Ndarja e Sisteme Sistemeve ve Operative
Agon Memeti, MSc
Ndarja e Sistemev Sistemeve e Operative Operative
Mainframe SO
SO per Servere
SO per multiprocesore multiprocesore
SO per kompjutere personal (PC)
SO ne kohe reale (Real Time)
SO te ngulfatura (Embedded)
SO per paisje mobile
SO per kartela inteligjente (Smart Card)
Mainframe SO
Janë të orientuar kah përpunimi i më shumë proceseve proceseve në të njejtën kohë.
Pjesa më e madhe kërkojnë sasi të madhe të proceseve proceseve H/D (I/O).
Zakonisht ofrojnë tre lloje të shërbimeve: •Batch, •Procesim të transaksioneve dhe •Shfrytëzim kohor të ndarë.
SO per Servere Ser vere
Punojnë në serverë,
Shërbejnë për të u qasur më shumë shfrytëzues në të njejtën kohë përmes rrjetit, r rjetit,
Ju mundësojnë shfrytëzueseve shfrytëzueseve t’i ndajnë t’i ndajnë resurset harduerike dhe softuerike,
Mundësojnë: •Shërbim për printim, •Manipulim me fajlla, •Ueb shërbime.
SO per multiprocesorë
Që të rritet fuqia e kompjuterit është e nevojshme të lidhen më shumë procesor në një sistem të vetëm. Varësisht sa preciz janë të lidhur dhe çka është e ndarë mes tyre si resurs, këto sisteme quhen kompjuter paralel (multikompjuter ose multiprocesorë).
Kërkojë SO të veçantë.
Shpesh si variacion marrin SO për server.
SO per kompjutere personal (PC)
Puna e këtyre SO është që të ofrojnë ndërfaqe (Interffejs) të mirë për shfrytëzuesin.
Sot më të popullarizuara janë: Windows, Macintosh, Linux, etj.
Shfrytëzohen për: •Përpunim të tekstit, •Llogaritjeve tabelare, •Qasje në Internet, •Qasje në gjuhë programimi, •Qasje në lojëra, •Etj.
Llojet e Sistemeve Operative
Windows
- MS-DOS - Windows 95/98/Me/Vista/7/8
Mac SO
UNIX
Solaris
OS/2 nga IBM (SO i vjeter)
Windows
Sistemet operative të Microsoft për kompjuterët personal ndahen në tri familje: MS-DOS, Windows shfrytëzuesish (nga Consumer Windows – Windows 95/98/Me/Vista/7/8) dhe Windows NT.
MS-DOS
Në vitin 1981, IBM, si kompania më e fuqishme në botë për kompjuterë e prodhoi kompjuterin personal IBM 8088. Në atë kohë, ky kompjuter për një shfrytëzues të tipit ‘linjë komanduese’ (command line), shkonte së bashku me sistemin operativ 16 bitësh të njohur si MS-DOS 1.0.
Sistemi operativ përbëhej nga 8KB kod në memorie dhe përafërsisht i modeluar si CP/M, një sistem tjetër operativ për procesorët edhe më të vjetër 8080. Me kalimin e kohës, dolën edhe versione më të avansuara të MS-DOS, por sidoqoftë, ai mbeti një sistem operativ command line.
Windows 95/98/Me/Vista/7/8
I inspiruar nga paraardhësit e sistemit operativ Macintosh (i krijuar për sistemet Apple), Apple Lisa, Microsoft-i vendosi që MS-DOS-it t’i japë funksione grafike për përdorimin e ndërfaqes (grafic interface), i quajtur Windows (nga dritare). Megjithatë, Windows 1.0 dhe Windows 2.0, nuk kaluan mirë në treg. Windows 3.0 (i bërë në vitin 1990 për kompjuterët 386), e posaçërisht pasardhësit e tij, siç janë Windows 3.1 dhe 3.11 arritën një sukses të jashtëzakonshëm në treg. Në fakt, asnjëri prej këtyre versioneve të hershëm të Windows nuk ishin sisteme operative të vërteta, por ishin më tepër si user interfejsë grafik të ndërtuar mbi sistemin MSDOS, i cili ende kishte kontrollin mbi kompjuterin dhe sistemin e fajlleve.
