Αρχαία_Ελληνική_Γραμματεία_Προσωκρατικοί-Εμπεδοκλής____2000

Το εισαγωγικό κείμενο για τον Εμπεδοκλή είναι του Κωστή Παλαμά και εδώ μεταφέρεται στη σημερινή γλώσσα.

ΕΜΠΕΔΟΚΛΗΣ. Έ ν α ς από τους επιφανέστερους αντι προσώπους της λεγόμενης προσωκρατικής φιλοσοφίας. Γεννήθηκε στον Ακράγαντα γύρω στο 495 π . Χ . και πέθανε το 4 3 5 . Άκμασε σε περίοδο κατά την οποία η ελληνική σκέψη, όσο κι αν επενήργησαν πάνω της εξωτερικές επιδράσεις, όπως υποστηρίζουν κάποιοι συγ γραφείς, από την Αίγυπτο και την πιο μακρινή Ανατολή, εμφανίζει εκθαμβωτική λάμψη μέσα από την ακτινοβολία των προσω-κρατικών διανοητών. Τους απασχολούν τα μεγάλα, αιώνια, ακατάλυτα προβλήματα της γνώσης, χωρίς να τους απομακρύνουν από την πολυμερή φρο ντίδα της πρακτικής ζωής. Θαλής, Αναξίμανδρος, Ξενο φάνης, Παρμενίδης, Ηράκλειτος, Πυθαγόρας, Αναξαγόρας, Εμπεδοκλής και άλλοι υποδεέστεροι. Στοχαστές ταυτο χρόνως και πολιτικοί άνδρες, κυβερνήτες και προφήτες, πνεύματα καθολικών τάσεων, πρωταθλητές της θεωρίας και της δράσης. Ο Εμπεδοκλής, εγγονός Ολυμπιονίκη, του ομωνύμου του, γιος του Μέτωνα, πρωταγωνιστή στις πολιτικές διαμάχες του τόπου, που κατέλυσε την αριστοκρατική τυραννία, συνεχίζει και συμπληρώνει το έργο των προ γόνων του. Όταν η μερίδα των ολιγαρχικών φάνηκε να

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

επανακτά την ισχύ της, επιτίθεται εναντίον της, κήρυ κας και προστάτης των δικαιωμάτων του λαού. Επανι δρύει τη δημοκρατία. Λέγεται μάλιστα ότι του προσέφε ραν το βασιλικό στέμμα, αλλά το απέρριψε με περιφρό νηση. Με αυτή του τη χειρονομία θυμίζει μια ανάλογη χειρονομία του εφάμιλλου του στη φιλοσοφία Ηράκλει του. Αλλά, όπως ο Εφέσιος φιλόσοφος, έτσι και ο Ε μ π ε δοκλής, δοκίμασε την αστάθεια των φρονημάτων του όχλου. Χάνει τη δημοτικότητα του, εκπατρίζεται και καταφεύγει στην Πελοπόννησο. Εκεί χάνονται τα ίχνη του. Στον Ακράγαντα δεν επέστρεψε ποτέ. Φαίνεται ότι πέθανε εκεί, στην Πελοπόννησο. Δεν διασώζεται καμία ακριβής μαρτυρία για το τέλος της ζωής του, για το οποίο κυκλοφόρησαν ποικίλες μυθικές διαδόσεις. Είπαν ότι έπεσε από το άρμα και σκοτώθηκε, ότι εξαφανίστη κε κατά τη διάρκεια ενός συμποσίου όπου είχε καλέσει τους φίλους του, μετά από τη θυσία που πρόσφερε στους θεούς, ότι αποθεώθηκε ανεβαίνοντας στον Όλυμπο, ότι κρεμάστηκε για ν' αυτοκτονήσει, ότι από γεροντική α δυναμία γλίστρησε στη θάλασσα και πνίγηκε. Αλλά ο θρύλος που εντονότερα κυρίευσε τη φαντασία αρχαίων και νεοτέρων ήταν ότι πήδησε στον κρατήρα της Αίτ νας, εξαϋλωμένος και καθαρμένος από τη φωτιά. Ως απόδειξη της αυτοθυσίας του εκβράστηκε από το ηφαί στειο το υπόδημα του. Όλα επινοήσεις και παραδόσεις ευφάνταστων πανηγυριστών και στενοκέφαλων χλευα στών της πολύτροπης πανσοφίας του Εμπεδοκλή, που γοητεύει τους ανθρώπους. Διότι εμφανιζόταν παντού και ασκούσε την περίφημη χάρη του, δραστήριος πολιτικός, τολμηρός

φιλόσοφος,

χρυσόστομος

ρήτορας,

μεγαλε

πήβολος μηχανικός, πανεπιστήμων ερευνητής, γιατρός, θεόσοφος, μουσικός, θαυματοποιός, μάγος, κύριος όλων των ειδών του λόγου, ευρετής της ρητορικής, όπως τον

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

αποκαλεί ο Αριστοτέλης, ραψωδός, υμνωδός, όπως ο ίδιος αποκαλεί τους ποιητές, ιερέας, προφήτης. Σύμφωνα με τις δοξασίες του περί μετενσάρκωσης, ήταν κι ο ίδιος, όπως δηλώνει, δαίμονας που έπεσε σε βαρύ αμάρτημα, ξέπεσε από τη θεϊκή φύση του και πέ ρασε διαδοχικά από σώμα ζώου, φυτού και ανθρώπου, περιπλανώμενος στο σύμπαν, θυμίζοντας παραδόξως τον στίχο του Λαμερτίνου, «άνθρωπος, θεός ξεπεσμένος που τους ουρανούς θυμάται», προορισμένος όμως, αργά ή γρήγορα, να ξαναπάρει την αρχική του φύση, όπως κά που ένας απ' τους ποιητές της εποχής μας μας μεταφέ ρει τον φλογερό λογισμό του με τον στίχο: «Χαίρετε, ζω μ' εσάς θεός, άνθρωπος πια δεν είμαι!» Αναμφίβολα, κύρια φιλοδοξία του Εμπεδοκλή δεν ήταν η αναγνώριση της φιλολογικής, θα λέγαμε, ευφυΐας του, όσο η παραδοχή από τους ανθρώπους, ως πραγματικής αποστολής του, της προφητικής και ιερατικής, της μυ στηριακής, με μια λέξη, δράσης του, σύμφωνα με το παράδειγμα του Πυθαγόρα, του Επιμενίδη και άλλων αποστόλων πριν από αυτόν, αν ίσως δεν αποτελούν α πλώς ρητορικά σχήματα και ποιητικούς πόθους όσα φαίνεται να παραδίδει για τον εαυτό του στα σωζόμενα αποσπάσματα των έργων του. Τονίζει ότι κατευνάζει και διεγείρει τους ανέμους, γι' αυτό και οι σύγχρονοι του τον αποκαλούσαν, προφανώς σκωπτικά, «κωλυσανέμαν» και «άλεξανέμ,αν»- ότι θεραπεύει τις αρρώστιες και τα γηρα τειά, ότι επαναφέρει νεκρούς στη ζωή· ότι τον τιμούν όλοι σαν θεό, και κάθε φορά που μπαίνει στις πόλεις, στολισμένος με κορδέλες και άνθη, οι άνθρωποι τον πε ριστοιχίζουν και ζητούν τη βοήθεια του, του φέρνουν ασθενείς να τους θεραπεύσει και τον παρακαλούν για προφητείες. Φαίνεται ότι η ζ ω ή του ήταν πολύ σεμνή και μεγα-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

λοπρεπής, ότι του απονέμονταν ύψιστες τιμές και κ υ κλοφορούσαν διαδόσεις για εξαίρετες πράξεις του και θαύματα. Αλλά γι* αυτόν ακριβώς τον λόγο τον κ α τ η γορούσαν για κομπορρημοσύνη, και τον στιγμάτισαν ως αγύρτη κάποιοι που, αδυνατώντας να κατανοήσουν τις απαράμιλλες εκδηλώσεις υψηλών και θεόπνευστων πνευ μάτων, δεν βρίσκουν προχειρότερο όνομα να τα χαρα κτηρίσουν από εκείνα του αγύρτη. Ανάλογα και στις μέρες μας κάποιοι πρόβαλαν την παραφροσύνη του Νί τσε ως επιχείρημα κατά της εκπληκτικής μεγαλοφυίας του, παρά τη σοφότατη αντίρρηση Ελβετού επιστήμονα ότι η ασθένεια του Νίτσε δεν μειώνει καθόλου τη σημα σία του έργου του, εφόσον η ασθένεια είναι μια ιατρική άποψη, εκεί που η ζωή λογαριάζεται με άλλες αξίες από εκείνες στις οποίες αναφέρεται ο γιατρός. Το άριστο κριτήριο της αξίας του Εμπεδοκλή είναι τα έργα του, όπως τα έβλεπαν και τα εκτιμούσαν οι εφάμιλλοι του, ισάξιοι και υπέροχοι φιλόσοφοι και ποιη τές των παλαιών και —ίσως περισσότερο— των νεότε ρων χρόνων. Είναι τα έργα του, όπως μπορούμε να κρίνουμε και από άμεση αντίληψη από τα σωζόμενα αποσπάσματα των περίπου 3 5 0 στίχων του, αποσπά σματα λίγα αλλά οπωσδήποτε αρκετά, σε σύγκριση με τα ελάχιστα σωζόμενα σπαράγματα των άλλων προσω κρατικών. Δύο είναι τα κύρια έργα του, δύο φιλοσοφικά ποιήματα, το Περί φύσεως των όντων και οι Καθαρμοί, που εκτεί νονται και τα δύο μαζί σε πέντε χιλιάδες στίχους. Κάποια ρητορικά και ιατρικά βιβλία, που φέρονται με το όνομα του, δεν θεωρούνται γνήσια, ενώ ένας ικανός αριθμός τραγωδιών, που αποδίδονται στον Εμπεδοκλή, πιστεύε ται ότι γράφτηκαν από τον ομώνυμο εγγονό του. Ο Εμπεδοκλής είναι ο τρίτος και τελευταίος φιλόσοφος

14

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

μετά τον Ξενοφάνη και τον Παρμενίδη, που έγραψε τη φιλοσοφία του σε στίχους. Ο λόγος του Ηράκλειτου, ως γνωστόν, παρά την πινδαρική πυκνότητα και έξαρση, είναι πεζός. Η φιλοσοφία εμφανίστηκε ευθύς εξαρχής στην Ελλάδα για να ανατρέψει τις μυθικές και μαγικές δοξασίες και συνήθειες, μέσα στις οποίες ενηλικιώθηκε ο άνθρωπος υπό το κράτος της ποίησης, η οποία ήταν, όπως την είπε ο ιστορικός, «το άνθος της ζωής και της ύπαρξης του έθνους». Η φιλοσοφία ήρθε να πολεμήσει τις ιδέες του πλήθους για τον θεό και τον κόσμο και να κλονίσει την πίστη του στους ηθικούς νόμους. Γ ι ' αυτό, εύλογα χρησιμοποίησε στην αρχή τον πεζό λόγο. Αργό τερα όμως μεταχειρίστηκε τον ποιητικό λόγο και η φιλοσοφία, σαν να ήθελε, επενδύοντας με την ανθηρή χάρη της ποίησης το σοβαρό της περιεχόμενο, να συγκι νήσει ακόμα περισσότερο τις ψυχές. Περίεργο κράμα των δύο αυτών αντιλεγόμενων αντιλήψεων της αλήθειας αποτελεί το έργο του Ε μ π ε δοκλή. Σε αυτό η φιλοσοφία καταπνίγει την ποίηση, έτσι ώστε ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του να αποφαί νεται κατηγορηματικά ότι ο Εμπεδοκλής δεν έχει κανέ να άλλο κοινό με τον Όμηρο εκτός από το μέτρο, ότι είναι σωστό να ονομάζεται μάλλον φυσιολόγος παρά ποιητής, και αλλού πάλι να τον αποκαλεί όμηριχώτατον. Ο Κ. Ο. Μίλερ στην ιστορία του της ελληνικής φιλο λογίας, κατά την ωραία μετάφραση του Κυπριανού, χα ρακτηρίζει το έργο εκείνου ως «φαντασιώδες και κατά το ύφος και κατά την υπόθεση». Παρόμοια, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η ποίηση εκεί αρωματίζει απ' άκρου σε άκρο τη φιλοσοφία. Οι φυσικές θεωρίες του ποιητή-φιλοσόφου, που θυμίζουν τον νόμο της επιλογής και της επικράτησης των καλύτερων ειδών, συντέλε σαν να ονομαστεί ο Εμπεδοκλής πρόδρομος του Δαρβί-

15

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

νου και του Γ κ έ τ ε . Η σύγκριση ιδίως με τον Γ κ έ τ ε θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι προσιδιάζει πολύ περισσότερο σε κάποιον που κατόρθωσε να συνδυάσει την εξελικτική και μηχανική εξήγηση για τον κόσμο, που θα έδινε ο νηφάλιος επιστήμονας, με τη μεθυστική φαντασίωση του καλλιτέχνη. Ο Εμπεδοκλής είναι μιμητής, λένε, του προγενέστε ρου του Παρμενίδη, όπως ο Ρωμαίος Λουκρήτιος είναι μιμητής του Εμπεδοκλή. Φτάνει να εννοήσουμε τη μί μηση όχι με την αστόχαστη σημασία του όρου, με την οποία συνηθίζουμε να τον μεταχειριζόμαστε, αλλά με την ακριβή της έννοια, ως απόρροια πνευματικής συγγέ νειας. Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης θεωρούν, σύμφωνα με κάποιους, μετριότερη τη φιλοσοφική του αξία. Αλλά νομίζουμε ότι δύσκολα θα μπορούσε να αμφισβητήσει κάποιος ότι ο δεύτερος του αποδίδει ιδιάζουσα προσοχή και ότι τα ίχνη του διαφαίνονται σε πολλά σημεία των διαλόγων του πρώτου, στον

Τίμαιο, στο Συμπόσιο, στον

λόγο της Διοτίμας, και στον Σοφιστή. Άντρες που ανή κουν σε αντίθετες φιλοσοφικές σχολές, όπως οι Νεοπλα τωνικοί και οι Ατομικοί, μνημονεύουν το όνομα του με πολύ μεγάλο σεβασμό. Αλλά φλογερός υμνητής του είναι ο Λουκρήτιος. Σε 17 ξέφρενους στίχους της φιλοσοφικής εποποιίας του Περί φύσεως, όπου εξαίρεται το θαύμα, κατ' αυτόν, της πλατιάς γης και της πολυάνθρωπης χώρας της Σικελίας, ο Εμπεδοκλής υμνολογείται ως το θαύμα αυτού του θαύματος, καταπληκτικός, σεπτός, πολυτίμητος, δαιμόνιος. «Αναντίρρητα», προσθέτει ο John Burnet, «ο Εμπεδοκλής ήταν γνήσιος ποιητής, περισσό τερο ποιητής από τον Παρμενίδη. Κανείς τώρα δεν αμ φιβάλλει για την ποιητική αξία του Λουκρήτιου· κι ο Εμπεδοκλής πανόμοιος είναι μ' εκείνον». Ποια είναι όμως η ουσία της διδασκαλίας του Ε μ π ε -

16

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

δοκλή στα φιλοσοφικά του ποιήματα; Α υ τ ή , περιληπτι κότατα: Ο Ηράκλειτος διδάσκει ότι τα πάντα ρέουν. Μια μόνιμη και σταθερή ουσία, ανύπαρκτη. Ο Παρμενί δης, αντίθετα, δεν γνωρίζει τίποτα για γένεση και φθο ρά, κίνηση και μεταβολή. Αυτά είναι δοξασίες. Η αλή θεια είναι μία- το Είναι, απαρασάλευτο. Ο Εμπεδοκλής, καθώς βρίσκει ότι σοφοί είναι αυτοί που σε ένα οποιοδή ποτε μέρος του σώματος τους έχουν μέση ιδιοσυγκρα σία, έτσι βρίσκει και την αλήθεια στη μέση οδό. Σ υ γ κ ε κριμένα, γένεση και φθορά δεν υπάρχει, αλλά παράλλη λα και καθένα από τα όντα γεννιέται, φθείρεται, μετα βάλλεται, και γενικά οι καταστάσεις στο σύμπαν εναλ λάσσονται αδιάκοπα. Ως προς

την ποιότητα δέχεται

διάφορες στοιχειώδεις ουσίες, αγέννητες, άφθαρτες, αμε τάβλητες, «ριζώματα πάντων», όπως τις αποκαλεί. Είναι τέσσερα: πυρ, αιθέρας, νερό και γ η , με τα μυθολογικά ονόματα με τα οποία τα αναφέρει. Ό,τι καλούμε γέννηση των όντων είναι η ένωση των στοιχείων, ό,τι φθορά ο χωρισμός τους. Από κάθε σώμα εκπέμπονται απορροές, που εισέρχονται στους πόρους του άλλου. Όπου υπάρχει συμμετρία απορροών και πόρων, εκεί γίνεται έλξη, όπως με τον μαγνήτη και τον σίδηρο. Αλλά ποια είναι η δύναμη που ενώνει και χωρίζει; Δύο είναι οι κινητήριες δυνάμεις: η μία, που ενώνει, η φιλότης, η στοργή, η αρμονία· η άλλη, που χωρίζει, το νείκος, η διχόνοια, το μίσος. Οι δυνάμεις αυτές παριστάνονται ως ανάμεικτα στοιχεία και προσωποποιούνται μαζί ως μυθολογικές υποστάσεις. Εξίσου ανώλεθρες, πρώτες και ισχυρές, δεν βρίσκονται πάντοτε σε ισορροπία· κάποτε η μία υπερέχει της άλλης. Η φιλότης ενοποιεί τον κόσμο· ενώ το νείκος μετατρέπει την ενότητα σε πολλαπλότητα. Το τέρμα είναι αφ' ενός η τέλεια ένωση και αφ' ετέρου ο τέλειος χωρισμός, μέχρις ότου μετατραπεί η κατάσταση με μια

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

νέα κίνηση προς την αντίθετη κατεύθυνση. Η ζ ω ή του κόσμου είναι κυκλική, σε μιαν ατελεύτητη επανάληψη. Κ α ι διαγράφεται ως εξής: Επικρατεί: 1) η παντελής ένωση· 2) η μετάβαση των στοιχείων στον χωρισμό· 3) ο παντελής χωρισμός των στοιχείων

4) η επάνοδος

στην ενότητα τους. Μόνο κατά τη 2η και 4η από τις παραπάνω περιόδους είναι δυνατή ό,τι κυρίως ονομάζεται φυσική ζ ω ή , δηλαδή η διακεκριμένη ύπαρξη σύνθετων όντων, ο σημερινός κόσμος. Την κοσμογονική αρχή από την ανάμειξη όλων των στοιχείων ο Εμπεδοκλής την ονόμασε Σφαϊρον. Σε αυτόν δεν υπάρχει κίνηση αλλά κάποια μακάρια ευδαιμονία, που απέχει ελάχιστα από την ινδική νιρβάνα, λόγω της απόλυτης ηρεμίας που επικρατεί μέσα της και της πλήρους απουσίας του νείκους, αν το νείκος, εισχωρώντας βαθμηδόν και λίγο λίγο, δεν χώριζε τα στοιχεία του Σφαίρου, ο οποίος χαρακτηρίζεται ως

το

ήγεμονιχον

πυρ των

Στωικών ή

ως

ο

νοητός

χόσμος του Πλάτωνα. Ο φιλόσοφος, με λυρική έξαρση και πλήθος υψηλών νοημάτων, όπου αυτό είναι δυνατόν, ξεδιπλώνει το κοσμογονικό και κοσμολογικό του σύστημα, περιγράφει με ποιο τρόπο γεννήθηκε ο ουρανός, πώς σχηματίστηκε

η

γη,

πώς

αναπτύχθηκαν

τα

μετεωρολογικά φαινόμενα, ο ήλιος, η σελήνη, οι πλανήτες και οι απλανείς αστέρες, ο ήλιος υελώδες σώμα, η θάλασσα εξίδρωση της γης από τη θερμότητα του ήλιου, πώς εμφανίστηκαν τα φυτά και τα ζώα, και τα δύο είδη με ψυχή ανάλογη με εκείνη του ανθρώπου, πώς τα ζώα διαρθρώθηκαν αρμονικά α-πό κάθε είδους τερατωδών μορφωμάτων, πώς γεννήθηκαν από τη γη οι άνθρωποι, κ α τ ' αρχάς άμορφοι όγκοι από νερό και γ η , έπειτα Κένταυροι, Χίμαιρες, Ερμαφρόδιτοι, Σφίγγες, Τραγέλαφοι, μέχρις ότου ενανθρωπίστηκαν. Το λογικό είναι ιδιότητα των στοιχείων, γι' αυτό

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

μετέχουν όλα τα όντα («πάντα γαρ ΐσθι φρόνησιν εχειν και νοήματος αϊσαν»). Ύψιστο χάρισμα των σοφών είναι η

ευτολμία

(«θάρσει

και

τότε

δή

σοφίτης

επ

άκροισι

θοάσσεις»). Όργανο της νόησης είναι το αίμα. Όσο κα νονικότερη και δικαιότερη είναι η ανάμειξη των στοι χείων, τόσο αρτιότερη είναι η φρόνηση. Οι θρησκευτικές δοξασίες του Εμπεδοκλή έρχονται σε αντίφαση με τις αντιλήψεις του περί φύσης. Οι προ αιώνιοι δαίμονες, επίορκοι ή, ούτως ή άλλως, άδικοι, καταδικάζονται σε ελεεινή περιπλάνηση από σώμα σε σώμα, παίρνοντας όλων των ειδών τις θνητές μορφές, από το βασίλειο της ζωής στο βασίλειο του θανάτου. Ακόμα και ο ίδιος ο Εμπεδοκλής, «φυγάς αλήτης»,

εκτινάχτηκε στο

«ΰπόστεγον

θεόθεν και

άντρον»,

όπως

αποκαλεί την επίγεια κοιλάδα του κλαυθμού, μέχρις ό του " φτάσει και γι' αυτόν το πλήρωμα του χρόνου και επανακάμψει στην προηγούμενη μακαριότητα. Άριστο επεισόδιο αυτής της ζοφερής αποκάλυψης αποτελεί η περιγραφή του «χρυσού αιώνα», για τον οποίο επιφυ λάσσει τα φωτεινότερα χρώματα. Όλα ζούνε σε αυτόν ήμερα και τιθασευμένα, σε φιλική κοινωνία, ζώα, άνθρω ποι, φυτά, και βασίλισσα τους είναι η Αφροδίτη. Κυρίως στις ιδέες για το θείον, καθίσταται φανερό το απολύτως εξαϋλωμένο δόγμα του Ξενοφάνη περί θεού. Διάφορες γνώμες επικρατούν για τη σχέση των φιλοσοφημάτων του Ακραγαντίνου με τα αρχαιότερα συστήμα τα, αλλά οι περισσότεροι συμφωνούν για την ανάμειξη σε εκείνα πυθαγόρειων, ορφικών και ιδίως ελεατικών και ιωνικών στοιχείων, και σε πολλά σημεία υπολανθάνουν ως δάσκαλοι του ο Παρμενίδης και ο Ηράκλειτος και ο Πυθαγόρας και ο Ξενοφάνης, όπως συμβαίνει και με τους πιο διακεκριμένους δημιουργούς. Μελετώντας συνά γουμε ότι στις ιδέες δεν υπάρχει παρθενογένεση και πως

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καθετί πρωτότυπο δεν είναι παρά επιτυχημένη σύνθεση από μιμήσεις. Κ α ι η σύνθεση αυτή δεν εμποδίζει έναν από τους πιο φωτισμένους μελετητές της προσωκρατι κής αγίας τριάδας να αποφαίνεται, σχετικά με τη φιλο σοφία του Εμπεδοκλή, ότι συνενώνει τη βαθιά και ζοφε ρή ποίηση του ενιαίου με την περίλαμπρη και ποικιλό τροπη ποίηση του πολλαπλού, υποβάλλοντας την έκσταση και τη μελαγχολία ταυτόχρονα. Μεταξύ του σκότους της νύχτας και της γοργής εκθαμβωτικής αστραπής, η σκέψη του Εμπεδοκλή λάμπει σαν το φως της ημέρας. Ο θεός του Παρμενίδη είναι αποξηραμένος κορμός· ο κόσμος του Ηράκλειτου είναι μια δέσμη από άνθη που μαραίνονται γρήγορα. Το έργο του Εμπεδοκλή είναι το θαλερό βαθύρριζο φυτό. Στις ημέρες μας ο σπουδαίος Ακραγαντίνος φιλόσο φος έχει πάρει τεράστιες διαστάσεις στα πνεύματα ορι σμένων στοχαστών. Η δημιουργική φαντασία, κατεξο χήν κριτική, ανέπλασε ακτινοβόλα την εικόνα του, και μέσα σε λαμπερό πλαίσιο. Τρεις διαπρεπείς ποιητές, οι δύο του προηγούμενου αιώνα, ο τρίτος πολύ πιο σύγχρο νος, φαίνονται να συνεχίζουν για λογαριασμό του, μ' όλες τις διαφορές, τον ύμνο του Λουκρήτιου. Είναι ο Γερμα νός Χέλντερλιν, ο Νίτσε και ο Ρομέν Ρολάν. Στον πρώ το ενέπνευσε το δράμα «Ο θάνατος του Εμπεδοκλή». Ο ελληνολάτρης ποιητής του «Υπερίονα» κατάφερε με το δράμα του να συμβολίσει το ιδανικό του αρτιότερο και πληρέστερο- ο «Θάνατος του Εμπεδοκλή», έργο που εί δε το φως το 1 7 9 7 , είναι το αριστούργημα του. Υπόθεση του ο μυθολογικός θάνατος του ήρωα, κατάλληλος, από τη φύση του, να παρέχει πλουσιότατη τροφή στη φα ντασία. Ο Εμπεδοκλής είναι το σύμβολο της ποιητικής μεγαλοφυίας. Διωγμένος και από τον λαό και από την ολιγαρχία, κάρφος στα όμματα των φθονερών ισχυρών

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

και των ανύποπτων στενοκέφαλων, αδυνατεί να ζήσει πια, τεμαχισμένη και ανεπαρκή, τη ζ ω ή γύρω του. Παρα δίδεται στη μεγαλειώδη ολοκλήρωση του θανάτου με την αποθέωση και την αθανασία. Μετά από μερικά χρόνια, το 1 8 7 1 , ο Φρειδερίκος Νίτσε, στην περίοδο της νεότητας του, θαυμαστής του Χέλντερλιν, μαθητής πιο μεγαλοφυής από τον δάσκαλο του, μελετητής και θιασώτης των προσωκρατικών, δρα ματοποιεί κι αυτός τον Εμπεδοκλή. Το δράμα του παρα μένει απλό σχεδίασμα. Είναι το προανάκρουσμα του « Ζ α ρατούστρα». Το έργο του είναι κάπως διαφορετικό από εκείνο του προγενέστερου του ποιητή. Το γέννησε ο φα νατικός, εκείνη την εποχή, ενθουσιασμός του για τον Βάγκνερ. Ο Ακραγαντίνος που κατείχε όλες τις τέχνες, ένα είδος Λεονάρντο Ν τ α Βίντσι της Αναγέννησης, είναι το καταλληλότερο πρόσωπο για να επαναφέρει στη ζ ω ή της τέχνης τον τρισυπόστατο νου του φίλου του, ποιη τ ή , μεταφυσικού, μουσικού. Ο Βάγκνερ είναι η μετεμ ψύχωση του Εμπεδοκλή, όπως πίστευε ο Νίτσε για τον εαυτό του ότι ήταν μετενσάρκωση του Ηράκλειτου. Έ τ σ ι , ο φιλόσοφος, λάτρης του Βάγκνερ, βρίσκει τρόπο να αναπαραστήσει στη σκηνή την Κοζίμα, την αντάξια σύζυγο του Βάγκνερ, που συνδέθηκε για πάντα με τη φήμη του, σύντροφο και του Εμπεδοκλή με το όνομα της κλασικής Αριάδνης. Παραμένει όμως και αυτή κυρίαρχη στη φαντασία τον και αργότερα, υπό το κρά τος της αλλοφροσύνης, φανταζόμενος τον εαυτό του ως Διόνυσο, θα της απευθύνει τον ύστατο χαιρετισμό. Πολύ πιο πρόσφατα, κατά το έτος 1 9 1 8 , υψωνόμενος «υπεράνω της συρράξεως», νεοτολστοϊκός πολέμιος του πολέμου, γαλήνιος, απτόητος ο Ρομέν Ρολάν θα επισφρα γίσει με το όνομα του φιλοσόφου του Ακράγαντα την ειρηνοποιό σταυροφορία του. Αναλύει το έργο του φιλο-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

σόφου, ανασυνθέτει με εκείνο το φιλανθρωπικό του κ ή ρυγμα. Προσβλέπει σ' αυτόν λιγότερο ως Έλληνα και πολύ περισσότερο ως βάρβαρο της Ανατολής και της Δύσης, ως ονειροπόλο Ινδό, ως μυστικοπαθή Χριστιανό, ως ρομαντικό των νεότερων χρόνων, ονομάζοντας τον Φάουστ όλων των εποχών. Ο Εμπεδοκλής είναι γι' αυ τόν ο μέγας ομολογητής και εξάγγελος της αιώνιας ε πιστροφής, στον κόσμο του μίσους, του νόμου της φι λίας, της αγάπης, όλων των προσωποποιημένων ιδανι κών θηλυκού γένους, της αρμονίας, της στοργής, της χάριτος, της Κύπριδας, βασίλισσας του Σφαίρου, φεμινιστής ασύγκριτος στο είδος του, γυναικολάτρης, όπως ο Μιχαήλ Άγγελος, ο Δάντης, ο Αύγουστος Κοντ. Τον πανηγυρικό του στηρίζει, κατά κύριο λόγο, στην κριτική μελέτη του Ιταλού Ettore Bignone για τον Εμπεδοκλή, που εκδόθηκε στο Τορίνο το 1 9 1 6 . ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ

ΕΜΠΕΔΟΚΛΗΣ Α. ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ

ΕΜΠΕΔΟΚΛΗΣ Α. ΜΑΡΤΓΡΙΕΣ 1. Ο Εμπεδοκλής, όπως λέει ο Ιππόβοτος, ήταν γιος του Μέτωνα, του γιου του Εμπεδοκλή, από τον Ακρά γαντα. Το ίδιο λέει και ο Τίμων στο δέκατο πέμπτο βιβλίο των Ιστοριών του, προσθέτοντας πως ο Εμπεδο κλής, ο παππούς του ποιητή, ήταν σπουδαίος άντρας. Τα ίδια με αυτόν λέει και ο Έρμιππος. Επίσης ο Ηρα κλείδης στο Περί νόσων λέει ότι ο Εμπεδοκλής καταγό ταν από λαμπρή οικογένεια και ότι ο παππούς του ασχο λούνταν με την εκτροφή αλόγων. Ο Ερατοσθένης στο έργο του Ολυμπιονίκες λέει πως ο πατέρας του Μέτω να είχε νικήσει στην εβδομηκοστή πρώτη Ολυμπιάδα [496], και επικαλείται γι' αυτό τη μαρτυρία του Αριστο τέλη 1 . Ο γραμματικός Απολλόδωρος στα Χρονικά του λέει ότι: «Ήταν γιος του Μέτωνα, και στους Θούριους πήγε λίγο μετά την ίδρυση τους 2 , όπως λέει ο Γλαύκος». Στη συνέχεια λέει:

ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ

ΕΜΠΕΔΟΚΛΗΣ

«Όσοι διηγούνται ότι, εξόριστος από την πατρίδα του πήγε στις Συρακούσες και πολέμησε μαζί με τους κα τοίκους της κατά των Αθηναίων μου φαίνεται πως αγνοούν τελείως την αλήθεια- γιατί τότε ή δεν ζούσε πια ή ήταν σε βαθιά γεράματα, κάτι που δεν είναι πιθανό». Ο Αριστοτέλης (όπως και ο Ηράκλειτος) λέει ότι αυτός πέθανε εξήντα ετών. Αυτός που νίκησε κατά την εβδομηκοστή πρώτη Ολυμπιάδα «με άλογο ήταν παππούς του, που είχε το ίδιο όνομα». Επομένως ο Απολλόδωρος μαζί με αυτό σημειώνει και τον χρόνο. Ο Σάτυρος στους Βίους λέει ότι ο Εμπεδοκλής ήταν γιος του Εξαίνετου και ότι άφησε κι ο ίδιος γιο Εξαίνετο. Ακόμα λέει ότι κατά την ίδια Ολυμπιάδα εκείνος νίκησε στις ιπποδρομίες και ο γιος του στην πάλη ή, όπως λέει ο Ηρακλείδης στην Επίτομη, σε αγώνα δρόμου. Εγώ βρήκα στα Υπομνήματα του Φαβωρίνου ότι ο Εμπεδο κλής θυσίασε στους θεωρούς ένα βόδι, φτιαγμένο από μέλι και αλεύρι, και ότι είχε έναν αδερφό, τον Καλλικρατίδη. Ο Τηλαύγης, ο γιος του Πυθαγόρα, στην επι στολή προς τον Φιλόλαο αναφέρει πως ο Εμπεδοκλής ήταν γιος του Αρχινόμου. Το ότι καταγόταν από τον Ακράγαντα της Σικελίας το λέει ο ίδιος ο Εμπεδοκλής στην αρχή των Καθαρ μών: «Ω ... ακρόπολη» 3 . Αυτά σχετικά με την καταγωγή του. Ο Τίμαιος στο ένατο βιβλίο του παραδίδει ότι ο Εμπεδοκλής υπήρξε μαθητής του Πυθαγόρα, προσθέ τοντας ότι, αφότου καταδικάστηκε για λογοκλοπή (όπως και ο Πλάτων), του απαγόρευσαν να παρακολουθεί τη διδασκαλία. Στον Πυθαγόρα αναφέρεται κι ο ίδιος ο Ε-


ΕΜΠΕΔΟΚΛΗΣ 4

μπεδοκλής λέγοντας: « Κ α ι υπήρχε ... πλούτο» . Μερι κοί ωστόσο λένε πως εδώ αναφέρεται στον Παρμενίδη. Ο Νεάνθης μαρτυρεί ότι μέχρι την εποχή του Φιλο λάου και του Εμπεδοκλή παρακολουθούσε όλος ο π υ θαγορικός κύκλος τη διδασκαλία. Επειδή όμως ο Εμπε δοκλής τη δημοσιοποίησε με τα ποιήματα του, έβγαλαν νόμο να μη συμμετέχει κανείς ποιητής (το ίδιο λέει ότι συνέβη και με τον Πλάτωνα, κι αυτός δηλαδή αποκλεί στηκε). Ποιον όμως από αυτούς είχε δάσκαλο ο Εμπε δοκλής δεν το είπε. Η επιστολή, που αποδίδεται στον Τηλαύγη και στην οποία αναφέρονται ως δάσκαλοι του ο Ίππασος και ο Βροτίνος, δεν είναι αξιόπιστη. Ο Θεό φραστος 5 λέει ότι ο Εμπεδοκλής υπήρξε οπαδός του Παρμενίδη και τον μιμήθηκε στα ποιήματα του· διότι κι εκείνος σε στίχους κυκλοφόρησε την πραγματεία του ΤΤερί' φύσεως. Ο Έρμιππος πάλι αναφέρει πως δεν ήταν οπαδός του Παρμενίδη αλλά του Ξενοφάνη, με τον οποίο έζησε μαζί και μιμήθηκε την ποίηση του. Αργότερα συνάντησε τους Πυθαγορείους. Ο Αλκιδάμας στον Φυσικό του λέει ότι ο Ζήνων και ο Εμπεδοκλής ήταν μαθητές του Παρμενίδη την ίδια περίοδο. Κατόπιν αποχώρησαν, και ο Ζήνων ασχολήθηκε μόνος του με τη φιλοσοφία, ενώ ο Εμπε δοκλής μαθήτευσε κοντά στον Αναξαγόρα και τον Πυθα γόρα: τον έναν τον μιμήθηκε στη σεμνότητα στον τρόπο ζωής και στη συμπεριφορά και τον άλλο στη φιλοσοφία του για τη φύση. Ο Αριστοτέλης στον Σοφιστή* λέει ότι ο Εμπεδο κλής υπήρξε ο πρώτος που επινόησε τη ρητορική, ενώ ο Ζήνων τη διαλεκτική. Στο ίΤερί" ποιητών7 πάλι λέει πως ο Εμπεδοκλής ήταν ομηρικός, δεινός χειριστής του λό γου και χρησιμοποιούσε μεταφορές και τα άλλα επι τεύγματα της ποιητικής τέχνης. Αναφέρει ακόμα πως ο



Εμπεδοκλής είχε γράψει και άλλα ποιήματα, όπως αυτό για τη διάβαση του Ξέρξη και προοίμιο προς τον Απόλ λωνα, τα οποία όμως αργότερα τα έκαψε κάποια αδερ φή του (ή η κόρη του, όπως λέει ο Ιερώνυμος), το προ οίμιο κατά λάθος, ενώ τα Περσικά επίτηδες, επειδή δεν ήταν ολοκληρωμένα. Γενικά αναφέρει πως έγραψε και τραγωδίες και πο λιτικούς λόγους. Ο Ηρακλείδης ωστόσο, ο γιος του Σαραπίωνα, υποστηρίζει πως οι τραγωδίες γράφτηκαν από άλλον. Ο Ιερώνυμος λέει ότι είδε σαράντα τρεις τραγω δίες του, ενώ ο Νεάνθης παραδίδει ότι τις είχε γράψει στα νιάτα του κι ότι αυτός βρήκε τις επτά από αυτές. Ο Σάτυρος στους Βίους του λέει ότι ο Εμπεδοκλής ήταν και γιατρός και δεινός ρήτορας, και ότι ο Γοργίας ο Λεοντίνος, που διέπρεψε στη ρητορική και άφησε ένα έργο για την τέχνη αυτή, ήταν μαθητής του· αυτός, όπως λέει ο Απολλόδωρος στα Χρονικά, έζησε εκατόν εννιά χρόνια. Ο Σάτυρος πάλι λέει πως ο Γοργίας ήταν παρών, ό ταν ο Εμπεδοκλής έκανε μαγικά. Αυτό, όπως και πολλά άλλα, το επιβεβαιώνει κι ο ίδιος ο Εμπεδοκλής με τα ποιήματα του, όπου λέει: «(Θα μάθεις για όσα) φάρμα κα ... άντρα» 8 . Ο Τίμαιος στο δέκατο όγδοο βιβλίο του αναφέρει ότι αυτός ο άντρας ήταν αξιοθαύμαστος για πολλά πράγμα τα. Κάποια φορά, για παράδειγμα, που τα μελτέμια ήταν πολύ δυνατά και κινδύνευε να καταστραφεί η σο δειά, συμβούλευσε να γδάρουν γαϊδάρους και να φτιάξουν ασκιά, τα οποία στη συνέχεια τοποθέτησε γύρω από τους λόφους και τα κορφοβούνια, για να ανακόψουν την ορμή του αέρα. Επειδή πράγματι ο αέρας σταμάτησε, ο Εμπεδοκλής επονομάστηκε «κωλυσανέμας» 9 . Ο Ηρα κλείδης στο Περί νόσων αναφέρει ότι αυτός καθοδήγησε



