ΕΜΠΕΔΟΚΛΗΣ 1.ΤΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ «Τα έργα του ΠΕΡΙ ΦΥΣΕΩΣ και ΚΑΘΑΡΜΟΙ φτάνουν σε έκταση τους 5000 στίχους , ενώ ο ΙΑΤΡΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ τους 600 . Για τις τραγωδίες μιλήσαμε πιο πάνω» (Διογένης Λαέρτιος) «Τα σωζόμενα αποσπάσματα προέρχονται από τα ποιήματα που ονομάστηκαν (αλλά μάλλον όχι από τον ίδιο τον Εμπεδοκλή ) Περί Φύσεως και Καθαρμοί . Αν πιστέψουμε το παραπάνω , οι στίχοι που σώζονται από το Περί Φύσεως αντιπροσωπεύουν λιγότερο από το ένα πέμπτο του αρχικού ποιήματος , ενώ από το Καθαρμοί σώζεται ένα ακόμη μικρότερο τμήμα . Πάντως , τα αποσπάσματα που σώζονται από το έργο του Εμπεδοκλή είναι εκτενέστερα από οποιουδήποτε άλλου προσωκρατικού , γι’ αυτό και μπορούμε να στηρίξουμε την ερμηνεία μας σε γερή βάση … Η απόφαση του Εμπεδοκλή να γράψει σε εξάμετρους εξηγείται ευκολότερα από εκείνη του Παρμενίδη . Σύμφωνα με τα λόγια του Θεόφραστου ο Εμπεδοκλής ήταν ζηλωτής του Παρμενίδη . Τα αποσπάσματα που σώζονται από το Περί Φύσεως δείχνουν ότι , στους τομείς της και της κοσμολογίας , ήταν βαθιά ζυμωμένος με τη σκέψη του Παρμενίδη , μερικά στοιχεία της οποίας δεχόταν και άλλα απέρριπτε ∙ στους στίχους του Εμπεδοκλή υπάρχουν φραστικοί απόηχοι του ποιήματος του Παρμενίδη και έμμεσες νύξεις γι’ αυτό … Ο Εμπεδοκλής , όπως ο Παρμενίδης , προσπάθησε να επωφεληθεί από το διδακτικό κύρος που κατά παράδοση είχε το έπος … Οι περισσότεροι αναγνώστες , συμφωνώντας με τον Πλούταρχο και διαφωνώντας με τον Αριστοτέλη , θαυμάζουν τα ποιητικά προσόντα του Εμπεδοκλή … Ο Εμπεδοκλής εκμεταλλεύθηκε το μέσο που διάλεξε για να εκφράσει το σύνθετο όραμα του για τον κόσμο , χρησιμοποιώντας ιδιαίτερα δύο τεχνάσματα : μια πρωτότυπη εφαρμογή της ομηρικής τεχνικής των επαναλαμβανόμενων στίχων και ημίστιχων και μια εξίσου ιδιόμορφη χρήση της παρομοίωσης και της μεταφοράς.» (ΟΙ ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ – KIRK-RAVEN-SCHOFIELD , σελ. 290,291) 2.Η ΜΕΓΑΛΗ ΑΔΥΝΑΜΙΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΓΝΩΣΗΣ «Στενά τα όρια των δυνάμεων του ανθρώπου και πολλά τα δεινά που στομώνουν τη σκέψη του . Ένα τόσο δα κομμάτι της ζωής βλέπουν οι άνθρωποι όσο ζουν , κι ύστερα , γοργοθάνατοι , πετούν σαν καπνός , σίγουροι μόνο γι’ αυτό που σύντυχε ο καθένας τους καθώς πλανιούνται εδώ κι εκεί ∙ ποιος τάχα καυχιέται πως βρήκε το όλο ; Αυτά δεν γίνεται έτσι να τα δουν οι άνθρωποι , μήτε να τ’ ακούσουν , μήτε με το νου να τα’ αδράξουν . Εσύ λοιπόν , αφού ήρθες ως εδώ , θα μάθεις πως μακρύτερα να φτάσει δεν μπορεί η διάνοια του θνητού »
