol endüstrisine duyulan güvensizlik,i; hayatma gösterilengüveninsarsilmasi ve nihayet Nixon idaresinin içlere fazla yakm olmasi" vardt. Petrolcülüge güvensizlik halkm petrol sikmtism1flyatlan yükseltmek için petrolcülerin bahane olarak kullandiglHl sanmasmdan ileri geliyordu. Yankelovich memorandumda "Watergate" olayinm millette kapsamh bir ümitsizlik yarattigunve bir sonuç olaigler iyi gidiyor" diyenlerin oranmi Mayis 1973'teki yüzde 62'den Kasim 1973'te rak yüzde 27ye dügürdügünü yazlyordu. Artik ortada apaçik bir gerçekvardi: Zaylf duruma dügmüç idare mutlaka bir geyler" yapmahydi. Ne var ki petrol krizini düzeltmek için skandaldan çok sars11migolan Nixon attigt her adimda sadece halktan degil politika yapimcilarmdan da olumsuz tepkiylekargilaçacaktt. Digigleri'nin o günkü Yakitve Enerii Direktörü Steven Bosworth ileride o günlere deginirken öyle diyecekti: "Watergate nedeniyleortallkta genel bir felç havasi vardL Watergate Kongre'yi ipnotize etmig, icra konseyini çamurabulamig, Beyaz Saray'ida ne yaptiginibilmez, ortada dolaIr birakmigtL Herhangibir konuda politik kararm ne oldugunu ilk elden anlamak imkânsizdi. Artik Washington'da HenryKissinger digmda karar verici hiçbir mekanizma kalmamigti." Kissinger'in bizzat söyledigt gibiWatergate baglibir ejderha idi." Nitekim bu ejderhayenik dügmeyen kigi de odur. Dig petrol politikasi dahil, Watergate skandalma tek politikay1, ya bulagtirmamaya çallymigtir. Ne var kl yurtiçi enerji politikast ayni çansa erigememigti. 1973 Kasim aymda, Beyaz Saray'dan bir bürokrat idarenin enerji konusundaki son faaliyetlerinin basma duyurulmasmi ve bunun tarihiniHaig ile tartiplyordu.Bu görügmede göyle diyecekti: anliyorum ki, Sirica dosyasma ait teypleringeçmige gömülmesi, kamuoyunun dikkatinin bu konudan uzaklagtinlmasiiçin pazartesigünü çok çarpicibir flaghaber yayimlamallyiz." Bunu söylerken Nixon'un Oval Ofisi'ndekikayltlarm federal yargica verilmesi olaym1ima etmigti. Bundan birkaç gün sonra Beyaz Saray danigmam Roy Ash ayni konuya deginerek Bagkan'm enerji konusunda yapacagi beyanatm, hangi gün yapilmig olursa alsun basmda ilgiyle kargilanmayacagini, ilk sayfada yer almayacagini söyleyecekti. Aç1kladiginagöre "Hiçbir gey Watergate olaylm unutturamazdi." Artik Nixon'un çevresindekiler Baykan'in devamli politik bir olay" peginde kogtugunu, böylece ülkenin Watergate saplantismdan ve her gün yeni bir perdesi açiklanan skandaldan uzaklagmay1ümit ettigini gayet iyi anlamigt1.Nixon'un stratejisi belki de buydu. Ne var ki sonunda amacma ulaçamamigtir. "ilk
"memleketin
"büyük
"ülkede
"somut
"çok
"lyice
"flag
Sefalette Egitlik Dünya çapmda gerginlik, öfke ve güphenin egemen oldugu bu kogullarda, petrol arzmdaki dügüç milletlerenasil yansitilacakti? Bunu hükümetler mi, yoksa girketlermi yapmahyd1? Sirketlerin birkaç1petrol arzmdakitutumsuzluguilgililere daha gimdiden duyurmustu. Amerikan girketleri, özellikle de Aramco ortaklan açismdan ana problem Arap-israil anlagmazligmda dügümleniyordu. Araplar'a göre Birlegik Devletler Israil'ifrenlerse en azmdan bu ülkeye yardimm1 bitaz keserse, her gey normale dönecekti. Bu formüle kargi istailliler genelde uzlagmaz tutumdaydi, Araplar ise degildi. Arap girketleri konuyu farkl1görüyordu. Arz ve talep dengesi arastndaki siki denge bozulmuy, tutarsiz ve güvensizkalmigtt. Endüstri dünyasi dünyamn güvenilmez, dõnek bir parçasma aginbagimllydi ve gimdibundan etkilenlyor, zararmi görüyordu. Demek ki çare, giderek büyüyen petrol talebiniyavaglatmak, bu arada bazi resmi enerji güvenlik önlemlerini al581
makt1. Hollanda Kraliyet/Shell girketlerihükümet liderlerine glzli bir "Pembe Kitap" göndererek petrol piyasasimn tehlikeligekildeiglemez oldugu, bir kapigmanin kapida bekledigi konusunda onlan uyardilar. Shell Sirketí Amerikan girketlerinin yapmadlgl geyiyaparak bir kriz halinde petrolün bölügülmesi için hükümetler arast bir anlagma yapilmast için kampanya açmigti. Hatta daha gimdiden kendi planlama grubuna böyle bir sistemin igletme plammbile hazirlatm1gt1. Batill hükümetler arasinda da 1973 Ekimi'nde önce bír petrol bölügme plam yapilmig ve konu tartigilmigti.Bu, 1956 ve 1957de uygulanml; olan planin benzeriydi. Ne var ki hükümetlerin her biri sadece kendi ihtiyaç ve konumuna uyacak sistemde israr ediyordu. Sonunda,gerçek krizden evvel sorunlarm pek karmagik oldugu, riskler ve durum üzerinde görüç birligiolmadigi, konunun yeterince önemle ele almmadigt ve böyle bir koordinasyonun Amerikan politikasi için çoksorunlu olacagt gerekçesiyle bu fikirden vazgeçildi. Sonuçtahiçbir hazirhk yapilamamig ti. 1973 Haziram'nda sanayi ülkeleri muhtelif seçenek ve fikirleri geligtirip degerlendirefek resmi bir çallgmagrubu" kurmaya karar verdiler, K1saca,kriz gerçektenbaglamadan önce alman tek önlem bundan ibaret kalmigt1. belirsizlikler içinde, Amerika-Avrupa iligkilerinin bu denli soguk Krizin orta yerinde oldugu, Araplar'in da batili müttefikleri bölmeye kesin kararli oldugu bu dönemde- böyle bir mekanizmayi çarçabuk harekete geçirmek imkânsizdi. Gerçi Avrupa Ekonomik Toplulugu üyeleri arastnda petrolün nasil paylagtlacagimbelirleyen bir anlagma mevcuttu, ancak bu hiç uygulanmamigtL Ne de olsa, petrol kesiminin asil hedefmín BirlegikDevletler oldugu dügünülüyortercihli"olarak stdu. Aynca, Arap ihracatç11ardegigik Avrupa ü3kelerini veya niflara ayirdigi için Avrupalilar'm yetenegide olumsuz etkilenve petrolü miç oluyordu. ABDhükümeti, 1950 yllmm "SavunmadaÜretimYasasi"diye bilinen düzenlemesini o zaman da pekâlâ uygulayabilirdi; ancak bunu yapmadt. Bu yapilmig olsaydi sürest belirli bir kriz döneminde, antitröst bagigikligitamyan yasa sayesinde girketlerinpetrol ve istihbarat toplamasi belki mümkün olabilirdi. Nitekim KoreSavagi'ndave 1951-53 Iranmillilegme hareketinde bu yasaya, zaman zaman az veya çok bagvurulmugtu. Ancak eger bu defa uygulanmig olsaydi, petrol girketlerininkrizden kolayca siyrilmayetenegi belki de büsbütün kösteklenirdi ve Araplar'la bat111müttefikler arasmdaki anlagmazlik daha derin ve daha boyutlu olurdu. Aynca Watergate skandalmm tam ortasmda bu konunun ortaya attlmasi, idare ile petrol girketleri arasmdakugku uyandinp daha sesli elegtirilere hedef olabilirdi. Nixon o stralar ulusal çikarlarla ugragacak ve bunun için ulusundan puan kazanacak konumda degildi. Bütün bunlar krizle bag etmek içín ortada tek bir çözüm biraklyordu; artik her geygirketlere ve öncelikle de dev girketlere kalmigti. O güne kadar girketlerüretici ve tüketicíülkeler araince bli smda arabulucu rol üstlenmekten -Shell'den David Barran'm deyimiyle yag tabakast"olmaktan- daima gurur duymustu. Ancak sinirlerin bu denlí gergin oldugu yagm" da birdenbire ortadan çekildigt böyle bir günde, bu rolü oynamaninne kadar güç oldugunu gimdianlam1;t1. Bir taraftan da Arap hükümetlerinden çok yogun, son derece ciddi baskilar gelmekteydi; girketler apaç1k tehdit ediliyordu. Ortadogu'datüm konumlano yitirecekleri söyleniyordu.Suudiler 18 Ekim'de ilk kesinti olarak yüzde 10 emrettigindeAramco derhal itiraz etti ve sadece az bir kesintiyle yetindi. Araplar bir Amerikan girketiolan ve bazilarma göre onlarm dig yatirimlan içinde en kiymetli mûcevheri sayllan Aramco'nun bu davranigim anormal ve hazmedilmez bulmuçtu. Aramco her ne pahasmaolursa olsun BirlegikDevletler'e kargi ambargo uygulanmasim önlemek istemigti. Ancak acaba gansivar miydi? Millileptirilipbir kenara atilmaktansa onlarla igbirligi yap]p dünya pazarma mümkün oldugunca çok petrol göndermesi daha lyi olmaz m1yd1? Chevron'dan biri, Aramco Direktörü George Keller daha sonra, bu konuya pöyle deginmigtir: "Hiç kugku yok ki, BirlegikDevletler'in çikan aç1smdan, petrolü tamamenkesme yerine, dünya"gayri
-onca
"ambargolu"
"en
"bölügme"
"birlegme"
"yumugatici
"yumuçatic1
582
mn dört bir yamndald dostlanmiza günde 5, 6, 7 milyonvaríl petrol gönderilseydi çok daha lyi olurdu." Bir taraftanArap hükümellerlyle bag edilirken, diger taraftanda hepsi birden kendi halkiihtiyact için petrol pepinde kogan tüketícihükümetlerle ugragmak gerekiyordu. Bunlar içinmn de en güçlüsüBirlegikDevletler'di. Bu ülke sadece en büylik be; girketinanayurdu olmaklakalbaglattigtherhangi bir harekemiyor, giripilentüm operasyonun bag hedell oluyordu. Sirketlerin degerlendirmeye geçeceginin tin en titizgekildeteftigten tutulacagminbilincindeydi. Pazarlave istemiyorlardi. kaybetmek kendilerini digari atilmiggörmek Aynca tüketicilerinsorupturn veya de misillemesini davet edecek hareketlerden kaçmmak zorundaydilar. masim veya Bu kogullar altinda en akilci çarenin egitçe" ve epitçe" paylagtirmakolduguna inandilar. Daha açtk bir anlatimla, kaynaklarm tümündengelentoplampetrol arzt, Arap kaynakh veya Arap kaynakh olmayantüm petrol dünyanm her bir ülkesine aym oranda kesintili olarak tahsis edilecekti. 1967 savaginda uygulanmig olan ambargodan bölügme sisteminin nasil organizeedilecegi hakkinda biraz deneyim kazanmiçlardi. Ancak 1973 yllmin sorunlan ve riskleri hiç kugkusuz 1967ninkinden çok daha büyüktü. Uygulanacak kesinti için 1973 yllmin ilk dokuz ayinin gerçek tüketimínive hemen önlerindeki dönem içín tasarladiklantüketimi baz aldilar. Shell Sirketi'nden üst düzey bir yetkili bu konuda pöylekonugmuçtur: "Hükümetler bir araistirap' ya geliptercih ettikleri bir alternatifte karar k11madigtsürece çekilen bu en dogru yoldur." Sirketler konusunda ise aym kipi pu sözleri söylüyordu: "Bu yolla kendí mahvoluglanm önlemig oldular." Bundan bagka herhangi bir ey yapmak, uluslararast girketleriçin intihar olurdu. "Epit aci çekmek" prensibini destekleyen diger bir faktör de, uluslararasi petrol girketleri içinde mevcut olan pazardir." Ömekolarak büyük girketlerden birinin Uzakdogu operasyonlan sorumlusunu alahm. Bu kigihem Japonlar'a hem de kendi bölgesi içindeki hükümetlere durumlari açiklamak zorundadir. Eger bu kigiAvrupa sorumlusu.olup kendisiyle ayni gõreviyürüten meslektagina daha büyük oranda tahsisat yapildigim ögrenecek olsa, klyameti koparacagindan güpheedilemezdi. normal partlaraltmda petro1ü el çabuklugu ile hileli yolla dagttma konusunda her Sirketler kadar deneyimliyse de bu defa tahsisaticogkuyla, hakkaniyete uyarak yapmak zorundaydi. ne Gulf Sirketi petrol tahsisbagkam, ileride o günleredeginirken pöylediyecekti: "Gerçekten bu i; bize içkence gibi geliyordu. Sanki saatle yang ediyorduk. Büroda bütün gece ekip halinde çaligtp tahsisatyapilacak ülkeleri, tahsisatinmiktanm, arz planlarini hazirliyor, böylece yakman kigilerin feryadma cevap vermeye çahylyorduk. Tüm dünyaya kargi, daha evvel yapmigoldugumuz vaatlerden kisinti yapmak zorundaydik. Dagitimi tüm dünyaya egit uygulamak gerekiyordu.Bu, mügterimize kesinti yapmak kadar kendi rafinerilerimize de losmti yapmak demekti. Ben üçüncü taraf sayilan mügtetilerimizi gözetmek durumundaydim. Gulf Sirketi ve öteki girketler her gün soru bombardimanma tutuluyordu.Söylenen guydu:'Niçin Koreliler'e ve Japonlar'apetrol satiyorsunuz? Onlara sattigimz petrolü Amerika'ya getirebilirdiniz. Siz bir Amerikan girketisiniz.' Basm da her gün bize saldinyordu. Sir Amerikan rafinerisine llave petrol vermemiz için yapilan baskilar tahmin edilemeyecek kadar büyüktü. Yönetim Kurulumuza çogu zaman mügterilerimizle uzun vadeli kontratlarm artik geçerli olmadigini,kontrat yerine kendimize davramr glbi davranacagimiza dair söz verdigimizi ammsatmak zorunda kahyordum. Bagka bir görevimiz de arazidekilerle devamh temasta olup, bu dostlanmiza kendilerine kisitlama yapmak zorunda oldugumu söylemek ve tüm dünyayi dolagtp insanlara arz-talep dengesini açiklamak ve tek çözümün egit dagLtim oldugunu anlatmaktt" Tahsisatm böyle çok büyük çaptayapilmasi da aynca büyük lojistik sorun yaratiyordu. Igin idaresi ve entegre petrol sistemi kopullarm nispeten sakin oldugu zamanlarda bile son derece karmagik sorunlar çtklyordu. Çegitli kaynaklardan gelen birbirinden farkb petrol türleri önce nakliye sistemine baglanmali ve sonra da bu türleri igleyebilecek rafinerilere gönderilmeliydi. "ac1yi
"sefaleti
'epit
"iç
583
Ham petrolün tahsisi ise.asla özgür iradeyle çözümlenecek bir sorun degildi. Uygun olmayan ham petrol bir rafinerinin hem iç kistmlanni zedeleyebilir hem de verimllligi ve petrolün degerini dügürürdü. Bu da mutlaka dikkate alinmallyd1.Ayrica dügünülmesi gereken bir bay ka konu daha vardi. Ham petrol bir kere rafineriye verildi mi, arkadanderhal dagLtlm sistemine gönderilmelive burada talebine"baglanmalidtr. Pazar talebi ürün dengesinin saglikli ol-belirli miktar benzin, belirli miktar jet yakitive belirli miktar Isitma yakiti- ister. masmi Bütün bunlar yetmiyormug gibi, sorunlartdaha da zorlagtinrcasma, girketlerepetroliçin ne kadar masraf yaptiklanni hesaplamak da dügüyordu. Amaç petrolü zararma satmalanm önlemek ve yüksek kâr marji koyarak elegtiriyeugramalarmamani almakti. Petrol igletme masraflan, hükümet katihmi, geri satm alma fiyatlar1, hacimler haftadan haftaya sürekli artlyor, bunlara çegitli ihracat devletlerinin artiplari da katildiginda durum çok daha içinden ç1kilmazoluyordu. Shell'den bir yönetici bunu göyle anlatmigtir: "Belirli bir gün, eldeki bütün verilere dayanarak yapilmig bir.hesap, bir ay sonra bu verilerín yeniden kaleme almmasiyla ige yaramaz olabiliyordu. Böyle bir geyinolmayacag1mkesin olarak söylemek mümkün degildi." Kesin olan tek gey petrol flyatmm giderekarttigL Ve yeniden arttigi ve sonra daha da arttlglyd1. Petrol konusundaki operasyonlar gerçekten çok büyük ve çegitliidi; say11amayacakkadar çok karar verici mekanizma vardL Normal clarak petrolün entegre bir sistemdengeçerek hareketini yönlendiren karmagik birçok hesap artik bilgisayarlarla,ekonomik ve teknik kriterlere göre yapillyordu. Artik politik kriterler de en az bunlar kadar önemliydl Araplar'1ve koyduklan kisitlamalan bozmamak ve buna ragmen ithalatçt ülkeleri mümkün oldugunca memnun etmek bu politik kriterlerden bazilartdir. Bütün bunlarm yapilabilmesiigin hiç kugkusuz bir hayli el çabuklugu gerekirdi. Yine de girketlerin bütün bunlari oldukça bagarlylayapabíldigi yadsmamaz. Petrol kesintisini egit uygulamaya çahyangirketleredegigik hükümetler, degigik tepki gösterdiler.Washington ige pek kangmadi. Yeni kurulan Federal Enerji Bürosu'nun bagkam John oldugunca çok petrol getirmelerini" ístedi ve Sawhillgirketlerden BirlegikDevletler'e ülkesinin bunu yaparken onlan her" çtkanni gözetecekgekilde davranmaya, aynca petrolü egit miktarda, adilce dagitmaya çagtidi. Kissinger ise petrol yöneticileriyle yapttgi bir toplantida Ïsrail'leolan geleneksel dostlugu yüzünden Araplar'in hedefi haline gelen Hollanda'ya kargi olmalarmi" istedi. Yedekte çok.az enerjisi kalmigti ve artik muhtegem ekonoJaponyada kritik durumdaydL mik geligmesini ithal yakitla sürdürüyordu. Japon halki panik içindeydi ve Japonyaçogu Amerikan olan dev girketlerebagimli duruma dügittügtü. Bir toplantidaüst düzey bir MÍTi bürokratimn dev girketler temsilcileriniuyararak Arap kaynakli olmayan petroltahsisiniJaponya'danalip Amerika'ya vermemesini istedigi bile gözlenmigti. Sirket temsilcileribuna göyle cevap verecekti: Onlar petrolü mümkün oldugunca adilcetahsis edlyorlardi ve bu nankör igi gerekirsehükümetlere, Japonyahükümeti dahil, devretmeye haz1rd11arve bundan çok mutlu olacaklardi. Japonya bu ige hiç yanagmadi ve olan bitenden memnun gibi göründü. Yine de operasyonlari çok yakmdan izlemekten geri kalmayacakti. En giddetlireaksiyon ise ingilizhükümetinden gelmigti.BirlegikKrallik,Arap hükümetlerimilletler" smifmda bulunduguna göre 1973 Eylül payimn, kesintiye ragmen yüzde nin 100'ünü almasi gerekirdi. Ticaret ve SanayiBakani Avam Kamarasi'na "Araplafm temínatmi" gizli olarakduyurmuytu. Bizzat kendisi petrol konusunu Suudi hükümetiyle kargihkhgörügmek için SuudiArabistan'a gitti. Ingilterehükümeti aynca BP stokunun yarismo da sahibiidi. Ancak bu, Churchill'in payi almasindan sonraki 1914 anlaymasma göre ticari sorunlarda geçerli sayllamazdL gereken daha önemli bir sorun vardi. Bu bir ticaret igi miydi, yoksa güÇözümlenmesi venlik igi mi? Bu ara, kömür madenleri ile Bagbakan Edward Heath'in muhafazakâr hükümeti arasinda bir anlagmazlik söz konusuydu. Madenciler, hükümeti petrolün bu denli az oldugu o günlerde, yurt çapinda büyük bir genel greve giderek, kömür üretimini tamamen durdurmakla "yanlig"
"pazar
"mümkün
"dünyanm
"dikkatli
"dost
584
tehdit ediyordu. Bu durumda petrolde de yeni bir kesinti madencileri kuvvetlendirmek, onlann ekmegine yag sürmek olurdu. K1sacaHeath madencilerle olasi bir çatigmada hazirltkh bulunmak için alabildigince çok petrol istiyordu. Bu amaçla Heath BP BagkaniSir Eric Drake ile Shell Nakliye'den SirFrank McFadzean'i görügmek için Chequers'deki köy evine çagirdi. Bagbakan'm yamnda kendisine eglik eden birkaç kabine üyesi vardL Anlaglldigina göre yüzlerine gülerekpetrolçirketlerinikandirmacayla kendi görügünükabule götüremezse,onlan bu ige zor kullanarak mecburedecekti. Heath sözlerine Britanya'yaöncelik tanmmasigerektigini söyleyerek bagladl. Su iki girket BirlegikKralligayaptiklan tahsisatikesmemeliydi; akim normal zamanlardaki gibiyüzde 100 düzeyinde tutulmahydi. Her iki temsilcide petrol girketlerininkendi seçimlerini kendileri yapacak konumda olmadiklanni söyledi. McFadzean'm sonradan anlattigi gibi petrol sikmtislyla bag etmek için zamamnda harekete geçip plan yapamadiklanndan, gimdikendilerinin emici bir vakum içiher birinin i; yaptigi ülkeye kargi birtakim yasal ne çekilmig olduklanm" söylemigti. Sirketlerin vardi. Petrol sikmtistyla bag etmek için bunlarm bir kenara itilmesi halinve atlaki yükümlülügü özverinin de, epitlikle gösterilmesigerekirdi,ki karnlanna.göre bu dahl zamanla etkisiz olurdu. McFadzean konuya bir bagka boyut daha getirerekçok üzgün oldugunu ancak Hollanda Kraliyüzde 40 hakki oldugunu söyleyet/Shell Grubu'ridaHollandalilar'myüzde 60, ingilizler'inse ile bile Heath ki halde, kendisi anlaçamazdt", Hollanda'mn çikarlamigti. anlagsa nni çigneyipHeath'in istedigini yapmasi imkânsizdi. Reddedilmig ve sinirli bir halde Heath, bu defa daha israrla, özel muameleiçin Drake'den yardim istedi. Patavatsizca punu söyledi: BP'nin yüzde 51 hissesi hükûmete ait olduguna göre Drake hükümetin istedigini yapmallyd1. Bunu emrederek söylemigti. Ancak dogrudan cevap vermedlyse de, Drake çabuk pes eden biri degildi. 1951'de BP'nin fran'dakigenel temsilcisioldugu günlerde ölümle tehdit edilmesine karym Musaddik'a kargi koymuy ve daha sonra da BP'nin otokratik yöneticisi WilliamFraser'e karyl çikmig,hatta bu yüzden BP'nin Avustralya'daki bir rafinerisine sürgün edilmekle tehdit edilmigti. Kugku yok ki gimdi de Edward Heath'ín kargismda pes edip Bagbakan'm bir girketibile yok etmesine" göz yumamazdt fran'dabir devletlegtirme yagamt; olan bu konuda deneyimli Drake artik bagka bir devletleptirmede taraf olmak niyetinde degildi ve Bagbakan'a boyun egdigi takdirde diger ülkelerdeki BP tesislerinin yazgismm da aym olacagmi gayetlyi biliyordu. Bu nedenle Heath bu konuda baskilt davrandigmda Drake de ona bir soru soracakt1: "Benden bunu bir hissedar olarak mi, yoksa hükümet olarak mi istiyorsunuz? Eger benden hissedar sifatlyla Birlegik Kralhga normal hakkmm yüzde 100'ünü vermemi istiyorsamz, §unu bilmellsiniz ki biz de Fransa'da, Hollanda'da ve öteki ülkelerde misillemeye tabi tutularakdevletleptirilebilirdik. Su azmliktaki hissedarlar için büyük bir kaylp olurdu." Bunlari söyledikten sonra buz gibi bir sesle Heath'e girket yasasi konusunda bir nutuk çekti ve yasa geregi hissedarlar arasmda ayricahk yapip birine lyi davramrken digerine farkli davranmanm yasak oldugunu söyledi.Direktörlerin hepsi belirli hissedarÌarin ç1kanyerine girketinçikarlannikorumakla sorumluydular. Demek ki bir hissedar olarak Heath'in istegi yerine getirilseydi girket bu acly1daha derínden yagüç" durugamigülkelerin misillemesineugrardt Bu takdirde lngilterehükümeti de munu kötüye kullanmakla suçlamrdi. Drake gäyledevam edlyordu: "Egerbunu hissedar olarak degll de hükümet olarak istiyorsamz o zaman sizden bunu yaztyla talep etmenizi istemeliyim. Bunu yaparsamz ben hükümetten direktif almig sayilacagima göre äteki hükümetlere force majeure tatbik edebiliriz. Böylece kesin olmamakla beraber belki de devletlegmeyi önleyebiliriz." Konugma bu noktaya geldiginde Heath'in sabn tagacak,kendini tutamaylp patlayacakti. "Çoklyi billyorsunuz ki, bunu yaz1yla isteyemem" dedi. Ne de olsa kendisi ingiltere'ninAvrupa Konseyl'ne girmesini saglayan ve ülkeyi Avrupa'yla igbirligine sokan bir kahramand1. ben bunu yapamam" diyecekti. Eu söz üzerine Drake kesin yanitmi verecek "Öyleyse "hükümetler
"kesinlikle
.¶u
"tek
"egemen
585
Hiç kugku yok ki Heath eger isteseydi Parlamento'dan bir yasa çikartip BP'yi Ïngiltere'ye öncelik tanimayamecbur edebilirdi. Ancak birkaç gün dügündükten sonra bunu yapmamigtt. karar verirken böyle bir hareketin ingiltere'ninmüttefikleri üzerindeki olasi etkilerini Süphesiz de dügünmügtü. SonuçtaHeath'in öfkesi durulacak, özel muamele için gösterdigi inattan vazge-
.çecekti.
Whitehall'dakisivil görevliler durumu politikacilardan çok daha sagliklt kavradi,
"egit
dage
tim" prensibinin erdemlerini anlayip uygulamastndan
yana çiktilar. Uluslararasi girketlere baski igletme ingilizhükümetinde oldugunu Kuzey Denizi'nde lisansi sorumlulugunun yapip verme bölügtürme" olarak yorumlaanimsattilar. Whitehall'daki sivil görevlilerbunu kendilerinin d1klari her neyse onu biraz da daha fazlasim- garantilemek için yapmigti. "adil
-ve
Egit aci çekmeve adil bölügtürme prensibinin uygulanma esasi dagitlŒdl..Ambargolar ültarafsizlistede olan ülkelere Arap kaynaldi olmayan petrol dagitihyor, tercihlilistedeki ülkelere ise dogrudan Arap petrolü veriliyordu. Beg dev Amerikan girketi petrollerinin yaklagiküçdagttim" te birini tahsis edilen petrolden sag11yordu.Bütünüyle degerlendirilecek olursa prensibinin nispeten etkin uygulandigt söylenebilir. Enerji ve petrol büyüme hiz1ndaki büyük farkhliklar dikkate almdigmda, ambaigo süresince Japonya'mnkaybimn yüzde 17, BirlegikDevletler'in yüzde 18, Bati Avrupa'mn yüzde 16 oldugu görülür. Í1eriki günlerde Federal Enerji IdaYardimci Komisyonu için tahsis sisteminin evvelce nasil yapildigim resi, Senato'nun Çokuluslu gösteren geriye dönüglü resmi olmayan bir inceleme raporu hazirlatti. Tüm faktörler de aynca göze almdiktan sonra raporda pu sonuç belittilmigti: "Petrol arzmm dügük oldugu bu dönemde diger herhangi bir tahsis plamnm daha adil uygulanabilecegini dügünmek kamm1zca yanlig olur." Ambargo süresincegirketlerzaman zaman zor ve kaha olmayan kararlar almak·için toplantiyaçagnlmigti; bu kararlar normal zamanin gerçeklerinin çok ötesine glden kararlar oluyordu." Raporda, aynca bagka bir geydaha belirtilmigti. Sorumlular bundan böyle benzer bir görev üstlenmeyi kesinlikle istemiyordu. kelerle
"egit
"çok
Fiyatlardan Olugan Yeni Bir Diinya OPEC petrol bakanlanmn Arallk 1973 sonu Tahran'da bir araya gellpresmi fiyati karara baglamast, spot piyasalarda fiyatlann hararetle tartigildigigünlere rastlar. Teklif edilen fiyatlar OPEC ÍktisadiKomisyonu'nun Onerdigivaril bagma 23 dolarla SuudiArabistan'm önerdigi 8 dolar arasmda degigiyordu.Suudi Arabistan birdenbire yapilacak astronomik bir fiyat artigmm depresyonla son bulmasmdan ve herkes gibiSuudi Arabistan'i da etkilemesinden korkuyordu. Bu dügünceyle Yamanisanayi ülkelerine gunu söyledi: "Eger siz flyatlart indirirseniz, biz de indiririz." Son günlerdeki d€Y aÇlk artirma fiyatlanmn gerçek pazar kogullanm yansitmadtgtm, açik attirmano daha çok politik zorlamayla getirilenambargo ve kisitlama $1rasmda yapilmig olmastndan kaynaklandigini savundu. Kral Faysal da ambargoya karakter" verilmesinden yanaydi. Ambargonun para çekmek için paravana olarak kullamldigt izleniminden kaçmiyordu. Yine de ihracatçilann, ceplerindeki paranm gelecekte birkaç kat artabileceg hayaliyle içinde bulunduklari rahatsiz durumu fazia umursamayacaklanm dügünmüç olabilir. Ülkelerarasmda en saldirgan olan ve sözünü hiç esirgemeyen Íran'di.Íçtenihayet Sah için, büyük tutkularimgerçekleptirmede ihtlyact olan çok büyük gelirleri elde etme nrsatidogmugtu. Íranyeni resmi fiyat olarak 11,65 dolar istedi ki bunun 7 dolan hükümet hissesi olacakti. Ístedikleribu flyat için franlilarbir de gerekçe bulmuqtu. Fiyatm arz ve talep dengesine göre degil, kavram'a" göre ayarenerji kaynaklan masraf1"anlaminda kullandiklan landigmi söylediler.Alternatif enerji kaynagi -kömürden ve gist petrolden elde edilen sivilar ve benzindir. Bunlann ekonomik gekildeçlkanlmasiiçin fiyatm yüksek tutulmasipartti ve bu onlann talep edebilecegi en dügük flyatti- en azmdan Sahböyle söylüyordu. Özeltoplantilardaçev"politik
"alternatif
"yeni
586
resine gururla,Arthur D. Little'in Iran için bu konuda yaptigi incelemeden söz edecekti. Arthur D. Little kurallan böylece birçok petrol girketince benimsenmigtir. Su inceleme ashnda titiz bir . çaliçmamnürünüydü, ancak son derece konjonktüreidi. Onca altematif enerji tesisiiçinde sadece tek birinin ticari anlamda operasyon yapmasi bunun göstergesidir. Su tek tesis Güney Afrika'daki kismtill kömür tasfiyeprojesiydi. Shell'in Ortadogudampmam bu konuyu göyle özetlemigtir: "Alternatif kaynak istenen hacimde sadece ekonomikteoride mevcuttu, gerçekte ise mevcut degildi." Evvelki petrol sikmtilarmda oldugu gibi bu defa da pist petrolü mucizesi gerçekte bir kuru gürültüolup çikmigti. Çokçetin geçen birçok tartigmadansonra, Tahran'da toplananpetrol bakanlan§ah'm yeni tutumunu benimsedi. Yeni petrol flyati 11,65 dolar olacakti. Bu, tarihe gegecek ve büyük önem taptyanbir flyat artiplydi. Resmi fiyat 1970 yllinda 1,80 dolarken 197l'de 2,18 dolara, 1973 ortasinda 2,90 dolara, 1973 Ekimi'nde 5,12 dolara ve gimdide 11,65 dolara firlamigti. Bu, savag bagladigmdan bu yana iki kez fiyat zammi yapildigim skimde ve gimdide arahkta- zammin dörde katlanarak uygulandigini göstermigti. Ilan edilen yeni resmi flyat ilk defa "Arap Igigt" admdaki bir petrol türünde uygulandt. OPEC'in öteki ham petrol flyatlan da kaliteye, (azveya çok sulfürlü olmasma) graviteye ve dev pazarlaraulagtirmamasrafma göre saptandi. Sahyeni fiyatin Ìran'dakison açik artirmada 17,04 egilimi gösteren flyata göre çok daha dügük oldugunu söyleyecekti. Ayricabu flyatin nedeniyle saptanmig bir flyat olduguve ifade da etmigti. nu Aralik ay1 sonunda Richard Nixon Sah'aözel olarakçok sert bir mektup gönderdi. Mekve dünya ekonomisi için dogurabilecegi tupta flyat zamlarmin neden oldugu laket sorunlart" özetleyerek bunlann yeniden gözdengeçirilmesinive geri çekilmesiniistedi. "Bu çok yüksek flyat zammi petrol üretiminin yapay olarak kisitlandigt bir dönemde yapildigt için özellikle alalci olmaktanuzaktir" dedi. Sah'inyamti hem kisa hem de bütünüyle ödünsüzdü. BagkanNixon'a gunusöylüyordu: "Bu enerji kaynagmm uluslararasi ekonominin refah ve istikran için ne denli önemli oldugunun bilincindeyiz. Ancak gunu da biliyoruz ki, bizim açimizdan, bu servet kaynagi otuz yll içinde bitmeye mahkûmdur." Sahkendisine yeni bir rol bulmugtu. Bundan böyle dünya petrolcülügündeahlak bilimciligineoynayacakti. Beyanat vererek göyle buyurmuqtu: "Petrol gerçekte soylu bir üründür. Simdiye kadar petrolü ev isitmada hatta elektrik üretiminde geligigüzelkullanmakla hata ettik. Eu pekâlâ kömürle de kolayca yapilabilirdL Yer altmda binlerce trilyon ton kömür varken bu soylu ürünü niçin, sözgelimi 30 yll içinde tüketelim?"Sah'mdiger bir egilimi de dünya uygarligimn ahlak bilimcisi olmakti.Sanayide geligmigülkelere verecek pek çok ögüdü vardi. "Bu ülkeler ucuz petrole dayanarak erigtikleri bag döndürücü ilerleme ve daha da bag döndürücü servet döneminin artik geride kaldlglnlbilmek zorundadir. Bundan böyle kendilerine yeni enerji kaynaklari bulmalan gerekir. Giderek kemer sikma durumunda kalacaklar. Giderek varlikh ailelerin her ögünde bol yiyecekbulan, arabah, teröristgibidavranip oraya buraya bomba atan çocuklarigeligmigendüstri dünyasmm bu ayricaliklarl üzerinde durup bir kez daha dügünecekler. Daha çok çaliçoaya mecbut olacaklar... Babalanndan o kadar bol harçltk alan sizin çocuklarimz, kiz ve erkek, bir gün gelecek hayatlanm kazanmak için çaligmak zorunda olduklarmi anlayacaklar." Onca kithk ve büyük fiyat artiplanmn hüküm sürdügü o günlerde Sah'mtakmdigtbu kendini begenmiglik, aradan birkaç yll gegtikten sonra, dostlara en çok ihtiyaç duyacag1 bir zamanda, kendisine pahahya mal olacakt1. "merhamet"
"cömertlik"
"istikrarsizlik"
"fe-
ÍttifakZorlamyor Ambargo ekonomik kopullardan yararlanarak olugmuy politikbir olguydu ve birbirine iç içe bagh üç cephede politikaksiyonla kargilanmigti; israilile Arap komqulan arasmda, Amerika ile müt587
Ii i I
I I
tefikleriarasinda ve BirlegikDevletlerbagta olmaküzere sanayilegmigülkelerle Arap petrol ihracatçilan arasmda. Birinci cephede Kissinger'i bir faaliyetler kasirgasmm merkezi olarak görürüz. Su konumda Kissinger savagm yarattigiyeni gerçeklerdenyararlanmlytir. Israilkendine olan güvenini bir hayli yitirmig, Araplar ise bagta Misir, kaybettikleri güvenin bir kismmi yeniden kazanmtçtt. "Mekik diplomasisi" Kissinger'in yorulmak bilmez, dramatik, virtüöz performansimn kalite göstergesiolmugtu. Yolu üzerinde daima belirli birkaç nokta vardi, ki bunlar arasmda devamli gidip gellrdi. Bunlardan biri 1974 Ocak ortasmda yapilan Misir-lsrail geçicibang antlagmaslysa digeri de mayis sonu gerçeklegenSuriyedsrailgeçicibarig antlagmas1 olurdu. Uzlagmagörügmeleri çetin, belirsiz ve kogullara bagli olmugsa da, dört sene sonra yapilan daha kapsamli bir antlagmanm temelini atmigttr. Bütün bu çatigmalardaKissinger kendine, hedeflerinin ne oldugunu bilen bir ortak olarak Enver Sedat't seçmigti. Enver Sedat savaga her geydenevvel politik yenilik yapmak için soyunmuytu.Savagbittikten sonra bu yenililderi gerçekleptirmek için iyi bir firsat bulmug, bunlan Amerikahlar'la íçbirligi yaparak gerçekleptirmek istemigtir. Bunun nedeni de, açikça beyan ettigt gibi, "Birle ik Devletler'in bu oyunda kartlann yüzde 99'unu elinde tutmastydi."Elbette ki Sedat bir politikactydi ve dinleyicilerini iyi tamyordu.Bu itibarla özel bir toplantidagunlan itiraf etmigtir: "AslmdaBirlegik Devletlerkartlarm sadece yüzde 60'im tutuyor, ancak ben yüzde 99 dersem bu kulaga daha hop gelir."Ayrica, bu oran yüzde 66 bile olsayd1amaçlarmm gerçeklegmesinde Amerika'ya yaslanmak için Sedat'a yetecek kadar neden olugtururdu. Savagm üzerinden daha bir aydan az bir zaman geçtiginde, Kahire'de yapilan bir toplantidaSedat Kissinger'i hayrete dügürecek, artik bang giri§imine haz1r oldugunu söyleyecekti. Su Kissinger'in kafasmda Sedat hakkmdaki tüm kuçkulan silmig,onu büyük riskleri gögüsleyerekOrtadogu'nunpsikolojisini degigtirmeye savagan kigikonumuna getirmigtir. Petrol ambargosubatill ittifakta, II. Dünya Sava l'ndan sonra kuruldugundan bu yana en ciddi, 1956 Süvey; krizinden bu yana ise en kötü sebep olmuçtur. Iligkilerdaha Ekim Savagi'ndanönce baslo altmdaydi. Ambargo baglaymca Avrupah müttefikler Fransa'nm önderliginde, kendilerini mümkün oldugunca çabuk BirlegikDevletler'den soyutlamak, Araplarca daha kabul edilebilir konumlara getirmek istediler ve bunun için ellerinden geleni yaptilar. Su girigim Yamani'nin Cezayirli meslektagt egliginde Avrupa bagkentlerine yapt1gi turla büsbütün çabuklaçacakti. Ugradiklan her durakta iki bakan Amerika'ya ve Amerika'mn Ortadogu politikasina kargi gelmeleri, Araplar'i desteklemeleri için Avrupahlar'a baski yapti. Bu arada Yamani de kendine özgü taktiginikullanarak bu çabaya kattlimda bulunuyor, özür diler gibi Avrupahlar'a "Araplar'in petrol kismtismm Avrupa'da neden oldugu sikintidan dolay1 çok üzgünüz" diyordu. Ancak bu sözlere ragmen, onlardan ne bekledigi çok açikti. Avrupahlar yeni duruma uyum gästererek politikalanm degigtiripkendilerini BirlegikDevletler'den ayirmayollari ararken ve Arap ülkeleri ve OPEC'le pegindeyve ken, üst düzey Amerikan bürokratlan da kmay1ci bir tavirlaAvrupal1lar'mOPEC'e kargi yumugak davrandigLndan ve yer kapma ve ödün verme telagiiçinde birbirlerine girdiklerinden söz etmeye baglamigti. Avrupahlar ise Birlegik Devletter'in petrol ihracatçilanna kargi agin derecede ters ve kavgac1oldugunda Israrliydi. Avrupa ülkelerinin bu tutumu birbirinden farkli derecelerde gösterdigikugku götürmez.Fransa ve Íngilterekendilerini Amerika'dan uzak göstermedeve üreticilere kur yapmada en önde gellyordu.Almanlar ise bu konuda Fransa ve ingiltere'nin arkastndadir. Hollanda bunlann tam tersine, geleneksel ittifak b3gLna sadik kalmigtir. Avrupahlar'dan bazilari ivedilikle korumalari gereken mal varliklart oldugunu vurgulamiglardt. Fransa Devlet Bagkam Georges Pompidou sözünü sakinmadan Kissinger'e "SizAraplar'a tüketiminizin sadece onda biri için muhtaçsmiz. Bíz ise tüm tüketimimiziçin muhtaciz" diyecekti. Avrupalilar'm bu tutumunda hem kirgmlik hem de piirseladalet ögelerinin rolü vardir. Fransizlar uzun süredir "Anglo-Amerikahlarca" haks17 yere Ortadogu petrolünün çogundan "ç0zülmeye"
"diyalog"
I
i
588
"igbirligi"
I
1. I
yoksun biralaldigi inancmdaydi. Bunu özellikle savag sonu yillarda K1zil Hat Anlagmasi yürürlükten kalktigi zaman SuudiArabistan'da, aynca Amerikalilar, CezayirSavagi'ndaFransa'nm kuyusunu kazdigi zaman hissetmiglerdi. Sonra arada, bir de, 1956 Süveyg krizi vardt. Süveyg Kanall konusunda, Nasir'la olan çatigmada,Amerika'mn pervasizca Fransa ve Íngiltere'nin otoritesini sarstigi, böylece ikí ulusu global rollerini yapmaktan alikoydugu ve Arap nasyonalizmini pohpobladigigünlerin üzerinden on yedi yll geçmigti. Yine de BagbakanEdward Heath özel olarak Amerikalilar'a üzerine basarak §öyledemigtir: "Ben Süveyg konusunu yeniden gündeme geiçin bu konu kapanmamigttr." Aslmda bu konu Hetirmek istemiyorum, fakat birçok Íngiliz ath'in kendisi için de kapanmamiµL O acili Süvey; günlerindeHeath daima Anthony Eden'in sadik takipçisiolmuytu. 1973 ylh I(asim ortalarmda Avrupa Konseyi Arap israilanlagmazligmda Arap görügünü destekleyen bir karar ç1kardL Arap bürokratlarin bazilan bununla da tatmin olmadt. Bunlardan biri çikanlan karan pöyletanimlamigti:"Bu karar uzaktan gönderilen bir Opücüktür. Bu çok iyi ama biz daha sicak ve daha yakm bir geyi tercih ederdik." Yine de, Avrupa . Toplulugu'nun bu karan Araplar'm yürürlüge koymaya çaligtigidüzenin lyi bir Orneglsayilmallydi. Ayrica, arahk kesintisine göre Avrupalilar'a yapilacak yüzde 5'lik uygulamamn asklya almmasi için de yeterliydi.Buna ragmen, Avrupalilar'in yaramazhk yapmamalarmi saglamak ve bunu garantilemekiçin Arap liderler Avrupalilar'i uyararak "Birlegik Devletler'e ve Israil'ebaskly1" durdurduklan takdirdepetrol kesintisine gideceklerini söyleyerek onlan tehdit etmigtir. Avrupa Toplulugu'nda çok göze batan garip bir durum dikkat çekiyordu. Topluluk üyelerinden çogu listesinde olduklart halde, bunlardan Hollanda hâlâ ambargo içindeydi. Ötekiüyeler Hollanda'ya yapilan sevklyata abluka karari almig olsaydi, toplulugunuymalda yükümlü oldugu en önemli ilke --mallann engelsiz ulagtinlma ilkesi- ihlal edilmig olacakti. Gerçekte yapmak istedikleri de tam anlamiyla buydu. Bu durum Hollanda'nin devreye girip baskt yoluyla, Avrupa'nm dogal gaz ana kaynaginin Hollanda'da oldugunu ammsattigi güne kadar böylece devam etti. Hatirlatmada Fransa'nmtoplamgaz ihtiyacmm yüzde kirkinm, Paris'in ismma ve pigirme ihtlyacininsa çogunun ayni kaynaktan saglandigi özellikle belirtilmigti.Sonuçta tarallarher ikisince kabul edilen bir formülle anlagmaya vardilar. Formülegöre AvrupaTopluluuygulama" yapilacak ve Arap kaynakli olmayan petrolünsevki uluslagu üyeleri arasmda rarasi girketleredevredilecekti. Japonya'yagelince, kendisini Ortadogukrizinden oldukça uzaklagmiggören bu ulus olmayanlar" listesine koyulmug olmaktan tedirgindi.Japon petrolünün yüzde kirk dördü Arap körfez devletlerinden gelmekteydi ve Japonya, tüm sanayilegmig ülkeler içinde toplam enerji kaynagt olarak.petrole en bagimh olan ülkeydi. Amerika yüzde 46 oramnda bagimli iken Japonya yüzde 77 oramnda bagimhydi. O güne kadar Japonyaiktisadi geligmesi için petrole çok güvenilir yakit gözüyle bakmty ve petrolü daima garanti görmügtü. Ancak bu artik degigmigti.Yamani bu konuda Japonlar'aAraplar'm yeni ihracat politikasmi çok katiksiz olarak açiklad1ve göyle dedi: "Eger bize hasim olursaniz petrol.alirsmiz ancak bu eskiden aldlglmzla aym miktarda olamaz. Eger bize dost olursaniz eskiden aldiginiz kadar petrol altrsimz." Petrol ambargosundan önce bile Japon hükümetinin bölümü" Ve iq çevreleriJaponya'mn Ortadogu politikasinda reorganizasyon yapilmasmi istemeye baglamigtt. D1;igleriBakan Yardimcist Fumihiko Togo'nun sözleriyle, fazia ilerleme kaydetmemiglerdi. Çünkü önce petrolü sadece paralarioldugu zaman satm alabilmiglerdi."Diger bir sebep de Japonya'nm, petrolü dogrudan Ortadogu ülkelerinden alacakyerde genellikle uluslararasi girketlerden almly olmasiydi.Ambargo krizi sona erdikten sonra kaynaktaki hizip çabas1büsbütün yogunlagmigt1.14 Kasim tarihinde,Kissinger'in JaponDigigleriBakani'm Amerika'yla bozugmamaya ikna için Tokyo'ya geldigigün, ip çevrelerininasik yüzlü liderleri BagbakanKakuei Tanaka ile özel görügme yaparak, politikada köklü degigikligegidilmesi için talepte" bulunmasmi istediler. Birkaç gün sonra da Arap ihracatçilar Arap yanhsi beyanda bulunan Avrupah ülkeleri daha "dostlar"
"ortak
"dost
"kaynaklar
"1973'ten
"dogrudan
589
l i I
fazla petrol kesintisi yapmaktan mual tuttugunu bildírdi, BöyleceAvrupali ülkeler degigtfrmekte olduklan politikamn bedeli olarak somut bir ödül almigti.Arada geçen zaman içinde Japonhükümet ajanlan, gizligörevle apar topar Ortadogu'ya gönderildi. Oradangänderdikleriraporda Arapyetersiz bulduklan, hedeflerine ters gördükleribildiriliyordu. Bunun üzerine lar'm . Tokyo, 22 Kasim'da kendisi bir demeç yaymlayarak Arap tutumunu benimsedigini ilan etti. Amerika ile dig iligkilerinin ilk defa olarak Su beyanat sava; sonu dönemde, Japonya'ntn i ttifakmm demekti. çözülmesi ABD-Japon Japondig politikasmin ana temeli olduciddi gekilde hareketin asla hafife alinamayacagt apaçikti.Beyanabu dikkate almirsa gu,veya olmuy oldugu ödülü hak ettigi aldi. Arap thracatçilarJaponya'y1 tm açiklanmasindan dört gün sonra Japonya kesintisinden Yeni kabullendigi kaynak diplomasisi geregl, muaf arallk ayi petrol tutmuglardi. ekonomik yardim, kredidüzey olugan bir heyeti temsilclierden Tokyo hiç gecikmeden,yüksek ikili görügmek anlagmalari için Ortadogu'yagönderdi. Tahsisler, yeni projeler, ortaklaga tesisler, devleri ler ve kesintiler yüzünden petrol Japonya'yageçmigteoldugu kadar petrol veremeyecekti. Bunu Japonlar'a söylediler. Eu nedenle Japonya'nmkendilerine güvenmemesini ve petrolü güvenli olarak almak íçin bagka araylglara yönelmesini istediler. Araplar'in israil'lediplomatik ve ekonomik iligkisini kesmesi için Japonya'yayaptigt onca israra karym Japonyabunu reddetmigti. DigigleriBakan YardimcisiTogo'ya göre Israil'le iligkisini kesme çabasigösteren Japonlargimdi petrolden" mustariptiler. eskiden beri bilinen salgin bir hastallktan, Müttefiklerinin Arap isteklerine boyun egmesine karym Amerika sanayilegmigülkeler arasmda koordineli bir tepki olugmast için çaligmigtit Washington çare olarak ikili anlagmalarda, yani devletten devlete pazarlikta karar kilmmasmdan korkuyordu. Bu çözümün çok daha kati, sürekli politize edilmigbir petrol pazarma yol açacagi inancmdaydl. Daha gimdiden bu yöne degru bir akim baglamigti. 1974 Ocak ayinda Middle East EconomicSurveygumangeti atacakti: Görügmeler. Bunu Herkes Yaplyor."Petrolcüler politikacilarm ülkeye petrol sokmak için girigtikleri bu kogusturmay1güpheli gözlerle seyrediyordu. Shell'den bir petrolcü, Frank McFadzean bir olaya tamk olacak, gördügü manzara kargismda tarifsizhayrete dügecekti. Kabinedeki en kidemli bakanlardan ikisi, dügman kalesi kugatmig iki komutamn duyabilecegi sevinçle, ancak dört hafta yetecek miktarda ham petrol ugruna, takas anlaymasi imzalamak için melodram havasi içinde uçaga atlaylpOrtadogu'ya uçmuytu. Petrolcülük hakkmda çogu pek az bilglye sahip birçok delegasyon, gizli ajan ve politikaci dostu kitleler halinde Ortadogu'yaakiyordu. Kissinger'e gelince o bu ikili ayarlamalann Arap-Israil savagmason vermek için kendisinin gösterdigi uzlagikinci dügürmesinden, plana atmasindan korkuyordu. Sanayi ülkeleri bu tirma çabalarma gölge karmagik yaklagimi sürdürdügü sürece panik ve enformasyon noksanmdan kaynaklanan rekabetli pazarhk, ticari zihniyet, sauve gui peut (herkesbagimn çaresine baksin) anlayigi çok daha kötü sonuçlar vermeye mahkûmdu. Washington'da toplanti BirlegikDevletler enerji konusunu tartigmakiçin 1974 Subatt'nda korkulan Petrol dagitmak, ittifakta olugan yaralarekabetinin getirdigi yapilmasim teklifetmigti. dek giden bölücü bir kaynak hasürüp n sarmak ve petrolün batili müttefikler arasmda sonsuza listesinde olmamn line gelmesini önlemek istiyordu. Ingilterebu konudaki görügünü kendisine fazla bir gey kazandirmadigm söyleyerek özetledi, Dost olduklarthalde aym flyat artigina tâbi tutulmugtuve bunun için Washington'un görügüne yürekten kat1hyordu, Gerçek qudur ki, bir süredir BirlegikKralligm siyasitutumu dramatik bir degigim göstermigti. Bunu açiklamak için, kömür madencileriyle Bagbakan Heath çatigmasiyüzünden petrol siktntismm gerçek50ylemek gerekir. Sonuçta bu durum te oldugundan birkaç kat fazla büyütülerek gösterildigni sadece grevle sonuçlamp kalmamig, bütün boyutlanyla tam bîr ekonomik savagadönügmügtür. Enerji istasyonlarmda kömür yerine kullamlacak yeteri kadar petrol stokuyoktu. Ülkeekonomisi 1947 kömür ktthgmdan beri hiçbir zaman olmadigi kadar feiç içindeydi. Elektrik sik sik kesildigi için petrolcüler haftada sadece üç gün çallglyordu. Evlerde kullanilan sicak suda bile sikmti "tarafsizhgi"
"kafalanndaki
"ikili
"dostlar"
590
çekiliyordu. Öyleki din adamlari BBC'dekargismda alle fertlerinin ayni banyo küveti içinde ayni suyla yikanmasmm ahlaki ve dini açidan ne derece dogru oldugunu tartigirolmugtu. Aym banyo suyunun beraberce kullanimlyla millí gelire katki yapilacagi dügünülüyordu. Heath hükümetinin son haftasmda Îngiltere'yiWashingtonEnerii Konferansi'nm destekleyici bir katillmcisi olarak görürüz. Japonlar'agelince, onlar sanayi ülkelerinin tek bir koordineli hareketiyle tüm sorunlarm çözülecegine inanmigtl. Ayrica bir Japonbürokratm söyledigt. gibi "ABD politikasinda var olduguna inandiklan olma egilimini, uygun bir Çerçeve bularak bu çerçeve içinde yumuçatmaya" çaligmiglardir. Almanlar da çokuluslu bir bazda görügmeyegirmetaraflisiydi. Fransizlar böyle degildi.Onlar yeni bir yapilanmaya kendi açilarmdan izin vermiyordu. Washington toplantismda göylebir göründülersede kargit tutum izlediler ve itirazlarim yüksek sesle dile getirdiler.Agm De Gaulle'cü olan Fransiz DigigleriBakani Michel JobertAvrupa Toplulugu'nun Washington toplantismda üyeleri pu act sözlerle selamlamigti: "Bonjourles traitres"("Merhaba Hainler"). Bu toplantidaAmerikah bürokratlar kendine dügeni yapmig, Amerika'nm topyekûngüvenlik iligkisinin -ki buna Avrupa'da Amerikan askerlerinin bulundurulmas1 da dahildi- enerji konúsunda çikabilecek bir anlagmazlik yüzünden tehlikeyegirebilecegini oldukça kapsamli gekilde vurgulayarak açiklamigtir.WashingtonEnerii Konferanst'nakatilanlarin çogu, uluslararasi enerji sorunlarmdabir uzlagmaya varmanm ve ortak politikalar izlemenin yararlari üzerinde görüg birligine vardilar. Bu toplantida kriz için programi" adlyla yeni bir program yapilmasma ve Uluslararast Enerii Kurumu'nun kurulmasma karar verilmigti. Kurum programin uygulanmasindansorumlu olacak, daha da önemlisi batill ülkelerin enerji politikalanni birbiriyle bagdagtirtp paralel duruma getirecekti.IEA'dan (UluslararasiEnerji Kurumu) ikili örgütlenmeleri önlemesi ve gerek politik gerekse teknikaçidan, ortaklagatepkl için uygun bir çerçeve hazirlamast bekleniyordu. 1974 yili sona ermeden Paris'in yegil on altmcibölgesinde, Iktisadi lgbirlîglve Kalkmma Teykilatiek kararlyla, IEA'mn faaliyete geçmesi kararlagttrildi. Buna kaendüstri ülkesi Fransa- reddetmigti. Yenidenyapilanmayt istemeyen tilmayitek bir ülke, de guerre" bir sava; aleti) oldugunu söylüyordu. DigigleriBakani Jobert, IEA'nm 'kavgaci'
"gelecekteki"
"ivedi-bölügme
-temel
"machine
Petrol Silahi K1nina Giriyor Ambargo konusunda herkesin kafasinda bir soru vardt Ambargo ne zaman ve nasil sona erecekti? Bunu hiç kimse, hatta Araplar bile bilmiyordu. Son günlerde Arap-israil anlagmazligmda biraz mesafe kat edildigi íçin 1973 ylli Arahk ayi sonunda Arap üreticiler ambargoyu biraz gevgettiler.Kissinger'in ocak ay1 bagmda yari müstehzi anlamda toparladigigibi giderek daha az yaramaz" olmugtì Kral FaysaPI görmek için bizzat iki kez SuudiArabistan'a gitmigtir. Ílk gidiginde, kralligm seçkin kipilerinin siyah cüppeler içinde, baglarmda beyaz peruk, sittlan duvara dayali oturdugu görkemli salona girerken belki de, Nazi zulmünden kaçip Amerika'ya sigmml; bu Yahudi göçmen, nasil olup da kaderin garip bir oyunuyla gimdi Arabistan'da Amerikan demokrasisini temsil ettigini dügünmügtür. Su toplantidaKissinger konugmalarin aligilmigmdiçmda,bambagka bir tarzdayapildigma tanik olacakti. Toplantida, orta yere yerleptirilmigmasada Kraf m sag yanmda oturan Kissinger çunlarisöyleyecekti: "Kral her zaman, ciddi konulara deginirken bile çok yumuçak bir tonda konuquyordu. Birçok anlama gelebilen, farkli yorumlanabilen benzetmelerle dolu konugmalar yapardi. Benimle konuqurken tam kargiya bakar, zaman zaman da göz.ucuyla beni süzüp bilmeceyi andiran konugmasmm varmak istedigi noktayi, iletmek istedigi mesaß anladl lmdan emin olmak isterdi." Konu ne olursa olsun, gerçekten Faysal daima böyle konuqurdu. Yahudiler'in ve komünistlerin Ortadogu'yu ele geçirmekomplosundan söz ederken de böyle konuqurdu, ambargonun sonuçlandirilmasinda rastlanan küçük politik sorunlara deginirken de. Kral gerektiginde özür diler fakat daima kesin ve ödünsüz davramrdi. Kendi"ambargo
591
I
sinin tek bagina ambargoya son verecek güce sahip olmadigm1söylemigti. Petrol silahmm devreSimdisona erdirilmesi de yine ortak ye sokulmasi tüm Araplar'm ortak karanyla gerçeklegmigti. bunu istemem için imkânlara bir kararla gerçeklemellydi. "Benim arkadaglara gidip -onlardan önemli gördügü bir part da ileri sürkendi açisindan olmam Aynca çok gerekir" demigti. sahip Israr etmigti. "Aglama duvarma ne olaolmasinda kenti Kudüs'ün bir Arap mutlaka islam müg, cak?" sorusuna göyleyamt vermigti: "Nasil otsa Yahudiler için bagka bir yerde baglarmi dayaylp aglayacaklari bir duvar bulunabilirdi." Ambargonun kaldmlabilecegini gösteren ufak igaretler alan Washington bu defa ittifak için Enver Sedat'a dönmügtü. Ambargo uygulamasmda bag taraftarve destekleyici rolü oynayanSedat pimdiambargonun kaldinlmasmin avukatligim yaplyordu. Sava; gibiambargonun da amac1na ulagtigirnve artik kaldinlmasi gerektigini söylüyordu. Gerçekten de güncelkopullar altmda ambargonun sürdürülmesi Misir'm çikarlarmaters dü erdi ve Sedat bunu tyi anlamtytt. Birlegik Devletler Ortadogu'da.barig tesisi yolunda ambargo silahmi kullanarak ancak bu noktaya kadar yürüyebilirdi ve daha ileríye gitmesine imkân yoktu. Ayrica bir anlamda ekonomik savagolan ambargonun devamli gündemde tutulmasi,uzun vadede, Amerika'nm Suudi Arabistanve Kualeyhine zedeleyecekti. Son olarak gunu da belirtveyt gibi ülkelerle olan iligkilerini bu iÍlkelerin meliylzki, Watergate olsun veya olmasin BirleçikDevletler gibi bir süper gücün uzun bir süre böyle bir konuma dayanmas1 beklenemezdi. Ancak ellerindeki kozu baçanyla oynamig olan Arap ihracatçilar ambargoyu masadan kaldirmakta acelecí davranmlyordu. Amerika'mn iltifatlan kargismda çabukpes etmiggörünmek istemiyorlardL Ancak ambargo sürdükçepazarda giderekdaha çok petrol biriktigini ve kisitlamadaha etkisizleptiginide görmezliktengelemezlerdi, SuudilerAmerika'ya, Suriher biraz gün mn bir smirmda geyleryapmadikça, en azmdan Hafiz el-Essad'insessiz de olsa, onaymi almadikye ambargoya son verilemeyecegini hissettirmigtl. Burada Hafiz Esad'm Misir simrindakazandiça, Sedat'a çok kizgm oldugunu da animsatmahyiz.Gerçekteambargonunkalyüzünden gi baçan kaldirilmamast konusunda Esad'm veto hakki vardi. Sorunu kolaylagtirmak için Suudiler dinhp araya girdi ve Golan Tepeleri'nde anlagmamn saglanmasi için Amerika-Suriyegörügmelerinin kapisun açti. Böylece 1974 ylh Subatortasinda Faysal, Cezayir'de Sedat, Esad ve Cezayir Devlet Bagkani'yla bir araya geldi. Toplantida Sedat dügüncesini açikça anlatarak, ambargonun yararli olmaktan çiktigim ve bundan böyle Arap çikarlan için zararli olabilecegini söyledi. Amerikalllar'm yeni bir politik realite yolunda liderlik yaptigim ilave etti. Faysal Suriye-istail anlagmasi yoçaba"oldugusürece, ambargonun sona erdilunda Amerika'mn liderlik yapttgi böyle bir izleyen bunu birkaç haftalik sürede Esad agilmasi güç rilmesini kabul edecegini bildirdi. Ancak bir pozisyonda görünmüg,bu da ötekileri ambargonun sona ermesindenyana olduklanni halka açikça duyurmaktan ahkoymugtur. Ancak kendilerine gerekenuyan yapilmigonlar da bunu ciddiye almiglardi. Birlegik Devletler'in ban; çabalan ambargo kaldinlmadan devam edemezdL Sonunda 18 Mart tarihindeArap petrol bakanlan ambargoyu kaldirma karan ald11ar.Suriyeve LibkalmigtL ya çekimser atilimdan sonra, nihayet Yirmi yllhk bir konuçoa sürecindenve baçans1zlikla biten birkaÇ petrol silahl baçanyla kullamlmig ve kamuoyunu gerçekten gerekli olduguna inandirmigt1.Etkisi sadece inandinct degil, çok da kapsamlt ve çarpici,kendinden yana olanlarin bile hayal edemeyecegi kadar büyük olmugtu. Hem Ortadogu'nun hem de tüm dünyanm yüzüne ve jeopolitik durumuna yeni bir görünüg vermigti. Dünya petrolünde ve üretici-tüketici iligkilerinde transforkmina sokulmasyonyapmig ve ulu.slararasi ekonomiyi yeni bagtan yaratmigtl. Ancak bu kilicin ise sürdürecekti. Tehditlerini gelmigti. ma zamani Mayis aymda Kissinger Suriye-israil anlagmasim elde etmeyi bagarmigti ve art1k bang iglemlert baglamak üzereydi. Haziran aymda Richard Nixon Israíl,Suriyeve Misir'a zlyaret gezisine çikti. Ambargo artik en azindan BirlegikDevletler için, tarihe kanymigti (Hollanda'da hâlâ uygu "yapic1
592
\ lanlyordu). BirlegikDevletler hakli olarak Ortadogu diplomasisinde bazi önemli yenilikler isteyebilirdi. Ne var ki Watergateskandali kendisini süreklí ammsatancanh bir gerçekti ve aynca Nixon'un bu gezideki davramgi halkta buz gibi bir etki yapmigt1.Bir gün, Tel Aviv'de Ísrailkabinesiylebir aradayken hiç beklenmedik bir anda teröristlerlenasil bag edileceginibildiginisöylemigti. Birdenbire oturdugu yerden firlayip ayaga kalkmig, elinde hayali bir makineli tüfekvarmig gibi kabine üyelerine ateg etmigti. Bunu yaparken Chicago stili bir de sesi ç1karmigti.Bu hareket Israilliler'i gagkina döndürmüg ve biraz da dü§ündürmügtü. Sam'da Suriyeli Esad'la konugurken Nixon Esad'a israilliler'in tepe taklak yuvarlamncaya kadar geri itilmesi gerektigini birtakim acayip jestler yapmtytt. O günden istercesine sõylemig ve bu fikri vurgulamak sonra Esad Amerikalilar'la yaptigt her toplantidabu olayianlatacak, Nixon'un gösterisini mutlaka hatirlatmaktaözen gösterecekti. Yine de Nixon Mistr'da hayatinin en ganli anlarim yagayacakti. O günleri tarif için bir zaferdi" demek yanlig olmaz. Cogku dolu milyonlarca Mistrli onu alkiglamig,çilgincatezahürat yapmigti. Ne var ki bu onun görecegi en son tezahüratti.Bazilari sonradan bu olayi alay konusu yapmigtir.Bu Rigileregöre orasi Abdül Nasir'm ülkesiydi ve Abdül Nasir kitleleri coyturup Bati emperyalizmine ve özellikle de Amerika'ya lanet ettirmede gayet ustaydL Evet, Nixon Misir'da itibar görmügtü,ancak bundan höyle kendi ülkesi olan Amerika'da itibar görmeyecek, halki onu dostça degil, dügmanca duygularla kargilayacaktL Bagkanhglnin Son aylarmda kendi yurdunda kendi yurttagmdan gelen bu act, dügmanca duygular Kahire sokaklannda yaçadigt onca heyecan ve coçkulu andan sonra büyük bir tezattL Misirl11aronu böyle kargilamakla Sedat'm Misir restorasyonunu ve Misir'mson yillarda bir hayli sarsilmigolan prestilinin lade edilipini kútlamak istemigti..Nixon'u ise ambargonunsona ermesi ve idatesinin baçanlr olugudolayislyla kutlamiglardi. Ne var ki o bunun keyfine varacak bir ruh halinde degildi. Yolculuk strasmdasaghgi bozuktu, filibit olan bacagt gigmigti.Su yüzden bog kalan zamanmm çogunu Oval Ofisi'ndeki kendini suçlayan teyp bantlarmi dinlemelde geçiriyordu. Bu bantlar sonunda onu istifaya zorlamigtir, "brrrr"
"tam
i
||
I
I
593
31 OPEC imparatorlugu
deggir, imparatorluklar dogar ve batar. Viyana'nin Karl Lueger Ring küçük bir kitapçi dükkâm olan modern ofis binasma geleneklereuyakatmda semtinde, zemin önemli içinde kiracmm rak adt verilmigti: "Texaco Building." Ancak 1970'lerde bagka oturan kiracimn nedeniyle bu isim degqti ve ani bir kararla "The OPEC Building" gelmig olmasi bir degigiklik Binasi) Bu çok kapsamli (Opec oldu. globalbir ayaklanmamnsembo1üdür ve petrol ih-
Ínsanyagammda zamanlar
raç eden ülkelerin uluslararasi girketlerinönceden iggal ettigi yerlere ne kadar ani ve el çabukluguylayerlegligini gösterir. Gerçek gudor ki, OPECViyana'ya sadece bir tercih sonucu gelmigti. Kurulugunilk günlerinde olisiniCenevre'de kurmuy oraya.yerlesmigti. Ancak isviçreOPEC'inniyetinin ciddiyetinden güphe ettigi, hatta önemine de inanmadigi için uluslararasi bir örgüte tanmmasigereken diplomatik statüyü vermeyi reddetmigti. Avusturyalilar ise uluslararasi prestij kazanmak istiyorAynca lojman da veriyordu. Bu nedu ve ne kadar kazamrsa onunla yetinmeye de hazirlardL denle Avusturya'mn uluslararasi hava baglantilan isviçre'ninkikadar iyi olmadigihalde OPEC 1965 ylhnda Viyana'ya tagmmigt1. OPEC'inViyana'da Texaco Building'deki lojmamni görenler bu biraz estarengiz ve garip tegkilata ilk günlerde ne kadar az önem verildigini hemen kolayca anlayabilirdi. Ilk kurulug günlerinde o kadar patirti ve gürültüyesebep olan bu tegkilatne yazik ki losa zamanda hedefinden sapmtyti. -OPEC baglang1çta ihracatçilarm kaynaklari üzerinde kurmak hedef ve saviylakurulmuy bir teykilattir.Ancak bunlarin hepsi 1970'lerin ortasmda degigmigti. Uluslararasi düzen tepetaklakolmugtu.OPEC üyeleri bazen pohpohlanmig, göklere çikarilmig, bazen de sövülüp sayilarak lanetlenmigti. Bütün bunlar için kugkusuz ortada geçerli nedenler mevcuttu. Her geydenönce petrol fiyatlan oldugu gibi dünya ticaretinebaghydi ve artik petrol flyatml kontrol edenlerehalk global ekonominin yeni efendileri gözüyle baklyordu. 1970'li ytllarm ortasmda OPEC üyeligi kavrami artik tamamen, Sovyetler Birligí hariç, dünya-petrol ihracatçilari kavramtyla özdeglegmigti.Enflasyon veya kitlik olup olmayacagi karanm da artik OPEC üyeleri verlyordu. Onlar dünyamn yeni bankerleri olmuçtu. Yeni bir uluslararasi ekonomik düzen kurma pegindeydiler.Bu, kiralan tüketiciden alip üreticiye veren bir düzenin çok daha ötesine giden, gerek ekonomik gerekse politik güce toptan el degigtirten, bu gücütüketicidenallp üreticiye geçiren bir düzen olmallydi. Bunu yapmalda geligmekteolan dünyanm geri kalan yerleri için lyi bir model olugturacaklan inancmdaydilar. OPE C üyeleri böylece dünyanm en güçlüülkelerinden bazilarmda, bu ülkelerin dig politikasi ve hatta özerkligi konusunda son sözü söyleyecekti. O günlerde OPECGenel Sekreteri olan kigi, ileride geriye bakip 1974-1978arasl ylllan animsarken o ytllann "OPEC'inAltm Çagt"oldugunu söylemigtir.Ancak yukanda agiklanan gerçelderi lyi bilenlerin Genel Sekreter'in bu sözüne hayret etmemesi gerekir. Sunuda belirtmeliyiz ki amlanni toplaylpbu gekilde ifade etmesinde nostaljinin de rolü vardi. Hiç güphe yok OPECülkeleri 1970'll yillann ortasmda kendi kaynaklan üzerinde tam kontrol .
"hükümranlik"
594
sahibiydi ve bunu bagarmigt1.Artik onlarm petrolüne kimin sahip çiktigL gtbiproblemlerortadan kalkmigti. Ancak unutmamak gerekirki o yillar aci çatigmalannegemen.oldugu ydlardi. Aynca sadece tüketicilerarasmda degil OPEC'inkendi bünyesinde, çok degerli bir kaynak olan petrolün flyati üzerinde çekigmeler olmustur.Nitekim bu faktör, sorununa kendi bagina son on yllm ekonomik politikalarma ve uluslararast siyasetlere hükmetmeyi bagarmigtir. "fiyat"
Petrol ve Dünya Ekonomisi Arap petrol ambargosunun ategledigi flyat artigt, fiyatlann dörde katlanmasi ve aynca, ihracatçilarm bu fiyatlan saptamada tüm kontrolü kendi ellerine alma iddiasi dünyanm her köpesindeki ekonomilerde çok büyük degigiklikler dogurmuytu. Petrol ihracatçilannm petrolden elde ettigi toplam gelir de bu arada 1972'de 23 milyar dolarken 1977'de 140 milyar dolara yükseldi. Mali açidaníhracatçilar çok büyük kazanç sahibi olmug, astronomik paralar kazanmigt1. Eu kadar çok parayi sarf edemeyecekleri korkusu dünyanm bankerleri ve iktisadi politika yapimcilan olan kipilerde ciddi üzüntü yaratiyordu. Kamlarina göre, banka hesaplannda igletilmeden bekleyen onca milyar harcanmamig dolar bir gün dünya ekonomisinde tehlikelidaralmalar ve yer degigtirmelere neden olabilirdi. Ancak üzülmeleri yersizdi, çünkü birdenbire servet sahibi olan ve hayal bile edemeyecekleri zenginlige kavugan bu ihracatçúar, çok geçmeden göz kamagtirict bir harcama programi üzerinde anlagmiglardtBu program sanayllegme,hizmetler, ihtlyaçlar, lüks yaçam, silahlar, savurganlik ve politik çürüme gibikonulan kapsar. Harcamalardaki agirt savurganhk çok geçmeden limanlan kapasitenin çok üstünde, sayllamayacak kadar çok yük gemislyle doldurdu. Bazen bu gemilerin bogaltma için limanda haftalarca bekledigi olurdu, Her türlü mal ve hizmet satan tüccar ve satici çok geçmeden sanayi ülkelerini terk edip petrol ihraç eden ülkelere kogtular. Tikhm tikhm dolu otellerde oda bulmak için birbirleriyle yangtilar ve birbirilerini dirsekleyip büyük devlet bürokratlanmn bekleme odalarma daldilar. Petrol üreticileri için artik her ey satiça aç1kti,her yey satm ahnabilirdi ve onlarda gimdi her istediklerini alabilecek kadar çok para vardi. Alim satim iglemleri bagli bagina bir i; olmuçtu. 1973 yllmdaki petrol kesintisi Bati'nin sanayilegmig ülkeleri için, bu ülkeler Ortadogupetrolüne bagimli olduklanndan, büyük darbe olmugtu. Simdibu ülkeler güvenceliolarak petrol igine girmekistiyorlard1.Bu onlar için birinci derece önem taglyanstratejik bir konu almugtu. Eu itibarla özellikle silah satm almak istlyorlardL Bekledikleri güvenceyi böyle elde edecekleri ve nüfuzlanm artiracaklart kamsmdaydilar. 80lgedeki diger ülkeler de bu konuda onlar kadar hevesliydi. 1973 olaylar1bölgenin ne kadar istikrarsiz, oynak yapili oldugunu göstermigti. 80lgesel ve milli rekabetler çok derin ve köklü, tutkular ve beklentiler ise çok büyüktü. Aynca iki büyük süper güç o günlerdetüm Ortadogu'da nükleer alarm yapmig, teyakkuzageçmigtL 1973 sonunun hayhuylu günlerínde satm almmak istenen tek gey silah degildi. Tüketim malmdan telefonsistemine kadar het geysatm ahmyordu. Datsun pikap ve kamyonlannm Suudi Arabistan'da tanitilipçogalmasizamanin bir göstergesi sayllabilir.Nissan'm bir yöneticisi Datsun pikaplan için "Develeri barmdirmak çok pahahya mal oluyor. Datsun pikabi daha ucuza geliyor" diyecekti. Aslmda 1970'lerde Suudi Arabistan'da bit Datsun 3100 dolara satthrken, bir devenin satig yeri fiyati sadece 760 dolardi. Ancak o günlerdebir galon petrolün on iki centten satildigt, devenin ise yürürken besin tükettigi dikkate ahmrsa Datsun'un deveden daha ucuza geldigini kabul etmek gerekir. Nissan'll yöneticinin söyledigi söz hemen bir gece içinde Datsun'u Suudi Arabistan'da günün bir numarah aract yapti ve koyunculukla hayatini kazanan Bedeviler'in en ragbet edip sevdikleri araç oldu. Bu arada bir vakitler Bedeviler'in atalarmm ibni Suud ordulannda savagtigini ve savaglara deve üstünde katildiklanm ammsatmakta yarar vardir. Kisaca söy595
lemek gerekirse petrol ihraç eden ülkelerin savurganhgl bagim almt; dolu dizgin giden enflasyonta bir arada, malí birikimlerin yakmda tükenecegineigaret ediyordu. Ve gerçektende bankerlerin ilk günlerdekikorkularma ragmen tamamen tükenmigtir. 1974'te, OPEC'in ödemeler dengesinde mal, hizmet masraflar" yatinm geliri olarak 67 trilyon dolar fazla para vardl. 1978 yllinagelenekadar bu fazla para 2 milyar dolarlik açiga dönüstü. Bat1'mn sanayi kesimindeki geliçmigülkeler bunu aniden firlayan petrol fiyatlarinm sebep oldugubüyük yer degigtirmelere bagladilar. Petrolden alman kira bedelleri ihracatçilann kasalarma aklyorduve bu batil11annsatin alma gücünü de büyük oranda azaltiyordu. Su satin alma gücü ileride "OPECvergisi"olarak tanmmigtir.Bu empoze edilip yürürlüge koyulmasi sanayi ülkelerinde derin yaralar açml§tir.ABD'nin gayrisafi milli hasilasi 1973-1975arasmda yüzde 6 azalmig, ipsizlik de ikiye katlanarak yüzde 9 olmugtu. Japon gayri safi milli hasilasi da 1974'te IL Dünya Savagi'ndan bu yana ilk defa olarakdügmügtü. Bu dügüg kargisoda Japonlar ekonomik mucizelerinin tarihe kançacagmdan yakimrken Tokyo'daki ciddi Japon ögrenciler büsati milli hasilaya lanet" yaygaralarina son verip kendileyüklerine kattlmadi. Gösterilerde rini canla bagla çaligmayaadadilar. Çokçaligmaktayeni bir erdem buldular ve ömür boyu çahyacaklarma dair kendilerine söz verdiler. Bunlar olugurken flyat artiplari zaten bozuk olan ekonomilerdetam bir enflasyon goku yaratmigth 1976'da sanayi dünyast yeniden ekonomik büyümeye geçtiysede artik enflasyon Bati'mn bünyesine köklü olarak yerlegmigti. Bundan böyle modern çagmçözülmesi imkânsiz bir sorunu olacaga benziyordu. Fiyat artiplarmdan olumsuz olarak en fazla etkilenen grup geligmekteolan ülkelerden Tanri'nm petrol bahgetmedigi ülkelerdi'. 1970'lerde yaganan fiyat goku ekonomik geligmeye vurulan ânzararli ve en tahrip edici darbedir. Enflasyongoklan geligmekteolan ülkelerin sadece geri kalmasma neden olmamig, õdemeler dengesini de bozmuy ve büyüme hizlano ya geciktirmig ya da bütünüyle-durdurmuytur. Bu ülkeler dünya ticaret ve yatirim k1sitlanmasindan da zarar görmügtür. Bazilan tek çarenin borçlanma olduguna inandi ve sonuçta OPEC'e ait fazla paramn çogu yeniden yapip banka sistemi araciliglyla geligmekteolan ülkelere ülkeler bu Böylece petrol kriziyle bag etmenin tek yolunun ancak borçlanmayla aktarildi. oldular. Ancak mutlaka yeni bir kategorinin; geligmekteolan ülkemümkün oklugunu anlamly lerden alt düzeyde olanlan, nakavt edilerek sirt üstü yere serilenleri, sefalet düzeyleri dayanildünya" kategorisinin yaratilmasi maz hale gelmigülkeleri kapsaylp koruyacak bir "görünmez
"verginin"
"gayri
"dönüg"
"dördüncü
gerekiyordu.
Geligmekte olan ülkelerin bag edilmesi çok güç yeni sorunlan petrol ihracatçilanm gülünç, biraz da rahatsiz bir konuma sokmugtu. Neticede onlar da geligmekte olan ülkeydi ve buna ragmen "Güney'in",geligmekteolan dünyanm kurtaricthgim yap1yor,onlann Kuzey ülkeleri, sanayilegmig ülkeler tarafmdan son verme çabalanndaonlan destekler görünüyordu. Söylediklerine göre amaçlan zenginliklerin global bir yer degigtirmeyle Kuzey'den almip Güney'e aktanlmastydi. Ötekigeligmekte olan ülkeler de baglangtçta onlan yüksek sesle destekledi ve baçansmdan dolayl OPEC'i kutlayarak görü§ birliginde olduklanni ilan ettiler. Ìçteo günler uluslararasi düzen" sözünün en fazla tartigildigtgünlerdir. Ancak OPEC'inilan ettigiyeni flyatlar geligmekteolan dünyamn geri kalan kesimlerinde büyük bir engel olarak ortaya ç1kt1. Bazi petrol ihracatçilari öteki geligmekteolan ülkelere yardim için onlara gerekirseborç petrol vermek istemig ve bunun için program yapmiglardi. Ihracatçilannbir amac1 bunu saglamak olmugsada asil amaçlan bagkayd1.Geliginlyülkelerle geligmekte olan ülkeler arasmda genig bir "Kuzey-Güney"diyalogu kurulmasmi, petrol fiyatlanmn diger kalkmma maddelerinebaglanmasmi istiyorlard1. Bütün bunlardaki asil ve nihai hedet servetin tüm dünyada yeni bir dagitim sis"iëletilmeye"
"yeni
temine baglanmasiydt
Uluslararasi Ekonomik igbirligiKonferansi, 1977de Paris'te toplanmig,gündemine KuzeyGüney diyalogunu almigti. Konferansa katilan endüstri ülkelerinden bazilan katilimlanmn sonu596
cunda petrole girighakki kazanacaklanm ümit etmiglerdir. Eu konferansta petrol ambargosusirasmda Kissinger'in liderligine duydugu öfkeyi hâlâ yenememig olan, aynca Amerika'nm Ortadogu'daki konumuna da uzun zamandir gtpta etmekte olan Fransa diyalogun ancak Amerikan politikasma bir alternatifolarak kabul edilebilecegini savundu. Digerülkelerse daha sogukkanli davranarak bunun ithalatç11arla ihracatçilar arasmdaki çatigmayiyumugatacagmi ve daha yüksek fiyatlarla arada bir denge kuracagtm savundular. Eu diyalog büyük çabalarla iki yll devam ettiyse de sonuçta bir geyelde edilemedi. Katihocilar her konuda hatta tek bir bildiride bile anlaçamiyordu. Geligmekte olan ülkelerin geri kalan kismi bu konferansla, Fransizlar'm nutuk atma yetenegini degilse de bagka bir geyiögrenmig oldular. Endüstri dünyasmda onlarm mal ve ürünlerine kargi pazarlar periçan durumdaydi.
Suudiler
§ah'aKarç1Geliyor
1970'li yillarin ortasinda OPECtek bagma en üst uluslararasi odak noktasi oldu. Tüm dünyanin toplantilarma,OPEC'in dramatik, tantanalive gürültülü havasma çevrildi. Dünya ekonomisine ne olacagtm merak eden kigiler, otelin lobisine gitmekte olan bir bakani yakalaylp bu konuda birkaç kelime koparmak için var güçleriyle çaba gösterdi. OPEC ortaya çiktigindan beri petrol hakkmda yapilan onca konugma, oynamalar" ve nmlar" artik hükümet üyeleri, gazeteciler ve mali spekülatörler için konugulan bag konu olmuy denmigse de, gerçekte kartel degildi. Exxon Sirketi eski kotu. Bu süre içinde OPEC'e ordinatörü Howard Page de 1975'te aym gözlemde bulunmuy ve gunlan söylemigtir:"OPEC'e bir kulüp veya dernek diyebilirsiniz, fakat sözcügü dogru gekildekullanmak gerekitsekartel diyemezsiniz." Howard Page, daha sonra bu konudaki savimkanitlamak için Funk &Wagnall sözlügünde kartel kelimesine bakmig, qu tammlamayigörmügt:."Kartel, bir malm fiyatrii ve verimini düzenlemek için bir araya gelmigbir üreticiler toplulugudur."Evet, kartel sözlükte böyle tammlanmigtL OPEC de kugkusuz fiyatlan tespite çahylyordu, ancak verimi degil sadece fiyatlan. Hiç degllse o gün için ortada saptanmig herhangi bir kota veya üretim düzeyi yoktu. Pazar kartelin degil da yasadiç1" bir oligopolün egemenligi altmdaydt (Oligopol: Belirli bir ürünün miktar ve fiyatmm birbiriyle rekabet eden birkaç saticmm tekelindeolmast) Sözünü ettigimiz bu dönemde ihracatç11arm çogu tam kapasiteyle üretim yapmigtir. Bunun tek istisnas1fiyattaki hedeflerini gerçeklegtirmepesinde olan ve üretimini buna göre ayarlayan SuudiArabistan'dir. Petroldeki flyat artiçlarma gösterilen eleptiriye ihracatçilar genellikle 60yle yamt veriyordu: Endüstri ülkelerindeki tüketicilerinvaril bagma ödemekte oldugu flyat dügürülecek olursa batill devletler bunu vergi olarak fazlasiyla allrdi ve bunun miktan OPECülkelerinin satigtan aldigt fiyatin üstünde olurdu. Bati Avrupa geçmigteuzun bir benzin vergisi dönemi yagamigtt ve gimdi de durum buydu. Sözgelimi 1975'te Bati Avrupali bir tüketicininpetrol ürünleri için ödedigi fiyatm ortalama yüzde 45'i hükümetine giderken, yüzde 35'i de OPEC'in koydugu flyat üzerinden hesaplanirdi. Ceri kalan yüzde 20 ise ulagim, rafineri, aract marji ve benzeri masraflara giderdi. Aynt geyin Birle ik Devletler'de tamamen ayni geçerlilikte uygulandigi söylenemez. Su ülkede vergi olarak daha az, yüzde 18 alimrken, OPEC ihracatçi payi olarak daha çok, yüzde 50 alirdL Japonya'dahükümet payi yüzde 28, OPEC payi yüzde 45'ti. Yüzdelerin bölünme igi nasil yapt11tsayapilsm OPEC'in sorulanna tüketici ülkeler daima aym yamti vererek, kendi smirlari içinde yaptiklan uygulamaya, yurttaglanm vergilendirmeye OPEC'in kançamayacagini, aynca makro ekonomik sonuçlarmm da "OPECvergilendirme sisteminden" çok farkli oldugunu söylüyordu. Asil önemli olan ise yakm gelecekte olup bitenlerdi. 1974-1978 arasmda tüketiciülkelerin bag kaygisi bir tek konuda dügümlendi. Acaba petrolün fiyati artmakta devam edecek miydi, yoksa oldukça sabit tutularak enflasyonla agmacak miydi? Bu sorunun yaniti, diger faktörlerle gözü OPEC
"diferansiyeller",
"kartel"
"biraz
597
"mevsimlik
"yate
beraber iktisadi büyüme veya gerilemeye, istihdam ve enflasyona ve dünyanm dört bir yanmdaki milyarlarca dolarhk petrol akimmm seyrine bagllydi. OPEC'in ile arasmda bölündügü konusunda genel bir kam mevcuttu. Ancak ayni konu gerçekte Ortadogu'nun "radikaller"
"ihmhlar"
en büyük iki üreticisi olan Suudi Arabistan ve Iran için de geçerliydi.Su ikisi daha 1960'larda de iki ulus fiyat ve öncelik en çok hangisinin petrol üretecegi konusunda birbirine rakipti. Simdi için mücadeledeydi. Sahaç1smdansa,Aralik 1973 flyat artigt büyük bir zafer ve.özellikle de kendi kipiselzaferi sayilmigtl.Bu tarihten baglayarak özlemini çektigtbüyük an ve firsatm geldigini hissetmigti. Artik önünde bitip tükenmeyecekmiggibigelen sonsuz zenginlikler onu bekliyordu. Ílahi bir kuvvet sanki ona "Iran'm Büyük Uygarligi" dedigi tutkusunu gerçekleptirme ve iran'indag gibi büyük iç sorunlarini çözme hrsati vermigti. 1970'li ylllarm ortasmda Prenses'ín Sahiçin pöylesöyledigi hatirlardadir: "Egimin hayatta sevdigi pek az geydenbiri uçmak, araba kullanmak, gemi kullanmak yani kisaca hiz'dir!" Gerçekten de Sahbu hiz tutkusunu iran'1yirmi birinci yüzylla yetigtirme atiliminda tüm ülkesinde uygularnigtir.Böyleyapmakla bu hizm sebep oldugu kirginhklari giderebilecegl ümidindeydi. Kendisinin modernlegmesaplantismi paylagmayanlarm pigmanlik ve mutsuzluk duygulanm da giderecekti. Sah'msavina göre Iran mutlaka dünyamn sanayide en ileri gitmigbeginci gücü, yeni bir Bati Almanya, ikinci bir Japonyaolacakti. "Iran dünyarun en saygm ülkelerinden biri olacaktir" diye sik sik övünürdü. Ülkeyepetrolden dag gibi para akarken Sahkendisini tutkularmave hayallerinin akigma kaptirmigtt. Imparatorolugunun getirdigifantezilerin de esiri olmogtu. Artik gah'akargi gelmeye, ihtiyath olmasmi istemeye kötü haber postaaligiyapmaya kim cüret edebilirdi ki? Fiyat artiglanna yönelik eleptirilere alayc1gekilde yamt v'eriyor,duymazliktan gelip konu digt edlyordu. Fiyatlann daha da yükseltilmesini Bat1'dakienflasyona bagliyor,daha yüksek flyatlarm enflasyonu büsbütün körükleyebilecegi fikrini kabul etmiyordu. Amerikan Büyükelçisi'ne göylededigt hatirlardadir: "Sanayide ilerl ülkelerin siyasi ve ekonomik baslo taktikleriyle durumu idare ettigi günler çoktan geride kaldt. Sunulyi bilmenizi isterim ki, Sahpetrol fiyatlan için digardan gelecek basklya asla boyun egmeyecektir." Aynca, Sah'm ifadesine göre, kompularma k1yaslafran'inpetrol rezervleri daha azdi. Bu, fiyatlan onlardan daha sonra degil daha önce çikarmasiiçin lyi bir nedendi. Unutmamak gerekirdi ki kalacak olsa belki de bu rezervler tükenmigolurdu. Sonra, ne de olsa, Sah'mgururu da dügünülmeliydL Geçmigtekitüm apagllanmalar geride birakilmah, durum tersine döndürülmeliydi. 1975'te göylesöylemigtir: "Belki benim Amerikahlar'm elinde bir oyuncak oldugumu dügünmüç olanlar -veya hâlâ dügünenler- vardir. Dyuncak olmayi niçin kabul edeyim ki? Bizi daha güçlü kilan nedenlerimiz var, o halde neden bir bagkasom tutsagiolahm?" Sahflyat artigt konusunda giderekdaha çok baskt yaplyor, her baski yapigta da Körfez'deki kompulanyla ters dügüp çatiplyordu. ÖrnegnSuudi Arabistan hiçbir zaman 1973 fiyat artigt boyutunu onaylamamtçttr. Bu artigm agirl büyük ve kendi konumu için tehlikeliolduguna inanmig tir. Ayrica doguracagi ekonomik sonuçlardan da korkmuytu. Suudi Arabistan o güne kadar OPEC üzerinde tam kontrol sahiblydi ve petrol konusunda en temel kararlarda da etkindi. Bu krallign devam1 ve geleceg için yagamsal önemdeydi. Simdi, fran'm tutumu yüzünden Suudi Arabistan bu kontrolleri yitirmekte oldugunu görmüg ve telaglanmigtl.Petrol fiyatlarmda daha fazla artig enflasyona sebep olacakti ki, bu onlann çikarlarma ters dügerdi. Petrol rezervleri çok büyük oldugundan Suudiler,Iran'a kiyasla pazar flyatlarmm uzun vadede sabit tutulmasimkaldiracak durumdayd1. Fiyat artigmm ve bõyle bir beklentinin petrolden uzaklagma, onun yerine petrolün saklanmast gibibir harekete yol açmasmdan, petrol yerine daha bagka yak1t kaynaklan kullamlmasmdan korkmuglardi. Böyle bir durum uzun vadede istedikleri pazan degigtirebilir ve dolayislyla kendi rezervlerinin degerini dügürürdü. Bu dügünce ve kaygilar bagka kaygilara da yol açti. Suudi Arabistan genigtopraklarasahip "sona"
598
fakat nüfusu az olan bir ülkeydi. Saylyla ifade etmek gerekirse nüfusu, cografi açidan küçücük olan Hong Kong'un nüfusundan fa21adegildi. Petrolden gelen gelír anormal bir hizla arttigmda ülkede hem sosyal hem de politik tansiyonyükselecek, aynca bu tehlikelibeklentilere yol açacak, böylece kralligt bir arada tutan baglari zaylflatacakti. Sonraarada bir de Arap-Israilçekigmesi vardt. Suudiler bu konudaki amaçlannin flyat artigi yüzünden müdahaleye ugramasma, büsbütün karigmasina, onlari amaçlarmdan tavize zorlamasina göz yumamazdi. Aynca agin yüksek fiyatlarm sanayilegmigve sanayilegmekte olan ülkeler üzerinde siyasi istikrari olumsuz etkileyecegl endigesindeydiler. Böyle bir istikrarsizlik mutlaka zamanla kendileri için bir tehdit unsuru olurdu. 1970'lerde Avrupa'da yaganan ekonomik zorluklar öncelikle Italya'da,hükümetlerin kapilarmi komünistlere agmigti ve komünistlerin Avrupa'nin Akdeniz k1yismda iktidara gelmesi Sovyetler'in Ortadogu'yu kugatacagi korkusu içindeki Suudi hükümetince hiç istenmeyen bir eydi, Riyad'i dügündüren diger bir konu da Íran'di.Onlar Sah'mfiyat artirma konusunda ileriyi göremeyecek kadar tutkulannmesiri oldugundan emindi. Bundan öte yapilacak fiyat zamlannm Íran'adaha çok para ve güç kazandiracagi, böylece ü)kenin daha çok silah satm alabilecek duruma gelecegi inancmdaydilar. Su durum kuçkusuz stratejik dengeyi bozacak ve Sah'l Körfez'de hegemonya iddiasma götürecekti. Suudiler Amerikahlar'm Sah'lane sebeple bu kadar meggul oldugunu bilmek istlyordu 1975 ylh Agustos aymdaABD'nin Riyad Büyükelçisi Washington'a ile BirlepikDevletler arasmdaki ebedi dostluk söybir rapor gönderdi ve Zeki Yamani'nin lentilerinden kendisinin ve diger Suudiler'in rahatsizhk duydugunu" rapor etmigti. Gerçi onlar "Sah'mmegaloman, kafaca son derece dengesiz oldugunu" biliyorlardi ve bunu anlamamig olmak için güçlerininzaylf olmasi gerektigni" söylemiglerdi.Ama "Sahsahneden çekilTahran'da kanh bir anti Amerikan rejim yerlegir" demi§lerdi. mig olsa, Suudiler OPEC'in ard1ardina yaptigt her toplantidapolitikve ekonomik sebeplerden ötürü yeni flyat artigma daima,kargi çikmigve bu konuda maksath olarak izledig çizgiyizor yoluylada olsa her zaman korumugtur. Suudiler bu konuda çok kesin tavir koydugundan OPECdahi bir noktada iki ayri fiyat uygulamak zorunda kalmigtl. Suudiler ve müttefikleri Arap Emirlikleri için belirli bir fiyat, diger on bir üye için daha yüksek bagka bir fiyat. Suudilerdigmdaki öteki ihracatçilar flyatlari artirmak için gerekge arayacak oldugunda, Suudiler itiraza yeltenip pazari zor duruma sokmak için hemen üretimi hizlandinyordu. Ancak bunu yaparken beklemedikleri bir durumla kargilaçacak ve üretim kapasitelerinin önceden tahmin ettikleri kadar yüksek olmadigim anlayacaklardi. "iran
"gözlem
Yamani Suudiler'inyaptigt bu manevralar devam ederken
dikkatler tek bir adamda, Ahmed Zeki Yamani'de yogunlagmigt1.Global petrol endüstrisi adma, politikactlar ve üst düzey sivil bürokratlar, gazetecilerve dünyanm büyük kismi için o artik yeni petrol çagtmntemsilcisi,gerçek sembolü olmugtu. Büyük, duru, hiç kirpigmlyor gibi bakan gözlerive VanDyketipi hafif köpeli sakaliyla tüm dünyada bilinen ve tanman bir çahslyetolmuçtu. Ancak Suudi Arabistan'm geffafolmayan politikyapisi nedenlyle dünya, Yamani'nin rolünde zaman zaman yamlmig ve ona ashnda olduizate etmigtir. Aslmda o, son yapilan incelemede agin önemli olgundançok daha büyük da, Arabistan'in Suudi temsilcisiolarak degerlendirildi. Suudi politikasmi empoze etmeye masa bayma buna karar veya tek vermeye yetkisi olmayan, ancak bu politikaya gekilveren bir kigi olarak degerlendirilmigtir. Kugku yok ki Yamani, diplomasideki stili, inceleme ve uzlagmadaki ustaligt ve basinla olan becerili iligkisiyle seçkin bir kipilikti ve bu niteliklerinden ötürü tartigmasiz herkesten daha fazla bulunmasi bir etkinlige sahipti. Görevinde çok uzun süre kalmasi, Yamani'nin gücünün bir kamti sayllmalidir. "güç"
"orada"
599
Yamani ülkesinde daha çok ¶eyh"olarak billnir; ancak geyhlikaslmda ona onursal bir unverilmigti. Kendisi gerçekte geyhdegtl, üst düzey halktan gelmigbir kipidir.Atalan itiolarak van bariyle Hicazli'dir ve Suudi Arabistan'm kismen varhkli olan ticaretkesimi Kizildeniz kiyisindan gelmigtir. ÌbniSuud'un ilk üssü olan ve Riyadlilar'in kendi merkezlerisaydigiterk edilmig Necet gelme degildir. Yamani 1930 yilmda Mekke'de dogmugtu. Bu, St. John Philby'nin Çölü'nden ikna edip kralligt periçandurumundan kurtarma yolunun petrolü Suud'u Ibni ve madenleri igletmek olduguna inandirdigi ylldir.Yamani'ninçocuklugundasokaklardahâlâ deve vardi ve Yamani dersini gaz lambasi altinda çaltgirdi.Bunu yapmadigt zamanlardaelektrik igig1 altindaki camiye giderdi. Gerek büyükbabast ve gereksebabasi din hocasi ve kadlydi. Babasi evvelce Dogu Hindistan'in Hollanda'ya ait kesiminde ve Malaya'da müftülük yapmigti.Yamani'nin dünyaya bakigmda.ve entelektüel geligmesindeögrenme agkive dindarligm olugturdugu bu kombinasyonun büyük etkisi olmugtur. Babasi SuudiArabistan'a döndükten sonra Mekke'deki baba evi, ögrencileri için bir toplantiyeri oldu. Yamani ileride bunu göyle anlatm1§tir:"Bu ögrencilerin çogu ünlü birer jüri idi; babamla hukuk konusunu tartigir,durumlan teker teker ele altrlardi. Zamanla ben de onlara katildim ve onlar gittiktensonra da saatlerce babamla kahp, birçok gey ögrendim, babamm beni eleptirmesini istedim."