Perparesite e Windowsit
Windows XP në vete përmban disa përparësi me qëllim që të lehtësojë instalimin dhe azhurnimin e Windows-it. Këtu mendohet për Windows Upate, Files and Transfer Wizard, si dhe në shumë magjistarë për detyra të ndryshme, njohja e të gjithë driverë-ve para daljes së këtij sistemi operativ, si dhe përmban metodë efikase për de-instalimin e këtij sistemi operativ dhe thyerjen në sistemin tjetër.
Windows Update – starton periodikisht nëse jeni të kyçur në internet e që ofron mundësinë e të gjitha shtesave (plotësimeve) që janë bërë nga ana e Microsoft-it, ashtu që versioni Windows-it të jetë sa më azhur dhe sa më kompaktë. Windows Update mund të startoni edhe manualisht sa herë që ju dëshironi. Files and Transfer Wizard – Elementi i parë në Windows XP është Files and Transfer Wizard veçori që shfrytëzuesit e kompjuterëve e kanë kërkuar 10 vjet me radhë. Files and Transfer Wizard ka mundësi të bartjes së datotekave të caktuara dhe përshtatjes nga një kompjuter në tjetrin Wizardi (Magjistari) – Në Windows XP ekzistojnë shumë magjistarë (Wizard) e që ju shëtisin nëpër proceset e komplikuara. Më të dëshiruarat janë Add Hardware Wizard dhe aNetwork Setup Wizard, që ofrojnë konfigurimin efikas të rrjetave kompjuterike.
Njohja e driver-ëve – Windows XP përmban driver-a për shumë pajisje duke i kyçur edhe skenerët, kamerat digjitale dhe printerët. Windows XP i njeh driver-ët gati të të gjitha pajisjeve që janë prodhuar para se të bëhet promovimi i këtij sistemi operativ. Më së miri është që të instaloni driver-ët që ju kanë ardhur me pajisje. Përdorimi i më shumë shfrytëzuesve – Windows XP përmban aftësinë që një kompjuter të mund të shfrytëzojnë shumë shfrytëzues, ku secili mund ta ketë shifrën e vet dhe pengon shikimin e fajllave të njëri tjetrit vetëm nëse diçka lëshohet për shikim qëllimisht. Grupimi i dritares aktive në Taskbar – Windows XP paraqet nga një kontroll për secilin aplikacion e që versionet e më hershme nuk e kanë pasur këtë mundësi. P.sh. nëse I keni hapur dhjetë dritare, emrat e të gjitha dritareve kanë figuruar në Taskbar dhe të gjitha këto kanë zënë vend dhe pastaj ka qenë e vështirë leximi i tyre, sepse për ti zënë të gjitha është zvogëluar pamja e tyre. Në Windows XP nëse aplikacioni ka më tepër dritare të hapura njëkohësisht, në Taskbar shihet vetëm emri i dritares së hapur ndërsa të tjerat paraqite nëse klikohet në butonin trekëndësh tek emri i dritares së hapur, me ç’rast hapet menyja rënëse dhe zgjidhet dritarja e dëshiruar. Komprimimi i fajllave ose follderave – Windows XP është sistemi i parë operativ I cili në vete e ka të integruar formatin Zip i cili mundëson komprimimin dhe dekomprimin e fajllave apo follderave.
Control Panel ne Windows
Kontrol paneli është pjese e Microsoft Windows graphical user interface i cili e lejon përdoruesin që të shikoj dhe manipuloje parametrat themelore të sistemit. Kontrol paneli ka qenë pjesë e pandarë e sistemit operativ Windows që prej lëshimit të parë (Windows 2.0) Që prej fillimi me Windows 95, Kontrol paneli është përfshiri si nje dosje speciale, folderi nuk ekzistonte fizikisht por ai vetëm përmbante shkurtesat të ndryshme si add or remove programs dhe internet options. Në versionin e fundit të windousit kontrol paneli ka 2 pamje, pamjen klasike dhe pamjen kategorike, dhe kjo është e mundur për të kaluar përmes një opsion që shfaqet në anën e majtë të dritares.