1
(Σέξτος , Προς μαθηματικούς) (ΟΙ ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ – KIRK-RAVEN-SCHOFIELD , σελ. 292) 3.ΤΑ ΤΕΣΣΕΡΑ ΡΙΖΩΜΑΤΑ , Η ΦΙΛΟΤΗΤΑ και η ΦΙΛΟΝΙΚΙΑ «Άκουσε πρώτα τις τέσσερις ρίζες όλων των πραγμάτων : Ο λαμπρός Ζευς , η ζωοδότρα Ήρα , ο Αιδωνεύς Κι η Νήστις , που με τα δάκρυα της ποτίζει τους θνητούς κρουνούς» (Αέτιος) «Η Νήστις είναι ολοφάνερα το νερό , αλλά για την ταυτότητα των άλλων τριών θεοτήτων υπήρχαν διαφωνίες ακόμη και στην αρχαιότητα . Ο Θεόφραστος , όπως φαίνεται , ταύτιζε τον Δία με τη φωτιά , την Ήρα με τον αέρα και τον Αιδωνέα (δηλαδή τον Άδη) με τη γη» «Επιπλέον , ήταν ο πρώτος που είπε ότι τα υλικά στοιχεία είναι τέσσερα » (Αριστοτέλης , Μετ.) (ΟΙ ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ – KIRK-RAVEN-SCHOFIELD , σελ. 294) «Η επιχειρηματολογία του για τα τέσσερα στοιχεία που διάλεξε : » «Μα έλα , δες τα όσα μαρτυρούν του λόγου μου την αλήθεια , αν ίσως πριν του έλειπε η ομορφιά : τον ήλιο τον ολόλαμπρο , που πυρπολεί το βλέμμα , όλα τα’ αθάνατα που λούζονται στου ήλιου τις αχτίδες , τη σκοτεινή και δροσερή βροχή , που είναι μέσα σ’ όλα . Κι από τη γη αναβλύζουν πράγματα ριζωμένα και στερεά . Στο μίσος , όλα διαφέρουν στη μορφή και είναι χωρισμένα , μα στην Αγάπη συνάζονται και ποθούνε το ‘να τ’ άλλο . Απ’ αυτά βγαίνουν όλα όσα ήταν , είναι και θα είναι στο μέλλον , βλάστησαν δέντρα κι άντρες και γυναίκες , θηρία και πουλιά και νερόθρεφτα ψάρια , και οι θεοί οι μακρόβιοι , οι πρώτοι στις τιμές . Γιατί μοναχά αυτά υπάρχουν , αλλά διατρέχοντας το ένα το άλλο γίνετ’ η όψη τους αλλιώτικη . Τόσο τα αλλάζει το μείγμα » (Σιμπλίκιος , εις Φυσικά) (ό.π. , σελ. 301) «Και έφερε ένα γλαφυρό παράδειγμα , για να εξηγήσει πως από τα ίδια πράγματα γίνονται διάφορα άλλα : Όπως όταν στολίζουν τα’ αναθήματα οι ζωγράφοι , άνδρες επιδέξιοι και γοργόστροφοι στην τέχνη τους , όταν πιάνουν στα χέρια τους πολύχρωμες βαφές , αρμονικά ανακατεύοντας περισσότερο από τη μια , λιγότερο από την άλλη , φτιάχνουν μορφές που μοιάζουν μ’ όλα , δέντρα και άντρες και γυναίκες , θηρία , πουλιά και νερόθρεφτα ψάρια και θεούς μακρόβιους , πρώτους στις τιμές . Μη σε πλανέψει λοιπόν η απάτη και φανταστείς πως άλλη είναι η πηγή των αμέτρητων θνητών πραγμάτων που γύρω βλέπεις , παρά βάλ’ τα καλά στο νου σου αυτά , γιατί θεού το λόγο άκουσες » (Σιμπλίκιος , εις Φυσικά)
2
(ό.π. , σελ. 301)
