A KYPIAKH 30 AΠPIΛIOY 1995
2-32 AΦIEPΩMA Iστορική πορεία του Πειραιά. Aπ τον Θεμιστοκλή και τον «Xρυσ αιώνα» του Περικλέους έως σήμερα. ⅷ Tο λιμάνι του Πειραιά. Aπ την ακμή των κλασικών χρνων στις σημερινές προσπάθειες άρτιας οργάνωσης και εκσυγχρονισμού. ⅷ Nαυτιλιακ κέντρο. H ανάδειξη του Πειραιά σε πρώτο λιμάνι της χώρας και στο μεγαλύτερο της Aν. Mεσογείου. ⅷ Πλη της ναυτιλίας. Aπ τη ραγδαία μεταπολεμική ανάπτυξη στην κρίση του ’80 και τη σημερινή πραγματικτητα. ⅷ Πειραϊκ εμπριο. H ακμή και η παρακμή του Πειραιά ως εμπορικού κέντρου. ⅷ Tο «ελληνικ Mάντσεστερ». Iστορία της πειραϊκής βιομηχανίας. ⅷ Pετσίνας και Kούππας. Δύο απο τις σημαντικτερες ελληνικές επιχειρήσεις - στυλοβάτες της πειραϊκής βιομηχανίας. ⅷ Bιομηχανική αρχιτεκτονική. H ανρθωση μιας διαφορετικής αρχιτεκτονικής, υποταγμένης στις ανάγκες της βιομηχανικής παραγωγής. ⅷ H πλη του Πειραιά. Tο πολεοδομικ σχέδιο, τα πρώτα δημσια κτίρια και οι νεοκλασικές κατοικίες. Λέωνν του Π ειρ ειραιαιⅷ O Λέω ώς. Tο επιβλητικ άγαλμα που άρπαξε ο Mοροζίνης, κοσμεί την είσοδο του Nαυστάθμου Bενετίας. ⅷ
Φωτογραφία εξωφύλλου: Kεντρικ λιμάνι του Πειραιά. Πειραιά. Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»:
BHΣ. ΣTAYPAKAΣ
2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AΠPIΛIOY 1995
ΦIEPΩMA
Iστορική πορεία του Πειραιά Aπ τον Θεμιστοκλή και τον «Xρυσ αιώνα» του Περικλέους έως σήμερα
O Πειραιάς το 1811 σε υδατογραφία που φιλοτέχνησε εκ του φυσικού ο W. Haygarth. Tο 1808 ο Chateaubrian δεν είδε στον Πειραιά ούτε μια βάρκα, ενώ ο Pouqueville, το 1816, αναφέρει τι στο λιμάνι ήταν αγκυροβολημένα οκτώ Yδραίικα και Ψα ριανά σκάφη. σκάφη. Eλη περιέβαλλαν περιέβαλλαν το λιμάνι και απ εγκαταστάσε εγκαταστάσεις ις υπήρχαν μνο μνο ένα παράπηγμα παράπηγμα που ζούσε ο Tούρκος Tούρκος Tε λωνοφύλακας, λωνοφύλα κας, ένα κτίσμα που έμεναν 5-6 5-6 ψαράδες, ψαράδες, το μισοερειπ μισοερειπωμένο ωμένο μοναστήρι του Aγίου Aγίου Σπυρίδωνα Σπυρίδωνα με 8-10 μοναχού μοναχούς ς και το σπίτι του Γάλλου Kαϊράκ. Tου Δημήτρη Tου Δημήτρη Φερούση Φερούση
Συγγραφέα
O ΠEIPAIAΣ υπήρξε κατά την Tεταρτογενή περίοδο της ιστορίας, νησί. «Eν πρτερον ο Πειραιεύς νήσος» έγραψε ο Σουίδας. Kαι φυσικά ονομάστηκε Πειραιάς ή Περαίας απ το «πέραν», το πέρασμα, δηλαδή, που ήταν αναγκαίο για να περάσει κανείς απ τη μία πλευρά της Aττικής στην άλλη. Yστερα μως απ χιλιάδες χρνια, ποτάμια και χείμαρροι μεταφέροντας ιλύ και πέτρες ένωσαν τις αντικρινές ακτές και έτσι δημιουργήθηκε το Aλίπεδο. Πρωτοελλαδική ζωή στον Πειραιά εμφανίζεται γύρω στο 2600 π.X., ταν δημιουργούνται συνοικισμοί στην περιοχή Aγίου Γεωργίου, στο Kερατσίνι. Aν και έχουν βρεθεί στρακα και λίθινα εργαλεία που σηματοδοτούν οργανωμένη ζωή πριν απ αυτή τη χρονολογία. Ωστσο, η
συστηματική αρχαιολογική σκαπάνη και έρευνα, εντοπίζει εγκατοίκηση του Πειραιά γύρω στα 1300 π.X. Tτε κατέρχονται απ τον Oρχομεν της Bοιωτίας οι Mινύες, που οργανώνουν τη ζωή τους στο νησάκι του Kουμουνδούρου και στην Kαστέλλα,
Eπιμέλεια αφιερώματος: EΛEYΘEPIA TPAΪOY
έχοντας για λιμάνι τους τη Mουνιχία (Tουρκολίμανο). Tου δίνουν αυτ το νομα για να τιμήσουν τον αρχηγ του Mούνιχο, τον οποίο αργτερα θεοποιούν. Mετά τα προϊστορικά χρνια, η ακμή του Πειραιά αρχίζει κατά το 510 π.X. Oταν, δηλαδή, ανέλαβε ο Kλεισθένης να ιδρύσει την αθηναϊκή δημοκρατία. Tτε, μας πληροφορεί ο Iούλιος Πολυδεύκης, οι τέσσερις δήμοι: Kερατσίνι, Πειραιάς, Ξυπετή (Mο-
σχάτο;) και Φάληρο ανήκαν σ’ ένα κοιν «σύνδεσμο», το «Tετράκωμο Hράκλειο», του οποίου το ιερ βρίσκεται στη συνοικία Kαμίνια του Πειραιά. Στη συνέχεια, το 493 π.X. ο Θεμιστοκλής αρχίζει τα πρώτα λιμενικά έργα και τις οχυρώσεις, ενώ ταυτχρονα παρουσιάζεται η πρώτη ανάπτυξη της πλης.
Mακρά τείχη Mετά τη νίκη των Eλλήνων στο Mαραθώνα, το 490 π.X., ο Θεμιστοκλής δημιουργεί πανίσχυρο στλο, ο οποίος έδρα και ορμητήρι του είχε τον Πειραιά. Kαι ιδιαίτερα τα τρία λιμάνια του: τον Kάνθαρο - το κυρίως λιμάνι - τη Zέα - πολεμικ ναύσταθμο με νεώρια και νεώσοικους - και τη Mουνιχία - επίσης πολεμικ ρμο. `Tτε για πρώτη φορά ο Πειραιάς αποκτά τα Mακρά Tείχη, που πως μας πληροφορεί ο Θουκυδίδης, εί-
Aποψη Aκτής Mιαούλη και Aγίου Σπυρίδω Σπυρίδωνος. νος. Tα αρχοντικά αρχοντικά των βιομηχά βιομηχάνων νων και των των μεγαλεμπρων, μεγαλεμπρων, σχεδιασμένα σχεδιασμένα συχνά απ απ γνωστούς γνωστούς αρχιτέκτονες αρχιτέκτονες πως ο Tσίλερ, τα εντυπωσιακά δημσια κτίρια και τα περιποιημένα σπίτια, μετέτρεπαν τον Πειραιά του χθες σε μια πλη που η αρχιτεκτονική και ο ρυθμς ζωής ήταν στα μέτρα του ανθρώπου.
χαν μήκος 60 στάδια. Δηλαδή περίπου 11 χιλιμετρα. Tα οποία αργτερα συμπλήρωσε ο Kίμωνας με δύο άλλα αναγκαία, τα λεγμενα «Bρειο» και «Φαληρικ». Eπακολούθησε η ναυμαχία της Σαλαμίνας το 480 με λα τα επακλουθά της για την Aθήνα και τον Πειραιά. Kαι στη συνέχεια η ανασύνταξη του επίνειου και η άνθησή του σε λους τους τομείς της ζωής, του εμπορίου και της ναυτιλίας. Ωσπου το 460 π.X. εμφανίζεται στο προσκήνιο ο γιος του Ξάνθιππου, Περικλής. Tην εποχή αυτή, οικοδομώντας ο Περικλής τον «Xρυσούν αιώνα» της αθηναϊκής αίγλης, εξωραΐζεται και το φυσικ επίνει της, ο Πειραιάς, με επιβλητικά κτίρια: το «Eμπριον» με τις πέντε στοές μπροστά στο «Mεγάλο Λιμάνι», το «Δείγμα», που οι έμποροι έδειχναν τα δείγματα των εμπορευμάτων τους, τα θέατρα, τους ναούς, τα ονομαστά ιερά και τεμένη, πως το «Δισωτήριον», την «Eστία», την «Mουνιχία Aρτέμιδα» κ.ά. Kαι κυρίως ανασυγκροτείται το κέντρο της πλης με πλατείες, φαρδείς δρμους και δημσια καταστήματα απ τον πρώτο πολεοδμο της Iστορίας, τον Iππδαμο το Mιλίσιο. Eξάλλου τράπεζες, εμπορικά συγκροτήματα και χρηματιστήρια δημιουργούν μια πρωτοφανή συναλλαγματική διακίνηση εμπορευμάτων, νομισμάτων χρυσού και προϊντων.
Eποχή ακμής Eτσι ο Πειραιάς γίνεται το «Eμπριον της Eλλάδος», αναπσπαστο μέρος της αθηναϊκής Πολιτείας.
Aργτερα, το 346 π.X. πλάι στο λιμάνι της Zέας υψώθηκε και το μεγαλεπήβολο οικοδμημα, η λίθινη Σκευοθήκη, κατασκευασμένη απ τον ξακουστ Eλευσίνιο αρχιτέκτονα Φίλωνα, της οποίας τα πέτρινα θεμέλια βρέθηκαν το 1989 στην οδ Δευτέρας Mεραρχίας, στο Πασαλιμάνι. Kα-
τά την ιστορική αυτή περίοδο έσφυζε ο Πειραιάς απ ζωή και κίνηση στη στεριά και στη θάλασσα. Πλούσιοι έμποροι, βιομήχανοι, βιοτέχνες και πλοιοκτήτες, πως ο Eύνομος, ο Σάτυρος, ο Kέφαλος, ο Tιμθεος, ο Mίθρας, ο Kαλλίας, ο Πασίωνας και άλλοι δημιουργούν τις προϋποθέσεις
μιας καθολικής ανάπτυξης και προδου. Eνώ στα σπίτια τους συγκεντρώνονται συχνά ο Πλάτων, ο Λυσίας, ο Iσταίος, ο Δημοσθένης (λέγεται τι είχε σπίτι στον Πειραιά), ο Σωκράτης, ο Mέναδρος (κι αυτς είχε σπίτι μεγάλο στο επίνειο), ο Mέτων, Συνέχεια στην 4η σελίδα
O Πειραιάς στην πρώτη δεκαετία του νεώτερου βίου του. Δεκαεννιά ολκληρους αιώνες, απ το 86 π.X. έως το 1836, ο Πειραιάς έμεινε στη σιωπή και την εγκατάλειψη. Eπανεμφανίζεται στο προσκήνιο της Iστορίας για να εξελιχθεί και πάλι στο μεγαλύτερο εμπορικ, ναυτιλιακ και αργτερα βιομηχανικ κέντρο της χώρας. (Φωτ. απ το βιβλίο «Πειραιάς», της Λίζας Mιχελή) KYPIAKH 30 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH
3
Aποψη Aκτής Mιαούλη και Aγίου Σπυρίδω Σπυρίδωνος. νος. Tα αρχοντικά αρχοντικά των βιομηχά βιομηχάνων νων και των των μεγαλεμπρων, μεγαλεμπρων, σχεδιασμένα σχεδιασμένα συχνά απ απ γνωστούς γνωστούς αρχιτέκτονες αρχιτέκτονες πως ο Tσίλερ, τα εντυπωσιακά δημσια κτίρια και τα περιποιημένα σπίτια, μετέτρεπαν τον Πειραιά του χθες σε μια πλη που η αρχιτεκτονική και ο ρυθμς ζωής ήταν στα μέτρα του ανθρώπου.
χαν μήκος 60 στάδια. Δηλαδή περίπου 11 χιλιμετρα. Tα οποία αργτερα συμπλήρωσε ο Kίμωνας με δύο άλλα αναγκαία, τα λεγμενα «Bρειο» και «Φαληρικ». Eπακολούθησε η ναυμαχία της Σαλαμίνας το 480 με λα τα επακλουθά της για την Aθήνα και τον Πειραιά. Kαι στη συνέχεια η ανασύνταξη του επίνειου και η άνθησή του σε λους τους τομείς της ζωής, του εμπορίου και της ναυτιλίας. Ωσπου το 460 π.X. εμφανίζεται στο προσκήνιο ο γιος του Ξάνθιππου, Περικλής. Tην εποχή αυτή, οικοδομώντας ο Περικλής τον «Xρυσούν αιώνα» της αθηναϊκής αίγλης, εξωραΐζεται και το φυσικ επίνει της, ο Πειραιάς, με επιβλητικά κτίρια: το «Eμπριον» με τις πέντε στοές μπροστά στο «Mεγάλο Λιμάνι», το «Δείγμα», που οι έμποροι έδειχναν τα δείγματα των εμπορευμάτων τους, τα θέατρα, τους ναούς, τα ονομαστά ιερά και τεμένη, πως το «Δισωτήριον», την «Eστία», την «Mουνιχία Aρτέμιδα» κ.ά. Kαι κυρίως ανασυγκροτείται το κέντρο της πλης με πλατείες, φαρδείς δρμους και δημσια καταστήματα απ τον πρώτο πολεοδμο της Iστορίας, τον Iππδαμο το Mιλίσιο. Eξάλλου τράπεζες, εμπορικά συγκροτήματα και χρηματιστήρια δημιουργούν μια πρωτοφανή συναλλαγματική διακίνηση εμπορευμάτων, νομισμάτων χρυσού και προϊντων.
Eποχή ακμής Eτσι ο Πειραιάς γίνεται το «Eμπριον της Eλλάδος», αναπσπαστο μέρος της αθηναϊκής Πολιτείας.
Aργτερα, το 346 π.X. πλάι στο λιμάνι της Zέας υψώθηκε και το μεγαλεπήβολο οικοδμημα, η λίθινη Σκευοθήκη, κατασκευασμένη απ τον ξακουστ Eλευσίνιο αρχιτέκτονα Φίλωνα, της οποίας τα πέτρινα θεμέλια βρέθηκαν το 1989 στην οδ Δευτέρας Mεραρχίας, στο Πασαλιμάνι. Kα-
τά την ιστορική αυτή περίοδο έσφυζε ο Πειραιάς απ ζωή και κίνηση στη στεριά και στη θάλασσα. Πλούσιοι έμποροι, βιομήχανοι, βιοτέχνες και πλοιοκτήτες, πως ο Eύνομος, ο Σάτυρος, ο Kέφαλος, ο Tιμθεος, ο Mίθρας, ο Kαλλίας, ο Πασίωνας και άλλοι δημιουργούν τις προϋποθέσεις
μιας καθολικής ανάπτυξης και προδου. Eνώ στα σπίτια τους συγκεντρώνονται συχνά ο Πλάτων, ο Λυσίας, ο Iσταίος, ο Δημοσθένης (λέγεται τι είχε σπίτι στον Πειραιά), ο Σωκράτης, ο Mέναδρος (κι αυτς είχε σπίτι μεγάλο στο επίνειο), ο Mέτων, Συνέχεια στην 4η σελίδα
O Πειραιάς στην πρώτη δεκαετία του νεώτερου βίου του. Δεκαεννιά ολκληρους αιώνες, απ το 86 π.X. έως το 1836, ο Πειραιάς έμεινε στη σιωπή και την εγκατάλειψη. Eπανεμφανίζεται στο προσκήνιο της Iστορίας για να εξελιχθεί και πάλι στο μεγαλύτερο εμπορικ, ναυτιλιακ και αργτερα βιομηχανικ κέντρο της χώρας. (Φωτ. απ το βιβλίο «Πειραιάς», της Λίζας Mιχελή) KYPIAKH 30 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH
3
H Aκτή Mιαούλη με το τραμ της παραλίας στην περίοδο του Mεσοπολέμου, γύρω στα 1930. (Aρχείο Γ. Xατζημανωλάκη) Συνέχεια απ τη 3η σελίδα
ο Πρκλος για να συζητήσουν ή να διασκεδάσουν. Eξάλλου στα περίλαμπρα θέατρα –της Zέας και της Mουνιχίας– κατέβαιναν και δίδασκαν τα έργα τους, ο Aισχύλος, ο Σοφοκλής, ο Eυριπίδης και φυσικά ο Mέναδρος, συγκεντρώνοντας θεατές απ’ λες τις περιοχές της Eλλάδας.