Në dritaren e Control Panelit gjenden shumë ikona të cilat shërbejnë për administrimin e sistemit. Më të rëndësishmet prej tyre janë: Administrative Tools; Programs and Features; Backup and Restore; Date and Time; Internet Options; User Accounts; .Net framework; Windows Update; Disc defragmenter; Disc cleanup; Task menager; System restore;
Task Manager
Task menaxher është një menaxher detyre, që jep informacione të detajuara në lidhje me kompjuterin dhe drejtimin e aplikaconëve, proceset, përdorimin e procesorit, aktivitetin e rrjetit dhe statistikat, dhe shërbimet e sistemit. Task menaxheri mund të përdoret gjithashtu për të përcaktuar proceset me prioritet më të madh, ndërprerjen e proceseve me forcë dhe që janë mbyllur. Task menaxheri u prezantua në Windous Nt 4.0. Versionet e mëparshme të Windous Nt përfshirë edhe zbatimin e task listës e cila ishte karakteristike shumë pak. Task lista ishte në gjëndje ti rreshtoj proceset dhe ti bëj vrasjen e tyre, ose krijimin e procesit të ri. Në windous xp vetëm menyja Shut down lejon hyrjen në stand by . Versionet e mëhershme të windousit si Microsoft Windows 3.x, Windows 95, Windows 98, kishin një program të njohur si deture për të shfaqur programet që aktualisht ekzekutohen.
UNIX
UNIX është sistem operativ i dizajnuar për të menaxhuar më shumë procese dhe shfrytëzues në të njëjtën kohë. I dizajnuar nga programuesit për programues, apo për përdorim në mjedise, ku shumica e shfrytëzuesve janë relativisht të sofistikuar dhe të angazhuar në projekte të zhvillimit të softuerëve. Fillimisht është shkruar si sistem operativ në laboratorët e AT&T Bell në vitin 1969. Nga viti 1975, sistemi i ofrohet institucioneve arsimore për përdorim. Duke plasuar versione, gjithnjë e më të reja, bëhet i popullarizuar, kryesisht në fakultete të shkencave kompjuterike.
UNIX
Sistemi UNIX është i pavarur nga hardueri (hardware independent), që d.m.th. se kodi i sistemit operativ është i shkruar në gjuhën e avancuar programuese C dhe jo në ndonjë gjuhë konkrete “assembly”; softueri i sistemit operativ lehtë mund të transferohet nga një sistem harduerik në tjetrin; dhe se aplikacionet për UNIX lehtë mund të transferohen në kompjuterë të tjerë me sistem UNIX.
Perparesite e SO UNIX
Sistemi operativ UNIX është më fleksibil dhe mund të instalohet në më shumë lloje të kompjuterëve, përfshirë këtu “main-frame” kompjuterët, superkompjuterët dhe mikrokompjuterët. Sistemi operativ UNIX është më i qëndrueshëm dhe nuk bije lehtë si Windows-i, pra kërkon më pak administrim dhe mirëmbajtje. Sistemi operativ UNIX ka të integruar më tepër siguri dhe mundësi për veprim sesa sistemi operativ Windows. Sistemi operativ UNIX posedon më shumë fuqi për përpunimin e të dhënave sesa sistemi operativ Windows. Sistemi operativ UNIX është lider në shërbime të rrjetit. Rreth 90% të internetit mbështetet në sistemin operativ UNIX, duke u drejtuar nga Apache server, web server-i më i shfrytëzuar në botë. Avansimet software-ike nga Microsoft-i shpesh herë kërkojnë nga përdoruesit/klientët që ti blejnë artikujt e tyre të azhuruar ose te rinjë, gjë që nuk kërkohet nga UNIX. Sistemi operativ UNIX frymëzon për qasje të reja në projektimin software-ik, si zgjedhja e problemeve me ndërlidhjen e paisjeve të thjeshta, në vend të krijimit të programeve të pandashme aplikative.
SO per kohe reale (Real Time)
Karakterizohen me vetin se e kanë kohën si parametër kyç.
Kompjuterët duhet të mbledhin të dhëna në lidhje me procesin e prodhimit dhe shfrytëzohen për kontroll të makinave në fabrikë.
Në kategorinë e SO të buta (soft) në kohë reale përfshihen: •Sitemet multimediale dhe •Audoi dixhitale.
SO në kohë reale më të njohura janë VzWorks dhe QNX (kjuːnɨks).