και τον Παυσανία σχετικά με την άπνοη (γυναίκα). Σύμφωνα με τον Αρίστιππο και τον Σάτυρο, ο Παυσανί ας ήταν εραστής του, στον οποίο είχε αφιερώσει και το 77ερ/ φύσεως, όπου τον προσφωνεί ως εξής: «Παυσανία 10 ... γιε» . Του έγραψε ακόμα και το ακόλουθο επίγραμ μα: «Τον Παυσανία ... άδυτα» 1 1 . Σχετικά λοιπόν με την περίπτωση της άπνοης γυναίκας ο Ηρακλείδης λέει ότι συνέβη το εξής: συντήρησε το σώμα της άπνοο και χω ρίς σφυγμό για τριάντα ημέρες- γι' αυτό τον αποκάλεσε και γιατρό και μάντη, βασιζόμενος επιπλέον και στους παρακάτω στίχους: «Ω φίλοι ... γιατρεύει» 1 2 . Λέει πως αποκαλούσε τον Ακράγαντα «μέγα», επειδή είχε οκτακόσιες χιλιάδες κατοίκους. Γι' αυτό και ο Εμπε δοκλής είπε για την τρυφηλή ζωή τους: «Οι Ακραγαντίνοι ζουν με τέτοια τρυφηλότητα σαν να πρόκειται να πεθάνουν αύριο, τα σπίτια τους όμως τα φτιάχνουν σαν να είναι να ζήσουν για πάντα». Τους Καθαρμούς λέγεται πως τους απήγγειλε στη διάρκεια των Ολυμπιακών αγώ νων ο ραψωδός Κλεομένης, κάτι που αναφέρεται και από τον Φαβωρίνο στα Απομνημονεύματα του. Ο Αριστο τέλης 1 3 λέει πως ο Εμπεδοκλής ήταν ελευθερόφρων και υπεράνω κάθε φιλοδοξίας για εξουσία, αφού απέρριψε το βασιλικό αξίωμα, όταν του το πρότειναν —όπως βεβαιώ νει και ο Ξάνθος στο έργο που έγραψε γι' αυτόν— προνώς επειδή προτιμούσε την απλή ζωή. Τα ίδια έχει αναφέρει και ο Τίμαιος, εξηγώντας συγ χρόνως γιατί ο άντρας αυτός ήταν υπέρμαχος της δημο κρατίας. Λέει δηλαδή ότι κάποιος από τους άρχοντες τον είχε καλέσει σε δείπνο και, ενώ η ώρα περνούσε, δεν είχαν φέρει στο τραπέζι το κρασί. Από τους άλλους δεν μιλούσε κανείς, μόνο εκείνος, καλοπροαίρετα, ζήτησε να φέρουν κρασί. Ο οικοδεσπότης είπε ότι περιμένει τον υπηρέτη της βουλής. Όταν αυτός έφτασε, έγινε συμπο-



σίαρχος, προφανέστατα χάρη σ' αυτόν που παρέθετε το δείπνο και ο οποίος μάλλον ήθελε να γίνει τύραννος, γιατί τους είπε ή να πιουν το κρασί ή να το χύσουν πάνω στο κεφάλι τους. Εκείνη την ώρα ο Εμπεδοκλής δεν μίλησε. Την επομένη όμως τους οδήγησε στο δικα στήριο και πέτυχε τη θανατική καταδίκη και των δύο, και του οικοδεσπότη και του συμποσίαρχου. Έτσι λοι πόν άρχισε η ενασχόληση του με την πολιτική. Σε μια άλλη περίπτωση, όταν ο γιατρός Άκρων ζ η τούσε από τη βουλή να του παραχωρήσει ένα μέρος για να φτιάξει μνημείο για τον πατέρα του, επειδή ήταν κορυφαίος ανάμεσα στους γιατρούς, ο Εμπεδοκλής μπή κε στη μέση και τον εμπόδισε, αναφερόμενος μεταξύ άλλων και στην ισότητα και κάνοντας του μια τέτοια ερώτηση: Και τι ελεγειακό επίγραμμα θα χαράξουμε; Μήπως αυτό: «Γιατρός στο έπακρο ... στην άκρη του γκρεμού» 14 ; Ορισμένοι παραδίδουν τον δεύτερο στίχο ως εξής: «Ψηλός στο έπακρο ο τάφος του και πάνω στην άκρη την πιο ψηλή». Μερικοί λένε ότι αυτό το επίγραμμα ανήκει στον Σι μωνίδη. Αργότερα ο Εμπεδοκλής κατέλυσε τη βουλή των Χιλίων, τρία χρόνια μετά την ίδρυση της, απόδειξη πως όχι μόνο ήταν πλούσιος, αλλά είχε και δημοκρατικές πεποιθήσεις. Ο Τίμαιος εξάλλου στο ενδέκατο και δωδέ κατο βιβλίο του (διότι αναφέρει συχνά τον Εμπεδοκλή) λέει ότι ήταν διαφορετικός στην πολιτική απ' ό,τι στην ποίηση· στην πολιτική δηλαδή ήταν μετριοπαθής και ήπιος, ενώ στην ποίηση αλαζόνας και εγωκεντρικός, αφού λέει κάπου: «Χαίρετε ... περιφέρομαι» 15 κ.λπ. Το διάστημα που βρισκόταν στην Ολυμπία, ήταν τόσο μεγά λη η επιθυμία για την επιστροφή του ώστε για κανέναν



άλλον δεν μιλούσαν τόσο πολύ στις φιλικές συγκεντρώ σεις όσο για τον Εμπεδοκλή. Αργότερα όμως, όταν ήταν να εγκατασταθεί στον Ακράγαντα, αντιτάχθηκαν στην επάνοδο του οι απόγονοι των εχθρών του, γι' αυτό έφυγε για την Πελοπόννησο, όπου και πέθανε. Ο Τίμων δεν άφησε ούτε κι αυτόν στην ησυχία του, αλλά του επιτίθεται λέγοντας: « Κ ι ο Εμπεδοκλής που ξεφώνιζε λόγια αγοραία· όσα μπορούσε τόσα έκανε αυτός, που μοίρασε αξιώματα που 'χαν ανάγκη άλλους». Για τον θάνατο του υπάρχουν διάφορες μαρτυρίες. Ο Ηρακλείδης, εκεί όπου διηγείται τα σχετικά με την άπνοη γυναίκα και το πώς φημίστηκε ο Εμπεδοκλής που έφερε πίσω στη ζωή τη νεκρή γυναίκα, λέει ότι τελούσε θυσία στο χωράφι του Πεισιάνακτα. Είχε καλέ σει και μερικούς φίλους, μεταξύ των οποίων και τον Παυσανία. Μετά το φαγοπότι, οι άλλοι αποτραβήχτηκαν να αναπαυτούν, άλλοι κ ά τ ω από τα δέντρα του παρα κείμενου αγρού, άλλοι όπου ήθελαν, ενώ ο Εμπεδοκλής έμεινε εκεί όπου είχε καθίσει. Όταν σηκώθηκαν το πρω ί, ήταν ο μόνος που έλειπε. Άρχισαν να τον αναζητούν και να ρωτάνε τους δούλους, εκείνοι όμως είπαν ότι δεν ήξεραν τίποτα. Ένας μόνο είπε ότι τα μεσάνυχτα είχε ακούσει μια πολύ δυνατή φωνή, που καλούσε τον Εμπε δοκλή, και ότι τότε σηκώθηκε και είδε ουράνιο φως και μια λάμψη. Τίποτε άλλο. Τα λόγια αυτά προκάλεσαν μεγάλη έκπληξη, κι ο Παυσανίας πήγε κι αυτός εκεί κι έστειλε κάποιους να ψάξουν. Μετά όμως δεν τους άφησε ν' ασχοληθούν άλλο, λέγοντας πως είχαν συμβεί πρά γματα για τα οποία άξιζε να προσευχηθούν και ότι έπρε πε να θυσιάσουν στον Εμπεδοκλή, σαν να είχε γίνει θεός. Ο Έρμιππος πάλι λέει ότι ο Εμπεδοκλής θεράπευσε



κάποια Πάνθεια από τον Ακράγαντα, που την είχαν ξεγράψει οι γιατροί, και ότι γι' αυτό έκανε τη θυσία. Οι καλεσμένοι, λέει, ήταν γύρω στους ογδόντα. Ο Ιππόβοτος αναφέρει πως, όταν σηκώθηκε, προχώρησε προς την Αίτνα και μόλις έφτασε, πήδηξε στον κρατήρα του ηφαι στείου και εξαφανίστηκε, θέλοντας με αυτό τον τρόπο να επιβεβαιώσει τη φήμη ότι είχε γίνει θεός, και ότι αυτό μαθεύτηκε αργότερα, όταν πετάχτηκε έξω ένα από τα σανδάλια του —διότι συνήθιζε να φοράει χάλκινα. Ο Παυ σανίας δεν συμφωνούσε με αυτά. (Ο Διόδωρος ο Εφέσιος, στο έργο του για τον Ανα ξίμανδρο, λέει πως ο Εμπεδοκλής είχε αυτόν ως πρότυ πο του, έχοντας θεατρινίστικη υπεροψία και φορώντας πολυτελή ρούχα.) (Λέει δηλαδή ο Παυσανίας) πως, όταν στον Σελινούντα έπεσε επιδημία εξαιτίας της δυσωδίας του παρακείμενου ποταμού, με αποτέλεσμα να πεθαίνουν οι κάτοικοι και να μην μπορούν να γεννήσουν οι γυναί κες, ο Εμπεδοκλής είχε την ιδέα, με δικά του έξοδα, να στρέψει προς τα εκεί τα νερά δύο γειτονικών ποταμών με την ανάμειξη των ποταμών, το νερό καθάρισε. Έτσι, αφού απαλλάχτηκαν από την επιδημία, οι Σελινούντιοι γλεντούσαν κοντά στον ποταμό και τότε εμφανίστηκε ο Εμπεδοκλής. Όλοι σηκώθηκαν, τον προσκυνούσαν και προσεύχονταν σ' αυτόν σαν να ήταν θεός. Θέλοντας λοιπόν εκείνος να επιβεβαιώσει αυτή την εντύπωση, ρί χτηκε στο ηφαίστειο. Ο Τίμαιος αρνείται όλα αυτά και. λέει ρητά ότι ο Εμπεδοκλής έφυγε για την Πελοπόννησο και δεν ξανα γύρισε ποτέ. Γι' αυτό και είναι άγνωστο πώς πέθανε. Στο δέκατο τέταρτο βιβλίο του αναφέρεται ονομαστικά στον Ηρακλείδη και διατυπώνει τις αντιρρήσεις του σε όσα λέει εκείνος. Λέει δηλαδή πως ο Πεισιάναξ ήταν Συρακούσιος και δεν είχε χωράφι στον Ακράγαντα. Εξάλ-



λου, λέει, ο Παυσανίας θα είχε φτιάξει μνημείο για τον φίλο του, αν είχε διαδοθεί μια τέτοια ιστορία, ή κάποιο αγαλματίδιο ή ένα βωμό, όπως γίνεται με τους θεούς· άλλωστε ήταν πλούσιος. «Πώς είναι δυνατόν», λέει, «να πήδηξε μες στο ηφαίστειο, το οποίο δεν αναφέρει καθό λου, ενώ ήταν κοντά; Άρα πέθανε στην Πελοπόννησο. Και δεν είναι καθόλου παράξενο που δεν φαίνεται ο τάφος του. Το ίδιο συμβαίνει με πολλούς άλλους». Μετά από αυτά ο Τίμαιος προσθέτει: «Αλλά ο Ηρακλείδης γενικά είναι τέτοιος παραμυθάς, που θα έλεγε ακόμα κι ότι έχει πέσει άνθρωπος από τη σελήνη». Από τον Ιππόβοτο μαθαίνουμε ότι υπήρχε ένα αν δριάντας του Εμπεδοκλή, σκεπασμένος, αρχικά στον Ακράγαντα, που αργότερα μεταφέρθηκε, προφανώς από τους Ρωμαίους, μπροστά στο ρωμαϊκό βουλευτήριο, ξέσκεπος. Ζωγραφιές του κυκλοφορούν ακόμα και σήμερα. Ο Νεάνθης ο Κυζικηνός, μιλώντας για τους Πυθαγορεί ους, λέει ότι μετά τον θάνατο του Μέτωνα άρχισαν να διαφαίνονται οι πρώτες τάσεις για την εγκαθίδρυση τυραννίδας. Τότε ο Εμπεδοκλής έπεισε τους Ακραγαντίνους να σταματήσουν τα στασιαστικά κινήματα και να εφαρμόσουν την ισότητα μεταξύ των πολιτών. Ακόμα, πολλές από τις συμπολίτισσες του, που δεν είχαν προίκα, τις προίκισε ο ίδιος με την περιουσία του. Γι' αυτό φόρεσε πορφυρό μανδύα και έβαλε στο κεφάλι χρυσό διάδημα, όπως λέει ο Φαβωρίνος στα Απομνη μονεύματα του, και ακόμα χάλκινα υποδήματα και στέμ μα δελφικό. Είχε μακριά μαλλιά και συνοδευόταν από νέους. Ήταν πάντα σκυθρωπός και δεν άλλαζε έκφρα ση. Έτσι κυκλοφορούσε, κι οι συμπολίτες του, όταν τον συναντούσαν, τον έβλεπαν σαν βασιλιά. Κάποια φορά, ενώ πήγαινε σε μια γιορτή στη Μεσσήνη με άμαξα, έπεσε κι έσπασε το πόδι του. Μετά από αυτό αρρώστη-



σε και πέθανε σε ηλικία εβδομήντα εφτά ετών. Υπάρχει και τάφος του στα Μέγαρα. Σχετικά με την ηλικία του ο Αριστοτέλης διαφωνεί, λέει δηλαδή ότι πέθανε στα εξήντα του. Άλλοι λένε σ τ α εκατόν εννιά. Η ακμή του τοποθετείται κατά την ογδοηκοστή τέταρτη Ολυμπιάδα [444/1 ]. Ο Δημήτριος από την Τροιζήνα στο βιβλίο του Κατά σοφιστών λέει γι' αυτόν εκείνο το ομηρικό18: «Δένοντας σκληρή θηλιά στην ψηλή κρανιά, κρεμάστηκε απ' τον λαιμό, κι έτσι κατέβηκε στον Άδη». Στην επιστολή του Τηλαύγη που προανέφερα17 λέγεται πως από τα γεράματα γλίστρησε στη θάλασσα και πέθανε. Αυτά λοιπόν και τόσα λέγονται για τον θάνατο του 1 8 . Η θεωρία του ήταν η εξής: υπάρχουν τέσσερα στοι χεία, η φωτιά, το νερό, η γη και ο αέρας, και ακόμα η φιλία, η οποία τα συνενώνει, και η έριδα, που τα διαχω ρίζει. Λέει λοιπόν: «Ο Δίας ... τους θνητούς (κρουνούς)» 19 . Δία ονομάζει τη φωτιά, Ήρα τη γη, Αϊδωνέα τον αέρα και Νήστη το νερό. «Και τούτη», λέει, «η διαρκής εναλλαγή ... δεν σταματά ποτέ» 2 0 , επειδή, κατά τη γνώμη του, η τάξη αυτή είναι αιώνια. Στη συνέχεια προσθέτει: «Άλλοτε ... η έχθρα» 21 . Ο ήλιος, λέει, είναι μεγάλη συγκέντρωση φωτός και είναι μεγαλύτερος από τη σελήνη. Η σελήνη έχει το σχήμα δίσκου, ενώ ο ίδιος ο ουρανός είναι κρυσταλλο ειδής. Η ψυχή περιβάλλεται κάθε είδους μορφές ζώων και φυτών. Αέει συγκεκριμένα: «Κάποτε ... ψάρι» 2 2 . Τα έργα του Περί φύσεως και Καθαρμοί φτάνουν τους πέντε χιλιάδες στίχους, ενώ ο Ιατρικός λόγος τους πεντακόσιους. Για τις τραγωδίες του μιλήσαμε προη γουμένως 2 3 .



2. Ο Εμπεδοκλής ήταν γιος του Μέτωνα ή, κ α τ ' άλλους, του Αρχινόμου ή του Εξαίνετου. Είχε έναν αδερ φό, τον Καλλικρατίδη. Αρχικά παρακολούθησε τη διδασκαλία του Παρμενί δη, με τον οποίο, όπως λέει ο Πορφυριος στο έργο του Φιλόσοφος ιστορία, είχε και ερωτική σχέση. Σύμφωνα με κάποιους, ο Εμπεδοκλής ήταν μαθητής του Τηλαύγη, του γιου του Πυθαγόρα. Ήταν φυσικός φιλόσοφος και ποιητής από τον Ακρά γαντα. Ζούσε κατά την ογδοηκοστή ένατη Ολυμπιάδα [464/ 460 π.Χ.]. Φορώντας χρυσό στέμμα στο κεφάλι και χάλκινα σανδάλια στα πόδια και με δελφικά στεφάνια στα χέρια τριγυρνούσε στις πόλεις, θέλοντας να δημιουργήσει την εντύπωση ότι είναι θεός. Όταν γέρασε, ρίχτηκε τη νύχτα μέσα σε κρατήρα ηφαιστείου, για να εξαφανίσει το σώμα του. Έτσι χάθηκε, ενώ το σανδάλι του εκβράστηκε από τη λάβα. Επονομάστηκε και «κωλυσανέμας» γιατί έδιωξε τον σφοδρό άνεμο που είχε πέσει στην περιοχή του Ακρά γαντα, βάζοντας γύρω από την πόλη δέρματα γαϊδουριών. Μαθητής αυτού ήταν ο Γοργίας, ο ρήτορας από τους Λεοντίνους. Έγραψε σε στίχους το Περί φύσεως των όντων σε δύο βιβλία (συνολικά περίπου δυο χιλιάδες στίχοι), Ιατρικά σε πεζό λόγο και άλλα πολλά. 3. Μια άλλη ιατρική σχολή -^που αυτοαποκαλούνται Εμπειρικοί, επειδή βασίζονται στην εμπειρία— αναπτύ χθηκε στη Σικελία, όπου ο Ακρων ο Ακραγαντίνος έλαβε την υποστήριξη του Εμπεδοκλή, του φυσικού φιλοσόφου. — Ο Άκρων από τον Ακράγαντα ήταν γιατρός, γιος του Ξένωνα. Άσκησε την τέχνη του στην Αθήνα την ίδια εποχή με τον Εμπεδοκλή. Είναι επομένως μεγα-



λύτερος από τον Ιπποκράτη. Έγραψε Περί ιατρικής σε δωρική διάλεκτο και ένα βιβλίο Περί τροφής υγιεινών. Είναι κι αυτός ένας από εκείνους που επισήμαναν κάποια πνεύματα. Γι' αυτόν έγραψε ο Εμπεδοκλής ένα περι 24

παιχτικό επίγραμμα . — Λένε ότι ο γιατρός Άκρων έκανε πράγματι θαύμα τα στην Αθήνα την περίοδο του μεγάλου λοιμού, συμβου λεύοντας ν' ανάβουν φωτιά κοντά στους αρρώστους. —Και προηγουμένως βέβαια επικρατούσε όχι μικρός ανταγωνισμός ανάμεσα στους γιατρούς της Κω και της Κνίδου, καθώς επιθυμούσαν να νικήσουν ο ένας τον άλλο με το πλήθος των ευρημάτων τους· διότι υπήρχαν αυτά τα δύο γένη των Ασκληπιαδών στην Ασία, αφού εξέλιπε εκείνο της Ρόδου. Συναγωνίζονταν λοιπόν μεταξύ τους με εκείνο τον καλό συναγωνισμό, που επαινούσε ο Ησίο δος25, και οι γιατροί της Ιταλίας, ο Φιλιστίων, ο Εμπε δοκλής, ο Παυσανίας και οι ομότεχνοι τους. 4. Από τους πιο χοντροκομμένους

(στοχαστές) ορι

σμένοι έφτασαν στο σημείο να αποφανθούν ότι (η ψυχή) είναι νερό, όπως ο Ίππων. Την πεποίθηση αυτή φαίνεται να διαμόρφωσαν με βάση το σπέρμα, επειδή είναι υγρό σε όλα τα πλάσματα. Εξάλλου αυτός επικρίνει όσους υποστηρίζουν ότι η ψυχή είναι αίμα, επειδή το σπέρμα δεν είναι αίμα. 5. Ο Ζήνων ... έγραψε:

Έριδες, Εξήγησις26 των

Εμπεδοκλέους, Προς τους φιλοσόφους, Περί φύσεως. — Λένε ότι ήταν αυτός που επινόησε τη διαλεκτική, όπως ο Εμπεδοκλής τη ρητορική. 6. Ο Αναξαγόρας ο Κλαζομένιος, που σε ηλικία ήταν μεγαλύτερος (από τον Εμπεδοκλή), αλλά ως προς τα έργα υποδεέστερος, λέει πως οι αρχές είναι άπειρες.



7. Ο Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος, που γεννήθηκε όχι πολύ μετά από τον Αναξαγόρα, ήταν ζηλωτής και οπαδός του Παρμενίδη και ακόμα περισσότερο των Πυ θαγορείων. 8. Ο Εμπεδοκλής έγινε μαθητής του Τηλαύγη την εποχή που ήταν γνωστός ο Ηράκλειτος, ο σκοτεινός φιλόσοφος 27 . 9. Ήταν γνωστοί 2 8 ο Εμπεδοκλής και ο Παρμενί δης, οι φυσικοί φιλόσοφοι. — Κ α τ ά την ίδια εποχή 29 διακρίθηκε ο Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος στη μελέτη της φυσικής φιλοσοφίας. 10. Τότε (456 π.Χ.) ήταν γνωστός και ο Δημόκρι τος από τα Άβδηρα, ο φυσικός φιλόσοφος, καθώς και ο Εμπεδοκλής από τον Ακράγαντα, ο Ζήνων και ο Παρ μενίδης, οι φιλόσοφοι, και ο Ιπποκράτης από την Κ ω . 1 1 . 0 Εμπεδοκλής από τον Ακράγαντα, όταν νίκησε σε ιπποδρομία στην Ολυμπία, επειδή ήταν οπαδός του Πυθαγόρα και δεν έτρωγε έμψυχα όντα, έπλασε ένα βόδι από σμύρνα, λιβανωτό και απ' τα πιο ακριβά αρώματα και το μοίρασε σε όσους πήγαν στην εορταστική συ γκέντρωση. 12. Τους Καθαρμούς του Εμπεδοκλή τους απήγγειλε στην Ολυμπία ο ραψωδός Κλεομένης, όπως λέει ο Δικαίαρχος στον Ολυμπιχό. 13. Αυτά (τα θαύματα του Πυθαγόρα) παρέλαβαν και ο Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος, ο Επιμενίδης ο Κρη τικός και ο Άβαρις ο Υπερβόρειος και έκαναν κι αυτοί παρόμοια πράγματα σε πολλά μέρη. Το αποδεικνύουν και τα ποιήματα τους. Άλλωστε, το παρωνύμιο του Εμπεδοκλή ήταν «κυνηγός ανέμων», του Επιμενίδη «εξαγνιστής» και του Άβαρι «αιθεροβάτης».



14. Ο φυσικός φιλόσοφος Εμπεδοκλής, φράζοντας κάποιο ορεινό φαράγγι που άφηνε να περνάει στις πεδιά δες ο βαρύς και νοσογόνος νοτιάς, θεωρήθηκε πως εμπό δισε την είσοδο του λοιμού στη χώρα του. — Ο Εμπεδοκλής, αφού κατάγγειλε τους πρώτους ανάμεσα στους πολίτες ότι περιφρονούν και κατακλέβουν τα κοινά, τους έδιωξε από την πόλη και απάλλαξε την περιοχή από την αφορία και τον λοιμό, κλείνοντας με τείχος τις χαράδρες του βουνού, απ' όπου ο νοτιάς εισέβαλλε στην πεδιάδα. — Ο Εμπεδοκλής από τον Ακράγαντα επονομάστηκε «κωλυσανέμας». Λέγεται δηλαδή πως, όταν κάποτε φ υ σούσε από το βουνό του Ακράγαντα άνεμος βαρύς και νοσογόνος για τους κατοίκους, που προκάλεσε αφορία στις γυναίκες, εκείνος σταμάτησε τον άνεμο 30 . — Ποιος σοφός δεν θα αγωνιζόταν, νομίζεις, για τη σωτηρία τέτοιας πόλης, αναλογιζόμενος ότι και ο Δημό κριτος έσωσε κάποτε από λοιμό τους Αβδηρίτες και φέρνοντας στον νου τον Αθηναίο Σοφοκλή, για τον οποίο λένε ότι μάγεψε τους ανέμους, που έπνεαν δυνατά για την εποχή, και έχοντας ακούσει ότι ο Εμπεδοκλής ανέ κοψε την πορεία μιας καταιγίδας που θα ξεσπούσε στον Ακράγαντα; — Εν τούτοις ο Εμπεδοκλής, ο Πυθαγόρας ο ίδιος και ο Δημόκριτος, αν και συναναστράφηκαν με μάγους και είπαν πολλά υπερφυσικά, δεν θεωρήθηκαν μάγοι. — Σίγουρα ο Πυθαγόρας, ο Εμπεδοκλής, ο Δημόκρι τος και ο Πλάτων ταξίδεψαν πέρα από θάλασσες για να τη μάθουν (τη μαγική επιστήμη), πηγαίνοντας μάλλον εξορία παρά ταξίδι αναψυχής, και, επιστρέφοντας, τη δίδαξαν στο κοινό, θεωρώντας την ένα από τα πιο πολύ τιμα μυστικά. 15. Όταν ένας νεαρός είχε ήδη τραβήξει το ξίφος



το δικαίωμα να έχουν και τη δύναμη να σκοτώνονται μόνοι τους. 17. Από τους επόμενους (ήταν μελαγχολικής ιδιοσυ γκρασίας) ο Εμπεδοκλής, ο Πλάτων, ο Σωκράτης και πολλοί άλλοι γνωστοί. 18. Ο Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος φορούσε πορφυρά και στα πόδια χάλκινα υποδήματα. — Ο Εμπεδοκλής φορούσε γύρω από το κεφάλι του ολοπόρφυρη ταινία και βάδιζε με μεγαλοπρέπεια στους δρόμους της Ελλάδας συνθέτοντας ύμνους που έλεγαν πως από άνθρωπος θα γίνει θεός. 19. Για τον Εμπεδοκλή ο Αριστοτέλης λέει 3 2 ότι αυτός πρώτος ανέπτυξε τη ρητορική. — Ο πρώτος συγγραφέας, μετά από αυτούς που παραδίδονται από τους ποιητές, που θεωρείται ότι κινή θηκε προς την κατεύθυνση της ρητορικής είναι ο Εμπε δοκλής. Αλλά οι πιο αρχαίοι συγγραφείς ρητορικών λό γων είναι οι Σικελοί Κόραξ και Τισίας, τους οποίους ακολούθησε ένας άλλος από το ίδιο νησί, ο Γοργίας ο Λεοντίνος, μαθητής, σύμφωνα με την παράδοση, του Εμπεδοκλή. — Αλλά και ο Παρμενίδης από την Ελέα ήταν Πυ θαγόρειος. Από αυτόν προέκυψε βέβαια και ο Ζήνων ο «δίγλωσσος», που παρέδωσε τις αρχές της διαλεκτικής. Επομένως από τον Πυθαγόρα τέθηκαν οι βάσεις της διαλεκτικής, όπως και της ρητορικής· διότι ο Τισίας, ο Γοργίας και ο Πώλος ήταν μαθητές του Πυθαγόρειου Εμπεδοκλή. 20. Όταν ρώτησαν τον Εμπεδοκλή γιατί αγανακτεί τόσο πολύ, όταν τον κακολογούν, απάντησε: «Επειδή ούτε όταν με επαινούν θα ευχαριστηθώ, αν δεν λυπηθώ, όταν με κακολογούν».



Ο Εμπεδοκλής απάντησε σε κάποιον που του είπε ότι δεν μπορεί να βρει κανένα σοφό: «Λογικό είναι· διότι όποιος ψάχνει να βρει ένα σοφό πρέπει πρώτα να είναι ο ίδιος σοφός». 20a. Και οι φυσιολόγοι από την πλευρά τους προ σπαθούν να εξηγήσουν τη φύση στο σύνολο της με βάση την αρχή ότι «το όμοιο τείνει προς το όμοιο». Γι' αυτό και ο Εμπεδοκλής υποστήριζε πως η σκύλα πλαγιάζει στα κεραμίδια, επειδή της μοιάζουν πολύ. — Λένε ακόμα μια ιστορία για μια σκύλα που κοιμό ταν πάντα πάνω στο ίδιο κεραμίδι και πως ο Εμπεδο κλής, όταν ρωτήθηκε γιατί άραγε η σκύλα κοιμάται στο ίδιο κεραμίδι, απάντησε «γιατί η σκύλα έχει κάτι που μοιάζει με το κεραμίδι». 21. Κι απ' όσους λένε ότι τα πάντα μπορούν να γίνουν από τέσσερα στοιχεία, φωτιά, γη, αέρα και νερό, ανάμεσα στους πρώτους είν' ο Εμπεδοκλής απ' τον Ακράγαντα. Μες στις τριγωνικές ακτές της γης του τον γέννησε ένα νησί, που γύρω του κυλάει η Αδριατική με τους θεόρατους μαιάνδρους της και το ραντίζει με την αρμύρα που φέρνουνε τα γαλανά της κύματα. Τις ακτές του τις χωρίζει από τη γη της Ιταλίας η θάλασσα που χύνεται μ' ορμή στο στενό πορθμό του. Εκεί "ναι η ολέθρια Χάρυβδη κι εκεί το μουγκρητό της Αίτνας φοβερίζει ότι οι οργισμένες φλόγες της θα μαζευτούνε, ότι και πάλι η μάνητα της θα ξεσπάσει σε φωτιές που θα βγούνε από το στόμα της τεράστιες, ότι και πάλι θα εκτινάξει προς τον ουρανό τις λαμπρές της φλόγες. Και ο σπουδαίος τούτος τόπος, μόλο που με χίλιους τρόπους θαυμάσιος μέσα στο γένος των ανθρώπων φαίνεται, που αξίζει



να τον δει κανείς, πλούσιος καθώς είναι σε αγαθά πολλά, αυτός που τον ορίζουν άντρες δυνατοί, ωστόσο, καταπώς φαίνεται, ποτέ,του μέσα του δεν έκλεισε τίποτα το πιο ένδοξο, πιο ιερό, πιο θαυμαστό και πιο αγαπημένο από τον άντρα τούτον. Κι ακόμα τα ποιήματα του, γεννήματα του θεϊκού μυαλού του, διακηρύχνουν κι αναγγέλλουνε παντού λαμπρές ανακαλύψεις, έτσι που μετά βίας θα τον νομίσεις γονή θνητών. 22. Τίποτε το κοινό δεν υπάρχει μεταξύ Ομήρου και Εμπεδοκλή, εκτός από το μέτρο, γι' αυτό και σωστό είναι ν' αποκαλούμε τον πρώτο ποιητή και τον δεύτερο μάλλον φυσιολόγο παρά ποιητή. 23. Φυσικοί ύμνοι, σαν αυτούς που συνέθεσαν ο Παρ μενίδης και ο Εμπεδοκλής, ασχολούμενοι με το θέμα της φύσης του Απόλλωνα ή του Δία. Αλλά και οι περισσότεροι ορφικοί ύμνοι είναι αυτού του είδους. ... Αυτοί είναι τέτοιοι όπως όταν λέμε μιλώντας για τον ύμνο στον Απόλλωνα ότι αυτός είναι ο ήλιος και μιλάμε για τη φύση του ήλιου και όπως όταν λέμε για την Ήρα ότι είναι ο αέρας και για τον Δία ότι είναι η θερμότητα· οι τέτοιου είδους ύμνοι έχουν φυσικό αντικείμενο. Με τέτοιο τρόπο τους χρησιμοποιούν ακριβώς ο Παρμενίδης και ο Εμπεδοκλής. ... Διότι ο Παρμενίδης και ο Εμπε δοκλής προηγούνται, ενώ ο Πλάτων κάνει πολύ σύντο μες αναφορές 33 . 24. Ο Εμπεδοκλής, τον οποίο δεν ξέρεις αν θα τον συγκαταλέξεις ανάμεσα στους ποιητές ή ανάμεσα στους φιλοσόφους, επειδή έγραψε σε στίχους για τη φύση των πραγμάτων, όπως στους Ρωμαίους ο Λουκρήτιος και ο Βάρρων, δημιούργησε τέσσερα στοιχεία. —

... ενώ ανάμεσα στους Έλληνες έχουμε τον



Εμπεδοκλή κι ανάμεσα στους Λατίνους τον Βάρρωνα και τον Λουκρήτιο, οι οποίοι έχουν παραδώσει τα φιλο σοφικά τους δόγματα σε στίχους. 25. Ο ποιητής έχει για στολίδια του αυτά τα τέσσε ρα, δηλαδή το μέτρο, την υπόθεση, την αφήγηση και το χαρακτηριστικό λεκτικό, και οποιοδήποτε ποίημα δεν έχει αυτά δεν είναι ποίημα, ακόμα κι αν είναι γραμμένο με μέτρο. Τον Εμπεδοκλή λοιπόν και τον Τυρταίο 34 και όσους μίλησαν για αστρονομία σίγουρα δεν τους απο καλούμε ποιητές, αν και χρησιμοποίησαν το μέτρο, επει δή αυτοί δεν έχουν τα χαρακτηριστικά των ποιητών. — Ποιητής δεν είναι αυτός που απλώς και μόνο χρησιμο ποιεί μέτρο· διότι (δεν είναι ποιητές) ούτε ο Εμπεδο κλής, που έγραψε Φυσικά, ούτε όσοι ασχολήθηκαν με τα άστρα ούτε και ο Πύθιος (Απόλλων) που έδινε έμμε τρους χρησμούς. — Το δεύτερο έγκειται στο να εκφράζεται κανείς με ειδικούς όρους ... το τρίτο στο να μην εκφράζεται με διφορούμενα λόγια, και αυτό εφόσον δεν συμβαίνει να επιλέγει ενσυνειδήτως το αντίθετο, πράγμα το οποίο κά νουν ακριβώς οι άνθρωποι όταν, ενώ δεν έχουν τίποτε να πουν, προσποιούνται ότι κάτι λένε· διότι στην περίπτωση αυτή οι άνθρωποι του είδους αυτού λένε διφορούμενα πράγματα σε γλώσσα ποιητική, όπως, επί παραδείγμα τι, ο Εμπεδοκλής. Πράγματι, οι μακρές περιφράσεις εξαπατούν, και παθαίνουν οι ακροατές αυτό ακριβώς το οποίο παθαίνει ο περισσότερος κόσμος που συμβουλεύ εται τους μάντεις, ότι δηλαδή, όταν συμβαίνει να τους λένε πράγματα διφορούμενα, συγκατανεύουν: «Όταν ο Κροίσος διαβεί τον Άλυ, θα καταλύσει μεγάλη δύναμη» 3 5 . — Είναι γελοίο επίσης να θεωρεί κανείς πως, αν πει ότι η θάλασσα είναι «ο ιδρώτας της γης» 3 6 , όπως κάνει ο Εμπεδοκλής, λέει κάτι το σαφές. Μια παρόμοια δια-



τύπωση είναι ίσως ικανοποιητική στην ποίηση (η μετα φορά έχει ποιητικό χαρακτήρα), αλλά δεν αρκεί για να γνωρίσουμε τη φύση. — Μπορούμε, με βάση την ίδια αρχή, να υποθέσουμε ότι το να παίζει κανείς καλά τη σφαίρα ή το παιχνίδι 37 των δώδεκα γραμμών είναι ίδιον των δημοσίων δικη γόρων, αφού και ο Π. Μούκιος έκανε και τα δύο τέλειαμε την ίδια λογική, αυτοί, τους οποίους οι Έλληνες ονομάζουν «φυσικούς φιλοσόφους», μπορούν να αναγο ρευτούν ποιητές, εφόσον κι ο φυσικός φιλόσοφος Εμπε δοκλής συνέθεσε ένα εξαιρετικό ποίημα. 26. Πολλοί έγιναν οπαδοί αυτής της αρμονίας (της αυστηρής 3 8 ) στην ποίηση, την ιστοριογραφία και τους πολιτικούς λόγους, και ξεχώρισαν από τους άλλους στην επική ποίηση ο Κολοφώνιος Αντίμαχος και ο Εμπεδο κλής, ο φυσικός φιλόσοφος, στη μελική ποίηση ο Πίνδα ρος, στην τραγωδία ο Αισχύλος... 27. Τα ποιήματα του Λουκρήτιου είναι ακριβώς όπως γράφεις, με πολλές εκλάμψεις πνεύματος, αλλά και πολύ περίτεχνα. Αν όμως έρθεις .... αν διαβάσεις τον Εμπεδο κλή του Σαλλούστιου, θα σε θεωρήσω σπουδαίο άντρα και όχι απλό θνητό. 28. Ο Εμπεδοκλής (θεωρεί ως αρχές) τέσσερα στοι χεία, προσθέτοντας στα τρία παραπάνω (δηλ. το νερό, τον αέρα, τη φωτιά) και τη γη. Τα στοιχεία αυτά, καθώς λέει, υπάρχουν πάντα και δεν υπάρχει γι' αυτά γίγνεσθαι, δηλαδή μεταβολή, παρά μόνο ως προς την ποσότητα, επειδή άλλοτε συγκεντρώνονται και αποτε λούν ένα, άλλοτε το ένα διαχωρίζεται σε πολλά. — Αυτός θεωρεί ότι τα υλικά στοιχεία είναι τέσσερα, η φωτιά, ο αέρας, το νερό και η γη, που είναι αιώνια, αλλά μεταβάλλονται ως προς την ποσότητα, συγκε-



ντρωνόμενα και διαχωριζόμενα, ενώ οι κυρίως αρχές, από τις οποίες αυτά τα τέσσερα κινούνται, είναι η φιλία και η έριδα. Διότι πρέπει συνεχώς να κινούνται εναλλάξ τα στοιχεία, καθώς άλλοτε συγκεντρώνονται υπό το κράτος της φιλίας και άλλοτε διαχωρίζονται υπό το κράτος της έριδας. Επομένως οι αρχές, κ α τ ' αυτόν, εί ναι και έξι. Και μάλιστα κάπου αποδίδει στην έριδα και τη φιλία δύναμη δημιουργική, όταν λέει: «άλλοτε ... έχθρα»39· άλλοτε πάλι κατατάσσει και αυτά τα δύο ως ισάξια με τα τέσσερα, όταν λέει: «Κάποτε ... πλάτος» 4 0 . 29. Μου φαίνεται ότι καθένας απ' αυτούς μας διηγεί ται ένα μύθο σαν να είμαστε παιδιά. Ο ένας ανεβάζει τα όντα στα τρία και τα βάζει να πολεμούν κάποτε με κάποιο τρόπο μεταξύ τους και άλλοτε πάλι να συμ φιλιώνονται, να συνάπτουν γάμους και να τεκνοποιούν και να εξασφαλίζουν τροφή στους απογόνους τους. Ένας άλλος, λέγοντας ότι είναι δύο, το υγρό και το ξηρό ή το θερμό και το ψυχρό, τα βάζει να συγκατοικούν και να ενώνονται με γάμο 4 1 . Όμως στην πατρίδα μου ο Ελεα τικός κύκλος, αρχής γενομένης από τον Ξενοφάνη και ακόμη πιο μπροστά, αναπτύσσει με τους μύθους την αρχή ότι αυτά που καλούμε «όλα τα πράγματα» είναι ένα ον. Έπειτα, ορισμένες ιωνικές και αργότερα σικελι κές Μούσες 43 αντιλήφθηκαν ότι το πιο ασφαλές είναι να συνδυάζονται οι δύο αυτές απόψεις και να λέμε ότι το ον είναι και πολλά και ένα και εξασφαλίζει τη συνοχή του με την έχθρα και τη φιλία. «Διότι αυτό που διαφέρει πάντοτε εναρμονίζεται» 43 λένε οι αυστηρότερες από αυ τές τις Μούσες, ενώ οι ηπιότερες αμβλύνουν αυτό το «πάντα έτσι έχουν αυτά» και λένε ότι το παν πότε είναι ένα και φιλικό υπό το κράτος της Αφροδίτης και πότε πολλά και εχθρικό απέναντι στον ίδιο τον εαυτό του εξαιτίας κάποιας φιλονικίας 44 .



