Crisis and Consolidation in the Formative Period of Shi ` Ite Islam

‫‪Crisis and Consolidation in the Formative Period of Shi'Ite Islam‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬ ‫ﻧﻈﺮي ﺑﺮ ﺗﻄﻮ‪‬ر ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻓﻜﺮي ﺗﺸ ‪‬ﻴﻊ‬ ‫در ﺳﻪ ﻗﺮن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‬

‫از‪:‬‬ ‫اﺳﺘﺎد دﻛﺘﺮ‬ ‫ﺣﺴﻴﻦ ﻣﺪر‪‬ﺳﻲ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﻲ‬

‫ترجمهی‪:‬‬ ‫ھشام ايزد پناه‬

‫اين کتاب توسط سايت "سرای اسالم" تايپ و به صورت الکترونيکی‬ .‫منتشر شده است‬

‫مؤلف اين کتاب شيعی می باشند که تالش کرده اند گام ھايی در جھت اصالح بردارند‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ اﻟﻜﺘﺮوﻧﻴﻜﻲ ﻋﻘﻴﺪه‬ www.aqeedeh.com [email protected]

:‫آدرس اﻳﻤﻴﻞ‬

‫ﺳﺎﻳﺖﻫﺎى ﻣﻔﻴﺪ‬ www.aqeedeh.com www.islamtxt.com www.ahlesonnat.com www.isl.org.uk www.islamtape.com www.blestfamily.com www.islamworldnews.com www.islamage.com www.islamwebpedia.com www.islampp.com www.videofarda.com

www.nourtv.net www.sadaislam.com www.islamhouse.com www.bidary.net www.tabesh.net www.farsi.sunnionline.us www.sunni-news.net www.mohtadeen.com www.ijtehadat.com www.islam411.com www.videofarsi.com

‫ﺑﺤﺮان و ﺗﺜﺒﻴﺖ در دوره ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ اﺳﻼم ﺷﻴﻌﻲ‬

‫ﺣﺴﻴﻦ ﻣﺪر‪‬ﺳﻲ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﻲ‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫‪4‬‬

‫ ‬ ‫‪96‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‬ ‫ ا ا ‪  8‬ا ‪ 8‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬ ‫ﻳﺎدداﺷﺖ ﻣﺘﺮﺟﻢ ‪5 ..................................................................................‬‬ ‫ﻳﺎدداﺷﺘﻲ ﺑﺮ ﭼﺎپ دوم ‪6 ..........................................................................‬‬ ‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر ‪7 ............................................................................................‬‬ ‫درﮔﻴﺮي در ﭼﻨﺪ ﺟﺒﻬﻪ‪7 ..........................................................................:‬‬ ‫ﺗﺸﻴﻊ در ﻧﺒﺮدي ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺳﺎز ‪7 .................................................................‬‬ ‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﺣﻘﻮق و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎ ‪9 .............................................................‬‬ ‫ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻣﻔﻬﻮم اﻣﺎﻣﺖ در ﺑ‪‬ﻌﺪ ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ‪9 .............................................‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﻏﻠﻮ‪ ،‬ﺗﻘﺼﻴﺮ و راه ﻣﻴﺎﻧﻪ ‪32 ......................................................‬‬ ‫ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻣﻔﻬﻮم اﻣﺎﻣﺖ در ﺑ‪‬ﻌﺪ ﻋﻠﻤﻲ و ﻣﻌﻨﻮي ‪32 ...............................................‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ ‪81 ....................................‬‬ ‫واﻛﻨﺶ ﻫﺎ ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎر اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ‪165 ...........................................................‬‬

‫ﻳﺎدداﺷﺖ ﻣﺘﺮﺟﻢ‬ ‫ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻛﻪ در دﺳﺖ دارﻳﺪ ﺗﺮﺟﻤﺔ اﺛﺮي از اﺳﺘﺎد دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻦ ﻣﺪرﺳﻲ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﻲ ﺑﺎ ﻧﺎم‬ ‫‪CRISIS AND CONSOLIDATION IN THE FORMATIVE PERIOD OF SHI ` ITE ISLAM‬‬

‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب را اﺳﺘﺎد ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﺸﺎن دادن ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻮل ﻓﻜﺮي ﻛﻼﻣﻲ ﺷﻴﻌﻪ در ﺳﻪ ﻗﺮن‬ ‫اول ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬و ﺑﻬﺎﻧﺔ آن ﻣﻌﺮﻓﻲ اﺣﻮال و اﺛﺎر اﺑﻦ ﻗ‪‬ﺒﻪ‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺗﻮاﻧﺎ و ﺻﺎﺣﺐ اﺛﺮ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻮده‬ ‫ﻛﻪ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮي در ﺷﻬﺮ ري زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ اﺛﺮ را در‬ ‫ﻧﻮع ﺧﻮد ﻣﻨﺤﺼﺮ‪ ،‬و از ﻧﻈﺮ ﺳﻄﺢ ﺗﺤﻘﻴﻖ در ﻣﺮﺗﺒﻪاي ﺑـﺲارﺟﻤﻨـﺪ ﻳﺎﻓـﺖ ﺑـﻪ ﺗﺮﺟﻤـﺔ آن‬ ‫دﺳﺖ زد و ﺳﭙﺲ ﻣﺘﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه را ﺧﺪﻣﺖ اﺳﺘﺎد ﻋﺮﺿﻪ داﺷﺖ‪ .‬اﺳﺘﺎد ﺗﺼﺮﻓﺎﺗﻲ در ﻣﺘﻦ‬ ‫اﻧﺠﺎم داده و ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﺴﻤﺖ دوم ﻛﺘﺎب ﺑﺎ اﻓﺰودن ﺑﺨﺶ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه از ﻛﺘﺎب اﻟﺘﻨﺒﻴﻪ‬ ‫اﺑﻮﺳﻬﻞ ﻧﻮﺑﺨﺘﻲ و ﻓﺼﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻏﻴﺒﺖ از ﻛﺘﺎب اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ اﺷﻌﺮي‬ ‫ﻗﻤﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت درآﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻨﻚ از ﻧﻈﺮ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻣﺤﺘﺮم ﻣﻲﮔﺬرد‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﺔ‬ ‫ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺆﻟﻒ داﻧﺸﻤﻨﺪ رﺳﻴﺪه و ﻣﻮاردي ﻛﻪ در ﻧـﺎم ﻛﺘـﺎب‪ ،‬ﻋﻨـﻮان ﺑﺨـﺶﻫـﺎ و در‬ ‫ﻗﺴﻤﺖ ﺿﻤﺎﺋﻢ ﺑﺎ اﺻﻞ ﻛﺘﺎب اﻧﺪﻛﻲ اﺧﺘﻼف دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﺑﺎﺻﻼح دﻳﺪ اﻳﺸﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن داﻧﺶ ﭘﮋوه از راه اﺛﺎر دﻳﮕﺮ ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺤﺘﺮم ﺑﺎ ﻧـﺎم اﻳـﻦ‬ ‫داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻋﺎﻟﻲ ﻣﻘﺎم آﺷﻨﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﺳـﺘﺎد و روﺣـﺎﻧﻲ ارﺟﻤﻨـﺪ‪ ،‬ﭘﺮوﻓﺴـﻮر ﺣﺴـﻴﻦ ﻣﺪرﺳـﻲ‬ ‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﻲ‪ ،‬از ﻓﺎرغ اﻟﺘﺤﺼﻴﻼن و ﻣﺪرﺳﻴﻦ ﺣﻮزة ﻋﻠﻤﻴـﻪ ﻗـﻢ ﺑـﻮده ﻛـﻪ ﺳـﭙﺲ در داﻧﺸـﮕﺎه‬ ‫آﻛﺴﻔﻮرد اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺗﺤﺼﻴﻼت ﺟﺪﻳﺪ ﺧﻮد را در رﺷﺘﺔ ﺣﻘـﻮق ﺑـﻪ ﭘﺎﻳـﺎن ﺑـﺮده و ﺑـﻪ اﺧـﺬ‬ ‫دﻛﺘﺮي در آن رﺷﺘﻪ ﻧﺎﺋﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﺸﺎن اﻛﻨﻮن ﻣـﺪت دوازده ﺳـﺎل اﺳـﺖ ﻛـﻪ در داﻧﺸـﮕﺎه‬ ‫ﭘﺮﻳﻨﺴﺘﻮن اﻣﺮﻳﻜﺎ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﺮاﻛﺰ ﻋﻠﻤﻲ آن ﻛﺸـﻮر و ﻣﺤـﻞ اﻗﺎﻣـﺖ و ﺗـﺪرﻳﺲ‬ ‫ﻧﺎمآوراﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻟﺒﺮت اﻳﻨﺸﺘﻴﻦ ﺑﻮده اﻗﺎﻣﺖ و ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺲ اﺷﺘﻐﺎل دارﻧﺪ‪ .‬ﭘﺮوﻓﺴـﻮر ﻣﺪرﺳـﻲ‬ ‫در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﻫﻢزﻣﺎن‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﻣـﺎدام اﻟﻌﻤـﺮ داﻧﺸـﮕﺎه ﭘﺮﻳﻨﺴـﺘﻮن‪ ،‬اﺳـﺘﺎد ﻛﺮﺳـﻲ اﻫـﺪاﺋﻲ‬ ‫ﮔﻠﺴﺘﺎﻧﻪ ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﻼﻣﻲ در داﻧﺸﮕﺎه آﻛﺴﻔﻮرد اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﻛﺮﺳﻲ اﻫﺪاﺋﻲ ﻣﻬﺪي‬ ‫ﺑﺮاي ﻣﻌﺎرف ﺗﺸﻴﻊ در داﻧﺸﮕﺎه ﻛﻠﻤﺒﻴﺎ در ﺷﻬﺮ ﻧﻴﻮﻳﻮرك‪ ،‬و اﺳﺘﺎد ﻣـﺪﻋﻮ و ﻋﻀـﻮ ﺷـﻮراي‬ ‫ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎروارد اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﺸﺎن ﻛﺘﺎبﻫﺎ و ﻣﻘﺎﻻت ﺑﺴﻴﺎري در زﺑـﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴـﻲ‬ ‫ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪه ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از آن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺘﺎب »ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﺑﺮ ﻓﻘﻪ ﺷﻴﻌﻪ« و ﻛﺘﺎب »زﻣﻴﻦ در ﻓﻘﻪ‬

‫‪6‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫اﺳﻼﻣﻲ« ﻗﺒﻼً ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه و اﻳﻨﻚ اﻳﻦ اﺛﺮ ارزﻧﺪه ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﻮﺑـﺔ ﺧـﻮد در دﺳـﺘﺮس‬ ‫دوﺳﺘﺪاران آﺛﺎر ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ در زﻣﻴﻨﺔ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﻼﻣﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫دﻫﻢ اﺳﻔﻨﺪﻣﺎه ‪1373‬‬

‫ﻫﺎﺷﻢ اﻳﺰدﭘﻨﺎه‬ ‫ﻳﺎدداﺷﺘﻲ ﺑﺮ ﭼﺎپ دوم‬ ‫در اﻳﻦ ﭼﺎپ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﭘﺎرهاي اﻏﻼط ﭼﺎﺑﻲ و ﻧﺎرﺳﺎﺋﻲﻫﺎ و ﻧﺎﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲﻫﺎ ﻣﻴـﺎن ﺗﺮﺟﻤـﻪ و‬ ‫ﻣﺘﻦ اﺻﻠﻲ ﻛﺘﺎب ﻛﻪ در ﭼﺎپ اول راه ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد اﺻﻼح ﺷﺪه و اﻓﺘﺎدﮔﻲﻫـﺎﺋﻲ ﻛـﻪ در ﭼﻨـﺪ‬ ‫ﻣﻮرد – ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﺑﺨﺶ ﺿﻤﺎﺋﻢ – روي داده ﺑﻮد ﺗﻜﻤﻴـﻞ ﮔﺮدﻳـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬ ‫ﭼﻨﺪ ﻳﺎدداﺷﺖ ﻛﻮﺗﺎه و ﭘﺎروﻗﻲ از ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺤﺘﺮم در ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺎ‬ ‫رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﺮﻳﻚ در ﺟﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺧﻮد درج ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﺮوردﻳﻦ ﻣﺎه ‪1375‬‬

‫ﻫـ ‪ .‬ا ‪.‬‬

‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬ ‫درﮔﻴﺮي در ﭼﻨﺪ ﺟﺒﻬﻪ‪:‬‬ ‫ﺗﺸﻴﻊ در ﻧﺒﺮدي ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺳﺎز‬ ‫ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 329 – 260‬ﻫﺠﺮي ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﺎ ﻧـﺎم دورة ﻏﻴﺒـﺖ ﺻـﻐﺮي ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﻳﺪ ﺳﺨﺖﺗﺮﻳﻦ و ﺑﺤﺮاﻧﻲﺗﺮﻳﻦ دوره در ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺸﻴﻊ اﻣـﺎﻣﻲ ﺑـﻮد‪ .‬ﻣـﺎﺟﺮا‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ آﻏﺎز ﺷﺪ ﻛﻪ اﻣﺎم ﻳﺎزدﻫﻢ ﺷﻴﻌﻴﺎن‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﺴـﻜﺮي )ع( در ﺳـﺎل ‪ 260‬درﮔﺬﺷـﺖ‪،‬‬ ‫ﺑﺪون آن ﻛﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ اﻳﺸﺎن ﺑﺮاي ﺗﻮدة ﻣﺮدم ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و ﻣﺸـﻬﻮد ﺑﺎﺷـﺪ و در ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﺟﺎﻣﻌـﺔ‬ ‫ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﻋﺮاق‪ ،‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺧﻮد را ﺑﺎ اﺧﺘﻼﻓﺎت و ﺗﺸﺘﺖ ﮔﺮوﻫﻲ ﺑـﺰرگ ﻣﻮاﺟـﻪ‬ ‫ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺔ ﺧﻮد ﻣﻮﺟﺐ و ﺳـﺮآﻏﺎز درﮔﻴـﺮيﻫـﺎي درون ﮔﺮوﻫـﻲ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴـﺮ ﻣـﺬﻫﺐ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري از ﭘﻴﺮوان ﻣﻜﺘﺐ ﺗﺸﻴﻊ اﻣﺎﻣﻲ و ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﻣﻨﺤﺮف ﻣﺘﻌﺪد در ﻣﻴـﺎن ﺷـﻴﻌﻴﺎن‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ‪ ،‬ﮔﺮوهﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و زﻳﺪﻳﻪ را ﻧﻴﺰ ﺗﺸﻴﻮق ﻛﺮد ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﺷـﺪت‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺳﻨﺘﻲ ﻋﻘﻴﺪة ﺗﺸﻴﻊ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن از ﻫﻤﻴﺸﻪ آﺳﻴﺐﭘﺬﻳﺮﺗﺮ و ﺑﻲدﻓـﺎعﺗـﺮ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺣﻤﻠـﻪ ﻛـﺮده و آن را ﻣـﻮرد اﻧﺘﻘـﺎد ﻗـﺮار دﻫﻨـﺪ‪ .‬اﺳـﺘﻤﺮار اﺧﺘﻼﻓـﺎت داﺧﻠـﻲ و‬ ‫ﺗﻔﺮﻗﻪﻫﺎي درون ﮔﺮوﻫﻲ در ﻣﻴﺎن ﺧﻮد ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻲ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺴﺎﺋﻞ زﻳﺮﺑﻨﺎﺋﻲ ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ‬ ‫)ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻋﺘﺒﺎر ﻳﺎ ﻋﺪم اﻋﺘﺒﺎر ﻋﻘﻞ و اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ در ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬و ﻃﺒﻴﻌـﺖ ﻣﻘـﺎم اﻣﺎﻣـﺖ و‬ ‫ﺣﺪود ﻋﻠﻢ و ﻗﺪرت اﻣﺎم( ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﭘﻴﭽﻴﺪهﺗﺮﺷﺪن آن وﺿﻌﻴﺖ ﺑﺤﺮاﻧﻲ ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﻋـﻼوه‬ ‫ﺑﺮ ﻫﻤﺔ اﻳﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺳﺮﻛﻮﺑﻲ ﺑﻲرﺣﻤﺎﻧﻪ ﻛﻪ اﻧﺪﻛﻲ ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ دﻫﺔ ﭘﻴﺶ در‬ ‫روزﮔﺎر ﻣﺘﻮﻛﻞ ﻋﺒﺎﺳﻲ )‪ 247 – 232‬ﻫﺠﺮي( ﺑﻪ اوج ﺧﻮد رﺳﻴﺪه و ﭘﺲ از آن ﻫﻢ ﺗﺎ اواﺧﺮ‬ ‫دورة ﻏﻴﺒﺖ ﺻﻐﺮي ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ اداﻣﻪ داﺷﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﺗﺸﻨﺞ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻲاﻓﺰود‪ .‬ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﺑﺎزﺳﺎزي‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ از اﺳﺘﺪﻻﻻت و ﺗﺤﻠﻴﻞﻫﺎي ﺑﻨﻴﺎدي ﻣﻜﺘﺐ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺣﺘﻴﺎج داﺋﻤﻲ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺑﺸﺮﻳﺖ‬ ‫ﺑﻪ اﻣﺎم اﻛﻨﻮن از ﻫﻤﻪ وﻗﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺿﺮوريﺗﺮ ﻣﻲﻧﻤﻮد)‪.(1‬‬ ‫‪ -1‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ از اﺣﺎدﻳﺚ ﺷﻴﻌﻪ و ﻣﺘﻮن ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﻼﻣﻲ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ در ﻗﺮنﻫـﺎي اول‪ ،‬ﺷـﻴﻌﻴﺎن در‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﺿﺮورت ﺗﺪاوم اﻣﺎﻣﺖ ﭘﺲ از درﮔﺬﺷﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ
ﺑﺮ اﻳـﻦ اﺳـﺘﺪﻻل ﺗﻜﻴـﻪ‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺑﺸﺮﻳﺖ در ﻫﺮ دوران ﻣﺤﺘﺎج ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﺮﺟﻊ زﻧﺪه و ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑﺮاي ﺗﺸـﺨﻴﺺ‬

‫‪8‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﻣﺘﻜﻠﻤﺎن ﺷﻴﻌﻪ در آن دوره‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ دو وﻇﻴﻔﺔ دﺷﻮار دﻓﺎع از ﻣﻜﺘﺐ ﺗﺸﻴﻊ در ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫ﺣﻤﻼت دﺷﻤﻨﺎن‪ ،‬و ﻋﺮﺿﺔ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﻮ و ﺗﺤﻠﻴﻼت ﺟﺪﻳﺪ از ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺑﻨﻴﺎدي آن را )ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﻛﻪ‬ ‫ﺑﺎ ﺷﺮاﺋﻂ و ﻣﻘﺘﻀﻴﺎت ﺟﺪﻳﺪ وﻓﻖ دﻫﺪ( ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻢزﻣﺎن اﻧﺠـﺎم ﻣـﻲدادﻧـﺪ‪ .‬در اﻳـﻦ دوره ﻛـﻪ‬ ‫ﻧﺰدﻳﻚ ﻳﻚ ﻗﺮن ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﻣﻜﺘﺐ ﻣﻘﺪس ﺗﺸﻴﻊ ﺑـﻪ ﮔﻮﻧـﻪاي ﻛـﻪ ﺑﻌـﺪاً ﺑـﺎ‬ ‫ﺗﺤﻠﻴﻼت و ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮات اﺳﺘﻮار و ﻣﺴﺘﺤﻜﻢ ﺧﺎص ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﺸﻴﻊ دوازده اﻣﺎﻣﻲ ﺧﻮاﻧﺪه‬ ‫ﺷﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﺗﻼش ﻛﻮﭼﻜﻲ اﺳﺖ ﺑﺮاي روﺷﻦﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﺮﺧﻲ ﺟﻨﺒـﻪﻫـﺎي‬ ‫اﻳﻦ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻠﻲ و ﻧﻘﺶ ﻣﺘﻜﻠﻤﺎن ﺷﻴﻌﻲ دروة ﻏﻴﺒﺖ ﺻﻐﺮي در ﺗﺤﻜﻴﻢ و ﺗﻜﻤﻴـﻞ ﻣﺒـﺎﻧﻲ‬ ‫اﻋﺘﻘﺎدي ﺷﻴﻌﻪ‪.‬‬

‫اين کتاب توسط سايت "سرای اسالم" تايپ و به صورت الکترونيکی‬ ‫منتشر شده است‪.‬‬

‫ﺻﺤﻴﺢ از ﺳﻘﻴﻢ و ﺣﻖ از ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺧﺘﻢ ﻧﺒﻮت اﻳﻦ ﻣﻬﻢ ﺟﺰ از راه ﻧﺼﺐ اﺋﻤﻪ و اوﺻـﻴﺎء ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺤﻠﻴﻞ و اﺳﺘﺪﻻل اﻛﻨﻮن ﺑﺎ ﭘﻴﺶآﻣﺪن وﺿﻊ ﺟﺪﻳﺪ و ﻋـﺪم ﺣﻀـﻮر اﻣـﺎم در ﺻـﺤﻨﺔ‬ ‫ﻇﺎﻫﺮي اﺟﺘﻤﺎع ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻣﻲﺷﺪ و اﺳﺘﺪﻻﻻت ﺗﺎزهﺗﺮ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ آن ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ اول‪:‬‬ ‫ﺣﻘﻮق و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎ‬ ‫ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻣﻔﻬﻮم اﻣﺎﻣﺖ در ﺑ‪‬ﻌﺪ ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع دوﺳﺘﻲ ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ
ﭘﺪﻳﺪهاي ﻗﺪﻳﻢ اﺳﺖ و ﺑﻪ روزﮔﺎر ﺧـﻮد آن ﺣﻀـﺮت‬ ‫ﺑﺎزﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬در ﻣﻴﺎن اﺻﺤﺎب و ﻳﺎران آن ﺣﻀﺮت ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺧﺎﻧـﺪان او ﻣﻬـﺮ‬ ‫ﻣﻲورزﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺎس رواﻳﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﭘﺲ از درﮔﺬﺷﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ
ﻛﻪ ﻣﻮﺿـﻮع ﺟﺎﻧﺸـﻴﻨﻲ‬ ‫اﻳﺸﺎن ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﻫﻤﻴﻦ اﻓﺮاد از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﺺ و دﺳﺘﻮر ﺻـﺮﻳﺢ‬ ‫آن ﺣﻀﺮت‪ ،‬از اﺣﻘﻴﺖ ﺧﺎﻧﺪان ﻃﻬﺎرت ﻛﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه و ﺳﺮدﺳﺘﺔ آﻧﺎن ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ )اﺑﻦ‬ ‫ﻋﻢ و ﻫﻤﺴﺮ دﺧﺘﺮ ﻣﺤﺒﻮب ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻓﺎﻃﻤﺔ زﻫﺮا( ﺑﻮد ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘـﻪ و از آن اﻣـﺎم ﺑﺰرﮔـﻮار ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﺷﺎﻳﺴﺘﻪﺗﺮﻳﻦ ﻧﺎﻣﺰد ﺧﻼﻓﺖ ﺟﺎﻧﺒﺪاري ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ و ﻧﻈﺮﻳﺔ اﻧﺼـﺎر ﻛـﻪ‬ ‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺧﻼﻓﺖ را ﻣﻴﺎن ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ و اﻧﺼﺎر ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﻛﺮد ﻣ‪Ĥ‬ﻻً ﻃﺮﻓﻲ ﻧﻴﺴﺖ و ﻗﺮﻳﺶ ﻗﺒﻴﻠـﺔ‬ ‫ﭘﺮﻧﻔﻮذي ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﺪان واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻳﻜﻲ از ﻣﻌﻤﺮﻳﻦ و ﻣﻘﺪﻣﻴﻦ ﺧﻮد‬ ‫را از ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﺔ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﻼﻓﺖ ﺑﺮ ﻣﺴﻨﺪ ﻗﺪرت و رﻳﺎﺳﺖ ﺑﻨﺸﺎﻧﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﻋﻠﻲ ‬ ‫ﻋﺎﻗﺒﺔ اﻻﻣﺮ در ﻣﻘﺎم اﺳﺘﺤﻘﺎﻗﻲ ﺧﻮد ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﺲ از ‪ 25‬ﺳﺎل آن ﻫﻢ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﻣﺪﺗﻲ‬ ‫ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 5‬ﺳﺎل‪ .‬آن ﺣﻀﺮت در ﺳﺎل ‪ 40‬ﻫﺠﺮي ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳـﻴﺪ‪ .‬ﺑـﺎ ﺷـﻬﺎدت او وﻋـﺪم‬ ‫ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺧﻼﻓﺖ ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺪت ﻓﺮزﻧﺪش اﻣﺎم ﺣﺴﻦ ﻣﺠﺘﺒﻲ  زﻋﺎﻣﺖ و ﻗـﺪرت ﺳﻴﺎﺳـﻲ از‬ ‫ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ دودﻣﺎن اﻣﻮي ﻛﻪ ﺗﺎ ﺳﺎلﻫﺎي واﭘﺴﻴﻦ زﻧـﺪﮔﻲ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ از ﺳﺮﺳـﺨﺖﺗـﺮﻳﻦ‬ ‫دﺷﻤﻨﺎن آن ﺣﻀﺮت ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺠﻤﻊ و ﺣﻠﻘﺔ ﻃﺮﻓﺪاراﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص از روزﮔﺎر ﻋﺜﻤﺎن ﮔﺮد اﻣﺎم ﻋﻠـﻲ  ﺟﻤـﻊ‬ ‫ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ در ﻃﻮل ﺳﺎلﻫﺎي ﺧﻼﻓﺖ ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺪت و ﺑﺴﻴﺎري ﭘﺎرﺳﺎﻳﺎﻧﺔ او ﮔﺴﺘﺮش ﻓـﺮاوان‬ ‫ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬در دورة ﺧﻼﻓﺖ ﻣﻌﺎوﻳﻪ )ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 60 – 41‬ﻫﺠﺮي( ﮔـﺮوه ﭘﻴـﺮوان ﻋﻠـﻲ  ﺑـﻪ‬ ‫ﺻﻮرت ﻳﻚ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣﺸﺨﺺ در اﺟﺘﻤﺎع اﺳﻼﻣﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و ﻣﻤﺘﺎز ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺳـﺨﺘﻲ‬ ‫وﺳﻴﻠﺔ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻮرد ﺗﻌﻘﻴﺐ و ﺗﻬﺪﻳﺪ و آزار ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺮوه در ﻃﻲ روﻳﺪادﻫﺎي‬ ‫ﺑﻌﺪي آن دوره از ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻴﺎم و ﺷﻬﺎدت اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ  در ﺳﺎل ‪ ،61‬ﻧﻬﻀـﺖ‬

‫‪10‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﺗﻮاﺑﻴﻦ در ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 65 – 64‬و ﻗﻴﺎم ﻣﺨﺘﺎر ﺛﻘﻔﻲ در ﻛﻮﻓﻪ در ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 67 – 66‬ﺑﻪ ﺷـﻜﻞ‬ ‫ﻳﻚ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻓﻌﺎل ﺿﺪ دوﻟﺘﻲ ﻛﻪ ﻃﺮﻓﺪار ﺣﻘﻮق اﻫﻞ ﺑﻴﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﻫﺒﺮان ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺟﺎﻣﻌـﺔ‬ ‫اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻮد ﻣﺘﺤﻮل و ﻣﻤﺘﺎز ﮔﺮدﻳﺪ)‪ (1‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻳﻜـﻲ از دو ﻣـﺬﻫﺐ اﺻـﻠﻲ در‬ ‫دﻳﻦ اﺳﻼم ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻨﺒﺶ ﺗﺸﻴﻊ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي ﺟﺰ در ﮔﺮاﻳﺶ ﻳﺎد ﺷﺪه در ﺑـﺎﻻ ﻛـﻪ‬ ‫ﻧﻮﻋﻲ ﮔﺮاﻳﺶ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺿﺪ ﻧﻈﺎم ﻣﻮﺟﻮد داﻧﺴﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ راه ﺧﻮد را از ﺳـﻮاد اﻋﻈـﻢ ﺟﺎﻣﻌـﺔ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺟﺪا ﻧﻜﺮده ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺮور ﻛﻪ از اواﺋﻞ ﻗﺮن دوم‪ ،‬ﻣﻜﺎﺗﺐ ﺣﻘﻮﻗﻲ و ﻓﻘﻬﻲ اﺳﻼﻣﻲ‬ ‫رو ﺑﻪ ﺷﻜﻞﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﻬﺎد ﻣﻜﺘﺐ ﺗﺸﻴﻊ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﻣﻜﺘﺐ ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻣﺸﺨﺺ‬ ‫و ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ درآﻣﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻋﻀﺎء آن از ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ و ﻧﻈﺮات ﻓﻘﻬـﻲ داﻧﺸـﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﻓـﺮد ﺧﺎﻧـﺪان‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در آن زﻣﺎن‪ ،‬اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ  ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ)‪ .(2‬ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻜﺸـﻴﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﺷـﺪت‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺤﺚﻫﺎي ﻛﻼﻣﻲ در ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺳﻼﻣﻲ و ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻣﻜﺎﺗﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻣﻜﺘﺐ ﺗﺸﻴﻊ‬ ‫ﻫﻢ ﻧﺎﭼﺎر از اﺗﺨﺎذ ﻣﻮاﺿﻊ ﺧﺎص در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﻼﻣﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺑﺎب ﻧﻴﺰ ﻋﻤﺪﺗﺎً‬ ‫ﭘﻴﺮوي از ﻣﻮاﺿﻊ اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ و ﻓﺮزﻧﺪان او اﻣﺎم ﺟﻌﻒ ﺻـﺎدق  ﻣـﻲﻧﻤـﻮد‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﺘـﺎً وﻗﺘـﻲ‬ ‫اﻧﻘﻼب ﻋﺒﺎﺳﻲ در ﺳﺎل ‪ 132‬ﺑﺴﺎط ﻳﻚ ﻗﺮن ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻣـﻮي را درﻫـﻢ ﻧﻮردﻳـﺪ ﺗﺸـﻴﻊ ﺑـﻪ‬

‫‪ -1‬در ﺑﺎرة ﺷﻜﻞ ﺗﺸﻴﻊ در اﻳﻦ دوره در ﻣﺼﺎدر اوﻟﻴﺔ اﺳﻼﻣﻲ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﺔ ﻫﺸـﺎم ﺑـﻦ ﻋﺒـﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑـﻪ‬ ‫واﻟﻲ ﺧﻮد در ﻛﻮﻓﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي ‪ 169:7‬و رﺳﺎﻟﺔ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﺑﻦ ﺣﻨﻔﻴﻪ در ﺑﺎر ارﺟﺎء‪.24 :‬‬ ‫‪ -2‬در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺣﺪﻳﺜﻲ از اﻣﺎم ﺻﺎدق  در رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 425 :‬ﻛﻪ در آن آﻣﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪» :‬ﻛﺎﻧﺖ اﻟﺸﻴﻌﺔ ﻗﺒﻠﻪ )ﻳﻌﻨﻲ اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ ﻛﻪ در ﺳﻄﺮ ﻗﺒﻞ آن ﺣﺪﻳﺚ از وي ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ( ﻻ‬ ‫ﻳﻌﺮﻓﻮن ﻣﺎ ﻳﺤﺘﺎﺟﻮن إﻟﻴﻪ ﻣﻦ ﺣﻼل وﺣﺮام اﻻ ﻣﺎ ﻋﻠﻤﻮا ﻣﻦ اﻟﻨﺎس ﺣﺘﻰ ﻛﺎن أﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻓﻔﺘﺢ ﻟﻬﻢ وﺑﻴﻦ ﻟﻬﻢ‬ ‫وﻋﻠﻤﻬﻢ«‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻋﻴﺎﺷﻲ ‪ 203 – 202 : 1‬ﻛﻪ در ﺣﺪﻳﺚ ﻣﺸﺎﺑﻬﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻛﺎﻧﺖ اﻟﺸﻴﻌﺔ‬ ‫ﻗﺒﻞ أن ﻳﻜﻮن أﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ وﻫﻢ ﻻ ﻳﻌﺮﻓﻮن ﻣﻨﺎﺳﻚ ﺣﺠﻬﻢ وﻻ ﺣﻼﻟﻬﻢ وﻻ ﺣﺮاﻣﻬﻢ ﺣﺘﻰ ﻛﺎن أﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻓﺤﺞ ﻟﻬﻢ‬ ‫وﺑﻴﻦ ﻣﻨﺎﺳﻚ ﺣﺠﻬﻢ وﺣﻼﻟﻬﻢ وﺣﺮاﻣﻬﻢ ﺣﺘﻰ اﺳﺘﻐﻨﻮا ﻋﻦ اﻟﻨﺎس وﺻﺎر اﻟﻨﺎس ﻳﺘﻌﻠﻤﻮن ﻣﻨﻬﻢ ﺑﻌﺪ ﻣﺎ ﻛﺎﻧﻮا ﻳﺘﻌﻠﻤﻮن‬ ‫ﻋﻦ اﻟﻨﺎس«‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﺣﻘﻮق و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎ‬

‫ﺻﻮرت ﻳﻚ ﻧﻈﺎم ﻛﺎﻣﻞ و ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻓﻘﻬﻲ و ﻛﻼﻣﻲ در ﺻﺤﻨﺔ ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺳﻼﻣﻲ ﺣﻀﻮر‬ ‫ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻜﺎر ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫***‬ ‫ﭘﺲ از ﺷﻬﺎدت اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ‪ ،‬دو ﻓﺮزﻧـﺪ او از ﻓﺎﻃﻤـﺔ زﻫـﺮا – اﻣـﺎم‬ ‫ﺣﺴﻦ و اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ – ﻣﺮﻛﺰ و ﻣﺤﻮر ﺑﻲﻣﻨﺎزع ﻋﻮاﻃﻒ و ﭘﻴﺮوي ﻫﻮاداران ﺧﺎﻧﺪان ﻋﺼﻤﺖ‬ ‫و ﻃﻬﺎرت ﻛﻪ ﺧﻼﻓﺖ را ﺣﻖ اﻟﻬﻲ آﻧﺎن ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘـﺲ از درﮔﺬﺷـﺖ آن دو اﻣـﺎم‪،‬‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ‪ :‬زﻳﻦ اﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻴﻦ  در ﻧﻈﺮ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺳـﻼﻣﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان رﺋﻴﺲ و ﺑﺰرگ ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻓﺮﻗﺔ اﻧﺤﺮاﻓﻲ و اﻓﺮاﻃـﻲ ﻛﻴﺴـﺎﻧﻴﻪ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺮﻛﺐ از ﻫﻮاداران ﻣﺨﺘﺎر ﺛﻘﻔﻲ در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮد)‪ (1‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺳﻮﻣﻲ از اﻣﺎم ﻋﻠـﻲ ‪ :‬ﻣﺤﻤـﺪ‬ ‫اﺑﻦ اﻟﺤﻨﻔﻴﻪ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﻫﺒﺮ ﻣﻌﻨﻮي و روﺣﺎﻧﻲ ﺧﻮد اﻋﻼم ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﺗـﺎ اواﺧـﺮ ﻗـﺮن‬ ‫دوم ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺻﺤﻨﺔ ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺳﻼﻣﻲ دوام ﻧﻴﺎورد و ﭘﺲ از آن ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﻣﺎم زﻳـﻦ‬ ‫اﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪش اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ )‪ (2‬و ﺳﭙﺲ ﻓﺮزﻧﺪ وي اﻣـﺎم ﺟﻌﻔـﺮ ﺻـﺎدق  از‬ ‫ﻃﺮف اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺑﺰرگ ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﺋﻴﺲ و ﺑﺰرگ ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و‬ ‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻨﻮان ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام و ﻋﻼﻗﺔ ﻫﻤﻪ ﺑﻮدﻧﺪ)‪ .(3‬در زﻣﺎن اﻣـﺎم ﺻـﺎدق  ﻳـﻚ ﺗﻘﺴـﻴﻢ‬ ‫‪ -1‬در ﺑﺎرة اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﺎدة ﻛﻴﺴﺎﻧﻴﻪ داﺋﺮة اﻟﻤﻌـﺎرف اﺳـﻼم ﺑـﻪ زﺑـﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴـﻲ از‬ ‫وﻳﻠﻔﺮد ﻣﺎدﻟﻮﻧﮓ )ﭼﺎپ ﺟﺪﻳﺪ ‪ (838 – 836 :4‬و ﻛﺘﺎب وداد اﻟﻘﺎﺿﻲ‪ :‬اﻟﻜﻴﺴﺎﻧﻴـﺔ ﻓـﻲ اﻟﺘـﺎرﻳﺦ واﻻدب‬ ‫)ﭼﺎپ ﺑﻴﺮوت ‪.(1974‬‬ ‫‪ -2‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﺷﻴﻌﻴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در آن دوره ﮔﺮد اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ  ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮم اﻣﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﺷـﻜﻞ واﻗﻌـﻲ آن‬ ‫آﺷﻨﺎ ﻧﺒﻮده و اﻳﺸﺎن را اﻣﺎم ﻣﻌﺼﻮم ﻣﻨﺼﻮص ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑـﻪ ﻫﺮﺣـﺎل ﺧﻼﻓـﺖ را ﺣـﻖ ﺧﺎﻧـﺪان‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و اﻳﺸﺎن را ﺑﺰرگ و رﺋﻴﺲ آن ﺧﺎﻧـﺪان ﻣـﻲﺷـﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨـﻴﻦ ﻣﻔﻬـﻮم از ﺗﺸـﻴﻊ در آن‬ ‫روزﮔﺎر ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺎﻳﻊ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺴﻠﺴﻞ رﻳﺎﺳﺖ ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﺷﻨﺎﺳﺎﺋﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ از آن ﺑﻪ ﺷﺮح ﺑﺎﻻ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ در ﻳﻚ ﺳﻨﺪ ﻏﻴﺮ‬ ‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺮدﻳﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ از ﻧﻴﻤﺔ اول ﻗﺮن دوم ﻣﻨﻌﻜﺲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻧﺎﻣﺔ ﺧﻠﻴﻔﺔ دوم ﻋﺒﺎﺳﻲ ﻣﻨﺼﻮر )‪– 136‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫‪12‬‬

‫دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ را ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ زﻳﺪي و ﺟﻌﻔﺮي ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬ﺟﻌﻔﺮﻳﺎن ﺑﻌـﺪاً ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬ ‫ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﺎﻣﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از درﮔﺬﺷﺖ اﻣﺎم ﺻﺎدق  اﻛﺜﺮﻳﺖ ﭘﻴﺮوان وي ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﻳـﻚ روش ﻣﺴـﺘﻤﺮ‬ ‫ﻫﻤﻮاره ﺑﺮﮔﺰﻳﺪهﺗﺮﻳﻦ ﻓﺮد از ﻣﻴﺎن ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ذﻛﻮر )ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻓﺮزﻧﺪ ارﺷﺪ( اﻣﺎم ﭘﻴﺸﻴﻦ را ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان اﻣﺎم ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﻘﻴﺪة ﻋﺎم آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﺮ اﻣـﺎم‪ ،‬ﺟﺎﻧﺸـﻴﻦ ﺧـﻮد را از ﻣﻴـﺎن ﭘﺴـﺮان‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎ وﺻﻴﺖ ﻛﻪ ﮔﺎه ﻧﺺ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﺪ ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﻣﻨﺼﻮب ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣ‪Ĥ‬ﻻً ﺳﻠﺴﻠﺔ اﻣﺎﻣﺎن‬ ‫– ﺑﺎ ﻳﻚ اﺳﺘﺜﻨﺎء در ﻣﻮرد اﻣﺎم دوم و ﺳﻮم ﻛﻪ ﺑﺮادر ﺑﻮدﻧﺪ – ﺑﺮاﺳـﺎس ارادة اﻟﻬـﻲ در ﻳـﻚ‬ ‫ﺷﺠﺮة ﭘﺪر و ﻓﺮزﻧﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫***‬ ‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻓﻘﻬﻲ و ﻛﻼﻣﻲ اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻨﺼﺐ اﻣﺎﻣﺖ را ﺑﻪ ﺻﻮرت »رﻳﺎﺳﺖ ﻋﺎﻟﻴﻪ ﺑﺮ اﻣﻮر دﻳﻦ و‬ ‫دﻧﻴﺎ« ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ رﻫﺒﺮ ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ اﺳـﻼم
و‬ ‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻣﻮر دﻳﻨﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع اﺣﻘﻴﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻲ‬ ‫ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﺎم دﺳﺖ ﻛﻢ از روزﮔﺎر ﻋﺜﻤﺎن ﺧﻠﻴﻔﺔ ﺳﻮم رﺳﻤﺎً ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻃﺮﻓـﺪاران‬ ‫ﺣﻀﺮﺗﺶ ﻋﻠﻴﻪ ﺧﺎﻟﻴﻔﺔ ﺷﺎﻏﻞ ﻣﻄﺮح ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬در اﻋﺼﺎر ﺑﻌﺪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬از ﺟﻤﻠـﻪ‬

‫‪ (158‬ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻧﻔﺲ زﻛﻴﻪ )ﻣﻘﺘﻮل ‪ (145‬ﻛﻪ ﻣﺘﻦ آن در اﻟﻌﻘﺪ اﻟﻔﺮﻳﺪ‬ ‫اﺑﻦ ﻋﺒﺪ رﺑﻪ ‪ 83 – 82 :5‬و ﻛﺎﻣﻞ ﻣﺒﺮد ‪ 119 :4‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي ‪ 570 – 569 :7‬آﻣﺪه و در اﺻﺎﻟﺖ آن‬ ‫ﻛﺴﻲ ﺗﺮدﻳﺪ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻠﻴﻔﺔ ﻋﺒﺎﺳﻲ در آن ﻧﺎﻣﻪ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت اﻣﺎم ﺻﺎدق ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬وﻣﺎ وﻟﺪ ﻣﻨﻜﻢ ﺑﻌﺪ وﻓﺎة رﺳﻮل اﷲ أﻓﻀﻞ ﻣﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻴﻦ‪ ...‬وﻫﻮ ﺧﻴﺮ ﻣﻦ ﺟﺪك ﺣﺴﻦ ﺑﻦ‬ ‫ﺣﺴﻦ‪ ،‬وﻣﺎ ﻛﺎن ﻓﻴﻜﻢ ﺑﻌﺪﻩ ﻣﺜﻞ اﺑﻨﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ‪ ..‬وﻫﻮ ﺧﻴﺮ ﻣﻦ أﺑﻴﻚ‪ ،‬وﻻ ﻣﺜﻞ اﺑﻨﻪ ﺟﻌﻔﺮ‪ ،‬وﻫﻮ ﺧﻴﺮ ﻣﻨﻚ«‬ ‫)ﺑﺮاي ﺣﻀﺮت ﺳﺠﺎد و ﺣﻀﺮت ﺑﺎﻗﺮ و ﻣﻘﺎم ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺤﺚ آن دو ﺑﺰرﮔﻮار از ﻧﻈﺮ ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺳﻼﻣﻲ آن‬ ‫ﻋﺼﺮ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻗﺮب اﻻﺳﻨﺎد‪.(132 :‬‬

‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﺣﻘﻮق و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎ‬

‫‪13‬‬

‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻫﻮادارن ﺳﻨﺖ)‪ ،(1‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ اﺋﻤﺔ اﻫﻞ ﺑﻴﺖ اﺣﻖ از ﺧﻠﻔﺎء ﻫﻢ زﻣـﺎن ﺧـﻮد‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺧﻼﻓﺖ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﻫـﺮ وﻗـﺖ ﺷـﺮاﺋﻂ و ﻣﻘﺘﻀـﻴﺎت‬ ‫ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﻮد و زﻣﺎن ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻓﺮا رﺳﺪ‪ ،‬اﻣﺎم آن دوره ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻗﻴﺎم ﺧﻮاﻫـﺪ ﻛـﺮد و‬ ‫ﻏﺎﺻﺒﻴﻦ ﻣﻘﺎم ﺧﻼﻓﺖ را راﻧﺪه‪ ،‬ﺣﻖ ﺗﻀﻴﻴﻊﺷﺪة ﺧﻮد را ﺑﺎز ﭘﺲ ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓـﺖ)‪ .(2‬ﻣﻌﻤـﻮﻻً‬ ‫ﺷﻴﻌﻴﺎن در ﻫﺮ دوره اﻣﻴﺪ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع در روزﮔﺎر آﻧﺎن روي داده و ﭘﻴـﺮوان اﻫـﻞ‬ ‫ﺑﻴﺖ ﺳﺮاﻧﺠﺎم از رﻧﺞ و ﻋﺬاب و ﺳﺮﻛﻮب و ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺳﺎﻟﻴﺎن دراز ﺗﺤﻤـﻞ‬ ‫ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ آﺳﻮده ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ)‪ .(3‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛـﻪ دﺳـﺖ ﻛـﻢ از‬ ‫اواﺧﺮ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي)‪ ،(4‬اﻧﺘﻈﺎر و اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻇﻬﻮر ﻳﻚ ﻣﻨﺠﻲ و رﻫـﺎﺋﻲ ﺑﺨـﺶ اﻧﻘﻼﺑـﻲ از‬ ‫دودﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ
ﻛﻪ در آﻳﻨﺪه ﻇﻬﻮر ﻛﺮده و ﻧﻈﺎم ﻓﺎﺳـﺪ ﻇﻠـﻢ و ﺳـﺘﻢ را درﻫـﻢ رﻳﺨﺘـﻪ و‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺪل و ﻗﺴﻂ را ﭘﻲرﻳﺰي ﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻤﻮد در ﻫﻤﺔ ﻗﺸﺮﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌـﺔ اﺳـﻼﻣﻲ وﺟـﻮد‬ ‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻨﺠﻲ رﻫﺎﺋﻲﺑﺨﺶ را ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﺎ ﻧﺎم ﻗﺎﺋﻢ ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﺎلﻫﺎي ﻗﺮن دوم ﻫﺠﺮي ﻛﻪ ﻛﺎر ﻧﺎرﺿﺎﻳﺘﻲ ﻋﻤﻮﻣﻲ از ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺘﻪ و‬ ‫ﻧﻈﺎم ﺧﻼﻓﺖ اﻣﻮي رو ﺑﻪ ﺿﻌﻒ ﻧﻬﺎده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺮدم اﻣﻴﺪ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ رﺋﻴﺲ ﺧﺎﻧـﺪان‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در آن ﻋﺼﺮ اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ  رﻫﺒﺮي ﻧﻬﻀﺖ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘـﻪ و ﻗﻴـﺎم ﺧﻮاﻫـﺪ‬

‫‪ -1‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺳﻴﺮ اﻋﻼم اﻟﻨﺒﻼء از ذﻫﺒﻲ ‪ 120 :13‬ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﻣﺎم ﺣﺴﻦ‪ ،‬اﻣـﺎم‬ ‫ﺣﺴﻴﻦ‪ ،‬اﻣﺎم زﻳﻦ اﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ و اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ ﻫﻤـﻪ ﺷﺎﻳﺴـﺘﻪ و ﺟـﺎﻣﻊ ﺷـﺮاﺋﻂ ﺧﻼﻓـﺖ ﺑﻮدﻧـﺪ‪» .‬وﻛـﺬﻟﻚ ﺟﻌﻔـﺮ‬ ‫اﻟﺼﺎدق ﻛﺒﻴﺮ اﻟﺸﺄن ﻣﻦ اﺋﻤﺔ اﻟﻌﻠﻢ‪ ،‬ﻛﺎن أوﻟﻲ ﺑﺎﻷﻣﺮ ﻣـﻦ أﺑـﻲ ﺟﻌﻔـﺮ اﻟﻤﻨﺼـﻮر‪ ،‬وﻛـﺎن وﻟـﺪﻩ ﻣﻮﺳـﻰ ﻛﺒﻴـﺮ اﻟﻘـﺪر ﺟﻴـﺪ‬ ‫اﻟﻌﻠﻢ اوﻟﻰ ﺑﺎﻟﺨﻼﻓﺔ ﻣﻤﻦ ﻫﺎرون«‪ .‬ﻧﻴﺰ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب اﻟﺴﻨﺔ ﺧﻼل ‪.238 :1‬‬ ‫‪ -2‬ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ رﺳﺎﻟﺔ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﺑﻦ ﺣﻨﻔﻴﻪ را در ﺑﺎر ارﺟﺎء‪.24 :‬‬ ‫‪ -3‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻏﻴﺒﺖ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ 287 :‬و ‪ 288‬و ‪) 295‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺻﻔﺔ ‪ ،266‬ﻧﻴﺰ ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﺎﻓﻲ ‪ 469 :1‬و ‪.81 :8‬‬ ‫‪ -4‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﺎدة ﻣﻬﺪي در ﭼﺎپ ﺟﺪﻳﺪ داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﺳﻼم ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ از وﻳﻠﻔـﺮد‬ ‫ﻣﺎدﻟﻮﻧﮓ‪.‬‬

‫‪14‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﻛﺮد)‪ .(1‬اﻣﺎ اﻣﺎم ﺑﻪ اﻳﻦ اﻧﺘﻈﺎر و ﺗﻮﻗﻊ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺜﺒﺖ ﻧﺪاد‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻜﺲ اﻟﻌﻤﻞ‪ ،‬ﺷـﻴﻌﻴﺎﻧﻲ‬ ‫را ﻛﻪ در ذﻫﻨﻴﺖ آﻧﺎن‪ ،‬اﻣﺎم ﺣﻖ از ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در ﺻﻮرت ﻓﺮاﻫﻢﺷﺪن ﺷﺮاﺋﻂ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎﻳﺪ‬ ‫ﺑﻲدرﻧﮓ ﺑﺮاي اﺣﻘﺎق ﺣﻖ ﺧﻮد و ﺑﺮﭘﺎﻛﺮدن ﻧﻈﺎم ﻋﺪل و ﻗﺴـﻂ ﺑـﻪ ﭘـﺎ ﻣـﻲﺧﺎﺳـﺖ دﭼـﺎر‬ ‫ﺣﻴﺮت ﻛﺮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ از اﻣﺎم ﺳﺆال ﺷﺪ ﭼﺮا وي ﻋﻠﻲ رﻏﻢ ﺧﻴﻞ ﻋﻈﻴﻢ ﻃﺮﻓﺪاران ﺧﻮد در‬ ‫ﻋﺮاق دﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﻴﺎم ﻣﻮﻋﻮد و ﻣﻮرد اﻧﺘﻈﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻧﻤﻲزﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﭘﺎﺳﺦ داد ﻛﻪ وي ﻗﺎﺋﻢ‬ ‫ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻧﻴﺴﺖ و ﻗﺎﺋﻢ در آﻳﻨﺪه ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ زﻣـﺎن ﻛـﺎﻣﻼً ﻣﻨﺎﺳـﺐ ﻓـﺮا رﺳـﺪ ﻇﻬـﻮر ﺧﻮاﻫـﺪ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد)‪ .(2‬دو دﻫﻪ ﭘﺲ از اﻳﻦ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ او اﻣﺎم ﺻﺎدق  ﻧﻴﺰ در ﺷﺮاﺋﻄﻲ ﻛـﻪ ﺑﺴـﻴﺎري آن را‬ ‫ﻋﺎﻟﻲﺗﺮﻳﻦ ﻓﺮﺻﺖ ﺑﺮاي اﻗﺪام اﻣﺎم در راه ﺑﻪ دﺳﺖآوردن ﺣﻖ ﻏﺼﺐﺷﺪة ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ
‬ ‫ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ اﻗﺪاﻣﻲ ﺧﻮدداري ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﺷﻮك ﺣﺎﺻﻠﻪ از اﻳﻦ ﺳﻜﻮت و ﻋﺪم اﻗـﺪام‬ ‫ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن در ﻧﻈﺮات و ذﻫﻨﻴﺎت ﻗﺪﻳﻢ ﺧﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺳﺎلﻫـﺎي ﻃـﻮﻻﻧﻲ ﺑـﺪان‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻧﻈﺮ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﺳﺎلﻫﺎي اواﺧﺮ دﻫﺔ ﺳﻮم ﻗﺮن دوم ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﺳﻼﻣﻲ ﻋﻠﻴﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ‬ ‫ﺟﺎﺋﺮاﻧﺔ ﻳﻜﺼﺪ ﺳﺎﻟﺔ اﻣﻮي ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﺎﻫﺪ ﻳﻚ اﻧﻘﻼب ﻋﻈﻴﻢ و ﻗﻴﺎم ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫اﻣﺎم ﺻﺎدق  ﻣﺤﺘﺮمﺗﺮﻳﻦ ﻓﺮد از ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در ﻧﻈﺮ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﺷﻴﻌﻪ و ﺳﻨﻲ‬ ‫ﺑﻮد)‪ .(3‬ﻫﻤﺔ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ وي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان روﺷـﻦﺗـﺮﻳﻦ و ﺷﺎﻳﺴـﺘﻪﺗـﺮﻳﻦ ﻧـﺎﻣﺰد اﺣـﺮاز ﺧﻼﻓـﺖ‬ ‫ﻣﻲﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺴﻴﺎري اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ او ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖﮔﺮﻓﺘﻦ آن و اﻳﻔﺎء ﻧﻘﺶ ﺳﻴﺎﺳـﻲ‬ ‫ﺧﻮد ﻗﺪم ﭘﻴﺶ ﻧﻬﺪ)‪ .(4‬ﻋﺮاق ﻣﺎﻻﻣﺎل از ﻫﻮاداران او ﺑﻮد‪ .‬ﻳﻚ ﺷـﻴﻌﺔ ﺑـﺎﺣﺮارت ﺑـﻪ او ﺧﺒـﺮ‬ ‫‪ -1‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ 80 :8‬و ‪ / 341‬ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪.243 – 242 :‬‬ ‫‪ -2‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ 342 :1‬و ‪) 536‬ﻧﻴﺰ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ‪ / (368 :1‬ﻏﻴﺒﺖ ﻧﻌﻤـﺎﻧﻲ‪ 168 – 167 :‬و ‪ 169‬و ‪ 215‬و ‪ 216‬و‬ ‫‪ / 237‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ .325 :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ اﺷﻌﺮي‪ / 75 :‬رﺳـﺎﻟﺔ‬ ‫ﭘﻨﺠﻢ ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ در ﻏﻴﺒﺖ‪.400 :‬‬ ‫‪ -3‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 160 :8‬اﻟﻌﺒﺮ ذﻫﺒﻲ ‪.209 :1‬‬ ‫‪ -4‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ 307 :1‬و ‪ / 331 :8‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 158 :‬و ‪ / 398‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﺑﻦ ﺷﻬﺮ آﺷﻮب ‪ .362 :3‬ﻧﻴـﺰ ﻧﮕـﺎه ﻛﻨﻴـﺪ‬ ‫ﺑﻪ دﻋﺎﺋﻢ اﻻﺳﻼم ‪.75 :1‬‬

‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﺣﻘﻮق و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎ‬

‫‪15‬‬

‫ﻣﻲداد ﻛﻪ »ﻧﻴﻤﻲ از ﺟﻬﺎن« ﻫﻮادار او ﻫﺴﺘﻨﺪ)‪ .(1‬ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﺘﻈﺮ دﺳـﺘﻮر او ﺑﻮدﻧـﺪ ﺗـﺎ‬ ‫ﺷﻬﺮ را از دﺳﺖ اردوي اﻣﻮي ﻣﺴـﺘﻘﺮ در آﻧﺠـﺎ ﺑﮕﻴﺮﻧـﺪ و آﻧـﺎن را اﺧـﺮاج ﻛﻨﻨـﺪ)‪ .(2‬ﺣﺘـﻲ‬ ‫ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻗﺪرت را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺑﺮاﺳﺎس رواﻳﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ در آﻏﺎز ﺑﻪ او ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺜﺎﺑﺔ اوﻟﻮﻳﺖ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺮاي رﻫﺒﺮي ﻣﻌﻨﻮي ﻗﻴﺎم ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻴﺪﻧﺪ)‪ .(3‬اﻣﺘﻨـﺎع اﻣـﺎم از دﺧﺎﻟـﺖ و‬ ‫ﺑﻬﺮهﺑﺮداري از ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ‪ .‬ﻋﻜﺲ اﻟﻌﻤﻞﻫﺎي ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮﻧﻲ را در ﻣﻴـﺎن ﻣـﺮدم ﺑـﻪ وﺟـﻮد آورد‪:‬‬ ‫ﻋﺪهاي از ﻫﻮاداران وي ﺑﻲﻣﺠﺎﻣﻠﻪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ در آن وﺿﻌﻴﺖ‪ ،‬ﺳﻜﻮت و ﻋﺪم ﻗﻴـﺎم ﺑـﺮاي‬ ‫او ﺣﺮام اﺳﺖ)‪ .(4‬دﻳﮕﺮان ﻓﻘﻂ اﻇﻬﺎر ﻳﺄس و ﻧﺎاﻣﻴﺪي ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ‬ ‫ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬روزﮔﺎر رﻫﺎﺋﻲ و دوران ﻃﻼﺋﻲ ﻣﻮﻋﻮد ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻫﻤﭽﻨﺎن دور ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ)‪ .(5‬اﻣـﺎ‬ ‫اﻣﺎم ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺧﻮد ﻣﻄﻠﻘﺎ از ﺳﻴﺎﺳﻴﺖ دوري ﺟﺴﺖ)‪ (6‬ﺑﻠﻜﻪ ﭘﻴﺮوان ﺧﻮد را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺷﺪت از ﻫﺮ‬ ‫ﻋﻤﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻨﻊ ﻛﺮد)‪ ،(7‬و دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺣﻖ ﻧﺪارﻧﺪ ﺑﻪ ﻫـﻴﭻ ﻳـﻚ از ﮔـﺮوهﻫـﺎي‬ ‫ﻣﺴﻠﺢ ﻓﻌﺎل ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ)‪ (8‬ﻳﺎ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﺷﻴﻌﻲ ﻛﻨﻨﺪ)‪ (9‬ﻳﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺷﺮاﺋﻂ وﺟﻮ ﻣﻮﺟﻮد اﺟﺘﻤﺎع‬ ‫ﻛﻪ ﺷﻌﺎر آن ﻃﻠﺐ رﺿﺎﻳﺖ از اﻫﻞ ﺑﻴﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻮد در ﺻﺪد ﺟﺬب اﻓـﺮاد ﺟﺪﻳـﺪ ﺑـﻪ ﺣﻠﻘـﺔ‬ ‫‪ -1‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ .242 :2‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻗﺐ اﺑﻦ ﺷﻬﺮ آﺷﻮب‪.362 :3 :‬‬ ‫‪ -2‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 331 :8‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪.354 – 353 :‬‬ ‫‪ -3‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﺑﻦ ﺷﻬﺮ آﺷﻮب ‪ 356 – 355 :3‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﺄﺧﺬ ﻗـﺪﻳﻢﺗـﺮ ‪ /‬ﻣﻠـﻞ و ﻧﺤـﻞ ﺷﻬﺮﺳـﺘﺎﻧﻲ ‪.179 :1‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺎﻓﻲ ‪.274 :8‬‬ ‫‪ -4‬ﻛﺎﻓﻲ ‪.242 :2‬‬ ‫‪ -5‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 368 :1‬ﻏﻴﺒﺖ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ 198 :‬و ‪ 288‬و ‪ 294‬و ‪ / 330‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ 262 :‬و ‪ 263‬و ‪.265‬‬ ‫‪ -6‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي ‪ / 603 :7‬ﻣﻘﺎﺗﻞ اﻟﻄﺎﻟﺒﻴﻴﻦ‪ / 273 :‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 362 :‬و ‪ .365‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﺳﻜﻮت‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻣﺎم ﻣﻮﺟﺐ ﻧﺸﺪ ﻛﻪ ﺧﻠﻴﻔﻪ را از آزاردادن و ﺳﻮء ﻇﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت ﺑﺎزدارد‪ .‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴـﺪ‬ ‫ﺑﻪ اﻟﻌﻘﺪ اﻟﻔﺮﻳﺪ‪.224 :3 :‬‬ ‫‪ -7‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ ‪ / 310 :1‬اﻣﺎﻟﻲ ﺷﻴﺦ ‪.280 :2‬‬ ‫‪ -8‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 336 :‬و ‪ / 3 – 383‬رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷﻲ‪.145 – 144 :‬‬ ‫‪ -9‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ 226 – 221 :2‬و ‪ .372 – 369‬ﻧﻤﻮﻧﺔ ﭼﻨﻴﻦ ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖﻫـﺎ را در آن زﻣـﺎن در ﺑﺼـﺎﺋﺮ ﺻـﻔﺎر‪244 :‬‬ ‫ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪16‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﭘﻴﺮوان ﻣﻜﺘﺐ ﺗﺸﻴﻊ ﺟﻌﻔﺮي ﺑﺎﺷﻨﺪ)‪ .(1‬رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﺣﻀﺮت ﺻﺎدق  ﻣﺎﻳـﻞ‬ ‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺧﻮد را اﻣﺎم ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ)‪ – (2‬ﺑﺎ آن ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺟﺎي ﺗﻮاﺿﻊ ﻧﻴﺴﺖ – ﺷﺎﻳﺪ در ﻫﻤﻴﻦ‬ ‫روﻧﺪه ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬وي ﺑﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺧﻮد ﺻﺮﻳﺤﺎً ﻣﻲﻓﺮﻣﻮد ﻛﻪ او ﻗﺎﺋﻢ آل ﻣﺤﻤﺪ ﻧﻴﺴـﺖ و در‬ ‫روزﮔﺎر زﻧﺪﮔﻲ و اﻣﺎﻣﺖ او ﺗﻐﻴﻴﺮي در وﺿﻊ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ روي ﻧﺨﻮاﻫﺪ داد)‪.(3‬‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ از ﺷﻴﻌﻴﺎن‪ ،‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﻪ ﺷﺎﺧﺔ ﺣﺴﻨﻲ دودﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻓﻌﺎلﺗـﺮ و‬ ‫ﺑﻠﻨﺪﭘﺮوازﺗﺮ ﺑﻮد روي آوردﻧﺪ و ﺑﻪ ﺷﻮرش ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻪ ﻧﻔﺲ زﻛﻴـﻪ)‪ (4‬ﭘﻴﻮﺳـﺘﻨﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺮدم او را ﻣﻨﺠﻲ ﻣﻮﻋﻮد ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻗﺎﺋﻢ ﺑـﻪ زودي ﻇﻬـﻮر‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد در آن ﺳﺎلﻫﺎ ﭼﻨﺎن در اذﻫﺎن رﺧﻨﻪ ﻛﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﭘﺲ از آن ﻛﻪ ﻗﻴﺎم ﻧﻔـﺲ‬ ‫زﻛﻴﻪ در ﺳﺎل ‪ 145‬ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده و ﺧﻮد او ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻘﻞﻫﺎي ﺗـﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﻣـﺮدم‬ ‫اﻣﻴﺪوار ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﺎﺋﻢ در ﻓﺎﺻﻠﺔ ‪ 15‬روز ﭘﺲ از ﻛﺸﺘﻪﺷﺪن ﻧﻔﺲ زﻛﻴﻪ ﻇﻬﻮر ﻛﻨﺪ)‪ .(5‬اﻳـﻦ‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ اﺗﻔﺎق ﻧﻴﺎﻓﺘﺎد‪.‬‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري از ﺷﻴﻌﻴﺎن در اﻳﻦ دوره اﻟﺒﺘﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺸﻜﻠﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ذﻫﻨﻴـﺖ آﻧـﺎن از اﻣـﺎم‬ ‫ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺗﺼﺪي ﻣﻘﺎم ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﺎ ﺗﻼش ﺑﺮاي اﺳﺘﻘﺮار ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺎدل ﻧﺒـﻮد‪ .‬آﻧـﺎن اﻣـﺎم را ﺑـﻪ‬ ‫‪ -1‬ﻣﺤﺎﺳﻦ ﺑﺮﻗﻲ ‪ 200 :1‬و ‪ 201‬و ‪ / 203‬ﻛﺎﻓﻲ ‪.167 – 165 :1‬‬ ‫‪ -2‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺳﻦ ﺑﺮﻗﻲ ‪ / 289 – 288 :1‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻋﻴﺎﺷﻲ ‪ / 327 :1‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 181 :1‬رﺟـﺎل‬ ‫ﻛﺸﻲ‪ 281 :‬و ‪ 349‬و ‪ 419‬و ‪ 421‬و ‪ 423 – 422‬و ‪ .427‬ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻜﺲ اﻟﻌﻤﻠﻲ از اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ ﻧﻴﺰ رواﻳﺖ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪.283 :‬‬ ‫‪ -3‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪.263 :‬‬ ‫‪ -4‬در ﺑﺎرة او ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﺎدة ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ اﻟﻨﻔﺲ اﻟﺰﻛﻴﻪ در داﺋﺮة اﻟﻤﻌـﺎرف اﺳـﻼم ﺑـﻪ‬ ‫زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ‪ 666 – 665 :3 ،‬ﭼﺎپ اول و ‪ 389 – 388 :7‬ﭼﺎپ دوم‪.‬‬ ‫‪ -5‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ / 649 :‬ﻋﻘﺪ اﻟﺪرر ﺳﻠﻤﻲ‪ 116 :‬و ‪ .2119‬ﻧﻴﺰ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﺼﻨﻒ اﺑﻦ اﺑﻲ ﺷـﻴﺒﻪ ‪ 679 :8‬و‬ ‫اﻟﻘﻮل اﻟﻤﺨﺘﺼﺮ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻫﻴﺜﻤﻲ‪ .55 :‬ﺑﺎز رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺎﻓﻲ ‪ 534 :1‬داﺳﺘﺎن ﻣـﺮد ﺷـﻴﻌﻪاي ﻛـﻪ ﻧـﺬر‬ ‫ﻛﺮده ﺑﻮد ﺗﺎ ﻇﻬﻮر ﻗﺎﺋﻢ آل ﻣﺤﻤﺪ روزه ﺑﮕﻴﺮد )ﻛﻪ از ﺳﻴﺎق ﻛﻼم ﭘﻴﺪاﺳـﺖ آن را اﻣـﺮي ﻗﺮﻳـﺐ اﻟﻮﻗـﻮع‬ ‫ﻣﻲداﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ( و ‪.310 :8‬‬

‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﺣﻘﻮق و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎ‬

‫‪17‬‬

‫ﻋﻨﻮان داﻧﺸﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﻓﺮد از ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ
ﻛﻪ وﻇﻴﻔﺔ اﺳﺎﺳﻲ وي ﺗﻌﻠﻴﻢ ﺣﻼل و ﺣـﺮام و‬ ‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﺗﺰﻛﻴﻪ و ﺗﺮﺑﻴﺖ اﺧﻼﻗﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ)‪ (1‬ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ و اﻃﺎﻋﺖ ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آﻧﺎن ﻧﻘﺶ واﻗﻌﻲ اﻣﺎم‪ ،‬و اﺳﺎﺳﺎً ﻋﻠﺖ اﺣﺘﻴﺎج ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮد در ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺣﻖ‬ ‫از ﺑﺎﻃﻞ)‪ (2‬و ﺣﻔﻆ ﺷـﺮﻳﻌﺖ از دﺧﺎﻟـﺖ ﻧﺎﺑﻜـﺎران و ﺑـﺪﻋﺖ ﺑﺪﻋﺘﮕـﺬاران ﺑـﻮد)‪ (3‬ﻛـﻪ اﮔـﺮ‬ ‫ﻧﺎﺑﻜﺎران‪ ،‬اﺻﻠﻲ از اﺻﻮل اﺳﻼم را دﺳـﺘﻜﺎري ﻳـﺎ ﺗﺤﺮﻳـﻒ ﻛﻨﻨـﺪ اﻣـﺎم آن را ﺗـﺬﻛﺮ داده و‬ ‫اﺻﻼح ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ وﺿﻊ اول ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﺪ)‪ .(4‬ﭘﺲ او ﻣﺮﺟـﻊ اﻋﻠـﻲ و ﻣﻔﺴـﺮ ﺷـﺮﻳﻌﺖ و دﻳـﻦ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ اﮔﺮ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاران ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﭼﻴﺰي ﺑﺮ ﺷﺮع ﺑﻴﺎﻓﺰاﻳﻨﺪ ﻳﺎ ﻛﻢ ﻛﻨﻨـﺪ او آن‬ ‫را ﺗﻜﻤﻴﻞ و اﺻﻼح ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد و ﻧﻘﺺ و زﻳﺎده را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﺎزﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﭘﺲ او ﺣـﺎﻓﻆ‬ ‫ﺗﻤﺎﻣﺖ و اﺻﺎﻟﺖ ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﺖ)‪ .(5‬در ذﻫﻨﻴﺖ اﻳﻦ ﮔﺮوهﻫـﺎي ﺷـﻴﻌﻪ در آن ﻋﺼـﺮ‪ ،‬اﺣﺘﻴـﺎج‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ اﻣﺎم ﺑﺮاي آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﺸﻜﻼت ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺧﻮد را ﺑﻪ وي ارﺟـﺎع دﻫﻨـﺪ‪ ،‬ﭘـﺲ‬ ‫وي ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮﺟﻊ و ﻣﻨﺒﻊ داﻧﺶ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺑﺮاي اﺧﺬ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺻﺤﻴﺢ ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﻣﻌﻨﻲ درﺳﺖ‬ ‫و ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻗﺮآﻧﻜﺮﻳﻢ و ﺳﻨﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ
ﺑﻮد‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ در ﺻـﻮرت وﺟـﻮد اﻣـﺎم‪ ،‬ﻫﻤـﺔ‬ ‫اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻧﻈﺮ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺑﻪ وي اﺣﺎﻟﻪ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ ﺗﺎ ﻧﻈﺮ درﺳﺖ را ﺑﻴﺎن ﻓﺮﻣﻮده و ﺑـﺎ‬ ‫ﭘﻴﺮوي ﻫﻤﻪ از ﻧﻈﺮات او‪ ،‬اﺧﺘﻼﻓﻲ در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﭘﺪﻳﺪار ﻧﮕﺮدد)‪.(6‬‬ ‫ﺣﺘﻲ ﺑﺮاي آن ﮔﺮوهﻫﺎ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻧﻘﺶ ﺳﻴﺎﺳـﻲ اﻣـﺎم در ﺟﺎﻣﻌـﺔ اﺳـﻼﻣﻲ ﺗﻜﻴـﻪ ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ‬ ‫ﺧﻮدداري اﻣﺎم ﺻﺎدق  از درﮔﻴﺮﺷﺪن در ﺳﻴﺎﺳﺖ روزﮔـﺎر ﺧـﻮد‪ ،‬در ﺷـﺮاﺋﻂ ﭘـﻴﺶ از‬ ‫اﺳﺘﻘﺮار ﻧﻈﺎم ﻋﺒﺎﺳﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﮕﺎن آن را زﻣﻴﻨﺔ ﻣﺴﺎﻋﺪ و ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑـﺮاي اﺣﻘـﺎق ﺣـﻖ ﺧﺎﻧـﺪان‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﻮﻟﻲ ﺑﺰرگ در ﻃﺮز ﻓﻜﺮ آﻧﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﺼﺐ اﻣﺎﻣﺖ ﮔﺮدﻳـﺪ‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 178 :1‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 223 :‬و ‪ 224‬و ‪.229‬‬ ‫‪ -2‬ﻛﺎﻓﻲ ‪.178 :1‬‬ ‫‪ -3‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 221 :‬و ‪.281‬‬ ‫‪ -4‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪.221 :‬‬ ‫‪ -5‬ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت‪ / 332 – 331 :‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 178 :1‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 203 :‬و ‪ 205‬و ‪ 221‬و ‪ 223‬و ‪.228‬‬ ‫‪ -6‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ 170 :1‬و ‪.172‬‬

‫‪18‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﺑﺮاي آن دﺳﺘﻪ ﻛﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ اﻣﺎم ﺻﺎدق وﻓﺎدار ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎم دﻳﮕﺮ رﻫﺒـﺮ ﻣﺒـﺎرزه و ﻣﻨﺠـﻲ‬ ‫ﻣﻮﻋﻮد ﻛﻪ ﺳﺎلﻫﺎ در اﻧﺘﻈﺎرش ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﺒﻮد‪ .‬دﺳﺖ ﻛﻢ اﻳﻦ دﻳﮕﺮ ﻧﻘـﺶ اﺻـﻠﻲ اﻣـﺎم داﻧﺴـﺘﻪ‬ ‫ﻧﻤﻲﺷﺪ‪ .‬ﺣﺎﻻ دﻳﮕﺮ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺷﻌﻴﺎن ﻫﻢ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺮاي ﮔﺮوهﻫﺎي دﻳﮕـﺮي ﻛـﻪ در ﺑـﺎﻻ‬ ‫اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎم اﺳﺎﺳﺎً رﺋﻴﺲ و رﻫﺒﺮ ﻣﺬﻫﺐ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ در ذﻫﻨﻴﺖ ﺟﺎﻣﻌـﺔ ﺷـﻴﻌﻪ در‬ ‫اﻳﻦ دوره‪ ،‬اﻧﻘﻼﺑﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ و ﺗﺄﻛﻴﺪي ﻛﻪ ﻗﺒﻼً روي ﻣﻘﺎم ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻣﺎم ﻣﻲﺷﺪ اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﻣﻘﺎم‬ ‫ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﻋﻠﻤﻲ اﻣﺎم اﻧﺘﻘﺎل ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻋﺼﻤﺖ اﺋﻤﻪ ﻛﻪ در ﻫﻤﻴﻦ دوره وﺳﻴﻠﺔ ﻫﺸـﺎم ﺑـﻦ‬ ‫اﻟﺤﻜﻢ – ﻣﺘﻜﻠﻢ ﺑﺰرگ ﺷﻴﻌﻪ در اﻳﻦ ﻋﺼﺮ – ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﮔﺮدﻳﺪ)‪ (1‬ﻣﺴﺎﻫﻤﺖ و ﻣﺪد ﺷﺎﻳﺎﻧﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪﺷﺪن و ﺟﺎاﻓﺘﺎدن ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ذﻫﻨﻴﺖ ﺟﺪﻳﺪ ﻛﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ و اﻣﺎم ﺻـﺎدق ‬ ‫ﻫﺮدو در زﻣﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ ﺷـﺮﻳﻌﺖ وﺳـﻴﻠﺔ ﺗﻤـﺎم ﺟﺎﻣﻌـﺔ اﺳـﻼﻣﻲ‬ ‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ و ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺮاي ﺷﻴﻌﻴﺎن داﻧﺶ آﻧﺎن از ﻧﻈﺮ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺑﺎ داﻧـﺶ دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﻋﻠﻤﺎء ﻣﺬﻫﺒﻲ آن روز ﻳﻚ ﺗﻔﺎوت آﺷﻜﺎر داﺷﺖ ﭼﻪ آن داﻧﺶ ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣ‪Ĥ‬ﻻً از‬ ‫ﺷﺨﺺ ﺧﻮد او اﺧﺬ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬آﻧﭽﻪ آﻧﺎن ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺮدﻳﺪ و ﻏﻴﺮ‬ ‫ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺤﺚ‪ ،‬و ﻋﻤﻼً ﺟﺰﺋﻲ از ﻫﻤﺎن وﺣﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ از ﺟﺎﻧـﺐ ﺧﺪاوﻧـﺪ درﻳﺎﻓـﺖ ﻛـﺮده‬ ‫ﺑﻮد‪.‬‬ ‫در ﻫﻤﺎن زﻣﺎن ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ ذﻫﻨﻴﺖﻫﺎ و ﺗﺤﻠﻴﻞﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﺷﻜﻞ ﻣﻲﮔﺮﻓـﺖ ﻧﻈﺮﻳـﺎت و‬ ‫اﻳﺪهﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ دﻳﮕﺮي ﺗﻮﺳﻂ ﻳﻚ ﺟﻨﺎح ﺟﺪﻳﺪ ﺗﻨﺪرو در ﻣﺬﻫﺐ ﺷﻴﻌﻪ ﻣﻄـﺮح ﺷـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﺟﻨﺎح ﻛﻪ اﻓﻜﺎر ﺧﻮد را از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻣﺬﻫﺐ ﻛﻴﺴﺎﻧﻴﻪ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن دﻳﮕﺮ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷـﺪه ﺑـﻮد‬ ‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ ﻧﻮﻋﻲ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﻴﺎن ﺗﺸﻴﻊ و ﻏﺎﻟﻲﮔﺮي ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻨﺎن اﺻﺮار ﻣـﻲورزﻳﺪﻧـﺪ ﻛـﻪ اﺋﻤـﻪ را‬ ‫ﻣﻮﺟﻮداﺗﻲ ﻓﻮق ﻃﺒﻴﻌﻲ واﻧﻤﻮد ﻛﻨﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻋﻠﺖ واﻗﻌﻲ اﺣﺘﻴﺎج ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ اﻣﺎم آن اﺳﺖ‬ ‫ﻛﻪ وي ﻣﺤﻮر و ﻗﻄﺐ ﻋﺎﻟﻢ آﻓﺮﻳﻨﺶ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻳﻚ ﻟﺤﻈﻪ زﻣﻴﻦ ﺑﺪون اﻣﺎم ﺑﻤﺎﻧـﺪ در ﻫـﻢ‬

‫‪ -1‬در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﺎدة ﻋﺼﻤﺖ در داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﺳﻼم ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ‪182 :4‬‬ ‫– ‪ 184‬ﭼﺎپ ﺟﺪﻳﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﺣﻘﻮق و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎ‬

‫‪19‬‬

‫ﻓﺮو ﺧﻮاﻫﺪ رﻳﺨﺖ)‪ .(1‬ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻳﻦ ﻧﻈﺮات ﺟﺪﻳﺪ ﻫﻢ در ﻣﻮرد ﺳﺨﻦ ﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﺤﻠﻴﻼت ذﻛﺮ ﺷﺪه‬ ‫در ﺑﺎﻻ ﻳﻜﻲ ﺑﻮد ﭼﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺟﻨﺒﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻣﺎم را ﻛﺎﺳﺘﻪ و آن را ﺗﺤﺖ اﻟﺸﻌﺎع‪ ،‬و‬ ‫ﺣﺪ اﻛﺜﺮ اﻣﺮي ﻓﺮﻋﻲ و ﺛﺎﻧﻮي‪ ،‬ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ در دورة اﻣﺎﻣﺖ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ  ﺑﺎ ﭘﻴﺶآﻣﺪن ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﺟﺪﻳـﺪ‬ ‫اﻧﺘﻈﺎرات ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ از ﻧﻮ ﺳﺮ ﺑﺮآورد‪ .‬در آن دوره ﺣﺪﻳﺜﻲ در ﻣﻴﺎن ﺷﻴﻌﻴﺎن دﻫﺎن ﺑﻪ دﻫﺎن‬ ‫ﻧﻘﻞ ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاﺑﺮ آن‪ ،‬ﻫﻔﺘﻤﻴﻦ اﻣﺎم ﻗﺎﺋﻢ آل ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻮد)‪ (2‬و اﻳﻦ ﻣﻮﺟـﺐ ﺷـﺪ در ﺳﺮاﺳـﺮ‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ اﻳﻦ ﺷﺎﻳﻌﻪ و ﻧﻈﺮ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻳﺪ ﻛﻪ آن ﺣﻀﺮت ﻫﻤﺎن اﻣﺎﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ‬ ‫ﻗﺴﻂ و ﻋﺪل اﺳﻼﻣﻲ را ﺑﺮﭘﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﺴﺎﺋﻞ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺎﻳﻌﻪ داﻣﻦ ﻣﻲزد‪ :‬در‬ ‫زﻣﺎن آن اﻣﺎم و ﺑﻪ دﺳﺖ او ﻧﻬﺎد وﻛﺎﻟﺖ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ ﻛﻪ – ﻫﻤﭽﻨـﺎن ﻛـﻪ ﺧـﻮاﻫﻴﻢ دﻳـﺪ –‬ ‫زﻧﺠﻴﺮة ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﮔﺴﺘﺮدهاي در ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم از وﻛﻼء ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻣﻘﺪﺳﻪ ﺗﺸـﻜﻴﻞ داد ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﻤﻪ ﺑﺎ اﻣﺎم در ارﺗﺒﺎط ﺑﻮده و وﺟﻮه ﺷﺮﻋﻲ و ﺣﻘﻮق و واﺟﺒـﺎت ﻣـﺎﻟﻲ ﺷـﻴﻌﻴﺎن را از آﻧـﺎن‬ ‫درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮده‪ ،‬ﺑﺮاي اﻣﺎم ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ در ﺳﺮاﺳﺮ دﻧﻴﺎي اﺳﻼم ﺑـﺎ‬ ‫اﻣﺎم ﺑﻪ ﻃﻮر ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﺗﻴﻚ در ارﺗﺒﺎط ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮد اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻛﻪ اﻣﻜﺎن ﺑﺴﻴﺞ آﻧﺎن را‬ ‫ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺮا ﺑﺎ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺗﺸﻜﻴﻼت ﻣﺎﻟﻲ و ﺗﻨﻈﻴﻤـﺎت ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ آن‪ ،‬آرزوﻫـﺎي‬ ‫ﺷﻴﻌﻴﺎن را از ﻫﻤﻪ وﻗﺖ ﺑﻪ واﻗﻌﻴﺖ ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ ﺟﻠﻮه ﻣﻲداد‪ .‬اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ ﺷﺨﺼﺎً ﺑﺴﻴﺎر ﺷـﺠﺎع‬ ‫و ﺑﻲﭘﺮوا ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻓﺮﻣﻮد و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ رﺳﻤﺎً ﺗﻌﺮض ﻣﻲﻛﺮد)‪ (3‬و در ﺣﻀﻮر ﺧﻠﻴﻔـﺔ‬ ‫‪ -1‬ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت‪ / 489 – 488 :‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 179 :1‬ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ ‪ / 272 :1‬ﻛﻤﺎل اﻟـﺪﻳﻦ‪.204 / 201 :‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪﻫﺎ و رواﻳﺎت ﻫﻤﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ ﻏـﻼت اﺳـﺖ ﺑﻨﺎﺑـﻪ ﺗﺸـﺨﻴﺺ و ﺗﺄﻛﻴـﺪ ﺷـﺮﻳﻒ‬ ‫ﻣﺮﺗﻀﻲ اﺳﺖ در ﻛﺘﺎب ﺷﺎﻓﻲ ‪.42 :1‬‬ ‫‪ -2‬اﺻﻞ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﻤﺜﻨﻲ اﻟﺤﻀﺮﻣﻲ‪ / 91 :‬اﻻﻣﺎﻣﺔ واﻟﺘﺒﺼﺮة ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺑﺎﺑﻮﻳﻪ‪ / 147 :‬ﻓـﺮق اﻟﺸـﻴﻌﺔ ﻧـﻮﺑﺨﺘﻲ‪:‬‬ ‫‪ / 92‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ اﺷﻌﺮي‪ / 91 :‬ﻣﻘﺎﻻت ﺑﻠﺨﻲ‪ / 180 :‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 373 :‬و ‪/ 475‬‬ ‫ارﺷﺎد ﻣﻔﻴﺪ ‪ / 3020‬ﻣﻠﻞ و ﻧﺤﻞ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ ‪ 197 :1‬و ‪ .198‬ﻧﻴﺰ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑـﻪ ﻛﺘـﺎب اﻟـﺰﻳﻨـﺔ اﺑﻮﺣـﺎﺗﻢ‬ ‫رازي‪.290 :‬‬ ‫‪ -3‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪.441 :‬‬

‫‪20‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﻣﻘﺘﺪر وﻗﺖ اﻇﻬﺎراﺗﻲ ﻣﻲﻧﻤﻮد ﻛﻪ در ﺣﺪ ﻣﺒﺎرزه ﻃﻠﺒﻲ ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﺪ و ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻧﻴﺰ ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ)‪ .(1‬ﺗﻤﺎم ﺷﻮاﻫﺪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ آن اﻣـﺎم از ﻧﻈـﺮ ﺳﻴﺎﺳـﻲ و اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ‪،‬‬ ‫ﺑﺮﺧﻠﻔﺎف ﻧﻈﺮ ﻣﺘﺪاول‪ ،‬ﻛﺎﻣﻼً ﻓﻌﺎل ﺑﻮده )‪ (2‬و ﺷﻮرشﻫـﺎي ﺑﻌـﺪي ﺑﺮﺧـﻲ از ﻓﺮزﻧـﺪان او و‬ ‫ﻣﺴﺄﻟﺔ ﺗﺼﻤﻴﻢ آﺗﻲ ﻣﺄﻣﻮن ﻧﻴﺰ ﺗﺎ ﺣﺪود زﻳﺎدي ﻣﺆﻳﺪ اﻳﻦ ﺑﻴﻨﺶ اﺳﺖ ﻛﻪ وي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﻫﺒـﺮ‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ دوﻟﺖ وﻗﺖ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺴـﻴﺎري‬ ‫از ﺳﻨﻴﺎن)‪ ،(3‬او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﻠﻴﻔﺔ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ و رﺋﻴﺲ ﻣﺸﺮوع ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻲﺷـﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‬

‫)‪(4‬‬

‫ﻛﻪ ﻣﺮادف ﺑﺎ اﻋﻼم ﻏﻴﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲﺑﻮدن ﺧﻠﻴﻔﺔ ﻣﺴﺘﻘﺮ در ﺑﻐﺪاد ﺑـﻮد‪ .‬اﻳـﻦ وﺿـﻊ ﻃﺒﻌـﺎً ﺧﻠﻴﻔـﺔ‬ ‫زﻣﺎن‪ ،‬ﻫﺎرون اﻟﺮﺷﻴﺪ )‪ (193 – 170‬را ﺑﻴﻤﻨﺎك ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺑﻪ دﺳﺘﻮر او اﻣﺎم در ﻣﺪﻳﻨﻪ دﺳـﺘﮕﻴﺮ‬ ‫و ﺑﻪ ﻋﺮاق ﺑﺮده ﺷﺪ و ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ ﺳﺎل در زﻧﺪان‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳﺎل ‪ 183‬ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﺮوﻫﻲ از ﻫﻮادران وي ﻧﻴﺰ دﺳﺘﮕﻴﺮ و ﺑﻲرﺣﻤﺎﻧﻪ ﺷﻜﻨﺠﻪ و آزار ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ)‪ .(5‬ﺧﺒﺮ ﺷـﻬﺎدت‬ ‫آن ﺑﺰرﮔﻮار در زﻧﺪان‪ ،‬ﺿﺮﺑﻪاي ﭼﻨﺎن ﺷﺪﻳﺪ ﺑﺮ آرزوﻫﺎ و اﻧﺘﻈﺎرات ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﺎ ﺳﺎﻟﻴﺎن‬ ‫دراز ﺑﻴﺸﺘﺮ آﻧﺎن ﻧﻤﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪن ﺷﻬﺎدت او را ﺑﺎور ﻛﻨﻨﺪ و اﻣﻴﺪوار ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑـﺎﻻﺧﺮه روزي‬ ‫او دوﺑﺎره ﻇﺎﻫﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺣـﻖ را ﭘﺎﻳـﻪﮔـﺬاري ﺧﻮاﻫـﺪ ﻧﻤـﻮد)‪ .(6‬اﻋﺘﻘـﺎد ﺑـﻪ‬ ‫ﻗﺎﺋﻢﺑﻮدن آن ﺣﻀﺮت ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺣﺪﻳﺜﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺸﻬﻮر در آن دوره ﺑﻮد ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴـﺖ ﺑـﻪ‬ ‫اﻳﻦ زودي و آﺳﺎﻧﻲ ﭘﺎﻳﺎن ﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﺗﺐ و ﺗﺎب ﺷﻴﻌﻴﺎن و اﻧﺘﻈﺎر ﺗﺤﻮل ﺳﻴﺎﺳﻲ در وﺿﻊ ﻣﻮﺟﻮد ﻫﻨﻮز ﻓﺮوﻛﺶ ﻧﻜـﺮده ﺑـﻮد‬ ‫ﻛﻪ اﻗﺪام ﻣﺄﻣﻮن در ﻧﺼﺐ اﻣﺎم ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﺣﻀﺮت رﺿﺎ  در ﺳﺎل ‪ 201‬ﺑـﻪ ﺳـﻤﺖ وﻻﻳـﺖ‬ ‫‪ -1‬ﻛﺎﻣﻞ اﻟﺰﻳﺎرات اﺑﻦ ﻗﻮﻟﻮﻳﻪ‪ / 18 :‬اﺣﺘﺠﺎج اﺑﻮﻣﻨﺼﻮر ﻃﺒﺮﺳﻲ ‪.167 :2‬‬ ‫‪ -2‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺟﺎرودﻳﺔ ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ‪.39 :‬‬ ‫‪ -3‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﺔ ﻧﻮﺑﺨﺘﻲ‪ / 95 :‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪.94 :‬‬ ‫‪ -4‬ﻛﺎﻓﻲ ‪.486 :1‬‬ ‫‪ -5‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ / 592 – 591 :‬رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷﻲ‪.326 :‬‬ ‫‪ -6‬در آﻏﺎز ﺷﺎﻳﻌﻪاي ﺑﻮد ﻛﻪ آن ﺣﻀﺮت در ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻫﺸﺖ ﻣﺎه ﻣﺠﺪداً ﻇﻬﻮر ﺧﻮاﻫـﺪ ﻛـﺮد )رﺟـﺎل ﻛﺸـﻲ‪:‬‬ ‫‪ (406‬وﻟﻲ ﭼﻮن اﻧﺘﻈﺎر ﺑﺮآورده ﻧﺸﺪ ﺑﻌﺪاً ﻣﺪت را ﺑﺪون ﺗﺠﺪﻳﺪ زﻣﺎﻧﻲ ﺗﻤﺪﻳﺪ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪21‬‬

‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﺣﻘﻮق و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎ‬

‫ﻋﻬﺪي ﺧﻮد ﺑﺮ ﺷﻮر آن اﻓﺰود و ﺷﻴﻌﻴﺎن آرزوﻫﺎي دﻳﺮﻳﻨﺔ ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﭘـﺲ از‬ ‫ﻛﻨﺎرهﮔﻴﺮي اﻣﺎم ﻣﺠﺘﺒـﻲ  از ﺧﻼﻓـﺖ در ﺳـﺎل ‪ 41‬ﻫﺠـﺮي از ﻫـﺮ زﻣـﺎن ﺑـﻪ واﻗﻌﻴـﺖ‬ ‫ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮرﺧﺎن اﺣﺘﻤﺎل دادهاﻧﺪ ﻛﻪ اﻗﺪام ﻣﺄﻣﻮن‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﺮاي ﻛﻨﺘـﺮل آن‬ ‫ﺗﺐ و ﺗﺎب ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬درﮔﺬﺷﺖ آن اﻣﺎم در ﺳﺎل ‪ 203‬ﺗﻤﺎم آن اﻣﻴﺪﻫﺎ را ﺑﺮاي ﺳﺎﻟﻴﺎن دراز‬ ‫از ﻣﻴﺎن ﺑﺮد ﭼﻪ ﺷﺮاﺋﻄﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ از آن در اﻃﺮاف ﻣﺴﺄﻟﺔ اﻣﺎﻣﺖ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ ﻋﻤﻼً اﻣﻜﺎن ﺗﺤﻘﻖ‬ ‫ﭼﻨﺎن آرزوﻫﺎ را ﻣﻨﺘﻔﻲ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫دو اﻣﺎم ﻧﻬﻢ و دﻫﻢ ﻫﺮدو در ﺣﺎﻟﻲ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﭘﺪران ﺧﻮد ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ در ﺳـﻨﻴﻦ ﺧﺮدﺳـﺎﻟﻲ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﻛﻪ ﭘﺲ از درﮔﺬﺷﺖ اﻣﺎم رﺿﺎ  اﻳﻦ ﻣﻮﺿـﻮع روي داد ﺑﺤـﺚﻫـﺎي‬ ‫داﻣﻨﻪداري در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﭘﻴﺶ آﻣﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ ﻳﻚ ﻛﻮدك ﻫﻔﺖ ﺳـﺎﻟﻪ از ﻧﻈـﺮ ﺷـﺮﻋﻲ ﺟـﺎﻣﻊ‬ ‫ﺷﺮاﺋﻂ اﻣﺎﻣﺖ و از ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﻲ و اﺟﺪ ﻣﻘﺎم ﻻزم ﺑﺮاي ﺗﺼﺪي اﻳﻦ ﻣﻘﺎم اﺳـﺖ؟ ﭘﺎﺳـﺨﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد‪ ،‬و در ﺳﻄﺢ وﺳﻴﻌﻲ در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﮔﺮدﻳﺪ)‪ (1‬ﻋﻤﻼً ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻘﻮﻳﺖ و ﺗﺄﻳﻴﺪ‬ ‫ﻧﻈﺮهاي ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺟﻨﺒﺔ ﻓﻮق ﻃﺒﻴﻌﻲ اﻣﺎم ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﮔﺬارد و اﻳﻦ ﺑﺎز از اﻫﻤﻴﺖ ﻧﻘﺶ ﺳﻴﺎﺳﻲ‬ ‫ﻣﻘﺎم اﻣﺎﻣﺖ ﻛﺎﺳﺘﻪ و آن را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﺴﺄﻟﺔ ﻓﺮﻋﻲ و ﺟﻨﺒﻲ درﻣﻲآورد‪.‬‬ ‫***‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ در اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﻳﻜﺼـﺪ ﺳـﺎل از زﻣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ راه ﺧـﻮد را از‬ ‫ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺳﻼﻣﻲ ﺟﺪا ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ از ﻧﻈﺮ اﺻﻮل ﻧﻈـﺮي و ﻧﻬﺎدﻫـﺎي‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻳﻚ ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺳﺘﻘﺮار ﻳﺎﻓﺘـﻪ و ﻣﺸـﺨﺺ درآﻣـﺪه ﺑـﻮد‪ .‬ﺑﺨـﺶ ﺑﺰرﮔـﻲ از‬ ‫ﻣﻌﺎرف ﻛﻼﻣﻲ و ﻓﻘﻬﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ رواﻳﺎت از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ و اﻣﺎم ﺻﺎدق – و در درﺟﺔ ﻛﻤﺘﺮي‬ ‫از اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ – در ﻛﺘﺎبﻫﺎ و ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺷﻴﻌﻪ ﻣﺪون ﺷﺪه ﺑﻮد ﺟﺎﻣﻌﺔ‬ ‫ﺷﻴﻌﻪ را از ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﻲ ﺧﻮدﻛﻔﺎ ﻣﻲﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﻣﻮارد ﻧﺎدري ﻛﻪ ﻣﺴﺄﻟﺔ ﻣﺴﺘﺤﺪﺛﻪاي ﭘﻴﺶ‬ ‫ﻣﻲآﻣﺪ ﻳﺎ در اﺧﺒﺎر و رواﻳﺎت ﻧﻘﻞ ﺷﺪه از اﺋﻤﺔ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺗﻌـﺎرض ﻳـﺎ در ﺗﻔﺴـﻴﺮ آنﻫـﺎ ﻣﻴـﺎن‬ ‫‪ -1‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺑﺨﺶ دوم از اﺛﺮ ﺣﺎﺿﺮ‪.‬‬

‫‪22‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺧﺘﻼﻓﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻮارد ﻣﺮدم ﺣﻜﻢ واﻗﻌﻲ ﻣﺴـﺄﻟﻪ ﻳـﺎ ﻣـﻮرد را از‬ ‫ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻣﻘﺪﺳﻪ)‪ (1‬اﺳﺘﻔﺴﺎر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻏﻴﺮ از اﻳﻦ‪ ،‬ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﻲ ﺧﻮد اﻋﻢ از زﻛﻮات‬ ‫و ﺻﺪﻗﺎت و درآﻣﺪ ﻣﻮﻗﻮﻓﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺋﻤﻪ و ﻫﺪاﻳﺎ را ﻧﻴﺰ ﺑـﻪ آن آﺳـﺘﺎن ﻣﻘـﺪس ارﺳـﺎل‬ ‫ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ در ﭼﻨﺪ دﻫﺔ ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ دورة ﺣﻀﻮر اﻣﺎم ﺗﺎ آﻏﺎز ﻏﻴﺒﺖ ﺻﻐﺮي دﺳـﺖ‬ ‫ﻧﺨﻮده ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺷﻴﻌﻴﺎن از اﻣﺎم اﻧﺘﻈﺎر ﻗﻴﺎم در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻼﻓـﺖ ﺟـﺎﺋﺰ و ﺗـﻼش در راه‬ ‫اﺳﺘﻘﺮار ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺣﻖ را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﻠﻔﺎء ﺑﺎ ﻗﺪرت ﺑﺮ ﻛـﺎر ﻣﺴـﻠﻂ ﺑﻮدﻧـﺪ و اﻣﻜـﺎن ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫اﻣﻮري وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬ ‫از وﺟﻮﻫﻲ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﻈﻢ ﺑﺮاي ﻧﺎﺣﻴﻪ ارﺳﺎل ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻤﺲ – ﻧـﻮﻋﻲ‬ ‫ﻣﺎﻟﻴﺖ ﺑﺮ درآﻣﺪ ﻛﻪ در ﻓﻘﻪ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﺄﺧﺬ ﺑﻴﺴﺖ درﺻﺪ ﺷﺎﻣﻞ درآﻣﺪ ﺧﺎﻟﺺ ﺳﺎﻻﻧﻪ ﻣﻲﺷﻮد‬ ‫– ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎﻣﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﺗﺎ روزﮔﺎر اﻣـﺎم ﺑـﺎﻗﺮ)‪ (2‬و اﻣـﺎم ﺻـﺎدق)‪ ،(3‬اﻳـﻦ ﻣﺎﻟﻴـﺎت را از‬ ‫ﭘﻴﺮوان ﺧﻮد ﻧﻤﻲﺳﺘﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬اﻋﺘﻘﺎد ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﺮ آن ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺎﻟﻴﺎت را ﻗﺎﺋﻢ آل ﻣﺤﻤﺪ ﭘﺲ از‬ ‫آن ﻛﻪ دوﻟﺖ ﺣﻖ را ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻧﻤﺎﻳﺪ درﻳﺎﻓﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﻓﺮﻣﻮد)‪ .(4‬در واﻗﻊ آن ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻣﺎﻟﻴـﺖ‬ ‫راﻳﺞ دوﻟﺖ ﺟﻮر ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻧﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ آن‪ .‬درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻨﻈﻢ و ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﺗﻴﻚ اﻳﻦ ﻣﺎﻟﻴـﺎت ﺑـﻪ‬

‫‪ -1‬ﺑﺮاي اﻳﻦ اﺻﻄﻼح )ﻛﻪ از اواﺋﻞ ﻗﺮن ﺳﻮم در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺑﻴﺖ رﻓﻴﻊ اﻣﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرﻓﺘﻪ اﺳﺖ( در ﻣ‪Ĥ‬ﺧﺬ‬ ‫ﻗﺪﻳﻢ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ اﻋﻼم اﻟﻮري ﻃﺒﺮﺳﻲ‪ .418 :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ رﺟـﺎل ﻛﺸـﻲ‪ 532 :‬و ‪ / 534‬رﺟـﺎل ﻧﺠﺎﺷـﻲ‪:‬‬ ‫‪ / 344‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ 172 :‬اﻗﺒﺎل ﺳﻴﺪ ﺑﻦ ﻃﺎوس‪.47 :‬‬ ‫‪ -2‬ﻛﺎﻓﻲ ‪.544 :1‬‬ ‫‪ -3‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 408 :1‬ﺗﻬﺬﻳﺐ ‪ 138 :4‬و ‪ 143‬و ‪.144‬‬ ‫‪ -4‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 408 :1‬ﺗﻬﺬﻳﺐ ‪ .144 :4‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻏﻴﺒﺖ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ 237 :‬و ﻋﻘﺪ اﻟﺪرر ﺳﻠﻤﻲ‪.40 :‬‬ ‫ﺑﺮاي ذﻫﻨﻴﺖ ﺗﻘﺎﺑﻞ ﻣﻴﺎن ﺣﻘﻮق و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎ ﻛﻪ در وراي اﻳﻦ ﻓﻜﺮ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﮕـﺎه ﻛﻨﻴـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﺎﻓﻲ ‪ 224 :8‬ﻛﻪ در آن از ﻗﻮل ﺟﻨﺎب اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﻀﺮت ﺻﺎدق  آﻣﺪه اﺳـﺖ‪» :‬ان ﻟﻜـﻢ ﻋﻠﻴﻨـﺎ‬ ‫ﻟﺤﻘﺎ ﻛﺤﻘﻨﺎ ﻋﻠﻴﻜﻢ‪ ...‬واﷲ ﻣﺎ أﻧﺘﻢ إﻟﻴﻨﺎ ﺑﺤﻘﻮﻗﻨﺎ اﺳﺮع ﻣﻨﺎ إﻟﻴﻜﻢ«‪) .‬ﻧﻴﺰ ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ ﻣﻘﺎﺗﻞ اﻟﻄﺎﻟﺒﻴﻴﻦ‪.(375 :‬‬

‫‪23‬‬

‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﺣﻘﻮق و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎ‬

‫ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻓﺮﻳﻀﺔ ﻣﺎﻟﻲ ﻫﻤﮕﺎﻧﻲ)‪ (1‬ﻇﺎﻫﺮاً از ﺳﺎل ‪ 220‬ﻫﺠﺮي آﻏﺎز ﺷﺪ ﻛﻪ اﻣﺎم ﺟـﻮاد ‬ ‫ﺑﻪ وﻛﻼء ﻣﺎﻟﻲ ﺧﻮد در ﺑﻼد دﺳﺘﻮر ﻓﺮﻣﻮد از ﭼﻨـﺪ رﻗـﻢ درآﻣـﺪ ﻣﺸـﺨﺺ ﻛـﻪ در ﺳـﻨﺪي‬ ‫ﻣﻜﺘﻮب ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺒﺔ ﺧﻤﺲ ﻛﻨﻨﺪ)‪ .(2‬در آن ﺳﻨﺪ اﻣﺎم ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻓﺮﻣـﻮد ﻛـﻪ اﻳﺸـﺎن‬ ‫ﺧﻤﺲ را ﺗﻨﻬﺎ در ﻫﻤﺎن ﺳﺎل – ﻛﻪ از ﻓﻀﺎ ﺳﺎل آﺧﺮ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻮد – ﺑـﻪ دﻟﻴﻠـﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ذﻛﺮ آن ﻧﺒﻮدﻧﺪ )اﻣﻜﺎﻧﺎ ﻧﻴﺎز ﻣﺎﻟﻲ ﺑﺮﺧﻲ اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮدر آن ﺳﺎلﻫﺎ( ﺧﻮاﻫﺪ‬ ‫ﺳﺘﺎﻧﺪ‪ .‬از اﺳﻨﺎد ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﭘﺲ از اﻳﻦ در ﺳﺎلﻫـﺎي آﺧـﺮ اﻣﺎﻣـﺖ ﺣﻀـﺮت اﻣـﺎم‬ ‫ﻫﺎدي  ﻣﺴﺄﻟﺔ درﻳﺎﻓﺖ ﺧﻤﺲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﻨﻈﻢ و ﻣﺮﺗﺐ ﺑﺎ ﺗﺸﻜﻴﻼت دﻗﻴﻖ و ﻣﺘﻴﻦ ﺗﻮﺳﻂ‬ ‫وﻛﻼء اﻣﺎم در ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﺸﻮر اﺳﻼﻣﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ)‪.(3‬‬ ‫***‬ ‫اﺋﻤﺔ اﻃﻬﺎر از روزﮔﺎر اﻣﺎم ﺻﺎدق  ﻫﺪاﻳﺎي ﻣﺎﻟﻲ از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺧﻮد ﻗﺒﻮل ﻣﻲﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ)‪.(4‬‬ ‫در آﻏﺎز اﻳﻦ وﺟﻮه ﻋﻤﺪﺗﺎً از اﻳﻦ اﻗﻼم ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﺪ‪ :‬زﻛﺎت ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﺷﻌﻴﺎن ﺗـﺮﺟﻴﺢ‬ ‫ﻣﻲدادﻧﺪ ﺑﻪ اﻣﺎم ﺑﭙﺮدازﻧﺪ)‪ ،(5‬ﺻﺪﻗﺎت و ﻧﺬورات‪ ،‬ﻣﻮﻗﻮﻓﺎت و ﻫـﺪاﻳﺎي ﻋـﺎدي)‪ .(1‬در زﻣـﺎن‬

‫‪ -1‬در ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ  ﻧﻴﺰ ﺧﻤﺲ از ﻳﻜﻲ از ﻫﻮاداران ﺧـﻮد درﻳﺎﻓـﺖ ﻓﺮﻣـﻮد‬ ‫)ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ ‪(70 :1‬و اﻣﺎم رﺿﺎ  ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوان ﺧﻮد دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ آن را ﺑﭙﺮدازﻧـﺪ )ﻛـﺎﻓﻲ ‪:1‬‬ ‫‪ .(548 – 547‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬رواﻳﺖ اﺷﺎره ﺷﺪه در ﺑﺎﻻ از ﺣﻀﺮت ﺟﻮاد  ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ‬ ‫آن ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 220‬ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﻨﻈﻢ و ﻫﻤﮕﺎﻧﻲ از ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ درﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﻲﺷﺪ و ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺎ در ﻣـﺘﻦ‬ ‫ﺑﺎﻻ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻜﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﺗﻬﺬﻳﺐ ‪ .141 :4‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻗﺐ اﺑﻦ ﺷﻬﺮ آﺷﻮب ‪.389 :4‬‬ ‫‪ -3‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ وﺳﺎﺋﻞ اﺷﻴﻌﻪ ‪ 349 – 348 :6‬و ﻧﻘﻞﻫﺎي آن از ﻣ‪Ĥ‬ﺧﺬ اﺻﻠﻲ و ﻣﺘﻘﺪم‪.‬‬ ‫‪ -4‬ﺑﺮاي اﻣﺘﻨﺎع اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ  از درﻳﺎﻓﺖ ﻫﺪاﻳﺎي ﻣﺎﻟﻲ ﭘﻴﺮوان ﺧﻮد ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴـﺪ ﺑـﻪ ﻏﻴﺒـﺖ ﻧﻌﻤـﺎﻧﻲ‪) 237 :‬و‬ ‫ﻋﻘﺪ اﻟﺪرر ﺳﻠﻤﻲ‪ (40 :‬ﺑﺮاي ﻗﺒﻮل و ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﮔﺎه ﺑﻪ ﮔﺎﻫﻲ اﻣﺎم ﺻﺎدق  ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ آن وﺟـﻮه ﻧﮕـﺎه‬ ‫ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺑﺎﺻﺌﺮ اﻟﺪرﺟﺎت‪ / 99 :‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 512 :2‬ﻋﻴﻮن اﻟﻤﻌﺠﺰات‪ / 87 :‬اﻟﺨﺮاﺋﺞ واﻟﺠﺮاﺋﺢ ‪.777 :2‬‬ ‫‪ -5‬ﺗﻬﺬﻳﺐ ‪ 60 :4‬و ‪.91‬‬

‫‪24‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫اﻣﺎم اﺻﺪق و ﺷﻴﻌﻴﺎن وﺟﻮه ﻣﺎﻟﻲ ﺧﻮد را ﺷﺨﺼﺎً ﺑﻪ اﻣﺎم ﻳﺎ ﺧﺪﻣﺘﻜﺎران ﺧﺎص ﻛﻪ ﻋﻬـﺪهدار‬ ‫اﻣﻮر ﻣﻨﺰل اﻳﺸﻦ ﺑﻮدﻧﺪ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 147‬ﻣﻨﺼﻮر ﺧﻠﻴﻔﺔ ﻋﺒﺎﺳﻲ دﺳـﺘﻮر داد‬ ‫اﻣﺎم ﺻﺎدق  را ﺑﻪ درﺑﺎر ﺧﻼﻓﺖ ﺑﻴﺎورﻧـﺪ ودر آﻧﺠـﺎ اﻳﺸـﺎن را در ﻣـﻮارد ﻣﺘﻌـﺪدي ﺑـﻪ‬ ‫ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺸﻴﺪ از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﻋﺮاق وي را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻣﺎم ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ و زﻛﻮات ﺧﻮد‬ ‫را ﺑﻪ او ﻣﻲﭘﺮدازﻧﺪ)‪ .(2‬ﺑﺮاﺳﺎس رواﻳﺖ دﻳﮕﺮ او اﻣﺎم را ﻣﺘﻬﻢ ﻛﺮد ﻛﻪ از ﭘﻴﺮوان ﺧﻮد ﺧـﺮاج‬ ‫درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻣﺎم اﻳﻦ ﺗﻬﻤﺖ را ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻧﻤﻮده و اﺷﺎره ﻓﺮﻣﻮد ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑـﺮاي‬ ‫ﺣﻀﺮتﺷﺎن ﻣﻲآورﻧﺪ ﻫﺪاﻳﺎي ﺷﺨﺼﻲ آﻧﺎن اﺳﺖ ﻧﻪ ﺧﺮاج دوﻟﺘﻲ)‪ .(3‬در زﻣﺎن اﻣﺎم ﺻـﺎدق‬ ‫ ﺗﺸﻜﻴﻼت وﻛﺎﻟﺖ ﻫﻨﻮز اﻳﺠﺎد ﻧﺸﺪه و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲرﺳﺪ‪ ،‬اﻣﺎم ﻛﺴﻲ را ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان وﻛﻴـﻞ‬ ‫در اﺧﺬ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﺎر ﻧﺼﺐ ﻓﺮﻣﻮده ﺑﺎﺷﺪ)‪ .(4‬ﻧﻈﺎم وﻛﺎﻟﺖ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎﻧﺔ ﻗﺮن ﺳﻮم ﺑـﻪ‬

‫‪ -1‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﺮاي ﻣﻮارد اﻳﻦﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 538 – 537 :1‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ / 434 :‬ﺗﻬﺬﻳﺐ ‪ 91 :4‬و ﻏﻴﺮ اﻳﻦﻫﺎ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي دورهﻫﺎي ﺑﻌﺪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺎﻓﻲ ‪ 524 :1‬و ‪ 38 :7 ،310 :4 ،548‬و ‪ / 59‬ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪342 :‬‬ ‫‪ /‬ﻣﻦ ﻻﻳﺤﻀﺮه اﻟﻔﻘﻴﻪ ‪ 232 :4 ،442 :2‬و ‪ / 237‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 498 :‬و ‪ 501‬و ‪ / 522‬ﺗـﺎرﻳﺦ ﻗـﻢ‪/ 279 :‬‬ ‫ﺗﻬـــﺬﻳﺐ ‪ 189 :9‬و ‪ 196 – 195‬و ‪ 198‬و ‪ 210‬و ‪ / 242‬اﻟﺘﺴﺒﺼـــﺎر ‪ 123 :4‬و ‪ 124‬و ‪ 126‬و ‪ 129‬و‬ ‫‪ / 133‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ 75 :‬و ‪ 91‬و ‪ / 225‬اﺛﺒﺎت اﻟﻮﺻﻴﻪ‪ / 247 :‬ﺑﺤﺎراﻷﻧﻮار ‪.29 :51 ،185 :50‬‬ ‫‪ -2‬ﻣﻄﺎﻟﺐ اﻟﺴﺌﻮل اﺑﻦ ﻃﻠﺤﻪ‪.82 :‬‬ ‫‪ -3‬ﺑﺤﺎراﻷﻧﻮار ‪ .187 :47‬ﻫﻤﻴﻦ اﺗﻬﺎم ﺑﻌﺪاً ﻋﻠﻴﻪ اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ ﻫﻢ در دورة اﻣﺎﻣﺖ ﺣﻀﺮﺗﺶ ﻣﻄﺮح ﺷـﺪ‪ .‬ﻧﮕـﺎه‬ ‫ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ / 265 :‬ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ ‪.81 :1‬‬ ‫‪ -4‬در ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ 210 :‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ ﻗﺎﺑﻮس ﻟﺨﻤﻲ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺣﺠﺎج ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وﻛﻼء‬ ‫اﻣﺎم ﺻﺎدق  ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻊ ذﻟﻚ در ﻣ‪Ĥ‬ﺧﺬ اوﻟﻴﺔ ﺷـﻴﻌﻪ ﻣﺴـﺘﻨﺪي ﺑـﺮاي اﻳـﻦ ﮔﻔﺘـﻪ دﻳـﺪه‬ ‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺣﺠﺎج ﺑﻌﺪﻫﺎ وﻛﻴﻞ اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ  ﺑﻮده و ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻤﻴﻦ‪ ،‬ﻣﻨﺸﺄ اﻧﺘﺴـﺎب ﻓـﻮق‬ ‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ )ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻗﺮب اﻻﺳﻨﺎد ﺣﻤﻴﺮي‪ / 191 :‬رﺟﺎل ﻛﺸـﻲ‪ .431 :‬در اﻳـﻦ ﻣﻨﺒـﻊ اﺧﻴـﺮ‪ 265 :‬و‬ ‫‪ 269‬دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺣﺠﺎج ﭘﻴﺎﻣﻲ ﺑﺮاي ﻳﻜﻲ دﻳﮕـﺮ از ﻫـﻮاداران‬ ‫ﺧﻮد ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺸﺎﻧﺔ ﻧﺰدﻳﻚﺑﻮدن او ﺑﻪ اﻳﺸﺎن و اﻋﺘﻤـﺎد اﻣـﺎم ﺑـﻪ او ﺑـﺮاي واﮔـﺬاري اﻳﻨﮕﻮﻧـﻪ‬ ‫ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖﻫﺎﺳﺖ(‪ .‬ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻘﻞ دﻳﮕﺮ )ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 446 :6‬ﻣﻬﺞ اﻟﻌﻮات‪ (198 :‬ﻣﻌﻠﻲ ﺑﻦ ﺧﻨـﻴﺲ ﺧـﺪﻣﺘﻜﺎر‬

‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﺣﻘﻮق و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎ‬

‫‪25‬‬

‫ﻳﻚ ﺗﺸﻜﻴﻼت ﺑﺴـﻴﺎر ﻣـﻨﻈﻢ و ﻫﻤﺎﻫﻨـﮓ ﺗﺒـﺪﻳﻞ ﺷـﺪه ﺑـﻮد ﻧﺨﺴـﺖ وﺳـﻴﻠﺔ اﻣـﺎم ﻛـﺎﻇﻢ‬ ‫ﺑﻨﻴﺎدﮔﺰاري ﺷﺪ‪.‬‬ ‫وﻛﻼء اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ  در ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎﺋﻲ ﻛﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻌﺘﻨﺎﺑﻬﻲ از ﺷﻌﻴﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧـﺪ‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺼﺮ )‪ ،(1‬ﻛﻮﻓـﻪ )‪ ،(2‬ﺑﻐـﺪاد )‪ ،(3‬ﻣﺪﻳﻨـﻪ )‪ (4‬و ﺳـﺎﻳﺮ ﺟﺎﻫـﺎ ﺣﻀـﻮر داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻮﻗـﻊ‬ ‫درﮔﺬﺷﺖ آن اﻣﺎم‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن و وﻛﻼء اﻳﺸﺎن وﺟﻮﻫﻲ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑـﻪ آن ﺣﻀـﺮت در ﻣﺒـﺎﻟﻎ ده‬ ‫ﻫﺰار)‪ ،(5‬ﺳﻲ ﻫﺰار)‪ (6‬و ﺣﺘﻲ ﻫﻔﺘﺎد ﻫﺰار)‪ (7‬دﻳﻨﺎر و ﺟﺰ اﻳﻦ)‪ (8‬در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳـﻦ وﺟـﻮه‬ ‫زﻳﺮ ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﺟﻤﻠﻪ زﻛﺎت)‪ (9‬ﺑـﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﺎن اﻣـﺎم در ﺑـﻼد ﭘﺮداﺧـﺖ ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﺣﻀﺮت رﺿﺎ  ﻧﻴﺰ ﺗﺸﻜﻴﻼت ﻣﻨﻈﻤﻲ ﻛﻪ ﭘﺪرش ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻬﺎده ﺑﻮد ﺣﻔﻆ ﻓﺮﻣﻮد و وﻛﻼﺋـﻲ‬ ‫از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮد در ﻫﻤﺔ ﻧﻘﺎط ﻧﺼﺐ ﻧﻤﻮد)‪ .(10‬اﻳﻦ ﺗﺸﻜﻴﻼت ﺟﺪﻳﺪ در دورة اﻣﺎﻣﺖ آﺧـﺮﻳﻦ‬ ‫اﺋﻤﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺟﻮاد  ﻇﺎﻫﺮاً ﻋﻼوه ﺑـﺮ وﻛـﻼء ﺛﺎﺑـﺖ و‬ ‫ﻣﻘﻴﻢ‪ ،‬ﮔﻪ ﮔﺎه ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن وﻳﮋه و ﺳﻴﺎري ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺟﻮاﻣﻊ ﺷﻴﻌﻪ ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺎد ﻛﻪ وﺟـﻮه ﺷـﺮﻋﻲ –‬ ‫از ﺟﻤﻠﻪ وﺟﻮي را ﻛﻪ ﻧﺰد وﻛﻼء ﻣﻘﻴﻢ ﮔﺮدآوري ﺷﺪه ﺑﻮد – اﺧﺬ و ﺟﻤﻊآوري ﻧﻤـﻮده ﺑـﻪ‬

‫اﻣﺎم ﺻﺎدق ﻫﻢ وﺟﻮه ﻣﺎﻟﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت را از ﺷﻴﻌﻴﺎن درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮم وﻛﻴﻞ و وﻛﺎﻟﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ وﺟﻮد ﻳﺎﻓﺖ ﻓﺮق دارد‪.‬‬ ‫‪ -1‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ / 598 – 597 :‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪.43 :‬‬ ‫‪ -2‬رﺟﺎل ﻣﺸﻲ‪ / 459 :‬رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷﻲ‪.249 :‬‬ ‫‪ -3‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪.467 – 466 :‬‬ ‫‪ -4‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪.446 :‬‬ ‫‪ -5‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪.44 :‬‬ ‫‪ -6‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 405 :‬و ‪ 459‬و ‪.493‬‬ ‫‪ -7‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪ 467 :‬و ‪.493‬‬ ‫‪ -8‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪ 405 :‬و ‪ 459‬و ‪ 467‬و ‪ 468‬و ‪ 493‬و ‪.598‬‬ ‫‪ -9‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪.459 :‬‬ ‫‪ -10‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪ / 506 :‬رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ 197 :‬و ‪ / 447‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪.211 – 210 :‬‬

‫‪26‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﺧﺪﻣﺖ اﻳﺸﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ)‪ .(1‬ﺑﺮﺧﻲ از وﻛﻼء اﻣﺎم در اﻳـﻦ دوره در ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﺳﺮﮔﺬﺷـﺖ رﺟـﺎل‬ ‫ﺷﻴﻌﻪ ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪهاﻧﺪ)‪.(2‬‬ ‫ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ از ﮔﺰارش ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﺪﻳﻢ)‪ (3‬در ﻣﻮرد ﻃـﺮز ﻋﻤﻠﻜـﺮد ﻧﻬـﺎد وﻛﺎﻟـﺖ در دوران‬ ‫ﺣﻀﻮر اﺋﻤﻪ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ اﻳﻦ ﻧﻬﺎد در روزﮔﺎر اﻣﺎم ﻫﺎدي  ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﺔ ﻛﻤﺎل ﺧﻮد رﺳﻴﺪ‪ .‬اﻣﺎم‬ ‫ﺷﺨﺼﺎً ﺑﺮ ﻛﺎر ﻧﻈﺎرت داﺷﺘﻪ و ﻣﺮﺗﺒﺎً دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞﻫﺎﺋﻲ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷـﻴﻌﻪ در ﻧﻘـﺎط ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬ ‫ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺎد ﻛﻪ وﺟﻮه ﺷﺮﻋﻲ و ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻣـﺎم را ﺑـﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﺎﻧﻲ ﻛـﻪ در ﻣـﺘﻦ‬ ‫دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞ ﻧﺎم ﺑﺮده ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﭘﺮداﺧﺖ ﻛﻨﻨﺪ)‪ .(4‬ﻫﺮ ﮔـﺮوه از اﻳـﻦ وﻛـﻼء زﻳـﺮ ﻧﻈـﺮ و در‬ ‫ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻳﻚ ﺳﺮ وﻛﻴﻞ ارﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﺌﻮل ﻳﻚ ﺑﺨﺶ ﺑﺰرگ )ﻣﺜﻼً ﻋﺮاق ﻋﺠﻢ ﻳـﺎ ﺧﺮاﺳـﺎن(‬ ‫ﺑﻮد ﻛﺎر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬درآﻣﺪ دﻓﺘﺮ اﻣﺎم ﺑﺎ اﻓﺰودهﺷﺪن ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺧﻤﺲ ﻛﻪ وﻛﻼء اﻛﻨـﻮن ﺑـﻪ ﻃـﻮر‬ ‫ﻣﻨﻈﻢ و ﺳﺎﻻﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﻖ)‪ (5‬ﻣﺎم اﻣﺎﻣﺖ از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ و درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧـﺪ ﺑـﻪ ﻃـﻮر‬ ‫وﺳﻴﻌﻲ ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻮن اﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ واﺟـﺐ ﻣـﺎﻟﻲ‬ ‫ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ از ﺗﻤﺎﻣﻲ درآﻣﺪ ﺧﺎﻟﺺ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﺗﺎزﮔﻲ داﺷـﺖ ﺳـﺆاﻻت و اﺳﺘﻔﺴـﺎرات‬ ‫ﻓﺮاواﻧﻲ در اﻳﻦ دوره در ﺑﺎرة آن ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻲآﻣﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﻪ وﻛﻴﻞ ارﺷﺪ اﻣﺎم‪ :‬اﺑﻮﻋﻠﻲ ﺑـﻦ‬ ‫راﺷﺪ – ﺳﺮ وﻛﻴﻞ ﻋﺮاق ‪ ،(6) -‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﻬﺰﻳﺎر – ﺳﺮ وﻛﻴﻞ اﻫﻮاز ‪ (1) -‬و اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫‪ -1‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﻣﺜﻼً ﺑﻪ رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 596 :‬ﻛﻪ زﻛﺮﻳﺎ ﺑﻦ آدم اﺷﻌﺮي وﻛﻴﻞ ﻣﻘﻴﻢ اﻣﺎم در ﻗﻢ ﺑﻪ اﻳﺸﺎن راﺟﻊ ﺑـﻪ‬ ‫اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ ﻣﻴﺎن دو ﻓﺮﺳﺘﺎدة ﻣﺨﺼﻮص اﻣﺎم ﺑﻪ آن ﺷﻬﺮ‪ :‬ﻣﺴﺎﻓﺮ و ﻣﻴﻤﻮن ﮔﺰارش ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ / 549 :‬رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷﻲ‪.197 :‬‬ ‫‪ -3‬ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷﻲ‪.344 :‬‬ ‫‪ -4‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪.514 – 513 :‬‬ ‫‪ -5‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ 545 :1‬و ‪ / 548‬رﺟـﺎل ﻛﺸـﻲ‪ 514 :‬و ‪ 577‬و ‪ 579‬و ‪ / 581 – 580‬ﺗﻬـﺬﻳﺐ ‪ 123 :4‬و ‪ 138‬و‬ ‫‪.143‬‬ ‫‪ -6‬وي در ﺳﺎل ‪ 232‬از ﻃﺮف اﻣﺎم ﻫﺎدي  ﺑﻪ ﺟﺎي ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ رﺑﻪ ﻛﻪ ﺳـﻪ ﺳـﺎل ﭘـﻴﺶ از‬ ‫آن درﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد )رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ (510 :‬ﺑﻪ ﺳﻤﺖ وﻛﻴﻞ ارﺷﺪ اﻣﺎم در ﻋﺮاق ﻣﻨﺼﻮب ﺷـﺪ )ﻫﻤـﺎن ﻣﻨﺒـﻊ‪:‬‬ ‫‪ .514 – 513‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 59 :1‬ﺗﻬﺬﻳﺐ ‪.(234 :9‬‬

‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﺣﻘﻮق و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎ‬

‫‪27‬‬

‫ﻫﻤﺪاﻧﻲ – وﻛﻴﻞ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﻣﻨﻄﻘﺔ ﻫﻤﺪان ‪ (2) -‬ﺑﻪ آن ﺣﻀـﺮت ﮔـﺰارش دادﻧـﺪ ﻛـﻪ آﻧـﺎن ﺑـﺎ‬ ‫ﺳﺆاﻻﺗﻲ از ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ در ﺑﺎب ﻣﻔﻬﻮم ﺣﻖ ﻣﺎﻟﻲ اﻣﺎم و داﺋﺮة ﻣﺸﻮل آن رو ﺑﻪ رو ﺷﺪهاﻧـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺧﻮد ﺟﻮاب درﺳﺖ آن را ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ)‪ .(3‬اﻣﺎ ﻫﺎدي  اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻌﺪاد ﺑﺴﻴﺎري وﻛﻼء دﻳﮕﺮ‬ ‫در واﻻﻳﺎت و ﭼﻨﺪ وﻛﻴﻞ و ﻛﺎرﮔﺰار ارﺷﺪ دﻳﮕﺮ در ﺑﻐﺪاد و ﻛﻮﻓﻪ و ﺳﺎﻣﺮاء داﺷﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﻧـﺎم‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﺎن ﻫﻤﺮاه ﺗﻮﺛﻴﻘﺎﺗﻲ ﻛﻪ از ﻃﺮف اﻣﺎم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ در ﻣﺘﻮن و‬ ‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﺪﻳﻢ ﺷﻴﻌﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ)‪.(4‬‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ ذﻛﺮ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻣﻔﻴﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺗﻤﺎم رﺟﺎل و ﺑﺰرﮔﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ادوار‬ ‫اﺧﻴﺮ اﻣﺎﻣﺖ ﺗﻮﺳﻂ ﭼﻨﺪ اﻣﺎم آﺧﺮ ﺗﻮﺛﻴـﻖ ﺷـﺪه و ﺑـﻪ ﺛﻘـﻪ و ﻣﻌﺘﻤـﺪ و ﻧﻈـﺎﺋﺮ آن ﺗﻮﺻـﻴﻒ‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪهاﻧﺪ وﻛﻼء ﻣﺎﻟﻲ اﻣﺎم ﺑﻮدهاﻧﺪ و اﻳﻦ ﺗﻮﺛﻴﻘﺎت در راﺑﻄﻪ ﺑـﺎ ﻗﺎﺑـﻞ اﻋﺘﻤـﺎدﺑﻮدن آﻧـﺎن در‬ ‫اﻣﻮر ﻣﺎﻟﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﻫ‪‬ﻤﺎﻧﻲ)‪ ،(5‬اﺣﻤﺪ ﺑـﻦ اﺳـﺤﺎق اﺷـﻌﺮي ﻗﻤـﻲ)‪،(6‬‬ ‫اﻳﻮب ﺑﻦ ﻧـﻮح ﺑـﻦ دراج ﻧﺨﻌـﻲ)‪ (7‬و اﺑـﺮاﻫﻴﻢ ﺑـﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﻫﻤـﺪاﻧﻲ)‪ (8‬ﻛـﻪ ﻫﻤـﻪ در ﻳـﻚ‬ ‫دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞ از ﺟﺎﻧﺐ اﻣﺎم ﺗﻮﺛﻴﻖ ﺷﺪهاﻧﺪ)‪ .(9‬ﺑﺴﻴﺎري از وﻛﻼء اﺋﻤﻪ در اﻳﻦ ادوار‪ ،‬از ﺟﻤﻠـﻪ‬ ‫‪ -1‬وي ﺑﻪ ﺟﺎي ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺟﻨﺪب و ﭘﺲ از درﮔﺬﺷﺖ او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وﻛﻴﻞ ارﺷﺪ اﻣﺎم در اﻫﻮاز اﻧﺘﺨﺎب ﺷـﺪ‬ ‫)رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪.(549 :‬‬ ‫‪ -2‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 608 :‬و ‪ / 612 – 611‬رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷﻲ‪.344 :‬‬ ‫‪ -3‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 547 :1‬ﺗﻬﺬﻳﺐ ‪.123 :4‬‬ ‫‪ -4‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪.514 – 512 :‬‬ ‫‪ -5‬ﻋﺎﻟﻲ رﺗﺒﻪﺗﺮﻳﻦ وﻛﻴﻞ و ﻛﺎرﮔﺰار اﻣﺎم ﻫﺎدي )رﺟـﻞ ﻛﺸـﻲ‪ 523 :‬و ‪ 527‬و ‪ / 608 – 606‬ﻏﻴﺒـﺖ ﺷـﻴﺦ‪:‬‬ ‫‪ .(212‬در ﻣﺘﻦ ﺗﻮﺛﻴﻖ ﺑﺎﻻ از وي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »اﻟﻐﺎﺋﺐ اﻟﻌﻠﻴﻞ« ﻳﺎد ﻣـﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ ﻣﻌﻠـﻮم ﻣـﻲﺷـﻮد در دورة‬ ‫زﻧﺪاﻧﻲﺑﻮدن ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺻﺎدر ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -6‬وﻛﻴﻞ ﻣﻮﻗﻮﻓﺎت اﻣﺎم در ﻗﻢ )ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﻢ‪ / 211 :‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪.(212 :‬‬ ‫‪ -7‬وﻛﻴﻞ اﻣﺎم ﻫﺎدي در ﻛﻮﻓﻪ )رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 514 :‬و ‪ 525‬و ‪ 572‬و ‪ / 612‬رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ / 102 :‬ﺗﻬﺬﻳﺐ ‪:9‬‬ ‫‪ / 196 – 195‬اﺳﺘﺒﺼﺎر ‪ / 123 :4‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪.(212 :‬‬ ‫‪ -8‬وﻛﻴﻞ اﻣﺎم در ﻫﻤﺪان ﻛﻪ ذﻛﺮ او در ﺑﺎﻻ ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬ ‫‪ -9‬ﻣﺘﻦ ﺗﻮﺛﻴﻖ در رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪.557 :‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫‪28‬‬

‫ﺟﻨﺎب ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﻋﻤﺮي و ﻓﺮزﻧﺪش ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺣﻀـﺮﺗﻴﻦ ﻫـﺎدي و‬ ‫ﻋﺴﻜﺮي )ﻋﻠﻴﻬﻤﺎ اﻟﺴﻼم( ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺛﻘﻪ و ﻣﻌﺘﻤﺪ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﻣﻌﺮﻓـﻲ ﺷـﺪﻧﺪ)‪ ،(1‬اﺻـﻮﻻً‬ ‫داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺷﺎﻳﻊ و ﻣﻌﻬﻮد ﻛﻠﻤﻪ )ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﻠﻤﻲ و اﻫﻞ ﺗﺪرﻳﺲ واﻓﺘﺎء( ﻧﺒﻮدهاﻧـﺪ‪،‬‬ ‫ﻛﻠﻤﺔ ﺛﻘﻪ در ﻣﻮرد اﻳﻦ ﺑﺰرﮔﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﻲ وﺛـﻮق ﻣـﺎﻟﻲ اﺳـﺖ ﻳﻌﻨـﻲ »اﻟﺜﻘـﺔ اﻟﻤـﺄﻣﻮن ﻋﻠـﻰ ﻣـﺎل‬ ‫اﷲ«)‪ .(2‬ﻫﺪف از اﻳﻦ ﺗﻮﺛﻴﻖﻫﺎ ﺑﻪ ﻗﺮﻳﻨﺔ اﻫﺘﻤﺎم ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻣﻘﺪﺳﻪ در اﻳﻦ دوره‪ ،‬راﻫﻨﻤﺎﺋﻲ و ارﺷﺎد‬ ‫ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﺮاي ﭘﺮداﺧﺖ وﺟﻮه ﺷﺮﻋﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ ﻧﻪ ﺑﺮاي ارﺟـﺎع ﺳـﺆاﻻت‬ ‫ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻓﻘﻬﻲ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮاﺟﻊ داﻧﺶ ﺷﺮﻋﻲ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺷﻴﻌﻪ در ﮔﺬﺷـﺘﻪ‬ ‫و ﺣﺎل)‪ (3‬و ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزي از آﻧﺎن ﺑﻌﻀﻲ از ﺷﻴﻌﻪﺷﻨﺎﺳﺎن ﺧﺎرﺟﻲ)‪ (4‬ﺗﺼﻮر ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫***‬ ‫در ﺳﺎل ‪ 233‬ﻫﺠﺮي اﻣﺎم ﻫﺎدي ﺑﻪ دﺳـﺘﻮر ﻣﺘﻮﻛـﻞ ﻋﺒﺎﺳـﻲ )‪ (247 – 232‬ﺑـﻪ ﺳـﺎﻣﺮاء‬ ‫آورده ﺷﺪ وزﻳﺮ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي اﻣﺎم ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﻣﺤﺪود ﺷﺪ و ﺣﺪ اﻗـﻞ ﺗـﺎ ﭘﺎﻳـﺎن‬ ‫دورة ﻣﺘﻮﻛﻞ‪ ،‬وﻛﻼء اﻣﺎم ﻛﺎﻧﺎل ﻋﻤﺪة ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﺎ اﻣﺎم ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ)‪ .(5‬ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ در‬ ‫اﻳﻦ دوره از ﻧﻈﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ زﻳﺮ ﻓﺸﺎر ﺷﺪﻳﺪ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬آﻧﺎن از ﻫﻤﺔ ﻣﻨﺎﺻﺐ رﺳـﻤﻲ دوﻟﺘـﻲ‬ ‫ﻃﺮد ﺷﺪﻧﺪ و از ﻧﻈﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻨﺰوي ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ)‪ .(6‬ﻣﺮﻗﺪ ﻣﻄﻬﺮ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ  در ﻛﺮﺑﻼ ﻛﻪ‬

‫‪ -1‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ 147 – 146 :‬و ‪.220 – 215‬‬ ‫‪ -2‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪.216 :‬‬ ‫‪ -3‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﺷﻴﺦ ﺣﺮ ﻋﺎﻣﻠﻲ در وﺳﺎﺋﻞ اﺷﻴﻌﻪ ‪) 100 :18‬ﺑﻪ ﻗﺮﻳﻨﺔ ﻋﻨﻮان آن ﺑﺎب وﺳﺎﺋﻞ(‪.‬‬ ‫‪ -4‬از ﺟﻤﻠﻪ اﺗﺎن ﻛﺎﻟﺒﺮگ در ﻣﻘﺎﻟﺔ ﺧﻮد‪» :‬اﻣﺎم و ﺟﺎﻣﻌﻪ در دورة ﭘﻴﺶ از ﻏﻴﺒﺖ«‪.39 – 38 :‬‬ ‫‪ -5‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 509 :‬و ‪.581 – 580‬‬ ‫‪ -6‬ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ ﻣﺴﻌﻮدي ‪.51 – 50 :5‬‬

‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﺣﻘﻮق و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎ‬

‫‪29‬‬

‫از ﻣﺮاﻛﺰ ﻋﻤﺪة ﺗﺠﻤﻊ و زﻳﺎرت ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﻮد ﺑﺎ ﺧﺎك ﻳﻜﺴﺎن ﺷﺪ)‪ .(1‬ﺑﺴـﻴﺎري از ﻧﺎﻣـﺪاران و‬ ‫ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﻴﻌﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از وﻟﻜﺎء اﻣﺎم ﺑﻪ زﻧﺪان اﻓﺘﺎدﻧﺪ)‪ (2‬و ﺑﺮﺧﻲ اﻋﺪام ﺷﺪﻧﺪ)‪.(3‬‬ ‫ﺷﺎﺧﺔ زﻳﺪي ﻣﻜﺘﺐ ﺗﺸﻴﻊ اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﺬﻫﺐ ﺑﺎ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ و ﻣﻌﺎرف ﺧـﺎص ﺧـﻮد‬ ‫ﺳﺮ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ ﺑﻮد و ﻳﻚ رﻗﻴﺐ ﻋﻤﺪه ﺑﺮاي ﺗﺸﻴﻊ اﻣﺎﻣﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ‪ .‬در ﻳﻚ رﺳﺎﻟﻪ ﺑـﺎ‬ ‫ﻧﺎم اﻟﺮد ﻋﻠﻲ اﻟﺮواﻓﺾ ﻛﻪ از اﻳﻦ دوره ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة زﻳﺪي رﺳﺎﻟﻪ ﻛـﻪ ﻣﻌﺎﺻـﺮ‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻫﺎدي  ﺑﻮد)‪ (4‬از اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دﺳﺘﻮر ﭘﺮداﺧﺖ ﺧﻤﺲ درآﻣﺪ در ﺷـﺮاﺋﻂ آن‬ ‫روز و اﻳﻦ ﻛﻪ اﻳﺸﺎن در ﺳﺮاﺳﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎ وﻛﻼﺋﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦ اﻣﺮ ﻧﺼﺐ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺪﻳﺪاً اﻧﺘﻘـﺎد‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ)‪ .(5‬ﻣﺸﺎﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﻧﺘﻘﺎدات و ﺣﻤﻼﺗﻲ را ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن زﻳﺪي دﻳﮕﺮ ﻧﻴـﺰ ﺗـﺎ ﭘﺎﻳـﺎن ﻗـﺮن‬ ‫ﺳﻮم اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ)‪ (6‬ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺪان ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻨﺎﺳﺐ داده ﺷﺪه اﺳﺖ)‪.(7‬‬ ‫اﻫﺘﻤﺎم ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻣﻘﺪﺳﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﻦ ﺟﺮﻳﺎن اﻣﻮر در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺎﻟﻲ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﻣﻘـﺎم اﻣﺎﻣـﺖ در‬ ‫دورة اﻣﺎم ﻋﺴﻜﺮي  و ﺳﭙﺲ ﺗﺎ دورة ﻏﻴﺒﺖ ﺻﻐﺮي اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﺘﻦ ﺑﺮﺧﻲ از ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﺋﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﺑﻪ وﻛﻼء ﺧﻮد در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﺮﻗـﻮم ﻓﺮﻣﻮدﻧـﺪ در ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﻗـﺪﻳﻢ و‬

‫‪ -1‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي (‪ / 185 :‬ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ‪.51 :5 :‬‬ ‫‪ -2‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪.608 – 607 :‬‬ ‫‪ -3‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪) 603 :‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي ‪ / (201 – 200 :9‬ﺗـﺎرﻳﺦ ﺑﻐـﺪاد‬ ‫‪ .357 :7‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﻤﻮﻧﺔ ﭘﺎرهﻛﺮدن دﻳﻮان و ﺑﺮﻳﺪن زﺑﺎن ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺎر ﺑﺮﻗﻲ ﺷﺎﻋﺮ ﺷﻴﻌﻲ اﻳﻦ دوره ﻛﻪ‬ ‫ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺑﻪ ﻣﺮگ او ﺷﺪ )ﻣﻌﺎﻟﻢ اﻟﻌﻠﻤﺎء اﺑﻦ ﺷـﻬﺮ آﺷـﻮ‪ / 148 :‬رﺳـﺎﺋﻞ اﺑـﻮﺑﻜﺮ ﺧـﻮارزﻣﻲ‪ / 166 :‬اﻋﻴـﺎن‬ ‫اﻟﺸﻴﻌﻪ ‪ / 64 :8‬اﻟﻐﺪﻳﺮ ‪.(140 :4‬‬ ‫‪ -4‬ﺑﺮاي ﻫﻮﻳﺖ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة واﻗﻌﻲ اﻳﻦ اﺛﺮ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻤﻲ رﺳﻲ‪ ،‬اﻣﺎم زﻳﺪﻳـﻪ در اﻳـﻦ دوره )ﻣﺘـﻮﻓﻲ‬ ‫‪ (246‬ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه و ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ از او ﺑﺎﺷﺪ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب وﻳﻠﻔﺮد ﻣﺎدﻟﻮﻧﮓ در ﺑـﺎرة ﻗﺎﺳـﻢ ﺑـﻦ‬ ‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪.99 – 98 :‬‬ ‫‪ -5‬اﻟﺮﻋﺪ ﻋﻠﻲ اﻟﺮواﻓﺾ‪ :‬ﺑﺮگ ‪ 106‬پ و ‪ 108‬ر‪.‬‬ ‫‪ -6‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻮزﻳﺪ ﻋﻠﻮي در ﻛﺘﺎب اﻻﺷﻬﺎد‪ :‬ﺑﻨﺪ ‪.39‬‬ ‫‪ -7‬ﻧﻘﺾ ﻛﺘﺎب اﻻﺷﻬﺎد از اﺑﻦ ﻗﺒﻪ‪ :‬ﺑﻨﺪﻫﺎي ‪.42 – 41‬‬

‫‪30‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺿﺒﻂ ﺷﺪه اﺳﺖ)‪ .(1‬در اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ اﻣﺎم ﺑﺮ اﻫﻤﻴﺖ ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ وﺟﻮه ﺷـﺮﻋﻲ از‬ ‫ﻃﺮف ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺷﺪﻳﺪ ﮔﺬاردهاﻧﺪ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻣﺎﻟﻲ دﻓﺘﺮ ﻣﻘﺎم اﻣﺎﻣﺖ ﺑﺮاي‬ ‫ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﺼﺎﻟﺢ و ﺣﻮاﺋﺞ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﻛﻪ دورة ﺳﺨﺘﻲ را از ﺳﺮ ﻣﻲﮔﺬراﻧﺪ اﻓﺰوﻧﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫در ﻳﻚ ﻧﺎﻣﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻏﻴﺮ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﺴﻴﺎر ﻃﻮﻻﻧﻲ اﺳﺖ و اﻣﺎم آن را ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔـﺎن‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ در ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ اﻣﺎم از ﻣﺴﺎﻣﺤﺔ ﺷﻴﻌﻴﺎن آن ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﻛـﻪ ﺣﻘـﻮق ﻣـﺎﻟﻲ‬ ‫ﺧﻮد را ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻣﺎن ﭘﺪر ﺑﺰرﮔﻮارش ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﻈﻢ و درﺳﺖ ﻧﻤﻲﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ ﮔﻠـﻪ ﻓﺮﻣـﻮده‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﻤﺎن ﻧﺎﻣﻪ اﻣﺎم اﺷﺎره ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻜﺎﺗﺒﺎت ﻣﻴﺎن ﺣﻀﺮﺗﺶ ﺑﺎ ﺷﻴﻌﻴﺎن آن ﺷـﻬﺮ در‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﺒﺔ ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﻴﺪه و اﮔﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ رﺳﺘﮕﺎري و ﺳﻌﺎدت و ﻧﺠﺎت اﺧﺮوي‬ ‫آﻧﺎن ﻧﺒﻮد ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﻴﻦ اﺻﺮار و اﺑﺮاﻣﻲ ﻧﻤﻲﻓﺮﻣﻮد)‪ .(2‬در ﭘﺎﻳﺎن ﻧﺎﻣـﻪ‪ ،‬اﻣـﺎم ﻧـﺎم ﭼﻨـﺪ ﺗـﻦ از‬ ‫وﻛﻼء ﺧﻮد را در ﺑﻼد ﻣﺨﺘﻠﻒ ذﻛﺮ ﻧﻤﻮده و آﻧﺎن را ﺑﻪ درﺳﺘﻲ و اﻣﺎﻧﺖ و ﺣﺴﻦ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ‬ ‫ﭘﻴﺸﮕﺎه اﻣﺎﻣﺖ ﺳﺘﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻻزﻣﺔ ﻃﺒﻊ زﻟﺖ ﭘﺬﻳﺮ ﺑﺸﺮي اﺳـﺖ ﺑﺮﺧـﻲ از‬ ‫وﻛﻼء در زﻣﺎنﻫﺎي ﺑﻌﺪ در اﻣﻮال اﻣﺎم اﺧﺘﻼس ﻛﺮده و ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﻛﻪ از ﻃﺮف اﻣﺎم وﻛﺎﻟﺖ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺑﺎ دﻋﻮي ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎدة ﻣﺎﻟﻲ و درﻳﺎﻓﺖ وﺟـﻮه ﺷـﺮﻋﻲ ﺷـﻴﻌﻴﺎن‬ ‫ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻬﺖ در اﻳﻦ دوره اﻓﺮاد ﻣﺘﻌـﺪدي از اﻃﺮاﻓﻴـﺎن اﻣـﺎم ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﺳـﻮء‬ ‫اﺳﺘﻔﺎدهﻫﺎي ﻣﺎﻟﻲ‪ ،‬ﻃﺮد و ﻟﻌﻦ ﺷﺪﻧﺪ از ﺟﻤﻠﻪ ﻳﻜﻲ از ﻫﻤﺎن وﻛﻼﺋﻲ ﻛﻪ ﻧﺎم او در ﻫﻤﺎن ﻧﺎﻣﺔ‬ ‫ﺑﺎﻻ آﻣﺪه و ﻣﻮرد ﺳﺘﺎﻳﺶ اﻣﺎم ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد)‪.(3‬‬

‫‪ -1‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪.581 – 577 :‬‬ ‫‪ -2‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪.580 – 575 :‬‬ ‫‪ -3‬اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﻋﺮوه ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ دﻫﻘﺎن‪ ،‬وﻛﻴﻞ ارﺷﺪ اﻣﺎم در ﺑﻐﺪاد )رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 543 :‬و ‪ (579‬ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺧﺎﻃﺮ اﺧﺘﻼس در وﺟﻮه ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﻣﻮرد ﻟﻌﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓـﺖ )ﻫﻤـﺎن ﻣﻨﺒـﻊ‪ 537 – 536 :‬و ‪– 573‬‬ ‫‪ .(574‬ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از وﻛﻼﺋﻲ ﻛﻪ ﻧﺎم آﻧﺎن در آن ﻧﺎﻣﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﺑﻮﻃـﺎﻫﺮ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑـﻦ ﻋﻠـﻲ ﺑـﻦ ﺑـﻼل‬ ‫ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺑﻼﻟﻲ‪ ،‬ﺑﻌﺪاً وﺳﻴﻠﺔ ﺳﻔﻴﺮ دوم اﻣﺎم دوازدﻫﻢ ﻟﻌﻦ و ﻃﺮد ﮔﺮدﻳﺪ )ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪.(245 :‬‬

‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﺣﻘﻮق و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎ‬

‫‪31‬‬

‫ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﻋﻤﺮي ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ از زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻣﺎم ﻫﺎدي  ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺮاء اﻧﺘﻘﺎل ﻳﺎﻓﺖ ﺑـﻪ‬ ‫ﺧﺪﻣﺖ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﻮد ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن زﻧﺪﮔﻲ اﻳﺸﺎن ﺧﺪﻣﺘﮕﺰار و ﻛﺎرﭘﺮداز ﺑﻴـﺖ آن اﻣـﺎم)‪ (1‬و ﺳـﭙﺲ‬ ‫دﺳﺘﻴﺎر ﻋﻤﺪه و ﻛﺎرﭘﺮداز اﺻﻠﻲ اﻣﻮر ﻣـﺎﻟﻲ و دﻓﺘـﺮي ﺣﻀـﺮت ﻋﺴـﻜﺮي)‪ (2‬و در روزﮔـﺎر‬ ‫اﻳﺸﺎن ﻋﻤﻼً ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺋﻴﺲ دﻓﺘـﺮ اﻣﺎﻣـﺖ ﺑـﻮد)‪ .(3‬او ﭘـﺲ از درﮔﺬﺷـﺖ اﻣـﺎم ﻋﺴـﻜﺮي ‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﺎن رﺋﻴﺲ دﻓﺘﺮ اﻣﺎﻣﺖ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﻗﺮار ﺳﺎﺑﻖ وﺟﻮه ﻣﺎﻟﻲ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ را ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان‬ ‫ﻧﻴﺎﺑﺖ از ﻓﺮزﻧﺪ اﻳﺸﺎن ﻛﻪ اﻛﻨﻮن در ﭘﺲ ﭘﺮدة ﻏﻴﺒﺖ ﺑﻮد از ﺷﻴﻌﻴﺎن درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻧﻤﻮد)‪ .(4‬ﭘﺲ‬ ‫از درﮔﺬﺷﺖ وي‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪش ﻣﺤﻢ و ﺳﭙﺲ دو ﺗﻦ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ روش را اداﻣﻪ دادﻧﺪ‪ .‬ﺳـﺮاﻧﺠﺎم‬ ‫ﺑﺎ درﮔﺬﺷﺖ ﻓﺮد ﭼﻬﺎرم‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﻣﺮاﺟﻌﺎت اﻣﺎﻣﺖ و ﻧﻬﺎد وﻛﺎﻟﺖ ﻣﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪد و دورة‬ ‫ﻏﻴﺒﺖ ﻛﺒﺮي ﻛﻪ در آن ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ دﻳﮕﺮ دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑﻪ اﻣﺎم و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﻣﻨﺼـﻮص او ﻧﺪاﺷـﺖ‬ ‫آﻏﺎز ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -1‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﻛﺎر ﺧﻮد را در ﺧﺎﻧﺔ اﻣﺎم ﻫﺎدي  از ﺳﻦ ‪ 11‬ﺳﺎﻟﮕﻲ آﻏﺎز ﻛﺮد )ﺟﺎر ﺷـﻴﺦ‪ (420 :‬و‬ ‫ﺑﻌﺪﻫﺎ دﺳﺘﻴﺎر اﺻﻠﻲ اﻣﺎم ﺷﺪ )ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 330 :1‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 526 :‬و ﻏﻴﺮ اﻳﻦﻫﺎ(‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 330 :1‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ .215 :‬در ﻳﻚ ﺗﻮﻗﻴﻊ ﻛﻪ از ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻣﻘﺪﺳﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة اﻣﺎم در‬ ‫ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر ﻛﻪ آن ﻫﻨﮕﺎم در ﺳﺎﻣﺮاء ﺑﻮد ارﺳﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ وي دﺳﺘﻮر داده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ »ﻓﻼ ﺗﺨﺮﺟﻦ ﻣﻦ‬ ‫اﻟﺒﻠﺪة ﺣﺘﻰ ﺗﻠﻘﻰ اﻟﻌﻤﺮي – رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ ﺑﺮﺿﺎي ﻋﻨﻪ – وﺗﺴﻠﻢ ﻋﻠﻴﻪ وﺗﻌﺮﻓﻪ وﻳﻌﺮﻓﻚ ﻓﺈﻧﻪ اﻟﻄﺎﻫﺮ اﻷﻣﻴﻦ اﻟﻌﻔﻴﻒ‬ ‫اﻟﻘﺮﻳﺐ ﻣﻨﺎ وإﻟﻴﻨﺎ ﻓﻜﻞ ﻣﺎ ﻳﺤﻤﻞ إﻟﻴﻨﺎ ﻣﻦ ﺷﻲء ﻣﻦ اﻟﻨﻮاﺣﻲ ﻓﺈﻟﻴﻪ ﻳﺼﻴﺮ آﺧﺮ أﻣﺮﻩ ﻟﻴﻮﺻﻞ ذﻟﻚ إﻟﻴﻨﺎ« )رﺟﺎل‬ ‫ﻛﺸﻲ‪.(580 :‬‬ ‫‪ -3‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 544 :‬ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت ﻣﺘﻦ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﮔﻮﻳـﺎ ﻣﺆﻟـﻒ ﺣﺘـﻲ‬ ‫ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻧﺒﻮده ﻛﻪ ﺗﺼﺮﻓﺎت ﺟﻨﺎب ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﻫﻤﻮاره زﻳﺮ ﻧﻈﺮ و اﺷﺮاف ﻣﺴﻘﺘﻴﻢ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي‬ ‫ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ‪ ،‬و ﺗﻤﺎم ﺟﺰﻳﺌﺎﻳﺖ آن اﻟﺰاﻣﺎً ﻣﻮرد ﺧﻮاﺳﺖ و ﺗﺼﻮﻳﺐ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر آن اﺳﺖ ﻛﻪ وي از ﻃﺮف اﻣﺎم‪ ،‬اﺟﺎزه و اﺧﺘﻴﺎر ﻋﺎم در اﻣﻮر ﻣﺎﻟﻲ و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣـﺮﺑﺘﻂ ﺑـﻪ آن‬ ‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -4‬اﻟﻔﺼﻮل اﺷﻌﺮه از ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ‪.355 :‬‬

‫ﺑﺨﺶ دوم‪:‬‬ ‫ﻏﻠﻮ‪ ،‬ﺗﻘﺼﻴﺮ و راه ﻣﻴﺎﻧﻪ‬ ‫ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻣﻔﻬﻮم اﻣﺎﻣﺖ در ﺑ‪‬ﻌﺪ ﻋﻠﻤﻲ و ﻣﻌﻨﻮي‬