Παρακμή Mε την έναρξη του Πελοποννησιακού πολέμου το 431 π.X. αρχίζει η μεγάλη περιπέτεια της Aθήνας και του Πειραιά. Kαι μετά των πανωλεθρία του αθηναϊκού στλου στους Aιγς ποταμούς το 405 π.X. οι Σπαρτιάτες επιβάλλουν σκληρούς ρους μεταξύ των οποίων και η κατεδάφιση των Mακρών Tειχών και των οχυρώσεων του Πειραιά. Tαυτχρονα εγκαθιστούν, ως κυβέρνηση, φίλους τους ολιγαρχικούς, τους «Δέκα Aρχοντες», τους οποίους ύστερα απ λίγο ανέτρεψε ο Θρασύβουλος. Eξάλλου, το 394 π.X. ο Kνωνας με 80 πλοία, αφού νίκησε τους Λακεδαιμνιους στην Kνίδο, κατέλαβε και την πειραϊκή χερσνησο. Eπισκεύασε ξανά τα Mακρά Tείχη, στλισε με μνημεία την πλη και της έδωσε μία νέα τνωση. Στο σημείο αυτ τερματίζεται η δξα του Πειραιά. Στο προσκήνιο παρουσιάζονται ο Aλέξανδρος και κατπιν οι επίγονοί του. H μακεδονική κυριαρχία κράτησε 170 χρνια. Στο
4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AΠPIΛIOY 1995
διάστημα αυτ ο Πειραιάς γνώρισε πολλές οδύνες, αλλά και μικρές αναλαμπές. Ωσπου τη θέση της μακεδονικής κυριαρχίας κατέλαβε η ρωμαϊκή βαναυστητα. Tο 86 π.X. κατέφθασε στην Aττική ο Pωμαίος στρατηγς Σύλλας, ο οποίος ενώ σχετικά εύκολα άλωσε την Aθήνα, αποκρούστηκε, επί ένα ολκληρο χρνο απ τους Πειραιώτες που είχαν στρατηγ τον Aρχέλαο. Tελικά, μως, ο Σύλλας κατέλαβε και τον Πειραιά, τον οποίο κατέστρεψε ολοσχερώς «διά πυρς και σιδήρου». Eκτοτε διάφοροι επιδρομείς και κατακτητές, πως Γτθοι, Eρουλοι, Bαράγγοι, ο Aλάριχος ο A΄, Bενετοί, Kαταλανοί, Φράγκοι και Tούρκοι καταφθάνουν, συνεχίζοντας την ερήμωση της πλης. Γύρω, μως, στο 176 δημιουργείται μια υποψία ζωής και ττε θεωρείται πιθαν τι τοποθετήθηκε μπροστά στο λιμάνι το μαρμάρινο λιοντάρι απ το οποίο αργτερα ο Πειραιάς έλαβε την ονομασία Πρτο Λενε, Πρτο Δράκο ή Nτράκο και Πρτο Aσλάν. Tο λιοντάρι αυτ στα 1688 έγινε λεία του Mοροζίνι και μεταφέρθηκε στη Bενετία. Eτσι, για δεκαεννιά ολκληρους αιώνες, απ το 86 π.X., δηλαδή, μέχρι το 1836 μ.X., οπτε ο Πειραιάς ξαναεμφανίσθηκε στο προσκήνιο της Iστορίας, μένει στη σιωπή και στην εγκατάλειψη. Σε λη αυτή τη μοναξιά της πειραϊκής περιπέτειας, μοναδικοί κάτοικοι ήταν καμιά δεκαριά μοναχοί της Mονής του Aγίου
Σπυρίδωνα, που βρισκταν εκεί απ τον 11ο αιώνα μ.X. Tο 1835 στα ερείπια της Mονής αυτής πραγματοποιήθηκε το πρώτο δημοτικ συμβούλιο, το οποίο ανέδειξε ως πρώτο δήμαρχο τον Yδραίο μπουρλοτιέρη Kυριάκο Σερφιώτη. Aπ ττε, αρχές του Γενάρη 1836, έχοντας μνο 300 κάτοικους αρχίζει να συγκροτείται τάχιστα η νεώτερη φυσιογνωμία του Πειραιά. Iδιαίτερα, μετά την αγγλογαλλική κατοχή του 1854 - 1857, που η ανάπτυξη της πλης και του λιμανιού παίρνουν πρωτοφανείς διαστάσεις. Σημαντική άνοδος παρατηρείται και στα Γράμματα, στον τοπικ Tύπο και γενικά στην πνευματική κίνηση, που προσφέρουν μοναδική αυτάρκεια και αυτοπεποίθηση στο λα. Oι δήμαρχοι Πέτρος Σ. Oμηρίδης, Λουκάς Pάλλης, Θεδωρος Γ. Pετσίνας, Tρύφων Mουτζπουλος και άλλοι, υπήρξαν άνθρωποι ευρύτερης παιδείας, οραματισμών, υπευθυντητας, εντιμτητας και ήθους. Aληθινοί πατριώτες και δημογέροντες, που αγάπησαν τον Πειραιά και κατάφεραν με το παράδειγμά τους να κινητοποιήσουν το λα δημιουργικά. Eναν λα ο οποίος προερχταν κυρίως απ Xιώτες, Yδραίους και άλλους νησιώτες. Tο 1860 αρχίζει τη λειτουργία του ο πρώτος αλευρμυλος του Παναγιώτη Kαπράνου. Tο 1866 φθάνουν πολλοί πρσφυγες απ την Kρήτη, ύστερα απ την εκεί επανάσταση κατά των Tούρκων. Tο 1869 γίνεται
η σιδηροδρομική σύνδεση Aθήνας και Πειραιά με ατμοκίνητο σιδηρδρομο. Tο 1872 χτίζεται το χρηματιστήριο (Pολι), το 1876 φωτίζεται η πλη με φωταέριο, ενώ το 1873 ο Πειραιάς έχει ήδη ανακηρυχθεί σε Δήμο A΄ τάξης. Tο 1884 αρχίζει η οικοδμηση του δημοτικού θεάτρου.
Kαταστροφές Στην εικοσαετία του 1890-1910 ολοκληρώνεται η οικονομική ακμή του Πειραιά, ενώ μετά το 1922 διπλασιάζεται η πληθυσμς του, φθάνοντας περίπου τις 250.000. Mέχρι και το 1940 ο Πειραιάς κράτησε ανοδικούς ρυθμούς σ’ λα τα επίπεδα ανάπτυξής του. Oμως, κατά τον B΄ Παγκσμιο Πλεμο υπέστη τρομακτικές καταστροφές απ εχθρικούς και συμμαχικούς αεροπορικούς βομβαρδισμούς, καθώς και απ εκρήξεις που έγιναν μέσα στο λιμάνι του. Kαταστράφηκε περίπου το 75% των οικοδομών του, ενώ η βιομηχανική, οικονομική και κοινωνική ζωή του άλλαξε ριζικά. Oλα μετατοπίστηκααν σε άλλα κέντρα. Eνώ το ανθρώπινο δυναμικ της πλης, ιδιαίτερα τα αστικά κέντρα, οι μεγάλοι επιχειρηματίες βιομήχανοι καθώς πολιτικοί και πνευματικοί ηγέτες έφυγαν, κυρίως, για την Aθήνα. Στη συνέχεια ο Πειραιάς, ως παραγωγική πλη πέρασε βαθιά κρίση, η οποία μως, στις μέρες μας διαγράφει μια κάμψη.
Tο λιμάνι του Πειραιά Aπ την ακμή των κλασικών χρνων στις σημερινές προσπάθειες άρτιας οργάνωσης και εκσυγχρονισμού
Tο λιμάνι του Πειραιά το 1915, στην πρώτη του αεροφωτογραφία. (Aρχείο Γ. Xατζημανωλάκη). Tου Γιάννη Xατζημανωλάκη Συγγραφέα
H EΠIΔPAΣH του φυσικού χώρου και της γεωγραφικής θέσης του Πειραιά, υπήρξε καθοριστική στη διαμρφωση της ιστορικής μοίρας του. H κατά καιρούς ανάπτυξη του λιμένα του συνδέθηκε πάντοτε με περιδους ανάλογης ακμής και προδου της πλης. Kι πως είναι γνωστ, στους δεκαπέντε περίπου αιώνες της παρακμής του λιμένα, πλη δεν υπήρξε. Στοιχεία που να τεκμηριώνουν αξιοποίηση του λιμένα του Πειραιά κατά τους πρώτους ιστορικούς χρνους, δεν υπάρχουν. Oταν μως ο Θεμιστοκλής, στις αρχές του 5ου αι. π.X., έπεισε τους Aθηναίους να μεταφέρουν εκεί το επίνει τους απ το Φάληρο, ο Πειραιάς διαμορφώθηκε σε υποδειγματικ λιμάνι. H επιλογή του Θεμιστοκλή υπήρξε επιτυχής. Mε τα φυσικά πλεονεκτήματα που διέθετε ο Πειραιάς με τ ους τρεις «αυτοφυείς» λιμένες του (Mέγα, Zέα, Mουνιχία) και με τα έργα που εκτελέστηκαν, αναδείχθηκε σύντομα σε ασφαλέστατο πολεμικ και Συνέχεια στην 6η σελίδα
Tο λιμάνι του αρχαίου Πειραιά (αναπαράσταση), στην περίοδο της μεγάλης ακμής του, τον 5ο αι. π.X. KYPIAKH 30 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH
5
Συνέχεια απ την 5η σελίδα
άρτιο σε συγκρτηση, οργάνωση και εκμετάλλευση εμπορικ λιμάνι. Mε θαυμάσια τείχιση που ίχνη της σώζονται έως σήμερα. Mε λες τις προβλήτες, μώλους, αποθήκες για τα εμπορεύματα (τις περίφημες «Στοές»), νεώρια - και στους πολεμικούς ναυστάθμους της Zέας, της Mουνιχίας και του Kανθάρου νεωσοίκους, σκευοθήκες κ.ά. Mε δημσια κτίρια, ιερά, θέατρα και άριστη ρυμοτομία. Σε γενικές γραμμές σε μια πλη που έσφυζε απ ζωή και δίκαια είχε αποκληθεί «Eμπριον της Eλλάδος», «εις ο - κατά τον Θουκυδίδη - επεσέρχεται διά το μέγεθος της πλεως εκ πάσης γης τα πάντα».
Πρώτο λιμάνι Kαι η ιστορία επαναλαμβάνεται. Oταν το λιμάνι καταστράφηκε, στους ρωμαϊκούς χρνους, η πλη άρχισε να μαραζώνει και σιγά σιγά ερημώθηκε, για να παραμείνει έρημη (οι μικρές «εστίες ζωής» που, κατά διαστήματα, υπήρξαν δεν αναιρούν το γενικ χαρακτηρισμ) απ τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες ώς το τέλος της Tουρκοκρατίας. Mε ονματα «δάνεια» και, φυσικά, ξενικά (Porto Leone, Porto – Draco). Kαι μνον ταν, μετά τη δημιουργία του νετερου ελληνικού κράτους και τη μεταφορά της πρωτεύουσας απ το Nαύπλιο στην Aθήνα, το 1834, άρχισαν να διαγράφονται προοπτικές για τη μελλοντική ανάπτυξη του λιμένα, εκδηλώθηκε ενδιαφέρον για τον εποικισμ του Πειραιά απ ανθρώπους, που προέρχονταν απ’ λα τα σημεία του ελληνικού χώρου. Oι άνθρωποι αυτοί, που πως αποδείχθηκε στην πράξη, διέθεταν και ικαντητες και δυναττητες, αποτέλεσαν το δυναμικ «πυρήνα» του πληθυσμού της νέας πλης. Kαι με τις υπεράν-
Λεμβούχοι στην Aκτή Tζελέπη, αρχές του αιώνα, περιμένοντας το αγώγι. Eίτε για τη φορτοεκφρτωση των εμπορευμάτων, είτε για την επιβίβαση ή αποβίβαση των επιβατών. Oι λεμβούχοι απομακρύνθηκαν απ το λιμάνι, αφού πρώτα αποζημιώθηκαν, το 1930, οπτε τα πλοία έδεναν στα κρηπιδώματα που εν τω μεταξύ είχαν κατασκευαστεί.
θρωπες προσπάθειες τους μπρεσε ο Πειραιάς να εξελιχθεί και να αναδειχθεί στο σπουδαιτερο εμποροναυτιλιακ κέντρο της χώρας. Στην ανάδειξή του σε πρώτο λιμάνι της χώρας, θέση που πενήντα χρνια διεκδικούσε απ τη Σύρο, συνέβαλαν, ως τα τέλη του 19ου αι., και ορισμένα γεγοντα. Eνδεικτικά σημειώνω τη σιδηροδρομική σύνδεση με την Aθήνα, το 1869, κι αργτερα με τις άλλες πλεις της Eλλάδας, τις πρώτες αξι-
λογες προσπάθειες για τη βιομηχανική ανάπτυξη του τπου (1860–1870) και τη διάνοιξη της διώρυγας της Kορίνθου το 1893, που έκανε πλεονεκτικτερη τη θέση του Πειραιά προς τη Δύση, σε συνδυασμ και με την οριστική στροφή της ελληνικής εμπορικής ναυτιλίας προς τον ατμ.
Eργα Στα τέλη του 19ου αιώνα το «θαύμα» της αναδημιουργίας είχε ολο-
Tο λιμάνι του Πειραιά, με τη «Δογάνα» (το τελωνείο) στα πρώτα οθωνικά χρνια. Yδατογραφία του Kελεμπέργκερ. (Eθνικ Iστορικ Mουσείο).
6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AΠPIΛIOY 1995
κληρωθεί. Mε την οριστική διαμρφωση της πλης. Mε την ανάπτυξη του εμπορίου κα της βιομηχανίας. Kαι με τη σταθερή αύξηση του πληθυσμού, που έφτασε το 1896 τους 51.020 κατοίκους. Aκμα, στο λιμάνι, που με τους θεσμούς του Mωλικού Tαμείου (1636–48), της Eπιτροπής Προκυμαίας Πειραιώς (1848–1861) και ιδιαίτερα της Eφορευτικής Eπιτροπείας του Λιμένος (1861–1911) βρισκταν ουσιαστικά υπ τον έλεγχο του Δήμου, είχαν εκτελεστεί ορισμένα βασικά έργα που του παρείχαν τη δυναττητα ν’ ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις της λιμενικής κίνησης της εποχής (2.500 περίπου πλοία και 1.500.000 τννους εμπορευμάτων το χρνο). Mε την οριστική μως στροφή των Eλλήνων πλοιοκτητών προς την ατμοκίνητη ναυτιλία, γύρω στις αρχές του αιώνα μας, που δημιούργησε εντελώς νέες συνθήκες στο χώρο των θαλάσσιων μεταφορών, τα ελάχιστα αυτά λιμενικά έργα ήταν πλέον ανεπαρκή. Eπίσης και το λο σύστημα της διοίκησης και εκμετάλλευσης του λιμένα εχώλαινε. Mε την ίδρυση της Λιμενικής Eπιτροπής το 1911, σημειώθηκε το πρώτο «βήμα» για τη διοικητική του αυτοτέλεια και την απεξάρτησή του απ το Δήμο. Kαι ακολούθησε το δεύτερο –και περισστερο αποφασιστικ– με την ίδρυση το 1930, του Oργανισμού Λιμένος Πειραιώς (OΛΠ) και τη συγκέντρωση με ενιαίο φορέα λων των σχετικών με τη οργάνωση, τη διοίκηση και την εκμετάλλευση του λιμένα αρμοδιοτήτων που πολλές –και ιδιαίτερα η φορτοεκφρτωση των εμπορευμάτων– ήταν έως ττε στα χέρια ιδιωτών. Eν τω μεταξύ, στην περίοδο 1924-1931, είχαν εκτελεστεί τα πρώτα μεγάλα απ την εθνική μας παλιγγενεσία λιμενικά έργα, συνολικού κστους 500 εκατομμυρίων, με τα οποία διαρρυθμίστηκε
Aνέλκυση ναυαγίων της πολεμικής περιδου στο κεντρικ λιμάνι. 1985. (Aρχείο Γ. Xατζημανωλάκη).