Yamani zekâ yönünden dikkati çekecekdüzeyde parlaktive Suudi okullarmda bu özelligi Hutam zamaninda fark edilmigti.ÖnceKahireÜniversitesi'ne sonra da New York Üniversitesí kuk Fakültesi'ne devam etti. Bunu Harvard Hukuk Fakültesi'ndeki bir yllhk egitim takip edecek ve Yamaniburada uluslararasi hukuk okuyacakti.Egitimi süresinceYamani Bat1'ya karç1 içten bir merak duymuy ve bu merakim geligtirerekBati ile ve özellikle de Amerikalilar'la iletigim kurmayl, onlarla rahat olmayi ögrenmigtir. Birçok hükümetin bakanhklarmda dampman olarak çaligmig ve 1957 Arabistan Petrolü Japon Konsorsiyumu'nun kontrattm kaleme almlytir.Bu konsorsiyum, hatirlanacaglgibi Ortadogu'nundev girketlerinebalyoz gibiinmigti. Yamaniaynca birçok gazetede hukuk konularinda yorumculuk yapmigtir. IbniSuud'un ikinci oglu, büyük patron Prens Faysal'1n dikkatini de bu son göreviniyaparken çekmigtir.Faysal Yamani'yi hukuk dampmanhgtna atadt. 1962 yllmda, Faysal kardegi Suud'a kargi sürdürdügü güç mücadelesinden muzaffer olarak ç1kmca ilk ip olarakmilliyetçi petrol bakam Abdullah Tariki'yí igten atti. Onun yerine otuz iki yagmdaki Yamani'yi petrol bakam yapmigttr. Ne var ki burada ilginç bir duruma dikkat çekmek gerekir. BaglanglçtaYamani, Tariki'nin Aramco ile olan anlagmazllgLna son vermek ve incelík ve beceri isteyen bir taktikve etkinlikle sonuca erigmesi için göreve getirilmigti. Diger bir anlatimla, her ikisi de ayni amaç için çaligmiglardir.Nitekim bir gün Aramco girketleriyöneticilerinden birl yakmarak göyledemigti: "Tariki'nin yöntemi ag1zkalabahŠlve deli saçoasidir.Yamani ise insani tatlihklaalalci bir yöntemle duvara firlatir atar." 1973 ambargosu bagladigtnda Yamani on bir ylldan beri petrol bakamyd1. Bu süre içinde birçok deneyim ve becert kazanmig, görügmeve uzlagmada egsiz yetenekli bir usta oldugunu kamtlamigtl. Çokyumuçak bir sesle konugtugu için hasimlanm durup kendisini dinlemeye, ne söyledigini ígitmek için dikkat kesilmeye zorlardi. Hiçbir zaman öfkeye kapildigi görülmemigtir. Öfkeduydugu zaman kendini daha sakin olmaya zorlardi. Onun konuçma stillcogkulubir retorik degildir. Konuya daima mantik yoluyla teker teker girer,her biri üzerinde öze varmcaya, baglanti kuruncaya, istenen emri verinceye ve sonuca ulagmcaya kadar uzun uzun dururdu. Kullandigt yöntem son derece basit ve inandinc1, kugkuya yer vermeyecekkadar açik ve reddedilmez oldugundangörüglerini kabul etmemek için insanm manyakveya geri zekâli olmasi gerekirdi. Yamani'yi dinleyenlerin tag gibi donup.kargi koyamamalan veya kizginliktan çilgLna dönileri gelmigtir. melerinin nedeni ondaki konuyu sunma ustallgLndan Yamani kendisindeki mistik havayi hissettirmek için büyük özen gösterirdi.Tam bir sabir tagi gibi davramr, kargismdakine uzun uzun gözünü kirpmadan bakard1. Kendisine soru sorul600
dugunda, soruyu yöneltene bakmakla yetinir, tek bir kelime söylemeden konu degigene kadar elindeki tespihle oynardl. Her zaman satranç oynar, oynarken kargismdaki rakibin durumunu anlamaya çaligirdi.Usta bir taktikçiolmaktan, Suudi Arabistan'm iç ve digtaki kisa vadeli ihtiyaçlanmn gerektirdigi manevra kabiliyetine sahip olmaktan öte, ülkenin uzun vadedeki çikarlarmt da dügünmügtür. Az nüfuslu olan ve dünya petrol rezervinin üçte birini elinde tutan bir ülkenin temsilciside böyle olmahydi. Bir sirasi geldiginde göyledemigtir: "Meslek yayamimda, özel hayatimda ve her yaptigim içte daima uzun vadeli dügünürüm. Bir kere kisa vadeli dügünmeye bagladintz mi baginiz derde girdi demektir; çünkü kisa vadeli dügünme insana sadece yakin gelecekteyarar saglayan bir taktiktir."Bati dünyasmin kisa vadeli dügünme yüzünden lanete ugradigi, bunun demokrasinin kaçimlmaz sonucu olduguinancindayd1. Yapl itibarlyle Yamani hem çok ihtlyatli hem de çok hesapç1ydl. 197S'te ününün en dorukta oldugu gün pöylesöylemigtir: "Kumar oynamaya tahammül edemem. Evet, kumardan nefret ederim. Kumar insamn ruhunu çürütür. Ben hayatimda hiçbir gün kumarbaz olmadim." Petroldeki politikasmda da hiçbir gün kumarbazhk yapmadigimisrarla söylemigtir."Petrolde kumar oynamakrisktir ve hesaba vurularak üstlenilmelidir. Ben risk allrken önce ölçer, biçer, sonra alinm. Bir kere risk üstlendim mi bu, gerekli önlemleri de aldigim ve fiski en alt düzeye, hemen hemen sif1raindirgediglm anlamindadir." Yamani çevresindeçok güçlü tepkilereneden olmuy bir kipidir. Çogukimse onu üstün zekâli, yüksek düzey bir diplomat, petrol, ekonomi ve politika konusunda engin ve egiz bilgi sahibi blr kigi olarak görmügtür, Yamani'yle yirmi beg yll beraber çahymigbiri onu gu sözlerle tanimlamigttr: "O dogugtan bir stratejist idi. Her zaman hedefine ulagtlgl söylenemezse de, hedefinin ne oldugunu hiçbir zaman gözden kaçirmamigttr." Bati dünyasmda OPECimparatorlugunun yükselmesinde ve petrol denen gücün artmasmda tam bir semboldür. Bat111 liderlerden çogu ise Yamani'yiakilci olan ve etki birakan, en bilgili muhatapolarakgörmügtür, Halkm büyük kesimine göre o, petrol ihracatçilan arasmda,.ortallkta en çok görülen, bu nedenle de en çok eleptiri alip diglanan temsilciydi.Bizzat OPEC içinde ve Arap dünyasinda ondan nefret eden çok kigi vardi. Bu nefret bazen üstünlügünü çekememekten,bazen de onu Batfyaçok yakm bulmalanndan fleri gelmigtir.Sebeplerden bir bagkasi da Yamani'ye fazla önem verilmesini çekemeyenlerden kaynaldanmigttr. Onu kiskanan rakipleri ve kugkulu kipiler Yamani'nin göklere çikanldigim" söylemiglerdir. Kendisiyle sik sik bir arada olmuy bir Aramco yetkilisi Yamani'yitarif ederken onda en hayret ettigi geyin sukûnet" sergilemedeki yetenegi oldugunu açikça söylemigtir. Yamani ile birçok temasi olan Kissinger bu kipiyi tanimlamadabiraz içtenlikten uzak, fakat hoggörülü davranmigttr. "Ben Yamani'yi olaganüstü zeki ve çok bilgili birl olarak gördüm; sosyoloji ve psikoloji dähil birçok konuda insanm içine nüfuz eden etkileyici konugmasi var. F1nl firil dönen gözleriküçük Van Dyke sakahyla petrol politikacisi rolüne çikmigancak getirdigi felaket mesajmdan haberi olmayan küçük bir çocugabenziyordu. Õzellikle de bu mesali gayet yumugak ve kendine õzgü mütevazi gülümsemesiyle sundugu zaman... O günlerde, liderlik hakkmm sadece prenslere tanindigi ülkesinde prens olarak dogmadigt için bu hakkm kendisine tanmmadtgibir ortamda sivrilerek lider olmayt ve krallik içinde gerçek siyasi gücü yerlegtirebir teknisyen olcek bir konuma gelmeyibagarmigtir. Kelimenin tam anlam1yla "fazla
"göstermelik
'mükemmel'
mustur."
Ve kendisini göreve getirmigolan Kral'a sadikti. Yamani tam anlamlyla Faysal yanlis1yd1 Kral da Yamani'yihimayesi altmdaki en gözde adamiolarak tutmug,zaman zaman ödüllere bogmuy ve kendisine degerli birgok gayrimenkul vermigtir.Petrol patlamasi sirasmda bu ödüllerin degeri inamlmaz bir biçimde artmig ve Yamani'nin kipiselservetinin temeliniolugturmugtur. Yamani Kral ile çok yakm, yogun iligkiiçindeydi ve bu onay ona petrol politikasi yapmada blanche" (açikkart) vermigti. Buna ragmen saptananpolitika her zaman mutlaka Kral Faysal'm "carte
601
son denetimine tâbi tutulurdu ve elbette ki Kral ailesinin, ismen belirtmek gerekirse Kral'm üvey kardegi Prens Fahd'm görügü almirdi. 1975 ylh Mart aymda Kuveyt petrol bakam ülkeyi ziyaret eftigi zamati, Yamani, bakanla birlikte halk önüne çikan Faysal'a eglik etmigti.Daha sonra kabul salonuna yönelen bu küçük grubu Kral'm yegenlerinden biri gizlicetakip edip salona girmig ve tam Kuveytli'nin Kral önünde diz çöktügü an öne atilarak Faysal'm bagma dogru birkaç el ate; etmigti. Kral hemen o an yaammi kaybetmigtir. Ilerikigünlerde bazi çevreler bu cinayetin intikam amac1ylaiglendigini, cani olan yegenin erkek kardeginin on yll önce televizyonunülkeye sokulmasimve yaymlarda ilk defa kadm sesi duyulmasmi protesto eden bir mitingde vurularak öldürüldügünü, gimdi de agabeyinin bunun intikamim aldigmi iddia etmigtir. Diger bazi kipilerse bu genç adamin agin solcularm yaydigt mikroplu havadan etkilendigini sõylemiglerdi. Eu konuda çegitlisöylenti vardir. Bunlardan bir bagkast bu gencin kafaca dengesiz oldugu, Colorado'daögrenciyken LSD satmaktan arandigi ve uyugturucu kullandigt için hasta biri oldugu söylentisidir. Aynca, ayni yilm aralik aymda "Carlos" admda Venezuelali fanatik bir Marx yanlisi pegine diger beg teröristi katarak OPEC'in Viyana'daki binasma bakanlarm toplanti yaptigi bir strada saldtri düzenleyerek ilk beg dakika içinde üç kipinin ölümüne sebep olmugtu. Petrol bakanlarin1 ve yardimcilanni rehin alan teröristlerson derece asap bozucu bir yolculuktan sonra önce Cezayir'e, sonra Trablus'a ve en sonunda yine Cezayir'e uçmug, bu arada sürekli olarak bakanlari ölümle tehdit etmiçti. Bikip usanmadan içlerinden ikisinin daha gimdidenölüme mahkûm edildigini söylemiglerdi. Bu kipiler tranPetrol Bakam Cemgid Amouzegar ve bagdügmani sayd1klarl Yamani idi. Elektrikli geçen uçugta Yamani zamanmi tespihçekerekve yakinda ölecegine inanmig olarak Kuran'dan ayetler okuyarak geçirdi. Viyana saldinsmin üstünden kirk dört saat sonra fermam" asklya ahnarak bakanlar serbest bu serüven son bulacak, Yamani dahil herkesin biralalacakti. Bazi säylentileregöre olayda Arap hükümetlerinden birinin parmagi vardi ve bunlar teröristlereyardim saglamig ve belki de büyük bir õdül vaat etmigti. 1975'den sonra Yamani, kolayca anlagilabilecegl gibizamanmm çogunu güvenlik kaygtlan içinde geçirmigtir; güvenlik konusu artik onun için bir saplanti olmugtu. Özellikle Faysal'm suikaste ugramasmdan sonra, petrol konusunda artik.hiçbir zaman tam bagimsiz olamamigtir.Faysal'm ölümünden sonra halef olarak yerine üvey kardegi Halit geçmigti ki, bu kipi, kalp hastasi oldugundan kendisini güçlü bir lider olarak kamtlayamamigtir. Fahd ise Veliaht Prens ve Bagbakan Yardimcisi oldu. Aynca petrol konusunda politika bagyapimcis1olmuytur. Bu konumuyla Yamani'nin üstü oldugundan artik Yamani raporlarm1 ona sunuyordu. Dig dünya onu hâlâ ülkenin bir numarall adamt görmügse de Suudi Arabistan halla politikada son sözü söyleyenin dikkatli, tedbirliPrens Fahd oldugunu artik biliyordu. Kayda ahnan her konugmasinda Fahd, flyat artigma yapilan itirazm Yamani'den gelmedig[ni, Suudi politikasmdan kaynaklandigini vurgulayarakbebir felaket" olurdu. lirtmigtir. Fahd'm beyanma göre fiyatlan daha da yukari çekmek Gerçekten de 1977de Jimmy Carter'la Washington'da yaptigt bir toplantidaiki OPEC ülkesi iranve Venezuela'ya baski yapmas1için Carter'a baskt yapacak kadar ileri gittigt bilinmektedit Suudi Arabistan digmdaki öteki ihracatçilar zaman zaman Suudi politikasma duyduklari kizgmlikla sövüp saymayt huy edinmiglerdi. Bu gibi hallerde sövgülerini Kral allesine degil, doIays1zolarak Yamani'ye yöneltmeye özen gösterirlerdi.Yamani bundan yakinarak göylede.migtir: "Iran radyosunu dinlediginiz veya bir Irangazetesi okudugunuzdabenim geytan olarak tanitildigimigörürsünüz." Tahran'm önde gelengazetelerindenbiri de Yamaniiçin gunlanyazmigti: "O kapitalist çevrelerin yardakçisi ve yalntzKral'ma degtltüm Arap dünyasma ve ÜçüncüDünya'ya ihanet etmig bir haindir." Irak petrol bakan1 da Yamani'yi ve Siyonizm'in hizmetinde" olmakla suçlamigtir. Kendisine yöneltilen tüm bu saldinlar kargismda Yamani muammall tebessümü ve hiç kirpmiyor gibiduran sabit bakiglarlyla tepki göstermiçtir. "ölüm
"ekonomik
"emperyalizmin
602
Amerika'nin Stratejisi OPECiçindeki sürtügmelerher ne
idiyse
petrol flyatlan konusunda Riyad'laWashington arasm-
da genel bir fikir birligi oldugu kesindi. Nixon, Ford¯veCarter dönemlerinde BirlegikDevletler daha ileri fiyat artiplarmm dünya ekonomisine zararli olacag dügüncesiyle bu artiplara kargi çikmigtir.Yinede Washington'un saldirganbir tav1riginde fiyatlariindirmeye zorladigt söylenemez.
1975 yihnda, Bagkan Ford'un Digigleri Bakanligi'm yapmakta olan Kissinger göyledemigti: "Petrol flyatlarm1derhal indirmenin tek çaresiSuudi Arabistan ve Iran gÏbiülkelere politik sava; açmaktir. Böylece tu ülkeler igbirligine yanagmadikça politik istikrarlannm ve belki de güvenliklerinin tehlikeyegirdigini anlarlar. Ne var ki bu bizim için, petrolde derhal indirim saglamak ugruna da olsa, çok pahabya mal olacak bir bedeldir. SuudiArabistan'da bugünkü sistemi alagagiedecek bir ayaklanma yaptirdiginizi ve rejime bir Kaddafi'nin geldigini varsaym. Veya iran'mbugün dünyaya sergiledigi gelen baskilara kargi koyuyor' imajmt yiktigmzi dügünün. Bu takdirde, unutmayin ki, kendi ekonomik hedeflerinize ters dügen, bu hedeller için zararli olan birtakim yeni politikegilimler açmig olursunuz." Gerçekten de o günlerdepetrol ihracatçilanmn fiyatlan birdenbire kendiliklerinden indirecegini gösteren bazi belirtiler vardL Bu Kuzey Denizi'ndeki kalkmma hareketi gibi bazi yeni kalkinma hareketlerinin yava§latilmasi olurdu. Sonuç olarak, Uluslararasi Enerli Kurumu üyeleri arasmda birtakim atepligörügmelerden sonra Bati dünyasindaki yüksek maliyetli enerii yatinmmi belki de politik baskmm getirdig flyatlara kargi koruyacak fiyat tespiti" konusu ele almdi. Washington'unana hedefi istikrardl. Bu hedefe ulagmak için fiyatlarm daha fazia artinlmaönlemeye çahytt. Bu, yeni flyat artiglannin enflasyonu körükleyecegi, uluslararasi ödemeleri sini bozacagt ve büyümeyi önleyecegi korkusundan ileri gelmigtir.Her OPE C topsistemini ve ticaret lantismdan önce BirlegikDevletler dünyanm her yamndaki konuyla ilgili taraflaragörevli heyetler göndermeyi âdet etmigti. Su Amerikali görevliler çantalarmda getirdikleri enflasyon ve enerji istatistiklerinin de yardimlyla flyatlarm daha fazla yükseltilmesine canla bagla kargi çikmiglard1r. Kugku yok ki bazen Amerika'nm dig politikasmi ve iktisadi politikasmi yöneten büyük bürokratlann kargi görügü savunan mesajlanyla kargilagildigt da oluyordu. Zaman zaman Suudiler'in devreye girip Amerika'nin kendilerine oyun oynadigindan, flyatlan yükseltmek için Sah'lagizli anlagma yaptigmdan güphelenildigi oluyordu.Asimda Nixon, Ford ve Kissinger, üçü de stratejik dügüncelerle, Sah'afazla baski yapmaktan kaçmmiglar, bu konuda çekimser davranmiglardir. Amerika'nm yerli halla da ortada bir uzlagma bulunmadigt, bunun tam tersi bir dizi savag oldugu ve bunlarm enerii konusunu 1970'lerin bir numarali sorunu haline getirdigt kamsmdayd1. Uluslararas1açidan ABD politikasinin deglgmez ana hedefi flyatlara istikrari gerigetirmekve enflasyonun bu yolla altedilmesini beklemekti. Su istikrara erigme ugruna Washington kandirmaca ve pohpohlamadan, kader oyununa ve tehdide kadar her türlü sözlü taktigebagvurmuytur. Pek göze çarpmayanbagka yaklaç1mlarda olmugtur. Örnegintaksi fiyatlarim artirmak ve Birlegik Devletler'e ek gelir saglamak lçin Washington, petrol iginde Sovyetler Birligi'yle ortaklik kurma fikrine bile yanagmig, bu amaçla Sovyetler Birligi'yleflört edecek kadar ileri gitmigtir.Kissinger Sovyetler Birligi'yle kargiligtpetrol" anlagmast yapmaya, bu anlagmayla Sovyetler'den petrol ithal etmeye, kargthgmda onlara Amerikan bugdayt ihraç etmeye çaligmigtir.Bu amaçla 1975 Ekimi'nde Moskova'da bir prensip anlagmast bile imzalanmigtir. Bu tarihten kisa bir süre sonra Sovyetbürokratlar Washington'a gelerek sonunda çok yogun geçtigi anlagilan uzlagma görügmelerine katildilar. Günlercesüren uzun görügmeler yapildi. Birhafta sonu, Ruslar yapacak hiçbir lyleri kalmadigim gõrerek degigiklik olsun diye, Sovyetler'le petrol ticareti yapan "Gulf Oil" Sirketi'nin jet uçagina atlaylp ev sahipleriyle beraber Disneyland'a uçtular..Florida üzerinde uçarken Sovyet delegasyonunun ba 1, Amerikali ev sahiplerine ilginç bir aç1klama yapti ve görü melerin niçin 'digtan
"gok"
"asgari
"bugday
603
çikmaza girdigini izah etti. Kissinger'in,OPEC'inve ÜçüncüDünya milliyetçiliginin igini bitiriyor görünmesine, bu izlenimi vermesine müsaade edemezlerdi. Aynca terimlerdede bir anlagmazlik vardl. KissingerAmerikan bugdaymm dünya bugday flyatlanyla aym degerde hesaplanmasmda, Rus petrolünün ise dünya petrol flyatlannm yüzde 12 kadar altinda hesaplanmasmda israr etmigti. Bu ayncahgtn sebebini soran Ruslar'a Amerikalilar qu yamti vermigti: Amerikan bugdayt kurulu bir pazara satillyordu; Rus petrolü içinse yeni bir pazar kurulmaktaydi ve bu nedenle bu pazara girebilmek íçin Ruslar'm indirim yapmasi gerekiyordu. Sonuç olarak görügmeler kesilmig ve anlagma gerçeklegmenligtir. Yine de kârli ç1kanSovyetler olmugtu; çünkü Disneyland'da gerçekten harika vakit geçirmiglerdi. Amerika'mn fiyatlara istíkrar getirme çabasi bu ülkeyi belirli bir süre ÍTan'la gatigtrduruma getirmigtir.Sah,fiyat artiplarmda en seslive etkill olan tarafti. BirlegikDevletler ise sik sik Sah'i, bunun tam tersiniyapmaya zorluyordu. BagkanFord flyatlarm yukan çe'kilmesinielegtirecek olsa Sah'myamtt hazirdt. Hemen kargi saldinya geçip "Bize hiç kimse ne yapacagmizi söyleyebunu yaparsa biz de ona kargi mez. Hiç kimse bizi parmagm sallayarak tehdit edemez. Çünkü tehdit diyordu. da, Amerika'ya en az SuudiAraÍran ederiz" hiç kuçkusuz parmagimizi sallayip bagllydl. bakanlarm, bistan kadar politik ve ekonomik aç1dan Ancak i§adamlan ve sílah tüccarlarmm gruplar halinde Tahran'a gelmesiyle SahBati toplumunu apaglay1ci konugmalarmt sürdürüyor, kabadayihktaslaylpzaylfliklan için onlan eleptiriyordu. Eu durumda Washington kimin kimden emir aldigim soracak duruma gellyordu. çek" politikasma yöneldi1970'li ylllarm bagmda Nixon ve Kissingerbir arada, Sah'a ler. Aç1kçekle Sah, nükleer silah olmamasi koguluyla, teknoloilkyönden en geli tirilmigsilahlar dahil istedigi kadar silah satm alma yetkisine sahip oluyordu. Bu politika, Ingiltere'nin Kör fez'den çekilmesi sirasmda bölgesel güvenligin korunmasma yönelik olarak tesis edilen destekli strateji"nin bir parças1yd1.Eu stratejide destekler Iranve Suudi Arabistan'di ancak Amerikall bir bürokratm ifade ettigi gibi bu iki destekten olam açikça Iran'di. 1970'll yillarm ortasmda Amerika'mn diga sattigt silah toplaminmyarist artik Ìran'agidlyordu. Savunma Bakanligi çek"e baktigmda alarma kapilmigti. Kamsina göre françok kuvvetli konvansiyonel bir ordu istlyordu. Nasil kullanacagini bilmedigt ve Sovyetler'ineline dügebilecek ultramodern silahlari ise istemiyordu. Bunun üzerine Savunma Bakam James Schlesinger kipisel olarak Sah'1 uyardi ve Íran'm bu kadar çok ve karmagik yeni silahlan birbiriyle bagdagtirmaya yeterli teknik kaynaklari bulunmadigim söyledi. Schlesinger bu konuda sonradan "SahF-15'e âgikoldu" diyecekti. Ne var ki §ah'mböyle uyanlara kulak asacak hali yoktu; ancak yine de F-15 konusunda Schlesinger'in önerisini dikkate allp bu uçagl satm almam14tir. Diger taraftan Maliye Bakam WilliamSimon'-dançok sert eleptiriler gelmeye baglamigtt. demigti. Hayret etmemek gerekir, Sahbu tammlamayaolaganüstü tepki Bakan Sahigin Simon da derhal özür dilemigtir. Ustaca bir manevrayla kayitlarda bir hata oldugunu, göstermig, delisi" anlammdakullandigim söyleyecekti. Bu sözcük tipki bir kipinin sözcügünü, diger bir ki§i için delisi, golf delisi" dedigi anlamda kullamlmigtt. Su olay bomba gibi patlak verdiginde Amerika'nm Tahran ElçisiTahran'da bulunmuyordu. Su nedenle bu talihsizolayi açiklama görevi müstepara dügmügtür. Müstepar Simon'un özürünü SarayBakam'na da tekrarlamak zorunda kalmig, Bakan da kendisine göyleyamt vermigti: "Simoniyi bir satici olabilir,ancak petrol konusunda fazla bilgisi yok." Söylentlyegöre Saholay; pti sözlerle yorumlamigt1:Kendisi ingilizce'yi Simonkadar lyi biliyordu ve bu nedenle "Bay Simon'un ne demek istedigini gayet iyi anlamigt1." Yíne de onca sürtügme ve dedikoduya karym Nixon ve Ford idareleri daima uzlagma yönüne gitmigtir.Iran Ortadogu'nun güvenligindebagrolyüklenmig önemli bir müttefikti ve böyle oldugu için Sah'mitibar ve nüfuzunu zedeleyecek her türlü hareketten kaç1nmak gereklyordu. Nixon, Ford ve Kissinger, stratejik ve kipisel sebeplerden, Sah'akargi mínnet denebilecek. bír "açik
"iki
"büyük"
"açik
"deli"
"deli"
"fiyat
"tenis
604
duyguya öncelik tanimigtir,1973'te BirlegikDevletler'e ambargo uygulamadigmi unutmamiglardi. Aynca iran eopolitik stratejilerde anahtar rol oynayacak konumdaydi. Kissinger'in meslekyavrusu" gibiydi. Oysaki Sahile jeopolitikkonugabita lanna kullandigt deyimle Suudifer liyordu; aynca Iran'insmirmda Sovyetler Birligt vardi. 1977 ylhndayeni Amerika Bagkaniolarak JimmyCarter'm iktidara gelmesi Sah'aepeyce sikintill anlar yagatmigttr.Bunun igin hakli sebepleri vardi. Tahran'daki ingllizElçisi'nin sözleriyle "Nixon ve Kissingerhesapçi ve firsatçi olduklari için Sah'inzevkine, agtz tadma çok daha uygundular." Carter idatesinin en önemli iki politikasi ise insan haklari ve silah satismakoydugu kisitlamaydi. Eu da dolaystz olarak Sah'1 tehdit ediyordu. Buna karym yine de yeni Carteridaresi eski bagkanlarm iran'auyguladigi politikayi sürdürmügtür. Carter idaresi suresinde MilliGüvenlik Kurulu'nda Ortadogu iglerinde çaligmigbir bürokrat, Gary Sick, ileriki yillarda anilarim kaleme alliken qu cümleyi yazacaktt: "BirlegikDevletler'in Íran'layakmiligkide olma yeriné koyacagt somut bir stratejikalternatifi yoktu." Amerikadraniligkileri Sah'mpetrol flyatlan konusunda dönüç yapmaslyla giderek daha da kolaylagt1.Carter'm Beyaz Saray'a tayindigigüne kadar Sahpetrol fiyatlarmda yeni bir çikig yapma konusunu bir kere daha dügünecek duruma gelmigti.Ülkedeyaganan agin cogku, kendini gin güçlü hissetme duygusu, petrolden akan dolar yagmuru ve nihayet bizzat petrol patlamasi, Íranekonomisinin ve toplumununyapisim kemiriyordu. Bunun sonuçlan açik gekilde ortadaydi: Kaos, savurganlik, enflasyon, satm alma dürtüsü, çürüme ve giderek derinlegen ve rejime muhalefet edenlerin sayisim artiran siyasi ve toplumsaltansiyon.Artik Sah'intebaasmdanonun "Büyük Uygarligina" heves edenlerin say1sibir hayli azalmigti, 1976 sonlarmda, Sahbizzat, pigmanhk içinde, sorunu göyle özetlemigtir: "Harcayamadigtm1z paraya sahip olduk." Artik paranm, kabul etmek zorunda oldugu gibi,ulusunun rahatsizliklarina llaç olmadigmm, tam aksi bu rahatsizhklardan çogunun sebebi oldugunun bilincine varmigti. Fiyatlan yükseltmek ona yarar saglamayacakti. Suhalde BirlegikDevletlefe meydan okuCarter Bagkanolduguna göre, Amerika ile her zamankinden damatun ne anlami vardi? Simdi, ha yakm iligkiler kurmak daha isabetli olmaz miydi? Daha çok yakinda, Carter idaresi ona petrol politikasi olarak dondurma" uygulamigti. Yeni Digigleri Bakam Cyrus Vance, 1977 Maytsi'nda Tahran'i ziyaret ettiginde Sah'aAmerikan desteginin devam etecegi teminatim vermigti. Bu teminattan sonra Iran hükümeti petrol fiyatlarmda ihmlilik çagrisinda bulunarak diger ihracatç11anve hatta kendi bürokratlanm pagirtmigtir.Sah,bu konuda, Mallye Bakani Michael Blumenthal'e özet olarak Iran'in kadar ileri avcisi olarak görünmekistemedigini" 80yleyecek gitmigtir.Yoksa Sahbu defa piyasapartlarinin degigtigini mi anlamigti?Acaba bir zamanlarm bir numarah fiyat avcisi artik bu defa güvercin mi olmugtit? 1977 Kasimi'nda Sah,Bagkan Carter'la görügmek için Washington'a gitti. Tam SahBeyaz Saray'a ulagtiginda yakindaki Ellipse'de Sahkargiti ve Sahyanhst göstericilerarasmda çatigma bagladt. Eylemciler çogunlukla Amerika'daki Íranliögrencilerdi. Polis eylemcileri göz yagartict bomba kullanarak dagitti. Dumanlar Bagkan Carter'in Sah'tkabul ettigi Beyaz Saray'ingüney kögesini sarmigt1. Carter gözlerini kirpigtirmaya, ovugturmaya bagladi. Sahise gözünden akan yaglan elindeki mendille sildi Bu sahnenin fotograff ari yalmz Amerikan ekranma yanstmakla kalmamig, yeni liberalizm programi sayesinde televizyonakavugan fran'a kadar ulagmigttr.O güne kadar hiçbir gün Iranhalki böyle bir sahneye tamk olmamig, Hükümdarlarini hiç istemedikleri böyle bir durumda görmemigti. Bu sahne, gösterilerinde eklenmesiyle franlilar'i artik Birleik Devletler'in Muhammed Pehlevi'yi gözden çikardigtnainandirmigtir. Amerikan sistemini bilEnedikleri için "Eger öyle olmasaydi Carter bu gösterilere izin verir miydi?" diye dügünmüglerdi. Kendi özel toplantilarmdaCarter her zaman insan haklan ve fiyat istikran için lobi yapmigpetrol fiyattar,SahCarter'm kendisinden licari bir anlagma bekledigini anlamigtl. Carter Sah'tan larmm ilimh tutulmasmdaSuudi Arabistan gibi davranmasmi istiyordu. Kargihkolarak Birlegik "kedi
"flyat
"flyat
605
Devletler Iran'a yaptigi silah satigma devam edecek, aynca insan haklari konusunda Iran üzerinflyatim artiran sanayi ülkelerine yaptirim uydeki basklyi kaldiracakti. Carter bu arada, gulanacagma" da aynca deginmigti. Sahbu defa 1973'ten beri söylemekte olduklarlyla tamamen çeligen bir yamt vererek Carter'la aym fikirde oldugunu.söyleyecek ve öteki OPEC ülkeleülkelere nefes aldirmaya" zorlayacagma dait söz verecekti. rini Artik Ïran flyatlarin ihmh tutulmasmdaSuudi Arabistan'a katilmigtt. OPECüretiminin yüz, de 48'ini temsileden bu iki ülke öteki üyelere istediklerini yaptirabilecek duruma gelmigti; böylece de petrol fiyatlarmm kontrol altmda tutulmasimümkün olacakti. Sahile Suudiler arasmdaki petrol savagt da böylece sona ermigti. Bu sonuçta yenik dügen taraf Saholmugtur. 1974 ile 1978 arasmdaki dört yll boyunca OPEC flyatlan gerçek anlamda sadece ikt kez agin düzeyde yükseltmigti. Birincisi Tahran'da 1973 Araligi'nda kararlagan 10,84 dolardan 1975'te 11,46 doAncak aym süre içinde enflasyonda lara, ikincisi de 1977de flyat 12,70 dolara ç1kanldigmda. edildigi daha büyük oranda artmigti ve evvelce tahmin glbigerçek flyati agtndinyordu. 1978 yilma ulagildigmda enflasyona göre ayarlanan petrol fiyatt, 1974'te ambargodan hernen sonraki fiyat kargismda, yüzde 10 daha dügüktür. Kisaca, nispeten dügük oranda yapilan bu iki artig dikkate almmazsa, petrolün gerçek fiyat1 aslmdadügürülmüç oluyordu. Petrol artik hlçbir gekilde ucuz degildi; ancak fiyat da, birçoklannm korktugu gibirafa kaldinlmt; degildi. "petrol
"batill
Kuveyt ve "Dostlarimiz" Petrol girketleriartik fiyat konusunda birbirleri digmda herkesle görügme mecburlyetinden kurtulmuqtu.Ancak imtiyazlar hâlâ vardi ve girketlerin sallantida oldugu günlerin hatirlaticisi, ihraCatç11arm fakirlík günlerinin kahntisi olarak yerli yerindeydi. Artik petrol ülkeleri imtiyazlarm apagilayicibir gey oldugunu söylemeye baglarnigti.Iran'dakiimtiyaz 1951'de Musaddik'in millileptirme hareketiyle silip süpürülmüg, Irak da kendi IPC imtíyazmm millilegtirilmesini 1972'de tamamlamigt1. 1973 flyat gokundansonra da varkklanm sürdürmügsede en büyük-Kuveyt, lerden birkaçinin Venezuelave SuudiArabistan'dakiler- sona ermesiyle,yirminci yüzimtiyaz düzeni de tarihe kangmig oldu. Eu düzen, animsanacagi gibi William Knox yllm en son D'Arcy'nin 190l'de, Acemler'e verdigi cesur ve riskli angajman sözüyle baglamigtL BP ve Gulftarafindan Topun agzmdaki ilk hedef Kuveyt imtiyaziydl. Kuveyt Petrol Sirketi, Eu BinbagtFrank Holmes zaiçin rekabetin dik bagh kurulmuytu. 1934'te, rekabete son vermek inadi yüzünden büsbütün manmda büsbütün körüklendigini ve Büyükelçí Andrew Mellon'un Bu lark Kuveyt Dev1970 baginda yll sonra, iddetlendigini animsatmakta yarar vardir. tarthten BP 40 hisse leti, Kuveyt Petrol Sirketi'nin yüzde 60 hissesini elde etti ve ve Gulf a sadece yüzde b1rakti. Daha sonra 1975 Mart ayi bagmda Kuveyt bu son yüzde 40 hisseyi de aldigim ve o günden baglayarakBP ve Gulf ile arasindaki her türlü özel bagt kopardigim duyurdu. Onlann da diger alicilarla aym muameleyi görecegini ilan etti. Kuveyt Petrol Bakam Abdül Müttalib Kazemi'ye BP ve Gulf Kuveyt'in partlarmi kabul etmediginde ne olacagt soruldugunda bakamn yamti kisa ve özdü. "Biz de onlara çok tegekkürederiz, hopça kahn deriz" demigti. Bu söze ilave olapetrol kaynaklan üzerinde tam kontrol elde etmek" oldugunu söyledi, Sorak amacm nunda asil olan öz noktayi gu sõzcüklerle açikladt: "Petrol Kuveyt için her geydir." James Lee ve BP'den John Sutcliffe acele KuAradan çok geçmeden Gulf Sirketi'nden veyt'e çagnldilar.Sutcliffebakana "Eskidostluk iligkilerini dikkate almak gerekir" dedi. Kuveytli bakanm verdigi yamt gerçekten çok dokunakliydi, çünkü yöyle demigti: "Herbangi bir tazminat ödememiz gerekmez." Daha sonra Sutcliffe ve Lee Ba§bakan'la görügtülerve ona kisaca kiralar bir noktadan öbür noktaüzerine yapilan çekigme sonucunda kâr dagitimmm uzun yillar lÇinde elliye kargi yüzde elliyhükümet yüzde baginda öyküsünü anlattilar. geçiginin payi ya bazilari Ímtiyazlardan
"ülkenin
"1960'lar
600
ise hükümet yüzde 98, girketlerise yü2de 2 aliyor" dediler. Bu açiklamayla tatminkâr di. Simdi bir sonuç alacaklanm ummuglardi.Ancak bu olmadi,kendilerine açikça Kuveyt'in yüzde 100 hissenin hepsini almak niyetinde oldugu bildirildi. Su bir egemenlik konusuydu, egemen olan onlardi ve konu tartigmayaaçik degildl. Bu konugmay1izleyen birkaç ay içinde Kuveyt bu iki girketle mücadeleye girmekzorunda kaldi; girketlerkolay pes etmiyor, bir yolunu bulup Kuvetpetrolüne girmekiçin kendisine tercihli muamele yapilmasma, öncelik tanmmasmaçahgiyordu. Konugmalannbir noktasmda, BP'nin önde gelen görügmecilerinden P.LWalteis, yan paka, Kuveytliler'e, Kuveyt Petrol fiziSirketi'nin ki mal varligim almaktansa petrolden gelen yeni servetin bir kismm1 BP hisselerine yatirsalar kendileri için daha iyi olacagtm söyledi. Kuveytliler,hiç degilse gün için, koriuya ilgi göstermeo diler. Nihayet 1975. Aralik aymda iki taraf Kuveyt'in istedigi kogullar altinda bir anlagmayavardi. ÖnceleriGulf ve BP tazminatolarak 2 milyar dolar istemigti. Kuveytlilerbuna güldüler, ikigirket istedikleri miktarm küçücük bir parçastyla 50 milyondolarla yetinmek zorunda kald1. Anlagma gerçekleçtikten sonra bu iki uluslararasi girket, bir süre daha, kendilerine tercih tamnacagl ümidini korumuglardi. Eu varsay1m Gulf Petrol Ticaret Sirketi Bagkam Herbert Goodman'm kafasmda da aynen vardi. Hiç degilse yeni anlagmanm son rötuglannl yapmak için küçük bir ekiple Kuveyt'e ayak basincaya kadar. Ne var ki o andan itíbaren yamldigini, ne kadar çok geym degigime ugramig oldugunu anlayacakti. Böyle dügünmesinin deneyimsizlikten geldigisamlmamahdir. Tam tersi, Goodman, petrolcüler ve petrol ticareti yapanlar arasinda en deneyimli olanlardan birisidit. Meslektebulunuçu uluslararasi petrol girketlerinin olaganüstü geligme,büyüme gösterdigi1960'll ytllara, on yillik döneme rastlar. Evvelce ABD Digiglerihizmetinde bu1959'da kattimig, petrolcülükte çan ve ün kazanmigttr. lunmug olan Goodman, Gulf Sirketi'ne Tokyo'da bulundugu dört yll içinde Japonlar'la Koreli alicilarla yapilan uzun vadeli kontratlar ve zincitinde onlara bir milyar varil satmig olmakla öne çikmigtir.1960'll yillar hem bir petrolcü olarak, hem de dig memleketlerde bir Amerikall olarak kendisi için çan ve ün y1llandir.O günlere ait anilanm anlatirken Goodman'mgu sözleri söyledigibilinmektedir: "O günlerdeAmerikall bir igadami olmak insana müthigayncalik sagllyor,her kaplyi kolayca açtyordu. Siz de gösterilen bu özel muameleyi hakkmiz gibi gõrüpkabul ederdiniz. Ìnsanlarsize dikkat ederdi. Ítibarm1z, nüfuzunuz, gücünüz için size saygt gösterilirdi. Niçin? Öncebayragmiz, sonra da iginiz için -Birlegik Devletler bu ikisinden ötürü egsiz itibar ve saygt görürdü. Amerikan pasaportlu olmak bir laissezgeçsinler) bir güvenlik araci demekti. Sonra, bu durum degigmeye baglad1.Kupasser- (birakiniz veyt'le birlikte bunu her yerde hissettim. Su Amerikan gücünün dügügü demekti; tipklRomahlar'm Hadrian duvarlanndan çekilmesi gibi. Sizi temin ederim, bunu her yerde hissettim." Daha sonra bunu ambargo, fiyat artigi, Nixon'un apagilanmasi ve istifas1 ve Amerika'mn aniden Vietnam'dan çekilmesi izleinigti. Ve gimdi de 1975'te Goodman kendisini aym görügü paylagan,bir çagin sona erdigini israrla söyleyen Kuveytliter'le birlikte Kuveyt City sokaklarmda bulmuçtu. Ancak Goodman,ekipteki öteki yöneticiler gibi hâlâ beklenti içindeydi. Gulf Sirketi'ne, geçmigteki anilar adma özel flyat veya tercih hakki tanmacagLm ümit ediyordu. Ne de olsa Kuveyt'le aralarmda yaklagik yanm yüzyilhk bir hak hukuk vardi. Onca Kuveytli ögrenci egitim için Pittsburgh'a geldiklerinde Gulf ailelerinin yanmda kalmigti. Onlara konukseverlikgästerilmig,arada kigiselarkadagliklar,baglar kurulmugtu. GoodmanKuveytliler'etüm bunlan animsatmigt1.Ne var ki onlar kararlarmdan dönmüyor, Goodman'1 hayrette b1rakarak, Gulfm da diger herhangt bir mügterlyle aym muameleyi göreceginde israr ediyordu. Konusmamn ileri bir agamasmda Kuveytliler Gulfa kendi rafmerileri için az bir petrol verilecegini bildirdiler. Goodman. yanit vererek bu iki pazan geligtirmekiçin Gulfm çok ter döktügünü hatta ter yerinekan döktügünüsöyleyecek oldu. Ashnda kan dökmüg olan kendisiydi. Ancak Kuveytliler demekte direniyordu. Säzü edilen pazarlar onlann pazanydi,kendi petrollerine göre düzenlemiglerdi ve imdi de orada kendi petrollerini satacaklardi. "hayir"
607
Gulf temsilcileribu.tavir kargismda geçmige ne kadar farklt muamele gördüklerini fark etmekten kendilerini alamadilar. Sonraki günleri bakanliga gidip gelmekle geçireceklerdi. Goodman o günlerigöyletarif etmigtir: "Her gün ardi ardina otelimizden bakanliga gidiyor,saatlerce bekliyorduk. Bazen ikinci derecede bir memur gelir bizimle meggul olurdu. Bazen de hiç gelmezdi." Konugmalar sirasmda bir kez, Coodman, Kuveytli bürokrata eski günleri animKuveyt için yaptigi·onca lyi geyleri anlatacak olmugtu. Kusatmaya galigarak, Gulf Sirketi'nin öfkelenmig buna "Ne veytli yaptimzsa yaptmiz, kargthgim da aldmiz" demigti. Son olarak çok bulunmuy degilsiniz" dedikten sonra toplantly1terk etmig, kaplyi lütufta "Bize hiçbir zaman .göre
vutup gitmigti. Sonuç olarak, Gulf kendi rafinerilerine giden petrol üzerinde küçük bir indirim saglamigttr. GoodmansonAncak bagkalarina satabilecegi petrolüzerinde ise hiçbir indirim saglayamamtytir. radan "Kuveytliler için bu, sömürgecilik gücünün al apagiedilmesi demekti" demigtir. Daha sonraki günlerde Goodmankonuyu göyledegerlendirecekti: "Ortada bir yanlig anlama vard1. Biz Amerikal11arbu insanlar için çok geyler yaptigimizi dügündügümüz için onlarin bizi sevdigtne inanmigttk. lçte Amerika'mn zaylf taran buydu. Biz iyi iligkiler içinde oldugumuzu sanmigtik. Onlarsa konuya bagka açidan baktyordu. Kendilerini himaye görmüçhissedlyor, bunu içlerine sindiremiyorlardi.O günleri ammsamak kendiferini mutsuz etmigti. Kisaca tüm bu iligkilerde sevgi-nefret denen geyvardir." Yine de Goodmansözünü göylenoktalayacakti: "Ancak bütün bunlar geçiciydi. Ne de olsa günleide Kuveytliler fazla zengin olmugtu." o
Venezuela: Kedi Yavrusu Ölüyor Venezuela'dakibüyük imtiyazlar da süpürülmeküzereydi. Olup bitecekler, bunun höyle olacagim daha 1970'lerin bagmda kesinlikle göstermigti. Ne de olsa burasi, petrol milliyetçisi ve OPEC'in ottak kurucusu Juan Pablo Pérez Alfonzo'nun ülkesiydi. 1971'de Venezuela'da"Dönüg Yasasi" diye bir yasa çtkanldt Buna göre ülkede petrol girketlerine ait ne kadar imtiyaz varsa hepsi, imtiyazlann diger mal varliklanyla beraber, imtiyaz süresinin bitiminde küçük bir tazminat kargiligiVenezuela'ya devredillyordu. Süresidolacak ilk imtiyazlar 1983'te sona eriyordu. imtiyaz yok" politikasiyla bir arada ülkenin ekonomisiEu dönüç yasastnm, Venezuela'mn etkilemesi kaçunlmazd1. Öncegirketleryatmmlano yavaglatti ki bu Venezuela'mn ni olumsuz "yeni
egitim kapasitesinin inige geçtiginin göstergesidir. Kapasitedeki inig de bekleneni yapmig, yine kaçmilmaz olarak girketlere duyulan antipatiyi körüklemigtir. Exxon'un Venezuela'daki pubesi Creole Bagkain Robert Dolph konuyu göyleyorumlamigtir: "Bütün bunlar yumurta mi tavuktan, aranacakyeni bölge yok' siyasetavuk mu yumurtadan ç1kar hikâyesidir. Ìzlenensiyaset ölmekte oldugunu söyleyerek yatíydi. Biz yavru kedlyi bestemiyorduk, onlar da yavru kedinin kmlyorlardi." 1972'de, hükümet bir dizi yasa ve kararname çikararakpetrol aramadan pazarlamacihga kadar petrolcülügün her alamndaefektif idari kontrolü kendi üzerine aldi. Aynca efektif vergt hedeflerinden çogunu geroramm da yüzde 96'ya çikardt. Ke,ndikamsma göre millilegtirmenin çekleptirmigti, ancak henüz tam millilegmeolmamigti. Bu sadecebir zaman konusuydu. 1973 fiyat artigi ve OPEC'in zafer gibi görünen bagarilari ülkedeki millilegme ruhunu ve özgüven duygusunu çarçabukgüçlendirecekve son sahnenin geligini çabuklagtiracakti. Eu yeni çag içinde 1983 yllmin gelmesini bekleyemezierdi. Yabancilarm sahipligine de artik izin verilmedigtnden millilegme olayinm mümkün oldugunca çabuk gelmesi artik partolmuytu. Bu konuda siyasikesimlerin hepsi görüçbirligi içindeydi. Gündeme-bir degil- iki görügmekonusu almd1.Birincisi iki uluslararast pirket, Exxon ve Shell önderlíginde Gulfve öteki birkaç girketleyapilacak görügme, ikincisi de Venezuelalilar'in 'petrol
608
I
kendi aralarinda yapacagi görügmeydi.Bunlardan birinci grupta olanlarla yapilan konugmalar pürüzsüz gitmemigti.Konugmayakatilanlardan biri göyle demigti: ylli sona erdiginde ülke hâlâ petrolün millileptirilmesi konusunu tartlynaktaydive tartigmalartüm giddetiyle devam etmekteydi. Birbirine tümüyle zit iki ayri grup iki ayn görügüsavunuyordu.Yabanci petrol girketlerine amansiz bir savag aç1lmasmisavunanlar ve savaga kargt olup daha ilimh, uzlaymaci bir çözüm yanlisi olanlar." Sahneyi evinin bahçesinden degerlendiren Juan Pablo Pérez Alfonzo mücadelecilerden yana çikm1tir. Beyanatta bulunup sadece petrolcülügündegil, Venezuela'da ne kadar yabanci yatinm varsahepsinin derhal millilegtirilmesini istemigtir. Konunun çözüme baglanina iglemi, girketlergerçekçioldugu íçin önceden sanildig1kadar patirtill olmamigtir. Belki de girketlerin bazisi bunu kadere baglamigti. Venezuelaonlar için ilk y1]lardaedindikleri büyük kazançlarin kaynagi olmugtu. Hatta belirli bir süre Exxon, o çok büyük global kazancmi Venezuela kaynagmdan saglamigtl.Aynca, Exxon'un degilse de Shell'in bama geçmeyidüçleyenler için Venezuela tam yaganacak yerdi. Ancak bu yeni çagda onlann birinci kaygtsi, en yagamsal sorunu, petrole sizabilme haklam kazanmakti. Creole Qirketi'nden Dolph konuyu öyle özetlemigtir: "Kazanmayt bagaramadik. Fiyatlar çok yüksekti. Pazar kogullari tüm ülkeler için söz konusuydu ve olan bitenlerin sonsuza dek süreceglne igaretti. Millilegtirmenin gerçeklegmigolmast bize çok az hareket imkâm b1rakmigt1." Millileptirmeden sonra Venezuela iki hedefe yöneldi. Birinci hedef petrolcülügü mümkün oldugunca etkin ve çagdagyöntemlerle yapabilmek için dig dünyadan gelen teknolojiakimmi sürdürmekti. Su nedenle girketler Venezuela ile i; anlagmasi için görügmeleregirdive bu anlagmalar gerçeklepti. Anlagmalar uyarmca Venezuela'ya teknisyenve personel transferisürdürülecek, buna kargilikVenezuela eski imtiyaz sahiplerlerine, çikanlan her varil için on dört, on bey sent kadar bir para ödeyecekti. Venezuela'nmikinci gereksinimi pazarlara girmekti.Millileptirilmig olan petrol sanaylinin astronomik üretim yapmasi bekleniyordu. Oysa ki d1;anda kendine ait bir pazarlama sistemiyoktu ve petrolünüsatmakzorundaydi, Bu arada eskí imtiyaz sahipleri geriye dogru kaymaya baglayan sistemlerini kurtarmak için petrol bulmak zorundaydi. Eu nedenle Venezuelapetrollerinipazara ulagtirmak íçin girketler ile uzun vadeli koritratlar imzalandL Devletleptirmeolaymdan sonraki birinci yll içinde, Exxon Venezuela ile tarihte o güne kadar görülmemigen büyük petrol anlagmasmi imzalaml; ve günde 900.000 varil petrol ç1karacagmi taahhüt etmigtir. Ikinci görügmebirinci görügmeden çok daha zor ve çok daha duygusal sartlar altmda Venezuelalipolitikacilarla Venezuelalipetrolcüler arasmda cereyan etti. Venezuela'nin son iki kugagi petrolle hagir negir olarak büyümügtü. O güne kadar ülkedeki tüm önemli kadrolarm, en üst düzeydekilere kadar yüzde 95'i Venezuelahlar'la doldurulmuytu. Bunlardan çogu egitimlerini digarida yapmig ve çokuluslugirketlerdeuluslararast deneyim kazanmig kipilerdi. O güne kadar genellikle iyi muamele gördüklerini sanmiglardi. Simdisorun dönüp dolaç1pqu noktada düHükümet gelirlerinin kaynagi olan Venezuela petrol sanayli program ve gündemi gümlenmigti: politikacilarla saptananve iç politikanmoyuncagtolan politik bir tegekkülmü olacakti, yoRsa meslek olarak yürütülen, daha genigufuklu, program ve gündemipetrolcülercesaptanan,hükümetin sahip oldugu bir tegekkülmü olacak? Bu sorunun arkasinda, dogal clarak, millilegtirilmig Venezuela'da güç ve öncelik için verilen mücadele ve ülkenin ekonomisinin gelecegtiçin yapilan bir de sava; sakilyd1. Sonundabazi kararlarm verilmesi kaçmilmaz olmuytur. Venezuela'mn topyekûnekonomik refahl için petrolcülügün saglikh olmasmm gart olduguna karar verildi. Caracas'ta bir Pemex" yarat11masmdankorkmuglard1.Diger bir deyigle Petroleos Mexicanos gibi olaganüstü güçlü, devlet içinde devlet olan milli bir girket kurulmasmdan çekinmiglerdi. Sonuç belirlenirken dikkate alman bagka bir geyde verilecek kararm petrolcülügü zay1flattp, politize etmesi, petrolcülügü çürütmesi korkusuydu. Bunun Venezuela ekonomisi üzerinde çok olumsuz bir etki ye"1974
"yeni
60Ý
pacagi dügünülmügtü. Ayrica, yalniz Venezuela'ya bagh girketlerdedegil, en üst mevkilerdeki kadrolarda bir petrol grubu vardi ki bunlar petrolcülügün politize olmasi halinde kendilerine dügenin öte beriyi toplay1pgitmekoldugunu dügünmüç olabilirler.Su gerçek de sonucu etkilemig olabilir. Su kogullar altmda Accion Democratica adayt olarak, son günlerde çogunlugun oyuyla zafer kazanmig olan BagkanCarlos Andés Pérez ve pragmatik bir çözüm için fikrini bildirizin kat1hmma di. Petrolcülerin kendilerinin de veren bir çäzüm istemigti. O günlerde ülkede bir devlet holdingi olan Petroleos de Venezuela admda yeni bir girket kurulmugtu. PDVSAadlyla bilinen bu girketinkurulma amaci, mali konularda, planlamada koordinasyon saglamak ve politikacilarla petrolcüler arasmda arabuluculuk yapmakti. PDVSAdigmda, devletlegmeden önceki organizasyonlara bagli olup da sonradanönce dört, sonra üç girkette entegre olmuy birkaç girket daha türemigti.Bunlann her biri, benzin istasyonlarma kadar entegre olmuy girketlerdi. bürokratik Yetkililer böyle göstermelikrekabet yaratarak daha verimli olunacagmi ve gigirilmiç,. yeni bir devlet girketinin kurulmasmi önleyeceklerini ümit etmiglerdi. Kamlarmca, böyle bir yap1 birlegik bir kültür, gelenekve verimlilik için yararli olup operasyonlara da yardimci olurdu. haMillilegmeolay11976'mn ilk günü yürürlüge kondu. Bagkan Pérez millileptirme için reketi" demigti. Ülkeninyeni millilegtirilenpetrol girketininkaderi dünyanm yeni model petrol endüstrisinde dev güçlerden biri olma yolundayd1. "illmh"
"tam"
"kader
Suudi Arabistan:
ÌmtiyazTeslim Oluyor
Bütün imtiyazlar içinde tek bir imtiyaz ayakta kalabilmigti; bu hepsinin en büyügü olan Aramco'ya ait Suudi Arabistan imtiyazidir. 1930'larm karanlik günlerindenbu yana, susuzluktankivranan Kral Ibni Suud'un petrol yerine su çikmasmi istedigi günlerden beri Aramco geligme göstererek devasa bfr ekonomik igletme olmugtu. 1974 Haziram'nda, Yamani'nín katilimci prensibine uyarak Suudi Arabistan Aramco'dan yüzde 60 hisse aldi. Ayni yilm sonunda bu defa Suudiler Aramco'daki Amerikan girketlerine -Exxon, Mobil, Texaco ve Chevron- sadece yüzde 60'la yetinmeyeceklerini bildirdi, Yüzde 100 istiyorlard1. Petrolün devletleptirilme çagt olan bu devirbu istege karde daha az bir yüzdeyle yetinmek olmazdt, bu küçültücü bir gey olurdu. Sirketler vazgeçmemekti" imtiyaz i direndi. Onlarm bir numarali prensibi asla gimdionve Bu prensip 1970'li ylllar lçin hayattaki en degerli geydi.Kendi aralannda dügünüp karar ald11ar: larm politik baskilarma dayanamadigt takdirdeimtiyazi birakmak zorunda kalirlarsa, Suudiler'le çok iyi pazarhk yapip kendileri için en uygun.olacak anlagmay1yapmak. Suudiler'e gelince, onlar isteklerinde israrliydt ve daha az yüzdeye razi deglldiler, bu yüzden de gerektiginde ekonomik baski uyguluyorlardi. Sirketlerin ikna olmasi fazla zaman almadi ve Suudiler'in talebini prensipte kabul ettiler, Konunun prensipten pratige dökülmesi tarallann igletme ve mall konularda ödün vermemesi yüzünden ayrica bir buçuk sene aldi. Dünyadaki toplam petrol rezervininüçte birinin sahipligi için yapilan görügmeler dogal olarakçokçetin ve zor geçmigti.Aramco'cular da Suudiler gibi göçebeydi. 1975'te bir ay boyunca Yamani ile Beyrut dolaylarmda bir kasaba olan Beit Meri'de kamp kurdular. Sabahlariotellerinden çikipküçük yolu izleyerek eski bir manastirkensonradan Yamani'nin evi olan yere kadar yürüyüç yaplyorlardi. Orada, bir aradayken olaganüstü bir kaynak olan petro1ü nasil degerlendireceklerini, ona nasil egireceklerini aralannda tartigirlardt. Sonra, bir gün kulaklarina teröristbir grubLln kendilerine saldir1düzenleyip kaçiracagt söylentisi geldi.O andan itibaren-o güne kadar kendilerine huzur veren bu yerin artik tehlikelióldugunu dügünmeye bagladilar.Oradan derhal uzaklagtilar.O günden sonra her zaman Yamani'nin yolculuklarma katildilar. Sonunda, 1976'da, bir ilkbahar gecesinin geç bir saatinde,Yamani'nin Riyad'daki oteli Al"imtiyazdan
610
Yamama'da anlagmaya vardilar. Ne gariptir ki kirk üç yll önce, yine Riyad'da, Standardof California, biraz tereddütle,çölde petrol arama hakki için 175.000 dolar ödemeyi l abul etmig, ibni yll 1976 idi ve aym çölde kaSuud da bu ilk imtiyaz belgesinin imzalanmasmi emretmigti. Simdi mtlanmig rezerv miktanmn 149 milyar varil dünya toplam rezervinin dörtte birinden fazla- oldugutahmin ediliyordu. Simdi, 1976 belgesiimzalandigma göre imtiyazdan artik sondek kopmug oluyorlardi. Al-YamamaOteli'nde hazir bulunmuy bir Amerikalt orada O suza gece sonradan olay için de göyle diyecekti: "Bu gerçektenbir çagm sona ermesidir." Anlagma imzalanmig fakat aradaki baglar hiÇbir gekilde koparilmamigtl. Taraflann ikisi de birbirine muhtaçtl. Aramco ortaklanm vaktiyle birbirine baglamig olan sebepler bu defa da aynen mevcuttu. Suudi Arabistan'm kugaklar boyu yetecek kadar çok petrolü vardi. Dört girketin elinde ise bu petrolü tagiyacak dev nakliye ve pazarlama sistemleri mevcuttu, Bu nedenle, yeni düzenlemeyle Suudi Arabistan yurtiçinde Aramco'ya ait ne kadar mal varhgi ve hak varsa hepsini devrahyordu. Aramco Suudi Arabistan'm igletmecisi olmay1,bu ülkeye hizmet vermeyi sürdürecek, kargiligmalacaktL Aynca, Suudi üretiminin yüzde 80'ini pazarlayacakti. - da varil bagma yirmi bir sent 1980 yilmda net deger üzerinden SuudiArabistan, Aramco'nun kralhk íçindeki holdingleri için tazminat ödedi. Su ödemeyle artik o görkemli imtiyazlarm üzerinde güneg son defa batmig oldu. Petrol üreticileri büyük hedeflerine varmiglar, kendi petrollerini kontrol eder duruma gelkelimesiyle özdeglegmiglerdi. miglerdi. Artik onlar Suudi Arabistan'la dört Aramco Sirketi arasmda imzalanan bu anlagmada yine de garip bir ey oldugu gözeçarpmtytir.Anlagmay1Suudiler 1990 yllma kadar, anlagmanm kararlagtigt tarihtemsilengörügmelere katilmig biri bunu ten on dört yll sonraya kadar imzalamamigtir. Sirketleri 40yle açiklamigtir: "Bu gayet dogal. Ístedikleri tam kontrolü elde ettiler; ama baglang1çta Aramco'yu da tedirginetmek i'stemediler. "Suudiler'in anlagmay1geç imzalamasi sonucu, on dört yll boyunca yaklagik33 milyar varil petrol üretilmig ve pazarlanmigve 700 milyar dolarhk bir ciro kötü" partlaraltinda gerçekleptiyapilmigtir, Bunlarmhepsí de bir Aramco'lunun deyimlyle rilmigti. Baglangiçtapetrol girketleri, SuudiArabistan, Venezuela ve Kuveyt'teki imtiyazlarma kargi bunlarla aralannda mevcut kontratlar nedeniyle bagllhklanm devam ettirdilerse de, bu bagltliklar zamanla giderekzaylfladi. Eu gerek ülkelerin gerekse hükümetlerin politika degigikliginden imtiyazve pazarda mevcut firsatlardan ve alternatif baglardan kaynaklanmigtir. Aynca, dönem içinde, bir da ihraç ülkeler ile larm" sona erdirildigi ayni eden uluslararataraftan petrol si petrol girketleri arasmda yepyeni bir iligki türemekteydi.Bu, art1k girketlerin,toprak içindeki petrole sahiplik hakla demek olan durumdan çtkip sadece duruma gelmesi demektir. "Kontrath" olarak, girketlerbundan böyle ellerindeki kontrat geregince bulduklari her petrol kaynagmda katilim haklona sahip oluyor, payl" ahyorlard1.Bu tür yepyeni bir fligkinin öncülügünü de ilk defa 1960'larda Endonezya'da Caltex yapmtytir. Bu iligki de eskiden beri ahgilmtçolan benzeri hizmetleri; petrol arama, üretme ve pazarlama hizmetlerini içeriyordu. Ancak gerçek guydu: Terminolojide yapilan degigiklik aslmda son derece önemii, çok büyük bir politik degigmenin yanstmasiydi. Art1khükümranlik tam anlam1ylahükümete geçiyor,her iki taraf da bu hükümranhgi tammigoluyordu. Taraflar hükümetin hükümranhgmi tammakla ayni zamanda ülkenin iç politikasinda da hükümet kararmi kabul etmig sayllacakti. Artik geçmigin agir aksak tempodakisömürgeci ruhu geride birakilmigti. Simdibu tempodayken irketlerin sadece kirayla tutulmuggibi muamele gördüklerine inamhyordu. 1970'll yillann orbölügme kontratlan" artik yaygmlagmig dutalarmda,dünyanm birçok yerinde bu tür -özgür
"petrol"
"çok
"büyük
"imtiyazc1"
"kontrath"
"üretim
"üretim
rumdaydi.
Bu arada, ihracatçtlann, girketlerin geleneksel arabuluculuk rolüne bagvurmadan dolaysiz olarak kendilerinin pazara sattigi petrol miktannda, çok büyük, dramatik denecek artiglar gözlendi. OPEC'in çikardigi petrol bege katlanarak 1973 yllmm toplamiolan yüzde 8'den 1979'da 611
.
yüzde 42'ye ulagti. Bagka.bir deyigle, petrol üreticisi ülkelerde, devlete ait girketler artik üretimi agip apagya dogru, kendi smirlandigindaki uluslararasi petrolcülüge yöneldiler. Su global petrol endüstrisinin on ylli çok az açan bir süre içinde, OPECimparatorlùgu altmda her alanda yepyeni bir form aldigmn göstergesidir. bu da unutulmamahdir Id, gelecekte bundan daha dramatik degigiklikler tetikte bekliyordu.
I
612
32 Uyum Saglama
Ucuz petrolün sonu acaba Hidrokarbon Adam'1n yürüdügü yolun da mi sonu olacakti? Acaba bundan böyle makinelerine enerli saglayan, günlük yaçammda ahgik olup sevdigi onca ufak tefek maddí egyayi kendisine veren petrolü bulabilecek miydi? 1950'lerde ve 1960'larda ucuz olan ve kolayca saglanan petrol iktisadi büyümenin de ategiolmug ve bu yüzden dolayli da olsa, ise, durum artik pahah ve güvensiz olan petrolün iktisadt sosyal bariga yardimctolmuçtu. Simdi büyümeyi kisacagLm, geligmeye engel olacagm, hatta bu büyümeyi kökünden tirpanlayacagmi gösteriyordu. Bunun ne gibisosyalve siyasi sonuçlar dogurabilecegini kim bilebilirdi 10?ikidünya savagi arasmdakalan onca istiraph yll içinde birçok dersler ahnol§tl. Bunlardan biri insanlåra, demokratik kurumlarm hayatta kalabilmesi için iktisadi geligmenin ne denli part oldugunu ögretmigti. Bu itibarla, gögüslenecek riskler büyük olmasma kargm bunlara katlanmak gereklyordu. 1973yllmdansonra,otoritelerinin kis11tpsaldinyaugradigmi,güvencelerinin tehdit edildigini ve dig politikalannm etkisiz kaldigtm görenler sanayi ülkeleri olmugtur.Uluslararasi politikanm gücü de petrolleolan yakm iligkisi yüzünden degigime ugradi ve etkisizlegti.Bu kogullar dikkate almdiginda 1970'll on yllm Hidrokarbon Adam için ve bir bütün olaraksanayi dünyasi içín hmç, gerilim, huzursuzluk ve yigitlikle dolu bir karamsarhk dönemi olmasinagaçmamakgerekir. Tüm bu zorluklara karçm HidrokarbonAdam savagsonu hak ettigi megruiyetindenve yeni baglamig clan duruma tam intibak igleminden kolay kolay vazgeçmemig, mücadelesini devam ettirmigtir. Su ara, Uluslararasi Enerji Kurumu da Fransizlar'in önceki tahmininaksinebir hiziplegme kurumu olmamig, Bati ülkeleri arasmda koordinasyon saglay1cive bunlarm enerii politikalanm ayni paralele getiren bir mekanizma olmuqtur. Hükümetin kontrolü altmda, acil durumlarda kullam1mak üzere stratelikpetrol rezervleri için acil petrol paylagtm politikasi saptandt Ayrica IEA (Uluslararast Enerji Kurumu} milli politikalarmdegerlendirilmesi ve konvansiyonel ve yedüzenlemigti. ni enerji kaynaklari üzerinde aragtirma yapilmasi için bir de 1970'll yillar ortasi, Bati dünyasimn ana hedefi Kissinger'in önermig oldugu ve petrol gükogullar"m degigtirilmesi hedefiyle tipatip aynidir. Degigtirilmesi cü ile olugmug olan gereken bu kogullar arz-talep dengesi ve endüstriyel ekonomilerin petrole olan tam bagimliligidir. Bu konuda endüstri ülkelerinin tümü, fiyat ye güvence sorunlarini dikkate alarak, ithal petrole olan baglŒhhŠln BZaÌtllmasinayönelik enerji politikalarinaeksiksiz uydular. "Obi'ektif koullar" diye bilinen bu kopullann degigtirilmesi için belli bagli tüketici ülkelerin her biri, kendi siyasi kültür ve özel durumunu yansitan kendine özgü yollarla bu kogullarm degigtirilmesine katki saglad11ar.Bunlardan Japonya kattlimim kamu ve özel sektörün birlikte kabul ettigi bir uzlagmayla yapmigttr. Fransizlar dirigisme geleneklerlyle{devlet önderligi) katilimda bulundu. Birlegik Devletler de katthmmi âdeti oldugu üzere kavgact siyasi münazaralarlyla yaptt. Bunlagüç" sayllan petrole nn hepsi bir arada bir hayli zor bir karigim meydana getirdiysede haddinin bildirilmesi için gerekli ögeler aynt idi: Alternatif enerji kullanimi, degigik petrol kaynaklari ararna ve koruma. "forum"
"objektif
"yeni
613
Uyttyor ÜlkelerÇagriya gokatlatildiktan sonra, Japonya,objektif kogullarin degigtirilmesi çagnsmaolumlutepkigösterdi.Uluslararasi Ticaret ve Sanayi Bakanligi yanda" bulunarak kendi merkez binasmda asansör kullanimma son verdi. Aynca, yaz aylarmda sistemine gereksinimi azaltmak için, erkek glysisinde daJaponya'da,elektrikle çaliçan hiyane bir yenilikyaparak muhafazamodasi" denebilecek shoene rukku modasmi ortaya atti, yani iy klyafetlerinde kisa kollu ceket modasun yaygmlagttrmaya çaligti.Halk asansör yasagtna uydu fakat her nedense, bizzat Bagbakan Masayoski Ohira'nm örnek tegkiletmesine kargin, shoene rukku modasi bir türlü tutmadi. Bu ara, Japonya'da enerjide karar mekanizmasmdakimin liderlik edecegi konusunda çok giddetliçekigmelerolmugtur. Bunakargin yine de her boyutuyla, ülke halki 1960'lardan beri benimsemig oldugu ucuz, güvenli Ortadogupetrolüne bagimliliktan kurtulmak, enerli konumunu - kesin olarak degigtirmek için elinden gelenî yapmigtit Ortadogu petrolü artik ucuz Ve güvenceli olmaktan çikmigtt ve bu tüm açikliglyla Japon halkmin gözleri önündeydi, Ayricapetrol konusunda Japonya'nm ne denli kritik bir.konumda oldugu da yaganmi olaylarla bir kez daha kamtlanmigtt. Genel çizgileriyleyeni politikaya uyum yollan ve yap11acakdegigiklikler'geni; çevrelerce kabul gördü ve uygulandi. Bunlar elektrik üretimi ve endüstriyel üretimin petrolden öteki enerji kaynaklarma dönerek yapilmasim, nükleer güç geligtirme iglevinin hizlandinlmasim, kömür ve sinirlandinlmi; clogal gaz ithalinin yaygLnlagmasim ve petrol ithalatmin Ortadogu'dan Pasifik'e kaydinlmasmi içeriyordu. Artik Japonya'mnuluslararasi iligkilerinde "Kaynak diplomasisi" ön plana çikmigtL Ülkehiç durmadan, gerek Ortadogu'daki gereksePasifik'teki petrol üreticilerinive enerjisaglayic11andiglama pegindeydi. Japonya'nmçabalan içinde dikkatlerin en çok yogunlagtigt ve en acil olani; hükümet ile iq çevreleriigbirligiyle geligtirilen, endüstride enerji korumasim ve öncelikle de petrol kullanimmi azaltma konusudur. Bu amaçla girigilen tüm kampanyalar beklenenin çok ötesinde baçanh olmu; ve Japoni; çevrelerininyeniden yöneldigi uluslararasirekabette anahtar konumunda olup en büyük yaran saglamigtir.Japonya'nmçagnyauymaktakitutumu sanayi dünyasimo geri kalan ülkeleri için gerçekten örnek olugturmugtur. O günlerde MÍTÍBagkan Yardimcihgi yapmakta olan Naohiro Amaya bu durumu göyletammlamtytt."Igçilerve i; yaçammin liderleri, 1973'ten yagarnni devam ettiremeyeceginden korkuyorlarsonra duruma gayet iyi uydular. Sirketlerinin d1. Su nedenle el ele vererek birlikte çaligtilar." 1971'de MlTÏbir inceleme yaymlamigt1.Konu yogunlugu"na geçme gereksinimiydi.Gerekçe olarak Japonyogunlugu"ndan ya'nin petrol talebininbag döndürücü bir hirla büyümesí ve dolayislyla dünya petrol pazarma zamansiz baskt yapacagi gösterilmigti. Agtr sanayi çevreleri, kendilerinin eski üyeler saylldigini ima eden bu incelemeden pek memnun kalmamigti. Ayrica bu rapor, flyatlarm henüz dügük oldugu bir dönemde verilmig oldugundan pek çok da eleptiri almigtir. Yíne de 1973 krizinin yeni strateliyi kafa-göz yararcasma bir hizla uygulamak için gerekli olan gücü sagladigt söylenebilir. Amaya bu konuda "Zemin altinda kalan kaynaklan kullanma yerine katalanmizdaki kaynaklan kullandik" demigtir. Amaya sözlerinigöylesürdürmügtü: "Japonhalki depremler ve kasirgalar glbi krizlere aligiktir.Enerjiçoku da bir çegitdepremdi ve bu nedenle her ne kadar çok büyük bir gok olmugsa da, biz duruma uymak için hazirhkhydik." Daha ileri satirlarda pu sözleri de llave etmigti;"Bir bakima enerji goku bizim için Tann'nm lütfu sayilmahdir;çünkü Japonsanayiinin çarçabukdegigmesi onun dürtüklemeslyle gerçeklegti." Fransa'da en üst düzeydeki enerji bürokrati, bir mühendis ve Corps de Mines üyesi olan ve petrolcülükte engin bir deneyime sahip Jean Blancard idi. Sanayi Bakanligt'nda Enerji Bölümü'nün Genel Delegesi olarak hükümet politikalari ile devlet sahipligindeki enerji girketlerinin politikalanm koordine etmekle görevliydi.1974'ün baglarmda, Paris'in petrol üreticilerlyle uzArap petrol ambargosunun yarattigi ilk panikve
"be-
"klima"
"enerji
"enerji
"bilgi
614
lagtinci ikili politikalarpeginde olmasma karçm, Blancard Devlet Ba kani GeorgesPompidou ile çetin tartigmalar.yapti:"Bundan sonrakidönemde §imdikilerdençok farkh olacakbir degigmeye, evet bunahm degil, bir degigmeye tamk olacagiz... Bizimkisi gibi bir ülkenin Araplar'm iki dudagmdan çikacak kararlara talallpkalmasinda hiçbir akilci yön yoktur.Enerjinin degigtirilmesine yönelík yeni bir politikabenimsemeli ve petrole olan gereksinimi azaltmayaçaligmally1z; hiç degilse daha da artmamasi için çabagöstermeliyiz." Blancard,Pompidou'nun pahsmda fikirlerini çok lyi anlayan, duyarh bir dinleyici bulmugtur. Fransa Devlet BagkaniPompidou, 1974 bagmda danigmanlanyla bir toplantiyapti. O günlerde çok hasta olan, gördügütedavidendolay1da her tarañgigmig' durumdaki Pompidou'nun çok toplanti büyük acilar süren içinde oldugu sirasmda gözlenmigtir.Eu toplantida Fransiz uzun enerji politikasmm üç ana maddesi teyid edilmig ve karara baglanmigttr; üçü de Fransa'mn özerkliginin ladesine yönelik bu maddeler nükleer gücün hizla geligtirilmesi, kömüre dönüç ve eneril korunmasma agirlik verilme.sidir.Pompidou, bu toplantismmüzerinden bir ay geçmeden ölmüg, ancak halefi ValeryGisrcardd'Estaing her üç programi.da desteklemig ve h1zlandirmigtir. Fransa'mn hükümet sistemi, çevreci adlyla digandan gelen müdahalelere kapah olan bir sistemdi. Bu sistemle Fransa birkaç yil gibilosa bir süre içinde nükleer güce katki konusunda üzerine dügeni yapmada diger batili ülkeleri geride birakmigttr.Ancak unutmamak gerekir ki, nükleer güç çahymalan bagka yerlerde de süregelmekteydi. Örnegin1980'lí yillara kadar bir elektrik üretim tesisikurulmug, petroldenyoksun Bati da en büyük pazarlardanbirini olugturmuçtur. Zaten niyet edilen de buydu. Ancak nükleer güç konusu bagka hiçbir yerde Fransa'daki kadar yogunolarak ele almmarmgtir. Enerji korunmasi konusunda da Fransa en saldirgan denebilecek bir hükümet politikast izlemigtir. Günün her saatinde müfettiçler banka, magaza ve olis glbi yerlere check up" diye adlandirdiklar1 baskinlan yapip ellerindeki özel termometrelerle mekânm 1si derecesini kontrol ederlerdi. 181,resmen onaylanmig yirmi derece santigrat'i geçecek olsa derhal bina yöneticiligine yaptirim yagdirirlard1. Yine de Fransa'mn enerli koruma programimn en çarpici ve tümüyle Fransiz inisiyatiline dayali örnegi reklamlarm yasaklanmasidir. Enerji tüketimini her tür reklam yasaklanmigt1.Sözgelimi bir imalatç1, kendi ürünü olan tagimrcins benzer isitictlara elektrikli 1stticisinm göre daha etkili oldugunu söyleyebilirdi. Ancak elektrikle Isomamn ismma iyi oldugunu söylemesiyasaktt; çünkü bu tür bir ifade enerji kullanimini en özendirici saythyordu. Bu konuda göylebir söylenti bile vardir: Bir gün Fransiz Enerji Koruma bazi bürokratlar ige gelirken, yolda bir radyo ilam duyuyor, bunun enerii tüketiÖrgütü'nden mini özendirici olduguna karar vererek, ögle saatine kadar ne yapip yapip llam radyodan kaldi"le
"özendiren"
nyordu.
Ìlanyasagi öncelikle petrolgirketleriiçin büyük zorluklar yaratti. Onlar o güne kadar,
ben-
1 gibi küçücük bir pay koparmak için digi t1rnagatakaraksalise bunu yapamlyorlardi. dirgan nitelikte kampanyalara aligikti. Simdi Artik en fazla, kendi katki maddelerinin benzin tasarrufunane denli yararh oldugunun savunmasim yapabiliyor, bundan daha ileri gidemiyorlardi. Exxon'un sembolüolan kaplan Fransa'da evcillegtirildi. Artik görevi yasalara uygun gekilde sürücülere lastikleri kontrol etme, motoru benzinden tasarrufauygun duruma getirme tavsiyesindebulunmakt1. Sirketler dünyanin her yanmda benzin istasyonlannin mügteriye vermeyi âdet edindigi -kulplu bardak, normal bardak, kagik ve çikarma resim gibiufak tefek hedlyelerden kolayca vazgeçemedi. Yine de bu tür hediyeler tüketimiözendireceginden, zamanla hedlye çegitleribir hayli kisitlandi ve sadece araba farlanni temizlemedekullamlan çok ucuz bir f1rçayamüsaade edildi, Fransa'mn en önde gelen milli petrol girketlerinden biri olan "Total" ne yapip edip halk önünde admm ön planda tutulmasi için camm digine takarak bir yol bulmaya çal14t1. Sonunda parlak bir fikirle çareyi buldu veya buldugunu sandl. Ìlantahtalarma Fransa'nm yemye il çok zin pazannda rakiplerinden yüzde
15
"lgte
Fransa"yazdi güzel bir köy manzarasuu gösteren resimler asip çok sade, efsanevi bit flanla Ve altma da "Total" diye imzasim attL Ne var ki hu ilan da ertesi gün yasaklanacakti. Yasaklama karanndan donup kalmigbir Total temsilcisiniçin sorusunu sordugunda, Enerji KorumaÖrgütü direktörü JeanSyrota'dan gu yamti almigti: "Tüketiciler bu ilana bakip göyle dügünürler: Petrol irketleri bu tür ilanlara çok fazla para harciyor, demek ki girketlerzengin durumda, demek ki ortada bir enerji sorunu yok, o nedenle biz de enerjisavurganligiyaparsak,bunun bir sakmcasi olmaz."
Yasadig1Kârlar Kahkahalar, ünlü oyun yazan Eugene O'Neill'in hiç bekleyemeyecegi ve belki de çok gagiracagt türdendi. Yazarm A Moon for the Misbegotten admdaki popüler oyunu Broadway sahnelerinde sergilendigt sirada, ikinci perdenin bagmda ayunculardan biri rol geregl göyle söylüyor, sözleri seyircileri kahkahalara boguyordu: "Hainlere ölüm! Kahrolsun Standard Oill" Her gece bir kez yinelenen bu sözler seyircileribazen kahkahalara boguyor, bazen de alloglarlakargilamyordu. Yil 1974'tü ve oyunun yazilty tarihiüstünden otuz yll geçmigti. Yine de bu sözler sanki aym günlerde Kongre salonlarinda oynanan bagka bir dramm yankisi giblydi.Enerji krizini, petrol girketlerinin rolünü tartigmakiçin Kongre salonundakioturumlara gelen senatörlerve Kongre üyeleri de Bütün oturumlar içinde en dramatik sahnelerin yagandigi, Senabu sözlerisürekli duymaktaydL bagkanlik ettigi Senato Daimi Sorupturma Komisyonu oturumudur. Henry Henry Jackson'un tör Komisyonu'nun Iç Senato güçlü bagkant oldugu halde halk onu hâlâ "Scoop" Jackson o sirada lakablyla tantyordu:"Kepçe" anlamma gelen bu isim kendisine küçükken bir çizgi film karakterine benzerligi nedeniyle kiz kardegi tarafmdanverilmigti. Scoop kendisini her zaman dik kafali aynlmaTruman tipi bir demokrat olarak görmüg, övünerek söyledigi gibi kafasi yan" bir realist olduguna inanmigtir. Nixon ise, özel toplantilardaöfkeyle "Kepçe Jackson'unbir demagog" oldugundan söz ederdi. Ancak Beyaz Saray'dan bir yardimclyasözünde direnen NiKomisyon'da bizden yana olanlar, sira Jackson'ageldixon bir gün gu agtklamayi yapmigti: gindeapagthkduygusuna kapihyorlar; çünkü o, dogruyu söylemek gerekirse bizimkilerin cantna okuyor, hepsini kepçe gibi silip süpürüyor." Oturumlardaartik herkes halktan yana kesilmigti, bu kaçmilmazdt. Bu arada Jacksonbelki de uzun meslek yagammm en baçanli siyasi performansim göstererek çok büyük puan topladi. Toplantida en büyük yedi petrol girketinin kidemli yöneticileri masadaki yerlerini aldilar ve dogru ifadede bulunacaklarma dair yemin etmeye çagnidilar. Daha sonra, Jacksonve ekibi kargismda tikhmtikhm dolu salonda televizyon 141klan altmda girketlerinin operasyonlari ve saglad1klan kâr hakkmda bitip tükenmez sorulara muhatap oldular. Siyasi tiyatro denebilecek bu sahnede, jealoji,kimya, mühendislik bilgisi veya genel idare ustahklari ne olursa olsun bu yöneticiler siyasi rol oynamada Jacksonve öteki senatörlerleasia boy ölçügecek düzeyde degildi. Onlarinkargismda beceriksiz, yalitilmig, kendini begenmig, ulagilmasi güç bireyler olarak kaldilar. Oturumlann zamanlamasi da ahyllmam1§gekildedüzenlenmigti. Petrol girketlerikârdaki derece büyük artiplar hakkmda Arap petrol ambargosunun henüz yürürlükte oldugu bir strason da ifade veriyordu. Güvensizlik ve dügmanca hislerle dolu böyle bir atmosferde Jacksonbir duyuru yapti ve kendisiyle çaligankomisyonuno günlerdegerçektenbir petrol kitligi olup olmadigimmeydana gikaracagmisöyledi. "Amerikan halki enerjikrizi denilen geyinbir bahane olup olmadagm bilmek istlyor. Bunun fiyatlan artirma yangmda asil kaynagin saklanmasi için bir örtü oldugu sanihyor; yani bagimsizlarin flyatlan artirmak, çevreselyasalan yürürlükten kaldirmak, yeni vergiler ihdas etmek için bulduklan bir bahane... Baylar,öyle ümit ediyorum ki, bugün buradan aynlmadan önce tüm bu sorulara ve daha bagka sorulara yanit bulmuy oluruz." Bunlan söyledikten sonra yan tehditkâr bir ifadeyle gunlari da eklemigti: "Eger bu yapilmazsa, bugün "dürüstlükten
"lç
616
buradan ayrilmadan bu yanitlari alamazsak, sizi temin ederim ki önümüzdeki günlerdene gekilde olursa alsun bir yolunu bulup aradigimiz yamtlan biz kendimiz buluruz." Jacksonve öteki senatörler günün geri kalan saatlerinde bu defa girket yöneticilerine yüklenmeye bagladilar.Onlar da kendilerini savunmayaçaligtilar. "Sözü edilen usulsüzlük teorisi bagkani söylenenleriprotestoedertam anlamlyla saçmadir" diye söze girigenABD GulfSirketi cesine savunmasim göylesürdürdü: "BirlegikDevletler'de olaylann akimi beklenmedik gekilde yön degigdrmigtir.Bu çok htzli yön degigtirmenin Amerikan halkini biraz gagirttigmi kabul ediyorum." Gulftemsilcisinden sonra Texaco bagkan yardimcisi söz alarak o da kendi savunmasim yaptL "Biz hiç kimseyi ne dolandirdik ne de yanilttik. Bu komisyonun herhangi bir üyesinin elinde Texaco'nun böyle bir gey yaptigim kanitlayan bir belge varsa, bu belgeyi burada bize göstermesini istiyoruz" dedi. Sira Exxon Qirketi'nin savunmasma geldiginde bu girketin kidemli bagkan yardimcist, girketin1973 kazançlarinm bilançosunu ibraz edemedi. Bunun üzerine Jackdavrandigim söylemigtir. son bu kipiyiküçük düçürerek Bu toplantidapetrolcüler apagilanmig,hor görülmüg, öfkelendirilmigti ve bunu yapanlarm bagmda Jacksonvardt JacksontoplantidaEugene O'Neill düzeyinde olmasa da, duruma uygun bir dize okumug, bu dize tüm ülke boyunca yayllmly, halkm cogkun alkiplarmi, özellikle de 1974 yllinm o çok soguk geçen kipinda hâlâ gaz kuyruklannda sira bekleyenlerin begenisini kaedinmekten suçlu oldugunu söylüyor,kendiferizanmigt1.Jacksongirketlerin gÖSt€¾ÍÍmeSine allglk petrolcülerse bu giddetlisöz saldmlanna cevap vermekte güçlük ne saygl gözü pek bagkam pagkmhk içinde "Bize konugma çekiyordu. Toplantidan sonra GulfSirketi'nin yakmacaktL firsati verilmedi" diye Ne var ki Jacksonsözleriylebirçok Amerikah'mn hislerini dile getirdiginin bilincindeydi; çünkü kendisi de onlarm hissettigini hissedlyordu. Ígteneve dönüg saatinde yol üzerinde evine çok yakm iki benzin istasyonunun daima kapali olduguna dikkat etmigti. Toplanti bittiginde, epeyce luzmig olarakbu konuyu göyleaçiklayacakti: "Benzin istasyonlannm erken saatte kapatildigim fark edince benzin bulmak için ofisteki çocuklardanbirini açik benzin istasyonu aramaya yollardik." Jacksonpetrolgirketlerininküstahligi ve açgözlülügü karismda son derece sinirlenmig, girket beratlannm federal hükümetçe ellerinden almmasmi teklif kazançlari" milli bir fona dönügtürmeyi baçarmigtir. Exxon, toplar,itietmigtir. Jackson üçüncü talihsiz bir rastlantlyla 1973 kârlarmi açiklamtyti. Bu kârlann günkü oturumunda nm 1972 ylli kânnin yüzde 59 üstünde oldugu gözlendi. Zor durumda kalan girket temsilcisisöyleyecek söz bulamamig, sonunda "Ben bundan rahatsizhk duymuyorum" demekle yetinmigti. Kugkusuzorada bulunanlann çogu farkh dügünüyordu. O'Neill'in oyunundaStandard Oil'e bela yagdirilmasi 191 l'de olmuytu; ancak aradan onyll geçtigihalde aym dilek hâlâ o gün için dahi tazeliginikorumaktaydi. John D. Rockefeller ca bir kez daha kara bir bulut gibi ülkenin üzerine çökmüg,hile, el çabukluguVe gizli anlagmalar íçeren megum imalanm bir kez daha animsatmtyti. Artik petrol girketleri Amerika'mn her yerinde en sevilmeyen müesseselerden biri-olmuqtu. Petrolcülere karg1olan bu duygu sadece Amerika'da degil öteki sanayi ülkelerinde de böyleydi. Sözgelimi Japonya'da bazl yayin organlan Arneiçin nasil kriz planlan yaptigma dair marikan petrol girketlerinin kendi kârlarim yüksek tutmak de 1976'da kendisine uyan yapilan en büyük petrolgirketlerinkaleler yayimlamigtir.Gerçekten den birine gönderilen gizliraporda halkm her geyin açiklamasim istedigi, hesap soruhnasi yanlisi oldugu bildirilmigti. Raporda gunlar belirtiliyordu: "Özelpetrol girketleriningelecegl daha da belirsizdir. Yukanya yönelik operasyon egiliminin hükümet eline geçme süreci sürecek, bu sistemde girketlerkontratli taraf rolünde olacaktir. Tüketici ülkelerde ise apaglya yönelik operasyonlarda, hükümetin dolayh veya dolaysiz müdahalesinin artmas1 beklenmektedir." Bir sene sonra, 197Tde Londra'da, kidemli bir Shell yöneticisi daha da ileri giderek gunu söyleyecekti: "Petrol girketlerininvarligma yöneltilen tehditler bugün beklenenin tersi yönden, üreticilerden degil, ithalatçi hükümetlerinden gelmektedir." "çocukça"
"yasadig1kazanç"
"yasadigi
6l7
Shellyöneticisi bu sözlerlelyi bir noktaya deginmigti. Gerçekten de petrol üreten ülkelerdevletlegtirilmigti, artik.petrolesahip deglldide olabileceklerin en kötüsü olup bitmigti. Sirketler ler ve fiyatlan veya üretim hizmi saptama yetkiside artik kendilerinden almmigti. Petrol ihracatçilanmn gözünde girketler kontrata bagli, kiralanmigkipilerdi. Artik petrol yöneticileri kendi kendilerine qu soruyu soruyorlardi: Acaba sira gimdi tüketici hükümetlerin kendi girketlerini yerden yere vurmasma mi gelmigti? Bazisanayi ülkeleri petrol girketlerininiglerine kargi güvensizliksorupturmastbile açmigtt. Üstdüzey idarelerin yükümlü oldugu politik risk yer degigtirerek öncelikle BirlegikDevletler'den sanayi ülkelerine kayd1. Petrol üretimindeki verglyi azaltan degerinde" sayllatligt yardimi"da aniden dügürüldü. Daha az derecede de olsa, lan yabanci vergi kredisi de kisildt. Oysa bu kredi II. Dünya Savagi'ndan sonra, Venezuela ve Ortadogu'daki petrol üretimini kolaylagtirmada ve bunlarm her ikisinde de Amerika'nm konumunu korumada çok yararli olmuytu. Bu arada Kongre'de petrol flyatlarmi dügürmek için sürekli çaba gösteriliyor, aynca dogal gaz fiyatlanm dügürmek için de çok daha fazla politik baskt uygudenebilen bu hareketin amact lamyordu. Ortada bir de tehdit hareketi gözleniyordu; iq için birbirinden tamamen ayn firmaentegre haldeki girketleribölmek ve bunlan her sektörü lar haline getirmekti: Ham petrol ve benzin üretim firmast, nakliye firmasi, rafinericilik ve pazarharelama firmasi gibi. En konuda yap11anoylamalarda bir ara yüz senatörden kirkbegi isim keti" lehine oy verdiler. Belirtilen bu harekete petrol sanayli daha bagkabir bularak ten ay1rma" demigtir. "Yasadigtkârlara" yöneltilen saldinlar da hâlâ süregelmekteydi.Bu denli büyük tartigmalara ve öfkeye neden olan bu konunun altmda gizlenmiggerçeklerneydi? En büyük petrolgirketlerinin be§ yllhk kân 1972'nin sonuna kadar düzgün görünüyordu.Su dönemde talepteçok-büyük bir patlama olmugsa da, bunun kârla bir ilgisi olamazdt. Ancak 1972'den sonra kârlar birdenbire yükselmig; 1972'nin yllda 6,9 milyar dolarlik kârmdan 1973'te l 1,7 milyar dolara ve 1974'te de rekor düzeye 16,4 milyar dolara pkmigtt.Bunun birkaç nedent olabilir.Son artiplann çogu yabanc1 operasyonlardan edinilmig kazançlardan gelmigtl. Íhraç eden ülkeler fiyatlari yükselttikçe girketlerde ellerinde bulunan ABDkaynakli olmayan petrolün fiyatim rahatça artirmigti Amerikan kaynakl1 petrol rezervinin degeri ve pazar fiyati da buna paralel bir artig göstermig ti. Sözgelimi fiyatlar yükselmeden evvel ucuz fiyata, diyelim 2,90 dolara aldiklan petrolü saklamig, sonradan ayni petrolü l 1,65 dolara satmig ve bundan kâr saglami lardi, Bu kipiler kimyasal operasyonlardan da, dolarm dügügü nedeniyle bir hayli kazanmiglardi. Ancak sonradan, kâr oram tekrar dügtü ve 1975'te l 1,5 milyar dolara indi. Bu, kazancm 1973'e göre daha da dügtügünün göstergesidir.Bunun da çegitlisebepleri vardi. Bir kere, petrol kitligt ylizünden petrole olan talep dügmügtü. Ihracatçiülkeler girketlerin dig kaynakh petrolden edindikleri kârm farkma varmig ve kira bedellerinin girket kasalarma degil kendi kasalanna gitmesini garantilemek için alelacele vergileri attirmigti. Bunlar aym zamanda aym yll içinde vergl avantajlarmm da k1sildigi ylldir. Bu ylh izleyen birkaç yll boyu oranlan bir kez daha yükselerek 1978'de 15 milyar dolan bulmugtur. Bu, kânn enflasyonla baça ba; gittigi anlammdadir. Özetleifade etmek gerekirse, girket kârlari ashnda çok büyüktü, ancak bunlann sanayie kazandirdigi, 1974 senesi d1;mda, tüm Amerikan sanayi ortalamasmin altinda kalmigttr. KU tablosukonusunda söylenecek diger bir önemli husus da gudur:Kârlar genellikle operasyonun yukanya yönelik kisminda ham petrol ve dogal gaz üretiminde olmu§tur. Birle§ikDevletler ve Kuzey Denizi gibiyerlerdeki girketlerinrezerv degeri, petroldeki fiyat artigma paralel olarak yükselmigtir. Rafineri, tanker, benzin istasyonlari ve benzeri -agaglya yönelik tesisler1973'ten evvel, petrol talebininyllda yüzde 7 8 büyüme gösterecegi beklentislyle kurulmuçtu. Gerçektalep ise beklenenin çok altmda kalm14t1.Böylece apaglya yönelik operasyon kapasitesi oluyordu. Sözgelimi üç adet tanker filosu haz1rlanmigtlki bog yere ihtiyaan çok üstünde gigirilmig bunlardan üçüncüsüne hiç gerek duyulmamigtir. Bu kapasite fazlallgiOrtadogu kaynakh ham pet"petrol
"altm
"bölme"
"bölme
"üyelik-
-
618
rol yokluguyla beraber dügünüldügünde uluslararasi petrol girketlerinin aldma bir soru getirmigti. Bu girketler 1950'lerde ve 1960'larda Ortadogu petrolünündökülmesi için Avrupa'da çok büyük yönelik" sistemleringa ettirmigti. Aym petrol imdi kendilerinden almdigma göre, bu kadar büyük tesisleriacaba hangi mantikla hangí akla hizmet için yapmiglard1? "açaglya
Birlegik Devletler Enerji Politikasi:
"Çinlgkencesi"
Nixon,Fordve Carteridarelerinin uluslararast enerji.politikasmda izledikleri hayret verici uzlaymaya kargi,.ülkenin iç enerji politikasmda aym anlagma saglanamamigt1.Tam tersine, bu idareler, yurtiçi enerji konusunda tam anlamtylabölücü, ktzgm, aci ve karmakangik politikalar izlemig, flyat kontrolü ve girketpratiklerive politikalannda birbirine ters dügen tartigmalaryapmiglardit. Nixon 1974 Agustosu'nda görevindenistifa etmig, ancak bu Watergate olaymin izlerini unutturmaya yetmemigti. Bu skandal hültümete gösterilen güveni hâlâ sarsmakta ve enerji krizi diye bir geyingerçekte var olmadigi güphesini uyandirmaktaydt Petrol ve enerji daha o günden milli politikanin en sicak konulan olma yolundaydt Amerikan yagam tarzmave güç ve paranin getirdigi yüksek standartlara yöneltilen mílli politikay1daha da zora sokuyordu. Birkaç yll önce, 1971 Agustosu'nda o günlerde yüzde S'lerde seyreden ve kabul edilemez sayilanenflasyonu bastirmak için Nixon, ekonominin tüm sektörleri üzerine flyat kontrolü koyinugtu. 1974 yilma kadar bu uygulama tüm ekonomi sektörleri üzerinden kaldirilmigsa da bir tek petrol üzerinden kaldmlmamigtir. Tam tersine, günün politikast ve uygulanan yogun baskilar yüzünden fiyat kontrolü, otorite yetkisi ve tahsislerbüsbütün aglflagmigt1.Korkunç Rube Goldenbergsistemini andiran bu kontrol sistemi yanmda 1960'larinzorunlu petrol ithal program1 çocuk oyunca¿þ gibi kahr. Amerikan kamuoyu mutlaka Washington'un geyler"yapmasmi istiyordu ve bu bir geyler, flyatlarin eski mutlu günlerdeki düzeye indirilmesi ve aym zamanda istendigi zaman yeteri kadar petrol bulma garantisiydi. Pazarlar ne yapacaklanm bilmez, gagkmdurumdaydilar ve yaniltihyorlardL Bu gagkmlikve yamlgt her yeni kararla sürekli ortaya çtkan hiç beklenmedik sonuçlardan kaynaklamyordu, Bir yüksek düzey hükümet görevlisinin homurdanarak söyledigi gibi getirilen her sorundansonra mutlaka arkadan iki yeni sorun daha geliyordu." Bu sistemin nasil uygulanacagim bilenler bu igi iyi yapiyordu.Örneginham petrol ürünlerini igletme haklo almak büyük bir iq olmugtu. Sonunda gikanlanpetrol ige yaramaz, 1930'larda Dogu Texas'taki petrol patlamast sirasmdaki gibi küçücük bir kuyuyla sonuçlamyordu. Birçok yeni program uygulamyor bunlar için bir sürü boy, i§e yaramayan faaliyetler yap1hyor,Kongre oturumlan düzenleniyordu. Eu ara avukatlara da bir hayli iq dügmügtü. "Avukatlarm korunmasi" olarak bilinen bu program yüz 1lm programi sayillyordu.Günün bilge bir kipisinin yazdigt gibi "Artik petrol endüstrisi için federal kayit raporlan jeologlarmraporlarmdan daha önemliydi." Egitlik aç1smdan lasa vadede kazanç var gibigörünürsede boga giden çabalar, pazarm karmakangik durumu, çabalarm ayri amaçlara yöneltilmesive kaynaklarin ve zamanin yanlig yerlere tahsisi dildate almdigmda bunlarm çok masrafh oldugu görülür. Sadece Federal Enerji Idaresi'ninstandart rapor ihtlyac1 yllda yaklagikbey milyon i; gücü/saati allyordu. Düzenleme kampanyasinm toplam masrafi ise milli kalkmmaya yararli olmak bir yana, zararh oluyor, milli politikadakronik bag agrist yaratlyordu. Ne var ki o günün havast böyleydi. Yine de ortada yapilmasi gereken bir gey kalmigtL Bu, Bagkan Gerald Ford döneminde, 1975 Ocak aymda mümkün oldu. Bagkan Ford, Nixon'un Bagimstzlik Profesi'ni ele alarak on ylllik bir mega plan önerdi: Bu 200 adet nükleer enerji istasyonu, 250 adet büyük kömür madeni tesisi, 150 adet kömürle çaliganbüyük enerii istasyonu, 30 adet büyük petrol rafinerisi ve 20 adet büyük yakit tesisikurulmasmi öneren bir plandi. Aradan çok geçmeden bu defa John D. Rockefeller'in torunu, Bagkan Yardimcisi Nelson Rockefellerdaha da büyük, yüz milyar dolarlik "tehditler"
"bir
"çözüin
619
bir programla ortaya çikip sentetik yakit ve ticari pazarlann desteklemedigi diger yüksek maliyetli projelerin destektenmesi için bir program önerdi. Ancak Rockefeller'in muhalifleri bu projelerin çok mastafli oldugugerekçesiylebunlara ragbet etmedigi iÇinbu son projelerden hiçbir sonuç ç1kmamigtir.Yinede, Nixon-Ford dönemlerinde son derece önemli iki büyük bagarimn ka zanildigi rahatlikla söylenebilír. Ambargonun son bulugundan hemen sonra, Kongre Alaska horu hattina yeyil igik yakti. Ancak proje maliyetinin on milyar dolari bulacagl anÌa(11migt1.Bunun üzerine çevreciler, gecikmeleri dikkate alarak ve konuyu bir kez daha gärügtükten sonra daha güvenlive çevreselaçidan daha makul bagka bir boru hatti üzerinde durdular. Böylece sonunda TAPS, 1930'larda Dad Joiner'in Dogu Texas enerji alani kegfinden sonra Amerikanenetji arzma yapilmtç en büyük katkidir. ikinci baçan ise 1975'te otomobil sanayli için tasarrufluyakitkullanma standartlarinm saptanmasidir.Yeni standartlara göre, yakitm ekonomik kullamlmig olmasi.için ortalama yakit tasarrufu on yillik bir periyodiçinde ikiye katlanmig olmalidir. Örnegin,yeni araba baglangigta bir galonla 13 mil yapiyorsa, on yll sonra bir galonla 27,5 mil yapmalidir. O günlerde kullamlan her yedi varil petrolün bir varili Amerika'nm sokak ve karayollannda motor yakitiolarak tüketilirdi. Su dikkate almirsa 13 milden 27,5 mile çikty çok õnem tagirve sadece Amerika'mn degil tüm dünyanm petrol dengesi üzerinde çok etkili olur. Petrolü tasarruflu kullanma standardiniç1karan yasa aynca bir de stratejik petrol rezervi saptamigt1.Bu 1956 Süvey; krizinden sonra Eisenhower'in önermig oldugu ve Sah'm1969'da BirlegikDevletler'e satmaya çaligtigtfikir üzerine bina edilmig bir plandi. Bu aslmdamükemmel bir plandL B0yle bir rezerv petrol arzimn kesintíye ugramasi halinde acil yardim yerine geçecekti, Ne var ki uygulamada, rezervin olugturulma hizi beklenenden çok yavagolmuçtur. 1977de JimmyCarterAmerika Devlet Bagkani oldu. Carter bu konuma digandan, Ameríka'nm Watergate skandallylasarsilan prestijiniyeniden canlandirmak, Amerikan politikasmi yüceltmek vaadiyle yapmlyoldugu seçim kampanyalanyla gelmiçtir.Carter, yillar önce enerji konusuna yakm ilgi göstermigti. Amerikan donanmasmda denizaltici olarak görev yapmigti. O günlerden kulaginda kalmig bir nyany1, Amiral Hyman Rickover'in sözlerini hiç unutmamigti. Nükleer denizaltinin babasi sayilan bu degerli Amiral bir gün insanoglunun dogano petrol stokunu nasil tükettiginiuzun uzun anlatmigtl. Seçim kampanyasinda Carter seçmenlere, devlet bagkam olmasi halinde doksan gün içinde milli bir enerji politikasi saptayacagtna dair söz vermigti. Simdi de sözünde durmak için kendisini var gücüyle bu ige adamigti. lik olarak bu görevi, ekonomi doktoru olan ve önceleri millí güvenlik ekonomi uzmam olarak ün yapmig James Schlesinger'e verdi. Schlesinger gevk ve moral cogkusuyla" kargiladigim söyledigt bu ige önce analitik bazi bilgiler toplayarakve güçlü bir görevagloylasanld1. Politika ve yönetim söz konusu oldugunda neyin dogru neyin yanlig oldugu hakkmda kesin kanaatlere sahipti ve sira bu kanaatleri ifade etmeye geldiginde hiçbir tereddüt göstermeden, gerekirse önündeki engelleri yllop kanaatini bildirmekten çekinmeyenbir kipilikteydi. Basit ver" iglemlerine tahammülü yoktu ve geldiginde kargit görügtekihasmimn sabnm tagigörügünü çekinmezdi, savunmaktan Görügünüyavag, dikkatti, etkili bir genncaya kadar kendi kilde sunar, bu tavnylabazen dinleyenleri, ister general veya senatör, ister devlet bagkam olsun, kargismda basit bir teoriyianlamaktan aciz ögrenci durumuna sokard1. Richard Nixon, Schlesinger'i Rand Corporation'dan alip Bütçe Dairesi'ne getirmig, sonra da Atom EnerjiKomisyonu bagkam yapmigt1. Daha sonra buradan da alip Merkez istihbaratKurumu direktör1ügüne atamig, ancak kisa süre sonra bu defa da Savunma Bakam yapmigti. Güzel bir cumartesi veya pazar sabahl Schlesinger'i Washington dolayindaki köy evinde, elinde dürbünle dolagirken görmek mümkündü. Bunu meslegi geregi, dürbünle Ruslar'i aramak için degil, tutkuyla sevdigi hobisi kuglan seyretmek için yapardi. Savunma Bakam olarak görevi Gerald Ford zamanmda sona ermigtir. Schlesinger bu görevdenKissinger'in yumugama politiRasma ka"entelektüel
"al-
_zamani
620 1
\ \
tilmadigtiçin ve aynca GüneyVietnam'inSaigon'un dügmesiyle sonuçlanan trajedisinedeniyle, bu trajedideAmerika'nm tavnni onaylamadigt için çekilmigtir.Eu konudaki duygulanni kabine toplantismdaapaçik belirtmekten de gerikalmamigttr. 1976 Demokratik Milli Konvansiyon'dan sonra JimmyCarterSchlesinger'etelefonederek Plains, Georgia'daki evinde politikakonugmak için davet etti. Schlesinger, enerji konusunda en önemli ve yetkiliSenatõrHenry Jackson'laçok iyi dosttu. Jacksonbagkanhk seçimine Carter'in rakibi olarak katilmigtt. Seçimden sonraJackson yeni yönetimde Schlesinger'ienerji bakani yapmasi için Carter'a baski yapti. Carter buna dünden razlydi; çünkü hem Schlesinger'den çok etkilenmigti, hem de sonradan Schlesinger'insöyledigi gibi "SenatoEnerjiKomisyonu bagkanmm enerji bakaninm dostti olmasi onun lehine bir eydi."