‫)‪(1‬‬

‫در ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﻗﺮآﻧﻜﺮﻳﻢ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻲ را‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﺋﻲ آﻓﺮﻳﺪه و ﺗﻤﺎم ﻣﻮﺟﻮدات ﺟﻬﺎن را روزي ﻣﻲدﻫﺪ)‪ (2‬ﺑﺪون آن ﻛﻪ در اﻳﻦ راه ﻛﺴﻲ‬ ‫ﺑﺪو ﻣﺪدي ﻛﺮده ﻳﺎ ﻣﺴﺎﻋﺪﺗﻲ ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﺪ)‪ .(3‬او ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺴﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻫﺮﮔـﺰ ﻧﻤـﻲﻣﻴـﺮد در‬ ‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻮﺟﻮدات دﻳﮕﺮ ﻣﻲﻣﻴﺮﻧﺪ)‪ .(4‬او ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻏﻴﺐ آﮔﺎه اﺳﺖ)‪ .(5‬او‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺰار در ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻲ اﺳﺖ)‪ .(6‬در آﻳﺎت ﺑﺴﻴﺎر دﻳﮕﺮي ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﻣﺮدﻣﺎﻧﻲ ﻋﺎدي ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﺔ ﻣﺮدم دﻳﮕﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮده و درﮔﺬﺷﺘﻨﺪ)‪ .(7‬ﻗـﺮآن‬ ‫‪ -1‬در ﻣﻮرد اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﻳﺎدداﺷﺘﻲ ﭘﺲ از ﭼﺎپ اول ﻛﺘﺎب از ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺤﺘﺮم رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺨﺸـﻲ از آن ﻋﻴﻨـﺎً در‬ ‫زﻳﺮ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﻧﻜﺘﺔ ﻣﻬﻤﻲ ﻛﻪ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﻮد آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺬﻫﺐ اﺳـﺖ ﻧـﻪ ﺗﺤﻘﻴـﻖ‬ ‫در ﻋﻘﺎﺋﺪ ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﻛﻼﻣﻲ‪ .‬ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ وﻇﻴﻔﺔ ﭼﻨﻴﻦ اﺛﺮ اﻧﺤﺼﺎراً ﻧﺸـﺎندادن ﺳـﻴﺮ ﺗﻄـﻮر ﻧﻈـﺮات و ﻋﻘﺎﺋـﺪ‬ ‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻲ ﻗﺮون ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺳﺖ ﭘﺲ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺣﻖ و ﺟﺎﻧﺒﺪاري از ﻳﻚ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺑﺨﺼـﻮص‬ ‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﻈﺮ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺧﺎرج از ﺣﻴﻄﺔ ﻛﺎرو ﺣﺪ ﺻﻼﺣﻴﺖ اﻳﻦ اﺛﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬زﺑـﺎن ﺗﺮﺟﻤـﻪ در ﺑﺮﺧـﻲ‬ ‫ﻣﻮارد ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﺪف اﺻﻠﻲ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﺎﻳﺪ اﺻﻼح ﺷﻮد«‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻗﺮآﻧﻜﺮﻳﻢ ‪ 3 :35 ،40 :20 ،64 :27 ،102 :6‬و ﻣﻮارد دﻳﮕﺮ‪.‬‬ ‫‪ -3‬اﻳﻀﺎً ‪ 22 :34 ،111 :17‬و ﻣﻮارد دﻳﮕﺮ‪.‬‬ ‫‪ -4‬اﻳﻀﺎً ‪.88 :28‬‬ ‫‪ -5‬اﻳﻀﺎً ‪ 65 :27‬و ﻣﻮارد دﻳﮕﺮ‪ .‬ﻣﮕﺮ آن ﻛﻪ ﺧﻮد ﻛﺴﻲ را ﺑﺮ ﻣـﻮردي از آن ﻏﻴـﺐ ﻳـﺎ ﺑﺨﺸـﻲ از آن آﮔـﺎه‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ رﺧﺼﺖ او ﻫﻤﺎن ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻳﺎ ﺣﻘﺎﺋﻖ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ »ﺗﻌﻠﻢ ﻣﻨﺬي ﻋﻠﻢ« از آن ﻓﺮد داﻧـﺎ‬ ‫ﺑﻪ اﻓﺮادي دﻳﮕﺮ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖدادن ﺳﻌﺔ ﻧﺎﻣﺤﺪود ﻋﻠﻢ )ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ اﻧﻜﺸـﺎف ﺟﻤﻴـﻊ‬ ‫اﻣﻮر ﻋﺎﻟﻢ از آن ﺳﻨﺦ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﺎﺻﻞ اﺳـﺖ( ﺑـﻪ ﻓـﺮدي ﺟـﺰ ﭘﺮوردﮔـﺎر‪ ،‬ﻧﺎﺳـﺎزﮔﺎر ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬ ‫‪ -6‬اﻳﻀﺎً ‪ 40 :12 ،57 :6‬و ‪3 :39 ،67‬و ﻣﻮارد دﻳﮕﺮ‪.‬‬ ‫‪ -7‬اﻳﻀﺎً ‪ 20 :25 ،38 :14 ،75 :5‬و ﻣﻮارد دﻳﮕﺮ‪.‬‬

‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬

‫‪33‬‬

‫ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﺑﺎرة ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم
ﺗﺬﻛﺮ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ او ﻳﻚ اﻧﺴﺎن ﻋﺎدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮق او‬ ‫ﺑﺎ دﻳﮕﺮ ﻣﺮدم آن ﺑﻮد ﻛﻪ وﺣﻲ اﻟﻬﻲ را از ﺧﺪا ﺑـﺮاي رﺳـﺎﻧﻴﺪن ﺑـﻪ ﺑﺸـﺮ درﻳﺎﻓـﺖ ﻛـﺮد)‪.(1‬‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر اﺧﺺ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﻮد دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻜﺘـﻪ را ﺑـﻪ ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺮاي اﻳﻤﺎنآوردن ﺑﻪ او‪ ،‬از وي ﻃﻠﺐ ﻣﻌﺠﺰه ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﺳﺎزد)‪.(2‬‬ ‫ﻋﻠﻲ رﻏﻢ ﻣﺘﻔﺎﻫﻢ ﻋﺮﻓﻲ از ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺄﻛﻴﺪات)‪ ،(3‬ﻓﻜﺮ اﻳـﻦ ﻛـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ
ﻣﻮﺟـﻮدي ﻓـﻮق‬ ‫ﺑﺸﺮي ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از درﮔﺬﺷﺖ آن ﺣﻀﺮت آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ رواﻳﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﭘﺲ از‬

‫‪ -1‬اﻳﻀﺎً ‪.110 :18‬‬ ‫‪ -2‬اﻳﻀﺎ‪.94 – 90 :17 :‬‬ ‫‪ -3‬ﺗﻔﺎﻫﻢ ﻋﺮﻓﻲ از ﺗﺄﻛﻴﺪات اﻟﻬﻲ در اﻳﻦ ﻣﻮارد ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻗﺎده ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺑﻮد ﻛﻪ آﻧﺴﻨﺦ ﺻﻔﺎت واﻓﻌﺎل‪،‬‬ ‫ﺧﺘﺺ ذات ﺑﺎري ﺗﻌﺎﻟﻲ اﺳﺖ و ﻫﻴﭽﻜﺲ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ‪ ،‬واﺟﺪ آن ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻨﺸﺄ اﻳـﻦ‬ ‫ﺗﻔﺎﻫﻢ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻧﭽـﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎت اﺧﻴـﺮ ﻣﻮرﺧـﺎن ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن ﭘـﻴﺶ از اﺳـﻼم و ﺳـﺎﻳﺮ ﺟﻮاﻣـﻊ‬ ‫ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﻲ )ﻣﺎﻧﻨـﺪ ‪ William Robertson Smith‬در ﻛﺘـﺎب ‪Lectures on the Religion of‬‬ ‫‪] the Semites‬ﭼﺎپ ﻟﻨﺪن – ‪ 1927‬م[ و ﻣﻘﺎﻟﺔ ‪ R. Horton‬ﺑﺎ ﻋﻨـﻮان ‪African conversions‬‬ ‫در ﺟﻠﻤﺔ ‪] Africa‬ﻣﺠﻠﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1971‬م[‪ .‬ﻧﻴﺰ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻣـﻮﻧﺘﮕﻤﺮي وات ﺑـﺎ ﻋﻨـﻮان‬ ‫‪ The High God in Pre – Islamic Mecca‬ﭼﺎپ ﺷﺪه در ‪Correspondance d` orient‬‬ ‫ﺟﻠﺪ ﻳﺎزدﻫﻢ ]ﭼﺎپ ﺑﺮوﻛﺴﻞ – ‪ 1970‬م[‪ (5-5 – 499 :‬درﻣﻮرد ﻧﻘﺶ اﻟﻬﻪﻫﺎ در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺮب ﺟﺎﻫﻠﻲ‬ ‫و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎي ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻧﺸﺎن داده و در ﺑﺮﺧﻲ آﻳﺎت ﻗﺮآﻧﻜـﺮﻳﻢ )ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﻳـﺎت ‪ 18‬و ‪21‬‬ ‫ﺳﻮرة ﻳﻮﻧﺲ( ﻧﻴﺰ ﺑﺪان ﺗﻠﻮﻳﺢ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻋﺮب ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬آﻓﺮﻳﺪﮔﺎر ﺟﻬﺎن و‬ ‫روزي دﻫﻨﺪة ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن و داﻧﺎي آﺷﻜﺎر و ﻧﻬﺎن اﺳﺖ ﺗﺄﻣﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﮔﻔﺘـﺔ آﻧـﺎن آن ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺑـﺖﻫـﺎ و‬ ‫اﻟﻬﻪﻫﺎ ﻫﺮﻳﻚ ﻣﻈﻬﺮ و ﻣﺠﻼي اﺗﻢ ﻳﻜﻲ از ﺧﺼﺎﺋﺺ و اوﺻﺎف و اﻓﻌﺎل اﻟﻬﻲ از زﻳﺒﺎﺋﻲ و ﻣﻬﺮ و ﺧﺸـﻢ‬ ‫و ﺧﻠﻖ و رزق و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪ ،‬و ﻧﻤﻮدﻫﺎي ﺧﺎرﺟﻲ آن اوﺻﺎف ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺸﻖ و ﺟﻨﮓ و ﺑﺎران و ﻏﻴﺮه‪ ،‬ﺑـﻮده‬ ‫و ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ واﺳﻄﺔ اﻧﺠﺎم آن اﻣﻮر و ﺑﺎ ﺗﻔﻮﻳﺾ اﻟﻬﻲ و ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻃﻮﻟﻲ‪ ،‬ﻣﻨﺸﺄ وﻗـﻮع آن ﭼﻴﺰﻫـﺎ‬ ‫در ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻨﺸﺄﻳﺖ آﻧﺎن ﻣﻮﺟﺐ ﻛﻮﭼﻚﺷـﺪدن و ﺗﻨـﺰل رﺗﺒـﺔ ﺧـﺪاي ﺑـﺰرگ ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬زﻳـﺮا‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻢ واﻫﺐ ذات آﻧﺎن و ﻫﻢ واﻫﺐ ﺗﻮاﻧﺎﺋﻲﻫﺎي آﻧﺎن اﺳﺖ )»ﺗﻤﻠﻜﻪ وﻣﺎ ﻣﻠﻚ« ﺑﺨﺸـﻲ از ﺷـﻌﺎر‬ ‫ﻋﺮب ﺟﺎﻫﻠﻲ در ﺗﻠﺒﻴﺔ ﺣﺞ ﺑﻪ ﺿﺒﻂ ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﺎﺋﺐ ﻛﻠﺒﻲ در ﻛﺘﺎب اﻻﺻﻨﺎم‪ 7 :‬در ﻣﻮرد اﻳﻦ‬

‫‪34‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫آن ﻛﻪ ﺧﺒﺮ درﮔﺬﺷﺖ آن ﺣﻀﺮت ﭘﺨﺶ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﺻﺤﺎﺑﻪ اﻇﻬﺎر ﻛﺮد ﻛﻪ وي وﻓـﺎت‬ ‫ﻧﻔﻤﻮده و ﺗﻨﻬﺎ از ﻧﻈﺮﻫﺎ ﻏﺎﺋﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻌﺪاً ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ و »دﺳﺖ و ﭘﺎي ﻛﺴﺎﻧﻲ را‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺪو ﻧﺴﺒﺖ وﻓﺎت دﻫﻨﺪ ﻗﻄﻊ ﻛﻨﺪ«)‪ .(1‬اﻳﻦ اﻳﺪه را ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ اﺳـﺘﻨﺎد ﺑـﻪ آﻳـﻪاي از‬ ‫ﻗﺮآﻧﻜﺮﻳﻢ ﻛﻪ از درﮔﺬﺷﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ
در آﻳﻨﺪه ﺧﺒﺮ ﻣﻲداد)‪ (2‬ﻣﺮدود داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ادﻋـﺎﺋﻲ ﻣﺸـﺎﺑﻪ‬ ‫ﭘﺲ از ﺷﻬﺎدت ﺣﻀﺮت اﻣﺎم ﻋﻠﻲ  ﺷﻨﻴﺪه ﺷﺪ ﻛـﻪ ﮔﺮوﻫـﻲ ادﻋـﺎ ﻛﺮدﻧـﺪ آن ﺣﻀـﺮت‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﺎن زﻧﺪه اﺳﺖ و ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻣﺮد ﺗﺎ آن ﻛﻪ ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن را ﻓﺘﺢ ﻛﻨﺪ و ﻋﺮب را ﺑﻪ اﻧﻘﻴﺎد و‬ ‫اﻃﺎﻋﺖ اﻣﺮ ﺧﻮد وادار ﺳﺎزد)‪ .(3‬ﻫﻤﻴﻦ ادﻋﺎ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﭘﺲ از درﮔﺬﺷﺖ ﻓﺮزﻧﺪ آن ﺣﻀـﺮت‪:‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ اﺑﻦ اﻟﺤﻨﻔﻴﻪ در ﺳﺎل ‪ 81‬ﻫﺠﺮي ﻣﺠﺪداً ﺷﻨﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺴـﻴﺎري از ﻫـﻮاداران وي‬ ‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ وي ﻧﻤﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺧـﻮد را از ﻣﺮدﻣـﺎن ﭘﻨﻬـﺎن ﻛـﺮده و ﺳـﺮاﻧﺠﺎم در آﺧـﺮ‬ ‫اﻟﺰﻣﺎن ﻇﻬﻮر ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد »ﺗﺎ ﺟﻬﺎن را از ﻋﺪل و داد ﭘﺮ ﻛﻨﺪ ﭘﺲ از آن ﻛﻪ از ﻇﻠـﻢ و ﺟـﻮر‬ ‫آﻛﻨﺪه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ«)‪ .(4‬اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد در ﻣﻴﺎن ﺳﻮاد اﻋﻈﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﻧﺎم ﻏﻠﻮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه)‪ (5‬و‬ ‫ﻫﻮاداران آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻏﻼت ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و اﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ آن ﻛﻠﻤﻪ ﺑﻮد)‪.(1‬‬ ‫اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﻠﻲ در ﻣﻴﺎن ﻗﺎﺋﻠﻴﻦ ﺑﻪ اﻟﻬﻪﻫﺎ و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﻳﻮﻧﺎن ﻗﺪﻳﻢ رﺟـﻮع ﻛﻨﻴـﺪ ﺑـﻪ ﻛﺘـﺎب‬ ‫‪ Paul Veyne‬ﺑﺎ ﻧﺎم‪:‬‬ ‫‪Les grecs ont-ils cru a leurs myths? essai sur I` imagination constituante‬‬ ‫ﭼﺎپ ﭘﺎرﻳﺲ – ‪ .(1983‬ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ آن ﺗﺼﺮﻳﺤﺎت و ﺗﺄﻛﻴﺪات ﺑﺮاي دﻓـﻊ و رد ﺑﺨـﺶ ﺑﺎﻃـﻞ ﺳـﺨﻦ آﻧـﺎن‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻛﺎرﻫﺎي ﺧﻮد را از ﺧﻠـﻖ و رزق و ﻏﻴـﺮه – ﺑـﺎ آن ﺳـﻨﺦ ﻛـﻪ در ﻣـﻮرد او‬ ‫اﻃﻼق ﻣﻲﺷﻮد – ﺑﻪ دﺳﺖ دﻳﮕﺮي اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦ ﻫﺸﺎم ‪ / 306 – 305 :4‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي ‪.201 – 200 :3‬‬ ‫‪ -2‬ﻗﺮآﻧﻜﺮﻳﻢ ‪.144 :3‬‬ ‫‪ -3‬ﻛﺘﺎب اﻟﺒﻴﺎن واﻟﺘﺒﻴﻴﻦ ﺟﺎﺣﻆ ‪ / 81 :3‬ﻣﻘﺘﻞ اﻣﻴﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ اﺑـﻦ اﺑـﻲ اﻟـﺪﻧﻴﺎ‪ 116 :‬و ‪ / 117‬ﻓـﺮق اﻟﺸـﻴﻌﺔ‬ ‫ﻧﻮﺑﺨﺘﻲ‪ / 44 – 40 :‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ اﺷﻌﺮي‪.20 – 19 :‬‬ ‫‪ -4‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب »اﻟﻜﻴﺴﺎﻧﻴﺔ ﻓﻲ اﻟﺘﺎرﻳﺦ واﻷدب« و داد اﻟﻘﺎﺿﻲ‪ 168 :‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ و ﻣﻨﺎﺑﻊ آن‪.‬‬ ‫‪ -5‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 33 :‬ﻛﻪ ﺳﻴﺪ ﺣﻤﻴﺮي )ﻣﺘﻮﻓﻲ ﺣﺪود ‪ (173‬وﺿـﻊ ﻣـﺬﻫﺒﻲ ﺧـﻮد را‬ ‫ﭘﻴﺶ از آن ﻛﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻘﻞ ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﺟﻌﻔﺮي ﺑﮕﺮود ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دورهاي ﻛﻪ ﺑﻪ »ﺑﻪ ﻏﻠﻮ ﮔﺮاﻳﺶ داﺷـﻪ و‬

‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬

‫‪35‬‬

‫از اواﺋﻞ ﻗﺮن دوم ﻫﺠﺮي ﺑﻪ ﺑﻌﺪ اﻓﺮاد و ﮔﺮوهﻫـﺎي ﻣﺘﻌـﺪدي ﭘﻴـﺪا ﺷـﺪﻧﺪ ﻛـﻪ ﻳﻜـﻲ از‬ ‫اﻋﻀﺎء ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ
را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﺪا ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﮔﺰارشﻫﺎ ﺳﺎﺑﻘﻪ اﻳـﻦ ﻓﻜـﺮ را‬ ‫ﺑﻪ ﻗﺮن اول ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺷﻬﺎدت اﻣﺎم ﻋﻠﻲ  ﻋﺪهاي ادﻋﺎ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ او ﺧﺪا ﺑﻮده‬ ‫و اﻛﻨﻮن ﭼﻬﺮة ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﺔ ﻏﻀﺒﺎز ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﭘﻮﺷﺎﻧﻴﺪه اﺳﺖ)‪ .(2‬در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺘﺄﺧﺮﺗﺮ‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺣﺪوث اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را ﺣﺘﻲ ﺑﻪ زﻣﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد اﻣﺎم ﻋﻠﻲ  رﺳﺎﻧﻴﺪه و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛـﻪ‬ ‫در روزﮔﺎر ﺧﻼﻓﺖ ﻇﺎﻫﺮي آن ﺣﻀﺮت‪ ،‬ﮔﺮوﻫﻲ ﺑﻪ دﻟﻴﻠﻲ ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم ادﻋـﺎ ﻛﺮدﻧـﺪ او ﺧـﺪاي‬ ‫آﻧﺎن اﺳﺖ و ﭼﻮن ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﺗﻮﺑﻪ از ﮔﻔﺘﺔ ﺧﻮد ﻧﺸﺪﻧﺪ اﻣﺎم ﻓﺮﻣﺎن داد ﻛﻪ آﻧﺎن را ﺑﺴـﻮزاﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺻﺤﺖ اﻳﻦ ﮔﺰارش اﺧﻴﺮ از دﻳﺮ زﻣﺎن ﻣﻮرد ﺗﺮدﻳﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ)‪ .(3‬در ﻗﺮن دوم وﺿﻊ و‬ ‫زﻣﻴﻨﺔ اﻳﻦ دﻋﻮيﻫﺎ روﺷﻦﺗﺮ ﺑﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻫﻤﻴﺸﻪ ادﻋﺎء اﻳﻦ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از اﺋﻤـﻪ ﺧﺪاﺳـﺖ ﺑﺨـﺶ‬ ‫اول از ﻳﻚ ادﻋﺎء دو ﺑﺨﺸﻲ ﺑﻮد و ﺑﺨﺶ دوم آن ﺑﻮد ﻛﻪ ادﻋـﺎﮔﺮ‪ ،‬ﺧـﻮد ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ و ﻓﺮﺳـﺘﺎدة‬ ‫ﭼﻨﺎن ﺧﺪاﺋﻲ اﺳﺖ‪ .‬از آن ﻣﻠﻪ ﺣﻤﺰه ﺑﻦ ﻋﻤﺎره ﺑﺮﺑـﺮي)‪ (4‬ﺑـﻮد ﻛـﻪ راه ﺧـﻮد را از ﺑـﺮادران‬ ‫ﻛﻴﺴﺎﻧﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺟـﺪا ﻛـﺮده و ﻣﺤﻤـﺪ اﺑـﻦ اﻟﺤﻨﻔﻴـﻪ را ﺧـﺪا ﺧﻮاﻧـﺪ و ﺧـﻮد را ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ او‬ ‫داﻧﺴﺖ)‪ .(5‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻓﺮاد و ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد دﻳﮕﺮي ﻛﻪ اﻣﺎم ﺻﺎدق )‪ (6‬ﻳـﺎ ﺳـﺎﻳﺮ اﺋﻤـﺔ‬ ‫اﻃﻬﺎر)‪ (7‬را ﺧﺪا ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻳـﻦ ﮔـﺮوهﻫـﺎ ﺗﻔﺴـﻴﺮ ﻣﺨﺼﻮﺻـﻲ ﺑـﺎﻃﻨﻲ ﺧـﻮد را از‬ ‫ﺑﻪ ﻏﻴﺒﺖ ﻣﺤﻤﺪ اﺑﻦ اﻟﺤﻨﻔﻴﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ« وﺻﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ )ﻛﻨﺖ ﻗﻮال ﺑﺎﻟﻐﻠﻮ واﻋﺘﻘﺪ ﻏﻴﺒﺔ ﻣﺤﻤﺪ اﺑﻦ‬ ‫ﺣﻨﻔﻴﻪ(‪ .‬ﻧﻴﺰ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪.52 :‬‬ ‫‪ -1‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﺔ و داد اﻟﻘﺎﺿﻲ در ﺑﺎرة ﺗﻄﻮر ﻣﻔﻬـﻮم ﻏﻠـﻮ و اﺻـﻄﻼح ﻏـﻼت در ادب اﺳـﻼﻣﻲ )ﺑـﻪ‬ ‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ(‪.300 – 295 :‬‬ ‫‪ -2‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻓﺮق ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ اﺷﻌﺮي‪.21 :‬‬ ‫‪ -3‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺎﻟﺔ و داد اﻟﻘﺎﺿﻲ‪ 307 :‬و ﻣﻨﺎﺑﻊ ذﻛﺮﺷﺪه در آن‪.‬‬ ‫‪ -4‬در ﺑﺎرة او ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب اﻟﻜﻴﺴﺎﻧﻴﺔ ﻓﻲ اﻟﺘﺎرﻳﺦ واﻻدب‪ 208 – 206 :‬و ﻣﻨﺎﺑﻊ آن‪.‬‬ ‫‪ -5‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 45 :‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪.32 :‬‬ ‫‪ -6‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 59 – 57 :‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ / 55 – 51 :‬دﻋﺎﺋﻢ اﻹﺳﻼم ‪.64 :1‬‬ ‫‪ -7‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 480 :‬و ‪ 521 – 518‬و ‪.555‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫‪36‬‬

‫ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﺷﻌﺎﺋﺮ ﻣﺬﻫﺒﻲ داﺷﺘﻪ و در ﻧﻬﺎﻳﺖ آن را ﻣﻨﺴﻮخ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺤﺮﻣﺎت را ﺣـﻼل‬ ‫ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ و در ﻧﻬﺎﻳﺖ از ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺳﻼﻣﻲ ﻛﻨﺎرهﮔﻴﺮي ﻛﺮده‪ ،‬ﺑﻪ راه ﺧﻮد ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻊ ذﻟـﻚ‬ ‫اﺋﻤﺔ اﻃﻬﺎر و ﻫﻮاداران آﻧﺎن ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﺮﺗﺒﺎً ﺑﻪ ﺻﻮرت رﺳﻤﻲ آﻧﺎن را ﻟﻌﻦ و ﺗﻜﻔﻴﺮ ﻛـﺮده‬ ‫و از آﻧﺎن ﺗﺒﺮي ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ ﺗﺎ اﻋﺘﺒﺎر ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻛﻔﺮﮔﻮﺋﻲﻫـﺎي آﻧـﺎن – ﻛـﻪ در آﻏـﺎز‬ ‫ﻋﻀﻮ آن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮده و ﻫﻨﻮز ﻣﺪﻋﻲ ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اﺋﻤﻪ ﺑﻮدﻧﺪ – آﺳﻴﺐ ﻧﺒﻴﻨﺪ و اﻇﻬﺎرات اﻳﺸـﺎن‬ ‫ﭼﻬﺮة ﺗﺸﻴﻊ را ﺧﺪﺷﻪدار ﻧﺴﺎزد‪.‬‬ ‫***‬ ‫در دﻫﻪﻫﺎي ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم ﻗﺮن دوم ﻫﺠﺮي‪ ،‬در دورة زﻧﺪﮔﻲ و اﻣﺎﻣﺖ اﻣﺎم ﺻﺎدق ‪،‬‬ ‫ﮔﺮوه دﻳﮕﺮي از ﻏﻼت در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺑﻪ ﺑﺴـﻴﺎري از ﻧﻈﺮﻳـﺎت و‬ ‫ﻋﻘﺎﺋﺪ ﮔﺮوه اﻛﻨﻮن ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪة ﻛﻴﺴﺎﻧﻴﻪ – ﻛﻪ ﺧﻮد را دﻧﺒﺎﻟﻪ رو آﻧﺎن ﻣﻲداﻧﺴـﺘﻨﺪ)‪– (1‬‬ ‫ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺑﻮده و از آن ﺟﺎﻧﺒﺪاري ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ از ﺟﻤﻠـﻪ ﺑـﻪ ﭘﻴـﺮوي آﻧـﺎن‪ ،‬اﺋﻤـﺔ آل ﻣﺤﻤـﺪ را‬ ‫ﻣﻮﺟﻮداﺗﻲ ﻓﻮق ﺑﺸﺮي ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ)‪ (2‬ﻛﻪ داراي ﻋﻠﻢ ﻧﺎﻣﺤﺪود از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻠـﻢ ﺑـﺮ ﻏﻴـﺐ)‪ (3‬و‬ ‫ﻗﺪرت ﺗﺼﺮف در ﻛﺎﺋﻨـﺎت ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﮔـﺮوه ﺟﺪﻳـﺪ از ﻏـﻼت‪ ،‬ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ و اﺋﻤـﻪ را ﺧـﺪا‬ ‫ﻧﻤﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻛﺎر ﺟﻬﺎن از ﺧﻠـﻖ و رزق و اﺧﺘﻴـﺎر ﺗﺸـﺮﻳﻊ‬ ‫اﺣﻜﺎم را ﺑﻪ آﻧﺎن ﺗﻔﻮﻳﺾ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﺘﺎً ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و اﺋﻤـﻪ ﻋﻤـﻼً ﺗﻤـﺎم ﻛﺎرﻫـﺎﺋﻲ را ﻛـﻪ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎﻳﺪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻓﺮق ﻛﻪ ﻗﺪرت ﺧـﺪا اﺻـﻠﻲ و ﻗـﺪرت آﻧـﺎن‬ ‫‪ -1‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻣﺜﻼً از اﻳﻦ رواﻳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺑﻪ اﻣﺎم ﺻﺎدق ﻧﺴﺒﺖ دادهاﻧﺪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ روﺷﻦ ﻣـﻲﺷـﻮد‪» :‬ﻣـﺎ‬ ‫زال ﺳﺮﻧﺎ ﻣﻜﺘﻮﻣﺎ ﺣﺘﻰ ﺻﺎر ﻓﻲ ﻳﺪ وﻟﺪ )ﻛﺬا( ﻛﻴﺴﺎن ﻓﺘﺤﺪﺛﻮا ﺑﻪ ﻓﻲ اﻟﻄﺮق واﻟﻘﺮى« )ﻛـﺎﻓﻲ ‪ .(223 :1‬ﻣﺘﻔـﺎﻫﻢ‬ ‫از اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻴﺴﺎﻧﻴﻪ ﺑﺮ اﺳﺮار اﻟﻬﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ و آن را اﻓﺸﺎ ﻛـﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ و آﻧﭽـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ﮔﺮوه ﺟﺪﻳﺪ از ﻏﻼت ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻫﻤﻦ اﺳﺮار اﻟﻬﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﻴﺴﺎﻧﻴﻪ اﻓﺸﺎ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب اﻟﻜﻴﺴﺎﻧﻴﺔ ﻓﻲ اﻟﺘﺎرﻳﺦ واﻻدب‪ 261 – 238 :‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ 49 :‬و ‪ 51‬و ‪ / 65‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ 39 :‬و ‪ / 41‬ﻣﻠﻞ وﻧﺤﻞ ﺷﻬﺮﺳـﺘﺎﻧﻲ ‪ .170 :1‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي ‪.169 :7‬‬

‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬

‫‪37‬‬

‫ﺗﺒﻌﻲ و ﻓﺮﻋﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻓﺮق اﺻﻠﻲ ﻣﻴﺎن آﻧﺎن و ﻏﻠﺖ ﻣﻠﺤﺪ آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻏﻠﺖ ﻣﻠﺤﺪ‪ ،‬اﺋﻤـﻪ‬ ‫را درﻋﺮض ﺧﺪا و در درﺟﺔ او ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻨﺎن ﺑـﻪ اﺻـﻄﻼح راﺋـﺞ ادوار اﺧﻴـﺮ »در‬ ‫ﻃﻮل« ﺧﺪا ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻓﻜﺮ ﺑﻪ زودي در ﺳﻨﺖ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺎ ﻛﻠﻤﺔ ﺗﻔﻮﻳﺾ)‪ (1‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﮔﺮوه ﻣﺰﺑـﻮر را ﺑـﻪ‬ ‫اﻳﻦ اﻋﺘﺒﺎر ﻣﻔﻮﺿﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﮔﺮوهﻫﺎي ﻏﻼت ﻛﻪ اﺋﻤﻪ را ﺧﺪا ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻃﻮر اﺧﺺ ﻏﻼت ﻃﻴﺎره ﻳﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺳﺎده و ﺧﻼﺻﻪ ﻃﻴﺎره ﺧﻮاﻧـﺪه ﻣـﻲﺷـﺪﻧﺪ)‪ .(2‬در ﻛﺘـﺐ‬ ‫رﺟﺎل ﺣﺪﻳﺚ ﺷﻴﻌﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً اﻓﺮاد اﻳﻦ ﮔﺮوهﻫﺎي دوم )ﻳﻌﻨﻲ آﻧﺎن ﻛﻪ اﺋﻤﻪ را ﺧﺪا ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‬

‫‪ -1‬ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﺻﻄﻼح »ﺗﻔﻮﻳﺾ« در اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﺟﺰ اﺻﻄﻼح آن در ﻣﺒﺤﺚ ﺟﺒﺮ و اﺧﺘﻴﺎر‬ ‫اﺳﺖ ﭼﻪ ﺑﺎ اﺳﺎس »اﺧﺘﻴﺎر« در آن ﻣﺒﺤﺚ ﻣﻨﺎﻓﺎﺗﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻈﺮﻳﺔ »ﺗﻔﻮﻳﺾ« در‬ ‫آن ﻣﺒﺤﺚ ﻧﻴﺰ ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻬﺎده ﺷﻮد )ﭼﻨﺎن ﻛﻪ از رواﻳﺘﻲ در ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ ‪ 124 :1‬ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛـﻪ ﮔﺮوﻫـﻲ‬ ‫از ﻣﺮدﻣﺎن در آن روزﮔﺎر اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﻳﻦ دو ﻣﺒﻨﺎ را ﺑـﺎﻫﻢ ﻣـﻲآﻣﻴﺨﺘﻨـﺪ(‪ .‬در اﻳـﻦ ﺑـﺎب رﺟـﻮع ﻛﻨﻴـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺧﺼﻮص ﺑﻪ »ﻓﺼﻞ ﻓﻲ ﺑﻴﺎن اﻟﺘﻔﻮﻳﺾ وﻣﻌﺎﻧﻴﻪ« در ﺑﺤﺎر اﻻﻧﻮار ‪.350 – 328 :25‬‬ ‫‪ -2‬ﻣﺜﻼً در رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 324 :‬و ‪ 363‬و ‪ 401‬و ‪ 407‬و ‪ / 507‬رﺟﺎل ﺷﻴﺦ‪» .515 :‬ﻃﻴﺎره« در اﻳﻦ ﻣـﻮرد ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻌﻨﻲ دورﭘﺮواز و ﺑﻠﻨﺪﭘﺮواز اﺳﺖ و ﺑﺎ اﺻﻄﻼح »اﻫﻞ ارﺗﻔﺎ« ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﻏﻼت درون ﮔﺮوﻫﻲ ﺑـﻪ ﻛـﺎر‬ ‫ﻣﻲرﻓﺖ – ﺑﻪ ﺷﺮﺣﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﺪاًدر ﻣﺘﻦ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ – ﻣﻤﺮﺗﺒﻂ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﻏﻼت درون‬ ‫ﮔﺮوﻫﻲ ﻛﻪ اﺋﻤﻪ را ﺧﺪا ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻓﻮق ﺑﺸﺮ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﻣﻘﺪاري از ﺣﺪ واﻗﻌﻴﺖ ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘﻪاﻧـﺪ‪،‬‬ ‫وﻟﻲ آﻧﺎن ﻛﻪ اﻳﺸﺎن را ﺧﺪا ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻪ واديﻫﺎي دور دﺳﺖ ﺿﻼﻟﺖ ﭘﺮﻳﺪهاﻧـﺪ‪ .‬در اﻳـﻦ ﺑـﺎره ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻏﻴﺒﺖ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ / 19 :‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 508 – 507 :‬ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻮرد اﺧﻴﺮ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺻـﻔﻮان‬ ‫ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﺠﻠﻲ )ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ – (210‬داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﺷﻴﻌﻪ در آﻏﺎز ﻗﺮن ﺳﻮم – در ﺑـﺎرة ﻣﺤﻤـﺪ ﺑـﻦ‬ ‫ﺳﻨﺎن زاﻫﺮي‪ ،‬از ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﻔﻮﺿﻪ در آن روزﮔﺎر‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻛﺎن ﻣﻦ اﻟﻄﻴﺎرة ﻓﻘﺼﺼـﻨﺎﻩ« ﻳﺎ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ دﻳﮕﺮ‪» :‬ﻫـﻢ‬ ‫ان ﻳﻄﻴﺮ ﻏﻴﺮ ﻣﺮة ﻓﻘﺼﺼـﻨﺎﻩ« ﭘﺲ اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻧﻔﻲ ﻣﻄﻠﻖ ﻏﺮو از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻨﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑـﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ وي ﻏﺎﻟﻲ ﻣﺤﻠﺪ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ اﻟﻮﻫﻴﺖ اﺋﻤﻪ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻴﻤﻘﺪﺳـﻲ در اﻟﺒـﺪء وﺗـﺎرﻳﺦ ‪:5‬‬ ‫‪ 129‬وﺟﻪ ﺗﺴﻤﻴﺔ ﻏﻼت )در ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ او ﭘﻴﺮوان ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺳﺒﺎ( ﺑﻪ »ﻃﻴﺎره« را آن ﻣﻲداﻧـﺪ ﻛـﻪ آﻧـﺎن‬ ‫ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدن ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﻣﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ارواح آﻧﺎن ﺑـﻪ ﺗـﺎرﻳﻜﻲﻫـﺎ ﭘـﺮواز ﻛـﺮده و از ﭼﺸـﻢﻫـﺎ ﻧﺎﭘﺪﻳـﺪ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻇﺎﻫﺮاً ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻦ ﻋﻨﺪي اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫‪38‬‬

‫و ﻋﻤﻼً ﺑﺎ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه و ﺑﺎ ﺗﻔﺴﻴﺮﻫﺎي ﺑﺎﻃﻨﻲ ﺧﺎص ﺧﻮد از رﺑﻘﺔ اﺳﻼم و ﺗﺸﻴﻊ ﺧﺎرج ﺷـﺪه‬ ‫و ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺗﺸﻜﻴﻞ داده ﺑﻮدﻧﺪ( ﺑﺎ ﺗﻌﺒﻴﺮاﺗﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﻓﺎﺳﺪ اﻟﻤﺬﻫﺐ ﻳﺎ ﻓﺎﺳﺪ‬ ‫اﻻﻋﺘﻘﺎد)‪ (1‬و اﻫﻞ ﺗﺨﻠﻴﻂ )ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺑـﺎﻃﻨﻲ از ﺷـﺮﻳﻌﺖ()‪ (1‬ﻣﺸـﺨﺺ ﺷـﺪه‪ ،‬و ﮔـﺮوه اول ﻛـﻪ‬ ‫‪ -1‬ﻧﺎم ﺑﺮﺧﻲ از راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎبﻫﺎي رﺟﺎل ﺑﺎ اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺷﺪهاﻧﺪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻴﺎر‪ ،‬راوي ﻏﻠﻮ و ﺗﺨﻠﻴﻂ )رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ / 80 :‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺷـﻴﺦ‪ (23 :‬و ﻣﻌﺘﻘـﺪ‬‫ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺦ )رﺟﺎل اﺑﻦ اﻟﻐﻀﺎﺋﺮي ‪.(150 :1‬‬ ‫ اﺳﺤﺎق ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺎن اﺣﻤﺮ )اﺑﻦ اﻟﻐﻀﺎﺋﺮي ‪ ،(197 :1‬ﻣﻌﺪن ﺗﺨﻠﻴﻂ و ﻣﺆﻟـﻒ اﺛـﺎري‬‫ﻣﻤﻠﻮ از آن )ﻧﺠﺎﺷﻲ‪.(73 :‬‬ ‫ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﻓﺰاري )ﻧﺠﺎﺷﻲ‪.(122 :‬‬‫ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ اﺳﺪ اﻟﻄﻔﺎوي )اﺑﻦ اﻟﻐﻀﺎﺋﺮي ‪.(98 :2‬‬‫ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﺣﻤﺪان ﺧﺼﻴﺒﻲ‪ ،‬رﺋﻴﺲ ﻏﻼت ﻧﺼﻴﺮي )ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ / 67 :‬اﺑﻦ اﻟﻐﻀﺎﺋﺮي ‪ (172 :2‬ﻛـﻪ اﺛـﺎر‬‫او ﻣﻮﺻﻮف ﺑﻪ ﺗﺨﻠﻂ ﺑﻮد )ﻧﺠﺎﺷﻲ‪(67 :‬‬ ‫ داود ﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ رﻗﻲ )اﺑﻦ اﻟﻐﻀﺎﺋﺮي ‪ (190 :2‬ﻛﻪ ﻏﻼت او را از رﺋﻮﺳﺎء ﺧـﻮد ﻣـﻲﺷـﻤﺮدﻧﺪ )ﻛﺸـﻲ‪:‬‬‫‪.(408‬‬ ‫ ﺳﻬﻞ ﺑﻦ زﻳﺎد آدﻣﻲ رازي )اﺑﻦ اﻟﻐﻀﺎﺋﺮي ‪(179 :3‬‬‫ ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ ﺑﻦ ﻣﺎﻫﻮﻳﻪ ﻗﺰوﻳﻨﻲ )اﺑﻦ اﻏﻀﺎﺋﺮي ‪ (228 :3‬ﻛﻪ در ﻋﻘﺎﺋـﺪ و آﺛـﺎرش ﺗﺨﻠـﻴﻂ دﻳـﺪه‬‫ﻣﻲﺷﺪ )ﻧﺠﺎﺷﻲ‪.(208 :‬‬ ‫ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻛﻮﻓﻲ )ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ (265 :‬ﻛﻪ در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﺧﻮد ﺑـﻪ ﺑـﺎﻃﻨﻲ ﻣﺨﻤﺴـﻪ ﮔﺮوﻳـﺪ )رﺟـﺎل‬‫ﺷﻴﺦ‪ / 385 :‬ﻓﻬﺮﺳﺖ او‪ / 211 :‬اﻟﻤﺠﺪي ﻓﻲ اﻻﻧﺴﺎب‪.(108 :‬‬ ‫ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﺎن ﻫﺎﺷﻤﻲ )ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ (251 :‬ﻣﺆﻟﻒ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﺒﺎﻃﻦ« ﻛـﻪ اﺑـﻦ اﻟﻐﻀـﺎﺋﺮي ‪:4‬‬‫‪ 176‬آن را ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﻳﺘﻌﻠﻖ ﻣﻦ اﻹﺳﻼم ﺑﺴﺒﺐ«‪.‬‬ ‫ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺧﺪﻳﺠﻲ‪ ،‬ﻣﺆﻟﻒ »ﻛﺘﺎب ﻣﻤﻠﻌﻮن ﻓﻲ ﺗﺨﻠﻴﻂ ﻋﻈﻴﻢ« )ﻧﺠﺎﺷﻲ‪.(267 :‬‬‫ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﻴﻤﻮﻧﻲ )ﻧﺠﺎﺷﻲ‪.(268 :‬‬‫ ﻓﺎرس ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ ﺑﻦ ﻣﺎﻫﻮﻳﻪ ﻗﺰوﻳﻨﻲ ﻛﻪ در ﺑﺎرة ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي او ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ »ﻛﻠﻬﺎ ﺗﺨﻠﻴﻂ« )اﺑﻦ اﻟﻐﻀﺎﺋﺮي‬‫‪.(11 :5‬‬ ‫‪ -‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﻤﻬﻮر اﻟﻌﻤﻲ )ﻧﺠﺎﺷﻲ‪.(337 :‬‬

‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬

‫‪39‬‬

‫ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺷﻤﻮن‪ ،‬از ﻏﻼت واﻗﻔﻪ و اﻫﻞ ﺗﺨﻠﻴﻂ )ﻧﺠﺎﺷﻲ‪.(336 :‬‬‫ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﻬﺮان‪ ،‬از ﺧﻄﺎﺑﻴﻪ )ﻧﺠﺎﺷﻲ‪.(350 :‬‬‫ اﺑﻮﺳﻤﻴﻨﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺻﻴﺮﻓﻲ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺪ اﻻﻋﺘﻘﺎد )ﻧﺠﺎﺷـﻲ‪ (332 :‬ﻛـﻪ ﻛﺸـﻲ‪ 546 :‬او را در ردﻳـﻒ‬‫اﺑﻮاﻟﺨﻄﺎب ﻗﺮار داد ﻛﻪ وﺳﻴﻠﺔ اﻣﺎم ﺻﺎدق ﻟﻌﻦ و ﻃﺮد ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ ﻣﻔﻀﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺟﻌﻔﻲ‪ ،‬از ﺧﻄﺎﺑﻴﻪ )ﻧﺠﺎﺷﻲ‪.(416 :‬‬‫‪ -1‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻧﺠﺎﺷـﻲ‪ 67 :‬و ‪ 73‬و ‪ 80‬و ‪ 164‬و ‪ 208‬و ‪ 221‬و ‪ 226‬و ‪ 251‬و ‪ 270‬و ‪284‬‬ ‫و ‪ 332‬و ‪ 336‬و ‪ 350‬و ‪ 373‬و ‪ 396‬و ‪ / 448‬رﺟﺎل ﺷﻴﺦ‪ 211 :‬و ‪ / 486‬ﻓﻬﺮﺳـﺖ او‪ 23 :‬و ‪ 91‬و ‪92‬‬ ‫و ‪ 143‬و ‪ 145‬و ‪ .146‬اﺻﻄﻼح ﻣﺨﻠﻂ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة ﻳﻚ ﺷﺨﺺ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ‬ ‫اﻋﺘﻘﺎدات درﺳﺘﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻫﻤﻪ ﻧﻨﻮع ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻧﺎدرﺳﺖ و ﻋﺠﻴـﺐ و ﻏﺮﻳـﺐ را از ﻫﺮﺟـﺎ ﮔـﺮد آورده و‬ ‫ﺗﻠﻔﻴﻖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺪان ﺗﻤﺴﻚ ﻣﻲﺟﻮﻳﺪ )رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﻣﺜﻼً ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺳﺮوﻳﻪ‪ / 213 :‬اﺣﺘﺠﺎج ﻃﺒﺮﺳﻲ‪:2 :‬‬ ‫‪74‬؛ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﻤﻐﻨﻲ ﻗﺎﺿﻲ ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر ‪] 20‬ﺑﺨﺶ دوم[‪ (175 :‬و ﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻧـﺎﻇﺮ ﺑـﻪ اﺛـﺮ ﺗـﺪﻟﻴﻒ‬ ‫ﺷﺪه وﺳﻴﻠﺔ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬درﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺻﻄﻼح ﻓﺎﺳﺪ اﻟﺤـﺪﻳﺚ ﻳـﺎ ﻓﺎﺳـﺪ اﻟﺮواﻳـﻪ در ﻧﺠﺎﺷـﻲ‪:‬‬ ‫‪ 368‬و ‪ 421‬و اﺑﻦ اﻟﻐﻀﺎﺋﺮي ‪ 184 :5‬و ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺷﻴﺦ‪ 284 :‬و ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻮارد دﻳﮕﺮ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻋﻠﻲ‬ ‫ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻋﻘﻴﻘﻲ را ﺷﻴﺦ در رﺟﺎل ﺧﻮد‪» 486 :‬ﻣﺨﻠﻂ« ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﺣﺪﻳﺚ او ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻣﻨـﺎﻛﻴﺮ‬ ‫ﺑﻮد )ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺷﻴﺦ‪ .(97 :‬ﻳﺎ ﻛﺸﻲ‪ 476 :‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﺑﻮﺑﺼﻴﺮ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﻘﺎﺳﻢ اﺳﺪي ﺧﻮد ﻏﺎﻟﻲ ﻧﺒﻮد‪،‬‬ ‫اﻣﺎ ﻣﺨﻠﻂ ﺑﻮد ﻳﻌﻨﻲ اﺣﺎدﻳﺚ ﻏﻠﻮ را رواﻳﺖ ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﻓﺎﺳﺪ اﻟﻤﺬﻫﺐ واﻟﺮواﻳﻪ ﻫﺮدو ﺑﻮدﻧﺪ )ﻣﺜـﺎل‬ ‫در ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ / 122 :‬اﺑﻦ اﻟﻐﻀﺎﺋﺮي ‪ .(179 :3‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺑـﺎﻻ‪ ،‬ﻣﻌﻨـﻲ اﺧـﺺ آن اﺻـﻄﻼح اﺳـﺖ )ﺑـﺮاي‬ ‫اﺳﺘﻌﻤﺎل آن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺷﺮح ﺣﺎل داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺗـﺎرﻳﺦ اﻻﺳـﻼم ذﻫﺒـﻲ‬ ‫‪] 20‬ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻠﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎلﻫﺎي ‪ ،280 – 261‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻋﻤﺮ ﻋﺒﺪاﻟﺴﻼم ﺗﺪﻣﺮي[‪ 212 :‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻘـﻞ‬ ‫از ﻃﺒﻘﺎت اﻟﻨﺴﺎك اﺑﻦ اﻻﻋﺮاﺑﻲ ]ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ [340‬دارد ﻛﻪ زﻫـﺎد و ﻣﺤـﺪﺛﻴﻦ در ﺑﺼـﺮه ﺑـﺎ ﺻـﻮﻓﻴﻪ ﺧـﻮش‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ »ﻟﻤﺎ ﺳﻤﻌﻮا ﻣﻨﻬﻢ ﻣﻦ اﻟﺘﺨﻠﻴﻂ«‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ ﺷﺮح اﻻﺧﺒﺎر ﻗﺎﺿﻲ ﻧﻌﻤﺎن ‪ (313 :3‬و ﮔﺮﻧﻪ در‬ ‫ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻋﻠﻢ اﻟﺤﺪﻳﺚ‪ ،‬اﺻﻄﻼح ﻣﺰﺑﻮر )ﻣﺨﻠﻂ( در ﻣﻌﻨﻲ ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﺑـﻲدﻗـﺖ اﺳـﺖ و در‬ ‫ﻗﻴﺪ ﺻﺤﺖ اﺣﺎدﻳﺜﻲ ﻛﻪ رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻧﻴﺴﺖ و ﻧﺘﻴﺠﺘﺎً ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺣﺪﻳﺜﻲ را ﭼﻪ ﺻـﺤﻴﺢ و ﭼـﻪ ﺿـﻌﻴﻒ‬ ‫ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺘﺐ رﺟﺎل ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﻛﻠﻲ را در ﻓﺮد ﺧﺎص آن ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪40‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﻫﻤﭽﻨﺎن در داﺧﻞ ﻣﺬﻫﺐ ﺗﺸﻴﻊ ﻣﺎﻧﺪه و ﺑـﻪ اﺻـﻄﻼح »ﻏـﻼت درون ﮔﺮوﻫـﻲ« ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑـﺎ‬ ‫ﺗﻌﺒﻴﺮاﺗﻲ ﻧﻈﻴﺮ اﻫﻞ اﻻرﺗﻔﺎ)‪ ،(1‬ﻓﻲ ﻣﺬﻫﺒﻪ )ﻳﺎ ﻓﻲ ﺣﺪﻳﺜﻪ( ارﺗﻔﺎع)‪ ،(2‬ﻣﺮﺗﻔﻊ اﻟﻘﻮل)‪ (3‬ﻳﺎ ﻓﻴﻪ ﻏﻠﻮ‬ ‫و ﺗﺮﻓﻊ )‪ (4‬ﻣﻤﺘﺎز ﮔﺮدﻳﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﺣﺎﻛﻲ از ﺗﻨﺪروي و »ﺑﻠﻨﺪﭘﺮوازي« ﻧﺎ ﺑﻪ ﺟـﺎي ﻛﺴـﺎﻧﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﺋﻤﻪ را ﮔﺮﭼﻪ ﺧﺪا ﻧﺪاﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ از ﻣﻘﺎم واﻗﻌﻲ ﺧﻮد ﺑﺎﻻ ﺑـﺮده‬

‫)‪(5‬‬

‫‪ -1‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 326 :‬در ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺳﻪ راوي ﺣﺪﻳﺚ ﻛـﻪ ﻳﻜـﻲ از اﻧـﺎن‪ :‬اﺳـﺤﺎق ﺑـﻦ ﻣﺤﻤـﺪ‬ ‫ﺑﺼﺮي ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺳﺨﻦ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺆﻟﻒ‪ 531 :‬ﻋﻼﻗﺔ ﺧﺎص ﺑﻪ ﻧﻘـﻞ رواﻳـﺎت ﻣﻔﻀـﻞ ﺑـﻦ ﻋﻤـﺮ در زﻣﻴﻨـﺔ‬ ‫ﺗﻔﻮﻳﺾ داﺷﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪ 431 :‬ﻛﻪ ﻛﻠﻤﺔ »ﻣﺮﺗﻔﻌﻪ« در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷﻲ‪) 24 :‬در اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﻣﻜﻔﻮف( و ‪) 155‬در ﺧﻴﺒﺮي ﺑﻦ ﻋﻠـﻲ ﻃﺤـﺎن( و‬ ‫‪) 228‬در ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺧﺪاش ﻣﻬﺮي( و ‪) 384‬در ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺑﺤﺮ رﻫﻨﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﻨﻞ رﺟﺎل ﺷﻴﺦ‪ 510 :‬ﻣﺘﻬﻢ‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻔﻮﻳﺾ ﺑﻮد( ‪/‬اﺑﻦ اﻟﻐﻀﺎﺋﺮي ‪) 37 :1‬در اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق اﺣﻤﺮ( و ‪) 126‬در اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ رازي(‬ ‫و ‪) 237‬در اﻣﻴﻪ ﺑﻦ ﻗﻠﻲ ﻗﻴﺴﻲ‪) .42 :2 ،9‬در ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺎﻟـﻚ ﻓـﺰاري( و ‪) 45‬درﺟﻌﻔـﺮ ﺑـﻦ‬ ‫ﻣﻌﺮوف ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي( و ‪) 124‬در ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﺜﻤﺎن ﺳﺠﺎده(‪ ،‬و ‪) 45 :5‬در ﻗﺎﺳﻢ ﺑـﻦ ﺣﺴـﻦ‬ ‫ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻳﻘﻄﻴﻦ( و ‪) 127‬در ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺟﺎﻣﻮراﻧﻲ( و ‪) 162‬در ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺑﺤﺮ رﻫﻨـﻲ( و ‪219‬‬ ‫)در ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن دﻳﻠﻤﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻜﻞ »ﻣﺮﺗﻔﻊ ﻓﻲ ﻣﺬﻫﺒﻪ« در اﻳﻦ ﻣﻮرد( و ‪) 264‬در ﻣﺤﻤﺪ ﺑـﻦ ﻋﻠـﻲ‬ ‫ﺻﻴﺮﻓﻲ(‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد ﺑﻪ رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪) 511 :‬در اﺑﻮﻫﺎﺷﻢ ﺟﻌﻔﺮي ﻛﻪ رواﻳﺎﺗﺶ »ﺗﺪل ﻋﻠﻲ ارﺗﻔﺎع ﻓـﻲ اﻟﻘـﻮل«( ‪/‬‬ ‫رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷﻲ‪) 406 :‬در ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﻛﻤﻴﺬاﻧﻲ( ‪ /‬اﺑﻦ اﻟﻐﻀﺎﺋﺮي ‪) 266 :3‬در ﻋﺒﺪاﻟﻪ ﺑﻦ ﺑﺤﺮ ﻛﻮﻓﻲ(‬ ‫و ‪) 268‬در ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺑﻜﺮ ارﺟﺎﻧﻲ( و ‪) 278‬در ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺣﻜﻢ ارﻣﻨﻲ( و ‪) 284‬در ﻋﺒـﺪاﷲ ﺑـﻦ ﺳـﺎﻟﻢ‬ ‫ﺻﻴﺮﻓﻲ(‪ ،‬و ‪) 25 :4‬در ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ اﻻﺻـﻢ( و ‪) 74‬در ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑـﻦ اﺣﻤـﺪ ﺑـﻦ ﻧﻬﻴـﻚ‬ ‫ﺳﻤﺮي(‪ ،‬و ‪) 131 :6‬در ﻣﻔﻀﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺟﻌﻔﻲ( و ‪) 279‬در ﻳﻮﺳﻒ ﺑـﻦ اﻟﺴـﺨﺖ ﺑﺼـﺮي( و ‪) 289‬در‬ ‫ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب ﺟﻌﻔﻲ(‪.‬‬ ‫‪ -4‬رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷﻲ‪) 97 :‬در اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ رازي(‪.‬‬ ‫‪ -5‬ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ اﺻﻄﻼح از ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻌﺮوف ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛـﺮم
ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪» :‬ﻻ ﺗﺮﻓﻌـﻮﻧﻲ ﻓـﻮق‬ ‫ﺣﻘﻲ ﻓﺎن اﷲ اﺗﺨﺬﻧﻲ ﻋﺒﺪاً ﻗﺒﻞ ان ﻳﺘﺨﺬﻧﻲ ﻧﺒﻴـﺎ« )ﻗـﺮب اﻻﺳـﻨﺎد‪ / 181 :‬ﻋﻴـﻮن اﺧﺒـﺎر اﻟﺮﺿـﺎ ‪ .(201 :2‬از‬ ‫ﺣﻀﺮت رﺿﺎ ﻫﻢ رواﻳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﻧﺎ ﻟﻨﺒﺮأ اﻟﻲ اﷲ ﻣﻤﻦ ﻳﻐﻠﻮ ﻓﻴﻨﺎ ﻓﻴﺮﻓﻌﻨﺎ ﻓﻮق ﺣﺪﻧﺎ« )ﺑﺤﺎر اﻻﻧـﻮار ‪:25‬‬ ‫‪.(265‬‬

‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬

‫‪41‬‬

‫و ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖدادن ﻋﻠﻢ و ﻗﺪرت ﻧﺎﻣﺤﺪود و ﻣﻌﺠﺰات و ﻧﻈﺎﺋﺮ آن‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮداﺗﻲ ﻓـﻮق ﺑﺸـﺮي و‬ ‫ﻏﻴﺮ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ در اﺳﺘﻌﻤﺎل اﻋﻢ‪ ،‬اﺻﻄﻼح ﻏﻼت ﺑﺮ ﻫﺮدو دﺳﺘﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل و ﻣﺘﺪاول اﻃﻼق ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ)‪ (1‬ﻣﮕﺮ آن ﻛﻪ دو اﺻﻄﻼح ﻏﻠـﺖ و ﻣﻔﻮﺿـﻪ‬

‫‪ -1‬اﺑﻦ داود در رﺟﺎل ﺧﻮد‪ 542 – 538 :‬ﻓﻬﺮﺳﺘﻲ از ‪ 65‬راوي ﺣﺪﻳﺚ ﻛﻪ در ﻛﺘﺐ رﺟﺎل ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺎ وﺻـﻒ‬ ‫ﻏﺎﻟﻲ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ داده اﺳﺖ‪ .‬و داد اﻟﻘﺎﺿﻲ ﻫﻢ در ﻣﻘﺎﻟﺔ ﺧﻮد در ﺑﺎب ﺗﻄﻮر ﻣﻔﻬﻮم ﻏﻠـﻮ و‬ ‫ﻏﺎﻟﻲ در ادب اﺳﻼﻣﻲ‪ 318 – 317 :‬ﻓﻬﺮﺳﺘﻲ از ‪ 56‬ﺗﻦ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻨـﺪرج در رﺟـﺎل ﻧﺠﺎﺷـﻲ‪،‬‬ ‫رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ ،‬رﺟﺎل و ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺷﻴﺦ و ﻣﻌﺎﻟﻢ اﺑﻦ ﺷﻬﺮ آﺷﻮب ﺟﻊآوري ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬وي ﺑﺎ اﻳـﻦ وﺟـﻮد‬ ‫ﺣﺘﻲ از ﻫﻤﺎنﻫﺎ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ذﻛﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ اﻳﻦ اﺳﺎﻣﻲ را از ﻗﻠﻢ اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ او‬ ‫اﺿﺎﻓﻪ ﺷﻮد‪ :‬اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﻣﻬﺮان )رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ ،(589 :‬ﻣﺤﻢ ﺑﻦ ﻓـﺮات )ﻫﻤـﺎن ﻣﻨﺒـﻊ‪ (554 :‬ﻣﺤﻤـﺪ ﺑـﻦ‬ ‫ﻧﺼﻴﺮ ﻧﻤﻴﺮي )ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪ ،(521 – 520 :‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ ﺷﺮﻳﻘﻲ )ﻫﻤـﺎن ﻣﻨﺒـﻊ‪ / 521 :‬رﺟـﺎل ﺷـﻴﺦ‪:‬‬ ‫‪ ،(436‬ﻣﻨﺨﻞ ﺑﻦ ﺟﻤﻴﻞ ﻛﻮﻓﻲ )ﻛﺸﻲ‪ 368 :‬و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ اﺑـﻦ اﻟﻐﻀـﺎﺋﺮي ‪ ،(139 :6‬ﻣﺤﻤـﺪ ﺑـﻦ ﺻـﺪﻗﻪ‬ ‫ﺑﺼﺮي )رﺟﺎل ﺷﻴﺦ‪ ،(391 :‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪ ﻳﻘﻄﻴﻨﻲ )ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺷﻴﺦ‪ ،(311 :‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺧـﺮزاد‬ ‫)رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ (44 :‬و ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﻧﻮﻓﻠﻲ )ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﺒﻊ‪ .(38 :‬اﺳﺎﻣﻲ دﻳﮕـﺮي ﻫـﻢ از‬ ‫رﺟﺎل اﺑﻦ اﻟﻐﻀﺎﺋﺮي ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﭼﻮن اﻳﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه از آن ﻣﻄﻠﻊ ﻧﻮﺑـﺪه در ﻓﻬﺮﺳـﺖ او ﻧﻴﺴـﺖ‪:‬‬ ‫ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﻣﻨﻘﺮي )اﺑﻦ اﻟﻐﻀﺎﺋﺮي ‪ ،(24 :2‬ﺧﻠﻒ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺎوردي )اﻳﻀﺎً ‪ ،(272 :2‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ‬ ‫ﻋﻠﻲ ﻃﺤﺎن )ﻫﻤﺎن ‪ ،(275 :2‬ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ ﻫﻤﺪاﻧﻲ )ﻫﻤﺎن ‪ ،(205 :3‬ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻦ ﻋﻘﺒـﻪ ﺑـﻦ ﻗـﻴﺲ ﺑـﻦ‬ ‫ﺳﻤﻌﺎن )ﻫﻤﺎن ‪ ،(206 :3‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﻴﻤﻮﻧﻲ )ﻫﻤﺎن ‪ ،(204 :4‬ﻗﺎﺳﻢ ﺑـﻦ رﺑﻴـﻊ ﺻـﺤﺎف )ﻫﻤـﺎن ‪:5‬‬ ‫‪ ،(45‬ﻣﻌﻠﻲ ﺑﻦ راﺷﺪ اﻟﻌﻤﻲ )ﻫﻤﺎن ‪ (112 :6‬ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺳﻌﺪان ﺣﻨـﺎط )ﻫﻤـﺎن ‪ ،(156 :6‬ﻣﻴـﺎح ﻣـﺪاﺋﻨﻲ‬ ‫)ﻫﻤﺎن ‪ (164 :6‬و ﻳﻮﻧﺲ ﺑﻦ ﺑﻬﻤﻦ )اﻳﻀﺎً ‪ .(290 :6‬ﺑﺴﻴﺎري از اﻳﻦ ﻏﻼت از ﮔﺮوهﻫﺎﻳﺎﻟﺤﺎدي ﺑﻮدﻧﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ اﻟﻮﻫﻴﺖ اﺋﻤﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺮﺧﻲ ﻫﻢ از ﻣﻔﻮﺿﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺷﻴﺦ در ﻛﺘﺎب ﻓﻬﺮﺳـﺖ ﺧـﻮد‪132 :‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺑﺤﺮ رﻫﻨﻲ را ﻏﺎﻟﻲ )ﻃﺒﻌﺎً در ﻣﻌﻨﻲ اﻋﻢ آن( ﺧﻮاﻧﺪه‪ ،‬وﻟﻲ در ﻛﺘﺎب رﺟﺎل‪ 510 :‬او را ﻣﻔﻮض‬ ‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮات ﺑﻦ اﺣﻨﻒ ﻋﺒﺪي در رﺟﺎل ﺷﻴﺦ‪ 99 :‬ﺑﻪ ﻫﺮدو ﻣﻔﻬﻮم ﻏﻠـﻮ و ﺗﻔـﻮﻳﺾ ﻧﺴـﺒﺖ داده‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ )ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻘﻞ اﺑﻦ داود‪ 492 :‬ﻛﻪ ﻧﺴﺨﺔ اﺻﻞ دﺳﺖ ﻧﻮﻳﺲ ﺷﻴﺦ را داﺷﺘﻪ اﺳـﺖ ﻫﺮﭼﻨـﺪ در‬ ‫ﻧﺴﺨﺔ ﭼﺎﭘﻲ رﺟﺎل ﺷﻴﺦ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ »ﻏﻠﻮ و ﺗﻔﺮﻳﻂ« ﻛﻪ دو ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺘﻘﺎﺑﻠﻨﺪ ﺗﺤﺮﻳﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ ﻫﻢ‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻣﻮرد آدم ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻗﻼﻧﺴﻲ ﺑﻠﺨﻲ‪ ،‬ﻓﻘﻂ وﺻﻒ ﻣﻔﻮض آﻣﺪه اﺳﺖ )رﺟﺎل ﺷﻴﺦ‪.(438 :‬‬

‫‪42‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﺑﺎﻫﻢ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرﻓﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﻨﻈﻮر از ﻛﻠﻤﺔ ﻏﻼت ﻣﺸﺨﺼﺎً ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﺑـﻮد‬ ‫ﻛﻪ اﺋﻤﻪ را ﺧﺪا )و اﺣﻴﺎﻧﺎً ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ( ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ)‪.(1‬‬ ‫اﺻﻮل اﻋﺘﻘﺎدي ﻣﻔﻮﺿﻪ ﺷﻜﻞ ﺗﻜﺎﻣﻞﻳﺎﻓﺘﺔ ﻋﻘﺎﺋﺪ ﻏﻼت ﺻﺪر اول ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬ ‫ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺟﺮﻳﺎن ﻓﻜﺮ ﻣﻔﻮﺿﻪ ﭘﻴﻮﻧﺪي ﻧﺎﻣﺒﺎرك از دو ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻏﺎﻟﻲﮔﺮا از ﻏﻼت ﻛﻴﺴﺎﻧﻲ در‬ ‫اواﺋﻞ ﻗﺮن دوم ﺑﻮده اﺳﺖ)‪ .(2‬ﻧﻈﺮﻳﺔ اول ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺣﻠﻮل روح ﺧﺪاوﻧﺪ ﻳﺎ ﻧﻮر او در ﺟﺴﻢ‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و اﺋﻤﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻏﻼﺗﺖ ﻗﺮن اول‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻳﺎ اﺋﻤﻪ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﺳﺎده‪ :‬ﺧﺪا و ﺗﺠﺴﻢ ﺗﻤﺎم‬ ‫ﻫﻮﻳﺖ اﻟﻬﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ )‪ .(3‬اﻣﺎ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﻣﺘﺄﺧﺮﺗﺮ‪ ،‬اﻣﺎم ﻣﻈﻬﺮ ﺑﺨﺸﻲ از روح ﺧﺪا ﻳﺎ‬ ‫‪ -1‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ ‪ 203 :2‬ﻛﻪ رواﻳﺘﻲ از ﺣﻀﺮت رﺿﺎ  ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬اﻟﻐـﻼة‬ ‫ﻛﻔﺎر واﻟﻤﻔﻮﺿﺔ ﻣﺸﺮﻛﻮن« )ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آن ﻛﻪ ﻏﻼت ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ اﻟﻮﻫﻴﺖ اﺋﻤﻪ – ﻛـﻪ در اﻳـﻦ رواﻳـﺖ ﺑـﺎ‬ ‫ﻛﻠﻤﺔ ﻏﻼت ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻄﻠﻖ از آﻧﺎن ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ – ﺑﻪ ﺧﺪاﺋﻲ ﺟﺰ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎن ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑﻮدﻧـﺪ‪،‬‬ ‫در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﻔﻮﺿﻪ ﻋﻤﻼً ﺧﺪاﻳﺎن دﻳﮕﺮي را ﺑﻪ او ﻣﻲاﻓﺰودﻧﺪ(‪ .‬ﺑﺎز در ﻫﻤـﺎن ﻣﻨﺒـﻊ ‪ / 215 :1‬ﺧﺼـﺎل‪:‬‬ ‫‪ / 529‬رﺳﺎﻟﺔ اﻋﺘﻘﺎدات ﺻﺪوق‪ / 100 :‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ 18 :‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻏﻼت و ﻣﻔﻮﺿﻪ اﻧﻜﺎر ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‬ ‫ﻛﻪ اﺋﻤﻪ در واﻗﻊ وﻓﺎت ﻛﺮده ﻳﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ ﻧﻴﺰ در ﺗﻠﺨـﻴﺺ اﻟﺸـﺎﻓﻲ ‪198 :4‬‬ ‫دارد ﻛﻪ »اﻟﻤﻔﻮﺿﺔ ﺷﻜﻮا ﻓﻲ ﻗﺘﻞ اﻟﺤﺴﻴﻦ ﻛﻤﺎ ﺷﻚ اﻟﻐﻼة ﻓﻲ ﻣﻮت ﻋﻠـﻲ«‪ .‬ﺻﺪوق در ﻣﻦ ﻻ ﻳﺤﻀﺮه اﻟﻔﻘﻴـﻪ‬ ‫‪ 359 :1‬دارد ﻛﻪ »إن اﻟﻐﻼة واﻟﻤﻔﻮﺿﺔ – ﻟﻌﻨﻬﻢ اﷲ – ﻳﻨﻜﺮون ﺳﻬﻮ اﻟﻨﺒـﻲ« ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴـﺪ در اواﺋـﻞ اﻟﻤﻘـﺎﻻت‪:‬‬ ‫‪ 38‬در ﺑﺤﺚ از ﻋﺪم ﻋﻠﻢ اﻣﺎم ﺑـﺮ ﻏﻴـﺐ دارد ﻛـﻪ »وﻋﻠـﻰ ذﻟـﻚ ﺟﻤﺎﻋـﺔ أﻫـﻞ اﻹﻣﺎﻣـﺔ إﻻ ﻣـﻦ ﺷـﺬ ﻣﻤـﻨﻬﻢ ﻣـﻦ‬ ‫اﻟﻤﻔﻮﺿﺔ وﻣﻦ اﻧﺘﻤـﻲ إﻟـﻴﻬﻢ ﻣـﻦ اﻟﻐـﻼة« اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻗﻴﻘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع »درون ﮔﺮوﻫﻲ« ﺑﻮدن ﻣﻔﻮﺿﻪ را‬ ‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﺪاﺋﻲ ﻛﺎﻣﻞ ﻏﻼت ﻣﻠﺤﺪ – ﻛﻪ ﻓﻘﻂ »دﻋﻮي« اﻧﺘﺴﺎب ﺑﻪ ﺗﺸﻴﻊ را ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ – ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫـﺪ‬ ‫)در ﻣﻮرد اﻳﻦ ﻧﻜﺘﺔ اﺧﻴﺮ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﺑﺎ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق در ﻣـﻦ ﻻ ﻳﺤﻀـﺮه اﻟﻔﻘﻴـﻪ ‪291 – 290 :1‬‬ ‫»وإﻧﻤـﺎ ذﻛـﺮت ذﻟـﻚ ﻟﻴﻌـﺮف ﺑﻬـﺬﻩ اﻟﺰﻳـﺎدة اﻟﻤﺘﻬﻤــﻮن ﺑـﺎﻟﺘﻔﻮﻳﺾ اﻟﻤﺪﻟﺴـﻮن اﻧﻔﺴـﻬﻢ ﻓـﻲ ﺟﻤﻠﺘﻨـﺎ«‪ .‬در ﻛــﻞ ﻣﺴــﺄﻟﺔ‬ ‫راﺑﻄﺔ ﻏﻼت و ﻣﻔﻮﺿﻪ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﺸﻲ‪» :379 :‬وﻣﺬاﻫﺒﻬﻢ ﻓﻲ اﻟﺘﻔﻮﻳﺾ ﻣﺬاﻫﺐ اﻟﻐﻼة ﻣﻦ‬ ‫اﻟﻮاﻗﻔﻪ«(‪.‬‬ ‫‪ -2‬رﺟﻮع ﺷﻮد در ﺑﺎرة ﻣﺒﺪأ و ﺳﻴﺮ اﻳﻦ ﺗﺤﻮل ﻓﻜﺮي ﺑﻪ ﻛﺘﺎب اﻟﻜﻴﺴﺎﻧﻴﺔ ﻓﻲ اﻟﺘـﺎرﻳﺦ واﻻدب‪ 246 :‬و ‪248‬‬ ‫و ‪.253 – 250‬‬ ‫‪ -3‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻐﻨﻲ ﻗﺎﺿﻲ ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر ‪) 20‬ﻗﺴﻤﺖ اول(‪.13 :‬‬

‫‪43‬‬

‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬

‫ﻣﺤﻞ اﺳﺘﻘﺮار اﺧﺮﮔﻲ از ﻧﻮر اﻟﻬﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ از آدم از ﻃﺮﻳﻖ ﺳﻠﺴﻠﻪاي از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﺑﻪ آﻧﺎن‬ ‫رﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﺔ دوم ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﺪﻳﺪي ﺑﻮد ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺑﻴﺎن ﺑﻦ ﺳﻤﻌﻨﺎن‬ ‫ﻧﻬﺪي )ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ (119‬از رؤﺳﺎي ﻛﻴﺴﺎﻧﻴﻪ آن ﻋﺼﺮ)‪ ،(1‬از آﻳﺔ‬

‫﴿‪’Îûuρ ×µ≈s9Î) Ï!$yϑ¡¡9$# ’Îû “Ï%©!$# uθèδuρ‬‬

‫‪ (2)﴾×µ≈s9Î) Ä⇓ö‘F{$#‬ﻋﺮﺿﻪ داﺷﺖ‪ .‬او ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ آﻳﻪ از دو ﺧﺪا ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ‬ ‫ﺧﺪاي آﺳﻤﺎنﻫﺎﺳﺖ و دﻳﮕﺮي ﺧﺪاي زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺧﺪاي آﺳﻤﺎنﻫﺎ ﺑﺰرﮔﺘﺮ و ﺧﺪاي‬ ‫زﻣﻴﻦ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار اوﺳﺖ )‪ .(3‬اﻳﻦ دو ﻧﻈﺮﻳﻪ در دﻫﺔ ﭼﻬﺎرم ﻗﺮن دوم وﺳﻴﻠﺔ‬ ‫اﺑﻮاﻟﺨﻄﺎب ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ زﻳﻨﺐ اﺳﺪي )ﻣﺘﻮﻓﻲ ﺣﻮاﻟﻲ ‪ (4)(138‬رﺋﻴﺲ ﻏﻼت ﺧﻄﺎﺑﻴﻪ)‪ ،(5‬ﺑﺎ‬ ‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺗﻠﻔﻴﻖ ﺷﺪ ﻛﻪ روح ﺧﺪا در ﻣﻘﺎم ﺗﻨﺰل در ﺷﻜﻞ اﻣﺎم ﺻﺎدق ‬ ‫)‪(6‬‬

‫ﻣﺠﺴﻢ ﺷﺪه‬

‫و اﻛﻨﻮن وي ﺧﺪاي زﻣﻴﻦ اﺳﺖ)‪ .(7‬ﻣﺬﻫﺐ ﻣﻔﻮﺿﻪ ﻛﻪ اﻧﺪﻛﻲ ﭘﺲ از‬

‫‪ -1‬در ﺑﺎرة اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﻛﻴﺴﺎﻧﻴﻪ‪ / 247 – 239 :‬ﻣﻤﺎدة ﺑﻴﺎن ﺑﻦ ﺳﻤﻌﺎن ﺗﻤﻴﻤـﻲ در داﺋـﺮة‬ ‫اﻟﻤﻌﺎرف اﺳﻼم ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ / 1117 – 1116 :1 ،‬ﻣﻘﺎﻟﺔ وﻳﻠﻴﺎم ﺗﺎﻛﺮ در ﺑـﺎرة او و ﻓﺮﻗـﺔ‬ ‫ﺑﻴﺎﻧﻴﺔ ﻣﻨﺘﺴﺐ ﺑﻪ او در ﻣﺠﻠﺔ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم )ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ(‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ،45‬ﺷﻤﺎرة ‪) 4‬ﻣﺆرخ اﻛﺘﺒـﺮ ‪241 :(1975‬‬ ‫– ‪ .253‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻣﻠﻞ و ﻧﺤﻞ‪ ،‬و ﺟﺴﺘﻪ و ﮔﺮﻳﺨﺘﻪ در آﺛﺎر دﻳﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪﻳﻨﺔ اﺑﻦ ﺷـﺒﻪ ‪:1‬‬ ‫‪ 201‬و ﻋﻮن اﻻﺧﺒﺎر اﺑﻦ ﻗﺘﻴﺒﻪ ‪.165 :2‬‬ ‫‪ -2‬ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ‪.84 :43‬‬ ‫‪ -3‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪) 304 :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪.(59 :‬‬ ‫‪ -4‬در ﺑﺎرة اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﻣﺎدة اﺑﻮاﻟﺨﻄﺎب در داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﺳﻼم ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ‪ ،‬ﭼـﺎپ دوم‪ 134 :1 ،‬و‬ ‫ﻛﺘﺎب ﻫﺎﻟﻢ در ﺑﺎرة ﺑﺎﻃﻨﻲﮔﺮي اﺳﻼﻣﻲ )ﺑﻪ زﺑﺎن آﻟﻤﺎﻧﻲ(‪ 206 – 199 :‬دﻳﺪه ﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ -5‬در ﺑﺎرة اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﻣﺎدة ﺧﻄﺎﺑﻴﻪ در داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﺳﻼم ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪1133 – 1132 :4 ،‬‬ ‫ﺑﻪ ﻗﻠﻢ وﻳﻠﻔﺮد ﻣﺎدﻟﻮﻧﮓ‪ ،‬و ﻛﺘﺎب ﻣﺬﻛﻮر در ﺑﺎﻻ از ﻫﺎﻟﻢ‪ 217 – 199 :‬دﻳﺪه ﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ -6‬ﻣﻠﻞ و ﻧﺤﻞ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ ‪.211 – 210 :1‬‬ ‫‪ -7‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ .300 :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻓـﺮق اﻟﺸـﻴﻌﻪ‪ 59 :‬و اﻟﻤﻘـﺎﻻت واﻟﻔـﺮق‪ 53 :‬ﻛـﻪ از ﺑﺮﺧـﻲ از‬ ‫ﭘﻴﺮوان اﺑﻮاﻟﺨﻄﺎب ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ او را ﺧﺪاي روي زﻣﻴﻦ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ و ﻣﻄﻴﻊ ﺧـﺪاي‬ ‫آﺳﻤﺎن اﺳﺖ و ﺑﺮﺣﻖ ﺗﻘﺪم و ﻣﻘﺎم ﺑﺰرﮔﻲ او اﻋﺘﺮاف دارد‪.‬‬

‫‪44‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﻛﺸﺘﻪﺷﺪن اﺑﻮاﻟﺨﻄﺎب‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ ﻳﻜﻲ از ﻫﻮادران ﭘﻴﺸﻴﻦ او)‪ :(1‬ﻣﻔﻀﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺟﻌﻔﻲ ﺻﻴﺮﻓﻲ‬ ‫)ﻣﺘﻮﻓﻲ ﭘﻴﺶ از ‪ (2)(179‬ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻬﺎده ﺷﺪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ روﺷﻦ‪ ،‬ﺻﻮرت ﻣﺘﻄﻮرﺗﺮي از ﻫﻤﺎن ﻓﻜﺮ‬ ‫ﺑﻮد)‪.(3‬‬ ‫ﻣﻔﻮﺿﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و اﺋﻤﻪ‪ ،‬اوﻟﻴﻦ و ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎﺗﻲ)‪ (4‬ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺴـﺘﻘﻴﻤﺎً ﺑـﻪ‬ ‫دﺳﺖ ﻗﺪرت ﺣﻖ‪ ،‬از ﻣﺎدهاي ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﺑﺸﺮ)‪ (1‬آﻓﺮﻳﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ آن ﮔﺎه ﻗـﺪرت‬

‫‪ -1‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 321 :‬و ‪.324‬‬ ‫‪ -2‬در ﺑﺎرة اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻫﺎﻟﻢ در ﺑﺎرة ﻛﺘﺎب »اﻟﻬﻔﺖ واﻻﻇﻠﻪ« ﻣﻤﻨﺴﻮب ﺑﻪ اﻳـﻦ ﺷـﺨﺺ‬ ‫در ﻣﺠﻠﺔ اﺳﻼم )ﺑﻪ زﺑﺎن آﻟﻤﺎﻧﻲ[‪ ،‬ﺳﺎل ‪.260 – 219 :(1978) 55‬‬ ‫‪ -3‬رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ .325 – 324 :‬ﺑﻪ ﻫﻤـﻴﻦ دﻟﻴـﻞ اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﺑﻮاﻟﺤﺴـﻦ اﺷـﻌﺮي در ﻣﻘـﺎﻻت‬ ‫اﻻﺳﻠﻤﻴﻴﻦ ﺧﻮد ‪ 79 :1‬ﻣﻔﻮﺿﻪ را از ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت و ﻓﺮوع ﺧﻄﺎﺑﻴﻪ ﻣﻲﺷﻤﺎرد ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻓﺮق آﻧﺎن ﺑـﺎ ﺳـﺎﻳﺮﻳﻦ‬ ‫در اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ وﻗﺘﻲ اﻣﺎم ﺻﺎدق  اﺑﻮاﻟﺨﻄﺎب را ﻟﻌـﻦ ﻓﺮﻣـﻮده و از وي ﺗﺒـﺮي ﻛـﺮد از ﺷـﺨﺺ او‬ ‫ﻛﻨﺎره ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻫﻤﺎن اﻓﻜﺎر و ﻋﻘﺎﺋﺪ وي را اداﻣﻪ دادﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ -4‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ / 61 – 60 :‬ﺗﺼﺤﻴﺢ اﻻﻋﺘﻘﺎد ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪك ‪ .112‬ﺑﻪ ﻃﻮر دﻗﻴﻘﺘﺮ اوﻟﻴﻦ و ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺨﻠـﻮق‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺧﺪا ﻳﻚ ﻫﻮﻳﺖ واﺣﺪ و ﻳﻚ ﻣﻮﺟﻮد ﻛﺎﻣﻞ واﺣﺪ )ﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﺎن‪» :‬ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﻣﺤﻤﺪﻳـﻪ«‬ ‫]ﻛﺘﺎب اﻟﺸﺠﺮة اﺑﻮﺗﻤﺎم‪ ،‬ذﻳﻞ ﻓﺮﻗﺔ ﻃﻴﺮاﻳﺔ ﻏﻼت[( ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﭙﺲ در ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ اﺷـﻜﺎل ﻣﺨﺘﻠـﻒ )ﻧﺨﺴـﺖ‬ ‫در ﺻﻮرت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان و ﺳﭙﺲ در ﺻﻮرت اﻣﺎم ﻋﻠﻲ و ﻓﺎﻃﻤﺔ زﻫﺮا و اﺋﻤﺔ ﻫﺪي از ﻧﺴـﻞ آن دو( ﻣﺘﺠﻠـﻲ‬ ‫ﺷﺪ )اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ .(61 – 60 :‬ﺣﺎﻓﻆ رﺟﺐ ﺑﺮﺳﻲ در ﻣﺸﺎرق اﻧﻮار اﻟﻴﻘﻴﻦ‪ 258 :‬از ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻪ ﻧـﺎم‬ ‫ﺟﺎﻟﻮت ﻗﻤﻲ ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮد ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﺎم اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ و ﺗﺠﻠﻲ ذات اﻟﻬﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﺔ اﻳﻨﺎن آن ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﺻﺎدر اول‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻛﻤﺎﻻت ﺧﺪا را در ﻣﻘﺎم ﺗﻨﺰل ﺟﺰ ﻛﻤﺎل ﻗﻴﺎم ﺑﻪ ذات داراﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺻـﺎدر اول‪ ،‬ﻣﻈﻬـﺮ‬ ‫ﺟﻤﻴﻊ اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت اﻟﻬﻲ اﺳﺖ ﺟﺰ اﺳﻢ ﻗﻴﻮم ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻨﺰل ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺪاﺳﺖ ﻛـﻪ ﻗـﺎﺋﻢ‬ ‫ﺑﻪ ذات اﺳﺖ و ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ او ﻣﺤﺘﺎج اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ در ﻣﻘﺎﻣﺎت وﺟﻮد‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻓﺎﻃﻤﺔ زﻫﺮا‬ ‫و اﺋﻤﺔ دوازدهﮔﺎﻧﻪ )ﻳﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻔﻮﺿﻪ‪» :‬ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻣﺤﻤﺪﻳﻴﻦ«( ﺗﻘـﺪم وﺟـﻮدي ﺑـﺮ ﺟﻤﻴـﻊ ﻣﺎﺳـﻮا دارﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﻔﻮﺿﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﺎم را ﻣﻘﺎم ﻣﺸﻴﺖ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺟﻠﻮة ﺣﻖ در ﻣﻘﺎم ﻇﻬﻮر ﺑـﻮد‪ .‬ﭘـﺲ‬ ‫ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ ﭼﻬﺎردهﮔﺎﻧﻪ ﺗﺠﺴﻢ »ﻣﺸﻴﺖ« ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ آﻧﭽﻪ ﺧﺪا ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ در ﺷـﻜﻞ ﻛﺎرﻫـﺎﺋﻲ‬ ‫ﻛﻪ آﻧﺎن ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻣﺠﺴﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺷﺮح اﻳﻦ ﻋﻘﺎﺋﺪ )ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺘﻔﺮق( در ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻛﻼﻣـﻲ‬

‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬

‫‪45‬‬

‫و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ اﻣﻮر ﻋﺎﻟﻢ ﺧﻠﻘﺖ را ﺑﻪ اﻳﺸﺎن واﮔﺬار ﻓﺮﻣﻮد ﭘـﺲ ﻫﺮﭼـﻪ در اﻳـﻦ ﺟﻬـﺎن روي‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ از آﻧﺎن اﺳﺖ)‪ .(2‬آﻧﺎن – ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﻫﻢ اﺷﺎره ﺷـﺪ – ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﺗﻤـﺎم‬ ‫ﻛﺎرﻫﺎﺋﻲ را ﻛﻪ ﻋﻠﻲ اﻻﺻﻮل ﺑﻪ ﺧﺪا ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﻲﺷـﻮد ﻣﺜـﻞ ﺧﻠـﻖ و رزق و ﻣﻴﺮاﻧﻴـﺪن و‬ ‫ﻧﻈﺎﺋﺮ آن را اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ)‪ .(3‬آﻧﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺣﻜﻤﻲ ﺷﺮﻋﻲ را ﺗﺸﺮﻳﻊ ﻳﺎ ﻧﺴﺦ ﻛﻨﻨﺪ و ﺣﻼل‬ ‫را ﺣﺮام ﻳﺎ ﺣﺮام را ﺣﻼل ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ)‪ .(4‬آﻧﺎن ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ از ﺟﻤﻠﻪ ﻏﻴـﺐ آﮔﺎﻫﻨـﺪ)‪ .(5‬ﺑﺮﺧـﻲ از‬ ‫ﻣﻔﻮﺿﻪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻫﻚ اﺋﻤﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ وﺣﻲ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ)‪ .(6‬آﻧﺎن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ زﺑﺎن ﻫﻤﺔ‬ ‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ را ﻣﻲﻓﻬﻤﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ زﺑﺎن ﭘﺮﻧـﺪﮔﺎن و ﺣﻴﻮاﻧـﺎت را ﻫـﻢ ﻣـﻲﺷﻨﺎﺳـﻨﺪ)‪ .(7‬آﻧـﺎن داراي‬ ‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻐﻨﻲ ﻗﺎﺿﻲ ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر ‪) 20‬ﻗﺴﻤﺖ اول(‪ 13 :‬و ﻣﺸﺎرق اﻧـﻮار اﻟﻴﻘـﻴﻦ‪ 38 – 32 :‬و ‪45‬‬ ‫– ‪ 47‬و ﻏﻴﺮ اﻳﻦﻫﺎ‪.‬‬ ‫‪ -1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻔﻮﺿﻪ در اﻳﻦ ﺑﺎب ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ در ﻣﻨـﺎﺑﻌﻲ ﻣﺜـﻞ ﺗﻔﺴـﻴﺮ ﻋﻴﺎﺷـﻲ ‪/ 374 :1‬‬ ‫ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت‪ / 20 – 14 :‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 387 :1‬ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪ / 354 :‬ﺧﺼﺎل‪ / 428 :‬اﻣﺎﻟﻲ ﺷﻴﺦ ‪.315 :1‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻛﺎﻟﺒﺮگ در ﺑﺎرة »اﻣﺎم و ﺟﺎﻣﻌﻪ در دورة ﭘﻴﺶ از ﻏﻴﺒﺖ«‪.31 :‬‬ ‫‪ -2‬ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت‪ / 152 :‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ / 61 :‬ﻣﻐﻨﻲ ﻗﺎﺿﻲ ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر ‪) 20‬ﻗﺴﻤﺖ اول‪.13 :‬‬ ‫‪ -3‬ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪﺟﺮات‪ / 66 – 61 :‬اﻟﻤﻘـﺎﻻت واﻟﻔـﺮق‪ / 61 :‬ﻣﻘـﺎﻻت اﻻﺳـﻼﻣﻴﻴﻦ ‪ 86 :1‬و ‪ / 239 :2‬رﺟـﺎل‬ ‫ﻛﺸﻲ‪ / 332 :‬ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪ / 431 :‬ﻋﻴﻮن اﺧﺒـﺎر اﻟﺮﺿـﺎ ‪ 124 :1‬و ‪ / 203 – 202 :2‬رﺳـﺎﻟﺔ اﻋﺘﻘـﺎدات‬ ‫ﺻﺪوق‪ / 101 – 100 :‬ﻣﻐﻨﻲ ﻗﺎﺿﻲ ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر ‪) 20‬ﻗﺴﻤﺖ دوم(‪ / 175 :‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷـﻴﺦ‪ / 178 :‬اﺣﺘﺠـﺎج‬ ‫‪ / 289 – 288 :2‬ﺗﻠﺒﻴﺲ اﺑﻠﻴﺲ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ / 107 :‬ﻣﺸﺎرق اﻧﻮار اﻟﻴﻘﻴﻦ‪.258 – 257 :‬‬ ‫‪ -4‬ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت‪ / 387 – 378 :‬ﻣﻘﺎﻻت اﻻﺳـﻼﻣﻴﻴﻦ ‪ / 88 :1‬ﻛـﺎﻓﻲ ‪ 266 – 265 :1‬و ‪ .441‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﺘﺪرك ﺳﻔﻴﻨﺔ اﻟﺒﺤﺎر ﻧﻤﺎزي ‪ 326 – 319 :8‬ﻛﻪ ﺧﻮد از ﻃﺮﻓﺪاران اﻳﻦ ﻧﻈﺮﺳﺖ و ﻣﻨـﺎﺑﻊ‬ ‫دﻳﮕﺮي را ﻫﻢ ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮد‪.‬‬ ‫‪ -5‬ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت‪ / 130 – 122 :‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 262 – 260 :1‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ / 540 :‬ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟـﺪرﺟﺎت‪:‬‬ ‫‪ / 2‬ﺑﺤﺎر اﻻﻧﻮار ‪ .200 – 18 :26‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﺔ ﺳﺎﺑﻖ اﻟﺬﻛﺮ ﻛﺎﻟﺒﺮگ‪.30 – 26 :‬‬ ‫‪ -6‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ / 540 :‬ﻣﻘﺎﻻت اﻻﺳﻼﻣﻴﻴﻦ ‪ .88 :1‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻛﻞ ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻲ آﻧﺎن‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﺴـﺄﻟﺔ ﻣﻬﻤـﻲ‬ ‫ﻧﺒﻮده و ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺮاي ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﻋﺪم ﻓﺮق ﻣﻴﺎن رﺗﺒﺔ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و اﻣﺎم ذﻛﺮ ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -7‬ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت‪ / 354 – 335 :‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪.54 :‬‬

‫‪46‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﺗﻮاﻧﺎﺋﻲ ﻏﻴﺮ ﻣﺤﺪود و ﻋﻠﻢ ﻧﺎﻣﺤﺪود ﺑﻮده و ﺧﺎﻟﻖ ﻫﻤـﻪ ﭼﻴﺰﻧـﺪ و روح آﻧـﺎن در ﻫﻤـﻪ ﺟـﺎ‬ ‫ﺣﻀﻮر دارد)‪.(1‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﺨﻨﮕﻮي اﻳﻦ ﮔﺮوه در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬در واﻗﻌﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ در ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﺑـﻪ‬ ‫داﺷﺘﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻘﺎﺋﺪ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ)‪ ،(2‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﻣﻔﻀﻞ ﺟﻌﻔﻲ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﭘـﺲ از‬ ‫ﺑﺮﮔﺸﺖ او‪ ،‬اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻨﺎن زاﻫﺮي )ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ (3)(220‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ او ﺷﺪ)‪ (4‬و اﻳﻦ ﻃﺮز‬ ‫ﺗﻔﻜﺮ در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﺔ آن دوره ﻫﻮاداران ﺑﺴﻴﺎر ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﭼﻨﺪ دﻫﺔ ﺑﻌﺪ در اواﺳﻂ ﻗـﺮن ﺳـﻮم‪،‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﺼﻴﺮ ﻧﻤﻴﺮي)‪ – (5‬از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ ﺑﺼﺮه)‪ (6‬و از ﭘﻴﺮوان ﻣﻔﻀﻞ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑـﻦ‬ ‫‪ -1‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻮارد رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﻛﺘﺎب ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت‪ ،‬و ﺑﻪ ﻛﺎﻓﻲ ‪ .439 – 168 :1‬ﮔـﺮوهﻫـﺎي‬ ‫دﻳﮕﺮي‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﻋﻮام ﻣﻔﻮﺿﻪ‪ ،‬ﺣﺮفﻫﻬﺎي دﻳﮕﺮي ﻫﻢ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﻛﻨﺎر ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨـﻲ ﻛﻠـﻲ آﻧـﺎن‬ ‫ﺗﻸﻟﺆ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮي ﻧﺪارد ﻣﺜﻞ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ از آﻧﺎن ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﺋﻤﻪ وﻓﺎت ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻋﻴﺴـﻲ‬ ‫ﻣﺴﻴﺢ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻲ ﻛﻪ در ﻗﺮآﻧﻜﺮﻳﻢ ‪ 157 :4‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن رﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رﺳﺎﻟﺔ اﻋﺘﻘـﺎدات‬ ‫ﺻﺪوق‪ / 10 :‬ﺧﺼﺎل ‪ / 529‬ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ ‪ / 215 :1‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ / 18 :‬ﺗﻠﺨﻴﺺ اﻟﺸﺎﻓﻲ ‪.198 :4‬‬ ‫‪ -2‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 323 :‬و ‪ 326‬و ‪ 380‬و ‪ .531‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت‪ 24 :‬و ﻛـﺎﻓﻲ ‪.232 :8‬‬ ‫ﻧﻴﺰ ﻛﺘﺎب اﻟﻬﻔﺖ‪ 31 :‬ﻛﻪ در آن ﻣﻔﻀﻞ ﺑﻪ »رأس ﮐـﻞ رواﻳـﺔ ﺑﺎﻃﻨـﺔ« ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﻫﻤـﻪ از‬ ‫رواﻳﺘﻲ و رﺳﺎﻟﺔ اﻋﺘﻘﺎدات ﺻﺪوق‪ 101 :‬ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺳﺨﻨﺎن او ﺳـﺎﺑﻘﺔ ﻗـﺪﻳﻢﺗـﺮ دارد‪ .‬در اﻳـﻦ رواﻳـﺖ‬ ‫زراره ﺑﻦ اﻣﻴﻦ‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺰرگ ﺷﻴﻌﻪ در ﻧﻴﻤﺔ اول ﻗﺮن دوم و از اﺻـﺤﺎب ﻧﺰدﻳـﻚ اﻣـﺎم ﺻـﺎدق‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫اﻳﺸﺎن ﻋﺮض ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ »ان رﺟﻼ ﻣﻦ وﻟﺪ )ﻛﺬا( ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﺳﺒﺎ ﻳﻘﻮل ﺑـﺎﻟﺘﻔﻮﻳﺾ«‪ .‬اﻣﺎم اﺳﺘﻔﺴﺎر ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻓﻮاﻳﺾ ﭼﻴﺴﺖ؟ و زراره ﺷﺮح ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ آن ﺷﺨﺺ ﻣﻌﺘﻘـﺪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ »إن اﷲ ﺧﻠـﻖ ﻣﺤﻤـﺪا‬ ‫وﻋﻠﻴﺎ ﺛﻢ ﻓﻮض اﻷﻣﺮ إﻟﻴﻬﻤﺎ ﻓﺨﻠﻘﻨﺎ ورزﻗﺎ وأﺣﻴﻴﺎ وأﻣﺎﺗﺎ‪ .‬ﻓﻘﺎل ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ :‬ﻛﺬب ﻋﻮاﷲ«‪.‬‬ ‫‪ -3‬در ﺑﺎرة اﻳﻦ ﺷﺨﺺ در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﻫﺎﻟﻢ در ﺑﺎرة ﺑﺎﻃﻨﻲﮔﺮي اﺳﻼﻣﻲ )ﺑﻪ زﺑﺎن آﻟﻤﺎﻧﻲ(‪242 :‬‬ ‫– ‪ 243‬رﺟﻮع ﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ -4‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪.509 – 508 :‬‬ ‫‪ -5‬در ﺑﺎرة اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 103 – 102 :‬اﻟﻤﻘـﺎﻻت واﻟﻔـﺮق‪ / 101 – 100 :‬رﺟـﺎل‬ ‫ﻛﺸﻲ‪ / 521 – 520 :‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻷﺋﻤﺔ اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺜﻠﺞ‪ / 149 :‬ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪ 323 :‬و ‪ 338‬و ‪ 367‬و ‪.395‬‬ ‫‪ -6‬رﺟﺎل اﺑﻦ اﻟﻐﻀﺎﺋﺮي ‪ 63 – 62 :6‬ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻛﺎن ﻣﻦ أﻓﻀﻞ أﻫﻞ اﻟﺒﺼﺮة ﻋﻠﻤﺎ«‪.‬‬

‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬

‫‪47‬‬

‫ﺳﻨﺎن – ﻣﻜﺘﺐ آن دو را ﺑﺎ اﻓﺰودن ﻋﻘﺎﺋﺪ ﺑﺎﻃﻨﻲ دﻳﮕﺮ در ﺑﺎب ﺣﻠﻮل و ﺗﻨﺎﺳـﺦ ﺑـﻪ ﺳـﻮرت‬ ‫اوﻟﻴﺔ ﺧﻄﺎﺑﻲ آن ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ)‪ .(1‬او ﺷﺎﻧﺲ آن را ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺑﺎﻻرﺗﺒـﺔ ﺣﻜﻮﻣـﺖ‪،‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻓﺮات‪ ،‬از اﻋﻀﺎء ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺘﻨﻔﺬ ﺑﻨﻲ ﻓﺮات)‪ (2‬و ﭘﺪر ﻋﻠﻲ ﺑـﻦ‬ ‫ﻓﺮات )ﻣﺘـﻮﻓﻲ ‪ (312‬وزﻳـﺮ اﻟﻤﻘﺘـﺪر ﺑـﺎﷲ ﻋﺒﺎﺳـﻲ )‪ ،(320 – 295‬ﺑـﻪ او ﺑﮕـﺮود و از وي‬ ‫ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻛﻨﺪ)‪ .(3‬ﻣﺬﻫﺐ ُﻧﺼ‪‬ﻴﺮي ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﻣﺘﻮﻟـﺪ ﺷـﺪ)‪ (4‬اﻣـﺎ ﺗـﺪوﻳﻦ و ﺗﻜﻤﻴـﻞ و ﺑﻨﻴـﺎد‬ ‫اﺳﺎﺳﻲ آن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻳﻜﻲ از ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎن ﺑﻌﺪي)‪ (5‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﺼﻴﺮ‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﺣﻤﺪان ﺧﺼﻴﺒﻲ‬ ‫)ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ 346‬ﻳﺎ ‪ (6)(358‬اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ و از آن ﭘﺲ ﺑـﻪ ﺷـﻜﻞ ﻳـﻚ ﻓﺮﻗـﺔ ﻏـﺎﻟﻲ در ﺟﺎﻣﻌـﺔ‬ ‫اﺳﻼﻣﻲ ﺗﺪاوم ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﺗﻌﺪاد ﭘﻴـﺮوان آن در ﻣﺠﻤـﻮع ﺳـﻮرﻳﻪ و ﻟﺒﻨـﺎن و ﺗﺮﻛﻴـﻪ ﺑـﻪ‬

‫‪ -1‬ﺑﺼﻴﺮﻳﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ واﻗﻒ و ﻣﻌﺘﺮﻓﻨﺪ و در آﺛﺎر ﺧﻮد از اﺑﻮاﻟﺨﻄﺎب ﺑﺎ ﺗﺠﻠﻴﻞ و ﺣﺮﻣـﺖ ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ .‬در واﻗﻊ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺧﻄﺎﺑﻴﻪ‪ ،‬ﻣﺨﻤﺴﻪ و ﻧﺼﻴﺮﻳﻪ ﻋﻤﻼً ﺟﺮﻳﺎن ﻓﻜﺮي واﺣﺪ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ -2‬در ﺑﺎرة اﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﺎدة اﺑﻦ اﻟﻔﺮات در داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﺳﻼم ﺑﻪ زﺑـﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴـﻲ‪ ،‬ﭼـﺎپ‬ ‫دوم‪.768 – 767 :3 ،‬‬ ‫‪ -3‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 103 :‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ / 100 :‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ / 521 :‬ﻏﻴﺒـﺖ ﺷـﻴﺦ‪ .245 – 244 :‬ﻫﻤﭽﻨـﻲ‬ ‫ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪ 338 :‬ﻛﻪ ﻧﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻓﺮات ﻛﺎﺗﺐ در ﻣﻴﺎن ﻫﻮاداران ﻣﺤﻤﺪ ﺑـﻦ‬ ‫ﻧﺼﻴﺮ ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺎرة راﺑﻄﺔ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺎ ﻏﻼت ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ رﺟﻮع ﻛﻨﻴـﺪ ﺑـﻪ رﺟـﺎل ﻛﺸـﻲ‪:‬‬ ‫‪ 303‬و ‪ / 554‬ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪ / 323 :‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻷﺋﻤﺔ اﺑـﻦ اﺑـﻲ اﻟـﺜﻠﺞ‪ / 148 :‬ﻛﺘـﺎب اﻟﻬﻔـﺖ ﻣﻨﺴـﻮب ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻔﻀﻞ‪ / 21 – 20 :‬ﻣﺸﺎرق اﻧﻮار اﻟﻴﻘﻴﻦ‪.258 :‬‬ ‫‪ -4‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻷﺋﻤﺔ اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺜﻠﺞ‪ / 149 :‬رﺟﺎل اﺑﻦ اﻟﻐﻀﺎﺋﺮي ‪ / 63 :6‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﺑﻦ ﺷﻬﺮ آﺷﻮب ‪ / 265 :1‬ﺷﺮح‬ ‫ﻧﻬﺞ اﺑﻼﻏﻪ اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ ‪ / 122 :8‬ﻣﺸﺎرق اﻧﻮار اﻟﻴﻘﻴﻦ ﺑﺮﺳﻲ‪ .257 :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻘﺎﻻت اﻻﺳـﻼﻣﻴﻴﻦ ‪:1‬‬ ‫‪ 86‬ﻛﻪ آﻧﺎن را ﻧﻤﻴﺮﻳﻪ ﺧﻮاﻧﺪه و اﻳﻦ ﺷﺎﻳﺪ ﻏﻠﻂ ﻧﺴﺨﻪ ﻳﺎ ﭼﺎپ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ -5‬ﻟﻴﺴﺖ اﻳﻦ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎن را در ﻛﺘﺎب ﻫﺎﻟﻢ در ﺑﺎرة ﺑﺎﻃﻨﻲﮔﺮي اﺳﻼﻣﻲ )ﺑﻪ زﺑﺎن آﻟﻤﺎﻧﻲ(‪ 296 :‬ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫‪ -6‬در ﺑﺎرة اﻳﻦ ﺷﺨﺺ رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ اﻋﻼم زرﻛﻠﻲ ‪ 255 :2‬و ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت ﻋﺮب ﺳﺰﮔﻴﻦ )اﺻﻞ آﻟﻤـﺎﻧﻲ(‬ ‫‪ 584 :1‬و ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ دو ﻛﺘﺎب ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫‪48‬‬

‫ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻧﻔﺮ ﺑﺎﻟﻎ ﻣﻲﺷﻮد)‪ .(1‬اﻣﺎ ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ ﻣﻔﻮﺿـﻪ از ﭘﻴﻮﺳـﺘﻦ ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻣـﺬﻫﺐ‬ ‫ﺟﺪﻳﺪ – و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﺋﻲ اﺣﻴﺎء ﺷﺪه – ﺧﻮدداري ﻛﺮده و ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن دورة اﺋﻤﻪ ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‬ ‫ﻣﺎ در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ اﺳﺖ ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﺻﻔﻮف ﺷﻴﻌﺔ اﻣﺎﻣﻴﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫***‬ ‫از ﻫﻤﺎن زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎي ﻏﺎﻟﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﺔ اﻣﺎﻣﻲ رﺧﻨﻪ ﻛﺮده و اﻧﺪك اﻧـﺪك‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ از ﺷﻴﻌﻴﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻣﻲﻧﻤﻮد ﺑﺴﻴﺎري از ﺷﻴﻌﻴﺎن و اﺻـﺤﺎب اﺋﻤـﺔ اﻃﻬـﺎر ﺑـﻪ‬ ‫ﺷﺪت ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺻﻔﺎت ﻓﻮق ﺑﺸﺮي ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑـﻮده و ﺑـﺮ اﻳـﻦ ﻧﻜﺘـﻪ ﺗﺄﻛﻴـﺪ‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ آﻧﺎن ﻓﻘﻂ داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﻲ ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎر )ﻋﻠﻤﺎء اﺑﺮار( ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻮاداران اﻳـﻦ ﮔـﺮاﻳﺶ‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ از ﻧﻈﺮ اﻃﺎﻋﺖ و ﺗﺒﻌﻴﺖ از اﻣﺎم‪ ،‬ﭘﻴﺮو و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮدار ﺑﻲﭼﻮن و ﭼـﺮا و ﺗﺴـﻠﻴﻢ ﻣﺤـﺾ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ – ﭼﻪ اﺋﻤﻪ از ﻧﻈﺮ آﻧﺎن ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎن ﺑﺮﺣﻖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻮدن ﻛﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﭘﻴـﺮوي‬ ‫از اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ ﺑﺮﺣﻖ ﻛﺘﺎب ﺧـﺪا و وارث ﻋﻠـﻢ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣـﺎن داده ﺑـﻮد – و‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ‪ ،‬وﺟﻪ ﺗﻤﺎﻳﺰ اﻳﻦ ﮔﺮوه از اﺻﺤﺎب اﺋﻤﻪ از ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑـﻪ ﺧـﺪﻣﺖ اﺋﻤـﻪ‬ ‫ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎدة ﻋﻠﻤﻲ ﻳﺎ ﻣﺤﺒﺖ و وﻻي ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ و از آﻧﺎن ﻣـﻲآﻣﻮﺧﺘﻨـﺪ و‬ ‫ﻧﻘﻞ ﺣﺪﻳﺚ و ﻓﺘﻮا ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﻧـﻪ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان اﻣـﺎم ﻣﻔﺘـﺮض اﻟﻄﺎﻋـﻪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬ ‫داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﻲ از ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ اﻣﻜﺎﻧﺎً اﺋﻤﻪاي ﭼﻮن اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ و اﻣﺎم ﺻﺎدق را داﻧـﺎﺗﺮﻳﻦ‬ ‫ﻋﺎﻟﻢ دﻳﻦ در روزﮔﺎر ﺧﻮد ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑـﺎز اﻃﺎﻋـﺖ آﻧـﺎن را ﺑـﻪ ﻧـﺺ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ واﺟـﺐ‬ ‫ﻧﻤﻲﺷﻤﺮدﻧﺪ‪.‬اﻣﺎ آن ﮔﺮوه از اﺻﺤﺎب ﺑﺎ آن ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﺪت ﺗﻤﺎم ﺑـﺎ ﻧﺴـﺒﺖ ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ اﻣـﺮ ﻏﻴـﺮ‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﻢ ﻏﻴﺐ ﺑﻪ اﺋﻤﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺷﻴﻌﻪ و ﻣﻄﻴـﻊ ﺑـﻲﭼـﻮن و ﭼـﺮاي آﻧـﺎن‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ و اﻳﺸﺎن را اﻣﺎم و رﻫﺒﺮ اﺳﻼم ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -1‬در ﺑﺎرة اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﻣﺎدة ﻧﺼﻴﺮﻳﻪ در داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﻻم ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ‪ ،‬ﭼـﺎپ دوم‪:8 ،‬‬ ‫‪ 148 – 145‬دﻳﺪه ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬

‫‪49‬‬

‫در دهﻫﺎي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻗﺮن دوم ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ و ﻣﺤﺘﺮمﺗﺮﻳﻦ ﺷﺨﺼﻴﺖ در اﻳـﻦ ﮔـﺮاﻳﺶ‪ ،‬ﻳـﻚ‬ ‫داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ ﻛﻮﻓﻪ)‪ (1‬ﺑﻪ ﻧﺎم اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻳﻌﻔﻮر ﻋﺒﺪي )ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ (2)(131‬ﺑـﻮد‬ ‫ﻛﻪ از ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮﻳﻦ اﺻﺤﺎب اﻣﺎم ﺻﺎدق  ﺑـﻪ اﻳﺸـﺎن ﺑـﻮد)‪ .(3‬او ﻳـﻚ ﺻـﺤﺎﺑﻲ ﻣـﺆﻣﻦ و‬ ‫وﻓﺎدار اﻣﺎم ﺑﻮد)‪ (4‬و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻨﻬﺎ)‪ (5‬ﻳﺎ ﻳﻜﻲ از دو)‪ (6‬ﺻﺤﺎﺑﻲ ﻛﻪ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﻄﻴﻊ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار او‬ ‫ﺑﻮده و وي از آﻧﺎن ﻛﻤﺎل رﺿﺎﻳﺖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ اﻣﺎم ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ .‬در ﻛﻠﻤـﺎت‬ ‫ﻣﻨﻘﻮل از اﻣﺎم ﺻﺎدق  در ﺑﺎرة ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻳﻌﻔﻮر‪ ،‬از او ﺑﺎ ﺗﻮﺻﻴﻔﺎﺗﻲ ﻧﺎدر و ﺑﻲﺳـﺎﺑﻘﻪ‬ ‫ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻣﻲﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﻛﻪ او در ﺑﻬﺸﺖ در ﺧﺎﻧﻪاي ﻣﻴﺎن ﺧﺎﻧﺔ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﺟﺎي‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ)‪ .(7‬ﻣﻊ ﻫﺬا ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ‪ ،‬اﺋﻤﻪ را ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻠﻤﺎء اﺑﺮار اﺗﻘﻴـﺎء‬ ‫ﻣﻲداﻧﺴﺖ)‪ (8‬و ﻳﻚ ﺑﺎر ﮔﻔﺘﮕﻮﺋﻲ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻫﻤـﻴﻦ ﻣﻮﺿـﻮع ﺑـﺎ ﻣﻌﻠـﻲ ﺑـﻦ ﺧﻨـﻴﺲ)‪ – (1‬ﻳـﻚ‬ ‫‪ -1‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 162 :‬و ‪ / 427‬رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷﻲ‪.213 :‬‬ ‫‪ -2‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﻛﺸﻲ‪ 246 :‬وي در ﺳﻨﺔ ﻃﺎﻋﻮن در اﻳﺎم اﻣﺎﻣﺖ اﻣﺎم ﺻﺎدق  درﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻃـﺎﻋﻮن در‬ ‫ﺳﺎل ‪ 131‬ﺑﻮده اﺳﺖ )ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪) 7 ،355 :5‬ﺑﺨﺶ دوم(‪ 21 :‬و ‪] 60‬ﻧﻴـﺰ ﻧﮕـﺎه ﻛﻨﻴـﺪ ﺑـﻪ ﻫﻤـﺎن‬ ‫ﺑﺨﺶ از ﺟﻠﺪ ‪ 11 :7‬و ‪ 13‬و ‪ / (17‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻠﻴﻔـﻪ ﺑـﻦ ﺧﻴـﺎط ‪ / 603 :2‬ﻛﺘـﺎب اﻟﺘﻌـﺎزي ﻣﺒـﺮد‪/ 212 :‬‬ ‫ﻣﻌﺎرف اﺑﻦ ﺗﻘﻴﺒﻪ‪] 470 :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ‪ 471‬و ‪ / [601‬ﻣﻨﺘﻈﻢ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي ‪ / 288 – 287 :7‬ﺗـﺎرﻳﺦ اﻹﺳـﻼم‬ ‫ذﻫﺒﻲ ‪ / 191 :5‬اﻟﻨﺠﻮم اﻟﺰاﻫﺮه ‪ .(313 :1‬وﻟﻲ ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن آن را در وﻗﺎﻳﻊ ﺳﺎل ‪ 130‬آوردهاﻧﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺷﺮوع آن را ﻣﻨﻈﻮر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﻣﺜﻼً ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي ‪ / 401 :7‬ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ ‪.393 :5‬‬ ‫‪ -3‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ .10 :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺎﻓﻲ ‪.464 :6‬‬ ‫‪ -4‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪) 249 :‬ﺑﻨﺪ ‪ .(462‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب درﺳﺖ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻣﻨﺼﻮر‪ / 162 :‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻋﻴﺎﺷﻲ‬ ‫‪ / 327 :1‬اﺧﺘﺼﺎص‪.190 :‬‬ ‫‪ -5‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 246 :‬و ‪ 249‬و ‪) 250‬ﺑﻨﺪﻫﺎي ‪ 453‬و ‪ 463‬و ‪.(464‬‬ ‫‪ -6‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪.180 :‬‬ ‫‪ -7‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪.249 :‬‬ ‫‪ -8‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪ .247 :‬ﺑﺮاي ﻧﻈﺎﺋﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﺮاﺗﻲ ﻣﻴﺎن ﺻﺤﺎﺑﺔ ﺧﺎص اﻣﺎم ﺻﺎدق  ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣـﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﻌﺮﻳﻒ اﺑﺎن ﺑﻦ ﺗﻐﻠﺐ )داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻧﺎﻣﻮر ﺷﻴﻌﻪ در اﻳﻦ دوره( از ﺗﺸـﻴﻊ ﻛـﻪ در رﺟـﺎل ﻧﺠﺎﺷـﻲ‪ 12 :‬آﻣـﺪه‬ ‫اﺳﺖ اﺷﺎره ﻛﺮد ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺮح‪» :‬اﻟﺸﻴﻌﺔ اﻟﺬﻳﻦ إذا اﺧﺘﻠﻒ اﻟﻨﺎس ﻋﻦ رﺳـﻮل اﷲ اﺧـﺬوا ﺑﻘـﻮل ﻋﻠـﻲ‪ ،‬وإذا اﺧﺘﻠـﻒ‬

‫‪50‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﺧﺪﻣﺘﻜﺎر اﻣﺎم ﺻﺎدق  ﻛﻪ اﺋﻤﻪ را ﻫﻢردﻳﻒ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﻣﻲﺷﻤﺮد – ﻧﻤﻮد ﻛﻪ اﻣـﺎم‪ ،‬ﺳـﺨﻦ‬ ‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻳﻌﻔﻮر را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺮده و ﻧﻈﺮ ﻣﻌﻠﻲ ﺑﻦ ﺧﻨﻴﺲ را ﺑﻪ ﺷﺪت رد ﻓﺮﻣﻮد)‪.(2‬‬ ‫ﻧﻈﺮات ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻳﻌﻔﻮر ﺑﻪ وﺿﻮح ﻃﺮﻓﺪاران ﺑﺴـﻴﺎري در ﺟﺎﻣﻌـﺔ ﺷـﻴﻌﺔ آن زﻣـﺎن‬ ‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﺸﻴﻴﻊ ﺟﻨﺎزة او ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺑﺰرﮔﻲ از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺷﺮﻛﺖ ﻛـﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ)‪ .(3‬ﺑﺮﺧـﻲ‬

‫اﻟﻨﺎس ﻋﻦ ﻋﻠﻰ اﺧﺬوا ﺑﻘﻮل ﺟﻌﻔـﺮ ﺑـﻦ ﻣﺤﻤـﺪ« )در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺑﺎز ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻋـﺪة ﺷـﻴﺦ ‪ / 379 :1‬ﺑﺼـﺎﺋﺮ‬ ‫ﺻﻔﺎر‪ .(525 :‬ﺷﻬﻴﺪ ﺛﺎﻧﻲ در ﺣﻘﺎﺋﻖ اﻻﻳﻤﺎن‪ 151 – 150 :‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از اﺻﺤﺎب اﺋﻤﺔ اﻃﻬﺎر و‬ ‫ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣﺘﻘﺪم‪ ،‬آﻧﺎن را ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻠﻤﺎء اﺑﺮار ﻣﻲداﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺣﺘـﻲ ﻗﺎﺋـﻞ ﺑـﻪ ﻋﺼـﻤﺖ آﻧـﺎن ﻫـﻢ ﻧﺒـﻮدهاﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺤﺮاﻟﻌﻠﻮم در رﺟﺎل ﺧﻮد ‪ 220 :3‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را ﺑﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣﺘﻘﺪم ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﺪ )ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻧﮕـﺎه‬ ‫ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رﺟﺎل اﺑﻮﻋﻠﻲ‪ 45 :‬و ‪ .(346‬ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮد ﺑﺎﻳﺪ در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ ﺗﻨﻬﺎ اﻗﻠﻴﺘـﻲ‬ ‫از ﻋﻠﻤﺎء ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﻋﺼﻤﺖ اﺋﻤﻪ را اﻧﻜﺎر ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ )اواﺋﻞ اﻟﻤﻘﺎﻻت‪ .(35 :‬ﺿﻤﻦ آن ﻛﻪ ﺧﻮد ﺷـﻴﺦ ﻣﻔﻴـﺪ‬ ‫در اﻟﻤﺴﺎﺋﻞ اﻟﻌﻜﺒﺮﻳﺔ ﻋﻠﻢ ﻏﻴﺐ اﺋﻤﻪ را ﻳﻜﺴﺮه اﻧﻜﺎر ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ -1‬در ﺑﺎرة اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﻧﮕـﺎه ﻛﻨﻴـﺪ ﺑـﻪ رﺟـﺎل ﻛﺸـﻲ‪ / 382 – 376 :‬رﺟـﺎل ﻧﺠﺎﺷـﻲ‪ / 417 :‬رﺟـﺎل اﺑـﻦ‬ ‫اﻟﻐﻀﺎﺋﺮي ‪.110 :6‬‬ ‫‪ -2‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪) 247 :‬ﺑﻨﺪ ‪ / (456‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﺑﻦ ﺷﻬﺮ آﺷﻮب ‪ .354 :3‬اﻟﺒﺘﻪ در ﻣﺘﻦ ﺧﺒﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻠـﻲ‬ ‫ﺑﻦ ﺧﻨﻴﺲ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬اﻷﺋﻤﺔ اﻷﻧﺒﻴـﺎء«‪ .‬وﻟﻲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ وي ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻠﻜﻪ ﺧـﺪﻣﺘﻜﺎر اﻣـﺎم‬ ‫ﺻﺎدق  ﺑﻮده ﻃﺒﻌﺎً ﻣﻨﻈﻮر او ﻫﻤﺪوﺷﻲ آﻧﺎن ﺑﺎ اﻧﺒﻴﺎء اﺳﺖ ﻧﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ واﻗﻌﻲ‪ ،‬و اﻻ ﺑﺎ ﺗﻮﺟـﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﺿﺮوريﺑﻮدن ﺧﺘﻢ ﻧﺒﻮت ﺑﺮ رﺳﻮل اﻛﺮم
ﺑﻪ ﻧﺺ ﻗﺮآﻧﻜﺮﻳﻢ‪ ،‬وي ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ ﺧﺪﻣﺘﮕﺰاري اﻣﺎم‬ ‫ﻣﻌﺼﻮم ﻧﻤﻲﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﻢ ﻧﺒﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺑـﺎ رواﻳﺘـﻲ دﻳﮕـﺮ در ﻫﻤـﺎن ﻣﻨﺒـﻊ ﺗﺄﻳﻴـﺪ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاﺳﺎس آن ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻳﻌﻔﻮر اﺋﻤﻪ را ﻣﺤﺪث و ﻣﻔﻬﻢ )ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻠﻬﻢ از ﺟﺎﻧـﺐ ﺧﺪاوﻧـﺪ(‬ ‫ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬ﭼﻪ اﻳﻦ اﺻﻄﻼح ﮔﺮﭼﻪ در ادوار ﺑﻌﺪ ﺑﺎ ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ ﺧﺎﺻـﻲ از ﺳـﻮي ﻏـﻼت و ﻣﻮﺿـﻪ رو ﺑـﻪ رو‬ ‫ﺷﺪه‪ ،‬وﻟﻲ در اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺧﻮد ﺑﻪ وﺿﻮح‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﺿﺪ ﻏﺎﻟﻲ و در ﺑﺮاﺑﺮ اﻋﺘﻘﺎد و ﻧﻈﺮ ﻏﻼت ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﺪاوم وﺣﻲ ﻫﻤﺪوﺷﻲ اﺋﻤﻪ ﺑﺎ اﻧﺒﻴﺎء ﺑﻮده اﺳﺖ )رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رواﻳﺎت ﺑﺎب در ﺑﺤﺎر ‪ .79 0 66 :26‬در‬ ‫ﺑﺎرة اﺻﻄﻼح ﻣﺤﺪث در ادب ﻗﺪﻳﻢ ﺷﻴﻌﻲ ﻣﻘﺎﻟﺔ اﺗﺎن ﻛﺎﻟﺒﺮگ در ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻣﻘﺎﻻت او ﺑـﺎ ﻧـﺎم ﻋﻘﻴـﺪه و‬ ‫ﺷﺮﻳﻌﺖ در ﺗﺸﻴﻴﻊ اﻣﺎﻣﻲ ]ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ[‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﺔ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﻣﻔﻴﺪ اﺳﺖ(‪.‬‬ ‫‪ -3‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪) 247 :‬ﺑﻨﺪ ‪.(458‬‬

‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬

‫‪51‬‬

‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻋﻠﻢ ﻣﻠﻞ و ﻧﺤﻞ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ آﻧـﺎن اﺑـﻦ اﻟﻤﻘﻌـﺪ )‪ (1‬در روزﮔـﺎر ﺧﻼﻓـﺖ‬ ‫ﻣﻬﺪي ﻋﺒﺎﺳﻲ )‪ ،(169 – 158‬از ﻳﻚ ﮔﺮوه ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻳﻌﻔﻮرﻳﻪ ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ ﻛﻪ در ﻣﺴـﺎﺋﻞ‬ ‫ﻣﺬﻫﺒﻲ اﺧﺘﻼﻓﻲ داراي ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮات ﻣﻌﺘﺪل و ﻣﺴﺎﻟﻤﺖﺟﻮ ﺑﻮدهاﻧـﺪ‪.‬ﻣﺜﻼً ﺟـﺪال در ﻣﺴـﺎﺋﻞ‬ ‫ﻣﺬﻫﺒﻲ را روا ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮﺧﻼف ﻏﻼت)‪ ،(2‬ﻣﻨﻜﺮان اﻣﺎﻣﺖ اﺋﻤﻪ را ﻛﺎﻓﺮ ﻧﻤﻲﺷﻤﺮدﻧﺪ)‪.(3‬‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ اﺷﺎرة ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اﻳﻦ ﻛﺘﺎبﻫﺎ ﺑﻪ ﮔﺮوه ﻫﻮاداران ﻋﺒﺪاﷲ ﺑـﻦ اﺑـﻲ‬ ‫ﻳﻌﻔﻮر اﺳﺖ ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﺮاي ﺳﺎﻳﺮ ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﻠﻤﺎء ﺷﻴﻌﻪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ زراره و ﻫﺸـﺎم ﺑـﻦ ﺣﻜـﻢ و‬ ‫ﻣﺆﻣﻦ اﻟﻄﺎق ﻧﻴﺰ ﮔﺮوهﻫﺎﺋﻲ ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن ذﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ)‪.(4‬‬ ‫ﻏﻼت و ﻣﻔﻮﺿﻪ ﻓﻌﺎﻻﻧﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻳﻌﻔﻮر و ﻫﻮاداران او – ﭼﻪ در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت‬ ‫او و ﭼﻪ ﭘﺲ از درﮔﺬﺷﺖ وي – ﺗﻼش ﻣـﻲﻛـﺮدهاﻧـﺪ)‪ .(5‬در زﻣـﺎن ﺣﻴـﺎت وي‪ ،‬ﺣﺘـﻲ در‬ ‫ﺣﻀﻮر اﻣﺎم ﻛﻪ ﻫﻤﻮاره از او ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻛﺮده و ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ او را ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲﻓﺮﻣﻮد ﺑﻪ او ﺣﻤﻠـﻪ‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ)‪ .(6‬آﻧﺎن ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺑﺰرﮔﻲ را ﻛﻪ در ﺗﺸﻴﻴﻊ ﺟﻨﺎزة ﻋﺒـﺪاﷲ ﺑـﻦ اﺑـﻲ ﻳﻌﻘـﻮر ﺷـﺮﻛﺖ‬

‫‪ -1‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪ 266 – 265 :‬ﻧﻴﺰ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻛﻠﺔ اﻟﻨﺎس ﻟﺰﻣﺎﻧﻬﻢ ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ‪.24 :‬‬ ‫‪ -2‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 65 :‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪.69 :‬‬ ‫‪ -3‬اﻟﻤﻘﺎﻻت اﻹﺳﻼﻣﻴﻴﻦ ‪ .122 :1‬اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻪ وﺿﻮح ﻏﻴﺮ از ﻓﺮﻗـﺔ دﻳﮕـﺮي ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﻧـﺎم‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺰء ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﻏﻼت ﺑﻮده و از ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻌﻔﻮر ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛـﺮدهاﻧـﺪ )ﻣﻔـﺎﺗﻴﺢ‬ ‫اﻟﻌﻠﻮم ﺧﻮارزﻣﻲ‪.(50 :‬‬ ‫‪ -4‬در ﺑﺎرة ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎي ﻛﻼﻣﻲ اﺑﻦ اﺑﻲ ﻳﻌﻔﻮر ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻫـﻢ ﻣﺮاﺟﻌـﻪ ﻛﻨﻴـﺪ‪ :‬ﻛـﺎﻓﻲ ‪ 277 :1‬و‬ ‫‪ / 133‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 305 :‬و ‪ / 307‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار ‪.53 :23‬‬ ‫‪ -5‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻏﻼ از اﺻﺤﺎب ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ و داﻧﺸﻤﻨﺪ اﺋﻤﻪ ﻧﻔﺮت داﺷﺘﻨﺪ ﭼﻪ ﺟﺎﻣﻌـﻪ‪ ،‬آن داﻧﺸـﻤﻨﺪان را‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن واﻗﻌﻲ ﻧﻈﺮات اﺋﻤﻪ ﻣﻲداﻧﺴﺖ و ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺣﻨﺎي ﻏﻼت را ﺑﻲرﻧﮓ ﻣـﻲﻛـﺮد و ﺗـﺄﺛﻴﺮ‬ ‫آﻧﺎن را در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﺗﺎ ﺣﺪود ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎدي ﺧﻨﺜﻲ ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ .‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 138 :‬و ‪.148‬‬ ‫‪ -6‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪.246 :‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫‪52‬‬

‫ﺟﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣ‪‬ﺮﺟﺌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﻟﻘﺐ دادﻧﺪ)‪ (1‬ﻛﻪ ﺑـﻪ وﺿـﻮح ﺗﻼﺷـﻲ ﺑـﻮد ﺑـﺮاي ﻣـﺘﻬﻢﺳـﺎﺧﺘﻦ‬ ‫ﻫﻮاداران او ﺑﻪ داﺷﺘﻦ ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎي ﺳﻨﻲ در ﻣﺒﺎﻧﻲ اﻋﺘﻘﺎدي ﺧﻮد‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ آﻧﺎن اﺋﻤﻪ را از ﻧﻮع‬ ‫اﻧﺴﺎن داﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﻪ ﻋﻤﻼً از ﺳﻨﺦ ﺧـﺪا )اﺻـﻄﻼح ﻣ‪‬ﺮﺟﺌـﻪ در آن روزﮔـﺎر ﺑـﺮ ﺳـﻨﻴﺎن‬ ‫ﻃﺮﻓﺪار ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ اﻃﻼق ﻣﻲﺷﺪ و ﺣﺎﻟﺘﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ اﺻـﻄﻼح وﻫـﺎﺑﻲ در روزﮔـﺎر ﻣـﺎ را‬ ‫داﺷﺖ(‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺎرﻫﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﺣﺪوث دﺷﻤﻨﻲ و ﺣﻤﻼت ﻟﻔﻈﻲ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻣﻴﺎن دو ﻃﺮف در زﻣﺎن‬ ‫اﻣﺎم ﺻﺎدق  ﺷﺪ)‪ ،(2‬وﻟﻲ ﭘﺲ از آن ﺣﻀﺮت ﺑﺮ ﺷﺪت آن ﺑﺴﻴﺎر اﻓﺰودهﺗﺮ ﺷـﺪ)‪ .(3‬در آن‬ ‫زﻣﺎﻧﻲ ﺣﺘﻲ اﺻﺤﺎب داﻧﺸﻤﻨﺪ اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ  ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻨﺎزﻋﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﮔﺎه‬ ‫ﻛﺎر ﺑﻪ ﻗﻬﺮ و ﻗﻄﻊ راﺑﻄﺔ ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ ﻣﻲﻛﺸﻴﺪ)‪.(4‬‬ ‫***‬ ‫ﻧﻘﻄﺔ ﻋﻄﻒ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻗﺔ ﻣﻔﻮﺿﻪ ﺑﺎ رﺣﻠﺖ ﺣﻀﺮت رﺿﺎ  در ﺳـﺎل ‪ 203‬ﻫﺠـﺮي‬ ‫ﻓﺮا رﺳﻴﺪ‪ .‬در ﻓﺼﻞ ﭘﻴﺶ اﺷﺎره ﺷﺪ ﻛﻪ ﭼﻮن ﺗﻨﻬﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ذﻛﻮر آن ﺑﺰرﮔﻮار در ﺣـﻴﻦ وﻓـﺎت‬ ‫ﭘﺪر ﻫﻔﺖ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد ﺑﺤﺚﻫﺎ و ﮔﻔﺘﮕﻮﻫﺎﺋﻲ در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ درﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ ﻛﻮدﻛﻲ در اﻳـﻦ‬ ‫ﺳﻦ واﺟﺪ ﺷﺮاﺋﻂ اﻣﺎﻣﺖ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﻪ‪ .‬ﺳﻮاد اﻋﻈﻢ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ در ﻧﻬﺎﻳﺖ آن ﺣﻀﺮت را ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان اﻣﺎم ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ وﻟﻲ ﺗﻮﺟﻴﻪﻫﺎ و اﺳﺘﺪﻻﻻت ﺑﺮاي اﻳﻦ اﻣﺮ ﻳﻜﺴﺎن ﻧﺒﻮد‪:‬‬ ‫ﻋﺪهاي ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻣﻌﻨﻲ اﻣﺎﻣﺖ آن ﺟﻨﺎب اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﺣﻖ اﻳﺸﺎن اﺳﺖ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻦ ﺑﻠﻮغ رﺳﻴﺪه و ﺷﺮاﺋﻂ ﻋﻠﻤﻲ ﻻزم را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد آﻧﮕﺎه اﻣﺎم ﺧﻮاﻫﺪ ﺑـﻮد )ﻋﻴﻨـﺎً‬ ‫ﻣﺜﻞ ﻣﺴﺄﻟﺔ ﺣﻴﺎزت ﻣﻴﺮاث در اﻣﻮال واﻋﻴﺎن(‪ .‬ﺑﺤﺜﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﺻﻼﺣﻴﺖ ﻋﻠﻤﻲ از ﻛﺠﺎ ﺑـﻪ‬ ‫دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮ ﻏﺎﻟﺐ آن ﺑﻮد ﻛﻪ وي ﺑﺎ ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻦ ﺑﻪ ﻛﺘﺐ آﺑﺎء و اﺟﺪاد ﺑﺰرﮔﻮار ﺑـﻪ‬ ‫‪ -1‬اﻳﻦ را در ﻗﺎﻟﺐ ﺣﺪﻳﺜﻲ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻣﺎم ﺻـﺎدق  درآورده ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ در رﺟـﺎل ﻛﺸـﻲ‪ 247 :‬دﻳـﺪه‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ -2‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻛﺎﻓﻲ ‪ 78 :8‬و ‪ 223‬و ‪.285‬‬ ‫‪ -3‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﺑﻦ ﺷﻬﺮ آﺷﻮب ‪.250 :4‬‬ ‫‪ -4‬ﻛﺎﻓﻲ ‪) 410 :1‬ﺑﺮاي ﺳﺎﺑﻘﺔ اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺧﺎص ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار ‪.(192 :25‬‬

‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬

‫‪53‬‬

‫آن ﻣﺮﺗﺒﻪ دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬اﺻﻮﻻً ﻳﻚ ﻧﻈﺮ ﺷﺎﻳﻊ آن ﺑﻮد ﻛﻪ داﻧﺶ اﺋﻤﻪ در اﻣﻮر ﺷﺮﻳﻌﺖ‬ ‫ﻣﻘﺘﺒﺶ از ﻛﺘﺎﺑﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻲ  در ﻃﻮل ﻣﺼﺎﺣﺒﺖ ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺧﻮد ﺑﺎ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬ ‫
از اﻓﺎﺿﺎت آن ﺑﺰرﮔﻮار ﮔﺮد آورده ﺑﻮد و اﻳﻦ داﻧـﺶ ﺑـﻮد ﻛـﻪ دﻳﮕـﺮان ﺑـﺪان دﺳﺘﺮﺳـﻲ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻛﺘﺐ دﻳﮕﺮ ﻛﻪ از اﺧﺘﺼﺎﺻﺎت ﺧﺎﻧﺪان ﻋﺼـﻤﺖ و ﻃﻬـﺎرت ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر‬ ‫ﻣﻲرﻓﺖ)‪ .(1‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺴﺘﺤﺪﺛﻪ در ﻫﺮ ﻋﺼﺮ و زﻣﺎن را اﻣﺎم ﻫﺮ ﻋﺼﺮ ﺑﺮاﺳﺎس ﻗﻮاﻋﺪ وﻛﻠﻴـﺎت‬ ‫ﻣﺬﻛﻮره در ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎبﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻓﺮوع از اﺻﻮل اﺳﺘﺨﺮاج و ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﻓﺮﻣﻮد‬ ‫)‪ .(2‬اﻳﻦ روش اﺳﺘﺨﺮاج اﺣﻜﺎم رادر آن ادوار‪ ،‬اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷـﻴﻌﻪ ﻧﻤـﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ ،‬ﭼـﻮن‬ ‫ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻓﻜﺮ آدﻣﻲ در ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺎ اﺳﺖ و اﺷﺘﺒﺎه در ارﺟﺎع ﻓﺮﻋﻲ ﺑـﻪ اﺻـﻞ ﺻـﺤﻴﺢ‪،‬‬ ‫ﻣﻮﺟﺐ اﺷﺘﺒﺎه در ﻓﻬﻢ ﺣﻜﻢ و اﺳﻨﺎد ﺣﻜﻢ ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ و در ﻣ‪Ĥ‬ل ﻣﻮﺟـﺐ ﺿـﻼﻟﺖ‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ در ﻣﻮرد اﻣﺎم ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺮدﻳﺪ وﺗﺎﻟﻲ ﻓﺎﺳﺪي وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬زﻳـﺮا او ﻣﻌﺼـﻮم‬ ‫ﺑﻮد و ﺧﺪاوﻧﺪ او را از ﺧﻄﺎ در اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺣﺮاﺳﺖ و ﺣﻔﻆ ﻣﻲﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﭘـﺲ اﺟﺘﻬـﺎد او‬ ‫ﻫﻤﻮاره ﺑﺮ واﻗﻊ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﻣﻲاﻓﺘﺎد)‪ .(3‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر واﺿﺢ ﻣﻌﺘﻘـﺪ‬ ‫ﺑﻪ آن ﻛﻪ اﺋﻤﻪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮداﺗﻲ ﻓﻮق ﺑﺸﺮي ﺑﻮده و اﻣﻜﺎن اﻛﺘﺴﺎب ﻋﻠﻢ از ﻃﺮﻳﻖ اﻋﺠﺎز و ﺧـﺮق‬

‫‪ -1‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ دﻋﺎﺋﻢ اﻻﺳﻼم ‪ / 64 :1‬ﺑﺤﺎر اﻻﻧﻮار ‪ 25 – 22 :26‬و ‪ 33‬و ‪) 53‬ﻧﻴﺰ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ‪– 172 :2‬‬ ‫‪.(179‬‬ ‫‪ -2‬واژهاي ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻮرد در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ وازة ﻗﻴﺎس اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﺘﻔﺎﻫﻢ ﺷﻴﻌﺔ آن ﻋﻬـﺪ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ‬ ‫ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﻋﻘﻠﻲ ﺑﻮد و ﻧﻪ ﻓﻘﻂ آن ﻧﻮع ﺧﺎص ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻓﻘﻬﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً در ﺳﻨﺖ ﻓﻘﻬـﻲ اﻫـﻞ ﺳـﻨﺖ‬ ‫ﻗﻴﺎس ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺎره رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﺑﺮ ﻓﻘﻪ ﺷﻴﻌﻪ )ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ( از ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه‪ .30 – 29 :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﻌﺎرج ﻣﺤﻘﻖ ﺣﻠﻲ‪.187 :‬‬ ‫‪ -3‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 99 – 98 :‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ .98 – 96 :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺑﺼـﺎﺋﺮ اﻟـﺪرﺟﺎت‪– 387 :‬‬ ‫‪ .390‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ اﺷﻌﺮي در ﻣﻘـﺎﻻت‪ 96 :‬ﻣـﻮرد ﺗﺄﻳﻴـﺪ و ﭘﺸـﺘﻴﺒﺎﻧﻲ داﻧﺸـﻤﻨﺪ و‬ ‫ﻣﺘﻜﻠﻢ ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ ﺷﻴﻌﻪ در آن ﻋﻬﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻮﻧﺲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻗﻤـﻲ ﻗـﺮار داﺷـﺖ )در ﺑـﺎرة اﻳـﻦ داﻧﺸـﻤﻦ‬ ‫رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ(‪ .‬ﻧﻴﺰ رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب اﻟﺸﺠﺮة اﺑﻮﺗﻤـﺎم اﺳـﻤﺎﻋﻴﻠﻲ‪ ،‬ذﻳـﻞ‬ ‫ﺳﺨﻦ از ﻓﺮﻗﻆ اﻣﺎﻣﻴﻪ‪ ،‬در ﺳﺨﻦ از »ﻣﺎ اﺟﻤﻌﻮا ﻋﻠﻴﻪ«‪.‬‬

‫‪54‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﻋﺎدت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻧﺒﻮدﻧﺪ و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﺑﺎ اﻧﺴﺪاد ﺑﺎب وﺣﻲ ﭘﺲ از درﮔﺬﺷـﺖ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬ ‫
اﻣﻜﺎن ﺗﺼﻮر رﺳﻴﺪن ﻓﻴﺾ ﻋﻠﻤﻲ از آن راه ﻫﻢ ﻣﻨﺘﻔـﻲ ﺑـﻮد‪ .‬ﺑـﺎ ﺗﺤﻠﻴﻠـﻲ ﻛـﻪ در ﻣـﻮرد‬ ‫ﺿﻤﺎﻧﺖ ﻣﺼﻴﺐﺑﻮدن اﺟﺘﻬﺎد اﺋﻤﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻋﺼﻤﺖ آﻧﺎن اراﺋﻪ ﻣﻲﺷﺪ اﻋﺘﺒﺎر اﺟﺘﻬﺎدات آﻧـﺎن‬ ‫در ﭼﻬﺎرﭼﻮب ﻋﻘﺎﺋﺪ ﺑﻨﻴﺎدي ﺷﻴﻌﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻣﻲﺷﺪ و ﺑﺎز ﻓﺮق روﺷﻦ و اﺳﺎﺳﻲ ﻣﻴﺎن ﻋﻠـﻢ‬ ‫آﻧﺎن ﻛﻪ ﻗﻄﻌﻲ‪ ،‬و اﻃﺎﻋﺖ و ﺗﺒﻌﻴﺖ آن ﻓﺮض ﻋـﻴﻦ ﺑـﻮد ﺑـﺎ ﻋﻠـﻢ ﻣﻔﺘﻴـﺎن و ﻋﻠﻤـﺎء رﺳـﻤﻲ‬ ‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﺿﻤﺎﻧﺘﻲ ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ آن ﺑﺎ واﻗﻊ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣـﻲآﻣـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﺧﻼﺻﺔ ﻧﻈﺮﻳﺔ اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﮔﺮوه دﻳﮕﺮي از ﺷﻴﻌﻴﺎن در اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ راه دﻳﮕﺮي ﻣﻲﭘﻴﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﻣﻲﮔﻔﺘﻨـﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧـﺪ‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻠﻢ ﺷﺮﻳﻌﺖ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﻫﺮﻛﺲ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺪﻫﺪ و او را اﻣﺎم ﺳـﺎزد ﺣﺘـﻲ‬ ‫اﮔﺮ آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻛﻮدﻛﻲ ﺧﺮدﺳﺎل ﺑﺎﺷﺪ ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﻋﻴﺴﻲ ﻣﺴﻴﺢ و ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ زﻛﺮﻳﺎ ﺑﻪ ﻧـﺺ‬ ‫ﻗﺮآﻧﻜﺮﻳﻢ)‪ (1‬در ﻛﻮدﻛﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻮدﻧﺪ)‪ .(2‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟـﻪ داﺷـﺖ ﻛـﻪ ﻻزﻣـﺔ اﻳـﻦ ﺳـﺨﻦ آن‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻣﺎﻣﺖ‪ ،‬اﻣﺮي ﻣﻮروﺛﻲ و اﻧﺘﻘﺎل آن از ﭘﺪر ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ذﻛﻮر اﻟﺰاﻣﻲ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺧﺪاوﻧـﺪ‬ ‫راﻫﻲ ﺟﺰ ﺗﻜﻤﻴﻞ ﺷﺮاﺋﻂ اﻣﺎﻣﺖ ﺑﺮاي ﻛﻮدﻛﻲ ﺧﺮدﺳﺎل ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻣﺜﻼً ﻧﺘﻮاﻧـﺪ اﻣﺎﻣـﺖ را در‬ ‫ﺷﺨﺺ ﺑﺎﻟﻎ و داﻧﺸﻤﻨﺪ دﻳﮕﺮي از ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮادر اﻣﺎم ﻣﺘـﻮﻓﻲ ﻳـﺎ دﻳﮕـﺮي ﻗـﺮار‬ ‫دﻫﺪ‪ .‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﺮض اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﻛﻮدك ﺧﺮدﺳﺎل ﺑﻪ ﻧﺺ و وﺻﻴﺖ اﻣﺎم ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺛﺎﺑـﺖ‬ ‫ﺷﺪه و اﻳﻦ ﺗﺤﻠﻴﻞﻫﺎ در ﺻﺪد ﺗﺸﺮﻳﺢ اﻣﺮ واﻗﻊ و ﺗﺒﻴﻴﻦ آن ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺴﻠﻢ و ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ)‪.(3‬‬ ‫‪ -1‬ﻗﺮآﻧﻜﺮﻳﻢ‪ 12 :19 :‬و ‪.30 :29‬‬ ‫‪ -2‬ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت‪ / 238 :‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 99 :‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ 96 – 95 :‬و ‪ / 99‬ﻛـﺎﻓﻲ ‪ 321 :1‬و ‪ 322‬و‬ ‫‪ / 384 – 383‬ﻣﻘﺎﻻت اﻻﺳﻼﻣﻴﻴﻦ ‪ / 105 :1‬ﻣﻘﺎﻻت اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﺑﻠﺨﻲ‪ / 182 – 181 :‬ارﺷﺎد ﻣﻔﻴـﺪ‪317 :‬‬ ‫و ‪ / 319‬ﻣﺠﺎﻟﺲ او ‪ / 96 :2‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار ‪ 20 :50‬و ‪ 21‬و ‪ 24‬و ‪ 34‬و ‪ 35‬ﻛﻪ از ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ ﻛﻪ در ﺑـﺎﻻ‬ ‫ﻧﺎم ﺑﺮده ﻧﺸﺪهاﻧﺪ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ -3‬در ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻻﻣﺎﻣﻪ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻧﺎﺷﻲ‪ ،‬اﻛﺒﺮ‪ 25 :‬ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺤﺚﻫﺎﺋﻲ در ﻣﻴﺎن ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‬ ‫ﭘﺲ از ﺷﻬﺎدت ﺣﻀﺮت اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ  ﻫﻢ در ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬زﻳـﺮا اﻣـﺎم ﺳـﺠﺎد  ﺑﺮاﺳـﺎس ﺑﺮﺧـﻲ‬ ‫ﮔﺰارشﻫﺎ در اﻳﻦ آن روزﮔﺎر ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﺳﻦ ﺑﻠﻮغ ﻧﺮﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻳﻦ ﻣﻨﺒﻊ در آن زﻣـﺎن ﻫـﻢ ﺑﺮﺧـﻲ‬

‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬

‫‪55‬‬

‫در ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﻧﻈﺮﻳﻪ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻧﻈﺮﻳﺔ دوم ﻛﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﺣﺎﻟﺖ ﻓﻮق ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﺧﺎرق اﻟﻌﺎده‬ ‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻣﻲداد ﺟﺎذﺑﺔ ﺑﻴﺸﺘﺮي در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﻳﺎﻓﺖ و م ورد ﻗﺒﻮل ﺑﺨﺶ ﺑﺰرﮔﺘـﺮي از‬ ‫ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و اﻳﻦ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣـﺆﺛﺮي ﺑـﻪ ﺟﺎاﻓﺘـﺎدن و ﭘـﺬﻳﺮش ﺑﺴـﻴﺎري از ﻋﻘﺎﺋـﺪ و‬ ‫ﺗﺤﻠﻴﻼت ﻏﻼت و ﻣﻔﻮﺿﻪ در ﺑﺎرة ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻓﻮق ﺑﺸﺮي اﺋﻤﻪ ﻛﻤﻚ ﻛﺮد ﭼﻪ اذﻫـﺎن را ﺑـﺮاي‬ ‫ﻗﺒﻮل ﭼﻨﺎن ﺳﺨﻨﺎن آﻣﺎده ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ .‬از اﻳﻦ ﭘﺲ)‪ (1‬ﻣﻔﻮﺿـﻪ ﺑـﻪ ﮔﻮﻧـﺔ ﺗﺤﺴـﻴﻦاﻧﮕﻴـﺰي ﺗﻤـﺎم‬ ‫ﻧﻴﺮوي ﺧﻮد را ﺻﺮف ﻧﺸﺮ آﺛﺎر و اﻓﻜﺎر ﺧﻮد ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﺑﺰرﮔﻲ از رواﻳﺎت و‬ ‫اﺣﺎدﻳﺚ ﺑﻮد ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ را ﻋﻤﺪﺗﺎً ﻣﻨﻘﻮﻻﺗﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲداد ﻛﻪ ﻣﻔﻀـﻞ ﺟﻌﻔـﻲ و‬ ‫ﻳﺎران و ﭘﻴﺮوان او در ﻗﺮن ﭘﻴﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رواﻳﺖ از اﻣﺎم ﺻﺎدق و ﺳﭙﺲ اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ ﺑـﺮاي‬ ‫دﻳﮕﺮان ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ آن رواﻳﺎﺗﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻏﻼت ﺗﻨﺪروﺗﺮ ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﺑﻮاﻟﺨﻄـﺎب و‬ ‫دﻳﮕﺮان ﺑﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮاران اﺳﻨﺎد داده و ﺑﺴﻴﺎري از آن ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل و اﺳـﺘﻨﺎد ﻣﻔﻮﺿـﻪ ﺑـﻮد)‪.(2‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻔﻮﺿﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﻛﺘﻔﺎ ﻧﻜﺮده و ﺑﺨﺶ ﻋﻈﻴﻤﻲ ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ دوره ﺑﺮ آن اﻓﺰودﻧـﺪ)‪ (3‬و ﺑـﺎ‬ ‫اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ رواﻳﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺪﻋﻲ ﺑﻮدﻧﺪ از اﺋﻤﺔ ﻫﺪي ﺷﻨﻴﺪهاﻧﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت‪» :‬ﻧﺰﻟﻮﻧﺎ ﻋﻦ اﻟﺮﺑﻮﺑﻴﺔ وﻗﻮﻟﻮا‬

‫ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﻪ ﻣﻮرد ﻋﻴﺴﻲ ﻣﺴﻴﺢ و ﻳﺤﻴﻲ اﺳﺘﺪﻻل ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮد ﺷﺎﺧﺺ در اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺑﺮاﺳﺎس ﻫﻤـﺎن‬ ‫ﮔﺰارش اﺑﻮﺧﺎﻟﺪ ﻛﺎﺑﻠﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻳﻚ ﺷﻴﻌﺔ ﻣﺘﻘﺪم ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام و ﺗﻤﺠﻴﺪ ﻏـﻼت ﺑـﻮده و او‬ ‫را از رﺟﺎل ﺧﻮد ﻣﻲﺷﻤﺮدهاﻧﺪ )ﻛﺘﺎب اﻟﻬﻔﺖ‪ / 21 – 20 :‬ﻛﺘﺎب اﻟﻜﺸﻒ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر اﻟـﻴﻤﻦ‪/ 15 :‬‬ ‫ﻛﺘﺎب ﺳﺮاﺋﺮ و اﺳﺮار اﻟﻨﻄﻔﺎء او‪ .245 :‬ﻧﻴﺰ ﺗﺎرﻳﺦ اﻷﺋﻤﺔ اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺜﻠﺞ‪ .(148 :‬در درﺳﺘﻲ اﺳﻨﺎد اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا‬ ‫ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﺣﻀﺮت ﺳﺠﺎد ﺗﺮدﻳﺪﻫﺎي اﺳﺎﺳﻲ وﺟﻮد دارد‪ ،‬وﻟﻲ اﺻﻞ اﺳـﺘﺪﻻل و ﻧﻈـﺮ در ﺟﺎﻣﻌـﺔ ﺷـﻴﻌﻪ‬ ‫ﻗﺪﻳﻢ اﺳﺖ و ﮔﻮﻳﺎ در اواﺋﻞ ﻗﺮن دوم ﻫﻢ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴـﺪ ﺑـﻪ ﻓـﺮق اﻟﺸـﻴﻌﻪ‪/ 69 – 68 :‬‬ ‫اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ / 72 :‬ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻻﻣﺎﻣﻪ‪.43 :‬‬ ‫‪ -1‬در ﺑﺎرة وﺿﻊ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ اﻧﺪﻛﻲ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ و اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﻴﺎن ﺷـﻴﻌﻴﺎن ﺑـﺮ ﺳـﺮ اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت در‬ ‫اواﺋﻞ ﻗﺮن ﺳﻮم ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺎﻓﻲ ‪.441 :1‬‬ ‫‪ -2‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪.225 – 224 :‬‬ ‫‪ -3‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رﺟﺎل اﺑﻦ اﻟﻐﻀﺎﺋﺮي‪ 131 :6 :‬ﻛﻪ در ﺑﺎرظ ﻣﻔﻀـﻞ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬ﺿـﻌﻴﻒ ﻣﺘﻬﺎﻓـﺖ‬ ‫ﻣﺮﺗﻔﻊ اﻟﻘﻮل ﺧﻄﺎﺑﻲ‪ ،‬وﻗﺪ زﻳﺪ ﻋﻠﻴﻪ ﺷﻲء ﮐﺜﻴﺮ وﺣﻤﻞ اﻟﻐﻼة ﻓﻲ ﺣﺪﻳﺜﻪ ﺣﻤﻼً ﻋﻈﻴﻤﺎ«‪.‬‬

