CLAUDE LEVI-STRAUSS - ΦΥΛΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΦΥΛΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

•

οι

r ,

.

'

CLAUDE LEVI-STRAUSS .

ι .

ι

,

φγΛΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ φγΛΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ 1ΕΤ ΦΡ ΣΗ

ΣΙΟΣ ΔεΥτεΡΗ

. ΣΤΕΦ ΚΔ

ΗΣ

ΣΗ

·c

Η έκδοση αυτή συνενώνει για πρώτη φορά σ' έναν τόμο δύο σημα­ ντικά κείμενα του

εβί-Στρος, που σε πρώτο επίπεδο σηματοδοτούν

τη στράτε ση του μεγάλου στοχα.στή στη μάχη κατά των ρατσιστικών προκαταλήψεων, καθώς δημοσιεύτηκαν αρχικά και τα δύο υπό την αιγίδα της Ο νέσκο. Το πρώτο είναι το γνωστό και πολλές φορές δημοσιευμένο «Φ λή και Ιστορία» του 1952. Το δε 'προ είναι το άγνωστο για μεγάλο χρονικό διάστημα «Φ λή και Πολιτισμός» του 1971. Το κείμενο αυτό φαίνε­ ται να τραβάει την προσοχή μετά τη δημοσίευσή του στο πλαίσιο της συλλογής Le regard eloigne το 1983. Και τότε όμως μπαίνει στο στόχαστρο �

κατά κάποιο τρόπο «προβληματι

εκφράζει μια ρήξη το

συγγραφέα σε σχέση

καθώς φαίνεται να βασικές έννοιες της

σκέψη του, όπως είχαν αποτ πωθεί στο « πρόλογος του Michel Izard δίνει την νων,που αποτελούν κλειδιά για τη σκέψη τού Λεβί-ΣτΡ . επιχειρήματα υπέρ της θέσης της ρήξης καθώς και τις

ιατ πώσεις του ίδιου

του συγγραφέα σχετικά μ' α τό το θέμα.

1

EΚ1WΣEIΣ ΠΑΤΑΚΗ

CLAUDE LEVI-STRAUSS

φγΛΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ φγΛΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

MICHEL IZARD ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Δ. ΣΤΕΦΑΝΗΣ

ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ

�EΚΔOΣEIΣ φΠΑΤΑΚΒ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Π ρόλογος του Michel Izard

9 27

Φ υλή και ιστορΙα 1. Φυλή και πολιτισμός . .

29

2. Ποικιλομορφία των πολιτισμών

33

3. Ο εθνοκεντρισμός

38

...... .

4 . Πολιτισμοί αρχαϊκοί, πολιτισμοί πρωτόγονοι

45

5. Η ιδέα της προόδου ..

51

.

.

... . .. .

.

6. Στάσιμη ιστορία και συσσωρευτική ιστορία

57

7 . Η θέση του δυτικού πολιτισμού

66

8. Τύχη και πολιτισμός . . ....

71

9. Η συνεργασία των πολιτισμών 10. Η διπλή έννοια της προόδου

Φυλή και πολιτισμός

82 90 97

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Από τη στ ιγμή που εμφαν ίζοντα ι στη Γαλλία με το ίδ ιο ε ξώφυλλο δ υο γραπτά του Claude Levi -Strauss , το « Φυ­ λή και ιστορ ία » κα ι το « Φυλή κα ι πολιτ ισμό ς » , που φαί ­ νεται ότι συνενώθηκαν σε τό μο -πολύ πρό σφατα- μόνο σε ισπαν ική μετάφραση ', δ εν ε ίνα ι ανώ φελο να θ υμ ίσου­ με τις περ ιστάσε ις κάτω από τις οπο ίες τα κε ίμενα αυ­ τά δημοσιε ύτηκαν αρχικά , και στ ις δ υο περ ιπτώ σε ις υπό την α ιγ ίδ α της Ο υν έσκο, κα ι τους λόγους για τους οπο ί ­ ους γνώ ρ ισαν αντ ίθ ετες, τουλάχιστον, εκδοτ ικ ές πορε ί ες. Το 1949, με ε ισήγηση του Ο ικονομ ικού και Κο ινων ικού Σ υμβουλίου των Ηνωμ ένων Εθνών, η Ο υν έσκο εγγράφε ι για συζήτηση στην ημερήσια δ ιάταξη της Γεν ική ς της Συ­ ν έλευσης , που ήταν τότε υπό προετο ιμασία, τρία θέμ ατα σχετ ικά με τον αγώνα κατά των φυλετικών προκαταλή ­ ψεων που η υ ιο θέτησή τους θα οδηγούσε τον Ο ργαν ισμό να «αναζητή σε ι και [ ] να συγκεντρώσε ι τα επιστημονι ­ κά δ εδομ ένα που αφορούν τα ζητή ματα φυλή ς », «να δ ια ­ δώσε ι σε ευρε ία κλίμακα τα επ ιστημονικά δεδομ ένα που . . .

1. Raza Υ cultura, Μαδρίτη, Catedra (Τeοrerna)/Εκδόσεις Ουνέσκο, 1993, εισαγωΥή του Manuel Garήdο' ευχαριστούμε τη Joelle Rostkow­ ski, χάρη στην οποία μπορέσαμε να γνωρίσουμε αυτό το έργο. Οι ευ­ χαριστίες μας απευθύνονται επίσης στον Gerard Lenclud, για την προ­ σεκτιΚ'ή ανάγνωση μιας πρώτης εκδοχής αυτού του προλόγου, και στον Claude Levi-Strauss, για τη φιλική και ευμενή αντιμετώπιση.

10

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

συγκεντρώθηκαν κατ' αυτό τον τρόπο » κα L « να προεΤΟL ­ μάσε L μ Lα εκπωδ ευΤLκή εκστρατε ία στηΡLγμένη π άνω σ' αυτά τα δ εδ ομ ένα » . Ακολου θο ύν μ Lα συνεδρ ίαση εκπρο ­ σώπων των εΠLστημών που καλο ύντω να συμβάλουν στην πραγματοπο ίηση ενός τέΤΟLO υ προγράμματος (1949) κω η δημοσίευση δυο δLακηρύξεων (1950, 1951) από ανθρώπους της εΠLστή μης: η πρώτη προερχόταν κατ' ουσ ίαν από EL­ δLκούς των ΚOLνων Lκών εΠLστημών (ανάμεσά τους ο Claude Levi -Strauss) , η δ ε ύτερη αποκλε LσΤLκά από βωλογLκο ύς αν θρωπολόγους κω γενεΤLστές. Στην πορε ία της συλλογL­ κής σκ έψης που αναπτύχθηκε κατ' αυτό τον τρόπο κω την οπο ία εμπερ Lέχε L εν μ έρε L το σύγγραμμα Le Concept de race (Η έννΟLα της φυλή ς) , την προσοχή θα τραβήξουν κυρ ίως τα φυλλάδLα της σε φάς « Το φυλεΤLκό ζήτημα ενώΠLον της σύγχρονης ε ΠLστή μης » ' αν ά μεσά τους το Race et histoire ( Φ υλή κω Lστορ ία) (1952)3, που ανατυπώθηκε μα­ ζί με άλλα το 1960 στο συλλογLκό έργο Le Racisme devant Ιa science4, κω που θα προσεγγίσε L ένα ευρύ ΚΟLνό μετά την

2. Παρίσι, Ουνέσκο, 1953. 3. Race et histoire, Παρίσι, Ουνέσκο (< των δ-ημοσιεό-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

11

ένταξή του στο Anthropologie structurale deux (Δομική αν­ θρωπολογία δύο) (1973, ανατ. 1996) και τις δυο εκδόσεις σε τό μο (1961, 1987) που συνοδ εύτηκαν από το κλασικό στη συν έχεια κ ε ίμενο του Jean Pouillon « L'reuvre de Claude Levi -Strauss» , το οπο ίο αρχικά ε ίχε δημοσιευτε ί στο περιοδ ικό Temps modernes (1956). Αν η τύχη που επιφυλάχτηκε στο « Φυλή και πολιτι­ σμός »5 ήταν εντελώς δ ιαφορετική από εκείνη που ε ίχε γνω­ ρίσει το «Φυλή και ιστορ ία », αιτία ε ίναι, κ ατά τρόπο άμε­ σο, το «αρκετά χαριτωμ ένο σκάνδ αλο »6 που προκάλεσε -τουλάχιστον στους κόλπους της O υνέσκ � η δ ιάλεξη την οπο ία κλήθηκε να εκφωνήσει ο Leνi-Strauss, το 1971, με την ευκα ιρία της έναρξης του Δ ιεθνούς Έτους αγώνα εναντίον του ρατσισμού . Σ υγκεκριμ ένα, καταλόγισαν στην ομιλία του Levi-Strauss του 1971 ότι συναντούσε ως ένα β αθ μό ε­ κε ίνη του Levi-Strauss του 1952. Σχετικά με την ανεκδοτι­ κή πλευρά αυτού του επεισοδίου, ο Levi-Strauss παρείχε ε­ ξηγήσεις στις συζητήσεις του με τον Didier Eribon7, αφού σεων της Ουνέσκο στη δεκαετία του πενήντα, πβ. επίσης: L 'Originαlite des cultures, son r8le dαns Ια comprehension internαtionαle, Παρίσι, Ουνέσκο (<
12

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

προηγουμ ένως, στον πρόλογο του βιβλεου του Le Regard tloignt 8, στο οπο εο το « Φυλή και πολιτισμό ς » αποτελεε το πρώτο κεφάλαιο, αντέκρουσε τις κατηγορ εες που του α ­ πη ύθ υναν. Η Ο υν έ σκο δ εν κράτησε ωστό σο γ ια πο λύ καιρό κακ εα στον Levi-Strauss επειδή ε εχε απομακρυνθ ε Ι από το συμβατικό λόγο που αν έ μεναν από αυτόν, αφού, στο τ έλος του έτους 1971, η επετηρ ίδ α της, η Revue internationale des sciences sociales, δημοσ ίευε το κε ίμενο της δ ιάλε ξης . Η αλήθ εια επιβάλλει να πο ύ με ότι αυτή η φι­ λο ξεν ία δ ε συν έβ αλε καθόλου στο να γ ίνει γνωστό τΟ « Φυ λή και πολιτισμό ς » , όπως άλλωστε δ ε συν έβ αλε και η συμπερ ίλη ψή του σε μια μεγάλη συλλογή κεψ ένων του Levi -Strauss και για τον Levi -Strauss , που εκδόθηκε τΟ 1979. Όλα δ ε ίχνουν ότι το « Φυλή και πολιτισμ ό ς » τρά ­ β η ξ ε την προσοχή μόνο μετά τη δημοσ ίευσή του στο Le Regard tloignt το 1983. Α υτέ ς οι χρονολογικ ές ενδ ε ίξ εις έ ­ χουν τη σημασΙα τους, δ ιότι στα χρόνια που ακολου θ ο ύν αμ έσως μετά το 1983 ξ εκ ίνησε μια καθ αρά ιδ εολογική δίκη εναντ ίον του συγγραφ έ α του « Φυλή κα ι ιστορ ία » και του « Φυλή και πολ ιτισμό ς » σχετικά με την υποτιθέ ­ μενη «ρήξη » που μεσολάβ ησε μεταξύ των δύο κεψ ένων. Ο Levi -Strauss την περιέβ αλε με τη μορφή ενό ς «απο­ λογισμο ύ » -που δ εν κατονομ άζεται αλλά που φανταζό ­ μαστε την απ όχρωσή του- μ ιας η θ ική ς και πολιτικής δ ιαδρομή ς τριάντα περ ίπου ετών- έτσι, έστω και αν χει­ ροτέ ρευε τη θέ ση του, φρ ό ντισε στην εισαγωγή του Regard tloignt να σημειώ σει τον « επίκαιρο ακό μα » χαρα­ κτήρα του δ ε ύτερου από τα δύο κε ίμενα, καθώ ς η επι­ καιρότητα του πρώτου δ εν έθ ετε προφανώ ς πρόβλημα Μνήμες μακρινές και πρόσφατες και «Μετά δύο

έτη», μτφρ. Κατρίν

Κολλέ, Ολκός/Μικρή Άρκτος, Αθήνα 1998 (πβ. 8. Le Regard eloigne, σ. 13-16.

218-220).

σ.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

13

( εκτό ς ίσως , σε κάποια σημε ία, για το συγγραφέ α του) . Σχετικά με το « Φυ λή και ιστορ ία » και τις «πρ ώτες α­ λήθ ειες» που ισχυρ ίζεται ότι παρουσίασε σ' αυτό, ο Levi­ Strauss δηλώνει στον Eribon: « Μ ε λίγα λόγια προσπα­ θο ύ σα να συμβ ιβάσω την έννοια της προόδου με τον πο­ λιτισμικό σχετικισμό », επιχειρώντας να «μετατοπ ίσω το κέντρο βάρους του προ βλή ματος»9. Η έννοια της προό ­ δου ε ίναι σ' εμάς οικε ία, ιδ ια ίτερα όταν αυτό το «εμάς » υπονοε ί τη Δύση. Από τη στιγμή που δ ιαπιστώθηκαν το πλήθος και η ποικιλομορφ ία των πολιτισμών , όλα συμ­ β α ίνουν σαν να θεωρήθηκε η Δύση ένα όργανο αξ ιολόγη ­ σης του «πολιτισμικο ύ » επιπέδ ου που επιτε ύχθηκε σε καθέναν από αυτο ύ ς. Β ασική αναφορ ά , από την εποχή της β ιομηχανικής επανάστασης του 190υ αιώνα, παραμέ ­ νει ένας β αθ μό ς πολ ιτιστική ς προόδου που ταυτ ίζεται πλήρως με το βαθ μό τεχνική ς προόδου. Α ς δο ύ με το ε­ ρώτημα, που τέθηκε αρχικά από την Ο υνέσκο, της « συ ­ νεισφοράς των ανθρώ πινων φυλών στον παγκόσμιο πολι­ τισμό » . Είναι δ ιπλά προβληματικό. Από τη μια πλευρά , επειδή επικαλε ίται ένα δυσεύ ρετο παγκόσμιο πολιτισμό , το βασικό ενδ ιαφ έρον του οπο ίου , αν υπή ρχε, θ α β ασι­ ζόταν σε μια ανεπανόρ θωτη έλξη για τη δ ιαφοροπο ίηση που δ ε θ α παρ έλειπε να εκδη λώσει. Από την άλλη πλευ­ ρά , επειδή η δέσμευση στον αγώνα κατά των φυλετικών προκαταλήΨεων που προτάθηκε στους ανθ ρώ πους της ε­ πιστή μης στην αρχή της δ εκαετ ίας του πενήντα θέτει ως αρχή ακριβώς την ύ παρ ξη των φυλών . Είναι αλήθ εια ότι η Ο υνέσκο ξεκινά την εκστρατε ία της σε μια στιγμή που η «φυσική » ανθ ρωπολογία θ εωρε ί τη φυλή μια πραγμα­ τικότητα , ενώ δυο δ εκαετίες αργότερα οι παλιές «φυλε­ τικέ ς » κατηγορ ίες θ α αρχίσουν να παραχωρο ύν τη θέση 9. Μνήμες μακρινές και πρόσφατες, σ. 218.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

τl)uς στους οπαδο ύς της γενετική ς των λαών, ό πως ακρι­ ,3'�ς ζητά ο Levi-Strauss στη δ ιάλεξη του 1971, πράγμα 7:')U επρ ό κε ιτο να του στοιχίσει πο λύ αργότερα, κατά :τφίεργο τρόπο, την κατηγορ ία για «βωλογισμό ». Η δ ιαπ ίστωση της ποικιλομορφ ίας των πολ ιτισμ ώ ν μτορε ί να ε ίναι -για τη Δύση είναι- στη βάση της έννοι­ α; μιας α ν ι σότητας των πολιτισμών, σαφή ε ικόνα της 07':')Ιας δίνει η συνύ παρξη, στον ίδ ιο χώρο και στον ίδ ω 'Ί.ρόνο, πολιτισμών ικανώ ν να θ εωρη θ ο ύν ως μαρτυρ Ιες -χνη, επιβ ιώσεις, παλιέ ς μορφέ ς που θ εωρε ίται ότι έχουν 7'::ιγιω θ ε ί- δ ιαδ οχικών σταδίων μιας πορε ίας προς μια <:ι)όοδ ο, η σκοπιμότητα της οπο ίας θ α πρ έπει να έχει ο­ ριστε ί ε κ των προτέρων. Η ισοδ υναμΙα ποικιλομορφίας­ ω ισότητας που προκύπτει από την ιδ εολογ ία της τεχνι­ Χ11ς προόδου παραβ ιάζε ι την αρχή του πολιτιστικού σχε1ccισμΟύ, αρχή για την οπο ία ο Levi-Strauss ποτέ δ εν έ1:ocψ ε να θ υμ Ιζει ότι αποτελε Ι «μια από τις βάσεις της ε6�oλoγική ς σκέψης», ως προς το ότι «κανένα κριτή ριο δεν επιτρ έπει να κρ ίνουμε με απόλ υτο τρόπο έναν πολι1�ιψό ως ανώτερο από έναν άλλο » 10. Ο ορισμό ς αυτός Λαμβάνει υπόψη τον πολ ιτιστικό σχετικισμό γε νικά ή , α­ �εναντι στη «γνωστική » παραλλαγή του, η 'αναφορά σε μιoc κρ ίση που γίνεται « με απόλυτο τρόπο » έχει αξΙα ε­ �ειδή η έ μφαση δΙνεται σε μια εκλεκτική ε u αισθησ Ια στην παραλλαγή που στο εξής χαρακτηρ ίζεται «η θ ική » ; Γ\ωρ ίζουμε ότι ο Levi-Strauss ε ίναι υπερβ ολ ικά προση­ Ν.μ ένος σε μια ευρε ία έννOLα του σχετικισμού -θ α επα­ νέλθουμε σε αυτό- ώ στε να μην προκρ ίνει τη δ ε ύτερη υ1tcθ εση στην ανάγνωση μιας φράσης για τη σημασία της 01tο Ιας δύσκολα μπορο ύ με, τουλάχιστον ως ένα β α θ μό , να αποφασ ίσουμε. 10. Στο ίδιο,

σ.

219.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

15

Μ ε αυτά τα δ εδομ ένα, 'Υ] «ποικιλομορφ ία » ε ίναι μ ια έννοια λιγότερο απλή στον ορισμό Τ'Υ]ς από ό ,τι φα ίνεται, καθώς οι πολιτισμο ί « δουλεύ ονται » από δ υνά μεις που ε ίναι σε θέσ 'Υ] να οδ'Υ]γήσουν τόσο προς τον τονισμό των δ ιαφορών ό σο και προς το μετριασμό τους. Στψ ερώτ 'Υ]­ σ 'Υ] « Μήπως οι ανθρώ πινες κοινων ί ες προσδ ιορ ίζονται ως προς τις αμοιβ α ίες σχέσεις τους από κάποιο βέλτιστο σ 'Υ]­ με ίο ποικιλομορφ ίας, πέρα από το οπο ίο δ ε θα μπορού ­ σαν να προχωρή σουν, αλλά και κάτω από το οπο ίο δ εν μπορο ύν πια να κατέβ ουν ακ ίνδ υνα ; »I1, ο Levi-Strauss κάνει μια αποφασιστική μετατόπισ 'Υ] ως προς Τ'Υ] θ εώ ρ 'Υ]­ σ 'Υ] Τ'Υ]ς ποικιλομορφ ίας: « Δ εν οφε ίλεται τό σο στην απο­ μόνωσ 'Υ] των ομ άδων όσο στις σχέσεις που τις ενώνουν »12. Ο σχετικισμό ς του Levi-Strauss , επιβεβαιώνοντας τη νομιμότητα της ύπαρξ'Υ]ς κάθ ε πολιτισμού -μια νομιμό ­ Τ'Υ]τα, η οπο ία, μέσα στη ν ι στορία, αποκτά τη μορφή της αναγκαιότητας-, δ εν αντιμετωπ ίζε ι λοιπόν τους πολιτι ­ σμο ύ ς ως κλειστού ς κόσμους, η σταθ ερή αξία των οπο ί ­ ων θ α μπορο ύσε να εκφραστε ί με την απαραβίαστη α­ δ ιαφάνεια του καθ ενό ς απ' αυτο ύ ς απέναντι στους άλ ­ λους, καθώς υπάρχει τό σο μεγάλη αλήθ εια στο γεγονός όη «το αποκλειστικό πεπρωμ ένο, το μοναδ ικό μειον έ ­ κτημα που μπορε ί να ταλαιπωρή σει μια ανθρώ πινη ομά ­ δ α και να την εμποδίσει να ολοκλ'Υ]ρώσει πλήρως τη φ ύ ­ σ 'Υ] Τ'Υ]ς, ε ίναι το να ζει μόνη »13. Πέρα από το ότι οι πο­ λιτισμο ί δ εν αγνοο ύν ο ένας τον άλλο, και παρά τις δ ια­ φορετικές, και μ άλιστα αντιτιθέ μενες ακό μα, αναπαρα­ στάσεις, τις οπο ίες δ ιαμορφώνουν μόνοι τους και μ έσα από τους άλλους, όχι μόνο δ εν ε ίναι μόνοι στον κό σμο 1 1 . Φυλή και ιστορία, σ. 40' πβ. επίσης Le Regard eloigne, σ. 1 5. 1 2 . Φυλή και ιστορία, σ. 42. 1 3. Στο ίδιο, σ. 1 08.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ:

16

αλλά , ακόμα, μ έσα από τη «συνεργασία » τους ή τη συμ­ μετοχή τους σε «συνασπισμο ύς » , γεννιούνται, σε περιο­ ρ ισμ ένα πλα ίσια, οι λίγο πολύ μεγάλες και παραγωγικές ακολουθ ίες συσσωρευτική ς ιστορ ίας που σφυρηλάτησαν το πεπρωμ ένο των κοινωνιών . Από την άποψη αυτή , υ ­ πάρχει πράγματι «συνεισφορά » των πολ ιτισμώ ν -όλω ν των πολιτtσμώv- στ ΎJV ιστορ ία της αν θ ρωπότητας, κ άτι που αποτελε ί έναν τρόπο μεταξύ άλλων να πο ύμε ότι η έννοια της προόδ ου παραπέμπει απλώς σε εκε ίνη μιας μονόδρομης ε ξέλιξης, η οπο ία, από τη στιγμή που τ ίθ ε­ ται η παγκοσμιότητα της ιστορικότητας, θ α παραχωρο ύ ­ σε σε κάθ ε κοινων ία και κάθ ε πολιτισμό ένα καθ εστώ ς ι­ στορικότητας που θ α ήταν αμετάκλητα δ ικό τους . Στο μ έτρο που κάθ ε ιδ ια ίτερος πολιτισμός ε ίναι κάτο­ χος ενό ς τμή ματος, ό σο μικρό κι αν ε ίναι αυτό , ενό ς κοι­ νο ύ αγαθ ο ύ της ανθ ρωπότητας, η πολιτισμική ποικιλο­ μορφ ία πρ έπει να δ ιατηρη θ ε Ι « Φα ίνεται ωστό σο -ξανα­ β ρ ίσκουμε στο Φυλή και ι στορ {α- ότι η ποικιλομορφ ία των πολιτισμών σπάνια εμφαν ίστηκε στους ανθ ρώ πους όπως ε ίναι πραγματικά : ένα φυσικό φαινό μενο που προ ­ κύπτει από άμεσες ή έ μμεσες σχέσεις μ εταξύ των κοι­ νωνιών. Θ εωρήθηκε περισσότερο ως ένα ε ίδος τερατουρ­ γήματος ή σκανδάλου. Σ ε αυτά τα θέ ματα η πρόοδος της γνώσης δ εν κατάφερε τό σο να δ ιαλύσει αυτή την αυτα � πάτη προς όφελος μιας ακριβέστερης θ εώ ρησης, ό σο να την αποδ εχτε ί ή να β ρει το μ έσο να την υπομε ίνει »14. Ο Levi -Strauss προσεγγίζει εδώ το ζήτημα του ε θνοκεντρι­ σμού χρησιμοποιώντας έναν όρο κοινή ς χρήσης στους αν­ θρωπολόγους προκειμ ένου να χαρακτηρ ίσει την τάση κά ­ θ ε κοινων ίας και κάθ ε πολιτισμο ύ (κάθ ε « έθνους ») να μη δ ιαχωρ ίζουν την εικόνα και την υπεράσπιση της άποψης 1 4 . Στο ίδιο, σ. 43 .

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

17

που έχουν για τον κόσμο --δοξασ(ες, α ξ(ες, γνώσεις- από τη λ(γο πολύ ρητά εκφρασμ ένη απ ό ρριψη των κατα­ σκευ ών (δ ιας φ ύ σης που ΠΡOέΡΧOνΤα L από άλλους κό ­ σμους, αρχίζοντας συχνά από τους γεωγραφικά , ιστορι­ κά , πολιτισμικά κτλ . κοντινότερους . Η ε θνολογ ία μάς δ( ­ νει πολλά παραδ ε ίγματα κοινωνιών των οπο ίων οι εκ­ πρό σωποι κατονομ άζονται από μόνοι τους με έναν όρο μ έσω του οπο ίου δ ιατηρούν το μονοπώλιο μιας ανθρω­ πότητας την οπο ία αρνOύνΤα L στις κοινων ίες που τις πε­ ριβάλλουν, ενώ οι αντιλήψ εις του εν λόγω κόσμου προ­ έΡΧOνΤα L α πό ΤΎj μαρτυρ ί α της ίδ ιας πνευματική ς έ ­ μπνευσης. Δ ε χρειάζεΤα L ό μως καθόλου να επικαλεστού ­ με το ένα ή το άλλο από τα αναρ ίθ μητα γεγονότα που καταγράφOνΤα L σχετικά μ ' αυτό το θέ μα για να κατα­ νοή σουμε ότι ο ε θνοκεντρισμό ς ε ίναι «το καλύτερα μοι­ ραζόμενο πράγμα του κό σμου» '5, που δ εν ξεφεύγει από κανέναν πολιτισμό και κανε ίς από εμ άς δ ε θα μπορού σε να απαλλαγε ί από συνη θ ισμ ένες ή τυχα ίες αντιδράσεις που λίγο πολύ προκύπτουν από αυτόν. Από τη στιγμή που δ ιαπιστώνεται η πολιτισμική ποι­ κιλομορφ ία, η υιο θέτηση μιας σχετικιστική ς θέσης, που παραχωρε ί σε κάθ ε πολιτισμό την ίδ ια αξία ύπαρ ξης, μας κάνει να αρνη θ ο ύ με ότι ένας πολιτισμό ς σφετερ ίζε­ Τα L κάποια ανωτερ ότητα που υπάρχει σε έναν άλλο και μόλις περνά με από τις θ εωρητικέ ς αρχές στα γεγονότα ανακαλύπτουμε ότι οι πολιτισμο ί μοιάζουν να εκκρ ίνουν το δη λητήριο από το οπο ίο φανταζό μαστε ότι γνώ ριζαν 15. Marcel Hen aff, Claude Levi-Strauss, Παρίσι, Belfond Les dossie rs Be lfond, 199 1 ' το παράθεμα από την επαυξημένη επανέκδοση, Claude Levi-Strauss et 1 'anthropologie structurale, Pocket, Ag ora, 219, 2000, σ. 348' στο δεύτερο μέρος του έργου, «Parcours de l 'ceu vre », σχετικά με το «Race et histoi re », σ. 348-349, σχετικά με το «Race et cultu re», σ. 463-464.

18

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

να προφυλαχτούν, ώστε να μπορέσουν να συναντήσουν τους άλλους πολιτισμού ς. Προσκρο ύουμε σε μια απορ ία: οι πολιτισμο ί υπάρχουν και ανανεώνονται συνεργαζό με­ νοι ο ένας με τον άλλο, αλλά έχουν αν άγκη, για να υ­ πάρ ξουν και να ανανεω θο ύν, να δ ιαθέτουν κατά κάποι­ ον τρόπο μια β άση αναδίπλωσης της ταυτότητάς τους, α­ πό την οπο ία επιβ εβ αιώνουν μια ιδ ιαιτερότητα που φαί ­ νεται να αντιτ ίθ εται στο « άνοιγμα» προς τα έξω. Ζωτι­ κή , η ανάγκη της συνεργασίας β αρα ίνει στους πολιτι­ σμούς, που γλιτώνουν έτσι από μια προφανή θ ανάσιμη α­ πειλή: την περιθωριοπο ίηση λόγω αποκλεισμο ύ, που υφ ί ­ σταται ή δ ιεκδ ικε ίται, της κοινής επιχε ίρησης. Ό μως η α­ ντίστροφη απειλή , μιας κατάδ υσης στο γενεσιουργό σύ ­ νολο μιας πολύ ισχυρής επιρροή ς, ε ίναι και αυτή επίσης γεμ άτη κινδύνους. Μέσω των απροόπτων της ιστορ ίας, κάθ ε πολιτισμό ς έρχεται αντιμ έτωπος με μια απα ίτηση προστασ ίας αυτο ύ που συνειδητά ή όχι κρ ίνει σύ μφυτο με το λόγο ύπαρξή ς του . Αφήσαμε χωρ ίς ν α τ ο συνειδητοποιήσουμε τ ο δ ιανοη­ τικό και πνευματικό κλίμα του « Φυλή και ιστορ ία » για ε­ κε ίνο του « Φυλή και πολιτισμός » . Στην εισαγωγή του στο Regard eloigne \6 , ο Levi -Strauss κάνει απολογισμ ό των «σφαλμάτων » που πρ έπει να δ ιέπραξ ε παρουσιάζοντας την επ ίμαχη δ ιάλεξη . Λ αμβάνοντας υπόψη ότι στον α­ γώνα κατά του ρατσισμο ύ η έκκληση σε « έναν εντελώς ανοιχτό δ ιάλογο με τη γενετική των πλη θ υσμών » θ α έ ­ χανε πολύ γρήγορα τον ενοχλητικό της χαρακτή ρα ό σο θ α ήταν σε συμφων ία με την επιστημονική επικαιρότητα της εποχή ς, το β αρ ύτερο λάθος αναμφ ίβ ολα συν ίστατο στην επιβεβα ίωση μιας αναγκα ίας ξεκάθ αρης δ ιά κρισης ανά μεσα «στον αυστηρά προσδ ιορισμ ένο ρατσισμό και 16. Le Regard e/oigne, σ. 13-16.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

19

τις ομαλές ίσως, και πάντως αναπόφευκτες συμπεριφο­ ρές». «ο ρατσισμό ς , γρ άφει Ο Levi-Strauss , ε ίναι μια θ ε­ ωρ ία που ισχυρ ίζεται ότι βλέπει στα πνευματικά και η­ θ ικά χαρακτηριστικά που απο οίοονται σ' ένα σύνολο α­ τόμων, με οποιοδή ποτε τρόπο κι αν το ορ ίσουμε , το α­ ναγκα ίο αποτέλεσμα μια κοινής γενετική ς κληρονομιάς . Δ ε θ α μπορο ύσαμε να τα ξινο μή σουμε στην ίδ ια κατηγο­ ρ ία ή να αποδώ σουμε αυτό ματα στην ίδ ια προκατάληψη τη στάση ατό μων ή ομάδων των οπο ίων η αφοσίωση σε ορισμ ένες αξίες κάνει να ε ίναι εν μ έρει ή ολοκληρωτικά ανεπηρ έ αστα α πό άλλες αξίες». Εδώ ξαναβ ρ ίσκουμε το ερώτη μα του άριστου β α θ μο ύ ποικιλομορφ ίας. « Μόνο που πρέπει να δ εχτο ύμ ε να πληρώ σουμε το αντ ίτιμο του πρ άγματος »17. Στην ουσία, στα χρόνια που ακολο ύθησαν τη δημοσί ­ ευση του Regard eloigne, το « Φυλή και πολιτισμό ς» δ ια­ βάστηκε , κάτι που οπωσδή ποτε δ εν ε ίχε γίνει δώδ εκα χρόνια νωρ ίτερα ; Ο Levi -Strauss λέ ει αστειε uό μενoς ότι στο « Φυλή και ιστορ ία» δ ε δ ιάβ ασαν παρ ά μια μόνο φρά ση στις δύο, εν ώ στο « Φυλή και πο λιτισμ ό ς » μια φρ άση στις τρεις. Κρ ίνοντας από τον (όΨ ιμο ) ζήλο να πιαστο ύ ν στα χέ ρια , τον οπο ίο εκδη λώνουν ορισμ ένοι σχολιαστές μετά το 1983, μπα ίνουμε στον πειρασμό να το σκεφτού με. Ε υτυχώ ς, με το τέλος της δ εκαετ ίας, η σο­ β αρότητα επαν έρχεται. Έτσι, το 1995, ο Denis Kambou ­ chnerl8, συγγραφ έας μιας πολύ σπουδ α ίας μελέτης για τον πολιτισμό , αφιερώνει μια μ εγάλη ανάλυση στον Levi­ Strauss' η συμβολή της στον τομ έα που μας απασχολε ί 1 7 . Μνήμες μακρινές και πρόσφατες, σ. 221 . 18. Denis Kambouchner, «La culture», στο D . Kambouchner (διεύ­ θυνση), Notions de philosophie, Παρίσι, Gallimard Fo lio-Essais, 277-278279, 1995, 3 τόμ., τ. ΠΙ, σ. 445-568, πβ. κυρίως σ. 472-499.

20

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ε ίνα ι εδώ απε ίρως καλύτερα τοπο θ ετημ ένη στη σωστή της θέση, κάτι που δ ε συνέβ αινε ως τώρα ο ύτε στους αν­ θ ρωπολόγους ο ύτε στους φιλοσόφους. Π αραθέτουμε την αρχή της ανάπτυξης του Kambouch­ nerl9• « Τίποτε εδώ , ό ,τι κι αν μπόρεσαν να ισχυριστούν γι' αυτό , δ εν προ έρχεται από την ιδ εολογία· όλα, αντί ­ θ ετα, (προ έρχονται) από μια άγρυπνη και γεμάτη εμπει­ ρ ί ες σκέψη, η οπο ία όχι μόνο προσπαθ ε ί να δ ιατυπώ σει γ ια κάθ ε μελέτη των πολιτισμών αρχές με κλασική α ξία [ ], αλλά με θοδ ικά έθ εσε σε λειτουργία, κι επ ίσης ταξι­ νό μησε κατά θέ ματα, αυτή την από σταση ως προς τον ε­ αυτό μας όπου β ρ ίσκεται η αρχή κάθ ε η θ ικής. Από την επ ίδ ειξη, στην οπο ία αφιερώθηκε, τερ άστιου πλο ύτου στην καρδ ιά των λεγό μενων "πρωτόγονων " πολιτισμών, πρέπει να αναγνωρ ίσουμε ότι αντιπροσωπε ύ ει, για το δ ι ­ κό μας ιδ ια ίτερο πολιτισμό , ή γενικά για τον πολιτισμό , μ ια "ανθρωπιστική" επέκταση για την οπο ία υπάρχουν λίγα παραδ ε ίγματα στο παρελθόν . Ό σο για την επ ίμονη ανάμνηση ζημιών ή καταστροφών συνδ εδ εμ ένων με μια ορισμ ένη μορφή (πλάγια στο πρωτότυπο ) εξευρωπαί­ σμο ύ , ή τους εκφραζό μενους φόβ ους που αφορο ύν μια ε­ πό μενη αυτο-απαλλοτριωση (το ίδ ιο) της αν θρωπότητας, δ εν έχει χάσει τίποτε από την επ ικαιρότητά της με το πέ ­ ρασμα των δ εκαετιών». Ω στό σο ο Kambouchner προ­ σθέτει: « Δ εν αφαιρού με τίποτε από την οφειλό μενη σ' αυτή τη σκέψη τιμή αν αποδ εχτο ύ με ότι άφησε -από υ­ περ β ολική ευσυνειδησία περισσότερο παρά από αδιαφο­ ρ ία- ορισμ ένα σημαντικά σημε ία αδ ιευκρ ίνιστα, απ' ό ­ που προήλθ αν κάπο ιες παρεξηγήσεις που θ α έπρεπε να πάρουμε την από φαση να δ ιαλύ σουμε », που αφορο ύν κυρ ίως «την ίδ ια τη χρήση της έννοιας "πολιτισμό ς", και . . .

19. D . Kamb ou chne r, ό.π., σ. 479-480.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

21

ιδ ια ίτερα τη δυνατότητα μιας σύγκρισης [. . . ] ανά μεσα στους πολιτισμο ύς των λεγό μενων "πρωτόγονων " κοινω­ νιών και τους πολιτισμού ς των ευρύτερων, πω δ ιαφορο­ ποιημ ένων, περισσότερο υποκε ίμενων σε αλλαγές κοινω­ νιών, όπως ε ίναι οι δ υτικές κοινων ίες» . Αυτή η επιφύλαξη οδηγε ί τον Kambouchner -ο οπο ίος περιορ ίζει ίσως κάπως περισσότερο τον Levi -Strauss και τον αναγνώ στη του στο πλα ίσω της ε θ νογραφική ς ε­ μπειρ ίας- να αναρωτη θ ε ί σχετικά με το « εννοιολογικό α­ τύχημα» στο οπο ίο συν ίσταται, στο έκτο κεφάλαω του « Φ υλή και πολ ι 'tισμό ς » -« Στάσιμη ιστορ ία και συσσω­ ρευ τική ιστορ ία »-, η απρόσμενη αντικατάσταση της έν­ νοιας του «τεχνικού πολιτισμού » (civilisation) από εκεί ­ νη του «πολιτισμού » (culture) . Λίγο παρακάτω, στο έ ­ νατο κεφάλαιο, « Η συνεργασία των πολιτισμών », η ση ­ μασ ία του ατυχή ματος μειώνεται με την εισαγωγή ενό ς ορισμο ύ του τεχνικο ύ πολιτισμο ύ ως εκε ίνου που « α­ θ ρο ίζει αυτό το πολύπλοκο σύνολο από εφευρέ σεις κ άθ ε ε ίδ ους», το οπο ίο «αποτελε ί συνάρτηση του αριθ μού και της ποικιλομορφ ίας των πολ ιτισμ ώ ν», συμμετ έχοντας στην « επε ξεργασία μιας κοινή ς στρατηγική ς » 20 . Ο Kam ­ bouchner επιμ ένει ε ξ ίσου σχετικά με την αναγκαιότητα της δ ιάκρισης μετα ξύ πολιτισμού και τεχνικο ύ πολιτι­ σμού , ιδ ια ίτερα με την προοπτική μιας σύγκρισης μετα­ ξύ των λεγό μενων «πρω τόγονων » πολιτισμών και των υ ­ πολο ίπων . « Πρό κειται [. . . ], γράφει, για μια θ εμελιώδη και αινιγματική δ ιάκριση, στην οπο ία, έπειτα από αυτή την αρκετά στρατηγική και από πολλές απόψ εις μυστική μελέτη [" Φ υλή και ιστορ ία"], ο Levi -Strauss δ εν επανήλ­ θ ε , όσο γνωρίζουμ ε , που θ ενά κατά τρό πο με θ οδ ικό » 2Ι . 20. Φυλή και ιστορια, σ. 106. 2 1 . D. Kamb ou chner, ό.π., σ. 484.

22

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Ακολουθ ε ί μ ια λεπτομερή ς ανάλυση της δ ιαφοράς μετα­ χε ίρισης απ' όπου προ έρχονται οι δυο αυτές έννοιες κα ι για την οπο ία θα μας επιτραπε ί να κάνουμε μια π αρα­ τήρηση . Ω ς προς τις μορφ ές προσέγγισης μεταξύ των πολιτι­ σμών, ο Levi-Strauss στο « Φυλή και ιστορ ία » μ ιλά για «συνεργασία », «συμμ αχία », «τρόπο συν ύπαρξης», «κο ι­ νή στρ ατηγική », χωρ ίς π άντα, ε ίνα ι αλήθ εια, να φ αίνεται ότι νοιάζεται πολύ να δώσε ι στο λεξιλόγιο αυτό ένα χα­ ρακτήρ α πραγματικά αποτελεσματικό . Είναι ωστό σο φα­ νερό ότ ι ο ι όρ οι «συνεργασία » και «τρόπος συνύπ αρξης» ανή κουν στον κατάλογο της ελεύθ ερης αποδοχή ς, ενώ οι όροι «συμμαχία» και «κοινή στρατηγική », που προ έρχο ­ νται από τη διάλεκτο του παιχνιδ ιο ύ και του πολέ μου, α­ νακαλο ύν την ιδέα μιας συλλογική ς δέσμευσης λίγο πο ­ λύ εξαναγκαστική ς . Ο πωσδήποτε δ εν ε ίνα ι τυχαίο που στο ένατο κεφάλαιο του « Φυλή και πολιτισμός » ο ορι­ σμ ός του τεχνικο ύ πολιτ ισμο ύ , που αναφ έρ θηκε παρα­ π άνω, εισάγεται ως πρ οο ίμιο σε μια σύγκριση μεταξύ της δ υτ ική ς Ε υρώ πης και της προκολομβιανή ς Αμερ ική ς, θ εωρ ο ύ μενης εδώ με βάση τις περιπτώ σε ις του Μεξικο ύ και του Π ερο ύ , γεγονός που χαρ ακτηρ ίζει μ ια δ ιπλή σύ­ μπτωση, μεταξύ εν ό ς πολιτισμικο ύ επιπ έδ ου κα ι ενό ς πο λιτικο ύ σχηματ ισμο ύ με συγκεντρωτική εξουσία . Ο Georges Duby, ο οπο ίος το 1980 συζητά με τον Jacques Gernet -με θέμα την Κίνα- και με άλλους ιστορ ικούς για την έννο ια της «αυτοκρατορίας», αναφέρεται σ' αυτή την περ ίπτωση σε ένα «πολιτικό σύ στημα που πραγματοπο ι­ ε ί την ενότητα οργάνωσης ενό ς πολιτισμ ικού επιπέδου»22. 22. Jacques Gernet, «Comment se presente en Chine le concept d'empire?», στο Maurice Duverger (διεύθυνση), Le Concept d 'empire, Παρίσι, Presses Universitaires de France (Centre d'analyse comparative

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

23

Όλο το ζήτημα ε ίναι λο ιπόν να μ άθουμε αν η ισχύ ς της «πολιτ ισμική ς » συμμ αχίας ευνοε ί τη δ ιαμό ρφωση μ ιας πολιτικής συμμαχίας αυτοκρ ατορ ικού τύ που ή αν, όπως μας υποδ εικνύ ε ι η ιστορ ία, η προοδ ευτική εξάπλωση του αυτοκρατορικού χώ ρου κατασκευάζει ένα πολιτισμικό ε­ π ίπεδο συμβατό με αυτόν . Μ ιλώντας για το προκολομ­ β ιανό Μ εξικό κα ι το Περο ύ , ο Levi -Strauss δεν μπορού ­ σε να αδ ιαφορή σε ι γ ια την προβληματική που εκτ ιθ εται εδώ ' αν η επ ιθ υμ ία του ήταν να αποφύγει την ε ξέτασή της, ο λόγος ε ίν αι ότι, «από πολιτική άποψη », η δ ιάκρ ι­ ση μεταξύ «συνεργασίας» και «συμμαχίας», αν του ήταν αν αγκαία, του ήταν επ ίσης επαρκής. Ε πανερχό μαστε, για να κλε ίσουμε, στην υποδοχή του « Φυλή και ιστορ ία ». Ό σο ι περ ιφρ όνησαν αυτό το κε ίμε­ νο φαίνεται ότι κατά περ ίεργο τρόπο λησμόνησαν να δια ­ βάσουν το σύντομο απόσπασμα από την εισαγωγή στο Regard eloigne, στο οπο ίο ο Levi-Strauss μ άς μ ιλά εμπι­ στευτικά για την πνευματική του κατάσταση την παρα ­ μονή της συγγραφή ς του κειμ ένου της διάλεξης του 1971, υπεν θ υμ ίζοντας «σκ έψ εις που δημιουργήθηκαν από το θέαμα του κόσμου» . Πράγματι, απ έχουν πολύ -δ ε χρειά ­ ζεται καθόλου να το αναφ έρουμε- ο ι δ ιδακτικές αλλά σε μεγάλο βαθ μό δικα ιολογημένες ελπ ίδ ες ειρήνης και ομό ­ νο ιας μεταξύ των λαών αμ έσως μετά τον πόλεμο από το « θέαμα » που θα παρουσίαζε ο κό σμος ε ίκοσι, τριάντα χρόν ια, μ ισό αιώνα αργότερ α . Η απογοήτευση ό μως του Levi -Strauss δ εν προ έρχεται επ ίσης από τη δ ιαπ ίστωση ότ ι μ όνο μέσα από την επιστημονική απόδ ειξη μπορο ύ­ με να αγωνιστο ύ με αποτελεσματικά εν αντ ίον της ατ ίμω­ σης του ρατσισμο ύ ; Αν έχουν έτσι τα πράγματα, η άποdes systemes politiques), 198 0, χνιι, σ. 396-416, κuρίως σελίδα 4 1 5: δεύτερη παρέμβαση τοu Georges Duby.