30. Ο Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος μιλάει για τέσσε ρα, στοιχεία, τη φωτιά, το νερό, τον αιθέρα 'και τη γη. Αιτία αυτών θεωρεί τη φιλία και την έριδα. Από την πρώτη μείξη των στοιχείων, λέει, ξεχώρισε ο αέρας και χύθηκε γύρω γύρω κυκλικά· μετά τον αέρα αποσπάστη κε η φωτιά και, επειδή δεν είχε πού αλλού να πάει, ξεχύθηκε προς τα πάνω, κάτω από το στερεοποιημένο περίβλημα του αέρα. Σε κύκλο γύρω από τη γη περι στρέφονται δύο ημισφαίρια: το ένα αποτελείται εξ ολο κλήρου από φωτιά, ενώ το άλλο είναι ανάμεικτο, από αέρα και λίγη φωτιά· αυτό το ημισφαίριο, όπως πιστεύει, είναι η νύχτα. Η αρχή της κίνησης οφείλεται στο γεγο νός ότι έτυχε να υπάρχει μεγάλη συγκέντρωση φωτιάς σε μια περιοχή. Ο ήλιος δεν είναι στη φύση του φωτιά αλλά αντανάκλαση φωτιάς 4 5 , όμοια με αυτή που γίνεται στο νερό. Η σελήνη, λέει, δημιουργήθηκε χωριστά, από τον αέρα που τον απέκλεισε η φωτιά· διότι ο αέρας αυτός στερεοποιήθηκε, όπως το χαλάζι. Η σελήνη παίρ νει το φως της από τον ήλιο. Το ηγεμονικό μέρος του ανθρώπου δεν είναι ούτε στο κεφάλι ούτε στον θώρακα αλλά στο αίμα. Επομένως, σε οποιοδήποτε σημείο του σώματος είναι περισσότερο το ηγεμονικό, σε εκείνο υπερ τερούν οι άνθρωποι. 3 1 . Ο Εμπεδοκλής, που ήταν μεταγενέστερος από αυτούς [τους Πυθαγόρειους] είπε πολλά και για τη φ ύ ση των πολυάριθμων δαιμόνων, πώς γυρίζουν πίσω ρυθ μίζοντας τα πράγματα στη γη. Αυτός ονόμασε την αρ χή του παντός έριδα και φιλία και το νοερό πυρ της μονάδας θεό και είπε ότι τα πάντα έχουν δημιουργηθεί από φωτιά και θα διαλυθούν σε φωτιά. Προπάντων ό μως υποστηρίζει τη μετενσάρκωση λέγοντας: «ήτοι ... ψάρι» 4 6 . Αυτός είπε ότι όλες οι ψυχές αλλάζουν και παίρνουν τη μορφή όλων των έμβιων όντων. Άλλωστε



και ο δάσκαλος τους (ο Πυθαγόρας) είπε ότι είχε γεννη θεί ως Εύφορβος, αυτός που εκστράτευσε στην Τροία, λέγοντας ότι αναγνωρίζει την ασπίδα 4 7 . 32. Κ α τ ά τον Εμπεδοκλή, το ένα είναι σφαιροειδές, αιώνιο και ακίνητο· το ένα είναι η αναγκαιότητα, η ύλη της τα τέσσερα στοιχεία και μορφές της η έριδα και η φιλία. Τα στοιχεία, λέει, είναι οι θεοί και το μείγμα τους ο κόσμος, και επιπλέον ονομάζει και τη Σφαίρα 4 8 , στην οποία θα διαλυθούν όλα αυτά, «μορφή του ενός». Θεωρεί θεϊκές τις ψυχές και θεϊκούς τους αγνούς ανθρώπους που μετέχουν αγνά σε αυτές. 33. Ο Εμπεδοκλής, γιος του Μέτωνα, από τον Ακρά γαντα, λέει ότι τα στοιχεία είναι τέσσερα, η φωτιά, ο αέρας, το νερό και η γη, και οι αρχικές δυνάμεις δύο, η φιλία και η έριδα, εκ των οποίων η πρώτη είναι ενωτική, ενώ η δεύτερη διαιρετική. Λέει δηλαδή: «Τέσσερα ... θνητούς (κρουνούς)» 49 . «Δία» αποκαλεί λοιπόν τη ζέστη και τον αιθέρα, «Ήρα ζωοδότρα» τον αέρα, «Αϊδωνέα» τη γη και «Νήστη» και «θνητούς κρουνούς» το σπέρμα και το νερό. Ο Εμπεδοκλής λέει Δία τη ζέστη και τον αιθέρα, ζωοδότρα Ήρα τη γη, αέρα τον Αϊδωνέα, επειδή δεν έχει δικό του φως, αλλά φωτίζεται από τον ήλιο, τη σελήνη και τα άστρα, Νήστη και «θνητούς κρουνούς» το σπέρμα και το νερό. Το σύμπαν αποτελείται λοιπόν από τέσσερα στοιχεία, των οποίων η φύση συνίσταται από αντίθετα, δηλαδή την ξηρότητα και την υγρότητα, τη θερμότητα και την ψυχρότητα· η μεταξύ τους αναλογία και κράση δημιουργεί το όλον, υφίσταται μερικές μετα βολές, αλλά δεν δέχεται διάλυση του όλου. Λέει δηλαδή τα εξής: «άλλοτε ... με την έχθρα» 50 . — Ο Δίας είναι η φωτιά, η «φερέσβιος» 51 Ήρα η γη,



που φέρει καρπούς για την επιβίωση, ο Αϊδωνεύς ο αέρας, διότι, ενώ βλέπουμε τα πάντα μέσα από αυτόν, τον ίδιο μόνο δεν μπορούμε να τον διακρίνουμε 52 , και Νήστις είναι το νερό· διότι, παρ' ότι μόνο αυτό είναι που μεταφέρει την τροφή για όλα τα πλάσματα που τη χρειάζονται, αυτό από μόνο του δεν μπορεί να τα θρέψει 5 3 . Διότι, αν αρκούσε για να τα θρέψει, λέει, δεν θα υπέφεραν ποτέ τα έμβια όντα από πείνα, αφού το νερό είναι πάντοτε σε αφθονία μες στον κόσμο. Γ ι ' αυτό αποκαλεί το νερό Ν ή σ τ η , διότι, ενώ είναι το αίτιο της τροφής, δεν αρκεί να θρέψει τα πλάσματα που χρειάζονται τροφή. — Ο Εμπεδοκλής στους ύμνους του λέει ότι η Ήρα και ο Δίας είναι ο αέρας και η φωτιά. 34. Ο Εμπεδοκλής υποστήριζε ότι τα σύνθετα σώ ματα αποτελούνται από τα τέσσερα στοιχεία, αμετά βλητα, που αναμειγνύονται μεταξύ τους με τέτοιο τρόπο, όπως ακριβώς αν αναμείγνυε κάποιος, αφού πρώτα τα είχε τρίψει καλά και τα είχε κάνει σκόνη, ώστε να μην μπορεί να μεταχειριστεί κανένα από αυτά χωρίς το άλλο, σκουριά, χ α λ κ ί τ η , καδμεία και μίσυ 5 4 .

... Πρώτος ο

Ιπποκράτης, απ' όσους γνωρίζουμε, συμπέρανε ότι τα στοιχεία αναμειγνύονται ... και ως προς αυτό διαφέρει από τον Εμπεδοκλή· διότι κι εκείνος από τα ίδια στοιχεία, όπως και ο Ιπποκράτης, λέει ότι έχουμε γίνει και εμείς και όλα τα άλλα σώματα γύρω από τη γ η , όχι όμως με τη μεταξύ τους ανάμειξη αλλά με την τοποθέτηση δί πλα δίπλα, σε στενή επαφή μεταξύ τους, μικρών μορίων από το καθένα. 3 5 . Ο Εμπεδοκλής έλεγε ότι ο τόπος όπου βρίσκο νται τα στοιχεία δεν είναι πάντα σταθερός ούτε καθο ρισμένος, αλλά όλα εναλλάσσουν τις θέσεις τους μεταξύ τους.



— Ο Εμπεδοκλής δεν αποδίδει στα στοιχεία καθο ρισμένες θέσεις, αλλά υποστηρίζει ότι το ένα παίρνει τη θέση του άλλου, έτσι ώστε η γη να ανεβαίνει ψηλά και η φωτιά να κατεβαίνει χαμηλότερα. 36. Μερικοί πάλι λένε πως [τα στοιχεία] είναι τέσ σερα εξαρχής, όπως, για παράδειγμα, ο Εμπεδοκλής· αν και αυτός τα ενώνει, ανάγοντας τα σε δύο, αφού αντιτάσ σει όλα τα άλλα στη φωτιά. 37. Ο Εμπεδοκλής χρησιμοποιεί περισσότερο από αυτόν [τον Αναξαγόρα] τα αίτια, αλλά κι αυτός όχι αρκετά ούτε πάντα με συνέπεια. Σε πολλές περιπτώσεις, κατά τη γνώμη του, η φιλία διαχωρίζει και η έριδα συνδέει. Όταν λοιπόν έρχεται η στιγμή που η έριδα χωρίζει το σύμπαν στα στοιχεία του, η φωτιά συνενώνεται σε ένα, και το ίδιο συμβαίνει με καθένα από τα άλλα στοιχεία. Όταν πάλι, με την επίδραση της φιλίας, συνενώνονται σε ένα, τότε από κάθε στοιχείο πρέπει αναγκαστικά να χωριστούν τα μέρη του. Ο Εμπεδοκλής λοιπόν ήταν ο πρώτος που, παρά τις γνώμες των προγενεστέρων, εισή γαγε αυτή την αρχή, αφού τη διέκρινε σε δύο, και έτσι δεν θεώρησε ότι η αρχή της κίνησης είναι μία, αλλά ότι υπάρχει και άλλη, και μάλιστα αντίθετη. Ακόμα είναι ο πρώτος που είπε ότι τα στοιχεία, που εμφανίζονται υπό μορφή ύλης, είναι τέσσερα. Παρ' όλα αυτά δεν τα μ ε ταχειρίζεται ως τέσσερα, αλλά σαν να είναι μόνο δύο: η φωτιά αυτή καθαυτή και τα αντίθετα της, σαν να απο τελούν ένα είδος, η γ η , ο αέρας και το νερό. Αυτό μπορεί να το αντιληφθεί κανείς, κοιτώντας τους στίχους του. 3 8 . Φαίνεται πως ο Εμπεδοκλής είπε ότι το να επικρατεί και να κινεί πότε η φιλία και πότε η έριδα υπάρχει στα πράγματα αναγκαστικά, και ότι ένα πράγ μα ηρεμεί στον ενδιάμεσο χρόνο.



3 9 . Επειδή όμως φαίνονταν να ενυπάρχουν στη φύση και τα αντίθετα των καλών και όχι μόνο η τάξη και το καλό αλλά και η αταξία και το κακό και ότι τα κακά είναι περισσότερα από τα καλά και τα άσχημα περισσό τερα από τα ωραία, έτσι κάποιος άλλος φιλόσοφος ει σήγαγε τη φιλία και την έριδα, που η μια είναι αιτία των καλών και η

άλλη

των κακών.

Αν λοιπόν κάποιος

παρακολουθήσει τη σκέψη αυτή και τη συλλάβει ως προς το πραγματικό της νόημα και όχι με βάση τον αδέξιο τρόπο που τη διατυπώνει ο Εμπεδοκλής, θα ανα καλύψει ότι η φιλία είναι πραγματικά η αιτία των κα λών και η έριδα η αιτία των κακών. Έ τ σ ι , αν έλεγε κά ποιος ότι ο Εμπεδοκλής, και μάλιστα πρώτος αυτός, θεώρησε αρχές το καλό και το κακό, δεν θα είχε άδικο, αφού βέβαια η αιτία όλων των αγαθών είναι το ίδιο το αγαθό [και των κακών το κακό]. 4 0 . Ο Εμπεδοκλής επαινεί μόνο τη μείξη. Ωστόσο, δεν είναι η έριδα αλλά η φιλία αυτό που διαχωρίζει τα στοιχεία, τα οποία προηγούνται από τη φύση τους του θεού και που είναι κι αυτά θεοί. 4 1 . Υποστηρίζει πράγματα που έρχονται σε αντίθεση και με τα φαινόμενα, καταργώντας τη μεταβολή που είναι κάτι ολοφάνερο, αλλά και με την ίδια του τη θεωρία, καθότι λέει ότι τα στοιχεία είναι αμετάβλητα και ότι αυτά δεν γίνονται το ένα από το άλλο, αλλά τα υπόλοιπα γίνονται από αυτά. Λέει ακόμα ότι, όταν επικρατεί η φιλία, τα πάντα γίνονται ένα και συνίσταται η Σφαίρα, που δεν έχει ποιοτικά χαρακτηριστικά, διότι δεν διατη ρείται σε αυτήν καμία ιδιότητα, ούτε της φωτιάς ούτε κάποιου άλλου στοιχείου, αφού καθένα τους αποβάλλει τα οικεία του χαρακτηριστικά. 4 2 . Δεν είναι λογικό να πραγματοποιείται η γένεση



με βάση τα κινούμενα και διαχωρισμένα στοιχεία. Γι' αυτό κι ο Εμπεδοκλής παραβλέπει τη γένεση που πραγ ματοποιείται με την επίδραση της φιλίας. Πράγματι, δεν θα μπορούσε να συνθέσει τον ουρανό με βάση ξεχωρι σμένα στοιχεία και να τα συνενώσει υπό την επίδραση της φιλίας, αφού ο κόσμος έχει συσταθεί από χωρισμένα στοιχεία. Επομένως, κατ' ανάγκην γίνεται από ένα και συνενωμένο πράγμα. — Ταυτόχρονα λέει πως η γη είναι στην ίδια κατά σταση τώρα υπό την κυριαρχία της έριδας με αυτή που ήταν και πριν, υπό την κυριαρχία της φιλίας. 43. Ποιος τρόπος γένεσης τους αποδίδεται από εκεί νους που υποστηρίζουν απόψεις σαν του Εμπεδοκλή; Πρέπει να ισχυριστούν ότι η διαδικασία είναι σύνθεση, όπως ακριβώς ένας τοίχος γίνεται από πλίνθους και πέτρες· επιπλέον, αυτό το μείγμα θ' αποτελείται από τα στοιχεία που έχουν διατηρηθεί ανέπαφα, αλλά έχουν τεθεί πλάι το ένα στο άλλο σε μικρά σωματίδια. Αυτό, υπο τίθεται, συμβαίνει στην περίπτωση της σάρκας και των άλλων συνθέτων. Ο Εμπεδοκλής είπε ότι πριν από τα τέσσερα στοι χεία υπήρχαν κάποια απειροελάχιστα σε μέγεθος θραύ σματα, που έμοιαζαν με στοιχεία, πριν από τα κανονικά στοιχεία, με ομοιογένεια ως προς τα συστατικά τους μέρη. ... Ο Εμπεδοκλής και ο Ξενοκράτης συνθέτουν τα στοιχεία από μικρότερα σωματίδια, τα οποία είναι ελάχι στα και σαν στοιχεία πριν από τα στοιχεία. — Διότι κι εκείνος [ο Εμπεδοκλής] από τα ίδια στοιχεία, όπως και ο Ιπποκράτης, λέει ότι έχουμε γίνει και εμείς και όλα τα άλλα σώματα γύρω από τη γη, όχι όμως με τη μεταξύ τους ανάμειξη αλλά με την τοπο θέτηση δίπλα δίπλα, σε στενή επαφή μεταξύ τους, μι κρών μορίων από το καθένα.



43a. Αν όμως η διάλυση σταματά κάπου, το σώμα στο οποίο σταματά θα είναι ή άτομο ή διαιρετό, χωρίς ωστόσο να διαιρεθεί ποτέ, όπως φαίνεται πως ήθελε να πει ο Εμπεδοκλής. 44. Ο Εμπεδοκλής, ο Αναξαγόρας, ο Δημόκριτος, ο Επίκουρος και όλοι όσοι υποστηρίζουν ότι ο κόσμος δη μιουργήθηκε από συνάθροιση σωμάτων συγκείμενων από μικρά μέρη, εισάγουν τους όρους συνένωση και διαχωρι σμό αντί για κυριολεκτική γένεση και φθορά· διότι δεν έχουν να κάνουν με την ποιότητα, δεν προκύπτουν δηλαδή με μεταβολή, αλλά με την ποσότητα, προκύπτουν δηλα δή με συνάθροιση. 4 5 . Ο Εμπεδοκλής είπε πως η αιτία είναι το ουσια στικό μέρος της ανάγκης, η οποία χρησιμοποιεί τις αρχές και τα στοιχεία. — ...την ανάγκη, την οποία πολλοί ονομάζουν ειμαρ μένη, ενώ ο Εμπεδοκλής φιλία μαζί και έριδα. 46. Άλλοι πάλι λένε ότι τα αντίθετα που υπάρχουν απορρέουν από το ένα, όπως ακριβώς διατείνεται ο Αναξί μανδρος και όσοι υποστηρίζουν ότι υπάρχουν ένα και πολλά, όπως ο Εμπεδοκλής και ο Αναξαγόρας· διότι κι αυτοί θέλουν τα άλλα όλα να εκκρίνονται από το (αρχι κό) μείγμα. Διαφέρουν ωστόσο αυτοί μεταξύ τους κατά το ότι ο ένας [ο Εμπεδοκλής] θέλει τις αλλαγές αυτές να γίνονται περιοδικά, ενώ ο άλλος [ο Αναξαγόρας] ά παξ, και κατά το ότι ο ένας [ο Αναξαγ.] δέχεται ότι είναι άπειρα, τόσο το ομοιομερή πράγματα όσο και τα αντίθετα, ενώ ο άλλος δέχεται ότι υπάρχουν μόνο τα καλούμενα στοιχεία. 47. Ο Εμπεδοκλής λέει ότι ο κόσμος είναι ένας, αλλά ο κόσμος δεν είναι το παν, παρά μόνο ένα μικρό μέρος του παντός, ενώ το υπόλοιπο είναι ακατέργαστη ύλη.



48. (Οι οπαδοί του Ε μ π ε δ ο κ λ ή ) υποστηρίζουν ότι η φωτιά, το νερό, η γη και ο αέρας οφείλουν την ύπαρξη τους στη φύση και την τύχη κι ότι τίποτε από αυτά δεν προέρχεται από την τ έ χ ν η . Από αυτά τα εντελώς άψυ χα στοιχεία δημιουργήθηκαν στη συνέχεια τα σώματα γύρω από τη γ η , τον ήλιο, τη σελήνη και τα άστρα. Αυτά τα τέσσερα στοιχεία, που κινούνταν τυχαία, το καθένα σύμφωνα με τη δική του ιδιότητα, συναντήθη καν και συνδυάστηκαν με ένα τρόπο κατάλληλο,

θα

λέγαμε, γι' αυτά, τα θερμά με τα ψυχρά, τα ξηρά με τα υγρά και τα μαλακά με τα σκληρά και όλα όσα βάσει της ανάμειξης των αντιθέτων (ιδιοτήτων τους) έτυχε να τα συγκεράσει η ανάγκη. Έ τ σ ι δημιουργήθηκε ο ουρα νός και όλα όσα υπάρχουν στον ουρανό, τα ζώα και το σύνολο των φυτών και οι εποχές όλες, που δεν έγιναν, λένε, με τη μεσολάβηση του νου ή κάποιου θεού ή της τέχνης, αλλά, όπως είπαμε, από τη φύση και την τ ύ χ η . 49. Ο Εμπεδοκλής λέει ότι πρώτος ξεχώρισε ο αιθέ ρας, δεύτερη η φωτιά και μετά η γ η , από την οποία, καθώς περισφιγγόταν έντονα, από την ορμή της περι στροφής, ανάβλυσε το νερό. Έ τ σ ι αναδύθηκε ως αναθυ μίαση ο αέρας, και δημιουργήθηκαν ο ουρανός από τον αιθέρα και ο ήλιος από τη φωτιά, και από τα άλλα συ στάθηκαν τα περίγεια σώματα. 5 0 . Κατά τον Εμπεδοκλή, η κατά πλάτος απόσταση είναι μεγαλύτερη από το ύψος της γης από τον ουρανό, όποια κι αν είναι η απόσταση πάνω από μας, διότι ο ουρανός απλώνεται περισσότερο κατά πλάτος λόγω του ότι ο κόσμος μοιάζει με αβγό. —

Ο ήλιος με την κυκλική τροχιά του περιγράφει

τα πέρατα του κόσμου. ... Ο Εμπεδοκλής λέει ότι στα δεξιά του κόσμου είναι τα μέρη του θερινού τροπικού, στα αριστερά του χειμερινού.



5 1 . Ο Εμπεδοκλής λέει ότι ο ουρανός είναι στερεός, αποτελούμενος από αέρα, ο οποίος συμπυκνώθηκε από φωτιά, σαν κρύσταλλος, και περιέχει το πυρώδες και το αερώδες στοιχείο σε καθένα ημισφαίριο. — Ο Εμπεδοκλής υποστηρίζει ότι αυτός είναι κρυσταλλώδης, συνιστάμενος από το παγετώδες στοιχείο. 5 2 . Κατά τον Εμπεδοκλή, ο κόσμος φθείρεται με την επικράτηση εναλλάξ της έριδας και της φιλίας. — Ορισμένοι λένε ότι ο ίδιος

[κόσμος] γίνεται και

φθείρεται εναλλάξ και, όταν δημιουργείται πάλι, φθείρε ται πάλι, και ότι αυτού του είδους η ακολουθία είναι αέναη, όπως λέει ο Εμπεδοκλής για τη φιλία και την έριδα, που επικρατούν διαδοχικά, ότι η πρώτη συνενώνει τα πάντα σε ένα και καταστρέφει τον κόσμο της έριδας και δημιουργεί από αυτόν τη « Σ φ α ί ρ α » , ενώ η έριδα διαχωρίζει πάλι τα στοιχεία και δημιουργεί έναν τέτοιο κόσμο. ... Ο Πλάτων, ο Εμπεδοκλής, ο Αναξαγόρας και οι άλλοι φυσικοί φιλόσοφοι φαίνεται πως παραδίδουν τη θεωρία της δημιουργίας των σύνθετων σωμάτων από τα απλά, σύμφωνα με τον τρόπο αυτό που αποτέλεσε την αρχική μας

υπόθεση

...

σαν να προϋπήρχαν χρονικά

αυτά από τα οποία γίνονται όσα γίνονται. — Διότι δεν θεωρεί άλλα πράγματα φθαρτά κι άλλα άφθαρτα, αλλά τα θεωρεί όλα φθαρτά, εκτός από τα στοιχεία. 5 3 . Ο Εμπεδοκλής λέει ότι τα άστρα είναι πύρινα, αποτελούμενα από το πυρώδες στοιχείο, το οποίο περι είχε ο αέρας μέσα του, και απέβαλε με τον πρώτο δια χωρισμό. 54. Σύμφωνα με τον Εμπεδοκλή, οι απλανείς αστέ ρες είναι δεμένοι με τον κρυσταλλοειδή (ουρανό), ενώ οι πλανήτες πάνε ψηλά.



5 5 . Υπάρχουν ορισμένοι που λένε πρώτο τον ήλιο, δεύτερη τη σελήνη και τρίτο τον Κρόνο. Ωστόσο, κατά την πιο διαδεδομένη αντίληψη, πρώτη είναι η σελήνη, επειδή αυτή θεωρείται ότι αποσπάστηκε από τον ήλιο. Έ τ σ ι και ο Εμπεδοκλής λέει: « Έ ν α στρογγυλό (ξένο) ...»55.

φως

5 6 . Ο Εμπεδοκλής λέει ότι υπάρχουν δύο ήλιοι: ο ένας είναι ο αρχέτυπος, φωτιά στο ένα από τα δύο η μισφαίρια του κόσμου, που γεμίζει το ημισφαίριο, ευρι σκόμενος άλλος

πάντοτε απέναντι .στην αντανάκλαση

είναι

φαινομενικός,

μια αντανάκλαση

του-

στο

ο

άλλο

ημισφαίριο, το γεμάτο από μείγμα θερμού αέρα, η οποία δημιουργείται με αντανάκλαση από την κυκλοτερή κί νηση της γης, στον κρυσταλλοειδή ήλιο, καθώς συμπα ρασύρεται στην κίνηση και το πύρινο στοιχείο. Ε π ο μ έ νως, με λίγα λόγια, ο ήλιος είναι η αντανάκλαση της φωτιάς που υπάρχει γύρω από τη γ η . ... Ο ήλιος που δημιουργείται από την αντανάκλαση είναι ίσος με τη γ η . 57. Επομένως λανθασμένα ο Εμπεδοκλής, και όποιος άλλος έχει μιλήσει έτσι, (υποστηρίζει) ότι το φως μ ε τακινείται και φτάνει κάποια σ τ ι γ μ ή μεταξύ της γης και αυτού που την περιβάλλει, χωρίς ωστόσο εμείς να το παίρνουμε είδηση ... διότι σε μικρό διάστημα αυτό θα μπορούσε να μας

διαφύγει, από ανατολών

όμως προς

δυσμάς να μην το παίρνουμε είδηση είναι υπόθεση παρατραβηγμένη. ... Όπως κι ο Εμπεδοκλής λέει πως το φως από τον ήλιο φτάνει, σε ενδιάμεσο σημείο, προτού φτάσει στην όραση μας ή στη γ η . — Ο Εμπεδοκλής έλεγε ότι το φως, απορρέοντας, σώμα καθώς είναι, από το σώμα που φωτίζει, φτάνει πρώτα στην ενδιάμεση περιοχή, μεταξύ γης και ουρα-



νου, και μετά σ' εμάς, και ότι μας διαφεύγει αυτού του είδους η κίνηση του εξαιτίας της ταχύτητας. 58. Κατά τον Ε μ π ε δ ο κ λ ή , με την υποχώρηση του αέρα από την ορμή του ήλιου, βρέθηκαν οι πόλοι απένα ντι: ο βόρειος ανυψώθηκε, ο νότιος χαμήλωσε, αναλόγως και όλος ο κόσμος. ... Ο Εμπεδοκλής λέει ότι οι τροπές του ήλιου οφείλονται στο ότι η σφαίρα που τον περιβάλ λει, καθώς και οι τροπικοί κύκλοι, εμποδίζουν να ακο λουθεί συνεχώς ευθεία πορεία. 5 9 . Όταν η σελήνη πηγαίνει κάτω από τον ήλιο, έχουμε έκλειψη ηλίου. 60. Ο

Εμπεδοκλής λέει ότι η σελήνη είναι αέρας

συγκεντρωμένος, νεφώδης, συμπυκνωμένος από τη φω τιά, ώστε να είναι μείγμα. — Εξάλλου ενοχλούνται με τον Εμπεδοκλή, ο οποίος θεωρεί τη σελήνη αέρα που πάγωσε, έγινε σαν χαλάζι και περιέχεται εντός της σφαίρας του πυρός. — (Η σελήνη είναι) σαν δίσκος. — Το ορατό σχήμα της σελήνης στο πρώτο τέταρτο δεν είναι σφαιροειδές αλλά φακοειδές και δισκοειδές, και, όπως πιστεύει ο Εμπεδοκλής, έτσι είναι και η ύλη από την οποία συντίθεται η σελήνη. — Ο Θαλής πρώτος είπε ότι (η σελήνη) φωτίζεται από τον ήλιο· το ίδιο είπαν ο Πυθαγόρας, ο Παρμενίδης και ο Εμπεδοκλής. 6 1 . Κατά τον Εμπεδοκλή, η σελήνη απέχει από τον ήλιο διπλάσια απόσταση απ' ό,τι από τη γ η . 6 2 . Όπως είπε και ο Εμπεδοκλής, όλος ο τόπος μας είναι γεμάτος από κακά, και τα κακά φτάνουν μέχρι τη σελήνη, αλλά

εκτεινόμενα από τον τόπο γύρω από τη γ η ,

παραπέρα

δεν

προχωρούν,

διότι

όλη

η

περιοχή



πάνω από τη σελήνη είναι καθαρότερη· την ίδια άποψη είχε και ο Ηράκλειτος. 63. Ορισμένοι λένε ότι στα σύννεφα υπάρχει φωτιά. Ο

Εμπεδοκλής

διατείνεται πως

η

φωτιά αυτή

είναι

αποτέλεσμα του εγκλωβισμού των ακτίνων του ήλιου. — Ο


μιλάει για την πρόπτωση

πάνω

στο σύννεφο του φωτός, το οποίο εμποδίζει τον αέρα που φέρνει αντίσταση· το σβήσιμο του φωτός και η θραύση του δημιουργούν τη βροντή, η λ ά μ ψ η του την αστραπή και η ένταση της αστραπής τον κεραυνό. 64. Τι είναι αυτό που δίνει (στους ανέμους) τη λοξή κίνηση; Δεν είναι το γεώδες και το πυρώδες, τα οποία κινούνται αντίθετα, όπως πίστευε ο Εμπεδοκλής, αλλά ο αέρας που κινείται κυκλικά. 6 5 . Ο Εμπεδοκλής και οι Στωικοί υποστηρίζουν ότι ο

χειμώνας

έρχεται

όταν

επικρατεί ο αέρας

με

την

πύκνωση του, και αναγκάζεται να ανέβει ψηλά, ενώ η καλοκαιρία όταν επικρατεί η φωτιά και αναγκάζεται να κατεβεί προς τα κάτω. 66. Σύμφωνα με τον φυσικό φιλόσοφο Ε μ π ε δ ο κ λ ή , μετά την εμφάνιση της γης και της θάλασσας, τα στοι χεία συνέχιζαν την άτακτη κίνηση τους, με αποτέλεσμα άλλοτε να επικρατεί η φωτιά και να καίει τα πάντα και άλλοτε να υπερχειλίζει και να κατακλύζει τα πάντα το υγρό στοιχείο με τη ροή του. — Κ α τ ά τον Εμπεδοκλή, (η θάλασσα) είναι ο ιδρώ τας που βγαίνει από τη γ η , όταν καίγεται από τον ήλιο, εξαιτίας της εκτεταμένης συστολής. — Ο Αριστοτέλης παραδίδει, πριν απ' αυτόν ο Δ η μόκριτος και τρίτος στη σειρά ο Θεόφραστος 56 , ότι τα ψάρια δεν τρέφονται με το αλμυρό αλλά με το γλυκό



νερό που είναι μαζί με το θαλασσινό. Κι επειδή τούτο φαίνεται σχεδόν απίστευτο, ο γιος

57

του Νικόμαχου ,

θέλοντας να επιβεβαιώσει τον λόγο αυτό στην πράξη, δηλώνει πως σε όλη τη θάλασσα υπάρχει μέρος πόσιμου νερού και πως αποδεικνύεται ως εξής. Αν φτιάξει κάποιος ένα αγγείο από κερί, κοίλο και λεπτό, και το βυθίσει άδειο στη θάλασσα, αφού το έχει δέσει έτσι ώστε να μπορεί να το σηκώσει, άμα το τραβήξει μετά από μια νύχτα και μια ημέρα, είναι γεμάτο γλυκό και πόσιμο νερό. Ο Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος βεβαιώνει επίσης πως όντως υπάρχει γλυκό νερό στη θάλασσα, που δεν το βλέπουν όλοι, αλλά τρέφει τα ψάρια. Η αιτία που το νερό γλυκαίνεται μέσα στην αλμύρα είναι, λέει, φυσική και μπορείς να τη μάθεις από τα έργα του. 67. Γ ι ' αυτό, όπως ισχυρίζονται όλοι όσοι θέλουν τον ουρανό να γεννιέται, η γη συγκεντρώθηκε στο κέντρο. Αναζητούν λοιπόν την

αιτία

της

ακινησίας

της

και

ορισμένοι λένε, μιλώντας με τον τρόπο αυτό, πως αιτία είναι το πλατύ σχήμα και το μέγεθος τ η ς , ενώ άλλοι, όπως ο Εμπεδοκλής, λένε πως η περιστροφική κίνηση του ουρανού, που έχει μεγαλύτερη ταχύτητα απ' αυτή της γ η ς , εμποδίζει την κίνηση τ η ς , όπως συμβαίνει και 58

με το νερό στους κυάθους . Το νερό, δηλαδή, όταν ο κύαθος κινείται κυκλικά, πολλές φορές βρίσκεται κάτω από τον χαλκό, αλλά δεν πέφτει, όπως είναι στη φύση του να κάνει, για την ίδια αιτία. 68. Ο Εμπεδοκλής πιστεύει ότι το νερό θερμαίνεται από φωτιές που είναι κρυμμένες και προφυλαγμένες μ έ σα σε πολλά μέρη της γ η ς , ιδιαίτερα αν το νερό βρίσκε ται κάτω από τη γ η , όπως τα νερά που ρέουν υπογείως. 69. Γ ι α τ ί οι πέτρες από σύμπηξη σχηματίζονται κυ ρίως από θερμά νερά παρά από ψυχρά; Μήπως επειδή η



πέτρα σχηματίζεται με την εξαφάνιση του υγρού, και το υγρό εξαφανίζεται περισσότερο με το θερμό παρά με το ψυχρό, οπότε απολιθώνονται λόγω της θερμότητας, ό πως ακριβώς λέει και ο Εμπεδοκλής πως βράχοι και πέτρες σχηματίζονται χάρη στα θερμά νερά. — Όσο για τούτα εδώ που βλέπουμε, γκρεμούς, σκο πέλους και βράχους, ο Εμπεδοκλής θεωρεί πως από τη φωτιά στα βάθη της γης έχουν στηθεί και αντέχουν στηριζόμενα πάνω στη φλόγα τ η ς . 69a. Ο Εμπεδοκλής λέει, σε σχέση με τα χρώματα, ότι το λευκό είναι της φωτιάς, το μαύρο του νερού. 70. Ο Εμπεδοκλής λέει ότι πριν από τα ζώα ξε φύτρωσαν τα δέντρα από τη γ η , προτού επεκταθεί πα ντού ο ήλιος και διακριθεί η ημέρα από τη νύχτα. Αυτά, για λόγους συμμετρίας της σύστασης

τους, περιέχουν

τη λογική αρχή του αρσενικού και του θηλυκού. Ανα πτύσσονται και σηκώνονται ψηλά χάρη στη θερμότητα της γης, άρα είναι μέρη της γ η ς , όπως και τα έμβρυα στην κοιλιά είναι μέρη της μήτρας. Οι καρποί πάλι είναι το περίττωμα του νερού και της φωτιάς που εμπεριέχο νται στα φυτά. Τα δέντρα που έχουν έλλειψη σε υγρό στοιχείο, ρίχνουν τα φύλλα τους το καλοκαίρι, επειδή ξεραίνονται, ενώ όσα έχουν πλεόνασμα υγρού κρατούν τα φύλλα τους, όπως συμβαίνει με τη δάφνη, την ελιά και τον φοίνικα. Οι διαφορές στους χυμούς τους οφείλονται στις παραλλαγές του πλήθους των στοιχείων της γης και των φυτών, καθώς το καθένα έλκει διαφορετικά τα ενιαία στοιχεία από την π η γ ή τροφής- όπως συμβαίνει με το αμπέλι· διότι δεν είναι η διαφορά της ποικιλίας που κάνει καλό το κρασί αλλά του εδάφους που την τρέφει. — Διότι αυτό που γεννάει το φυτό είναι ένα, όχι όπως το διαιρεί ο Εμπεδοκλής και μοιράζει τη γη στις ρίζες



και τον αιθέρα στους βλαστούς, σαν να είναι ξεχωριστό αυτό που γεννάει το καθένα. Όμως τα μέρη γεννιούνται από μια ύλη και ένα αίτιο. — Ο Εμπεδοκλής όμως δεν το έχει διαπιστώσει σω στά, συμπληρώνοντας ότι στα φυτά η αύξηση εκδηλώ νεται προς τα κάτω με τις ρίζες που βγάζουν, επειδή έτσι κινείται η γη σύμφωνα με τη φύση, και προς τα πάνω, επειδή η φωτιά κινείται κατ' αυτό τον τρόπο. — Σ τ α φυτά η φύση διατηρείται, καθώς ανεπαίσθητα από το περιβάλλον, όπως λέει ο Εμπεδοκλής, αντλούν το νερό που χρειάζονται. 7 1 . Ορισμένοι γιατροί και φιλόσοφοι υποστηρίζουν ότι κανείς δεν μπορεί να κατανοήσει την ιατρική, αν δεν γνωρίζει τι είναι ο άνθρωπος, και πως αυτό πρέπει να μάθει καλά όποιος θέλει να θεραπεύει σωστά τους ανθρώ πους. Ο λόγος τους όμως προσεγγίζει μάλλον τον τομέα της φιλοσοφίας, έτσι όπως και ο Εμπεδοκλής και άλλοι έχουν γράψει για τη φύση, ξεκινώντας από το τι είναι ο άνθρωπος, πώς

δημιουργήθηκε εξαρχής και ποια συ

στατικά τον αποτέλεσαν. Η δική μου όμως άποψη είναι ότι όλα όσα είπαν ή έγραψαν οι φιλόσοφοι ή οι γιατροί για τη φύση σχετίζονται περισσότερο με τη ζωγραφική παρά με την ιατρική. γνώση

της

φύσης

Πιστεύω επίσης ότι η σωστή

μπορεί να επιτευχθεί μόνο

με

τη

μ ε λ έ τ η της ιατρικής και με τίποτε άλλο. 72. Ο Εμπεδοκλής λέει ότι οι πρώτες γενέσεις των ζώων και των φυτών δεν ήταν με κανένα τρόπο ολο κληρωμένες, αλλά τις συνιστούσαν χωριστά μ έ λ η που δεν ήταν συναρθρωμένα- οι δεύτερες γενέσεις, που προ έκυψαν από τη σύμφυση αυτών των μελών, είχαν την εικόνα ειδώλου, οι τρίτες έδωσαν ολοφυείς μορφές, ενώ οι τέταρτες

δεν είχαν να κάνουν με προέλευση από



ομοιογενή στοιχεία, φερ' ειπείν από γη και νερό, αλλά από την ανάμειξη, που σε κάποιες περιπτώσεις έγινε από τη συμπύκνωση της τροφής και σε άλλες από την ομορφιά των γυναικών, που ερέθισε τη σεξουαλική ορμήκαι τα γένη όλων των ζώων διακρίθηκαν με βάση τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της σύστασης τους- άλλων η ορμή είχε πιο κατάλληλο χώρο της το νερό, άλλα όμως πετάνε στον αέρα, όσα δηλαδή το περισσότερο μέρος τους είναι πυρώδες, ενώ τα βαρύτερα κατευθύνονται προς τη γη- όσων η κράση αποτελείται από ίσα μέρη (όλων των στοιχείων),

αυτά

βγάζουν

φωνή

μέσα

από

τον

θώρακα. 73. Ο Εμπεδοκλής σφάλλει, όταν υποστηρίζει ότι τα ζώα που έχουν τη μεγαλύτερη θερμότητα και ποσότητα του στοιχείου της φωτιάς είναι του νερού, αποφεύγοντας την υπερβολική θερμότητα που υπάρχει στη φύση τους. —Το ίδιο λέει και ο Εμπεδοκλής για τα ζώα: αυτά που έχουν υπερβολική φωτιά οδηγούνται από τη φύση τους στο υγρό. 74. Κατά τον Εμπεδοκλή, η πρώτη αναπνοή του πρώτου έμβιου όντος έγινε με την υποχώρηση της υγρα σίας που είχε μέσα του το βρέφος και, παράλληλα, με την εκ νέου είσοδο, σε αυτό τον κενό χώρο, του εξωτερι κού αερώδους

στοιχείου στα ανοιγμένα αγγεία.