‫‪56‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﻓﻴﻨﺎ ﻣﺎ ﺷـﺌﺘﻢ«)‪ (1‬و ﺑﺎ ﭘﺸﺘﮕﺮﻣﻲ اﻳﻦ رﺧﺼﺖ ﻛﻪ آن را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﺔ ﭼﻚ ﺳﻔﻴﺪ اﻣﻀﺎء ﺷﺪه ﺗﻠﻘـﻲ‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ ﻣﺮﻛﺐ ﻫﻤﺖ در وادي ﺑﻴﺎن ﺗﺎﺧﺘﻨﺪ و از اﻧﺘﺴﺎب ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﺻﻔﺖ ﺧﺪاﺋﻲ ﻳـﺎ ﻣﻌﺠـﺰة‬ ‫ﻣﺤﻴﺮ اﻟﻌﻘﻮل و ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ آﺛﺎر و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي آن ﺑﺰرﮔﻮاران را در ادوار ﻣﺘﻘﺪم ﺗـﺎرﻳﺦ ﺑﺸـﺮي‬ ‫)از ﻛﺸﺘﻲ ﻧﻮح و ﺻﺤﻒ ادرﻳﺲ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺔ ﻋﺮش اﻟﻬﻲ( ﻣﻲﺟﺴﺖ درﻳﻎ ﻧﻨﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻤﺎم ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮي ﺑﻪ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺻﺤﻨﺔ ﺗﻼش و ﻛﻮﺷﺶ ﺧﺴﺘﮕﻲﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻣﻔﻮﺿﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ‬ ‫ﺑﺮاي آﻧﺎن دورة ﭘﺮﺑﺎر و ﻣﻮﻓﻘﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻮد‪ ،‬زﻳﺮا در اﻳﻦ ﻗﺮن آﺛﺎر ﻏﻼت ﺑﻪ ﻃـﻮر ﻋﻤـﻮم‪ ،‬و ﺑـﻪ‬ ‫ﺧﺼﻮص آﺛﺎر ﻣﻔﻮﺿﻪ‪ ،‬ﺷﻜﻮﻓﺎﺋﻲ ﻓﺮاوان ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮاد و ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ در زﻣﻴﻨﻪﻫـﺎي‬ ‫ذﻛﺮﺷﺪة ﺑﺎﻻ در آﺛﺎر ﻣﺘﺄﺧﺮﺗﺮ ﻧﻘﻞ و ﺣﻔﻆ ﺷﺪه اﺳﺖ دﺳﺘﺎورد ﺗﻼش ﻓﻜﺮي و ادﺑﻲ ﻣﻔﻮﺿﺔ‬ ‫اﻳﻦ دوره اﺳﺖ‪ .‬اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬آﻧﺎن ﺑﺮاي آن ﻛﻪ ﻣﻮاﺿﻊ ﺧﻮد را در ﺳﻨﺖ ﺷﻴﻌﻪ ﻣﺴﺘﺤﻜﻢﺗـﺮ‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ رواﻳﺎت ﺑﻲﺷﻤﺎري در ﻓﻀﺎﺋﻞ و ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻣﻔﻀﻞ و ﺳﺎﻳﺮ ﺑﺰرﮔﺎن ﻧﺴﻞ ﮔﺬﺷﺘﺔ ﺧﻮد از‬ ‫زﺑﺎن اﺋﻤﺔ ﻫﺪي رواﻳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ)‪ .(2‬اﻳﻦ ﺗﻼش اﻋﺠﺎبآور ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻣﺘﻮﻗﻊ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺑﺎر آورد و‬ ‫اﻳﻦ ﮔﺮوه ﻛﻪ ﺗﺎ اواﺋﻞ ﻗﺮن ﺳﻮم ﻣﻄﺮود و ﻣﻮرد ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪ و اﺗﻬﺎم و در ﺣﺎﺷﻴﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ‬ ‫اواﺳﻂ ﻗﺮن ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ درﺳﺘﻲ در ﺟﺎﻣﻌﻆ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺟﺎ ﺑﺎز ﻛﺮده و ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ‬ ‫ﮔﺮاﻳﺶ ﻣﻌﺘﺪلﺗﺮ ﭘﻴﺮوز آﻳﻨﺪ و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻔﺴﺮ و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﻣﻌﺘﺒﺮﻣﺬﻫﺐ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ -1‬دﻻﺋﻞ ﺣﻤﻴﺮي )ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﻛﺸﻒ اﻟﻐﻤﺔ ارﺑﻠﻲ ‪ / (409 :2‬ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت‪ / 241 :‬ﻛﺘﺎب ﻣﻮﺳﻮم ﺑـﻪ ﺗﻔﺴـﻴﺮ‬ ‫اﻣﺎم ﻋﺴﻜﺮي‪ / 44 :‬ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪ / 432 :‬ﺧﺼﺎل‪ / 614 :‬اﺣﺘﺠﺎج ‪ / 233 :2‬ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟـﺪرﺟﺎت‪:‬‬ ‫‪.59‬‬ ‫‪ -2‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﺮاي ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت‪ / 237 :‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 321 :‬و ‪ 323 – 322‬و ‪ 365‬و ‪402‬‬ ‫و ‪ .509 – 508‬در ﺑﺴﻴﺎري از اﻳﻦ ﻧﻘﻞﻫﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ اﻋﺠﺎبآوري دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻣﺜﻼً در ﻳﻚ رواﻳـﺖ دارد‬ ‫ﻛﻪ اﻣﺎم ﺻﺎدق  در وﺳﻂ روز در ﮔﺮﻣﺎي ﺷﺪﻳﺪ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ در ﻣﺰرﻋﺔ ﺧﻮد ﻇﺎﻫﺮاً ﻣﺸﻐﻮل‬ ‫ﻛﺎر ﺑﻮده و ﻋﺮق ﻣﻲرﻳﺨﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ذﻛﺮ ﻧﺎم ﻣﻔﻀﻞ – ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻗﺎده از اﻳﺸﺎن ﺟﻮانﺗﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‬ ‫– ﺳﻴﻮ ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﺗﻜﺮار ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪» :‬إﻧﻤﺎ ﻫﻮ واﻟﺪ ﺑﻌﺪ واﻟـﺪ« )رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ .(323 – 322 :‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺔ ﻣﺼـﺤﺢ‬ ‫ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺮﺟﺎل ﻗﻬﭙﺎﺋﻲ ‪ 125 :6‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﻮﺋﻲ ذﻛﺮ و وﺻﻒ ﻣﻔﻀﻞ ﺟﺰء ﺗﺴﺒﻴﺢ ﺣﻀﺮت ﻓﺎﻃﻤﺔ زﻫـﺮاء‬ ‫)ﻋﻠﻴﻬﺎ اﻟﺴﻼم( اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪57‬‬

‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬ ‫***‬

‫داﻧﺸﻤﻨﺪان و راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ ﻣﺪرﺳﺔ ﻗﻢ ﻛﻪ در آن دوره ﻣﺮﻛﺰ اﺻﻠﻲ و ﻋﻤﺪة ﻋﻠﻤﻲ ﺷﻴﻌﻪ‬ ‫ﺑﻮد ﺑﻪ ﺷﺪت ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺴﻂ و رﺧﻨﺔ اﻓﻜﺎر و آﺛﺎر ﻣﻔﻮﺿﻪ ﻋﻜﺲ اﻟﻌﻤﻞ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدادﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن‬ ‫ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻗﻮا ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺟﻠﻮي ﺳﻴﻞ ﻋﻈﻴﻢ ادﺑﻴﺎت ﻏﻼت را ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺳـﺮﻋﺖ ﮔﺴـﺘﺮش‬ ‫ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎء ﻗﻢ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺮﻛﺲ را ﻛﻪ ﺑﻪ اﺋﻤﻪ ﻧﺴﺒﺖ اﻣﻮر ﻓﻮق ﺑﺸﺮي‬ ‫ﺑﺪﻫﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻏﺎﻟﻲ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ)‪ (1‬و ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ را از ﺷﻬﺮ ﺧﻮد اﺧـﺮاج ﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬اﻓـﺮاد‬ ‫ﻣﺘﻌﺪدي از راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آن ﻛﻪ آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ را رواﻳﺖ ﻛـﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ در ﻧﻴﻤـﺔ‬ ‫اول ﻗﺮن ﺳﻮم از ﻗﻢ اﺧﺮاج ﺷﺪﻧﺪ)‪ .(2‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﻣﺠﺎزات ﻧﻘﻞ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﻮد‪ .‬اﻋﺘﻘﺎد واﻗﻌﻲ‬ ‫ﺑﻪ ﭼﻨﺎن ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺴﺄﻟﺔ دﻳﮕﺮي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﺮوﻳﺎت از اﺋﻤﺔ ﻫﺪي در ﺣﺪ ﻛﻔـﺮ ﺷـﻤﺮده‬ ‫ﻣﻲﺷﺪ و اﻣﻜﺎﻧﺎً ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮگ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﻴﺎورد‪ .‬ﻋﻤﻼً ﮔﺰارﺷﻲ در دﺳﺖ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺮدم ﻗﻢ ﻳﻚ ﺑﺎر ﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﻳﻚ راوي ﺣﺪﻳﺚ ﺷﻬﺮ ﺧﻮد را ﻛﻪ ﻣﺘﻬﻢ ﺑـﻪ اﻋﺘﻘﺎدداﺷـﺘﻦ و‬ ‫ﻫﻮاداري از ﭼﻨﺎن اﻓﻜﺎري ﺑﻮد ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﭼﻮن دﻳﺪﻧﺪ او ﻧﻤﺎز ﻣـﻲﺧﻮاﻧـﺪ از اﻳـﻦ‬ ‫ﺧﻮدداري ﻛﺮدﻧﺪ)‪ .(3‬اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻗـﻢ در آن زﻣـﺎن ﻓﺮﻗـﻲ ﻣﻴـﺎن دو‬ ‫‪ -1‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار ‪.89 :52‬‬ ‫‪ -2‬رﺟﻞ ﻛﺸﻴﻚ ‪) 512‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑـﻪ رﺟـﺎل ﻧﺠﺎﺷـﻲ‪ 38 :‬و ‪ .(77‬از اﻳـﻦ ﺟﻤﻠـﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ راوﻳـﺎن‬ ‫ﻣﺸﻬﻮري ﭼﻮن ﺳﻬﻞ ﺑﻦ زﻳﺎد آدﻣﻲ رازي )رﺟﺎل اﺑﻦ اﻟﻐﻀـﺎﺋﺮي ‪ 179 :3‬رﺟـﺎل ﻧﺠﺎﺷـﻴﻚ ‪ ،(185‬اﺑـﻮ‬ ‫ﺳﻤﻴﻨﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﻗﺮﺷﻲ )اﺑﻦ اﻟﻐﻀـﺎﺋﺮي ‪ / 264 :5‬ﻧﺠﺎﺷـﻲ ‪ (332‬و ﺣﺴـﻴﻦ ﺑـﻦ ﻋﺒﻴـﺪاﷲ ﻣﺤـﺮر‬ ‫)رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ .(512 :‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﺮﻗﻲ ﻣﺆﻟﻒ ﻛﺘﺎب »اﻟﻤﺤﺎﺳﻦ« ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻋﺪم دﻗـﺖ‬ ‫در ﻧﻘﻞ ﻛﻪ اﺣﻴﺎﻧﺎً ﭘﺎرهاي از آﻧﮕﻮﻧﻪ ﺣﺮفﻫـﺎ را در رواﻳـﺎت او راه ﻣـﻲداد از ﺷـﻬﺮ اﺧـﺮاج ﺷـﺪ )اﺑـﻦ‬ ‫اﻟﻐﻀﺎﺋﺮي ‪.(138 :2‬‬ ‫‪ -3‬رﺟﺎل اﺑﻦ اﻟﻐﻀﺎﺋﺮي ‪ / 160 :5‬ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ .329 :‬اﻳﻦ ﺷﺨﺺ اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑـﻦ اورﻣـﻪ ﻗﻤـﻲ از روات‬ ‫اواﺳﻂ ﻗﺮن ﺳﻮم اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺄﻟﻴﻔﺎﺗﻲ داﺷﺘﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﻛﺘـﺎﺑﻲ در رد ﻏـﻼت )ﻧﺠﺎﺷـﻴﻚ ‪ (330 – 329‬ﻛـﻪ‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻫﻤﺎن ﺳﺮ و ﺻﺪاﻫﺎ و در ﻫﻤﺎن ﺑﺤﺒﻮﺣﻪ ﺑﺮاي ﺗﺒﺮﺋﺔ ﺧﻮد از اﺗﻬﺎم ﻣﻤﺰﺑـﻮر ﺗـﺄﻟﻴﻒ ﻛـﺮده‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ در ﻳﻜﻲ از اﺛﺎر ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ او ﮔـﺮاﻳﺶﻫـﺎي ﺑـﺎﻃﻨﻲﮔـﺮي و ﺑﺮﺧـﻲ‬

‫‪58‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﻣﻔﻬﻮم ﻏﻠﻮ و ﺗﻔﻮﻳﺾ و ﻣﻴﺎن دو ﮔﺮوه ﻏﻼت و ﻣﻔﻮﺿﻪ ﻧﻤﻲﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﺗﻤﺎم ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﺋﻤﻪ را ﻣﻮﺟﻮدات ﻓﻮق ﺑﺸﺮي ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻣﺴـﻠﻤﺎن و اﻫـﻞ ﺻـﻮم و ﺻـﻼة و‬ ‫ﺳﺎﻳﺮ ﻋﺒﺎدات ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﭼﻮن آن ﻣﺮد را ﻣﺸﺘﻐﻞ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻛـﻪ‬ ‫اﺗﻬﺎم ﻏﻠﻮ در ﻣﻮرد او ﺑﻲاﺳﺎس ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ آن ﺑﺎ ﻧﻤﺎزﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺎﺑﻞ ﺟﻤﻊ ﻧﻴﺴﺖ)‪.(1‬‬ ‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻼشﻫﺎي ﻋﻠﻤﺎء ﻗﻢ‪ ،‬ﻣﻔﻮﺿﻪ ﻫﻢ ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﺑﻲﻛﺎر ﻧﻨﺸﺴﺘﻨﺪ و آﻧﺎن و ﺳﺎﻳﺮ ﺷﻴﻌﻴﺎن‬ ‫ﻣﻌﺘﺪل را ﻣﻘﺼﺮه ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﭘـﻴﺶ از آن در ﺗـﺪاول ﻃﺮﻓـﺪاران اﻫـﻞ ﺑﻴـﺖ  در‬

‫ﻣﻄﺎﻟﺐ از آن دﺳﺖ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺗﻘﺪﻳﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛـﻪ او در ﻧﻬﺎﻳـﺖ از ﮔـﺮوه‬ ‫ﻣﻔﻮﺿﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻧﻪ از ﻏﻼت ﺗﻨﺪرو ﻛﻪ ﻣﺬاﻫﺐ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻪ ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﺑﻪ ﺷﺮﺣﻲ ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﮔﺬﺷﺖ ﻏﻼت ﺗﻨﺪرو ﻛﻪ اﺋﻤـﻪ را ﺧـﺪا ﻣـﻲﺧﻮاﻧﺪﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻤـﻮﻻً ﺷـﺮﻳﻌﺖ را ﻣﻨﺴـﻮخ‬ ‫ﻣﻲداﻧﺴﺘﻪ و ﺧﻮد را ﻣﺸﻤﻮل اﺣﻜﺎم و واﺟﺒﺎت از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻤﺎز‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺤﺮﻣﺎت ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬ ‫آﻧﺎن اﻳﻦ اﺣﻜﺎم ﺑﺮاي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﺎﺋﻖ ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد و ﻣﻘﺎم واﻗﻌـﻲ اﺋﻤـﻪ ﻣﻄﻠـﻊ ﻧﺸـﺪه و دﭼـﺎر‬ ‫ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﻓﻜﺮ و ﻗﺼﻮر ادراك ﺑﻮدﻧﺪ )اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ (61 :‬و ﮔﺮﻧﻪ ﻣﻌﺮﻓـﺖ اﻣـﺎم ﻛـﺎﻓﻲ از ﻋﺒـﺎدات و‬ ‫ﻧﻤﺎز ﺑﻮد )ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪ / 39 :‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ .(325 :‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را ﻣﺮدم ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﻟﺬا ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻏﻼت‬ ‫را ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ دﻗﺖ در رﻓﺘﺎر آﻧﺎن در وﻗﺖ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻳﻮﻣﻴﻪ ﺗﺸﺨﻴﺺ دﻫﻨﺪ ﭼﻪ اﮔﺮ ﻃـﺮف‪ ،‬ﻏـﺎﻟﻲ ﺑـﻮد‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﻧﻤﺎز ﻧﻤﻲﺧﻮاﻧﺪ )رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ .(530 :‬در ﻧﻘﻞ ﻗﻮﻟﻲ ﻛـﻪ از ﻣﻔﻀـﻞ در رﺟـﺎل ﻛﺸـﻲ‪ 327 :‬آﻣـﺪه‬ ‫اﺳﺖ او ﻧﻴﺰ اﻣﺮ ﻧﻤﺎز را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪﻣﺘﮕﺰاري ﺑﻪ اﻣﺎم ﻧﺎﭼﻴﺰ ﺟﻠﻮه داده اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺰارش دﻳﮕﺮي در ﻫﻤـﺎن‬ ‫ﻣﻨﺒﻊ‪ 325 :‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ او ﺧﻮد ﺷﺨﺼﺎً در ﺳﻔﺮ زﻳﺎرت ﻛﺮﺑﻼ در ﺧﻮاﻧـﺪن ﻧﻤـﺎز ﺻـﺒﺢ ﺧـﻮد ﻛﻮﺗـﺎﻫﻲ‬ ‫ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺰارش ﻇﺎﻫﺮاً از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﺮاي راوي اﻫﻤﻴﺖ داﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﻣﻔﻀﻞ را ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻳـﻚ ﻏـﺎﻟﻲ‬ ‫ﺗﻨﺪرو )و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﻣﻔﻮض( ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﺔ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ‪ ،‬اﻇﻬﺎر ﻳﻚ راوي ﺣﺪﻳﺚ اواﺳﻂ‬ ‫ﻗﺮن ﺳﻮم اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻏﺎﻟﻲﺑﻮدن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻨﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬او ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛـﻪ وﺿـﻮﮔﺮﻓﺘﻦ را‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻦ آﻣﻮﺧﺖ )ﻓﻼح اﻟﺴﺎﺋﻞ‪ .(11 :‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ روﺷﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﭼﺮا ﻣﺮدم ﻗﻢ ﻛﻪ در ﺻﺪد ﻗﺘﻞ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑـﻦ‬ ‫اورﻣﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎ دﻳﺪن او در ﺣﺎل ﻧﻤﺎز از ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺧﻮد ﻣﻨﺼﺮف ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در ذﻫﻨﻴﺖ آﻧﺎن اﮔﺮ او ﻏﺎﻟﻲ ﺑـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻏﻼت دو ﺷﺎﺧﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺷﺎﺧﺔ ﻣﻔﻮﺿﺔ آﻧﺎن در رﻋﺎﻳﺖ ﺷﻌﺎﺋﺮ‬ ‫ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺑﺎ ﺳﻮاد اﻋﻈﻢ ﺷﻴﻌﻴﺎن اﺧﺘﻼف و ﻓﺮﻗﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻧﻤﺎز و ﺗﻜﺎﻟﻴﻒ ﺷـﺮﻋﻲ ﺧـﻮد را ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺑﻘﻴـﺔ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدادﻧﺪ‪.‬‬

‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬

‫‪59‬‬

‫اﻋﺼﺎر اوﻟﻴﻪ ﺑﺮ ﻋﺜﻤﺎﻧﻴﻪ و ﻃﺮﻓﺪاران اﻣﻮﻳﺎن اﻃﻼق ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﻣﻘـﺎم اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬ ‫ ﺑﻲاﺣﺘﺮاﻣﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ)‪ (1‬و اﻛﻨﻮن ﻧﻴﺰ ﮔﺮﭼﻪ اﻃﻼق آن ﺑﺮ اﻳـﻦ ﮔـﺮوه از ﺷـﻴﻌﻴﺎن‪ ،‬اﻳـﻦ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ آﻧﺎن در درك و وﺻﻮل ﺑﻪ واﻗﻌﻴﺖ و ﺣﻘﻴﻘﺖ وﻛﻨﻪ ﻣﻘﺎم اﺋﻤﻪ ﻋﺎﺟﺰ‬ ‫و ﻗﺎﺻﺮ ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ)‪ ،(2‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آن ﻧﺎم ﻫﻤﭽﻨﺎن راﺋﺤـﺔ اﺗﻬـﺎم ﺑـﻪ ﺗﺴـﻨﻦ و‬ ‫ﺿﺪﻳﺖ ﺑﺎ آل ﻋﻠﻲ  را در ﺧﻮد داﺷﺘﻪ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺎﺳﺰا )ﻣﺜﻞ اﺻـﻄﻼح ﻣﺮﺟﺌـﻪ درادوار‬ ‫‪ -1‬ﻣﺜﻼً رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ اﻟﻤﻌﻴﺎر واﻟﻤﻮازﻧﻪ‪ 31 :‬ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﻓﺮط ﻓﻴﻪ ﻗﻮم ﻓﻌﺒﺪوﻩ وﻗﺼﺮ ﻓﻴﻪ ﻗﻮم ﻓﺸﺘﻤﻮﻩ‬ ‫وﻗﺬﻗﻮﻩ«‪) .‬ﻧﻴﺰ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺻﻔﺤﺎت ‪ 32‬و ‪ 33‬از ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﺒﻊ(‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ رواﻳﺖ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه از اﻣﺎم‬ ‫ﺳﺠﺎد در ﻛﺸﻒ اﻟﻐﻤﻆ ارﺑﻠﻲ ‪ 311 :2‬ﻛﻪ دارد‪» :‬وذﻫﺒﺖ آﺧﺮون إﻟﻰ اﻟﺘﻘﺼﻴﺮ ﻓﻲ أﻣﺮﻧﺎ واﺣﺘﺠﻮا ﺑﻤﺘﺸﺎﺑﻪ‬ ‫اﻟﻘﺮآن ﻓﺘﺄوﻟﻮﻩ ﺑﺂراﺋﻬﻢ واﺗﻬﻤﻮا ﻣﺄﺛﻮر اﻟﺨﺒﺮ ﺑﻤﺎ اﺳﺘﺤﺴﻨﻮا«‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ اﻫﻞ ﺗﺴﻨﻦ )ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ دﻳﺒﺎﭼﺔ‬ ‫ﻣﻘﺘﻀﺐ اﻻﺛﺮ‪ 17 :‬و ﻣﻤﻨﺎﺑﻊ ذﻛﺮﺷﺪه در آن(‪ .‬ﺣﺪﻳﺜﻴﺪﻳﮕﺮ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ اﻣﺎم ﺻﺎدق  ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬إﻟﻴﻨﺎ‬ ‫ﻳﺮﺟﻊ اﻟﻐﺎﻟﻲ ﻓﻼ ﻧﻘﺒﻠﻪ وﺑﻨﺎ ﻳﻠﺤﻖ اﻟﻤﻘﺼﺮ ﻓﻨﻘﺒﻠﻪ‪ ..‬اﻟﻐﺎﻟﻲ ﻗﺪ اﻋﺘﺎد ﺗﺮك اﻟﺼﻼة واﻟﺰﻛﺎة واﻟﺼﻴﺎم واﻟﺤﺞ ﻓﻼ ﻳﻘﺪر‬ ‫ﻋﻠﻰ ﺗﺮك ﻋﺎدﺗﻪ وﻋﻠﻰ اﻟﺮﺟﻮع إﻟﻰ ﻃﺎﻋﺔ اﷲ ﻋﺰ وﺟﻞ اﺑﺪا‪ ،‬واﻟﻤﻘﺼﺮ إذا ﻋﺮف ﻋﻤﻞ وأﻃﺎع« )اﻣﺎﻟﻲ ﺷﻴﺦ ‪:2‬‬ ‫‪ .264‬ﺻﻮرت ﻣﺨﺘﺼﺮﺗﺮي از اﻳﻦ رواﻳﺖ در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻋﻴﺎﺷﻲ ‪ 63 :1‬ﺑﻪ اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ رواﻳﺖ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻠﻤﺔ ﻣﻘﺼﺮ در ﻣﻌﻨﻲ ﻳﻚ ﻓﺮد ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻏﻴﺮ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ از ﻛﺴﻲ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﭘﻴﺮو اﺋﻤﻪ ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻌﺪاً ﺑﺪاﻧﺎن ﻣﻠﺤﻖ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﺎم در اﺻﻄﻼح اﺋﻤﺔ ﻫﺪي ﻫﻤﻮاره در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرﻓﺘﻪ اﺳﺖ )ﺑﺎز ﻧﮕﺎه‬ ‫ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رواﻳﺘﻲ از ﺣﻀﺮت رﺿﺎ در ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ ‪ (304 :1‬ﻫﺮﭼﻨﺪ اﻃﻼق آن ﺑﺮ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻏﻴﺮ ﻏﺎﻟﻲ‬ ‫از ﻃﺮف ﻏﻼت ﺷﺎﻳﺪ از ﻗﺮن دوم آﻏﺎز ﺷﺪه ﺑﻮد )ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪.(55 :‬‬ ‫‪ -2‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار ‪ 15 – 14 ::26‬ﻛﻪ از ﻳﻚ ﻣﺘﻦ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ از آﺛـﺎر ﻣﻔﻮﺿـﻪ‪ ،‬اﻳـﻦ ﻋﺒـﺎرت را ﺑـﻪ‬ ‫ﺷﻜﻞ ﮔﻔﺘﮕﻮﺋﻲ ﻣﻴﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و اﻣﺎم ﻋﻠﻲ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬ﻗﻠﺖ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ وﻣﻦ اﻟﻤﻘﺼﺮ؟ ﻗﺎل اﻟﺬﻳﻦ ﻗﺼـﺮوا ﻓـﻲ‬ ‫ﻣﻤﻌﺮﻓﺔ اﻷﺋﻤﺔ‪ ...‬أن ﻳﻌﺮف ]ان[ ﻣﻦ ﺧﺼﻪ اﷲ ﺑﺎﻟﺮوح ﻓﻘﺪ ﻓـﻮض إﻟﻴـﻪ أﻣـﺮﻩ ﻳﺨﻠـﻖ ﺑﺈذﻧـﻪ وﻳﺤﻴـﻲ ﺑﺈذﻧـﻪ« ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬ ‫در اﺑﺘﺪاي آن ﻣﺘﻦ ﻛﻪ از ﺟﺰوات ﺗﺒﻠﻴﻐﺎﺗﻲ آن ﮔﺮوه ﺑﻮده و آﻳﻨﺔ اﻓﻜﺎر آﻧﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از ﭼﻨﻴﻦ ﺟﻤﻼﺗﻲ‬ ‫از ﻗﻮل اﻣﺎم ﻋﻠﻲ ﻛﻪ »اﻧـﺎ ﺣﻤﻤﻠـﺖ ﻧﻮﺣـﺎ ﻓـﻲ اﻟﺴـﻔﻴﻨﺔ‪ ...‬اﻧـﺎ ﻗـﺪرة اﷲ‪ ...‬اﻧـﺎ اﺣﻴـﻲ واﻣﻴـﺖ« و ﻧﻈـﺎﺋﺮ آن‪ ،‬دارد‪:‬‬ ‫»ﻣﻦ آﻣﻦ ﺑﻤﺎ ﻗﻠﺖ وﺻﺪق ﺑﻤﺎ ﺑﻴﻨﺖ ﻓﻬﻮ ﻣﺆﻣﻦ‪ ...‬وﻣﻦ ﺷﻚ‪ ...‬ﻓﻬﻮ ﻣﻘﺼﺮ« )ﺑﺤﺎر ‪ (6 :26‬ﻛﻪ ﺣﺪود اﻳﻤﺎن و‬ ‫ﺗﻘﺼﻴﺮ را از ﻧﻈﺮ ﻣﻔﻮﺿﻪ روﺷﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ )ﻧﻴﺰ رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼـﻴﺒﻲ‪ 431 :‬ﻛـﻪ ﻣـﺘﻦ دﻳﮕـﺮي از‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ دﺳﺖ را ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ و اواﺋﻞ اﻟﻤﻘﺎﻻت ﻣﻔﻴﺪ‪.(45 :‬‬

‫‪60‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﻣﺘﻘﺪمﺗﺮ و وﻫﺎﺑﻲ در ادوار اﺧﻴﺮ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ واﺑﺴﺘﮕﺎن واﻗﻌـﻲ آن ﻧﻴـﺰ از آن ﭘﺮﻫﻴـﺰ داﺷـﺘﻪ ﻳـﺎ‬ ‫دارﻧﺪ( ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرﻓﺘﻪ اﺳﺖ)‪ .(1‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ اﺻﻄﻼح ﺗﻘﺼﻴﺮ در ادﺑﻴﺎت ﺷﻴﻌﻪ ﭘـﺲ از ﻗـﺮن‬ ‫دوم ﻣﻌﻨﻲ و ﻣﻔﻬﻮم ﺗﺎزهاي ﻳﺎﻓﺖ)‪ (2‬در ﺑﺮاﺑﺮ اﺻﻄﻼح ﺗﻔﻮﻳﺾ)‪ (3‬ﻛﻪ دوﻣﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﻲ ﻏﻠـﻮ و‬ ‫‪ -1‬رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﻣﺜﻼً ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ﻧﻘﻞﺷﺪه در ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار ‪ 9 :26‬از ﻫﻤﺎن ﻣﺘﻦ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ از آﺛﺎر ﻣﻔﻮﺿﻪ ﻛﻪ از‬ ‫»اﻟﻨﺎﺻﺒﺔ اﻟﻤﻼﻋﻴﻦ واﻟﻘﺪرﻳﺔ اﻟﻤﻘﺼﺮﻳﻦ« ﻳﺎد ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬در ﺻﻔﺤﺔ ‪ 6‬ﺑﺎز از ﻫﻤﺎن ﻣﺘﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ »وﻣﻦ‬ ‫ﺷﻚ )ﻳﻌﻨﻲ در ﺻﺤﺖ ﻋﻘﺎﺋﺪ ﻣﻔﻮﺿﻪ ﺑﻪ ﺷﺮﺣﻲ ﻛﻪ در ﺑﺨﺶﻫﺎي ﭘﻴﺸﻴﻦ آن ﻣﺘﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه(‪ ...‬ﻓﻬﻮ‬ ‫ﻣﻘﺼﺮ وﻧﺎﺻﺐ«‪.‬‬ ‫‪ -2‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻟﻐﻮي راﻳﺞ »ﺗﻘﺼﻴﺮ« ﻏﻔﻠـﺖ و ﻗﺼـﻮر از اداء واﺟـﺐ دﻳﻨـﻲ اﺳـﺖ و ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﻋﻼﻗـﻪ در‬ ‫اﺻﻄﻼح ﺗﻤﺎم ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻛﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻗﺼﻮر در ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﺣﻘﺎﺋﻖ دﻳﻨﻲ و ﻣﻌﺎرف اﻟﻬﻲ را ﻧﻴﺰ ﺗﻘﺼﻴﺮ ﻣـﻲﺧﻮاﻧﺪﻧـﺪ‬ ‫)ﻣﺜﺎلﻫﺎي در ﻛﺎﻓﻲ ‪ 19 :2‬و ‪ / 394 :8‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ / 424 :‬اواﺋﻞ اﻟﻤﻘﺎﻻت‪ 48 :‬و ﻣﻮارد ﺑﺴـﻴﺎردﻳﮕﺮ( و‬ ‫اﺻﻄﻼح ﻗﺪﻳﻢ ﺷﻴﻌﻲ آن در ﻣﻌﻨﻲ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ‪ ،‬و اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻔﻮﺿﻪ در ﻣﻌﻨﻲ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﻟﻔـﻆ‬ ‫ﻋﺎم در اﺣﺪ اﻓﺮاد و ﻣﺼﺎدﻳﻖ ادﻋﺎﺋﻲ آن ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﺗﻘﺎﺑﻞ دو ﻟﻔﻆ ﻏﻠﻮ و ﺗﻘﺼﻴﺮ در ﻣﻌﻨﻲ اﻓﺮاط و ﺗﻔﺮﻳﻂ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﭼﻪ در اﺻﻄﻼح ﺷﻴﻌﻲ و ﭼﻪ در اﺻﻄﻼح‬ ‫اﺳﻼﻣﻲ ﻋﺎم‪ ،‬ﺗﻘﺎﺑﻠﻲ ﻗﺪﻳﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﺔ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻘﺎﺑﻞ در ﻣﺘﻮن ﺷﻴﻌﻪ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت‪:‬‬ ‫‪ / 529‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ 198 :1‬و ‪ / 128 :8‬ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪ 419 :‬و ‪ 431‬و ‪ / 432‬ﺧﺼﺎل‪ ،627 :‬و در ﻣﺘﻮن ﺳﻨﻲ‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻴﻮن اﻻﺧﺒﺎر اﺑﻦ ﻗﺘﻴﺒﻪ ‪» 446 :1‬ﺑﺎب اﻟﺘﻮﺳﻂ ﻓﻲ اﻷﺷﻴﺎء وﻣﺎ ﻳﻜﺮﻩ ﻣﻦ اﻟﺘﻘﺼﻴﺮ ﻓﻴﻬﺎ واﻟﻐﻠﻮ«‪ ،‬و ‪447 :1‬‬ ‫در ﺷﺮح ﺳﺨﻨﻲ از ﺣﺬﻳﻔﻪ‪» :‬ﺧﻴﺎرﻛﻢ اﻟﺬﻳﻦ ﻳﺄﺧﺬون ﻣﻦ دﻧﻴﺎﻫﻢ ﻵﺧﺮﺗﻬﻢ وﻣﻦ آﺧﺮﺗﻬﻢ ﻟﺪﻧﻴﺎﻫﻢ« ﻛﻪ دارد‪:‬‬ ‫»وﻛﺎن ﻳﻘﺎل دﻳﻦ اﷲ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻘﺼﺮ واﻟﻐﺎﻟﻲ‪ ،‬وﻗﺎل اﻟﻤﻄﺮف ﻹﻧﺒﻪ‪ :‬اﻟﺤﺴﻨﺔ ﺑﻴﻦ اﻟﺴﻴﺌﺘﻴﻦ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻴﻦ اﻷﻓﺮاط‬ ‫واﻟﺘﻘﺼﻴﺮ« )ﺻﻔﺤﺔ ‪ / (448‬ﻣﻘﺪﻣﻆ ﻓﻲ اﻟﺘﻔﺴﻴﺮ راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ‪ 120 :‬ﻛﻪ از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺘﻘﺪمﺗﺮ ﻧﻘﻞ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺣﻖ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮآن را ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻧﻈﻴﺮة آﻧﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﺮﻛﺲ‬ ‫ﻛﻪ از ﻋﺮﺑﻴﺖ آﮔﺎه ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻘﻲ را دادهاﻧﺪ در دو ﻃﺮف ﻏﻠﻮ و ﺗﻘﺼﻴﺮ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻳﺎ ﺑﻪ رﺳﺎﻟﺔ‬ ‫اﺑﻠﻴﺲ اﻟﻲ اﺧﻮاﻧﻪ از ﺣﺎﻛﻢ ﺟﺸﻤﻲ‪ .96 :‬ﻳﻚ ﻣﺜﻞ ﻗﺪﻳﻢ ﻋﺮﺑﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در اﻣﻮر دﻳﻦ‪ ،‬ﻏﻠﻮ و ﺗﻘﺼﻴﺮ‬ ‫ﻫﺮدو ﻣﺤﻜﻮم اﺳﺖ )ﻧﻬﺎﻳﺔ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ ‪ (119 :5‬و ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺔ ﻧﺎﺻﺮ ﺧﺴﺮو‪» :‬ﻣﺆﻣﻦ ﻧﻪ ﻣﻘﺼﺮ ﺑﻮد ﻧﻪ ﻏﺎﻟﻲ«‬ ‫)دﻳﻮان او‪ 410 :‬و ‪ .(436‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻣﻠﻞ و ﻧﺤﻞ ﺧﻮد ‪ 105 :1‬در ﺳﺨﻦ از‬ ‫ﻣﺬاﻫﺐ ﺷﻴﻌﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ »آﻧﺎن در دو ورﻃﺔ ﻏﻠﻮ و ﺗﻘﺼﻴﺮ اﻓﺘﺎدهاﻧﺪ‪ .‬ﻏﻠﻮ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﺋﻤﻪ ﭼﻪ آﻧﺎن را‬ ‫ﺑﻪ رﺗﺒﺔ ﺧﺪاﺋﻲ ﺑﺎﻻ ﺑﺮدﻧﺪ و ﺗﻘﺼﻴﺮ در راﺑﻄﺔ ﺑﺎ ﺧﺪا ﻛﻪ او را ﺗﺎ ﺣﺪ اﻧﺴﺎن ﭘﺎﻳﻴﻦ آوردﻧﺪ«‪ .‬ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ‬

‫‪61‬‬

‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬

‫ﺗﻨﺪروي در ﺣﻖ اﺋﻤﻪ اﺳﺖ و اوﻟﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻮﺗﺎهآﻣﺪن و ﺗﻔﺮﻳﻂ در ﻣﻮرد ﻓﻀـﺎﺋﻞ آﻧـﺎن‪ ،‬ﺑـﺎ‬ ‫ﻓﺮض آن ﻛﻪ ﻫﺮدو ﻃﺮف ﺟﺰء ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ و ﭘﻴﺮو اﺣﻜﺎم و ﻓﻘﻪ ﻛﻼم اﻳﻦ ﻣﻜﺘﺐ ﻫﺴـﺘﻨﺪ و‬ ‫ﺣﺴﺎب ﺧﻮد را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻏﻼت ﺗﻨﺪرو ﻳﺎ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﻣﺤﺒﺖ اﻫﻞ ﺑﻴـﺖ از ﻣـﺬﻫﺐ ﺗﺸـﻴﻊ ﺟـﺪا‬ ‫ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫***‬ ‫دراﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﺧﻂ ﺳﻮﻣﻲ ﻫﻢ وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ اﻓﺮاد ﻋﺎدي ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ و ﺑﺴﻴﺎري‬ ‫از راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ از آن ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و آن ﺧﻄﺪر ﻣﻴﺎن دو ﻧﻈﺮﻳﺔ و ﮔـﺮاﻳﺶ ﺑـﺎﻻ ﻗـﺮار‬ ‫داﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺮاﻳﺶ‪ ،‬اﺋﻤﻪ را اﻧﺴﺎنﻫﺎي واﻻﺋﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر اﺧﺾ ﻣﺸﻤﻮل ﻓﻴﺾ و‬ ‫ﺑﺮﻛﺖ و ﻧﻈﺮ ﻋﻨﺎﻳﺖ اﻟﻬﻲ ﺑﻮده و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ از ﻧﻈﺮ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺧﻮد ﺑﺎ اﻧﺴـﺎنﻫـﺎي ﻋـﺎدي‬ ‫ﻓﺮق مﻛﺮدﻧﺪ وﻟﻲ ﻧﻪ ﺑﻪ آن ﺻﻮرتﻫﺎي ﻏﻠﻮآﻣﻴﺰ ﻛﻪ ﻣﻔﻮﺿﻪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﮔـﺮاﻳﺶ ﻣﻌﺘﻘـﺪ‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ اﺋﻤﺔ اﻃﻬﺎر از آن ﻧﻈﺮ ﻛﻪ ﭘﺎﻛﺘﺮﻳﻦ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ و ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮﻳﻦ آﻧﺎن ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﻧﺪ ﻣﻨﺸـﺄ‬ ‫ﺑﺮﻛﺎت و وﺟﻮد آﻧﺎن واﺳﻄﺔ ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﻴﻮﺿﺎت ﺣﻖ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ اﻳـﻦ ﻫﺮﮔـﺰ ﺑـﻪ آن ﻣﻌﻨـﻲ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ آﻧﺎن در ﻛﺎرﻫﺎي ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻠﻖ و رزق و ﺣﻴـﺎت و ﻣﻤـﺎت ﺗﺼـﺮﻓﻲ داﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫او در اﻳﻨﺠﺎ ﻟﻔﻆ ﺗﻘﺼﻴﺮ را در ﻣﻌﻨﻲ ﻋﺎم ﻛﻼﻣﻲ آن اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ آن ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺨﻨﻲ را در ﺑﺎرة‬ ‫ﺷﻴﻌﻪ در ﺟﺎﺋﻲ ﺧﻮاﻧﺪ و از دو دﺳﺘﮕﻲ ﺷﻴﻌﻴﺎن در ﻣﻮردﺳﺨﻦ ﻣﺎ ﺧﺒﺮ ﻧﺪاﺷﺖ و در ﻓﻬﻢ ﻣﻌﻨﻲ آن ﺑﻪ‬ ‫دﺷﻮاري اﻓﺘﺎد و ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﺮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ‪ 203 :1‬آن ﻛﺘﺎب ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻏﻼت‪ ،‬ﺧﺪا‬ ‫را ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﺖ اﻧﺴﺎن ﺗﻨﺰل دادﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻲ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺧﺪا ﺑﺎﻻ ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ آﻧﺎن دردو ﻃﺮف ﻏﻠﻮ و‬ ‫ﺗﻘﺼﻴﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪ .‬ﻓﺨﺮ رازي ﻫﻢ در اﻟﺸﺠﺮة اﻟﻤﺒﺎرﻛﻪ‪ 121 :‬ﮔﻔﺘﺔ ﻳﻜﻲ از ﻋﻠﻮﻳﺎن ﻣﺘﻘﺪم را ﻛﻪ »ﻏﻠﻮ در‬ ‫ﻣﺤﺐ ﻣﺎ ﻫﻢردﻳﻒ ﻏﻠﻮ در ﻋﺪاوت ﺑﺎ ﻣﺎﺳﺖ« ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ »در ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺤﺒﺖ اﻫﻞ ﺑﻴﺖ‪،‬‬ ‫ﻏﻠﻮ و ﺗﻘﺼﻴﺮ ﻫﺮدو ﻣﺬﻣﻮم اﺳﺖ«‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺎز اﺳﺘﻌﻤﺎل در ﻣﻌﻨﻲ اﻋﻢ اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ اﻓﺮاط و ﺗﻔﺮﻳﻂ‪ .‬اﻣﺎ‬ ‫ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﺼﺤﺢ ﻛﺘﺎب ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ در ﭘﺎورﻗﻲ ﺻﻔﺤﻆ ‪ 470‬آن ﻛﺘﺎب ﻛﻪ »ﻣﻘﺼﺮه« را ﺑﻪ اﻧﺠﺎمدﻫﻨﺪﮔﺎن‬ ‫ﻋﻤﻞ ﺗﻘﺼﻴﺮ در ﺣﺞ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻧﺎﺷﻲ از ﺳﺒﻖ ذﻫﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﻊﺗﺮﻳﻦ اﺑﺘﻼي ﻣﺤﻘﻘﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫‪62‬‬

‫اﺋﻤﺔ اﻃﻬﺎر ﺑﺮاﺳﺎس رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ در دﺳﺖ اﺳﺖ ﺧﻮد ﻫﻤﻮاره و ﺑﺎ ﺷﺪت‪ ،‬ﻏﻼت و ﻋﻘﺎﺋﺪ‬ ‫آﻧﺎن را ﻣﺤﻜﻮم ﻛﺮده و اﻧﺘﺴﺎب ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺟﻨﺒﻆ ﻓﻮق ﺑﺸﺮي ﺑﻪ ﺧﻮد را رد ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬از‬ ‫ﺣﻀﺮت ﺿﺎ  رواﻳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬اﻟﻐﻼة‪ ...‬ﺻﻐﺮوا ﻋﺌﻤﺔ اﷲ‪ ،‬ﻓﻤﻦ أﺣﺒﻬﻢ ﻓﻘﺪ‬ ‫أﺑﻐﻀﻨﺎ وﻣﻦ أﺑﻐﻀﻬﻢ ﻓﻘﺪ أﺣﺒﻨﺎ‪ ،‬وﻣﻦ واﻻﻫﻢ ﻓﻘﺪ ﻋﺎداﻧﺎ وﻣﻦ ﻋﺎداﻫﻢ ﻓﻘﺪ واﻻﻧﺎ‪ «...‬و ﭘﺲ از‬ ‫ﺳﺨﻨﻲ ﻃﻮﻳﻞ و ﻧﻬﻲ از ﺟﻤﻴﻊ اﻧﻮاع راﺑﻄﺔ دوﺳﺘﻲ ﺑﺎ ﻏﻼت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﻛﺎن ﻣﻦ ﺷﻴﻌﺘﻨﺎ ﻓﻼ‬ ‫ﻳﺘﺨﺬن ﻣﻨﻬﻢ وﻟﻴﺎ وﻻ ﻧﺼﻴﺮا«)‪ .(1‬ﺳﺨﻦ ﻣﺸﺎﺑﻬﻲ از اﻣﺎم ﺻﺎدق ‪ 7‬ﺷﻴﻌﻴﺎن را از آن ﻛﻪ ﺟﻮاﻧﺎن‬ ‫آﻧﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻏﻼت‪ ،‬ﮔﻤﺮاه و از ﻣﺬﻫﺐ ﺣﻖ ﻣﻨﺤﺮف ﺷﻮﻧﺪ ﺑﺮﺣﺬر ﻣﻲدارد‪» :‬اﺧﺬروا ﻋﻠﻰ‬ ‫ﺷﺒﺎﺑﻜﻢ اﻟﻐﻼة ﻻ ﻳﻔﺴﺪوﻫﻢ ﻓﺈن اﻟﻐﻼة ﺷﺮ ﺣﻠﻖ اﷲ‪ ...‬واﷲ ان اﻟﻐﻼة ﻟﺸﺮ ﻣﻦ اﻟﻴﻬﻮد واﻟﻨﺼﺎرى‬ ‫واﻟﻤﺠﻮس واﻟﺬﻳﻦ أﺷﺮﻛﻮا‪ .(2)«...‬از اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺳﺨﻨﺎن درﺷﺖ و ﺗﻨﺪ ﻋﻠﻴﻪ ﻏﺎﻟﻴﺎن از آن اﺋﻤﺔ ﻫﺪي‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ)‪ .(3‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ اوﺿﺎع در ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮي ﺑﻪ‬ ‫ﻏﺎﻟﻴﺎن ﻓﺮﺻﺖ داد ﺗﺎ زﻣﻴﻨﺔ ﻣﺴﺎﻋﺪﺗﺮي در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده و در ﺻﻔﻮف آﻧﺎن رﺧﻨﻪ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ﻣﻮرد ﻧﺰدﻳﻜﺎن و ﺻﺤﺎﺑﺔ اﺋﻤﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن راه داﺷﺘﻪ و اﺻﻮل‬ ‫ﻋﻘﺎﺋﺪ را از آﻧﺎن ﻓﺮا ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و در ﻣﻮرد ﻋﻠﻤﺎء ﻣﺮﻛﺰ ﻋﻠﻤﻲ ﻗﻢ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ داﻧﺶ ﻣﺬﻫﺒﻲ در‬ ‫ﺳﻄﺢ واﻻﺋﻲ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ ﺻﺎدق ﻧﺒﻮد‪.‬‬ ‫***‬ ‫ﺗﺎ روزﮔﺎر اﻣﺎﻣﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﺑﺤﺚﻫﺎ و اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺣﺎد‪ ‬ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﻦ‬ ‫ﻣﺴﺎﺋﻞ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ را در ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻘﺎط ﺑﻪ دو ﮔﺮوه ﻛﺎﻣﻼً دﺷﻤﻦ و ﻣﺘﺨﺎﺻﻢ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮده‬

‫‪ -1‬ﺗﻮﺣﻴﺪ ﺻﺪوق‪ / 364 :‬ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ ‪.203 :2‬‬ ‫‪ -2‬اﻣﺎم ﺷﻴﺦ ‪.264 :2‬‬ ‫‪ -3‬ﺑﺮاي ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﺔ دﻳﮕﺮ رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻗـﺮب اﻻﺳـﻨﺎد‪ 31 :‬و ‪ / 61‬رﺟـﺎل ﻛﺸـﻲ‪ 302 – 297 :‬و ‪– 306‬‬ ‫‪ / 308‬اﻋﺘﻘﺎدات ﺻﺪوق‪ / 101 – 100 :‬ﺧﺼﺎل ‪ / 63 :1‬ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ ‪ 143 :1‬و ‪2‬ك ‪/ 203 – 20‬‬ ‫ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار ‪.350 – 261 :25‬‬

‫‪63‬‬

‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬

‫ﺑﻮد)‪ .(1‬در ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻴﺎن دو دﺳﺘﮕﻲ ﻛﺎﻣﻞ اﻓﺘﺎد‪ ،‬و ﻫﺮ ﮔﺮوه‪،‬‬ ‫ﮔﺮوه دﻳﮕﺮ را ﻛﺎﻓﺮ ﻣﻲﺷﻤﺮد‪ .‬ﻳﻚ ﮔﺮوه از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻣﻔﻮﺿﻪ در ﻣﻮرد ﻓﻮق ﺑﺸﺮيﺑﻮدن اﺋﻤﻪ‬ ‫ﺟﺎﻧﺐداري ﻣﻲﻛﺮد و ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬آﻧﺎن ﺑﺎ ﻫﻤﺔ زﺑﺎنﻫﺎﺋﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم دﻧﻴﺎ ﺑﺪان ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ و‬ ‫ﺑﺎ زﺑﺎن ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن و ﺣﻴﻮاﻧﺎت آﺷﻨﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و از آﻧﭽﻪ در ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻲﮔﺬرد آﮔﺎﻫﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‬ ‫ﻛﻪ وﺣﻲ ﺑﺎ درﮔﺬﺷﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﭘﺎﻳﺎن ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻪ و ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ اﺋﻤﻪ ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬ﮔﺮوه دﻳﮕﺮ ﻛﻪ‬ ‫رﻫﺒﺮان آن داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺑﺰرگ ﺷﻴﻌﻪ در آن ﻗﺮن‪ ،‬ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺷﺎذان ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري )ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ (260‬ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ادﻋﺎﻫﺎ را اﻧﻜﺎر ﻣﻲﻛﺮد و ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﺎم ﻳﻚ اﻧﺴﺎن ﻋﺎدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮق اﺳﺎﺳﻲ او‬ ‫ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮﻳﻦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ او ﺑﺮ دﻳﻦ ﺧﺪا و اﺣﻜﺎم وي آﮔﺎﻫﻲ ﻛﺎﻣﻞ دارد و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺻﺤﻴﺢ‬ ‫آﻳﺎت ﻗﺮآﻧﻜﺮﻳﻢ ﻧﺰد اوﺳﺖ)‪ .(2‬ﻧﻘﻄﺔ اوج اﻳﻦ درﮔﻴﺮي ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻓﺮا رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﭼﻨﺪ ﻣﺎﻫﻲ ﭘﻴﺶ‬ ‫)‪(3‬‬

‫از درﮔﺬﺷﺖ اﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ‬

‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهاي از ﻧﺎﻳﺤﺔ ﻣﻘﺪﺳﺔ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﺑﺮاي‬

‫‪ -1‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺎﻓﻲ ‪.441 :1‬‬ ‫‪ -2‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ .541 – 539 :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻋﻴﻮن اﺧﺒـﺎر اﻟﺮﺿـﺎ ‪ / 20 :2‬رﺟـﺎل ﻧﺠﺎﺷـﻲ‪ 325 :‬و‬ ‫‪ .328‬در ﻛﺘﺎب ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ »اﻳﻀﺎح« ﻧﻴﺰ – ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﻀـﻞ ﺑـﻦ ﺷـﺎذان ﭼـﺎپ ﺷـﺪه – در ﺻـﻔﺤﺔ ‪461‬‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻣﺆﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﺮ ﻫﺴﺖ وﻟﻲ اﺻﻞ اﻧﺘﺴﺎب آن اﺛـﺮ ﺑـﻪ اﻳـﻦ داﻧﺸـﻤﻨﺪ ﻇـﺎﻫﺮاً ﻫﻴﭽﮕﻮﻧـﻪ ﻣﺴـﺘﻨﺪ‬ ‫ﺻﺤﻴﺤﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫‪ -3‬اﻳﻦ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻘﻞ ﻛﺸﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺔ اﻣﺎم در ﻣﻮرد واﻗﻌﺔ ﺑﺎﻻ در ﺳﺎل ‪ 260‬دو ﻣﺎه ﭘـﺲ از‬ ‫درﮔﺬﺷﺖ ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺷﺎذان ارﺳﺎل‪ ،‬ﻳﺎ ﺣﺪ اﻗﻞ درﻳﺎﻓﺖ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻛـﻪ آن ﺣﻀـﺮت‬ ‫ﺧﻮد در اواﺋﻞ ﻣﺎه رﺑﻴﻊ اﻻول آن ﺳﺎل رﺣﻠﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ واﻗﻌﺔ ﺑـﺎﻻ در ﺳـﺎل ﻗﺒـﻞ )‪ (259‬روي‬ ‫داده و ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺷﺎذان در ﻣﺎهﻫﺎي اول ﺳﺎل ‪ 260‬وﻓﺎت ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻛﻪ ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺷـﺎذان‬ ‫در اواﺋﻞ ﺳﺎل ‪ 260‬ﻓﻮت ﺷﺪه از رواﻳﺘﻲ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ در رﺟﺎل ﻛﺸﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در آن ﻛﺘـﺎب‪538 :‬‬ ‫ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ در راه ﻣﺮاﺟﻌﺖ از ﺳﻔﺮ ﺣﺞ در ﺳﺎﻣﺮاء ﺑﻪ ﺧـﺪﻣﺖ ﺣﻀـﺮت‬ ‫ﻋﺴﻜﺮي  ﺷﺮﻓﻴﺎب ﺷﺪ و ﮔﻔﺘﮕﻮي ﺑﺎ اﻳﺸﺎن در ﺑﺎب ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺷـﺎذان داﺷـﺖ و ﭘـﺲ از ﺑﺎزﮔﺸـﺖ‬ ‫درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ در ﻫﻤﺎن زﻣﺎن ﻛﻪ او ﺑﺎ اﻣﺎم ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺷﺎذان درﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﻓﺎﺻﻠﺔ‬ ‫ﻣﻜﻪ از ﺳﺎﻣﺮاء و زﻣﺎن اﻋﻤﺎل ﺣﺞ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺗﺸﺮف آن ﻣﺮد ﺧﺪﻣﺖ اﻣﺎم در راه ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻣﻜﻪ از ﺳﺎﻣﺮاء و زﻣﺎن اﻋﻤﺎل ﺣﺞ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴـﺮﻳﻢ ﺗﺸـﺮف آن ﻣـﺮد ﺧـﺪﻣﺖ اﻣـﺎم در راه‬

‫‪64‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﺟﻤﻊآوري وﺟﻮه ﺷﺮﻋﻲ ﺑﻪ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ‪ .‬ﺗﺼﺎدﻓﺎً اﻳﻦ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﺑﻪ ﻫﺮ دﻟﻴﻞ ﺑﺮ ﮔﺮوه‬ ‫اول ﻛﻪ ﭘﻴﺮو اﻓﻜﺎر ﻣﻔﻮﺿﻪ ﺑﻮدﻧﺪ وارد ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ اﺷﻜﺎﻻت ﻣﻬﻤﻲ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ‪ .‬ﮔﺮوﻓﻪ‬ ‫ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺷﺎذان ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة اﻋﺰاﻣﻲ را ﺑﻲاﻋﺘﺒﺎر داﻧﺴﺘﻨﺪ و از ﭘﺮداﺧﺖ وﺟﻮه ﺧﻮد ﺑﻪ او‬ ‫ﺧﻮدداري ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻣﻘﺪﺳﻪ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﻫﺎﻟﻲ‬ ‫ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر ﻣﺮﻗﻮم ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻃﻲ آن ﻋﻘﺎﺋﺪ ﻣﻔﻮﺿﻪ و ﮔﺮوه ﻃﺮﻓﺪار اﻓﻜﺎر آﻧﺎن را ﺷﺪﻳﺪاً‬ ‫ﻣﺤﻜﻮم ﻧﻤﻮده)‪ ،(1‬وﻟﻲ ﻫﻢ رﻣﺎن از ﻓﻀﻞ ﺑﻦ اﺷﺬان ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﻣﺮدم را از ﭘﺮداﺧﺖ وﺟﻮه ﺑﻪ‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة اﻋﺰاﻣﻲ ﻧﻬﻲ ﻛﺮده ﺑﻮد ﮔﻠﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ)‪ .(2‬ﻛﺸﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ را در رﺟﺎل ﺧﻮد ﻧﻘﻞ‬ ‫ﻛﺮده اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﻪ در اﺻﻞ ﺗﻮﺳﻂ ﺟﻨﺎب ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﻋﻤﺮي ﻧﻮﺷﺘﻪ و ارﺳﺎل‬ ‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ زﻣﺎن ﻣﺘﺼﺪي ﻣﻨﺤﺼﺮ اﻣﻮرات ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻣﻘﺪﺳﻪ ﺑﻮد و ﻫﻤﺔ اﻣﻮر ﻣﺎﻟﻲ‬ ‫اﻣﺎم ﺗﻮﺳﻂ او اداره ﻣﻲﺷﺪ)‪ .(3‬اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا در آن اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن ﺑﻪ وﺿﻮح‪،‬‬ ‫ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻣﻘﺪﺳﻪ از درﮔﻴﺮي ﻣﻴﺎن دو دﺳﺘﻪ ﻧﮕﺮان ﺑﻮده و از اﻳﻦ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ‬ ‫ﻣﻮﺟﺐ اﺧﻼل در اداء ﺗﻜﺎﻟﻴﻒ ﻋﺎم ﻣﻬﻢﺗﺮ ﮔﺮدد ﺧﻮﺷﻨﻮد ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬دﻟﻴﻞ آن ﻫﻢ روﺷﻦ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﺷﺪﻳﺪ ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ در آن ﺳﺎلﻫﺎ ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و‬ ‫زﻣﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎرﻫﺎ ﻧﺒﻮد‪ .‬در ﻧﻤﻮﻧﻪاي دﻳﮕﺮ‪ ،‬دو ﮔﺮوه ﻣﻔﻮﺿﻪ و ﻣﻘﺼﺮه از ﻣﻨﻄﻘﻪاي دﻳﮕﺮ‬ ‫)ﺷﺎﻳﺪ ﺧﻮد ﺳﺎﻣﺮاء( ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهاي ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻣﻘﺪﺳﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺗﻜﻠﻴﻒ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎم‬ ‫ﻣﺠﺪداً ﻣﻔﻮﺿﻪ را ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺤﻜﻮم ﻛﺮده و آﻧﺎن را دروﻏﮕﻮ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ)‪.(4‬‬ ‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻗﺎﻋﺪه ﺑﺎﻳﺪ در ﻣﺎه ﻣﺤﺮم اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ ﻣـﺎه اول ﺳـﺎل ﻗﻤـﺮي اﺳـﺖ‪ .‬ﭘـﺲ‬ ‫درﮔﺬﺷﺖ ﻓﻀﻞ در اواﺋﻞ ﺳﺎل ﻣﺰﺑﻮر روي داده ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪ -1‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪.540 :‬‬ ‫‪ -2‬اﻳﻀﺎ‪.543 – 542 :‬‬ ‫‪ -3‬اﻳﻀﺎ‪.544 :‬‬ ‫‪ -4‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ .149 – 148 :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪ 359 :‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻓﺮق ﻛـﻪ ﭼـﻮن اﻳـﻦ ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪه ﺧـﻮد از‬ ‫ﻣﻔﻮﺿﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﺎي »وﺟﻪ ﻗﻮم ﻣﻦ اﻟﻤﻔﻮﺿﺔ واﻟﻤﻘﺼﺮة« ﻛﻪ در رواﻳﺖ ﺷﻴﺦ اﺳﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬وﺟﻪ ﻗﻮم ﻣـﻦ‬ ‫اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ واﻟﻤﻘﺼﺮﻩ«‪.‬‬

‫‪65‬‬

‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬

‫ﺗﺸﺘﺖ و اﺧﺘﻼف داﺧﻠﻲ در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﺔ اﻣﺎﻣﻲ ﺗﺎ روزﮔﺎر ﻏﻴﺒﺖ ﺻﻐﺮي اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ)‪.(1‬‬ ‫ﻣﺴﺄﻟﻪ ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺗﻜﻠﻴﻒ و درﻳﺎﻓﺖ راﻫﻨﻤﺎﺋﻲ ﺑﻪ ﻧﻮاب اﻣﺎم ارﺟﺎع ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬در‬ ‫)‪(2‬‬

‫ﺗﻮﻗﻴﻌﻲ ﻛﻪ از ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻣﻘﺪﺳﻪ رﺳﻴﺪ‬

‫اﻣﺎم از »ﺟﻬﺎل و ﺣﻤﻘﺎء« ﺷﻴﻌﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺋﻤﺔ ﻃﺎﻫﺮﻳﻦ‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﻋﻠﻢ ﻏﻴﺐ ﻳﺎ ﻗﺪرت ﻓﻮق ﺑﺸﺮي ﻣﻲدادﻧﺪ و در ﺣﻖ آﻧﺎن ﻏﻠﻮ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺷﻜﺎﻳﺖ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ)‪ .(3‬در ﻣﻮردي دﻳﮕﺮ‪ ،‬در ﭘﺎﺳﺨﻲ ﻛﻪ ﺟﻨﺎب ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن ﻋﻤﺮي‪ ،‬ﺳﻔﻴﺮ دوم‬ ‫ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻣﻘﺪﺳﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ارﺳﺎل ﻛﺮد ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮﻫﺎي ﻣﻔﻮﺿﻪ در ﻧﺴﺒﺖدادن ﺧﻠﻖ و رزق‬ ‫ﺑﻪ اﺋﻤﻪ ﺗﻜﺬﻳﺐ و اﻧﻜﺎر ﺷﺪ‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ ﺑﺮﻛﺖ و ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺧﺎص ﺣﻖ در ﺑﺎرة اﺋﻤﻪ ﻛﻪ ﻣﻴﺎﻣﻨﻦ‬ ‫ﺑﺮﻛﺎت اﻟﻬﻲ ﺑﻪ دﻋﺎي آﻧﺎن ﺑﺮ روي ﻣﺮدم ﮔﺸﻮده ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺄﻛﻴﺪ ﮔﺮدﻳﺪ)‪ .(4‬اﻳﻦ ﺗﻮﻗﻴﻊ دوم‪،‬‬ ‫ﻣﻮﺿﻊ رﺳﻤﻲ ﻧﻮاب اﺋﻤﻪ را ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﻘﻄﺔ ﻧﻈﺮ ﺗﻮدة ﻋﻼﻗﻤﻨﺪان ﺑﻪ اﻫﻞ ﺑﻴﺖ و ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ‬ ‫و در واﻗﻊ ﺧﻂ ﻣﻴﺎﻧﻪ اﺳﺖ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ .‬ﻳﻚ ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ ﻗﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﻫﻢ ﻏﻠﻮ و ﻫﻢ ﺗﻘﺼﻴﺮ‬ ‫را در ﻣﻔﻬﻮم ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﻛﻠﻲ آن ﺑﻪ ﺷﺮﺣﻲ ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻔﻲ ﻣﻲﻛﺮد)‪ .(5‬اﻛﻨﻮن وﺳﻴﻠﺔ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري از اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺗﺄﻳﻴﺪ اﻳﻦ راه ﻣﻴﺎﻧﻪ در ﻣﻴﺎن آن دو ﻣﻔﻬﻮم )در ﻣﺘﻔﺎﻫﻢ ﺟﺪﻳﺪ‬ ‫اﺧﺺ و ﺷﻴﻌﻲ آن( ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬اﻣﺎ از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻏﺎﻟﻴﺎن ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺑﺎرﻫﺎ ﺗﻮﺳﻂ اﺋﻤﻪ و‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﻃﺮد ﺷﺪه و روزﮔﺎري درازي از ﺑﺪﻧﺎﻣﻲ آﻧﺎن ﻣﻲﮔﺬﺷﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮﻫﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ‬ ‫‪ -1‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ 178 :‬و ‪.238‬‬ ‫‪ -2‬اﺣﺘﺠﺎج ‪) 289 – 288 :2‬و از آﻧﺠﺎ در ﺑﺤﺎراﻷﻧﻮار ‪ .(268 – 266 :25‬اﻳﻦ ﺗﻮﻗﻴﻊ ﺑﺮاي ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠـﻲ‬ ‫ﺑﻦ ﻫﻼل ﻛﺮﺧﻲ ﺻﺎدر ﺷﺪه و در آﺧﺮ آن ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ آن را ﻧﺸﺎن دﻳﮕﺮان ﺑﺪﻫﺪ ﺗـﺎ‬ ‫آن ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﺷﻴﻌﻴﺎن از ﻣﺘﻦ آن ﻣﺴﺘﺤﻀﺮ ﺷﺪه و از ﻣﻀﻤﻮن آن ﻣﻄﻠﻊ ﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ -3‬اﺣﺘﺠﺎج ‪.289 :2‬‬ ‫‪ -4‬ﻏﻴﺐ ﺷﻴﺦ‪.178 :‬‬ ‫‪ -5‬اﻳﻦ ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ در ﻛﺘﺎب ﺗﺄﻟﻴﻔﻲ ﻣﺤﻤﺪ ﺑـﻦ ﻗﺎﺳـﻢ اﺳـﺘﺮاﺑﺎدي ﻣﻔﺴـﺮ‪ ،‬ﻣﻮﺳـﻮم ﺑـﻪ ﺗﻔﺴـﻴﺮ ﺣﻀـﺮت‬ ‫ﻋﺴﻜﺮي  ﻧﻴﺰ در ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﻲ ﻋﺎم ﺧﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺻﺮاط ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷـﻮد‬ ‫ﻛﻪ آن ﻫﻤﻮاره راه ﻣﻴﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬راﻫﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن دو ﺣﺪ اﻓﺮاط و ﺗﻔﺮﻳﻂ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ از ﻏﻠﻮ و ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﺗﻘﺼـﻴﺮ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ آن ﻛﺘﺎب‪) 44 :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻌﺎﻧﻲ اﻻﺧﺒﺎر‪.(33 :‬‬

‫‪66‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﺑﻪ ﺿﺮر ﮔﺮوه دﻳﮕﺮ ﺗﻤﺎم ﻣﻲﺷﺪ ﭼﻪ ﺑﺮداﺷﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ آﻧﺎن ﻧﻴﺰ در اﻧﻜﺎر ﻓﻀﺎﺋﻞ‬ ‫اﺋﻤﻪ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ و زﻳﺎدهروي ﻛﺮدهاﻧﺪ)‪ .(1‬ﻣﻮﺿﻮع داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ )از‬ ‫ﻧﻴﻤﺔ اول ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم( ﻛﻪ ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﮔﺮوهﻫﺎﺋﻲ از ﺷﻴﻌﻴﺎن از ﺧﻂ ﺣﻖ »ﺑﻪ ﻏﻠﻮ ﻳﺎ‬ ‫ﺗﻘﺼﻴﺮ« ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪهاﻧﺪ)‪ (2‬در ﻫﻤﻴﻦ ﺧﻂ ﻓﻜﺮي و ﺗﺎﺑﻌﻲ از ﭼﻨﺎن ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎﺳﺖ ﻛﻪ ذﻛﺮ‬ ‫ﺷﺪ)‪.(3‬‬ ‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺧﻄﻲ ﻛﻪ از ﻧﺴﺒﺖدادن ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺻﻔﺖ ﻓﻮق ﺑﺸﺮي ﺑﻪ اﺋﻤﻪ اﺣﺘﺮاز داﺷﺖ و‬ ‫اﻛﻨﻮن ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻔﻮﺿﻪ ﺑﻪ »ﻣﻘﺼﺮه« ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد در ﺳﺮاﺳﺮ اﻳﻦ دوره ﺗﺎ دﻫﻪﻫﺎي آﺧﺮ‬ ‫ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻗﻮي و ﭘﺮﻗﺪرت ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬در ﮔﺰارﺷﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ روﺷﻨﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﻳﻜﻲ از ﻋﻨﺎﺻﺮ‬ ‫ﻃﺮﻓﺪار ﻣﻔﻮﺿﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ از ﺳﻲ ﻧﻔﺮ ﺣﺠﺎج ﺷﻴﻌﻪ ﻛﻪ در روز ‪6‬‬ ‫ذﻳﺤﺠﻪ ﺳﺎل ‪ 293‬ﻫﺠﺮي در ﻛﻨﺎر ﺑﻴﺖ اﷲ اﻟﺤﺮام ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻣﺨﻠﺺ ﺑﻮد‬ ‫و ﺑﻘﻴﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﻘﺼﺮه ﺑﻮدﻧﺪ)‪ .(4‬در ﻳﻚ ﮔﺰارش ر‪‬ﻣﺎن ﮔﻮﻧﺔ دﻳﮕﺮ – ﻛﻪ ﺑﺎز ﺑﻪ ﻃﻮر روﺷﻦ ﭘﺲ‬ ‫‪ -1‬ﻣﺜﻼً رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﺸﺎرق اﻧﻮار اﻟﻴﻘﻴﻦ ﺣﺎﻓﻆ رﺟﺐ ﺑﺮﺳﻲ‪ 240 :‬ﻛﻪ ﺗﻼش ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻣﻔﻮﺿﻪ را ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان‬ ‫رﻫﺮوان راه ﻣﻴﺎﻧﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻠﻪ زﻳﻬﺮدر ﻛﺘﺎب ﻋﻘﻴﺪه و ﺷﺮﻳﻌﺖ در اﺳﻼم )ﺗﺮﺟﻤـﺔ اﻧﮕﻠﻴﺴـﻲ‪(229 :‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻢ اﻛﻨﻮن ﻫﻢ ﻧﺼﻴﺮﻳﻪ‪ ،‬ﺷﻴﻌﻴﺎن را ﺑﺎ ﻟﻘﺐ ﻣﻘﺼﺮه ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻏﻴﺒﺖ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ .19 :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ اواﺋﻞ اﻟﻤﻘﺎﻻت‪.45 :‬‬ ‫‪ -3‬ﻳﻚ ﻧﻤﻮﻧﺔ ﺟﺎﻟﺐ از ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬاري ﺟﻮﺳﺎزﻳﻬﺎ در دﺳﺖ اﺳﺖ‪ :‬در ﻗـﺮنﻫـﺎي ﺳـﻮم و ﭼﻬـﺎرم داﻧﺸـﻤﻨﺪان‬ ‫ﺷﻴﻌﻪ ﻛﺘﺎبﻫﺎﺋﻲ ﻋﻠﻴﻪ ﻏﻼت و ﻣﻔﻮﺿﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮدهاﻧﺪ از ﺟﻤﻠﻪ ﺻﺪوق و ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﻏﻀـﺎﺋﺮي‬ ‫)ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ (411‬ﻛﻪ ﻛﺘﺎب اﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ را ﻧﺠﺎﺷﻲ در رﺟﺎل ﺧﻮد‪ 69 :‬ذﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻛﺘﺎب ﺻـﺪوق »اﺑﻄـﺎل‬ ‫اﻟﻐﻠﻮ واﻟﺘﻔﻮﻳﺾ« ﻧﺎم داﺷﺖ‪ .‬او ﺧﻮد ﻧﺎم ﺻﺤﻴﺢ ﻛﺘﺎب ﺧـﻮد را در ﻋﻴـﻮن اﺧﺒـﺎر اﻟﺮﺿـﺎ ‪ 204 :2‬ذﻛـﺮ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ 392 :‬اﻳﻦ ﻧﺎم را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﺘﺎب »اﺑﻄﺎل اﻟﻐﻠﻮ واﻟﺘﻘﺼـﻴﺮ« آورده اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻇـﺎﻫﺮاً‬ ‫ﺳﺒﻖ ذﻫﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮﭘﺬﻳﺮي از ﺟﻮﻣﻮﺟﻮد در ﻣﻴﺎﻧﺔ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﺔ ﻋـﺮاق ﻛـﻪ ﻣﺒـﺎرزه ﺑـﺎ‬ ‫ﺗﻔﻮﻳﺾ اوﻟﻴﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺗﻘﺼﻴﺮ داده ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪ -4‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 470 :‬و ‪ .473‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ دﻻﺋﻞ اﻻﻣﺎﻣﻪ‪ 300 – 298 :‬و ﻏﻴﺒﺖ ﺷـﻴﺦ‪ 156 :‬ﻛـﻪ‬ ‫در اﻳﻦ دو ﻣﻨﺒﻊ اﺧﻴﺮ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺮه ﺣﺬف ﺷﺪه وﻟﻲ ﺟﻤﻠﻪاي ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﺗﻦ از ﺳـﻲ ﺗـﻦ‬ ‫ﺣﺎﺟﻲ ﺷﻴﻌﻪ‪» ،‬ﻣﺨﻠﺺ« ﺑﻮد ﺑﻪ ﺟﺎ ﮔﺬارده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬

‫‪67‬‬

‫از دورة ﻏﻴﺒﺖ ﺻﻐﺮي ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺷﺪه – در ﻃﻲ ﻳﻚ ﮔﻔﺘﮕﻮي ﺧﻴﺎﻟﻲ ﻣﻴﺎن ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﺟﻌﻔﻲ‬ ‫)ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ (128‬و اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ  ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺷﻴﻌﻪ را ﻣﻘﺼﺮه ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ)‪(1‬؛‬ ‫آﻧﺎن ﻛﻪ در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﻘﺎم واﻗﻌﻲ اﻣﺎم ﻛﻮﺗﺎه آﻣﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ در اﻳﻦ ﻛﻪ اوﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻗﺪرﺗﻲ ﻛﻪ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ او داده اﺳﺖ ﺧﻠﻖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و روزي ﻣﻲدﻫﺪ و او ﺑﺎ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺧﺪا ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ‬ ‫ﻋﺎﻟﻢ و ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﻛﺎر ﻗﺎدر اﺳﺖ)‪.(2‬‬ ‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺣﻮزة ﻗﻢ ﻛﻪ در اﻳﻦ دوره ﻋﺎﻟﻲﺗﺮﻳﻦ ﻣﻘﺎم و ﻣﺮﺟﻊ ﻋﻠﻤﻲ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ)‪ (3‬ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻦ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺑﺎ ﻗﺪرت و ﺷﺪت ﺿﺪ ﻣﻔﻮﺿﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه و ﺑﺎ اﻧﺘﺴﺎب‬ ‫ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ وﺻﻒ ﻓﻮق ﺑﺸﺮي ﺑﻪ اﺋﻤﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﺳﺨﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﻌﺘﻘﺪ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺮﻛﺲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم ﻳﺎ اﺋﻤﺔ اﻃﻬﺎر را از ﺳﻬﻮ و اﺷﺘﺒﺎه در ﺟﺰﺋﻴﺎت ﻛﺎرﻫﺎي ﺷﺨﺼﻲ‬ ‫ﻛﻪ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺑﻪ اﺑﻼغ ﭘﻴﺎم اﻟﻬﻲ ﻧﺪارد ﻣﺼﻮن ﺑﺪاﻧﺪ ﻏﺎﻟﻲ اﺳﺖ)‪ .(4‬آﻧﺎن ﻫﻤﭽﻨﺎن راوﻳﺎن‬ ‫رواﻳﺎﺗﻲ را ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺻﻔﺎت ﻓﻮق ﺑﺸﺮي را ﺑﻪ اﺋﻤﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﻲداد ﻏﻴﺮ ﻣﻌﺘﻤﺪ داﻧﺴﺘﻪ)‪ (5‬و‬ ‫رواﻳﺖ و ﻧﻘﻞ ﭼﻨﺎن ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﻣﻲﺷﻤﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮوﻫﻲ از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻗﻢ ﺣﺘﻲ‬ ‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﺋﻤﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﻔﺮوض اﻟﻄﺎﻋﻪ و ﺑﻪ ﻧﺺ و وﺻﻴﺖ‪ ،‬رﻫﺒﺮ ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺳﻼﻣﻲ و‬ ‫ﺟﺎﺷﻴﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻧﺤﻮة ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺎ دﻳﮕﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪان دﻳﻨﻲ ﻓﺮق ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬ ‫آﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﻛﺸﻒ اﺣﻜﺎم ﺟﺰﺋﻴﺔ ﻓﺮﻋﻴﻪ ﺑﻪ اﺟﺘﻬﺎد و اﺳﺘﺪﻻل ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و از راه‬

‫‪ -1‬ﺑﺤﺎراﻷﻧﻮار ‪.15 :26‬‬ ‫‪ -2‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ ‪.15 – 14 :26‬‬ ‫‪ -3‬اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ‪ ،‬ﺧﻮب ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺣﺴـﻴﻦ ﺑـﻦ روح ﻧـﻮﺑﺨﺘﻲ‪،‬‬ ‫ﺳﻔﻴﺮ ﺳﻮم ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻣﻘﺪﺳﻪ )ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ (326‬ﻛﺘﺎﺑﻲ را ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ اﻋﺘﺒﺎر ﻣﺸﻜﻮك ﺑـﻮد ﺑـﺮاي داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﻗـﻢ‬ ‫ﻓﺮﺳﺘﺎد ﻛﻪ در آن ﻧﻈﺮ ﻛﻨﻨﺪ و اﮔﺮ ﭼﻴﺰي ﺑﺮﺧﻼف ﻧﻈﺮات ﺧﻮد در آن ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﻧﺪ )ﻏﻴﺒﺖ ﺷـﻴﺦ‪:‬‬ ‫‪.(240‬‬ ‫‪ -4‬ﻣﻦ ﻻ ﻳﺤﻀﺮه اﻟﻔﻘﻴﻪ ‪ .360 – 359 :1‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﺑﺮ ﻓﻘﻪ ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻦ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ‪.40 :‬‬ ‫‪ -5‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺑﺤﺎراﻷﻧﻮار ‪.347 ::25‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫‪68‬‬

‫ﻋﺮﺿﺔ ﻓﺮوع ﺑﺮ اﺻﻮل ﺑﻪ اﺣﻜﺎم دﺳﺖ ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ)‪ .(1‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻓﺮق آﻧﺎن ﺑﺎ دﻳﮕﺮ ﻋﻠﻤﺎء‬ ‫ﺷﺮﻳﻌﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻮن ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر‪ ،‬ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﺮ ﻧﻈﺎم ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻣﺤﺘﺎج ﺑﻪ ﻧﺺ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬ ‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻬﻢ ﻧﺼﺐ و ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﻌﻴﻦ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ در ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮارد از‬ ‫ﻋﺒﺎدات و ﺻﻮم و ﺻﻼة و ﻏﻴﺮه ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻄﻴﻊ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻫﻢ از ﻓﺮﻣﺎن آن‬ ‫ﺣﻀﺮت ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻴﺮوي ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﮔﺮﻧﻪ ﻫﻴﭻ ﺧﺼﻮﺻﻴﺖ ﻧﻪ در ﻃﺒﻴﻌﺖ و ذات اﺋﻤﻪ و ﻧﻪ در ﻧﺤﻮ‬ ‫و ﻣﻨﺒﻊ و ﺳﺮﭼﺸﻤﺔ ﻋﻠﻢ آﻧﺎن ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮﻳﻦ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ﻣﻔﻮﺿﻪ ﻧﻴﺰ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺑﻪ ﻛﺸﻤﻜﺶ ﺧﺴﺘﮕﻲ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺧﻮد اداﻣﻪ داده و ﻫﻤﭽﻨﺎن‬ ‫ﻋﻠﻤﺎء ﻗﻢ را ﺑﺎ ﻧﺎم ﻣﻮﻫﻦ ﻣﻘﺼﺮه ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺎر‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق – ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ و‬ ‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﻳﻦ‬

‫)‪(2‬‬

‫ﻓﺎرغ اﻟﺘﺤﺼﻴﻞ و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﻣﺪرﺳﺔ ﻗﻢ را ﻛﻪ در اواﺳﻂ و ﻧﻴﻤﺔ دوم ﻗﺮن‬

‫ﭼﻬﺎرم ﻣﻲزﻳﺴﺖ – ﺑﻪ ﺷﺪت ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﻛﺮد‪ .‬در رﺳﺎﻟﺔ اﻋﺘﻘﺎدات ﻛﻪ او در ﺗﺸﺮﻳﻊ اﺣﻜﺎﻣﻲ‬ ‫ﻣﻮاﺿﻊ ﻛﻼﻣﻲ ﺷﻴﻌﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﭘﺲ از ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﻏﻼت و ﻣﻔﻮﺿﻪ ﻛﺎﻓﺮ‬ ‫ﺑﻮده و از ﻫﻤﺔ ﻓﺮق دﻳﮕﺮ ﻛﻔﺮ و ﺿﻼل ﺑﺪﺗﺮﻧﺪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻧﺸﺎﻧﺔ ﻣﺸﺨﺼﺔ ﻣﻔﻮﺿﻪ و ﻏﻼت‬ ‫و ﻧﻈﺎﺋﺮ آﻧﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﺎن ﻋﻠﻤﺎء و ﻣﺸﺎﻳﺦ ﻗﻢ را ﺑﻪ ﺗﻘﺼﻴﺮ ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ«)‪.(3‬‬ ‫***‬ ‫در دورة ﻏﻴﺒﺖ ﺻﻐﺮي ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ و ﻣﺠﺎﻫﺪت ﺧﺴﺘﮕﻲ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻣﻔﻮﺿﻪ ﺑﺮاي واﻧﻤﻮدﺳﺎﺧﺘﻦ‬ ‫ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة اﺻﻴﻞ ﻓﻜﺮ ﺷﻴﻌﻲ‪ ،‬و ﺟﺎاﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻣﻜﺘﺐ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان راه ﻣﻴﺎﻧﻪ ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﻏﻠﻮ )ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ اﻟﺤﺎدي آن( و ﺗﻘﺼﻴﺮ ﺑﻪ ﺣﺪ اﻋﻠﻲ رﺳﻴﺪ‪ .‬در اﻳﻦ راه آﻧﺎن ﻫﻴﭻ ﻓﺮﺻـﺘﻲ را از‬ ‫دﺳﺖ ﻧﻨﻬﺎده و از ﻫﻴﭻ ﻛﻮﺷﺸﻲ ﻓﺮوﮔﺬار ﻧﻜﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﻜﻴﻪ و ﺗﻤﺮﻛﺰ اﺻـﻠﻲ آﻧـﺎن در اﻳـﻦ راه‪،‬‬ ‫‪ -1‬ﺗﺼﺤﻴﺢ اﻻﻋﺘﻘﺎد ﻣﻔﻴﺪ‪.66 :‬‬ ‫‪ -2‬رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻓﻬﺮت ﺷﻴﺦ‪.157 :‬‬ ‫‪ -3‬رﺳﺎﻟﺔ اﻋﺘﻘﺎدات ﺻﺪوق‪ .101 :‬وﻟﻲ در ﻣﺘﻦ ﭼﺎﭘﻲ ﻣﻮرد ﻣﺮاﺟﻌﺔ ﻣﺎ )ﭼـﺎپ ﺷـﺪده ﻫﻤـﺮاه ﺷـﺮح ﺑـﺎب‬ ‫ﺣﺎدي ﻋﺸﺮ ﻣﻘﺪاد ﺳﻴﻮري( ﻋﺒﺎرت »ﻣﺸﺎﻳﺦ ﻗﻢ« ﺑﻪ ﺷﻜﻞ »ﻣﺸﺎﻳﺨﻬﻢ« ﭼـﺎپ ﺷـﺪه ﻛـﻪ ﻏﻠـﻂ اﺳـﺖ و‬ ‫ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﺘﻦ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه در ﺗﺼﺤﻴﺢ اﻻﻋﺘﻘﺎد‪ 65 :‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬

‫‪69‬‬

‫روي ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﺗﺪوﻳﻦ ﻣﺘﻮن و ﺗﻨﻈﻴﻢ و ﻧﻘﻞ رواﻳﺎﺗﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘـﺎرهاي را ﮔﺬﺷـﺘﮕﺎن آﻧـﺎن ﺑـﻪ‬ ‫ﻳﺎدﮔﺎر ﮔﺬارده و ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ را ﺧﻮد در اﻳﻦ ﻧﺴﻞ اﺑﺪاع ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ آن ﺷﺪ ﻛﻪ ﻋﻠـﻲ‬ ‫رﻏﻢ ﺗﻤﺎم ﻛﻮش ﻋﻠﻤﺎء ﻗﻢ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﻣﻌﺘﻨﺎﺑﻬﻲ از اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ رواﻳـﺎت ﺑـﻪ ﺳﻴﺴـﺘﻢ ﺣـﺪﻳﺚ ﺷـﻴﻌﻪ‬ ‫رﺧﻨﻪ ﻛﺮد‪ .‬دﺳﺖﺑﺮدن در ﻣﺘﻮن ﻗﺪﻳﻢ ﻛـﻪ ﺗﻮﺳـﻂ داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﻣﻌﺘﻤـﺪ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه و درج‬ ‫رواﻳﺎت در آن ﻣﺘﻮن‪ ،‬ﭘﻴﺶ از اﻳﻦﻫﺎ ﻫﻢ ﺑﺎ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻣﻨﺤﺮﻓﻴﻦ در روزﮔﺎر اﻣﺎم ﺑـﺎﻗﺮ‬ ‫و اﻣﺎم ﺻﺎدق اﻧﺠﺎم ﺷﺪه)‪ (1‬و اﻛﻨﻮن ﻧﻮﺑـﺖ ﻣﻔﻮﺿـﻪ ﺑـﻮد)‪ .(2‬ﻃﺒﻌـﺎً ﭼﻨـﻴﻦ رواﻳـﺎت ﺑﻌـﺪﻫﺎ‬ ‫ﺑﺮاﺳﺎس ﺿﺒﻂ در ﻛﺘﺎب ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ آن داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﻌﺘﻘﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﺎن اﺳﻨﺎد ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻛﺘـﺎب در‬ ‫ﻣﺘﻮن ﺑﻌﺪ رواﻳﺖ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺳﻨﺘﻲ رواﻳـﺖ ﺣـﺪﻳﺚ ﺑـﺮﺧﻼف آﻧﭽـﻪ ﻣﺤـﺪﺛﺎن ﮔﻤـﺎن‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺟﻠﻮي ﭼﻨﻴﻦ ﺟﻌﻞﻫﺎ را ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﺟـﻮد ﻳـﺎ ﻋـﺪم وﺟـﻮد‬ ‫داﻋﻲ ﺟﻌﻞ و ﺷﺮاﺋﻂ ﺻﺪور رواﻳﺖ و ﻧﻈـﺎﺋﺮ آن )و ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﺧﻼﺻـﻪ ﻗـﺮاﺋﻦ ﺧـﺎرﺟﻲ و‬ ‫داﺧﻠﻲ( اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺎه ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﺣﺪودي زﻣﻴﻨﻪ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ و ﮔﺮﻧﻪ ﺣﺘﻲ ﻧﺴـﺒﺖدادن‬ ‫ﻏﺎﻟﻲﺗﺮﻳﻦ ﻣﺘﻦ ﺑﻪ اﻓﺮادي اﻣﺜﺎل ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻳﻌﻔﻮر ﻳﺎ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻲ اﺷـﻌﺮي‬ ‫ﻗﻤﻲ – ﻛﻪ ﻣﺤﺪﺛﺎن را ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻧﻘﻞ ﭼﻨﻴﻦ رواﻳﺎت از ﻗﻢ ﺑﻴﺮون ﻣﻲﻛﺮد – ﻧﻴـﺰ ﻛـﺎر ﻣﺸـﻜﻠﻲ‬ ‫ﻧﺒﻮد و ﺑﺴﻴﺎر ﻫﻢ اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪ .‬ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ ﻛﻪ ﮔﺎﻫﻲ اﻳﻦ ﺟﻌﻞﻫﺎ و درجﻫﺎ‪ ،‬دو ﻧﺴﺨﻆ ﻛـﺎﻣﻼً‬ ‫‪ -1‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ .225 – 224 :‬ﺟﻌﻞ و اﻧﺘﺤﺎل ﻧﺴﻞﻫﺎي اوﻟﻴﺔ ﻣﻤﺤﺮﻓﺎن ﻛﺎر اﺣﺎدﻳﺚ ﺷـﻴﻌﻪ را‬ ‫ﺑﻪ ﺟﺎﺋﻲ رﺳﺎﻧﻴﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ زراره ﺑﻦ اﻋﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺷﻴﻌﻪ در ﻧﻴﻤﻆ اول ﻗﺮن دوم ﻫﺠﺮي‪ ،‬آرزو‬ ‫ﻣﻲﻛﺮد ﻛﺎش ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ »آﺗﺸﻲ اﻓﺮوﺧﺘﻪ و ﺗﻤﺎم ﻣﻨﻘﻮﻻت ﺷﻴﻌﻪ را ﺑﺴﻮزاﻧﺪ« )ﺑﺤﺎر اﻷﻧـﻮار ‪.(282 :25‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 157 :‬ﻛﻪ زراره در ﻋﻜﺲ اﻟﻌﻤﻞ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﺣﻀﺮت ﺑﺎﻗﺮ ‬ ‫ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬واﷲ ان ﻓﻲ أﺣﺎدﻳﺚ اﻟﺸﻴﻌﻪ ﻣﺎ ﻫﻮ أﻋﺠﺐ ﻣﻦ أﺣﺎدﻳﺜﻬﻢ!«‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﺑﺮاي آن ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت ﻓﻮق‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ ﺟﺎﻧﺒﺪاري از ﻣﻘﺼﺮه در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻔﻮﺿﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻧﻴﺎﻳـﺪ ﺗﻮﺿـﻴﺤﻲ ﻛﻮﺗـﺎه‬ ‫ﻻزم اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻘﺼﺮﻫﺪر ﻣﺘﻮن ﻗﺪﻳﻢ ﺷﻴﻌﻲ ﺑﻪ ﺟﻌﻞ ﺣﺪﻳﺚ ﻣﺘﻬﻢ ﻧﺸﺪه و ﺷﺎﻫﺪي ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ارﺗﻜـﺎب ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫اﻣﺮ از ﺳﻮي آﻧﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺣﺪﻳﺚ و رﺟﺎل دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﻪ ﻏﻼت و ﻣﻔﻮﺿـﻪ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه و ﻋﻤﻼً ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻨﻘﻮﻻت آﻧـﺎن در دﺳـﺖ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺻـﺤﺖ‬ ‫اﻧﺘﺴﺎب آن ﺑﻪ اﺋﻤﺔ اﻃﻬﺎر ﻏﻴﺮ ﻣﺤﺘﻤﻞ اﺳﺖ و ﻣﺤﺪﺛﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﻧﻴﺰ آن را ﻧﺎدرﺳﺖ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪70‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﻣﺘﻔﺎوت از ﻛﺘﺎب واﺣﺪ ﺑﻪ وﺟﻮد آورده ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﻓﻬﺮﺳﺖﻧﻮﻳﺴﺎن ﻗـﺮن ﭘـﻨﺠﻢ از ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫اﻧﺘﺤﺎل ﻏﺎﻓﻞ ﻣﺎﻧﺪه و ﻫﺮدو ﻧﺴﺨﻪ را ﺑﻪ ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪة اﺻـﻠﻲ ﻣﻨﺘﺴـﺐ ﺳـﺎﺧﺘﻪاﻧـﺪ‪ .‬ﺑﺴـﻴﺎري از‬ ‫رواﻳﺎت ﻣﻔﻮﺿﻪ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮاي ﻣﺘﻬﻢﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﻨﻲﮔﺮي و ﺿـﻌﻒ اﻳﻤـﺎن و‬ ‫اﻧﻜﺎر ﻓﻀﺎﺋﻞ اﻫﻞ ﺑﻴـﺖ  و ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﺑـﺎ آﻧـﺎن ﺗـﺄﻟﻴﻒ و ﺑـﺎ ﭼﻨـﻴﻦ ﻣـﺘﻦﻫـﺎﺋﻲ ﺗـﺪوﻳﻦ‬ ‫ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ)‪.(1‬‬ ‫اﻣﺎ ﻣﺸﻜﻞ اﺻﻠﻲ ﻣﻔﻮﺿﻪ ﺟﻮي ﺑﻮد ﻛﻪ در روزﮔﺎر ﺣﻀﻮر اﺋﻤـﻪ ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﻓﺮﻣﺎﻳﺸـﺎت‬ ‫ﻣﻜﺮر و ﺑﺴﻴﺎر آن ﺑﺰرﮔﻮاران ﻋﻠﻴﻪ آﻧﺎن ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﻣـﻲداﻧﺴـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻔﻮﺿﻪ و ﻏﻼت ﻣﻮرد ﻟﻌﻦ و ﺗﻜﻔﻴﺮ اﺋﻤﺔ ﻫﺪي ﺑﻮدهاﻧﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛـﻪ در ﺑﺴـﻴﺎري رواﻳـﺎت‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺼﺮه – ﻛﻪ در آن زﻣﺎن دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻏﻴﺮ ﻏـﺎﻟﻲ درآﻣـﺪه ﺑـﻮد –‬ ‫رﺳﺘﮕﺎر ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ)‪ .(2‬ﭘﺲ ﻣﻔﻮﺿﻪ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ وﺿﻊ ﺗﻌﺎدل ﻗﻮا را ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮد ﺗﻐﻴﻴﺮ‬ ‫دﻫﻨﺪ و اﻳﻦ ﻛﺎر را از دو راه ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬از ﻳﻚ ﻃﺮف در ﺻﺪد ﻋﺮﺿـﺔ ﺗﻔﺴـﻴﺮ ﺟﺪﻳـﺪ و‬ ‫ﺟﺎاﻧﺪاﺧﺘﻦ اﻳﻦ ﻓﻜﺮ ﺑﺮآﻣﺪن ﻛﻪ رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻏﻴﺮ ﻏﺎﻟﻲ و رﺳـﺘﮕﺎري آﻧـﺎن ﺳـﺨﻦ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﻘﺼﺮه ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ و ﭘﻴﺮوان ﺧـﻂ ﻣﻴﺎﻧـﻪ‬ ‫اﺳﺖ)‪ (3‬و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ رواﻳﺎت ﻣﺸﺎﺑﻬﻲ ﺑﺎ ﻋﺒﺎرات ﻣﺸﺎﺑﻪ از زﺑﺎن اﺋﻤﻪ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻏـﻼت‬

‫‪ -1‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪ 385 :‬ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﭘﺲ از درﮔﺬﺷﺖ ﻏﻴﺮ ﻣﻨﺘﻈﺮة ﺣﻀﺮت ﺳﻴﺪ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮزﻧﺪ اﻣﺎم ﻫﺎدي  ﻛﻪ ﻫﻤﻪ او را اﻣﺎم ﺑﻌﺪي ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪» ،‬وﻗﻌﺖ اﻟﺸﺒﻬﻪ ﻋﻨﺪ اﻟﻤﻘﺼﺮة واﻟﻤﺮﺗﺎﺑﻴﻦ‬ ‫ﻣﻦ اﻟﺸﻴﻌﺔ«‪ .‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻗﺎﻋﺪه ﺑﺎﻳﺪ دﭼﺎر اﺷﻜﺎل ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﻏﻴﺐ اﻣﺎم‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﻪ ﻣﻘﺼﺮه ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻣﺸﻜﻠﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻣﺎﻧﻨﺪ رواﻳﺖ از ﺣﻀﺮت ﺻﺎدق ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﻫﻢ ﻧﻘﻞ ﺷﺪ‪» :‬إﻟﻴﻨﺎ ﻳﺮﺟﻊ اﻟﻐﺎﻟﻲ ﻓﻼ ﻧﻘﺒﻠﻪ وﺑﻨﺎ ﻳﻠﺤﻖ اﻟﻤﻘﺼﺮ ﻓﻨﻘﺒﻠﻪ‪.‬‬ ‫ﻗﻴﻞ ﻟﻪ‪ :‬ﻛﻴﻒ ذﻟﻚ ﻳﺎ اﺑﻦ رﺳﻮل اﷲ؟ ﻗﺎل‪ :‬اﻟﻐﺎﻟﻲ ﻗﺪ اﻋﺘﺎد ﺗﺮك اﻟﺼﻼة واﻟﺰﻛﺎة واﻟﺼﻴﺎم واﻟﺤﺞ ﻓﻼ ﻳﻘﺪر ﻋﻠﻰ ﺗﺮك‬ ‫ﻋﺎدﺗﻪ وﻋﻠﻰ اﻟﺮﺟﻮع إﻟﻰ ﻃﺎﻋﺔ اﷲ ﻋﺰ وﺟﻞ اﺑﺪاَ وان اﻟﻤﻘﺼﺮ إذا ﻋﺮف ﻋﻤﻞ واﻃﺎع« )اﻣﺎﻟﻲ ﺷﻴﺦ ‪.(264 :2‬‬ ‫‪ -3‬ﻧﻈﻴﺮ اﻳﻦ ﻧﻘﻞ در ﮔﻔﺘﮕﻮﺋﻲ ﺧﻴﺎﻟﻲ ﻣﻴﺎن ﺻﺎدق و ﻣﻔﺼﻞ‪» :‬ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ ﻣﻔﻀﻞ‪ ،‬اﻟﻤﻘﺼﺮة ﻫﻢ اﻟﺬﻳﻦ ﻫﺪاﻫﻢ اﷲ‬ ‫إﻟﻰ ﻓﻀﻞ ﻋﻠﻤﻨﺎ وأﻓﻀﻰ إﻟﻴﻬﻢ ﺳﺮﻧﺎ ﻓﺸﻜﻮا ﻓﻴﻨﺎ واﻧﻜﺮوا ﻓﻀﻠﻨﺎ وﻗﺎﻟﻮا ﻟﻢ ﻳﻜﻦ اﷲ ﻟﻴﻌﻄﻴﻬﻢ ﺳﻠﻄﺎﻧﻪ وﻣﻌﺮﻓﺘﻪ‪ ...‬ﻗﺎل‬ ‫اﻟﻤﻔﻀﻞ‪ :‬ﻳﺎ ﻣﻮﻻي ﻗﺪ روﻳﻨﺎ إﻧﻜﻢ ﻗﻠﺘﻢ اﻟﻐﺎﻟﻲ ﻧﺮدﻩ إﻟﻴﻨﺎ واﻟﺘﺎﻟﻲ ﻧﻠﺤﻘﻪ ﺑﻨﺎ‪ .‬ﻗﺎل ﻳﺎ ﻣﻔﻀﻞ ﻇﻨﻨﺖ ان اﻟﺘﺎﻟﻲ ﻫﻢ‬

‫‪71‬‬

‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬

‫را ﺑﺮ ﻣﻘﺼﺮه ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲداد و ﺑﺮاي آﻧﺎن آﻳﻨﺪة ﺑﻬﺘﺮي ﭘﻴﺸﺒﻴﻨﻲ ﻣﻲﻛﺮد)‪ .(1‬روش دﻳﮕﺮي ﻫـﻢ‬ ‫ﻛﻪ در اﻋﺼﺎر ﻣﺘﺄﺧﺮﺗﺮ در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗـﻼش در ﺗﺒﺮﺋـﺔ ﺧـﻮد از ﻋﻨـﻮان ﻣﻔﻮﺿـﻪ ﺑـﻮد ﺑـﻪ‬ ‫ﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﮔﻮﺋﻲ اﺋﻤﻪ از ﻳﻚ ﻓﺮﻗﻪ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ در زﻣﺎن آﻧﺎن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و ﺳﭙﺲ در ﺻﻔﺤﺎت‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻋﻘﺎﺋﺪ و اﻓﻜﺎر ﻣﻔﻮﺿﻪ در رواﻳـﺎت‬ ‫وارده از اﺋﻤﺔ اﻃﻬﺎر ﺻﺮﻳﺤﺎً و ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه و ﻣﺮز ﻣﻴﺎن آﻧﺎن و ﻏﻼت ﻣﻠﺤﺪ ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ‬ ‫درﺳﺘﻲ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻘﻴﺪة ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺗﺼﺮف اﺋﻤﻪ در ﻛﺎﺋﻨﺎت اﮔﺮ ﻣﻨﻈﻮر ﻗﺎﺋﻞ آن‪،‬‬ ‫ﻫﻤﺪوﺷﻲ آن ﺑﺰرﮔﻮاران ﺑﺎ ذات ﺣﻖ اﺳﺖ ﮔﻮﻳﻨـﺪه از ﻏـﻼت ﻣﻠﺤـﺪ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد و اﮔـﺮ‬ ‫ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﺣﺼﻮل اﻳﻦ ﻗﺪرت ﺑﺎ ﺗﻔﻮﻳﺾ اﻟﻬﻲ و وﺟﻮد آن در ﻃﻮل ﻗﺪرت ﺣﻖ اﺳﺖ ﮔﻮﻳﻨـﺪه‬ ‫از ﻣﻔﻮﺿﻪ اﺳﺖ و ﻫﺮدو ﮔﺮوه ﻫﻢ زﻣﺎن و ﻳﻜﺴﺎن ﻣﺸﻤﻮل ﺳﺮزﻧﺶ و ﻟﻌﻦ اﺋﻤﺔ اﻃﻬﺎر ﻗـﺮار‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫***‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺗﻼش ﺷﺒﺎﻧﻪ روزي و ﭘﻴﮕﻴﺮ ﻣﻔﻮﺿﻪ در اﺷﺎﻋﺔ اﻓﻜﺎر ﺧﻮد ﺑـﻲﺛﻤـﺮ‬ ‫ﻧﺒﻮد و ﭘﺎرهاي از اﻓﻜﺎر و اﺑﺪاﻋﺎت آﻧﺎن ﺑﻪ ﻫﺮ ﺻﻮرت داﺧﻞ ﺳﻴﺴـﺘﻢ ﻣـﺬﻫﺒﻲ ﺷـﻴﻌﻪ ﺑـﺮاي‬ ‫ﺧﻮد ﺟﺎ ﮔﺸﻮد ﻣﺜﻼً ﻣﻮﺿﻮع اﻓﺰودن ﺷﻬﺎدت ﺛﺎﻟﺜﻪ در اذان ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺼـﺮﻳﺢ ﺷـﻴﺦ ﺻـﺪوق از‬ ‫اﺑﺪاﻋﺎت و ﺷﻌﺎﺋﺮ آﻧﺎن ﺑﻮد)‪ (2‬و ﺳﭙﺲ ﻋﻠﻲ رﻏﻢ ﺑـﻲﻣﻴﻠـﻲ ﻳـﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﺑﺴـﻴﺎري از ﻓﻘﻬـﺎء‬

‫اﻟﻤﻘﺼﺮﻩ؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻛﺬا ﻇﻨﻨﺖ ﻳﺎ ﺳﻴﺪي‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻼ‪ ،‬اﻟﺘﺎﻟﻲ ﻫﻢ ﻣﻦ ﺧﻴﺎر ﺷﻴﻌﺘﻨﺎ اﻟﻘﺎﺋﻠﻴﻦ ﺑﻔﻀﻠﻨﺎ اﻟﻤﺘﻤﺴﻜﻴﻦ ﺑﺤﺒﻞ اﷲ‬ ‫وﺣﺒﻠﻨﺎ« )ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪.(431 :‬‬ ‫‪ -1‬ﻣﺜﻞ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻛﻪ درﺳﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ رواﻳﺘﻲ ﻛﻪ در دو ﭘﺎورﻗﻲ ﭘﻴﺶﺗﺮ ﻧﻘﻞ ﺷﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﻓﻘﻂ در‬ ‫آﺛﺎر ﻣﻔﻮﺿﻪ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪» :‬اﻟﻐﺎﻟﻲ ﻧﺮدﻩ إﻟﻴﻨﺎ وﻳﺜﺒﺖ وﻳﺴﺘﺠﻴﺐ وﻻ ﻳﺮﺟﻊ‪ ،‬واﻟﻤﻘﺼﺮ ﻧﺪﻋﻮﻩ إﻟﻰ اﻻﻟﺘﺤﺎق ﺑﻨﺎ‬ ‫واﻻﻗﺮار ﺑﻤﻤﺎ ﻓﻀﻠﻨﺎ اﷲ ﺑﻪ ﻓﻼ ﻳﺜﺒﺖ وﻻ ﻳﺴﺘﺠﻴﺐ« )ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪.(432 :‬‬ ‫‪ -2‬ﻣﻦ ﻻ ﻳﺤﻀﺮه اﻟﻔﻘﻴﻪ ‪.291 – 290 :1‬‬

‫‪72‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﺷﻴﻌﻪ)‪ (1‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﺷﻌﺎر و ﺳﻨﺖ ﺷﻴﻌﻪ درآﻣﺪ)‪ (2‬ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﺟﺪﻳﺪ‬ ‫و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﻨﻴﺎدي در ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺷﻌﺎري آن ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة اﻧﺘﺴﺎب ﺑﻪ ﻣﻜﺘـﺐ ﻣﻔﻮﺿـﻪ ﻧﻴﺴـﺖ‪،‬‬ ‫ﻇﺎﻫﺮاً وﺟﻮد آن در اذان در روزﮔﺎر ﻣﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﺴﺄﻟﻪاي از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ)‪ .(3‬ﻣﻮﺿـﻮع‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻣﺴﺄﻟﺔ ﻋﻠﻢ اﻣﺎم در اﻣﻮري ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻴﭻ راﺑﻄﺔ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻳﺎ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﻲ ﺑﺎ اﺣﻜﺎم ﺷـﺮع‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺘﻜﻠﻤﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﺷﻴﻌﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻮﺑﺨﺘﻴﺎن در اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ از ﻧﻈﺮ ﻣﻔﻮﺿﻪ ﭘﺸـﺘﻴﺒﺎﻧﻲ‬ ‫‪ -1‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻧﻬﺎﻳﺔ ﺷﻴﺦ‪ / 69 :‬ﻛﺘﺎب اﻟﻨﻘﺾ‪ / 97 :‬ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﺤﻘﻖ ‪ / 141 :2‬ﺗﺬﻛﺮة ﻋﻼﻣـﻪ ‪:1‬‬ ‫‪ / 105‬ذﻛﺮي‪ / 170 :‬ﻟﻤﻌﻪ‪ / 12 :‬روض اﻟﺠﻨﺎن‪ / 242 :‬اﻟﺮوﺿﺔ اﻟﺒﻬﻴﺔ – ﺷﺮح ﻟﻤﻌﻪ – ‪ / 240 :1‬ﻣﺠﻤـﻊ‬ ‫اﻟﻔﺎﺋﺪة واﻟﺒﺮﻫﺎن ‪ / 181 :2‬ﻟﻮاﻣﻊ ﺻﺎﺣﺒﻘﺮاﻧﻲ ‪ / 182 :1‬ذﺧﻴﺮة ﺳﺒﺰواري‪ / 254 :‬ﻣﻔﺎﺗﻴﺢ ﻓـﻴﺾ ‪/ 118 :1‬‬ ‫ﻛﺸﻒ اﻟﻐﻄﺎء‪.228 – 227 :‬‬ ‫‪ -2‬اﺿﺎﻓﺔ اﻳﻦ ﺑﻨﺪ ﺑﻪ اذان ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 907‬ﻛﻪ ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺻﻔﻮي دﺳﺘﻮر داد ﺑﻪ اذان اﺿﺎﻓﻪ ﺷﻮد ﻣﻴﺎن ﺷﻴﻌﻴﺎن‬ ‫ﻇﺎﻫﺮاً ﻣﺮﺳﻮم ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬در آن زﻣﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ آن ﺳﻨﺘﻲ ﺷﻴﻌﻲ ﺑﻮده ﻛﻪ ﺗﺎ آن روزﮔـﺎر ﺑـﺮاي ﭘـﻨﺞ‬ ‫ﻗﺮن ﻣﺘﺮوك ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد )اﺣﺴﻦ اﻟﺘﻮارﻳﺦ روﻣﻠﻮ ‪ .(61 :12‬ﻳﻚ ﻗﺮن ﺑﻌـﺪ در ﻧﻴﻤـﺔ اول ﻗـﺮن ﻳـﺎزدﻫﻢ آن‬ ‫ﭼﻨﺎن ﺷﻴﻮع ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ در اذان ﻧﻤﻲﮔﻔﺖ ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ ﺗﺴﻨﻦ ﻣﻲﺷﺪ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻓﻘﻬﺎﺋﻲ ﻛﻪ آن را‬ ‫از ﻧﻈﺮ ﻓﻘﻬﻲ ﻣﺴﺄﻟﻪدار ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ از ﺗﺮس ﺳﻮء ﺗﻔﺎﻫﻢ ﻋﻮام‪ ،‬ﺗﻘﻴﻪ ﻛـﺮده و ﭼﻴـﺰي ﻧﻤـﻲﮔﻔﺘﻨـﺪ )ﻟﻮاﻣـﻊ‬ ‫ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺮاﻧﻲ ﻣﺠﻠﺴﻲ اول ‪ .(82 :1‬اﻣﺎ ﻳﻚ ﻗﺮن ﺑﻌﺪ در اواﺳﻂ ﻗﺮن دوازدﻫﻢ‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮات‬ ‫ﺷﺮاﺋﻂ ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻣﺠﺪداً ﺑﺴﻴﺎري از ﺷﻴﻌﻴﺎن از ذﻛﺮ آن در اذان ﺧﻮدداري ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ )رﺳﺎﻟﺔ ﻓﻲ اﺳﺘﺤﺒﺎب‬ ‫اﻟﺸﻬﺎدة ﺑﺎﻟﻮﻻﻳﺔ ﻓﻲ اﻻذان از ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺆﻣﻦ ﺣﺴﻴﻨﻲ‪) 44 – 43 :‬اﻟﺸﻴﻌﻪ ‪ .(3 :2‬ﻣﻴﺮزا ﻣﺤﻤـﺪ اﺧﺒـﺎري در‬ ‫رﺳﺎﻟﺔ ﺷﻬﺎدت ﺑﺮ وﻻﻳﺖ ﺧﻮد‪ 183 – 181 :‬ﮔﺰارش ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺷﻴﺦ ﺟﻌﻔﺮ ﻛﺎﺷﻒ اﻟﻐﻄﺎء» ﻓﻘﻴﻪ ﺑﺰرگ‬ ‫ﺷﻴﻌﻪ در اواﺋﻞ ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ )ﻣﺘﻔﻲ ‪ ،(1228‬درﺧﻮاﺳﺘﻲ ﺑـﺮاي ﻓﺘﺤﻌﻠـﻲ ﺷـﺎه ﻗﺎﺟـﺎر )‪(1250 – 1212‬‬ ‫ﻓﺮﺳﺘﺎده و از او ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ دﺳﺘﻮر دﻫﺪ ذﻛﺮ ﺷﻬﺎدت ﺛﺎﻟﺜﻪ در اذان در ﻛﺸﻮر ﻣﻤﻨﻮع اﻋﻼم ﺷﻮد‪ .‬در‬ ‫ﻧﺼﻒ دوم ﻫﻤﺎن ﻗـﺮن‪ ،‬ﻋﻠﻤـﺎء ﺷـﻴﻌﺔ ﻫﻨـﺪﻫﻢ ﻛﻮﺷـﻴﺪﻧﺪ ﺷـﻴﻌﻴﺎن آن ﻣﻨـﺎﻃﻖ را ﺗﺸـﻮﻳﻖ ﻛﻨﻨـﺪ ﻛـﻪ از‬ ‫اﺿﺎﻓﻪﻛﺮدن اﻳﻦ ﺑﻨﺪ در اذان ﺧﻮدداري ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪﻧﺪ )اﻋﻴﺎن اﻟﺸﻴﻌﻪ ‪ / 205 :2‬رﻳﺤـﺎﻧـﺔ اﻻدب‬ ‫‪.(229 :4‬‬ ‫‪ -3‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻤﺴﻚ اﻟﻌﺮوة اﻟﻮﺛﻘﻲ ‪ 545 :5‬ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺷﻌﺎري ﻣﻮﺟﻮد اﻳﻦ ﺟﻤﻠـﻪ‪ ،‬ذﻛـﺮ‬ ‫آن را ﺣﺘﻲ ﻻزم ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪.‬‬

‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬

‫‪73‬‬

‫ﻛﺮدﻧﺪ)‪ .(1‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻛﻪ ﺷﺮاﺋﻂ اﻣﺎﻣﺖ ذاﺗﻲ اﺳﺖ ﻧﻪ اﻛﺘﺴﺎﺑﻲ)‪ .(2‬وﻟـﻲ ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫ﻣﺘﻜﻠﻤﺎن در ﻣﺴﺎﺋﻞ دﻳﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺪرت اﺋﻤﻪ ﺑﺮ اﻇﻬﺎر ﻣﻌﺠﺰه)‪ (3‬و درﻳﺎﻓﺖ وﺣﻲ)‪ (4‬و ﺷـﻨﻴﺪن‬ ‫ﺻﺪاي ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن)‪ (5‬و ﺻﺪاي زاﺋﺮان ﺣﺮمﻫﺎي ﻣﻄﻬﺮﺷﺎن ﭘﺲ از وﻓﺎت)‪ (6‬و آﮔﺎﻫﻲ ﺑﺮ اﺣﻮال‬ ‫ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺧﻮد و ﻋﻠﻢ ﻏﻴﺐ)‪ (7‬ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﻣﻔﻮﺿﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ ﺣﺘـﻲ در آن دو‬ ‫ﻣﻮردي ﻫﻢ ﻛﻪ ﻧﻮﺑﺨﺘﻴﺎن ﺑﺎ ﻣﻔﻮﺿﻪ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻧﻈﺮ ﻣﺨﺎﻟﻒ دارد)‪ .(8‬در ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ در‬ ‫دو ﻣﺴﺄﻟﺔ دﻳﮕﺮ ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻮاز اﻇﻬﺎر ﻣﻌﺠﺰه و اﻣﻜﺎن ﺷﻨﻴﺪن ﺻﺪاي زاﺋـﺮان اﻋﺘـﺎب ﻣﺸـﺮﻓﻪ و‬ ‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ رواﻳﺎت ﺻﺤﻴﺤﻪاي اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ)‪) (9‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ رواﻳـﺎت‬ ‫از ﻫﻤﺎن ﻗﺒﻴﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻠﻤﺎء ﻗﺪﻳﻢ ﻗﻢ)‪ (10‬و ﺑﺴﻴﺎري از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺘﻘﺪم دﻳﮕـﺮ در ﻗـﺮون‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ)‪ (11‬ﻛﻪ در زﻣﺎن اﺋﻤﻪ ﻣﻲزﻳﺴﺘﻪ و ﺧﻮد در ﺻﺤﻨﻪ ﺑﻮدﻧﺪ – واﻟﺸﺎﻫﺪي ﻳﺮي ﻣﺎﻻ ﻳﺮي‬ ‫‪ -1‬اواﺋﻞ اﻟﻤﻘﺎﻻت‪.38 – 37 :‬‬ ‫‪ -2‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪.35 – 32 :‬‬ ‫‪ -3‬اﻳﻀﺎً‪.40 :‬‬ ‫‪ -4‬اﻳﻀﺎً‪.40 – 39 :‬‬ ‫‪ -5‬اﻳﻀﺎً‪.41 :‬‬ ‫‪ -6‬اﻳﻀﺎً‪.45 :‬‬ ‫‪ -7‬اﻳﻀﺎً‪.38 :‬‬ ‫‪ -8‬اﻳﻀﺎً‪ 33 :‬و ‪ 35‬و ‪.38‬‬ ‫‪ -9‬اﻳﻀﺎً‪ 40 :‬و ‪ 41‬و ‪ .45‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ اﺷﻌﺮي در ﻣﻘﺎﻻت اﻹﺳـﻼﻣﻴﻴﻦ ‪ 125 :2‬اﺧـﺘﻼف ﺷـﻴﻌﻪ را در ﻣﺴـﺄﻟﺔ‬ ‫اﻣﻜﺎن اﻇﻬﺎر ﻣﻌﺠﺰه ﺑﻪ دﺳﺖ اﻣﺎم ﺛﺒﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -10‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻟﻴﺴﺖ ﻣﻔﺼﻞ راوﻳﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ وﻟﻴـﺪ )ﻣﺘـﻮﻓﻲ ‪،(343‬‬ ‫رﺋﻴﺲ ﻣﺪرﺳﺔ ﻗﻢ در روزﮔﺎر ﺧﻮد )ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺷﻴﺦ‪ ،(143 :‬رواﻳﺎت آﻧﺎن را ﻧﺎﻣﻌﺘﺒﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ )رﺟـﺎل‬ ‫ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ / 329 :‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺷﻴﺦ‪.(143 :‬‬ ‫‪ -11‬ﻣﺜﻼً ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺷﺎذان ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري ﻧﻘﻞ رواﻳﺎﺗﻲ را ﻛﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻨﺎن – ﻛﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ذﻛﺮ ﺷـﺪ از‬ ‫ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﻔﻮﺿﻪ ﺑﻮد – ﺑﻪ اﺋﻤﻪ اﻃﻬﺎر ﻧﺴﺒﺖ داده ﺑﻮد ﺟﺎﺋﺰ ﻧﻤﻲداﻧﺴﺖ )رﺟـﺎل ﻛﺸـﻲ‪ (507 :‬ﻋﻠـﻲ ﺑـﻦ‬ ‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻓﻀﺎل‪ ،‬ﻳﻚ داﻧﺸﻤﻦ ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ ﺷﻴﻌﻪ در اواﺋﻞ ﻗﺮن ﺳﻮم‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈـﺮي را ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ رواﻳـﺎت‬

‫‪74‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫اﻟﻐﺎﺋﺐ – ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺠﻌﻮﻻت ﻏﻼت و ﻣﻔﻮﺿﻪ رد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ(‪ .‬اﺑﻦ ﻗﺒﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻜﻠﻢ ﺑﺰرگ ﺷـﻴﻌﻪ‬ ‫در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم‪ ،‬ﻧﻴﺰ اﻣﻜﺎن اﻳﻦ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ دﺳﺖ اﻣﺎم ﻣﻌﺠﺰهاي را ﻇﺎﻫﺮ ﻛﻨﺪ ﻣﻨﺘﻔـﻲ‬ ‫ﻧﻤﻲداﻧﺴﺖ)‪ (1‬ﻫﺮﭼﻨﺪ وي ﻧﻴﺰ ﺳﺎﻳﺮ ﻋﻘﺎﺋﺪ ﻣﻔﻮﺿﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﻏﻴﺐ اﻣﺎم)‪ (2‬ﻳﺎ وﺟﻮد‬ ‫ﻫﺮ ﺻﻔﺖ ﻓﻮق ﺑﺸﺮي در او را)‪ (3‬ﺑﻪ ﺷﺪت رد ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺨﺶﻫﺎﺋﻲ از ﻣﻮارﻳﺚ ﻓﻜﺮي ﻣﻔﻮﺿﻪ از اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم در‬ ‫ﺳﻨﺖ ﻋﻠﻤﻲ ﺷﻴﻌﻪ رﺧﻨﻪ ﻛﺮده و ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﻣﻘﺒﻮﻟﻴﺖ ﻣـﻲﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘـﻪ در ﻣﺠـﺎﻣﻴﻊ ﺣـﺪﻳﺜﻲ‬ ‫ﻣﺪتﻫﺎ ﺑﻮد راه ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺣﻀﻮر ﭼﺸﻤﮕﻴﺮي ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ﺑﻮد ﺑﻪ ﺧﺼـﻮص در ﻣﺠـﺎﻣﻴﻊ ﺑـﺰرگ‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺘﺎب ﻛﺎﻓﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺰرﮔﻲ و ﮔﺴﺘﺮدﮔﻲ آن‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر اﺣﺎدﻳﺚ ﺿﻌﻴﻒ زﻳـﺎدي ﻫـﻢ‬ ‫در آن راه ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﺑﺮﺧﻲ ﺑﺰرﮔﺎن)‪ (4‬از ﻛﻞ ‪ 16199‬ﺣﺪﻳﺚ آن)‪ 9485 ،(5‬ﺣﺪﻳﺚ‬ ‫ﺿﻌﻴﻒ و ﻏﻴﺮ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬در دورهﻫﺎي ﻣﺘﺄﺧﺮﺗﺮ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺤﺘﻮﻳﺎت ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﻔﻮﺿـﻪ‪،‬‬

‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺣﻤﺰه ﺑﻄﺎﺋﻨﻲ ﻛﻪ ﻏﺎﻟﻲ و دروﻏﮕﻮ ﺑﻮد داﺷﺖ )ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب‪ (443 :‬ﻋﻠﻲ رﻏـﻢ آن‬ ‫ﻛﻪ اﺑﻦ ﻓﻀﺎل ﺧﻮد ﻧﺰد او رواﻳﺖ آﻣﻮﺧﺘﻪ و ﻛﺘﺎب ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮآن او را از اول ﺗﺎ آﺧﺮ اﺳﺘﻨﺴﺎخ ﻛـﺮده ﺑـﻮد‬ ‫)اﻳﻀﺎً‪ 404 :‬و ‪ .(552‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ زﻳﺎد وﺷﺎء‪ ،‬از راوﻳﺎن ﻣﺸﻬﻮر ﺣﺪﻳﺚ ﺷﻴﻌﻪ در اواﺋﻞ ﻗﺮن ﺳﻮم‪،‬‬ ‫در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻛﺘﺎﺑﻲ را ﺑﺮاي ﺷﺎﮔﺮدان ﺧﻮد ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ از رواﻳﺖ ﻳﻚ ﺣﺪﻳﺚ آن ﻛﻪ رﻧﮓ اﻓﻜـﺎر ﻣﻔﻮﺿـﻪ‬ ‫را داﺷﺖ ﺧﻮدداري ﻛﺮد )ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻋﻴﺎﺷﻲ ‪ .(374 :1‬اﺻﻄﻼح »ﻻ ﻳﻜﺘﺐ ﺣﺪﻳﺜﻪ« ﻳـﺎ »ﻻ ﻳﺠـﻮز ان ﻳﻜﺘـﺐ‬ ‫ﺣﺪﻳﺜﻪ« در ﻛﺘﺎبﻫﺎي رﺟﺎل ﺷﻴﻌﻪ ﻓﺮاوان در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻔﻮﺿﻪ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرود )ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‬ ‫اﺑﻦ اﻟﻐﻀﺎﺋﺮي ‪] 184 :5‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻤﻲ[ و ‪] 131 :6‬در راﺑﻄﻪ ﺑـﺎ ﻣﻔﻀـﻞ‬ ‫ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺟﻌﻔﻲ[‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷﻲ‪.(122 :‬‬ ‫‪ -1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﺔ ﻓﻲ اﻻﻣﺔ او‪ ،‬ﺑﻨﺪﻫﺎي ‪.7 – 5‬‬ ‫‪ -2‬رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻧﻘﺾ ﻛﺘﺎب اﻻﺷﻬﺎد او‪ ،‬ﺑﻨﺪﻫﺎي ‪ 34‬و ‪.55‬‬ ‫‪ -3‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ ذﻛﺮﺷﺪه در ﭘﺎروﻗﻲ ﭘﻴﺶ‪ ،‬ﺑﻨﺪ ‪.34‬‬ ‫‪ -4‬ﻟﺆﻟﺆة اﻟﺒﺤﺮﻳﻦ‪ / 395 :‬روﺿﺎت اﻟﺠﻨﺎت ‪ / 116 :6‬اﻟﺬرﻳﻌﻪ ‪.245 :17‬‬ ‫‪ -5‬در ﺑﺎرة ﺷﻤﺎرة اﺣﺎدﻳﺚ ﻛﺘﺎب ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﺔ ﭼﺎپ اﺧﻴﺮ آن از ﺣﺴﻴﻦ ﻋﻠﻲ ﻣﺤﻔـﻮظ )ص ‪ 28‬و ﻣﻨـﺎﺑﻌﻲ‬ ‫ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ دﻳﺪه ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬

‫‪75‬‬

‫ﺣﺘﻲ آﺛﺎر اﻓﺮادي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﺣﻤﺪان ﺧﺼﻴﺒﻲ ﻛـﻪ از ﺗﻔـﻮﻳﺾ ﻧﻴـﺰ ﭘـﺎ ﻓﺮاﺗـﺮ ﻧﻬـﺎده و‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻏﻼت ﻣﻠﺤﺪ را در ادوار و اﻛﻮار و ﻧﻈﺎﺋﺮ آن ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬از راه ﻧﻮﺷﺘﻪﻫـﺎﺋﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮاﺟﻌﺔ ﻋﻮام و ﺑﻪ ﺷﻴﻮة ﻋﺼﺮي دورهﻫﺎي ﺧﻮد ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‬ ‫ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﺷﻴﻌﻲ راه ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ ﻫﺪف ﻛﻠﻲ آن ﺑﻮد ﻛـﻪ اﻋﺘﻘـﺎد ﻣـﺮدم ﻋـﺎدي ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻘﺎﻣﺎت اﺋﻤﻆ اﻃﻬﺎر و ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻣﺬﻫﺐ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻴﺶﺗﺮ ﺗﻘﻮﻳﺖ و ﺗﺤﻜﻴﻢ ﺷﻮد و از اﻓﺘـﺎدن آﻧـﺎن‬ ‫ﺑﻪ دام ﻣﺬاﻫﺐ دﻳﮕﺮ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﮔـﺮدد‪ ،‬ﭘـﺲ ﺑﺴـﻴﺎري از ﻣﻨﻘـﻮﻻت و رواﻳـﺎت ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻌﺠﺰات و ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺷﮕﻔﺘﻲاﻧﮕﻴﺰ ﻛﻪ در ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﺮاي اﺋﻤﻪ ﻳﺎﻓﺖ ﻣـﻲﺷـﺪ در آن آﺛـﺎر‬ ‫ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﺗﺎ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺸﺎﺑﻪ در ﻛﺘﺐ ﻓﺮق دﻳﮕﺮ ﻫﻤﺎوردي ﻛﻨﺪ)‪ ،(1‬اﻣﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻟﺰوﻣـﺎً ﻣﺘﻌﻬـﺪ‬ ‫ﺑﻪ ﺻﺤﺖ ﺟﻤﻴﻊ رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﺧﻮد ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻧﺒﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻛﺘـﺎبﻫـﺎﺋﻲ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫دﻻﺋﻞ اﻻﻣﺎﻣﻪ و ﻣﺴﻨﺪ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﻃﺒﺮي ﺷﻴﻌﻲ‪ ،‬ﻋﻴﻮن اﻟﻤﻌﺠﺰات ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻮﻫﺎب‪ ،‬ﺗﻔﺴـﻴﺮ‬ ‫ﻓﺮات ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬روﺿﻪ ﻳﺎ ﻣﺎﺋﺔ ﻣﻨﻘﺒـﻪ اﺑـﻦ ﺷـﺎذان‪ ،‬ﺛﺎﻗـﺐ اﻟﻤﻨﺎﻗـﺐ ﻋﻤﺎداﻟـﺪﻳﻦ ﻃﻮﺳـﻲ‪،‬‬ ‫اﻟﺨﺮاﺋﺞ واﻟﺠﺮاﺋﺢ ﻗﻄﺐ اﻟﺪﻳﻦ راوﻧﺪي و ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد دﻳﮕﺮي از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫در آن روزﮔﺎران ﻋﺎﻣﻠﻲ دﻳﮕﺮ ﻫﻢ در ﺻﺤﻨﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ و اﺷـﺎﻋﺔ اﺣﺎدﻳـﺚ ﻣﻔﻮﺿـﻪ‬ ‫ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻛﺮد و آن ذﻫﻨﻴﺖ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺣﺪﻳﺜﻲ در ﻗﺮون ﻣﻴﺎﻧﻪ در ﻫﻤـﺔ ﻓـﺮق اﺳـﻼﻣﻲ ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﺗﻌﺪاد ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﻤﺎرة رواﻳﺎت ﻫﺮ راوي و ﻣﺤـﺪث‪ ،‬دﻟﻴـﻞ ﺑـﺮ ﻣﺮﺗﺒـﺔ واﻻﺗـﺮ ﻋﻠﻤـﻲ او ﺗﻠﻘـﻲ‬ ‫ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺤﺪﺛﺎن ﺑﻪ ﺗﻜﺜﻴﺮ رواﻳﺎت و ﺷـﻴﻮخ و اﺳـﺎﻧﻴﺪ رواﻳﺘـﻲ ﺧـﻮد وﻟـﻊ و ﺷـﻮق‬ ‫ﺑﻲاﻧﺪازه داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻣﺤـﺪﺛﺎن ﺳـﻨﻲ و ﺷـﻴﻌﻪ در آن ادوار‪ ،‬ﺑﺴـﻴﺎري اﺣﺎدﻳـﺚ‬ ‫رواﻳﺖ ﻛﺮده و ﺳﻨﻴﺎن ﺣﺘﻲ ﮔﺎه رواﻳﺎﺗﻲ را در رﺳﺎﺋﻞ ﺧﺎص و ﻣﻔﺮد ﻣﺪون ﻛﺮدهاﻧـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬ ‫ﻣﺒﺎﻧﻲ و اﺻﻮل ﻣﺬﻫﺒﻲ آﻧﺎن ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺬر ﻫﻤﻪ ﻫﻢ آن ﺑـﻮد ﻛـﻪ رواﻳـﺖ ﺣـﺪﻳﺚ ﺟـﺰ‬ ‫دراﻳﺖ آن اﺳﺖ و راوي در ﻣﻘﺎم ﻧﻘﻞ‪ ،‬وﻇﻴﻔﻪاي ﺟﺰ رواﻳﺖ آﻧﭽﻪ ﻣﺸﺎﺋﺦ او ﺑﺮاي وي ﺑﺎزﮔﻮ‬ ‫‪ -1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت اﺧﻴﺮ اﺳﻼم ﺷﻨﺎﺳﺎن در ﺑﺎب ﻧﻘﺶ ﻗﺼﺎص و ﻣﺬﻛﺮﻳﻦ و ﺗﻘﺎﺑﻞ ﻓﻀﺎﺋﻞ ﺧﻮاﻧـﺎن‬ ‫ﺷﻴﻌﻲ و ﻣﻨﺎﻗﺐ ﺧﻮاﻧﺎن ﺳﻨﻲ در ﻗﺮنﻫﺎي اوﻟﻴﺔ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬و ﺳـﺨﻨﺎن اﺑـﻦ اﺑـﻲ اﻟﺤﺪﻳـﺪ ‪ 50 – 48 :11‬و‬ ‫دﻳﮕﺮان در ﻣﻘﺎﺑﻠﺔ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﺎ ﭘﺪﻳﺪة ﺟﻌﻞ و ﺿﺮب ﺣﺪﻳﺚ در اردوي ﻣﺨﺎﻟﻒ‪.‬‬

‫‪76‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﺪارد‪ .‬در ﻗﺮنﻫﺎي اوﻟﻴﻪ ﻫﻢ در ﻛﺘﺎبﻫﺎي رﺟﺎل ﻣﻲﺑﻴﻨـﻴﻢ ﻛـﻪ در ﺷـﺮح ﺣـﺎل‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري از روات ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد درﺳﺖ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻮده وﻟﻲ در رواﻳﺎت او ﻧﺎدرﺳـﺘﻲﻫـﺎي‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻳﺎ آن ﻛﻪ ﺧﻮد ﻣﻌﺘﻤﺪ ﺑﻮده اﻣﺎ در ﻧﻘﻞ ﺣﺪﻳﺚ و ﺻﺤﺖ ﻣـﺮوي ﻋﻨـﻪ ﻻ‬ ‫اﺑﺎﻟﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﺘﺎً روات ﺣﺪﻳﺚ ﮔﺎﻫﻲ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ را ﻛﻪ در ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﺘﺎبﻫﺎي‬ ‫ﻣﺘﻘﺪم ﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻨﺪ )ﺑـﺎ آن ﻛـﻪ در ﺑﺴـﻴﺎري اوﻗـﺎت‪ ،‬ﭼﻨـﻴﻦ اﺿـﺎﻓﺎت و اﺧﺘﻼﻓـﺎت ﺣـﺎﻛﻲ از‬ ‫ﺗﺼﺮﻓﺎت و اﻟﺤﺎﻗﺎت ﺑﻌﺪي ﺟﺎﻋﻼن ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎﺷﺪ()‪ (1‬ﻳﺎ ﻣﺤﺘﻮﻳﺎت ﻛﺘﺎبﻫﺎﺋﻲ را‬ ‫ﻛﻪ دﻧﺸﻤﻨﺪان ﺷﻴﻌﻪ در ﺻﺤﺖ اﻧﺘﺴﺎب آن ﺑﻪ ﻣﺆﻟﻔﻴﻦ ادﻋﺎﺋﻲ ﺗﺮدﻳﺪ ﻛـﺮده ﻳـﺎ دﻟﻴﻠـﻲ ﺑـﺮاي‬ ‫ﺻﺤﺖ آن اﻧﺘﺴﺎب وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ)‪ (2‬ﺑﺎ ﻫﻤﺎن اﺳﻨﺎد ادﻋﺎﺋﻲ رواﻳﺖ ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ زودي ﻋﺎﻣﻠﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺻﺤﻨﻪ اﻓﺰوده ﺷﺪ و آن اﻫﺘﻤﺎم ﺑﺮﺧﻲ از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺘـﺄﺧﺮ ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﻔﻆ و ﺿﺒﻂ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪة »ﻣﻮارﻳﺚ ﺷﻴﻌﻲ« ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻮارﻳﺚ ﺷﻴﻌﻲ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪ آﺛـﺎري ﺑـﻮد‬ ‫ﻛﻪ از ﻗﺮون اوﻟﻴﺔ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن آن در ﻛﺘﺐ رﺟﺎل ﺣﺪﻳﺚ ﺷـﻴﻌﻪ‬ ‫ﻧﺎمﺑﺮدار ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﭘﺲ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ آﺛﺎر ﻣﺆﻟﻔﺎﻧﻲ را ﻛﻪ در آن ﻛﺘﺎبﻫﺎ ﺑﻪ ﻓﺴﺎد ﻋﻘﻴﺪه ﻳﺎ ﻏﻠـﻮ و‬ ‫ﺗﻔﻮﻳﺾ ﻣﺘﻬﻢ ﮔﺮدﻳﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺘﺄﺧﺮﻳﻦ در اﻳﻦ راه ﺗﺎ آﻧﺠـﺎ ﭘـﻴﺶ‬ ‫رﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻣﺆﻟﻔﺎن را ﺗﻨﺰﻳﻪ ﻛﺮده و ارﻛﺎن و اﺳﺎﻃﻴﻦ ﻋﻠﻢ رﺟـﺎل ﺣـﺪﻳﺚ را‬ ‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺴﺒﺖدادن ﻓﺴﺎد ﻋﻘﻴﺪه ﺑﻪ ﻏﻼت و ﻣﻔﻮﺿﻪ ﺻﺪر اول ﺳـﺮزﻧﺶ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ)‪ .(3‬ﻋﻼﻣـﻪ‬ ‫‪ -1‬اﻳﻦ »اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻧﺴﺦ« ﮔﺎﻫﻲ در ﺣﺪي ﺑﻮد ﻛﻪ از ﻛﺘﺎب واﺣﺪ‪ ،‬دو ﻛﺘﺎب ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺑـﻪ وﺟـﻮد ﻣـﻲآورد‪.‬‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد ﻣﺜﻼً وﺿﻊ ﻛﺘﺎب ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت ﺻﻔﺎر ﻗﻤﻲ )رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺪﻣﺔ ﻣﺼﺤﺢ ﭼﺎپ ﺗﺒﺮﻳـﺰ‪4 :‬‬ ‫– ‪ 5‬و ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ ﻛﻪ ذﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ(‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺴﺨﺔ ﻣﻮﺟﻮد ﻛﺘﺎب ﺳﻠﻴﻢ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ ﻫﻼﻟﻲ )رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ در ﺗﺼﺤﻴﺢ اﻻﻋﺘﻘـﺎد و‬ ‫اﺑﻦ اﻟﻐﻀﺎﺋﺮي در ﻛﺘﺎب اﻟﻀﻌﻔﺎء در ﺑﺎب آن( و ﻛﺘﺎب اﺛﺒﺎت اﻟﻮﺻـﻴﻪ ﻣﻨﺴـﻮب ﺑـﻪ ﻣﺴـﻌﻮدي و ﻛﺘـﺎب‬ ‫اﻻﺧﺘﺼﺎص ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ و ﻏﻴﺮ اﻳﻦﻫﺎ )ﻧﻴﺰ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑـﻪ رﺟـﺎل ﻧﺠﺎﺷـﻲ‪ 129 :‬و ‪ / 258‬اﺑـﻦ‬ ‫اﻟﻐﻀﺎﺋﺮي ‪ 160 :5‬و ﻏﻴﺮه(‪.‬‬ ‫‪ -3‬رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺑﻪ دﺑﻴﺎﭼﻪﻫﺎﺋﻲ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻀﻼء ﻣﺘﺄﺧﺮ ﻧﺠﻒ ﺑﺮ ﭼﺎپﻫﺎي آﻧﮕﻮﻧـﻪ ﻛﺘـﺎبﻫـﺎ‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮔﺮاﻳﺶ ﻛﻠﻲ در آن ﻣﺮﻛﺰ ﻣﻌﺰز ﻋﻠﻤﻲ در ﻗﺮن اﺧﻴﺮ ﺑﺮ ﻣﻤﻌﺘﺒﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﻫﻤـﺔ اﻳﻨﮕﻮﻧـﻪ آﺛـﺎر‪ ،‬و‬

‫‪77‬‬

‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ ﻧﻴﺰ در ﻛﺘﺎب ﺟﻠﻴﻞ اﻟﻘﺪر ﺑﺤﺎراﻟﻨﻮار ﻫﺮﭼﻪ از اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑـﻮد‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻤﺎن داﻋﻲ و اﻧﮕﻴﺰه ﺛﺒﺖ ﻓﺮﻣﻮد ﮔﺮﭼﻪ در ﺑﺴﻴﺎري ﻣـﻮارد ﺑـﺎ رﻋﺎﻳـﺖ ﻣﺒـﺎﻧﻲ و اﺻـﻮل‬ ‫ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻪ وﺿﻊ ﻣﻨﺒﻊ و ﻏﺮاﺑﺖ ﻣﻄﻠﺐ و ﻋﺪم اﻋﺘﻘﺎد ﺧﻮد ﺑـﻪ ﺻـﺤﺖ آن ﺗﺼـﺮﻳﺢ و ﺗﺄﻛﻴـﺪ‬ ‫ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫***‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎري ﺳﻴﺮ ﺗﺤﻮﻻت ﺑﻌﺪي اﻳﻦ دو ﮔﺮاﻳﺶ ﻓﻜﺮي – ﻛﻪ ﺗﻌﺎرﺿﺎت و ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎي‬ ‫ﻣﻴﺎن آن دو‪ ،‬ﻓﺼﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ را در ﺗـﺎرﻳﺦ ﺟﺎﻣﻌـﺔ ﺷـﻴﻌﻪ ﭘـﺲ از دورة ﻏﻴﺒـﺖ ﺻـﻐﺮي‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ – از ﻣﻮﺿﻮع ﻛﺎر اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺧﺎرج اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﻣﻔﻮﺿـﻪ‬ ‫از ﺟﻨﺒﺔ ﻧﻈﺮي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﮔﺮوه ﺧﺎرج از ﻣﺬﻫﺐ ﺗﺸﻴﻊ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه)‪ (1‬و ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﻋﻘﺎﺋﺪ آﻧﺎن ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﺎء ﺷﻴﻌﻪ ﻣﺮدود اﺳﺖ )‪ .(2‬اﻣﺎ ﺑﺴﻴﺎري از ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت آﻧﺎن )ﮔﺮﭼـﻪ‬ ‫ﻧﻪ ﺟﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺧﺎص آﻧﺎن از ﻧﺤﻮة ﺧﻠﻖ و وﺟﻮد ﺟﻬﺎن( ﻛﻪ ﺑـﻪ ﺷـﻜﻞ ﺣـﺪﻳﺚ‬ ‫درآورده ﺑﻮدﻧﺪ)‪ (3‬در ﻣﻴﺎن ﺷﻴﻌﻴﺎن در اﻋﺼﺎر ﺑﻌـﺪ ﻃﺮﻓـﺪاراﻧﻲ ﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬اﻓـﺮاد و ﮔـﺮوهﻫـﺎي‬ ‫ﺗﻨﺰﻳﻪ ﻏﻼت و ﻣﻔﻮﺿﻪ ﺗﺎ ﺳﺮﺣﺪ اﻣﻜﺎن‪ ،‬و ﺳﺮزﻧﺶ اﺻﺤﺎب ﻛﺘﺐ رﺟﺎﻟﻲ و ﻋﻠﻤﺎء ﻣﺘﻘـﺪم ﺷـﻴﻌﻪ ﺑـﻮده‬ ‫اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ اﻣﺜﺎل ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﺣﻤﺪان ﺧﺼﻴﺒﻲﻫﺎ ﺧﻴﻠﻲ ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ از اﻣﺜﺎل اﺑﻦ اﻟﻐﻀﺎﺋﺮيﻫـﺎ‬ ‫و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ اﻟﻮﻟﻴﺪﻫﺎ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﻣﺜﻼً ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ 254 :‬ﻛﻪ در ﺳﺨﻦ از ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻮد – ﺑﻪ ﻧـﺎم اﺑﻮدﻟـﻒ‬ ‫ﻛﺎﺗﺐ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ وي ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﻣﻔﻮﺿﻪ ﮔﺮاﻳﻴﺪ و ﺷﻴﻌﻪ او را ﺟﺰ ﻣﺪت ﻛﻤﻲ ﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻨﺪ )ﺻﺎر ﻣﻔﻮﺿـﺎً‬ ‫وﻻ ﻋﺮﻓﺘﻪ اﻟﺸﻴﻌﺔ اﻻ ﻣﺪة ﻳﺴﻴﺮة(‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﺼﺎﺑﻴﺢ اﻻﻧﻮار ﺷﺒﺮ ‪ .369 :1‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﭘﺎورﻗﻲ ﺻﻔﺤﺔ ‪ 175‬از ﺟﻠﺪ دوم ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ دﻳﺪه ﺷﺪ ﻣﺘﻘﺪﻣﻴﻦ از ﻋﻠﻤﺎء ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻘﻞﻫﺎ اﻫﻤﻴﺘﻲ ﻧﻤﻲداده و روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ اﮔـﺮ‬ ‫ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﺣﺼﻮل اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻧﻮﻋﻲ ﻋﺮﻓﻲ از اﺧﺒﺎر آﺣﺎد ﺑﻮدهاﻧﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﺮي را در ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻛﻪ دواﻋـﻲ ﺑـﺮ‬ ‫ﺟﻌﻞ‪ ،‬ﻣﺘﻜﺜﺮ و ﻣﺘﻮﻓﺮ ﺑﻮده ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻃﺒﻌﺎً ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮﺧﻲ ﺳﺎدهاﻧﺪﻳﺸﺎن ادوار ﻣﺘـﺄﺧﺮﺗﺮ‪ ،‬ﻗﺎﺋـﻞ ﺑـﻪ ﺣﺼـﻮل‬ ‫ﺗﻮاﺗﺮ ﻣﻌﻨﻮي و اﺟﻤﺎﻟﻲ از ﺿﻢ ﻣﺠﻌﻮﻻت ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻫﻢ ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻓﻲ اﻟﻮاﻗﻊ ﻫﻴﭻ »وع ﻋﻘﻼء« و ﻋﺮﻓﻲ‬ ‫ﻫﻢ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻬﻤﺔ دﻳﻨﻴﻮ ﻛﻪ ﭘﺎي اﻣﺮي ﺣﻴﺎﺗﻲ در ﻣﻴﺎن ﺑﻮده و اﻣﻜﺎن ﻛﺬب ﺷﺎﻳﻌﺎت وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬

‫‪78‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﺗﻨﺪروي در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﭘﻴﺪا ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻔﻮﺿﻪ از ﺟﻬﺎن و ﻧﻘﺶ اﺋﻤﻪ در ﺧﻠـﻖ‬ ‫و رزق ﻣﻮﺟﻮدات را ﻧﻴﺰ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺆﻟﻔـﺎﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺣـﺎﻓﻆ رﺟـﺐ ﺑﺮﺳـﻲ )ﻣﺘـﻮﻓﻲ ﺑﻌـﺪ از‬ ‫‪ (1)(813‬و ﮔﺮوه ﺷﻴﺨﻴﻪ ﻛﻪ در ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﻫﺠﺮي ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪ از آن دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺴـﻴﺎري از‬ ‫ﻣﺘﺼﻮﻓﻪ و دراوﻳﺶ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﺎن ﻋﻘﺎﺋﺪ و ﮔﻔﺘﻪﻫﺎ را ﺑﺎ اﻓﻜﺎر ﺑﺎﻃﻨﻲ ﮔﺮاﻳﺎﻧﺔ ﺧﻮد ﻣﻮاﻓﻖ ﻳﺎﻓﺘـﻪ و‬ ‫از آن ﺟﺎﻧﺒﺪاري ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻳﻚ ﮔﺮاﻳﺶ ﺟﺪﻳﺪ ﻓﻠﺴﻔﻲ – ﻋﺎرﻓﺎﻧﻲ ﺷـﻴﻌﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺷـﺪت از‬ ‫ﺟﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺻﻮﻓﻴﺎﻧﻆ ﻣﺤﻴﻲ اﻟﺪﻳﻦ اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺑﻮده‪ ،‬و ﭘـﺲ از ﺣـﺪود ﺳـﻪ ﻗـﺮن از‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧﻤﻮدﻫﺎي آن در اﻓﻜﺎر و آﺛﺎر ﺳﻴﺪ ﺣﻴﺪر آﻣﻠﻲ‪ ،‬ﻋﺎرف ﺷﻴﻌﻲ ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﺳـﺮاﻧﺠﺎم‬ ‫در ﻗﺮن ﻳﺎزدﻫﻢ در ﺷﻜﻞ ﻣﻜﺘﺐ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﺣﻜﻤـﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴـﻪ ﺗﻄـﻮر ﻳﺎﻓـﺖ در ﺑ‪‬ﻌـﺪ‬ ‫اﻣﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺎس ﻫﻤﺎن ﺟﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﻮﺳﻮم ﺑـﻪ »وﻻﻳـﺖ ﺗﻜـﻮﻳﻨﻲ« را ﺑﻨﻴـﺎد ﻧﻬـﺎد‪.‬‬ ‫ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً در ﻣﻴﺎن ﺟﺎﻣﻌﻆ ﻋﻠﻤﻲ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﭘﺬﻳﺮش اﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﺟﺪﻳﺪ و ﻳﺎ ﺣﺪود ﺷـﻤﻮل آن‪،‬‬ ‫در ادوار اﺧﻴﺮ ﺑﺎز دو دﺳﺘﮕﻲﻫﺎﺋﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ)‪ .(2‬ﻫﺮﭼﻨﺪ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﻋﻮام ﺷـﻴﻌﻪ‬

‫ﺑﻪ آﻧﮕﻮﻧﻪ ﺷﺎﻳﻌﺎت اﻋﺘﻨﺎﺋﻲ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و اﮔﺮ در ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﺗﺴﺎﻣﺢ ﻛﺮد دال ﺑﺮ ﻋﺪم اﻫﻤﻴﺖ ﻣﻮﺿﻮع در ﻧﻈـﺮ‬ ‫اوﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺘﻘﺪﻣﻴﻦ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ در ﻓﺮض ﭘﺬﻳﺮش ﺣﺠﻴﺖ و اﻋﺘﺒﺎر اﺧﺒـﺎر آﺣـﺎد در ﻓـﺮوع )ﻛـﻪ اﻣـﺮ آن‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر اﺳﻬﻞ از ﻋﻘﺎﺋﺪ اﺳﺖ ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻛﻪ در ﺑﺮﺧﻲ ﺻﻮرت ﺗﻌﺎرض و اﺧﺘﻼف ﻣﻮﻛﻮل ﺑﻪ ﺗﺨﻴﻴﺮ اﺳـﺖ(‬ ‫ﭼﻨﺎن ﻣﻄﻠﺐ را ر اﺻﻮل ﻳﻌﻨﻲ ﻋﻘﺎﺋﺪ ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ ﻛﺎري ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻋﺮف ﻋﻘﻼء ﻣﻲﻛـﺮدهاﻧـﺪ‪ .‬ﻣﺴـﺄﻟﺔ‬ ‫ﻣﺆﻳﺪﺑﻮدن ﺑﻪ ﻓﻼن ﺣﺪﻳﺚ و ﺧﺒﺮ ﻳﺎ ﺗﻘﺪم اﺻﺎﻟﺔ ﻋﺪم اﻟﺰﻳﺎده ﺑﺮ اﺻﺎﻟﺔ ﻋﺪم اﻟﻨﻘﻴﺼﻪ و ﻧﻈـﺎﺋﺮ آن را ﻫـﻢ‬ ‫ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﻫﻤﺎن ﭼﻬﺎرﭼﻮب ﻛﻪ دواﻋﻲ ﺟﻌﻞ ﻣﺘﻮﻓﺮ ﻧﺒﻮد ﻣﻲﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻮاﺗﺮ ﻣﻌﻨﻮي و اﺟﻤـﺎﻟﻲ‬ ‫را ﻫﻢ در ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺧﺎرج از ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -1‬در ﺑﺎرة اﻳﻦ ﻓﺮد ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب اﻟﻐﺪﻳﺮ‪ .68 – 33 :7 :‬وي ﭼﻪ در زﻣﺎن ﺣﻴـﺎت ﺧـﻮد و‬ ‫ﭼﻪ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺑﻪ ﻏﻠﻮ ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻮده )ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﻣﺸﺎرق اﻧﻮار اﻟﻴﻘـﻴﻦ ﺧـﻮد او‪ 16 – 14 :‬و ‪219‬‬ ‫و ‪ / 272‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار ‪ / 10 :1‬اﻣﻞ اﻻﻣـﻞ ‪ / 117 :2‬رﻳـﺎض اﻟﻌﻠﻤـﺎء ‪ / 307 :2‬اﻋﻴـﺎن اﻟﺸـﻴﻌﻪ‪/ 446 :6 :‬‬ ‫اﻟﻐﺪﻳﺮ ‪ (34 :7‬و از ﻛﺘﺎب ﻣﺸﺎرق اﻧﻮار اﻟﻴﻘﻴﻦ او ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻣﺒـﺎﻧﻲ ﻓﻜـﺮي ﻣﻔﻮﺿـﻪ‬ ‫ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -2‬در اﻳﻦ ﺑﺎره رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب اﻣﺎﻣﺖ و رﻫﺒﺮي از اﺳﺘﺎد ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻣﻄﻬﺮي‪.57 :‬‬

‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬

‫‪79‬‬

‫– از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة اﺛﺮ ﺣﺎﺿﺮ – و ﺑﻴﺸﺘﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪان آن ﻣﻜﺘﺐ ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ روزﮔـﺎران‬ ‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻫﻤﻮاره راه ﻣﻴﺎﻧﻪ را ﭘﻴﺮوي ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ اﺋﻤﻪ را ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم در دﻳﻦ و‬ ‫در رﻳﺎﺳﺖ ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﻛﺎت وﺟﻮد ﻣﻘﺪس آﻧـﺎن و ﻗـﺮب و ﻣﻘـﺎم‬ ‫ﺧﺎص ﻣﻌﻨﻮي آن ﺑﺰرﮔﻮاران در ﺣﻀﺮت ﺣﻖ و ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﺘﻔﺮع ﺑﺮ آن ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ ﻧﻴﺎﺑـﺖ‬ ‫آﻧﺎن را از ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺧﻠﻖ و رزق و ﺗﺸﺮﻳﻊ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮد)‪ (1‬و از ﻏﻠﻮ در ﻣـﻮرد آﻧـﺎن‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﺧﻮد دﺳﺘﻮر ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري در ﻃﻮل اﻳﻦ ﻣﺪت ﻣﺪﻳﺪ وﺳﻴﻠﺔ اﻃﺮاف ﻣﺨﺘﻠﻒ دﻋﻮي ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷـﺪه‪،‬‬ ‫و اﺧﺘﻼف ﺑﺮ ﺳﺮ ﻃﺒﻴﻌﺖ اﻣﺎم‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﺒﻊ ﺑﺮ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻫﺮ ﮔـﺮوه ﻧﻴـﺰ ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﮔـﺬارده‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﻓﺮاد ﻏﻴﺮ ﺷﻴﻌﻪ اﻋﻢ از اﻫﻞ ﺳﻨﺖ و اﺳﻼمﺷﻨﺎﺳﺎن ﺧﺎرﺟﻲ ﻛـﻪ ﮔـﺎه ﻧﻈﺮﻳـﺎﺗﻲ ﭼﻨـﺎن‬ ‫ﻣﺘﻀﺎد در آﺛﺎر ﺷﻴﻌﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ دﭼﺎر ﺳﺮﮔﺸﺘﮕﻲ ﺷﺪه‪ ،‬و ﮔﺎه ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻣﻌﺘـﺪلﺗـﺮ ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪﮔﺎن‬ ‫ﺷﻴﻌﻪ را در ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻣﺎﻣﺖ و ﻧﻈﺎﺋﺮ آن ﺣﻤﻞ ﺑﺮ ﻣﺠﺎﻣﻠﻪ و ﻣﺪاﻫﻨـﻪ‪ ،‬ﺗﻘﻴـﻪ ﻳـﺎ ﻛﻮﺷـﺶ ﺑـﺮاي‬ ‫ﻋﺮﺿﺔ ﭼﻬﺮة ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮلﺗﺮ و ﻣﺴﺎﻟﻤﺖ ﺟﻮﺗﺮي از ﺗﺸﻴﻊ‪ ،‬و ﻳﺎ )ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﺧﻴﺎً در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫـﺎي‬ ‫ﺿﺪ ﺷﻴﻌﻪ رواج ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ( ﺣﻤﻞ ﺑﺮ دوروﺋﻲ و دروﻏﮕﻮﺋﻲ و ﻓﺮﻳﺐﻛﺎري آن ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪﮔﺎن‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ اﺳﺘﻨﺎد ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎت و ﻣﻨﻘﻮﻻت ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﺑﺎ آن در ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن‬ ‫دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه در ﺳﻨﺖ ﺷﻴﻌﻲ ﻣﺤﺘﺮم و ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬آﻧﭽـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫اﻓﺮاد ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮدو ﻃﺮف در ﺑﻴﺎن ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺧﻮد ﺻـﺎدق و راﺳـﺘﮕﻮ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪،‬‬ ‫وﻟﻲ ﻫﺮﻳﻚ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﻳﻚ ﺟﻨﺎح و ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺧﺎص در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻬﻢ اﻋﺘﻘـﺎدي‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬در ﺟﺎﻣﻌﻆ ﻋﻠﻤﻲ ﺷﻴﻌﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻜﺎﺗﺐ و ﻣـﺬاﻫﺐ دﻳﮕـﺮ ﺑـﺮ ﺳـﺮ ﺑﺮﺧـﻲ‬ ‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻈﺮي اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻫﻤﺔ ﭘﻴﺮوان ﻣﻜﺘﺐ ﺗﺸـﻴﻊ را از ﮔـﺮاﻳﺶﻫـﺎي‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ وﺣﺪت ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ ﻫﻤﺎن ﻧﻘﻄﺔ ﻣﺸﺘﺮﻛﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻠﻴﺖ ﻋﻘﻴﺪة ﺗﺸﻴﻊ ﺑﺮ آن ﺑﻨﻴﺎد ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻛﻪ اﺋﻤﺔ اﻫﻞ ﺑﻴﺖ  ﻣﻨﺒﻊ و ﻣﺮﺟﻊ ﻧﻬﺎﺋﻲ داﻧـﺶ ﻣـﺬﻫﺒﻲ ﭘـﺲ از‬