24

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ψή του συναντά σή μερα τη θέση που εξέφρασε με στέ ­ ρεα δομημένο τρόπο ένας αν θρωπολόγος σαν τον Wiktor Stoczkowski . Π ρό σφατα, σ' ένα αξ ιόλογο άρθ ρο (που δεν αναφ έρετω στο έργο του Levi-Strauss) 23, ο Stoczkowski θέτει υπό αμφισβήτηση μ ια ευρ έως δ ιαδ εδ ομ ένη από τους επιστή μονες προκατάληψη , υπογραμμίζοντας ότι « ο συνη θ ισμένος σημερινό ς ρατσισμό ς δ εν ε ίναι απομεινάρ ι της επιστημονική ς σκέψης του παρελθόντος». « Β εβα ίως, προσδ ιορ ίζει, η συνη θ ισμένη σκ έψη επηρεάζεται από τις επιστημονικ ές γνώ σεις, αλλά κάνει μια με θοδ ική επιλογή από αυτ ές, σύ μφωνα με δ ικ ές της γνωστικ ές κω επαγω­ γικ ές πρακτικέ ς»24. Το να μάχεται κάποιος το ρατσισμό σημα ίνει πρώτα πρώτα να μην κάνει λάθ ος στον αντ ίπα­ λο, να ξέρει δηλαδή να τον ταυτ ίζει με αυτό που ε ίναι α­ λη θ ι ιιά (Levi -Strauss), και στη συνέχεια να μην υποτιμά τον αντ Ιπαλο, να γνωρ ίσει δηλαδή τη φύ ση του, για να καταφέρει να τον νική σει (Stoczkowski). Μ ισό αιώνα με­ τά την υιο θέτηση των πρώτων αποφάσεων της Ο υνέσκο σχετικά με τον αγώνα κατά του ρατσισμού , και β λέπο­ ντας τα πολύ πενιχρά αποτελέσματά του, δ ικαιολογημ έ ­ να θ α αναρωτη θ ο ύ με για τις πνευματικ ές προϋπο θέσεις του εγχειρή ματος που εμφαν ίστηκε τόσο παλιά ' δ ικαιο­ λογημένα επ ίσης θ α έχουμε β αρεθ ε Ι, για να χρησιμοποι­ ήσουμε την ορολογ ία του Levi -Strauss, τα « ωρα Ια λόγια» και τις «η θ ικές ομιλίες» χωρ ίς αποτέλεσμα. Ε π ίσης, χω­ ρ ί ς να τα επανατοπο θ ετο ύ με στις θ εσμικ έ ς συγκυρ ίες 23. Wiktor Stoczkowski, «La pensee de l'exclusion et la pensee de la difference. Quelle cause pour quel effet?», L 'Homme, 1999, 15 0, σ. 4756. Το κείμενο αυτό έχει την αρχή του σε μια διάλεξη που έγινε στα πλαίσια του εργαστηρίου «Racisme et exclusion» του συνεδρίου του 1 997 της Γαλλικής Ψυχολογικής Εταιρείας, Νίκαια, 22-2 4 ΜαΊου' ε­ σωτερική διάθεση στο συνέδριο με τον ίδιο τίτλο, 16 σελ, πολυγρ. 2 4. W. Stoczkowski, ό.π., σ. 5 4.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

που τα είδαν να γεννιο ύνται, αλλά υπό το πρ ίσμα της δL ­ κής μας εΠLκα φότητας, πρ έπεL να δLα βάσουμε μαζΙ το « Φυλή και πολιτ ισμό ς » και το « Φυ λή και ιστορ ία» YL' αυτό που συν Lστο ύν μαζΙ, δηλαδή την απόδ οση, με τη μορφή ενός μεγάλου θ εωρητ Lκο ύ έργου, δ υο αδLαχώΡL ­ στων όψεων μ Lας και της αυτή ς σκ έψης τό σο για τους καταπονΤLσμ ένους κόσμους όσο καL γ Lα τον κό σμο που μας περ Lβάλλε L .

ΦΎΆΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

1

Φυ λή και πολ ιτισμός

Σε μια συλλογή φυλλαδίων που σκοπό έχουν να καταπο­ λεμήσουν τη φυλετική προκατάληψη, θ α προκαλο ύσε κά ­ ποια έκπλη ξη το γεγονός ότι γίνεται λόγος για συνεισφο­ ρά των ανθρώπινων φυλών στον παγκόσμιο πολιτισμό . Θα ήταν μάταιο να έχει ξοδ ευτε ί τόσο ταλέντο και τόση προ­ σπάθ εια για να καταδειχθ ε ί ότι τίποτε δεν επιτρ έπει, στο επ ίπεδο που β ρ ίσκεται σή μερα η επιστή μη, να βεβαιώ­ σουμε την πνευματική ανωτερότητα ή κατωτερότητα μιας φυλής απέναντι σε μια άλλη, στην περ ίπτωση που αυτό θα γινόταν απλώς για να ξαναδώσουμε φευγαλέα στην έν­ νοια της φυλής τη σταθ ερότητά της, δίνοντας την εντύ ­ πωση ότι αποδ εικνύουμε πως οι μεγάλες εθνικές ομάδες που αποτελο ύν την αν θρωπότητα πρόσφεραν, ως τέτοιες, ιδ ια ίτερες συνεισφορ ές στην κοινή κληρονομιά . Τίποτε ό μως δ εν απ έχει περισσότερο από τους στό ­ χους μας όσο ένα τέτοιο εγχε ίρημα, που θ α κατέληγε α­ πλώ ς στη δ ιατύπωση του ρατσιστικού δόγματος «από την ανάποδη ». Όταν προσπαθ ο ύ με να χαρακτηρ ίσουμε τις β ιολογικ ές φυλές με βάση ιδ ια ίτερες Ψ υχολογικέ ς ι­ δ ιότητες, απομακρυνό μαστε ε ξ ίσου από την επιστημονι­ κή αλήθ εια, ε ίτε τις προσδ ιορ ίζουμε με τρόπο θ ετικό ε ί ­ τε με τρόπο αρνητικό . Δ εν πρ έ πει να λησμονο ύ με ότι ο Gobineau, που θ εωρήθηκε απ ό την ιστορ ία πατέ ρας των ρατσιστικών θ εωριών, δ εν αντιλαμβ ανόταν ωστό σο την

30

CLAUDE LEVr-STRAUSS

«ανισότητα των αν θρώ πινων φυλών » κατά τρό πο ποσο­ τικό αλλά ποιοτικό: γι' αυτόν, οι μεγάλες πρωταρχικές φυλές που αποτελού σαν την ανθ ρωπότητα στο ξ εκίνημά της -λευκή , κ ίτρινη, μαύ ρη- δ εν ήταν τό σο άνισες σε α­ πόλυτη αξία όσο δ ιαφορετικές ως προς τις ιδ ια ίτερες ι­ κανότητέ ς τους . Το ελάττωμα του εκφυλισμο ύ συνδ εόταν κατά τη γνώ μη του περισσότερο με το φαινό μενο της ε­ πιμειξίας παρά με τη θέση κάθ ε φυλή ς σε μια κλίμακα α­ ξ ιών κοινή για όλες (τις φυλές) ' προοριζόταν λοιπόν να πλήξε ι ολόκληρη την ανθρωπότητα, που ήταν καταδ ικα­ σμ ένη σε μια όλο και πιο έντονη επιμειξία . χωρ ίς δ ιάκρι­ ση φυλή ς. Το προπατορικό ό μως αμάρτημα της ανθρω­ πολογίας συν ίσταται στη σύγχυση ανάμεσα στην καθαρά β ιολογική έννοια της φυλής ( με την προϋπόθ εση εξάλλου ότι ακό μη και στο περιορισμ ένο αυτό πεδίο η έννοια αυ­ τή μπορε ί να προβάλει αξιώσεις αντικειμενικότητας, γε­ γονό ς που η σύγχρονη γενετική αμφισβητε Ο και στις κοι­ νωνικ ές και Ψ υχολογικ ές δημιουργ ίες των αν θρώπινων πο ­ λιτισμών. Ήταν αρκετό στον Gobineau να δ ιαπράξει αυτ ό το σφ άλμα για να β ρεθ ε ί έγκλειστος σε ένα φαύλο κύ κλο, που οδηγε ί από μια δ ιανοητική πλάνη, η οπο ία δ εν απο­ κλε ίει την καλή π ίστη, στην ακο ύσια νομιμοπο ίηση κάθε απόπειρας δ ιάκρισης και εκμετάλλευσης. Ε π ίσης, όταν μιλάμε σ' αυτή τη μελέτη για συνεισφο­ ρά των ανθ ρώ πινων φυλών στον πολ ιτισμό , δ εν εννοού με ότι οι πολιτισμικ ές συμ β ολές της Ασίας ή της Ε υρώπης, της Αφρική ς ή της Αμερική ς αντλο ύν την ό ποια πρωτο­ τυπ ία από το γεγονό ς ότι αυτέ ς οι ή πειροι κατοικούνται, σε γενικέ ς γραμμ ές, από κατο ίκους δ ιαφορετική ς φυλετι­ κή ς προ έλευσης. Αν ισχύ ει αυτή η πρωτοτυπ ία -και δ εν υπάρχει αμφιβολία γι' αυτό-, οφε ίλεται σε γεωγραφικές, ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες και όχι σε δ ιαφορετι­ κές ικανότητες, που συνδέονται με την υφή της ανατομ ίας

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

31

ή της φυσιολογίας των μαύρων, των κ ίτρινων ή των λευ­ κών. Θεωρή σαμε ό μως ότι, στο β α θ μό ακριβ ώ ς που αυ­ τή η σεφά φυλλαδίων προσπάθησε να δ ικ ωώσεL την αρ­ νητική αυτή άποψη, δ ιακ ινδύνευε συγχρόνως να υποβι­ βάσει σε δ ε ύτερη μο ίρα μια εξίσου σπουδ α ία πλευρά της ζωή ς της ανθ ρωπότητας: ότι δη λαδή αυτή δ εν αναπτύ σ­ σετω υπό το κα θ εστώ ς μιας μον ότονης ομοιομορφ ίας, αλλά μ έσα από εξαφετικ ά δ ιαφοροποιημ ένες μορφ έ ς κοινωνιών κω πολιτισμών. Αυτή η πνευματική, ωσθητική και κοινωνιολογική ποικιλομορφ ία δ ε συνδέ ετω με καμιά σχέση ωτίας π ρος αποτέλεσμα με ε κε ίνη που υπάρχει στο β ιολογικό πεδίο μεταξύ ορισμ ένων παρατηρή σψων πλευρών στις ανθ ρώπινες ομ άδ ες: ε ίνω απλώς παρ άλλη­ λή της σε έναν άλλο τομ έα. Ταυτόχρονα ό μως δ ιακρ ίνε­ τω από το β ιολογικό πεδίο με δ υο σημαντικά χαρακτη­ ριστικά . Πρώτα πρώτα τοποθ ετε ίτω σε μια άλλη τάξη μεγέθους. Υπ άρχουν πολύ περισσότεροι ανθρώπινοι πο­ λιτισμο ί απ' ό ,τι αν θρώπινες φυλέ ς, αφο ύ οι πρώτοι υ­ πολογίζονται σε χιλιάδ ες ενώ οι δ εύτερες σε μονάδ ες: δυο πολιτισμο ί που δημιουργήθη καν από ανθρώ πους οι οπο ίοι ανή κουν στην ίδ ια φυλή ε ίναι δ υνατό να δ ιαφέ ­ ρουν το ίδ ιο ή περισσότερο από δ υο πολιτισμο ύ ς που προ έρχονται από εντελώ ς δ ιαφορετικές ομάδ ες. Έ πειτα, αντίθ ετα με την ποικιλομορφ ία μεταξύ των φυλών, στην οπο ία ενδ ιαφέρον παρουσιάζο υν κυρ ίως η ιστορική τους καταγωγή κω η κατανομή τους στο χώ ρο, η ποικιλομορ­ φ ία μεταξύ των πολιτισμ ών θέτει πολυ άριθμα προβλή ­ ματα, δ ιότι ε ίνω δυνατό να αναρωτη θ ο ύ με αν αποτελε ί πλεονέκτημα ή μειονέκτημα για την αν θρωπότητα' γενι­ κό ερώτημα, που υποδ ιαφε ίτω, φυσικά , σε πολλά άλλα. Τέλος, κω πάνω απ' όλα, οφε ίλουμε να αναρωτη θο ύ ­ με σε τι συνίστατω αυτή η ποικιλομορφία, με κίνδυνο, σε αντ ίθ ετη περ ίπτωση, να δ ο ύ με τις φυλετικέ ς προ καταλή -

32

CLAUDE LEVI-STRAUSS

Ψεις, που μ όλις ξεριζώθηκαν από τη β ωλΟΥΙΚΎι τους βά­ ση, να ανασυγκροτο ύνται σε ένα νέο πεδ ίο. Δ ιότι θ α ij­ ταν ανώφελο να καταφ έρουμε τον απλό άνθ ρωπο να μην αποδίδ ει πνευματική ή η θ ική σημασία στο γεγονό ς ότι κάποιος δ ιαθέτει μαύρο ή λευκό δέρμα, ίσια ή σγουρά μαλλιά , τη στιγμή που παραμ ένει σιωπηλός απ έναντι σε ένα άλλο ερώτημα, στο οπο ίο, όπως δ ε ίχνει η εμπειρ ία, «σκοντάφτει» αμ έσως: αν δ εν υπάρχουν έ μφυτες φυλε­ τικ ές ικανότητες, πώ ς εξηγε ίται το γεγονό ς ότι ο πολιτι­ σμό ς που αναπτύχθηκε από το λευκό άνθ ρωπο πραγμα­ τοπο ίησε τις τεράστιες προόδ ους που γνωρ ίζουμε, ενώ οι πολιτισμο ί των εγχρώ μων λαών έ μειναν π ίσω , άλλοι στα μισά του δρό μου κι άλλοι καθη λωμ ένοι σε μια καθ υστέ­ ρηση που υπολογ ίζεται σε χιλιάδ ες ή δ εκάδ ες χιλιάδ ες χρόνια ; Δ ε θ α μπορού σαμε λοιπόν να ισχυριστο ύ με ότι απαντώντας αρνητικά λύσαμε το πρόβλημα της ανισότη­ τας των ανθρώ πινων φυλώ v αν δ εν ασχολη θ ο ύ με προσε­ κτικά και με το πρόβλημα της ανισότητας -ή της ποικι­ λομορφ ίας- των ανθρώ πινων πολιτισμώv, το οπο ίο στην πραγματικότητα, αν όχι δ ικαιωματικά , συνδέεται στενά μαζ ί του, κατά την κοινή αντ ίλη ψη.

·01

2

Π οικιλομορφία των πολιτισμών

Προκ έψ ένου να κατανοή σουμε πώς και σε ποω β α θ μό οι αν θρώπινοι π ολιτισμο ί δ ιαφ έρουν μεταξύ τους, αν αυ­ τέ ς οι δ ιαφορές αλλη λοεξουδ ετερώνονται ή αντιτ ίθ ενται, ή αν συντελο ύν στο σχηματισμό ενό ς αρμονικο ύ συνόλου, πρ έπει πρώτα να προσπαθή σουμε να τις καταγράψ ουμε. Αλλά εδώ αρχίζουν οι δ υσκολίες, δ ιότι οφε ίλουμε να α­ ντιληφ θο ύ με ότι οι ανθρώπινοι πολιτισμο ί δ ε δ ιαφ έρουν μετα ξύ τους ο ύτε κατά τον ίδ ω τρόπο ο ύτε στο ίδ ω ε­ π ίπεδο. Β ρισκό μαστε κατ' αρχήν μπροστά σε κοινων ίες τοπο θ ετημ ένες δίπλα δίπλα στο χώρο, άλλες κοντιν ές, άλλες μακρινέ ς, αλλά στο σύνολό τους σύγχρονες. Στη συνέχεια, οφε ίλουμε να λάβουμε υπόψη μας μορφ ές της κοινωνική ς ζωή ς που δ ιαδέχονται η μια την άλλη μ έσα στο χρόνο και τις οπο ίες δ εν ε ίμαστε σε θέση να γνωρ ί ­ σουμε από άμεση εμπειρ ία. Ο καθένας μπορε ί να μετα­ μορφωθ ε ί σε εθνογρ άφο και να πά ει να μοιραστε ί επιτό ­ που τη ζωή μιας κοινων ίας που τον ενδ ιαφέρει' αντ ίθ ε­ τα, ακό μα κι αν γίνει ιστορικό ς ή αρχαωλόγος , δ ε θ α α­ ποκτή σει ποτέ ά μεση επαφή με έναν εξαφανισμ ένο πο­ λιτισμό , παρά μόνο μ έσω των γραπτών τεκμηρ ίων ή των μνημε ίων τα οπο ία αυτή η κοινων ία -ή άλλες- θα έχουν αφή σει σχετικά με αυτόν . Τέλος, δεν πρ έπει να λησμο­ νο ύ με ότι οι σύγχρονες κοινων ίες που αγνοούν τη γρα­ φή , όπως αυτές που αποκαλο ύ με « άγριες» ή «πρωτόγο-

34

CLAUDE LEVI-STRAUSS

νες », αΚOλOύθΎjσαν, με ΤΎj σεφ ά τους , άλλ ες μορφές πο­ λιτισμο ύ , τις οπο ίες ε ίναι πρακτικά αδύνατο να γνωρ ί ­ σουμε, έστω και με έμμεσο τρό πο. Μ ια ευσυνε ίδΨΎj κα­ ταγραφή οφε ίλει να δ ιαΤΎjρή σει αναμφ ίβ ολα για τις μορ­ φ ές αυτές απείρως περισσότερες κεν ές θέσεις από εκε ί ­ νες στις οπο ίες αισθ ανό μαστε ικανο ί να εγγρ άψ ουμε κά­ τι. Ε πιβ άλλεται μια πρώΤΎj δ ιαπ ίστωσΎj : Ύj ποικ ιλομορφ ία των ανθρ ώπινων πολιτισμών ε ίναι, εκ των πραγμ άτων ό ­ σον αφορά το παρ όν, στΎjV πραγματικότψα αλλά και δ ι­ καιωματικά όσον αφορά το παρελθόν, πολύ πιο μεγάλΎj και πλο ύσια απ' ό ,τι πρόκειται να μάθουμε ποτέ . Ω στόσο, ακόμα κ ι αν δ ιακατεχό μαστε από ένα συναί ­ θΎj σ μα ταπεινoφΡOσύνΎjς και έχουμε πειστε ί γι' αυτό τον περιορισμό , β ρισκό μαστε μπροστά σε άλλα προβλή ματα. Τ ι πρ έπει να αντιλαμβ ανό μαστε ως δ ιαφορ ετικο ύς πολι­ τισμούς ; Ορισμένοι φα ίνονται ότι ε ίναι δ ιαφορετικο ί, αλ­ λά , αν προ έρχονται από έναν κοινό κορμό, δ ε δ ιαφ έρουν κατά τον ίδ ιο τρόπο με δ υο κοινων ίες οι οπο ίε ς σε κα­ μιά στιγμή ΤΎjς ε ξέλ ιξής τους δ εν αν έ πτυ ξαν σχέσεις. Έτσι, Ύj αρχα ία αυτοκ ρατορ ία των Ίνκας του Π ερο ύ κι ε­ κ ε ίνΎj ΤΎjς Δ αχομ έης στην Αφρική δ ιαφέρουν μεταξύ τους κατά τρό πο περ ισσότερο απόλ υτο απ' ό ,τι, για παρ ά ­ δ ειγμα, η Αγγλία και οι Ηνωμ ένες Πολιτε ί ε ς του σή μερα, παρ' όλο που οι δυο αυτέ ς κοινων ίες πρ έ πει επ ίση ς να θ εωρΎjθOύν ξεχωριστές κοινων ίε ς . Αντιστρ όφως , κοινω­ ν ίε ς που ήρ θ αν πρόσφατα σε πολύ στενή επαφή δίνουν την εικόνα του ίδ ιου πολιτισμού ενώ έφτασαν εκε ί από δ ιαφορετικο ύ ς δρό μους , πράγμα που δ εν έχουμε δ ικα ίω­ μα να παραβλέψουμε. Στις ανθρώπινες κοινων ίες υπάρ­ χουν δ υνά μεις που εργάζονται ταυτόχρονα προς αντ ίθ ε­ τες κατευ θύνσεις: άλλες τε ίνουν προς τη δ ιατήρηση, και μ άλιστα ΤΎjν εν ίσχυση, των ιδ ιαιτεροτήτων, και άλλες προς την κατεύθ υνση ΤΎjς σύγκλιση ς και τη ς ομοιότψας . Η με-

35

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

λέτη της γλώσσας προσφ έρε ι εντυπωσιακά παραδ ε ίγμα­ τα τέτο ιων φα ινομένων: έτσι , τη ν ίδ ια στ ιγμ� που γλώσ ­ σες με κο ινή καταγωγή έχου ν την τάση να δ ιαφοροπο ι ­ ο ύντα ι η μ ια από τη ν άλλη (όπως η ρωσ ική , η γαλλικ� κα ι η αγγλική) , γλώσσες με δ ιαφορετ ική καταγωγή , που μ ιλιο ύ ντα ι όμως σε γε ιτον ικά εδάφη, α ναπτύσσουν κο ινά χαρακτηρ ιστικά : γ ια παράδ ε ιγμα, η ρωσ ική , από ορ ισμέ ­ νες απόψ ε ις, έχε ι δ ιαφοροπο ιη θ ε ί από άλλες σλα β ικέ ς γλώσσες, γ ια να προσεγγίσε ι , τουλάχιστον ως προς μερ ι ­ κο ύ ς φωνητ ι κο ύ ς χαρακτ ή ρες, τ ις φ ινο-ουγγρ ικ έ ς κα ι τουρκ ικ ές γλώσσες που μ ιλιο ύντα ι στο ν άμεσο γεωγρα­ φ ικ ό της περ ίγυρο. Όταν μελετού με τέτο ια φα ινό με να -κα ι παρό μο ια θα μπορού σαν να μας προμη θ ε ύσου ν ε ύκολα κα ι άλλο ι το­ με ίς του πολιτισμο ύ , ό πως ο ι κο ινωνικο ί θ εσμο ί , η τέχνη, η θ ρησκε ία-, φτάνουμε στο ερώτημα μήπως ο ι ανθρώ π ι ­ νες κο ινων ί ες προσδ ιορ ίζοντα ι , ως προς τ ις αμο ιβ α ί ες σχέσε ις τους, από κάπο ιο βέλτ ι στο ό ρω δ ιαφοράς, που δ ε θ α μπορο ύ σαν να ξ επεράσουν αλλά ο ύτε κα ι μπορούν χωρ ίς κ ίνδυ νο να κατεβο ύν π ιο κ άτω από αυτό . Το βέ λ­ τιστο αυτό όρω θ α παρουσίαζε πο ικ ιλία ανάλογα με το ν αρ ιθ μ ό τω ν κο ινων ιών, τη ν αρ ιθ μητ ική τους σπουδα ιότη­ τα, τη γεωγραφ ικ� τους απόσταση κα ι τα μ έσα επ ικο ι ­ νω νίας ( υ λικ ά κα ι πνευματ ικά) που αυτέ ς δ ια θέτουν. Π ράγματι, το πρόβλημα της πο ι κ ιλομορφ ίας δ εν τ ίθ ετα ι μόνο σε σχέση με πολιτ ισμο ύς που ε ξετάζονται ως προς τις αμο ιβ α ίες σχέ σε ις τους υπάρχε ι επ ίσης στο εσωτερ ι ­ κό κάθ ε κο ινων ίας, σε όλες τις ομ άδ ες που τη ν απαρτί ­ ζουν: κάστες, τάξε ις, επαγγελματ ικο ί � θρησκευτ ικο ί κύ ­ κλο ι κτλ . α ναπτύ σσουν ορ ισμ ένες δ ιαφορ ές, στις οπο ίες καθ εμ ιά από αυτέ ς τ ις ομ άδ ες αποδίδ ε ι ε ξαφ ετ ικ� ση­ μασ ία. Μ πορο ύμε να α ναρωτη θ ο ύ με μή πως αυτ� η εσω­ τερ ικ� διαφοροποίηση τε ίνε ι να αυξη θ ε ί από τη στ ιγμ� ι

36

CLAUDE LEVI-STRAUSS

που η κοινων ία γίν εται, από άλλες απόΦεις, πιο «ογκώ ­ δης» και πιο ομοιογενή ς τ έτοια ίσως υπή ρ ξ ε η π ερ Ι­ πτωση της αρχα ίας Ινδίας, ό που το σύστημα μ ε τις κά ­ στ ες αναπτύχθηκ ε μ ετά από την εγκαθίδρυση της ηγε ­ μον ίας των Αρ ίων. Βλέπουμ ε λοιπόν ότι η έννοια της ποικιλομορφ ίας των θ αν ρώ πινων πολ ιτισμών δ εν πρ έπ ει να γ ίν εται αντιληπτή μ ε στατικό τρό πο. Αυτή η ποικιλομορφ ία δ εν αφορά έ ­ να άψυχο δ ειγματολόγιο ή έναν « ξ ερό » κατάλογο. Αναμ­ φίβ ολα οι άν θρωποι δ ιαμό ρφωσαν δ ιαφορ ετικο ύς πολιτι­ σμού ς λόγω της γεω γραφική ς από στασης, των ιδ ιαίτ ερων συνθηκών του π εριβάλλοντος και της άγνοιας στην οπο ία β ρ ίσκονταν σε σχέση μ ε την υπόλοιπη ανθρωπότητα. Α υ­ τό ό μως δ ε θ α ήταν απόλυτα αλη θ ινό παρ ά μόνο αν κά ­ θ ε πολιτισμό ς ή κάθ ε κοινων ία συνδ εόταν και αναπτυσ­ σόταν σ ε απομόνωση από όλου ς τους άλλους πολ ιτι ­ σμο ύ ς και τις άλλες κοινων ίες. Αλλά αυτό δ ε συνέβη πο ­ τέ , εκτό ς ίσως από εξαιρ ετικ ές π εριπτώ σ εις, ό πως εκ εί­ νη των Τασμανών ( κι εδώ ακό μα για μια π εριορισμένη π ερ ίοδο ) . Ο ι αν θρώ πιν ες κοινων ίες δ εν είναι ποτέ μόν ες και, όταν φαίνονται να είναι οι πιο απομονωμ έν ες, αυτό συμβ α ίν ει και π άλι υπό μορφή ομ άδων ή ομ ίλων. Έτσι, δ εν είναι υπ ερβ ολικό να υπο θέ σουμ ε ότι οι β ορ ειοαμ ερι­ κανικο ί και οι νοτιοαμ ερικανικο ί πολιτισμο ί έ μ ειναν απο ­ κομμένοι σχεδόν από κάθ ε επαφή μ ε τον υπόλοιπο κό ­ σμο για μια π ερ ίοδο που η δ ιάρκ ειά της τοπο θ ετ είται μ ε ­ τα ξύ δέ κα χιλ ιάδ ων και ε ίκοσι π έντ ε χιλι άδ ων ετών. Αλλά αυτό το μ εγάλο κομμ άτι « αποκομμ ένης» ανθ ρω­ π ότητας απαρτιζόταν από ένα πλήθ ος κοινωνιών, μ εγά ­ λων και μικρών, που είχαν μ εταξύ τους πολύ στενές ε­ πα φές. Και δίπλα στις δ ια φορ ές που ο φείλονταν στην α ­ πομ όνωση υπή ρχαν οι δ ιαφορ ές, εξ ίσου σημαντικές, που οφ είλονταν στη γειτν ίαση: επιθ υμ ία αντ ίθ εσης, δ ιάκρι-

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

37

σης , προσωπικής ανάδ ε ιξης . Π ολλά έθ ι μα γεννήθηκαν ό­ χι από κάποια εσωτερική αναγκαιότητα ή ευνοϊκή συ ­ γκυρ ία, αλλά μόνο από τη θέληση της ομάδ ας να μην u­ στερεί σε σχέση με μια γειτονική της που ήταν σε θέση να υπο β άλει σε συγκεκριμ ένη χρήση έναν τομ έα για τον οπο ίο δ εν ε ίχαν σκε φτε ί να θ εσπ ίσουν κανόνες . Κατά συ­ νέπε ια , η ποικ ιλομορ φία των πολ ιτισμών δ εν πρ έπει να μας οδηγήσε ι σε μια θ εώ ρηση που (του ς) κατακερματί ­ ζε ι ή που κατακερματίζεται (η ίδια) . Δ εν ο φε ίλεται τόσο στην απομόνωση των ομ άδ ων όσο στις σχέσεις που τις ε­ ν ώνουν.

3

Ο εθνοκεντρισμός

Φα ίνεται ωστό σο ότι η ποικιλομορφ ία των πολιτισμώ ν σπ άνια εμφαν ίστηκε στους ανθρώ πους όπως ε ίναι πραγ­ ματικά : ένα φυσικό φαινό μενο που προκ ύπτει από άμε ­ σες ή έ μμεσες σχέσεις μεταξύ των κοινωνιών. Θεωρήθη­ κε περισσότερο ως ένα ε ίδος τερατουργήματος ή σκαν­ δάλου. Σ ' αυτά τα θέματα η πρόοδος της γνώ σης δ εν κα­ τάφερε τό σο να δ ιαλύσει αυτ ή την αυταπάτη προς όφε­ λος μιας ακριβέστερης θ εώ ρησης, όσο να την αποδ εχτε ί ή να βρει το μ έσο να την υπομε ίνει. Η παλαιότερη στάση, που αναμφ ίβ ολα βασ ίζεται σε στέρεα ψ υχολογικά θ εμ έλια, αφο ύ έχει την τάση να ε­ πανεμφαν ίζεται στον κα θένα μας όταν φτάνουμε σε μια απρό σμενη κατάσταση, συν ίσταται απλο ύ στατα στην α­ πό ρριψη των πολιτισμικών μορφών -η θ ικών, θρησκευτι­ κών, κοινωνικών, αισθητικών- που ε ίναι περισσότερο α­ πομακρυσμ ένες από εκε ίνες με τις οπο ίες ταυτιζό μαστε . « Σ υνήθ ε ιες αγρ ίω ν » , « Αυτό δ εν υπάρχει σ' εμάς», « Δε θ α ' πρεπε να επιτρ έπεται αυτό » κτλ . , χονδροειδ ε ίς αντι­ δράσεις, που μαρτυρο ύν αυτή την ίδ ια ανατριχίλα, αυτή την ίδ ια απ έχθ εια μπροστά σε τρό πους ζωής, πίστης ή σκέψης που μας ε ίναι ξένοι. Έτσι, η αρχαιότητα συν έχεε στο ίδ ω όνομα, «βάρβαρος», ό ,τι δ ε μετε ίχε στον ελληνι­ κό ( και κατόπιν ελληνορωμ αίκό) πολιτισμό . Στη συν έχεια ο δ υτικό ς πολιτισμό ς χρησιμοπο ίησε τον όρο « άγριος» με

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

39

την ίδ ια έννοια . Πίσω ό μως από αυτά τα επ ίθ ετα κρύ ­ βετω η ίδ ια κρ ίση : ε ίνω π ιθανό ότ ι η λέξη «βάρ β αρος» συνδέ ετω ετυμολογικά με το συγκεχυμ ένο κω άναρθ ρο κελάη δημα των πουλιών, το οπο ίο αντ ιτ ίθ ετω στη ση­ μα ίνουσα α ξία της αν θ ρ ώ π ινης γλώ σσας κω το « ά ­ γρως», που σημα ίνε ι « άν θρωπος του δάσους», θ υμ ίζε ι ε­ π ίσης ένα ε ίδος κτηνώδους ζωή ς, σε αντ ίθ εση προς τον αν θρώπ ινο πολιτω μό . Κω στις δ υο περ ιπτώσε ις αρνού ­ μαστε να δ εχτο ύ με το ίδ ω το γεγονό ς της πολιτισμ ικής πο ικ ιλομορ φίας προτ ιμο ύ με να απο βάλουμε εκτό ς πολι ­ τισμο ύ , στη φύση, οτιδή ποτε δ ε συμ φωνε ί προς τους κα­ νόνε ς με τους οπο ίους ζο ύ με. Α υτή την α φελή άποψη, αλλά β α θ ιά ρ ιζωμ ένη στους περ ισσότερους αν θρώπους, δ εν ε ίνω ανάγκη να τη συζη ­ τή σουμε, α φο ύ αυτό το φυλλάδ ω αποτελε ί ακρ ιβώς την αναίρεσή της. Θα ε ίνα ι αρκετό να παρατηρή σουμε εδώ ότ ι η άποψη αυτή περ ιέχε ι ένα αρκετά χαρακτηρ ιστ ικό παράδο ξο. Α υτό ς ο τρόπος σκέψης, που στο όνομ ά του αποβάλλουμε εκτό ς ανθ ρωπότητας τους « άγρωυς» (ή ό ­ λους εκε ί νους που επ ιλέγουμε να θ εωρο ύ με τέτο ιους) , αποτελε ί ακρ ιβώ ς την πω σημαντ ική κω πω χαρακτηρ ι ­ στ ική στάση αυτών των ίδ ιων των αγρ ίων. Γνωρ ίζουμε πράγματι ότ ι η έννο ια της ανθρωπότητας, που χωρ ίς δ ιά ­ κρ ιση φυλή ς ή πολιτ ισμού συμπερ ιλαμβάνε ι όλες τις μορ­ φές του αν θρώ π ινου ε ίδους, εμ φαν ίζετω πολύ αργά κα ι σε περ ιορ ισμ ένη έκταση. Κα ι εκε ί ακό μα όπου φα ίνεται να έχε ι φτάσε ι στην υ ψηλότερη ε ξέλιξή της δ εν ε ίνα ι κα­ θόλου βέβ ωο -η πρό σφατη ιστορ ία το αποδ ε ικνύ ε ι- ότι παραμ ένε ι προ φυλαγμ ένη από αμ φιβολίες ή παλινδρομή ­ σε ις. Αλλά αυτή η έννο ια φα ίνετα ι εντελώς απο ύ σα από μεγάλα τμή ματα του ανθ ρώ πινου ε ίδους κα ι γ ια δ ιάστη­ μα δ εκ άδ ων χιλιάδ ων ετών . Η αν θ ρωπότητα σταματά στα όρ ια της φυλής, της γλωσσ ική ς ομάδ ας, μερ ικές φο-

40

CLAUDE LEVI-STRAUSS

ρέ ς ακό μα και του χωρωύ . Σ ε τέτοιο μάλιστα σημε ίο, που ένας μεγάλος αριθ μό ς πλη θ υσμών από τους λεγό με­ νους πρωτό γονους προσδ ιορ ίζεται με ένα όνομα που ση­ μα ίνει « άνθρωποι» (ή μερικ ές φορέ ς -θ α λέγαμε με πε­ ρισσότερη δ ιακριτικότητα- « καλο ί », « ε ξαιρετικο ί », « τέ ­ λειοι») , υπονοώντας έτσι ότι οι άλλες φυλές ή ομάδ ες ή τα άλλα χωριά δ ε δ ιαθέτουν τις ανθρώπινες αρετές -ή ακό ­ μα και την ανθρώπινη φ ύση-, αλλά στην καλύτερη περ ί ­ πτωση απαρτ ίζονται από «κακο ύ ς», « μοχθηρο ύς», <<μαr:­ μο ύδ ες» ή « αυγά Ψ ε ίρας». Φτάνουν συχνά ως το σημε ίο να στερούν τον ξένο από τον τελευτα ίο αυτό β αθ μό πραγ­ ματικότητας, μετατρ έποντά ς τον σε « φάντασμα» ή «ο­ πτασία». Έτσι, εμφαν ίζονται περ ίεργες καταστάσεις όπου δ υο συνομιλητές δ ιαπληκτίζονται ανελέητα. Στις Μ εγάλες Αντ ίλλες, λίγα χρόνια μετά την ανακάλυψη της Α μερικής, ενώ οι Ι σπανο ί έστελναν ε ξεταστικές επιτροπές για να ε­ ρευνή σουν αν οι ιθαγενε ίς ε ίχαν ή δ εν ε ίχαν Ψ υχή , αυτο ί οι τελευταίοι ασχολο ύνταν με το να ρ ίχνουν στο νερό λευ­ κο ύς αιχμαλώτους για να εξακριβώσουν, μέσα από συνε­ χή επιτή ρηση, αν τα πτώ ματά τους σάπιζαν ή όχι. Α υτό το αλλόκοτο και ταυτόχρονα τραγικό ανέκδοτο δίνει σαφή εικόνα σχετικά με το παράδ ο ξο του πολιτι­ σμικού σχετικισμού ( που θ α ξαναβ ρού με αλλο ύ , με άλλες μορφ ές) : στο β α θ μό ακριβώς που δ ιατεινό μαστε ότι α­ ποδ εχό μαστε ένα δ ιαχωρισμό αν ά μεσα στους πολ ιτι­ σμο ύ ς και τα έθ ψα, ταυτιζό μαστε πληρέστερα με αυτό που προσπα θ ο ύ με να αρνη θ ο ύ με. Α ρνο ύ μενοι την αν­ θρώπινη υπόσταση σ' εκε ίνους που εμφανίζονται ως οι πιο « άγριοι» ή « βάρβ αροι» από τους εκπροσώ πους της, ε­ κε ίνο που επιτυγχάνουμε ε ίναι να δανειστο ύ με μια από τις τυπικές τους στά σεις. Βάρ β αρος ε ίναι πρώτα πρώτα ο άνθ ρωπος που πιστεύ ει στη β αρβ αρότητα. Αναμφ ίβ ολα τα μεγάλα φιλοσοφικά και θρησκευτικά

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

41

συστή ματα της αν θ ρωπότητας -ε ίτε πρό κειται για το β ουδ ισμό , το χρ ιστιανισμό ή τον ισλαμισμό ε ίτε για τη στωική , την καντιανή ή τη μαρ ξ ιστική θ εωρ ία- αντιτά ­ χθηκαν σθ εναρ ά σ' αυτή την πλάνη . Αλλά η απλή δ ιακή ­ ρυ ξη της φυσική ς ισότητας ανάμεσα σε όλους τους αν­ θρ ώπους και της αδ ελφοσύνης που πρ έπει να τους ενώ ­ νει, χωρ ίς δ ιάκριση φυλών ή πολιτισμ ών, έχει κάτι το α­ πογοητευτικό για το πνε ύ μα, επειδή παραβλέπει μια πραγματική ποικιλομορφ ία που γ ίνεται αμέσως φανερή μ έσα από την παρατή ρηση και για την οπο ία δ εν αρκε ί να πο ύ με ότι δ εν επηρεάζει την ουσία του προβλή ματος, ώ στε να ε ίμαστε δ ικαιολογημ ένοι θ εωρητικά και πρακτι­ κά να συμπεριφερό μαστε σαν να μην υπή ρχε αυτή η ποι­ κιλομορφ ία. Έτσι, το προο ίμιο της δ εύτερης δ ιακή ρυξης της Ουνέσκο σχετικά με το πρόβλημα των φυλών σημειώ ­ νει ε ύ στοχα ότι αυτό που πε ίθ ει τον απλό άνθ ρωπο για την ύ παρξη των φυλών ε ίναι η « ά μεση μαρτυρ ία των αι­ σθή σεών του, όταν βλέπει μαζί έναν Αφρικανό , έναν Ε υ­ ρωπα ίο, έναν Ασιάτη κι έναν Ινδ ιάνο της Α μερική ς». Ο ι μεγάλες δ ιακηρύξεις των δ ικαιωμ άτων του ανθρώ ­ που έχουν, και αυτέ ς, τη δύναμη εκε ίνη αλλά και την α­ δ υναμ ία να δ ιατυπώνουν ένα ιδ εώδ ες, λησμονώντας πο­ λύ συχνά το γεγονός ότι ο άν θρωπος δ εν πραγματώνει τη φ ύ ση του μ έσα σε μια αφηρημ ένη ανθρωπότητα, αλ­ λά μ έ σα σε παραδοσιακο ύς πολιτισμού ς, ό που οι πιο ε ­ παναστατικέ ς αλλαγές επιτρ έπουν ν α επιβ ιώνουν ολό ­ κληρες πλευρ ές τους και οι ίδ ιες ερμηνεύ ονται σε σχέση με μια αυστηρά προσδ ιορισμ ένη στο χρόνο και στο χώ ­ ρο κατάσταση. Ο σύγχρονος άν θρωπος, μεταξύ του δ ι­ πλο ύ πειρασμο ύ να καταδ ικάσει εμπειρ ίες που τον θί ­ γουν συναισθηματικά και να αρνη θ ε ί δ ιαφορ ές που δ εν κατανοε ί νοητικά, ανο ίχτηκε σε πολλές φιλοσοφικέ ς και κοινωνιολογικές θ εωρ ίες, με σκοπό να επιτύχει μ άταιους

42

CLAUDE LEVI-STRAUSS

συμβ ιβ ασμού ς ανά μεσα στους αντιτιθέμενους αυτο ύς πό ­ λους και να αποδώσει λογαριασμό για την ποικ ιλομορ ­ φ ία των πολιτισμών, προσπα θώντας συγχρόνως να ε ξα ­ λε ίψ ει ό ,τι σκανδαλώδ ες και ε ξοργιστικό δ ιατηρε ί αυτή για τον ίδ ιο . Αλλά, όσο δ ιαφορετικές και κάποτε παρ άξενες μπο­ ρο ύν να ε ίναι όλες αυτές οι θ εωρ ίες, στην πραγματικό­ τητα αν άγονται σε μια και μόνη συνταγή , την οπο ία α ­ ναμφ ίβ ολα ο όρος ψευδο-εξελικτισμός χαρακτηρίζει με τον καλύτερο τρόπο. Σ ε τι συν ίσταται αυτή η συνταγή ; Π ρόκ ειται ακ ριβ ώς για μια από πειρα κατάργησης της ποικ ιλομορφ ίας των πολιτισμών, ενώ συγχρόνως υποκρ ί ­ νεται ότι την αναγνωρ ίζει πλήρως. Δ ιότι, αν θ εωρο ύ με τις δ ιαφορετικέ ς καταστάσεις στις οπο ίες β ρ ίσκονται οι αν­ θρώ πινες κοινων ίες, τόσο οι αρχα ίες ό σο και οι μακριν ές, ως στάδια ή σταθμ ούς μιας ενια ίας ανάπτυ ξης, η οπο ία, ξεκ ινώντας από το ίδ ιο σημε ίο, οφε ίλει να τις οδηγή σει προς τον ίδ ιο σκοπό , εύκολα δ ιαπιστώνουμε ότι η ποικ ι­ λομορφ ία ε ίναι απλώς φα ινομενική . Η ανθρωπότητα γί.,. νεται μ ία και ταυτό σημη με τον εαυτό της, μόνο που αυ­ τή η ενότητα και αυτή η ομοιομορφ ία δ εν μπορούν πα­ ρά να πραγματοποιη θ ο ύν προο δ ευτικά , και η ποικιλία των πολιτισμών απεικονίζει τις στιγμές μιας δ ιαδ ικασίας που κ ρύβ ει ή κα θ υστερε ί την εμφάνιση μιας β α θύτερης πραγματικότητας. Ο ορισμός αυτός μπορε ί να φανε ί συνοπτικός μόλ ις α­ λ να ογιστού με τις τεράστ ιες κατακτήσεις του δαρβινισμο ύ . Ό μως τώρα δ εν ε ίναι αυτό το θέ μα, δ ιότι ο β ιολογικός ε ­ ξελικτισμό ς και ο ΨΕUδo -εξελικτισμός που έχουμε εδώ υ­ πόψη μας ε ίναι δ υο πολύ δ ιαφορετικές θ εωρ ίες. Η πρώτη γεννήθηκε ως μια μεγάλη υπόθ εση εργασίας, θ ε μελιωμένη σε παρατηρήσεις, με πολύ μικρό περιθώριο για ερμηνε ία. Έτσι, οι δ ιάφοροι τύποι που αποτελο ύν τη γενεαλογία του

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

43

αλόγου μπορούν να ταξινομη θο ύν σε μια εξελικτικ� σε ιρά για δυο λόγους: ο πρώτος ε ίναι ότι χρειάζεται ένα άλογο για τη γέννηση ενό ς αλόγου· ο δ εύτερος ότι δ ιαδοχικά ε ­ δ αφικά στρώ ματα, άρα ιστορικά όλο και πιο παλιά, π ε ­ ριέχουν σκελετούς που ποικ ίλλουν κλιμακωτά από την πιο πρόσφατη μoρφ� ως την πιο αρχαίκ� . Πνεται έτσι πολύ πιθ αν� η άποψη να είναι το ίππάριον ο πραγματικός πρό­ γονος του Equus caballus (= έΡΥάτης Ιππος). Ο ίδ ιος συλ­ λογισμό ς εφαρμόζεται αναμφίβολα στο ανθρώπινο ε ίδος και στις φυλές του. Όταν ό μως περνο ύ με από τα βιολογι­ κά γεγονότα στα πολιτισμικά , τα πράγματα περιπλέκο­ νται ιδ ιαίτερα. Μ πορού με να συλλέξουμε από το έδαφος υλικά αντικείμενα και να δ ιαπιστώ σουμε ότι η μoρφ� � η τεχνικ� κατασκευ�ς ενός ορισμένου είδους αντικειμένου ποικ ίλλει ανάλογα με το βάθος των γεωλογικών στρωμά ­ των. Ω στόσο ένα τσεκούρι δ ε δίν ε ι, φυσικά , γέννηση σε έ ­ να άλλο τσεκούρι, όπως συμβ αίνει με τα ζώα. Το να πού ­ με, στην περ ίπτωση αυτ�, ότι ένα τσεκούρι εξελίχτηκε με βάση ένα άλλο αποτελε ί συνεπώ ς μια μεταφoρικ� και κα­ τά προσέγγιση έκφραση, η οπο ία στερε ίται της επιστημο­ νικ�ς ακρ ίβ ειας που χαρακτηρ ίζε ι την ανάλογη έκφραση όταν αυτ� εφαρμόζεται στα β ιολογικά φαινό μενα. Ε κ είνο που ισχύε ι για υλικά αντικε ίμενα, των οπο ίων η φυσικ� παρουσ ία μαρτυρε ίται στο έδ αφος για ορισμένες εποχές, ισχύε ι ακό μη περισσότερο για τους θ εσμο ύς, τις δο ξασίες, τις πρoτιμ�σεις των οπο ίων το παρ ελθόν μάς είναι γενικά άγνωστο. Η έννοια της β ιoλoγικ�ς εξέλιξης αντιστοιχε ί σε μια υπόθ εση που δ ιαθέτε ι ένα από τα υψηλότερα ποσο­ στά πιθανότητας που παρατηρούνται στο χώρο των φυσι­ κών επιστημών, ενώ η έννοια της κo ινωνικ�ς � πολιτισμι­ κ�ς εξέλιξης παρ έχει το πολύ πολύ μια ελκυστικ� αλλά ε ­ πικ ίνδυνα βoλικ� μέθοδο παρουσίασης των γεγονότων. Άλλωστε, αυτ� η δ ιαφορά μεταξύ του αλη θ ινού και

44

CLAUDE LEVI-STRAUSS

του ψε ύτικου ε ξελικτισμού , η οπο ία παραμελε ίται πολύ συχνά , ε ξηγε ίται απ ό τις αντ ίστοιχες ημερομην ίες εμφά ­ νισή ς τους. Α ναμφ ίβ ολα ο κοινωνιολογικό ς ε ξελικτισμός πρ έπει να δέχτηκε μια ισχυρή ώθηση εκ μ έρους του β ιο­ λογικού εξελικτισμού ' ωστό σο ε ίναι προγενέστερό ς του ως προς τα γεγονότα. Χωρ ίς να ανατρέξουμε ως τις αρ­ χα ίες αντιλήψ εις, τις οπο ίες επαν έλαβε ο Pascal παρο­ μοιάζοντας την ανθρωπότητα με ένα έ μβ ιο ον που περ . νάει από τα δ ιαδοχικά στάδ ια της παιδ ικής ηλικ ίας, της εφη β ε ίας και της ωριμότητας, βλέπουμε στο δέκατο ό ­ γδ οο αιώνα ν' «ανθίζουν» τα θ εμελιώδη σχή ματα που θα γίνουν στη συνέχεια αντικε ίμενο τόσο πολλών επε ξεργα­ σιών : οι «σπειροειδ ε ίς γραμμ ές» του Vico , οι «τρεις ε­ ποχέ ς» του, που προαναγγέλλουν τις «τρεις καταστά ­ σεις» του Comte , η « κλίμακα» του Condorcet . Ο ι δ υο θ ε­ μελιωτές του κοινωνικο ύ εξελικτισμού , Spencer και Tylor , επεξεργάζονται και δημοσιε ύουν τη θ εωρ ία τους πριν α ­ πό την Καταγωγή των Ε ιδών ή χωρ ίς να έχουν δ ιαβάσει αυτό το έργο. Ο κοινωνικό ς εξελικτισμός, προγεν έστερος του βιολογικο ύ εξελικτισμο ύ , που ε ίναι επιστημονική θ ε­ ωρ ία, αποτελε ί πολύ συχνά την Ψευδο -επιστημονική επι­ κάλυψη ενός παλιο ύ φιλοσοφικο ύ προβλή ματος, για το ο­ πο ίο δ εν ε ίναι καθόλου βέβ αιο ότι η παρατήρηση και η επαγωγή θα μπορ έσουν κάποτε να δώσουν τη λύση .