Përdoren në raste kur lind nevoja e kontrollimit të makinerive, instrumenteve shkencore, dhe sistemeve industriale. Një sistem operativ i këtij lloji, zakonisht ka një kapacitet shumë të limituar kundrejt interfejsit të përdoruesve, dhe nuk ka vegla për përdoruesin përfundimtar, pasi që delivrimi i këtij sistemi për përdorim bëhet në formë të një “pakoje të farkuar”. Një pjesë shumë e rëndësishme e këtij sistemi operativ është, se ai bën menaxhimin e resurseve ashtu që, pothuajse çdo herë kur paraqitet procesi i caktuar, sistemi do të reagon në po të njëjtën mënyrë në po të njëjtën gjatësi kohore. Këto lloj sistemesh operative përdoren për kontroll të proceseve nëpër centrale bërthamore, për shkak të saktësisë dhe stabilitetit të lartë në ekzekutimin e urdhrit.
SO te ngulfatura (Embeded)
Punojnë në kompjuterë dhe kontrollojnë pajisje të cilat nuk janë kompjuter.
Pajisjet të cilat kontrollohen kryesisht janë: •Televizorët, •Furra mikrovalore dhe •Telefona celularë.
Shpesh kanë karakteristika të sistemeve në kohë reale.
SO të ngulfutura (Embedded) janë PalmOS dhe Windows CE.
SO per paisje mobile
Janë të njohura si SO mobile ose platforma mobile. Këto SO kontrollojnë pajisjen mobile dhe informacionet në princip të ngjashëm si SO për PC. Për momentin janë në zhvillim mjaft të shpejt. Shumë versione përkrahin WI-FI, konekcion lokal dhe formate multimediale për njësi mobile. Metoda dhe përkrahje për teknologji të ndryshme të transferit të informatave. Shpesh quhen paisje të mençura. Pajisjet që udhëhiqen nga SO mobile janë: Smartphones, PDA (Asistent Personal Dixhtal), tablet kompjuterët, etj.
SO per kartela intelegjente (Smart Card)
SO më të vogla punojnë me smart kalrtela. Janë me madhësi të kartelës kreditore dhe përmabjnë çip të procesorit.
Kanë fuqi të procesorit më të dobët dhe kufizime në memorie.
Disa prej tyre mund të kryej vetëm një funksion, siç janë pagesat elektronike.
Mund të kryhen edhe më shumë funksione në të njëjtën smart kartelë.
Konfigurimi i Windows 7 (Disku dhe paisjet)
Puna me disqe Përgatitja: – Selektoni tipin e particionit: •Master boot record (MBR) •GUID partition table (GPT) »Tabela e particionin GUID – Selektoni tipin e diskut: Disku Bazik kundrejt Diskut Dinamik »Basic Disk vs. Dynamic Disk – Ndaje diskun në particione ose vëllime •Divide disk into partitions or volumnes – Tipi i sistemit të fajllit – File system type: FAT (File Allocation), FAT32, NTFS, exFAT
Kuptimi i stilit te particionit
Kuptimi i tipeve te diskut
Tipi i diskut themelor (bazik)
Particionet Primare
Nje particion primar mund të përmbaj një sistem operativ me vete me ndonje fajll të dhenash (p.sh. fajllat e programit ose fajllat e shfrytëzuesit).Para se sistemi operativ të jetë i vendosur,particioni primarë duhet të jëtë i formatizuar logjikisht më një fajll sistem të cili e përkrah sistemi operatv. Nëse kini shumë particionë primare në hard diskun e juaj,vetëm një particion primar mund të jetë i dukshëm dhe aktiv gjatë në një kohë. Particioni aktiv është particioni nga I cili një sistemi operativ fillon startimin e kompjuterit. Particionet tjera active janë te fshehura, dhe ndalojnë të dhënat e tyrer të jenë të qasura. Kështu që të dhënat në një particion primar mund të jenë të qasura veten nga një sistem operativtë të vendosura në atë particion. Nëse planifikoni të vendosni më shumë së një sisteme operative në hard diskun e juaj,siqë duket nevojitët krijimi i shumë particionëve primare; shumë particionë primare mund të jenë të startuara vetem nga një particion primar.