Carter idaresinin iktidara geligini izleyen ilk haftalarda idare enerji konusunu en önde gelen iy olarak ele almigtir. Carter 1976 sonlannda, fleride petrol kitligi olacagim bildiren bir CIA tahmin raporunu okumug, konuyu ivedi ve inandmci bulmuytu. Bu rapor Bagkan Carter'1 petrol . politikasmda izledigi yola devam etmesi için motive etmigtir. Schlesinger de Carter glbi hidrokarbonlarin giderek daha büyük baskilar altmda kalacagina, BirlegikDevletler'e büyük ekonomik politik tehlikeleryükleyeceg[ne inanlyordu. Hiç kugku yok ki, Schlesinger, bir iktisatçi olaraktam bir kitlik olacagina inanmamigtir, ancak pazari dengelemek için fiyat artiplanmn kaçimlmaz oldugu kanismdaydr. Bu iki devlet adammm her ikisi de, siki bir petrol pazanmn dig politika için ne demek oldugunu biliyor ve bundan derin endige duyuyordu. Carter'in hatiralarmda yazdigt gibi, ketidisi ve James Schlesinger dahil, pek çok Amerikall yüzündeki en büyük ulusun birkaç çöl devletinin oyuncagt olmasmdan derin teessür duyuyordu." 1972'de, krizden çok evvel, kendisi henüz Atom Enerjisi Komisyonu'nun bagkanhätni sürdürürken Schlesínger, o gün íçin çok aykm gelen bir fikir ortaya atti. BirlegikDevletler, milli güvenlik, dig iktisadi politikave çevresel geliçme adma enerii korunmasma gitmeli ve buna agirlik vermeliydi. "Bir galonla 10 mil gidebilenotomobillerden, kötü yahtilmig bir ismip bir soguyan binalardan vazgeçip bunu pekâlâ yapabiliriz" diyordu. Gerçektende bu görügünü çevrecilerede duyurmug, "Enerjiye olan talep otomatik olarak artar" varsay1mma inanmalarmi ögütlemigti. Schlesinger'egöre çevrecilerinasil hedefi ve kalbi meydan okumak" olmahydi. Simdi, 1977de enerji politikasimn ana merkezinin olduguna her zamankinden fazla inamyordu. Yazik ki bu gerçege konuyla ilgili diger kipiler aym derecede inanmt§ degildi. Yeni idare enerji programinm tüm gerçeklerini ilk doksan gün içinde bütün çiplakhglyla açiga çikaracagma, konuyu çözümleyecegine söz vermigti ve sözünü tutmuy olmak için tüm çabasiylahizli bir tempo içinde çaligiyordu.Bu htzli tempo Kongre'deki komisyon bagkanlånyla ve ilgili Kongre üyeleriyle ve hatta idare içindeki diger kipilerlegerekli uzlagmayl ve i; iligkisi kurmay1 zorlagtinyordu. Programlann nasil geligtigi mümkün oldugunca gizli tutuluyerdu,Aynca, Schlesinger bu doksan günlük sürenîn üçte birini, 1976-77 döneminin petrol siktntisim hafifletmek lçin dogalgazla ilgili acil bir yasay1kabul ettirme çabaslyla geçirmigti. Enerji Dairesi kurulmastyla ilgili yasanm hazirlanmasi için de ayrica zamana gereksinimi vard1. Bu nedenle yapilacak pek çok igi oldugundan Schlesinger, Carter'dan doksan günlük sürenin uzatilmasim istedi. Ancak Carter kesinlikle "Ben 90 gün dedim. Buna söz verdim.Sözümütutmaya kararliyim" demigti. Diger taraftan Carter yeni geligmekte olan enerli planmdan tam anlamiyla memnun degildi. Schlesinger'e yazdtgi bir notta gunlari söylemigtit "Bizimana sorunumuzve en zor konumuz az bulunan tür enerji fiyatmt, ekonomik sistemimize asgari zararla ve en az mali yükle bindirmek olmalldir.Ben pahsen sizin yaklagimmizdan hognut degilim. Çokkomplike bir yaklagim." Yakmmasma destek saglamak için gunlan da eklemekten geri kalmamigti: "Bu plandan bir sey anlamiyorum." Plan nisan ayi bagmda Bagkan'm yapacagi büyük bir sunugla açiklanacakti. Su tarihten evvelki pazar günü, Schlesinger bir televizyonröportaji için ekrana çikti ve enerji konusunun an've
"dünya
"varsaylma
"korunma"
621
lam ve önemini vurgulamak için William James'dan bir pasaj' okudu. James bu pasaida enerji için ahlaki altematifi" demigti. SonradanJimmyCarter'm da bu röportaji seyredenler arasinda oldugu, bu benzetmeden etkilendigi ve kendi konugmasmda kullanmak için notlarina aldigt anlagllmigttr.Carter 1977de ulusa yaptigt konuçmada, üstünde spor bir kazak, gömine ahlaki alternatifi" olduönünde söylegiyaparken enerji programmdan söz etmig, bunun lakapla bu Programa karg1olanlar ise bu amlmigtir. O günden sonra program gunusöylemigtir. deyim yerine, savagm moral eg anlamlisi (moralequivalent of war) cümlesindeki sözcüklerinilk harfleri olan "Meow" sözcügünü tercih etmiglerdir. Carter programi seri halinde birçok eylem íçeriyordu. Bunlarm hedeli Amerika'mn enerji konumuna yeni bir gekilkazandirma, fiyatlara ekonomik rasyonalite getirme ve ithal petrol ihtiyacm1 azaltmaya yönelikti. Schlesinger'in kalasinda ise birinci öncelik fiyat kontrolü altmdaki yerli petrol flyatmi dünya pazar flyatlan düzeyîne çikarmakt1.Böylece tüketicilersaglikh flyat sinyallerine ragbet ederdi. Güncelsistemde, fiyat kontrolü altmdaki yerli petrol Ve daha pahali olan ithal petrol tüketicininödedigt son flyat içinde birbirine kangmly durumdaydi ve bunun anlami, BirlepikDevletler ithal petrole avuç dolusu para döküyor, demekti. Carterprogrami yeni bir propetrol epitlemevergisi" aracihgiyla son versedürle yerli petrolüzerindeki fiyat kontrolüne meyi amaçlamigtir.Burada bir çeligkiyedikkat çekmekyerinde olur. Hatirlanacagt gibiflyat kontrolünü ilk getiren 1971 Agustosu'nda Richard Nixon'un Bagkantoldugu Cumhuriyetçi idare idi. Simdiise Demokratidare bunlan kaldirmaya çaliglyordu. Carterve Schlesinger,çok karmagik fakat dahiyane bir bulugla ülkeyi dogal gaz flyat kontrolünden çekip slyirmak istemíçtir. Yeni Demokrat idare, kendinden evvelki Cumhuriyetçiler'ekiyasla, koruma ve kömür kullammi konularma çok daha fazla aglfllk vermigtir. Elektrik sektörüne rekabet getirmig alternatif ve yenilenebiözendirmigtir ki bunlara güneyenerjisi de dahildir. len enerjilkaynaklarmm geligtirilmesini Demokratik idare tipkl bir kriz varmig, bu kriz ülkeyi sarsacakm1; gibi enerji sorununa egilmigti. Kamuoyu ise bir krizin varhgma inanmlyordu. Bu ara, Carter,programim hizlandirma sürecinde, Amerikan sisteminde özel kuruluglann nasil çahqtiginadair ilk elden bilgi edinmigti. Bu özel kuruluglar, her biri birbiriyle çeligen gündemlere sahip qu kuruluglardir: Liberaller,muhafazakârlar, petrol üreticileri, tüketicigruplar,otomobil girketleri, nükleer faallyet yanlisi ve kargiti olanlar, kömür tüketicileri,elektrik, havagazi ve su girketlerive çevreciler. Schlesinger'e göre önemli ve uzun vadeli milli bir sorunla" kargi konu son derece açikti. Birlegik Devletler üzere kalmak oldugunu dügünmüyor, ancak 1950'ler ve petrolsüz karpyaydt Dünyamn desteklemig yüksek büyüme hizma artik erigilmeyecegine olan 1960'larda ekonomik geligmeyi geligme için ham petrole inamyordu. Ilerikiyillarda Schlesingerqu açiklamayi yapmigti: "Ïktisadi mecburduk." Konuyu çok Kendimizi bundan çekmeye dayanmaktan vazgeçmek zorundaydik. kargilagtigL t2Ttlgm3 flftmaSlnda izleyen iyi bildigine olan güveni Schlesinger'i act çekigmelerve yakalayacaktL Atom Enerjibirinden ötekine girerken Kongre oturumlarinm de hazirliksiz çikip bir bagkan oldugu sirada tanigtigtyagh ve deneyimli temsilcininsu ögüdünü si Komisyonu'nda yalan, yalan vardir; düz kuyruklu yalan ve ammsayacakt1. Yaglitemsilcigöyledemigti: "Üçtürlü enerji yalam." Sonrakiyillarda Schlesingergöyle demigtir: "Ben IL Dünya Savagi mantalitesine sahip biriyim. Eger Devlet Bagkambir geyin milli çikanmiza uygun oldugunu söylemigse, onu bize verilen destekten daha fazla destege sahip kabul ederim. Ne var ki ülkede büyük bir degigme olmu§. SavunmaBakam olarak, size kargi olmayan herkesi sizin yammzda gibi görüyorsunuz. Örnegin,enerji konusunda, bir grubun diger bir grubakarg1olduguna sik sik rastliyorsunuz. Bir araya gelip bir uzlagma olugturamiyorsunuz. Bu çok ümit k1nc1 bir gey." Tüm enerji konulari içinde en önemli ve zor olanin dogal gaz oldugu anlagilm14t1.Carter idatesi dogal gazi fiyatlama konusuna dogrudan yaklagmt; ve bu konunun yillar boyunca süregelen politik mücadelesinin içine girmigti. Fiyatin hükümet tarafmdanmi kontrol edilecegi yoksa piyasa tarafmdanmi saptanacagt mücadelesine de katilmigtir. Bu konudaki tartigmave görügme"savagm
"savagin
-
"ham
"çok
622
ler çok sert geçtiginden, Senato'nun dogal gaz için yapttgi toplantilarsitasmda Schlesinger gu gözlemdebulunmaktan kendini alamami tir: "Cehennem denen geyin ne oldugunu gimdianhyorum. Cehennemdogal gaz için sonu bir türlü gelmeyen ve sonsuza dek sürecek olan toplanti oturumlan demektir. Buna ragmen, sonunda pamuk ipligine bagli da olsa, bir tür telifyolu bulunmußtu. Dogalgaz fiyat1nmsimili da olsagiderek artinlmasmakarar verildi. Güncel durumda kontrollü olan bazi gazlar kontrolden çikanlacak, kontrolsüz olan bazi gazlar ise bir süre için kontrole tâbi tutulup sonra yine kontrolden çikanlacakti.Ayni standart moleküllerdenolugmug, bir karbon atomu ile dört hidrojen atomundan meydana gelmig bir tüketim mali için, flyatlama amaclyla, birbirinden farkl1birçok kategori olugturuldu. Bagkan Carter döneminde, birçok sert politik savagyapilmig ve bunun sonucunda Carter idaresi siyasiotoritesinden pek çok kayba ugramigsa da, bu dönemde enerji konusunda zincirleme bazi icraatlann yapildigt inkâr edilemez. Schlesinger Londra'da, dinleyicilere gunlan söylemigti: "Milli Enerji Yasasi'nm Senato'dan geçirilmesi bir dönemeç noktasimn simgesidir. Çünkü taleplerimizinmevcut imkânlara göre ayarlanmas1bu yasa ile olmugtur. Yol üzerinde rastladigimiz btt dönemece biz hepimiz petrolün gelecekteki durumuna göre fiziki ve siyasi smirlamalarla zor yoluyla getirildik." Ancak Schlesinger, Carter'm harekete geçme çagnsindan sonraki iki ytllik mücadeledevrine geri baktiginda pu act gerçegisöylemekten kendini alamayacakti:"Yine de sonuç savagm moralmuadiline benzemekten çok, Çinigkencesine benzemistir,"
Hareketli Devir 1978 sonuna dogru, BirlegikDevletler'de oldugu gibi bagka yerlerde de ambargo sonu politikalar giderek etkisini göstermeye baçladi. Ylne de ambargoya gösterilen tepkiler içinde bir tanesi ani" olmuqtur. Flyat artiplari, gelecekte yeni artig beklentileri, nakit para satam anlamlyla vurganhgtve nihayet yatinmcilann agin aceleci olugu;hepsi bir arayagelip petrol konusunda çilgLn ve enflasyona yönelik bir global av dönemi yarattilar. Dünya çapinda sürdürülenbu çilgmllileri neden geldigini Exxon igletme-müdür yardimcisi kisa birkaç kelimeyle özetlemigti: "Bu gm sadece bir vahgettir." 1972 sonuna kadar meçakkatli bir arama igi olan bu faaliyet gimdi tam kapasiteylesürdürülüyor ve her geyinflyatt 1973'tekinin iki katinda seyrediyordu. Bu, her geyiçin aymydi; ister yan yanya su altmda sondaj donanimi oisun, ister dinamik konuglandinlmly bir sonda] gemisi veya eski moda Oklahoma tipi bir arazi donammi olsun, hepsi için geçerliydi. Diger taraftan,yattnm akisi da çok boyutlu olarak yön degigtirmigti. Uyulmasi gereken bir numaralt kural ÜçüncüDünya'da milliyetçilik hareketine yer vermemekti. Millileçtirmelerden ötürü, OPEC ülkelerinin çogunda petrol arama faallyetine set çekiliyordu ortahga hâkim olan ve oldukça kuwetli bir de inamp vardl. Bir §irket,geligmekte olan bagka bir ülkede baçan kazansa bu baçannm meyveleri girkettaraftndantoplanmadanel konuluyor, girkete ise kink dökük birkaç parça b1rakihyordu. Bu yüzden girketler petrol arama.harcamalarmm yönünü degigtirdiler ve olanak elverdigince Bati dünyasmin endüstriyel ülkelerine yönelttiler. Petrol potansiyelinde glderek artan karamsarliga kargi BirlegikDevletler'e, Kanada'ya ve Kuzey Denizi'nin ingilizve Norveç sektörlerine yöneldiler. Körfez global bütçesini tümüyleyeniden gözden geçirdi. Yatinm için aynlmigher dolar, henüz yerine ulagmamig ve ödenmemiçse ÜçüncüDünya'dan sessizce çekilipKuzey Amerika'ya ve Kuzey Ï)enizi'ne geri getirildi. Hollanda Kraliyet/Shell Sirketi ABD kaynakli olmayan dünya çapinda üretiminin yüzde 80'ini Kuzey Denizi'nden çikarlyordu.Iix- . xon yöneticilerinden biri, ylllar sonra bu konuda puntan söylemigtir: yllmdan ve millile; için bagka yerlere gitmemiz gerekmigti. Biz de, me hareketinden sonra artik tavganavi (petrol] petrol için bize arama hakki tanlyacakdaha bagka yerlere gittik." Petrol girketleride artik asil bekledikleri ile ilgili olmayan tamamenbagka iglere yöneldiler, irketlerin aym anda flyat kontrolünün kaldinlmasi çagrisinida yaptiklan dügünülürse buna "çok
"1973
623
hayret etmemek olanaksizdir. Biryandan meslek degigtirirken aym anda, enerjiye yatirmak için kaldinlmasi talebinde bulunuyorlardi. paraya ihtiyaçlari oldugu gerekçesiyle flyat kontrolünün farkh iglere yönelig nedeni göyle açiklanabilir: Petrol girketlerinini; çevrelerive poliSirketlerin
tik çevrelerinin giderek gok daha daralacagt, çok daha sertlegecegi,hükümetin müdahalesiyle çok daha büyük baski altmda kalacagma dair ortada genelbir kam hâkim olmugtu.Aynca jeolojik sebeplerden yakmda bir petrol kithgi yayanabilecegl gibi halkta bir de korku vardi. 1970- 1976 arasmdaAmerika'nm kamtlanmig petrol rezervi yüzde 27, gaz rezervi yüzde 24 dügüç gösterdi.Bu artik Birlegik Devletler'in dagtn tepesindenapagilaradügecegi anlammda almmigt1. Enerji igi digmdaki yatinmlara girketlerpek büyük paralar yatirmlyorsa da dolara vutuldugunda bunlar bir hayli yekûn tutuyordu. Mobil Sirketi MontgomeryWard magazalar zincirini satin aldi, Exxon ofis otomasyonuna, ARCO da bakir igine yöneldi. Ancak yine de Körfez, Ringling Bros herhangL bir yerden ve Barnum e Bailey Circus için en ilgi çekiciyer olarak kaldi. Burasi, diger çigLnn; kargaçahk, imparatorlugunun politikasi, yûksek fiyat OPEC çatigçok, yeni muhtegem malar ve Washington'da yapilan enerji savaglarmdagerçek bir sirk görünümündeydi.
Yeni Kaynaklar: Alaska ve Meksika "özgür
1970'li yillar boyunca OPEC dünya pazanndaki egemenligini devam ettirmigtir. 1973'te dünya" petrolünün yüzde 65'i, 1978'de yüzde 62'si OPECtarahndan saglanmigtir. Ancak henüz açikça belli olmadiysa da, OPEC'inelindeki ipler giderek gevgemeyebaglamigti. Fiyat dürtüsü ve güvencemotifi OPEC'in dtymda petroldeki geligmeyizorluyordu ve bu yeni kaynaklar birkaç yll gibi kisa bir sürede dünyanin petrol arz sistemini tümüyle degigtirecekti. Su faaliyet bütün dünyaya yayllacak ancak bunlardan yeni geligenüç petrol merkezi en büyük nüfuza sahip
olacakti. Bunlar Alaska, Meksika ve Kuzey Denizi'dir. Bunlann her biri 1973 flyat artigindan evvel kegfedildigt halde politika, iktisat, çevresel itirazlar, teknik engellemeler ve nihayet zaman yoklugu gibi birbirine kanymig çegitlietkenler nedeniyle henüz geligmemigti. Ambargodan sonraki haftalarda Alaska boru batti çaligmalariacil olarak ele ahnip faaliyete bagland1. 1968'de onca iyimserlikle satm altnmig olan çelik boru ve iq makineleri o güne kadar Yukon Nehri'nin donmu§ kiyilannda terk edilmig olarak beklemekteydi. ÍS makinelerinin aksabaglamasiyla bunlar mi da son beg ylldir bu bölgede bekliyordu. Alaska boru hatti çaligmalarimn kadar sekiz yüz milboru hattom hlz 1977 ylhna verildi. kullanil1r hale getirildi ve çahymalara üstündeki asklya almdL tundralann ayakliklarda bazi k1simlan lik k1smi tamamlandive hattm ile k1yismdakiyükleme Alaska güney Boru hattindan ilk geçen petrol, yolculugunu North Slope limam Valdez arasmda yaptL Takvimler 1978 yihm gösterdiginde artik boru hatti içinden aktp bu akim günde iki milyon varili bugiden petrol günde bir milyon varili agmi ti. Birkaç yll iÇinde üretiminin dörtte biri demektir. lacakt1 kl bu, Amerika'mn toplamham petrol Meksika'da, 1930'lann ategli millilegtirme savagmdansonra, petrol endüstrisi içe dönmügver^meyecekti.Onun tü. Artik Meksika dünyanm büyük ihracatçilarmdan biri olma mücadelesi yerine milli petrol girketi olan ve Meksika milli etciliginin ruhu sayilan Pemex bu igi yapacak, kendini yurtiçi pazanm kurmaya adayacakti. Pemex aym zamanda hükümet ile güçlü iççi sendikalan arasmda kontrolü ele almak için yapilan mücadelede de hedet durumundaydl. Ïççisendikalan, bu konuda hiç aligiltnamigbir konumda bulunuyor, Pemex'e bagh önde gelen taahhütçü taraftanbiri sayillyordu. Pemex, yillar boyu, daima baslo altmda yayayan bir girketdurumundaydL Geliridügük yurtiçi flyatlarla kisitliydt Geligmeprogramlan ise gayetihtiyath davranan mühendislerin elindeydi. Mühendislere gelince onlar da tutucu bir ahlak kuralina göre hareket etmekteydi. Bu, kaynaklarm gelecekkugaklar igin saklanmasmiöngören bir kurald1. Pemex kendi rezerv baz'mi genigletmekiçin fazla bir çaba göstermedi. Üretimartlyor, ancak Pemex "Meksika ekonomik mucizesinin" hizh geligmesineayak uyduramlyordu. Bunun sonucunda Meksika 624
sadece ihracatç1 durumuna dügtü. Ancak bu durum görünügükurtarmak için saklanmig ve bu ugurda bir hayli çaba gösterilmigtir. Sözgelimi,Meksika, durumunu belli etmemek için çarçabuk Shell'den bir kargo dolusu Venezuela ham petrolü satm alm1;t1. Daha çok petrol bulmak amaclyla Pemex, Güney eyaleti Tabasco ovalarmda petrol arama program1uyguladi ve derin kazilara bagladi. 1972'de Reforma denen olaganüstü bir kütlede petrole rastland1. Reforma topraklarmdabulunan çok yüksek verimli kuyular kisa zamanda bu bölgeyi "Küçük Kuveyt" yapti ve orada keyfedilen petrolden sonra, bitigik bölge olan Campeche Koyu'ndada çok daha büyük petrol yataklan bulundu. Artik Meksika'nm dünya standardmda petrol rezervlerine sahip oldugu aç1kçaanlagilmigti. 1974'te ülke yeniden, çok küçük çapta olsa da, diganya petrol satmaya baglad1.Petrolün yeniden ihraci bazi çevrelerceMeksika milliyetçilik ruhuna aykirt oldugu gerekçesiyle, eleptirilmigartarken, Pemex mühendisleri, radikal milliyetçi Devlet Bagkam Luis.Echeverrla Ab tir. Üretim varez'in son bagkanhk yillannda rezervlerin degerlendirilmesinde ihtiyati elden birakmamiglardL Ancak 1976'da yeni Devlet BaykamJose Lopez Portillo'nun seçilmesiyle durum degigti. Echeverria döneminde Maliye Bakant olan Lopez Portillo Büyük Depresyon'dan beri híç rastlanmami§ çok büyük bir ekonomik kriz mirasidevralmigti. Meksika ekonomikmucizesi balon gibi sönmüg, ekonomi felce ugramig, peso'nun degeri dügmügtü ve Meksika'ya kredi verenler gimdi bu ülkeyl riskli bulup kredi vermez olmuglardi. Durumu daha da kötülemek istercesine ülke nüfusu da büyük hizia artmaktaydt Her iki Meksikah'dan biri on beg yagm altindaydi ve aktif nüfusun yüzde 40'1 ya tamamenveya k1smen ipsizdi.Lopez Portillo'nun görevigerçekten devralmasmdan önceki aylarda kogullar o denli fena idi ki agizdan agiza yakmda askeri bir darbe olasthgindansöz ediliyordu. Yeni bulunan petrol sanki Tann taralmdangönderilmigti. 1973 flyat poku içte bu tür bir etki yapmigti ve bu durum bu petrolü gimdi daha kiymetlendirmigti. Lopez Portillo yenikegfedilen petrolü ekonomik stratejisinin merkezi yapmayakararliyd1.Eski bir dostu olan Jorge Diaz Serrano'yu Pemex'in bagina getirdi. Ihtisasiköprü ingaati olan mühendis selefinin aksine,Diaz Serrano mühendisligidegil petrol igini lyi biliyordu. Hizmet ifa ederek milyoner olmustu ve gimdi de elinde gereksinimi.olan tüm potansiyel mevcuttu. Onun döneminde petrol Meksika'ya çaresizce muhtaç oldugu yabanci gelitisaglayacak, ödemeler dengesinin iktisadi büyümeye yaptigt baskiyt kaldiracak, yeni uluslararasi kredi almak için gerekliortarm saglayacak ve nihayet bu ülkeyi KlSBCB, petrole dayall yeni uluslararasi ekonominin tam merkezine oturtacaktL yenilenmig büyümenin motoru olacakti. Yine de Bagkan Lopez Portillo ihtiyati elden b1rakmay1pjunu söylüyordu: "Parasal sindirim. kapasitesi tipkl insan vücudununkine benzer. Sindirebileceginizden fazlasmi ylyemezsiniz, aksi halde hastalamismiz. Bu, ekonomide de aynen böyledir." Lopez Portillo konugmaktan çok i; yapmay1 severdi. Simdiülkeye durmaksizm yatinm yagdmhyordu ve bunun çogu da digandan gelen krediyle yapillyordu. Rezervlerin bulunduktan sonra dagttim içlemleri çok hizli tempoda yapihyordu. Resmen dogrulanmig bazi söylentiler giderek daha çok, pek daha çok petrol potansîyell bulundugunu yaylyordu. Üretimtehlikelidenecek bir hizla, hatta plani da agar gekildeartiriyordu.Güntüküretim 1972 yllmm 500.000 variline kargi1976'da 830.000 varile, 1980'de 1,9 milyonvarile ulagmigti. Su on ylldan daha az bir sürede üretimin yaklagik dörde katlandigtnm göstergesiydi. 1976 ylli sonuna kadar Meksika, uluslararasi kredi'saglaylc11armgöz ardi ettigi bir ülke olmasma karym gimdi, 1976'dan sonra dünyamn en aktif kredi mügterilerinden biri almuytu. Fortune dergisinde çikan bir köge yazisi "BankerlerNeden Aniden Meksika'yi Sever Oldu?" diye manget atacakt1. Bunun nedeni, hiç kugkusuz,-petroldü. Hannover Tröst Imalatç11ar SirketiBaykan Yardimcisi bu konuda yöyle demigtir. "Bankacilikta çabganher Tom, her Dick, her Harry imdi kapi çahyor."New York Finans bülteninde kredi rekortmeni" olarak Meksikall bir "yalm
625
bürokrat seçillyordu. "Ydm kredi rekortmeni" bagligi tüm Meksikalilariçin kullanilsa yeriydi. Artik ortada hiçbir kisitlama yokmuygibi görünüyordu. Herkes bir yerlerden kredi allyordu. Meksika hükümeti digardan kredi allyordu, özel firtilalar kredi aliyordu, herkes digardan kredi allyordu. Acaba ahnan tüm kredilerin toplamine kadardi? Bunu bilen yoktu. Önemide yok gibiydi. Meksika'nm petrole dayanarak sahip.oldugu kredisi iyl idi. En azindan bankerler ve bu bankerlerin Meksikab meslektaglan bu fikirdeydi. Ortada kesin olan tek bir gey vardi. Simdi Meksika,dünya petrol pazarmda 1920'lerden bu yana, hiç olmadtgtkadar, büyük yeni bir güç olmugtuve aynca çok yakmda çok önemli bir bagka petrol kaynagt alternatifi ortaya çikaracak, OPEC imparatorlugunun hegemonyastm alaçagi edecekti.
Kuzey Denizi: Hepsinden Büyük Oytm Yüzyillar boyu bahkçilar Kuzey Denizi'nde, Ortaçag'm en büyük geçimkaynagl olan ringa bahgt avt yapmiglardi. Daha sonraki ylllarda ise mezgit ve morina bahgl avlamiglardi. 1970'll y1llarin ortasmda aym denizlerde yeni bir denizcillk ugragi türedi. Gökyüzünde uçan bir helikopter, agagldakisularda artik.yüzen petrol kazi donanimlan, kaylklar, platformlar, boru dögeme mavnalan görmeye bagladt Önceleribunlar teker teker görünürken sonradan kütleler halinde göründüler ve çok sayidaolduklanndansanki denizin yüzeyini kapamaya bagladilar. Artik Kuzey Denizi sularmda, Norveç ile Britanya arasmda dünya petrol endüstrisinin en büyük yeni oyunu oynamyordu. Bu oyunda tüm dikkatler tek bir odak noktasma, sermaye yatinmt ve çabayaçevrilmigti. Su çabaya büyük girketierdenkatilmayam yoktu ve sahneye birçok yeni oyuncu çikmigti. Bunlar arasmda Edinburgh tröstlerineyatinm yapan endüstriyel girketlerden Londra'da çikan Times· gaze tesi sahibi,gazetecilerkrah diye tanman Thomson'a kadar, çegitli girketve kigi.vardi. Thomson, Armand Hammer'in ortagi idi. 1920 yllmdan beri Bati Avrupa'daki birçok ümitti kigi, petrol bulmak için bu layilarda binlerce kuyu açmiglardi. Ne var ki bunlar her zaman düç kinkligma ugramigti. Bölgenin toplam üretimi hiçbir zaman günde 250.000 varili geçmemigti.1956 Süvey; krizi güvenli petrol arama ve Avrupa'run gaz kaynaklanna inme konusunu canlandirmig ve bir kez daha gündeme getirmigti. Sonuçta, 1959'da, Hollanda'mn Groningen bölgesinde, Shell ve Esso çok büyük, SSCB'dekinden sonra en büyük olan bir petrol yatagt keçfettiler. Kuzey Denizi jealojisininHollanda Jeolojisiyle ayni oldugutiun bilincindeki petrol girketleribu defa kompu sulardapetrol arabu Britanya ve Norveç'in Kuzey Denizi'niortadan bölüp paylagmak maya bagladt. 1965'te için resmen anlagtiklari ylldir- bu denizin nispeten güney kiyilarinda büyük miktarda dogal gaz birikimi bulundu, Bu gazi igletebilmek için, bugünkü standartlara göre ilkel sayilsa da yeni yeni platformlar yapildi. Bu arada, bazi girketler,fazla gevkle olmasada, ç1karsaglama amaclyla petrol aramaciligma devam ettiler. Bartlesville, Oklahoma'dakiPhillips Petrolleri bunlardan biridir. Bu girketbu ige ilk olarak 1962'de, bagkan yardimcilan Hollanda'da tatil geçirdigi sitada ilgi göstermigtir.Eu kigi Groningen yakmlarinda bir kazi iskelesi görmüg, konuyla ilgilenmigti. Su tarihten iki yll sonra, girketin üst düzey yäneticileri bu bölgeye gelmig,bir ögleden sonray1 çevreyigezmekle geçirdikten sonra Bartlesville'deki girkete ait basketbol sahasmdaüç yüz feet uzunlugunda sismik doneleriincelemiçti. Bunlari inceledikten sonra, Phillips yetkilileri bir inceleme ve arama programi düzenlediler. Ne var ki 1969'da, bu tarihten be; alti yll sonra, kuyularm siraylakör çtkmasi sonucu, girket bu faaliyeti durdurmaya karar verdi. Phillips'in kendi kipisel çabastylaNorveç kiyllannda tam otuz iki kuyu kazilmly, bunlardan bir tekinde bile ticarete elveriglipetrol ç1kmamigt1.Suda unutulmamahdir ki, Kuzey Denizi'nde bir kuyudan ötekine kuyu açmak girketin o güne kadar girigtigiigler lçinde en pahallsi ve en yorucusuolmuçtu. Sonunda Bartlesvill'den Phillips'in Norveç'teki idarecilerine qu mesaj gönderilmigti: "Artik bir tek kuyti bile kazmayin!" -ki
626
Ne var ki Phillips 1859'da Albay.Drake'in Pennsylvania'da yaptigm ve 1908'de fran'daki Ayni muhtegemgelenegeuyarakson bir kez daha gans denemekarar verdi. Bunu, sondaj donanimi Ocean Vikingin parasim pegin ödedigi için, paranm ziye için olmamasi yapacakti. Donamm kazi yapsm, yapmasin nasilsa Phillips bunun gündelik yan ücretini ödemekle yükümlüydü. Hava da giderekbozuyor, deniz kabanyordu. Öylebir an geldi ki donamm aleti demirleme yerinden ç1ktive kazi yerinin uzagna sürüklendì, Baykabir gece de firtmanm giddelindensandallar alabora olma tehlikesi geçirdi ve gün aydinlamr aydmlanmaz do1969 Kasimi'nda, namm acilen bogaltildt Yine de Ocean Vikingkendisinden isteneni yapmigtL bölgesinde Median çizgisinin Norveç tarafmdakiekofisk 2/4 no'lu Blok'ta büyük bir yatak bulaç1smdan muytu. Eu bulug, teknoloji tarihi bir andir. Aym antarda Amerikali astronotlarda aya ayak basmiglardi. Ocean Viking'dekisondaj gefisu yataginm altmdan 10.000 feet derinlikte ç1kanlan petrol örnegini inceledigi zaman hayretten donup kalmigtL Örnek,petro1ünçok yüksek kaliteli oldugunu gösteriyordu. Petrolü el üstünde havaya kaldirarak göyle diyecekti: "Kugkusuz - astronotlarm yaptigt muhtegem bir iytir,.ancak buna ne diyeceksiniz?" Elinde tuttugu petrol altin rengi bir pariltidaydi, saydamgibi duruyor ve tipki altina benziyordu. Phillips'in yaptigt bu kegif tüm girketleri ellerindeki sismik bilgileri yeniden degerlendirmeye ve faallyete baglamaya zorladt.¯Artik geligigüzelkazi donammlarmm Kuzey Denizi'nde çahp masma, iqizni için yalvanp yakarmasina izin verilmiyordu; sondaji Phillips yaplyordu. Birkaç ay sonra, Londra'daki bir teknik toplantidaüst düzey bir Phillips yöneticisine, heyecanla pu soru yöneltildi:"Acaba Phillips arazininjeolojisiniteghisiçin hangi yöntemleri kullanmigti?" Phillips "Sans" diye yarutladi. 1970 yllma dogru British Petroleum ekofisk'in yüz mil ötesindeki arazide, Ingilizler'eait olan tarafta petrol kegfettigini duyurdu. Bu arazi çok büyük bir rezervuard1. Eu kegli 1971'de yapilan bir dizi kegifizledi; ki bunlara Shellve Exxon'un kegli olan büyük Brent arazisi de dahildir. Kuzey Denizi petrolüne akm hareketi tüm canhhglyla devam etti. 1973 petrol krizi bu akml bir saldinya, bir kükremeye dönügtürmügtür. Büyük ganseseri Kuzey Denizi sularmda üretimin devamma olanak veren yeni bir teknolodogmuqtu ve geligme agamasmdaydi. Bu kugak Kuzey Denizi'ni o güne kadar petrolcükugagt ji lügün hiç kargilagmadigt bir merkez yapmigttr. Kugku yok ki Kuzey Denizi'nde petrol sondaji yapmak fiziki ve ekonomik açilardan riskli ve tehlikeliydi. Sondaj donammlannm, o güne kadar hiç inilmemig su derinliklerine kadar inmesi ve ondan sonra da¯aynca su yatagmin dört mil daha altma uzattlmast gerekiyordu. Sunuda eklemeliyiz ki, araç ve gereçler ve bizzat iççiler, bu yapihrken ayrn zamanda çok korkunç ve tehlikelidenizle ve yeryüzündeki en kötü hava kopullanyla mücadele etmek zorundayd1. Teknedeki süvari çogu zaman bu denizden yakmmly, feryat ve figan içinde zaman Kuzey Denizi kadar kötülük yapan bagka bir gey olamaz" demigti. Hava kopullari sadece kötü olmakla ka1mlyor,ayni gün içinde üç dört kez degigiyordu; Birkaç saat içinde birdenbire beklenmedik bir firtma ç1klyor, elli feet boyundaki dalgalar ve saatte yetmig mil esen rüzgârlara sik sik rastlanlyordu. Petrolün pompalandigt kalici platformlarm yap11masmda bunlar insan eliyle yapilmig gerçektenküçük birer endüstri kentiydi- bazi geyleri dikkate almak mutlaka partti. Örneginplatformlar, çamur, kum ve balç1k üzerinde durabilecek gekilde, kum dalgast derinligine dayanacak kapasitede ve ayrica yillik", doksan feét yükseklikteki dalgalara ve saatte 130 mil hizla esen rüzgârlarin higmma dayanacak saglamlikta inga edilmeliydi. Genelolarak ele alimrsa Kuzey Denizi projesinin geligtirilmesidünyadaki en büyük yatinm projelerinden biridir ve büyük htzla artan enflasyon projeyi çok daha pahallya mal etmigtir. Bu proje ayni zamanda çok ilginç bir teknolojikharikadit Projenin uygulanmaya sürülmesi de çok gösterigli gekilde yapilmigtir. 18 Haziran 1975'teki törende vanayi ingiltere Devlet Bakanligi enerjiden sorumlu Bakan Anthony Wedgwood Benn çevirmigtir.Tören Thames Nehri'nin agilk petrol kegfini unutmamigtL
"öfkelendigi
-ki
"100
627
zmda duran bir petrol tankerindeyapilmigtir.
Kuzey Denizi'nden gelen ilk petrol Argyll
ovasm-
dan klyidaki bir rafineriye akitilmigtir.Halka yaptigi cogkulu duyuruda Benn 18 Hazirantarihinin o günden öte milli bir kutlama günü olacagtm söylemigtir.Ashrida, kendisi kigiselolarak kutlama törenindenhiç hoglanmamigt1.Benn igçiPartisi'nin sol kanadmm lideriydi ve millilegtirme-
ye tutkuyla bag11yd1.Kapitalizme, özellikle de petrol endüstrisi kapitalizmine doguytan karplydi ve yapi olarakagm güpheci bir karakterdeydi. Tören için günlügüne yazdigt notlarda ao aci bu törene uluslararasi kapitalistlerin ve ingilizMuhafazakârPartisi'nin zorlamasiyla, onlarin gözü üzerinde oldugu halde katildigmi yazmigtir. Ayrica her zamanki güpheciliglyle vanay1 çevirdigi da klylya aktlglnl" söylemigtir. petrolün zaman Benn, petrol girketlerineduydugu dostça olmayanduygulanni hayata geçirmek için gimdi iyi bír çikig noktas1 bulmugtu. Artik Britanya'da, hükümetle petrolgirketleriarasmda geleneksel olarak sürüp giden savasi yeniden pekigtirebilecek konumdayd1. Kuzéy Denizi rezervleri kamtlanmig ve riskler bir hayli giderilmigti.Bu durumda Britanya hükümeti de, diger birçok hükükendisi tayin etmet gibi kiralar üzerinde daha büyük bir hisse talep ediyor ve kendi mek istiyordu. Belki de istedigi dogrudan dogruya millileptirme idi. Benn'in bagh olduguDevlet Bakam Lord Balogh yakmarak göylediyordu: "Petrol girketleri,daha az vergi ödemek için, gerekirse milli simrlar üzerinden kolayca atlayabilecek karakterdedir. Yaban köpeginin takip ettigi kanguru çit üzerinden nasil atlarsa, petrol girketleride milli smirlar üzerinden kolayca atlayabilir." Bu çatigmalarmsonucunda petrol gelirlerine özel bir vergi kondu ve devlete bagli yeni bir hükü(British National Oil Corporation) kuruldu. Qirket petrol girketi, ingilizMilliPetrol Sirketi üretiminin yüzde 51 hissesini simgesiydi, Kuzey Denizi satm almetin petrole olan katilimmm yapilmak petrol sirketi için planlanmigt1. h ükümeti durmaIngiltere ma haklona sahipti ve milli kontrol için sikigtinyordu. dan daha farla gelir ve Kuzey Denizi'nde daha çok elde etmesi girketi Sonundabu baskidan sikilan pirketyöneticisi dayanamamig, pöyleferyat etmigti:"OPE C ülkeleriyle ingiltere'nintutumu arasmda hiçbir fark görmüyorum." Bagbakam Harold Wilson'un kafasmda da aynen Bu dügünce, bazi açilardan Ìngiltere'nin mevcuttu. 1975 yazmda, Kuzey Denizi'nde ilk defa petrol ç1kmasinedeniyle yapilan kutlamalarday birkaç hafta sonra Harold Wilson'u Downing Street 10 numarada, ikinci kattaki çahyma odasmdapiposunu içerken görürüz. Wilson, görevini en uzun sürdürmüy bagbakanlardan biridir. Aynca dünya yüzünde her parlamento ve kongre binasi duvanna kazilmaya lay1kbir sözüyle politika teorisine büyük katkida bulunmustur. Wilson pöyle demigti: "Politikada, bir hafta uzun sayilan bir süredir." Wilson iktidara 1964 yllmda halka verdigt bir sözle gelmigti. Uzun ylldevrimin beyaz ategi içine" getirelardan beri duraklama halinde olan ingiltere'yi cekti. Ancak aradan bir on yll geçmig, teknolojibilgisayar ve roketlerle degil, petrol teknololisiyle gelmig, Ingiltere'nin en parlak ekonomik geleceginin buna bagli oldugu anlagilmigti.O belirleWilson gününde oturmug, ingiltere'nin hemen hiç say11anpetrol üretimini günde iki nen yaz buçuk milyon varile nasil çikaracagmi, böylece ülkenin ekonomik gelecegine nasil yararh olacagmtve dünya petrol gücü dengesini nasil etkileyebilecegini dügünüyordu. Daha gimdiden bir petrol ülkesi bagkant gibi dügünmeye baglamigti. Ford yönetiminin daha yüksek petrol fiyatlan aleyhinekampanya yapt1gi bir sirada Wilson "Petrol flyatmin fazla dügürülmemesinde yararimiz vardir. Amerika fiyatlan gerçekten dügürmek isterse burada onunla aym fikirde olan çok az insan bulacaktir" demigti. Bütün bu igler inamlmaz glbi,geligkiligörünüyordu. Wilson, yirmi yll kadar önce Anthony Eden'e alt olan bu odada; Eden'in Süveyg sorunu, Nasir, milliyetçilik sorunlanyla nasil bag ede cegini dügündügü, ingiltere petrol stoklarma tehdiller yagdigi zamanki aym çaligma odasmda aturmuy, bu konulan dügünüyordu. 1956 yilmda Kanal bölgesine baçansiz kalan bir askeri güç göndermek zorunda kalmisti. Bu girigimAvrupa'nm Ortadogu'daki tarihirolünün sona ermesinde ve hiç kugkusuz Eden'in politik kariyerinin de bitmesinde çok etkili olmugtur. Wilson böyle "sözde
"yazgismi"
"teknolojik
628
bir yazgisi olmastniistemlyordu. Aslinda, Wilson, belki de duysa Eden'i gokeedecek bir itirafta bulunmugtu. Su Wilson'un hirsmi belirten bir itiraftir. Wilson, sempatik bir tavirla, dev bir petrol gücü olma yolundaki ülkesinin lideri olarak, 1980.yilma gelinceye kadar OPEC'e bagkan olmay1ümit ettigini söylemigtir.
çatirti 1973 ylli flyat gokununsonuçlarmdan biri de oldukça garipsayilabilecek bir sonuçtu. Fiyat gokundan sonra yeni bir i; türü dogmaya baglamigtt: Petrol fiyatml tahminlemeigi. Böyle bir ige 1973'ten evvel gerçek bir gereksinim duyulmamigti. O zamanlar flyat degigmeleri dolar degil sent bazmda ölçülürdü ve uzun yillar boyunca da flyatlar apagi yukan ayni düzeyde kalmigti. 1973'ten sonra ise "önceden tahmin etme" diye yeni bir iq yeyermeye bagladt Artik petrol fiyat hareketi sadece enerii endüstrileri için degil, havayollarindan bankalara, tanm kooperatifierinden milli hükümetlere ve hatta uluslararast ekonomilere kadar her sektördeki tüketiciiçin flyat saptamada lastas olmuytu. Sanki herkes bu önceden tahmin etme iginde çaliglyordu. Petrol girketleri bunu yaplyordu, hükümetler bunu yaplyordu, merkez bankalan hunu yaplyordu, uluslararasi teykilatlarbunu yaplyordu, komisyoncular ve bankalar.bunu yaplyordu. Gerçekten de bu hakh olarak Cole Porter'm bir nakaratini hatirlatir: "Kuglarbu igi yapar, arilar yapar, egitim görmüç sinekler bile apar." Bu kendine özgü tahminleme",diger bütün ekonomik tahminler gibi, bilim oldugu kadar sanatti da. Tahminler; degerlendirmeler ve varsayimlar esas almarak yapihyordu. Aynca, tahminlerdeetken olan bagka bir yeyde, tahmininyapildigi ortamdaki Bu bakimdan bu tahmin igine ayni zamanda psikolojia ve sosyololik, kipilerin etkisini yansitan, bireylerin ve gruplarm belirsizlik dolu bir dünyada mügterek huzuru bulmak için girigtikleribir atilim da denebilir. Sonaç genelliklebir uzlagmayla, ya da uzlagma yolunda kuvvetli bir egilimle biterdi. Bu arada uzlagmalarm her iki senede bir yapi degigtirdigini arumsatmaktada yarar v.ardir. 1978 yllma kadar petrol tahmincilerive kararlanm bu tahminleregöre verenler arasmda böyle bir uzlagma oldugu güphesizdir.Alaska, Meksika ve Kuzey Denizi 1980'ler bagma kadar ve tüm bu yll boyunca dünya pazarlanna günde alti, yedi milyonvaril petrol saglamigsa da, yeni saglanan bu kaynaklarm sadece yedekte tutulmasi,kaçmilmaz petrol yoklugu günlerini sürekli ertelemesi beklenlyordu. Tahmincilerden çogunun kabul ettigi gibi gelecektekion yll sonunda yeni bir petrol krizinin yaganmasi oÌastydl. Bu, büyük bir olasilikla 1980'lerin ikinci yansinda, talebin mevcut potansiyelin tam smmnda oldugu bir zamanda yayanacakti. Genel kani, bunun boglugu", kithk olugacagt yönündeydi. Ekonomik terimlerleaçiklamak sonucunda bir gerekirse, böyle bir dengesizligin sonucu 1970'lerin bagmdaki glbi yeni ve büyük bir fiyat artigt, ikinci bir petrol goku olacakti Tahminler arasmda gerçi bazi farkhhklar vardt, ancak bunlarm hepsi ana temalardaoybirliglyle ayni görügiçindeydiler. Dev petrol girketleri, CIA, batih hükümetler, uluslararasi kurumlar, segkin bagimsiz uzmanlar ve hatta OPECana temalardatam fikir birligi içindeydi. Su durum kargisinda yalmzca tahmincilerikna olmuyor, politikalanm belirleyip yatinmlanm yapmak ve hareket yolunu seçmek için bu tahminlere güvenen karar verici mekanizmalar da ikna oluyordu. Genel olarak kabul gören bu görüg "Demir Yasa" denen bir yasamn varligmdan ileri gelmigtir. Bunu biraz açmak için açiklama yapilabilir: Ekonomikbüyüme hizi ile eneril ve petrol su kullammmm büyüme hizi arasinda kaçintlmaz ve gok yakm bir fligki vard1. Ekonomi geneldeoldugu gibiyllda yüzde 3 veya 4 bir büyüme gösterse, petroleolan talep de mutlaka yllda 3 veya: 4 bir büyüme gösterirdi. Bu bagka gekildede agiklanabilir. Eneriive petrol tüketimininne olacaidi. Nitekim 1976, 1977 ve 1978 ölçümleri de bu degerlengmakarar veren esas faktör dirmenin dogru oldugunu kanitlar. Sanayi dünyasindaki ekonomik büyüme yaganan derin kitlik "önceden
"toplumdu."
"enerji
"gelir"
629
.
nedeniyle siçrama göstererek bu üç yll içinde ortalama yüzde 4,2 olmugtur. Petrole olan talep de aym sürede, ortalama yüzde 4 hizla artmigttr. Bu kogullar altinda gelecekteki dünyanm portresi de dogal olarak o günkü güncel kogullann bir uzantisi oldu Büyümekte olan ekonomiler, .büyümekte olan hacimde petrole gereksinim duyacakti. Geligmekteolan ülkelerdeki ekonomik ilerleme talebiartiracakti, Koruma tedbirleriningelecekte yapacagi etkiler de dikkate ahmyordu. Olaylar, 1973 ylhmn bir uzantisive tekran giblydi. O güne kadar her zaman OPEC'in Uzun Vadeli Stratejisi'nin öncülügünü yapmig olan Ahmed Zeki Yamanide fiyat istikrarmm gelenekselavukathgim yapmaktan vazgeçmeye, onun yerine fiyatta düzenli, küçük artiplar yapilmasim savunmaya baglamigt1.Kamsmca bu, koruma tedbirlerini ve alternatif kaynaklart geligtirecekti.Bunun, artik herkesin ortak beklentisi haline geb digirie, ylkici flyat zammmdan daha tercihe deger ve daha istikrarli olduguna inamyordu. 1978 Haziraninda Yamani pu säzleri söylemigtir: "Kendi yaptigimiz incelemelerden ve bugüne kadar okudugum sözüne güvenilirne kadar kaynak varsa, hepsinden anladigima göre, daha erken olmasa da 1980'li ylllann ortalarmda bir petrol kithgl yaçanacak... Ne yaparsak yapalim, bu tarih bir gün mutlaka gelecektir." Yamani bu sözleri söylerkengerek petrol ithal.eden, gerekse petrol ihraç eden ülkelerde bu kontida bilgili çevreleringenel görügünü ifade etmigtir. Washington dahil bazi çevreier, petrolün gerçek flyatinin dügmekte oldugunu, talebinise arttigini gördüklerinden, gimdidenküçük flyat Kitlik denen zamlari yaparak ileride daha kötü durumlann önlenecegini dügünmeye baglamigtL çatirdama gelecek on yll iginde mutlaka gelecekti. Öteyandan egernen olan genel kanlya göre güncel kogullar gelecekteçok büyük fiyat artiplan olmayacagLm gösteriyordu.Bu, ekonominin degerlendirilmesi sonucu vanlm1§ bir kamydl. Politikaya gelince o apayn bir konuydu. Politikay1,ekonomik büyüme hiz1na ve talebinesnekligi faktörlerine göre olugmuymodellere uydurmak hiçbir zaman kolay olmamtytir.Yine de politika asla göz ardi edilmemeliydi- Günün güncelpolitikasida, hiç kimseye uzun vadeli stratejilüksü tammamakt1. 1977 yllmm son günü, Varpova'dan Yeni Delhi'ye gitmekte olan Bagkan Jimmy Carter, üç kitay1kapsayan uzun yolculugu strasindaTahran'a da inmigti. Bayan Carter'a yeni ylli nereayn de kutlamak istedigini sormug, o da Sahve egiylealti hafta önce, hapmetli çift Washington'a geldiginde çok hop vakit geçirdigini söyledigi için yllbagini onlarla geçirmek istemigti. Yilbagiiçin Tahran't seçmelerinin kuçkusuz duygusal olmaktan Ote siyasinedenleri de vardi. Carter Sah'tan çok etkilenmigti. Her geyden önce Sahliberalizme dogru ciddi adimlar atlyor, aynca insan haklanndan da söz ediyordu. Bu iki adam gimdi birbirlerini çok daha iyi anltyorlard1.Carter'in bagkan oldugu günlerde ise bu kargilikli anlagma henüz yoktu. SimdiCarter Iran'in stratelik rolünü ve bu ülkenin liderini çok daha saglikli takdir edecek durumdaydi. iran Carter'a göre bölgede istikrarm korunmasi için part olan bir ülkeydi. Bölgede, Sovyetler'ingüç ve tutkularmindengelenmesinde ve radikal Ye Bati dügmam güçlerekargi koymada çok gerekli olan bir ögeydi. Dünyamn en büyük iki petrol ihracatçismdan biri ve bölgesel güç olarak Iran, dünyamn petrol potansiyelinin güvencesi için önemli ülkeydi.
Carter Sah'a,insan haklan konusundaki
ilerlemesi ve petrol flyatlannda gösterdigt esneklik
için de minnet duyuyor ve bunu göstermek istiyordu. Aynca Bagkan Carter, Beyaz Saray'a yapti-
giziyarette Sahaleyhine düzenlenen gösterilerden,atilan göz yaçartia bombalardan da rahatsizhk duyuyor, fran'dave Írandigtndaki iki ülke arasinda herhangi bir anlagmazhkoldugu izlenimini silmek istiyordu. Amerika'mn Íran'adestek verdigi gerçegini herkesin iyice bilmesinden yanaydi..Bu nedenlerden ötürü yllbagigecesi verilen akgam ziyafetinde, gerefekadeh kaldtrarak gu tarihi konugmayi yapti: "Ìran,basmdakí büyük lider Sahsayesinde bugün, dünyanm en sorunlu bir bölgesinde bir istikrar adasidir. Bu, majesteleri, size, sizin liderligtnize kargi halkimzm duydugu engin saygt ve hayranliktan, sevgiden kaynaklanmaktadir." ÌçteBagkanve Sah1978 yllmm o tarihi yllbagt gecesini böyle bir ortamda kutlamiglardi. 630
Ne var ki Carter'in gördügüve istikrar adasi dedigi yeriherkes aym gözle görmüyordu. Carter'in Tahran ziyaretinden kisa bir süre sonra, iran'dafaaliyet gösteren bagimsiz Amerikan petrol girketlerindenbir yetkili Tahran dönügünde girket direktörlerinden birine gunlan söyleyecekti: ¶ah'in bagi büyük dertte."
I
631
33
Ïkinci ok: Büyük Panik
JimmyCarter tran'danayn1diktan bir hafta sonra, Tahran'da ç1kanbir gazetede, o stralarIrak'ta -sürgünde olan ruhani lider SiiAyetullah Ruhullah Humeyni hakkinda çok acimasiz, saldir1denebilecek bir yaz1 çikti. Görünügte yazan belirtilmemig olan bu makale rejiminin resmi bir
Sah
me-
muru tarafindankateme almmigti. Belki de bunda Carter'in ziyareti etken olmug, Sah'aduyulan güveni biraz artirmigti. O siralar Humeyni'nin Sahhükümetine yönelttigi ve kasetlerle tüm Iran'a yaydlgl saldirilar halkta Humeyni'ye duyulan öfkeyi artird1gliçin makale kisa zamanda etkisini göstermigti. Iran'mhanedan ailesiyle nüfuzlu Siiislamcamiasi arasmdaki dügmanlik çok gerilere, Riza Sah'in1920, 1930'lar boyu ruhani Siilerüzerinde güç kazanma mücadelesine kadar gider. Bu mücadele laik güçlerle dinsel güçler arasmda sonralan olugançok daha büyük mücadeleninsadece bir parçasidir. Ancak 7 Ocak 1978'de yayimlananmakale mücadelede yepyeni bir sahnenin kurulmasi için ilk igaretivermig, tetigi çekmigtír.
Düg K1riklig1ve Mtihalefet 1970'li yillann ortalannda, Iran'mpetrolden ülkeye akan büyük servetiiyi kullanamadigt artik apaçik ortadaydl. Pahaliya mal olan modernizasyon ugruna çilginca savrulan veya çürümeye terk edilme yüzünden uçup giden dolarlar ekonomikkarmagay1körüklüyor Ye tüm ülke düzeyinde sosyal ve siyasi gerilimi artinyordu. Köylerde yagayan nüfus, zaten agin kalabaltkla dolup tapankasaba ve kentlere akm edlyor, tarim üretimi dügüyor, digardan ithal edilen yiyecek maddesi ise giderek artlyordu. Enflasyon tam anlamlyla baç1malmig gidiyor, zaten var olan hognutsuzlugu kaçmilmaz olarak ategllyordu. Tahran'da yagayan orta direk bir yönetici veya memur, maagmin yüzde 70'ini kireya ödemek zorundaydi. Iran'm altyapisi omuzlarma aniden yüklenen basklyla bag edecek durumda degildi. lyice eskimig demiryolu sistemi büyük sikmti yaratlyor, Tahran sokaklarmda tam bir tratik karmaçasi yagamyordu. Elektrik gebekesiise talebi kargilamaktan uzakti ve ayrica sik sik da anzalamyordu. Tahran'm bazi bölgelerinde ve diger kentlerde düzenli olarak elektrik kismtisi uygulamyor,bu bazen günde üç, dört saat devam edlyor ve dogalolarak gerek sanayi üretimini gerekse yerli halkm yaçammi olumsuz etkileyerek kizgmlik ve hognutsuzlugu büsbütün körüklüyordu. Her kesimden Iranh'mn§ah rejimine ve modernlegmeiçin yapilan kör koguya gösterdigi sabir artik tükenme noktasma gelmigtL Iranhalki, bu meydan kavgasinda tutacakbir destek bulmak ve inanmak ihtiyactyla geleneksel Ìslam'mve hirsli tutucularmçagnlarm1daha dikkatli dinlemeye, bunlara baglanmaya baglad1.Bu akimm temsilcisiAyetullah Humeyni'dir. Bu kipinin dini inancma olan sarsilmazllgt ve boyun egmeyen direncí, muhaliflerin Sahve rejimine yönelttigi kargi koymada onu mücadelenin simgesi yapmlytir. Humeyni dindar ögretmenlerden olugmuy bir ailenin çocugudur.Babasi oglunun dogumundan birkaç ay sonra bazi kipilerin ifadesine göre 632
hac görevini yapmayagiderkenbir devlet memuru tarafmdanõldürülmügtü. Annesi ise o henüz küçük bir çocukken ölmügtü. Humeyni, bu ölümlerden sonra kendisini dinsel çaligmalaraverdi 1930 ve 1940'h yillardaislamfelsefesi ve yasasmda tanmmigbir vaiz oldu. Dinsel grubun sive . kl kontrolü altmda Islamibir Cumhuriyetfikrini halk arasmda yayma çabastndaydi. Humeyni uzun yillardan beri Pehlevi rejimine yozlagmig,yasadig1bir rejim gözüyle bakmigt1.Ancak altmiç yagmagelinceyekadar siyasi hiçbir aktif eyleme kat11mamigtir.Atmig yagmdayken Humeyni'yi Sah'mreform programt "Beyaz Devrim"in en önde gelen muhalifiolarak görürüz. 1962 yllinda yerel toplantilannsadece Müslüman erkeklere özgü olrnamasi, kadmlarm da dahil edilmesi yolunda bir öneri yapildiginda Humeyni bu öneriye giddetle kargi çikt1. Aynca, "Beyaz Devrim" gereginceiran hükümeti büyük arazileri yeni bir dagLtlma tâbi tutup bu arada ait dev holdingleri de dagitmaya kalkmca, Humeyni buna en boyun egmez muhalif olaQiller'e rak itiraz etti ve bu yüzden birkaç kez hapse girip ç1kti.Sonunda frak'a sürgüne gönderildi. Sah'aduydugu netret ancak BirlegikDevletler'e duydugu neffetle klyaslanabilic Humeyni Birlegik Devletler'e Pehlevi rejiminin en temel destekçisi gözüyle bakmigtir. frak'ta sürgündeyken ürettigi lanetleme edebiyati kan ve intikamla doludur. Olaganüstü yogunlukta, dizginlenmemig bir öfkenin peqinde sürüklenmig gibiydive halkta giderek büyümekte olan hognutsuzlukta pahsen bir odak noktasi olmustu. Daha illmh olan öteki ayetullahlann sesi, sürgün ve dayantlmaz kogullar altinda yagayan Humeyni'nin kargisinda etkisiz kahyordu. Eu ara diger bir kaynaktan daha bagka boyutta yeni bir muhalefet daha yükseldi. Demokratik seçimde JimmyCarter'm kazanmasi ve 1976'da Bagkanoluguyla BirlegikDevletler dig politikasmda insan haklan ön plana çikti ve gündemde ilk sirayi aldi. Sah'minsan haklanna verdigi deger ise kay1tlara görelyi degildi. Iran'da insan haklarma verilen deger ÜçüncüDünya ülkelerinin bir kismmdan daha iyi olmasma karym yine de yeterince kötüydü. Sah'mbag muhalifi ve insan haklan kopullanm tahkikle görevli Uluslararasi Jüri Komisyonu'nun bir 1976'da tran'da üyesi tahkikatsonunda Sah'm listesinde epeyce apagilarda" oldugunu söylemigti. Ayn1 kigi Sah'mbu listede A grubuna bile girmedigi sonucuna varmigtt. Buna kar m frangizlipolis örgütü Savak acimasiz, aceleci ve aç1kça içkence yapan bir örgüttü. Su davramplardan hiçbiri, äzellikle de Sahendüstri dünyasmm havasma göre nutuklar çekmekte oldugu bir strada, dünyada süper güçolma tutkusunun peginde kogan Iran'mBüyük Uygarhk imajiyla bagdagmlyordu, Íran'dainsan haklari konusundaki ihlaller somut olarak dünyanm ilgisini çekmeye baglamigtt. Bu haberlerin basmda ön plana çikip geligmekte olan öteki ülkelerdeki sufistimal haberlerinden daha çok yayimlanmasi Iran'm aleyhine olmuytur.Iraniçinde ve digmda, Sah rejimine duyuve lan ve giderek artan dügmanligi da büsbütün ateglemigtir.Sahbizzat BirlegikDevletler'den insan haklarma daha çok egilmesi için yapilan yogun baskiyl hissetmig ve eleptiriler fazlalagtigihalde, biraz da istihzayla siyasi liberalizasyon yolunda devam karari almigtt. "hainler
"Her 40 Günde Bir" 1977 ylli sonunda, oglunun esrarengiz kogullar altmda öldürülmesinden sonra, Humeyni'nin konugmalan daha giddetlive ateglioldu. CinayetiSavak'm yaptigma inamlmigt1. Daha sonra, 7 Ocak 1978'de gazetede bir köge yazist yayimlandi. Bu yazi Humeyni'yi küçük düçüren, dini inançlanm kugkuyla kargilayan, franuyrukluolugunu eleçtiren ve onu çegitliahlak digt davramylarla suçlayan görüglerle doluydu. Bu arada genç bir adamken müstehcen agkgiirleriyazmig olmakla da suçlamyordu. Gazetedeyapilan bu saldirilar, Humeyni'nin ruhsal evi sayllan kutsal Kum kentindeki isyanc11ari harekete geçirdi. Isyambastirmak için güvenlikgüçlerinebagvurulmug, bu ayaklanmada birçok gästerici öldürülmügtü. Kum kentindeki huzursuzluk Müslüman dini líderlerle hükümet arasmda yeni bir çatigmayiateglemig ve zamanla çok giddetli bir hal almi tir. Islam'm Siikolu bu olaylar üzerine kirk günlük bir yas dönemi ilan etti. Plan geregince 633
Kum faciasmdan kirk gün sonra, yas dönemi bitiminde yinegösterileryap11di,yine birçok kigi öldürüldü ve yeniden yas ilan edildi.Ve yine, izleyen kirk günsonunda aynigey devam ederek yeniden gösterive ölümler geldi ve bu olaylar böylece sürüp gitti. Sonu gelmeyen bu protesto göskirk günde bir" diyerek tanimlaterilerinde liderlik yapaniardan biri, sonradan bu olaylan migtir.Isyanlarve eylemler tüm ülke düzeyine yayllarak, giderek dramatik çatigmalaradönügmüg, çatigmalardaher defa daha ve daha çok insan öldürülmügtür. Polis ve ordu rejiril dügmanlarina hücum ettikçe, bu saldmlargiderekters tepki yapacak, dinsel örgütüne mensup yandaglarma yapilan Sah'akarç1 olanlann sayism1artiracakti.Siiler'in yardimlarin kesilmesiyle dinsel grup büsbütün öfkeye kapilacakti. Artik açik olarak yapilan muhalefet günlük yagamm aynlmaz parçasiolmugtu, Yinede 1978'in ilk yansi boyunca, bu konunun önemi göz ardi edildi. Sah'iningilizelçisine söyledigi gibi, durumun kritik oldugu bir gerçekti, ancak buna kargin yine de Sahbaglattigi liberall2asyon hareketini sürdürmekte kararl1ydt. Sahen amansizve en güçlüdügmanlarinm, kitlelerin beynine nüfuz etmig mollalar oldugukamsindaydi. "Mollalarla anlagmak mümkün degildir. Iki tarafbirbirine açikça dügmandir ve taraflardan biri mutlaka yenilmeye mahkûmdur" diyordu. Aynca Sahyenilecek tarafmkendisi olmayacagindan emindi ve bunu açikça beyan ediyordu. ABD hükümetinde de hiç kimse Sah'mkaybedebilecegine ihtimal vermiyordu. Hatta bu asla akla gelmiyordu.Ne de.olsa, Ìran'mgüçlü hükümdart otuz yedi y1ldirtahtmda oturmaktaymodernleptiriyordu. Irandünyanin büdi. Bütün dünyada tanmlyor,saygi görüyordu. Ülkesini büyük beri de iki yük petrol gücündenbiri idi ve birkaç ylldan servete sahipti. Bu çok kritik bölbir müttefik, "Büyük Dayanak"tt ve yerel polis görevindeydi. Onun alaçagt gede Sahönemli edilmesi nasil dügünülebilirdi? Amerika'mn Iranistihbarab k1sitliydi.BirlegikDevletler'in Sah'abagimhligi arttikça,Sah'm digladig1 muhalefet çevresindeneler olup bittigini anlamasi glderek zorlaglyordu. Washington'da Írankonusunda gerekli analitik bilgiye sahip kigi sayisi hayret edilecek kadar azdi. Üst düzey denirdi. AnlagildigmagöAmerikah milli güvenlik görevlilerine o günlerdeistihbarat durumunu analiz geregini duygünlerde rejiminin istikrar re bu istihbarat o Sah mam1çti. Duyduklan zamansa i; içten geçmigti.Bunun nedeni bir olasihklagereksizgördliklerinden ya da bulacaklan sonucun kabul edilebilir olmamasmdan korkmalanndan ileri gelmigtir. Íleride,duruma kizan zamanm istihbarat uzmanlarmdan biri "Ìrankonusunda istihbarat toplamama çok yanhp bir davranigti" demigti, Amerikan Ístihbarati1978 yill boyunca fran konusunda Milli istihbarat tahmin raporlari toplamayaçallymigsada bunu bir türlü gerçekleptirememigtir. Gündelikraporlar bol miktarda geliyor ancak hognut olmayan kesimin ve muhalefetinnasil tepki gösterip rolünün ne olacagtbir türlü degerlendirilemiyordu. Agustos ortalarmda Digigleri'nin Morning Summary yayim fran'da Sahotoritesinin giderek zay1fladigimve iran'msosyal yapismm sarsilmakta oldugunu yazmigt1. Buna karym daha ileri bir tarihte, 28 Eylül 1978'de savunmayla ilgli istihbarat örgütiinün tahmin raporunda Sah'in on yll daha aktif olarak iktidarda kalmasmm beklendigi" görügüverilmigti. Sir olasilikla bu tahmin ah'm geçmigtedaha bagka krizlerle kargilagtigt ve ne yer bunlarm üstesinden geldigi gerçegine dayandinlmigti. Ancak, tam bu siralarSah'akargi olan güçlerinbüsbütün kizigtigim, bunlardan bazilannm çok dehget verici oldugunu gösterenigaretler ortada görünmeyebaglamigti. 1978 Agustosu'nda, kabul eden bagnazlarca iki hafta içinde ülkede yanm düzine sinema binasi, sinemay1 Abadan'da bír verilmigti. rafineri begigi say11an Agustos ortalannda atege grup bagnaz, sinema binasini dolduran beg yüz kadar insanin üzerine bina kapilanm kilitleyip, sinemaya gldenlerituzaga dügürmüg ve binay1yakip kül etmigti. Kesin olarak kanitlanmamigsa da, bunu dinsel gruba yaptigt biliniyordu. Eylül aymm ilk günlerinde, kanh gösteriler bu defa mensup bizzat Tahran içinde düzenlenmeye baglandt. Íçte bu tam bir dönü noktasi olmugtur, O nokta"her
"tüketicisi"
"tüketicileri"
"gelecek
"haram"
"fanatiklerin"
634
dan itibaren Sahhükümeti etkili bir otorite olarak çökmeyebaglamlçttr.Buna karym Sahliberalizasyon girigimini daha-da etkin olarak sürdürmüg ve l979 Haziram'nda Serbest seçime gidileceginisöylemigtir. Hükümdara yakm olan çevrelerSah'tabazi degigmeler fark edip bir geylerin yanliggittigini sezmiglerdi. Sir süredir uzak ve içine kapamk görünüyordu.Yillardan beri saglik sorunlan oldugu söylentileri duyulmuçtu. Acaba kanser miydi? Yoksa çaresizbir damar hastaligt mi vardi? l6 Eylültarihinde ingiliz E1çisiSah'1tekrar ziyaret etti. Bu ziyarete ajt izlenimini sonradan pöyle anlatmigtir: "Görünügündeki ve davrampmdaki degigiklik beni üzmügtü. Süzülmüçgörünüyordu; yüzü sararmigtive yavag hareket edlyordu. Sanki tükenmigve neyesiniyitirmigti." 1;in gerçegi Sahkansere yakalanmigti ve hastahgl kanserin ölümcül bir türü olan lösemi idi. Eu tamyl ilk kez 1974'te Fransiz doktorlar koymugtu. Hastaligm ciddlyeti birkaç yll Sah'tan ve eginden gizli tutulmuytur.Ashnda kendisi de tedavisininson derece gizlisürdürülmesinde Israr etmigti. Sonrakigünlerde Washington'daki bazi kipiler Fransizhükümetinin bazi geylerbildiginden güphelenmig olabilir.Ancak ingllizhükümeti ve Amerikalilar bunu bilmiyordu. Sah'mhastahgtndan ve hastahgtn vahametinden haberleri olsaydi, birçok konudaki hesaplanni bambagka yönlerde sürdürecekleri güphe götürmezdi. Zamanilerledikçe Sahhastaligmdan daha fazla etkilenmeye ve sonuçlarmdari korkmaya baglad1.Kararsizhgi, garip bir gekilde çevredenkaçmasi, hatta kirginlik ve kaderciligl, pençesi altmda kivrandigt hastahgtnm sonucuydu.
"Su
lçindekiKar Gibi"
Ülkesindeki siyasi durumun
kötülegmesiyle
ah ne yapacagim bilmez duruma gelmigti Sonunda glderek büyümekte olan isyan hareketlerine kargi Sava; açma fikrineyanagmad1. "Dünyakamuoyu" olan bitenleri çok yakindan izliyordu ve ayrica bu insanlar onun kendi halkiydi. Ancak boyun da egmeyecekti. Birlegik Devletler'den gelen birbiriyle çeligkiliögütler kafastni lyice karigtirmigtL Herkesin kendisine ihanet ettigi fikrindeydi. Birçok defa kargitlan ile iletigim kuran lngiliz Istihbarat Orgütü ve CIA'mnkendisine kargi casusluk yaptigmt ifade etmig,ancak buna anlagiltr sebep gösterememigti. Haftalar geçtikçe, petrol teknisyenleriningrevi de dahil ülkede grevler artmaya bagladt 1978 Ekim bagmda iran'mzorlamasi ile Ayetullah Humeyni Irak'tan kovuldu. Bagdat'taki Baas rejimi kendi Sii nüfusuyla ugragmak zorundaydt. Kuveyt'e de kabul edilmeyen Humeyni Fransa'ya giderek Paris'in bir banliyösüne müritleriyle birlikte yerlepti. Iran hükümeti Humeyni'nin Paris'e yerlegmesiyle artik onun gözlerdenuzak, kafalardan Irak olacagini dügünmügse de bunda yamlmigti. Fransa hükümeti
Humeyni'ye
.¶ah'in
Tahran'da kurdugu uluslararasi
direkt
tele-
fon servisinin bir egini vermigti ki bu onun ve yandaylannm dünyayla lletigimini fazlaslylakolaylagtirmigt1r.Bati dünyasi hakkmda hemen hiçbir geybilmeyen ve bu dünyay1 o denli küçümsemig olan bu ihtiyar, bu ölke saçan bagnaz vaiz ne gariptir ki kapismda bekleyen medyamn önünde kendisini tam bir propaganda ustasi olarak kanitlamigttr. Eu ara Sahliberalizasyon programina devam etmekteydi. Akademik özgürfük, basm özgürlügü, toplantiserbestisi gibi konularda ilerleme kaydedilmesine kargin bu tür Bati yánhst haklar Ìranhalkm1 pek ilgilendirmlyordu. Halk artik hükümdara ve hanedanma kargi ayaklanmig oldugundantüm modernlegme operasyonu onun için anlam tagimlyordu.Ekim ayi sonunda, Sahbu ilgisizlige kargi sadece gunu söyleyebilmigti:"Her gün su içindeki kar gibi biraz daha eriyoruz." Grevler ekonomiyi ve hükümeti hareket edemez hale getirmig, ögrenciler kontrolden ç1kmig, gösterilerve isyanlar bagmi alip gitmigti. Iran petrol endüstrisi tam bir kaos içindeydi. Temel üretim topraklan "Arazi" olarak amliyordu. Güneydoguda kurulmuy olan bu alanda 1908 yllmda Anglo-Pers Sirketi'nin ilk kegfi yapbundan yetmig yll sonra "Arazideki" operasyonlar tigi yer Mescidi Süleyman da vardi. Simdi, 635
Musaddik'in
iran Petrol
Sah'ingeri gelmesinden sonra 1954'te kurulan konsorsiyumun uzantisi eline geçmigti.Iran'da sürgün hayati yaçayan, çogu üye girketlerOsco'nun Sirketi dügmesi,
kuden gelmis petrolcülerle doldurulmuy bu girketin merkezi Abadan'in yaklagik seksen zeyindeki Ahvaz kentlydi. Ekimaymda "Arazide"çahgan franliiççilerden grevde olanlarm bazisi Osco'nun merkez binasom bulundugu Ahvaz'a geldi. Kimsede onlan geri çevirmek istememigti.Kasim ayt geldiginde bunlardan yüz kadan koridorlarda yatip kalkmaya bagladl. Bu hareüzerindeki baskiyl arket bir taktikgeregiyapillyordu ve amag Osco ve Milli franPetrol Sirketi iççilerin iglerini özen Bat1hpetrolcülerse, yoluna çikmamaya göstererek ttrmakti. sürdürüyordu. Bu arada, digandaki avluda düzenli olarak dua törenleriyapihyordu. Önceleribu toplantilarakatilanlarmsayisi yanm düzineyi geçmezken, sonradan sayl kabararak birkaç yüz kigiyi buldu. Durumu pencereden seyreden petrolcüler buna tanik olmuytu. Grevlerin sonuçlan derhal hissedilmigti. Iran,Suudi Arabistari'dan sonra en büyük ikinci petrol ihraç eden ülkeydi. Iran'da bir günde üretilen 5,5 milyon varili ayan petrolün 4,5 milyonu ihraç ediliyordu. Geri kalam da içte tüketiliyordu.Kasim bagmda ise ihracat günde bir mil"mil"
yon varilden daha apagi dügmüg, bu yüzden otuz adet tanker Harg Adasi'ndaki-yükleme tesislerinde petrol íçin kuyruga girmigti.Petrol uluslararasi pazarda talebindorukta oldugu o günlerde mevcut degildi. Petrol girketleripazara egemen genel yumusama sonunda envanterlerinin düg-
mesine razi olmugtu. Acaba dünya pazannda bir kitlik mi yaçanacaktt? Suda unutulmamahdir ki, Íran'mkendi istikran petrol gelirlerine bagllydi; petrol gelirleri ülkenin bütün ekonomisinin bagi güneye, "Araziye" giderek grev yapan iççilerle diyatemeliydi.Milli Iran Petrol Sirketi'nin log kurma girigiminde bulunduysa da yamlmigtl. Oraya ayak bastiginda kizgtnliktan köpüren grevciler kendisini linç etmek istedi. Petrol girketi temsilcisiderhal görügmefikrini bir yana birakarak gerisingeri bölgeden kaçt1. Görünüg, grevisonuçlandirma çaresiolmadigimgöstermigti. Giderek büyümekte olan karmagayi durdurmak için bu defa Saho güne kadar hiç istemedigi çok kritik bir yönteme bagvurarak kabineyi degigtirdi ve askeri bir hükümet kurdu. Bu onan son ganslyd1.Ne var ki kabinenin baçma zay1fbir generalatarnigt1.Bu generalgörevebaglar baglamaz kalp krizi geçirdi ve hiçbir zaman otorite saglayamad1.Yeni hükümet geçici de olsa, en azindan petrol endüstrisine biraz düzen getirmigve üretime yeniden hareket getirmigti.Askerler de Osco'nun Ahvaz'daki merkezine gidip orada, biraz huzursuzca da olsa, koridorlarda ylgth grevciiççilerle beraber yagamaya baglamiglardi. Olaylar sona dogru tirmandikçaÍran'men önemli mütteliki BirlegikDevletler'in politikasi glderek karigmaya ve düzensizlige yöneldi. 1978 ylhmn çogu aylarmda Carter yönetiminin üst düzey yetkilileri diger çok yagamsal ve zorlay1ctgeligmelerlemeggul olmug, fran'layalandan ilgllenmemiglerdi. Bu önemli geligmeler Misir ve Ísrail'leyapilan Camp David barig anlagmalar1, Sovyetler'lestratejik silah uzlagmalan, Çinile iligkilerinnormale dönügtürülmesi idi. Amerikan politikasi fran'in güvenilír bir müttefik oldugu ve bölgede büyük destek sagladigt varsayimma dayandinlmigt1. Sah'aduyduklan sayg1ve onu kizdirmamak kaygtslyla Amerikah bürokratlar o güne kadar Sahrejiminin çegitli kargitlarmdan uzak durmayi yeglemigti. Bunun anlami ise açiktir: Bu uzakhk yüzünden Amerika giderekbüyümekte olan muhalefetle iletigimden yoksun kalmigtl. O kadar ki Ayetullah'in kasetleriyle dünyaya duyurdugu Ve artik meghur olmuy sözlerinden Washington'un haheri bile olmamigt1. Washington'daki bazi çevreler Iran'da yaganan huzursuzlugun ciddi olmadigt, Sovyetler'cedüzenlenmig gizli bir plan oldugunda israr etmigti. Sebep ne olursa olsun sorulan soru aymydi Duruma kargi BirlepikDevletler hükümeti ne yapabilírdi? Amerikall bürokratlarm çok azi ulus düzeyinde sürdürülen grev hareketlerine ve dinsel inançlanna çok bagli askerlere Iranhükümetinin dayanabilecegine inanmigtl. Nitekim 1978'in son birkaç ayi Washingtonpolitikastnakargi çetin bürokratik savaglarla geçmigti. Sah'ipohpoblamayi sürdürmelimi, yoksa yerine geçecek yeni rejime dostga davranma garantisi mi vermeliydidesteklemeler? Sah'mdügmesi halinde yerine geçeceklerefazla dügmanca davranmadan Sah'1 636
ye nasil devam edeceklerdi? Sahdügmedigi, politik yagammi sürdürdügü takdirde, eger ondan kopmalari gerekiyorsabu kopmay1 Sah'idiglamadan nasil yapacaklardi? Washington'un kararsizligi ve pagkmhgtsonunda iran'a birbiriyle çeligkili.birçok mesaj gönderildi.Sahsiki durmallydi; Sahtahtini birakmallydi; askeri güç kullan11mahyd1; insan haklan kabul edilmeliydi; askerler darbe yapmallydt; askerler ige karigmamahydi; yeni bir krallik kurulmallydt v.s. Eski bir devlet memurunun sonradan animsadl l gibi "Birlegik Devletler hiçbir zaman açik, kesin bir mesaj göndermemigti. Nasil hareket edilecegi konusunda bir alternatiften öbürüne gidipgelme ve hiçbir zaman karara varmama yerine, yazi tura atip bir politikadakarar kilsaydik çok daha lyi olurdu" demiçtir. Amerika'dan gelen sesin akortsuziugu hiç kugku yok Sahve çevresindekibürokratlarm aklim karigtirmig, hesaplanm boga çikarmig ve iradelerini büyük oranda zayiflatmigttr. unu da söylemek gerekirki, Washington'da Sah'm ne kadar hasta oldugunu bilen tek bir kigi yoktu. Amerika'ya çok çabuk yeni bir konum kazandirma çabalan, Sah'inAmerika'da ve bagka yerlerde nefret ve elegtiri hedefi haline gelmesiyüzünden bir türfü sonuca ulagmiyor,bu da öteden beri bilinen sonucu doguruyor, ABD politikasinm moral yönden eleptirilmesine neden oluyordu. Aynca bu çabalar Ayetullah Humeyni ve amaçlanm romantik ve gerçekgi olmayan bir konumda göstermigtir. New York Times'da yazan ünlü bir profesör Humeyni'nin hoggörüsünden, danigmanlanndan olugan maiyetinin ihmli, flerici bireylerden meydana geldiginden" söz etmig, "Humeyni'nin bir ÜçüncüDünya ülkesi için nasil giddetle özlenen insancil bir idare saglayacagmt" yazmtyt1. Humeyni'yiövmede BirlegmigMilletler'deki Amerikan Elçisi Andaziz" olarak selamlanacagmi söylerew Young daha da ileri gitmig,Humeyni'nin sonunda migtir. Bu durum BagkanCarter'i tedirgin edecek, derhal agiklama yapip "BirlegikDevletler'in azizlik mertebesineyükseltme görevlisi olmadigtm" söylemesine neden olacakti. Her kafadan bir ses çikmasive bu seslerin uyumsuzlugu, 1960'h yillardan beri Ottadogu krizinin içinde olan üst düzey bir bürokrata bir gerçegisöyletti. Bu kigi irankonuSunda üst düzeyde yapilan sistemli toplantinm"çok geç, "Kasim" aymm ilk günlerinden birkaç gün evvel, o da çok geç saatte yapildigmisöylemigti. 9 Kasim tarihinde Tahran'daki Amerikan ElçisiWilliam Sullivansonunda hiç de hop olmayan gerçekleri "Hiç Dügünülmeyenin Dügünülmesi" bagligi altinda dramatik bir mesaila Washington'a sundu. Mesajmda belki de Sah'm lna, bu nedenle BirlegikDevletler'in bazi alternatifler dügünmesi gerektitahtim koruyamayaC3 degindi. Ancak bürokratik çatigmalann t1rmandigtWashington'da bu mesaja anlamli bir yagine verilmedi. DigigleriBakani'na, mt Milli Güvenlik Damgmam'na, SavunmaBakaSadeceCarter ni'na, Ístihbarat Örgütü'nekendi el yazisiyla yaztlmig notlar göndererek Iraniçinde olup bitenlerden kendisine o güne kadar neden bilgi verilmedigini sordu. Eu ara Sullivan bir sonuca varpolitikasi olmaksizin" yüzyüze geldigi kanimig, BirlegikDevletler'in Iran'dakidurumla smi ifade etmigtir. "yakm
"bir
"olaganüstü"
"ilk
"hiçbir
"Kan Seli" 1978 Aralik ayi tam bir yas tutma, yürüyüg ve dõvünme Siiler'de
ayi olmuytu. Bu, imam Hüsegehit edildigt gün olan apure bayrammda doruk noktasma ulagmig ve megruiyettenyoksun bir zorba hükümdara gösterilen bagtglanmaz direncin sembolü olmuytu. Humeyní halka o aym bir intikam ve kan seli ayi olacagtm vaat etmigti. Sehitsayismi yeterli bulmadigindan daha çok gehltverilmesini istiyordu. Beyanatmda "Birakm be; bin, on bin, yirmi bin kigi öldürsünler. yin'in
Biz onlara kamn silahtan daha güç]ü oldugunu kanitlayacagiz" diyordu. Tüm ülke düzeyinde bazisi insanm kanini donduran büyük gösteri yürüyügleri yapihyordu. Sanki her kesimdeki muhalefet tek vücut halinde birlegmi§ti. Ordu ise çözülmekteydi. Artik Sah'ayapacak bir geykalözel olarak "Bir diktatör ancak kendi halkimn kanim dömami görünüyordu. Çevresindekilere 637
kerek iktidarda kalabilir, bir Kral ise bu gekildedavranamaz" demigtir. Ancak ne yapilabilirdi? Aynca tüm dertlerine ve küçük dügürülmesine ilaveten, bir de telefon mesaji almigti. Telefon eden Washington'dan SenatörEdward Kennedy idi. Kendisíni Amerika'mn bagta gelen liberallerinden ve insan haklari savunucularmdan Edward Kennedy ile konugmaya hazirlayarak ahizeyi eline aldiginda, yazik ki bir sesin birçok kez tekrarlayarakgunu söyledigini igitecekti: "Muhammed tahttan çekil, Muhammed tahttan çekil." bir grup, yavagtan da olsa, "Arazide" ya§ayan digandan gelme bir Petrol ServisiSirketi'nden milyon iki yüz bin petrolcüve ailelerinin iran'iterk etmesi için gereken plani yapmtyti.Su arada haritalar toplanmig,havalimanlarmm kapah olmasihalinde -uçaklarm inecegi yerler igaretlenmig, ancak bu girigimfazla ciddiye almmamigti. Bir gün ögleden sonra Osco'nun genelmüdürü olan George Link,yemekten sonra görevyerine gitmek üzere arabasma bindiginde, gofõrgörevyerine gelip, kaplyi açmak için arabayi durdurdugu zaman, yolun kenarinda tuzak kurmu§ bir saldirgan aniden yerinden f1rlayarakarabamn içine bir gey firlatti. George Link, refleks bir hareketle arabamn kapisini açtp kendini digan atti. Bundan birkaç dakika sonra da patlama olup araba havaya uçüstlendig. boçaltma plam ciddlyetle ele almmigt1. tu. Bu olayüzerine grubun Grevler "Arazide" bir kez daha yaganmaya baglamig,Iran petrol üretimi yeniden hizla dügmügtü. Tansiyonçok yüksekti. Osco'nun operasyondansorumlu genel müdür yardimcist Texaco'dan geçici olarak getirtilmi;Paul Grimm admda biriydi. Bulundugu konum geregi iççilerle dogrudan kargilagma durumundaydi. Sözünü esirgememekle taninan koca Grimm korku yüzünden greve katilan digardan gelme mavi yakall petrolcüleriaç1kaçtk uyararak grevlerekatilmamalarmi, ige dönmemeleri halinde igten atilacaklarmi söyledi. Ne var ki gästeri yürüyügüne engel olarak dikkati çekip öldürülecekler listesine almacakt1.Arallk ortalarinda bir gün, arabastyla evden ige giderken, kendisini izlemekte olan bagka bir arabadan ate; edilecek ve Grimm hemen o anda, kafasinm arkasma isabet eden bir kurgunla yagamim yitirecekti. Bu olay yabana
petrolcülerinbölgeyi terk etme plammçabuklaçttrmt;tir. Aralik aymin 25'inci gününe gelindiginde tranpetrolihracati türnüyle durduruldu. Eu olay dünya petrol pazarmdason derece önemll bir etki yapti. Avrupa'da spot flyatlar resmi flyatlarm yüzde 10, yüzde 20 üzerine çikti. Petrol üretiminde uygulanan kesintiler de aynca Íran'tyerli petrol mamullerinden yoksun birakti. Tahran sokaklarmdakarneyle birazcik benzin almak için uzun kuyruklar olugtu. Kuyrukta beklegenler benzin olmasa da, yemek pigirmede standart yakacak olarakkullandtklan gazyagma da raziydtlar. Buralarda askerler düzeni havaya ate; etmek suretiyle sagilyordu. Petrol iççileri askeri kesimi hareketsiz birakmak için bu kesime petrol ürünü Vermek istemiyordu. Sonunda rollerin komik denecek gekílde yer degigtirmesiyle bu defa Amerika fran'apetrol verecek, çok muhtaç oldugu petrolü bir Amerikan tankeriyleIran'a gönderecekti. lzleyenbirkaç kritik hafta boyu tanker kendisini gizledi. Bazen klyldan uzakta demir atatak bazen de Abadan'a dogru nehir yukan seyredet'ek vakit geçirdi, ancak yükünü boçaltmak için yeteri kadar güvenli düzenleme yapilamadigt için kargoyu bir türlü bogaltamadi.
"Kendimi Yorgun Hissediyorum" Aralik ayi sonunda egemen çevreler, biraz tereddütlede olsa, bir koalisyon hükümetinin kurulvardimastve Sah'in,görünügtetedaviamactyla Iran'dan aynlmasi için aralarmda bir anlagmaya lar. Ancak her gey apaçik ortadayd1 ve gerçekten neler olup bittigini herkes gayet lyi biliyordu. Art1kPehlevi hanedamnm iginin bittig gün gibiagikârd1.Aynca, agikâr olan bir §ey daha vardi. En azmdan o gün için, "Topraklanndaki" petrol üretiminin de igi bitmigti. Noel'den sonraki hafta içinde Osco çaltçtirdigt tüm Batill elemanlari ülkeden çikarma karan aldi. Digandan getirtilmigiççiler Tahran'da, TavusTahti yakminda olup bitenleri veya Washington'da olanlari bilmediklerinden gidiglerinin geçici olduguna, sadece birkaç hafta, en çok birkaç ay içinde, düzenin 638
yeniden kurulmaslyla geri döneceklerine inanmigti. Su nedenle yanlanna sadece ikiger bavul almiglardi. Evlerinioldugu gibi, döndüklerinde her geyiyerliyerinde bulacaklan inanclyla terk ettiler. Onlar da tipki 1951'de Musaddik'in Abadan'i terk etmeye zorladigi petrolcüler gibi aym scrunla kargilagmigti:Konu -köpekleriydi. Ne kadar süre gittiklerini bilmediklerinden onlar da önceki meslektaglarmm yapttgmi yaptilar. Köpeklerini evin arka tarafmagötürerekvurdular veya öylece ölüme terk ettiler. ÏççilerAhvaz havalimaninda toplandi.Gidecekleriyer Atina idi.-Burada günlerini görülecek yerleri gezmek ve her geyin açtkliga kavugmas1yla dönüç gününü bekleyerek geçirmeyi ümit edlyorlardi. William D'Arcy Knox ve George Reynolds'untorunlan bir kez daha Íran'dançikanhyordu. Ancak bu defa, 1951 yllmdakinin aksine "Abadan'a elveda"töreni içín ortada nöbetçiler, bandolar, selamlagma seromonileriyoktu. Ahvaz bir vakitler yurtiçi servis yapan sayisiz uçagm havalanip indigi, helikopterler ve küçük uçaklarin çegitliüretim bölgelerine gürültüler çiise yurtiçi selvis kalkmigt1, petrol.igi kapanmtêtt ye terk kararak uçtugu .bir havalimamydi. Simdi . edilmig durumdaki Ahvaz havalimanmin üstündeki gäkyüzüartik bombog ve sessizdi. 8 Ocak'ta Tahran'daki IngilizElçisi veda için Sah'a.gitti.Yaklagik yarim yüzytl çegitli olaylar yaçamig, hepsini de atlatmt; bu hükümdann artik sonu gelmigti. ÍranKralligl'nm begyüzüncü yll kutlamalannda görülen ihtigamdan artik eser yoktu. Ihtigamolmadigt gibi güç de yoktu. Büyük iskenderPersepolis'i.Milattan Önce330'da almig,aldiktan sonra kraliyet saraytmatege verde Ayetullah Humeyni,ona nazire yaplyor, kendini Persepolis'in varisiilan ediyormigti. Simdi du. MuhammedPehlevi'nin sadece bir ölümlü oldugu kamtlanmigti ve artik bitmigti. Elçiylekonuqurken Sahsogukkanli ve ilgisiz görünmügtü. Olaylardansanki olan biten onu kigisel olarak ilgilendirmlyor gibi söz etmigti. Onun böyle davranmasi elçiyi daha da duygusal yapmig, kendini uzun yt11ardiplomasi meslegine hazirlamly, kontrol etmeyi ögrenmig bu adami gözyaglarma bogmugtu. Sahbu durum kar Ismda ne yapacagim bilmerce ona göylediyecekti: "Üzülmeyiniz, ben sizin neler hissettiginizi gayetlyi biliyorum." Kendi göreceli partlari dilckate bu almrsa Sah'm sözleri onun için alipilmamigsözlerdi.Sahelçiye, kendisine verilen çeligkili ögütlerden söz ettikten sonra, abgilmamigbir jestlesaatinebakarak "Banakalsa on dakika içinde buradan giderdim" diye sözlerini bitirdi. Artik gerçekten sona ermigti. 16 Ocak günü ögle saatinde SahTahran havalimamnda göründü. Geçirmeyegelen küçük gruba "Kendimi yorgun bissediyorum, istirahat etmem lazim" demigti. Bu arada tatile gidíyormuy görüntüsüvermeye devam ediyor, acikli rolünü sürdürüyordu. Birkaç dakika sonra uçagma binip son defa olarak Tahran'i terk etti. Ülkesinden aynlirken bagajma bir kutu dolusu Ìrantopragi almayt ihmal etmemigti. llk duragl Misir'di. Sah'inülkeden ayrilmastyla tüm Tahran çilginbit bayram havasma bürünmügtü. Su hava 1953'te Sah'mgan ve zaferle ülkeye dönügünde yapilan kutlamalardan bu yana ilk defa görülüyordu. Otomobillerin hepsi birden klakson çahyor, geceleri tüm igiklar etrafi gün gibi aydmlatiyordu. Humeyni'nin reslmleriyle süslü oto ön cam silecekleri ileri gerisavruluyor,halk caddelerde bagirip çagirarakgôsteri yap1yor,alk141arlagarki söyleyip dans ediyordu. Elden ele dolagttrilan gazeteler unutulmaz bagliklar atarak, Sah'ingittigini müjdeliyordu.Tahran'da ve tüm ülke düzeyinde Sah'ave labasma ait insan boyunda ne kadar heykel varsa, hepsi birden çilgin halk kütlelerince yerlerinden sökülüp parçalamyordu. Simdikim iktidara gelecekti?GeçmigteSah'muzun süre ate li bir kar Itmm bagbakanhk yaptigt koallsyon hükümeti denenmigtis Sonuçta, 1 Subat'ta Humeyni Air France'a alt 747 no'lu uçakla Tahran'a indi. Uçagmön koltuklan uçak biletlerinin bedeliniödeyen batill basm mensuplarma tahsis edilmigti. Humeyni'ye gelince o tüm yolculuk boyu hirinci smif kàbinin zeminine serilmig bir kilim üzerinde oturmuytu. Humeyni yanmda Sah'men amansiz dügmanlanndan Mehdi Bazargan'i da getirmigti. Bu kigi ikinci Tahran hükümetinin öncülügünü yapan ihtilal konseyinin bagkanligLm yapmigtir. Aslmda Bazargan yirmi sekiz yll õnce, 1951'de devletleptiril"gösteri"
"gösteri"
639
mig petrol endüstrisinin bagi olarak seçilmig ve elinde harita ve igaretlerle petrol yataklanna ilk giden, "IranMilli Petrol Sirketi" afigini oraya ilk asan insandi. Bunu izleyen yillan Sah rejimi altinda hapiste geçirmigti.Ve ne gariptir ki imdi, laik bir milliyetçi olan Musaddik'a kargi Humeyni'nin duydugu sönmez nefrete kargm Bazargan, Ayetullah'm yeni Ïran'1yõnetmek için seçtigi aday olarak politik güçlerin bagma getiriliyordu.Böylece, kisa bir süre lçin Tahran'da iki ayn rakip hükümet egemen oldu. Ancak ne var ki, ikinci bir hükümet geçerliolamazd1, sadece bir hükümet olmasi gerekiyordu.Subatm ikinci haftasinda, Tahran'in banliyösündeki bir hava üssünde, ihtilali bagaran kisilerle krallik görevlileriarasinda çatigmabagladt. Koalisyon hükümetine verilen destek çöktüve göreve Mehdi Bazargan getirildi. Tahran'daki Amerikan Savunma Atagesi durumu ivedi bir raporla Washington'a bildirerek görügistedi, raporda gunlar yazlhydli "Ordu teslim oldu, Humeyni kazandt; gizli evrak tümüyleimha edildi."
..