4

πολιτισμοί αρχαϊκοί, πολιτισμοί πρωτόγονοι

Παρατηρή σαμε ότι κάθ ε κοινων ία μπορε ί , από τη δ ική της σκοπιά , να κατατάξε ι τους πολιτισμο ύ ς σε τρεις κα­ τηγορ ίες: αυτο ύς που ε ίναι σύγχρονο ί της, αλλά τοπο θ ε­ το ύνται σε άλλο σημε ίο της υδρογε ίου · αυτού ς που εμ­ φαν ίζονται στον ίδ ιο σχεδόν χώ ρο, αλλά προηγήθηκαν χρονικά · αυτο ύς, τέλος, που υπή ρξαν συγχρόνως σε χρό ­ νο προγεν έστερο από τον δ ικό της και σε χώρο δ ιαφορε­ τικό από εκε ίνον ό που τοποθ ετε ίται η ίδ ια. Ε ίδ αμε ότι οι τρεις αυτές ομάδ ες ε ίναι αναγνωρ ίσιμες κατά τρόπο πολύ άνισο. Στην περ ίπτωση της τελευτα ίας, και όταν πρό κειται για πολιτισμο ύ ς χωρ ίς γραφή , χωρ ίς αρχιτεκτονική και με στοιχειώδ εις τεχνικές (όπως συμ­ β α ίνει με τη μισή κατοικημ ένη γη και, ανάλογα με την περιοχή , με το 9 0 ως 99% του χρόνου που πέρασε από τις αρχέ ς του πολιτισμού) , μπορού με να πο ύ με ότι δ εν ε ίναι δ υνατό να μάθουμε τ ίποτε γι' αυτού ς και ότι όλα όσα προσπαθού με να φανταστο ύ με σχετικά περιορ ίζονται σε αστή ρικτες υπο θέσεις. Αντίθ ετα, ε ίναι ε ξαιρετικά δ ελεαστικό να προσπα θή ­ σει κ άποιος να δ ιακρ ίνει μετα ξύ των πολιτισμώ ν της πρώτης ομ άδ ας σχέσεις που ισοδ υναμο ύν με μια σειρ ά δ ιαδοχή ς μ έσα στο χρόνο. Πώς γίνεται σύγχρονες κοινω­ ν ίες που δ ε γνώ ρισαν ακό μη τον η λεκτρισμό και την α­ τμομηχανή να μη θ υμ ίζουν την αντ ίστοιχη φ άση της ανά -

46

CLAUDE LEVI -STRAUSS

πτυ ξης του δ υτικού πολιτισμού ; Πώς να μη συγκρ ίνουμε τις ιθ αγενε ίς φυλές, χωρ ίς γραφή και μεταλλουργία, οι ο­ πο ίες ό μως χαρ άζουν μορφές πάνω σε το ίχους από β ρά ­ χια και κατασκε υάζουν πέτρινα εργαλε ία, με τις αρχαL­ κέ ς μορφ ές αυτού του ίδ ιου πολιτισμού , την ομοιό τητα του οπο ίου μαρτυρο ύν τα ίχνη που β ρ έθηκαν στις σπη­ λ ιές της Γαλλίας και της Ι σπαν ίας ; Εδώ κυρ ίως ο Ψευδ ο­ εξελικτισμό ς β ρή κε ελεύθ ερη δ ιέξοδο. Και ό μως, αυτό το γοητευτικό παιχν ίδ ι, στο οπο ίο αφηνό μαστε σχεδόν χω­ ρ ίς αντίσταση κάθ ε φορά που μας δίν εται η ευκαιρ ία ( μήπως ο ταξ ιδ ιώτης από τη Δύση δ εν αισθ ανόταν ικα­ νοποιημ ένος που ξανάβ ρισκε το « Μ εσα ίωνα » στην Α να­ τολή , τον «αιώνα του Λ ουδ ο βίκου ΙΔ'» στο Π εκ ίνο της πριν από τον Πρώτο Π αγκό σμιο πόλεμο εποχής, την «ε­ ποχή του λίθ ου » μεταξύ των ιθ αγενών της Α υστραλίας ή της Ν έας Γουινέας ;) , ε ίναι εξαιρετικά επιζή μιο. Γνωρ ί ­ ζουμε μ όνο κά ποιες πλευρές εξαφανισμ ένων πολιτισμών , και αυτές ε ίναι τόσο λ ιγότερες όσο ο κάθε πολ ιτισμό ς ε ί ­ ναι αρχαιότερος, αφο ύ οι γνωστές πλευρ ές ε ίναι μόνο ό ­ σες επέζησαν των καταστροφών στο χρ όνο. Η μ έθ οδος συν ίσταται λοιπόν στο να πα ίρνουμε το μ έρος ως όλο, να συμπερα ίνουμε την αναλογία όλω ν των όψ εων από το γεγονό ς ότι κάποι ες όψ εις δύο πολ ιτισμών ( ενός σημερι­ νο ύ κι ενό ς εξαφανισμ ένου) παρουσιάζουν ομοιότητες. Ό μως αυτό ς ο τρόπος συλλογισμο ύ όχι μόνο ε ίναι λογι­ κά αστή ρικτος, αλλά και σε πολλές περιπτώ σεις δ ιαψεύ ­ δ εται από τα γεγονότα. Μέχρι μια σχετικά πρόσφατη εποχή οι Τασμανο ί και οι κάτοικοι της Π αταγον ίας δ ιέθ εταν εργαλε ία από λα­ ξευμ ένη πέτρα, και τέτοια κατασκευάζουν ακό μη κάποι­ ες φυλές της Α υστραλίας και της Α μερική ς. Η μελέτη ό ­ μως αυτών των εργαλε ίων ελάχιστα μας β οη θά να κατα­ νοή σουμε τη χρή ση των εργαλε ίων της παλαιολ ιθ ική ς ε-

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

47

ποχή ς. Πώς χρησιμοποιο ύ σαν τους περ ίφημους «γρόν ­ θους », η χρήση των οπο ίων ωστό σο πρέπει να ήταν τό ­ σο σαφή ς, αφο ύ η μορφή και η τεχνική κατασκευή ς τους παρ έ μειναν τυποποιημένες κατά τρόπο άυστηρό επ ί εκα­ τό ή δ ιακόσιες χιλιάδ ες χρόνια, και σε ένα χώρο που ε­ κτε ίνεται από την Αγγλία ως τη Νότια Αφρική και από τη Γαλλία ως την Κ ίνα ; Σ ε τι χρησ ίμευαν τα εξαιρετικά τριγωνικά και πεπλατυσμένα κομμάτια της περιοχή ς του Levallois που β ρ ίσκουμε κατά εκατοντάδ ες στα δ ιαδοχι­ κά στρώ ματα και για τα οπο ία καμιά εξήγηση δ εν υπήρ­ ξε ικανοποιητική ; Τι ήταν τα υποτιθέ μενα «σκήπτρα» α­ πό κόκαλο ταράνδου ; Ποια μπορε ί να ήταν η τεχνολογία των πολιτισμών της περιοχής του Tardenois , που άφησαν π ίσω τους έναν τερ άστιο αριθ μό από μικροσκοπικά κομ­ μάτια λαξευμένης πέτρας, σε γεωμετρικά σχή ματα απε­ ριόριστα διαφοροποιημένα, αλλά ελάχιστα εργαλε ία στα μέτρα του αν θρώπινου χεριού ; Όλες αυτές οι αβεβαιότη­ τες δ ε ίχνουν ότι μεταξύ των παλαιολιθ ικών κοινωνιών και κάποιων σύγχρονών μας κοινωνιών ιθ αγενών υπάρχει πά ­ ντα μια ομοιότητα: η χρήση εργαλε ίων από λαξευμένη πέτρα. Ό μως, ακό μη και στο πεδίο της τεχνολογίας ε ίναι δύσκολο να προχωρήσουμε περισσότερο: η κατεργασία του υλ ικού , οι τύποι εργαλε ίων, άρα και ο προορισμός τους, δ ιέφεραν, και για το θέ μα αυτό ελάχιστα μας πλη ­ ροφορε ί η μια κατηγορ ία για την άλλη. Πώς λοιπόν θ α μπορούσαν να μας δ ιαφωτίσουν για τη γλώσσα, τους κοι­ νωνικο ύς θεσμο ύς ή τις θρησκευτικές δοξασ ίες ; Μ ια από τις πιο δη μοφιλε ίς ερμηνε ί ες, μεταξύ εκε ίνων που εμπν έ ει ο πολιτισμικό ς εξ ελικτ ισμός, θ εωρε ί τις τοι­ χογραφ ίες σπηλα ίων που μας άφησαν οι κοινων ίες της μέ σης παλαιολ ι θ ική ς εποχή ς ως μαγικ έ ς παραστά σεις συνδ εδ εμένες με κυνηγετικ ές τελετέ ς. Η συλλογιστική πορεί α ε ίναι η ακόλουθη : οι σύγχρονοι πρωτόγονοι πλη -

48

CLAUDE LEVI-STRAUSS

θ υσμοί έχουν κυνηγετικές τελετέ ς, οι οπο ίες συχνά μά ς δίνουν την εντύπωση ότι στερο ύνται πρακτική ς αξίας οι προ"ίστορικ ές τοιχογραφ ίες σπηλα ίων μάς φα ίνονται επ ί ­ σης, λόγω τό σο του πλή θ ους τους ό σο και της θέσης τους στα άδ υτα των σπηλα ίων, χωρ ίς πρακτική α ξία· οι δημι­ ουργο ί τους ήταν κυνηγο ί : άρα χρησ ίμευαν για τις κυνη ­ γετικές τελετές. Αρκε ί να δ ιατυπώσουμε ρητά αυτή την επιχειρηματολογία που προκύπτει για να αντιληφθο ύ με την ασυνέπειά της . Άλλωστε, αυτή ισχύ ει κυρ ίως μεταξύ των μη ειδ ικών, δ ιότι οι εθνογράφοι, οι οπο ίοι έχουν πε ί ­ ρα στους πρωτόγονους αυτο ύ ς πλη θ υσμο ύ ς που ένας Ψ ευδοεπιστημονικό ς κανιβ αλισμ ός το ύ ς μαγειρε ύ ει << με όλες τις σάλτσες», χωρ ίς να σέβ εται την ακεραιότητα των ανθρώ πινων πολιτισμών, συμφωνο ύν στο ότι με βά ­ ση τις υπάρχουσες παρατηρή σεις τίποτα δ ε μας επιτρέ ­ πει να δ ιατυπώ σουμε οποιαδή ποτε υπόθ εση σχετικά με αυτά τα τεκμήρια. Κι επειδή εδώ μιλάμε για τοιχογρα­ φ ίες σπη λα ίων της Νότιας Αφρική ς ( που κάποιοι θ εω­ ρο ύν έργο σύγχρονων ιθ αγενώ ν) , οι «πρωτόγονες» τέ ­ χνες απομακρύνονται ε ξ ίσου τόσο από την τέχνη της μα­ γδαληνα ίας και της ωρινιάκειας εποχή ς ό σο και από τη σύγχρονη ευρωπαίκή τέχνη. Δ ιότι αυτές οι τέχνες χαρα­ κτηρ ίζονται από έναν πολύ μεγάλο β α θ μό υφολογική ς τυποπο ίησης, φτάνοντας ως τις πιο ακραί ες παραμορ­ φώ σεις, ενώ η προϊστορική τέχνη προσφέρει ένα συναρ­ παστικό ρεαλισμ ό . Θα μπορο ύσαμε να μπο ύ με στον πει­ ρασμ ό να δο ύ με σ' αυτή την τελευτα ία την καταγωγή της ευρωπαίκή ς τέχνης αλλά ακό μη κι αυτό θ α ήταν α­ νακριβέ ς, επειδή στον ίδ ιο χώρο την παλαιολιθ ική τέχνη ακολο ύθησαν άλλες μορφέ ς, που δ εν ε ίχαν τον ίδ ω χα­ ρακτήρα· η ενότητα του γεωγραφικού χώ ρου δ εν αλλά ­ ζει σε τ ίποτα το γεγονό ς ότι στο ίδ ω έδ αφος ήρ θαν δ ια­ φορετικο ί πλη θ υσμο ί, οι οπο ίοι αγνοού σαν ή έβλεπαν με

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

49

ασ ιαφορ ία το έργο των προκατόχων τους, φ έρνοντας μα­ ζ ί ο καθένας τους αντιτιθέ μενες σο ξασίες, τεχνικ ές και τεχνοτρ οπίες . Η κατάσταση των πολιτισμ ών της προκολομ β ιανή ς Α μερική ς λίγο πριν από την ανακάλυ ψή της θ υμ ίζει την ευρωπαϊκή νεολιθ ική περί οσ ο. Ό μως αυτή η ε ξομο ίωση σ εν αντέχει σε σο β αρότερο έλεγχο: στην Ε υρώ πη η γε­ ωργ ία και η εξημ έρωση των ζώων συμβ ασ ίζουν, ενώ στην Α μερική μια ε ξαιρετικά προω θημ ένη ανάπτυ ξη της πρώ ­ της συνοσ εύ εται από σχεσόν πλήρη άγνοια (ή , πάντως, από ακρα ίο περιόρισμό) της σ ε ύτερης. Στην Αμερική τα λιθ ινα εργαλε ία χρησιμοποιούνται συνεχώς σε μια αγρο­ τική οικονομ ία, η οπο ία στην Ε υρώπη συνσ έ εται με το ξεκ ίνημα της μεταλλουργίας. Ε ίναι ανώ φελο να πολλαπλασιάσουμε τα παρασ ε ίγ­ ματα. Δ ιότι οι από πειρες που έγιναν για να γνωρ ίσουμε τον πλο ύτο και την προέλευση των ανθρώπινων πολιτι­ σμών και να τους υποβιβάσουμε στη θέση λίγο πολύ κα­ θ υστερημ ένων αντιγράφων του σ υτικού πολιτισμού προ­ σκρο ύουν σε μια άλλη, πολύ μεγαλύτερη σ υσκολία : σε γενικές γραμμ ές (και με ε ξα φ εση την Α μερική , στην ο­ πο ία θ α ξαναγυρ ίσουμε) , όλες οι ανθ ρώπινες κοινων ίες έ ­ χουν π ίσω τους ένα παρελθόν το ο πο ίο κατά προσέγγι­ ση έχει την ίσ ια σ ιάρκεια. Γ ια να θ εωρή σουμε ορισμ ένες κοινων ίες ως « στάσ ια» της ανάπτυ ξης κάποιων άλλων, θ α έπρεπε να σ εχτού με ότι, ενώ στις σ ε ύτερες συν έβ αι­ νε κάτι, στις πρώτες δ ε συν έβ αινε τ ίποτε - ή ( συν έβ αι­ ναν) πολύ λίγα πράγματα. Και, πράγματι, μιλο ύ με ε ύ ­ κο λα για « λαο ύς χωρ ίς ιστορ ία» ( υπονοώντας πότε πότε ότι ε ίναι οι πιο ευτυχισμ ένοι) . Α υτή η ελλειπτική έκφρα­ ση σημα ίνει απλώς ότι η ιστορ ία τους ε ίναι και θ α πα­ ραμε ίνει άγνωστη, όχι ό μως ότι σ εν υπάρχει. Για σ εκά ­ δ ες, ή ακό μη και εκατοντάδ ες χιλιετίες, και εκε Ι υπήρ -

50

CLAUDE LEVI-STRAUSS

ξαν άνθ ρωπο ι που αγάΠYjσαν, μ ίσησαν, υπέφεραν, επι ­ νόησαν, πολέ μησαν. Στην πραγματικότητα, δ εν υπάρχουν «νή π ιο ι » λαο ί ' όλο ι ε ίνα ι ενήλικο ι , ακό μη κ ι αυτο ί που δ εν κράτησαν ημερολόγ ιο από την πα ιδ ική κα ι την εφη­ β ική ηλικ ία τους. Θ α μπορο ύσαμε αναμφ ίβ ολα να πο ύ με ότι ο ι αν θρώ ­ π ινες κο ινων ίες χρησ ιμοπο ίησαν άν ισα το χρόνο που πέ ­ ρασε, κα ι που για ορ ισμ ένες μάλιστα πρ έ πε ι να ήταν χα­ μ ένος χρ όνος ενώ άλλες δ ιπλασίαζαν τ ις προσπάθ ε ιέ ς τους, άλλες χασομερο ύ σαν στο μεγαλύτερο τμή μα της πορε ίας τους. Θ α καταλήγαμε έτσι να δ ιακρ ίνουμε ανά ­ μεσα σε δ υο ε ίδη ιστορ ίας: μ ια ιστορ ί α προοδ ευτ ική , προσκτητ ική , που συσσωρε ύ ε ι τις ανακαλύψ ε ις και τις ε­ π ινοήσε ις για να ο ικοδομή σε ι μεγάλους πολιτ ισμού ς, και μ ια άλλη ιστορ ία, ίσως ε ξίσου δραστή ρ ια, η οπο ία ενερ­ γοπο ιε ί τό σα ταλέντα, αλλά από την οπο ία θ α έλε ιπε η συνθ ετ ική ικανότητα, που αποτελε ί προνό μ ιο της πρώ ­ της. Κάθ ε κα ινοτομ ία, αντί να προστ ίθ ετα ι στις προη­ γο ύ μενες κα ι προσανατολισμένες προς την ίδ ια κατεύ ­ θ υνση καινοτομ ίες, θ α δ ιαλυ όταν σε ένα ε ίδ ος κυματι ­ στή ς ροή ς, που δ ε θ α κατόρ θ ωνε ποτέ να απομακρυνθ ε ί για μεγάλο δ ιάστημα από την αρχική κατεύθ υνση . Α υτή η αντ ίληψη μας φα ίνετα ι πολύ π ιο ελαστ ική και λ π ο ύσια σε αποχρώ σε ις από τις απλουστευτ ικές απόψ ε ις τις οπο ίες κρ ίναμε στ ις προηγού μενες παραγρ ά φους. Θ α μπορού σαμε να της κρατή σουμε μ ια θέση στην προσπά ­ θ ε ιά μας να ερμηνε ύσουμε την πο ικ ιλομορφ ία των πολι ­ τισμών, κα ι μάλ ιστα χωρ ίς να αδ ική σουμε κανέναν. Αλ­ λά , προτού φτάσουμε εκε ί , πρέπε ι να εξετάσουμε πολλά ζητή ματα .

5

Η ιδέα της προόδου

Κατ' αρχάς οφε ίλουμε να εξετά σουμε τους πολιτισμο ύ ς που ανή κουν στη δ εύτερη από τις δυο ομάδ ες που δ ια­ κρ ίναμε: εκε ίνους δηλαδή που προηγήθηκαν ιστορικά του πολιτισμο ύ -ό ποιος κι αν ε ίναι αυτός- από τη σκοπιά του οπο ίου παρατηρο ύ με τα πράγματα. Η θέση τους ε ί ­ ναι πολύ περισσότερο περ ίπλοκη απ' ό ,τι στις περιπτώ ­ σεις που εξετάσαμε προηγουμένως. Δ ιότι η υπόθ εση μιας εξέλιξης , που φα ίνεται τό σο αβέβαιη και τό σο ε ύθ ραυστη όταν τη χρησιμοποιο ύ με για να ιεραρχή σουμε σύγχρονες κοινων ίες απομακρυσμένες στο χώ ρο, δύ σκολα δ ε ίχνει ε­ δώ αμφισβητή σιμη , και μάλιστα φα ίνεται ά μεσα επιβε­ β αιωμένη από τα γεγονότα. Γνωρ ίζουμε, από τη σύ μφω­ νη μαρτυρ ία της αρχαιολογίας, της προΊ:στορ ίας και της παλαιοντολογ ίας, ότι η σύγχρονη Ε υρώ πη κατοικήθηκε αρχικά από δ ιαφορετικά ε ίδη του γένους Homo που χρη­ σιμοποιο ύσε εργαλε ία από άτεχνα λαξευμ ένους πυρόλι­ θους ότι αυτού ς τους πρώτους πολιτισμο ύ ς το ύ ς δ ιαδέ ­ χθηκαν άλλοι, όπου η λάξευση της πέτρας εκλεπτύνεται και στη συν έχεια συνοδ ε ύ εται από τη λε ίανση και την κατεργασ ία του κό καλου και του ελεφαντοστού ' ότι η κεραμική , η υφαντουργία, η γεωργία, η κτηνοτροφ ία κά ­ νουν την εμφάνισή τους αργότερα, συνδ εό μενες προο­ δ εuτικά με τη μεταλλουργ ία, της οπο ίας μπορο ύ με έτσι να δ ιακρ ίνουμε τα στάδ ια. Auτ ές οι δ ιαδ οχικέ ς μορφέ ς ί

52

CLAUDE LEVI-STRAUSS

ταξ ινομο ύνται λοιπόν υπό την έννοια μιας εξέλιξης και μιας προόδου: άλλες ε ίναι ανώτερες και άλλες κατώτερες. Αλλά , αν όλα αυτά ε ίναι αλήθ εια, πώ ς δ ε θ α επιδρού σαν αναπό φευκτα αυτές οι δ ιακρ ίσεις στον τρόπο με τον ο­ πο ίο μεταχε ιριζόμαστε σύγχρονες μορ φές , οι οπο ίες ό ­ μως παρουσιάζουν μεταξύ τους ανάλογες δ ια φορ ές ; Τα προηγο ύ μενα συμπεράσματά μας κινδ υνεύουν λοιπόν να αμ φισβητη θ ο ύν μ έσα από τη ν έα αυτή από κλιση. Ο ι πρόοδ οι που από τις απαρχές της η αν θρωπότητα επιτέλεσε ε ίναι τό σο φανερ έ ς και λαμπρ έ ς, που κάθ ε προσπάθ εια αμ φισβήτησή ς τους θ α υπο β α θ μιζόταν σε μια ρητορική άσκηση . Κι ό μως, δ εν ε ίναι τόσο ε ύ κολο ό ­ σο πιστε ύ ουμε να τις κατατάξουμε σε μια κανονική και συνεχή σειρ ά . Εδώ και πενήντα περ ίπου χρόνια οι επι­ στή μονες χρησιμοποιο ύσαν, για να τις αναπαραστήσουν, σχή ματα εκπληκτική ς απλότητας: εποχή του λαξευμ ένου λίθ ου , εποχή του λειασμ ένου λίθου, εποχή του χαλκού , του ορε ίχαλκου, του σιδήρου. Όλα αυτά ε ίναι πολύ β ολι­ κά . Υποψ ιαζό μαστε σή μερα ότι η λε ίανση και η λάξευση του λίθ ου μερικ ές φορ ές συνυπήρ ξαν' όταν η δ ε ύτερη τε­ χνική επισκιάζε ι εντελώς την πρώτη, αυτό δ εν ε ίναι απο­ τέλεσμα μιας τεχνική ς προόδ ου που ξεπήδησε αυ θόρμη­ τα από το προηγο ύμενο στάδ ιο, αλλά προσπάθεια «αντι­ γρα φή ς » σε π έτρα των όπλων και εργαλε ίων από μ έταλ­ λο που κατε ίχαν πολιτισμο ί , αναμ φίβ ολα πιο «προηγμέ ­ νοι», αλλά στην πραγματικότητα σύγχρονοι με τους μι­ μητές τους. Αντ ίστρο φα, η κεραμική , που τη θ εωρούσαν αλλη λένδ ετη με την «εποχή του λειασμ ένου λίθο ω>, συν­ δέ εται σε ορισμ ένες περιοχές της βόρειας Ε υρώ πης με τη λάξευση του λίθου . Γ ια να μιλή σουμε μόνο για την περ ίοδ ο του λαξευμέ ­ νου λίθου, τη λεγό μενη παλαιολιθ ική , υπήρχε η εντύπω ­ ση πριν από μερικά ακό μη χρόνια ότι οι δ ιά φορες μορ-

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

53

φές αυτή ς της τεχνική ς -που χαρακτηρ ίζουν αντ ίστοιχα τις χε ιροτ εχν ί ες των « αμυγδ αλο ε ιδών εργαλείων», τις χε ιροτεχν ίες των «παρασχίδων» και τις χε ιροτεχν ίες των «ελασμάτων>>- ανταποκρ ίνονταν σε μια ιστορική πρόοδ ο τριών σταδίων , που αποκαλο ύνταν κατώτερη, μ έση και ανώτερη παλαιολιθ ική . Δ εχό μαστε σή μ ερα ότι αυτές ο ι τρ ε ις μορφ ές συνυπήρξαν, αποτελώντας όχι στάδ ια μιας μονόδρομης προόδου , αλλά όψ εις ή, όπως λέμ ε, «προ­ σωπε ία» μιας πραγματικότητας αναμφ ίβ ολα μη στατι­ κή ς, αλλά υποκε ίμενης σε πολύ π ερ ίπλοκες παραλλαγέ ς και μ εταμορφώ σεις. Π ράγματι, ο πολιτισμός του Leval ­ lois , τον οπο ίο αναφέραμε ήδη και που η ακμή του τοπο­ θ ετε ίται μεταξύ της 25Οή ς και της ΊΟή ς χιλι ετίας π. Χ . , έ ­ φτασε σε μια τελειότητα στην τεχνική της λάξευσης, την οπο ία επρόκειτο να ξαναβ ρού μ ε μόνο στο τέλος της ν ε ­ ολ ι θ ικής, δ ιακ ό σια σαρ άντα π έ ντ ε έ ως εξή ντα π έντε χιλιάδ ες χρόνια αργότερα, και σή μερα θ α δ υσκολευό μα­ σταν πολύ να την αναπαραγάγουμε. Ό ,τι ισχύ ει για τους πολιτισμού ς ισχύει επ ίσης και στΟ επ ίπε δο των φυ λών, χωρ ίς να μπορο ύ μ ε να β εβ αιώ σουμε (λόγω των δ ιαφορετικών τάξεων μ εγέθ ους) κάποιο συ­ σχετισμό μ εταξύ των δύο δ ιαδ ικασιών: στην Ε υρώ πη ο άνθ ρωπος του Ν εάντερταλ δ εν προηγήθηκε των αρχαιό ­ τερων μορφών του Homo sapiens' αυτές ήταν σύγχρον ές του, ίσως ακό μη και προγεν έστερέ ς του. Δεν αποκλε ίε ­ ται μάλιστα οι πιο δ ιαφορετικο ί τύ ποι ανθ ρωποειδών να συνυπή ρ ξαν χρονικά, αν όχι και τοπικά : «πυγμα ίοι» της Αφρική ς, «γίγαντες» της Κίνας και της Ινδονησίας κτλ. Ας επαναλάβ ουμε ότι όλα αυτά δεν αποβλέπουν στην άρνηση της πραγματικότητας μιας προ όδ ου της ανθ ρω­ πότητας, αλλά μας προτρ έπουν να την αντιληφθο ύ με μ ε π ερισσότερη σύν εση. Η ανάπτυξη των προϊστορικών και αρχαιολογικών γνώ σεων τείνει να απλώσει στο χώρο μορ-

54

CLAUDE LEVI-STRAUSS

φέ ς πολιτισμού που φανταζόμασταν ως κλιμ ακούμ ενες στο χρό νο. Α υτό σημα ίνει δυο πράγματα: πρώτα πρώτα ότι η «πρό οδ ος» ( αν αυτό ς ο όρος ταιριάζει ακό μη για να δη λώσει μια πραγματικότητα πολύ δ ιαφορετική από εκε ίνη στην οπο ία εφαρμόστηκε αρχικά) δ εν ε ίναι ο ύτε απαραίτητη ο ύτε συνεχή ς προχωρε ί με «εκτινάξεις», με άλματα, ή, ό πως θ α έλεγαν οι β ιολόγοι, με μεταλλάξεις. Α υτές οι εκτινάξεις και τα άλματα δ ε συνιστούν πάντο­ τε πορε ία προς τα εμπρό ς και στην ίδ ια κατεύθ υνση' συ­ νοδ εύονται από αλλαγές προσανατολισμού , κατά κάποιον τρόπο όπως το άλογο του σκακιο ύ , που έχει πάντα στη δ ιάθ εσή του πολλές προελάσεις αλλά ποτέ προς την ίδ ια κατε ύθ υνση . Η ανθ ρωπότητα κατά την πρό οδό της δ ε μοιάζει καθόλου με κάΠOLον που ανεβ α ίνει μια σκάλα, προσθέτοντας με κάθ ε του κ ίνηση ένα νέο βή μα σε όλα ό σα έχει ήδη κατορ θώσει' θ υμ ίζει μάλλον τον πα ίκτη του οπο ίου η τύχη μοιρ άζεται σε πολλά ζάρια και κάθ ε φο­ ρά που τα ρ ίχνει τα βλέπει να σκορπ ίζονται στην τσόχα και να φ έ ρνουν δ ιαφορετικο ύ ς αριθ μο ύ ς. Ό,τι κερδίζει στο ένα κινδ υνε ύ ει να το χάσει στο άλλο, και μόνο πότε πότε η ιστορ ία ενεργε ί συσσωρευτικά , δη λαδή οι αριθ μο ί προστ ίθ ενται για να δ ιαμορφώ σουν έναν ευνο'Lκό συν­ δ υασμό . Το παράδ ειγμα της Α μερική ς δ ε ίχνει με πειστικό τρό ­ πο ότι αυτή η συσσωρευτική ιστορ ία δ εν αποτελε ί προ­ νό μιο ενό ς πολιτισμού ή μιας ιστορική ς περιόδου. Α υτή η απέραντη ήπειρος ε ίδ ε να φτάνουν άνθ ρωποι, αναμφί ­ βολα κατά μικρ ές ομ άδ ες νομάδων, που περνο ύσαν το Β ερ ίγγειο πορ θ μό χάρη στους τελευτα ίους παγετώνες, σε μια χρονολογία που δ εν πρ έπει να ήταν πολύ προγενέ ­ στερη από την εικοστή χιλιετ ία. Σ ε ε ίκοσι ή ε ίκοσι πέντε χιλιάδ ες χρόνια αυτο ί οι άν θρωποι έκαναν μια από τις πιο εκπληκτικές επιδ ε ίξεις συσσωρευτική ς ιστορ ίας που

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

55

γνώρισε ο κόσμος: ε ξερεύνησαν σε β άθ ος τους πό ρους ε­ νός ν έου φυσικο ύ περιβάλλοντος, χρησιμοπο ίησαν ( μαζί με ορισμ ένα ε ίδη ζώων) τα πιο ποικ ίλα φυτικά ε ίδη για τη δ ιατροφή τους, τα φ άρμακά τους και τα δη λητήριά τους και -πράγμα που δ ε συν έβη αλλο ύ- έβγαζαν από δηλητηριώδ εις ουσ ίες, όπως το μανιόκ, β ασικά ε ίδη δ ια­ τροφή ς, ή από άλλες ουσίες δ ιεγερτικά ή αναισθητικά ' συν έλεξαν ορισμένα δη λητήρια ή ναρκωτικά , με βάση την επιλεκτική επ ίδ ραση που ασκε Ι καθένα από αυτά πάνω στα ζωικά ε ίδη ' αν έπτυ ξαν, τέλος , κάποιες β ιοτεχν ίες, ό ­ πως την υφαντουργ ία, την κεραμική και την επεξεργασία πολύτιμων μετάλλων, στον ύψ ιστο β αθ μό τελειότητας. Για να εκτιμή σουμε αυτό το τεράστιο έργο, αρκε ί να υ­ πολογίσουμε τη συνεισφορά της Α μερική ς στους πολιτι­ σμο ύς του Π αλαιο ύ Κόσμου. Στην πρώτη θέση, η πατά ­ τα, το καουτσού κ και η κοκα'ινη (βάση της σύγχρονης α­ ναισθητική ς) , που, για δ ιάφορους λόγους αναμφ ίβ ολα, α­ ποτελο ύν τους τέσσερις στύλους του δυτικο ύ πολιτισμού ' το καλαμπό κι και το φιστ ίκι, που επρόκειτο να προκα­ λέσουν επαν άσταση στην αφρικανική ο ικονομ ία προτού ίσως γενικευτούν στις δ ιατροφικές συνήθ ειες της Ε υρώ ­ πης έπειτα το κακάο, η β αν ίλια, η ντομάτα, ο αναν άς, η πιπεριά , πολλά ε ίδη φασολιών, β αμ β ακιού και κολοκυ­ θοειδών. Τέλος, το μηδέν, βάση της αριθ μητική ς και, έμ­ μεσα, των σύγχρονων μαθηματικών, ήταν γνωστό στους Μάγια, που το χρησιμοποιο ύσαν τουλάχιστο μισή χιλιε­ τ ί α πριν απ ό την ανακ άλ υ ψή του απ ό τους σοφο ύ ς Ινδ ο ύς, από τους οπο ίους το πήρε η Ε υρώπη μέ σω των Αράβ ων. Γ ι' αυτό το λόγο ίσως το ημερολόγιό τους ήταν, σε αντίστοιχη εποχή , ακριβ έστερο από εκε ίνο του Π α­ λαιού Κό σμου. Το πρόβλημα του να μάθ ουμε αν το πο­ λιτικό κα θ εστώ ς των 'Ινκας ήταν σοσιαλιστικό ή ολοκλη­ ρωτικό έκανε ήδη να χυ θ ε ί πολύ μελάνι. Χαρακτηριζόταν

56

CLAUDE LEVI-STRAUSS

πάντως από τις πιο σύγχρονες απόψεις και προπορευό ­ ταν κατά πολλο ύ ς αιώνες από τα ευρωπα"ίκά φαινό μενα του ίδ ιου τύπου " Η πρόσφατη ανανέωση του ενδ ιαφέρο­ ντος γύρω από το κουρ άριο (φυτικό δη λητήριο) θ α υ­ πεν θύ μιζε, αν ήταν αναγκα ίο, ότι οι επιστημονικές γνώ ­ σεις των ιθ αγενώ ν της Α μερική ς, που εφαρμόζονται σε τόσες φυτικές ουσίες που δ ε χρησιμοποιούνται στον υ­ πόλοιπο κό σμο, μπορο ύν ακό μη να προσφ έ ρουν σ' αυτόν σημαντικέ ς υπηρεσ ίες.

6

Στάσιμπ ιστορία και συσσωρευτική ιστορία

Η συζήτηση που προηγήθηκε για το παρ άδ ειγμα της

Α μερικής πρέπε � να μας παρακινή σει να προωθή σουμε το συλλογισμό μας στο θέ μα της δ ιαφοράς μεταξύ «στά ­ σιμης ιστορ ίας» και «συσσωρευτική ς ιστορ ίας». Αν πα­ ραχωρή σαμε στην Α μερική το προνό μιο της συσσωρευτι­ κή ς ιστορ ίας, αυτό πράγματι δ ε συν έβη μόνο επειδή της αναγνωρ ίζουμε την πατρ ότητα ορισμένων συνεισφορών που δ ανειστή καμε από αυτή ή που μοιάζουν με τις δ ικές μας ; Π οια θα ήταν ό μως η θέση μας απ έναντι σ' έναν πο­ λιτισμό που θ α ήταν απασχολημένος με την ανάπτυξη των δ ικών του α ξ ιών, από τις οπο ίες καμιά δ ε θ α ενδ ιέ ­ φερε τον πολιτισμό του παρατηρητή ; Κι αυτό ς δ ε θ α έ ­ φτανε να χαρακτηρ ίσει αυτό τον πολιτισμό ως στάσιμο ; Μ ε άλλα λόγια, η δ ιάκριση μεταξύ των δ υο μορφώ ν ι­ στορ ίας εξαρτάται από την ουσιαστική φύ ση των πολιτι­ σμών στους οπο ίους εφαρμόζεται, ή μή πως προκύπτει α­ πό την ε θνοκεντρική προοπτική , στην οπο ία πάντοτε το­ πο θ ετο ύ μαστε για να α ξ ιολογή σουμε ένα δ ιαφορετικό πολ ιτισμό ; Θα θ εωρού σαμε έτσι ως συσσωρευτικό κάθ ε πολιτισμό που θ α αναπτυσσόταν σε κατε ύθ υνση ανάλο­ γη με τη δ ική μας, δηλαδή που η ανάπτυ ξή του θ α ε ίχε για μας σημασία. Ε νώ οι άλλοι πολιτισμο ί θ α μας φαί ­ νονταν ως στάσιμοι, όχι απαρα ίτητα επειδή ε ίναι έτσι, αλλά επειδή η γραμμή ανάπτυξή ς τους δ ε σημα ίνει τί -

58

CLAUDE LEV! -STRAUSS

ποτε για μας και δ εν ε ίναι μετρήσιμη σύ μφωνα με τους όρους του συστή ματος αναφορ άς που χρησιμοποιο ύ με. Ότι έτσι έχουν τα πράγματα προκ ύπτει από μια εξέ­ ταση, ακό μη και συνοπτική , των συν θηκών κάτω από τις οπο ίες εφαρμόζουμε τη δ ιάκριση όχι μεταξύ των δύο ι­ στοριών, για να χαρακτηρ ίσουμε κοινων ίες δ ιαφορετικέ ς από τη δ ική μας, αλλά την (δ ια την κοινων ία μας στο ε­ σωτερικό της. Α υτή η εφαρμογή ε(ναι συχνότερη απ' ό ,τι πιστεύ ουμε. Ο ι ηλικιωμ ένοι άν θρωποι θ εωρο ύν γενικά ως στάσιμη την ιστορ ία που κυλά στη δ ιάρκεια των γηρα­ τειών τους, σε αντίθ εση με τη συσσωρεuτική ιστορ ία, της οπο ίας υπή ρ ξαν μάρτυρες όταν ήταν ν έοι. Μ ια εποχή κα­ τά την οπο ία δ εν έχουν ενεργητική συμμετοχή και δ εν πα ίζουν κανένα ρόλο δ εν έχει πια νόημα: δ ε συμβ α (νει τίποτε, ή ό ,τι συμβ α ίνει προσφέρει γι' αυτο ύς μόνο αρ­ νητικά χαρακτηριστικά , ενώ τα εγγόνια τους ζουν αυτή την περ ίοδο με όλη τη ζέση, την οπο ία ξέχασαν οι μεγα­ λύτερο ί τους. Ο ι αντ ίπαλοι ενό ς πολιτικού καθ εστώτος δ εν αναγνωρ ίζουν ε ύκολα ότι αυτό ε ξελίσσεται' το κα­ ταδ ικάζουν ε ξολοκλή ρου, το βγάζουν εκτό ς ιστορ ίας, ως ένα ε ίδος τερατώδ ους παρεμβολή ς, που μόνο με το τέ ­ λος της θ α ξαναρχίσει η ζωή . Ε ντελώς δ ιαφορετική ε ίναι η αντ ίληψη των οπαδών του, κι ακ ό μη περισσότερο, πρ έπει να παρατηρή σουμε, ό σο πιο ενεργά και σε πιο υ­ ψηλή β αθ μ ίδ α συμμετέχουν στη λειτουργία του μηχανι­ σμο ύ . Η ιστορικότητα ή , για να μιλή σουμε με μεγαλύτε­ ρη ακρ ίβ εια, η συμβαντολΟΥικότητα ενό ς πολιτισμο ύ ή μιας πολιτισμικής δ ιαδ ικασ ίας εξαρτάται επομ ένως όχι από τις ουσιαστικές ιδ ιότητές τους αλλά από τη θέ ση στην οπο ία βρισκό μαστε απέναντί τους, το πλήθ ος και την ποικιλία των ενδ ιαφερόντων μας που εστιάζουν πά ­ νω τους. Η αντ ίθ εση ανά μεσα σε πρooδ ε uτικoύ ς και αδρανε ίς

59

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

πολιτισμο ύς φαίνεται έτσι να προκύπτει πρώτα πρώτα από μια δ ιαφορά τοπο θέτησης. Για τον παρατηρητή στο μικροσκό πιο, ο οπο ίος βρ ίσκεται στο « ιδ ανικό σημε ίο » σε μια ορισμ ένη από σταση απ' το φακό του, τα σώ ματα που ε ίναι τοπο θ ετημ ένα από δω κι από κει -αν και η α ­ πό στασή τους θ α ήταν μόνο μερικά εκατοστά του χιλιο­ στού- εμφαν ίζονται θολά και συγκεχυμ ένα, ή ακό μη δ εν ε μφαν ίζονται καθόλου: η ματιά του τα δ ιαπερνά . Μ ια άλλη σύγκριση θ α επιτρ έψ ει να δ ιαλύσουμε την ίδ ια αυ­ ταπάτη. Πρό κειται για εκε ίνη που χρησιμοποιο ύ με για να εξηγήσουμε τα πρώτα στοιχε ία της θ εωρ ίας της σχε­ τικότητας. Γ ια να δ ε ίξουμε ότι η δ ιάσταση και η ταχύ ­ τητα μετατό πισης των σωμ άτων δ εν ε ίναι απόλυτες α­ ξίες, αλλά συνάρτηση της θέσης του παρατηρητή , υπεν­ θ υμ ίζουμε ότι για έναν ταξ ιδ ιώτη που κάθ εται δίπλα στο παρ άθ υρο του τρ ένου η ταχύτητα και το μή κος των άλ­ λων τρ ένων ποικ ίλλουν ανάλογα με το αν αυτά κινο ύνται προς την ίδ ια ή την αντ ίθ ετη κατε ύθ υνση. Έτσι, κάθ ε μέ ­ λος ενό ς πολιτισμο ύ ε ίναι εξ ίσου στεν ά δ ε μένο μαζί του με τον ιδ ανικό ταξ ιδ ιώτη σε σχέση με το τρ ένο του. Δ ιό ­ τι, από τη γέννησή μας, το περιβάλλον, με χίλιους τρό ­ πους, συνειδητο ύς ή ασυνε ίδητους, καταφ έρνει να περά ­ σει μ έσα μας ένα πολύπλοκο σύ στημα αναφορών, που αποτελε ίται από αξ ιολογικές κρ ίσεις, κ ίνητρα, κέντρα εν­ δ ιαφ έροντος, καθώς και από την επε ξεργασμένη άποψη που μας επιβάλλει η εκπαίδ ευση για το ιστορικό γ ίγνε­ σθ αι του πολιτισμο ύ μας, χωρ ίς την οπο ία ο πολιτισμό ς μας θα ήταν αδ ιανόητος ή θ α φαινόταν να αντιφάσκει με την πραγματική συμπεριφορά μας. Σ ε πολύ μεγάλο β α θ μό η δ ιάκριση μεταξύ των «πο­ λιτισμών που κινούνται» και των «πολιτισμών που δ εν κινο ύνται» ε ξηγε ίται με την ίδ ια δ ιαφορά θέσης που κά ­ νει για τον ταξ ιδ ιώτη μας να κινε ίται ή να μην κινε ίται ι

60

CLAUDE LEVI-STRAUSS

ένα τρ ένο που β ρ ίσκεται σε κ ίνηση . Μ ε μια δ ιαφορά , βέ ­ β αια, η σημασία της οπο ίας θ α φανε ί πλή ρως τη μέρα -ήδη μπορο ύ με να φανταστο ύ με ότι αυτή θ α αργή σει πολύ- που θ α προσπαθή σουμε να δ ιατυπώ σουμε μια θ ε­ ωρ ία της σχετικότητας γενικευμένη, με νόημα δ ιαφορετι­ κό από εκε ίνο του Αίνστά ιν, δη λαδή εφαρμοσμένη συγ­ χρόνως στις φυσικές και στις κοινωνικ ές επιστή μες: και στις δ υο τα π άντα φα ίνονται να συμβ α ίνουν κατά τρόπο συμμετρικό αλλά αντ ίστροφο. Στον παρατηρητή του φυ­ σικο ύ κό σμου (όπως δ ε ίχνει το παράδ ειγμα του ταξιδ ιώ ­ τη) τα συστή ματα που εξελίσσονται προς την ίδ ια κα­ τεύθ υνση με τη δ ική του φα ίνονται ακ ίνητα, ενώ τα τα­ χύτερα ε ίναι εκε ίνα που εξελίσσονται προς δ ιαφορετικές κατευ θύνσεις. Το αντ ίθ ετο ισχύ ει για τους πολιτισμού ς, καθώς αυτο ί μάς φα ίνονται τόσο πιο ενεργητικο ί όσο με­ τακινούνται στην κατε ύθ υνση του δ ικού μας, ενώ ( μας φα ίνονται) στάσιμοι όταν ο προσανατολισμό ς τους απο ­ κλίνει. Στην περ ίπτωση ό μως των επιστημών του ανθ ρώ ­ που ο παρ άγοντας ταχύτητα έχει μόνο μεταφορική αξ ία . Για να κάνουμε πειστική τη σύγκριση, πρ έπει να τον α ­ ντικαταστή σουμε με τους παράγοντες πληροφορ ία και σημ ασία. Γνωρ ίζουμε ό μως ότι ε ίναι δ υνατό να συγκε ­ ντρώ σουμε περισσότερες πληροφορ ίες για ένα τρένο που κινε ίται παρ άλληλα με το δ ικό μας και με παραπλή σια ταχύτητα (για παράδ ειγμα, να παρατηρού με τα πρό σω ­ πα των ταξιδ ιωτών, να τους μετρ άμε κτλ. ) παρά για έ ­ να τρ ένο που μας προσπερνά ή το προσπερνο ύμε με πο­ λύ μεγάλη ταχύτητα, ή που μας φα ίνεται τόσο μικρότε­ ρο όσο κινε ίται προς άλλη κατε ύθ υνση. Ο ριακά , περνά ει τόσο γρήγορα, που αποκομίζουμε μόνο μια συγκεχυμ ένη εντύ πωση, απ' όπου απουσιάζουν ακό μη και οι ενδ ε ίξ εις της ταχύτητας το τρ ένο συμπτύσσεται σε ένα στιγμιαίο θόλωμα του οπτικού πεδίου: δ εν ε ίναι πια τρένο, δ ε ση-