‫‪ -1‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ در ﻣﻮرد اﻣﺎم ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ »ﺑﻴ‪‬ﻤﻨﻪ ر‪‬زق اﻟﻮري« ﻧﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ »ﻫﻮ رازق اﻟﻮري«‪.‬‬

‫‪80‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ
ﻣﻔﺴﺮان ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ و ﺷﺎرﺣﺎن اﺻﻠﻲ و ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺳﻨﺖ ﺷـﺮﻳﻒ ﻧﺒـﻮي
‬ ‫ﺑﻮده و اﻃﺎﻋﺖ و ﭘﻴﺮوي آﻧﺎن ﻓﺮض ﻋﻴﻦ و واﺟﺐ ﺣﺘﻤﻲ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫اين کتاب توسط سايت "سرای اسالم" تايپ و به صورت الکترونيکی‬ ‫منتشر شده است‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪:‬‬ ‫ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬ ‫ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪ ﻛﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺑﺰرگ ﺷﻴﻌﻴﺎن در ﻧﻴﻤﺔ اول ﻗـﺮن دوم ﻫﺠـﺮي از‬ ‫اﻣﺎم ﺟﻌﻔﺮ ﺻﺎدق  ﻛﻪ در روزﮔﺎر ﺧﻮد از ﻃﺮف ﻫﻤﺔ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗـﺮﻳﻦ‬ ‫ﻓﺮد از ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ
ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﺑﻮد ﭘﻴـﺮوي ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﻳـﻚ ﮔـﺮوه از ﺷـﻴﻌﻴﺎن‬ ‫ﭘﺮﺣﺮارت ﻛﻪ ﻃﺮﻓﺪار ﻗﻴﺎم ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﺑﻮده و روش ﺻـﺒﺮ و اﻧﺘﻈـﺎر اﻣـﺎم را ﻧﻤـﻲﭘﺴـﻨﺪﻳﺪﻧﺪ‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ در ﺳﺎل ‪ 122‬ﺑﻪ ﻗﻴﺎم زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ و ﭘﺲ از آن ﺑﻪ ﺷﺎﺧﺔ ﺣﺴﻨﻲ از ﺧﺎﻧـﺪان‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ روي آوردﻧﺪ)‪ (1‬ﻛﻪ در آن زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﺰرگ آن ﻋﺒﺪاﷲ ﺑـﻦ اﻟﺤﺴـﻦ ﻣﻌـﺮوف ﺑـﻪ ﻋﺒـﺪاﷲ‬ ‫اﻟﻤﺤﺾ )ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ (145‬ﻧﻮادة اﻣﺎم ﻣﺠﺘﺒـﻲ  ﺑـﻮد‪ .‬ﻋﺒـﺪاﷲ در آن دوره ﻣﺴـﻦﺗـﺮﻳﻦ ﻓـﺮد‬ ‫ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه از دودﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻮد)‪ ،(2‬و ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس ﺧﻮد را ﺑﺰرگ آن ﺧﺎﻧـﺪان ﻣـﻲﺷـﻤﺮد)‪.(3‬‬ ‫ﮔﺮوه ﺷﻴﻌﻴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﺎﺧﺔ ﺣﺴﻨﻲ رو آورده ﺑﻮدﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﻗﻴﺎم ﻓﺮزﻧﺪ وي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪاﷲ‬ ‫ﻧﻔﺲ زﻛﻴﻪ‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ 145‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﻣﺪﺗﻲ ﻛﻨﺘﺮل ﻣﻨﻄﻘﺔ ﻣﺪﻳﻨﻪ را در دﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ و در‬ ‫آن ﻣﺪت ﺣﻀﺮت اﻣﺎم ﺻﺎدق  را ﻛﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد از ﻗﻴﺎم آﻧﺎن ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻛﻨﺪ ﻣـﻮرد‬ ‫آزار و ﺑﻲﺣﺮﻣﺘﻲ ﻗﺮار دادﻧﺪ)‪ .(4‬اﻳﻦ ﻗﻴﺎم ﺑﻪ زودي ﺑﻪ ﺷﻜﺴﺖ اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن از آن‪،‬‬ ‫ﻫﺴﺘﺔ ﻣﺮﻛﺰي ﮔﺮوﻫﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ دادﻧﺪ ﻛﻪ در آﻳﻨﺪه ﺑﺎ ﻧﺎم زﻳﺪﻳﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و راه ﺧﻮد را‬ ‫ﺑﻪ ﻛﻠﻲ از اﻣﺎم ﺻﺎدق و ﺷﻴﻌﺔ اﻣﺎﻣﻴﻪ ﺟﺪا ﻛﺮد‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ دو دﺳﺘﮕﻲ و اﺧـﺘﻼف ﻣﻴـﺎن‬ ‫دو ﺷﺎﺧﺔ ﺣﺴﻨﻲ و ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻋﺘﺮت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﺷﻴﻌﻴﺎن در ﺗﺸﺨﻴﺺ اﻣﺎم‬ ‫دﭼﺎر ﺗﺮدﻳﺪ ﺷﺪه و ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﮔﺮﭼﻪ اﺣﻘﻴـﺖ آل ﻋﻠـﻲ  در ﺗﺼـﺪي رﻳﺎﺳـﺖ ﺟﺎﻣﻌـﺔ‬ ‫‪ -1‬رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت‪ / 66 :‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 349 :1‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ / 427 :‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﺑـﻦ ﺷـﻬﺮ آﺷـﻮب ‪:1‬‬ ‫‪ .349‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ 68 :‬و اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪.73 :‬‬ ‫‪ -2‬اﻟﻤﺠﺪي ﻓﻲ اﻻﺗﺴﺎب‪ / 37 :‬ﻋﻤﺪة اﻟﻄﺎﻟﺐ‪ / 101 :‬ﻓﺼﻮل ﻓﺨﺮﻳﻪ‪ .101 :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻛﺎﻓﻲ ‪.358 :1‬‬ ‫‪ -3‬ﻣﺸﺎﺟﺮات او ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﺎ اﻣﺎم ﺻﺎدق  در ﻛﺎﻓﻲ ‪ 358 :1‬و ‪ 364 – 363 :8‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ آن ﻛﺘﺎب ‪ 155 :2‬و ‪ / 507 :3‬ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت‪ 156 :‬و ‪ / 160‬ﺗﻔﺴـﻴﺮ ﻋﻴﺎﺷـﻲ ‪:1‬‬ ‫‪ 368‬ﻛﺸﻒ اﻟﻐﻤ‪‬ﻪ ‪.384 :2‬‬ ‫‪ -4‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 363 :1‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ 119 :‬و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺴﻴﺎر دﻳﮕﺮ‪.‬‬

‫‪82‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫اﺳﻼﻣﻲ ﺣﻖ ﻣﻴﺴﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﺻﺒﺮ ﻛﺮد ﻛﻪ آﻧﺎن ﺧﻮد ﺑﺮ ﺳﺮ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺑـﺰرگ ﺧﺎﻧـﺪان اﺗﻔـﺎق‬ ‫ﻧﻈﺮ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺣﻖ ﻛﺴﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻋﻀﺎء ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ او را ﺑﻪ اﺟﻤﺎع ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان‬ ‫رﺋﻴﺲ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ)‪ .(1‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺷﻌﻴﺎن در آن دوره ﻛﻪ ﺑﻪ زودي ﺑﺎ ﻧـﺎم ﺷـﻴﻌﺔ‬ ‫اﻣﺎﻣﻴﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ)‪ (2‬ﻫﻤﻪ ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ اﻣﺎم ﺟﻌﻔﺮ ﺻـﺎدق  ﮔـﺮدن ﻧﻬـﺎده )‪ (3‬و از ﻫﻤـﺎن‬ ‫زﻣﺎن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺟﻌﻔﺮي ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ)‪.(1‬‬

‫‪ -1‬ﻏﻴﺒﺖ ﻧﻌﻤﺎﻳﻦ‪.135 – 133 :‬‬ ‫‪ -2‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻮاداران اﻧﺘﻘﺎل اﻣﺎﻣﺖ از ﭘﺪر ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ در ﻣﺠﺎﻟﺲ ‪ 88 :2‬و ‪» :93‬ﻗـﺎﺋﻠﻴﻦ ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻈﺎم اﻣﺎﻣﺖ«‪ .‬در ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻻﻣﺎﻣﻪ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻧﺎﺷﻲء اﻛﺒﺮ‪ 23 :‬و ‪ 26‬واﻟﺘﻨﺒﻴﻪ واﻻﺷﺮاف ﻣﺴـﻌﻮدي‪ 232 :‬از‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﮔﺮوه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »اﺻﺤﺎب اﻟﻨﺴﻖ« و در ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻻﻣﺎﻣﻪ‪ 24 :‬و ‪ 25‬و ‪ 46‬و ‪ 48‬ﺑﻪ ﺻﻮرت »اﻟﻘـﺎﺋﻠﻮن‬ ‫ﺑﻨﺴﻖ اﻻﻣﺎﻣﺔ« ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻟﻘﺐ اﻫﺎﻧﺖآﻣﻴﺰ »راﻓﻀﻪ« ﻳﺎ »رواﻓﺾ« در اﺳﺘﻌﻤﺎل اﻫﻞ ﺳﻨﺖ در اﺻﻞ ﺑﺮ‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﮔﺮوه از ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻃﻼق ﻣﻲﺷﺪه ﻫﺮﭼﻨﺪ در ﻛﺘـﺎبﻫـﺎي ﻣﻠـﻞ و ﻧﺤـﻞﮔـﺎه ﺗﻌﺒﻴـﺮ »اﻟﺰﻳـﺪﻳـﺔ ﻣـﻦ‬ ‫اﻟﺮواﻓﺾ« ﻫﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ )ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﺗﺒﺼﻴﺮة اﻻدﻟﺔ ﻧﺴﻔﻲ در آﻏﺎز ﺑﺎب رؤﻳﺖ در اواﺧﺮ ﺟـﺰء اول(‪.‬‬ ‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺳﻨﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻟﻘﺐ را ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﺮ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻫﻮاداران ﺧﻮد اﻃﻼق‬ ‫ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮدداري او از ﺗﺒﺮي از ﺧﻠﻔﺎء ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ از وي ﻛﻨﺎره ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ )رﺟـﻮع ﻛﻨﻴـﺪ ﺑـﻪ ﻣﻘﺎﻟـﺔ‬ ‫ﻓﺮﻳﺪ ﻟﻨﺪر در ﺑﺎرة ﻓﺮق ﺷﻴﻌﻪ در ﻓﺼﻞ اﺑﻦ ﺣﺰم‪ 159 – 137 :‬و ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻛﺎﻟﺒﺮگ در ﺑﺎرة ﻧﺎم راﻓﻀـﻪ‪677 :‬‬ ‫– ‪ ،679‬ﻫﺮدو ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ(‪ .‬اﻣﺎ ﺷﻴﻌﻴﺎن در ﻗﺮن ﺳﻮم ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛـﻪ آن را ﻣﻐﻴـﺮه ﺑـﻦ ﺳـﻌﻴﺪ ﺑﺠﻠـﻲ‬ ‫)ﻣﺘﻮﻓﻲ ﺣﺪود ‪ (119‬ﻛﻪ ﺧﻮد ﻧﺨﺴﺖ از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﻮده و ﺳﭙﺲ راه ﺧﻮد را از آﻧـﺎن ﺟـﺪا ﻛـﺮده و ﻓﺮﻗـﺔ‬ ‫ﺧﺎﺻﻲ را ﭘﺎﻳﻪﮔﺬاري ﻛﺮد )رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﺪﺧﻞ ﻣﻐﻴﺮﻳﻪ در داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﺳﻼم ﺑـﻪ زﺑـﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴـﻲ‪،‬‬ ‫ﭼﺎپ ﺟﺪﻳﺪ ‪ 348 – 347 :7‬ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻣﺎدﻟﻮﻧﮓ( ﻋﻴﻠﻪ آﻧﺎن وﺿﻊ ﻛﺮده اﺳﺖ )ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻓـﺮق اﻟﺸـﻴﻌﻪ‪:‬‬ ‫‪ / 75‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ / 77 :‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي ‪ / 181 :7‬ﻣﻘﺎﻻت اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﺑﻠﺨﻲ‪ / 179 :‬دﻋﺎﺋﻢ اﻻﺳـﻼم ‪:1‬‬ ‫‪ .(62‬در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﺪﺧﻞ راﻓﻀﻪ از داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﺳﻼم ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ‪ ،‬ﻃﺒﻊ ﺟﺪﻳﺪ )ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻛﺎﻟﺒﺮگ(‬ ‫ﻛﻪ ﺗﺎزه درآﻣﺪه اﺳﺖ ﻧﻴﺰ دﻳﺪه ﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ -3‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ .473 :‬وﻟﻲ ﻋﻠﻢ رﻏﻢ ﮔﻔﺘﺔ ﻛﺸﻲ ﺷﻮاﻫﺪي در دﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از اﺻﺤﺎب اﻣـﺎم ﺑـﺎﻗﺮ‬ ‫)ﻇﺎﻫﺮاً از ﻣﻌﻤﺮﻳﻦ و ﻣﺘﻘﺪﻣﻴﻦ آﻧﺎن( از اﻃﺎﻋﺖ و اﻧﻘﻴﺎد ﻛﺎﻣـﻞ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﺣﻀـﺮت ﺻـﺎدق ﺧـﻮدداري‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪83‬‬

‫***‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﺔ اﻣﺎﻣﻴﻪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از درﮔﺬﺷﺖ اﻣـﺎم ﺻـﺎدق‬ ‫ در ﺳﺎل ‪ 148‬ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﭘﻴﺮوان آن ﺣﻀﺮت ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺴﺄﻟﺔ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ اﻳﺸﺎن ﺑـﻪ‬ ‫ﺷﻜﻞ زﻳﺮ اﺧﺘﻼف اﻓﺘﺎد‪:‬‬ ‫‪ (1‬ﻳﻚ ﮔﺮوه ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺮﺧﻲ از ﭘﻴﺮوان ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ آن ﺣﻀﺮت ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﺎن ﺑﻦ ﻋﺜﻤـﺎن)‪ (2‬و‬ ‫ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻃﺮﻳﻒ اﺳﻜﺎف)‪ (1‬و دﻳﮕﺮان)‪ (2‬ﺑﻮد ﻫﻴﭽﻜﺲ را ﭘﺲ از آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻛﻪ از اﻳﺸﺎن رواﻳﺖ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪» :‬اﻟﻠﻬـﻢ اﻏﻔـﺮ ﻷﺻـﺤﺎب اﺑـﻲ ﻓـﺎﻧﻲ أﻋﻠـﻢ ان‬ ‫ﻓﻴﻬﻢ ﻣﻦ ﻳﻨﻘﺼﻨﻲ« )ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار ‪ 17 :74‬از ﻗﺮب اﻻﺳﻨﺎد(‪.‬‬ ‫‪ -1‬رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 77 :2‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ / 255 ::‬ﻣﻘﺎﻻت ﺑﻠﺨﻲ‪ 179 :‬و ‪ 180‬و ‪ .181‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻗـﺮب‬ ‫اﻻﺳﻨﺎد‪ .276 :‬اﺻﻄﻼح ﺗﺠﻌﻔﺮ در ﻣﻔﻬﻮم ﮔﺮوﻳﺪن ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت ﻧﻴﺰ ﺑـﻪ زﻋـﻢ ﻣﺼـﺎدر از ﻫﻤـﻴﻦ دوره‬ ‫رواج ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺻﻄﻼح در ﺷﻌﺮي ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺳﻴﺪ ﺣﻤﻴﺮي ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻌﺮوف اﻳﻨـﺪوره )دﻳـﻮان او‪:‬‬ ‫‪ 202‬و ﺳﺨﻦ در ﺻﺤﺖ ﻳﺎ ﻋﺪم ﺻﺤﺖ آن داﺳﺘﺎن در ﻛﺘﺎب اﻟﻜﻴﺴـﺎﻧﻴـﺔ ﻓـﻲ اﻟﺘـﺎرﻳﺦ واﻻدب‪– 331 :‬‬ ‫‪ (337‬و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺘﺄﺧﺮﺗﺮ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻼء اﻻﺑﺼﺎر ﺣﺎﻛﻢ ﺟﺸﻤﻲ‪ (128 :‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -2‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ .352 :‬اﺑﺎن ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن اﺣﻤﺮ ﻳﻜﻲ از ﺷﺶ ﻧﻔﺮي ﺑﻮد ﻛﻪ داﻧﺸـﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﺷـﺎﮔﺮدان ﺟـﻮانﺗـﺮ‬ ‫اﻣﺎم ﺻﺎدق را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ )ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪ .(375 :‬در ﻣﻮرد اﻧﺘﺴﺎب او ﺑـﻪ ﮔـﺮوه ﺑـﺎﻻ ﺗﺮدﻳـﺪﻫﺎﺋﻲ در‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻨﺸﺄ آن اﺧﺘﻼف ﺿﺒﻂ ﻧﺴﺦ رﺟﺎل ﻛﺸﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ در ﺑﺮﺧـﻲ ﻧﺴـﺦ‪،‬‬ ‫ﻋﺒﺎرت »ﻛﺎن ﻣﻦ اﻟﻨﺎووﺳﻴﻪ« در ﻣﻮرد ﺑﺎﻻ )ص ‪ (352‬ﺑﻪ ﺷﻜﻞ »ﻛﺎن ﻣﻦ اﻟﻘﺎدﺳﻴﻪ« آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺆﻟـﻒ‬ ‫ﻗﺎﻣﻮس اﻟﺮﺟﺎل ‪ 114 :1‬و ‪) 116‬ﭼﺎپ ﺟﺪﻳﺪ( ﻣﻌﺘﻘـﺪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻧﺴـﺨﺔ دوم اﺻـﺢ اﺳـﺖ ﭼـﻮن‬ ‫ﻧﺠﺎﺷﻴﻚ ‪ 13‬و ﺷﻴﺦ در ﻓﻬﺮﺳﺖ‪ 18 :‬اﺑﺎن را از ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﺎدﺳﻴﻪ از ﺗﻮاﺑﻊ آن ﺑﻮد‪ .‬وﻟـﻲ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻛﺸﻲ ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ »ﺑﺎن از ﻣﺮدم ﺑﺼﺮه ﺑﻮد ﻛـﻪ در ﻛﻮﻓـﻪ ﻣـﻲزﻳﺴـﺖ«‬ ‫ﭘﺲ ﻋﺒﺎرت »وﻛﺎن ﻣﻦ اﻟﻘﺎدﺳﻴﻪ« در ﭼﻨﻴﻦ ﺳﻴﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﮔﻨﺠﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﺎ ﻣﻄﻠﺐ ﻗﺒﻞ آن در ﺗﻌﺎرض ﺧﻮاﻫﺪ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻴﭻ ﻣﺆﻳﺪي ﻫﻢ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ اﺑﺎن از ﻣﺮدم ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﺑﺎﺷﺪ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ ﻛﻪ او ﺑﺮ‬ ‫اﻣﺎم ﺻﺎدﻗﻮﻗﻒ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ دﻳﮕﺮي ﻫـﻢ ﻫﺴـﺖ و آن اﻳـﻦ ﻛـﻪ ﺑـﺮﺧﻼف ﮔﻔﺘـﺔ ﻧﺠﺎﺷـﻲ‪ 13 :‬و‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺷﻴﺦ‪ 7 :‬ﻫﻴﭻ رواﻳﺘﻲ ﻛﻪ او از ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ اﻣﺎم ﺻﺎدق ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ﺑﺎﺷـﺪ در ﻣﻨـﺎﺑﻊ دﻳـﺪه ﻧﻤـﻲﺷـﻮد‬ ‫)ﻗﺎﻣﻮس اﻟﺮﺟﺎل ‪ (115 :1‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ وي در دورة اﻣﺎﻣﺖ ﺣﻀـﺮت ﻣﻮﺳـﻲ ﺑـﻦ ﺟﻌﻔـﺮ  زﻧـﺪه و‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫‪84‬‬

‫اﻣﺎم ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ اﻋﻀﺎء اﻳﻦ ﮔﺮوه اﻣﺎم ﺻﺎدق  را ﻧـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان اﻣﺎم در ﻣﻔﻬﻮم ﺧﺎص ﺷﻴﻌﻲ آن ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﻋﺎﻟﻢ دﻳﻨﻲ زﻣﺎن ﻳـﺎ‬ ‫ﺑﺮﺟﺴــﺘﻪﺗــﺮﻳﻦ و داﻧﺸــﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﻋﻀــﻮ ﺧﺎﻧــﺪان ﭘﻴــﺎﻣﺒﺮ
ﻣــﻲﺷــﻨﺎﺧﺘﻪ و ﭘﻴــﺮوي‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ در ﺑﻴﻨﺶ آﻧﺎن اﺻﻼً ﺿﺮورﺗﻲ ﻧﺪاﺷﺖ ﻛـﻪ اﻳﺸـﺎن ﺟﺎﻧﺸـﻴﻨﻲ‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻪ ﺑﺮﺳﺪ ﺑﻪ آن ﻛﻪ آن ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﻟﺰوﻣﺎً از ﻧﺴﻞ اﻳﺸﺎن ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻴﭽﻴﻚ از ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ اﻣﺎم ﺻﺎدق در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ از ﻧﻈﺮ ﻣﻘﺎم ﻋﻠﻤﻲ در ﺳـﻄﺤﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﭘﻴﺸـﻮاﺋﻲ و ﺗﻘـﺪم آﻧـﺎن ﮔـﺮدن ﻧﻬﻨـﺪ‬ ‫ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ)‪ (3‬و ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﺑﺮ اﻣﺎم ﺻﺎدق  ﺗﻮﻗﻒ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻓﻌﺎل ﺑﻮده اﺳﺖ )ﮔﺮﭼﻪ ﺗﺎرﻳﺦ درﮔﺬﺷﺖ اﺑﺎن ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺴﻴﺎري از راوﻳـﺎن ﺣـﺪﻳﺚ ﻛـﻪ از‬ ‫اواﺧﺮ ﻗﺮن دوم ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﺣﺪﻳﺚ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ از او رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪،‬و اﻳﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اﺑﺎن ﺗﺎ دﻫﻪﻫﺎي‬ ‫آﺧﺮ آن ﻗﺮن زﻧﺪه و ﻣﺮﺟﻊ ﻃﺎﻟﺒﺎن ﺣﺪﻳﺚ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﻴﺴﺖ اﻳﻦ راوﻳﺎن را در ﻣﻌﺠﻢ رﺟﺎل اﻟﺤـﺪث ‪:1‬‬ ‫‪ 164‬ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻟﺴﺎن اﻟﻤﻴﺰان اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ‪.(24 :1‬‬ ‫‪ -1‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪.215 :‬‬ ‫‪ -2‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻨﺒﺴﻪ ﺑﻦ ﻣﺼﻌﺐ )ﻛﺸﻲ‪ (365 :‬و ﻳﻚ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﭘﺮاﺛﺮ ﺷﻴﻌﻪ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺑـﻪ ﻧـﺎم اﺑﻮﻃﺎﻟـﺐ‬ ‫ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﻧﺒﺎري )ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ (356‬ﻛـﻪ ﺷـﻴﺦ در ﻓﻬﺮﺳـﺖ‪ 103 :‬او را از ﻧﺎووﺳـﻴﻪ ﺧﻮاﻧـﺪه اﺳـﺖ‬ ‫ﻫﺮﭼﻨﺪ در ﻓﻬﺮﺳﺖ اﺑﻦ ﻧﺪﻳﻢ‪ 247 :‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﺎووﺳﻴﻪ »ﺑﺎﺑﻮﺷﻴﻪ« آﻣﺪه ﻛﻪ در ﺑﺎرة آن در ﭼﻨﺪ ﺻﻔﺤﺔ ﺑﻌﺪ‬ ‫ﺗﻮﺿﻴﺤﻲ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ .‬ﻣﻤﻊ ذﻟﻚ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ داراي ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎي واﻗﻔﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﻲ اﻋـﻢ‬ ‫ﺑﻮده )ﻳﻌﻨﻲ ﺗﺴﻠﺴﻞ اﺋﻤﻪ را ﺗﺎ ﺣﻀﺮت وﻟﻲ ﻋﺼﺮ ﺑﻪ روش ﺳﻨﺘﻲ ﺷﻴﻌﻪ ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮده اﺳـﺖ( از رﺟـﺎل‬ ‫ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ 232 :‬ﻫﻢ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت و اﺷﺎرات دﮔﺮ ﻫﻢ ﺑﺮ وﺟﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﻲ در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﻣﻴﺎﻧﺔ ﻗﺮن دوم دﻻﻟﺖ دارد‪.‬‬ ‫ﻣﺜﻼً در ﻛﺘﺎب اﻹﻣﺎﻣﺔ واﻟﺘﺒﺼﺮة از ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺑﺎﺑﻮﻳﻪ‪ 198 :‬ﺟﻤﻠﻪاي ﺑﻪ ﺷـﻜﻞ ﺣـﺪﻳﺚ ﺑـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ اﻛـﺮم
‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه ﻛﻪ »اذا ﻣﻀﻲ اﻟﻐﻼﻣﺎن ﻣﻦ واﻟﺪي ﺟﻌﻔﺮ وأﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻃﻮﻳﺖ ﻃﻨﻔﺴﺔ اﻟﻌﻠﻢ«‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪85‬‬

‫ﻧﮕﺎرﻧﺪﮔﺎن ﻛﺘﺐ ﻣﻠﻞ و ﻧﺤﻞ)‪ ،(1‬ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮد‪ ،‬از اﻳﻦ ﮔـﺮوه ﻣـﺬﻫﺐ ﺧﺎﺻـﻲ ﺳـﺎﺧﺘﻪ و‬ ‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ آﻧﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ اﻣﺎم ﺻﺎدق  در واﻗﻊ رﺣﻠﺖ ﻧﻔﺮﻣﻮده ﺑﻠﻜـﻪ در ﻏﻴﺒـﺖ‬ ‫رﻓﺘﻪ و در آﻳﻨﺪه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺎﺋﻢ ﺑﺎزﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺸﺖ)‪ .(2‬ﻣﺆﻟﻔﺎن اﻳﻦ ﮔﺮوه را ﺑﻪ ﻧﺎم ﻧﺎووس ﺑﻮد‬

‫)‪(3‬‬

‫‪ -1‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 78 :‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ / 79 :‬ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻻﻣﺎﻣﺔ ﻧﺎﺷﻲء اﻛﺒﺮ‪ / 46 :‬ﻛﺘﺎب اﻟﺰﻳﻨﺔ اﺑﻮﺣـﺎﺗﻢ رازي‪:‬‬ ‫‪ / 286‬ﻣﻘﺎﻻت اﻻﺳﻼﻣﻴﻴﻦ اﺷﻌﺮي ‪ / 100 :1‬ﻣﻘﺎﻻت ﺑﻠﺨﻲ‪) 179 :‬ﻛﻪ در ﭼﺎپ ﺑﻪ ﺧﻄﺎ »ﺑﺎروﺳﻴﻪ« آﻣـﺪه‬ ‫اﺳﺖ( ‪ /‬ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻣﻔﻴﺪ ‪ / 88 :2‬اﺻﻮل اﻟﺪﻳﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎﻫﺮ ﺑﻐﺪادي‪) 273 :‬ﻛﻪ در ﭼﺎپ ﺑﻪ ﻏﻠـﻂ »ﻳﺎﺋﻮﺳـﻴﻪ«‬ ‫ﺿﺒﻂ ﺷﺪه( ‪/‬اﻟﻔﺮق ﺑﻴﻦ اﻟﻔﺮق‪ / 61 :‬اﻟﺘﺒﺼﻴﺮ ﻓﻲ اﻟﺪﻳﻦ‪ / 37 :‬ﻓﺼﻞ اﺑﻦ ﺣﺰم ‪ / 36 :5‬ﻣﻠﻞ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ ‪:1‬‬ ‫‪ / 195‬ﺷﺮح رﺳﺎﻟﺔ ﺣﻮر اﻟﻌﻴﻦ ﻧﺸﻮان ﺣﻤﻴﺮي‪ / 162 :‬ﻣﺤﺼﻞ ﻓﺨﺮ رازي‪ / 354 :‬اﻋﺘﻘﺎدات ﻓﺮق او‪64 :‬‬ ‫)ﻛﻪ در ﭼﺎپ ﺑﻪ ﻏﻠﻂ »ﻧﺎﻣﻮﺳﻴﻪ« ﺿﺒﻂ ﺷﺪه اﺳﺖ( ﻧﻴﺰ ﺧﻄﻂ ﻣﻘﺮﻳـﺰي ‪ 351 :2‬و اﻧﺴـﺎب ﺳـﻤﻌﺎﻧﻲ ‪:13‬‬ ‫‪) 19‬ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻨﺒﻊ دوم ﺑﻪ ﺧﻄﺎ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ در وﻓﺎت اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ ﺗﺮدﻳﺪ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻋﻼوه ﺑﺮ‬ ‫آن ﻣﻨﺘﻈﺮ رﺟﻌﺖ اﻣﺎم ﺻﺎدق ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ!(‪ .‬ﺑﺎز ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻧﻘﺾ ﻛﺘﺎب اﻻﺷﻬﺎد اﺑﻦ ﻗﺒﻪ‪ ،‬ﺑﻨـﺪﻫﺎي ‪ 14‬و‬ ‫‪ / 23‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ ﺻﺪوق‪ / 37 :‬اﻟﻔﺼﻮل اﻟﻌﺸﺮة ﻣﻔﻴـﺪ‪ / 373 :‬ﻏﻴﺒـﺖ ﺷـﻴﺦ‪ 18 :‬و ‪ / 119‬اﻟﻤﻨﻘـﺬ ﻣـﻦ‬ ‫اﻟﺘﻘﻠﻴﺪ ‪.394 :2‬‬ ‫‪ -2‬ﺻﻮرت دﻳﮕﺮي از ﻋﻘﻴﺪة اﻳﻦ ﮔﺮوه در ﻣﺤﺼﻞ ﻓﺨﺮرازي‪ 354 :‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑﺮاﺳـﺎس آن اﻣـﺎم‬ ‫ﺻﺎدق در واﻗﻊ رﺣﻠﺖ ﻓﺮﻣﻮده وﻟﻲ ﭘﺲ از اﻳﺸﺎن دﻳﮕﺮ اﻣﺎﻣﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ روزﮔـﺎر رﺟﻌـﺖ اﻳﺸـﺎن‬ ‫در آﺧﺮاﻟﺰﻣﺎن اﻳﻦ ﻧﻘﻞ ﺑﺎ ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از ذﻳﻞ آن ﻣﻨﻄﺒﻖ اﺳﺖ ﺑﺮ اﺳﺘﻈﻬﺎري ﻛﻪ در ﻣﺘﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺻﻮرت‬ ‫ﺛﺎﻟﺚ‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﻣﺆﻟﻒ ﻛﺘﺎب اﻟﺸﺠﺮه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻧﺎووﺳﻴﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ اﻣﺎم ﺻﺎدق وﻓﺎت ﻧﻜﺮده‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ در‬ ‫ﺟﺰﻳﺮهاي از ﺟﺰاﺋﺮ درﻳﺎي ﻣﻐﺮب زﻧﺪاﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -3‬اﺧﺘﻼﻓﺎت درﻧﺎم اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﻓﻼن ﺑﻦ ﻓﻼن اﻟﻨﺎووس از ﺑﺼﺮه )ﻓـﺮق اﻟﺸـﻴﻌﻪ‪ / 78 :‬ﻛﺸـﻲ‪:‬‬ ‫‪ / (365‬ﻓﻼن ﺑﻦ اﻟﻨﺎووس )اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ / (80 :‬ﻓﻼن ﺑﻦ ﻧﺎووس )ﻣﻘﺎﻻت ﺑﻠﺨﻲ‪ 180 :‬ﻛﻪ در ﭼﺎپ‬ ‫»ﻳﺎووس« ﺷﺪه اﺳﺖ( ‪ /‬اﺑﻦ اﻟﻨﺎووس )ﻛﺘﺎب اﻟﺰﻳﻨﻪ‪ / (286 :‬اﺑـﻦ ﻧـﺎووس از ﻣـﻮﺟﻬﻴﻦ ﺑﺼـﺮه )ﻧﺸـﻮان‬ ‫ﺣﻤﻴﺮي ‪ / (162‬اﺑﻦ ﻧﺎووس اﻟﺒﺼﺮي )ﻓﺼﻞ اﺑﻦ ﺣﺰم ‪ 36 :5‬ﻛﻪ در ﭼﺎﻏﭗ ﺑﻪ »ﻣﺼﺮي« ﺗﺼﺤﻴﻒ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ( ‪ /‬ﻋﺠﻼن ﺑﻦ ﻧﺎووس )ﻣﻘﺎﻻت اﻻﺳﻼﻣﻴﻴﻦ ‪ 100 :1‬ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮاً »ﻋﺠﻼن« ﺗﺤﺼﻴﻒ »ﻓﻼن« اﺳـﺖ( ‪/‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﻟﻨﺎووس )ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻣﻔﻴﺪ ‪ 88 :2‬ﻛﻪ ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ ﻋﺒـﺪاﷲ را در ﻣﻌﻨـﻲ ﻟﻔﻈـﻲ آن ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﺑـﺮده‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻧﮕﺎرﻧﺪة ﻫﺪﻳﺔ اﻟﻌﺎرﻓﻴﻦ ‪ 575 :1‬در ﻣﻮرد ﻧﺎم ﭘﺪر ﻣﻼ ﻋﺒﺪاﻟﺼـﻤﺪ ﻫﻤـﺪاﻧﻲ ﻛـﻪ در ﻫـﻴﭻ‬ ‫ﻣﻨﺒﻌﻲ ذﻛﺮ ﻧﺸﺪه و دﻳﮕﺮان در ﻣﻮاردي دﻳﮕﺮ ]از ﺟﻤﻠﻪ در ﻣﻮرد ﻧﺎم ﭘـﺪر ﻳـﺎﻗﻮت ﺣﻤـﻮي ﺑﻠﻜـﻪ ﻫﻤـﻪ‬

‫‪86‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬دو ﺻﻮرت ﻣﺘﺒﺎﻳﻦ از دﻟﻴﻞ وﻗﻒ اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺑﺮ اﻣﺎم ﺻﺎدق در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺎﻻ اراﺋﻪ‬ ‫داده ﺷﺪه اﺳﺖ)‪ .(1‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲﺗﻮان دﻟﻴﻠﻲ ﺗﺼﻮر ﻛـﺮد ﻛـﻪ ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻋﻘﻴﺪهاي را در ﻣﻮرد ﺣﻀﺮت ﺻﺎدق  ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻨﺪ ﭼﻪ ﻫﻴﭽﻴﻚ از دﻻﺋﻠﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً ﻣﻮﺟﺐ‬ ‫ﺣﺪوث ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻘﻴﺪهاي در ﻣﻮرد ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ  ﺷﺪ در ﻣﻮرد اﻳﺸﺎن ﺻﺎدق‬ ‫ﻧﺒﻮد‪ .‬اوﻻً اﻳﺸﺎن ﺑﺎرﻫﺎ و ﺑﺎرﻫﺎ ﺻﺮﻳﺤﺎً و آﺷﻜﺎرا ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﺎﺋﻢ ﺷﺨﺼﻲ ﺟﺰ اﻳﺸـﺎن‬ ‫اﺳﺖ)‪ (2‬و ﺷﺎﻳﻌﺔ ﻣﻨﺘﺴﺐ ﺑﻪ ﺣﺪﻳﺚ ﻧﺒﻮي ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً در دورة ﻓﺮزﻧﺪ اﻳﺸـﺎن ﻫﻤـﻪ ﺟـﺎ وﺟـﻮد‬

‫ﻳﺎﻗﻮت ﻧﺎﻣﺎن دﻳﮕﺮ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﺑﺮدة ﺑﻮﻣﻲ ﺑﻮدﻧﺪ[ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮدهاﻧﺪ ‪ /‬اﻋﻼم اﻟﻮري ﻃﺒﺮﺳﻲ‪ / (295 :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑـﻦ‬ ‫ﻧﺎووس )ﻣﻔﺎﺗﻴﺢ اﻟﻌﻠﻮم ﺧﻮارزﻣﻲ‪ .(50 :‬در ﺟﺎﺋﻲ ﻫﻢ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺠﻼن اﻟﺒﺼﺮي دﻳـﺪم ﻛـﻪ اﻛﻨـﻮن ﻧـﺎم‬ ‫ﻣﻨﺒﻊ را ﺑﻪ ﻳﺎد ﻧﺪارم و آن ﻧﻮﻋﻲ ﺟﻤﻊ اﺣﺘﻴﺎﻃﻲ ﻣﻴﺎن ﺻﻮر ﺑﺎﻻﺳﺖ ﺑﺎ اﻧﺪﻛﻲ اﻋﻤـﺎل ﺗﺨﻴﻴـﺮ در اﻧﺘﺨـﺎب‬ ‫ﻧﺎم ﺷﺨﺺ و ﻧﺎم ﭘﺪر او‪ .‬اﻳﻦ اﺧﺘﻼﻓﺎت را ﻫﻢ ﺿﻤﻴﻤﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪ :‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺎﻻ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ وﺟﻪ ﺗﺴﻤﻴﺔ ﮔﺮوه ﺑﻪ‬ ‫»ﻧﺎووﺳﻴﻪ« آن ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎم رﻫﺒﺮ ﮔﺮوه ﻧﺎووس ﻳﺎ اﺑﻦ ﻧﺎووس ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﻛـﻪ او‬ ‫از دﻫﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻧﺎووﺳﺎ )ﻣﻠﻞ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ ‪ (195 :1‬ﻳـﺎ ﻧﺎووﺳـﻲ )ﻧﺸـﻮان ﺣﻤﻴـﺮي‪ 162 :‬ﺷـﺎﻳﺪ ﺑـﻪ اﻟـﻒ‬ ‫ﻣﻘﺼﻮره( ﺑﻮده ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻳﺎﻗﻮت در ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ‪ 254 :5‬ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﻗﺮﻳﺔ »ﻧﺎووﺳﺎ« ﻧﺎم در ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻐﺪاد و‬ ‫ﻳﻚ »ﻧﺎووس اﻟﻈﺒﻴﻪ« در اﻃﺮاف ﻫﻤﺪان ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ در اﻟﻔﺮق ﺑـﻴﻦ اﻟﻔـﺮق‪ 61 :‬واﻟﺘﺒﺼـﻴﺮ‬ ‫ﻓﻲ اﻟﺪﻳﻦ‪ 37 :‬اﻳﻦ ﻧﺴﺒﺖ را ﺑﻪ ﻳﻚ ﻧﺎووس )ﮔﻮرﺳﺘﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن( در ﺑﺼﺮه داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻧﻘﻞ ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 78 :‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ / 80 – 79 :‬ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻣﻔﻴـﺪ ‪ / 88 :2‬ﻣﻠـﻞ و ﻧﺤـﻞ‬ ‫ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ ‪ 195 :1‬را ﺑﺎ ﻧﻘﻞ رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ .414 :‬ﻳﻜﻲ از دو ﻧﻘﻞ ﻗﻮﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﺎس ﭘﻴﺪاﻳﺶ اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﺬﻫﺐ در ﻧﻘﻞ اول ذﻛﺮ ﺷﺪه در ﻣﻨﺎﺑﻊ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﺎس ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳـﻲ ﺑـﻦ‬ ‫ﺟﻌﻔﺮ  وﻗﻒ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﻳﺎد ﮔﺮدﻳﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻘﺎﻳﺴـﻪ ﻛﻨﻴـﺪ ﻛﺘـﺎب اﻟﺰﻳﻨـﺔ اﺑﻮﺣـﺎﺗﻢ رازي‪ / 286 :‬ﻣﻠـﻞ‬ ‫ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ ‪ / 195 :1‬ﻣﺤﺼﻞ ﻓﺨﺮرازي‪ 354 :‬را ﺑﺎ ﻛﺘﺎب اﻟﺰﻳﻨﻪ‪ / 290 :‬ﻓﺮق اﻟﺸـﻴﻌﻪ‪ / 90 :‬اﻟﻤﻘـﺎﻻت و‬ ‫اﻟﻔﺮق‪.90 – 89 :‬‬ ‫‪ -2‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻓﺼﻞ اول ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺻﺮ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﻛﺎﻓﻲ ‪ 307 :1‬و ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪ 243 :‬ﺣﺘﻲ ﻋﻨﺒﺴﻪ ﺑـﻦ‬ ‫ﻣﺼﻌﺐ ﻛﻪ از ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن اﺻﻠﻲ ﻣﺎﺟﺮاي اﻧﺸﻌﺎب ﮔﺮوه ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﻧﺎووﺳﻴﻪ داﻧﺴﺘﻪ ﻣﻲﺷـﻮد ﺧـﻮد از اﻣـﺎم‬ ‫ﺻﺎدق  رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ در ﭘﺎﺳﺦ ﺳﺆال او ﻛﻪ آﻳﺎ اﻳﺸﺎن ﻗﺎﺋﻢ اﺳﺖ ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﺸﺎن ﻗﺎﺋﻢ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻌﻨﻲ »ﻣﻦ ﻳﻘﻮم ﺑﺎﻻﻣﺮ« و ﻣﺘﺼﺪي ﻣﻨﺼﺐ اﻣﺎﻣﺖ ﭘﺲ از ﭘﺪر ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑـﺮ ﻗـﺎﺋﻢ ﺑـﻪ ﺳـﻴﻒ و‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪87‬‬

‫داﺷﺖ در ﻣﻮرد اﻳﺸﺎن ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺛﺎﻧﻴﺎً ﺑﺮﺧﻼف روش ﻋﻤﻠﻲ ﻓﺮزﻧﺪﺷﺎن‪ ،‬اﻳﺸﺎن ﻫﺮﮔﺰ در ﺳﻴﺎﺳﺖ‬ ‫روزﮔﺎر ﺧﻮد ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻧﻔﺮﻣﻮد و ﭘﺲ از روﺷﻲ ﻛﻪ در دورة اﻧﻘﻼب ﺿﺪ اﻣـﻮي و ﺳـﭙﺲ در‬ ‫ﻣﻮرد ﻗﻴﺎم ﻧﻔﺲ زﻛﻴﻪ ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺖ ﻫﻴﭽﻜﺲ اﻣﻴﺪ ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﻧﺘﻈﺎري از ﻧﺎﺣﻴﺔ اﻳﺸﺎن ﻧﺪاﺷﺖ‬ ‫ﻛﻪ آن اﻧﺘﻈﺎر و اﻣﻴﺪ ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ دﺳـﺘﺎوﻳﺰﻫﺎ زﻧـﺪه ﻧﮕـﺎه داﺷـﺘﻪ ﺷـﻮد‪ .‬ﺛﺎﻟﺜـﺎً اﻳﺸـﺎن در زﻧـﺪان‬ ‫درﻧﮕﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺮدم در وﻓﺎت اﻳﺸﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﺗﺮدﻳﺪي ﻛﺮده ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﻋـﺎﻣﻠﻲ ﻛـﻪ در‬ ‫ﻣﻮرد ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ  وﺟـﻮد داﺷـﺖ‪ .‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از اﻳـﻦﻫـﺎ ﺑـﺮﺧﻼف ﻣـﻮرد‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ  ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺗﺎ ﺳﺎﻟﻴﺎن دراز)‪ (1‬ﺑﺎ ﻓﺮزﻧـﺪ اﻳﺸـﺎن ﺑـﺮ ﺳـﺮ اﺛﺒـﺎت‬ ‫وﻓﺎت او ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻛﺮده و ﺑﺮاي آن اﻣﺮ ﺳﻨﺪ و ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻲﻃﻠﺒﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﻮرد اﻣـﺎم ﺻـﺎدق ‬ ‫ﺣﺘﻲ ﻳﻚ ﻣﻮرد ﻫﻢ ﻧﻘﻞ ﻧﺸﺪه ﻛﻪ ﻛﺴﻲ در ﺻﺤﺖ اﻣﺎﻣﺖ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ او ﺑﺮاﻳﻦ اﺳﺎس ﺗﺮدﻳﺪي‬ ‫ﻛﺮده ﻳﺎ ﺑﺎ اﻳﺸﺎن ﮔﻔﺘﮕﻮﺋﻲ ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﺪ)‪.(2‬‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ و ﻧﻜﺎت ﺑﺎﻻ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ‬ ‫وﺟﻮد ﻳﻚ ﮔﺮوه از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣﺪﻋﻲ و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﻏﻴﺒﺖ اﻣﺎم ﺻﺎدق  ﻛـﻪ ﻫﻤـﻪ از ﻣﻨـﺎﺑﻊ و‬ ‫ﻧﻘﻮل ﺷﻴﻌﻪ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻼً ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ذﻫﻨﻴﺖ ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﺎﻣﻲ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻮاره‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ اﻣﺎﻣﻲ از ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ذﻫﻨﻴﺘﻲ را ﻃﺒﻌﺎً آﻧﺎن از ﻫﻤﺔ اﺻـﺤﺎب‬ ‫اﻣﺎم ﺻﺎدق  ﻫﻢ اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷﺨﺼﻲ ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﭘﻴﺶ ﻓﺮض و ذﻫﻨﻴﺖ‪ ،‬از دﻋﻮي ﺑﺮﺧﻲ‬ ‫ﺻﺤﺎﺑﺔ ﺣﻀﺮت ﺻﺎدق  ﺑﻪ اﻧﻘﻄﺎع اﻣﺎﻣﺖ ﭘﺲ از آن ﺟﻨﺎب ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‬

‫ﺑﻨﻴﺎدﮔﺬارﻧﺪة ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺣﻖ و ﻋﺪاﻟﺖ ﻛﻪ ﻣﺮاد و ﻣﻨﻈﻮر ﺳﺎﺋﻞ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﺷﺎرة دﻳﮕﺮي ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻗـﺎﺋﻢ‬ ‫ﺷﺨﺼﻲ ﺟﺰ اﻳﺸﺎن اﺳﺖ در رواﻳﺖ دﻳﮕﺮي از ﻫﻤﻴﻦ راوي در ﺑﺼﺎﺋﺮ ﺻﻔﺎر‪ 478 :‬ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 426 :‬و ‪ 450‬و ‪ 458‬و ‪ 463‬و ‪ 474 – 473‬و ‪) 475‬ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻮرد ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 193‬ﻳﻌﻨﻲ ده ﺳﺎل ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ اﺳﺖ( و ‪ 477‬و ‪.614‬‬ ‫‪ -2‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﻣﻮارد ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺷﻜﻞ ﺑﺮ دﻋﻮي وﻗﻒ ﮔﺮوﻫﻲ از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑـﺮ اﻣـﺎم ﻋﺴـﻜﺮي  ﻫـﻢ ﻛـﻪ در‬ ‫ﻣﻨﺎﺑﻊ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ در آن ﻣﻮرد ﺟﻬﺘﻲ اﺿﺎﻓﻲ ﺑﻮد ﻛـﻪ ﭘﻴﺸـﻨﻬﺎد ﭼﻨـﺎن اﻣـﺮ را ﻣﻴﺴـﺮ‬ ‫ﻣﻲﺳﺎﺧﺖ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﭘﺲ از اﻳﻦ ذﻛﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫‪88‬‬

‫آﻧﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﻏﻴﺒﺖ اﻳﺸﺎن ﺑﻮدهاﻧﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل زﻳﺎد‪ ،‬ﻗﺎﺋﻠﻴﻦ ﺑـﻪ اﻧﻘﻄـﺎع اﻣﺎﻣـﺖ‬ ‫ﭼﻨﺎن ذﻫﻨﻴﺘﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﭼﻨﻴﻦ ادﻋﺎﺋﻲ ﻧﻜﺮده ﺑﻮدﻧﺪ)‪.(1‬‬ ‫‪ (2‬ﮔﺮوه دﻳﮕﺮي را ﻫﻮاداران اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ‪ ،‬ﻳﻚ ﻓﺮزﻧﺪ اﻣﺎم ﺻﺎدق ﻛﻪ ﻳﻜﻲ دو ﺳﺎل ﭘﻴﺶ از‬ ‫رﺣﻠﺖ ﭘﺪر ﺧﻮد درﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ‪ .‬اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﻓﺮزﻧﺪ ذﻛـﻮر ارﺷـﺪ اﻣـﺎم و‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪ و ﻣﺤﺒﺖ اﻳﺸﺎن ﺑﻮد و اﻧﺘﻈﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ آن ﺑﻮد ﻛﻪ وي ﺟﺎﻧﺸـﻴﻦ آن‬

‫‪ -1‬در ﻣﻴﺎن داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺳﻼﻣﻲ ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﺻﻞ وﺟﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﮔﺮوه ﻛـﻪ وﻓـﺎت اﻣـﺎم‬ ‫ﺻﺎدق  را اﻧﻜﺎر ﻛﺮده و اﻳﺸﺎن را ﻗﺎﺋﻢ داﻧﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺮدﻳﺪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ )ﻣﺠـﺎﻟﺲ ‪ .(90 :2‬اﺑﻮﺣـﺎﺗﻢ‬ ‫رازي ﻫﻢ در ﻛﺘﺎب اﻟﺰﻳﻨﻪ‪ 285 :‬ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ در زﻣﺎن ﺧﻮد ﻛﺴﻲ را ﺑـﺎ ﭼﻨـﻴﻦ اﻋﺘﻘـﺎد ﻧﻴﺎﻓﺘـﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻜﺘﻪاي ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺳﻨﻲ از ﻓﺮﻗﻪاي از ﻏﻼت ﺑﻪ ﻧـﺎم ﻧﺎووﺳـﻴﻠﻪ ﻧـﺎم‬ ‫ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺧﺘﻼف ﻣ‪Ĥ‬ﺧﺬ ﻳﺎ ﻣﻨﺘﻈﺮ رﺟﻌﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ – ﺑﺪون ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ذﻛﺮي از اﻣـﺎم ﺻـﺎدق –‬ ‫ﺑﻮده )ﻣﻠﻞ و ﻧﺤﻞ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ ‪ 195 :1‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻮﺣﺎﻣﺪ زوزﻧـﻲ ‪ /‬ﺗﻠﺒـﻴﺲ اﺑﻠـﻴﺲ‪ (22 :‬و ﻳـﺎ ﺑﻌـﺪاً ﺑـﺎ‬ ‫ﺿﻤﻴﻤﻪﺷﺪن ﺳﺒﺎﺋﻴﻪ ﺟﺰء اﺗﺒﺎع اﻣﺎم ﺻﺎدق درآﻣﺪه و در ﻣﻮرد آن ﺣﻀﺮت ﻏﻠﻮ ﻣﻲﻧﻤﻮدهاﻧﺪ )اﻟﻔﺮق ﺑـﻴﻦ‬ ‫اﻟﻔﺮق‪ / 61 :‬اﻟﺘﺒﺼﻴﺮ ﻓﻲ اﻟﺪﻳﻦ‪ .37 :‬ﻧﻴﺰ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎب ﺳﻤﻌﺎﻧﻲ ‪ .(19 :13‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان اﺳﺘﻈﻬﺎر ﻛﺮد‬ ‫ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺼﺎدر ﺳﻨﻲ ﻧﻘﻠﻴﺎت ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺷﻴﻌﻪ را در ﺑﺎب ﮔﺮوه ﻧﺎووﺳﻴﻪ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻳﻚ ﻓﺮﻗـﺔ دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﻛﻪ ﻧﺎم آن از ﻧﻈﺮ اﻣﻼﺋﻲ ﻣﺘﻘﺎرب ﺑﺮده اﺳﺖ ﺧﻠﻂ ﻛـﺮده و ﻋﻘﺎﺋـﺪ ﻓﺮﻗـﺔ دوم را ﺑـﻪ ﮔـﺮوه اول ﻧﺴـﺒﺖ‬ ‫دادهاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ اﺣﺘﻤﺎل ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان ﺗﺼﻮر ﻛﺮد ﻛﻪ ﻧـﺎم »ﺑﺎﺑﻮﺷـﻴﻪ« )ﻛـﻪ اﺑـﻦ ﻧـﺪﻳﻢ‪:‬‬ ‫‪ 247‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﻗﻪاي ﺷﻴﻌﻲ ﻛﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻫﻢ ﻋﺼﺮ او اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ اﻧﺒﺎري ﺑﻪ آن واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد ذﮔﺮ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ(‬ ‫ﺗﺼﺤﻴﻔﻲ از »ﻧﺎووﺳﻴﻪ« ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﻧﺎم ﻓﺮﻗﻪاي ﮔﻤﻨﺎم از ﻏﻼت ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺼﺎدر ﺳـﻨﻲ ﻋﻘﺎﺋـﺪ آن را ﺑـﻪ‬ ‫ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺸﺎﺑﻬﺖ اﻣﻼﺋﻲ ﺑﻪ »ﻧﺎووﺳﻴﻪ« ﻧﺴﺒﺖ دادهاﻧﺪ ﭼﻪ آﻧﺎن را ﻳﻚ ﻓﺮﻗﻪ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﮔـﺮ اﻳـﻦ اﺣﺘﻤـﺎل‬ ‫درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ در ﻓﻬﺮﺳﺖ‪ 102 :‬آن داﻧﺸﻤﻨﺪ را از »ﻧﺎووﺳـﻴﻪ« داﻧﺴـﺘﻪ‬ ‫اﺷﺘﺒﺎه ﻣﺸﺎﺑﻬﻲ را – ﻣﻨﺖﻫﺎ از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ – ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺷﺪه ﭼﻪ آن ﺷﺨﺺ اﻣﻜﺎﻧﺎً ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑـﻪ ﻳـﻚ ﻓﺮﻗـﺔ‬ ‫ﻏﺎﻟﻲ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﺎﻳﻮﺳﻴﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﻜﺎن ﻏﻠﻂ ﻧﺴﺨﻪ و ﺗﺼﺮﻓﺎت ﻛﺎﺗﺒـﺎن و ﻣﺼـﺤﺤﺎن را ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻧﺒﺎﻳﺪ از ﻧﻈﺮ دور داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪89‬‬

‫ﺣﻀﺮت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد)‪ .(1‬ﺣﺘﻲ ﺷﺎﻳﻌﺎﺗﻲ ﻗﻮي در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫اﻣﺎم او را ﺻﺮﻳﺤﺎً ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮد ﻣﻌﻴﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ)‪ .(2‬ﻓـﻮت ﻏﻴـﺮ ﻣﻨﺘﻈـﺮة‬ ‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﻣﺸﻜﻼﺗﻲ از ﻧﻈﺮ ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ ﺑﺮاي ﺑﺴﻴﺎري از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﭘـﻴﺶ آورد‬ ‫ﻛﻪ از ﻳﻚ ﻃﺮف ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ اﻣﺎم وي را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧـﻮد ﻧﺼـﺐ ﻛـﺮده و از‬ ‫ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﺤﻮة ﺗﺴﻠﺴﻞ اﺋﻤﻪ از ﭘـﻴﺶ وﺳـﻴﻠﺔ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣﺸـﺨﺺ‬ ‫ﺷﺪه و ﻫﺮ اﻣﺎﻣﻲ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮد را ﺑﺮاﺳﺎس آن ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻗﺒﻠﻲ ﻛﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻳـﺎ از‬ ‫ﻃﺮﻳﻖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم
ﻳﺎ اﻣﺎم ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺑﻪ آن اﻣﺎم ﺗﻌﻠﻴﻢ داده ﺷﺪه ﺑـﻮد ﺗﻌﻴـﻴﻦ و ﻧﺼـﺐ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﺋﻤﻪ را ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﻏﻴﺐ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻧﻴﺰ در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺎ ﻓﺮض ﻗﺒـﻮل‬ ‫ﺷﺎﻳﻌﺎت ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻪ ﻣﺸﻜﻼت ﻣﺸﺎﺑﻬﻲ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧـﻲ ﺑـﺮاي رﻓـﻊ اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﺸﻜﻼت‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺪاء را ﻛﻪ ﭘﻴﺶﺗﺮ وﺳﻴﻠﺔ ﻛﻴﺴﺎﻧﻴﺔ ﻣﺘﻘﺪم اﺑﺪع ﺷـﺪه و در ﺻـﻮرت‬ ‫اوﻟﻴﺔ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ در ﺗﺼﻤﻴﻢ اﻟﻬﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺘﻜﻠﻤﺎن ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻌﺪاً‬ ‫ﺗﻔﺴــﻴﺮ دﻳﮕــﺮي از اﻳــﻦ ﻣﻔﻬــﻮم ﻛــﺮده و آن را ﺑــﻪ ﻣﻌﻨــﻲ اﺑــﺪاء داﻧﺴــﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨــﻲ‬ ‫آﺷﻜﺎرﺳﺎﺧﺘﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﻛﻪ ارادة واﻗﻌﻲ او ﭼﻴﺰي ﺟﺰ آن اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﺎن اﻧﺘﻈﺎر‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ)‪ .(3‬ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮد‪ ،‬ﺑﺴـﻴﺎري از ﻋﻼﻗﻤﻨـﺪان و اﻃﺮاﻓﻴـﺎن اﺳـﻤﺎﻋﻴﻞ از ﭘـﺬﻳﺮﻓﺘﻦ‬ ‫‪ -1‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 79 :‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ / 80 :‬اﻹﻣﺎﻣﺔ واﻟﺘﺒﺼﺮة‪ / 210 :‬رﺟـﺎل ﻛﺸـﻲ‪ / 474 – 473 :‬ارﺷـﺎد‬ ‫ﻣﻔﻴﺪ‪ / 284 :‬ﻛﺸﻒ اﻟﻐﻤﻪ‪ .392 :2 :‬ﻧﻴﺰ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺎﻓﻲ ‪.224 – 223 :8‬‬ ‫‪ -2‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 89 :‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ 78 :‬و ‪ / 80‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ .69 :‬ﻧﻴـﺰ ﻏﻴﺒـﺖ ﺷـﻴﺦ‪ 56 :‬و ‪ 121‬ﻛـﻪ در‬ ‫رواﻳﺘﻲ از اﻣﺎم ﻫﺎدي  آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺪ اﷲ ﻓﻲ إﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻌﺪ ﻣﺎدل ﻋﻠﻴﻪ أﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﷲ وﻧﺼﺒﻪ« )وﻟﻲ ﻫﻤﻴﻦ‬ ‫رواﻳﺖ ﺑﺎ ﺳﻨﺪي دﻳﮕﺮ در ﻛﺎﻓﻲ ‪ 327 :1‬و از آﻧﺠﺎ در ارﺷﺎد‪ 337 :‬ﺑﺪون اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه و ﻣﻮﺿﻮع‬ ‫ﺑﺪا ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي اﺻﻼح ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺻﺤﻴﺢ آن ﺑﻪ ﺷﺮﺣﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً در ﻣﺘﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﺗﻄﺒﻴﻖ‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﺪ(‪ .‬ﺑﺎز ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ اﺻﻞ زﻳﺪ اﻟﻨﺮﺳﻲ‪ / 49 :‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻜﺒﺮﻳﺔ ﻣﻔﻴﺪ‪ / 100 :‬ﻣﺠﺎﻟﺲ او ‪.91 :2‬‬ ‫‪ -3‬در اﻳﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ ﺧﺼﻮص رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﺪﺧﻞ ﺑﺪاء در داﻧﺸﻨﺎﻣﺔ اﻳﺮان )اﻧﺴﻴﻜﻠﻮﭘﺪ ﻳﺎ اﻳﺮاﻧﻴﻜﺎ( ﺑﻪ زﺑـﺎن‬ ‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ‪ 355 – 354 :3‬ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻣﺎدﻟﻮﻧﮓ‪ ،‬و ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﻛﻪ ﻣﺤﻤـﻮد اﻳـﻮب در ﻣﺠﻠـﺔ اﻧﺠﻤـﻦ اﻣﺮﻳﻜـﺎﻳﻲ‬ ‫ﺷﺮقﺷﻨﺎﺳﻲ )ﺑﻪ ﻫﻤﺎن زﺑﺎن( دارد‪.‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫‪90‬‬

‫ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺤﻠﻴﻞﻫﺎ ﺳﺮﺑﺎز زده و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻗﺒﻠﻲ ﻣﻮرد ادﻋـﺎء را ﻏﻴـﺮ ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻐﻴﻴـﺮ داﻧﺴـﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﺘﺎً ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﻓﻮت ﻧﻜﺮده‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﭘﺪرش ﺑﺮاي ﺣﻔـﻆ ﺟـﺎن‬ ‫او‪ ،‬وي را ﭘﻨﻬﺎن ﻛﺮده و او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻣﺎم زﻧﺪة ﻏﺎﺋﺐ اﻛﻨﻮن ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﭘﺪر ﺧﻮد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫دﻳﮕﺮان ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺣﻖ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ او ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش ﻣﺤﻤﺪ ﺑـﻦ اﺳـﻤﺎﻋﻴﻞ ﻣﻨﺘﻘـﻞ ﺷـﺪه ﻛـﻪ‬ ‫اﻛﻨﻮن ﭘﺲ از وﻓﺎت ﭘﺪر ﺑﺰرگ ﺧﻮد ﻋﻬﺪهدار اﻣﺮ اﻣﺎﻣﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻮاداران اﺑﻮاﻟﺨﻄﺎب‬ ‫)ﻓﺮﻗﺔ ﺧﻄﺎﺑﻴﻪ از ﻏﻼت( اﻳﻦ ﻧﻈﺮ دوم را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻧﺪ)‪ .(1‬ﻓﺮﻗﺔ اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﻪ ﻛـﻪ اﻛﻨـﻮن در‬ ‫ﻓﺮق ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺧﻮد)‪ (2‬ﺣﺪود ﺑﻴﺴﺖ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﭘﻴﺮو دارد ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ (3‬اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻋﻈﻴﻢ ﺷﻴﻌﺔ اﻣﺎﻣﻴﻪ)‪ (3‬ﻋﺒﺪاﷲ را ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪة اﻣﺎم ﭘﺴﺮ ارﺷـﺪ‬ ‫ﺑﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻣﺎم و ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ آن ﺣﻀﺮت ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻔﺘﺎد روز)‪ (4‬ﭘـﺲ از‬ ‫ﭘﺪر ﺧﻮد زﻧﺪه ﺑﻮد و ﺑﺪون ﻓﺮزﻧﺪ درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ‬ ‫ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ  ارﺷﺪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪة اﻣﺎم ﺻﺎدق ﭘﺲ از اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ و ﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬رﺟﻮع‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﺪت ﺣﻠﻘﺔ ﻛﻮﭼﻜﻲ از ﭘﻴﺮوان ﺧﺎص و ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ اﻣﺎم ﺻﺎدق ﮔـﺮد‬

‫‪ -1‬ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻻﻣﺎﻣﻪ‪ / 47 :‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 82 :‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ 81 :‬و ‪ / 84 – 83‬ﻛﺘﺎب اﻟﺰﻳﻨﻪ‪ / 289 :‬ﻣﻘﺎﻻت‬ ‫ﺑﻠﺨﻲ‪ / 180 :‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ / 321 :‬ارﺷﺎد ﻣﻔﻴﺪ‪ .285 :‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً ﮔﺮوﻫﻲ از ﻓﻄﺤﻴـﻪ ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫ﭘﻴﺮوان ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﻫﻢ ﺑﺪاﻧﺎن ﭘﻴﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ )ﻛﺘﺎب اﻻﺷﻬﺎد اﺑﻮزﻳﺪ ﻋﻠﻮي‪ ،‬ﺑﻨﺪ ‪ / 15‬ﺟﻤﻬﺮة‬ ‫اﻧﺴﺎب اﻟﻌﺮب اﺑﻦ ﺣﺰم‪ .53 :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻣﺎدﻟﻮﻧﮓ در ﺑﺎرة ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻣﻠﻞ و ﻧﺤﻞ ﺷـﻴﻌﻲ ]ﺑـﻪ زﺑـﺎن‬ ‫آﻟﻤﺎﻧﻲ[ ‪ .39‬ﻧﻴﺰ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺳﺮاﺋﺮ و اﺳﺮار اﻟﻨﻄﻘﺎء ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر اﻟﻴﻤﻦ‪.(248 :‬‬ ‫‪ -2‬ﺑﺮاري اﻗﺎﺧﺎﻧﻲ در ﻫﻨﺪ و ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن و اﻳﺮان و ﺳﻮرﻳﻪ و ﺷﻤﺎل اﻓﺮﻳﻘﺎ و ﺑﺮﺧـﻲ ﻛﺸـﻮرﻫﺎي ﻏﺮﺑـﻲ‪ ،‬ﺑﻬـﺮة‬ ‫داودي در ﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺔ ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻲ در ﻳﻤﻦ‪ ،‬و ﮔﺮوه ﻛﻮﭼﻚ ﻋﻠﻴﻪ در ﮔﺠﺮات ﻫﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 88 :‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ / 87 :‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 351 :1‬ﻛﺘﺎب اﻟﺰﻳﻨـﻪ‪ / 287 :‬ﻣﻘـﺎﻻت ﺑﻠﺨـﻲ‪/ 181 :‬‬ ‫رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 154 :‬و ‪ 254‬و ‪ / 282‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ / 74 :‬ارﺷﺎد ﻣﻔﻴﺪ‪.291 :‬‬ ‫‪ -4‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ .‬وﻟﻲ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺑﺎﺑﻮﻳﻪ در اﻹﻣﺎﻣﺔ واﻟﺘﺒﺼﺮة‪ 179 :‬اﻳﻦ ﻣﺪت را ﻳﻚ ﻣﺎه ﻣﻲداﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪91‬‬

‫اﻳﺸﺎن ﺟﻤﻊ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ)‪ .(1‬اﻣﺎ ﺧﻮد اﻳﺸﺎن ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﻋﺒﺪاﷲ زﻧﺪه ﺑـﻮد ﺑـﺎ وي آﺷـﻜﺎرا‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﻔﺮﻣﻮده و ﻛﺴﻲ را ﺑﻪ ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺨﻮاﻧﺪﻧﺪ)‪.(2‬‬ ‫ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ  رﺟﻮع ﻧﻤﻮده ﺑﻮدﻧﺪ در ﻣﻮرد ﻋﺒﺪاﷲ‬ ‫ﺑﻪ دو ﮔﺮاﻳﺶ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺨﻀـﻲ از آﻧـﺎن اﻣﺎﻣـﺖ او را ﺑﺎﻃـﻞ داﻧﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻗﻠـﺖ‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﺖ او ﺑﻪ اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﺳﺎﺑﻘﺔ ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎي ﺗﺴﻨﻦﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ در او)‪ (3‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺮﺧـﻲ از‬ ‫دﻻﺋﻞ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ذﻛﺮ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺴﻴﺎري از ﺷﻴﻌﻴﺎن اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ او اﻣـﺎم ﺣـﻖ‬ ‫ﺑﻮد ﺑﺪون ﻓﺮزﻧﺪ وﻓﺎت ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ  ﺑﺮاﺳﺎس اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺟﺎﻧﺸـﻴﻦ ﺑﻼﻓﺼـﻞ ﭘـﺪر‬ ‫ﺑﺰﮔﺮوار ﺧﻮد ﺑﻮد‪ .‬ﻃﺮﻓﺪاران اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﻌﺪاً ﺳﻮاد اﻋﻈﻢ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﺔ اﻣﺎﻣﻴﻪ را ﺗﺸﻜﻴﻞ داﺗﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺨﺸﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺪاﷲ اﻣﺎم ﺣﻖ و ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﭘﺪر ﺧﻮد ﺑﻮده و ﺣﻀـﺮت ﻛـﺎﻇﻢ‬ ‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻋﺒﺪاﷲ و اﻣﺎم ﭘﺲ از اوﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺗﺎ اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮي در ﻣﻴﺎن ﺷﻴﻌﻴﺎن‬

‫‪ -1‬ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﺔ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺷﻴﻌﻲ )ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 352 – 351 :1‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 284 – 282 :‬ارﺷﺎد ﻣﻔﻴـﺪ‪ (292 – 291 :‬دو‬ ‫ﻣﺘﻠﻜﻢ ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﺳﺎﻟﻢ ﺟﻮاﻟﻴﻘﻲ و اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ اﺣﻮل ﺻﺎﺣﺐ اﻟﻄﺎق )ﻣﺆﻣﻦ اﻟﻄﺎق( ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺰان داﻧﺶ ﻋﺒﺪاﷲ را ﺑﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺎ ﻃﺮح ﺳﺆاﻻﺗﻲ اﻣﺘﺤـﺎن ﻛـﺮده و درﻳﺎﻓﺘﻨـﺪ ﻛـﻪ او‬ ‫ﺟﺎﻣﻊ ﺷﺮاﺋﻂ اﻣﺎﻣﺖ ﻧﻴﺴﺖ و از اﻳﻦ رو ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ  رو آوردﻧـﺪ )ﻣﺆﻳـﺪات اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻘﻞ را در اﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ‪ :‬ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت‪ / 251 – 250 :‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 89 :‬اﻟﻤﻘـﺎﻻت واﻟﻔـﺮق‪/ 88 :‬‬ ‫اﻹﻣﺎﻣﺔ واﻟﺘﺒﺼﺮة‪ .(210 – 209 :‬اﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ اﺷـﻌﺮي در ﻣﻘـﺎﻻت اﻻﺳـﻼﻣﻴﻴﻦ ‪ 103 :1‬و‬ ‫اﺑﻦ ﺣﺰم در ﺟﻤﻬﺮه‪ 53 :‬و ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ در ﻣﻠﻞ ‪ 218 :1‬اﻳﻦ آزﻣﻮن را ﺑﻪ زراره ﺑﻦ اﻋﻴﻦ ﻧﺴـﺒﺖ دادهاﻧـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ )ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ .155 – 154 :‬ﻫﺮﭼﻨﺪ در ارﺷﺎد ﻣﻔﻴﺪ‪ 292 :‬ﻫﻢ ﻧـﺎم زراره‬ ‫ﺑﻪ ﺧﻄﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ( ﻣﻨﺪرﺟﺎت ﻛﺘﺎب اﺑﻦ ﺣﺰم در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص آﺷﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﭼﻪ او اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ اﻳـﻦ‪،‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﷲ اﻻﺑﻄﺢ )ﻛﺬا( رﺋﻴﺲ اﺑﻄﺤﻴﻪ )ﻛﺬا‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺧﻄﺎي ﻧﺨﺴﻪ ﻳﺎ ﭼﺎپ در ﻫـﺮ دو ﻣـﻮرد( را ﻧﺨﺴـﺖ‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ داﻧﺴﺘﻪ و ﺳﭙﺲ در دﻧﺒﺎﻟﺔ ﺳﺨﻦ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻓﺮزﻧﺪ اﻣﺎم ﺻﺎدق ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ -2‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ / 88 :‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ / 255 :‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﺑﻦ ﺷﻬﺮ آﺷﻮب ‪.451 :3‬‬ ‫‪ -3‬ارﺷﺎد ﻣﻔﻴﺪ‪ / 285 :‬ﻣﺠﺎﻟﺲ او ‪.93 :2‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫‪92‬‬

‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و ﺗﻌﺪادي از ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺷﻴﻌﻪ از آن ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪاﻧﺪ)‪ .(1‬آﻧﺎن ﺑﺎ دﻳﮕﺮ‬ ‫ﺷﻴﻌﻴﺎن در ﻣﻮرد ﺗﺴﻠﺴﻞ اﻣﺎﻣﺖ ﺗﺎ ﺣﻀﺮت ﺻﺎدق و ﺳﭙﺲ از اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧـﻪ‬ ‫اﺧﺘﻼﻓﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺎم ﻋﺒﺪاﷲ را در ﻣﻴﺎﻧﺔ ﻟﻴﺴﺖ اﻣﺎﻣﺎن ﺧﻮد ﻣﻲاﻓﺰودﻧﺪ)‪ .(2‬اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺑﺎ‬ ‫ﻧﺎم ﻓﻄﺤﻴﻪ در ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﻛﻪ اﻓﻄﺢ )ﺗﺮﺟﻴﺤﺎً ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﺴﻲ ﻛـﻪ ﻛـﻒ ﭘـﺎي او ﺻـﺎف‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ( ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﺪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮ آﻧﺎن در ﻣﻮرد اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﺴﻠﺴﻞ اﻣﺎﻣﺖ ﻻزم ﻧﻴﺴـﺖ‬ ‫از ﭘﺪر ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﭘﺲ از درﮔﺬﺷﺖ اﻣﺎم ﺣﺴﻦ ﻋﺴﻜﺮي  اﻧﺸﻌﺎب دﻳﮕﺮي را‬ ‫در ﺗﺸﻴﻊ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫***‬ ‫ﺑﺤﺮان ﺑﻌﺪي رﻫﺒﺮي در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﺔ اﻣﺎﻣﻴﻪ ﭘﺲ از درﮔﺬﺷﺖ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ‬ ‫ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 183‬ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪ ﻛﻪ ﮔﺮوﻫﻲ از ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﻳﻦ ﻳﺎران آﻧﺤﻀﺮت و وﻛﻼء اﻳﺸـﺎن‬ ‫در ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﮔﺮاﺋﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ اﻣﺎم زﻧﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﺟـﺰ آن ﻛـﻪ از ﻧﻈﺮﻫـﺎ ﭘﻨﻬـﺎن‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪه و ﺑﻪ زودي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗـﺎﺋﻢ آل ﻣﺤﻤـﺪ ﻇـﺎﻫﺮ ﺷـﺪه و ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻋـﺪل اﺳـﻼﻣﻲ را‬ ‫ﭘﺎﻳﻪﮔﺬاري ﺧﻮاﻫﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬در آﻏﺎز ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد اﻣﺎم در ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻫﺸﺖ ﻣﺎه ﻇﺎﻫﺮ ﺧﻮاﻫﺪ‬ ‫ﺷﺪ)‪ (3‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﮔﺮوه ﺑﺰرﮔـﻲ از ﺷـﻴﻌﻴﺎن‪ ،‬ﺷـﺎﻳﺪ ﺣﺘـﻲ اﻛﺜﺮﻳـﺖ آﻧـﺎن‪ ،‬از اﻳـﻦ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﺟﺎﻧﺒﺪاري ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ آﻧﺎن ﻛﻪ ﭘﺲ از اﻳﻦ‪ ،‬ﻋﻘﻴﺪة ﺧﻮد را ﻋﻮض ﻧﻜـﺮده و ﻫـﻴﭽﻜﺲ را‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ آن ﺣﻀﺮت ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺎ ﻧﺎم واﻗﻔﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﺑﻌـﺪﻫﺎ‬

‫‪ -1‬رﺟــﻮع ﻛﻨﻴــﺪ ﺑــﻪ رﺟــﺎل ﻛﺸــﻲ‪ 345 :‬و ‪ 385‬و ‪ 530‬و ‪ 562‬و ‪ 563‬و ‪ 565‬و ‪ 570‬و ‪ .612‬ﻟﻴﺴــﺖ‬ ‫داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﻣﺤﺪﺛﺎن ﻓﻄﺤﻲ را ﻛﻪ در ﻛﺘﺎبﻫﺎي رﺟﺎل اوﻟﻴﻪ ذﻛﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ در رﺟـﺎل اﺑـﻦ داود‪– 532 :‬‬ ‫‪ 533‬ﻣﻲﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 530 :‬و ‪.565‬‬ ‫‪ -3‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪.406 :‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪93‬‬

‫از ﻃﺮف ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺧﻮد ﻣﻤﻄﻮره ﺧﻮاﻧﺪه ﺷـﺪﻧﺪ)‪ (1‬و ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻓﻄﺤﻴـﻪ داﻧﺸـﻤﻨﺪان و ﻣﺤـﺪﺛﺎن‬ ‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاي از ﻣﻴﺎن آﻧﺎن ﺑﺮﺧﺎﺳـﺘﻨﺪ)‪ .(2‬ﺑـﺮﺧﻼف آﻧﭽـﻪ ﺑﺮﺧـﻲ داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﺷـﻴﻌﻪ در ﻗـﺮن‬

‫‪ -1‬اﻳﻦ ﻧﺎم ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از دو ﻣﻌﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎرانزده ﻳﺎ ﺑﺎرانرﻓﺘﻪ‪ .‬دو ﻧﻘﻞ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻣـﻮرد وﺟـﻪ‬ ‫ﺗﺴﻤﻴﺔ اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺑﻪ ﻣﻤﻄﻮره ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺎس ﻳﻚ ﻧﻘﻞ‪ ،‬اﻧﺎن در ﻳﻚ ﺳـﺎل ﺧﺸﻜﺴـﺎﻟﻲ ﭘـﺲ از‬ ‫آن ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﺴﻘﺎء رﻓﺘﻪ و ﺗﺄﺛﻴﺮي ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮوﻫﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺎران رﻓﺘﻨـﺪ‬ ‫و ﺗﺼﺎدﻓﺎن ﺑﺎران ﺑﺎرﻳﺪ و ﻟﺬا ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺎم ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪﻧﺪ )ﻣﻌﻨﻲ ﻗﺎﺿﻲ ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر ‪) 20‬ﺑﺨـﺶ دوم(‪.182 :‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﺛﺒﺎت اﻟﻮﺻﻴﻪ‪ .(187 :‬ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻘﻞ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻣﺘﻜﻠﻤـﺎن ﺷـﻴﻌﺔ ﻣﺨـﺎﻟﻒ ﺑـﺎ‬ ‫آﻧﺎن در ﻣﻨﺎﻇﺮهاي ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﺸﺎن داﺷﺖ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﮓ ﺑﺎران زده )ﻛﻼب ﻣﻤﻄﻮره( ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻛﺮد ﻳﺎ ﭘﺴﺖﺗـﺮ‬ ‫از آن ﺧﻮاﻧﺪ و اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ‪‬ﻣﺜَﻞ ﺳﺎﺋﺮ و در اﻓﺮاه راﺋﺞ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺎم اﻳﻦ ﻣﺘﻜﻠﻢ را ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ اﺧـﺘﻼف‬ ‫ﺿﺒﻂ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ او را ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺳـﻤﺎﻋﻴﻞ ﻣﻴﺜﻤـﻲ )ﻓـﺮق اﻟﺸـﻴﻌﻪ‪ / 92 :‬ﻛﺘـﺎب اﻟﺰﻳﻨـﻪ‪ / 290 :‬ﻣﻠـﻞ‬ ‫ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ ‪ (198 :1‬داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻲ ﻳﻮﻧﺲ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻗﻤـﻲ )اﻟﻤﻘـﺎﻻت واﻟﻔـﺮق‪ / 92 :‬ﻛﺘـﺎب‬ ‫اﻟﺸﺠﺮة اﺑﻮﺗﻤﺎم‪ ،‬ذﻳﻞ واﻗﻔﻪ ‪ /‬ﻣﻘﺎﻻت اﻻﺳﻼﻣﻴﻴﻦ ‪ / 103 :1‬اﻟﻔﺮق ﺑﻴﻦ اﻟﻔـﺮق‪ (64 :‬ﻳـﺎ زراره ﺑـﻦ اﻋـﻴﻦ‬ ‫ﻛﻮﻓﻲ )اﻟﺘﺒﺼﻴﺮ ﻓﻲ اﻟﺪﻳﻦ‪ (39 :‬ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﺔ آﺧﺮ ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ ﭼﻪ زراره ﺳﻲ و ﭼﻨﺪ ﺳـﺎل ﭘـﻴﺶ‬ ‫از رﺣﻠﺖ اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ و ﭘﻴﺪاﻳﺶ اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ درﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻴﺰ آن ﮔﻔﺘﻪ را ﺑﻪ »ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﺘﻜﻠﻤـﺎن«‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ دادهاﻧﺪ )اﻋﺘﻘﺎد ﻓﺮق ﻓﺨﺮرازي‪ .(66 :‬ﻣﻊ ذﻟﻚ ﻧﻘﻞ اول در وﺟﻪ ﺗﺴﻤﻴﺔ واﻗﻔﻪ ﺑﻪ ﻣﻤﻄﻮره درﺳﺖ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲرﺳﺪ‪ ،‬زﻳﺮا اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد ﺑﺎﻳﺪ آن ﻟﻘﺒـﻲ اﺣﺘـﺮامآﻣﻴـﺰ ﺑﺎﺷـﺪ در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ آن ﻧـﺎم‪ ،‬ﺣﺎﻟـﺖ‬ ‫ﺗﻮﻫﻴﻦآﻣﻴﺰ داﺷﺘﻪ و ﻓﻘﻂ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن آﻧﺎن ﻋﻠﻴﻪ اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮدهاﻧﺪ )ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﺑﻠﺨـﻲ‪181 :‬‬ ‫و ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ در رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 461 – 460 :‬و ﻧﺠﺎﺷﻲ‪.(393 :‬‬ ‫‪ -2‬ﻟﻴﺴﺖ ﻧﺎم اﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﻣﺤﺪﺛﺎن را در رﺟﺎل اﺑﻦ داود‪ 532 – 528 :‬ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ‪ .‬ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻧﻴﺰ اﺧﻴـﺮاً ﺑـﺎ ﻧـﺎم‬ ‫ﻧﺎدرﺳﺖ »اﻟﻮاﻗﻔﻴﻪ« ﭼﺎپ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻟﻴﺴﺖ ﻣﺸﺎﺑﻬﻲ در ﺻﻔﺤﺎت ‪ 219 – 211‬ﺟﻠﺪ اول آن ﻫﺴﺖ‪.‬‬

‫‪94‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﭘﻨﺠﻢ)‪ (1‬ﺗﺼﻮر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﻣﻨﻘـﺮض ﺷـﺪهاﻧـﺪ ﭘﻴـﺮوان اﻳـﻦ ﻣـﺬﻫﺐ‬ ‫ﺣﺪاﻗﻞ ﺗﺎ اواﺳﻂ ﻗﺮن ﺷﺸﻢ وﺟﻮد داﺷﺘﻪاﻧﺪ)‪.(2‬‬ ‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺷﻴﻌﻲ ﻛﻮﺷﻴﺪهاﻧﺪ دﻟﻴﻞ ﻣﺎﻟﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﺮاي آﻧﭽﻪ آن را اﻧﺸـﻌﺎب اﻳـﻦ ﮔـﺮوه از‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ در زﻣـﺎن رﺣﻠـﺖ ﺣﻀـﺮت ﻣﻮﺳـﻲ ﺑـﻦ‬ ‫ﺟﻌﻔﺮ  رﻗﻢﻫﺎي ﺑﺰرﮔﻲ ﻧﺰد وﻛﻼء آن ﺣﻀﺮت در ﺑﻼد ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻃﻮل ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻲ ﻛـﻪ‬ ‫اﻣﺎم در زﻧﺪان ﺑﻮده و اﻣﻜﺎن ارﺳﺎل وﺟﻮه ﺷﺮﻋﻲ ﺧﺪﻣﺖ اﻳﺸﺎن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ ﻧـﺰد وﻛـﻼء‬ ‫ﺟﻤﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬وﻛﻼء ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺮاي آن ﻛﻪ اﻣﻮال را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻧﮕﺎه داﺷـﺘﻪ و ﺑـﻪ ﺟﺎﻧﺸـﻴﻦ آن‬ ‫ﺣﻀﺮت ﺗﺤﻮﻳﻞ ﻧﺪﻫﻨﺪ ﻣﻨﻜﺮ ﻓﻮت اﻳﺸﺎن ﺷﺪه و ادﻋﺎ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ اﻣﺎم ﺑـﻪ ﺟﻬـﺎن ﺑﺎزﺧﻮاﻫـﺪ‬

‫‪ -1‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺮﻳﻒ ﻣﺮﺗﻀﻲ در ذﺧﻴﺮه‪ 503 :‬و رﺳﺎﻟﺔ ﻓﻲ ﻏﻴﺒﺔ اﻟﺤﺠـﻪ‪) 295 :‬وﻟـﻲ در ﻛﺘـﺎب ﺷـﺎﻓﻲ ‪148 :3‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﺗﻌﺪاد ﻛﻤﻲ از ﻫﻮاداران آن ﻣـﺬﻫﺐ در ﮔﻮﺷـﻪ و ﻛﻨـﺎر ﻫﺴـﺘﻨﺪ( و ﺷـﻴﺦ ﻃﻮﺳـﻲ در‬ ‫ﻏﻴﺒﺖ‪ .42 :‬اﻣﺎم ﺷﺮﻳﻒ رﺿﻲ در ﺧﺼﺎﺋﺺ اﻻﺋﻤﻪ‪ 37 :‬دارد ﻛﻪ »ﺟﻤﻬﻮر اﻟﻤﻮﺳﻮﻳﻴﻦ ﻋﻠـﻲ اﻟﻮﻗـﻒ« )در‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻨﻪ ﺑﻪ ﻛﺎﻓﻲ ‪.(506 :1‬‬ ‫‪ -2‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻣﺎدﻟﻮﻧﮓ در ﺑﺎب ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻏﻴﺮ اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻲ در ﻣﻐﺮب )ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴـﻲ(‪.97 – 87 :‬‬ ‫او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﺑﻦ ﺣﻮﻗﻞ ﻛﻪ در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 378‬ﻛﺘﺎب ﺧﻮد را ﻣﻲﻧﻮﺷﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛـﻪ ﻣـﺮدم ﻧـﻮاﺣﻲ‬ ‫اﻗﺼﺎي ﺳﻮس در ﻏﺮب ﻣﻐﺮب ﻗﺴﻤﺘﻲ ﺳﻨﻲ ﻣﺎﻟﻜﻲ و ﻗﺴﻤﺘﻲ ﺷﻴﻌﺔ ﻣﻮﺳﻮي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﭘـﺲ از ﻣﻮﺳـﻲ‬ ‫ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻪ اﻣﺎم دﻳﮕﺮي ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و ﭘﻴﺮوان ﻋﻠﻲ ﺑـﻦ ورﺳـﻨﺪ ﻫﺴـﺘﻨﺪ )ﺻـﻮرة اﻻرض‪92 – 91 :‬‬ ‫ﭼﺎپ ﻟﻴﺪن(‪ .‬ادرﻳﺴﻲ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ در ﺣﻮاﻟﻲ ﺳﺎل ‪ 548‬ﻛﺘﺎب ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺧﻮد را ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺮدم ﻣﺮﻛﺰ ﺳﻮس )ﺗﺎروداﻧﺖ( ﻣﺎﻟﻜﻲ اﻧﺪ وﻟﻲ اﻫﺎﻟﻲ دوﻣﻴﻦ ﺷﻬﺮ ﻣﻬﻢ ﻣﻨﻄﻘﻪ )ﺗﻴﻮﻳﻮﻳﻦ( ﻛﻪ ﻳﻚ روز راه‬ ‫از ﺗﺎ روداﻧﺖ ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد ﺑﺮ ﻣﺬﻫﺐ ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮﻧﺪ )رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻓﺼﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻓﺮﻳﻘﺎي ﻏﺮﺑـﻲ‬ ‫و ﺻﺤﺮا از ﻛﺘﺎب او‪ ،‬ﻃﺒﻊ اﻟﺠﺰاﺋﺮ‪ .(39 :‬اﻳﻦ ﻣﺬﻫﺐ در ﺷﻤﺎل آﻓﺮﻳﻘﺎ ﺑﺎ ﻧﺎم ﺑﺠﻠﻴﻪ در ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‬ ‫رﻫﺒﺮ ان ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ورﺳﻨﺪ ﺑﺠﻠﻲ‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪ و ﻣﺆﻟﻒ ﺷﻴﻌﻪ در اواﺋﻞ ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷـﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﺑﺎرة اﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ و آﺛﺎر او و ﻣﺬﻫﺐ ﺑﺠﻠﻴﻪ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻣﺎدﻟﻮﻧﮓ و ﻣﺪﺧﻞ اﺑﻦ ورﺳﻨﺪ را در داﺋـﺮة‬ ‫اﻟﻤﻌﺎرف اﺳﻼم ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ‪ ،‬ﻣﻠﺤﻘﺎت ﭼﺎپ ﺟﺪﻳﺪ‪ 402 :‬ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻫﻤﻮ ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪95‬‬

‫ﮔﺸﺖ)‪ .(1‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺑﻲﺗﺮدﻳﺪ در ﻣﻮرد ﺑﺮﺧﻲ از وﻛﻼء ﻣﺰﺑﻮر درﺳﺖ اﺳﺖ و ﮔـﺰارشﻫـﺎي‬ ‫ﻣﻌﺘﻤﺪي ﻧﻴﺰ در دﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ از وﻛﻼء ﺳﺮﺷﻨﺎس آن ﺣﻀـﺮت‪ ،‬وﺟـﻮه ﻛﻼﻧـﻲ در‬ ‫اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﻴﭽﻜﺲ ﺗﺤﻮﻳﻞ دﻫﻨﺪ)‪ .(2‬ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮد‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﻤﺎم‬ ‫واﻗﻊ را ﺑﻴﺎن ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬واﻗﻌﻴﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﻛﻪ در ﻓﺼﻞ اول ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺑﻴﺎن ﺷـﺪ‪،‬‬ ‫ﺣﺘﻲ در ﻃﻮل زﻧﺪﮔﻲ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ  ﻣﺮدم اﻧﺘﻈـﺎر داﺷـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ اﻳﺸـﺎن ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻗﺎﺋﻢ آل ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار دوﻟﺖ ﺣﻘﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺳﺎلﻫﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ در اﻧﺘﻈﺎر آن ﺑﻮد‪ .‬ﭘـﺲ‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ ﻛﻪ آن ﺣﻀﺮت درﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص آن ﻛـﻪ‬ ‫اﻳﺸﺎن در زﻧﺪان درﮔﺬﺷﺘﻪ و ﻫﻴﭽﻴـﻚ از ﺷـﻴﻌﻴﺎن آن ﺣﻀـﺮت در ﻣﻮﻗـﻊ ﺷـﻬﺎدت اﻳﺸـﺎن‬ ‫ﺣﻀﻮر ﻧﺪاﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ رﺣﻠﺖ اﻳﺸﺎن ﺷﻬﺎدت دﻫﺪ‪ .‬ﻧﻬﺎدن ﺟﺴﺪ ﻣﻄﻬﺮ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﺳﺮ‬ ‫ﺟﺴﺮ ﺑﻐﺪاد در ﻣﺤﺎﺻﺮة دژﺧﻴﻤﺎن دوﻟﺘﻲ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ دﺷﻨﺎم ﺑﻪ ﻫﻮاداران اﻳﺸﺎن ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﺸﻜﻠﻲ را‬ ‫ﺣﻞ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﻌﻴﺪ اﺳﺖ ﻛﺴـﻲ از ﻫـﻮاداران ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪﺷـﺪة آن ﺑﺰرﮔـﻮار در آن ﺟـﻮ‬ ‫اﺧﺘﻨﺎق و رﻋﺐ‪ ،‬ﺟﺮأت و ﻓﺮﺻﺖ ﻧﺰدﻳﻚﺷﺪن و ﻓﺤﺺ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ را ﻣﻲداﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮد‪ ،‬درﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻓﺮزﻧﺪان ارﺷﺪ آن ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﺣﻀـﺮت رﺿـﺎ‬ ‫ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻣﺎم و ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ اﻳﺸﺎن ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺮوه از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﺎ ﻧﺎم ﻗﻄﻌﻴﻪ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ‬

‫‪ -1‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ اﻹﻣﺎﻣﺔ واﻟﺘﺒﺼﺮة‪ / 214 – 213 :‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 405 :‬و ‪ 460 – 459‬و ‪ / 467‬ﻋﻠـﻞ اﻟﺸـﺮاﻳﻊ‬ ‫‪ / 225 :1‬ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ ‪ 22 :1‬و ‪ / 114 – 113‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ / 44 – 42 :‬اﻋﻼم اﻟﻮري‪.314 :‬‬ ‫‪ -2‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ ‪ 405‬و ‪ 459‬و ‪ 467‬و ‪ 468‬و ‪ 598‬و ‪ / 599‬رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷـﻲ‪ .300 :‬و ﺑـﻪ ﺧﺼـﻮص ﻗـﺮب‬ ‫اﻻﺳﻨﺎد‪ 154 – 153 :‬ﻛﻪ در ﻣﻜﺎﺗﺒﻪاي از ﺣﻀﺮت رﺿﺎ ﺑﻪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑـﻦ اﺑـﻲ ﻧﺼـﺮ ﺑﺰﻧﻄـﻲ اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻄﻠﺐ را ﺻﺮﻳﺤﺎً ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وﺟﻪ اﻧﺤﺮاف ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺣﻤﺰه ﺑﻄﺎﺋﻨﻲ و ﮔﺮوه او ذﻛﺮ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ وﻟﻲ ﻋﻠﺖ‬ ‫اﻧﺤﺮاف ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم اﺑﻦ اﻟﺴﺮاج را ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻏﻠﻂ و ﺳـﭙﺲ ﻟﺠـﺎج و اﺻـﺮار در ﺧﻄـﺎ ﻣﻌﺮﻓـﻲ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪ .‬در ﻫﻤﺎن ﻣﻜﺎﺗﺒﻪ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ وﻛﻼء ﻣﺤﻠﻲ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻣﻘﺪس اﻳﺸﺎن ﺳﺮ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻓﺮود‬ ‫آورده و وﺟﻮﻫﺎت ﻣﻮﺟﻮده را ﺣﻀﻮرﺷﺎن ارﺳـﺎل داﺷـﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ »واﻟﻨـﺎس ﻛﻠﻬـﻢ ﻛـﺎﻧﻮا ﻣﺴـﻠﻤﻴﻦ ﻟـﻲ« )ص‬ ‫‪ .154‬ﻧﻴﺰ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ارﺷﺪ‪ ،‬ذﻳﻞ اﺣﻮال آن اﻣﺎم‪ ،‬و ﻣﻨﺎﺑﻊ دﻳﮕﺮ(‪.‬‬

‫‪96‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﺷﺪﻧﺪ)‪ .(1‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ وﺟﻪ اﻳﻦ ﺗﺴﻤﻴﻪ آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻨﺎن ﺑﻪ رﺣﻠﺖ ﺣﻀـﺮت ﻣﻮﺳـﻲ ﺑـﻦ‬ ‫ﺟﻌﻔﺮ  ﻗﺎﻃﻊ ﺷﺪﻧﺪ و ﺷﻮاﻫﺪي ﻧﻴﺰ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ وﺟﻮد دارد)‪ ،(2‬اﻣﺎ ﻧﻈﺮﻫـﺎي دﻳﮕـﺮ ﻫـﻢ‬ ‫ﻫﺴﺖ و ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ دﻗﺖ و ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ)‪ .(3‬آﻧﭽﻪ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺷـﻴﻌﻴﺎن‬ ‫‪ -1‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ :‬رﺳﺎﻟﺔ اﻟﺮد ﻋﻠﻲ اﻟﺮواﻓﺾ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ اﺑـﺮاﻫﻴﻢ رﺳـﻲ‪104 :‬‬ ‫ر ‪ /‬ﻛﺘﺎب اﻻﺷﻬﺎد اﺑﻮ زﻳﺪ ﻋﻠﻮي‪ ،‬ﺑﻨﺪ ‪ / 24‬ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻻﻣﺎﻣﻤﻪ‪ / 47 :‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 90 :‬اﻟﻤﻘـﺎﻻت واﻟﻔـﺮق‪:‬‬ ‫‪ / 89‬ﻛﺘﺎب اﻟﺸﺠﺮه‪ ،‬ذﻳﻞ واﻗﻔﻪ واﺣﻤﺪﻳﻪ ‪ /‬ﻛﺘﺎب اﻟﺰﻳﻨـﻪ‪ 287 :‬و ‪ 291‬و ‪ / 293‬ﻣﻘـﺎﻻت اﻻﺳـﻼﻣﻴﻴﻦ ‪:1‬‬ ‫‪ 90‬و ‪ 103‬و ‪ / 104‬ﻣﻘﺎﻻت ﺑﻠﺨﻲ‪ 176 :‬و ‪ 180‬و ‪ / 182‬ﺷﺮح اﻻﺧﺒﺎر ‪ 311 :3‬و ‪ / 315‬ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ‬ ‫‪ / 28 :4‬اﺗﻨﺒﻴﻪ واﻻﺷﺮاف‪ 231 :‬و ‪ / 232‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ / 84 :‬ﻣﻔﺎﺗﻴﺢ اﻟﻌﻠﻮم ﺧﻮارزﻣﻲ‪ 50 :‬و ‪ / 51‬ﻣﺠﺎﻟﺲ‬ ‫ﻣﻔﻴﺪ ‪ / 98 :2‬ﻓﺼﻞ اﺑﻦ ﺣﺰم ‪ / 38 :5‬اﻟﻔﺮق ﺑـﻴﻦ اﻟﻔـﺮق‪ 64 :‬و ‪ 70‬و ‪ / 71‬ﻣﻠـﻞ ﺷﻬﺮﺳـﺘﺎﻧﻲ ‪– 198 :1‬‬ ‫‪ / 199‬ﺷﺮح رﺳﺎﻟﺔ ﺣﻮر اﻟﻌﻴﻦ‪ / 166 :‬اﻟﺘﺒﺼﻴﺮ ﻓﻲ اﻟﺪﻳﻦ‪ / 39 :‬ﻣﺤﺼﻞ ﻓﺨﺮ رازي‪.355 :‬‬ ‫‪ -2‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﻣﺜﻼً ﺑﻪ اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ / 101 :‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ / 612 :‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ / 41 :‬اﻋﻼم اﻟﻮري‪.364 :‬‬ ‫‪ -3‬ﻳﻚ ﻣﺆﻟﻒ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي )اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻣﻠﻄﻲ در اﻟﺘﻨﺒﻴﻪ واﻟﺮد ﻋﻠـﻲ اﻫـﻞ اﻻﻫـﻮاء واﻟﺒـﺪع‪ 38 :‬و از‬ ‫آﻧﺠﺎ در ﺧﻄﻂ ﻣﻘﺮﻳﺰي ‪ (351 :2‬ﺑﻪ ﻧﺎدرﺳﺖ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ وﺟﻪ ﺗﺴﻤﻴﻪ ﺑﻪ ﻗﻄﻌﻴـﻪ آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ﮔﺮوه ﺑﺮ اﻣﺎﻣﺖ ﺣﻀﺮت رﺿﺎ  وﻗﻒ ﻛﺮده و ﭘﺲ از او اﻣﺎم دﻳﮕﺮي را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ ،‬ﭘـﺲ از آن ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻗﻄﻌﻴﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ رﺷﺘﺔ ﺗﺴﻠﺴﻞ اﻣﺎﻣﺖ را ﭘﺲ از آن ﺟﻨﺎب ﻗﻄـﻊ ﻧﻤﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻋﺒـﺎرت اﻟﻤﺠـﺪي ﻓـﻲ‬ ‫اﻻﻧﺴﺎب‪ 157 :‬ﻫﻢ ﮔﻮﻳﺎ ﭼﻴﺰي از اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ را ﺑﻪ ذﻫﻦ ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر اﻟـﻴﻤﻦ ﻧﻴـﺰ در ﻛﺘـﺎب‬ ‫ﺳﺮاﺋﺮ و اﺳﺮار اﻟﻨﻄﻘﺎء ﻛﻪ آن را در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 380‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ )ﺻـﻔﺤﺔ ‪ (254‬در ﺳـﺨﻦ از ﻓﺮﻗـﻪاي‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺮ اﻣﺎم ﺻﺎدق  وﻗﻒ ﻛﺮده و اﻣﺎﻣﻲ ﭘﺲ از او ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪» :‬ﻓﻔﺮﻗـﺔ ﻗﻄﻌـﺖ ﻋﻠﻴـﻪ وﻗﺎﻟـﺖ اﻧـﻪ‬ ‫ﻳﻌﻮد إﻟﻰ اﻟﺪار ﻓﻴﻤﻼﻫﺎ ﻋﺪﻻ وﻧـﻮرا« »ﻗﻄﻊ« در ﻣﻌﻨﻲ ﺑﺮﻳﺪن رﺷﺘﻪ و اﻧﻘﻄﺎع ﺗﺪاوم ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟـﻴﻜﻦ‬ ‫در ﺳﺎﻳﺮ ﻣ‪Ĥ‬ﺧﺬ ﻫﻤﻪ آن را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻳﻘﻴﻦ و ﺟﺰم ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ اﻣﺎ ﺑﺎز ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﺎن ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳـﻦ ﻣﻄﻠـﺐ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع آن ﻳﻘﻴﻦ ﭼﻴﺴﺖ و ﻳﻘﻴﻦآورﻧﺪﮔﺎن ﻛﻴﺎن ﺑﻮدهاﻧﺪ راهﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﭘـﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘـﻪاﻧـﺪ‪ .‬ﻣـﺜﻼً ﻓﺨـﺮ‬ ‫رازي در »اﻋﺘﻘﺎدات ﻓﺮق« ﺧﻮد‪ 66 :‬ﺑﻪ ﻧﺎدرﺳﺖ ﮔﻤﺎن ﺑﺮد ﻛﻪ آن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮔﺮوﻫـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ »ﻗﻄﻌـﻮا‬ ‫ﻋﻠﻰ إﻣﺎﻣﺔ ﻣﻮﺳـﻰ ﺑـﻦ ﺟﻌﻔـﺮ«‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﺟﻤﻠﺔ »ﻗﻄﻌﻮا ﻋﻠﻴﻪ« در رﺟﺎل ﻛﺸـﻲ‪ 374 :‬در ﻧﻘـﻞ ﺳـﺆال و‬ ‫ﺟﻮاب ﻣﻴﺎن ﺣﻀﺮت رﺿﺎ  ﺑﺎ راوي ﺣﺪﻳﺚ ﻛﻪ اﻳﺸـﺎن در آن ﺑـﺮ درﮔﺬﺷـﺖ ﭘـﺪر ﺧـﻮد اﺣﺘﺠـﺎج‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ در ﺳﻴﺎق ﻗﻄﻊ ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ اﻳﺸﺎن اﺳﺖ ﻧﻪ درﮔﺬﺷﺖ ﭘﺪرﺷﺎن‪ .‬ﺑـﺎز ﺑﺒﻴﻨﻴـﺪ ﻓـﺮق اﻟﺸـﻴﻌﻪ‪ 95 :‬و‬ ‫اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ 94 :‬را ﻛﻪ از ﮔﺮوﻫﻲ از واﻗﻔﻪ ﺳـﺨﻦ ﻣـﻲﮔﻮﻳﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺑﻌـﺪاً ﺑـﻪ ﺣﻀـﺮت رﺿـﺎ ‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪97‬‬

‫اﻣﺎﻣﻲ در آﻏﺎز ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮي از ﺣﻀﺮت رﺿﺎ  ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻣﺎم ﻣﻔﺘﺮض اﻟﻄﺎﻋـﺔ ﺧـﻮد‬ ‫اﻃﺎﻋﺖ ﻣﻲﻧﻤﻮدهاﻧﺪ )‪.(1‬‬ ‫***‬ ‫ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ ﺣﻀﺮت رﺿﺎ  در ﺳﺎل ‪ 203‬ﻫﺠﺮي ﺑﻪ ﺷﺮﺣﻲ ﻛـﻪ ﻗـﺒﻼً ﺑﻴـﺎن ﺷـﺪ‬ ‫ﻣﺸﻜﻼﺗﻲ ﻧﻈﺮي در ﻣﻮرد ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﻓﺮزﻧﺪ اﻳﺸﺎن ﺣﻀﺮت ﺟﻮاد  ﻛـﻪ در آن ﻫﻨﮕـﺎم در‬ ‫ﺳﻦ ﻫﻔﺖ ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪ و ﻣﻮﺟـﺐ ﺑﺤـﺚﻫـﺎ و ﮔﻔﺘﮕﻮﻫـﺎﺋﻲ در ﺟﺎﻣﻌـﺔ ﺷـﻴﻌﻪ‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﭘﻴﺶ از آن ﻫﻢ در زﻣﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﺣﻀﺮت رﺿﺎ  ﺷـﺎﻳﻌﺎﺗﻲ در ﻣﻴـﺎن ﺧﻮﻳﺸـﺎن و‬ ‫ﺑﺴﺘﮕﺎن و اﻓﺮاد ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎه اﻣﺎﻣﺖ ﺑـﻪ وﺟـﻮد آﻣـﺪه ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺣﻀـﺮت ﺟـﻮاد ‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪﺧﻮاﻧﺪة اﻳﺸﺎن اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﻘﻴﻘﻲ)‪ .(2‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻮﺟـﺐ ﺗﺠﺪﻳـﺪ و‬ ‫ﮔﺮوﻳﺪﻧﺪ و »ﻗﻄﻌﻮا ﻋﻠﻲ اﻣﺎﻣﺘﻪ«‪ .‬ﻋﻴﻨﻦ اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ در ﻛﺎﻓﻲ ‪ 352 :1‬و رﺟـﺎل ﻛﺸـﻲ‪ 284 :‬و ارﺷـﺎد‪292 :‬‬ ‫در ﻣﻮرد اﻳﻤﺎنآوردن ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ  ﭘﺲ از وﻓﺎت ﭘﺪر ﺑﺰرﮔﻮارﺷـﺎن‬ ‫ﻫﻢ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻢ وﺟﻪ ﺗﺴﻤﻴﺔ اﺻﻠﻲ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻣﺒﻬﻢ ﺷﺪه و ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ در ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﺘﻌﻠـﻖ‬ ‫ﻋﻤﻞ »ﻗﻄﻊ« دﺷﻮاريﻫﺎﺋﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪ -1‬اﺑﻮﺗﻤﺎم اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻲ در ﻛﺘﺎب اﻟﺸﺠﺮه ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﺴﺘﺔ اﺻﻠﻲ ﮔـﺮوه ﺿـﺪ واﻗﻔـﻪ را ﻛـﻪ ﻫـﻮادار ﺗـﺪاوم‬ ‫اﻣﺎﻣﺖ در ﺣﻀﺮت رﺿﺎ ﺑﻮدﻧﺪ ﻃﺮﻓﺪاران ﻣﻔﻀﻞ ﺟﻌﻔﻲ )ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻔﻮﺿﻪ( ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ در ﻣ‪Ĥ‬ﺧﺬ‬ ‫ﺷﻴﻌﺔ اﻣﺎﻣﻴﻪ اﻓﺘﺨﺎر اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻢ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻧﺼﺮ ﺑﺰﻧﻄﻲ و اﺻﺤﺎب او داده ﺷﺪه اﺳﺖ )ﻏﻴﺒـﺖ‬ ‫ﺷﻴﺦ‪ 41 :‬و ﻣﻨﺎﺑﻊ دﻳﮕﺮ(‪ .‬ﻣ‪Ĥ‬ﺧﺬ ﻣﻠﻞ و ﻧﺤﻞ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻧﺎم ﻓﺮﻗﺔ ﻣﻔﻀﻠﻴﻪ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺤﻠـﻪاي از ﻫـﻮاداران‬ ‫اﻣﺎم ﺻﺎدق ﻛﻪ ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ اﻳﺸﺎن از اﻣﺎﻣﺖ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺟﺎﻧﺒﺪاري ﻛﺮدﻧﺪ ﻳﺎد ﻧﻤﻮدهاﻧـﺪ‬ ‫)ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﺑﻪ ﻣﻠﻞ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ ‪ 197 :1‬و ‪.(198‬‬ ‫‪ -2‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 323 – 322 :1‬دﻻﺋﻞ اﻻﻣﺎﻣﻪ‪ / 201 :‬ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪ / 296 – 295 :‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﺑﻦ ﺷﻬﺮ آﺷـﻮب ‪.4‬‬ ‫‪ .387‬دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﺷﺎﻳﻌﻪ را ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ رﻧﮓ ﭘﻮﺳﺖ ﺣﻀﺮت ﺟﻮاد  ﺑﻮده ﻛﻪ ﺑﺴـﻴﺎر ﺗﻴـﺮه و ﮔﻮﻧـﻪاي‬ ‫ﺳﻴﺎه ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﻗﺮﻣﺰ ﺑﻮده اﺳﺖ )ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 322 :1‬ﻫﺪاﻳﻪ‪ / 290 :‬ﻣﻨﺎﻗﺐ ‪ (387 :4‬ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﺑﺴﻴﺎري‬ ‫از ﺧﻮﻳﺸﺎن ﻧﺰدﻳﻚ اﻣﺎم ﮔﻤﺎن ﻛﻨﻨﺪ اﻳﺸﺎن ﻓﺮزﻧﺪ ﻳﻜﻲ از دو ﺧﺪﻣﺘﮕﺰار ﺳﻴﺎه اﻣﺎم رﺿـﺎ ‪ :‬ﺳـﻴﻒ ﻳـﺎ‬ ‫ﻟﺆﻟﺆ ﺑﻮده و آن ﺣﻀﺮت وي را ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮاﻧﺪﮔﻲ ﺧـﻮد ﭘﺬﻳﺮﻓﺘـﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ )ﻫﺪاﻳـﻪ‪ .(295 :‬اﻟﺒﺘـﻪ ﺧـﻮد‬

‫‪98‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﺗﻜﺮار ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي ﻧﺸﺪ و ﺧﻮد اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ راه دﻳﮕﺮي ﺑﺮاي ﺗﺪاوم اﻣﺎﻣﺖ وﺟـﻮد‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﺣﻀﺮت ﺟﻮاد  ﺑﺎ اﻧﺸﻌﺎب ﻣﻬﻤﻲ در داﺧﻞ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ‬ ‫ﻫﻤﺮاه ﻧﺒﺎﺷﺪ)‪ .(1‬ﻣﺸﻜﻞ ﻛﺴﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭘﻴـﺪا ﺷـﻮد ﻛـﻪ ﺑﺨﻮاﻫـﺪ در اﻣـﺮ ﺟﺎﻧﺸـﻴﻨﻲ ﺗﻨﻬـﺎ‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ)‪ (2‬رﺋﻴﺲ ﻣﺤﺒﻮب ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ
ﻛﻪ در اوج ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ ﺧﻮد ﻧﺎﮔﻬﺎن درﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑـﻮد‬

‫ﺣﻀﺮت رﺿﺎ  ﻛﻪ ﻣﺎدرﺷﺎن از ﻣﻨﻄﻘﺔ ﻧﻮﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ ﺑﻮد ﺑﺴﻴﺎر ﺗﻴﺮهرﻧﮓ ﺑـﻮده و ﻣ‪Ĥ‬ﺧـﺬ ﻋﻠـﻢ اﻧﺴـﺎب‬ ‫)ﻣﺜﻞ اﻟﻤﺠﺪي‪ (128 :‬و ﺗﻮارﻳﺦ و ﺗﺮاﺟﻢ )ﻛﻪ ﻓﻬﺮﺳـﺖ ﺑﺴـﻴﺎري از آن در اﻋـﻼم زرﻛﻠـﻲ ‪ 26 :5‬ﭼـﺎپ‬ ‫ﺟﺪﻳﺪ ذﻳﻞ ﺷﺮح ﺣﺎل آن ﺣﻀﺮت آﻣﺪه اﺳﺖ( اﻳﺸﺎن را ﺑﻪ »اﺳﻮد اﻟﻠﻮن« ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬وﻟـﻲ ﮔﻮﻳـﺎ‬ ‫ﻧﻮع ﺗﻴﺮﮔﻲ رﻧﮓ ﺣﻀﺮت ﺟﻮاد )و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻮي اﻳﺸـﺎن( ﺑﺴـﻴﺎر ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺑـﻪ ﻧـﻮع اﻓﺮﻳﻘـﺎﺋﻲ آن‬ ‫ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎدر اﻳﺸﺎن ﻫﻢ از ﻣﺮدم ﻫﻤﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻧﻮﺑﺔ اﻓﺮﻳﻘﺎ ﺑﻮد‪ .‬اﻣـﺎم ﻫـﺎدي و اﻣـﺎم ﻋﺴـﻜﺮي‬ ‫)ﺻﻠﻮات اﷲ ﻋﻠﻴﻬﻤﺎ( ﻫﻢ ﺑﺴﻴﺎر ﺗﻴﺮهرﻧﮓ ﺑﻮدهاﻧﺪ )ﺑﺮاي اﻣﺎم ﻫﺎدي رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻛﺎﻓﻲ ‪464 – 463 :7‬‬ ‫ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﻧﺪﻣﺎء ﻣﺘﻮﻛﻞ ﺑﻪ او ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬اﻻ ﺗﺒﻌـﺚ إﻟـﻰ ﻫـﺬا اﻷﺳـﻮد ﻓﺘﺴـﺄل ﻋﻨـﻪ« و در ﻣـﻮرد ﺣﻀـﺮت‬ ‫ﻋﺴﻜﺮي ﺑﻪ رواﻳﺎت ﻣﺘﻌﺪد از ﺟﻤﻠﻪ در رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ / 574 :‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 504 – 503 :1‬ﻛﻤﺎل اﻟـﺪﻳﻦ‪ 40 :‬و‬ ‫ﺟﺰ اﻳﻦ(‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﺗﺬﻛﺮ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺿﺮوري اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﺑﺤﺚﻫﺎ در ﻣﻮرد ﺑﺮﺧﻮرد ﺟﺎﻣﻌـﺔ ﺷـﻴﻌﻪ ﺑـﺎ ﻣﺴـﺄﻟﺔ اﻣﺎﻣـﺖ‬ ‫اﺳﺖ ﻧﻪ اﺳﺎس اﻟﻬﻲ واﻗﻌﻲ آن ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺮﺗﺮ از ﺗﻄﻮرات ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﭘـﺬﻳﺮش ﻳـﺎ ﻋـﺪم ﭘـﺬﻳﺮش ﻣـﺮدم‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ دﻻﺋﻞ ﺣﻤﻴﺮي )ﻛﻪ در ﻛﺸﻒ اﻟﻐﻤﻪ ‪ 92 :3‬آﻣﺪه اﺳﺖ( و ﻣﻨـﺎﺑﻊ دﻳﮕـﺮ ﻣﺜـﻞ اﻟﻤﻘـﺎﻻت واﻟﻔـﺮق‪:‬‬ ‫‪ .106‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ / 596 :‬دﻻﺋﻞ اﻻﻣﺎﻣﻪ‪ / 184 :‬ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ ‪ / 250 :2‬ارﺷﺎد ﻣﻔﻴـﺪ‪ / 316 :‬ﻋﻴـﻮن‬ ‫اﻟﻤﻌﺠﺰات‪ / 118 :‬اﻋﻼم اﻟﻮري‪ / 344 :‬ﺗﺎج اﻟﻤﻮاﻟﻴﺪ‪ / 51 :‬ﻣﻨﺎﻗـﺐ اﺑـﻦ ﺷـﻬﺮ آﺷـﻮب ‪ / 367 :4‬اﻟﻌـﺪد‬ ‫اﻟﻘﻮﻳﻪ‪ 294 :‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از »ﻛﺘﺎب اﻟﺪر« از آﺛﺎر ﻗﺪﻳﻢ‪ .‬در ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻏﻴﺮ آن از ﺧﻮد آن ﺣﻀـﺮت‬ ‫ﻫﻢ رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﻪ اﻧﺤﺼﺎر ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺰرﮔﻮارﺷﺎن ﺑﻪ اﻳﺸﺎن اﺳﺘﺪﻻل ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ )در ﻣﻜﺎﻟﻤﻪ ﺑـﺎ ﻣﺤﻤـﺪ‬ ‫ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ اﺷﻌﺮي ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪ :‬ارﺗﻔﻊ اﻟﺸﺒﻬﺔ ﻣﺎ ﻻﺑﻲ وﻟﺪ ﻏﻴـﺮي(‪ .‬ﺑﺮﺧـﻲ دﻳﮕـﺮ از ﻓﺮزﻧـﺪ‬ ‫دوﻣﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﻠﻲ )ﺟﻤﻬﺮة اﺑﻦ ﺣﺰم‪ (55 :‬ﻳﺎ ﻣﻮﺳﻲ )ﺗﺎرﻳﺦ اﻷﺋﻤﺔ اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺜﻠﺞ‪ / 109 :‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻗـﻢ‪200 :‬‬ ‫‪ /‬اﻟﻤﺠﺪي ‪ 128‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از »ﻣﻮاﻟﻴﺪ اﻷﺋﻤﺔ« ﻧﺼﺮ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺟﻬﻀﻤﻲ ‪ /‬ﻣﻬﺞ اﻟـﺪﻋﻮات‪ :378 :‬اﻟﻌـﺪ اﻟﻘﻮﻳـﻪ‪:‬‬ ‫‪ (294‬ﻧﺎم ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﺣﺘﻲ ﺳﻪ ﻧﺎم دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ اﻓﺰودهاﻧﺪ )ﺗـﺎرﻳﺦ اﻷﺋﻤـﺔ اﺑـﻦ اﻟﺨﺸـﺎب‪– 193 :‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪99‬‬

‫اﺧﻼل ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺸﻜﻼت ﻧﻈﺮي ﻛﻪ ذﻛﺮ ﺷﺪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ زودي ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺷـﺪ و‬ ‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﭘﺲ از ﻳﻚ دورة ﻛﻮﺗﺎه ﺑﻲﺗﺼﻤﻴﻤﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌـﺔ ﺷـﻴﻌﻪ ﮔﺬﺷـﺖ)‪ (1‬اﻣﺎﻣـﺖ‬ ‫ﺣﻀﺮت ﺟﻮاد  ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً)‪ (2‬ﺧﻂ اﺻﻠﻲ ﺗﺸﻴﻊ اﻣﺎﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ / 194‬ﻣﻄﺎﻟﺐ اﻟﺴﺌﻮل‪ / 87 :‬ﻛﺸﻒ اﻟﻐﻤﻪ ‪ – 57 :3‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻛﺘﺎب ﻋﺒـﺪاﻟﻌﺰﻳﺰ ﺑـﻦ اﻻﺧﺼـﺮ – و ‪/ 74‬‬ ‫ﺗﺬﻛﺮة اﻟﺨﻮاص‪ .(202 :‬در رواﻳﺘﻲ در ﻗﺮب اﻻﺳﻨﺎد‪ 166 :‬ﻫﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑـﻦ اﺑـﻲ‬ ‫ﻧﺼﺮ ﺑﺰﻧﻄﻲ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت رﺿﺎ  ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ .«» :‬وﻟﻲ در آن رواﻳﺖ آﺷﻔﺘﮕﻲﻫﺎﺋﻲ ﻫﺴﺖ و ﺷﺮﺣﻲ ﻛـﻪ‬ ‫در آن از ﻗﻮل ﺑﺰﻧﻄﻲ در ﺑﺎرة ﺳﺎﺑﻘﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﺎم از زﻣﺎن ﭘﺪر ﺑﺰرﮔﻮارﺷﺎن ذﻛﺮ ﻣﻲﺷـﻮد ﺑـﺎ‬ ‫ﻣﻔﺎد ﻣﻜﺎﺗﺒﺔ او ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮاً ﻣﺘﻨﻲ ﻣﻌﺘﺒـﺮ اﺳـﺖ )ﻗـﺮب اﻻﺳـﻨﺎد‪ (154 – 152 :‬و ﺑﺮﺧـﻲ ﻣﻨﻘـﻮﻻت دﻳﮕـﺮ‬ ‫اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﻲ دارد ﻫﺮﭼﻨﺪ او ﺷﺎﻳﺪ اوﻟﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔـﺮ ﺑـﻪ ﺣـﻖ‬ ‫راه ﺑﺮد )ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ 41 :‬و ﻣﻨﺎﺑﻊ دﻳﮕﺮ(‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺻﻮرت ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻘﻞﻫﺎي اﺧﻴـﺮ در‬ ‫ﺑﺎرة ﺗﻌﺪد اوﻻد ﺣﻀﺮت رﺿﺎ  ﻫﻴﭽﻴﻚ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬واﷲ اﻟﻌﺎﻟﻢ‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﻣﻘﺎﻻت اﻻﺳﻼﻣﻴﻴﻦ ‪ / 105 :1‬دﻻﺋﻞ اﻻﻣﺎﻣﻪ‪ / 204 :‬ﻋﻴﻮن اﻟﻤﻌﺠﺰات‪.120 – 119 :‬‬ ‫‪ -2‬در ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 97 – 95 :‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ 93 :‬و ‪ 95‬ﻣﻘﺎﻻت ﺑﻠﺨﻲ‪ 181 :‬ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻣﻔﻴﺪ ‪ / 95 :2‬ﻣﻠﻞ‬ ‫ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ ‪ 199 :1‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ اﻣﺎم رﺿﺎ  ﮔﺮوﻫﻲ از از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﻪ ﺑﺮادر اﻳﺸﺎن‬ ‫اﺣﻤﺪ ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﻫﻢ ﺑﺮﺧﻲ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ  ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‬ ‫)رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ / 472 :‬ﻣﻘﺎﻻت ﺑﻠﺨﻲ‪ (181 :‬رﺟﻮع ﻛﺮدﻧﺪ )در ﻧﺴﺨﺔ ﭼﺎﭘﻲ ﻛﺘﺎب ﺳﺮاﺋﺮ و اﺳﺮار اﻟﻨﻄﻘﺎء‬ ‫– از آﺛﺎر ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم – ‪ 250‬ﻫﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺮوان ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ اﻳﺸﺎن‬ ‫»اﺟﺘﻤﻌﺖ ﻋﻠﻰ وﻟﺪﻩ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻰ«‪ .‬وﻟﻲ ﭼﻮن ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬وﻫﻮ اﻟﻤﺴﻤﻰ ﺑﻌﻠﻲ اﻟﺮﺿﺎ اﻟﺬي ﻧﺼﺒﻪ‬ ‫ﻣﺄﻣﻮن‪ «...‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻧﺎم »اﺣﻤﺪ« ﺑﻪ ﺟﺎي »ﻋﻠﻲ« اﺷﺘﺒﺎه ﻧﺴﺨﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻣﻜﺎن ﻫﻢ دارد ﻛﻪ‬ ‫اﺷﺘﺒﺎه از ﺧﻮد ﻣﺆﻟﻒ اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻲ ﻛﺘﺎب ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ دو ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ را ﺷﺨﺺ واﺣﺪ‬ ‫ﺗﺼﻮر ﻛﺮده ﺑﻮد(‪ .‬و ﮔﺮوه دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻳﻦ ﻛﻪ رﺣﻠﺖ اﻳﺸﺎن ﺑﺪون داﺷﺘﻦ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺟﺎﻣﻊ ﺷﺮاﺋﻂ‬ ‫اﻣﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻛﺸﻒ از ﺑﻄﻼن اﻣﺎﻣﻤﺖ اﻳﺸﺎن از اﺻﻞ دارد ﺑﻪ ﻧﻈﺮ واﻗﻔﻪ ﮔﺮوﻳﺪﻧﺪ و ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ‬ ‫ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ  را اﻣﺎم ﻗﺎﺋﻢ و ﻏﺎﺋﺐ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﮔﺰارشﻫﺎ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ اﻳﻦ ﮔﺮوهﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺸﺘﻜﻞ‬ ‫از اﻓﺮاد ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻌﺪودي ﻣﻲﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن در ﻣ‪Ĥ‬ﺧﺬ ﺷﺮح ﺣﺎل راوﻳﺎن و ﻣﺤﺪﺛﺎن ﺷﻴﻌﻪ از ﻫﻴﭽﻜﺲ‬ ‫ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻘﺎﺋﺪي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺎﻣﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪] .‬وﻟﻲ اﺧﻴﺮاً در ﻛﺘﺎب اﻟﺸﺠﺮة اﺑﻮﺗﻤﺎم اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻲ )از اﺛﺎر‬ ‫اواﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم( دﻳﺪم ﻛﻪ در ذﻳﻞ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻓﺮق ﺷﻴﻌﺔ اﻣﺎﻣﻴﻪ از ﻓﺮﻗﻪاي ﺑﻪ ﻧﺎم اﺣﻤﺪﻳﻪ ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫‪100‬‬

‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﺳﺎﺑﻘﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﺔ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ و اﻧﺘﻘﺎل اﻣﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻫﺎدي  ﻫﻢ ﻛﻪ ﺑـﺎز ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫ﭘﺪر ﺑﺰرﮔﻮار ﺧﻮد در ﺳﻦ ﻫﻔﺖﺳﺎﻟﮕﻲ ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ رﺳﻴﺪﻧﺪ ﺑﺪون ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻬﻤـﻲ اﻧﺠـﺎم ﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاﺳﺎس ﻳﻚ ﮔﺰارش‪ ،‬ﺧﺪﻣﺘﻜﺎر اﻣﺎم ﺟﻮاد  ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻴﺮان ﺧﺎدم ﺑﻪ رﺋﻮﺳﺎء ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ‬ ‫– ﻛﻪ در روز رﺣﻠﺖ آن ﺣﻀﺮت ﺑﺮاي ﻛﺴﺐ اﻃﻼع در ﻣﻮرد ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ اﻳﺸﺎن اﺟﺘﻤﺎع‬ ‫ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ – اﻃﻼع داد ﻛﻪ آن ﺣﻀﺮت ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮد اﻣﺎم ﻫﺎدي  را ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸـﻴﻨﻲ ﺧـﻮد‬ ‫ﻣﻨﺼﻮب ﻓﺮﻣﻮده‪ ،‬و ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﻴﻌﺔ ﺣﺎﺿﺮ در ﻣﺠﻠﺲ ﻧﻴﺰ ﺷﻬﺎدت او را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﺗﻦ‬ ‫از ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﻛﻪ در آن زﻣﺎن در ﺑﻐﺪاد و در ارﺗﺒـﺎط ﻣﺴـﺘﻤﺮ ﺑـﺎ دﺳـﺘﮕﺎه‬ ‫اﻣﺎﻣﺖ ﺑﻮد )ﻳﻌﻨﻲ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻲ اﺷﻌﺮي رﺋﻴﺲ ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻗﻢ( ﻧﺴـﺨﺖ در‬ ‫ﺗﺄﻳﻴﺪ آن ﺷﻬﺎدت درﻧﮓ ﻛﺮد اﻣﺎ ﺑﺎ ﻋﻜﺲ اﻟﻌﻤﻞ ﺳﺮﻳﻊ و ﺷـﺪﻳﺪ آن ﺧـﺪﻣﺘﻜﺎر ﺑـﺎ اﻳﻤـﺎن و‬ ‫ﻓﺪاﻛﺎر ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ و از ﺗﻮﺳﻌﺔ داﻣﻨﺔ ﮔﻔﺘﮕﻮ و ﺣﺪوث اﺧﺘﻼف ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣـﺪ )‪.(1‬‬ ‫اﻳﻦ ﮔﺰارش اﮔﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮﻏﻢ اﺗﻬﺎﻣﺎت دﺷﻤﻨﺎن ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﺣﺘـﻲ در اﻳـﻦ‬ ‫ادوار اﺧﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺦ اﻣﺎﻣﺖ ﭼﻨﺎن ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﻪ ﺻـﺮف ﻓﺮزﻧـﺪي ﻳـﺎ ارﺷـﺪﻳﺖ در ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪان اﻣﺎم ﻣﺘﻮﻓﻲ‪ ،‬ﻛﺴﻲ را ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻣﻲﺷـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫اﻣﺎم ﺟﺪﻳﺪ واﻗﻌﺎً ﺑﻪ ﻧﺺ و وﺻﻴﺖ اﻣﺎم ﺳﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﺎم ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ)‪.(2‬‬ ‫***‬ ‫در اواﺧﺮ دورة اﻣﺎﻣﺖ ﺣﻀﺮت ﻫﺎدي  ﺑﺎ ﻓﻮت ﻓﺮزﻧﺪ ذﮔﻮر ارﺷﺪ اﻳﺸـﺎن اﺑـﻮﺟﻌﻔﺮ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺠﺪداً ﮔﻔﺘﮕﻮﻫﺎﺋﻲ در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮزﻧﺪ اﻣﺎم ﻫﺎدي‬ ‫ ﻛﻪ ﺟﻮاﻧﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﺬب و آراﺳﺘﻪ)‪ (3‬و ﺑﻲﻧﻬﺎﻳـﺖ ﻣـﻮرد ﻋﻼﻗـﺔ ﭘـﺪر ﺧـﻮد و ﺟﺎﻣﻌـﺔ‬ ‫ﻧﻘﻞ وي ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬وﻫﻢ اﻟﻴﻮم ﻳﺮﺟﻌﻮن إﻟﻰ ﻋﺪد ﻛﺒﻴﺮ«‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺻﻔﺤﺎت ﺧﺮاﺳﺎن ﺷﺮﻗﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﻃﻦ ﻣﺆﻟﻒ اﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ[‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﻛﺎﻓﻲ ‪.324 :1‬‬ ‫‪ -2‬در اﻳﻦ ﺑﺎب ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪.106 :‬‬ ‫‪ -3‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 111 :‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ / 109 :‬اﻟﻤﺠﺪي‪.131 :‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪101‬‬

‫ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﻮد در ﭼﺸﻢ ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺎﻣﺰد اﺻﻠﻲ ﻣﻘﺎم اﻣﺎﻣﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺣﺘﻲ ﻧﻘﻞﻫﺎﺋﻲ‬ ‫ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺪﻋﻲ اﺳﺖ اﻣﺎم ﻫﺎدي  ﺻﺮﻳﺤﺎً او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮﻳﺶ ﺑـﻪ ﭘﻴـﺮوان‬ ‫ﺧﻮد ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮدﻧﺪ)‪ .(1‬اﻣﺎ ﻋﻠﻲ رﻏﻢ اﻧﺘﻈﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬اﻳﻦ ﻓﺮزﻧـﺪ ﺳـﻪ ﺳـﺎل ﭘـﻴﺶ از‬ ‫درﮔﺬﺷﺖ ﭘﺪر)‪ (2‬وﻓﺎت ﻧﻤﻮده و ﺣﻀﺮت ﻫﺎدي  در ﻫﻤﺎن ﻣﺠﻠﺲ ﺗﻌﺰﻳـﺖ وﻓـﺎت او‪،‬‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﻌﺪي)‪ (3‬ﺧﻮد ﺣﻀﺮت اﻣﺎم ﺣﺴﻦ ﻋﺴﻜﺮي  را ﺑﺎ اﻳﻦ ﺧﻄﺎب ﺷﺮﻳﻒ ﻛﻪ »ﻳـﺎ ﺑﻨـﻲ‬ ‫‪ -1‬ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪ / 385 :‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ 56 – 55 :‬و ‪.121 – 120‬‬ ‫‪ -2‬ارﺷﺎد ﻣﻔﻴﺪ‪ .237 :‬ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪ 385 :‬ﭼﻬﺎر ﺳـﺎل وده ﻣـﺎه دارد وﻟـﻲ ﻇـﺎﻫﺮاً ﻧﺎدرﺳـﺖ اﺳـﺖ‪ ،‬زﻳـﺮا‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻫﺎدي  ﺧﻮد در اواﺳﻂ ﺳﺎل ‪ ،254‬ﺑﻪ اﺗﻔﺎق رواﻳﺎت در ﻳﻚ روز دوﺷﻨﺒﻪ ﻛﻪ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻧﻘﻠﻲ ‪25‬‬ ‫ﺟﻤﺎدي اﻟﺜﺎﻧﻴﻪ )ﺧﺼﻴﺒﻲ‪ / 313 :‬اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺜﻠﺞ‪ / 86 :‬اﺑﻦ اﻟﺨﺸﺎب‪ / 197 :‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻐﺪاد ﺧﻄﻴـﺐ ‪(57 :12‬‬ ‫و ﺑﻪ ﻧﻘﻞ دﻳﮕﺮ ‪ 26‬ﺟﻤﺎدي اﻟﺜﺎﻧﻴﻪ )ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي ‪ / 381 :9‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 497 :1‬ﻣﺮوج اﻟـﺬﻫﺐ‪ / 58 :‬ﻣﻘﻨﻌـﻪ‪:‬‬ ‫‪) 484‬ﻛﻪ وﻓﺎت اﻳﺸﺎن را در ﻣﺎه رﺟﺐ – ﺑﺪون ﺗﻌﻴﻴﻦ روز آن – دارد( ‪ /‬ﺗـﺎج اﻟﻤﻮاﻟﻴـﺪ‪ / 132 :‬ﻣﻨﺎﻗـﺐ‬ ‫اﺑﻦ ﺷﻬﺮ آﺷﻮب ‪ 401 :4‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ ﻋﻴﺎش( ﺑﻮده اﺳﺖ درﮔﺬﺷﺘﻪاﻧﺪ )ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 244‬در رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷـﻲ‪:‬‬ ‫‪ 100‬ﻇﺎﻫﺮاً ﻏﻠﻂ ﻧﺴﺨﻪ اﺳﺖ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺗﻌﻴﻴﻦ روز ‪ 13‬ﻣﺤﺮم ﺑﻪ ﻋﻨﻮان روز وﻓﺎت ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي ‬ ‫در ﻫﻤﺎن ﻋﺒﺎرت ﻛﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻧﻘﻞ ﻫﻤﻪ ﻣ‪Ĥ‬ﺧﺬ اﺳﺖ ﺷﺎﻫﺪ ﺑﺮ ﻣﻐﻠﻮطﺑﻮدن اﺻﻞ ﻧﻘـﻞ ﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﻮد‪ ،‬وﻟﻴـﺪه‬ ‫ﺳﺎل از اﺧﺘﻼف ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻧﺎﺷﻲ از ﺳﺒﻖ ﻗﻠﻢ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻳﺎ ﻛﺎﺗﺒﺎن اﺳﺖ(‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﭼﻬﺎر ﺳـﺎل و‬ ‫ده ﻣﺎه ﭘﻴﺶ از آن ﻓﻮت ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ وﻓﺎت او در ﺣﺪود اواﺋﻞ رﻣﻀﺎن ‪ 249‬ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪ ،‬در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺼﺎدر ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﺎرس ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً ﻣﺎﺟﺮاي اﻧﺤﺮاف و ﻟﻌﻦ او را ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ در زﻣﺎن ﺣﻴـﺎت‬ ‫ﺟﻨﺎب ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪه )ﻣﻐﻨﻲ ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر ‪) 20‬ﻗﺴﻤﺖ دوم(‪ 182 :‬ﺑﻪ ﻧﻘـﻞ از ﻧـﻮﺑﺨﺘﻲ( در ﺣـﺎﻟﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻟﻌﻦ و ﻃﺮد او در رﺑﻴﻊ اﻻول ﺳﺎل ‪ 250‬ﺑﻮده اﺳﺖ )ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ .(213 :‬ﺑﺎز ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ اﻣﺎم ﻋﺴﻜﺮي‬ ‫ در ﺣﻴﻦ وﻓﺎت ﺑﺮادر ﺣﺪود ‪ 20‬ﺳﺎل داﺷـﺘﻪاﻧـﺪ )ﻛـﺎﻓﻲ ‪ (327 :1‬ﻛـﻪ ﮔﺮﭼـﻪ ﺗﺴـﺎﻣﺢ در اﻳﻨﮕﻮﻧـﻪ‬ ‫ﺗﺨﻤﻴﻦﻫﺎ اﻣﺮي ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ وﻟﻲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ﺗﻮﻟﺪ اﻳﺸﺎن‪ ،‬وﻗﻮع وﻓﺎت ﺟﻨـﺎب ﺳـﻴﺪ ﻣﺤﻤـﺪ را در‬ ‫ﺳﺎل ‪ 251‬ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺮ ﻧﻘﻞ ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -3‬در ﻛﺎﻓﻲ در ﺑﺎب ﻧﺺ ﺑﺮ اﻣﺎﻣﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﺴـﻜﺮي )و از آﻧﺠـﺎ در اﻋـﻼم اﻟـﻮري و ﺟـﺰ آن( رواﻳـﺎت‬ ‫ﻣﺘﻌﺪدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺼﺮت ﻋﺴﻜﺮي  از ﺟﻨﺎب ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﺳﺎل ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺑـﻮدهاﻧـﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤـﻮﻻً اﻳـﻦ‬ ‫اﻇﻬﺎر در دﻧﺒﺎﻟﺔ رواﻳﺎﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از زﺑﺎن ﺣﻀﺮت ﻫﺎدي ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﺎﻧﺸـﻴﻦ اﻳﺸـﺎن »اﻛﺒـﺮ اوﻻد«‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﺪارم ﻛﻪ ﺗﻤﺎم اﻳﻦ اﻇﻬﺎرات ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ راوﻳﺎن ﻣﺘﺄﺧﺮي اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺗﺼـﻮر‬

‫‪102‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫أﺣﺪث ﷲ ﺷﻜﺮا ﻓﻘﺪ أﺣﺪث ﻓﻴﻚ اﻣﺮا« ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﺧـﻮد ﻣﻨﺼـﻮب ﻓﺮﻣﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺗﺠﺮﺑﺔ ﺑﺪاء )ﻇﻬﻮر ﻏﻴﺮ ﻣﻨﺘﻈﺮة ﻣﺸﻴﺖ اﻟﻬﻲ( را ﻛﻪ ﻫﻨـﻮز ﺑﺴـﻴﺎري از‬ ‫ﻣﺮدم ﺑﻲﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺷﻜﺎﻻت ﻛﻼﻣﻲ آن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺣﺪوث ﺗﻐﻴﻴﺮ در ﻣﺸﻴﺖ اﻟﻬﻲ ﻣـﻲﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ از‬ ‫ﺳﺮ ﮔﺬراﻧﺪ )‪.(1‬‬ ‫ﭘﺲ از درﮔﺬﺷﺖ ﺣﺼﺮت ﻫﺎدي  در ﺳﺎل ‪ 354‬اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻋﻈﻴﻢ ﺷـﻴﻌﻴﺎن)‪ (2‬ﺣﻀـﺮت‬ ‫اﻣﺎم ﺣﺴﻦ ﻋﺴﻜﺮي  را ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﺷـﺮاﺋﻂ ﭘـﻴﺶ آﻣـﺪه ﺑـﻪ وﺿـﻮح‬ ‫ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺮدﻳﺪﻫﺎﺋﻲ در ﺑﺮﺧﻲ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﮔﻮﻳـﺎ ﺷـﺮاﺋﻂ ﻧﺼـﺐ اﻳﺸـﺎن را ﺷـﺮاﺋﻂ‬ ‫اﺿﻄﺮاري ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و اﻳﻦ ﺑﻬﻨﻮﺑﺔ ﺧﻮد ﻣﻮﺟﺐ ﺿﻌﻒ اﻋﺘﻘﺎد و ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ آﻧﺎﻧﺪر اﻃﺎﻋـﺖ و‬ ‫اﻧﻘﻴﺎد و ﺣﻔﻆ ﺣﺮﻳﻢ ﻣﻘﺪس اﻣﺎﻣـﺖ ﺷـﺪه ﺑـﻮد)‪ .(3‬در رواﻳﺘـﻲ از آن ﺣﻀـﺮت اﻳﺸـﺎن ﮔﻠـﻪ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭽﻴﻚ از ﭘﺪران ﺑﺰرﮔﻮارﺷﺎن ﺑﻪ اﻧﺪازة اﻳﺸﺎن ﻣﻮرد ﺷـﻚ و ﺗﺮدﻳـﺪ ﺷـﻴﻌﻴﺎن‬ ‫ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ)‪ .(4‬در رواﻳـﺖ دﻳﮕـﺮي اﻳﺸـﺎن از ﻳﻜـﻲ از واردﻳـﻦ از ﺷـﻬﺮ ﻗـﻢ ﺳـﺆال‬ ‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺻﻴﺤﻲ ﻧﺪﻫﻨﺪ آن ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻧﺺ ﺑﺮ اﻣﺎﻣـﺖ ﺟﻨـﺎب ﺳـﻴﺪ ﻣﺤﻤـﺪ اﺳـﺖ‪ ،‬در‬ ‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ از ﻛﺠﺎ ﻛﻪ اﻣﺎم آن را در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت وي ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ؟ اﻣـﺎ ﭘـﺲ از وﻓـﺎت او ﻛـﻪ ﺣﻀـﺮت‬ ‫ﻋﺴﻜﺮي  ﻳﻘﻴﻨﺎً ارﺷﺪ اوﻻد ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻲ اﻟﻮاﻗﻊ اﮔﺮ ﺣﻀﺮت ﻋﺴـﻜﺮي  ارﺷـﺪ اوﻻد‬ ‫ﺑﻮدهاﻧﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮر اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ اﻧﺘﻈﺎر داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﻛـﻪ ﺟﻨـﺎب ﺳـﻴﺪ ﻣﺤﻤـﺪ‪،‬‬ ‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﭘﺪر ﺑﺎﺷﺪ؟ درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ آن اﻣﺎم زادة ﺟﻠﻴﻞ اﻟﻘﺪر ﺟﺎﻣﻊ ﻛﻤﺎﻻت و ﺻﻔﺎت ﺣﺴﻨﻪ و ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫ﻣﻬﺬب و آراﺳﺘﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻳﻘﻴﻨﺎً ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  در اﻳﻦ ﺟﻬﺎت ﻣﻘـﺪم ﺑـﻮده و واﺟـﺪ ﺣـﺪ‬ ‫اﻋﻼي ﻫﻤﺎن ﻣﻜﺎرم و ﻓﻀﺎﺋﻞ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔـﺮ ارﺷـﺪﻳﺖ ﺳـﻨﻲ ﻧﺒـﻮد ﻫﺮﮔـﺰ اﻣﻜـﺎن ﻧﺪاﺷـﺖ ﻓﺮزﻧـﺪ‬ ‫ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ اﻣﺎم در ﻧﻈﺮ ﻋﺎﻣﺔ ﺷﻌﻴﺎن ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﭘﺪر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺤﺪﺛﺎن ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي‬ ‫ ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺑﻮده اﻧﺪ ﻧﻘﻞ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻫﺎدي  ﻓﺮﻣﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪» :‬ﻳﺎ ﺑﻨـﻲ أﺣـﺪث ﷲ ﺷـﻜﺮا ﻓﻘـﺪ‬ ‫أﺣﺪث ﻓﻴﻚ أﻣﺮاً« ﺟﺴﺎرت ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻣﻘﺪس ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي )ﺳﻼم اﷲ ﻋﻠﻴﻪ( اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 327 :1‬ارﺷﺎد ﻣﻔﺪي‪ / 337 – 336 :‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ 55 :‬و ‪ 121 – 120‬و ‪.122‬‬ ‫‪ -2‬ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪.385 – 384 :‬‬ ‫‪ -3‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪.385 :‬‬ ‫‪ -4‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪.222 :‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪103‬‬

‫ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ وﺿﻊ ﺷﻴﻌﻴﺎن آن ﺷﻬﺮ »در ﻣﻮﻗﻌﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻣـﺮدم در ﺷـﻚ و ﺗﺮدﻳـﺪ ﺑﻮدﻧـﺪ«‬ ‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ)‪ .(1‬ﻧﻘﻞﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي در ﻛﺘﺐ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﺪﻳﻢ از ﮔﻔﺘﮕﻮﻫﺎ و اﺧﺘﻼﻓـﺎت ﺑـﺮ‬ ‫ﺳﺮ ﻣﻮﺿﻮع اﻣﺎﻣﺖ آن ﺣﻀﺮت ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ)‪ .(2‬ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر)‪ (3‬در ﺗﺎرﻳﺦ اﻣﺎﻣﺖ‪ ،‬در‬ ‫ﻣﻨﻘﻮﻻت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻳﻦ دوره ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﻲاﻳﻤـﺎن در ﻣـﻮرد‬ ‫ﭘﺎﻛﻲ و ﺗﻘﻮاي ﻋﻤﻠﻲ آن اﻣﺎم ﻣﻌﺼﻮم ﻣﻈﻠـﻮم ﺳـﺨﻨﺎن ﺑـﻲادﺑﺎﻧـﻪ ﻣـﻲﮔﻔﺘـﻪ و اﻟﻘـﺎء ﺷـﺒﻬﻪ‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ)‪ (4‬و ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ از ﻫﻤﺎن ﻧﺎﭘﺎﻛﺎن ﻣﺪﻋﻲ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ داﻧﺶ اﻣﺎم را ﺳﻨﺠﻴﺪه و آن‬ ‫را در ﺳﻄﺢ داﻧﺶ ﻛﺎﻣﻞ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﺋﻤﻪ ﻻزم اﺳـﺖ ﻧﻴﺎﻓﺘـﻪاﻧـﺪ)‪ .(5‬ﻛـﻮردﻻﻧﻲ ﻧﻴـﺰ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬در ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﻣﺎم اﻏﻼط دﺳﺘﻮري ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ)‪ .(6‬ﺑﺎزﮔﻮﺋﻲ و ﻳﺎدآوري اﻳﻦ ﺑﻲﺣﺮﻣﺘﻲﻫﺎ‬ ‫ﺑﺮاي ﻋﺎﺷﻘﺎن و ارادﺗﻤﻨﺪان آﺳﺘﺎن وﻻﻳﺖ ﺑﺴﻴﺎر دردﻧﺎك و رﻧﺞآور اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﮔﻮﻳﺎ ذﻛﺮ آن‬ ‫ﺑﺮاي ﺗﺬﻛﺮ و ﻋﺒﺮت ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﻲﻫﺎ و ﻛﻔﺮان ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺗﺸﻴﻊ از ﻧﻌﻤﺖ ﺣﻀﻮر اﻣﺎم ﻣﻌﺼﻮم ﻣﺤﺮوم ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺧﻮد ﺣﻀﺮت‬ ‫ﻋﺴﻜﺮي  در ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻜﺎﺗﺒﺎت ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ اﻣﻜﺎن ﺳﻠﺐ ﻧﻌﻢ اﻟﻬﻲ در ﺻﻮرت ﺗـﺪاوم و‬ ‫اﺳﺘﻤﺮار ﺷﻴﻌﻴﺎن در ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ و ﻋﺪم ﻗﺪرداﻧﻲ از ﻣﻘﺎم اﻣﺎم )ﻛﻪ اﻣﺎﻧﺖ و ودﻳﻌﻪ و ﻋﻄﻴﺔ اﻟﻬـﻲ‬ ‫ﺑﺪاﻧﺎن و ﺣﻔﻆ ﺣﺮﻣﺖ آن وﻇﻴﻔﺔ اوﻟﻲ اﻳﺸﺎن ﺑﻮد( اﺷﺎره ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺷـﺎﻳﺪ ﻣﻨﻈـﻮر ﺷـﺮﻳﻒ‬ ‫‪ -1‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ و ﻫﻤﺎن ﺟﺎ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻻﺋﻞ ﺣﻤﻴﺮي ﻣﻨﻘﻮل در ﻛﺸﻒ اﻟﻐﻤﻪ ‪ / 207 – 206 :3‬ﺗﺤﻒ اﻟﻌﻘـﻮل‪:‬‬ ‫‪ / 361‬اﻟﺨﺮاﺋﺞ واﻟﺠﺮاﺋﺢ ‪ 440 :1‬و ‪ / 450 – 448‬اﺛﺒﺎت اﻟﻮﺻﻴﻪ‪ 239 :‬و ‪.243‬‬ ‫‪ -3‬اﻟﺒﺘﻪ در ﻣﻴﺎن ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﺎﻣﻲ‪ ،‬و ﮔﺮﻧﻪ ﻣﺆﻟﻒ زﻳﺪي رﺳﺎﻟﺔ »اﻟﺮد ﻋﻠﻲ اﻟﻮاﻓﺾ« ﻛﻪ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺣﻀﺮت ﻫـﺎدي‬ ‫ ﺑﻮده ﻗﺒﻼً ﭼﻨﻴﻦ ﺟﺴﺎرت ﺑﻲﺷﺮﻣﺎﻧﻪاي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻣﻘﺪس اﻳﺸﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ )ﺑﺮگﻫﺎي ‪ 106‬و‬ ‫‪ 108‬پ(‪.‬‬ ‫‪ -4‬ﻛﺘﺎب اﻟﺰﻳﻨﻪ‪ / 292 :‬ﻣﻠﻞ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ ‪ / 201 :1‬ﺷﺮح اﻻﺧﺒﺎر ﻗﺎﺿﻲ ﻧﻌﻤﻦ ‪ .313 :3‬ﻧﻴﺰ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 111 – 110 :‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪.109 :‬‬ ‫‪ -5‬ﻛﺘﺎب اﻟﺰﻳﻨﻪ‪ / 291 :‬ﻣﻠﻞ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ ‪ / 200 :1‬ﺷﺮح اﻻﺧﺒﺎر ﻗﺎﺿﻲ ﻧﻌﻤﺎن ‪.312 :3‬‬ ‫‪ -6‬اﺛﺒﺎت اﻟﻮﺻﻴﻪ‪.244 :‬‬

‫‪104‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻫﻢ در ﺟﻤﻠﺔ ﻣﻌﺮوف ﺧﻮد در ﺑﻴﺎن ﻋﻠﺖ ﻏﻴﺒﺖ اﻣﺎم‪» :‬وﻋﺪﻣﻪ ﻣﻨﺎ« )ﻛﻪ ﻣﻮرد اﻧﺘﻘـﺎد‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺘﺄﺧﺮﻳﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ( اﺷﺎره ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺎﺑﻘﺔ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در اﻳـﻦ ﺻـﻮرت‬ ‫ﺳﺨﻦ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄﻣﻠﻲ اﺳﺖ و آن اﻳﺮادﻫﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺎدﮔﻲ ﺑﺮ آن وارد ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺣﻀﺮت اﻣﺎم ﻋﺴﻜﺮي  در ﺳﺮاﺳﺮ دوران ﭘﺮاﻓﺘﺨﺎر اﻣﺎﻣﺖﺷﺎن‪ ،‬در واﻗﻊ دﻗﻴﻘﺎً از روز‬ ‫اول ﺗﺼﺪي آن ﻣﻘﺎم ﻣﺪﻗﺲ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﺮادات ﺟﺎﻫﻼﻧﻪ و اﻧﺘﻘﺎدات ﻧﺎﺑﺨﺮداﻧﺔ ﺑﻌﻀﻴﺎز ﺷـﻴﻌﻴﺎن ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ از رﻓﺘﺎر اﻳﺸﺎن را ﻣﻐﺎﻳﺮ ﺑﺎ ﺳـﻴﺮه و روش و رﻓﺘـﺎر اﺟـﺪاد ﻃﺎﻫﺮﻳﻨﺸـﺎن ﻣـﻲﺧﻮاﻧـﺪن‬ ‫ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً در ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﺸﻴﻴﻊ ﺟﺴﺪ ﻣﻄﻬﺮ ﭘﺪر ﺑﺰرﮔﻮارﺷﺎن‪ ،‬اﻳﺸـﺎن ﭘﻴـﺮاﻫﻦ ﺧـﻮد را‬ ‫ﭼﺎك ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻳﻚ ﺳﻨﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﺪاول و ﻣﻌﻤﻮل در اﻇﻬﺎر ﻣﺼﻴﺒﺖ و ﻋﺰاء ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫اﻣﺎ ﭼﻮن از ﻫﻴﭽﻴﻚ از اﺋﻤﺔ ﺳﻠﻒ ﭼﻨـﻴﻦ اﻣـﺮي رواﻳـﺖ ﻧﺸـﺪه ﺑـﻮد ﻧـﺎﺑﺨﺮدان ﺑـﺮ اﻳﺸـﺎن‬ ‫اﻋﺘﺮاض ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺜﻼً ﭼﺮا ﺑﺨﺸﻲ از ﺑﺪن ﻣﻄﻬﺮ ﺧﻮد را در اﻧﻈﺎر ﮔﺬاردهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎم در ﭘﺎﺳﺦ‬ ‫ـﺪاﻧﺎن ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻮﺳﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا در ﻋﺰاي ﺑﺮادر ﺧـﻮد ﻫـﺎرون ﮔﺮﻳﺒـﺎن را‬ ‫ﭼﺎك ﻛﺮد)‪ .(1‬ﻣﺪﺗﻲ ﺑﻌﺪ ﻧﺎﺑﺨﺮدان دﻳﮕﺮي ﺑﺮ آن ﺣﻀﺮت ﺧﺮده ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﺮا ﻟﺒﺎس ﻓـﺎﺧﺮ‬ ‫در ﺗﻦ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ)‪ .(2‬در ﻧﺎﻣﻪاي ﻛﻪ از ﻣﻘﺎم ﻣﻘﺪس اﻳﺸﺎن ﺑﻪ اﻫﺎﻟﻲ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر ﺻﺪور ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‬ ‫ﮔﻠﻪ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ »ﻛﻠﻤﺎ ﺗﻠﻘﺎﻛﻢ اﷲ ﻋـﺰ وﺟـﻞ ﺑﺮﺣﻤﺘـﻪ‪ ...‬وﻛﺘﺒﻨـﺎ إﻟـﻴﻜﻢ ﺑـﺬﻟﻚ وأرﺳـﻠﻨﺎ إﻟـﻴﻜﻢ رﺳـﻮﻻ‬ ‫ﻟﻢ ﺗﺼـﺪﻗﻮﻩ«‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از رﻫﺒﺮ ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﭘﻴﺸﻮاي ﺷﻴﻌﻴﺎن آن ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺷﺎذان‪ ،‬ﺷﻜﺎﻳﺖ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﻛﻪ »وﻫـﺬا اﻟﻔﻀـﻞ ﺑـﻦ ﺷـﺎذان ﻣـﺎ ﻟﻨـﺎ وﻟـﻪ؟ ﻳﻔﺴـﺪ ﻋﻠﻴﻨـﺎ ﻣﻮاﻟﻴﻨـﺎ و رﻳـﻦ ﻟﻬـﻢ اﻷﺑﺎﻃﻴـﻞ وﻛﻠﻤـﺎ‬