Στη

συνέχεια, η έμφυτη θερμότητα, με την ορμή της προς το εξα>τερικό αερώδες στοιχείο, δημιουργεί με την πίεση της την εκπνοή, ενώ στο εσωτερικό, υποχωρώντας στο αερώδες στοιχείο που κάνει την εκ νέου είσοδο του, δημιουργεί την εισπνοή. Έχοντας τώρα πάρει αυτήν, καθώς το αίμα μοιάζει να κατευθύνεται προς την επι φάνεια και συμπιέζει με την αλλεπάλληλη ροή του το αερώδες στοιχείο μέσα από τα ρουθούνια, με την απο-



χώρηση του τελευταίου δημιουργείται η εκπνοή, ενώ με την παλινδρόμηση και την εκ νέου είσοδο του αέρα στα αραιώματα μέσα στο αίμα, δημιουργείται η εισπνοή. Μας θυμίζει αυτό που συμβαίνει στην περίπτωση της κ λ ε ψ ύ δρας 59 . 75. ( Γ ι α τ ί τα εφταμηνίτικα έμβρυα είναι βιώσιμα;) Ο Εμπεδοκλής λέει ότι, όταν β γ ή κ ε από τη γη το ανθρώ πινο γένος, η ημέρα διαρκούσε όσο διαρκούν σήμερα δέκα μήνες, επειδή η κίνηση του ήλιου ήταν αργή. Με το πέρασμα του χρόνου όμως η διάρκεια της ημέρας έγινε ίση με εφτά σημερινούς μήνες. Γ ι * αυτό τα δεκαμηνίτικα και τα εφταμηνίτικα βρέφη μεγαλώνουν μέσα σε μία μόνο ημέρα, την ημέρα δηλαδή που γεννιέται το μωρό, επειδή έτσι προνόησε η φύση του κόσμου. 76. Ε γ ώ 0 0 , Κ έ β η , είπε, όταν ήμουν νέος, είναι ε κ πληκτικό το πόσο πόθησα

τη γνώση, που

ονομάζουν

ιστορία για τη φύση. Μου έδινε την εντύπωση ότι υπερ τερεί, ότι γνωρίζει τις αιτίες κάθε πράγματος, γιατί γίνεται το καθένα, γιατί χάνεται και γιατί υπάρχει. Κ α ι πολλές φορές βασάνιζα το μυαλό μου, ερευνώντας πρώ τα απ' όλα θέματα σαν αυτά εδώ: Άραγε οι ζωντανοί οργανισμοί δημιουργούνται, αφού πρώτα το θερμό και το ψυχρό υποστούν, όπως υποστήριζαν μερικοί, κάποια σ ή ψ η 6 1 ; Ή μήπως

το αίμα είναι αυτό που μας κάνει

νοήμονες 8 2 ή ο αέρας 6 3 ή μήπως η φωτιά 6 4 ; Ή μήπως κανένα απ' όλα αυτά, αλλά είναι ο εγκέφαλος 6 5 κ.λπ. 77. Κατά τον Εμπεδοκλή, τα έμβια όντα τρέφονται με την εκδήλωση του συγγενικού τους στοιχείου, μεγα λώνουν χάρη στην παρουσία της θερμότητας και οδεύ ουν προς την παρακμή και τη φθορά εξαιτίας της απώ λειας και των δύο αυτών. — Π ώ ς λένε ο Ιπποκράτης, ο Ερασίστρατος, ο Ε μ π ε -



δοκλής και ο Ασκληπιάδης

ότι γίνεται η π έ ψ η της

τροφής ... ο Εμπεδοκλής με σ ή ψ η . — Ήταν παλιά συνήθεια αυτών των αντρών να ονο μάζουν « ά σ η π τ α » αυτά που εμείς λ έ μ ε « ά π ε π τ α » . 78. Σύμφωνα με τον Ε μ π ε δ ο κ λ ή , η σάρκα δημι ουργείται με την ανάμειξη των τεσσάρων στοιχείων σε ίση ποσότητα, τα νεύρα με τη μείξη φωτιάς, γης και νερού, το τελευταίο σε διπλάσια ποσότητα, τα νύχια των ζώων με το πάγωμα των νεύρων στον βαθμό που συ ναντούν τον αέρα, ενώ τα οστά αποτελούνται από δύο μέρη νερού και γης και τέσσερα φωτιάς, τα οποία μέρη αναμειγνύονται μέσα στη γ η . Ο ιδρώτας και το δάκρυ οφείλονται στην τήξη του αίματος και τη διάχυση που προκαλείται από την αραίωση του. — Διότι η φύση είναι πολύ περισσότερο αρχή παρά ύλη. Μάλιστα σε ορισμένα σημεία ακόμα κι ο Εμπεδο κλής, οδηγούμενος από την ίδια την αλήθεια, σκοντάφτει πάνω σ' αυτό και αναγκάζεται να πει ότι ο « λ ό γ ο ς » είναι η ουσία και η φύση· όπως, για παράδειγμα, όταν εξηγεί τι είναι το οστό· δεν λέει ότι είναι κάποιο από τα στοιχεία, ένα από αυτά ή δύο ή τρία ή όλα, αλλά ότι είναι ο « λ ό γ ο ς » της μείξης τους 6 6 . — Εξίσου άτοπο είναι να ταυτίζεται η ψυχή με την αναλογία του μείγματος, διότι το μείγμα των στοιχείων απ' το οποίο θα προκύψει η σάρκα και εκείνο από το οποίο θα προκύψει το οστό δεν έχουν την ίδια αναλογία. Το αποτέλεσμα έτσι θα είναι να διαθέτει πολλές ψυχές και σε κάθε σημείο το σώμα, εφόσον βέβαια τα πάντα προκύπτουν από μείγματα στοιχείων και εφόσον η ανα λογία του μείγματος είναι αρμονία, δηλαδή ψ υ χ ή 6 7 . Τού το ασφαλώς θα μπορούσε να θέσει κάποιος ως ερώτημα και στον Εμπεδοκλή- διότι αυτός λέει ότι το καθένα μέρος του σώματος συνίσταται από συγκεκριμένη ανα-


ΕΜΠΕΔΟΚΛΗΣ 68

λογία . Τι από τα δύο λοιπόν; Η αναλογία είναι η ψ υ χ ή ή μήπως η ψυχή είναι κάτι άλλο που εμφανίζεται μέσα στα μέρη; Επίσης τι από τα δύο; Η φιλία είναι αιτία της οποιασδήποτε ανάμειξης ή της ανάμειξης σύμφωνα με τη συγκεκριμένη αναλογία; Κ α ι αυτή ακόμα η φιλία τι είναι, η αναλογία ή κάτι άλλο πέρα από την αναλογία; Γ'

αυτό κι ο Εμπεδοκλής μία και μόνο τη φύση του

οστού ... αν βέβαια έχουν όλα την ίδια αναλογία στην ανάμειξη, θα έπρεπε να μη διαφέρουν τα οστά του ίππου, του λιονταριού και του ανθρώπου. — Ορισμένοι όμως υποστηρίζουν ότι, καθώς το αίμα αναταράχτηκε, βγαίνει, σαν τον ορό του γάλακτος, το δάκρυ, όπως λέει και ο Εμπεδοκλής. 79. (Ο αφαλός) αποτελείται από αγγεία, τέσσερα τον αριθμό, δύο φλέβες και δύο αρτηρίες, μέσω των οποίων μεταφέρεται στο έμβρυο θρεπτική ύλη, αίμα και πνοή. Ο Εμπεδοκλής

πιστεύει πως

τα αγγεία αυτά εμφύονται

στο ήπαρ, ενώ ο Φαίδρος 69 στην καρδιά. 80. Κάποιες φορές (η εμμηνορρυσία) έρχεται μερικές ημέρες νωρίτερα ή καθυστερεί. Πάντως κάθε μήνα ε μ φανίζεται σε μιαν ιδιαίτερη ημερομηνία για την καθεμιά γυναίκα και σίγουρα δεν έρχεται την ίδια περίοδο σε ό λες τις γυναίκες, όπως λέει ο Διοκλής αλλά και ο Ε μπεδοκλής, δηλαδή όταν μειώνεται το φως της σελή νης. Άλλες εμφανίζουν τα έμμηνα πριν από την εικοστή ημέρα του σεληνιακού κύκλου, άλλες την εικοστή, άλ λες στο πρώτο τέταρτο του κύκλου, άλλες στο τελευταίο. 8 1 . Άλλοι πάλι, όπως ο Εμπεδοκλής, λένε πως (η διαφοροποίηση του φύλου) συμβαίνει στη μήτρα· κατά την άποψη του, τα σπέρματα που μπαίνουν σε ζεστή μήτρα γίνονται αρσενικά, ενώ εκείνα που μπαίνουν σε κρύα θηλυκά, και ότι αιτία αυτής της θερμότητας ή του



ψύχους είναι η εμμηνορρυσία, ανάλογα με το αν είναι θερμότερη ή ψυχρότερη, παλαιότερη ή πιο πρόσφατη. ... Η αλήθεια είναι πως ο Εμπεδοκλής μάλλον επιπόλαια υπέθεσε πως τα δυο φύλα διαφέρουν μεταξύ τους μόνο ως προς την ψυχρότητα και τη θερμότητα, αν και έβλε πε πως όλα τα σχετικά μέρη, όπως τα αρσενικά γεννη τικά όργανα και η μήτρα, έχουν μεγάλη διαφορά. Είναι αναγκαίο να αντικρούσουμε και τη

...

θεωρία του

Εμπεδοκλή, ο οποίος διαχωρίζει το θηλυκό από το αρ σενικό με κριτήριο τη θερμότητα ή την ψυχρότητα της μήτρας. — Ο Εμπεδοκλής λέει ότι το φύλο, αρσενικό ή θηλυ κό,

εξαρτάται από τη

θερμότητα ή

την ψυχρότητα.

Επομένως, όπως λένε, τα πρώτα αρσενικά βγήκαν από τη γη μάλλον στην ανατολή και τον νότο, τα θηλυκά στον βορρά. — Κατά τον Εμπεδοκλή, η τερατογένεση οφείλεται στον πλεονασμό σπέρματος ή στην έλλειψη του ή στη διαταραχή της κίνησης ή στη διαίρεση του σπέρματος σε περισσότερα μέρη ή στην απόκλιση. Έ τ σ ι φαίνεται πως έχει δηλώσει εκ των προτέρων όλες τις αιτιολογίες. — Κατά τον Εμπεδοκλή, τα δίδυμα και τα τρίδυμα γεννιούνται όταν υπάρχει πλεονασμός ή διαχωρισμός του σπέρματος. — Πού οφείλεται το ότι τα παιδιά μοιάζουν στους γονείς και τους προγόνους; Ο Εμπεδοκλής λέει ότι οι ομοιότητες εξαρτώνται από το ποιο από τα δύο σπέρμα τα θα επικρατήσει, ενώ οι ανομοιότητες από την εξάτμι ση της θερμότητας του σπέρματος. — Πώς γίνεται να μοιάζουν τα παιδιά σε άλλους και όχι στους γονείς τους; Σύμφωνα με τον Ε μ π ε δ ο κ λ ή , τα βρέφη παίρνουν τη μορφή των φαντασιώσεων που έχει η γυναίκα κατά τη σύλληψη·

πολλές

φορές

δηλαδή

οι



γυναίκες ερωτεύτηκαν μορφές αγαλμάτων και εικόνων και γέννησαν παιδιά, που τους έμοιαζαν. 8 2 . Το είδος των ημιόνων είναι ολότελα στείρο. Όσο για την αιτία που

αναφέρουν

ο


και ο

Δημόκριτος, ο πρώτος δεν τη διατυπώνει με σαφήνεια, ενώ ο Δημόκριτος είναι μεν σαφέστερος, αλλά κι οι δυο κάνουν λάθος. Διότι δίνουν την ίδια εξήγηση για όλα τα ζώα διαφορετικών ειδών που ζευγαρώνουν μεταξύ τους. ... Ο Εμπεδοκλής θεωρεί ως αιτία κ.λπ. 7 0 . — ( Γ ι α τ ί οι θηλυκές ημίονοι είναι στείρες;) Ο Ε μ π ε δοκλής λέει ότι, επειδή η μήτρα τους είναι μικρή, στενή και χαμηλά, προσφυόμενη στραβά στην κοιλιά, ούτε το σπέρμα μπορεί να φτάσει κατευθείαν σε αυτή ούτε, αν τυχόν φτάσει, αυτή μπορεί να το δεχτεί. 83. ( Σ ε πόσο χρόνο μορφοποιούνται τα έμβρυα στην κοιλιά;) Κ α τ ά τον ανθρώπων η

Εμπεδοκλή, στην περίπτωση

διαμόρφωση

αρχίζει

από την

των

τριακοστή

έ κ τ η ημέρα και τα μ έ λ η τους τελειοποιούνται από την τεσσαρακοστή ένατη. — Γύρω στη συμπλήρωση τεσσάρων εννεάδων φαί νεται για πρώτη φορά διαρθρωμένο όλο το σώμα ή, το αργότερο, γύρω στις σαράντα ημέρες και τέσσερις ακό μα. Με τον χρόνο ολοκληρωτικής διάρθρωσης του εμβρύου συμφωνεί και ο φυσικός φιλόσοφος Εμπεδοκλής και λέει ότι πιο γρήγορα από τα θηλυκά διαμορφώνονται τα αρ σενικά και τα έμβρυα που είναι στα δεξιά μέρη της μήτρας παρά όσα είναι στα αριστερά. 8 4 . Ο Εμπεδοκλής, τον οποίο ακολούθησε σε αυτό ο Αριστοτέλης, αποφάνθηκε ότι η καρδιά δημιουργείται πρώτα απ' όλα, καθότι συγκρατεί ως επί το πλείστον τη ζωή του ανθρώπου.



8 5 . Ο Εμπεδοκλής λέει ότι ο ύπνος οφείλεται στην ψύξη της σύμμετρης θερμότητας του αίματος, ενώ ο θάνατος στην ολοκληρωτική ψύξη. — Σύμφωνα με τον Εμπεδοκλή, ο θάνατος συμβαίνει με τον διαχωρισμό των στοιχείων της φωτιάς, του αέρα, του νερού και της γης, με τη συνένωση των οποίων είχε δημιουργηθεί ο άνθρωπος.

Επομένως, ως προς αυτό,

είναι κοινός ο θάνατος σώματος και ψυχής. Ο ύπνος συμβαίνει με τον διαχωρισμό του στοιχείου της φωτιάς. 86. Ο Παρμενίδης, ο Εμπεδοκλής κι ο Πλάτων [θέλουν την αίσθηση να λειτουργεί] μέσω του ομοίου, ενώ ο κύκλος του Αναξαγόρα και του Ηράκλειτου μέσω του αντιθέτου. ... Σ χ ε τ ι κ ά με καθεμιά από τις επιμέρους αισθήσεις, οι υπόλοιποι τις αφήνουν κατά μέρος, αντίθε τα με τον Εμπεδοκλή, που προσπαθεί να αναγάγει και αυτές στην ομοιότητα. Ο Εμπεδοκλής εξηγεί όλες τις αισθήσεις με τον ίδιο τρόπο και υποστηρίζει ότι με την προσαρμογή στους πόρους της καθεμιάς δημιουργείται η αίσθηση. Γ ι ' αυτό δεν μπορούν να διακρίνουν η μια (τα αισθητά αντικείμε να) της άλλης, επειδή άλλων είναι πιο πλατιοί οι πόροι σε σχέση με το αισθητό, άλλων πιο στενοί, οπότε άλλα δεν εφάπτονται (στα τοιχώματα των πόρων) και δεν έχουν αρκετή δύναμη, ενώ τα υπόλοιπα δεν μπορούν καν να μπουν. Προσπαθεί όμως και για την όραση να πει τι λογής είναι και λέει ότι το εσωτερικό της είναι φωτιά, ενώ το γύρω γύρω νερό, γη και αέρας, μέσω των οποίων περνάει (το εσωτερικό), που είναι αραιό, όπως το φως μέσα στα φανάρια. Οι πόροι τώρα της φωτιάς και του νερού είναι τοποθετημένοι εναλλάξ και από αυτούς μέσω της φωτιάς διακρίνουμε το λευκά, μέσω του νερού τα μαύρα, αφού προσαρμόζονται τα μεν στα δε. Τα χρώμα τα κινούνται προς την όραση με την απορροή.



Δεν έχουν όμως την ίδια σύσταση (οι οπτικές ακτί νες σε όλα τα ζώα), αλλά άλλες (έχουν συσταθεί) από τα όμοια, άλλες από τα αντίθετα, και σε άλλες η φωτιά είναι στο μέσον, σε άλλες εξωτερικά, γι* αυτό από τα ζώα άλλα έχουν οξύτερη

όραση

την ημέρα, άλλα τη

νύχτα. Όσα έχουν λιγότερη φωτιά βλέπουν καλύτερα την ημέρα, διότι το εσωτερικό φως εξισσοροπείται από το εξωτερικό·

όσα πάλι (έχουν λιγότερο) το αντίθετο

στοιχείο, (δηλαδή το νερό, βλέπουν καλύτερα) τη νύχτα, διότι και σε αυτά αναπληρώνεται η έλλειψη τους. Σ τ ι ς αντίθετες καταστάσεις συμβαίνει το αντίθετο σε κάθε περίπτωση, διότι αδύναμη όραση έχουν και τα πλάσμα τα στα οποία υπερτερεί η φωτιά, επειδή, καθώς αυξάνε ται περισσότερο την ημέρα, βουλώνει γεμίζοντας τους πόρους του νερού, ενώ όταν υπερτερεί το νερό, συμβαίνει το ίδιο τη νύχτα, διότι η φωτιά καταλαμβάνεται από το νερό. Αυτά συμβαίνουν μέχρις ότου στα μεν απομακρυν θεί το νερό με τη βοήθεια του εξωτερικού φωτός, ενώ στα άλλα η φωτιά με τη βοήθεια του αέρα· διότι τόσο για το ένα όσο και για το άλλο θεραπεία είναι το αντίθετο. Άριστη στην κράση και η καλύτερη είναι [η οπτική ακτίνα] που έχει συσταθεί και από τα δύο σε ίση πο σότητα. Σ χ ε τ ι κ ά με την όραση αυτά λέει πάνω κάτω. Η ακοή πάλι οφείλεται, κατά τη γνώμη του, στους εσο^τερικούς θορύβους. Όταν δηλαδή ο αέρας τεθεί σε κίνηση από τη φωνή, ηχεί εντός, σαν να είναι κουδούνι των ίσων ήχων 7 1 , η ακοή την οποία αποκαλεί «σάρκινο όζο» 7 2 . Καθώς κινείται στο εσωτερικό, χτυπάει τον αέρα πάνω στα στερεά μέρη και δημιουργεί ήχο. Η όσφρηση προκύπτει, κατά τον Εμπεδοκλή, με την αναπνοή, γ ι ' αυτό πιο έντονα οσφραίνονται εκείνοι στους οποίους η κίνηση της ανάσας είναι εξαιρετικά σφοδρή, ενώ η πε ρισσότερη

οσμή απορρέει από τα λεπτά και ελαφριά



πράγματα. Τη γεύση και την αφή δεν τις προσδιορίζει χωριστά την καθεμιά ούτε λέει πώς ή μέσω τίνων γίνο νται, αλλά μιλάει μόνο γενικά, ότι δηλαδή με την προ σαρμογή των πόρων προκύπτει αίσθηση. Ευχαρίστηση τώρα δημιουργείται με τα όμοια, τόσο ως προς τα μόρια όσο και ως προς την κράση, και ενόχληση με τα αντίθετα. Κατά τον ίδιο τρόπο μιλάει και για τη γνώση και την άγνοια: η γνώση δηλαδή σχετίζεται με τα όμοια, η άγνοια με τα ανόμοια, σαν να είναι ίδιες ή παραπλήσιες η αίσθηση και η γνώση. Αφού ανέπτυξε πώς

με το

καθένα γνωρίζουμε το καθετί, στο τέλος προσθέτει: « Δ ι ό τ ι από τούτα ... λυπούνται» 7 3 . Γ ι ' αυτό και με το αίμα κυρίως αντιλαμβανόμαστε, διότι σε αυτό κυρίως βρίσκο νται αναμεμειγμένα τα στοιχεία των μερών. Σε όσους λοιπόν έχουν αναμειχθεί τα στοιχεία σε ίσες ποσότητες και με παραπλήσιο τρόπο και δεν βρίσκονται σε μεγάλη απόσταση μεταξύ τους ούτε είναι μικρά ή υπερβολικά μεγάλα, αυτοί, κατά τη γνώμη του, είναι οι πιο νοήμονες και οι πιο ακριβείς ως προς την αισθητηρι ακή αντίληψη και, ανάλογα, όσων η κατάσταση είναι πολύ κοντινή στων παραπάνω, ενώ όσοι ανήκουν στην αντίθετη περίπτωση διαθέτουν τη μικρότερη αντίληψη. Όσων πάλι τα στοιχεία είναι χαλαρά και αραιά τοπο θετημένα, αυτοί είναι νωθροί και δεν αντέχουν την κού ραση, ενώ όσων είναι πυκνά και κομμένα μικρά, αυτοί αντιδρούν γρήγορα, έχουν τον νου τους σε πολλά και καταφέρνουν λίγα εξαιτίας της ταχύτητας στην κίνηση του αίματος. Σε όσους πάλι παρατηρείται η μέση κράση σε ένα μέρος τους, χάρη σε αυτή είναι ο καθένας τους επιδέξιος [όσον αφορά το συγκεκριμένο μέρος]. Γ ι ' αυτό άλλοι είναι καλοί ρήτορες, άλλοι καλοί τεχνίτες, διότι στους δεύτερους η σωστή κράση είναι στα χέρια, στους πρώτους στη γλώσσα. Όμοια έχουν τα πράγματα και ως προς τις άλλες ικανότητες.



Ο

Εμπεδοκλής λοιπόν έτσι θεωρεί ότι προκύπτουν

τόσο η αισθητηριακή όσο και η νοητική αντίληψη. Θα μπορούσε όμως να αναρωτηθεί κάποιος, με βάση αυτά που λέει, πρώτα απ' όλα σε τι θα διαφέρουν ως προς την αίσθηση τα έμψυχα από τα υπόλοιπα όντα, διότι προ σαρμογή γίνεται και στους πόρους των άψυχων, αφού γενικά εξηγεί την ανάμειξη με τη συμμετρία των πόρων. Γ ι ' αυτό και δεν αναμειγνύεται το λάδι με το νερό, αντίθετα με τα άλλα υγρά και τα σώματα, των οποίων αναφέρει τις ιδιαίτερες κράσεις. Έ τ σ ι , τα πάντα θα αι σθάνονται και το ίδιο πράγμα θα είναι η ανάμειξη, η αίσθηση και η αύξηση· διότι αυτός θα κάνει τα πάντα να προκύπτουν από τη συμμετρία των πόρων, αν δεν προ σθέσει κάποια διαφορά. Έ π ε ι τ α , στα ίδια τα έμψυχα, γιατί να είναι περισσό τερο η φωτιά μέσα στο ον που αισθάνεται και όχι η εξωτερική, αν προσαρμόζονται μεταξύ τους; Αφού υπάρ χει και η συμμετρία και το όμοιο. Έ π ε ι τ α πρέπει κατ' ανάγκην να υπάρχει κάποια διαφορά, αν βέβαια δεν μπο ρεί να γεμίζει τους πόρους η ίδια [η εσωτερική φωτιά] αλλά η εξωτερική που μπαίνει μέσα. Έ τ σ ι , αν ήταν όμοια από κάθε άποψη και σε κάθε περίπτωση, δεν θα μπορούσε να υπάρχει αίσθηση. Επίσης, οι πόροι άραγε είναι κενοί ή πλήρεις; Αν είναι κενοί, τότε ο Εμπεδοκλής θα πέφτει σε αντιφάσεις, διότι λέει πως γενικά δεν υπάρ χει κενό. Αν πάλι είναι πλήρεις, τότε τα ζωντανά πλά σματα θα αισθάνονταν πάντοτε, διότι είναι φανερό πως το όμοιο, όπως λέει, εφαρμόζει. Θα μπορούσε όμως κάποιος να προβληματιστεί και με το εξής, αν είναι δηλαδή δυνατόν να υπάρξουν στα ετερογενή τέτοια μεγέθη, ώστε να προσαρμόζονται, εφό σον μάλιστα συμβαίνει, καταπώς λέει, να σκοτεινιάζει η όραση στις περιπτώσεις όπου δεν είναι σύμμετρη η κρά-



ση, όταν οι πόροι φράζουν άλλοτε από τη φωτιά και άλλοτε από τον αέρα. Αν υπάρχει και στην περίπτωση τους συμμετρία και οι πόροι είναι γεμάτοι από τα μη συγγενή, με ποιο τρόπο και προς

τα πού διαφεύγουν

αυτά, όταν [οι οργανισμοί] αισθάνονται; Πρέπει βέβαια να υποτεθεί κάποια μεταβολή. Επομένως, ούτως ή άλλο>ς υπάρχει πρόβλημα, διότι αναγκαστικά θα δεχτεί ή την ύπαρξη κενού ή ότι τα έμβια όντα αισθάνονται συνε χώς τα πάντα ή ότι το μη συγγενές προσαρμόζεται [στο μη συγγενές] χωρίς να προκαλεί αίσθηση και χωρίς να μεταβάλλεται ανάλογα προς εκείνα που προκαλούν αί σθηση. Επιπλέον, ακόμα κι αν υποθέσουμε ότι δεν εισχωρεί και δεν προσαρμόζεται το όμοιο, αλλά έρχεται απλώς σε επαφή, με οποιαδήποτε ερμηνεία είναι εύλογο να δημι ουργείται αίσθηση, διότι με τα δύο αυτά λέει ότι προκύπτει η γνώση,

με το όμοιο και με την επαφή, γ ι '

αυτό

χρησιμοποιεί τον όρο «προσαρμόζεται». Επομένως, αν το μικρότερο ερχόταν σε επαφή με τα μεγαλύτερα, θα μπορούσε να υπάρχει αίσθηση. Ωστόσο, γενικά, κατά τα λεγόμενα του, εξαλείφεται και το όμοιο και αρκεί μόνο η συμμετρία. Γ ι ' αυτό λέει πως [τα στοιχεία] δεν αισθάνο νται τα μεν τα δε, επειδή έχουν τους πόρους ασύμμε τρους. Σ χ ε τ ι κ ά τώρα με το αν είναι όμοιο ή ανόμοιο αυτό που απορρέει,

δεν

έχει κάνει καμιά περαιτέρω

διευκρίνιση. Επομένως, αν δεν ισχύει ούτε ότι η αίσθηση γίνεται με το όμοιο ούτε ότι δεν ξεχωρίζουν (οι αισθή σεις) λόγω κάποιας

ασυμμετρίας, τότε κατ'

ανάγκην

όλες οι αισθήσεις και όλα τα αισθητά έχουν την ίδια φύση. Ωστόσο ούτε την ευχαρίστηση και την ενόχληση τις εξηγεί όπως πρέπει, εφόσον θέλει τα όντα να ευχαρι στιούνται με τα όμοια και να ενοχλούνται με τα αντίθε τα. « Ε χ θ ρ ι κ ά είναι», λέει, διότι «όσα απέχουν πολύ ...



χυτές

74

μορφές» .

Σ τ η ν πραγματικότητα,

θέλουν

την

ευχαρίστηση και την ενόχληση είδη αισθήσεων ή τις συνδέουν με την αίσθηση, επομένως δεν συμφωνούν όλοι ότι η αίσθηση γίνεται μέσω των ομοίων. Έ π ε ι τ α , αν τα συγγενή κατεξοχήν δημιουργούν την ευχαρίστηση με την επαφή, καταπώς λέει, τότε τα εφαπτόμενα θα πρέπει κατεξοχήν να ευχαριστιούνται και γενικά να αισθάνονταιδιότι από τα ίδια θεωρεί πως προκύπτουν η αίσθηση και η

απόλαυση.

Ωστόσο συχνά,

όταν αισθανόμαστε,

μας

είναι δυσάρεστη αυτή ακριβώς η αίσθηση, όπως μάλιστα λέει ο Αναξαγόρας, αυτό συμβαίνει πάντα, διότι η αίσθηση γενικά συνοδεύεται, κατ' αυτόν, από ενόχληση. Το ίδιο ισχύει και για τις επιμέρους αισθήσεις, διότι μέσω του όμοιου συμβαίνει να προκύπτει η αισθητηριακή γνώση. Όταν λοιπόν συμβαίνει να συνθέτει την οπτική εικόνα από τη

φωτιά και το αντίθετο τ η ς ,

θα μπορούσε η

όραση να αναγνωρίζει το λευκό και το μαύρο μέσω των όμοιων, το γκρίζο όμως και τα άλλα μεικτά χρώματα πώς θα τ' αναγνωρίσει; Σ τ η ν πραγματικότητα, δεν την κάνει [την όραση να προκύπτει] ούτε μέσω των πόρων της φωτιάς ούτε του νερού ούτε μέσω πόρων κοινών και από τα δύο αυτά στοιχεία. Βλέπουμε ωστόσο αυτά [τα χρώματα] εξίσου με τα απλά. Παράλογο είναι άλλωστε κι εκείνο που είπε, ότι δηλαδή άλλα όντα βλέπουν καλύτερα την ημέρα και άλλα τη νύχτα, διότι η πιο αδύναμη φωτιά υπερνικάται από την πιο δυνατή, γ ι ' αυτό και δεν μπορούμε να κοιτάζουμε κατάματα τον ήλιο και γενικά όποια καθαρή φωτιά. Έ τ σ ι , όσα πλάσματα έχουν λιγότερο φως θα έπρεπε να βλέπουν λιγότερο την ημέρα ή, αν βέβαια το όμοιο αυξά νει ακόμα περισσότερο [το όμοιο του], όπως λέει, ενώ το αντίθετο το εξολοθρεύει και το εμποδίζει, θα έπρεπε όλοι, είτε έχουν περισσότερο είτε λιγότερο φως, να βλέπουν



καλύτερα τα λευκά αντικείμενα την ημέρα και τα σκού ρα τη νύχτα. Έ τ σ ι όμως όπως έχουν τώρα τα πράγμα τα, όλοι τα βλέπουν όλα καλύτερα την ημέρα, εκτός από λίγα ζώα· σ' αυτά είναι εύλογο ότι υπερισχύει η δική τους φωτιά, όπως ακριβώς και μερικά αντικείμενα χάρη στο χρώμα τους λάμπουν περισσότερο τη νύχτα. Επίσης, σε όσα πλάσματα η κράση γίνεται με ίσες ποσότητες των στοιχείων, αναγκαστικά αυξάνεται ανά λογα το καθένα, οπότε, αν το ένα από τα δύο στοιχεία, εξαιτίας του πλεονασμού του, εμποδίζει το άλλο να βλέ πει, σε όλες τις περιπτώσεις η κατάσταση θα ήταν παρόμοια. Σ χ ε τ ι κ ά λοιπόν με το τι συμβαίνει με την όραση θα είναι μάλλον δύσκολο να βγάλουμε άκρη, σχετι κά όμως με τις άλλες αισθήσεις, πώς κρίνουμε μέσω του όμοιου; Το όμοιο είναι αόριστο. Σ τ η ν πραγματικότη τα δεν προσλαμβάνουμε τον ήχο με τον ήχο ούτε την οσμή με την οσμή ή με τα άλλα τα ομογενή τους, αλλά μάλλον με τα αντίθετα, θα μπορούσαμε να πούμε. Διότι η αίσθηση [δηλαδή το αισθητήριο όργανο] πρέπει να είναι απαθής. Αν ενυπάρχει όμως ήχος στα αυτιά ή. γεύση στη γλώσσα ή οσμή στη μ ύ τ η , όλες οι αισθήσεις γίνονται αμβλύτερες, και περισσότερο όταν τυχαίνει να είναι γεμάτες από τα όμοια, εκτός αν αναφερθεί κάποια διαφοροποίηση σχετικά. Επιπλέον, το σχετικό με την απορροή, μολονότι δεν εξηγείται ικανοποιητικά, όσον αφορά τις άλλες αισθήσεις είναι ίσως δυνατόν να το δεχτούμε, σχετικά με την αφή και τη γεύση όμως δεν είναι εύκολο. Διότι πώς διακρί νουμε με τη βοήθεια της απορροής ή με την προσαρμο γή στους πόρους το τραχύ και το λείο; Σ τ η ν πραγμα τικότητα, από τα στοιχεία, μόνο από τη φωτιά φαίνεται να υπάρχει απορροή, από κανένα από τα υπόλοιπα. Έ πειτα, αν η φθορά οφείλεται στην απορροή, πράγμα το



οποίο αναφέρει ως την πιο κοινή απόδειξη, κι αν συμβαί νει οι οσμές να προκύπτουν με την απορροή, όσα έχουν τη μεγαλύτερη οσμή θα έπρεπε και να φθείρονται ταχύ τατα. Η πραγματικότητα όμως είναι τελείως αντίθετη, διότι εκείνα τα φυτά και ό,τι άλλο έχει την πιο έντονη μυρωδιά διαρκούν και πάρα πολύ. Ακόμα, κατά τη φά ση της φιλίας δεν θα υπάρχει λογικά αίσθηση ή θα υπάρχει λιγότερη, επειδή τότε τα στοιχεία συνενώνο νται και δεν υπάρχει απορροή. Σ χ ε τ ι κ ά με την ακοή πάλι, όταν την παρουσιάζει να προκύπτει με τους εσωτερικούς ήχους, είναι άτοπο να νομίζει πως

διασαφηνίστηκε

το πώς

ακούν

τα

όντα,

κάνοντας εσωτερικά ήχο σαν του κουδουνιού. Γ ι α τ ί τους εξωτερικούς ήχους τους ακούμε χάρη σ' αυτόν, αυτόν όμως, τον εσωτερικό, χάρη σε τι τον ακούμε; Το πρό βλημα ουσιαστικά παραμένει. Άτοπο είναι όμως κι αυτό που έχει πει για την όσφρηση. Πρώτα απ' όλα δεν δίνει εξήγηση που να ισχύει γενικά, διότι ορισμένα πλάσματα οσφραίνονται χωρίς να αναπνέουν καν. Έ π ε ι τ α είναι α φελές να υποστηρίζει ότι καλύτερη όσφρηση έχουν όσοι εισπνέουν περισσότερο αέρα, διότι αυτό είναι ανώφελο, αν το αισθητήριο όργανο δεν είναι υγιές ή δεν είναι κατά κάποιο τρόπο ανοιχτό. Εξάλλου πολλά πλάσματα συμ βαίνει να είναι ανάπηρα και να μην αισθάνονται απολύ τως τίποτα. Επιπλέον, όσοι έχουν δύσπνοια, όσοι καταβάλλουν κόπο και όσοι κοιμούνται θα έπρεπε να αισθάνο νται περισσότερο τις οσμές, διότι αυτοί εισπνέουν τον περισσότερο αέρα. Σ τ η ν πραγματικότητα όμως συμβαί νει το αντίθετο. Ίσως όμως η αναπνοή να μην είναι καθαυτό αίτιο όπως

της

όσφρησης

αλλά κατά σύμπτωση,

μαρτυρείται από την περίπτωση των υπόλοιπων

ζώων αλλά και στις ασθένειες που αναφέραμε. Ο Ε μπεδοκλής όμως, σαν να είναι στ' αλήθεια αυτή η αιτία,



το επαναλαμβάνει πάλι στο τέλος, σαν να θέλει να το 75

τονίσει: « Έ τ σ ι ... οσμές» . Αυτό βέβαια δεν είναι αλή θεια ούτε το ότι οσφραινόμαστε κατεξοχήν τα ελαφρά σώματα, αλλά αυτά πρέπει να έχουν και οσμή. Ο αέρας, για παράδειγμα, και η φωτιά είναι πολύ ελαφρά, δεν δημιουργούν όμως αίσθηση οσμής. Κατά τον ίδιο τρόπο θα μπορούσε να αναρωτηθεί κανείς και για τη νοητική αντίληψη, αφού την εξηγεί όπως και την αίσθηση με βάση τις ίδιες αιτίες, διότι έτσι όλα τα πλάσματα θα έχουν μερίδιο στη νοητική αντίληψη.

Ταυτόχρονα πώς

γίνεται να προκύπτει η

νοητική αντίληψη και με την αλλοίωση και από το όμοιο, αφού το όμοιο δεν αλλοιώνεται από το όμοιο; Το να έχουμε πάλι αντίληψη μέσω του αίματος είναι πέρα για πέρα άτοπο, αφού πολλά ζώα είναι άναιμα, μα και στα έναιμα τα μέρη που σχετίζονται με τις αισθήσεις είναι τα περισσότερο άναιμα. Έ τ σ ι , ακόμα και το οστό και η τρίχα θα μπορούσαν να αισθάνονται, αφού βέβαια αποτελούνται απ' όλα τα στοιχεία. Το αποτέλεσμα είναι επίσης να ταυτίζονται η νοητική και αισθητηριακή αντίληψη και η ευχαρίστηση αφ' ενός, η ενόχληση και η άγνοια αφ' ετέρου, διότι θέλει και τα δύο να προκύπτουν μέσω

των ανόμοιων.