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

61

μαίνε ι πλέον τ ίποτα. Φα ίνεται λοιπόν ότι υπάρχει μια σχέση ανάμεσα στη φυσική έννοια της φαι νομ ε νικής κί­ νησης και μια άλλη έννοια, η οπο ία ανή κει εξίσου στη φυσική , την Ψ υχολογία και την κοινωνιολογ ία: την έννοια της ποσότη τας των πλ ηροφορ ιών που ε ίναι ικαν έ ς να « περάσουν» ανάμεσα σε δ υο άτομα ή ομάδ ες ανάλογα με τη μικρή ή μεγάλη ποικιλομορφ ία των αντ ίστοιχων πολιτισμών τους. Κάθ ε φορά που ερχό μαστε να χαρακτηρ ίσουμε έναν θ αν ρώ πινο πολιτισμό ως αδρανή ή στάσιμο, οφε ίλουμε λοιπόν να αναρωτη θο ύ με μή πως αυτή η φαινομενική α­ κινησία προ έρχεται από την άγνοια που έχουμε για τα πραγματικά ενδ ιαφ έροντά του, συνειδητά ή ασυνε ίδητα, και μή πως αυτός ο πολιτισμό ς, καθώς έχει δ ιαφορετικά κριτή ρια από τα δ ικά μας, ε ίναι, κατά την άποΨή μας, θύ μα της ίδ ιας αυταπάτης. Μ ε άλλα λόγια, θ α φαινό μα­ σταν ο ένας στον άλλο στερού μενοι ενδ ιαφ έροντος α­ πλο ύ στατα επειδή δ ε μοιάζουμε. Ο δ υτικός πολιτισμός ε ίναι εδώ και δυο ή τρεις αιώ ­ νες εξο λοκλή ρου απασχολημ ένος με το να θέτει στη δ ιά ­ θ εση του ανθρώ που όλο και πιο ισχυρ ά μηχανικά μ έ σα. Αν υιο θ ετήσουμε αυτό το κριτήριο, θ α μετατρ έψουμε την κατά κεφαλήν δ ιαθέσιμη ποσότητα εν έργειας σε έκφρα­ ση του λίγο πολύ υ Ψη λο ύ β α θ μο ύ ανάπτυ ξης των αν­ θ ρώπινων κοινωνιών . Ο δυτικό ς πολιτ ισμό ς, με τη β ορει­ οαμερικανική μορφή του, θ α καταλάβ ει την πρώτη θέση, ενώ στη συν έχεια ακολου θο ύν οι ευρωπαικές κοινων ίες, με ουραγο ύς μια μ άζα ασιατικών και αφρικανικών κοι­ νωνιών, οι οπο ίες γρήγορα θα γίνουν δ υσδ ιάκριτες. Α υ­ τές λοιπόν οι εκατοντάδ ες ή ακό μη και χιλιάδ ες κοινω­ νιών, που αποκαλο ύ με « υπανάπτυκτες» και «πρωτόγο­ νες» και που δ ιαλύονται σε ένα σuγκεχu μ ένο σύνολο ό ­ ταν τις αντιμετωπ ίζουμε με τον τρόπο που μόλις εκθέ -

62

CLAUDE LEVI-STRAUSS

σαμε ( και που δ εν ε ίναι και πολύ κατάλλη λο ς για να τ ις χαρακτηρ ίσει, α φο ύ αυτή η γραμμή ανάπτυξης λε ίπει ή κατέχει εντελώ ς δ ευτερε ύ ουσα θέση σ' αυτές) , τοπο θ ε­ το ύνται στους αντ ίποδ ες η μια της άλλης ανάλογα λοι­ πόν με τη σκοπιά που επιλέξαμε , θα φτάναμε σε δ ια φο­ ρετικές κατατάξ εις. Αν το επικρατέστερο κριτήριο ήταν ο β αθ μό ς ικανό ­ τητας κατατρόπωσης του πιο εχθρικο ύ γεωγρα φικο ύ πε­ ριβάλλοντος, δ εν υπάρχει καμιά αμφιβ ολία ότι οι Ε σκι­ μώοι από τη μια πλευρ ά και οι Β εδου ίνοι από την άλλη θ α κέρδ ιζαν το βραβ ε ίο. Η Ινδία μπόρεσε να επε ξεργα­ στε ί , καλύτερα από οποιοδή ποτε άλλο πολιτισμό ένα φι­ λοσο φικο-θρησκ ευτικό σύστημα και η Κίνα ένα ε ίδος ζω­ ή ς, ικανά και τα δ υο να περιορ ίσουν τις ψ υχολογικέ ς συ­ νέπειες μιας δημογρα φικής ανισορροπ ίας. Εδώ και δ ε­ κατρε ίς ήδη αιώνες το ισλάμ δ ιατύ πωσε μια θ εωρ ία αλ­ ληλεγγύης όλων των μορ φών της ανθρώ πινης ζωή ς -τε­ χνικών, οικονομικών, κοινωνικών, πνευματικών-, την ο­ πο ία μόλ ις πρόσφατα θ α ξανάβ ρισκε η Δύση, μαζί με κά ­ ποιες όψ εις της μαρξιστική ς σκέψης και τη γέννηση της σύγχρονης ε θνολογίας. Γνωρ ίζουμε ποια ε ξέχουσα θέση επέτρε ψ ε αυτό το προ φητικό όραμα να καταλάβουν οι Άραβ ες στην πνευματική ζωή του Μ εσα ίωνα. Η Δύση, κυρ ία των μηχανών, δ ε ίχνει να έχε ι πολύ στοιχειώδ εις γνώ σεις σχετικά με τη χρήση και τις ικανότητες αυτή ς της υπ έρτατης μηχανή ς που ε ίναι το ανθρώ πινο σώ μα. Στον τομέ α αυτό , αντ ίθ ετα, όπως και σ' εκε ίνον, συνα φή , των σχέ σεων μεταξύ φυσικο ύ και η θ ικο ύ στοιχε ίου, η Ανατολή και η Άπω Ανατολή προηγούνται πολλές χιλιε­ τ ίες από τη Δύση' δημιο ύργησαν αυτά τα τεράστια θ εο­ λογικά και πρακτικά συστή ματα, όπως ε ίναι η γιόγκα της Ινδίας, οι κινεζ ικ ές τεχνικ ές της αναπνοής ή η γυμναστι­ κή των αρχα ίων Μ αορΙ Η γεωργία χωρ ίς γη, που εδώ

ΦΎΛΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

63

και λίγο καιρό ε ίναι στην ημερή σια δ ιάτα ξη, εφαρμόστη­ κε για πολλο ύς αιώνες από μερικο ύς λαο ύς της Πολυνη ­ σίας, οι οπο ίοι ε ίχαν επ ίσης τη δ υνατότητα να δ ιδάξουν στον κόσμο την τέχνη της ναυσιπλοΙας και τον ανατάρα­ ξαν β α θ ιά το δέκατο όγδ οο αιώνα, αποκαλύπτοντάς του έναν τύπο κοινωνική ς και η θ ική ς ζωή ς πιο ελε ύθ ερο και πιο γενναιόδωρο απ' ό ,τι υποπτευόταν. Σ ε ό ,τι αφορά την οργάνωση της οικογένειας και την εναρμ όνιση των σχέσεων μεταξύ οικογενειακών και κοι­ νωνικών ομ άδ ων, οι Α υστραλο ί , αν και καθ υστερημ ένοι στο οικονομικό έπ ίπεδ ο, κατ έχουν μια τόσο προχωρημ έ ­ νη θέση ως προς την υπόλοιπη ανθ ρωπότητα, ώστε ε ίναι απαρα ίτητο, για να κατανοήσουμε τα συστή ματα κανό ­ νων που επεξεργάστηκαν με συνειδητό και συνετό τρό ­ πο, να απευθ υνθ ο ύ με στους πιο εκλεπτυσμ ένους τύπους των σύγχρονων μαθηματικών. Πράγματι, εκε ίνοι ανακά ­ λυ ψ αν ότι οι δ εσμο ί του γάμου δ ιαμορφώνουν τον καμ­ βά π άνω στον οπο ίο οι άλλοι κοινωνικο ί θ εσμο ί αποτε­ λο ύν απλώς κεντή ματα· δ ιότι, ακό μη και στις σύγχρονες κοινων ίες, όπου ο ρόλος της οικογένειας τε ίνει να περιο­ ριστε ί , η ένταση των οικογενειακών δ εσμών δ εν ε ίναι μι­ κρ ότερη: απλώ ς αμ βλύνεται σε ένα στεν ότερο κ ύ κλο, στα όρια του οπο ίου έρχονται αμ έσως να την αντικατα­ στή σουν άλλοι δ εσμο ί , που ενδ ιαφ έρουν άλλες οικογέ ­ νειες. Η δ ιάρ θρωση των οικογενειών μ έσω ενδογαμιών μπορε ί να οδηγή σει στη δ ιαμ όρφωση μεγάλων στηριγμά ­ των, που συγκρατούν ολόκληρο το κοινωνικό οικοδό μημα και του δίνουν την ευκαμψία του. Μ ε θ αυμαστή δ ιαύγεια οι Αυστραλο ί έφτιαξαν τη θ εωρ ία αυτού του μηχανισμο ύ και κατέγραψαν τις β ασικ ές με θόδους που του επιτρ έ ­ πουν να πραγματω θ ε ί , με τα πλεονεκτή ματα και τα μει­ ονεκτή ματα που συνδέονται με καθ εμιά από αυτές. Ξ ε­ πέρασαν έτσι το επ ίπεδ ο της εμπειρική ς παρατήρησης,

64

CLAUDE LEVI-STRAUSS

για να φτάσουν στη γνώ ση των μαθηματικών νό μων που δ ιέπουν το σύστημα. Ε πομ ένως δεν ε ίναι καθόλου υπερ­ β ολικό να τους χαιρετ ίσουμε όχι μόνο ως θ εμελιωτές κά ­ θ ε γενική ς κοινωνιολογίας, αλλά ακό μη και ως πραγματι­ κούς εισηγητές της μ έτρησης στις κοινωνικές επιστή μες. Ο πλο ύτος και η τόλμη της αισθητική ς επινόησης των Μ ελανησίων, το ταλέντο τους να εντάσσουν στην κοινω­ νική ζωή τα πιο σκοτεινά προίόντα της ασυνε ίδητης δρα­ στηριότητας του πνε ύ ματος, αποτελο ύν μια από τις u­ Ψη λότερες κορυφέ ς όπου έφτασαν οι άνθ ρωποι σ' αυτέ ς τις κατευ θύνσεις. Η συνεισφορά της Αφρική ς ε ίναι πιο περίπλοκη, αλλά και πιο σκοτεινή , δ ιότι μόλις στα τε­ λευτα ία χρόνια αρχίσαμε να υποΨ ιαζό μαστε τη σημασία του ρόλου της ως πολιτισμ ένου melting pot (χωνευτηριού) του Π αλαιο ύ Κόσμου: τόπου ό που όλες οι επιδ ράσεις έρ­ χονται να αναμειχθ ο ύν, για να ξαναφ ύγουν ή να κρατη­ θο ύν σε εφεδρε ία, μετασχηματισμ ένες ό μως π άντοτε σε νέ ες έννοιες. Ο αιγυπτιακό ς πολ ιτισμός, του οπο ίου γνω­ ρ ίζουμε τη σημασί α για την αν θρωπότητα, ε ίναι κατα­ νοητό ς μόνο ως κοινό έργο της Ασίας και της Αφρική ς, και τα μεγάλα πο λιτικά συστή ματα της αρχα ίας Αφρι­ κή ς, οι νομικ ές της κατασκευ ές, οι φιλοσοφικές της θ εω­ ρ ίες, που για πολύ καιρό έ μειναν κρυμμ ένες από τους Δ υτικού ς, οι πλαστικέ ς τέχνες της και η μουσική της, που ερευνο ύν με θοδ ικά όλες τις δ υνατότητες που προσφ έρο­ νται από κάθ ε εκφραστικό μ έσο, αποτελο ύν όλα ενδ ε ί ­ ξεις ενό ς ε ξαιρετικ ά γόνιμου παρελθόντος. Ε ξάλλου αυ­ τό επιβεβαιώνεται άμεσα από την τελειότητα των αρχα ί ­ ων τεχνικών του ορε ίχαλκου και του ελεφαντοστο ύ , που υπερ β α ίνουν κατά πολύ όλες όσες καλλ ιεργο ύ σε η Δύση σ' αυτού ς τους τομε ίς την ίδ ια εποχή . Αναφέραμε ήδη την αμερικανική συνεισφορά , και ε ίναι ανώφελο να επα­ νέλθ ουμε εδώ .

65

ΦίΛΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

Άλλωστε δ εν πρ έπει να επικεντρώνουμε την προσοχή μας τόσο πολύ σ' αυτές τις επιμέρους συμβ ολές, δ ιότι θα υπή ρχε ο κ ίνδυνος να μας δώσουν τη δ ιπλά εσφαλ μένη εντύπωση ενό ς παγκόσμιου πολιτισμού «παρδ αλο ύ » σαν τη στολή του Αρλεκ ίνου. Τον ίστηκαν υπερβ ολικά όλες οι κυριότητες: των Φ οιν ίκων για τη γραφή , των Κιν έζων για το χαρτ ί , την πυρ ίτιδ α και την πυξίδ α, των Ινδών για το γυαλί και το χάλυ β α. . . Τα στοιχε ία αυτά ε ίναι λιγότερο ση μαντικά από τον τρόπο με τον οπο ίο κάθ ε πολιτισμός τα ομαδ οποιε ί , τα συγκρατε ί ή τα απορρ ίπτει. Κι εκε ίνο που δη μιουργε ί την πρωτοτυπ ία καθ ενό ς από αυτού ς έ ­ γκειται περισσότερο στον ιδ ια ίτερο τρόπο του να λύνει τα προ βλή ματα, να θέτει σε προοπτική τις αξίες, που ε ί ­ ναι περ ίπου οι ίδ ιες για όλους τους ανθρώπους: δ ιότι ό ­ λοι οι άνθρωποι ανε ξαιρ έτως κατέχουν μια γλώσσα, κά ­ ποιες τεχνικές, μια τέχνη, γνώ σεις επιστημονικού τύπου, θ ρησκευτικ έ ς δο ξ ασ ί ες, μια κοινωνική , οικονομική και πολιτική οργάνωση. Ό μως η δοσολογία αυτή δεν ε ίναι ποτέ ακριβ ώ ς η ίδ ια για κάθ ε πολιτισμό , και όλο και πε­ ρισσότερο η σύγχρονη εθνολογ ία επιμένει κυρ ίως να α­ ποκαλύπτει τις κρυφ ές πηγές αυτών των επιλογών παρά να καταρτίζει ένα ευρετήριο ξεχωριστών γνωρισμάτων .

ι

7 Η θέση του δυτικού πολιτισμού

Ίσως θα δ ιατυπώσει κάποιος αντιρρή σεις σε μια επιχει­

ΡΎj ματoλoγ Ια τέτοιου ε Ιδ ους, εξαιτ Ιας του θ εωΡΎjτικoύ ΤΎjς χαρακτήρα. Ε ίναι δ υνατό , θ α πει, στο επ Ιπεδο μιας α ­ φΎjΡΎj μ ένΎj ς λογικής κάθ ε πολ ιτισμός να μΎjν ε ίναι σε θέσΎj να εκφ έρει μια αντικειμενική κρ ίσΎj για έναν άλλο πολι­ τισμό , αφο ύ δ εν μπορε Ι να ξεφ ύγει από τον εαυτό του, και Ύj εκτ ΙμΎjσή του κατά συν έπεια παραμ ένε ι δέσμια ε­ νό ς αμετάκλΎjτOυ σχετικισμο ύ . Κοιτάξτε ό μως γύρω σας δώστε προσοχή σε ό ,τι συμ β α Ινει στον κό σμο εδώ κι έ ­ ναν αιώνα, και όλες οι θ εωρ ίες σας θ α καταρρε ύσουν. Αντί να παραμ ένουν κλεισμ ένοι στον εαυτό τους, όλοι ο ι πολ ιτισμο Ι αναγνωρ ίζουν ο ένας μετά τον άλλο Τψ υπε­ ροχή του ενός από αυτο ύς, δηλαδή του δ υτικού πολιτι­ σμο ύ . Δ ε β λέπουμε ότι oλό κλΎjρo ς ο κό σμος δανε Ιζεται προοδ ευτικά από αυτόν τις τεχνικ ές του, τον τρόπο ζω­ ή ς του, τις δ ιασκεδάσεις του, ακό μη και το ντύσιμό του ; Όπως ο Δ ιογένης αποδ ε Ικνυε την κίνησΎj β αδίζοντας, έτσι και Ύj ίδ ια Ύj πορε ία των ανθ ρώπινων πολ ιτισμών, από τις μεγάλες μ άζες της Α σίας ως τις χαμ ένες μ έσα στη ζο ύ ­ γκλα της Β ραζ ιλίας ή της Αφρικής φυλές, αποδ εικνύ ει με ομό φωνη συνα ίνεση για πρ ώΤΎj φορά σΤΎjν ιστορ ία ότι μια από τις μορφ ές του αν θ ρώπινου πολιτισμο ύ ε ίναι α­ νώτερΎj απ' όλες τις άλλες: αυτό για το οπο Ιο οι «υπα­ νάπτυκτες» χώρες επικρ ίνουν τους άλλους στις δ ιε θνε ίς

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

67

δ ιασκέψ εις δ εν ε ίναι ότι τις δ υτικοποιο όν αλλά το ότι δεν παρ έχουν σ' αυτές αρκετά γρήγορα τα μ έσα για τη δυ­ τικοπο ίησή τους. Φτάνουμε εδώ στο π ιο καίριο σημε ίο της συζήτησή ς μας δ ε θ α χρησίμευε σε τίποτε να θ ελή σουμε να υπε­ ρασπιστο ό με την πρωτοτυπ ία των αν θ ρώ πινων πολιτι­ σμών εναντ ίον αυτών των ίδ ιων. Ε πιπλέον, ε ίναι εξαιρε­ τικά δ όσκολο στον ε θνολόγο να κάνει μια σωστή εκτ ίμη­ ση ενό ς φαινομένου όπως η παγκοσμ ιοπο ίηση του δ υτι­ κο ό πο λιτισμο ό , κι αυτό για πολλο ός λόγους. Π ρ ώτα πρώτα η όπαρξή ενό ς παγκόσμιου πολιτισμο ό ε ίναι ένα φαινό μενο πιθ ανόν μοναδ ικό στην ιστορ ία, ή προηγοό με­ νά του θα έπρεπε να αναζητη θο όν σε μια μακρινή πρσ"ί­ στορ ία, για την οπο ί α δ ε γνωρ ίζουμε σχε δό ν τ ίποτε. Έ πειτα, επικρατε ί μεγάλη αβεβαιότητα ως προς τη συ­ νέχεια του εν λόγω φαινομ ένου . Ε ίνα ι γεγονό ς ότι εδώ και ενάμιση αιώνα ο δ υτικό ς πολιτισμός τε ίνει να εξα­ πλωθ ε ί στον κόσμο, ε ίτε στο σόνολό του ε ίτε ως προς με­ ρικά β ασικά στοιχε ία του, όπως ε ίναι η εκβιομηχάνιση· και ότι, στο β αθ μό που οι άλλοι πολιτισμο ί προσπαθ οόν να δ ιατηρήσουν κάτι από την παραδοσιακή τους κληρο­ νομιά , αυτή η προσπάθ εια περιορίζεται γενικά στα εποι­ κοδ ομή ματα, δη λαδή στις πιο ε όθραυστες πλευρές, για τις οπο ίες μποροό με να υπο θέσουμε ότι θ α σαρωθ ο όν α­ πό τις β αθ ιέ ς μεταβ ολές που πραγματοποιο όνται. Ό μως το φαινό μενο β ρ ίσκεται ακό μη σε ε ξέλιξη, και ως τώρα δ ε γνωρ ίζουμε το τελικό του αποτέλεσμα. Θα ολοκληρω­ θ ε ί με μια πλήρη δ υτικοπο ίηση του πλανήτη με ρωσικές ή αμερικανικ ές παραλλαγέ ς ; Θα εμφανιστο όν μορφ έ ς συγκρητισμο ό , όπως γ ίνεται αντιληπτή η δ υνατότητα για τον ισλαμικό κόσμο, την Ινδία και την Κίνα ; Ή μή πως η κ ίνηση του χε ίμαρρου φτάνει ήδη στο τέρμα της και θ α εξαφανιστε ί , καθώς ο δ υτικός πολιτισμό ς ε ίναι έτοιμος

68

CLAUDE LEVI-STRAUSS

να υποκύψε ι, όπως τα προίστορικά εκε ίνα τέρατα, σε μια φυσική επέ κταση ασυμβίβ αστη με τους εσωτερικούς μη­ χανισμο ύ ς που εξασφαλίζουν την ύπαρξή του ; Έ χοντας υ­ πόψη μας όλες αυτές τις επιφυλάξεις, θα προσπαθή σου­ με να εκτιμήσουμε τη δ ιαδ ικασία που εκτυλίσσεται μπρο­ στά στα μάτια μας και της οπο ίας ε ίμαστε, συνειδητά ή ασυνε ίδητα, οι παράγοντες, οι β οη θο ί ή τα θύματα. Θα αρχίσουμε με την παρατήρηση ότι αυτή η προ­ σχώρηση στο δ υτ ικό τρό πο ζωή ς ή σε μερ ικές όψεις του δ εν ε ίναι τόσο αυθό ρμητη ό σο θ α ήθ ελαν να πιστεύ ουν οι Δ υτικο ί . Π ρο έ ρχεται λ ιγότερο από μια ελε ύθ ερη απόφα­ ση κα ι περισσότερο από την έλλειψη επιλογή ς. Ο δ υτι­ κό ς πολιτ ισμό ς εγκατέ στησε τους στρατιώτες του, τα ε ­ μπορικά πρακτορε ία του, τις φυτε ίες του και τους ιερα­ ποστόλους του σ' ολόκληρο τον κόσμο · επενέβη άμεσα ή έμμεσα στη ζωή των έγχρωμων πλη θ υσμών· ανέτρεψε ε­ ντελώ ς τον παραδοσιακό τρόπο ζωής τους, ε ίτε επιβ άλ­ λοντας το δ ικό του τρό πο ε ίτε δημιουργώντας συνθή κες που θ α έφερναν την κατάρρευση των υφιστάμενων πλαι­ σ ίων, χωρ ίς να τα αντ ικαταστήσει με άλλα. Οι λαο ί, υ­ ποταγμ ένοι ή αποδ ιοργανωμένοι, δ εν μπορο ύσαν λοιπόν παρ ά να απο δ εχτο ύ ν τις λύ σεις αντικατά στασης που τους προσφ έρονταν ή , αν δ εν ήταν δ ιατε θ ειμ ένοι, να ελ ­ π ίζουν ότι θ α τις προσεγγίσουν αρκετά ώ στε να ε ίναι σε θέση να τις πολεμή σουν στο ίδ ιο πεδίο . Όταν λε ίπει αυ­ τή η ανισότητα στο συσχετισμό δ υνά μεων, οι κοινων ίες δ εν παραδίδ ονται τό σο ε ύ κολα· η δ ική τους Weltαnschαu­ ung ( κοσμο θ εωρ ία) προσεγγίζει περισσότερο εκε ίνη των φτωχών φυλών της ανατολική ς Β ραζιλίας, από τις οπο ί ­ ες ο ε θνογρ άφος Curt Nimuendaju κατάφερε να υ ιοθ ετη­ θ ε ί , και κάθ ε φορ ά που ξαναγύ ριζε ανά μεσά τους ύστε­ ρα από μια δ ιαμονή στα πολιτισμένα κέντρα οι ιθ αγενε ίς έκλαιγαν από λύπη στη σκέψη των πόνων που θ α ε ίχε υ -

ΦΊΆΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

69

ποφ έρει μακριά από το μοναδ ικό τό πο -το χωριό τους­ όπου θ εωρού σαν ότι η ζωή άξ ιζε τον κόπο να τη ζει κά ­ ποιος. Πάντως, δ ιατυπώνοντας αυτή την επιφύλαξη, μεταθέ ­ τουμε απλώς το ζήτημα. Αν δ εν ε ίναι η συνα ίνεση εκε ί ­ νη που στηρ ίζει τη δ υτική υπεροχή , μή πως ε ίναι τότε αυ­ τή η μεγαλύτερη ενεργητικότητα που δ ιαθέτει η Δύση και η οπο ία ακρ ιβώς της επέτρεψε να εκβιάσει τη συ­ να ίνεση ; Φτάνουμε εδώ σε αδ ιέξοδο . Δ ιότι αυτή η ανι­ σότητα δύναμης δ εν ανήκει πια στο συλλογικό υποκε ί ­ μενο, όπως τα γεγονότα έντα ξης που μόλις αναφέραμε . Πρόκειται για ένα αντικειμενικό φαινό μενο, που μόνο η επ ίκληση σε αντικειμενικ ές αιτ ίες μπορε ί να εξηγήσει. Δ εν πρόκειται να επιχειρή σουμε εδώ μια μελέτη φιλο­ σοφ ίας των πολιτισμών' ε ίναι δ υνατό να συζητού με σε τό μους ολόκληρους για τη φύ ση των αξ ιών που προ βάλ­ λονται από το δυτικό πολιτισμό . Θα σημειώ σουμε μόνο τις πιο προφανε ί ς, όσες επιδέχονται λιγότερη αμφισβή ­ τηση. Φαίνεται ότι αυτές ανάγονται σε δύο : ο δυτικός πολιτισμό ς επιδ ιώ κει, από τη μια πλευρ ά , σύ μφωνα με την έκφραση του Leslie White, να αυ ξάνει δ ιαρκώ ς την ποσότητα της κατά κεφαλήν δ ιαθέσιμης εν έργειας και, α­ πό την άλλη, να προστατε ύ ει και να παρατε ίνει την αν­ θρώ πινη ζωή' για να ε ίμαστε σύντομοι, θ α θ εωρή σουμε ότι η δ εύτερη άποψη αποτελε ί παραλλαγή της πρώτης, αφο ύ η ποσότητα της δ ιαθέ σιμης ενέργειας αυξάνεται σε απόλυτες αξίες με τη δ ιάρκεια και το ενδ ιαφέρον της α­ τομική ς ύπαρ ξης. Γ ια να αποφ ύγουμε κάθ ε συζήτηση, θα δ εχτο ύ με επ ίσης με την πρώτη ότι αυτά τα χαρακτηρι­ στικά ε ίναι δ υνατό να συνοδ εύ ονται από αντισταθ μιστι­ κά φαινό μενα, που χρησιμε ύουν κατά κάποιον τρόπο ως τροχοπέδη : όπως οι μεγάλες σφαγές που αποτελο ύν οι παγκόσμ ιο ι πόλεμοι και η αν ισότητα που επικρατε ί στην

70

CLAUDE LEVI-STRAUSS

κατανομή της δ ιαθέσιμης εν έργειας ανά μεσα στα άτομα και τις τάξεις. Έ πειτα από αυτό , δ ιαπιστώνουμε αμ έσως ότι, αν ο δυτικό ς πολιτισμός επιδίδ εται πράγματι σ' αυτά τα έργα με μια αποκλειστικότητα στην οπο ία ίσως έγκειται η α­ δυναμ ία του, δ εν ε ίναι ασφαλώς ο μόνος. Όλες οι αν­ θρώπινες κοινων ίες, από τα πιο παλιά χρόνια, ενήργησαν προς την ίδ ια κατε ύθ υνση· και ακριβώς κοινων ί ες πολύ μακριν ές και πολύ αρχα"Lκές, που πρ όθ υμα θ α εξισώνα­ με με τους σημερινούς « άγριους» λαο ύς, επιτέλεσαν στον τομ έα αυτό τις πιο σημαντικές προόδους. Σή μερα αυτές ακριβώ ς αποτελο ύν π άντα το μεγαλύτερο τμή μα αυτού που ονομ άζουμε πολιτισμ ό . Ε ξαρτιό μαστε ακό μη από τις τεράστιες ανακαλύψ εις που σημάδ εψαν ό ,τι ονομάζουμε, χωρ ίς καμιά υπερβ ολή , νεολιθ ική επανάσταση: τη γεωρ­ γΙα, την κτηνοτροφ Ια, την κεραμική, την υφαντουργία . . . Σ ε όλες αυτές τις « τέχνες του πολιτισμο ύ » δ εν επιφέρα ­ με εδώ και οκτώ ή δέκα χιλιάδ ες χρόνια παρά μόνο κά ­ ποιες τελειοποιήσεις . Ε ίναι αλήθ εια ότι μερικά πνεύ ματα έχουν την ενοχλη­ τική τάση να επιφυλάσσουν το προνόμιο της προσπάθ ειας, της νοημοσύνης και της φαντασίας στις πρόσφατες ανα­ καλύψ εις, ενώ αυτ ές που π έτυχε η αν θ ρωπότητα στη « βάρβ αρη » περ ίοδό της θ εωρούνται θέ μα τύχης και γε­ νικά μικρή ς μόνο αξΙας. Αυτός ο παραλογισμός μάς φα( ­ νεται τό σο σοβ αρό ς και τόσο δ ιαδ εδομ ένος, και εμποδί ­ ζει τό σο πολύ από τη φ ύση του το να δο ύ με με ακρ ίβεια τη σχέση μεταξύ των πολ ιτισμ ών, ώ στε θ εωρού με απα­ ρα ίτητο να τον αναιρέ σουμε εντελώς.

8

Τύχη κα ι πολιτισμός

Δ ιαβάζουμε σε εθνολογικέ ς μελέτες -κω όχι στις λιγότε ­ ρο σημαντικές- ότι ο άν θρωπος χρωστά τη γνώ ση της φωτιάς στο τυχα ίο γεγονός ενός κεραυνο ύ ή μ ιας πυρ­ καγιάς σε θαμνώδη έ κταση' ότι η ανακάλυψη ενό ς θηρά ­ ματος, που ψήθηκε τυχα ία κάτω από αυτέ ς τις συν θή κες, του αποκάλυψε το μαγε ίρεμα της τροφή ς του' ότι η ε ­ φεύ ρεση της κεραμική ς προ έκυψ ε από μ ια χο ύφτα πη ­ λο ύ , ξεχασμ ένου δίπλα στη φωτιά . Θα λέγαμε ότι ο άν­ θρωπος πρ έπει αρχικά να ζο ύ σε μ έσα σ' ένα ε ίδος χρυ­ σού ωώ να της τεχνολογίας, όπου οι εφευρ έσεις συλλέ ­ γονταν με την ίδ ια ευκολία όπως τα φρο ύτα κω τα λου­ λο ύδ ια. Στο σύγχρονο άν θρωπο θ α επιφυλά σσονταν η κό πωση του μόχθ ου κω τα φώτα της μεγαλοφυ·Ιας. Α υτή η αφελή ς άποψη προ έρχεται από την ολοκληρω­ τική άγνοια της πολυπλοκότητας κω της ποικιλομορφ ίας των πράξεων που εμπερ ιέχοντω στις πιο στο ιχειώδ εις τεχνικέ ς . Για να κατασκευ άσουμε ένα αποτελεσματ ικό εργαλε ίο από λαξευμ ένη π έτρα, δ εν αρκε ί ν α χτυπά με πάνω σε μια π έτρα μ έχρι που να σπάσει: το αντ ιληφ θή ­ καμε καλά τη μέρα που προσπαθή σαμε να αναπαραγά ­ γουμε τους β ασικο ύ ς τύπους προ'ίστορικών εργαλε ίων. Τότε -κα ι παρατηρώντας επ ίσης την ίδ ια τεχνική στους ιθ αγενε ίς που ακό μη την κατέχουν- ανακαλύψ αμε π όσο περ ίπλοκες ε ίναι οι απαρα ίτητες δ ιαδ ικασίες, που φτά ι

72

CLAUDE LEVI-STRAU55

νουν κάποτε μ έχρι την προκαταρκτική κατασκευή πραγ­ ματικών « λαξ ευτ ικών εργαλε ίων»: σφυριά με αντ ίβ αρο, για να ελέγχονται η πρόσκρουση και η κατεύθ υνσή της συστή ματα απορρόφησης των κραδασμών, για να απο­ φε ύγετα ι το σπάσιμο των κομματιών. Χρειάζονται επ ί ­ σης πάρα πολλές γνώ σεις για τον τόπο προ έλευσης, τ ις μεθόδους ε ξόρυξης, την αντοχή και τη σύνθ εση των υλι­ κών που χρησιμοποιο ύνται, κατάλλη λη μυ·Ι:κή ά σκηση, γνώ ση των « κινήσεων του χερω ύ » κτλ . · με μια λέξη, μ ια πραγματική « λιθ ουργ ία » ( κατεργασία του λίθ ου) , η ο ­ πο ία, τηρουμένων των αναλογιών, αντιστοιχε ί στις διά­ φορες φ άσεις της μεταλλουργίας. Κατά τον ίδ ω τρό πο, οι φυσικές πυρκαγιέ ς μπορούν καμιά φορά να φρυγαν ίσουν ή να ψήσουν κάτι - αλλά πο­ λύ δύσκολα αντιλαμβανό μαστε ( εκτός από την περ ίπτω­ ση των ηφαιστειακών φαινομ ένων, που η γεωγραφική τους κατανομή ε ίναι περιορισμένη) ότι μπορούν να β ρά ­ σουν ή να ψή σουν στον ατμό . Ό μως αυτέ ς οι μ έθοδοι μα­ γειρ έ ματος ε ίναι το ίδ ιο παγκόσμιες με τις άλλες. Ε πο­ μένως δ εν υπάρχει λόγος να αποκλε ίουμε την πράξη της εφε ύρεσης, η οπο ία σίγουρα απαιτήθηκε για τις τελευ­ τα ίες μεθόδους, από τη στιγμή που θέλουμε να ε ξηγή ­ σουμε τις πρώτες. Η κεραμική προσφ έρει ένα εξαιρετικό παράδ ειγμα, α­ φού σύ μφωνα με μια πολύ δ ιαδ εδομ ένη πεπο ίθηση δ εν υπάρχει τίποτε πω απλό από το να πλάσουμε ένα κομ­ μ άτι από πηλό και να το σκληρ ύνουμε στη φωτιά . Ας δο ­ κιμ άσουμε. Κατ' αρχάς πρ έπει ν' ανακαλύψουμε πηλό κατάλλη λο για ψήσιμο · αν ό μως για το σκοπό αυτό ε ίναι απαρα ίτητος ένας μεγάλος αριθ μό ς φυσικών συνθηκών, καμιά δ εν ε ίναι επαρκή ς, δ ιότι, αν ο πηλός δ εν αναμει­ χθ ε ί με ένα αδρανές σώ μα, επ ιλεγμένο β άσει των ιδ ιαί ­ τερων χαρακτηριστικών του, δ ε δίνει μετά το ψήσιμο έ -

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

73

να χρηστ ικό δοχε Ιο . Πρ έπει να επεξεργαστούμε τ ις τε­ χνικές του πλασ ίματος που επιτρ έπουν να δώσουμε σ' αυτό το έργο τη δ υνατότητα να δ ιατηρή σει μια ισορρο­ π ία για ένα μεγάλο χρονικό δ ιάστημα κω συγχρόνως να τροποποιή σουμε ένα πλαστικό σώ μα που δ εν « κρατάει»' τέλος, πρ έπει ν' ανακαλύψ ουμε την καύσιμη ύλη , τη μορ­ φή του φούρνου, το β αθ μό θ ερμοκρασίας κω τη δ ιάρκεια του ψησίματος, τα οπο ία θ α επιτρέψ ουν να το κάνουν στερεό κω αδ ιαπέραστο από κάθ ε κ ίνδ υνο ραγίσματος, θρυμματισμού και παραμορφώ σεων. Θα μπορού σαμε να πλη θύνουμε τα παραδ ε ίγματα . Όλες αυτές οι εργασί ες ε ίναι π άρα πολλές κω ιδ ιαί ­ τερα πολύπλοκες για να μπορ έσει η τύχη να τ ις ε ξηγή ­ σει. Καθ εμιά από αυτές ξεχωριστά δ ε σημα ίνει τίποτε, και μόνο ο συνδ υασμό ς τους, τον οπο ίο φανταζό μαστε, επιθ υμού με, αναζητο ύ με κω δοκιμάζουμε πεφαματικά , επιτρ έπει την επιτυχία του εγχειρή ματος. Η τύχη αναμ­ φ ίβ ολα υπάρχει, αλλά από μόνη της δ ε φ έρνει κανένα α­ ποτέλεσμα. Εδώ κω δ υ ό μισι χιλιάδ ες χρόνια περ ίπου ο δυτ ικό ς πολιτ ισμό ς γνώ ρισε την ύπαρξη του ηλεκτρισμο ύ -τυχα ία ανακάλυ ψη αναμφ ίβ ολα-, αλλά αυτό το τυχα ίο γεγονός θ α παρ έ μενε χωρ ίς αποτέλεσμα ως τις σκό πιμες κω κατευ θ υνό μενες από υπο θέσεις προσπ άθ ε ιες των Ampere κω Faraday . Η τύχη δ εν έπωξε μεγαλύτερο ρό ­ λο στην εφεύ ρεση του τόξου, του μπο ύ μεραγκ ή του φυ­ σοκάλαμου, στη γένεση της γεωργίας κω της κτηνοτρο­ φ ίας, απ' όσο στην ανακάλυ ψη της πενικιλίνης -από την οπο ία άλλωστε δεν ήταν απο ύσα, ό πως ξέρουμε. Πρ έπει λοιπόν να δ ιακρ ίνουμε με προσοχή τη μεταβίβ αση μιας τεχνική ς από τη μια γενιά στην άλλη, που γίνετω π ά ­ ντοτε με μια σχετ ική ευχέρεια χάρη στην καθημερινή πα­ ρατή ρηση και ε ξάσκηση, από τη δημιουργ ία ή τη β ελ ­ τίωση των τεχνικών στο πλα ίσιο κάθ ε γενιάς. Ο ι τελευ -

74

CLAUDE LEVI -STRAUSS

ταίες προϋπο θέτουν πάντοτε την ίδ ια επινοητική δύναμη και τις ίδ ιες επ ί μονες προσπάθ ειες εκ μ έρους μερικών α­ τό μων, όποια κι αν ε ίναι η ιδ ια ίτερη τεχνική που έχουν υπόΨη τους. Ο ι κοινων ίες που ονομάζουμε πρωτόγονες δ εν ε ίναι λιγότερο πλο ύ σιες σε αν θ ρ ώ πους σαν τον Pasteur και τον Palissy από τις άλλες. Θα ξαναβ ρού με σε λίγο την τύχη και την πιθανότητα, λλά σε μια άλλη θέση και μ' έναν άλλο ρόλο. Δ ε θ α τις α χρησιμοποιή σουμε για να εξηγήσουμε α β ασάνιστα τη γέννηση έτοιμων εφευρ έσεων, αλλά για να ερμηνε ύσου­ με ένα φαινό μενο που τοπο θ ετε ίται σε ένα άλλο επ ίπε­ δ ο πραγματικότητας: ότι δηλαδή , παρά μια δόση φαντα­ σίας, εφευρετικότητας, δημιουργική ς προσπάθ ειας, που ε ύλογα υπο θέτουμε ότι παραμένει σχεδόν σταθ ερή στην πορε ία της ιστορ ίας της αν θρωπότητας, αυτός ο συνδ υα­ σμός προσδ ωρ ίζει τις σπουδ α ίες πολιτισμικές μεταλλα­ γέ ς μόνο σε μερικ ές περιόδους και σε ορισμ ένους τό ­ πους. Δ ιότι, για να καταλήξουμε σ' αυτό το αποτέλεσμα, δ εν επαρκο ύν οι καθ αρ ά Ψ υχολογικο ί παρ άγοντες: πρώ ­ τα πρώτα πρ έπει να παρευρ ίσκονται με παρό μοω προ­ σανατολισμό σε επαρκή αριθ μό ατό μων, έτσι που ο δη ­ μιουργός να ε ξασφαλίζει αμ έσως ένα κοινό ' κ ι αυτό ς ο όρος εξαρτάται και ο ίδ ως από τη συν ένωση ενό ς σημα ­ ντικο ύ αριθ μού άλλων παραγόντων, ιστορική ς, οικονομι­ κή ς και κοινωνιολογική ς φ ύσης . Γ ια να ε ξηγήσουμε λοι­ πόν τις δ ιαφορέ ς στην πορε ία των πολιτισμών, θα φτά ­ ναμε να επικαλεστο ύ με σύνολα αιτιών τό σο σύνθ ετα και τόσο ασυνεχή , τα οπο ία θ α ήταν αδ ιάγνωστα ε ίτε για πρακτικο ύς λόγους ε ίτε ακό μη για θ εωρητικού ς λόγους, όπως η εμφάνιση δ ιαταραχών που συνδέ ονται με τις τε­ χνικέ ς της παρατή ρησης και που ε ίναι αδύνατο να απο­ φ ύγουμε. Πρ άγματι, για να ξ εμπερδέψ ουμε ένα κουβάρι από τό σο πολλά και λεπτά νή ματα, θ α χρειαζόταν 0-

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

75

πωσδήποτε να υπο βάλουμε την ε ξ εταζό μενη κοινωνία (αλλά και τον κό σμο που την περιβάλλει) σε μια συνολι­ κή και αδ ιάλειπτη ε θνογραφική μελέτη . Ακό μη κι αν δ εν αναφερθ ο ύ με στο μ έγε θ ος του εγχειρή ματος, γνωρ ίζουμε ότι οι ε θνογράφοι, οι οπο ίοι ωστό σο εργάζονται σε πολύ πιο π εριορισμένη κλίμακα, συχνά περιορ ίζονται στις πα­ ρατηρή σεις τους από ανεπα ίσθητες αλλαγές, τις οποίες και μόνο η παρουσία τους αρκε ί για να εισαγάγει στην ανθ ρώπινη ομάδα που αποτελε ί αντικε ίμενο της μελέτης τους. Γνωρ ίζουμε επ ίσης ότι στο επ ίπεδο των σύγχρονων κοινωνιών οι σφυγμομετρήσεις (polls) της κοινή ς γνώ μης, ένα από τα πιο αποτελεσματικά μέσα του ε ίδ ους, μετα­ βάλλουν τον προσανατολισμό αυτή ς της γνώ μης ακριβώς εξαιτίας του γεγονότος της χρή σης τους, η οπο ία ενερ­ γοποιε ί μέσα στον πλη θ υσμό έναν παράγοντα αυτοεξέ ­ τασης που ως τότε έλε ιπε . Α υτή η κατάσταση δ ικαιολογεί την εισαγωγή στις κοι­ νωνικές επιστή μες της έννοιας της πιθ ανότητας, παρού ­ σας ήδη εδώ και πολύ καιρό σε ορισμ ένους κλάδους της φυσική ς - για παρ άδ ειγμα, στη θ ερμοδυναμική . Θα επα­ νέλθουμε· προς το παρόν ε ίναι αρκετό να θυμη θο ύ με ότι η πολυπλοκότητα των σύγχρονων ανακαλύψ εων δ εν προ­ έρχεται από το γεγονός ότι η ιδ ιοφυΙα ε ίναι πιο συχνή ή πολύ περισσότερο δ ιαθέσιμη στους συγχρόνους μας. Το εντελώς αντίθ ετο συμβα ίνει, αφού έχουμε αναγνωρ ίσει ό ­ τι στο δ ιάβ α των αιώνων το μόνο που έχει να κάνει κά ­ θ ε γενιά για να προοδ εύ σει ε ίναι να προσθέσει ένα στα­ θ ερό αποταμίευμα στο κεφάλαιο που μας κληροδότησαν οι προηγο ύ μενες γενιές. Τα εννιά δέκατα του πλο ύτου μας οφε ίλονται σε αυτές κι ακό μη περισσότερο, αν, όπως αρ έσει σε μερικού ς να κάνουν, υπολογίσουμε τη χρονο­ λογία εμφάνισης των βασικών ανακαλύψ εων σε σχέση με την κατά προσέγγιση χρονολογ ία της αρχής του πολιτι-

76

CLAUDE LEVI-STRAUSS

σμού . Δ ιαπιστώνουμε λοιπόν ότι η γεωργία γεννιέται στην πορε ία μιας πρόσφατης φ άσης, που αντιστοιχε ί στο 2% αυτή ς της δ ιάρκειας, η μεταλλουργία στο 0,7%, το αλφά ­ βητο στο 0,35%, η φυσική του ΓαλLλα ίoυ στο 0,0 35% κω ο δ αρβινισμό ς στο 0,0 0 9%1. Η επιστημονική κω β ωμηχα­ νική επανάσταση της Δύσης εγγράφεται ολόκληρη σε μια περ ίοδο ίση με το μισό περ ίπου χιλιοστό της μέχρι τώρα ζωής της αν θρωπότητας. Μ πορού με λοιπόν να δ ε ίξουμε σύνεση προτο ύ ισχυριστο ύ με ότι ε ίνω προορισμένη να της αλλάξει τελε ίως τη σημασία. Είναι επ ίσης αλήθ εια -κι αυτή ε ίναι η οριστική έκφρα­ ση που πιστε ύουμε ότι μπορού με να δώσουμε στο πρό ­ β λημά μας- ότι όσον αφορά τις τεχνικ ές εφευρέσεις ( κω την επιστημονική σκέψη που τις καθ ιστά δ υνατές) ο δ υ­ τικό ς πολιτισμό ς παρουσιάζετω περισσότερο συσσωρευ­ τικός απ' ό ,τι οι άλλοι' αφού ε ίχε στη δ ιάθ εσή του το ί ­ δ ω αρχικό νεο λιθ ικό κεφ άλαιο, κατάφερε να επιφ έρ ε ι β ελτιώ σεις ( αλφαβ ητική γραφή , αριθ μητική και γεωμε­ τρ ία) , από τις οπο ίες εξάλλου λησμόνησε γρήγορα κάποι­ ες αλλά έπειτα από μια στασιμότητα, η οπο ία χοντρικά εκτε ίνεται σε δ υο με δυ όμισι χιλιάδ ες χρόνια ( από την πρώτη χιλιετηρ ίδ α Π . Χ . ως το δέκατο όγδοο αιώνα περ ί ­ που) , εμφαν ίστηκε ξαφνικά ως εστ ία μιας β ιομηχανικής ε ­ πανάστασης με την οπο ία μόνο η νεολιθ ική επανάσταση υπήρξε κάποτε ισοδύναμη ως προς το ε ύρος της, την πα­ γκοσμιότητα κω τη σπουδ αιότητα των συνεπειών της. Δ υο φορέ ς συνεπώ ς στην ιστορία της, κω σε δ ιάστη­ μα δ υο χιλιάδων περ ίπου χρόνων , η ανθρωπότητα κατό ρ ­ θωσε να συσσωρεύ σει πλη θώρα εφευρ έσεων προσανατο ­ λισμένων στην ίδ ια κατε ύθ υνση' κι αυτό το πλήθ ος, από τη μια μεριά , αυτή η συνέχεια, από την άλλη, συγκε 1 . Leslie Α. White, The Science oj Culture, Νέα Υόρκη, 1949,

σ.