κυρίως η B.Δ. πλευρά του λιμένα. Kαι στο τέλος της δεκατίας του ’30 το λιμάνι είχε εκσυγχρονιστεί ως προς τις εγκαταστάσεις και το μηχανικ εξοπλισμ του, ώστε να ανταπο-
κρίνεται στις απαιτήσεις της κίνησής του, που είχε αισθητά αυξηθεί. H πολεμική περιπέτεια του Eθνους (1940-44) είχε τις ανάλογες επιπτώσεις στην πλη και το λιμάνι του Πει-
H Aκτή Tζελέπη, το 1935. (Aρχείο Γ. Xατζημανωλάκη).
ραιά. Iδιαίτερα στο τελευταίο ήταν άμεσες και ανασχετικές στην απρσκοπτη –ως ττε– και σταθερά ανοδική πορεία του. Tα πολεμικά γεγοντα, πως ο βομβαρδισμς απ γερμανικά «στούκας» και η έκρηξη του α/π «Kλαν Φρέιζερ» (6-4-1944) και η ανατίναξη των λιμενικών εγκαταστάσεων, κατά την αποχώρηση των Γερμανών (12-10-1994), είχαν ως αποτέλεσμα την πλήρη σχεδν καταστροφή του λιμανιού, με ζημιές, που, κατά σχετικές εκτιμήσεις της εποχής, υπολογίστηκαν σε 325.000.000 προπολεμικές δραχμές. Στην περίοδο 1945-50 αποκαταστάθηκαν οι ζημιές της πολεμικής περιδου και ανανεώθηκε ο τεχνικς εξοπλισμς ώστε να μπορέσει το λιμάνι να επιτελέσει την αποστολή του. Eργα μως σημαντικά, με στχο την ανάπτυξη και τον εκσυχρονισμ του, άρχισαν να εκτελούνται μνο μετά το 1955. Kαι, φυσικά, εξακολουθούν να εκτελούνται ως σήμερα. Mε αρκετές τροποποιήσεις και παρεκκλίσεις απ το αρχικ σχέδιο, γνωστ ως «σχέδιο του μείζονος λιμένος Πειραιώς», ως το 1982, που υπαγορεύτηκαν απ τις τεχνολογι-
κές εξελίξεις και τις νέες συνθήκες που διαμορφώθηκαν στον χώρο των θαλασσίων μεταφορών, με την επαναστατική αλλαγή στον χειρισμ των φορτίων, μετά την «εισβολή» των containers. Kαι με εγκατάλειψη του αρχικού «σχεδίου», απ το 1982 και μετά και πλήρη αναθεώρηση της λιμενικής πολιτικής, που ξεκινάει απ μια νέα αντίληψη, αντιμετωπίζοντας το λο θέμα της επέκτασης και του εκσυγχρονισμού του λιμένα, σε συνάρτηση με τη ζωή και τα προβλήματα του «περιβάλλοντος χώρου», δηλαδή της πλης και –πλατύτερα– της περιοχής του «μείζονος Πειραιώς». Mε τα έργα που εκτελέστηκαν και εκτελούνται –και που ανάμεσά τους περιλαμβάνεται και ο μεγάλος Σταθμς Eμπορευματοκιβωτίων στο Nέο Iκνιο– και με τις συνεχείς προσπάθειες για την άρτια οργάνωση και τον πλήρη εκσυγχρονισμ του, το πρώτο λιμάνι της χώρας προετοιμάζεται για να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά την «πρκληση» του 2.000, μέσα στα πλαίσια της νέας πραγματικτητας που διαμορφώνεται στον ευρύτερο ευρωπαϊκ χώρο. KYPIAKH 30 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH
7
Nαυτιλιακ κέντρο H ανάδειξη του Πειραιά σε πρώτο λιμάνι της χώρας και στο μεγαλύτερο της Aν. Mεσογείου Tης Tζελίνας Xαρλαύτη Λέκτορος Tμήματος Nαυτιλιακών Σπουδών Πανεπιστημίου Πειραιώς
O ΠEIPAIAΣ υπήρξε το κατ’ εξοχήν ναυτιλιακ κέντρο του ελληνικού στλου καθ’ λη τη διάρκεια του 20ού αιώνα. Aν η Σύρος, ήταν το ναυτιλιακ κέντρο των ιστιοφρων κατά τον 19ο αιώνα, απ την εποχή της μετάβασης απ το ιστίο στον ατμ, ο Πειραιάς λειτούργησε ως κέντρο ατμοπλοίων. Πήρε τη θέση της Σύρου και πενήντα χρνια μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, έγινε το πρώτο λιμάνι της χώρας. Tο 1880 κατείχε την τέταρτη θέση ανάμεσα στα λιμάνια της Aνατολικής Mεσογείου, το 1914 ανέβηκε στη δεύτερη θέση μετά την Kωνσταντινούπολη, ενώ σήμερα είναι το μεγαλύτερο λιμάνι στην Aνατολική Mεσγειο. Tα πλοία που εξυπηρετούσε ο Πειραιάς ως λιμάνι ήταν πολύ διαφορετικά απ αυτά που εξυπηρετούσε ως ναυτιλιακ κέντρο. Tο λιμάνι ασχολείτο με το εξωτερικ εμπριο καθώς και τις ακτοπλοϊκές γραμμές της χώρας. Oμως η ελληνική εμπορική ναυτιλία δεν έμεινε προσκολλημένη στις περιορισμένες παραγωγικές δραστηριτητες του μικρού ελληνικού κράτους και το ελληνικ εξαγωγικ εμπριο κατείχε παραδοσιακά ελάχιστο χώρο στα φορτία που μετέφερε ο στλος. O ελληνικς εμπορικς στλος, που ήταν (και είναι) κατ’ εξοχήν ποντοπρος, ανέπτυξε τη δράση του σε διεθνή ύδατα μεταφέροντας φορτία μεταξύ τρίτων χωρών. Oργανώθηκε και αναπτύχθηκε χάρη σε ένα επιχειρηματικ δίκτυο ελληνικών εμποροναυτιλιακών κοινοτήτων διασκορπισμένων στα κυριτερα λιμάνια της Mεσογείου, της Mαύρης Θάλασσας και της Bρειας Eυρώπης κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Aπ το 1930 έως τις παραμονές του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου οι Eλληνες μετέφεραν το μεγαλύτερο μέρος των χύδην φορτίων (πως τα σιτηρά) απ την Aνατολική Mεσγειο και τη Mαύρη Θάλασσα προς τη Δυτική Mεσγειο και Bρειο Eυρώπη, ανάλογα με την προσφορά της Aνατολής και τη ζήτηση της Δύσης. Kύριοι κμβοι του δικτύου στα μέσα του 19ου αιώνα ήταν τα λιμάνια της Mαύρης Θάλασσας, η Σύρος, η Aλεξάνδρεια, η Mασσαλία και το Λονδίνο ενώ τις παραμονές του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, ο κύριος γκος των ναυτιλιακών επιχειρήσεων είχαν έδρα τον Πειραιά και ορισμένα νησιά του Aιγαίου, ενώ λιγτερες επιχειρήσεις είχαν έδρα την Kωνσταντινούπολη και το Λονδίνο. Oι επιχειρήσεις του Πειραιά διαχειρίζονταν τα δύο τρίτα της χωρητικτητας του στλου. O Πειραιάς, ως κέντρο της ναυτι-
8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AΠPIΛIOY 1995
O «Θεμιστοκλής», ένα απ τα πρώτα ελληνικά υπερωκεάνια που εκτελούσαν τη γραμμή Eλλάδα - B. Aμερική, στις αρχές του αιώνα. (Aρχείο Σπ. Mανουσάκη).
λίας στις αρχές του αιώνα, πως και σήμερα, απετελείτο απ εφοπλιστικά γραφεία, ναυτιλιακούς πράκτορες, προμηθευτές πλοίων, ναυλομεσιτικά γραφεία, ασφαλιστικές εταιρίες, νηογνώμονες, τράπεζες που ασχολούντο με ναυτιλιακά και μεσιτικά γραφεία πληρωμάτων. Για την κοινωνική ασφάλιση των ναυτικών ιδρύθηκε το 1861 το Nαυτικ Aπομαχικ Tαμείο με έδρα τον Πειραιά, καθώς και ο Oίκος Nαύτου κατά τη διάρκεια του Mεσοπολέμου.
Tο τελευταίο τρίτο του 19ου αιώνα, ο Πειραιάς αποτελούσε έναν απ τους σημαντικτερους ανθρακευτικούς σταθμούς της Aνατολικής Mεσογείου. Eκτς αυτών, απ τα τέλη του 19ου αιώνα παρείχε δυναττητες ναυπηγοεπισκευών με τα Mηχανουργεία και τις δεξαμενές Bασιλειάδη και με το Mηχανουργείο Mακ Δούαλ, καθώς και με δεκάδες τεχνητών που παρείχαν εξειδικευμένες εργασίες για πλοία. Kατά τη διάρκεια του Πρώτου Πα-
γκοσμίου Πολέμου και του Mεσοπολέμου η ελληνική ναυτιλία εξακολουθούσε να μεταφέρει χύδην φορτία αλλά εξαπλώθηκε πέρα απ τα χωρικά ύδατα της Eυρώπης και εξασφάλισε σημαντικ μερίδιο του θαλασσίου εμπορίου στον Aτλαντικ, τον Iνδικ και Eιρηνικ ωκεαν. Παρ’ λη τη διεθνή δραστηριτητα του στλου και τη σημασία των γραφείων του Λονδίνου, ο Πειραιάς παρέμεινε το σημαντικτερο κέντρο του στλου, που έδρευαν οι 283 ναυτιλια-
Iστιοφρα στο λιμάνι του Πειραιά, στις αρχές του αιώνα, ταν ο ρλος τους στις θαλάσσιες μεταφορές είχε ήδη μειωθεί λγω της μετάβασης απ το ιστίο στον ατμ. (Φωτ. Borel Boissomas, Φωτογραφικ Aρχείο Mουσείου Mπενάκη).
κές εταιρίες που διαχειρίζονταν το 96% του στλου. O κύριος άξονας πάνω στον οποίο ανδρώθηκε η ελληνική ναυτιλία, πως είχε διαμορφωθεί ήδη απ τις αρχές του αιώνα, ήταν Πειραιάς - Λονδίνο.
Kυψέλη O B΄ Παγκσμιος Πλεμος έφερε μεγάλες ανακατατάξεις και «ερήμωσε» τον Πειραιά για δύο δεκαετίες. Eτσι οι δεκαετίες του 1940 και 1950 είδαν την απομάκρυνση της «μεγάλης ελληνικής ναυτιλίας» απ τον Πειραιά, ο οποίος παρέμεινε σημαντικς για τον ποντοπρο στλο, μνο ως «αγορά» πληρωμάτων. Oμως απ τα τέλη της δεκαετίας του 1960, ο Πειραιάς ακολούθησε μια αλματώδη ανάπτυξη η οποία εξακολουθεί μέχρι και σήμερα. Aν το 1958 είχαν μείνει μνο 58 ναυτιλιακές εταιρίες στον Πειραιά σήμερα υπάρχουν πάνω απ 800 και το μεγαλύτερο λιμάνι της χώρας αποτελεί και το κύριο κέντρο διαχείρισης του μεγαλύτερου στλου του κσμου. Eίναι ίσως σημαδιακ τι πως και το 1914 έτσι και το 1994 τα δύο τρίτα της χωρητικτητας του ελληνκτητου (υπ διάφορες σημαίες), στλου το διαχειρίζονται επιχειρήσεις με έδρα τον Πειραιά: Tην «κυψέλη» της ελληνικής ναυτιλίας.
H σχάρα του ναυπηγείου «Bασιλειάδη» στον Πειραϊκ Προλιμένα, που απ το 1860 έως τα μέσα του αιώνα επισκευάζονταν ελληνικά και ξένα σιδερένια πλοία. KYPIAKH 30 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH
9
Πλη της ναυτιλίας Aπ τη ραγδαία μεταπολεμική ανάπτυξη στην κρίση του ‘80 και τη σημερινή πραγματικτητα Tου Δημήτρη Kαπράνου
ΠEIPAIEYΣ και Eλληνική Eμπορική Nαυτιλία. Eννοιες ταυτσημες. Oι καλές ημέρες της πλεως, συναντούν τις καλές εποχές της ναυτιλίας. Aντίθετα, η ναυτιλία προσφέρει στην πλη και κατά τις εποχές της κρίσεως. Bεβαίως, κάποια στιγμή η ναυτιλιακή επιχείρηση αρχίζει να απαιτεί παροχή καλυτέρων υπηρεσιών. Kι αν δεν τις βρει, αλλάζει έδρα. Kάτι, δηλαδή, που έχει αρχίσει ήδη να συμβαίνει στον Πειραιά. Tην τελευταία δεκαετία, μεγάλες ναυτιλιακές επιχειρήσεις αρχίζουν να εγκαταλείπουν την Aκτή Mιαούλη και εγκαθίστανται κατά μήκος της παραλίας (Γλυφάδα, Bούλα, Bουλιαγμένη) ή στα βρεια προάστια. H ναυτιλιακή επιχείρηση έχει ανάγκη απ σύγχρονες τηλεπικοινωνίες, χώρους σταθμεύσεως, εύκολη πρσβαση. Προσντα, δηλαδή, που ο σημερινς Πειραιάς δεν έχει και δεν προβλέπεται να αποκτήσει σύντομα. H πλη του Πειραιώς, μεταπολεμικώς, στηρίχθηκε κατ’ εξοχήν στην εμπορική ναυτιλία. H ραγδαία ανάπτυξη της «παραδοσιακής» πλέον ελληνικής επιχειρηματικής δραστηριτητας, που είχε ως αφετηρία τα 100 «Liberties» επαναφέρει στην πλη τη ζωή που της είχε αφαιρέσει η λαίλαπα του πολέμου της Kατοχής και του Eμφυλίου. Oι καραβοκυραίοι, νοικοκύρηδες και «σφιχτοί» στήνουν τα γραφεία τους και οργανώνονται συστηματικά. Στις 22 Oκτωβρίου 1960, ο βασιλεύς Παύλος σε επίσημη τελετή, στη νεδμητη αίθουσα δίπλα στο υπουργείο Eμπορικής Nαυτιλίας (σήμερα στο ισγειο φιλοξενούνται τα «Mc Donald’s») παραδίδει στον πλοιοκτήτη Σταύρο Λιβαν, τη σημαία του χιλιοστού ελληνικού πλοίου του «Atlantic Empress». O Πειραιεύς, καθώς φεύγει το 1960, είναι πλέον η καρδιά της διεθνούς ναυτιλίας. H ελληνική σημαία έχει υψωθεί σε 1.043 πλοία, χωρητικτητος 5,4 εκ. ton. gross ενώ άλλα 585, χωρητικτητος 6,02 εκ. ton. gross, ταξίδευαν υπ ξένες σημαίες.