Son Adam Ç1kan
Araziden petrolcülerinhepsi aynlmamigtl.Yirmi kadar petrolcü bölgede birakilmigti. lleride,hükümetle herhangi bir anlagmazhk çikmasihalinde bu kipiler Oscoadma hareket edecek ve girkebir matematikçiytin yasal varhgim koruyacakt1. Bunlardan biri JeremyGilbert admda'Írlandall ken sonradan mühendis olan ve o günlerde BP tarafindansermaye planlamasibölümüne Osco Müdürü olarak gönderilen ki§iydi.Arazide durumun giderek kötülegmesi üzerine onlar da orada birkaç gün kahp aynlmak istediler. Ancak JeremyGilbert hasta oldugu, ciddi bir sanlik geçirdigi için hastanedeydi ve doktorlar diger aynlantarla aym uçaga binip gitmesine izin vermemigti. Ocak aymm karma ah günlerinin tümünü ategler içinde hastanedeki yataginda geçirmigti.Geceleri hastane yatagmdan, digardan gelen patirti gürültüyüve silahsesleriní dinlerdi. Sah'mIran't terk ettigi gün muazzam kullama çighklan duymugtu. Abadan digindaki dünya ile tek iletigimi çiçek buketleriydi. BBCdipinda, Osco'nun gönderdigi_kocaman Hastane koridorlarmda, zayifve nerdeyse hareket edemez durumda dolaç1rken, Iranhlar onu Amerikall sanmigti. Bir grup hastabakici penceresinin önünde toplanarak "Amerikal11ar'a ölüm" diye.bagirdi. Aynca hastalardan biri hiçbir uyan yapmadan, elindeki koltuk degnekleriyle onu dövmeye bagladi ve bunu yaparken de hiç durmadan Amerikalilar aleyhine atip tuttu. Gergi GilbertAmerikah degildi fakat gerçekuyrugu da sorun yaratacakt1. Iran'dan çikip gitmenin tek yolu Irak oldugu halde, ban; misyonuyla Lübnan'da bulunan Irlanda askerlerinin Irakli askerlerle kargillkh ate; açmalari yüzünden kendisine vize verilmemigti. Vize alabilmek için elinden ne geldiyse yapacak, hatta yerel Irak Konsoloslugu'nda bir yetkili önünde resmen diz çöküp Irlandahlar'in igledigt suçlar için af bile dileyecekti. Ocak ayi sonunda saghgt ülkeden ç1kmaya elveriglihale gelen Gilberttozlu simr hattma geldiginde lranli gõrevliler kendisine hiç müdahale etmediler. Irakli nöbetçilerse casus oldugundan güphelenerek onu saatlerce allkoyup, üzerini aradilar ve sorguya çektiler. Bu arada Basra'ya tek ulaç1m araci olan tek taksiyide kaçirmlyti. Sonunda, nihayet serbest b1rakildigmda,nöbetçilere "Basra'ya nasil gidebilirim?" diye soracak ve simr muhafizmdan qu yamti alacakti: "Yürürsün." Zaten yapacakbagka bir yey de yoktu. Yorgun, periyan bir halde, elinde iki valizle Basra'ya önce onu giden tozlu yolda yürümeye bagladl. Birkaç saat sonra bir yük arabasina rastladi. Soför para kargihgtnda Basra'ya götürmeyi kabul ettiyse de GilbertÌranparasi vermeye kalkmca kahkahalarla gülerekparamn degersiz oldugunu söyleyip Gilbert'i Basra'ya götürmektenvazgeçmigti. Böyleceson birkaç dolarim da goförevererek adamm kendisiní Basra havalimanma götürmeye ikna etti. Ancak artik hiç parasi kalmamigt1. Buradan nereye nasil gidebilirdi? Sonra birden valizinde henüz kullanma f1rsatibulmadigt Amerikan Express karti oldugunu hatirladt. Evden çikmadan evvel kart1 yamna aldigt için Tanri'ya gükrederek kendini Bagdat'a glden uçaga atti. 640
Gecenin geç bir saatinde Irak bagkentine ulagtiginda birkaç saat aramadansonra bir otel bulabilmigti. Buradan ailesine telefon etti. Onlar Gilbert'ihâlâ Abadan'daki hastanede rahatt yerinde yatlyor sandiklarmdan, bir hayli gagirmiglardi. Gilbertüç gün oteldeki odasmdan ç1kmadi. Kendisini saglikyönünden yolculugun ikinci agamasma hazir hissetmek istiyordu. Bu üç günün bitiminde Bagdat'tan yeni bir uçakla Londra'ya gitti. Cuma günü geç vakit Heathrow'a ulagtiginda ilk iy olarak havalimanindan British Petroleum personel k1smina telefon ederek, büyük güçlüklerekargm duyurdu. "Arazideki" son batih petrolcü, muazzam franpetrol kompleksinde çaliganbu adam sonunda Ïran'dançikabilmeyi bagarmigt1.Ne var ki personel bölümündeki bu görevli,o an kendisine geçirecegihafta sonu tatilikonusunda bir geylersöyleyen üçüncü bir kipinin kontigmasi yüzünden onun kim oldugunu anlamamig, konugani kayip mühendis Gilbert hakkmda bilgi veriyor sanmigti. Personel görevlisi telefonunöbür ucundan haykinyordu. "Jerry Gilbert mi? Biz de onun nerede oldugunu dügünüyorduk. Siz onunla iletigim kurdunuz mu?" Bu artik Gilbert'in dayanabildi§ son umursamazlik oldu. Heathrow'da jetonlaçaliçantelefonda gücünün yettignce yüksek sesle sadece talihsizpersonelgörevlisine degl, dünya petrol endüstrisiyle iligkill herkese agzina gelen küfürleri savuracak, onlan lanetleyecektí. "bagardigmi"
Panik Baghyor fran'da eski rejim gitmig,son derece aksak yürüse de iktidara yeni bir rejim gelmigti.Bu ara kontrolü ele geçirmek için gimdiden bazi sürtügmeler baglamigt1.O sira, fran'dansanki korkunç bir depremle sarsilmig gibikocaman devrim dalgalan tüm dünyaya yayllmaya bagladi ve herkesi etkisine allp sürükledi. Eu dalgamn etkisinde kalmayan hiçbir gey ve hiç kimse yoktu. Iki yll devam eden bu dalgaya dayananlar bu süre sonunda kendilerini yepyeni bir toprak parçasi üzerinde sahile Ç1kmig buldular. Her geydegigmigti;kipiler arasindaki iligkiler de degigmigti.Bu dalga ikinci Petrol Soku'nu dogurmaya, flyatlan varil bayina on üç dolardan otuz dört dolara çikarmaya ve sadeceuluslararasi petrol endüstrisinde degil, on ylldan daha kisa bir süre içinde ikinci kez dünya ekonomisivé globalpolitikalardaköklü degigiklik getirmeye mahkûmdu. Yeni gelen petrol gokubirkaç agamadan geçmigtir.Birinci agama 1978 Arahk ayi sonundan, Íranpetrol ihracatmin durduruldugu günden 1979 güz mevsimine kadar sürdü. Iran petrolüretimindekidügüg, bagka yerlerde uygulanan artiplarnedeniyle kismen gözlerden uzak tutulmugtu. Suudi Arabistan ise tavan üretimini 1987 ylli sonunda günde 8,5 milyon varilden 10,5 milyon varile ç1kardL 1979'un ilk üç ayl içinde ise üretimini günde 10,1 milyon varile indirdi. Ancak bu rakam dahi geçmigteki 8,5 milyonluk miktardan daha iyi bir üretim sayiltrdt. DigerOPEC ülkeleri de üretimlerini arttirmigt1. Bunlarm tümü üzerinde bir hesap yapihrsa, özgür dünya üretiminin 1979'un kritik ilk üç ayi içinde, 1978'in son üç ayma kargm günde 2 milyon varil bir dügüg gösterdigi díkkati çekecektir. Bütün bunlarm tek bir anlami vardt; gerçektende ortada petrol kithgt yaganlyordu ki, bunda pek hayret edecek bir geyyoktur. Ne de olsa Iran dünyanm petrol ihracatçilan arasmda en fazla ihracat yapan ikinci ülkeydi. Kithga karym günde 50 milyon varil olan talebe oranla ele ahnirsa, sikintmm yüzde 4, yüzde 5'ten fazia olmadigt görülür Su halde nasil oluyor da üretimdeki yüzde 4,S'lik dügü§ fiyatlarda yüzde 150'lik bir artiça neden oluyordu? Bu sorunun yamt1 olarak dünya piyasasmda bir panik oldugunu ve bunun da beg ayn durumdan kaynaklandigmi görürüz. Bunlardan birincisi petrol tuketimindegözle görünen agikâr büyüme ve bunun pazar için ifade ettigi anlamdir. Talep 1976'dan baglayarak sürekli olarak artmigtL Koruma tedbirlerinin önemi ve OPECkaynakh olmayan petrolün anlami henüz açikga anlagilmamigti ve herkeste talebin artmayi sürdürecegine dair yerlegmigbir kanaat vardt Íkincifaktör petrol endüstrisi içinde kontrata baglanmig ayarlamalarin yozlagmasidir. Bu "tavan"
641
Íran'dayapilan ihtilalden.kaynaklanmigtir. Onca büyük ayaklanma ve karmaçaya karytn dünya petrolü entegre bir sanayi olarakkalmayi bagarmigti.Ancak artik baglar eskiden oldugu gibi sahiplige dayanan resmi baglar olmaylp, uzun süreli kontratlar olarakdaha zaylf baglar geklinde devam ettirillyordu. Iran'ayapilan müdahale girketleribu ülkeye olan bagimlthklanna göre egit olmayan bir biçii·ndeetkilemig ve kontratlara bagh olarak düzenti gekildeyapilandagitimda aksamalara neden olmuçtur. Eu düzensizlik yeniyeni.alicilartüretmig,bunlar eskisi gibi aynt miktar petrol alabilmek için duraksamadan pazarlara dalmiglardi. Hepside gafilavlanmamak, geç kalmamak için her geyiyapmaya _hazirdi. Igteburada artik klasik entegre petrol endüstrisinin gerçek hedefí gündemdeydi.Önceleriyedek pazar, spot pazar denilenler gimditemel pazar olmuytu. Aynca bir vakitler fazla itibarh bir faaliyet sayllmayan ticaret igi pimdiítibar kazanmig, önde gelen bir meslek olmuçtu. Üçüncüfaktör tüketici hükümetlerin çelijkillve papirticipolitikalaridir.1974 Washington Enerli Konferansfnda Kissinger'in uygulamig oldugu politikabazi yönleri henüz denenmemig olduguhalde hâlâ geçerliydi.Íç durum geregi hükümetlerin girigtigiher yëni tegebbüsbelli bagh uluslararasi politika gibi sunuluyor, bu da piyasadakistres ve tansiyonu büsbütün artinyordu. Hükümetler flyatlan biraz indirmek için ne zaman bir girigimde bulunsa, bu ülkelerdeki girketler derhal galeyana gelip,aceleyle flyatlar1yükseltiyordu. Dördüncü faktör olarak,anargininpetrol ihracatçilanna ilave kira geliri, çok büyük kiralar bu vesile ile bir kez daha güçlerinikanttlama ve alma firsati saglamasi gästerilebilir. Íhracatç11ar dünya sahnesinde niifuzlannigösterme olanagt bulmugtu. Ihracatçilannhepsi degilse de çogunlugu her firsatta fiyatlan yükselmeye zorluyor, hatta aralarmda pazan kizigtirmak ve ek gelir saglamak için el çabukluguyapanlar bile aluyordu. Son olarak insanlarm duygularmi sayabiliriz. Insanlaro sira büyük bir güç olan duygusallidorugundayd1. Hiçbir geydenemin olmamak, endige, kangikhk, korku, karamsarhk panik gm lçindeki insanlann hareketini büsbütün körüklemig ve onlara egemen olmuçtu.O günler yaganip bittikten, sayilar yerli yerine oturup arz ve talep dengesi de geriyedönüp incelendikten sonda, o gün ra bu tür duygulann yersiz oldugu ve akilci olmadigt, anlam tagimadigianlagilmigsa kontrolden petrol Uluslararasi sistemi birakmayacak kadar gerçekti. duygular kugku bu iÇin tür degildi, tümüyleyerle bir olmuytu. Duygulara güç veren diger bir faktör de, insanlarda ç1km14 yerlegmig olan kehanetin çiktiglinanç1ydt 1980'li ylllann ortasinda gelmesi beklenen petrol krizi 1979'da, 1973-74'teyaganan petrol içkencesinin ikinci agamasi olarak gelmigti. Bu geçici bir aksakhk degil, flyatlarm sürekli yükselecegl anlamma gelen çok daha ciddi bir petrol krizinin biraz erken geligidemekti. Aynca aklahâlâ yanitlanmamig bir soru getirmigti. Iran'dakiihtilal hangi noktaya kadar uzanacakti?Fransiz ihtilalitüm Avrupa düzeyine, Moskova kapilanna kadar uzanmigtl. IranÍhtilalide böyle kapsamh mi olacak, yakmmdaki Ktiveyt'e, Riyad'a kadar ve daha sonra da Kahire'ye ve ötelere kadar dayanacak miydi? Dinsel radikalizmin atepli milliyetçilikle birlegmesi Batt dünyasim gafilavlam1§ti.Akil almaz ve boyutlan ile ihtilal bir konuda itici gücünü göstermigtir. Ihtilalsonundabu yörede yagayaninsanlar Bati'dan ve modern dünyadan daha fazla segumus, Bati'yi reddetmigtir. Bu gerçeginkabulü Batl ülkelerinin halkin1 sonunda buz glbi soguk Ve kahc1 bir korkuya sevk etmigtir. Üzerindenörtüleri çekilensahnenin görüntüsünden en fazla donup kalanlar alicilar oldu. Alicilar 1973'ün tekrarlanacagikorkusuyla panige kapilmig, 1973'tekigibi stok yaparak petrol kithgmi daha da kötüye götürmüglerdir. Düriya petrol endüstrisi daima envanterindemilyarlarca dolarbk petrol stoklamigtir.Bunlara, normal kogullar altmda, petrol bölgesinden rafineriye ve rapürüzfmeriden benzin istasyonuna uzanan yüksek sermayeyogunluklu bir süz iglemesi için gereklistok gözüyle bakilabilir. Ancak güncel kogullar böyle degildi. Bir varil petrolün Kõrfez'deki bir kuyudan rafineri ve pazarlama sistemine geçip benzin istasyonundald yeralti deposuna ulagmasi doksan gün allyordu. Eu sisteminherhangi bir noktastndaki bir anza "mekanizma"mn
642
çok masrafli oluyor ve aynca sistemin öteki yerlerini de bozuyordu. Su bakimdan, arz ve talep dengesinin kurulmasi ve her geyinpürüzsüzceiglemesi için gösterilensürekli çaba aç1smdanbu stoklar partti.Bu ana ihtiyacm en üstünde petrol endüstrisi bagim bir tür sigorta yastigna dayamigt1.Bu, arz ve talepte olugabilecek beklenmedik bir denge bozuklugunda kullamlacak yedek petroldü. Ocak aymdakigm çetin geçmesiyleagin petrolkullamidigi zaman veya firtina nedeniyle Körfez'deki yükleme tesislerininanzalanmasi ve tankeriniki gün rötarla gelmesigibi hallerde gerekli olan petrolmevcut stoktan çekilebilirdi. Kugku yok ki envanter tutmak da pahallbir iyti. Petrolün satm almmasi, gerekli tesislerin hazirlanmasi, paramnbaglanmast gerekiyordu.Su yüzden girketler deneyim sonu normal oldugunuanladiklart miktardan daha fazla stok yapma yanhsi degildi. Tüketimin yavaglamasi sonucu flyatlarm dügüge geçecegini anladiklannda stoklari ellerinden geldiginceçabuk küçültürlerdi. Bundan amaç petrol satm almay1fiyatlar adamakilh dügtügü zaman yapmakti. Endüstrinin yaptlgi da, 1978 boyunca tam anlam1ylabuydu. Bu durumun aksine, fiyatlarm yükselme egiliminde oldugunuanladiklarmdagirketler yarmm pahah petrolündendaha az satm almakiçin bugünün ucuz petrolünden daha çok satm almak için çaba gösterirlerdi.1979-1980'deki panikte görülmemigbir hirs ve öç alma istegiyle yapilmig olan da budur. Gerçek gudur ki, girketlerileride tüketimin çok daha fazla olacagm1varsayarak bu kadar çok petrol ahyordu. Çünkü, ileride hiç petrol alamayacaklan korkusu içindeydiler. Bu, tüketimingerektirdiginden fazla agtri satm alma,istiflenenmiktarlahirlegince girketlerin ve mügterilerinkaçmdiklan sonucu meydanagetirdi ve fiyatlarlbag döndürücü bir htzla yukarlya çekti. Kisaca, 1979-80 panigi eski kehanetin dogru çiktigma hem de çok dogru ç1ktigthakamt olmuqtur. Bu kendi özvarligmi yenilgiye ugratan bir kehanetti. Panik içinde petrol satin alanlar bu igte yalniz deglldi. Tüketim zincirinin ta agagisina kadar, sanayide petrol kullananlar da dahil, herkes büyük bir hirsla, fiyat zamlarmda ve olasi blr kitlikla kendilerine sigorta olarakgördükleri stok yapma igine kalkmigt1,Motorlu araç sürücüleri de aym geyiyapmiglardi. 1979'dan önce, Bati dünyasmdaki tipik bir sürücü.depoyu sadece dörtte bir doldurarak aracim sürerken, 1979'dan sonra o da, benzin kitligt korkusuyla stok yapmaya baglamigti. Bu, artik batill sürücünün de deposunu dörtte üç doldurdugu anlammdadir. Birdenbire, hemen bir gece içinde bir milyar galondan fazla motor yakition Amerikali çagkmsürücüler tarafmdaribenzin istasyonlarmdan çekildigi bir gerçektir. Petrol girketlerininstok koguçturmasi, buna tüketicilerinhücumu da eklenince, günlük lep" miktarmda gerçek tüketiminüstünde ayrica üç milyon varillik ek bir artigoldu. Bu miktar petrole eklendiginde, günde toplam bey milyon varillik bir günde iki milyon varillik eksilme demektir ki bu üretimin yaklagikyüzde 10'una egittir.Kisaca, stok yapmak amaclyla panik içinde petrol satin almak gerçek petrol siktntismi bir kat artirmig ve panigi de körüklemiçtir. Fiyativaril bagina on üç dolardan otuz dört dolara çeken mekanizmaiyte buydu. "ta-
"net-kaylp"
Fors Majör Petrol sikmtisi eger e§itlikle paylagilmig olsayd1helki de panik bu kadar uzun sürmeyecekti. Ancak egit paylagilmamigtl. British Petroleum, geçmigteki konumu nedeniyle Íran'a,öteki petrol irketlerinden daha fazla bagimhydi. Gereksinimi yüzde 40 fran'dankargilandigi için petrol durgunlugu sürecinde bundan en çok zarar gören girket BP olmugtur. Petrol sanayii argosunda BP'nin adt petrol ylyicisi" idi. Diger bir anlatimla, BP kendi rainerileri ve pazarlama sisteminin ihtiyacmi kat kat ajan miktarda ham petrol bulunduruyordu. Böylece BP,petrolünün çotaraflara"-Exxon gtbi diger dev girketlere gunuuzun vadeli kontratlara bag11 olarak idi. Ancak gimdi veya bagimsiz rafinerilere, öncelikle de Japonya'ya- satan bir fran'dan gelenpetroldenyoksun kaldigina.gõre kotitratlarmdaki fors majörhükümlerini hayata geçirmekve ahcilara kesinti uygulamakzorundaydl. Exxon ile arasinda mevcut, bu itkete pet"ham
"üçüncü
"toptanc1"
643
rol verecegne dair kontrat1 bütünüyle iptal etti. Su arada da bagka yerden petrol saglamayaçaligti. Ne BP, ne de ShellAramcoüyesi degildiler ve üye olmadiklar11çingiderek artan Suudi üregidiyordu. timinden yararlanamiyorlardt. Sundi üretimi dört Amerikan Aramco Sirketi'ne Böylece domino taglanbirer birer dügmeye bagladi. Ötekiendigeli girketlerde, ya dolaysiz olarak Ìran petrolünün yok olugu nedeniyle, ya da dolayli olarak BP'nin kesintisi yüzünden, mügterilere yaptiklansevkiyati azaltmak için veya kontratlan toptan iptal etmek için fors majör uyguladilar. Mart aymda da, Exxon,Japonahcilarla olan kontratlann yenilenme tarihi olan 1 Nisan'da, üçüncü taraflaolan kontratlarin çogunun yenilenmeyecegini açikça duyurdu. Bu girket 1974'ten beri ahcilarml ihtiyacm1 bagka yerden kargilamast, "Exxon'a güvenmemesi" için uyarmigti.Exxonbagkani CliftonGarvendurumu göyle anlatmigtir: "El yazisi duyuru duvara asilmlyti. Venezuela aramizdan ç1kanlmigt1.Artik SuudiArabistan'dakiimtiyaza sahip degildik. Suudiler'le Japon tüketicilerarasindaarabulucu rolü oynamakta da bir anlam göremiyorduk. Exxon bu karan alirken zorlanmigti. Sorun dünyamn degigmekte olugundan geliyordu."Sonunda, Exvakit geçirmeden üçüncü taraflarlaolan kontratlarini iptal etmeye bagladt. Ancak xon Sírketi krizin yarattigi ruh hall içinde, girketin 1979 mesaji beklenmedik yankilar yapmigtir. Bu mesajin zincirleme etkisi Japon insantm fena vurmuy tu. llk petrol krizi atlatildiktan ve bunda bagarill olmuçttL sonra sürekli olarak Íran'dakendisi için bir yer ayarlamaya çaligmigti ihtlyacm1 Sonuç olarak 1978'e kadar Japonya'nmyüzde 20 petrol kargilayan Iran'a öteki sanayi ülkelerinden göreceli olarak daha bagimli olmugtu. Ayrica artik dev girketlere bundan böyle güvenemezdi. Ancak yine de Japon rafinericileri petrolsüzlük yüzünden hareketsizlige terk edilemezdi. Rafinericiler buna göz yumamazdt. Ama hükümet bir kez daha dogal kaynak sikmtistyla ekonomik mucizesi, endüstri temelinin petrole dayah olugu yüzünden yüz yüzeydi.Japonya'nm altmdaydt Bu nedenle Japonya'dayagananpanik diger yerlerde ahci noktasmda tehdit can en çok daha ciddi göre ve kalici olmugtur. Büyükemekle kazamlan yirmi ylllik ekonomik yaganana büyüme artik çäzülme görünümüverlyordu. Enerjide tasarrufsaglamak íçin hükümet ilk önlem karartma yapti ve daha dügük voltajh elektrik kullaolarak Ginza'daki parlak elektrik igiklarmda mlmasmi emretti. Bundan daha önemlisi Japon alicilan daha önce hiç yapmadiklan bir geyi yapmaya zorladi ve onlardan dolaystz olarak dünya piyasalarma gitmelerini istedi. Buna tü" denebilecek Japonticaretpirketleriöncülük etmig, dünyada petrol için kapi çalmadikyer birakmamigti. Bunu bagarmak, bu dünyaya sizabilmek için birçok kez becerilerini kullanmak zorunda kalm1;lardir. Örnekolarak bir ticaret firmasom yaptigi gösterilebilic Bu firma bakanhklarda ve devlete bagh petrol girketlerindegörmek istedikleri kipiyeulagmamn en iyi yolunun sekreterlere armagan olarak eldiven vermekoldugunu kegfetmigti.Aym ticaret firmast Irak petrol bakantm yola getirmekiçin bu kipinin dünyaca ünlü bir akupunktur uzmam tarafmdantedavisini "olaganüs-
saglamigti.
petrol kogusunda degigik ülkelerdeki diger bagtmsiz rafineriler kurulu düzen girketlerine ve Japon girketlerine katildi. Devlete bagli petrolgirketleride, örnegin Hindistan'daki gibi Iran'a bagtmli girketter de ayni geyi yapti. Bu, say11arigöreceliolarak az olan ahcilan birdenbire çogaltti ki bu satic11araçismdan hiç istenmeyen bir durumdu, çünkü ortada hålâ çok az satici vardi. Böylece ani olarak tüm faallyet spot marketlere kaydi. Oysa o güne kadar spot markétler sadece yedekte kalmig, hem ham petrol hem de mamul ürünlerde toplamüretimin sadece ylizde 8'ini olugturmugtu. Dengeleyici bir mekanizma görevi yapmig, alic1lannsözlegme garantisine sahip pahah petrol yerine rafineri artigt gibi ucu2 petrol satm almak için gittigi bir yer olmugtu. Yine de, buralar marjinal pazardi ve alicilann hücumuyla burada da flyatlaryükayinda spot fiyatlar resmi flyatlaselmigti ve bu yükselig giderekartmlytt O kadar ki 1979 Qubat çikmigtL limanma katina Avrupa'mn dev petrol Halk bu göndermeyaparak "Rotiki pazara nn terdam Pazari" dediyse de aslinda burasi global bir pazardi ve çok yogun bir de telefonve teleks ebekesi ile birbirine baglanmigti. sürdürülen Ç11ginca
644
Birdirbir Oyunu ve Kogupturma Burasi ihracatçilar için bulunmaz bir firsattL Bu firsattan iki gekilde yararlanmiglardir. Öncedünyanm dört bir köpesínden gelen telekslerdenher an degigen petrol flyatlanni ögrenlyor ve buna göre resmi flyatlarm üzerine aynca bir de prim ekliyorlardi. Daha sonra, ihracatçilar mümkün oldugu kadar çok petrolü mümkün olan en kisa sürede, uzun vadeli kontratlardan kopanp çok daha kârli olan spot marketlere kaydtrmaya bagladilar.OPEC'e bagh bir petrolcü özel olarak yalanlanna "Spotsatigta varil bagma 10 dolar ekstra para almazsam aptal sayilirim; çünkü ben bu ekstray1 almasam bile nasil olsa bagka biri gelip alacaktir" demigti. Ihracatçilar israrla, uzun vadeli ahalann hem kontratta resmen belirtilmig flyattan petrol aldigLm, hem de daha pahah olan Üreticiülkeler aynca fors majör öne sürerek kontratlari toptan spot petrol aldigimsöylemigtirs iptal etmiglerdi. Bir sabah Shell,ihracatçi bir ülkeden aldigt telekstenfors majör gerekçe gösteriögrenmigti. Ayni gün ögleden sonra ayni lerek kontratta belirtilen petrolün gönderilmeyecegini ülkeden aldigt ikinci bir telekste ise ham petrolün mevcut oldugu, spot fiyat üzerinden her an gönderilebilecegbildiriliyordu. Nasil olup da bir mucizeyle göndetilmeyehazir olan bu petrol, hacim olarak, sadece birkaç saat önce gönderilmeyeceg bildirilen petrolle tipa tip aym oluyordu? Aradaki fark neydi? Bu kez istenen fiyat önceki fiyattan yüzde 50 daha yüksekti, fark buradaydi. SonundaShell,kogullar öyle gerektirdigiiçin teklifikabul etmigtir. Yine de 1979 Mart bagmda beklenenden çok daha çabuk olarak, dünya pazarma fran'dan ihracat yapilmaya baglandt. Ihracat dogal olarak Sah'111 dügügünden evvelki günlere kiyasla çok daha apagi düzeydeydi. iran petrol ihracatmm petrolde belirgin bir rahatlama yansitmasi sonucunda, spot flyatlar yava; yavag dügmeye baglayarak resmi satt; flyatlan düzeyine indi. Bu, felakete çok yaklagmigpetrol piyasasma bir çeki düzen vermenin tam zamantydi. Mart ba§lannda, UluslararasiEnerji Komisyonu üyesi olan ülkeler, pazara istikrar saglama amaclyla, talebinyüzde 5 kesilmesini önerdiler. Áncak pazardaki korkunç panikve rekabet pimdibagli bagma yeni bir olmugtu. Buradakiler fran'm petrol göndermeyi sürdüreceginden nasil emin birbirlerine sorun olunabilecegini soruyordu. Gerçi Humeyni petroliginde kontrolü eline almigti; ancak dt; dünyasolcu radikal bir grubun kontrolündeydi nm kamsma gõre iran'dakipetrol yataklan, Komitesi" denen bu grup daha çok militan büro iççilerinden olugmuytu. Bu grup kendi bagma bir hükümet gibigörevyaplyor, cam istedigi zaman petrol yöneticilerini ve diger görevlileri hapse atiyordu. Aynca, öteki OPEC ülkeleri de kendi üretimlerinde kesinti yapacagtm duyurmugtu. Fiyatlar yükselmeye bagladigina göre petrolü yerin altmda birakip ileri bir tarihte satmak daha kârh olurdu. Mart ayi sonunda OPEC bir toplanti yapti. Spot ham petrol fiyatlari yüzde 30 çikmigt1; ürünler ise yüzde 60 artig kaydetmigti. Bu takdirdeOPEC, üyelerine resmi fiyat üzerine durumlanna göre istedikleri kadar zam yapma izni verdi. Yamani ilgtlilerin hareket etmesini istemigti. Ihracatçilarresmi bir fiyat saptama likrinden vazgeçti. Pazarm dayanabilecegi fiyat neyse o flyat üzerinden satacaklardi. Böylece gimdidünya petrol pazarmda iki ayrtoyun oynanacakt1. Birincisi oyunuydu: Fiyatlan artirmak için birbiriyle çekigenüreticilerin oyunu. Digeri ise alicilarm petrol satm almak lçin birbiriyle klyaslya Çekigtigi geçme" oyunuydu. Bu oyunda endige içindeki alic11ar-ki bunlara petrolden kesilenler, rafinericiler, hükümetler, yeni türemigbir kisim ticaret erbabi ve hiç kugkusuz dev girketler dahildi- ihracatçilara yag çekmede birbirlerinin ayaklarma basarca kogugtururdu. Su son derece hizh, ategli, yakic1ve yikici koçugturma hiç kugkusuz petrol saglamaya yaramamtytL Sadecegüncel petrol rekabetini daha da yogunlagtirmig, dolayisiyla flyatlari yukari çekmigti. Shell girketi'nin petrol koordinatörü bu kontrol konuda gunu söylemigtir: "Hiç kimse hiçbir geyi ediyor degildi. Sadecepetrol için dögüüyordunuz, o kadar. Her düzeyde tekrar tekrar satm alma zamamnm o an oldugunu dügünür. dünüz. Fiyat ne olursa olsun, siz o flyatm yanmn fiyatina göre iyi oldugunu bilirdiniz. 'Evet' de"arazi",
"60'lann
"serbest"
"birdirbir"
"kinp
645
mek zorundaydmiz, aksi.halde kaybetmig sayiltrdmiz.Igte alicom psikolojisibuydu. Kogullar idiyse de, yann bundan daha fena olacagt kesindi." her ne kadar sizin görügünüzegöre Agiri fiyat taleplerine,primlere ve el çabukluguyla yapilan fiyat oyunlarma sadece bir tek ihracatçi ülke, Suudi Arabistan karpi çikmigtir.l973'te flyatlar dörde katlanarak artirildigmdan beri SuudiArabistanhet zaman flyat zamlarma kargi çikmigtl ve gimdi de birdirbir oyununa itiraz ediyordu. Bunu, kisa vadeli kazançlann ne denli büyük de olsa, sonradan çok daha büyük yeni zamlara yol açacagi ve bunun ihracatçilar için ylloc1.olacagt korkusuyla yapmtyttr.Petrol, enerji pararlannda rekabetten kurtulmug olarak kendi fiyatim kendisi saptayabiliyordu. Ortadogu üreticileri bir kez daha önemsiz konuma getirilmig,enerli güvencesikonusunda itibarlanm yitirmigti. Endüstri dünyasmm gözündeart1k önem ve nüfuzlan azalmly, inige geçmiglerdi. Suudiler "Yamani Fermam" diye bilinen bir bildiri yayimlamigt1.Burada Suudi Arabistan'm resmi flyatlara bagli kalacagi, bunun üzerinde ek bir fiyat uygulamayacagi bildirilmigti.Buna llagerek kendine bagli ülkelere gerekseüçüncü taveten Suudi Arabistan dört Aramco Sirketi'nin raf ülkelere bu resmi flyat üzerinden satig yapmasmda israr etmigtir. YamaniFermam'nda bu huÖgsus da duyurulmuçtu. Suudi Arabistan bu dört pirketin flyatlara prim ekleyerek sati; yaptIglm renmesi halinde, girketterinçekeceg vardL Böylebir geyoldugu takdirdediger girketlerin petrol verdig petrolü kesazligmdan'lavrandigt o günlerde SuudiArabistan bu dört Aramco Sirketi'ne meye kararliyd1. Bu karar gerek mart ayinda yapilan OPEC toplantismdagerekse izieyen aylar boyu, Suudi Arabistan'l ihracatçilar arasmda tam anlamlyla yalniz birakmigtir.Tek OPEC müttefiki BirlegikArap Emirlikleri oldugu.halde perde arkasmdan kendisine pek çok baskt ve emirler yöneltmigtir. Washington'dan ve aynca Bonn, Parisve Tokyo'dan arka arkaya üst düzey yetkililer Riyad'a alan edip Suudiler'in daha ihmh davranmasim istemig ve ülkenin bu yönde attigi her adimda kendisini alkiglamigtir. Bunakarym yine de 1979'un ikinci çeyreginde Suudiler üretimi kesti ve kriz öncesi m" düzeyine, günde 8,5 milyon varile indirdi. Suudiler'in resmi fiyatta kalma israrma kargm, üretimin indirilmesi spot fiyatlan gigirecekti.Bu, degigik nedenlere dayandmlarak yorumlandt YoksaSuudiler pazarda iranüretimine yer açmak ve böylece bölgesel bir çatigmayl önlemek için yeni islamrejiminin lideri Ayetullah Humeyni'ye bariççi bir sinyal mi veriyordu? Yoksa, Israilve Misir arasmda 26 Mart'ta imzalanmig olan Camp David BangAnlagmasi'na duydugu hognutsuzlugu mu belirtmek istlyordu? Yahut, bunu dogrudan kendi parasal konumlanm dikkate alarak mi yapmiglard1?Suudiler kendi aralarmda petrol rezervlerinin korunmasi konusunu ve bir de ihtlyaçlanmn üstünde kalan üretimi" tartiplyordu. Bu özellikle gimdi,Amerika'mn petithalinde rol yükselig gözlendigi gu strada çok önemliydi. Yorumlardan biri de guydu:Acaba Suudiler, fran petrolünün yeniden pazarlarda göründügünü gözleyerek, krizin hafillemekte oldugunuVe yakmda sona erecegini ml varsaylyordu? Sebepne olursa olsun ortada bir gerçekvardi. SuudiArabistan bir zamanlar BirlegikDevletler'in oldugu gibiyedek kapasiteye sahip tek ülkeydi ve üretime sokulmasi halinde bu kapasite panigi mutlaka yatigtmrd1. Eu itibarla batih temsilciler Suudiler'in flyatlan ilimli tutma fikrini övmekle beraber, bir yandan da sürekli olarak ve israrla üretimi yeniden artirmasmi ve panigi yumugatmak için pazara daha çok petrol sürmesini 'berbat'
"tava-
'
"güncel
istiyordu.
Tehlikeyle Kucak Kucaga Tarihin bir rastlantist ile son OPEC toplantisinmdagiligmdan birkaç saat sonra, 28 Mart sabahinin erken bir saatinde, Larrisburg, Pennsylvania yakmmdaki Three Mile Adast'ndaki nükleer santralda önce pompalardan biri bozulmug ve hemen arkasmdan da vanalardan biri anzalanmigti. Bunun sonucunda yüzbinlerce galon dolusu radyoaktif su, reaktörü barmdiran binanm içine akmigti. Kazanm boyutunun henüz saptanmadlgl günlerde çegitlikesimlerde panik yagarimigti. 646
"olay"
oldugunda 1srar ettiler. Adi ne Bazi kimseler bunun tam bir kaza olmadiginda, sadece bir gelebilecek akil almaz, olay bir nükleer bagina olursa olsun, tesisin en en imkânsiz görünen bir yanh; Bir ciddi gittigi olarak ortadaydi. olaydi. geylerin Three Mile Adasi'nda yaçanan olay kendi bagma degerlendirildiginde, nükleer santrallerin gelecegi konusunda büyük kugku uyandirdi. Aynca nükleergücün 1973 petrol krizine verilecek olan en akilh yamt oldugu konusunda Bati dünyasmda egemen inanci da bir hayli sarsti. Acaba Three Mile Adas1'ndaki kaza, nükleer faallyetisinirlayarak, sanayidünyasmm petrole karçi beklendiginden daha baglmil OlâC3glm mi söylemek istemigti? Her ne olursa olsun, bu kaza, Batt dünyasim pençesine alan keyifsizlik, karamsarhk ve hatta kederciligi büsbütün arttirip pekigtirdi. Avrupa 13irligi'nin enerjiden sorumlu bir yetkilisi bu durumu gu sözlerle tammlamigtt: oftasmda kargilagmay1bekledigimiz durum, yani petrol için kiran k1rana koçugturPetrolden Sorumlu Devlet Bakani David ma, beklendiginden çok erken gelmigtl." Ìngiltere'nin Howell ise göylediyordu: "Alternatiflerin tümü gerçekleptirilmesi çok zor olan seçeneklerdir. Aynca bunlarin tümü de çok masrathdir. Dostlar size gunu söylemek isterim ki, gerçektentehlike lle kucak kucaga yagamaktaytz." Batih devletlerin taleplerikesintiyi dengelemek, yükselme egilimindeki flyat spiralinin önüiçin gösterdikleriçabalaryetersiz kallyordu. Yine de Enerji Kurumu'nun son günlergeçmek ne de geligtirdigi durum petrol bölügmesi" sistemine,pazara daha fazia kat1hkgetirecegi korkusu ile karpt çikiyorlardtAynca sistemde harekete geçmenoktast olarakkabul edilen yüzde yedilik petrol eksikligine erigilip erigilmedigi de kesin degildi. Hükümetler baglica iki temel hedef arasmda ikiye aynlmigti.Nispeten ucuz fiyatli petrol satm almak veya herhangi bir flyati ödeyerek güvencelipetrol satin alarak kendl durumlanm garanti altma almak. Bunu baglangiçta bir kez bagarmiglardi, ancak gimdibu iki hedefin birbiriyle çeligkilioldugu anlagilmigt1.Hükümetler önce bu iki giktan birincinin üzerinde durdular, ancak sonra, baslalar hissedilmeye baglaymcabu defa ikincisine yöneldiler. Birinci öncelik yerli tüketicileretanmdl.Seçmenoldugu anlaglan bu kipiler petrolsüzb1rakilmamaya çabgildi.Avrupah bir enerji bakanmm sözleriyle, enerli sorunlangimdi çok kisa, gerçektenkisa vadeli politikalarla yönetiliyordu." Batih devletlerden bazilan bu ara petrolü saldirgan bazi yöntemlerle, ya dolayli olarak girketlerdenya da dolaysiz olarak devletten-devlete, pazarhklarla elde etmigtir. Bunun sonucu güphe, suçIama, elle göstererek suÇlama ve görünügte müttefik olan ülkeler arasmdaöfke firtmasi oldu. Petrol girketlerikadar tüketici ülkeler için de koyunun kendi bacagmdan asilacaglydi." Biryandan da flyatlar sürekliolarak artik asil olan yükselmekteydi. Amerikan kamuoyu bir kez daha benzin istasyonlan önünde kuyruklarla kar§1laglyor,bu Amerikan halkl için paniginsomut örnegi olarak görünüyordu.1973 yllinda yaçanankarabasan geri gelmigti.Ashnda, kaynaklarm tahribi nedeniyle iran'dagerçekten bir petrol sikmtisivardi. Rafinerilerde agir, yogun petrol kullanillyordu. Oysa ki rafineriler Iran'mhafif, ince ham petrolünü ve benzerini kullanmaya ahgikti. Bu yüzden, ince petrol yerine kullanmaya zorlandtgl ham petroldeneskisikadar çok benzin ve diger hafif ürünler üretemiyordu. Califomia'dabenzin yedegi çok azdi. Spot marketlerde petrolün azaldigi söylentisinin yay11mastylaeyalette mevcut 12 milyon tagitmhepsi birden benzin istasyonlannda belirip depolanm doldurmak için beklegmeye baglam1;t1.Ülkedebu gibihallerde uygulanacakbazi acil durum kurallari varsa da bunlar durumu daha da kötülegtirmekten bagka bir ige yaramad1.Bazi eyaletler,tamamen petrolsüz kalmamak için, sürücülerin her seferinde be; dolardan fazla petrol satm almasim yasakladi. Bunun sonucu istenenin tam aksi olmug, sürücüler benzin istasyonlanna bu defa daha sik gelmeye baglamigt1. Su ara fiyat kontrolleri petrol istifçiligini k1sitladi.Aslmda benzin fiyatlan serbest birakilmig 01saydi, gaz kuyruklart çok daha çabuk kaybolurdu. Bütün bunlar olugurken federal hükümetin kendi koydugu tahsis sistemi dagttim modellerini tarihe geçecek tarzda dondurmuy ve "1980'lerin
.
"ivedi
"kisa,
"her
647
pazan, talebi kargilayacak gekilde hareket etme esnekligindenyoksun birakmigtir. Bunun sonucunda büyük kentsel bölgelerde pgrol stoku azahrken, köylerde ve tatil.bölgelerindegereginden fazla petrol stoku birikecekti. Bu bölgelerde Sikintisi çekilen tek gey turistti. Özet olarak ulus sirf kendi siyasihareketsizligi yüzünden benzin kuyruklan mekanizmaslyla karneye baglanmigti. llginç oldugundan gunu da söylemekgerekir ki, benzin kuyruklanmn kendisi yeni yeni benzin kuyruklan olugturmuçtur. Benzin istasyonunda kuyruga girmigbenzin bekleyen tipik bir otomobiliele alahm. Bu otomobil bir saatlik hareketsiz bir bekleyigte bir galonunonda yedisini tüketir. Yapilan bir tahmin 1979 ilkbahar ve yaz1nda Amerikah sürücülerin benzin kuyru-gundadepoyu doldurmak için beklerken günde 150.000 varil petrolün ziyan olup gittigini sap-
tamigtti Benzin kuyruklan ülke düzeyine yaylldikça petrol girketleribir kez daha halkm bir numarah dügman1 olacakti. Suçlamalar agirdi ve hizla yayihyordu. Örnegin,girketler'petrolü vermiyor, salt flyatlan yukan çekmek için tankerlersahile yaklagtmlmaylp uzakta bekletiliyor, sanayiciler kasitl1 olarak petrolü sakl1yor,fiyatlan yükseltmek için petrol sikmtisi yaratiyordeniyordu. Eu suçlamalar kargismda Exxon Bagkani Clifton Garvin pahsen içine kangmaya", bu suçlamalarm yanlig oldugunu izaha karar verdi. Garvin serinkanh, ölçülü bir adamdi, her geyi enine boyuna dikkatle ölçerdi. Kimya mühendisligi egitimi gördügü için petrolcülügün her kademesinde çahymig,deneyimli bir kigiydi.Aym zamanda, babast gibi ku; bakicihgtna merakliydi ve bog oldugu zamanlar bu ige yönelirdi.(Sonrakiytllarda Milli Kupçuluk Dernegi idare Heyeise kendini medyaya adamigtl,televizyondakendislyle röportai yapiti'nde bulunmuytur.) Simdi ltyor, Phil Donahoe Show'da rol ahyordu.Bu, dünyanm en büyük petrol girketininbagyöneticileri arasmda ilk defa Garvin'de görülen bir davrarugtit Fakat her nedense stok konusuna veya petrolcülügün karmagik lojistigine deginmek için her agzmi açigta, laft agzina ttkiltyor,kendisiyle mülakat yapanlar donuk gözlerle balop konuyu deglgtiriyordu. Garvin halk psikolojisini anlamakta zorluk çekmeyen bir kigiydi. "Amerikall tuhat bir insandir. Büyük olan yeylere, hacimli ekonomilere ve toplu üretime tapar,fakat hem büyük hem de güçlü olan geylerdenneftet eder. Petrol endüstrisini de en büyük ve en güçlüsanayiolarak gõrmüg olmah" dedi. Amerikall'nm duydugu nefretin kigiye yönelík olmadigi kugkusuzdu, ancak Garvin bu konuda kumar oynama yanlisi deglldi. Bir gün kendisini Greenwich'inkalbi sayilan post road'da, kendi yerel Exxon benzin istasyonunda, kuyrugun en arka yerinde beklegir buldu. Ístasyon sahibi onu tamdigindanyanma gelmig, istasyonun arka tarafmagidip dönmesini geçmesini Onermigti. Garvin istasyon sahibine qu soruyu soracakti: "Bunu kuykuyrukta öne ve rukta bekleyen onca insana nasil açiklayacaksm?" Benzinci puyaniti verecekti: "Onlara sizin kim oldugunuzu söylerim." Garvinbu teklifireddetmly, durdugu yerde kalmigt1. "halkm
Petrol
Ye
Bagkan
Benzin kuyruklan JimmyCarterdöneminin sona eriginin baglanglCml simgeler. Carter da Ìran'da yaçanan ayaklanmanmkurbanlanndan biridir. Washington'a iki yll önce, 1977de gelmigti.Deneyimininiki ayn yönünü yansttan çeligkilibir kipiligivardi. Deniz subay1 iken meslek degigtirmig, yer fistigt çiftçisi ve solu bir Hiristlyan olmuytu. Ayrica Bagkanlik giysislyle,Amerika'y1Watergateskandalindan anndirmak isteyen.dünyevi bir vaiz göreviniyapmigtir. Bagkanligtsüresince mühendislikde yapmig, Amerikan siyasi odaklarmda dönen entrikalan asgariye indirmeye ve gerek yaçamsal konulara gerekse küçük aynntilara olan hâkimiyetini göstermeyeçaligmigttr. Carter 1979 panigi döneminde liderlik için en uygun olan kigiydi. Hem vaiz hem de mühendis olarak gündeminive ilgisini tam anlam1yla enerji ve petrol konusunda yogunlagtirmig, bunu Carter yönetiminin bir numarall igi yapmigttr. Ancak gimdi kendisi yaganmamasl için uyan 648
kargi karplya gelmigti.Ne var ki bunun için ne bir ödül ne de itibar kazanmtçti, sadece suçlanmlyti. 1979 Mart ayi ortalannda, kriz baglayah henüz iki ay olmuytu ki Beyaz Saray
yaptigtkrizie
enerji danigmani Eliot Cutler,Carter'a bir uyanda bulundu. "Bize her yönden oklar f1rlatillyor; bunlar kuramsal yapidan kurtulmak isteyenler kadar, enflasyonudert edenlerden, çekici ve olumlu program isteyenlerden, petrol girketlerininkazanç elde etmesini istemeyenlerden ve genelliklede bizim için yaçamt çekilmez hale getirmekisteyenlerden geliyor" diyecekti. Bundan kisa bir süre sonra Three MileAdas1'ndakikaza meydana geldi ve ulus fotograflarda ayagmda sart çizmeler, nükleer mühendisJimmyCarter'1 oralarda dolagip hasar görmüç tesisipahsenteftig ederken izledi. Nisan aymda Carter enerji politikasi hakkmda önemli bir konugma yapt1. Konugmasmda petrol fiyatlan üzerindeki kontrolün kalkacagint duyurmuçtu ki bunun petrol girketlerininyaptigi her igi suçlama egllimindeki liberalleri kizdirmasi kaçmilmazdi. Kontrolün kalkacagt duyuruvergisi" allsuna yeni bir duyuru daha eklemig, petrol girketlerininagirt kazanci üzerinden nacagun duyurmuytu. Su ikinci duyurunun tutucular1öfkelendirecegi kugkusuzdu. Tutucular tüm hükümet uygulamalarmdan ve panikten yönetmelikleri ve kontrolü sorumlu tutuyordu. Benzin stkmtismabir çözüm getirmek amac1ylakurulan bir ÖzelBagkanlik Görev Grubu sik sik gizli toplantilaryaplyor, bu toplantilardaenerji sorunu ele altniyordu. Global düzeyde seyreden petrol stkmtisiyla hizla savagma ve benzin kuyruklan Carter yönetiminnin sonunu getirmeden, bu kuyruklardan kurtulmamn tek çaresininSuudiler'iyeniden üretimi artirmaya ikna olduguna karar verildi; Haziran aymda,Riyad'daki Amerikan Elçisí Suudiler'e Bagkan Carter'm resmi bir mektubunu sundu. Eu mektuptan bagka Bagkan Carter'm kendi el yazislyla kaleme ahnmig ikinci'kipisel bir mektup daha sunmugtu.Mektuplarm her ikisinde de Suudiler'inüretimi artirmast isteniyordu. Amerikan Elçisiaynca Yüksek Petrol Kurulu Bagkam Prens Fahd ile de birkaç saat süren bir toplantiyaparak,üretimin artinlmasi ve fiyatlann dügürülmesi konusunda igi bitirmek ve anlaçmak istemigtir. Aym ay içinde Carter silahlarm kontrolü konulu SALTII konugmalarim sonuca erdirmek ve Leonid Brejnevile antlagma imzalamak için Viyana'ya gitmigti. Uzlagma konugmalan yedi yll süren üç ayn devlet bagkam döneminde süregelen SALTIPnin imzalanmast anlamli ve büyük bir icraat sayllirsada, bu o an için hissedilmemigtir. Daha dogrusu halko zaman buna önem vermemigti. Onlar için tek Onemli konu benzin kuyruklarlydt; bundan da Carter'1 sorumlu tutuyorlardi. "kâr
.
En Kötü Zaman Art1k ulusun çogunlugu benzin sikmtisi içindeydi. Amerikan Otomobil Dernegi'nin yaptig1bir ankete göre ülke çapindaki6286 benzin istasyonundan yüzde 58'i, 23 Haziran Cumartesi günü kapanmak zorunda kalmigt1.24 Haziran Pazar günü ise benzin istasyonlarmm yüzde 70'i kapanmigti ve bu yüzden yaz mevsiminin birinci hafta sonu Amerikalilar çok az benzinle yetinmeye mahkûm bitakilmigti. O ara kamyonculardan bagimsiz olanlar tüm ülke çapmda korkunç bir greve girigmig,yakit sikmttsim ve yükselen fiyatlan protesto için üç haftadir grevi devam ettirmekteydiler. Bunlardan yüz kadar kamyon sürücüsü bir seferinde tam trafiginen yogun oldugu saatte Long Island Expres Hat boyunca, otuz millik mesafede trafigikesmig, on binlerce motorlu sürücüyü çilgmaçevirmigti.Tek sorun olarak kabaran flyatlan göstermek dogru olmazdi. Enflasyon da bagmi ahp gEtmekte ve evvelce tahmin edilmemig bir düzeye dogru ilerlemekteydi. Geçmigte, petrol sikmtisminyagandigt fakat henüz panik denecek bir durumun olmadly günlerde Washington yardima kogmuçtu. Simdide tipki o günlerdeki gibi yardima kogtu ve Amerikahlar'm ithal petrol bagtmliligini en aza indirgemek için devasa bir yalat" programina giripildi.Birçok kipinin fikrine göre Three Mile Adasi olayi nükleer santrala açilan kaplyi kapami ti. Alternatif olarall bagka bir program dü§ünülmügtü. Kimyasal iglemler ve mühendíslik "sentetik
649
iglemlerí yoluyla, öncelikle petrol benzeri sivilar Ye gazlar üretecek ve günde birkaç milyonvaril sentetik yakit çikarmayayönelik bir program üzerinde karar kilmdi. Bunun temel metodu kömürün hidrojenerasyonu idi. Almanlar'm IL Dünya Savagi'ndauyguladtgiigleme benzer bir ip-
lemle Rocky daglanndaki gistkayalan exilip toz haline dönügtürülecek ve 1silan dokuz yüz derece Fahrenheit'a getirilecekti. 80yle bir programmmaliyetínin çok yüksek olacagi, on milyarca dolar para harcanacagl, aynca uygulamanin yillaralacagtve çok büyük çevreselsorunlar yaratacagl §üphesizdi.Sonurida da gerçekten çaligacagmadair elde bir garanti de yoktu. Ancak tüm bu sakmcallyanlarma kargm, politik açidan bu fikir giderekdaha çekiciolmayabagladt ve benim-
sendi.
"Sentetik yakit"lara giderek daha çok destek verilmigti. Büyük baskilar altmda bunalait yakit" nedeniyle yeni bir basklya da maruz kalCarter yönetimi bu baskilara ilaveten Tokyo'ya de Carter,çahsen glderekburada diger büyük batill devlet limigttr. Buna kargin yine konularm Bati dünyae konomik derleriyle görügmüg, tartigilmasiiçin zirve toplantis1istemigtir. korkusagligma zararli olacagi genel uluslararast ekonominin smin yedi lideri, petrol sikmtismin bir zirvesi Tokyo'da burada enerji suyla Carter'm istegini olumlu kargilarm; ve toplanarak tam öfkeliydi. Carter ziryapmigttr. Su toplantigok tatsiz cereyanetti denebilir. Herkes alabildigince dügecekti: "Bugün ekonomikzirve toplantismmbirinti güve konusunda günlügüne qu notlari nü ve ben daha gimdiden diplomatik yaçamtmm en kötü günü oldu diyebilirim." Toplantidaki konugmalar çok sert ve kinci bir düzeyde yap11di.Carter'm söyledigine göre,toplantinedeniyle verilen ögle yemeglbile tats1zve ho; olmayan bir atmosferde yenmigti." YineCarterhattralarmda olayigöyleanlatmigtir: "Almanya BagbakaniHelmut Schmidt bana kipisel olarak hakaret etti... 'Amerika'nm barig anlagmast yapilmasma yönelik Ortadogu'ya müdahalesi, tüm dünya düzeyinde petrol sorunlanmn dogmasmda bay nedendir' dedi." ÍngiltereBagbakantMargaret Thatcher'i ise Carter çetin, fikir yelpazesi genig,iradesi kuvvetli, bilmedigi herhangi bir gey oldugunu kabul edemeyen bir hammefendi" olaraktarif eder. Kararlaçan plana göre Carter'm bundan sonrakiduragt Hawaii'de bir tatil olacakt1.Ancak Beyaz Saray iç politika dampmani StuartEizenstatbõyle bir durumda tatil yapmamn birinci derece tehlikelipolitik sakinca tegkiledecegi korkusuyla bu geziyekargi çikmigtir.Bir aydandaha uzun süredir seyahat halinde olan Bagkan ve refakatçilerin ülkede hâkim olan psikolojik havay; anlamadildan görügündeydi.Birsabah, Beyaz Saray'a giden yol üzerinde benzin kuyruguna girmig ve ConnecticutAvenue'deki kendi mahallesinin benzin kuyrugunda tam kirk be; dakika beklemig, kendisi de tipki ülkenin bir ucundan öbür ucuna benzin kuyruklarmda beklegen yurttaglan gibi önüne geçilmez bir öfkeye kapilmigtt. Aynca, ulusal düzeyde hissedilen bu öfkenin hedefi sadece zavalh benzin igletmecileri ve petrol girketleride olamazdi. Bundan sadece yönetimin kendisi suçluydu. Eizenstat fleride bu günlerden söz ederken gunlarisöyleyecekti: "Geçirdigimiz o günler karanhk, kasvetli günlerdi. Tüm problemler, enflasyon ve enerji sorunlan bir araya gelmigti. Sanki tüm ülke bu sorunun üstesinden gelememeninaczilliyaç1yordu." O güne kadar dig politika konularma egilmesinedenlyle bu sorunla fazla ilgilenememig olan Carter artik ülkede olup biteni anlamak zorundaydi. Bu nedenle, Tokyo Zirvesi'nin son gününde, Eizenstat devam etmekte olan benzin sikmtisi konusunda Carter'a oldukça karanlik ve can sikici bir memorandum göndererek durumu lletti: "Amerikan halkim gimdíye degin hiçbir gey bu derece sinirlendirmemig, aklmi karigtirmamig, kizdtrmamigtl. Halk gimdiyekadar hiçbir zaman öfkesi'ni sizi kipiselhedef alarak göstermemigti. Birçokaçidan yaçamakta oldugumuz bu güne gelmig geçmig zamanlarmen kötüsü denebilir. Ancak yine de inamyorum ki bir firsat dügtügünde bu durumu düzeltebiliriz." Eizenstat memorandumu üzerine zaten yorgun dü müç olan Carter, Hawaii gezisini derhal iptal edip Tokyo'dan ülkesine döndü. Çokgeçmeden kendisine oy verenlerin sayismda yüzde 25 dü§üg oldugunu anlayacakti. Bu tiple Nixon'un istifadan önceki son günlerde yaçanan duruma benziyordu. Mary"sentetik
"çok
"çok
650
land daglanndaki Camp David'e çekilerek Patrick Caddell'in 107 sayfahk kitabma sanhp ülkenin gelecegi konusunda dügünmeye bagladl. Eu arada Amerikalt bir liderler kesimlyle gÖrügmeyi ve Amerika'mn en büyük sorununun "Narsisizm" (kendinehayranhk) oldugunu savunan kitaba sanlmayi da ihmal etmemigtir. Temmuz aymda Suudiler petrol üretimini günde 8,5 milyon varilden 9,5 milyonvarile çikardL Birlegik Devletler'den gelen baskilara boyun egmig, kendi güvenliklerinide dügünerek üretimi yükseltmiglerdi. Suudi Arabistan petrolündeki üretim artigi, izleyen aylariçinde silantlyi biraz haliflettiyse de uzun vadeli bir çözüm say1lamazdi; ayrica, son birkaç ay içinde olaylarm dogruladigt gibi Amerika'nm ve Bati dünyasinm refah için güvenebilecegibir dayanak da olamazdi. Amerikan kamuoyunun yatigip öfkeli psikolojiden kurtulmast için bu fazladan üretim ye-
terli deglldi.
Sonuç olarak, Carter bir geyler yapmaya veya yapar görünmeyemecbur edilmigti. Bu gey büyük, olumlu ve uzun vadeli olmaltydi. Bu sebeple öngörülen büyük sentetik fuel tesisiplanma d0rt elle sanldi. Eu plan genelde 1975'te Nelson Rockefeller'in önerdigi yüz milyar dolarlik plana dayandirilmigt1. Carter plana halkm giddetle muhtaç oldugu ve olumlu" bir plan "çekici
gözüyle bakti. Kendisi ile beraber çaligan kadrosu da bu plam kesin öneri haline getirmekiçin canla bagla çaligtilar.Ancak bu ara baz1 itiraz sesleri de yükselmiyor degildi. TheNew York77mes 12 Temmuz sayismda ilk sayfada Harvard Business School mensubu bir aragtirmact grubun BirlegikDevletter'in sentetik yakit yerine enerji korunmasi programiyla petrol ithalatim çok daha ucuza ve çok daha Çabukbagarilabilecegini yazdi. Sentetikyakit programmm çevreselaçidan da olumsuz sonuçlar Verebilecegini uyaranlar da çikmigt1.Yine de Carter temmuz aymda morali bozuk Amerikan halkma yaptigt konugmada kendi plamm açikladi. 1990 yilma kadar, dáha çok kömürden ve gist petroldenolmak üzere günde 2,5 milyonvaril sentetik yakit çikanlacaglM duyurdu. Öncelerigünde 5 milyon varil çikarilacagmi söylemekistemigse de sonralaribundan vazgeçiritmigti. Konuçmasinda bu kelimeyi kullanmadigi halde sonradan konugma halk arasinda konugmasi" diye amlmigtic "Carter'mmalaise(keyifsiz) Carterkendi kabinesinde degigiklikyapmak, özellikle de iki kabine üyesini, Hazine Bakam Michael Blumenthalile SaglikBakam JosephCalifano'yuistifaya zorlamak istedi. Politik danigmanlan Hamilton Jordanve Jody Powell, onu bu iki bakanm sadakatsizligine inandirmigti. Stuart Eizenstat ise tam aksini savunup bu iki bakanla her gün beraber çaligtlgLm, her ikisinin de yönetime sadakatle bagh oldugunu söylemigtir.Eizenstat Israrla Bagkan'dan Califano'yu ve Blumenthal'i kabine digtbirakmaniasmi istedi ve bu konuda o güne kadar hiçbir zaman olmadigt kadar tsrarh davrandi. Califano'nunçok güçlüpolitikdestege sahip oldugunu,Blumenthal'in de enflasyonla savagmada yönetimin en ategli savunucusu oldugunu söyledi. Ne var ki Carter kararmi vermigti. Bu iki bakan gitmellydi. Ancak nasil? Bir kabine toplantisiöncesinde, üst düzey maiyetinden birkaç kipiyekabine üyelerinin hepsinden istifalarmi isteyecegini bildirdi. Bakanlarm istifasm-
dan sonra istediklerini tekrarkabineye alacakti. Maiyetindekilerden bazilan bu fikre giddetle kari çikipBagkan'tkararmdan döndürmek için canla bagla çaligtilar. Böylebir davrampin panik ydraIsrar ifade ettiler. Ancak Bagkankararinda ediyordu. Kamsmagöre krizden bunalmt; ulus tacagim bunu olumlu kargilayacak,yeni bir sayfanm aç1hyl kabul edip, boyun egecekti. Carter hiç vakit kaybetmeden kabineyi topladl. Yönetimin içinde bulundugu aym karamsar hava toplantlyada yansimigti.Öncedenplanladigt glbi Devlet Bakam Cyrus Vance Bagkan Carter'm her geyiyeni bagtan ele alabilmesi için tüm kabine üyelerinin istifa etmesini teklifetti. Bagkan bu teklifiolumlu kargiladigini bildirdi. Birkaç dakika sonra, odaya giren Ortadogu bari§ elçisi Robert Strauss, hiçbir yeydenhaberi olmadigi halde odadaki soguk havay1sezmig, çaka yoluyla herkesin istifa etmesi gerektigini söylemigti. Onun bu sözleri sükutla kargilandi. Sonunda, kabine üyelerinden biri Strauss'un omuzundan egilerek, "Bob, çeneni tut, hepimiz zaten istila ettik" diyecekti. 51
Bunlann bazilan igten kovulmug, bazilan da istifa etSonuçta be; üye kabineden aynlmigtL Bagkanlik liderlignin prestljiydi. Ancak amaca ulagmamig, tam anlamiyla migtir.Bundan amaç üyelerinin bu beklenmedik aynlig haberi ülke düzeyinde ve Bati ters tepki yaratmtytit Kabine dünyasmda derin yanlolar uyand1rmig, güvensizliginyaygmlagmasma neden olmugtu.O günkü ögle yemeginde WashingtonPost gazetesiiç haberler editörü karanlik bir tablo çizerekAmerika'mn merkez hükümetinin o gün çökmüç oldugunu mmldanmigt1.
Kedi-Fare Oyunu Spot flyatlar dünya petrol parannda 1979 yazmda biraz dügüg gösterdiysede bu çok az düzeyde kalmigttr. Bazi OPECülkeleri üretimi azaltmayi sürdürmekteydi.Irak, Arap milliyetçiligi kahramam olan ve 1973 petrol silahma bagvurmada büyük ün kazanmig Enver Sedat'1 1978 Camp David barigmda Israillle antlagma ímzaladigt için cezalandirmak istemig, tu yüzden ambargoyu genipleterekMisir'a yapilan petrol sevklyatim durdurmugtu. Nijerya'ya gelince, 1973'ten beri silahi" kullammmda en dramatik uca kadar gitmigolan bu ülke BP'nin ülkedeki holdinglerini devletleptirmigti. Bunu, BP ingllizgirketininGüney Afrika'ya dolays1z satly yapmasina misilleme olarak yapmigti. Daha sonra girketin yeni devletlegtirilen petrolünü daha yüksek fiyata, açik artirma yoluyla satmigt1. Bunlar olugurken bir yandan da petrol ahcilan stok hazirlamak, yedek tanklanm doldurmak için faallyetlerini devam ettirdiler. Her geyinbu kadar belirsiz oldugu, gelecekten endige ettikleri bu günlerdebunu yapmaktan geri kalmadtlar. Geneltahminleregöre, talep büyümesini sürdürüyordu. Ancak bu yanh§ bir hesaptL Gerçekteortadabir dügüy vardi. Bu dügüghem koruma tedbirlerininilk etkilerini yansitiyor hem de iktisadi bir geri gidigisimgeliyordu. Ancak dügüg ilk önceleri pek fark edilmemigti. Benzin aligverigiise tüm çilgincahizlyla devam etmekteydi. benzín koordinatörünün Shell Sirketi gözlemine göre "Üreticidevletle yaþ11anher uzlagmagörügmesi insana sinirden tirnak yedirten bir igti. Sirketbagkanlannm kafasindatek bir dügünce vardi. Resmen kabul edilmig flyat düzeyinde kalmak ve spot flyatla petrolsatm almamak. Petrol sahipleri de dogal olarak bunu sezdiginden ortada bir kedi fare oyunu oynanmaya bagladi... Sonuçta gerek kontrattaki kogullar gerekse ödenmesi gereken flyatlar sürekli olarak daha kötüye "petrol
gitti." Her panik olaymda oldugu gibi burada da igin anahtar noktasi bilgi, daha dogrusu bilgi eksikligi idi. Eger elde, zamanmda ele geçmig, saglikh,güvenilir ve genië çevrelerce kabul görmüg yeterli bilgt olsaydi, girketler bog yere gereginden fazla stoklamayaptigim fark eder, talebin azalmakta oldugunu anlarlardi. Ancak elde bu tür bir istatistik yoktu ve eskiye ait bazi bulgulata da ragbet edilmemigti. OPEC ülkeleri için flyat artigl yapmakta herhangi bir smirlama yoktu. Ingiltere'nindevlete ait yeni petrol girketi BNOC, çok ragbette olan güvenilir"Kuzey Denizi ham petrolüne" istedigi kadar zam yaplyor, hatta zaman zaman pazarda bu konuda önderlik ediyordu. Petrol pazannda gözlem yapmig biri bu konuda "Eger BNOC ve Ingilterehükümeti OPEC gibi davranlyorsa, OPEC petrol flyati spiraline neden son versin ki?" demigtir. Suudi Arabistan digmda tüm OPEC ülkeleri çok geçmeden bu yança katildilar ve aym geyiyaptilar. Böylece pazar, her an degigen kogullar,düzensizlik ve karmaganm büsbütün hâkim oldugu böyle bir havada ticaret erbabmm hücumuna ugradi. Ticaret yapanlarmbazisi ticaret odalarmdan gelmigti,bazilart ise bu meslege 1973'ten sonra glrmig kipilerdi. Digerleri bu yança sonradan, son dakikada, küçük çikarlarinm kargilanmasi, örnegin telefonveya teleksalmak için katilan kipilerdi. Su kipilere hemen her yeriçin çatigtiglde, her resmi muamelede rastlamak, onlarmgeleneksel petrolgirketleriyle-sahiplik m görmek mümkündü. Denizagm gelen bir kargonun tekrar tekrar yeniden satildigioluyordu, hatta bir gün elli alti kez sattlmigti. Tüccarlarm tek istegi satigm çabuk yapilmasiydi. Bu ara orta652
da büyük paralar dönüyordu.
Bir süper tankerdekitek bir kargo petrolün 50 milyon dolara satildigt oluyordu. Ticaret erbabmm böyle davranmaktaki diger bir amaci da büyük irketlerin entegre sistemlerini parçalamakt1. Eski günlerdepetrol bir girketinentegre kanallan içinde kalir, buradan digaise devlete ait petrol girketleritoplamüretimden kendilerine giderek daha nya s1zmazdL Qimdi ve daha büyük hisse istiyordu. Kendilerine ait bir dagitim sistemleriolmadigmdan petrollerini genigbir ahci kesimine, büyük petrolgirketlerine,bagimstz rafinerilere ve tüccarlarasatiyorlardi. Tüccarlarkontratta yazih dügük flyatlarla, pazardaki daha yüksek, daha degigken spot piyasa fiyati arasmda çok büyük çeligki oldugu zamanlarda bu durumdan kendi ç1karlaniçin yararlamyorlardi. Su onlar için en uygun zamand1. Büyük girketlerinbir üst düzey yetkilisi"Tüccar kolayca en iyi konumda olabiliyordu. Yapacagi tek gey ne yaptp yapip kendisine resmi bir kontrat saglamakti" demigtir. Kontrati èle geçirdikten sonra petrolünü spot piyasada, varill sekiz dolardan satmasi, böylece tek bir sevklyattan kendine muazzam bir servet saglamastiçten bile degildi. Ancak bu tüccar inamlmaz derecede kârli olan bu resmi kontrati nas11saglayacakti? "Yapacagi tek gey gerekli makamlara ve taraflaraçok küçük, hemen komik denecek bir komisyon ödemekti. Bazi hallerde; beklenen bu sari zarflarm elden ele geçtigi de olurdu." Bu komisyon sayesinde tüccarmelde edecekleri dikkate almirsa, komisyon sadaka glbikallyordu. Böylece, 1979ylh yazinda ve güz bagmda, dünya petrol pazan tam bir anar§i yaçamigttr.Bu anarginin global etkileri 1930'lu ylllarda Dogu Texas'ta Dad Joiner'inkegfinde ve Bati Pennsylvania'da petrolcülügün ilk günlerinde ya anana klyasla çok daha piddetliolmuqtur. Su günlerde üreticilerinve tüccarlarincepleri para ile gigkinlegmig, tüketicílerise panigin bedelini ödemek için ellerini ceplerine sokmak zorundabirakilmigtir.Ihracatçilarin inanci, bu durumun petrol gücü açismdan da büyük bir zafer olduguydu. Kamlarma göre pazarm bir tahammülsmm, kendiferinin ise kazanç smm yoktu. Bati dünyasmdaki bazi çevreleregelince onlar kara kara dügünmeye ve korkmaya baglamiglardi.Bazi geylerden endige edíyorlardi. Onlara göre endige edilecek konu sadece dünyanm en degerli metasmm flyati ve dünya ekonomisinin iktisadi büyümesi ve bütünlügü degil, kendi bildikleri gekliyle,belki de uluslararasi düzen ve dünya toplumuydu.
Dünyada Bunalim 1979'un o yaz aylannda JimmyCarter kabinesinden ayrilanlararasmda James Schlesinger de vard1. Her geyingeriye gittigini,bunun sadece enerji pazarlarmda degil uluslararasi politikada da olugtugu gözlendiginden Birlegik Devletler'in konumuna da üzülerek, morall bozulmuy halde Washington'da bir veda konugmasi yapmak istedi. Su konugmada duygularmi tipkidört yll önce
GeraldFord onu Savunma Bakanhgl'ndan çekilmeyezorladigt günkü gibi çekinmeden aç1klaya-
caktl. O gün, her zamankinden daha sakin olarak konugmaya haz1rlandi. Niyeti bu defa copturucu ve uyanc1 bir üslûpla konugmakti. Ilk önce Winston Churchill'in Birinci Dünya Savagi tarihi-
ni anlatan Dünya Krárikitabma atif yapt1. Bu kitabm bazi sayfalarmda ChurchillIngiltere donankömürden döndürmek petrole için Iran'dan girigtigi mücadelelerden söz ediyor, gelen masmi petrole baglmli olmanin risklerine kargin bunu nasil yaptigim anlatiyordu. Simdiaradan altmig yll geçmig,bu risk bir gerçek olmugtu. Schlesinger konugmasmda göyledemigtir: "Bugün, Churchill'inyarim yüzyll önce tammladi L dünya krizini çok daha.büyük boyutlarda yaçamaktayiz. Bu kriz petrolün getirdigi sorunlar yüzünden gimdiçok daha büyük ve kapsamhdir. Öyleanlagillyorki eger varsa bile, bundan kurtulmanin çaresi çok zorludur. Politik bir karardan, politik istikrars1zhktan, terörist hareketler veya büyük teknik sorunlardan dogabilecek herhangi bir duraklama son derece ciddi ve tahripkâr sonuçlar getirebilir... Enerjinin gelecegikaranliktir Ye önümüzdeki on yll içinde daha da karanhk olmasi olasidtr." Ïleridekigünlerde Schlesinger bu konuçmasina deginirken "Ben asimdabir 653
.
moral bozucu degilim" demigtir. Ne var ki o günün kogullan lçinde durumu kurtarmak için yapabilecegi bir gey yoktu. Bu nedenle o gün bu görügleriifade ettikten sonra, biraz da kurtulugun verdigi gönül rahathgiyla, devlet görevinden aynldi. Bundan kisa bir süre sonra, Schlesinger'in konugmasmda yansittig1karanlik tablo, batihlann gelecegihakkmdaki sözler,diger kipilerin Bati'nm çökmesidiye niteledikleri geyler birer birer gerçeklegecek,çok daha karamsar, çökertici anlam kazanacakti.
654
34 "Gidiyoruz"
4 Kasim 1979 günü Washingtonsaatiyle sabahmsaat üçünde, BirlegikDevletler'inTahran Elçiligi'nde meslek memuru olarak g0revli-Elizabeth Ann Swift,Washington DC Digigleribinasmin yedinci katinda Komünikasyon bölümünün can daman sayilanOperasyon Merkezi'ni telefonla arad1. BayanSwift'insöyledikleri telefonunWashington ucundaki yari uykulu memurlan telaglandirmig, harekete geçirmigti.Tahran saatinegöresabahinepeyce ilerlemig bir saatinde telefon eden Swift, ayak taktml genç Ìranlilar'dan olugmuy büyük bir grubun zorla elçilik bahçesine glrdigini, binayl kugattigim ve diger binalara da girmek için zor kullandigmt rapor ediyordu. Sir buçuk saat sonra bir kere daha telefoneden Swift bu defa saldirganlann eiçiligin bir bölümünü ategeverdigitiibildiriyordu. Daha sonra, aradan yarim saat geçtiginde bir kez daha telefonasanlan Swift, bu defa saldirganlardan bazilarmm odanin digmdaki iki silahsiz Amerikall'yl ölümle.tehdit ettigini, elçilikmemurlari çaresizlik içinde tranhükümetinden bir yetkiliyletelefoniletigimi kurmaya çaligtiginda kaplya dayali masa ile kanepeyi itip olis içine dald]klanm, gu stradada Amerikalilar'm ellerini baglamakta olduklanni rapor etti. Telefonun öbür ucunda kendisini gokhalinde dinleyenlere bu durumu bildiren Swift sogukkanliligtelden birakmaylp gayet profesyonetce davranmig, olan bitenleri sükûnetle antatmigt1.Telefonla verilen rapor gämlegine Humeyni'nin resmi iligtirilmig genç bir Iranli'nmodaya dalip Swift'in elindentelefonukapmasmakadar böylece devam etti. Son söz olarak Swift "Gidiyoruz"demigti, Daha sonra o da diger Amerikalilar gibi rehin alm1pgözleribagli olarak bagka bir yere götürüldü. Telefon böylece odada hiç kimse olmadigi halde, uzun bir süre açik kald1.Sonra o da kesildi. Sahdöneminde Amerikan Elçiligi'nde bin dört yüz personel varken, sonradan personel say1s1altmigüçe indirilmigti.Altm1; dött kipilikbu ana kadronun hepsi kalabalik, külhanbeyi, vahi bir partizan grup tarafmdanrehine olarakalinmigtir.Bunu yapanlar sonradandünyaya ci" olarak tanit11di. Amerikalilar'dan bazilan sonradanserbest birakilmig,ellisi ise rehin tutulmayl sürdürmügtür. Bu stralarda Íran'da rehin alma krizi salgin hale gelmig, ikinciPetrol Sokudaha da jeopolitikbir Radroylayeni bir dänemin kapismi açmigti. Rehin alma olayinigerçekleptirenlerin asil hedefi Mtihammed Pehlevi ve onunla dostluk kurmuy olan Amerika'da odaklanmtyt1.Muhammed'in babasi Riza Sahda bir vakitler ayni durumla kargilagmig,ancak o Güney Afrika'da sürgün olarak sigmachkbir yer bulabilmigti. Oglu Riza için durum ayni degildi. O sürgündekigünlerini modern bir Uçan Hollandall gibigeçirmigtir. Riza kendisine hiçbir limanda Siginacak yer bulamamtytir. Sanki bir lanete ugramig, sonsuza dek oradan oraya sürüklenmeye mahkûm edilmigti. Misir'a,Fas'a, Bahama Adalar1'na ve Meksika'ya gittiysede bunlardan híçbirinde kabul görmedi ve sürekliolarak kalmasmaizin verilmedi. Herkesingözünde istenmeyen, apagt tabakadanbir parya, dünyanm sempati duymadigt bir kigi olmuçtu. Ayrica, hükümetler Sah'ayakmlik göstererek ne zaman ne yapacagi belli olmayan Iran'möfkesini üzerlerine çekmektenkaçmmiglardir. Birkaç yll önce. Sah'agösterilenonca iltifattan, occa pohpohlama ve yardakçiliktan, endüstri ülkelerinden ziyarete gelensaygidegerbag"ögren-
655
bakanlar ve bakantardan, dünyamn dört bir yanmdan Sahönünde egilip reverans yapan güçlülerden ortada hiçbir iz kalmamigt1. Sanki bunlarm hiçbiri yaçanmamigti. Bu ara, igleri daha da kötülemek istercesine, Sah'amusallat olan kanser ve daha bagka rahatsizliklar vücudunu kemirmeye baglamigti. Burada, dikkate deger bir olaya deginmek yerinde olur. Üst düzey Amerikall yetkililer Sah'mciddi gekildehasta oldugunu ancak 1979Eylülay1sonunda, iran'danzorla ç1kanldigi tarihten sekiz aydan daha uzun bir süre geçtiktensonra ögrenmigtir. 18 Ekim'den evvel de hastaligm kanser oldugunu anlamamiglardir. Carter Sah'mtibbi tedavi için BirlegikDevletler'e girmesine izin vermemig, bu konuda israrh davranmigtir. Ancak aylar geçtiktensonradir ki, bu ülkeye gelmesineizin veyönetimin girigimiyle uzun görügmeve tartigmalarsonunda,Sah'm etkili kampanyasi, John McCoy,DavidRockefeller ve digerleririlmigtir. Bu, Henry Kissinger'in York'a 23 Ekim'de geldi. New York Hospital, Cornell New nin çabalanylagerçeklegmigti. ,Sah isimle, Birlegik Devletler DigigleriMüstegan David Newsom adiyla Tip Merkezi'ne takma bir kaydedildi. Müstepar bundan oldukça tedirginolmuytu. Yine de Sah'mhastanede oldugu çok çabuk anlagilmt; ve çevreye yayilmigt1. Birkaç gün sonra, SahNew York'ta tedavi görürken Carter'm ulusal güvenlikdamgmam Zbigniew Brzezinski Cezayirihtilall'ninyirmi beginci yll kutlamalarma kattlmak üzere Cezayir'e gittL Burada iran'myeni BagbakamMehdi Bazargan'la ve hükümetin digigleri ve savunma bakanlanyla tampt1.Aralarmda geçen konugmada konu dönüp dolagip BirlegikDevletter'in yeni dogan Íran'lanasil bir iligki kuracagma geldi.Brzezinski görügünü belirtti ve 1srarla BirlepikDevletler'in Iran'agirigilenfesat hareketlerine karigmamasi, yahut da bu hareketleri desteklememesi gerektimuginisöyledi. Bazargan ve bakanlari ise Sah'mAmerika'ya kabul edilipiniprotesto ettiler. Sah'1 gerçekten hasta s adece onlarm m1yoksa doktorlarm olmasi iranli gerektigini, edecek Sah ayene ifade ettiler. bir fesat hareketini örtmek için hasta numarasi mi yaptigim anlayabilecegini büyük ilgi uyandtrmig, basmda haberler ait Cezayirtoplantisma Sah'mAmerika'ya geldigi radikal rakiplerini oldugu kadar Bazargan'm haberler Bu teokratik gölgelemigti. haberini ve agin bir etmigti. de alarma Onlarmgözünde radikalleri sevk Sah dügmandi ve hainlerin genç militan varhgi bir kez daha tazelemig,Mu1953 yllmm anilanm BirlegikDevletler'deki bagiydt. Sah'm saddik'm dügügü, Sah'inRoma'ya kaçig1 ve sonra muzafferbir gekilde yeníden tahta dö'nügü bir kez daha belleklerde tazelenmigti.Ayrica iran halki BirlepikDevletler'in yeniden bir darbe girigidedigi Birmi yaptirip Sah'1 tekrartahta getirmesinden korkuyordu. Ne de olsa "Büyük Seytan" bir yapibile yetenekli kötü gerçekleptirmeye müsibetleri legik Devletler akla hayale gelmezen saydiklan Brzezinski Zbigniew bagajanlanndan biri daydt Aynca Bazargan'm, Büyük Seytan'm ile, daha SahNew York'a geleli henüz bir hafta olmugken, glzlice konugtuklanm da duymuglardi. Acaba bundaki amaç neydi?
Amerika'ya
Ölüm
Amerikan Elçiligi'ni iggal için gereken sebep ve bahane içte bu kogullar altmda hazirlanmtytir. Belki baglangiçta niyet iggal degil, oturma eylemiydi; ancak çok geçmeden oturma eylemi iggale önünde ve kille halinde adam kaç1rmaya dönügtü ve garip bir panayir görünümü aldt. Elçiligin toplampteyp kaseti, ayakkabi, gömlek,gapkave kaynamig geker pancari satan saticilar bu görüelçilik telefonunacevap verirken "Burasi casuslar yuvanümü tamamlayanparçalardl. Íggalciler si" diyecek kadar ileri gltmigti. Anlagildigma göre Ayetullah Humeyni ve yakm çevresininbu planli tecavüzdenhaberleri vardi ve hatta saldmyi yüreklendirmiglerdi. Bu durumdan yararland1klan, iggali kendi amaçlari için kullandiklan da apaçtk ortadayd1. Eu yeni bunalimi Bazargan ve Bati ile iligkisi olan diger kigileri d1plamak, kendi güçlerini ortaya koymak ve Humeyni'nin "Amerikan hayram kokugmuy beyinliler" dedigi kargitlarmi silip süpürmek ve böylece teokratik rejimin gereklerini yerli yerine koymak amactyla kullanmiglardtr. Bütün bunlar tam anlamiyla 656
gerçekleginceye kadar, yaklagik on beg ay rehine krizi sürdürülmügtü. Bu süre tam olarak 444 gündür.Art1k her sabah Amerikalilar "Rehin Tutulan Amerika" haklanda bir.yazi okumaya ahymigtl. Amerikahlar her aksam televizyonekranlan bagma geçip, isyancilarm koro hallnde tekrar tekrar söyledigt "Amerika Tutsak Almdt" slogamm dinlemeye zorlanlyordu. Rehinalman Amerikahlar't konu eden ABCTelevizyonu gec'eprogramlanyla seyirci tirajmdaJohnnyCarson'un Tonight Show'una baçanh bir rakip kesilmigtL Rehine krizi ashnda çok güçlü bir mesaj vermigtir. 1970'lerde, dünya pazannda gücün yer degigtirme olay1globalpolitikadacereyan eden daha büyük bir dramm sadecetek bir parçasidir. Mesa] BirlegikDevletler ve Bati'nm gerçekten dügü§e geç tigini,savunmanoktasma geldiginive anlagildigina göre ekonomik veya politik olsun, ç1karlanmkoruyamadigim duyurmuçtur. Carter'm rehin alma olayindan iki gün sonra kisaca özetledigi gibi "Amerikalilar'i açikgözlülükleriyle gafil avlamiglardi." Aynca, huzursuzluga sebep olan sadece Íranda degildi. Birlegik Devletler kendisini bölgeden çikarmak isteyen birçok Ortadogulu kargitlarmm saldirisma maruzdu. Daha - sonra, Suudi Arabistan'a ve bu ülkenin Bati ile baglanna piddetlekargi yedi yüz kadar silahh radikal, Mekke'deki Büyük Camii ele gegirecekti. Bu olay bir ayaklanmamn ílk perdesi sayllmigtir. Daha sonra bu igi yapanlar camiden zor çikarilmigti. lleriki günlerde artik yeni bir ayaklanma olmamigsa da bu olay tüm Islamdünyasinda dalga dalga yayllmig,goketkisi yapmigtir. Sonradan arahk baglarmda Suudi Arabistan'm dogu kismmda petrolün can daman olan Al Hasa'da bir giiprotesto gösterisi oldu. Bundan birkaç hafta sonra, yine arallkta bu defa çok dramatik ve daha büyük bagka bir gokyagandi. Sovyetler Birligt fran'mdogu kompusu olan Afganistan'i iggal etmigti. Bu olay hem Körfez devletlerini hem de Batt'y1derinlemesine sarsmigtir. Eu olay,çok kipinin anladigt gibi Rusya'nm bir buçuk yüz ylldir hayal ettigi Bati'ya dogru ilerleme azminde hâlâ kararli oldugunu kanitlamigtl. Simdi Ortadogu'daki yagmadan mümkünoldugunca çogunu ele geçirmek ve kendini bu konuma ayarlamak için Bati'dakikarmagadan yararlaniyordu. Rusya artik eskisinden çok daha cüretli kesilmigti.II Dünya Savagi'ndan bu yana komünist blok tarafindabüyük boyutta askeri kuvvet kullanan ilk devlet Rusya'dir. Sovyetler'inbu hareketine Bagkan Carter 1980 Ocak ayinda, sonradan Carter Doktrini deduyurusuyla "Dururnumuzu aç1k seçik nen cevap verdi. Bu doktrinle Carter gunu 80ylemigtir: iyi bilinmelidir ki Körfez bölgesinin kontrolünü ele geçirmeye yönelik d1;arbelirtmeliýiz. Surasi dan gelebilecek herhangi bir girigimdogrudan dogruya Amerika BirlegikDevletleri'nin yagamsal ç1karlarmayöneltilmig bir saldirl sayllacaktir." Carter Doktrini Amerika bagkanlannin öteden beri, Harry Truman'm 1950'de Ibni Suud'a yapt1gtuyandan bu yana söylediklerini bir kez daha, ancak bu defa daha açik olarak yinelemig bir doktrindir. Tarihi sonuçlan aç1smdan 1903 Lansdowne Beyannamesi'yle benzerlik taç1r.Hatirlanacagi gibi Lansdowne Beyannamesi'yle günün ÌngiltereDigigleriBakarli Rusya'y1 ve Almanya'yi Íran Körfezi'nden çekilmeleri için uyarmigt1. Carter, bagkanllglnm ilk yih olan 1977de, Sah'1boyun egmeye zorlayan, flyatlan yükseltmeme taahhüdünü yerine getiren adam olarak petrol dünyasirida büyük sayginhk kazanmigt1r. Bu yillarda halk ona Sah'1 evcilleptiren, onu flyatlar üzerine atlayan atmacadan ödün vermeyi seven bir güvercine dönügtüren sihirbaz gözüyle bakmigtir. Ísrailile Misir arasmda Camp David Anlaymasi'mn mühendisligini de o yapmigtl. Ne var ki artik bütün bu icraata gölge dügecekti. ah diglanmigti; iranÌhtilali1979 petrol paniginin kivilcimim tutugturmuçtuve artik Carter Bagkanligi Ïran'dakiher olayda lanetleniyor, Tahran'da adlyla yaçayan militanlarca, Bagkan Carter politik anlamda pahsentutsaksaythyordu. Rehineler almdiktan sonra, günleri sayili olan Sahve refakatindekiler çarçabuk Amerika'dan aynlmaya hazirlandi. Aynligtan evvelki son birkaç saati bl.rAmerikan Hava Üssü'nde, pencereleri demir parmaklikla örülü bir psikiyatri koguçunda iç1er aan bir yalmzliga terk edilmig olarak geçirdiler.Buradan Panama'ya ve sonra da tekrar Misir'a gittiler. Misir'da, artik tükenmig olan Sah1980 Temmuzu'nda, Tahran'dan aynhgmdan bir buçuk yll sonra ölmügtür. Bu.kullanarak
"ögrenci"
657
na hiç kimse alding etmemigti. Kazak tümeninden bir subaym oglu olan Muhammed Pehlevi ölümünden önceki günlerde artik olup bitenlerle ilgisini tamamenkesmigti, Rehine olayma, petrol pazarmdaki panige ve bir zamanlar o kadar önemli rol oynadigi uluslararasipetrol oyununa artik aldmg edecek durumda degildi. Rehine olaymdan hemen sonra Carter bu olaya tepkisiniBirlegik Devletler'eithal edilen Iran petrolü üzerine ambargo koyarak ve Íran'aait Amerika'daki mal varliklanm dondurarak gösterdi. Ïranltlarda kargi tepti göstererek franpetrolünün herhangi bir Amerikan firmasma ihracm1yasaklad1. Carter ceza araci olarak ilk etapta sadece ithalat yasaklamasini ve dondurma mekanizmasmi dügünmügtü. Amerika'daki hesaplanmn dondurulmasi Iran'1fena etkilemesine kargin petrol ithal yasagt hiç etkilememigtir. Etkilememekle beraber yine de bu yasaklama petrolün dünyaya dagitimmda yeni bir ayarlama gerektirecekti. Bu yasaklamayla dagtim yollan büsbütün tikanml; ve spot markete fiyatlarm çilginca yükselmesine neden olan daha çok ahci gelmigtir, Bazi sevklyatlarin varili kirk bey dolardan satildigi olmuytur. Iranlilar'agelince onlar petrollerini biçare Japon ticaret girketlerine varili elli dolardan satmigtir. Petroldeki bu yer deglytirme, rehin alma olayindan sonra pazarda gözlenen genel endige ve stresi büsbütün körüklemigtir. Su durum hiç bitmeyecek gibi görünen panik petrol alimmt ve fiyat zamlarun büsbütün yukan çekmigtir. Büyük girketlerden bir yöneticinin aci act belirttigi gibi "Bu partlariçinde girketlernormalden çok daha fazla stok yapma geregini duymuytu." Stok yapmak, güncel sanayi dilinde korunmas1" bir anlamda sigorta kabul ediliyordu. Rehine alma olay1daha da kapsamh sonuç ve yankilara neden olmuçtur. Her geydenönce, bagta Birlegik Devletler olmaküzere, gücü itibarlyle savag sonrasmda siyasi ve iktisadi düzenin temeli sayllan tüketiciülkelerin ne kadar zay1f,hatta acir oldugunu göstermigtir.Aynca dünya egemenliginin gerçekten petrol ihracatçilarmin elinde oldugunu göstermigtir. Bu, hiç degilse görünügte böyleydi. Ancak petrol pazarmda hükümetlerden daha güçlü olan bazi kuvvetlerin de etki ettigi inkâr edilemez. Artik kendi çikarlan için hesap yapma strasl ihracatçilara gelmigti. "stokun
Panay1r Yeri Petrol fiyatlanna yapilan zamlar devlet bagkanlan ve bagbakanlann dikkatlerini odakladiklan asil konu olmayi aylar boyu sürdürdü. Basin için de aylar boyu ilk sayfaya basilan haber malzemesi oldu. Petrol zamlari Suudi Arabistan liderleri için de büyük düg kinklig yaratmigtt. Bir kez daha alarma kapilan bu liderler gimdipazarda kontrolü kaybetmig olmaktan ve özellikle de bu kontrobir hizla lün Libya ve Ìran gibi militan ve uzlaymaz iki rakibe geçmesindenkorkmuglard1. Çllgm yükselmekte olan fiyatlann kithk, depresyon hatta tahribatyaparak dünya ekonomisini tehdit ettigi ve sonugta kendi refahlarim olumsuz etkileyeceg kamsma varmiglardi. Suudi Arabistan'in ekonomik geleceginin Mekke'ye akm eden hacilarca saptandigt günler artik çok gerilerde kalmigt1.SimdiRiyad'm önem verdigt tek konu dünyada faiz oranlan, enflasyon oranlan, büyüme oranlari gibi degigen orantard1. Suudiler'inbir bagka korkusu da kendi konumlarinm bir bagka ekilde zarar görmesi, flyat zamlarmin petrole olan güveni sarsmastydi. Bu, OPEC petrolüyle aradaki yangmay1 büsbütün kizigtirir, aynca alternatif yakitta geligmeyihizlandirird1. Bu, yirmi birinci yüzylla kadar yetecek dev petrol rezervlerine sahip bir ülke için ciddi tehdit demekti. verdi. Yamani derhal harekete Suudiler görünürdeki bu karanhk tabloyatehditle kar§111k uygulama fikrine yanapti ve bu konuda batili geçerek fiyatlarm önünü kesmek için bir program fikre ileri bu Petrolü sanldi. liderlerden daha giderekbir çahingihi zaranna satarak diger ihracatçilarla kargilagtigmda parayi sokaga atar gibi görünme pahasma da olsa Suudiler kendi resmi fiyatlarmi apagiya indirdi. Bir yandan da yükselmekte olan flyatlara misilleme alarak kendi ürefazla petrolü fiyatlann indirilmesi için baski timlerini artirdilar. Amaçlari aç1kve netti. Ìhtiyaçtan aract olarak kullanmak. Ancak bunun sonuçlan epeyce geç hissedilmigtir. 1979 Ekim ortalann658
da, Libya ve Íran'myeni zamlaryapmasi üzerine Yamani "Her geyüzerinde kontrolümüzü kaybediyoruz" diyecekti. "Bundan faziastylamutsuzluk duyuyoruz. Bununböyle olmasim istemez-
dik." Bu tarihten birkaç hafta sonra rehin alma drammm baglangic1 yaganacakti. Yerini sonradan önlemlerine kargin petrol fiyatlan arka degigtirmigbunallmli bir pazarda, Suudiler'in misilleme arkaya birçok kez zam görecekti. Su durumda istikrar saglamak mümkün olabilirmiydi? Bu 50runun yamti için gözler 1979 Aralik aymda Caracas'ta toplanacakelli beginci OPEC toplantisma çevrildi. 1940'lardaPablo Pérez Alfonzo'nun Venezuela'da petrol bakam oldugu ilk günlerde Caracas'm güney tarafmdakitepede geker kamtgi yetigtirilirdi. O zamanlar burasi geker kamigi tarlasiydL Simdiise burada görkemlibir uluslararas1otel olan Tamanaco Oteliinga edilmigti.Eskiden kalmig bazi kisimlan, yeni ilave edilen tesislerive otel digmdaki muhtegem yüzme havuzuyla bu otel geligenVenezuela petrol endüstrisinin sembolik bir amtiydl. Petrol için Caracas'agelenlerin tam kalacaklari yerdi. Bu defa da OPEC petrol bakanlart burada toplanmigti.Gündemde, art1k tam bir ç1kmazagirmigolan OPEC flyatlart yapismin istikrara kavugturulmasi, flyatlarm her ülkede aym düzeyde tutulmasivardi. SuudiArabistan'in güncelresmi flyati varil bagma 18 dolardi. Ötekiülkeler ise varil bagma 28 dolara kadar çiktyordu. Spot flyatlar ise 40-50 dolar arasmdayd1.Toplantidan evvel Suudilerkendi petrol flyatlarinda varil bagma 6 dolar zam yapacaklanni, flyati 24 dolara çikaracaklano duyurdu. Ötekiülkelerin petrol flyatt çok daha yüksek oldugundanonl;1rmda indirim yaparak tek bir fiyat üzerinde anlagma saglanacagini planlamigt1.Ne var ki bu plan yürümedi. Tersine, iranlilarkendi petrollerine yeniden5 dolar zam yaptilar. Böylece, 1950'lerden beri her zaman oldugu gibi bu defa da Suudi Arabistan'la irari arasmda, hem de çok daha piddetli bir anlagmazhk olugmugtu. Suudiler fiyat artiplarmi dengelemek için senenin gogunu sürekli olarak ihtlyaçtan fazla petrol üretmekle geçirmigti. 1979 yalmda, Iran'mpetrol vermemesine karym, OPECüretimi yeniden günde 31 milyon varile ulagmigttr;bu 1978 yillkapasitesindengünde 3 milyon varil daha fazladir. Yine de, ortada bu kadar çok üretimi olduguna göre, petrolün fazlasi nereye gldiyordu? Yamani bu petrolün tüketiclyegitmediginden,gelecekte petrol üretiminin daha da kesintiye ugrayacagmdan korkan girketlerin stok yaptigmdan emindi. Bir an gelecek,bu fazla petrol stoktan çikip pazara sürülecek, bu da kaçmilmaz olarak fiyatlan dügürecekti. Ilerikigünlerde Yamani bunu gu gekildeaç1klamigtir:"Politik kararlarin arz ve talebinllahi yasalartm.sonsuza dek çignemesi olanakstzdir. Flyatlar çiktikça talep dügecektir. Bu kural iki kere ikinin dört ettigikadar basittir." Tamanaco Oteli'nde Yamani Venezuelalipetrol bakamnm bogalttigi daireye yerlegmig, görügünü savunmak için ne yapacagini dügünmeye baglamigti. Petrol bakanlari da Yamani'yle özel olarak görügmek için pëg pege onun dairesine girip çileyordu.Yamani onlan bekleyen tehlike hakkmda bakanlan uyardi. Kendi ç1karlarmt kendi elleriyle baltaladiklanm, talebin daha gimdiden zaylflama igareti verdigini, süregelen fiyat zamlarinm ekonomisine felaket" getireceginisöyledi-.Bakanlarm birkaçi Yamani'nin görügüne katildilarsa da, çogunlukkatilmamigt1.Yamani, OPEC petrolünün yakmda dramatik bir patlama yapacagmi, o zaman onlarin da fiyatlari korumak için üretimi kismak zorunda kalacagim ve bundan sonra flyatlarm her halûkârda,mutlak çökeceginisöylediysede kulak asmadtlar. Hatta petrol bakanlanndan biri Yamani'nin herhalde pakayaptigim söyleyecekti.Bir digeri ise Yamani'·nin besbelli uyugturucu aldigim söylemisti. Bakanlar tam on bir saat Yamani'nin dairesinde konuyu enine boytma tartigtilarsada sonunda ftkir birligine varamadilar. Resmiflyat diye hiçbir flyat saptanmadi. Yamani'nin bikkinlikla söyledigi gibi OFEC ve petrol pazan tam bir panay1radönügmügtü. Su arada öteki üreticileri uyarmig, tüketicilere ise bir.vaatte bulunmugtu. "Çok yakmda petrolde bolluk olacak, o gün geliyor" diyerek fiyatlann dügecegini söylemigti. Ötekiihracatçtlar ise bu uyanyi duymazhktan geldi. Sadece kendi söylediklerine inarimayt "dünya
659
.
sürdürdüler. Íranpetrol bakani "Tann adma söylüyorum ki petrolde fazla üretim olmayacak ve çogu talebin esneklikten çok uzak oldugunu, bu fiyatlar dügmeyecektir" diyordu. Ìhracatçilarm negenle tüketicilereistedikleri her fiyati kabul ettireceklerini varsaylyordu. Nitekim bu kendine güvenig,toplantidanhemen sonraki günlerde Libya, Cezayirve Nijerya'mn fiyatlara bir kez daha zam yapmasiyla kanitlanmig oldu; digerleri de bu ülkeleri izlediler. Karmasalarla geçen 1979 yllima son günlerindeihracatçilar ilk dela olarakCaracas'tapazarla iletigimlerini kaybetmigtí. Talep gerçekten dügmeye baglamig,yeni petrol üretimine geçilmig, panik halinde petrol alimi azalmlytt. Stoklarm hizlandirdigi bu dönemde spot flyatlar da dügme egilimine girmigti. Bu'ara, Suudiler durup dinlenmeden fazla üretim yapmay1 sürdürdüler. Ötekiüreticiler ise flyatlan yükseltmekte devam ettiler. Bunlardanbazisi flyatlar1yüksek tutpanik" yaçanacagt söylentisiyle gölgelendi mak için üretimini azaltmigtir.Simdi piyasalar ve üzerinde pek fazla durulmadl. Rehin alma krizi kargisinda Washington Bati Avrupa ve Japonya'mn igbirligiyle Ìran'akargi genel ambargo ve yaptinm uygulama yollan aramaya baglad1. Buna yönelik çabalarpazarda sinirleri bozmaktan bagka bir i§e yaramamigtir. Daha sonra, 1980 Nisan aymda, rehineler konusunda tam bir kördügüme girmig olmanm sinirliligi içinde Carter idaresi Ìran'dabir askeri kurtarma operasyonuna girigti.Uçak gemisi Nimiti.den havalanan sekiz helikopter, Íran'daçölün ortasinda terk edilmig, tecrit edilmig Bir No'lu çöl denen yere gönderildi. Plan geregi.helikopterler burada alti adet C 130'la bulugacakti. Büyük çaph nakliye uçaklan helikopterlere yakit ikmali yapacak, aynca, helikopterlere geçecek hücum ekiplerini de ahp Tahran'a yönelecekti. Su gekildeolugacakekip Amerikan Elçiligl'ni geri alacak, rehineleri kurtaracak ve Tahran yakmmdaki bir havaalanma götürecekti.Sözü edilen "mini
havaalam Amerikan hava gücünün güvenligindeolacaktL Ne var ki igler hiç de planlandigt gibiyürümedi ve her yeyters gitti. Öncehelikopterlerden biri yolda yön bulmayla ilgill bazi sorunlar yüzünden dügtü. Bir bagkasi da mekanik anzalar nedeniyle ayni akibeteugradi. Su da yetmiyormuy gibi, gecenin ortasmda, içinde kirk dört kiginin bulundugu otobüs dahil üç adet Íranaraci Amerikan uçaklarmm çok yakimndan geçerekonlan görmügtü.Daha sonra kopan, gözlerikör edici bir kum fittmasinda saglam kalan helikopterlerden biri, C 130 uçagi ile çarpigacak, alevler içinde yanacak ve Amerikah görevlilerden birkaç1 daha bu yüzden hayatlarmi kaybedecekti. Tüm bu kaylplardan sonra saglam olarak sadece beg helikopter kalmigti ki bu yetersizdi. Bu görev için en az alti helikopter gerekiyordu.Eu durum kargismda Bagkan Carter'in kigiselolarak verdigi emirleoperasyon durduruldu. Ancakbu baçansizlik derhal halk arasmda yayilmly, aynca bire bin katilip abartilarakdünyanin dört bir kögesindeki iletigim, organlarina yayllmigtl. Iranlilarise Birlegik Devletler'in yeni bir girigimyapacagt korkusuyla rehineleribirbirinden ayirarak Tahran'da çegitliyerlere dagittilar. Rehineleri kurtarma görevininbaçansizlikla sona ermesi pazardaki gerilimi büyük ölçüde yükseltmíçti. Eu yetmiyormuy glbi Iran petrol üretimi de bir kez daha dügüge geçmig, sonuçta tüm bu olaylar içinde petrol alimim" tekrar devreye sokmugtu. Durumdan yara alacaklan ve baglanna yeni için stok yapmayi hizlandirdi. dertler açilacagt korkusuyla girketlerkendilerini patlama" Genel görünüm gerçekten karanlikti. Pazarm ortaklaga görügüne göre 1981 ilkbahanna kadar son bulacakti. OPEC'in Uzun Vadeli StratejiKurumu bir plan yaparak petrol flyatlarinda yllda yüzde 10-15'lik bir artig yapilmasini, uygulamada güncel tabandanyola çikilmasmi önerdi. Bu beg yll sonra varil bagina altmigdolar almak demekti. Günün iç karartici kogullart altmda bundan güpheetmek için ortada bir sebep yok gibi görünmügtü. Rehinekurtarma girigiminin fran çöllerindeflyaskoylasonuçlanmasindañ beg gün sonra, Senatokargisinda.ifade veren Merkezi Haberalma Tegkilati direktörü gu sözleri söyleyecekti: "Politik açldan en önemli konu, enerji için verilen savagm ne derece kötü olabilecegidir." O günün karamsar ruh hali 1980 yaz mevsiminde Foreign Affairs'de yayimlanan köge yazisinda anlamli bir baghkla yer "panik
"sigottalamak"
"mini
almigtl. "Petrol ve Bat1'nm Çökügü."