196.

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

77

ντρώθηκαν σε αρκετά μ ικρό χρον ικό διάστημα ώ στε να επ ιτελεστούν υΨη λές τεχν ικές συν θέσε ις συνθέσε ις που επ έφεραν σημαντ ικ έ ς αλλαγέ ς στ ις σχέσεις που ο άν­ θ ρωπος διατηρε ί με τη φύ ση κα ι ο ι οπο ίες με τη σε ιρά τους κατέστησαν δ υνατές άλλες αλλαγέ ς. Η εικόνα μιας αλυσιδωτ� ς αντίδρασης, την οπο ία προκαλούν σώ ματα­ καταλύτες, επ ιτρ έπε ι την απε ικόν ιση αυτής της διαδικα­ σίας, η οπο ία ως τώ ρα επαναλή φ θηκε δύο και μόνο δύο φορ ές στην ιστορ ία της ανθρωπότητας. Πώς δημιoυργ� ­ θηκε αυτό ; Πρώτα πρώτα ; δ εν πρ έπει να λησμονο ύ με ότι άλλες ε­ παναστάσεις, που παρουσ ιάζουν τα ίδια συσσωρευτ ικά χαρακτηρ ιστικά , μπόρεσαν να εκδη λω θο ύν αλλο ύ κα ι σε άλλες εποχές , αλλά σε διαφορετικού ς τομε ίς της ανθρώ ­ π ινης δραστηριότητας. Eξηγ� σαμε παραπάνω γιατί η δι ­ κ� μας βιo μηχαν ικ� επανάσταση μαζί με τη νεoλιθικ� ε­ παν άσταση (η οπο ία προηγε ίται χρον ικά , αλλά προ έρχε­ ται από τις ίδιες έγνο ι ες) ε ίναι ο ι μόνες που μπορούν να εμφανιστούν ως τέτο ιες, επε ιδ� το δ ικό μας σύστημα α­ ναφορ άς επ ιτρ έπε ι να τις υπολογίσουμε. Όλες ο ι άλλες αλλαγές, ο ι οπο ίες βεβ α ίως πραγματoπ oι�θηκαν, εμφαν ί ­ ζονται μόνο με αποσπασματ ικές ή εντελώς παραμορφω­ μ ένες μορφ έ ς. Δ εν μπορο ύν να αποΧτήσου ν ένα νόημα για το σύγχρονο δ υτ ικό άν θ ρωπο ( π άντως όχι όλο το νόημά τους) ' γ ι' αυτόν μπορούν ακό μη να ε ίνα ι σαν να μην υπή ρχαν. Έ πειτα, το παράδ ειγμα της νεoλιθικ� ς επανάστασης (το μ όνο που ο δυτ ικό ς άν θ ρωπος κατορθώνει να φα­ νταστε ί αρκετά καθ αρά) πρ έπε ι να του εμπν έει κάποια μετρ ιοπάθ ε ια ό σον αφορ ά την υπερoχ� που θα μπορο ύ ­ σε να προσπαθή σε ι να διεκδικήσει προς όφελος μιας φυ­ λ�ς, μιας περ ιοχής � μ ιας χώρας. Η βιομηχανική επανά ­ σταση γενν�θηκε στη δ υτικ� Ε υρώπη' στη συνέχε ια εμ-

78

CLAUDE LEVI-STRAUSS

φαν ίστηκε στις Ηνωμένες Π ολιτε ίες και ύ στερα στην Ια­ πων ία' από το 1917 επιταχύνεται στη Σοβ ιετική Έ νωση, αύριο αναμφ ίβολα θ α ξεπροβάλει αλλο ύ ' από το ένα μι­ σό του αιώνα στο άλλο λάμπει λιγότερο ή περισσότερο ζωηρά στο ένα ή στο άλλο κέντρο της. Τ ι γ ίνονται στην κλίμακα των χιλιετιών τα ζητή ματα προτεραιότητας από τα οπο ία αντλο ύ με τό ση ματαιοδο ξία ; Για χίλια ή δυο χιλιάδ ες περ ίπου χρόνια η νεολιθ ική ε­ πανάσταση εκδηλώθηκε ταυτόχρονα στη λεκάνη του Α ι­ γα ίου, στην Αίγυπτο, στην Ε γγύ ς Ανατολή, στην κοιλά ­ δα του Ινδ ο ύ και στην Κίνα' και από τότε που χρησιμο­ ποιο ύ με το ραδ ιενεργό άν θρακα για τον προσδ ιορισμό των αρχαιολογικών περιόδ ων υποψιαζό μαστε ότι η αμε­ ρικανική νεολιθ ική εποχή , αρχαιότερη απ' ό ,τι πιστε ύ αμε κάποτε, δ εν πρ έπει να ξεκ ίνησε πολύ αργότερα απ' ό ,τι στον Π αλαιό Κό σμο. Είναι πιθ ανό ότι τρεις ή τέσσερις μικρ έ ς κοιλάδ ες μπορο ύν να δ ιεκδ ική σουν σ' αυτό το δ ιαγωνισμό μια προτεραιότητα μερικών αιώ νων. Τι γνω­ ρ ίζουμε σή μερα γι' αυτό ; Αντ Lθ ετα, ε ίμαστε βέβ αιοι ότι το ζήτημα της προτεραιότητας δ εν έχει σημασ ία, ακρι­ βώς επειδή η ταυτόχρονη εμφ άνιση των ίδ ιων τεχνολογι­ κώ ν ανατροπ ώ ν (που ακολου θήθηκαν από κοντά από κοινωνικ ές ανατροπέ ς) , σε τόσο μεγάλες εκτάσεις και σε τό σο απομακρυσμ ένες περιοχές, αποδ εικνύ ει ότι αυτή δ εν εξαρτάται από τη μεγαλοφυΤα μιας φυλής ή ενός πο­ λιτισμο ύ , αλλά από συνθή κες τόσο γενικές, που τοποθ ε­ τούνται εκτός της συνε ίδησης των ανθ ρώ πων. Ας ε ίμαστε λοιπόν βέβ αιοι ότι, αν η β ιομηχανική επανάσταση δ εν εμφανιζόταν πρώτα στη δ υτική και τη βόρεια Ε υρώ πη, θα εκδηλωνόταν μια μέρα σ' ένα άλλο σημε ίο της υδρογε ί ­ ου. Και αν, όπως ε ίναι πιθανό , πρό κειται να εξαπλωθ ε Ι στο σύνολο της κατοικημ ένης γης, κάθ ε πολιτισμό ς θα ει­ σαγάγει τό σες ιδ ια ίτερες συνεισφορές , που ο ιστορικός

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

79

των μελλοντικών χιλιετιώ ν δ ικα ίως θα θ εωρή σει ως ασή ­ μαντο το ζήτημα να μάθ ει ποιος μπορε ί , για έναν ή δuο αιώνες, να δ ιεκδ ική σει την προτεραιότητα για το σύνολο. Έ πειτα από αuτό , πρ έπει να εισαγάγοu με ένα ν έο πε­ ριορισμό , αν όχι ως προς την ισχύ , το uλάχιστον ως προς την α uστηρ ότητα της δ ιάκρισης μεταξύ στ άσιμης και σuσσωρεuτική ς ιστορ ίας. Αuτή η δ ιάκριση όχι μόνο σχε­ τίζεται με τα ενδ ιαφέροντά μας, όπως ήδη δ ε ίξαμε, αλ ­ λά δ εν κατορ θώνει ποτέ να ε ίναι ε uκρινή ς. Στην περ ί ­ πτωση των τεχνικών εφεuρ έσεων ε ίναι απολύτως βέβ αιο ότι καμιά περ ίοδος, καν ένας πολιτισμό ς δ εν ε ίναι από ­ λuτα στάσιμος. Όλοι οι λαο ί κατέχοuν και μετασχηματί ­ ζο uν, βελτιώνοuν ή λησμονο ύν τεχνικές αρκετά σύνθ ετες ώ στε να το uς επιτρ έπο uν να κuριαρχήσο uν στο περιβάλ­ λον τοuς. Δ ια φορετικά , θ α ε ίχαν εξαφανιστε ί εδώ και πο­ λύ καιρό . Η δ ιαφορά δ εν τοπο θ ετε ίται λοιπόν ποτέ ανά ­ μεσα σε σu σσωρε uτική και μη σu σσωρε uτική ιστορ ί α' κάθ ε ιστορ ία ε ίναι σuσσωρεuτική , με δ ιαφορές ως προς το β αθ μό . Γνωρ ίζο uμε, για παρ άδ ειγμα, ότι οι αρχα ίοι Κιν έζοι και οι Ε σκιμώ οι ε ίχαν προχωρή σει πολύ στις μη ­ χανικές τέχνες και ελάχιστα έλειψ ε να φτάσοuν στο ση­ με ίο όποu προκαλε ίται η «αλuσιδ ωτή αντ ίδ ραση », η ο­ πο ία καθορ ίζει τη μετάβ αση από έναν τύπο πολιτισμού σ' έναν άλλο. Γνωρ ίζο uμε το παράδ ειγμα της πuρ ίτιδ ας: οι Κιν έζοι ε ίχαν λύ σει, από τεχνική άποψη, όλα τα προ­ βλή ματα ποu αuτή έθ ετε, εκτό ς από εκε ίνο της χρησιμο­ πο ίησή ς της σε μεγάλη κλίμακα. Ο ι αρχα ίοι Μ ε ξ ικανο ί δ εν αγνοο ύσαν τον τροχό , όπως λέγεται σuχνά ' τον γνω­ ρ ίζο uν πολύ καλά , ώ στε να κατασκεuάζο uν ζώα με ρο­ δάκια προορισμ ένα για παιδ ιά ' τοuς ήταν αρκετό ένα ε­ πιπλέον βή μα για να φτάσο uν στην ά μαξα. Υπό α uτέ ς τις σuν θή κες, το πρ όβλημα της σχετική ς σπανιότητας (για κάθ ε σύστημα αναφοράς) «περισσότε-

80

CLAUDE LEVI-STRAUSS

ρο συσσωρεuτικών » πολιτισμών σε σχέση με τους « λιγό ­ τερο συσσωρευτικο ύ ς » πολ ιτισμο ύ ς αν άγεται σε ένα γνωστό πρόβλημα, που προ έρχεται από τον υπολογισμό των πιθ ανοτήτων , Πρό κειται για το ίδ ιο πρόβλημα που συν ίσταται στον προσδ ιορισμό της σχετική ς πιθ ανότητας ενός πολύπλοκου συνδ υασμού ως προς άλλους συνδ υα­ σμο ύ ς του ίδ ιου τύπου αλλά λιγότερο πολύπλοκους, Γ ια παράδ ειγμα, μια σειρ ά δυο δ ιαδοχικών αριθ μών στη ρου­ λέτα (7 και 8, 12 και 13, 30 και 31, ας πού με) ε ίναι αρ­ κετά συχνή ' μια σειρά τριών αριθ μών ε ίναι ήδη σπάνια, μια σειρά τεσσάρων ακό μη περισσότερο , Κ αι μόνο μια φορά σε έναν ε ξαιρετικά μεγάλο αριθ μό ρ ίψ εων θ α εμ­ φανιστε ί ίσως μια σειρ ά από έξ ι, επτά ή οκτώ αριθ μο ύς σύ μφωνη με τη φυσική σειρ ά των αριθ μών , Αν η προσο­ χή μας ε ίναι αποκλειστικά προση λωμ ένη σε μακριέ ς σει­ ρ ές (για παράδ ειγμα, αν στοιχηματ ίζουμε σε σειρές πέ ­ ντε συνεχό μενων αριθ μών) , οι πιο σύντομες σειρ ές θ α ι­ σοδ υναμούν για μας με ακανόνιστες σειρ ές , Κ ι αυτό ε­ πειδή λησμονο ύ με ότι δ ιαφέρουν από τις δ ικ ές μας μόνο κατά την α ξία ενό ς μέ ρους, ενώ θ εωρο ύ μενες υπό μια άλλη γων ία παρουσιάζουν ίσως την ίδ ια μεγάλη κανονι­ κότητα , Α ς προχωρή σουμε ακό μη περισσότερο τη σύ­ γκρισή μας , Έ νας πα ίκτης που θα μετέφερε όλα τα κέρ­ δη του σε όλο και πιο μακριές σειρ ές θ α μπορού σε να α­ πογοητευτε ί , έπειτα από χιλιάδ ες ή εκατομμύ ρια ρίψ εις, μη βλέποντας ποτέ να εμφαν ίζεται η σειρά των εννέα συ­ νεχό μενων αριθ μώ ν, και θα σκεφτόταν ότι θ α έ κανε κα ­ λά να σταματή σει το συντομότερο , Ω στό σο, αυτό δ ε ση ­ μα ίνει ότι ένας άλλος πα ίκτης, ακολου θώντας την ίδ ια τακτική στοιχήματος, αλλά σε σειρ ές άλλου τύπου (για παράδ ειγμα, ένα σταθ ερό ρυθ μό εναλλαγή ς μεταξύ κό κ­ κ ινου και μαύ ρου ή μεταξύ μονών και ζυγών) , δε θ α έ ­ βλεπε με χαρ ά συνδ υασμο ύς με νόημα εκε ί όπου ο πρώ -

81

ΦΥΛΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

τος παίκτης θ α δ ιέκρινε μόνο την ακαταστασία. Η αν­ θρωπότητα δ εν εξελίσσεται προς μια μοναδ ική κατε ό ­ θ υνση . Και αν, σε ένα ορισμ ένο επ ίπεδ ο, φα ίνεται στά ­ σιμη ή ακό μη οπισθ οδρομική , αυτό δ ε σημα ίνει ότι από μια άλλη άποψη δ εν είναι ο χώ ρος σπουδα ίων μετασχη­ ματισμών. Ο μεγάλος Άγγλος φιλό σοφος του δέ κατου όγδ οου αιώνα Hume προσπάθησε κάποτε να δ ιαλόσει το ψευδ ο­ πρόβλημα που θέτουν πολλο ί άν θρωποι όταν αναρωτιο ό ­ νται γιατ ί όλες οι γυνα ίκες δ εν ε ίναι ό μορφες, αλλά μό ­ νο μια μικρή μειοψηφ ία. Δ εν ε ίχε καμιά δ υσκολία να δ εί ­ ξει ότι το πρόβλημα δ εν έχει καν ένα νόημα. Αν όλες οι γυναίκες ήταν τουλάχιστον τόσο ό μορφες όσο η ομορφό ­ τερη, θ α τις β ρ ίσκαμε συνη θ ισμ ένες και θα κρατο όσαμε αυτό το κοσμητικό επ ίθ ετο για τη μικρή μειοψηφ ία που θ α ξεπερνο όσε το κοινό πρότυπο. Μ ε την ίδ ια λογική , ό ­ ταν ενδ ιαφερό μαστε για έναν ορισμένο τόπο προόδου, ε­ πιφυλάσσουμε τον έπαινο στους πολιτισμοό ς που την πραγματοποιο όν στον υψη λότερο β α θ μό και παραμ ένου­ με αδ ιάφοροι απ έναντι στους άλλους. Έτσι, η πρό οδ ος αποτελε ί πάντοτε το μ έγιστο της προόδου υπό μια έν­ νοια προκαθορισμ ένη από την προτ ίμηση του καθ ενός.

ι

9 Η συνεργασία των πολιτισμών

Πρέπε ι, τέλος, να εξετάσουμε το πρόβλημά μας από μια τελε υτα ία πλε υρά . Έ νας παίκτης, σαν ε κεΙνον για τον ο­ πο ίο έγινε λόγος στις προηγού μενες παραγρά φους, που θ α στοιχημάτιζε μόνο στις πιο μακριές σε ιρ ές ( με όποιον τρόπο κι αν αντιλαμβάν εται αυτές τις σε ιρ ές) , θα υπήρ­ χε μεγάλη πιθ ανότητα να καταστρα φεί. Δε θ α συνέβ αινε το Ιδ ιο με μια συμμαχία παικτών που πα ίζουν τις ίδ ιες σε ιρ ές κατ' απόλυτη α ξία αλλά σε πολλές ρουλέτες και έχουν το προνό μιο να καρπώνονται από κοινο ύ τα ευ­ νσ"ίκά αποτελέσματα των συνδ υασμών του καθ ενό ς. Δ ιό ­ τι, αν, έχοντας πετύχε ι ολομόναχος το 2 1 και το 22 , χρε ιά ­ ζομαι το 23 για να συνεχίσω τη σε ιρά μου, υπάρχουν προ φανώς περισσότερ ες εuκαιρ ίες για να βγε ι αυτό σε δέκα τραπέζ ια παρά σε ένα μόνο. Α υτή λοιπόν η κατάσταση μοιάζε ι πολύ μ ε τους πολι­ τισμο ύ ς οι οπο Ιοι κατόρ θωσαν να πραγματοποιή σουν τις πιο συσσωρε υτικές μορ φέ ς ιστορ Ιας. Α υτές οι ακρα Ιες μορ φές δεν ήταν ποτέ απομονωμένοι πολ ιησμο Ι , αλλά μ άλλον πολιτισμο ί που συνδ υάζουν, ε κο ύσια ή ακο ύσια, τα αντ ίστοιχα παιχν ίδ ια τους και πραγματοποιο ύν με ποικ ίλα μέσα ( μεταναστ εύσε ις, δάνε ια, εμπορικ ές συναλ­ λαγές, πολέ μους) αυτές ης συνεργασίες, των οπο ίων το πρότυπο μόλις σκιαγρα φή σαμε. Κι εδώ ακρ Lβ ώς αγγί ­ ζουμ ε τον παραλογισμό που υπάρχει όταν ανακηρ ύσσου-

ΦΥΛΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

83

με έναν πολιτισμό ανώτερο από έναν άλλο. Δ ιότι, στο β αθ μό που ένας πολιτισμό ς θα ήταν μόνος του, δ ε θ α μπορο ύσε ποτέ να ε ίναι «ανώτερος»· ό πως ο μεμονωμέ ­ νος πα ίκτης, θα πετύχαινε μόνο μικρ έ ς σειρ ές κάποιων στοιχε ίων, και η πιθ ανότητα να « βγει» μια μακριά σειρά στην ιστορ ία του (χωρ ίς θ εωρητικά να αποκλε ίεται) θα ήταν τόσο μικρή , ώστε θ α χρειαζόταν να δ ιαθέσει απεί ­ ρως περισσότερο χρόνο από εκε ίνον στον οπο ίο εγγρά ­ φεται η συνολική ανάπτυ ξη της ανθ ρωπότητας για να ελ ­ π ίζει ότι θα τη δ ει να πραγματοποιε ίται. Ό μως -ό πως ε ί ­ παμε παραπάνω- καν ένας πολιτισμό ς δ εν ε ίναι μόνος εμφαν ίζεται πάντοτε σε συνεργασία με άλλους πολιτι­ σμού ς, και αυτό το ύ επιτρέπει να οικοδομε ί συσσωρευ­ τικές σειρ ές. Η πιθ ανότητα να εμφανιστε ί ανά μεσα σε αυτές τις σειρ ές μια μακριά σειρά εξαρτάται, φυσικά , α­ πό την έκταση, τη δ ιάρκεια και τη μεταβλητότητα της υ­ φή ς της συνεργασίας. Από τις παρατηρήσεις αυτές απορρέουν δυο συνέπειες. Στην πορε ία αυτή ς της μελέτης αναρωτη θή καμε κατ' επανάλη ψη πώς συν έβη να παραμε ίνει στάσιμη η ανθ ρω­ πότητα κατά τα ενν έα δέκατα της ιστορ ίας της, και ακό ­ μη περισσότερο: οι πρώτοι πολιτισμο ί φτάνουν δ ιακόσιες ως πεντακό σιες χιλιάδ ες χρόνια π ίσω, ενώ οι συν θή κες ζωή ς μεταβάλλονται μόνο στη δ ιάρκεια των τελευτα ίων δέκα χιλιάδων χρόνων. Αν η ανάλυσή μας ε ίναι ακριβής , ο λόγος δ εν ε ίναι επειδή ο παλαιολιθ ικό ς άνθ ρωπος ήταν λιγότερο έξυπνος, λιγότερο προικισμένος, από τον νεολι­ θ ικό που τον δ ιαδέχθηκε, αλλά , απλο ύ στατα, επειδή στην ανθρώπινη ιστορ ία ένας συνδ υασμός του β αθ μο ύ ν χρει­ άστηκε δ ιάστημα χρ όνου t για να προκύψ ει · θ α μπορού ­ σε να εμφανιστε ί πολύ νωρ ίτερα ή πολύ πολύ αργότερα. Το γεγονός δ εν έχει περισσότερη σημασ ία απ' ό ση έχει το πόσες φορ ές πρέπει να πα ίξει ένας πα ίκτης για να δ ει

84

CLAUDE LEVI-STRAUSS

να βγα ίνει ένας ορισμ ένος συνδ υασμός: αuτό ς ο συνδ υα­ σμός μπορε ί να βγει με την πρώτη, με τη χιλιoστ�, με την εκατo μμυρωστ� � ποτέ . Σ ε όλο αυτό το δ ιάστημα , ό μως, η ανθρωπότητα, ό πως και ο πα ίκτης, δ ε σταματά να σκ έφτεται. Χωρ ίς π άντοτε να το θέλει και χωρ ίς πο­ τέ να το αντιλαμβ άνεται επακριβ ώς, «ξεκιν ά υποθέσεις» πνευματικ έ ς, ρ ίχνεται σε «πο λιτισμικέ ς επιχεφ�σεις» , που καθ εμιά τους στέφεται από δ ιαφoρετικ� επιτυχία. Πότε αγγίζει την α ίσια έ κβ αση, πότε βάζει σε κ ίνδ υνο τα προηγο ύ μενα κέρδη . Ο ι μεγάλες απλoπo ι�σεις, τις οπο ί ­ ες, λόγω της άγνοιά ς μας, κάνουμε για τις περισσότερες π λευρ έ ς των ΠΡΟΊ;στορικώ ν κοινωνιών, επιτρ έ πουν να φωτ ίσουμε αυτ� την α βέβ αιη και δ ιακλαδ ωτ� πορε ία , δ ιότι τίποτε δ εν ε ίναι πιο εντυπωσιακό από αυτές τις α­ ναστροφ έ ς που οδηγούν από το απόγειο της επoχ� ς του Levallois στη μετριότητα της μουστια ίας, από τη λα­ μπρότητα της ωρινάκειας και της σολουτρα ίας επoχ�ς στην τραχύτητα της μαγδ αληνα ίας, και στη συνέχεια στις ακρα ίες αντιθέσεις που προσφ έρουν οι δ ιά φορες όψ εις της μεσoλιθ ικ�ς επoχ� ς. Αυτό που ισχύ ει για το χρόνο ισχύ ει επ ίσης και για το ώ χ ρο, αλλά πρ έπει να εκφραστε ί με άλλον τρόπο. Η ευ ­ καφ ία που έχει ένας πολιτισμό ς να αθ ρο ίζει αuτό το πο­ λύπλοκο σύνολο από εφευρ έσεις κάθ ε ε ίδ ους, το οπο ίο ονομ άζουμε τεχνικό πολιτισμό , αποτελε ί συνάρτηση του αριθ μού και της ποικιλομορφ ίας των πολιτισμών με τους οπο ίους συμμετέχει -συχνότερα ακο ύσια- στην επεξερ­ γασία μιας κo ιν� ς στρατηγικ�ς. Αριθ μός και ποικιλομορ­ φ ία, τον ίζουμε . Η σύγκριση μεταξύ Π αλαιού και Νέου Κόσμου πριν από την ανακάλυψη του δ εύτερου φωτ ίζει σημαντικά α uτ� τη δ ιπλ� ανάγκη . Στις αρχέ ς της Αναγέννησης η Ε υρώ πη �ταν τό πος συ­ νάντησης και συγχώνευσης των πιο ποικ ίλων επιδράσε-

ΦΊΆΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

85

ων: αρχαιοελληνικών, ρωμαίκών, γερμανικών και αγγλο­ σαξονικών παραδό σεων, αραβ ικών και κινεζ ικών επιδρά ­ σεων. Η προκολομβ ιανή Α μερική δ εν ε ίχε, από ποσοτική άποψη, λιγότερες πολιτισμικέ ς επαφέ ς, αφο ύ οι δ υο Α με­ ρικέ ς αποτελο ύν μαζί ένα τεράστιο ημισφα ίριο. Αλλά , ε­ νώ οι πολ ιτισμο ί που γονιμοποιο ύνται αμοιβα ία στο ευ­ ρωπ αίκό έδαφος αποτελο ύν προϊόν μιας δ ιαφοροπο ίησης που αριθ με ί πολλές δ εκάδ ες χιλιετιών, εκε ίνοι της Α με­ ρική ς, της οπο ίας ο εποικισμό ς ε ίναι πιο πρό σφατος, ε ί ­ χαν λιγότερο χρόνο για να αποκλίνουν - εμφαν ίζουν μια σχετικά πιο ομοιογενή εικόνα. Ε π ίσης, παρ' όλο που δ εν μπορού με να πο ύ με ότι το πολιτισμικό επ ίπεδο του Μ ε­ ξ ικού ή του Π ερού υπήρξε την εποχή της ανακάλυ ψή ς τους κατώτερο από το ευρωπαίκό ( ε ίδαμε μάλιστα ότι από μερικ ές απόψ εις ήταν ανώτερό του) , οι δ ιάφορες ό ­ ψεις του πολιτισμο ύ εκε ί ήταν ίσως λιγότερο καλά δ ιαρ­ θρωμ ένες. Δίπλα σε εκπληκτικέ ς επιτυχίες, οι προκολομ­ βιανο ί πολιτισμο ί ε ίναι γεμάτοι από κενά , παρουσιάζουν, θα λέγαμε, « χάσματα». Προσφ έρουν επ ίσης το θέαμα, λιγότερο αντιφατικό απ' όσο φαίνεται, της συνύ παρξης πρώ ιμων και όψιμων μορφών. Η ελάχιστα εύ καμπτη και ασθ ενικά δ ιαφοροποιημ ένη οργάνωσή τους ε ξηγε ί πιθα­ νόν την κατάρρευσή τους μπροστά σε μια χο ύφτα κατα­ κτητές. Και η βα θ ιά αιτία γι' αυτό μπορε ί να αναζητη θ ε ί στο γεγονός ότι η αμερικανική πολιτισμική « συμμαχία» έγινε μεταξύ ετα ίρων λιγότερο δ ιαφορετικώ ν μεταξύ τους απ' ό ,τι ήταν εκείνοι του Π αλαιού Κόσμου. Δ εν υπάρχει επομ ένως συσσωρευτική κοινων ία για τον εαυτό της και από τον εαυτό της. Η συσσωρευτική ιστο­ ρ ία δ εν ε ίναι ιδ ιοκτησ ία κάποιων φυλών ή κάποιων πο­ λιτισμών, που έτσι θ α δ ιακρ ίνονταν από τους άλλους. Προκύ πτει μ άλλον από τη συμπεριφορά τους παρά από τη φύση τους. Ε κφράζει έναν ορισμ ένο τρόπο ύ παρξης

86

CLAUDE LEVI -STRAUSS

των πολιτισμών, που δ εν ε ίνα ι άλλος από τον τρόπο συ­ νύπαρξής τους. Υπ' αυτή την έννοια, μπορού με να πού με ότι η συσσωρευτική ιστορ ία ε ίναι η χαρακτηριστική μορ­ φή της ιστορ ίας εκε ίνων των κοινωνικών υπερ -σργανισμών που αποτελο ύν οι ομάδ ες κοινωνιών, ενώ η στάσψη ι ­ στορ ία -αν υπή ρχε πραγματικά- θ α ήταν το χαρακτηρι­ στικό αυτού του κατώτερου ε ίδους ζωή ς των απομονω ­ μ ένων κοινωνιών . Το μοναδ ικό πεπρωμένο και η μοναδ ική έλλειψη που μπορο ύ ν να ταλα ιπωρή σουν μια αν θ ρώ πινη ομ άδ α, ε­ μποδίζοντά ς τη να πραγματώ σει πλήρως τη φύση της, ε ί ­ ναι να ζει μόνη. Βλέπουμε έτσι ότι στις από πειρες στις οπο ίες γενικά περωριζό μαστε για να δ ικαιολογή σουμε τη συνεισφορά των φυλών και των αν θρώπινων πολιτισμών στον παγκό ­ σμω πολιτισμό υπάρχουν συχνά αδ εξιότητες και πράγ­ ματα ελάχιστα ικανΟΠOLητικά για το πνεύ μα. Απαριθ ­ μο ύ με χαρακτηριστικ ά , ε ξετάζουμε ε ξονυχιστικά ζητή μα­ τα καταγωγή ς, παραχωρο ύ με προτεραιότητες. Ό σο κα ­ λοπροα ίρετες κι αν ε ίναι αυτές οι προσπάθ ειες, ε ίναι μά ­ ταιες, δ ιότι χάνουν τριπλά το στόχο τους. Πρώτα πρώτα, η αξία μιας εφεύρεσης που αποδίδ εται στον ένα ή στον άλλο πολιτισμό δ εν ε ίναι ποτέ βέβ αιη. Κατά δ ε ύτερο λόγο, οι πολιτισμικέ ς συνεισφορ ές μπο­ ύ ρο ν πάντοτε να δ ιαιρε θο ύν σε δυο ομάδ ες. Από τη μια πλευρ ά , έχουμε χαρακτηριστικά ή μεμονωμ ένα επιτε ύγ­ ματα που εύ κολα αποτ ψάται η σημασ ία τους και που προσφ έρουν έτσι έναν περωρισμ ένο χαρακτή ρα. Το ότι ο καπνό ς ή ρ θ ε από την Α μερική ε ίναι γεγονό ς, αλλά , στο κάτω κάτω και παρ' όλη την καλή θέληση που δ ε ίχνουν γι' αυτό το σκοπό οι δ ιε θνε ίς οργανισμο ί , δ εν μπορού με να αισ θ αν ό μ αστε ότι λιώ νουμε από ευγνωμοσύνη για τους Ινδ ιάνους της Αμερική ς κάθ ε φορ ά που καπν ίζουμε

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

87

ένα τσιγάρο . Ο καπνός ε ίναι ένα εξα ίσιο συμπλήρωμα στην τέχνη της ζωή ς, όπως άλλα ε ίναι ωφ έλιμα (σαν το καουτσού κ) ' χρωστά με σ' αυτά απολαύ σεις και επιπλέ ­ ον αν έσεις, ό μως, ακό μη κι αν δ εν υπή ρχαν, οι βάσεις του πολ ιτισμού μας δ ε θ α κλον ίζονταν - και σε περ ίπτωση πιεστική ς ανάγκης θ α μπορού σαμε να τα ανακαλύψουμε και πάλι ή να βάλουμε κάτι άλλο στη θέση τους. Στο αντ ίθετο άκρο ( εννοε ίται με ολόκληρη σειρά εν­ δ ιά μεσων μορφών) υπ άρχουν συνεισφορ ές που εμφαν ί ­ ζουν χαρακτή ρα συστή ματος, ανταποκρ ίνονται δη λαδή στον ιδ ια ίτερο τρόπο που κάθ ε κοινων ία επ έλε ξε να εκ­ φρ άζει και να ικανοποιε ί το σύ νολο των αν θ ρ ώ πινων προσδ οκιών. Η αναντικατάστατη πρωτοτυπ ία και φ ύ ση αυτών των τρόπων ζωή ς ή , όπως λένε οι Αγγλοσάξονες, αυτών των μορφών (patterns) δ εν αμφισβητο ύνται, αλλά, καθώς αντιπροσωπεύ ουν άλλες τό σες αποκλειστικ ές επι­ λογές, αντιλαμ β ανό μαστε με δυσκολία πώς ένας πολιτι­ σμό ς θ α μπορού σε να ελπίζει ότι θ α επωφελη θ ε ί από τον τρόπο ζωή ς ενός άλλου χωρ ίς να αποποιη θ ε ί καθόλου τον εαυτό του . Π ράγματι, οι προσπ άθ ειες συμβ ιβ ασμο ύ μπο ­ ρε ί να καταλήξουν μόνο σε δ υο αποτελέσματα: ε ίτε σε μια αποδ ιοργάνωση και κατάρρευση της μορφή ς (pattern) μιας από τις ομάδ ες ε ίτε σε μια πρωτότυπη σύνθ εση, η οπο ία ό μως συν ίσταται τότε στην εμφάνιση μιας τρ ίτης μορφής (pattern), που δ εν μπορε ί να αναχθ ε ί στις άλλες δ υο . Το πρόβλημα άλλωστε δ εν ε ίναι καν να μάθουμε αν μια κοινων ία μπορε ί ή όχι να ωφελη θ ε ί από τον τρό πο ζωή ς των γειτόνων της, αλλά αν και σε ποιο βα θμό μπο­ ρε ί να φτάσει να τους κατανοή σει ή και να τους γνωρ ί ­ σει. Ε ίδαμε ότι αυτό το ερώτημα δ εν επιδέχεται καμιά κατηγορηματική απάντηση. Τέλος, δ εν υπάρχει συνεισφορά χωρ ίς αποδέκτη . Αν ό ­ μως υπάρχουν συγκεκριμ ένοι πολ ιτισμο ί , τους οπο ίους

88

CLAUDE LEVI-STRAUSS

μπορο ύ με να τοπο θ ετή σουμε στο χρόνο και στο χώρο κα ι για τους οπο ίους μπορο ύ με να πο ύ με ότι «συνεισέ ­ φεραν» και συνεχίζουν να το κάνουν, τι ε ίναι αυτός ο «παγκόσμιος πολιτισμό ς» τον οπο ίο θ εωρού με αποδέκτη όλων αυτών των συνεισφορών ; Δ εν πρό κειται για έναν πολιτισμ ό που δ ιακρ ίνεται απ' όλους τους άλλους κι έχει τον ίδ ιο συντελεστή πραγματική ς υπό στασης με αυτού ς. Όταν μ ιλάμε για παγκόσμιο πολιτισμό , δ εν υποδηλώνου­ με μια εποχή ή μια ομ άδα αν θρώ πων: χρησιμοποιο ύ με μια αφηρημ ένη έννοια, στην οπο ία αποδίδουμε κάποια αξ ία, η θ ική ή λογική : η θ ική αν πρόκειται για ένα στόχο που προτε ίνουμε στις υπάρχουσες κοινων ίε ς λογική αν θέλουμε να συγκεντρώ σουμε κάτω από την ίδ ια ονομα­ σία τα κοινά στοιχε ία που η ανάλυση μας επιτρέπει να εντοπ ίσουμε μεταξύ των δ ιαφορετικών πολιτισμών. Π ρέ ­ πει να παραδ εχτο ύμε ότι και στις δυο περιπτώσεις η έν­ νοια του παγκόσμιου πολιτισμο ύ ε ίναι πολύ φτωχή, σχη­ ματική , και ότι το δ ιανοητικό και συναισθηματικό περιε­ χό μενό της δ εν ε ίναι πολύ πυκνό . Αν θέλουμε να αποτι­ μήσουμε τις πολ ιτισμικ ές συνεισφορ ές μιας χιλιετο ύς ι­ στορ ίας και όλο το βάρος των σκ έψεων, των πόνων, των επιθ υμιών και του μ όχθ ου των ανθ ρώπων που τις δημι­ ο ύργησαν, υπολογίζοντάς τες · αποκλειστικά με το μ έτρο ενό ς παγκό σμιου πολ ιτισμο ύ , ο οπο ίος αποτελε ί ακό μη κενή μορφή , θα τις φτωχα ίναμε εξαιρετικά , θ α στερού ­ σαμε από αυτές την ουσία τους και θα δ ιατηρο ύσαμε μό ­ νο ένα άσαρκο σώ μα. Α ντιθέτως, προσπαθή σαμε να δ ε ίξουμε ότι η αλη θ ινή συνεισφορά των πολιτισμών δ ε συν ίσταται στον κατάλο­ γο των ιδ ια ίτερων εφευρέσεώ ν τους, αλλά στη διαφορο­ ποιητική απόκλι ση που προσφ έρουν ο ένας στον άλλο. Το συνα ίσθημα ευγνωμοσύνης και ταπεινοφροσύνης που κάθ ε μ έλος ενός συγκεκριμ ένου πολιτισμο ύ μπορε ί και

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

89

πρέπει να αισθάνεται απέναντι σ' όλους τους άλλους δ ε θ α μπορούσε να στηριχτε ί παρά σε μια κα ι μόνη πεπο ί ­ θηση: ότι οι άλλοι πολιτισμο ί ε ίναι δ ιαφορετικο ί από τον δ ικό του, με τον πιο ποικ ίλο τρόπο' κι αυτό , ακό μη κι αν η β α θύτερη φύ ση αυτών των δ ιαφορών το ύ δ ιαφεύγει ή αν, παρ ' όλες τις προσπάθ ειές του, κατορ θώνει με ατε­ λέστατο μ όνο τρό πο να τις αντιληφθ ε Ι Από την άλλη πλευρά , θ εωρή σαμε την έννοια του πα­ γκό σμιου πολιτισμο ύ ως ένα ε ίδ ος οριακής έννοιας ή ως συντομογραφικό τρόπο για να υποδηλώσουμε μια σύν θ ε­ τη δ ιαδικασία. Δ ιότι, αν η απόδειξή μας ισχύ ει, δ εν υ­ π άρχει, δ εν ε ίναι δ υνατό να υπάρξ ει ένας παγκό σμιος πολιτισμός με την απόλυτη έννοια που δίνουμε συχνά σ' αυτό τον όρο, αφο ύ ο πολιτισμό ς συνεπάγεται τη συνύ ­ παρ ξη πολιτισμών που παρουσιάζουν μεταξύ τους τη μ έ ­ γιστη ποικιλομορφ ία και αφο ύ ο ίδ ιος συν ίσταται στη συνύπαρ ξη αυτή . Ο παγκόσμιος πολιτισμό ς δ ε θ α μπο­ ρούσε να ε ίναι κάτι άλλο από τη συνεργασία πολιτισμών σε παγκόσμια κλίμακα, όπου ο καθένας δ ιαφυλάσσει την πρωτοτυπ ία του.

10

Η διπλή έννοια τ π ς προόδου

Δ ε β ρισκό μαστε λοιπόν απέναντι σ ' ένα περ ίεργο σόφι­ σμα ; Π α ίρνοντας τους όρους με την έννοια που τους α­ ποδώσαμε, ε ίδ αμε ότι κάθ ε πολιτισμική πρόοδος ε ίναι έργο μιας συ ΥεΡΥασ{ας μεταξό των πολιτισμών. Η συ­ νερ γασία αυτή συν ίσταται στην κοινή (συνειδητή ή ασυ­ νε ίδητη, εκο όσια ή ακο όσια, σκόπιμη ή τυχα ία, επιδ ιω­ κ ό μενη ή αναγκαστική) εκμετάλλ ευση των ευκαιριών που συναντά κάθ ε πολιτισμ ό ς στην ιστορική του ανά ­ πτυ ξη' τέλος, δ εχτήκαμε ότι αυτ ή η συνερ γασ ία ήταν τό ­ σο πιο γόνιμη ό σο σχηματιζόταν ανά μεσα σε πιο δ ιαφο­ ρετικο ός πολιτισμο ός. Έ πειτα από αυτό , φα ίνεται καθ α­ ρά ότι β ρισκό μαστε αντιμ έτωποι με αντιφατικο ός όρους . Δ ιότι αυτό το ΚΟ ΙΥό παιΧΥ{δι, απ' το οπο ίο προ έρχεται κάθ ε πρ όοδ ος, πρέπει να επιφ έρει ως συν έπεια, σε πε­ ρισσότερο ή λιγότερο σόντομο δ ιάστημα, μια εξομοίωση των δ υνατοτήτων του κάθ ε πα ίκτη. Και, αν η ποικιλο ­ μορφ ία ε ίναι πρωταρχικό ς ό ρος, πρ έπει ν α αναγνωρ ί ­ σουμε ότι οι πιθ ανότητες κέ ρδους γίνονται όλο και πιο μικρ ές όσο παρατε ίνεται το παιχν ίδ ι. Γι' αυτή την αναπότρεπτη συν έπεια υπάρχουν, όπως φα ίνεται, μόνο δ όο αντ ίδοτα. Το πρώτο συν ίσταται, για κάθ ε πα ίκτη , στο να προκαλε ί στο παιχν ίδ ι του δι αφορι­ κές αποκλ ίσεις αυτό ε ίναι δ υνατό , αφοό κάθ ε κοινων ία (ο «πα ίκτης» του θ εωρητικο ό μας μοντέλου) συντίθ εται

91

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

από μ Lα συμμαχία ομάδ ων -θ ρησκεUΤLκών, επαγγελ μαΤL­ κών κω ΟLκονομ Lκών- κω αφού η θέση της κωνων ίας α­ ποτελε ίτω από ΤLς θέσε Lς όλων αυτών των συσταΤLκών. OL ΚΟLνων Lκ ές αν Lσότητες ε ίνω το πω «χτυπητό » παρά ­ δ ε Lγμα αυτή ς της λύσης. OL μεγάλες επαναστάσε Lς, ΤLς οπο ίες εΠLλέξαμε ως παραδ ε ίγματα, η νεολLθLκή δηλαδή κα L η β ωμηχαν Lκή , συνοδ εύ οντω όΧL μόνο από μ Lα ΠΟLΚL­ λομορφ ία του ΚΟLνων Lκού σώ ματος, όπως ε ίχε OEL σωστά ο Spencer, αλλά επ ίσης κα L από τη θέσΠLση θέσεων δLα­ φορεΤLκών μεταξύ των ομάδων, κυρ ίως από ΟLκονομ Lκή άποψη . Παρατηρήθηκε εδώ κω πολύ κα φό όΤL OL νεολL­ θ ικ ές ανακαλύΨ ε Lς επέφεραν γρήγορα μια κωνωνική δLα­ φοροπο ίηση, με τη δημωυργία μεγάλων ασΤLκών κ έντρων στην αρχαία Ανατολή, με την εμφάν Lση κρατών, καστών κω τάξεων. Η ίδLα παρατήρηση ισχύ ε L για τη β ωμηχαν L ­ κή επανάσταση, η οπο ία χαρακτηρ ίζετω από την εμφά ­ νιση ενό ς προλεταριάτου και καταλήγε L σε νέ ες κω προ­ ωθημ ένες μορφές εκμετάλλευσης της ανθ ρώΠLνης εργα­ σίας. Μ έχρι τώ ρα υπήρχε η τάση να θ εωρούνται αυτο ί OL ΚDLνων Lκο ί μετασχηματισμο ί ως συνέπειες των τεχνικών μετασχηματισμών και να αποκαθίστατω μεταξύ των μεν κω των δ ε μια σχέση αιτ ίας προς αποτ έλεσμα. Αν η ερ­ μηνε ία μας ε ίναL ακριβής, η σχέση της ωτιότητας ( και η χρον Lκή δLαδοχή την οπο ία συνεπάγεται) πρ έπε L να ε­ γκαταλειφθ ε ί -ό πως άλλωστε τε ίνε L γενικά να κ άνει η σύγχρονη εΠLστή μη- προς όφελος ενός λειτουργικο ύ συ­ σχετωμο ύ των δύ ο φωνομ ένων. Π αρατηρού με επιτροχά ­ δην πως η αναγνώ ρ ω η του γεγονότος ότι η τεχν Lκή πρό ­ οδ ος ε ίχε ως Lστορικό συνακόλου θο την αν άπτυξη της εκ­ μετάλλευσης ανθ ρώπου από άν θρωπο μπορε ί να μας κά ­ νει πω επιφυλαΚΤLκού ς στις εκδηλώσεις αλαζονε ίας που τό σο ε ύ κολα μας εμπν έ ε L το πρώτο από αυτά τα δ υο φαινό μενα. ι

92

CLAUDE LEVI -STRAUSS

Το δ ε ύτερο αντίδοτο καθ ορ ίζεται σε μ εγάλο β αθ μό α ­ ό π το πρώτο: πρό κειται για την εισαγωγή με τη θέλησή μας ή με τη βία στη συμμαχία νέων ετα ίρων, ε ξωτερικών αυτή τη φορά , οι « προσφορές» των οπο ίων ε ίναι πολύ δ ιαφορετικέ ς από εκε ίνες που χαρακτηρ ίζουν την αρχική σύ μπραξη . Α υτή η λύση έχει επίσης δοκιμαστε ί , και, αν ο όρος « καπιταλισμό ς » επιτρέπει γενικά να ορ ίσουμε την ταυτότητα της πρώτης, οι όροι « ιμπεριαλ ισμό ς» ή «αποι­ κιοκρατία » θα β οη θή σουν να δ ιευκριν ίσουμε τη δ εύτερη. Η αποικιακή ε ξάπλωση του δέκατου ένατου αιώνα επέ ­ τρεψ ε ευρύτατα στη βιομηχανική Ε υρώ πη να ανανεώ σει (και όχι βέβαια μό νο για δ ικό της όφ ελος) μια ορμή η ο­ πο ία, χωρ ίς την ε ισαγωγή των αποικιακών λαών στο κύ ­ κλωμα, θ α κινδύνευε να ε ξασθ ενήσει πολύ πιο γρήγορα. Βλέπουμε ότι και στις δ υο περιπτώ σεις το αντίδοτο συν ίσταται στη δ ιε ύρυνση της συνεργασίας ε ίτε με εσω­ τε ρική δ ιαφοροπο ίηση ε ίτε με εισδοχή νέων ετα ίρων- τε­ λικά , πρό κειται π άντοτε για α ύξηση του αριθ μού των παικτώ ν, δ ηλαδή για επ άνοδ ο στην πολυπλοκότητα και την ποικιλομορφ ία της αρχική ς κατάστασης. Αλλά βλέ ­ πουμε επ ίσης ότι αυτέ ς οι λύσεις το μόνο που μπορούν να κάνουν ε ίναι να επιβ ραδύνουν προσωρινά τη δ ιαδ ικα ­ σ ία. Μ όνο στα πλα ίσια μιας συνεργασίας μπορε ί να υ­ πά ρχει εκμετάλλευση : ανά μεσα στις δ υο ομ άδ ες, την κυ­ ρ ίαρχη και την κυριαρχο ύ μενη, υπάρχουν επαφ ές και α ­ ναπτύσσονται συναλλαγές. Μ ε τη σειρά τους, και παρά τη μονόπλευρη σχέση που τις ενώ νει φαινομενικά , οφε ί ­ λουν, συνειδητά ή ασυνε ίδητα, να αθρο ίσουν τις προσφο­ ρές τους, και προοδ ευτικά οι δ ιαφορές που τις φερνουν σε αντίθ ε ση τε ίνουν να μειω θο ύν. Ο ι κοινωνικές β ελτιώ ­ σεις, από τη μια πλευρά , και η β αθ μια ία από κτηση της ανεξαρτησ ίας των αποικιακών λαών, από την άλλη, μας επιτρέ πουν να συμμετάσχουμε στην ε ξέλιξη αυτού του

ΦιΛΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

93

φα ινομένου · και, παρ' όλο που έχουμε ακό μη πολύ δρό ­ μο να δ ιανύ σουμε προς αυτές τις δ υο κατευθύνσε ις, γνω­ ρ ίζουμε ότι τα πράγματα αναπόφευκτα θ α τραβήξουν προς τα εκε Ι Στην πραγματ ικότητα, ίσως πρ έπε ι να ερ­ μηνεύ σουμε ως τρ ίτη λύση την εμφάν ιση στον κόσμο α­ νταγωνιστ ικών πολιτ ικών και κο ινωνικώ ν συστημάτων · μπορού με να φανταστού με ότι μια δ ιαφοροπο ίηση, κα ­ θώς ανανεώνετα ι κάθ ε φορά σ' ένα άλλο επ ίπεδο, επ ι ­ τρέπει να δ ιατηρε ίται απερ ιό ρ ιστα, μ έσα από μεταβλη­ τές μορφ ές, που δ ε θ α πάψ ουν ποτέ να εκπλήσσουν τους αν θρώπους, αυτή η κατάσταση αν ισορροπ ίας από την ο­ πο ία ε ξαρτάτα ι η β ιολογ ική κα ι πολιτισμική επ ιβίωση της ανθ ρωπότητας. Ό πως κ ι αν έχε ι το πράγμα, ε ίνα ι δ ύσκολο να φαντα ­ στο ύ με δ ιαφορετικά εκτό ς από αντ ιφατική μ ια δ ιαδ ικα­ σία την οπο ία μπορο ύ με να συνοψίσουμε με τον ακό ­ λουθ ο τρόπο: για να προοδ ε ύσουν ο ι άν θρωπο ι, πρέπε ι να συνεργάζονται · κα ι στη δ ιάρκεια αυτής της συνεργα­ σ ίας βλέπουν β α θ μια ία να ταυτίζονται οι συνε ισφορ ές, των οπο ίων η αρχική πο ικ ιλομορφ ία ήταν ακριβώς εκε ί ­ νη που έκανε γόνιμη κα ι αναγκαία τη συνεργασία τους. Αλλά , ακό μη κ ι αν αυτή η αντ ίφαση ε ίναι άλυτη, το ερ ι ό χρέος της ανθ ρωπότητας ε ίνα ι να συγκρατήσε ι ε ξί ­ σου και τους δυο όρους, χωρ ίς ποτέ να χάνει από τα μ ά ­ τια της τον ένα προς αποκλε ιστικό όφελος του άλλου · να φυλαχτε ί , αναμφ ίβολα, από μια τυφλή μονομ έρε ια, που θ α έτεινε να δ ιατηρή σε ι το προνό μ ιο της αν θρωπότητας σε μια φυλή, έναν πολιτισμό ή μια κοινων ία· αλλά επ ί ­ σης να μη λησμονή σε ι ποτέ ότι καν ένα τμή μα της αν­ θρωπότητας δ ε δ ια θέτε ι κανόνες που εφαρμόζονται στο σύνολο κα ι ότι μ ια ανθ ρωπότητα περ ιορ ισμ ένη σε ένα κα ι μόνο τρ όπο ζωής ε ίναι αδ ιανόητη, επε ιδή θ α ήταν μ ια αποστεωμένη αν θ ρωπότητα.