Σύγχρονο θαύμα
Tο σύμπλεγμα των γερανών, στον ντκο του λιμανιού, η καμινάδα της ΔEH για φντο και η ακαθορίστου χρώματος θάλασσα. Λιμάνι του Πειραιά προς το 2000. Aς ελπίσουμε τι η μετατροπή του σε επιβατικ θ’ αλλάξει την εικνα επί τα βελτίω... (Φωτ. Γ. Kανελλπουλος)
10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AΠPIΛIOY 1995
«Greeks have a word for this: ΘAYMA» έγραψε βρετανική εφημερίδα στα μέσα της δεκαετίας του ’60. Πράγματι, η ελληνική εμπορική ναυτιλία είναι ένα σύγχρονο θαύμα. O θαυμαστς της κσμος, ο κσμος που διαφεντεύουν άνθρωποι προικισμένοι με το θείο δώρο της ναυτωσύνης και του εμπορίου, δίδει στον Πειραιά τη δυναττητα να αναπτυχθεί. Bεβαίως, δίπλα στην Aκτή Mιαούλη, που απ «Kαρβουνιάρικα» μετατρέπεται σε «Σίτυ», ανθεί και η κνίδη της «αντιπαροχής». Mέσα σε λίγα χρνια (1965–1975) η Πειραϊκή μεταποιείται και μεταβάλλεται σε α Συνέχεια στην 12η σελίδα
Tο σύγχρονο υπερδεξαμενπλοιο του ομίλου Ωνάση Olympic Loyalty. H ελληνική σημαία πάντα παρούσα στις θάλασσες λου του κσμου. Aίγλη, δύναμη και παράδοση, ζυμώνονται με την αρμύρα της θάλασσας...
Tο θρυλικ υπερωκεάνιο «Πατρίς» δεμένο με τον Πειραιά και με τα χιλιάδες υγρά μαντήλια, που ανέμιζαν στην ακτή, ταν το σκάφος άφηνε το λιμάνι με κατεύθυνση τη μακρινή πέμπτη Hπειρο, την Aυστραλία της μετανάστευσης... KYPIAKH 30 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH
11
Συνέχεια απ την 10η σελίδα
κτή πολυκατοικιών. Oι περισστερες οδοί της πλεως σκιάζονται απ άμορφες μάζες τσιμέντου και σιδήρου. O Πειραιεύς ηττάται κατά κράτος απ τους εργολάβους. Διασώζεται (κι αυτή τραυματισμένη) η Kαστέλλα... Tο 1980, είκοσι χρνια μετά το χιλιοστ πλοίο, ελληνική σημαία κυματίζει σε 3.942 πλοία, ολικής χωρητικτητας 41.228.593 κρων. Mαζί με τα ελληνκτητα, υπ ξένες σημαίες, η δύναμη του ελληνκτητου στλου ξεπερνά τα 4.000 πλοία. O Πειραιεύς, εν τω μεταξύ, έχει εναγκαλισθεί τη ναυτιλία και σχεδν ζει απ’ αυτήν. Tα ναυτιλιακά γραφεία έχουν «ανέβει» απ την Aκτή Mιαούλη στο κέντρο, έχουν περάσει στην Aκτή Kονδύλη ενώ οι παραναυτιλιακές επιχειρήσεις έχουν πληθύνει εντυπωσιακά. Πλοιοκτησία, εφοπλισμς, ναυλομεσίτες, τροφοεφδια, νομικά γραφεία, εδρεύουν πλέον μονίμως στον Πειραιά.
Kρίση H κρίση, που διαφαίνεται στις αρχές της δεκαετίας του ’80 και γίνεται αισθητή (έχει προηγηθεί και η άλλη, του 1977), γίνεται εμφανής τον Iούνιο του 1984. H ελληνική ναυτιλία έχει χάσει σχεδν 1.000 απ τα 4.000 πλοία της ενώ τα 500 απ τα 3.000 είναι παροπλισμένα. Eίναι τα χρνια που οι υπουργοί Nαυτιλίας ψάχνουν για αγκυροβλια. Eίναι παράλληλα η εποχή που ο Πειραιεύς ανακαλύπτει την ανεργία των ναυτικών. Aνεργία η οποία αποκαλύπτει και ένα μεγάλο πρβλημα. H γλώσσα των αριθμών λέει τι εάν τα πλοία που έφυγαν γυρίσουν στην ελληνική σημαία κι ακμη εάν τα παροπλισμένα πλοία επιστρέψουν στην ενεργ δράση, οι ναυτικοί μας δεν
Tο λιμάνι ασφυκτιά. H θάλασσα «ενώνεται» με την άσφαλτο μέσω των σκαφών. Πουθενά χώρος για αναπνοή, χώρος για αποσυμφρηση. Kαι η κατάσταση επιδεινώνεται συνεχώς...
θα επαρκούν για την επάνδρωσή τους! H κρίση αποκαλύπτει την πραγματικτητα: O Eλληνας δεν γίνεται πλέον εύκολα ταξιδιάρης. Προτιμά την ασφάλεια της ξηράς και τα ταξίδια... απ την τηλεραση! Eίναι η εποχή που ο Πειραιάς ανακαλύπτει τους ξένους ναυτικούς, τριτοκοσμικούς στην πλειοντητά τους. Tα φθηνά, σχεδν αδρανή, ξενοδοχεία της πρώην Tρούμπας, γεμίζουν απ «προσφερμενους» χαμηλμισθους ναυτικούς απ την Aσία και την Aφρική. Oι αριστερές διοικήσεις των μηχανικών και των
ναυτών, έχουν πλέον «ζωνταν» αντικείμενο... Δυστυχώς, καμία απ τις δημοτικές αρχές της πλεως του Πειραιώς, δεν φρντισε να συνδέσει τον Δήμο με τη δραστηριτητα των ναυτιλιακών επιχειρήσεων. H πλη αρκείται στις εισπράξεις κάποιων τελών ενώ παράλληλα δεν φροντίζει να βελτιώσει τις παρεχμενες υπηρεσίες. H Eνωση Eλλήνων Eφοπλιστών «αντικαθιστά» κράτος και Δήμο και προωθεί τις διαδικασίες για την εκπνηση μελέτης προς βελτίωση των παρεχμενων
Tο νεώτερο ελληνικ επιβατηγ πλοίο, το «Superfast I», των «Eπιχειρήσεων Aττικής», που δρομολογήθηκε ήδη στη γραμμή Eλλάδος-Iταλίας. Nαυπηγήθηκε στη Γερμανία και παρελήφθη στις 3 Aπριλίου 1995.
12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AΠPIΛIOY 1995
τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών... To 1990 βρίσκει την ελληνική εμπορική ναυτιλία σε ανάκαμψη. H νοικοκυρεμένη πολιτική των εφοπλιστών τους επαναφέρει στο παιχνίδι και στοχεύουν την κορυφή. Bεβαίως, έχει πλέον καταστεί εμφανές τι δεν υπάρχουν αρκετοί Eλληνες ναυτικοί. Hδη, ο Πειραιάς γνωρίζει και τη νέα «μδα». Tη ναυτολγηση των συνταξιούχων... Tον Iανουάριο του 1995, ο ελληνκτητος στλος βρίσκεται πάλι στην πρώτη θέση του πίνακος με βάση τη χώρα προελεύσεως του πλοιοκτήτη. Aριθμεί 2.925 πλοία, χωρητικτητας 117.000.000 dw (πηγή LLoyd’s Register of Shipping). H πλη του Πειραιώς δεν είναι πλέον (μάλλον ποτέ δεν υπήρξε) «εργατούπολη». Eίναι η κατ’ εξοχήν πλη της ναυτιλίας στη Mεσγειο. H ελληνική ναυτιλία, εξακολουθεί να παραχωρεί στον Πειραιά το προνμιο της φιλοξενίας των περισσοτέρων γραφείων της. Συνάλλαγμα ύψους 2 δισ. δολαρίων έφερε πέρυσι στη χώρα η δύναμη, που κατέχει σήμερα το 44% του συνλου του στλου της Eυρωπαϊκής Eνωσης και ελέγχει το 16% της παγκοσμίου χωρητικτητος. Kι’ αυτή η δύναμη, η μοναδική που πλέει «πρσω ολοταχώς» την ώρα που η χώρα «κάνει κράτει», εδρεύει σήμερα στον Πειραιά. H πορεία των χρνων έχει αποδείξει τι η ελληνική εμπορική ναυτιλία γνωρίζει να αντέχει τις κρίσεις και μάλιστα να βγαίνει ενισχυμένη απ’ αυτές. Mέχρι στιγμής, η πλη του Πειραιώς, που φθίνει τσο απ απψεως πληθυσμού σο και απ ποιτητα ζωής, δεν φαίνεται ικανή να συμβαδίσει με την πορεία της μεγάλης δυνάμεως που φιλοξενεί. Eλπίδα κάθε Πειραιώτη είναι να σταθεί η πλη ικανή να μιμηθεί την εμπορική ναυτιλία και τους ανθρώπους που μοχθούν γύρω της.
Πειραϊκ εμπριο H ακμή και η παρακμή του Πειραιά ως εμπορικού κέντρου Tης Aγγελικής Παρδάλη-Λαΐνου Λέκτορος Tμήματος Nαυτιλιακών Σπουδών Πανεπιστημίου Πειραιώς
META την Eπανάσταση του 1821, η πλήρως κατεστραμμένη οικονομία της Eλλάδας και η υφιστάμενη δομή της οικονομίας με μοναδικ αγροτικ προσανατολισμ και κύρια παραγωγή καπν, σταφίδα, βαμβάκι είχαν ως αποτέλεσμα την εισαγωγή απ το εξωτερικ λων των άλλων αναγκαίων προϊντων. Tο ρλο του κύριου εισαγωγικού λιμανιού της χώρας τον παίζει απ πολύ νωρίς ο Πειραιάς, κυρίως γιατί βρίσκεται δίπλα στην κεντρική διοίκηση που είναι εγκατεστημένη στην Aθήνα. Tο 1842, ο Πειραιάς, ήταν ακμα ένα χωριουδάκι και το λιμάνι του ένας φυσικς ρμος. Πολλοί μως πρτειναν το χωριουδάκι αυτ να γίνει η «ελεύθερη εμπορική ζώνη» της Eλλάδας. Στη μεγάλη διαμάχη που ακολούθησε και εμφανίστηκε έντονα στον Tύπο της εποχής, το προνμιο αυτ διεκδικούσαν τα σπουδαιτερα λιμάνια της χώρας: η Σύρος (η μνη βιομηχανική πλη της χώρας και το μεγαλύτερο έως ττε διαμετακομιστικ κέντρο της ανατολικής Mεσογείου) και η Πάτρα (η κύρια μέχρι ττε εξαγωγική πύλη των αγροτικών προϊντων της Eλλάδας στην Eυρώπη). H διαμάχη, κράτησε πάνω απ σαράντα χρνια, ήδη μως απ το 1875 κυριάρχησε ο Πειραιάς. Tο νεοσύστατο κράτος κληρονμησε απ τους Tούρκους ένα παραδοσιακ σύνολο δρμων και μονοπατιών που εξυπηρετούσε τις μεταφορές με υποζύγια. Tο επίπεδο της ποιτητας των χερσαίων μεταφορών ήταν τσο χαμηλ ώστε η μεταφορά, για παράδειγμα, ενς τννου βάμβακος απ την Λιβαδειά στον Πειραιά, να κοστίζει περισστερο απ ,τι αν έφθανε εκεί απ την Aλεξάνδρεια. H συγκοινωνιακή πολιτική στα μετά το 1880 χρνια, βοήθησε καθοριστικά στην επέκταση της ενδοχώρας του Πειραιά.
Eισαγωγές - Eξαγωγές H προαναφερθείσα δομή της οικονομίας προσδιρισε τον χαρακτήρα του λιμανιού του Πειραιά σε κυρίαρχο εισαγωγικ. Φορείς της διαχείρισης των εισαγωγών (παραγγελία παραλαβή και διάθεση στην ενδοχώρα) δεν μπορούσε να είναι άλλη απ την εμπορική αστική τάξη. Eπειδή μετά την επανάσταση του 1821 δεν υπήρχε συγκροτημένη ελληνική αστική τάξη με γηγενή προέλευση και με την αντίστοιχη εμπειρία και συσσώρευση, το χώρο κατέλαβαν οι επαναπατριζμενοι Eλληνες κεφαλαιούχοι των μέχρι ττε ακμαζουσών παροικιών του εξωτερικού. Eτσι σχηματίστηκε, γύρω απ το λιμάνι του Πειραιά, ο βασικς πυρήνας της ελληνικής αστικής εμπορικής τάξης που απετελείτο κυρίως απ Xιώτες
Στον κλάδο της οινοπνευματοποιΐας - ποτοποιΐας το 1900 λειτουργούσαν στον Πειραιά 12 μεγάλα εργοστάσια και 21 βιοτε χνίες. Tο χονδρικ εμπριο των προϊντων αυτών το αναλάμβαναν κυρίως οι ίδιοι οι παραγωγοί. Eπειδή ο ανταγωνισμς ήταν μεγάλος δεν άργησαν να φανούν και διαφημίσεις, πως αυτή του οίκου του Δημοσθένη Πουρή.
εμπρους. Oι διάφοροι εμπορικοί οίκοι εγκαταστάθηκαν γύρω απ το λιμάνι, απ τα πρώτα χρνια της σύγχρονης ζωής της πλης. Tο 1850 το 93,2% του συνολικού εμπορίου που διεξαγταν απ το λιμάνι του Πειραιά ήταν εισαγωγές και το 6,8% εξαγωγές. Tα σπουδαιτερα
απ τα εισαγμενα εμπορεύματα ήταν υφάσματα, δημητριακά, οινοπνευματώδη, υλικά οικοδομών, μέταλλα κ.ά., ενώ τα αντίστοιχα εξαγμενα ήταν δημητριακά, μετάξι, βδέλλες, καπνς, κρασιά κ.ά. Oι κυριτερες εισαγωγές γύρω στο 1860 ήταν κυρίως δημητριακά
(ρωσικ σιτάρι) και οι κυριτερες εξαγωγές δημητριακά και ακατέργαστο μετάξι. Στη διάρκεια της δεκαετίας του ’60, λγω του αμερικανικού εμφύλιου πολέμου και της αύξησης της ζήτησης του μπαμπακιού στην Aγγλία ο Πειραιάς γίνεται εξα Συνέχεια στην 14η σελίδα
KYPIAKH 30 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH
13
Tο νέο τελωνείο, το 1867. I llustration Paris, 1867. Iστορικ Aρχείο Δήμου Πειραιά. Tο 1869 η Σύρος αντιπροσωπεύει το 22% των συνολικών τελωνειακών εισπράξεων της χώρας. Aκολουθούν η Kέρκυρα (15%), ο Πειραιάς (14%), η Πάτρα (12%) κ.ά. Tο 1874 ο Πειραιάς κατέχει την πρώτη θέση με 21%. Aκολουθούν η Πάτρα (17%), η Σύρος (15%) κ.ά. Συνέχεια απ την 13η σελίδα
γωγικ κέντρο του μπαμπακιού (το καλύτερο μπαμπάκι της Λιβαδειάς λεγταν διεθνώς «μπαμπάκι του Πειραιά» γιατί η εξαγωγή του γινταν απ εκεί). Tο 1865 εξάγεται βαμβάκι αξίας 3.300.000 φράγκων ενώ στα χρνια που ακολουθούν μεγάλη συμμετοχή είχε και ο άνθρακας.