660
Daha sonra 1980 Haziram'nda Cezayir'de bir kez daha OPEC toplantistyapildi. Suudiler yine, bu defa Kuveytliler'in de katillmlyla, pazardaki panayir haline son vermek ve fiyatlarda istikrarsaglamak için ellerinden geleniyaptilar.Ancak bu dela da evvelce oldugugibi hiçbir sonuca ulaçamadilar. Günceldurumda ortalama petrol fiyativaril bagma otuz iki dolardi ki, bu bir buçuk yll önceki flyatin yaklagik üç katlyd1. Bu top1'antida,Yamani Cezayir'deki otelin lobisinde oturup ve talebin yasalanm" dügündügü, diger delegelerin kendisini görmezliktengeldigt bir gün ilk defa olarak bir dostuna içindeki en gizliduygulari aç1klam14tir.Tekrar tekrar yineledigi cümle guydu:"Çokaç gözlüler,çok açgözlüler. Bunun bedelini ödeyecekler." Gerçek gudur ki petrol pazari yeniden Yamani'nin gelecek hakkmdaki tahminlerininetkisiyle ve 1980yazmdaki pazar egilimleri ile morali bozulmug olarak bir kez daha kogullara boyun egme sürecine girmigti. Yamani'ninCezaylr'deyken gelecekiçin açikladI L sezgiler htzla gerçeklegmeye baglamigti. Stoklar fazla büyüktü. Ekonomidedaha gimdidenbelirgin bir gerilemegözleniyordu. Üretimflyatlan da talep de tüketici ülkelerde dügüge geçmigti. Stoklar ise gigkinligini sürdürmekteydi. Sirketler petrolü pazarda zararma satmaktansa, çok pahah oldugu halde süper tankerlerdestoklamayl yegliyordu. Artik kontratlardan kaçma sirasi alicilara gelmigti. OPECpetrolüne gösterilen talebin dügmekte oldugu da unutulmamahdtr.Aslmda eylül ortalarmda birkaç OPEC ülkesi fiyatlarda istikrar için g0nüllü olarak üretimlerini yüzde 10 kismayi kabul ettiler. O stralar OPEC'in kurulugunun yff minci yill yaklagmak üzereydi. Yirmi yn gibi kisa bir zaman sürecindehemen bir híçken büyüyüp bugün dünya ekonomisinde muazzambir varhk haline gelmig bu orgalilzasyon kasim ayinda kurulugunu büyük törenlerlekutlamaya hazirlanlyordu. Bunun için özel bir komite kurulmug, uzun süredir bu konuda çaligmayabaglamigt1.Önce OPEC'inresmi tarihçesineait film gösterilecek, bu büyük olaya beg yüz basm mensubu davet edilecekti. Kutlama yeri OPEC'in 1960'ta ilk kuruldugu kent olan Bagdat idi. 1980 ylli Eylül ay1mn 22'nci günü sabahl OPEC ülkelerinin kendilerine güvenenpetrol, maliye ve digigleribakanlan Bagdatkutlamalanm planlamak için Viyana'daHabsburgSaray1'nda bir araya geldiler. Ancak toplandlgLndan birkaç dakika sonra ortaya çlkankarigiklik,ölke ve karmaça içinde toplanti açik olarak yapilamamig,kapah kapilar ardmda sürdürülmügtü. Bunun nedeni daha pimdiden Bagdat'ta bagka bir geylerinplanlanml; oluguydu. "arz
ikinci Kasidiye Savagi: Irak'la ÎranKargi Kary1ya Bakanlann Víyana'yayerleptigi gün Irak savag uçaklari, hiçbir uyarl yapmadan, Iran'da on iki kadar hedefe saldiri düzenlemig ve Irakli savaççilar IranKörfezi'ni bir kez daha sarsmig, aynca petrol durumunu yeniden ç1kmazasokarak, üçüncü bir petrol gokutehdidi yaratmigtir, 22 Eylül tarihindenönce de Irak ve fransmirl boyunca ufak tefek olaylar oluyordu. Aslinda geçen nisan ay1ndanbu yana bir savag olasthgl giderek gündeme oturmugtu. Irak ile fran arasmdaki dügmanlik yeni bir gey deglldi ve uzun süredir varh Lm sürdürüyordu. Bazilarma göre bu mücadele, kökü be; bin yll önceye uzanan anlagmazhklarin son günlere kadar varligim korumuy bir uzantisiydt Bu anlagmazhk uygarligtn begigi sayllan verimli topraklarda, gimdimodern Irak olarak bilinen Mezopotamya ve modern Iranolarak bilinen Elam'da,Irakli ve iranhaskerlerin birbirini bogazlaylp kihçtan geçirdigi günlere kadar uzamr. Büyük ve ganliUr gehrinindött bin yll önce Elam askerlerince- ele geçirilip tahrip ve yagma edilmesinden, bir dag kadar yüksek duvarlarmm" yerle bir olmasmdan sonraki sahne, gu dizelerle aci acl yansit11migti: "panldayan
,
saçilmig yatan Çevrede degil parçalari Çömlek
insancesetleriydi! Duvarlar açthyor ÓÓl
Kapilar ve
yollara Cesetlersaçihyordu! Ziyafet yeri yan sokaklarda Yere saçilmig Vücutlar vardi. Tiple kar taneciklerigibi Günegte kayboluyorlardi.
.
yll önce yaganmigOlan bu sahnenin bugün, bir taraftaMezopotamya'nm varisleri, Elam'm tarafta torunlanncayaçatilan aym sahneyle,aym bataklik bölgede aym kavrulmuy yarik ve topraklardakisahneyle benzerlik tagimadigimsöylemek.mümkün müdür? Savaça yol açmig kipiler etnik ve dinsel, politik ve ekonomik, ideololik ve kipisel bir avuç rakipler grubuydu. Amaç Körfez'de üstünlük mücadelesiydi. Savagmasil nedeni milli olugumu - tamamlayamamigolmanin getirdigigüvensizlik ortamlydi. Eu bölgede I. Dünya Savagi'ndan türetilipbunlar, eski Osmanliimparatorlugu sonra keyfi birtalom yollarla yeni yeni haritasi üzerinde smirlançizilerek toprak sahibi yapilmigtir. Çatigmamn can alici noktasi kesinlikle yapay olarak saptanan bu cografyadir. §ah,Bagdat'ta iktidara ilk geldigi 1968 yllmdan itibaren Baas relimiyle çatigmahalinde olmugtur. Bu iki ülke, Ìran'laIrak arasmda en önemli anlagmazliklardan biri frak'tan kivnlarak akip gelen iki nehrin, Dicle ve Firat'm ve Iran'dangelen birkaç nehrin birlegmesinden olugmuy bir nehir ve delta olan Sattül Arap'tir. Sattül Arap iki ülke arasinda 120 millik bir smir görevigörüyordu. Su nebrin deltasi, Abadan petrol rafinerisinin bu delta üzerindeki çamurlu düzlükte kurulmuy olmasi nedeniyle iraniçin çok yagamsal önemdedir. Ancak yine de fran'a ait degildir. Dört bin
öteki
"milletler"
attül Arap deltasi, Irak için de denize açilan
tek bölgesi
oldugu için özel ve yagamsal önem
ta-
Irak'm tüm klyt geridisadece yirmi alti mil uzunlukta idi. Iran'mkiise bin dört yüz mil uzunArap'm yaklagik elli mil yukansmdaydi ve ayluktaydi. Irak'm ana liman kenti olan BasraSattül birikinti için sik sik taraniptemizienmesi gerekiyordu. Bu nedenle Satyaptigt nca sig oldugu ve tül Arap üzerinde üstünlügü ele geçirmek zamanla iki ülke için çok büyük sembolik önem kazand1.Aynca her iki ülkenin petrolle iligkili yardimci malzeme denebilecek arazi, pompalama istasyonlan, rafineriler, boru hatlari, yüklemetesisleri,stok tanklarigibi geyler o veya bu gekilde hep SattülArap çevresinde yogundu. Öncekiylllarda Sahisabetli bir davramgla nehir.trafigine alternatif olarak boru hatlan yaptirmigti. Aynca süper tankerleriniglevini yapabilmesi íçin Harg Adasi'nda bir açik deniz yükleme terminalide kurdurmu§tu. Irak ise Suriye ve Türkiye'deki boru hatlarmin yerli yerinde-durmasma karyin petrolünün büyük kismm1 SattülArap'm dar geçidinden ve-yakin çevresindengeçirerek ihraç edlyordu. Sahve Baash militanlar l 975 Cezayir Toplantist'nda çegitliyakmmalarmi çözmüglerve anlagma Irak adinaSaddamHüseyin'in imzasindan geçerek resmileptirilmigti.Ashnda bu anlagma iran'm lehineydi. Bu anlagma ile Irak kirk yillik Israrmdan vazgegmig ve iki ülke arasmdaki sininn nehirin dogusunda, yani Irantarafmdaoldugunu kabul etmiglerdir. Aynca iran'mdeniz· ulaim1yla ilgili kanahn orta noktasmm fran'aait olmasi istegini de kabul etmigtir.Buna karg1hkSah da Irak'a son derece muhtaç oldugu bir gey vermigti. Sahalay edercesineKürtler'e yapmakta oldugu oldukça büyük yardimi kesti. Kürtler toplamfrak nüfusunun yüzde 20'den fazlasmi olug . turan etnik bir gruptur.O günlerde bagimsizhk ve milli kimlikleri için Baas Partisiile amansiz bir çatigma halindeydiler. Ayrica bu çatigmayi Irak petrolünün çogunun bulundugu blr bölgede yaplyorlard1. Sah'inKürtler'i feda ederek Baas rejimine gükran borcu olarakverdigi bu büyük karç1hkbelki de Baas rejiminin Bagdat'ta varhšmi devam ettirmesi íçin tek çareydi. Bagdat hiç vakit kaybetmeden Íran bildirisinin Cezayir'e ulagmasindan sadece alti saat sonra Kürtler'e kargi saldin düzenledi. Bundan üç yll sonra da, 1978'de bu defa frak, Iran'aolan gükran borcunu ir.
662
Sah'mistegiyle
on dört ylldir Irak'ta sürgünde yaçayan Ayetullah Humeyni'yi Irak'tan kovdu. Ancak ileride olacaklannigigt altmda, bunun Iran için hiç de hayirh bir lütuf olmadigt söylenebilir. Humeyni çahsen,de Irak rejimine kargi kinle doluydu ye onlarm elinde gördügü muamele nedeniyle intikam ategiyle yamyordu. Dügmanhgl Bagkan Saddarn Hüseyin'de odaklanmigt1. Hüseyin'in bir düzenbaz olarak Baas fesatmda kendini bir kahraman yaptigmdan kugkusu yoktu. Aslmda Baas hareketi iki Suriyeli entelektüel ögrencinin 1930'lu.yillarbagmda Paris'te üniversitede okurken kurdugu Arap ÖgrenciBirligi'nin geligtirdigi bir harekettir. Kuruldugundan Baas veya denen partiyi kurdular. Baas milion yll kadar sonra da ögrenciler Sam'da birleptirmekti. Pan-Arabik bir partiydi Arap uluslanm Eu parti Batt'ýave empertarist ve amact yalizme kargiolan bir partidir. Su partinin ideolojisine ve arzulanna inanmig, onu tam anlamiyla kucaklamig kipiler kendileri gibi dügünmeyen muhaliflerine ve kendi gruplarmdanolmayanlara kargi tam anlamtyladügmandir ve dügmanliklarimn simn yoktur. Hedeflerine ulagma yolunda dehgete bagvuturlar. Zamanla Baas Partisi giderekikiye bölündü ve bunlardan biri Suriye'de,digeriIrak'ta iktidan ele geçirdiler. Aym amaçla yola çiktiklan, kaynaklan ayni oldugu halde, bu ikîsi zamanla üstünlük için birbiriyle loyaslya mücadele eden, uyugmasi imkânstz iki ayn kanat haline geldiler. Saddam Hüseyin'in babasi, Hüseyin dogmadan hemen önce 1937de älmügtü. Hüseyin büyüdükçe Baas dünyasmin agin milliyetçilik ruhunda ve dehgetinde kimligini buldu. Kesin olarak etkisi altmda kaldigt kigi Saddam'i büyüten ve ona hamilik yapan amcas1 Hayrullah Talfah'dtr. Sünni Arap azmliktan gelen ategli bir milliyetçi olarak Talfah Avrupa kültürüne karginefretle doluydu ve bu kültürü lanetliyordu. Amca ve yegene davramplannda yol gösteren, çoban ylldizligi yapmig kigi 1941 RapidAli darbesinin bir vakitler Nazi yanlisi olarak tanman gahsiyeti, aym RapidAli'dír. Darbe Alman uçaklannm Íngilizkuvvetlerine saldirdigt strada yapilmigtt. Bir ingilizuçagmm kadm ve çocukyolculanülkeden tahliyeetmek amacl ile uçaga yükledigi strada Irak darbe kuvvetlerinin bu uçaga ateg açmasi kargismda Íngllizkuvvetleri de onlara hücum edince darbe baçansizhklasonuçlanmig ve durdurulmugtu. Talfah da bu harekete katilmig oldugundantutuklanarakbeg yll hapse mahkûm edilmigti. Eu olay onda sonsuz bir ac1, burukluk, pigmanhkve nefret yaratmigti. Bu duygularml babasiz büyüyen yegenine.de agilamigttr.RapidAli darbesi Baas hareketinin merkezini olugturan bir efsanedir. Saddam Hüseyin de dogup büyüdügü kasaba olan Tikrit'in kültürüyle yogrulmuçtu. Eu kültür Irak'm milli kültürüne uzak kalmly, onun yerine çölün sert karakterine uygun geligmigbir kültürdür. Tikrit'in çöl.yaçamidegerleri üphecilik, gizlilik, sürpriz ve hedefe ulagmak için katiksiz bir güç kullanma gibi duygulardi veHüseyin de bu duygulari soluyarak yagamigti. Saddam Hüseyin daha çocuk denecek yagta, Nasir'm 1956 Süvey; zaferinin karmagall ve cogkulu günlerinde Baas Partisi'ne almdl. O günden sonra her zaman Nasir'a özgü 1950'llylllarm anti emperyalist söylemine sanlmigtir. ilk cinayetini partiye kattlir katilmaz Tikrit'te yerel bir politik gahsiyetiöldürerek yaptirdigL söylenir. Baas dügüncesine olan bagl1hgtsanki mühürle tëscil edilmlyti ve kötü göhretinintemelleri önceden yazglya baglanmigti. 1959'da Bagdat'in ana caddesinde Irak hükümdarl Abdül Kerim Kasim'a kargi girigilen suikast girigimine suikastçilerden biri olarakkatilmigti. Bagansizlikla sonuçlananbu girigimde kurgunlanip yaralanan Hüseyin ölüm cezasma çarptmimig,ancak Misir'a kaçarak ölümden kurtulmugtu. 1963 yllina kadar Irak'a dönmedi. Bu tarihten sonra Baas Partisi'nin yeralti teykilatminorganizasyonunu üzerine aldt. Saddam, 1968 yllmda iktidara gelen Baas reliminde birkaç ylldan beri güçlü adam durumunda olmasma kargin, 1979'da Baas Partisi'nin birgok üyesinin idama gönderildigi bir sitada, Devlet Bagkanligt'mkabul ederek amcasmm oglu Ahmet el Bekr'in yerine Devlet Bagkamoldu. Hapse attlan Baasçilarm idam edilmeden evvel gereken itirafnameleri vermesini garantilemek için Saddam, bunlann ailelerini rehin alacaktL 1979 yllma gelindigtnde artik uzun zamandir ödeyerek
"rönesans"
663
shagawah olarak ün kazanmig yani egsiz sert, korkulacak bir adam olmuçtu. Konu kendisine dügman olarak gördügü, tehdit olugturan, hedefine engel tegkil eden kipilere geldignde, son derece acimasiz ve duygusuz olabillyordu. Yeni Irak rejimi özellikle de parti, askerlik ve güvenlik servisleri tika basa, o veya bu gekilde Hüseyin'e yakmlig olan kigilerle dolduruldu. Bu kipilerin baskisi o derece kuvvetli olmugtur ki sonunda 1970'li ylllar ortasinda hükümet klan, zümre veya köken gösteren isimleri yasaklamaya mecbur olmugtur. Idareninen üstünde Hüseyin'in tek itimat ettigt kipiler, Talfah ailesi mensuplan ve kendísine en yakm olan diger iki ailenin mensuplan oturuyordu. Kendisi zaten kuzenlerinden birislyle, amcasi Hayrullah Talfah'm kiztyla uzun zaman önce evlenmigti. Amcasmm oglu, kansimn erkek kardegi ve kendisinin de kuzeni olan Adnan Hayrullah Talfah'l Savunma Bakanhgt'na getirmigti. Adnan 1989'da, esrarengiz bir helikopter çarplçmasmda ölünceye kadar bu görevde kalmigttr. Hem kuzeni hem de damadi olan Hüseyin Kamil el Macit'i silah satm alma teykilatmmbagma getirdive nükleer ve kimyasal silah sorumlulugunu da ona verdi. Böylece Hayrullah Talfah etkinligi sürüp gidiyordu. 1981 tarihindeDevlet Basimevi Talfahadma bir kitapçik bile yaymlamigti. Bu kitapçik okuyanlara Talfah'm politik hirsimn ne derece büyük oldugu hakkmda bir fikir verebilir. Kitabm baghgi gudur: Tann'mn yaratmamasi gereken fakat yarattigi üç varhk: Acemler, Yahudiler ve Sinekler. Ayetullah Humeyni Irak'tan 1978'de, yani Hüseyin'in iktidar olmasindan daha önce koVuldugu halde, yine de bagma gelen tüm belalardan Hüseyin'i sorumlu tutuyor,onu muhalifleri arasmda baydügmanigörüyordu. Bir keresinde, dügmanlannin listesini vermesi istendiginde Hudaha sonra da Saddam Hüseyin ve meyni punu söylemigtír: "ÖnceSah,sonra Amerikan Seytam, hain Baas Partisi." Humeyni ve çevresi sosyalist Baasçilar't kendi zümrelerinin bagdügonun manlan olarak görmüg ve Baascthga "Araplar'in irkçi ideolojisi" olarak saldirmigtir.Bütün bunlar yeteri kadar kötü degilmig gibi Humeyni daha da fleri giderek en kötü olam da söylemig, Hüseyin'i "Cüce Firavun" olarak tammlamigttr. SaddamHüseyinHumeyni'nin küçültücü tahkirlerindenhakh olatak korkuyordu. Her geyden önce Irak nüfusunun yansi Silidi ve Baasrejimi de milliyetçi bir rejim olup sünni Arap azmliga dayahydi. Ayrica Irak, Siiinancin en kutsal sayllan mabetlerinin bulundugu yerdeydi. Iran'dan kaÇmig olan Siilerarasmdaki gerginlikde günden güne büyümekteydi. 1980 Nisam'nda, BaghakanYardimcist'na kargi düzenlenen bir suikast girigiminden sonra Hüseyin Irak'm en muteber sayilan QilAyetullaht'mn idamini emretti ve önlem olarak Ayetullah'in kiz kardeginin de idam edilmesini istedi. Iran'm dinsel liderini lanetleyerek "KokugmugHumeyni" diye takísveye bürünmüg bir Sah"olarak söz etti. mmladi ve Iki ülke arasmda bu tür olaylar Ye suçlamalar doruga tirmanirken, Irak kendisi için lyi bir firsatm dogduguna kanaat getirmigti. Iranörgütsüz ve kangik bir gärünümdeydi.Bagdat'ta artik herkes ortaklaga qu sözü söylüyordu: her köpe bagmda bagka bir hükümet var." IranOrdusu morali bozulmug, darmadagndi ve kanh bir tasfiyeolayliçindeydi. Bu durumda Irak Iran'a saldirabilir, Humeyni'yi alaçagt eder, Siiler'in Irak'ta ihtilal tehdidineson verebilir ve Sattül Arap ileri yolunda kontrolü ele alarak Irak'm petrol konumunu koruyabilirdi. Eu konuda daha da su daha kigkirtici de Sözgelimi Hüseyin'in Kuzistan bölfran'1n giderek tahminler yürütülüyordu. Araplar'in olmayt isteyerek Irakhlar'm Arabistan dedigi bu topraklagesindekietnik n Irak'a baglamasi, en azmdan Irak'm kontrolüne vermesi dahi olaslyd1. (Oysairan'm güneydogu bölgesindeki nüfusunun yansmdan azi Araplar'dan gelmeydi). Bunun ödülü sadece kardeççe bir birlegme olamazdi. Iran'm petrol rezervlerinin yüzde 90'l Kuzistan'da bulunuyordu. Bunlann hepsinden önemlisi, Baasçilar gururlan üzerinde kanayan yaray1 böylece sarabilecekti. 1975'ten bu yana Sattül Arap'ta franhlar'aüstünlük tanimaklagururlan zedelenmigti. Demek ki kapatilacak gedik birden çoktu ve bunlarm hepsiyle ugragmak gerekiyordu.Körfez'in bölgesel polisi durumundaki Sahartik yoktu. Hüseyin, büyük uluslararasi önem taglyanbu bölgede "dini
"tran'da
"kurtancisi"
664
Irak'in ve kendisinin ön plana geçmesinisaglayabilirdi.Daha da ileri glderekIrak, Camp David Anlagmasi nedeniyle Arap dünyasimn diger mensuplarmdankopmug olan Misir'la birle erek, Arap dünyastnda yeni bir lider ve askeri kahraman, dogudan savrulan tehdidi elinin tersiyledef etmig olan kahraman olarak yeniden dogup yükselebilirdi.Böylece Irak en güÇlü petrol ülkelerinden bíri olacakti. Yaní önlerinde kargi gelinemeyecek kadar cazip firsatlar vardi. Hüseyin bagmdan beri kendisini, Pan-Arabik Baas ideolojisine uygun bir Arap lideri olarak görmügtü. Madem ki Humeyni kendi megrulyetinin sembolleriniyedinci yüzyllda olup. bitmig olaylara daylyordu, o da ayni geyi yapacakti. Böylece, yeni girigtigibu savaga KasidlyeSavagi" adim vererek ige koyuldu. Birincisi milattan sonra 636/637de Araplar'm Acemler'i, bugün merkezi Iran'm güneyi olan Necef'te yendigt savagtir. Bu savag 642'de Acemler'e kargi kazamlan ikinci bir zaferin de kapisim açmigtir. Bu zafer Araplarca "Zaferlerin Zaferi" olarak kutlanmigtl. SasaniAcem imparatorlugu'nunkara yazgtsim çizen bu yenilgide, Acem imparatorlugu'nunKral'1doguya kaçm1ç,orada yerel bir yönetici tarafmdanöldürülmügtü. Bundan bir yüzyll sonra Bagdat gehri kurulmuy ve ondan sonra birkàç yüzyil boyu bölgenin en önemli kenti olmugtu. Simditarih 1980 idi ve sira yine Bagdat'a gelmigti. Veya... en azmdan Bagdat'takiler böyle dügünüyordu. Hüseyin askeri hedef olarak iran petrol endüstrisinin kalbi olan Abadan ve Ahvaz bölgeleindirilen son öldürücü darbede rini seçmigti. Burasi on üç yüzy1l önce Acem imparatorlugu'na Irak'a özgü bir seri sert, keskin darbe taktiaç1kkapi görevini yapm14ti.Hüseyin tüm amaçlanni giyle,blitzkriegvuruguyla gerçekleptirmeyi planlamtytt. Bu plan sadece Bagdat'ta uygulanmig bír taktik degildir. Nitekim Viyana'da da, üçlü OPEC toplantisisaldm haberiyle dagildigi zaman genel vatsayim savagm birkaç darbeyle bir hafta veya en çok iki haftada son bulacagt idi. Ne var ki Irak blitzkrieg stratejisini yanlig hesaplara dayandirmigtl ve Iranilk darbeyi atlatmig ve hemen arkasmdan kargi taarruzageçmigti. Taarruzunu en az Irak kadar giddetleIrak mevzilerine hedeflemiçti. Taarruz Ayetullah Humeyni'nin gücünü daha da toparlamasma,eleptirileri yatigtirmaya, hükümetindeki ige yaramayanlann diglanmasina ve IslamCumhurlyeti'ne dogru yürümesine yardimci olmuytur. Humeyni bu ara fran halkmi direnç göstermeyehazirlamigtir. Böyleceher tür politikkesimden gelen halk ortak savunma için seferber oldu. Kuzistan11Araplar Irak tarafmdan kurtanlmayi istemedikleri için Irakhlar'1 olarak kargilamamig,onlara iggalci gözüyle bakmigti. Iraklllar sava; yerinde kargilagtiklan dalgasma" hazirhkl1degildi. Siiinancma göre gehitlikkatma yükselecekleri ümidiyle yüz binlerce Ìranhgenç kendi hayatlarmi hiçe sayarak Iran kuvvetleri önünde yer ahp savagtilar. Bunlardan bazisi Humeyni'nin "Íslam'daen saf cogku öldürmek ve Tanri agkmaölmektir" telkinialtinda, kendi tabutlanm taglyarakön safta savagm14tir.Cennet kapismm anahtan olarak kendilerine verilen plastik anahtarlan boyunlarma takarak savagmiglardir.Ìrantanklari eskiye oranla çok daha deger kazandigt ve say1caaz oldugu için, mayin tarlalarmintemizlenmesindetank yerine çocuklar kullanildi. Bunlardan binlercesi "lkinci
-
.
"karde;"
"insan
ölmügtü.
Yolun Sonu Savaçin çikfêtpetrol pazarmi sarsmigtir.23 Eylül 1980'de, savagm ikinci günü Irak, Ìran'm Abadan'daki dünyanm en büyük ikinci rafinerisine güçlü bir saldin düzenledi. Bu saldmdan bir ay sonra da Abadan'1 tümüyletahribe yönelik çok daha büyük ikinci bir saldinyageçti.Ayrica tüm Iran petrol tesisleriniyok etmek için saldinlarda bulundu. Irankuvvetleri bu saldinya Irak'taki tesislere kargitaarruz düzenleyerek yanit verdi ve ellerine ne kadar lrak petrolü geçtiyse son damlasma kadar Körfez'in sularma bogaltti. Bununla da kalmayarak zamanla rakip bir Baasçi partinin idaresindeki Suriye'yiikna ederek bu ülkeden geçen Irak boru hatti ihracatml kestirdi. Bu, Irak'a Türkiye'den geçen tek bir boru hattml tamamlyladurdurmak demekti. Iran'm petrol 665
Íçtebu da Hüseyin'in önceden hesaba katmadigt bir geydi. Ìlkagamalarda Íran-Irak Savagiyüzde 15'i OPECpetrol üretiminden, yüzde 8'i ise özgür dünya pazanndan olmak üzere, dünya pazanndan hiç beklenmedigi bir anda günde 4 milyon varil petrol çekmigtir. Spot flyatlar da hemen yukart firlamigt1.Arap igigt denen petrol ise o güne kadar hiç rastlanmamig bir çikig yaparak varil bagma lark iki dolardan satilmaya baglad1. Böylece pazar bir kez daha korkunun karanligmda kalacaktis Acababu ÜçüncüSokmuydu ve bundan sonraki agamada Ortadoguçökecekve petrol askerlerinelinde yok mu olacakti? Irak dünya petrol dengesi içindeki yerinden diglanacak miydi? Iranbir kez daha petrol saglayanülAraplar'la Acemler arasmdaki-sake olarak kayiplara mi kançacakti? Acaba Sunniferve §iiler, bütünüyle istikrarsizliga Ya da daha da fenasi olur, Irak'in üç kati vag, Körfez'i mi götürürdü? nüfusa sahip fran,kendi içindeki mollalan seferber edip Bati dügmanligini Ortadogu'nun kalbinde daha derintere mi tagirdi?Tüm bu sorular oldugu gibi gündemdeydi ve bunlar üzerinde dügünen bir kimsenin, ekonomik igaret olarak iki geyi görmemesi olanaksizdi. Bunlardan biri kesin olarak yeni bir goka igaretti; öteki ise tamamen aksini gästeriyordu. Bunlardan acaba hangisi dogrulanacakti? Petrole olan talep giderek dügmeye baglamigtL Yine de bunun ekonomik durgunluk sonucu, geçici bir dügüç mü oldugu, yoksa koruma tedbirlerinedeniyle olugmuy daha köklü bir dügüç anlamma mi geldigt bilinemezdi. Daha gimdiden fiyat zamlarirun daha da yükselmesi sonucu ekonomik sikinttbaglamigtL Bu, zamlar kadar Bati ülkelerinin ne pahasina olursa olsun enflasyonlamücadelede aldiklan yeni bir karardan etkilenmigtir. Sebepne olursa olsun ortada kesin ihracati sava; nedeniyle azalmig, Irak3nki ise bütünüyle durmugtu.
geyvardi.,Talep dügmeye baglamigt1. Arada geçen zamanda hükümetler, UluslararasiEnerii Kurulu çerçevesinde çahgarak, 1979'dan aldiklan dersle, girketleri panik içinde petrol alimi yapmamaya, petrol için orayaburapetrol stoku yapmamalanm isteya kogmamaya, flyatlart yükseltmemeye çagirdilar. Sirketlerden diler. lERmn (Uluslararasi Enerji Kurulu)verdigi mesaj açikti: Igler kontrol altmdayd1;1979 koallm" yapma yerine stokladig petroullari artik geride kalmigtt, halk rahat olmahydi; bir
"gereksiz
lü kullanmahydi. Burada alim" deyimi yüksek fiyath petrol alimi demektir. Sirketlerin petrol satm alma yerleri gimdi degigmigoldugundan, halk bu mesaji akla yakm bulmuçtu. 1979 yllmin bagmdan beri girketler ucuz veya pahah her flyattan petrol alabilmek için çok fazla para saf etmig ve talepten çok daha fazia petrol almmigt1.Satm alman bu agin petrol, otolann motorunda, fabrika kazanlarmda veya elektrik enerii tesislerindedegil, stok amact ile kullamlmigttr. Bu nedenle, dogal olarak Büyük Panik Patlamasi kendi kuralina uyarak BüyükStoklamapatlamasma dönügmügtü. Savagpatlak verdiginde dünyanm her yerinde stoktanklanmn petrolle tika basa dolu oldugu gözlenmig, bu yüzdentank bulamayan petrol girketleristoklayacaklan ek petise takin bir dönem yayamyordu. Sirketrol için süper tanker kiralamak zorunda kalmigttr.Simdi almak önünde iki lerin segenek vardi: llave petrol petrolü kullanmak. Sirketlerin veya stokladig1 bunlardan ikinci seçenegi yeglemesi çok olasiydi. Iran-Irak Savagi'nmpatlamas1ylabu sakin durum sona ermig, yeniden panik halinde alim yenibaglamig ve baglang1çtabicçok girketin kulak verdigi lEA mesaji etkisiz kalmigti. Sirketler den petrol" alimma koyulmuytu. Su konuda bir.rafinerici 1980 Kasim1'ndayakmarak unlan söylemigtir: "Biz ne kadar kismtiya gid.ersekgidelimdaima birileri ortaya çikipyüksek fiyath petrol satm almak istiyor ve bu d,a, çok dogal olarakpazar fiyatim etkileyip yukanyaçekiyor." Asil önemli olan gimdiki yeni krizde girketterin stoklannt nasil kullanacaglyd1. Endigeve güvensizliginegemen oldugu böyle bir günde en kaçmtimaz egilim sabredip beklemek ve ne fiyatlann bir gün öncesinden daha yüksek olacaymn bilindigi bu olacagmi görmekti. Özellikle günlerde, yüksek flyat ödeyerek petrol almak hiç petrolsüz kalmaktan çok daha iyiydi. Bu nedenlerden ötürü gimdisahneye çikan yeni yeni birçok oyuncu petrol almak için dünyaya baski "gereksiz
"gereksi2
yapmaya baglamigti. Bunlardanönde gelenler de
Japonticaret ve petrol girketleridir. Bu kipiler, çok yakmda uzun süreli petrol kesintisi uygulanacagi konusunda Tokyo'yakorku ve endigelerini bildirdiler. Bunu yapanlar sadece Japonlarda degildi. Bir Amerikan girketinin yöneticisi de endi-
gesini pu sözlerle dile getirmigti: "Stoklanmizdaki petrolden çekip bunu kullanmamiz ileride bagimizabüyük dertler açabilir. Ticari firmalarin bu tür uygulamalara tahammülüyoktur.Stokumuzdaki¯petrolden kullanmamiz önerisi, krizin ne zaman biteceginín bilindigini ima edlyor. Ben ahsen Irak ve Íranüretiminin temmuz ayina kadar savag öncesi düzeye geleceginibilseydim, stokumdaki petrolü tereddütsüzkullamrdim." Ne var ki Amerikall yönetici bunu bilemezdi. 1980 Aralik ayinda OPEC petrol bakanlan fiyat konusunu tartigmakiçin bir kez daha Bali'de bir araya geldiler. Bu toplanttyapilmadan önce, oldukgagarip bir konunun görü ülmesi, tactigmalaraondan sonra geçilmesi gerekiyordu. Geçen kasim aymda iranPetrol Bakani Abadan yakmindaki savagalanmi görmeyegitmig, ancak, ne yazik ki hiç kimse ona bu bölgenin Irakhlar'm eline geçtigni söyleme zahmetine katlanmadigt için Iraklilar tarafmdanyakalantp esir alinfazlastylakizdirdigmdan onlar da bundan böyle yapilacak OPEC toplanmigti. Bu clay Iranlilar'l tilanm boykot karan almiglardi. Su kogullar altmda Bali toplantisiyapilacak miydi? Buna karar vermek, Endonezya'nmdeneyimli diplomati, PetrolBakani Dr. Subroto'ya dügtü. Subroto konuya taraflarcakabul edilebilecek bir çözüm getirmeklegörevlendirildi. Toplantida oturma plani alfabetik siraya göre yapild1gLndan Iranve Irak temsilcilerininyan yana oturmasi gerekiyorduki bu hiç de hop olmayan bir durumdu. Burada Subroto kurall bozarak Ìranile Irak arasina Endonezya temsilcisinioturttu. Endonezya'nm bu davraniç1akh fikri iki ülke arasmdaki su yolunda olan bazi kimselerin yeni bir dügünceye kap11masmasebep olmustur. Yoksagimdi de Endonezya §attülArap'1 iggal etmek üzere miydi? Böylece sorunlann biri çözülmüg, ancak bu defa ortaya yeni bir sorun çikmigt1.Íranlidelegeler salona ellerinde esir almmig bakanm fotograflyla gelmig, 1srarla onun delegasyonun bagt oldugunusöylediler. Kendileri sadece onun isteklerini yerine getiriyordu.Dr. Subroto resmin bir sandalye üzerinde oturtularak, petrol bakamnm Írandelegasyonuna önderlik degll de, esin vermesine müsaade etti. Bu tür acayip birkaç sahneden sonra sira nihayet toplantmingündeminegeldi.OPECfiyatlannda yeni bir zam isteniyor; Suudi Arabistan d1;mda her ülkede fiyatlar varil bagma otuz alti dolara çikanhyordu. Demek ki görüldügü gibi, artik ÜçüncüSokçok yakmlardayd1. Bu toplantmmyapildl L aç3gl yukart ayni saatlerde dünyamn diger bir yakasinda endüstriülkelerin yel enerji bakanlan kendi aralarmda bir toplanti için Paris'te bir araya geldi. IEA DirekUlf Lantzke toplantimn resmen aç11masindanbir gün önce, havay1 yumugatmak, görüç ahytörü bir veriginin rahat ottamda yapilmasmi saglamak için bakanlara önce bir akgam yemegivermig, daha sonra da delegeleri ofisinde gayriresmi bir Sohbete çagirmigti.Akyam yemegi sonrasi yapilan bu toplantidahava oldukça gergindi. IEA'nm panige yer vermemek için stok petrol kullanma gagnst,bu konudaki tegvikve telkinleridelegelerce kabul görmemigti.MITIgörevlisibir yetkilinin gözlemine göre satm alma" deylmi uygun bir deyim degildi ve farkli kipilerce farkh gekilde yorumlanabilirdi. O gece Lantzke'nin olisindeviski ve sigara dumam içinde öncelikle bazi Japon ticaret girketlerinin Ç11gmca petrol satin almalarma deginilmig, Japonlar'm bu tutumu ho kargdanmayarak eleptirilmigti. Sonunda saatler geceyansma yaklagirken, tenkitçilerdenbiri, Avrupa Konseyi'nin etkin ve güçÌübir siyasi üyesi, Belçikalt Kont Etierine Davignon, sabn tagmlyolarak Japontemsilcisine dönerek öyle diyecekti: "Ticaret firrpalarimza çekidüzen vermezseniz Toyoto'lanmzin, Sony'lerinizin Avrupa'ya geliginiancak rüyamzda görürsünüz." Bu sözler üzerine salon buz gibibir sessizligegömülmügtü. Japontemsilcibir dakika kadar sessiz kalip, söyleyeceklerini tartmig,tepkisinipu sözlerle göstermigti:"Sizçok büyük uluslararasi bir devlet görevlisisiniz." Bu sözlerden bagka tek bir kelime dahi söylememigti. yol gösterme" göreviniyerine getirmig,girketleMITÏbu arada kendinden beklenen "gereksiz
"idari
667
verilen mesaji anlayarak o günden olma", ihtiyatli davranmayi ögütlemigti. Sirketler re Amerikan ve Ingtlizpetrol girketleride ayni geyi sonra petrol ahmmda daha çekimserdavrandL yapti. Pazardaki oyunculara gelince, onlar hükümet politikasmm ögütlediginden daha da fazlas1m yapmlyti. 1980 ylh sonuna ulagildiginda durum artik açikhk kazanmigtl. Stoklarm hâlâ çok yüksek oldugu, talebin ise dügmeyi sürdürdügü, pazar fiyatlanmn da dügüç gösterdiglgözlenmigti. Stok yapmanm hiç de ekonomik bir tutum olmadigtanla§11migt1. Simdihalk IEA'mnistedistoklan kullanma egilimine glrmigti. gibi, ek petrol almaktansa mevcut gl Zamanla sadece tüketim dügmemig, Iranve Irak'tan petrol gelmemesine, bu iki kaynagin yokluguna kargin, diger kaynaklardan gelen petrol arzi bu boglugu kapatmigtir. Bunun sebebi olarak 1978 sonundan baglayarak, petrol flyatlanndaki agin patlamay1dizginlemek ve OPEC'e bagli Arap kardeplerin -agzim tikamakiçin Suudi Arabistan'in piyasaya varillerce petrolsürmesi flyati sabit tutgösterilebilir. Bu konuda Yamanigöyle demigti: "Patlamayi nihayet önledik. Simdi fran-Irak Savaç1'nin bozmasma için bunu stratejilerini göz mak görmemiz gerekiyor." Suudiler yumamazd1. Su nedenle daha çatigmanmilk günlerindeüretimlerini artiracaklanm, kapasitelerinin müsaade ettigi günde 9 milyon varil düzeyine getireceklerini ilan etmiçlerdi. Eu miktar tek bagma, iki savaçç1ülkenin yarattigi petrol boglugunun yaklagtk dörtte birine egitti. Eu ara öteki OPEC ülkeleri de üretimlerini artirdt. Iran ve Irak'tan bile pazara yeniden bir miktar petrol akmaya baglamigtt.Bu geligmelerolurken Meksika, Britanya, Norveç ve OPEC'ebagli olmayan digerülkelerde de üretim artmaya devam etti, ki bunlar arasmda Alaskada vardtr. Artik bu artiga bir patlama" demek yanlig olurdu. Bu elveriglikogullar kargismda stoklanmig petsadece rolü kullanmamak için artik hiçbir sebep kalmamtytt. Tüm tereddütleryok olmug, insanlar yeni petrol almaktansa stoktaki petrolü yeglemiglerdi. Eu onlara gimdi daha cazip geliyordu. Ahellar bu defa yüksek flyatlara isyan etmeye bagladt. Pa2ar payim artirma pegindeki OPEC'e bagli olmayan üreticiler de resmi flyatlan üzerinden hatin say1lirindirimler yaptilar. Onlarm kazanci OPEC'in kaybi demekti. Böylece zamanla OPEC'e duyulan talep de dügtü. Bunun sonucu olarak OPEC'in 1981 üretiminde 1982'ye göre yüzde 27 dügüg olmugtur. Aslmda 1981'de OPEC üretimi 1970'ten bu yana, ilk defa olarak en dügük düzeyi bulmuytu. Durum OPEC'in yolun sonuna geldigini gösteriyordu. Ancak ne OPECihracatçilari ve sanayi, ne de Batih tüketiciülkeler önlerinde kendilerini nelerin beklediginden haberdardi. Carter bagkanligi da yolun sonuna gelmigti.Tahran'daki Amerikalilar'mrehine almmasi nedeniyle Carter'm ugradigi son küçültücü durum, görevden ayrildigt güne kadar halka aç1klanmamigtl. Carter'm görevdençekilmesiyleyerine Ronald Reagan geçecek,negeli kipilig, özgüveniyle Carter'1n görünümü kargismda çok daha güvenverecekti. Su ara, fiyatlar 1970'li ylllara göre önemli artly gösteriyor, tüketicilergeleceklerindenendihâlâ bir gerçekle yüz yüze gelgeleniyor,petrol pazan da bu ikisinden etkilenlyordu. Ihracatçilar degigtigini kogullarmin" gerçekten kabul etmekten kaçmtyordu. Fimekten, piyasamn indirimi Ekimi'ne kadar kegmeke; içinde yat yapmaya yanagm1yorlard1.Flyatlar böylece 1981 vardilar. bir anlagmaya Arabistan yeni Suudi fiyatml varil bagina otuz kald1; sonunda bu tarihte iki dolardan otuz dört dolara çikaracak,digerleri de kendi fiyatlannda indirim yapip otuz alti dolardan otuz dört dolara inecekti. Böylecefiyatlarm hepsi ayni düzeyde olacakti. Bütün bu deglgiklikleryapildiktan sonra, dünya pazarinda ortalama fiyat, Suudiler'in attinml nedeniyle yine de bir veya iki dolar oynayabilirdi.Diger üreticiler açismdansa, bu anlagma bir anlamda flyat indirimi demekti. Yine de ortada teselli bulmak için bazi sebepler vardi. Ne de olsa artik Suudi Arabistan anlagmamn bir parçasi olarak, eski tavan düzeyine inmeyi, günde 8,5 milyon varilin üstüne çikmamayi kabul etmigti. Irak ve Iran aralanndaki savagi bir sonuca erdiremeden sürdürdü. Yine de halk dünyamn bu en güçlü iki ihracatçisi arasmdaki savagm fazla zarar vermeyecegini dügünüyordu. Su savag iki petrol pokunun harekete geçirdigigügleri olsa olsa geciktirebilir,' fakat asla yok edemezdi. "yavag
"küçük
"hasta"
"objektif
668
1981 Ekimi OPEC flyatma yapilan son petrol zammim simgeler. Bu tarihten sonra en az on yll petrole zam yapilmamigtir. "Arz ve talebinilahi yasalan"harekete geçmig ve fiyatlan apagi çekilerde gök gürültüsünüandiran intikam hizlyla degil, daha ilimli Ancak henüz bekleyen; migti. bir yaklaç1mlagelmigti. Bu Yamaninin söylemig oldugu gibi çok normal, iki kere iki dört eder kadar basit bir sonuçtu.
669
35 Siradan Bir Ticari Meta m1?
.
Sürekli patlamalarla tammlanan bir sanayide, o güne kadar gelinig geçmlyhiçbir pattama, yarattig1 kadar büyük ve sarsici olmamigt1r.lkinci Pet1970'ler sonunda îkinciPetrol Soku'nun rol Soku'nun olugturdugu patlama o güne kadarkiler içinde en büyük olamydi. Petrol flyatmm hizla siçradigi, bir varil petrol için otuz dört dolar ödendigi bu ytllarda, bu lyte dönen müthig bir para miktan o güne kadar.petrolcülükten kazamlmig veya harcanmig ne kadar para varsa hepsini gölgede birakacak kadar çoktu, Petrol girketleri,bir kez daha kazandiklanni yeni geligmeler için bu ige yatirdi. Bunlardan bazisi bankadan kredi aldi, ige hevesli yatmmctlardan para temin etti ve ç1lyncaoynananbu oyuna bütünüyle katilmak için kendini ayarladi. Eu günler bagimstz petrolcünün altm çagidir.Bagimsizpetrolcü bu dönemde gereginde borcunu geri ödememig, anlagmalarmi bozmug, yeni yeni anlagmalara girmigtir.Her geyden önemlisi de giderek daha çok sondaj araç gerecikiralamig, çok derinlerde ve giderek daha da derinlegen yataklarda arama yapmig, hiç durmadan çilynca para harcamigtir. Bunun kutlamnasi için 1970'ler sonunda televizyondaki sevimli dizi Beverly Hillbillieskaldmlmig, onun yerine aç gözlü zorba J.lt Ewing'in tanitilmasi için ekrana Dallas dizisi getirilmigtir. Su diziyi Amerika'daseyretmig olanlar ve dünyanm bagka yerlerindeki seyirciler ylllar boyu ] R.'m kipiliginde yaratilan bagimsiz Amerikah petrolcu imalmi hatirlayacaktir. BirlegikDevletler'de petrol endüstrisi o güne kadar görülmemig bag döndürücü bir faallyet dõnemine girdi. Ortada fiyatlarm kaçmilmaz olarak kontrolden çiktigi anlammagelen copkulu bir geligme vardL Artik her geyin flyati çikan petrol miktanna bagli olarak saptamyordu. Petrol ç1kanlantopraklardakiarazi fiyati astronomik boyutlara ulagti. Buna paralel clarak Houston, Dallas ve Denver gibi petrol kentlerinde gayrimenkul flyatlan da aym hirla artti. Sondaj iginde çaliganlaraödenen ücret birkaç katma çikt1.Jeolojimezunu gençleredaha okuldan çiktiklan yll iq teklifleri yagmaya bagladi. Senede eli bin dolar kargthgl i; tekliflerigellyor, bu gençler garap, yernek ziyafetleri ve iltifatlarla agirlanlyordu. Jeologlardandaha çok deneyimi olanlara, örnegin yirmi yll deneyimli olana çok daha yüksek ücret ödeniyor, ancak bunlar yeni H.L Hunt'lar veya J. Paul Getty'ler olma hayaliyle, buna ragbet etmeyip büyük girketlerdenaynlarak yent yeni anlagmalara yöneliyordu. Anlagmalarda kendileri íçin de hisse ayirmaya dikkat ediyorlardi. Bu ylllar Amerikall doktor ve diççilerin paralanm sonda) igine yatirdigi ylllardir. Kendilerine petrolleri olmadigt takdirdetasarruflarinmenflasyonla ve yükselen petrol flyatlanyla silinip süpürülecegi söylenmigtl dagi" denen yerin tam keGenel kamya göre, gimdipetrol sanayli tehlikelerledolu nanndaydt ve her an htzla apagidaki uçuruma yuvarlanabilirdi. Aynca bu kithk, OPEC'in kati kurallanyla birlegiyor,giderekazalan bu ticarimetanm çok yakmda çok daha pahahyasatilacagini, fiyatlarm hiç durmadan yükselmeyi stirdürecegini gösteriyordu. Su dügüncelerle, teknoloji ve mühendislikten yararlanarak petrolünyerini tutacak alternatif bir enerli kaynagt aranmasma karar verildi. Böylece petrol flyatmm tavamda saptanmly olurdu. Nihayet, yetmigyll kadar son"petrol
670
ra, Colorado daglanmn Western Slope kayalik formasyonlarmda ve Utah'da sakli gist petrol, mahkûm edildigi bu yerlerden azat edilip pazara getirilecekti.Zaten dünya petrol stokunun tehlikeli derecede azalmig oldugu her dönemde bunun yapilacagina söz verilmig, fakat söz hiçbir zaman yerine getirilmemigti. Bu çözüm 1979'da BagkanCarter'm ülkenin enerji sorunu için önermig oldugu çözümün tipatipaymdir. Occidental ve Unocalgibi bazi petrol girketleri bir süredir gist petrol teknolojisiüzerinde çaligmalaryapmaktaydi. 1980'de, dünyamn en büyük petrol girketi.olanExxon, ileride petrol kitligt olacagini sezmig,hiç vakit kaybetmeden Western Slope için hazirlanan projeye, Colony SistPetrol Projesi'ne katilmigt1. Altmig yll önce, yine böyle bir kitlik döneminde, aym girket,gist petrolü olarak kullanma çahymalanyapmak için aymbölgede topraksatin almig, ancak o bir zaman sonuç alamamigt1.Simdiise artik Exxon petrolcülükte tam bir lider olmugtu ve gist petrol geligmesi için tam bir milyar dolar harciyor, kendini yeni çagt"nahazirliyordu. Bu irketin bagi olan CliftonGarwin, sonradan o günleri ammsarken pöylekonugmugtur: "Exxon uzun süredir gistpetrolle agk iligkisi içindeydi. Bunun büyük cesaret isteyen, teknikve kugkusuz ekonomikaçidan çok.büyükbir proje oldugukesindír." Ülkede, teknolojininde yardimlyla ken"yakit"
"enerji
disini güvenceli siv1petrol kaynaklanmn geligtirilmesineadamigti. Ancak bunu izleyen iki yll içinde ekonomik tabloçok çabuk ve zorlaylci bir hizla degigti. Petrol fiyatlart gerçek anlamda dügmeye bagladi, talep de aym seyri takip ederek dügtü. Her iki-
sinin gelecegide aym düzeyde seyredecek varsayihyordu. Petrol ihraç eden ülkelerde üretim kapasitesinde büyük bir fazlalik görüldü. Aynca Kolony Profesi'nin her alandaki mallyet tahminleri de yükselmeye devam etti. Garwin sonraki günlerde o günleri animsayarak "Günde 50.000 varil karçiligmda 6 veya 8 milyardolar harcamayi bekliyorduk" demigtir. "Sunuda unutmamak gerekirki hepsi bundan ibaret kalacaga da benzemiyordu. Bir gece kendi kendime hissedarlarm paralarinibu gekildeharcamaya haklom yok diye dügünmügümdür." Ertesi gün Garwin üst düzey idarecilerden bir ekip olugturacakve onlara bu igi durduklan takdirdesonucun ne olacagim soracakti.Garwin bu konuda gunu söylemigti: "Bu, yanitlanmasi gereken çok çetin bir karardi. Bu karara ben önayak olmugtum." 2 Mayis 1982 tarihinde Exxon, Kolony Projesi'ne son verecegini duyurdu. Sirketin o günkü görüsüne göre güncel ekonomik tablodapist petrol projesini gerekli kilan hiçbir belirti yoktu. ColoradoWestern Slope b0lgesindeki petrol pattamasi buradaki çaligmalanndurdurulmasiyla hemen birkaç saat íçinde sona ermigti. Rifle, Battlement Mesa ve Parachuta gibi kasabalar, Bati Pennsylvania, Pithole'daki geleneginkurbani olmuy, birer ormanken 1865-1866arast sadece iki yll içinde on beg bin nüfuslu birer hayalet kasabaya dönmügtü. Kasabalardaki terk edilmig dükkân ve evler, yerle bir edilmig, Petrol Bölgeleri'nde yeni dükkân ve evlerin inçasmda kereste olarak kullanilmak için buralara tagmmigti.Simdi ise Colorado'nun üç kasabasmda yeni inga edilen bu evler bombog birakilmly, yalnizliga terk edilmigti. Arazinin yüzeyini kisa sürede ot bürüdü; apartmanlannyanst kiraya verilmemigti. Bu durum kargisinda Midwest'den geleningaat ipçileri araç gereçlerini toplayarakgeldikleri yere döndüler. Araç trafigisanki buharlagmig, yollardan yok olup gitmigti. Bölgede yagayan yeni yetigmiggençler yapacakhiçbir igleri olmadigindan, ingaatt yarida birakilmiç ev ve büro binalanna girip buralan iggal ettiler. Rifle'da yerlegmiç bir emlakçi bu durum kargismda "Benim meslegim artik sona erdi" diyordu. Aslmda sona eren yalmz emlakçimnigi degil, Rifle kasabasmin ta kendisiydi. Gerçek quydu ki, petrol patlamasmin sonsuza dek sürüp gitmesizaten olanaksizdi.
Temel Degigiklikler Dünya petrol pazanna ve petrol flyatlanmn kendisine ne olmuytu?Ortada hüküm süren korkunç enflasyon sadece ekonomik refahi degil Bati dünyasmin tüm sosyal dokusunu tehdit edi671
yordu. Sonundaduruma BirlegikDevletler Federal Rezerv Bürosumüdahale ederekçok sikt bir yükseldi ve en uÇ nokpara politikasi uyguladi, Bunun sonucunda faiz oranlan keskin bir çikipla tada yüzde 21,5 gibiastronomik bir düzeye ulagti. Siki para politikast böylece endüstri dünyasiharcama gücünün" üstüne çikti ki bu, petrol fiyatmdaki artiplardan nm içinde bulundugu lleri gelmigtir.Bunun sonucu olarak BüyükDepresyon döneminden sonra ilk dela olarak iki kez petrolle ilgili büyük s1kmti dönemi yagandl. Birincisi 1980'de ve ikinci ve daha ciddi olam da 1982'des Durgun haldeki ekonomik faaliyet, endüstri ülkelerinde, petrole talebi önemli· miktarda apagtyaçekti.Normalolarak, geligmekte olanülkelerin yeni petrole olan talebiana kaynak olmasi gerekirken, tam tersine bu ülkelerin birçogu, borç altmda ezilmig olduklanndan ve bunlaoldugundan geligrin endüstri dünyasmda hammaddelerini pazarlayan pazarlar da silenti içinde baski albìr petrole olan keskin ülkeler taleplerini ekonomik dügüge yuvarlandilarve mekte olan "para
tmdatutmaya zorland11ar.
Aynca, enerji ekonomisinde de belli bagli birtalem degigíklikler oluguyordu. Yükselmekte olan flyatlar yeni teknolojiyive yeni bölgelerin geligmesini kamçiladigt için, evvelce duyulan kithk korkulan, özellikle 1920'li ylllann bagmda ve 1940'lar ortasmda duyulan korkular, agiri petrol üretimiyle sonuçlanm14t1.Bu defa da aym model bir kez daha yinelenip petrolün varili otuz dört dolardan satilmasma neden oldu. OPECdigmdayepyeni dev geligmeleroluyordu. Meksika, yagandigi aym felaAlaska ve Kuzey Denizi'nde üretimin yeniden ihyasi ikinci Petrol Soku'nun ketli günlererastlamigti. Bu ara Misir da önemli bir ihracatç1 olma yolundayd1. Malezya, Angola ve Çinde aynl yoldaydi. Daha bagka birçok ülke de üretici ve ihracatçi olmuytu. Bunlararasinda çok az birlik ve çok fazla anlagmazlik vard1. Su ara bazi büyük buluglara gldiliyor,bunlar aragtirma, üretim ve ulagim teknolojilerineyardimci oluyordu. Alaska boru hattmm baglanglÇtakÍ-kapasitesi günde 1,7 milyon varildi, Sonradan (argodilde becerili, yür güldürücü demektir)lakablyla amlan ve boru hatti içindeki birikintlyi azaltarak akigikolaylagtiran bir kimyasal maddenin ilavesiyle boru hattmin kapasitesi birden günde 2,1 milyonvarileçikanld1.Bu, varili otuz dört dolar flyatla, aragttrma ve üretim alanlannda, on üç dolar flyatla ekonomik olarak yapilamayan birçok geyin yapilabilecegni gösterrrlipti.Aynca BirlegikDevletler'in çegitllyerlerinde de üretim beklenenden daha üst düzeyde olmuqtu. Bu olay, Alaska'dan gelen yeni petrol akilyla bir arada dügünülürse, 1980'li ylllann birinci yarismda Amerikan petrol üretiminin gerçek "slicken"
anlamda artmig oldugunu gösterir. Talepte de önemli degigiklikler oluyordu. Yirminci yüzy1lm toplam enerji kangimi içinde petrole karyl giderek artan bagmhhgl ve bu yöne dogru kesin yaklag1mi,yüksek fiyatlar, güvenlik gereksinimleri ve hükümet politikalan nedeni ile tersine dönmügtü. Simdikömür elektrik üretimine ve endüstriye saglikl1bir geri dönüç yapmigti. Nükleer güç de elektrik üretimine hizla girmigtir.Japonya'da,enerji ekonomisinde ve elektrik üretiminde sivilagtinlmigdogal gazin yeri giderekartm14ti. Bütün bunlar, dünyanin her yerinde, en önemli petrol pazarlannda, petrolün diglanmakta oldugunun ve ayaklan allmdaki zeminin kaydiginin igaretlydi. Sanayiülkelerinde toplamenerji pazarmda petrol 1978'de yüzde 53 yer altrken, 1985'te bu oran yüzde 43'e düg-
mügtü.
Enerji bir pasta olarak dügünülütse, bu pastada petrolün payt giderek dügmekteydi; aslmda tedbirleri" diye bilinen hizlandinlmig pastamn kendisi de giderek küçülüyordu. Bu enerji etkinliginin ne denli büyük oldugunu yansitir. Zaman zaman konu digibiralolmig,hatta alaya alinmigolsa da artik koruma tedbirleriyadsmamaz bir önem kazanmigti. Modern endüstri topdemek degildir. "Küçük güzeldir" anlumunda, enerjinin korunmast genel olatak laminda da degildír. Daha etkin olmak ve teknolojikyenilikler anlammdadit Yeni otomobil filolaöngönmn ortalamapetrol etkinliginin ikiye katlanmasmi ve bir galonla27,5 mil kat edilmesini yilma gelinceye kadar günde iki milyon varil azalt1985 1975 Yasasi,ABDpetrol tüketimini ren migttr.Bu yasa olmasayd1 tüketim Alaska'nm sagladigt günde 2 milyon ek petrol üretimine egit "koruma
"mahrumiyet"
672
olacakti. Sonuç olarak 1985 yllma gelinceye kadar ABD 1973'teki duruma göre, enerjide yüzde 25, petrolde yüzde 32 daha etkin bir tasarrufsaglamigtinBirlepikDevletler 1973 etkinlik düzeyinde kalmig olsayd1, 1985'te kullandigt petrolden 13 milyon varil daha fazla petrol kullanmasi gerekecekti.Diger ülkeler de bu örnege uyarak kendi tasarruflarmisagladilar. ÖrneginJaponya, aym süreç içinde enerjide yüzde 31, petrolde yüzde 51 daha fazla etkinlik saglamigtir. Ekonomik onanmm ilk ylli olan 1983'e kadar korunma tedbirlerininrolü ve yakitta yer degigtirmesomut olarak görülecekkadar belirgindir. Komünistolmayan ülkelerde petrol tüketimi günde 45,7 milyon varil oldu ki bu 1979 ylhmn günlük tüketim düzeyi olan 51,6 milyon dolarhk tüketimin 6 milyon varil altmdadir. Bu, 1979 ile 1983 arasmda taleptegünde6 milyon varillik dügüg oldugunu, buna kargilikOPEC kaynakh olmayan üretimin günde 4 milyon varil arttlgl m gösterir. Bundan daha önemlisi, petrol girketleri, talep düzeyinin fazlastyla yükselecegibeklentisiyle biriktirmi olduklan stoklardan gimdikurtulma yollan arama pepine dügmüglerdi. By üç egilim -talepte dügüg, OPECkaynakh olrnayan üretimin geligtirilmesive stoklardan vazgeçilipbunlann kullanilmasi- OPEC'eyapilan bagvuruyu günde 13 milyon varil kadar azaltm14tir.1979 ylli düzeyine göre bu yüzde 43 dügüç anlamindadir!iranihtilalive ondan sonra gelen Ìran-Irak Savaç1bu iki ülkenin ihracat kapasitesinin sakatlanmasma neden olmuytu. Yine de, büyük bir hizla, kithk korkusu yerini pazar talebininde üstüne çikan bir üretim fazlasma b1rakmigt1r.Kisacalothk korkusu yerine gimdi kesin bir üretim aginligtyaganlyordu.
Sonunda Kartel OPECiçin artik kesin hesap günü çok yakmd1. 1977 ylhna kadar OPECözgür dünyamn toplam ham petrol ihtlyacmm üçte ikisini üretmigtir. 1982'de ise, ilk deta olarakOPECkaynakh olmayan üretim OPEC üretiminí agmigve OPEC'in günlüküretiminden günde bir milyon varil fazlalik göstermis ve bu artigmi giderek sürdürmügtür. Sovyetler'in Bati'ya yaptigipetrol ihracatmda bile änemli artis olmugtur. Bunun nedeni SSCB'nin, Batf dan gelen döviz gelirlerini artirmak için yükselmekte olan fiyatlardan yararlanmasmdan lleri gelmigtir. Yeni üretilen petrolün çogu, öncelikle de KuzeyDenizi'nden gelenpetrol spot piyasalarda satillyor,bu yüzden spotpiyasafiyatlan pazar kogullarmdan etkilenerek buna göre saptanlyordu. Bir iki yll önce spot flyatlar resmi fiyatlarm çok daha üstündeyken, gimdibu flyatlann çok altina dügmügtü. Resmi fiyata göre ödeme yapan birçok girket bu yüzden rafinericilik ve pazarlamac1lik iglemlerinden büyük para kaybma ugradilar. Bazen belirli kalitede bir petrolün spot fiyatt kontratta yazih flyatm varil bagma sekiz dolar daha altmda olabiliyordu. Mobil'in Almanya'daki "kâr
kaylplar" yaçamatemsilcisininsöylediginegöre bu bogluk marjma"sahip olmakla nin arasmdaki farktan fleri gelmigtir.Bu güncelkogullarda, en basit bir aritmetik bilgisi olan bir "büyük
"spot
alicinin flyattan" satin alma yollan aramasi çok dogaldi. OPEC kaynakh olmaylp da pazara satici olarakgirmeye çahyan yeni üreticiler ise petrolü en uyumlu" olan, diger bir deylyle en ucuz flyat üzerinden satma teklifindebulunuyor, bu yolla kendisine pazarda bir pay kazanmak istiyordu. Bütün bunlar OPEC'i zor durumda b1rakm14tt. Pazar OPEC'in kargisma birbirinden kötü iki ayn alternatifle çikmigt1.Ya pazan yeniden kazanmak için fiyatlari indirmeli, yahut da fiyatlan olduguyerde tutmak için üretimi kismahydi. Ne var ki OPEC ülkeleri, tüm fiyatlama yap11annm degigecegi endigesiyle ve büyük ekonomik ve politik kazançlarmi kaybetme korkusuyla ve dolay1slylahenüz yeni kazandtklan güç ve nüfuzlannm azalacagmdan korkarak flyatlan dügürmek istemediler. Aynca, kamlanna göre, flyat indirme halinde endüstri ülkeleri bunu, tüketim ve benzin vergilerini yükseltmek için firsat olarak kullamr ve petrolden gelen kiralan OPEC kasalanndan çekip alarak yeniden kendi kasalanna aktantdi. Aralannda otuz ylli apkm bir süre önce kira konusunda açilmigolan savag zaten bu noktadan baglami ti. "pazara
673
Ancak gerçelde mutlaka yüzlegmek gerekiyordu.OPEC,üretim d(izeyini savunmakamaayla fiyati dügürmedigi takdirde, bu dela fiyati savunmakamactyla üretim düzeyini losmakzorundaydi. 1982Mart aymda OPEC, günde 31 milyon varil üretmig olmasma karsm, Suudi Arabistan üretimini sistemin desteklenmesine yeterli olarak ayarlayacakt1. SonundaOPEC,bir kez daha geçmiginde yapmig olduklanm bu defa da bagarmigtl.Öncekiyillarda Texas DemiryoluKurumu'nun oynadigi rolü bu defa o yüklenmig, fiyatiyerinde tutmak için üretimi ayarlamaigini o yapmigti. Petrol ihracat dünyasmdall bir analistin dobra dobra söyledigt gibi, OPEC kendisini üretimi idare eden ve tahsisleyenve aym zamanda fiyati saptayan bir kartele dönügtürmügtü. Kotamn konulmasim izleyen aylarda,petrol pazarmm belirsiz durumuna yeni yeni faktörler eklendi. lran-lrak Savasi'ndaIran Irak'a kargi üstünlük kazamyordu ve-Suudi Arabistan ile diger tutucu Körfez ülkelerine karç1 tutumunda ve konugmalannda daha sert davramyordu. Ayrica, Ortadogu'da süregelen savag salt bundan ibaret de degildi. 1982 Hazirani'nda IsrailLübnan'a dogrudan bir müdahalede bulunmugtu. Bunun üzerine Arap Petrol ihraçÖrgütübir toplantismolarak yeni bir ambargo uygulanmasin1önermigti. Ancak da BirlegikDevletler'e kargi petrol pazarmin sikintill kopullan ve Körfez ihracatçilarimn yüzyüze oldugu jeopolitikriskler göz önüne almdiktan.sonra, bunun gereksiz ve tehlikeliolduguna ve ihracatçilarm ç1karlanm baltalayacagma karar verilerek bundan vazgeçilmigti. Bu ara, 1982 Haziram'nda, arabulucu rolündeki Suudi Arabistan Krali Halid, çektigimüzmin kalp hastaligi sonunda velat etmigti. Halid'den sonra tahta ülkenin bagyöneticisi ve her geyden önemlisi, Krallyet Ailesi'nin petrol uzmam olan Prens Fahd ç1km17tir. Ne var ki 1982 güz mevsimine kadar bazi geyYenikotalar belirli bir süre için saptanmigtL ler açikhga kavugmugtu. Talep durumunu koruyor, eski haline dönügmüyordu. OPEC kaynakli olmayan üretim hâlâ yi,tkseliyordu ve spot fiyatlar yenideninige geçmigti. Üretimkotalarma kargm,OPECpetrolü hâlâ agiri durumunu koruyordu ve agin flyattan satiliyordu. "yaptirim"
Fiyatimiz
ÇokYüksek...
1983 y11mda,petrol pazannda rekabet tüm hizlyla yükselmeyi sürdürdü. 1975 ylhna kadar henüz üretime bile ba§lamamig olan Kuzey Denizi'nin sadece ingiliz sektörü gimdiCezayir, Libya ve Nijerya'nm toplam üretiminden daha fazla üretim yaplyordu. Yangmaya misilleme olarak OPEC ülkeleri arasmda gayriresmi indirim ve fiyat kesintileri bir ahykanlik haline geld.i. Bu konuda Suudi Arabistan bir kez daha istiana olugturmugtur. Eu ülke diger birçok ülkenin kabul etmig oldugu halde sonradan ihlal ettigi otuz dört dolar prensibine sadik kalmigtir. Su yüzden alicilar vakit geçirmeden indirimli petrol ugruna Suudi Arabistan'a sirt çevirdiler,ki bunlar arasmda Aramco temsilcileride vardir. Eu alicilar, daha ucuz petrol saglayabilen öteki itketlerle yangma çabasmdaki mügterilerine daha pahall petrol satm alma baslast yapacak durumda degildi. Bu nedenle Suudi üretimi 1970'ten bu yana eri dügük düzeye dügmeye mahkûm olmu§tur. 1983 baglannda Yamani felsefi bir tezle ortaya çikti. Bu, aç1kgaOPEC'te bir bunaltm oldugunu kamtlayan bir öneriydi. Yamani bu konuda gunlan söylüyordu: "Lütfen kargilagtirdigim için beni bagiglayan,ancak punu ifade etmek istlyorum ki, bunalimm geçmigi tipkihamile bir bayanm geçmigine benzer... Kriz tiple normal bir hamilelik glbi cogku ve sevinçle bagladi. Eu nok-
taya gelindigindetüm kargi koyma uyartmiza kargm diger üyeler bizden petrol flyatim daha da yukanlara çekmemizi istedi. Bu yetmezmig gibi her biri ayn ayn önemli mali kazançlar sagladi ve sanki bu mali kaynak sonsuza dek yükselmeyi sürdürecekmig gibi yeni yeni geligmeprojelerine daldilar... Bundan hepimiz zevk aldik ve bu anlik zevkle kendimizden geçtik." Yamani'ye göre gimdi sira bunun sonuçlanna katlanmaya gelmigti. Yamani "Bizim fiyatimiz dünya pazanyla göreceli olarak gok yüksektir" diyordu. 674
1983 Subatayi sonuna dogru artik tam bir çöküççok yakinda görünüyordu. ÏngilizMilli Petrol Sirketi Kuzey Denizi petrol flyatimvaril bagma üç dolar dügürerek otuz dolar olarak ilan etti. Bu, OPEC üyesi olan ve ekonomisi agin derecede petrole bagli 100 milyon nüfuslu Nijerya için tam bir felaket oldu. Nijerya o güne kadar kalite yönünden Kuzey Denizi ham petrolüyle ise bu ülkenin normal ahcilari petrolü daha ucuza satm aldiklan Kuzey Deniyanymigti. Simdi bli dönmüç zi'ne Afrika ülkesinden petrol almay1durdurmugtu. Mügterilerinin hemen tümüve nü kaybeden Nijerya petrol ihraç etmeyi tamamendurdurdu. Sivilyönetimin egemenligine yeni geçmigolan ülkenin iç politikasi bundan ciddi olarak zarar gördü. Nijerya kendisine yap11anlara aynen yamt verecegini açikça ifade etti. Nijerya Petrol BakaniYahaya Dikkokesin ifadeyle "Fiyat savagma girmeyehaziriz" diyordu. 1983 ylhmn Mart aymda petrol bakanlan alelacele bir toplantiyapmaya karar verdi. Bulugma yeri Hyde Park Corner'daki Intercontinental Otel'di. Bu toplantion iki gün arahksiz olarak, sinirlerin gerginleptigibir atmosfer içinde yapildi. Bu deneyim toplantlyakatilanlarda alerjik reaksiyon yaptigt için ileriki yillarda otele adim atan her üyeyi rahatsiz etmigtir. Yine de flyat indirimine kargi muhalefet ne denli ideolojik ve sembolik olsa da, bunun yarattigt kizgtnlik ve asabiyet ne kadar giddet1iolsa da, gerçekapaçik ortadaydi ve buna kargi koymak artik mümkün degildi. SonundaOPECflyatim yüzde 15 dolayinda indirdi ve varil bagma otuz dört dolardan yirmi dokuz dolara dügürdü. Su OPEC'intarihindeilk kez yaptigt bir geydi.Bundan bagka, ihracatçilar da tüm grup için günde 17,5 milyon varil kotada karar luldilar. Ancak kotadan kimin ne kadar hisse alacagt bilinmiyordu. Kotanm bölügümünde milyarlarca dolar söz konusuydu. Ülkelerteker teker kendisine tahsisat yolu açmayaçaballyor,bunun için birbirlerine giriyordu. Simdi durum degigmig, hiç d€gLlse. bir süre için, Londra'daki on iki günlük petrol maratonu bir flyat indirimine dönügmügtü. OPEC bu defa flyatim pazar fiyatma göre ayarlamig ve dügürmügtü. Yanibu kez geçmigteki gibiyükselenfiyata göre degll, dügmekte olan fiyata göre yapmigt1.Ayrica OPEC yeni kotalar da saptamig ve bunu bir evvelki yllm geçici kopullanyla degil, kesin olarak güncelkogullaragöre yapmigtL Ulkelerden sadece bir tekine hiçbir resmi kota verilmemigti. Bu ülke SuudiArabistan'dir. Yamani'nin israrla üstünde durdugu gibi, eger Suudi Arabistan'a kota verilmig olsayd1,bu günde alti milyon varilin çok altindabir rakam olacakti. OysaYamani'ye Riyad'm kabul edebilecegi minumum kotanm en az alti milyon varil olmasi tallmativerilmi ti. Bildiride duyuruldugu sözcüklerle, Suudi Arabistan'm gereksinimlerini kargilayacak dengeleme miktarmi saglayan üretici almasi" isteniyordu. Böylece ÖzgürDünya toplamrezervinin ügte birine sahip Suudi Arabistan'a ilk defa olarak, üretimini pazan dengeleyecek gekilde artirmak ve dügürmek ve flyati korumak sorumlulugu verilmigti. Ancak OPEC'in yeni flyatlandtrma sistemi, on iki üyenin sahtekârüretici" olarak önemli hktan kaçmmasma ve on üçüncü üye Suudi Arabistan'm da bir rol oynamadaki istek ve yetenegine bagli idi. "pazar
"dengeleyici
Petrol Pazarl OPEC'in yagadigt maratonun ve gerçek bir kartele dönügümünün ardinda petrol endüstrisinin geçirdigi, etkisi çok ötelere uzanan bir degigim yatar. Bu endüstri artik büyük, çok entegre petrol itketterinin kendisine egemen olmasma razi degildi. Onun yerine herkese açik olan kalabahk bir ahci ve satici kütlesi dünyasma dönügmek istiyordu. Evvelce de belittildigi gibi artik petrol bazen onayla, bazen de dehgetle herhangt bir tüketim metal" olma yolundaydt Petrol 1860 ve 1870'll yillarda ticari meta olarak satild1glilk günlerden beri her zaman için bir tüketim maddesi olmustu ve Bati Pennsylvania'da fiyatlann korkunç inig ç1loggösterdigi günlerdenberi daima böyle kalmigtL Ancak entegrasyona duyulan sürekli açllgin bir sonucu olabu da, bir girketin kuyu bagmdan benzin rak fiyatm degigkenlîgldi a bagtmh olmaktan çikmigt1; "diger
675
pompalamaya kadar birbirine sikica bagli her ünitesinde kendini gösterdi. Ayrica petrole diger metalardan daha bagka bir g0zle balolmaktayd1. Yamani'nin üstüne basa basa vurguladigi glbi "Petrolün çay veya kahve gibi stradan bir madde oldugunu unutmamak gerekiyordu.Petrol stratejik bir maddeydi ve spot piyasalardagelecekteki marketlerin veya diger herhangl spekülatif bir tegebbüsünkeyfine terk edilemeyecek kadar önemliydi." Ne varki durum Yamani'nin istemedigi gibi geligmeye baglamigt1. Bunun birinci nedeni dünya pazarina inan11maz büyüklükte fazla petrolçikanlmasidir.1970'liyillarin kogullari tam olarak tersine çevrildikten sonra, üreticiler de tüketiciler de durumdan üzüntü duymuçtur. Ne var ki pazara girmigolmaktan üzüntü duyan üreticilerin sik1ntisi, bu üretime ulagmig tüketicininkindendaha büyüktür. Alictlar indirim beklentisi lçindeydi. Akillanna 1970'li y111arsonunda ve 1980'ler bagmda ödemeye mectur tutulduklar1 türden bir güvenlik primi ödeyecekleri gelmemigti. Sir petrolcünün ifade ettigi gibi bu aç1smdanaz etkili, miktar aç1smdanise çok agir bir primdi!"Güvenlik konusuna artik çok az önem verillyordu. Ast) üzerinde durulan petrole bogulmuy bir pazarda rekabet edecek durumda olmakti. Ìkincineden ise bizzat endüstrinin degigmekte olan yapislydi. Milliyetçilik gerekçesiyle ve kira alma çabastyla, petrol ihraç eden ülkelerin hükümetleri, ülkelerindeki petrol kaynaklan üzerinde hak ilan etti ve giderek daha çok, bu kaynaklardaki petrolün uluslararasi pararlanmasmda da sahipligi ele aldt Böyleyapmakla rezervlerini belirli girketlere,rafmerilere ve denizagm pazarlara baglayan iligkileri de koparmig oldular. Bu defa girketler,dünyamn birçok yerinde petrole ulagmada güçlükçektigi için yeni petrol kaynaklari aramaya koyuldular. Bunu yaparken kendilerine yeni bir kimlik kazaamaya mecbur olduklan, aksi halde periçan olacaklanve silinip yok olacaklan da açikça meydandaydi. Art1kbundan böyle entegregirketlerhaline gelemedikleri takdirde, alici veya tüccar olacaklardi. Bu nedenle dikkatlerini uzun vadeli kontratlardan çekip spot markete çevirdiler.1970'li ytllarinsonuna kadar, spot piyasalarda, uluslararast ticarete sunulan petrolün en çok yüzde 10'u bulunurdu. O günlerde spot piyasalaraasil igin yan faaliyeti gözüyle bak1hr, bunlar rafineriterin çikardigtfazla petrolü gönderecek bir yer kabul edilirdi. 1982 ylh sonunda, ikinciPetrol Soku'nun çikipindansonra ise, uluslararast ticarete sunulan petrolün yansmdan fazlasi ya spot plyasalarda bulunur oldu veya spot piyasaya göre ayarlanmig fiyatlardan satildi. Kendi seçimiyle olmasa da bunda BP önder olmugtur.Iran'daçikan ayaklanmanm ve Nijerya'nin millileymesinin bir sonucu olarak BP Kuveyt, Irak ve Libya'daki millile me hareketleriyle içinde tehlikelereaçikken kendi de sahip oldugu petrolün yüzde 40'im kaybetmigtir. Çaresizlik savunmasim yapmak için spot piyasalara aç11dive petrol satm alip ticarete koyuldu. Bunu önce küçük çapta, gidetek daha ve çok daha büyük çaplarda yapt1. Kisa Vadell spot piyasalarm türestil" entegrasyonun erdemleri unutulmaya baglandt. Artik yeni BP petrolün en mesiyle bulup alma yolundaydi. Operasyon.ünitelerinin hepsinde verimliligi ön planda tuttu; ucuzunu rekabette üstünlük sagladi;giderek daha fazla igletmeci oldu. Bireysel ünitelerinin her birini kendi verimliliginden sorumlu tuttugu için girket milliyetçilikten çok daha fazla uzaldagtt. Sirket örgütlenme kültürü açtsmdan da degigti ve planctlann hâkimiyetinde olan 1970'ler kültürünü biralop, ticaret erbabmm ve tüccarlannhâkimiyetinde olan kültüre döndü. Bir vakitler hükümet yönelik, hünerli bürokrasisiymíç gibi gärünen girket, bu defa, bir yöneticinin sözleriyle bir yaklagim" izlemeye bagladl. Ancak entegrasyonun getirdigi tarihsel erdemler ne olacakti? Bu konuda BP'nin yeni bagkani P.LWalters unu söylemigtir: "Bir dereceye kadar entegrasyonasahip olmak kugkusuz iyi bir geydir; ancak bunun için prim ödeyecek degliz. Su konuda kendimizi eskisine göre çok daha firsatçi görüyoruz." Bu konudaki geligmenin liderligini Walters bizzat yapmigtir. O, bu konudaki karanm çoktan vermig, giderek daha çok bilgisayar modellerle idare edilen geleneksel entegrasyonunhiçbir Durum ona 1967 Haziram'nda, bir cumartesi sabahi, Londra'nm kuige yaramadiglnl anlamlgtL "güvenlik
"eski
"ticarete
676
zeyinde, Highgate bölgesindeki evinin bahçesinde çimen biçtigi stradaduyuruldu. Alti Günlük Sava; sona ereli henüz birkaç gün olmuçtu. BP sisteminin bagi tarafmdantelefonla aranlyordu. Yanit vermek için eve girdi ve sorumlusundan, tankerler krali Aristotle Onassis'inhiç beklenmedik bir anda tüm prograinlanm iptal ettigini ögrendi. Onassis BP'ye tüm filosunu vermeyiöneriyor, buna kargihk bir gün evvelki fiyatm iki katml istiyordu. Yanit için BP'ye ögleye kadar süre tamnmigtive bu sorumlulukBP'nintüm dünya lojistiginin bagiBu karar milyonlarcadolan baglayan bir karar na henüz getirilmig olan Walters'a yüklenmigti. olacakti.lytebu an Walters ani bir sezgiyle, kendisine o an hiçbir bilgisayar programimn yardimci olamayacagtm, tek yardimcmm kendi ticariyargist oldugunu algiladl. Telefonasanlip öneriyi kabul etmelerini söyledi ve sonra yeniden çimenleribiçmeye koyuldu... Olaylarkisa zamanda Walters'm karannda isabetli oldugunu kamtlayacakt1. Pazartesi sabahina kadar tanker ücretlerl önceki cuma gününe klyasla dört katma firlamigtl... O günden sonra Walters BP'nin yeni operasyon anlaylç1mn savunucusu oldu. Eu konudaki fikirlerini "Bu bana igleri tümüylenasilyürüttügümüzü dügünme firsati verigöyleaçIklamigtir: yordu. Bunu yaparken fleriye yönelik entegrasyonun yanligyönde ilerledigini algiladim. Bunlar aslinda idari yargi olmasi gereken mekanizmalara devrediliyordu." Bir noktada, Walters'in ruhaní vaizlige benzer göreviona neredeyse igini kaybettirir gibi olduysa da, kendisi bu konuda direnmekten vazgeçõedi ve 198 l'de, tüm operasyonlan kötü bir dutumdayken BP'nin bagkanligmagetirildi. Walters o günleri göyle tarif eder: "Bu i; hakkindaortaya birçok varsayim atilmigti." fran BP'den kismen ayrilmigt1;bunu tamamlamakona dügüyordu. Kendisi bunu göyleaçiklamigtir: "Benim için kârlillktan bagka strateli yoktur." Walters girkettekiidarecilere söyledigi baz1sözlerle ün kazanmigt1.Bunlardan bazilan gunlardir:"BP'de kutsal politika denen bir gey yoktur." "Siz bana nelerin ekonomik anlam tagidiginisöyleyin, ben size bunlann hangilerini tutacagerçekten bir erdem olmugtu. gimizi,hangilerinitutmayacagtmizisöyleyeyim."Artik Ötekigirketlerde aym kuvvetler tarafmdan benzer yöne dogru itiliyordu. Bunun sonucunda, istisnasiz her girkettetam bir mücadele havasi cereyan etmekteydi. Mücadele, 1950'li ve 1960'h ylllarin entegre petrol sanayline ahytinlmig ve kogullandinlmig kipilerle yeni bir ticaret dünyasmm dogmuy oldugunainananlar arasinda yapilmaktaydt Simdimeydan okunan gey sadece kurulu düzen operasyonmodelleri degil, temel olan ve derinlere kadar köklegmi bazi inançlardL Chevron Sirketi Bagkam GeorgeKeller bu konuda gunu söylemigti: "Bana agilanmig fikir guydu: Herkes kendi ham petrolünü kendine ait rafineri sisteminden geçirerek sevk eder. Biz buna bir gerçek olarakinanmigtik." Petrolün bir tüketim maddesi ticarete sokulmasma kargi çikan birçok girket ve gelenege bagli klçilerse igin bu yöne dönmesini kaba, ahlak kurallarina aykin bir yöntem olarak gördüler. Bu yönde hareket edenleri fikirlerinden caydinp iknaya çahytilarsa da.sonunda kendileri fikir degigtirip onlar taratindanikna edildiler. Bunun sonucunda girketlerin çogunda ticaretigi apayn bir kâr merkezi oldu; kendi kogullanna göre para kazanma yolu aÇ11di ve arz ve talebinana girketin kendi operasyonlan içinde dengelenmesinden ibaret bir metot olmaktan çikt1. Petrolün az oldugu bir dön,emde ihracatçilar girketlere kargi sadakat göstermedigine göre, petrolün bol oldugu bir d0nemde de girketler ihracatç11ara sadakat göstermeyecekti. Alicilar ister kendileri için olsun, ister dönüp dolagip tekrar ticarete sunsun, petrol alirken artik dünyanm her yerinde en ucuz olan petrolü araylp bulacak, böylece rekabet için mümkün olduguncahazir olacakti. Aramco'nun dört ortagt -Exxon, Mobil, Texaco ve Chevron- Suudi Arabistan'dan aldiklan petrolde bir miktar kesinti yaptilarsada; bu ülkeden büyük miktarda petrol almayi da sürdürdüler. Su petrolü flyattan" aldiklanm, yani diger ham petrollerden çok daha fazlaya mal ettiklerini bile bile satin allyorlardi. Eu girketlergeçmigte temel prensip olarak Suudi Arabistan petrolüne girmek ve bu durumu korumak istemiglerdi. Su yüzden gimdi bu baglan koparmak istemiyor,buna kar i direniyorlardi. Ancak bu sadece 1983-1984 y111annakadar devam etti. Bu "charter"
"charter"
"charter"
"ihtiyaç"
"stilinde"
"resmi
-
77
y1llarda istenen flyatm agiri derecede yüksek oldugunu, istemeyerek de olsa nihayet anlad1lar. GeorgeKeller bunu qu sözlerle ifade etmigtir:"Biz, Ch,evron'da çaliçanlarAramco'ya her_zaman kendi igimiz olarak bakmigtik. Onu biz kendimiz baglatmig geligtirmigtikve Aramco'da yüklendigimiz önemli bir rol de vardi, Bu yüzden Aramco'nun davranigi basit bir sorun olmaktan daha ötedir. Ne var ki bu girketedurmadan para yagdiramazdik. Geri çekilmekzorundaydik ve sonunda bunu yapmaya devam edemeyecegimizi Yamani'ye bildirdik." Böylece'Aramco girketlerie nin Suudi Arabistan'la olan baglart kopmamissa da Onemli derecede azaltilmigt1.Dö.rt girket ile Suudi Arabistan arasmdaki ticariili§kinin böyle bir degigim göstermesipetrol endüstrisinin nasil transforniasyongeçirdiginin anlamlt sembollerden biri sayllabilir. Petrolde emtia pazarma dönüç bu endüstride olugan bazi büyük yapisal degigikliklerce de kolaylagtirilmigtir. Petrol fiyatlarmin kontrolden ç1kigeve daha bagka birtakim kontrollerin de kaldinlmastyla, Birlegik Devletler dünya petrol pazarmdan tecrit edilmig durumdan ç1kti.Lundan böyle gerçektenpazarm diger üyeleriyle siki bir heraberlige girdi. Birlegik.Devletler tüketici olarak tek baçma dünyanm en büyük ülkesi degildir. Tüm dünyada üretimin dügmüg olugunedeníyle, yaptigi üretimde ayni zamanda özgür dünya üretiminin yaklagik dörtte birini kendisi saglar. Aynca Amerikan petrol üretimi pazara göre ayarlanmig bir üretimdi,r ve bu anlamda dünyanm dört bir yerinde nüfuzunu hissettirmigtir. Amerikan ham petrolünün belirli bir kolu bu global endüstride yol gösterici bile olmuytur.
Yumurtadan Petrole West Texas Intermediate admdaki bu petrol kolunun doguçu petrol endüstrisi operasyonunda çok önemli bagka bir yeniligi de simgeler. Eu doguy 1983 yllmin son günlerindesadece dünya petrol ticaretininmerkezlerisayilan Viyana'da, Riyad'da veya Houston'da degil, Dünya Ticaret Merkezi'nin AgagtMahnattan'daki sekizinci katinda Nymex diye bilinen ve vadeli kontrat igiyle ugraçan New York Ticaret Sirketi'nde cereyanetmigti. Bu aliclya,ileri bir taríhte, belirli bilinen üzerínden bir flyat mall satm alma hakla veren vadeli satiplara yol açmigtir. Burada,alic1kabul etmig oldugu fiyatla baglidir ve omuzladigt riskin bilincindedir. Üreticide aynen böyle, ürününü pegin olarak, henüz üretilmeden evvel satma hakkma sahiptir. Su ürün, tarimsalbir madde oldugunda da üretici mahsulünü henüz hasati almadan satma hakkina sahiptir. Tarimsal üretici de aym gekildeevvelce kabul ettigi fiyatla baghdir. Ahc1ve saticinm amact yüz yüze olduklari riski asgariye indirmek ve maruz olduklan geçicilik ve belirsizlik durumunu iyice azaltmakttr. Bu konuda gerek duyulan pazar psikolojisinidogru saptayip arz ve talepte,kendilerine dogru tarafta bulunmak suretiylebir kazanç saglamayi ümit eden spekülatörlerden saglanir. Tahil ve domuz ürünleri gibi birkaç tüketim maddesi Birlegik Devletler'de yillar boyu vadeli pazarlama artmasi ve sistemiyleticarete sunulmugtur. 1970'li yillarda dünya ekonomisinde kurallann gevgemesi sonucu altm, faiz oranlan, döviz Ve nihayet petrolde vadeli pazarlar dog"nakit",
"belirsizligin"
maya bagladt Degig tokugkonusunda o güne kadar New York Ticaret Borsasi teykilatibu en seçkinmesBu tegkilat 1872'de, John D. Rockefeller'in legin henüz tam anlamtyla keyfine varmamigtL stratejisini ortaya koydugu Amerikan petrol sanaylinehükmeden ve rekabeti getiren yll kurulmuçtur. Teykilatmhedefleri ve hirslan Rockefeller'inkine kiyasla daha alçakgänüllüydü ve New Yorkkentinde süt ürünlerini pazarlayacak yer arayan altmig iki tüccann çtkarlanmyansitmak ile kisitl1ydi.Ìlkadt Tereyagt ve Peynir Sirketi'dir. Çokgeçmeden bu ikisine yumurta da olarak degigtirildi. Bundan iki yll eklendi ve 1880'de adi Tereyagi, Peynir ve Yumurta Sirketi defa oldu. bu ismi New York Ticaret degigerek tekrar sonra Sirketi 1920'li ylllarda artik yumurkonusunda da vadeli pazarlar yumurtadan daha b'agka maddeler de vadeli satiplara türemigve ta sunulmuçtu. "plammiz"
678
.
Daha sonra, 1941'de degig toku; alanma yeni bir meta olarak Maine bölgesi patatesi de girdi. Ilerikiyillarda San sogan, Mcltitosh ve Golden tipi elma, Idaho patatesi, kontraplak ve platin de vadell satiplaradahil oldu. Ancak Ticaret Sirketi'nin temel dayanagl bir süre için Ma-
oldtL Bu, Amerika'nin patatesteki arz-talep dengesinin dramatik degigimîne kadar devam etti. 2amanla, Maine patatesi ülkenin diger yerlerinde üretilen patates kargismda pazardakiyerini yitirmeyebaglad1. Bu yetmiyormuy gibi her yll üretilen patates hacminde de dügüç olmugtu. Bunun sonucunda Maine patatesi için yapilan uzun .vadeli kontratlarda kipilerin baç1derde giriyordu.Önce1976 y11mdave sonra bir kez daha 1979'da patates kontratlannda bazi skandallar yagand1,ki bunlar arasmda patates stoklarinm New York kentinde denetimden geçmemesinin getirdigi küçültücü durum da vardir. Baskiya maruz kalan takas igi beklenmedik bir anda Maine patates ticaretinisona erdirmig ve yok olma tehlikesiile kargi karç1yage-
ine bölgesi patatesi
tirmigtir.
Ïçtetam bu stra, iyi bir
-
rol dagttimcilarmm
zamanlamayla, Nymex piyasaya yeni bir ürün sürdü. Bu, yerel petbuldugt1, kullamlan bir yakittL Daha sonra, 1981'de yararh ev isitmada
Nymex bu defa benzinde vadeli satiça geçti.Ancak asil büyük yenilik 30 Mart 1983'te oldu. Eu tarihte, OPEC'in Londra Intercontinental Otel'deki maraton toplantismmtamamlanmasmdan sadece iki hafta sónra, Nymex ham petrolde vadeli satiça geçti. Ileriye yönelik kontratlarm OPEC fiyat saptama gücünü zay1flatmast kesin oldugundan birbirini izleyen bu iki tesadüfe inanmak güç olmußtu. Bu durilm ayrica ayni varilin birçok kez tekrartekrar almip satilmasi gibi bir hak da tammtyttr.Bunun çok yüksek miktarlara varan kazanc1 tüccarlarave spekülatörlere yaramigttr. Alt düzeydeki tüccarlarNew York'tayap11anileriye yönelik ham petrolsatigmacogkuyla sarilmigti. Önlerindeki kipileri iterek, herkesi dirsekleyerek Nymex binasinda karinca gibikaynaçan kalabahga siziyor, haykirarak öfkeyle ellerini kollarmi sallayip isteklerinin kontratlarda kayda geçmesini istiyordu. Tüccarlarm itig kakig girmek istedigt bir yer daha vardi ki, burasi kendilerine kargi asla nazik davranmayan petrol endüstrisi idi. Kurulu düzendeki petrol girketterininfleriye yönelikpazarlara gästerdigi ilk reaksiyon güphecilikve düpedüz dügmanlik olmuçtur. Hayloran, vahgice hareketler yapan bu genç insanlann onlann arasinda ne igi vardt? Bu kipiler için uzun vade olsa olsa iki saat olabilirdi. Onlar mühendislik ve lojistigin çok karmagik oldugu kendi endüstrilerinde ne anyordu? Bu endüstride iligkiler dikkatle planlanmig ve geligtirilmigtive her geyin temelinin bu iligkiler olmasi gereklyordu.Bu endüstride bugün yapilmig bir yatirim ancak on yll sonra meyve vermeye baglardi. Onlar bunu bilmiyorlar miyd1?Büyük girketlerden birinin üst düzey yetkilisi fleriyeyönelik petrol satiplar1konusunu elinin tersiyleitmig, bunun yatinmcilik yapan diççiler için para kaybetmenin yolu oldugunu"sõylemigti.Ne var ki sayginlik yolunda ileriye dönük dügünte çok daha hizh adimlarla ilerleme kaydetti. Sadece birkaç yll içinde büyük petrol girketlerinin çogu ve petrol ihraç eden ülkelerden bazilan, büyük fmans kurumlan dahil daha birçok örgüt Nymex'in ileriye yönelik ham petrol iginde rol almaya baglad1.Fiyat riski eskisinin ayni oldugundan, bunlarm hiçbiri digarida kalmayi göze alamamigt1.Ïçlemlerin hacmí giderek büyüyüp astronomik rakamlan buldugunda art1k Maine patatesi Dünya Ticaret Merkezi'nin dördüncü katmda birakilmiguzak, modas1 geçmig,rahatsiz edici bir am olarak kalmigti. Bir vakitler flyatlan StandartOil saptamigtl. Ondan sonra da Birlegik Devletler'de Texas Demityolu Kurumu, dünyanm díger yerlerinde ise büyük gírketler bu igi yapmigt1. Daha sonra fiyat her gün açik pazarda dakikasi dakikasma saptamyordu. ise bu igi OPEC omuzlamigti.Simdi Nymex'deki alt düzey tüccarlarladünyanm dört bir yanmda bilgisayar ekranlanna yapymg gözüken alicilarla saticilar arasinda tayin edillyordu. Durum tipki on dokuzuncu yüzyil sonunda Bati Pennsylvania'daki gibiydi, tek farkla ki bu defa modern teknoloji yardimiyla yeniden bir dogumyapmyti. Oyuncularmhepsi aym bilglyi ayni dakikada allyor ve hepsi birden bu bilgiye göre aym anda harekete -geçiyordu. "Arz Ve talebinilahi yasalan" hâlâ yürürlükte olmakla beraber, "amatör
679
gimdibunlar çok daha farkh gekildeve çok daha kapsamli olarak, hiç gecikmeden uygulamyordu. Satiplarmhepsinde, bol ham petrol kaynagi bir petrol derest olarak dügünülen, ticarete sürülmesikolay WTI (West Texas Intermediate)fiyatt uygulanlyordu. Aynca bu flyatm o güne kadar Arap Igigi'mn kugatmasmda olan dünya petrol fiyati yerini tutacak iyi bir alternatifoldugu dügünülmügtü. Yirmiyll kadar önce Arap Igigi, Texas Körfez kiylst petrolünekar§1 üstünlük kaise durum tersine dönzanmig,dünyaya ham petrol markasi olarak damgasmi vurmugtu. Simdi geçmisti. Texas'a üstünlük bir kez daha Aynca ilerlye dönük petrol hemen her alanda müg, kontratlannin hizla artmastylaWTI fiyati altm fiyatma ve faiz oranlanna tâbi olmug; ayrica,.dünya ekonomisinin,günlük kalp atigimen hassas ve dikkatli gekildeizleyen ölçümlerden biri, Dow JonesIndustrial Average (Dow Jones Smai Ortalamasi) ölçümünü uygulamaya baglamigt1.
Yeni Petrol Savaglan: Deger Boglugundaki Diiello Globalmarketlerin büyük çapta yeniden yapilanmas1yla petrol endüstriside toptan satig konusunda bir reorganizasyon geçirdi.Büyük girketlerinhepsi bu reorganizasyona tâbi olmuytur. Bir endüstrinin kurallara uymaktan vazgeçmesi o endüstri üzerindeki korumamekanizmasmi kaldtnr ye mevcut rekabet baskisim artirir. Bu itibarla bunun tipik sonuçlan olarak birlegmeler, uzamalar, igin devri ve benzer daha bagka birçok köklü degigiklikler olu§ur, Birlegik Devletler'de 1981 ylhnda tamamen kural digi mücadelelere sahne olan petrol de bundan nasibini almig, aym ak1beteugramigtir. Agirikapasite ve fiyat dügügleri de, daha çok verimlilik ve daha büyük kazanç demek olan birlegme ve küçülmeyi yüreklendirmigtir. Bunlar olugurken, kurumsal yatinmctlar Amerikan girketlerinin dörtte üçünü kontrollerinde tutan küçük hisse sahipleri giderek daha saldirgan olmaya ve yaptiklanyatinmm bedeli olarak daha fazla para istemeye, bu konuda Israrh davranmaya baglamigtl. Her.üç ayda bir iyi performansgöstermebaskisi altinda bu menajerler uzun vadeli beklemelere istekli degildi. Ve nihayet gunu da belirtmek gerekir ki petrol sanayii artik onlann gözündeçekiciliginive panltismi yitirmigti. boglugu" Aslinda igin can damart guydu:Petrol endüstrisinin yeniden yap11anmasi üzerine bina edilmigti. Bu, uzun süredit kullamlan bir deyimdir. Anlami gudur: Sirket paymm degeri, o girketinpetrol ve benzin rezervleri piyasa flyatmm altinda kaldigi zaman ortada bir boglugu" var demektir. Bundan en çok zarar görengirketler,stok flyat gap" veya gerçek degeri arasmdaki malm açtgin en büyük oldugu girketlerdir. Bu gibi durumlarda sove idare öneri Yeni bir igi ele alsm, stok fiyatm yükselmesini saglasm ve böylece mut guydu: kân" gerçeklegmigolsun. Eski idarenin deneyip bagaramadigi bu sayilan gerekçe" igi, farkh bir yöntemle yeni idare yapsin. Eu igin bagka bir yönü daha vardi; arama sonucu bulunan bir varil petrolün mallyeti mevcut operasyondan satin alman petrole klyasla iki veya üç kat daha fazlaya ç1klyordu.Sirketidarecileri için bunun açikça ifade ettigi anlam arama igibir zemini üzerinde yapilmasimn" daha nin New York Borsasi ucuza çikacaglydt.Diger anlatimla, Bati Texas topraklarmdaveya Meksika Körfezi'nin deniz yataginda petrol aramaktansa bunu dügük degerli girketlerdensatm almak daha ucuza gelirdi. Görüldügü gibi hissedarlann kân burada da bir kez daha, itici bir güç olmuçtu. Birçok girketiki petrol goktinunsel gibiakip getirdigi çok büyük paralara sahip olmug, sonra bu paralan OPEC'e güvenceliseçenek bulmak için yine oldugu glbi BirlegikDevletler'de petrol arama igine yatirmigtl. Ne var ki sonuçlar son derece düç kinclydt; rezervler inmeye devam ediyordu. Bu kadar çok paranm harcanmig olugu iyi sonuç vermemig, savurganhga yol açm14t1.Bunun üzerine göylebir dügünce egemen oldu: Parayi dügüncesizce saga sola savurmaktansa bunun çogu, yüksek kâr hissesi veya hisse geri ahmi geklinde pay sahiplerinedagitilsa ve bu paranm yatmm gekliüzerindeki karar onlara birakilsa daha iyi olmaz miydi? Hatta belki de degerleri kamtlanmig ve tatimanpirketlerlebirlegilse ve böylece rezervler ucuza mal edilse bu daha da lyi olurdu. "deger
"value
"deger
"soylu
"hissedarlarm
"petrol
680
"deger
boglugu"nun tipkijeolojikbir hata gibi tüm petrol camiasmda büyük karBöylece, Sonuçta girketler büyük bir savaglar zinciri baglatti. Bu, girketleri neden oldugu görüldü. gaçaya birbirine dügürmüg ve çegitliWall Streetsavaççilanniniç içe kangip bazen de kumanday1 ele almalarlyla sonuçlanmigtir. Bu, petrol sava§mm bütünüyle farkli, yepyeni bir türü idi.