‫‪ -1‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪) 572 :‬ﻧﻴﺰ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ‪ / (574‬اﺛﺒﺎت اﻟﻮﺻﻴﻪ‪ .324 :‬وﻟﻲ در ﻫﺪاﻳـﺔ ﺧﺼـﻴﺒﻲ‪250 – 249 :‬‬ ‫ـﻒ و ﻳﻌﻘﻮب ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﻮﺳﻲ و ﻫﺎرون ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﺴـﻜﺮي ‬ ‫در ي ﺑﺮادر ﺧﻮد ﺣﺼﺮت ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻫﻢ ﮔﺮﻳﺒﺎن ﭼﺎك ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮدﻧﺪ )ﻛﺎﻓﻲ ‪ (327 :1‬و ﺷـﺎﻳﺪ ﻫﺮﻳـﻚ‬ ‫از دو ـﻴﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ واﻗﻌﺔ ﻣﻨﺎﺳﺐ آن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮﺣﺎل‪ ،‬اﺻﻞ ﻣﺴﺄﻟﺔ وﺟـﻮد اﻳـﻦ روش در اﻧﺒﻴـﺎء ﺑﻨـﻲ‬ ‫اﺳﺮاﺋﻴﻞ ـﻢ اﺳﺖ و در اﻳﻦ زﻣﺎن ﻫﻢ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﭘﻴﺮوان ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﻮﺳﻲ  ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻨﺖ ﻣﻮاﻇﺒﺖ ﺗﺎم‬ ‫دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪.148 :‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪105‬‬

‫ﻛﺘﺒﻨﺎ إﻟﻴﻬﻢ ﻛﺘﺎﺑﺎ اﻋﺘﺮض ﻋﻠﻴﻨﺎ ﻓﻲ ذﻟـﻚ«)‪ .(1‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺣﻜﺎﻳـﺖﻫـﺎﺋﻲ در ﺑـﺎرة ﮔﺸـﺎدهدﺳـﺘﻲ و‬ ‫ﻛﺜﺮت ﺧﺮج ﻳﻜﻲ از وﻛﻼء ارﺷﺪ اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﻫﻤﺎﻧﻲ)‪ ،(2‬در ﺳـﻔﺮ ﺣـﺞ ﻛـﻪ »ﻛـﺎن‬ ‫ﻳﻨﻔﻖ اﻟﻨﻔﻘﺎت اﻟﻌﻈﻴﻤـﺔ« ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ ﻣﻘﺪس اﻣﺎم ﺷـﺪ ﻛـﻪ اﻳﺸـﺎن آن را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان دﺧﺎﻟـﺖ در‬ ‫اﺧﺘﻴﺎرات ﻣﻘﺎم اﻣﺎﻣﺖ ﺗﻘﺒﻴﺢ ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮدﻧـﺪ‪» :‬ﻗـﺪ ﻛـﺎن أﻣﺮﻧـﺎ ﻟـﻪ ﺑﻤﺎﺋـﺔ أﻟـﻒ دﻳﻨـﺎر ﺛـﻢ أﻣﺮﻧـﺎ ﻟـﻪ‬ ‫اﺑﻘﺎء ﻋﻠﻴﻨﺎ‪ ،‬ﻣﺎ ﻟﻠﻨﺎس واﻟﺪﺧﻮل ﻓﻲ أﻣﺮﻧﺎ ﻓﻲ ﻣﺎﻟﻢ ﻧـﺪﺧﻠﻬﻢ ﻓﻴـﻪ؟«)‪ .(3‬ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﻣﺮدم‬ ‫ﺑﻤﺜﻠﻬﺎ ﻓﺎﺑﻲ ﻗﺒﻮﻟﻬﺎ ً‬

‫ﻋﺎدي ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻣﺼﺎﻟﺢ اﻟﻬﻲ را ﻛﻪ در ﺗﺼﻤﻴﻤﺎت اﻣﺎم ﻧﻔﺘﻪ ﺑﻮد درك ﻛﻨﻨﺪ)‪ .(4‬ﺣﺘﻲ ﮔﻮﻳﺎ‬ ‫ﺗﺮدﻳﺪﻫﺎﺋﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻣﻮر ﻣﺎﻟﻲ ﻛﻪ از ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻣﻘﺪﺳﻪ و ﺑﻪ ﻧﺎم آن اﻣﺎم‬ ‫ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻪ ﺑﻼد ﻣﺨﺘﻠﻒ ارﺳﺎل ﻣﻲﺷﺪه واﻗﻌﺎً از ﻃﺮف اﻳﺸـﺎن ﺑـﻮده ﻳـﺎ ﻋﺜﻤـﺎن ﺑـﻦ ﺳـﻌﻴﺪ‬ ‫ﻣﺘﺼﺪي اﻣﻮر ﻣﺎﻟﻲ ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻣﻘﺪﺳﻪ آنﻫﺎ را ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻪ و ﻣﻲﻓﺮﺳـﺘﺎده اﺳـﺖ)‪ .(5‬ﺑـﻪ اﻳـﻦ دﻟﻴـﻞ‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﮔﺎﻫﻲ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﺳـﺎﻳﺮ دﺳـﺘﻮرﻫﺎ و ﺗﻮﻗﻴﻌـﺎﺗﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻧـﺎم آن ﺣﻀـﺮت‬

‫‪ -1‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ .541 :‬ﮔﺮﭼﻪ ﻛﺸﻲ ﺧﻮد در ﺻﺤﺖ ﺻﺪور اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ از ﻣﻘﺎم ﻣﻘﺪس اﻣـﺎم ﺗﺮدﻳـﺪ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪،‬‬ ‫وﻟﻲ وع اﻳﺮادات ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺷﺎذان و ﻧﺎرﺿﺎﻳﺘﻲ اﻣﺎم از اﻳﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﮔﻮﻳﺎ در ﻣﻴﺎن ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷـﻴﻌﻪ در ﺧﺮاﺳـﺎن‬ ‫ور ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪.538 :‬‬ ‫‪ -2‬در ﺑﺎرة اﻳﻦ ﺷﺨﺺ رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪) 607 – 606 :‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ‪ 523‬و ‪ 527‬و ‪ / (557‬رﺟـﺎل‬ ‫ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ / 280 :‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪.212 :‬‬ ‫‪ -3‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ 130 :‬و ‪ / 212‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﺑﻦ ﺷﻬﺮ آﺷﻮب ‪ .425 – 424 :4‬ﺷﺎﻛﻲ اﺑﻮﻃﺎﻫﺮ ﺑﻦ ﺑـﻼل از وﻛـﻼء‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻣﻘﺪﺳﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪ -4‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت‪ 386 :‬ﻛﻪ رواﻳﺘﻲ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﺻﺎدق  ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ‪ :‬اﮔـﺮ دﻳـﺪي‬ ‫ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺷﺨﺺ ﺻﺪ ﻫﺰار دﻳﻨﺎر داد و ﺑﻪ ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ درﻫﻢ‪ ،‬از اﻳﻦ ﺳﺄﻟﻪ ﻧﺎراﺣﺖ ﻣﺸـﻮ‬ ‫»ﻓﺎن اﻷﻣﺮ ﻣﻔﻮض إﻟﻴﻪ« )ﻳﻌﻨﻲ ﺗﺸﺨﻴﺺ اﺻﻠﺢ و اﻧﺘﺨﺎب اﺣﺴﻦ(‪.‬‬ ‫‪ -5‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ .544 :‬اﻟﺒﺘﻪ ﻗﺒﻼً ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﻨﻲ اﻳﻦ ﺗﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺗﺄﻣﻞ در درﺳﺘﻲ ﺟﻨـﺎب ﻋﺜﻤـﺎن ﺑـﻦ ﺳـﻌﻴﺪ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﺣﺘﻤﺎل اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ وي از ﻃﺮف آن ﺣﻀﺮت اﺧﺘﻴﺎر ﺗﺎم در ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮاردي داﺷـﺘﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪106‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﺮد ﻧﻴﺰ ﻓﻲ اﻟﻮاﻗﻊ از ﺧﻮد آن ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻣﻘﺪس ﺷﺮف ﺻﺪور ﻳﺎﻓﺘـﻪ ﺑﺎﺷـﺪ)‪ .(1‬ﮔﻮﻳـﺎ‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺜﻼً ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة اﻳﺸﺎن در ﻗﻢ‪ ،‬اﺣﻤـﺪ ﺑـﻦ اﺳـﺤﺎق اﺷـﻌﺮي‪ ،‬از اﻳﺸـﺎن‬ ‫‪ -1‬ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ در ﺑﻐﺪاد ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ در اﻋﺘﺒﺎر ﺗﻮﻗﻴﻌﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻧـﺎم آن ﺣﻀـﺮت در ﻟﻌـﻦ و ﺗﻜﻔﻴـﺮ ﻳـﻚ‬ ‫داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﻌﺮوف ﺷﻴﻌﻲ آن ﺷﻬﺮ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻫﻼل ﻋﺒﺮﺗﺎﺋﻲ )ﺷﺮح ﺣﺎل و آﺛـﺎر در رﺟـﺎل ﻛﺸـﻲ‪/ 535 :‬‬ ‫ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ / 76 :‬رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ / 83 :‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺷﻴﺦ‪ .(36 :‬ﺑﻪ اﺗﻬﺎم اﺧﺘﻼس وﺟﻮه ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ اﻣـﺎم‪ ،‬از‬ ‫ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻣﻘﺪﺳﻪ رﺳﻴﺪه ﺑﻮد ﺷﻚ ﻛﺮده و از اﻣﺎم ﻣﺠﺪداً در اﻳﻦ ﺑﺎب اﺳﺘﻔﺴـﺎر ﻧﻤﻮدﻧـﺪ ﺗـﺎ اﻳﺸـﺎن ﺗﻮﻗﻴـﻊ‬ ‫ﺟﺪﻳﺪي در ﺗﺄﻳﻴﺪ ﺗﻮﻗﻴﻊ اول ﺻﺎدر ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ )رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ .(537 – 535 :‬ﻫﻢ ﻛﺸﻲ و ﻫﻢ ﻧﺠﺎﺳﻲ‪183 :‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﻣﺒﻮط ﺑﻪ روزﮔﺎر اﻣﺎم ﻋﺴﻜﺮي داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ )ﮔﺮﭼﻪ اﻳﻦ در ﻣﻮرد ﻧﻘﻞ ﻛﻤﺎل اﻟـﺪﻳﻦ‪ 489 :‬و‬ ‫ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ 214 :‬ﮔﻮﻳﺎ ﺻﺎدق ﻧﻴﺴﺖ(‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ ﻗﺎﻣﻮس اﻟﺮﺟﺎل ‪) 675 :1‬ﭼﺎپ ﺟﺪﻳـﺪ( در ﺻـﺤﺖ اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺮ دو اﺳﺎس ﺗﺮدﻳﺪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ آن ﻛﻪ در ﺗﻮﻗﻴﻊ اول ﺑﻪ درﮔﺬﺷﺖ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻫﻼل ﻋﺒﺮﺗﺎﺋﻲ‬ ‫اﺷﺎره ﺷﺪه در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻮت او در رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ 83 :‬و ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺷﻴﺦ‪ 36 :‬ﺳﺎل ‪ 267‬ذﻛﺮ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬دوم آن ﻛﻪ در ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ 245 :‬دارد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺮد ﺑﺎ ﺳﻔﻴﺮ دوم ﺣﻀﺮت وﻟﻲ ﻋﺼـﺮ )ﻋـﺞ( ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫ﺟﻨﺎب ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن ﻋﻤﺮي ﺑﻪ ﻣﻌﺎرﺿﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﺗﻮﻗﻴﻌﻲ از ﻧﺎﺣﻴـﺔ ﻣﻘﺪﺳـﻪ ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬ ‫ﺳﻔﻴﺮ ﺳﻮم ﺟﻨﺎب ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ روح ﻧﻮﺑﺨﺘﻲ در ﻟﻌﻦ او ﺻـﺎدر ﺷـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ اﺳـﺘﺪﻻل دوم ﻗﻄﻌـﺎً ﻧﺎدرﺳـﺖ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﻔﻴﺮ دوم ﺑﻪ ﻣﻌﺎرﺿﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﻳﻜﻲ از اﺻﺤﺎب اﻣﺎم ﻋﺴﻜﺮي  ﺑﻪ ﻧﺎم اﺣﻤﺪ ﺑـﻦ‬ ‫ﻫﻼل ﻛﺮﺧﻲ ﺑﺪ ﻛﻪ ﻟﻌﻦ او ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻌﺎرﺿﻪ ﺑﻮد ﻧﻪ اﺧﺘﻼس در وﺟﻮه ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻣـﺎم‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻄﻠﺐ ﺻﺮﻳﺤﺎً در ﺧﻮد آن ﺗﻮﻗﻴﻊ ﻫﺴﺖ )رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ .(536 :‬ﻣﺆﻟﻒ ﻗﺎﻣﻮس اﻟﺮﺟﺎل ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕـﺮ‬ ‫)از ﻗﺒﻴﻞ ﻣﺎﻣﻘﺎﻧﻲ ‪ 100 :1‬و آﻳﺖ اﷲ ﺧﻮﺋﻲ ‪ (357 :2‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺷﻴﺦ در »ﻏﻴﺒﺖ« دو ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﻧـﺎم‬ ‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻫﻼل دردو ﻗﺴﻤﺖ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ از ﻛﺘﺎب ذﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ ﻋﺒﺮﺗﺎﺋﻲ ﻛﻪ او را در ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺮﺑـﻮط‬ ‫ﺑﻪ »وﻛﻼء ﻣﺬﻣﻮم اﺋﻤﺔ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺗﺎ زﻣﺎن اﻣﺎم ﻋﺴـﻜﺮي« آورده و دﻳﮕـﺮي ﻛﺮﺧـﻲ ﻛـﻪ وي را در ﻗﺴـﻤﺖ‬ ‫وﻛﻼء ﻣﺬﻣﻮم اﻣﺎم دوازدﻫﻢ ذﻛﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺷﻴﺦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﻛﺮﺧﻲ در ﺗﻮﻗﻴﻌﻲ ﺑﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ روح »ﻫﻤﺮاه ﮔﺮوﻫﻲ دﻳﮕﺮ« ﻣﻮرد ﻟﻌﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘـﻪ اﻟﺒﺘـﻪ در‬ ‫ﺑﺎرة ﻛﺮﺧﻲ درﺳﺖ اﺳﺖ )ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﺘﻦ ﺗﻮﻗﻴﻊ در ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ .254 :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﺻﻔﺤﺔ ‪ (228‬وﻟـﻲ‬ ‫در ﺑﺎرة ﻋﺒﺮﺗﺎﺋﻲ اﺻﺪق ﻧﻴﺴﺖ ﭼﻪ او درد و ﺗﻮﻗﻴﻊ ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﺧﻮد وي و ﺑﺪون ذﻛﺮ ﻧﺎم دﻳﮕﺮي ﻟﻌﻦ‬ ‫ﺷﺪه )رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ (537 – 535 :‬و ﺗﻮﻗﻴﻊﻫﺎ ﻫﻢ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﻋﻤﺮي اﺳﺖ )ﻏﻴﺒﺖ ﺷـﻴﺦ‪:‬‬ ‫‪ .(214‬اﺳﺘﺪﻻل اول ﻣﺆﻟﻒ ﻗﺎﻣﻮس اﻟﺮﺟﺎل اﺳﺎس درﺳﺘﻲ دارد‪ ،‬زﻳﺮا اﮔﺮ ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ ﻛﻪ اﺣﻤـﺪ ﺑـﻦ ﻫـﻼل‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪107‬‬

‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﻳﻚ ﺳﻄﺮ ﺑﺮاي او ﺑﻪ ﺧـﻂ ﻣﺒـﺎرك ﺧـﻮد ﺑﻨﻮﻳﺴـﻨﺪ ﻛـﻪ وي ﺑﺘﻮاﻧـﺪ‬ ‫ﻫﺮوﻗﺖ دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻠﻲ از ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻣﻘﺪﺳﻪ رﺳﻴﺪ ﺧﻂ اﻳﺸﺎن را ﺗﻤﻴﺰ دﻫﺪ)‪.(1‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺿﺮورت زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﺮﺧـﻲ از روشﻫـﺎي ﺣﻀـﺮت ﻋﺴـﻜﺮي‬ ‫ از ﻧﻈﺮ ﺷﻜﻞ ﺑﺎ ﺳﻴﺮة ﻋﻤﻠﻲ اﺟﺪاد ﻃﺎﻫﺮﻳﻨﺸﺎن اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺑـﻪ دﻻﺋـﻞ‬ ‫روﺷﻦ ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬اﻳﺸﺎن ﺑﺮﺧﻼف روش ﭘﺪران ﺑﺰرﮔﻮارﺷـﺎن در ﻣﺮاﺳـﻢ اﺳـﻼم ﻋﻤـﻮﻣﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻫﺮ روز دوﺷﻨﺒﻪ و ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ ﺑﻮد)‪ (2‬ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و رﺗﺒﺔ ﺟﻠﻮس ﺧﺎص داﺷـﺘﻨﺪ‬

‫)‪(3‬‬

‫و ﮔﺎه در ﻣﺠﻠﺲ ﻋﻤﻮﻣﻲ وزراء ﻧﻴﺰ ﺣﻀﻮر ﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻨﺪ)‪ .(4‬ﮔﺮﭼﻪ آن ﺣﻀـﺮت ﻣـﻮرد ﻧﻬﺎﻳـﺖ‬ ‫اﺣﺘﺮام ﺟﺎﻣﻌﻪ و دوﻟﺖ ﺑﻮدﻧﺪ)‪،(5‬اﻣﺎ روزﮔﺎر و ﻣﺮدم آن ﻓﺎﺳﺪ ﺷﺪه و اﻳﻤﺎن از دلﻫـﺎ رﺧـﺖ‬ ‫ﺑﺮﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﺑﺮﺧـﻲ از اﻃﺮاﻓﻴـﺎن و ﻛـﺎرﭘﺮدازان ﻧﺰدﻳـﻚ آن اﻣـﺎم ﻣﻌﺼـﻮم‬ ‫ﻣﻈﻠﻮم ﻧﻴﺰ ﺷﺒﺎﻫﺘﻲ ﺑﺎ آن ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣﺨﻠﺺ ﻛﻪ ﺣﻠﻘﺔ اﻃﺮاﻓﻴﺎن و ﻧﺰدﻳﻜﺎن اﺟﺪاد ﺑﺰرﮔﻮارش را‬

‫ﻋﺒﺮﺗﺎﺋﻲ در ﺳﺎل ‪ 267‬درﮔﺬﺷﺘﻪ در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺗﻮﻗﻴﻊ ﻣﺸﺎر اﻟﻴﻪ دﭼﺎر اﺷﻜﺎل ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤـﻪ‪ ،‬ﺗﻮﻗﻴـﻊ‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻨﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻜﺘﻮب‪ ،‬از ﺗﺎرﻳﺦ ذﻛﺮ ﺷﺪه ﻛﻪ اﻣﻜﺎﻧﺎً ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﭼﻨـﺪ ﺳـﺎل ﺑـﺎ ﺗـﺎرﻳﺦ واﻗﻌـﻲ‬ ‫اﺧﺘﻼف داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﺒﺎرﺗﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣـﻲرﺳـﺪ‪ .‬ﭘـﺲ ﻇـﺎﻫﺮاً آن ﻣـﺮد ﭘـﻴﺶ از رﺣﻠـﺖ ﺣﻀـﺮت‬ ‫ﻋﺴﻜﺮي  درﺳﺎل ‪ 260‬درﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 513 :1‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﺑﻦ ﺷﻬﺮ آﺷﻮب ‪.434 :4‬‬ ‫‪ -2‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 511 :1‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ 123 :‬و ‪ .129‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴـﺪ ﺑـﻪ ﻫﺪاﻳـﺔ ﺧﺼـﻴﺒﻲ‪ / 337 :‬اﻟﺨـﺮاﺋﺞ‬ ‫واﻟﺠﺮاﺋﺢ ‪ 426 :1‬و ‪ 439‬و ‪ 445‬و ‪ 446‬و ‪ / 447‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﺑﻦ ﺷـﻬﺮ آﺷـﻮب ‪ / 431 :4‬ﻛﺸـﻒ اﻟﻐﻤـﻪ ‪:3‬‬ ‫‪ 302‬و ‪ / 305‬اﺛﺒﺎت اﻟﻮﺻﻴﻪ‪ .243 :‬روزﻫﺎي رﺳﻤﻲ ﺳﻼم ﻋﺎم در ﻫﻤـﺔ ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ آن دوره ﻣﻌـﻴﻦ‬ ‫ﺷﺪه و در ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﭘﺎورﻗﻲ ذﻛﺮ ﺷﺪ در ﻣﻨﺎﻗﺐ اﺑﻦ ﺷﻬﺮ آﺷﻮب ‪ 368 :4‬ﻫﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪.129 :‬‬ ‫‪ -4‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 504 – 503 :1‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 41 – 40 :‬ﻛﻪ در ﻫﺮدو ﻣﻨﺒﻊ‪ ،‬دﻳـﺪار اﻳﺸـﺎن از وزﻳـﺮ ﻋﺒﻴـﺪاﷲ ﺑـﻦ‬ ‫ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺧﺎﻗﺎن )ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ (263‬ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -5‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 505 – 503 :1‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪.43 – 40 :‬‬

‫‪108‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﺰاﻧﻪدار اﻣﻴﻦ و ﻣﻨﺼـﻮص و ﻣﻤـﺪوح اﻣـﺎم)‪ (1‬اﻣـﻮال ﺧﺰاﻧـﻪ را‬ ‫ﻣﻲدزدﻳﺪ و ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪة آن را ﺑﺮاي ﺧﺸﻤﮕﻴﻦﺳﺎﺧﺘﻦ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻪ آﺗﺶ ﻣﻲﻛﺸﻴﺪ)‪ (2‬و وﻛﻴﻞ‬ ‫اﻣﺎم ﻛﻪ در ﺑﻴﺖ ﺟﻠﻴﻞ اﻣﺎﻣﺖ ﻣﺠﺎور ﺑﻮد از ارﺗﻜﺎب اﻓﻌﺎل ﻗﺒﻴﺢ در ﻣﺠﺎورت ﺧﻮاﺑﮕﺎه اﻣـﺎم‬ ‫ﺑﺰرﮔﻮار ﭘﺮوا ﻧﺪاﺷﺖ)‪ .(3‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﻋﻈﻴﻢ ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻧﻴﺎز ﺷﺪﻳﺪ ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ
ﻛـﻪ‬ ‫اﻣﺎم ﺑﺰرﮔﻮار ﻫﻤﻮاره ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺸﺖ و ﭘﻨﺎه و ﻣﺮﺟﻊ و ﻣﻠﺠـﺄ آﻧـﺎن ﺑﻮدﻧـﺪ)‪ (4‬ﮔﻮﻳـﺎ آن ﺣﻀـﺮت‬ ‫ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ اﺗﺨﺎذ ﺗﺼﻤﻴﻤﺎت و روشﻫﺎﺋﻲ ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻘﺘﻀﻴﺎت و ﻣﺼﺎﻟﺢ زﻣﺎن ﺧﻮد ﺑـﻮدهاﻧـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﺋﻲ از آن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻫﺴﺖ)‪ .(5‬زﺑﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻣﺎم در ﺟﻮاب اﻳﺮادﮔﻴﺮﻧﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‬ ‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺤﺴﻮس ﺗﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬در ﭘﺎﺳﺦ ﻳﻜﻲ از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﭼـﺎكﻛـﺮدن‬ ‫‪ -1‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 579 :‬در ﻧﺎﻣﺔ اﻣﺎم ﺑﻪ اﺳﺤﺎق ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري‪» :‬ﻓـﺈذا وردت ﺑﻐـﺪاد ﻓـﺎﻗﺮأﻩ ﻋﻠـﻰ اﻟـﺪﻫﻘﺎن‬ ‫وﻛﻴﻠﻨﺎ وﺛﻘﺘﻨﺎ واﻟﺬي ﻳﻘﺒﺾ ﻣﻦ ﻣﻮاﻟﻴﻨﺎ« )ﻧﻴﺰ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺄﺧﺬ‪ 536 :‬و ‪.(543‬‬ ‫‪ -2‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪.573 :‬‬ ‫‪ -3‬ﻛﺎﻓﻲ ‪.511 :1‬‬ ‫‪ -4‬ﺑﺮاي ﺷﻮاﻫﺪ رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 510 – 506 :1‬ارﺷﺎد ﻣﻔﻴﺪ ‪ / 342 – 341 :1‬اﻟﺨﺮاﺋﺞ و اﻟﺠﺮاﺋﺢ ‪:1‬‬ ‫‪ 427 – 426‬و ‪ / 436 – 434‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﺑﻦ ﺷﻬﺮ آﺷﻮب ‪ / 432 – 431 :4‬ﻛﺸـﻒ اﻟﻐﻤـﻪ ‪.204 – 202 :3‬‬ ‫ﺑﺮاي ﺣﻤﺎﻳﺖ اﺧﻼﻗﻲ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدة اﻣﺎم از اﻋﻀﺎء ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﻢ‪.212 – 211 :‬‬ ‫‪ -5‬ﻣﺜﻼً در ﻣﻮرد وﺻﺎﻳﺎي ﻣﺎﻟﻲ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﺎم ﻛﻪ ﮔﺎه ﻛﻠﻴﺔ ﻣﺎﻳﻤﻠﻚ ﺧﻮد را ﺑﺮاي اﻣﺎم ﻣـﻲﮔﺬاردﻧـﺪ‬ ‫اﺋﻤﺔ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻣﺎزاد ﺑﺮ ﺛﻠﺚ را ﺑﻪ ورﺛﻪ ﺑﺎزﻣﻲﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ )ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺗﻬﺬﻳﺐ ﺷـﻴﺦ ‪ 189 :9‬و ‪ 198‬و ‪242‬‬ ‫و اﺳﺘﺒﺼﺎر ‪ 124 :4‬و ‪ 126 – 125‬و ‪ 129‬ﺑـﺮاي روش اﻣـﺎم ﺟـﻮاد‪ ،‬و ﻛـﺎﻓﻲ ‪ 60 :7‬ﺑـﺮاي روش اﻣـﺎم‬ ‫ﻫﺎدي(‪ .‬اﻣﺎ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻳﻚ رواﻳﺖ ﻛﻪ در ﺗﻬﺬﻳﺐ ‪ 195 :9‬و اﺳﺘﺒﺼـﺎر ‪ 123 :4‬آﻣـﺪه اﺳـﺖ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻔﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﻴﺦ در ﻧﻘﻞ آن واﻗﻌﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻧﻈﺎﺋﺮي ﻫﻢ در زﻣﺎن اﻣﺎم ﺟﻮاد و اﻣـﺎم‬ ‫ﻫﺎدي داﺷﺘﻪ‪،‬وﻟﻲ در ﻣﻮاردي ﻛﻪ ذﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺧﻮدت ﻣﻮرث ﻳﺎ وﺻـﻲ او رﺿـﺎﻳﺖ ورﺛـﻪ را ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬ ‫وﺻﻴﺖ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬او ﺑﺎز ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ از ﻣﺨﺘﺼﺎن وﺻﻴﺖ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ اﻣـﺎم ﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺸﻤﻮل ﻣﻘﺮرات در ﻣﻮرد ﻣﺎزاد ﺑﺮ ﺛﻠﺚ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ در ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷـﻬﺎدت رواﻳـﺎت‪ ،‬اﺋﻤـﻪ ﻣﺘﻘـﺪم‬ ‫ﻣﺎزاد ﺑﺮ ﺛﻠﺚ را ﺑﻪ ورﺛﻪ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪهاﻧﺪ اﻳﻦ ﻟﻄﻒ و ﻋﻨﺎﻳﺖ و ﺗﻔﻀﻞ و اﺣﺴﺎن اﻳﺸﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ ﻧﻪ ﻳـﻚ‬ ‫ﺗﻜﻠﻴﻒ ﺷﺮﻋﻲ )ﺗﻬﺬﻳﺐ ‪.(196 :9‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪109‬‬

‫ﮔﺮﻳﺒﺎن در ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﺸﻴﻴﻊ ﺣﻀﺮت ﻫﺎدي  اﻋﺘﺮاض ﻛﺮده ﺑﻮد اﻣﺎم او را اﺣﻤﻖ ﺧﻮاﻧﺪه و‬ ‫ﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﻛﻪ او ﻛﺎﻓﺮ و دﻳﻮاﻧﻪ از دﻧﻴﺎ ﺧﻮاﻫﺪ رﻓﺖ)‪ .(1‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮاي آﻣـﺎدهﻛـﺮدن‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺮاي آﻳﻨﺪهاي ﻛﻪ دو ﺳﻪ ﺳﺎل دﻳﮕﺮ در ﭘﻴﺶ داﺷﺖ روش اﻳﺸﺎن در ﭘﺎﺳﺦ ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﺆاﻻت ﻓﻘﻬﻲ ﻫﻢ ﺑﺎ ﺷﻴﻮة اﺋﻤﺔ ﺳﻠﻒ اﺧﺘﻼف ﻣﺤﺴﻮس داﺷﺖ و ﺑـﻪ ﻃـﻮر روﺷـﻦ در راه‬ ‫ﺧﻮد ﻛﻔﺎﻛﺮدن ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ در آﻳﻨﺪة ﻧﺰدﻳﻚ و آﺷﻨﺎﺳﺎﺧﺘﻦ آن ﺑﺎ روش اﺳـﺘﺪﻻل و اﺟﺘﻬـﺎد‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻪ در ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻤﻲ ﻛﻪ از ﻣﻮارد ﺟﻮابﻫـﺎي ﻓﻘﻬـﻲ آن ﺣﻀـﺮت در دﺳـﺖ‬ ‫اﺳﺖ ﻣﻜﺮر دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻳﺸﺎن از ﺟﻮاب دﻗﻴﻖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻮرد ﻃﻔـﺮه رﻓﺘـﻪ و ﺑـﻪ ﺑﻴـﺎن‬ ‫ﻛﺒﺮاي ﻛﻠﻲ ﺣﻜﻢ ﻓﻘﻬﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺎ آن ﻛﻪ ﮔﺎﻫﻲ آن ﻛﺒﺮي ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻛﺎرﺳﺎز ﻧﻴﺴـﺖ)‪ ،(2‬ﻳـﺎ‬ ‫ارﺟﺎع ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ دادهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﺪود آن روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ)‪ ،(3‬ﻳﺎ ﻧﻴﻤﻲ از ﺳﺆال را ﺟﻮاب ﻓﺮﻣﻮده‬ ‫و ﻧﻴﻢ دﻳﮕﺮ را ﺑﻲﭘﺎﺳﺦ رﻫﺎ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ)‪ .(4‬از ﻧﻈﺮ ﺷﻜﻠﻲ ﻧﻴﺰ ﺟﻮاﺑﺎت اﻳﺸﺎن ﺑﺴﻴﺎري اوﻗﺎت ﺑﻪ‬ ‫ﻋﺒﺎرت »ان ﺷﺎء اﷲ« ﺧﺘﻢ ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ آن ﭘﺎﺳﺦﻫﺎ ﺻﻮرت ﻓﺘﻮا ﻣﻲداد)‪ .(5‬ﺷﺎﻳﺪ اﻳـﻦ‬ ‫ﺷﻴﻮه ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﺷﻴﻌﻴﺎن آن ﺣﻀﺮت در ﺑﻴﺎن ﻣﺴـﺄﻟﺔ ﺧـﻮد درﺧﻮاﺳـﺘﻲ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ـﻚ ﻋـﻦ ﻫـﺬا وﺗﻌﺮﻳﻔﻨـﺎ‬ ‫ﻧﺎﻣﻌﻤﻮل از اﻣﺎم ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪» :‬ﻓﺮأﻳـﻚ – ادام اﷲ ﻋـﺰك – ﻓـﻲ ﻣﺴـﺄﻟﺔ اﻟﻔﻘﻬـﺎء ﻗِﺒَـﻠَ َ‬ ‫‪ -1‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ .573 – 572 :‬ﻧﻴﺰ ﺻﻔﺤﺔ ‪ 541‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪاي دﻳﮕﺮ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ در ﻛﺎﻓﻲ ‪ 45 :7‬و ‪ / 46‬ﻣﻦ ﻻ ﻳﺤﻀﺮه اﻟﻔﻘﻴﻪ ‪ 208 :4‬و ‪ / 209‬ﺗﻬﺬﻳﺐ ‪.132 :9‬‬ ‫‪ -3‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ در ﻛﺎﻓﻲ ‪ 293 :5‬و ‪ / 150 :7‬ﻣﻦ ﻻ ﻳﺤﻀﺮه اﻟﻔﻘﻴﻪ ‪ 141 :1‬و ‪.269 :4‬‬ ‫‪ -4‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ در ﻛﺎﻓﻲ ‪ 399 :3‬و ‪ / 35 :6‬ﻣﻦ ﻻ ﻳﺤﻀﺮه اﻟﻔﻘﻴﻪ ‪ / 488 :3‬ﺗﻬﺬﻳﺐ ‪.454 :1‬‬ ‫‪ -5‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ در ﻛﺎﻓﻴﻲ ‪ 118 :5 ،124 :4‬و ‪ 239‬و ‪ 293‬و ‪ 307‬و ‪ 37 :7 ،35 :6 ،310‬و ‪ 47 – 45‬و ‪ 150‬و‬ ‫‪ / 402‬ﻣﻦ ﻻ ﻳﺤﻀﺮه اﻟﻔﻘﻴﻪ ‪2 ،114 :1‬ك ‪ 153‬و ‪ 67 :3 ،444‬و ‪ 173‬و ‪ 243 – 242‬و ‪ 296‬و ‪ 304‬و‬ ‫‪ 488‬و ‪ 209 – 208 :4 ،508‬و ‪ 227‬و ‪ / 269‬ﺗﻬﺬﻳﺐ ‪ 192 :6 ،139 :4 ،431 :1‬و ‪ 35 :7 ،196‬و ‪90‬‬ ‫و ‪ 138‬و ‪ 151 – 150‬و ‪ 129 :9 ،277‬و ‪ 132‬و ‪ 161‬و ‪ 185‬و ‪ 215 – 214‬و ‪ / 317‬اﺳﺘﺒﺼﺎر ‪:1‬‬ ‫‪ 195‬و ‪ 100 :4 ،108 : ،383‬و ‪ 113‬و ‪ 118‬و ‪ .167‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻪاي ﻛﻪ اﻳﺸﺎن ﺑﻪ‬ ‫اﻫﺎﻟﻲ ﻗﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ و در آن ﺑﺎ ﻓﺮﻣﻮدة ﻳﻜﻲ از اﺋﻤﻪ ﺳﻠﻒ اﺳﺘﺪﻻل ﻛﺮدهاﻧﺪ‪» :‬ﻟﻘﻮل اﻟﻌﺎﻟﻢ ﺳﻼم اﷲ ﻋﻠﻴﻪ«‬ ‫)ﻣﻨﺎﻗﺐ اﺑﻦ ﺷﻬﺮ آﺷﻮب ‪.(425 :4‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫‪110‬‬

‫ذﻟـﻚ ﻟﻨﻌﻤـﻞ إن ﺷـﺎء اﷲ«)‪ .(1‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻌﻆ ﺷﻴﻌﻴﺎن از اﻣﺎم درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺮدﻧـﺪ‬ ‫ﻛﻪ اﻳﺸﺎن ﻛﺘﺎﺑﻲ در اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻋﻲ ﺑﺪاﻧﺎن ﻣﺮﺣﻤﺖ ﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ ﻛﻪ در ﻋﻤﻞ ﺑـﺪان رﺟـﻮع ﻛﻨﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﺘﺎﺑﻲ از ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻣﻘﺪﺳﻪ در ﭘﺎﺳﺦ آن درﺧﻮاﺳﺖ ارﺳﺎل ﺷﺪ)‪ (2‬ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً ﻣﻌﻠﻮم ﺷـﺪ ﻧﺴـﺨﻪاي‬ ‫ازﻛﺘﺎب »ﻳﻮم وﻟﻴﻠﻪ« ﻳﺎ ﻛﺘﺎب »اﻟﺘﺄدﻳﺐ« اﺛﺮ اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﻬﺮان ﻣﻌﺮوف ﺑـﻪ‬ ‫اﺑﻦ ﺧﺎﻧﺒﻪ)‪ (3‬از ﻣﺤﺪﺛﺎن ﭘﻴﺸـﻲ از آن دوره اﺳـﺖ)‪ .(4‬اﻳـﻦ ﺑـﻪ روﺷـﻨﻲ ﺑﻬﻬﺘـﺮﻳﻦ راه ﺑـﺮاي‬ ‫ﺗﻮﺟﻪدادن و دﻻﻟﺖ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﻪ ﻣﻮارﻳﺚ ﻋﻠﻤﻲ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﺧﻮد ﺑﻮد ﻛﻪ در آﻳﻨـﺪهاي ﻧﺰدﻳـﻚ‬ ‫ﭼﺎرهاي ﺟﺰ رﺟﻮع ﺑﻪ آن ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن وﻗﺘﻲ ﺑـﻪ ﺗـﺎرﻳﺦ اﻣﺎﻣـﺖ از آﻏـﺎز دورة ﺣﻀـﺮت‬ ‫ﻋﺴﻜﺮي  ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن دورة ﻏﻴﺒﺖ ﺻﻐﺮي از دور ﻧﻈﺮ ﻣﻲاﻓﻜﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ‬ ‫اﻳﻨﺪوره ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﻣﺮﺣﻠﺔ آﻣﺎدهﺳﺎزي و اﻧﺘﻘـﺎﻟﻲ ﺑـﺮاي ﺗﻐﻴﻴـﺮات ﺑﻌـﺪي ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫دورهاي ﻛﻪ ﻃﻲ آن ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ آﻣﺎده و ﭘﺮورش داده ﻣﻲﺷﺪ ﺗﺎ ﻣﺸﻜﻼت و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ‬ ‫و ﻓﻘﻬﻲ ﺧﻮد را ﺑﺪون ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ اﻣﺎم ﺣﺎﺿﺮ ﺣﻞ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻛـﺎر از راه آﺷﻨﺎﺳـﺎﺧﺘﻦ‬ ‫آﻧﺎن ﺑﺎ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻋﻠﻤﻲ ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ ﻳﺎدﮔﺎر ﮔﺬارده ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ اﻧﺠﺎمﭘﺬﻳﺮ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫***‬

‫‪ -1‬ﺗﻬﺬﻳﺐ ‪ / 162 – 161 :9‬اﺳﺘﺒﺼﺎر ‪.113 :4‬‬ ‫‪ -2‬اﻳﻦ ﮔﻮﻳﺎ ﻫﻤﺎن رﺳﺎﻟﺔ ﻣﻘﻨﻌﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﻣﺎم در ﺳﺎل ‪ 255‬ﺑﺮاي ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺻـﺎدر ﻓﺮﻣﻮدﻧـﺪ‪ .‬وﺻـﻔﻲ ﻛـﻪ در‬ ‫ﻣﻨﺎﻗﺐ اﺑﻦ ﺷﻬﺮ آﺷﻮب ‪ 424 :4‬از اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺷﺪه ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ آن ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﻣﺠﻤﻮﻋـﺔ رواﻳـﺎﺗﻲ‬ ‫ﺑﻮده ﻛﻪ آن ﺣﻀﺮت از ﭘﺪر ﺑﺰرﮔﻮار ﺧﻮد رواﻳﺖ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧـﺪ‪ .‬ﻣﻘﺎﻳﺴـﻪ ﻛﻨﻴـﺪ ﺑـﺎ ﻣﻄﻠﺒـﻲ ﻛـﻪ در رﺟـﺎل‬ ‫ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ 166 :‬ذﻳﻞ ﺷﺮح ﺣﺎل رﺟﺎء ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﺳﺎﻣﺎن ﻋﺒﺮﺗﺎﺋﻲ ﻛﺎﺗـﺐ‪ ،‬ﻳﻜـﻲ روات ﺣﻀـﺮت ﻫـﺎدي‬ ‫ آﻣﺪه ﻛﻪ وي رﺳﺎﻟﻪاي ﺑﺎ ﻧﺎم »اﻟﻤﻘﻨﻌﺔ ﻓﻲ اﺑﻮاب اﻟﺸﺮﻳﻌﻪ« ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻇﺎﻫﺮ از ﺑﻴﺎﻧﺎت اﻣﺎم ﻫﺎدي ﮔﺮد‬ ‫آورده ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﺷﺮح ﺣﺎل و آﺛﺎر او در رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ / 566 :‬رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ / 91 :‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺷﻴﺦ‪.26 :‬‬ ‫‪ -4‬رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷﻲ‪.346 :‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪111‬‬

‫ﻣﺴﺄﻟﺔ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺸﻜﻼت اﻳﻦ دورة ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻓﺰوده و در آﻳﻨﺪه در ﺗﺸﺪﻳﺪ ﺗﻨﺶﻫﺎﺋﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ اﻣﺎم ﻋﺴﻜﺮي  در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺗﺸﻴﻊ ﭘﺪﻳـﺪار ﺷـﺪ ﻧﻘـﺶ اﺳﺎﺳـﻲ داﺷـﺖ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع دﻋﻮي اﻣﺎﻣﺖ ﺑﺮادر ﻧﺎﺗﻨﻲ آن ﺣﻀﺮت‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮ ﺑـﻮد ﻛـﻪ در ﻣﻴـﺎن ﺷـﻴﻌﻴﺎن ﺑﻌـﺪاً ﺑـﻪ‬ ‫»ﺟﻌﻔﺮ ﻛﺬاب« ﻣﻮﺳﻮم ﺷﺪ‪ .‬اﺳﺎس اﻳﻦ ﮔﺮﻓﺘﺎري ﻛﻪ از ﻛﺎرﻛﺮد ﻧﻬﺎد وﻛﺎﻟﺖ ﻣﺎﻟﻲ در دﺳﺘﮕﺎه‬ ‫اﻣﺎﻣﺖ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ از ﺳﺎلﻫﺎي ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ دورة اﻣﺎﻣـﺖ ﺣﻀـﺮت ﻫـﺎدي  اﻧـﺪﻛﻲ‬ ‫ﭘﻴﺶ از ﺳﺎل ‪ (1)248‬آﻏﺎز ﺷﺪ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از دﺳﺘﻴﺎران اﺻﻠﻲ اﻣﺎم در ﺳﺎﻣﺮاء‪ ،‬ﻓﺎرس ﺑﻦ ﺣـﺎﺗﻢ‬ ‫ﺑﻦ ﻣﺎﻫﻮﻳﻪ ﻗﺰوﻳﻨﻲ)‪ ،(2‬در ﻣﺸﺎﺟﺮهاي ﺑﺎ دﺳﺘﻴﺎر دﻳﮕﺮ اﻣﺎم‪ ،‬ﻋﻠـﻲ ﺑـﻦ ﺟﻌﻔـﺮ ﻫﻤـﺎﻧﻲ ﺳـﺎﺑﻖ‬ ‫اﻟﺬﻛﺮ‪ ،‬درﮔﻴﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻛﺎر اﻳﻦ درﮔﻴﺮي ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ دﺷﻨﺎمﮔﻮﺋﻲ و دﺷﻤﻨﻲ ﺳـﺨﺖ‬ ‫اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ)‪ (3‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺔ ﺧﻮد ﻣﻮﺟﺐ اﻳﺠﺎد ﺗﻨﺶﻫﺎ و دﻟﺴﺮدي و ﻧﺎراﺣﺘﻲ در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﺷﺪ‬ ‫ﻛﻪ دو ﺗﻦ از دﺳﺘﻴﺎران ﻧﺰدﻳـﻚ اﻣـﺎم ﺧـﻮد را ﭼﻨـﻴﻦ در ﺗﺨﺎﺻـﻢ و ﻋـﺪاوت ﺑـﺎ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‬ ‫ﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻨﺪ)‪ .(4‬ﺑﺮﺧﻲ از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﺎﻃﺮ از ﭘﺮداﺧﺖ وﺟﻮه ﺷﺮﻋﻲ ﻣﻘﺮر ﺑﻪ ﭘﻴﺸﮕﺎه اﻣﺎﻣﺖ‬ ‫ﻣﻮﻗﺘﺎً ﺧﻮدداري ﻛﺮدﻧﺪ)‪ .(5‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬وﻛﻼء ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻣﺒﺎﻟﻎ ﺟﻤﻊ ﺷـﺪه‬

‫‪ -1‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪.527 :‬‬ ‫‪ -2‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎي ﺑﺎﻃﻨﻲ داﺷﺘﻪ )رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ (522 :‬و ﻋﻨﻮان ﻛﺘﺎب او‪ :‬ﻛﺘﺎب‬ ‫»ﻋﺪد اﻷﺋﻤﺔ ﻣﻦ ﺣﺴﺎب اﻟﺠﻤﻞ« )رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ (310 :‬اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺳﻪ ﺗﻦ از ﺑﺮادران او‬ ‫ﻧﻴﺰ ﺟﺰء اﺻﺤﺎب اﺋﻤﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻃﺎﻫﺮ ﻛﻪ او ﻫﻢ ﺑﻌﺪاً از راه راﺳﺖ ﻣﻨﺤـﺮف ﺷـﺪ )ﻧﺠﺎﺷـﻴﻚ ‪ / 208‬اﺑـﻦ‬ ‫اﻟﻐﻀﺎﺋﺮي ‪ / 228 :3‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺷﻴﺦ‪ / 86 :‬رﺟﺎل او‪ 379 :‬و ‪ ،(477‬ﺳﻌﻴﺪ )رﺟـﺎل ﺷـﻴﺦ‪ (377 :‬و اﺣﻤـﺪ‬ ‫)ﻛﺸﻲ‪ .(5 – 4 :‬در ﺑﺎرة ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻓﺎرس ﺑﺎ ﺣﻀﺮت ﻫﺎدي ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪ 317 :‬و‬ ‫‪.318‬‬ ‫‪ -3‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 523 :‬و ‪.527‬‬ ‫‪ -4‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪ 527 :‬و ‪.528‬‬ ‫‪ -5‬اﻳﻀﺎً‪.527 :‬‬

‫‪112‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫را از راه ﻳﻜﻲ از آن دو ﺗﻦ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ اﻣﺎم ارﺳﺎل ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ اﻛﻨﻮن ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﭼﻪ ﻛﻨﻨـﺪ)‪.(1‬‬ ‫اﻣﺎم در اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﻫ‪‬ﻤﺎﻧﻲ را ﮔﺮﻓﺘﻪ و وﻛﻼء ﺧﻮد در ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬ ‫ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﺧﻮد ﺑﺎ اﻳﺸﺎن و ارﺳﺎ وﺟﻮﻫـﺎت از ﻛﺎﻧـﺎل ﻓـﺎرس ﺑـﻦ ﺣـﺎﺗﻢ‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻜﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻊ ذﻟﻚ در ﻫﻤﺎن دﺳﺘﻮر اﻟﻌﻤﻞ ﺑﻪ روﺷﻨﺒﻴﻨﻲ آﺷﻜﺎر ﺑﻪ وﻛﻼء ﺧـﻮد دﺳـﺘﻮر‬ ‫دادﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ دﺳﺘﻮر اﻳﺸﺎن را ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﻪ ﻧﮕﻬﺪاﺷﺘﻪ و از ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻓـﺎرس ﺧـﻮدداري ﻛﻨﻨـﺪ)‪.(2‬‬ ‫راز اﻳﻦ دﺳﺘﻮر اﻣﺎم آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﺎرس ﻣﺮدي ﻣﺘﻨﻔﺬ‪ ،‬و ﻛﺎﻧـﺎل ارﺗﺒـﺎﻃﻲ اﺻـﻠﻲ ﻣﻴـﺎن اﻣـﺎم و‬ ‫ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﺒﺎل )ﺑﺨﺶ ﻣﺮﻛﺰي و ﻏﺮﺑﻲ اﻳﺮان( ﺑﻮد ﻛﻪ وﺟﻮﻫﺎت ﺧﻮد را ﻣﻌﻤﻮﻻً از راه‬ ‫او ﺑﺮاي اﻣﺎم ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ)‪ .(3‬اﻣﺎ ﻓﺎرس ﻋﻠﻲ رﻏﻢ دﺳﺘﻮر اﻣﺎم ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ درﻳﺎﻓﺖ وﺟﻮﻫﺎت‬ ‫از آن ﻣﻨﺎﻃﻖ اداﻣﻪ ﻣﻲداد‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻓﺮﻗﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺪا ﺷﺪه ﺑﻮد اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ دﻳﮕﺮ آنﻫﺎ را ﺧﺪﻣﺖ اﻣﺎم‬ ‫ﻧﻤﻲﻓﺮﺳﺘﺎد)‪ .(4‬اﻧﺪﻛﻲ ﺑﻌﺪ اﻣﺎم ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ دﺳﺘﻮر ﺧﻮد را رﺳـﻤﺎً ﺑـﻪ اﻃـﻼع ﭘﻴـﺮوان‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و از وﻛﻼء ﺧﻮد ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺻﺮﻳﺤﺎً ﺑﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻋﻼم ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﺎرس وﻛﻴﻞ‬ ‫اﻳﺸﺎن ﻧﻴﺴﺖ و ﻛﺴﻲ ﻧﺒﺎﻳﺪ وﺟﻮﻫﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻣﺎم را در اﺧﺘﻴﺎر او ﻗﺮار دﻫﺪ)‪ .(5‬ﺳﭙﺲ اﻣﺎم‬ ‫ﺑﺎ ﺻﺪور دو ﻣﻜﺘﻮب)‪ (6‬ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از آن دو ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻴﻪ ﺷﻨﺒﻪ ‪ 9‬رﺑﻴـﻊ اﻻول ﺳـﺎل ‪ 250‬دارد‬

‫)‪(7‬‬

‫‪ -1‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﺔ ﻣﻮرخ ‪ 248‬وﻛﻴﻞ ﻫﻤﺪان ﺑﻪ اﻣﺎم در رﺟﺎل ﻛﺸـﻲ‪ 523 :‬و ‪ ،527‬و ﻧﺎﻣـﺔ وﻛﻴـﻞ ﺑﻐـﺪاد‬ ‫)ﻛﺸﻲ‪ 543 :‬و ‪ (479‬ﺑﻪ اﻳﺸﺎن در ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪.(528 :‬‬ ‫‪ -2‬ﻛﺸﻲ‪ 522 :‬و ‪.528‬‬ ‫‪ -3‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪.526 :‬‬ ‫‪ -4‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ‪.525 :‬‬ ‫‪ -5‬اﻳﻀﺎً‪ 525 :‬و ‪.526‬‬ ‫‪ -6‬اﻳﻀﺎً‪ / 526 – 525 :‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪.214 – 213 :‬‬ ‫‪ -7‬اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ]ﻛﺬا در ﻃﺒﻊ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎدة ﻣﺎ[ ﻗﺰوﻳﺘﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه )ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪(213 :‬‬ ‫ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮاً ﻫﻤﺎن ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﻗﺰوﻳﻨﻲ ﻋﻄﺎر اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺸﻲ‪ 526 :‬ﻣﺎﺟﺮاي آﻣﺪن او از ﻗﺰوﻳﻦ ﺑﻪ‬ ‫ﺳﺎﻣﺮاء را ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬او ﻣﺒﻠﻐﻲ وﺟﻮﻫﺎت ﺷﺮﻋﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه آورده و ﺑﻪ رﺳﻢ ﻗﺪﻳﻢ ﺑﺮ ﻓﺎرس ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ‬ ‫وارد ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺤﺾ وﺻﻮل ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻣﻘﺪﺳﻪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهاي ﺣﺎﻣﻞ ﭘﻴﺎم از ﺟﺎﻧﺐ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪113‬‬

‫ﻓﺎرس را ﻟﻌﻦ و ﻃﺮ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻓﺎرس ﻋﻠﻨﺎً ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻣﺒـﺎرزه ﻋﻠﻴـﻪ اﻣـﺎم ﻛـﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮﺟﻮد ﭼﻴﺰي از ﺟﺰﺋﻴﺎت ﻋﻤﻠﻴﺎت و اﻗﺪاﻣﺎت او ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺰ آن ﻛﻪ او ﺑﻪ‬ ‫ﻓﺴﺎداﻧﮕﻴﺰي ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺷﻴﻌﻴﺎن را ﺑﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﻓﺮا ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪه و ﻣﻲﻛﺸـﻴﺪه اﺳـﺖ آﻧـﺎن را ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﺠﻤﻊ ﺧﻮد درآورد)‪ .(1‬در ﭘﻴﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻣﺎم ﺧﻮد ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﭘﻴﺮوان ﺧـﻮﻳﺶ ﻛـﻪ آن ﻫﻨﮕـﺎم از‬ ‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺮﻛﺰي اﻳﺮان)‪ (2‬ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺮاء آﻣﺪه ﺑﻮد ﻓﺮﺳﺘﺎدهاﻧﺪ ﻛﻪ ذﻛﺮ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﺎرس »ﺳـﺨﻨﻲ‬ ‫ﭘﻠﻴﺪ« ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد)‪ .(3‬ﺷﺪت ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ و اﻫﻤﻴﺖ ﻣﺴﺄﻟﻪ از ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﻌﺪي اﻣﺎم داﻧﺴﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد‬ ‫ﻛﻪ دﺳﺘﻮر ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪه ﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ دﺳﺘﻮري از ﻧﺎﺣﻴﺔ اﺋﻤﺔ ﻃﺎﻫﺮﻳﻦ‬ ‫ﻓﻘﻂ در ﻣﻮارد ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﻲ ﻣﺴﺒﻮق ﺑﻪ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺑﻮد)‪ .(4‬دﺳﺘﻮر آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻳﻜﻲ از‬ ‫ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣﺨﻠﺺ و ﻓﺪاﻛﺎر اﻧﺠﺎم ﺷﺪ و ﻓﺎرس ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪ)‪.(1‬‬

‫ﺳﻌﻴﺪ ﻋﻤﺮي ﮔﺴﻴﻞ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﻣﺮد اﻃﻼع دﻫﺪ ﻛﻪ ﻓﺎرس از ﻃﺮف اﻣﺎم ﻃﺮد ﺷﺪه و وﺟﻮﻫﺎت‬ ‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﺗﺤﻮﻳﻞ داده ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺮد ﻗﺰوﻳﻨﻲ از دﺳﺘﻮر اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﻮد و اﻣﺎم ﺳﭙﺲ‬ ‫ﻟﻌﻦ ﻓﺎرس را اﺷﻜﺎر ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ .‬آن ﭘﻴﺎم ﻇﺎﻫﺮاً ﻫﻤﻴﻦ ﺳﻨﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ 213 :‬ﺿﺒﻂ ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪] .‬ﭘﺲ از اﻳﻦ‪ ،‬در ﺧﺼﺎل ﺻﺪوق‪ 323 :‬ﺑﺮ ﺧﻮردم ﻛﻪ در ﻧﻘﻞ رواﻳﺘﻲ از ﻳﻜﻲ از ﻧﻮادﮔﺎن اﻳﻦ‬ ‫ﺷﺨﺺ‪ :‬اﺑﻮﻋﻠﻲ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو اﻟﻌﻄﺎر ﻛﻪ او را در ﺑﻠﺦ دﻳﺪه و از وي‬ ‫ﻣﻜﺮراً رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ )ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ ﺗﻮﺣﻴﺪ او ‪ / 28‬ﺧﺼﺎل‪ (392 ،345 ،323 ،187 ،195 :‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬وﻛﺎن‬ ‫ﺟﺪﻩ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺻﺎﺣﺐ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻌﺴﻜﺮي  وﻫﻮ اﻟﺬي ﺧﺮج ﻋﻠﻰ ﻳﺪﻩ ﻟﻌﻦ ﻓﺎرس ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ ﺑﻦ‬ ‫ﻣﺎﻫﻮﻳﻪ«[‪.‬‬ ‫‪ -1‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪.524 :‬‬ ‫‪ -2‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪.557 :‬‬ ‫‪ -3‬اﻳﻀﺎً‪.527 :‬‬ ‫‪ -4‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻮردي ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﺮدهام دﺳﺘﻮر اﻣﺎم ﺟﻮاد  اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺮور دو ﺗﻦ ﺷﻴﺎد ﻛﻪ ﺧﻮد را از‬ ‫واﺑﺴﺘﮕﺎن ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﻴﻠﻪ و ﺗﻤﻬﻴﺪ ﮔﺮوﻫﻲ را دور ﺧﻮد ﺟﻤﻊ ﻧﻤـﻮده و‬ ‫ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﻪ اﺧﺘﻼس اﻣﻮال ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻣﺎم ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ )رﺟـﺎل ﻛﺸـﻲ‪ .(529 :‬ﭘـﻴﺶ از اﻳـﻦﻫـﺎ‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ  از اﻗﺪام ﻳﻜﻲ از ﻫﻮاداران ﺧﻮد ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺷﺨﺼﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﺸـﺎن‬

‫‪114‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﻓﺎرس ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ در آن اﻳﺎم ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آن ﻛﻪ ﺟﻨﺎب ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮزﻧـﺪ ﺣﻀـﺮت‬ ‫ﻫﺎدي  ﭘﺲ از آن ﺣﻀﺮت ﻋﻬﺪهدار ﻣﻘﺎم اﻣﺎﻣﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻳﺸـﺎن ﻧﺰدﻳـﻚ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺟﺰء واﺑﺴﺘﮕﺎن و ﻣﻼزﻣﺎن آن ﺟﻨﺎب ﻧﻤﻮده ﺑﻮد)‪ .(2‬ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ ﺣﻀﺮت ﻫـﺎدي‬ ‫ ﻃﺮﻓﺪاران ﻓﺎرس)‪ (3‬اﻳﻦ ﻓﻜﺮ را ﻣﻄﺮح ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﻨﺎب ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻛﻪ ﺑـﻪ زﻋـﻢ آﻧـﺎن‬ ‫ﻗﺒﻼً ﺗﻮﺳﻂ ﭘﺪر ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ اﻳﺸﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑـﺮادر ﻛﻮﭼـﻚ ﺧـﻮد ﺟﻌﻔـﺮ را ﺑـﻪ‬ ‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻛﻨﻮن اﻣﺎم واﻗﻌﻲ ﺟﻌﻔﺮ اﺳﺖ ﻧﻪ اﻣﺎم ﻋﺴﻜﺮي)‪ .(4‬آﻧﺎن ادﻋـﺎء‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﻨﺎب ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ در زﻣﺎن ﻧﺼﺐ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ‪ ،‬وداﻳﻊ اﻣﺎﻣﺖ را از ﭘﺪر درﻳﺎﻓﺘﻪ‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﻮد و ﺳﭙﺲ در ﺑﺴﺘﺮ وﻓﺎت‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺘﻜﺎر ﺧﻮد ﻧﻔﻴﺲ ﺳﭙﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺮادرش‬ ‫ﺟﻌﻔﺮ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ)‪ .(5‬اﻟﺒﺘﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﻢ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ادﻋﺎء ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ اﻣﺎم ﻫﺎدي  ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮ و ﻧﻪ‬ ‫اﻣﺎم ﻋﺴﻜﺮي  را ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه اﺳﺖ)‪ .(6‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ در ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻓـﺎرس‬ ‫ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮ ﺑﺮﺧﻼف ﭘﺪر و ﺑﺮادر از ﻓﺎرس ﺟﺎﻧﺒﺪاري ﻣﻲﻛﺮد)‪ (7‬و اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺪون ﺗﺮدﻳﺪ‬ ‫در ﮔﺮاﻳﺶ ﻃﺮﻓﺪاران ﻓﺎرس ﺑﻪ او ﻧﻘﺶ اﺳﺎﺳﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺟﺴﺎرت ﻛﺮده ﺑﻮد ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮد )ﻣﻨﺎﻗﺐ اﺑـﻦ ﺷـﻬﺮ آﺷـﻮب ‪ .(287 :4‬روﺷـﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﺧﺘﻼف ﺷﻜﻠﻲ دﺳﺘﻮر اﺋﻤﻪ در اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﻮارد ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻘﺘﻀﻴﺎت ﻫﺮ ﻣﻮرد و ﻫﺮ ﻋﺼﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﻛﺸﻲ‪ .524 :‬ﻗﺎﺗﻞ ﻓﺎرس ﺗﺎ زﻣﺎن ﻓﻮت ﺧﻮد ﻛﻪ اﻧﺪﻛﻲ ﭘﺲ از رﺣﻠـﺖ اﻣـﺎم ﻋﺴـﻜﺮي  روي داد از‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي ﻣﺴﺘﻤﺮي درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﺮد )ﻛﺎﻓﻲ ‪.(524 :1‬‬ ‫‪ -2‬ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪ .485 :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻐﻨﻲ ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر ‪) 20‬ﺑﺨﺶ دوم(‪ 182 :‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻧﻮﺑﺨﺘﻲ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﻧﻘﺾ ﻛﺘﺎب اﻻﺷﻬﺎد‪ ،‬ﺑﻨﺪ ‪.27‬‬ ‫‪ -4‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 95 :‬ﻛﺘـﺎب اﻟﺰﻳﻨـﻪ‪ / 291 :‬ﻫﺪاﻳـﺔ ﺧﺼـﻴﺒﻲ‪ 385 – 384 :‬و ‪ / 388‬ﻣﻐﻨـﻲ ﻋﺒـﺪاﻟﺠﺒﺎر ‪20‬‬ ‫)ﺑﺨﺶ دوم(‪ / 182 :‬ﻣﻠﻞ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ ‪.199 / 1‬‬ ‫‪ -5‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 115 – 114 :‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪.114 – 112 :‬‬ ‫‪ -6‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ 105 – 104 :‬و ‪ 108‬و ‪) 109‬ﺑﺎ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺧﻄﺎ در اﻳﻦ ﻣﻮرد دوم( ‪ /‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ 101 :‬و‬ ‫‪ .111 – 110‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪ 320 :‬ﻛﻪ ﻣﺪﻋﻲ اﺳﺖ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ ﺑﺮ ﺳـﺮ اﻳـﻦ ﻛـﻪ‬ ‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ اﻣﺎم ﻫﺎدي ﻛﺪاﻣﻴﻚ از دو ﺑﺮادر ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد از زﻣﺎن ﺣﻴﺎت آن اﻣﺎم وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -7‬اﻟﻨﻘﺾ ﻋﻠﻲ اﺑﻲ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺑﺸﺎر ﻓﻲ اﻟﻐﻴﺒﻪ‪ ،‬ﺑﻨﺪ ‪.10‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪115‬‬

‫ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﮔﺮوﻫﻲ ﻛﻮﭼﻚ‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎً از ﻃﺮﻓﺪاران ﻓﺎرس ﺑﻦ ﺣـﺎﺗﻢ‪ ،‬در روزﮔـﺎر‬ ‫اﻣﺎﻣﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  دور ﺧﻮد ﺟﻤﻊ ﻛـﺮده ﺑـﻮد)‪ .(1‬اﻳـﻦ ﮔـﺮوه ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﻛﻮﭼـﻚ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﻓﻌﺎل و ﭘﺮﺳﺮ و ﺻﺪا‪ ،‬و در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺧﻮد ﺑﺎ اﻣﺎم ﻋﺴﻜﺮي  و ﺷـﻴﻌﻴﺎن‬ ‫آن ﺣﻀﺮت ﺑﻲادب و ﺑﻲﭘﺮوا ﺑﻮدﻧﺪ)‪ .(2‬آﻧﺎن در ﻣﻮرد ﻋﻠﻢ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﺑﺮ اﺣﻜﺎم‬ ‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺳﺨﻨﺎن ﻧﺎدرﺳﺖ ﻣـﻲﮔﻔﺘﻨـﺪ و ﻫـﻮاداران آن اﻣـﺎم را ﺑـﻲﺷـﺮﻣﺎﻧﻪ »ﺣﻤﺎرﻳـﻪ« ﻟﻘـﺐ‬ ‫ﻣﻲدادﻧﺪ)‪ .(3‬ﺑﺮﺧﻲ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﭘﻴﺶ رﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻣـﺎم ﻣﻌﺼـﻮم و ﻫـﻮاداران آن ﺣﻀـﺮت را ﻛـﺎﻓﺮ‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ)‪ .(4‬رﻫﺒﺮ اﻳﻦ ﮔﺮوه ﻧﺎﺑﻜﺎر‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺮ ﻓﺎرس ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ در ﻃﻮل اﻣﺎﻣﺖ‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺎورد‪ ،‬و ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ اﻳﺸﺎن از ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﺎن و‬ ‫ﻫﻮاداران اﺻﻠﻲ و ﻓﻌﺎل ﺟﻌﻔﺮ و ﻣﺒﻠﻐﺎن اﻣﺎﻣﺖ او ﺑﻮد)‪ .(5‬ﺟﻌﻔﺮ ﻧﻴـﺰ در ﻋـﻮض ﻓـﺎرس ﺑـﻦ‬ ‫ﺣﺎﺗﻢ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮدي ﭘﺎرﺳﺎ و ﺻﺎﺣﺐ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﻲﺳﺘﻮد و ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ آﺷـﻜﺎرا روش‬ ‫ﭘﺪر و ﺑﺮادر ﺧﻮد را در ﻣﻮرد وي ﺗﺨﻄﺌﻪ ﻣﻲﻛﺮد)‪ .(6‬اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻣﻮﺟﺐ ﭘﻴـﺪاﻳﺶ دﺷـﻤﻨﻲ‬ ‫ﺷﺪﻳﺪ ﻣﻴﺎن ﺟﻌﻔﺮ و ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬آﻧﺎن او را ﺑـﻪ ﻓﺴـﺎد اﺧﻼﻗـﻲ و‬ ‫ارﺗﻜﺎب آﺷﻜﺎر ﻣﺤﺮﻣﺎﺗﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺮب ﺧﻤﺮ ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ)‪ .(7‬ﺑﻌﺪﻫﺎ در ﺑـﺎرة او ﮔﻔﺘﻨـﺪ ﻛـﻪ‬

‫‪ -1‬ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪ .388 :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻘـﺎﻻت اﻻﺳـﻼﻣﻴﻴﻦ‪ / 116 :‬ﻣﺠـﺎﻟﺲ ﻣﻔﻴـﺪ‪ / 97 :2 :‬ﻣﻠـﻞ‬ ‫ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ‪.199 :1 :‬‬ ‫‪ -2‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 115 :‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ / 113 :‬ﻛﺘﺎب اﻟﺰﻳﻨﻪ‪.291 :‬‬ ‫‪ -3‬ﻛﺘﺎب اﻟﺰﻳﻨﻪ‪ 291 :‬و ‪ / 292‬ﻣﻠﻞ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ ‪ .200 :1‬در ﻧﻘـﻞ دﺳـﺘﻮر اﻟﻤﻨﺠـﻴﻦ‪ 345 :‬پ ﻛـﻪ ﺑﺮاﺳـﺎس‬ ‫ﻛﺘﺎب اﻟﺰﻳﻨﻪ دارد ﻛﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن‪ ،‬ﻃﺮﻓﺪاران ﺟﻌﻔﺮ را »ﻃﺎﺣﻨﻴﻪ« ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬وﺟﻪ آن را ﺑﻌﺪاً ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ‪.‬‬ ‫‪ -4‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 115 :‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪.113 :‬‬ ‫‪ -5‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 108 :‬ﻛﺘﺎب اﻟﺰﻳﻨﻪ‪ .291 :‬ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ ‪ 199 :1‬ﺑﻪ ﺧﻄﺎ ﻧﺎم ﺧﻮد ﻓﺎرس را ذﻛﺮ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ ﻏﻠﻂ ﻧﺴﺨﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ -6‬اﻟﻨﻘﺾ ﻋﻠﻲ اﺑﻲ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺑﺸﺎر ﻓﻲ اﻟﻐﻴﺒﻪ‪ ،‬ﺑﻨﺪ ‪.10‬‬ ‫‪ -7‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 111 – 110 :‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔـﺮق‪ / 109 :‬ﻣﻘـﺎﻻت اﻹﺳـﻼﻣﻴﻴﻦ ‪ / 114 :2‬ﻛـﺎﻓﻲ ‪ 504 :1‬و‬ ‫‪ / 509‬ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪ 249 :‬و ‪ / 382‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 42 :‬و ‪ 475‬و ‪ / 477‬ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻣﻔﻴـﺪ ‪ / 103 :2‬ﻏﻴﺒـﺖ‬

‫‪116‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﺣﺘﻲ ﺑﺮاي ﺗﻌﻠﻴﻢ ﺷﻌﺒﺪهﺑﺎزي ﭼﻬﻞ روز ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را ﺗﺮك ﻛﺮده ﺑﻮد)‪ .(1‬ﺑﺮاي ﻳﻚ ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎر‬ ‫اﻧﺪﻛﻲ دﺷﻮار اﺳﺖ ﺑﺎور ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺷﺨﺼﻲ را ﻛﻪ آﺷﻜﺎرا ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻓﺴﻖ و ﻓﺠـﻮر ﺷـﻮد‬ ‫ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص آن ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﻲ ﺑـﺰرگ و ﭘﺎرﺳـﺎ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻋﻠـﻲ ﺑـﻦ‬ ‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻓﻀﺎل‪ ،‬رﺋﻴﺲ ﻓﻘﻬﺎء ﺷﻴﻌﻪ در ﻛﻮﻓﻪ‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺷـﺮﺣﻲ ﻛـﻪ ﺧـﻮاﻫﻴﻢ دﻳـﺪ ﺑـﻪ ﺟﻤـﻊ‬ ‫ﻣﻌﺘﻘﺪان او ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ آن ﮔﺰارشﻫﺎ ﻳﻜﺴﺮه ﻧﺎدرﺳـﺖ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﻣﻮرد اﻳﺎم ﻧﻮﺟﻮاﻧﻲ ﺟﻌﻔﺮ اﺳﺎﺳﻲ درﺳﺖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﻲ ﺑﺮﺧﻲ‬ ‫از ﻃﺮﻓﺪاران او در دﻓﺎع از وي ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﻛـﻪ او »از ﻣﻘﺘﻀـﻴﺎت ﻧﻮﺟـﻮاﻧﻲ دﺳـﺖ ﻛﺸـﻴﺪه و‬ ‫ﻛﺎرﻫﺎي ﻧﺎدرﺳﺖ راﺗﺮك ﻛﺮده ﺑﻮد«)‪.(2‬‬

‫ﺷﻴﺦ‪ 57 :‬و ‪ 133‬و ‪ 137‬و ‪ / 175‬اﻟﺜﺎﻗﺐ ﻓﻲ اﻟﻤﻨﺎﻗﺐ‪ .609 :‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺣﺘﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛـﻪ ﺟﻌﻔـﺮ در‬ ‫ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺷﻬﺮت ﻋﻼﻗﻪ ﺑﻪ ﺷﺮاب ﺑﻪ »زق اﻟﺨﻤﺮ« ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻮده اﺳﺖ )ﻫﺪاﻳـﺔ ﺧﺼـﻴﺒﻲ‪/ 248 :‬‬ ‫اﻟﻤﺠﺪي‪ / 131 :‬ﺗـﺎج اﻟﻤﻮاﻟﻴـﺪ‪ / 56 :‬ﻣﻨﺎﻗـﺐ اﺑـﻦ ﺷـﻬﺮ آﺷـﻮب ‪ / 273 :4‬زﻫـﺮة اﻟﻤﻘـﻮل‪ 61 :‬و ‪.(65‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ او ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺘﮕﺰاران ﺧﻮد دﺳﺘﻮر داده ﺑﻮد ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺣﺘﻲ روز روﺷـﻦ ﺟﻠـﻮي او ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﺸﺎﻧﺔ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻓﺎﻧﻮس ﺑﻜﺸﻨﺪ )اﻟﻤﺠﺪي‪ / 131 :‬زﻫﺮة اﻟﻤﻨﻘﻮل‪ 61 :‬و ‪ .(65‬ﻟﻘﺐ ﻣﻬﺸﻮر او ﻣﻴﺎن ﺷﻴﻌﻪ‬ ‫ﺟﻌﻔﺮ ﻛﺬاب اﺳﺖ اﻣﺎ اﺗﺒﺎع و ﻓﺮزﻧﺪان او‪ ،‬او را ﺑﺎ ﻟﻘﺐ زﻛﻲ )ﺑﺮاي ﻣﺜـﺎل ﺑﻠـﻮغ اﻟﻤـﺮام‪ (51 :‬و ﻣﻬـﺪي‬ ‫)ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺳﻴﺪ اﺣﻤﺪ ﺣﺴﺎم اﻟﺪﻳﻦ ‪ (20 :1‬ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻪاﻧـﺪ و ﻧﻮادﮔـﺎن دوازده اﻣـﺎﻣﻲ او در ﻫﻨـﺪ از وي ﺑـﺎ‬ ‫ﻟﻘﺐ ﺗﻮاب ﻳﺎد ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ )ﻃﺒﻘﺎت اﻋﻼم اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ ،‬ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ ‪ / 519 :2‬اﻋﻴﺎن اﻟﺸﻴﻌﻪ ‪ / 425 :6‬ﻣﻜﺎرم‬ ‫اﻵﺛﺎر ‪ / 987 :3‬اﻋﻼم زرﻛﻠﻲ ‪ 340 :2‬و ﺟﺰ اﻳﻦﻫﺎ( ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﺗﻮﻗﻴﻊ ﻣﻨﻘﻮل در ﻛﻤﺎل اﻟـﺪﻳﻦ‪484 :‬‬ ‫و ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ 176 :‬ﻛﻪ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬وأﻣﺎ ﺳﺒﻴﻞ ﻋﻤﻲ ﺟﻌﻔﺮ ووﻟﺪﻩ ﻓﺴﺒﻴﻞ أﺧﻮة ﻳﻮﺳـﻒ« وﻟـﻲ ﻣﻌﻠـﻮم‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت در ﺻﺪد ﺗﺸﺒﻴﻪ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺑﺮادران ﻳﻮﺳﻒ ﻣﻦ ﺟﻤﻴﻊ اﻟﺠﻬﺎت ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﻇﺎﻫﺮاً ﻓﻘـﻂ‬ ‫در ﺻﺪد ﺗﻮﺟﻪدادن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻤﺮاﻫﻲ و ﺿﻼﻟﺖ در ﻓﺮزﻧـﺪان اﻧﺒﻴـﺎء و اوﻟﻴـﺎء ﻣﺴـﺒﻮق ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﺎﺑﻘﻪ اﺳﺖ و ﭼﻴﺰ ﺗﺎزهاي ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪.175 :‬‬ ‫‪ -2‬اﻟﻤﺠﺪي‪ 136 :‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺳﺘﺎد ﺧـﻮد ﺷـﻴﺦ اﻟﺸـﺮف ﻋﺒﻴـﺪﻟﻲ )ﻣﺘـﻮﻓﻲ ‪ (437 – 435‬ﻛـﻪ رﺳـﺎﻟﻪاي در‬ ‫ﻃﺮﻓﺪاري از ﺟﻌﻔﺮ ﺑﺎ ﻧﺎم »اﻟﺮﺿﻮﻳﻪ ﻓﻲ ﻧﺼﺮة ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ« ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪117‬‬

‫از اﻳﻦ ﭘﺲ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻋﻤﺮ ﺑﺎ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻣﺘﺎرﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮده و دﻳﮕﺮ‬ ‫ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻔﺘﻨﺪ)‪ ،(1‬اﻣﺎ ﺟﻌﻔﺮ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻋﻤﺮ اﻳﺸﺎن ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻓﺘﻨﻪاﻧﮕﻴـﺰي و ﺷـﺮارت‬ ‫اداﻣﻪ ﻣﻲداد)‪ .(2‬دﺷﻤﻨﻲ و ﻧﻔـﺮت ﻣﺘﻘﺎﺑـﻞ ﻣﻴـﺎن اﺗﺒـﺎع ﺣﻀـﺮت ﻋﺴـﻜﺮي  و ﺟﻌﻔـﺮ و‬ ‫اﺗﻬﺎﻣﺎت ﻣﺘﺒﺎدﻟﻪ ﺑﻪ اوج ﺧﻮد رﺳﻴﺪ و ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎي ﺧﺸﻮﻧﺖآﻣﻴﺰ اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ .‬ﻧﻔﻴﺲ ﺧﺎدم ﻛﻪ‬ ‫اﺗﺒﺎع ﺟﻌﻔﺮ ادﻋﺎء ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ واﺳﻄﺔ اﻳﺼﺎل و داﻳﻊ اﻣﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﺟﻌﻔﺮ ﺑـﻮده اﺳـﺖ در ﺣﻮﺿـﻲ‬ ‫اﻓﻜﻨﺪه و ﻏﺮق ﺷﺪ)‪ .(3‬دو ﻧﻔﺮ از اﺗﺒﺎع ﺟﻌﻔﺮ در ﺳﺎﻣﺮاء ﻛﻪ آﺷﻜﺎرا از وي ﺣﻤﺎﻳﺖ و ﻣﺮدم را‬ ‫ﺑﻪ ﺳﻮي او دﻻﻟﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﻣﻮرد ﺗﻌﻘﻴﺐ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣﺘﻌﻬـﺪ‬ ‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻧﺎﭼﺎر از ﺳﺎﻣﺮاء ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ و ﺗﺎ رﺣﻠﺖ آن ﺣﻀﺮت ﺟـﺮأت ﺑﺎزﮔﺸـﺖ‬ ‫ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺮاء ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ)‪ .(4‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ از ﺳﺆاﻻت ﻣـﺮدم از ﺣﻀـﺮت‬ ‫ﻋﺴﻜﺮي  ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﺷﻴﻌﻴﺎن از ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻧﮕﺮاﻧﺘﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ اﮔـﺮ ﺣﻀـﺮت ﺑـﺪون ﻓﺮزﻧـﺪي‬ ‫وﻓﺎت ﻛﻨﻨﺪ ﺗﻜﻠﻴﻒ اﻣﺎﻣﺖ ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﭼﻮن اﻣﺎم‪ ،‬ﺑﺮادري ﺟﺰ ﺟﻌﻔـﺮ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ)‪ .(5‬ﺗـﺎزه‬

‫‪ -1‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 107 :‬اﻟﻨﻘﺾ ﻋﻠﻲ اﺑﻲ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ ﺑـﻦ ﺑﺸـﺎر‪ ،‬ﺑﻨـﺪ ‪ .5‬ﻣﺆﻟـﻒ اﻟﻤﺠـﺪي ﻓـﻲ‬ ‫اﻻﻧﺴﺎب‪ 132 :‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ از زﻣﺎن ﻛﻮدﻛﻲ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﺴـﻜﺮي  ﺧـﻮش ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ ﺑـﺎ ﺟﻌﻔـﺮ‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺼﺎﺣﺒﺖ ﺑﺎ ﺟﻨﺎب ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ .107 :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪.382 :‬‬ ‫‪ -3‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 115 :‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪.114 :‬‬ ‫‪ -4‬ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪.385 :‬‬ ‫‪ -5‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ ‪ / 503 :2‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻷﺋﻤﺔ اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟـﺜﻠﺞ‪ / 111 :‬اﻟﻤﺠـﺪي‪ .130 :‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻧﮕـﺎه ﻛﻨﻴـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫اﻟﻨﻘﺾ ﻋﻠﻲ اﺑﻲ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺑﺸﺎر‪ ،‬ﺑﻨﺪ ‪ .5 – 4‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛـﻪ ﺑﺮﺧـﻲ ﻣﻨـﺎﺑﻊ )ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫دﻻﺋﻞ اﻻﻣﺎﻣﻪ‪ / 217 :‬ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪ / 313 :‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﻢ‪ / 203 :‬ارﺷﺎد ﻣﻔﻴﺪ‪ / 334 :‬اﻋـﻼم اﻟـﻮري‪/ 366 :‬‬ ‫ﺗﺎج اﻟﻤﻮاﻟﻴﺪ‪ / 56 :‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﺑﻦ ﺷﻬﺮ آﺷﻮب ‪ (402 :4‬از ﺑﺮادر دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺣﺴﻴﻦ ﻧﺎم ﺑﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺮﺧـﻲ‬ ‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺮادر ﻫﻢ در زﻣﺎن ﺣﻀﺮت ﻫﺎدي  در ﺳﺎﻣﺮاء درﮔﺬﺷـﺘﻪ ﺑـﻮد )اﻟﺸـﺠﺮة اﻟﻤﺒﺎرﻛـﻪ‪:‬‬ ‫‪ .(78‬ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺻﺪاي ﺣﻀﺮت وﻟﻲ ﻋﺼﺮ )ارواﺣﻨﺎ ﻓﺪاه( ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺒﻴﻪ ﺻﺪاي اﻳﻦ‬ ‫ﻋﻤﻮي ﺧﻮد ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺘﻨﺎد اﻳﻦ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﺑﻪ رواﻳﺖ ﺷﻴﺦ در اﻣﺎﻟﻲ ‪ 294 :1‬اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﺑﻨﺎﺑـﻪ ﻓﻬـﻢ‬

‫‪118‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫اﮔﺮ ﺑﺮادر دﻳﮕﺮي ﻫﻢ ﺑﻮد اﻧﺘﻘﺎل اﻣﺎﻣﺖ از ﺑﺮادر ﺟﺰ در ﻣـﻮرد اﻣـﺎم ﺣﺴـﻦ و اﻣـﺎم ﺣﺴـﻴﻦ‬ ‫)ﻋﻠﻴﻬﻤﺎ اﻟﺴﻼم( – ﺑﺮاﺳﺎس رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﻋﻠﻴﻪ ﻋﻘﻴﺪة ﻓﻄﺤﻴﻪ ﺑﻪ ﺻﺤﺖ اﻣﺎﻣﺖ ﻋﺒـﺪاﷲ‬ ‫ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ و ﻋﺪم ﺗﻨﺎﻓﻲ آن ﺑﺎ اﻣﺎﻣﺖ ﺣﻀﺮت ﻛﺎﻇﻢ  وارد ﺷﺪه ﺑﻮد ‪ (1)-‬اﻣﻜﺎن ﻧﺪاﺷـﺖ‬ ‫و ﻣﺠﻤﻼً ﻣﺒﺎﻧﻲ اﻋﺘﻘﺎدي ﺷﻴﻌﺔ اﻣﺎﻣﻴﻪ ﺑﺎﻟﻜﻞ درﻫﻢ ﻓﺮو ﻣﻲرﻳﺨﺖ‪.‬در ﭼﻨﻴﻦ زﻣﻴﻨﻪاي ﺑﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ وﺟﻮد ﻣﻘﺪس ﺣﻀﺮت وﻟﻲ ﻋﺼﺮ )ارواﺣﻨﺎ ﻓﺪاه( را ﺑﻪ ﺟﺎن و ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن و ﺑـﺎﻻﺧﺺ‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺗﺸﻴﻊ ﻛﺮاﻣﺖ ﻓﺮﻣﻮد و ﺗﻜﻠﻴﻒ ﻣﺴﺄﻟﺔ اﻣﺎﻣﺖ ﻛﻪ ﻧـﺰد ﺧﺪاوﻧـﺪ روﺷـﻦ ﺑـﻮد از ﻧﻈـﺮ‬

‫آﻧﺎن‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺻﺪاي ﺣﻀﺮت وﻟﻲ ﻋﺼﺮ را ﺷﻨﻴﺪه و آن را ﺑﻪ ﺻﺪاي ﺣﺴﻴﻦ ﻓﺮزﻧﺪ اﻣـﺎم ﻫـﺎدي‬ ‫ ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪) .‬ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻣﺜﺎل ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رﺳﺎﻟﺔ »ﺗﻮارﻳﺦ اﻟﻨﺒـﻲ واﻵل« ﺷـﻴﺦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺗﻘـﻲ‬ ‫ﺗﺴﺘﺮي‪ .(66 :‬اﻳﻦ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻴﺴﺎر ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ در آن رواﻳﺖ از وي ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪه‪» :‬ﺣﺴﻴﻦ‬ ‫ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ‪ ،‬اﺑﻦ ارﺿﺎ« ﺑﻪ ﻃﻮر اﺷﻜﺎر ﻧﺒﻴﺮة اﻣﺎم ﻫﺎدي از ﻃﺮﻳﻖ ﻓﺮزﻧﺪﺷﺎن ﺟﻌﻔﺮ اﺳﺖ‪ :‬ﻧـﺎم اﺑـﻦ‬ ‫اﻟﺮﺿﺎ ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم ﻧﻮادﮔﺎن ﺣﻀﺮت رﺿﺎ  ﺗﺎ ﻣﺪتﻫﺎ ﻋﻠﻢ ﻏﺎﻟﺐ ﺑﻮد‪ .‬آن ﻓﺮد ﺷﻴﻌﻲ ﻛﻪ ادﻋﺎ ﻛﺮده ﻛﻪ‬ ‫اﻣﺎم دوازدﻫﻢ را دﻳﺪه و ﺻﺪاي اﻳﺸﺎن را ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ :‬اﺑﻮاﻟﻄﻴﺐ اﺣﻤﺪ ﺑـﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑـﻦ ﺑـﻮﻃﻴﺮ‬ ‫ﻧﻮادة ﻳﻚ ﺧﺪﻣﺘﻜﺎر ﺣﻀﺮت ﻫﺎدي  اﺳﺖ )اﻣﺎﻟﻲ ﺷﻴﺦ ‪ (306 – 305 :1‬و ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻗﺎﻋﺪه ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ‬ ‫ﻣﻌﺎﺻﺮ آن ﻧﺒﻴﺮة اﻣﺎم ﻫﺎدي ﻣﻲﺑﻮده اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻓﺮزﻧﺪ اﻳﺸﺎن‪ .‬ﭘـﺲ اﺻـﻞ وﺟـﻮد ﻓﺮزﻧـﺪي ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬ ‫ﺣﺴﻴﻦ ﺑﺮاي ﺣﻀﺮت ﻫﺎدي  ﻣﺒﻨﺎي ﻧﻘﻠﻲ درﺳﺘﻲ ﻧﺪارد‪ .‬در ﻫﺮﺻﻮرت در ﻟﺤﻈﺔ رﺣﻠـﺖ ﺣﻀـﺮت‬ ‫ﻫﺎدي‪ ،‬اﻣﺎم ﻋﺴﻜﺮي و ﺟﻌﻔﺮ ﺗﻨﻬﺎ ﻓﺮزﻧﺪان ذﻛﻮر آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻮدهاﻧﺪ )اﻟﻨﻘﺾ ﻋﻠﻲ اﺑﻲ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ‬ ‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺑﺸﺎر‪ ،‬ﺑﻨﺪ ‪ .5 – 4‬ﻧﻴﺰ ارﺷﺎد ﻣﻔﻴﺪ‪.(351 :‬‬ ‫‪» -1‬ﻻ ﺗﺠﺘﻤﻊ اﻹﻣﺎﻣﺔ ﻓﻲ اﻷﺧﻮﻳﻦ ﺑﻌﺪ اﻟﺤﺴﻦ واﻟﺤﺴﻴﻦ« ﻳﺎ »أﺑﻲ اﷲ أن ﺗﻜﻮن اﻹﻣﺎﻣﺔ ﻓﻲ اﻷﺧﻮﻳﻦ ﺑﻌﺪ اﻟﺤﺴﻦ‬ ‫واﻟﺤﺴﻴﻦ« و ﺗﻌﺒﻴﺮات ﻣﺸﺎﺑﻪ اﻳﻦ )ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 80 :‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ 102 :‬و ‪ / 103‬اﻟﺘﻨﺒﻴﻪ اﺑﻮﺳﻬﻞ‬ ‫ﻧﻮﺑﺨﺘﻲ‪ / 92 :‬اﻹﻣﺎﻣﺔ واﻟﺘﺒﺼﺮة‪ 179 :‬و ‪ 189 – 188‬و ‪ / 191‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ 285 :1‬و ‪ / 286‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪414 :‬‬ ‫– ‪ 417‬و ‪ / 426‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ 136 :‬و ‪ .(176‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻫﻮاداران ﺟﻌﻔﺮ ﻛﻪ راﻫﻲ ﺑﺮاي رد اﻳﻦ رواﻳﺖ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﻣﻮرد او ﺑﺪاء ﺷﺪه )اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ (110 :‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﻮد وي )ﻛﺎﻓﻲ ‪.391 :1‬‬ ‫ﻧﻴﺰ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ (488 :‬و ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ از ﻣﻨﺘﺴﺒﻴﻦ ﺑﻪ ﺗﺸﻴﻊ در آن ﻋﺼﺮ )اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪:‬‬ ‫‪ (108‬از ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺪاء در اﺳﺘﺪﻻﻻت ﺧﻮد ﺑﺮاي ﻣﻨﻈﻮرﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻫﻢ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪119‬‬

‫ﻇﺎﻫﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﻴﺮ ﻣﻘﺪر و ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺧﻮد اداﻣﻪ داد‪ .‬ﺣﻘﺎً ﻛﻪ ﻣﻮﻟﻮدي در اﺳـﻼم ﻣﺒـﺎركﺗـﺮ از‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻮﻟﻮد ﭘﺎ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻧﻨﻬﺎده ﺑﻮد‪.‬‬ ‫***‬ ‫ﺑﺸﺎرت ﺗﻮﻟﺪ اﻳﻦ ﻣﻮﻟﻮد ﻣﺒﺎرك را ﺑﻪ دﻻﺋﻠﻲ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ آن آﮔﺎهﺗﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺷـﺪت از‬ ‫ﻋﺎﻣﺔ ﻣﺮدم ﭘﻨﻬﺎن ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻨﺪو ﺟﺰ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از ﺧـﻮاص ﺣﻀـﺮت ﻋﺴـﻜﺮي  و ارﺣـﺎم‬ ‫ﻧﺰدﻳﻚ‪ ،‬ﻛﺴﻲ را ﺑﺮ آن آﮔﺎه ﻧﺴﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻫﻨﮕﺎم رﺣﻠﺖ آن اﻣﺎم ﻫﻤﺎم ﺟﺰ‬ ‫ﻫﻤﺎن اﻓﺮاد زﺑﺪه و ﻣﻨﺘﺨﺐ ﻛﻪ ﻣﺤﺮم اﻳﻦ ﺳﺮ اﻟﻬﻲ ﺑـﻮدن ﻛﺴـﻲ از وﺟـﻮد ﻓﺮزﻧـﺪي ﺑـﺮاي‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي ﺧﺒﺮ ﻧﺪاﺷﺖ)‪ .(1‬اﻣﺎ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ آن اﻣـﺎم‪ ،‬ﺧـﻮاص اﺻـﺤﺎب‬ ‫اﻳﺸﺎن)‪ (2‬ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ ﺟﻨﺎب ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﻋﻤﺮي ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻋﻼم داﺷﺘﻨﺪ ﻛـﻪ اﻣـﺎم‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪي از ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ اﻳﺸﺎن و اﻛﻨﻮن ﻣﺘﺼـﺪي ﻣﻘـﺎم رﻓﻴـﻊ اﻣﺎﻣـﺖ‬ ‫اﺳﺖ)‪ .(3‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺔ ﻋﺜﻤـﺎن ﺑـﻦ ﺳـﻌﻴﺪ‪ ،‬دﻟﻴـﻞ اﺧﺘﻔـﺎء آن ﺑﺰرﮔـﻮار آن ﺑـﻮد ﻛـﻪ در ﺻـﻮرت‬ ‫ـﺪﻳﺪارﺷﺪن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻋﻤﺎل ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﻣﻲرﺳﻴﺪ)‪ .(4‬ﺗﺮدﻳـﺪي ﻧﻴﺴـﺖ ﻛـﻪ ﺟﺎﻣﻌـﺔ‬ ‫‪ -1‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 105 :‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ / 102 :‬ﺷﺮح اﻟﺨﺒﺎر ‪ / 312 :3‬ارﺷﺎد ﻣﻔﻴـﺪ‪ / 345 :‬اﻋـﻼم اﻟـﻮري‪:‬‬ ‫‪ / 380‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﺑﻦ ﺷﻬﺮ آﺷﻮب ‪ 422 :4‬و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺴﻴﺎر دﻳﮕﺮ )ﻧﻴﺰ ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 384 :‬و ﻧﻈﺎﺋﺮ آن(‪.‬‬ ‫‪ -2‬اﻳﻨﺎن ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از ﺟﻨﺎب ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﻋﻤﺮي و ﻓﺮزﻧﺪ او ﻣﺤﻤـﺪﺑﻦ ﻋﺜﻤـﺎن‪ ،‬اﺑﻮﻫﺎﺷـﻢ داود ﺑـﻦ‬ ‫ﻗﺎﺳﻢ ﺟﻌﻔﺮي ﻛﻪ ﻣﺴﻦﺗﺮﻳﻦ ﻛﺲ در زﻣﺎن ﺧﻮد در ﻣﻴﺎن آل اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ﺑـﻮد )ﻣـﺮوج اﻟـﺬﻫﺐ ‪ (62 :5‬و‬ ‫ﭼﻨﺪﺗﻦ دﻳﮕﺮ‪ .‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺗﻘﺮﻳﺐ اﻟﻤﻌﺎرف اﺑﻮاﻟﺼﻼح ﺣﻠﺒﻲ‪ .186 – 185 :‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﺑـﺮاي ﻧﻘـﺶ‬ ‫اﻧﺎن دردورة ﺣﻴﺎت ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﺑﻪ ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪.76 :‬‬ ‫‪ -3‬ﻛﺘﺎﺑﺎﻟﺘﻨﺒﻴﻪ اﺑﻮﺳﻬﻞ ﻧﻮﺑﺨﺘﻲ‪ / 93 – 92 :‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎﻟﻤﻌﺎرف‪ .185 :‬اﺑﻮاﻟﺼﻼح در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛـﻪ ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪،‬‬ ‫ﺗﻮﻟﺪ ﺣﻀﺮت وﻟﻲ ﻋﺼﺮو ﻧﻘﺺ و وﺻﻴﺖ اﻣﺎم ﻗﺒﻞ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ اﻳﺸﺎن ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﺷﻴﻌﻪ ﻣـﻼك اﻣﺎﻣـﺖ‬ ‫اﻣﺎم ﺑﻌﺪي اﺳﺖ از راه ﺷﻬﺎدت اﻳﻦ ﮔﺮوه از ﻋﺪول و ﺧﻮاص ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻧﺺ آن ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻧﺺ ﺧﻮد اﻣﺎم اﺳﺖ و ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺺ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺗﻮاﺗﺮ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -4‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ .199 :‬وﻟﻲ در ﺷﺮح اﻻﺧﺒﺎر ﻗﺎﺿﻲ ﻧﻌﻤﺎن ‪ 314 :3‬دارد ﻛﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ وﺟـﻮد اﻣﺎﻣـﺖ‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻫﻮ ﻣﺴﺘﻮر ﺧﺎﺋﻒ ﻣـﻦ ﺟﻌﻔـﺮ وﻏﻴـﺮﻩ ﻣـﻦ أﻋﺪاﺋـﻪ« ﻓـﻲ‬

‫‪120‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﺷﻴﻌﻪ در آن ادوار ﮔﺮﭼﻪ از ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﺷﺪﻳﺪ دورة ﻣﺘﻮﻛﻞ ﻧﺠﺎت ﻳﺎﻓﺘﻪ و اﻛﻨﻮن رﺟﺎل ﺷـﻴﻌﻪ‬ ‫اﻧﺪك اﻧﺪك درﻣﻨﺎﺻﺐ ﺣﺴﺎس دوﻟﺘﻲ ﺟﺎ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ اﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﺗﻀﻴﻴﻘﺎت ـﺮاوان ﺑﻮد و ﺟﻮي‬ ‫ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب ﻋﻠﻴﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ)‪ .(1‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ وﺟﻮد ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻘﻴﻪ ر آن ﺳﺎلﻫـﺎ‪ ،‬اﻃﻼﻋـﺎت‬ ‫ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت ﺗﺎ ﺳﺎلﻫﺎ از ﻋﺎﻣﺔ ﻣﺮدم ﻣﺨﻔﻲ ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻪ ﺷﺪ ﺗـﺎ آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ‬ ‫ﺣﺘﻲ در ﻣﻮرد ﺗﺎرﻳﺦ وﻻدت ﻣﺒﺎرك اﻳﺸﺎن اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ ﻓﺮاوان ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ)‪ .(2‬ﻣﺎدر ﺑﺰرگ‬

‫اﻟﻮاﻗﻊ آن ﭼﻪ از رواﻳﺎت و ﻧﻘﻮل ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻳﻦ دوره ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻠﻴﺔ ﺗﺤﺮﻳﻜـﺎﺗﻲ ﻛـﻪ ﭘـﺲ از وﻓـﺎت اﻣـﺎم‬ ‫ﻋﺴﻜﺮي  ﻋﻠﻪ ﺑﻴﺖ ﺟﻠﻴﻞ و اﺻﺤﺎب اﻳﺸﺎن ﺷﺪ و ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺑﻪ ﺗﻔﺘﻴﺶ ﺧﺎﻧـﻪ و ﺗﺤـﺖ ﻧﻈـﺮ ﻗـﺮاردادن‬ ‫ﻛﻨﻴﺰ آن ﺣﻀﺮت ﮔﺮدﻳﺪ ﻧﺎﺷﻲ از ﺟﻌﻔﺮ و ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺻﺤﺖ و ﻓﺴﺎد دﻋﻮي ارث او ﺑﻮده‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺟﺪاً آن ﻫﻤﻪ را ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﺣﻜﻮﻣﺖ ﮔﺬارده و آن اﻋﻤﺎل را ﻧﺸﺎن ﺳﻮء ﻗﺼـﺪ دﺳـﺘﮕﺎه ﺧﻼﻓـﺖ‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ ﺟﺎن اﻣﺎم ﻣﻌﺼﻮم داﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ / 105 :‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 504 :1‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪.44 :‬‬ ‫‪ -2‬اﺧﺘﻼﻓﺎت در ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻮﻟﺪ اﻳﺸﺎن ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ :‬اول رﻣﻀﺎن ‪) 254‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 473 :‬و ‪ 15 ،(474‬ﺷـﻌﺒﺎن‬ ‫‪)25‬ﻣﺴﺎر اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ 8 ،(61 :‬ﺷﻴﻌﻴﺎن ‪) 255‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﻢ‪ / 204 :‬دﺳﺘﻮر اﻟﻤﻨﺠﻤـﻴﻦ‪ 345 :‬پ(‪ 15 ،‬ﺷـﻌﺒﺎن ‪25‬‬ ‫)ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 514 :1‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ .430 :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ 141 :‬ﺑﺮاﺳﺎس رواﻳﺘﻲ از ﺣﻜﻴﻤـﻪ دﺧﺘـﺮ اﻣـﺎم‬ ‫ﺟﻮاد‪ ،‬وﻟﻲ ﻫﻤﺎن رواﻳﺖ در ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 424 :‬ﺑﺪون آن ﺗـﺎرﻳﺦ و در ﻫﺪاﻳـﺔ ﺧﺼـﻴﺒﻲ‪ 355 :‬ﺑـﺎ ﺗـﺎرﻳﺦ‬ ‫ﻣﻐﺎﻳﺮي آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﺰ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب اﻟﻜﺎﻣﻞ ﻓﻲ اﺳﺮار اﻟﻨﺠﻮم ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑـﻦ ﻧﻮﺑﺨـﺖ‪41 :‬‬ ‫ﻛﻪ در اﺣﻜﺎم ﻧﺠﻮﻣﻲ ﻗﺮان ﺷﺸﻢ – ﻛﻪ از ﺳﺎل ‪ 253‬آﻏﺎز ﺷﺪه ﺑـﻮد – دارد‪» :‬وﻓـﻲ اﻟﺴـﻨﺔ اﻟﺜﺎﻟﺜـﺔ ﻣﻤـﻦ ﻫـﺬا‬ ‫اﻟﻘﺮان ]ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺎل ‪ [255‬ﻣﻮﻟﻮد ﻳﻮﻟﺪ ﻳﻌﻈﻢ ﺷﺄﻧﻪ وﻳﻌﻈﻢ ﻣﻘﺪارﻩ وﻳﺮﺗﻔﻊ ﻟﻪ اﻟﺼﻴﺖ واﻟﺬﻛﺮ وﻳﻜﻮن ﻇﻬﻮرﻩ ﻓﻲ اﻟﻘﺮان‬ ‫اﻟﺴـﺎﺑﻊ‪ ،(«...‬ﺷﻌﺒﺎن ‪) 257‬دﻻﺋﻞ اﻻﻣﺎﻣﻪ‪ 271 – 270 :‬و ‪ / 272‬ﻫﺪاﻳـﺔ ﺧﺼـﻴﺒﻲ‪ 334 :‬و ‪ 335‬و ‪،(387‬‬ ‫‪ 15‬ﺷﻌﺒﺎن ‪) 257‬دﻻﺋﻞ اﻻﻣﺎﻣﻪ‪ 19 ،(271 :‬رﺑﻴﻊ اﻻول ‪) 258‬وﻓﻴﺎت اﻻﻋﻴـﺎن ‪ 176 :4‬ﺑـﻪ ﻧﻘـﻞ از ﺗـﺎرﻳﺦ‬ ‫ﻣﻴﺎﻓﺎرﻗﻴﻦ اﺑﻦ اﻻزرق(‪ 23 ،‬رﻣﻀﺎن ‪) 258‬ﻣﻄﺎﻟﺐ اﻟﺴﺌﻮل‪ / 89 :‬ﻛﺸـﻒ اﻟﻐﻤـﻪ ‪ .227 :3‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻧﮕـﺎه‬ ‫ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 515 :1‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ / 436 :‬ﺷﺮح اﻻﺧﺒﺎر ‪ / 314 :3‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻷﺋﻤﺔ اﺑـﻦ اﺑـﻲ اﻟـﺜﻠﺞ‪/ 88 :‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﻢ‪ (204 :‬و ﺳﺎل ‪ 259‬ﺑﺪون ﺗﻌﻴﻴﻦ روز و ﻣﺎه )ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﺻﺤﺢ ﺗﺎرﻳﺦ اﻷﺋﻤﺔ اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟـﺜﻠﺞ‪88 :‬‬ ‫در ﻧﺴﺨﻪاي از ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ )ﺷﻤﺎرظ ‪ 2973‬ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ آﻳﺖ اﷲ ﻣﺮﻋﺸﻴﺪر ﻗﻢ[ آﻣﺪه اﺳﺖ(‪ .‬ﺑﺎز رواﻳﺘﻲ‬ ‫دﻳﮕﺮ در ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 407 :‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﺸﺎن در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت ﭘﺪر ﻫﺸﺖ ﺗﺎ ده ﺳﺎﻟﻪ ﻣـﻲﻧﻤـﻮدهاﻧـﺪ‪ ،‬و‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪121‬‬

‫ﺣﺪ‪‬ﻳﺚ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﺎم ﺟﺪه و ام اﻟﺤﺴﻦ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﺪ(‬ ‫اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﻣﺎدر ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ) ‪‬‬ ‫ﺣﺘﻲ اﻇﻬﺎر ﻣﻲﻓﺮﻣﻮد ﻛﻪ اﻳﺸﺎن در زﻣﺎن رﺣﻠﺖ آن ﺣﻀﺮت ﻫﻨﻮز ﭼﺸﻢ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻧﮕﺸـﻮده‬ ‫و در ﺑﻄﻦ ﻣﺎدر ﺑﻮدهاﻧﺪ)‪ .(1‬و ﺑﺮﺧﻲ از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ ﺷﻬﺎدت را ﭘﻴﺮوي ﻧﻤﻮدﻧﺪ)‪ .(2‬اﻣﺎ آن‬ ‫ﺷﻬﺎدت ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﺒﻮد و ﻣﺎﺟﺮاﺋﻲ دﻳﮕﺮ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫در وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪاي ﻛﻪ از ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد اﻳﺸـﺎن ﺗﻨﻬـﺎ از ﻣـﺎدر‬ ‫ﺧﻮد ﻧﺎم ﺑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ)‪ ،(3‬و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ در ﻳﻚ دو ﺳﺎل اول ﺑﺮﺧﻲ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧـﺪ‬ ‫ﻛﻪ در ﻏﻴﺒﺖ ﻓﺮزﻧﺪزادة ﺑﺰرﮔﻮارﺷﺎن‪ ،‬اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﻧﻴﺎﺑﺖ ﻋﻬﺪهدار ﻣﻬﺎم اﻣﺎﻣﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ)‪ .(4‬اﻳﺸﺎن‬ ‫در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ رﺣﻠﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪ .‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از وﺻﻮل اﻳﻦ‬ ‫رواﻳﺘﻲ در ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪) 155 :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ در ﻫﺎﻣﺶ ﺑﺤﺎر ‪ 6 :52‬ذﻛﺮ ﺷﺪه( ﻧﻴﺰ ﺳـﻦ اﻳﺸـﺎن را در‬ ‫روز وﻓﺎت ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﺣﺪود ده ﺳﺎل ﺑﺮآورد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ -1‬دﺳﺘﻮر اﻟﻤﻨﺠﻤﻴﻦ‪ 345 :‬پ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ اﻇﻬﺎر را ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﻛﻨﻴﺰان ﺣﻀﺮت ﻋﺴـﻜﺮي  ﻧﺴـﺒﺖ‬ ‫دادهاﻧﺪ ﻛﻪ ادﻋﺎء ﻛﺮد ﺧﻮد )ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 474 :‬و ‪ (476‬ﻳﺎ ﻛﻨﻴﺰ دﻳﮕﺮ )ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 505 :1‬ﻛﻤﺎل اﻟـﺪﻳﻦ‪(43 :‬‬ ‫ﺣﺎﻣﻠﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻓﺮق اﻟﺸـﻴﻌﻪ‪ 112 :‬و ‪ / 113‬اﻟﻤﻘـﺎﻻت واﻟﻔـﺮق‪ 114 :‬و ‪ / 115‬ﻛـﺎﻓﻲ ‪ / 337 :1‬ﻏﻴﺒـﺖ ﻧﻌﻤـﺎﻧﻲ‪/ 166 :‬‬ ‫ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻣﻔﻴﺪ ‪ / 99 – 98 :2‬ﺟﻤﻬﺮة اﺑﻦ ﺣﺰم‪ / 55 :‬ﺷـﺮح اﻻﺧﺒـﺎر ﻗﺎﺿـﻲ ﻧﻌﻤـﺎن ‪ / 314 :3‬ﺳـﺮاﺋﺮ و‬ ‫اﺳﺮار اﻟﻨﻄﻘﺎء‪.254 :‬‬ ‫‪ -3‬اﻟﻔﺼﻮل اﻟﺸﻌﺮه‪ 348 :‬و ‪ / 357‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ 75 :‬و ‪ .138‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛـﺎﻓﻲ ‪ / 505 :1‬ﻛﻤـﺎل‬ ‫اﻟﺪﻳﻦ ‪.43‬‬ ‫‪ -4‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ / 507 :‬ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪ 366 :‬ﻛﻪ در رواﻳﺘﻲ از ﺳﺎل ‪ 262‬ﻧﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻳﻜـﻲ‬ ‫از ﺷﻴﻌﻴﺎن از ﺣﻜﻴﻤﻪ )ﻳﺎ ﺧﺪﻳﺠﻪ( دﺧﺘﺮ ﺣﻀﺮت ﺟﻮاد  و ﻋﻤﺔ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي ﺳـﺆال ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‬ ‫»إﻟﻰ ﻣﻦ ـﻔﺰع اﻟﺸﻴﻌﺔ؟« و وي ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲدﻫﺪ‪» :‬إﻟﻰ اﻟﺠـﺪة أم أﺑـﻲ ﻣﺤﻤـﺪ«‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ رواﻳﺖ ﺑﺎ ﺗـﺎرﻳﺦ ‪ 282‬در‬ ‫ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 501 :‬آﻣﺪه ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ زﻣﺎﻧﻲ و ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺳﺆال و ﺟﻮاب ﺑﻲﺗﺮدﻳﺪ ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺎدر ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 442 :‬در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت ﺟﻌﻔﺮ – ﻛﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﮔﺰارش ـﻤﺠﺪي‪ 135 :‬در ﺳﺎل ‪ 271‬درﮔﺬﺷﺖ – وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ در ﺳـﻼ ‪ 282‬اﺻـﻮﻻً زﻧـﺪه‬ ‫ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪.(138 :‬‬

‫‪122‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ،‬اﻳﺸﺎن ﺳﺮﻳﻌﺎً ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺮاء ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ)‪ (1‬ﺗﺎ از دﺳﺖﻳﺎﻓﺘﻦ ﺟﻌﻔـﺮ ﺑـﺮ ﻣﻮارﻳـﺚ آن‬ ‫ﺣﻀﺮت ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﺑﺮاﺳﺎس ﻓﻘﻪ اﻫـﻞ ﺳـﻨﺖ اﮔـﺮ اﻣـﺎم ﺑـﺪون‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ درﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ارث اﻳﺸﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻴﺎن ﻣﺎدر و ﺑﺮادر اﻳﺸﺎن ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺮاﺳﺎس ﻓﻘﻪ ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬واﻟﺪﻳﻦ ﺟﺰء ﻃﺒﻘﺔ اول و ﺑﺮادر از ﻃﺒﻘﺔ دوم اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺎ وﺟﻮد ﺣﺘﻲ ﻳﻚ‬ ‫ﺗﻦ از ﻃﺒﻘﺔ ﻣﺘﻘﺪم‪ ،‬ﻫﻴﭽﻴﻚ از ﻃﺒﻘـﺎت ﻣـﺆﺧﺮ ارث ﻧﻤـﻲﺑﺮﻧﻨـﺪ‪ .‬ﻣـﺎدر ﺑﺰرﮔـﻮار ﺣﻀـﺮت‬ ‫ﻋﺴﻜﺮي  ﺑﺮاي آن ﻛﻪ از دﺳﺖﻳﺎﻓﺘﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﺮ ﻣﻴﺮاث اﻣﺎم ﻣﻌﺼﻮم ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﺮده و در‬ ‫ﻋﻴﻦ ﺣﺎل دوﻟﺘﻴﺎن را ﺑﺮ وﺟﻮد ﻓﺮزﻧﺪ اﻳﺸﺎن آﮔﺎه ﻧﺴﺎزد ﭼﻨﻴﻦ اﻟﻘﺎء اﺣﺘﻤﺎل ﻓﺮﻣﻮد ﻛـﻪ ﻳﻜـﻲ‬ ‫از ﻛﻨﻴﺰان)‪ (2‬ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﺣﺎﻣﻠﻪ اﺳـﺖ و ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻳﺸـﺎن داراي ﻓﺮزﻧـﺪ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 474 :‬و ‪.476‬‬ ‫‪ -2‬ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﻇﺎﻫﺮاً ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺪر ﺑﺰرﮔﻮار ﺧﻮد )ﺑﺤﺎر اﻻﻧﻮار ‪ (117 :50‬ﻫﺮﮔﺰ ازدواج ﻧﻔﺮﻣﻮده و‬ ‫ﻫﻤﺴﺮي ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪ 248 :‬ﺗﻨﻬﺎ دو ﻛﻨﻴﺰ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎي ﻧـﺮﺟﺲ )ﻛـﻪ ﺑﻨﺎﺑـﻪ‬ ‫ﺷﺘﺔ ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ 241 :‬و اﻟﻤﺠﺪي‪ 132 :‬ﻫﻤﺎن ﺻﻘﻴﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻨﺎﺑﻊ دﻳﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺎل اﻟـﺪﻳﻦ‪ 47 :‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻣﺎدر اﻣﺎم ﻋﺼﺮ ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ( و ورداس ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻛﺘﺎﺑﻴﻪ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﻲ ـﻞ‬ ‫ﻛﺘﺎب و در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻳﻘﻴﻨﺎً ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﺴﻴﺤﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮاً از ﻛﻨﻴﺰﻫﺎﺋﻲ ﻛـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﻴﻦ در ﺟﻨـﮓ از ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ دو ﻇﺎﻫﺮاً ﻫﻤﺎن ﻧﺴﻴﻢ و ﻣﺎرﻳﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﺟﺎي دﻳﮕﺮ از ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼـﻴﺒﻲ‪ 35 :‬ﻧـﺎم‬ ‫ﺑﺮده ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬ﻧﺎم ﻧﺴﻴﻢ در ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 441 :‬ﻫﻢ ﻫﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺎس رواﻳﺘﻲ در ﻛﻤﻤـﺎل اﻟـﺪﻳﻦ‪42 – 419 :‬‬ ‫ﻧﺮﺟﺲ ﻫﻢ در اﺻﻞ ﻳﻚ ﻛﻨﻴﺰ روﻣﻲ ﺑﻠﻜﻪ از واﺑﺴﺘﮕﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ روم ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ روم‬ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻓﺘﺎده و ﺑﻪ داراﻻﺳﻼم آورده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬در آن اﻋﺼﺎر ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻨﮓﻫﺎ ﻛﻨﻴﺰان‬ ‫روﻣﻲ ﺑﺴﻴﺎري در ﺑﻴﻮت ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻫﺎدي  ﻧﻴﺰ ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻘﻠﻲ در ﺑﺼـﺎﺋﺮ ﺻـﻔﺎر‪338 :‬‬ ‫ﻏﻼﻣﺎن روﻣﻲ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺣﻀﺮت رﺿﺎ  ﻧﻴـﺰ ﺑﺮاﺳـﺎس ﻳـﻚ ﺗﻔﺴـﻴﺮ از رواﻳﺘـﻲ در‬ ‫ﺗﻬﺬﻳﺐ ‪ 399 :1‬اﻣﻜﺎﻧﺎً ﻛﻨﻴﺰي ﻣﺴﻴﺤﻲ در ﺧﺎﻧﻪ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺻﺤﺖ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ درﺳﺖ روﺷﻦ ﻧﻴﺴـﺖ )در‬ ‫آن رواﻳﺖ ﺷﺨﺼﻲ از ﺣﻀﻮر اﻳﺸﺎن ﺣﻜﻢ ﻣﺒﺎﺷﺮت ﻛﻨﻴﺰ ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﺑﺎ اﺷﻴﺎء و ﻇﺮوف و ﻃﻌﺎم اﺳﺘﻔﺴﺎر‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺳﺆال ﺧﻮد را ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮوع ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ »اﻟﺠﺎرﻳﺔ اﻟﻨﺼﺮاﻧﻴﺔ ﺗﺨﺪﻣﻚ وأﻧﺖ ﺗﻌﻠﻢ اﻧﻬـﺎ ﻧﺼـﺮاﻧﻴﺔ‪ «...‬اﻟﺒﺘﻪ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺤﺘﻤﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ‪ ،‬ﻓﺮض ﺳﺆال ﺑﻪ ﺻﻴﻐﺔ ﺗﺨﺎﻃﺐ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در ﻣﺤﺎورات ﺑﺴﻴﺎر راﺋﺞ اﺳﺖ ﻧـﻪ‬ ‫اﺧﺒﺎر ازواﻗﻌﻴﺖ ﺧﺎرﺟﻲ(‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻀـﺮت ﻋﺴـﻜﺮي  ﭼﻨـﺪ ﻏـﻼم ﻧﻴـﺰ از روﻣﻴـﺎن و‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪123‬‬

‫ﺟﻌﻔﺮ ﻛﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺑﻮد اﻳﻦ اﻇﻬﺎر ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از دﺳﺖﻳﺎﺑﻲ او ﺑﺮ ﻣﻴﺮاث اﺳﺖ )ﻫﻤﭽﻨـﺎن‬ ‫ﻛﻪ ﺷﺎﻳﻊ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ اﺻﻞ ﻣﺴﺄﻟﺔ وﺟﻮد ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺮاي آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻃﺮاﻓﻴﺎن اﻣﺎم ﭘﺲ از ﺳﺎلﻫﺎ‬ ‫ﻋﺪاوت و دﺷﻤﻨﻲ ﺧﺼﻤﺎﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن او و آﻧﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻣـﺎﻧﻊ از آن ﺑﺸـﻮﻧﺪ‬ ‫ﻛﻪ او ﺑﻪ ﻣﻘﺎم اﻣﺎﻣﺖ دﺳﺘﺮﺳﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ( از ﻣﺎدر ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﺑﻪ دوﻟﺖ ﺷـﻜﺎﻳﺖ‬ ‫ﻛﺮد)‪ .(1‬اﻳﻦ ﺧﻮد اﻧﺤﺮاف دﻳﮕﺮي ﺑﺮاي او از اﺻﻮل ﻣﺬﻫﺐ ﺣﻖ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺑﺮاﺑـﺮ ﻣﺒـﺎﻧﻲ آن‪،‬‬ ‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﺎت ﺟﻮر ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﺻﺎﺣﺐ دﻋﻮي ﻣﺤـﻖ ﺑﺎﺷـﺪ ﺣـﺮام اﺳـﺖ)‪ .(2‬ﺑـﻪ دﺳـﺘﻮر‬ ‫ﻗﺎﺿﻲ‪ ،‬ﻛﻨﻴﺰ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺔ ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن و ﻣﺤﺘﺮﻣﻴﻦ ﺳﺎدات‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ‬ ‫ﺑﻦ ﺣﻤﺰه ﻋﻠﻮي)‪ (3‬ﻣﻨﺘﻘﻞ و در آﻧﺠﺎ زﻳﺮ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ آن ﻛﻪ ﭘﺲ از اﻧﺘﻬﺎء ﻣﺪت اﻛﺜـﺮ‬ ‫ﺣﻤﻞ )ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻓﻘﻪ ﺣﻨﻔﻲ( ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ ﻛﻪ وي ﺣﺎﻣﻠﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ از آن از ﻛﻨﻴﺰ ﻣﺰﺑـﻮر رﻓـﻊ‬ ‫ﺗﻮﻗﻴﻒ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪ و وي ﺳﺎلﻫﺎ ﭘﺲ از آن در ﺑﻐﺪاد زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ دﺳـﺖ ﻛـﻢ ﭼﻨـﺪ‬ ‫ﺳﺎﻟﻲ از آن در ﻣﻨﺰل ﻳﻜﻲ از اﻋﻀﺎء ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺎﻧﻔﻮذ ﺑﻨﻲ ﻧﻮﺑﺨﺖ‪ :‬ﺣﺴـﻦ ﺑـﻦ ﺟﻌﻔـﺮ ﻛﺎﺗـﺐ‬ ‫ﺗﺮﻛﺎن آﺳﻴﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ – ﻛﻪ آﻧﺎن ﻫﻢ در آن زﻣﺎن ﻫﻨﻮز ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدﻧـﺪ – داﺷـﺘﻪاﻧـﺪ )ﻛـﺎﻓﻲ ‪:1‬‬ ‫‪ 509‬و ‪ / 511‬رﺟﺎل ﺷﻴﺦ‪.(433 – 432 :‬‬ ‫‪ -1‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 474 :‬و ‪ / 476‬دﺳﺘﻮر اﻟﻤﻨﺠﻤﻴﻦ‪ 345 :‬پ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ اﻟﻔﺼﻮل اﻟﻌﺸﺮه‪ 348 :‬و‬ ‫‪ 355 – 354‬و ‪.356‬‬ ‫‪ -2‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رواﻳﺎت اﻳـﻦ ﻣﻄﻠـﺐ در ﺗﻔﺴـﻴﺮ ﻋﻴﺎﺷـﻲ ‪ / 254 :1‬ﻛـﺎﻓﻲ ‪ / 412 / 411 :7 ،67 :1‬دﻋـﺎﺋﻢ‬ ‫اﻻﺳﻼم ‪ / 530 :2‬ﻣﻦ ﻻ ﻳﺤﻀﺮه اﻟﻔﻘﻴﻪ ‪ / 4 – 2 :3‬ﺗﻬﺬﻳﺐ ‪.303 – 301 :6‬‬ ‫‪ -3‬رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ .348 – 347 :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ دﺳﺘﻮر اﻟﻤﻨﺠﻤﻴﻦ‪ 345 :‬پ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ ﺗـﺎ ﭼﻬـﺎر ﺳـﺎل وي در‬ ‫ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺎرت ﻳﻜﻲ از ﻋﻠﻮﻳﺎن ﮔﺬارده ﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ادﻋﺎء ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ او ﺣﺎﻣﻠﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧـﻲ ﮔـﺰارشﻫـﺎ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ وي در ﺧﺎﻧﺔ ﺧﻠﻴﻔﻪ )ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ (474 :‬ﻳﺎ ﺗﺤﺖ ﻧﻈـﺎرت ﻗﺎﺿـﻲ اﻟﻘﻀـﺎت )ﻫﻤـﺎن ﻣﻨﺒـﻊ‪:‬‬ ‫‪ (476‬ﺗﻮﻗﻴﻒ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻘﻞ دوم‪ ،‬ﻣﺎﻓﺎﺗﻲ ﺑﺎ ﮔﺰارش ﺑﺎﻻ ﻧﺪارد‪ .‬اﺑﻮﺳﻬﻞ ﻧﻮﺑﺨﺘﻲ در ﺗﻨﺒﻴـﻪ‪ 90 :‬و اﺑـﻦ‬ ‫ﺣﺰم در ﻓﺼﻞ ‪ 158 :4‬ﻣﺪت اﻳﻦ ﺗﻮﻗﻴﻒ را دو ﺳﺎل داﻧﺴﺘﻪان )ﻧﻴﺰ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 43 :‬ﻛﻪ »دو‬ ‫ﺳﺎل ﻳﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ« دارد وﻟﻲ ﻫﻤﺎن رواﻳﺖ در ﻛﺎﻓﻲ ‪ 505 :1‬ﺑﺪون ذﻛﺮ اﻳﻦ رﻗﻢ آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ رواﻳـﺖ‬ ‫ﻣﺤﻞ ﺗﻮﻗﻴﻒ را ﻫﻢ ذﻛﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎز رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻫﺪاﻳـﺔ ﺧﺼـﻴﺒﻲ‪ 248 :‬و ‪ / 320‬اﻟﻔﺼـﻮل اﻟﻌﺸـﺮه‪:‬‬ ‫‪ 348‬و ‪ 355 – 354‬و ‪.(356‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫‪124‬‬

‫ﻧﻮﺑﺨﺘﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪﻫﺎ ﮔﻮﻳﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن و ﻧﺎراﺣﺘﻲ دﺳﺘﮕﺎه ﺧﻼﻓﺖ از اﻳـﻦ ﺑﺎﺑـﺖ‪،‬‬ ‫وي ﻣﺠﺪداً از دﺳﺘﺮس ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ دور ﺷﺪه و ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺮ ﻋﻤﺎل دوﻟﺘﻲ ﮔﺬارده ﺷﺪ ﺗـﺎ در‬ ‫اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻣﺰﺑﻮر )ﻗﺮن ﺳﻮم( وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ)‪ .(1‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﻣﻴﺮاث اﻣﺎم ﻋﺴﻜﺮي  ﭘﺲ از‬ ‫ﻫﻔﺖ ﺳﺎل درﮔﻴﺮي ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻴﺎن ﺟﻌﻔﺮ و ﻣﺎدر ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻧﻘﻠﻲ ﻳﻚ ﺧﻮاﻫﺮ‬ ‫اﻳﺸﺎن ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪ)‪.(2‬‬ ‫***‬ ‫ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﻋﻤﺮي اﻓﺘﺨﺎر ﻳﺎﻓﺖ ﻛـﻪ ﻫﻤﭽﻨـﺎن ﺑـﻪ ﻧﻴﺎﺑـﺖ از ﺣﻀـﺮت وﻟـﻲ ﻋﺼـﺮ‬ ‫)ارواﺣﻨﺎ ﻓﺪاه( اﻣﻮر و ﺗﺸﻜﻴﻼت دﻓﺘﺮ اﻣﺎﻣﺖ را در ﻏﻴﺒﺖ اﻳﺸـﺎن ﺳﺮﭘﺮﺳـﺘﻲ ﻛﻨـﺪ و ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬ ‫وﻛﻼء ﺑﻼد ﻧﻴﺰ او را ﺑﻪ ﺗﺼﺪي اﻳﻦ ﻣﻘﺎم ﺟﻠﻴﻞ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﻫﻨﻮز ﺑﺮﺧﻲ در اﺻﻞ وﺟﻮد‬ ‫ذات ﻣﻘﺪس اﻣﺎم ﻋﺼﺮ  ﻧﻴﺰ ﺗﺮدﻳﺪﻫﺎ و ﺧﻠﺠﺎنﻫﺎﺋﻲ در ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺘﻨﺪ)‪ .(3‬در ﻫﺮ ﺻﻮرت‪،‬‬ ‫وﻛﻼﺋﻲ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻨﺎب ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ راه اﻃﺎﻋﺖ در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ در ﺳـﻤﺖ ﺧـﻮد‬

‫‪ -1‬ﻓﺼﻞ اﺑﻦ ﺣﺰم ‪.158 :4‬‬ ‫‪ -2‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ و ﻫﻤﺎن ﺻﻔﺤﻪ‪ .‬ﻧﻴﺰ رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 105 :‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪.102 :‬‬ ‫‪ -3‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 318 :1‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 358 :‬و ‪ / 487‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷـﻴﺦ‪ 146 :‬و ‪ .218‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻛـﺎﻓﻲ ‪:1‬‬ ‫‪) 329‬ﻛﻪ در ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ 146 :‬و ‪ 218‬ﻧﻘﻞ ﺷـﺪه( در ﻣـﺎﺟﺮاي ﺗﺤـﺮﻳﺾ اﺣﻤـﺪ ﺑـﻦ اﺳـﺤﺎق اﺷـﻌﺮي‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة اﻣﺎم ﻋﺴﻜﺮي در ﻗﻢ )رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ / 558 – 557 :‬دﻻﺋﻞ اﻻﻣـﻪ‪ / 272 :‬ﻫﺪاﻳـﺔ ﺧﺼـﻴﺒﻲ‪ 372 :‬و‬ ‫‪ (383‬ﺷﺨﺼﻲ را ﻛﻪ از ﺟﻨﺎب ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﭙﺮﺳﺪ آﻳﺎ ﺧﻮد ﺷﺨﺼﺎً ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﻀـﺮت ﻋﺴـﻜﺮي ‬ ‫را دﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎم اﻳﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﻣﻊ ذﻟﻚ در ﻟﻴﺴﺖ ﻛﺴﺎﻧﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺷﺨﺼـﺎً ﺣﻀـﺮت وﻟـﻲ‬ ‫ﻋﺼﺮ را زﻳﺎرت ﻛﺮدهاﻧﺪ )ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ .442 :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺷﻴﺦ‪ (26 :‬ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﻪ اﺳـﺘﻨﺎد‬ ‫داﺳﺘﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 465 – 454 :‬آﻣﺪه و ﻣﺤﻘﻘﺎن در ﺑﺎب آن ﺳﺨﻦﻫـﺎ ﮔﻔﺘـﻪاﻧـﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ در‬ ‫ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 434 – 433 :‬دارد ﻛﻪ او در ﻫﻨﮕﺎم وﻻدت ﺑﺎ ﺳﻌﺎدت ﺣﻀﺮت وﻟﻲ ﻋﺼﺮ )ﻋﺠﻞ اﷲ ﺗﻌﺎﻟﻲ‬ ‫ﻓﺮﺟﻪ( ﻧﺎﻣﻪاي از ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ اﻣﺎم در آن‪ ،‬ﺗﻮﻟﺪ ﻓﺮزﻧﺪ ارﺟﻤﻨـﺪ ﺧـﻮد را ﺑـﻪ‬ ‫وي اﻃﻼع ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪125‬‬

‫ﺗﻨﻔﻴﺬ و ﻣﺠﺎز ﺑﻪ اﺳﺘﻤﺮار اﺧﺬ وﺟﻮﻫﺎت ﺷﺮﻋﻴﻪ از ﺟﺎﻧـﺐ اﻣـﺎم ﻣﻌﺼـﻮم ﺷـﺪﻧﺪ)‪ .(1‬ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬ ‫ﺷﻴﻌﻴﺎن در ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﺮان ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻗﻢ ﻛﻪ در اﻳﻦ دوره ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮﻛﺰ ﻋﻠﻤﻲ ﺷﻴﻌﻪ‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻤﺎﻛﺎن ﺑﻪ روش ﺧﻮد اداﻣﻪ داده و وﺟﻮﻫﺎت ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي‬ ‫ ﺑﻪ وﻛﻼء ﻣﺎﻟﻲ ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻣﻘﺪﺳﻪ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﻮد ﻛﻪ اﻛﻨـﻮن از ﺟﺎﻧـﺐ ﺟﻨـﺎب ﻋﺜﻤـﺎن ﺑـﻦ‬ ‫ﺳﻌﻴﺪ ﺗﻨﻔﻴﺬ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ)‪ (2‬ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ در ﻋﺮاق وﺿﻊ دﻳﮕﺮي ﺑﻮد‪ .‬ﻛﻮﻓﻪ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن دو ﻗﺮن ﻣﻲﮔﺬﺷـﺖ ﻛـﻪ ﻣﺮﻛـﺰ ﺷـﻴﻌﻴﺎن‬ ‫ﻋﺮاق ﺑﻮد ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺮاء‪ ،‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ در ﺟﺮﻳﺎن آﻧﭽﻪ در ﺣﻠﻘﺔ ﻣﻘﺮﺑﺎن و ﻧﺰدﻳﻜـﺎن‬ ‫ﭘﻴﺸﮕﺎه رﻓﻴﻊ اﻣﺎﻣﺖ ﻣﻲﮔﺬﺷﺖ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ و از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﺑﺮﺧﻼف ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻲ ﻗـﻢ‬ ‫ﻛﻪ ﻳﻚ دﺳﺖ ﺑﻮد و ﻫﻤﻮاره ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ اﻣﺎﻣﺖ را اﻃﺎﻋﺖ و ﺗﺒﻌﻴﺖ ﻣﻲﻧﻤـﻮد ﻛﻮﻓـﻪ ﻣﺮﻛـﺰ‬ ‫ﺗﺠﻤﻊ ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﻫﻤﻪ ﻧﻮع ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎ از ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎ و »ﻣﺬاﻫﺐ« ﺑﺴﻴﺎري ﻛـﻪ‬ ‫ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﭘﻴﺪا ﺷـﺪ)‪ (3‬ﺳـﺨﻦ ﻣـﻲﮔﻮﻳﻨـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ در ﻛﻮﻓﻪ و ﺳﺎﻳﺮ ﺑﻼد ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ اﺷﺎره دارد‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از ﺷـﻴﻌﻴﺎن در‬

‫‪ -1‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ .518 :1‬ﻧﻤﻮﻧﺔ اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا در ﻣﻮرد ﺳﺎدات ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻧﻴـﺰ روي داد‪ .‬در زﻣـﺎن ﺣﻀـﻮر اﺋﻤـﺔ اﻫـﺎر آن‬ ‫ﮔﺮوه از اﻳﻦ ﺳﺎدات ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم آن ﺑﺰرﮔﻮاران ﻣﻌﺮﻓـﺖ داﺷـﺘﻪ و ﺗﻮاﺿـﻊ ﻣـﻲﻧﻤﻮدﻧـﺪ از ﻧﺎﺣﻴـﺔ‬ ‫ﻣﻘﺪﺳﻪ ﻣﺴﺘﻤﺮي داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  آن ﻋﺪه از اﻳﺸﺎن ﻛﻪ وﺟـﻮد و اﻣﺎﻣـﺖ‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ اﻳﺸﺎن را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ ﻣﺴﺘﻤﺮي ﺧﻮد را ﻃﺒﻖ ﻣﻌﻤﻮل درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺴﺘﻤﺮي دﻳﮕﺮان ﻛﻪ ﺑـﺮ‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﮔﺮدن ﻧﻨﻬﺎدﻧﺪ ﻗﻄﻊ ﺷﺪ )ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 519 – 518 :1‬ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪.(370 :‬‬ ‫‪ -2‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 479 – 478 :‬و ‪ 503- 501‬و ‪ 509‬و ‪ 516‬و ‪.518‬‬ ‫‪ -3‬ﻛﺘﺎب اﻟﺰﻳﻨﻪ‪ 292 :‬و ﻣﻠﻞ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ ‪ 202 – 200 :1‬از ﻳﺎزده ﻓﺮﻗﻪ‪ ،‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ 119 – 105 :‬و ﻣﺠﺎﻟﺲ‬ ‫ﻣﻔﻴﺪ ‪ 99 – 97 :2‬از ﭼﻬﺎرده ﻓﺮﻗﻪ‪ ،‬اﻟﻤﻘـﺎﻻت واﻟﻔـﺮق‪ 116 – 102 :‬و دﺳـﺘﻮر اﻟﻤﻨﺠﻤـﻴﻦ‪ 345 :‬پ از‬ ‫ﭘﺎﻧﺰده ﻓﺮﻗﻪ‪ ،‬و ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ ‪ 108 :5‬از ﺑﻴﺴﺖ ﻓﺮﻗﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ رﺟـﻮع ﻛﻨﻴـﺪ ﺑـﻪ ﻛﺘـﺎب‬ ‫ﺧﺎﻧﺪان ﻧﻮﺑﺨﺘﻲ از ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎل‪.165 – 160 :‬‬

‫‪126‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫اﻳﻦ ﻧﻘﺎط ﺑﺎ ﭘﻴﺶآﻣﺪ وﺿﻊ ﺟﺪﻳﺪ ﺳﺮ درﮔﻢ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﻤـﻲداﻧﺴـﺘﻨﺪ ﭼـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ ﻛـﺮد)‪.(1‬‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر از ﻣﺬﻫﺐ ﺣﻖ دﺳﺖ ﺑﺮداﺷﺘﻪ و ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ‪‬ﻓﺮَق ﺷﻴﻌﻲ و ﻏﻴﺮ ﺷﻴﻌﻲ ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ)‪ .(2‬ﮔﺮوﻫﻲ‬ ‫ﺑﺰرگ)‪ ،(3‬ﺑﻪ ﻧﻘﻠﻲ ﺣﺘﻲ اﻛﺜﺮﻳﺖ)‪ ،(4‬ﺟﻌﻔﺮ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻣﺎم ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ)‪ .(5‬ﻓﻄﺤﻴﻪ ﻛﻪ‬ ‫ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ اﻧﺘﻘﺎل اﻣﺎﻣﺖ ﺿﺮورﺗﺎً از ﭘﺪر ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﻴﺴﺖ و دو ﺑﺮادر ﻧﻴـﺰ ﻣـﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ اﻣـﺎم‬ ‫ﺷﻮﻧﺪ ﻣﺸﻜﻠﻲ از ﻧﻈﺮ ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻣﺎم ﭘﺲ از ﺣﻀﺮت ﻋﺴـﻜﺮي‬ ‫ رﺟﻮع ﻛﺮدﻧﺪ)‪ .(6‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻓﻀﺎل)‪) (1‬ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻴﺎن‬

‫‪ -1‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ / 408 :‬ﻛﻔﺎﻳﺔ اﻻﺛﺮ‪ .290 :‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﺋﻲ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴـﻞ ﺳﺮﮔﺸـﺘﮕﻲﻫـﺎ و ﺗﺮدﻳـﺪﻫﺎ ﻛـﻪ در‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  وﺟﻮد داﺷﺖ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﻤـﺎل اﻟـﺪﻳﻦ‪:‬‬ ‫‪ 426‬و ‪ 429‬و ‪ / 487‬ﻏﻴﺒــﺖ ﺷــﻴﺦ‪ 138 :‬و ‪ .172‬اﺑﻮﻏﺎﻟــﺐ زراري در رﺳــﺎﻟﺔ آل اﻋــﻴﻦ ﺧــﻮد‪141 :‬‬ ‫ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 260‬ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ آن ﺣﻀﺮت‪ ،‬ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎدهاي ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨـﻪ ﻓﺮﺳـﺘﺎدﻧﺪ ﻛـﻪ در‬ ‫ﺑﺎرة وﺟﻮد ﻓﺮزﻧﺪ آن ﺣﻀﺮت ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آن ﻛﻪ در آن زﻣﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﺮزﻧـﺪ‬ ‫اﻳﺸﺎن ﺗﻮﺳﻂ ﭘﺪر ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻪ آن ﺷﻬﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ )ﻛـﺎﻓﻲ ‪ .328 :1‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻧﮕـﺎه ﻛﻨﻴـﺪ ﺑـﻪ ‪:1‬‬ ‫‪.(340‬‬ ‫‪ -2‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ .408 :‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪة ارﺗﺪاد و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺬﻫﺐ را در ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 520 :1‬ﺗﺜﺒﻴﺖ دﻻﺋﻞ اﻟﻨﻮﺑﻪ‬ ‫از ﻗﺎﺿﻲ ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر ‪ / 390 :2‬ﻋﻴﻮن اﻟﻤﻌﺠﺰات‪ 146 :‬ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رواﻳﺘﻲ در ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 320 :‬و ‪ / 321‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ / 136 :‬ﻛﺸﻒ اﻟﻐﻤﻪ ‪ 246 :3‬ﻛـﻪ در آن‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻫﺎدي  در ﺣﻴﻦ ﺗﻮﻟﺪ ﺟﻌﻔﺮ ﭘﻴﺸﮕﻮﺋﻲ ﻓﺮﻣﻤﻮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ او »ﺧﻠﻘﻲ ﻛﺜﻴﺮ« را ﮔﻤﺮاه ﺧﻮاﻫﺪ‬ ‫ﻛﺮد‪.‬‬ ‫‪ -4‬اﻟﺪﻋﺎﻣﺔ ﻓﻲ ﺗﺜﺒﻴﺖ اﻻﻣﺎﻣﻪ‪.210 :‬‬ ‫‪ -5‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ 109 – 107 :‬و ‪ / 115‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ / 114 – 110 :‬ﻣﻘﺎﻻت اﻻﺳﻼﻣﻴﻴﻦ ‪ / 116 :1‬ﻛﻤﺎل‬ ‫اﻟﺪﻳﻦ‪ / 408 :‬ﻛﻔﺎﻳﺔ اﻻﺛﺮ‪ / 290 :‬ﻛﺘﺎب اﻟﺰﻳﻨﻪ‪ / 291 :‬ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻣﻔﻴﺪ ‪ 99 0 98 :2‬و ‪ / 103‬ﻏﻴﺒـﺖ ﺷـﻴﺦ‪:‬‬ ‫‪ 55‬و ‪ 57‬و ‪ 133‬و ‪ / 135‬ﻓﺼﻞ اﺑﻦ ﺣﺰم ‪ / 158 :4‬اﻟﻤﺠﺪي‪ / 135 :‬دﺳﺘﻮر اﻟﻤﻨﺠﻤﻴﻦ‪ 345 :‬پ ‪ /‬ﻣﻠـﻞ‬ ‫ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ ‪ / 200 – 199 :1‬اﻋﺘﻘﺎدات ﻓﺮق ﻓﺨﺮرازي‪ / 68 :‬ﻣﺤﺼﻞ او‪.356 :‬‬ ‫‪ -6‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ 108 – 107 :‬و ‪ / 119‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔـﺮق‪ 110 :‬و ‪ / 112 – 111‬ﻏﻴﺒـﺖ ﺷـﻴﺦ‪ 55 :‬و ‪ 57‬و‬ ‫‪.135‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪127‬‬

‫ﻛﻮﻓﻪ()‪ (2‬و ﻋﻠﻲ اﻟﻄﺎﺣﻦ )ﻳﻚ ﻣـﺘﻜﻠﻢ ﻛـﻮﻓﻲ و از اﻋﻀـﺎء ﺑﺮﺟﺴـﺘﺔ ﺟﺎﻣﻌـﺔ ﻓﻄﺤـﻲ()‪ (3‬از‬ ‫ﻓﻄﺤﻴﺎن ﻣﻌﺮوﻓﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﺟﻌﻔﺮ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺻﺪوق‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮ را ﭘﻴﺸﻮاي ﻧﺴﻞ دوم ﻓﻄﺤﻴﺎن )اﻣﺎم اﻟﻔﻄﺤﻴﺔ اﻟﺜﺎﻧﻴﻪ( ﻟﻘﺐ ﻣﻲدﻫﺪ)‪.(4‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﭘﻴﺮوان ﺟﻌﻔﺮ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﻄﺤﻴﻪ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪.‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﻢ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ از ﭘﻴﺶ ﺑﻪ او ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ و‬ ‫او را ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ اﻣﺎم ﻫﺎدي  ﻳﺎ ﺑﺮادر ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﻨﺎب ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ)‪ .(5‬ﺑﺮﺧﻲ ﻫﻢ از‬ ‫ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﺳـﺨﻦ ﺟﻨـﺎب ﻋﺜﻤـﺎن ﺑـﻦ‬ ‫ﺳﻌﻴﺪ را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺎ اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻛﻪ ﭼﻮن اﻳﺸﺎن ﺑﺪون ﻓﺮزﻧﺪدرﮔﺬﺷـﺘﻪاﻧـﺪﭘﺲ اﻣﺎﻣـﺖ‬ ‫اﻳﺸﺎن از اﺻﻞ ﻣﺨﺪوش ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﻌﻔﺮ ﮔﺮوﻳﺪﻧﺪ)‪ .(6‬اﻛﺜﺮﻳﺖ ﭘﻴﺮوان او‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟـﻮد‪،‬‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  را ﻗﺒﻮل داﺷﺘﻨﺪ و اﻳﻨﻚ ﺗﻨﻬـﺎ ﻳـﻚ ﻧـﺎم دﻳﮕـﺮ ﺑـﺮ‬ ‫ﻟﻴﺴﺖ اﺋﻤﺔ ﺧﻮد ﻣﻲاﻓﺰودﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻲ‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮ اﻣﺎم دوازدﻫﻢ ﺑﻮد و ﺑﺮاي ﻓﻄﺤﻴـﻪ ﻛـﻪ ﻧـﺎم‬ ‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ اﻟﺼﺎدق را ﻧﻴﺰ در ﻣﻴﺎﻧﻪ اﻓﺰوده ﺑﻮدﻧﺪ وي اﻣﺎم ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬اﺗﺒﺎع ﺟﻌﻔﺮ‬ ‫در اﻳﻦ دوره ﺑﺎ ﻧﺎم ﺟﻌﻔﺮﻳﻪ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوان اﻣﺎم ﺻـﺎدق  اﻃـﻼق ﻣـﻲﮔﺮدﻳـﺪ‬

‫‪ -1‬ﻛﺘﺎب اﻟﺰﻳﻨﻪ‪ / 291 :‬ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪ 382 :‬و ‪ / 389‬ﻣﻠﻞ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ ‪.200 :1‬‬ ‫‪ -2‬رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷﻲ‪.257 :‬‬ ‫‪ -3‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 108 ،‬ﻛﺘﺎب اﻟﺰﻳﻨﻪ‪ / 191 :‬ﻣﻠﻞ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ ‪ .199 :1‬ﻧﺎم اﻳﻦ ﺷـﺨﺺ در ﻓـﺮق اﻟﺸـﻴﻌﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺷﻜﻞ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻃﺎﺣﻲ اﻟﺨﺰاز آﻣﺪه‪ ،‬وﻟﻲ در دو ﻣﻨﺒﻊ دﻳﮕﺮ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻓﻼن اﻟﻄـﺎﺣﻦ اﺳـﺖ‪ .‬ﻓـﺮق اﻟﺸـﻴﻌﻪ‬ ‫دارد ﻛﻪ او از ﭘﻴﺮوان ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﮔﺮوه ﺟﻌﻔﺮ ﭘﻴﻮﺳﺖ‬ ‫وﻟﻲ آن دو ﻣﻨﺒﻊ دﻳﮕﺮ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ او ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از درﮔﺬﺷﺖ ﺣﻀﺮت ﻫﺎدي  از دﻋﻮي ﺟﻌﻔﺮ‬ ‫ﻃﺮﻓﺪاري ﻛﺮده ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪ -4‬ﻣﻌﺎﻧﻲ اﻻﺧﺒﺎر‪.65 :‬‬ ‫‪ -5‬ﻓﺮق اﻟﺸـﻴﻌﻪ‪ 109 – 108 :‬و ‪ / 115 – 114‬اﻟﻤﻘـﺎﻻت واﻟﻔـﺮق‪ 111 – 110 :‬و ‪ / 114 – 112‬ﻣﻘـﺎﻻت‬ ‫اﻻﺳﻼﻣﻴﻴﻦ ‪ / 116 :1‬ﻛﺘﺎب اﻟﺰﻳﻨﻪ‪ / 291 :‬ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻣﻔﻴﺪ ‪ 97 :2‬و ‪ / 98‬ﻣﻠﻞ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ ‪.200 – 199 :1‬‬ ‫‪ -6‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 109 – 108 :‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ / 11 – 110 :‬ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻣﻔﻴـﺪ ‪ / 97 :2‬ﻣﺤﺼـﻞ ﻓﺨـﺮرازي‪:‬‬ ‫‪.356‬‬

‫‪128‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ)‪ .(1‬اﻣﺎ رﻫﺮوان راه ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﺣﻀﺮت وﻟﻲ ﻋﺼﺮ )ﻋﺠﻞ اﷲ ﺗﻌﺎﻟﻲ‬ ‫ﻓﺮﺟﻪ( ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺑﻮدﻧﺪ اﺗﺒﺎع او را در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﺮدﺳﺘﺔ ﻓﻌﺎل آﻧﺎن‪ ،‬ﻋﻠﻲ اﻟﻄﺎﺣﻦ‪ ،‬ﻃﺎﺣﻨﻴـﻪ‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ)‪ .(2‬ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت ﻓﺮﻗﻪاي ﻣﻴﺎن دو ﮔﺮوه درﮔﺮﻓﺖ)‪ (3‬و رﺳـﺎﺋﻞ و ردﻳـﻪﻫـﺎي ﻣﺘﻌـﺪد‬ ‫ازدو ﻃﺮف ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ)‪.(4‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺸﺎﺟﺮات ﺗﺎ ﺳﺎلﻫﺎ اداﻣﻪ داﺷﺖ‪ .‬در اﻳـﻦ ﻣﻴـﺎن درﺧـﻮد ﺑﻴـﺖ ﺟﻠﻴـﻞ اﻣﺎﻣـﺖ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺣﺪ‪‬ﻳِﺚ‪ ،‬ﻣﺎدر ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  و ﺣﻜﻴﻤﻪ ﻋﻤﺔ ﻣﺤﺘﺮﻣﺔ اﻳﺸﺎن و‬ ‫دودﺳﺘﮕﻲ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد‪ .‬‬ ‫دﺧﺘﺮ اﻣـﺎم ﺟـﻮاد )‪ ،(5‬از وﺟـﻮد و اﻣﺎﻣـﺖ ﻓﺮزﻧـﺪ ﺣﻀـﺮت ﻋﺴـﻜﺮي  ﻫـﻮاداري‬

‫‪ -1‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ / 101 :‬اﻟﻨﻘﺾ ﻋﻠﻲ اﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ ﺑـﻦ ﺑﺸـﺎر‪ ،‬ﺑﻨـﺪ ‪ / 5‬اﻋﺘﻘـﺎدات ﻓـﺮق‬ ‫ﻓﺨﺮرازي‪ .68 :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﺳﺎﻟﺔ ﺳﻌﺪ ﺑـﻦ ﻋﺒـﺪاﷲ اﺷـﻌﺮي در رد آن ﻓﺮﻗـﻪ‪» :‬ﻛﺘـﺎب‬ ‫اﻟﻀﻴﺎء ﻓﻲ اﻟﺮد ﻋﻠﻲ اﻟﻤﺤﻤﺪﻳﺔ واﻟﺠﻌﻔﺮﻳﻪ« )رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷﻲ‪.(177 :‬‬ ‫‪ -2‬ﻛﺘﺎب اﻟﺰﻳﻨﻪ‪.291 :‬‬ ‫‪ -3‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪاي از آن ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ .551 :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪.175 :‬‬ ‫‪ -4‬از اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ رﺳﺎﻟﻪاي ﻛﻪ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺑﺸﺎر در ﻃﺮﻓﺪاري از ﺟﻌﻔﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ و ردي‬ ‫ﻛﻪ اﺑﻦ ﻗﺒﻪ ﺑﺮ آن ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ ) ﻫﺮدو اﺛﺮ در ﺑﺨﺶ دوم ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣـﺪ(‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ رﺳـﺎﻟﺔ‬ ‫ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ اﺷﻌﺮي )ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ 299‬ﻳﺎ ‪ (301‬ﺑﺎ ﻧﺎم »ﻛﺘﺎب اﻟﻀﻴﺎء ﻓﻲ اﻟﺮد ﻋﻠﻲ اﻟﻤﺤﻤﺪﻳﺔ واﻟﺠﻌﻔﺮﻳـﻪ«‬ ‫ﻛﻪ در رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ 177 :‬ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺤﻤﺪﻳﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﻨﺎب ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤـﺪ را ﺟﺎﻧﺸـﻴﻦ‬ ‫اﻣﺎم ﻫﺎدي  ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﺔ آﻧﺎن ﺑﻌﺪاً ﺑﻪ ﺟﻌﻔﺮ ﮔﺮوﻳﺪﻧﺪ(‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺣـﺪ اﻗـﻞ ﺗـﺎ اواﺧـﺮ‬ ‫ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ در دﺳﺖ ﺑﻮده و در ﻛﺘﺎب دﺳﺘﻮر اﻟﻤﻨﺠﻤﻴﻦ از آﺛﺎر آن دوره‪ 344 :‬پ از آن ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -5‬رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪ 334 :‬و ‪ / 357 – 335‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ ‪ 418‬و ‪ 423‬و ‪ / 430 – 424‬ﻏﻴﺒـﺖ‬ ‫ﺷﻴﺦ‪) 138 :‬ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻧﺎم ﻋﻤﺔ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺧﺪﻳﺠﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﺟـﺎي ﺣﻜﻴﻤـﻪ؛‬ ‫و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺳﺖ در ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪ (366 :‬و ‪ / 144 – 141‬ﻋﻴﻮن اﻟﻤﻌﺠﺰات‪ / 141 – 138 :‬اﻟﻤﺠـﺪي‪:‬‬ ‫‪ 128‬و ‪ 130‬و ‪ / 132‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﺑﻦ ﺷﻌﺮ آﺷﻮب ‪ / 394 :4‬ﻣﻬﺞ اﻟﺪﻋﻮات‪ .44 :‬ﻣﻊ ذﻟﻚ در ارﺷﺎد ﻣﻔﻴـﺪ و‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﻠﻢ اﻧﺴﺎب ﭼﻨﻴﻦ دﺧﺘﺮي ﺑﺮاي اﻣﺎم ﺟﻮاد ذﻛﺮ ﻧﺸﺪه و ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻋـﻼم اﻟـﻮري‬ ‫ﻛﻪ ذﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ دادهاﻧﺪ‪ .‬واﷲ اﻟﻌﺎﻟﻢ‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪129‬‬