Particionet e zgjeruara
Një particion i zgjeruar është para së gjithash një kuti më të cilën ju beni një ndarje tjetër fizike në hapsiren e diskut tuaj nga krijimi i një numri të pakufishem të particioneve logjike. Mund të krijoni një particion logjik deri sa particioni i zgjeruar bënë ruajtjën e të dhënave.Pasi të jetë i krijuar, particiono logjik duhët te jetë i formatizuar logjikisht,por secili mund të shfrytëzoj fajll sistem të ndryshme. Një particion i zgjeruar është i krijuar nga hapsira e lirë. Mund të jetë vetëm nje particion i zgjeruar në një hard disk, kështu që të përfshihët e gjithë hapsira e lirë në particionin e zgjeruar. Për dallim nga particionët primarë,partcionet e zgjeruar nuk mund të formatohët. Particionët e zgjeruara ndahën në segmente. Qdo segment është drive logjik. Ju mund ta caktoni një shkronjë si drajvit(drive) për qdo draiv logjik dhe ta formatizoni atë më fajll sistem.
Kuptimi per tipet e diskut - Tipi i diskut dinamike: Një particion i vetëm që okupon krejt diskun Krijon vëllimin e pafundëm nën particionin Tipet e vëllimeve:
- Vëllim i thjeshtë •Vëllim i shtrirë-Spanned volume (JBOD) •Vëllimi (RAID-0) •Vëllimi (RAID-1) •Vëllimi RAID-5
Ju mund të konvertoni disqe bazikë në ruajtjën dinamike dhe pastaj të krijoni volume të Windows 2000 dhe Windows XP. Shikoni së cili llojë i volumev është i përshtatshëm dhe i nevojitët për shfrytëzim të efektshëm në hapsirën e diskut dhe interpretimit. *Volumi i thjedhë ( simple volum) përmban hapsirë të diskut nga disku i vetem dhe nuk është tolerant në gabime. *Spanned volume përfshinë hapsirën e diskut nga disqët e shumëfishta (deri në 32).Windows 2000 dhe Windows XP shënon të dhënat në volumin spanned në diskun e parë, dukë kompletuar hapsirën dhe vazhdon në këtë mënyr më gjdo disk i cili është I përfshir në volumin spanned.Spanned volume nuk është tolerant në gabime. Nëse ndonjë disk në spanned volum dështon, të gjitha shënimët në tërë volumin humbin. *Volumet striped (volume me shirita) është kombinim i fushave të hapsirës së lirë nga hardisqët e shumta, deri në 32,në një volum logjik, në volum më shirita ( striped volum). Nëse disku në volumin striped deshton,shenimet në tërë volumin humbin.
Kuptimi i Fajll Sistemit •FAT: – 16-bitësh ose FAT16 – Limituar deri 4GB particion •FAT32: – 32-bitësh
– Limituar deri 2 TB particion – Madhësia e limituar e fajllit deri 4GB – Window 7 mund të krijon deri 32GB particione
Kuptimi i Fajll Sistemit exFAT: – Tabelë e allokimit të fajllit të allokuar ose FAT64
•Extended File Allocation Table or FAT64 – Limituar deri madhësinë 64 zetabyte •Limit to 64 zettabyte in size (1 zettabyte = 1 billtion terabyte) – Window 7 madhësia maksimale është deri 512TB •maximum size is 512 TB
•NTFS (New Technology File System)
FAT
Fajll sistemi FAT përdorët nga DOS-i,Windows 3.x,dhe Windows 95(në shumicën e instalimeve).Fajll sistemi FAT gjithë ashtu është i pranishëm edhe nga Windows 98\Me\NT\2000, dhe nga SO\2. Fajll sistemi FAT karakterizohet më shfrytëzimini tabelës fajllë shpërndarës(FAT) dhë clusterës.FAT është zemra e fajll sistemit,për shkak të sigurisë,FAT është i dyfishuar për ti mbrojtë të dhenat nga fshirja e rastesishme. Clusterat janë njësit më te vogël e sistemit FAT për ruajtjën e të dhënavë,një clustër përmban një numër të caktuar të sektorëvë në disk.FAT-i gjithëashtu regjistron se cilet kllustera shfrytëzohen,dhe cilët janë të pashfrytëzohen,dhe se ku janë të vendosur fajllat permrendaë ktyre kllusterave(clusters).