Έ τ σ ι η άγνοια

θα έπρεπε να

συνοδεύεται από ενόχληση και η νοητική αντίληψη από ευχαρίστηση. Άτοπο είναι ακόμα να εμφανίζονται στο καθένα πλά σμα οι ικανότητες λόγω της κράσης του αίματος στα μέρη του σώματος, σαν να λέγαμε ότι η γλώσσα είναι η αιτία της ευγλωττίας ή τα χέρια της δημιουργικότητας και όχι ότι έχουν, αντίθετα, ρόλο οργάνου. Γ ι ' αυτό θα μπορούσε κάποιος να αποδώσει την αιτία στη μορφή περισσότερο παρά στην κράση του αίματος, η οποία δεν έχει καμία σχέση με τη διάνοια, διότι έτσι έχουν τα



πράγματα xat στην περίπτωση των υπόλοιπων ζωντα νών πλασμάτων. Ο Εμπεδοκλής φαίνεται λοιπόν να σφάλ λει σε πολλά. 87. Μερικοί θεωρούν ότι κάθε «πάσχον» πάσχει, ό ταν το τελευταίο και με την πιο κυριολεκτική έννοια «ποιούν» εισέρχεται μέσω κάποιων πόρων, και ισχυρίζο νται ότι αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο βλέπουμε και ακούμε και χρησιμοποιούμε και τις άλλες αισθήσεις μας. Λένε ακόμα πως τα πράγματα είναι ορατά μέσα από τον αέρα, το νερό και τα άλλα διαφανή σώματα, επειδή έχουν πόρους, αόρατους λόγω του μικρού τους μεγέθους αλλά πυκνούς και στη σειρά· και όσο πιο πυκνά και τακτικά διατεταγμένοι είναι οι πόροι τόσο πιο διαφανές είναι το σώμα. Μερικοί φιλόσοφοι, όπως και ο Ε μ π ε δοκλής, καθόρισαν με τον τρόπο αυτό όσα αφορούν ορι σμένα σώματα, χωρίς να περιορίζονται μόνο στα «ποιούντα» και στα «πάσχοντα», αλλά ισχυριζόμενοι ότι και η μείξη λαμβάνει χώρα μόνο μεταξύ σωμάτων, των οποίων οι πόροι είναι συμμετρικοί μεταξύ τους. — Γ ι α τον Ε μ π ε δ ο κ λ ή , λέει, είναι αναγκαίο να υπάρ χουν κάποια σώματα στερεά και αδιαίρετα λόγω του ότι οι πόροι του σώματος δεν είναι απολύτως συνεχείς. Τού το βέβαια θα ήταν αδύνατον, διότι (σε τέτοια περίπτω ση) ολόκληρο το σώμα θα ήταν ένας πόρος και κενό. Αν συνεπώς αυτό είναι παράλογο, αφ' ενός τα εφαπτόμενα στερεά μέρη του σώματος είναι αδιαίρετα και αφ' ετέρου τα μεταξύ τους είναι κενά, αυτά που ο Εμπεδοκλής ονόμασε πόρους. —

Γνωρίζουμε βέβαια ότι αυτοί που υπέθεσαν την

ύπαρξη των πόρων δεν τους υπέθεσαν κενούς αλλά γ ε μάτους από κάποιο σώμα με πιο λεπτά μέρη, ας πούμε από αέρα. Ως προς αυτό άλλωστε διέφεραν από εκείνους οι οποίοι υπέθεσαν την ύπαρξη του κενού.



—

Οι πόροι πάντως είναι κάτι διαφορετικό από το

κενό, διότι αυτοί που εισήγαγαν τους πόρους δεν έλεγαν ότι πρόκειται για κενό. — Ο Εμπεδοκλής έλεγε ότι σε όλα τα σώματα τ η ς υποσελήνιας περιοχής, όπως τα ύδατα, τα έλαια κ.λπ., καθώς ανέφερε (ο Αριστοτέλης) και στο έργο του Περί γενέσεως

και

φθοράς,

υπάρχουν

αναμεμειγμένοι

πόροι

και «ναστά», και τους μεν πόρους ονόμασε κοίλα, ενώ τα

«ναστά»

πυκνά.

88. ( Σ χ ε τ ι κ ά με τις αντανακλάσεις στα κάτοπτρα.) Ο Εμπεδοκλής λέει ότι αυτές γίνονται από τις απορροές που μαζεύονται στην επιφάνεια του κατόπτρου, καθώς συσσωρεύονται εξαιτίας

του στοιχείου της φωτιάς, το

οποίο εκκρίνεται από το κάτοπτρο και μεταφέρει μαζί και τον αέρα που είναι μπροστά του, προς στον οποίο οδηγούνται οι ροές. 89. Σ χ ε τ ι κ ά με την Ηράκλεια λίθο (τον μ α γ ν ή τ η ) : γιατί έλκει τον σίδηρο. Ο Εμπεδοκλής λέει ότι, από τις απορροές που βγαίνουν και από τα δύο σώματα και από το γεγονός ότι οι πόροι του λίθου είναι συμμετρικοί με τις απόρροιες του σιδήρου, φέρεται ο σίδηρος προς τον λίθο. Διότι οι απορροές του τελευταίου απωθούν τον αέρα που είναι στους πόρους του σιδήρου και μετακινούν αυτόν που τους κλείνει. Αφού αυτός αποχωρήσει, ο σίδηρος ακολουθεί τις μαζικές απορροές που ρέουν. Καθώς οι απορροές από τον σίδηρο κατευθύνονται προς τους πό ρους του λίθου, επειδή είναι συμμετρικές μαζί τους και εφαρμόζουν, πηγαίνει προς τα εκεί και ο σίδηρος, ακο λουθώντας τις

απορροές του.

Θα αναρωτιόταν βέβαια

κάποιος, ακόμα κι αν δεχτεί τα σχετικά με τις απορρο ές, για ποιο λόγο ο λίθος δεν ακολουθεί τις δικές του απορροές, αλλά κινείται προς τον σίδηρο· διότι απ' όσα



είπαμε θα κινηθεί και ο λίθος προς τον σίδηρο και, εξίσου, ο σίδηρος προς τον λίθο. Ακόμα, γιατί δεν συμβαίνει να κινηθεί ο σίδηρος και χωρίς τον λίθο, προς κάποιο άλλο σώμα, ενώ οι απορροές που εκπέμπονται απ' αυτόν κινούνται μαζικά; Γ ι α ποιο λόγο μόνο οι απορροές που βγαίνουν από τον λίθο αυτό μπορούν να μετακινήσουν τον αέρα που καλύπτει τους πόρους του σιδήρου και εμποδίζει την εκπομπή των απορροών; Τέλος, γιατί κανένα άλλο σώμα δεν κινείται με τον ίδιο τρόπο προς κανένα άλλο, παρ' ότι, κατά τα λεγόμενα του, πολλά έχουν πόρους ισομεγέθεις με τις απόρροιες άλλων; Ε ξ η γ ε ί λοι πόν. Το νερό κ.λπ. 7 6 —Πολλοί αποτόλμησαν να ερμηνεύσουν τις αιτίες αυ τών

των

ιδιοτήτων

των λίθων,

για παράδειγμα,

από

τους αρχαιότερους σοφούς, ο Αναξαγόρας, ο Εμπεδοκλής και ο Δημόκριτος, αλλά και από τους πιο πρόσφατους ο Αλέξανδρος ο Αφροδισιεύς. 9 0 . Ο Εμπεδοκλής δέχεται τη δημιουργία οπτικής αντίληψης και με τη διαδικασία μέσω ακτίνων και με τη διαδικασία μέσω ειδώλων περισσότερο όμως το δεύ τερο· διότι αποδέχεται τις απορροές. 9 1 . Σ τ η ν άλλη περίπτωση όμως (όταν η κίνηση του ματιού είναι γρήγορη), το μάτι βλέπει τον εαυτό του όπως και στην αντανάκλαση· αν το μάτι ήταν πράγματι φωτιά, όπως λέει ο Εμπεδοκλής και όπως έχει γραφτεί στον Τίμαιο11, και αν λάμβανε χώρα όραση, όταν το φως έβγαινε όπως από ένα φανάρι που φέγγει 7 8 , γιατί να μη βλέπουν και στο σκοτάδι τα μάτια; — Η θεωρία, σύμφωνα με την οποία τα γαλανά μάτια έχουν πύρινη σύνθεση, όπως λέει ο Εμπεδοκλής, ενώ τα σκούρα περιέχουν περισσότερο νερό παρά φωτιά και γ ι ' αυτό τα γαλανά δεν βλέπουν καλά την ημέρα λόγω της



έλλειψης τους σε νερό, ενώ τα άλλα τη νύχτα, λόγω της έλλειψης τους σε φωτιά, δεν είναι σωστά διατυπωμένη, αν βέβαια η όραση δεν σχετίζεται με τη φωτιά αλλά με το νερό, σε κάθε περίπτωση. 92. Θέλεις να σου απαντήσω σύμφωνα με τον τρόπο του Γοργία, ώστε να μπορέσεις να παρακολουθήσεις όσο το δυνατόν καλύτερα; —Θέλω, πώς δεν θέλω; —Σύμφω να με τη θεωρία του Εμπεδοκλή, δεν παραδέχεστε πως υπάρχουν κάποιες «απορροές» των όντων; —Ναι, βέβαια. —Και πως υπάρχουν πόροι στους οποίους και μέσω των οποίων γίνονται οι απορροές; —Βέβαια. —Και πως άλλες απορροές ταιριάζουν σε μερικούς πόρους, ενώ άλλες είναι μικρότερες ή μεγαλύτερες; —Έτσι είναι. —Δεν υπάρχει όμως και κάτι που αποκαλείς όραση; —Ναι. —Από τούτα λοιπόν «κατάλαβε τι αληθινά εννοώ», όπως είπε ο Πίν δαρος. Το χρώμα δηλαδή είναι απορροή πραγμάτων ανά λογα με την όραση, η οποία μπορεί να γίνει αντιληπτή με τις αισθήσεις. — Ο Εμπεδοκλής κατέληξε στο συμπέρασμα ότι χρώ μα είναι αυτό που προσαρμόζεται στους πόρους της όρα σης. Γπάρχουν τέσσερα χρώματα, ισάριθμα με τα στοι χεία, το λευκό, το μαύρο, το ερυθρό και το ωχρό. 93. Ο Εμπεδοκλής λέει ότι η ακοή οφείλεται στην πρόσπτωση του αέρα στον χόνδρο, ο οποίος, λέει, προσφύεται μέσα στο αυτί σαν κουδούνι, που αιωρείται και χτυπιέται. 94. Κατά τον Εμπεδοκλή, η οσμή οφείλεται στις αναπνοές από τα πνευμόνια·

όταν λοιπόν η αναπνοή

γίνεται βαριά, λόγω της τραχύτητας δεν υπάρχει αίσθη ση, όπως συμβαίνει και στους καταρροϊκούς. — Η γεύση είναι μια μορφή αφής. Το νερό τείνει να είναι άγευστο. Αναγκαστικά λοιπόν ή το νερό μπορεί να



εμπεριέχει όλων των ειδών τις γεύσεις, που δεν γίνονται αντιληπτές

λόγω

της

μικρής

τους

ποσότητας,

όπως

πιστεύει ο Εμπεδοκλής, ή κ.λπ. 9 5 . Ο Παρμενίδης και ο Εμπεδοκλής αποδίδουν την όρεξη στην έλλειψη τροφής. Κατά τον Ε μ π ε δ ο κ λ ή , το όμοιο παίρνει απόλαυση από το όμοιο, και όταν κάτι του λείπει, θέλει να το αναπληρώσει· επομένως, η επιθυμία για το όμοιο οφείλε ται στην έλλειψη. Η ενόχληση εξάλλου προέρχεται από το αντίθετο του. Κ α ι ξένα μεταξύ τους είναι όσα διαφέ ρουν στη σύνθεση και κράση των στοιχείων. — Όπως λέει ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς , οι επιθυμίες ουργούνται

στα

ζωντανά

πλάσματα

ανάλογα

δημι με

τις

ελλείψεις που έχουν τα στοιχεία τα οποία αποτελούν το καθένα τους, η απόλαυση από το οικείο, σύμφωνα με τον συγκερασμό συγγενικών και όμοιων στοιχείων, και η ενόχληση και ο πόνος από το ανοίκειο. 96. Ο Παρμενίδης, ο Εμπεδοκλής και ο Δημόκριτος ταυτίζουν τον νου με την ψυχή και υποστηρίζουν ότι κανένα ζώο δεν είναι απολύτως στερημένο λογικού. 9 7 . Κατά τον Εμπεδοκλή, [το ηγεμονικό εδράζεται] στη σύσταση του αίματος. — Ο Εμπεδοκλής (κ.λπ.) στέρησαν την καρδιά (από το ηγεμονικό). Κ α ι από αυτούς πάλι άλλοι υποστηρίζουν ότι βρίσκεται στην καρδιακή κοιλία, άλλοι στο αίμα. 9 8 . Ακολουθώντας

τον Ε μ π ε δ ο κ λ ή , λένε άλλοι ότι

δημιουργείται (η μανία) από τα απόβλητα της ψυχής και άλλοι από την αλλοίωση του νου ή από ανωμαλία εξαιτίας σωματικών αιτίων για την οποία θα γράψουμε τώρα. Αν αυτή προκαλεί μεγάλη αγωνία, οι Έ λ λ η ν ε ς την αποκαλούν « μ α ν ί α » .



Β.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

Π Ε Ρ Ι ΦΥΣΕΩΣ Α' Β' 1. Ο Παυσανίας, σύμφωνα με τον Αρίστιππο και τον Σάτυρο, ήταν εραστής του, στον οποίο είχε αφιερώσει και το Περί φύσεως, όπου τον προσφωνεί ως εξής: «Παυσανία, άκου εσύ, του σοφού Α γ χ ί τ η γιε». 2. Τ π ή ρ χ α ν όμως άλλοι που έλεγαν ότι, σύμφωνα με τον Ε μ π ε δ ο κ λ ή , κριτήριο τ η ς αλήθειας είναι όχι οι αι σθήσεις αλλά ο ορθός λόγος, και ότι ο ορθός λόγος είναι α φ ' ενός θεϊκός, α φ ' ετέρου ανθρώπινος, εκ τ ω ν οποίων ο θεϊκός είναι ανέκφραστος, ενώ ο ανθρώπινος μπορεί να εκφραστεί. Για το ότι τ ώ ρ α η κρίση του αληθούς δεν έγκειται στις αισθήσεις μιλάει ως εξής:

«Αδύναμες

...

αδράξουν». Ακόμα το ότι η αλήθεια δεν είναι ολωσδιό λου α σ ύ λ λ η π τ η , αλλά μπορεί να συλληφθεί μέχρι εκεί που φτάνει ο ανθρώπινος λόγος, το εκφράζει καθαρά προσθέτοντας: « Ε σ ύ όμως ... η σκέψη του θνητού». «Αδύναμες στα μέλη τους απλώνονται οι αισθήσεις, πολλά δεινά πέφτουν π ά ν ω τους και τη σκέψη αμβλύνουν. Έ ν α μικρό κομμάτι τ η ς ζ ω ή ς αφού είδαν όσο ζούσαν, γοργοθάνατοι, υψώθηκαν σαν καπνός και πέταξαν μακριά, σίγουροι μόνο γι' αυτό που συνάντησε ο καθένας, καθώς σέρνονται εδώ κι εκεί· το όλον όμως καθένας τους καυχιέται ότι βρήκε. Έ τ σ ι ούτε να τα δουν μπορούν αυτά οι άνθρωποι ούτε να τα ακούσουν ούτε με τον νου να αδράξουν. Εσύ όμως, αφού ήρθες ως εδώ, θα μάθεις· μα όχι πιο πολλά α π ' όσα φτάνει η σκέψη του θνητού».



3. Σ τ α όσα ακολουθούν, αφού επιπλήξει εκείνους που διακηρύσσουν ότι γνωρίζουν περισσότερα, υποδηλώνει π ω ς ό,τι συλλαμβάνεται με κάθε αίσθηση είναι αξιόπιστο, όσο ο λόγος επιστατεί στο έργο της 7 ", μολονότι προηγουμέ νως κατέρριψε την αξιοπιστία τους. Λέει δηλαδή: «Θεοί, διώξτε μακριά α π ' τη γ λ ώ σ σ α μου την τρέλα αυτών των ανθρώπων, κι από στόμα όσιο κάντε καθαρή π η γ ή ν' αναβλύσει. Εσένα πάλι, πολυπόθητη, λευκοχέρα παρθένα Μούσα, εκλιπαρώ, ό,τι επιτρέπεται ν' ακούν τα π λ ά σ μ α τ α τα εφήμερα στείλε μου με το πειθήνιο άρμα από τον τόπο τ η ς Ευσέβειας. Κι εσένα ας μη σε κάνουν ποτέ άνθη δόξας και τιμής από χέρια θνητών, περισσότερα α π ' όσα η οσιότητα επιτρέπει να πεις με τόλμη και να καθίζεις έτσι στα ύψη τ η ς σοφίας. Ε μ π ρ ό ς , με όλες τις αισθήσεις διάκρινε π ώ ς φανερώνεται το καθετί, χωρίς την όραση να εμπιστεύεσαι περισσότερο από την ακοή ή την πολύβουη ακοή να βάζεις π ά ν ω από τ η ς γλώσσας τη σαφήνεια, ούτε σε κάποιο άλλο μέλος, όπου υπάρχει πέρασμα για γ ν ώ σ η , να δυσπιστείς, αλλά νόησε το καθετί όπως φανερώνεται». 4. «Αλλά ... σ π λ ά χ ν α σου». Αυτό είναι συνήθεια τ ω ν κ α κ ώ ν , λέει ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς , να θέλουν να νικούν την αλήθεια με την παραπλάνηση. «Αλλά για τους κακούς το πιο μεγάλο μέλημα είναι να επικρατούν με την εξαπάτηση· η γνώση σου ας ακολουθεί τις αξιόπιστες επιταγές τ η ς δικιάς μας Μούσας, καθώς ο λόγος θα σκιρτήσει μες στα σ π λ ά χ ν α σου».



10. Τόσο απείχε (ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς ) από το να ανατρέ πει τα όντα και να αντιμάχεται τα φαινόμενα, ώστε ούτε καν οι εκφράσεις του να μην παρεκκλίνουν από τη συνη θισμένη γλωσσική χρήση, αλλά, αφού αφαίρεσε α π λ ώ ς τη βλαβερή παρανόηση τ η ς π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α ς , α π έ δ ω σε πάλι στους όρους την καθιερωμένη τους χρήση με τους εξής στίχους: « Κ α τ ' αυτούς ... τα καθιερωμένα» 8 2 . Τους στίχους αυτούς παρέθεσε ο Κ ο λ ώ τ η ς , αλλά δεν συνειδητοποίησε ότι ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς δεν έχει εξαφανίσει ανθρώπους, θηρία, θάμνους και πουλιά, τα οποία βέβαια λέει ότι δημιουργούνται με την ανάμειξη των στοιχείων. Αφού έδειξε σε όσους αποδίδουν επιπλέον στη συνένωση αυτή και σε αυτό τον διαχωρισμό όρους όπως « φ ύ σ η » , «θάνατο τρισάθλιο» και «θάνατο πλανερό» πόσο λάθος κάνουν, δεν αρνήθηκε να χρησιμοποιήσει τις σχετικές συνηθισμένες

εκφράσεις. «Θάνατο ... πλανερό...»

11. Προσωπικά, ωστόσο, πιστεύω ότι δεν ανακινεί το θέμα τ η ς έκφρασης εδώ ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς , αλλά, όπως ειπώθηκε προηγουμένως, ως προς τα π ρ ά γ μ α τ α διατυ πώνει την αντίρρηση του σχετικά με τη γένεση από μη όντα, την οποία ορισμένοι αποκαλούν φύση. Το δηλώνει κυρίως με τους π α ρ α κ ά τ ω στίχους: «Ανόητοι, που οι σκέψεις τους δεν φτάνουν μακριά. Αυτοί πιστεύουν π ω ς γίνεται κάτι που δεν ήταν πριν ή π ω ς κάτι πεθαίνει και εξαφανίζεται τελείως». Τούτα είναι λόγια ανθρώπου που φωνάζει δυνατά σε όσους

έχουν αυτιά ν' ακούσουν π ω ς

δεν αρνείται τη

γένεση αλλά μόνο τη γένεση από μη ον ούτε τη φθορά αλλά μόνο την ολοκληρωτική φθορά, αυτή δηλαδή που διαλύει τα π ρ ά γ μ α τ α ώστε να καταλήξουν στην ανυ παρξία.



12. Ό π ω ς δεν γίνεται τ ί π ο τ α εκ του μη όντος, έτσι και τ ί π ο τ α δεν φθείρεται στο μη ον: «Διότι από αυτό που δεν υπάρχει καθόλου είναι αδύνατο κάτι να γεννηθεί και το να χαθεί αυτό που υπάρχει είναι ακατόρθωτο κι ανήκουστο· διότι π ά ν τ α θα βρίσκεται εκεί, όπου το βάζει κάποιος κάθε φορά». 13. « Τ ί π ο τ α από το όλον δεν είναι κενό ούτε και υπερπλήρες83». 14. «Από το όλον τ ί π ο τ α δεν είναι κενό. Από πού λοιπόν θα μπορούσε να έρθει;» 15. Τα όσα ακολουθούν θα έδιναν (σε κάποιον) την αφορμή να διατυπώσει την αντίθετη κατηγορία, εφόσον ο Εμπεδοκλής λέει: «Άνθρωπος σοφός δεν θα μπορούσε τέτοια π ρ ά γ μ α τ α να βάλει στο μυαλό του, π ω ς , όσο ζουν αυτό που αποκαλούν ζ ω ή τόσο υπάρχουν και παθαίνουν κ α κ ά και καλά, ενώ προτού σχηματιστούν οι άνθρωποι και αφού δια λυθούν 8 4 , καθόλου δεν υπάρχουν». Λυτά δεν είναι λόγια ανθρώπου που αρνείται ότι υπάρχουν όσοι έχουν γεννηθεί και όσοι ζουν, αλλά που πιστεύει μάλλον ότι υπάρχουν και όσοι δεν έχουν ακόμα γεννηθεί και όσοι έχουν πια πεθάνει. 16. Δημιουργός και ποιητής όλων όσων έχουν γίνει στην πλάση είναι η ολέθρια έριδα, τ η ς εξόδου τους από τον κόσμο τ η ς γένεσης, τ η ς μεταβολής τους και τ η ς αποκατάστασης τους στον ένα [κόσμο] είναι η φιλία. Σ χ ε τ ι κ ά με αυτά ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς λέει ότι υπάρχουν δύο



αθάνατα κι αγένητα, που δεν είχαν ποτέ α ρ χ ή γένεσης, ως εξής: «Διότι ... ζ ω ή » . Ποια είναι αυτά; Η έριδα και η φιλία. Διότι δεν άρχισαν να υπάρχουν, αλλά προϋπήρ χαν και θα υπάρχουν π ά ν τ ο τ ε . «Διότι όπως αυτές υπήρχαν προηγουμένως, έτσι θα συνεχίσουν να υπάρχουν και ποτέ, πιστεύω, δεν θα μείνει άδεια από αυτές η ατέλειωτη ζ ω ή » . 17. Κι ο Εμπεδοκλής

... έτσι αναφέρει στο π ρ ώ τ ο

βιβλίο τ ω ν Φυσικών του: « Δ ι π λ ή ... τα ίδια».

— Αυτά

που παρατέθηκαν ευθύς εξαρχής « π ό τ ε ... είναι». — Αντίθετα, όταν ακούσεις, φίλε μου, τον Ε μ π ε δ ο κ λ ή να λέει: « Κ α ι ... αποσβολωμένος», αυτά πρέπει να θεωρήσεις ότι λέγονται για τον Έ ρ ω τ α - διότι δεν είναι ορατός ο θεός αυτός, αλλά μπορούμε να αντιληφθούμε την ύπαρξη του ανάμεσα στους πολύ παλαιούς θεούς. —

Ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς συμπεριλαμβάνει στις αρχές και

τη φιλία, εννοώντας την σαν κάποιου είδους α γ ά π η που συνενώνει: «Την οποία ... αποσβολωμένος». « Δ ι π λ ή ιστορία θα π ω . Κ ά π ο τ ε α π ' τα πολλά βγήκε το ένα μόνο κι άλλοτε πάλι βγήκαν α π ' το ένα τα πολλά. Δ ι τ τ ή είναι των θνητών η γέννηση, διττός και ο θάνατος τους. Τη μια τη φέρνει και την καταστρέφει τ ω ν π ά ν τ ω ν η ένωση, την άλλη τη θρέφει και τη σ τ α μ α τ ά ο χωρισμός τους. Και τούτη η διαρκής εναλλαγή δεν σ τ α μ α τ ά π ο τ έ : άλλοτε η φιλία ενώνει τα π ά ν τ α σε ένα κι άλλοτε πάλι τα χωρίζει τ η ς έριδας η έχθρα 8 5 . Έ τ σ ι λοιπόν, όσο έχουν μάθει να γίνονται ένα από πολλά και να διασπάται το ένα και να γίνεται πάλι πολλά, τόσο γεννιούνται και σταθερή δεν έχουν ζ ω ή . Ό σ ο όμως δεν τελειώνει



η αδιάκοπη εναλλαγή τους, τόσο υπάρχουν πάντα απαράλλαχτα στου κύκλου την πορεία. Μα έλα, άκου τα λόγια μου, γιατί η μάθηση αυξάνει τη σοφία. Όπως είπα και πριν, δηλώνοντας του λόγου μου τα όρια, διπλή θα πω ιστορία. Κάποτε απ' τα πολλά β γ ή κ ε το ένα μόνο του κι άλλοτε πάλι βγήκαν απ' το ένα τα πολλά, η φωτιά και το νερό, η γη και του αγέρα το απέραντο ύψος, και, χωριστά από αυτά, η ολέθρια έριδα, ίδια από παντού, και η φιλία ανάμεσα τους, ίση σε μήκος και πλάτος- δες την εσύ με την ψ υ χ ή , μη στέκεις αποσβολωμένος. Αυτή λογάται έμφυτη ως και στα μ έ λ η των θνητών, σ' αυτήν οφείλονται οι σκέψεις αγάπης και τα έργα τα αρμονικά, Χαρά καλώντας την με τ' όνομα και Αφροδίτη. Αυτήν οι θνητοί δεν τη βλέπουν που γυρνάει ανάμεσα τους. Μα εσύ ακολούθησε τη ρύμη των αλάθητων λόγων μου. Όλα αυτά 8,ί ίσα είναι και συνομήλικα εξαρχής, μα έχει το καθένα τους άλλο ρόλο και χαρακτήρα διαφορετικό και άρχουν διαδοχικά το καθένα μες στον κύκλο του χρόνου. Ε κ τ ό ς απ' αυτά, τίποτα δεν γεννιέται ούτε πεθαίνει, γιατί, αν φθείρονταν εξ ολοκλήρου, δεν θα υπήρχαν πια. Τι θα μπορούσε λοιπόν ν' αυξήσει τούτο το όλον; Πούθε θα 'ρχόταν; Και πώς θα χάνονταν, αφού τίποτε δεν είναι δίχως αυτά; Όχι, αυτά υπάρχουν και μόνο, αλλά, διατρέχοντας το ένα το άλλο, γίνονται ολοένα άλλα, μα είναι πάντα τα ίδια». 18. Ο Εμπεδοκλής πάλι ονομάζει πολλές φορές την αγαθοεργό αρχή του κόσμου « Φ ι λ ό τ η τ α » και « Φ ι λ ί α » , επίσης την αποκαλεί «Αρμονία χαμηλοβλεπούσα» 8 7 . «Φιλία».



19. Γενικά η φωτιά προκαλεί διάσταση και διαίρεση, ενώ το νερό κολλάει τα πράγματα και τα συγκρατεί, εφόσον τα συνέχει και τα συμπιέζει με την υγρότητά του. Αυτό υπαινίσσεται και ο Εμπεδοκλής, αποκαλώ ντας κάθε φορά τη φωτιά «ολέθρια Έ ρ ι δ α » 8 8 και το νερό «συνεκτική φιλία». « Σ υ ν ε κ τ ι κ ή φιλία». 20. Αλλά και εδώ λέει ο Εμπεδοκλής ότι επικρατεί πότε η έριδα και πότε η φιλία στους ανθρώπους, τα ψάρια, τα θηρία και τα πουλιά, γράφοντας τα παρακάτω: « Α υ τ ή η μ ά χ η 8 9 διεξάγεται φανερά και στη μάζα των ανθρώπινων μελών: άλλοτε συνενώνονται με τη φιλία όλα τα μέλη σε ένα, όταν αυτή κληρωθεί στο σώμα, τότε που η ζωή θάλλει μέσα στην ακμή της· άλλοτε πάλι κομματιασμένα απ' την κακιά την έριδα, περιπλανιούνται, το καθένα χωριστά, στης ζωής το ακροθαλάσσι90το ίδιο και με τα ψάρια της θάλασσας, με τα θηρία των βουνών και τα φτερωτά πουλιά». 2 1 . Αφού λέει κι άλλα πολλά, προσθέτει τον χαρα κτήρα του καθενός απ' όσα ανέφερε,, αποκαλώντας τη φωτιά « ή λ ι ο » , τον αέρα « α υ γ ή » και «ουρανό», το νερό « β ρ ο χ ή » και «θάλασσα». Λέει λοιπόν: « Μ α ... αλλάζει». « Μ α έλα, δες όσα τα προηγούμενα λόγια μου βεβαιώνουν, μήπως και πριν έλειπε κάτι στη μορφή: τον ήλιο, που λάμπει στα μάτια και ζεσταίνει τα πάντα, και όλα τα αθάνατα, που λούζονται στον ήλιου τις αχτίδες 9 1 , και τ η βροχή, που σκοτεινή και δροσερή είναι μέσα σ' όλα. Κι από τη γη αναβρύζουν τα ριζωμένα και στερεά. Σ τ ο μίσος, όλα διαφέρουν στη μορφή και είναι χωρισμένα, μα στην αγάπη όλα συνάζονται και θέλουν



το 'να τ' άλλο. Απ' αυτά βγαίνουν όσα ήταν κι όσα θα 'ναι, τα δέντρα βλάστησαν κι οι άντρες κι οι γυναίκες, τα ζώα, τα πουλιά και τα νερόθρεφτα ψάρια, και οι θεοί οι μακρόβιοι, οι πολυτιμημένοι. Γ ι α τ ί αυτά μόνο υπάρχουν, αλλά, διατρέχοντας το ένα τ' άλλο, γίνονται διαφορετικά· τόσο πολύ το μείγμα τα αλλάζει». 2 2 . Κ α ι με τα παρακάτω θα πίστευε κανείς υπαινίσσεται μια διπλή κοσμική τάξη:

«Αρμονικά

ότι ...

γέννησε». Το ότι αυτά ταιριάζουν και στα θνητά πλά σματα το έχει δηλώσει καθαρά 92 , στην περίπτωση όμως του κόσμου των νοητών επικρατεί μάλλον η ενότητα: «μεταξύ τους

... Αφροδίτη» 9 3 , και ότι ακόμα κι αν

βρίσκονται παντού, ωστόσο τα νοητά έχουν εξομοιωθεί με τη φιλία, ενώ τα αισθητά, νικημένα από την έχθρα και διασπασμένα ακόμα περισσότερο, ανάλογα με την ανάμειξη στις

στη

«χυτές

δημιουργία

μορφές» 9 4 και

μέσα από την απεικόνιση των μορφών τους δημιουρ γήθηκαν ως «εχθρογενέσεις» 9 5 και είναι ασυνήθιστα στη μεταξύ τους συνένωση. «Αρμονικά συνδεδεμένα είναι όλα αυτά, ο ήλιος ο λαμπρός, η γ η , ο ουρανός κι η θάλασσα, με τα μέρη τους, όσα υπάρχουν σκορπισμένα στον κόσμο των θνητών. Έ τ σ ι , όσα είναι πιο κατάλληλα γ ι ' ανάμειξη, μεταξύ τους ποθούνται και εξομοιώνονται με την Αφροδίτη, ενώ όσα είναι τα πιο εχθρικά απέχουν πολύ ανάμεσα τους στη γέννηση, στο μείγμα και στις χυτές μορφές, τελείως ασυνήθιστα να σμίγουν και άγρια πολύ, υποταγμένα στην έχθρα, γιατί αυτή είναι που τα γέννησε». 23. Παρέθεσε επιπλέον ένα γλαφυρό παράδειγμα για



το πώς από τα ίδια πράγματα γίνονται τα διάφορα άλλα: «Όπως όταν στολίζουν τα αναθήματα οι ζωγράφοι, άντρες που ξέρουν καλά την τέχνη τους με το ταλέντο τους, όταν πιάνουν στα χέρια τις μπογιές τις πολύχρωμες"", αρμονικά αναμειγνύοντας άλλα πιότερο κι άλλα λιγότερο, φτιάχνουν μορφές που μοιάζουν μ' όλα, κατασκευάζοντας δέντρα, άντρες και γυναίκες, θεριά, πουλιά, ψάρια νερόθρεφτα και θεούς μακρόβιους και πολυτιμημένους. Γ ι ' αυτό μη σε κάνει η πλάνη του νου να νομίσεις πως από κάπου αλλού πηγάζουν τα θνητά, ατέλειωτα, πράγματι, όπως είναι. Αλλά βάλε αυτά καλά στο μυαλό σου, γιατί θεού τον λόγο άκουσες». 24. Αλλά για να μη φανεί ότι κάνω αυτό που λέει ο Εμπεδοκλής: «συνδέοντας στους μύθους τη μια άκρη με την άλλη, χωρίς ποτέ ν' ακολουθώ ένα δρόμο ως τέλους», αφήστε με να θέσω σε αυτά που είπα στην αρχή το κατάλληλο τέλος. 2 5 . Σκέψου κι εσύ μαζί μου τι προκύπτει από τις παραδοχές μας. Λένε άλλωστε είναι καλό και δυο και τρεις φορές να αναφέρει και να εξετάζει κάποιος τα καλά. —

Η φράση «δυο και τρεις φορές το καλό» είναι

παροιμία, γιατί πρέπει τα καλά να τα λ έ μ ε πολλές φο ρές. Ο λόγος αυτός, απ' τον οποίο προήλθε η παροιμία, ανήκει στον Ε μ π ε δ ο κ λ ή . Λέει δηλαδή: « . . . και δυο φορές είναι καλό να λ έ μ ε αυτό που πρέπει».



26. Κ α ι λίγο παρακάτω λέει: «Διαδοχικά επικρατούν

97

μες στην περιφορά του χρόνου,

φθείρονται κι αναπτύσσονται, αλλάζοντας το ένα στ' άλλο, ακολουθώντας το πεπρωμένο. Διότι είναι τα ίδια, αλλά, διαπερνώντας το ένα το άλλο, γίνονται οι άνθρωποι και των άλλων των ζώων τα είδη, άλλοτε σμίγοντας με τη φιλία σ' ένα κόσμο, άλλοτε πάλι χωριζόμενα το ένα από το άλλο με του μίσους την έχθρα, ωσότου, ενωμένα σε ένα, το όλον, πέφτουν πάλι. Έ τ σ ι , όσο έχουν μάθει να βγαίνει ένα από πολλά και πάλι από τον χωρισμό του ενός να βγαίνουν τα πολλά, τόσο θα γίνονται, και η ζωή δεν θα είναι γι' αυτά σταθερή· όσο όμως η συνεχής εναλλαγή τους ποτέ δεν σταματά, τόσο θα είναι πάντα, ακλόνητα, μες στην τροχιά του κύκλου». 27. Πρόσεξε ... μήπως τυχόν ... εισάγεις μες στην πραγματικότητα την έχθρα του Εμπεδοκλή, ή μάλλον κινείς τους αρχαίους Τιτάνες και Γίγαντες εναντίον της φύσης και ποθείς ν' αντικρίσεις τη μυθική εκείνη και φοβερή έλλειψη τάξης και αρμονίας, τοποθετώντας ξε χωριστά καθετί το βαρύ και ξεχωριστά το ελαφρύ, «όταν ... θάλασσα», όπως λέει ο Εμπεδοκλής, όταν δηλαδή ούτε η γη είχε μερίδιο στη θερμότητα ούτε το νερό στην πνοή ούτε πάνω βρισκόταν κάποιο από τα βαριά σώμα τα και κάτω κάποιο από τα ελαφρά.

Χωρίς

επαφή,

χωρίς αγάπη, μοναχικές οι αρχές των όλων ... μέχρις ότου ο πόθος έφτασε στη φύση από πρόνοια, καθώς ήρ θε η φιλία, η Αφροδίτη και ο Έ ρ ω τ α ς , όπως λέει ο Εμπεδοκλής, ο Παρμενίδης και ο Ησίοδος. — Ο Εύδημος πιστεύει ότι η ακινησία ισχύει για τη Σφαίρα όταν επικρατεί η φιλία και είναι όλα ενωμένα:



«Όταν ... μ έ λ η » , αλλά, όπως λέει: « Έ τ σ ι ... απολαμ βάνοντας». «Όταν δεν ξεχωρίζουν ούτε τα γοργά του ήλιου μ έ λ η ούτε το μένος της δασωμένης γης ούτε η θάλασσα. Έ τ σ ι στηρίζεται στης Αρμονίας το πυκνό σκοτάδι η Σφαίρα 9 8 η ολοστρόγγυλη, τη μακάρια μοναξιά της απολαμβάνοντας » . 27a.

Ο λόγος που διά της

φιλοσοφίας

καταλήγει

στην αρετή κάνει πάντοτε τον άνθρωπο σύμφωνο με τον εαυτό του, απαλλαγμένο από αυτοκατηγορίες, γεμάτο εσωτερική γαλήνη και αυτοεκτίμηση: « Δ ε ν υπάρχει διχόνοια, δεν υπάρχει δυσοίωνη σύγκρουση στα μέλη τ ο υ » . 28. « Α υ τ ή , η ίση παντού και απολύτως απέραντη 9 9 , η Σφαίρα η ολοστρόγγυλη, που τη μακάρια μοναξιά της απολαμβάνει». 29. Σ χ ε τ ι κ ά με τη μορφή του κόσμου, ποια είναι, όταν την καθορίζει η φιλία, λέει πάνω κάτω τα ακόλουθα: « Δ ε ν ... με τον εαυτό τ η ς » . Μιας τέτοιας λογής λοιπόν και ωραιότατη μορφή του κόσμου δημιουργεί η φιλία, ένα από πολλά. Αντίθετα η έχθρα, το αίτιο του επιμέρους διαχωρισμού, αποσπά από εκείνο το ένα και δημιουργεί πολλά. —

... τη φιλία, που δημιουργεί με τη συνένωση τη

Σφαίρα, την οποία ονομάζει και θεό 1 0 0 , και μερικές φορές τη βάζει και στο ουδέτερο γένος. « Δ ε ν ξεφυτρώνουν δυο κλαδιά από τη ράχη τ η ς , δεν έχει πόδια ούτε σβέλτα γόνατα ούτε όργανα γεννητικά 1 0 1 , αλλά ήταν μία σφαίρα, κι από παντού ίση με τον εαυτό τ η ς » . 3 0 . Άλλωστε για την ίδια τη μεταβολή ο Ε μ π ε δ ο -



κλής δεν αναφέρει καμία αιτία, παρά μόνο ότι τα π ρ ά γ μ α τ α έχουν έτσι από τη φύση τους:

« Ό τ α ν όμως

...

όρκο». — Ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς , σ χ ε τ ι κ ά με την επικράτηση τ η ς έχθρας, λέει τα εξής: « Ό τ α ν όμως ... όρκο». « Ό τ α ν όμως μέσα στα σ π λ ά χ ν α ( τ η ς Σφαίρας) η μεγάλη έριδα θέριεψε και ανέκτησε τα δικαιώματα τ η ς στο π λ ή ρ ω μ α του χρόνου που είναι αμοιβαία καθορισμένος για το καθένα με π λ α τ ύ όρκο 1 0 2 ...» 3 1 . Ό τ α ν αρχίζει πάλι να επικρατεί η φιλονικία, τότε εκδηλώνεται πάλι κίνηση σ τ η σφαίρα: «γιατί όλα με τη σειρά αναταράσσονται τα μέλη του θεού». 3 2 . Ε π ί σ η ς , το μέλος είναι κ α τ ά κάποιο τρόπο δια φορά, γι' αυτό ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς σ ω σ τ ά έγραψε « Γ ι ' αυτό δένει

σωστά»103. « Μ ε δύο δένεται η άρθρωση».