H συγκέντρωση πρώτων υλών στο λιμάνι (κυρίως γαιάνθρακα που ήταν η κινητήρια δύναμη της ατμοκίνητης βιομηχανίας) και η εύκολη διακίνηση των προϊντων απ τη θάλασσα (αφού οι χερσαίοι δρμοι ήταν ανύπαρκτοι) κατέστησαν τον Πειραιά ιδανικ μέρος χι μνο για την ανάπτυξη του εμπορίου αλλά και για την εγκατάσταση και την ανάπτυξη της
βιομηχανίας. H ραγδαία ανάπτυξη του πρώτου πυρήνα της ελληνικής βιομηχανίας στον Πειραιά ήταν αποτέλεσμα: Tης οικονομικής ισχυροποίησης της ήδη εγκατεστημένης εμπορικής αστικής τάξης, μέσα απ τη συγκέντρωση του κεφαλαίου απ τα υψηλά εμπορικά κέρδη που πετύχαινε. Tων αναγκαιοτήτων που δημιουργούσε, η λειτουργία του λιμανι-
ού, κυρίως οι επισκευές των πλοίων (ναυπηγεία, σιδηρουργεία). Tης υφιστάμενης τεχνολογίας που απαιτούσε ως κινητήρια δύναμη το ογκώδες κάρβουνο του οποίου το μεταφορικ κστος προς τις πηγές παραγωγής των αγροτικών πρώτων υλών της ελληνικής ενδοχώρας (π.χ. το βαμβάκι, ο καπνς) ήταν αποτρεπτικ για την εγκατάσταση σχετικών βιομηχανιών με βάση τη συγκεκριμένη τεχνολογία (ατμοκίνητες) στις περιοχές αυτές. O περιοριστικς αυτς παράγοντας ίσχυε και για τις προς επεξεργασία εισαγμενες πρώτες ύλες, ήτοι: σιτάρι (ανάπτυξη της αλευροβιομηχανίας στον Πειραιά), βαμβάκι (ανάπτυξη αρχικά του κλάδου της νηματουργίας και μετέπειτα του κλάδου της υφαντουργίας) και σταφίδα (ανάπτυξη του κλάδου της οινοπνευματοποιίας - ποτοποιίας.
Δξες
Mεγάλη ανάπτυξη γνώρισε στις αρχές του 20ου αιώνα το εμπριο των αποικιακών προϊντων. Tα τιμολγια των εμπορικών οίκων ήταν εικονογραφημένα με το σήμα της εταιρίας. (Aρχείο Σπ. Mανουσάκη).
14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AΠPIΛIOY 1995
Στις αρχές του 20ού αιώνα το πειραϊκ εμπριο έφτασε στις μεγάλες τους δξες. Tο διακινούσαν μεγάλοι εμπορικοί οίκοι που κάλυπταν τις ανάγκες σχεδν λης της Eλλάδας, αφού τα εμπορεύματα έφταναν απ το εξωτερικ στο λιμάνι του Πειραιά και απ εκεί με την ακτοπλοΐα ή τις χερσαίες μεταφορές διαμοιράζονταν στις διάφορες περιοχές της χώρας. Oι έμποροι του Πειραιά είχαν σχέσεις με εμπορικούς οίκους του εξωτερικού και μέσω των ευρωπαϊκών χρηματιστηρίων γνώριζαν τις διακυμάνσεις των τιμών. Eπειδή για τις εργασίες αυτές χρειαζταν πείρα οι πειραϊκοί οίκοι είχαν αναλάβει εξ ολοκλήρου την διακίνηση των προϊντων αυτών (πολλοί απ τους εμπρους αυτούς διατηρούσαν γραφεία και στις παροικίες αφού απ αυτές προέρχονταν). Mεγάλη ανάπτυξη στα χρνια αυτά πήρε το εμπριο των λεγμενων «αποικιακών». Oλοι σχεδν οι εμπορικοί οίκοι ήταν εγκατεστημένοι στους δρμους κοντά στο λιμάνι και τους σταθμούς ΣΠAΠ, ΣEK, EHΣ. Hταν η πιο ακριβοπληρωμένη αστική περιοχή. Στο καφενείο «ΣAΓKANA» σύχναζαν οι έμποροι και εκεί γίνονταν μεγάλες εμπορικές πράξεις και με μνο τον εμπορικ λγο των συμβαλλομένων. Mετά το 1926, ταν ιδρύθηκε το Xρηματιστήριο Eμπορευμάτων, οι εμπορικές συμβάσεις καταχωρούνταν σε ειδικ
Tο ρωσικ σιτάρι φθάνει στον Πειραιά πριν απ το 1852. Aπ τα πρώτα χρνια της ζωής της πλης, πολλοί σιτέμποροι στράφηκαν και προς τη μεταποίηση και ίδρυσαν αλευρμυλους. H προώθηση των εμπορευμάτων στην ενδοχώρα γινταν κυρίως με την ακτοπλοΐα.
βιβλίο απ επισήμους μεσίτες του Xρηματιστηρίου (ήταν 25 και τους διριζε το υπουργείο Eμπορίου). Mετά το 1880, η ραγδαία ανάπτυξη εσωτερικού δικτύου μεταφορών στην ενδοχώρα είχε ως αποτέλεσμα τη σταδιακή μείωση του μεταφορικού κστους, που ήταν έως ττε αποτρεπτικ για εγκατάσταση βιομηχανίας στους χώρους παραγωγής των γεωργικών πρώτων υλών. Aναπφευκτα η πλη του Πειραιά έχασε το συγκριτικ πλεονέκτημα και απ τις αρχές του 20ού αι. άρχισε η σταδιακή αποβιομηχάνισή της. Mε την αποβιομηχάνιση έχουμε βέβαια κρίση και στο εμπριο που και αυτ με τη σειρά του σταδιακά οδηγείται στην παρακμή. H διαδικασία αυτή που άρχισε περίπου κατά τον A΄ Παγκσμιο Πλεμο μετά τον B΄ Παγκσμιο Πλεμο είχε ολοκληρωθεί (αφού βέβαια επέδρασαν και άλλοι εξωτερικοί παράγοντες). Στη «Φωνή του Πειραιά» (10/9/1953) διαβάζουμε: «... παραλλήλως προς την βιομηχανίαν απορροφάται ήδη και το Πειραϊκν εμπριον απ την πρωτεύουσα. Oσοι έμποροι επιδιώκουν να επιζήσουν, μεταφέρουν την έδρα τους στην Aθήνα. Eίναι εμφανής η παρακμή. Mετά τον B΄ Παγκσμιο Πλεμο σταδιακά εξαφανίστηκαν λοι σχεδν οι εμπορικοί οίκοι, ο κλάδος των αποικιακών νέκρωσε. Kαμιά εμπορική πράξη δεν καταχωρείται πλέον στο χρηματιστήριο εμπορευμάτων και οι 25 επίσημοι μεσίτες απεχώρησαν προς άλλες απασχολήσεις. O εμπορικς και βιομηχανικς Πειραιάς του χθες έπαψε να υπάρχει».
Στον Πειραιά στις αρχές του 20ου αι. ήταν εγκατεστημένοι περισστεροι απ 25 εμπορικοί οίκοι αποικιακών. Eνας απ τους μεγαλύτερους ήταν ο οίκος Aντων. Δημητρίου. (Aρχείο Σπ. Mανουσάκη). KYPIAKH 30 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH
15
Διαφημιστικ της ποτοποιΐας Hβη-Φινπουλου. Eίναι απ τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής και βρίσκεται στην οδ Πειραιώς.
Tο «ελληνικ Mάντσεστερ» Iστορία της Πειραϊκής Bιομηχανίας Tου Bάσια Tσοκπουλου Iστορικού
O ΠEIPAIAΣ είναι η μνη περίπτωση βιομηχανικής συγκέντρωσης του 19ου αιώνα με πλάτος, βάθος και διάρκεια: η βιομηχανία κάλυψε λους τους βασικούς κλάδους, πέτυχε στην ανανέωση του τεχνικού εξοπλισμού, αντιπαρήλθε λες τις κρίσεις και διατηρήθηκε μέχρι σήμερα, βασικ στοιχείο της οικονομικής δομής και της ταυττητας της πλης. Tο 1837 ένας Eπτανήσιος τυχοδιώκτης εισήγαγε την πρώτη ατμομηχανή στην Eλλάδα για μια επιχείρηση ατμομύλου. H επιχείρηση χρεοκπησε και η μηχανή έφτασε στα χέρια του Λουκά Pάλλη, Xιώτη εμπρου, παρακλάδι της μεγάλης εμπορικής οικογένειας, απ τους πρώτους έποικους του Πειραιά, με νεωτεριστικές ιδέες και με γνήσιο επιχειρηματικ πνεύμα. Aυτς ίδρυσε το 1846 το πρώτο ατμοκίνητο εργοστάσιο στην Eλλάδα, ένα μεταξουργείο με δύναμη 6 ίππων, που βρήκαν δουλειά 80 με 100 άτομα, κυρίως νεαρά κορίτσια. Tο 1860, ιδρύεται ένα ακμη σημαντικ εργοστάσιο, το σιδηρουργείο Bασιλειάδη με στχο, μεταξύ άλλων, να κατασκευάζει και μηχανές. Mια πυρκαγιά που θα το καταστρέψει το 1868 κινητοποιεί την τοπική κοινωνία και προκαλεί την πρώτη έμπρακτη επικουρία
του κράτους προς τη βιομηχανία. H επαναδραστηριοποίηση του Bασιλειάδη συμπίπτει με μια στροφή προς τη δευτερογενή παραγωγή με μαζικές διαστάσεις. Mέχρι ττε η παραθαλάσσια θέση, το καλ φυσικ λιμάνι, η χρηματική στεντητα και η προέλευση των πρώτων οικιστών είχαν στρέψει την πλη προς το εμπριο. Oμως, η ανάπτυξη της καλλιέργειας του βάμβακος στην Eλλάδα σε συνδυασμ με μια ευνοϊκή νομοθεσία, μια κάμψη του εμπορίου (1868-9) και μια ορισμένη συσσώρευση θα στρέψουν την επένδυση προς τη βιομηχανία. Mεταξύ 1860 και 1870 είχαν ιδρυθεί στο βρειο τμήμα της πλης σε μια ιδιαίτερη πολεοδομική ζώνη 13 ατμοκίνητα εργοστάσια, με σύγχρονο εξοπλισμ και δυναμικές τάσεις· άλλα 26 μέχρι το 1875.
Eλληνικ Mάντσεστερ Aρχίζει ττε η περίοδος της βιομηχανικής απογείωσης, μια διαδικασία που στο φαντασιακ επίπεδο θα φτάσει να παρομοιάσει τον Πειραιά με την πλη-σύμβολο της βιομηχανικής επανάστασης· το «ελληνικ Mάντσεστερ» ή, ακμα, η «Mαγχεστρία της Aνατολής», θα αρχίσει να διεισδύει στις κοντινές βαλκανικές αγορές, ενώ οι ατμμυλοί του τροφοδοτούν με αλεύρι λη την παραλιακή Eλλάδα.
16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AΠPIΛIOY 1995
Συνέχεια στην 18η σελίδα
O,τι απέμεινε απ τα εργοστάσια μωσαϊκών πλακών και κεράμων Δηλαβέρη που ιδρύθηκαν το 1 δων και των τεχνικών παραγωγής στην πειραϊκή βιομηχανία ήδη απ τον 19ο αι. (Φωτ. Γ. Kανελ
Iδρυμένη το 1888 η κονιακοποιΐα Mεταξά είναι μια απ τις πρωτοποριακές βιομηχανίες του Πειραιά, που χι μνο άνοιξε το δρμο προς τις εξωτερικές αγορές, αλλά κατάφερε να διατηρήσει την επιτυχία της επί τρεις γενιές έως σήμερα. Στη φωτογραφία τιμολγιο της εταιρίας. (Aρχείο Σπ. Mανουσάκη).
888 και το 1897. Eίναι δείγματα της ποικιλίας των κλά λπουλος).
Tιμολγιο του καταστήματος K. Aγιομαυρίτη (Aρχείο: Σπ. Mανουσάκη). Παράλληλα με την ανάπτυξη της βιομηχανίας πληθαίνουν και τα καταστήματα εισαγωγής και εμπορίας βιομηχανικών προϊντων. Aγιομαυρίτης, Zαχαρίου, Λ. Aγγελπουλος κ.α., στο τέλος του 19ου αι. διαθέτουν εργαλεία, μηχανές και αναλαμβάνουν μελέτες βιομηχανικών εγκαταστάσεων σε λη την Eλλάδα. KYPIAKH 30 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH
17
Tο παλι εργοστάσιο της ΔEH, η πρώτη μεγάλη μονάδα παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας απ το 1906, στο N. Φάληρο.
Πραγματικ κομψοτέχνημα το τιμολγιο των Aδελφών Σ. Kουμάνταρου, πως άλ λωστε λα τα τιμολγια των εμπορικών οίκων, βιομηχανιών, κ.α., της εποχής. Συνέχεια απ την 16η σελίδα
Λουκάς Pάλλης. O πρώτος βιομήχανος της Eλλάδας.
18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AΠPIΛIOY 1995
Mέχρι το 1880 τα εργοστάσια θα φτάσουν τον αριθμ των 55 και θα καλύψουν τους σημαντικτερους κλάδους της δευτερογενούς παραγωγής: βιομηχανία τροφίμων (ατμμυλοι, εργοστάσια ζυμαρικών, ποτοποιίες), βαμβακοβιομηχανία (εκκοκκιστήριο, νηματουργεία, βαφεία και υφαντήρια), σιδηροβιομηχανίες, αλλά και χαρτοβιομηχανία, επιπλοποιία, σαπωνοποιία κ.α. O Πειραιάς διέδωσε στην υπλοιπη Eλλάδα το μοντέρνο περιεχμενο του ρου βιομηχανία, που ήταν μέχρι ττε ασαφές και συγχεμενο με την έννοια της εν γένει οικονομικής δραστηριτητας.
H «χρυσή» αυτή εποχή θα διακοπεί απτομα με την κρίση της βαμβακοβιομηχανίας στο τέλος της δεκαετίας του 1870 και, κυρίως, με την κρίση των ετών 1883-1887, που τα μισά περίπου εργοστάσια κλείνουν και το ένα τρίτο του εργατικού δυναμικού της πλης ρίχνεται σε παρατεταμένη ανεργία. Aλλαγές στη στρατηγική των βιομηχανικών επιχειρήσεων, εξαγορές προβληματικών μονάδων, κατασχέσεις απ τις τράπεζες σημαδεύουν ακμη αυτή τη βαθειά κρίση. Kάθε κρίση μως είναι και αφετηρία νέας συσσώρευσης: ο Πειραιάς σε αυτ το πεδίο διαφοροποιήθηκε απ τις άλλες βιομηχανικές συγκεντρώσεις
του 19ου αιώνα. Eνώ στο Λαύριο και στην Eρμούπολη η βιομηχανική κρίση είναι καταλυτικς παράγοντας βιομηχανικής παρακμής, στον Πειραιά το ίδιο φαινμενο είναι παράγοντας ανάπτυξης: με τις αναγκαίες προσαρμογές βέβαια, χωρίς την ορμή της αρχικής αυταπάτης, η πειραϊκή βιομηχανία εισέρχεται στο δεύτερο μεγάλο στάδιο ανάπτυξης. Mεσολαβεί η πτώχευση του 1893 και κάποια ακμα σκιρτήματα της κρίσης, μέχρι τις αρχές του αιώνα μας ταν αρχίζει πάλι η ανοδική πορεία. Προσαρμογές είπαμε: τα μηχανουργεία θα στραφούν στις επισκευές πλοίων, προπομποί της σύγχρονης ναυπηγοεπισκευαστικής ζώνης, και νέοι ευέλικτοι κλάδοι θα βρεθούν στην αιχμή της ανάπτυξης, πως η κονιακοποιία, που διεισδύει γρήγορα στις γειτονικές αγορές του βαλκανικού χώρου.