94

CLAUDE LEVI-STRAUSS

Α πό αυτή την άποψη, ο ι δ ιε θνε ίς οργαν ισμο ι εχουν μπροστά τους τεράστω έργο και φ έρουν β αρ ιές ευ θύνες. Και το ένα και το άλλο ε ίναι περισσότερο περ ίπλοκα απ' ό ,τι νομ ίζουμε, δ ιότι η αποστολή των δ ιε θνώ ν οργανισμών ε ίναι δ ιπλή: από τη μ ια συν ίσταται σε μ ια εκκαθάριση και από την άλλη σε μ ια αφύπνιση . Π ρώτα πρώτα, ο­ φε ίλουν να β οηθήσουν την αν θ ρωπότητα και να κάνουν έτσι όσο γίνεται λιγότερο οδ υνηρή και επικ ίνδ υνη την α­ πορρό φηση αυτώ ν των νεκρώ ν ποικιλομορφιώ ν, άχρη ­ στων καταλο ίπων από τρό πους συνεργασίας, η παρουσία των οπο ίων σε κατάσταση λειψ άνων σε αποσύνθ εση α ­ ποτελε ί μόνιμο κ ίνδ υνο μόλυνσης για το δ ιε θν ές σώ μα. Οφε ίλουν να αφαιρ έσουν τα περιττά , να ακρωτηριάσουν, αν ε ίναι ανάγκη, και να δ ιευκολύνουν τη γέννηση άλλων μορφών προσαρμογής. Αλλά συγχρόνως οφε ίλουν να ε ίναι υπερ β ολικά προ­ σεκτικο ί στο γεγον ός ότι , προκειμ ένου αυτ ές οι ν έ ες μορφ ές να δ ια θέτουν την ίδ ια λειτουργική αξία με τις προηγο ύ μενες, δ εν μπορούν να τις αναπαραγάγουν ή να τις σχεδ ιάσουν πάνω στο ίδ ω πρότυπο, για να μην κα­ ταλήξουν σε λύσεις όλο και πω ανο ύ σιες και τελικά αν ί ­ σχυρες. Π ρέ πει, αντιθέτως, να γνωρ ίζουν ότι η ανθρωπό ­ τητα ε ίναι πλο ύσια σε απροσδό κητες δ υνατότητες, καθ ε­ μιά από τις οπο ίες, όταν θ α εμφαν ίζεται, θ α εντυπωσιά ­ ζει πάντοτε τους ανθ ρώ πους ότι η πρόοδο ς δ εν ε ίναι η βολική εικόνα αυτής της «βελτιωμ ένη ς ομοιότητας » ό που αναζητο ύ με μια τεμπέλικη ανάπαυση, αλλά ε ίναι γεμ άτη από περιπ έτειες, ρήξ εις και σκάνδ αλα . Η ανθρωπότητα αγων ίζεται δ ιαρκώς με δ υο αντιφατικ ές δ ιαδ ικασί ες, από τις οπο ίες η μια τε ΙVει να εγκαθ ιδρύ σει την ενοπο ίηση, ε­ νώ η άλλη αποσκοπε ί στο να δ ιατηρήσει ή να ανασυστή ­ σε ι την ποικιλομορφ ία. Η θέση κάθ ε εποχής ή κάθ ε πο­ λ ιτισμο ύ μ έσα στο σύ στημα και ο προσανατολ ισμός τον

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

95

οπο ίο υιοθ ετε ί μ έσα σ' αυτό ε ίνα ι τέτοια που μ ία μόνο από τις δυο διαδικασ ίες να δ ε ίχνει ότι έχει κάπο ια έν ­ νοια, ενώ η άλλη φα ίνεται να ε ίνα ι η άρνηση της πρώτης. Αν ό μως πει κάπο ως, ό πως θ α μπορο ύσε να έχει την τά ­ ση να κάνει, ότι η αν θρωπότητα χαλάει την ίδια στιγμή που φτ ιάχνεται, θ α ξ εκινο ύσε και π άλι από μια ατελή ει­ κόνα. Διότι πρό κειται για δ υο διαφορετικού ς τρόπους με τους οπο ίους φτιάχνεται, σε δ υο αντ ίθ ετα πεδία και επί ­ πεδα. Η ανάγκη να δ ιατηρη θ ε ί η ποικιλομορφ ία των πολιτι­ σμών σε έναν κό σμο απειλο ύ μενο από τη μονοτον ία και την ομοωμορφ ία δ ε δ ιέ φυγε, φυσ ικά , από τους διε θνε ίς οργανισμο ύ ς . Καταλα β α ίνουν επ ίσης ότι, για να πετύ ­ χουμε αυτό το στόχο, δ εν αρκε ί να φροντ ίζουμε για τr.ς τοπικ ές παραδόσεις και ν α δίνουμε παράταση σε επο­ χέ ς που ήδη έχουν περ άσει. Το γεγονό ς της ποικιλομορ­ φ ίας ε ίνα ι εκε ίνο που πρ έπει να διασω θ ε ί , και όχι το ι­ στορικό περιεχό μενο που της έδ ωσε κάθ ε εποχή , κα ι που καμιά δ ε θ α μπορού σε να παρατε ίνει π έρα από τον ε ­ αυτό της. Πρ έπει λοιπόν ν α ακο ύ με το σιτάρ ι που φυ­ τρώ νε ι , να εν θαρρ ύνουμε τις κρυφ έ ς δ υνατότητες, να ξυ­ πν ά με όλες τις τάσεις για συμ βίωση που η ιστορ ί α κρα­ τά σε εφεδρε ία · πρ έπει επ ίσης να ε ί μαστε έτοιμοι να α ­ ντ ιμετωπ ίσουμε χωρ ίς έκπλη ξη, χωρ ίς απ έχθ εια κα ι χω ­ ρ ίς ε ξέγερση ό ,τι ανώ φελο γεννο ύν αναπόφευκτα όλες α υτέ ς οι νέ ες κοινωνικ ές μορφ έ ς έ κφρασης. Η ανοχή δ εν ε ίναι μ ια θέση ενατένισης, που δίνει άφεση αμαρτ ιών σε ό ,τι έγ ινε και σε ό,τι γίνεται. Ε ίνα ι μια δ υναμική στάση, η οπο ία συν ίσταται στην πρ όβλεψη , στην κατανόηση κα ι στην προώθηση αυτο ύ που θέλει να υπάρ ξει. Η ποικι­ λομορφ ία των ανθ ρώ π ινων πολιτ ισμώ ν β ρ ίσκεται π ίσω μας, γύρω μας κα ι μπροστά μας. Η μ όνη απα ίτηση (δη ­ μ ωυργική για κάθ ε άτομο με αντ ίστοιχα καθή κοντα)

96

CLAUDE LEVI-STRAUSS

που μπορο ύ με να προβ άλουμ ε απέναντΙ της ε Lνα L να πραγμαΤΟΠΟLε LταL με μορφές από ΤLς οπο ίε ς καθ εμ Lά μ ε τη συνε LσφO ρά της κάν ε L ΤLς άλλες ακό μη ΠLΟ γεννα Lό ­ δωρ ες.

ΦΥΛΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

ι

Δ εν EivaL αρμοδLότητα ενός εθνολόγου να προσπαθή σεL να πε L ΤL ε ίνα L ή ΤL δ εν ε ίνα L φυλή , δLόΤL OL ε LδLκο ί της φυσLκή ς ανθρωπολογίας, που ασΧOλOύνΤαL με το θέ μα ε­ δώ xaL δυο σχεδόν α Lώνες, δ εν κατό ρθ ωσαν ποτέ να συμ­ φωνή σουν Κα L δ εν υπάρχε L καμ Lά ένδ ε Lξη όΤL σή μερα β ρ ί ­ σκονταL πω κοντά στη συμφων ία σε μ Lα απάντηση σ' αυ­ τό το ζήτημα. Πρό σφατα αυτο ί μάς έκαναν γνωστό όΤL η εμφάν Lση των ανθ ρωποε Lδών, σε μεγάλο βαθ μό ανό μΟLων εξάλλου, ανάγεΤα L σε τρ ία με τέσσερα εκατομμ ύΡLα χρό ­ VLa ή Κα L περ Lσσότερο, δη λαδή σε ένα τό σο μαΚΡLνό πα­ ρελθόν, YLa το οπο ίο δ ε θ α μ άθ ουμε ποτέ αρκετά ώ στε να αποφασίσουμε αν OL δLάφΟΡΟL τύ ΠΟL των οπο ίων συλ­ λέγουμε τα οστά υπήρ ξαν απλώς θύ ματα OL μεν των δ ε ή αν έγ Lνε δ υνατό επ ίσης να μεσολαβή σουν μεταξύ τους δLασταυρ ώ σε Lς. Σύ μφωνα με ΟΡLσμ ένους αν θ ρωπολό ­ γους, το αν θρώΠLνο ε ίδ ος πρ έπε L να δημωύ ργησε πολύ γρήγορα δLαφ ΟΡΟΠΟLημ ένες κατηγορ ί ες ε Lδών, μετα ξ ύ των οπο ίων υπήρξαν, στη δLάρκε Lα της προίστορ ίας, α ­ νταλλαγές Κα L επ ψ ε Lξίες κάθ ε ε ίδους: η δLατήρηση κά ­ ΠΟLων παλLών γνωρ ωμ άτων xaL η σύγκλLση πρό σφατων γνωΡLσμάτων θ α συνδ υ άζονταν YLa να δ ε ίξουν την ΠΟLΚL­ λομορφ ία που παρατηρο ύ με σή μερα μεταξύ των ανθ ρώ ­ πων. ΑνΤLθέτως, άλλOL εκτ ψο ύν όΤL η γενεΤLκή απομόνω­ ση των αν θρώΠLνων ομάδ ων εμφαν ίστηκε σε μ Lα πολύ πω πρό σφατη χρονολογία, την οπο ία τοπο θ ετο ύν προς το τέλος της πλε ωτοκα ίνου εποχή ς σε αυτή την περ ί ­ πτωση, OL δLαφορ ές που παρατη ΡOύνΤα L δ ε θ α μπορο ύ ­ σαν να έχουν προ έλθ ε L από τυχα ίες αποκλίσε Lς μεταξύ ε-

100

CLAUDE LEVI-STRAUSS

κεΙνων των γνωρισμάτων που στερούνται προσαρμοστι­ κή ς αξΙας κι ε κείνων που έχουν την ικανότητα να διατη ­ ρο ύνται απεριόριστα σε απομονωμ ένους πλη θ υσμο ύς μ έ­ σα από σχέ σεις ανα παραγωγή ς: θα προ έρχονταν μ άλλον από τοπικ έ ς διαφορέ ς μεταξύ των παραγόντων επιλο­ γή ς. Ο όρος «φυλή », ή οποιοσδή ποτε άλλος όρος μ ε τον ! οποΙο θα θελή σουμε να τον υποκαταστή σουμε , θ α υπο ­ δήλωνε λο ιπ όν έναν πληθ υσμό ή ένα σύνολο πλη θυσμών που δ ιαφέ ρουν από άλλους μ έ σα από τη μικρότερη ή με­ γαλύτερη συχνότητα ορ ισμ ένων γενών. Στην πρώτη υπόθεση, η πρ αγματ ικότητα της φυλής χάνεται σε εποχές τό σο απομακρυσμ ένες, ώ στε είναι α ­ δύνατο να γνωρίζουμε κάτ ι (γι' αυτές) . Δεν πρό κε ιται για επιστημον ική υπόθεση, που μπορε ί δηλαδή να εξακριβω­ θεί , ακόμη και έ μμεσα, από τις απώτερες συνέπ ε ιές της, αλλά για μια κατηγορηματική δ ιαβεβαίωση που έχει θέ ­ ση αξιώμ ατος, την οπο ία θέτουμε με απόλυτο τρόπο, ε ­ π ε ιδή θεωρού με αδύνατο, χωρίς αυτή , να αποδώσουμε τις σημεριν ές δ ιαφορ ές. Τέτοια ήταν ήδη η θεωρ ία του Gobi­ neau, στον οπο ίο αν άγουμε την π ατρότητα του ρατσι­ σμού , παρ ' όλο που ο ίδ ιος είχε πλή ρη συνείδηση ότι οι φυλές δεν ,ήταν παρατηρήσι μα φαινόμενα' τις θεωρούσε απλώς εκ των προτέρων όρους της πο ικ ιλομορφ ίας των ι ­ στορ ικών πολ ιτισμών, που δ ιαφορετικά το ύ φα ινόταν α­ νεξήγητη, αναγνωρίζοντας συγχρόνως ότι οι πλη θ υσμοΕ που γέννησαν αυτούς τους πολιτισμού ς προήλθαν από α­ ναμε ίξε ις ανάμεσα σε ανθρώπ ινε ς ομάδες, που και αυτές είχαν ήδη προέλθε ι από άλλες αναμείξεις . Αν λοιπόν προ ...; σπαθο ύ με να αναγάγουμε τις φυλετικέ ς δ ιαφορές ως τις απαρχές, αφαιρο ύ με γι' αυτό ακριβώς το λόγο το δ ικαί...; ωμα να μ άθουμε κάτι γι' αυτές, και η συζήτηση στην πραγματικότητα γίνεται όχι για την ποικιλομορφ ία των φυλών, αλλά για την ποικιλομορφ ία των πολ ιτισμών.

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

101

Στη δ ε ύτερη υ π όθ εση τ ίθ εντα ι άλλα προβ λή ματα. Πρώτα πρώτα, όλες ο ι κυ μαινό μεν ες γενετικέ ς « δοσολο­ γίες», στις οπο ίες αναφερό μαστε συνήθως όταν μ ιλο ύ με για φυλές, αντιστο ιχούν σε ξεκάθ αρα χαρακτηριστ ικά : ύ ­ ψος, χρώ μα δέρματος, μορφή κραν ίο υ , ε ίδ ος μαλλιών κτλ . · αν υπο θέσου με ότι αυτές ο ι διαφοροπο ιήσε ις συ ­ γκλίνουν μεταξύ του ς -πράγμα πο υ δ εν ε ίναι καθόλο υ βέβ α ιο-, τίποτε δ εν αποδ ε ικνύ ει ότι αυτό ισχύ ει και με άλλες διαφοροποιήσε ις, που αφορούν χαρακτηριστικά τα οπο ία δ εν ε ίναι ά μεσα αντιληπτά στ ις α ισθήσεις. Ω στό σο, τα πρώτα χαρακτηρ ιστ ικά δ εν ε ίνα ι λιγότερο πραγματικά από τα άλλα, κα ι ε ίνα ι απολύτως κατανοητό ότι τα δ ε ύ ­ τερα κατανέ μοντα ι σε μ ια ή περισσότερες γεωγραφικές περ ιοχές εντελώς διαφορετικές από τις προηγού μενες αλ­ λά και μεταξύ το υς, κατά τρόπο που , ανάλογα με τα ε­ π ιλεγμένα χαρακτηριστικά, θ α μπορούσαν να ανιχνευτούν «αόρατες φυλές» στο εσωτερ ικό των παραδοσιακών φυ ­ λών ή θ α επαλήθ ε υ αν τα ήδη αβέβ α ια σύνορα που παρα­ χωρο ύνται σ' αυτ ές. Κατά δ εύτερο λόγο, κι επε ιδή πρό ­ κε ιται σε κάθ ε περ ίπτωση για « δοσολογίες», τα όρ ια που του ς θέτου με ε ίνα ι αυθ α ίρετα. Πράγματ ι, αυτές ο ι δοσο­ λογίες μεγαλώνο υν ή μ ικραίνο υν με ανεπαίσθητες κλιμα­ κώσεις , και τα όρια που θ εσπ ίζο υ με εδώ κ ι εκε ί εξαρτώ ­ νται από τους τύ πο υς φα ινομ ένων που ο ερευνητή ς επι­ λέγε ι να κρατήσει για ταξινό μηση. Σ ε μια περ ίπτωση, συ ­ νεπώς, η έννοια «φυλή » γίνεται τόσο αφηρημ ένη, ώ στε βγα ίν ει από το πε ίραμα κα ι γ ίνετα ι ένα ε ίδος λογική ς προϋπόθ εσης για να ακολο υθήσου με μ ια ορ ισμένη συλλο­ γιστ ική πορε ία. Σ ε μια άλλη περ ίπτωση, εντάσσεται τόσο πολύ στο πε ίραμα, που διαλύ εται σε σημε ίο που να μην ξέρου με πλέον για τι μ ιλάμε. Καθόλο υ περ ίεργο λο ιπόν που πολλο ί ανθρωπολόγο ι αρνο ύνται απλά και καθαρά να χρησιμοποιήσουν αυτή την έννο ια.

102

CLAUDE LEVI-STRAUSS

Στην πραγματικότητα, η ιστορ Ια της έννοιας της φυ­ λής συγχέ εται με την έρευνα γνωρισμάτων που στερού ­ νται προσαρμοστική ς αξΙας. Δ ιότι πώ ς θ α μπορο ύ σαν δ ιαφορετικά να δ ιατηρη θο ύν ως τέτοια στο πέρασμα των χιλιετιών, και, καθώς δ ε χρησιμε ύουν σε τΙποτε καλό ή κακό , αφού η παρουσΙα τους θ α ήταν τότε εντελώς αur θαίρετη, πώ ς θ α αποτελο ύσαν σή μερα μαρτυρ ία ενός πol ­ λύ μακρινο ύ παρελθόντος ; Ό μως η ιστορ Ια της έννοιας της φυλής ε Ιναι επ Ισης η ιστορ Ια αδ ιάκοπων απογοητε ύ ­ σεων που προκάλεσε αυτή η έρευνα . Όλα τα γνωρ ίσμα­ τα που επικαλεστή καμε δ ιαδ οχικά για να προσδ ιορ ίσου­ με τις φυλετικές δ ιαφορ ές φάνηκε ότι συνδέονται το ένα μετά το άλλο με φαινό μενα προσαρμογής, ακό μη κι αν, κάποτε, οι λόγοι της επιλεκτική ς αξίας τους μας δ ιαφεύ ­ γουν . Ό πως η περ ίπτωση της μορφής του κραν ίου, για την οπο ία γνωρ ίζουμε ότι τε ίνει παντού να γίνεται πιο στρογγυλή· ή επ ίσης το χρώ μα του δέρματος, το οπο ίο στις φυλές που εγκαταστάθηκαν στις εύ κρατες περιοχές έγιν ε πω ανοιχτό επιλεκτικά , για να αντισταθ μ ίσει την α­ νεπάρκεια της ηλ ιακή ς ακτινοβ ολίας και να επιτρέψ ει ευ ­ κολότερα στον οργανισμό να αμυνθ ε ί κατά της ραχίτιδ ας. Αρκεστή καμε λοιπόν στις ομάδ ες α ίματος, για τις οπο ίες ωστόσο αρχίζουμε να υποΨ ιαζόμαστε ότι και αυτές θ α μπορού σαν να μη στερο ύνται προσαρμοστική ς αξίας: συ­ νά ρτηση, ίσως, τροφικώ ν παραγόντων, ή συνέ πεια της δ ιαφορετική ς ευ αισθησίας των φορέων τους απ έναντι σε ασθέν ειες όπως η ευλογιά ή η πανούκλα . Και αναμφ ίβο­ λα το ίδ ω ισχύ ει για τις πρωτε·Ινες του ορού του αίματος. Αν αυτή η κατάβ αση στα ενδότερα του σώ ματος α­ δ πο εικνύ εται απογοητευτική, θ α ε ίχαμε περισσότερη τύ ­ χη αν επιχειρο ύσαμε να ανεβο ύ με ως τις πρώτες πρώτες αρχές της ζωή ς των ατό μων ; Κάποιοι ανθ ρωπολόγοι θέ ­ λησαν να αντιληφ θο ύν τις δ ιαφορ ές που μπορε ί να εκδη -

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

103

λώνοντα ι , από τη στιγμή της γέννησης, μεταξύ των μω­ ρών Ασιατών, Αφρ ικανών κα ι Β ορε ιοαμερ ικανών, αυτών των τελευτα ίων λευκή ς ή μαύ ρης προ έλευσης. Κα ι φαί ­ νετα ι ότι υπ άρχουν τέτο ι ες διαφορ ές, που αφορο ύν την κ ινητική συμπεριφορά κα ι την ιδιοσυγκρασία! . Ω στόσο, ακό μη κα ι σε μ ια περ ίπτωση προφανώ ς τόσο ευνοίκή γ ια την απόδ ε ιξη των φυλετικών διαφορώ ν, ο ι ερευνητές ο ­ μολογούν την αμηχαν ία τους . Υπ άρχουν δ υο λόγο ι γ ι' αυ­ τό . Πρώτα πρώτα, αν αυτέ ς ο ι διαφορ ές ε ίνα ι έ μφυτες, φα ίνοντα ι πολύ περ ίπλοκες γα ι να συνδέοντα ι η καθ εμ ιά με ένα μοναδικό 'γον ίδιο, και ο ι γενετιστές δ ε δια θέτουν ακό μη σίγουρες με θόδους για να μελετή σουν τη μεταβ ί ­ β αση χαρακτηρ ιστικών που οφε ίλοντα ι στη συνδ υασμ ένη δρ άση πολλών παραγόντων - στην καλύτ ερη των υπο θέ ­ σεων, πρ έπε ι να αρκεστο ύν στο να καταρτίσουν στατι ­ στικ ές βάσε ις που δ ε θ α πρό σθ εταν τίποτε σ' εκε ίνες που φαίνοντα ι , εξάλλου, ανεπαρκε ίς γ ια να ορ ίσουν μ ια φυ­ λή με κάπο ια ακρ ίβ ε ια. Κατά δ εύτερο λόγο και κυρ ίως, τίποτε δ εν αποδ ε ικνύ ε ι ότι αυτές ο ι διαφορ ές ε ίνα ι έ μ­ φυτες και ότι δ εν προ έρχοντα ι από τις συν θή κες της εν­ δομήτριας ζωή ς, ο ι οπο ίες σχετίζοντα ι με τον πολιτισμό , αφο ύ , αν άλογα με τις κο ινων ίες, ο ι έγκυες γυναίκες δια­ τρ έφοντα ι κα ι συμπερ ιφ έροντα ι με διαφορετικό τρόπο. Σ ε αυτό προστίθ εντα ι , σε ό ,τι αφορά την κ ινητική δρα­ στηρ ιότητα των πολύ μ ικρών παιδιών, ο ι διαφορ ές, πολι ­ τισμ ικ ές κα ι αυτές, οι οπο ί ες μπορε ί να προκύψουν από την τοποθέτηση στην κο ύν ια για πολλές ώ ρες ή τη συνε -

1 . « Current directions in anthropology», Bulletins of the American Anthrop% gica/ Association, 197 0, τόμο 3, Τμ'ήμα 2, σ. 1 06' J. Ε. Kilbride, M. C. Robbins, Ph.L. Kilbride, «The comparative motor development of Baganda, Αmeήcan White and American Black infants», American Anthrop% gist, 197 0, τόμο 72, αρ. 6.

104

CLAUDE LEVI-STRAUSS

χή μεταφορά του παιδ ιο ύ πάνω στο σώ μα της μητέρας του, της οπο ίας αισ θάνεται έτσι τις κινή σεις, από τους δ ιάφορους τρόπους που μεταχειρ ίζονται για να το πιά ­ νουν, να το κρατούν και να το δ ιατρ έφουν . . . Ότι αυτοί οι λόγοι θ α μπορού σαν να ε ίναι οι μόνοι αποτελεσματι­ κο ί προκύ πτει από το γεγονό ς ότι οι δ ιαφορ έ ς που πα­ ρατηρήθη καν μεταξύ μωρών Αφρικανών και Β ορεωαμε­ ρικανών ε ίναι ασύγκριτα μεγαλύτερες απ' ό ,τι μεταξύ αυτών των τελευτα ίων ανάλογα με το αν ε ίναι λευκο ί ή μαύροι · πρ άγματι, τα μωρά των Αμερικανώ ν, ό ποια και αν ε ίναι η φυλετική τους προ έλευση, ανατρέφονται σχε­ δόν με τον ίδ ω τρόπο. Το πρόβλημα των σχέ σεων μεταξύ φυλής και πολιτι­ σμο ύ θ α τοποθ ετούνταν λοιπόν λανθ ασμ ένα αν αρκού ­ μασταν να το δ ιατυπώ σουμε με τέτοιον τρό πο. Γνωρ ί ­ ζουμε πράγματι τι ε Ιναι πολιτισμός, αλλά δ ε γνωρ ίζουμε τι ε ίναι φυλή, και πιθ ανόν δ εν ε ίναι αναγκα ίο να το μ ά ­ θ ουμε προκειμένου να προσπα θή σουμε να απαντήσουμε στο ερώτημα που καλύπτει ο τίτλος αυτή ς της μελέτη ς. Στην πραγματικότητα, θ α βγα ίναμε κερδ ισμ ένοι από τη δ ιατύπωση αυτού του ερωτή ματος με έναν τρό πο ίσως πω περ Ιπλοκο, ωστό σο πιο αφελή . Υπάρχουν δ ιαφορ ές μεταξύ των πολιτισμών, και ορισμ ένοι, οι οπο ίοι δ ιαφέ ­ ρουν από άλλους περισσότερο απ' ό ,τι φα ίνονται να δ ια­ φ έρουν μεταξύ τους -τουλάχιστο για ένα τρ Ιτο και όχι ε­ νη μερωμ ένο μ άτι- αποτελο ύν προνό μιο πληθ υσμών οι ο­ πο ίοι, μ έσα από τη φυσική τους εμφάνιση, δ ιαφέρουν ε­ π ίση ς από άλλους πλη θ υσμο ύ ς. Από την πλευρά τους, αυτο ί οι τελευτα ίοι εκτιμο ύν ότι οι δ ιαφορέ ς μεταξύ των αντίστοιχων πολιτισμών τους ε ίναι μικρότερες από εκε ί ­ νες που κυριαρχούν ανά μεσα σε αυτού ς και στους πολι­ τισμο ύς των πρώτων πληθ υσμ ών. Είναι αδ ιανόητος ένας δ εσμός μεταξύ αυτών των φυσικώ ν δ ιαφορών και αυτών

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

105

των πολLΤLσμ Lκών δLαφορών ; Μ πορού με να εξηγή σουμε καL να δLκαLολογήσουμε ΤLς δ εύτερες χωρ ίς να εΠLκαλε­ στο ύ με ΤLς πρώτες ; Έτσ L τίθ ετα L σε γεν Lκ ές γραμμ ές το ερώτημα στο οπο ίο καλο ύ μω να προσπαθή σω να δώσω απάντηση. KL ό μως , αυτό ε ίνω αδύνατο , γ Lα τους λόγους που ήδη ε Lπώθηκαν , από τους οπο ίους ο κυΡLότερος στη­ ρ ίζετω στο γεγονό ς όΤL OL γενεΤLστές δη λώνουν αν ίκανΟL να συνδέσουν μ ' έναν αποδ εκτό τρόπο συμπερ Lφορέ ς πο­ λύ περ ίπλοκες , σαν εκε ίνες που μπορο ύν να παρ έχουν τα δLαΚΡLΤLκά τους χαρακτηρ ωΤLκά σε έναν πολLτLσμό, με προσδ ωρ ω μ ένους κω περωρ ω μ ένους κληρονομ Lκο ύ ς παράγοντες , κω τ έΤOLους που η επ ω τημον Lκή έρευνα μπορε ί να ανΤLληφ θ ε ί ά μεσα ή σε ένα προ βλέΨψο μ έλ­ λον. Θ α πρ έπε L λΟLπόν να περωρ ίσουμε XL άλλο το ερ ώ ­ τημα , που θ α το δLατυπώ σω ως εξή ς: α ωθάνετω από μόνη της Lκανή η ε θνολογία να ε ξηγή σε L την ΠΟLΚLλομορ­ φ ία των πολLΤLσμών ; Μ πορε ί να το καταφ έρεL χωρ ίς να εΠLκαλεστε ί παράγοντες ξένους προς το δLκό της ορθ ο­ λογLσμό, κω χωρ ίς ε ξάλλου να προδLκάσε L από την τε­ λευταία τους φ ύση , η οπο ία δ εν της ανή κε L, τη βωλογL ­ κή δ Lάταξη ; Π ρ άγματ L, ΟΤLδή ποτε θ α μπορο ύ σαμε να πο ύ με σχεΤLκά με το πρόβλημα των ενδ εχό μενων σχέσε­ ων μεταξύ του πο λLτLσμο ύ κω αυτού του « άλλου πράγ­ ματος», που δ ε θ α ανή κε στην ίδLα κατηγορ ία μ' αυτόν , θ α ήταν -γLα να παραΠΟLή σουμε μ Lα περ ίφημη φράση­ όΤL δ εν έχουμε ανάγκη από μ Lα τέΤΟLα υπόθ εση. Θ α μπορούσε ωστό σο , ακό μη XL έτσL, να ωραωΠOLη θ ε ί η κατάσταση σε μεγάλο β αθ μό μ έσα από την υπερβολL­ κή απλοπο ίηση. Θ εωρο ύ μενη μόνο κατ' αυτό τον τρόπο η ΠOLΚLλομορφ ία των πολLΤLσμών δ ε θ α έθ ετε προβλή μα­ τα , εκτό ς από το ανΤLκε ψ εν Lκό γεγονό ς αυτής της ΠΟLΚL ­ λομορφ ίας. Τίποτε δ εν εμποδίζεL, πρ άγμαΤ L, να συνυ ­ πάρχουν δLαφορεΤLκο ί πολLτωμο ί κα L να εΠLκρατούν με-

106

CLAUDE LEVI-STRAUSS

ταξύ τους σχέ σεις συγκριτ ικά ή ρεμες, για τ ις οπο ίες η ι ­ στορική εμπειρ ία αποδ ε ικν ύ ει ότι μπορο ύν να έχουν δ ια­ φορετικά θ εμ έλια. Σύντομα, κάθ ε πολιτισμ ός αυτo επ �ε ­ β αιώνεται ως ο μόνος αλη θ ινό ς και άξιος να βιωθ ε ί ' α­ γνοε ί τους άλλους, τους αρνε ίται ακό μη και ως πολιτ ι­ σμο ύ ς. Η πλε ιονότητα των λαών τους οπο ίους αποκα­ λο ύ με πρωτόγονους αυτοπροσδ ιορ ίζονται με ένα όνομα που σημα ίνει «αλη θ ινο ί », « καλο ί », « εξα ιρετικο ί », ή ακό ­ μη, απλο ύστατα, « άνθ ρωποι»' και αποδίδουν στους άλ­ λους χαρακτηρισμού ς οι οπο ίοι τους αρνο ύνται την αν ­ θρώπινη υπόσταση, όπως «μα"r:μoύδ ες » ή «αυγά Ψ ε ίρας». Α ναμφ ίβ ολα, η εχθ ρότητα, κάποτε μάλιστα ο πόλεμος, μπορε ί επ ίσης να κυριαρχού σε από τον ένα πολιτισμό στον άλλο, αλλά επρό κειτο κυρ ίως για εκδίκηση για αδ ι ­ κ ίες που δ ιαπράχθηκαν, αιχμαλώτ ιση θ υμ άτων προορι­ σμ ένων για θ υσίες, κλοπή γυναικών ή αγαθών: έθιμα που η η θ ική μας αποδ οκιμάζει, αλλά που δε φτάνουν ποτέ , ή φτάνουν μόνο κατ' εξα ίρεση, μ έχρι την καταστροφή ενός πολιτισμού ως τέτοιου ή μέχρι την υποδο ύλωσή του, κα­ θώς δ εν του αναγνωρ ίζεται θ ετική πραγματ ικότητα. Όταν ο μεγάλος Γερμανό ς ε θ νολόγος Curt Unkel , καλύτερα γνωστός με το όνομα Nimuendaju , που του έδωσαν οι Ινδ ιάνοι της Β ραζιλίας, στους οπο ίους αφιέρωσε τη ζωή του, ξαναγύριζε στα χωρ ιά των ιθαγενών ύ στερα από μια μακρόχρονη παραμονή σ' ένα πολιτισμ ένο κέντρο, οι οι­ κοδ εσπότες του ξεσπού σαν σε κλάματα στη σκέΨη των πόνων που πρ έπει να ε ίχε υποφέρει μακριά από το μο­ ναδ ικό τό πο όπου, όπως π ίστευαν, η ζωή άξ ιζε τον κόπο να τη ζει κάπο ιος. Α υτή η β α θ ιά αδιαφορ ία απ έναντ ι στους άλλους πολιτισμο ύ ς ήταν, με τον τρό πο της, μια εγ­ γύηση γι' αυτο ύς για να μπορ έσουν να ζήσουν με την ά ­ νεσή τους και την ησυχία τους. Αλλά γνωρ ίζουμε επ ίσης μια άλλη συμπεριφορά , που

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

107

ε ίναι μ άλλον συμπληρωματική της προηγού μενης παρά αντω ετη με αυτή , και σύ μφωνα με την οπο ία ο ξένος α­ πολαμ βάνει το γόητρο του ε ξωτισμο ύ και ενσαρκώ νει την ευκαφ ία, που προσφ έρεται από την παρουσία του , να δ ιευρ ύνει τους κοινωνικο ύ ς δ εσμού ς. Όταν επ ωκέπτε­ ται μια οικογένεια, τον επιλέγουν για να δώσει όνομα στο νεογέννητο, ενώ και οι γαμήλιες συμμαχίες θ α έχουν ακό μη περ ωσότερη α ξ ία στην περ ίπτωση που θα συνα­ φθ ούν με απομακρυσμένες ομάδ ες. Σ ε μια άλλη κατηγο­ ρ ία ιδ εών, γνωρ ίζουμε ότι πολύ πριν από την επαφή με τους λευκούς, οι εγκατεστη μένοι στα Β ραχώδη όρη Ινδ ιά ­ νοι Flathead έδ ειξαν τόσο ενδ ιαφ έρον σε ό ,τι άκουγαν να λέγεται γι' αυτούς και για τις δοξασίες τους, που δ ε δί ­ στασαν να στε ίλουν δ ιαδ οχικές αποστολές μέσα από ε­ δάφη που κατέχονταν από εχθρικές φυλές, για να συνά ­ ψ ουν σχέσεις με τους ιεραποστόλους που κατοικο ύ σαν στο Σ αιν Λ ιο ύ ις του Μ ιζούρι. Ό σο οι πολιτισμο ί εμφαν ί ­ ζονται απλώς ως δ ιαφορετικο ί , μπορούν ε ίτε να αγνοη ­ θο ύν εκο ύ σια ε ίτε να θ εωρη θο ύν ως ετα ίροι ενόψε ι ενός επ ιθ υμητού δ ιαλόγου . Και στη μια και στην άλλη περ ί ­ πτωση αλληλοαπειλο ύνται και καμιά φορά επιτ ω εται ο έ ­ νας στον άλλο, χωρ ίς ό μως πραγματικά να θέτουν σε κίν ­ δ υνο τη ν ύπαρ ξή τους. Η κ ατάσταση γ ίνεται εντελώς δ ιαφορετική όταν την έννοια μιας αναγνωρισμ ένη ς και α­ πό τις δυο πλευρές ποικ ιλομορφ ίας υποκαθ ιστά στον ένα από αυτούς τους πολιτισμού ς το α ίσθη μα τη ς ανωτερότη ­ τάς του, το οπο ίο στηρ ίζεται στην αν ωότητα των σχέσε­ ων β ίας, και όταν η θ ετική ή αρνητική αναγνώ ριση τη ς ποικ ιλομορφ ίας των πολιτισμών παραχωρε ί τη θέση τη ς στην επιβεβ α ίωση της αν ωότητάς τους. Το πραγματικό πρ όβλη μα δ εν ε ίναι επομ ένως αυτό που θέτει στο επιστη μονικό πεδίο ο ενδεχό μενος δ εσμ ός που θ α μπορούσε να υπ άρξει ανάμεσα στη γενετική κλη -

108

CLAUDE LEVI-STRAUSS

ρονομιά ορισμ ένων πλη θυσμών κα ι την πρακτική τους ε­ πιτυχία από την οπο ία αντλο ύν το επιχε ίρημα για την α­ ξίωση της ανωτερότητας. Δ ιότι , ακό μη και αν οι φυσικο ί ανθρωπολόγοι και οι εθνολόγοι συμφωνή σουν στο να α­ ναγνωρ ίσουν ότι το πρόβλημα ε ίνα ι άλυτο και υπογρά ­ ψ ουν από κοινού ένα πρακτικό αδ υναμ ίας προτο ύ χαιρε­ τη θο ύν ευγενικά και χωριστούν δ ιαπιστώνοντας ότι δεν έ ­ χουν τίποτε να πουν2, παραμένει ωστό σο αλήθ εια ότι οι Ι σπανο ί του δέκατου έ κτου αιώνα θ εωρήθηκαν και φ άνη­ καν ανώτεροι από τους Μ εξ ικανο ύς κα ι τους Π ερουβ ια ­ νο ύ ς επειδή δ ι έθ εταν κα ρ άβ ια ικανά ν α μεταφ έρουν στρατιώτες π έραν του ωκεανού, άλογα, πανοπλίες και σι­ δ ερέν ια όπλα' και ότι, σύ μφωνα με τον ίδ ιο συλλογισμό, ο Ε υρωπαίος του δέ κατου ένατου αιώνα ανακηρύχθηκε ανώτερος απ ό τον υπόλοιπο κόσμο χάρη στην ατμομηχα­ νή και κάποια άλλα τεχνικά επιτεύγματα γ ια τα οπο ία μπορούσε να καυχιέται. Το ότι όντως ε ίνα ι έτσι από κά ­ θ ε άποψη, και από τη γενικότερη άποψη της επιστημονι­ κή ς γνώσης που γεννήθηκε κα ι αναπτύχθη κε στη Δύση, δ ε φα ίν εται να αμφισβητε ίται, αφού άλλωστε, εκτός από πο­ λύ σπάνιες ε ξαιρ έσεις, οι υποδ ουλωμ ένοι από τη Δύση λαο ί ή οι εξαναγκασμένοι από αυτή να την ακολουθήσουν αναγνώρισαν αυτή την ανωτερότητα και, από τη στιγμή που κατέ κτησαν ή εξασφάλισαν την ανεξαρτησία τους, έ ­ θ εσαν ως στόχο να κερδίσουν αυτό που οι ίδ ιοι θ εωρού ­ σαν καθ υστέρηση στη γραμμή μιας κοινή ς ανάπτυ ξης. Από το γεγονό ς ότι αυτ ή η σχετική ανωτερότητα, που επιβεβαιώθηκε σε ένα εξαιρετικά σύντομο χρονικό δ ιά ­ στημα, υπάρχει, δ ε θα μπορο ύσαμε ωστό σο να συμπε­ ράνουμε ότι αυτή προέρχεται από ευδ ιάκριτες θ εμελιώ 2. J. Benoist, «Du social au biologique: etude de quelques inter­ actions», L ' Homme, revue fran�aise d ' anthropologie, 1966, τόμο 6, αρ. 1 .