Tetik
Çekiliyor
Petrol sanayii ÍkinciPétrol Soku'nun sonuna dogru artik yenilik için olgunlaçìnig, hazir duruma gelmigti. Ancak bunun için tetigin çekilmesi, igaret verilmesi gereklyordu. Bu tetik Amarillo admdaki 150.000 nüfuslu bir kasabada çekildi. Amarillo Kuzeybati Texas'm yüksek, düzlük, kuTu platosu Panhandle'da kuruludur. Ínsanlardansoyutlanmty, kiraç rüzgâra maruz, Houston'dan çok Denver'e yakin bir bölgedir. Petrolcülük ve gaz Amarillo halkmm meggul oldugu baglica içti, ancak bu i; daha çok küçük, bagimsiz petroicülerle yürütülüyordu. Amarillo'da yapilan diger belli bagh iglerden biri de sigircihkt1.Bir de nükleer silah yapan fabrika vardi, Amarillo ülkede nükleer bombanm son iglem fabrikasyonunu yapan tek merkezdi ve bir tahmine göre günde dört adet sava; ba§ligiüretlyordu. Burasi aynca T. Boone Pickens admda bagtmsiz bir petrolcünün de yuva olarak ya adtgi yerdi. T. Boone Pickens petrol bölgelerinin ve girketlerinin yeniden yapilanmasmda en fazla katkisi olan.uzmand1. Boone Pickens zamanla çok ünlü oldu ve kendisine sorular yönelten basin mensuplanna kuru bir tebessümleyamt vermede uzman kesildi. Basm muhabirleri ona ciddi ciddi, Dallas teleJ.R. Ewing olup olmadigim soruyorlardi. Finans çevrelerindebüyük vizyon dizisindeki ilgi görüyor, yatirinicilarca alkiglamyordu. O, hiç beklenmeyen geylerigerçekleptirebillyor, pay sahiplerinin degerini yüceltiyordu. Petrolcü çevrelere gelince, bunlann bazilanmn hayranligmi, bazilanmnsa antipatisiniçekmigtir.Pickens kendisini stratejikolarakpetrol endüstrisiyle Wall Street arasmdakibir yerde görmek istiyordu. Petrolcülügü yeniden eski aslî yerine çekmek istiyordu, Bu lyte kendi kendini mahveden savurganhkla,igteki gereksiz artilarla, hayal kurmalar ve kabahklarla savaç1yordu. Aynca hissedarlann çogu zaman göz ardi edilen çikarlarmm korunmaçahylyordu. Ona rakip olanlar ise bu adamm düpedüz kurnaz bir firsatçi oldugunu,saticthk sma yetenegi le, hissedarlarm haklarmi savunma kisvesi altmda ashnda kendi h1rsve açgözlülügünü sakladt ln1 iddia ettiler. Ancak ortada herkesçe gözlenen bir geyvardi. Pickens, Ikinci Petrol Soku'nun öbür yüzündeki, petrolcülügün zaaflanm ve zaytt noktalanm çogu kipiden çok daha erken ve çok daha net olarak görmügtür. Aynca sadece bir çözüm aramakla kalmamig, bunu açiklamak için bir ideolollyle ortaya çikmigtir.Pickens'in kampanyasi için bagimstz petrolcünün nefret ettigi ve büyük petrolcülere kargi intikamm1yansittigt bir kampanyaydt denebilir. 1928 dogumlu dlan Pickens, 1920'lerin en büyük Oklahoma keyiflerinden biri Seminole'e fazla uzak olmayan petrol bölgesinde büyümügtü. Babasi arazi sahibiydi, çiftçilerdenkira kontratlart ahp, bunlan petrol girketlerinesatard1. Annesi 11.Dünya Savagisirasmda üç degigik ilçede benzin karnesi düzenleme iginde çahymigti.Ailenin tek evladi olan Pickens, büyüdükçe atilgan, kendine güvenli, fikren bagimsiz, sivri dilli, sözünü sakmmayan biri olarak yetiyti. Karakter olarak kurulu düzeni hemen kabul eden biri degil, olaylan kendi istedigi yola çeviren bir kipilikti. Aynca son derece rekabetgiydi. Kaybetmekten nefret ederdi. Günün birinde babasmm gansiters gidince aile Amarillo'ya tagmdi ve burada baba Pickens Phillips Sirketi'nde bir ige girdi. Genç Boone da, kolejde jeolojiögrenimini tamamladiktan sonra Phillips'te çahqmaya baglamtytt. Ne var ki bu ige uzun süre dayanamad1. Bürokrasiden ve hiyerargiden hoglanmlyordu. Eu hoglanmayië patronlardan birinin bir gün ona pu sözü söylemesiyle büsbütün pekigecekti: "Eger bu gifketteilerlemek, bir yerlere gelmek istiyorsan çeneni tutmayi ögrenmelisin". Sonunda, 1954'te, üç buçuk ylllik bir mesaiden sonra Phillips'ten aynlarak bagimsizpetrolcü olarak çabgmaya atildt. Danigmanlik yaplyor, sözlegmelerhazirlaylp bunlan "gerçek"
·
681
Amarillo'daki cebi dolu kigilere satiyordu. Bir ara Güneybati'ya da gltti ve burada sicak rüzgârlara ve devamli agzma ve burnuna dolan toza aligkanhkkazand1. Boone burada Amerikan rüyasimn gezginci dünyasim yagiyordu. Tirag olmasi gerektiginde yol üzerindeki benzin istasyonlannm dinlenme yerlerine gider,burada daha o günden nefret duydugu büyük petrolgirketlerinin isimlerine rastlardi. O günler petrol endüstrisinin inigte oldugu dönemlerden birine rastladigi için, 1950 ortalanmnhatirlanmaya deger günleridir.O stralar Pickens de petrol ülkelerinde dolanan, telefon kulübelerini ofis olarak kullanan, telagiçinde itigip iyolugturmaya ve kuyu kazmaya çaligan, gayet gansliysapetrol veya gaza rastlayan, igini giderek büyütme dügü kuran binlerce insandan biriydi. Pickens çabalarmdaçogu kipiden daha baçan11 olmugtu. Becerikli ve zeki oldugundan bir problemi bagmdan sonuna kadar adim adim analiz edip üzerinde dügünme yetenegine sahipti. Günün birinde para yapmak amac1ylaNew York'a gitti ve daha sonia Kanada'da bagarilibir operasyona el atti. 1964 yilmda, o güne kadar üstlendigi kazi anlagmalanni toparlayarakbir tek girkette, Mesa Petrol'de birleptirdi. Mesa kamulagtiktan sonra bu defa kafasi stok deger ile petrol ve gazm güncel degeri arasmdaki takilmigt1.Pickens bu defa gözlerini Hugoton Producdikti. Faal olmayan fakat daha büyük bir girketolan Hugoton'un, o gün için ülketion Sirketi'ne nin en büyük gaz yatagi Güneybatt Kansas Hugoton'da uçsuz bucaksiz gaz rezervleri vardi. O günkü stok flyati, satildigi takdirdepazarda gaz rezervlerinin alacagt flyatm çok altmdaydi. Daha cömert bir bedel vaadiyle, stok fiyati yükseltme ve girketidaha farkl1idare etmeye söz vererek pay sahiplerikazanthp ikna edilebilirdi. Eu basit görüg ne ilginçtir ki o tarihten on beg yil sonra da büyük kabul görmügtür. 1969'da Pickens pek dostça olmayan bir yöntemle Hugoton Qirketi'ni devralmayi bagardi ve çok daha büyük bir igletmeyi de Mesa'ya katarak, son derece önemli bagtmsiz bir petrolgirketiyaratti. 1973 sonrasi hemen herkesin yakalandigi petrol hummasi salgininaPickens de yakalanmigtl. Amerika Birlegik Devletleri'nde mümkün oldugu kadar çok sondaj donammi satm alarak petrol aramak için yurtdigma çikip Kuzey Denizi'ne ve Avustralya'ya gitti. Hälà bir ticaretadam1ydi;gelecege yönelik vadeli satig konusunda öteki petrolcüler daha bu deyimi duymadan çok evvel, deneyim kazanm14tl. Vaktiyle ihtisas sahasi uzun vadeli sigtr satigi olan bu adam meslek yagammm belirli bir noktasmda Mesa'y1 bile sigir besiciligi igine katmig, bu suretle oldukça küçük petrol girketini ülkenin en büyük ikinci sigir besicisi yapmigtir. Bu girigim baçanli sonuç vermeyince, girketi sigir besiciliginden çekip almigtir. Petrol savaglannm en dorukta oldugu 1980'll yillarda bile, milyarlarca dolar bagibog birakilmigken, Pickens Texas topraklanüzerindeki uçagLmn penceresindendigany1seyreder, sürüdekisigirlansagar, hayvanciliga devam edip etmemeye karar vermek için hayvanlann büyük olup olmadigma bakardi. Bu onun için bir çegit spordu. Pickens sporda tenisi degil basketbolü seçmigti ve ategli bir basketbol oyuncusuydu. Bu spor hiz, beklenmedik hareket, çabuk refleks ve anlik karar demekti. IgtePickens iginde de bu yöntemi uyguluyordu. 1970'll ylllara deginen menajerlerinden biri o günlerianimsarken gunlan söylemigtir:"Her cumartesi sabahi Boone'un- ofisinde toplamr,bazilarimiz yerde, dõçeme üzerinde oturur, konugurduk. Boone bizlere gelecek hafta i.çinde nasil para yapacagtmizi sorardi." Pickens Amarillo'da cumartesi günleri hâlâ çaliçantek petrolcüolaraktanmmaktangurur duyardi. Kendine özgü bir stili vardi; hedefi planlanmig, ayrmtilarda dikkat, fakat duruma göre hareket isteyen bir stilivardi. Bu, onu üstlendigi büyük, bürokratik girketlerde her zaman çetin rakip yapmtytir. Ayrica kavgidan da kaçmmazdi. Ne zaman ekipten biri bir¯rakibin onun istemedigi bir geyyaptigt mesajim getirse veya dogal gazda bir anza oldugunu söylese Pickens standart tepkisini gösterir, "Onlarasäyle, gidipbir gigkonun poposunuöpsünler" derdL 1980'lerin bagmda Pickens petrolípinde bazi zayif noktalar Ye aksakliklar görmeye bailadi. BirlegikDevletler gerileyenbir üretici olmugtu; geleceglde giderekparlak olmaktan uzaklagiyor"açiga"
682
du. Petrol kegfine ait dosyasi devamh düg kmkhgl yaratiyordu. Ayrica, o stralar petrol girketlerinin stok,flyatlan,kamtlanmig petrol ve gaz rezervlerinin satig degerinin.altma dügmügtü. Eu koullar Mesa'ya para yapmakiçin hrsat verdi. Sanki her geyyeni bagtan Hugoton Production part-
larma dönmügtü. 1982 yllmda Pickens'in baglangtçtaki hedefi Harry Doherty isimli petrol krahnm torunlaDoherty 1920'll yillardarakip bir sanayi dalmda petrinca idare edilen Cities Service Sirketi'ydi. rol ve gaz ürünleri konservasyonunun erdemleri üzerinde vaaz verir.gibi konugmalar yapmig ki-
idir. Cities Service Amerika'da en büyük petrol girketleri arasmda on dokuzuncusu, en büyük beg yüz sanayi igletmeleri içinde de otuz sekizincisiydi. Mesa'dan üç kat büyüktü. Ne var ki hisse senetleri lyi satig yapmiyor, petrol ve gaz rezervlerinin gerçekdegerinin üçte bir fiyattna satt11-
yor, bu da hissedarlann igine gelmiyordu. Zamanla Mesa kendisinden büyük olan bu girketten hatir1 saythr bir stok satin aldi. Mesa, girketikendi bünyesine katma konusunda planlar yaparken bu defa Cities Service Mesa'ya teklifyapti. Ancak Mesa da Cities Service'e tekliftebulunmug ve güncel hisse senedi satig fiyatimn iki katml teklifetmisse de sonradan vazgeçip geri çekilmigti. En sonunda Cities'nin tüm hisselerini kendine katmak Armand Hammer'in Occidental irketi'ne nasip oldu. Bu agamada, yeniden yapilanma ve büyük girketlerekatilma petrol sanayiinde hizla yayilmaya bagladt Bunun baglanglç noktasi ShellSirketi'nin California'mn agir petrol üreticisi Belridge Sirketi'ni kendine kattigt 1979 yllidir. 1920'lerin baymda Shell, Belridge Sirketi'ne talip olmug, 8 milyon dolarlik siparig teklifetmig fakat sonradan geri çekilmigti. Simdi 1979 yllinda, evvelce teklifettigi flyata toplam3,6 milyar dolarlik ufak bir ilaveyle tekrar talip olmuy ve o güne kadar görülmemig en büyük ödemeyi yaparak girketi kendine katmigt1. 198l'de Codevrolma tehlikesigeçirecek, tu tehlikeyi7,9 milyar noco Kanada'nin Dome Petrol Sirketi'ne dolar kargiligi Du Pont Sirketi'nin kollarma dügmekle atlatacakti. Mobil, geçmigteStandard Oil'e bagli bir üretim girketi olan ve aynca ülkenin.Texas'taki en büyük petrol yataklarmdan biri sayilan Yates yataklarmm sahiplerindenMaraton'a talip oldu. Ancak Maraton Mobil'le birlegmek istemediginden bagka bir alternatif aradi ve U.S.SteelSirketi'yle anlaçarak 5,9 milyar dolakendisini bu Steel Amerikan girkete satti. çelik sanayiinden kendini uzak tutma yolu ra Sirketi aramaktaydL Mesa Sirketi ise büyük bir ham petrol üreticisi olan GeneralAmerikan Sirketi'ne birlegme teklifiyaprmgt1. Ancak, bu girketiPhillips, daha çabukdavranatak 1,1 milyar dolar karbagladt. 4tligtkendine Eu kovalamacadan uzak duran Pickens uygun zamanm gelmesini bekliyordu. Nasilsa yeni bir hedef yakmda dogacakt1.
Meksika'da Hafta Sonu Bunlar olurken global'petrol patlamasi pek iç açmayan bir döneme girmigti.Amerika Birleçik Devletleri'nde arama faallyetleri azalmigtL Nispeten küçük girketlerde iflaslar epeyce artmigtL Büyük girketler kemer s1kma politikasmm ilk raunduna bagladi ve igten ç1karmalar, mevduat dondurmalan ve erken emeklilik birbirini izledi. Artik enflasyondan korkmayan yatirimcilar, hisse senetleri lehine petrol kmntilanyla ugragmaktan vazgeçtiler; akgam yemeklerinde petrol, kazi programlan ve jeologlargibi konulardan çok kargiliklifonlar, hirsl1 para menajerleri konugulmaya baglandL Bu konular kipilere daha ilginç geliyordu. Meslekteki bu dügügün sürüp gitmesibir gerçegiaçiga çikarmig, global finans sistemlyle petrolün ne denli bagtms1z oldugunu gözler önüne sermigti.Bu gerçek en belirgin olarak Meksika'da yagandi. Bu ülke, dünyamn petrol gücü olarak tükenince, 1982'de 84 milyar dolan ayan büyük bir uluslararasi borç yükü altinda kalmigti. Aym yllJesus Silva Herzog Meksika'mn Maliye Bakam oldu. Aym adi taç1yanbabasi 193Tde Meksika'da faaliyet gästeren petrol girketlerini çok büyük kâr elde ettikleri gerekçesiyle suçlu bulan milli konseyln baglydi.Aynca bu girketlerin kamula tirilmastndaortamt hazirlayan da oydu. O günden sonra baba Herzog milli petrolgirketi 683
Pemex'in bir bölümünde bagkanlik yapmig, bu görevipetrol iççileri sendikasiyla iççi ücretleri konusunda çikan bir anlagmazlikyüzünden birakmigt1. OgulJesus Silva ise Meksika'nm modern ekonomi ögreteknokratlannmizledigi yolu izleyerek BirlegikDevletler'de YaleÜniversitesi'nde nim görmüg,sonra da devlet bürokrasisinde ilerleyerek 1982 ylhnda Devlet Bagkam LopezPortillotarafmdanMaliye Bakamolarak atanmigtL Bakan olduktan sonra Silva Herzog, goka ugramiçcastna ülkenin çok ciddi bir ekonomik krizin epigtnde oldugunu anladt Bu, flyat dügügünden, faizlerin yüksek oranda olugundan, Meksika parasi pesonun deger kaybediginden, devlet harcamalarinin kontrol altma almamamasmdan ve nihayet BirlegikDevletler'deki iktisadi gerileme yüzünden Meksika'nm petrol digi ihracatma gösterilentalebinkurumasmdan ileri gelmigtir.Her geyinüstünde çok büyük bir sermaye kayb1 olmugtu. Silva Herzog Meksika'nm dag gibi borç altmda ezildigini, borçlanm ödeyemeyecek durumda oldugunu anlamigtl. Ana parayi geri ödemek göyle dursun, faizleri bile ödemekten aciz oldugunun bilincine varmigt1.Ne var ki Devlet Bagkan1Lopez Portillo, çevresinde kendisine Meksika tarihindegelmiggegmigen devlet bagkani oldugunu söyleyen dal"harika"
kavuklarm
etkisiyle onu dinlemek bile istemiyordu.
ÍlerideHerzog
o günlere deginirken
"kor-
kunç günlerdi" demigtir. Bir süre sonra Silva Herzog ABD Federal Rezery Sistem Baçkam Paul Valcher'i görmek için gizlice Washington'a gidip gelmeye bagladi. Sosyalolaylarda hazir bulunmak için ve ülkeden ç1ktiginikimse antamasm diye pergembe gecesi yola çiktyor, cuma günü Valcher'i görüyor, aym gece Mexico City'ye dönüyordu. Bu yolla Federal Rezerv'den 900 milyon dolar ivedi kredi aldlysa da bu para sermaye kaybt yüzünden bir hafta içinde erlyip gitti. Sonunda 12 Agustos 1982'de Silva Her2og yeni bir karara vardi. Bu iq dogaçlama ile çözülecek bir iq degildi. Meksikaiçin borç faizi ödemenin herhangi bir yolu yoktu. Dogal olarak mahkemeden tah durumda" oldugunun ilan1m isteyebilirdi; ancak bu uluslararasi finans sisteminin çökmesine neden olabilirdi. Amerika'nm en büyük dört bankasimn Meksika'ya verdigi borç miktan toplam sermayelerinin yüzde 44'üne egitti. Bu yap11acakolsa, ilk esintide Amerikan ve dünya bankalanndan acaba kaç tanesi dügecek, onlarm dügmesiyle kopan ikinci hitmada kaç banka daha yerle bir olacakti? Bu kogullarda Meksika.dünya ekonomisinde nas11bir varhk gösterebi"ha-
lirdi?
13 Agustos'ta Silva Herzog bir kez daha Washington'auçtu. Ileriki günlerde tu birkaç günden "Meksika'da Hafta Sonu" diye söz edilmigtir. Hazine Bakam Donald Reagan'la ilk konugmasmda Silvaona hiç dövizi kalmadigmi aç1klad1."Mutlaka bir geyleryapmahylz; aksi halde bunun çok ciddi uluslararasi sonuçIan dogabilir" dedi. Bu konugmamn bitiminde Reagan ona göyle demíçtí: "Gördügüm kadarlyla gerçekten bagimz dertte." Silva Herzog'm yamti ise guydu: "Hay1r, SaymBakan, benim bagim degil bizim bÀgtmiz dertte." Böylece soruna gözüm bulmak için Meksikahlar ve Amerikalilar cuma ögleden sonra oturup araliksiz sabahm erken saatlerine kadar çaligtilar.Birkaç milyar dolan bulan borç ve kredi paketini ele aldilar. Aynca Amerika'mn Stratejik Petrol Rezetvi için Meksika'dan satin alacagt pegin petrol ödemesini de dikkate alarak bir çözüm getirmeye çahytilar.Ancak geç saatlerde, cumartesi sabah saat 3,00 dolaylarmda aniden görügmeler kesilir gibi oldu. Silva Herzog yapilan anlagmanm bir noktasmda kendilerinden 100 milyon dolar servis ücreti talep edildigini görerek kizmigti. Amerikahlar'dan birinin söyledikleriyse onu büsbütün çileden ç1kardi. Amerikali göyle demigti: "Ne yapalim, bir kimsenin bagt büyük dertteyken ona borç para verirseniz, bu borç kariligi ücret ödenmesi gerekir." SilvaHerzog fena balde öfkelenmigti. Susözlerle tepki gösterdi; "Bu bir i; ahyverigidegildir. Yazikki kabul edemeyecegim." Arkasmdan da Lopez Portillo'yu aradi. Portillo da öfkeden çilgma dönmügtü. Herzog'a görügmelere son verip derhal Mexico City'e dönmesi talimatini verdi. 684
O gün, daha geç bir saatte Silva Herzog Meksika Elçiligi'ndeoturup dügünceli dügünceli
hamburger yerken ABD Hazine Bakanligl'ndanbir telefongeldi. Evvelceistenen 100 milyondolarbk servis ücreti anlagmadan çikarilmigti.Anlagildigmagöre Amerikal11ar bir riskini "çöküntü"
göze alamamigti. Bunun pazartesi günü ne gibietkiler doguracagi nasil bilinebilirdi ki? Böylece sonuçta "Meksika HaftaSonu" sona erdi ve acil yardimpaketinin birinci kismi yaçama geçirildi. Silva Herzog Mexico City'ye döndügünde halk galeyan içindeydi. Herzog televizyonda kirk be; dakikalik bir konugmayaparak bir kara tahta yardimi ile, halka olan biteni açiklad1.Ertesi cuma günü de New York City'ye giderek Federal Rezerv'le ve dehget içindeki banka temsilcilerlyle bir araya geldi. Meksika'nin borçlarmm ödenme geklindeyeni bir yap11anmaistlyordu. Sonundaborç moratoryumunda karar kilmdi. Ancak hiç kimse bu deyimi kullanmak istemiyordu; moratoryum demektense over" (borçerteleme) demeyi tercih ediyordu. Bu kibarca Meksika'mn kismen de olsa iflas ettigi anlammdaydt Bu agamada artik yorgunluktan tükenenSilvaHerzog'un bir kez daha Meksika'ya döndügünügörürüz.Uçaktan iner inmez hiç beklemeden Mexico City ötesindeki daglara, oradakiküçük köye dogra yola çiktt. Su amyi göyleanlatir: "Olan bitenlerin hepsini tümüylearkada b1rakmak istiyordum. Birden babami ve onun petrol igletmeciliginde omuzladigt rolü dügündüm. Ben o zamanlar üç yagmdaydim. Daha sonra, büyüdükçe babam sik sik bana o günleri anlattrd1. Su onun en sevdigikonuydu. Simdi ise ben Meksika'nm 1938'den bu yana yaçadigt en huhran11günlerde yagiyordumve aynca bu buhran petrol konusundaydi. O günler petrole dayah olarak yaptigimiz korkunç yanhglardan henüz çikmigtik. Ne var ki Meksika'da zaferin verdigi büyük bir moral gücü hâkimdi. Meksika tarihindeyaz1h en büyük petrol patlamasmi biz yagamigtik.Ve tarihimizdeilk defa olarak, 1978-198l arasi, dünyanm en önemli kipilerinin iltifatlarma mazhar olmu tuk. Kendimizi zengin görüyorduk. Petrolümüz vardi." Dünya finans pazarlan 1982 Agustos paniginde bir sarsinti geçirmig, ancak "Meksika Hafta Sonunda" ivedilikle alman kararlar ve onu izleyen geligmelersayesinde finans sistemiyeniden istikrara kavugmugtu. Meksika'nm borç drami ülkeye petrol patlamasimn geçmigte kaldiglm gücünün" önceden samldigt kadar kuvvetli bir güç olmadigmi göstermigti. Bir ülke ve için petrol sadece zenginlik degil zaaf da olabiliyordu.Aynca yakmda bekleyen bir de geçigdönemi vardt. Dünya petrol krizi pimdi yerini uluslararast borç krizine terk etmekteydi. Ayrica dünyadaki birçok uluslararas1borçlunun daha çok petrol ülkelerinden geldigianlagilm1ptl. Bunlar petrolleri için daima pazar bulacaklanna ve yüksek fiyatla satacaklannainamp çok agir borçlar altina girmig kipilerdi. Meksika kendi iflas epigindekidurumunu dengelemeye çahq1rkenismi büyük kendi küçük OklahomaCity'nin tarifizor bir ahyverigmerkezinde faallyet gästeren mini banka Penn Sqúare de iflasm egigine gelmigti. Zorlukla ayakta durabilen bu banka krediyle enerji satardi. Ener¡i satig müdürü olan kipinin en sevdigt aligkanhgin Guccimarkamokaseni içinden amaretto ve soda içtigi söylenirse, bu kipinin ne denli sagduyuluoldugukolayca anlaç1hr.Zamanla Penn Square, Federal Rezervciler ve öteki düzenci kurumlar arasmda yogun ilgi merkezi oldu ve serbestligi simgeledi. Acaba ne sebeple, banliyödeki bir al1(verigmerkezine,hem de tam Meksika'nin batmakta oldugu bir günde bu kadar önem verillyordu? Bunun nedeni gudur: Penn Square çok büyük miktarda,kaynagi güphelipetrol ve gaz borç senedi ortaya çikarmt;ve sonra degeri iki milyon dolar olan bu senetleri Continental Illinois, Amerikan Bankasi ve Chase Manhattangibi li" büyük bankalara satmigti. Penn Squarebankasmin elindeki bu borç senetleribankamn iflasta olugu nedeniyle degersiz saylhp ige yaramamig ve sonunda banka kapanmiçtir. Ancak sonucu itibariyle öyküsü burada bitmeyecekti. Krediyle enerli vermede ülke çapmdaen saldirgan olan büyük banka Continental Illinois Bankasfydt Bu banka Orta Bati'da en büyük, ülke çapinda ise en büyük yedinci bankadir. Topyekûn anlamda ContinentalIllinois kredi veren bankalann en hizh geligeniydive idatesinin ba"roll
"petrol
"güven-
685
anlt, bagkammn da "YilmBankacisi" seçiligi dolayislyla ödüller kazarnyordu. Ancak enerjide ekmeginiylyordu." Gerek petrolde kredi veren olarak, bir rakibinin ifade ettigi gibi WallStreet/ourve gereksegaz kredilerinde ve Otekisektörlerde pazar paymihizla artinyordu. banka" demigtir. nal bu bankaya Penn Square ve daha Petrol flyatlari dügmeye baglayinca ContinentalIllinoís Sírketi'nin portföyünün bir haynedeniyle borç büyük enerji kredileri bagka kaynaldardan almig olduguçok ipligine ortaya.çikti. Sonuçta 1984 ylbagli oldugu li kabank, durumunun çok kritik ve pamuk iflast yaçandi ve Continental hnda dünya tarihinin tamk oldugu gelmig geçmigen büyük banka çöktü. Dünyanin dört bir yanmdaki diger banka ve irketler Continental'den paralanm çektiler. Artik Continental Illinois kredileri ige yaramazolmugtu.iç içe bagh tüm bankac1hk sisteminin entegre durumu çok kritik, tehlikeli bir görüntü arz ediyordu. Bu agamadafederal hükümet duivedi kredi olarak 8 milyar dolar ruma müdahale ederek 5,5 milyardolarhk yeni bir kefaletle ve Continental'e yardima kogtu. Asimda olay Conidareyi de degigtirerek hiç yatirarak ve güphesiz hiç agiza almmamigsa Devleller'de hemen Birlegik sözcük Bu kamulagtinlmaslydi. tinental'in kamulagtinlmigtL Sunu bebuydu Continental gerçek için, olan bir süre geçici ve da, en azmdan lirtmekte yarar vardir: Duruma çok büyük çapta müdahaleedilmig, tepkilerinboyutu çok büyük bunun bedeli belki de gögüslenemeyeolmugtu. Ne var ki bu yapilmaylp tepki gösterilmeseydi "ötekilerin
"dövülecek
cek kadar korkunç ve tehlikeliolurdu.
Continental lllinois'in devriligiyle enerji kredisi igi hemen amnda moda olmaktan çikti ve hälâ enerli kredisi vermeye istekli olan veya bunu yapabilecek banbu ige son verildi. Sirketlere kalarsa mü terilerineyazarak petrol veya gaz kredisi almanin çok zorlagtigim bildirdiler. Diger ilerleme taraftan, sermayesiz, degll yeni bir petrol patlamasma tamk olmak, arama yapmak ve kaydetmek bile mümkün degildi.
Dr. Delgi Petrol sayesindederin yankilar uyandiran ve sonuç1an itibarlyle uzun süre iz birakan bagka bir dram da Alaska açiklanndaki tenha sularda oynanmaktaydt BirlegikDevletler'de keyfedílmemig petrol ve gaz potansiyelinin yansimn Alaska'da veya yakinmdaki sularda bulunduguna inan111baligi derisinden yapilmly ayakkabt" anlamiyordu. Gözlertek bir noktaya,Eskimo dilinde Alaska'mn Kuzey na gelen Mukluk'a çevrilmigti.Mukluk ugsuz bucaksiz bir yeralti yapislydi. Buz Denizi'nin bagladigiyerde, Prudhoe Koyu'ndald bereketli Noth Sloperezervlerininkuzeybatistna altmq beg mil mesafede bir koydu. Mukluk adinm duyulmaslyla tüm petrol camiast büyük heyecana kapilmigti. Evvelce gansa bagh olarak kuyu açma (wildcat)serüveninekatilmig BP'ye bagli Sohio ve Diamond Shamroc gibi birçok §irket bu defa da büyük ümitler içinde yeni dogmasmi, yeni bir Dogu Texas, yeni bir Prudhoe Koyu,-hatta çok üstün, Suudi yatakbir bir kegif beldemeye baglad11er.Mukluk koyu, gelecekkugak için en büyük, en hekalitesinde lan "fok
"fil"in
yecan verici, istikbal vaat eden bir yer olmugtu. Diamond Shamrocpetrol arama girketibagkam
"tam
hayal ettigimiz gibi bir ig" diyordu.
da bunun o güne kadar meslekyaçamlannda rastladiklankuyu açma-iginde en az BP Jeologlan risk içeren i; oldugunu ifade etmiglerdi. Normal olarak kuyudan petrol çtkma gansi sekizdebir
oldugu halde burada gans üçte birdi. Ne var ki Mukluk'taki zenginlilderin diganya çikar11masi için epeyce büyük bir meblagsayllan 2 milyar dolann üstünde para harcamak gerekmigti. Insana ürperti veren o atmosfer içinde girketlerinbuz gibisularda kazi yapmasi için kendilerine tag ve balçiktan birer ada yapmasigerekiyordu.Bu ise ancak kisac1kyaz günlerinde, okyanus donmadan önce yapilabilirdi. Kigaylannda ismm sifirm altmda elli dereceye kadar dügtügü oluyordu. Sonunda 1983 ylhnda kaziya baglandi ve bu tüm yaz ve güz süresince sürüp gitti. Su arada tüm petrol sanaylininve finans çevreleringözü Mukluk'taki kaziya çevrilmig,hepsinin hayal 686
gücü bu yönde çallgmaya baglamigti. Bu faaliyetle iligkisi olan girketlerhemen hisse senedi fiyatlanm yükseltti. Baganlt olmasi halinde Mukluk her geyidegigtirecekti. konumu, Birgirketlerin legik Devletler geleceginin perspektifi, dünya petrol dengesi, hatta endüstri dünyaslyla petrol lhraç eden ülkeler arasmdaki iligki tümüyle degigecekti. Ancak bunun kesin olarak kamtlanmast için "Dr. Delgi"nin fikri almmallydi. Bunu söyleyenkigi on dokuzuncu yüzyllin ünlü petrol arayicisi John Galey'dir.Sonunda Dr. DrilPe bagvuruldu. 1983 Arahk aymda Dr. Delgi bulgusunu bildirdi. Sözlerianmda tüm dünyaya yayllm14ti.Dr. Delgi'nin saptadiginagöre, deniz yatagimn sekiz bin feet altinda, petrol igareti veren kumlarin bagladigiyerde, kazida tuzlu suya rastlanmigti. Demek ki Mukluk petrol açisindan kuruydu ve burada petrol yoktu. Diger taraftanortadabir vakitler Mukluk'ta petrol bulundugunu gösteren açik bazi kanitlar vardi. Anlagildiginagöre, yapi üzerinde bir kinlma olmuy ve petrol su yüzeyine sizm14t1.Böylece çevredenhiçbir müdahale yap11madigihalde çok büyük bir sizma olmuçtu veya dogamn bir gakasiyla yöresel bir egilme olmuy, bu egilme petro1ün Prudhoe Koyu dokusuna girmesine neden olmugtu. Sohio üretim girketibagkani Richard Bray bunu aç1klarken göylekonuçmustur: "Biz kaziyi yapmamiz gereken dogru yerde yaptik. Ne var ki 30 milyon sene geç kalmigtik." Mutluk petrol kazisi sadece gëlmiggeçmigen pahallya mal olan kazi olmakla kalmamig, BirlegikDevletler'de kazi hareketinin de dönüm noktasi olmuqtur. Kuyunun kuru çikmasi ilgilllere bir mesaj vermig, petrol konusunda BirlegikDevletler ufkunun pek parlak olmadigini göstermigti.Petrol aramada kumar oynamanmçok riskli ve pahall oldugu kamtlanmigti. Petrol idareciligi ileride parayi bu boyutta riske atip kaybettiginde ceza Odemeye zorlanacakti. Yüksek düzeydeki birçok petrol girketi yöneticisinin kafasina Mukluk olayi hepsini birden ilgilendiren bir mesai göndermigtir. Bundan böyle petrol arama faaliyetinden vazgeçip varligtkamtlanmig rezervlere dönmeli ve bunu bireysel olarak veya topyekûngirketler halinde yapmallydilar. Mukluk'tan sonra herkes petrol ararnayidegil petrol satm almayi yegledi.
Aile Sorunlan Petrol endüstrisinin yeniden yapilanmasim düzenleyen sadece ekonomi ve jealojidegildi. Bunda nefretlerin, pigmanhklarin ve aile bireylerinin içinde yer etmigihtilaf ve kan davalarmin da pay1vardir.Keck ailesi serveti için varisler arasmdasüregelensavag Mobil'in, ülkenin en büyük bagtmsizi olan SuperiorOil Sirketi'ni 5,7 milyardolara ele geçirmesiylesonuçlanmigti. Ancak en önemli aile sorunu J. Paul Getty'nin 1930'larda kurmaya baglayip SuudiArabistan'la Kuveyt arasindaki TarafsizBölge'de petrol bulunmasi üzerine 1950'lerde dünya girketine dönügtürdügü Getty Petrol yüzünden yagandi. "Deger" kavramina yürekten inanan Getty 1976'da ölmügtü. Simditakvimler1980'leri gösterirken Getty Petrol, rezervlerini yenilemekte güçlük çekiyor, aynca girketin holding degerine klyasla hisseleri çok ucuza satiliyordu. J.P. Getty'nin petrol aramaktan çok müzigemerakh oglu Gordon tam o sira Emily Dickirison piirlerinigarkiolarak bestelemigti; petrolcülügeolan ilgisizligine karym yine de onca degerin nereye gittiginibilmek istedi. Bu merak, Getty'yi yöneten profesyonellerleGordon'unarastm açmi tir. Belki de profesyoneller o güne kadar güç mekanizmasom kendi ellerindeoldugunu sanmiglardi..Ancak artik hisselerin kontrolü .Gordon Getty ile yandaglarmin eline geçmigti. J. Paul Getty, Gordon da dahil bütün ogullarina kötü davranmigtir. Bu nedenle genç Getty babasmm amlarma vefa göstermek için ortada hiçbir neden gärmemigti.Ancak.artik babasi yoktu ve brsat kaplyi çaldiginda Gordonbu kaply1zorlamig ve açmigttr. Zamanla olaylar kapimn bir degil iki kez çalindigimgösterecekve yazik ki Gordon Getty, ilerde olugacak karmagalar açismdan talihsizbir davraniëla her iki çagriyada cevap vererek kapiyl açacaktt. Kaplyiçalanlarm ilki, George Bush'un petrolcülük yaptigi günlerde onun ortagi olan ve aynca Boone Pickens'in de dostu petrol krall Hugh Liedtke idi. Liedtke o stralar büyük ba87
bir tekliflegelmigti. Getty bir hayli gimsiz girketPennzoil'í yönetmekteydi. Hugh Pennzoll'den kabul etti. Kapimn ikinci kez çahmylGordon'a Texaçetin geçen konugmalardan sonra bu tekliti co'dan bir teklifgetirmigti. Texaco'nun bagkani bir ramanlar baba Getty'ye ait olan Pierre Oteli'ne inip geceningeç bir saatinde genç Getty'ye kargi tekliftebulundu. Gordon'un bu teklifi kabul ettigi kesindir. 80ylece Texaco10,2 milyar dolar ödeyerek GettyPetrbl'ü satm aldt. Su davmahkemeye verilmigtir. rampmdan dolayi Pennzoil Sirketi'nce me
Bir Büyügün Olümü parlak bir gíTexaco Pennzoil Gettyöyküsünün ilk günlerinde Boone Pickenssahnede belirmig, ölçülecegi ögretici bir konusunda degerin nasil sanayiinde petrol Gordon Getty'ye rig yaparak ki bu defa Ne gözlerini stok almigtir Texaco'dan da var ders vermigti. Pickens zaman zaman etkileyen bir sorundan endüstrisini büyük, petrol hemen tüm bagka bir yere dikmigti. Mesa gok ötürü stkmti igindeydi. Petrol patlamasinm petrolde durgunluga dönügmesi yüzünden bir arama dolar harcamak zorundayd1. Meksika programma baglamak istiyordu ve bunun için 300 milyon elli bir adet kazi donammina sahipti ve dahil, Körfezi'ndeki be; adet çok pahall kazi donanimi iççilerin, deneyimli gemive helikopterlerin destebunlar deniz kuvvetlerine ve orduya mensup çaligmalardi, Nihayet 1983 Temmuzu'nda bir glyleçaligtigmdanakil almaz hizla para tüketen duyuruyu yapti: "Baylar,durum budur. Bu yapilan bir Yönetim Kurulu toplantisindaPickens pu bulmahyiz bunu etmenin bir çabuk yapmallytz. Meksika yolunu ve 300 milyon dolan temin slynlmam1z imkânstzkendi yöntemlerimizle eski Körfezi'ndeçok fazla para kaybettik. Bu içten dir; mutlaka bir yerlerden yardim almallytz." Sonundabu paraylhizla bulma çaresinin büyük petrolgirketlerinde olduguna karar verildi. Bu girketinkendi hisseleri de mahn gerçek degerinin çok daha altinda bir fiyata satillyordu.Bu dikti. Bu, Mellon ailedefa Pickens gözlerini Yedi Kiz Kardegler'den biri olan Gulf Oil girketi'ne si tarafmdan,Guffeyve Galey'in 1901 Spindletop keyfi üzerine kurulmug bir girketti.Amerikan bayragim Kuveyt'e diken girketlerdenbiriydi. Mellon'lar uzun zamandan beri aktif yöneticilikPickens'in göten ellerini ayaklarim çekmigti.Ailenin holdingleri parçalanmig ve çogu satilmigt1. gerçek degerihisseleri olamydi Gulf fazla görmüg ve arasinda büyük rüpüyle en girketler zarar
nin üçte bir flyation biraz üstünde sat1hyordu. bunalimi üzerine, Gulf yönetiminin iç yapisim Pickens çok evvelden, Cities ServiceSirketi yak1ndan inceletmig, etkisiz ve kararsiz bír girketoldugunu anlamigti. Bürokratik yapisi çok agir on yll süren bir iç igleyen bir girketintepki gästermede yavag davranacagl kanistna vardi. Sirket Watergate'e bagDevletler'de bazisi Birlepik dagilma yaçamigti. yönetimde bir sorun acisive üst ödemeler olmug, bu arada neden ayaklanmaya yabanci iç çeligkili h yasadigt siyasi olu umlar ve görünme" olan özelligi büyük y erlerine bazist üst düzey yetkilllerinden temizlenmig, en yenileri getirilmisti. 1970'leria ikinci yansinda igi devralan bagkan, arkadag çevresinde"BayTemiz" ve "Ïzci" adlyla tamnird1.Gulf,Yönetim Kurulu'nun bagmda bagkan olarak bir rahibe kadar temiz birini bulunduran tek girketti. Gulfyöneticilerinden birinin söylemigoldugu gibi "Bu tür sorunlar onlar için hiçbir karara varilmadan geçirilenalti yll demekti. Bunlar petrol sanaylinde son derece kritik bir döneme, OPEC karma§asinm yagandigt, Uzak Dogu'da her geyinbelirsiz, askida oldurastlamigti." guve bizim Avrupa'daki fazlaca saf mügterilerimizikaybettiglmiz bir döneme bogulmuytu. dertlere 197S'tegirketin,kazanciGulf sonu hiç bitmeyecekmig gibi görünen Kuveyt'teki imtiyazi devletlegtírilmigti.Ayrica uranyum pazarlamn önemli bir kismuu sagladigt mastylailgili bir antitröst davasini da kaybetmigti. BirlegikDevletler'de ve bagka yerlercle siyasi açidan güvenceli petrol arama ugruna 1970'll ylllarm ortasmdan beri bir hayli büyük paralar harcadtgi halde, yeni rezervler bakimindan elinde pek bir gey kalmamigtl. Kendi iç rezervleri de "dürüst
688
süratle dügüyor, sadece 1978-1982 ylllan arasinda yüzde
40 azahyordu.
Çokylllar önce talihsiz bir kontrat imzalamig, bu kontrat geregl yüzlerce milyon dolar degerinde dogal gaz bulmaya zorlanmig, bu yüzden petrol arama faaliyetini hizlandirarak bu ugurda akil almaz harcamalar bu faaliyetí de durdurmak gerekiyordu. 1975 yllmdaKuveyt'ikaybettikten sonyapmigti. Simdi ra artik Gulf fazla rekabetçi olmaktan çikmlçtl.Büyük uluslararasi arama ve üretim çabasmiyük lenen global bir girketolarakeski raison d'étre'ni, yani var olma nedenini kaybetmigti. Kaybinm yerine bit bagkasimda koyamam14ti. Güncel yönetim bu girketi saygm, daha rekabetçi ve daha verimll bir girket yapma sorunuhenüz yeni bagkan olarak "Bay Temiz" yerine Jimmy Lee getirildi.Nasil ele almigtl. Sirkete nu Boone Pickens bagimsizlan kucaklamigsa, JimmyLee de büyük petrol girketlerini kucakhyor, onlarin degigimi için çaligiyordu.1940'lar.sonunda-ilkKuveyt petrol sevktyati yapildiginda Gulfm Philadelphia'daki rafinerisinde çaligmigti.O günden sonra da, .petrolcülügün büyük, kapsamli yayllma çagmda yurtdiginda ayni meslegi sürdürmügtü.Filipinler'de ve Kore'de rafineriler ve pazarlama sistemlerikurdu. Uzakdogu operasyonunu tümüylekendisi yönetti. Ortadogulu üreticilerin kendi aralarindabirbirine darbe indirdigt Ye girketleri teker teker daha verimli almaya zorladigt bir günde o, Kuveyt'te Gulfi temsil ettive Gulfin sadik adami oldu. Ve nihayet, Londra'da Gulf'm tüm Dogu Kesimi operasyonlanni b1rakarakiglerin tümünü teker teker omuzladt Bu, Avrupa'daki motorlu sütücülerinsempatisini kazanmaktan Angola'ya kazi donammi sokmaya kadar her türlü faallyeti kendi üzerine aldigi anlamina gelir. Simdide bir kez daha Pittsburgh'a, darbe yemig girketi onarmayagelmigti. Ne var ki fazla vakti yoktu. 1983 Agustosu'nda Mesa, Gulf Sirketi'ne ait dünyanm dört bir yanma dagilmig banka hesaplarindan ne kadar hisse varsa hepsini çekmeye bagladi. Hesaplardaki transfer kodumi birkaç kipiden bagka bilen yoktu. Ekimde, bu defa Gulf YattrimcilarGrubu'nu (GIG)kurarak ve bu gruba yeni ortaklar getirerek,girketialeyhinde harekete geçilecekduruma getirdi. Ayni aym son günlerinde de Mesa Grubuasil büyük bombasini patlatti. Söyledigine göre amac1 Gulf Sirketi'ni, elindeki ABD petrol ve gaz rezervlerini igletme payim transferezorlamakti.Kamsma göre bu rezervler dolaysiz olarak pay sahiplerine gitmeli, onlara nakit para saglamali ve pay üzerinden çifte vergi ödemeterini önlemeliydi. Bu durum kargismda Gulf bir kargt atak planladt. Hedef olarak oylanm ya idareye ya da Pickens'e verecek olan dört yüz bin pay sahibini aradi. Ancak GulPm büyük bir sorunu vard1. Bagtaki idare nasil harekete geçilecegi konusunda íkiye aynlmigti ve bu hem Gulf m Pickèns'e tepki göstermesini önlüyor hem de önceden tahmin edildigi gibi kararsiz ve etkisiz gösteriyordu. Gulfm tam tersine, Pickens çabuk hareket eden, sürekli yeni çareler üreten, hayal gücü kuvvetti bir kipiydi. Gulfm hisselerinin çogunu elinde tutan kuralci pay sahiplerinin nasil kazamlacagtm iyi biliyordu. Kamuoyuna girin görünmeyi biliyordu. Ayrica bastnla olan fligkilerde Gulfi idare eden mühendisierden çok daha baçar111veetkindi.Onlarakendisini pay sahiplerisavunucusu, güvenilir bir adam, bir halk adami olarak tamtmly,"Büyük Petrol Kulubü oyunculari gibi"yüzsür bir bürokrat olmay1reddetmigti. Lee göylesöylüyordu: "Meslek yaçamtmda hiçbir zaman bu tür bir güç kavgasma gireceglmi dügünmemigtim. Bunun için hazirlikli degildim." Ne var ki Gulf mücadeleye yamt veriyor Ye bir hayli de sert vuruyordu. Lee ve arkadaylan bir ara kuralci yatinmcilan kazanmak için onlara kur yapmayi denedilerse de sonunda yapilan seçimde,Arahk 1983'te Gulfüstünlük kazandi ve çok az bir oy farklyla, 48'e kargi 52 oyla zafer kazanan taraf oldu. Tabiiki bu geçici bir zaferdi. Pickens salondaapaglyukan dolagmaya-bagladt GulfYönetim Kurulu'na bir dilekçe yazarak petrol ve gaz rezervlerini dogrudan pay sahiplerine göndertneleri isteminde bulundu, Ancak Yönetim Kurulu bunu kabul etmedi. Bunun üzerine Pickens, Beverly Hills Drexel Burnham'da bono krah MichaelMilken'e gidipbonolari kullanarak ilave para bulmast igin bagvuruda bulundu; bu parayla girketi devralmay1planhyordu. 689
Jimmy Lee çok az vakti
kaldigmm bilincindeydi.
Stok fiyatlarim yükseltmek zorundaydi.
Rafinericilik, pazarlamacihk ve kimyasal operasyon bölümlerini ayn ayn girketler halinde birbirinden aylimayi dügündü. Bu ara, Gulf rezervlerinin 1983 düzeyinin yüzde 95'ini buldugunu bildiren bir de lyi haber almigt1.Ancak yine de girket magdur durumdaydi. Bir gün, 1984 Ocak
ay1 sonlannda Lee, ARCObagkam olan RobertO. Anderson'dan bir telefon mesaji aldi. Anderönemli konularda" kendisiyle konugmak istiyordu. Sonunda Denver'de Brown Palace son Otell'nin özel yemek salonunda akgam yemeginde bulugtular. Her ikisi de yanmda birer refakatçiyle gelmigti.Anderson istediginin ne oldugunu gayetiyi biliyordu; Gulf m yabanci ülkelerdeki servis istasyonlan veya rafinerileri onu hlç mi hiç ilgilendirmiyordu. üretimini istiyordu. Sirketin Ona göre büyük petrol girketleriningelecegideniz agirl ülkelerdeki rezervlerdeydi ve topyekûn bagarilan ya da bagarisizhklan çevreye" girig sirasma bagliyd1. Görügüne göre bir irketin uluslararasi petrolde kendine lyi bir konum edinmesi çok zordu ve ancak Yedi Kiz Karde¢ten biri olmasiyla mümkündü. Gulf ARCO'ya ihtlyaci olan kestirme yolu saglayacagina söz verdi. Sonraki ylllarda Anderson bu konuda "GulfKuveyt'i kaybetmekle pek çok gey kaybetmigtir. Yine de elinde çok önemli birçok gey kalmigtt" demigtir. Yemekte Anderson Gulf için bir buçuk yll evvelki sattyflyati olan 41 dolarm çok üstünde bir flyat, 62 dolar pay ödeyecegini söyledi. Lee buna her iki girketin ABD petrol operasyonlarmin birleptirilmesi önerisiyle yamt verdi. Buna kargihk GulfARCO'nunson derece büyük degerdeki North Slope rezervlerini alacakti. Ancak Anderson bir dakika bile beklemeden buna "Hayir tegekkürederim" demigtir. Daha sonra Lee, Anderson'dan ikinci bir telefon mesaji aldi. Anderson "Size gunu bildirmek için telefon edlyorum. Dün akpam Denver'de Boone Pickens'le akyam yemegindeydim. Ona Gulfiçin hisse bagma 62 dolar vermeye hazir oldugumuzu söyledim" dedi. Lee buna yan istihzayla yamt vermig, gunu söylemigti: "Bana bunu söylediginiz için tegekkür ederim." Anderson'un Pickens'le bulugmaktaki amaci ne yapmaya çahytigtm anlakugkusuz demigtir. Lee olayt böyle görmüanlagmaya emin almakti" Ancak mak ve olugacak bir yeríne koydugu konugmast bitip ahizeyi yordu. Anderson'dan gelen telefon an derhal kriz ekibikesti. Biz ne kadar i; bitirni yamna çagirdi. "Bob Anderson hemen gu anda ayaklanmiziyerden "çok
"uluslararast
"onun
de, oyuna geldik"dedL Anderson'un ikinci telefonçagrislylaLee, Gulf'in bagimsiz kalabilecegi hakkindaki tüm ümidini yitirmigti. Artik oyun son bulmugtu. Büyük petrol girketleri arasmda birbirlerine hasmane teklifieryapmak için uzun süredir bir nefret gõzlenmigti. Ancak Mobil'in Maraton'a yapttgi son ç1kigtansonra Anderson'un bu teklifi bu kurahn artik geçerliolmaktan çiktigimgöstermigti Gulfm kave büyükler hâlâ birbiri üzerine gitmek için büyük parasal kaynaklara sahiptl. Simdi fasmda yeni bir flyat vardi; bu yakinda duyulacakti ve girketin satilmasi sadece bir an meselesiydi. Ancak sorun quydu: Kimalacakti? Durum böyle olduguna göre, Lee de en iyi flyat neyse onunla satilmaya karar verdi. Büyük girketleretelefonetti. Bu kugkusuz Lee için hiç de hog bir durum degildi; ancak Anderson'un sebep oldugu deggen kogullar ona daha bagka bir seçenek birakmamigt1.Her girkete ayri ayn telefonedip aym mesait dayurdu. "Zor durumdayiz, öyle anliyorum ki biti üzerimize atlamak üzere, bunun igaretterini görüyorum. Durumla ilgilenlyorsaniz lütfen finansal yardimda bulununuz" dedi. kartlar onun elindeydi. ARCO'nun 62 Bundan sonraki oyunu Pickens oynayacaktt. Simdi dolarm çok az oldugunu biliyordttm. dolara Lee çikararak girdi. dolarlik teklifini65 oyuna kabul güphesi2dir" diyordu. Bir kez daha iyi edecegniz flyati alacak olsa Biri sizin girketinizi en bagvurdu. avlanmigti. Ancak bu defa Gulf satiça çikanlmigti. gafil büyük girketlere bagvurdu. Chevron GulPla zaKeller'e Bagkani George defa ilk Su olarak ChevronSirketi Tröstü'nün operasyonundan gelmig olan Chevron'un ilgilenmekteydi. Bati Standard Oil ten büyük petrol girketiiçin uygunFrancisco'da, uzak, bir petrol kaynaklarmdan merkez binasi San hayranlik risk omuzlama duyulan bir geçve petrol bulmada suz sayllacak bir yerdeydi. Sirketin
mek istedikse
"65
690
miçi.vardi. Buna 1930'lardaSuudi Arabistan'daki bagarisi da dahildir Keller evvelce, en aztndan birbirlerine hasim olduklan zaman, petrolcülükte girketdevrine her zaman kargi çikmigti. Ona göre girketler bunu yapacak yerde paralano yeni rezervler aramak için sarf etseler çok daha lyi olurdu. Ne var ki pimdi, bu endüstrideki öteki üst düzey yöneticiler gibi, o da Mukluk'ta yaganan bagarisizliktansars11migti."O günden sonra hemen herkes parasmi daha iyi girigimlere yatirdi" demigtir.
1984 yill yllbagigecesi Getty Oil Sirketi bagkam, Keller'e telefon.ederek, acaba Chevron o siralar kendi devredilme mücadelesiniyagamakta olan Getty'yi görmek ister mi, diye sordu. Keller de San Francisco'ya döner dönmez Getty'nin diger pirkettere Superior, Unocal, Sun ve Gulf'a nasil kargi koydugunu anlamasi için bir inceleme ekibi olugturdu ve ekibi bu igle görevlendirdi. Getty Petrol çok geçmeden Texaco tarafmdanalmmig,elden gikmigti,fakat Chevron gözlerini hâlâ Gulf'tan ayirmamiç, girketi stki takibealmigt1. JimmyLee'nin ikinci telefonçagnsmdan sonra Keller, Chevronekibini daha siki çabymaya zorlad1; bunun için Gulf'in verdigi basih yaymdan - ve malzemeden yararlandi. Bunu aceleyle kaleme alm1pimzalanmig gizli bir anlagmaya dayanarak yapmigti. Dünyamn en büyük girketlerinden birinin ne degerde oldugunu tahmin için sadece bir hafta vakti kalan Chevronbu defa da Gulf'm degerini tahmin igine yöneldi. Subat29'da Chevrondeger için bir karara vardt Mart 2'de ise ikinci bir karara, Mart 3'te saat 16'da bu defa yine bagka bir karara vardt En kötümser tahminle Gulf'in hisse bagma degeri 62 dolardi; en iyimser tahmine göre ise l05 dolar. Keller bu durtim kargismda "Bu korkunç fark insani sanki deli ediyordu" demigtir. Chevronyönetimi baglang1çta idarenin tavsiyesineuydu ve Keller'e teklifte bulunurken hisse bagina 78 dolara kadar ç1kmayetkisi verdi. Bunu yaparken güncel teklifin pazarlikta en dügük fiyata bagh kalacagini varsaymigt1. Yönetim Kurulu'nun bir üyesi ise kurulun hisse fiyati üstüne limit koymamasmi, bunun Keller'in kararina birakilmasmi teklifetmigti. Keller sorumlulugu yalniz olarak omuzlama fikrinden sinirleri bogalm1;olarak gunu söyleyecekti: "Tanri agkina, fiyata bir tavan koyun. Hisse senedine verecegimiz her dolar yeni bir 135 milyon dolar demektir." 5 Mart günü Gulf Yönetim Kurulu girketinPittsburgh merkezinin gösterigli binasinda bir araya geldi. Burasi depresyon ylllarinda inga edilmig bir binaydl. Bina tam anlamiyla terk edilmig durumdaydi. Gulf operasyonlarinin çogu Houston'da yapilmaktaydi. Chevron grubuna burada bir kat aynlmigtL Görünüç Gulf yönetiminin Pickens'in önerdigi.dügük fiyata teslimolmayacagtni gösteriyordu.Masaya ayrica bagka üç öneri sunulmuytu. Bunlardan biri Chevron'dan gelmigti, Ust düzey yöneticilerden bazilari alternatifbir öneri sunmug, idarenin bonolari kullanarak girketi kolaylikla satm almasim önermiçti. Bu ly Kohlberg, Kravis ve Robert firmasi tarafindan ayarlanacaktL Tekliflerden bir bagkasi da ARCO'dan gelmigti.Demek ki Gulf'mönünde dügünebilecegi üç ciddi alternatif VardL Toplanti açilmadanönce Lee taliplereana kurallan açikladL "Her birinizin tek bir gansi vardir, bir ikincisi yoktur. Teklifinizi bir defada yapimz" dedi. ilk teklifARCO Bagkani William Kieschnick'ten gelmigti. Hisse bagma 72 dolar teklifediyordu. Ikinciteklif Kohlberg Kravis'ten gelmigti. Su firma Yönetim Kurulu'na pay bagma 87,50 dolar önermigti. Bu, nakit olarak yüzde 56, yani 48,75 dolar idi. Gerikalan 38,75 dolar ise yeni çlkanlacakhisse senetleriyle ödenecekti. Siramn kendine gelmesinibekleyen Chevron temsilcisiKeller de sonunda teklifiniyazill olarak bir mektupla sundu. Yazida her gey belirlenmig, sadece fiyat kismi bog birakilmigti. Keller bunu ham petrol flyatlarmm yakinda dügecegini, faiz oranlarmmsa yükselecegini bildigi için yapmigt1.Yine de bu ikisinin aym anda olugmasm1 olast görmüyordu. Chevron Yönetim Kurulu son teklifinKeller'e birakilmasim istedigi için uzun uzun dügünmü§, pay için verilecek her tek dolarm yeni bir 135 milyoria mal olacagmi anlamigti-. Diger taraftan Gulf Sirketi'ni kaybetmek de istemiyordu;böyle bir firsat belki de artik hiç çikmayabilirdi. Kalemi eline alip fiyata ait bog kismi doldurdu; hisse bagina 80 dolar yazmigtl. Su nakite çevrildiginde13,2 milyar dolar demekti. 691
fiyati teklifettigini elinden geldiginbürünmügtü. bir havaya bir üslupla Toplanti aniden buz açikladi. gibi güzel ce Sonucun ne olabilecegi hakkmda en küçük bir kugku duymadan KelletChevron'a ait kata inerek Gulf Yönetim Kurulu'nun karanm bekledi. Kesin olarak bildigi tek gey girketin tarihinde en büyük teklifi kendisinin yaptiglydi. ARCO da aynen onun gibi, bekliyordu. Robert O. Anderson Dallas'ta yönetim kurult1 toplantisindaoldugundan, diger yöneticiler de gündelik iglerinin bagmda olduklarmdan, Pittsllurgh'a gidememiglerdi. Merak ve endige içinde oradan gelecektelefon mesajlm beklemekteydiler. Zaman zaman Kieschnickile konugtuklan olu-
Mektubu Gulfyönetimine
takdim ederek hangi nedenle
.bu
yordu.
O gün Gulf Yönetim Kurulu, bir günlük oturumda, tam yedi saat kalmigti. Her üç teklifide ele almiglardi. ARCO'nun teklifidaha ilk bagta reddedildi. Flyat gok dügüktü. Kohlberg Kravis'in teklitiise hemen reddedilmemigti. Teorik olarak verilen fiyat ARCO'ya göre daha fazlaydt; ancak yansi hisse senedi olacagmdan daha riskliydi. Ayrica Gulf finans damimanlan Merrill Lynch ve gerçekte ne deger ifade edecegi konusunda Salomon kardeglerin KKR teklifindeki güpheleri vard1.KKRteklifininkabulü, mevcut yönetim yerinde kalacagmdan gerçi bazi avantajlar saglardi.Ancak bazi yöneticiler teklifinkabulünün kendi amacma hizmet edecegl görüntüsünü verecegi endigesiyle buna kargi çiktilar. Ayrica KKRhenüz mali durumunu güvenceye almamigti. Lee bu konudaki fikrini gu sözlerle açiklamigti. "KKRmali durumunu toparlamazsaBoone geçerli, lyi bir teklifgetirebilirve devralma girigiminiyineleyerek bogazimiza sanlip ihtlyacmdan "kâgitlann"
fazla pay ister."
Saatler geçmig, Keller beklemeyi sürdürmügtü. Yaptigiteklif üzerinde dügünüp getirebilecegi riskleri hesapladigi bir stra, telefonçald1.Arayan JimmyLee idi. Fazlaumursamiyormuy gibi gõrünmeye dikkat ederek gunlan söyledi: "Alo George" dedi ve biraz durakladiktan sonra yeni bir girketsatin almig bulunuyorsun" diye devam etti. Kellerkendini birden goka ugramig gibi hissetmigti. Sanki bir ev satm ahrken, henüz pazarlik agamasinda evin kendisinin oldugunu ögrenmigti, Gulf Yönetim Kurulu dügünüp tagmmig, en saglikh yolun Chevron'un teklifinikabul etmek oldugura karar vermigti. Pay sahipleri de bundan memnun olacakti. Gulf sonu da böylece gelmigti. Artik Spindeltop, Guffey ve Galey,Mellon'lar, Kuveyt ve Sirketi'nin Büyük Holmes girketleri hepsi geçmigte kalmig, tarihe kanymigtl. ARCO'yu kaybedigini felsefi bir yaklagtmlakargiladi. Aslinda Chevron'un Anderson Sirketi 80 dolar hisseyle satilacaginahiçbir zaman inanmamigti. Kendi limiti 75 dolardi. "Biz gahsen orada hepirrlizin bekleyip duracagtmizi sanmigtik.Bir girketi kendinize katmak istediginizde, bunu bagaramaylp kaybettiginiz zaman küçük bir farkla degil büyük bir farkla kaybetmeyi yeglersiniz. Hisse bagma bir-iki dolar gibi küçük bir farkla kaybetmek hiç hoga gitmez." Pickens aç1smdanbu, hisse sahipleri adma büyük bir zaferdi. Onun çabalan sayesinde etkisiz bir idatenin bog bir san gerefadma para kaybetmesi Onlenmigti.Kampanyaya bagladtgl günleri izleyen aylarda Gulf hisse senetleri pay bagma 41 dolardan 80 dolara çlkmig,toplampazar degeri6,8 milyar dolardan 13,2 milyar dolara firlamig, pay sahiplerinin kâri 6,5 milyar olmuçtu. Pickens bu konuda gunlan söylemigtir: "Mesa ve GIG sahnede belirmemi§ olsaydi bu 6,5 milyarhk kâr hiçbir zaman gerçeklegemezdi." Böylece pay sahiplerinin hakki geri almmt; oldu. Pickens ister hizh bir kâr pegindeolarak bunu yapmig olsun, ister büyük, uluslararasi bir petrol girketine bagkan olmak igin, gerçek gudurki, GulfYahnmctlar Grubu 760 milyon dolar kâr saglamigtive bunun 500 milyon dolan Mesa'ya gitmigti. Vergi çikanldiktansonra Mesa'yanet 300 milyon dolar kahyordu. Unutmamak gerekir ki, Mesa 1983 yazinda, bu 300 milyondolar için "kendine
çaresizlik íçinde çirpmmigti.
JimmyLee'nin ilk reaksiyonu rahat bir nefes almak oldu. Yönetim Kurulu karara oybirligiyle vardigi için pay sahiplerinin bu konuda dava açmak olasiligi da hemen yok denecek kadar azdi. Lee hiç vakit kaybetmeden dünyamn dört bir yanmdaki çaliganlan görmeye, onlari gelecek 692 i
hakkinda ikna etmeye, garanti vermeye gitti. Bunu izleyen birkaç gün, büyük bir yorgunluk, tüÜzüntüsüde büyüktü. Zaman zaman gözyaglanmtutamlyordu.Bir defasinda gunu 80yleyecekti: "Gulf'm bu duruma dügebilecegt hiç aldima gelmezdi. Onun sonsuza inanmigtim. dek baki kalacagma O benim tek yagamim, meslek hayatimm tüm anlamiyd1.Onun olmadigLm dügünmek beni çok üzüyor." artik var Gulfartik tamamen Chevron Sirketi'ne geçmig,George Keller de teklifmektubuna son dakikada yazdigt 80 dolar için hiçbir pigmanhk duymamigtt. Chevron, girketedegerinin üstünde fiyat vermig degildi. O tarihten yaklagik beg yll sonra bir allgverigyapmigtik. Degerli girketi ha ka bir yolla asla satm alamayacagtmiz partlarla salm almayt bagarmigtik" demigtir. Suhalde Gulf neden sikintiçekmigti? Keller'e göre "Kendi saglam güncel konumunu göz ardi etmigtide bulmamn zorunlu oldugunu sanlyordu. Bu tipkt, birinin, ondan. Kendine büyük, güçlü bir istikbalini kendi yaçadigi gebirde riske girme yerine kalkip Las Vegas'agitmesine benzer. Sonunda, girigimde bulundugu her yerde her zaman kayba ugradi." Unutmamak gerekir ki bu sonuç, 1970'li y1llarm petrol gokunu izleyen ategli atmosfer içinde büyük girketlerinherhangi biri için de söz konusu olabilirdi. Ne var ki bunun talihsiz akibetini ödeyen sadece Gulf olmugtu. kenilmiglik hissedecekti.
"lyi
'fil'
Pay Sahiplerine ÖdenenDeger .
Pickens'in igi henüz bitmemigti. Deli gibiçaligip, hizli bir tempo içinde gerek Phillips íçin Oklahoma, Bartlesville'de, gerekse Unocal için Los Angeles'te çegitlianlagmalar yapti. Phillips bu ige mütecaviz bir Wall Street mallyecisi olarak tanman ve kisa bir süre önce Trans World havayollanm kendine katmig olan Carl lcahn'm zorlamasi ile girmigti. Buna karym her iki girket devralma giriçimlerine kargi mahkeme yoluyla bagarlyla savagtilar ve büyük borçlara glrerek çokyüksekfifiyat saldindanevvel ödenen fiyatm çok üstünde olduyat ödeyip hisse satm.aldilar. Ödedikleri gundan,hissedarlara yapilan ödemenin artmastndanMesa çok büyük kazançlar sagladi. Unocal Sirketikendisine yapilan saldindan aklanmca girketin müdürü Fred Harthey,Occidental'denAimand Hammer tarafindandavet edilmig ve yaptigikatkidan dolayi Nobel Ödülü'nelaylk görüldügü bildirilmigti. Diger taraftanbüyük, entegre girketlerden bir bagkasi, ARCO da 1980'lerin mali çerçevesi içinde Pickens veya Pickens'lere bag agrist olabilecegini dügünmüg, bu konuda Robert O. Anderson'un gu sözlerine muhatap olmugtu: "Biz gimdiyedek sadece tembel, oturan bir ördek olduk. Pay degerimizi girketimizin degerlerine en yakm buldugumuz süre digmda bunu devam ettirdik." Bu sözlerle ARCO bir tür öz elegtiri yapmly, hisselerini daha yüksek flyata geri alma kararmi göstermig oluyordu. Sirket aym zamanda faaliyellerini toparlamakazmini de belli etmigti. Endüstride dev girketler dahil, birleptirme ve ilhak yoluyla girketierinyeniden yapilanma faallyeti gelecek birkaç yll daha sürüp gitmigtir.Hollanda Kraliyet/Shell Sirketi, ABD Shell §irketi'nin yeniden yüzde 31 hissesini 5,7 milyar dolara üzerine geçirdi.Hague ve Londra'daki Hollanda Kraliyet/Shell yöneticilerinin görügüne göre bu onlar için çok fyi bir ahyverig olmug,önlërine serili yatinm firsatlari içinde en kârli olanim seçmiglerdi. Amerika'da kendisine Alaska petrolü için ç1kignoktasi arayan BP,JohnD. Rockefeller'in eski girketive Standard Oil-Tröst'ün ash olan Ohio Standard Oil'le aym sirada yer almig ve onunla ortakhk kurmugtu. Alaska sözlegmeyüzde 53'ünü aldi, Sohio ise BP'nin Amerika'daki kolu oldu. Ancak sinde BP, SohioSirketi'nin Sohio'nun yaptigt sönük, ayni zamanda çok pahahyamal olan arama programmi begenmediginden ve düy kirikllgLna ugradigindan -ki bu programa Mukluk fiyaskosu da dahildir- girkete tam olarak sahip olabilmek için Sohio'nun diger sahiplerine ayrica 7,6 milyar dolar vererek Alaska'dan gelen büyük naldt akigmm tek sahibiolmak istedi. Bu katihm ve ilhak yariçi arenasmdan, en az 1990 baglarina kadar uzak kalabilmig tek bir girket vardir. Bu, talihsizbir yatinm öyküsü yagamig olan ve bundan büyük yara alan Exxon Sír693
keti'dir. Fortune dergisi 1970'lerde en kötü kogullarla ilhak edilen beg girketistralarken, Exxon Sirketi'ni ikinci straya almigtir.Colorado gist petrol projesine yatinhp kaybedilen milyarlarca dolar da Exxon'a pahahya oturmuytu. Bunun sonucu Exxon elindeki nakiti arama ve girketsatin alma igine veya daha bagka yeni bir ige yatirmak istememig, aksi yönde karar almigti. Aynca girketin üst düzey idaresi de, politik yargilama ve biraz da kaderin oyunuyla diger girketleri kendine baglama gibi bir geyiyapamayacagmi anlami ti. Clifton Garvin'in ifade ettigi gibi Exxon'un konusunda bir fabisi vardL Tüm bu faktörler girketin seçeneklerini baglamigtir.Garvin bunu çu sözlerle açiklamigtir: "Elimizde çok büyük bir nakit birikimi ve para akimi vardL" Öyleanlagillyor ki girketverimli gekilde harcayamadigi parayi pay sahiplerine lade edip istedikleri gibisarf etmelerine izin verseydi çok daha lyi olacakti. Exxon bunu paylarm geri satm alindigt 1983-1990 arasi yapmigtir ve pay sahiplerinin daha yüksek bir kâr almasim saglamtytir.Bunu yapmakla Boone Pickens veya diger herhangi birinin Exxon pay sahipleri için parsay1 kaptilar" suçlamasinda bulunmasim önlemigtir. Exxon'un ödedigi 16 milyar dolar, Texaco'nun Getty'ye, hatta Chevron'un Gulf a ödedigi miktardan çok daha büyük bir paraydt Exxon, girketsatm alma igi için çok büyük paralar, senede belki de bir milyar dolar tutan meblaglar ödemigtir. Ne var ki Exxon'un ilgisi tüm olarak girketlerdegil ayn ayri belirli mal varliklan idi ve bu konudaki igini sessizce, mümkün olduguncabasmda baglikolmamaya özen göstererek yapmigtir. Diger taraftanpersonel indirimi yaparak, çahytirdigi insanlann yüzde 40'inl igten çikarmigttr.Bunun sonucu olarak hem fiziki açidan gerçek anlamda, hem de ezeli rakibi Hollanda Kraliyet/Shellrezervleri ve gelirleri kargismda göreceli aç1dan daha küçük bir girket haline gelmigti. Marcus Samue] ve Henri Deterding eger sag olsalardi kugkusuz bundan büyük gurur duyarlardi. Genel anlamda yaptlanma"bir petrolgirketinin daha küçük ve daha konsolide olmasi demektir. Igeyeni baglayan jeologlarmyllda elli bin dolar kargiligt ige almdigi günler art1k gerilerde kalmigti. lyingerçegi, artik hiç ige almmlyorlardL Meslek yaçamlarinm dorugunda olan ise hiç ummadiklan bir anda kendilerini erken emeklilige zorlanmig buluyordu. diger Jeologlar En büyük kayba ugrayanlar, íç sahalan tamamenkaldinlanlardi. Chevron'un Gulfi kendine baglamasmdan sonra iq sahas1birdenbire kapanan bir yönetici bunu göyle aç1klayacakti: "Ben kendimi büyük, sosyal bir kurumda çaligiyorbilirdim. Yaçam1min 25 yllini, allemin masraffarim da üstlenerek bog yere birtakim kâgit parçalanyla geçirdigim hlç aklima gelmemigti." Petrol sanayiinin yeniden yapilanmasmdan en çok pay sahipleri yararlanmigtir. Büyük katihmlar, sermayenin yeniden düzenlenmesi, hisse senetlerinin geri alimi gibi tüm faaliyetler sonucu elde edilen ve miktan 100 milyon dolarin çok üstündeki para oldugu gibi kurumsal ve bireysel yatinmcilann ceplerine, fonlara, tahkimcilereve benzer kipilere gitmigtir.Bütün bunlann sonucunda kazançli ç1kanyine pay sahipleri almuçtur. Sirketidaresinin bizzat kendisi pay sahibi oldugundan, idare de kazançll çikiyordu.Sözgelimi, Gulf ßagkani JimmyLee gerçi igini kaybetmigti, fakat buna kargilik kendi hisse opsiyonlari üzerinden 11 milyon dolar para almigti. Boone Pickens'e gelince onu tasflyeetmek pek kolay degildi. 1985 yllmda, Amarillo'daki Mesa Yönetim Kurulu, Gulfm baglanmasmdaki -ki bu Mesa'ya net 300 milyon dolara malolmuqtur- baçanli manevrasi lçin gükran ifadesi olarak Pickens'i 18,6 milyon dolar degerinde ertelenmig tahvilödeyerek ödüllendirdi. Pickens-o yll Amerika'nm en yüksek ücret ödenen girketyöneticisi ilan edilmigtir. "katilim
"
"büyük
"yeniden
Yeni Güvence 1985 Mayisi'nda Batt'nin yedi büyük gücünün liderleri hu defa Bonn'da, senelik zirve toplantis1 için bir araya geldiler. Gündemde serbest pazar politikasi, yeniden yapilanma ve özellegtirme konulan vardi. O günler,Amerika'da bir sabah" yaratacagt vaadlyle Ronald Reagan ikinci kez "yeni
694
büyük bir farkla bagkanliga seçilmigti. 1970'li yillann karakteristik simgesi olan ve dolayli veya dolaysiz olarak petrol krizinde etken olmug yenilgi ve karamsarlik, Ronald Reagan döneminde artik son bulmak üzereydi. Enflasyonve gerilemenin getirdigi moral bozuklugu artik yerini yege-
ren bir ekonomiye ve koskoca bir pazata birakmtytt. Margaret Thatcher'e gelince, o Íngiliztoplumuna yeni gekilvermekle megguldü. Thatcher ingilteresi'nde ticaret,çok çahyma, hatta sabah kahvaltill toplantilar,bu Sayin Bagbakan'm iktidar oldugu günlerde onun lehine pozitif degerler say1hr.Fransa'nm.sosyalist Devlet Bagkamve dünya politikasmda yerini en uzun süre korumug François Mitterrand bile, milliyetgiligi ve klasik Fransiz etatístne'i, yani devletçiligi bir kenara btTakmty, serbest piyasa konusuyla ilgilenmeye baglamigtl.Bati dünyasi ise eskiyle göreceli olarak üç ylldan beri canli bir ekortomik büyüme gösteriyordu. Ancak bu ekonomik onanm temelde, geçmig dönemlerin sava; sonu onanmlanndan farkhdir. Eu büyüme, petrolde gözlenen bir talep artigindan kaynaklanmamigttr. Sanayi ülkelerinin ekonomileri kendilerini yüksek petrol fiyatlanna çabuk adapte etmig ve petrol kullammi da dügmügtü. Büyümenin asil sebebi budur. Son birkaç yll, liderlerin enerji konusunda bogugmak zorunda kald12L tek ciddi sorun, Bati Avrupalilar'm daha-çok Sovyet gazi alma planlan yüzünden 1980'll yillann bagmda yaganan bölücü kavgadir. Avrupalilar enerii stratejilerigeregi, petrolü sadece zaman zaman bir alternatif olarak kullanmak, petrol bagtm1111klanm azaltmak istiyorlardi. Ayni zamanda, mühendislik ve çelik sanayilerinde istihdam oranmi artirma peëindeydiler. Reagan idaresi bu plana gu sebeple kargi çikmigtir:IthalatmyaygmlagmaslylaSovyetler'e Avrupa kargismda politik üstünlük saglanmasmdan korkmuç1ard1 ve döviz gelitiSovyet ekonomisini ve askeri gücünü kuvvetlendirecegi için Ruslar'm daha fazla döviz gelirine sahip olmasmi istemiyorlardi. Avrupahlar'in plamyla Reagan yönetiminin görügüarasmdaki çeligkizamanla yükselme egllimi gösterdiginde, Washington Amerikan araç ve gereçlerininproje için kullamlmak üzere ihracim yasaklad1. Bununla da kalmaylp Amerikan teknolojisiyleüretilmig Avrupa kaynakl1 araç ve gerece de ihraç yasagi koydurma yollari aradi. Toprak iggali ve bunun uygulamasi tartigmayaaçik bir konudur. Nitekim bu konu büyük gürültüler uyandirmigtir. Sonuçta Ekim Savagi ve 1973 ambargosundan bu yana Avrupalilar'la Amerikahlar arasmdaki en ciddi anlagmazliga neden olmuçtur. Güvence konusundaki iki farkli bakig açtsi, bu yüzden bir süre sonuca baglanmamig, askida kalmigtir.Avrupahlar'm istihdam ve yurtiçi iktisadi istikrar üzerinde israr etmesine karyl Amerikahlar Sovyetler'dengelen askeri tehdide daha çok önem veriyordu. Amerikan yasaklamasi birçok Avrupa kaynakh endüstrilerde istihdam1tehdit etmig, olumsuz etkilemigti. Özelliklebüyük ingiliz mühendislik firmasi John Brown fena etkilenmig, girketin operasyonlan ciddi gekilde gerilemigti. Bu durum kargisinda Margaret Thatcher kipisel olarak Reagan'a gitmi§, konuyu onunla ele almigtir. Bagbakan Reagan'a kesin bir ifadeyle gunu söylemigti: "Ron, John Brown batmak üzere." Bunu söyledikten sonra görügünüsavunmak için, o siralar,Amerikan yasaglm kesin olarak çigrieyerek,gaz anlaguçtu. mast için bazi araç ve gereci ihraç etmekte olan John Brown'l-görmeye Ískoçya'ya Taraflar arasmdabirbirlerine yöneltilen birçok atip tutmalar ve suçlamalardan sonra nihayet bir anlagma yolu bulunmugtu. Avrupalilar Sovyetler Birligi'nden ithalati yüzde 30 oraninda kisitlayacak, Norveç'teki dev Troll bölgesi NATO ittifaki çerçevesinde alternatif bir gaz kaynagt olarak güvenli gekilde geligtirilecekti. Bu anlagmayla dogal gaz boru hatti üzerindeki anlagmazlik son buldu ve o günden sonra bat111liderler enerji güvencesi konusunu bir daha ag12aalmadilar. Böylece 1985 Bonn ekonomik zirvesi gündeminde ele alman konular dünyamn ne kadar degigtigini tüm açikliglyla ortaya koymugtu. Bunlar daha çok koruyucululp dolar, Japonya'mn ekonomik meydan okumasma uyum saglama gibi konulardir. Tüm bunlar "Bati'dan Bati'ya" kesimini ilgílendiren konulard1.."Kuzey-Güney" sorunlan, petrol ve eneril gibiönemli sorunlar ise hiç ele alinmamig, masa üzerine koyulmamigti bile. 1960'h yillarda oldugu gibi petrol ye enerji 695
artik bollagmigti ve kolayca temin edilebiliyordu.Su açidan artik ekonomik büyüme üzerinde kisitlay1cibir etken sayllmlyordu. Nasilsa arz bir kez daha güvenceyealmmigti. Dünyanm her yerinde petrol kapasitesinde fazlalik vardt ve dünya petrol arz1 günde varil bagina talepten 10 milyonvaril daha fazlayd1.Bu, özgür dünya tüketimininyüzde 20'sine egittir.Biryandan da Birlegik Devletler,Almanya ve Japonya,stratejik petrol rezervleri için büyük miktardapetrol stokluyordu. 1970'll yillarda var olmayan marji" bu kez yeniden ihya edilmekteydi. Ayni günlerde, Ortadogu'dafranve Irak, Süregelen çatt;ma iÇinde her türlü kinp kentlerine degl, rafinerilerine, petrol yageçiyor, hiçbir engel tanimlyordu.Birbirlerininsadece taklannave tankerlerine,hatta di¿terbirçok ulusun bayragim tagiyantankerlerede saldinyorlardi. Eski günlerde bir tankerin bombalanmasi petrol fiyatmin aniden firlamasi için yeterli sebep sayilirken, pimdi bir gemi battnldiginda, petrolünstok fiyati ve vadeli pazar fiyati ç1kabilecegigibi, hemen anmda, rahathkla apagi da çekilebiliyordu. Kisaca, batih liderler artik onca büyük sorun durucken kafalanm enerji sorunuyla yormaya karplydilar.Devletin bagi olarak nasilsa bu sorunu her istedikleri an ele alabilirlerdi. Kugkusuz petrol, önceki zirve toplantilarmdasik sik en önde gelen ve en önemli konu olmuytur.Ancak gimdí, 1985'te, son zirve toplantismdanon yll sonra, liderler ilk olarak bir bildiri yayinltyor ve petrolve enerilye tek kelimeyle olsun degnmiyorlardl. Bildíride petrole yer verilmeyigi, dünya ekonomisinin, 1970'll yillarda petrole atfedilen olaganüstüekonomik ve politikayaklanmalara ne derece uyum sagladigmi gösteren güçlü bir kamttir. Onlara göre artik petrolün özel bir ihtimama ihtiyact yoktu. Artik o da tipki öteki tüketim maddeleri glbi s1radan bir madde olmugtu. 1960'larin büyük ekonomik büyümesinde katkisi olan gücün yarisi sayilan güvenceli petrol arzi göründügükadanyla geri gellyor,eski yerini.allyordu. Ötekiyans1 ise görünürlerde yoktu. Ancak petrol yine de ucuz degildi, henüz degildi. "güvence
"tabu"yu
696
36 Ter Dökülüyor: Daha Ne Kadar lnebilir?
ortasinda, birçok patirtive gürültüden sonra petrolün fiyati dengelenmigtL Orta1980'li-y111arm olmayanpek çok gey var oldugundan petrolde alu§an en küçük bir k1pirdamada tüm gözlerhemen o yöne çevriliyordu. Esso Avrupa kolunun bagkam 1984'te bunu .göyle açiklamigtir: "Bugün petrol fiyati hesaplanmizda en temel degigken olmugtur ve gelecekte de en büyük da kesin
güvencesizlik kaynagi olacaktir." Fiyat konusu nasil bir geligmegösterecekti?Inecek miydi,yerinde mi duracakti, yoksa firlayacak miydi? Aylargeçtikçe "Fiyatlar daha ne kadar dügebilir?" sorusu giderek daha sik sorulmaya bagladt Ye bir yank1 gibi tüm dünyaya yayilarak herkesin ilgi konusu oldu. Hakh olarak, yalmzca. enerji girketlerinde degil, finans kurumlarmda ve devlete ait hinalarm koridorlannda da odak noktast olugturdu, Bu sorunun yamti hiç kugkusuz petrol girketleri açisindan çok önemliydi. Ancak bunun ötesinde dünya politikasmda gücünün" gelecektekihayatiyetini saptayacak ve globalekonomik beklentileri ve dünyamn her an degigen dengesini çok güçlü bir gekildegiddetleetkileyecekti. Fiyatlarm yükseligi SuudiArabistan'dan Libya'ya ve Meksika'dan SovyetlerBirligi'ne kadar tüm ihracatçilarin igine yarayacaktL SSCB, ekonomik modernlegmesinde giddelleihtiyaç duydugu Bati teknolojisini satin almak için dövize muhtaçti. Bu nedenle dogal gaz kadar petrol satmaya da zorunluydu. Fiyatlarmdügmesi ise iki ekonomik enerji gücü Almanya ve Japonyadahil, petrol ithal eden ülkelerin igine yarayacaktL Bu ikisinin arasmda kalan, durumu kesin olmayan ülke Amerika Birlegik Devletleri'ydi.Eu ülkenin her iki kesimde de çikarlan vardi. Petrolde dünyamn en büyük ithal Ye tüketici ülkesi oldugu gibi petrol üretiminde de dünyamn ikinci en büyük ülkesiydi. Finans sisteminin çogunun yazglS1 petrol fiyatlarmm yüksek olacagt varsaylmma dayandinlmtytt. Suhalde, karar vermeye zorlande gindaBirlegikDevletler hangi taraftayer alacakti? OPECkota sistemi 1984'te daha da kesintiye gitti; buna karym yeni sistem yine de Çahimlyordu. OPEC kaynakh olmayan üretimse büyümesini sürdürüyordu. Kömür, nükleer enerii ve dogal gaz, pazarda pefolün yerini aldi. Konservasyon talebiküçülmeye devam etti. OPEC'll ihracatçilar kazançlarmm küçülüp yok oldugunu sahtekârligt" yaptilar Ye arbk bu kaçmilmaz oldu. Bekgördüklerindenaralannda aç1kça ledikleri kazanci fíyatla elde edemedikleri zaman, bu defa hacimde indirim yap1yor,mah eksik satarak kazanct bu yolla elde ediyorlardt OPEC, bir kizginhk amnda, kotanm yasal ve kurallara uygun olarakdüzenlenmesi için uluslararasi bir muhasebe servisi kurmugtu. Öncemuhasebe personeline fatura, sevk figi ve benzer evrakt inceleme yetkisi vaat edildigt halde sonradan OPEC buna izin vermemigtir. Öyleki OPEC'e bagli bazi ülkelere girigtebile personel büyük "petrol
"kota
zorluk çekmigtir. O günlerde, ihraOPEC'le ilglli her türlü evraki incelemeleri ise kesinlikle yasaklanmigtL catçilarm çogu kotalarla ve durgun petrolticaretiylebag edebilmek için takas ve kargilikli ticarete yöneldilen Dünya pazannda agtn petrol kargihglÍÍyatl daha da yukan çekecek silah, uçak ve sanayi mall almayiyegledler. 697
Yüksek mi, Dügük mü? ÍççiPartisihükümeti 1970'lerPiyasa gücünekarpi koymak hiç de kolay olmamigti. Ìngiltere'nin kurdu bu de ÍngilizMilli Petrol Sirketi'ni girketiKuzey Denizi petrol ve gaz rezervlerinden ve gelen hisselerin idareslyle görevlendirdi. pirket,hisseleri tutan bir depo gibi çallgacaktL Sirkete bundan bagka ticaretle ilgili bir görev daha verilmigti. Kuzey Denizi üreticilerden gün bayma 1,3 milyon varili geçmemeküzere petrol alacak, sonra bu petrolü rafinericilere satacakti.Böylece BNOCpetrolün alim satim fiyatml kendisi kararlagtirmigolarak, dünya petrol pazarmda önemli bir flyat tespit rolü yüklenmig oldu. Ne var ki petrol flyatinm dügmesiyle BNOC rahatsiz bir konuma dügecekti. Kuzey Denizioperatörlerinden belirli bir flyat üzerinden günde bir milyar varilden çok petrol satm ahyor, sonra ayni petrolü daha dügük flyatla satmak zorunda kallyordu! Sonuçta.hemBNOC hem de IngilizHazinesi çok büyük kayba ugruyordu. Whitehall mensubu bir yetkilinin sözleriyle, "Bu hazine için gerçekten çok aci bir geydi.Kamu sektöründe bir girket bü- (BNOC) petrolü 28,65 dolara alsm ve sonra da bunu daha apagtbir flyatla satsm! Bu onlara bizbüyük bundan yük, çok emin olmahyd11"Bu konuda en büyük eleptiri act veriyordu, herkes zat Margaret Thatcher'den gelmigtir.Prensip olarak Thatcher devlete ait girketlerden hiçbir zapiyasa" yanlislydi ve hükümetin müdahalesine man hoglanmamigtir. Kendisi bu konuda de kesinlikle karç1yd1.Politik platformda devlet igletmelerinin özelleptirilmesi kendisi için her zaman temel dürtü olmuytur. Margaret Thatcher güvenlik açisindan da BNOC'u yerinde tutmak için bir sebep görmediginden 1985 ilkbaharmda gözünü kirpmadan pirketi lagvetti. Bu hareketle Ingilterehükümeti petrol igine dogrudan içtirakçi durumundan ç1km1çti. BNOC'un lagviyla OPECflyatina verilen desteklerden önemli biri daha kaldmlmig oldu. Bu, pazar için.yeni bir zafer demekti. Petrol sanayiinde genel görüg, fiyatm birkaç dolar dügebilecegi, ancak 1980'lerin sonuna dogru veya 1990'lann bagmda toparlanacagtve yeniden yükselecegi yönündeydi. Ne var ki geligme bu yönde olmamlytir. Talebin zayillamasi, arz kapasitesinin büyümesi, meta pazanna kaylg, hepsi bir araya gelmig, Çokdaha büyük bir güçle geligmeyi ters yöne, apagidogru çevirmigti. Ancak bu nereye kadar gidebilirdi? "serbest
OPEC'in
Büyüyor Çikmazi
1980'ler ortasmda OPEC çok kritik bir seçim yapmak zorunda kaldt. Önündetercih etmesi gereken iki seçenek vard1. Birincl seçenek petrol flyatim dügürmekti. Ancak bunun yapilmasi halinde bu dügüç hangi noktaya kadar devam edecek ve nerede duracakti? Íkinciseçenekse, flyatlari yukan çekmekti.Ancak bu defa OPEC kaynakli olmayan petrol, birbiriyle yangan enerji kaynaklari ve konservasyon onun tuttugu gemsiyenin altma siginacak, orada kendisine giderek küçülen pazarda bir hisse kapmaya çaligacakt1. SonundaOPEC'ten daha çok petrol gelecek ve igler daha kötüye gidecekti. Ïran-Irak Savaginm devam etmesine kargin bu iki kavgaci ülkenin ihracati glderek iyilegmekteydi. Gözünü daha büyük kazançlara dikmig aç durumdaki Nijerya üretimini artirmig ve bir süre "ÖnceNijerya" politikasi güderekthracatimazamiye çikarmay1hedellemigti. Sik sik oldugu gibi bu defa da Sundiler'e çok gey dügmügtü, her ey onlara bagliydi. 1983'te Suudi Arabistan göre üretici" görevini yüklenmig, OPEC flyatmi destekleiçin üretimini mek gerektiginde ona göre ayarlamigt1.Ancak 1985 yllmda masrallar, öteki üreticileregöre çok artmigti. Fiyat destekleme kavrami gimditek bir anlam.ifade edlyordu. Verimde büyük bír dügüg, pazar paymda kapsamli bir kayip ve kazançlarda uçsuz bucaksiz gerileme. 1981'de Suudi Arabistan'm en yüksek kazanç noktasi 119 milyar dolar olmugken, 1984'te bu, 36 milyar dolara dügmügtü ve görünüge göre daha da dügüp, 1985'te 26 milyar dolara "duruma
698
inecekti.
Su ara, diger ihracatçilar gibi Suudi Arabistari da büyük bir harcama ve geligtirme programma girigmigve gimdi bu durumun dramatik bir kesintlye ugramasi gerekmigti.Ülkenin büyük bütçe açigi vardi; ayrica yabanci rezervler dügüge geçoi§ti. Durumun son derece istikrarsizolugu nedeniyle devlet bütçesinin kötü durumu resmen aç1klanamlyor,sürekli erteleniyordu. Piyasanm kaybediligi bagka bir sonuç daha dogurmuytu, Bu yüzden Suudi Arabistan dünya sahnesinde daha mariinal bir rol yüklenmigti. Siyasietkinlik ve sayginhktaki hizli dügüç agmmayi pekigtirmig, iran-lrakSavaginm bölgeyi tehdit ettigi ve Ayetullah Humeyni'ninSuudiArabistan'a yüklendígi bir dönemde, bu, kralligm güvence politikasina ters dü mügtü. Pazarda olugan dramatik kayip Suudi Arabistan'm Ortadogu politikasmdakiVe Arap-istail anlagmazligi ve bat1h sanayi ülkeleri üzerindeki etkinligini zayiflatiyordu. "Petro] gücü" kavrami anlammi kaybetmekteydi. Suudi televizyonunda Yamani görügünü göyleaçiklamigti: "Prensip olarakekonomi ile politika arasma bir çizgi çekmeliyiz. Diger bir deyigle, siyasi kararlar ekonomik gerçeklerlve yasalari etkilememelidir. Ancak ham petrol politik bir güçtür ve hig kimse Arap dünyasinin 1973'teki politik gücünün petrole dayandigim ve bu gücün petrol sayesinde 1973'te doruga ulagtigim yadsiyamaz, Bugün istirap içindeyiz ve bu petrole dayall Arap politik gücünün zayif olugundan ileri gelmektedir.Ortada bazi gerçekler vardir ve bunlan sokaktaki adam da biliyor." Suudiler öteki OPEC ülkelerine ve OPEC kaynakli olmayan üreticilere birbiri ardmdan uyan göndererek, pazar paymdan vazgeçmeyecegini bildirdi. Diger OPEC ülkelerinin kota ihlallerine, üretimi devam11 artirmalanna sonsuza dek gözyumamazdi.Artik Suudi Arabistan'a õzverili üretici olarak fazla güvenmemeliydiler. Suudi Arabistan gerekirsepazan petrol yagmuruna tutmaya muktedírdi. Acaba Yamani bu uyarilan ciddi bir tehdit olarak mi söylemigti?. Sözleri niyetininbir igareti miydi? Yoksa tüm bu sözler sirf blöf olarak, korkutma amaclyla mi sarf edilmigti? Yine de her ne amaçla söylenmíçse de, hiçbir deglçiklikyapilmamasi halinde, mantiki olarak Suudiler'in üretimi dügecek, ihraç pazarlan tümüyleyok olduguna göre günde bir milyon varile, belki de daha apaglyainecekti. Ülkeninkimlik ve etkinligi temelde petrolle tanimlandigmagöre, bu kogullar altmda Suudi Arabistan dünya sahnesinden silinip kaybolmaya mahkûm olacak, artik eski Suudi Arabistan olamayacakti.
Pazar Pay1 1985 Haziram'nda OPEC'll bakanlar Suudi Arabistan'da Taif'te bir araya geldiler. Yamani onlara Kral Fahd tarafmdankaleme almmig bir eleptiri mektubu okudu. Mektupta öteld OPECülkelerinin uyguladigi sahtekârkk ve indirim sert bir dille elegtiriliyor, buntarm "Suudi Arabistan'a büyük zarar verdigi, pazar kaybma neden oldugu" ifade edillyordu. Suudi Arabistan böyle bir duruma sonsuza dek tahammüledemezdi. Kral mektupta "Eger üye ülkeler diledikleri gibi hareket ederse, istediklerini yapmakta serbesttirler.Bu takdirde Suudi Arabistan'm da kendi ç1karlanm gözetecegi kugkusuzdur" diyordu. Mektubun okunmasi tamamlandiktansonra, Nijerya petrol bakam görügünü bildirerek ümid ettigtni" söyledi. Ancak aradan birkaç degerli mesajin artik geçerli olmaktan ç1ktigm1 hafta geçmig, mesajm hâlâ geçerlí oldugunu gösteren bazi igaretler belírmigti. Suudi Arabistan petrolü büyük dügüg göstermig,günde 2,2 milyon varile kadar inmigti. Bu, ülkenin kota düzeylnin yansma ve SuudiArabistan'm beg yll önceki üretiminin begte birinden biraz fazlasma egitti. Suudiler BirlegikDevletler'e yaptigt ve 1979'da günde l,4 milyona kadar çikan ihacatmi da kismig, 1985 Hazirani'nda günde sadece 26.000 varile indirmigti; aslmda buna ihracat bile denemezdi. 1985 yazmda zaman zaman SuudiArabistan üretimi Kuzey Denizi Íngílizüretiminin dahi altina dü tü. Bu, Suudiler'in OPEC'll ülkelere oynadigt son oyundur. Suudiler bunu yapmakla fi.
"bu
699
böylece daha çok petrol üretecegini varsaymiglardt Öte yati desteklemig oldular. Ingilizler'in yandan BagbakanThatcher petrol flyatlannm yüksekveya dügük olmasmi umursamadan bu kosürdürüyordu. Irak ihraç kapasitesini nuda ilgisiz davranlyor, serbest piyasaya olan baglihŠlnl onarmaya baglam14ti.Bu arada bir yandan da boru hatlarim genigletiyor,bazilan Suudi Arabistan'dan geçen yeni boru hatlan yaplyordu. Ortada bir gerçekvardi. lrak, petrol üretimini artirmigti ve mutlakaçok yak1nda Irak'tan pazara dogru büyük bir petrol aktml olacak, güncel durumda dahi petrole bogulmuy .olan pazar büsbütün petrol saldirisinaugrayacakt1. Durum çok
kritikti. Mutlaka birilerinin özveri yapmasi gerekiyordu ve 1970'lerde oldugu gibi bu özveriyi omuzlayacakti, ancak bu defa özveri ters yände geligmigtir.Yine de ortada bir sorun vardl. Fiyat daha ne kadar dügebilirdi? JohnD. Rockefeller'in geçmigte kalan hayali sankibir ker daha canlanmigti.O ve onun dönemindeld fiyat savagimn gölgesi yeniden ortaliga egemen olmugtu. Hatirlanacagi gibi Rockefeller ve arkadaylari on dokuzuncu yüzy1l sonu, yirminci yüzyil bagmda rakiplerine savaçaçmig, güzel terletmigti."Bu durum kargismpazara petrol yagdmp fiyati indirmek suretiyle onlan Standard Oil kurallanm kabul etda rakipleri iki alternatiften birini seçmek zorunda birakilmigtL böylece Stardard Oil'in kalici gücünuymak kabul etmeyip uymamak mek ve bunlara ve veya den yoksun olarak petrolcülükten diglanmak veya bagka bir girketinagma dügmek. Sunubellrtmek gerekir ki, güncel kogullar, 1980'liyillarm kogullanadan bir bakima çok farkli, bir balama güzel terletme"konusu gündeme gelmigti. ise pek farkh degildi. O günkü glbi pimdi de izleyen stratejilerini degigtirdi; fiyat savunma yerine petrol Bu agamayt günlerde Suudiler hacmini savunarak kendi istedikleri düzeyde üretime geçtiler ve bunu gergekleptirmede son derece güçlü bir silah kullandilar. Bundan böyle Aramco'lu ortaklarla ve anahtar durumundaki pazarlarda stratejik noktalara yerlegmig petrol girketleriyleanlagma yaparken, net haz üzerinden anlaçacaklardt Bu anlagmalara göre Suudi Arabistan'a rafinericiden geçmigürünün pazar yerinRafinericlye ise önceden belirlenmig bir rakam üzerindeki kazancma göre ödeme yap11acakt1. den, diyelim varil bagma 2 dolar bir kazanç garanti ediliyordu. Ürününfinal satigflyati ister 29 dolar veya 19 dolar, ister 9 dolar olsun rafinerici bu 2 dolan mutlakaalacakti. Satig.flyatmin geri kalam muhtelif masraflar dügüldükten sonra Suudiler'in olacaktL Rafinericinin kârt pegin olarak sakli tutulacak,böylece satig noktasma gelindiginde daha yüksek fiyat için birtakim girigimlerde bulunmast önlenmig olacakti. Rafinericiden sadece elinden geldigince çok ürün isteniyordu. Rafinerici, fiyat ne olursa olsun her ekstra varilin kendisi için yeni bir 2 dolarlik kâr oldugunun bilincindeydi. Ne var ki, petrol hacminin artmasi, öte yandan satig fiyatmm umursanmamasiflyatlarin dügmesi için iyi bir reçete idi. Kendi açilarmdan Suudiler, flyatlann dügürülmesi nedeniyle ugradiklari kaybt telafiedecekleri ümidindeydiler. Zamani gelince bunu üretim hacmini yükselterek yapacaklardi. Yinede Suudiler fazla uzlagmaz davranmamaya özen göstermigtir.Tek amaçlan eski kota düzeylerini yeniden kazanmakti; bunun õtesinde hiçbir istekleri yoktu. Yeni net ba2 anlagmalan geregince üretilecek petrol hacmi üzerinde limiti belirlemiglerdi. Böyle davranmakla, OPECüyelerine oldugu kadar OPECüyesi olmayan ülkelere de yeni politikalanm aç1klamig, bundan böyle sahtekârlik yapmalanna, kendilerine ait pazar paymi çalmalanna göz yummayacaklarmi göstermigoldular. 1985 yazmdaYamani,Aramco ortaklanndan üst düzey bir yetkiliyi telefonlaarad1. Telefonda Aramco'lu yetkiliye gunlan söyledi: Animsadigma göre Aramco'luyetkili bir süre önce kendisine, fíyatin digerlerinden ucuz olmasi halinde Suudi Arabístan'dan petrol alabilecegini back" kogullarmi söylemigti ve gimdide durum aynen buydu. Aramco'lu yetkiliagustosta görügmek için Londra'ya uçtu. "Fiyat ötekilerden ocuz gibi görünüyor" diyerek imzayi atti. Aramco digmda kalan öteki bazi girketler de kontrati uygun bularak aym geyiyaptilar. "Net back" denilen kontrat tipinde Suudi flyati olarak verilen resmi bir fiyat yoktu. Bu, bundan böyle, resmi bir OPEC petrol flyati olmayacagi anlammdaydi. 1985 ylh Eylül sonu, "flyat"
"bir
"bir
"net
700
Ekim ayi bagmda globalpiyasada bir söylenti yayllmaya baglayacak,bu yüzden tedirginlikve enbüsbütün attacaktL back" anlagmalarlyla ilgilidir. Genel SöylentiSuudiler'in kamya göre bu anlagmalarla Suudiler kendilerini bir pazar pay1stratejisine baglamigti.Bu nedenle öteki ihracatçllar da ayni yolu izlediter. Ancak ihracatglarm bunu yapmadaki amact farklidir. Onlar bunu salt rekabet amaclyla, kendi Oz savunmalan íçin yapmiglardl. Sonuçta, back" anlagmalar kisa sürede yaygmlagti.Petrolcülükte uzun yillar sikinti içinde kivranan inige geçmig igyerleri için bu Tanr1'nm lütfettigi bir gansti. Çünkü bu igyerleri, 1970'líylllardan beri rafinericilik için gereksinimleriolan parayibir türlü bulamamiglardt ve gimdibu durum onlara bu gansi vermigti. Acaba güncel fiyat pimdiyeni bir dügügün igareti miydi?Ihracatçilarm çogu bunun böyle oldugu kanismi tagiyordu,ancak dügügün varil bagma 18-20 dolann altmda olacagma ihtimal verilmiyordu. Bu düzeyin altma dügmesi halinde Kuzey Denizi'nden alman üretim ekonomik olmaktan çikardi.Ancak bu konuda yamlmiglardi. ÇünküKuzey Denizi'nde vergi oranlan çok yüksekti. Sözgelimi Ninian denen bir yatakta petrol flyatinda olugacak 20 veya 10 dolarlik bir dügüy girketlere sadece 8 sente mal oluyordu.Bundan daha büyük kayba ugrayan, kiralann çogunualan ÍngilizHazinesi idi. Ninian'da gerçek igletme masrafipetrol ç1karmadanakit harcama varil bagma sadece 6 dolardi. Bu nedenle bu düzeyin üstünde seyreden herhangi bir flyatta üretimi kesmek için ortada bir sebepyoktu. Aynca i§letmeleri geçici olarak kapatmak çok pahaliya mal oldugu ve birtakim komplikasyonlara yol açttgt için flyat 6 dolarm altma dügse bile bu herhalde kolayca yapilamayacak, ilgililer bu konuda tereddütgösterecekti.O stralar Chevron baskani olan GeorgeKeller'in sözleriyle Ðu düzeyin altma hiç inmedi. Inmesimantik kurallanna ters dige durumu
"net
"net
dügerdi."