3 3 . Διότι αυτή (η φιλία) φέρνει τους ανθρώπους κοντά και τους

κ ρ α τ ά ενωμένους σε στενή συντροφικότητα

μέσω τ η ς συνεχούς επαφής και τ η ς φιλοφροσύνης, « ό π ω ς τ η ς συκιάς ο οπός δένει και πήζει το λευκό γάλα...», σύμφωνα με τον Ε μ π ε δ ο κ λ ή (γιατί τέτοια είναι η ενότη τα και το δέσιμο που δημιουργεί η φιλία), ενώ το πλήθος τ ω ν φίλων προκαλεί διάσπαση τ η ς ενότητας, διαχωρι σμό και απομάκρυνση, αφού το άτομο καλείται εδώ κι εκεί και μεταφέρει την προσοχή του πότε στον έναν και πότε στον άλλον, κι έτσι εμποδίζεται η μείξη κι η στενή σύνδεση τ η ς εύνοιας στην οικειότητα που πλάθεται γ ύ ρω από τη φιλία και παίρνει σταθερή μορφή.



34. Το υγρό είναι η αιτία που α π ο κ τ ά μορφή το ξηρό και το καθένα χρησιμεύει στο άλλο σαν ένα είδος κόλλας, όπως εκφράζεται ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς στα Φυσικά του: «κολλώντας το αλεύρι με νερό...» 35.

Π ο τ έ , α κ ό μ α κι αν επικρατεί στον κόσμο η

φιλονικία, όπως σ τ η σφαίρα η φιλία, αλλά και τα δύο λέγεται ότι γίνονται από τα δύο. Ί σ ω ς δεν πειράζει να παραθέσουμε κάποιους

στίχους

του

Εμπεδοκλή

που

εκφράζουν αυτό ακριβώς: « Μ α ... δρόμους». —

Πριν από αυτούς τους στίχους 1 0 4 παραδίδει σε

κάποιους άλλους την επίδραση των δύο αυτών σ τ α ίδια, λέγοντας: « Γ ι α τ ί ... να τα βλέπεις». — Και π ώ ς , θα ρωτούσε κάποιος, λέει ο Αριστοτέλης ότι γίνονται αυτά υπό την επίδραση τ η ς φιλίας, εξαιτίας τ η ς οποίας γίνονται όλα ένα, κ α τ ά τον Ε μ π ε δ ο κ λ ή : «όλα τούτα ... ένα μόνο»; Εμπεδοκλής

—

Π ο τ έ λοιπόν δεν λέει ο

ότι γίνονται αυτά κ α τ ά την επικράτηση

τ η ς φιλίας, όπως νόμισε ο Αλέξανδρος, αλλά τότε, όταν η φιλονικία πια «ολότελα ... ορμή». — Άλλες (δυσκολίες εξουδετερώνονται) με τη διαίρε ση (δηλ. τη στίξη), όπως στο παράδειγμα του Ε μ π ε δ ο κ λ ή : «αίψα ... κ έ κ ρ η τ ο » 1 0 5 . — Ο Θεόφραστος στο έργο του Περί μέθης λέει ότι το

«ζωρότερο»

είναι το αναμεμειγμένο, παραθέτοντας

αυτά τα λόγια του Ε μ π ε δ ο κ λ ή : «Αμέσως ... δρόμους». — Ο ποιητής Σ ω σ ι κ λ ή ς , θυμίζοντας τον Ε μ π ε δ ο κ λ ή που είχε πει ότι κ α τ ά την καθολική μεταβολή γίνονται «ζωρά όσα ήταν προηγουμένως

ά σ μ ι χ τ α » , παρατήρησε

π ω ς μάλλον την ανάμειξη σ τ η σ ω σ τ ή αναλογία παρά την έλλειψη ανάμειξης εννοεί ο άνθρωπος με τη λέξη ζωρόν. « Μ α θα γυρίσω ξανά στου τραγουδιού τον δρόμο,



αυτόν που πήρα πριν, τον ένα λόγο μετά τον άλλο εκστομίζοντας, σ' εκείνο: Γιατί, όταν η φιλονικία έφτασε σ τ α τρίσβαθα τ η ς δίνης και ήρθε σ τ η μέση του στροβίλου η α γ ά π η , όλα τούτα άρχισαν να συνάζονται και να γίνονται ένα μόνο, όχι μεμιάς, αλλά ηθελημένα σμίγοντας, ένα από εδώ, άλλο από εκεί. Από το σμίξιμό τους μύρια προήλθαν είδη θνητών 1 0 6 . Πολλά όμως έμειναν ά σ μ ι χ τ α , σε αυτά που έσμιγαν ανάμεσα. Ή τ α ν όσα κρατούσε, ακόμα ψηλά, η φιλονικία- γιατί ακόμα δεν είχε τελείως αποσυρθεί κι ολότελα στα ε ξ ώ τ α τ α όρια του κύκλου, αλλά κάποια μέρη τ η ς παρέμεναν μέσα, άλλα είχαν προχωρήσει. Ό σ ο έτρεχε μακριά για να ξεφύγει, τόσο ερχόταν προς το μέρος τ η ς συνέχεια τ η ς ά μ ε μ π τ η ς α γ ά π η ς η ήπια αθάνατη ορμή. Αμέσως τότε έγιναν θνητά όσα πριν ήξεραν να "ναι αθάνατα, και αναμείχτηκαν όσα ήταν προηγουμένως ά σ μ ι χ τ α , αλλάζοντας δρόμους. Κι α π ' το σμίξιμό τους μύρια προήλθαν είδη θνητών, με μορφές κάθε λογής, θαύμα σωστό να τα βλέπεις» 1 0 7 . 36. « Κ ι ενώ αυτά ... η έριδα». — Αν δεν υπήρχε η έριδα μέσα σ τ α π ρ ά γ μ α τ α , όλα θα ήταν ένα, όπως λέει, διότι, όταν έσμιξαν, τότε «προς . . . η έριδα». « Κ ι ενώ αυτά έσμιγαν, άρχισε να κινείται προς τα έξω, στην περιφέρεια, η έριδα». 3 7 . Επιπλέον, σύμφωνα με τον Ε μ π ε δ ο κ λ ή , ούτε η αύξηση θα ήταν δυνατή, παρά μόνο με προσθήκη, διότι η φωτιά αυξάνεται με τη φωτιά, «αυξάνει και η γη τον ίδιο τ η ς τον όγκο, κι ο αιθέρας τον αιθέρα».



38. « Μ α έλα π ρ ώ τ α να σου μιλήσω ... για την α ρ χ ή του ήλιου 1 0 8 και π ώ ς ξεχώρισαν όλα όσα τώρα βλέπουμε, η γη κι η θάλασσα η πολυκύμαντη κι ο αέρας ο υγρός κι ο Τιτάνας ο αιθέρας, που ολόγυρα σφίγγει τα π ά ν τ α » . 3 9 . «Αν απέραντα είναι τα βάθη της γ η ς κι ο αχανής αιθέρας, όπως ειπώθηκε ά σ κ ε π τ α και ξεχύθηκε από τα σ τ ό μ α τ α αυτών που λίγο γνώρισαν το σύμπαν...» 40. Αλλά κι ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς δεν αποδίδει ά σ χ η μ α τη μεταξύ τους διαφορά, λέγοντας κ ά π ο υ :

«Ο ήλιος

...

σελήνης», εκφράζοντας έτσι την ιδιότητα της να γοητεύει, να ευχαριστεί και να μη δυσαρεστεί: «Ο ήλιος με τα μυτερά βέλη και το φως ιλαρό της σελήνης». 4 1 . (Αφού συγκεντρωθεί μεγάλη ποσότητα φ ω τ ι ά ς , κινείται κυκλικά, όπως λέει ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς : ) «Αλλά αυτός συνάζεται και γράφει κύκλους γύρω α π ' τον μέγα ουρανό». 42. Κ α θ ώ ς στέκεται στην ίδια ευθεία, λέει ο Δ η μ ό κριτος 1 0 9 , με αυτό που τη φωτίζει δέχεται και παίρνει τον ήλιο, οπότε θα ήταν λογικό και η ίδια να φαίνεται κι εκείνος να φέγγει διά μέσου τ η ς . Η σελήνη όμως κάθε άλλο παρά αυτό κάνει. Π ρ ά γ μ α τ ι , κι η ίδια δεν φαίνεται τ ό τ ε κι εκείνον πολλές

φορές

έκρυψε κι

εξαφάνισε,

«σκόρπισε τις ακτίνες του», όπως λέει ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς : «από ψηλά μέχρι τη γη ... σελήνης», λες και το φως έπεσε σε ν ύ χ τ α και σκοτάδι και όχι σε άλλο άστρο. ... Μένει τώρα η άποψη του Ε μ π ε δ ο κ λ ή , π ω ς με κάποια ανάκλαση του ήλιου π ά ν ω στη σελήνη έρχεται το φως της προς τα εδώ. Γι' αυτό δεν φτάνει σε μας ούτε ζεστό



ούτε λαμπερό, όπως θα ήταν φυσικό, αν είχαν ανάψει και αναμειχθεί δυο φ ώ τ α . Αντίθετα, όπως οι φωνές κ α τ ά την ανάκλαση τους παράγουν η χ ώ πιο α χ ν ή από τον αρχικό ή χ ο . . . , «έτσι οι ακτίνες ... μεγάλο κ ύ κ λ ο » , έρχε ται πίσω προς εμάς αδύναμη και αμυδρή, επειδή με το σπάσιμο η δύναμη τ η ς ατονεί. « Σ κ έ π α σ ε τις ακτίνες του, ενώ βρισκόταν ψηλά, και σκοτείνιασε τη γη τόσο όσο είναι το π λ ά τ ο ς της γ α λ α ζ ο μ ά τ α ς σελήνης». 4 3 . « Έ τ σ ι οι ακτίνες, αφού συνάντησαν τ η ς σελήνης τον μεγάλο κ ύ κ λ ο » . 44. Εσείς όμως, ενώ κοροϊδεύετε τον Ε μ π ε δ ο κ λ ή που λέει π ω ς ο ήλιος, που δημιουργείται με την ανάκλαση ουράνιου φωτός γύρω από τη γ η , με τη σειρά του «στέλνει ... πρόσωπο». «Στέλνει το φως του προς τον Ό λ υ μ π ο με α τ ά ρ α χ ο πρόσωπο». 4 5 . « Έ ν α στρογγυλό ξένο φως γυρίζει γύρω από τ η γ η » . 46. Αλλά (η σελήνη) αγγίζει, τρόπον τινά, τη γη και περιφέρεται κοντά τ η ς , «σαν ίχνος άρματος περιστρέ φεται», λέει ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς , «που στην ά κ ρ η . . . » 1 1 0 Σ τ ' αλήθεια, συχνά δεν ξεπερνάει καν τη σκιά (της γ η ς ) , μολονότι αυτή βρίσκεται λίγο πιο π ά ν ω , επειδή είναι τεράστιο το σ ώ μ α που τη φωτίζει, αλλά μοιάζει να περιστρέφεται σύρριζα και σχεδόν στην αγκαλιά της γ η ς , ώστε να της φράζει αυτή το φως του ήλιου, εκτός αν σηκώνεται π ά ν ω από τον σκιερό, χθόνιο και νυχτερινό τούτο τόπο, που έχει δοθεί στη γ η . Γ ι ' αυτό, νομίζω, πρέπει χωρίς δισταγμό να πούμε π ω ς μέσα στα όρια τ η ς γ η ς βρίσκεται η σελήνη, στον βαθμό που κρύβεται από τα άκρα εκείνης.



« Γ ύ ρ ω από την τρύπα, λες, του άξονα τ η ς άμαξας περιστρέφεται, που στην άκρη...» 47. αγής: παναγής.

Αυτό

Στον

βγαίνει

από

τα

σύνθετα

ευαγής

ή

Εμπεδοκλή:

« ( Η σελήνη) κοιτάζει απέναντι, στου άρχοντα τον ιερό τον κύκλο». 48. Οι γνώμονες τ ω ν ωρολογίων, χωρίς να μ ε τ α κινούνται μαζί με τις σκιές, αλλά μένοντας ακίνητοι έχουν γίνει όργανα και μέτρα του χρόνου, μιμούμενοι τη γ η , που κρύβει τον ήλιο, ο οποίος κινείται π ί σ ω και γύρω τ η ς , όπως ακριβώς το διατύπωσε ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς : « Τ η ν ύ χ τ α τη δημιουργεί η γ η , μπαίνοντας μπροστά από το φως του ήλιου». 4 9 . Σκοτεινός καθώς είναι ο αέρας, κ α τ ά τον Ε μ π ε δοκλή, «στην έρημη και τυφλή ν ύ χ τ α . . . » όσο μας αφαιρεί από την όραση το δίνει στην α κ ο ή . 50. Ό π ω ς λέει ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς ή κάποιος από τους άλλους: «Η Ίρις φέρνει από το πέλαγος άνεμο ή δυνατή βροχή». 5 1 . Ανόπαια:

Άλλοι λένε (ότι σημαίνει)

άλλοι «κατευθύνομαι προς τα π ά ν ω » .

«αόρατα»,

Ο Εμπεδοκλής

χρησιμοποιεί τη φράση χαρπαλίμ,ωζ ανόπεαν για τη φ ω τιά. Άρα είναι φανερό π ω ς λέγεται και σε ουδέτερο γ έ νος, το ανόπαιον. «Ανάλαφρα αλλά προς τα π ά ν ω . . . » 52.

Διότι και κ ά τ ω από τη γη υπάρχουν ρυάκια

φωτιάς, όπως λέει κάπου κι ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς : «Πολλές φωτιές καίνε κ ά τ ω από το έδαφος».



5 3 . Π α ρ ' όλο που η έριδα προκάλεσε διαχωρισμό, δεν ήταν από την έριδα που ανυψώθηκε ο αιθέρας, αλλά τη μια φορά ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς μιλάει γι' αυτό σαν να έγινε τυχαία:

«Έτσι

...

αλλιώς», ενώ σε άλλη π ε ρ ί π τ ω σ η

λέει π ω ς είναι σ τ η φύση τ η ς φωτιάς ν' ανεβαίνει προς τα π ά ν ω : «Ο αιθέρας», λέει, «... με ρίζες μ α κ ρ ι έ ς » " 1 . Ταυτόχρονα λέει π ω ς ο κόσμος είναι στην ίδια κ α τ ά σ τ α ση τ ώ ρ α υπό την κυριαρχία τ η ς έριδας με αυτήν που ήταν και πριν, υπό την κυριαρχία τ η ς α γ ά π η ς . Ποιο λοιπόν είναι το π ρ ώ τ ο κινούν και το αίτιο τ η ς κίνησης; —

Γπάρχει λοιπόν κάτι το παράλογο, είτε εκλάμβα

ναν ότι δεν είναι [η τ ύ χ η αίτιο] είτε, ενώ νόμιζαν ότι είναι, παρέλειπαν [να την αναφέρουν], και μάλιστα ενώ μερικές φορές κάνουν χρήση α υ τ ή ς , όπως ακριβώς ο Εμπεδοκλής υποστηρίζει ότι ο αέρας δεν αποχωρίζεται [από τα άλλα στοιχεία] π ά ν τ ο τ ε , για να ανέλθει στην α ν ώ τ α τ η σφαίρα [σύμφωνα με κάποια α ν ά γ κ η ] , αλλά όπως τύχει. Λέει δηλαδή στην κοσμογονία του ότι « Έ τ σ ι μαζί χίμηξε ... α λ λ ι ώ ς » . « Έ τ σ ι μαζί χίμ,ηξε ο αέρας τρέχοντας τότε, και πολλές φορές α λ λ ι ώ ς » . 54. «Ο αιθέρας πάλι βυθίστηκε μες σ τ η γη με ρίζες μακριές»

112

.

5 5 . «Της γ η ς ιδρώτας η θάλασσα». 56. Κ α τ ά τον Ε μ π ε δ ο κ λ ή : «Το αλάτι στερεοποιήθηκε εξαιτίας τ ω ν ακτίνων του ήλιου, που έπεφταν π ά ν ω τ ο υ » . 57. Π ώ ς είναι δυνατόν να δηλώνει μείξη το «κεφάλια δίχως λαιμό» και τα άλλα που λέει ο «γυμνά

Εμπεδοκλής:

... μ έ τ ω π α » και άλλα πολλά, που δεν είναι

παραδείγματα ανάμειξης;



— Θα μπορούσε επίσης να ρωτήσει κάποιος αν είναι δυνατόν ή όχι ορισμένα π ρ ά γ μ α τ α , που κινούνται ά τ α κ τ α , να αναμειχθούν σε μείγματα ανάλογα με αυτά από τα οποία συνίστανται τα σ ώ μ α τ α που συγκροτούνται κ α τ ά φύση, εννοώ, για παράδειγμα, οστά και σάρκες, ό π ω ς , κ α τ ά τον Ε μ π ε δ ο κ λ ή , συμβαίνει υπό την επίδραση τ η ς α γ ά π η ς . Λέει δηλαδή: « Π ο λ λ ά ... λαιμό». « Π ο λ λ ά κεφάλια βλάστησαν δίχως λαιμό, γυμνά μπράτσα πλανιούνταν εδώ κι εκεί, χωρίς τους ώμους, και μάτια μόνα συναντούσες, που έψαχναν για μ έ τ ω π α » 1 1 3 . 58. Σε αυτή την κ α τ ά σ τ α σ η λοιπόν «μεμονωμένα ακόμα πλανιούνταν τα μέλη, εξαιτίας του διαχωρισμού υπό το κράτος τ η ς έριδας, επιθυμώντας να σμίξουν μεταξύ τους». 59. « Μ α κ α θ ώ ς » , λέει, « τ α θεία στοιχεία», όταν επικράτησε η α γ ά π η στη θέση τ η ς έριδας, « τ ο ύ τ α ... γεννιούνταν». Ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς λοιπόν είπε αυτά για την α γ ά π η όχι σαν είχε ήδη επικρατήσει, αλλά σαν να ή τ α ν να επικρατήσει, αλλά προς το παρόν δήλωνε τα άμεικτα και τα μονομελή. « Μ α καθώς όλο και έσμιγαν τα θεία στοιχεία μεταξύ τους114, τούτα κολλούσαν, όπως τύχαινε ν' ανταμωθούν, κι άλλα πολλά πλάι σ' αυτά ολοένα γεννιούνταν». 60. Αυτά λοιπόν κι άλλα πιο θεατρικά, που μοιάζουν με τα « τ έ ρ α τ α » του Ε μ π ε δ ο κ λ ή , τα οποία αυτοί περι γελούν «όντα με πόδια που τρεκλίζουν και χέρια που δεν ξεχωρίζουν», και «μορφές βοδιών με πρόσωπο ανθρώπου».



6 1 . Ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς , ο φυσικός φιλόσοφος, ο οποίος μιλάει επίσης για τα χαρακτηριστικά των ζ ώ ω ν , λέει π ω ς κάποια π λ ά σ μ α τ α βγαίνουν με σύνθετη φύση, τα οποία διαφέρουν ως προς την ανάμειξη της μορφής, αλλά συνδέονται ενωμένα σε ένα και μόνο σώμα. Αυτά που λέει είναι τα εξής: « Π ο λ λ ά ... όργανα». — Ό π ω ς ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς λέει ότι, υπό το κράτος τ η ς α γ ά π η ς , δημιουργήθηκαν π ρ ώ τ α τα μέρη των ζ ώ ω ν , ό π ω ς έτυχε, δηλαδή κεφάλια, χέρια και πόδια, κι έπειτα αυτά έσμιξαν ώστε «βοϊδόμορφα όντα ... ξεπρόβαλαν», δηλαδή άνθρωποι με κεφάλι βοδιού, που σημαίνει π λ ά σ μ α τ α από βόδι και άνθρωπο. Και όσα συνδέθηκαν έτσι μεταξύ τους, ώστε να μπορούν να επιβιώσουν 1 1 5 , έγιναν ζωντανά όντα και παρέμειναν, επειδή το ένα εκπλήρωνε την ανάγκη του άλλου: τα δόντια έκοβαν και έλιωναν την τροφή, το στομάχι έκανε την π έ ψ η ,

το συκώτι

βοηθούσε στη μ ε τ α τ ρ ο π ή σε αίμα. Ό σ ο για το ανθρώπινο κεφάλι, εφόσον συνδέθηκε με το ανθρώπινο σ ώ μ α , έκανε το όλον βιώσιμο. Με του βοδιού όμως δεν ταιριάζει και δεν το κάνει βιώσιμο. Σ τ ι ς περιπτώσεις λοιπόν που δεν έγινε η κ α τ ά λ λ η λ η σύνθεση, τα μέρη αυτά χ ά θ η κ α ν . — Ό π ο υ λοιπόν όλα [τα μέρη τ ω ν όντων] έτυχε να γίνουν, όπως ακριβώς θα γίνονταν αν γίνονταν χάριν του άλλου, τα μέρη αυτά διασώθηκαν από τη σ τ ι γ μ ή που αυτομάτως συγκροτήθηκαν κ α τ ά λ λ η λ α · όσα όμως δεν είχαν την ίδια τ ύ χ η , χ ά θ η κ α ν και χάνονται, όπως λέει ο Εμπεδοκλής

για τα

«βοϊδόμορφα όντα με ανθρώπινο

πρόσωπο»: « Π ο λ λ ά όντα με δυο πρόσωπα και δυο κορμούς γεννήθηκαν, βοϊδόμορφα, με ανθρώπινο πρόσωπο, αλλά και τ' αντίθετο, ξεπρόβαλαν π λ ά σ μ α τ α ανθρωπόμορφα με κεφάλι βοδιού, όντα αρσενικοθήλυκα με σκοτεινά 1 1 6 γεννητικά όργανα».



62. Ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς , στο δεύτερο βιβλίο των Φυσικών του, πριν από τον σχηματισμό του σώματος τ ω ν ανδρών και των γυναικών, λέει τα εξής: « Έ λ α τώρα, άκου π ώ ς η φωτιά ξεχώρισε και έφερε στο φως τους νυχτερινούς βλαστούς των ανδρών και τ ω ν κακόμοιρων γ υ ν α ι κ ώ ν δεν είναι αυτός ο λόγος άσκοπος ούτε και άσο'φος. Ολοφυείς μορφές 1 1 7 ξεπρόβαλλαν αρχικά από τη γ η , που είχαν μερίδιο κι α π ' τα δύο, από νερό κι από φωτιά. Αυτές τις έστειλε ψηλά η φωτιά, θέλοντας να φτάσει το όμοιο τ η ς , γιατί δεν είχαν ακόμα την π ο θ η τ ή μορφή των μελών ούτε φωνή ή γεννητικά όργανα, που διακρίνουν τους ανθρώπους». Σε αυτούς τους στίχους του Ε μ π ε δ ο κ λ ή (ο Αριστοτέ λ η ς ) επισημαίνει ότι κι αυτός, καθώς φαίνεται, λέει ότι το σπέρμα υπήρξε πριν από τα έμβια όντα. Αυτό που λέει «ολοφυές αρχικά» πρέπει να είναι το σπέρμα, που δεν εμφανίζει ακόμα « τ η ν π ο θ η τ ή μορφή τ ω ν μελών»... Αν π ρ ά γ μ α τ ι εννοεί το σπέρμα, μου φαίνεται ότι είναι αξιοθαύμαστο που του αποδίδει το επίθετο «ολοφυές »• διότι «ολοφυές» κ α τ ά λέξη είναι εκείνο που αποτελεί το ίδιο στο σύνολο του ένα όλον, που σημαίνει, χωρίς να έχει γίνει μέσα του διαχωρισμός. — Ακόμα είναι ανάγκη να είχε γίνει π ρ ώ τ α το σπέρ μα και όχι ευθύς αμέσως τα ζώα· άλλωστε το «αρχικά ολοφυές» είναι το σπέρμα. Εξάλλου, το χάριν του άλλου υπάρχει και στα φυτά, εκεί όμως διαγράφεται λιγότερο ευκρινώς. Μ ή π ω ς λοιπόν και σ τ α φυτά έγιναν, όπως « τ α βοϊδόμορφα όντα με το ανθρώπινο πρόσωπο», έτσι και τα «αμπελοειδή με όψη ελιάς» ή όχι; Είναι παράλογο βέβαια, αλλά θα έπρεπε να συμβαίνει, αν όντως συμβαίνει και με τα ζ ώ α . 6 3 . Λέει π ω ς στο αρσενικό και στο θηλυκό υπάρχει



κάτι σαν αναγνωριστικό σημάδι, και ότι ο απόγονος στο σύνολο του δεν προέρχεται ούτε από το ένα ούτε από το άλλο «αλλά διαφορετική είναι η προέλευση τ η ς φύσης τ ω ν μ ε λ ώ ν άλλα είναι στον άντρα...» 64. Ή μ ή π ω ς το να τρέφονται μαζί τα θηλυκά με τα αρσενικά και να συναγελάζονται τους θυμίζει συνεχώς τη συνουσία και τους κεντρίζει την όρεξη, όπως έγραψε ο Εμπεδοκλής για τους ανθρώπους: «Πόθος θα τον καταλάβει, καθώς βλέπει και θ υ μ ά τ α ι » 1 1 8 . 65. Αν το φύλο καθορίζεται από τη σύλληψη, όπως λέει ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς , «σε καθαρό δοχείο χύνονται 1 1 9 , άλλοτε πλάθουν γυναίκες, αν τύχει να συναντήσουν ψύχος, άλλοτε πάλι αγόρια, όταν βρουν ζ έ σ τ η » . 66. « Μ η σπέρνεις παιδιά στο αυλάκι»: Ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς , ο φυσικός φιλόσοφος, λέει αλληγορικά «οργωμένα λιβάδια τ η ς Αφροδίτης», όπου γίνεται η σύλληψη τ ω ν παιδιών. Ο Ευριπίδης, λέγοντας το ίδιο με αυτόν, απέφυγε την αισχρολογία και χρησιμοποίησε τις κατάλληλες λέ ξεις και περίτεχνες μεταφορές, μιλώντας για σπόρο κι αυλάκι. «Οργωμένα λιβάδια ... τ η ς Αφροδίτης». 67. Το αρσενικό κυοφορείται στο δεξί μέρος τ η ς μ ή τρας, όπως έχουν πει και άλλοι, πολύ αρχαίοι συγγραφείς. Ο Παρμενίδης, για παράδειγμα, είπε:

«Δεξιά

...

τα

κορίτσια». Και ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς : «Μέσα σε θερμότερο (στοιχείο) δίνει η κοιλιά παιδιά αρσενικά, γι' αυτό κι οι άντρες είναι σκούροι και με πιο δυνατά μέλη και πιο τριχωτοί».



68. Γιατί το γ ά λ α είναι αίμα που έχει υποστεί ζ ύ μ ω ση, αλλά δεν είναι χαλασμένο. Ό σ ο για τον Ε μ π ε δ ο κ λ ή ή

δεν είχε καταλάβει σ ω σ τ ά ή

χρησιμοποίησε κ α κ ή

παρομοίωση, όταν έγραψε π ω ς το αίμα « τ η δέκατη μέρα του όγδοου μήνα πύον γίνεται λευκό». 69. Αλλά και ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς γνώριζε τον διπλό χρόνο των γεννήσεων 1 2 0 . Γι' αυτό ονομάζει τις γυναίκες «δίγονες», κι ακόμα μίλησε για το «πόσο π α ρ α π ά ν ω είναι στο σύνολο τους οι ημέρες» και για το ότι τα οχταμηνίτικα δεν είναι βιώσιμα. Και αυτό είναι λογικό· διότι ο πρώτος

αριθμός

τ ω ν εφτάμηνίτικων είναι ο 3 5 , που

αποτελεί άθροισμα των αριθμών 6, 8, 9 και 12, εκ τ ω ν οποίων οι άκροι [6 και 12] έχουν λόγο 1 προς 2, σαν τη συμφωνία διά πασών. Για τα εννιαμηνίτικα ο π ρ ώ τ ο ς αριθμός (45) είναι άθροισμα των 6, 9, 12 και 18, εκ τ ω ν οποίων οι άκροι έχουν λόγο 1 προς 3. Μεταξύ αυτών δεν υπάρχει άλλη αρμονική αναλογία, επομένως είναι λογικό, εφόσον δεν υπάρχει αρμονία, να μην είναι βιώσιμα τα οχταμηνίτικα. «Δίγονες». 70. Το έμβρυο περιέχεται μέσα σε χιτώνες, εκ τ ω ν οποίων ο ένας είναι λεπτός και μαλακός

ο Εμπεδοκλής

τον ονομάζει «αμνίο». «Αμνίο». 7 1 . «Αν όμως σου έμεινε σχετικά με αυτά κάποια απορία, π ώ ς , με τη μείξη νερού, γ η ς , αιθέρα και ήλιου, έγιναν τόσα σ χ ή μ α τ α και χ ρ ώ μ α τ α τ ω ν θνητών π ρ α γ μ ά τ ω ν , όσα υπάρχουν τώρα, συγκερασμένα από την Αφροδίτη...» 72. Δεν μου διαφεύγει ότι ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς , ο φυσικός



φιλόσοφος, ονόμασε όλα τα ψάρια γενικά « κ α μ α σ ή ν ε ς » στους π α ρ α κ ά τ ω στίχους: « Π ώ ς (δημιουργήθηκαν) τα ψηλά δέντρα και τα ψάρια τ η ς θάλασσας...» 7 3 . Και λίγο π α ρ α κ ά τ ω 1 2 1 : « Έ τ σ ι τότε η γη Κύπρις, αφού τα πότισε με τη βροχή, έσπευσε να παραδώσει τα είδη στην ορμητική φωτιά για να τα δυναμώσει...» 74. Αλλά και ανάμεσα στα ζ ώ α δεν θα μπορούσες να αναφέρεις ούτε ένα, ούτε από τ η ς ξηράς ούτε του αέρα, που να είναι τόσο γόνιμο όσο όλα τα π λ ά σ μ α τ α τ η ς θάλασσας. Γι' αυτό γράφει ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς : «Αυτή οδηγεί το άμουσο είδος των πολύσπερμων ψαριών». 75. «Από τα ζ ώ α όμως, που εσωτερικά είναι σ υ μ π α γ ή , αλλά εξωτερικά έχουν χαλαρή σύσταση, έτυχε να πάρουν τέτοια αραιή υφή μέσα σ τ α χέρια της Κύπριδας...» 76. Βλέπεις εξάλλου π ω ς και ο θεός, που ο Πίνδαρος μας αποκάλεσε «αριστοτέχνη» 1 2 2 , δεν βάζει σε όλες τις περιπτώσεις τ η φωτιά επάνω και τ η γ η κ ά τ ω , αλλά αναλόγως με το π ώ ς απαιτούν οι ανάγκες των σ ω μ ά τ ω ν : «Αυτό ... κ α ύ κ α λ α » , λέει ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς , «εκεί ... βρίσκεται». —

Ούτε από τη φωτιά η π ά ν ω , που λάμπει σ τ α

μάτια, είναι σύμφωνη με τη φύση, ενώ η άλλη στην κοιλιά και στην καρδιά είναι παρά φύση, αλλά η καθεμιά είναι τοποθετημένη εκεί κ α τ ά λ λ η λ α και χρήσιμα. « Κ υ ρίως

... τ ω ν χ ε λ ω ν ώ ν » και τη φύση κάθε οστράκου,

όπως λέει ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς , παρατηρώντας «εκεί ... βρί σκεται». «Αυτό συμβαίνει με τα σαλιγκάρια τ η ς θάλασσας,


Γ ΕΜΠΕΔΟΚΛΗΣ

που κουβαλάνε βάρος, κυρίως με τα κοχύλια και τις χελώνες με τα πετρώδη καύκαλα· εκεί είναι που θα δεις τη γ η 1 2 3 π ά ν ω π ά ν ω στο δέρμα να βρίσκεται». 77. 78. Ό σ ο για το ότι είναι αειθαλές φυτό, «που κρατά π ά ν τ α τα φύλλα του», όπως λέει ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς , αυτό δεν οφείλεται στη ζ έ σ τ η , διότι ούτε το πέσιμο τ ω ν φύλλων οφείλεται στο κρύο ... Ορισμένοι βέβαια θεωρούν ότι κρατούν τα φύλλα τους επειδή έχουν ομαλή θερμο κρασία· ο Εμπεδοκλής μάλιστα λέει επιπλέον π ω ς τούτο οφείλεται και σε κάποια συμμετρικότητα των πόρων, οι οποίοι επιτρέπουν στην τροφή να περνάει κανονικά και ομαλά, ώστε να κυλάει μέσα όση χρειάζεται. — Κι αν υποθέσουμε π ω ς τα δέντρα ευνοούνται συ νεχώς από ήπιο αέρα, ίσως ακόμα και αυτά που λένε οι ποιητές να μη φαίνονται παράλογα, ούτε ακόμα και τα λόγια του Εμπεδοκλή σχετικά με τα δέντρα «που κρατούν π ά ν τ α τα φύλλα τους και τους καρπούς τους και δίνουν ... όλο τον χρόνο», υποθέτοντας π ω ς υπάρχει κάποια ήπια θερμοκρασία περιβάλλοντος, η ανοιξιάτικη, κοινή. «Δέντρα που κρατούν π ά ν τ α τα φύλλα τους και τους καρπούς τους και δίνουν με ήπιο καιρό αφθονία καρπών όλο τον χρόνο». 79. Σ τ α φυτά όμως αυτές οι ιδιότητες είναι αναμε μειγμένες και δεν ξεχωρίζει το θηλυκό από το αρσενικό. Γ ι ' αυτό και γεννούν από μόνα τους και δεν παράγουν σπέρμα αλλά κύημα, τους λεγόμενους σπόρους. Ο Ε μ π ε δοκλής

μιλάει ωραία γι'

αυτό,

όταν λέει:

«Έτσι

...

ελιές». Διότι, όπως το αβγό είναι κύημα, από μέρος του οποίου γίνεται το ζωντανό π λ ά σ μ α και το υπόλοιπο είναι τροφή, έτσι και από μέρους του σπόρου γίνεται το νέο



φυτό και το υπόλοιπο είναι τροφή για το βλαστάρι και την π ρ ώ τ η ρίζα. —

Οι σπόροι όλων εμπεριέχουν κάποια π ο σ ό τ η τ α

τροφής, η οποία γεννιέται μαζί με την α ρ χ ή , όπως συμ βαίνει και με τα α β γ ά . Έ τ σ ι ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς

δεν το

διατύπωσε ά σ χ η μ α , όταν είπε « τ α ψηλά δέντρα ω ο τοκούν», αφού η φύση τ ω ν σπόρων είναι παραπλήσια με των αβγών. « Έ τ σ ι τα ψηλά δέντρα ωοτοκούν, και π ρ ώ τ α οι ελιές...» 80. Ε γ ώ λοιπόν είπα π ω ς όσα λέγονται είναι σ ω σ τ ά . Ό σ ο για τον Ε μ π ε δ ο κ λ ή , που είχε πει: «και γι' αυτό τα ρόδια είναι όψιμα και υπέρφλοια τα μήλα», το επίθετο για τα ρόδια σημαίνει ότι στο τέλος

του

φθινοπώρου, όταν οι ζέστες έχουν υποχωρήσει, ωριμάζουν τον καρπό, διότι, κ α θ ώ ς η υγρασία τους είναι αδύναμη και λίγη, ο ήλιος δεν την αφήνει να αποκτήσει σύσταση ... Τι είχε όμως στο μυαλό του ο σοφός και αποκάλεσε τα μήλα υπέρφλοια είναι να απορεί κανείς . . . m Μ ε τ ά τα λόγια μου αυτά, κάποιοι γραμματικοί είπαν π ω ς τα μ ή λα έχουν αποκληθεί υπέρφλοια λ ό γ ω τ η ς ακμαίας τους όψης, διότι η μεγάλη α κ μ ή και η ανθηρή όψη αποδίδο νται από τους ποιητές με το ρήμα φλοίειν.

... Ε π ε ι δ ή

λοιπόν α π ' όλους τους καρπούς η φρεσκάδα και η ανθηρότητα διατηρείται κυρίως στο μήλο, το αποκάλεσε ο φιλόσοφος

υπέρφλοια.