FAT 32
FAT32 është fajll sistem që mund të shfrytëzohet nga Windows 95 OEM servile Relase 2(verizioni 4.00.950B),Windows 98,Windows Me,Windows 2000 dhe Windows XP.Mëgjithat,DOS,Windows 3.x,Windows NT 3.51/4.0,verizionet e me hershme te Windows 95 dhe SO|2,nuk e njohin FAT 32 dhe nuk mund të startoj(boot) ose të shfrytëzoj fajlla ne disk apo particion. FAT32 është një permirsim i fajll sistemit FAT dhe është i bazuar në fajllat e 32 bitave të caktuar në tabelen hyrëse,me mirë se 16 bita në tabelen hyrëse të përdorur nga FAT sistemi.Si rezultat FAT32 përkrah diskun më të madhe ose madhesinë e particionit(deri 2 terabajt). Fajll sistemi FAT32 përdor kllastera më të vogel se fajll sistemi FAT,ka regjistra startues(boot records),të dyfisht dhe veqori të direktoriumit – root-qe mund të jetë I qfard madhesi dhe mund të vendoset kudo në disk apo particion. Në diskun ose particionin FAT32,mundë të shfrytëzoni tëgjitha :Partition Magic,Boot Magic per veq Resize root është i pa nevojshem për FAT32 etj.
NTFS
NTFS(New Technology File System) është i mundshëm vetem nga Windows 98 NT\2000 dhe XP. NTFS nuk rekomandohet të përdoret në disqet që kanë më pakë se 400MB sepse shfrytëzon një hapsirë të madhe ne strukturimin e sistemit. Struktura qendrore e fajll sistemit NTFS është MFT( Master File Table – tabela e fajllave kryesor),NTFS në tabelen kryesore të fajllit mban kopjë të shumfishta të pjesve të veqanta për mbrojtjë kunder korruptimit opa humbjevë të të dhenave.Sikurse FAT dhe FAT32,NTFS përdorë cluster të ruan të dhenat të e fajllave,megjithatë madhesia e klasterave nuk është e varur nga madhesia e diskut ose particionit.Madhesia e një kllasteri është 512bajt,pa marrë parasyshë se një particion është 500 MB ose 5GB.
Perdorimi i disk menaxhimit Snap-In Pamja e disk menaxhimit: – Lista e diskut – Vëllimit i diskut – Pamja grafike – Paraqet vetëm 2 pamje në të njëjtën kohë •Karakteristikat fizike të diskut – Të përgjithshme •General – Vëllimet •Volumes – Drajvi •Driver – Detajet •Details
Perdorimi i disk menaxhimit Particioni ose karakteristika e vëllimit – Të përgjithshme – Mjetet
– Ndarja – Siguria – Versionet paraprake
•Incializimi i disqeve. •Selektimi i stilit të particionit •Konvertimi i disqeve bazë në disqe dinamike
•Krijimi i particioneve dhe vëllimeve •Zgjerimi, zvogëlim dhe fshirja e vëllimeve •Formatimi i particioneve dhe vëllimeve
•Caktimi dhe ndryshimi i drajvave dhe shtegut •Ekzaminimi dhe menaxhimi i karaktersitikave të diskut
Shtimi i diskut të ri
Ndryshimi i stilit të particionit – x86-based computer: MBR default
Konvertimi i diskut bazë në diskun dinamik – Duhet të siguroheni se keni hapësirë të mjaftueshme të diskut – Mos e konvertoni në dinamike nëse kompjuteri është multi-boot (ngritje) – Nuk mund të konvertoni removable në disqet dinamike – Nuk mund të konvertoni drajvat që përdorin madhësinë e sektorit më të mëdha se 512 – Për të konvertuar në diskun bazë, mund të fshini vëllimin dinamik
Krijimi i particioneve dhe vëllimeve
– Formatimi i particionit – Fajll sistemi
– Madhësia e njësisë së allokimit (madhësia e sektorit) – Vëllimi i labelës – Formati i shpejt
– Mundëson fajllin dhe kompresionin e folderit
Puna me VHD
Çfarë është VHD? VHD boot nativ:
– Azhurimi i imazheve offline
– Standardizimi i formatit të imazhit – Vendosja e testimit të imazhit – Menaxhimi i konfigurimit të stacionit të punës ( Workstation).
Permbledhje – Instalimi i Windows 7