‫ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ)‪ .(1‬اﻣﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺧﻮاﻫﺮ آن ﺣﻀﺮت)‪ (2‬ﻛﻪ ﺟﺰ ﺟﻌﻔﺮ ﺗﻨﻬﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺎزﻣﺎﻧـﺪه از ﺣﻀـﺮت‬ ‫ﻫﺎدي  و ﺷﺎﻳﺪ ﺧﻮاﻫﺮ ﺗﻨﻲ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻮد)‪ (3‬از ﺟﻌﻔﺮ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻣﻲﻧﻤﻮد)‪ .(4‬ﺷـﻴﻌﻴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ در‬ ‫ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﺎﻟﻴﺔ دوﻟﺘﻲ و ﻣﺘﺼﺪي ﻣﺸﺎﻏﻞ ﻣﻬﻢ ﺑﻮدﻧﺪ)‪ (5‬ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا دو دﺳﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﮔﺰارش وﻻدت ﺑﺎ ﺳﻌﺎدت ﺣﻀﺮت وﻟﻲ ﻋﺼﺮ )ﻋﺠﻞ اﷲ ﺗﻌﺎﻟﻲ ﻓﺮﺟﻪ( از زﺑﺎن ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻤﺔ ﻣﻜﺮﻣـﻪ ﻛـﻪ‬ ‫در ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻮﻟﺪ ﺣﻀﻮر داﺷﺖ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ )ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ .(430 – 424 :‬وﻟﻲ در ﻧﻘﻠﻲ دﻳﮕﺮ از اﻳﺸﺎن‬ ‫رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺧﻮد ﺷﺨﺼﺎً ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  را ﻧﺪﻳﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﭘﻴﺎﻣﻲ ﻛـﻪ از‬ ‫ﺟﺎﻧﺐ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي درﻳﺎﻓﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺸﺎرت آﮔﺎه ﺷﺪﻧﺪ )ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 501 :‬و ‪.(507‬‬ ‫‪ -2‬ﻧﺎم اﻳﻦ ﺧﻮاﻫﺮ در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﻪ ﺷﻜﻞﻫﺎي زﻳﺮ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ :‬ﻓﺎﻃﻤﻪ )ﻛﺘﺎب اﻟﺰﻳﻨﻪ‪ / 292 :‬ﻣﻠﻞ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ ‪:1‬‬ ‫‪ ،(200‬دﻻﻟﻪ )دﻻﺋﻞ اﻻﻣﺎﻣﻪ‪ .(217 :‬ﻋﻠﻴﻪ )اﻋﻼم اﻟـﻮري‪ / 366 :‬ﻣﻨﺎﻗـﺐ اﺑـﻦ ﺷـﻬﺮ آﺷـﻮب ‪ ،(402 :4‬و‬ ‫ﻋﺎﻳﺸﻪ )ارﺷﺎد ﻣﻔﻴﺪ‪ / 334 :‬ﺗﺎج اﻟﻤﻮاﻟﻴﺪ‪ / 56 :‬اﻟﻤﺴﺘﺠﺎد ﻋﻼﻣﻪ‪ .(225 :‬ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪﮔﺎن ﻛﺘـﺎبﻫـﺎي‬ ‫اﻧﺴﺎب ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻬﺖ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻫﺎدي  ﺳﻪ دﺧﺘﺮ ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎي ﻓﺎﻃﻤﻪ و ﻋﺎﻳﺸﻪ و ﺑﺮﻳﻬـﻪ‬ ‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ )ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﺑﻪ اﻟﺸﺠﺮة اﻟﻤﺒﺎرﻛﻪ‪ .(78 :‬وﻟﻲ ﮔﻮﻳﺎ ﺑﺎ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻣﻲﺷﻮد ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻧﺎم اول‬ ‫)ﻓﺎﻃﻤﻪ( اﺳﻢ واﻗﻌﻲ و ﻳﻚ ﻳﺎ ﻫﺮدو ﻧﺎم ﺑﻌﺪ )دﻻﻟﻪ و ﻋﻠﻴﻪ( ﻟﻘﺐ اﻳﻦ دﺧﺘﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻧـﺎم ﻋﺎﻳﺸـﻪ ﻫـﻢ‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ ﺗﺼﺤﻴﻒ »ﻋﻠﻴﻪ« ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬واﷲ اﻟﻌﺎﻟﻢ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺳﻴﺮ اﻋﻼم اﻟﻨﺒﻼء ذﻫﺒﻲ ‪ 122 :12‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻓﻀﻞ اﺑﻦ ﺣﺰم ﻛﻪ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻋﺪم‬ ‫اﺣﺮاز و ﺛﺒﻮت وﺟﻮد ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺮاي ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﻧﺰد ﻗﺎﺿﻲ‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮ ﺑﺮادر و ﻳﻚ ﺧﻮاﻫﺮ اﻳﺸـﺎن‬ ‫ﺑﺮ ﻣﻴﺮاث دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ )در ﭼﺎپ ﺳﻴﺮ اﻋﻼم اﻟﻨﺒﻼء ﺑﻪ ﺟﺎي »واﺧﺖ ﻟﻪ«‪» ،‬واخ ﻟـﻪ« آﻣـﺪه ﻛـﻪ ﺑـﻪ دﻟﻴـﻞ‬ ‫ﺳﻴﺎق ﺧﻄﺎﺳﺖ ﮔﺮﭼﻪ اﻳﻦ ﻧﻘﻞ در ﻧﺴﺨﺔ ﭼﺎپﺷﺪة ﻓﺼﻞ اﺑﻦ ﺣﺰم ‪ 158 :4‬ﻧﻴﺴﺖ(‪.‬‬ ‫‪ -4‬ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺑﺴﻴﺎري از ﻃﺮﻓﺪاران ﺟﻌﻔﺮ ﻛﻪ ﭘﺲ از درﮔﺬﺷﺖ او ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﻫﻤﻴﻦ ﺧﻮاﻫﺮ و ﭘﺴـﺮ ﺑـﺰرگ‬ ‫ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺸﺘﺮك ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻣﺆﻳﺪ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺎﻻﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﺮﺣﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ از اﻳﻦ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ -5‬در اﻳﻦ دوره و ﭘﺲ از آن ﺑﻪ ﺷﺮﺣﻲ ﻛﻪ در ﻣ‪Ĥ‬ﺧﺬ ﺗﺎرﻳﺨﻲ آن ﻋﺼﺮ )و ﻣﻨﺎﺑﻊ دﻳﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻬﺮﺳـﺖ اﺑـﻦ‬ ‫ﻧﺪﻳﻢ‪ ،194 – 190 :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ دﺳﺖ دوم ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻌﺠﻢ اﻻﻧﺴـﺎب واﻻﺳـﺮات اﻟﺤﺎﻛﻤـﺔ ﻓـﻲ اﻟﺘـﺎرﻳﺦ‬ ‫اﻻﺳﻼﻣﻲ زاﻣﺒﺎور‪ 8 – 7 :‬و ﺟﺰ آن( دﻳﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد ﺑﺴـﻴﺎري از وزراء و ﻛﺘـﺎب و ﻣﺴـﺘﻮﻓﻴﺎن دﺳـﺘﮕﺎه‬ ‫ﺧﻼﻓﺖ از ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎي ﺷﻴﻌﺔ ﺑﻐﺪاد )ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ آﻧﺎن آل ﻓﺮات‪ ،‬آل ﺑﺴﻄﺎم‪ ،‬آل ﻧﻮﺑﺨﺖ‪ ،‬آل اﺑـﻲ اﻟﺒﻐـﻞ و‬ ‫آل وﻫﺐ( و ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣﻨﻄﻘﺔ ﻛﺮخ آن ﺷﻬﺮ ﺑﻮدهاﻧﺪ )ﻟﻴﺴﺖ ﺑﺎﻻ از ﺗﺜﺒﻴﺖ دﻻﺋﻞ اﻟﻨﺒﻮة ﻗﺎﺿـﻲ ﻋﺒـﺪاﻟﺠﺒﺎر‪:‬‬ ‫‪ 599‬و ‪ 600‬ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ از آل وﻫﺐ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻳﻜﻲ از ﻋﺎﻟﻲ رﺗﺒﻪﺗﺮﻳﻦ اﻓﺮاد آن ﺧﺎﻧﺪان‪ :‬ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪاﷲ‬

‫‪130‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ وﻫﺐ ]وﻟﻲ اﻟﺪوﻟﻪ‪ ،‬وزﻳﺮ ﻣﻌﺘﻀﺪ در ‪) 288‬ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ ،(291‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﺒﻴﺪاﷲ وزﻳﺮ ﻣﻌﺘﻤـﺪ در‬ ‫‪ 277‬و ﻣﻌﺘﻀﺪ در ‪) 279‬و ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ ،(288‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺳـﻠﻴﻤﺎن وزﻳـﺮ ﻣﻬﺘـﺪي در ‪ 255‬و ﻣﻌﺘﻤـﺪ در ‪) 263‬و‬ ‫ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ ،(272‬و ﭘﺪر ﺣﺴﻴﻦ ﻋﻤﻴﺪ اﻟﺪوﻟﻪ وزﻳﺮ ﻣﻘﺘﺪر در ‪ 319‬و ﻣﺤﻤﺪ وزﻳﺮ ﻗـﺎﻫﺮ در ‪) 320‬و ﻣﺘـﻮﻓﻲ‬ ‫‪ [(321‬ﺑﻪ آل ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪاﷲ ]در ﻧﺴﺨﺔ ﭼﺎﭘﻲ ﻋﺒﺪاﷲ[ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ ]ﻧﻴﺰ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ دﻳﺒـﺎﭼﻆ ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫ﻧﺎرﺳﺎ و ﻧﺎﺗﻤﺎم ﻣﺼﺤﺢ ﺑﺮ ﻛﺘﺎب اﻟﺒﺮﻫﺎن ﻓﻲ وﺟﻮه اﻟﺒﻴﺎن اﺑﻦ وﻫﺐ ﻛﺎﺗﺐ‪ .[39 – 37 :‬در ﻣﻮرد آل اﺑـﻲ‬ ‫اﻟﺒﻐﻞ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن آن‪ ،‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ در اﻳﺎم ﻣﻘﺘﺪر ]‪ [320 – 295‬وزارت‬ ‫داﺷﺘﻪ ]اﺑﻦ ﻧﺪﻳﻢ‪ [152 :‬ﻗﺎﺿﻲ ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺒﻐﻞ ﻛﺎﺗﺐ ﻣﻨﺠﻢ ﻛﻪ ﺗﺎ روزﮔـﺎر‬ ‫ﻧﮕﺎرش آن ﻛﺘﺎب )در ﻧﻴﻤﺔ دوم ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم در ﺑﺼﺮه زﻧﺪه ﺑـﻮد ﻳـﺎد ﻣـﻲﻛـﻦ ]ﺻـﻔﺤﺔ ‪ .[611‬در ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﻛﺮﺧﻴﺎن ﻧﻴﺰ اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻛﺮﺧﻲ را ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻴﻢ ﻛـﻪ در ﺳـﺎل ‪ 324‬وزﻳـﺮ راﺿـﻲ و در ‪329‬‬ ‫وزﻳﺮ ﻣﺘﻘﻲ ﺷﺪ ]ﻧﻴﺰ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ اﺑﻦ ﻧﺪﻳﻢ‪ .([152 :‬ﻧﻘﺶ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎ و رﺟـﺎل – ﻛـﻪ ﺷـﺎﻳﺪ‬ ‫ﮔﺎه ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ رﻗﺎﺑﺖﻫﺎي درون آﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻮده اﺳﺖ – در ﺗﻄﻮر ﻓﺮق ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﻴﻌﺔ آن دوره ﺑﺴﻴﺎر ﺑـﺎرز‬ ‫ﺑﻮد و اﺻﻮﻻً ﺑﺮﺧﻲ ﻓﺮق ﺷﻴﻌﻲ آن ﻋﺼﺮ از درون ﻫﻤﻴﻦ راﻗﺒﺖﻫﺎ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن آﻧﭽﻪ ﻣﻲداﻧﻴﻢ‬ ‫آل ﻧﻮﺑﺨﺖ از وﺟﻮد و اﻣﺎﻣﺖ ﻓﺮزﻧﺪ ارﺟﻤﻨﺪ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻛﺮده و ﺟﻨﺎب ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ‬ ‫ﺳﻌﻴﺪ و ﻓﺮزﻧﺪ او را در ﻣﻘﺎم ﻧﻴﺎﺑﺖ آن اﻣﺎم ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖ ﻣـﻲﺷـﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺑﻴﺸـﺘﺮ دوران ﻏﻴﺒـﺖ ﺻـﻐﺮي‬ ‫ﻓﺮدي از آن ﺧﺎﻧﺪان ﺟﻠﻴﻞ‪ ،‬ﺟﻨﺎب اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ روح ﻧﻮﺑﺨﺘﻲ – رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ – ﻧﺨﺴـﺖ در‬ ‫ﺳﻤﺖ دﺳﺘﻴﺎر ﻧﺎﺋﺐ دوم و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺎﺋﺐ ﺳﻮم ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ اﻣﻮر دار اﻟﻨﻴﺎﺑـﻪ را – ﻛـﻪ ﻋﻤـﻼً دﻓﺘـﺮ‬ ‫ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻮد – ﺑﻪ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪ .‬ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ دﻳﺪم ﻛﻪ ﻣﺎدر ﺣﻀﺮت وي ﻋﺼـﺮ – ﻋـﺞ –‬ ‫ﻧﻴﺰ ﭘﺲ از درﮔﺬﺷﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﻣﺪﺗﻲ در ﻣﻨﺰل ﻳﻜﻲ از ﻣﺤﺘﺮﻣﻴﻦ ﻫﻤـﻴﻦ ﺧﺎﻧـﺪان اﻗﺎﻣـﺖ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﻧﻘﺶ ﺑﺰرگ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﺟﻠﻴﻞ از ﻋﻤﺎل و ﻛﺎرﮔﺰاران ﺑﻠﻨﺪ رﺗﺒﺔ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺴﺘﻮﻓﻴﺎﻧﻲ‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻮﻋﻠﻲ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻫﻤﺎم ﻛﺎﺗﺐ اﺳﻜﺎﻓﻲ و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻛﺎﺗﺐ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ در ﺗﺄﻳﻴﺪ و ﺗﺸﻴﻴﺪ ﺧـﻂ‬ ‫ﺻﺤﻴﺢ و ﻃﺮﻳﻘﺔ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻣﺬﻫﺐ اﻣﺎﻣﻲ – ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺎ رﺳـﻴﺪه اﺳـﺖ – ﻏﻴـﺮ ﻗﺎﺑـﻞ‬ ‫اﻧﻜﺎر اﺳﺖ )اﺣﺴﻦ اﷲ ﻟﻬﻢ اﻟﺠﺰاء(‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ آل ﻓﺮات ﺑﻪ راه اﻧﺤﺮاف رﻓﺘﻪ و ﮔﺮوﻫـﻲ از آﻧـﺎن –‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ دﻳﺪﻳﻢ – در آﻏﺎز از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﺼﻴﺮ ﻧﻤﻴﺮي ﻛﻪ دﻋـﻮي ﺟﻨـﺎب ﻋﺜﻤـﺎن ﺑـﻦ ﺳـﻌﻴﺪ را در‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ از ﺟﺎﻧﺐ ﻓﺮزﻧﺪ ارﺟﻤﻨﺪ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻪ و ﺧﻮد ﻣﺪﻋﻲ ﺑﺎﺑﻴﺖ اﻣﺎم ﻋﺴـﻜﺮي‬ ‫و ﻣﻮﺟﺪ ﻃﺮﻳﻘﺘﻲ ﺧﺎص ﺑﻮد ﺟﺎﻧﺒﺪاري ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﭘﺲ از آن – ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ ﻛﻪ در ﻣ‪Ĥ‬ﺧﺬ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻳـﻦ‬ ‫دوره آﻣﺪه اﺳﺖ – در اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﻴﺎن ﺟﻨﺎب ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ روح ﻧﻮﺑﺨﺘﻲ و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺷـﻠﻤﻐﺎﻧﻲ اﺑـﻦ‬ ‫اﺑﻲ اﻟﻌﺰاﻗﺮ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻘﺎم ﻧﻴﺎﺑﺖ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺐ ﺷﻠﻤﻐﺎﻧﻲ را ﮔﺮﻓﺘﻪ و از او ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬آل ﺑﺴـﻄﺎم ﻧﻴـﺰ در‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪131‬‬

‫ﻳﻚ ﮔﺮوه از ﺟﻌﻔﺮ و ﮔﺮوﻫﻲ دﻳﮕﺮ از ﻣﺎدر ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﭘﻴﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧـﺪ)‪.(1‬‬ ‫ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺪت زﻳﺎدي زﻧﺪﮔﻲ ﻧﻜﺮد و ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻲ ﺑﻌﺪ درﮔﺬﺷﺖ)‪ .(2‬اﺗﺒﺎع او ﺳـﭙﺲ ﺑـﻪ ﻓﺮزﻧـﺪ‬ ‫وي‪ ،‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﻧﻘﻴﺐ ارﺷﺪ ﺳﺎدات ﺑﻐﺪاد)‪ ،(3‬رﺟﻮع ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺮﺧـﻲ ﮔﻔﺘﻨـﺪ ﻛـﻪ‬

‫اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮاﻫﺎي اﺧﻴﺮ از ﺷﻠﻤﻐﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد ﮔﺮوﻫﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺮاي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ وﺟـﻮد آورده ﺑـﻮد در ﺑﺮاﺑـﺮ‬ ‫ﺟﻨﺎب ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ روح ﻃﺮﻓﺪاري ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ )ﻏﻴﺒﺖ ﺷـﻴﺦ‪ .(250 – 248 :‬ﻛﺮﺧﻴـﺎن ﻫﻤـﻪ ﭘﻴـﺮو ﻣـﺬﻫﺐ‬ ‫ﻏﺎﻟﻲ ﻣﺨﻤﺴﻪ ﺑﻮدﻧﺪ )ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪ .256 :‬ﻧﻴﺰ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رﺳﺎﺋﻞ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺧﻮارزﻣﻲ‪.(172 :‬‬ ‫‪ -1‬ﻓﺼﻞ اﺑﻦ ﺣﺰم ‪ / 158 :4‬ﻓﺘﺎوي اﻟﺴﺒﻜﻲ ‪ / 568 :2‬ﺳﻴﺮ اﻋﻼم اﻟﻨﺒﻼء ‪ .121 :13‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑـﻪ‬ ‫اﻟﻤﺠﺪي‪.130 :‬‬ ‫‪ -2‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻮت ﺟﻌﻔﺮ در اﻟﻤﺠﺪي‪ 135 :‬ﺳﺎل ‪ 271‬ذﻛﺮ ﺷﺪه‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ وي در ﺣـﻴﻦ‬ ‫ﻓﻮت ‪ 45‬ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﭘـﺲ وﻻدت او ﺳـﺎل ‪ 226‬ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد ﻛـﻪ اﻟﺒﺘـﻪ درﺳـﺖ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﺟﻌﻔﺮ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ از ﺣﻀﺮت ﻋﺴـﻜﺮي  ﺑـﻮد )ﻛـﺎﻓﻲ ‪ 326 :1‬و ‪ / 328‬ﻫﺪاﻳـﺔ ﺧﺼـﻴﺒﻲ‪:‬‬ ‫‪ (386‬و آن ﺣﻀﺮت ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺳﺎل ‪) 231‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻐﺪاد ‪ / 366 :7‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻷﺋﻤﺔ اﺑﻦ اﺑـﻲ اﻟـﺜﻠﺞ‪ / 87 :‬ﻋﻴـﻮن‬ ‫اﻟﻤﻌﺠﺰات‪ / 134 :‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻮاﻟﻴﺪ اﻷﺋﻤﺔ اﺑﻦ اﻟﺨﺸﺎب‪ / 199 – 198 :‬اﻟﻤﻨﺘﻈﻢ ‪ / 158 :12‬ﻛﺸﻒ اﻟﻐﻤﻪ ‪:3‬‬ ‫‪ / 273 – 271‬ﺗﺬﻛﺮة اﻟﺨﻮاص‪ (362 :‬ﻳﺎ ﺳﺎل ‪) 232‬دﻻﺋﻞ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔـﺮ ﺣﻤﻴـﺮي ﺑـﻪ ﻧﻘـﻞ ﻛﺸـﻒ‬ ‫اﻟﻐﻤﻪ ‪ / 308 :3‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 503 :1‬ﻣﺴﺎر اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 52 :‬ﻣﻘﻨﻌﻪ‪ / 485 :‬ارﺷﺎد‪ / 335 :‬ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴـﺮ ‪(274 :7‬‬ ‫ﺑﻮدهاﻧﺪ‪] .‬ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 233‬ﻛﻪ در ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪) 327 :‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ دﻻﺋـﻞ اﻻﻣـﻪ‪ (223 :‬آﻣـﺪه ﺑـﻪ‬ ‫اﺣﺘﻤﺎل زﻳﺎد ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ[‪ .‬درﻣﻘﺪﻣﺔ ﻣﺼﺤﺢ ﺟﻠﺪ اول از ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺳﻴﺪ اﺣﻤﺪ ﺣﺴﺎم اﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻮادة ﺟﻌﻔﺮ‬ ‫)ص ‪ (20‬ﺳﺎل وﻻدت او را – ﮔﻮﻳﺎ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻛﺘﺎب ﻣﻮاﻟﻴـﺪ اﻫـﻞ اﻟﺒﻴـﺖ ﻫﻤـﻴﻦ ﻣﺆﻟـﻒ – ﺑـﻪ ﺗـﺎرﻳﺦ‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﺘﺪاوﻟﺪرﺗﺮﻛﻴﻪ ﺳﺎل ‪ 849‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺎل ‪ 236 – 235‬ﻫﺠﺮي اﺳﺖ و ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻲرﺳـﺪ‬ ‫درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ او در ﺣﺎل ﻓﻮت ‪ 45‬ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮده ﺳﺎل ﻓﻮت او ‪ 281‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻃﺒﻌﺎً اﻳﻦ اﺣﺘﻤﺎل‬ ‫ﻫﻢ ﻫﺴﺖ – و ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ واﻗﻊ ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ – ﻛﻪ ﺳﺎل ﻓﻮت او ﻫﻤـﺎن ‪ 271‬ﺑـﻮده وﻟـﻲ ﺳـﻦ او در‬ ‫ﻫﻨﮕﺎم ﻓﻮت ﺑﻪ ﺟﺎي ‪ 45‬ﺳﺎل‪ 35 ،‬ﺳﺎل ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﺳﻴﺪ اﻟﻨﻘﺒﺎء ﺑﻐﺪاد )اﻟﻔﺨﺮي ﻓﻲ اﻻﻧﺴﺎب‪ / 9 :‬اﻟﺸﺠﺮة اﻟﻤﺒﺎرﻛـﻪ‪ 79 :‬و ‪ .80‬ﻧﻴـﺰ رﺟـﻮع ﻛﻨﻴـﺪ ﺑـﻪ ﻟﺒـﺎب‬ ‫اﻻﻧﺴﺎب ‪ .(692 :2‬در ﻣﻴﺎن ﻓﺮزﻧﺪان اﻳﻦ ﺷﺨﺺ در ﺑﻐﺪاد ﺷﺨﺼـﻴﺖﻫـﺎي ﺑﺮﺟﺴـﺘﻪاي ﺑـﻮد )اﻟﺸـﺠﺮة‬ ‫اﻟﻤﺒﺎرﻛﻪ‪ (80 :‬و ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از آﻧﺎن ﻧﻘﺎﺑﺖ ﺳﺎدات ﺑﻼد ﻣﺨﺘﻠﻒ را در دﺳﺖ داﺷﺘﻪاﻧﺪ )رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷﻲ‪269 :‬‬

‫‪132‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫اﻣﺎﻣﺖ ﻣﻴﺎن او و ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺧﻮاﻫﺮ ﺟﻌﻔﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ)‪ .(1‬ﭘﺲ از اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲ و ﻓﺎﻃﻤﻪ‪،‬‬ ‫اﻣﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﺟﻌﻔﺮ رﺳﻴﺪ)‪ .(2‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻـﻪ در ﭘﺎﻳـﺎن اﻳـﻦ ﻗـﺮن ﺳـﻮم ﻛـﻪ‬ ‫اﺑﻮﺣﺎﺗﻢ رازي ﻛﺘﺎب اﻟﺰﻳﻨﺔ ﺧﻮد را ﻣﻲﻧﻮﺷﺖ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻋﺮاق ﺑﻪ دو ﺟﺎﻣﻌـﺔ ﻣﺨـﺎﻟﻒ ﺗﻘﺴـﻴﻢ‬ ‫ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ :‬آﻧﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻨﺪ و آﻧﺎن ﻛﻪ ﮔﺮد ﻓﺮزﻧﺪان‬ ‫و ﻓﺮزﻧﺪزادﮔﺎن ﺟﻌﻔﺮ ﮔﺮد آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ)‪.(3‬‬ ‫درﺳﺖ روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻃﺮﻓﺪاران ﺟﻌﻔﺮ و ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن او ﺗﺎ ﭼﻪ وﻗﺖ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻳـﻚ‬ ‫ﻣﺬﻫﺐ ﻣﺴﺘﻘﻞ در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ دوام آوردﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 373‬ﻛﻪ ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ ﻓﺼﻞ ﻓ‪‬ـﺮَق ﺷـﻴﻌﻪ‬ ‫ﻣﻨﺪرج در ﻛﺘﺎب ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺧﻮد را ﻣﻲﻧﻮﺷﺖ ﻛﺴﻲ را از اﺗﺒﺎع او ﺳﺮاغ ﻧﺪاﺷـﺖ)‪ .(4‬در ﺳـﺎل‬ ‫‪ 410‬ﻛﻪ ﻫﻤﻮ ﻛﺘﺎب اﺻﻠﻲ ﺧﻮد را در ﺑﺎب ﻏﻴﺒﺖ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣـﻲﻧﻤـﻮد)‪ (5‬ﺑﺴـﻴﺎري از ﻧﻮادﮔـﺎن‬ ‫‪ /‬اﻟﻤﺠﺪي‪ / 135 :‬اﻟﺸﺠﺮة اﻟﻤﺒﺎرﻛﻪ‪ / 80 :‬ﻣﻮارد اﻻﺗﺤﺎف ‪ .(3 :2 ،143 :1‬ﻳﻜﻲ از ﻧﻮادﮔﺎن او‪ ،‬ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ‬ ‫ﺣﻤﺰه ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ادرﻳﺲ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔـﺮ )ﺑﻠـﻮغ اﻟﻤـﺮام‪ ،51 :‬وﻟـﻲ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﻲرﺳﺪ ﻳﻜﻲ دو ﻧﺎم از ﻣﻴﺎﻧﻪ اﺗﻔﺎده ﺑﺎﺷﺪ( ﻛﻪ از ﭘﺮاﺛﺮﺗﺮﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪان زﻳﺪي ﺑﻮده و ﺑﺴـﻴﺎري از آﺛـﺎر او‬ ‫ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ )ﺷﺮح ﺣﺎل و اﺛﺎر در ﻣﺆﻟﻔﺎت ﺣﻜﺎم اﻟﻴﻤﻦ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺣﺒﺸـﻲ‪ 78 0 67 :‬و اﻋـﻼم‬ ‫زرﻛﻠﻲ ‪ ،141 – 143 :8‬و ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ دو ﻛﺘﺎب ذﻛﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ(‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ 729‬ﺑﺎ ﻧـﺎم اﻣـﺎم اﻟﻤﺆﻳـﺪ‬ ‫ﺑﺎﷲ در ﻳﻤﻦ ﺧﺮوج ﻛﺮد و ﻣﺮدم را ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﺧﻮد ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺮدم ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ او ﮔﺮدن ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪.‬‬ ‫وي در ﺳﺎل ‪ 749‬درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﻧﻮادﮔﺎن اﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺮف اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ )ﻣﺘـﻮﻓﻲ‬ ‫‪ ،(1307‬اﻣﺎﻣﺖ ﺑﺨﺸﻲ از ﻳﻤﻦ را ﺑﺎ ﻧﺎم اﻻﻣﺎم اﻟﻬﺎدي ﻟﺪﻳﻦ اﷲ از ﺳﺎل ‪ 1295‬ﺗﺎ ﭘﺎﻳـﺎن ﻋﻤـﺮ در دﺳـﺖ‬ ‫داﺷﺖ )ﺑﻠﻮغ اﻟﻤﺮام‪ .(79 :‬از اﻳـﻦ ﺧﺎﻧـﺪان ﺗـﺎ زﻣـﺎن ﺣﺎﺿـﺮ ﺷﺨﺼـﻴﺖﻫـﺎ و داﻧﺸـﻤﻨﺪاﻧﻲ دﻳﮕـﺮ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪاﻧﺪ )رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺪﻣﺔ ﻣﺼﺤﺢ ﻛﺘﺎب ﺗﺼﻔﻴﺔ اﻟﻘﻠﻮب ﻫﻤـﻴﻦ اﻣـﺎم اﻟﻤﺆﻳـﺪ ﺑـﺎﷲ ﻳﺤﻴـﻲ ﺑـﻦ‬ ‫ﺣﻤﺰه‪.(5 :‬‬ ‫‪ -1‬ﻛﺘﺎب اﻟﺰﻳﻨﻪ‪ / 292 :‬ﻣﻠﻞ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ ‪ / 200 :1‬ﺷﺮح اﻻﺧﺒﺎر ﻗﺎﺿﻲ ﻧﻌﻤﺎن ‪.313 – 312 :3‬‬ ‫‪ -2‬ﻛﺘﺎب اﻻﺷﻬﺎد اﺑﻮزﻳﺪ ﻋﻠﻮي‪ ،‬ﺑﻨﺪ ‪ / 24‬اﻟﻤﺠﺪي‪ / 135 :‬ﻣﻠﻞ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ ‪.200 :1‬‬ ‫‪ -3‬ﻛﺘﺎب اﻟﺰﻳﻨﻪ‪.293 :‬‬ ‫‪ -4‬ﻣﺠﺎﻟﺲ ‪ 99 :2‬و ‪.100‬‬ ‫‪ -5‬ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺘﺎب اﻟﻔﺼﻮل اﻟﺸﻌﺮة ﻓﻲ اﻟﻐﻴﺒﻪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺄﻟﻴﻒ آن ﺑﻪ ﺻﻔﺤﺎت ‪ 349‬و ‪ 366‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪133‬‬

‫ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻪ ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺗﺸﻴﻊ ﺣﻖ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در واﻗﻊ ﻫﻴﭽﻴﻚ از ﻧﻮادﮔﺎن‬ ‫ﺟﻌﻔﺮ را ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﻴﻌﻴﺎن اﺛﻨﻲ ﻋﺸﺮي ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺴﺄﻟﺔ اﻣﺎﻣﺖ ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي‬ ‫ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ)‪ .(1‬ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ ﻫﻢ در ﻛﺘﺎب ﻏﻴﺒﺖ ﺧﻮد ﻛـﻪ آن را در ﺳـﺎل‬ ‫‪ 447‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ)‪ (2‬ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻜﺘﻪ را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در آن زﻣﺎن اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪه و‬ ‫ﻫﻴﭽﻜﺲ از اﺗﺒﺎع آن ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪه ﺑﻮد)‪.(3‬‬ ‫اﻳﻦ اﻇﻬﺎرات ﻇﺎﻫﺮاً ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺪودة ﺳﻨﺘﻲ ﻣﺬﻫﺐ ﺗﺸﻴﻊ‪ ،‬از ﻣﺪﻳﻨـﻪ ﺗـﺎ ﺧﺮاﺳـﺎن‪،‬‬ ‫ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺴﻴﺎري از ﻧﻮادﮔﺎن ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ و ﺑـﻼدي ﻛـﻪ در‬ ‫آن زﻣﺎن دور از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺼﺮ)‪ (4‬و ﻫﻨﺪ)‪ (5‬و ﻧﻈـﺎﺋﺮ آن ﻣﻬـﺎﺟﺮت ﻛﺮدﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﺎن ﻛﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮدﻧﺪ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ آﻧﺎن ﻛﻪ در ﻋﺮاق ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ از ﺷﺨﺼـﻴﺖﻫـﺎي‬ ‫ﻣﻬﻢ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻋﻠﻤﻲ آن ﺑﻼد ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻣـﺎت ﺑـﺎﻻ دﺳـﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨـﺪ)‪ .(6‬ﺑﺮﺧـﻲ از آﻧـﺎن‬ ‫‪ -1‬اﻟﻔﺼﻮل اﻟﻌﺸﺮة‪.356 :‬‬ ‫‪ -2‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪.218 :‬‬ ‫‪ -3‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪ 133 :‬و ‪.137‬‬ ‫‪ -4‬اﻟﻤﺠﺪي‪ / 135 :‬اﻟﺸﺠﺮة اﻟﻤﺒﺎرﻛﻪ‪ / 81 – 80 :‬اﻟﻔﺨﺮي ﻓﻲ اﻻﻧﺴﺎب‪ / 9 :‬ﻋﻤﺪة اﻟﻄﺎﻟﺐ‪.201 – 200 :‬‬ ‫‪ -5‬ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺰرگ ﺳﺎدات ﻧﻘﻮي ﻫﻨﺪ و ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن ﻧﺴﺐ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﻲرﺳﺎﻧﻨﺪ‪) .‬در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ اﻟﻔﺨﺮي‪ 8 :‬و ‪ 219‬ﻛﻪ در ﻫﺮدو ﻣﻮرد اﻳﻦ ﻧﺎم ﺑﻪ ﺷﻜﻞ »ﺗﻘﻮي« آﻣـﺪه و ﻣﺼـﺤﺢ در ﻣـﻮرد‬ ‫دوم ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﻧﺴﺨﻪ اﺷﺎره ﻛﺮده اﺳﺖ(‪ .‬از آﻧﺎن اﺳﺖ ﺳﻴﺪ دﻟﺪار ﻋﻠـﻲ ﻧﻘـﻮي ﻧﺼـﻴﺮ آﺑـﺎدي‪ ،‬داﻧﺸـﻤﻨﺪ‬ ‫ﺑﺰرگ ﺷﻴﻌﻪ در ﻫﻨﺪ در ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ )درﮔﺬﺷﺘﺔ ‪ (1235‬ﻛﻪ ﺳﺮ ﺳﻠﺴﻠﺔ دودﻣﺎن ﺑﺰرﮔﻲ از ﻋﻠﻤﺎء ﺷـﻴﻌﺔ‬ ‫آن دﻳﺎر ﺗﺎ روزﮔﺎر ﻣﺎ ﺑﻮد )ﻧﺴﺐ ﻧﺎﻣﻪ و ﺷﺮح ﺣﺎل او را در ﻃﺒﻘﺎت اﻋﻼم اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ ،‬ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ ‪519 :2‬‬ ‫‪ /‬اﻋﻴﺎن اﻟﺸﻴﻌﻪ ‪ / 425 :6‬ﻣﻜﺎرم اﻵﺛﺎر ‪ / 987 :3‬اﻋﻼم زرﻛﻠﻲ‪ 340 :2 :‬و ﺑﺴﻴﺎري ﻣ‪Ĥ‬ﺧﺬ دﻳﮕﺮ ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ(‪.‬‬ ‫‪ -6‬در ﻣﻴﺎن ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﺘﻌﺪد او ﺟﺰ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ارﺷﺪ و ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ او ﺑﻮد ﭼﻨـﺪ ﺗـﻦ دﻳﮕـﺮ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺑﺮوﻣﻨﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ از آﻧﺎن ﻋﻴﺴﻲ )ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ (334‬ﻳﻚ ﺷﺨﺼـﻴﺖ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ﻣﺤﺘـﺮم در ﺑﻐـﺪاد و راوي‬ ‫ﺣﺪﻳﺚ ﺑﻮد رﺟﺎل ﺷﻴﺦ‪ / 480 :‬ﺟﻤﻬﺮة اﺑﻦ ﺣﺰم‪ .(55 :‬دﻳﮕﺮي ﻣﺤﺴﻦ در روزﮔﺎر ﺧﻼﻓﺖ اﻟﻤﻘﺘﺪر ﺑﺎﷲ‬ ‫ﻋﺒﺎﺳﻲ )‪ (320 – 295‬ﺑﻪ ﺟﺮم ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺧﺮوج ﻋﻠﻴﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ )ﻣﻘﺎﺗﻞ اﻟﻄﺎﻟﺒﻴﻴﻦ‪703 :‬‬ ‫‪ /‬ﺟﻤﻬﺮة اﺑﻦ ﺣﺰم‪ .(55 :‬دﻳﮕﺮي ﻳﺤﻴﻲ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻳﺤﻴﻲ اﻟﺼﻮﻓﻲ )ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ (354‬ﻧﻘﻴـﺐ ﺳـﺎدات ﺑﻐـﺪاد‬

‫‪134‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫اﻗﻄﺎب ﺳﻼﺳﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺻﻮﻓﻴﻪ ﺷﺪﻧﺪ)‪ .(1‬ﻳﻜﻲ از آن ﺳﻼﺳﻞ ﻛﻪ رﻫﺒﺮي آن ﺑﺮاﺳﺎس اﻧﺘﻘـﺎل‬ ‫ﻣﻘﺎم از ﭘﺪر ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﺴﺘﻘﺮ اﺳﺖ اﻛﻨﻮن در ﺗﺮﻛﻴﻪ وﺟﻮد دارد‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ در اﻧﺘﺸﺎرات اﺧﻴﺮ‬ ‫ﺧﻮد‪ ،‬رﻫﺒﺮان ﻃﺮﻳﻘﺖ ﺧﻮﻳﺶ را ﺗﺎ ﺟﻌﻔﺮ ﻛﻪ او را ﺟﻌﻔﺮ اﻟﻤﻬﺪي ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ)‪ (2‬ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﻜﻲ از آﺧﺮﻳﻦ رﻫﺒﺮان آﻧﺎن‪ ،‬ﺳﻴﺪ اﺣﻤﺪ ﺣﺴﺎم اﻟﺪﻳﻦ )ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ ،(1343‬ﻣﺆﻟـﻒ ﺗﻔﺴـﻴﺮي ﺑـﺮ‬ ‫ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺨﺸﻲ از آن ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ)‪ ،(3‬ﻧﺴﻞ ﺑﻴﺴﺖ و ﻧﻬﻢ از ﺟﻌﻔﺮ اﺳـﺖ)‪.(1‬‬

‫ﺷﺪ )اﻟﺸﺠﺮة اﻟﻤﺒﺎرﻛﻪ‪ (79 :‬و در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﻗﻢ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮد )ﺗﺎرﻳﺦ ﻗـﻢ‪ .217 – 216 :‬در ﺑـﺎرة او‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺟﻤﻬﺮة اﺑﻦ ﺣﺰم‪ .(53 :‬دﻳﮕﺮي ﻣﻮﺳﻲ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ اﻫﻞ ﺳـﻨﺖ ﮔﺮوﻳـﺪه‬ ‫ﺑﻮد ﺑﻪ ﺣﻠﻘﺎت ﺣﺪﻳﺚ آﻧﺎن رﻓﺖ و آﻣﺪ داﺷﺖ )ﺟﻤﻬﺮه‪ .56 – 55 :‬او اﺣﺘﻤﺎﻻً ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب‬ ‫اﻻوراق ﺻﻮﻟﻲ‪ 98 :‬وﻓﺎت وي را ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ ،326‬دارد(‪ .‬در ﻣﻴﺎن ﻧﻮادﮔﺎن و ﻓﺮزﻧﺪزادﮔﺎن او ﻛـﻪ ﺧﺎﻧـﺪان‬ ‫ﺑﺰرﮔﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ ﺟﺰ آﻧﺎن ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ذﻳﻞ اﺣﻮال اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﻓﺮزﻧﺪ ارﺷﺪ وي اﺷـﺎره ﻛـﺮدﻳﻢ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري ﻣﺘﺼﺪي ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﺎﻟﻴﺔ دوﻟﺘﻲ از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻘﻴﺐ ﺳﺎدات ﺑﻼد ﻣﺨﺘﻠﻒ )اﻟﻤﺠﺪي‪ / 135 :‬اﻟﻔﺨﺮي‪9 :‬‬ ‫و ‪ 219‬و ‪ / 239‬اﻟﺸﺠﺮة اﻟﻤﺒﺎرﻛﻪ‪ / 80 – 79 :‬اﻗﺒﺎل ﺳﻴﺪ ﺑﻦ ﻃﺎوس‪ / 251 :‬ﻓﺮﺳﺘﺎدة ﻣﺨﺼـﻮص درﺑـﺎر‬ ‫ﺧﻼﻓﺖ )ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر ﺻﺮﻳﻔﻴﻨﻲ‪ (256 :‬و ﻧﻈﺎﺋﺮ اﻳﻦ‪ ،‬و ﮔﺮوﻫﻲ از داﻧﺸـﻤﻨﺪان و ﻣﺤـﺪﺛﺎن )اﻟﻤﺠـﺪي‪:‬‬ ‫‪ / 135‬ﺗﺎرﻳﺦ دﻣﺸﻖ اﺑﻦ ﻋﺴﺎﻛﺮ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﺗﺮﺟﻤﺔ اﺣﻮال اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻲ  ‪ / 253 :2‬ﻋﻤﺪة اﻟﻄﺎﻟـﺐ‪:‬‬ ‫‪ / 200‬زﻫﺮة اﻟﻤﻘﻮل‪ (62 – 61 :‬ﺑﻮدهاﻧﺪ ]اﺑﻦ ﺣﺰم در ﺟﻤﻬﺮه‪ 56 :‬ﻳﻜﻲ از ﻧﻮادﮔﺎن او را ﺑﻪ ﻧـﺎم ﺟﻌﻔـﺮ‬ ‫ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮد ﻛﻪ ﻣﺤﺪﺛﻲ ﺑﺮگ ﺑﻮد و در ﻣﻜﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل‬ ‫‪ 341‬در ﺳﻦ ﺻﺪ ﺳﺎﻟﮕﻲ درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻮادة ﺟﻌﻔـﺮ ﻛـﺬاب ﺑـﻮده‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ ﻣﮕﺮ آن ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ درﺳﺖ وﻓﺎت ‪ 441‬ﺑﺎﺷﺪ[‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻟﻮاﻗﺢ اﻻﻧﻮار ﺷﻌﺮاﻧﻲ ‪) 181 :1‬ﺗﺮﺟﻤﺔ اﺣﻮال اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﻤﺠﺪ دﺳـﻮﻗﻲ –‬ ‫ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ – 676‬از ﻣﺸﺎﻳﺦ ﺑﺰرگ ﺻﻮﻓﻴﻪ ﻛﻪ ﻧﺴﻞ دوازدﻫﻢ از ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻮد(‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﺔ ﻧﻮﺑﺨﺘﻲ )ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ (115 :‬و ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ اﺷﻌﺮي )اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔـﺮق‪ (113 :‬ﮔﺮوﻫـﻲ از‬ ‫اﺗﺒﺎع ﺟﻌﻔﺮ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم او را ﻗﺎﺋﻢ آل ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ در آن روزﮔﺎر ﻫﻤﻪ ﻋﻘﻴﺪه داﺷـﺘﻨﺪ‬ ‫ﻛﻪ او ﻫﻤﺎن ﻣﻬﺪي ﻣﻮﻋﻮد اﺳﺖ )ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﺣﺎﺿﺮ در ذﻛﺮ ﺗﻄﻮر اﻳﻦ دو ﻣﻔﻬﻮم(‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﻧﺎم و ﻣﺸﺨﺼﺎت ﭼﺎﭘﻲ اﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ را در ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺧﺎرﺟﻲ ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ در ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎب ﺑﺒﻴﻨﻴـﺪ‪ .‬دو‬ ‫ﺟﺰﺋﻲ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﭼﺎپ ﺷﺪه ﻛﺘﺎب ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ از ﺳﻠﺴﻠﺔ آﺛﺎر اﻳﻦ ﻣﺆﻟـﻒ اﺳـﺖ ﻛـﻪ وﺳـﻴﻠﺔ‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪135‬‬

‫در ﻳﻚ اﺷﺎرة ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ در ﻣﻘﺪﻣﺔ اﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ‪ ،‬او ﺑﻪ روﺷﻨﻲ ﺑـﻪ ﺧـﻮد ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان »وارث‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ« و »اﻣﺎم زﻣﺎن« اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ)‪.(2‬‬ ‫***‬ ‫در ﻣﻴﺎن ﻫﻮاداران ﺻﺮاط ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺗﺸﻴﻊ ﻛﻪ ﺑﺮ اﻣﺎﻣﺖ ﻓﺮزﻧﺪ ارﺟﻤﻨﺪ ﺣﻀـﺮت ﻋﺴـﻜﺮي‬ ‫ اﻋﺘﻘﺎد ﻧﻤﻮده ﺑﻮدﻧﺪ در ﺳﺎلﻫﺎي ﻧﺨﺴﺖ ﻣﺴﺄﻟﺔ ﻏﻴﺒﺖ اﻳﺸﺎن ﭼﻨﺪان ﻏﻴﺮ ﻋﺎدي ﻧﺒﻮد‪ .‬در‬ ‫روزﻫﺎي اول ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع وﺟﻮد و ﻏﻴﺒﺖ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻪ اﻃﻼع ﺷﻴﻌﻴﺎن رﺳـﻴﺪ ﺷـﺎﻳﺪ ﻛﻤﺘـﺮ‬ ‫ﻛﺴﻲ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻲداد ﻛﻪ ﻏﻴﺒﺖ آن ﺣﻀﺮت ﺗﺎ ﻣﺪﺗﻲ ﻃﻮﻻﻧﻲ اداﻣﻪ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺣﻀﺮﺗﺸﺎن ﺑﺎ رﻓﻊ ﻣﺸﻜﻼت اﺿﻄﺮاري ﻣﻮﺟﻮد و ﺧﻄﺮ ﻋﺎﺟﻞ‪ ،‬ﺑﻪ زودي ﻇﻬﻮر ﻓﺮﻣﻮده و‬ ‫ﺑﻪ ﻗﺎﻋﺪة اﺟﺪاد ﻃﺎﻫﺮﻳﻦ ﺑﻪ اﻣﻮر اﻣﺎﻣﺖ ﻗﻴﺎم ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻓﺮﻣﻮد و رﺷﺘﺔ اﻣﺎﻣﺎن ﺣﻖ ﻫﻤﭽﻨﺎن در‬ ‫ﺧﺎﻧﺪان ﮔﺮاﻣﻲ آن وﺟﻮد ﻣﻘﺪس ﺗﺎ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎم اﺳﺘﻤﺮار ﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ)‪ .(3‬ﺑﺎور ﻋﻤﻮﻣﻲ آن ﺑﻮد‬

‫ﻓﺮزﻧﺪ او ﻣﺤﻤﺪ ﻛﺎﻇﻢ اوزﺗﺮك ﺑﺎ ﻧﺎم »ﻛﻠﻴﺎت آﺛﺎر ﺳﻴﺪ اﺣﻤﺪ ﺣﺴﺎم اﻟﺪﻳﻦ« ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻮﺷـﺘﺔ او‬ ‫درﻣﻘﺪﻣﺔ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ ‪ 25 :1‬ﻛﺘﺎبﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺳﻴﺪ اﺣﻤﺪ ﺣﺴﺎم اﻟﺪﻳﻦ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﭼـﺎپ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﺛﻤﺮة اﻟﻄﻮﺑﻲ ﻣﻦ اﻏﺼﺎن آل اﻟﻌﺒـﺎء‪ ،‬ﻣﻮاﻟﻴـﺪ اﻫـﻞ اﻟﺒﻴـﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺎﺻـﺪ اﻟﺴـﺎﻟﻜﻴﻦ‪ ،‬و زﺑـﺪة‬ ‫اﻟﻤﺮاﺗﺐ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻬﺎر در ﻳﻚ ﺟﻠﺪ ﭼﺎپ ﺷﺪه‪ ،‬و وﺟﻴﺰة اﻟﺤﺮوف ﻋﻠﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ اﻟﺼﻮر ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه ﺗﺮﺟﻤـﺔ‬ ‫ﺗﺮﻛﻲ آن ﺑﺎ ﻧﺎم »اﺳﺮار ﺟﺒﺮوت اﻋﻠﻲ« )ﺑﺎ اﻣﻼء ﻻﺗﻴﻦ ﺗﺮﻛﻲ( ﻃﺒﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺼﺤﺢ ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻛﺘـﺎب‬ ‫ﻣﻮاﻟﻴﺪ اﻫﻞ اﻟﺒﻴﺖ را ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده و در آﻧﻜﺎرا در ﺳﺎل ‪ 1969‬ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﺎﻧﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮآن او ‪ .21 – 20 :1‬ﺑﺮاﺳﺎس ﺷﺠﺮة ﻧﺴﺒﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﺑـﺮاي او ذﻛـﺮ ﺷـﺪه‬ ‫وي ﻧﺴﻞ ﻧﻮزدﻫﻢ از ﻫﻤﺎن ﺷﻴﺦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﻤﺠﺪ دﺳﻮﻗﻲ‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﺻﻮﻓﻴﻪ‪ ،‬اﺳﺖ ﻛﻪ در ﭼﻨﺪ ﭘﺎورﻗﻲ‬ ‫ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ذﻛﺮ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ در ﺑﺮﺧﻲ ﻧﺎمﻫﺎي ﻣﻴﺎن دﺳﻮﻗﻲ و ﺟﻌﻔﺮ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ در ﻟﻮاﻗﺢ اﻻﻧﻮار ﺷـﻌﺮاﻧﻲ ‪:1‬‬ ‫‪ 181‬آﻣﺪه اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﺨﺘﺼﺮي دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻫﻤﺎن ﺗﻔﺴﻴﺮ ‪.28 – 27 :1‬‬ ‫‪ -3‬رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ 116 :‬و ‪ / 118‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ 102 :‬و ‪ .106‬ﻧﻴﺰ ﻛﺘﺎب اﻟﺸﺠﺮة اﺑﻮ ﺗﻤﺎم‪،‬‬ ‫ذﻟﻴﻞ ﺳﺨﻦ از ﺻﻨﻒ ﭼﻬﺎرم از ﻓﺮق ﻣﻔﻀﻠﻴﻪ )در اﺻﻄﻼح ﻣﺆﻟﻒ ﻳﻌﻨﻲ ﻗﺎﺋﻠﻴﻦ ﺑﻪ ﺗﺪاوم اﻣﺎﻣﺖ در‬

‫‪136‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﻛﻪ اﻳﺸﺎن در روزﮔﺎر ﺣﻴﺎت ﻫﻤﺎن ﺑﺰرﮔﺎن و ﻣﻌﻤﺮﻳﻦ اﺻﺤﺎب ﺣﻀﺮت ﻋﺴـﻜﺮي  ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺮ وﻻدت و اﻣﺎﻣﺖ اﻳﺸﺎن ﺷﻬﺎدت داده و ﻫﻢ اﻛﻨﻮن ﻫﻨـﻮز در ﺟﺎﻣﻌـﻪ زﻧـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ ﻇﻬـﻮر‬ ‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ آن ﻣﻌﺘﻤﺪﻳﻦ ﻛﻪ ﻗﺒﻼً اﻳﺸﺎن را دﻳﺪه و ﺑﻪ ﭼﻬﺮه ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ ﺻﺤﺖ دﻋﻮي‬ ‫اﻳﺸﺎن را در ﻣﻮرد اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﻀﺮت ﻋﺴـﻜﺮي  و ﺟﺎﻧﺸـﻴﻦ اﻳﺸـﺎن ﻫﺴـﺘﻨﺪ‬ ‫ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﻨﻨﺪ و از اﻳﻦ راه ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﻘﺎﺋﻖ واﻗﻒ و ﻣﻄﻤﺌﻦ ﮔﺮدﻧﺪ)‪ .(1‬ﺣﺘﻲ در روزﻫـﺎي‬ ‫اول ﺷﺎﻳﻌﻪاي ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﺸﺎن در ﻇﺮف ﺷﺶ روز‪ ،‬ﺷﺶ ﻣﺎه ﻳﺎ ﺣﺪ اﻛﺜـﺮ ﺷـﺶ ﺳـﺎل ﻇﻬـﻮر‬ ‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻓﺮﻣﻮد)‪ .(2‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻜﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﺷﻌﻴﺎن ﻛﻢ ﻛﻢ ﺑﻪ ﺧﻮد آﻣﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﻧﻘﻞﻫﺎ‬ ‫و رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ از اﺟﺪاد آن ﺑﺰرﮔﻮار در ﭘﻴﺸﻴﻨﻲ ﭼﻨﻴﻦ وﺿﻌﻲ در آﻳﻨﺪه رﺳﻴﺪه و ﺣﺪود ﻳـﻚ‬ ‫ﻗﺮن ﺑﻮد ﻫﻤﻪ آن را ﺷﻨﻴﺪه و ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮرد ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ‬ ‫رواﻳﺎت ﭘﻴﺸﺒﻴﻨﻲ ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﻗﺎﺋﻢ آل ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺮاي ﻣﺪﺗﻲ از اﻧﻈﺎر ﭘﻨﻬﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و‬ ‫ﺳﭙﺲ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪه و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻗﺴﻂ و ﻋﺪل اﺳﻼﻣﻲ را ﺑﻨﻴﺎد ﺧﻮاﻫـﺪ ﻧﻬـﺎد)‪ .(3‬رواﻳﺘـﻲ ﺣﺘـﻲ‬ ‫ﭘﻴﺸﺒﻴﻨﻲ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ دو دورة ﻏﻴﺒﺖ وﺟﻮد ﺧﻮاﻫـﺪ داﺷـﺖ ﻛـﻪ ﭘـﺲ از دورة اول‪ ،‬ﻗـﺎﺋﻢ آل‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪه و ﺳﭙﺲ ﺑﺮاي دورهاي ﻃﻮﻻﻧﻲﺗﺮ ﻣﺠﺪداً ﺑﻪ ﻏﻴﺒﺖ ﺧﻮاﻫﺪ رﻓﺖ ﻛﻪ در آن‬ ‫دوره‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻫﻮاداران او اﻳﻤﺎن ﺧﻮد را از ﻛﻒ داده و از ﺻﺮاط ﻣﺴـﺘﻘﻴﻢ ﻣﻨﺤـﺮف ﺧﻮاﻫﻨـﺪ‬

‫ﺣﻀﺮت رﺿﺎ و ﻓﺮزﻧﺪان او( ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اﻹﻣﺎﻣﺔ ﺑﺎﻗﻴﺔ ﻓﻲ أوﻻد ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ ﺛﺎﺑﺘﺔ إﻟﻰ اﻳﻦ ﻳﺨﺮج‬ ‫اﻟﻤﻬﺪي‪ ،‬وﻟﻴﺲ ﻷﺋﻤﺘﻬﻢ ﻋﺪد وﻻ ﻧﻬﺎﻳﺔ«‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﻣﺴﺄﻟﺔ ﻓﻲ اﻻﻣﺎﻣﻪ از اﺑﻦ ﻗﺒﻪ‪ ،‬ﺑﻨﺪ ‪» :5‬وأﻣﺎ ﻗﻮﻟﻬﻢ إذا ﻇﻬﺮ ﻓﻜﻴـﻒ ﻳﻌﻠـﻢ اﻧـﻪ اﺑـﻦ اﻟﺤﺴـﻦ ﺑـﻦ ﻋﻠـﻲ؟ ﻓـﺎﻟﺠﻮاب ﻓـﻲ‬ ‫ذﻟﻚ اﻧﻪ ﻗﺪ ﻳﺠﻮز ﺑﻨﻘﻞ ﻣﻦ ﺗﺠﺐ ﺑﻨﻘﻠﻪ اﻟﺤﺠﺔ ﻣﻦ أوﻟﻴﺎﺋﻪ ﻛﻤﺎ ﺻﺤﺖ إﻣﺎﻣﺘﻪ ﻋﻨﺪﻧﺎ ﺑﻨﻘﻠﻬﻢ«‪.‬‬ ‫‪ -2‬اﻹﻣﺎﻣﺔ واﻟﺘﺒﺼﺮة‪ / 146 :‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 338 :1‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ .323 :‬ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ در ﻏﻴﺒـﺖ‪ 61 :‬ﻫﻤـﻴﻦ رواﻳـﺖ را از‬ ‫ﻛﻠﻴﻨﻲ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده وﻟﻲ ﻋﺒﺎرت »ﺷﺶ روز‪ ،‬ﺷﺶ ﻣﺎه ﻳﺎ ﺷﺶ ﺳﺎل« را ﺑـﻪ »ﺣﻴﻨـﺎً ﻣـﻦ اﻟـﺪﻫﺮ« ﺗﻐﻴﻴـﺮ داده‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻴﺦ در ﻏﻴﺒﺖ‪ 204 :‬اﻳﻦ ﺑﺨﺶ رواﻳﺖ را ﻛﻪ ذﻛﺮ زﻣﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﺎﻟﻜﻞ اﺳﻘﺎط ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ 38 :‬و ‪ 40‬و ‪ 41‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻛﺘﺎب ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻋﻠﻮي ﻣﻮﺳﻮي ﻓـﻲ‬ ‫ﻧﺼﺮة اﻟﻮاﻗﻔﺔ ‪ /‬اﻋﻼم اﻟﻮري‪ 444 :‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻛﺘﺎب اﻟﻤﺸﻴﺨﺔ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﺒﻮب ﺳﺮاد )ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪.(224‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪137‬‬

‫ﺷﺪ)‪ .(1‬ﻧﻘﻞ دﻳﮕﺮي از اﻳﻦ رواﻳﺖ ﭘﻴﺸﺒﻴﻨﻲ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ دورة اول ﻏﻴﺒﺖ ﻃـﻮﻻﻧﻲﺗـﺮ از دورة‬ ‫دوم ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد)‪ .(2‬ﻓﺮﻗﺔ واﻗﻔﻪ اﻳﻦ رواﻳﺎت را در ﻃﻮل ﺣﺪود ﻳﻚ ﺻﺪ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻫﻤﻮاره‬ ‫در اﺳﺘﺪﻻﻻت ﺧﻮد ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده و آن را دﻟﻴـﻞ ﺑـﺮ ﻏﻴﺒـﺖ و ﻗﺎﺋﻤﻴـﺖ‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ  ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ)‪ (3‬و دو ﻏﻴﺒﺖ ذﻛﺮ ﺷﺪه را ﺑﺮ دو دورة زﻧﺪان آن‬ ‫ﺑﺰرﮔﻮار ﻣﻨﻄﺒﻖ ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺸـﺎﻧﺔ ذﻛـﺮ ﺷـﺪه در آن اﺧﺒـﺎر را ﻫـﻢ ﺑـﺮ ﺧـﻮد ﻣﻨﻄﺒـﻖ‬ ‫ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ واﻗﻔﻪ درﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن از آن ﻋﻘﻴﺪه دﺳﺖ ﻛﺸﻴﺪه و در ﭘﻴﺸﮕﺎه ﺣﻀـﺮت‬ ‫رﺿﺎ  ﺳﺮ ﺗﻌﻈﻴﻢ و ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻓﺮود آورده ﺑﻮدﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﻪ زﻋﻢ آﻧﺎن در آن اﺧﺒﺎر ﭘﻴﺸـﺒﻴﻨﻲ‬ ‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ آن ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از اﺋﻤﺔ ﺣﻖ در آﻳﻨﺪه ﻏﻴﺒﺖ ﻧﻤﻮده و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان‬ ‫ﻗﺎﺋﻢ آل ﻣﺤﻤﺪ ﻇﻬﻮر ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد در ذﻫﻨﻴﺖ ﺷﻴﻌﻪ ﺳﺎﺑﻘﺔ اﺳﺘﻮار داﺷﺖ)‪ .(4‬ﻫﻤـﻴﻦ ﺣﻘﻴﻘـﺖ‬ ‫‪ -1‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪.323 :‬‬ ‫‪ -2‬ﻏﻴﺒﺖ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪.170 :‬‬ ‫‪ -3‬ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري در ﻃﻮل ﺳﺎلﻫﺎي آﺧﺮ ﻗﺮن دوم و اواﺋﻞ ﻗﺮن ﺳـﻮم ﺗﻮﺳـﻂ داﻧﺸـﻤﻨﺪان و ﻣﺤـﺪﺛﺎن‬ ‫واﻗﻔﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن آﻧﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﺘﺎب اﻟﻐﻴﺒﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﺣﺴـﺐ ﻗﺎﻋـﺪه ﻫﻤـﻴﻦ ﻣﻮﺿـﻮع‬ ‫ﻏﻴﺒﺖ ﻋﺎﺋﻲ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ  را ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ و ﺗﺪﻳﻴـﺪ ﻳـﺎ رد و ﺗﻨﻘﻴـﺪ ﻗـﺮار ﻣـﻲدادهاﻧـﺪ‬ ‫)رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ـﺪﺧﻞ ﻣﻬﺪي در داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﺳﻼم ﺑﻪ زﺑـﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴـﻲ ]ﭼـﺎپ ﺟﺪﻳـﺪ ‪– 1230 :5‬‬ ‫‪ 1238‬ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻣﺎدﻟﻮﻧﮓ[‪ .(123 :‬از آن ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ اﺛﺎر ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎﻧﻲ از واﻗﻔﻪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﺑـﺮاﻫﻴﻢ ﺑـﻦ ﺻـﺎﻟﺢ‬ ‫اﻧﻤﺎﻃﻲ )ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ 15 :‬و ‪ ،(24‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺣﻤﺰه ﺑﻄﺎﺋﻨﻲ )ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪ ،(37 :‬ﺣﺴﻦ ﺑـﻦ ﻣﺤﻤـﺪ‬ ‫ﺑﻦ ﺳﻤﺎﻋﻪ )ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺷﻴﺦ‪ ،(5 :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺟﺒﻠﻪ )ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ ،(216 :‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻃـﺎﻃﺮي )ﻫﻤـﺎن ﻣﻨﺒـﻊ‪:‬‬ ‫‪ ،(255‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮاﻋﺮج اﻳﻀﺎً‪ (256 :‬و ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ رﺑﺎع ﻗﻼء )اﻳﻀﺎً‪ ،(260 :‬و‬ ‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻏﻴﺮ واﻗﻔﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻫﺸﺎم ﻧﺎﺷﺮي )اﻳﻀﺎً‪ (280 :‬و ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑـﻦ ﻓﻀـﺎل )اﻳﻀـﺎً‪:‬‬ ‫‪ .(258‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﻗﺒﻼً ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ـﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة اﺧﻴﺮ ﺗﺎ زﻣﺎن ﻏﻴﺒﺖ ﺻﻐﺮي زﻧـﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬اﻣـﺎ ﺑـﻪ وﺟـﻮد و‬ ‫ﻏﻴﺒﺖ اﻣﺎم زﻣﺎن )ﻋﺞ( ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻧﺒﻮد و از اﻣﺎﻣﺖ ﺟﻌﻔﺮ ﺟﺎﻧﺒﺪاري ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﭘﺲ ﻛﺘﺎب او ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻗﺮب‬ ‫اﺣﺘﻤﺎﻻت در ﻫﻤﺎن ﺧﻂ ردﻳﻪﻫﺎي ﻏﻴﺮ واﻗﻔﻪ ﻋﻠﻴﻪ واﻗﻔﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ -4‬ﻛﺘﺎب اﻟﺘﻨﺒﻴﻪ اﺑﻮﺳﻬﻞ ﻧﻮﺑﺨﺘﻲ‪.94 :‬‬

‫‪138‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﻛﻪ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﺮدﻣﺎن‪ ،‬ﺷﻬﺎدت ﻣﻮﻻي ﻣﺘﻘﻴﺎن  را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻪ و ﻣﻨﺘﻈﺮ رﺟﻌﺖ آن ﺣﻀﺮت‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و اﻋﺘﻘﺎد ﻛﻴﺴﺎﻧﻴﻪ و دﻳﮕﺮان ﺑﻪ ﺣﻴﺎت و اﺣﺘﻈـﺎر رﺟﻌـﺖ اﻓـﺮادي دﻳﮕـﺮ از ﺧﺎﻧـﺪان‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ
ﺧﻮد ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﺮ رﻳﺸـﻪدارﺑـﻮدن اﻳـﻦ ﻓﻜـﺮ در اذﻫـﺎن ﺑـﻮد‪ .‬ﭘـﺲ از رﺣﻠـﺖ‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﻫﻢ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻨﻞ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﻲ در آﻏﺎز ﻣﻄﺮح ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺷـﺎﻳﺪ‬ ‫اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﻏﻴﺒﺖ رﻓﺘﻪ و ﺑﻪ زودي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺎﺋﻢ آل ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﺎز ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺸـﺖ)‪ .(1‬در‬ ‫ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 290‬ﻫﺠﺮي ﻛﻪ اﺑﻮﺳﻬﻞ ﻧﻮﺑﺨﺘﻲ ﻛﺘـﺎب اﻟﺘﻨﺒﻴـﻪ« ﺧـﻮد را ﺑـﻪ ﭘﺎﻳـﺎن ﻣـﻲﺑـﺮد‬

‫)‪(2‬‬

‫ﺷﻴﻌﻴﺎن‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮاً از ﻣﺪﺗﻲ ﭘﻴﺶﺗﺮ‪ ،‬ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﻫﻤـﺎن ﻛﺴـﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻗـﺎﺋﻢ ﻇﻬـﻮر ﻓﺮﻣـﻮده و ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺣـﻖ و ﻋـﺪاﻟﺖ را ﻣﺴـﺘﻘﺮ ﺧﻮاﻫـﺪ‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ)‪ ،(3‬ﭼﻪ در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﻮد اﻳﺸﺎن ﻫﻢ ﻣﺜﻞ اﺟﺪاد ﻃﺎﻫﺮﻳﻦ ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﻘﻴـﻪ‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و ﺳﻠﻮك ﻛﻨﺪ دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮ اﺧﺘﻔﺎء اﻳﺸﺎن ﻧﺒﻮد)‪ .(4‬اﻟﺒﺘـﻪ از ﻧﻈـﺮ ﻃـﻮل زﻣـﺎن ﻫـﻢ ﻫﻨـﻮز‬ ‫ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﭘﻴﺶ ﻧﻴﺎﻣﺪه ﺑﻮد ﭼﻪ ﻣﺪت ﻏﻴﺒﺖ ﻫﻨﻮز ﭼﻨﺪان ﻃﻮﻻﻧﻲ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﺘﻮاﻧﺪ زﻧﺪﮔﻲ‬ ‫ﺷﺨﺼﻲ را در اﺧﺘﻔﺎء ﺑﺮاي ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺪت ﻃﻮﻻﻧﻲ ﻋﺎدﺗﺎً ﻏﻴـﺮ ﻣﻤﻜـﻦ ﺑﺨﻮاﻧـﺪ)‪ ،(5‬و ﺑـﻪ ﮔﻔﺘـﺔ‬

‫‪ -1‬ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 107 – 106 :‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ / 107 – 106 :‬ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻣﻔﻴﺪ ‪ / 98 :2‬ﻣﻠـﻞ ﺷﻬﺮﺳـﺘﺎﻧﻲ ‪:1‬‬ ‫‪.200‬‬ ‫‪ -2‬ﻛﺘﺎب اﻟﺘﻨﺒﻴﻪ‪ 90 :‬ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ از زﻣﺎن ﺷﺮوع ﻏﻴﺒﺖ )ﻳﻌﻨﻲ از ﺳﺎل ‪ (260‬ﺗﺎ ﺣﻴﻦ ﺗﺤﺮﻳـﺮ ﻛﺘـﺎب ﺣـﺪود‬ ‫ﺳﻲ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﺰ ﺻﻔﺤﺔ ‪ 93‬ﻛﻪ در ﺟﻤﻠﺔ ﺧﺘﻢ ﻛﺘﺎب ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺑﻴﺶ از ﻳﻜﺼﺪ و ﭘﻨﺞ ﺳـﺎل از‬ ‫زﻣﺎن وﻓﺎت اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ )ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺎل ‪ (183‬ﺳﭙﺮي ﺷﺪه اﺳﺖ )ﻋﺒﺎرت »ﻣﺎﺋﺔ وﺧﻤﺴﻴﻦ« در ﻧﺴـﺨﺔ ﻣﻄﺒـﻮع‬ ‫ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ ﻗﻄﻌﺎً ﺧﻄﺎ‪ ،‬و درﺳﺖ آن »ﻣﺎﺋﺔ و ﺧﻤﺲ« اﺳﺖ(‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪ .94 :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻟﻨﻘﺾ ﻋﻠﻲ اﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺑﺸﺎر‪ ،‬ﺑﻨﺪ ‪ ،5‬ﻧﻴﺰ ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪118 :‬‬ ‫‪ /‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪.105 :‬‬ ‫‪ -4‬در ﻣﻮرد اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻐﻨﻲ ﻗﺎﺿﻲ ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر ‪) 20‬ﺑﺨﺶ اول(‪.196 :‬‬ ‫‪ -5‬ﺑﺮاي ذﻫﻨﻴﺖ ﻣﻮﺟﻮد در ﭘﺸﺖ اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 458 :‬ﻛﻪ در ﺣـﺪﻳﺜﻲ از ﺣﻀـﺮت‬ ‫رﺿﺎ  آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻋﻤﺮ ﻛﺴﻲ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﺣﺘﻴـﺎج ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﺑـﻪ او ﻃـﻮﻻﻧﻲ‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪139‬‬

‫اﺑﻮﺳﻬﻞ ﻧﻮﺑﺨﺘﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻏﻴﺒﺖ ادﻋﺎﺋﻲ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔـﺮ  ﻧﺒـﻮد ﻛـﻪ از آﻏـﺎز آن‬ ‫ﺑﻴﺶ از ﻳﻜﺼﺪ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎل)‪ (1‬ﻣﻲﮔﺬﺷﺖ و اﻳﻦ ﻣﺪت از ﺣﺪ اﻛﺜﺮ ﻋﻤﺮ ﻋﺎدي ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬ ‫ﺑﻮد)‪ .(2‬ﻓﻲ اﻟﻮاﻗﻊ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ادﻟﻪ ﺑﺮ ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ و اﺻﺎﻟﺖ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻣﺬﻫﺐ ﺣﻘﺔ اﺛﻨﻲ ﻋﺸﺮي آن‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﻘﺪﻣﻴﻦ آﻧﺎن ﺑﺮاي ﺳﺎلﻫﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ واﻗﻔﻪ ﺣﺘﻲ اﻟﻤﻘﺪور ﺑﻪ ﺗﻀﻌﻴﻒ و ﺟﺮح روات‬ ‫و رواﻳـﺎت ﻣﺮﺑــﻮط ﺑــﻪ ﻏﻴﺒــﺖ ﻣــﻲﭘﺮداﺧﺘﻨــﺪ و ﺑﺴــﻴﺎري از آن را از ﻣﺠﻌــﻮﻻت آن ﮔــﺮوه‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﮔﺮدش اﻳﺎم‪ ،‬ﺻﺤﺖ و درﺳﺘﻲ آن اﺣﺎدﻳﺚ ﺷﺮﻳﻔﻪ و ﭘﻴﺸﮕﻮﺋﻲ اﺋﻤﺔ‬ ‫ﻃﺎﻫﺮﻳﻦ را ﺑﺮ آﻧﺎن ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﺧﻮد ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻮد ﻛـﻪ اﺣـﺪي در آﻳﻨـﺪه‬ ‫ﻧﺘﻮاﻧﺪ ادﻋﺎ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن اﺛﻨﻲ ﻋﺸﺮي ﺑﺮ ﺻﺤﺖ ﻣﺪﻋﺎي ﺧـﻮد در ﻏﻴﺒـﺖ اﻣـﺎم دوازدﻫـﻢ‬ ‫ﺟﻌﻞ ﺣﺪﻳﺚ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎم ﻣﺒﺎرك ﺣﻀﺮت وﻟﻲ ﻋﺼﺮ )ﻋﺞ( ﻧﻴﺰ ﻛﻪ از ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﺨﻔـﻲ ﻧﮕـﺎه‬ ‫داﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ)‪ (3‬ﻇﺎﻫﺮاً از ﻃﺮﻳﻖ آﮔﺎﻫﻲ آﻧﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻳﺸﺎن ﻫﻤﺎن ﻣﻬﺪي ﻣﻮﻋـﻮد و ﻣﻨﺘﻈـﺮ‬ ‫ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺎس رواﻳﺎت ﻛﺸﻒ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫ﻛﻨﺪ ﻋﻤﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم
را ﻃﻮﻻﻧﻲ ﻛﺮده ﺑﻮد«‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ از اﺳﺘﺪﻻﻻت اﺻﻠﻲ ﺷﻴﻌﻴﺎن‬ ‫ﻫﻮادار ﺣﻀﺮت رﺿﺎ  ﻋﻠﻴﻪ واﻗﻔﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻮرد در ﻧﺴﺨﺔ ﭼﺎﭘﻲ ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ ﺧﻄﺎي روﺷﻨﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي »ﻣﺎﺋـﺔ و‬ ‫ﺧﻤﺲ«‪» ،‬ﻣﺎﺋﺔ و ﺧﻤﺴﻴﻦ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻛﺘﺎب اﻟﺘﻨﺒﻴﻪ‪.94 – 93 :‬‬ ‫‪ -3‬ﺣﺘﻲ ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺗﺸﻴﻊ و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن اﻣﺎم در ﺑﻼد از اﻳﻦ ﻧﺎم ﺑﻲاﻃﻼع ﺑﻮدﻧـﺪ و از ﺟﻨـﺎب‬ ‫ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ در ﺑﺎب آن اﺳﺘﻔﺴﺎرﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﺸﺎن ﻫﻢ ﺟﻮاﺑﻲ روﺷﻦ ﻧﻤـﻲداد )رﺟـﻮع ﻛﻨﻴـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﺎﻓﻲ ‪ 328 :1‬و ‪ 330‬و ‪ / 331‬ﻏﻴﺒﺖ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ / 288 :‬ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿـﺎ ‪ / 67 :1‬ﻛﻤـﺎل اﻟـﺪﻳﻦ‪ 331 :‬و‬ ‫‪ 338‬و ‪ 369‬و ‪ 370‬و ‪ 378‬و ‪ 381 – 380‬و ‪ 403‬و ‪ 442‬و ‪ / 483 – 482‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷـﻴﺦ‪ 147 :‬و ‪ 215‬و‬ ‫‪ 219‬و ‪ .222‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﻧﺎﺳﺦ اﻟﻘﺮآن و ﻣﻨﺴﻮﺧﻪ از ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪاﷲ اﺷـﻌﺮي‪ ،‬ﻧﻘـﻞ‬ ‫ﺷﺪه در ﺑﺤﺎر اﻻﻧﻮار ‪ .(47 :83‬در ﺑﺮﺧﻲ ﻧﺴﺦ »ﻣﺴﺄﻟﺔ ﻓﻲ اﻻﻣﺎﻣـﻪ« از اﺑـﻦ ﻗﺒـﻪ ﻫـﻢ – ﻛـﻪ ﻣـﺘﻦ آن در‬ ‫ﺿﻤﻴﻤﺔ ﺷﻤﺎرة ﻳﻚ از ـﻤﺎﺋﻢ ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ – ﺳﺆاﻟﻲ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷـﻜﻞ ﻫﺴـﺖ‪:‬‬ ‫»إذا ﻇﻬﺮ ﻓﻜﻴﻒ ﻳﻌﻠﻢ اﻧﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ« )ﺑﻨﺪ ‪ .(5‬ﻛﻠﻤﺔ ﻣﺤﻤﺪ در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﻇﻦ ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻪ ﻳﻘـﻴﻦ‬

‫‪140‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﻬﺪوﻳﺖ و اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻇﻬﻮر ﺷﺨﺼﻲ از ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در آﻳﻨﺪة ﺟﻬﺎن ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ‬ ‫ﻗﺴﻂ و ﻋﺪل را ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﻇﻠـﻢ و ﺑﻴـﺪاد را از ﺟﻬـﺎن رﻳﺸـﻪﻛـﻦ ﺧﻮاﻫـﺪ ﻓﺮﻣـﻮد از‬ ‫اﻋﺘﻘﺎدات ﺑﺴﻴﺎر ﻗﺪﻳﻢ اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺎﺑﻘﺔ ﺗﺎرﻳﺨﻲ آن ﺗﺎ اواﺳﻂ ﻗﺮن اول ﻫﺠـﺮي ﻗﺎﺑـﻞ‬ ‫ﭘﻴﮕﻴﺮي اﺳﺖ)‪ .(1‬در ادﺑﻴﺎت ﺷﻴﻌﺔ اﻣﺎﻣﻴﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً از اﻳﻦ ﻣﻨﺠﻲ ﻣﻮﻋﻮد ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻣﻔﻬـﻮم ﻗـﺎﺋﻢ‬ ‫آل ﻣﺤﻤﺪ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ)‪ (2‬ﺗﺎ ﻣﻴﺎن ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺧﻮد ﺑﺎ ﻣﻬﺪي ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻓﺮق اﺳـﻼﻣﻲ در اﻧﺘﻈـﺎر او‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺗﻦ از ﺧﻠﻔﺎء اﻣﻮي و ﻋﺒﺎﺳﻲ ﻣﺘﻘﺪم ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ دﻋﻮي اﻧﻄﺒﺎق آن ﻣﻔﻬﻮم را‬ ‫ﺑﺮ ﺧﻮد ﻧﻤﻮده ﺑﻮدﻧﺪ)‪ (3‬ﺗﻤﻴﺰ آﺷﻜﺎر ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ .‬از آن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺮﺧﻲ از اوﺻـﺎف و ﺧﺼﺎﺋﺼـﻲ‬ ‫ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﻣﻬﺪي در اﺣﺎدﻳﺚ ﺳﻨﻲ ﻛﻪ در اﻓﻮاه ﻣﺮدم ﺷﺎﻳﻊ ﺑﻮد ذﻛﺮ ﺷـﺪه ﺑـﻮد ﺑـﺎ ﻣﻨﺠـﻲ‬ ‫ﻣﻮرد اﻧﺘﻈﺎر ﺷﻴﻌﻪ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﻧﻤﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر اﺧﺺ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﻳﻚ ﺣـﺪﻳﺚ ﺑﺴـﻴﺎر‬

‫از اﺿﺎﻓﺎت ﻧﺴﺎخ اﺳﺖ و ﻋﺒﺎرت ﺻﺤﻴﺢ »اﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ« اﺳﺖ ﻛﻪ اﺳﺎس ﺳﺆال اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ اﻳـﻦ‬ ‫ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﺑﻮدن ﻓﺮد ﻣﺪﻋﻲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬در دﻧﺒـﺎل آن ﺑﺤـﺚ‬ ‫)ﺑﻨﺪ ‪ (7‬و در ﻛﺘﺎب ـﻨﺒﻴﻪ اﺑﻮﺳﻬﻞ ﻧﻮﺑﺨﺘﻲ ﻫﻢ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ اﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ اﺳﺖ )ﺑـﺮاي ﻣﺸـﺎﺑﻪ آن در‬ ‫آﺛﺎر ﻣﺘﺄﺧﺮﺗﺮ رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻣﻔﻴﺪ ‪ / 99 :2‬اﻟﻤﻨﻘﺬ ﻣﻦ اﻟﺘﻘﻠﻴﺪ ‪.(385 :2‬‬ ‫‪ -1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﺪﺧﻞ ﻣﻬﺪي در داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﺳﻼم ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ‪.1238 – 1230 :5‬‬ ‫‪ -2‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ 43 :‬و ﻏﻴﺒﺖ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ 230 :‬ﻛﻪ ﺣﺪﻳﺚ ﻣﺸﻬﻮر ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻣﻬﺪي را ﺑﺎ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻗﺎﺋﻢ رواﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﻛﺎﻓﻲ ‪ 341 :1‬ﻛﻪ ﺣﺪﻳﺚ ﭘﺮﻛﺮدن ﺟﻬـﺎن از ﻋـﺪل و‬ ‫داد را ﻛﻪ در ﻫﻤﺔ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺎ ﻧﺎم ﻣﻘﺪس ﻣﻬﺪي اﺳﺖ ﺑﺎ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﻗﺎﺋﻢ و ﺻﺎﺣﺐ ﻫـﺬا اﻻﻣـﺮ دارد‪ .‬ﺷـﺎﻳﺪ‬ ‫ﺣﺘﻲ در ﺑﺴﻴﺎري رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﻧﺎم ﻣﻬﺪي دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد در اﺻﻞ ﻧﺎم ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً در ﻛـﺎﻓﻲ‬ ‫‪) 372 – 371 :1‬رواﻳﺎت ﺷﻤﺎرة ‪ 2‬و ‪ 4‬و ‪ 5‬و ‪ (7‬و ﻏﻴﺒﺖ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ 200 :‬و ‪ 329‬و ‪ 331‬در ﻧﻘﻞ رواﻳﺘـﻲ‬ ‫در ﻣﻮرد آن ﺣﻀﺮت ﻧﺎمﻫﺎي ﻗﺎﺋﻢ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻈﺮ و ﺻﺎﺣﺐ ﻫﺬا اﻻﻣﺮ ﻫﺴﺖ وﻟـﻲ در ﻛـﺎﻓﻲ ‪) 372 :1‬ﺣـﺪﻳﺚ‬ ‫ﺷﻤﺎرة ‪ (6‬در ﻧﺴﺨﺔ دﻳﮕﺮي از ﻫﻤﺎن رواﻳﺖ ﻧﺎم ﻣﻬﺪي آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﻜﺎﻧﺎً ﺑﺮﺧﻲ روات در ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻟﻔﻆ ﺑﻪ‬ ‫اﻋﺘﺒﺎر ﺷﻴﻮع ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻣﺤﺎوره ﺑﺎ ﻳﻘﻴﻦ ﺑﻪ وﺣﺪت ﻣﺪﻟﻮل اﺷﻜﺎﻟﻲ ﻧﻤﻲدﻳﺪهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ -3‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﺪﺧﻞ ﻣﻬﺪي در داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﺳﻼم ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻣﻨﻘﻮﻻت ﻣﻔﻴﺪي دارد‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪141‬‬

‫ﻣﺸﻬﻮر ﻣﻬﺪي ﻫﻤﻨﺎم ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم
ﺑﻮد)‪ (1‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻫﻤﻴﺸﻪ اﻧﺘﻈـﺎر داﺷـﺘﻨﺪ ﻫـﺮ‬ ‫اﻣﺎﻣﻲ ﻫﻤﺎن ﻗﺎﺋﻢ آل ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎ آن ﻛﻪ ﻧﺎم ﺑﻴﺸﺘﺮ آﻧﺎن ﺑﺎ ﻧﺎم ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ
ﻓـﺮق ﻣـﻲﻛـﺮد)‪.(2‬‬ ‫‪ -1‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﺴـﻨﺪ اﺣﻤـﺪ ‪ 377 :3‬و ‪ / 448‬ﺳـﻨﻦ ﺗﺮﻣـﺬي ‪ / 75 – 74 :9‬ﻣﻌﺠـﻢ ﺻـﻐﻴﺮ‬ ‫ﻃﺒﺮاﻧﻲ ‪ .148 :2‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻋﻘﺪ اﻟﺪارر ﺳﻠﻤﻲ‪ 32 – 27 :‬و ﻣﻨﺘﺨﺐ اﻻﺛﺮ ﺻﺎﻓﻲ‪ 184 – 182 :‬ﻛﻪ در اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻤﻨﺒﻊ اﺧﻴﺮ ﺑﻪ ‪ 48‬ﺣﺪﻳﺚ در اﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از آن اﺣﺎدﻳﺚ ﻫﻢ در ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﻣﺘﻌـﺪد‬ ‫ﺛﺒﺖ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ دﻳﻮان ﺳﻴﺪ ﺣﻤﻴـﺮي‪ 49 :‬و ‪ 183‬در ﺑـﺎرة ﻋﻘﺎﺋـﺪ ﻋﺎﻣـﺔ ﻣـﺮدم در‬ ‫اواﺳﻂ ﻗﺮن دوم ﻫﺠﺮﻳﺪر اﻳﻦ ﻣﻮرد‪ .‬ﺣﺪﻳﺜﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﭘﺪر ﻣﻬـﺪي ﻧﻴـﺰ ﻫﻤﻨـﺎم ﭘـﺪر ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ
‬ ‫اﺳﺖ )ﻣﺼﻨﻒ اﺑﻦ اﺑﻲ ﺷﻴﺒﻪ ‪ / 678 :8‬ﺳﻨﻦ اﺑﻮداود ‪ / 107 – 106 :4‬ﻣﺴﺘﺪرك ﺣﺎﻛﻢ ‪ / 442 :4‬ﺗـﺎرﻳﺦ‬ ‫ﺑﻐﺪاد ‪ / 370 :1‬ﻣﺼﺎﺑﻴﺢ اﻟﺴﻨﻪ ‪ / 492 :3‬ﻋﻘﺪ اﻟﺪرر‪ 27 :‬و ‪ 29‬و ‪ .(30‬اﻳﻦ رواﻳﺖ ﻛﻪ در دﻫﻪﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧـﺔ‬ ‫ﻗﺮن دوم ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﺎﻳﻌﻪ دﻫﺎن ﺑﻪ دﻫﺎن ﻣﻲﮔﺸﺖ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺮدم ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪاﷲ‬ ‫ﻧﻔﺲ زﻛﻴﻪ را ﻣﻬﺪي ﻣﻮﻋﻮد ﺑﭙﻨﺪارﻧﺪ )ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ / 74 :‬اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق‪ / 43 :‬ﻏﻴﺒـﺖ ﻧﻌﻤـﺎﻧﻲ‪/ 230 :‬‬ ‫ﻣﻘﺎﺗﻞ اﻟﻄﺎﻟﺒﻴﻴﻦ‪ / 244 :‬ﻏﺎﻳﺔ اﻻﺧﺘﺼﺎر‪ 20 :‬و ﺑﺴﻴﺎري دﻳﮕﺮ‪ .‬ﻧﻴﺰ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻟﻜﻴﺴﺎﻧﻴـﺔ ﻓـﻲ اﻟﺘـﺎرﻳﺦ‬ ‫واﻻدب‪.(227 :‬‬ ‫‪ -2‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺸﻜﻼت ﻋﺪﻳﺪة دﻳﮕﺮي ﻫﻢ ﺑﺮ ﺳﺮ راه اﻧﻄﺒﺎق ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻬﺪي در ﻣﺘﻔﺎﻫﻢ راﺋﺞ ﺳﻨﻲ و ﻏﻴﺮ اﻣﺎﻣﻲ آن‬ ‫ﺑﺮ ﻣﻔﻬﻮم ﻗﺎﺋﻢ وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﺠﺎل ذﻛﺮ ﻫﻤﺔ آن ﻧﻴﺴﺖ اﻣﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ اﺟﻤﺎل ذﻛﺮ ﻛـﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﻬﺪي در ﻣﺘﻔﺎﻫﻢ ﺳﻨﻲ درﺳﺖ ﭘﻴﺶ از ﻗﻴﺎم ﻗﻴﺎﻣﺖ و ﺧﺘﻢ ﺟﻬﺎن‪ ،‬و ﺑﺮاﺳﺎس ﻳﻚ ﺣﺪﻳﺚ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻣ‪Ĥ‬ﺧـﺬ‬ ‫ﺷﻴﻌﻪ ﻫﻢ راه ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﻳﻚ دورة ﻓﺘﺮت ﻛﻪ در آن اﻣﺎﻣﻲ ﻧﺒـﻮد ﻣـﻲآﻣـﺪ ﻫﻤﭽﻨـﺎن ﻛـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬ ‫اﻛﺮم
در زﻣﻴﻨﻪاي آﻣﺪ ﻛﻪ ﺗﺴﻠﺴﻞ رﺷﺘﺔ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﺑﺮاي ﻓﺘﺮﺗﻲ ﻗﻄﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد )ﻛﺎﻓﻲ ‪ .(341 :1‬اﻣﺮوز ﻣـﺎ‬ ‫ﻣﻌﻨﻲ اﻳﻦ ﺳﺨﻨﻦ را ﻣﻲﻓﻬﻤﻴﻢ‪ ،‬اﻣﺎ در ذﻫﻨﻴـﺖ ﺷـﻴﻌﺔ آن ﻋﺼـﺮ ﻛـﻪ زﻣـﻴﻦ را ﻫﺮﮔـﺰ ﺧـﺎﻟﻲ از ﺣﺠـﺖ‬ ‫ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺧﺖ )ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت‪ / 489 – 484 :‬اﻹﻣﺎﻣﺔ واﻟﺘﺒﺼﺮة‪ / 162 – 157 :‬ﻛـﺎﻓﻲ ‪ 168 :1‬و ‪– 177‬‬ ‫‪ (180‬و ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ از ﻏﻴﺒﺖ را ﺗﺼﻮر ﻧﻤﻲﻛﺮد ﻫﻀﻢ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﭼﻨﺪان آﺳـﺎن ﻣـﻲﺑـﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘـﻪ‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﮔﺮوه از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ اﻣﺎم ﻋﺴﻜﺮي  ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ رﺷﺘﺔ اﺋﻤﻪ‬ ‫ﻗﻄﻊ ﺷﺪه و دﻳﮕﺮ اﻣﺎﻣﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﺗﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻣﺎم دﻳﮕﺮي را ﭘـﺲ از ﻓﺘﺮﺗـﻲ ﻣﻌـﻴﻦ ﻛﻨـﺪ و در اﻳـﻦ‬ ‫ﻓﺘﺮت ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣﻮﻇﻔﻨﺪ ﺗﻜﺎﻟﻴﻒ ﺧﻮد را از راه رﺟﻮع ﺑﻪ ﻛﺘﺐ و ﻗﻮاﻋﺪ و اﺻﻮل ﻣﺸﻬﻮرة ﻣﺬﻫﺐ ﺧﻮد ﺑﻪ‬ ‫دﺳﺖ آورﻧـﺪ )ﻓـﺮق اﻟﺸـﻴﻌﻪ‪ / 114 – 113 :‬اﻟﻤﻘـﺎﻻت واﻟﻔـﺮق‪ / 108 – 107 :‬ﻣﺠـﺎﻟﺲ ﻣﻔﻴـﺪ ‪.99 :2‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ ﺷﺮح اﻻﺧﺒﺎر ﻗﺎﺿﻲ ﻧﻌﻤﺎن ‪ .(314 :3‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺘﻔﺎﻫﻢ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ در ﻋﺼﻮر اوﻟﻴﻪ آن ﺑﻮد‬

‫‪142‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﻋﺪم اﺳﺘﻔﺎدة ﺷﻴﻌﻪ از ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻬﺪي – ﻛﻪ ﻋﺪم وﺟﻮد آن در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﻌﺪودي ﻛﻪ از ﭘﻴﺶ‬ ‫از دورة ﻏﻴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﻣﺆﻳﺪ ﻣﺪﻋﺎﺳﺖ – ﻧﻮﻋﻲ اﺑﻬـﺎم در ﻣـﻮرد آن ﺑـﻪ وﺟـﻮد‬ ‫آورده ﺑﻮد ﺗﺎ ﺟﺎﺋﻲ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﺟﻠﻴﻞ اﻟﻘﺪري ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻨﺎب ﻋﺒـﺪاﻟﻌﻈﻴﻢ ﺣﺴـﻨﻲ از ﺣﻀـﺮت‬ ‫ﺟﻮاد  اﺳﺘﻔﺴﺎر ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ ﻣﻬﺪي و ﻗﺎﺋﻢ دو ﺷﺨﺺ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﺑـﻮد ﻳـﺎ ﻫـﺮدو ﺑـﻪ‬ ‫ﺷﺨﺺ واﺣﺪ اﺷﺎره ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ)‪ .(1‬ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻬﺪي در راﺑﻄﻪ‬ ‫ﺑﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  در ﻫﻴﭽﻴﻚ از ﻣﺘﻮﻧﻲ ﻛﻪ از دﻫﻪﻫﺎي آﺧﺮ ﻗﺮن ﺳـﻮم ﺑـﺎﻗﻲ‬ ‫ﻣﺎﻧﺪه )ﺣﺘﻲ در آنﻫﺎ ﻛﻪ اﻳﺸﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺎﺋﻢ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ( وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬اﻣﺎ در ﻧﻴﻤـﺔ‬ ‫دوم ﻏﻴﺒﺖ ﺻﻐﺮي ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻛﻠﻴﻨﻲ ﻛﺘﺎب ﻛﺎﻓﻲ را ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲﺑـﺮد)‪ (2‬و ﻋﻠـﻲ ﺑـﻦ ﺑﺎﺑﻮﻳـﻪ‬ ‫ﻗﻤﻲ ﻛﺘﺎب اﻻﻣﺎﻣﺔ واﻟﺘﺒﺼﺮة ﺧﻮد را ﻣﻲﻧﻮﺷﺖ)‪ (3‬اﺣﺎدﻳﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻇﻬﻮر ﻣﻬﺪي در راﺑﻄـﻪ‬

‫ﻛﻪ ﻣﻬﺪي ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در آﻳﻨﺪه ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪه و دﻳﻦ ﺧﺪا را ﭘﺲ از ﺗﺼﺮﻓﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدﻣﺎن در آن ﻛﺮده و‬ ‫ﻧﻘﺼﺎن و زﻳﺎدتﻫﺎ ﻛﻪ در آن ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آوردهاﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣـﻞ و ﻛﻤـﺎ ﻫـﻮ ﺣﻘـﻪ ﺑـﺮاي ﻣـﺮدم ﺗﺒﻴـﻴﻦ و‬ ‫ﺷﺮﻳﻌﺖ را اﺣﻴﺎء و ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻧﻤﻮده و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﺷﺎﻫﺮاه ﻫﺪاﻳﺖ ﺑﺎز ﺧﻮاﻫﺪ آورد‪ .‬ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از ﺧﻠﻔـﺎء‬ ‫اﻣﻮي و ﻋﺒﺎﺳﻲ در ﺻﺪر اول ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس ﺧﻮد را ﻣﻬﺪي و ﻣﺠﺪد دﻳﻦ ﺧﻮاﻧﺪه و ﺷﻌﺮاء ﺳﺘﺎﻳﺸﮕﺮ ﻧﻴﺰ‬ ‫آﻧﺎن را ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻳﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ آﻧﺎن وﺟﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺮﺟﻊ راﻫﻨﻤﺎ و ﻣﺒﻴﻦ ﺣﻖ‬ ‫از ﺑﺎﻃﻞ در ﻫﺮ دوره واﺟﺐ و ﻫﻤﻮاره ﺟﻬﺎن واﺟﺪ آن ﺑﻮد اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺳﺨﻨﺎن رﻧﮓ ﺿﺪ ﺷـﻴﻌﻲ داﺷـﺖ و‬ ‫اﺳﺎﺳﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﻠﺴﻔﺔ وﺟﻮدي ﻣﻜﺘﺐ ﺗﺸﻴﻊ ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﻣﻌﻨﻲ ﻫﻤﺔ آن اﺷـﺎرات روﺷـﻦ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪.337 :‬‬ ‫‪ -2‬ﺗﺄﻟﻴﻒ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل ﻃﻮل ﻛﺸﻴﺪ )رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ (377 :‬و ﻣﺆﻟﻒ در ﺳﺎل ‪ 329‬درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﻣﺆﻟﻒ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﺮ اﻣﺎم ﻏﺎﺋﺐ در زﻣﺎن ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ اﺣﺪ اﻛﺜﺮ ﻋﻤـﺮ ﻋـﺎدي ﻣـﺮدم آن‬ ‫روزﮔﺎر رﺳﻴﺪه ﺑﻮد )اﻹﻣﺎﻣﺔ واﻟﺘﺒﺼﺮة‪ .(149 :‬اﮔﺮ ﻣﻨﻈﻮر او ﻫﻔﺘﺎدﺳﺎﻟﮕﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺘـﺎب در ﺣـﻮاﻟﻲ‬ ‫ﺳﺎل ‪ 325‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﻞ در ﺗﺎرﻳﺦ وﻻدتﺷﺎن )ﺳـﺎل‬ ‫‪ (255‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻤﺮ رﺳﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺻﻮرت ﻣﺆﻟﻒ ﺧﻮد در ﺳﺎل ‪ 329‬درﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔـﺮ ﻣﻨﻈـﻮر‬ ‫ﺟﺰ اﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﺆﻟﻒ آن را اﺛﺮ ﻓﻜﺮ دﻳﮕﺮي ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪143‬‬

‫ﺑﺎ اﻳﺸﺎن ﻧﻘﻞ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ)‪ (1‬وﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷـﻴﻌﻪ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ درﺳـﺖ ﺑﺴـﻴﺎري از‬ ‫ﻣﻨﻘﻮﻻت و اﺣﺎدﻳﺚ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ آن را ‪‬ﻓﺮَق دﻳﮕﺮ رواﻳﺖ ﻛﺮده و ﺧﻮد ﺑﺮاي دوراﻧـﻲ ﻃـﻮﻻﻧﻲ‬ ‫ﺑﺪان اﻋﺘﻨﺎء ﺷﺎﻳﺎﻧﻲ ﻧﻨﻤﻮده ﺑﻮد ﭘﻲ ﺑﺮده ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻫـﻢ ﺑﺮﻫـﺎن دﻳﮕـﺮي از ﺑـﺮاﻫﻴﻦ اﻟﻬـﻲ ﺑـﺮ‬ ‫ﺻﺤﺖ ﻣﻌﺘﻘﺪات ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺣﻘﻆ اﺛﻨﻲ ﻋﺸﺮﻳﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺣﺪي ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ دﻋﻮي ﻛﻨﺪ ﻛـﻪ آﻧـﺎن‬ ‫ﺑﺮاي ﺗﺄﻳﻴﺪ و ﺗﺸﻴﻴﺪ ﻣﺒﺎﻧﻲ اﻋﺘﻘﺎدي ﺧﻮد ﺟﻌﻞ ﺣﺪﻳﺚ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ اﻣﺮوز‬ ‫ﻫﻢ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و دﺷﻤﻨﺎن ﻛﻴﻨﻪﺗﻮز آﻧﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ اﻗﺮار دارﻧﺪ و رﺳﺎﺋﻠﻲ ﻣﻔـﺮد ﻧﻴـﺰ در اﻳـﻦ‬ ‫ﺑﺎب ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﻧﺸﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ اﺣﺎدﻳﺚ ﻣﻬﺪي ﺻﺤﻴﺢ اﺳـﺖ و ﺑـﺮﺧﻼف دﻋـﺎوي ﺑﺎﻃـﻞ و‬ ‫ﺟﺎﻫﻼﻧﺔ ﺑﻌﻀﻲ از ﺧﻮد آﻧﺎن‪ ،‬ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻧﻘﺸﻲ در اﺑﺪاع و اﺷﺎﻋﺔ آن ﻓﻜﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫***‬ ‫ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﻋﻤﺮي از ﺳﺎﻣﺮاء ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد آﻣﺪ)‪ (2‬و در آﻧﺠﺎ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن زﻧﺪﮔﻲ اﻣـﻮر دﻓﺘـﺮ‬ ‫ﻧﻴﺎﺑﺖ را ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬او ﺑﻪ ﺷﻴﻮة دوران اﻣﺎﻣـﺖ ﺣﻀـﺮت ﻋﺴـﻜﺮي  ﻧﺎﻣـﻪﻫـﺎ و‬ ‫وﺟﻮﻫﺎت ﺷﺮﻋﻴﻪاي را ﻛﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﺮاي ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻣﻘﺪﺳﻪ ارﺳﺎل ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ درﻳﺎﻓﺖ ﻣـﻲﻧﻤـﻮد‪.‬‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ وي را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وﻛﻴﻞ و ﻧﺎﺋﺐ ﺣﻀﺮت وﻟﻲ ﻋﺼـﺮ‬ ‫)ﻋﺞ( ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ)‪ .(3‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﻟﺒﺘﻪ راﺟـﻊ ﺑـﻪ ادوار ﻣﺘـﺄﺧﺮﺗﺮ درﺳـﺖ اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ در‬ ‫روزﮔﺎر ﺣﻴﺎت او ﺑﺮﺧﻲ در اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻛﻪ وﺟﻮﻫﺎت را ﺑﺎﻳﺪ ﻧـﺰد او ارﺳـﺎل دارﻧـﺪ ﺗﺮدﻳـﺪ‬

‫‪ -1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻛﺎﻓﻲ ‪) 338 :1‬ﻛﻪ اﻣﺎم ﻏﺎﺋـﺐ ﺻـﺮﻳﺤﺎً ﻣﻬـﺪي ﺧﻮاﻧـﺪه ﺷـﺪه( و ‪ 341‬و ‪ 525‬و ‪/ 534‬‬ ‫اﻹﻣﺎﻣﺔ واﻟﺘﺒﺼﺮة‪.147 :‬‬ ‫‪ -2‬ﻇﺎﻫﺮاً ﭘﺲ از ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﺎﺻﻤﺔ ﺧﻼﻓﺖ از ﺳﺎﻣﺮاء ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد ﻛﻪ ﻃﺒﻌﺎً اﻣـﺮ ﻣﻮاﺻـﻼت و ارﺗﺒﺎﻃـﺎت از ﺑﻐـﺪاد‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر آﺳﺎنﺗﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﺰرگﺑﻮدن ﺟﺎﻣﻌﻪ و دﺷﻮاري ﻛﻨﺘﺮل ارﺗﺒﺎﻃﺎت اﻓﺮاد و در ﺑﺮاﺑﺮ‪ ،‬اﻣﻜـﺎن‬ ‫ﺑﺮ ﺧﻮرداري از ﺣﻤﺎﻳﺖ رﺟﺎﻟﻲ از ﺷﻴﻌﻪ ﻛﻪ در ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺣﺴﺎس دوﻟﺘﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﻴـﺰ ﺷـﺎﻳﺪ در اﻳـﻦ ﻧﻘـﻞ‬ ‫ﻣﻜﺎن ﻣﻬﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ 216 :‬و ‪.221‬‬

‫‪144‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫داﺷﺘﻨﺪ)‪ .(1‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﺒﻮد ﻛﻪ او ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮﻳﻦ اﺻﺤﺎب ﺣﻀﺮت ﻋﺴـﻜﺮي  ﺑـﻪ‬ ‫اﻳﺸﺎن ﺑﻮد و در ﻇﺎﻫﺮ‪ ،‬اﻣﻮر ﻏﺴﻞ و ﻛﻔﻦ ﺟﺴﺪ ﻣﻄﻬﺮ آن اﻣﺎم را ﻧﻴﺰ ﭘﺲ از رﺣﻠـﺖ اﻳﺸـﺎن‬ ‫ﺗﺼﺪي و ﺗﻜﻔﻞ ﻧﻤﻮد)‪ .(2‬و اﻳﻦ ﻛﻢ ﻓﻀﻴﻠﺘﻲ ﻧﺒﻮد ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﻳﻚ رواﻳﺖ ﻣﺸﻬﻮر‪ ،‬ﻫﻤﻮاره‬ ‫اﻣﺎم ﺑﻌﺪ ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ وﻇﻴﻔﻪ را ﻣﺒﺎﺷﺮت ﻣﻲﻓﺮﻣﻮد)‪.(3‬‬ ‫ﺑﺎ درﮔﺬﺷﺖ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ او ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺜﻤـﺎن ﻛـﻪ او ﻧﻴـﺰ ﭘـﻴﺶ از اﻳـﻦ در‬ ‫ﻣﻼزﻣﺖ ﭘﺪر در ﺑﻴﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﻛﺎر ﻛﺮده و ﺳﭙﺲ در دورة ﻏﻴﺒﺖ ﺗﺎ اﻳﻦ زﻣﺎن‬ ‫دﺳﺘﻴﺎر اﺻﻠﻲ ﭘﺪر ﺧﻮد ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﭘﺪر ﻧﺸﺴﺖ او ﻣﺪﺗﻲ ﻃﻮﻻﻧﻲ اﻳﻦ ﺧﺪﻣﺖ را ﻋﻬـﺪهدار‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ رﺧﻲ از اﻓﺮاد ﺳﺮﺷﻨﺎس ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﻛﻪ ﺑـﺎ ﭘـﺪر وي ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﻧﻜـﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻋﻮي ﻧﻴﺎﺑﺖ او ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻨﻔﻲ داﺷﺘﻨﺪ)‪ .(4‬او در ﺳـﺎل ‪ 305‬درﮔﺬﺷـﺖ و ﺑﺰرﮔـﺎن‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ در ﺑﻐﺪاد )و در رأس آﻧﺎن ﺧﺎﻧﺪان ﺟﻠﻴﻞ ﻧﻮﺑﺨﺘﻲ( ﺑﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻃﻼع دادﻧـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫وي در آﺧﺮﻳﻦ روزﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﻳﻜﻲ ازدﺳﺘﻴﺎران ﻏﻴﺮ اﺻﻠﻲ ﺧﻮد)‪ (5‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ روح‬ ‫‪ -1‬ﻛﺎﻓﻲ ‪.517 :1‬‬ ‫‪ -2‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪.216 :‬‬ ‫‪ -3‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ 385 – 384 :1‬و ‪ / 459‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ / 71 :‬ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ ‪ 246 :2 ،106 :1‬و ‪ / 248‬ﻣﺨﺘﺼﺮ‬ ‫ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت‪ / 13 :‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار ‪.288 :27‬‬ ‫‪ -4‬از آن ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻮد اﺑﻮﻃﺎﻫﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺑﻼل )ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ (246 – 245 :‬از ﻣﺤﺪﺛﺎن و روات ﺷﻴﻌﻪ‬ ‫)رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ 564 :‬و ‪ / 566‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ / 499 :‬رﺟﺎل ﺷـﻴﺦ‪ / 435 :‬ﻏﻴﺒـﺖ او‪ (238 :‬ﻛـﻪ ﻗـﺒﻼً وﻛﻴـﻞ‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﺑﻮد و در ﻧﺎﻣﻪاي از آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »اﻟﺜﻘﺔ اﻟﻤﺄﻣﻮن اﻟﻌﺎرف ﺑﻤﺎ ﻳﺠﺐ ﻋﻠﻴﻪ«‬ ‫ﺳﺘﻮده ﺷﺪه ﺑﻮد )رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ .579 :‬ﻧﻴﺰ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ .442 :‬ﺿﻤﻨﺎً او ﻫﻤـﺎﻧﻜﺲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻛﺜﺮت ﻣﺨﺎرج ﺳﺮ وﻛﻴﻞ ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻣﻘﺪﺳﻪ‪ ،‬ﻋﻠﻲ ﺑـﻦ ﺟﻌﻔـﺮ ﻫﻤـﺎﻧﻲ‪ ،‬را ﺧـﺪﻣﺖ ﺣﻀـﺮت ﻋﺴـﻜﺮي ‬ ‫ﮔﺰارش ﻛﺮده ﺑﻮد(‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از اﺻﺤﺎب ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﺑـﻪ ﻧـﺎم اﺣﻤـﺪ ﺑـﻦ ﻫـﻼل‬ ‫ﻛﺮﺧﻲ )ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺨﻚ ‪ ،245‬ﺷﺎﻳﺪ ﻋﻤﻮي ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻫﻼل ﻛﺮﺧﻲ ﻛﻪ ﺗﻮﻗﻴﻌﻲ از ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻣﻘﺪﺳـﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﺎم او در اﺣﺘﺠﺎج ‪ 289 – 288 :2‬ﻫﺴﺖ( و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﺼﻴﺮ ﻧﻤﻴﺮي ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮاً ﻓﺮﻗﺔ ﺧﻮد را ﭘـﺲ از‬ ‫اﻳﻦ اﺧﺘﻼف ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻬﺎد )ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪.(244 :‬‬ ‫‪ -5‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪) 225 :‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺷﻮد ﺑﺎ ﻣﻄﻠﺐ دﻳﮕﺮي در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﺒﻊ‪.(227 :‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪145‬‬

‫ﻧﻮﺑﺨﺘﻲ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮﻳﺶ ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﻧﻤـﻮده ﺑـﻮد‪ .‬ﺣﺴـﻴﻦ ﺑـﻦ روح ﺗـﺎ ﺳـﺎل ‪326‬‬ ‫ﻣﺘﺼﺪي اﻣﻮر دﻓﺘﺮ ﻧﻴﺎﺑﺖ ﺑﻮد و ﺑـﺎز ﺑـﺎ ﺗﺮدﻳـﺪﻫﺎ و ﻋـﺪم ﭘـﺬﻳﺮش ﺑﺮﺧـﻲ ازاﻓـﺮاد ﺟﺎﻣﻌـﻪ‬ ‫ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎﺋﻲ داﺷﺖ)‪ .(1‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ او ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺳﻤﺮي ﻇﺎﻫﺮاً دﺳـﺘﻴﺎر اﺻـﻠﻲ وي ﺑـﻮده‬ ‫وﻟﻲ در ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺳﺎﺑﻘﺔ او ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬وي ﻓﻘﻂ ﭼﻬﺎر ﺳﺎل در ﺷـﻐﻞ ﻧﻴﺎﺑـﺖ‬ ‫ﺑﻮد و در ﺳﺎل ‪ 329‬درﮔﺬﺷﺖ ﺑﻲ آن ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ او ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﻮد)‪ .(2‬دﻓﺘـﺮ ﻧﻴﺎﺑـﺖ‬ ‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ و ﻏﻴﺒﺖ ﻛﺒﺮي آﻏﺎز ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫در ﻃﻮل ﻫﻔﺘﺎد ﺳﺎﻟﻲ ﻛﻪ از زﻣﺎن رﺣﻠﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﺗﺎ ﻓﻮت آﺧـﺮﻳﻦ ﻧﺎﺋـﺐ‬ ‫ﺧﺎص ﮔﺬﺷﺖ )دورهاي ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً ﺑﻪ ﻧﺎم دورة ﻏﻴﺒـﺖ ﺻـﻐﺮي ﻣﺸـﻬﻮر ﺷـﺪ( ﻧـﻮاب ارﺑﻌـﻪ‬ ‫ﻣﺮاﺳﻼت ﺷﻴﻌﻴﺎن و وﺟﻮﻫﺎت و ﻧﺬور آﻧﺎن را ﺑﺮاي ﻣﻘﺎم ﻣﻘﺪس اﻣﺎﻣﺖ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و‬ ‫ﮔﺎﻫﻲ ﺗﻮﻗﻴﻌﺎﺗﻲ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﻳﺎ دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞﻫﺎﺋﻲ ﺑﻪ وﻛﻼء ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻧﺎن‬ ‫ﺑﺮاي ﺷﻴﻌﻴﺎن ارﺳﺎل ﻣﻲﺷﺪ)‪ .(3‬ﺗﺎ روزﮔﺎر ﺟﻨﺎب ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن اﻳﻦ ﺗﻮﻗﻴﻌﺎت ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﺧﺎن‬

‫‪ -1‬اﻳﻀﺎً‪.192 :‬‬ ‫‪ -2‬ﺧﺎﻧﺪان ﺟﻠﻴﻞ ﻧﻮﺑﺨﺘﻲ ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎور ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ وﻟﻲ اﷲ اﻋﻈﻢ )ﻋﺞ( در ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺎلﻫﺎ ﻇﻬﻮر ﺧﻮاﻫﻨﺪ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﻣﻨﺠﻢ ﺑﺰرگ آن ﺧﺎﻧﺪان‪ :‬اﺑﻦ ﻛﺒﺮﻳﺎء – ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻧﻮﺑﺨﺖ در ﻛﺘﺎب اﻟﻜﺎﻣﻞ ﻓﻲ اﺳﺮار‬ ‫اﻟﻨﺠﻮم ﺧﻮد – ﻛﻪ آن را در ﺳﺎل ‪ 323‬ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﭘﺲ از آن ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 325‬ﺑﺮ آن اﻓﺰوده و ﺗﺎ ده ﺳﺎل ﭘﺲ‬ ‫از اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻴﺰ ﭘﻴﺸﮕﻮﺋﻲ وﻗﺎﻳﻊ را آورده اﺳﺖ – در دو ﻣﻮرد از ﻇﻬﻮر ﻗﺮﻳﺐ اﻟﻮﻗﻮع آن ﺣﻀﺮت‬ ‫ﮔﺰارش دارد‪ .‬ﻳﻜﻲ در اﺣﻜﺎم ﺳﺎل ‪ 255‬ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺧﺒﺮ از وﻻدت ﺑﺎ ﺳﻌﺎدت آن ﺑﺰرﮔﻮار دارد‪» :‬وﻳﻜﻮن‬ ‫ﻇﻬﻮرﻩ ﻓﻲ اﻟﻘﺮن اﻟﺴﺎﺑﻊ« )ص ‪ (41‬و دﻳﮕﺮي در ﺷﺮح ﭘﻴﺸﮕﻮﺋﻲﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ﻗﺮان ﻛﻪ از ﺳﺎل ‪316‬‬ ‫– ‪ 317‬ﻫﺠﺮي آﻏﺎز ﺷﺪه و ﺗﺎ ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎﻟﻲ اداﻣﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻓﺎﻣﺎ أواﺧﺮﻫﺎ ﻓﺘﺼﻠﺢ ﻓﻴﺪل ﻣﻜﺎن اﻟﺴﻬﻤﻴﻦ‬ ‫ﻓﻲ اﻟﺘﺎﺳﻊ ﻣﻦ اﻟﻄﺎﻟﻊ ﻋﻠﻰ أن اﻟﻘﺎﺋﻢ وﺻﺎﺣﺐ اﻟﻤﻠﻚ ]در ﻧﺴﺨﺔ ﭼﺎﭘﻲ‪» :‬ﻃﺎﻟﺐ اﻟﻤﻠﻚ« ﻛﻪ ﺑﻪ وﺿﻮع‬ ‫ﺧﻄﺎﺳﺖ[ ﻳﺪﻋﻮا إﻟﻰ ﻃﻠﺐ اﻟﺤﻖ واﻟﻌﺪل‪) «...‬ص ‪.(52‬‬ ‫‪ -3‬وﻟﻲ در ﻋﻴﻮن اﻟﻤﻌﺠﺰات‪ 143 :‬دارد ﻛﻪ ﺗﻮﻗﻴﻌﺎت اﻣﺎم ﻏﺎﺋﺐ )ﻋﺞ( ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺗﺎ ﻣﺪﺗﻲ ﭘﺲ از‬ ‫ﻏﻴﺒﺖ اﻳﺸﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﻋﻤﺮي ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷـﻴﻌﻪ ﻣـﻲرﺳـﻴﺪ‪ .‬در اﻳـﻦ ﻋﺒـﺎرت ذﻛـﺮي از‬ ‫ﺗﻮﻗﻴﻌﺎت ﻧﻮاب دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﺑﺎرة اﻳﻦ ﺗﻮﻗﻴﻌﺎت و اﺻﻞ ﻣﻘﺎم ﺳﻔﺎرت ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻣﻘﺪﺳﻪ ﻣﻘﺎﻟـﺔ ‪Klemm‬‬

‫‪146‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﺧﻄﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞﻫﺎي ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻣﻘﺪﺳﻪ در زﻣـﺎن زﻧـﺪﮔﻲ ﺣﻀـﺮت ﻋﺴـﻜﺮي  و‬ ‫دورة ﺗﺼﺪي ﺟﻨﺎب ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﺪان ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد)‪ (1‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣـﻲرﺳـﺎﻧﺪ ﻫﻤـﻪ را‬ ‫ﺟﻨﺎب ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻪ دﺳﺘﻮر اﻣﺎم ﻣﻌﺼﻮم ﺗﺤﺮﻳﺮ و ﻛﺘﺎﺑﺖ ﻣﻲﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬ﺗﻮﻗﻴﻌـﺎت‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻻً دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞ ﺑﻪ وﻛﻼء و ﻳﺎ رﺳﻴﺪ ﻧﺬورات و وﺟﻮه ﺑﻮد وﻟﻲ ﻧـﺪرﺗﺎً ﭘﺎﺳـﺦ ﺳـﺆاﻻت‬ ‫ﺷﺮﻋﻲ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در اﻳﻦ ﻣﻮرد اﺧﻴﺮ ﺷﻴﻌﻴﺎن دﺳﺘﻮر ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﻘﻬﺎء ﺷﻴﻌﻪ‬ ‫رﺟﻮع ﻛﻨﻨﺪ)‪ .(2‬در ﺣﻮاﻟﻲ ﺳﺎل ‪ 280‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺗﻮﻗﻴﻌﺎت ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻣﻘﺪﺳﻪ ﻗﻄﻊ ﺷﺪ و ﺣﺪ اﻗـﻞ ﺗـﺎ‬ ‫ﺣﺪود ﺳﺎل ‪) (3)290‬ﺑﻠﻜﻪ ﻇﺎﻫﺮاً ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن دورة ﺟﻨﺎب ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺜﻤـﺎن( اﻳـﻦ وﺿـﻊ اداﻣـﻪ‬ ‫ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ را ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺷﺮوع ﻏﻴﺒﺖ ﻛﺒﺮي ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻛـﻪ در ﻃـﻮل آن‪ ،‬ﺑﺮاﺳـﺎس‬ ‫اﺣﺎدﻳﺚ‪ ،‬راﺑﻄﺔ ﻣﻴﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪ و اﻣﺎم ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻗﻄﻊ ﻣﻲﺷـﺪ)‪ .(4‬اﻣـﺎ ﺑﻌـﺪاً در دورة ﻧﺎﺋـﺐ ﺳـﻮم‬ ‫ﺗﻮﻗﻴﻌﺎﺗﻲ از ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻣﻘﺪﺳﻪ در ﻟﻌﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﻛـﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ ﺻـﺎدر‬ ‫ﺷﺪ)‪ .(5‬ﺳﺆاﻻت ﺷﺮﻋﻲ را اﻛﻨﻮن دﻳﮕﺮ ﺧﻮد ﺳﻔﻴﺮ ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻣﻘﺪﺳﻪ ﺑﺮاي ﻓﻘﻬﺎء ﺷﻴﻌﻪ ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺎد‬

‫ﺑﻪ زﺑﺎن آﻟﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺸﺨﺼﺎت آن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺧﺎرﺟﻲ اﺛﺮ ﺣﺎﺿﺮ آﻣﺪه ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟـﻪ اﺳـﺖ ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﭘـﺎرهاي‬ ‫ازﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮيﻫﺎي آن ﺟﺎي ﺗﺮدﻳﺪ و ﺗﺄﻣﻞ دارد ﻛﻪ اﻳﻨﺠﺎ ﺟﺎي ﺗﻔﺼﻴﻞ آن ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ 220 :‬و ‪ 221‬و ‪.223‬‬ ‫‪ -2‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪.484 :‬‬ ‫‪ -3‬ﻛﺘﺎب اﻟﺘﻨﺒﻴﻪ اﺑﻮﺳﻬﻞ ﻧﻮﺑﺨﺘﻲ‪.93 :‬‬ ‫‪ -4‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ و ﻫﻤﺎن ﺻﻔﺤﻪ‪.‬‬ ‫‪ -5‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ 228 :‬و ‪ .252 – 252‬ﺗﻮﻗﻴﻌﺎﺗﻲ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي ﻛﻮﺗﺎه ﺑﻪ ﺳـﺆاﻻت ﻓﻘﻬـﻲ در ﭘﺸـﺖ‬ ‫)ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ 228 :‬و ‪ (229‬ﻳﺎ ﻓﻮاﺻﻞ ﺳﻄﻮر )رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ (355 :‬ﻣﻠﻔﻮﻓﻪﻫﺎ و ﻃﻮﻣﺎرﻫﺎﺋﻲ ﻛـﻪ ﺑﺮﺧـﻲ‬ ‫ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻣﻘﺪﺳﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮدﻧﺪ از اﻳﻦ دوره ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﭼﻬﺎر ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺑـﺮاي ﻣﺤﻤـﺪ‬ ‫ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺣﻤﻴﺮي از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻗﻢ در اﻳﻦ زﻣـﺎن )رﺟـﺎل ﻧﺠﺎﺷـﻲ‪ / 355 – 354 :‬ﻓﻬﺮﺳـﺖ‬ ‫ﺷﻴﺦ‪ / 156 :‬ﻣﻌﺎﻟﻢ اﻟﻌﻠﻤﺎء‪ / 111 :‬اﻟﺬرﻳﻌﻪ ‪ (421 :1‬ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه در اﺣﺘﺠﺎج ﻃﺒﺮﺳـﻲ ‪318 – 301 :2‬‬ ‫)دو ﺗﺎي اول در ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ ﻧﻴﺰ‪ (236 – 229 :‬آﻣﺪه ﻛﻪ ﻳﻜﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ‪) 307‬اﺣﺘﺠـﺎج ‪ (309 – 306 :2‬و‬ ‫دﻳﮕﺮي ﺗﺎرﻳﺦ ‪) 308‬اﻳﻀﺎً ‪ (315 – 309 :2‬دارد‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪147‬‬

‫ﻛﻪ ﺑﺪان ﭘﺎﺳـﺦ ﮔﻮﻳﻨـﺪ)‪ (1‬و ﺣﺘـﻲ ﺧـﻮد او ﻧﻴـﺰ ﮔـﺎه اﺳﺘﻔﺴـﺎرات ﺧـﻮﻳﺶ را ﺑـﺮاي آﻧـﺎن‬ ‫ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺎد)‪ .(2‬ﺗﻮﻗﻴﻌﺎت در اﻳﻦ دوره ﺑﻪ ﺧﻂ ﻳﻜﻲ از ﻣﺤﺮرﻳﻦ داراﻟﻨﻴﺎﺑﻪ ﺑﻮد و ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺧﻮد‬ ‫ﺳﻔﻴﺮ )ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺘﻨﻲ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد( اﻣﻼء ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ)‪.(3‬‬ ‫***‬ ‫از اﺷﺎرات و ﺗﻠﻮﻳﺤﺎﺗﻲ ﻛﻪ در ﻣﻨﻘﻮﻻت و ﻣﺘﻮن ﻗﺪﻳﻢ ﻫﺴﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫در دﻫﻪﻫﺎي آﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ اﻣﺎم ﻏﺎﺋﺐ ﭘﻴﺶ از‬ ‫رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﭼﻬﻞ ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺧﺮوج و ﻇﻬﻮر ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻓﺮﻣﻮد)‪ .(4‬اﻳﻦ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ آﺧﺮﻳﻦ ﺳﺎلﻫﺎي ﻗﺮن‬ ‫ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻧﺘﻈﺎر ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً از رواﻳﺎﺗﻲ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﻲﮔﺮﻓـﺖ ﻛـﻪ ﻣـﻲﮔﻔـﺖ ﻗـﺎﺋﻢ آل ﻣﺤﻤـﺪ‬ ‫ﺟﻮاﻧﻲ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ)‪ (5‬در ﺳﻨﻴﻦ ﺳﻲ ﻳﺎ ﺳﻲ و ﻳﻚ ﺳﺎل‪ ،‬و ﺣﺪ اﻛﺜﺮ ﭼﻬﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد)‪ ،(6‬و اﻳـﻦ‬

‫‪ -1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﺑﻪ ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ 181 :‬و ‪ .228‬ﻧﻘﻞ ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑﺮﺧـﻲ ﺷـﻴﻌﻴﺎن در اﻳـﻦ ﻛـﻪ‬ ‫ﺗﻮﻗﻴﻌﺎت و اﺟﻮﺑﺔ ﻣﺴﺎﺋﻞ از ﺣﻀﺮت وﻟﻲ ﻋﺼﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺷﻚ داﺷﺘﻪاﻧﺪ )ﻫﻤـﺎن ﻣﻨﺒـﻊ‪ .(228 :‬اﻟﺒﺘـﻪ ﮔـﺎﻫﻲ‬ ‫ﺟﻮابﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر واﺿﺢ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ از اﻣﺎم ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺎرض ﻣﻴﺎن اﺧﺒﺎر اﺷﺎره ﺷـﺪه‬ ‫و ﺳﺎﺋﻞ را ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻣﺨﻴﺮ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ )ﻫﻬﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪ (232 :‬ﻳﺎ ﺑﻪ اﺟﻤﺎع ﺷﻴﻌﻪ )اﺣﺘﺠـﺎج ‪ (307 :2‬و ﻳـﺎ‬ ‫ﺑﻪ رواﻳﺎت از اﺋﻤﺔ ﮔﺬﺷﺘﻪ )اﻳﻀﺎً ‪ 308 :2‬و ‪ 311‬و ‪ (314‬اﺳﺘﻨﺎد ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﮕـﺮ آن ﻛـﻪ ﮔﻔﺘـﻪ ﺷـﻮد‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮارد ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﺳﺎﺧﺘﻦ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻬﺎد و ﻣﺒﺎﻧﻲ اﺻﻮل ﻓﻘﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪.240 :‬‬ ‫‪ -3‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪ 228 :‬و ‪.229‬‬ ‫‪ -4‬در ﺳﺎل ‪ 304‬ﺟﻮاﻧﻲ دﻋﻮي ﻛﺮد ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪ اﻣﺎم ﻋﺴـﻜﺮي  اﺳـﺖ‪ .‬ﺧﻠﻴﻔـﺔ ﻋﺒﺎﺳـﻲ زﻣـﺎن )ﻣﻘﺘـﺪر(‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ او را ﺑﺎ اﺣﺘـﺮام ﭘـﺬﻳﺮﻓﺖ و از ﻧﻘﻴـﺐ ﺳـﺎدات ﺧﻮاﺳـﺖ ﺗـﺎ در ﺻـﺤﺖ دﻋـﻮي او ﺑﻨﮕـﺮد‪ .‬در‬ ‫ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺑﻌﺪي ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻛﻪ او دروﻏﮕﻮﺳﺖ‪ .‬ﺷﺮح ﻣﺎﺟﺮا را در ﺻﻠﺔ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒـﺮي ﻋﺮﻳـﺐ ﻗﺮﻃﺒـﻲ‪:‬‬ ‫‪ 50 – 49‬ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫‪ -5‬ﻛﺎﻓﻲ ‪.536 :1‬‬ ‫‪ -6‬ﻋﻘﺪ اﻟﺪرر ﺳﻠﻤﻲ‪ / 36 – 35 :‬اﻟﻘﻮل اﻟﻤﺨﺘﺼﺮ‪.43 :‬‬

‫‪148‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﻛﻪ ﻫﺮﻛﺲ از ﺳﻦ ﭼﻬﻞ ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺑﮕﺬرد دﻳﮕﺮ ﻧﺒﺎﻳﺪ اﻣﻴﺪ داﺷﺖ ﻛﻪ او ﻗﺎﺋﻢ ﺑﺎﺷﺪ)‪ .(1‬اﻣﺎ ﭼﻮن‬ ‫اﻧﺘﻈﺎر ﺑﺮ ﻧﻴﺎﻣﺪ در آﻏﺎز ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪ ﻛـﻪ ﺷـﺎﻳﺪ ذﻛـﺮ ﺣـﺪ ﺳـﻨﻲ ﻣﺰﺑـﻮر ﺑـﺮاي آن ﺑـﻮده ﻛـﻪ‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﺑﻴﺪادﮔﺮ – ﻛﻪ ﻗﻮاي ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺮاري درﻫﻢﺷﻜﺴﺘﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﻗﻴـﺎﻣﻲ آﻣـﺎده ﻛـﺮده‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ – ﻗﺮﻳﺐ ﺧﻮرده و ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﺑﻴﺎﻓﺘﻨﺪ)‪ .(2‬ﺑﻌﺪاً ﻣﻨﻈﻮر درﺳﺖ آن اﺣﺎدﻳﺚ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻗﺎﺋﻢ آل ﻣﺤﻤﺪ در ﻫﻨﮕﺎم ﻇﻬﻮر‪ ،‬در ﻫﻴﺄت و ﺣﺎﻟﺖ ﺟﻮاﻧﻲ ﺳﻲ و ﭼﻨﺪ ﺳـﺎﻟﻪ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‬

‫‪ -1‬اﻹﻣﺎﻣﺔ واﻟﺘﺒﺼﺮة‪ / 146 :‬ﻏﻴﺒـﺖ ﺷـﻴﺦ‪ / 258 :‬دﺳـﺘﻮر اﻟﻤﻨﺠﻤـﻴﻦ‪ 345 :‬پ ‪ /‬ﻣﻠـﻞ ﺷﻬﺮﺳـﺘﺎﻧﻲ ‪.202 :1‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪ .243 – 242 :‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺮاﺳﺎس ﻫﻤﻴﻦ رواﻳﺎت ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺑﺮﺧـﻲ از‬ ‫ﺷﻴﻌﻴﺎن در اﻳﻦ دوره )ﺑﻪ ﻧﻘـﻞ ﻓﻬﺮﺳـﺖ اﺑـﻦ ﻧـﺪﻳﻢ‪ 225 :‬و از آﻧﺠـﺎ در ﺳـﻴﺮ اﻋـﻼم اﻟﻨـﺒﻼء ‪،328 :15‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻋﻘﺎﺋﺪ ﺻﻨﻒ دوم از اﺻﻨﺎف ارﺑﺔ ﺷﻴﻌﺔ ﻗﻄﻌﻴﻪ در ﻛﺘﺎب اﻟﺸﺠﺮة اﺑﻮﺗﻤـﺎم‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﭘﺲ از ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﻓﺮزﻧﺪ و اﻣﺎم اﺳﺖ »ﺛﻢ ﺑﻌﺪﻩ اﻟﻘﺎﺋﻢ اﻟﺬي ﻳﺨﺮج«( ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ اﻣﺎم ﻋﺴﻜﺮي  ﺷﺎﻳﺪ در اﺧﺘﻔﺎء رﺣﻠﺖ ﻛﺮده و ﻓﺮزﻧﺪ اﻳﺸﺎن ﺟﺎﻧﺸـﻴﻦ وي ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻇﺎﻫﺮاً ﺣﺎﺻﻞ ﺗﺮﻛﻴﺐ اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺑـﻮد‪ (1) :‬وﺟـﻮد و اﻣﺎﻣـﺖ ﻓﺮزﻧـﺪ ﺣﻀـﺮت ﻋﺴـﻜﺮي ‬ ‫ﺑﺮاﺳﺎس رواﻳﺎت اﺛﺒﺎت ﺷﺪه اﺳﺖ )‪ (2‬او در ﻏﻴﺒﺖ رﻓﺖ ﭼﻮن ﺑﻨﺎ ﺑﻮد ﻗـﺎﺋﻢ آل ﻣﺤﻤـﺪ ﺑﺎﺷـﺪ و ﮔﺮﻧـﻪ‬ ‫دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮاي ﻏﻴﺒﺖ او ﻧﺒﻮد‪ ،‬زﻳﺮا زﻣﺎﻧﻪ از روزﮔﺎر آﺑﺎء و اﺟﺪاد او ﺳﺨﺖﺗﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﻛﻨـﻮن ﺷـﻴﻌﻴﺎن‬ ‫در ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻬﺘﺮي از ﻧﻈﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ )‪ (3‬ﺳﻦ ﻗﺎﺋﻢ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻴﺶ از ﭼﻬﻞ ﺳﺎل ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  ﺗﺎ اﻳﻦ ﺳﻦ ﺧﺮوج ﻧﻔﺮﻣﻮد ﭘﺲ اﻳﺸﺎن ﻗﺎﺋﻢ ﻧﻴﺴﺖ و ﻋﺪم ﻇﻬﻮر اﻳﺸﺎن ﺑـﺎ‬ ‫ﻓﺮض ﻋﺪم ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻮدن‪ ،‬اﻣﺎرة آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﺸﺎن در اﺧﺘﻔﺎء رﺣﻠﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﻓﺮزﻧـﺪي از ﺻـﻠﺐ‬ ‫ﻣﻄﻬﺮ اﻳﺸﺎن ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ و وارث ﻣﻘﺎم اﻣﺎﻣﺖ اﺳﺖ‪ .‬و ﭼﻮن اﻳﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﻫﻢ دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ اﻛﻨﻮن اﻳﻦ‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﺎن ﻗﺎﺋﻢ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ دوﻟﺖ ﺣﻖ و ﻋﺪاﻟﺖ را ﺑﻨﻴﺎد ﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻬﺎد‪ .‬اﻋﺘﻘﺎد ﺑـﻪ ﻧﻈﺮﻳـﺔ ﺑـﺪاء‬ ‫ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ در آن زﻣﺎن ﻣﻲﻓﻬﻤﻴﺪ ﻣﺸﻜﻞ اﻧﺘﻘـﺎل وﻇﻴﻔـﻪ از ﭘـﺪر ﺑـﻪ ﭘﺴـﺮ را ﻧﻴـﺰ ﺣـﻞ‬ ‫ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬اﺷﻜﺎل ﻣﻘﺪﻣﺔ ﺳﻮم اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺔ در ﻣﺘﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻴﺎن ﺷﺪه‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻘﺪﻣﺔ دوم ﻫـﻢ ﻣﺨـﺪوش اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫زﻳﺮا ﮔﺮﭼﻪ ﺟﻨﺎب ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﻋﻤﺮي وﺟﻪ ﻏﻴﺒﺖ آن وﻟﻲ ﺧﺪا را ﺧﻮف ﺑﺮ ﻧﻔﺲ ذﻛﺮ ﻓﺮﻣـﻮدهاﻧـﺪ‪،‬‬ ‫اﻣﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻛﻪ دﻟﻴﻞ ﺣﺪوث ﻏﻴﺒﺖ ﺑﻮده دﻟﻴﻞ ﺑﻘﺎء آن ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﭼﻨـﺎن ﻛـﻪ ﺑﺰرﮔـﺎن‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﻴﺒﺖ ﺣﻀﺮت وﻟﻲ ﻋﺼﺮ )ﻋﺞ( را ﻓﻘﻂ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻲداﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ -2‬اﻹﻣﺎﻣﺔ واﻟﺘﺒﺼﺮة‪.147 – 146 :‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪149‬‬

‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻫﺰاران ﺳﺎل زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ)‪ .(1‬اﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ درﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺑﻮد‪ .‬رواﻳﺘـﻲ‬ ‫ﻛﻪ از ﺣﻀﺮت ﺻﺎدق رواﻳﺖ ﺷﺪه و ﺑﻪ روﺷﺘﻲ ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد واﻗﻔﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻣﻲﮔﻔـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻗﺎﺋﻢ ﻣﺪت ‪ 120‬ﺳﺎل ﻋﻤﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ ،‬وﻟﻲ در ﻫﻴﺄت ﺟﻮاﻧﻲ ﺳﻲ و دوﺳﺎﻟﻪ ﺧﺮوج ﺧﻮاﻫﺪ‬ ‫ﻧﻤﻮد)‪ .(2‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﺳﺎﺑﻘﻪاي دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ داﺷﺖ‪ .‬ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﺎلﻫﺎي‬ ‫ﻏﻴﺒﺖ‪ ،‬زﻳﺪﻳﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺷﻴﻌﻪ را در ﺑﺎب اﻣﺎﻣﺖ اﻣﺎﻣﻲ ﺧﺮدﺳـﺎل ﺑـﻪ ﺑـﺎد اﻧﺘﻘـﺎد ﻣـﻲﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ و‬ ‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﺣﺘﻴﺎج ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ اﻣﺎم و ﺿﺮورت وﺟﻮد اﻣﺎم در ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ادارة ﻛﺸـﻮر‬ ‫اﺳﻼﻣﻲ و ﺣﻔﻆ و ﻧﮕﻬﺪاري ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﮔﺰﻧﺪ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻴﺮو و ﺗﻮان ﺟﻨﮕﻴﺪن و ﻗﺪرت ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ارﺗﺶ و ﺳﭙﺎه و ﺗﺮﺗﻴﺐ و ﺗﻨﻈﻴﻢ و رﻫﺒﺮي اﻣﻮر‬ ‫ﻧﻈﺎﻣﻲ اﺳﺖ و ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮاﻧﺎﺋﻲ و اﻣﻜﺎن در ﻳﻚ ﻛﻮدك ﺧﺮدﺳﺎل وﺟﻮد ﻧـﺪارد)‪ .(3‬ﺷـﻴﻌﻴﺎن در‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺿﺮورﺗﻲ ﭘﻴﺶ آﻳﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﻮراً آن ﻛﻮدك ﺧﺮدﺳﺎل را ﺑﻪ ﺟﻮاﻧﻲ‬ ‫ﺑﺮوﻣﻨﺪ و ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ و ﺗﻮاﻧﺎ ﺑﺮ ادارة ﭼﻨﺎن ﺟﻨﮓ و ﻧﺒﺮد ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛـﺮد)‪ .(4‬ﺣﺘـﻲ رواﻳﺘـﻲ‬ ‫ﻧﻘﻞ ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  رﺷﺪ ﺟﺴﻤﻲ ﺳﺮﻳﻌﻲ داﺷﺘﻪ و در ﻫﺮ ﻣﺎه ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫ﻳﻚ ﺳﺎل ﻛﻮدﻛﺎن ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ رﺷﺪ ﻣﻲﻛﺮد ﺗﺎ ﺟﺎﺋﻲ ﻛﻪ در روزﻫﺎي آﺧﺮ زﻧـﺪﮔﻲ ﭘـﺪر ﻛـﻪ آن‬ ‫ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻇﺎﻫﺮ ﻛﻮدﻛﻲ ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻤﻼً ﻣﺮدي ﭼﻨﺎن ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﺘﻲ‬ ‫ﻋﻤﺔ ﭘﺪرش او را ﻧﺸﻨﺎﺧﺖ)‪ .(5‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﺟﻮابﻫﺎ در ﻣﻮرد ﺧﻮد ﺻﻮاب و ﺑﻪ ﺟﺎ ﺑـﻮده‪،‬‬ ‫و ﻳﻘﻴﻨﺎً آﻓﺮﻳﻨﻨﺪة ﺗﻮاﻧﺎي ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻲ ﻛﻪ ﺟﻬﺎﻧﻲ را از ﻫﻴﭻ ﺑﻪ وﺟﻮد آورده اﺳﺖ ﺑﺮ ﻫﻤﺔ اﻳﻦ‬ ‫ﺻﻮر ﻗﺎدر اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -1‬ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻣﻔﻴﺪ ‪ / 98 :2‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪.259 :‬‬ ‫‪ -2‬ﻏﻴﺒﺖ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ / 189 :‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪.259 :‬‬ ‫‪ -3‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪.78 :‬‬ ‫‪ -4‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪ .79 :‬در ﭘﺎﺳﺦ ﻳﻜﻲ از ﻋﻠﻤﺎء اﻣﺎﻣﻴﻪ ﺑﻪ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﺑﻠﺨﻲ‪.‬‬ ‫‪ -5‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪.429 :‬‬

‫‪150‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮد‪ ،‬ﻋﺪم ﺗﺤﻘﻖ اﻧﺘﻈﺎرﻫﺎ و ﺗﻔﺴـﻴﺮﻫﺎي ﭘﻴﺸـﻴﻦ‪ ،‬ﺟـﻮي از ﺗﺮدﻳـﺪ و ﺗﺤﻴـﺮ در‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد آورده ﺑﻮد‪.‬در ﭘﺎﻳﺎن ﻗﺮن ﺳﻮم‪ ،‬اﺋﻤﻆ زﻳﺪﻳﻪ در ﻳﻤـﻦ و ﺷـﻤﺎل اﻳـﺮان‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﺋﻲﻫـﺎي ﻣﺴـﺘﻘﻞ ﺧـﻮد را ﺑﻨﻴـﺎد ﻧﻬـﺎده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬در ﻧﻴﻤـﺔ اول ﻗـﺮن ﭼﻬـﺎرم ﺑـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﻗﺪرترﺳﻴﺪن ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻃﺮﻓﺪار ﺷﻴﻌﺔ آل ﺑﻮﻳﻪ در اﻳﺮان و اﺳﺘﻴﻼء آﻧﺎن ﺑـﺮ ﺑﻐـﺪاد و ﺧﻼﻓـﺖ‬ ‫ﻋﺒﺎﺳﻲ و ﺑﻪ ﻗﺪرترﺳﻴﺪن آل ﺣﻤﺪان در ﺷﺎم‪ ،‬وﺿﻊ ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺑﻲﻧﻈﻴـﺮي‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺷﻴﻌﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﺮد و رﺟﺎل ﺷﻴﻌﻪ ﭼﻨﺎن در ﻫﻤﻪ ﻣﻨﺎﺻﺐ و ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺟﺎ ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬ ‫و ﻧﻔﻮذ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻳﻦ ﻣﺬﻫﺐ در ﭼﻨﺎن ﺣﺪ ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻮرﺧﺎن ﻏﺮﺑﻲ اﻣﻮرز آن ﻗﺮن را‬ ‫»ﻗﺮن ﺷﻴﻌﻪ« ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص آن ﻛﻪ ﺑﻪ زودي در ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺮن در ﺑﺎﺧﺘﺮ ﺟﻬﺎن اﺳـﻼم‬ ‫ﻫﻢ ﺧﻼﻓﺖ ﺷﻴﻌﺔ )اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻲ( ﻓﺎﻃﻤﻲ ﺑﺎ ﻗﺪرت ﺗﻤﺎم ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬اﻛﻨﻮن دﻳﮕﺮ ﻫﻤﻪ ﻣﻌﺘﻘـﺪ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ اﻣﺎم ﻏﺎﺋﺐ ﻓﻲ اﻟﻮاﻗﻊ )ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺳﻔﻴﺮ اول ﺟﻨﺎب ﻋﺜﻤـﺎن ﺑـﻦ ﺳـﻌﻴﺪ در اوﻟـﻴﻦ‬ ‫روزﻫﺎي ﻏﻴﺒﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد( ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮف ﺟﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻏﻴﺒﺖ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً اﮔـﺮ ‪ 313‬ﻧﻔـﺮ‬ ‫ﻫﻮادار ﺷﻤﺸﻴﺮ زن – ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در رواﻳﺘﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد)‪ – (1‬ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ ﻗﻴﺎم ﻣﻲﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﻣﻮﻗﻊ ﺧﺮوج و ﻇﻬﻮر اﻳﺸﺎن ﺑﻮد ﭼﻪ ﻫﻢ ﺷﺮط ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮد و ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻊ ﻣﻔﻘﻮد)‪ .(2‬اﻟﺒﺘﻪ در اﻳﻦ‬ ‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺗﺤﻠﻴﻞ دﻳﮕﺮي از ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﻴﺒﺖ در ﺗﻮﻗﻴﻌﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺳﻔﻴﺮ دوم ﺟﻨﺎب ﻣﺤﻤﺪ ﺑـﻦ‬ ‫ﻋﺜﻤﺎن ﺻﺎدر ﺷﺪه ﺑﻮد)‪ (3‬ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ داده ﺷﺪ و آن اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻣﺎم ﻏﺎﺋﺐ ﺑﺮاي آن ﻛـﻪ‬ ‫‪ -1‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ .378 :‬ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ رﺳﺎﻟﻪاي در ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ از اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »اﻟﺮﺳﺎﻟﺔ اﻟﺜﺎﻟﺜﺔ ﻓـﻲ‬ ‫اﻟﻐﻴﺒﻪ« ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻃﺮز ﺑﺮ ﺧﻮرد ﻣﻘﺘﺪر ﻋﺒﺎﺳﻲ و دﺳﺘﮕﺎه ﺧﻼﻓﺖ را ﺑﺎ ﻣﺪﻋﻲ ﻓﺮزﻧﺪي ﺣﻀـﺮت ﻋﺴـﻜﺮي  در ﺳـﺎل‬ ‫‪ 302‬در ﺻﻠﺔ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪) 50 – 49 :‬و از آﻧﺠﺎ در ﻣﻨﺘﻈﻢ اﺑﻦ ﺟﻮزي( ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 485 :‬ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ اﺋﻤﺔ ﺳﻠﻒ در ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻏﻴﺒﺖ ﻗﺎﺋﻢ آل ﻣﺤﻤﺪ در زﻣـﺎن‬ ‫آﻳﻨﺪه ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﺷﺪ )ﻏﻴﺒﺖ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ 171 :‬و ‪ / 191‬ﻋﻴـﻮن اﺧﺒـﺎر اﻟﺮﺿـﺎ ‪ / 273 :1‬ﻛﻤـﺎل اﻟـﺪﻳﻦ‪– 479 :‬‬ ‫‪ ،(480‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻳﻚ رواﻳﺖ ﻛﻪ در ﺳﻨﺪ آن اﺷﻜﺎﻟﻲ زﻣﺎﻧﻲ ﻫﺴﺖ ﭼﻪ آن را ﻳﻚ راوي ﻣﺘﻘـﺪم از ﻛﺴـﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﻛﺘﺎبﻫﺎي رﺟﺎل ﭘﺲ از او زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ )رﺟـﻮع ﻛﻨﻴـﺪ ﺑـﻪ ﻏﻴﺒـﺖ‬ ‫ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،171 :‬ﭘﺎروﻗﻲ ﺷﻤﺎرة ‪.(1‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪151‬‬

‫در ﻫﻨﮕﺎم ﻇﻬﻮر‪ ،‬ﺑﻴﻌﺖ ﺧﻠﻔﺎء زﻣﺎن را در ﮔﺮدن ﻧﺪاﺷـﺘﻪ و ﻧﺘﻴﺠﺘـﺎً ﺑـﺎ ﻗﻴـﺎم ﺧـﻮد ﻣﺮﺗﻜـﺐ‬ ‫ﺷﻜﺴﺘﻦ ﺑﻴﻌﺖ و ﻧﻘﺾ ﻋﻬﺪ ﻧﺸﻮﻧﺪ در ﺧﻔﺎء ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺴـﺄﻟﺔ ﻧﻘـﺾ‬ ‫ﺑﻴﻌﺖ در ﺳﻨﺖ اﺳﻼﻣﻲ ﻳﻚ ﮔﻨﺎه ﺑﺰرگ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ دو ﻣﻜﺘﺐ ﺳﻨﻲ و ﺷـﻴﻌﻲ در‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻛﻪ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ اﺧﺘﻼف اﺳﺎﺳـﻲ داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ ﺷـﻴﻌﻴﺎن‬ ‫ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ اﻣﺎم ﺣﻖ ﺑﻮد و ﻧﺎﻗﻀﻴﻦ و ﻧﺎﻛﺜﻴﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮارج ﺑﻮدﻧﺪ ﻛـﻪ ﺑﻴﻌـﺖ ﺑـﺎ ﻣـﻮﻻي‬ ‫ﻣﺘﻘﻴﺎن را ﺷﻜﺴﺘﻨﺪ ﻳﺎ اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ ﻛﻪ ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ ﺳﺮور ﺷﻬﻴﺪان را ﻧﻘﺾ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﻂ اﻣﻮي و‬ ‫ﺿﺪ ﺷﻴﻌﻪ در ﻣﻜﺘﺐ ﺗﺴﻨﻦ ﻛﻪ ﻃﺮﻓﺪار ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﻫﺮ ﺣﺎﻛﻤﻲ ﺑـﻮد ﺣﺘـﻲ اﮔـﺮ ﺣﻜﻮﻣـﺖ و‬ ‫ﻗﺪرت را ﺑﻪ زور ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﺑﺎﺷﺪ )ﻫﻤﺎن ﺧﻄﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً ﺗﻮﺳﻂ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‬ ‫و ﻫﻤﻔﻜﺮان او ﺗﺄﻳﻴﺪ و اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ( ﻧﻘﺾ ﺑﻴﻌﺖ را ﻫﺮﭼﻨـﺪ اﮔـﺮ ﺑـﻪ زور و ﺗﺤـﺖ ﺷـﺮاﺋﻂ‬ ‫اﺿﻄﺮاري و ﺗﻘﻴﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﮔﻨﺎه ﻛﺒﻴﺮه ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ .‬در ﻗـﺮون اوﻟﻴـﻪ‪ ،‬اﻋﻀـﺎء ﺟﺎﻣﻌـﺔ‬ ‫اﺳﻼﻣﻲ – ﺣﺘﻲ اﺋﻤﺔ ﻫﺪي )ﺻﻠﻮات اﷲ ﻋﻠﻴﻬﻢ( ‪ (1) -‬در ﺷﺮاﺋﻂ ﺗﻘﻴﻪ ﻣﺸﻤﻮل اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﻴﻌﺖ‬ ‫ﻇﺎﻫﺮي ﺑﺎ ﺧﻠﻔﺎء ﺟﻮر ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﻗﻴﺎم ﺣﻀﺮت ﺳﻴﺪ اﻟﺸﻬﺪاء  و زﻳﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ‬ ‫و ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻣﻜﺘﺐ ﻣﻘﺪس ﺗﺸﻴﻊ ﻛﻪ ﺧﻼﻓﺖ آن ﺧﻠﻔﺎء را ﻣﺸﺮوع ﻧﻤﻲداﻧﺴﺖ )ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﺑﺪاﻫﺖ ﻋﻘﻞ( ﻗﻴﺎم ﻋﻠﻴﻪ آﻧﺎن ﺣﺮام ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺣـﺎﻻ ﭼـﺮا ﺑﺎﻳـﺪ ﭼﻨـﻴﻦ ﻓﻠﺴـﻔﻪاي ﻛـﻪ از اﺳـﺎس‪،‬‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﻮازﻳﻦ ﻣﻜﺘﺐ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻮﻗﻴﻊ در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻄﻠﺒﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺤﺘﺎج ﺗﺤﻘﻖ اﺳﺖ)‪ .(2‬آﻧﭽﻪ ﻣﺎ اﻣﺮوز ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕﻮﺋﻴﻢ و ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﻠﻤﺎء ﺷﻴﻌﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اﻳـﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ رﻣﺰ و راز اﻳﻦ ﻏﻴﺒﺖ آﮔﺎه اﺳﺖ و ﻫﻴﭻ ﺿﺮورﺗﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ از اﻳﻦ‬ ‫ﺣﺪ ﭘﺎ ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﻬﺎده و در ﺻﺪد ﻓﻠﺴﻔﻪﺳﺎزي و ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻦ ﻋﻨﺪي ﺑﺮاي آن ﺑﺎﺷﻴﻢ‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪.485 :‬‬ ‫‪ -2‬ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻪ ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ در رﺳﺎﻟﺔ ﺧﻮد در ﻋﻠﺖ ﻏﻴﺒﺖ ﺣﻀﺮت وﻟﻲ ﻋﺼـﺮ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﺎم »اﻟﺮﺳﺎﻟﺔ اﻟﺮاﺑﻌﺔ ﻓﻲ اﻟﻐﻴﺒﻪ« ﭼﺎپ ﺷﺪه و ﻧﻪ ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ در ﻛﺘﺎب ﻏﻴﺒﺖ‪ ،‬رواﻳﺖ ﺑﺎﻻ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃـﺮق‬ ‫ﻣﺘﻌﺪد ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ذﻛﺮ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻤﺎن ﻣﺴﺄﻟﺔ ﺧﻮف ﺟﺎﻧﻲ را ﻣﻄﺮح ﻧﻤـﻮدهاﻧـﺪ )رﺳـﺎﻟﺔ ﻣﻔﻴـﺪ‪:‬‬

‫‪ / 398 – 395‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪ .(201 – 199 :‬ﺧﻮف ﺟﺎﻧﻲ در »ﻗﺮن ﺷﻴﻌﻪ«؟!‬

‫‪152‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ در ﭘﺎﻳﺎن ﻏﻴﺒﺖ ﺻﻐﺮي ﻛﻪ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺑﺎﺑﻮﻳﻪ ﻛﺘﺎب اﻻﻣﺎﻣﺔ واﻟﺘﺒﺼـﺮة ﺧـﻮد را‬ ‫ﻣﻲﻧﻮﺷﺖ ﺑﺴﻴﺎري از ﺷﻴﻌﻴﺎن در ﺷﻚ و ﺗﺤﻴﺮ ﺷﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ)‪ .(1‬اﻧﺪﻛﻲ ﺑﻌﺪ در ﭘﺎﻳﺎن‬ ‫دﻫﺔ ﭼﻬﺎرم ﻗﺮن ﻣﺰﺑﻮر )ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم( ﻛﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ ﻛﺘﺎب ﻏﻴﺒﺖ ﺧﻮد را ﺑـﻪ‬ ‫ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲﺑﺮد)‪ (2‬اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺷﻴﻌﻴﺎن در ﻋﺮاق )در واﻗﻊ ﺗﻤﺎم ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺎ ﭼﻨـﺪ اﺳـﺘﺜﻨﺎء‬ ‫ﻣﻌﺪود( ﻫﻤﻪ ﻳﻚ ﺳﺮ در ﺷﻚ و ﺗﺰﻟﺰل ﺷﺪﻳﺪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﺮﻳﻚ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي وﺟﻮد اﻣـﺎم ﻏﺎﺋـﺐ‬ ‫را اﻧﻜﺎر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ)‪ .(3‬در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﺮﻗﻲﺗﺮ ﺑﻼد ﺷﻴﻌﻪ ﻧﻴﺰ وﺿﻊ ﺑﻬﺘﺮ از اﻳﻦ ﻧﺒﻮد ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‬ ‫از اﻳﻦ‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ در ﺧﺮاﺳﺎن و ﺣﺘﻲ ﻋﻠﻤﺎء ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام آﻧﺎن را در ﺷﻚ و‬ ‫ﺗﺤﻴﺮ ﻋﻤﻴﻖ ﻳﺎﻓﺖ)‪ .(4‬اﻳﻦ اﺳﺘﻤﺮار و ﺗﺸﺪﻳﺪ ﻫﻤﺎن وﺿﻌﻲ اﺳﺖ)‪ (5‬ﻛـﻪ در ﺗـﺎرﻳﺦ ﺷـﻴﻌﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان »ﺣﻴﺮت« ﺑﺰرگ ﻳﺎد ﻣﻲﺷﻮد)‪ .(6‬ﮔﺰارشﻫﺎ و رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ دوره در ﻣﻴﺎن ﺷﻴﻌﻴﺎن‬ ‫‪ -1‬اﻹﻣﺎﻣﺔ واﻟﺘﺒﺼﺮة‪.142 :‬‬ ‫‪ -2‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻨﺎﺑﻪ ﮔﻔﺘﺔ ﻣﺆﻟﻒ آن در زﻣﺎﻧﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪه ﻛﻪ ﻫﺸﺘﺎد و ﭼﻨـﺪ ﺳـﺎل از وﻻدت اﻣـﺎم زﻣـﺎن‬ ‫)ﻋﺞ( ﻣﻲﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ )ص ‪ (157‬و ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﭘﻴﺶ از ذﻳﺤﺠﺔ ‪ 342‬ﻛﻪ آن وﺳـﻴﻠﺔ ﻣﺆﻟـﻒ ﺑـﺮ ﺷـﺎﮔﺮدش‬ ‫ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد )ص ‪ 18‬ﭘﺎروﻗﻲ ‪ (2‬ﺑﻪ اﺗﻤﺎم رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺘﺎب ﺣﺪود ﺳـﺎل ‪340‬‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد )ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺻﻔﺤﺔ ‪ 161‬و ‪ 174 – 173‬آن(‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﻏﻴﺒﺖ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ 21 :‬و ‪ 157‬و ‪ 160‬و ‪ 170‬و ‪ 172‬و ‪.186‬‬ ‫‪ -4‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪) 3 – 2 :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺻﻔﺤﺔ ‪.(16‬‬ ‫‪ -5‬اﺻﻄﻼح »ﺣﻴﺮت« در اﺳﺎس اﺷﺎره ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﭘﺲ از درﮔﺬﺷﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﺴﻜﺮي  در‬ ‫راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ اﻳﺸﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺷﺮوع آن ﺑﺎ ﺷﺮوع ﻏﻴﺒـﺖ ﺑﺮاﺑـﺮ اﺳـﺖ و اﻳـﻦ ﺣﺎﻟـﺖ ﺑـﺎ‬ ‫ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن ﺗﺸﺪﻳﺪ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻌﻀﻞﺗﺮ و ﻋﻤﻴﻖﺗﺮ درآﻣﺪ‪ .‬ارﺟﺎﻋﺎﺗﻲ ﻛﻪ در ﭘﺎورﻗﻲ ﺑﻌﺪ ذﻛـﺮ‬ ‫ﺷﺪه ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﻛﻠﻲ »ﺣﻴﺮت« اﺳﺖ ﻧﻪ ﺧﺼﻮص ﺣﺎل ﺗﺸـﺪﻳﺪ ﻳﺎﻓﺘـﺔ آن در ﭘﺎﻳـﺎن ﻏﻴﺒـﺖ‬ ‫ﺻﻐﺮي )ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺷﻔﺎﻫﻲ ﻣﺆﻟﻒ در ﺗﻮﺿﻴﺢ اﺑﻬﺎﻣﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ راﺑﻄـﻪ در ﻣـﺘﻦ اﻧﮕﻠﻴﺴـﻲ ﻛﺘـﺎب ﻫﺴـﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﺸﺎن درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ از ﻣﺤﻘﻖ ﻣﺤﺘﺮم آﻗﺎي رﺳﻮل ﺟﻌﻔﺮﻳـﺎن ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻧﻜﺘـﻪ را ﺧـﺎﻃﺮ ﻧﺸـﺎن‬ ‫ﻛﺮدهاﻧﺪ ﺗﺸﻜﺮ ﺷﻮد(‪.‬‬ ‫‪ -6‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﺑﻪ ﻏﻴﺒﺖ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ 185 :‬و ‪ 186‬و ‪ / 190‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 258 :‬و ‪ 286‬و ‪ 287‬و ‪ 302‬و‬ ‫‪ 304‬و ‪ / 330‬ﺑﺤﺎر اﻻﻧﻮار ‪ 109 :51‬و ‪ 118‬و ‪ 142‬و ‪ 158‬ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻨﺒﻊ اﺧﻴﺮ اﺣﺎدﻳﺚ ﻣﺸﺎﺑﻬﻲ را از‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪153‬‬