«Κι αυτή η εναλλαγή δεν έχει τελειωμό : άλλοτε η Αγάπη (Φιλότης) ενώνει τα πράγματα και τα κάνει ένα , κι άλλοτε η έχθρα της Φιλονικίας (Νείκεος ) τα χωρίζει . Έτσι λοιπόν , όσο έχουν μάθει να γίνονται ένα από πολλά κι όταν το ένα διασπάται να γίνονται πάλι πολλά , τόσο γεννιούνται και δεν έχουν σταθερή ζωή ∙ όσο όμως δεν τελειώνει η αδιάκοπη εναλλαγή τους , τόσο υπάρχουν πάντα απαράλλαχτα στου κύκλου την πορεία» (Σιμπλίκιος , εις Φυσικά) (ό.π. , σελ. 295) «Οι οντότητες που ενέχονται στον κύκλο της αλλαγής είναι οι τέσσερις ρίζες , ενώ η Αγάπη και η Φιλονικία είναι οι κινητήριες δυνάμεις του κύκλου … Η αντίληψη του Εμπεδοκλή για την αέναη επανάληψη αποκαλείται μερικές φορές «κοσμικός κύκλος του Εμπεδοκλή» … » (ό.π. , σελ. 296,297)
4.Η ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΦΥΣΙΚΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ του ΕΜΠΕΔΟΚΛΗ και ο ρόλος της ΤΥΧΗΣ «Ο Εμπεδοκλής υποστήριζε ότι οι πρώτες γενέσεις των ζώων και των φυτών δεν ήταν ολοκληρωμένες , αλλά τις συνιστούσαν χωριστά μέλη που δεν ήταν συναρθρωμένα ∙ οι δεύτερες , που προέκυψαν από τη σύναψη αυτών των μελών , ήταν σαν τα πλάσματα που βλέπουμε στα όνειρα μας ∙ οι τρίτες έδωσαν ολοφυείς μορφές ∙ και οι τέταρτες γενέσεις δεν προέκυψαν πια από ομοιογενείς ουσίες , όπως λόγου χάρη η γη και το νερό , αλλά από την ανάμειξη , που σε μερικές περιπτώσεις ήταν αποτέλεσμα της συμπύκνωσης της τροφής τους και σε άλλες έγινε επειδή η γυναικεία ομορφιά διέγειρε την σεξουαλική ορμή ∙ και τα διάφορα είδη ζώων ξεχώρισαν το ένα από το άλλο με βάση την ποιότητα του μείγματος » (Αέτιος) (ΟΙ ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ – KIRK-RAVEN-SCHOFIELD , σελ. 311) «Εδώ πολλές βλάστησαν μορφές χωρίς αυχένα , μπράτσα γυμνά πλανιόνταν χωρίς ώμους , μάτια τριγύριζαν μονάχα , ψάχνοντας να βρουν μέτωπα » (Αριστοτέλης , Περί ουρανού - Σιμπλίκιος , Περί ουρανού ) (ό.π. , σελ. 311) «Μα καθώς τα θεία στοιχεία όλο κι έσμιγαν το ένα με το άλλο , τούτα τα πράματα κολλούσαν όπως τύχαινε να ανταμώσουν , κι άλλα πολλά πλάι σ’ αυτά γεννιόνταν ολοένα» (Σιμπλίκιος , Περί ουρανού) (ό.π. , σελ. 312)
3
«Γεννήθηκαν πολλά πλάσματα με δυο πρόσωπα και δυο στέρνα , βόδια με φάτσα ανθρώπου , ενώ ξεπρόβαλαν και άνθρωποι με κεφάλι βοδιού , πλάσματα με φύση αρσενικοθήλυκη και με στείρα μέλη» (Αιλιανός , Περί ζώων ιδιότητος) (ό.