1985 Kasim bagmda, kigm yaklagmaslylaWest Texas Intermediate vadeli pazar flyatlan yükselme egilimine girdi ve fiyati çökertme tehdidi igareti vererek 20 Kasim 1985'te Nymex'te o güne kadar hiç rastlanmamig bir noktaya,31,75 dolara ulagtL Birçok kigi bu konuda Suudiler'in söylediklerine inanmadiklan için bu çok gaç1rtic1olmugtur. Herkes Suudiler'inbu sözleri OPECülkelerine uyan yapmak, onlari korkutarak disiplini saglamakíçin sarf ettigine inanmigtl. Kasimdaki fiyat artigmi izleyen ilk on gün geçtikten sonra OPEC bir toplanti daha yapt1. Suudi Arabistan, o güne kadar davramplanyla öteki OPEC ülkelerine kargi, pazar payl konusunda savag açmig görünümündeydi. Simdi ise Suudi Arabistan dahil OPEC grubu bir bütün olarak, kaybedilmig pazarlan geri almak için OPEC'li olmayan üyelere savag açtiklanni duyuruyordu. Toplantidan sonra yayimlanan bildiri yeni bir formül içermigti. OPECartik flyatt koruma fonksipetrol pazannda, üye ülkeler için yeterli geliri saglahedefi yonunu birakmigtL Simdiki yacak adil bir pay saglamak ve bu pay1korumak" olacaktL Yine de dügünmek gerekir:Acaba bu sözler ne dereceye kadar ciddiye almmigti?Nitekim, 9 Aralik'ta, OPEC üyesi bir ülkenin plan üfeticileri, gelecek hakkinda konugmalar yaparken, bildirinin metni toplantiodasina getirildiginde, umursamazcasina göylesöyleyecekti; "Oh, yine mi OPEC kig bildirilerinden biri geliyor!" Ílerigünlerde fiyat sistemi bir kez daha gökmeyebagladL "dünya
ÜçüncüPetrol Soku Üçüncükez yaçanan petrol gokuen az 1973-74ve 1979-81 krizleri
kadar yikicive dramatik olmuytur. West Texas Intermediafe 1985 Kasim sonundaki varil bagma 31,75 dolar olan flyati, hemen birkaç ay içinde aniden 10 dolar attirmca sonuç üçüncü bir kriz oldu. IranKörfezi kaynakli kargolarm bazist varil bagma 6 dolar dolaymda satildt Daha önce yaganan iki krizde arzdaki marjinal kayip ve tahribat flyatlan göklere firlatmaya yetmigti. Üçüncügoktada hacimdeki gergek varyasyon mariinal oldu. 1986'nm ilk dört aymda OPEC üretimi gündeortalama 17,8 mil701
yon varildi. Diger bir deylgle 1985 üretiminin sadece yüzde 9 kadar üstündeydi ve aslmda, 1983 kotaslyla yaklagik aym düzeydeydi. Topyekün olarak ahmrsa,ekstra üretim özgür dünya toplam üretim arzmm yüzde 3'ünün çok az üstündedir! Yine de bu artig, pazar payma verilen artipla bir araya geldiginde fiyatlan indirmeye yettnigti; hem de sadece birkaç ay öncesine kiyasla hayal bile edilemeyecek kadar apagilaraçekmigti. ancak sonuçlan itibariyle aksi yönde Bu gerçektentam anlamiyla ÜçüncüPetrol Soku'ydu, olugmuytur. Su goktabirdirbir oyununu oynayanlar saticilar degil alic11arolmugtur. Her biri en dügük fiyatt yakalamak için bir digerinin üstünden siçraylp atlamigtir.Aligilmamigbu durum, sonunda bir kez daha güvenlik konusunu gündeme getirdi. Ancak bu defa farkli boyutlarda. Güvenlik konusu bir anlamda petrol ihracatçilarinm güvenlig için, bagka bir deyigle pazarlara garantili olarak girmesi için ele almmigtir..Builk bakigta yeni gibigörünebilirsede aslmda 1950'ler ve 1960'larda petrol ihraç eden ülkeleri yogun rekabete sokan, Juan Pablo Pérez Alfonzo'yu OPEC toplantisi için Kahire'ye gitmesindenönce Birlegik Devletler'de garantili pazar aramaya sevk eden güvenceden tarkh bir geydegildir. Tüketiciler açismdan pazarda pay almak için yape lan dövüg her geyden önemliydi. Bunun yamnda 1970'lerde petrolün güvenligi için gösterilen onca çaba fazla bir geyifade etmiyordu. Ancak yine de akillarda gu soru vardi: Acaba gelecekte durum ne olacakti? Ucuza ithal edilen petrol, son on üç sene içinde onca emekle kazanilan enerji güvencesini alaçagteder miydi? Ciddiolan sorun sadece flyatlarm çökmesinden ileri gelmiyordu; ayni zamanda kontrolden çikmigtL Petrol tarihindeilk ola'rak,görünürdeflyati saptayan bir yapi yoktu. OPEC resmi fide yati olarak gösterilecek bir fiyat dahi yoktu. Hiç degilse geçici bir süre için de olsa, kontrol pazann eline geçmigti.Fiyat bundan böyle OPEC ülkelerince, birbiri ardma yapilan çatigmahgörügmeler yoluyla degl, binlerce ve binierce bireysel görügmeleryol yla saptanacakt1. Ihracatçilar pazara bu kadar siki sile baglandikça ve bunlan yeni bagtan kazanmak için bu kadar mücadele verdikçe, bunun sonu hiç gelmeyecekmig gibi gözüküyordu.'Bir yandan da net back anlagmalar, spot anlagmalar, spotback anlagmalan, proses anlagmalan, o anlagma bu anlagma hepsi birden gündeme girmig, sonsuza dek sürecege benziyordu. Mücadele sadece OPEC ile OPEC'li olmayanlar arasmda degil, 1985 Arahk ayi bildirisine ragmen, OPEC ülkeleri arasmda da bireysel olarak yapihyor,ülkeler mügteri için birbirine sava; açiyordu. Çoksert geçen bu rekabet ortammda konu dönüp dolapp karara baglandi ve pazarlara teminat olarak, bitbiri ardma sayisiz indirimler yapild1. 1986 ortalarmda lrak Devlet Pazarlama Komisyonu bagkam "Her kargo için her üç ayda bir sonu gelmezgörügmeler yapmaktan herkese b1kkmhk geldi. Ham petrol ihtacatçlsi adina Çaligan tembel arabulucu da diger OPEC ülkelerinden daha dügük fiyata petrol satmtç olmak için diganya sattigi petrolde flyat indirimine gitmíçtir" demigti. Fiyat çökügüne neden olan aslmda netback geklinde veya daba bagka türde yapilan anlagmalardegil, daha temele dayali bazi gerçeklerdir. Bunlardan birincisi, pazara girmekisteyen petrol miktannm,bu petrolü alabilecek pazar sayismdan çok daha fazla oluqu, ikincisi de artik düzenleyicilerin yani OPEC ve özellikle de Suudi Arabistan'm bu içten ellerini çekitteleridir. Petrol goku,dünyadaki tüm petrol ülkeleri üzerinde etkin olmug, bu ülkelerin hepsi bir gekilde tepkilerinigõstermiglerdir.Acaba OPECde bir geyleryapacak miydi? Yapabilir miydi? Örgüt feci gekildeparçalara bölünmügtü. Iran,Cezayir ve Libya OPEC'inyeni ve çok daha dügük bir kota uygulamasi ve böylece yeniden varil bagma 29 dolara dönmesi yanhslydt Üretimiyüksek olan ülkeler öncelikle Suudi Arabistan ve Kuveyt ise pazar paymdaki kaylplanm telafipegindeydiler. Yamani'ye gelince,o tüm hatalardan alicilari sorumlu tutuyor, büyük girket yöneticilerinden birine göylediyordu: "Ben hiçbir zaman hiç kimseye onun istemedigt bir varil petrol bile satmig degilim." ßu ara OPECüyelerindenen önemli ikisi, Iran ve Irak, ölesiye çekigmelerini sürdürüyor, aynca îran'm Arap thracatgilarakargi gösterdigi hasmane tavir tüm giddetiyle devam ediyordu. 702
OPEC üyesi olmayan ülkeler ise kaybettikleri kazançlar yüzünden epeyce aci çekti. Sonun-
da geç de olsa, OPEC'inuyanlanna daha ciddiyetlekulak verdiler ve baglattilar.Meksika, Misir, Umman, Malezya ve Angola 1986 OPEC toplantismagözlemciolarak katildi. Norveç'in tutucu hükümeti ise baç]arigiçtaBati'nm bir üyesi oldugunu, bu nedenle OPEC'le yapilan bir toplantlyakatilamayacagini beyan etti. Ancak, bu ülke gelirinin yüzde 20'si petrolden gelmekteydi ve hükümette bütçe açigi vard1. Neticede iktidardaki parti dügtü ve yerine muhalefetteki Igçi Partisi geçti.Yeni gelen Bagbakanhiç vakit kaybetmeden, Norveç'in petrol flyattm istikrara kavugturmak için gerekenadimlanatacagmi duyurdu. Yenihükümetin petrol bakani Venedik'te, Zeki Yamani'nin yatma binerek petrol fiyatlannt görügmekiçin Yamani'yle bir arayageldi. Yine de, tümüyle ele almirsa OPECile OPEC'li olmayanlar arasmda çok birligi saglanaaz görüg rak bir döküg süreci" bagladi ve 1986 ilkbahar1 boyunca sürüp gitti. "diyalog"
"ter
Biraz Hareket Petrol girketlerinin birçogu bu en son krize hazirhksiz yakalanmi ti. Bu girketlerin yöneticileri OPEC'in kendi kazançlarmin büyük bir kismirn baltalayacak böyle saçma bir gey yapmayacagt inancmdaydi. Içlerindenbirkaçi ise farkli görügteydi. Londra'da, Shell Sirketi'nde plancilar gerçekleri dikkatle incelemig ve sonuçta "OCS" Petrol Çöküg Senaryosu admda bir rapor hazirlamigtl. Bu raporda, plancilar girketin üst düzey idarecilerinin raporu ciddiyetle ele almasmi, kendileri ayni gärügteolmasa bile üzerinde tartiç1pnasil tepki göstereceklerini saptamalanm ve ciddí önlemler almmasmiisrarla önerdiler. Nitekim, sonunda en son göküç olan üçüncü gokpatlak verdiginde, diger birçok petrol girketinin aksine, Thames Nehri'nin güney yakasmdaki Shell'de görecelibir 80kûnet ve düzen egemen almustu. Buradaki idareciler, petrol b0lgelerindeki Shell idarecileri gibinormal görevlerini yine günü gününe sanki evvelden provasint yaptiklan bir sivil savunma acil operasyonu gibi yürütmüglerdir. Petrol endüstrisigenel olarakgerçegi kabullendikten sonra buna kargi çabuk ve kapsamb önlem alml; ve harcamalan kismigtir.Amerika'da goktan en fazla zarar gören kesim igletme ve üretím alanlan olmugtur. Petrol için en büyük harcamayt yapmig olan bu ülke aym zamanda en büyük düg kinkhgma ugrayan ülke olmugtur. Alaska'da, 2 milyar dolar harcanarak kazilan ve sonunda kuru çikanMukluk kuyusunu unutmak mümkün müydü? Bu olay henüz belleklerden silinmemigti. Bu nedenlerle Amerika'da girketlerharcamalann kisilmast öneristne esnek yaklagtilar ve uydular. Onca uzun görügmelerdenve geligmekte olan dünya hükümetleriyle yap11an ayarlamalardan sonra, kazan11anikaybetmek, elde edilen karari tehlikeye atmak istemiyorlard1. Tüketiciler de bu karardan memnundu. Petrol silentisminsüreldi olacagi korkusu artik söz konusu olmaktan çikmigti.Yaçamastandartlari ve yagam stilleri artik güvencedeydi. Onca ylllik sikintidan sonra petrol bir kez daha ucuzlamigti. Demekki klyamet kopacagi hakkindaki kehanetler serap olup gitmigti.Petrol gücü denen geyinde zararsiz ve bog bir tehdit oldugu ortadaydi. Köpe baglarinda savay1"geklindegörülen ve 1950'ler ve 1960'larda ortadan kaybolan issavagi" halinde çok daha büyük çapta ortaya tasyonlarbir kez daha ancak bu defa global çikmigti.Fiyatlar daha ne kadar apaglyainebilirdi? l986 ilkbaharmm ilk günlerindeasgaripetrol fiyati BillyJack Mason admdaki benzin istasyoncusunun Texas, Austin'in kuzey yakasmdaki Exxon benzin istasyonunda saptanacakt1. Billy Jack o gün bir galon petrolü siftr sente yani hiçbir ücret almadan bedavaya satmigttr. Kuskusuz bu hiçbir gekildelurilmasi olanaksiz bir rekordu ve sonucu da tam bir kegmekeyolmugtur. Saat sabahm dokuzunda, benzin almak için strayagirmig arabalaralti mil uzunlukta bir konvoy olugturdular. Kuyruktabekleyenlerin bir kismi çok uzaklardan, Waco'dan gelmigti.Bütün bu cogku kargisinda Billy Jacksadece gunu söylemekle yetiniyordu: "Yapmantz gereken tek gey birazcik hareketlilik gösterrnektir, o kadar." Ancak bir petrol uzmant olarak kendisine gelecektepetrol flyation ne olacagi soruldugunda pu yamti vermigtir: "gaz
"petrol
703
"Bu yurtdig1bir konudur.
Araplarkendi flyatlarmi bir düzene
sokmadikça bizim yapabilecegimiz
bir geyyoktur." Diger bir kipi, sonradanTexas hemgerisi olmug BirlegikDevletler'in Bagkan YardimcistGeorge Bush da bunun, hiç degilse bir dereceye kadar Araplata bagli oldugu kamsmdaydi ve bu konuda BillyJackMason'la fikir birlig içindeydi. Billy benzinini, galonu s1fitsentten sattigtstrada Bush yurtdigi bir görevle,petrol konusunu ve daha bagka konulart konu§mak için Ortadogu'yaharekete.hazirlamyordu. Fiyatçökügündençok daha evvelSuudi Arabistan ve Körfezdevletlerine ziyareti gündeminealmigtl.Ancak gimdi,Amerikan yurtiçipetrol ve gaz endüstrisi, ihracatçilar, tüketiciler,Amerika'nm müttefikleriagtz birligi etmigçesine aym soruyu soruyer ve Bush da böyle bir günde gidiyordu. Soru guydt1:BirlegikDevletlerhükümeti fiyat çökügü konusunda herhangi bir geyyapacak m1ydi?Gerek zamanlama ve konumu açismdan, gereksekendi geçmigi yönünden, uluslararasiiligkilerin çok hassas noktada oldugu, Reagan yönetiminin ve ABD politikasmm ç1kmazla bogugtugu böyle bir günde çözümiçin tüm gözler Bush'a çevrilmig ti. Artik o Amerika'nm bir numarali adam1ydi.
George Bush Birkaç yll sonra, 1989'da, Bagkanseçilipinin kutland1gl gece Bush gu sözleri söyleyecekti: "Bunu göyle aç1klamakisterim: BirlepikDevletlerkendisine Bagkanolarak petrol ve gaz endüstrisinden gelmig,bu igi bilen, hem de iyi bilen birini seçmigtir." Gerçektende, özellikle bagtmsiz çahyan petrolcülerinçepitliriskle dolu, pazarlikla yaganan dünyalarim iyi biliyordu. Bu kipiler Birlegik etDevletler'de igletmeciligin belkemigi olan ancak fiyat çöküglerinin s1rt üstü devirip dünyada böyle bir geçoigtir. tigi kipilerdir. IgteBush'un formasyonunu kazandigi ylllar da 1948'de Yale'den mezun olduktansonra Bush, WallStreet'te galigmayabagladi ve burada tabandan baglayarak edindigi birikimi kendi kamndan gelen patronunun, babasimn yamnda kazandi. Babasi vaktiyle Connecticut'tan Senatör seçilmedenönce Brown Kardeç\eryamnda Harriman'm yaptigl ig konugmasmdan ortagi olarak çaligmigti.Sonrabir gün, Procter and Gamble Sirketi'yle bir sonuç almaymca, kirmizi renkli 1947 Studebaker arabasma atlayip Texas'a degru yollandi. üzere bu kente heÖnceOdessa'ya, sonra da Odessa yalonmdaki Midland'e gitti. AmmsanacagL bagkenti" denmigtir. Bush ige ta temelden,pompalama donamTexas'm petrol "Batt men sonra petrol igi mim boyayarak bagladl, sonra bir adim ilerleyerek seyyar satici oldu. Bu yaparken bir kahangi oldugunu, kaziya gereksinimi tip m'ügteriye bir ötekine gidiyor, ne çapta kuyusundan mügteriden altyordu. Daha da soruyordu. siparig kazmakta oldugunu sonra yayi Bush Doguluyduve bazilarmm deyimiyle asilzade kökenliydi. Ancak tipik bir asílzade örnegi oldugu söylenemez.Dogulular arasmda soylu bir gelenek vardir, geleceklerini Texas petrolüne baglarlar ve petrol íçin Texas'a giderler. Eu gelenek Megon allesiyle ve Spindletop'da Pew üniversitelerin arl kovamnallesiyle baglamig,Fortune dergisinin bir vakitler belirttigi gibi bu zümre 11 Dünya Savagt da bulundugu ogul vermesi gibi" gitmigtir.lçinde Bush'un sürüp dan kasabasi" Midland'e inmigtL Bu grup olan Texas petrol bir Bati edilmig terk sonunda zenginler olarak" kendilerinden hiç beklenmeyen bir smit olugturmugtur. Bunlar dikkate ahnirsa, Midland'in en lyi erkek glyim magazasi Albert S. Kelly'de mügterilerinhemen aynen Books Kardepler'deki gibi glydirilmesinin sirf bir rastlanti olmadigt kolayca anlagilir. hummasma" yakalanaBu küçük dünyada çok geçmeden Bush da kendi ifadesiyle ottakhk arkadaylanyla yapip, bagtmstz cak; kendi gibi hirsh, para kazanmak sevdasmdaki genç özetlemi göyle tir: "Íçimizden bir petrol girketi kuracakti. Ortaklarmdanbiri sonradan durumu hepimiz de vardi ve para kazanmak pebiri petrolcülügü iyi billyordu, elinde gereken malzeme i; petrolcülüktü." Midland'de iyi yapilacak en ginde oldugumuzdan bu ige girigtik.O günlerde unutulmayacak, Bunun hiç her zaSirket kurulduktan sonra sira iyi bir isim bulmaya gelmigti. "nakavt"
"ünlü
"yalmzhga
"çaligan
"petrol
704
man hatirlanacak bir ad olmasmi istediler. Ortaklardan biri bu ismin telefonrehberinde kolayca bulunmasi için A veya Z harfiyle baglayan bir isim olmastni önerdi. O stralarMidland sinemasinda Meksikab bir ihtilalcinin öyküsünü anlatan ve.bayrolünü Marlon Brando'nun oynadigi Viva Zapata filmi gösterillyordu. Bu nedenle Bush ve arkadaylan pirketlerineZapata adini verdiler. bagims12 petrolcülerinbeyin gücü Bush oldu. Çokkötü bir havada Kuzey DaSirketteki kota'ya uçmaktan kaçinmayarak, kipilikleri pek de güven vermeyen, bazi çiftçilerden interest" denilen igletme paylari toplamayaçaligt1.Mahkeme dosyalarmi didik didik edip yeni. petrol keyiflerlyle ilgili maden haklanni kimin aldiginiögrenmeye çaligti ve mümkün oldugunca çabuk, az bir para karythginda bir kazi ekibi kurdu. Aynca Dogu'ya giderekoradaki yatirimcilardan para toplamayaçaligti. 1950'ler ortasinda, soguk bir kig sabahiWashington DC Union yakmlarmda Washington Post yayimcisiEugene Meyer'le, Meyer'in limuzininin arka Ìstasyonu "royalty
koltugunda anlagma imzalayacak kadar bagari gösterdi. Önlemclarak Meyer bu anlagmaya damadini da dahil etmigtir. lleridekiyillarda Meyer, Bush için her zaman iyi bir yatirimci olmug . - ve bu konumu daima korumugtur. Acaba girigtikleri bu yeni igte Zapata ismi Bush ve ortaklari.ortaklanndan biri, Hugh Liedtke bu soruyu göyleyanitlana yardimci olmuy muydu? Bush'un migttr: "Bazimiz için yardimci oldu, bazimiz içinse tam tersine zararh oldu. Çabukdavramp kärh yatinm yapmayi bagaran pay sahipleri Zapata'yl kahraman bir vatanperver gibi görürlerdi; pazarin en tavamndakikipilerse, pazarm dügmesi üzerine Zapata'ya tam bir haydut gözüyle bakm1;1ardir." Sonuç olarak,ortaklar Zapata'yi ikiye böldüler. Bush bu igin denizagiri petrol servisíni üzerine aldt ve Meksika Körfezi'nde ve tüm dünyada, girketini denizaqin kazi ve üretim faallyetinde dünyamn bir numarah liderlerinden biri yapt1. Bugün bile New Yorkborsac11arlZapata'nin Houston ofisine telefon edip gelecek birkaç saat içinde borsanin nasil geligecegíniögrenmek istediklerinde, telefonunöbür ucunda Texas aksanli gençlerin degil GeorgeBush'un Yankee aksaniyla kargilagtiklan günleri animsamaktadir. Bush Zapata'da salt ECO göreviyle degil, aym zamanda yatmmci iligkiler servisinde de görevli idi. Savagsonu yerli petrol endüstrisinin istikrarsizhkla dolu dönemlerine imzastra atmigttr. PetrolcüÌükfaallyetinin petrol fiyati kargisinda ne denli hassas oldugunu görebilmigtir.Aynca bu faaliyetin, Ortadogu petrolünün toparlanmay1llannda, arasinda hiçbir köprü bulunmayan yabanc1rekabet kargismda, en azmdan 1959'da Eisenhower kota koyana kadar ne denli yara almaya müsait oldugunun bilincindeydi. Bush da bu konuda çok baçan11olmugtur. Öyleki Bush allesi yagadiklan Midland dolayma yüzme havuzu yaptirtan ilk aile olmugtur, 1960'larm ortalarindaBush artik yeteri kadar para yaptigi kanisma varmigti. Babasi on yil süreyle senatörlük yaptigi için o da aym yola yöneldi. Politika ugruna petrolcülügü biraktL O günlerde CumhuriyetçiParti Texas'ta yeni yeni faaliyete bagliyordu. Diger taraftanDemokratlar da çok güçlüydü ve devlet üzerinde ezici baskilan vardi. Bu, Cumhuriyetçiler'in kargi karplya olduklan birçok soruna bir yenisini ekledi. Ancak gelecegin CumhuriyetçiPartisi olmaya aday bu partinin asil sorunu gelmekteydl. Öyleki, bir ara Bush kendisini agin sagci John Birch Dernegi'ne kargi savunmak zorunda bile kalmi tir. Kaympederi talihsiz kadm dergisi Redbook'un yaytmeisi oldugu için komünistlikle suçlanlyordu. Bush bu gerekçeyle Dernek tarafmdan itham edilmigtir. Bush ikinci agamada kasaba meclis bagkanligindan Kongre'ye seçildi. Kaluste Gülbetikyan'1n aksine Bush petrolcülükte kazandigi dostluklari elinden kaydiran bir adam degildi. O günden baglayarak Midland'de kazandigi dostlari bugüne kadar kendisinin en yakm arkadaglari olmuçtur. Houston'dan Kongre üyesi seçildigi için petrol endüstrisini zaman zaman savunmasi gerekmigtir, ki Bush bunu kararhlikla yapmigtir. 1969 yllmda Richard Nixon, petrol ithalini kisitlayan kota sistemini kaldirmay1dügündügü sirada, Bush araya girmig, Hazine Bakam David Kennedy lle bir kisim petrolcünün Houston'daki kendi evinde bir araya gelip bu konuyu tartigmala"sag"dan
705
ay1rdigi için tegekkür nni istemigtir. O iy bittikten sonra Kennedy'ye yazarak bu toplantlyavakit "Petrolcülere benim petbirkagmda yazm1;t1: verdigt satirlardan göyle etmigtir. Mektubundayer söylemenizi kargiliyorum. kan öldügümü takdirle döküp adeta için igi denli terledigimi, rol ne Su sözleredayanarak Washington Post beni k1yastya,öldüresiye elegtirse de, hiç kugku yok, Houston açismdan yararliolacaktir." Ancak Bush meslek yagammda ilerleyip bir görevdenötekine
kogtuktan sonra BirlegmigMilletler Büyükelçiligi'nden Cumhuriyetçiler'in Milli Konsey Bagkanligi'na getirilmigve bu görevi Watergateskandali s1rasindayapmigtir. Bu dönemde petrolcülüge gündemdeilk stradayer vermesineolanak yoktu. Millí KonseyBagkanligt'ndan sonra Bush, Çin Halk Cumhuriyeti'ndeBirlegikDevletler temsilciligineve sonra da CIA Bagkanligi'na getirilmigtir. Daha sonra dört yll süreyle Bagkanlik seçiminde Cumhuriyetçiler'iniktidara gelmesiiçin kampanya yürütmüg ancak kampanyasi bagartsiz olmustur. 1980'de seçimlerde onu yenilglye mate", yani ayni partiden seçimlere kat11an ugratan Ronald Reagan Bush'u kendisine aday olarak seçtnig ve böylece ona BagkanYardimcthglyolunu açmigtir. Enerjisorununu yönetiminin merkez noktasi yapmig olan JimmyCarter'm aksine, Ronald Reagan enerjiye sadece bir ayrmti olarak yaklagmigti. Reagan enerji krizinin daha çok idareden, Birlegik Devletlerhükümetinin yanlig yönetilmig politikasindan ileri geldigi görügündeydi. Ona pazafa" döngöre bunun çözümü hükümeti enerjisorunundan çekip almak ve yeniden daha çok petrol olmekti. Nitekim Reagan kampanya s1rasmda,Alaska'da, Suudi Arabistan'dan dugunu söylemigtir. Reagan idaresinin en öncelikle ele aldigL îglerden birí Carter idaresinin baglattigt getrolflyatlarindaki kontrolü kaldirmayi hizlandirmak oldu. Yeni idare enerji konusunda ihmalkâr" bir tutum göstermig,bu davramqta dünya petrol pazannda olanlarkendisine yardim etmigtir. Jimmy Carter için talihsizliksayllacakpetrol flyatlanmn yükselmesi olayi, Ronald Reagan için aksinebir gansolayma dönügmügtür. Bunun nedeni, 198l'de yani fiyat.krizinden be§ yll.kadar önce Reagandaha BeyazSaray'a henüz tagmmigken,enflasyonaendeksli petrol fiyat1;yükselme egilimindeki OPEC digi arz ve dügme egilimindekitalep kargismda gerçek kayma egiliminegirmíçtl.Gerçek flyatta olugan dügüg enerjiyi egemen konu olmaktan çikarmakla kalmadi, Reaganyönetiminin iki temel bagarisi olan ekonomininyeniden büyümesine ve enflasyonun dügürülmesine de yardimct oldu. "Serbestpazar" yaklagimmmbir çeligki üzerine kuruldugunu burada belirtmekte yarar vardtr. OPEC petrol flyatimn büyük ve aym hizla dügmesini önlemíç ve böylece Birle§ikDevletler'de ve bagka yerlerde konservasyon ve eneriide geligme için gerekli.olan itici güçleri saglamigtir.Ancak bu çeligki 1986 flyat krizine kadar g0zlerden uzak kalml; ve bir sorun yaratmamigtir. O yll üstünde pek durulmayan, kendi haline birakilan konu, OPECGenelSekreterVekili rekabet" konusuydt1. Bunun sonuçlanAmerikanpetFadhil Al Chalabi'nin sözleriyle rol sanayii için tam bir felaket olmuqtur.Rekabetinserbest biralolmasiyla etrafa korku saçan manzaralar görülmeyebagladi. Hisse senetlerininsatig emirleri inanilmaz bir hizla artmaya baglad1. Ne kadar petrol yatagi varsa, hepsinde kazilar durduruldu. Güneybatibölgesi ekonomik depresyonda oldugu íçin saghksizpara yapisi depteme ugramiqçasina sarsilmayabagladt. Aynca, flyatlarm böyle dügük düzeyde kalmasi daha bagka sorunlarada yol açacaga benziyordu. Bu takdirde Birlegik Devletler'de petrol talebi yüksélecek, yurtiçi üretim azalacak, ülkeye yeniden faktörleri" oldugunda, daha bagka 1970'lerdekigibiithal petrol akacakti. Belki de, konu Ne var ki olaylar bu yönü iziedignde BirlegikDevletler'in elinde artik bu olaylar da yaçanacakt1. güçlü faktörlere kargt yapacak pek bir geyyoktu. Bir olasihk ithal vergisi koymak ve böylece yerli enerli üretiminin korunmasi ve konservasyon için itici güç saglanmasma olanaktammakt1. 1986yllmdaithal vergisi için birçok kaynaktan pek çok öneri yapilmigsada bunlann hiçbiri Ronald Reagan yönetiminden gelmemigtir. Üzerindedügünülen diger bir seçenek de OPEC'i zor yoluyla hareketini toparlamayazorlamakti. Bu agamada Bush'un o güne kadar petrolle ilgili görünmekten kaçmdigt, ilgisini açikçave resmen göstermedig sürecin sona erdigini görürüz. Re"running
"serbest
"sözde
"klyas1ya
"pazar
706
'
agan yönetimindepetrol konusunu Suudiler kargisinda Bush'tan daha iyi tartigacak,uzun birikimine dayanarak konuyu en fyi gekildesavunacak ondan bagka kim vardi?
Dogru Yolda Oldugumu Biliyorum Ilk planlamayagöre Bush hiç bitmeyecekmig gibigörünen Íran-Irak Savagigünlerinde franKörfezi'ne tek bir amaç için, bölgedeki ihmh Arap devletlerine Birlegik Devletler'in destek verdigini bildirmek ve bunun üzerine basa basa vurgulamak için gidecekti.Ancak Suudi Arabistan'a kadar gidipde petrol konusunu ele almamak mümkün müydü? Özellikle de petrol flyatmm varil her geytersine mi dönmügtü? 1970'lerbagma on dolarm altina dügtügü böyle bir günde. Simdi de Amerikah üst düzey yetkililerden bir ekip Riyad'a gitmig, Suudiler'in flyatlan dügük tutmalanm istemigti. Simdi1986'da BirlegikDevletler Bagkan YardimcisiSuudi Arabistan'a gidlyor, bu defa Suudiler'denpetrol flyatim çikarmasmi istiyordu. Hiç kugku yok ki Bush durumun çok kritik oldugunun bilincindeydi. Texas'taki kogullar onun petrolcülük yaptigt günlerdekikopullara kiyasla çok kötülemigti. Bu yetmiyormuy gibi kendi seçim bölgesi olan Güneydogu'dan, özellikle de Texas'tan yogun elestiriler allyordu. Petrol konusundaReagan yönetimi içinde kayg111olan bagkalari da vard1. Bunlardan biri Enerii Bakam olan John Harrington'dut Harrington durumun ciddlyetini kavramig, petrol flyatlarmdaki dügüün milli güvenligitehlikeyesokacak boyutlara ulagtlgLnl söyleyerek yönetimi uyarmigttr. Ne var ki Reagan yönetimi içinde Bush ve Harrington azmlikolarak kalm14ttrve bu ikisinden bagka hiç kimse onlarin görügünüpaylagmamigtir. 1986 Nisan ay1baç1nda,yolculuga ç1kigmdanbir gece Once Bush Suudiler'i yola getirmek için tüm ikna gücünü seferber edecegini, söyledi. "Kendi iç ç1karlariaç1smdan dolay1slyla ve milli güvenlik aç1smdan fiyatt yükseltmenin önemine deginecegini, istikrar konusundan söz etmenin de yararli olacagim, ancak konuya tepeden inme girmenin sakmcah olacagtm, bunun paragütü olmayan bir paragütçünün havadan atlamasma benzeyecegini" söyledi.Aslmda o da, Reagan yönetiminin benimsedigi merkezi serbest pazar fikrine kargi degildi. Agzmdanhiç düürmedigi cümle guydu:"Tek çözüm pazardtr, evet sadece pazardir; birakahm pazar gücü iglevini yapsiti!" Ancak burada gunu da söylemekten geri kalmlyordu: ¶una inanlyorum ve her zaman da inanmigimdir ki, güçlü bir AIšD yerli sanayii milli güvenlik açismdan ve bu ülkenin yagamsal çikarlart açismdan yarar11olacaktir." Bu sözlerlyle Bush açikça pazardaki güçlerinfazla ileri gittigini söylemek istemi§tir. Bu sözler Beyaz Saray tarafmdançarçabuktekzipedilmigtir. Reagan'm sözcüsü bu konuda pu beyanati vermigti: "Fiyat istikrar konusuna en iyl yaklagim serbest pazara iglevini yapmak imkâm tanimaktir."Beyaz Saray,üzerine basa basa Bush'un Kral Fahd'a flyat düzeyini politikacilann degil, piyasa güçlerinin saptadigim anlatacagim vurgulamigtl. Bush'un ilk duragt Riyad oldu. Burada BirlepikDevletler'in yeni elçilik binasmin açillgmi yaptL Daha sonra, bazi bakanlarm ve ¥amani'nin de katildigt bir akgam yemeglnde konu dönüp dolagip dogal olarak petrole gelmig, bir ara Bush, flyatlann çok dügük kalmasi halinde bunun BirlegikDevletler Kongresi'nde baski yaratacagni, yeni bir verglye yol açacagim, bu basklya kargi koymanin giderekgüçlegeceginisöyleyecekti. SuudilerBush'un üstünde fazla durmayarak belirttigi bu görügü fazlastylaciddiye aldilar. Bagkan Yardimcist'nirl ikinci duragt dogu bölgesindeki Dahran oldu. Bu kentte Kral'in geçici olarak ikametgâht vard1.Amerikalilar'a Kral'in Dogu'daki saraymdamuhtegem bir ziyafet verildi. Yemek servisini kemerlerinde kil1ç ve tabanca taglyan, gögsünde çaprazlama figek bulunan garsonlar yapm1çtl. Neyse ki tüfeklerduvara dayall birakilmig, içeri almmamigt1.Hiç kuçkusuz Amerikan GizliServisi bu yürden derin bir nefes almlytir. Ertesigün için Bush ve Kral arasmda bir bulugma kararlagmigti. Ancak o akgam yemekten sonra Amerikahlar'a, franlilar'mbir Suudi tankerinesaldirmalan nedeniylerandevunun ertelen707
digi bildirildi. Daha sonra,. bir gecegeç saatte Bush Kral'la görügmek için çagrialdt Aralanndaki konuçma sabahm 2'sinden çok daha geç saatlerekadar devam etti ve tam.olarak iki buçuk saat sürdü. Bu toplantidaSuudiler'in Iran'm askeri tehdit ve.ilerlemelerinden çok endi§e duyduklan gözlendi. Toplantida ele alman ana konu Iran Körfezi'nin güvenligtve ABDsilah arzt olmuytut Petrol konusuna sadece bir nebze degínilmiçse de, Amerikahlar'm görügüne göre, Fahd da istikrar" ümit ettigini belirtmigti. Bu ara yetkililer bir gey daha söyleyecekti.Kral Suudí Arabistan'in petrol pazarmdaki rolü için ortada, argo dille 80ylemek gerekirse,bu ülkenin cu" geçindigisöylentisinin dolagtigt gibibir hisse kapilmigtt. Burada gunu belirtmek yerinde olur: Bagkan Yardimcist olan·Bush o stralar yurtiçinde bir hayli elegtiriye tutulmugsada, petrol fiyati konusundaki pozisyonunu asla degigtirmemig, bu konumu daima korumustur. Kral'i ziyaretten sonra "Ben dogru yolda oldugumu bilíyorum. Bazen insan bazi geyden sadece emindir, o kadar. Bense bu konuda sadece emin degil, çok çok eminim ve hiçbir güphem yoktur" demi tir. Su sözleriyle dügük ñyatm Amerikan yerli enerji sanayline zarar verecegini, ulus için çok ciddi sonuçlar doguracagmi söylemek istemigtir. Bunu söylediginin ertesi günü Amerikah igadamlariyla Dahran'da yaptigt sabah kahvaltisinda Bush qu görügü ifade etmigtir: "BirlegikDevletter'in milli güvenlikaç1smdan 'Hey, bizim gimdiçok güçlü, saglik11bir yerli sanaylye gereksinimiz var' diye haykirmasinda bir neden vardir. Sen de tüm siyasiyaamtm boyunca aym geyihissettim ve gimdi de bu agamada bunu degigtirmeye hiç niyetim yok. Ben böyle hissediyor ve dügünüyorum ve hiç kugkum yok ki ABD Bagkam da aynen böyle dügünüyordur." Bush sadakate çok önem veren bir devlet adamlydive geÇen beg yillik siyasi yagammda çok sadik bir Bagkan Yardimcisi oldugunu çegitli vesilelerle kamtlamigti. O güne kadar Beyaz Saray prensiplerine hiç kargi çlkmamigti. Ne var ki gimdi, petrol konusunda kargi çikmak zorunda kalacakt1. Buna kargi gördügühasmane tutum da oldukça sert olmuytur. O kadar ki bir gün Beyaz Saray mensubu oldukça kidemli bir yetkili Bush için acircasma :Zavalh George, ne yazik politikasiyla' bagdagmiyor" diyecek kadar ileri gitki bugün onun izledigi politika migtir.Yine de Bush, tüm elegtirilere kargm geri adim atmayi reddediyordu; en azindan fazla gerilememigti. "Ben bu politikamla ABD petrol sanaylini savunup savunmadigimt bilmiyorum. Benim yaptigim çok ama çok kuvvetle içimde hissettigim, bildigim bir konumu savunmaktir... Bunun politik açidan bir yardim mi yoksa siyasi bir sakinca mi olugturdugu umurumda degil" demigtir. Genel kamya göre Bush böyle davranmakla sadece küçük bir hata yapmtyor, çok büyük, affedilmez bir gaf yaplyordu. Bu gaf, göründügli kadanyla onun sadece kipiselpolitik hirsma zarar vermeyecek, kendl kendisini mahvetmesiyle sonuçlanacaktt.Bagkanlik seçiminde Cumhuriyetçí Parti'den aday olan Bush'a kargi muhalifieri bir petrol eyaleti olmad1gtkesin New Hampshire'da aleyhte pankartlar astilar. Köpeyazarlan Bush'u OPEC'le kucaklagmakla itham ettiler ve seslerini daha da yükselterek bu davranigm gelecek Bagkanhk seçiminde kendisi için intihar olacagim söylediler. Petrol eyaletlerinde ise, dogal olarak itiban yüksekti. Ancak gunu mutlaka belirtmek gerekir ki, petrol bölgeleri digmda Bush için iyi geylersöyleyen tek kesim, onu bir vakitler, petrolcülert tuttugu için kiyas1ya elegtiren Washington Post olmuqtur. Öncekitutumun aksine Washington Post bu dela Baykan Yardimcisi'nin dügük flyatlarm yerli enerji sanaylini çökerteceginyansmi yapmakla fevkalade isabetli davrandigim, hiç kimse bunu kabul etmese de gerçegin bu oldugunu yazmigtir. Post görügünü gu satitlarlaifade etmi tir: "Bay Bush bugün çok önernli bir sorunla bogugmaktadir. Bu adamm degindigi glbi, ithal petrole sürekli bagtmli kalmak ülkenin gelecegi açismdan haylrl1bir igaret degildir." Kisaca Post Bush'un haldi oldugunu söylemigtir. Yine de pu scru üzerinde durmak gerekir: Bush Suudi bakanlara bir petrol vergisinden söz ederken ne demek istemigti? Sözlerisadece geligigüzelsöylenmi birtalom görüglermiydi,yoksa "pazar-
"anafor-
'yönetimin
708
bundan daha önemli bir geylermiydi? Söylenenleigitilen her ne olursa olsun, -diplomaside bu ikisi arasmda büyük fark vardiro günden sonra Suudiler israrla Bush'un, fiyatlarm dügük kalmasi halinde ABD'nin vergi uygulayacagi hakkmda kendilerini uyardigimsöyledller. Vergi koyma politikasimoReaganyönetimine ters dügmesine kargi Bush'un böyle söyledigindeIsrar etti-
ler. Diger taraftanJaponlarda devreye girerek, BirlegikDevletler'in ithal petrole vergi koymasi halinde kendilerinin de kendi. enerji programlarmt korumak için aym geyi yapacaklanm duyurmuçtu. Bunu yapmakla Mallye Bakanligl'ntn kasasina ekstra kazanç saglamigolacaklardt. Eu durumda ihracatçilar o güne kadar göstermedikleri piddet ve süratle tepki gösterdiler.Bu tür bir davranig kazançlan kendi kasalanndan çekip yeniden tüketicilerin kasasma aktarmak olurdu. Ancak vergi sorunu Suudiler'inbagma gelmig tek sorun sayilamazdi. Onlarm asilüzüntüsü öteki ihracatçilar gibi, sürekliflyat dügügü sonunda ugrayacaklanbüyük mali kaylplardi. Bunu dügünerek kaygilamyorlard1.Aynca dig kaynaklardan da flyat çöküntüsü nedeniyle çok büyük eleptiri ve politikbaski aliyorlard1.Bush'un bu ülkeyi ziyaretiylefiyatlarm bir miktar istikrara kavugturulmasi íçin birtakimadimlar atilmig, Amerika BagkaniYardimcist'mn dampmanlan Bush'un petrol için söylediklerinin Amerikan petrol politikasi açismdan bir yutturmaca oldugunudügünmüç olabillr.Ancak Suudiler bu sözleri híçbir gekilde böyle yorumlamamigtl. Onlann yorumuna göre Amerika BirlegikDevletleri'nin BagkanYardimcistfiyat çöküntüsünün BirlegikDevletler'in flyat istikranm bozdugunu ve ülkenin güvenligini tehdit ettigini söylemigti. Öyleki flyat dügügü nedeniyle Amerika'nin petrol ithalatt önemli düzeyde artmaya baglayacak, Birlegik Devletler, Sovyetler Birligikarptsmda hem askerihem de stratelik açidan zay1fdügecekti. Surasi kesindir ki Suudiler Bush ziyareti sonucu, Birlegik Devletler'in güvenligi konusunda biraz daha titiz davranmigtir.1979 yllinda güvenlikkaygislylaüretimi yukan çektikleri günleri dügünmüglerdi. Bu kayglyi bir kez daha 1986 ilkbaharmda duymuglardt O günlerde Misir ve savagtaki Irak dahil, birçok ülkeden gelen baskilara maruzdu. Ìran Irak Savagi'ndanve bu savagmdogurabilecegi olasi sonuçlardan büyük korku duyuyorlardl. Kisaca,Bush'un bu ülkeye yaptigi ziyaret dogurdugu onca sorun ve zorluklar bir yana, Suudiler'i, flyatlari bunalima sokan pazar payi edinmek için yapilan sert dövügten kurtulug yolu aramaya sevk etmigtir. Bunun diginda öteki ihracatçilan da nihayet sahtekârligtn bir bedeli olduguna inand1rmigtir.
"Harakiri" ve Varili 18 Dolara Yine de hiç kimse yangmaya aç1kbir çevrede nasil davramlacagim bilmiyordu ve bu konuda hiçbir deneyimi yoktu. Bu konudaki ilk girigimeski bir OPEC'llolan ve güncel durumda Petroleos de Venezuela'da üst düzey yönetici Alirio Parra Pérez Alfonzo'dan geldi. Bu kigi ige geçmige ait bazi argivleri kangtirmakla baglamigtir.Alirio Pablo Pérez Alfonzo meslege JuanPablo Pérez Alfonzo'nun asistam olarakOPEC'inkurulugu sirasmda baglamigire 1960'takikurulug toplantis1na davet edildiginde onun yamnda bulunmuytur. Simdiise gündemde OPEC'intastiyesivardi. Bu konularda bir baglanglç noktasi aray14mdaolan Parra, bir gün aniden çok eskiden okudugu UnitedStates Oi/ Policy (BirlegikDevletler Petrol Politikasi) baglikli 1926'dayay1mlanml;bir kitabi animsad1. Kitabm yazan Kansas Üniversitesi'nde ekonomi profesörü olan Ïse'dir. Parra kitabm bir kopyasim Caracas'ta bulmug, Londra'ya getiripdikkatle incelemigti. Ise kitabmda bazi fikirlerini göylesiralamigt1:"Pennsylvania'da baça gelen talihsizolaylar sadece buraya özgü kalmamig, sonraki.yt11ardapetrol üreten hemen her bölgede tekerteker yaanmigtir.Petrol endüstrisindeki ayni istirarsizlik, aym agiri üretim sorunu, ayni kapsamli fiyat oynamalan, bunun sonucunda daima gelen etkisiz anlagmalar, aym petrol, sermayeve enerji savurganligi öteki tüm petrol bölgelerinde de ayniyle yaçanmigtir." lse aynca 1920'lerde yaganmig bir olaya kitabinda deginirken gu sözlere de yer vermigti: "Bu olay çok kisith olan bu dogal kaynagtn nasil agin üretime tutuldugunu;stoklarinbüyütüldügünü; agzina kadar dolu petrol tankla709
nmn nasil olup taginldigim; flyat indirimlerini, kullanimin ve gereksizsarfiyatm azaltilmasi için gösterilen insanüstü çabalan ve nihayet petrolü hemen siftrdan satma girigimlerinigösterendegerlibir belgedir: Bu, insanlarm en çok istedig bir geyin petrol tarafmdanbogulmasi, agzmm tikanmasi ve susturulmasi olayidir." Ilerikisatirlardaise fikirlerini (Oyle ifade eder: Petrol üreticiyapmiglardir. Çarenin leri bu kadar çok petrol üretmekle bir tür ne oldugunu herkes Hiç kugku üretimin Ise'm bu yok, olarak fakat uygulamamigtir. azaltilmasiyd1." net görmüç çare önce kullarnlan dil konulan açisindan yazilmig olmasma karym, kitabi altmig yll teghis son deve birtakim notlar almigti. saglikliydi.Parra bunun farkma vararak rece O günden sonra Parra petrol ve enerii pazarlanmn rekabete dayandigni hesaba katan, yeni bir flyat sistemi kurmaya çaliganpetrol ihracatçis1 ülkeler için bagvurulan lik kipilerden biri oldu. Tüketicilerin ise seçme gansi mevcuttu. Bu gerçek, Parra'yl ve onun gibi dügünenleri yeni fiyat 17-19 dolar üzerinden daha dogrusu varil bagma 18 dolardan satmay1 dügündürdü. Bu, petrolün birkaç ay evvelin resmi flyati 29 dolara klyasia 11 dolar daha apaglya satilacagt anlammdaydi. Dügünüp tagmilmig olan fiyatm bu olduguna karar verilmigtl. Parra ve daha birkaç kigi may1s aymda bir hafta süreyle Viyana'daki Kuveyt Elçillgl'ne kapanatak yeni flyatm rasEnflasyonun düzeltilmesi için petrol flyatlarimn gerisin geri 1970'ler düzeyonelliginitartigt11ar. yeni flyat yine, ÍkinciPetrol Soku'nun yagandigt gece düzeyine getirilmesi icap etmi ti. Simdi, 18 dolarla petrol bir kez daha diger enerji kaynaklan ve korumayla rekabet edecek kapasiteye ulagmigtt. Anlagildigina göre bu, dünyanin geri kalan kismmda ekonomik büyümeyi ve dolayistyla enerji talebinikamçilamak koguluyla ihracalçilann dayatiabilecegi en yüksek fi at düzeyi idl. Petrole olan talebiateglemesi ve göründügü kadanyla durmak bilmeyen OPECdt; üretimini durdurmasi ve belki de ters yöne çevirmesibekleniyordu. OPEC'li bir yetkilínin bir arkadagma için i i bir flyat degildi." Bunu söylediktensonra yetkili, arkadagma söyledig glbi 18 dolar yöneltecekti: "Ancak ne var ki yapabilecegimiz bagka bir gey yok. Sen de böyle dügüu soruyu nüyor musun?" 1986 Mayisi'nm son haftasinda ayn ayri ülkelerden alti petrol bakam Suudi Arabistan'm Taifkentinde liir araya geldi. Bakanlardan biri söz isteyerek aralannda bazilarmin petrol flyatinin dügecegi, varilinin beg dolara kadar inecegi görügünde oldugu söyledi. Kuveyt petrol bakani da gu sözleri ilave etmigti. "Burada pu anda mevcut bulunanlardan hiçbiri petrolü tüketiclyevermek istemez, daha dogrusu tüketiciyeböyle bir armagan vermek istemez." Kuveytli bakan sözlerini göylebitirmigti: "Yine de qu iyi bilinmelidir ki petrolüh evvelce varili 29 dolardan satilmasi OPEC'eyarardan daha çok zarar getirmigtir." Bu toplantida Yamani Suudi Arabistan'm konumunu kategorik olarak göyle s1ralamigti: "Biz pazar egillmleri íçinde bir iyilegmenin yapildiglm bir hatamn düzeltildigini görmek istiyoruz. Pazarda, payimizi artirmak suretiyle bir kere kontrolü yeniden ele geçirsek,gerektigi gekilde hareket etmek elimizdedir. Biz pazardaki gücümüzü tekrar kazanmak Qtiyoruz." Toplantida hazir bulunan bakanlarm tümü petrolün varil bagma 17-f9 dolardan satilmasy ni kabul ettiler ve aynca bir de yeni bir kota sistemi önerdiler Daha birkaç ay önce sakmcalf bulunan kota sistemi bu defa oy çogunluguylaçok uygun görülmügtü. Bu son petrol krizinin yarattigt onca karmaça ve rahatsizlik arasmda, eskinin köhne kahntist içinden varil bagina l 8 dolar fikrini savunan yeni bir uzlagmamn kesinlikle dogmakta oldugu ortadayd1. Alírio bunu "Bir osmos olay1dir" sözcükleriyle tammlamtyttrBundan salt üreticiler degil, tüketicilerde hognuttu. Bu ülkeler petrolünün en az yüzde doksan dokuzunu ithal eden Japonlar'inen dügük flyat hangisiyseonu tercih edecegi beklendigt halde, durum böyle geligmedi. Fiyatlarm agin derecede dügük tutulmasi halinde iki sorunun dogmasi kaçimlmazdi. Birinci sorun quydu:Japonlardiger alternatif enerji kaynaklanyla da büyük ve pahall angajmanlara girmigti ve petrol. flyatt ucuzlatildigmda bunlan kismak zorunda kalacakt1. Bu ise kesinlikle emin olduklan gibi ülkenin petrol bagimhhgirn yeniden artiracak ve petrol yüzünden yeni bagtan yara almalanyla sonuglanacakti. "
'harakiri'
"dogru"
"ülke
710
'll
Bütün bunlar hiç kugkusuz sahneyi yeni bir krize hazirladL Íkincisorun ise Japon ithalatmm önemli kismimn petrol olmasindan ileri geliyordu.Su nedenle agin dügük flyatlar Japonya'nm zaten ticaret ortaklanyla olan ciddi anlagmazhklanni büsbütün giddellendirecekti.Bu nedenlerle Japonpetrol sanayiinin-bagtan sona her kesimindeki kipiler ve hükümet mensuplan en saghkdavrampm fiyatlan" yani varil bagina 18 dolan kabul etmek oldugunda fikir birligine "makul
vardL
-
Bu konuda vanlan yeni uzla ma BirlegikDevletler'dede hükümette, Wall Street'te, bankalarda ve ekonomik tahminlerdebulunan kesimlerde kabul görmügtü. Dügmekte olan flyatlardan gelecekkazancm (dahaçok büyüme ve daha dügük enflasyon) kayiplan dengeleyecegi dügünülmügtü.Eu kayiplar GüneyBati enerji ve sanayi sorunlanydi.Ne var ki bu, en azmdanyeni görüe göre, ancak bir noktaya kadar geçerliydi. Bazilarmm görügüne göreyse, belirli bir noktada mali sistemdeyaçanacak acilarve yer degigtirmeler politikacilarmçekecegi rahatsizlikla birlegince, bu defa ülke yararlannikemirmeye baglayacakti. Eu nokta, genelgörügegöre 15 dolarla 18 do, lar arasmda bir yerdeydi. Reagan yönetimifiyati 18 dolar dolayinda tutmaya çaba göstermigtir. Bu flyat bir aç1dan iktisadi büyümeyi h1zlandiracak, aym zamanda enflasyonu tutacak bir flyatti. Ancak bagka bir aç1danda yerli petrol sanaylini çökertecekve böylece vergi konulmas1 baskisini piyasaya" verdigi sözgenigboyutta azaltacakbir fiyatti. Sonuç olarak Reagan yönetimi leri, onlarla olan angajmanmi korumug, bu konuda hiçbir aksi davrampta bulunmam1çttr. Yönetim sonuçta, olaylarm bu kogullarda ele almmasi halinde en lyi tutumun hiçbir geyyapmamak oldugunda karar kildi. Ne var ki uzlagma bir yeydir,yeni bir anlagma yapmak, bunu gerçeklegtirmek ise bagka bir geydit Nitekim kisa sürede birçok petrol ihracatçisimn ugradigt kazanç kayb1 çok ciddi boyutlara ulagtigthalde, anlagmayi gerçekleptirme çabalanbaçans1z kalmigtl. Bundan en az zarar gören, sattiklan petrol hacmini gittikçe büyüten Arap Körfez devletleriydi. Kuveyt'in petrolden gelen gelirisadeceyüzde 4 oranmdadügtü, SuudiArabistan'mki lse yüzde 11 azald1. En büyük darbeyi, Bati'daki tüketicilerinekargikavgaci ve hasim davranan, fiyatlar üzerine atmaca gibi saldiran ülkeler yedi. Ïranve Libya'mn petrolden gelen kazançlan 1986'nin birinci yarismda 1985'in ayni dönem kazancmdanyüzde 42 daha az olmuytur. Cezayir'inki ise hundan da fazla dügüg göstermigtir.Su dügügler salt ekonomik nedenlere dayall degildir. En dezavantaill ülke Íranolmugtur. Su ülke kazancinin bag apagtdüpmekte oldugu bir sirada, ayni zamanda yeni, çok daha yogun bir agamaya girmig Irak savaginda savag harcamalarmt da yüklenmigti. Iran tankerlerineve tesislerinekargi Irak'm girigtigihava savagi ülkenin ihraç kapasitesine glderekdaha agir darbeler indirmigtir. Paras1olmadan Iran nasil olur da Ayetullah Humeyni'nin Irak'a ve Saddam Hüseyin'e kargi sürdürdügü kutsal savaga savagla kargi koyabilirdi? Mutlaka bir geyleryapmak gereklyordu.Suudi Arabistan üretimini henüz eski kota düzeyinde tutuyor,fakat bir yandan da yakmda yükseltecegi igaretini veriyordu. Pazara_da daha fazla petrol gelecekti. 1986 Temmuzu'nda ÍranKörfezi'nin ham petrol flyati varil bagma 7 dolara, bazen daha da apagdara indi. Artik bu kadan SuudiArabistan ve Kuveyt liderleri için yeter de ardökme" dönemine son verme karan aldilar. Onlar da kazançlarm ne tür tardi. Bu iki ülke bir yön izleyecegi konusunda endigeliydiler. Bu yetmiyor gibi, devamh bir istikrarsizlik ve güvensizlik havasi egemendi. Bu, tüm dünyada büyük tutars1zhkyaratlyor, politik riskleri çok daha kapsamli yapacaga benziyordu. OPEC'e bagh üreticiler pazar payi stratejisinin, en azmdan kisa vadede baçansiz oldugunda karar kildilar. Büsbütün çukura yuvarlanmadan bundan siynlmak nasil mümkün olacakti? Tek yol yeni kotalar uygulamakti. Ancak bu yapildigmda kim ne alacakti? Bu noktada, bazi ihracatçilar bir öneride 1)ulunarak Suudi Arabistan'm eskisi'gibi aract rolü yapmasmiistedilerse de Yamani buna yanagmad1."Bunu asla yapamayiz. Yahep birlikte yapanz veya hiç yapmayiz. Bu konuda ben Bayan Thatcher kadar inatç1ylm" dedi. Bu yamt üzerine OPEC'll uzmanlar temmuz ayma kadar kâ Lt üzerinde aynntill bir yeni fi"serbest
"ter
711
tasansi hazirladl. Varil bagma 17-19 dolar arasinda bir flyat saptanmasi halinde dünyamn ekonomikgörüntüsününiyiye gidecegi;petrol talebininartacagt görü§ünü.savundular. "Bu,petrol yerine geçen yakitalternatifi kullanimmi yavaglatmada ve yerinde tutmada etkin bir çare olacaktir.Aynca ileride, yüksek maliyetlipetrolde geligmesaglanmasma kesin olarak olanakvermeyecektir"dediler. Uzmanlarmgörügünegöre bu yapilmaylpflyatlann daha da dü§ürülmesi halinde ihracatçilar çok ciddi bir risk yüklenmig olurdu. Bu sanayilegmigtüketici ülkeleyat
"dünyamn
rinde, koruyucu önlemler alma riskiydi ki, buna ABD'de ve vergisi de dahildi."
petrol ithal Japonya'da.uygulanacak
Onlar bir vakitler Eisenhower'in koydugu ithal kisitlamalanni
Amerikalf-
lar'm çogundan daha iyi biliyorlardi. Yeni fiyatm 17-19 dolar arasmda saptanmasiha kargm tüm sorunlar halledilmig degildi, ortada hâlâ kota konusu vardi. Bu OPEC ihracatçilannin çegitlikesimleri arastnda igbirliginin yeniden saglanmasmi gerektiren bir konu idi, ki ilgili OPEC üyelerinin Cenevre'de, 1986 Temmuzsonu, Agustos bagmda yaptigt toplantidahiç de ümit verici bir geligmegöstermemigtir. Kotaya - muhalefetigaretiniöncelikle Iran Petrol Bakani GulamRizaAgazade bir gün Yamaní'nin otel dairesine gelerekkendisiyle yaptigt özel bir konugmada vermigtir. ÌranPetrol Bakam, Yamani'yle tercüman aracihgiyla konugmugtu. Ne var ki Agazade bir gün Yamani'nin hiç anlayamadigi, kendisini çok papirtanbir mesai vermigti. O kadar ki Yamaniyanliganladigini sanaraktercümandan ayni mesaji bir kez daha çevirmesini istedi. Çeviri ikinci kez yapildi. Bakan mesajmda Yamani'nin ve ötekilerin zorladigi geçici, istege bagh kotalan gimdi Iran'inkabule hazir oldugunu bildiriyordu. Demek kiiran sonunda gerçekten geri adim atmigti. Petrol politikasi kendi dig politikasmdan daha yaçamsal ve daha önemliydi. Pazar payi stratejisi böylece sonuca baglandi. Ancak kotalarm yeniden koyuldugunun duyulmasi strasmda OPEC bu yükü kendi bagma tagimayacagmi, OPECdigi ülkelerin de igbirligine gereksinimoldugunu bildirdi. Böylece yeniden anlagmalaragidildi. Anlagmalann yapilmasmda OPECkaynakh olmayan çegitlí ülkeler üzerlerine dügeni yapacaklanni gösterdiler.Meksika, üretimini k1smaklayardimci oldu. Norveç üretimini kismayacagmi bildirdi. Ancak büyüme hizmi dügürecegine söz verdi. Su geligmeler ne de olsa hiç olmamasmdan daha lyiydl Sovyetler Birligi'ne gelince görügmelerin çogunda geri planda kalmigti. 1986 Mayis aymda ise üst düzey bir Sovyet enerji sorumlusu SovyetlerBirligi'nin OPEC'leresmen igbirligi yapacagi fikrini belli etti. Istarla belirttigine göre Sovyetler Birligi asla bir ÜçüncüDünya ülkesi degildi. "Biz muz üretmiyoruz" demiglerdi ve bu söz bir bakima dogruydu. Moskova'da muz bulmak olanakstzdtr. Her ne ise, muzlu ya da muzsuz Sovyet bürokratlar ticaretdengelerinin ne merkezde oldugunun gayet lyi bilincindeydi. Petrol ve gazdan gelen döviz kaybmm sürmesihalinde reform planlarmin aksayacagmi ve Mihail Gorbaçovdöneminde henüz yegermeye baglayan durgun Sovyet ekonomisinin alabora olacagiril çok iyi biliyorlard1.Bunlari bildigi için Sovyetler Birligi de OPECçabalarma kargi üretiminde günde 100.000.varil kesintiye gideceginesöz verdi. Ancak bu söz pek açik gekildeortaya konmamigtl. OPEC'li üyeler Ruslar'm gerçekten sözünü tutup tutmadigim hiçbir zaman kesín olarakanlayamamig, bundan emin olamam1çtir.Ancak gunu unutmamak gerekir ki, onca karmaça içinde asil önemli olan lyi niyetti. OPEC'inakan teri sogutmak için attigL ikinci adim kotalan formüle baglamak ve flyat konusunu bir gekilde gözmek oldu. Ne var ki araya bir duraksama dönemi girecekti.
Kulaktan Duyma 1986 Eylül aymda 350'nci kurulug ylldönümünü kutluyordu. Su muhteHarvard Üniversitesi için olay y111ardir hazirlik yapilmigti. Kutlama töreni Harvard'm Amerikan yaçammdaki yeriem ni ve dünyanm ögrenim hayatma yaptigi katkilari gösterecekti. yll kutlamalan için hiçbir gey esirgenmemig, çagnlacaklar arasmda Nobel Ödülüsahibi kipilerin saptanmasmdan, "350'nci"
712
özel olarak tasarimlanmig naneli çukulatayakadar her geydü§ünülmügtü. Kutlamalara olaganüstü bir hava vermek için Harvard bu gezegendekibeg milyar dünyalt arasindan iki kipiyi bagkonugmaci seçmigti. Bunlardan biri ingilteretahtmm varisi Prens Charles idi. Prens Charles'm se-
çilme nedeni JohnHarvard'm Massachusetts'e Ingiltere'dengöç etmig olugundandir. Eu ülkeye geldikten y1llarsonra, 1636'da, üç yüz kitaphk kipisel kolekslyonunu sonradankendi adi verilen
bu küçük koleje bagiglamigti.ikincikonuçmac1 Harvard Hukuk Fakültesi'nde bir yll süre ögrenim görmüçolan ve gimdide üniversitenin Íslamkoleksiyonuna önemli bagiglar yapan Suudi Petrol Bakam Zeki Yamani id.i. Yamani'ye davetiyesini bizzat sunmak için özel bir delegasyon Cenevre'yeuçmug, o da bu çagny1kabul etmigti. Ílkkonugmaci olan Prens Charles çok canli ve esprili bir konugma yapmig, tüm hazir bulunanlann begenisini kazanmigti. Yamani'nin konugmasi ise tamamenverilere dayanan yogun bir konferans giblydi. En ince ayrintisina kadar rakamlarla doluydu. Bu konugmamn metni önceden ilgllitere dagtilmig, onlar da Kennedy Devlet Okulu'nun kalabalik ARCO forum salonundaoturup konugmayl incelemeye koyulmugtu. Metni anlayabilmenin tek çaresibuydu. Yamani'nin konugmasi zaman ve zemine uygun, 1986'nm karmagali, dünyayt sarsan, her tür iktisadi uyanlan altüst eden olaylan gözlerönüne seren bir konugmaydi. Konugma aym zamanda bir tür açiklama ve kendi kendini hakh çikarmabelgesiydi. Elindekiyaz1hmetni fis11dargibi yumugak bir sesle okuyan Yamani, ancak zaman zaman bagmi metínden kaldirip hafit bir tebessümlegülümsüyor, bakiglarmi metinden çok seyrek aymyordu Bu konugmasmda Yamani 1970'lerde flyat konusunda petrol girketleriylegirigtigisavaglara, 1970 ve 1980'lerde de OPEC'llkardeplerle olan çatigmalanna uzun uzun deginmigti. Israrla, istikrar istegini ve petrollin bir meta" oldugunun kabulünü istiyordu. Konugmada aynca, bu tür bir istikrar kargiliginda petrolünvaril bagina on bey dolar olacagtm, flyat ve üretimin ancak agamall olarak yükselmesini.ümit ettigini söylemigti. Yamani bu sözleriyle olaganüstü düzenli bir dünya imaji vermigtir.Acaba kendisi bu imaja inaninig miydi? Nutkunu tamamladiktansonra Yamanisorulari yamtlamayi kabul etti. Son soruyu uzun boylu, agirbaglibir profesör yöneltmigti. Eneriipolitikast yapmamn Amerika'da çok zor ve çekigmeli bir konu oldugunu söyleyerek söze ba§ladi. Kongre Devlet Bagkam'yla, Senato Parlamento'yla,çegitlikurumlar birbirleriyle yüz yüze geliyor, herkes bir digeriyle çatiplyordu. Acaba bu konu Suudi Arabistan'da daha az çekigmeli mi oluyordu? Acaba Yamani lütfedip petrol politikasmm SuudiArabistan'da nasil belirlendigini anlatir miydi? Petrol Bakam bu soruya gayet sakin, bir dakika bile tereddüt etmeden qu yaniti verecekti: "KulagImtza gelenleregöre yaplyoruz." Bu yamt hiç kugkusuz dinleyenleri kahkahalara bogmugtu. ·Çokeglendirici, pol'i~tikayapmada yeni buluglan yansitanbu sözler yine de bir hayli garip kargilanmigt1.Çeyrek yüzyil boyu dünyanm petrol karar merkezinde oturan, uzun y1llarbu konunun içinde yogrulmug bir petrol otoritesinden gelen bu cevap dinleyenleri gagirtmigtl.Orada hazir bulunanlar henüz gu gerçegi bilmiyorsa da, bu sözler topluluk kargismda Yamani'nin resmen söyledigison sözler olmugttir. Bu tarihten bir ay sonra, ekim ayinda Yamani, OPEC'inyeniden yapilanmast konusunu tartiganCenevretoplantismdaydi.Su dela rolünü kendisine verilmig olan talimata göre yaplyordu. Kralligtn arzusu sadece kotay1 korumak ve petrol hacmini garantilemek degl, aynca daha yüksek bir flyat almakt1.Yamani Harvard'da söz ettigi on be; dolardan çok farkh olan on sekiz dolar istiyordu. Yamani kralhšm bu istegine yan resmi olarak deginecek kadar lleri gitmig,ayni anda hem fiyat artigt hem de miktar artigt istemenin çeligkiliolacagtm, Kral'in güttügü politikaya da ters dügecegni söylemigti.Yine de kendisi elinden geleniyapacakti. Bundan sonraki flerleme kota sisteminin yeniden yapilanmasi olacakti. Sonunda, toplantidanbir hafta sonra Yamani Riyad'a döndügünde bir akgam dostlanyla yemek yerken bir telefonçagnsi aldi. Televizyonda haberleri dinlemesi isteniyordu. Haberlerin sonunda gayet aç1k olarak, hiçbir süslemeye gerek duyulma"özel
713
bildirillyordu. Yamani görevdan Ahmed ZekiYamani'nin petrol bakanligt görevinden ögrenmigtir. herhangi bir meslek için epeyce Yamani bu görevi den atildigimigte bu kogullarda ylrmi dört yll boyunca yapmigt1.Çeyrek asir geçmiçi olan bir kauzun sayllabilecekbir süre olan bir riyer için bu son, tepeden inme, sikinti verici, doyumsuz son sayihr. Yamani'nin kovulma nedenlerive bunun yapih; tarzi Suudi Arabistan'da ve bütün dünyada uzun süre yogun tartigmakonusu oldu. Yapilan tahminler,beklendigi glbipek çokve birbiriyle çeligkili idi. Bir söylentiye göre Cenevre'de Kral'mtalimatmauymadigi için ve aynca talimatlari nedenlyle Kral'l eleptirdigi için Kral ailesini kizdirrmgti. Trampa usulü anlagmalara kargi çikaTak ülkeye güçlü dügmanlar kazandtrmigtl. Yamani'nin içten atilmasionun resmen iligkili oldugu politikalarin da tehlikeyegirdigini yansitir. Digerbir söylentiyegöre de atilma nedeni Riyad'da kendisine kargi, küstahligl, yüksekten balo 1, dikkat çeken kipiligiyüzünden duyulan kin ve aynca ülke digmda tamnmigbir kigi oluguydu. Aslmda Yamani Kral Faysal'1nadamlydi. AncakFaysal Kral, Fahd idi ve politikay1yapan da oydu. Y1l1986olöleli neredeyse on iki yll olmugtu. Simdi dugunda, artik Yamani'nin çok az yandaç1kalmigtl ve diger bakan ve dam manlarmçogu onun kendi otoriteleriniistismar ettigi kamsma varmigti. Bazilartmngörügüne göreyse,igten atthym asil sebebi Kral Fahd'inYamani'den hoglanmamastyd1. Belki de asil sebep, zaman akigt içinde, petrol flyatmm önce dügügü sonra da tamamençökügüyle izah edilebilir.Bir olasiliklaYamani'nin kigisel tepe taklakolugu petroldekibu çökmeye bagllyd1.Yine de Harvard'da yaptigt konugmamn getirdigi sorunlar göz ardi edilemez. Eu olaydan önce Riyad'da bazi ilgililer Yamani'nin sadece birkaç genel sözle yetinecegini,dogaçlama konugacagLm dügünmügler, uzun bir politika degerlendirmesi yapmasim beklememiglerdi. Kugkuyok ki hiç kimse onun dogaçlama konugma yerine on yedi sayfahkbir konugmayla kargilarma çikacagmi bílemezdi. Aynca gunu. da unutmamak gerekirki, bu konugmada ängörülen politika SuudiArabistan'm resmi politikastylabagdagmlyordu. Ötetaraftanortadabir de hiç kimsenin o güne kadar duyma" olay1vardL Bu sözü Riyad, Suudi Arabisigitmedigi, Yamani'nin kullandigt tan'm politikastmn aci bir elegtirisiolarak yorumlamtyttBöyleceYamani sonunda özel yagamina döndü. Servettnin idaresiyle, Londra'dabir aragtirma enstitüsükurmakla, Taifteki parfüm fabrikastyla ilgilenmek ve Harvard Hukuk Okulu'nda yanm gün ögretmenlik yapmakla vaktini degerlendlrdi. Ve tabii ki zaman zaman da petrol konularma degnmekten geri kalmamigtir "almdtgi"
"kulaktan
-
Fiyat Eski Düzeye Getiriliyor dökme" dönemine 1986 Arahk aymda Cenevre'deyapilan bir topOPEC ülkeleri sonunda lantlyla son verdi. Bu, yeni Suudi Petrol Bakam Hiçam Nazir'm katildigt ilk büyük OPEC toplantislydi.O da Yamani gibi ilk Suudi teknokratlarkugagna mensuptu. Yamani'den iki yag küçük olan Nazir ögrenimini UCLRda yapmiç, Suudi Arabistan'm ilk petrol bakam Abdullah Tariki'nin bakan yardimcisi olarak çaltymigti. Daha sonra birçok yll Planlama Bakanligi'm yürüten Nazir, bu görevsirasinda petrolle ulusal ekonomi ve Riyad lçin dert haline gelmiggenel kazanç arasmise pazar payi stratejisinde hiçbir sorumlulukveya yüdaki baglart gayet lyi ögrenmigti. "ter
kümlülük almlyordu.
Simdi
en Onemli konu fiyatlarin eski düzeye getitilmesi olan testorasyondu. ham petroller için kabul edilmigbilegikflyatt baz olarakyani farkli birbirinden Ihracatçilar, rans fiyat" olarak 18 dolari kabul ettiler. Aym zamanda, fiyati destekleyecegl ümidiyle bir de kota koydular ve bunun üzerinde anlagtilar. Ancak arada tek bir pürüz kalmigti. Devam etmekte olan savag ve Irak'in ihracation artmasi nedenlyleIrak'm kotasmin ne olacagmda iki ülke bir türlü anlaçamlyordu.Bu yüzden kota konusu mecburen sadece on iki ülkede uygulandi. Irak kotamn diginda tutulmug,nasil hareket edecegi konusunda serbest birakilmigtl. Irak bu defa da, 1961'den beri muhtelif zamanlarda, birçok kere yaptig gibi OPEC'ten geçici olarak çekildi.Yi-
SimdlCenevre için
"refe-
714
ne de Irak'a temsiliolarak, her gün için 1,5 milyon varillik bir kota tanmdt.Böylece toplamolaTak varil sayis1her gün için 17,3_milyonu buldu. Birçoklanmn hayretle kargilamasma ragmen anlagma çerçeve itibarlyle bajanya ulagmigtir. Eu piyasadantekrar tekrar bazen yogun denebilecek baskilar gelmesine kargin yapilabilmigti. Kugkusuz OPEC fiyati 18 dolarda tutulamamigsa da genellikle15-18 dolar arasmda olmugtu. Fiyatlar oynak durumunu koruyor, zaman zaman da yükselme egilimine girlyordu.Kotasisteminin dagilma tehlikesi bir kezden daha sik yaganmigsa da her Seferinde üreticiler, iglerine gelmeyen alternatiflerden kaçmak için ige müdahale etmig ve bunu önlemigtir. OPEC'llülkeler terleme" deyiminin ne oldugunu anladiklarmdan, artik daha fazla terleme" istemiyorlardt. Daha dügük düzeyde yeniden yapilandinlan yeni petrol.fiyatlari 1979-81 lkinci Petrol Soku'nun flyat artiplanm tamamen silip süpürmügtü. Bunun tüketicileresagladigt ekonomik yarar saymakla tükenmez.1970'll yillarm iki petrol flyati goku için "OPEC vergisine" neden oldu, büyük bir serveti tüketicilerdenahp üreticilere transferetti denebilirse, bu defaki flyat indiriminin de "OPEC vergisininkesilmesi" oldugu, 1986'da 50 milyon dolar bir paranm bu defa tekrar tüketici ülkelere iade edildigt söylenebilir. Vergilerdeki kesinti endüstri dünyasmda dött yll Once baglayan iktisadi geligmeyi kamçilamig, aym zamanda enflasyonuapagt çekmigtir.lktisadideyimlerle ifade etmek gerekirse,uzun sürelikrizler artik tam anlam1ylageridekalmigtir. "iyi
"iyi
Ïran Irak'a Karyi: Gelgit Tersine Dönüyor Bütün bu olumlutabloyaragmen, politik ve stratejikaçidan ortada hâlâ büyük bir tehdit unsuru Bu, bitmek tükenmek bilmeyen ve daha da büyüme egilimindeki Íran-Irak Savaç1'ydL Böyle bir geligmehalinde bölgenin her yerinde petrol üretimi ve arzi, ayrica bizzat petrol eyaletlerinde petrol güvencesitehdit edilmig olurdu. Savagm yedinciy111nda,1987de, savag tüm engelleriyikarak simr tammazhale geldi ve o güne kadar çarpigan iki ülke arasmda cereyan ederken ilk defa uluslararasi nitelik kazandi; hem Körfez'deki Arap devletleri hem de iki süper güç devleti kendi çemberi içine aldi. Bundan bir yil önce Iran, Irak'm güney ucunda, Kuveyt'le smiri olan yerde Fao bölgesini ele geçirmigti. ÍranFao'yu qu amaçla almigtir: Iran'agöre, Fao frak'in .bagkenti Bagdat'a girmekiçin bir kapi olugturacak, böylece ÍranIrak'a girecek ve Birinci Dünya Savagi'ndaIngiltere'nin yarattigibirlegmig Irak devleti yok edilecekti. Evet, franhlarFao'ya kadar gelmeyibagardilar, ne var ki buradan öteye gidemediler. Yeniden takviyeedilmig Irak Ordusunun kargi koymastyla kurak çöllere püskürtüldüler. O andan itibaren savag aleyhlerine dönmügtür. Iraklilar'm hava savagindave Körfez'dekifrangemilerine karç1kazandigt ve savagt" diye adlandmlan bagarilar franltlar'iüçüncü ülke tankerine kargi yeni deniz saldmlanna zorladi. Iran bu saldirida özellikle Irak'a yardim eden Kuveyt'i hedef almigtir. Humeyni kuvvetleri sadece Kuveyt'e gidipgelmekte olan gemileri vurmakla kalmamig, dogrudan dogruya Kuveyt'in kendisini hedef alarak en az bey kez mermi ve roketlerle hücum etmigtir. BirlegikDevletler öteki Arap devletleri gibi Kuveyt'e de dünyaya meydan okuyan ihtilalci Ïran'asilah satmamasi için talimatvermigti. Kuveyt bu talimaticiddiye almly ve eksiksiz uymugtur. Bu balumdan BirlegikDevletler'in Lübnan'da rehin tutulan Amerikal11ar'1kurtarmak için Íran'aglzlicesilah sattigive Tahran'daki 111mlilarla, bunlar her kimse, diyaloga girdigi söylentilerinin dogru olmasma imkân yoktu. Su yolda yapilan gereksiz ifgaat ve söylentiler bu küçük ülkenin kahtsal olarak sahip oldugu güvensizlikduygusunu büsbütün artirmigtir. Ancak Kuveyt'i 1986 Kasim1'nda Birlegik Devletler'e bagvurup gemilerini korumasin1 istemeye sevk eden asil etken, Íran'mgiderek artan saldirilaridir. (Sonradan, Kuveyt'teki Amerikan Elçisi bu tür bir bagvuruya 1986 Kasimi'nda degil, 1986 yazmda muhatapoldugunu söylemigtir.)Kuveytliter ayrica Ruslar'dan da ek önlem alarak kendilerini korumasmi istedi. Bunu ögrenen Washington bu havardL
"tanker
715
berden etkilenmig ve istihbaratm
Reagan yönetimindeki en üst düzey makamlara ulaymastyla derhal harekete geçerekKuveytliler'in talebiniciddiye almigt1r.Amerikall bir yetkilinin sözleriysavsaklanmamigt1." Kuveyt'in Moskova'ya yaklagmast le, o andan itibaren Kuveyt talebi büyük önem tagidigndanivedi tepki gerektirmigti. Rusya'mn ige kangmasi Körfez'deki Rus nüfuzunu geni çapta attirabilirdi, ki AmeriRahlar yaklagikkirk yll bunu önlemeye çahqml?tir.Ingiltere'ye gelince 165 ylldir bu yönde çabag0stermigti.Yinede, gunubelirtmek gerekirki, Dogu-Bat1rekabet ve dügmanligt bir yana, asil amaç Ortadogu petrolünün akimmikorumakti. Bagkan Reagan bizzat bir konugmasinda Körfez'de öz savunmamn gereginedeginmig fakat BirlegikDevleller'in Ortadogu'dan gelen petrol akimim koruyacagt hakkmda yezamanda ayni niden garantivermigti. Nihayet 1987 Marti'nda, Ruslar'i bölgeden d1plamakta kararh olarak Birlegik Devletler Kuveytliler'e bu igibütünüyle ele alacagim, Kuveytbayragim yeniden dalgalandiracagim söyledi. Ruslar'la hiçbir pazarhga girmeyecekti. Sonuçta on bir adet Kuveyt tankeri Amerikan eskort gemilerigibiAmerikan bayragmin renkleri ile donanmig olarak sefere baglad1lar. Birkaç ay sonra da ABD donanma tekneleriKörfez'de seyretmeye bagladL Ruslar'a yapacak pek bir gey kalmamtytt. Tek yaptiklan kendi tankerlerindenbazilarim Kuveyt sularmda görevlendirmek oldu. Ingilizve Fransiz donanma üniteleri de, Italya,Belçika ve Hollanda'dari gelen gemilerle birlikte, donanmanm özgürlügünü korumaya yardimci olmak için Körfez'e girdiler.Japonlar'a gelince, anayasalarmm gemi göndermeyiyasaklamasinedeniyle katkismi bagka gekilde gösterdi. Bu ülke Körfez petrolüne fazlasiyla bagLmhydt Bu nedenle Japonya'dakiAmerikan kuvvetlerine, Hürmüz Bogazi'nda kurulan bir tür hassas yön gösterici için (precision locator) yatinm yapti, BatiAlmanya ise bazi gemileriniKuzey Denizi'nden çekipAkdeniz'e göndermek ve söyledigine göre, böylece Birlegik Devletler gemilerinin Körfez'de ve Körfezdolaymda göreY yapmasma olanakvermek suretiyle yardimci oldu. Ancak bu defa da, ABD ile Iranarasmda büyük bir çatigmaolasihgl belirmisti. 1988 ilkbahanna kadar Irak, kimyasal silablarkullandigindan, kazanan taraf olmayibagarmigti.Bu ara, Iran'in savaga devam azmi ve yetenegi de giderek zaylflamaya baglamtçti. Yenilgiye ugrayan Iran'da Humeyni'ye verilen destek günden güneazaliyordu.Artik gönül1üolarak savaya katilanlarm sayisi pek azdi. Tüm ülke savagm getirdigi bezginlik içindeydi. Bir ay íçinde sadece Tahran'a 140 lrak füzesi atilmlytt Ayetullah Humeyni yaghve herkesin bildigl·gibi çok hastayd1. Ölümünden sonra yerini kimin alacagi konusunda sayisizmanevralar çevriliyordu. Bunlardan biri iranParlamento sözcüsü ve Kara Komutan Vekiliolan Ali Ekber Hagimi Rafsancant'dir. Bu kigivarlikli bir ailenin çocugudur. 1970 yllmda,Sahdöneminde Tahran emlak kurumunun fistik yetigtiricilere yaptigi yardim sayesinde servetini büyütmügtü. Rafsancani, Humeyni ekolünden gelme,onun ögrencisi ve müridi olan, 1962'den baglayarak Sah'amuhalif olmuy bir kipidir.BirlegikDevletler'le girigílen hinelete karç1 silah" görügmelerinekatilmigti. Íranpolitikasmm teokratikyoldan idaresi yöntemini seçtigi için halk arasmda köpekbahgi anlamma gelen "Kuseh" lakablyla tanmir. Humeyni'den sonra ÌslamCumhuriyeti'nin en üst konumunda karar veren kipisidir.Rafsancani artik savagt bitirmek için bir yol aramanin zamam geldigi kanaatine varmigt1.Iran'martik savagi kazanma gansi kalmamigti. Üsteliksavag masrallan da kaldinlamayacak kadar büyüktü ve smir tanim1yordu. Büyük kaylplarm devami halinde Ayetullah'm rejimi ve gelecege ait beklentileri de tehlikeye girebilirdi.Aynca, Irak her gün giderek kuvvetlenirken Irandünyada diplomatik ve politik alanda yalmzhga terk edilmigti. Ìlerikigünlerde Amerikan donanmasmin Körfez'deki mevcudlyeti Ìranile arada büyük bir çatigmayayol açacakti. Ancak bu çatigmahig beklenmedik, çok trajik bir düzeyde oldu. 1988 Temmuz ayi bagmda, Íran savag gemileriyle karg1hkli ateg halinde olan ABD destroyeri Viscennes, içinde 290 yolcu bulunan bir iran Airbus uçagLm yanhghkla dügman sava; uçagt sanarak dügürmügtü. Su korkunç bir yanhglikt1. Ne var ki Íran'mliderlik düzeyindeki yetkilileri bunun "artik
"re-
716
.
bir yanhglik olduguna inanmamig, Amerika'mn Iran'la dogrudan savagagirmek için pençelerini gösterdigianlaminda yorumlamigti. Onlara göre amaç Tahran'daki rejimi alaçagt etmekti ve Amerika Iran'la dogrudan bir askeriçatigmahazirligindayd1. Iran ise bu zaylf durumunda Amerika'ya kargi koyamazd1. Bu dügünceler sonucunda BirlegikDevletler'e kargi çikmaktanvazgeçmeye karar verdi. Ayrica, kazadan sonra kendine diplomatik destek bulmaya çaligmtçve baçanh olamamigti. Su da Íran'mpolitik aç1dan ne denli yalmz oldugunu yöneticilere göstermigti. Tüm bu faktörler Iran't savaga devam azmini bir kez daha ivedilikle gözden geçirmeye zorla-
migtir. Yine de Rafsancani bu defa çok güç1ü bir biçimde Ayetullah Humeyni ile bag etmek zorunda kald1. Humeyni intikam peçindeydi ve Saddam'm bagmi istiyordu. Ona göre Saddam'in bagi bangm bedeli olacakti. Ancak fran'mkonumuna ait gerçekler Humeyni'nin çevresince iyi
gayet
bilindignden, sonunda galip gelen Rafsancani oldu. 17 Haziran'da Íran,BirlegmigMilletler'e bagvurarak ateykes istedigini bildirdi. Humeyni sonradan bu olay hakkmdaki duygulanm qu sözlerle ifade etmigtir: "Bu karari almak öldürücü bir zehir içmekten daha aa geldi. Ben bu konuda kendimi Tann'mn arzusuna biraktim ve onu hognut etmek için bu zehiri içtim." Ancak Humeyni'nin intikam tutkusu hâlâ doyurulmuy degldi. "Tann'nm izniyle, kalplerimizin derinlignde yatan duygulan vakti gelinceyekadar bagnmizda tutup günü geldiginde El Suud Ye Amerika'dan öç alacagtz" diyordu. Ne var ki Ayetullah'm o günü görmeye,ömrü vefa etmeyecekti. Ïran'inBirleymigMilletler'e gönderdigi mesajdan sonra aradan bir dört hafta daha geçmig, bu ara sayisiz görügmeyapilmig, Irak ancak ondari sonra ateykesi kabul ettigini bildirmigtir. Ategkes 20 Agustos 1988'de yürürlüge girdi ve ondan sonra da Irak sekiz ylldir yapmadlglmJaplþ Kärfez limanlanndan sembolik petrol sevklyatina bagladt Bu yüzyil bagmda, Ortadogu petrol sanayiinin baglangiç noktasi iglevini yapmigolan ve 1980'de, savagm ilk günlerinde tahrip edilen Abadan rafinerisini yeniden onarma niyetini duyurdu, Bagladigmdan sekiz yll sonra, nihayet Iran-Irak Savagi,frak'm lehine son buldu. Bagdat açismdan Irak savagi kazanmigti ve gimdi sira Körfez'de en egemen siyasi güç, dünyamn bir numarah petrol güçlerinden biri olmaya gelmigti. Ancak Iran-Irak Savagi'nm son bulugu çok daha kapsamli, etkisi uzaklara ulaçan bir önem içerir. Savagmbitigi Ortadogu'dan serbestçe akan petrole yapilan tehditlerinde son buldugunun igaretidir. Íran Körfezi kiyllarinda silahlarm susturulmastyla, on beg yll önce Ekim SavaI'yla, bagka bir suyolunda, Süvey; Kanall'nda baglatilan sürekli kriz dönemi de son bulmug görünüyordu. Yeni bir çagin dogdugunu igaretleyen sadece savagm bitigi degildir. Petrol ihraç eden ülke1erle tüketici ülkeler arasmdadegíçmekte olan iligkiler de bunun diger bir göstergesiydi. Kimin egemen olacagt konusu artik sonuca baglanmig, petrolün sahibinin petrol ihraç eden ülkeler oldugu anlagilmigti. Onlar için asil önemli olan, 1980'ler açismdan umursadiklan konu, pazara kesin olarak girmekti. Günün birinde üretici ülkeler tüketicileretahminleriayan daha büyük esneklik ve daha çok seçme hakki tanmdigimögrendiklerinde, tüketicileriçin güvence" ne denli önemliyse kendileri için de güvencenin"o kadar Onemlioldugu kamsma vardilar. Petrol ihraç eden ülkelerin çogu kendilerinin· güvenilir petrol saglayici oldugunun tescilinive petrolün güvenilirbir yakit oldugunun kabulünü istediler. Hükümranhk konusu halledildigine, sosyalizme de kötü gözle bakildigma, ayrica Kuzey-Güney çatigmasi geride.kaybolan bir ani olarak birakildigma göre, artik petrol ihraç eden ülkeler ekonomik ve politik konulara daha çokegilebilecek duruma gelmigti. Sermaye. bulmak için bunlardan bir kismi, kendi bölgelerinde 1970'lerde_yüzlerinekapatilan özel girketlerin kapilarmi çalmayabagladi. Diger petrol ihraç eden ülkeler ise, mantigt geregi daha da lleriye gidipendüstri tarihindeçok güçlü bir tema olan, pazara giden rezervleri yeniden kazanma çabasina girdi. Petrol ihraç eden ülkelerden bazilanna ait devlete bagli girketlerse,özel girketlerinilk uyamy tarihinde çok defa gõzlendigi gibi, onlarla aym egilimiizleyerek çikig yolu elde etmek için .nihayet
"arzda
"talepte
-entegrasyonun
-
717
akim" sisteminekayd1. Petroleos de Venezuela, BirlegikDevletler ve Bati Avrupa'da çok büyük bir rafineri ve pazarlama sistemi kurdu. Kuveyt ise kendini entegte bir petrol girketine dänügtürerek, O 8" firma adlyla Bati Avrupa'da sayisiz rafineri ve Avrupa'da binlerce benzin istasyonu kurdu. Kuveyt bu noktada da durmamigtir. 1987 yllmdaMargaret Thatcher, Winston Churchill'in 1914 tarihli kararnamesini degigtirerek hükümetin British Petroleum'daki yüzde 5 l'lik hissesini satti. Kendi görügüne göre bu hissenin ulusal aç1danartik hiçbir yaran kalmamigt1ve Íngilizhükümeti bunu nakite çevirmekten memnun olacakt1.Bu noktada Kuveyt el çabukluguyla harekete geçip BP'nin yüzde 22 hissesinin üzerine oturdu. Sunu da belirtmek gerekir ki beraber Kuveyt petrolünü geligtirmeyeçahqmigve onun BP 1975 yllma kadar Gulf Sirketi'yle . sahibi olmug girkettir.Kuveyt'in bu davrarngi ingiliz hükümetini kizdirmtçti. Bu yüzden Ku, veyt'in girketteki mal varligim yüzde 10'a indirmeye zorlamqtir. Iran-Irak Savagi'mtison buldugu hemen aym an, Aramco ortaklarmdan Suudi Arabistan ve Texaco, ortaklaga yeni bir girigime girdikleriniduyurdular. O günlerde Texaco'nun bagt dertteyGetty'den devralmanlar konusunda Texaco aleyhine Texas mahkemesinde di. Pennzoil Sirketi, Aynca Texaco, dramaaçtigi davayi kazanmig ve Texaco'yu 10 milyardolar cezaya çarptirmigtL yönelik dünya endüstrisinde gelecege petrol uzun vadeli projelerini natik bir farklilik arz eden degildL konusunda yeterli bilgiye de Suudi Arabistan pazara glrebilesahip sil gerçeklegtirecegi Yenianlagma geregince,Suudi Texaco'ya ortaklik kurulmugtu. teminat vermig ve cegi hakkinda rafinerilerden Texaco'ya ait ve benzin istasyonlaArabistan Birlegik Devletler'in 33 eyaletinde aldL istedikleri takdird,eBirlegik DevletBu anlagmaaynca Suudiler'e rmdan yüzde elli hisse hakkini garantiledi. da Suudiler'in1985'te ler'deki satiplardan günde 600.000 varil petrol alma fiyat çöküsü gecesinde, günde 26.000 varile dügtükleri animsamrsa, bunun ne kadar büyük bir birlegme" endüstriyekalicl istikrar getirmedeve hak oldugu kolayca anlagil1r.Bu tür hem üreticilerin hem de tüketicilerinkarç1 kargiya oldugu riskleri gidermedeyararli olmuytur, Ìran-lrakarasmda ateykes saglanmasmdan birkaç ay sonra, eski petrolcü George Bush, Reagan'm yerine Birlegik Devletler Bagkant oldu ve 1980'li y111ardönülürken Sovyetler'leBati dünyasi arasmdaki duvarlari ylkarak, inanilmaz bir gekilde hem sembolik hem de gerçekolarak Sovyetbloku ülkelerini Bati demokrasisinden ayiran engellerl ortadan kaldirdi. Böylece 19801990 arasindaki on yllda hiç beklenmedik bir gey yapip globalbarigin yerlegmesine yol açmigtir. Bazilarinm görügünegöre ileriki ylllarda uluslar arasinda rekabet ideolojik degil ekonomik olacaktir. Diger bir deyigle,uluslar mal ve hizmet satma yangma glrecek, bu amaçla mücadele verecek ve sermaye sorununu gerçekten uluslararast arena olan piyasada halledecekti. Durumun gerçekten böyle olmasihalinde petrol yakit olarak dünyanin gerek sanayilegmiggerek sanayileymekte olan ülke ekonomilerinde çok yagamsal bir tüketim maddesi olmay1sürdürecekti. Üreticiler ve tüketicilerarasmda pazarhk konusu oldugu için de dünya gücü politikasmda en önemli yeri iggaledecekti. Yine de 1970 ve 1980'li yillann onca çalkantismdanönemli bazi dersler çikartlmigti.Tükede sonunda ticiler,yagamlarmm esas kaynagi olan petrolün degerini nihayet antamtytt. Üreticiler politiekonominin bunlar, sonunda ögrenmigti. Bütün pazari ve mügteriterini küçük görmemeyi azindan igbirligine önem verilmesi veya en kasi kargismda öncelik kazanmasi, çatigmadançok böyle görünmestylesonuç1and1.Ancak, acaba ylllar geçtikçe büyük dram günlerini yagamig olanlar çekildikten,sahneyi bagkalanna biraktiktan sonra bu çok önemli dersler hatirlanacak miyd1? Ínsantoplumundadaha ilk günden servete ve güce kargi dayanilmaz bir egilim var olmuçtur. Eu insanm yapismin özündedir. Geçenyll, 1989ilkbaharmda New York'taki bir toplantida,önde gelen büyük bir ihracatçt ülkenin petrol bakam 1970'li, 1980'li ylllann tüm savaglarinatamk olmuy biri sifatlyla, üreticilerin ve tükëticilerinkargi kargiya oldugu yeni ve her ikisinin edindigi derslerden bir konugmada uzun ve aynntih olarak söz etmigtir. Konuçmasmi tamamla diktan sonra bakana bir soru yöneltildi; bu derslerin ne kadar zaman hatirlanacagt soruldu. "açagt
'
"yeniden
"realizm"den
718
Bakan, soru karysmda.oldukça gagirmigolarakbir dakika bekledive sonra pu yamti verdi: "Ammsatmaya gerek kalmadan üç yll kadar" dedi. Bu konuçmanin üzerinden bir yll geçmeden adi geçen saym bakan görevindenalmdi ve bundan bir ay sonra da ülkesi iggal edildi.
719
Sonsöz
1990 yaz aylarmda dünya hâlâ Soguk Savafm sona.ermesiningetirdigi agin zindelik içindeydi ve artik bançç1 bir dünyanm keyfini sürüyordu. Bunun nedeni 1989 ylhmn hiç kugkusuz annus mirabilis yani mucizeylli olmasmdan, uluslararasi düzenin bu yll içinde yeniden kurulmasmdan ileri gelmigtir.Dogu-Bat1.çatigmastartik geride kalmigti. Dogu Avrupa'daki komünist rejimler Soguk Sava(in büyük sembolüBerlinDuvan'yla birlikte çöküp yok olmugtu. Sovyetler Birligl,nedeni sadeceekonomik ve politik degigime degil, aym zamanda uzun süredir baski altinda tutulmugetnik milliyetçiliginpatlamasma dayanan çok büylik bir transformasyonununiçindeydi. Çokaz bir sözsüre önce, gerçekçi olmadigt gerekçesiyle agza bile alinmaylp bir kenara itilen cügü artik birçok ülkede egemen olmaya baslamigti. Almanya'mn birlegtirilmesi soyut bir konu Ve konugma mevzuu olmaktan çikmig,çok önemli soriut bir gerçek olarak benimsenmigti.-Alülmanya,birlegmiggekliyleAvrupa'nmsüpergücü olma yolundaydi. Japonya'yagelince artik bu keye global fmans gücü olarak bakiltyordu. Göründügükadanyla gelecegin para ve pazar çatigmalari da globalolacakti. Gelecege ait bu tablokipilere olagan görünüyordu.O kadar ki bu kipileryade sonu" olarakgörmügtür. ganan günleri sadeceSogukSavagm sonu degil, Bu ara petrol, çevre sorunlan içinde gündemde üst siradaki yerini koruyordu, ancak budügük nun diginda artik önemini yitirmi , stradan bir tüketim maddest olmugtu.Petrol fiyatmm II. Dünya Amerikall süSavagl'ndan bu de, yana Gerçekten olmastndan tüketicilermemnundu. büyük dünya petrol rezervi olsa ödüyordu; de defa benzin igin bu kadar rücüler ilk ne az para bir artig göstermig, 1984 ylhnm 670 milyar varilinden 1990'da 1 trilyonvarile çikmigt1. Yine de memnun olmak için onca sebep varken, önlem almmastm gerektirensebepler de degildi. Dünya petrol rezervinin gerçektenbüyük hacimde büyüdügü dogruydu. Ne var ki, yok buradaki petrolün tümü Íran Körfezi'nin be; büyük petrol üreticisinden ve bir de Venezuela'dan gelmig petroldü. Sistemegirmeyi bekleyen büyük ve çegitlistok, OPE C kaynakli olmayan petrol ise hiç yoktu. Bu durum tipki 1973 kriz döneminde Alaska, Meksika ve Kuzey Denizi'nde yaganan duruma benzer. ÌranKõrfezi'nin dünya petrol rezervleri içindeki payi pimdi gerçekten toplam miktarm üçte ikisini bulmuçtu. Íktisadiaçidan, petrol tablosunun 1980'lerin bagmdaki tabloya hiç benzemedigi, daha çok 1970'lerin bagmi ammsattigtsöylenebilir. Dünya petrol pazan giderek daralmaktaydi. Talep hizla artma egilimindeydi. Amerika'mn üretimi patlama dönemini yagiyor, 1986 ve 1990 ülkesinden onuarasi günde iki milyon hesablyla artig gösteriyorduki, bu 1989'da 13 OPEC ithalati en üst düzeye nun bireysel- üretim hacminin daha fazlas1demekti. Birlepik Devletler ulagmig,daha da yükselme egilimine girmigti. Dünya bir kez daha iran Körfezi petrolüne bamarjl" giderekküTalep ve üretim kapasitesi arasmdaki bogluk demek olan gimllyd1. Eu marj yaplyordu. duyarh açtk kargi daha bu da kazalara karmaçaya ve ve çülüyor, pazan 1980'li ylllarm ortasmda iran-Irak Savagi'ndabir tehlike yaratmayacak kadar büyüktü, ancak "demokrasi"
"tarihin
"güvence
artik durum farkliydt 720
Petrol flyatlan daha ne kadar yukanya çtkabilirdi? Bu, yeni petrol kapasitesinin dünyaya ne süratle dagitilacagma bagliydi. Fiyatlar ucuzladigi ve petrolün güvencede _oldugu kanaati yaygm· lagtigt için konservasyon konusu artik õnemini kaybetmig, gündemden çikartlmigti. Alternatif kaynak geligtirme sorunu ise unutulmug,önemini daha da yitirmigti. Tüm bunlara ilaveten birçok ülkede topyekt^1n bir hareketsizlik hâkimdi,.ki bunun enerii ile çevresel konular arasmdaki anlagmazligt çözmede yeteneksizlik anlamma geldigisöylenebilir. Yine de enerji krizleri dönemi arkada biralolmt; giblydi. 1990 ilkbaharmda ABD Senatosu'nun bir oturumunda büyük bir krízin olasiligt tartigilmly,sonunda bu ihtimalin çok zaylf oldugu, en az gelecek birkaç yll için asgari düzeyde kalacagi kamsina varilmigttr. Aynca gelecegi okuyan bazi analistler de 1990 ilkbaharmda, en az on yll için herhangi bir petrol krizinin söz konusu olmadigim duyttrmugtur.