Λογοτεχνία H βιομηχανία έχει επιβάλει τη σφραγίδα της σε αυτ το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα. H λογοτεχνία το απηχεί: ο I. M. Παναγιωτπουλος θυμάται τα παιδικά του χρνια ταν «οι φάμπρικες ούρλιαζαν, θρηνούσαν» και ο Δημοσθένης Bουτυράς «τα βραχνά σφυρίγματα των εργοστασίων (που) θ’ αρχίζανε να καλούν τους εργάτες πριν ακμα το βαθύ σκοτάδι φύγει». Bιομηχανικές εικνες της πλης δίνει και ο Kαραγάτσης στο «Γιούγκερμαν» ή το ρεμπέτικο τραγούδι. Tο 1900 ο Πειραιάς μετράει 86 ατμοκίνητα εργοστάσια και το ένα τρίτο του ενεργού πληθυσμού του είναι εργάτες. Nέο ποιοτικ στοιχείο είναι ο εξηλεκτρισμς που ξεκινά στην Eλλάδα μλις ττε. Aπ το 1906 λειτουργεί ο σταθμς παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στο Nέο Φάληρο και η ηλεκτρική ενέργεια αρχίζει να διαδίδεται στην πειραϊκή, βιομηχανία ως κινητήρια δύναμη. Tην ίδια εποχή αρχίζει η επέκταση και σε άλλους σύγχρονους κλάδους: εκτς απ τη χημική βιομηχανία (ίδρυση της XPΩΠEI το 1883), τα Λιπάσματα (1909) και τα τσιμέντα (1911) στη Δραπετσώνα συμπληρώνουν την εικνα. O A΄ Παγκσμιος Πλεμος δεν ανέκοψε την ανάπτυξη της βιομηχανίας· το αντίθετο μάλιστα... H συμμετοχή του Πειραιά στη συνολική εκβιομηχάνιση της Eλλάδας παραμένει σημαντική: απ τα 137 μεγάλα εργοστάσια που ιδρύθηκαν μεταξύ 1910 και 1921, τα 37 βρίσκονταν στον Πειραιά παρ’ λο που τα ρια του κράτους έχουν μεγαλώσει μετά τους βαλκανικούς πολέμους και νέες βιομηχανικές συγκεντρώσεις έχουν προστεθεί (Θεσσαλονίκη, Nάουσα), ή έχουν δημιουργηθεί (Eλευσίνα).
Παράγων εθνικής βιομηχανίας H έναρξη ενς τρίτου κύκλου βιομηχανικής ανάπτυξης, ξεκινάει το 1922. Tο προσφυγικ εργατικ δυναμικ ο νμος του 1922 περί προαγωγής της εθνικής βιομηχανίας και το «άκρως προστατευτικ» δασμολγιο του 1923 βρίσκονται στη ρίζα της νέας εξάπλωσης της βιομηχανίας, πα-
Aποψη του Πειραιά, γύρω στα 1880. Στο βάθος διακρίνονται εργοστάσια με τις καμινάδες τους. (Φωτογραφικ Aρχείο Mουσείου Mπενάκη).
H Aκτή Tζελέπη κατά το 1880. Διακρίνεται το εργοστάσιο Kαπράνου που άρχισε να λειτουργεί το 1860 και ήταν ο πρώτος α λευρμυλος του Πειραιά. (Aρχείο Σπ. Mανουσάκη).
ρά τις κρίσεις που προκαλούσε η διακύμανση του συναλλάγματος και η ρευσττητα των συνθηκών. Mέχρι ττε η βιομηχανία του Πειραιά πως και των υπολοίπων βιομηχανικών πλεων του κράτους, αναπτυσσταν σχετικά αυτνομα σε σχέση με το σύνολο της οικονομίας, ακμα και της ίδιας της βιομηχανίας του ελληνικού κράτους: πρκειται για μια κατά θύλακες ανάπτυξη με έντονα στοιχεία τοπικτητας. Aπ τη
δεκαετία του ’20 και μέσα σε αυτ το πλαίσιο του τρίτου κύκλου εκβιομηχάνισης, η πειραϊκή βιομηχανία μετέχει οργανικά πλέον στην ανάπτυξη μιας εθνικής βιομηχανίας συστατικού στοιχείου της εθνικής οικονομίας του ελληνικού κράτους. Στην A΄ Διεθνή Eκθεση της Θεσσαλονίκης, το 1926, αυτ ήταν μια διαπίστωση: «Eνώ άλλοτε το Eλληνικν κράτος ήτο καθαρώς αγροτικοεμπορικν, ήδη η ελ ληνική οικονομία έχει τριπλήν βάσιν,
γεωργικήν, βιομηχανικήν και εμπορικήν...» Yπάρχει πλέον μια συγκροτημένη βιομηχανική δομή σε εθνικ επίπεδο, στην οποία, βέβαια, ο Πειραιάς αποτελεί τη βάση. H πειραϊκή βιομηχανία είχε μέχρι ττε ολοκληρώσει τα χαρακτηριστικά της που θα εξακολουθήσουν να ισχύουν –μέσα απ τις εθνικές πλέον εξελίξεις, κρίσεις και περιπέτειες–, μέχρι σήμερα...
KYPIAKH 30 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH
19
Pετσίνας και Kούππας Δύο απ τις σημαντικτερες ελληνικές επιχειρήσεις στυλοβάτες της πειραϊκής βιομηχανίας
Tύπος ατμολέβητα που κατασκευαζταν στο εργοστάσιο του Kούππα. Aπ διαφημιστικ φυλλάδιο της εταιρίας. Tης Xριστίνας Aγριαντώνη Iστορικού στο Kέντρο Nεοελληνικών Eρευνών του E.I.E.
ΣTON ΠEIPAIA σε γειτονικά σημεία της ιστορικής βιομηχανικής ζώνης, βρίσκονταν δυο απ τις σημαντικτερες και μακροβιτερες ελληνικές βιομηχανίες, που χάθηκαν κάπως ξαφνικά και εν πολλοίς αναιτιολγητα τα τελευταία χρνια. Hταν η κλωστοϋφαντουργία των αδελφών Pετσίνα και το μηχανοποιείο «Aχιλλέας Kούππας», δυο επιχειρήσεις ηγετικές στους κλάδους τους, στυλοβάτες της πειραϊκής βιομηχανίας. Kαι οι δυο ιδρύθηκαν στην πρώτη φάση της βιομηχανικής απογείωσης της πλης, ο Pετσίνας το 1872 και ο Kούππας το 1882, και έκλεισαν το 1979 και το 1987 αντίστοιχα - μέτρησαν δηλαδή πάνω απ 100 χρνια ζωής, ενώ τέσσερις γενιές βιομηχάνων και πολλές χιλιάδες εργαζομένων του Πειραιά διάβηκαν τις πύλες της οδού Pετσίνα 44 και της οδού Aσκληπιού 25. Στο σύντομο αυτ σημείωμα δεν μπορεί φυσικά να σκιαγραφηθεί με πολύ αρδές γραμμές η ιστορία των επιχειρήσεων αυτών, που μελετώνται σήμερα στο Kέντρο Nεοελληνι-
κών Eρευνών του EIE, στο οποίο περιήλθαν πρσφατα τα πλούσια αρχεία τους*. Aς σημειωθεί με την ευκαιρία τι οι γνώσεις μας για την ελληνική βιομηχανική επιχείρηση παραμένουν εξαιρετικά περιορισμένες και τούτο δεν οφείλεται μνο στις γνωστές ελλείψεις των πηγών. Aν τα εγκαταλελειμμένα εργοστάσια «ανακαλύφθηκαν» σήμερα απ τους καλλιτέχνες, ο κσμος της βιομηχανίας, ένας κσμος κλειστς και μάλλον απομονωμένος, αν χι υποτιμημένος, δεν φαίνεται να έχει κερδίσει ακμη την κοινωνική αποδοχή.
Oικογενειακές επιχειρήσεις Πολλά κοινά στοιχεία, αλλά και διαφορές που αντιστοιχούν στις διαφορετικές ανάγκες και συμπεριφορές του κλάδου τους, παρουσιάζουν οι δυο επιχειρήσεις στη μακρχρονη διαδρομή τους. Kοινς ο τρπος εκκίνησης, με τη μορφή της οικογενειακής επιχείρησης (που υπήρξε παντού –και χι μνο στην Eλλάδα– το θερμοκήπιο του βιομηχανικού καπιταλισμού) και σε φάση δημογραφικής ανάπτυξης της οικογένειας (υ-
20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AΠPIΛIOY 1995
ψηλή αρρενογονία). Tρία αδέλφια ήταν και στις δυο περιπτώσεις οι ιδρυτές: Θεδωρος, Aλέξανδρος και Δημήτριος, οι γιοί του Γεωργίου Pετσίνα απ το Aργος, Γρηγριος, Eπαμεινώνδας και Aχιλλέας, τα παιδιά του Στυλιανού Kούππα απ τη Mυτιλήνη. Σημαντική επίσης η συμβολή του εμπορικού κεφαλαίου της διασποράς (ενς κεφαλαίου που λίγο άδικα έχει ταυτιστεί με τις τραπεζικές επιχειρήσεις και την κερδοσκοπία στο χρηματιστήριο)· συμπληρωματική στην περίπτωση των Pετσίνα –μέσω του εμπρου της διασποράς, γαμπρού και συνεταίρου τους απ το 1884 ήταν στην περίπτωση του Kούππα αποκλειστική, αφού ο Γρηγριος και ο Eπαμεινώνδας, αυτοί που έβαλαν χρήματα, ήταν εγκατεστημένοι στην Oδησσ και το Nικολάιεφ, ενώ ο Aχιλλέας, που είχε σπουδάσει μηχανικς, έβαλε μνο τη γνώση, μια και στο μηχανουργείο η τεχνογνωσία και η προσωπική συμμετοχή στην παραγωγική διαδικασία ήταν πολύ πιο ζωτική. Kοινή ακμη η ανάδειξη ενς απ τους τρεις ιδρυτές σε πραγματικ «αφεντικ» του εργοστασίου, πρσωπο - κλειδί για την εδραίωση της
βιομηχανίας στη φάση του πατερναλιστικού καπιταλισμού: ήταν ο Θεδωρος Pετσίνας, προσωπικτητα ισχυρή που διατέλεσε και δήμαρχος του Πειραιά και βουλευτής και φυσικά ο Aχιλλέας Kούππας. Kαι οι δυο επιχειρήσεις παρέμειναν κατά βάση οικογενειακές, παρλο που στον μεσοπλεμο (1925 ο Pετσίνας, 1938 ο Kούππας) μετατράπησαν σε ανώνυμες εταιρίες. Tα ηνία παρέλαβαν ττε ο Στυλιανς Kούππας, γιος του Γρηγορίου και ο Kωνσταντίνος Δρούλιας, σύζυγος εγγονής του Θεοδώρου.
Παραγωγή Διαφορετικούς ρυθμούς ακολούθησε η ανάπτυξη των δύο επιχειρήσεων. Bιομηχανία καταναλωτική, η επιχείρηση Pετσίνα πραγματοποίησε άλματα μλις κατρθωσε να εξασφαλίσει μαζική πελατεία, με τα δρίλινα υφάσματα που πρώτη λάνσαρε στην αγορά. Στο τέλος του 19ου αιώνα είχε τρία εργοστάσια στον Πειραιά (στις οδούς Θηβών, Aσκληπιού και Πυθαγρα) αφού στο μεταξύ είχε εξαγοράσει άλλες τέσσερις επιχειρήσεις και απασχολούσε περίπου 2.000 εργάτες και εργάτριες, ένας
Eτοιμασία αυλωτού ξηραντηρίου στο εργοστάσιο Kούππα. Δεκαετία 1960. (Aρχείο Kούππα)
μικρς γίγας δηλαδή για τα ελληνικά μεγέθη. Πολύ πιο αργσυρτη ήταν η ανάπτυξη του μηχανουργείου, που αποτυπώνει την επίπονη διαδικασία διείσδυσης των νετερων τεχνικών του μετάλλου στο σύνολο της ελληνικής παραγωγικής δομής. Eδώ δεν υπάρχει τυποποίηση και μαζική παραγωγή· το εργοστάσιο (χυτήριο, λεβητοστάσιο, μηχανουργείο) δουλεύει με παραγγελίες και αρχικά κατασκευάζει κάθε λογής αντικείμενα απ σίδηρο, χαλκ και ορείχαλκο: εξαρτήματα μηχανημάτων, αντλίες, πιεστήρια και μαγκανοπήγαδα, αλλά και σιδερένια μπαλκνια, σκάλες, ντεπζιτα και στέγαστρα. Oι αυξητικές φάσεις ταυτίζονται με τις περιδους εντατικοποίησης της επενδυτικής προσπάθειας απ την πλευρά της βιομηχανίας, που θα γίνει σιγά σιγά ο κύριος πελάτης του Kούππα. Aπ το 1892 ο Kούππας κατασκευάζει ατμολέβητες και μικρές ατμομηχανές· στον μεσοπλεμο αναλαμβάνει ολκληρο τον εξοπλισμ μύλων και μακαρονοποιείων, ελαιουργείων, σαπωνοποιείων, κ.λπ. Aποφασιστική ώθηση θα δοθεί στη δεκαετία του 1930, ταν η εντατικοποίηση των επενδύσεων επέτρεψε να εμφανιστούν οι πρώτες μονάδες βαριάς μεταλλουργίας στην Eλλάδα. Tο εργοστάσιο επεκτάθηκε στα διπλανά οικπεδα, οι τεχνικές ανανεώθηκαν –απ τις καρφωτές λαμαρίνες στην οξυγονοκλληση και την ηλεκτροσυγκλληση. Tην ίδια εποχή και ο Pετσίνας, που είχε πέσει σε επενδυτικ
λήθαργο την προηγούμενη δεκαετία, ταν τα εργατικά χέρια ήταν ιδιαίτερα φτηνά, ανανέωσε τον εξοπλισμ του με τις δακτυλιοφρες κλώστριες (ring frames) και τον εξηλεκτρισμ της εγκατάστασης. Συμπληρωματικά λειτουργούσαν οι δύο επιχειρήσεις στην αγορά ερ-
γασίας του Πειραιά: οι άνδρες στο μηχανουργείο, οι γυναίκες στο υφαντήριο. Aπασχολούσαν μως και παιδιά, πολλά παιδιά: απ τους 40 εργάτες του Kούππα στα 1885, οι 12 έπαιρναν λιγτερο απ μια δραχμή μεροκάματο, ήταν δηλαδή νεαρά μαθητευμενα αγρια. Tο 1933 στου
Pετσίνα, το 50% του γυναικείου εργατικού δυναμικού ήταν κορίτσια ηλικίας απ 14 ως 19 ετών. Tα μεροκάματα, πάντα φθηντερα και πιο ομοιμορφα στην κλωστοϋφαντουργία, παρουσιάζουν μεγάλες διαφορές στο μηχανουργείο: εδώ η ειδι Συνέχεια στην 22η σελίδα
Στου Kούππα προπολεμικά, εργάτες μπροστά σε μεταλλική δεξαμενή. (Aρχείο Kούππα) KYPIAKH 30 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH
21
Συνέχεια απ την 21η σελίδα
κευμένη εργασία σπανίζει τα πρώτα χρνια. Aλλωστε οι καλύτεροι τεχνίτες του Kούππα, μλις μάθουν τη δουλειά, ανοίγουν δικές τους επιχειρήσεις (οι αδελφοί Mαντελένη, ολκληρη οικογένεια που δούλευε στου Kούππα, έκαναν δικ τους μηχανουργείο στον Πειραιά γύρω στα 1895 - 1900). H κινητικτητα είναι υψηλή, ιδιαίτερα στις γυναίκες. Tο 1933, το 58% των γυναικών στου Pετσίνα είχαν λιγτερο απ πέντε χρνια υπηρεσίας στο εργοστάσιο. Στα χρνια 1885-1890, με μέσο ρο απασχλησης 50 άτομα τον χρνο, πέρασαν απ τον Kούππα 205 άτομα συνολικά· η συντριπτική πλειοψηφία, 180 άτομα, έμειναν μνο 1 ή 2 χρνια. Ωστσο με το πέρασμα του χρνου, το προσωπικ σταθεροποιείται, ιδίως στο μηχανουργείο, που διαμορφώνει πιο ισχυρή εργατική ταυττητα και κάποια περηφάνεια: η τεχνική δεξιτητα παραμένει εδώ βασικ γνώρισμα του εργαζμενου. Eυαίσθητη στις διακυμάνσεις της αγοραστικής δύναμης των εισοδημάτων, η κλωστοϋφαντουργία θα δυσκολευτεί να ορθοποδήσει μετά τις καταστροφές του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Aνασυντάσσεται κρατώντας μνο το ένα απ τα τρία εργοστάσια, για να ξαναρχίσει την ανοδική πορεία της γύρω στα μέσα της δεκαετίας του 1960. Tην ίδια εποχή, ο Kούππας γνωρίζει μέρες δξας. Aτμογεννήτριες, πλήρεις ατμοπαραγωγοί μονάδες εργοστασίων, υδατοφράκτες και συμμετοχή σε μεγάλα τεχνικά έργα: με το υψηλού επιπέδου τεχνικ προσωπικ της, την αποτελεσματικτητα και την καλή οργάνωση, η επιχείρηση αποκτά στέρεο νομα στην αγορά. Kαι οι δύο βιομηχανίες θα επιχειρήσουν την έξοδο απ τα στενά πλέον ρια του Πειραιά: ο Pετσίνας με το εργοστάσιο του Aιγίου και μια νέα εταιρία (την «Aχαϊκή A.E.) και ο Kούππας με το εργοστάσιο του Aσπροπύργου.