8 1 . Πόσο εύκολα μετατρέπονται τα όμβρια ύδατα φαίνεται από τη σήψη τους, διότι αυτά είναι πιο επιρρεπή στη σήψη από τα νερά τ ω ν π ο τ α μ ώ ν και των φρεάτων, και η π έ ψ η φαίνεται να είναι σήψη, όπως μαρτυρεί ο Εμπεδοκλής λέγοντας: «Κρασί ... ξύλο». ... Ή μ ή π ω ς το σαν κρασί υγρό είναι α π ' τη φύση του σηπτικό, όπως



λέει ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς : «Κρασί βγαίνει από τον φλοιό, όταν το νερό σαπίζει μες στο ξύλο». — Ομοίως, ούτε κι ο οίνος είναι νερό σε σήψη, στο πνεύμα που ο Εμπεδοκλής μιλάει για «νερό σε σ ή ψ η » , διότι απλούστατα δεν είναι νερό. «Κρασί βγαίνει από τον φλοιό, όταν το νερό σαπίζει μες στο ξύλο». 82. « Έ ν α και το αυτό είναι οι τρίχες, τα φύλλα, τα πυκνά φτερά των πουλιών και τα λέπια που φυτρώνουν π ά ν ω σε στιβαρά μ έ λ η » . 8 3 . Άλλα

είναι

εξοπλισμένα

με

κέρατα,

δόντια

ή

κεντριά, «όσο για τους σκαντζόχοιρους, π ά ν ω στην π λ ά τ η τους αιχμηρά ορθώνονται α γ κ ά θ ι α » . 84. Ο Εμπεδοκλής φαίνεται άλλοτε να νομίζει π ω ς βλέπει κάποιος, επειδή από το μάτι βγαίνει φως, ό π ω ς είπαμε και πριν. Λέει δηλαδή: « Ό π ω ς ... πιο λ ε π τ ό » , άλλοτε λοιπόν εξηγεί με τον τρόπο αυτό την όραση και άλλοτε με τις απορροές, που βγαίνουν από τ' αντικείμενα της όρασης. — Αρχικά (ο Αριστοτέλης) παραθέτει τους στίχους του ( Ε μ π ε δ ο κ λ ή ) , α π ' τους οποίους φαίνεται ότι θεωρεί κι αυτός π ω ς το φως είναι φωτιά, ότι αυτή προχέεται και εκπέμπεται από τα μάτια και σε αυτήν οφείλεται η όραση. Στους στίχους του παρομοιάζει το φως που εκ πέμπουν τα μάτια με το φως τ ω ν λυχναριών. Ό π ω ς δηλαδή κάποιος, όταν πρόκειται να πάει κάπου τη νύ χ τ α , ετοιμάζει ένα λυχνάρι τοποθετώντας το μέσα σε φανάρι (το φανάρι κρατάει μακριά και εμποδίζει τον εξωτερικό αέρα, ενώ αφήνει να περάσει το πιο αραιό στοιχείο τ η ς φωτιάς, δηλαδή το φ ω ς ) , έτσι και η φ ω τ ι ά ,



λέει, κλεισμένη μέσα στους χ ι τ ώ ν ε ς , περικλείεται από λεπτούς υμένες, οι οποίοι εμποδίζουν οτιδήποτε έρχεται απέξω να βλάψει τη φωτιά και δεν αφήνουν να μπει τ ί π ο τ α που θα ενοχλήσει την κόρη του ματιού, αλλά επιτρέπουν τη δίοδο του πιο αραιού μέρους της φ ω τ ι ά ς . Λέγοντας

«αμουργούς»

λαμπτήρες

εννοεί

ίσως

τους

«προφυλακτικούς», επειδή προφυλάσσουν από τους αέ ρηδες και προστατεύουν τη φωτιά που περιέχουν. Το πυρ λέγεται

«ταναόν»

επειδή

εξαπλώνεται λ ό γ ω

της

αραιής του σύστασης και μπορεί να διαπερνάει τα πυκνά σ ώ μ α τ α . « Κ α τ ά βηλόν» σημαίνει « κ α τ ά τον ουρανό». Ό π ω ς λέει ο Ό μ η ρ ο ς : «... αφού τον συνελάμβανα, τον έριχνα α π ' τον ουρανό για να φτάσει λιπόθυμος σ τ η γ η » 1 2 5 . Λέει ακόμα «λεπτούς χιτώνες ντύθηκε η στρογ γ υ λ ή κόρη» αντί για «με λεπτούς υμένες περιέβαλε τη στρογγυλή κόρη», χρησιμοποιώντας

ποιητικά τη λέξη

« χ ι τ ώ ν ε ς » αντί για «μεμβράνες» σε συνδυασμό με το όνομα «κόρη». Αφού (ο Αριστοτέλης) έδειξε με αυτούς τους στίχους ότι έτσι τα λέει (ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς ) , προσθέτει ότι « τ η μια φορά, λέει ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς , με αυτό τον τρόπο βλέπουμε, και άλλοτε με τις απορροές που προέρ χονται από τα ορατά αντικείμενα» εκπέμπονται κάποια π ρ ά γ μ α τ α , τα οποία προσπίπτουν στην όραση μας, όταν εφαρμόσουν στους

πόρους

της,

όντας

συμμετρικά με

αυτούς, εισχωρούν και έτσι γίνεται η όραση. Αυτή την άποψη αποδίδει στον Ε μ π ε δ ο κ λ ή και ο Π λ ά τ ω ν , στον Μένωνά του 1 2 6 , και, σύμφωνα με την άποψη

εκείνου,

ορίζεται και το χ ρ ώ μ α ως απορροή σ ω μ ά τ ω ν συμμετρι κή με τα μάτια και α ν τ ι λ η π τ ή από α υ τ ά . « Ό π ω ς αυτός που έχει κ α τ ά νου να ταξιδέψει ετοιμάζει λύχνο μες σ τ η χειμωνιάτικη ν ύ χ τ α , λάμψη φωτιάς που καίει, και για κάθε καιρό ανάβει ένα φανάρι προστατευτικό, που σκορπίζει



των ανέμων την πνοή, κ α θ ώ ς φυσάνε, αλλά αφήνει τη φωτιά, που είναι πιο λ ε π τ ή , να περάσει προς τα έξω και να λάμπει προς τον ουρανό μ' ακούραστες α χ τ ί δ ε ς , έτσι τότε γεννήθηκε το στρογγυλό μάτι, φωτιά προαιώνια, κλεισμένη σε μεμβράνες και λεπτούς χ ι τ ώ ν ε ς 1 2 7 . Αυτοί κλείσαν απέξω τα βαθιά νερά που τρέχανε ολόγυρα, μα άφηναν να περνά το φ ω ς , που είναι πιο λ ε π τ ό » . 85. Και τα μέρη των ζώων από τ ύ χ η , λέει, έγιναν τα περισσότερα, όπως όταν λέει: «Η γη ... περίπου» 1 2 8 και αλλού «Η ήπια φλόγα έτυχε να πάρει μόνο ελάχιστη πρόσμειξη

γης».

Και σε άλλο σημείο: « έ τ υ χ ε ... τ η ς Κύπριδας» 1 2 9 · και πολλά ανάλογα παραθέματα μπορεί να βρει κανείς στα Φυσικά του

Εμπεδοκλή.

86. Σ χ ε τ ι κ ά με τη δημιουργία τ ω ν οφθαλμών του σώματος συμπληρώνει τα εξής: « Μ ε αυτά έφτιαξε τα α κ α τ α π ό ν η τ α μάτια η θεά Αφροδίτη». 87. Και λίγο πιο κ ά τ ω : « Τ α στέριωσε με α γ ά π η ς καρφιά η Αφροδίτη». 88. «Συγκεκομμένο» είναι, για παράδειγμα το xpt και το δω και το «μία ... οφ». —

Στον Εμπεδοκλή,

«μία ...

οφ», αντί για όφις130.

«Μία γίνεται και των δυο η μ α τ ι ά » . 89. Εξέτασε λοιπόν το θέμα ακολουθώντας τον Ε μ π ε δοκλή, «γνωρίζοντας ότι για όλα όσα έγιναν υπάρχουν απορροές...».



Π ρ ά γ μ α τ ι , όχι μόνο από ζ ώ α και φυτά, όχι μόνο από τη γη κι από τη θάλασσα αλλά και από πέτρες βγαίνουν σταθερά πολλά ρεύματα, κ α θ ώ ς και από τον χ α λ κ ό και τον σίδηρο· άλλωστε όλα φθείρονται και χάνονται επειδή πάντοτε κάτι ρέει και φεύγει συνεχώς. 90. Ε ί τ ε από τα όμοια προσλαμβάνει η φύση αυτό που τ η ς ταιριάζει, οπότε οι ποικίλες τροφές, κ α θ ώ ς με ταδίδουν στον όγκο του σώματος τις πολλές ποιότητες που έχουν μέσα τους, προσφέρουν στο κάθε μέρος ό,τι του χρειάζεται, με αποτέλεσμα να γίνεται αυτό που λέει ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς : « Έ τ σ ι το γλυκό ... στο ξινό, το ζεστό προς το ζεστό» κ . λ π . « Έ τ σ ι το γλυκό έβρισκε το γλυκό, το πικρό κινούσε προς το πικρό, το ξινό πήγαινε στο ξινό, το ζεστό καβαλούσε το ζεστό». 9 1 . Το νερό «με το κρασί ... ταιριάζει περισσότερο, το λάδι όμως δεν το θέλει». 9 2 . Ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς θεωρεί ως αιτία το γεγονός ότι το μείγμα τ ω ν σπερμάτων γίνεται πυκνό, επειδή τα δύο συστατικά του είναι μαλακά· διότι τα κοίλα μέρη του ενός συναρμόζουν με τις πυκνότητες του άλλου και σε τέτοιες περιπτώσεις δύο μαλακά δημιουργούν ένα σ κ λ η ρό, όπως γίνεται κ α τ ά τη μείξη του κασσίτερου με τον χ α λ κ ό . Ό μ ω ς ούτε για την περίπτωση του χαλκού και του κασσίτερου δίνει τη σ ω σ τ ή αιτία ... ούτε, γενικότε ρα, οι αρχές από τις οποίες ξεκινάει τον συλλογισμό του είναι σαφείς. Π ώ ς δηλαδή τα κοίλα και τα στερεά, συναρμόζοντας το ένα με το άλλο, δημιουργούν το μείγμα, για παράδειγμα, του οίνου και του νερού; 9 3 . Σε κάθε περίπτωση διαφορετικές είναι οι συγγε-



νικές και πρόσφορες ουσίες, όπως ακριβώς τη βαφή τ η ς πορφύρας θεωρείται π ω ς την τονώνει ο κυανός και την κόκκο τη βαφική η ανθρακική σόδα, όταν αναμειγνύο νται μαζί: « Μ ε το λινάρι δένει ο κόκκος τ η ς αργυρόχρωμης κουφοξυλιάς 1 3 1 », όπως έχει πει ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς . 94. Γιατί το νερό φαίνεται λευκό στην επιφάνεια του και μαύρο στο βάθος; Μ ή π ω ς επειδή το βάθος είναι η μητέρα τ η ς

μαυρίλας, στον βαθμό που αμβλύνει και

εξασθενίζει τις ακτίνες του ήλιου προτού φτάσουν εκεί; Η επιφάνεια, από την άλλη, κ α θ ώ ς δέχεται αμέσως την επίδραση του ήλιου, πρέπει να λαμβάνει τη λάμψη του φωτός του. Αυτό υποστηρίζει και ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς λέγο ντας: « Μ α και το μαύρο χ ρ ώ μ α στα βάθη του ποταμού οφείλεται στη σκιά, και το ίδιο ακριβώς παρατηρείται στις υπόγειες σπηλιές». 9 5 . Και αναφερόμενος στην αιτία που άλλοι βλέπουν καλύτερα την ημέρα και άλλοι τη ν ύ χ τ α , λέει: « Ό τ α ν π ρ ω τ ο φ τ ι ά χ τ η κ α ν μαζί (τα μάτια) σ τ α χέρια τ η ς Κύπριδας». 96. Άλλωστε σύμφωνα με κάποια αναλογία φ τ ι ά χ τ η κ α ν , κ α τ ά τη γ ν ώ μ η του, και η σάρκα και τα οστά και καθετί από τα υπόλοιπα. Λέει δηλαδή στο π ρ ώ τ ο βιβλίο των Φυσικών: «Η

... θεϊκό», τουτέστιν από θεία

αίτια, και μάλιστα από την α γ ά π η , ήτοι την αρμονία· γιατί α υ τ ή είναι η κόλλα που τα συνδέει. —

Διότι το καθένα α π ό

[τα σύνθετα] α υ τ ά δεν

συνίσταται από τα στοιχεία όπως τύχει αλλά σύμφωνα με κάποια αναλογία και σύνθεση, όπως ακριβώς λέει ο



Εμπεδοκλής για το οστό: «Η ... έγιναν». —

Η

γη

ονομάστηκε

επίηρος,

δηλαδή

εναρμόνιος,

επειδή είναι κύβος, σύμφωνα με την πυθαγορική π α ρ ά δοση· διότι ο κύβος, επειδή έχει δώδεκα πλευρές, ο κ τ ώ γωνίες και έξι έδρες και δίνει την αρμονική αναλογία, αποκαλούνται από αυτούς «αρμονία». Τα «χόανα», όπως τα λέει και ο π ο ι η τ ή ς , όπου γίνεται η ανάμειξη τ ω ν συστατικών, είναι τα αγγεία: «Τα φυσερά, είκοσι συνολικά, φυσούσαν στα χωνευτήρια» 1 3 2 ,

τα οποία ονομάζει και

εύστερνα, δηλαδή πλατιά, λ ό γ ω της χ ω ρ η τ ι κ ό τ η τ α ς τους. Για τη δημιουργία των οστών αναμειγνύονται τέσσερα μέρη φ ω τ ι ά ς 1 3 3

— ί σ ω ς επειδή τα οστά είναι ξερά και

λ ε υ κ ό χ ρ ω μ α λέει

ότι

έχουν

μέσα

τους

τόση

πολλή

φ ω τ ι ά — δύο μέρη γ η ς , ένα μέρος αέρα και ένα νερού, τα

οποία

και

τα

«νήστιν» λ ό γ ω τ η ς

δύο

τα

υγρασίας

ονομάζει

«νήστιν

αίγλην»,

τους, από το ρήμα

νάειν

και ρειν, και «αίγλην» επειδή είναι διαφανή. «Η γη μέσα στις πλατιές χοάνες τ η ς πρόθυμα δέχτηκε δύο από τα ο χ τ ώ μέρη τ η ς λαμπερής Ν ή σ τ η ς και τέσσερα α π ' τον Ή φ α ι σ τ ο · κι έτσι έγιναν τα οστά λευκά, με την κόλλα τ η ς Αρμονίας ενωμένα, με τρόπο θεϊκό». 9 7 . Η διαδικασία τ η ς γένεσης υπάρχει χάριν τ η ς υπόστασης και όχι η υπόσταση χάριν τ η ς γένεσης. Γ ι ' αυτό και ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς έκανε λάθος όταν είπε ότι πολλά από τα γνωρίσματα των ζ ώ ω ν οφείλονται σε κάποιο τυχαίο γεγονός κ α τ ά τη διαδικασία τ η ς δημιουργίας τους, όπως

όταν λέει π ω ς η σπονδυλική σ τ ή λ η

είναι

έτσι

όπως είναι, επειδή έτυχε να σπάσει κ α τ ά τη συστραμμένη στάση του εμβρύου. 9 8 . Τη φωτιά την ονομάζει Ή φ α ι σ τ ο , ήλιο και φλό γ α , το νερό βροχή, τον αέρα αιθέρα. Αυτά τα λέει σε



πολλά σημεία, αλλά και στους π α ρ α κ ά τ ω στίχους: «Η γη ... τ η ς σ ά ρ κ α ς » . ... Αλλά και για τα μέρη τ ω ν ζ ώ ω ν υποστηρίζει ότι τα περισσότερα έγιναν τυχαία, λέγοντας: «Η γη ... περίπου». «Η γη συναντήθηκε μ' αυτά, σε ίση ποσότητα περίπου, με τον Ή φ α ι σ τ ο , τη βροχή και τον λαμπερό αιθέρα, αραγμένη στης Κύπριδας τα τέλεια λιμάνια, είτε λίγο περισσότερη είτε σε περισσότερα λιγότερη· έτσι έγινε το αίμα και τα διάφορα είδη τ η ς σ ά ρ κ α ς » . 9 9 . Κουδούνι. Σάρκινος ρόζος 1 3 4 . 100. Για την αναπνοή μιλάει και ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς αλλά όχι για τον σκοπό τ η ς , ούτε αποσαφηνίζει τ ί π ο τ α σε σχέση με το αν όλα τα ζ ώ α αναπνέουν ή όχι. Ε π ί σ η ς νομίζει π ω ς , όταν μιλάει για αναπνοή μέσω των ρου θουνιών, μιλάει για την αναπνοή με την κύρια έννοια της.

... Λέει π ω ς η εισπνοή και η

εκπνοή γίνονται

επειδή υπάρχουν ορισμένα αιμοφόρα αγγεία, τα οποία περιέχουν βέβαια αίμα, αλλά δεν είναι γ ε μ ά τ α από αυτόέχουν πόρους προς τον εξωτερικό αέρα, πολύ μικρούς για στερεά σωμάτια αλλά αρκετά μεγάλους για αέρα· γι' αυτό, αφού είναι στη φύση του αίματος να κινείται π ά ν ω και κ ά τ ω , όταν φέρεται προς τα κ ά τ ω , ο αέρας μπαίνει μέσα και γίνεται η εισπνοή, ενώ, όταν ανεβαίνει, ο αέρας ωθείται έξω και γίνεται η εκπνοή, παρομοιάζοντας το με αυτό που συμβαίνει στις κλεψύδρες 1 3 5 . « Έ τ σ ι εισπνέουν και εκπνέουν όλα· όλα σύριγγες άναιμες στη σάρκα τους έχουν, που σ τ α έ σ χ α τ α φτάνουν του σ ώ μ α τ ο ς , διάτρητες στα στόμια τους με πολλούς πόρους, που διαπερνούν την επιφάνεια του δέρματος 1 3 6 , ώστε κρατούν το αίμα, αλλά ανοίγουν για τον αέρα εύκολο δρόμο. Έ τ σ ι , όποτε το ρευστό αίμα κυλήσει, ο αέρας παφλάζοντας κατεβαίνει



με μανιασμένα ρεύματα· μα όταν το αίμα προς τα π ά ν ω αναπηδήσει, ο αέρας πάλι βγαίνει, όπως όταν μια κόρη παίζει με λ α μ π ρ ό χ α λ κ η κλεψύδρα. Ό τ α ν με το όμορφο τ η ς χέρι το στόμιο του σωλήνα κλείνει και τη βυθίζει στο υγρό αργυρόλευκο σ ώ μ α του νερού, τότε δεν μπαίνει μέσα στην κλεψύδρα το νερό, αλλά το εμποδίζει ο όγκος του αέρα που πιέζει μέσα στις πυκνές τρύπες, ωσότου η κόρη ελευθερώσει την πυκνή ροή. Τότε πάλι ο αέρας υποχωρεί και μπαίνει το νερό που πρέπει 1 3 7 . Έ τ σ ι κι όταν το νερό είναι στου χάλκινου δοχείου τον πυθμένα κι ο σωλήνας του είναι κλειστός από ανθρώπου χέρι, ο αέρας απέξω, που ποθεί να μπει, στέλνει πίσω το νερό στις πύλες του κακόηχου λαιμού, πιέζοντας την επιφάνεια του, ώσπου το χέρι τ η ς να πάρει· τότε πάλι το αντίστροφο συμβαίνει- όπως ορμάει ο αέρας μέσα, το νερό κυλάει έξω, όσο πρέπει. Το ίδιο ακριβώς, όταν το αίμα το ρευστό που διαπερνά τα μέλη αποσυρθεί πάλι στους κόλπους του, ευθύς ρεύμα αέρα μέσα ορμά λυσσομανώντας, μα, σαν το αίμα προς τα π ά ν ω αναπηδήσει, ίσος αέρας πάλι φεύγει κ α τ ά π ί σ ω » . 101. Ό π ω ς οι κυνηγοί δεν αφήνουν τα νεαρά κυνη γόσκυλα να ξεστρατίζουν και ν' aκολουθούν κάθε οσμή, αλλά τα τραβούν και τα ελέγχουν με τα λουριά τους, διατηρώντας την όσφρηση τους καθαρή και αμόλυντη για τη δουλειά που είναι να κάνουν, προκειμένου να πιάνει με μεγαλύτερη ακρίβεια τα ίχνη « τ α π έ λ μ α τ α ... ψάχνοντας», έτσι κ . λ π . —

Μήπως

τα σκυλιά, όπως λέει ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς ,

«κομμάτια ... ψ ά χ ν ο ν τ α ς » , πιάνουν τις απορροές που αφήνουν πίσω τους τα ζ ώ α μέσα στο δάσος, απορροές



που την άνοιξη εξασθενούν και συγχέονται με τις περισ σότερες μυρωδιές τ ω ν φυτών και τ ω ν θάμνων κ . λ π . — Ό σ ο ζει λοιπόν το θηρίο, επειδή είναι συνεχής η μυρωδιά του, την αντιλαμβάνονται, όταν όμως πεθάνει, παύει να ρέει· διότι δεν αφήνει, όπως λέει ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς , όπως «αφήνουν ... »· γιατί δεν είναι δυνατόν να διασπα στεί η μυρωδιά ούτε και το χ ρ ώ μ α , αλλά, όταν πεθάνει, χάνονται κι εκείνα κι α υ τ ή . — Αφήνει απορροές και λέει, ότι τα σκυλιά ανιχνεύ ουν «κομμάτια από σ ώ μ α τ α ζ ώ ω ν » . Αυτό είναι όμως αδύνατον, όταν πεθάνουν τα ζ ώ α . « Κ ο μ μ ά τ ι α από σ ώ μ α τ α ζώων με τις μουσούδες ψάχνοντας, όσο αφήνουν, ζωντανά, ίχνη των ποδιών τους στο μαλακό χορτάρι...» 102. « Έ τ σ ι απέκτησαν τα π ά ν τ α πνοή (χνότα) και οσμές». 103. Πολλά τέτοιου είδους παραθέματα μπορεί να βρει κανείς στα Φυσικά του Ε μ π ε δ ο κ λ ή , όπως αυτό: « Έ τ σ ι λοιπόν απέκτησαν όλα με τη θέληση τ η ς Τύχης

νόηση».

104. Και λίγο π α ρ α κ ά τ ω : «Και όσο έτυχε να συναντηθούν τα πιο αραιά (σώματα)...» 105. Ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς φαίνεται να μιλάει για το αίμα ως όργανο νόησης, λέγοντας: «αίματος ... νόηση». « ( Η καρδιά) θρεμμένη μες στα π ε λ ά γ η του αίματος τ α αγαλήνευτα, εκεί που κυρίως βρίσκεται αυτό που ονομάζουν οι άνθρωποι νόηση· γιατί το αίμα γύρω α π ' την καρδιά είναι των ανθρώπων η νόηση».



106. Οι παλαιότεροι υποστηρίζουν ότι η νοημοσύνη και η αίσθηση ταυτίζονται, όπως ακριβώς έχει πει και ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς : «Ανάλογα ... τ ω ν ανθρώπων» και αλλού: « Ε ξ ου ... έρχονταν» . — Ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς λέει ότι, όταν μεταβάλλεται η κ α τ ά σ τ α σ η τ ω ν ανθρώπων, μεταβάλλεται και η νοημο σύνη τους: «Ανάλογα ... τ ω ν ανθρώπων». Σε άλλο σ η μείο πάλι λέει: « Ό σ ο ... έρχονταν» 1 3 8 . «Ανάλογα με ό,τι έχουν μπροστά τους αυξάνει η νοημοσύνη τ ω ν ανθρώπων». 107. «Διότι από τούτα ( τ α ριζώματα) έχουν συγκροτηθεί τα π ά ν τ α και δένονται και μέσω αυτών αντιλαμβάνονται και χαίρονται ή λυπούνται». 108. Σε άλλο σημείο πάλι λέει: « Ό σ ο ... έρχονταν». — Αλλού λέει: « Ε ξ ου ... έρχονταν». — Ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς , μιλώντας για τα διαφορετικά όνειρα, λέει ότι τα νυχτερινά οράματα εξαρτώνται α π ό τις ενέργειες τ η ς ημέρας· α υ τ ά τα οράματα αποκαλεί «νόηση» στους στίχους όπου λέει: « « Ε ξ ου ... έρχονταν». « Κ α ι στα όνειρα σκέψεις αλλιώτικες έρχονται» κ . λ π . « Ό σ ο η φύση τους άλλαζε, τόσο μέσα τους συνέχεια αλλιώτικες σκέψεις 109. Όσοι

έρχονταν...».

[σε σχέση με το έμψυχο συγκέντρωσαν

την προσοχή τους] στην ικανότητα να γνωρίζει και να αισθάνεται τα όντα, αυτοί εννοούν ψ υ χ ή τις αρχές, άλλοι θεωρώντας τες περισσότερες, άλλοι μία, όπως ακριβώς ο Εμπεδοκλής [συνθέτει την ψ υ χ ή ] από τα στοιχεία όλα, αλλά υποστηρίζει ότι είναι και το καθένα τους ψ υ χ ή , διατυπώνοντας το ως εξής: « Μ ε τη γη ... άθλια». —

Η γνώση του ομοίου α π ο κ τ ά τ α ι με το όμοιο:

« Μ ε τη γ η » , λέει, « τ η γη ... άθλια».



« Μ ε τη γη βλέπουμε τη γ η , με το νερό το νερό, με τον αιθέρα τον θεϊκό αιθέρα, με το πυρ πάλι το ολέθριο πυρ, με τη στοργή τη στοργή και με την έριδα την έριδα την άθλια». 109a. Η εντύπωση που δημιουργείται είναι ότι φαίνε ται εκεί· διότι δεν φαίνεται π ά ν ω σε εκείνο το κ ά τ ο π τ ρ ο , αλλά η αντανάκλαση του σε αυτόν που βλέπει. Σ χ ε τ ι κ ά με αυτά λοιπόν έχουμε μιλήσει στα υπομνήματα στον Τίμαιο.

Δεν πρέπει να

θεωρούμε

το

είδωλο

όπως

το

εννοεί ο Δημόκριτος ή ο Επίκουρος ή όπως θα έλεγε ο Εμπεδοκλής ότι βγαίνουν απορροές από το καθένα κ α θρεφτιζόμενο αντικείμενο και προσαρμόζονται « σ τ α μ ά τια σαν να είναι εικόνες». 110. Έ τ σ ι αναπτύσσει τον φιλοσοφικό του στοχασμό ο Εμ,πεδοκλής σχετικά με τη δημιουργία και τη φθορά του κόσμου και τη σύσταση του από το καλό και το κακό. Υπάρχει, λέει, και κάποια νοητή τρίτη δύναμη, την οποία μπορούμε να εννοήσουμε από αυτά, μιλώντας κ ά π ω ς έτσι: « Γ ι α τ ί αν ... μερτικό». ... Χωρίς να το καταλάβεις ...

Διαλύεις

διδάσκεις τους

τους

γάμους

Καθαρμούς που

έγιναν

του

Εμπεδοκλή

από

τον

θεό,

ακολουθώντας τη διδασκαλία του Ε μ π ε δ ο κ λ ή , για να διαφυλάξεις ένα και αδιάσπαστο το έργο τ η ς φιλίας. Διότι ο γάμος, κ α τ ά τον Ε μ π ε δ ο κ λ ή , διασπά το ένα και φτιάχνει πολλά, όπως δείξαμε. —

Νόμιζε (ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς ) , λέει, π ω ς όλα τα μέρη

τ η ς φωτιάς, και τα ορατά και τα αόρατα, έχουν νόηση και ίσο μερίδιο σκέψης. —

Ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς , πολύ πιο παράδοξα, ισχυριζόταν

π ω ς όλα είναι λογικά, όχι μόνο τα ζ ώ α αλλά και τα φυτά, γράφοντας ρητά: « Γ ι α τ ί όλα ... μερτικό».



«Αν τα βάλεις κ α λ ά μέσα στο ρωμαλέο μυαλό σου και τα στοχάζεσαι καλοπροαίρετα και με μελέτη καθαρή, θα τα έχεις μαζί σου σίγουρα για όλη σου τη ζ ω ή , κι άλλα πολλά χάρη σ' αυτά θα αποκτήσειςγιατί τα ίδια θα κάνουνε να αυξάνει το καθένα με τον τρόπο του, ανάλογα του καθενός τη φύση. Αν όμως αλλιώτικα ζητήσεις, τέτοια που στους ανθρώπους αφθονούν, μύρια και άθλια, και σκοτεινιάζουν τη σκέψη τους, τότε αμέσως θα σ' αφήσουν με του χρόνου το γύρισμα, ποθώντας τη δική τους να βρουν α γ α π η μ έ ν η γενιά. Γιατί όλα, μάθε, έχουν νόηση και σκέψης μερτικό»* 3 3 . 111. (Ο ίδιος ο Εμπεδοκλής υποσχόταν:) «Θα μάθεις για όσα φάρμακα προστατεύουν από κ α κ ά και από τα γηρατειά, γιατί μόνο σε σένα θα τα πω όλα αυτά. Θα μπορείς ν' ανακόπτεις των ακούραστων ανέμων τη μανία, που εξαπολύονται π ά ν ω σ τ η γη και με το φύσημα τους καταστρέφουν τα χωράφια. Και πάλι, αν θέλεις, θα μπορείς να τους ξαναπροκαλείς. Θα μπορείς μετά τη σκοτεινή βροχή να φέρνεις για τους ανθρώπους ξηρασία στην κ α τ ά λ λ η λ η σ τ ι γ μ ή , αλλά και την καλοκαιρινή ξηρασία θα την αλλάζεις με τις ωφέλιμες για τα δέντρα βροχές, που θα γεμίζουν τον ουρανό. Επιπλέον θα μπορεί να επαναφέρεις α π ' τον Άδη τη δύναμη νεκρού άντρα». ΚΑΘΑΡΜΟΙ 112. Το ότι κ α τ α γ ό τ α ν από τον Ακράγαντα τ η ς Σ ι κελίας το λέει ο ίδιος ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς στην α ρ χ ή τ ω ν Καθαρμών: —

«Ω

... ακρόπολη».

Έ λ ε γ ε ότι τον ακολουθούσαν άλλοι επειδή « μ α

ντείες χρειάζονταν», άλλοι «επειδή τους διαπερνούσε μέ σα στις συμφορές τους η σιδερένια αρρώστια».



«Ω φίλοι, που κατοικείτε στη μ ε γ ά λ η πόλη του χρυσαφένιου Ακράγαντα, ψηλά στην ακρόπολη, εσείς που ασχολείστε με έργα σπουδαία, χαίρετε. Θεός αθάνατος και όχι πια θνητός, περιφέρομαι ε γ ώ ανάμεσα σας, τιμημένος α π ' όλους, όπως φαίνεται, με κορδέλες στολισμένος και ολάνθιστα στεφάνια. Ό τ α ν φτάνω έτσι σε πόλεις ακμάζουσες, κερδίζω αντρών και γυναικών τον σεβασμό. Χιλιάδες με ακολουθούν, ζ η τ ώ ν τ α ς ποιο είναι το μονοπάτι του κέρδους- μερικοί επειδή μαντείες χρειάζονται κι άλλοι τον λόγο ν' ακούσουν, που κάθε αρρώστια γιατρεύει, κ α θ ώ ς τους διαπερνούν από καιρό πόνοι φοβεροί». 113. «Αλλά τι ανακατεύομαι μ' α υ τ ά , λες και κ ά ν ω κάτι σπουδαίο, αφού είμαι από τους θνητούς α ν ώ τ ε ρος, τους ποικιλοθάνατους ανθρώπους;» 114. «Ξέρω, φίλοι, π ω ς η αλήθεια είναι στα λόγια που θα π ω . Πολύ κοπιαστική είναι όμως για τους ανθρώπους και στενόχωρη η ορμή τ η ς πίστης στην ψ υ χ ή » . 115. Αυτό είναι που λέει για τη γέννηση του ο Ε μπεδοκλής: « Έ ν α ς α π ' αυτούς

... π λ ά ν η ς » , ονομάζο

ντας δηλαδή θεό το Έ ν α και την ενότητα του, την οποία είχε προτού αποσπαστεί εξαιτίας τ η ς έριδας και βρεθεί μέσα στην π ο λ λ α π λ ό τ η τ α του κόσμου τούτου που δημιούργησε η έριδα. « Σ τ η ν έριδα», λέει, « τ η μανιασμέ νη π ί σ τ ε ψ α » , α π ο κ α λ ώ ν τ α ς

«έριδα μανιασμένη», τ α

ραγμένη και ά σ τ α τ η , τον δημιουργό αυτού του κόσμου. Αυτή είναι η καταδίκη και η μοίρα των ψυχών, τις οποίες δημιουργεί και φτιάχνει η έριδα, α π ο σ π ώ ν τ α ς τες από το Έ ν α , που λέει ο Εμπεδοκλής κ ά π ω ς έτσι: «Όποιος ... ζ ω ή » , α π ο κ α λ ώ ν τ α ς «δαίμονες μακραίωνες» τις ψυ-



χ έ ς , επειδή είναι αθάνατες και ζουν πολλά χρόνια. «Τριά ντα ... πλανιέται»: ονομάζει «μακάριους» αυτούς που, υπό την επίδραση της α γ ά π η ς , συνενώνονται, από πολλά που είναι, στην ενότητα του νοητού κόσμου. Αυτοί λοιπόν πλανιούνται, λέει, «παίρνοντας ... δρόμους». «Δύσκολοι δρόμοι» εννοεί ότι είναι οι μεταβολές και οι αναδιατάξεις των ψυχών στα σ ώ μ α τ α . Αυτό εννοεί λέγοντας «δύσκο λους δρόμους». Αλλάζουν δηλαδή οι ψυχές σώμα από σώμα, καθώς τις μεταβάλλει η έριδα, τις τιμωρεί και δεν τις αφήνει να μείνουν στο Έ ν α . Αλλά τιμωρούνται οι ψυχές με όλες τις τιμωρίες από την έριδα, αλλάζοντας σώμα από σ ώ μ α :

«Του αιθέρα», λέει, «η μάνητα ...

όλοι». Αυτή είναι η τιμωρία που επιβάλλει ο δημιουργός, όπως ο ένας σιδηρουργός αλλάζει μορφές στον σίδηρο και τον βουτάει από τη φωτιά στο νερό εναλλάξ. Διότι ο «αιθέρας» είναι η φωτιά, α π ' όπου ο δημιουργός ρίχνει μετά τις ψυχές σ τ η θάλασσα,

«στεριά»

είναι η γ η ,

επομένως λέει « α π ό το νερό στη γ η , από τη γη στον αέρα»· αυτό σημαίνει εκείνο που λέει: «η στεριά (τον ρίχνει) στις ακτίνες του ήλιου ... όλοι». Τ π ό το κράτος του μίσους λοιπόν οι ψυχές ... τις φέρνει μαζί η α γ ά π η , που είναι ευμενής και τις λυπάται για τη στεναχώρια τους και για την ά τ α κ τ η και κακιά τάξη που επιβάλλει η «μανιασμένη έριδα»

... Εξαιτίας α υ τ ή ς λοιπόν τ η ς

διάταξης που έχει δώσει η ολέθρια έριδα στον κόσμο τ ω ν επιμέρους π ρ α γ μ ά τ ω ν

ο


συνιστά στους

μαθητές του να απέχουν από όλα τα έμψυχα, διότι τα σ ώ μ α τ α τ ω ν ζ ώ ω ν που τρώμε είναι, λέει, κατοικίες τιμωρημένων ψυχών. Διδάσκει ακόμα όσους ακούνε τα λόγια του να είναι εγκρατείς στις σχέσεις τους με τις γυναίκες, για να μη συνεργάζονται και να μη συμμετέ χουν σε α υ τ ά που δημιουργεί η έριδα, που διαλύει π ά ν τ ο τ ε τα έργα τ η ς α γ ά π η ς και τα διασπά. Αυτός είναι, υ π ο -



στηρίζει ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς , ο ύψιστος νόμος του σ ύ μ π α ντος, λέγοντας: «Υπάρχει ... όρκους», αποκαλώντας «Α ν ά γ κ η » τη μεταβολή από το Έ ν α σ τ α πολλά, υπό το κράτος τ η ς έριδας, και από τα πολλά σε ένα, υπό το κράτος τ η ς α γ ά π η ς . Διότι οι θεοί είναι, όπως είπα, τέσσερις θνητοί, η φωτιά, το νερό, η γη κι ο αέρας, και δύο αθάνατοι, αγένητοι, εχθροί μεταξύ τους για π ά ν τ α , η έριδα και η α γ ά π η . — Ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς πάλι, γράφοντας στο προοίμιο του φιλοσοφικού του ποιήματος: «Υπάρχει ... π λ ά ν η ς » , όχι για τον εαυτό του, αλλά ξεκινώντας από τον εαυτό του, αποκαλύπτει π ω ς

όλοι μας

είμαστε μετανάστες

εδώ,

εξόριστοι και ξένοι ... είναι εξόριστη (η ψ υ χ ή ) και περι πλανιέται, διωγμένη από θεία ψηφίσματα και νόμους. — Ο Εμπεδοκλής μάλιστα αναφέρει π ω ς οι δαίμονες τιμωρούνται για όποιο π α ρ ά π τ ω μ α ή παράλειψη τους: «Του αιθέρα ... όλοι», μέχρις ότου, αφού τιμωρηθούν και καθαρθούν, ξαναπάρουν τον τόπο και τη θέση που ται ριάζει στη φύση τους. — Ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς , λέγοντας ότι είναι νόμος οι ψυχές που σφάλλουν να πέφτουν εδώ και ότι ο ίδιος « α π ' τους θεούς εξόριστος» ήρθε εδώ, «γιατί στη μανιασμένη έριδα πίστεψε», αποκάλυψε τόσα όσα και ο Πυθαγόρας, νομί ζ ω , και οι μεταγενέστεροι του υπαινίχθηκαν σχετικά με αυτό και με άλλα πολλά. «Υπάρχει κάποιος τ η ς Ανάγκης χρησμός, θεών αρχαίο ψήφισμα, αιώνιο, εφτασφράγιστο με μεγάλους όρκους: Όποιος σε αμαρτία μ π λ ε χ τ ε ί και με φόνο μιάνει τα μέλη του, όποιος υπό το κράτος τ η ς έριδας πατήσει τον όρκο του από τους δαίμονες, που μακραίωνη τους έλαχε ζ ω ή , τριάντα χιλιάδες ώρες μακριά α π ' τους μακάριους πλανιέται, παίρνοντας όλο αυτό τον καιρό όλες τις μορφές τ ω ν θνητών,



τ η ς ζωής αλλάζοντας τους δύσκολους δρόμους. Του αιθέρα η μάνητα σ τ η θάλασσα τον διώχνει, η θάλασσα τον ξεβράζει στα κ α τ ώ φ λ ι α τ η ς στεριάς, η στεριά τον ρίχνει στις ακτίνες του ήλιου που καίει κι ο ήλιος στου αιθέρα τις δίνες. Ο ένας τον δίνει στον άλλον, μα τον διώχνουν όλοι. Έ ν α ς α π ' αυτούς είμαι κι ε γ ώ , α π ' τους θεούς εξόριστος και πλάνης, γιατί πίστεψα σ τ η μανιασμένη έριδα» 1 4 0 . 116.

Ο Π λ ά τ ω ν 1 4 1 όμως είναι παράξενο που στις

αιώνιες και θείες περιφορές εγκαθιστά αντί για τις Μού σες τις Σειρήνες, δαιμονικές δυνάμεις όχι αγαθές ούτε πολύ φιλικές προς τον άνθρωπο, ενώ τις Μούσες ή τις παραλείπει τελείως ή τις αναφέρει με τα ονόματα τ ω ν Μοιρών και τις αποκαλεί θυγατέρες της Ανάγκης. Ω στόσο, η Ανάγκη δεν έχει σχέση με τις Μούσες, ενώ η Πειθώ έχει και, κ α θ ώ ς είναι α γ α π η μ έ ν η 1 4 2 των Μουσών, πολύ περισσότερο, νομίζω, από τη Χ ά ρ η του Ε μ π ε δ ο κλή «σιχαίνεται την αδήριτη Α ν ά γ κ η » . 117. « Κ ά π ο τ ε ήμουν ε γ ώ αγόρι και κορίτσι, θάμνος και πουλί και ψάρι άλαλο που έξω πηδούσε α π ' τ ο νερό» 1 4 3 . 118. Ολοφάνερα συμφωνεί με αυτόν 1 4 4 κι ο Ε μ π ε δ ο κλής λέγοντας: « Έ κ λ α ψ α ... τ ό π ο » . — Ορισμένοι όμως εκπρόσωποι τ η ς σχολής του Ε π ί κουρου συνηθίζουν ... να λένε ότι φυσικά και χωρίς να το διδαχτεί αποφεύγει το έμβιο ον την οδύνη και επιδιώκει την ηδονή. Μόλις γεννηθεί και χωρίς να είναι ακόμα υπόδουλο στις γ ν ώ μ ε ς , άμα δεχτεί ριπή από ασυνήθιστα κρύα πνοή αέρα κλαίει και θρηνεί. « Έ κ λ α ψ α και θρήνησα βλέποντας τον ασυνήθιστο τ ό π ο » .