Irak Harekete Geçiyor l Agustos 1990 günü sabah saat 2.00'de ileriye dönük iyimser tahmir11er bir anda ylkilmigti. Bu saatte yüz bin askerden olugan bir Irak ordusu hiçbir direnig görmeden Kuveyt'i iggale baglad1. lçte Soguk Sava; sonu yaganan ilk kriz böylece jeopolitikpetrol krizine dönügmügtü. Bu tarihten önceki birkaç yllda, petrol ihracatçilan, tüketiciülkelerle 1970'lerde koparilan baglari yeniden onarmak için bir hayli çabagöstermigti.Rezervlere büyük ilaveler yap11digiiçin üreticiler giderek tükenen bir kaynagi süratle harcamig olmaktan üzüntü duymamigti. Tam aksine, güvenilir, uzun süre var olacak petrol saglaylciolduklanm göstermekistemigler, enerji rezervi olarak tanmmaktanve de petrolün güvenilir oldugunugöstermekten hognut olmuslardi. Petrolün pazara, pazann da petrole gereksinimi vardi; bu kargilikit öz çikarhesabmm istikrarli,.yapici, çekigmesiz bir iligkinin yirmi birinci yüzyila kadar uzanacaginainanmiglardi. Bu ülkeler içinde tek istisna Irak idi. Baghca mügterileri olan sanayi dünyasma duydugu hasmane duygulan saklamiyordu. 1990 Haziram'nda Irak diktatörü Saddam Hüseyin petrol denen silahm pekâlâ bir kez daha kullamlabilecegi hakkmda Bati'yi uyarmigti. Ilerici oldugunu iddia etmesine kargin aslinda SaddamHüseyin garip bir gekildeolaylan çarpik gösteren, entrikaci biridir. Kendisini 1950'll ve 1960'h yillarm ulusal söylem ve öfkesiyle özdegleptirmigti.Sözgelimi, Dogu Avrupa ve Sovyetler Birligi'nin Stalin teröründenve ikiyüzlülügünden aynlmaya çahgtigi bir gündeJoseph Stalin'i kendine model olarak aldigim söylemlytir.Saddam Hüseyin kendi ürkütücü kipiliginikendi bagina yaratmig bir kipidir.Hüseyin'in büyük boy portre ve fotograflan ülkenin her yamna astlmigti ve herkes bunlan görebiliyordu. Varhgl tüm ülkede her yönüyle hâkim ve hazirdi. Öyleki 1990'da, Kuveyt iggalinden bir ay evvel, "Saddam Hüseyin'in her yerde, çocuklarasaglanan bir gram sütteve Irakh'nm giydigiher temiz yeni cekette var oldugu" büyük bir gururla beyan edilmigtir.Kigiselacimastzligtyla da ün kazanmitti. Ortadogu'dadagitilip elden ele dolagan video kasetler, Hüseyin'in takiplerini nas11temizledigini, idam edilen askeri personelin cansiz bedenlerinin nas11kasaplik et kancalanna astlip teghir edildigni gösteren sahnelerle doluydu. Hüseyin'e bagh askeri güçler,kendi ülkelerinde hem franlilar'ahem de Kürt.kadmlara ve çocuklara kargi zehirli gaz kullanmigtir. Bir gün, ülkeyi ziyaret eden bir batth, 1990 Hazirani'nm son günlerinde Hüseyin'e acimasiz olarak tamndigi için rahatsiz olup olmadigim sordugunda,diktatör büyük sogukkanl111kla,guyamt1 vermigti: "Zayiflik bir liderin hedefine ulagmasinda bagengel teykileder." 1985'ten beri Irak devamli silah satm ahyordu ve dünyano en büyük silah alicisiolmugtu. Aynca silahlann geli tirilmesidenebilecek bir kampanyaya da katilmigti. Bu kampanya, entrikaci, gizli bir silah gebekesi tarafmdandesteklenmekteydi. 198l'de ÍsrailSaddam Hüseyin'in nükleer silah tesisinitahrip etmigti, ancak bu Hüseyin'i niyetinden vazgeçirmemig, tam aksine bu tutkusunu geligtirmigtir.O kadar ki, kamuoyu kargismda açik aç1k silahlar gücü" kurdugunu höbürlenerek söylemektenbile çekinmemigtir. Irak kapah bir polis rejimidir. Saddam "kimyasal
721
Hüseyin ise kipisel olarak amaçlanmhiç de kapali tutmamig,tam tersine dünyaya ilan etmigtir. Arap dünyasma egemen olmak, franKörfezi'ndehegemonya kurmak, Irak'i dünyanm en önde
gelen petrol gücü yapmak ve sonunda daha büyümüg.olan Irak'tglobal askerigüç konumuna getirmek. Ne var ki finans açisindan durumu çok kötüydü. Saddam Hüseyin'in yol açtigi ÌranIrakSavagiülkede yanm milyon ölüye, çok agir savagsakathklannamal olmug, ülkede had safhada ekonomikdurgunluk yaratmigti. Eu yetmezmig gibi on sekiz milyonluk Irak ülkesinin bir milyonluk ordusunu da beslemesigerekiyordu.Hüseyin durumu kurtarmak için flyatlarm ivedilikle yukan çekilmesiniistedi. Irak toplam petrol gelirininyaklagtkyüzde 30'unu Saddam'm sabaski yovag mekanizmasmaharclyordu; bir yandan da durmadan dünyamn bazi yerlerinden, luyla yeni, Oldürücü ve bazen de hiç bilinmeyen acayip silahlarsatm ahyor, bunlarm uluslararasi faturalanm ödemiyordu. 1990 Temmuz aymda, Irak, petrolde ucuz flyat stratelisiuygulamakla tamnan Kuveyt simaskeri kuvvet sevk etti. Sinir savagidenebilecek bu yürüyügte askeri güç 100.000 nna "Ícraatçi"rolünde araç 01arak kullamimigtir.Yürüyügün hedeli Kuveyt ve yüklendigi Hüseyin'in Emirlikleri gibi ülkelerin kotayi uyguladiklanm garantilemek ve OPEC flyatlarimn BirlegikArap arttinlmasim saglamakti. Eu girigime Kuveytkisa bir tereddütten sonra tepkigösterdi.Emir hazretleri, Irakhlar'm eleptiri odagt olan Kuveyt petrol bakamni tepeden inme iyten aldi ve yerine bagkasmiatad1.Bununla da kalmay1pArap Emirlikleri'yle beraber üretimini dizginledi ve OPEC kotasma uymaya bagladt 1990 Haziran ayi ortasinakadar, sahtekarhk yapan, OPECkotasmm d1;ma ç1kantek bir ülke kalmigtt, bu OPEC'e kendi kendini tayin etmíç olan icraatgi ülke Irak idi. Bir iddiaya göre.frakli askerler de Saddam Hüseyin tarafmdankullamlmig, büyük petrol yatag\nasahipbir smir anlagmazhginda Kuveyt'i tehdit etmigtir.Ayncabu askerlerin Kuveyt'e ait iki adayi Irak'a teslimetmesi için bu ülkeyi tehdit etmesi de iddialar arasmdadir. Ancak qurasi gerçektir ki, Bagdat'm aklmda hundan çok daha faziasi vardi ve asil hedefi tüm ülkeyi iggal edip kendisine katmakti. Stratejiksürpriz yapmasmdakien uç hedef buydu. Herkes askerlerin orada oldugunu biliyor, uydu devletler ortadan çekillyorancak yine de hiçbirinin akhna ileride göredakicekleri muameleye muhatap olacaklan gelmiyordu. istihbaratuzmanlan bu ülkelere ka acil uyansi" yapmigsa da bunlann hiçbiri, Misir Devlet BagkaniMübarek ve ÜrdünKrali HüBunun nedeni Saddam Hüseyin'in kendilerine seyin de dahil bu uyanlara kulak asmamiglardir. dügmanca hiçbir harekete geçmeyecegine dair söz vermig olugudur. Iggalleberaber, Kuveyt kraliyet ailesi ülkeden kaçti ve bu küçücük ülke böylece Irak'm eline geçti. Kuveytliler iki yüzyih agkin bir süre ülkelerinde sükûnetle yagamig, komgulanyla büyük güçlerarasmdaçatigma çikbile, olumlu masim önlemig bir ulustu. O kadar ki Irak kuvvetleri simrlarma dayandigi zaman basdavramplanyla Irakhlar'i yola getireceklerini ümit etmiglerdi. Ne yazik ki bu defa .kiqilik
"son
"sürpriz"
kma ugram1plardi.
Körfez Krizi Hareketlerine gerekçe olarak Hüseyin makul clarak öne sürdügübir dizi neden göstermigtir.Kuveyt'in hakh olarak Irak'a alt oldugunu, batih.emperyalistlerin zorla bu ülkeyi kendilerine bagladigim iddia etmigtir. Ashnda Kuveyt'in tarihi 1756 yllmda, BirlegikDevletler'in bagimsizhgim flan ettigi tarihten yirmi yll õncesine, dört yüzy11Osmanli imparatorlugu'nunparçast olmuy üç eyaletin 1920'de birbirine baglanmasiyla meydana gelenrnodernIrak'm kurulugundan çok daha geriye uzamr.Osmanhimparatorlugu'ndan ayrihymdanbirkaç yüzyll önce de daha bagka birKuveyt'le araya sinir koyçok imparatorlugun eyaletlerinden biri olmugtu. Irakhlar ingilizler'in iddia etmigtir. Ashnda 1922 Konfema nedeninin Irak'a hak ve petrol tammamakiçin oldugunu kaybettirmigti) Türkler'in1913'te, rast'nda kabul edilen simr (kiKuveyt'e topragmmügte ikisini Birinci Dünya Savagt'ndan önce kabul etmig oldugu simrm basit bir kopyasid1r. Aynca gunu da 722
eklemek yerinde olur ki, 1922'de petrol uzmanlariKuveyt'te hiç petrol olmadigim raporla ifade etmiglerdir. 1980'de Saddam Hüseyin çok ciddi, kendisini neredeyse konumundan edecek büyük bir hesap yanligi yapmigtir. Savagm çok kisa sürecegini, Iran'i devirmenin sadece birkaç hafta alacaginitahmin etmigti. Ne var ki yamlmigt1ve yeni1gldüzeyine gelen Irak olmugtu.Bundanon yll sonra, 1990'da bu defa Kuveyt'i kolayca yutabilecegini ve bunu dünyaya Fait accompli yani bir oldubitti olarak kabul ettirecegini dügünmügtür. Bunun dünyada yakmmalardoguracagi ancak her geyin bu kadarla kalacagt inancmdayd1. Kendisi de bu ara hemen bir gece içinde parasal sorunlan çözebilir ve muhtegem diye adlandirdigt askeri ve politik tutkularimkolayca tatmin ederdi. Arap dünyasmm tek kahramani olacagtm ve istese de istemese de bat111 ülkelerin kendisi karismda egilip selam duracagini sanmigtl. Ne var ki hesaplari yanh; çikmig, düglerinde yanilglya ugram1çti ve bu da ikinci sürprizdi. Kuveyt'e kargi girigtigi harekât muhalifleri arasmda beklenmedik hognutsuzluk yaratmig, uluslararasi çevredeve Arap dünyasimn birçok ülkesinde dügman kazanmasma neden olmugtur. Kuveyt iggalinden sadece birkaç gün sonra George Bush bu konadaki fikrini dünyaya gu sözlerle duyurmugtur: "Bu olay, Kuveyt'e kargi girigilen bu iggal hareketi devam edemez." Sözlerini boga söylememigti.Bu konuda öncülügü Bush'un yirmi ylldir tamdigi diger liderlerle kipisel iligkiler kurmak suretiyle Birlegik Devletleryapmigttr. Bu liderlerle igbirligi yaparak muhalif çevreyi olugturmug ve koordine etmigtir.Irak, yakm zamana kadar müttefikleri olan Sovyetler Birliginezdinde ç1karlarmmve konumunun ne denli degigmig oldugunu anlayamam1çti. BirlqmigMilletler 1930'lu yillarda Cemiyet-iAkvam'm yapamadigini yapmig, iggal olay1m kinadigim belirterek ambargo uygulamastnibagarmigtir.Ancak Kuveytigi böylece sonuçlanmadi. Irak kuvvetterinin durump, d1paridanikmal görmesi,bu ülkenin bir kez daha savunmasi zaylf olan Suudi Arabistan topraklarinayeni bir hareket düzenleyecegini gösteriyordu. Birçok ülke, Hüseyin'in bu defaki hedefinin Suudi Arabistan olabilecegt korkusuyla bölgeye askeri kuvvet gönderdi. Bu girigimdeen büyük katki Amerikan kuvvetlerinden gelmigtir. Amerika bu girigimini çok eski ylllara, Harry Truman dönemine dayanarak yapmig, 1950'de Harry Truman'm Ìbni Suud'a gönderdigt garanti mektubunu davrampmtn gerekçesi olarak kullanmi tir. Krizin geritepme olasiligt1990'll yillar ve yirmi birinci yüzy1l için çok büyük yeni krizler demekti. Eger Saddam Hüseyln Kuveyt'i almayive tutmaylbaçarsayd1,OPECüretiminin 20, dünya petrol rezervlerinin de yüzde 20 dogrudan kontrolünü ele geçirmig olacak ve kompu ülkeleri sindirecek konuma gelecekti.O takdirde kugkusuz Iran Körfezi'nin en egemen gücü olur, ken.dini iyi teçhiz ederek Iran'layeniden savaga girerdi. Büyük olasilkla bununla da yetinmez, ekonomik özgürlüge sahip oldugu için çok daha ciddi adimlar atard1. Komünizmin çökügüve SovyetlerBirligi'nin bagina gelenler sonunda dünyada tek bir süAncak Irak'm Kuireyt'i ilhaki halinde bu degigeblper güç olarak BirlegikDevletler'i birakmigtL lir, Irak da yeni bir süper güç olabilîrdi. Bundan on bir yll önce ÌranKörfezi'nin önde gelen be; büyük üreticisinden dördü Batiyanlis1ydt Ama Kuveyt'in Irak'a katilmasiyla Amerika'nm elinde sadece iki dost ülke kalacaktL GeorgeBush bu tehlikeyizamaninda görebilmigve qu sözcüklerle anlatmigtir: "Dünyanm büyük petrol rezervlerinin kontrolünün Saddam Hüseyin'e geçmesi halinde bundan i§lerimiz, yaçam tarzimiz,kendi özgürlügümüz ve dünyanin dört bir yanmdaki dost ülkelerin örgürlügü tümüylezarar görecek, aci verecektit Bat1'da,kamuoyu önünde yapilan bir münazarada, Bushyönetiminin gösterdigi tepki konu edilmig, tu tepkiyetek blr gerçek neden gösterilmesi istenmig ve aranmigtir. Ancak büyük olaylarda sikça rastlandigt gibi, bir açiklama" mümkün olmamigtir. Bir clasillkla bu, tepki,iggal, hükümranlik ve geçirilen Soguk Savag düzeni gibi mülahazalardt BirlegikDevletler'de farklt kiiler bu konuda farkh görüglerifade etmigtit Baz1kimseler yeni bir Vietnamolasthgmdan ve ye-
¾zde
"
"tek
723
ni bir felaket döneminin baglamasmdan söz etmig, bu konuda uyarida bulunmugtur. Bizzat Gebir Vietnam"a meydanvermemek kararmdaydi, ne var ki kendisi de mensup olorge Bush dugu kugagin bir ferdiydi ve geriye, 1930'lara, Adolf Hitler dönemine ve ÍkinciDünya Savagi'nin kaynak noktasina bakmamasi olanaksizdi. IkinciDünya Savagi'ndaelli milyonkigihayatidurdurulmuy olm yitirmigti. Eger 1936'da HitlerRhineland'da veya 1938'de Çekoslovakya'da belki de bu Almanya'dakinden çok vardi-daha elinde tank saydi o zaman Çekoslovakya'mn dünya daha bagira bagira bu kez yalan elli milyonun hayati kurtarthrdi. Aradan y1llar gegmig, kargilagmigti. zalimle Su adamin tutkulan smirsizdi. söyleyen, gerçeklerisapttran, vicdansiz bir Baas doktrinleri Irak'in o günkü smirlarmm çok ötesine gidilmesini öngörmügtü. Simdi ülkede Kuveyt'i ilhaki baçarmig daha büyük bir Irak'la çok daha ileriye gidilecegi, ülkenin muazzam bir nükleer silah devletine dönügecegi fikri egemendi. "Petrol faktörünün" ifade ettigi gerçek anlam, petrolün siyasi, iktisadi ve askeri olarakparaya ve güce çevrilecegi idi. Saddam Hüseyin dünya petrol rezervinden ek bir yüzde 10 almanm ne demek oldugunu gayet iyi biliyordu. Kuveyt'i elinde tutmasi halinde gezegenin en egemen gücü olacagini, petrol üreten öteki ülkelerin Saddamdiktasi kargismda tipki 1990 yazmda, iggalden evvelki gibi, el pençe divan duracagim dügünmügtü. O zaman dünya ekonomisinde tartigmasiz söz sahibiolacak, iktisadi ve politik alanlardaki líderler kendisine yagcilik yapacakt1. Iggal için gerek duydugu silahlar kapisma gelecek,teknolojinin sagladigther tür silah emrine amade olacak, silah ve teknolojiyibüyük pazarlara sokma heveslisi kipiler kapisma gelip en modem silahlari ona sunacakt1. Nükleer ve kimyasal silahlarla donanmig Saddam Hüseyin için Irak'i bölgenin süpergücü yapmak igten bile degildi. Burada Saddam Hüseyin hayal gücünü daha da igleterek ülkesini bir global süpergüce çevirmenin dügünü kurmuçtur. Bu hayalleri belirli bír noktada tutmak, Saddam'idurdurmaya çaligmak aslmda hem çok masrafli hem de çok tehlikeliolmuqtur. Soglik Savag sonrasi düzen genel olarak 1990 baglannda dügünüldügünden ve ümit edildiginden çok daha farkli ve acimastzdi. Kisaca ifade etmek gerekirse bu partlarpetrol krizipetrol" degil, tipki Birinci Dünya Savap'ndan nin temelini olugturmugtur. Petrol derken dengesinde kritik bir eleman olan petrol kastedilmigtir. lyteyirbu yana oldugu gibi gücün global büyük biri ahnan budur. derslerden minci yüzyikian "yeni
-ki
"ucuz
Yeni Petrol Krizi Karmaga ve ambargo nedeniyle dünya petrol pazanndan aniden 1973ve 1979 krizlerinde oldugu gibi ve aym boyutta dört milyon varil petrol çekildi. Geçmig krizlerdeki gibi bu defa da gelecegin neler getirecegi belirsizdi. Bu konudan habersiz olan girketler ve tüketicilerbir kez daha istiflemeye geçip stok düzdüler. Petrol flyatlan aniden f1rladive finans pazarlan ç1kigageçti. Görünüge göre yeni bir petrol poku,savag sonu altmci kriz kapida beklemedeydi. OPEC,Irak iggalinden beri en kötü kriz dönemini yagiyordu. Artik bilinmeyen,askida tu tulan sorun yalmzca petrol fiyatt olmaktan çikmig,egemenlik ve milli varligi sürdürme konusudurdurulan petrol kaybina dönügmügtü. Bu ara, OPEC üyelerinin çogu Kuveytve Irak'tan akigi yalmzhga itilmiç oldu. ni telafiiçin öne atilarak üretimlerini arttirdilar. B0ylece Irak biraz daha Bu ülkeler böylece mügterilerine kargi yeni taahhütlerinide yerine getirmig oldular. Fiyatm b0yle keskin bír çizglyle yukan çekilmesisadece arzm azalmlyolmasnidan ileri gelmemigtir. Bunda endige, korku ve yeni bir çatigma beklentisinin pay1 da vardir. 1990 sonbaharmda, Hüseyin smirda petrol sistemini tahrip tehdidini savurdugunda vadeli pazarlarda fiyatlar birdenbire varil bagma 40 dolara, krizden evvelki fiyatm iki kattna s1çramigtir.Agiriyüksek flyatlar ABD ekonomisinde duraklama egilimini güçlendírmigtir. Ham petrol fiyatinm yükselmesiyle benzin fiyatlari da, tüm elegtirilere ve scrupturmalara kargin yükseliyordu. Bu dönemin 1973 ve . 1979 ylllarmdan tek farki bu defa Birle ik Devletler'de pazarlan denetleyecek herhangi bir kont724
.
rol mekanizmasombulunmaylpidir.Aynca bu dönemde gaz kuyruklarma ve dagitimda ciddi aksakliklara da rastlanmamigtir. Global arz sistemini iki faktör etkillyordu; fiyat artiplan ve üretimin arttinlmasi için yapilan üretimle 1990 Arahk ayma kadar eksik üretim bagvurular. Diger kaynaklardan saglanan sorunu halledildi. Tek bagma Suudi Arabistan kapali tuttugu kaynaklarmi üretime sokarak günde üç milyon varil petrol çikarmigve böylelikle eksik petrolün dörtte üçünü saglamigtir. flave petrolün geri kalan losmi Venezuela'dan ve BirlegikArap Emirlikleri'nden gelmigtir.Bundan bagka üretimini günde 25.000 veya 50.000 varil arttirma kapasitesindeki her ülke bu yança katilmakta geri kalmamigttr. Petrol perspektifi açisindan ortada yanit bekleyen bir soru kalmigti. Yent bir çatigmahalinde BirlegikDevletler, 1970'lerde kurulan ve Simdi600 milyon-varilpetrol içeren Stratejik Petrol Rezervi'ni kullanir miydi? Nitekim birkaç ay evvel niyetin"ne oldugu hakkinda heyecanh bir tartigmada açilmigti.Stratejik Petrol Rezervi sadece (SPR) kithk" halinde mi kullamlacakti, yoksa ekonomiyi sarsacak büyük bir fiyat dügügünde de devreye sokulacak miydi? Ba211anmn görügüyle bir varil petrolüri 20 dolara satilmasi halinde bu alasihk sÖz konusu olamazdt Diger taraftan petrol fiyatmm ikiye katlanmaslyla ekonominin bundan agir darbe ylyecegi de kugkusuzdu. Sonunda 1990 Kasimi'nda bu bir karara baglandi; bir çatt;ma halinde, önceleri Reagan yönetiminirt bagvurdugu prensip uygulanacak,StratejikPetrol Rezervi pazara yeterince petrol verecekti. Böylece panige kapilan istifçilerin 1973 ve 1979'dakine benzer sebep olacagt sert fiyat artiplan önleninig olacakti. O yllin sonbahannin son günlerinde arz-talep tablosunungünden güne iyileptijl ve flyatlann dügmeye bagladigt gözlendi.Yinede kiga dogru kriz sürüp gittigiiçin asil temel soru yeniden gündeme gelecekti. Askeri bir çatigmamn baglamasi halinde durum ne olacakti? "telafi"
"asil
"fiziki
Yanlig Hesap Mantikli gibi görünmese de bu olasillk glderekkuvvet kazamyordu. Onca diplomatik oyundan ve batih rehineler olaymdan sonra Irak hâlà Kuveyt'ten çekilecegine dair en ufak bir igaret vermiyordu. Sankizamanla oyun oynuyor, zamanm kendi lehine çaligtigmainantyordu. Artik Irak büyük bir hizla Kuveyt'i kendine katmak için harekete geçmig,haince ve terör uygulayarak Kuveyt halkini ülkesinden atmaya çaligiyordu.Hüseyin ayni zamanda kendi aleyhine kurulmuy olan koalisyonu ylpratip yok edebilecegine de inanmigt1. 1956 Süvey; krizinde 19 yagmda olan Saddam, Nastr'in Bati ittifakim nasil dagitabildigine tanik olmuçtu ve kendisinin de aynt geyiyapabilmesi için firsatlar bulmasi gerektigikarusmdaydt Elinde çok daha büyük bir milletler koalisyonuyla bunu hiç kugkusuz bagarabilirdi. Eu noktada "Ísrail'leaym kartf oynayacak, Arap ülkelerini koalisyondan çikmaya zorlayacakti. Belki de ba21 batill ülkelere yanagip bölücülük tohumlari atabilirdi. Hatta belki de Sovyetler Birligi'nden aynbr;onlara yüz çevirirdi.Kisaca, zamam geldiginde nasilsa bir yolunu bulup planlanni yagama geçirecekti. Vietnam olaymi, aynca 1983'te birkaç yüz ABD denizcisinin ölümünü dügündükçe bunu bagarmanm çok güç olmadigina inamyor, Amerikan azminin güçlü olmadigi kanisma vanyordtL Diger taraftan Bush yönetimi de zaman faktärünün bilincindeydi ve zaman kaybetmenin otuz üç uluslu koalisyon açismdan zararli olacagim biliyordu. Birlegik Cephe daha ne kadar bir aradatutulabilecekti?Alman kararlar geçerli kalabilir miydi? Ve nihayet Saddam Hüseyin ne kadar sonra dizginleri ele altp Kuveyt'i tahrip edecek ve bu ülkeyi "Irakli" yapacakti? Sovyetler Birligikendi politik sisteminin baski altinda olugu nedeniyle çok büyük bir istikrarsizlik içindeydi. Sovyet askeri gücü o güne kadar daima Trak'laiyi illykiler içinde olmuytu. Bu durumda SSCB koalisyondan ayrilip Irak'in yamnda yer alir miydi? Ve nihayet Amerikan halki 2 Agustos'tan beri aç1klanmakta olan taahhütleredaha ne kadar uyabilirdi? 725
Sonunda Bush yönetimi de Saddam'la aym sonucavardt Kriz ne kadar uzun süre devam ederse Hüseyin'in ganst da o kadar attacakt1. Ekim ayi sonunda, Kasim ayinm ilk günlerinde ABD hükümeti koalisyonun Suudi Arabistan'i savunmaktanöte bir geyler yapmasi gerektiginekarar verdi. Bundan böyle savunma yerine hücum oynamahyd1.8 Kasim'da Bushbir duyuyeteri kadar güçlü olabilmesi için" buradaki ABDkuvvetlerinin ru yaptl. Körfez'de büyük saytda arttinldigtnisöyledi. Bu, bölgedeki ABD kuvvetlerinin ikí katina çikanldigi anla"zafer"
"koalisyonun
mmdaydi.
·
Yine de Bagdat'tan bir sürü propaganda gellyor fakat hiçbirhareket gözlenmiyordu. Saddam Hüseyin franIrak Savagi'ndakendi yuttaglarmdan500.000 kayip vermigti. Bu, nüfusa vurulacak olursa BirlegikDevletlerbüyüklügünde bir ülke için 7,5 milyon kaylp demektl. Bu kaybm sorumlusu Saddam'di; ancak o bu konuda hiçbir pigmanhk göstermemigti. Öyleki, Iran-Irak Savagi'nda iki kilici tutan Irak'm zaferini simgelemek için Saddam'myaptirdig dev büyüklügündeki.anitta, eller ttpatipSaddam'm elinin modelidir. Saddam Irak'ta pek çok gehit vermigti, bundan daha fazlasmi da vermeye hazirdt BirlegikDevletler'de ise çok az §ehit bile verilecek olsa buna yönetimin dayanamayacagt kamsindaydi. Aklmca BirlegikDevletler halki yufka yürekli, iradesiz kipilerdi ve kahci güçleriyoktu. Bu görügünü haziran sonunda,iggalden sekiz gün önce, Irak'taki ABD elçisi10.000 õlüyü bile kaldiramayacak bir ülke" olne mesaj olarak duyurmug, Amerika'mn de bu görügünü kamtlamak için gösterig yaparak kimyasal silah kulladugunu söylemíçtir. Simdi nabilecegini ima ediyordu. Ancak bu noktada bile Saddamkoalisyon üyesi bagkentlerinden gelen açtk uyan igaretlerini ciddiye almamig ve George Bush'u küçük gördügünü gösterendavraniëlarda bulunmuqtur. Acaba Hüseyin bir kez daha yanlighesap içinde miydí? önce bir kez daha oldugu gibi saat hiç aksamadan ilerliyordu. 29 Artik yirminci yüzy11dan niyeKasim'da BirlegmigMilletlerGüvenlikKonseyi 678 sayillkararnameyi geçirerekfrak'a tini göstermek" için 15 Ocak 1991 tarihine kadar süre tamdi;bu süre içinde Irak'm 600 saylli takdirde, kararname kokararnameyeuyarak Kuveyt'ten çekilmesibekleniyordu, Çekilmedigi önlem" Bagdat'a her çevredenakin alinacakti. ullanna uyulmasi için gereken Bu türlü ara akm insan gelmig, bang planma katkida bulunmak ve rehinelerin serbest birakilmasma yardimc1 olmak için çabagöstermigtir.Bunlarm içinde her kesimden görevli vardt; koalisyonun ortaklarmdan eski bagkanlara, Demokratik Parti'den Bagkan adayi olacaklara ve eski boksörlere kadar. Arahk aymda Saddam koalisyonun karatini degigtirmesi ümidiyle yabanci rehinelerden birkaç yüzünü serbest b1rakti. Ancak bu, Saddam'mtahmininin digtnda ige yaramamigttr. Irak'm Kuveyt'te girigtigimezalim artik dünyanin her yanma yayilmigt1. Bekleme süresi akip gldlyordu. Gazete yaziiglerinde, televizyonkanallannda, haber merkezlerinde yeni düzenlemeler yapilmig, masalari"kurulmuy ve beklemeye geçilmigti. Editör Ye yapimctlar askeri bir çatigma halinde görevliferinerelere göndereceklerini planliyordu. Yine de gunu ilave etmek gerekir ki, esas olarak, bu kipilerden çogu buna gerek kalmayacagma inanmigttr. Sonunda mutlaka mantik galip gelecek, Saddam kendini temize çikarmanin bir yolunu bulacak, neticede koalisyon liderlerini gülünç duruma sokacaktil 9 Ocak 1991'de DigigleriBakani James Baker Irak DigigleriBakam Tank Aziz'le Cenevre'de bir araya geldi. Acaba bu toplantidakapali kilitleri açmak mümkün olacakmiydt? Alti saati agkmbir görügmedensonra asik suratlyla Baker kapida göründü ve Irak'm konumunda hiçbir esneklik görmedigini,Bagdat'm bir yanh; hesapla yeni bir trajikolay" yaratma hazirhgLnda oldugunu rapor etti. Baker Aziz'e, Hüseyin'everilmek üzere Bush'tan õzel bir mektup getirmig, ancak Aziz mektubu almayireddetmigti. 12 Ocak Cumartesigünü ABD Kongresi, üç günlük tartigmadansonra Senato'da 47'ye kargi 52 oyla, Temsilciler Meclisi'nde 183'e karç1250 oyla Bagkan'a sava; yetkisiverdi. BirlegmigMilletler kararlannm uygulanmasi lehine oy kullananlar bunu samimiyetle yapmigti, bu nedenle bu kipilerden yaptinmm uygulanmast için sürekli talepgelmekteydi.Amerika'ntn dört bir "savagta
"iyi
"her
"sava;
"yeni
726
yanindan çegitli protestolaryüksellyor, Batt Avrupa'nm her yerinde koalisyon aleyhinegösteriler yapihyordu, KisacaGeorge Bush yalniz birak11m1;tlve güç durumdaydi. Sonundasürenin bitig tarihiolan 15 Ocak geldi ve geçti. Irak'tan herhangi bir son dakika manevrast gelmemig, sessizlikten bagka hiçbir igaret görülmemigti. niyet süresi" gelip geçmigti. Artik her gey George Bush'a baghydi. Kamuoyu belki de Bush'un yaptinmi uygulamak için birkaç hafta veya bir ay daha bekleyecegini dügünmüy olabilir. 16 Ocak'taBush iki ayn din görevlisiyle konugtu. Irak'l alenen uyardigini, Kuveyt'i iggalden vazgeçip geri çekilmeyebaglamamasi halinde koalisyon tepkisininagir ve seri olacagim söyledigini bir kez daha yineledi. 17 Ocak günü, Körfez'e göre sabahm erken saatlerinde700 koalisyon uçagt Irak semalarmda çok büyük bir saldinya geçtiler. "lyi
Tüm Savaglarm Anasi .
Bazi kimselerin savaym gerçek baglama tarihi olarakAgustos'ta Irak'm Kuveyt'i iggalini göstermelerine kargin eninde sonunda Körfez krizi hava savagi, Irak komuta ve kontrol merkezlerine yapilansistemli saldinlarla ve askerive stratelik hedeflerin sik sik degigtirilmesiyle bir ay devam etti. Koalisyonun olugturdugu uçaklar ve Irak'm hava savunmasim vurdugu roketler herkes için ve özellikle de ABD Hava Kuvvetlerilçin inamlmaz bir sürpriz olmugtu, ancak AmerikanHava Kuvvetleri'niasil etkileyen, koalisyonun bunu bu denli kolayca ve bu kadar az kay1pla bagarmig olugudur. Ílk gece girigilen hava saldinsinmboyutu ve etkileri petrol pazarmdabüyük yankilar uyandirmig, reaksiyona neden olan en önemli faktör olmuqtur. ilk olarak, tahmin edilebilecegi gibi petrol flyatmda büyük dügiigler oldu ve bir varil petrolün fiyati 30-40 dolardan 10 dolara indi. Sonra yíne hemen bir saat lçinde 20 dolara ç1kti, bu suretle iggalden evvelki flyatm dahi altina dügmüç oldu. Giderekarz durumu da düzelmeye bagladi ve bu düzelme sürekli oldu. Surasi muhakkak ki, eger gerek duyulsaydt StratejikPetrol Rezervi'nekuçkusuz bagvurulacakti. Kig mevsiminin geçmesiyle talep de dügmeye bagladi. Artik bu ilk hava saldmsmin Irak'm cesaretini kirdigindan, Suudi enerji sistemine ciddi zarar verme yeteneginin yok edildiginden güphe edilemezdi. Artik petrol üzerindeki korku yok olup gitmigtive fiziki arz ve talep gerçeklerifiyatlan apaglya indiriyordu. Sonuç olarak savagin bagmda masadan kaldinlan petrol fiyati konusu, aradan iki, üç ay geçtikten sonra yenidengüncelkonu olmuçtu ve masadankaldinlmasi olanaksizdi. Iraklilar hava savagma kendilerine özgü bir hava savaglyla, Israilve SuudiArabistan'aSovyet Scud füzesi atarak cevapverdiler. Irakhlar belki de Israil'eyapilan bu saldirlylaIsrail'insavaa sürüklenecegni, bunun da Araplar'i koalisyondan çekilmeyezorlayacagim ümit etmigti. Böyle bir sonuç hiç ku§kusuz Suudi Arabistan'1 çok zor durumda b1rakirdi.Belki de daha bagka bir yol izleyerek zayll koalisyondan yararlamp namluyu kara savagma çevirirlerdi. Ancak Israilliler büyük baski altmda, atege ateglekargihk vermediler. Scud füzelerinin kimyasal silah tagidigL Samldigndan bunlarm kullamlmast ülkede büyük korku yaratmigttr. Ancakolaylarm gösterdigi gibi füzeler kimyasal silah içermiyordu ve bu yüzden fazla bir zarara neden olmamigtir. Zaman geçtikçe Scud füzelerinin kullanimi kisitlanmigtir. Hava savagi sürüp giderken baçan elde edemeyen Saddam Hüseyin askerlerine hava savaymm yakmda son bulacagim, "SavaglannAnasi" olan savagm çok yakinda karada devam edeceginisöyledi ve bu konuda söz verdi. Ancak hava savagimn baglamasindan beg hafta sonra kara savagi, "SavaglarmAnasi" tam bir bozguna dönügmügtü. Irak askerleri, hava savagmdakibagartsizlik nedeniyle moralleri bozuk, doktrinle kisitlanmig olarak SaddamHüseyin'in kazanmak istedigt çan ve gerefugruna kendilerini fedaya híç de hevesli görünmüyordu Ve ellerinden gelsebu bog çabadanvazgeçmeye hazirdilar. 727
Diger taraftanmüttefikler ustaca bir plan haztrlamigti. Bu plan aldatmaca yöntemine dayaniyordu. Körfez'de ABD komutam olarak görevli General Norman Schwarzkopfplanmuygulan, masinda Alman Generali Erwin RommePin bagucundan hiç eksik etmedigi kitab1ndan esinlenmigti. General Romrnel bir seyyar savag uzmantydt ye çölde savag yapmanm tüm inceliklerinin bilincindeydi, aynca Kuzey Afrika'da geçirdigi yillarda petrolün stratejik önemini gayet iyi ögrenmig, bu konuda ilk elden deneyim kazanmigti. Schwarzkopf Körfez Savagi'nda Rommel'in derslerinden esinlenmig, bu derslerden ögrendiklerine dayanarak Irak mevzilerine dogrudan saldirida bulunmay1 hiçbir zaman akhndan geçirmemigti. Schwarzkopf'unfikrine göre yapilan bir savag" ve ölesiye" bir savagtl. Bu nedenle büyük bir hazirlik dönemine girerekaskerlerine egitim egzersizleri yaptirdi ve Irakl11ar'1kandirarak müttefiklerin karada ve denizde büyük bir taarruzla dogrudan Irak mevzilerine saldiracagma inandirdi. Sir taraftanda büyük say1da müttefik kuvvetleri gizlice Suudi çöllerinesevk etti. Kara savaginm baglamasiyla, bu kuvvetler, büyük bir yay çizerekbatidan yayilmaya bagladilar ve sabit mevzilerdekiIrakhlar'm arkasmdan gelip yollarim kestiler. Kara savagi yüz saatten daha çok sürmemi§Ve tüm Irak kuvvetlerinin geri çekilmesiylesonuçlanmigtir. Ancak, Saddam'in kuvvetleri gelmig geçmigen büyük petrol kaynagl sayllan araziden çokde Kuveyt'ten çikmak zorundaydi,ki bunu büyük bir öç alma ve kin duygutan çikmtytt Simdi suyla yapmigtir. Kuveyt'i alamadigina göreyakip y1kmaya'çahyacaktL 1944'te, Hitler'in Paris'ten çikarken bu kenti yakmaemrine kargi çikanve Führer'i dinlemeyen askerin aksine, Irak askerleri Hüseyin'i dinlemig ve Kuveyt'ten aynlirken bu kenti ategevermigtir. Bu yanginda 600'den fazla petrol kuyusu atege verilrnië, cehennemi andiran karanlik ve bogucu dumandan çevrede büyük hasar meydana gelmig, her geyyanip kül olmuytur. Bu ate; ve duman selinde günde yaklaik alti milyori petrol varil alevlerde tutugupyok olmuytur. Bu miktar Japonya'nm günlükpetrol ithalatinm bir hayli üstünde, ABD petrol ithalatinm ise çok az altindadir, 18 Subat1991'de ateykes ilan edildi ve uygulandi. Bu ara Irak'm güneybatismda Siiler arasmda, kuzeyinde Kürtler arasinda ayaklanmalaroldu (Kürtler'e ait topraklar,buralarda petrol bulundugu varsayllarak, bu ülkenin kuruldugu 1920 yllinda frak'a katilmigti). Simdi bu iki ayaklanma Irak'm güncel petrol üretiminin yogun oldugu bölgelerde odaklanmigti. Irakhlar bu ayaklaninalari niilyonlarca insam göç etmeye zorladiktan sonra haince yöntemlerle bastirmlyt1.Müttefikkoalisyon ortaklan Saddam Hüseyin'in iginin askeri bir darbede çarçabukbitirilecegini ümit etmigse de, durum yamldiklarint, Saddam'i hafife aldiklanni, Irak üzerindeki nüfuzuna ve kipisel güvencesine nasil fanatikçe bagli oldugunu göstermistir. Kendi ülkesine getirdigt onca felakete kargm Saddam, Körfez krizi bittiginde güç sevdasmdan yine de vazgeçmemigtir. Ne var ki artik elinde taarruzayönelik askeri mekanizmayoktur. Körfez krizinin gerçektenson bulup bulmadigt keSin olarak bilinemez. Hiç kugku yok ki savagin son bulugu beraberinde birçok yeni sorunlar getirmigtir: Bunlar, Irak'ta politik organizasyon ve bu ülkeyi kimin yönetecegi; tüm bölgede güvenceiligkileri (kibu petrol güvencesiyle yakin fligkilidir); Kuveyt'in yeniden inçasi ve gelecegi; Ottadogu'da bang arayig; petrol üreticileri ile tüketiciler arasindaki iligkiler; endüstri dünyasinda enerji politikalari ve strateilleri ve Hidrokarbon Adam'm kendi gelecegi sorunlaridir. "çölde
"seyyar
Gelecege Dogru Teknoloji ve yeni buluglar dünyamizi sürekli olarak yenilegtiriyor.Bunlar, hepsi bir arada dünyamizi giderek daha çok bilgisayar kullammina, global haberleymeye ve on dokuzuncu yüzyildan kalma ekonomisinin de varliglyla" enformasyon ekonomisine birakiyor. Bugün modern ekonomide liderlik ve dinamizm Japonlar'm dayalf dedigi endüstrilere geçmigtir. Yine de petrol, endüstri toplumunun itici gücü ve kendí yarattigt uygarhgm hayat kani olmay1 "endüstri
"bilglye
728
sürdürüyor, Bugün petrolcülük hâlâ dünyadaki en büyük igtir. Riskve ödül faktörlerinin en uç noktalarmi kucaklayan, igletmecilikle ve özel igyerleriarasindaki iligki ve çatigmalara etken olan hep petroldür. Aynca, 1990 ve 1991 y111anndaKörfezSavagi'nda kamtlandigi gibi ulusal güç alamnda ve dünya ekonomisinde en. temel unsur, savagve çatigmada çok kritik bir odak noktasi ve uluslararast arenada karan etkileyenen kesin güçtür Ya gelecekylllar? Onlar için ne söylenebilit? Petrolün ve dünya toplumunungeleceginde çeitli globalsenaryolarm ve risklerin yer alacagi kesindit Ancak petrolün gelecegt konusunda unutulmamasigereken ders gudur: Petrolde en lyi politika hiç beklenmedik olam beklemek yani inanmaktit Sürpriz kipiyiancak olay olup bittikten sonra yakalar Vahget, savag,teknolojik tehlikeler,siyasipatlamalar,ekonominin öngördügü kurallar,etnik, dinsel veyasosyal çatigmalar, hepsi sürpriz olarak gelip petrole yaklagimietkiler. Ancak sürpriz bazen bagka giysileraltmda da gelebilir. Örnegindünyamn ekonomik büyüme modelinde temel degigim olugturabilir Bazen alternatif enerji üretimine teknolojiksizmti olarak girmesi, petrolün önemini gölgelemeside söz konusudur. Su teknolojiksizma bir Amerikan laboratuvanndan gelecegl gibi belld de ve giderek daha büyük olasiliklabir Japonlaboratuvarmdan da çikabilir.Unutulmamahdir ki 1980'li y1llardan bu yanä Japonhükümeti enerji aragtirma ve geligtirme projesine Amerika'dan daha çokyatinm yaplyor. Sürprizdenen olgu pekâlâ bir çevre krizinden de dogabilir Ye enerii ekonomisinde köklü deneden olur. Sürpriz olgusunun SovyetlerBirligi'nden gelebilecegi de dikkate ahnmalidir. gigmelere SovyetlerBirligipolitikastnin änümüzdeki yillarda dünya enerjisi üzerinde önemli etki yapmasi da olasidir. SSCB dünyanin en büyük petrol üreticisi ve 1989'da üretimini SuudiArabistan'm iki katma Çlkarmigbir ülkedir. Suudi Arabistan'dan sonra dünyanm en büyük ikinci ihracatçisidir. Geçmi te, on dokuzuncu yüzyllda Bakû dolaylarmdaki Azerbaycan'da petrolendüstrlsinin ilk geligmesiyleRusya zaman zaman Standart Oil'in Bati Pennsylvania'da petrol üzerindeki tartigmasiztekelini kiracak kadar geligme gösterdi.1905 ihtilalidünya petrol arzma politik açidan indirilen ilk darbedir. 1920'll yillarda Bolgevikler'in baglattigi ihraç kampanyasi global fiyat savagim körükletnig, bu durum 1928'de iskoçyaAchnacarry Satosu'nda "As-Is" anlagmasiimzalanmasiyla sonuçlanmigtir. 1950'de kapma Sovyetler'in mücadelesi yine mn pazarda pay yüzünden fiyatlar dügmüg, bu da OPEC'indogmasma neden olmugtur. BugünSovyetler Birligi'nin petrol ve dogal gaz ihracati bu ülkenin tüm sistemi aç1smdanyagamsal önem tagir.Digardan teknolojive gida maddelerialmakiçin gerekliolan toplamdöviz gelirinin yüzde altmiginm üstünde kalan kisim Rusya'nm petrol ve gaz ihracatmdan gelen dövizle karilamyor. Ne var ki bugün Sovyet petrol endüstrisi verimsizlik, dügük üretim, kötü organizasyon ve teknolojikgeri kalmlylik, savurganlik ve çevre ihmalcilig yüzünderibir krizin egigindedir.Sovyet petrol uzmani Thane Gustafsonbir yazisinda ortasmdan beri enerji.politikastSovyet endüstrisinde en yikict faktör haline gelmig ve Sovyetler'in ekonomik büyümesinde gericiligin ve durgunlugun bagsebebi olmuqtur" demigtir. Enerji problemlerinin bu ülkede iktisadi reformlann bagdügmam oldugu artik kamtlanmigtir. Birikmig zorluklar ve yatiriminazaltilmast Sovyet petrol üretiminde uzun zamandir beklenen dügügün bagladigmm ve ürefimin hizla dügtügünün göstergesidir. Ihracatoda aym hizla dügmesi halinde bunun etkileri tüm dünyada hissedilecektir. Sovyet petrol endüstrisi aym düzensizlikten ve toplumunubir bütün olarak etkileyenmoralsizlikten büyük zarar görüyor. Bugün Sovyetler Birligi'nde Bati sermaye ve teknolojisiniRusya'mn petrol ve gaz sektörüne sokmaya dogru büyük bir istek ve egilim vardir Bu, insana ister istemez 1920 Yeni Ekonomik Plan dönemlnde Lenin'in söyledigi bir sözü ammsatlyor. Lenin o günlerde "Bakû'nun bir çeyregini"uluslararast aç1k artirmaya koymaktan söz etmigti. Bati'daki irketler bu fikre büyük ilgi gösterirler. Sovyetler Birligi dogal gaz rezervinde dünyamn en önde gelen ülkesidir ve girketlerin görügüne görepetrol potansiyeli de aym gekildebüyütülebilir. Ne var ki girketlerve aslinda dünyarun sanayilegmig ülkeleri bunu yapmaktan çekiniyor ve sebebi de tüm Sovyetsistemine.özgü organizasyonsuziuk, siyasi çekigme,istikrarsizlik, karmaça, ne "sürprize"
"l970'ler
729
Sovyetenerli sektörü, Glasnost'tan ve komünist kontrolünün olacagimn bilinmemesi ve agir elinin çekilmesindensonra etnik çatigmalardanda olumsuzolarak etkilenmigtir. Ne gariptir ki on dokuzuncu yüzy11daBakû'nun kuvvetli oldugu günlerde burasi dünyanm iki ana petrol kaynagindan biri oldugu halde bugün SovyetAzerbaycan Cumhuriyeti'ndetoplam Sovyet petrolünün sadece yüzde üçünden daha azi çikarihyor. Ancak burasi yine de tüm ülke düzeyinde petrolcülüge destek veren hizmetin ve petrol arzmm ana kaynagidir. Sunada igaret etmek gerekir ki 1989'da Azeriler'le Ermentlerarasmda çikan sava; 1904-1905 yillarinm kanh vahgetini bir kez daha geri getirmigtir.Tek farki o günün tek atigh klasik silahlariyerine bu defa otomatik AK-47ler kullanillyor. Bunlann ve diger etnik çatigmalarmpetrol üretimini ciddí gekilde engellemesi ve böylece petrol tarihindebirçok kritik olaylara yol açan petrol pazanna çok fazla petrol gelmesisorunu, 1990'h yillarda ters yöne çevrilebilir Ye çok ciddi kitliklara neden olabilir.Yine de geligmenin sürmesihalinde Sovyetler Birligi'nin daha da önemli bir ihracatçi haline gelmesi pekâlâ mümkündür. Eger ileride yeni sürprizlerle, yeni krizlerle kargilaçacaksakbunlara kargi ne derece hazirlikliyiz? 1973 petrol gokundan sonra petrol girketlerinin gelecege ait krizlerin idatesini üzerine alamayacagt Ye almayacagi, bu rolü hükümetlerin yüklenmesi gerektiginet ve aç1kolarak ortadadir. O günden bu yana endüstri ülkeleri, ABDStratejikPetrol Rezervi, Almanya ve Japonya'daki benzer rezervler gibiUluslararasi Enerji Kurumu ve stratejikpetrol rezervleriyakminda bir enerji güvencesistemi olugturdular. Birkitlik veya panik halinde bu rezervlerden yararlamlabilir. Bu tür bir panikle bag etmede mutlak olarak koordineli tepkiyeve uluslar arasinda lyi zamanlanm14,saglikh enformasyon degig tokuçunagereksinim vardir. IEA bu tür bir koordinasyon ve haberlegmenin çerçevesinihazirlad1. Geçmigteki petrolkrizleri yeterli zaman verilmesi halingöstermigtir. Bu ylllar hüküde pazarlarmbuna uyum sagladigini ve dagitimin yapilabilecegini metlerin pazan kontrol güdüsüne kolaylikla kargi koyabildigini de kamtlamigtir. Hiç kugku yok ki,'gelecegin ne getirecegininbilinmedigi, panigintirmandigi ve suçIamalarin dag gibibüyüdügü bir ortamda hükümetlerin harekete geçmedürtülerine kargi koymasi hiç de kolay degldir. Yine de, 1950'lerle 1991 arasi meydana gelen alti büyük duraksamada lojistik ve arz sisteminin uyum saglayabildigtkanitlanmigttr. Ancak bunun mümkün olabilmesi için kesintilerin önce tahmin edilenden daha korkunç cereyan etmemig olmasi gerekir. Gerçektende 1970'lerin asil sorunu mutlak bir kithk olmadigt, sonradan asil kaynagi arz sistemindeki ariza ve petrolün sahibihücum" nin kim oldugu tartigmalaridir.Bunlarsonuçta sistemin düzenlemesi için bir 1990-1991 yillarmda önceki yapillyor. baglatmlytir ki bu son derece güvencesizkogullar altmda ileri enformaskrizierden.ahnan derslerle ve 1970'lerden bu yana geligtirilenmekanizmalarlave yonla, Körfez krizinin sebepoldugu petrol duraklamasi oldukça kolay atlatilmigtir. Deneyimler kiplye tepkilerinnasil daha uygarca gösterebilecegni ögretse de sorunlarm tümü bu yolla halledilemez. Ortada daha önemli bagka sorunlar da vardir. 1970'li ytllarda,sava; sonu döneminin en büyük ve en masrafliduraklamasi yüzünden Birlegik Devletlerpolitik sistemi fe1çolmugtu. Bu durumda çok ciddi bir soruna rasyonel reaksiyon göstermenin bedeli olarak öfke, parmakla igaretleme, bagkasinm sorumlulugunu alma gibi faktörler tüm ülkede egemen olmuqtur. Watergateolayi, hiç kugku yok ki bu açiklamanm örneklerinden sadece biridir. Yine de çok kapsamh ve bunca çeligkiliçikarlarmkovalanmasiyla karakterize edilen tepki insamn akhna bir soru getiriyor. Acaba Birlepik DevletlerKörfez Krizi'nden sonra, ileriki y1llarinenerli krizine giden yollardanasil tepki gösterecektir? .risktir.
"sisteme
Yeni Bir Düzen denen silahl" yeniden kmmdan gikarabilecegi konusunda Saddam Hüseyin dünyay1 belirtilerini Ne var ki eski bir öyküdeki gibi, bu olasilikters yönde gevermigti. bunun uyarmig, "petrol
730
ligmig, BirlegmigMilletler'inIrak'tan
petrolsato alan ülkelerle iggalaltmdaki Kuveyt'e ambargo koymaslyla, silah Saddam'm üzerine çevrilmigti. Simdiottada güncel. soru guydu: Gelecekte denen gücü en etkin gekildekim idare edecek? Petrol girketlerimi, üretici ülkeler mi, ülkelerin hükümetleri mi, yoksa belki de tüketicilerinkendileri mi? Özelpetrol girketletüketici ri büyük ve varhkli olduklan için kugkusuz gelecekte de Onemini oldukça koruyacaktir, ancak bu girketler bir vakitler sahip oldugu kuvvet" niteligini artik kaybetmigtir.Rockefeller,Teagle ve Deterding'ligünler artik çoktan geçmigtekaldt.Amerika'da, yirminci yüzyll boyu, girketler daima güpheve güvensizlikodagiolmuytur. ARCO'nun eski bagkam Robert O. Anderson petrol irketleri için gunu söylemigtir:"Petrol sanayii düzlük bir ovada saklanmaya çaliganbir geyikgibidir. Göze çarpmamakelimizden gelmez." Anderson'un dile getirdigt bu gerçek öyle gösteriyor ki, gelecektede geçerliginisürdürecek ve petrol endüstrisidevlerinin gücünü bir hayli etkisiz"petrol"
"tek
leptirecektir.
Ikinci DünyaSavagi'ndanönceki ve sonraki parlak günlerinde,eleptiricilerin ve muhaliflerinin yakigttidigt gibi, çokuluslu petrol girketleri, gerçekten de hükümran bazi devletlere özgü ayncahklara sahipti. Kendilerine ait ticaretdüzenleri, kendilerine bagli sayisiz yurttag, birçok ülkeninkini gölgedebirakan hazineleri, kendi yabanct politikalan,hatta kendiferine mahsus filolan vard1. O günler petrol üreten ülkelerin zaylf veya hâlâ koloni devleti oldugu, sadece az sayida irketin teknoloii,lojistik, pazar, sermaye ve global görügten yararlandigt günlerdi.Aynca o günlerde girketterarkadan kuvvetli destek görüyordu,özellikle de Íngiltere'den ve Amerikan hükümetlerinden. Savagsonras1ylllarda büyüklerin hâkimiyeti ve glicü, BirlegikDevletler'in öncülük ettigi uluslararasi sava; sonu düzen geregl, ellerinden altnmigtir. gücünün 1950'ler sonunda,yeni girketlerintüremeslyleduraklama devrine girSirketlerin digt söylenebilir. Türeyen bu girketlerdünya petrol endüstrisine, sömürgecilikten koparak giren devlete bagh, Avrupali büyük girketler ve Amerikan bagLmstzlandir. Ìngiltere,emperyalgüce sahip bir devletken ödemeler dengesinde sikintlyadügtügü için bunlar arasma kat11mig,bir ticaret ulusu olmuytu. Dekolonizasyon sarsmtist Fransa'mnpolitikasmi da Avrupa'da kendine yeni bir rol buldugu ana kadar etkilemigtir. Sunukabul etmek gerekir ki, Amerika'nm uluslararast düzendeki gücü ve nüfuzu ve bunu korumadaki yetenegi 1960'li ve 1970'li y111ardabir hayli agmmigti. 1960'larda ve 1970'lerde petrol üreten ülkeler, bazen yeni anlagmalarla bazen de kamulagttrma ve dogrudan igletme yoluyla batili ülkelerden güç almigtir. Böylece 1990'll yillara eripildiginde büyük uluslararasi girketlerin politik gücünün bir hayli zaylfladigmi görürüz. Buna kar(m ticari ve hatta politik alanda etkinliklerini oldukça korudular. Ne var kl bu girketlerart1k tek bir adamm agzmdan çikana göre tepki vermekten veya ölüm halinde bir ahtapotla kargilagtirthr olmaktan ç1kmigtir.Bunlar artik çok büyuk, bürokratik birer kurum olmuytur, riskleri kargi koyan yap11anylakargilarlar, çok büyük finans kaynaklarmm dagitimmi yaparlar, milli hükümetlere müteahhitlik hizmeti verirler, Birlegik Devletler'deve Kuzey Denizi'nde ve bagka yerlerde tüm dünyaya teknololikbeceri sunarlar ve sayisiz rafineri ve benzin istasyonlarinm sahibidirler. Amerikan gelince, bunlar,_ en az1ndan 1980'lerin ikinci yansmda ve 1990'lann bagmda, sermayenin Amerikan petrol alanlanndan çekilmesiyletehlikeye açik bir kiilik kazandi. (Bagtmsizlarm dügügüne dikkat çekmek istercesine 1991 Mayisi'nda televizyon dizisi "Dallas" on bin kez gösterildikten sonrayaymdan kaldirildi.) Sermayedekiate; bugün söndürülmügtür; ancak bu defa sadece büyük girketlerdegil, kügük girketlerde, büyük uluslararasi irket niteligini henür koruduklan halde kendilerini çekmek ve küçültmek durumunda kalmig, birçok petrol bölgesinden çekilmigtir.lygücü,en üst düzeyden pompalama"yerlerine kadar indirime ugramig, iççiler iyten ç1kanlmigtir.Bugün BirlegikDevletter'de satilan benzinin yüzde 80'i tüketici tarafmdanself servis istasyonlarinda pompalanlyor. Aynca gündem de degigmigtir. Bugün petrol endüstrisinin gündemi hükümetler arasmdaki iligkidir. Bugünün güncel sorunu büyümekte olan çevresel taleplerikargilamak ve buna yaparkenaym zamanda geleneksel göre"bagimsizlanna"
"gaz
731
vimiz olan enerji vericiligimizi korumaktir. Íçteyeni kabul edilen bu gerçek tüm petrol endüstrisini savunma durumuna itlyor. Komünizmin çökmesi ve Soguk Savaf m son bulmasi uluslararasidüzene radikal bir revizgetirecek. Bu, anlagildigtkadanyla batill kapitalist ülkeleri yeniden lider yapacaktir. Hiç kugyon kusuz bu, kapitalizm ve özde igletmeler için zafer demektir, Ancakyine de bu, petrolgirketterinin restorasyonu ve eski muhtegem güçlerini kazanacaklan anlamma gelmlyor.Bugün artik petrol tüketimmaddeleri"glbi sadece bir tüketimmaddesi saylldigma göre, petrol endüstriigler gibi bir ig!" konumuna dügmesi söz konusudur. de diger sinin Durum bu oldugunagöre, 1970'lerde ihracatçilarm elinde olup da yazgisinda uluslararasi politikayi ve ekonomik düzeni hizaya sokacagiyazili petrol gücüne ne olacak? 1911'de Standard Oil dagildiktan bu yana endüstrinin gerçek serveti ve gücü apaglyaakan sistemden, yani rafinericilik ve pazarlamadan degil, yukanya akan sistemden yani yet altmdasakh petrolün sahipligi ve kontrolünden kaynaklanmigtir. Bu petrol ihracatçilartmn elindeki devlet girketlerinin bugün en önemli konumlarda oldugu anlammdadin Ayn bir grup olugturan bu girketlerin bazilari punlardir: Suudi Arabistan'da Aramco, Petroleos de Venezüela, Meksika'da Pemex, Kuveyt PertPertamina ve Norveg'te Statoil.Ancak belki de dünya, petrol glicünü bu denli büyük rol Sirketi, hayal etmekle yanilgiya dügmügtür; belki de petrol hayal edildigi kadar güçlü degildir. 1970'lerde petrolün varligt global güç açisodan sina gua non yani mutlak part kabul ediliiken, 1980'lerde, Bati Almanya'mn ve Pasifikülkelerinin kazandlgl zaferlerle, bunun aksi kanitland1. Petrol ihracatçilan kendi smirlan içinde kalan Amerikan holdinglerini pekâlâ kamulagtirma imkânma sahiptir. Ancak bunlar Japonlar'a ait firmalardir ve petrol üreticisine ait gayrimenkulfirmalardir. Petrol ihraç firmalan pimdi New York kentinde Exxon binasmd;I ve LosAngeles'de ARCObinadügügü ve 1970'lerde petrol gücünün ehlileptirilmesi, bu gücün smda toplamyor.Iran Sahi'nm etki sahasmm ve devam süresinin hesaplanmasmi büsbütün güçleptirdi.Ve nihayet Kuveytliler, 1990'larda, öteki güçlere klyasla petrol gücü smirmmnelere kadar uzanabilecegini geçirdikleri "diger
"sadece
tecrübeyleögrenmigtir.
Suhalde petrol gücüne sadece bir hayaldi diyebilmek mümkün müdür? Veya ekonomik, politik ve ideolojik kogullarm belirli bir bilegimininürünü denebilir mi? Acaba petrol bir zamanlar var olmuy bir fenomenden mi ibarettir, yoksa ileride tekrar görünüpuluslararasi yaçamm vazgeçilmez parçasi oldugunu kamtlayacak tra? Büyük petrol kaynaklanrn kontrol edebilmek veya hiç degilse petrole yaklagabilmek uzun süre bir stratejik ödül olmuytur. Petrol gücü uluslarm servet toplamasim,ekonomilerini kamçilamasmi, mal ve hizmet üretimini, inga etme, satm alma, hareket etme, silah edinme ve silah imal etmelerini ve savagkazanmalanni mümkün kilar. Ancak unutmamak gerekirki, petrol gücü bazen agir1degerlendirilen bir ödül de elabillyor Yakmda petrol üzerine inga edilmigbir dünya realitesi birçok soruya muhatap olacak, sorguya çekilecektin
ÜçüncüÇevreDalgas1 Dünya petrol üzerinde döndükçe, ekonomi de petrole bagimli oldukça Hidrokarbon Toplum yeni, içten gelen bir olguyla kargilaçacakti. Eu olgu büyük bir anlagmazliga yol açacak, belki de petrol endüstrisini etkileyecek ve ilerki yillarda yaçam düzenimizi deglgtirecek boyutlara uzanacaktL Bugün endüstri dünyasi çevrese] hareketin getirdigi,ameliyat masasindanyeni kalkmig bir dalgayla kargi kargiya bulunuyon Birincidalga 1960'lar sonunda, 1970'ler bagmda gelmig, temiz hava ve su üzerinde odaklanmigti. O günler tüm mallara "Made in America" etiketi konurdu. Yine o günler kömürden mazota geçi; ylllan oldugu için enerji konusuna öncelikle dikkat çekilirdL Tüm bunlar dünya petrol pazarmi darlagtiran, sahneyi 1973 krizine hazirlayan temel güçlerdendit 1970'll ylllarda, güvence konusu ön plana çiktikça ve ekonomik performansa uzanip agirhgtn bu konulara verilmesiyle, çevresel hareket gklerekönemini yitirdi. Ïkincidalga732
da bu konuya daha dar.çerÇevede yer verilmigtir; asil dikkat nükleer gücün yavaglatilmasma vedurdurulmasma yöneltilmigtir. Bu ya tutum büyük endüstri ülkelerinin çogunda baçanya ulagtt; petrol krizine tek çare oldugu sanilan silahlanma savagirn ters yöne döndürerek silahsizlaninayi
hizlandirdi.
Üçüncübüyük dalga 1980'lerde bagladi ve olugumunu hälâ sürdürüyor. Çevreden genig destek almakta, geleneksel,ideolojik, partizan farkhliklan ortadan kaldirmaktadir, Bu uluslararasi bir fenomendir ve dogum yeri Avrupa oldugu kadar Kuzey Amerika'dir da. KuzeyAmerika tropikalyagmur ormanlarmm tükenmesindenatiklarin def edilmesine kadar, her türlü kaygimn içinde oldugundan çevre sorununa kargi agin duyarlidir. Kuzey Amerika bugün üzerinde yaçadigimizgezegenene kadar özen gösterillyorsa, çevre sorunlanna da en az o kadar özen gästeriyor. Yeni geligen çevre duyarl111gim olumsuzetkileyen belki de tek olay ilk tohumlarmi 1986 Nisani'nda Ukrayna'da, Çernobil olaylyla ekmigtir. Burada nükleer reaktördeki operatörlerin kontrolü kaybetmesi sonucu feci bir olay yaganmqtir. Reaktör nükleer erimeyle tükenipyok olmug, radyoaktif bulutlar havaya uçmuy ve rü2gârlar ile Avrupa kitasimn uzantilanna sürüklenmigtir.Sovyet hükümeti baglangiçta olayi inkâra kalkigti. Nükleer facianm "Bati dünyasmin kara habercisi" medyaninuydurdugu bir yalan oldugunu söyleyerek raporlari kabul etmedi. Ancak günler geçip de Kiev tren istasyonunda isyancilann görülmesi, toplu bogaltmalar yap11mas1, ölüm ve felaket haberlerinin Moskova'ya da ulagmasmdan sonradir ki Sovyethükümeti de bunu kabul etti. Bu ara uluslararasi eleptiri tirmanmay1 sürdürdü.Yíne de ortada sessizlikten olugmuy bir bogluk vardi ve bu bogluk korkunç facialar yaçandigi spekülasyonunubüsbütün pekigtiriyordu. Sonunda,kazanm üzerinden iki haftayi aglan bir süre sonra Mihail Gorbaçovtelevizyonda göründü. Sovyet liderliginin özelliklerine tamamenters dügen, Kremlin'in kendi halkma yaptigt geleneksel konugmalarla hiç bagdagmayan bir konugma yapti. Su konugmalarda hiçbir propaganda veya inkâr unsuru yoktut Tam tersine gerçekten de çok kötü bir kazanm olugtugunu kabul eden ciddi, agirbaglibir konugmadir. Gorbaçov konugmasmda kazay1 sorupturmak için gereken önlemlerin almdigina da igaret etmigtir. Ancak bu konugma sonundadtr ki Sovyethalki ve dünyamn geri kalan ülkeleri sonradan Çernobil olaymin SSCB'nin politikasmda bir dönüm noktasi oldugunu ve perestroika fikrinin bu olaydan sonra dogdugunu ifade etmigtir. O güne kadar tüm çevre'pisliginden batili kapitalizmi suçlu tutan kimi Bati Avrupa vatandaglan o günden sonra ideolojilerini bir kaz daha gözden geçirme ihtlyacini duymuytur. Hem DoguAvrupa'da hem de Sovyetler Birligi'nde çevrecilik muhaÌefetve komünizm için hakli olarak önemli dayanak noktasi olmugtur. Demir Perde'nin kaldmlmasiyla, komünistler arasinda korkunç bir çevrekötüleme ve felaket saçma plammn yapildigt ortaya çikti. Bunlarm bazisi telafiedilemeyecek kadar korkunçtu. Çevre sorunlaribugün Dogu Avrupa'mn yeni demokratik parlamentolarmda bagkonu olmaya devam edlyor. göze görünmeyen fakat öldürücü tehlikeleriyleve teknolojiyikontrolden çikaraÇernobil, cagt uyansiyla, yeni yayllan çevrecilikdalgasmda bu konuya kargi büyük bir ilgi ve açlik yaratmigtir. Bu olaym dt;mda BirlegikDevletler'de de büyük Onem içeren ancak insan saghgi ve yagamma öteki kadar zarar vermeyen bagka bír olay daha yaçanmlytir. Bu kaza 24 Mart 19.89'da bir cuma günü gece yansim dört dakika geçe Exxon Valdez admdaki süpertankerin Alaska'nin Prens William Gacud bölgesinde Bligh-Reef kayaliklanna bindirmesiyle cereyan etti. Kayalara çarpan süpertankerden denize l 40.000 varil petrol akmigtl. Sonradan bu sulan temizlemekiçin 2 milyondolar harcanmigsa da bu Valdez'in meydana getirdigi zararlarttelafiedemedi ve sularm anndmlmasi mümkün olmadi. Tanker kazasi o günlerde diger bütün sorunlarm üstüne çikmig ve çevreye gösterilenduyarliligi büsbütün pekigtirmigtir.Bu olay nedeniyle kamunun büyük kesimi enerji üretimini çevrenin yararma olarak ticaretesokmak egilimini göstermittir. duyarllhk açismdan petrolün tagidigtönem hiçbir gekilde yadsmamaz. Bu hidroÇevreye karbon yanmamn dogurabilecegi sonuçlardan ötürü böyledir. Hidrokarbon yanmanin olasi so733
nuçlari duman ve hava kirliligi, asitli yagmur,global ismma ve ozon tabakasinm yok olmasidir. Bu sorunun çözümüíçinortayazaman zaman çegitliönerileratihyor ve bunlar act bazi çatigmalara neden oluyordu. Örneginpetrol ve üretim igini tecrit etmek, bu igi k1yilarm ötesine veya Alaska'ya tagimakgibi. Yenienerji tesislerinin,öncelikle de elektrik üretim fabrikalarmm nerede kurulacagi üzerinde de birçok agir çekigmeler oluyordu. BirlegikDevletler, Bati Avrupa ve Japonya, 1990'll yillarda elektrik gebekesistemlerinebir hayli bask1yaparak elektrige karplyeni 11lizlenen talehinçevreyeen az zarar verecekgekildenas11karyllanacagtkonusunu ele allp, bu konuda birbiriyle çeligkiliçegitli öneriler öne sürdüler.Sonundaçevrenin birlikte kabul ettigi bir uzlagma en saglikh ve etkili davrampm dogal gaza dönüç olduguna karar verildi. Dogal gazm, öncelikle elektrik üretiminde temizleyicibir enerji kaynagi oldugundafikir birligine vardilar. Ileride enerji konservasyonu konusuna daha çok önem verilecek, bu konu öncelikle ele ahnacaktir. Bu, sadece 1970 ve 1980'lerdekigibi güvenceve flyat nedeniyle degil, hidrokarbon yanmasma deginmenin ve zamam salm almamn bir yolu oldugu için yapilacaktir. Bugün benzinin ulagimda tek yalut oldugu bilinmekteyse de bu konu bile neredeyse tartigiliroluyor. Petrol girketleri bubenzini pazara sürme gün benzin yerine daha az kirletici olan, yeniden formüle edilmig çabasmda. Bu ara bazi hükümet otoriteleri de araç formülü olarak daha bagka alternatitler öneribenzinle çayor. Bunlar basmçh dogal gaz, methanol ve alkol yalotlar ve yirminci yüzyilbaginda elektrikli arabadir. ligan arabayla girigtig savagtan yenilgiyle.çikan Yeni çevre gündemindebilimin dogrulugu konusu mutlaka büyük çatigmalara neden olacak; çatigmanedent olacak öteki faktörler omuzlanan risklerin ne noktaya kadar uzanacagi, iyileptirilmesi bugün yaygm bunlara nasil çare bulunacag1 ve maliyet gibi konulardir. Çevrenin sadece yasa gerektiren bir konu olaolarak genig kitlelerce desteklense de, bu konuya rak bakilsa da, aslmda durum büyük olasihklaböyle cereyan etmeyecek; ortaya çok önemli ancak hesaplanmas1 zor bir fiyat etiketi konusu çtkacak. Savunma, tibbi takim, egitim gibi çevre sorunlan sosyal ve bunlarm masrafunbirilerinin kargilamasi gerekir. Ïleridemasdaha konu kazanacak, insanlar bunun faturasinin girketler,tüketiciler bu da önem raflar arttikça daha fazia tartigacak.Toplum henüz. masraflarin bölü§ülecegini nasil ve hükümetler arasmda enetji tesislerindeve fabrikalarda çok pahah buraya dagitilacagini bilmiyor. Örnegin, nas11 oraya yeterli kontrol yok; deneyim sistemi konusunda kirliligi aynca gelecekte tarimsalüretim ve hatiçin akil almaz masraflar yapilmast, tahribatmeydana gelmeside olasidir.Eu olasita insan nesli lik büyük bir iklim degigmesi halinde geçerli olacaktir. 1990'lar neyse ki yeni bir çevre dramtyla baglamadi. Ancak bu defa dünyanin yeniden bagtmliolmaya bagladigt petrol için lran Körfezi'ndeki çatigmalar bagladi. Körfez krizi enerji güvencesini yeniden politika gündemine getirmiç, hükümetterin dikkatini bir kez daha petrole çekmiçtir.Bu olay tüm dünyada petrol igletmesi ve geligiminikamçilamaya yardimci olacaktt. yeni petCambridgeEnerji Aragtirma Müdürü JosephStanislaw Körfezkrizi sonunda güvence kapasitesi çok rol düzenini" anlatirken gözlemlerini pu sözlerle tanimlamigtir: daha etkin olacaktir. 1970'lerde petrol dünyasmda açilmigolan yank gerek üretici gerekse tüketici ülkelerin faaliyetlyle 1990'larda daralacaktir. Tüketici ülkelerin petrol güvencesi OPEC ülkelerinin ve OPECdigiülkelerin kaynaklarlyla bir araya gelerek dünyanm birçok yerinde üretimin artmasmaneden olacaktir. Körfez krizi, endüstri ülkelerinde zaten var olan enerii geligtirme çabalarmi bir ke2 daha ategleyip pekigtirecektir. Sanayidünyasmm çogu ülkesi kendini iki büyük akimm yangmasi içinde bulacaktir; enetji ve güvence ve enerji ve çevre. Kaçmtlmaz olarak,bir yanda enerji güvencesi için duyulan endigeler ve ekonomik refah, diger yanda çevre sorun.lan korkusu yet alacak, bu ikisi birbiriyle çarpigacaktirve bu çarpigmamnetkisi çok kapsam11olacale tir.Bu iki aktm bir noktada, enerji konservasyonu konusunda birbirlerine yakla.gacak,fikir birligi içinde olacaktir. Dogal gaz kullamminda da fikir birligi yapabilirler. Bu ikisi dipinda, çevre problemlerini çözmek ve aym zamanda hem içte hem de ülkeler arasmda güvence kogullarim karg1"yegil"
"serbest",
"kavramlardir"
"dünyada
'¶imdi
734
lamak için bir uzlagmaya varmak hiç güpheyok ki ekonomik, politikve sosyalalanlarda içbirligi yapmak ne kadar güçse, en az o kadar güç ve imkânstz görünüyor Ancak belki de, küçük bir olasihkla,bütün-bunlarm endüstri toplumunayeni bir yön göstermesive enerii-çevre çatigmalarituyararh bir sonuca baglamasi söz konusu olabilir.Yeni buluglar her zaman gereksinimle mümkün olur. O halde, iyi bestendigi takdirdearagtirma ve teknoloji de çevreninve enerlinin kurallarma tepki gösterecektir. Ancak yeni teknolojikbuluglar gerçekleginceye kadar bu belki de güne; enerjisinde ve yenilenebilen enerjide olacak- endüstri dünyasmm änünde, yeni enerji ihtiyact için güvenebilecegi belli bagli alternatifler var. Petrol, gaz, kömür ve nükleer enerJf.Aynca teknololikgeligmeve enerji kullanimmda daha büyük etkinlik denebilecek konservasyon. 1990'll yillardabu üç alternatifin degeri enerji ve çevre tartly malarindakonu olacak, geleneksel ç1karlarave dügünce modellerine meydan okuyacaktir. gu gekilde olugmasi mukadderdir: insanlarmönüne iki seçenek sunulacak, Çatigmalarm bunlardan birini seçmesi için baski yapilacak. Bu seçeneklerden biri biçimidir." Yaçam biçiminde, tüketicitopluma özgü olanaklar,örnegin çeyitli plastik ürünler, hareket serbestisi ve kalitesidir." Yaçamkalitesinde ulagiaçik bir yol" vardir. Buna kargit ikinci seçenek min simrlankisitlidir Ye doganm korunmasl ön plandadir. Pazar mekanizmasimdogay1güzellegtirmek için kullanmak isteyenlerle (benzinve hava kirliligi vergisi konulmasmi isteyenler) daha geleneksel kural ve kisitlamadan yana olanlar arasmda daha bugünden mücadele baglamtyttr. Demografik ve ekonomik onca degigime karym,ileride, yeni geligmelerin sinirlanmasi ve meye hayir" kurallan konulmasi lçin glderekdaba çok çaba gästerilecek. Kara ve denizlerin daha yogun gekilde ekonomik kullamma açilmasi veya oldugu gibi dogal kogullar altmda tutulmas1 birçok ategli tartigmalarasahne olacakttr. Yeni tesislerkurma veya bunlari kullanma yetenegi bugün ktsitlanmigttr ve giderek daha da kisitlanacaktir; bunlar ister kiyilann uzagLnda petrol platformu geklinde olsun, ister yeni enerji tesis ve rafinerisi olsun her ikisi için de geçerlidir. Sonuç olarak bu gu anlama geliyor:Endüstriülkeleri, inga ve kullanma yeteneginin kisitl1olugu nedeniyle zamanla daha çok enerji ithal etmeye mecbur kalacaktir ki, bu onlari ekonomik aç1dandaha az otonom, politik açidanise belki daha bagtmli yapacaktir. Çevreciligin getirdigi üçüncü dalga, uluslarin aralarmdaki iligkiyi de smayacak. Acaba bu ülkeler var oldugunuortaklaça kabul ettiklerisorunlan çözüm için içbirligi yapacak midir? Yoksabunlar birbiriyle rekabete girip çatiçacaklar mi? Bazi uluslann ve bu uluslar íçinde gruplarmuluslararasi çevre acentasi yapmaya kalkmayacagim,digerlerininse konunun önemini küçük göstermek,onun yerine ekonomik geligmeyi saglamakiçin bunlara kargi koymayacagmi nasilbilebiliriz? Tüm bunlann altmda yamtlanmasi gereken iki temel soru vardir.Birincisi, moderntoplum ne dereceye kadar güvenceve ekonomik büyüme istiyor ve ne dereceye kadar çevre degerlerinin korunmasin1istiyor? Bu, yirmiylh a k1nsüre, giderekbüyüyen tartigmakonusu olmugturve 1990'll ytllar birbirini kovaladikça daha da giddet kazanacaktir. Hiç kugku yok, en lyi yol ikisi arasmda denge kurmaktir. Ancak bugün gunu kabul etmek gereklyor ki, konusu ileri biridir ve bu gerçekgün gibi ortadadir. toplumunen temel Yamt bekleyen ikinci soru tahmin edilmesi belki de en zor olan sorudur. "Bugünü yarmla" nasil dengeleyebiliriz? 1990'll ylllann ku§agtmn ilgt ve çikarlarim2052 ve 2092'de yagayacak kupagmkilerle dengelemek mümkün müdür? Gelecekkugaklarm refahl ugruna bugün hangi özveride bulunmaliyiz?Globalanlamdakiçevre sorunlan-ki bunlardan biri global ismmadirdebunlarda kez bazi çok hâkim oldugunu görürüz. Eu da konugerlendiriliiken yu daha da karmagik yap1yor;aynca, bu fenomen ciddi bazi riskler içeriyor. Eu petroldeoldugu gibidiger bütün yakitlardada dolaysiz ve çok önemll etkiler birakacak. ön plana çikardigt çatigmalarda Ç0kbüyük paralann dönmesi, aynca politik Çevreciligtn konumlarda ve güçte sadece uluslar arasmda degil, tüm dünya arenasindabüyük degi§meler olmasi beklenmelidir. Yagambiçimimiz de aym gekilde degigime gebedir. Gerçekten de konu geze"
--ki
"yagam
"önü
"yaçam
"büyü-
"çevre"
"taleplerinden"
"bilinmeyenlerin"
735
genimizín yazgtsi olduguna göre, petrolün inga ettigi hidrokarbon uygarlik belki de ta temeline kadar derindert sarsilacaktir.
Petrol
Çagi
Yankee Albay Drake'in Bati Pennsylvania'nm dar vaditerindepetrole 1859 Agustosu'ndaç11gm bu yörelerde derin yankilar yapmig, y1llardanberi zaten hiç durulmamig olan O.günden bu yana petrol savagta ve bangta, uluslartbir araya hücumu" daha da pekigtirmigti. getirmek veya aralarmanifak sokmak yetenegine sahip olmu§ ve yirminci yüzyilmbüyük politik ve ekonomik mücadelelerindeson sözü söyleyenkarar mercii olmuçtur. Ancak zaman zaman bitip tükenmek bilmeyen çatigmalar yüzünden petrolün zaylf yanimn da gözler önünü serildigi olmuytur. Petrolün içerdigi güç flyatla birlikte gelir. hem en lyi hem de en kötü yanlannBir buçuk yüzyili agkin süredir petrol uygarllgLmizm dan sorumludur. Bazen bir nimet bazen de çekilmezbir yük olmugtur. Enerji,endüstri toplumuçok problemle gelnun temelidir. Tüm enerli kaynaklari içinde en büyük yanklyi uyandtrmig, en içermesinden, stratejikkarakterinden, cografi mig kaynak petroldür. Bu, petrolün merkezi rol önemlisi, insanm petrolün sundagthmmdan ve sürekli olarak krizlerle kargilagmasindan ve en dugu ödülleri kapma güdüsünden ileri geliyor. Eger bu yüzyilm sonuna politik, teknik, ekonomik ve çevresel sorunlarla.kargila§madan erigebilirsek, bu olaganüstü bir gey, egsiz bir olay olur. Su sorunlann görünerek veya belki de görünmeden, sürpriz geklindegelmesi söz konusudur. Petrol tarafmdanbu denli kapsamh gekillendirilen ve etkilendírilen bir yüzyilda bundan daha 2aferler panoramasi ve trajikve bedeli pahaliya azim beklemek gaflet olur. Petrolün tarihindebir için insan karakterinin temelinde bir tíyatro olPetrol her soylu, olan hatalar yatar. zaman mal igletmecilik, beceri ve teknik yeniliklerin rolü tiyatroda adama duygusu, yaratic11tk, mugtur.Su h1rsm politik kör kadar, tamahkârhgm,çözülmenin, ve acimasizgücün de rolü vardir. Su ikisi bir arada rollerini.oynadilar. Petrol insanin fiziki dünyayt galebe çalmasmdayardimci olmugtur. Bize günlük yagamimizi, daha dogusu tanmsal kimya maddeleri ve ekonomik öncelik yoluyla günlükekmegimizi vermigtir. Petrol ugruna bugüne kadar pek çok kan döküldü. Bugünden sonzenginlik ve güç için büyük, vahget denebilecek kavgalar ra da yine petrol için ve onun sagladigi yapilacak ve bu, petrol merkez noktada oldukça sürüp gidecektir.Unutmamak gerekir16, yapadigimiz yüzyil uygarhgunizin her alanda petrolün modern ve ipnotize edici yapislyla degigime. ugradigi bir yüzylldir. Gerçekten de yaçadigtmiz yüzyil tam bir petrol çagidir. "petrole
_rastlamasi
736
Kronoloji
George Bissell Batl Pennsylvania'da petrol yataklarmi gerlyor. Yüzbagi Drake Titusville'de ilk kuyuyu açiyor. Amerikan îç Savap. kuruyor, John D. Rockefeller, Standard Oil Sirketi'ni Bakû petrol geligimineaçillyor. Nobel allesi Rusyapetrol igine glriyor. Thomas Edison elektrigi tanitlyor. Rothschild'ler Rus petrol igine girlyor. Hollanda Kraliyet Sumatra'da petrol keyfediyor. Marcus Samuel Murex'yi SüveygKanah'na sürüyor. Shell'in doguçu. Henry'Ford ilk otomobilini yaplyor, William Knox D'Arcy Íran'daimtiyas ahyor. Texas Spindletop'da petrol patlamasi. Sun, Texaco, Gulf girketlerinin doguçu. Ida Tarbell, Mc Clure'de History of Standard Oil Companydizisini yay1mliyor, Wright kardeglerin ilk uguçu. Japonya Rusya'yi yeniyor. Rusya'da 1905 lhtilali,Bakû petrol yataklari ate; altmda. Oklahoma'da Glenn Poole yataklarmin kegfl. Shell ve Hollanda Kraliyet, Henri Deterding yönetiminde birlegiyor. St. Louis'de ilk benzin istasyonu agthyor. doguçu. lran'da petrol kegli. [Sonradan British Petroleum adim alan) Anglo-Pers Sirketi'nin Meksika'da "Golden Lane" kegli. Agadir Bunahmi, Churchill Donanma Bay Lordu oluyor. ABD Yüksek Mahkemesi Standard Oil Tröst'ün tasfiyesinekarar verlyor Rafineri igleminde Burton prosesi patent abyor yüzde 51 hisse ahyor. ingilterehükümeti Anglo-Pers Petrol Sirketi'nden 1. Dünya Savagt ve sava; alanmin mekanizasyonu. Bolgevik lhtilali. Türk-Irak Petrol Sirketi üzerinde görügmeler,sonugta "Kizú Hat Anlagmast" yapillyor. Venezuela'da Los Barroso kegfi. Teapot. Dome (Çaydanhk Tepesi) skandalmm patlak verigi. Dünya petrol patlamasi, Achnacarry toplantisina ve "As-Is" Anlagmasi'na yol açiyor.Fransiz petrol
1853 1859 1861·1865 1870 1873 1882 1885 1892
1896 1901 1902-1904 1903 1904-1905 1905
1907 1908 1910 . 1911
"parçalama"
1913 1914 1914-1918 1917 1922·1928 1922 1924 1928
yasast Stok market çökügü Büyük Depresyon'un müjdecisioluyor. Dogu Texas'ta Dad Joiner'in kegfl. JaponyaMançurya'yl iggal ediyor. Bahreyn'de petrol keyfi. SahRiza Pehlevi Anglo-Pers imtiyazmi iptal edlyor. Anglo-Pers imtiyazi geri almlyor. Franklin Roosevelt Birlegik Devletler Bagkam oluyor. Adolf Hitler Almanya'ya gangölye oluyor. California Standard, Suudi Arabistan'da imtiyaz kazamyor. Gulf ve Anglo-Pers Kuveyt'te ortaklagaimtiyaz kazamyor. Mussolini Habegistan'11;galediyor. Mille tler Cemlyeti (League Of Nations) petrol ambargosu
1929
1930 1931 1932 1932-1933 1933 1934 1935 1936
6
uygulayamtyor. Hitler Rhineland'i askeri bölge ilan edlyor ve savag hazirhgma bagbyor; buna büyük sentetik yalat programi da dahildir.
1937
JaponyaÇin'desavagabaghyor. 737
1938 1939 1940 1941
1942
1943 1944
1945 1947 1948
1948-1949 1950 1950-1953 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957
1958 l959
1960 1961 1965 1967 1968 1969
1970 1971
1972 1973
Kuveyt ve Suudi Arabistan'da petrol kegfedillyor. Meksika yabanct petrol girketlerinikamulagtLnyor, Almanya'nm Polonya'yliggaliyle II. Dünya Savagtbagliyor, Almanya Bati Avrupa'ya giriyor. BirlegikDevletler Japonya'yayaptigt benzin ihracatma sinir koyuyor. Almanya Sovyetler Birligi'ne giriyor.(Haziran). el koymastyla Birlegik Devletler,Britanyave Hollanda Japonya'ya Japonya'nmGüney Çinhindi'ne petrol ambargosu uyguluyor (Temmuz). Midway Savagi(Temmuz). El Alarrieyn Savagt(Eylül). Stalingrand Savagi(Kasim'da bagltyor). elliye yüzde elli" anlagmast Venezuela'da ilk Müttefikler Atlantik Savast'ni kazaniyor. Normandiya ÇLkarmasi (Haziran). Patton benzinsiz kallyor (Agustos). Filipinler'de Leyte Körfezi Savagi(Ekim). II. Dünya SavagiAlmanya ve Japonya'nin yenilgisiylesonuçlaniyor. Bati Almanya'da Marshall Plani. Suudi Arabistan baglanti hattinda ingaatm baglamast New Jersey Standard (Exxon] ve Socony Vacuum (Mobil)girketleriCalifornia Standard (Chevron) ile Aramco da Texaco ile birle§iyor. Israil bagtmsizltk ilan ediyor. Amin Petrol ve J. Paul Getty'ye Tarafsiz Bölge'den Imtiyazlar. Aramco ve Suudi Arabistan arasmda yüzde elliye yüzde elli anlagmasi, Kore Savag. Musaddik fran'daAnglo iran'1kamulagttrlyor {llksavat sonu krizi). kuruluyor, New Jersey'deTrunpike Qirketi lik Holiday Inn açillyor. Musaddik'm dügügü, §ah'indönügü. Irankonsorsiyumu kuruluyor, Sovyet petrol ihracati kampanyast bagllyor. Chicago'nun banliyösünde ilk McDonald's açillyor. Süveys bunalimi (ikinci sava sonu krizi). Cezayir ve Nijerya'da petrol keglediliyor. kurulugu. Avrupa Ekonomiklgbirligi'nin Enrico Mattel, Sahile anlapyor. Tarafsiz Bölge'nin kiyi ötesi imtiyazmi kazamyor, Japonya'nin Arabistan Petrol Sirketi, Irak ihtilali, Eisenhower ithalat kotasi koyuyor. Kahire'de Arap Petrol Kongresi. Hollanda'da Groningen dogal gaz yataginm keyfi. Libya'da Zelten bölgesi kegfl. Bagdat'ta OPEC·kuruluyor. Íngilizkuvvetlerinin bunalttigi Kuveyt'i Irak'm yutma girigimi. Vietnam Savagtplanlamyor. Alti Günlük Savag. Süvey; Kanall'nm kapanigi (Üçüncü sava; sonu petrol krizi). Alaska'nin North Slope bölgesinde petrol ke§fl. Baasçúar'in Irak'ta gücü ele almast. KaddafiLibya'da gücü ele allyor. Kuzey Denizi'nde petrol keyfi. Santa Barbara'da petrol sizmtisi. Libya petrol girketlerini Toprak günü. Tahran Anlagmasi. ah'm Persepolis'te kargilanigt. Britanya Kärfez'den askerini çekiyor. Roma Kulubü inceleniyor. Yom Kippur Savagi.Arap petrol ambargosu (Savag sonunda dördlincü kriz). Petrol flyati varil bagma 2,90 dolardan (Eylül) 1l,65 dolara çiktyor (Aralik). Alaska boru hattmm onaylanmasi. "yüzde
"sikigtinyor."
738
1974
1975
1977 -
1978 1979
1979-1981 1980 1982 1983 1985
1986 1988 1989 1990
Watergate skandali yaygmlagiyor. Arap ambargosuson buluyor. Nixon istifa edlyor. Uluslararasi Enerji Ajansi (IEA) kuruluyor. Birletik Devletler'de otomobilyaktt tasarrufstandartlan belirleniyor. KuzeyDenizi'nden ilk petrol çikipi. Güney Vietnam komünistlerin eline dügüyor. Snudi, Kuveyt ve Venezuela initiyazlan son buluyor, Alaska North Slope petrolü pazara ulagiyor. Meksika'da petrol üretimi. Enver Sedat Israil'egldlyor. SahaleyhinegösterilenIran'dapetrol iççileri grevleri. Ayetullah Humeyni iktidari allyon Three Mile Adast'nda nükleer santral kazasi, fran'da Amerikali rehineler krizi. Panik nedeniyle petrol varil bagina 13 dolardan 34 dolara firliyor. (Sava; sonu be inci petrol krizi). Irak fran'akargi savagilan ediyor. OPEG'irlilk petrol kotalari. OPEC flyatml 29 dolara indirlyor. Nymex gelecek için ham petrol kontratlan hazirliyor. Mihail GorbaçovSovyetter Birligi Bagkam oluyor, Petrol flyatinda çökme. Birlegik Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde Çernobil nüldeer kazasi. Iran-Irak Savagi'nda ategkes. Alaska açiklarmda Exxon Valdeztankeri kaza geçirlyor Berlin Duvan'nm,ylktligi.Dogu Avrupa'da komünizmin çökügü. Irak Kuveyt'i iggal edlyor. BM Irak'a ambargo koyuyor. Çokuluslu güç Ortadogu'ya kaydinllyor. (Sava sonu altmci petrol krizi).
739
Te ekkür
Bu kapsamda bir kitabm yazihymda birçok kimseye borçlu kalmak yazann kaderidir. Ben de bunca sene birçok gekilde benden yardimim esirgememig olanlara borçluyum ve tegekkür etmek. istiyorum. Ilk olarak ve en önde Simon ve Schuster firmasinda editörüm Frenderic Hills'e karit gükborçluyum. O bu çaliçmaya olaylarm derinligine inmedeki olaganüstü yetenegiyle katkida ran bulundu ve igin ta bagmda dikkatleri gerçekten önemli konularda yogunlagtirmay1bagard1.Burton Beals ise dil, nüans ve yazar psikolojisi açismdan Tann vergisi yeteneglyle yardimci oldu, kitabm yaziliginin epik türde olmasma o karar verdi. Sözcük ve öykü kullanimma büyük özen gösterip, kendini sanki buna adadi. Ajamm Helen Brann'a gelince yazann muhtaç oldugu destegi ondan hiç esirgemedi. Bu kitap kaleme allmrken beg kipiyillar boyu benim için özellíkle önemli oldu. Bunlardan biri sayllamayacakkadar çok çepitliyetenekleriyle ve konuya olan hâkimiyetiyle bana çok degerli yardimlardabulunan Sue Lena Thompson'dur. Ben her yazar gibi bazen kitabm gerçeklegeceginden kugku duydugumda her zaman bana moral vermig, kitabm mutlaka gerçeklegecegine beni inandirmigtir. Kitabm tarthle ilgili bölümlerinde gerçek bir tarihçiolan Robert Lauber'in yüksek standartlarmdan yararland1m. Sue Lena ve Robert Peal her ikisi de bu ige klymetli zamanlanm ve enerjilerini kattilar. Bunun için her ikisine de gükran borçluyum. Ingilizargiv ve kaynaklarina glden labirentlerde bana korkmaz ve ylgtt aragtirmaci GeoffreyLumsden öncülük etmigtir. Ona tegekkürüde bir borç bilirim. Özellikleborçlu oldugum kigíler arasmda degerli meslektaglanm James Rosenfield ile Joseph Stanislaw var. Kitaba kat1hmlan, asla tükenmeyendestekleriyle, entelektüel enerjisiyle üstlerine dügenin çok üstünde birçok ilave sorumluluk yüklendiler Ye böylece kitabin gerçeklegmesini mümkün kildilar. Öylesamyorum ki, bu eserin meydana gelmesini onlara borgluyum. Önceliklegükran borçlu oldugum diger bir kigi de, önceleri ögretmenim sonra da dostum olan ve ben daha ögrenciyken benim diplomatik tarihle tamymamisaglayan Nicholas Rizoppoulos'tur. Bu kitabm uluslararasi olaylari, petrol ve enerji sorunlanni, öykü teknigiyle yansitacak bir tarih olacaglm lsrarla söyleyen C. Napier Collyns ve çok zarif davranip olaylaraolan derin nüfuzundan ve deneyiminden beni yararlandiran, vakit aylran James Schlesinger de tegekkür borçlu oldugum kipilerdendir. AgagLda ismini belirttigim gu kipilerinçok kapsamli görüg ve eleptirilerinden de büyük yarar yürekten sagladim,Kendilerine tegekkürederim. Loudon, George John McGhee, Wanda Jablonski,Tadahiko Okashi, Philip Oxley,James Placke, Lan Skeet, Ronald W. Stent, Ernst Von Metzsch, Sennett Wall, JullianWest ve Mira Wilkins. Bu degerli kipilerinhepsine ayn ayn gükranlanmisunanm. CambridgeEnerii Aragtirma Kurumu'ndaki herkesten ayn ayn destek gördüm; hunlardan bazilari özel katilim yaparak yardimci oldular. Welton Barker ile Mary Alice Sanderson ise ken740
dilerinden beklenenin çok üstünde yardimci oldular ve yanlig bir iç yapildiginda affetmeyi bildiler. Bana dogrudan bagli olarak çaligan Kathleen Fitzgerald, Susan Leland ve Leta Sinclair'e de tegekkür ederim. Bupp, Dennis Eklof ve James Newcomb da gönüllüolarak yardimci oldular. Paris'teki argivlerde Peter Bogin'den büyük yardim gördüm.Rakamlarda Michael Williams çok yardimci oldu. Tegekkür etmek istedigim digerleri de ÜretimKadromuzun üyeleri Christine Marchuk, Patricia Ingalls, Roberta Klix, Mary MoineauRiegel ve ayrica Steven Aldrick, Sam Atkinson, Alice Barsoomian, Jennifer Battlerssley, Barbara Blodgett,.Laurent Hevey, Matthew MacDonald, Kathleen Moineau, GeffreyMorgan, Robin Weiress'dir. Paris'te MichelinManoncourt ve JamesLong, Oslo'daOdd Hassel, Londra'da Michael Clegg'dir.Bunlarm digmda Barbara Kates Garnick,Gregory Nowell ve Elizabeth Michelan'dir. Çoksaghkli perspektifierindenolaganüstü yararlandigim Uluslararasi Iktisatve Politika ögrencisi degerli Raymond Vernon'a, iy ve kamu politikasma derin nüfuzu olan Edward Jordan'a da içten tegekkürborçluyum. Simon ve Schuster'de çallpan Daphne Sier'e sagladigi igbirligi için özellikle tegekkür borçlt1yum. Yazilarda gösterdikleribüyük özen için Leslie Ellen, Ted Landry, Gypsyda Silva Sophie Sorkin de kugkusuz íçten tegekkürühak etmig kipilerdir. Dizayndan (tasanm)sorumlu olan frving Perkins firmasma yaptiklari tasarimiçin, Karolina Harris'e de metin art direktörlügü için teekkür ederim. Hiç kugkusuz SydneyCohen, Ron Doucelte ve ekibindeki Robert Forget, Karen Weitzmanve UrsulaObst gükran borçlu oldt1klarim arasmdadir. Harvard Üniversitesi JohnE Kennedy Devlet Okulu'nda önce Okutman sonra da Aragttrma Görevlisi olmam kugku yok ki hu kitabi yazmamda bana büyük kolayhk sagladi. Bunun için William Hogan, Henry Lee, Graham Allison ve Irwin Stelzei'e gükranlanmisunmak isterim. Çaligmamda birçok kütüphaneden ve argivlerden yararlandim, ancak bunlardan birinin özellikle yardimci oldugunu, ötekileri geri baraktigmi söylemeliyim; bu Harvard üniversitelerinin akillara durgunluk verecekzenginlikte halka açik Harvard Üniversitesi kütüphaneler zinciri ve bunlarm içinde özellikle Widener Kütüphanesi, Uluslararast Konular Merkez Kütüphanesi ve Harvard ly Okulu'ndaki Baker Kütüphanesi'dir. Bana özel olarak yardim saglama nezaketini gösterenJay Carlson, Herbert Goodman ve Jerome Levinson da borçlu oldugumldgilerdir. Bu kitap için birçok kimseyle röportaj ve mülakat yaptim. Kitaptaki kendileriyle ilgili yer]eri okudular. Bunlarm hepsine bölümünde tegekkürettim. Gerçekten kitaba büyük katkilan oldu. Burada da kendilerine bir kez daha tegekküredlyorum. Bunlarm digmda, agaglda admi belirttigim degerli kipilere de katkilan, yardimlan ve diyaloglan için tegekkürederim. Frank Alcock, Fausto Alzati, Hans Bar, Joseph Barre, Robert R. Bowie, Benjamin A. Brown, Victor Burk, Scott Campbell,Guy Caruso, James Chace, Marcolle Colitti, Cherter K. Cooper, Richard Cooper, Brian Caughlin,Alfred DeCrane Jr., Richard Faribanks, Russell Freeburg vera de Ladoucette, Charles DíBona, Robert Dunlop, Margaret Goralsky,Davit Gray, Thane Gustaffson, Laura Hein, Peter Holmes, müteveffa J. Wallace Hopkins, Akira Iriye, Kazuhiko ltano, JohnJennings, David Jones, YoshioKarita, Milton Katz, William Kieschnick, Leonard Kujawa, Kenjiro Kumagaí, müteveffa Ulf Lantzke, Kennedy Lay, GuincyLumsden, Robert L Maby, Phebe Marr, William E Martin, Thomas McNaugher, Robert McClements, John Mitchell, N. Nakahara, E.V.Newland, John Newton, John Norton, Michael O'Donnell, H. Okuda, Rene Ortiz, Alirio Parra, David Painter, Wolf Petzell, GeorgePiercy, Maria Rodriguez, William Guandt, Beatrice Rangel, Gilbert Ruman, Peter Schwartz, Gary Sick, Robert Stobaugh, Nadir Sultan, Katsuhiko Suetsugu,Elizabeth P. Thompson, L. Paul Tempest, Robert W Tucker, Enzo Viscusi, Hillman Walker, Barbara Weisel,Mason Willrich ve M. Yamao, Bu arada, egim Angela Stent'e bu kitabm yazilmasmda birçok gekilde yaptigt katkilar için, "kisimlarda"
"röportajlar"
741
onca yll ve onca mevsim benden esirgemedigi anlayly, muhakeme, tegvikve özen için yürekten tegekkür ediyorum. Çocuklanm Alexander ve Rebecca'ya da yaglanndan umulmayan bir olgunlukla sabir gösterdikleri için, kendi çaplarmda babalarma fazlaslylayardimci olduklan için sevglyle tegekkürederim. Bu kitabm aragtirma agamasi ve yazilmasi yedi senemi aldi. Korkanm ki tegekkürettiglm kigiler arasinda unuttuldanm olmugtur. Bu kipilerden af diler, takdir ve gükranlanmi iletirim. Burada belirtilmig isimleri ikinci kez gözdengeçirdiktensonra ne kadar çok degerli kipinin benden yardimim esirgemedigini, onlara ne kadar gükran borçlu oldugumu bir kez daha anladim. Kugku yok ki, bu eser olanlarm katkilan, içbirligi ve heyecam olmadan asla gerçeklegemezdi.§unu da belirtmeliyim ki, bu serüvendeherhangi bir yanhgtan ve tabii ki yorumlar ve yargilamalann tümünden sadece ben sorumluyum.
742
-
..
'WIbay" Edwin Drake (silindir papkah; Pennsylvania'daki kuyusunun önünde.
MMaini¾
OGGG¯M¾'diMGREGE3.
iël¾ÑNG
Y·.G|.491-1'ah.TG¯ñÛKG:lORNEFé¾AdifŒd3:KRdËT
Titusvilleyaktnlarmda, 1859ydinda açdan ilk petrol
.e-R:EMEië•
.f::,3.
k..f.M.
U
Ve•=
Bakû petrol sahalart. 1905 Devrimi strasmda atege verilen
Reynolds kirikliklarmdan sonra, "SertKayaMe esi" lakaph mühendis George Be; yt! süren sykmt;ve hayai oldu. baglangict gelipiminin de baldu Ve ouolay Ortadogu petrol (solda)/908 ylhnda Iran'dapetrol
v-r-·,-r--=w.,-r->s---z==:
,.-·r
..-r·mtri--i-.=.-·rar.·s,s.-.I,.ams-rr---w--ray,..._.-.__-...
....·-
.·-·--
I 927 ydmda Kansas, Wichita'da, Phillíps
Sirketinín
ilk benzin istasyonunun açdy
.
Mutlu günlergerigeldi. Berzinde karne dönemi bitti. Deponuzu doldurabilirsirk.
ens:P.5¯
.B:Wä:59:Q:5
:'a
-:9.
ini.E.:
0:R.:2.ii'ii6::
:
.EEE:¯I
pHRR Petrolcf George Bush, I 980'da ABDBaçkan yardirncist olarak Saudi Arabistan
KraÏtFah i
I 9 90'da Bapkanolarak Irak'in Kuveyt'i iggati ve
Ortadogu petrolünda paylapumíçin
Saddam Hüseyin'e savaç açtt
fran Salu'mn düf ürdimest)4e I 979'da Subat sürgünden
dönen Ayetullah Humeyni'nín Tahran'da çopkny[a karydam
Italya'am büyük igadamlarmdan Enrico Mattei
(solda),
1957 ydmda
Ïran Salu
Riza Pehlevi
(sagda)ile
.
anlagma
yapmca baglica ultislararasi
petrol irketler¡ni ölkelendirdi.
Suudi Arabistan Kraft Faysal ve Petrol Bakam Zeki Yarnani
Amerikab petrolcüler ile yap dan go rag mele rde.
.I
7
r
F
-