Kατάρρευση Πώς έφτασαν οι επιχειρήσεις αυτές, πραγματικά επιτεύγματα της ελληνικής βιομηχανίας, στην κατάρρευση της δεκαετίας του 1980; H διαδικασία ήταν και εδώ κοινή: υπερχρέωση κατά την επέκταση, δυσκολίες αποπληρωμής κατά την ύφεση, ένταξη στις προβληματικές, ξεπούλημα. Hταν άραγε «ύβρις» οι φιλοδοξίες τους; Hταν εκμαυλιστικές οι ευκολίες του δανεισμού στην προηγούμενη φάση; Mνον η νηφάλια ιστορική έρευνα ίσως μπορέσει να απαντήσει στο ερώτημα. Mένει πάντως έντονη και πικρή η αίσθηση τι η κάποια ευκολία με την οποία εξανεμίστηκαν τσες συσσωρευμένες εμπειρίες και τεχνικές δεξιτητες μαρτυρεί τουλάχιστον άγνοια και αδιαφορία για τη σημασία τους.
Eρημος τπος είναι απ το 1979 η κλωστοϋφαντουργία των αδελφών Pετσίνα. Iδρύθηκε το 1872 και υπήρξε απ τους στυ λοβάτες της πειραϊκής βιομηχανίας. (Φωτ. Γ. Kανελλπουλος)
22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AΠPIΛIOY 1995
* Tο αρχείο Pετσίνα παραχωρήθηκε στο KNE/EIE απ το διευθυντή της εταιρίας κ. Aνδρέα Δρούλια και το αρχείο Kούππα απ την εταιρία «Mηχανική A.E.», στην οποία έχει περιέλθει η ιδιοκτησία του ακινήτου. Kαι τα δύο εντοπίστηκαν στους χώρους των εργοστασίων και σήμερα ταξινομούνται και καταλογογραφούνται ώστε να είναι σύντομα διαθέσιμα στην ιστορική έρευνα.
Bιομηχανική αρχιτεκτονική H ανρθωση μιας διαφορετικής αρχιτεκτονικής υποταγμένης στις ανάγκες της βιομηχανικής παραγωγής
Eλάχιστο απομεινάρι του 1910, η Πύλη του «Kεραμεικού» απ το ομώνυμο μεγάλο βιομηχανικ συγκρτημα. Mια δυναμική αρχιτεκτονική μιας εξίσου δυναμικής βιο μηχανίας. (Φωτ.: Γ. Kανελλπουλος) Tου Nίκου Mπελαβίλα Δρος Aρχιτεκτονικής
AΠO τη στιγμή της γέννησης του νετερου Πειραιά, η βιομηχανία σε μια εμβρυακή μορφή έκανε δειλά την εμφάνισή της. Στις εικνες της εποχής του 1850 διακρίνονται μικρά εργοστάσια που δείχνουν πως η βιομηχανική περίοδος είχε αρχίσει. Aλλα απ αυτά προς τα βρεια, πίσω απ το Aλίπεδο, και άλλα πέρα απ τον Aγιο Σπυρίδωνα, στήθηκαν χωρίς να φαίνεται ακμη καθαρά, η μελλοντική μετατροπή του έλους σε βιομηχανική ζώνη. Πριν τα χρνια του σιδηροδρμου, η ακτή ήταν το μνο στοιχείο που ασκούσε έλξη σε αυτές τις εγκαταστάσεις. Kαι αφού ο Πειραιάς διέθετε δεκάδες σημεία που μπορούσαν να μετατραπούν σε αγκυροβλια, οι ανάλογες θέσεις προσεφέροντο για εγκατάσταση βιομηχανικών χρήσεων. Eνα απ τα πρώτα κτίρια με λιμενική χρήση, αλλά με χαρακτηριστικά βιομηχανικής αρχιτεκτονικής, οι αποθήκες του Στ. Kλεάνθη, κτίστηκαν
κατά τη δεκαετία του 1850, στην άκρη της ακτής στον Aγιο Nικλαο, ενώ στην Kαστέλλα κτίστηκε ένα μικρ βιομηχανικ συγκρτημα λίγο πριν ο E. Tσίλερ αρχίσει να σχεδιάζει τα αρχοντικά. Tην ίδια στιγμή ο λφος του Bώκου και η Παλιά Kοκκινιά είχαν τα χαρακτηριστικά αξιλογων «εξοχών» με επαύλεις που αναφέρονται έως το 1875. H κατασκευή του τριπλού σιδηροδρομικού δικτύου στις τρεις τελευταίες δεκαετίες του αιώνα, η επιχωμάτωση του έλους και η ανάγκη των εμπρων και των πλοιοκτητών να υψώσουν τα μέγαρα τους γύρω απ το κέντρο της πλης και τις κοντινές ακτές, εκ των πραγμάτων έστειλε τα εργοστάσια, μετά το 1870, στη βρεια ακτή του λιμανιού και κατά μήκος των δύο πλέον διαμορφωμένων αξνων, της Πειραιώς και της Θηβών. Tο πριν λίγα χρνια αραιοκτισμένο με μικρές βιομηχανικές μονάδες πεδίο της Bρωμλιμνης, ραγδαία απκτησε τη μορφή συγκροτημένης βιομηχανικής ζώνης. Tα κτίρια έφθασαν μέχρι το μετά την επιχωμάτωση θα-
λάσσιο μετωπο, καλύπτοντας το αρχαίο Διαμέσου Xώμα. H ακτή καταλήφθηκε απ ναυπηγεία. Στην καρδιά της ζώνης μεγάλα συγκροτήματα δημιουργήθηκαν στους χώρους που ριζε η απ το 1864 επέκταση του σχεδίου της πλης προς τα βρεια.
Περίτεχνες ψεις Tην περίοδο που ο κεντρικς Πειραιάς εισερχταν στη νεοκλασική του διαδρομή με τα αρχοντικά, τα δημσια μέγαρα και τις επαύλεις, γύρω απ τις γραμμές των τρένων, την Θηβών και την Πειραιώς ανορθώθηκε μια διαφορετική αρχιτεκτονική, υποταγμένη στις ανάγκες της βιομηχανικής παραγωγής. H πρώτη γενιά αυτών των εργοστασίων που ελάχιστα δείγματα τους διασώζονται σήμερα, αναπτύχθηκε απ τα 1870 έως το 1900. Oι βαριές κατασκευές και οι τεράστιοι γκοι ελάφραιναν μέσα απ την εντυπωσιακή επεξεργασία των ψεων. Oι λίθινες τοιχοποιίες διακπτονταν απ τους απλυτους κανάβους των ανοιγμάτων. Kαι αυτά
περιγράφονταν τις περισστερες φορές με κορνίζες απ εμφανή συμπαγή τούβλα που ριζαν τα περιγράμματα και τα ανακουφιστικά τξα των υπερθύρων. Στα τελειώματα των κτιρίων και στους ενδιάμεσους πεσσούς, οι γωνιλιθοι απ «πουριά» και σπανιτερα απ μάρμαρο συγκρατούσαν τους υψηλούς τοίχους. Oι μεγάλες αίθουσες σε εκείνα τα πρώτα εργοστάσια στεγάζονταν με ξύλινες κατασκευές, δίρριχτες στέγες τις περισστερες φορές, με πολύ μεγάλες διαστάσεις. Oι στέγες κατέληγαν σε αετώματα και το «μάτι του βοδιού», ο στρογγυλς φεγγίτης, ολοκλήρωνε απαραίτητα τη σύνθεση της ψης. Oι καμινάδες, κτισμένες με τούβλα σε λο τους το ύψος, και πολύ σπάνια με πέτρα, είχαν συνήθως πέτρινες βάσεις με καμάρες που κατέληγαν οι καπναγωγοί. Στην απληξή τους παιχνίδιζαν κοσμήτες ή οδοντωτά στεφάνια σε πολλά επίπεδα. H κεραμοποιία Δηλαβέρη του 1897, με τα κτίρια που κατεδαφίσθηκαν μλις το 1985, αλλά Συνέχεια στην 27η σελίδα
KYPIAKH 30 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH
23
Oι δεξαμενές ελλιμενισμού Bασιλειάδη, απετέλεσαν ένα απ τα μεγαλύτερα έργα της πλης στην αλλαγή του αιώνα. Σε μια σπάνια φωτογραφία διακρίνονται οι θε μελιώσεις, κάτω απ το επίπεδο της θάλασσας και το ρυγμα ενώ στο βάθος διακρίνεται η βιομηχανική ζώνη. (Aρχείο Γιάννη Xατζημανωλάκη)
Tο συγκρτημα των λιμενικών αποθηκών του Στ. Kλεάνθη, της δεκαετίας του 1850, πριν απ την κατεδάφισή τους. Σήμερα σώζεται ερειπωμένο, μικρ τμήμα του κτι ρίου, στην οδ Eυπλοίας. (Φωτογραφικ Aρχείο Mουσείου Mπενάκη)
24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AΠPIΛIOY 1995
H εμφανής λιθοδομή, οι γωνιλιθοι, οι κοσμήτες και οι κορνίζες των ανοιγμάτων, ο στρογγυλς φεγγίτης στο αέτωμα της ψης περιγράφουν την ψη του κεντρικού κτιρίου της «Hβη» επί της οδού Πειραιώς. (Φωτ. Γ. Kανελλπουλος)
Eνα απ τα χαρακτηριστικά δείγματα της εισαγμενης αρχιτεκτονικής των σιδηροδρομικών σταθμών είναι ο Σταθμς του Aγίου Διονυσίου, κτισμένος στα 1904. (Φωτ. Γ. Kανελλπουλος) KYPIAKH 30 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH
25
Γυαλί και ατσάλι με αρθρωτές συνδέσεις στεγάζουν την αποβάθρα επιβατών, του Hλεκτρικού Σταθμού Πειραιώς. H τέλεια ελαστική κατασκευή άντεξε στις βμβες που έπεσαν στο εσωτερικ της κατά τον βομβαρδισμ του λιμανιού το 1944. (Φωτ. Γ. Kανελλπουλος)
26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AΠPIΛIOY 1995
H πεζογέφυρα του σταθμού στον Aγιο Διονύσιο της Δραπετσώνας, ταυτσημη με την ιστορία των προσφυγικών συνοικισμών, σήμερα κινδυνεύει απ τον νέο συγκοινωνιακ κμβο που προγραμματίζεται στην περιοχή. Aπ το 1992 χρησιμοποιείται σαν χώρος πολιτιστικών εκδηλώσεων. (Φωτ. Nτ. Aργυρπουλος) Συνέχεια απ την 23η σελίδα
και το μεγάλο καμίνι που διασώζεται, το συγκρτημα υφαντουργίας Pετσίνα του 1873, οι αποθήκες Xαράκογλου και το εργοστάσιο οινοπνεύματος της Hβη στην Πειραιώς, ανήκουν σε αυτήν την κατηγορία. Eνας άλλος τύπος κτιρίων της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής εκείνης της εποχής, αναπτύχθηκε μαζί με το σιδηροδρομικ δίκτυο. Πρκειται για
τους σταθμούς και τα αμαξοστάσια των τρένων με αρχιτεκτονικές μορφές εισαγμενες απ την Kεντρική Eυρώπη. Eνα απ τα καλύτερα δείγματα αποτελεί ο σταθμς του Aγίου Διονυσίου, κτισμένος στα 1904 με μορφολογία που παραπέμπει μως στις προηγούμενές του δεκαετίες. Aντίθετα, στο σύγχρον του σταθμ του Hλεκτρικού εφαρμσθηκε μια πρω-
Kλωστήριον και Yφαντήριον Γαβριήλ και Σφαέλλου. Eνα τυπικ βιομηχανικ κτί ριο σε πτέρυγες και στο βάθος άλλες εργοστασιακές μονάδες.
τοποριακή για την Eλλάδα χρήση μετάλλου και γιαλιού. H μεγάλη αρθρωτή τοξωτή κατασκευή που στέγασε τις πλατφρμες επιβατών, εντυπωσιάζει ακμη και σήμερα. H αλλαγή του αιώνα καθιέρωσε τις μεταλλικές κατασκευές. Στις στεγάσεις εγκαταλείφθηκε το ξύλο. Mε τη μείωση των φορτίων τα ύψη μεγάλωσαν. Στον ατμοηλεκτρικ σταθμ της ΔEH στο Nέο Φάληρο φαίνεται η ολοκλήρωση αυτής της στροφής. Στο κεντρικ κτίριο του 1924 οι πολύ ελαφρές μεταλλικές στέγες με καμπύλα στοιχεία, καλυμμένες με αυλακωτές λαμαρίνες, στηρίχθηκαν σε πέτρινους τοίχους, που διατήρησαν λες τις προηγούμενες τεχνικές, ενώ υψώθηκαν σε ύψος που υπερβαίνει τα 15 μ. χωρίς ενδιάμεσους ορφους. Kαι ενώ στις ψεις παρέμεινε η διακοσμητική διάθεση με στοιχεία εκλεκτικισμού πλέον, με αετώματα και μαρμάρινες κλίμακες, το νεοφερμένο οπλισμένο, σκυρδεμα δοκιμάστηκε στις θεμελιώσεις του κτιρίου. Mέσα στην παλαιώτερη ζώνη, στους Mύλους Nικολετπουλου του 1910, διακρίνεται ακμη το ζευγάρωμα της πέτρινης αρχιτεκτονικής με συγκρτημα που ιδρύεται την ίδια χρονιά, ο Kεραμεικς, επενδύθηκε εξωτερικά με ψηφιδωτά απ τα πολύχρωμα πλακίδια που παρήγαγε, ενώ ο βιομήχανος Δηλαβέρης κατασκεύαζε στην είσοδο του εργοστασί-
ου ένα εντυπωσιακ διώροφο οικοδμημα, με κινηματογράφο, κατοικία και καταστήματα στο σύνολο του απ εμφανές τούβλο της κεραμουργείας του.Aπ την άλλη πλευρά του λιμανιού στα δυτικά της πλης μια νέα γενεά κτιρίων, που έχουν δουλευτεί με μπετν και ατσάλι, στήθηκε μετά το 1910. Tα Λιπάσματα και η βρεια διώροφη προβλήτα με τον ταινιδρομο για την μεταφορά των σάκκων με τα χημικά στα στα πλοία, το Tσιμεντάδικο που εγκαταστάθηκε στα 1911 στο λιμανάκι της Δραπετσώνας, μετέφεραν το βάρος της βιομηχανικής ζώνης προς την ακτή των μετέπειτα προσφυγικών συνοικιών. Oι δίδυμες δεξαμενές ελλιμενισμού Bασιλειάδη που ολοκληρώθηκαν εκείνη την εποχή, η απομάκρυνση των ναυπηγείων απ την ακτή και οι νέες λιμενικές αποθήκες που κατέλαβαν τις προβλήτες του λιμανιού έδωσαν την νέα εικνα που χαρακτήρισε τον Πειραιά κατά τον μεσοπλεμο. Στα αμέσως επμενα χρνια ο ερχομς των προσφύγων έκλεισε απτομα την πρώτη εκείνη ανθηρή περίοδο. Oι νέες συνοικίες τυλιξαν τη ζώνη, τοποθετώντάς την στη μέση του σύγχρονου πολεοδομικού συγκροτήματος μετατρέποντάς την ταυτχρονα σε τείχος που μέχρι τις ημέρες μας χωρίζει τις «βρώμικες» απ τις «καθαρές» γειτονιές του Πειραιά.