ΦΎ'ΛΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

109

δ εLς Lκανότητες, ο ύτε, προπαντός, όΤL είναι ΟΡLσΤLκή . Η L ­ στορ ία των πολLτισμών δ ε ίχνε L ότι α υτή ή μ Lα άλλη μπό ­ ρεσε στο δLάβ α των ωώνων να δLαΚΡLθ ε ί με LδLα ίτερη λα­ μπρότητα. Αλλά αυτό δ εν έγιν ε αναγκασΤLκ ά στη γραμ­ μή μ ιας μοναδική ς κω πάντοτε προσανατολLσμ ένης στην ίδLα κατεύθυνση ανάπτυξης. Εδώ κω μερ Lκά χρόν Lα η Δύση ανο ίγετα L σ' αυτό το προφανέ ς γεγονός, όΤL σε 0ρισμ ένου ς τομε ίς OL απ έραντες κατακτή σεLς της επέφε­ ραν β αΡLά ανταλλάγματα ' σε σημε ίο που φτάνε L να α­ ναρωΤLέτα L αν OL α ξίες τις οπο ίες όφε Lλε να εγκαταλε ί ­ ψεL γLα να εξασφαλίσε L την απόλαυση άλλων δ ε χρε Lα­ ζόταν να γίνουν περ ισσότερο σεβ αστές. Την Lδέα, πο υ άλλοτε εΠLκρατο ύ σε, μ Lας συνεχο ύς προόδ ο υ σ' όλο το δρό μο στον οπο ίο μόνη η Δύση θ α προχωρο ύσε π ιο γρή ­ γορα από το κανον Lκό , ενώ OL άλλες ΚΟLνων ίες θ α παρέ ­ μεναν π ίσω, uποκα θLστά έτσι η έννΟLα της εΠLλογή ς σε διαφορεΤLκ ές κατεuθύνσε Lς, τέτο ιας που καθένας δLαΚLν­ δuν ε ύ ε L να χάσεL σε ένα ή περ ισσότερα επ ίπεδ α ως α­ ντάλλαγμα αυτών που θέλησε να κερδίσε ι σε άλλα. Η γεωργ ία κω η μόν ι μη εγκατάσταση ανέπτυξαν πάρα πο­ λύ το υς δLατροφ Lκού ς π όρους κα L κατά σuν έπε Lα επ έ ­ τρεΨαν την αύξηση του ανθ ρώΠLνο u πλη θυσμο ύ , με απο­ τέλεσμα την εξάπλωση των μολuσμαΤLκών ασθ ενε ιών, OL οπο ίες τε ίνουν να ε ξαφαν Lστο ύν όταν ο πλη θυσμό ς θέτε L αυστηρού ς περωρ ισμού ς γLα να συγκρατήσει τα παθο ­ γόνα μ LκρόβLα. Μ πορο ύ με λο ιπόν ν α πού με όΤL, αναμφ ί ­ β ολα χωρ ίς να το ξέρο υν, ο ι λαο ί πο υ στράφηκαν στη γε­ ωργία επέλε ξαν ΟΡLσμ ένα πλεονεκτήματα αντί των μεω­ νεκτημ άτων από τα οπο ία OL λαο ί πο υ παρ έ μεLναν κυνη ­ γο ί κω τροφοσυλλέκτες ε ίνα L καλύτερα προστατευ μ ένοι : το ε ίδ ος ζωή ς των τελε υτα ίων εμποδίζε L τ ις μολu σμαΤL ­ κέ ς ασθένε Lες να κατευθυνθ ο ύν από άνθ ρωπο σε άνθ ρω­ πο καL από τα κατο ικ ίδLα ζώα του ς πάνω στον ίδ ω τον

1 10

CLAUDE LEVI-STRAUSS

άνθρωπο ' αλλά, φυσικά , μ ε το τ ίμΎjμα άλλων μειoν εΚΤΎj­ μ άτων. Η π ίσΤΎj στη μονογραμμική εξέλιξη των έ μβιων ειδών εμφανίζεται στψ κο ινωνική φ ιλοσο φ ία πολύ νωρ ίτερα απ' ό ,τ ι σΤΎj βιολογία . Από ΤΎj βιολογ ία ό μως δέχτηκε το δέκατο έν ατο αιώνα μια ενίσχυσΎj που τη ς επ έτρεψ ε να δ ιεκδ ική σει ένα επισΤΎjμoνικό καθ εστώς , ΤΎjν ίδια στιγμή που ήλπ ιζε μ ' αυτό τον τρόπο να συμβιβ άσει το γεγονός τη ς ποικ ιλομορφ ίας των πολιτισμών με την επιβεβ α ίωσΎj ΤΎjς ανισόΤΎjτάς τους. Π ραγματευόμ ενοι τις δ ιαφορετικές καταστάσεις που παρατηρούνται στις ανθρώ πινες κοινω­ νίες σαν να φώτιζαν τις διαδοχικ ές φάσεις μιας μοναδ ι­ κής ανάπτυ ξΎjς, θ α θέλαμε ακόμΎj , επειδή λε ίπει ο αιτιο­ λογικός σύνδ εσμος μεταξύ ΤΎjς βιολογικής κληρονομιάς κα ι των πολιτισμικών επεξ εργασιών , να προσδ ιορ ίσουμε μεταξύ των δύο κατηγοριών μια σχέσΎj που θ α ήταν του­ λάχιστον αναλογική και θ α ευνοού σε τις ίδιες η θ ικές ε ­ κτιμήσεις στις οπο ίες στηρ ίζονταν ο ι βιολόγοι περιγρά ­ φοντας έν α ζωντανό κό σμο πάντα αναπτυσσό μενο προς Τψ κατε ύθ υνσΎj μιας μεγαλύτερη ς διαφo ρo πoίΎj ση ς και περιπλοκότητας . Ε πρό κειτο ωστόσο ν α παρατηρη θ ε ί στους ίδιους τους βιολόγους μια αξιoσΎjμείωτη μεταστροφή - Ύj πρώΤΎj μιας σειρ άς άλλων , για τις οπο ίες θ α γίνει λόγος σε αυτή τη μελέτη . TΎjν ίδια στιγμή που οι κο ινωνιολόγο ι επικαλο ύ­ νταν τη βιολογία για να ανακαλύψουν π ίσω από τις αβ έ­ β α ιες συγκυρ ίες ΤΎjς ιστορ ίας το αυσΤΎjρότερo και καλύ ­ τερα κατανOΎjτό σχήμ α μιας εξέλιςΎjς, ο ι ίδ ιοι οι βιολόγοι αντιλαμβάνονταν ότι αυτό που ε ίχαν θ εωρήσει ως μια ε ­ ξέλιξη υπoκε ίμενΎj σε κάποιους απλούς νόμους συγκάλυ­ πτε στψ πραγματικότητα μια πολύ περ ίπλOΚΎj ιστορ ία. TΎjν έννοια μιας «μετάβ αση ς » που τα δ ιάφορα έμβια ε ί­ δΎj θ α έπρεπε πάντοτε να πραγματοποιούν το ένα μετά

ΦΊΆΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

111

το άλλο προς την ίδ ια κατεύθυνση υποκατέστησε πρώτα πρώτα στη β ιολογία η έννοια ενό ς « δέντρου » , επιτρέπο­ ντας τον προσδ ιορισμό σχέσεων συγγένειας, αν όχι γενε­ αλογίας, μεταξύ των ειδών, δ ιότι αυτή ε ξασφαλιζόταν ό ­ λο και λ ιγότερο στο βαθ μό που οι μορφές εξέλιξης εμ­ φαν ίζονταν άλλοτε αποκλίνουσες κι άλλοτε πάλι συγκλί­ νουσες. Στη συνέχεια το ίδ ιο το δέντρο μεταμορφώθηκε σε «δίκτυο » , σχή μα όπου οι γραμμ ές συνενώνονται και απομακρύνονται εξίσου συχνά , έτσι που η ιστορική περι­ γραφή αυτών των μπερδ εμ ένων δρό μων να αντικαθ ιστά τα πολύ απλοίκά . δ ιαγρά μματα στα οπο ία πιστεύαμε ότι μπορού με να προσδ ιορ ίσουμε τις πολλαπλές κατευθύν­ σεις που ακολου θο ύνται όχι από μ ία αλλά από πολ υπο ί ­ κιλες μορφές εξελικτικών δρό μων, δ ιαφορετικών ως προς το ρυθ μό , το νόημα και τα αποτελέσματα . Η ε θνο λογία λοιπόν προτρέπει πράγματι σε μια ανά ­ λογη άποψη, μολονότι μια ά μεση γνώ ση των κοινωνιών που ε ίναι πολύ δ ιαφορετικ ές από τη δ ική μας επιτρ έπει να εκτιμήσουμε τους λόγους ύπαρ ξης που οι ίδ ιες έδωσαν στον εαυτό τους, αντί να τις κρ ίνουμε και να τις καταδ ι­ κάσουμε σύ μφωνα με λόγους που δ εν ε ίναι δ ικο ί τους . Έ νας πολ ιτισμό ς που πασχίζε ι να αναπτύξει τις δ ικ ές του αξίες δ ε ίχνει να μην κατέχει καμιά από αυτές για έναν παρατηρητή δ ιαμορφωμένο από το δ ικό του πολιτισμό έ ­ τσι ώ στε να αναγνωρ ίζει εντελώς δ ιαφορετικές αξίες. Του φα ίνεται ότι μόνο στον δ ικό του συμβ α ίνει κάτι, ότι μόνο ο πολιτισμός του κατέχει το προνό μιο μιας ιστορ ίας που προσθέτει δ ιαρκώ ς γεγονότα, το ένα μετά το άλλο. Γι' αυτόν υπάρχει μόνο αυτή η ιστορ ία που προσφέρει ένα νόημα (sens), πα ίρνοντας αυτό τον όρο με τη δ ιπλή του εκδ οχή , του σημαίνοντος και της κατεύθ υνσης προς ένα σκοπό . Σ ε όλες τις άλλες περιπτώσεις πιστεύ ει ότι η ι ­ στορ ία δ εν υπάρχει · ή, τουλάχιστον, δ εν προχωρε Ι

Η2

CLAUDE LEVI-STRAUSS

Αλλά αυτή η ψευδα Ισθηση μπορε Ι να συγκΡLθ ε Ι με ε­ κε Ινη από την οπο ία υποφ έρουν OL γέροντες στα πλα ΙσLα τη ς ίδLας τους τη ς ΚΟLνωνίας , καθώς άλλωστε Κα L OL α ­ ντίπαλΟL ενός νέου καθ εστώτος. Αποκλε LσμένOL από τα δημό σLα πράγματα λόγω ηλLκ ίας ή από πολLΤLκή εΠLλο­ γή , έχουν την α Ισθη ση όΤL η Lστορ ία μ Lας εποχής στην ο ­ πο ία δ εν ε ίνα L πλέον εν εργηΤLκά εμπλεκό μενΟL λLμνάζε L, αντίθ ετα με τους νέους Κα L τους στρατευμ ένους στην ε­ ξουσία, OL οπο ίΟL ζουν πυρετωδώς αυτή την περ ίοδο κα­ τά την οπο ία, γLα τους άλλους, τα γεγονότα έχουν κατά κάΠΟLον τρόπο αΚLνηΤΟΠOLη θ ε Ι Ο πλο ύτος ενός πολLΤL­ σμού ή τη ς εξέλLξης μ Lας από ΤLς φάσε Lς του δ εν υπάρ ­ XEL ως ουσLασΤLκή LδLότητα: ε ξαρτάΤα L από τη θέση στην οπο ία β ρ ίσκεΤα L ο παρατηρητής ως προς αυτή, από τον αΡLθ μό κα L την ΠΟLΚLλομορφ ία των συμφερόντων που ε­ πενδύ ε L εδώ. Αν δανε Lστού με μ Lα άλλη ε Lκόνα , θ α λέγα­ με όΤL OL πολLΤLσμο ί μΟLάζουν με τρένα που κυκλοφορούν. λίγο πολύ γρήγορα, κα θένα στη δLκή του γραμμή και προς δLαφορεΤLκή κατεύθ υνση . Αυτά που κινOύνΤα L μαζί με το δLκό μας ε ίνα L παρόντα κατά το μεγαλύτερο δLά .. στημα · μπορο ύ με άν ετα να παρατηρού με τον τύπο των β αγονLών , τη φυσωγνωμ ία Κα L ΤLς ΚLνή σε Lς των ταξLδLω­ τών μ έσα από τα παράθ υρα των αντ ίσΤΟLχων δLαμερ L­ σμάτων. Αλλά, όταν , σε μ Lα άλλη , πλάγLα ή παράλληλη γραμμή, ένα τρ ένο περνά προς την αντίθ ετη κατεύθ υνση, ανΤLλαμ β ανό μαστε μ όνο μ Lα συγκεχυμ ένη ε Lκόνα, που χάν εΤα L γρήγορα, μόλLς ταυΤLζό μενη μ' αυτό που ε ίνα L, περωΡLσμ ένη πάρα πολύ συχνά σε μ Lα σΤLγμ Lα ία σύγχυ­ ση του OΠτ LΚOύ μας πεδίου, που δ ε μας παρ έχε L καμ Lά πλη ροφορ ία σχεΤLκά με το ίδLΟ το γεγονός Κα L μας ερε ­ θΙζε L μόνο επε Lδή δLακό πτε L την ή ρεμη θέ α του τοπ ίου που χρησ ψ ε ύ ε L σαν δLάκοσμος σΤLς ονεφοπολήσε Lς μας. Κάθ ε μ έλος λOLπόν ενός πολLΤLσμο ύ ε ίνα L ε ξίσου στε -

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

1 13

νά αλληλέγγυο με αυτό τον LδανLκό θ εατ� σε σχέση με το τρ ένο του. Απ ό τη γέννη σ� μας κω -μόλLς το ανέφε­ ρα- ΠLθ ανόν κω πω ΠΡLν , τα όντα κω τα πράγματα που μας περ Lβάλλο uν δ ε ίχνουν στον καθένα μας ένα σύνολο σύνθ ετων αναφορών , που σχη ματ ίζουν ένα σύστημα: συ­ μπερ Lφορ ές, α Lτωλογίες, σιωπη ρές κρ ίσε Lς, τις οπο ί ες στη σuνέχε Lα έρχετω να επ ιβ εβωώσε L η εκπα ίδ ευση, με την πρo σεκτικ� θ εώ ρη ση του ιστορικο ύ γ ίγνεσθ αι του πολΙΤL ­ σμού μας που μας προτε ίνεL. Μ εταΚLνο ύ μαστε μεταφο­ ΡLκά μ' αυτό το σύ στη μα αναφοράς, και τα πολιησμ ικά σύνολα που συγκρoτ�θη καν έξω από αυτό γ ίνοντω ανΤL ­ λη πτά από εμ άς μ όνο δ ιαμ έ σου των παραμορφώ σεων που το ίδ ω το ύ ς προκαλε ί . Μ πορε ί ακό μη να μας κατα­ στ� σε L ανίκανους ν α τα δο ύ με. Μ πορο ύ με να δ ε ίξουμε η προηγε ίτω μέσα από την α­ ξ ωσημε ίωτ η αλλαγ� στ άση ς που παρατη ρ�θη κε πρ ό ­ σφατα στους γενεΤLστές ένανΤL των λεγό μενων πρωτόγο­ νων λαών κι εκε ίνων από τα έθ ιμ ά τους που έχουν ά με­ ση � έμμεση α�χηση στη δη μογραφ ία τους. Γ ια ωώνες, τα έθ ιμ ά τους που συν ίστανται σε περ ίεργους κανόνες γάμου, σε αυθ α ίρετες απαγορε ύσεις σαν εκε ίνη που α­ φορά ης σε ξουαλικέ ς σχέ σε Lς ανά μεσα στους συζύγους ό σο η μητέρα θηλάζε ι το τελευτα ίο πωδί -κάποτε ως την ηλLκ (α των τριών � τεσσάρων ετών-, σε πολuγαμ Lκά προ ­ νό μ Lα προς όφελος των αρχηγών � των γερόντων, � ακό ­ μη σε συν�θ ειες που μας ε ξεγε ίρουν , σαν την πα ιδ οκτο­ νία, εμφανίστη καν στερού μενα ση μασ ίας κω εμβέλε Lας, ίσα ίσα κατάλληλα να περιγραφο ύν κω να καταγραφο ύν όπως τόσα παραδ ε ίγματα από ιδ ιωτερότητες και παρα­ ξενιές για τις οπο ίες η αν θρώΠLνη φύ ση ε ίνω ικαν� , αν όχι, όπως θ α φτάναμε ν α πο ύ με, ένοχη . Χρε ιάστηκε να δLαμορφωθ ε ί γύρω στο 1950 μ Lα νέ α εΠLστ� μη, η γενεΤL­ κ� των πληθυσμών, ώ στε όλα α υτά τα έθ ιμα που απορ-

1 14

CLAUDE LEVI -STRAUSS

ρ ίπτονταν ως παράλογα ή εγκληματικά να αποκτή σουν για εμάς ένα νόημα και να μας αποκαλύψουν τους λό ­ γους (ύπαρ ξή ς) τους . Έ νας πρό σφατος τό μος του περιοδ ικού Science έ κανε γνωστό σε ένα ευρ ύτερο κοινό το αποτέλεσμα των ερευ­ νών που εδώ και πολλά χρόνια συνεχίζουν ο κα θηγητής J. ν. Neel και οι συνεργάτες του σε δ ιάφορους πλη θ υ ­ σμο ύς που εμφαν ίζονται μεταξύ των καλύτερα δ ιατηρη ­ μ ένων της τροπική ς Α μερική ς . Auτές οι έρευνες άλλωστε επιβεβαιώθη καν από άλλες, που έγιναν ανεξάρτητα στη Νότια Α μερική και στη Νέα Γουινέ α3• Τε ίνουμε να πιστε ύουμε ότι οι φυλές που θ εωρούνται οι πιο απομακρυσμ ένες από τη δ ική μας ε ίναι επ ίσης και οι πιο ομοιογενε ίς για έναν μαύρο όλοι οι κ ίτρινοι μοιά ­ ζουν, και το αντ ίστροφο πιθ ανόν επ ίση ς να ισχύ ει . Η πραγματική κατάσταση φαίνεται πολύ πιο σύν θ ετη, δ ιό ­ τι, αν, · για παράδ ειγμα, οι Α υστραλιανο ί εμφαν ίζονται μορφολογικά ομοιογενε ίς σε όλη την έκταση της ηπεiρoυ\ έγινε δ υνατό να αποκαλυφθο ύν σημαντικές δ ιαφορές σε ορισμένες γενετικές συχνότητες σε πολλές νοτιοαμερικα­ νικές φυλές που ζουν στην ίδ ια γεωγραφική περιοχή' κι αυτές οι δ ιαφορές ε ίναι σχεδόν εξίσου μεγάλες ανάμεσα στα χωριά τη ς ίδ ιας φυλή ς και ανάμεσα σε ξεχωριστές λόγω γλώσσας και πολιτισμού φυλές. Αντ (θ ετα με ό ,τι θ α πιστε ύαμε, η ίδ ια η φυλή δ εν αποτελε ί λοιπόν μια β ιολο­ γική ενότητα . Πώς ε ξηγε ίται αυτό το φαινό μενο ; Αναμφ ί 3. J. V. Neel, «Lessons from a "Ρήmίtiνe" people», Science, αρ. 1 70, 1970. Ε. Giles, «Culture and genetics», F. Ε. Johnston, «Genetic anthro­

pology: some considerations» , στο «Cuπeηt direction in anthropology» , ό.π. 4. Α. Α. Abbie, «The Australian abοήgine» , Oceania, 1951, τόμο 22' «Recent field-work οη the physical anthropology of Australian abοή­ gines» , Australian journal of science, 1 961, τόμο 23.

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

115

β ολα από το γεγονό ς m L τα ν έα χωΡLά σχη ματίζονταL σύμ­ φωνα με μLα δLπλή δLαδLκασία δLαχωρ ωμού κω συγχώ ­ νευσης: πρώτα πρώτα μ Lα ΟLκογενε Lακή γεν Lά αποκόπτε­ τω από το γενεαλογLκό της δέντρο κα L εγκαθίστατω στο περ Lθώρω ' αργότερα, συμπαγε ίς ομάδ ες ατόμων με συγ­ γεν Lκή σχέση μεταξύ τους έρχοντω να τους συναντήσουν κω να μοφαστούν τη νέα καΤΟLκ ία. Τα γενεΤLκά απο θέ ­ ματα που σχηματίζονται κατ' αυτό τον τρόπο δ ιαφέρουν πολύ περισσότερο μεταξύ τους απ' ό ,ΤL αν ήταν αποτέλε­ σμα ομαδοποιήσεων που πραγματοπο ιήθηκαν τυχαία. Προκύπτει η ακόλου θη συν έπεια: αν τα χωριά μιας μόνο φυλή ς αποτελο ύνται από γενετικο ύς σχηματισμο ύς δ ιαφοροποιημ ένους ε ξαρχή ς, με το καθένα να ζει σε μ Lα σχετLκή απομόνωση και σε αντικε ψ ενικό ανταγων ωμό με τα άλλα από το γεγονός ότι έχουν άνισα ποσοστά ανα­ παραγωγή ς, φτιάχνουν ένα σύνολο συνθηκών που OL βLΟ ­ λόγοι γνωρ ίζουν πολύ καλά ως το πω ευνοϊκό για μια ε ­ ξέλιξη ασύγκριτα ταχύτερη από εκε ίνη που γενικά πα­ ρατηρού με στα ε ίδη των ζώων. Ό μως γνωρ ίζουμε ότι η ε ξέλιξη που οδήγησε από τα τελευτα ία απολιθ ωμ ένα αν­ θρωποειδή στο σύγχρονο άνθ ρωπο έγινε, συγκριτικά μ L ­ λώντας, με πολύ γρήγορο τρόπο . Όσο δ εχό μαστε ότι OL συνθή κες που παρατηρο ύ με σε ορισμ ένους απομακρυ­ σμ ένους πλη θ υσμο ύ ς προσφ έρουν, τουλάχιστον σε ορι­ σμ ένες σχέσεις, την κατά προσέγγιση εικόνα εκε ίνων που μπόρεσε να γνωρ ίσει η ανθρωπότητα σε ένα μαΚΡLνό πα­ ρελθόν, οφ ε ίλουμε να αναγνωρ ίσουμε όΤL αυτές OL συν­ θή κες, που μας φα ίνοντω πολύ άθλιες, ήταν OL πω κα­ τάλληλες γLα να μας κάνουν αυτό που έχουμε γ ίνε L καL όΤL παραμ ένουν επ ίσης οι ΠLΟ Lκαν ές να δ ιατηρή σουν την ανθ ρώΠLνη ε ξέλLξη προς την ίδ ια κατε ύθ υνση κω να κρα­ τή σουν το ρυθ μό της, ενώ οι τεράστιες σύγχρονες ΚOLνω­ ν ίες, όπου OL γενετικέ ς ανταλλαγέ ς γ ίνονταL με δ ιαφορε-

1 16

CLAUDE LEVI-STRAU$

ΤLκό τρόπο , προσπαθούν να συγκρατή σουν την εξέλLξη ή να της επ Lβάλoυν άλλους προσανατολLσμού ς . OL έρευνες αυτές έδ ε Lξαν επ ίσης όΤL στους υΠΟΤLθέμε­ νους άγρωυς από τη μLα πλευρά η πωδLκή θ νησψότητα­ XL από Τψ άλλη εκε ίνη που οφε ίλετα L σΤLς μολυσμαΤLκ ές ασθένε Lες -αν περωΡLστού με, φυσ Lκά , σε φυλές απαλ ­ λαγμ ένες από ε ξωτερική μόλυνση- απέχουν πολύ από το να EivaL τό σο μεγάλες ό σο θ α περ ψέναμε. Δεν μπορούν λΟLπόν να ε ξηγή σουν μ Lα μ Lκρή δημογραφ L κή αύξηση , που προ έ ρχετα L μάλλον από άλλους παράγοντες: εκού ­ aLa αρα ίωση των γεννή σεων, που αντωΤΟLχε ί στην πα­ ρατεταμ ένη δLάρκε Lα του θηλασμού κω σΤLς σε ξουαλLκ ές απαγορε ύ σε Lς, πραΚΤLκή της έκτρωσης κω της πα Lδο­ κτον ίας, με αποτέλεσμα ένα ζεuγάΡL κατά την περ ίοδ ο της γονψότητάς του να φ έρνε L στον κόσμο κατά μέ σο ό ­ ρο ένα παLδί κάθ ε τέσσερα με πέντε χρόν Lα . Ό σο μ Lση ­ τή XL αν έγ Lνε YLa μας η πωδοκτον ία, δ ε δLαφέρε L β ασL ­ κά , ως μέθ οδος ελέγχου των γεννή σεων, από το υψηλό ποσοστό της ΠαLδLκής θνη σψότητας που εΠLκράτησε σΤLς « δ υνατ έ ς» ΚΟLνων ίες xaL εΠLκρατε ί ακό μη σε με ΡLκέ ς, xaL από ΤLς μεθόδους αντωύλλη ψης, η χρή ση των οπο ίων μας φα ίνετω σή μερα αναγκα ία YLa να γλLτώ σε L εκατομ­ μύΡLα ή xaL δωεκατομ μύΡLα ατό μων που ΚLνδ υνεύ ουν να γεννη θο ύν σε έναν υπερκαΤΟLκημένο κό σμο, μ Lα τύχη όΧL λLγότερο θλLβ ερή εκε ίνης που αποτρ έπε L μ Lα πρό ωρη ε­ ξόντωση . Όπως πολλο ί άλλΟL στον κό σμο, OL πολLτ ωμο ί όπου δLεξήχθη σαν OL έρευνες ΤLς οπο ίες συνεχίζω να σχολLάζω εΠLβάλλουν στην πλε Lονότητα των παντρεμ ένων γυναLκών μ Lα τιμωρ ία τη ς ΚΟLνων Lκής εΠLτυχίας Κα L της μακροβLό­ τητας. Προκύπτε L όΤL, αν όλες OL γυναίκες τε ίνουν να έ ­ χουν κατά προσέγγLση τον ίδ ω αΡLθ μό πωδLών YLa τους λόγους που σημε Lώθηκαν παραπάνω, OL άντρ ες, ανάλογα

ΦΊΆΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΠΣΜΟΣ

117

μ ε τον αριθ μό των συζόγων τους, θ α έχουν ποσοστά α ­ ναπαραγωγή ς που θα ποικίλλουν σημαντικά . Θα ποικ ίλ ­ λουν ακό μη περισσότερο αν, όπως κάποτε παρατή ρησα στους Ινδ ιάνους Tupi-Kawahib , που ζουν στη λεκάνη του rio Madeira , η ασυνήθ ιστη σε ξου αλική ικανότητα αποτε ­ λε ί τμή μα των γνωρισμάτων από τα οπο ία χαρα κτηρ ίζε ­ ται ένας αρχηγός, ο οπο ίος σε αυτή τη μικρή κοινων ία της τάξης των δεκαπέντε περ ίπου προσώ πων ασκε ί ένα ε ί ­ δος μονοπωλίου σε όλες τις γυναίκες της ομάδας σε ηλι­ κ ία γά μου, ή θ εωρε ίται ότι το κάνει . Ό μως σε αυτέζ τις ομάδ ες η θέση του αρχηγοό δ εν ε ί ­ ναι πάντα κληρονομική και, όταν ε ίναι, αυτό γ ίνεται με μεγάλη ελευ θ ερ ία επιλογή ς. Όταν παρ έ μεινα πριν από περισσότερα από τριάντα χρόνια μ αζί με τους Nambik ­ wara , που οι μικρές ημι -νομαδ ικέ ς ομάδ ες τους ε ίχαν κα ­ θ εμιά έναν αρχηγό οριζόμενο με συλλογική συναίνεση, ε­ ντυπωσιάστηκα που, εκτός από το προνό μιο της πολυ­ γαμ ίας, η ε ξουσία επ έφερε λιγότερα πλεονεκτή μ ατα απ' ό ,τι υποχρεώσεις και ευθύνες . Γ ια να γ ίνει κάποιος αρ­ χηγό ς ή, συχνότερ α, για να υποχωρή σει στις παρακλήσεις της ομάδας, έπρεπε να έχει έναν ασυνήθ ιστο χαρ ακτή ρ α, όχι μόνο να δ ιαθέτει τις απαιτού μενες φυσικές ικανότη­ τες, αλλά και να έχει έφεση στις δημό σιες υπο θέσεις, πνεύ μα πρωτοβ ουλίας, αίσθηση της δ ιο ίκησης . Ό ποια κι αν ε ίναι η γνώ μη μας για τέτοια προσόντα, για τη μι­ κρότερη ή μεγαλύτερη συμπάθ εια που εμπν έουν, ε ίνα ι ε­ π ίσης αλήθ εια ότι, αν αυτά έχουν ά μεσα ή έ μμεσα μια γενετική βάση, η πολυγαμ ία θα ευνοή σει τη δ ια ιώνισή τους . Κα ι οι έρευνες σε ανάλογους πλη θ υσμο ύ ς έδ ειξαν πράγμ ατι ότι ένας πολυγαμικό ς άντρας έχει περισσότε­ ρα πα ιδ ιά απ' ό ,τι οι άλλοι, επιτρέποντας στους γιους του να δ ιαθέτουν αδ ερφέ ς ή ετερο θαλε ίς αδ ερφ έ ς τις ο­ πο ίες θα ανταλλάξουν με άλλα γένη για να αποκτήσουν

1 18

CLAUDE LEVI -STRAUSS

συζύγους, έτσι που θα λέγαμε όη η πολυγυν ία γεννά την πολυγυν ία. Κατ' αυτό τον τρό πο, ορ ισμένες μορφές φυ­ σικ� ς επ ιλoγ� ς εμφαν ίζονται ενθ αρρυμένες και εν ισχυμ έ ­ νες. Αν παρα μερ ίσουμε ακό μη μ ια φορά τις μολυσματικές ασθένε ιες που ε ισ�γαγαν ο ι άπο ικοι � DL κατακτητές, για τους οπο ίους γνωρ ίζουμε τι τρομερές καταστροφ ές προ­ κάλεσαν, εξαφ αν ίζοντας κάποτε ολόκληρους πλη θ υσμο ύς σε διάστημα λίγων ημερών � εβδομάδων, ο ι λεγό μενοι πρωτόγονο ι λαο ί φαίνεται να απολαμ βάνουν μ ια εξαφ ε­ τικ� ανοσία στις δικές τους ενδημ ικές ασθένε ι ες . Εξη ­ γού με αυτό το φαινό μενο μ έσα από την πολύ μεγάλη ο ι ­ κε ιότητα του μ ικρού παιδ ω ύ με το σώ μα της μητέρας του και με το ευχάριστο περ ιβάλλον. Aυτ� η πρώιμη έ κ­ θ εση σε όλα τα ε ίδη π αθ ογόνων μ ικροβίων θα εξασφάλι­ ζε την ευκολότερη μετάβαση από την π αθητικ� ανοσία -που απ oκτ�θηκε από τη μητέρα στη διάρκε ια της κύη ­ σης- στη θ ετικ� ανοσ ία, που αναπτύσσεται δη λαδ� από κάθ ε άτομο μετά τη γέννηση . Μέχρ ι τώρα , αντιμετώπ ισα μόνο τους π αράγοντες ε­ τ σω ερ ικ� ς ισορροπ ίας, δημoγραφικ� ς και κωνωνωλογ ι ­ κ� ς συγχρόνως τάξης. Σ ' αυτο ύς πρέπε ι να προσθέσου­ με τα μεγάλα εκε ίνα συστ�ματα εθίμων και δο ξασιών που μπορο ύν να μ ας φανούν γελο ίες δ ε ισ ιδαιμον ίες, έ ­ χουν ό μως ως συνέπε ια τη διατ�ρηση της αν θρώ π ινης ο ­ μ άδας σε ισορροπ ία με το φυσ ικό περ ιβάλλον . Ότι δη .,. λαδ� ένα φυτό θ εωρε ίται σεβαστ� ύπαρξη και δ εν το κό­ β ε ι κανε ίς χωρ ίς νό μ ιμο κ ίνητρο και χωρ ίς να έχε ι απ� πρ ιν καταπραυνε ι το πνεύ μα του με προσφορ ές ότι τα ζώα που κυνηγού με για να τραφο ύ με βρ ίσκονται, ανάλο­ γα με το ε ίδ ος, υπό την προστασία τόσων υπερφυσ ικών κυρ ίων, ο ι οπο ίο ι τιμωρούν τους κυνηγού ς που ευθύνο­ νται για καταχρ� σε ις λόγω του μεγάλου αρ ιθ μο ύ των θη-

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

1 19

ραμάτων τους, ή ε πειδή δ ε χαρίζοντω στα θηλυκά κα ι στα μικρ ά ζώα' ότι επικρατε ί, τέλος, η ιδέα πως οι άν­ θρωποι, τα ζώα κω τα φυτά δ ιαθέτουν ένα κοινό κεφά ­ λαιο ζωή ς, έτσι που κάθ ε υπερβ ολή που δ ιαπράττετω σε βάρος ενός ε ίδους εκφράζετω αναγκαστικά στη φιλοσο­ φ ία των ιθ αγενών με μια με ίωση της ελπ ίδ ας για ζωή των ίδ ιων των ανθ ρώ πων: όλα αυτά αποτελο ύν μαρτυρ ί ες ί ­ σως αφελε ίς, αλλά τό σο αποτελεσματικέ ς, ενό ς αν θρωπι­ σμού συνετά αντιληπτού , που δ εν αρχίζει από τον εαυτό του αλλά παρ έχει στον άν θρωπο μια λογική θέση μ έσα στη φ ύση , αντ ί να ' εγκατασταθ ε ί ως κύ ριός της και να την καταστρέΨει, χωρ ίς μ άλιστα να λάβ ει υπόΨη τις α­ νάγκες και τα ολοφάνερα συμφέροντα εκε ίνων που θ α έρ θ ουν μετά από αυτόν. Έ πρεπε η γνώ ση μας να εξελιχτε ί και να αποκτή σου­ με συνε ίδηση των νέων προ βλημάτων, προκειμ ένου να α­ ναγνωρ ίσουμε μια αντικειμενική αξία κω μια η θ ική ση­ μασία στους τρόπους ζωή ς, τις συνήθ ειες και τις δ ο ξα­ σίες που προηγουμ ένως δέχονταν εκ μ έρους μας μόνο το σαρκασμό ή, στην καλύτερη περ ίπτωση, μια συγκαταβ α­ τική περιέργεια. Μ ε την ε ίσοδο ό μως της γενετική ς των π λη θ υσμ ών στην αν θ ρωπολογική σκηνή δημιουργε ίται μια άλλη αλλαγή, της οπο ίας οι θ εωρητικές προεκτάσεις ε ίνω ίσως ακό μη μεγαλύτερες. Όλα τα γεγονότα που μό ­ λις αν έφερα προ έρχοντω από τον πολιτισμό ' αφορο ύν τον τρό πο με τον οπο ίο ορισμ ένες ανθ ρώ πινες ομάδ ες χωρ ίζονται κω ανασχηματ ίζονται, τους τρόπους ένωσης και αναπαραγωγής που τα έθ ιμα επιβάλλουν στα άτομα κω των δύο φύλων, τις κα θορισμ ένες δ ιατάξε ις από ρρι­ Ψης ή γέννησης των πωδ ιών κω της ανατροφή ς τους, το δίκαιο, τη μαγε ία, τη θ ρησκε ία κω την κοσμολογία. Έτσι, ε ίδ αμε ότι άμεσα ή έμμεσα αυτο ί οι παρ άγοντες υπο -

1 20

CLAUDE LEVI -STRAUSS

γραμμ ίζουν τη φυσικ� επιλoγ� και προσανατολίζουν την πορε ία της . Έ κτοτε, τα δ εδομένα του πρoβλ� ματo ς που αναφέρεται στις σχέσεις μετα ξύ των εννοιών «φυλ� » και «πολιτωμό ς » β ρ ίσκονται σε μεγάλο β αθ μό αντεστραμ­ μ ένα . Σ ε όλη τη δ ιάρκεια του δέκατου έν ατου αιώνα και στο πρώτο μισό του εικοστο ύ , αναρωτη θ� καμε αν η φυ­ λ� επηρ έαζε τον πολιτωμό και μ ε ΠΟLO υς τρό πους. Αφού πρώτα έγινε αντιληπτό ότι το πρόβλημα με τον τρόπο που τέθη κε �ταν άλυτο, κατανοού με τώρα ότι τα πράγ­ ματα συμ β α ίν ουν δ ιαφορετικά: OL μορφ έ ς πολ ιτισμο ύ που υ LOθ ετο ύν εδώ � εκε ί οι άν θρωπOL , οι τρόποι της ζω­ � ς τους έτσι όπως επικράτησαν στο παρελθόν � επικρα­ τούν ακό μη στο παρόν, καθ ορ ίζουν σε έναν πολύ μεγά ­ λο β αθ μό το ρυ θ μό της βιoλoγικ�ς τους ε ξέλιξης και του προσανατολισμο ύ τους . Αντί να αναρωτη θ ο ύ με αν ο πο ­ λιτισμό ς εξαρτάται � όχι από τη φυλ� , ανακαλύπτουμε ότι η φυλ� -� ό ,τι εννοο ύ με γεν ικά μ' αυτό τον όρο- α­ ποτελε ί παράγοντα, μετα ξύ άλλων, του πολιτισμο ύ . Πώς θ α μπορο ύσε να ε ίναι δ ιαφορετικά ; Ο πολιτισμό ς μιας ομάδ ας καθ ορ ίζει τα γεωγραφικά ό ρια που της πα­ ραχωρο ύνται � που της υποβάλλονται, τις σχέσεις φιλίας � εχθρότητας που δ ιατηρε ί με τους γειτονικού ς λαο ύ ς και, κατά συνέπεια, τη σχετικ� σημασία των γενετικών ανταλλαγών οι οπο ίες, χάρη στις επιτρεπό μενες, ενθ αρ­ ρυνό μενες � απαγορευμ ένες ενδ ογαμικ έ ς ενώ σεις, θ α μπορ έ σουν να δημιουργη θ ο ύν μετα ξύ τους. Α κό μη και στις κοινων ίες μας γνωρ ίζουμε ότι οι γά μοι δ ε γίνονται εντελώ ς τυχα ία: συνειδητο ί � ασυν ε ίδητοι παράγοντες, ό ­ πως η απόσταση ανάμεσα στις κατοικ ίες των μελλοντι­ κών συζύγων, η ε θνικ� τους καταγωγ� , η θρη σκε ία τους, το επ ίπεδ ο εκπαίδ ευσ� ς τους, μπορο ύν να πα ίξουν κα ­ θ οριστικό ρόλο . Αν επιτρ έπεται να συμπεράνουμε από τα �θη και τα έθ ιμα τα οπο ία ως μ ια πρό σφατη επoχ�

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

121

πρό σφεραν μια απέραντη γενικολογία στους λαού ς χωρ ίg γραφή , και αν δεχτού με ότι παρ έ μεναν στο ε ίδος μας ε .., δώ και πάρα πολύ καιρό , θα παραδ εχτο ύ με ότι από τις πρώτες πρώτες αρχές της οργανωμένης σε κοινων ία ζωής οι πρόγονο ί μας πρέπει να γνώ ριζαν και να εφάρμοζαν πολύ αυστηρο ύ ς κανόνες γάμου. Έ τσι, εκε ίνες οι κοινω­ ν ί ες που θ εωρο ύν τα λεγό μενα παρ άλλη λα ξ αδέ ρφια -προερχό μενα από δ υο αδ ερφού ς ή δ υο αδ ερφ ές- ως α ­ λη θ ινο ύ ς αδ ερφο ύς ή αδ ερφές, επομ ένως σε καμιά περ ί ­ πτωση συζύγους, λόγω της απαγό ρευσης της αψομει­ ξίας, ενώ τα λεγό μενα σταυρωτά ξαδέρφια -αντ ίστοιχα προερχό μενα από έναν αδ ερφό και μια αδ ερφή - θ εω­ ρο ύνται, αντιθέτως, δ ικαιολογημ ένα σύζυγοι, αν όχι και επιβ εβλημ ένα, β ρ ίσκονται σε αντ ίθ εση με άλλες κοινωνίες, ό που κάθ ε δ εσμό ς συγγένειας, όσο μακρινό ς και αν ε ί ­ ναι, δημιουργε ί ένα κώλυμα ανα ίρεσης του γά μου. Ή, α­ κό μη, ο κανόνας, πιο δ υσνόητος ακό μη από τους προη­ γού μενους, ο οπο ίος, μεταξύ σταυρωτώ ν συγγενών, δ ια­ κρ ίνει τις ξαδέρφες σε δ υο κατηγορ ίες, την κόρη της α­ δ ερφή ς του πατ έρα, από τη μια πλευρ ά, και την κό ρη του αδ ερφού της μητέρας, από την άλλη, με την πρώτη μόνο να επιτρ έπεται να γ ίνει σύζυγος, ενώ για τη δ εύτε­ ρη ε ίναι απολύτως απαγορευμ ένο, χωρ ίς ό μως να ισχύ ει παντού και π άντα το ίδ ιο - πώ ς τέτοιοι κανόνες, που ε­ φαρμ όζονται για γενιές, δ ε θ α δρο ύσαν με δ ιαφορετικό τρό πο στη μετάδοση της γενετική ς κληρονομιάς ; Δ εν τελειώσαμε ό μως δ ιότι ο ι κανόνες υγιεινής που ε ­ φαρμόζει κάθ ε κοινων ία, η σπουδ αιότητα και η αποτελε­ σματικότητα που σχετίζονται με την περ ίθ αλψη που παρ έ ­ χεται σε κάθ ε ε ίδος ασθένειας ή αναπηρίας, επιτρέπουν ή προλαβ α ίνουν σε δ ιαφορετικό β αθ μό την επιβίωση κάποι­ ων ατό μων και τη δ ιασπορά ενός γενετικού υλικού , το ο­ πο ίο χωρ ίς αυτή θ α ε ίχε χαθε ί νωρ ίτερα. Το ίδ ιο ισχύ ει σε

122

CLAUDE LEVI -STRAUSS

σχέση με τις πολιτισμ ικές συμπεριφορές μπροστά σε ορι­ σμένες κληρονομικές ανωμαλίες και, όπως ε ίδαμε, σε πρα ­ κτικές σαν την παιδοκτον ία, που πλήττουν χωρ ίς δ ιάκριση τα δύο φύλα σε συγκεκριμένες συνθήκες --ο ι λεγό μενες μη φυσιολογικές γεννή σεις, δίδυμα κτλ.- ή ειδ ικότερα τα κο­ ρίτσια. Τέλος, η ηλικ ία των συζύγων, η γονιμότητα και η πολυτεκνία, που δ ιαφοροποιούνται ανάλογα με το επίπε­ δο ζωή ς κα ι τις κοινωνικές λειτουργίες, υπό κεινται, τουλά ­ χιστον εν μέρει, άμεσα ή έ μμεσα, σε κανόνες που η απώ ­ τερη προ έλευσή τους δ εν ε ίναι β ιολογική, αλλά κοινωνική . Α υτή η ανατροπή του προ βλή ματος των σχέσεων με­ ταξύ φυλή ς και πολιτισμού , την οπο ία παρακολου θ ού με εδώ και λίγα χρόνια , βρήκε μια ιδ ια ίτερα εντυπωσιακή απεικ όνιση στην περ ίπτωση του δ ρεπανοκυτταρικού στίγματος (sicklernie) : μιας εκ γενετής ανωμαλίας των ε­ ρυ θρών αιμοσφαιρ ίων, συχνά μοιρα ίας όταν κληρονομεί­ ται συγχρόνως από τους δυο γονε ίς, για την οπο ία ό μως γνωρ ίζουμε, εδώ και ε ίκοσι περ ίπου χρ όνια μ όνο, ότ ι, κληρονομού μενη από ένα μόνο γον έα, παρ έχει στο φορ έα μια σχετική προστασία απ έναντι στην ελονοσία. Πρό κε ι­ ται λοιπόν για ένα από αυτά τα γνωρ ίσ ματα που πιστέ ­ ψαμε στην αρχή ότι στερο ύνται προσαρμοστική ς αξίας, ένα ε ίδ ος β ιολογικο ύ απολιθώ ματος, που επιτρ έπει, σύ μ­ φωνα με τις β αθ μια ίες αυ ξή σεις συχνότητας, να αποκα ­ ταστήσουμε τις αρχα'ίκές δ ιασυνδέσεις που πρέ πει να u­ πήρχαν μεταξύ των πλη θ υσμών. Αυτέ ς οι ελπίδ ες ότι τε­ λικά ε ίχαν συμμετάσχε ι σ' ένα στατικό κριτή ριο φυλετι­ κής ταύτισης δ ιαλύθηκαν μετά την ανακάλυψη ότι τα ε­ τεροζυγωτά άτομα απ έναντι στο γον ίδ ιο του δρεπανο­ κυτταρικο ύ στίγματος μπορο ύ σαν να δ ιαθέτουν ένα β ιο­ λογικό πλεον έ κτημα κι έτσι να αναπαραχθο ύν σε ένα συ­ γκριτικά υψηλότερο ποσοστό σε σχέση με τα β ιολογικά καταδ ικασμένα ομοζυγωτά απέναντι στο ίδ ιο γον ίδ ιο, α-

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

1 23

π ό τη μια πλευρά, και, από την άλλη, σε σχέση με τα ά­ τομα που δ εν ε ίναι φορε ίς, τα οπο ία κινδ υνεύ ουν να πε­ θάνουν ν έ α λόγω της μεγαλύτερης ευαισθησίας τους σε μια ορισμένη μορφή ελονοσίας. Η τιμή ανήκε στον F . B . Livingstone να δ ιακρ ίνει σε ένα α ξ ιομνημ όνευτο άρ θ ρο5 τις θ εωρητικέ ς προεκτάσεις -θα θέλα μ ε σχεδόν να πο ύμ ε φιλοσοφικ έ ς- της ανακά ­ λυψης των γενετιστώ ν. Μ ια συγκριτική μελέτη του πο­ σοστού της ελονοσ ίας, ό πως και του γονιδίου του δ ρε­ πανοκυτταρικο ύ στ ίγματος, της κατανομή ς των γλωσ­ σώ ν και των πολΙτισμών, π άντα στη δ υτική Αφρική , ε ­ πιτρ έπει στο συγγραφ έ α να δημιουργή σει για πρώτη φορ ά ένα ομοιογεν έ ς σύ νολο, αποτελο ύμ ενο από β ιολο­ γικά, αρχαιολογικά , γλωσσολογικά και ε θνογραφικά δ ε­ δ ομένα . Αποδ εικν ύ ει έτσι, κατά τρό πο πολύ πειστικό , ότι η εμφάνιση της ελονοσ ίας και η επακόλουθη μετά ­ δοση του δ ρεπανοκυτταρικού στ ίγ μ ατος πρ έπει να ήταν συν έχεια της εισαγωγή ς της γεωργ ίας: παρ άλλη λα με την απώθ ηση ή την καταστροφή της παν ίδ ας, οι εντατι­ κ ές εκχερσώ σεις προκάλεσαν τη δ ιαμ ό ρφωση ελωδών ε­ κτά σεων και λάκκων με στ άσιμ α νερ ά , που ευνοο ύν την αναπαραγωγή κουνουπιώ ν που μεταδίδ ουν μολ υσματι­ κ έ ς ασθένειες τα έντομα αυτ ά αναγκάστηκαν να προ­ σαρμοστο ύν στον άν θρωπο, που έγινε το θηλαστικό στο οποίο κυρ ίως μπορού σαν να ζή σουν παρασιτικά . Αν λά ­ β ουμε υπ όψη και άλλους παρ άγοντες, τα ποικ ίλα πο­ σοστά του δρεπανοκυτταρικο ύ στ ίγματος αν άλογα με τους λαο ύ ς υποδ εικν ύ ουν αποδ εκτ ές υπο θέ σεις για την εποχή όπου εγκα θίστανται στις περιοχέ ς που κατ έχουν τώ ρα, για τις κινή σεις των φυλών και τις σχετικέ ς χρο5. F. Β. Livingstone. «Anthropological implications of sikle cell gene distribution in West Afήca», American Anthrop% gist. 1958, τόμο 60, αρ. 3.