‫رواج داﺷﺖ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺷﻚ و ﺗﺤﻴﺮ ﻓﺮاﮔﻴﺮ و ﻋﻤﻮﻣﻲ در ﺑﺎرة اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ وﺟﻮد‬ ‫داﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ارﺗﺪاد و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺬﻫﺐ ﮔﺮوهﻫﺎي ﺑﺰرﮔـﻲ از ﺷـﻴﻌﻴﺎن در ﻫﻤـﻆ ﻧﻘـﺎط ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺬاﻫﺐ دﻳﮕﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ)‪ .(1‬ﺑﺮﺧﻲ از رواﻳﺎت ﺣﺘﻲ ﭼﻨﻴﻦ اﻟﻘﺎء ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺷـﻴﻌﻴﺎن‬ ‫در اﻳﻦ دوره از ﻣﺬﻫﺐ ﺣﻖ ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا در آن رواﻳﺎت ﻛﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻳﻦ دوره ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان‬ ‫»ﭘﻴﺸﺒﻴﻨﻲﻫﺎي ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻖ ﭘﻴﻮﺳﺘﺔ اﺋﻤﺔ اﻃﻬﺎر« ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻛﺜﺮﻳـﺖ)‪) (2‬ﺑﺮاﺑـﺮ‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ رواﻳﺎت ﺗﺎ دو ﺳﻮم( )‪ (3‬از آﻧﺎن ﻛﻪ ﭘﻴﺮو ﻣﺬﻫﺐ ﺣﻖ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻣـﺬاﻫﺐ‬ ‫دﻳﮕﺮ رو ﺧﻮاﻫﻨﺪ آورد)‪ .(4‬در ﻫﻤﻴﻦ رواﻳﺎت ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺒﻴﻨﻲﻫـﺎي آن ﺑـﻪ ﮔﻔﺘـﺔ ﻣﻨـﺎﺑﻊ آن دوره‬ ‫واﻗﻌﻴﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ دﺷﻤﻨﻲ و ﺧﺼﻮﻣﺖ ﺷﺪﻳﺪ ﻣﻴﺎن ﺷـﻴﻌﻴﺎن ﭘﺪﻳـﺪ ﺧﻮاﻫـﺪ‬ ‫ﻣﺼﺎدر اوﻟﻴﺔ دﻳﮕﺮ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ )ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪ / 358 – 357 :‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻷﺋﻤـﺔ اﺑـﻦ اﺑـﻲ اﻟـﺜﻠﺞ‪:‬‬ ‫‪ / 116‬اﻟﻘﺎب اﻟﺮﺳﻮل وﻋﺘﺮﺗﻪ‪ .(287 :‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﻦ رواﻳﺎت‪ ،‬اﺻﻄﻼح »ﺣﻴﺮت« در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻌﻨﻲ در ﻧـﺎم‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ ﻛﺘﺎبﻫﺎﺋﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ دوره در ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻏﻴﺒﺖ اﻣﺎم زﻣﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﻧﻴﺰ ﺑـﻪ ﻛـﺎر رﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ از‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ در ﻧﺎم ﻛﺘﺎب ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺑﺎﺑﻮﻳﻪ‪» :‬اﻻﻣﺎﻣﺔ واﻟﺘﺒﺼﺮة ﻣﻦ اﻟﺤﻴﺮة« و ﻛﺘـﺎبﻫـﺎﺋﻲ از ﻣﺤﻤـﺪ ﺑـﻦ اﺣﻤـﺪ‬ ‫ﺻﻔﻮاﻧﻲ )ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ (393 :‬و ﺳﻼﻣﺔ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ارزﻧﻲ )ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒـﻊ‪ (192 :‬و ﻋﺒـﺪاﷲ ﺑـﻦ ﺟﻌﻔـﺮ ﺣﻤﻴـﺮي‬ ‫)اﻳﻀﺎً‪ .(219 :‬ﻧﺎم ﻛﺘﺎب ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق ﻫﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ در ﭘﺎﻳﺎن ﻣﺠﻠـﺪ اول آن‪ 332 :‬و‬ ‫آﺛﺎر دﻳﮕﺮ ﻣﺆﻟﻒ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ ‪ 54 :1‬و ‪ 69‬و ﺧﺼﺎﻟﻚ ‪ (187‬آﻣﺪه ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ذﻛﺮ آن اﺳﺖ‬ ‫اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ‪» :‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ وﺗﻤﺎم اﻟﻨﻌﻤﺔ ﻓﻲ إﺛﺒﺎت اﻟﻐﻴﺒﺔ وﻛﺸﻒ اﻟﺤﻴﺮة«‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﻏﻴﺒﺖ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ 22 :‬و ‪ 25‬و ‪ 61‬و ‪ 154‬و ‪ 170‬و ‪ 172‬و ‪ 186‬و ‪ 190‬و ‪ / 208 – 207‬ﻛﻤﺎل اﻟـﺪﻳﻦ‪16 :‬‬ ‫و ‪ 17‬و ‪ 253‬و ‪ 286‬و ‪ 287‬و ‪ 304‬و ‪ 317‬و ‪ 356‬و ‪ 360‬و ‪ / 408‬ﻏﻴﺒــﺖ ﺷــﻴﺦ‪ 41 :‬و ‪ 204‬و ‪/ 206‬‬ ‫ﻣﻘﺘﻀﺐ اﻻﺛﺮ‪ / 23 :‬اﻟﺮﺳﺎﻟﺔ اﻟﺨﺎﻣﺴﺔ ﻓﻲ اﻟﻐﻴﺒﺔ ﺷﺦ ﻣﻔﻴﺪ‪ / 400 :‬ﻧﺼﻮص ﺷﻴﺦ ﺻـﺪوق ﺑـﻪ ﻧﻘـﻞ ﺳـﻴﺪ‬ ‫ﻫﺎﺷﻢ ﺑﺤﺮاﻧﻲ در ﻛﺘﺎب اﻻﻧﺼﺎف‪.335 :‬‬ ‫‪ -2‬ﻏﻴﺒﺖ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ 165 :‬و ‪ 172‬و ‪ / 186‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 324 – 323 :‬و ‪ / 378‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪.206 :‬‬ ‫‪ -3‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪) 656 :‬ﻛﻪ ﻛﻠﻤﺔ »ﺛﻠﺜﻲ« ﻳﻌﻨﻲ دو ﺛﻠﺚ ﺑﻪ ﻏﻠﻂ »ﺛﻠﺚ« ﭼﺎپ ﺷﺪه( ‪ /‬ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ‪.206 :‬‬ ‫‪ -4‬ﺑﺴﻴﺎري از اﻳﻦ ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﺎﻣﻲ ﺑﻪ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺗﺸﻴﻊ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺸﻴﻊ اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻲ ﮔﺮوﻳﺪﻧﺪ )ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻧﮕﺎه‬ ‫ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺗﺜﺒﻴﺖ دﻻﺋﻞ اﻟﻨﺒﻮة ‪ / 39 :2‬اﻓﺘﺘﺎح اﻟﺪﻋﻮه‪] 9 – 3 :‬دو ﻣﻮرد ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﺳـﺎل ‪ .([296‬در ﺟـﺰء‬ ‫ﻛﺎﻓﻲ ‪ .(520 :1‬دﻳﮕﺮان ﺑﻪ ﺗﺴﻨﻦ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻓﺮق ﻏﻼت ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ )ﻧﻤﻮﻧﻪ در ﻧﺸﻮار اﻟﻤﺤﺎﺿﺮة ﺗﻨﻮﺧﻲ ‪.(70 :8‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫‪154‬‬

‫آﻣﺪ ﺗﺎ ﺣﺪي ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﺎن ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ را دروﻏﮕﻮ ﺧﻮاﻧﺪه و ﻳﻜﻴﺪﮔﺮ را ﻟﻌﻦ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و‬ ‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ آب دﻫﺎن ﻣﻲاﻓﻜﻨﻨﺪ)‪ (1‬و ﻛﺎرﻫﺎي ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺖ دﻳﮕﺮي از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﻛـﻪ در‬ ‫آن اﺧﺒﺎر آﻣﺪه و ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬در آن دوره ﻣﻴﺎن ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ رواج ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑـﻮد)‪ .(2‬ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﻮﻏﺎﻟﺐ زراري‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ ﺟﻠﻴﻞ ﺷـﻴﻌﻪ در آن ادوار‪ ،‬از آن ﺑـﻪ »اﻟﻔﺘﻨـﺔ اﻟﺘـﻲ اﻣﺘﺤﻨـﺖ ﺑﻬـﺎ‬ ‫اﻟﺸﻴﻌﻪ« ﻳﺎد ﻧﻤﻮده اﺳﺖ)‪.(3‬‬ ‫***‬ ‫در آن روزﻫﺎي ﻏﻢاﻧﮕﻴﺰ ﺷﺎﻳﺪ ﻛﻤﺘﺮ ﻛﺴﻲ ﮔﻤﺎن ﻣﻲﺑﺮد ﻛﻪ ﻣﻜﺘـﺐ ﺗﺸـﻴﻊ اﻣـﺎﻣﻲ دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد اداﻣﻪ دﻫﺪ و ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺮدم اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ دﻓﺘـﺮ آن ﻧﻴـﺰ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري دﻳﮕﺮ از ‪‬ﻓﺮَق اﺳﻼﻣﻲ و ﺷﻴﻌﻲ ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻨﻘﺮض ﺷﺪه و ﺟـﺰ ﻧـﺎﻣﻲ از آﻧـﺎن در‬ ‫ﺑﻄﻮن ﻛﺘﺐ و دﻓﺎﺗﺮ ﻧﻤﺎﻧﺪه ﺑﻮد درﻫﻢ ﭘﻴﭽﻴﺪه ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎﺧﻮاﺳﺖ اﻟﻬﻲ ﺟﺰ اﻳﻦ ﺑـﻮد و ﻣﺸـﻴﺖ‬ ‫او ﺑﺪان ﺗﻌﻠﻖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻀﻞ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮوﻫﻲ از ﺳﺮاﺑﺎزن ﮔﻤﻨﺎم وﻟﻲ ﺧﺪا )ﻋـﺞ(‬ ‫ﺣﻞ ﺷﺪه و اﺳﺎس ﺗﺮدﻳﺪ و ﺗﺤﻴﺮ از ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺗﺸﻴﻊ رﺧﺖ ﺑﺮﺑﻨﺪد‪ .‬آن ﺳﺮﺑﺎزان ﮔﻤﻨﺎم‪ ،‬ﻣﺤﺪﺛﺎن‬ ‫ﺷﻴﻌﻪ و روات اﺧﺒﺎر و آﺛﺎر آﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﺪﻳﺚ اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﻛﻪ از اواﺋـﻞ ﻗـﺮن ﭼﻬـﺎرم آﻏـﺎز‬ ‫ﺷﺪه)‪ (4‬و ﻛﺎر ﻛﺮد آن در ﺣﺪ اﻋﺠﺎز اﺳﺖ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺳﺎلﻫﺎي دراز ﻣﻲﮔﺬﺷﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺣﺪﻳﺚ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺸﻬﻮر از ﻗﻮل ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم
در ﺟﺎﻣﻌﺔ‬ ‫اﺳﻼﻣﻲ ﺷﺎﻳﻊ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاﺳﺎس آن اﻳﺸﺎن ﭘﻴﺸـﺒﻴﻨﻲ ﻓﺮﻣـﻮده ﺑﻮدﻧﺪﻛـﻪ ﭘـﺲ از اﻳﺸـﺎن دوازه‬ ‫‪ -1‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 340 :1‬ﻏﻴﺒﺖ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ 159 :‬و ‪ 210‬و ‪ / 260‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 317 :‬و ‪ 348‬و ‪.361‬‬ ‫‪ -2‬اﻻﺷﻬﺎد اﺑﻮزﻳﺪ ﻋﻠﻮي‪ ،‬ﺑﻨﺪ ‪ / 24‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 317 :‬و ‪ / 361‬ﻣﻘﺘﻀﺐ اﻻﺛﺮ‪.23 :‬‬ ‫‪ -3‬رﺳﺎﻟﺔ اﺑﻲ ﻏﺎﻟﺐ اﻟﺰراري‪.131 :‬‬ ‫‪ -4‬اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺨﮕﺬاري ﺑﺮا آن ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻛﻪ ﺣﺪﻳﺜﻲ ﻛﻪ در ﻣـﺘﻦ ذﻛـﺮ ﻣـﻲﺷـﻮد در آﺛـﺎر اﺑﻮﺳـﻬﻞ ﻧـﻮﺑﺨﺘﻲ و‬ ‫اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ ﻧﻮﺑﺨﺘﻲ و ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ اﺷﻌﺮي و اﺑﻦ ﻗﺒﻪ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از آن در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 290‬ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ ﻣﻄﻠﻘﺎً ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬وﻟﻲ در ﻛﺘﺎب ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺑﺎﺑﻮﻳﻪ ﻧﻮﺷـﺘﺔ ﭘﻴﺮاﻣـﻮن ‪ 325‬آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آن در اﻳﻦ ﻣﻴﺎﻧﻪ آﻏﺎز ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪155‬‬

‫ﺧﻠﻴﻔﻪ )ﻳﺎ اﻣﻴﺮ ﻳﺎ ﻗﻴﻢ ﺑﻪ اﺧﺘﻼف ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ اﺣﺎدﻳﺚ( ﺧﻮاﻫﻨـﺪ آﻣـﺪ ﻛـﻪ ﻫﻤـﻪ از ﻗﺒﻴﻠـﺔ اﻳﺸـﺎن‬ ‫ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد)‪ .(1‬در ﺑﺮﺧﻲ ﻧﺴﺦ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﺲ از اﻳﻦ دوازده‬ ‫ﺧﻠﻴﻔﻪ‪ ،‬ﻫﺮج و ﻣﺮج ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭼﻴﺮه ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ)‪ .(2‬ﺳﻨﻴﺎن از دﻳﺮ زﻣﺎن اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ را ﻧﺴـﻼً‬ ‫ﺑﻌﺪ ﻧﺴﻞ رواﻳﺖ ﻛﺮده و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺗﻤﺎم داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﺘﻲ در زﻣﺎن ﺧﻼﻓﺖ وﻟﻴﺪ دوم‬ ‫)‪ (126 – 125‬ﻛﻪ ﻧﻬﻀﺖ ﺿﺪ اﻣـﻮي ﻗـﺪرت ﮔﺮﻓﺘـﻪ‪ ،‬ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﻃﻠﻴﻌـﻪﻫـﺎي اﻧﻘﻼﺑـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎﻣﺒﻨﻲ اﻣﻴﻪ را رﻳﺸﻪﻛﻦ ﻛﺮد ﻫﻮﻳﺪا ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ و ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺷﺮورﺷﻲ و ﻣﻌﺘﺰﻟﺔ اوﻟﻴﻪ )ﻛﻪ‬ ‫در آن زﻣﺎن دﺷﻤﻨﺎن‪ ،‬آﻧﺎن را ﻗﺪرﻳﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ( ﮔﺮد ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ ﺟﻤﻊ ﺷـﺪه‪ ،‬و آراﻣـﺶ‬ ‫دﻳﺮ ﭘﺎي دورة ﺧﻼﻓﺖ ﭘﺮاﺧﺘﻨﺎق اﻣﻮﻳﺎن را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋـﺪة زﻳـﺎدي از ﻣﺤـﺪﺛﺎن اﻫـﻞ‬ ‫ﺳﻨﺖ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ را در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺷﻮاﻫﺪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ در ﺳـﺎلﻫـﺎي‬ ‫ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ روزﮔﺎر ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ )‪ (125 – 105‬ﻫﻢ ﻛﻪ ﻣﺴﺄﻟﺔ وﻻﻳﺖ ﻋﻬﺪي او ﭼﻨﺪ ﺑـﺎر‬ ‫ﺑﻪ ﻣﺸﻜﻼت ﺑﺮﺧﻮرده و اﺑﺮﻫﺎي ﺗﻴﺮه‪ ،‬آﺳﻤﺎن اﻗﺒﺎل ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ را ﻣﻲﭘﻮﺷﺎﻧﻴﺪ ﻋﺜﻤﺎﻧﻴﻪ ﻛﻪ اﻳﻨﻚ‬ ‫دﭼﺎر ﻫﺮاس ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ را ﻣﻜﺮراً ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮده و ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛـﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ آن زﻣﺎن دارد ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺳﻪ ﺧﻠﻴﻔﺔ اول )ﻛﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﻴﻪ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬ ‫راﺷﺪﻳﻦ ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ( و ﺧﻠﻔﺎء ﻣﺠﻤﻊ ﻋﻠﻴﻪ اﻣﻮي ﻛﻪ ﻫﺸﺎم ﻧﻬﻤﻴﻦ آﻧﺎن ﺑﻮد اﻛﻨـﻮن ﻣـﻲرود‬ ‫ﻛﻪ ﻫﺮج و ﻣﺮج ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﮔﺮدد‪ .‬در ﻫﺮ ﺻﻮرت اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﺷﺮﻳﻒ ﺳـﺎﻟﻴﺎﻧﻲ دراز ﭘـﻴﺶ از‬ ‫آن ﻛﻪ ﻣﺎﺟﺮاي ﻏﻴﺒﺖ ﺻﻐﺮي در ﺳﺎل ‪ 260‬ﭘﻴﺶ آﻳﺪ در اﻓﻮاه و اﻟﺴﻨﺔ ﻣـﺮدم ﺳـﺎﻳﺮ و راﺋـﺞ‬ ‫ﺑﻮده و در ﻛﺘﺐ ﺣﺪﻳﺚ ﺛﺒﺖ و ﺿﺒﻂ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻨﻮز ﺣﻀـﺮت ﺻـﺎدق  رﺣﻠـﺖ‬ ‫ﻧﻔﺮﻣﻮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻟﻴﺚ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﻣﺤﺪث ﻣﺼﺮ )ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ (175‬اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ را در ﻛﺘﺎب اﻣـﺎﻟﻲ‬ ‫‪ -1‬ﻣﺴﻨﺪ ﻃﻴﺎﻟﺴﻲ‪ 105 :‬و ‪ / 190‬ﻓﺘﻦ ﻧﻌﻴﻢ ﺑﻦ ﺣﻤﺎد‪ 20 :‬پ – ‪ 21‬و ‪ 26‬پ ‪ /‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤـﺪ ﺑـﻦ ﺣﻨﺒـﻞ ‪:1‬‬ ‫‪ / 108 – 86 :5 ،398‬ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري ‪ / 407 :4‬ﺻـﺤﻴﺢ ﻣﺴـﻠﻢ ‪ / 1453 – 1452 :3‬ﺳـﻨﻦ اﺑـﻮداود ‪:4‬‬ ‫‪ / 106‬ﺳﻨﻦ ﺗﺮﻣـﺬي ‪ / 67 :9‬ﻣﻌﺠـﻢ ﻃﺒﺮاﻧـﻲ ‪ 218 – 213 :2‬و ‪ 229 – 227‬و ‪ 236‬و ‪ 238‬و ‪– 398‬‬ ‫‪ / 399‬ﻣﺴﺘﺪرك ﺣﺎﻛﻢ ‪ / 618 – 617 :3‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻐﺪاد‪ / 353 :14 ،126 :2 :‬ﺗﺎرﻳﺦ دﻣﺸـﻖ اﺑـﻦ ﻋﺴـﺎﻛﺮ‪،‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺣﺎﻻت ﻋﺜﻤﺎن‪.174 – 173 :‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻨﻦ اﺑﻮداود ‪.106 :4‬‬

‫‪156‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﺧﻮد ﺛﺒﺖ ﻛﺮده ﺑﻮد)‪ (1‬و ﻫﻨﻮز ﻗﺮن دوم ﺑﻪ اﻧﺘﻬﺎ ﻧﺮﺳﻴﺪه و ﺗﻌـﺪاد اﺋﻤـﺔ ﻃـﺎﻫﺮﻳﻦ از ﻫﺸـﺖ‬ ‫ﺗﺠﺎوز ﻧﻜﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ اﺑﻮداود ﻃﻴﺎﻟﺴﻲ )ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ (204‬آن را در ﻣﺴﻨﺪ ﺧﻮد‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﻧُﻌﻴﻢ ﺑـﻦ‬ ‫ﺣﻤﺎد )ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ (228‬در ﻛﺘﺎب ﻓﺘﻦ و دﻳﮕﺮان در آﺛﺎر ﺧﻮد ﺿﺒﻂ ﻧﻤﻮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﺜﻤﺎﻧﻴﻪ ﻛﻪ )ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ از اﺳﺎﻧﻴﺪ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﺷﺮﻳﻒ و ﻧﺤﻮة اﻧﺘﺸﺎر و ﺗﻜﺜﻴﺮ روات‬ ‫آن ﭘﻴﺪاﺳﺖ( در اواﺧﺮ دورة اﻣﻮي ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣـﺪﻳﺚ ﺷـﺮﻳﻒ ﻋﻨﺎﻳـﺖ ﺗﻤـﺎم ﻳﺎﻓﺘـﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ)‪.(2‬‬ ‫ﺷﻴﻌﻴﺎن )ﻛﻪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ دﻳﺪﻳﻢ اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻨﺪ ﺳﻠﺴﻠﺔ اﻣﺎﻣﺎن ﺗـﺎ ﭘﺎﻳـﺎن ﺟﻬـﺎن اداﻣـﻪ‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺷﻤﺎرة آﻧﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ ﺷﻮد( ﻇﺎﻫﺮاً ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ آن ﺗﻮﺟﻪ ﺟﺪي ﻧﻨﻤﻮدﻧﺪ و ﺟـﺰ‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺮار اﺋﻤﻪ آﮔﺎﻫﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ و ﺿﺒﻂ آن ﻧﭙﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬در واﻗﻊ در ﻫﻴﭽﻴـﻚ‬ ‫از ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪة ﺷﻴﻌﻪ از ﻗﺮنﻫﺎﻳﺪوم و ﺳﻮم‪ ،،‬ﻫﻴﭻ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از آﺧﺮﻳﻦ ﺳﺎلﻫﺎي‬ ‫ﻗﺮن ﺳﻮم ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و در آن ﺗﺼﺮف ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ)‪ ،(3‬ﺷﺎﻫﺪي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﺷﺮﻳﻒ‬ ‫‪ -1‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﺑﻦ ﺷﻬﺮ آﺷﻮب در ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ اﻟﻘﺮآن‪.56 :2 :‬‬ ‫‪ -2‬اﻳﻦ ﺗﻮﺟﻪ و ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺗﺎ ﭼﻨﺪﻳﻦ دﻫﻪ ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط و زوال دوﻟﺖ اﻣﻮي ﻧﻴﺰ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ و ﻋﺜﻤﻤﺎﻧﻴﺎن از‬ ‫آن ﺣﺪﻳﺚ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﺔ ﺣﺮﺑﻪاي ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺎس اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻛﻪ‬ ‫آﻧﺎن ﭘﺲ از دوازده ﺧﻠﻴﻔﺔ ﻣﺸﺮوع ﻣﺠﻤﻊ ﻋﻠﻴﻪ آﻣﺪه و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺟﺰء ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎن ﺑﻪ ﺣﻖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ رواﻳﺖ در ﻋﻴﻮن اﻻﺧﺒﺎر اﺑﻦ ﻗﺘﻴﺒﻪ ‪ 302 :1‬ﻛﻪ ﺑﻪ وﺿﻮح از آﺛﺎر دورة‬ ‫وﻻﻳﺖ ﻋﻬﺪي ﻳﺎ ﺧﻼﻓﺖ ﻣﻬﺪي ﻋﺒﺎﺳﻲ )ﺳﺎلﻫﺎي ‪ (160 – 158‬اﺳﺖ‪» :‬ﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس أﻧﻪ ﻛﺎن إذا‬ ‫ﺳﻤﻌﻬﻢ ﻳﻘﻮﻟﻮن‪» :‬ﻳﻜﻮن ﻓﻲ ﻫﺬﻩ اﻷﻣﺔ اﺛﻨﻲ ﻋﺸﺮ ﺧﻠﻴﻔﺔ« ﻗﺎل‪ :‬ﻣﺎ أﺣﻤﻘﻜﻢ! إن ﺑﻌﺪ اﻷﺛﻨﻲ ﻋﺸﺮ ﺛﻼﺛﺔ ﻣﻨﺎ‪:‬‬ ‫اﻟﺴﻔﺎح واﻟﻤﻨﺼﻮر واﻟﻤﻬﺪي«‪.‬‬ ‫‪ -3‬در ﻛﺘﺎب ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت ﺻﻔﺎر ﻗﻤﻲ )ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ (290‬در »ﺑﺎب ﻓﻲ اﻷﺋﻤﺔ أﻧﻬﻢ ﻋﻠﻴﻬﻢ اﻟﺴﻼم ﻣﺤﺪﺛﻮن‬ ‫ﻣﻔﻬﻤﻮن« در ﺻﻔﺤﺔ ‪ 320 – 319‬دو رواﻳﺖ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ در ﻳﻜﻲ از آن دو از اﻣﺎم ﺻﺎدق و اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ ﻧﻘﻞ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﺮدو ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪» :‬ﻧﺤﻦ اﺛﻨﺎﻋﺸﺮ ﻣﺤﺪﺛﺎ« و ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻧﺴﺨﺔ دﻳﮕﺮ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪» :‬اﻻﺛﻨﻲ ﻋﺸﺮ اﻷﺋﻤﺔ‬ ‫ﻣﻦ آل ﻣﺤﻤﺪ ﻛﻠﻬﻢ ﻣﺤﺪث ﻣﻦ وﻟﺪ رﺳﻮل اﷲ ووﻟﺪ ﻋﻠﻲ« و ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻧﺴﺨﺔ دﻳﮕﺮ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪» :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ ﻣﻦ‬ ‫أﻫﻞ ﺑﻴﺘﻲ اﺛﻨﺎ ﻋﺸﺮ ﻣﺤﺪﺛﺎ«‪ .‬در ﺻﻔﺤﺔ ‪ 372‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺳﻠﻴﻢ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ رواﻳﺘﻲ آﻣﺪه ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ‬ ‫ ﺑﺮاﺳﺎس آن ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪» :‬اﻧﻲ وأوﺻﻴﺎﺋﻲ ﻣﻦ وﻟﺪي ﻣﻬﺪﻳﻮن ﻛﻠﻨﺎ ﻣﺤﺪﺛﻮن‪ .‬ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ أﻣﻴﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻣﻤﻦ‬ ‫ﻫﻢ؟ ﻗﺎل‪ :‬اﻟﺤﺴﻦ واﻟﺤﺴﻴﻦ‪ ،‬ﺛﻢ اﺑﻨﻲ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻴﻦ‪ ...‬ﺛﻢ ﺛﻤﺎﻧﻴﺔ ﻣﻦ ﺑﻌﺪﻩ واﺣﺪاً ﺑﻌﺪ واﺣﺪ«‪ .‬ﻧﻘﻞ از ﺳﻠﻴﻢ ﻧﻪ‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪157‬‬

‫اﺑﺪاً ﺗﻮﺟﻪ اﺣﺪي از ﻣﺆﻟﻔﻴﻦ ﺷﻴﻌﻪ را ﺟﻠﺐ ﻛـﺮده ﻳـﺎ ﻛﺴـﻲ در آن ﺟﺎﻣﻌـﻪ اﺑـﺪاً ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ‬ ‫ﮔﺬراﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳـﺪ‬ ‫ﻛﻪ آﻧﺎن اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺸﻬﻮر را ﺑﻪ ﻛﻠﻲ »ﺑﺎﻳﻜﻮت« ﻛـﺮده و ﺷـﺎﻳﺪ آن را ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺟﻮ‪‬ﺳﺎزي و ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎدهاي ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎﻧﻴﻪ از آن در روزﮔﺎر اﻧﻘﻼب ﺿـﺪ اﻣـﻮي‬ ‫ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﻮﻋﻲ ﺣﺪﻳﺚ ﺿﺪ ﺷﻴﻌﻲ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآوردهاﻧﺪ‪ .‬ﻧﻪ ﻧﻮﺑﺨﺘﻴـﺎن و ﻧـﻪ ﺳـﻌﺪ ﺑـﻦ‬ ‫ﻋﺒﺪاﷲ اﺷـﻌﺮي و ﻧـﻪ اﺑـﻦ ﻗ‪‬ﺒـﻪ ﻛـﻪ ﻫﻤـﻪ در اواﺧـﺮ ﻗـﺮن ﺳـﻮم در دورة ﻏﻴﺒـﺖ ﺻـﻐﺮي‬ ‫ﻣﻲزﻳﺴﺘﻪاﻧﺪ در ﻫﻴﭽﻴﻚ از آﺛﺎر ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪة ﺧﻮد)‪ (1‬اﺷﺎرهاي ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ و ﻳﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻋﺪد‬

‫ﺗﻨﻬﺎ در ﻧﺴﺨﺔ ﻣﻮﺟﻮد ﻛﺘﺎب او ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در ﻓﺼﻮل ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ در ﻏﻴﺒﺖ ﺧﻮد‪84 0 68 :‬‬ ‫از آن ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻼﺣﻈﺔ اﻫﺘﻤﺎم ﺷﺪﻳﺪي ﻛﻪ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺟﻤﻊآوري‬ ‫رواﻳﺎت اﺛﻨﻲ ﻋﺸﺮ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ )ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﭼﻨﺪ ﭘﺎورﻗﻲ ﺑﻌﺪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ( ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻋﺮف و ﻋﺎدت اﮔﺮ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ رواﻳﺘﻲ در ﻧﺴﺨﺔ ﻣﺘﺪاول آن ﻛﺘﺎب در آن دوره ﺑﻮد ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ او را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﭘﺲ‬ ‫ﮔﻮﻳﺎ ﺑﺎ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻛﻠﻤﺔ »ﺛﻤﺎﻧﻴﻪ« در ﻋﺒﺎرت ﺑﺼﺎﺋﺮ‪ ،‬در اﺻﻞ »اﻷﺋﻤﺔ« ﺑﻮده و‬ ‫ﻋﺒﺎرت ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺛﻢ اﻷﺋﻤﺔ ﻣﻦ ﺑﻌﺪﻩ واﺣﺪاً ﺑﻌﺪ واﺣﺪ«‪ .‬رواﻳﺖ دوم را ﻛﻠﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺻﻔﺎر‬ ‫ﻋﻴﻨﺎً ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺳﻨﺪ ﻣﻮﺟﻮد در ﺑﺼﺎﺋﺮ در ﻛﺎﻓﻲ ‪ 270 :1‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮده‪ ،‬اﻣﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻲ ﻛﻪ ﻋﺪد اﺋﻤﻪ را دوازده ﻧﻔﺮ‬ ‫ﻣﻲداﻧﺪ اﺑﺪاً در آن ﻧﻘﻞ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ آن ﻋﺒﺎرت در رواﻳﺎﺗﻲ دﻳﮕﺮ از ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ دﻳﮕﺮ در ﻛﺎﻓﻲ ‪ 531 :1‬و‬ ‫‪ 533‬در »ﺑﺎب ﻣﺎ ﺟﺎء ﻓﻲ اﻻﺛﻨﻲ ﻋﺸﺮ« ﻫﺴﺖ ﻛﻪ در ﺑﺎرة آن اﻧﺪﻛﻲ ﭘﺲ از اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﺪ رﻓﺖ )ﻧﻴﺰ‬ ‫در ﻏﻴﺒﺖ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ .(66 :‬اﻳﻦ ﺧﻮد ﺷﺎﻫﺪي اﺳﺖ ﺑﺮ آن ﻛﻪ ﻛﺘﺎب ﺑﺼﺎﺋﺮ ﺻﻔﺎر در ادوار ﻣﺘﺄﺧﺮﺗﺮ‬ ‫دﺳﺘﺨﻮش ﺗﻐﻴﻴﺮات و اﻓﺰودﮔﻲﻫﺎﺋﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬رواﻳﺖ اول ﻧﻴﺰ ﻛﻪ در ﺑﺼﺎﺋﺮ ﺑﺎ ﺳﻨﺪي ﻧﺎﻗﺺ – از‬ ‫آﻏﺎز و اﻧﺠﺎم – آﻣﺪه در ﭘﺎﻳﺎن ﻫﻤﺎن ﺑﺎب ﻛﺎﻓﻲ ‪ 534 :1‬از دو ﻣﻨﺒﻊ دﻳﮕﺮ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‪ ،‬و اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ – ﺑﻪ‬ ‫ﺿﻤﻴﻤﺔ ﻧﻘﺺ ﻓﺎﺣﺶ ﺳﻨﺪ در ﺑﺼﺎﺋﺮ – ﺑﻪ ذﻫﻦ ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ ﻛﻪ آن ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮ ﻣﺘﻦ ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻓﺰوده ﺷﺪه‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ آن رواﻳﺖ اﺻﻮﻻً ﺑﺎ ﺷﻜﻠﻲ دﻳﮕﺮ از آن ﻛﻪ در ﻏﻴﺒﺖ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ 97 – 96 :‬ﻫﺴﺖ‬ ‫دﮔﺮﮔﻮﻧﻲﻫﺎﺋﻲ دارد ﻛﻪ ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ در ﻣﺘﻦ آن ﺗﺼﺮﻓﺎﺗﻲ راه ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺨﺶ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪة ﻛﺘﺎب اﻟﺘﻨﺒﻴﻪ اﺑﻮﺳﻬﻞ ﻧﻮﺑﺨﺘﻲ‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺮﺑﻮط از ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴـﻦ ﺑـﻦ‬ ‫ﻣﻮﺳﻲ ﻧﻮﺑﺨﺘﻲ‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺸﺎﺑﻪ از اﻟﻤﻘﺎﻻت واﻟﻔﺮق ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ اﺷـﻌﺮي و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻛﺘـﺎب ﻧﺎﺳـﺦ‬

‫‪158‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫اﺋﻤﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ دوازده اﺳﺖ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻫـﻴﭽﻜﺲ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ادﻋـﺎ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺷـﻴﻌﻴﺎن‬ ‫ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﻧﻘﺸﻲ در ﻧﻘﻞ و ﺗﻜﺜﻴﺮ و اﺷﺎﻋﺔ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ در ﻃﻮل ﺳﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي داﺷﺘﻪ ﻳـﺎ‬ ‫ﭼﻴﺰي در ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺑﻌﺪي ﺧﻮد در ﻋﺪد اﺋﻤﺔ ﺟﻌﻞ و وﺿﻊ ﻛﺮده ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﻣﺸـﻜﻞ ﺑﺘـﻮان‬ ‫ﺷﺎﻫﺪ و دﻟﻴﻠﻲ ﻗﺎﻃﻊﺗﺮ از دﻟﻴﻞ ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ ﻣﺬﻫﺐ ﺷﻴﻌﺔ اﺛﻨﻲ ﻋﺸﺮي در ﺟﻬﺎن ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺧـﻮد‬ ‫ﺳﺎﻟﻴﺎن دراز ﻣﺴﺄﻟﻪاي را ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ آن ﻣﺒﺎرزه ﻛﺮدﻧﺪ ﺗـﺎ آن ﻛـﻪ ﮔﺬﺷـﺖ اﻳـﺎم و‬ ‫ﻣﺸﻴﺖ اﻟﻬﻲ ﺑﺮ آﻧﺎن و ﺑﺮ ﻫﻤﮕﺎن روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﻈﻮر از آن‪ ،‬ﺧﻮد اﻳﺸﺎن ﺑﻮدهاﻧـﺪ)‪ .(1‬و‬

‫اﻟﻘﺮآن وﻣﻨﺴﻮﺧﻪ و ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت او )در ﻓﺮض ﺛﺒﻮت ﺻﺤﺖ اﻧﺘﺴﺎب آن ﺑﻪ وي(‪ ،‬و ﻫﺮﺳـﻪ‬ ‫رﺳﺎﻟﺔ اﺑﻦ ﻗﺒﻪ ﻛﻪ در ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻦ اﺛﺮ ﮔﺬارده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﺳﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎء ﺑﺮ ﺣﻜﻢ ﺑﻪ ﻋﺪم ﺗﻌﺮض ﺷﻴﻌﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﺪﻳﺚ ﺷﺮﻳﻒ اﺛﻨﻲ ﻋﺸـﺮ ﻗﺎﺑـﻞ ﺑﺤـﺚ اﺳـﺖ‪ .‬اول‬ ‫ﻛﺘﺎب ﻋﺒﺎد ﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب رواﺟﻨﻲ ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪) 250‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺻﻞ اﺑﻲ ﺳﻌﻴﺪ ﻋﺒﺎد اﻟﻌﺼـﻔﺮي در اﺻـﻮل ﺳـﺘﺔ‬ ‫ﻋﺸﺮ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ(‪ ،15 :‬و از آن در ﻛﺎﻓﻲ ‪) 534 :1‬ﺟﺰ آن ﻛﻪ در ﻧﻘﻞ ﻛـﺎﻓﻲ ‪ 12‬ﻧﻔـﺮ از ذرﻳـﺔ‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم ذﻛﺮ ﺷﺪه و در ﻧﺴﺨﺔ ﭼﺎﭘﻲ اﺻﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﺎزده ﻧﻔﺮ اﺻﻼح ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ‪ 13‬ﻧﻔﺮ‬ ‫ﻧﺸﻮﻧﺪ(‪ .‬اﻳﻦ اﺳﺘﺜﻨﺎء وارد ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻋﺒﺎد ﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب از روات ﻋﺎﻣـﻪ اﺳـﺖ و از اﻣﺎﻣﻴـﻪ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬دوم‬ ‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻗﻤﻲ )ﻣﺘﻮﻓﻲ ﭘﺲ از ‪ 45 :2 (307‬ﻛﻪ در ﺣﺪﻳﺚ ﺣﻀﺮ ﻧﺎم دوازده اﻣﺎم ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ‬ ‫آﻣﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨـﺪ در رواﻳـﺖ ﻣﺤﺎﺳـﻦ ﺑﺮﻗـﻲ )ﻣﺘـﻮﻓﻲ ‪ (280 – 274‬از ﻫﻤـﺎن ﺣـﺪﻳﺚ‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ ﻧـﺎم‬ ‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ و ﺣﺴﻨﻴﻦ † آﻣﺪه و ﺳﭙﺲ ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ‪ :‬ﺣﻀـﺮ ﻧـﺎم ﺑـﺎﻗﻲ اﻣﺎﻣـﺎن را ﻳﻜﺎﻳـﻚ ذﻛـﺮ ﻛـﺮد‬ ‫)ﻣﺤﺎﺳﻦ‪ .(333 – 332 :‬اﻳﻦ ﻫﻢ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﻲ ﺑﺮ ﺣﻜﻢ ﻛﻠﻲ ﺑﺎﻻ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻧﺴﺨﺔ ﻣﻮﺟﻮد ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻋﻠﻲ ﺑـﻦ‬ ‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬ﺗﺪوﻳﻦ ﺷﺎﮔﺮد او اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﺣﻤﺰه اﺳﺖ )ذرﻳﻌﻪ ‪(308 – 303 :4‬‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻗﺎﻋﺪه در دﻫﻪﻫﺎي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺗﺮﺗﻴﺐ داده و در آن ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻊ اﺛﻨـﻲ ﻋﺸـﺮ و‬ ‫ﺧﺘﻢ اﻣﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﻟﻲ اﷲ اﻋﻈﻢ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه و ﻧﺴﺨﺔ ﻛﺎﻣﻞ ﺣﺪﻳﺚ ﺧﻀﺮ در دﺳﺘﺮس ﺑﻮد )ﻛﺎﻓﻲ ‪525 :1‬‬ ‫‪ /‬ﻏﻴﺒﺖ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ / 60 – 58 :‬ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ ‪ / 67 :1‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ .(215 – 213 :‬ﺳﻮم ﻛﺘـﺎب ﺳـﻠﻴﻢ‬ ‫ﺑﻦ ﻗﻴﺲ ﻫﻼﻟﻲ ﻛﻪ در اﺳﺎس ﻳﻚ اﺛﺮ ﺗﺒﻠﻴﻐﻲ ﺿﺪ ﺳﻨﻲ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮاً از اواﺋﻞ ﻗﺮن دوم‪ ،‬و از ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪة ادﺑﻴـﺎت‬ ‫ﺿﺪ اﻣﻮي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﭘﻴﺶ درآﻣﺪ اﻧﻘﻼب ﺿﺪ آن ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺗﻬﻴﻪ ﺷﺪه و ﺷـﺎﻳﺪ ﺑـﺮاي رد‬ ‫ﮔﻢﻛﺮدن ﺑﻪ ﻧﺎم ﻳﻚ ﺻﺤﺎﺑﻲ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﺔ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ  ‪ -‬ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮاً ﻧـﺎﻣﻲ ﻣﺴـﺘﻌﺎر اﺳـﺖ – در ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﻣﺮدم ﭘﺨﺶ ﻧﻤﻮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺴﺨﺔ ﻣﻮﺟﻮد ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﺻﻮرت ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﺔ آن اﺛﺮ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻧﻘﻞ‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪159‬‬

‫ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ 440 :‬و ﻣﺴﻌﻮدي در اﻟﺘﻨﺒﻴﻪ و اﻻﺷﺮاف‪ 231 :‬رواﻳﺖ اﺛﻨﻲ ﻋﺸﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ آﻣﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻠـﻲ‬ ‫ و دوازده ﻧﻔﺮ از ﻓﺮزﻧﺪان او اﺋﻤﺔ ﻫﺪي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻘﻞ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ اﺑﻮﻧﺼﺮ ﻫﺒﺔ اﷲ ﺑـﻦ اﺣﻤـﺪ‬ ‫ﻛﺎﺗﺐ‪ ،‬ﻧﻮادة دﺧﺘﺮي ﺟﻨﺎب ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن ﻋﻤﺮي‪ ،‬ﺳﻔﻴﺮ دوم ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻣﻘﺪﺳﻪ‪ ،‬در اواﺧـﺮ ﻗـﺮن ﭼﻬـﺎرم‬ ‫ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ و ادﻋﺎء ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﺋﻤﻪ ﺳﻴﺰده ﻧﻔﺮ ﺑﻮدهاﻧـﺪ‪ :‬دوازده اﻣـﺎم ﺷـﻴﻌﻪ ﺑـﻪ اﺿـﺎﻓﺔ زﻳـﺪ ﺑـﻦ ﻋﻠـﻲ‬ ‫)ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ .(440 :‬در ﻧﺴﺨﺔ ﭼﺎﭘﻲ ﻛﺘﺎب ﺳﻠﻴﻢ اﻳﻦ را اﺻﻼح ﻛﺮده و ﺑﻪ »ﻋﻠﻲ و ﻳـﺎزده ﻧﻔـﺮ از ذرﻳـﺔ او«‬ ‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻧﻤﻮدهان )ﺻﻔﺤﺎت ‪ 62‬و ‪ ،201‬ﻧﻴﺰ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴـﺪ ﺑـﻪ ‪ 49‬و ‪ 109‬و ‪ 125‬و ‪ 151‬و ‪ 167‬و ‪ .168‬ﻧﻴـﺰ‬ ‫رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻻﺧﺒﺎر اﻟﺪﺧﻴﻠﻪ‪ .(10 – 1 :‬اﻳﻦ اﺳﺘﺜﻨﺎء ﻫﻢ وارد ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻛﺘﺎب ﻣﺰﺑﻮر اﮔﺮﭼﻪ ﺷﻴﻌﻲ اﺳﺖ‬ ‫وﻟﻲ ﭼﻮن اﺳﺎس آن »اﻟﺰام ﺧﺼﻢ ﺑﻤﺎ اﻟﺰم ﻋﻠﻴﻪ ﻧﻔﺴﻪ« اﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ و اﺧﺒﺎر آن ﻫﻤﻪ اﺧﺒﺎري اﺳﺖ ﻛـﻪ‬ ‫در آن زﻣﺎن‪ ،‬ﻣﺤﺪﺛﺎن اﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ و اﻳﻦ اﺛﺮ ﻫﻤﺎنﻫﺎ را ﻋﻠﻴﻪ اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ار ﺑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘـﺲ‬ ‫ﻧﻘﻞ ﻣﺰﺑﻮر – ﺣﺘﻲ ﺑﺎ ﻓﺮض وﺟﻮد در ﻧﺴﺨﺔ اﺻﻠﻲ – ﺷﺎﻫﺪ ﺑﺮ وﺟﻮد ﻧﺴﺨﺔ ﻣﺸﺎﺑﻬﻲ از آن ﺣـﺪﻳﺚ در‬ ‫رواﻳﺎت ﻗﺪﻳﻢ ﺷﻴﻌﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﺗﺼﺮف ﺷﻴﻌﻲ اﺳﺖ )ﺑﺎ اﻓﺰودن ﻋﻠﻲ و ذرﻳﺔ او( در ﻳﻚ ﺣﺪﻳﺚ‬ ‫ﺷﺎﻳﻊ ﺳﻨﻲ ﻛﻪ ﻟﺬا ﺑﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎري ﻫﻢ ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ‪) .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﻏﻴﺒـﺖ ﻧﻌﻤـﺎﻧﻲ‪68 :‬‬ ‫– ‪ 84‬ﻓﺼﻮل ﻣﻄﻮﻟﻲ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻛﺘﺎب ﺳﻠﻴﻢ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ آﻣـﺪه ﻛـﻪ در آن ﻣﻜـﺮر در ﻣﻜـﺮر ﺑـﺮ ﻋـﺪد اﺋﻤـﻪ‬ ‫ﺗﺼﺮﻳﺢ و ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻓﺼﻮل – ﻋﻠﻲ رﻏﻢ آن ﻛﻪ ﻛﺘـﺎب ﺳـﻠﻴﻢ اﺛـﺮي ﻣﺸـﻬﻮر و در ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﺷﻴﻌﻪ ﻣﺘﺪاول ﺑﻮده اﺳﺖ – در آﺛﺎر ﻣﺘﻘﺪمﺗﺮ ﺷﻴﻌﻪ و دﻳﮕﺮان ﻛﻪ آن ﻛﺘﺎب را دﻳﺪهاﻧـﺪ اﺷـﺎرهاي ﻧﻴﺴـﺖ‬ ‫]ﺣﺘﻲ در ﻛﺎﻓﻲ ﻛﻪ ﻣﺆﻟﻒ آن اﻧﺪﻛﻲ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ در ﺑﻐﺪاد زﻧﺪﮔﻲ ﻣـﻲﻧﻤـﻮد‪ .‬ﻫﺮﭼﻨـﺪ در آن ﻛﺘـﺎب ‪:1‬‬ ‫‪ 529‬ﻣﺘﻨﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت رواﻳﺖ ﺷﻔﺎﻫﻲ از ﺳﻠﻴﻢ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬اﺻﻴﻞ ﺑﻮده‬ ‫و در ﺗﺤﺮﻳﺮ ﻗﺪﻳﻢ ﻛﺘﺎب ﺳﻠﻴﻢ وﺟﻮد داﺷـﺘﻪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﻋﺒـﺎرت »ﺛـﻢ ﺗﻜﻤﻠـﻪ اﺛﻨـﻲ ﻋﺸـﺮ اﻣﺎﻣـﺎ ﺗﺴـﻌﺔ ﻣـﻦ وﻟـﺪ‬ ‫اﻟﺤﺴـﻴﻦ« ‪ -‬ﻛﻪ در ﺳﻴﺎق آن ﻣﺘﻦ‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻲ ﻏﻴﺮ ﻓﺼﻴﺢ و ﺑﻪ وﺿﻮح اﻟﺤﺎﻗﻲ اﺳﺖ – ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺗﻜﻤﻴﻼً ﺑﺮ ﻣﺘﻦ‬ ‫اﻓﺰوده ﺷﺪه اﺳﺖ[‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﺗﺼﺮﻳﺢ و ﻧﻘﻞ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺗﺮدﻳﺪي ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﻤﻲﮔﺬارد ﻛـﻪ‬ ‫آن ﻣﻨﻘﻮﻻت در ﺗﺤﺮﻳﺮي از ﻛﺘﺎب ﺳﻠﻴﻢ ﻛﻪ در دﻫﺔ ﭼﻬﺎرم ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم در ﺑﻐﺪاد ﻳﺎﻓﺖ ﻣـﻲﺷـﺪه اﺳـﺖ‬ ‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﻻﺑﺪ ﺗﻮﺳﻂ ﻧﺎﺳﺨﻲ ﻓﺎﺿﻞ در ﻫﻤﺎن ﺳﺎلﻫﺎ ﺗﺒﺮﻛﺎً و ﺗﻜﻤﻴﻼً ﺑﺮ ﻣﺘﻦ اﻓـﺰوده ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﺸﺎﺑﻪ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺠﺎﻣﻴﻊ ﻛﻪ در ادوار ﻣﺘﺄﺧﺮﺗﺮ ﺑﺎ ﻧﺎمﻫﺎﺋﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻏﻴﺒﺖ و رﺟﻌﺖ ﭘﺪﻳـﺪار‬ ‫و ﺗﺒﺮﻛﺎً ﺑﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺷﺎذان ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷـﺪه اﺳـﺖ ]ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﺑـﺎ وﺟـﻮد اﻫﻤﻴـﺖ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع و اﻫﺘﻤﺎم ﺳﺒﻴﺎر ﺑﺪان و ﺑﻪ ﻣﺮوﻳﺎت ﻣﺆﻟﻔﺎن آن‪ ،‬ﻣﺤﺪﺛﺎن ﺑﺰرگ ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم و ﭘـﻨﺠﻢ از آن آﺛـﺎر‬ ‫ﻧﻘﻠﻲ ﻧﻨﻤﻮدهاﻧﺪ[ ﻧﻴﺰ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد(‪.‬‬

‫‪160‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫اﻳﻦ ﺣﻘﻘﺖ ﺟﺰ ﺗﺎ ﺳﺎلﻫﺎي ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﻗﺮن ﺳﻮم ﺑﺮ ﻛﺴﻲ ﺟﺰ راز داران اﺳـﺮار اﻣﺎﻣـﺖ ﻣﺸـﻬﻮد‬ ‫ﻧﮕﺮدﻳﺪ)‪.(1‬‬ ‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻓﺎﺿﻞ ﺷﻴﻌﻲ در آﻏﺎز دروة ﻏﻴﺒﺖ ﻛﺒـﺮي‪ ،‬ﻣﺤﻤـﺪ ﺑـﻦ اﺑـﺮاﻫﻴﻢ ﻧﻌﻤـﺎﻧﻲ ﮔﻮﻳـﺎ‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ در ﻣﻴﺎن ﻣﺆﻟﻔﺎن ﺷﻴﻌﻪ)‪ (2‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ ﻣﺴـﺄﻟﺔ اﺛﻨـﻲ ﻋﺸـﺮ ﺑـﻪ درﺳـﺘﻲ‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ)‪ .(3‬اﺻﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﮔﻮﻳﺎ از اواﺧﺮ دورة ﻏﻴﺒﺖ ﺻﻐﺮي آﻏﺎز ﺷﺪه و‬ ‫ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺑﺎﺑﻮﻳﻪ ﻗﻤﻲ در ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺳﺎل ‪ 325‬در ﻣﻘﺪﻣﺔ ﻛﺘﺎب اﻻﻣﺎﻣﺔ واﻟﺒﺘﺼﺮة ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻪ ﺑـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﭼﻮن ﺑﺴﻴﺎري از ﺷﻴﻌﻴﺎن زﻣﺎن ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻃﻮﻻﻧﻲﺷﺪن ﻏﻴﺒﺖ در ﺗﺮدﻳﺪ ﻧﺴـﺒﺖ‬ ‫ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻣﺬﻫﺐ ﺣﻖ ﻳﺎﻓﺖ او اﻳﻦ ﻛﺘﺎب را ﻧﻮﺷﺖ و ﺑﺮﺧﻲ از اﺣﺎدﻳﺚ ﻛﻪ ﺷـﻤﺎرة اﺋﻤـﻪ را‬ ‫دﻗﻴﻘﺎً ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲداد ﻧﻘﻞ ﻛﺮد ﺗﺎ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ راه او راه درﺳﺖ و ﺻـﺮاط‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ اﺳﺖ)‪ .(4‬ﻓﺼﻠﻲ ﻧﻴﺰ از رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻋـﺪد اﺋﻤـﻪ را دوازده ﻣـﻲداﻧـﺪ در ﻛـﺎﻓﻲ ﻛﻠﻴﻨـﻲ‬ ‫اﺳﺖ)‪ ،(5‬ﮔﺮﭼﻪ آن ﻓﺼﻞ در ﺟﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ آن ﻧﻴﺴﺖ و ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ از اﻟﺤﺎﻗﺎت ﺑﻌﺪي‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ وﺳﻴﻠﺔ ﺧﻮد ﻣﺆﻟﻒ در ﺳﻨﻮات ﺑﻌﺪ اﻟﺤﺎق ﺷﺪه اﺳﺖ)‪ .(6‬ﻣﺆﻟﻔـﺎن و ﻣﺤـﺪﺛﺎن‬

‫‪ -1‬ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ 310 :‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻓﺎرس ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ ﻓﺰوﻳﻨﻲ ﻛﺘـﺎﺑﻲ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺑـﻮد در ﻣﻮﺿـﻮع »ﻋـﺪد اﻷﺋﻤـﺔ ﻣـﻦ‬ ‫ﺣﺴﺎب اﻟﺠﻤﻞ«‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻋﻨﻮان آن ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ رﺑﻄﻲ ﺑﻪ اﺣﺎدﻳﺚ اﺛﻨﻲ ﻋﺸـﺮ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ و ﺑـﻪ‬ ‫ﻇﻦ ﻗﻮي ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻌﺪاً در اﻳﻦ ﺑﺎره رﺳﻴﺪه ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻲرﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﻣﻨﻈﻮر ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ آﺛﺎر آﻧﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺎ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ ﻏﻴﺒﺖ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪.127 – 57 :‬‬ ‫‪ -4‬اﻹﻣﺎﻣﺔ واﻟﺘﺒﺼﺮة‪ 142 :‬و ‪ .151‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ در ﺳﺮاﺳﺮ ﻛﺘﺎب‪ ،‬رواﻳﺘﻲ ﻛﻪ ﻋﺪد دوازده را ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ذﻛﺮ‬ ‫ﻛﻨﺪ دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺑﺎﺑﻮﻳﻪ از آن ﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬ﻧﻜﺘﺔذﻛﺮ ﺷﺪه در ﺑﺎﻻ ﺑﺎﺷـﺪ ﻧﻴﺎزﻣﻨـﺪ‬ ‫ﺗﺄﻣﻞ و دﻗﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -5‬ﻛﺎﻓﻲ ‪.535 – 525 :1‬‬ ‫‪ -6‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ ﺷﺎﮔﺮد و از ﻳﺎران ﻧﺰدﻳﻚ ﻛﻠﻴﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺨﺼﺎً اﺟﺰاء اﻓﻲ را اﺳﺘﻨﺴﺎخ ﻛﺮده‬ ‫)ﻣﻘﺪﻣﺔ ﺣﺴﻴﻦ ﻋﻠﻲ ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﺮ ﻛﺎﻓﻲ‪ 19 :‬و ﻣﻨﺎﺑﻊ آن( و ﻧﺴﺨﺔ ﻣﻮﺟﻮد ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﺸﻬﻮر‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﻧﺴﺨﺔ او و ﻧﺴﺨﺔ ﺻﻔﻮاﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮارد اﺧﺘﻼف دو ﻧﺴﺨﻪ را ﻫﻢ ﺑﺎ ﻋﺒﺎرت »ﻓﻲ ﻧﺴﺨﺔ اﻟﺼـﻔﻮاﻧﻲ« و‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪161‬‬

‫»ﻓﻲ ﻧﺴﺨﺔ اﻟﻨﻌﻤﺎﻧﻲ«‪ .‬در ﻣﺘﻦ ﻛﺎﻓﻲ ﻣﺸﺨﺺ ﻛﺮدهاﻧﺪ )ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ دﻳﺒﺎﭼـﺔ روﺟـﻪ ﻛـﺎﻓﻲ‪ ،‬ﺗﻮﺿـﻴﺤﺎت‬ ‫ﻫﺎﻣﺶ ﺻﻔﺤﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺴﺦ ﻗﺪﻳﻢ ﻛﺘﺎب ﻛﻪ ﮔﺮاور ﺷﺪه اﺳﺖ(‪ .‬ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ در ﻓﺼﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋـﺪد اﺋﻤـﻪ از‬ ‫ﻛﺘﺎب ﻏﻴﺒﺖ ﺧﻮد‪ 111 – 57 :‬ﺗﻼش ﻛﺮده ﻛﻠﻴﺔ رواﻳﺎﺗﻲ را ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺑﺎب ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﻨﺪ‬ ‫ﮔﺮد آورد‪ .‬ﭘﺲ از اﺗﻤﺎم ﻛﺘﺎب او دو رواﻳﺖ دﻳﮕﺮ ﻫـﻢ در اﻳـﻦ ﺑـﺎب ﻳﺎﻓـﺖ و آن را ﺑـﺮ ﻓﺼـﻞ اﻓـﺰود‬ ‫)ﺻﻔﺤﺎت ‪ (101 – 97‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ از ﻳﺎدداﺷﺘﻲ ﻛﻪ راوي اﺻﻠﻲ ﻛﺘﺎب اﺑﻮاﻟﺤﺴﻴﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺷـﺠﺎﻋﻲ‬ ‫)ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ (383 :‬ﭘﻴﺶ از آن دو ﺣﺪﻳﺚ اﻓﺰوده اﺳﺖ )ص ‪ (97‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬دﻳﺪﻳﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺘـﺎب در‬ ‫ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 340‬ﻳﻌﻨﻲ ده ﺳﺎل ﭘﺲ از وﻓﺎت ﻛﻠﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 329‬ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﮕﻔﺘﺎ ﻛـﻪ ﻧﻌﻤـﺎﻧﻲ‬ ‫‪ 16‬ﺣﺪﻳﺚ از ﻣﺠﻤﻮع ‪ 20‬ﺣﺪﻳﺜﻲ را ﻛﻪ ﻛﻠﻴﻨﻲ در ﺑـﺎب ﻣﺰﺑـﻮر آورده اﺳـﺖ ﻧـﺪارد ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﺑﺮﺧـﻲ از‬ ‫ﻫﻤﺎنﻫﺎ را از ﻣﺸﺎﻳﺦ دﻳﮕﺮ ﺣﺪﻳﺚ و ﺑﺎ اﺳﻨﺎد دﻳﮕﺮ دارد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻪ وﺿﻮح ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ در ﻧﺴـﺨﺔ او‬ ‫از ﻛﺎﻓﻲ اﻳﻦ ‪ 16‬ﺣﺪﻳﺚ از ﻣﺠﻤﻮع ‪ 20‬ﺣﺪﻳﺜﻲ را ﻛﻪ ﻛﻠﻴﻨﻲ در ﺑﺎب ﻣﺰﺑﻮر آورده اﺳﺖ ﻧـﺪارد ﻫﺮﭼﻨـﺪ‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ از ﻫﻤﺎنﻫﺎ را از ﻣﺸﺎﻳﺦ دﻳﮕﺮ ﺣﺪﻳﺚ و ﺑﺎ اﺳﻨﺎد دﻳﮕﺮ دارد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻪ وﺿﻮح ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ در‬ ‫ﻧﺴﺨﺔ او از ﻛﺎﻓﻲ اﻳﻦ ‪ 16‬ﺣﺪﻳﺚ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ )ﻫﺮﭼﻨﺪ در ﻛﺎﻓﻲ ﻣﻮﺟﻮد ﺑـﻪ اﺧـﺘﻼف ﻧﺴـﺨﻪ در اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻮرد اﺷﺎرهاي ﻧﻴﺴﺖ( ﺑﻪ ﺧﺼﻮص اﮔﺮ ارﺟﺤﻴﺘﻲ را ﻛﻪ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ ﺑﺮاي رواﻳﺎت ﻛﻠﻴﻨﻲ ﻗﺎﺋـﻞ ﻣـﻲﺷـﻮد در‬ ‫ﻧﻈﺮ ﺑﻴﮕﺮﻳﻢ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﻳﻜﻲ از آن ﭼﻬﺎر ﺣـﺪﻳﺜﻲ ﻛـﻪ از آن ﺑـﺎب رواﻳـﺖ ﻛـﺮده ﭼـﻮن ﻣﻨﺒـﻊ‬ ‫دﻳﮕﺮي ﻫﻢ داﺷﺘﻪ ﻧﺨﺴﺖ رواﻳﺖ ﻛﻠﻴﻨﻲ را آورده و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ آن اﺳـﻨﺎد دﻳﮕـﺮ ﺑـﺎ ﻋﺒـﺎرت ﻛﻠـﻲ »و در‬ ‫رواﻳﺖ دﻳﮕﺮ« اﺷﺎره ﻛﺮده و اﺧﺘﻼف ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻣﺘﻦ را ﺗﻮﺿﻴﺢ داده اﺳﺖ )ص ‪ .(95 – 94‬ﭘﺲ ﭼـﺎرهاي‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ آن ‪ 16‬رواﻳﺖ را اﻟﺤﺎﻗﻲ ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﺗﻮﺿﻴﻊ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻫﻢ ﺑﻲﻓﺎﻳﺪه ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺟﺰ ﭼﻬﺎر رواﻳﺘﻲ ﻛﻪ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ از اﺣﺎدﻳـﺚ آن ﺑـﺎب ﻛـﺎﻓﻲ ﻧﻘـﻞ‬ ‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ رواﻳﺖ ﭘﻨﺠﻤﻲ را ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻛﻠﻴﻨﻲ دارد ﻛﻪ از ﺑﺎب دﻳﮕﺮي از آن ﻛﺘﺎب )ﺑـﺎب ﻏﻴﺒـﺖ(‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻴﺎن ﻧﻘﻞ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ و ﻧﺴﺨﺔ ﻣﻮﺟﻮد ﻛﺎﻓﻲ ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﭼﺸﻤﮕﻴﺮي دﻳﺪه ﻣﻲﺷـﻮد‪ .‬در ﻛـﺎﻓﺮ ‪:1‬‬ ‫‪) 338‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در اﻹﻣﺎﻣﺔ واﻟﺘﺒﺼﺮة‪ .146 :‬ﻧﻴﺰ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 215 :‬و ‪ / 232‬اﺛﺒﺎت اﻟﻮﺻﻴﻪ‪:‬‬ ‫‪ (260‬ﻣﺪت ﻏﻴﺒﺖ »ﺷﺶ روز‪ ،‬ﺷﺶ ﻣﺎه ﻳﺎ ﺷﺶ ﺳﺎل« ذﻛﺮ ﺷﺪه وﻟﻲ در ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪» 61 :‬ﺣﻴﻨﺎً ﻣﻦ اﻟـﺪﻫﺮ«‬ ‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻛﺎﻓﻲ دارد ﻛﻪ ﻣﻬﺪي ﻧﺴﻞ ﻳﺎزدﻫﻢ از اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ اﺳﺖ )ﻳﺎ ﻧﺴﻞ دوازدﻫﻢ ﺑﻨـﺎﺑﺮ ﻧﺴـﺨﺔ‬ ‫دﻳﮕﺮ ]ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻏﻴﺒﺖ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ 61 :‬ﭘﺎورﻗﻲ ‪ .3‬ﻧﻴﺰ ﻫﺪاﻳﺔ ﺧﺼﻴﺒﻲ‪ / 262 :‬ﻛﻔﺎﻳﺔ اﻻﺛـﺮ‪ / 316 :‬ﻏﻴﺒـﺖ‬ ‫ﺷﻴﺦ‪ [204 :‬ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آن ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت‪» ،‬ﻣﻦ ﻇﻬﺮي‪ ،‬اﻟﺤﺎدي ﻋﺸﺮ ﻣﻦ وﻟﺪي« ﺧﻮاﻧﺪه ﺷـﻮد ﻳـﺎ »ﻣـﻦ ﻇﻬـﺮ‬ ‫اﻟﺤﺎدي ﻋﺸﺮ ﻣﻦ وﻟﺪي«‪ .‬در اﻟﻤﺠﺪي‪ 134 :‬ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ »اﻟﻌﺎﺷﺮ ﻣﻦ وﻟﺪ اﻟﺜﺎﻧﻲ« درآﻣﺪه اﺳـﺖ(‪ .‬در‬

‫‪162‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﺑﻌﺪ ﺑﺎ ﻣﺠﺎﻫﺪت ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ و ﭘﻴﮕﻴﺮ ﺧﻮد ﺑﺴﻴﺎري از اﺣﺎدﻳﺚ اﻳﻦ ﺑﺎب را ﺟﻤﻊآوري ﻛـﺮده‬ ‫و آن ﻗﺪر در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺣﺪﻳﺚ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻣﺒﻨﺎي ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻣﻔﺮد در اﻳـﻦ زﻣﻴﻨـﻪ‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺟﻤﻊآوري و ﺗﺮﺗﻴﺐ و ﺗﺪوﻳﻦ اﻳﻦ اﺣﺎدﻳﺚ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻲ ﻧﺎﮔﻬﺎن درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬ ‫اﻛﺮم
و اﺋﻤﺔ ﺳﻠﻒ † ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﻤﺎرة دﻗﻴﻖ اﺋﻤﺔ اﻃﻬﺎر را ﭘﻴﺸﺒﻴﻨﻲ ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫ﻧﺎم دﻗﻴﻖ آﻧﺎن – از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﻀﺮت وﻟﻲ ﻋﺼﺮ )ﻋـﺞ( را ﻛـﻪ آﺧـﺮﻳﻦ ﻧـﺎم در ﻟﻴﺴـﺖ دوازده‬ ‫ﻧﻔﺮي ﺑﻮد – ﺑﻪ راز داران اﺳﺮار اﻣﺎﻣـﺖ و ﺻـﺤﺎﺑﺔ ﺧـﺎص و ﻣﺨﻠـﺺ ﺧـﻮد ﺑـﺎزﮔﻮ ﻛـﺮده‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ)‪.(1‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﻴﺎز ﻛﻮﺗﻪﻓﻜﺮان در اﺻﺎﻟﺖ و ﺻﺤﺖ اﻳﻦ رواﻳﺎت ﺗﺮدﻳﺪ ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ)‪ .(2‬اﺳـﺘﺪﻻل‬ ‫ﻧﺎدرﺳﺘﻲ ﻛﻪ اﻳﻨﺎن داﺷﺘﻨﺪ آن ﺑﻮد ﻛﻪ اﮔﺮ اﻳﻦ اﺣﺎدﻳﺚ ﺻﺤﻴﺢ و واﻗﻌـﻲ اﺳـﺖ و ﻧـﺎم اﺋﻤـﺔ‬ ‫اﻃﻬﺎر ﺑﻪ اﻳﻦ روﺷﻨﻲ و دﻗﺖ از زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم
در واﻗﻊ از ادوار اوﻟﻴﺔ ﺧﻠﻘﺖ ﺟﻬﺎن)‪،(3‬‬ ‫ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﺮا آن ﻫﻤﻪ اﺧﺘﻼفﻫﺎ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺴﺄﻟﺔ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﻫـﺮ اﻣـﺎم‬ ‫ﻣﻴﺎن ﺷﻴﻌﻴﺎن روي داد و آن ﻫﻤﻪ ﻓﺮﻗﻪ ﻛﻪ ﻫﺮﻳﻚ دﻧﺒﺎﻟﻪرو ﻳﻚ ﻣﺪﻋﻲ اﻣﺎﻣﺖ ﺑﻮدﻧـﺪ ﭘﺪﻳـﺪار‬

‫ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت را ﺑﻪ ﻛﻠﻲ اﺳﻘﺎط ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺣﻖ ﺑﺎ اوﺳﺖ ﭼﻮن ﺣﻀـﺮت ﻣﻬـﺪي )ﻋـﺞ( ﻧﺴـﻞ‬ ‫دﻫﻢ از اﻣﻴﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ  اﺳﺖ ﻧﻪ ﻳﺎزدﻫﻢ و ﻧﻪ دوازدﻫﻢ‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﺗﺬﻛﺮ و ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﺠﺪد اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﺿﺮور اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ اﻳﻦ ﻛﺘـﺎب‪ ،‬ﺗـﺎرﻳﺦ‬ ‫ﻣﺬﻫﺐ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻛﺘﺎب ﻛﻼﻣﻲ‪ .‬از ﻧﻈﺮ دﻟﻴﻞ و ﺑﺮﻫﺎن ﻛﻼﻣﻲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻮاﺗﺮ ﻋﻈﻴﻢ رواﻳـﺎت ﺑـﺎب‪ ،‬و‬ ‫ﺷﻮاﻫﺪ و ﻗﺮاﺋﻦ ﺑﻲﺣﺪ و ﺷﻤﺎر‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﺷﺨﺺ ﻣﻨﺼﻒ و ﻋﺎﻗﻠﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺮدﻳـﺪي در اﻳـﻦ اﻣـﺮ داﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﺎم ﻣﺒﺎرك اﺋﻤﺔ اﻃﻬﺎر ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم و اﺋﻤﺔ ﻃﺎﻫﺮﻳﻦ و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮاران‪ ،‬اﻳﺸـﺎن را ﺑـﺮ‬ ‫آن آﮔﺎه ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺤﺚ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻌـﺔ ﺷـﻴﻌﻪ ﻳﻌﻨـﻲ اﻓـﺮاد ﻋـﺎدي‬ ‫اﺟﺘﻤﺎع )اﻋﻢ از روات و دﻳﮕﺮان‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻤﻪ ﺟﺰ رازداران اﺳﺮار اﻣﺎﻣﺖ( ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑـﺮ اﻳـﻦ ﺣﻘـﺎﺋﻖ آﮔـﺎه‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ ﺑﻲﺗﺮدﻳﺪ ﻳﻚ اﻣﺮ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ و ﻣﺮاﺣﻞ آﮔـﺎﻫﻲ ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﺑـﺮ آن ﭼﻴـﺰي دﻳﮕـﺮ‪ .‬و اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻄﻠﺐ دوم اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻛﺘﺎب در ﺳﻄﻮر ﺑﺎﻻﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﻄﻠﺐ اول‪.‬‬ ‫‪ -2‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻛﻔﺎﻳﺔ اﻻﺛﺮ‪ 289 :‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ اﻹﻣﺎﻣﺔ واﻟﺘﺒﺼﺮة‪.145 :‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪163‬‬

‫ﺷﺪﻧﺪ؟ واﻧﮕﻬﻲ ﺑﺴﻴﺎري از رﺟﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻧﺎم آﻧـﺎن در اﺳـﻨﺎد آن اﺣﺎدﻳـﺚ آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫اﺑﻮﻫﺮﻳﺮه ﺻﺤﺎﺑﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)‪ (1‬و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ)‪ (2‬و دﻳﮕﺮان‪ ،‬ﺧﻮد از ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺑـﻮده و‬ ‫ﻫﻴﭻ ﮔﺮاﻳﺶ ﻋﺎﻃﻔﻲ ﻃﺮﻓﺪار ﺗﺸﻴﻊ اﻣﺎﻣﻲ ﻫﻢ از آﻧﺎن ﻧﻘﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﺴﻲ‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ را از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻳﺎ اﻣﺎم ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﺑﺸﻨﻮد و از آن ﻣﻬﻢﺗﺮ آن را ﺑﺮاي دﻳﮕﺮان ﺑﺎزﮔﻮ ﻛﻨﺪ‪،‬‬ ‫وﻟﻲ ﺧﻮد از آن ﭘﻴﺮوي ﻧﻜﻨﺪ؟ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ اﻳﻦﻫﺎ‪ ،‬ﮔﺰارشﻫﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛـﻪ ﺣﺘـﻲ اﻓـﺮادي‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ زراره ﺑﻦ اﻋﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ و ﻓﻘﻴﻪ ﺷﻴﻌﻪ در ﻗﺮن دوم‪ ،‬ﻧﻤـﻲداﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺟﺎﻧﺸـﻴﻦ‬ ‫ﺣﻀﺮت ﺻﺎدق  ﻛﺪاﻣﻴﻚ از ﻓﺮزﻧﺪان اﻳﺸﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑـﻮد و ﻟـﺬا – ﺑﻨـﺎﺑﺮ ﻧﻘـﻞ رواﻳـﺎت‬ ‫ﻣﺘﻌﺪد – ﭼﻮن ﺧﺒﺮ رﺣﻠﺖ اﻣﺎم ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ رﺳﻴﺪ او ﻓﻮراً ﻓﺮزﻧـﺪ ﺧـﻮد را ﺑـﻪ ﻣﺪﻳﻨـﻪ ﻓﺮﺳـﺘﺎد‬ ‫ﺑﺎزﮔﺮدد‪ ،‬زراره ﺑﻴﻤﺎر ﺷﺪ و ﻫﻨﮕﺎم وﻓﺎت او ﺳﺮ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺮاي آن ﻛـﻪ ﻣﺸـﻤﻮل ﺣـﺪﻳﺚ‬ ‫»ﻣﻦ ﻣﺎت وﻟﻢ ﻳﻌﺮف إﻣﺎم زﻣﺎﻧﻪ ﻣﺎت ﻣﻴﺘﺔ ﺟﺎﻫﻠﻴﺔ« ﻧﺸﻮد ﻣﺼﺤﻒ ﺷﺮﻳﻒ را ﺑﺮداﺷـﺘﻪ و ﮔﻔـﺖ‪:‬‬ ‫اﻣﺎم ﻣﻦ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه اﺳﺖ)‪ .(3‬واﺿﻊ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ زراره ﻧـﺎم‬ ‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺣﻀﺮت ﺻﺎدق  را – ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻳﻜﻲ از آن رواﻳﺎت ﺑﻪ او ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه‬

‫)‪(4‬‬

‫– از ﺧﻮد آن ﺣﻀﺮت ﺷﻨﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﺣﺘﻴﺎﺟﻲ ﺑـﻪ آن ﮔﺮﻓﺘـﺎريﻫـﺎ ﻧﺒـﻮد‪ .‬اﮔـﺮ داﻧﺸـﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ‬ ‫ﺣﻮاري و ﺻﺤﺎﺑﻲ ﺣﻀﺮت ﺻﺎدق  ﻧﺎم ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ اﻳﺸﺎن را ﻧﻤﻲداﻧﺴﺖ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗـﻮان‬ ‫اﺣﺘﻤﺎل داد ﻛﻪ ﻳﻚ ﺷﺎﻋﺮ ﺗﺎزه ﺷﻴﻌﻪ ﺷﺪهاي ﻣﺜﻞ ﺳﻴﺪ ﺣﻤﻴﺮي ﻟﻴﺴﺖ ﻛﺎﻣﻞ اﺋﻤﻪ را ﺑﺪاﻧﺪ ﺗـﺎ‬ ‫ﺑﺘﻮاﻧﺪ در ﺷﻌﺮي ﻛﻪ ﺑﻪ او ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ)‪ (5‬ذﻛﺮ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﺑﺎﻳـﺪ اﺻـﺤﺎب ﺣﻀـﺮت‬ ‫‪ -1‬اﻻﻧﺼﺎف ﺳﻴﺪ ﻫﺎﺷﻢ ﺑﺤﺮاﻧﻲ‪.212 – 210 :‬‬ ‫‪ -2‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪.126 – 125 :‬‬ ‫‪ -3‬رﺟﺎل ﻛﺸﻲ‪ / 155 – 154 :‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ .76 – 74 :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ رﺟﻮع ﻛﻨﻴـﺪ ﺑـﻪ رﺳـﺎﻟﺔ اﺑﻮﻏﺎﻟـﺐ زراري‪:‬‬ ‫‪.114‬‬ ‫‪ -4‬ﻏﻴﺒﺖ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪.328 – 327 :‬‬ ‫‪ -5‬دﻳﻮان ﺳﻴﺪ ﺣﻤﻴﺮي‪ .369 – 357 :‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻳﻚ رواﻳﺖ ﻛﻪ در ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 33 :‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه او ﺑﻪ ﻳﻚ دوﺳﺖ‬ ‫ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻗﺎﺋﻢ آل ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺴﻞ ﺷﺸﻢ از ﺣﻀﺮت ﺻﺎدق  اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫اﻟﺮﺳﺎﻟﺔ اﻟﺨﺎﻣﺴﺔ ﻓﻲ اﻟﻐﻴﺒﻪ ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ‪ / 401 – 400 :‬اﻻﻧﺼﺎف ﺳﻴﺪ ﻫﺎﺷﻢ ﺑﺤﺮاﻧﻲ‪.193 :‬‬

‫‪164‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﺟﻮاد  ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ اﻳﺸﺎن ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ اﻣﺎم ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺟﻠﺴـﻪ ﺗﺸـﻜﻴﻞ دﻫﻨـﺪ و ﭼـﺮا ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻫﺎدي  در ﭘﺎﺳﺦ اﺻﺤﺎب ﺧﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ اﺻﺮار و اﻟﺤﺎح ﻧـﺎم ﺟﺎﻧﺸـﻴﻦ اﻳﺸـﺎن را‬ ‫ﻣﻲﭘﺮﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺎن آن را ﺑﺮاﺳﺎس رواﻳﺎت ﻣﺘﻌﺪد ﻣﻨﻘﻮل در ﻛﺎﻓﻲ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻣﻮﻛﻮل ﻛﻨﻨﺪ و آﻧﮕﺎه‬ ‫ﻧﻴﺰ ﺑﺪون ذﻛﺮ ﻧﺎم ﺑﻪ ﺷﻜﻞ »اﻻﻛﺒﺮ ﻣﻦ وﻟﺪي« ﻣﺸﺨﺺ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪي؟ و در رواﻳﺎت دﻳﮕﺮي ﺑـﻪ‬ ‫ﺟﺎي ذﻛﺮ اﺳﻤﺎء ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻌﻠﻮم‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻛﻠﻲ اﻣﺎم ﺑﻌﺪ اﻻﻣﺎم اﺷﺎره ﺷﻮد؟ و ﻣﻄﺎﻟـﺐ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ‪.‬‬ ‫داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻﻻت – ﻛﻪ در واﻗـﻊ اﺳـﺘﺒﻌﺎداﺗﻲ ﺑـﻴﺶ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ – ﭘﺎﺳﺦ دادﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از رﺟﺎﻟﻲ ﻛﻪ در اﺳﻨﺎد آن اﺣﺎدﻳﺚ ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷـﺪهاﻧـﺪ‬ ‫ﺧﻮد از ﺣﻘﻴﻘﺖ ﭘﻴﺮوي ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﺑﺪاً ﭼﻴﺰي را اﺛﺒﺎت ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﭼﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ از‬ ‫ﺑﺎب »وﺟﺤﺪوا ﺑﻬـﺎ واﺳـﺘﻴﻘﻨﺘﻬﺎ أﻧﻔﺴـﻬﻢ« و ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺟﺎل دﻳﻦ ﻳﻬﻮد و ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺻﺪر اﺳﻼم ﻛﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﻧﺺ ﻗﺮآﻧﻜﺮﻳﻢ ﺑﺮ ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم واﻗﻒ ﺑﻮده وﻟﻲ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻏـﺮاض ﻓﺎﺳـﺪ دﻧﻴـﻮي از‬ ‫اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ آن اﻣﺘﻨﺎع ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ روات ﺣﺪﻳﺚ را ﻧﻴﺰ ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ و ﺣﺐ ﻣﺎل و ﺟـﺎه و‬ ‫ﻣﻘﺎم از ﭘﻴﺮوي ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد آن را ﺑﺮاي دﻳﮕﺮان ﺑﺎزﮔﻮ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﺑﺎزداﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣـﺎ اﻳـﻦ‬ ‫اﺷﻜﺎل ﻛﻪ ﭼﺮا داﻧﺸﻤﻨﺪي ﭼﻮن زراره ﻧﺒﺎﻳﺪ از ﻫﻮﻳﺖ اﻣﺎم ﺟﺪﻳﺪ ﻣﻄﻠﻊ ﺑﺎﺷﺪ از اﺳﺎس ﺑﺎﻃﻞ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬زراره ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺣﻀﺮت ﺻﺎدق  ﻛﻴﺴﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﭼﻮن ﻣﻄﻤـﺌﻦ ﻧﺒـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫اﺟﺎزة اﻇﻬﺎر و اﺷﺎﻋﺔ آن را دارد از راه ﺗﻘﻴﻪ ﺗﻈـﺎﻫﺮ ﺑـﻪ ﻋـﺪم اﻃـﻼع ﻣـﻲﻛـﺮد)‪ .(1‬واﻧﮕﻬـﻲ‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ اﺳﺎﻣﻲ ﻣﺒﺎرﻛﺔ اﺋﻤﺔ اﻃﻬﺎر ﺟﺰء ﺣﻘﺎﺋﻖ اﻓﺸﺎﺷﺪة ﺑﺮاي ﻫﻤﮕﺎن ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ دﻟﻴﻞ‬ ‫ﺟﺰء اﺳﺮاري ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺤﺮﻣﺎن درﮔﺎه اﻣﺎﻣﺖ و رازداران ﭘﻴﺸﮕﺎه وﻻﻳﺖ ﺑـﺮ آن‬ ‫آﮔﺎه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻟﺬا در ﺑﺮﺧﻲ از آن اﺣﺎدﻳﺚ ﺷﺮﻳﻔﻪ‪ ،‬اﻣﺎم ﻳﺎراوي اول ﺣﺪﻳﺚ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﺑﻌـﺪ‬ ‫ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﻛﻦ ﻛﻪ آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت رازي ﭘﻨﻬﺎن ﻧﮕﺎه دارد و ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻜﻨﺪ)‪ (2‬ﺗﺎ آن ﻛﻪ‬ ‫ﻣﺸﻴﺖ اﻟﻬﻲ ﺑﻪ اﻓﺸﺎء آن ﺗﻌﻠﻖ ﮔﻴﺮد‪ .‬و آن در اﻳﻦ دوره و ﺑﻪ ﺑﺮﻛﺖ و ﻛﺮاﻣﺖ ﻣﺤﺪﺛﺎن ﺟﻠﻴﻞ‬ ‫‪ -1‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ .75 :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ اﻹﻣﺎﻣﺔ واﻟﺘﺒﺼﺮة‪.148 :‬‬ ‫‪ -2‬ﻛﺎﻓﻲ ‪ / 528 :1‬ﻏﻴﺒﺖ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ / 66 :‬ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎر اﻟﺮﺿﺎ ‪ 45 :1‬و ‪ / 46‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ‪ 311 :‬و ‪.313‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪165‬‬

‫اﻟﻘﺪر ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ آن ﺳﺮار و وداﺋﻊ ﻛﺸﻒ‪ ،‬و در زﻣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﺑـﺪان اﺣﺘﻴـﺎج ﻣﺒـﺮم‬ ‫داﺷﺖ در اﺧﺘﻴﺎر آﻧﺎن ﮔﺬارده ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ اﺣﺎدﻳﺚ از اﻳﻦ ﭘﺲ ﻧﻘﻄﺔ ﺗﻤﺮﻛﺰ اﺻﻠﻲ و ﻣﺤﻮر ﺑﺤﺚ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺷـﻴﻌﻪ در ﻣﺴـﺄﻟﺔ‬ ‫ﻏﻴﺒﺖ و در اﺛﺒﺎت ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ ﻣﻜﺘﺐ ﻣﻘﺪس ﺗﺸﻴﻊ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺮﻛﺖ ﻫﻤﻴﻦ اﺣﺎدﻳـﺚ ﺑـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﺗﺮدﻳﺪﻫﺎ و ﺗﺤﻴﺮﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺮور از ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﻴﻌﻴﺎن رﺧﺖ ﺑﺮﺑﺴﺖ و آﻧـﺎن را ﺑـﻪ ﺣﺎﻗﻨﻴـﺖ راه‬ ‫ﺧﻮد ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ و ﻧﺠﺎح ﺑﺎ ﻣﺠﺎﻫﺪت و ﺗﻼش ﺧﺴـﺘﮕﻲﻧﺎﭘـﺬﻳﺮ ﻣﺤـﺪﺛﺎن‬ ‫ﺷﻴﻌﻪ از اواﺧﺮ ﻏﻴﺒﺖ ﺻﻐﺮي ﺗﺎ ﻣﻴﺎﻧﺔ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪ‪ .‬ﺟﻬﺎن ﺗﺸﻴﻊ و ﻋﺎﻟﻢ ﺣﻘﻴﻘﺖ‬ ‫ﺗﺎ اﺑﺪ ﻣﺮﻫﻮن و ﻣﺪﻳﻮن ﻓﺪاﻛﺎريﻫﺎ و ﻣﺠﺎﻫﺪات آن ﻣﺮدان ﻣﺨﻠﺺ و ﺳﺨﺖﻛﻮش اﺳﺖ)‪.(1‬‬

‫واﻛﻨﺶ ﻫﺎ ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎر اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‬ ‫‪ .1‬ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي اﻋﺘﻘﺎدات اﺳﻼم ﺷﻴﻌﻲ ‪ /‬اﺷﻜﺎن ﺷﻴﺮازي ‪167 /‬‬ ‫‪ .2‬ﻣﺨﺎﻃﺮات ﻧﮕﺎه ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻪ ﺗﺸﻴﻊ ‪ /‬ﻣﻬﺪي ﺧﻠﺠﻲ ‪175 /‬‬ ‫‪ .3‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻧﻤﻮﻧﻪ ‪ /‬ﺣﺴﻦ اﻧﺼﺎري ‪185 /‬‬ ‫‪ .4‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﻳﻚ ﻛﺘﺎب ‪ /‬ﺣﺴﻴﻦ ﻣﺪرﺳﻲ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ ‪189 /‬‬

‫‪ .1‬ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي اﻋﺘﻘﺎدات اﺳﻼم ﺷﻴﻌﻲ‬

‫‪ -1‬رواﻳﺘﻲ از ﺣﻀﺮت ﻫﺎدي  اﻳﻦ وﺿﻊ را ﺑﻪ روﺷﻨﻲ ﺗﻤﺎم ﭘﻴﺸﺒﻴﻨﻲ ﻧﻤﻮده ﺑﻮد‪» :‬ﻟﻮﻻ ﻣﺎ ﻳﺒﻘﻲ ﺑﻌﺪ ﻏﻴﺒﺔ‬ ‫ﻗﺎﺋﻤﻜﻢ ﻣﻦ اﻟﻌﻠﻤﺎء اﻟﺪاﻋﻴﻦ إﻟﻴﻪ واﻟﺪاﻟﻴﻦ ﻋﻠﻴﻪ واﻟﺬاﺑﻴﻦ ﻋﻦ دﻳﻨﻪ ﺑﺤﺠﺞ اﷲ واﻟﻤﻨﻘﺬﻳﻦ ﻟﻀﻌﻔﺎء ﻋﺒﺎد اﷲ ﻣﻦ ﺷﺒﺎك‬ ‫إﺑﻠﻴﺲ وﻣﺮدﺗﻪ وﻣﻦ ﻓﺨﺎخ اﻟﻨﻮاﺻﺐ ﻟﻤﺎ ﺑﻘﻲ أﺣﺪ إﻻ أرﺗﺪ ﻋﻦ دﻳﻦ اﷲ‪ ،‬وﻟﻜﻨﻬﻢ اﻟﺬﻳﻦ ﻳﻤﺴﻜﻮن أزﻣﺔ ﻗﻠﻮب ﺿﻌﻔﺎء‬ ‫اﻟﺸﻴﻌﻪ ﻛﻤﺎ ﻳﻤﺴﻚ ﺻﺎﺣﺐ اﻟﺴﻔﻴﻨﺔ ﺳﻜﺎﻧﻬﺎ‪ .‬اوﻟﺌﻚ ﻫﻢ اﻷﻓﻀﻠﻮن ﻋﻨﺪ اﷲ ﻋﺰ وﺟﻞ« )اﺣﺘﺠﺎج ﻃﺒﺮﺳﻲ‪:2‬‬ ‫‪.(260‬‬

‫‪166‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫اﺷﻜﺎن ﺷﻴﺮازي‬ ‫"ﻣﻜﺘــﺐ در ﻓﺮاﻳﻨــﺪ ﺗﻜﺎﻣــﻞ" ﺗﺮﺟﻤــﻪاي اﺳــﺖ از ﻛﺘــﺎب "ﺑﺤــﺮان و ﺗﺜﺒﻴــﺖ در دوران‬ ‫ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي اﺳﻼم ﺷﻴﻌﻲ‪ :‬اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ اﺑﻦ ﻗﺒﻪ رازي و ﺳﻬﻢ او در اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺷﻴﻌﻪ اﻣﺎﻣﻲ" ﺑﻪ ﻗﻠـﻢ‬ ‫ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻣﺪرﺳﻲ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ‪ .‬ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ دﻳﮕﺮي ﻫﻢ از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب در ﺧـﺎرج از‬ ‫اﻳﺮان ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد اﻣﺎ اﻳﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺣﺪوداً ‪ 20‬ﺻﻔﺤﻪ اي ﻣﺘﺮﺟﻢ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺼﺎً ﺑـﺮاي‬ ‫اﻧﺘﺸﺎر در اﻳﺮان آﻣﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺻﻠﻲ ﻛﺘﺎب ﺑﺮاي ﻓﻬﻢ ﺷﻜﻞﺑﻨﺪي و ﻓﺼﻮل آن ﻣﻔﻴﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺘﺎب ﺷـﺎﻣﻞ‬ ‫دو ﻗﺴﻤﺖ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺴﻤﺖ اول ﻛﻪ در ﭼﻬﺎر ﺑﺨﺶ ﺗﺪوﻳﻦ ﺷـﺪه‪ ،‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﭘﮋوﻫﺸـﻲ‬ ‫ﻣﺪرﺳﻲ را درﺑﺎره دوران ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺷﻴﻌﻲ در ﺳﻪ ﻗﺮن ﻧﺨﺴﺖ درﺑـﺮدارد‪ .‬ﻗﺴـﻤﺖ‬ ‫دوم ﻛﺘﺎب ﻳﺎ ﻫﻤﺎن "ﺿﻤﺎﺋﻢ"‪ ،‬ﻣﺸﺘﻤﻞ اﺳﺖ ﺑﺮ دو رﺳﺎﻟﻪ از اﺑﻦ ﻗﺒﻪ رازي‪ ،‬ﻳﻚ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ او‪،‬‬ ‫ﺑﺨﺸﻲ از ﻛﺘﺎب اﻟﺘﻨﺒﻴﻪ ﻧﻮﺑﺨﺘﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺸﻲ از ﻛﺘﺎب اﻟﻤﻘﺎﻻت و اﻟﻔﺮق اﺷﻌﺮي و ﺑﺨﺸﻲ درﺑـﺎره‬ ‫ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎي ﺣﻜﻮﻣﺘﮕﺮ ﺷﻴﻌﻲ در ﺑﻐﺪاد در اواﺧﺮ ﻋﺼﺮ ﻏﻴﺒﺖ ﺻﻐﺮي‪.‬‬ ‫ﻗﺴﻤﺖ ﻧﺨﺴﺖ ﻛﺘﺎب ﻗﺮار اﺳﺖ زﻣﻴﻨﻪ‪ ،‬اﻫﻤﻴﺖ و وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻛﻼﻣﻲ اﺑﻦ ﻗﺒـﻪ را‬ ‫ﻛﻪ رﺳﺎﻳﻠﺶ ﺑﻪ ﺿﻤﻴﻤﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ روﺷﻦ ﻛﻨﺪ؛ ﻳﻌﻨـﻲ ﻛـﺎري ﻛـﻪ ﻣﻮﻟـﻒ ﻧﻬﺎﻳﺘـﺎ در ﺑﺨـﺶ‬ ‫ﭼﻬﺎرم از اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ آﻧﭽﻪ ﺗﺎ ﭘﻴﺶ از آن ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻪ آن ﻣﻲ ﭘـﺮدازد‪ .‬اﻣـﺎ اﻳـﻦ ﻗﺴـﻤﺖ‬ ‫ﭘﮋوﻫﺸﻲ ﺑﻪ ﺧﻮدي ﺧﻮد ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺮرﺳﻲ ﺣﺎﺿﺮ ﻫﻢ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺗﺼﻮﻳﺮي از ﻫﻤﺎن‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭘﮋوﻫﺸﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﺪرﺳﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ دﻫﻴﻢ‪.‬‬ ‫اﺑﻦ ﻗﺒﻪ ﻛﻪ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮي ﻣﻲ زﻳﺴﺖ ﻣﺘﻜﻠﻤﻲ ﻣﻌﺘﺰﻟـﻲ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺗﺸـﻴﻊ‬ ‫ﮔﺮوﻳﺪ‪ .‬اﻫﻤﻴـﺖ او در آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ در دوران ﻣﻮﺳـﻮم ﺑـﻪ "ﻏﻴﺒـﺖ ﺻـﻐﺮا" )‪329 -260‬‬ ‫ﻫﺠﺮي( ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﺪرﺳﻲ "ﺳـﺨﺖ ﺗـﺮﻳﻦ و ﺑﺤﺮاﻧـﻲ ﺗـﺮﻳﻦ دوره ﺗﺸـﻴﻊ اﻣـﺎﻣﻲ ﺑـﻮد"‪،‬‬ ‫اﺳﺘﺪﻻﻟﻬﺎﻳﻲ ﻛﻼﻣﻲ در دﻓﺎع از ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺷﻴﻌﻪ درﺑﺎره اﻣﺎﻣﺖ و ﺗﻮﺟﻴﻪ ﺑﺤﺮان ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه ﺑﺮ ﺳﺮ‬ ‫آن ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﻣﺘﻜﻠﻤﺎن ﺷﻴﻌﻲ ﻫﻢ ﻧﻘـﻞ و اﻗﺘﺒـﺎس ﺷـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻣﻬـﻢ در‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪167‬‬

‫ﺣﺎﻟﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﺎ ﭘﻴﺶ از آن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻴﻌﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺳـﺘﺪﻻﻟﻬﺎي ﻛﻼﻣـﻲ ﺧﻮﺷـﺒﻴﻦ ﻧﺒـﻮد و‬ ‫ﻣﺘﻜﻠﻤﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﺨﺶ ﻛﻮﭼﻜﻲ از ﻧﺨﺒﮕﺎن ﺷﻴﻌﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دادﻧﺪ )ﺻﺺ ‪ 210‬ﺗﺎ ‪.(213‬‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﺖ و اﺟﺘﻤﺎع‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺨﺶ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ "ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻣﻔﻬﻮم اﻣﺎﻣﺖ در ﺑﻌﺪ ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ" ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪.‬‬ ‫ﻣﺪرﺳﻲ ﭘﺲ از ﺗﻮﺻﻴﻒ ﮔﺮاﻳﺶ ﻋﺎﻃﻔﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ﺷـﺮح ﻣـﻲ دﻫـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻋﺘﻘﺎدات ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺣﻘﻴﺖ ﻋﻠﻲ اﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ‪ ،‬ﮔﺮاﻳﺸﻲ را‬ ‫در ﻣﻴﺎن ﺑﺨﺸﻲ از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﻜﻞ داد ﻛﻪ اﮔﺮ ﭼﻪ از ﻧﻈـﺮ ﻓﻘﻬـﻲ در اﺑﺘـﺪا از ﺳـﺎﻳﺮ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﺪا ﻧﺒﻮدﻧﺪ اﻣﺎ از ﻧﻈﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﺒﻬﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ اﻣﻮي ﻗﺮار داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬در‬ ‫ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺟﺪاﻳﻲ ﻓﻘﻬﻲ ﺷﻴﻌﻴﺎن از "ﺳﻮاد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن" در اواﻳـﻞ ﻗـﺮن دوم ﻫﺠـﺮي آﻏـﺎز ﺷـﺪ‬ ‫)‪.(30‬‬ ‫ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدن ﺗﻌﺒﻴﺮ "اﻣﺎم" ﺑﺮاي ﻓﺮزﻧﺪان ﻋﻠﻲ ﻛﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ "رﻳﺎﺳﺖ ﻋﺎﻟﻴﻪ ﺑﺮ اﻣﻮر دﻳﻦ و‬ ‫دﻧﻴﺎ" داﺷﺖ )‪ (33‬ﺑﺮ اﻳﻦ ذﻫﻨﻴﺖ در ﺷﻴﻌﻪ و ﺑﺴﻴﺎري دﻳﮕﺮ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﻻﻟﺖ ﻣﻲ ﻛﺮد ﻛـﻪ‬ ‫اﻳﻦ اﻣﺎﻣﺎن ﺳﺮاﻧﺠﺎم روزي ﻗﻴﺎم ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد و ﺧﻼﻓﺖ را ﻛﻪ ﺣﻘﺸـﺎن اﺳـﺖ ﺑـﺎز ﺧﻮاﻫﻨـﺪ‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻗﻴﺎم ﻛﻨﻨﺪه ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ﻗﺎﺋﻢ آل ﻣﺤﻤﺪ( ﺟﺰء اﺳﺎﺳﻲ ﻣﻔﻬﻮم اﻣﺎﻣﺖ ﺷﻴﻌﻲ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻋﺪم ﺗﻤﺎﻳﻞ اﻣﺎم ﭘﻨﺠﻢ و ﺷﺸﻢ )ﺑﺎﻗﺮ و ﺻﺎدق( ﺑـﺮاي ﻗﻴـﺎم و در دﺳـﺖ‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮاي ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺳﺎز ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن اﻧﺘﻈﺎر داﺷـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ اﻣـﺎم‬ ‫ﺻﺎدق ﻗﻴﺎم ﻛﻨﺪ ﻳﺎ در ﻗﻴﺎم ﻧﻘﺸﻲ اﺳﺎﺳﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﻴﺮد و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺸـﺪ‪ ،‬ﺑﺤﺮاﻧـﻲ‬ ‫اﻋﺘﻘﺎدي ﺑﺮاي ﺷﻴﻌﻴﺎن رخ داد )‪ 35‬ﺗﺎ ‪ .(37‬اﻳﻦ در ﺣﺎﻟﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن دﻳﮕﺮ ﻓﺮزﻧﺪان ﻋﻠﻲ‬ ‫ﺧﺼﻮﺻﺎً از ﺷﺎﺧﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺣﺴﻨﻲ اﻓﺮادي دﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﻴﺎم زدﻧﺪ و ﺳﺮﻛﻮب ﺷﺪﻧﺪ )‪.(112‬‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺪ اﻳﻦ ﺑﺤﺮان ﺑﺎزﺑﻴﻨﻲ ﻫﺎﻳﻲ در ﻣﻔﻬﻮم اﻣﺎﻣﺖ ﺑﻮد‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻦ ﺑﺎزﺑﻴﻨﻲ ﻫﺎ ﻣـﻲ ﺗـﻮان‬ ‫ﺑﻪ ﻃﺮح ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻋﺼﻤﺖ اﻣﺎم اﺷﺎره ﻛﺮد ﻛﻪ ﺗﺎ ﭘـﻴﺶ از آن ﺳـﺎﺑﻘﻪ ﻧﺪاﺷـﺖ )‪ .(39‬در ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫زﻣﻴﻨﻪ اﻋﺘﻘﺎدات ﻓﻮق ﻃﺒﻴﻌﻲ درﺑﺎره اﻣﺎﻣﺎن ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻧﻈﻴﺮ اﻋﺘﻘـﺎداﺗﻲ ﻛـﻪ ﭘـﻴﺶ از آن‬

‫‪168‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﻓﺮﻗﻪ ﻫﺎي ﺷﻴﻌﻪ دﻳﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﻴﺴﺎﻧﻴﻪ ﻣﻄﺮح ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ )‪ (40‬و اﻣﺎم را ﻗﻄﺐ آﻓﺮﻳﻨﺶ و ﻻزﻣﻪ‬ ‫اداﻣﻪ آن ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ )اﻫﻤﻴﺖ او ﻓﺮاﺗﺮ از آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻗﻴﺎم ﺑﻜﻨﺪ ﻳﺎ ﻧﻜﻨﺪ(‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از اﻳﻦ دوره‪ ،‬ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن اﻣﺎم ﻫﻔﺘﻢ و اﻧﺘﻈﺎر ﻇﻬﻮر او و ﺗﺐ و ﺗﺎب وﻻﻳﺖ ﻋﻬـﺪي‬ ‫اﻣﺎم ﻫﺸﺘﻢ ﻫﻢ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺤﺮان ﻫﺎ اﻓﺰودﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﺎﻣﻠﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ﭘـﻴﺶ ﺑـﻪ ﮔﺴـﺘﺮش ﻋﻘﺎﻳـﺪ‬ ‫ﻣﺎﻓﻮق ﻃﺒﻴﻌﻲ درﺑﺎره ﺷﺨﺼﻴﺖ اﻣﺎﻣﺎن داﻣﻦ زد ﺧﺮدﺳﺎل ﺑﻮدن دو اﻣﺎم ﻧﻬﻢ و دﻫﻢ در زﻣﺎن‬ ‫رﺳﻴﺪن ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ و ﭘﺮﺳﺶ ﻫﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ درﺑﺎره ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ و ﻋﻠﻢ اﻳﺸﺎن ﺑﺮاي ﺷـﻴﻌﻴﺎن‬ ‫ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ‪ .‬در ﺗﻮﺟﻴﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻳﻞ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎي ﻓﻮق ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻏﻠﻮ آﻣﻴﺰ دﺳﺖ ﺑﺎﻻ را‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ )‪.(42‬‬ ‫ﻣﺪرﺳﻲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ روﻳﻜﺮد ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻣﺎم ﻫﻔـﺘﻢ در ﺑﺮاﺑـﺮ ﺣﻜﻮﻣـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻧﺴـﺒﺖ دو اﻣـﺎم‬ ‫ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت داﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﻫﻔﺘﻢ ﺷﻴﻌﻴﺎن از ﻧﻈﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻓﻌﺎل ﺗﺮ ﺑﻮد و ﺑـﺎ دﺳـﺘﮕﺎه ﺣـﺎﻛﻢ‬ ‫ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺟﻮﻳﻲ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻜﺘﻪ اﺳﺎﺳﻲ و ﺗﺤﻮﻟﻲ ﻛﻪ او اﻳﺠﺎد ﻛﺮد ﺗﺎﺳﻴﺲ ﻧﻈﺎم وﻛﺎﻟﺖ ﻣﺎﻟﻲ‬ ‫ﺑﺮاي درﻳﺎﻓﺖ وﺟﻮﻫﺎت از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﻮد )‪.(40‬‬ ‫اﻣﺎﻣﺎن ﺷﻴﻌﻪ ﺗﺎ ﭘﻴﺶ از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ ﺧﻤﺲ ﻧﻤﻲ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و از زﻣﺎن اﻣﺎم ﺻﺎدق ﻫﺪاﻳﺎ را ﻗﺒﻮل‬ ‫ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬درﻳﺎﻓﺖ ﺧﻤﺲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻬﻢ ﻣﺸﺨﺼﻲ از درآﻣﺪ ﺷﻴﻌﻴﺎن از زﻣـﺎن اﻣـﺎم دﻫـﻢ‪،‬‬ ‫ﻫﺎدي از ﻃﺮﻳﻖ ﻫﻤﺎن ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻣﺎم ﻫﻔﺘﻢ ﺑﻨﻴﺎد ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻧﻈﻢ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺎم ﺑﻪ ﺗـﺪرﻳﺞ‬ ‫ﺷﻜﻞ ﻫﺮﻣﻲ را ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻤﺪان اﻣﺎﻣﺎن را در ﺧﻮد ﺟﺎي ﻣﻲ داد )‪ 44‬ﺗﺎ ‪.(49‬‬ ‫ﻧﻈﺎم وﻛﺎﻟﺖ ﻧﻘﺶ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪه اي در ﺗﺤﻮﻻت ﺗﺸﻴﻊ ﺑﺎزي ﻛﺮد‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﻋﺒﺎﺳـﻴﺎن‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻣﺎم ﻫﻔﺘﻢ را در زﻧﺪان ﻛﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﻲ از ﭘﻴﺮوان او ﻣﺮﮔﺶ را ﺑـﺎور ﻧﻜﺮدﻧـﺪ و در‬ ‫ﻣﻴﺎن اﻳﺸﺎن اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد راﻳﺞ ﺷﺪ ﻛﻪ او ﻏﺎﻳﺐ ﺷﺪه وﻇﻬﻮر ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺮوه از ﺷﻴﻌﻴﺎن‬ ‫اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮاً اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ واﻗﻔﻴﻪ ﻣﺸﻬﻮر ﺷﺪﻧﺪ و ﺗﺎ ﻗـﺮن ﺷﺸـﻢ ﻫﺠـﺮي دوام‬ ‫ﭘﻴﺪا ﻛﺮدﻧﺪ )‪ 122‬ﺗﺎ ‪ .(123‬ﻣﻮرﺧﺎن ﻧﻘﺶ وﻛﻼي ﻣﺎﻟﻲ را ﻛﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﻴﺎﺑﺖ از اﻣـﺎم‬ ‫ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن وﺟﻮﻫﺎت ﺷﺮﻋﻲ را درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻨﻨﺪ در اداﻣﻪ اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد ﺟﺪي ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ‬ ‫)‪.(125‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪169‬‬

‫ﻣﺪرﺳﻲ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻛﺸﻤﻜﺶ ﻫﺎﻳﻲ اﺷﺎره ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن اﻣﺎﻣـﺎن دﻫـﻢ و ﻳـﺎزدﻫﻢ ﺑـﺎ‬ ‫وﻛﻼﻳﺸﺎن ﭘﻴﺶ آﻣﺪ )‪ .(52‬در ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ وﻗﺎﻳﻊ ﻛﺎر درﮔﻴﺮي اﻣﺎم دﻫﻢ ﺑﺎ ﻳﻜﻲ از وﻛﻴﻼﻧﺶ‬ ‫ﭼﻨﺎن ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ دﺳﺘﻮر ﻗﺘﻞ آن وﻛﻴﻞ‪ ،‬ﻓﺎرس ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ‪ ،‬ﺻﺎدر ﺷﺪ )‪ 142‬ﺗﺎ ‪ .(145‬ﺑﻌـﺪاً‬ ‫ﻃﺮﻓﺪاران ﻓﺎرس ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ در ﻣﺎﺟﺮاي ﺟﻌﻔﺮ ﺑﺮادر اﻣﺎم ﻳﺎزدﻫﻢ ﻛﻪ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ او ادﻋـﺎي‬ ‫اﻣﺎﻣﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎزي ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﺶ را در ﻣﻴﺎن وﻛﻼي ﻣﺎﻟﻲ اﻣﺎﻣﺎن‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﻋﻤﺮي وﻛﻴـﻞ اﻣـﺎم‬ ‫ﻳﺎزدﻫﻢ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ .‬او ﻫﻤﺎن ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺮگ اﻣﺎم ﻋﺴﻜﺮي اﻋـﻼم ﻛـﺮد ﻛـﻪ او ﻓﺮزﻧـﺪي‬ ‫داﺷﺘﻪ ﻛﻪ از ﺑﻴﻢ ﺧﻄﺮ ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻬﺎد وﻛﺎﻟﺖ اﻣﺎم ﻳﺎزدﻫﻢ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ در ﺧﺎﻧـﺪان‬ ‫ﻋﺜﻤﺎن اﻣﺘﺪاد ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﺎ ﻟﻐﻮ آن دوران "ﻏﻴﺒﺖ ﻛﺒﺮي" اﻣﺎم دوازدﻫﻢ آﻏﺎز ﺷﺪ )‪.(53‬‬ ‫ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ و ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم ﻛﺘﺎب ﺑﻪ "ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻣﻔﻬﻮم اﻣﺎﻣﺖ در ﺑﻌﺪ ﻋﻠﻤﻲ و ﻣﻌﻨـﻮي" ﻣـﻲ ﭘـﺮدازد‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﺑﺨﺶ دﻳﺪﮔﺎه ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ را ﺷﺮح ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬از ﻳﻚ ﺳﻮ ﻋﺪه اي اﻋﺘﻘـﺎد داﺷـﺘﻨﺪ ﺧﺪاوﻧـﺪ‬ ‫ﺑﺨﺸﻲ از اﻣﻮر ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺎن ﺗﻔﻮﻳﺾ ﻛﺮده )ﻣﻔﻮﺿﻪ( ﻳﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺗﺮﺗﻴﺐ درﺑﺎره ﺷـﺄن آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﻏﻠﻮ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ )ﻏﻼت(‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ اﻣﺎﻣـﺎن ﺗﻨﻬـﺎ "ﻋﻠﻤـﺎي اﺑـﺮار"‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬دﻳﺪﮔﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ اﻣﺎﻣﺎن ﺷﻴﻌﻪ از ﺟﻤﻠﻪ اﻣﺎم ﺷﺸﻢ ﻫﻢ آن را ﺗﺎﻳﻴﺪ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ )‪.(75‬‬ ‫ﻣﺪرﺳﻲ ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻘﺒﻮﻟﻴﺖ دﻳﺪﮔﺎه ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و ارﺗﺒﺎط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ‬ ‫اﻣﺎﻣﺎن ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺎ ﮔﺮوه ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﺮح ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎي ﻓﻮق ﻃﺒﻴﻌﻲ ﭘﺲ از‬ ‫ﻣﺮگ اﻣﺎم ﻫﺸﺘﻢ و ﻣﺴﺌﻠﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﺮدﺳﺎﻟﺶ ﻗﻮت ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و در ﻗـﺮن ﺳـﻮم ﻫﺠـﺮي‬ ‫ﺷﻜﻮﻓﺎ ﺷﺪﻧﺪ )‪ .(82‬ﻣﺪرﺳﻲ ﺷﺮح ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﻏﻼت ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺿـﺪﻳﺖ ﺑـﺎ "آل‬ ‫ﻋﻠﻲ" ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ )‪ (86‬و ﺑﻪ ﺟﻌﻞ ﺣﺪﻳﺚ و ﺗﻬﻴﻪ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺣﺪﻳﺜﻲ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻋﻘﺎﻳـﺪ ﺧـﻮد‬ ‫دﺳﺖ ﻣﻲ زدﻧﺪ )‪ .(96‬ﻋﻤﻖ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺟﻌﻞ اﺣﺎدﻳﺚ ﺑﺮ اﻋﺘﻘﺎدات ﺷﻴﻌﻪ ﭼﻨﺎن ﺑﻮد ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﮔﻔﺘـﻪ‬ ‫ﻣﺪرﺳﻲ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺤﻘﻘﺎن از ﻣﻴﺎن ‪ 16199‬ﺣﺪﻳﺚ ﻛﺘﺎب ﻣﻬﻢ ﻛﺎﻓﻲ‪ 9485 ،‬ﺣﺪﻳﺚ را ﺟﻌﻠﻲ‬ ‫ﻣﻲ داﻧﻨﺪ )‪.(102‬‬

‫‪170‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم ﻛﺘﺎب "ﺑﻪ ﺑﺤﺮان رﻫﺒـﺮي و ﻧﻘـﺶ راوﻳـﺎن ﺣـﺪﻳﺚ" ﻣـﻲ ﭘـﺮدازد‪ .‬ﭘـﺲ از‬ ‫ﻣﺎﺟﺮاي ﻗﻴﺎم ﻧﻜﺮدن اﻣﺎم ﺻﺎدق در زﻣﻴﻨﻪ اﻣﺎﻣﺖ و رﻗﺎﺑﺖ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺣﺴﻨﻲ ﺑﺎ او‪ ،‬ﻣﺮگ ﻓﺮزﻧﺪ‬ ‫ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪ او ‪-‬اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ‪ -‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺳﺎز ﺷﺪ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً اﻣﺎم ﺻﺎدق در ﻣﻮرد او وﻋﺪه اﻣﺎﻣﺖ ﻫـﻢ‬ ‫داده ﺑﻮد )‪ .(119‬ﻣﺮگ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ از ﺳﻮي ﺑﺴﻴﺎري از ﺷـﻴﻌﻴﺎن ﺑـﺎور ﻧﺸـﺪ و اﻳـﺪه ﻏﻴﺒـﺖ و‬ ‫اﻣﺎﻣﺖ او ﺑﺮاي اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺷﻴﻌﻴﺎن آن زﻣﺎن ﺟﺪﻳﺖ ﻳﺎﻓﺖ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﺎ ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﻳﻜﻲ از ﻏـﻼت‬ ‫ﻣﺸﻬﻮر زﻣﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم اﺑﻮاﻟﺨﻄﺎب ﺑﻪ ﺟﻤﻊ ﻗﺎﺋﻼن اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه‪ ،‬ﻣﺬﻫﺐ ﺷﻴﻌﻲ اﺳـﻤﺎﻋﻴﻠﻲ ﻧﻀـﺞ‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ‪(119) .‬‬ ‫ﺑﺤﺮان در ﻣﻴﺎن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ راه ﻣﺬﻫﺐ اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻲ ﻧﺮﻓﺘﻨﺪ ﺑﺎز ﻫﻢ اداﻣـﻪ ﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬ﭘـﺲ از‬ ‫ﻣﺮگ اﻣﺎم ﺻﺎدق‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﭘﺴﺮ ﺑﺰرگ او ﭘﺲ از ﻫﻔﺘﺎد و دو روز اﻣﺎﻣﺖ درﮔﺬﺷـﺖ‪ .‬اﻣﺎﻣـﺖ‬ ‫ﭘﺲ از او ﺑﻪ ﻣﻮﺳﻲ ﻛﺎﻇﻢ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻣﺮگ ﻣﻮﺳﻲ ﻛﺎﻇﻢ در ﻣﻮرد او ﻧﻴﺰ ادﻋﺎي ﻏﻴﺒـﺖ ﺗﻜـﺮار‬ ‫ﺷﺪ و ﺑﺴﻴﺎري ﺑﻪ اﻣﺎم ﻫﺸﺘﻢ ﻧﮕﺮوﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ اﻣﺎم ﻫﺸﺘﻢ از او ﻇﺎﻫﺮاً ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﻓﺮزﻧﺪ‬ ‫ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻮدك ﺧﺮدﺳﺎل ﺗﻨﻬﺎ ﮔﺰﻳﻨﻪ ﺑﺮاي اﻣﺘﺪاد اﻣﺎﻣـﺖ ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ‬ ‫ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻛﺲ دﻳﮕﺮي ﻧﺮﻓﺘﻨﺪ اﻣﺎ ﺑﺤﺮان ﭼﻨﺎن ﻛﻪ آﻣﺪ در ﻧﻈﺮﻳﻪ رخ ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﻣﺮگ اﻣﺎم ﻧﻬﻢ ﺧﺪﻣﺘﻜﺎر او در ﻣﻴﺎن ﺟﻤﻊ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ و ﮔﻔـﺖ ﻛـﻪ اﻣـﺎم‬ ‫ﺟﻮاد‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻓﺮزﻧﺪش ﻫﺎدي را ﻛﻪ ﻫﻔﺖ ﺳﺎل داﺷﺖ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮد ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻪ‬ ‫ﻣﺪرﺳﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﻋﺘﺮاض ﻛﺮد ﻛﻪ او ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﺪت ﻣﻮرد ﻋﺘﺎب ﺧـﺪﻣﺘﻜﺎر‬ ‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ )‪.(131‬‬ ‫ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﺎز ﻫﻢ اداﻣﻪ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ .‬اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮزﻧﺪ ارﺷﺪ ﻫﺎدي ﻛﻪ ﭘﺪر‬ ‫ﺑﻪ اوﻋﻼﻗﻪ داﺷﺖ و وﻋﺪه اﻣﺎﻣﺘﺶ را داده ﺑﻮد ﺳـﻪ ﺳـﺎل ﭘـﻴﺶ از ﻣـﺮگ ﭘـﺪر درﮔﺬﺷـﺖ‬ ‫)‪ .(132‬در اﻳﻦ زﻣﺎن ﻋﻼوه ﺑﺮ زﻧﺪه ﺷﺪن دوﺑﺎره ﺑﺤﺚ درﻣﻮرد ﺑﺪاء )ﺗﻐﻴﻴﺮ اراده ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ‬ ‫آﺷﻜﺎر ﺷﺪن اراده ﭘﻨﻬﺎن او( اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ ﭘﻴﺶ آﻣﺪ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻫﺎدي ﺑﺮﺧﻲ از ﺷـﻴﻌﻴﺎن ﻓﻜـﺮ‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺰرگ ﺑﻌﺪي ﻳﻌﻨﻲ ﺣﺴﻦ ﻋﺴﻜﺮي از روي اﺿﻄﺮار ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﺑﺮﮔﺰﻳـﺪه ﺷـﺪه‬ ‫)‪.(134‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪171‬‬

‫ﻣﺪرﺳﻲ ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ اﻣﺎم ﻳﺎزدﻫﻢ در ﺗﻤﺎم ﻣﺪت اﻣﺎﻣﺖ ﺧﻮد از روز ﻧﺨﺴﺖ ﺑـﺎ اﻳـﺮاد‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ رﻓﺘﺎر او را "ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ رﻓﺘﺎر اﺟﺪادش" ﻧﻤﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﻧﺎﻣـﻪ ﻫـﺎﻳﺶ‬ ‫"ﻏﻠﻂ ﻫﺎي دﺳﺘﻮري" ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و "در ﻣﻮرد ﭘﺎﻛﻲ و ﺗﻘـﻮاي او ﺳـﺨﻨﺎن ﺑـﻲ ادﺑﺎﻧـﻪ ﻣـﻲ‬ ‫ﮔﻔﺘﻨﺪ" )‪.(135‬‬ ‫ﻣﺸﻜﻼت اﻣﺎم ﻋﺴﻜﺮي ﺑﺎ وﺟﻮد ﺟﻌﻔﺮ ﺑﺮادر ﻛﻮﭼﻚ ﺗﺮش ﻛﻪ ادﻋﺎي اﻣﺎﻣﺖ ﻣـﻲ ﻛـﺮد‬ ‫ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻴﺶ ﺗﺮ ﺷﺪ‪ .‬در ﺗﻤﺎم ﻃﻮل ﻣﺪت اﻣﺎﻣﺖ ﻋﺴـﻜﺮي ﭘﻴـﺮوان او و ﺟﻌﻔـﺮ ﻣﺘﻘـﺎﺑﻼً ﺑـﻪ‬ ‫اﻣﺎﻣﺎن ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺗﻬﺎم ﻣﻲ زدﻧﺪ و در ﻣﻴﺎن اﻳﻦ درﮔﻴﺮي ﺷﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻋﺴﻜﺮي ﻧﮕﺮان ﺑﻮدﻧﺪ‬ ‫ﻛﻪ او ﻫﻴﭽﮕﺎه ﻓﺮزﻧﺪي ﻧﻴﺎورد و اﻣﺎﻣﺖ ﭘﺲ از او ﺑﻪ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﺮﺳﺪ )‪.(148‬‬ ‫اﻣﺎم دوازدﻫﻢ‬ ‫ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﺮگ اﻣﺎم ﻋﺴﻜﺮي )‪ 260‬ﻫﺠﺮي( ﺻﺤﺒﺘﻲ از وﺟـﻮد ﻓﺮزﻧـﺪ او در ﻣﻴـﺎن ﻧﺒـﻮد‬ ‫)‪ .(151‬وﻗﺘﻲ او از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﻋﻤﺮي اﻋﻼم ﻛﺮد ﻛﻪ ﻋﺴﻜﺮي ﻓﺮزﻧﺪي داﺷﺘﻪ‬ ‫ﻛﻪ ﻫﻢ اﻛﻨﻮن اﻣﺎم اﺳﺖ )‪ .(152‬ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎور اﻳﻦ اﻣﺮ دﺷﻮار ﺑﻮد ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻛﻪ در‬ ‫ﻣﻴﺎن ﻧﺰدﻳﻜﺎن ﻋﺴﻜﺮي در اﻳﻦ ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻣﺎدر ﻋﺴﻜﺮي ﻛﻪ ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ‬ ‫ﭘﺲ از ﻣﺮگ او از ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺮا آﻣﺪ ﻣﺪﻋﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﻛﻨﻴﺰان ﻋﺴـﻜﺮي از او ﺣﺎﻣﻠـﻪ‬ ‫اﺳﺖ و ﻓﺮزﻧﺪ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ )‪ .(153‬اﻳﻦ ادﻋﺎ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻛﻮﺗﺎه ﻛﺮدن دﺳﺖ ﺟﻌﻔﺮ‬ ‫و ﺧﻮاﻫﺮش از ارث ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه از ﻋﺴﻜﺮي ﺑﻮد ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻧﺮﺳﻴﺪ و آن ﻛﻨﻴﺰ ﺣﺘـﻲ ﺗـﺎ‬ ‫ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﻫﻢ ﻓﺮزﻧﺪي ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﻧﻴﺎورد و ارث ﻋﺴﻜﺮي ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﻮاﻋﺪ ﻓﻘﻬـﻲ ﻣﻴـﺎن ﺟﻌﻔـﺮ‪،‬‬ ‫ﺧﻮاﻫﺮ و ﻣﺎدر ﻋﺴﻜﺮي ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪ )‪ 154‬و ﺑﻌﺪ(‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﻋﻤﺮي ﻛﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻓﺮزﻧﺪ داﺷـﺘﻦ اﻣـﺎم ﻋﺴـﻜﺮي را ﻣﻄـﺮح‬ ‫ﻛﺮده ﺑﻮد از ﺳﺎﻣﺮا ﻛﻪ ﻣﺤﻞ ﻛﺸﻤﻜﺶ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن او ﺑﻮد ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد ﻧﻘﻞ ﻣﻜﺎن ﻛﺮد و ﻫﻤﭽﻨﺎن‬ ‫وﻛﻴﻞ اﻣﺎم دوازدﻫﻢ ﻛﻪ ﺧﻮد از وﺟﻮدش ﺧﺒﺮ داده ﺑﻮد ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ )‪ .(156‬در ﭼﻨﻴﻦ وﺿـﻌﻲ‬ ‫ﻣﻴﺎن ﺷﻴﻌﻴﺎن و وﻛﻼي اﻣﺎم ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺗﺸﺘﺖ ﭘﻴﺪا ﺷﺪ و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻮﻟﻲ‪ ،‬اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺟﻌﻔﺮ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬ ‫اﻣﺎم ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ و ﺑﺴﻴﺎري ﻫﻢ از ﻣﺬﻫﺐ ﺗﺸﻴﻊ دﺳﺖ ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ )‪ 156‬ﺗـﺎ ‪ .(161‬در‬

‫‪172‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﻣﻴﺎن ﺷﻴﻌﻴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ اﻣﺎﻣﺖ ﻧﺰدﻳـﻚ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻋـﺪم ﭘـﺬﻳﺮش وﺟـﻮد ﻓﺮزﻧـﺪ‬ ‫ﻋﺴﻜﺮي ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺎﻳﻊ ﺑﻮد )‪ .(156‬ﻇﺎﻫﺮاً ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺧﺎرج از ﻋـﺮاق ﻛـﻪ دور از ﻣﺤـﻞ رﺧـﺪاد‬ ‫وﻗﺎﻳﻊ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ واﺳﻄﻪ وﻛﻴﻼن دﻳﮕﺮ از ﻣﺴﺎﻳﻞ ﻣﻄﻠـﻊ ﻣـﻲ ﺷـﺪﻧﺪ ﺑﻴﺸـﺘﺮ اﻳـﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ را‬ ‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي ﭘﺬﻳﺮﻧﺪﮔﺎن وﺟﻮد ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﺴﻜﺮي در اﺑﺘﺪا ﭘﻨﻬﺎن ﺑﻮدن او ﻣﺸﻜﻞ ﺳـﺎز ﻧﺒـﻮد‪ .‬آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ او ﻛﻪ ﺑﺎ رﻓﻊ ﺷﺪن ﺧﻄﺮ و در زﻣﺎن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺟﻮدش ﺷﻬﺎدت داده اﻧـﺪ‬ ‫و او را ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ ﻇﺎﻫﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ )‪ .(168‬وﻗﺘﻲ زﻣـﺎن ﻏﻴﺒـﺖ ﺑـﻪ درازا ﻛﺸـﻴﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺟـﻪ‬ ‫راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ ﺑﻪ رواﻳﺖ ﻫﺎﻳﻲ ﺟﻠﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن اﻣﺎم ﻋﻠﻲ ﻳﺎ اﻣـﺎم ﻣﻮﺳـﻲ‬ ‫ﻛﺎﻇﻢ در ﻣﻮرد ﻇﻬﻮر و ﻏﻴﺒﺖ اﻣﺎم در ﻣﻴﺎن ﺷﻴﻌﻪ راﻳﺞ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ اﻏﻠﺐ رواﻳـﺖ ﻫـﺎﻳﻲ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﺧﻂ ﺗﺸﻴﻊ ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺑﻪ اﻣﺎم ﻋﺴﻜﺮي ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ ﺑﻮد و آﻧﻬﺎ‬ ‫را ﺑﺎﻃﻞ داﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد )‪.(170‬‬ ‫دﺳﺘﻪ دﻳﮕﺮي از رواﻳﺎت ﻛﻪ در اﻳﻦ دوره ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬رواﻳﺖ ﻫﺎﻳﻲ در ﻣﻴﺎن‬ ‫اﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ در ﻣﻮرد "ﻣﻬﺪي"اي ﻛﻪ در آﺧﺮاﻟﺰﻣﺎن ﻣﻲ آﻳـﺪ ﺻـﺤﺒﺖ ﻣـﻲ ﻛﺮدﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﺪﻣﺖ اﻳﻦ رواﻳﺖ ﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﻴﻤﻪ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي ﺑﺮﻣﻲ ﮔﺸﺖ‪ .‬ﺗﺎ ﭘﻴﺶ از آن ﻧﻪ اﻳﻦ اﺣﺎدﻳﺚ و‬ ‫ﻧﻪ ﺧﻮد اﺻﻄﻼح "ﻣﻬﺪي" در ادﺑﻴﺎت ﺷﻴﻌﻪ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻬﺪي در اﻳﻦ اﺣﺎدﻳﺚ ﺑﺎ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺷﻴﻌﻲ "ﻗﺎﺋﻢ آل ﻣﺤﻤﺪ" ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﺒﻮد)‪.(174‬‬ ‫ﻣﺪرﺳﻲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻬﺪي درﺑـﺎره ﻓﺮزﻧـﺪ ﻋﺴـﻜﺮي در‬ ‫ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﻣﺘﻮﻧﻲ ﻛﻪ از دﻫﻪ ﻫﺎي آﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه دﻳﺪه ﻧﻤـﻲ ﺷـﻮد )‪ .(173‬در‬ ‫ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﻫﺎ در ﻣﻴﺎن اﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻮد ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛـﻪ ﭼﻨـﺪ ﺗـﻦ از ﺧﻠﻔـﺎي‬ ‫اﻣﻮي و ﻋﺒﺎﺳﻲ ﻣﻬﺪي ﻧﺎم داﺷﺘﻨﺪ )‪.(173‬‬ ‫ﺷﻴﻌﻴﺎن در دﻫﻪ ﻫﺎي آﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم دﻳﮕﺮ اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻨﺪ اﻣﺎم دوازدﻫﻢ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣـﻲ ﺑﺎﻳﺴـﺖ‬ ‫در آن ﻫﻨﮕﺎم دﺳﺖ ﻛﻢ ‪ 40‬ﺳﺎﻟﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و دﻳﮕﺮ ﺗﻬﺪﻳﺪي ﻫﻢ ﻣﺘﻮﺟـﻪ او ﻧﺒـﻮد‪ ،‬ﻇﻬـﻮر‬ ‫ﻛﻨﺪ و اﻣﺮ اﻣﺎﻣﺖ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﮕﻴﺮد )‪ .(180‬اﻣﺎ اﻳﻦ اﺗﻔﺎق ﻧﻴﻔﺘﺎد‪ .‬ﺗﺎ دﻫﻪ ﭼﻬﺎرم ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪173‬‬

‫ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ درﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻠﻜﻪ ﻓﺮزﻧﺪ او ﻛﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﭘﺪر ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬ ‫دو ﻧﻔﺮ دﻳﮕﺮ ﻛﻪ از ﻧﻈﺎم وﻛﺎﻟﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ از دﻧﻴﺎ رﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ‬ ‫اﻣﺎم ﻫﻨﻮز ﻇﻬﻮر ﻧﻜﺮده ﺑﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻘﻄﻊ "ﺗﺤﻴﺮي ﺷﺪﻳﺪ" ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑـﻮد‬ ‫)‪.(183‬‬ ‫در اﻳﻦ دوران ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻮﺟﻪ راوﻳﺎن ﺑﻪ ﺣﺪﻳﺚ دﻳﮕﺮي از اﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﺟﻠﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ اﻣﻮﻳﺎن‬ ‫آن را در دوره اﻧﻘﻼب ﺿﺪ اﻣﻮي ﻧﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﺣﺪﻳﺜﻲ ﺿﺪ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ‬ ‫رﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻲ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﻣﺎﻣﺎن ﺣﻖ ‪ 12‬ﻧﻔﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ )ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺮ ﺗﻌﺪاد ﺧﻠﻔﺎي اﻣﻮي ﺗﺎ‬ ‫زﻣﺎن ﻧﻘﻞ آن ﺣﺪﻳﺚ( و ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻋﺪه ﺣﺎﻛﻤﺎن ﺟﻮر ﺧﻮاﻫﻨﺪ آﻣﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﻛﻪ ﺗﺎ ﭘﻴﺶ‬ ‫از آن از ﺳﻮي راوﻳﺎن ﺷﻴﻌﻲ "ﺑﺎﻳﻜﻮت" ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم اﺑﺘﺪا از ﺳﻮي اﺑـﺮاﻫﻴﻢ‬ ‫ﻛﺎﺗﺐ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﭘﺲ از آن ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﺪرﺳﻲ ﻣﺤﺪﺛﺎن ﺷﻴﻌﻲ آﻧﻘﺪر در‬ ‫ﺑﺎره ‪ 12‬ﻋﺪد ﺑﻮدن اﻣﺎﻣﺎن ﺣﺪﻳﺚ "ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ" ﻛﻪ ﻛﺘﺎب ﻫﺎﻳﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ درﺑﺎره آن ﻧﻮﺷـﺘﻨﺪ )‪190‬‬ ‫ﺗﺎ ‪ .(196‬در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺛﺒﺎت ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪ و ﺑﻘﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷـﻴﻌﻲ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ‬ ‫اﺣﺎدﻳﺚ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم و آﺧﺮ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﺳﻬﻢ ﻣﺘﻜﻠﻤﺎن در ﺣﻞ اﻳﻦ ﺑﺤﺮان ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪ .‬ﻣﺪرﺳـﻲ ﺗـﺎ‬ ‫اﻳﻦ ﺟﺎ ﺗﺼﻮﻳﺮي از ﻛﻠﻴﺖ ﻣﺎﺟﺮاي ﺑﺤﺮان اﻣﺎﻣﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ داده و در ﻓﺼﻞ آﺧﺮ ﺑﻪ اﻫﻤﻴـﺖ‬ ‫اﺑﻦ ﻗﺒﻪ و اﺳﺘﺪﻻل ﻫﺎي او ﻣﻲ ﭘﺮدازد ﻛﻪ در ﻣﺘﻦ ﺿﻤﺎﻳﻢ ﻛﺘﺎب آﻣﺪه اﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﻓﺎرﺳﻲ از ﻛﺘﺎب ﻣﺪرﺳﻲ‪ ،‬ﺳـﻮاي اﻫﻤﻴـﺖ ﭘﮋوﻫﺸـﻲ آن‪ ،‬وﺟـﻮه ﺟـﺬاب‬ ‫دﻳﮕﺮي ﻫﻢ دارد ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺗﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﻫﻤﻪ اﻳـﻦ وﻗـﺎﻳﻊ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ﺑـﺎ ﻟﺤﻨـﻲ‬ ‫ﻣﻮﻣﻨﺎﻧﻪ در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳﻲ و ﻣﻘﺪﻣﻪ آن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺨﺎﻃﺮات ﻧﮕﺎه ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻪ ﺗﺸﻴﻊ‬ ‫‪ .1‬اﺷﻜﺎن ﺷﻴﺮازي‪ .(1387) .‬ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي اﻋﺘﻘﺎدات اﺳﻼم ﺷﻴﻌﻲ‪ .‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 1‬آﺑﺎن ‪ 1390‬از‬ ‫‪http://www.bbc.co.uk/persian/arts/story/2008/08/080806_an-ash-shiite-modaressi.shtml‬‬

‫‪174‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﻣﻬﺪي ﺧﻠﺠﻲ‬ ‫اﻧﺘﺸﺎر ﺗﺮﺟﻤﻪي ﻓﺎرﺳﻲ ﻛﺘﺎبِ »ﻣﻜﺘـﺐ در ﻓﺮاﻳﻨـﺪ ﺗﻜﺎﻣـﻞ« ﻧﻮﺷـﺘﻪي ﺣﺴـﻴﻦ ﻣﺪرﺳـﻲ‬ ‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﺠﻮز وزارت ارﺷﺎد دوﻟﺘﻲ ﻛﻪ درﻳﺎﻓﺘﻲ آﺧﺮاﻟﺰﻣﺎﻧﻲ از اﻣـﺎم دوازدﻫـﻢ ﺷـﻴﻌﻴﺎن‬ ‫دارد‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻃﻨﺰ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﻴﻬﻮده ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ دﻳﺮي از اﻧﺘﺸﺎر آن ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺠﺎدﻻت ﻓﺮاواﻧﻲ‬ ‫را در ﺣﻮزهي ﻋﻠﻤﻴﻪ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ و ﻧﻬﺎدﻫﺎ و رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺬﻫﺒﻲ در اﻳﺮان‬ ‫واﻛﻨﺸﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﺑـﻪ آن ﻧﺸـﺎن دادﻧـﺪ‪ .‬روزﻧﺎﻣـﻪ ﺟﻤﻬـﻮري اﺳـﻼﻣﻲ در ﺷـﻤﺎره روز‬ ‫ﻳﻚﺷﻨﺒﻪ ﻳﺎزدﻫﻢ آذرﻣﺎه ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهي ﻛﺘﺎب را »روﺣﺎﻧﻲ ﻓﺎﺳﺪ«ي ﺧﻮاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑـﺎ »ﻓﺮﻳـﺐﻛـﺎري‬ ‫ﺷﻴﺎداﻧﻪ« در ﻧﻮﺷﺘﻪي ﺧﻮد ﻛﻮﺷﻴﺪه اﺳﺖ »اﺻﻞ وﺟـﻮد اﻣـﺎم زﻣـﺎن ﻋﻠﻴـﻪ اﻟﺴـﻼم را ﻣـﺒﻬﻢ‬ ‫ﺑﻨﻤﺎﻳﺎﻧﺪ«‪.‬‬ ‫»ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ«‬ ‫ﻛﺘﺎبِ »ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ« ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﻋﻲِ »ﻧﻈﺮي ﺑﺮ ﺗﻄﻮر ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻓﻜﺮي ﺗﺸـﻴﻊ در‬ ‫ﺳﻪ ﻗﺮن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ«‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪي ﻛﺘـﺎب »ﺑﺤـﺮان و ﺗﺜﺒﻴـﺖ در دورهي ﺗﻜـﻮﻳﻨﻲ اﺳـﻼم ﺷـﻴﻌﻲ؛‬ ‫اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ اﺑﻦ ﻗﺒﻪي رازي و ﺳﻬﻢ او در اﻧﺪﻳﺸﻪي ﺷﻴﻌﻲِ اﻣﺎﻣﻲ«‪ ،‬اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳـﺎل ‪ 1993‬از‬ ‫ﺳﻮي اﻧﺘﺸﺎرات داروﻳﻦ در ﺷﻬﺮ ﭘﺮﻳﻨﺴﺘﻮن ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً ﻫﺎﺷﻢ اﻳﺰدﭘﻨﺎه ﺑﻪ زودي ﻛﺘﺎب‬ ‫را در ﻫﻤﺎن ﺳﺎلﻫﺎ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد و ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﻛﭙـﻲﺷـﺪهي آن ﺣﺘـﺎ در ﺷـﻬﺮ ﻗـﻢ‬ ‫دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲﮔﺸﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﻣﺠﻮز وزارت ارﺷﺎد‪ ،‬ﻛﺘﺎب ﺣﺪود دو ﻣـﺎه ﭘـﻴﺶ ﺑـﻪ ﻃـﻮر‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻲ و رﺳﻤﻲ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ و در ﺻﺪر ﺟﺪول ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﭘﺮﻓﺮوش ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻬﻤﻦﭘﻮر‪ ،‬روﺣﺎﻧﻲ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﺑﻴﺖ رﻫﺒـﺮ ﺟﻤﻬـﻮري اﺳـﻼﻣﻲ در ﻣﺼـﺎﺣﺒﻪاي ﺑـﺎ‬ ‫وﻳﮋهﻧﺎﻣﻪي دﻳﻦ و ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ‪ ،‬از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب اﺷﺎره ﻛﺮد و دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي‬ ‫ﻣﺤﺴﻦ ﻛﺪﻳﻮر را زﻳﺮ ﺗﺄﺛﻴﺮ آن داﻧﺴﺖ‪ .‬از ﻧﻈﺮ آﻗﺎي ﺑﻬﻤﻦﭘﻮر روشِ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘـﻪ در ﻛﺘـﺎب‬ ‫»ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ« در اداﻣﻪي ﺳﻨﺖ ﺷﺮقﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻲ ﭼﻮن اﻳﮕﻨـﺎز ﮔﻠـﺪزﻳﻬﺮ و ژوزف‬ ‫ﺷﺎﺧﺖ اﺳﺖ‪ .‬از ﻧﮕﺎه اﻳﻦ روﺣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺷﺎﺧﺖ در ﻛﺘﺎب »ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﺑﺮ ﻓﻘﻪ اﺳﻼﻣﻲ« ﻣﻲﻛﻮﺷـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﺪ »ﻓﻘﻪ اﺳﻼﻣﻲ در ﻳﻚ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ درﺳﺖ ﺷﺪه و اﺻﻼً ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ ﻧﺪارد‪«.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪175‬‬

‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهي ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦ ﻣﺪرﺳﻲ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ‪ ،‬داﻧﺶآﻣﻮﺧﺘﻪي ﺣﻮزهي ﻋﻠﻤﻴﻪي ﻗﻢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫وي ﻛﻪ داراي اﺟﺎزهي اﺟﺘﻬﺎد اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﻴﺶ از اﻧﻘﻼب ﻳﻜﻲ از ﺷﺎﮔﺮدان ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻣﻄﻬﺮي ﺑﻮد‬ ‫و ﺑﻪ ﺗﻮﺻﻴﻪي او راﻫﻲ آﻛﺴﻔﻮرد ﺷﺪ و در زﻣﻴﻨﻪ ﻓﻘﻪ اﺳﻼﻣﻲ ﺑـﺎ رﺳـﺎﻟﻪي »ﺧـﺮاج در ﻓﻘـﻪ‬ ‫اﺳﻼﻣﻲ« )ﻧﺸﺮﻳﺎﻓﺘﻪ در ‪ 1983‬در ﻟﻨﺪن( دﻛﺘـﺮا ﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬وي ﺑـﺎ ﻧﻮﺷـﺘﻦ ﻛﺘـﺎبﻫـﺎﻳﻲ ﭼـﻮن‬ ‫»درآﻣﺪي ﺑﺮ ﻓﻘﻪ ﺷﻴﻌﻲ« )‪ ،1984‬ﻟﻨﺪن(‪» ،‬ﺑﺤﺮان و ﺗﺜﺒﻴﺖ در دورهي ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ اﺳﻼم ﺷـﻴﻌﻲ«‬ ‫)‪ ،1993‬ﭘﺮﻳﻨﺴﺘﻮن( و ﻧﻴﺰ »ﺳﻨﺖ و ﺑﻘﺎ؛ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺘﺎبﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ادﺑﻴﺎت ﺷﻴﻌﻪي اوﻟﻴﻪ« ﺑﻪ ﻳﻜﻲ‬ ‫از ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶﮔﺮان ﺳﻨﺖ ﺷﻴﻌﻲ در ﺟﻬﺎن ﺑﺪل ﺷﺪ‪ .‬وي ﻛـﻪ اﻣﺴـﺎل در داﻧﺸـﮕﺎه‬ ‫ﻫﺎروارد اﺳﺘﺎد ﻣﻴﻬﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺶﮔﺮ ارﺷﺪ ﻣﺪرﺳﻪي اﻣﻮر رواﺑﻂ ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻞ و‬ ‫ﻧﻴﺰ اﺳﺘﺎد ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺧﺎور ﻧﺰدﻳﻚ داﻧﺸﮕﺎه ﭘﺮﻳﻨﺴﺘﻮن در آﻣﺮﻳﻜﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ از ﺣﺴﻴﻦ ﻣﺪرﺳﻲ از ﺟﻤﻠﻪ ﻛﺘﺎﺑﻲ در دو ﺟﻠﺪ ﺑﺎ ﻋﻨـﻮان »زﻣـﻴﻦ در ﻓﻘـﻪ‬ ‫اﺳﻼﻣﻲ« در ﺳﺎل ‪ 1362‬ﻧﺸﺮﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﮕﺎه ﺗﺎرﻳﺨﻲ روﻳﺎروي ﻧﮕﺮش اﻻﻫﻴﺎﺗﻲ‬ ‫ﻛﺘﺎب »ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ«‪ ،‬ﺗﺒﻴﻴﻨﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ از زﻣﻴﻨﻪي ﭘﻴـﺪاﻳﺶ ﻣـﺬﻫﺐ ﺗﺸـﻴﻊ ﺑـﻪ‬ ‫دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ آﺷﻜﺎرا روﻳﺎروي ﻧﮕﺮش ﻛﻼﻣﻲ و ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ ﺑﻪ آن ﻣـﻲاﻳﺴـﺘﺪ‪ .‬در ﻧﮕـﺮش‬ ‫اﻻﻫﻴﺎﺗﻲ ﺑﻪ ﺗﺸﻴﻊ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺐ ﺷﻴﻌﻪ از آﻏﺎز ﻫﻤﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮده ﻛﻪ اﻣﺮوز ﻫﺴﺖ و آن ﺻـﻮرﺗﻲ از‬ ‫ﻣﺬﻫﺐ ﻛﻪ ﻣﻔﺴﺮان رﺳﻤﻲ آن ﺗﺮوﻳﺞ و ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﻜﻞِ »راﺳـﺘﻴﻦ« و »ﺣﻘﻴﻘـﻲ« آن‬ ‫اﺳـﺖ‪ .‬در ﻧﮕــﺮش ﻋﻘﻴــﺪﺗﻲ‪ ،‬دادهﻫــﺎي ﺗــﺎرﻳﺨﻲ در ﭘﺮﺗـﻮ اﻋﺘﻘــﺎد ﺗﻔﺴـﻴﺮ ﻣـﻲﺷــﻮﻧﺪ و آن‬ ‫ﺑﺨﺶﻫﺎﻳﻲ از رواﻳﺖﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﺟﺎاﻓﺘﺎدهي اﻣﺮوزي ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻨﺎر زده‬ ‫و ﺣﺬف ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﻧﮕﺮش اﻋﺘﻘﺎدي‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﻧﺎمِ ﺗﺤﻮل و ﺗﻄﻮر ﻋﻘﻴﺪهﻫﺎ و اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ وﺟـﻮد ﻧﺪارﻧـﺪ و‬ ‫ﻋﻘﻴﺪهﻫﺎ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ اﻣﺮوز ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬زاده ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﺒﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ و ﻛﺎوش درﺑﺎرهي‬ ‫زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻋﻘﻴﺪهﻫﺎ‪ ،‬در ﻧﮕﺮش ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﺪارد و ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻄﺢِ ﺻـﺎف و‬ ‫ﺑﻲﺧﺶ و ﺑﻲﺷﻜﺎف و رﺷﺘﻪاي ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻲﻫﻴﭻ ﮔﺴﺴﺘﮕﻲ و ﻧﺎﻫﻢﺑﺴﺘﮕﻲ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﻤﻮده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪176‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫وﻟﻲ در ﻧﮕﺎه‪ ‬ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﻫﻤﻪي اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ ﺗﺎرﻳﺦﻣﻨﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻴﭻ ﻛﺪام ﺑﻪ ﺻـﻮرﺗﻲ ﻛـﻪ اﻣـﺮوزه‬ ‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ و ﻫﻤﻪ ﭼﻴـﺰ ﻫﻤـﻮاره در درون ﭼـﺎرﭼﻮﺑﻲ اﻧﺴـﺎﻧﻲ‪ ،‬و‬ ‫ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎﻳﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﭘﺪﻳﺪآﻣﺪه و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﻜﻞ داده اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﮕﺎه‪ ‬ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﭘـﺮ از‬ ‫ﺷﻜﺎف و ﮔﺴﺴﺖ و ﻧﺎﻫﻤﻮاري و ﭘﺲروي و ﭘﻴﺶروي اﺳﺖ و زﻣﻴﻦ ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﺳﻨﮕﻼﺧﻲﺗـﺮ‬ ‫از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪهاي ﻣﺠﺎل دﻫﺪ ﻓﺮاﺗـﺮ از ﺷـﺮاﻳﻂ و اﻣﻜﺎﻧـﺎت اﻗﺘﺼـﺎدي‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳـﻲ و‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺎﻳﺴﺘﺪ و از ﻫﻴﭻ اﻣﺮي وراي ﺧﻮد اﺛﺮ ﻧﭙﺬﻳﺮد‪.‬‬ ‫ﻛﺎرﺑﺮد روش ﺗﺎرﻳﺨﻲ در ﻓﻬﻢ ﺗﺸﻴﻊ‬ ‫ﻣﺪرﺳﻲ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ در ﻛﺘﺎب »ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ« روﺷـﻲ را ﺑـﺮاي ﺗﺤﻠﻴـﻞ دورهي‬ ‫ﺗﻜﻮﻳﻦ ﺗﺸﻴﻊ در ﭘﻴﺶ ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﻳﻚﺳﺮه در ﺳﻨﺖ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺴﻠﻂ ﺷﻴﻌﻲ ﻏﺎﻳـﺐ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻔﺴﺮان رﺳﻤﻲ و ﻣﺘﺄﻟﻬـﺎن و ﻣﺘﻜﻠﻤـﺎن ﺷـﻴﻌﻪ دﻏﺪﻏـﻪي ﺗـﺎرﻳﺦ را ﻧﺪارﻧـﺪ و ﻋﻘﻴـﺪهﻫـﺎ را‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦﻣﻨﺪ ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻨﺪ؛ ﺑﻞﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻘﻴﺪهﻣﻨﺪاﻧﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي آﻧﺎن‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﺰاري ﺑﺮاي‬ ‫اﺛﺒﺎت اﻋﺘﻘﺎدات رﺳﻤﻲ و راﺳﺖﻛﻴﺸﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻧﮕﺮش‪ ،‬ﺣﺘﺎ ﺛﻘﻪ و ﻋﺎدل ﺑﻮدن راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد اﺛﺒﺎت ﻣـﻲﺷـﻮد؛ اﮔـﺮ‬ ‫راوي ﺣﺪﻳﺜﻲ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺗﺸﻴﻊ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬راﺳﺖﮔﻮ ﺑﻮدن آن در درﺟﻪ دوم اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫آن ﭼﻴﺰي از رواﻳﺖﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻨﻲ و ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺧﺪﻣﺖ اﺛﺒﺎت ﻣﺪﻋﻴﺎت‬ ‫اﻋﺘﻘﺎدي ﺑﺎﺷﺪ و ﮔﺮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ دور رﻳﺨﺘﻪ ﻳﺎ »ﺗﻮﺟﻴﻪ« ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺜﻼً اﮔﺮ رواﻳﺖﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﻲ ﺷﺎﻫﺪ‬ ‫آن ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن دوران اوﻟﻴﻪ ﻣﻘﺎﻣﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺼﻤﺖ ﺑﺮاي اﻣﺎﻣﺎن ﺧﻮد ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺒﻮدﻧـﺪ و ﺑـﺎ‬ ‫آﻧﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ رﻫﺒﺮي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬از ﻧﻈـﺮ ﻣﺘﻜﻠﻤـﺎن و ﻣﻔﺴـﺮان رﺳـﻤﻲ ﺷـﻴﻌﻪ‬ ‫ﻣﻘﺒﻮل ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﻋﺼﻤﺖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪاي ﻣﻨﺎﻗﺸﻪﻧﺎﭘﺬﻳﺮ درﺑﺎرهي اﻣﺎﻣﺎن ﺑﺪل ﺷـﺪه ﻛـﻪ ﻫـﻴﭻ‬ ‫ﭼﻮن و ﭼﺮاﻳﻲ در آن روا ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻳﺎ اﮔﺮ رواﻳﺖﻫﺎي ﭘﺮﺷﻤﺎري ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪ ﻛﻪ اﻏﻠﺐ ﺷﻴﻌﻴﺎن‬ ‫ﺗﺎ ﺳﺪه ﺷﺸﻢ ﻫﺠﺮي ﻗﺮآن ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﻣﺼﺤﻒ ﻋﺜﻤﺎن‪ ،‬را ﺗﺤﺮﻳﻒﺷﺪه ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻗﺮآﻧﻲ‬ ‫ﺷﻴﻌﻲ ﺑﺎور داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻔﺴﺮان راﺳﺖﻛﻴﺶ اﻣﺮوز ﺷﻴﻌﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻧﻈﺮﻳـﻪي‬ ‫ﻋﺪم ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻗﺮآن اﻣﺮوزه ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺎري ﭼﻴﺮه و ﻣﺴﻠﻂ ﺑﺪل ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪177‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺨﻲﻧﮕﺮي‪ ،‬ﻧﮕﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﺎ رﻳﺸﻪ داﺷﺘﻦ در اﻧﺪﻳﺸﻪي دوران روﺷﻨﮕﺮي‪ ،‬از‬ ‫آﻏﺎز ﺳﺪهي ﺑﻴﺴﺘﻢ ﺑﻪ روﺷﻲ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ در ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎري ﻣﻘﻮﻟﻪﻫﺎ و اﻳﺪهﻫـﺎي ﻋﻠـﻮم اﻧﺴـﺎﻧﻲ و‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺪل ﺷﺪ و رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪي ﻓﻜﺮي ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﺪرن ﻣﺸـﺮوﻋﻴﺖ‪ ‬ﻓـﺮاوان‬ ‫ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ وﻳﮋه ﻣﻜﺘﺐ ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎريِ »آﻧﺎل«‪ ،‬در ﺗﺒﻴـﻴﻦ روشﺷـﻨﺎﺧﺘﻲ ﺗـﺎرﻳﺦﻧﮕـﺎريِ ﻧـﻮﻳﻦ‪،‬‬ ‫ﺳﻬﻤﻲ ﭼﺸﻢﮔﻴﺮ ﮔﺰارد‪.‬‬ ‫اﻣﺎﻣﺖ؛ ﺗﺒﻴﻴﻨﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‬ ‫ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﺒﻨﺎي اﻣﺎﻣﺖ ﺷﻴﻌﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻧﮕﺎه اﻋﺘﻘﺎدي و ﺑﻪ دﺳـﺖ ﻣﻔﺴـﺮان‬ ‫رﺳﻤﻲ و ﻣﺘﺄﻟﻬﺎن ﺷﻴﻌﻲ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺘﺎب »ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨـﺪ ﺗﻜﺎﻣـﻞ« از ﻣﻌـﺪود‬ ‫ﻛﺘﺎبﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻋﺎﻟﻤﻲ ﺷﻴﻌﻲ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﺮﺑﻴﺘﻲ ﻣﺪرن در ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎري ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺪرﺳﻲ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺷﺮح ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺗﺼﻮر ﺷـﻴﻌﻴﺎن از اﻣـﺎم و ﻣﻘـﺎم او در‬ ‫آﻏﺎز ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮد و ﺑﻌﺪﻫﺎ‪ ،‬ﻃﻲ ﻗﺮون ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺳﻼم و زﻳﺮ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺷﺮاﻳﻂ دﮔﺮﮔـﻮنﺷـﻮﻧﺪهي‬ ‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﭼﻪﺳﺎن ﺗﺤﻮﻻﺗﻲ را از ﺳﺮ ﮔﺬراﻧﺪ‪ .‬ﻋﻘﻴﺪهي اﻣﺎﻣﺖ در آﻏﺎز آن ﺷﻜﻞ و ﺷﻤﺎﻳﻠﻲ را‬ ‫ﻛﻪ اﻣﺮوزه داراﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‪ ،‬اﻣﺎم ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﺪﺑﻴﺮ اﻣﺮ دﻳﻦ و دﻧﻴﺎ در دﺳﺖ او ﺑﻮد‪ .‬ﺑـﺎ اﻳـﻦ‬ ‫ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﻋﻠﻲ اﺑﻦ اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ‪ ،‬اﻣﺎم ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺲ از ﺣﺪود ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﺗﻮاﻧﺴﺖ‬ ‫ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦ اﺑﻦ ﻋﻠﻲ‪ ،‬اﻣﺎم ﺳﻮم ﺷﻴﻌﻴﺎن‪ ،‬در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ‬ ‫ﻳﺰﻳﺪ‪ ،‬ﺧﻠﻴﻔﻪي اﻣﻮي ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺪرﺳﻲ در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑـﺎور داﺷـﺘﻨﺪ ﻛﺴـﻲ ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﻗﻴـﺎم‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﻛـﺮد و داد و ﺧـﻮنِ ﺣﺴـﻴﻦ را ﺧﻮاﻫـﺪ ﺧﻮاﺳـﺖ و ﺣﻜﻮﻣـﺖ را ﺑـﻪ اﻣـﺎمِ ﺷـﻴﻌﻲ‬ ‫ﺑﺎزﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬رواﻳﺖﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺴﻴﺎري ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن از ﺑﺎﻗﺮ و ﺻـﺎدق‪ ،‬اﻣﺎﻣـﺎن‬ ‫ﭘﻨﺠﻢ و ﺷﺸﻢ ﺷﻴﻌﻴﺎن‪ ،‬ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻗﻴـﺎم ﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ آﻧـﺎن ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻨـﺪ و ﺻـﻼح را در ﻗﻴـﺎم‬ ‫ﻧﺪﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ وﻋﺪه دادﻧﺪ ﻛﻪ »ﻗﺎﺋﻢ« ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﺻﺎدق‪ ،‬ﺷـﻴﻌﻴﺎن را از ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ‬