KYPIAKH 30 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH
27
Tο Xρηματιστήριο εμπορευμάτων, το αποκαλούμενο «Pολι», ήταν άλλοτε το κτίριο-σύμβολο της πλης. Tο κτίσιμ του ολοκληρώθηκε το 1873, ενώ απ το 1880 στέγαζε το δημαρχείο της πλης. Kατεδαφίστηκε στη δεκαετία του 1970. (Iστορικ Aρχείο Δήμου Περαιώς).
H πλη του Πειραιά Tο πολεοδομικ σχέδιο, τα πρώτα δημσια κτίρια και οι νεοκλασικές κατοικίες Tου Nικλα Nτριζα Aρχιτέκτονος Mηχανικού
H ΠPΩTH φορά, που ο έρημος έως ττε Πειραιάς, εμπλέκεται στους πολεοδομικούς σχεδιασμούς του 19ου αιώνα, είναι το 1832, ταν ο Gutensohn, αρχιτέκτονας του Λουδοβίκου του A΄ της Bαυαρίας, πρτεινε τη δημιουργία της πρωτεύουσας του νεοσύστατου ττε ελληνικού κράτους, στην Πειραϊκή Xερσνησο, με πρβλεψη τη σταδιακή επέκτασή της προς την Aθήνα. Tην πρτασή του βάσισε στο προφανές πλεονέκτημα της ύπαρξης του λιμένα. Δεν έγινε μως δεκτή και επιλέχθηκε η Aθήνα. Tο πρώτο Πολεοδομικ Σχέδιο της πλης καταρτίστηκε το 1834 απ τους Σταμάτη Kλεάνθη (1802-1862) και Eduard Schaubert (1794-1868), οι οποίοι, μλις ένα χρνο πριν ολοκλήρωσαν την πρτασή τους για το σχέδιο της Aθήνας. Tο σχέδιο του Πειραιά είχε καλύτερη αντιμετώπιση απ εκείνο της Aθήνας, δεδομένου τι εφαρμστηκε χωρίς σημαντικές αποκλίσεις. Σε
αυτ συνέβαλαν οι εξής παράγοντες: Tο 1833, ο Πειραιάς ήταν μια έρημη χερσνησος, χωρίς προϋπάρχοντα οικισμ, που να δημιουργεί προβλήματα συνδυασμού του με το νέο Σχέδιο. Mεγάλο μέρος των εκτάσεων που περιλαμβάνονταν στο Σχέδιο, ανήκε αρχικά στη Mονή του Aγίου Σπυρίδωνα, ενώ αργτερα μεταβιβάστηκε στο κράτος. Eτσι, το παιχνίδι της κερδοσκοπίας απ μέρους των ιδιωτών, δεν μπρεσε να αναπτυχθεί. Tέλος, η δημοτική αρχή επέδειξε αποφασιστικτητα. Oι πρώτοι δήμαρχοι της πλης, K. Σερφιτης, Π. Oμηρίδης και A. Θεοχάρης, σεβάστηκαν απλυτα το Σχέδιο και οι διάδοχοί τους το τήρησαν σε γενικές γραμμές, κάνοντας ελάσσονος σημασίας μετατροπές. Tο πρώτο Pυμοτομικ Σχέδιο αναπτύχθηκε γύρω απ το μυχ του μεγάλου κλπου (το λιμάνι) και έφθανε έως τη Zέα, που προεβλέποντο τα δημσια λουτρά. «Πρκειται για ένα Σχέδιο νεοκλασικής πολεοδομίας με «ευρείας» λεωφρους, ευθύγραμμοι οδοί και εκτεταμένοι χώροι προς δημι-
28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AΠPIΛIOY 1995
ουργίαν πλατειών και δια ανέγερσιν εις προκαθορισμένας θέσεις δημοσίων και δημοτικών οικημάτων», γράφει ο I. Mελετπουλος στο βιβλίο «Πειραϊκά», εκδ. Aθήνα 1945. Kύριο χαρακτηριστικ του είναι η εφαρμογή του Iπποδαμείου συστήματος. Aξίζει να σημειωθεί τι ο Πειραιάς και κατά την αρχαιτητα, είχε αντίστοιχο πολεοδομικ σύστημα. Oπως αναφέρει ο Aριστοτέλης στα «Πολιτικά» του, ο Iππδαμος «τον Πειραιά κατέτεμνεν...!». Tο Σχέδιο ήταν αρκετά ολοκληρωμένο και προοδευτικ για την εποχή του. Προέβλεπε πληθυσμ 15.000 κατοίκων, κάτι που θεωρήθηκε πολύ αισιδοξο για μια πλη, η οποία, το 1836, αριθμούσε μλις 1.011 άτομα. Oι δύο αρχιτέκτονες προνησαν για τη δημιουργία των απαραιτήτων για την πλη δημοσίων κτιρίων, προτείνοντας και τους χώρους εγκατάστασής τους, σαφώς καθορισμένους μέσα στα σχέδια. Eνδεικτικά αναφέρουμε τα σημαντικτερα απ τα πρώτα δημσια κτίρια, εξετάζοντάς τα με τη χρονολογική σειρά κατασκευής τους.
Tο πρώτο κτίριο που ανεγέρθη το 1835, αμέσως μετά την εφαρμογή του σχεδίου, ήταν το Tελωνείο, ενώ τον επμενο χρνο κτίσθηκαν το Λοιμοκαθαρτήριο και το κτίριο της Διαμετακμισης (κρατικές αποθήκες). H θέση τους ήταν πάνω στο λιμάνι, δίπλα στο να του Aγ. Nικολάου. Tο Tελωνείο αντικατέστησε την προϋπάρχουσα «Δογάνα» κτίσμα απ την εποχή της Tουρκοκρατίας (17ος αι.). Tο 1859, κτίσθηκε στην ίδια θέση το νέο Tελωνείο, ένα συμμετρικ και μεγάλο σε διαστάσεις κτίριο, το οποίο στέγασε και άλλες υπηρεσίες. Στο Λοιμοκαθαρτήριο, οι επιβάτες των πλοίων που προέρχονταν απ ορισμένα λιμάνια του εξωτερικού, υφίσταντο ολιγοήμερη υποχρεωτική καραντίνα. Δυστυχώς, δεν έχουν διασωθεί στοιχεία για τη μορφή του κτιρίου. H ανεπάρκεια αποθηκευτικών χώρων στο ολοένα και αναπτυσσμενο λιμάνι, είχε ως αποτέλεσμα, το κτίριο αυτ να μεταβληθεί, το 1863, σε αποθήκη εμπορευμάτων, ενώ το Λοιμοκαθαρτήριο μεταφέρθηκε στο έρημο νησί του Aγ. Γεωργίου,
στο στεν της Σαλαμίνας. Tον Aύγουστο του 1837, έγινε η μεταφορά της Σχολής Eυελπίδων απ την Aίγινα στον Πειραιά. Kτίσθηκε στην περιοχή απέναντι απ την Kαθολική εκκησία του Aποστλου Παύλου (1836) με σχέδια του Δανού αρχιτέκτονα Cr. Hansen (1803 - 1883). Tο κτίριο της σχολής ήταν διώροφο, σχήματος ορθογωνίου παραλληλογράμμου. Kύριο χαρακτηριστικ του ήταν το μαρμάρινο μπαλκνι που καταλάμβανε λο το κεντρικ τμήμα του κτιρίου στον πρώτο ροφο, καθώς και η αετωματική επίστεψη. H επιλογή της εγκατάστασης σημαντικών δημοσίων υπηρεσιών σε μια πλη που βρισκταν σε «εμβρυακ» στάδιο πως ο Πειραιάς του 1837, λειτούργησε ως μοχλς ανάπτυξης βοηθώντας παράλληλα τον εποικισμ της. H σχολή παρέμεινε έως το 1897, οπτε μετεγκαταστάθηκε στην Aθήνα. Tο Xρηματιστήριο εμπορευμάτων, το αποκαλούμενο «Pολι», ήταν το κτίριο που έμελλε να γίνει το σύμβολο της πλης. H δημιουργία του αποδεικνύει τις υψηλές προθέσεις που είχε η κεντρική κυβέρνηση για το λιμάνι. H κατασκευή του ολοκληρώθηκε το 1873 και η θέση του ήταν κοντά στην πλατεία Θεμιστοκλέους. Aπ το 1880 στέγαζε το δημαρχείο της πλης. Kατεδαφίστηκε στη δεκαετία του 1970. H πρταση για τα Θερινά Aνάκτορα του Γεωργίου του A, είναι ίσως η πιο ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική μελέτη πειραϊκού κτιρίου. Aρχιτέκτονας ήταν ο Δανς Theophil von Hansen (1813-1891). Aρχικά, η θέση που προβλεπταν για τα ανάκτορα, ήταν στο τέλος της οδού Πειραιώς. Tο 1876 μως, ο δήμαρχος παραχώρησε για το σκοπ αυτ, ένα κτήμα στη BΔ ακτή της Πειραϊκής (κοντά στον προλιμένα). Tο θεριν ανάκτορο ήταν μια σύνθεση, πλούσια σε μεσογειακά στοιχεία, πως εσωτερικές αυλές, στοές, ημιυπαίθριοι χώροι, κ.ά. H πρταση δεν πραγματοποιήθηκε και αντί αυτού κτίσθηκε το μικρ περίπτερο, γνωστ ως «παλατάκι», το οποίο σώζεται μέχρι σήμερα. Tο μεγάλο Θέατρο της πλης, είναι μεταγενέστερο εκείνου της Zακύνθου (1872) και της Πάτρας (1871), ενώ προηγήθηκε των δύο θεάτρων της Aθήνας. O αρχιτέκτονας που το συνέθεσε και το επέβλεψε ήταν ο Iωάννης Λαζάριμος (18491913). H κατασκευή του άρχισε το 1884 και ολοκληρώθηκε εννέα χρνια αργτερα. H αρχιτεκτονική του Θεάτρου ακολουθεί τις λιτές γραμμές του νεοκλασικισμού. Kυρίαρχο στοιχείο της σύνθεσης είναι το κεντρικ μαρμάρινο πρπυλο με τους κορινθιακού ρυθμού κίονες. Tο 1958, κτίσθηκαν τα ανοίγματα της κυρίας ψεως, αλλοιώνοντας τη φυσιογνωμία του κτιρίου. Δυστυχώς στις αναστηλωτικές εργασίες που έγιναν πρσφατα, δεν περιελήφθη και το άνοιγμα των παραθύρων αυτών, ώστε το κτίριο να επανέλθει στην αρχική του μορφή –σύμφωνα με τις διεθνείς διακηρύξεις για την αναστήλωση (Xάρτη της Bενετίας κ.ά.). Tα σπίτια των πρώτων εποίκων της πλης ήταν κατασκευασμένα απ ξύλινες σανίδες και ονομάζονταν
Tο Δημοτικ Θέατρο Πειραιώς, το μεγαλύτερο ελληνικ θέατρο, έργο του I. Λαζάριμου και σύμβολο της πλης. Eγκαινιάστηκε στις 9 Aπριλίου 1895 απ τον ττε δήμαρχο Θ. Pετσίνα. Mε την ανέγερσή του, ο αστικς κσμος του Πειραιά είδε να εκπληρώνεται ένα μεγάλο νειρ του.
«παραπήγματα». Πρκειται για απλά, ισγεια κτίσματα ενς ή δύο δωματίων περιοσμένων διαστάσεων. Mε την ανάπτυξη της πλης παραχώρησαν τη θέση τους σε λιθκτιστες και πιο στέρεες κατασκευές. Mπορούμε να κατατάξουμε τις κατοικίες της πλης σε τρεις τυπολογίες, ανάλογα με τη μορφή της κάτοψης και τον τρπο συνδεσής τους με τον αστικ ιστ: Aνεξάρτητες μονοκατοικίες: Στην
κατηγορία αυτή ανήκουν τα αστικά σπίτια που βρίσκονται μέσα σε δικ τους κήπο. Aντιπροσωπευτικ παράδειγμα είναι οι δύο οικίες Πατσιάδου (1894) στην πλατεία Aλεξάνδρας, έργο του Γερμανού αρχιτέκτονα Eρνέστου Tσίλερ (1837-1923). Σ’ αυτές παραθέριζε ο Γεώργιος ο A΄ με την οικογένειά του. H μία κατοικία κατεδαφίστηκε το 1973, ενώ η δεύτερη σώζεται. H οικία Mεταξά (1899), στις οδούς Γ. Λαμπράκη και
Γεωργίου B΄, είναι του ίδιου αρχιτέκτονα. Yστερα απ μια μακρά περίοδο υποβάθμισης αγοράστηκε πρσφατα απ την Kτηματική Tράπεζα και ήδη προχωρούν οι εργασίες αναστήλωσης και αποκατάστασής της. Kατοικίες εν σειρά: Πρκειται για κατοικίες τοποθετημένες η μία δίπλα στην άλλη με τρπο ώστε να παρουσιάζουν ένα συνεχές μέτωπο πάνω στον δρμο (σύστημα συνεχούς Συνέχεια στην 31η σελίδα
KYPIAKH 30 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH
29
Γιάννης Tσαρούχης: Kαστέλλα, τέμπερα. (Iδρυμα Γ. Tσαρούχη).
Δημσια κτίρια, κατοικίες, εργοστάσια και άνθρωποι σε αρμονική συνύπαρξη στον Πειραιά της νεοκλασικής περιδου, στις αρχές του αιώνα μας. (Aρχείο Σπ. Mανουσάκη).
30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AΠPIΛIOY 1995
H συνοικία Tσίλερ στα τέλη του 19ου αι. Δίπλα στα σπίτια που σχεδίασε ο Γερμανς αρχιτέκτονας δεσπζει βιομηχανικ κτίσμα, ενδεχομένως το ζυθοποιείο Tσοκαρπουλου, που ανηγέρθη πριν κτιστούν τα τρία αρχοντικά. (Tη φωτογραφία παραχώρησε στο φωτογραφικ αρχείο Mουσείου Mπενάκη ο Γ. Tσαρούχης). Συνέχεια απ την 29η σελίδα
δμησης). Aντιπροσωπευτικά παραδείγματα είναι η οικία Λούμου (1890) και η εξαίρετη οικία επί της οδού Γεωργίου B΄ 96 (1880 α΄ φάση) η οποία ήταν εγκατελελειμμένη, και μετά το πέρας της αναστήλωσής της θα επαναχρησιμοποιηθεί ως κατοικία. Γωνιακές κατοικίες: Πρκειται για τα σπίτια που καταλαμβάνουν τα γωνιακά οικπεδα των οικοδομικών τετραγώνων. Λαμπρ παράδειγμα αποτελεί η οικία Λύτσικα (1889), γωνία Aλκιβιάδου και Γεωργίου A΄.
Σήμερα
H οικία Mεταξά (1899), έργο του Eρνέστου Tσίλερ. Yστερα απ μακρχρονη υποβάθμιση, αγοράστηκε πρσφατα απ την Kτηματική Tράπεζα και έχουν αρχίσει οι εργασίες αναστήλωσης και αποκατάστασης.
Oσον αφορά τη σημερινή τύχη των κατοικιών της νεοκλασικής περιδου, μετά απ μία μακρά περίοδο εγκατάλειψής τους, υπάρχει η τάση να αναστηλώνονται και να επαναχρησιμοποιούνται απ τον τριτογενή τομέα (τράπεζες, οργανισμοί, ναυτιλιακά γραφεία κ.ά.). Aυτ ισχύει για τα επώνυμα αρχοντικά. Aπ τα σπίτια της δεύτερης τυπολογίας σα γλίτωσαν απ τις κατεδαφίσεις των τριών τελευταίων δεκαετιών, στο μεγαλύτερο ποσοστ τους είναι κλειστά ή εγκαταλελειμμένα. Πολλά μως απ αυτά δεν σταμάτησαν να κατοικούνται, ενώ τα τελευταία χρνια παρατηρείται το ευχάριστο φαινμενο της επανάχρησης των εγκαταλελειμμένων σπιτιών.
KYPIAKH 30 AΠPIΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH
31