π. , σελ. 312) «Στις περιπτώσεις λοιπόν που όλα έγιναν έτσι όπως θα συνέβαινε αν υπήρχε κάποια σκοπιμότητα , αυτά τα πλάσματα επιβίωσαν , γιατί έτυχε να έχουν συσταθεί με τον κατάλληλο τρόπο ∙ όσα όμως δεν είχαν συσταθεί έτσι , χάθηκαν και εξακολουθούν να χάνονται , όπως λέει ο Εμπεδοκλής για τα βόδια με ανθρώπινο πρόσωπο» (Αριστοτέλης , Φυσικά ) (ό.π. , σελ. 312) «Η γένεση ανάγεται στην ουσία , δεν ανάγεται η ουσία στην γένεση . Γι’ αυτό και είχε άδικο ο Εμπεδοκλής όταν είπε ότι πολλές ιδιότητες τις έχουν τα ζώα επειδή έτσι έτυχε να γεννηθούν , λόγου χάρη ότι η ραχοκοκαλιά τους είναι τέτοια επειδή έτυχε να σπάσει στο στρίψιμο » (Αριστοτέλης , Περί ζώων μορίων) «Ο Αριστοτέλης διαφωνεί με την άποψη του Εμπεδοκλή για την σημαντική συμβολή της τύχης στην εξήγηση κανονικών βιολογικών φαινομένων . Εμείς αντίθετα θα τον επαινούσαμε γιατί υπήρξε ο πρώτος στοχαστής που κατάλαβε ότι η βιολογία , για να εξηγήσει τα φαινόμενα που μελετά , δεν χρειάζεται μόνο οργανωτικές αρχές , αλλά και τον παράγοντα τύχη » (ό.π. , σελ. 315)
5.ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΕΜΠΕΔΟΚΛΗ ΣΤΙΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΗΣ ΓΕΝΝΗΣΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ «Άλλο πάλι θα σου πω : απ’ όλα τα θνητά , κανένα δε γεννιέται , ούτε τελειώνει με τον επάρατο θάνατο . Υπάρχει μόνο ανάμειξη κι’ ανταλλαγή των αναμειγμένων , και γέννηση είναι το όνομα που ‘δωσαν σ’ αυτές οι άνθρωποι» (Πλούταρχος , Προς Κολώτην) – ό.π. σελ.298 «Κι’ όταν (οι ρίζες) ξεπροβάλλουν στ’ ανθρώπου τη μορφή αναμειγμένες , ή στη μορφή του γένους των θηρίων ή των φυτών ή των πολιών , τότε μιλούν για γέννηση οι άνθρωποι . Όταν όμως χωρίζουν , θάνατο θλιβερό το λένε αυτό . Δεν τα ονομάζουν όπως πρέπει , αλλά εγώ συμμορφώνομαι με το έθιμο» (Πλούταρχος , Προς Κολώτην) - ό.π. σελ.299 «Ανόητοι , γιατί οι σκέψεις τους μακριά δεν φτάνουν , αφού νομίζουν πως ότι πριν δεν υπήρχε γεννιέται και πως κάτι πεθαίνει κι’ ολότελα αφανίζεται» (Πλούταρχος , Προς Κολώτην) - ό.π. σελ.299
4
«Γιατί είναι αδύνατο να γεννηθεί κάτι απ’ αυτό που δεν υπάρχει , και είναι ακατόρθωτο και ανήκουστο να εκμηδενίζεται αυτό που υπάρχει ∙ γιατί όπου και να το βάλεις , εκεί θα είναι για πάντα» (Αριστοτέλης , Περί Μελίσσου , Ξενοφάνους και Γοργίου) - ό.π. σελ.299 «Ένας σοφός τέτοια πράγματα δεν θα τα έβαζε με το νου του πως , όσο ζουν αυτό που λέγεται ζωή , υπάρχουν και παθαίνουν πολλά καλά και κακά , ενώ πριν σχηματισθούν κι’ αφού διαλυθούν δεν υπάρχουν» (Πλούταρχος , Προς Κολώτην) - ό.π. σελ.300 «Αυτό το απόσπασμα υπαινίσσεται το δόγμα της μετενσάρκωσης που αναπτύσσεται στους ΚΑΘΑΡΜΟΥΣ» ό.π. σελ.300
5