124

CLAUDE LEVI -STRAUSS

νολογ ίες κατά τις οπο ί ες αποκτο ύν τ ις αγροτικ έ ς τεχνι­ κ έ ς τους. Έτσι, δ ιαπ ιστώνουμε συγχρόνως ότι μ ια γενετική α­ νωμαλία δ ε θα μπορού σε να προσφ έρ ει μαρτυρία για έ ­ να πολύ μακρ ινό παρελθόν ( επειδή , τουλάχιστον εν μέ ­ ρει, ε ξαπλώ νεται ως άμεση από ρρο ια της προστασΙας που παρ έχει απ έναντι στ ις β ιολογ ικές συνέπειες των πο­ λιτισμικών αλλαγών) , αλλά ότ ι, αντιθέτως, ρ ίχνει άπλετο φως σε ένα πιο κοντινό παρελθόν, αφού η εισαγωγή της γεωργίας στην Αφρ ική δ εν μπορε ί να αναχθ ε ί π έρα απ ό κάπο ιες χιλιετίες. Αυτό που χάνουμε σε ένα επ ίπεδο το κερδίζουμε λο ιπ όν σε ένα άλλο. Αρνο ύ μαστε να ε ξηγή ­ σουμε με β άση φυλετικά χαρακτηρ ιστ ικά τις μεγάλες δ ιαφορ ές, αλλά , ε ξετάζοντ άς τες σε μια πολύ μεγάλη κλΙμακα, θ α π ιστε ύ αμε ότι τ ις δ ιακρ Ινουμε μεταξύ των πολιτισμών' αυτά τα ίδ ια ό μως φυλετικά χαρακτηριστι­ κά -που δ εν μπορο ύ με πλέον να θ εωρού μ ε ως τέτο ια ό ­ ταν υ ιο θ ετού με μ ια πιο εκλεπτυσμ ένη κλΙμακα παρατή ­ ρησης- συνδ υασμ ένα με πολιτισμικά φαινόμενα, των ο­ πο ίων αποτελο ύν λιγότερο την αιτ ία παρά το αποτέλε­ σμα, προσφ έρουν πολυτ ιμ ότατες πληροφορ Ιες για περ ιό ­ δους σχετικά πρό σφατες και, σε αντ ίθ εση με την άλλη ι­ στορ Ια, τα δ εδ ομ ένα της αρχα ιολογ ίας, της γλωσσολο­ γίας κα ι της ε θνογραφ ίας μπορούν να επαλη θ ευτο ύν . Μ ε τον όρο να περάσουμε από την οπτική γων ία της «πολι­ τισμική ς μακρο-ε ξέλιξης» σε εκε ίνη της « γενετική ς μ ι­ κρο-εξέλιξης», ξαναγίνεται δ υνατή η συνεργασΙα μεταξύ της μ ελέτης των φυλών κα ι της μελέτης των πολιτισμών. Π ρ άγματι, αυτές οι νέ ες προοπτ ικές επιτρ έπουν να τοποθ ετήσουμε τ ις δ υο μελέτες στις αμο ιβ α Ιες σχέσεις τους. Ε Ιναι εν μ έρ ει ανάλογες και εν μ έρει συμπληρω­ ματ ικές. Ανάλογες πρώτα πρώτα δ ιότι, κατά πολλές έν­ νοιες, οι πολιτισμο Ι ε Ιναι συγκ ρ Ισιμοι με αυτές τις ακα-

Φ1ΆΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

1 25

ν όνιστες « δοσολογίες» των γενετ ικών γνωρισμάτων που γενικά χαρακτηρ ίζουμε με τον όρο «φυλή ». Έ νας πολιτι­ σμός συν ίσταται σε μια ποικιλία γνωρισμάτων , ορισμένα από τα οπο ία ε ίναι κοινά , σε δ ιάφορους άλλωστε β αθ ­ μούς, με γειτονικο ύς ή απομακρυσμένους πολιτισμού ς, ε­ νώ άλλα τού ς χωρ ίζουν με λιγότερο ή περισσότερο εμ­ φανή τρόπο. Αυτά τα γνωρ ίσματα ισοσταθ μ ίζονται στα πλα ίσια ενό ς συστή ματος, το οπο ίο, και στη μια και στην άλλη περ ίπτωση, οφε ίλει να ε ίναι βιώ σιμο, με τον κ ίνδ υ ­ ν ο ν α φαίν εται προοδ ευτικά ότι απορρ ίπτεται από άλλα συστή ματα, περισσότερο ικανά να δ ιαδο θ ο ύν ή ν α αν α­ παραχθ ο ύν . Για να εμφανίσουμε τις δ ιαφορ ές, για να γ ί­ νουν αρκετά σαφή τα όρια που επιτρ έπουν να δ ιακρί­ νουμε έναν πολιτισμό από τους γειτονικού ς του, οι συν­ θή κες λίγο πολύ ε ίναι οι ίδ ιες με εκε ίν ες που ευνοούν τη β ιολογική δ ιαφοροπο ίηση μεταξύ των πλη θ υσμών : σχετι­ κή απομόνωση για ένα μεγάλο δ ιάστημα, περιορισμ έν ες ανταλλαγές, ε ίτε ε ίναι πολιτισμική ς ε ίτε γενετική ς κατη­ γορ ίας, στο β αθμ ό περ ίπου που τα πολιτισμικά εμπόδ ια ε ίναι της ίδ ιας φ ύ ση ς με τα β ιολογικά ' τις προαναγγέλ­ λουν με έναν τρόπο τόσο πιο αλη θ ινό ό σο όλοι οι πολι­ τισμο ί αποτυπώνουν το σή μα τους στο σώ μα: από τον τρόπο ενδ υμασίας, κό μμωσης και στολισμο ύ , από τους σωματικο ύς ακρωτηριασμο ύς και τις κινητικ ές συμπερι­ φορ ές, μιμο ύνται δ ιαφορ ές συγκρ ίσιμες με εκε ίν ες που μπορούν να υπάρξουν μετα ξύ των φυλών' προτιμώντας ορισμ ένους φυσικού ς τύ πους από άλλους, τους σταθ ερο­ ποιούν και ενδεχομ ένως τους δ ιαδίδ ουν. Σ υμπληρώνονται σε λίγο ε ίκοσι χρόνια από τότε που σε ένα φυλλάδ ιο που συνέταξα έπειτα από α ίτημα της Ο υν έσκο6 έκανα επ ίκληση της έννοιας του συνασπισμού 6. Φυλή και ιστορία, που δημοσιεύτηκε το 1952.

126

CLAUDE LEVI-STRAUSS

για να εξηγή σω ότι οι απομονωμ ένοι πολιτισμο ί δ εν μπο­ ρο ύ σαν να τρ έφουν ελπίδ ες ότι θ α δημιουργή σουν από μόνοι τους τις συνθήκες μιας πραγματικά συσσωρευτική ς ιστορ ίας. Χρειάζεται γι' αυτό , ό πως έλεγα, οι δ ιάφοροι πολιτισμο ί να συνδ υάζουν εκο ύσια ή ακο ύσια τις αμοι­ β α ίες θέσεις τους και να δίνουν έτσι μια καλύτερη ευ­ καιρ ία ώ στε να πραγματοποιήσουν στο μεγάλο παιχν ίδ ι της ιστορ ίας τις μακριές σειρ ές που της επιτρ έπουν να σημειώ σει πρό οδο. Ο ι γενετιστέ ς προτε ίνουν τώ ρα αρκε­ τά συγγενικές απόψεις σχετικά με τη β ιολογική ε ξέλιξη , όταν αποδ εικν ύ ουν ότι ένα γονιδ ίωμα αποτελε ί στην πραγματικότητα ένα σύστημα στο οπο ίο ορισμ ένα γονί ­ δ ια πα ίζουν ένα ρυ θ μιστικό ρόλο, ενώ άλλα ασκούν μια συντονισμ ένη δράση σε ένα μόνο χαρακτηρ ιστικό , ή το αντ ίθ ετο, αν πολλά χαρακτηριστικά β ρ ίσκονται ε ξαρτη­ μένα από ένα και το αυτό γον ίδ ιο. Αυτό που ισχύ ει στο επ ίπεδο του ατομικού γονιδ ιώ ματος ισχύ ει επ ίσης στο ε­ π ίπεδο ενό ς πλη θ υσμού , που οφε ίλει πάντα να ε ίναι τέ ­ τοιος, με το συνδ υασμό που πραγματοποιε ίται στους κόλπους του πολλών γενετικών κληρονομιών, όπου πρέ ­ πει κάποτε να ε ίχαμε αναγνωρ ίσει ένα φυλετικό τύπο, που μια άριστη ισορροπ ία εγκαθίσταται και β ελτιώνει τις ευκαιρ ίες επιβίωσή ς του. Υπ' αυτή την έννοια , μπορού με να πο ύ με ότι ο γενετικός ανα-συνδ υασμό ς πα ίζει στην ι­ στορ ία των πλη θ υσμών ένα ρόλο ανάλογο με εκε ίνον που ο πολιτισμικό ς ανα-συνδ υασμός παίζει στην εξέλιξη των μορφών ζωής, των τεχνικών, των γνώ σεων και των δο ξα ­ σιών με την κατανομή των οπο ίων δ ιακρ ίνονται οι κοι­ νων ίες. Αναμφ ίβ ολα, μόνο με επιφύλαξη μπορο ύ με να υπο­ δ ε ίξουμε αυτές τις αναλογίες. Από τη μια πλευρά , πράγ­ ματι, οι πολιτισμικές κληρονομιές εξελίσσονται πολύ πιο γρήγορα από τις γενετικές κληρονομιέ ς -ένας κό σμος χω -

ΦΎΆΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

127

ρ ίζει τον πολιτισμό ποu γνώρισαν οι προπαππο ύδες μαι; από το δ ικό μας πολιτισμό-, κι ωστόσο δ ιαιων ίζοu με την κληρονομικότητά το uς. Από την άλλη πλε uρ ά , το πλήθ ο ς των πολιτισμών ποu uπάρχοuν ή uπή ρχαν εδώ και πoλ� λο ύς αιώνες στην επιφ άν εια της γης ξεπερνά ασύγκριτα το πλήθ ος των φ uλών ποu οι πιο σχολαστικο ί παρατηρη­ τές αρέσκονταν να καταγράφοuν: πολλές χιλιάδ ες απέ ­ ναντι σε μερικ ές δ εκάδ ες. Αuτές οι τεράστιες αποκλίσεις μεταξύ των αμοιβ α ίων τάξ εων μεγέθο uς προσφ έρο uν έ ­ να αποφασιστικό επιχε ίρημα εν αντ ίον των θ εωρητικών ΠΟu ισχuρ ίζονται ότι σε τελεuτα ία ανάλuση το κληρονο­ μικό uλικό καθορ ίζει την πορε ία της ιστορ ίας δ ιότι au­ τή ακριβώς αλλάζει πολύ πιο γρήγορα και σύ μφωνα με κατεuθύνσεις απε ίρως πιο δ ιαφοροποιημ ένες από αuτό . Ε κε ίνο ποu προσδ ιορ ίζει η κληρονομικότητα στον άνθ ρω­ πο ε ίναι η γεν ική ικανότητα να αποκτά έναν οποιοδή πο­ τε πολιτισμό , αλλά εκε ίνος ποu θ α γίν ει δ ικό ς το u θα ε­ ξαρτη θ ε ί από σuγκuρ ί ες της γέννησής το u και της κοι­ νων ίας από την οπο ία θ α λάβ ε ι την εκπα ίδ εuσή το u . Άτομα προορισμ ένα από τη γενετική τοu ς κληρονομιά να αποκτή σο uν έναν ιδ ια ίτερο μόνο πολιτισμ ό θα ε ίχαν α­ πογόνο uς σε ιδ ια ίτερα μειονεκτική θέση, επειδή οι πολι­ τισμικέ ς δ ιαφορ ές στις οπο ίες α uτο ί θ α ήταν εκτε θ ειμ έ ­ νοι θ α επέρχονταν πιο γρήγορα απ' ό σο θ α μπορο ύ σε η ίδ ια η γενετική το uς κληρονομιά να εξελιχτε ί και να δ ια­ φοροποιη θ ε ί , σε απάντηση στις απαιτή σεις α uτώ ν των νέων περιβ αλλόντων . Δ ιότι δ ε θ α ή μασταν uπερβολικο ί επιμ ένοντας σε ένα γεγονός : αν η επιλογή επιτρ έπει στα έ μ β ια όντα να προ­ σαρμοστούν σε έν α φuσικό περιβάλλον ή να αντισταθ ο ύν καλύτερα σ' αuτο ύς το uς μετασχηματισμο ύς, όταν πρό ­ κειται για τον άν θρωπο, το περιβάλλον α uτό παύ ει πά ­ νω απ' όλα να ε ίναι φuσικό ' έλκει τα δ ιακριτικά χαρα-

128

CLAUDE LEVI-STRAUSS

κτηριστικά του από τεχνικές, οικονομικές, κοινωνικ έ ς κα ι δ ιανοητικ έ ς συνθή κες, οι οπο ί ες, μ ε την επ έμβ αση του πολιτισμο ύ , δημωυργο ύν σε κάθ ε ανθ ρώ πινη ο μάδ α ένα ιδ ια ίτερο περι βάλλον. Μ ε αυτό το δ εδ ομ ένο, μπορο ύ μ ε να προχωρήσουμε παραπ έ ρα και να θ ε ωρήσουμ ε ότι μ εταξύ οργανική ς κω πολιτισμική ς ε ξέλιξης οι σχέσεις δ εν ε ίνω μόνο σχέσεις αναλογίας αλλά και συ μπληρω­ μ ατικότητας. Α ν έ φερα κω έδ ειξ α ότι τα πολιτισμ ικ ά γνωρ ίσματα, που δ εν ε ίνω γενετικά καθ ορισμ ένα, μπο­ ρο ύν να προσδ ωρίσουν την οργανική ε ξέλ ιξη . Αλλά θ α την προσδ ιορ ίσουν με τρό πους που θ α προκαλέ σουν α­ ντιδρ άσεις . Όλοι οι πολ ιτισμο ί δ εν απωτο ύν από τα μέ ­ λη τους ακριβώς τις ίδ ιες ικανότητες, και αν, ό πως ε ί ­ ναι πιθ ανό , ορισμ ένες έχουν μ ια γενετική βάση, τα άτο­ μα που τις κατ έχουν στον υ ψη λότερο β α θμό θ α β ρε θ ο ύν · ευνοημ ένα . Αν ο αριθμ ό ς τους αυ ξάνεται από αυτό το γεγονό ς, δ ε θ α παραλε ίψουν να ασκήσουν στον ίδ ω τον πολιτισμ ό μ ια επ ίδ ραση που θ α τον στρ έψ ει περισσότε ­ ρ ο ακό μη προς την ίδ ια κατε ύθ υνση, ή σ ε κατευ θύνσεις , ν έ ες, αλλά έμμ εσα συνδ εδ ε μένες μαζί του . Στην αρχή της ανθ ρωπότητας η β ιολογική ε ξέλιξη ε­ π έλεξ ε ίσως προ-πολιτισμ ικά γνωρ ίσματα, όπως η όρ θ ια στάση, η χειρωνακτική επιδ ε ξ ιότητα, η κοινωνικότητα, η συμβολική σκ έψη, η ικανότητα για ο μ ιλία κω επικοινω­ ν ία . Από την άλλη, κω από τη στιγμή που υπάρχει ο πο­ λιτισμό ς, εδραιώνει αυτά τα γνωρ ίσματα και τα δ ιαδίδε ι ' όταν οι πολιτισμο ί ε ξε ιδ ικεύοντω, εδραιώνουν κω ευνο­ ο ύν άλλα γνωρ ίσματα, όπως η αντοχή στο κρύ ο ή στη ζέ �, στη για κοινων ί ες που έπρεπε, με τη θέλησή τους ή μ ε τη βία, να προσαρμοστο ύν σε ακρα ίες κλιματικέ ς συνθή­ κες, οι επιθ ετικ ές ή θ εωρητικ έ ς δ ια θέσεις, η τεχνική ε ­ φευρετικότητα κτλ . Έτσι όπως τα αντιλαμβανόμαστε στο πολιτισμικό επίπεδο, κανένα από αυτά τα γνωρ ίσματα

�ΊΆH ΚΑ Ι ΠΟΛΠΙΣΜΟΣ

1 29

>εν μπορεί να συνδ ε θ ε ί ξεκάθαρα με μια γενετική βάση, Υ..λλά δ ε θ α μπορού σαμε να αποκλε ίσουμε ότι συνδέονται ,άποτε εν μ έρ ει κω από τη μα κρινή επίδραση των εν­ >ιά μεσων δ ιασυνδέ σεων. Στην περ ίπτωση αυτή θ α ήταν ,ωστό να πο ύ με ότι κάθ ε πολιτισμό ς επιλέγει γενετικές .κανότητες οι οπο ί ες, από αναδ ρομική εν έ ργ εια , επι­ >ρο ύν στον πολιτισμό που ε ίχε κατ' αρχάς συνεισφ έρει ,την εν ίσχυσή τους. Ανατρέχοντας σε ένα όλο και πιο απομακρυσμ ένο πα­ Jελθόν, που σή μερ α υπολογίζουμε σε εκατομμύρ ια χρό ­ J ια, στις πρ ώτες αρχέ ς της αν θρωπότητας, η φυσική αν3ρωπολογία έλκει μια από τις κύ ριες αφετηρ ίες τη ς από ης φυλετικές θ εωρ ίες, επειδή το μ έ ρο ς του άγνωστου χυ ξάνει έτσι πολύ πιο γρήγορα από το πλήθ ος των δ ια3 έσψων σημε ίων αναφοράς που επιτρ έπουν να οριο θ ε­ (ή σουμε τις δ ιαδ ρομ έ ς που ακολο ύθησαν οι μακρινο ί τφόγονο ί μας στην πορ ε ία της εξέλιξή ς τους . Σ ε αυτ ές τις θ εωρ ίες οι γενετιστές κατάφεραν χτυπή ­ �ατα ακό μη πω αποφασιστικά όταν αντικατέστησαν την έννοια του ε ίδους με εκε ίνη του πλη θ υσμο ύ , την έννοια "ης φυλή ς με εκε ίνη του γενετικού απο θέ ματος, κω όταν έδ ειξαν ότι μια άβ υσσος χωρ ίζει τις κληρονομικ ές δ ιαφο­ ρ ές, αν άλογα με το αν μπορο ύ με να τις αποδώ σουμε στη επ έμ β αση ενός μόνο γονιδίου -ελάχιστα χαρακτηριστικές από φυλετική άποψη, επειδή πιθ ανόν ε ίνω π άντα προι­ κισμ ένες με μια προσαρμοστική αξία- ή στη συνδ υασμ έ ­ νη δράση πολλών, γεγονό ς που τις κάνει πρακτικά α­ προσδ ιόριστες . Από τη στιγμή ό μως που εξορκ ίζουμε τους παλιού ς δα ί μονες της φυλετική ς ιδ εολογ ίας, ή τουλάχιστον αφού έχουμε αποδ ε ίξει ότι αυτή δ εν μπορο ύ σε να δ ιεκδ ική σει κάπο ια επιστημονική βάση, ανο ίγει ο δ ρό μος γ ια μια θ ε­ τική συνεργασία μετα ξύ γενετιστών κω ε θνολόγων, προ -

130

CLAUDE LEVI-STRAUSS

κειμένου να ερευνή σουν μαζί πώς και με ποιον τρόπο οι δ ε ίκτες κατανομή ς των βιολογικών και των πολιτισμικών φαινομ ένων φωτ ίζονται αμοιβ α ία και μας ενημερώνουν για ένα παρελθόν το οπο ίο, χωρ ίς να απαιτο ύ με στο ε­ ξή ς να φτάσουμε στις πρώτες αρχές των φυλετικών δ ια­ φορών, τα ίχνη των οπο ίων ε ίναι οριστικά μακριά , μπο­ ρε ί , δ ιαμέσου του παρόντος, να συνδ ε θ ε ί με το μ έλλον, επιτρέποντας να δ ιακρ ίνουμε τα χαρακτηριστικά τους . Αυτό που κάποτε ονομάζουμε πρόβλημα των φυλών ξε­ φεύγει από τον τομέ α της φιλοσοφική ς θ εωρ ίας και των η θ ικών ομιλιών με τις οπο ίες ικανοποιού μασταν πολύ συ­ χνά . Ξ εφεύγει μάλιστα και από τον τομ έ α των πρώτων προσεγγίσεων χάρη στις οπο ίες ο ι ε θ νολόγο ι προσπάθη­ σαν να το επαναφέ ρουν στη γη για να του δώσουν προ­ σωριν έ ς απαντή σεις, εμπνευσμ ένες από την πρακτική γνώση των δ ιάφορων φυλών και από τα δ εδ ομ ένα της παρατή ρησης. Μ ε μια λέξη , το πρόβλημα παύ ει να ανή ­ κει στη δ ικαιοδ οσία της παλιάς φυσική ς αν θ ρωπολογίας καθώ ς και στ-η γενική ε θνολογία. Γίνεται υπόθ εση των ειδ ικών, οι οποίοι, σε περιορισμ ένα πλα ίσια, θέτουν ερω­ τή ματα τεχνική ς φ ύσης, δίνοντάς τους απαντήσεις που δ εν μπορο ύν να καθορ ίσουν γ ια τους λαο ύς δ ιαφορετικές θέσεις σε μια ιεραρχία. Εδώ και δέκα περ ίπου χρόνια μόνο, αρχίζουμε να κα ­ τανοού με ότι συζητο ύ με το πρόβλημα της σχέ σης μετα ­ ξύ οργανική ς και πολιτισμική ς ε ξέλιξης με όρους που ο Auguste Comte ε ίχε ονομάσει μεταφυσικο ύ ς. Η ανθ ρώπι­ νη εξέλιξη δεν ε ίναι ένα υποπρο"ίόν της β ωλογικής εξέλι­ ξης, ο ύτε ό μως ε ίναι κι εντελώς ξεχωριστή από αυτή. Η σύνθ εση ανά μεσα σ' αυτές τις δ υο παραδ οσιακέ ς στάσεις ε ίναι τώ ρα δυνατή , με τον ό ρο ότι οι β ιολόγοι και οι ε­ θνολόγοι, χωρ ί ς να ικανοποιούνται με εκ των προτέρων απαντή σεις και με δ ογματικ ές λύσεις, συνειδητοποιούν

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ Σ

-r

131

ΤΎj β οήθε ια που μπορο ύν να προσφ έρουν ο ένας στον άλ­ λο και τους αμο ιβ α ίους περ ιορ ισμο ύς τους. Α υτή Ύj αναντ ιστο ιχία των παραδ οσιακών απαντή σεων ε ξΎjγε ί ίσως γιατ ί ο ιδ εολογικό ς αγώνας κατά του ρατσι ­ σμο ύ αποδε ίχθηκε ελάχιστα αποτελεσματικός σε πρακτι ­ κό επίπεδο. Τίποτε δ ε δ ε ίχνε ι ότ ι ο ι φυλετ ικές προκατα­ λήψ ε ις με ιώνοντα ι , και όλα επ ιτρ έπουν να σκεφτο ύ με ό ­ τι έπε ιτα από σύντομες τοπ ικ ές νΎjνεμ ίες επανεμφαν ίζο­ ντα ι αλλού , με αυξανό μενΎj έντασΎj . Απ ό εδώ προκύπτει Ύj αν άγΚΎj που α ισθάν θΎj κε Ύj Ο υν έσκο να ξαναρχίζε ι πε­ ρ ιοδικά έναν αγώνα του οπο ίου Ύj έκβασΎj φαίνετα ι του­ λάχιστον αβέβ α ιη. Ε ίμαστε ό μως τό σο βέβ α ιο ι ότ ι το ρα­ τσ ιστ ικό σχή μα που δημ ιουργε ίτα ι από τη μ ισαλλοδ ο ξία προ έρχεται , π άνω απ' όλα, από λαν θ ασμ ένες ιδέ ες που ο ένας ή ο άλλος πλΎjθ υσμό ς θ α συνΤΎj ρoύσε ως προς ΤΎjν ε ξάρη σΎj της πολιτ ισμ ική ς ε ξέλιξΎjς σε σχέσΎj με ΤΎjν ορ­ γαν ική ε ξέλιξΎj ; Μή πως αυτές ο ι ιδέ ες προσφ έρουν α­ πλώ ς μ ια ιδ εολογική επ ικάλυψΎj σε π ιο πραγματικές α­ ντ ιθέσε ις, θ εμελιωμ ένες σΤΎjν επ ιθ υμ ία γ ια υπoδoύλωσΎj κα ι στ ις σχέσε ις βίας ; Α υτό βεβ α ίως συν έβΎj στο παρελ­ θόν. Αλλά, ακό μΎj κ ι αν υποθέσουμε ότι αυτέ ς ο ι σχέ σεις βίας μετρ ιάζοντα ι, ο ι φυλετικ ές διαφορ ές δ ε θ α συν έχι ζαν να ΧΡΎj σι μεύo υν ως πρό σΧΎj μα στΎjV αυ ξανό μενη δ υ­ σκολία ΤΎj ς συμβίωσΎj ς, που γ ίνετα ι ασυνε ίδψα α ισθψή από μ ια ανθ ρωπότψα που β ασαν ίζεται από ΤΎj δΎj μo­ γραφ ική έΚΡΎjξΎj κα ι Ύj οπο ία -σαν εκε ίνα τα σκουλή κ ια στο αλε ύρ ι, που δηλΨΎj ρ ιάζoντα ι από απόστασΎj από τις το ξίνες που εκκρ ίνουν, πολύ πρ ιν ξεπερ άσε ι Ύj πυκνόΤΎj ­ τά τους τα μ έσα διατροφή ς που διαθέτουν στο σάκο που τα κρατά κλε ισμ ένα- θ α έφτανε να μ ισΎjθ ε ί από μ όνΎj ΤΎj ς, επε ιδή μ ια μυστ ική πρόγνωσΎj ΤΎjν προε ιδοπο ιε ί ότ ι γ ίνεται υπερ β ολικά πoλυ άρ ιθ μΎj ώ στε καθένα από τα μ έ ­ λΎj ΤΎj ς να μπορε ί ελε ύθ ερα να απολαμβάνε ι τα ουσια-

1 32

CLAUDE LEVI-STRAUSS

σΤLκά αγαθά της, που ε ίναL ο ελε ύθ ερος χώ ρος, το κα­ θ αρό νερό , ο μη μολυσμένος α έρας ; OL φuλεΤLκ ές προ­ καταλήψ ε Lς έφτασαν στη μεγαλύτερη έντασή τους απέ ­ νανΤL σε ομ άδ ες ανθρώπων που περ Lορ ίστηκαν από άλ­ λες σε ένα πολύ στενό περ Lβάλλoν, σε μ Lα πολύ ωχνή ποσότητα φ uσLκών αγαθών, έτσL που η αςLOπρ έπε Lά τους να πληγώνετα L στα μάηα τους ό πως Κα L στα μάΤLα των ωχυρών γε Lτόνων τους , Αλλά η σύγχρονη ανθ ρωπότητα, στο σύνολό της, δ εν τε ίνε L να απαλλΟΤΡLώνεΤα L από μό ­ νη της Κα L , σ' έναν πλανήτη που έχε L γ ίνε L πολύ μ Lκρό ς, δ εν ανασυγκροτε ί ε Lς βάρος της μ Lα κατάσταση παρό ­ μOLα με εκε ίνη που ΟΡLσμ ένOL από τους ανΤLπροσώ πο uς της επ έβ αλαν σης δύστυχες φυλέ ς της Αμερ Lκή ς ή της Ω κεαν ίας ; TL θ α γLνόταν, τέλος, με τον Lδ εολογLκό αγώ ­ να εναντ ίον των φ uλεΤLκών προκαταλήψ εων αν αποδ ε L ­ κνυ όταν όη παντο ύ Κα L π άντα, όπως το uποδ ε Lκνύο uν 0ρ ω μένα πε φά ματα καθ οδηγού μενα από Ψ υχολόγους, αρ­ κε ί να ςε ΚLνή σοuμε από θέ ματα ΟΠΟLασδή ποτε προ έλευ­ σης σε ομ άδ ες Κα L να ΤLς τοποθ ετή σουμε σε μ Lα αντα­ γων LσΤLκή κατάσταση, ώ στε να αναπτυχθ ε ί σε κα θ εμ Lά έ ­ να α ίσθημα μερολη ψίας Κα L αδ Lκ ίας απ ένανΤL σης αντ ί ­ ζηλές της ; Μ εωψηφού σες ΚΟLνότητες που βλέπουμε σή ­ μερα να εμφαν ίζOνΤα L σε πολλά σημε ία του κό σμου, ό ­ πως OL χίΠLς, δ ε δLακρ ίνονΤα L από το κύ ρ LO σώ μα του πλη θ υσμο ύ λόγω φυλή ς , αλλά μόνο λόγω του ε ίδ ους της ζωής, της η θ Lκή ς, της κό μμωσης Κα L της ενδ υμασίας τα α Lσθή ματα αποστροφή ς, κάποτε εχθρότητας, που εμπνέ ­ ουν στο μεγαλύτερο ποσοστό τους ε ίνα L ο uσLωδώς δLα- , φορεΤLκά από τα φuλεΤLκά μ ίση ' θ α εΠLτρ έπαμε λOLπόν στους αν θ ρώ πους να πραγμαΤΟΠOLή σουν μ Lα αλη θ Lνή πρό οδο αν μας ήταν αρκετό να δLαλύ σο uμε ΤLς LδLα ίτε­ ρες προκαταλήΨ ε Lς σΤLς οπο ίες αυτά εδώ μόνο, νοού με­ να υπό αυστηρή έννOLα, μπορε ί να θ εωρηθ ε ί όΤL στηρ ίζο-

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

1 33

ντα ι ; Σ ε όλες αυτ ές τ ις υποθέσε ις, η συνε ισφορά που ο ε θνολόγος μπορε ί να προσφέρε ι στη λύση του φυλετ ικο ύ προβλή ματος θ α φα ινόταν γελο ία, κα ι δ εν ε ίναι βέβ α ιο ό ­ τ ι εκε ίνη που θ α ζητο ύσαμε από τους Ψ υχολόγους και;· τους εκπα ιδ ευτικο ύ ς θ α αποδ ε ικνυ όταν πιο γόν ιμη · τόσο αλη θ ινό ε ίνα ι ότ ι , όπως μας δ ιδάσκε ι το παράδ ε ιγμα των λεγόμενων πρωτόγονων λαών, η αμ ο ιβ α ία ανοχή προϋ ­ πο θέτ ε ι ότ ι ικανοπο ιο ύντα ι δύο συνθή κες από τη γνώση των οπο ίων ο ι σύγχρονες κο ινων ί ες ε ίνα ι π ιο μακρ ιά α ­ πό ποτέ : από τη μ ια πλευρά , μ ια σχετ ική ισότητα, από την άλλη, μ ια επαρκή ς φυσική απόσταση . Σή μερα ο ι γενετ ιστ ές αναρωτ ιο ύντα ι με αγων ία σχετ ι­ ά κ με τους κ ινδύνους που ο ι σύγχρονες δημογραφ ικές συνθή κες επιφυλάσσουν σε αυτή τη θ ετ ική αναδ ρομ ική ε ­ ν έργε ια μεταξύ οργαν ική ς κα ι πολιτ ισμ ική ς ε ξέλιξης, για την οπο ία έδωσα παραδ ε ίγματα κα ι η οπο ία επ έτρεΨ ε στην ανθρωπότητα να ε ξασφαλίσε ι την πρώτη θέση με ­ ταξύ των έμ β ιων όντων. Ο ι πλη θ υσμο ί μεγαλώνουν σε ό ­ γκο, αλλά με ιώνοντα ι σε αρ ιθ μό . Ω στόσο, η ανάπτυ ξη της αλληλο β οήθ ε ιας στους κόλπους κάθ ε πλη θ υσμο ύ , η πρόοδ ος της ιατρ ική ς, η παράταση της ανθ ρώ π ινης ζωή ς, η ολο ένα μεγαλύτ ερη ικανότητα που αναγνωρ ίζετα ι σε, κάθ ε μ έλος της ομάδ ας να αναπαραχθ ε ί με τον τρόπο: που θέλε ι , αυξάνουν τον αρ ιθ μό των βλα β ερών μεταβ ο -; λών κα ι προσφέρουν σ' αυτές τα μ έσα να δ ια ιων ιστούν, την ίδ ια στ ιγμή που η κατάργηση των φραγμών μεταξό μ ικρών ομ άδων αποκλε ίε ι τη δ υνατότητα εξελικτικών ε -­ μπε ιρ ιών ικανών να ε ξασφαλίσουν στο ε ίδος τη δ υνατό ­ τητα ν έων εκκ ινή σεων. Α υτό δ ε σημαίνε ι βέβ α ια ότ ι η ανθρωπότητα σταμα ­ ά τ ή θα σταματή σε ι να εξελίσσετα ι · ε ίνα ι προφαν ές ότι αυτό ισχύ ε ι στο πολιτ ισμ ικό πεδίο κα ι , παρά την έλλε ι­ Ψη άμεσων αποδ ε ίξεων που βεβ α ιώ νουν ότ ι η β ιολογική

1 34

CLAUDE LEVI -STRAUSS

ε ξέλιξη -που μόνο μακ ροπρ όθεσμα αποδ εικνύ εται- πα­ ραμένει, οι στεν ές σχέσεις που δ ιατηρε ί μεταξύ ανθρ ώ ­ που και πολιτισμική ς εξέλιξης εγγυώνται ότι, αν αυτή ε­ δώ ε ίναι παρούσα, η άλλη πρ έπει αναγκαστικά να συνε­ χιστε Ι Η φυσική ό μως επιλογή δ εν μπορ ε ί να κ ρ ιθ ε ί α­ ποκλειστικά με βάση το μεγαλύτερ ο πλεονέ κτημα που πρ οσφ έρ ει στην αναπαρ αγωγή ενό ς ε ίδ ους δ ιότι, αν αυ­ τό ς ο πολλαπλασιασμ ός καταστρ έφει μια απαρα ίτητη ι­ σορρ οπ ία με αυτό που σή μερ α ονομ άζουμε οικοσύ στημα και το οπο ίο πρ έπει πάντα να βλέπουμε στην ολότητά του, μπορε ί να αποδ ειχτε ί καταστροφικό ς για το ιδ ια ίτε­ ρ ο ε ίδος που έβλεπε σ' αυτόν το κ ρ ιτή ριο και το τίμημα της επιτυχίας του. Ακό μη κι αν υπο θέ σουμε ότι η αν­ θ ρ ωπότητα συνειδητοποιε ί τους κινδύνους που την απει­ λο ύν, καταφ έρνει να τους ξεπερ άσει και να γ ίνει κυ­ ρ ίαρχη του β ιολογικού μέλλοντό ς της, δ ε γίνετα ι κατα­ νοητό με ποιον τρ όπο η συστηματική πρακτική εφαρμο­ γή της ευγονική ς θ α απαλλασσόταν από το δίλημμα που την απειλε ί : ε ίτε σφάλλει, κι έχει κάνει εντελώς δ ιαφο­ ρ ετικά πρ άγματα απ' ό ,τι σχεδίαζε, ε ίτε έχει επιτυχία κα ι, κα θώς τα προϊόντα ε ίναι ανώτερ α από τους δημι­ ουργο ύ ς τους, αυτο ί ανακαλύ πτουν αναπό φευκτα εδώ ότι έπρεπε να κάνουν κάτι άλλο απ' ό ,τι έκαναν, δη λα­ δή τους ίδ ιους. Ο ι σκέψ εις που προηγήθηκαν προσθέτουν επομ ένως συμπληρ ωματικού ς λόγους στις αμφιβ ολίες που μπορ ε ί να έχει ο εθνολόγος σχετικά με την ικανότητά του να ε­ πιλύσει μόνος του, και ε ξοπλισμένος με τα εφόδ ια μόνο' της επιστή μης του, τα προ βλή ματα που τ ίθ ενται από τον αγώνα κατά των φυλετικών προκαταλήψ εων' εδώ και δ εκαπέντε περ ίπου χρόνια, συνειδητοποιε ί περισσότερο ότι αυτά τα προ βλή ματα αντικατοπτρ ίζουν στην ανθρ ώ ­ πινη κλίμακα ένα πολύ πιο μεγάλο πρ όβλημα, η λύση

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

1 35

του οπο ίου ε ίναι ακό μη πιο επε ίγουσα -αυτό των σχέσε­ ων μεταξύ του αν θρώπου και των άλλων έ μβ ιων ειδών-, και δ ε θ α χρησ ίμευε σε τίποτε ο ισχυρισμός για την επ ί ­ λυσή του στο πρώτο επ ίπεδο αν δ εν ασχολο ύ μασταν ε­ π ίσης μ' αυτό και στο άλλο επ ίπεδο · τό σο πολύ ε ίναι α­ λήθ εια ότι ο σεβ ασμό ς που ευχό μαστε να ε ξασφαλίσου­ με από τον άν θρωπο απέναντι στους ομο ίους του ε ίναι μόνο μια ιδ ια ίτερη περ ίπτωση του σεβ ασμο ύ που θ α έ �' πρεπε να αισθάνεται για όλες τις μορφέ ς ζωής. Απομο -' νώνοντας τον άν θ ρωπο από την υπόλοιπη δημιουργ ία, προσδ ιορ ίζοντας πολύ στενά τα ό ρια που τον χωρ ίζουν από αυτή , ο δ υτικό ς πολιτισμό ς, που κληρονό μησε την αρχαιότητα και την Αναγέννηση, τον στ έρησε από ένα προστατευτικό μ έσο και, όπως αποδ εικν ύ ει η εμπειρ ία του προηγού μενου και αυτού του αιώ να, τον ε ξέ θ εσε χω­ ρ ίς επαρκή άμυνα σε επιθ έσεις που υποθάλπονται μέσα στην ίδ ια οχυρή θέση . Ε π έτρεψ ε να απο βλη θο ύν, εκτός των αυ θ α ίρετα χαραγμ ένων συνόρων, τμή ματα κάθ ε φο­ ρά πιο κοντιν ά σε μια ανθ ρωπότητα στην οπο ία μπο­ ρού σαμε τόσο ευκολότερα να αρνη θ ο ύ με την ίδ ια αξιο­ πρέπεια που έχει η υπόλωπη, ώ στε ε ίχαμε λησμονήσει ό ­ τι , αν ο άνθ ρωπος ε ίναι αξιοσέβ αστος, ε ίναι πρώτα πρώ ­ τα ως έ μβιο ον μάλλον παρά ως άρχοντας και κύριος της δημιουργίας: πρώτη αναγνώ ριση που τον ανάγκασε να αποδ ε ίξει το σεβ ασμό του απ έναντι σε όλα τα έ μ β ια ό ­ ντα. Από αυτή την άποψη, η β ουδ ιστική Άπω Ανατολή παραμ ένει παρακαταθή κη εντολών από τις οπο ίες θ α ευ­ χό μασταν να συνεχίσει ή να μ άθ ει να εμπν έ εται η αν­ θ ρωπότητα στο σύνολό της. Τέλος, υπάρχει ένας τελευταίος λόγος για τον οπο ίο ο ε θνολόγος δ ιστάζει, όχι β έβ α ι α να αγωνιστε ί κατά των φυλετικών προκαταλήψ εων -δ ιότι η επιστή μη του έχει ή ­ δη συνε ισφέρει σε μεγάλο βαθ μό σ' αυτό τον αγώνα , και

1 36

CLAUDE LEVI -STRAUSS

συνεχίζε� κω θα συνεχ(σε � ακό μη να το κάνε ι-, αλλά να π �στ έΨε�, όπως τον προτρέπουν να κάν ε � πολύ συχνά , ό ­ τ � η δ�άδoση της γνώσης κα � η ανάπτυ ξη τ ης επ�κo�νω­ νίας μεταξύ των αν θ ρώπων θ α πετύχουν μ Lα μ έρα να τους κάνουν να ζουν πο λύ αρμoν�κά , απoδ εχό μενo� κω σεβό μενo� τη δ�αφoρ ά τους. Στη δ�άρκε �α αυτ� ς της με­ λέτης υπoγρά μμ �σα κατ' επανάλη ψη ότ � η πρooδ ευτ �κ� συγχών ευση πλη θ υσμών o� o πoίo� ως τώ ρα �τ αν χωρ �­ σμένo� λόγω της γεωγραφ �κ�ς απόστασης, καθώς κω λό ­ γω γλωσσ �κών κα � πoλ�τ �σμ�κών εμποδίων , χαρακτ� ρ �ζε το τ έλος ενό ς κό σμου που �ταν ο κόσμος των ανθ ρώ πων γ�α εκατοντ άδ ες χ�λ�ετ ίες, τότε που ζο ύ σαν σε μικρ έ ς ο ­ μάδ ες για μεγάλο δ ιάστημα χωΡLσμ ένες η μια από την άλλη κω που καθ εμ �ά εξελισσόταν με δLαφορεηκό τρό ­ πο, τόσο στο βωλογLκό ό σο κα � στο πολιησμ Lκό πεδίΟ . ΟL αναστατώ σε ις που πρo κλ�θηκαν από τον αναπτυσσό με­ νο βωμηχαν ικό π oλ�τισμό , η αυξανό μενη ταχύτητα των μ έσων μεταφοράς κα � επ�κo�νωνίας γκρ έ μισαν αυτά τα εμπ όδ�α . Σ υγχρ όν ως εξαντλ�θηκαν οι ευκαιρ ί ες που προσφέρονταν ώ στ ε να δoκ �μαστoύν νέοι γεν εΤLκο ί συν­ δ υασμο ί κω ΠOλ�τισμικέ ς εμπειρ ίες. Ό μως δ εν μπορού με να προσποιού μαστ ε ότι, παρά την επε ίγουσα πρακτ ικ� αναγκαιότητ ά του κω τους υ ψηλο ύ ς η θ ικο ύ ς σκοπο ύ ς που θέτ ε L , ο αγώνας εναντ ίον όλων αυτών των μορφών δ�άκρ �σης συμμετέχει σ' αυτό το ίδ ιο κ ίνημα που παρα­ σύρε � την ανθρωπότητα προς έναν παγκόσμιο πολLτ �σμό , καταστροφέ α εκε ίνων των παλιών ιδ ιωτ ερoτ�των στ �ς ο­ πο ίες αν� κει η τιμ� ότ � δημω ύ ργησαν ΤLς αισθηΤLκέ ς κω πνευμαηκές αξίες που δίνουν στη ζω� το νόημά της κα ι τ �ς οπο ίες περισυλλέγουμε με επιμ έλεια στις β ιβλω θ� κες κω τα μουσε ία επε �δ� ωσθ ανό μαστε όλο κα � λ�γότερo βέβ αιοι ότ ι ε ίμαστ ε σε θέση να παράγουμε ε ξίσου προ­ φανε ίς αξίες.

ΦΤΛΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

1 37

Αναμφ ίβ ολα ξεγελιό μαστε με το όνειρο ότι μια μ έρα η ισότητα και η αδ ελφοσύνη θ α κυριαρχή σουν ανάμεσα στους ανθρ ώπους χωρ ίς να τε θ ε ί σε κ ίνδ υνο η ποικιλο­ μορφ ία τους. Αλλά η ανθρωπότητα δ εν το πα ίρν ει από ­ φαση να γίνει στε ίρα καταν αλώτρια των μοναδ ικών α ­ ξιών που μπό ρ εσε να δημιουργή σει στο παρ ελθόν , ικανή μόνο να γεννήσει νόθ α έργα, χοντροκομμένες και παιδ ι� κ ές εφευρ έσεις θ α πρ έπει να ξαναμάθ ει ότι κάθ ε αλη θ ι":' νή δημιουργία προϋπο θέτει μια ορισμένη αδ ιαφορ ία στΗV επ ίκληση άλλων αξιών, που μπορούν να φτάσουν ως την από ρριψή τους, αν όχι και ως την άρνησή τους. Διότι δ εν μπορού με συγχρόνως να δ ιαλυό μαστε μ έσα στην από ­ λαυση του άλλου, να ταυτιζό μαστε μαζί του και να πα­ ραμ ένουμε δ ιαφορετικοΙ Πλή ρως επιτυχημ ένη, η ολοκλη ­ ρωτική επικοινωνία με τον άλλο καταδ ικάζει, λίγο πολύ β ρ αχυπρόθ εσμα, την πρωτοτυπία της δ ι κή ς του και της δ ική ς μου δημιουργίας. Ο ι μεγάλες δημιουργικ ές εποχές υπή ρξαν εκείνες κατά τις οπο ίες η επικοινωνία ε ίχε γίνε ι επαρκή ς τό σο ώ στε οι απομακρυσμ ένοι ετα ίρο ι να αυ­ ξάνονται, χωρ ίς ωστόσο να ε ίναι αρκετά συχνή και τα­ χε ία τόσο ώστε τα απαρα ίτητα εμπόδ ια μεταξύ των α­ τό μων όπως και μεταξύ των ομ άδων ν α ελαττώνονται σε σημε ίο που πολύ εύ κολες ανταλλαγές να ε ξισώνουν και ν α καλύπτουν τη δ ιαφορά τους. Η ανθρωπότητα β ρ ίσκεται λοιπόν εκτε θ ειμ ένη σε ένα δ ιπλό κ ίνδ υνο, την απειλή του οπο ίου εκτιμούν με ό μοιο τρό πο ο ε θνολόγος και ο βιολόγος. Π επεισμ ένοι ότι η πο­ λ ιτισμική και η οργανική ε ξέλ ιξη ε ίν αι αλλη λένδ ετες, γ νωρίζουν βεβα ίως ότι η επιστροφή στο παρελθόν ε ίναι αδύνατη, αλλά επ ίσης ότι ο δρό μος στον οπο ίο οι άν ­ θ ρωπο ι προς το παρόν είναι ενταγμ ένοι συσσωρεύει τό ­ σο μεγάλες εντάσεις, ώ στε τα φυλετικά μ ίση να προ­ σφέ ρουν μια πολύ φτωχή εικόνα του καθ εστώτος ο ξυμ έ -

138

CLAUDE LEVI -STRAUSS

νης μ Lσαλλοδο ξΙας που εν έχε L τον κ Ινδ υνο να εγκαθLδρu­ θ ε Ι αύ ρω, χωρ Ις μ άλLστα να χρε Lαστε Ι να του χρησψέ ­ ψ ουν OL εθν Lκές δLαφορ ές ως πρόσχημα . nα να uπερν L­ κήσουν αυτο ύς τους ΚLνδύνο uς, εκεΙνους του σή μερα κα� τους άλλους, πω επ Ιφοβ ους ακό μη, ενός κονΤLνο ύ μ έλλο ­ ντος, πρέπε L να μας πεΙσουν όΤL OL λόγΟL τους εΙνω πο ­ λύ β αθύτερΟL από εκεΙνους που αποδΙδοντω απλώς στην άγνΟLα κω σΤLς προκαταλήψεLς: μπορο ύ με να στηρ Ιξου '" με τις ελπ Ιδ ες μας μόνο σε μ ια αλλαγή της πορε ίας της Lστορ Ιας, η οποΙα ε Ινω ακό μη πω δύσκολη από την εξα­ σφάλLση μ Lας προόδου στην πορεΙα των Lδ εώ ν.