‫‪178‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﭘﺮﻫﻴﺰ داد و از آﻧﺎن ﺧﻮاﺳﺖ ﺑـﺮاي ﺗﺸـﻴﻊ ﺗﺒﻠﻴـﻎ ﻧﻜﻨﻨـﺪ و ﻧﻴـﺮوي ﺗـﺎزه ﻧﮕﻴﺮﻧـﺪ و‬ ‫ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮد ﻛﻪ وي »ﻗﺎﺋﻢ« ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﺮﺑﺎززدنِ ﺑﻪ وﻳﮋه اﻣﺎم ﺻﺎدق از ﻗﻴﺎم‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري ﺷﻴﻌﻴﺎن را ﺳﺮﺧﻮرده و ﻣﺄﻳﻮس ﻛـﺮد‪ .‬در‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺖﻫﺎ‪ ،‬اﻣﺎم وﻋﺪه داد ﻛﻪ »ﻗﺎﺋﻢ« ﭘﺎﻧﺰده روز ﭘﺲ از ﻗﺘﻞ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪاﷲ اﻟـﻨﻔﺲ‬ ‫اﻟﺰﻛﻴﻪ‪ ،‬ﻇﻬﻮر ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ و دﺳﺘﻪاي دﻳﮕﺮ از رواﻳﺖﻫﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻇﻬـﻮر‬ ‫»ﻗﺎﺋﻢ« ﺑﺮاي ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﺮي ﻣﻮﻛﻮل ﺑﻪ آﻳﻨﺪهاي ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم ﻧﺒﻮده و ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺗﻮﻗﻊ داﺷـﺘﻨﺪ »ﻗـﺎﺋﻢ«‬ ‫در ﻋﺼﺮ آﻧﺎن ﺑﺮ ﺣﺎﻛﻤﺎن ﻋﺒﺎﺳﻲ ﺷﻮرش ﻛﻨﺪ و ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳـﻲ را ﺑـﻪ دﺳـﺖ اﻣـﺎم ﺑﺪﻫـﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺷﻴﻌﻴﺎن در زﻣﺎن اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ و ﺻﺎدق‪ ،‬ﺗﺼـﻮري از دوازده اﻣـﺎم ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺪرﺳـﻲ‬ ‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻴﺪن رواﻳﺖﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻋﻘﻴﺪه ﺑﻪ دوازده اﻣﺎم ﻳـﺎ ﺗﺸـﻴﻊ‬ ‫اﺛﻨﻲ ﻋﺸﺮي‪ ،‬ﺑﺎوري ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﺮده ﺧﺮده و در ﭘﻲ ﺗﺤﻮﻻت ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﺼﻤﺖ اﻣﺎم و ﻣﺒﺎﻟﻐﻪﮔﺮانِ ﺷﻴﻌﻪ‬ ‫در ﺑﺎب ﻋﺼﻤﺖ اﻣﺎم‪ ،‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ‪ ،‬در اﺻﻞ‪ ،‬اﺑﺪاع ﻫﺸـﺎم اﺑـﻦ‬ ‫ﺣﻜﻢ ﺑﻮد ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ اﻣﺎﻣﺎن از ﺑﺪﺑﻴﻨﻲﻫﺎي ﻣﻔﺮط و روﺑﻪﮔﺴـﺘﺮش ﺷـﻴﻌﻴﺎن درﺑـﺎرهي آﻧـﺎن‪.‬‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري از ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﻴﻌﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ و اﻣـﺎم ﺻـﺎدق ﮔﻤـﺎن ﺑـﺪ ﻣـﻲﺑﺮﻧـﺪ و ﺗﺼـﻮر‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ آﻧﺎن وﻇﻴﻔﻪي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻘﺎم اﻣﺎﻣﺖ را ﺑﻪ درﺳﺘﻲ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲدﻫﻨـﺪ و ﺳـﻜﻮت و‬ ‫ﺳﻼﻣﺖ را ﺑﺮ ﻗﻴﺎم و ﺷﻮرش ﺑﺮﮔﺰﻳﺪهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﻫﻤﻴﻦ دوران‪ ،‬ﺟﻤﺎﻋﺘﻲ اﻧﺪك از ﺷـﻴﻌﻴﺎن ﺗﺼـﻮري ﻣﺒﺎﻟﻐـﻪآﻣﻴـﺰ را از اﻣـﺎم ﭘـﺮورش‬ ‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪي آن‪ ،‬اﻣﺎم داراي ﻣﺮاﺗﺐ و ﻣﻘﺎﻣﺎﺗﻲ ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻌﺪﻫﺎ »ﻏﻼة« ﻳﺎ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪﻛﻨﻨـﺪﮔﺎن ﻧـﺎم ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ در ﭘـﻲ آن ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﺗﺄﻛﻴـﺪ ﺑـﺮ ﻣﺮﺗﺒـﺖ‬ ‫ﻫﺴﺘﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻲ اﻣﺎم‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪي ﺳﻴﺎﺳﻲ وي را در ﭘﺮده و ﺳﺎﻳﻪ اﻧﺪازﻧﺪ‪ .‬ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣﻲﭘﺮﺳﻴﺪﻧﺪ اﮔﺮ‬ ‫اﻣﺎم ﻗﻴﺎم ﻧﻜﻨﺪ ﭘﺲ ﭼﻪ ﺳﻮدي در ﻣﻘﺎم اﻣﺎﻣﺖ اﺳﺖ؟ ﻏﺎﻟﻴﺎن ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲدادﻧﺪ اﻣـﺎم واﺳـﻄﻪي‬ ‫ﻓﻴﺾ اﻻﻫﻲ و ﺳﺒﺐ آﻓﺮﻳﻨﺶ و ﺑﻘﺎي ﻣﻮﺟﻮدات اﺳﺖ و »اﮔﺮ اﻣـﺎم ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪ ،‬زﻣـﻴﻦ ﻣﺮدﻣـﺎن‬ ‫ﺧﻮد را ﻓﺮوﻣﻲﮔﻴﺮد‪«.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪179‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪهاي از ﻛﺘﺎب در ﺷﺮح ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪﮔﺮان ﺷـﻴﻌﻲ ﻳـﺎ‬ ‫ﮔﺮاﻳﺶ ﻏﻠﻮ در ﻣﻴﺎن ﺷﻴﻌﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻮدك ﻫﻔﺖ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻣـﺎم‪) ،‬اﻣـﺎم ﺟـﻮاد(‪،‬‬ ‫ﺑﺪون رواج ﻧﻈﺮﻳﻪاي ﻣﺎﺑﻌﺪﻃﺒﻴﻌﻲ درﺑﺎره اﻣﺎم ﻣﻤﻜﻦ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬در اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﻛـﻪ ﻣﻘـﺎم‬ ‫اﻣﺎﻣﺖ ﺑﻪ اﻟﻮﻫﻴﺖ ﺑﺮﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎم ﻓﺮدي ﻏﻴﺮﻋﺎدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﻴﺢ در ﮔﻬﻮارهي‬ ‫ﺧﻮد ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ و رﺷﺪ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻏﻴﺮﻣﺘﻌﺎرف دارد و ﻫﺮ ﻣﺎه ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﻳﻚ ﺳﺎل ﺑﺰرگ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد و ﻗﺪ ﻣﻲﻛﺸﺪ؛ ﻣﻘﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺒﻮد و ﺧﻮد را ﺑﺸـﺮي‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻳﮕﺮان ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺪرﺳﻲ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ روﺷﻦ ﮔﺮي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻪﺳﺎﻣﺎﻧﻲ آورده اﺳﺖ درﺑﺎرهي ﺗﺮدﻳـﺪﻫﺎﻳﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﻛﻮدك اﻣﺎم رﺿﺎ ﺑﺮاي ﺑﻪ ﻋﻬـﺪه ﮔـﺮﻓﺘﻦ ﻣﻘـﺎم اﻣﺎﻣـﺖ داﺷـﺘﻪاﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﺴﻴﺎري ﺑﺎور داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻣﺎم داﻧﺶ دﻳﻦ را ﻣﻲآﻣﻮزد و در ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﻣـﻲﭘﺮﺳـﻴﺪﻧﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻛﻮدك ﺧﺮدﺳﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﻣﻘﺎم »ﺗﻔﻘﻪ« و »اﺟﺘﻬﺎد« در دﻳﻦ ﻧﺎﺋﻞ ﻧﻴﺎﻣﺪه‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧـﺪ‬ ‫ﻓﺮﻗﻪاي را رﻫﺒﺮي ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺗﺸﻜﻴﻼت ﻣﺎﻟﻲ اﻣﺎم‬ ‫ﻛﺘﺎب »ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ« ﺷﺮح ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ و ﺻﺎدق ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺎﻟﻴﺎت دﻳﻨﻲ‬ ‫ﻳﺎ ﺧﻤﺲ را ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و اﺧﺬ آن را ﺣﻖ اﻧﺤﺼﺎري »ﻗـﺎﺋﻢ« ﻣـﻲاﻧﮕﺎﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣـﺎ اﻣـﺎم‬ ‫ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﻛﺎﻇﻢ‪ ،‬ﻧﻬﺎد »ﻧﻴﺎﺑﺖ« را ﺑﻨﻴﺎد ﮔﺬارد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻣﺎم ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺟﻮاد‪ ،‬ﺷـﺒﻜﻪاي از ﻧﺎﻳﺒـﺎن و‬ ‫ﻛﺎرﮔﺰاران را ﺗﺸﻜﻴﻞ داد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻴﺎﺑﺖ از اﻣﺎم ﺧﻤﺲ ﺷﻴﻌﻴﺎن را ﮔﺮدآوري ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬دﻓﺘـﺮ ﻣـﺎﻟﻲ‬ ‫اﻣﺎم ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ در ﮔﺴﺘﺮش ﻗﺪرت وي اﻳﻔﺎ ﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﻲ را درﺑﺎرهي ﺣـﻖ‬ ‫اﻣﺎم در اﺧﺬ ﺧﻤﺲ در ﻣﻴﺎن ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪي ﻣﺘﻮن ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﻧﺎﻳﺒﺎن اﻣـﺎم دﻫـﻢ‪،‬‬ ‫ﻫﺎدي‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﺎم ﮔﺰارش دادﻧﺪ ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺮدﻳﺪﻫﺎ و ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﻲ درﺑﺎرهي ﺣﻖ اﺧﺬ‬ ‫ﺧﻤﺲ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آنﺟﺎ ﻛﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن زﻳﺪي اﻣﺎم ﻫﺎدي را ﻣﺘﻬﻢ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ در ﻫـﺮ ﺷـﻬﺮي‪،‬‬ ‫ﻛﺎرﮔﺰاري ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮده ﺗﺎ ﺧﻤﺲ را ﮔﺮدآوري ﻛﻨﺪ و »ﭘﻮلﻫﺎ را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺻﺮف ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﻪ‬ ‫ﺟﺎي آنﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪان ﺑﺒﺨﺸﺪ‪«.‬‬

‫‪180‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫در دوران اﻣﺎم ﻳﺎزدﻫﻢ‪ ،‬ﻋﺴﻜﺮي‪ ،‬ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﺣﻖ اﻣﺎم در اﺧﺬ ﺧﻤﺲ ﭘﺮرﻧﮓﺗﺮ ﺷﺪ‬ ‫و اﻣﺎم ﻋﺴﻜﺮي ﺧﻮدداري از ﭘﺮداﺧﺖ ﺧﻤﺲ ﺑﻪ ﻧﺎﻳﺒﺎن ﺧﻮد را ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻛﻔﺮ اﻋﻼم ﻛـﺮد‪ .‬ﺑـﺎ‬ ‫اﻳﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﻓﺴﺎد ﻣﺎﻟﻲ در ﻣﻴﺎن ﻛﺎرﮔﺰاران ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﺎن‪ ،‬ﭘﻮل ﺧﻤـﺲ را ﺑـﺮاي‬ ‫اﻣﺎﻣﺎن ﻧﻤﻲﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻣﺎم ﺷﻤﺎري از آﻧﺎن را ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﻣﻌﺘﻤﺪ و ﻧﺰدﻳـﻚ ﺑـﻪ وي‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺰل ﻛﺮد و ﺧﺎرج از ﻣﺬﻫﺐ ﺗﺸﻴﻊ داﻧﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺤﺮان ﺷﻴﻌﻪ و ﻇﻬﻮر ﻣﻬﺪي‬ ‫ﺑﺮآﻣﺪ اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ‪ ،‬ﮔﻮاه ﺑﺤﺮان ﻓﺰاﻳﻨﺪهاي در ﻣﻴﺎن ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺤـﺮان از زﻣـﺎﻧﻲ‬ ‫ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ اﻣﺎم ﻳﺎزدﻫﻢ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد داﺷﺘﻦ زﻧﺎن و ﻛﻨﻴﺰان ﺑﺴـﻴﺎر‪ ،‬ﻓﺮزﻧـﺪ ﭘﺴـﺮ‬ ‫ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺮآورده ﻧﺸﺪن اﻧﺘﻈﺎر ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﺮاي ﻇﻬﻮر ﻗﺎﺋﻢ و ﻧﮕﺮاﻧﻲ آﻧـﺎن درﺑـﺎرهي آﻳﻨـﺪه اﻳـﻦ‬ ‫ﻓﺮﻗﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﭘﺴﺮ و ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ را ﺑﺮاي اﻣﺎم ﻳﺎزدﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺸﻜﻠﻲ ﺣﻴﺎﺗﻲ ﺑﺪل ﻣﻲﻛـﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﺤﺮاﻧﻲ ﻛﻪ از دوران اﻣﺎم ﺻﺎدق آﻏﺎز ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﺷﻴﻌﻲ ﺗـﺎزهاي ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﻪ ﭘﺪﻳﺪ آﻳﺪ و ﺑﺴﻴﺎري از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﮕﺮوﻧﺪ‪ .‬ﺧﻄﺮ‬ ‫ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ و اﻧﺤﻼل ﭘﻴﺮوان اﻣﺎم ﻋﺴﻜﺮي را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲﻛـﺮد‪ .‬در ﻛﺘـﺎب »ﻣﻜﺘـﺐ در ﻓﺮاﻳﻨـﺪ‬ ‫ﺗﻜﺎﻣﻞ«‪ ،‬ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴﺰي از رﻗﺎﺑﺖ ﻓﺮزﻧﺪان اﻣﺎﻣﺎن ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗـﺪرت ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬ ‫داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ اﻟﻌﻤﺮي‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﻧﺎﻳﺐ ﻣﺎﻟﻲ اﻣﺎم ﻫﺎدي و ﺳﭙﺲ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﻣﺎﻟﻲ اﻣﺎم‬ ‫ﺣﺴﻦ ﻋﺴﻜﺮي ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ در رﻫﺒﺮي ﻓﺮﻗﻪي ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺎزي ﻛﺮد‪ .‬ﻋﺜﻤـﺎن ﺑـﻦ ﺳـﻌﻴﺪ از‬ ‫ﺟﺎﻧﺐ ﺑﺴﻴﺎري ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣﻈﻨﻮن ﺑﻮد ﺑﻪ اﻳﻦﻛﻪ دﺳﺘﮕﺎه‪ ‬ﻣﺎﻟﻲ اﻣﺎم را ﺑﻪ ﺳﻮد ﺧﻮد اداره ﻣﻲﻛﻨـﺪ‬ ‫و ﺣﺘﺎ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ ﺟﻌﻠﻲ ﺑﺎ ﺧﻄﺎﻫﺎي ﻧﺤﻮي از ﺳﻮي اﻣﺎﻣﺎن ﺑـﺮاي ﭘﻴـﺮوان آﻧـﺎن ﻣـﻲﻓﺮﺳـﺘﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﺘﺎب ﻣﺪرﺳﻲ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ ﻧﺰاع ﻣﻴﺎن وﻛﻴﻼن و ﻧﺎﻳﺒﺎن ﻣﺎﻟﻲ اﻣﺎﻣﺎن را ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺷﺮح ﻣﻲﻛﻨﺪ و‬ ‫ﻧﻘﺶ آﻧﺎن را در ﺗﺜﺒﻴﺖ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﻣﺎم و ﻣﻘﺎم وي ﺑﺎزﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎم ﻳﺎزدﻫﻢ ﺑﺪون ﺑﺮﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺑﺮادر ﻳﺎ ﭘﺴﺮي ﺟﻬﺎن را ﺑـﺪرود ﮔﻔـﺖ‪ .‬ﻋﺜﻤـﺎن ﺑـﻦ‬ ‫ﺳﻌﻴﺪ در ﻣﻘﺎم ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ وﻛﻴﻞ اﻣﺎم‪ ،‬ﺑﻲدرﻧﮓ‪ ،‬اﻋﻼم ﻛﺮد اﻣﺎم ﻳﺎزدﻫﻢ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﭘﺴـﺮي داﺷـﺘﻪ‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪181‬‬

‫ﻛﻪ در ﺧﻔﺎ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ و ﻫﻴﭻ ﻛﺲ او را ﻧﺪﻳﺪه و ﭘﻴﺶ از ﻗﻴﺎم وي ﻧﻴﺰ او را ﻧﺨﻮاﻫـﺪ‬ ‫دﻳﺪ‪ .‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻪ ﺷﻐﻞ ﺧﻮد در ﻣﻘﺎم رﻳﻴﺲ دﻳﻮان ﻧﻴﺎﺑﺖ اﻣﺎم اداﻣﻪ داد و ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﻪ‬ ‫اﺧﺬ و ﮔﺮدآوري ﺧﻤﺲ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ادﻋﺎ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ او ﺑﻪ اﻣﺎم دﺳﺘﺮﺳﻲ‬ ‫دارد و از وي دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞﻫﺎي ﻻزم را ﻣﻲﮔﻴﺮد؛ ادﻋﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﺎ ﺑـﺪﮔﻤﺎﻧﻲ‬ ‫آن را ﻣﻲﺷﻨﻴﺪﻧﺪ‪ .‬آن دﺳﺘﻪ از ﺷـﻴﻌﻴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺪﻳﻦ ﻋﻘﻴـﺪه ﮔﺮوﻳﺪﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻣﺪرﺳـﻲ‬ ‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﮔﻤﺎن ﻧﻤﻲﺑﺮدﻧﺪ ﻛﻪ دوران ﻏﻴﺒﺖ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؛ زﻳﺮا ﻫﻤـﻮاره‬ ‫اﻳﻦ ﺗﺼﻮر اﻟﻘﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ »ﻗﺎﺋﻢ« ﺑﻪ زودي ﻣﻲآﻳﺪ و ﺑﺴﺎط ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن را ﺑﺮﻣﻲﭼﻴﻨﺪ‬ ‫و ﺑﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻗﺪرت ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬ ‫وﺟﻮد ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻓﺮزﻧﺪ اﻣﺎم ﻋﺴﻜﺮي‬ ‫در اﻳﻦ دوران ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﺼﻮر »ﻣﻬﺪي« زاده ﺷﺪ؛ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻬﺎن ﻣـﻲآﻳـﺪ و‬ ‫ﺟﻬﺎن ﭘﺮ ﺳﺘﻢ و ﻇﻠﻢ را آﻛﻨﺪه از ﻋﺪل و داد ﺧﻮاﻫﺪ ﻛـﺮد‪» .‬ﻣﻬـﺪي« اﻧﮕـﺎرهاي ﺑـﻮد ﻛـﻪ از‬ ‫ﭘﻴﺶﺗﺮﻫﺎ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻫﺮﮔﺰ ﻛﺴﻲ ﺗﺼﻮر ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻬﺎن را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻓﺮزﻧﺪ ﭘﻨﻬﺎنزادهي‬ ‫اﻣﺎم ﻳﺎزدﻫﻢ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻧﻤﻲﺑﺮد‪ .‬در اﻳﻦ دوران اﻋﻼم ﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻬـﺎر ﻧﺎﻳـﺐِ ﺧـﺎص اﻣﻜـﺎنِ‬ ‫دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ اﻣﺎم ﻋﺴﻜﺮي را دارﻧﺪ و ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻨﻬﺎ از ﻃﺮﻳﻖ اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﺗـﻦ ﺑـﺎ وي‬ ‫ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻧﺎﻳﺐ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﭘﻴﺶ از ﻣﺮگ ﺧﻮد اﻋﻼم ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑـﺎ رﻓـﺘﻦ وي از ﺟﻬـﺎن‬ ‫دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻛﺴﻲ اﻣﻜﺎن دﻳﺪار ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ اﻣﺎم دوازدﻫﻢ را ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و دورهي »ﻏﻴﺒـﺖ ﻛﺒـﺮا«‬ ‫آﻏﺎز ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؛ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﻛﻪ ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﺑﺮاي ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻧﺎﺷﻨﻴﺪه و ﻧﺎآﺷﻨﺎ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎر ﻛﻬﻦ ﻳﺎ ﻧﻮي در وﺟﻮد ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺷﺨﺼﻴﺖﻫـﺎي اﺳـﻼﻣﻲ و‬ ‫در ﺻﺪر آﻧﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﺮدﻳﺪ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ ،‬وﺟﻮد ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻓﺮزﻧﺪ اﻣﺎم ﺣﺴـﻦ ﻋﺴـﻜﺮي‬ ‫از آﻏﺎز در ﻣﺤﻞ ﺗﺮدﻳﺪ و ﭘﺮﺳﺶ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻪ زﻣﺎن زاﻳﺶ‪ ،‬ﻧﻪ ﻧﺎم ﻣﺎدر‪ ،‬ﻧﻪ زﻣﺎن ﻓـﺮورﻓﺘﻦ‬ ‫در ﭼﺎه‪ ،‬ﻧﻪ زﻣﺎن ﻇﻬﻮر‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻳﻚ درﺑﺎره ﻓﺮزﻧﺪ اﻣﺎم ﻳﺎزدﻫﻢ ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق و ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در‬ ‫ادﻳﺒﺎت ﺣﺪﻳﺜﻲ درﺑﺎرهي اﻣﺎم زﻣﺎن و ﻇﻬﻮر وي‪ ،‬ﺗﺸﻮﻳﺶﻫﺎ و ﺗﻨـﺎﻗﺾﻫـﺎ آن ﻗـﺪر ﻓـﺮاوان‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺘﺎ ﻣﻮرﺧﺎن دوران ﻛﻼﺳﻴﻚ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﺑـﻦ ﺧﻠﻜـﺎن‪ ،‬ﻧﻴـﺰ ﺑـﺪان اﺷـﺎره‬

‫‪182‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از درون رواﻳﺖﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻬﺪي و آﺧﺮاﻟﺰﻣﺎن‪ ،‬ﺑﻪ دﺷﻮاري ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺼﻮﻳﺮي‬ ‫ﻣﻨﺴﺠﻢ و ﻳﻚدﺳﺖ ﺑﻴﺮون ﻛﺸﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺪرﺳﻲ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ در ﻛﺘﺎب »ﻣﻜﺘـﺐ در ﻓﺮاﻳﻨـﺪ ﺗﻜﺎﻣـﻞ« ﻧﺸـﺎن ﻣـﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ ﭼﮕﻮﻧـﻪ‬ ‫ﺿﺮورتﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ‪ ،‬ﺑﻘﺎ و ﺗﺜﺒﻴﺖ‪ ‬ﺟﻤﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻗﻪي ﺷﻴﻌﻲ‪ ،‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ اﻻﻫﻴﺎﺗﻲ‬ ‫را ﺧﻠﻖ ﻛﺮد و ﭘﺮورد؛ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ ﻣﺎﻧﻨـﺪ »ﻣﻬـﺪي« در ﺑﺴـﺘﺮ زﻣـﺎن زاده ﺷـﺪﻧﺪ و ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻓﺮﻗﻪاي ﻣﺬﻫﺒﻲ ﭘﺎﺳﺦ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻧﻈﺎﻣﻲ از ﻣﻘﻮﻟﻪﻫﺎي ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ و ﻛﻼﻣﻲ را ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ‬ ‫آﻓﺮﻳﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و رواﻳﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‬ ‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﻛﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﻣﺪرﺳﻲ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد از ﭘﻴـﺪاﻳﺶ ﺗﺸـﻴﻊ در ﺳـﻪ‬ ‫ﻗﺮن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺳﻼم ﭘﻴﺶ ﻣﻲﮔﺬارد‪» ،‬ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ« ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ ﻛﻪ‬ ‫ﻣﺘﻠﻜﻤﺎن و ﻣﻔﺴﺮان رﺳﻤﻲ ﺷﻴﻌﻪ در ﻣﻴﺎن ﻣﻲآورﻧﺪ‪ .‬ﻛﺎرِ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ‪ ،‬در ﻣﻘﺎم ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎر‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ‬ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ دادن »رواﻳﺘﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ« اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در اﻻﻫﻴﺎت‪ ،‬ﮔﺬﺷﺘﻪي ﻳﻚ ﻣﺬﻫﺐ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷـﻜﻞ »ﺣﻘﻴﻘﺘـﻲ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ« ﻓﺮاﻧﻤـﻮده ﻣـﻲﺷـﻮد؛‬ ‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﺘﺄﻟﻬﺎن از ﮔﺬﺷﺘﻪي ﺗﺎرﻳﺨﻲ »ﺣﻘﻴﻘﺖ« ﻛﺎﻣﻞ را درﺑﺎره آن ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ و ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻮن و ﭼﺮا ﻛﺮدن در آن ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻨﺎﻗﺸﻪي در اﺻﻮل ﻣﺬﻫﺐ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ وارد ﺷﺪن در ﻛﺎوش و ﭼﺎﻟﺸﻲ ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎراﻧﻪ‪.‬‬ ‫ﻓﺮض ﺑﻨﻴﺎدي ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎر ﻧﻮﻳﻦ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ »ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ «‬ﻫـﺮ رخداد ﻳـﻚ ﺑـﺎر ﺑـﺎ رخ‬ ‫دادن آن ﻇﻬــﻮر ﻛــﺮده و ﺑــﺮاي ﻫﻤﻴﺸــﻪ ﻧﺎﻳــﺎب و دور از دﺳــﺘﺮس ﺷــﺪه اﺳــﺖ‪ .‬در ﻣﻘــﺎم‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎر‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻲﺗﻮان روﺷﻲ اﻧﺘﻘﺎدي را در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻣﺘﻦﻫﺎ و دادهﻫﺎي ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ﭘـﻴﺶ‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ و رواﻳﺘﻲ ﻣﻨﺴﺠﻢ و ﺑﻪﺳﺎﻣﺎن از آن ﺑﻪ دﺳﺖ داد‪ .‬رواﻳﺘﻲ ﻛﻪ ﺗـﺎرﻳﺦﻧﮕـﺎر ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬رواﻳﺘﻲ اﺳﺖ از ﻣﻴﺎنﻫﺎ رواﻳﺖﻫﺎي ﺑﺎﻟﻘﻮه ﺑﻲﺷﻤﺎر‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎرانِ دﻳﮕﺮ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ در‬ ‫ﻣﻴﺎن آﻳﻨﺪ و ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺎزهي دادهﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲِ در دﺳﺘﺮس ﻳﺎ ﭘﺲ از دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑـﻪ دادهﻫـﺎي‬ ‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻮﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬رواﻳﺖ‪ ‬ﺗﺎرﻳﺨﻲ دﻳﮕﺮي ﭘﻴﺶ ﻛﺸﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ رواﻳﺖ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ﺗـﺎزه‪ ،‬ﻧﻘـﺪي ﺑـﺮ‬

‫‪183‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫رواﻳﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﭘﻴﺸﻴﻦ اﺳﺖ و ﺷﺴﺘﻦ و ﺻﻴﻘﻞ دادن روش ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎري‪ .‬اﻣﺎ ﻫﺮﭼـﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫ﻧﺴﺒﺘﻲ ﺑﺎ ﻧﻈﺎم ﻓﻜﺮي اﻻﻫﻴﺎﺗﻲ ﻧﺪارد و ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺪﻋﻲ ﻓﺮاﻧﻤﺎﻳﻲِ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪي ﺣﻘﻴﻘـﺖ‬ ‫ﻗﻠﻤﺪاد ﺷﻮد‪.‬‬ ‫واﻛﻨﺶ ﺑﻨﻴﺎدﮔﺮاﻳﺎن در اﻳﺮان ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻋﺠﺐ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺨﻲﻧﮕﺮي دﺷـﻤﻦ ﺗﻌﺼـﺐ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻏﻮر در ﺗﺎرﻳﺦ و ﺗﺒﺎر اﻳﺪهﻫﺎ و ﻋﻘﻴﺪهﻫﺎ ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺸﻒ ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎي ﻧﻈﺮي و ﻋﻤﻠـﻲ‬ ‫آدﻣﻲ و ﻧﻴﺰ اﺛﺮﭘﺬﻳﺮي و اﺛﺮﮔﺬاري ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻋﻘﻴﺪه و ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﺎرﻳﺨﻲ – ﺳﻴﺎﺳـﻲ‪ ،‬اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ و‬ ‫اﻗﺘﺼﺎدي ‪ .‬ﺑﻨﻴﺎدﮔﺮاﻳﺎن دﺷﻤﻨﺎن ﺗﺎرﻳﺨﻲﻧﮕﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻋﻘﻴﺪه را ﻣﻮﺟﻮدي ﻣﺎوراﻃﺒﻴﻌﻲ و‬ ‫ﻣﺠﺮد و ﻣﻨﺰه ﻣﻲﭘﻨﺪارﻧﺪ و آن را وراي اﺛﺮﭘﺬﻳﺮي از ﺷﺮاﻳﻂ اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣـﻲﺷـﻤﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻘﺎﺑﻞ ﻣﻴﺎن ﻧﮕﺮش اﻻﻫﻴﺎﺗﻲ و ﻧﮕﺮش ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬روﻳﺎروﻳﻲ ﺑﻨﻴﺎدﻳﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑـﻪ دو‬ ‫ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﻚﺳﺮ ﻣﺘﻔﺎوت‪ ‬ﺧﻮدﻛﺎﻣﻪ ﻳﺎ ﻣﺪاراﮔﺮ ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪ .3‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻧﻤﻮﻧﻪ‬ ‫ﺣﺴﻦ اﻧﺼﺎري‬ ‫وﻳﺮاﻳﺶ ﺟﺪﻳﺪ ﻛﺘﺎب ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻧﻮﺷﺘﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻋﺎﻟﻲ ﻣﻘـﺎم دﻛﺘـﺮ ﺣﺴـﻴﻦ‬ ‫ﻣﺪرﺳﻲ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ در ﻣﺎه ﮔﺬﺷﺘﻪ راﻫﻲ ﺑﺎزار ﻛﺘﺎب اﻳﺮان ﺷﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﻋﻼﻗﻤﻨﺪان ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‬ ‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﺷﻴﻌﻲ از ﺑﻴﺶ از ده ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳـﻲ آن آﺷـﻨﺎ ﺑـﻮده‬ ‫اﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ وﻳﺮاﻳﺶ ﺟﺪﻳﺪ ﺣﺎوي ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬اﺿﺎﻓﺎت و اﺻﻼﺣﺎﺗﻲ در ﻣﺘﻦ و ﻧﻴﺰ ﻣﺆﺧﺮه اي‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ آن ﺳﺎﺑﻘﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺰوه اي در اﺧﺘﻴﺎر ﺑﻮد‪ .‬اﺳﺘﺎد ﻣﺪرﺳﻲ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻋﺎﻟﻲ ﻳـﻚ‬ ‫ﻣﺤﻘﻖ آﮔﺎه ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع و ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺤﻘﻴﻖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲ از زﻣﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﻘﺎﻻت اﺳﺘﺎد در ﻗﻢ در راﺑﻄـﻪ ﺑـﺎ ﺗـﺎرﻳﺦ و ﻓﺮﻫﻨـﮓ‬ ‫زادﮔﺎﻫﺶ‪ ،‬ﻗﻢ ﻛﺎﻣﻼ ﭘﻴﺪا ﺑﻮد؛ اﻣﺎ در ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل اﺧﻴﺮ ﻫﺮ ﻳﻚ از آﺛﺎري ﻛﻪ از اﺳﺘﺎد ﻣﺪرﺳﻲ‬

‫‪ .1‬ﻣﻬﺪي ﺧﻠﺠﻲ‪ .(1386) .‬ﻣﺨﺎﻃﺮات ﻧﮕﺎه ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻪ ﺗﺸﻴﻊ‪ .‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 1‬آﺑﺎن ‪ 1390‬از‬ ‫‪http://radiozamaaneh.com/idea/2007/12/post_213.html‬‬

‫‪184‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪه اﻫﺘﻤﺎم آن داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت اﺳﺎﺳﻲ و اﺻﻠﻲ در زﻣﻴﻨﻪ ﺗﺎرﻳﺦ‬ ‫و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺷﻴﻌﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻣﻘﺪﻣﻪ اي ﺑﺮ ﻓﻘﻪ ﺷﻴﻌﻪ و ﺧﺮاج و زﻣﻴﻦ اﺳﺘﺎد ﻫﺮ ﻳﻚ‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺎرﻫﺎي آﻛﺎدﻣﻴﻚ در اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ﺗـﺄﺛﻴﺮي ﺑـﺰرگ و ﻣﺎﻧـﺪﮔﺎر ﺑـﺮ‬ ‫ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﮔﺬارده اﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﺪل ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎري دﻛﺘﺮ ﻣﺪرﺳﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ‬ ‫ادوار ﻓﻘﻪ ﺷﻴﻌﻪ اﻣﺎﻣﻲ ﻧﻤﻮﻧﻪ اي ﺑﻲ ﺑﺪﻳﻞ و ﺑﻲ ﺳﺎﺑﻘﻪ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﭘـﺲ از اﻳﺸـﺎن در ﺗﻤـﺎﻣﻲ‬ ‫ﻛﺎرﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﺬارده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه اﻳﻦ ﺳﻄﻮر ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ را در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﻤﻲ آورد ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪﻣﻪ‬ ‫اي ﺑﺮ ﻓﻘﻪ ﺷﻴﻌﻪ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺮف ﺗﺎزه اي در راﺑﻄﻪ ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع اراﺋـﻪ ﻛـﺮده‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻋﻤﺪﺗﺎ آﻧﭽﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺮداري از ﻛﺎر ﺳﺘﺮگ اﺳﺘﺎد ﻣﺪرﺳﻲ اﺳـﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠـﻪ‬ ‫وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي آن ﻛﺎر و ﻧﻴﺰ ﻛﺎرﻫﺎي ﺑﻌﺪي اﺳﺘﺎد ﻣﺪرﺳﻲ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺣـﺪﻳﺜﻲ و‬ ‫ﻓﻘﻬﻲ و ﻛﻼﻣﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺮ اﺳﺎس آﮔﺎﻫﻲ درﺳﺖ از ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲ ﻫﺎي ﻣﻨـﺎﺑﻊ و زﻣﻴﻨـﻪ ﻫـﺎي‬ ‫ﺑﺮوز ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺳﺖ و اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ از ﻫﺮ ﻛﺪام ﺑﻪ ﭼﻪ ﺷﻜﻞ و ﺻﻮرت ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬ ‫ﻣﻬﺎرت اﺳﺘﺎد در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ از آﺷﻨﺎﻳﻲ دﻗﻴﻖ اﻳﺸﺎن ﺑﺎ ﺳﻨﺖ ﻛﻼﺳﻴﻚ ادﺑﻴﺎت ﺣﺪﻳﺜﻲ و ﻓﻘﻬﻲ‬ ‫و ﻧﻴﺰ آﺷﻨﺎﻳﻲ ﻋﻤﻴﻖ ﺑﺎ ﺷﻴﻮه ﻫﺎي ﻧﻘﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻛﻪ در ﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ رواج دارد‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﻲ ﺧﻴـﺰد‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﭘﺎﻳﻪ اﺻﻠﻲ ﻛﺎرﻫﺎي اﺳﺘﺎد ﺑﺮ ﺗﻮﺟﻪ دﻗﻴﻖ و رﻳﺰﺑﻴﻨﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻨـﺎﺑﻊ اﺻـﻠﻲ و ﺑﻬـﺮه‬ ‫ﮔﻴﺮي از ﻧﻘﺪ ﻣﺘﻜﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﺘﺎب ﻣﻴﺮاث ﻣﻜﺘﻮب ﺷﻴﻌﻪ ﻫﻢ ﻛﺎري اﺳﺖ ﻧـﻮ و ﺑـﺪﻳﻊ ﻛـﻪ ﺑـﺮ آﺷـﻨﺎﻳﻲ ﻋﻤﻴـﻖ اﺳـﺘﺎد‬ ‫ﻣﺪرﺳﻲ ﺑﻪ اﺳﺎﻧﻴﺪ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺣﺪﻳﺜﻲ و داﻧﺶ رﺟﺎل ﺣﻜﺎﻳﺖ دارد و ﺑﻲ ﺗﺮدﻳﺪ ﺧﻮد زﻣﻴﻨـﻪ اي‬ ‫اﺳﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ ﺑﺮاي ﺑﺎزﻳﺎﺑﻲ ﻣﺘﻮن ﻛﻬﻦ و ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي آﻧﻬﺎ‪ .‬ﻛﺘﺎب ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣـﻞ‬ ‫ﭼﻪ اﺻﻞ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ آن و ﭼﻪ وﻳﺮاﻳﺸﻬﺎي ﻓﺎرﺳـﻲ آن‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻘـﻲ اﺳـﺖ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ در ﻳﻜـﻲ از‬ ‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ و ﻣﺤﻮري ﺗﺮﻳﻦ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺷﻴﻌﻲ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻮﺿﻮع اﻣﺎﻣـﺖ و ﺗﻜﺎﻣـﻞ ﻣﻔﻬـﻮﻣﻲ آن ﻧـﺰد‬ ‫اﻣﺎﻣﻴﻪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در اﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﺧﺎص ﺑﺪان ﭘﺮداﺧﺘـﻪ ﺷـﺪه و ﺑﺎورﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬ ‫درﺑﺎره اﻣﺎﻣﺖ و ﻏﻴﺒﺖ را ﻣﻮرد "ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ" ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺎرغ از ﻣﻮﺿـﻮع ﻛﺘـﺎب‪،‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪185‬‬

‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب اﻫﻤﻴﺖ دﻳﮕﺮي ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻣﺤﻘﻘﺎن اﻳﻦ رﺷﺘﻪ از ﻋﻠـﻮم دارد و آن آﻣـﻮزش ﻧﺤـﻮه‬ ‫ﺗﺤﻘﻴﻖ در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن از اﺳـﺘﺎد ﻣﺪرﺳـﻲ ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﺷـﺪه‪،‬‬ ‫ﻣﺤﺼﻮل دوره اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي راﻳﺎﻧﻪ اي ﻣﻨـﺎﺑﻊ اﺳـﻼﻣﻲ ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﻧﺸـﺪه ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﺮوزه ﺑﺎ در دﺳﺖ داﺷﺘﻦ اﻳﻦ راﻳﺎﻧﻪ ﻫﺎ اﻟﺒﺘﻪ ﻛﺎر ﺗﺘﺒﻊ ﺑﺴﻴﺎر آﺳﺎن ﺗﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﻣـﺎ ﻧﻜﺘـﻪ‬ ‫ﻣﻬﻢ آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﺤﻘﻖ ﺷـﻨﺎﺧﺖ درﺳـﺘﻲ از ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ و ﺷـﻴﻮه ﻧﻘـﺪ داده ﻫـﺎي‬ ‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺮه وري از ﻣﻨﺎﺑﻊ راﻳﺎﻧﻪ اي ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻛﻤﻚ ﭼﻨـﺪاﻧﻲ ﺑـﻪ او در‬ ‫اراﺋﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻧﻘﺎداﻧﻪ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻫﻢ اﻳﻨﻚ در ﭘﺎره اي از ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺟﻮان‬ ‫ﻋﺎدت ﻛﺮده اﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺒﻮﻫﻲ از ﻣﻨﺎﺑﻊ را در ﭘﺎورﻗﻲ ﻫﺎ و در ﻳﺎدداﺷﺘﻬﺎي ﻣﻘﺎﻟﻪ و ﻛﺘﺎﺑﺸـﺎن اراﺋـﻪ‬ ‫دﻫﻨﺪ ﺑﻲ آﻧﻜﻪ ﺑﻪ درﺳﺘﻲ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي‪ ،‬ﻧﻘﺪ و ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ آﻧﻬﺎ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﺑـﺪون‬ ‫اﻳﻦ ﻟﻮازم‪ ،‬ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻋﻤﺎرﺗﻲ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ ﻛـﻪ ﻫﻤـﻪ ﮔﻮﻧـﻪ وﺳـﻴﻠﻪ و‬ ‫اﺑﺰاري در ﺳﺎﺧﺖ و ﺗﺰﻳﻴﻦ آن ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻴﭻ ﻛﺪام آﻧﻬﺎ در ﺟﺎي واﻗﻌـﻲ ﺧـﻮد‬ ‫ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ارﺟﺎﻋﺎت ﻣﻜﺮر ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻏﺮﺑﻲ و ﻳﺎ ارﺟﺎع ﺑـﻪ دﻫﻬـﺎ ﻛﺘـﺎب و ﻣﻘﺎﻟـﻪ‬ ‫ﺑﺮاي ﻧﺸﺎن دادن ﺷﺮح ﺣﺎل ﻛﺴﻲ و ﻳﺎ اراﺋﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎﻳﻲ زﻳﺎد از وﺟﻮد ﻳﻚ ﭘﺪﻳﺪه ﺗـﺎرﻳﺨﻲ‪،‬‬ ‫ﻫﻢ اﻳﻨﻚ ﺑﺎ در دﺳﺖ داﺷﺘﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي راﻳﺎﻧﻪ اي ﻧﻮر و ﻳﺎ ﺟﺎﻣﻊ اﻫﻞ اﻟﺒﻴﺖ و ﻏﻴﺮه ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫آﺳﺎن اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻬﻢ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﭼﻪ ﮔﺎﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳـﺖ ﺑـﺮاي اﻳﻀـﺎح ﻳـﻚ‬ ‫ﭘﺪﻳﺪه ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺮدارد‪.‬‬ ‫روﺷﻦ اﺳﺖ‪ ،‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻞ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺗـﺮاﺟﻢ و رﺟـﺎل در دوره ﻫـﺎي ﻛﻬـﻦ در‬ ‫اﺧﺘﻴﺎر ﺑﻮد ﺑﻪ ﺻﺪ ﻛﺘﺎب ﻫﻢ ﻧﻤﻲ رﺳﻴﺪ‪ ،‬اﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﻛﺎر ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺑﺰرﮔﻲ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣﻴـﺮزا ﻣﺤﻤـﺪ‬ ‫ﺧﺎن ﻗﺰوﻳﻨﻲ و اﻣﺜﺎل او را ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ ،‬ﺗﺘﺒﻊ ﻛﻮر ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ آﮔﺎﻫﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺮاي ﭼـﻪ‬ ‫ﭼﻴﺰي ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻪ ﻛﺘﺎﺑﻲ را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار داد و اﻳﻨﻜﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻳـﻚ ﻛﺘـﺎب را ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﺗﻠﻘﻲ ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ اﻣﺮوزه ﺑﺎ اﻧﺘﺸﺎر ﻫﺰاران ﻛﺘﺎب ﺑﺰرگ و ﻛﻮﭼﻚ در زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺦ و رﺟﺎل‬ ‫و ﺗﺮاﺟﻢ و ﻣﻬﻤﺘﺮ از آن در دﺳﺖ ﺑﻮدن ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي راﻳﺎﻧﻪ اي ﺗﺤﻘﻴﻖ‪ ،‬ﻃﺒﻌﺎ ﻫﻨﺮ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑﻴﺶ‬

‫‪186‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﻧﻪ ﺑﺮ ﺗﺘﺒﻊ ﻛﻮر ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮ ﻣﺪل ﺗﺤﻘﻴﻖ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي راﻳﺎﻧﻪ اي اﻳﻦ ﺧﻄﺮ‬ ‫را دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺑﻪ ﻣﻄﻠﺒﻲ از ﻳﻚ ﻛﺘﺎب دﺳﺖ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﻨﺪ ﺑﺪون آﻧﻜﻪ زﻣﻴﻨﻪ آﻧﺮا ﺑﻪ درﺳﺘﻲ‬ ‫ﺑﺸﻨﺎﺳﻨﺪ و ﺑﻲ آﻧﻜﻪ ﺑﺎ آن ﻛﺘﺎب اﻧﺴﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ دﻟﻴـﻞ دﺳـﺖ ﻛـﻢ ﺑـﺮاي‬ ‫ﻣﺤﻘﻘﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﺎزه ﺑﻪ وادي ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ وارد ﺷﺪه اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮ آﺷـﻨﺎﻳﻲ‬ ‫ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﺎ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬از دﻳﮕﺮ ﺳﻮ ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ ﺳـﺎﺧﺘﺎر ﻛﺘﺎﺑﻬـﺎ و ﻧﻘـﺪ و‬ ‫ﺑﺮرﺳﻲ آﻧﻬﺎ و ﻧﻴﺰ دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻣﺪل ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻫﻤﻴﺖ دارد‪ .‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑـﻴﺶ از ﻫـﺮ ﭼﻴـﺰ‬ ‫ﻣﺘﻜﻲ اﺳﺖ ﺑﺮ ﭘﺮﺳﺶ و ﻧﻪ ﭘﺎﺳﺦ و ﺑﻪ وﻳﮋه ﻣﺘﻜﻲ اﺳﺖ ﺑﺮ اراﺋﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻓﺮﺿﻴﻪ و آزﻣـﻮن‪.‬‬ ‫ﺗﻜﻴﻪ ﺑﻲ اﻧﺪازه ﺑﻪ اراﺋﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ و ارﺟﺎﻋﺎت ﻣﻜﺮر ﺑﻪ ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ و ﻣﻘـﺎﻻت و ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎت‬ ‫ﻏﺮﺑﻲ اﮔﺮ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ آﮔﺎﻫﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ در ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻳﻚ ﺗﺘﺒﻊ ﺧﻮب اﻣﺎ ﻧﺎﻗﺺ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ از راﻳﺎﻧﻪ ﻫﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮ ﻣﻲ آﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ روش ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺖ و ﺑـﺮاي ﺑﻜـﺎر ﮔـﺮﻓﺘﻦ‬ ‫ﺷﻴﻮه ﻫﺎي ﻧﻘﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚ ﺑﺪون زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ‬ ‫آن ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ آﺷﻨﺎﻳﻲ وﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ادﻳﺎن و ﻣﻠﻞ و ﻧﺤﻞ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻬـﺎ و ادﺑﻴـﺎت‬ ‫ﻛﻼﺳﻴﻚ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺤﻘﻴﻖ درﺑﺎره ﺷﻌﺮ ﺣﺎﻓﻆ ﺗﻨﻬـﺎ ﻧﻴﺎزﻣﻨـﺪ اﻃـﻼع ﺑـﺮ‬ ‫ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ و ادوار ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎي ﺗـﺎرﻳﺨﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ آﻧـﺮا ﻧﻴـﺰ‬ ‫داﻧﺴﺖ و ﻳﺎ دﺳﺖ ﻛﻢ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار داد‪ .‬در آن ﺻﻮرت اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻲ ﺗﺮدﻳـﺪ آﺷـﻨﺎﻳﻲ ﺑـﺎ‬ ‫ﻛﻼم و ﻓﻘﻪ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ دوران ﺣﺎﻓﻆ و آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺗﺼﻮف و "ﻣﻜﺘﺐ‬ ‫ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﻲ" آن ﻃﻮر ﻛﻪ دﻛﺘﺮ ﭘﻮرﺟﻮادي درﺑﺎره آن ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻛﺮده اﺳﺖ؛ ﻧﻴﺰ ﻻزم اﺳﺖ‪ .‬در‬ ‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت دﻳﮕﺮ ﻫﻢ ﻃﺒﻌﺎ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﻘﻘﻲ ﻧﺎﻣﺪار را ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻢ ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﻢ ﻛـﻪ ﺑﺎرﻫـﺎ در‬ ‫ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ وﻣﻘﺎﻻﺗﺶ از اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﮔﻨﻮﺳﻲ ‪/‬ﻏﻨﻮﺳﻲ ﺳﺨﻦ راﻧﺪه اﻣﺎ ﺧﻮد او ﻫـﻢ اذﻋـﺎن دارد‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻨﺎﺑﻌﺶ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻓﺮاﺗﺮ از دو ﺳﻪ ﻛﺘﺎب دﺳﺖ ﭼﻨﺪم ﻋﺮﺑﻲ و آن ﻫﻢ "اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ"‬ ‫درﺑﺎره ﻣﻮﺿﻮع ﮔﻨﻮﺳﺘﻴﺴﻴﺰم ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎري اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻛـﺎﻓﻲ ﭘﻴﭽﻴـﺪه و ﭘـﺮ‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪187‬‬

‫اﺑﻬﺎم ﻫﺴﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎ ﺧﻠﻂ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و در آﻣﻴﺨﺘﻦ ادوار آﻧﻬﺎ ﻛﺎر را از آﻧﭽﻪ ﻫﺴﺖ‬ ‫ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﺸﻜﻠﺘﺮ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻛﺘﺎب دﻛﺘﺮ ﻣﺪرﺳﻲ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻳﻚ ﻛﺎر ﺑﺰرگ و ﻣﺤﻘﻘﺎﻧﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻢ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺗﺘﺒﻊ و‬ ‫ﺗﺤﻘﻴﻖ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ اﺳﺖ و ﻫﻢ در آن از آﻣﻴﺨﺘﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ و در اﻓﺘﺎدن در ﺧﻠﻂ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت و‬ ‫اراﺋﻪ "ﻧﻈﺮﻳﻪ" ﭘﺮدازي ﻫﺎي ﺑﺰرگ اﻣﺎ ﺑﻲ دﻟﻴﻞ و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ زده ﺧﻮدداري ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﺘﺎب ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﻛﻨﺎر دﻳﮕﺮ ﻓﻮاﺋﺪ آن ﻧﻤﻮﻧﻪ اي اﺳﺖ ﻣﻬﻢ ﺑﺮاي درك درﺳﺖ ﺷﻴﻮه و‬ ‫ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﺗﺤﻘﻴﻖ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪ .4‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﻳﻚ ﻛﺘﺎب‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﺣﺴﻦ ﻃﺎرﻣﻲ ﺑﺮ ﻛﺘﺎب ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﺣﺴﻴﻦ ﻣﺪرﺳﻲ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ آﻗﺎي ﺣﺴﻴﻦ ﻣﺪرﺳﻲ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻧﻘﺪ آﻗﺎي دﻛﺘﺮ ﺣﺴـﻦ ﻃـﺎرﻣﻲ ﺑـﺮ‬ ‫ﻛﺘﺎب »ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ« اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳـﺎﻳﺖ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﻪ ﺗﺨﺼﺼـﻲ اﺳـﻼم و اﻳـﺮان‬ ‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه و اﻳﻨﻚ در رادﻳﻮ زﻣﺎﻧﻪ ﺑﺎزﻧﺸﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺨﺶ اول از ﻧﻘﺪ داﻧﺸﻤﻨﺪ ارﺟﻤﻨﺪ ﺟﻨﺎب آﻗﺎي دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻦ ﻃﺎرﻣﻲ را ﺑﺮ ﻛﺘﺎب »ﻣﻜﺘـﺐ‬ ‫در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ« ﻛﻪ ﻧﺴﺨﻪاي از آن دﻳﺮوز از دﺳﺖ ﻋﺰﻳﺰي ﺑـﻪ دﺳـﺖ رﺳـﻴﺪ‪ ،‬دﻳـﺪم و از‬ ‫اﻳﻦﻛﻪ اﻣﺮي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﻧﻈﺮي ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺧـﻮد ﻛـﻪ ﻋﺮﺻـﻪي ﻧﻘـﺪ و ﻧﻈﺮﺳـﺖ ﺑـﺎز‬ ‫ﻣﻲﮔﺮدد ﺧﺮﺳﻨﺪ ﺷﺪم‪.‬‬ ‫ﺗﺎ آنﺟﺎ ﻛﻪ اﻳﻦ دور اﻓﺘﺎده آﮔﺎﻫﻢ ﭘﺲ از ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﻛﻪ ده ﺳﺎﻟﻲ ﭘﻴﺶﺗﺮ در ﻣﺠﻠﻪي ﻧﻘـﺪ و‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻗﻢ ﭼﺎپ ﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧﻘﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ آن ﻛﺘﺎب در دﺳﺘﺮس ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫‪ .1‬ﺣﺴﻦ اﻧﺼﺎري‪ .(1386) .‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﻳﻚ ﻛﺘﺎب‪ .‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 2‬آﺑﺎن ‪ 1390‬از‬ ‫‪http://ansari.kateban.com/entry1230.html‬‬

‫‪188‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫اﻳﻦ آﻏﺎز ﻣﺒﺎرك را ﺑﻪ ﻓﺎل ﻧﻴﻚ ﻣﻲﮔﻴﺮم‪ .‬اﻣﻴﺪوارم ﻧﺎﻗﺪ ﻓﺎﺿﻞ و ﺑﺎ ﻛﻤـﺎل ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﺧـﻮد‬ ‫اداﻣﻪ داده و ﺳﺮاﺳﺮ آن ﻧﻮﺷﺘﻪ را از ﻧﻈﺮدﻗﻴﻖ ﺧﻮد ﺑﮕﺬراﻧﺪ و ﻣﻼﺣﻈﺎت ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻪ ﺧﻮد را ﺑـﺮ‬ ‫آن‪ ،‬در اﺧﺘﻴﺎر ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن و ﺧﻮاﻫﻨﺪﮔﺎن اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺤﺚﻫﺎ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻢ دﺳﺖ ﺗﻘﺪﻳﺮ ﻛﻪ ﻣﺤﻞ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺮا در اﻳﻦ دوردﺳﺖ ﻗﺮار داد و ﻫـﻢ ﻣﺤـﺪودﻳﺘﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ ﭼﺸﻢ در اﻳﻦ ﻳﻚ ﺳﺎل اﺧﻴﺮ ﺑﺮ ﺗﻮان ﻣﻦ در ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷـﺘﻦ و ﺑـﻪ ﺧﺼـﻮص در‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻛﺎﻣﭙﻴﻮﺗﺮ ﻧﻬﺎد ﻣﻮﺟﺐ ﺷـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻛﺎﻣـﻞ و ﻣﺴـﺘﻘﻴﻢ در ﺟﺮﻳـﺎن ﻣﺨﺘﺼـﺮ‬ ‫ﮔﻔﺖوﮔﻮﻳﻲ ﻛﻪ ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ آن ﻛﺘﺎب در اﻳﺮان روي داد ﻗﺮار ﻧﮕﻴﺮم‪.‬‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ ﮔﻪ ﮔﺎه از ﻃﺮﻳﻖ ﭘﻴﺎمﻫﺎي دوﺳﺘﺎن آﮔﺎه ﻣﻲﺷﺪم ﻛﻪ ﺑﺤﺚﻫﺎﻳﻲ در ﻣﻴﺎن ﺑﻮده و ﻳـﻚ‬ ‫دو ﻣﻮرد ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺗﻨﺪ زﺑﺎﻧﻲﻫﺎﻳﻲ ﻫﻤﺮاه ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬از ﻛﻢ و ﻛﻴﻒ ﺑﺤﺚﻫﺎ ﺑﻪ درﺳـﺘﻲ آﮔـﺎه‬ ‫ﻧﺸﺪم؛ اﻣﺎ ﻣﻮاردي از آنﮔﻮﻧﻪ ﺗﻨﺪزﺑﺎﻧﻲﻫﺎ را دﻳﺪم و ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﺘﻌﺠﺐ ﺷﺪم‪.‬‬ ‫اﺻﻞ ﻛﺘﺎب ﻛﻪ ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎﻟﻲ ﭘﻴﺶﺗﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻟﻲ ﭘﺲ از آن ﻧﺸﺮ ﻳﺎﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫ﻳﻚ ﻧﻮﺷﺘﻪي ﺻﺮﻓﺎً ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﺪﻓﻲ ﺟﺰ اراﺋﻪ ﭼﻬﺮهاي ﻗﺎﺑﻞ ﻋﺮﺿﻪﺗﺮ و ﻗﺎﺑﻞ دﻓـﺎعﺗـﺮ‬ ‫از ﻣﻜﺘﺐ ﺗﺸﻴﻊ در ﻣﺠﺎﻣﻊ ﻋﻠﻤﻲ و داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ ﻏﺮب ﻧﺪاﺷﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻫﻢ ﺑـﻪ زﺑـﺎن‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻫﻤﺎن ﻣﺠﺎﻣﻊ و ﺑﺎ ﺳﺒﻚ و ﺳﻴﺎق آﻧﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن آن ﻫﻢ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان و داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﻣﺆﺳﺴﺎت و داﻧﺸﻜﺪهﻫﺎي دﻳـﻦﺷﻨﺎﺳـﻲ آن‬ ‫ﺑﻼد ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﻣﻨﻘﻮﻻت آن‪ ،‬ﺟﺴﺘﻪ و ﮔﺮﻳﺨﺘﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑـﺎ ﺷـﻨﻴﺪهﻫـﺎي‬ ‫راﻳﺞ و ﺳﻨﺘﻲ درﺑﺎرهي ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻜﺮ ﺷﻴﻌﻲ ﻧﺎﻫﻤﮕﻮﻧﻲﻫﺎﻳﻲ داﺷﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴـﻞ ﺑـﻪ ﻧﺸـﺮ‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳﻲ آن در اﻳﺮان ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻢ ﻣﺒﺎدا ﻛـﻪ ﻧﻘﻠـﻲ ﻧﺎﺷـﻨﻴﺪه‪ ،‬در ذﻫـﻦ ﺧﻮاﻧﻨـﺪهاي‬ ‫ﺧﺎﻟﻲاﻟﺬﻫﻦ‪ ،‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺳﺆاﻟﻲ ﻏﻴﺮﺿﺮوري ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻣ‪‬ﺎ ﺗﺼﻮر ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎ و ﮔﻔﺘﮕﻮﻫﺎ از آن دﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ آﻣﺪ ﻫﺮﮔﺰ ﺑـﺮ ﺧـﺎﻃﺮ ﻧﮕﺬﺷـﺘﻪ و‬ ‫ﺧﻴﺎل آن ﺑﺮ ﺿﻤﻴﺮ ﻧﻨﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬واﻧﮕﻬﻲ ﻧﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﭼﻴﺰي ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻋﺒﺎرت آﻳﺪ و ﻧﻪ ﺳـﺨﻦ‬ ‫او در آن ﭘﺎﻳﻪ از ارزش و اﻋﺘﺒﺎر ﻛﻪ ﻣﻨﺸﺄ ﺗﻨﺶ ﻳﺎ ﺗﻔﺮﻗﻪاي در ﺻﻔﻮف ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪189‬‬

‫ﺣﺴﺎﺳﻴﺘﻲ ﻛﻪ ﻛﺘﺎب ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ ﻇﺎﻫﺮاً از آنﺟﺎ ﭘﺪﻳـﺪ آﻣـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ رﻏـﻢ ﺗﻮﺿـﻴﺤﺎت و‬ ‫ﺗﺄﻛﻴﺪات ﻣﻜﺮر ﻣﺆﻟﻒ در دﻳﺒﺎﭼﻪ و ﻣﺘﻦ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﻲ آن ﻧﻮﺷﺘﻪ را ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ‬ ‫ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ و در ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻧﻴﺖ و ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺆﻟﻒ ﺑﻪ ﺧﻄﺎ اﻓﺘﺎدﻧﺪ و ﭘﻨﺪ ﻫﻮﺷﻤﻨﺪان را ﻧﻴﺰ آوﻳـﺰه‬ ‫ﮔﻮش ﻧﺴﺎﺧﺘﻨﺪ ﻛﻪ »اﻟﺒﺎﻃﻞ ﻳﻤﻮت ﺑﺘﺮك ذﻛﺮه«‪ .‬وﮔﺮ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻣﻌﻤﻮل ﻧﻤﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﻛﺘﺎب‬ ‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻲ دراز ﺑﻮد از دﻳﺪهﻫﺎ رﻓﺘﻪ و ﻻﺟﺮم ﺟﺰ ﺑـﺮاي ﺣﻠﻘـﻪاي ﺑﺴـﻴﺎر ﻛﻮﭼـﻚ از‬ ‫اﺣﺒﺎب و ﻣﻮاﻟﻲ ﻛﺮام‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﻧﺎﻣﻲ از او در ﺧﺎﻃﺮهﻫﺎ ﻧﻤﺎﻧﺪه ﺑـﻮد ﺑـﻪ ﭼـﺎپ ﻣﺠـﺪد ﺑﺮﺳـﺪ و‬ ‫زﺣﻤﺘﻲ ﺑﺮ زﺣﻤﺖ ﺑﻲاﻓﺰاﻳﺪ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﺑﺎ ﻋﺮض اﺣﺘﺮام ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﺎﻗﺪ ﻓﺎﺿﻞ و ﻣﻌﻈﻢ‪ ،‬و ﻗﺪرداﻧﻲ از رﻧﺠـﻲ ﻛـﻪ در ﻛـﺎر‬ ‫ﺧﻮد ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﺪه و ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻚ دو ﻧﻜﺘﻪ ﻛﻮﭼﻚ را ﻛﻪ در ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮاﻧﺪن ﻣﻄﺎﻟﺐ اﻳﺸﺎن‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻗﺎﺻﺮ رﺳﻴﺪ و ﺷﺎﻳﺪ اﻧﺪك ﻣﺪدي در ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺑﺮﺧﻲ اﻣﻮر ﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻤﻮد ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻲدارم‪:‬‬ ‫آنﭼﻪ در ﻣﻮرد ذﻛﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻛﺎر و ﺳﺨﻦ از ﻣﻴﺰان اﻋﺘﺒﺎر آن ﻣﺮﻗـﻮم داﺷـﺘﻪاﻧـﺪ در اﺳـﺎس‬ ‫درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻨﺖ ﻧﮕﺎرش رﺳﺎﻟﻪﻫﺎي دﻛﺘﺮي داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ در ﻏﺮب از دﻳـﺮ زﻣـﺎن ﺑـﺮ اﻳـﻦ‬ ‫ﺑﻮده ﻛﻪ داﻧﺸﺠﻮ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻛﺎر ﺧﻮد را در آﻏﺎز ﻣﺸﺨﺺ و ﺑﺮ ارزش و اﻋﺘﺒﺎر آن در زﻣﻴﻨﻪ ﻛـﺎر‬ ‫ﺧﻮد اﺳﺘﺪﻻل ﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﺣﺪود آﮔﺎﻫﻲ و اﺣﺎﻃﻪ او ﺑﺮ ﻣ‪Ĥ‬ﺧﺬ ﺗﺤﻘﻴـﻖ و ﻣﺼـﺎدر ﻛـﺎر در رﺷـﺘﻪ‬ ‫ﻣﺮﺑﻮط آﺷﻜﺎر ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﻣﻬﻤﻲ از آنﭼﻪ درﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﻼﻣﻲ ﭼﺎپ و ﺑﻪ زﺑﺎنﻫﺎي ﺷـﺮﻗﻲ ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﺷـﺪه و‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﻫﻞ ﻓﻀﻞ در ﺑﻼد ﻣﺎ ﻣﻲرﺳﺪ ﻫﻤﻴﻦ رﺳﺎﻟﻪﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﻛﺎر ﺧﻮد را ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪاي‬ ‫ﺧﺎص از اﺳﻨﺎد و ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬اﻧﺠﺎم داده و ﻳﺎ ﺑﺨﺸﻲ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺎﻟﻘﻮه ﻛﺎر را از ﺣﻮزه ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺧـﻮد‬ ‫اﺳﺘﺜﻨﺎ ﻛﺮدهاﻧﺪ در آﻏﺎز ﻛﺘﺎب‪ ،‬آن ﻧﻜﺘﻪ را ﺗﺬﻛﺮ داده و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد را ﻣﺸﺨﺺ ﺳﺎﺧﺘﻪ‬ ‫و دﻟﻴﻞ ﺧﻮد را ﺑﺮ اﻗﺘﺼﺎر ﻳﺎ اﺳﺘﺜﻨﺎ اراﺋﻪ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺑﻨﺪه ﭼﻨﺎن ﻛﻪ از روﺷﻢ در آن ﻧﻮﺷـﺘﻪ و در ﺳـﺎﻳﺮ ﻛﺎرﻫـﺎ ﭘﻴﺪاﺳـﺖ‪ ،‬ﻫﻤـﻪي ﻣﻨـﺎﺑﻊ‬ ‫اﺳﻼﻣﻲ را ﻛﻪ زﻣﺎن و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه و اﺻﺎﻟﺖ آن ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﺤﺮز ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻌﺘﺒﺮ و ﻣﺤﺘﺮم و ﻗﺎﺑﻞ‬

‫‪190‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫اﺳﺘﻨﺎد ﻣﻲداﻧﻢ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﮕﻲ ﻣﻨﻘﻮﻻت آن ﺣﻖ و ﺻﺪق اﺳﺖ؛ ﺑﻞ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ‬ ‫ﻛﻪ آن ﻣﻨﻘﻮﻻت‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮرﺳﻲ و ﺳـﻨﺠﻴﺪن ﺑـﺎ ﺗـﺮازوي ﻧﻘـﺪ ﻋﻠﻤـﻲ‪ ،‬و در ﺻـﻮرت ﺗﺤﻘـﻖ‬ ‫ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﺧﺎص ﻛﻪ ﺑﻪ اﺟﻤﺎل ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﻋﺘﻤﺎد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺒﻮده ﻛﻪ ﺑﻪ روش ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺆﻟﻔﺎن‪ ،‬ﻫﺮ دﺳﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﻛﺘـﺎﺑﻲ را ﺣﺠـﺖ‬ ‫داﻧﻢ ﻳﺎ ﻫﺮ ﻣﺘﻨﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻮده و در ﮔﻮﺷﻪاي ﭘﻴﺪا ﺷﻮد و ﻣﻨـﺪرﺟﺎت آن ﻣﻮاﻓـﻖ‬ ‫ﻣﻴﻞ ﻣﻦ اﻓﺘﺪ‪ ،‬ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﻧﺎﻣﻢ ﻳﺎ ﻫﺮﭼﻪ را ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻫﻤﺘﻲ در آن دﺳﺖ ﺑـﺮده ﻳـﺎ رﻧـﺞ‬ ‫ﺗﺄﻟﻴﻒ آن را ﺗﻘﺮﺑﺎً اﻟﻲ اﷲ ﺑﺮ ﺧﻮد ﻫﻤﻮار ﺳﺎﺧﺘﻪ و از ﺳﺮ ﺗﻮاﺿﻊ و ﺗﺒﺮك ﺑـﻪ ﺑﺰرﮔـﺎن ادوار‬ ‫اوﻟﻴﻪ اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻨﺘﺴﺐ دارد ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺷﻤﺎرم‪.‬‬ ‫ﻛﺎري را ﻛﻪ ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻲ دراز درﺑﺎرهي ﻣﻴﺮاث ﻣﻜﺘﻮب ﺷﻴﻌﻪ در دﺳﺖ داﺷـﺘﻢ در راه اﺛﺒـﺎت‬ ‫اﺻﺎﻟﺖ و اﻋﺘﺒﺎر اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻋﻈﻴﻢ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﺪﻳﻢ ﺷﻴﻌﻲ ‪ -‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﺷﺮح دادم ‪ -‬ﺑﻮد و ﺑﻪ‬ ‫ﺧﺼﻮص ﻓﺼﻠﻲ را ﻛﻪ ﺑﺮاي ارزﻳﺎﺑﻲ آن ﻣﻴﺮاث در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑـﻮدم ﺷـﺎﻳﺪ ﭘﺎﺳـﺦ ﺑﺴـﻴﺎري‬ ‫ﺳﺆاﻻت را در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻣﺘﻜﻔﻞ ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﻧﻪ اﻧﮕﻴﺰه و ﻧﻪ ﺗﻮان اﺗﻤﺎم آن ﻛﺎر را دارم ﺑﺎز ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑـﺮ ﺳـﺮ ﻋﻘﻴـﺪه و‬ ‫ﻧﻈﺮ ﺧﻮد در اﻋﺘﺒﺎر آن آﺛﺎر ﭘﺎﻳﺪارم‪.‬‬ ‫– اﻣﺎ ﻣﻄﻠﺒﻲ ﻛﻪ ﻧﺎﻗﺪ داﻧﺸﻤﻨﺪ در ذﻫﻦ دارﻧﺪ ﮔﻮﻳﺎ اﻋﺘﺒﺎر ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﻪ آن ﻣﻌﻨﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫روش و ﺿﺎﺑﻄﻪ ﺳﻨﺠﺶ ﻣﻨﻘﻮﻻت آن ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨـﻲ آنﭼـﻪ اﻣـﺮوز در ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﻏﺮﺑـﻲ‬ ‫»ﻣﺘﺪﻟﻮژي« ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﻠﻲ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷـﻮد و ﮔﻮﻧـﻪاي از آن را در ﺳـﻨﺖ اﺳـﻼﻣﻲ در ﺷـﻜﻞ‬ ‫ﻗﻮاﻋﺪ ﻧﻘﺪ ﺣﺪﻳﺚ دارﻳﻢ‪.‬‬ ‫آن روش ﺳﻨﺘﻲ ﻛﻪ از اواﺧﺮ ﻗﺮن دوم ﺑﻪ ﻣﺮور در ﺟﻬﺎن ﺗﺴﻨﻦ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺷﻴﻌﻴﺎن در‬ ‫ﻗﺮون ﻣﻴﺎﻧﻪ اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺎ ﺗﻌﺪﻳﻼﺗﻲ از اﻫﻞ ﺗﺴﻨﻦ وام ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ از راه وارﺳـﻲ ﺳـﻨﺪ ﻳـﻚ ﻧﻘـﻞ‪،‬‬ ‫ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﺴﻤﻮﻋﺎت و ﻗﻀﺎوتﻫﺎي ﻧﻮﻋـﺎً ﻣﺘﻌـﺎرض ﺗﻨـﻲ ﭼﻨـﺪ از ﻣﺤـﺪﺛﺎن ادوار ﻣﺘﻘـﺪم‪،‬‬ ‫ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﺪ ﻣﻴﺰان اﻋﺘﺒﺎر آن ﻧﻘﻞ را ﻣﺸﺨﺺ ﺳﺎزد‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪191‬‬

‫اﻳﻦ ﺷﻴﻮه ﻛﻪ ﺑﻪ روﺷﻨﻲ روﺷﻲ ﻏﻴﺮﻋﻠﻤﻲ ﺑﻮد و ﺑﺴـﻴﺎري از داﻧﺸـﻤﻨﺪان در ﻫﻤـﺎن ادوار‬ ‫ﻗﺪﻳﻢ‪ ،‬ارزش ﻛﺎرﺑﺮدي آن را ﻣﻮرد ﺳﺆال و ﻧﻘﺪ و اﻳﺮاد ﻗﺮار داده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬اﻛﻨـﻮن در ﻫـﺮ دو‬ ‫ﻓﺮﻳﻖ‪ ،‬ﻓﻴﺼﻞ ﺣﻖ از ﺑﺎﻃﻞ و ﻣﻼك ﺗﻤﻴﻴﺰ ﺻﺤﻴﺢ از ﺳﻘﻴﻢ داﻧﺴﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺮﺧـﻲ از اﺑﻨـﺎء‬ ‫زﻣﺎن ﻣﺎ ﻧﻮع ﺑﻪ ﺷﺪت ﻣﺘﺴﺎﻫﻠﻲ از آن را ﻓﺼﻞ اﻟﺨﻄـﺎب و ﻣﻔﺘـﺎح ﻋﻠـﻮم اوﻟـﻴﻦ و آﺧـﺮﻳﻦ‬ ‫ﻣﻲﭘﻨﺪارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺘﻜﻠﻤﺎن ﺻﺪر اول از ﺳﻨﻲ و ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺎﻧﻲ ﭼـﻮن اﺑـﻦ ﻗﺒـﻪ و ﺷـﻴﺦ ﻣﻔﻴـﺪ و ﺷـﺮﻳﻒ‬ ‫ﻣﺮﺗﻀﻲ و ﺑﺴﻴﺎري دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺠﻴﺖ ﻣﻨﻘﻮﻻت در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ دﻳﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻧﺒﻮدﻧـﺪ ﻣﮕـﺮ‬ ‫آن ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﺪ ﺗﻮاﺗﺮ رﺳﻴﺪه و ﻳﺎ ﻣﺤﻔﻮف ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﻦ ﻣﻲﺑﻮد‪ ،‬ﻳـﺎ در ﺑـﺎب ﻓﻘـﻪ ‪ ،‬روش ﻋﻤﻠـﻲ‬ ‫اﺻﺤﺎب اﺋﻤﻪ و ﺷﻬﺮت ﻓﺘﻮاﺋﻲ اﻋﺼﺎر ﻣﺘﻘﺪم ﺑﻪ ﻧﺤﻮي از آن اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬ ‫روشﺷﻨﺎﺳﻲ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻣﺮوز ﻋـﻴﻦ اﻳـﻦ ﻧﻈـﺮ را در ﺗـﺎرﻳﺦ ﻧﻘﻠـﻲ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻨﻘﻮﻻت آﺣﺎد ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﺣﺘﻲ در ﻓﺮض ﺗﻌﺪ‪‬د‪ ،‬ارزﺷﻲ ﺑﻴﺶ از ﺷﺎﻳﻌﻪ ﻧﺪارد ﻣﮕﺮ در ﺻﻮرت‬ ‫وﺟﻮد ﻧﻘﻞﻫﺎي ﻣﻮازي در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺘﻌﻬﺪ ﺑﻲﻃﺮف )ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ ﻛﻪ در ﻧﻘﻞ ﻣﺘﺴﺎﻫﻞ ﻧﺒﻮده و اﻇﻬـﺎر‬ ‫اﻃﻼع و اﻓﺰوﻧـﻲ ﺣﺠـﻢ ﻛﺘـﺎب را ﻫـﺪف ﻧﮕﺮﻓﺘـﻪ و در ﺧﺼـﻮص ﻣﻮﺿـﻮع آن ﻧﻘـﻞ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺟﺎﻧﺐﮔﻴﺮي ﺧﺎﺻﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ( ﻳﺎ ﻫﻤﺨﻮاﻧﻲ ﺑﺎ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬آنﮔﻮﻧـﻪ ﻛـﻪ ﺣﺎﻓﻈـﻪ‬ ‫ﺟﻤﻌﻲ و ﻧﻪ ﻧﻘﻠﻴﺎت آﺣﺎد ﺑﺮ آن ﺷﻬﺎدت داده اﺳﺖ‪ ،‬و اﺳﻨﺎد ﺗﺎرﻳﺨﻲ و اﻗﻮال و اﺷﻌﺎر و آﺛﺎر‬ ‫و اﺑﻨﻴﻪ و ﻣﺴﻜﻮﻛﺎت و دﻳﮕﺮ ﻣﺪارك ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ اﺻﺎﻟﺖ و اﻋﺘﺒﺎر آن ﻣﻨﻘﻮﻻت را ﺗﺄﻳﻴـﺪ ﻛﻨـﺪ‪،‬‬ ‫وﮔﺮﻧﻪ ﻗﺎﻋﺪهي ﺑﺪﻳﻬﻲ رﻳﺎﺿﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ از ﺗﻜﺜﺮ ﺻﻔﺮﻫﺎ ﻋﺪد ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻫﻢ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻳﺎ ﻧﻬﺎدﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ازدواج‬ ‫و ﻧﺴﺐ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﻧﻪ از راه ﻣﻨﻘﻮﻻت آﺣﺎد ﺑﻠﻜﻪ از راه ﺣﺎﻓﻈﻪ ﺟﻤﻌﻲ ﻳﺎ ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‬ ‫ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﺷﻮد در ﻫﻤﺎن داﻧﺶ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ روش اﻛﻨﻮن از اﺻﻮل ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ در ﻣﺠﺎﻣﻊ ﻋﻠﻤﻲ ﻏﺮب اﺳﺖ در ﺣـﺪي ﻛـﻪ‬ ‫ﺷﺮح و ﺗﻔﺼﻴﻞ آن در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي آن ﺳﻨﺖ ﻋﻠﻤﻲ ﻧﮕﺎﺷـﺘﻪ ﺷـﻮد اﻣـﺮي زاﺋـﺪ و‬ ‫ﻣﺴﺘﻐﺮب ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻣﮕﺮ آن ﻛﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺧﻮد ﺷﻴﻮهاي ﻧﻮ در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪192‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫در ﺗﻄﺒﻴﻖ آن روش ﺑﺮ ﻣﻮرد ﺳﺨﻦ ﻣﺎ اﮔﺮ ﻓﻲ اﻟﻤﺜﻞ ﻣﺆﻟﻔﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﻬﻢ ﺑـﻪ ﻏﻠـﻮ اﺳـﺖ ﻳـﺎ‬ ‫ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻛﻪ از دﺧﻞ و ﺗﺼﺮف اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ ﻏﺎﻟﻴﺎن در آن ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺣﺪﻳﺜﻲ را در ﺗﺄﻳﻴـﺪ و‬ ‫ﺗﺸﻴﻴﺪ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻏﻼت ﻋﺮﺿﻪ ﻛﻨﺪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ آﮔﺎه و ﻣﺤﺘﺎط ﺧﻮاه ﻧﺎ ﺧﻮاه در ﻗﺒـﻮل آن دﻋـﻮي‬ ‫دﭼﺎر ﺗﺮدﻳﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﺣﺘﻲ اﮔﺮ اﺳﻨﺎد آن ﺣﺪﻳﺚ از ﻣﺆﻟﻒ ﺑﻪ ﺑﺎﻻ »ﺻﺤﻴﺢ اﻋﻼﺋﻲ« ﻳﺎ ﻫﻤﻪ‬ ‫راوﻳﺎن آن از »اﺻﺤﺎب اﺟﻤﺎع« ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻫﻤﺎن ﻣﺆﻟﻒ ﻳﺎ ﻣﺄﺧـﺬ‪ ،‬ﮔﻔﺘـﻪاي را در ﻧﻘـﺾ‬ ‫ﻏﻠﻮ ﺑﻪ اﻣﺎم ﻣﻨﺘﺴﺐ دارد اﺣﺘﻤﺎل آن ﻛﻪ ﻧﺎﻗﻞ ﻏﺎﻟﻲ آن را ﺟﻌﻞ ﻛﺮده ﻳﺎ ﻧﺎﺑﻜﺎري ‪ -‬ﻛﻪ ﻫﻤﺖ‬ ‫او ﻋﻠﻲاﻻﺻﻮل ﺑﺮ ﺗﺤﻜﻴﻢ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻏﺎﻟﻴﺎن اﺳﺖ ‪ -‬در ﻣﺘﻦ ﻛﺘﺎب دس‪ ‬و درج ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫و ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻮال اﺳﺖ رواﻳﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺆﻟﻔﻲ از ﻣﺤﺪﺛﺎن ﺳﻠﻒ‪ ،‬ﺧﻮاه ﺷﻴﻌﻪ و ﺧـﻮاه ﺳـﻨﻲ‪،‬‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﻋﻘﻠﻲ ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ در ﺳـﺘﺎﻳﺶ ﺗﻔﻜـﺮ ﻋﻘﻼﻧـﻲ و ﻓﻠﺴـﻔﻲ ﻧﻘـﻞ ﻛﻨـﺪ‬ ‫)ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺰرگ ﺣﺪﻳﺜﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺎﻓﻲ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﻣﻴـﺮاث ﻣﻜﺘـﻮب ﺷـﻴﻌﻪ ﻧﺸـﺎن دادهام‬ ‫ﻣﺤﺘﻮﻳﺎت آﺛﺎر ﺣﺪﻳﺜﻲ ﻣﺘﻘﺪم را ﮔﺮد آورده و اﺳﺎﻧﻴﺪ رواﻳﺎت آن در ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻮارد ارﺟـﺎع ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻤﺎن آﺛﺎر ﭘﻴﺸﻴﻦ اﺳﺖ(‪.‬‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺎه در ﻣﺄﺧﺬ واﺣﺪ‪ ،‬و ﺣﺘﻲ ﻓﺼﻞ واﺣﺪ و ﺻﻔﺤﻪ واﺣﺪ از ﻳـﻚ ﻣﺄﺧـﺬ‪،‬‬ ‫ﺑﻨﺪي از آن ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺎد اﺳﺖ و ﺑﻨﺪي دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧـﻮرد اﻧﺘﺨـﺎﺑﻲ ﻣﻨﻀـﺒﻂ ﺑـﺎ ﻣﻨـﺎﺑﻊ و‬ ‫ﻣﺴﺘﻨﺪات‪ ،‬ﻣﻘﺘﻀﺎي ﺑﻲﭼﻮن و ﭼﺮاي ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻋﻠﻤﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﺟﺰ اﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﺑـﺮف اﻧﺒـﺎر‬ ‫ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ‪.‬‬ ‫– ذﻛﺮ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻫﺘﻤـﺎم ورزﻳـﺪه و ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻘﺪ ﻣﺮوﻳﺎت ﺧﻮد ﻧﭙﺮداﺧﺘﻪ اﻧﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﻧﺸﺎن دادن دﺷـﻮاري ﻛـﺎر و ﻧـﺎﻫﻤﻮاري راه ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫وﮔﺮﻧﻪ از اوﻟﻴﺎت ﻓﻦ ﺗﺤﻘﻴﻖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ اﻋﺘﻤﺎد و اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ آﺛﺎر ﻣﺤـﺪﺛﺎن و ﻣﺆﻟﻔـﺎﻧﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﻤﻮﻋﺎت ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺑـﻮد رواﻳـﺖ ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ و در آن ﺗﺼـﺮف و‬ ‫ﺟﺮح و ﺗﻌﺪﻳﻠﻲ روا ﻧﻤﻲداﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪193‬‬

‫آﺛﺎر ﻣﺤﺪﺛﻲ ﭼﻮن ﺑﺨﺎري ﻧﮕﺎرﻧﺪه »ﺻﺤﻴﺢ« ﻛـﻪ داﻧﺸـﻤﻨﺪي ﺑﺮﺟﺴـﺘﻪ و از ﻣﺒﺎﺣﺜـﺎت و‬ ‫ﻣﻨﺎﻇﺮات روزﮔﺎر و ﻣﻮاﺿﻊ ﻓﻜﺮي و ﻛﻼﻣﻲ و ﻓﻘﻬﻲ ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﺑـﻪ درﺳـﺘﻲ آﮔـﺎه‬ ‫ﺑﻮده و ﺑﺎ روش اﻧﺘﺨﺎب و وﻳﺮاﻳﺶ ﺑﺎ ﻣﺘﻮن و ﻣﺮوﻳﺎت ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬از ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﻮاﺋﺪ‬ ‫ﻛﻪ آﺛﺎر ﻣﺤﺪﺛﻲ ﻛﻢ ﻓﻀﻞﺗﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻦاﺑﻲ ﺷﻴﺒﻪ داراﺳﺖ ﺗﻬﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺆﻟﻔﻲ ﮔﻔﺖ‪ :‬راوي ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻲﺳﻮادﺗﺮ ﺑﻬﺘﺮ! ﻃﺒﻌﺎً ﺑﻪ ﺷﺮط آن ﻛـﻪ ﺧﻮاﻧﻨـﺪه‬ ‫ﺧﻮد ﺑﺎﺳﻮاد ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫– در ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺪﻣﻪ آﻣﺪه ﺑﻮد ﻛـﻪ اﺧـﺘﻼف ﻧﻈـﺮ ﻣﻴـﺎن ﻣﻜﺎﺗـﺐ ﻓﻜـﺮي ﺷـﻴﻌﻲ در ادوار‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺎرهاي از اﺻﻮل ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ ﺷﻴﻌﻪ را در ﺑﻮﺗﻪ اﺑﻬﺎم ﻧﻬﺎده ﺑﻮد ﺗﺎ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﻪ ﺑﺮﻛﺖ ﻧﺒـﻮغ‬ ‫ﻋﻠﻤﻲ ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ ﺳﺮ و ﺳﺎﻣﺎن ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬دراﻳﻦﺟﺎ ﺑﺮاي آن ﻛﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﮔﻤﺎن ﻧﺒﺮد ﻛـﻪ ﻧﺴـﺨﻪ‬ ‫ﻣﻮﺟﻮد ﻋﻘﺎﺋﺪ ﺷﻴﻌﻪ در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ دﻗﻴﻘﺎً ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻧﻈﺮات آن داﻧﺸﻤﻨﺪ اﺳﺖ ﺗﻠﻤﻴﺤﻲ رﻓـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻈﺮات راﺋﺞ و دارج ﺷﻴﻌﻴﺎن )ﻧﻪ ﻟﺰوﻣﺎً ﻗﻄﻌﻲ و اﻟﺰاﻣﻲ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ( ﻧﻈﺮﻳـﺎﺗﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ آراء ﻣﺼﺮح آن ﺑﺰرگ اﺧﺘﻼف دارد‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻧﻘﺶ ﻛﻠﻴﺪي ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ در ﺗﻨﻘﻴﺢ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ ﺷـﻴﻌﻪ‪ ،‬ﭼﻨـﺎن‬ ‫ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﻛﻼم ﺷﻴﻌﻲ ﺑﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪﻫﺎ و ﺗﺤﻠﻴﻼت آن ﺑﺰرگ ﺟﻤﻮد ﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻳـﻦﺟـﺎ از دو ﻋﻘﻴـﺪه‬ ‫ﺳﺎﺋﺪ در ذﻫﻨﻴﺖ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻋﺼﺮ ﻣﺎ‪ ،‬ﻳﻜﻲ آن ﻛﻪ ﻫﻤﻪ اﻣﺎﻣـﺎن ﺑـﻪ ﻗﺘـﻞ ﻳـﺎ ﻣﺴـﻤﻮﻣﻴﺖ ﺷـﻬﻴﺪ‬ ‫ﺷﺪهاﻧﺪ و دﻳﮕﺮ آن ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻮدت اﻫﻞ ﺑﻴﺖ را اﺟﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻗﺮار داده اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﺎ ﻧﻘـﻞ دو‬ ‫ﻋﺒﺎرت راﺋﺞ ﻛﻪ ﻣﺸﺨﺼﺎً ﺑﺮ اﻳﻦ ﻃﺮز ﻓﻜﺮ در ﺑﺎب آن دو ﻋﻘﻴﺪه ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﮔﺬارد ﻳـﺎد ﻛـﺮده‬ ‫ﺑﻮدم‪.‬‬ ‫ﻧﺎﻗﺪ ﻣﻌﻈﻢ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻘﻞ اﻳﺮاد ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ در ﻣﻮرد ﻏﻠﻮ و ﺗﻔﻮﻳﺾ و اﻧﮕﻴﺰه و ﻣـﻼك‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ ﺻﺪوق و ﻣﻔﻴﺪ ‪ -‬ﻛﻪ اﺑﺪاً در آن ﺳﻄﻮر ﻣﻄﻤﺢ ﻧﻈﺮ ﻧﺒﻮد ‪ -‬ﺑﻴﺎن داﺷﺘﻪ و ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻧﻘﻞ ﻣﻦ دﻗﻴﻖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭼﺮا؟‬ ‫ﻣﮕﺮ ﻣﻔﻴﺪ در ﻫﻤﺎن ﺻﻔﺤﻪاي ﻛﻪ ﻳﺎد ﻛﺮدهام ﺻﺮﻳﺤﺎً ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻻ ﻳﺼﺢ اﻟﻘـﻮل ﺑـﺎن اﷲ‬ ‫ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺟﻌﻞ اﺟﺮ ﻧﺒﻴﻪ ﻣﻮدة اﻫﻞ ﺑﻴﺘﻪ؟«‬

‫‪194‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫آﻳﺎ اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت درﺳﺖ ﻋﻜﺲ »ﺛﻢ ﺟﻌﻠﺖ اﺟﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺻﻠﻮاﺗﻚ ﻋﻠﻴﻪ و آﻟﻪ ﻣـﻮدﺗﻬﻢ ﻓـﻲ‬ ‫ﻛﺘﺎﺑﻚ« ﻧﻴﺴﺖ؟‬ ‫ﺷﻤﺎ در ﻫﻤﻴﻦ ﺑﻨﺪ‪ ،‬ذﻫﻨﻴﺖ ﺧﻮد و ذﻫﻨﻴﺖ ﺳﺎﺋﺪ را ﺑﺮ ﻧﺺ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻔﻴﺪ ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴـﺪ و‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ‪:‬‬ ‫»اﺻﻼً ﻣﻔﻴﺪ ﻧﮕﻔﺘﻪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﻢ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻮدت اﻫﻞ ﺑﻴﺖ اﺟﺮ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﻛـﻪ‬ ‫ﺻﺮﻳﺢ ﻗﺮآن اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫ﺻﺮﻳﺢ ﻗﺮآن ﭼﻴﺴﺖ؟‬ ‫آﻳﺎ ﻣﻔﻴﺪ ﻫﻢ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺘﻔﺎﻫﻢ ﺷﻤﺎ را ﺻﺮﻳﺢ ﻗﺮآن ﻣﻲداﻧﺪ ﻳﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫»ﻗﻞ ﻻ اﺳﺌﻠﻜﻢ ﻋﻠﻴﻪ اﺟﺮاً ﻛﻼم ﺗﺎم ﻗﺪ اﺳﺘﻮﻓﻲ ﻣﻌﻨﺎه‪ ،‬و ﻗﻮﻟﻪ اﻻ اﻟﻤﻮدة ﻓﻲ اﻟﻘﺮﺑـﻲ ﻛـﻼم‬ ‫ﻣﺒﺘﺪأ ﻓﺎﺋﺪﺗﻪ‪ :‬ﻟﻜﻦّ اﻟﻤﻮدة ﻓﻲ اﻟﻘﺮﺑﻲ ﺳﺄﻟﺘﻜﻤﻮﻫﺎ؟«‬ ‫او در اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﺻﺮﻳﺤﺎً ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻣﻮدت ﺧﺎﻧـﺪان ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ اﺟـﺮ رﺳـﺎﻟﺖ ﻧﻴﺴـﺖ ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ او از ﭘﻴﺮوان ﺧﻮد درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﻛﺴﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻔﻴﺪ ﻣﻮدت اﻫﻞ ﺑﻴﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را وﻇﻴﻔﻪ و ﺗﻜﻠﻴﻒ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﻤﻲداﻧﺪ؟‬ ‫ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺗﺴﺎﻣﺢ ﺑﺎﻻ را ﻧﺎﻗﺪ ﻣﻌﻈﻢ در ﻣﻮرد اول ﻧﻴﺰ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬در آنﺟﺎ ﻣﻔﻴﺪ ﭘﺲ از‬ ‫اﺷﺎره ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ﺻﺪوق و ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺑﻪ ﻋﺪم ﺗﻮاﻓﻖ ﺧﻮد ﺑﺎ ﻛﻠﻴ‪‬ﺖ آن )ﻓﺎﻣﺎ ﻣﺎ ذﻛﺮه اﺑﻮ ﺟﻌﻔـﺮ‬ ‫ﻣﻦ ﻣﻀﻲ‪ ‬ﻧﺒﻴﻨﺎ و اﻻﺋﻤﻪ ﺑﺎﻟﺴﻢ‪ ‬و اﻟﻘﺘﻞ ﻓﻤﻨﻪ ﻣﺎ ﺛﺒﺖ و ﻣﻨﻪ ﻣﺎ ﻟﻢ ﻳﺜﺒﺖ( و ﺗﺄﻳﻴﺪ ﺷﻬﺎدت اﻣﻴـﺮ‬ ‫ﻣﺆﻣﻨﺎن و ﺣﺴﻨﻴﻦ و اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ و ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ ﺣﻀﺮت رﺿﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫»ﻓﻼ ﻃﺮﻳﻖ اﻟﻲ اﻟﺤﻜﻢ ﻓﻲ ﻣﻦ ﻋﺪاﻫﻢ ﺑﺎﻧﻬﻢ ﺳﻤﻮا او اﻏﺘﻴﻠﻮا او ﻗﺘﻠﻮا‪«.‬‬ ‫آﻳﺎ ﻣﻔﻴﺪ در اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﺑﺎ اﺣﺘﺠﺎج ﺻﺪوق ﺑﻪ ﻣﺪﻟﻮل ﺗﻀﻤﻨﻲ آن ﺣﺪﻳﺚ )ﻣﻄﻠﻖ ﻣـﻮت(‬ ‫در ﺑﺮاﺑﺮﺳﺨﻦ ﻏﻼت ﻛﻪ ﻣﻨﻜﺮﻣﻮت اﺋﻤﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ دارد ﻳﺎ ﺑﺎ ﻣﺪﻟﻮل ﻣﻄﺎﺑﻘﻲ آن در ﻧﻮع‬ ‫ﺧﺎص از ﻣﻮت‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻮت ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻳﺎ ﺳﻢ‪‬؟ آﻳﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻔﻴﺪ در اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﺳﺎﺋﺪ‬ ‫در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻴﻌﻲ روزﮔﺎر ﻣﺎﺳﺖ؟‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪195‬‬

‫– اﻧﺪﻛﻲ ﺑﻌﺪﺗﺮ در ذﻛﺮ ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎ ﻛﻪ اﺟﺘﻬﺎد آزاد در ﺳﻨﺖ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻣـﺎ ﺑـﺎ آن ﻣﻮاﺟـﻪ‬ ‫ﺑﻮده اﺳﺖ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از روش ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻃﻬﺎرت اﻫﻞ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﻛﻪ در ﺑﻌﺪ ﻧﻈﺮي ﻓﺘﻮاﺋﻲ‬ ‫ﺷﺎذ ﻧﻴﺴﺖ اﻣﺎ ذﻫﻨﻴﺖ و ﻋﻤﻞ ﻣﺘﺸﺮﻋﻪ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﻗﺮون اﺧﻴﺮ ﺑﺮ ﺧﻼف آن ﺑﻮده اﺳﺖ‪،‬‬ ‫آورده ﺑﻮدم‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺑﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﺎﻗﺪ ﻣﻌﻈﻢ و ﻣﺘﻴﻦ ﻣﺎ در ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺨﻦ ﺑﺪان ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻪ دﻟﻴﻠـﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺮ ﻣـﻦ‬ ‫روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﺎ ﺑﻲﻣﻬﺮي ﺷﺪﻳﺪ اﻳﺸﺎن ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪه و در ﭘﺎﻳـﺎن‪ ،‬ﻟﺤـﻦ و ﺗﻌـﺎﺑﻴﺮي ﺑـﻪ ﻛـﺎر‬ ‫ﺑﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻗﺪر اﻳﺸﺎن و ﻧﻪ ﻧﺜﺮي ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﻘﺎم ﻧﻘﺪ ﻋﻠﻤﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫از اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺘﺄﺳﻔﻢ اﻣﺎ ﭼـﻮن در وراء آن ﺳـﺨﻨﺎن‪ ،‬ﺑـﺎ ﻏﻤـﺾ ﻋـﻴﻦ از آﻫﻨـﮓ آن‪،‬‬ ‫ﺻﺪاﻗﺖ و ﺣﺴﻦ ﻧﻴﺖ ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ و ﻗﻮﻳﺎً اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻲدﻫـﻢ ﻛـﻪ اﻳﺸـﺎن ﻣﻨﻈـﻮر ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪه را ﺑـﻪ‬ ‫درﺳﺘﻲ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻧﺪاده ﺑﺎﺷﻨﺪ در اﻳﻦ ﺳﻄﻮر درﺑﺎرهي ﺳﺨﻨﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﻛـﻪ در‬ ‫آن ﻣﻘﺪﻣﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﺗﻮﺿﻴﺤﺎﺗﻲ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻲدارم‪:‬‬ ‫اﻣﺎ ﻣﻄﻠﺒﻲ ﻛﻪ از اﺳﺘﺎد ﻣﻄﻬﺮي ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهام ﻋﻴﻦ ﻣﺎﺟﺮاﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از اﻳﺸﺎن ﺷﻨﻴﺪه ﺑـﻮدم‬ ‫و ﻣﻄﻤﺌﻨﻢ ﻛﻪ دﻳﮕﺮاﻧﻲ ﻧﻴﺰ آن را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻲآورﻧﺪ‪ .‬دﻟﻴﻠﻲ ﻫﻢ ﻧﻤـﻲﺑﻴـﻨﻢ ﻛـﻪ راوي ﺳـﺨﻦ‬ ‫ﺑﺮاي اﻳﺸﺎن ﭼﻴﺰي ﺑﺮ ﺧﻼف واﻗﻊ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ »ﻓﻘﻴﻬﻲ ﻛﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻋﻮام ﺑﺸﻮد ﺑﻪ درد ﻧﻤﻲﺧﻮرد« ﻏﻔﻠـﺖ از ﻣﺒـﺎﻧﻲ‬ ‫ﻣﺒﺤﺚ ﺗﻘﻴﻪ و اوﻟﻮﻳﺖﻫﺎي اﺣﻜﺎم و ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺷﺮع اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻘﻴﻪ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ از ﺗﺮس ﺟﺎن و در ﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻤﻨﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺴـﻴﺎري اوﻗـﺎت ﺑـﺮاي ﺣﻔـﻆ‬ ‫ﻣﺼﺎﻟﺢ اﻫﻢ ﺷﺮع اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ رﺳﺎﻟﻪ ﺗﻘﻴﻪ ﻣﺮﺣﻮم اﻣﺎم را ﺑﺨﻮاﻧﻴﺪ ﻳﺎ ﮔﻔﺘـﻪ ﻣﺠﻠﺴـﻲ اول را در‬ ‫»ﻟﻮاﻣﻊ ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺮاﻧﻲ« ﻛﻪ در ﺳﺨﻦ از ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺷﻬﺎدت ﺛﺎﻟﺜﻪ در ﻳﻚ ﭘﺎورﻗﻲ ﻛﺘﺎب ﻣﻮرد ﻧﻘـﺪ‬ ‫ﺑﺪان ارﺟﺎع دادهام ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮم ﺗﻘﻴﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﻟﺰوم ﻣﺮاﻋﺎت اوﻟﻮﻳﺖﻫـﺎي ﺟﺎﻣﻌـﻪ‬ ‫ﺷﻴﻌﻲ و اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ آﺷﻨﺎ ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﺮغ ﻳﻚ ﭘﺎ داﺷﺖ و ﺑﺮ اﺟﺮاء ﻫﺮ ﺣﻜﻤﻲ ﻛﺎﺋﻨﺎً ﻣﺎ ﻛﺎن‪ ،‬و ﻟﻮ ﺑﻠﻎ‬ ‫ﻣﺎ ﺑﻠﻎ‪ ،‬اﺻﺮار ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﺣﻜﺎم ﺑﻪ اوﻟﻴﻪ و ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ ﻣﻮرد ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬

‫‪196‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫اﺻﻼً ﻣﮕﺮ ﻣﻲﺷﻮد ﺑﺮاي ﻳﻚ ﺣﻜﻢ ﺟﺰﻳﻲ و ﻛﻮﭼﻚ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻣﻬﻢ و ﺣﻴﺎﺗﻲ ﺷﺮع‬ ‫را زﻳﺮ ﭘﺎ ﮔﺬاﺷﺖ؟‬ ‫ﻣﻦ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺳﺨﻨﻢ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎدي از ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺳﻨﺠﻲ آﻳﺖاﷲ ﺑﺮوﺟﺮدي ﻳﺎ دﻳﮕﺮ‬ ‫ﺑﺰرﮔﺎن ﻃﺎﺋﻔﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪ .‬ﮔﻠﻪ ﻣﻦ از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭼﺮا ذﻫﻨﻴﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮ آن ﺑﺰرﮔﺎن ﺗﺤﻤﻴـﻞ‬ ‫ﻛﺮده و ﺑﻪ ﺣﻖ آﻧﺎن در ﻧﻮاﻧﺪﻳﺸﻲ و آزادي اﺟﺘﻬﺎد اﺣﺘﺮام ﻧﻤﻲﮔﺬارد‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ ﺗﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺟﻮ‪‬ي‬ ‫ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻼﺣﻈﺎت آن ﺑﺰرﮔﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻖ و ﺑﻪ رﻋﺎﻳﺖ ﻣﺼﺎﻟﺢ اﻫﻢ ﺷﺮع اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ ﮔﻼﻳﻪاي ﻛﻪ از آن ﺑﺰرﮔﺎن ﻛﺮدم اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﮔﺎﻫﻲ ﺧﻮد ﺗﺤـﺖ ﺗـﺄﺛﻴﺮ آن ﺟـﻮ ﻗـﺮار‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ و اﺣﻴﺎﻧﺎً ‪ -‬ﻧﺎﻫﻤﮕﻮن ﺑﺎ ﺣﻖ آزادي اﺟﺘﻬﺎد ﻛﻪ از ﻣﻔﺎﺧﺮ ﻣﻜﺘﺐ ﻣﻘﺪس اﻫﻞ ﺑﻴﺖ اﺳﺖ‬ ‫ ﻓﻘﻴﻬﻲ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﺗﺨﺎذ ﻳﻚ ﻧﻈﺮ ﻓﻘﻬﻲ ﻏﻴﺮﻣﺸﻬﻮر ﻣﻼﻣﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬‫اﻣﺎ اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ ﻛﻪ ﻧﺎﻗﺪ ﻣﻌﻈـﻢ ﺑـﺮ ﺗﺸـﻜﻴﻚ در ﺻـﺤﺖ آن ﻧﻘـﻞ ﻧﻤـﻮدهاﻧـﺪ از اﻳـﻦ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺷﮕﻔﺖآورﺗﺮﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻗﻴﺎس ﺻﺮاﺣﺖ ﻳﻚ ﻓﻘﻴﻪ در ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﭼﻮن ﺣﺮﻣﺖ رﻳﺶ ﺗﺮاﺷﻲ ﻛﻪ ﻋﺪم ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺑﻪ آن‬ ‫ﻣﻮﺟﺐ وﻗﻮع ﻣﻜﻠﻔﻴﻦ در ﺣﺮﻣﺖ ﺗﻜﻠﻴﻔﻲ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ و اﺻﻞ ﻓﺘﻮا ﻧﻴﺰ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ذﻫﻨﻴﺖ و اﻧﺘﻈﺎر‬ ‫اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﻨﺘﻲ و ﻣﺘﺸﺮﻋﻪ زﻣﺎن ﺑﻮد ﺑﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻃﻬـﺎرت اﻫـﻞ‬ ‫ﻛﺘﺎب ﻛﻪ ﺣﺪ اﻛﺜﺮ اﺛﺮ ﻋﻤﻠﻲ آن‪ ،‬ﻛﻤﻲ راﺣﺘﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮاي درﺻﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﭼﻜﻲ از ﻣﺆﻣﻨـﺎن‬ ‫در ﺑﺮﺧﻮرد ﺧﻮد ﺑﺎ اﻫﻞ ﻛﺘﺎب ﻣﻲﺑﻮد؛ اﻣﺎ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ در ﻣﻮرد آن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ذﻫﻨﻴﺖ ﻣﻌﻜﻮس‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬اﻣﻜﺎﻧﺎً ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺒﻬﺎت و دﺷﻮاريﻫﺎ و ‪ -‬در ﻣ‪Ĥ‬ل ‪ -‬زﻳﺎن ﺑـﻪ ﻣﺼـﺎﻟﺢ اﻫـﻢ ﺷـﺮﻳﻌﺖ‬ ‫ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ ﻗﻴﺎﺳﻲ ﭼﻨﺎن ﻣﻊ اﻟﻔﺎرق اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻧﺪاﺷﺘﻢ ﺑـﺮ ﻓﺮﻫﻴﺨﺘﮕـﺎن ﻫﻮﺷـﻤﻨﺪ ﭘﻨﻬـﺎن‬ ‫ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ در ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻼ ﻋﺒﺪاﻟﺨﺎﻟﻖ ﻳـﺰدي و ﺳـﺨﻦ ﻣـﻼ ﺣﺒﻴـﺐ اﷲ‪ ،‬ﻓﻘﻴـﻪ ﻣـﻮرد اﺣﺘـﺮام و‬ ‫ﭘﺎرﺳﺎي زﻣﺎن در ﻛﺎﺷﺎن‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ اﺑﺪاً ﻣﻄﺮح ﻧﺒﻮد ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻓـﺮدي ﺧـﻮد آن ﺷـﺨﺺ‬ ‫ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪197‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ در ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻣﻔﺼﻞ او در ﻃﺒﻘـﺎت اﻋـﻼم اﻟﺸـﻴﻌﻪ )ﻗـﺮن ﺳـﻴﺰدﻫﻢ‪ :‬اﻟﻜـﺮام‬ ‫اﻟﺒﺮره( ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﺗﺠﻠﻴﻞ ﺑﺴﻴﺎر از او و ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺑﻪ زﻫﺪ و ورع و ﻋﻠﻢ ﻧﺪﻳﺪه ﺑﻮدم‪.‬‬ ‫آﻓﺖ ﺗﻨﺪ زﺑﺎﻧﻲ در ﻣﻴﺎن داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻣﺮي ﻧﺎدر ﻧﻴﺴﺖ و ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﭼﺸﻤﮕﻴﺮﺗﺮ آن ﻓﺮاوان‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺘﻠﻚ ﺳﺒﻴﻞ ﻟﺴﺖ ﻓﻴﻬﺎ ﺑﺎوﺣﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻬﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻫـﻞ ﻋﺼـﺮ‪ ،‬ﻫﻤـﺮاه ﻣﺸـﻜﻼت‬ ‫دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻓﺘﻮاي ﺑﻪ ﻃﻬﺎرت اﻫﻞ ﻛﺘﺎب را در ﻋﺪاد ﻛﺒﺎﺋﺮ و ﺗﻘﺼﻴﺮات او ﻣﻲﺷﻤﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﻋﻠﺖ اﺻﻠﻲ ﺗﻜﻔﻴﺮ او از ﺳﻮي اﻫﻞ زﻣﺎن ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ و او ﺟﺰ اﻳﻦ ﻓﺘـﻮا ﭼـﻪ »رد‪‬ه«‬ ‫دﻳﮕﺮي ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻪ در ﺟـﺰء ﻣﻌﺎﻳـﺐ و ﮔﻨـﺎهﻫـﺎي او آن ﻓﺘـﻮا ذﻛـﺮ ﺷـﻮد ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫ﮔﻮﻳﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫از ﻧﺴﺒﺘﻲ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب آن ﺑﺎﺑﻲ ﻣﺎزﻧﺪراﻧﻲ درﺑﺎره او آﻣﺪه اﺳـﺖ ﺧﺒـﺮ ﻧﺪاﺷـﺘﻢ اﻣـﺎ اﮔـﺮ‬ ‫داﺷﺘﻢ ﻧﻴﺰ ﺗﻐﻴﻴﺮي در ﺻﻮرت ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻧﻤﻲﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ ﺗﻬﻤﺖ ﺑﺎﺑﻲﮔﺮي در آن دوران ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﺑﺮ ﻫﺮ ﻛﺲ ﻛﻪ ﺳﺨﻨﻲ ﺑﺮ‬ ‫ﺧﻼف اﻧﺘﻈﺎر ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﻨﺘﻲ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻣﻲﮔﻔﺖ ﺑﻲﻣﺤﺎﺑﺎ ﻓﺮود ﻣﻲآﻣﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﺗﺮﺟﻴﻊ ﺑﻨﺪ ﻣﻌﺮوف‬ ‫ﻧﺴﻴﻢ ﺷﻤﺎل ﻛﻪ‪ :‬اﻳﻬﺎ اﻟﻨﺎس ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻫﻢ ﺑﺎﺑﻲ اﺳﺖ!‬ ‫آن ﺗﻬﻤﺖ از اﻳﻦ رﻫﮕﺬر ﻣﻌﺎدل ﺑﺎ اﺗﻬﺎم وﻫﺎﺑﻲﮔﺮي در ﺳﺎلﻫﺎي ﻋﺴﺮت و ﻣﺤﻨﺖ ﭘﻴﺶ‬ ‫از اﻧﻘﻼب ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺮدﻣﺎﻧﻲ از اﻫﻞ آن روز ﺑﻪ ﻣﺠﺮد ﻛﻮﭼﻚﺗـﺮﻳﻦ ﻋـﺪم ﺗﻮاﻓـﻖ ﻋﻘﻴـﺪﺗﻲ و‬ ‫ﻓﻘﻬﻲ‪ ،‬ﻧﺎﺟﻮاﻧﻤﺮداﻧﻪ ﺑﺮ ﺑﺰرﮔﺎن و ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﮔﺎن ﻋﻠﻢ و ﻋﻤﻞ ﻣﻲزدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺰرﮔﺎن و ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﮔﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻣـﺮوز ﻧﺎﻣﺸـﺎن و ﻳـﺎد ﻋﻄﺮآﮔﻴﻨﺸـﺎن ﻗـﻼده ﻓﺨـﺮ ﺑـﺮ ﮔـﺮدن‬ ‫روزﮔﺎرﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﻫﻤﻴﻦ ﺗﻬﺮان ﻛﻪ اﻣﺮوز ام اﻟﻘﺮاي ﺟﻬﺎن اﺳﻼم اﺳﺖ ﻧﺎﻃﻖ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ و روﺣـﺎﻧﻲ ﻣﺒـﺎرز‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺤﺘﺮﻣﻲ را ﺑﻪ ﺟﺮم ﻧﻘﻞ ﻗﻮل از ﻛﺘﺎب اﺳﺘﺎد ﺑﺰرﮔﻮار ﻣﺎ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻣﻄﻬﺮي ‪ -‬رﺣﻤـﻪ اﷲ‬ ‫ﺗﻌﺎﻟﻲ ‪ -‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻳﻜﻲ از دﺷﻤﻨﺎن آن ﺑﺰرگ ﺑﺎ ﻓﺮﻳﺎد »ﻣﻄﻬﺮي وﻫﺎﺑﻲ اﺳـﺖ« از ﻣﻨﺒـﺮ ﺑـﻪ زﻳـﺮ‬ ‫آورد‪.‬‬

‫‪198‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﺑﺎﺑﻴﺎن ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻣﺪﻋﺎي ﺧﻮد در اﻋﺘﺮاف و اﻋﺘﻘﺎد ﻋﺎم ﺑﻪ ﻃﻬﺎرت و اﻣﺎﻧـﺖ و ﻓﻀـﻞ و‬ ‫ﺻﻼﺣﻴﺖ ﺑﺎب در دوره ﭘﻴﺶ از ﺷﺮوع دﻋﻮت ﺣﺘﻲ از ﺳﻮي ﻣﺸﺎﻳﺦ ﻣﺴـﻠﻤﻴﻦ‪ ،‬و اﻳـﻦ ﻛـﻪ‬ ‫دﻋﻮي اﺧﺘﻼل ﻣﺸﺎﻋﺮ او و ﻧﻈﺎﺋﺮ آن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻌـﺪي و ﺑﺮآﻣـﺪه از اﻧﮕﻴـﺰهﻫـﺎي ﻣـﺬﻫﺒﻲ و از‬ ‫ﺳﻴﺎق »و ﺟﺤﺪوا ﺑﻬﺎ و اﺳﺘﻴﻘﻨﺘﻬﺎ اﻧﻔﺴﻬﻢ« ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛـﻪ‬ ‫روﺣﺎﻧﻴﺎن زﻣﺎن ﻓﻘﻂ ﭘﺲ از ﻇﻬﻮر اﻣﺮ ﺑﺎب ﻛﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺧﻄﺮ ﻣﻲاﻧﺪاﺧﺖ از او روي‬ ‫ﮔﺮدان ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻴﺎز ﺑﺴﻴﺎر داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﺎن وﻫﺎﺑﻴﺎن روزﮔﺎر ﻣﺎ از ﺗﻬﻤﺖﻫـﺎي اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ﺑـﺮ‬ ‫اﻣﻮاﺗﻲ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺗﺎ از ﺧﻮد دﻓﺎع ﻛﻨﻨﺪ ﺣﺪاﻛﺜﺮ اﺳﺘﻔﺎده را ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ارﻫﺎﺻﺎت ﻣﻘﺪم ﺑﺮ ﻇﻬﻮر ﺑﺎب‪ ،‬ﺑﺮ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣـﺎﺟﺮاي ﭘـﺎدري‬ ‫ﻫﻨﺮي ﻣﺎرﺗﻴﻦ و اﻓﺤﺎم ﻋﺎﻟﻢ ﺷﻴﺮاز در ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ ﺑﺎ او )ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺘﺼـﺤﺎب ﻛﺘـﺎﺑﻲ در اﺻـﻮل‬ ‫ﻓﻘﻪ( ﺑﺎ ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري وﺳﻴﻊ از ﺑﺮﺧﻲ ﺳﺨﻨﺎن ﻋﻠﻤﺎء ﻣـﺎ‪ ،‬ﺗﺄﻛﻴـﺪ و اﻏـﺮاق و ﻣﺒﺎﻟﻐـﻪ ﺑـﻲﺣـﺪ‬ ‫ﻣﻲﻧﻤﻮده و ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد ﺑﻴﺎورﻳﻢ ﻛﻪ ﺷـﺮط اول ﺗﺤﻘﻴـﻖ‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸـﻴﺪن در ﻋﻮاﻣـﻞ ﻣﺴـﺘﺘﺮ در ﭘﺸـﺖ ﻣـﺘﻦ و‬ ‫اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎ و ﺗﺤﺮز و اﺟﺘﻨﺎب از ﺗﺴﺮع در داوري ﺑﺪون اﻣﻌﺎن و روﻳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮم ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻣﻼ ﺣﺒﻴﺐ اﷲ ﻛﻪ ﺧﻮد در آن زﻣﺎن زﻳﺴـﺘﻪ و ﺷـﺎﻫﺪ روش‬ ‫ﺑﺎﺑﻴﺎن ﺑﻮد ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ اﺷﺎرهاي ﻫﻮﺷﻤﻨﺪاﻧﻪ در ﭼﻨـﺪ ﺳـﻄﺮ دارد‪ .‬ﻣﺒـﺎد آن ﻛـﻪ ﭘـﺲ از‬ ‫ﮔﺬﺷﺖ ﻳﻚ ﻗﺮن‪ ،‬روش ﺗﺤﻘﻴﻖ و داوري ﻧﺨﺒﮕﺎن ﻋﺰﻳﺰ ﻣﺎ از آن ﭼﻪ آن ﭘﺎرﺳﺎﻳﺎن ﺑﻪ ﻓﻄﺎﻧﺖ‬ ‫ﻓﻄﺮي ﺧﻮد در ﭘﻴﺶ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺿﻌﻴﻒﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﮕﻔﺘﻪ ﺑﻮدم ﻛﻪ »داﺳﺘﺎن ﻋﻠﻤﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ را ﺗﻜﻔﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ«‪ ،‬ﮔﻔﺘـﻪ‬ ‫ﺑﻮدم ﻛﻪ »ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮان و ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻮام را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻜـﺲ اﻟﻌﻤـﻞﻫـﺎ ﺳـﺮزﻧﺶ‬ ‫ﻛﺮد‪ «.‬اﻳﻦ دو ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ؟‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻋﺒﺎرت ﻣﺄﺧﺬ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺗﻘﻄﻴﻊ و ﻋﺪم رﻋﺎﻳﺖ اﻣﺎﻧﺖ ﺑـﻪ ﻛـﺎر‬ ‫ﺑﺮدهام‪ :‬ﮔﺬﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺸﺎن دادن ذﻫﻨﻴﺖﻫﺎ و ﻋﻜﺲ اﻟﻌﻤﻞﻫﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ اﺗﺨﺎذ‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪199‬‬

‫ﻧﻈﺮ ﻏﻴﺮ ﺷﺎﻳﻊ در ﻣﻮرد ﻳﻚ ﻓﺮع ﻓﻘﻬـﻲ ﺑـﻮد وﺳـﺎﻳﺮ ﺟﻬـﺎت ﻣـﺬﻛﻮر در آن ﻋﺒـﺎرت اﺑـﺪاً‬ ‫ﻣﻮﺿﻮﻋﻴﺖ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬ ‫از اﻃﻼق واژه دﮔﺮاﻧﺪﻳﺶ ﺑﺮ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮآﺷﻔﺘﻪ و ﺑﺮ ﻣﺆﻟﻒ ﭘﺮﺧﺎش ﻧﻤﻮدهاﻧـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻋﻴﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻮرد در ادﺑﻴﺎت ﺿﺪ اﺳﻼﻣﻲ اﻣﺮوز در ﻏﺮب ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣـﻲرود‪.‬‬ ‫»ﻧﺠﺎﺳﺖ اﻧﺴﺎن دﮔﺮاﻧﺪﻳﺶ« ﻋﻨﻮان ﻓﺼﻠﻲ در ﻳﻚ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺎﻳﻊ ﺿﺪ اﺳﻼﻣﻲ روز اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫از ﺑﺎب »ﺑﺮاﻋﺖ اﺳﺘﻬﻼل« ﺗﻌﻤﺪاً ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدم ﺑﻪ اﻣﻴـﺪ آن ﻛـﻪ ﺧﻮاﻧﻨـﺪه آﮔـﺎه و ﻓﻄـﻦ‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﺪ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﺠﺎدﻟﻪاي در اﻳﻦ ﺑﺎب اﺷﺎره دارم‪.‬‬ ‫آن ﭼﻪ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﺑﺎ ﻓﺘﻮاي ﻓﻘﻬﺎ در ﻧﺠﺎﺳﺖ اﻫﻞ ﻛﺘﺎب ﻣﺸﻜﻞ دارد در ﺣـﺎﻟﻲ‬ ‫ﻛﻪ »ﮔﻴﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﻃﻬﺎرت اﻫﻞ ﻛﺘﺎب ﺣﻞ ﺷﺪ ﺟﺰﻳﻪ اﻫﻞ ﻛﺘﺎب را ﻫﻢ ﺣـﻞ ﻣـﻲﻛﻨﻴـﺪ؟ اﺣﻜـﺎم‬ ‫ازدواج ﺑﺎ اﻫﻞ ﻛﺘﺎب را ﻫﻢ ﺣﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ؟‪] ...‬ﺳﺎﻳﺮ[ ﻛﻔﺎر را ﭼﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ؟ ﺗﻤﺎم اﺧﺘﻼف ﻓﻘﻬﺎ‬ ‫در اﻫﻞ ﻛﺘﺎب اﺳﺖ در ﻣﻮرد ]ﺳﺎﻳﺮ[ ﻛﻔﺎر ﻛﻪ اﻳﻦ ﻃﻮر ﻧﻴﺴﺖ«‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺎﺳﺦ آن‬ ‫ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ دارد‪:‬‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺸﻜﻞ ﻓﺘﻮاي ﺑﻪ ﻋﺪم ﻃﻬﺎرت ﻋﺎم اﺳﺖ و ﺷﺎﻣﻞ ﻏﻴﺮاﻫﻞ ﻛﺘﺎب ﻫـﻢ ﻫﺴـﺖ‪،‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻦ ﻧﻪ در ﻣﻘﺎم اﺳﺘﻴﻔﺎء اﺣﻜﺎم ﻓﻘﻬـﻲ ﻏﻴﺮﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﻮدم و ﻧـﻪ در‬ ‫ﻣﻘﺎم اراﺋﻪ ﮔﺰارش ﻛﺎﻣﻞ از ﺳﺘﻤﻲ ﻛﻪ اﻣﺮوز ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺮﺧﻲ آراء و ﻓﺘـﺎوا ﺑـﺮ اﺳـﻼم و ﻓﻘـﻪ‬ ‫اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻲرود‪.‬‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻫﻞ ﻛﺘﺎب ﻫﻢ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷـﺎﻫﺪ ﻣـﺪﻋﺎ ﺑـﺮ ﻗﻴـﻮد آزادي اﺟﺘﻬـﺎد در‬ ‫ﺳﻨﺖ ﻓﻘﻪ ﺷﻴﻌﻲ ذﻛﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻻ ﻏﻴﺮ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ ﺗﻤﺎم ﺑﺤﺚ ﻓﻘﻬﺎ در اﻫﻞ ﻛﺘﺎب اﺳﺖ و در ﻣـﻮرد ﺳـﺎﻳﺮﻳﻦ ﻧﻴﺴـﺖ‪،‬‬ ‫ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﺗﻌﻠﻴﻘﻪ ﻋﺮوه اﻟﻮﺛﻘﻲ آﻳﺖ اﷲ ﻣﻜﺎرم ﺷـﻴﺮازي را در ﺑﺨـﺶ اﻋﻴـﺎن ﻧﺎﭘـﺎك در‬ ‫ﭼﺎپ اول آن ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﺎلﻫﺎي ﭘﻴﺶ از دﻳﮕﺮان ﺑـﻪ اﺷـﻜﺎﻻت ﻧﻈـﺮي و ﻋـﻮارض ﺟﻨﺒـﻲ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻋﺪم ﻃﻬﺎرت ﻣﻄﻠﻖ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﻔﻄﻦ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺧﻮد در آن ﺗﻌﻠﻴﻘﻪ ﺑﻪ ﻃﻬﺎرت ﻣﺘﻤﺎﻳـﻞ‬ ‫ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪200‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫دﻳﮕﺮاﻧﻲ ﻫﻢ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻼﻣﻪ ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻓﻀﻞ اﷲ( ﺑﻮده و ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺑـﺎب‬ ‫ﺑﺎ اﻳﺸﺎن ﻣﻮاﻓﻘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺟﺰﻳﻪ ﻛﻪ ﻗﺮآﻧﻲ اﺳﺖ در ﺗﺤﻠﻴﻞ درﺳﺖ ﺧﻮد ﻫﻴﭻ ﻣﺸﻜﻠﻲ ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﻢ در ﻣـﺘﻦ‬ ‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻛﺘﺎب ﺧﺮاج اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ را روﺷﻦ ﻛﺮدهام و ﻫﻢ ﺳﺎلﻫﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ و ﺳﺎدﮔﻲ‬ ‫از ﻋﻬﺪه ﭘﺎﺳﺦ ﺳﺆاﻻت در ﻣﻮرد آن ﺑﺮآﻣﺪهام‪.‬‬ ‫اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﻣﺴﺄﻟﻪ ازدواج ﺑﺎ اﻫﻞ ﻛﺘﺎب ) ﻛﻪ ﺣﺘﻤـﺎً ﻣـﺮاد اﻳﺸـﺎن ﺧﺼـﻮص ازدواج زن‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎ ﻣﺮد ﻧﺎﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ( ﺧﻮب اﺳﺖ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﻛـﻪ در ﻓﻘـﻪ ﻳﻬـﻮد ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ ازدواج ﺑـﺎ‬ ‫ﻓﺮدي ﺧﺎرج از ﻣﺬﻫﺐ‪ ،‬ﭼﻪ زن ﻳﻬﻮدي ﺑﺎ ﻣﺮد ﻏﻴﺮﻳﻬﻮدي و ﭼﻪ ﺑـﺮ ﻋﻜـﺲ‪ ،‬اﻛﻴـﺪاً ﻣﻤﻨـﻮع‬ ‫اﺳﺖ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ زردﺷﺘﻴﺎن ﻫﻢ ﺑﺮاي اﺳﺘﻤﺮار ﭘﺎﻛﻲ ﺧﻮن و ﻧـﮋاد ﺧـﻮد ﺑـﺎ ﻫـﻴﭻﻛـﺲ دﻳﮕـﺮ‬ ‫ازدواج ﻧﻜﺮده و اﻳﻦ ﻛﺎر را روا ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﻣﻌﺘﻘـﺪ و ﻣﻠﺘـﺰم‪ ،‬ﺣﺘـﻲ ازدواج ﻣﻴـﺎن ﻣﺴـﻴﺤﻲ‬ ‫ارﺗﺪﻛﺲ و ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ‪ ،‬و ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن و ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ آﺳﺎن ﻧﻴﺴﺖ و در ﺑﺮﺧﻲ اﺣﻴـﺎن‪ ،‬ﻧﻴﺎزﻣﻨـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻛﺸﻴﺶ ﻣﺤﻞ و ﺗﻀﻤﻴﻦ و ﺗﻌﻬﺪ داﻣﺎد اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﻣﺎدر ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺷﺪه و‬ ‫ﺑﻪ ﻣﺪرﺳﻪ و ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻣﺬﻫﺐ او ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﭘﺲ ﻧﻈﺮ ﻓﻘﻬﺎء اﺳﻼم در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﭼﻴﺰي ﺑﺮﺧﻼف ﻧﻈـﺮ ﺳـﺎﺋﺪ در ﻓﻘـﻪ ﺳـﺎﻳﺮ ﻣـﺬاﻫﺐ‬ ‫ﺗﻮﺣﻴﺪي ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﻋﻼﻣﻴﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﺣﺮﻓﻲ دﻳﮕﺮ در اﻳﻦ ﺑﺎب دارد ﻣﺸﻜﻞ آن ﺑـﺎ ﻫﻤـﻪ‬ ‫ﻣﺬاﻫﺐ اﺑﺮاﻫﻴﻤﻲ اﺳﺖ و ﻧﻪ اﺳﻼم ﺑﻪ ﺧﺼﻮص‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻧﺠﺎﺳﺖ اﻧﺴﺎن ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن از ﺳﻨﺦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﺎﻻ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻄﻠﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻔﻮ‪‬ه‬ ‫ﺑﻪ آن در دﻧﻴﺎي اﻣﺮوز‪ ،‬اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﻴﺖ و ﺣﺮﻣﺖ اﻧﺴﺎنﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫واﻗﻌﻴﺖﻫﺎي اﻳﻦ ﻣﻘﻄﻊ از زﻣﺎن را ﻛﻪ در آن ﻗﺮار دارﻳﻢ و ذﻫﻨﻴﺖﻫـﺎ و ﺣﺴﺎﺳـﻴﺖﻫـﺎي‬ ‫ﺟﻮاﻣﻊ و اﻧﺴﺎنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در آﻏﺎز ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻜﻢ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﺟﻬﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﺎل و ﻫﻮاي ﻣﺪرﺳﻪ و ذﻫﻨﻴﺖﻫﺎي ﺳﻨﺘﻲ روزﮔﺎران ﻗﺪﻳﻢ ﻳﻜﺴﺎن‬ ‫ﻣﭙﻨﺪارﻳﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪201‬‬

‫ﮔﺮﭼﻪ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ درازا ﻣﻲﻛﺸﺪ اﻣﺎ ﭼﺎرهاي ﻧﺪارم ﺟﺰ آن ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻼف روش ﻣﻌﻤﻮل ﺧﻮد‬ ‫در اﻳﺠﺎز‪ ،‬داﻣﻦ ﺳﺨﻦ را اﻧﺪﻛﻲ ﮔﺴﺘﺮده و ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ دﺷﻮاريﻫﺎ ﻛﻪ ﻓﻘﻪ ﻣـﺎ در‬ ‫دﻧﻴﺎي اﻣﺮوز ﺑﺎ آن روﻳﺎروي اﺳﺖ ﺟﻠﺐ ﻛﻨﻢ‪:‬‬ ‫ﻳﻚ دﺳﺘﻪ از ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و ﻣﺒﺎﺣﺚ در ﻓﻘـﻪ ﻣـﺎ ﻫﺴـﺖ ﻛـﻪ در ﺳـﺎﻣﻌﻪ و ﻓﺎﻫﻤـﻪ و ذﻫﻨﻴـﺖ‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺟﻬﺎن اﻣﺮوز و از دﻳﺪﮔﺎه ﺣﻘﻮق ﻣﺪرن و ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧﺎ ﻣﻄﺒﻮع اﺳﺖ اﻣﺎ ﻏﺮﻳﺐ‬ ‫و ﻣﺪﻫﺶ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﻲ اﻟﻤﺜﻞ ﺗﺒﻌﻴﺾ در اﺣﻜﺎم و وﺿﻌﻴﺖ ﺣﻘﻮﻗﻲ ﺑﺮاﺳﺎس وﺿـﻌﻴﺖ ﻣـﺬﻫﺒﻲ ) ﻳـﺎ ﺣﺘـﻲ‬ ‫ﻧﮋادي و ﻗﻮﻣﻲ(‪ ،‬اﻣﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮم ﺣﻘـﻮق ﻣﺴـﺎوي ﺷـﻬﺮوﻧﺪان در ﻋـﺮف ﺣﻘـﻮﻗﻲ‬ ‫ﻣﻮﺟﻮد و ﺑﺎ اﻋﻼﻣﻴﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﻧﺎﻫﻤﮕﻮن اﺳﺖ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﻴﭻوﺟﻪ ﺑﻲﺳﺎﺑﻘﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺪﻳﺪهاي ﺑﻮد ﻛﻪ از ﺳﻴﺘﻪﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎن ﻗﺪﻳﻢ و اﻣﭙﺮاﻃﻮري رم ﺗﺎ اﻧﻘـﻼب ﻓﺮاﻧﺴـﻪ اﺳـﺘﻤﺮار‬ ‫داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻳﻚ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻳﺎ ﺣﻘﻮﻗﺪان اﻣﺮوزي‪ ،‬وﺟﻮد اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﺒﻌﻴﻀﺎت را در ﻳـﻚ‬ ‫ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﻲ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻗﺪﻣﺖ آن ﻧﻈﺎم ﻳﻌﻨﻲ واﺑﺴﺘﮕﻲ آن ﺑﻪ دﻧﻴﺎي ﻗـﺪﻳﻢ ﻣـﻲداﻧـﺪ ﻛـﻪ در آن‬ ‫ﺧﺼﻠﺖ‪ ،‬ﻧﻈﺎمﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﻣﺘﻌﺪدي در دﻧﻴﺎي اﻣﺮوز ﺷﺮﻳﻚ و ﻣﺸﺎﺑﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﺎ اﻣﻀﺎء ﻧﻈﺎم ﺑﺮدﮔﻲ ﻛﻪ از ﺑﺎب ﻋﻤﻞ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬در دﻧﻴﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺳﻠﻮك دوﻟﺖﻫﺎ ﺑﺎ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‬ ‫ﺑﺮ آن ﻣﺒﻨﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺎم اﺳﻼﻣﻲ راه ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺣﻘﻮق ﺟﺪﻳﺪ در اﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﻏﺮاﺑﺘﻲ ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﺪ ﭼﻮن آن را ﭘﺪﻳﺪهاي ﻣﻲﻳﺎﺑـﺪ ﻛـﻪ در ﺳﺮاﺳـﺮ‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬از داﻧﺎﻳﺎن ﻳﻮﻧﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﺗﺎ آﺑﺎدﮔﺮان ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي ﻧﻮ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﻣﺮﻳﻜﺎ‪ ،‬ﺑﺮ آن ﻣﻬـﺮ ﺗﺄﻳﻴـﺪ و‬ ‫ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻣﻲزدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ وﺟﻮد ﻗﻮاﻧﻴﻨﻲ در آن ﺑﺎب را در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻓﻘﻪ اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺎز ﺑـﺮ واﺑﺴـﺘﮕﻲ‬ ‫آن ﺑﻪ دﻧﻴﺎي ﻗﺪﻳﻢ ﺣﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫دﺳﺘﻪاي دﻳﮕﺮ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﻀﻢ آن ﺑـﺮاي ﻳـﻚ ﻣـﻮرخ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ﻳـﺎ داﻧﺸـﻤﻨﺪ‬ ‫دﻳﻦﺷﻨﺎس ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن اﻣﺮوزي ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻋﺪم ﺳﺎﺑﻘﻪ در ﻧﻈﺎمﻫﺎي دﻳﻨـﻲ ﭘﻴﺸـﻴﻦ‪ ،‬ﺣﺘـﻲ ﺑـﺎ‬

‫‪202‬‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻇﺮف زﻣﺎﻧﻲ و ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬دﺷﻮار و در ﻧﻈﺮ او ﻏﺮﻳﺐ و ﻣﺪﻫﺶ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑـﺎز‬ ‫ﻣﻔﻬﻮم آن ﺑﻪ ﮔﻮش او در ﻫﻤﻪ ﻣﺼﺎدﻳﻖ‪ ،‬ﻟﺰوﻣﺎً ﻗﺒﻴﺢ و ﻣﺴﺘﻬﺠﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺟﻮاز ﻫﻤﺨﻮاﺑﮕﻲ ﺑﺎ ﻛﻨﻴﺰ زرﺧﺮﻳﺪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺪون ﻧﻜﺎح و ﺑﺪون ﺣﺎﺟﺖ ﺑﻪ رﺿـﺎﻳﺖ‬ ‫او ﻛﻪ در ﻫﻴﭻ ﻣﺬﻫﺐ ﺗﻮﺣﻴﺪي دﻳﮕﺮي اﺟﺎزه داده ﻧﺸـﺪه و در ﺟﻮاﻣـﻊ ﻣـﺬﻫﺒﻲ ﻳﻬـﻮدي و‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﺠﺎزات ﺷﺪﻳﺪ داﺷﺖ‪ ،‬از اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻳﻚ ﺣﻘﻮﻗﺪان اﻣﺮوزي ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺟﺰ ﻣﻼﺣﻈﺎت ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮي و ﻋﺪم ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺣﻜﻢ ﺑﺎ‬ ‫اﺧﻼق ﻣﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬ﻣﺸﻜﻞ ﺳﺎﺧﺘﺎري ﻫﻢ دارد ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻦ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻳﻚ ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﻲ‪ ،‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و‬ ‫ﻣﻘﺮرات اﺣﻜﺎم ﺷﺨﺼﻴﻪ را ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و ﻣﻘﺮرات ﺣﻘﻮق ﺗﺠﺎرت و اﻣﻮال ﺧﻠﻂ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫راﺑﻄﻪ ﺟﻨﺴﻲ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ و ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﭼﻴﺰي دﻳﮕﺮ‪ .‬اوﻟﻲ اﺣﻜﺎم و اﺧﻼﻗﻴـﺎت و ﻃﻬـﺎرت‬ ‫ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﺧﻮد را ﻣﻲﻃﻠﺒﺪ و دوﻣﻲ اﺣﻜﺎم و اﺧﻼﻗﻴﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﻮد را‪ .‬ﻧﮕﻮﻳﻴـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫اﻛﻨﻮن ﺑﺮدﮔﻲ در ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﻬﺎن ﻣﻨﺴﻮخ ﺷﺪه و دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﭼﻨﺪان ﻣﻮرد اﺑﺘﻼء ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﺆال ﺣﻘﻮﻗﺪان اﻣﺮوزي اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ از ﻳﻚ ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﻲ دﻳﻨﻲ ﻛﻪ ﻣـﻲﮔﻮﻳﻴـﺪ‬ ‫ﺑﺮاﺳﺎس اﺧﻼق و ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ و ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﺮي ﺳﺮ ﺑﺮ ﻣﻲآورد؟‬ ‫ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﻛﻪ ﺳﻲ و ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ در ﮔﻔﺘﺎري ﻛﻪ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﺑﺤـﺚ ﻛـﺮده و‬ ‫ﭘﺎﺳﺨﻲ را ﻛﻪ آن ﻣﻮﻗﻊ ﺑﻪ ﻧﻈﺮم ﻣﻲرﺳﻴﺪ اراﺋﻪ دادهام‬ ‫اﻣﺎ در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻫﻢ ﻫﺴـﺖ ﻛـﻪ در ذﻫﻨﻴـﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ ﻣﺮدﻣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ در ﻣﺤـﻴﻂ‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣﺎ ﭘﺮورش ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬وﻟﻲ در اﻳﻦ دﻧﻴﺎي ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﻛﻪ ﺻﺎﻟﺢ و ﻃﺎﻟﺢ ﻣﺘﺎع ﺧـﻮﻳﺶ ﺑـﺮ‬ ‫ﺳﺮ ﺑﺎزار ﻧﻬﺎده و دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑﺮ ﺟﻬﺎﻧﻲ از اﻃﻼﻋﺎت ﺑﻪ راﺣﺘﻲ ﻳـﻚ ﻛﻠﻴـﻚ ﺑـﺮ ﺻـﻔﺤﻪ ﻛﻠﻴـﺪ‬ ‫ﻛﺎﻣﭙﻴﻮﺗﺮ ﻣﻴﺴﺮ اﺳﺖ ﺣﺮف اول را ﻣﻲزﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻴﺢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫از آن ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ ﺗﻔﻮ‪‬ه ﺑﻪ ﻧﺠﺎﺳﺖ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻳـﺎ وﺟـﻮب ﻗﺘـﻞ ﺟﺎﻫـﻞ‬ ‫ﻗﺎﺻﺮي ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺧﻮد از روي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺤﻘﻴـﻖ‪ ،‬دﻳـﻦ دﻳﮕـﺮي ﺑﺮﮔﺰﻳـﺪه و اﻛﻨـﻮن در‬ ‫ﮔﻮﺷﻪاي ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﻣﺰاﺣﻢ دﻳﻦ و دﻧﻴﺎي ﻛﺴﻲ ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﺣﻜﻢ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑـﺎ آﻳـﻪ »ﻧﺴـﺎﺋﻜﻢ‬ ‫ﺣﺮث ﻟﻜﻢ« ﻛﻪ اﺧﻴﺮاً ﻛﺴﻲ در ﭘﺎﻳﮕﺎه اﻳﻨﺘﺮﻧﺘﻲ ﻣﺮﺟﻌﻲ ﻋﺎﻟﻲ ﻗـﺪر ﻳﺎﻓﺘـﻪ و در ﺗﻠﻮﻳﺰﻳـﻮن و‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪203‬‬

‫اﻳﻨﺘﺮﻧﺖ دﺳﺘﺎوﻳﺰ ﺗﻤﺴﺨﺮ و وﻫﻦ و ﻃﻌﻦ ﺑﺮ ﻣﻜﺘﺐ ﺷﺪ )ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﺮاي ﮔـﺬاردن در اﻳﻨﺘﺮﻧـﺖ‬ ‫ﻗﺤﻂ ﺑﻮد؟(‪ ،‬ﻳﺎ ﺟﻮاز ﺗﺴﺮّي ﺑﻪ ذوات ﺑﻌﻞ در ﻓـﺮض ﺣـﺪوث اﺳـﺘﺮﻗﺎق در ﻣـﻮرد اﺳـﺮاي‬ ‫ﺟﻨﮕﻲ‪ ،‬ﻳﺎ ﺟﻮاز ﺗﺤﻠﻴﻞ اﻟﺮﺟﻞ ﺟﺎرﻳﺘﻪ ﻻﺧﻴﻪ اﻟﻤﺆﻣﻦ )ﻛﻪ اﻳﻦ روزﻫﺎ ﻣﻲﺷﻨﻮم اﻳـﻦ دو ﻓـﺮع‬ ‫اﺧﻴﺮ در اﻳﻨﺘﺮﻧﺖ و رادﻳﻮﻫﺎي ﻓﺎرﺳﻲ ﺧﺎرج‪ ،‬دﺳﺘﺎوﻳﺰ ﻃﻌﻦ ﺷﺪﻳﺪ ﺑﺮ ﻣﺬﻫﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪ ،‬و‬ ‫ﻧﻈﺎﻳﺮ ﺑﺴﻴﺎر دﻳﮕﺮ‪.‬‬ ‫ﺣﺎﻻ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ در ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ زﻣـﺎن دﻳﮕـﺮ‪ ،‬ﺣﻔـﻆ ﺣﺮﻣـﺖ و ﻋـﺰت‬ ‫اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از اوﻟﻮﻳﺖﻫـﺎي اول ﻣﻜﺘـﺐ ﻣﻘـﺪس اﺳـﺖ‪ ،‬در ﺟﻬـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻧﻴﺮوﻫـﺎي‬ ‫اﻫﺮﻳﻤﻨﻲ و اﺳﺘﻜﺒﺎري ﺟﻬﺎن ﺟﻨﮓ ﺻﻠﻴﺒﻲ ﻣﻬﻴﺒﻲ را ﺑﺮاي زﺷﺖ ﻧﻤﺎﻳﺎﻧﺪن ﭼﻬـﺮه اﺳـﻼم در‬ ‫ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ و دم ﺑﻪ دم ﺑﺮ وﺳﻌﺖ و ﺷﺪت آن ﻣﻲاﻓﺰاﻳﻨﺪ و ﺗﻜﻴﻪ و ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛـﺎر ﺧـﻮد را ﺑـﺮ‬ ‫ﺷﻌﺎﺋﺮ و ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺳﻼﻣﻲ ﻧﻬـﺎده و از راه ﻋﻤـﺪه ﻛـﺮدن ﭘـﺎرهاي ﻣﻮاﺿـﻊ ﻧـﺎﻫﻤﮕﻮن ﻓﻘـﻪ ﺑـﺎ‬ ‫ارزشﻫﺎي ﺟﻬﺎن ﻣﺪرن ﻣﻲﻛﻮﺷﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ ﻋﻮاﻃﻒ ﻧﻮع دوﺳـﺘﻲ و ﻫﻤـﺪردي ﻓﻄـﺮي آدﻣﻴـﺎن‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺛﺮ ﮔﺬارﻧﺪ و دﺳﺖ ﺧﻮد را در ﺳﺘﻢ ﺑﻲﺳﺎﺑﻘﻪاي ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‬ ‫ﺑﺎز و ﺑﺎزﺗﺮ دارﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺮد؟‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ دﺷﻤﻦ را ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد واﮔﺬاﺷﺖ ﺗﺎ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ ﺳﻴﺎه ﻛﺎري ﺧـﻮد اداﻣـﻪ دﻫـﺪ و از‬ ‫اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭼﻬﺮهاي ﻛﺮﻳﻪ و ﻏﻴﺮاﻧﺴﺎﻧﻲ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻛﻨﺪ؟‬ ‫دﺳﺖ روي دﺳﺖ ﺑﮕﺬارﻳﻢ و ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ اﺳﻼم ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﻓﻤﻦ ﺷﺎء ﻓﻠﻴﺆﻣﻦ و‬ ‫ﻣﻦ ﺷﺎء ﻓﻠﻴﻜﻔﺮ‪ ،‬و ﻛﻔﻲ اﷲ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ اﻟﻘﺘﺎل؟‬ ‫ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﭘﺲ از ﻳﻚ ﻋﻤﺮ درﮔﻴـﺮي روزﻣـﺮه ﺑـﺎ اﻳـﻦ وﺿـﻊ اﺳـﻒﺑـﺎر‪،‬‬ ‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ در ﻳﻚ ﺳﻄﺮ ﻛﻮﺗﺎه ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺣﻴﺎﺗﻲ اﺳـﻼم در دﻧﻴـﺎي اﻣـﺮوز‬ ‫ﺟﻠﺐ ﻛﻨﺪ ﻛﺎري »ﻏﻴﺮ اﺧﻼﻗﻲ« ﻛﺮده و ﺑﺎﻳﺪ »در ﭼﺎپ ﺑﻌﺪي ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻧﻈﺮ ﻛﻨﺪ«؟‬ ‫ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ ﻳﻚ اﺷﺎره ﻛﻮﺗﺎه ﻳﻚ ﺳﻄﺮي‪ ،‬از ﺑﺎب ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﻮﺿﻮع و اداء وﻇﻴﻔﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﺪ‬ ‫ﺣﺎل و ﻣﺸﻜﻼت ﻣﺎ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻓﺘﻮا در اﻳﻦ روزﮔﺎر ﻏـﻢ اﻧﮕﻴـﺰ ﻋﺴـﺮت‪» ،‬ﻛـﺎري ژورﻧﺎﻟﻴﺴـﺘﻲ«‬ ‫اﺳﺖ؟‬

‫ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫‪204‬‬

‫اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ )ع( ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﻛﺘﺎب اﻟﺠﻨﺎﺋﺰ ﻛﺎﻓﻲ ﺷﺮﻳﻒ‪ ،‬در ﺣﻀـﻮر ﻣﺮدﻣـﺎن ﺑـﺮ ﺟﺴـﺪ ﻧـﻮاده‬ ‫ﺧﺮدﺳﺎل ﺧﻮد ﻧﻤﺎز ﻣﻴﺖ ﮔﺬارد‪ ،‬اﻣﺎ دور از ﺣﻀﻮر آﻧﺎن ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﺣﻮارﻳﺎن ﺧﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه‬ ‫ﺑﻮد ﻳﺎدآوري ﻓﺮﻣﻮد ﻛﻪ ﺑﺮ ﻛﻮدﻛﻲ ﺑﺪﻳﻦ ﺳﻦ و ﺳﺎل ﻧﻤﺎز ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺧﻮاﻧﺪ‪» ،‬و اﻧﻤﺎ ﺻﻠﻴﺖ ﻋﻠﻴـﻪ‬ ‫ﻣﻦ اﺟﻞ اﻫﻞ اﻟﻤﺪﻳﻨﻪ ﻛﺮاﻫﻴﻪ ان ﻳﻘﻮﻟﻮا ]ان آل ﻣﺤﻤﺪ[ ﻻ ﻳﺼﻠﻮن ﻋﻠﻲ اﻃﻔﺎﻟﻬﻢ‪«.‬‬ ‫آﻳﺎ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ رﻫﻨﻤﻮن ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ ﻣﺎ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﺣﺮﻣﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻋـﺰت‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﭼﻪ ﻣﻴﺰان اﻫﻤﻴﺖ دارد و ﺗﺎ ﻛﺠﺎ اﺟﺎزه ﻋﻤﻞ داده و اﻳﺠﺎد ﺗﻜﻠﻴﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ؟‬ ‫آﻳﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﭘﻴﺶ از آن ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﻜﺮ ﺑﻬﺮه ﮔﻴﺮي از اﻣﻜﺎﻧـﺎت ﻋﻈـﻴﻢ ارﺗﺒﺎﻃـﺎت ﻣـﺪرن در راه‬ ‫ﻫﺪاﻳﺖ و ﺟﺬب ﺗﻮدهﻫﺎ و ﮔﺴﺘﺮش ﭘﻴﺎم اﺳﻼم ﺑﻴﺎﻓﺘﻴﻢ ﻣﻜﺘـﺐ ﺧـﻮد و ﺗﻌـﺎﻟﻴﻢ آن را ﺑـﺮاي‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺟﺰ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﻨﺘﻲ ﻣﺎ ﺑﺮآﻣﺪه و اﻟﮕﻮﻫﺎي ذﻫﻨﻲ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ دارﻧـﺪ ﻗﺎﺑـﻞ‬ ‫ﻓﻬﻢ ﻛﻨﻴﻢ و دﺳﺖﻛﻢ ﻛﺎري ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ آن ﺳﻪ ﭼﻬﺎرم دﻳﮕﺮ ﻣﺮدم ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﻣﺎ و ارزشﻫﺎي ﻣـﺎ‬ ‫ﺑﻪ دﻳﺪه اﺣﺘﺮام ﺑﻨﮕﺮﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﺎﺑﻜﺎران ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ و ﺑﻲﻧﮕﺮاﻧﻲ از ﻣـﺮدم ﺧـﻮد و ﻋﻮاﻃـﻒ‬ ‫ﻫﻤﺪردي ﻣﻠﺖﻫﺎ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﻣﺎ ﺳﺘﻢ ﻛﻨﻨﺪ و آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﺧﺸـﻮﻧﺖ و ﺗﺒﻌـﻴﺾ و ﻏﻴﺮﻣﺘﻤﺪﻧﺎﻧـﻪ‬ ‫ﺑﻮدن اﺣﻜﺎم اﺳﻼم ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ ﺗﻮﺟﻴﻪ اﻋﻤﺎل ﻏﻴﺮاﻧﺴﺎﻧﻲ ﺧﻮد ﻗﺮار دﻫﻨﺪ؟‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﻘﻪ ﺷﻮﺧﻲ ﻛﺮدهام‪ .‬ﻧﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺼﺮت ﺑﻤﺎ ﻟﻢ ﺗﺒﺼﺮوا ﺑـﻪ‪ .‬ﺗﺠـﺎرب‬ ‫ﻋﻤﺮي ﻛﻪ در ﭘﺎﺳﺪاري از ﻛﻨﮕﺮه رﻓﻴﻊ اﻳﻮان ﻣﻘﺪس ﻓﻘﻪ اﻫﻞ ﺑﻴﺖ در ﻣﺠﺎﻣﻊ ﻋﻠﻤـﻲ ﻏـﺮب‬ ‫ﺳﭙﺮي ﺷﺪ ﺑﺮ ﺑﺴﻴﺎري از ﻳﺎران ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻧﻮﺷﺘﻢ ﺷﻮﺧﻲ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺷﻘﺸﻘﻪ ﻣﻬـﺪوري‬ ‫ﺑﻮد و ﻧﻔﺜﻪ اﻟﻤﺼﺪوري و ﻧﻔﺲ اﻟﻤﻬﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬آن ﻫﻢ در ﺣﺪ اﺧﮕﺮي و ﺷﻬﺎب ﻗﺒﺴﻲ‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ‪:‬‬ ‫زﻳﻦ آﺗﺶ ﻧﻬﻔﺘﻪ ﻛﻪ در ﺳﻴﻨﻪ ﻣﻦ اﺳﺖ‬ ‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺷﻌﻠﻪاﻳﺴﺖ ﻛﻪ در آﺳﻤﺎن ﮔﺮﻓﺖ‬

‫‪1‬‬

‫‪ .1‬ﺣﺴﻴﻦ ﻣﺪرﺳﻲ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ‪ .(1387) .‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﻳﻚ ﻛﺘﺎب‪ .‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 2‬آﺑﺎن ‪ 1390‬از‬ ‫‪http://zamaaneh.com/idea/2009/01/post_475.html‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺤﺮان رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶ راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪205‬‬

‫‪1‬‬

‫اين کتاب توسط سايت "سرای اسالم" تايپ و به صورت الکترونيکی‬ ‫منتشر شده است‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺣﺴﻦ اﻧﺼﺎري‪ .(1386) .‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ .‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 2‬آﺑﺎن ‪ 1390‬از‬ ‫‪http://ansari.kateban.com/entry1230.html‬‬