119. Διδάσκοντας, θαρρώ, και ελέγχοντας « α π ό ποιες ... ευτυχία», όπως λέει ο Εμπεδοκλής, φεύγοντας, γυρνάει εδώ μαζί με τους θνητούς. —

Έ π ε ι τ α , όπως σε νησί που το χτυπάει μ ε γ ά λ η

τρικυμία, όπως λέει ο Π λ ά τ ω ν 1 4 5 , «με τον τρόπο του οστράκου» δεμένη στο σ ώ μ α (η ψ υ χ ή ) , επειδή έχει ξεχά σει και δεν θυμάται « α π ό ποιες τιμές ... ευτυχία» έχει φύγει ... αφού τον ουρανό και τη σελήνη αντάλλαξε για τη γη και τον επίγειο βίο, κι εδώ κ ά τ ω , αν μετακινηθεί λίγο α π '

τον ένα τόπο στον άλλο, δυσανασχετεί και

υποφέρει α π ' τον ξενιτεμό. «Από ποιες τιμές και πόσο μεγάλη ευτυχία...» 120. Στον Ε μ π ε δ ο κ λ ή , λένε οι ψυχοπομποί δυνάμεις: « Μ π ή κ α μ ε σ' αυτή τη σ κ ε π α σ τ ή σπηλιά...» 121. Ανεβαίνει και επανέρχεται στην παλιά κ α τ ά σταση, αν αποφύγει τα περί τη γη και τον «άχαρο τ ό π ο » , όπως λέει ο ίδιος, «όπου ... δαίμονες Θανάτου», στον οποίο, όταν πέσουν κάποιοι, «στου ολέθρου ... τρι γυρνούν». Η επιθυμία αυτού που φεύγει από τον λειμώ να του ολέθρου σπεύδει προς τον λειμώνα τ η ς αλήθειας, τον οποίο εγκαταλείποντας, κ α θ ώ ς τα φτερά τ η ς ψ υ χ ή ς πέφτουν α κ α τ ά σ χ ε τ α ,

έρχεται μέσα σε γήινο σ ώ μ α ,

έχοντας αφήσει πίσω του τη χρυσή ε π ο χ ή . —

Τπάρχει ένας

ιερός νόμος, που υπαγορεύει το

εξής: όποια από τις ψυχές τύχει να βρεθεί στην εσχατιά των όντων και εν τούτοις διατηρήσει τη φύση τ η ς και φυλάξει τον εαυτό τ η ς αμόλυντο, α υ τ ή πρέπει τον ίδιο δρόμο να ξανανέβει και να χυθεί και πάλι στην οικεία π η γ ή τ η ς , όπως βέβαια και οι ψυχές τ η ς άλλης κ α τηγορίας, που έχουν εξορμήσει, κ α τ ά κάποιο τρόπο, είναι φυσική αναγκαιότητα να καταλύσουν στους ταιριαστούς τους λειμώνες, εκεί «όπου ... τριγυρνούν».



«

τον άχαρο τόπο,

όπου ο Φόνος, το Μίσος και οι άλλοι δαίμονες Θανά του, οι εξαντλητικές Αρρώστιες και οι Σήψεις και η Αβεβαιότητα στου ολέθρου τον λειμώνα, μες στο σκοτάδι, τριγυρνούν». 122. Αλλά μάλλον, όπως λέει ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς , δύο μοίρες ή θεότητες παραλαμβάνουν τον καθένα από εμάς και τον κυβερνούν: « Ε κ ε ί ... Ασάφεια». Το αποτέλεσμα είναι ότι, αφού κ α τ ά τη γέννηση μας λάβαμε τα ανάμει κ τ α σπέρματα των παθών αυτών και αφού, επομένως, η φύση μας είναι πολύ ανομοιογενής, ο νουνεχής άνθρωπος εύχεται τα καλύτερα, αλλά περιμένει και τα αντίθετα και, χωρίς να φτάνει σ τ α άκρα, αντιμετωπίζει και τα δύο. « Ε κ ε ί ήταν η Γη κι η Ή λ ι ο ς ο μακρύθωρος, και η αιματοβαμμένη Μ ά χ η και η Αρμονία με τη σοβαρή ματιά, η Ομορφιά και η Ασχήμια, η Βιάση και η Ά ρ γ η τ α , η α γ α π η μ έ ν η Αλήθεια και η τυφλή Ασάφεια» 1 4 6 . 123. Αυτοί 1 4 7 πρέπει να δηλώνουν τις διαφορές μ ε τ α ξύ τ ω ν όντων. Ό π ω ς ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς , μιλώντας για τη φύση απαριθμεί την «Αύξηση

... τη Μεγαλοπρέπεια»,

τη «Βρόμα», τη « Σ ο φ ί α » , τον «Λόγο» και άλλα πολλά, υπαινισσόμενος την ποικιλία τ ω ν όντων, όπως είπαμε, έτσι και οι αρχαίοι ονόμασαν Ι α π ε τ ό τον λόγο, που έκανε τα έμβια όντα φωνητικά, και γενικά προέκυψε ο ή χ ο ς , διότι κάποιος

είναι

αζφετός (ιά είναι η φωνή), ενώ ο

Κοίος κ . λ π . «Η Αύξηση κι η Φθίση, ο Ύπνος και το Ξύπνημα, η Κίνηση κι η Σ τ ά σ η , η πολυστεφανωμένη Μεγαλοπρέπεια κι η Βρόμα, η Σ ι ω π ή κι ο Λόγος...»



124. Και πάλι: «Αλίμονο ... γεννιόσαστε». —

Άθλιοι άνθρωποι, κολασμένοι, κοιλιές που « α π ό

ποιες ... π λ α σ τ ή κ α τ ε » . «Αλίμονο, εσείς άθλιοι και άμοιροι θνητοί, από ποιες έριδες και στεναγμούς γεννιόσαστε». 125. «Από όντα ζωντανά έκανε νεκρά, τη μορφή αλλάζοντας, κι από νεκρά ζ ω ν τ α ν ά » . 126. Η φύση αλλάζει τα π ά ν τ α και τα εγκαθιστά σε άλλες κατοικίες, «με σάρκας χ ι τ ώ ν α ...». —

Αυτή η ειμαρμένη και η ουσία τ η ς αναδιάταξης

έχει ονομαστεί από τον Ε μ π ε δ ο κ λ ή δαίμων,

«που με

σάρκας χ ι τ ώ ν α ...» και μεταμφιέζει τις ψυχές. «που με σάρκας χ ι τ ώ ν α ξένο ντύνει (τις ψ υ χ έ ς ) » . 127. Ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς λέει ότι η καλύτερη μετενσάρ κ ω σ η του ανθρώπου, αν μετά τον θάνατο του γίνει ζώο, είναι να γίνει λιοντάρι, αν γίνει φυτό; δάφνη. Λέει συ γκεκριμένα ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς : « Μ ε ς στα θηρία γεννιούνται λιοντάρια που φωλιάζουν σ τ α βουνά και κ α τ α γ ή ς κοιμούνται, και δάφνες ανάμεσα στα δέντρα τα ομορφόφυλλα». 128. Οι αρχαίες θυσίες σε πολλά μέρη ήταν νηφάλιες· και νηφάλιες είναι οι σπονδές με νερό και οι μεταγενέ στερες με μέλι. Αυτό το υγρό προϊόν βρήκαμε π ρ ώ τ ο , έτοιμο από τις μέλισσες. Έ π ε ι τ α ήρθαν οι σπονδές με ελαιόλαδο και στο τέλος, μετά α π ' όλα, ήρθαν οι τελευ ταίες σπονδές με κρασί.... Αυτές μαρτυρούνται όχι μόνο από τις κύρβεις' 4 8 , οι οποίες στην π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α είναι σαν κάποια αντίγραφα τ ω ν Κορυβαντικών μυστηρίων τ η ς Κ ρ ή τ η ς , αλλά και από τον Ε μ π ε δ ο κ λ ή , που στην ανάλυση του για τις θυσίες και τη θεογονία, λέει επί τη



ευκαιρία:

«Δεν είχαν

... βασίλισσα Κ ύ π ρ η » , η οποία

είναι η α γ ά π η , «την οποία ... κ α τ ώ φ λ ι α » , συνήθεια που διατηρείται ακόμα σε ορισμένους λαούς, σαν κάποια ίχνη της αλήθειας, «με ταύρων ... βωμός». Επειδή κυριαρχούσε παντού, πιστεύω, η α γ ά π η και το αίσθημα της συγγένειας, κανείς δεν φόνευε τ ί π ο τ α , καθότι θεωρούσε οικεία του τα υπόλοιπα ζ ώ α . Ό τ α ν όμως επικράτησαν «ο Αρης και ο Πόλεμος» και κάθε είδους διαμάχη και αφορμή πολέ μου, τότε άρχισε π ρ α γ μ α τ ι κ ά να μη σέβεται κανένας τα οικεία τ ο υ » . « Μ ε ταύρων ... μ έ λ η » . «Δεν είχαν εκείνοι θεό τους τον Άρη και τον Πόλεμο ούτε τον βασιλιά Δία, τον Κρόνο ή τον Ποσειδώνα, αλλά τη βασίλισσα Κ ύ π ρ η . Αυτήν εξευμένιζαν με ευσεβείς προσφορές, με ζ ώ α ζωγραφισμένα και ακριβά μύρα, με θυσίες άκρατης σμύρνας και λιβανιού θυμίαμα, ξανθού μελιού σπονδές ρίχνοντας σ τ α κατώφλιαμε ταύρων αίμα δεν ραντιζόταν ο βωμός, αλλά τούτο ήταν το μεγαλύτερο έ γ κ λ η μ α στους ανθρώπους ανάμεσα, να στερήσουν ζ ω ή και να έχουν τροφή τους τα μ έ λ η » 1 4 9 . 129. Ο ίδιος 1 5 0 άκουγε την αρμονία του σύμπαντος, αντιλαμβανόμενος την καθολική μελωδία τ ω ν σφαιρών και των αστέρων που κινούνται σε αυτές, την οποία εμείς δεν μπορούμε να ακούσουμε εξαιτίας της ασήμα ντης

φύσης

μας. Αυτά μαρτυρεί και ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς ,

λέγοντας σ χ ε τ ι κ ά : « Κ α ι υπήρχε ... ανθρώπινες γενιές». Το «ήξερε πολλά» και το «έβλεπε το καθετί α π ' όλα που υπήρχαν» και το «πνευματικό πλούτο» και τα π α ρόμοια αποδεικνύουν περίτρανα την εξαίρετη και ακρι βέστερη, σε σύγκριση με τους άλλους, διάπλαση του Πυθαγόρα στο να βλέπει, να ακούει και να κατανοεί.



« Κ α ι υπήρχε ανάμεσα τους άνθρωπος που ήξερε πολλά, που κ α τ έ κ τ η σ ε αμέτρητο πνευματικό πλούτο, αυθεντία στα κάθε λογής σοφά έργα· γιατί όταν επιθυμούσε με όλες τις δυνάμεις του νου του, έβλεπε εύκολα το καθετί α π ' όλα που υπήρχαν σε δέκα ή και είκοσι ανθρώπινες γενιές». 130. « Ή τ α ν όλα φιλικά και οικεία με τους ανθρώπους, τα άγρια ζ ώ α και τα πουλιά, και έκαιγε η φλόγα της

καλοσύνης».

131. Διότι ο κόσμος, όπως λέει ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς , κ υ βερνάται από την κακιά έριδα, ενώ υπάρχει κι ένας άλλος, νοητός, που κυβερνάται από την α γ ά π η ... Ανάμεσα στις διάφορες αρχές στέκει ο δίκαιος λόγος, ο οποίος κάνει να σμίγουν όσα έχουν διαιρεθεί από την επίδραση τ η ς έριδας και συναρμόζονται σε ένα υπό το κράτος τ η ς α γ ά π η ς . Αυτόν ακριβώς τον δίκαιο λόγο, που αγωνίζεται στο πλευρό της α γ ά π η ς , ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς τον λέει Μούσα και ο ίδιος τον παρακαλεί να αγωνιστεί μαζί του λέγο ντας: «Αν για χάρη κάποιου α π ' τα επίγεια, αθάνατη Μούσα, νοιάζεσαι για τους κόπους μ α ς , στάσου πάλι στο πλευρό αυτού που τώρα προσεύχεται σε σένα, Κ α λ λ ι ό π η , γιατί θα πει ένα λόγο σωστό για τους θεούς τους μακάριους». 132. « Ε υ τ υ χ ή ς όποιος θεϊκών ιδεών πλούτο κ α τ έ κτησε, δυστυχής εκείνος που έχει σκοτεινή εικόνα για τους θεούς». 133. Διότι τη θεότητα, όπως λέει ο ποιητής από τον Ακράγαντα, «δεν μπορούμε κοντά να τη φέρουμε για να τη δουν



τα μάτια μας ή να την πιάσουν τα χέρια μας, αν και αυτός είναι τ η ς πειθώς ο κύριος δρόμος, που έρχεται στον νου των ανθρώπων». 134. Γι' αυτό και ο σοφός α π ' τον Ακράγαντα, κ α ταφερόμενος εναντίον τ ω ν μύθων τ ω ν ποιητών, που θέ λουν τους θεούς να μοιάζουν με τους ανθρώπους, ανα φέρθηκε π ρ ώ τ α στον Απόλλωνα, για τον οποίο ήταν η σειρά τότε να μιλήσει, και με τον ίδιο τρόπο για τη θεότητα συνολικά, αποφαινόμενος γενικά ότι: «Ούτε ... γοργές». «Ούτε κεφάλι ανθρώπινο έχει π ά ν ω σε μέλη ούτε φυτρώνουν από τη ράχη του δύο κλαδιά ούτε έχει πόδια και σβέλτα γόνατα ούτε μαλλιαρά γεννητικά όργανα, παρά είναι μόνο πνεύμα, ιερό και υπεράνθρωπο, που όλο τον κόσμο διατρέχει με σκέψεις γ ο ρ γ έ ς » 1 5 1 . 135. ϊ π ά ρ χ ε ι , π ρ ά γ μ α τ ι , εκείνο το οποίο μαντεύουν σε κάποιο βαθμό όλοι οι άνθρωποι, δηλαδή το εκ φύσεως κοινό δίκαιο και άδικο, ακόμα κι αν συμβαίνει να μην υπάρχει καμία επικοινωνία ούτε συμφωνία μεταξύ τους ... όπως λέει και ο Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς σχετικά με την α π α γόρευση τ η ς θανάτωσης έμψυχου όντος, επειδή αυτό δεν είναι για άλλους δίκαιο και για άλλους όχι δίκαιο, «αλλά ... διηνεκές». — Επιπλέον, αν η δικαιοσύνη είχε εισαχθεί λ ό γ ω τ η ς σχέσης τ ω ν ανθρώπων μεταξύ τους αλλά και με τους θεούς, αν δεν υπάρχουν θεοί, ούτε δικαιοσύνη θα υφίστα ται. — Ε π ί σ η ς (ο Πυθαγόρας) όρισε να απέχουν από τα έμψυχα, επειδή αυτοί που θέλουν να εφαρμόζουν το δίκαιο μέχρις εσχάτων δεν θα έπρεπε βέβαια να αδικούν τα συγγενικά ζ ώ α . Διότι, π ώ ς θα μπορούσαν να πείσουν



ο ανόητος. Άλλοι δεν γνωρίζουν και θυσιάζουν αυτόν που ικετεύει. Εκείνος πάλι, κουφός στις κραυγές, μετά τη σφαγή κ α κ ό τραπέζι στο σπίτι στρώνει. Έ τ σ ι τον πατέρα ο γιος σκοτώνει και τα παιδιά της μάνας τη ζ ω ή παίρνουν και τρώνε τις σάρκες των α γ α π η μ έ ν ω ν » . 138. [Παράδειγμα μεταφοράς] από είδος σε είδος: «Αφού α π ' την ψ υ χ ή του άντλησε με χ α λ κ ό » και «αφού απέκοψε με τον σκληρό χ α λ κ ό » 1 5 8 : κι εδώ είπε το « α ν τ λ ώ » « α π ο κ ό β ω » και το « α π ο κ ό β ω » « α ντλώ». 139. Επειδή κανείς δεν είναι αναμάρτητος, δεν απομένει παρά να εξαλείφει κανείς τα π α ρ α π τ ώ μ α τ α , που διέπρα ξε ως προς την τροφή, με «καθαρμούς». Αυτό θα γινό ταν όμοια, αν είχαμε μπροστά στα μάτια μας το φοβερό και αναφωνούσαμε σαν τον Ε μ π ε δ ο κ λ ή λέγοντας: «Αλίμονο, η αμείλιχτη ημέρα του θανάτου δεν με εξόντωσε, προτού μου έρθει η άθλια ιδέα κρέας να βάλω στο στόμα μου». 140. Και δεν πρέπει, α π ' ό,τι φαίνεται, μόνο «μακριά α π ' της δάφνης τα φύλλα να κρατούν τα χέρια τ ο υ ς » , σύμφωνα με τον Ε μ π ε δ ο κ λ ή , αλλά να σέβονται και όλα τα άλλα δέντρα. «Μακριά α π ' τ η ς δάφνης τα φύλλα να κρατούν τα χέρια τους». 141. Εξάλλου, η αιτία τ η ς λανθασμένης ιδέας σ χ ε τικά με την α π ο χ ή από τα κουκιά φαίνεται να είναι το γεγονός ότι σε ένα ποίημα του Ε μ π ε δ ο κ λ ή , που ήταν οπαδός του Πυθαγόρα, βρίσκουμε τον π α ρ α κ ά τ ω στίχο: «Άθλιοι ... χέρια». Διότι οι περισσότεροι νόμισαν π ω ς λέγοντας κουκιά εννοεί το όσπριο, σύμφωνα με την κοινή



χρήση τ η ς λέξης. Όσοι όμως έχουν μ ε λ ε τ ή σ ε ι τ α π ο ι ή μ α τ α του Εμπεδοκλή με προσοχή κ α ι γ ν ώ σ η λένε ότι τ α κουκιά σ ε α υ τ ό τ ο χωρίο δηλώνουν τ α ανδρικά γ ε ν ν η τ ι κ ά όργανα, που, κ α τ ά τον πυθαγορικό τρόπο, α π ο κ α λ ο ύ ν τ α ν , υ π α ι ν ι κ τ ι κ ά κ α ι σ υ μ β ο λ ι κ ά , κ ο υ κ ι ά , επειδή α υ τ ά είναι η α ι τ ί α τ η ς κ ύ η σ η ς 1 5 3 κ α ι παρέχουν τη δύνα μη για τ η ν αναπαραγωγή τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν έτσι ο Εμπε δοκλής θέλησε με α υ τ ό τον στίχο να αποτρέψει τους α ν θρώπους όχι από τ ο ν α τρώνε κουκιά α λ λ ά από τ η ν υ περβολική τ ά σ η προς τα αφροδίσια. — Πρώτος απείχε από τα κουκιά ο Αμφιάραος εξαι τ ί α ς τ η ς ονειρομαντείας. Κυκλοφορούν κ α ι κ ά τ ι στίχοι του Ορφέα: «Άθλιοι ... χέρια». «Άθλιοι, τρισάθλιοι, μακριά από τ α κ ο υ κ ι ά τ α χ έ ρ ι α » 1 5 4 . 1 4 2 . ( Γ ι α το σ χ ή μ α από κοινού:) Είναι φανερό ότι σ τ ι ς φράσεις «οι κήρυκες θα μ ι λ ή σ ο υ ν » κ α ι «η Ε λ λ ά δ α θα μ ι λ ή σ ε ι » η σ η μ α σ ί α είναι η ίδια. Α υ τ ό ισχύει κ α ι στον Εμπεδοκλή, εκεί που λέει: « Α υ τ ό ν δεν τον δέχεται ούτε η σ τ έ γ η του ανακτόρου του αιγιδοφόρου Δία ούτε η σ τ έ γ η του Άδη ή τ η ς αξιοθρήνητης κ ρ α υ γ ή ς » . 1 4 3 . Σ ύ μ φ ω ν α με α υ τ ά , η παράδοση τ ω ν π ο λ ι τ ι κ ώ ν λ ό γ ω ν περιλαμβάνει αρχικά ένα καθαρμό, ανάλογο με τ η ν κοινή ε ξ ά σ κ η σ η από τ η ν παιδική η λ ι κ ί α σ τ α κ α τ ά λ λ η λ α μ α θ ή μ α τ α . Ο Εμπεδοκλής λέει ότι « α π ό π έ ν τ ε κρήνες

αποκόβοντας 1 5 5 ,

σε σκληρό χ α λ κ ό » ,

πρέπει να

καθαίρονται. « Α π ό π έ ν τ ε κρήνες

αποκόβοντας, σε σκληρό χαλκό...»

1 4 4 . Μ ε γ ά λ η κ α ι θεϊκή θεώρησα τ η ρήση του Ε μ π ε δοκλή: « Ν ή σ τ ε υ ε από τ η ν κ α κ ί α » .





που τ η ς αξίζουν κ α ι τ η ς ταιριάζουν. «Ζωοδότρα

...

Αφροδίτη».

1 5 2 . Ή ότι το γήρας έχει τ η ν ίδια σ χ έ σ η με τον βίο όπως το δειλινό με τ η ν ημέρα, με ά λ λ α λόγια, όπως λέει ο Εμπεδοκλής, « τ α γ η ρ α τ ε ι ά είναι το δείλι του βίου» ή «η δύση του βίου». 1 5 3 . Β α υ β ώ : Τροφός τ η ς Δ ή μ η τ ρ α ς . Σημαίνει α κ ό μ α «κοιλιά»,

όπως

στον

Εμπεδοκλή158.

153a. Το έμβρυο λοιπόν φ α ί ν ε τ α ι ότι ολοκληρώνεται σε

επτά

στους

εβδομάδες,

όπως

υπαινίσσεται

ο


Καθαρμούς™. ΑΜΦΙΒΟΛΑ

154. Ή

μήπως,

όσον

αφορά

εκείνους

που

πρώτοι

δοκίμασαν να φάνε κρέας, θα πρέπει να πούμε π ω ς τους έσπρωξε η φ τ ώ χ ε ι α ; Διότι ούτε τον καιρό τους περνού σαν με τ η ν ε κ π λ ή ρ ω σ η άνομων επιθυμιών ούτε, έχοντας σε υπεραφθονία τα α ν α γ κ α ί α , ξεπέρασαν τα όρια προς ηδονές παρά φ ύ σ η , αδιαφορώντας γ ι α τ α ά λ λ α ζ ω ν τ α ν ά πλάσματα, και κατέληξαν σε α υ τ ή την πρακτική, αλλά θα έλεγαν, αν τ ώ ρ α δα α ν α κ τ ο ύ σ α ν α ί σ θ η σ η κ α ι φ ω ν ή : «Ευλογημένοι κ α ι αγαπημένοι τ ω ν θεών εσείς οι τ ω ρ ι νοί, τι εποχή σας έλαχε να ζ ή σ ε τ ε , να κ α ρ π ώ ν ε σ τ ε κ α ι ν α α π ο λ α μ β ά ν ε τ ε τ α άφθονα α γ α θ ά ! για

σας

και

πόσα

τρυγάτε!

Πόσο

Πόσα φ υ τ ρ ώ ν ο υ ν πλούτο

από

τους

κ ά μ π ο υ ς , πόσες απολαύσεις μπορείτε να δρέπετε από τα φ υ τ ά ! Μπορείτε ν α καλοπερνάτε χωρίς ν α λερώνετε τ α χέρια σ α ς με α ί μ α . Εμείς όμως ζ ή σ α μ ε σε καιρούς π ο λ ύ σκοτεινούς κ α ι φοβερούς, αφού από τ η ν ώρα που γ ε ν νηθήκαμε πέσαμε σε μεγάλη και α κ α τ α ν ί κ η τ η φτώχεια. Τότε αέρας

έκρυβε

α κ ό μ α τον

ουρανό κ α ι

τα ά σ τ ρ α ,



ανακατεμένος μ ε θολή κ α ι αδιαπέραστη υγρασία, φ ω τ ι ά και ανεμοζάλη. «0 ήλιος ακόμα δεν» είχε στηθεί ακίνητος, και σταθερό « έ χ ο ν τ α ς δρόμο, τ η ν α υ γ ή και τ η δύση ν α διακρίνει, α λ λ ά τ ι ς γύριζε π ά λ ι π ί σ ω , αφού τις σ τ ε φ ά ν ω ν ε με τ ι ς καρποφόρες Ώρες που φορούν λουλούδια στο κεφάλι, ενώ η γη κακοπάθαινε» από ποταμούς που χύνονταν εδώ κι εκεί, πολλές περιο χές τ η ς «δεν είχαν μορφή α π ' τα νερά που λ ί μ ν α ζ α ν » , κ α ι η ίδια ή τ α ν σε άγρια κ α τ ά σ τ α σ η με τις π α χ ι έ ς λ ά σ π ε ς , τ ι ς άφορες λόχμες κ α ι τ α άγρια δάση. Σ υ γ κ ο μ ι δή

ήμερων κ α ρ π ώ ν

δεν

υπήρχε

ούτε

εργαλείο

τέχνης

ούτε ίχνος ε π ι ν ο η τ ι κ ό τ η τ α ς . Η πείνα δεν ά φ η ν ε χρονικά περιθώρια ούτε η σπορά του σιταριού έδινε τ ό τ ε καρπό σ ύ μ φ ω ν α με

τις

εποχές

του

έτους.

Πού

το παράξενο

λοιπόν, α ν φ ά γ α μ ε σάρκες ζ ώ ω ν π α ρ ά τις ε π ι τ α γ έ ς τ η ς φ ύ σ η ς , τ ό τ ε που τ ρ ώ γ α μ ε α κ ό μ α κ α ι λ ά σ π η κ α ι «φλοιός δέντρου φ α γ ώ θ η κ ε » κ α ι το « ν α βρεις ά γ ρ ω σ τ η με β λ α στάρια ή κ α λ α μ ι ο ύ » ρίζα ή τ α ν ε υ τ ύ χ η μ α ; Ό τ α ν γ ε υ τ ή κ α μ ε και φ ά γ α μ ε βαλανίδια, χορέψαμε από τ η χαρά μας γ ύ ρ ω από μια βαλανιδιά,

αποκαλώντας

τη

δωρήτρια

ζ ω ή ς , μ η τ έ ρ α κ α ι τροφό. Α υ τ ή ή τ α ν η γιορτή που γ ν ω ρίζαμε τ ό τ ε σ τ η ζ ω ή μ α ς , ε ν ώ όλα τ α ά λ λ α ή τ α ν με λ α γ χ ο λ ι κ ά κ α ι άγρια.

Ε σ ά ς τους τωρινούς

όμως ποια

λ ύ σ σ α κ α ι ποια α χ ό ρ τ α γ η μανία σ α ς κάνει ν α β ά φ ε τ ε τ α χέρια σ α ς μ ε α ί μ α , τ η σ τ ι γ μ ή που υπάρχουν τ ό σ α γ ι α ν α καλύψουν τις ανάγκες σας; 154a. Εξάλλου, έχει π ι ω θ ε ί ο κ υ κ ε ώ ν α ς τ η ς σ υ ν ή θειας, που, όπως εκείνος τ η ς Κ ί ρ κ η ς , «ωδίνες τ η ς γέννας κ α ι πόνους α ν α κ α τ ε ύ ε ι , α π ά τ ε ς κ α ι θρήνους». 154b. « Α υ τ ο ί πρώτοι χ ά λ κ ε υ σ α ν το φοβερό μαχαίρι του κυνηγιού, κ α ι πρώτοι όρμησαν σ τ α βόδια τα καματερά».



154c.

Αντίκα:

Υπάρχει κ α ι παροιμία:

«Τα καρπερά

... π ρ ώ τ η » , που λ έ γ ε τ α ι γ ι ' α υ τ ο ύ ς που ευθύς εξαρχής αποβλέπουν σε κ α λ ό σκοπό. « Τ α καρπερά φ υ τ ά τ α βλέπεις μ ε τ η ν π ρ ώ τ η » . ΝΟΘΑ 1 5 5 . (Ο Πυθαγόρας) είχε κι ένα γιο, τον Τ η λ α ύ γ η , που διαδέχτηκε τον π α τ έ ρ α του κ α ι , όπως λένε μερικοί, υπήρξε δάσκαλος του Εμπεδοκλή. Ο Ιππόβοτος α ν α φ έ ρει ότι ο Εμπεδοκλής έγραφε: « Τ η λ α ύ γ η , ένδοξε γιε τ η ς Θεανώς κ α ι του Πυθαγόρα». 1 5 6 . Α λ λ ά του έγραψε κ α ι το εξής επίγραμμα: «Τον Π α υ σ α ν ί α τον γιατρό, που σ ω σ τ ά ονομάστηκε έτσι, του Α γ χ ί τ η τον γιο, τον οπαδό του Α σ κ λ η π ι ο ύ , που ανέθρεψε η Γ έ λ α , α υ τ ό ς πολλούς που μ α ρ ά ζ ω ν α ν από τ α λ α ι π ω ρ ί ε ς α β ά σ τ α χ τ ε ς τους απομάκρυνε από τ η ς Περσεφόνης τ α ά δ υ τ α » . 1 5 7 . « Γ ι α τ ρ ό ς σ τ ο έπακρο σπουδαίος ο Ακραγαντίνος Άκρων, του Άκρου ο γιος, είναι θαμμένος σ τ η ν ά κ ρ η του

γκρεμού».

Μερικοί τον δεύτερο στ ί χο τον παραδίδουν ως

εξής:

« Ψ η λ ό ς στο έπακρο ο τ ά φ ο ς του κ α ι π ά ν ω σ τ η ν άκρη τ η ν πιο ψ η λ ή » . Ορισμένοι λένε ότι α υ τ ό το ε π ί γ ρ α μ μ α είναι του Σιμωνίδη. 1 5 8 . Η επιθυμία α υ τ ο ύ που φεύγει από τον λ ε ι μ ώ ν α του ολέθρου σπεύδει προς τον λ ε ι μ ώ ν α τ η ς α λ ή θ ε ι α ς , τον οποίο ε γ κ α τ α λ ε ί π ο ν τ α ς , κ α θ ώ ς

τα φτερά της

ψυχής

π έ φ τ ο υ ν α κ α τ ά σ χ ε τ α , έρχεται μέσα σε γήινο σ ώ μ α , έ χοντας α φ ή σ ε ι π ί σ ω του τ η χρυσή εποχή 1 6 0 .



159.

Γ ι α τον Εμπεδοκλή είναι φανερό π ω ς

όλα τα

ά λ λ α σ ώ μ α τ α , μέχρι τ α στοιχεία, έχουν γένεση κ α ι φθο ρά, α λ λ ά δεν είναι σ α φ έ ς π ώ ς γ ί ν ε τ α ι κ α ι φθείρεται η « σ υ σ σ ω ρ ε υ μ έ ν η μ ά ζ α » τ ω ν ίδιων τ ω ν στοιχείων.

ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ Εξαιτίας λοιπόν τίνος υπάρχει και το μεγάλο ενδιαφέρον να δει η ψυχή την πεδιάδα της αλήθειας πού βρίσκεται; (Μπο ρούμε να πούμε ότι) και η τροφή που ταιριάζει άριστα στην ψυχή τυχαίνει να παράγεται από το εκεί λιβάδι, και η φύση του φτερού, με το οποίο ελαφραίνει η ψυχή, τρέφεται από εκεί.

Γπάρχει κι αυτός

ο θεσμός της Αδράστειας:

Οποια

δήποτε ψυχή, που γίνεται οπαδός του θεού, αντικρίσει κάτι από τα αληθινά όντα, θα έμενε μακριά από τα πάθη μέχρι και την επόμενη περίοδο, κι αν μάλιστα συνεχώς μπορέσει να πραγματοποιεί το τελευταίο, τότε συνεχώς θα στέκει απείραχτη. Όταν όμως, αφού δεν μπορέσει να ακολουθήσει τον θεό, δεν αντικρίσει τίποτε, αλλά πέφτοντας σε κάποια συγκυρία, βαρύ νει υπερβολικά, γεμίζοντας από τη λήθη και την κακία και, αφού βαρύνει, χάσει το φτέρωμά της και πέσει πάνω στη γη, τότε νόμος υπάρχει να μην εμφυτευτεί σε καμιά ζωική φύση κατά την πρώτη γένεση της· αλλά αυτή που είδε τα περισσό τερα εισέρχεται στο σώμα άντρα που θα γίνει φιλόσοφος ή εραστής του ωραίου ή μουσικός ή και ερωτικός, η δεύτερη στο σώμα βασιλιά δίκαιου ή φιλοπόλεμου και φιλόπρωτου, η τρίτη στο σώμα πολιτικού ή κάποιου οικονόμου ή κερδοσκό που, η τέταρτη στο σώμα κάποιου που θα γίνει φιλόπονος γυμναστής ή γιατρός, η πέμπτη στο σώμα μάντη ή ιερέα. Η έκτη στο σώμα ποιητή ή κάποιας άλλης καλλιτεχνικής μίμη σης, η έβδομη στο σώμα βιοτέχνη ή γεωργού, η όγδοη στο σώμα σοφιστή ή δημαγωγού και η ένατη σε σώμα τυράννου.



Όποιος βρεθεί σε μια απ' όλες αυτές, αν ζήσει με δίκαιο τρόπο, μετά θάνατο τυχαίνει καλύτερης μοίρας, ενώ όποιος ζήσει άδικη ζωή, χειρότερης. Διότι στο σημείο απ' όπου ανα χωρεί κάθε ψυχή, δεν μπορεί να επανέλθει παρά μόνο έπειτα από δέκα χιλιάδες χρόνια (γιατί δεν αποκτά φτερά προτού περάσει αυτό το χρονικό διάστημα), εκτός από την ψυχή εκείνου που φιλοσοφεί χωρίς δόλο ή εκείνου που αγάπησε νεαρούς με φιλοσοφική έννοια- αυτές οι ψυχές, στην τρίτη χιλιετία, εάν επιλέξουν τρεις φορές συνεχώς αυτή τη ζωή, τότε, αφού αποκτήσουν φτερά, φεύγουν στο τρισχιλιοστό έ τος. Οι υπόλοιπες πάλι ψυχές, όταν περατώσουν την πρώτη ζωή τους, κρίνονται και, αφού κριθούν, άλλες εκτίουν την ποινή τους, αφού καταφθάσουν στα δικαστήρια που βρίσκο νται κ ά τ ω από τη γη- άλλες πάλι, αφού υψωθούν σε κάποιο τόπο του ουρανού, δικαιωμένες κατά την κρίση τους, ζουν άξια την καλή ζωή που έζησαν στη γη με την ανθρωπινή τους ζωή. Στο χιλιοστό έτος πάλι και οι πρώτες και οι δεύτερες ψυχές, φτάνοντας εκεί για κλήρωση και για επιλογή της δεύτερης ζωής, επιλέγουν τη ζωή που η κάθε ψυχή επι θυμεί· τότε λοιπόν μια ανθρώπινη ψυχή μπορεί να φτάσει και να μπει σε σώμα ζώου και από ένα ζώο, το οποίο ήταν κάποτε άνθρωπος, η ψυχή μπορεί να μπει πάλι σε σώμα ανθρώπου.

1. Α π . 7 1 . 2. Οι Θούριοι ιδρύθηκαν το 4 4 5 - 4 π . Χ . 3 . Βλ. α π . Β, 1 1 2 . 4. Βλ. α π . Β, 1 2 9 . 5. Φυσικοί δόζαι, α π . 3. 6. Α π . 65· πρβλ. π α ρ α κ ά τ ω , α π . Α 1 9 . 7. Α π . 7 0 . 8. Α π . Β, 1 1 1 . 9.

Δηλαδή

αυτός

που

κωλύει

(εμποδίζει,

κρατά

μακριά) τους ανέμους. 1 0 . Βλ. π α ρ α κ ά τ ω , α π . Β, 1. 1 1 . Α π . Β, 1 5 6 . 1 2 . Α π . Β, 1 1 2 . 13. Απ. 66. 1 4 . Βλ. π α ρ α κ ά τ ω , α π . Β

157.

1 5 . Βλ. Β 1 1 2 , 4. 5. 1 6 . Όδύσσεια, λ 2 7 8 . 1 7 . Βλ. παρ. 5 3 , 5 5 . 1 8 . Ακολουθούν τ α δύο ε π ι γ ρ ά μ μ α τ α του Διογένη: και

σύ

/ πυρ σαυτον

ποτ', άπο

Έμπεδόκλεις,

κρατήρων

εκών

βαλες

εκπιες ες

διεργ}

ψλογϊ

σώμα

αθανάτων / οΰκ ρόον

Αίτνης,

/

καθηρας

έρέω άλλα

δ' οτι λαθεΤν

ΣΧΟΛΙΑ

έθέλων εμπεσες ουκ έθέλων.

( Κ ι ε σ ύ κ ά π ο τ ε , Εμπεδο

κ λ ή , εξαγνίζοντας τ ο σ ώ μ α σου μ ε υγρή φ λ ό γ α , ήπιες φ ω τ ι ά από α θ ά ν α τ ο υ ς κρατήρες. Δεν θ α π ω ότι μ ε τ η θέληση σου ρίχτηκες σ τ η λ ά β α τ η ς Α ί τ ν α ς , α λ λ ά θέλο ν τ α ς να κ ρ υ φ τ ε ί ς έπεσες μέσα χωρίς να το θέλεις). Κ α ι το ά λ λ ο : ποτ'

αμάξης

ναι μην

/ έκπεσε

και

Έμπεδοκλήα θανεΤν λόγος ώς μηρόν

κλάσσατο

δεξιτερόν

/

ει δε πυρός κρητήρας εσήλατο και πίε το ζην, / πώς αν ετ'

έν

Μεγάροις

δείκνυτο

τοΰδε

τάφος;/ (Λένε

πως

ο

Εμπεδοκλής πέθανε όταν έπεσε κ ά π ο τ ε από τ η ν ά μ α ξ α και

έσπασε

το

δεξί

του

πόδι.

Αν

πάλι

πήδηξε σ τ ο ν

κ ρ α τ ή ρ α του η φ α ι σ τ ε ί ο υ κ α ι ήπιε τ η ζ ω ή , π ώ ς είναι δυνατόν ν α δείχνουν τον τ ά φ ο του σ τ α Μ έ γ α ρ α ; » . 1 9 . Βλ. π α ρ α κ ά τ ω , Β 6, 2. 3. 2 0 . Β 1 7 , 6. 2 1 . Β, 1 7 , 7. 8. 2 2 . Β, 1 1 7 . 2 3 . Βλ. παρ. 5 8 . 2 4 . Βλ. α π . Β 1 5 7 . 2 5 . "Εργα και ήμέραι, 2 4 . 2 6 . Ο τ ί τ λ ο ς έξήγησις δηλώνει π ω ς επρόκειτο μάλλον γ ι α π ο λ ε μ ι κ ή εναντίον του Εμπεδοκλή, όπως φ α ί ν ε τ α ι από τα έργα τ ο υ Ηρακλείδη του Ποντικού που είχαν τίτλο

Ηρακλείτου

εξηγήσεις κ α ι

Προς

τον

Δημόκριτον

εξηγήσεις. 2 7 . Δηλαδή τ η ν 6 9 η Ολυμπιάδα ( 5 0 4 - 1

π.Χ.).

2 8 . Κ α τ ά τ ο π ρ ώ τ ο έτος τ η ς 8 1 η ς Ολυμπιάδας, τ ο 456

π.Χ. 2 9 . Το

450

π.Χ.

3 0 . Ακολουθούν τ α α π ο σ π ά σ μ α τ α Β , 1 1 1 , 3 - 5 . 3 1 . Όδύσσεια, δ 2 2 1 . 3 2 . Σ τ ο ν Σοφιστή- πρβλ. α π . Α 1, π α ρ . 5 7 . 3 3 . Το α π ό σ π α σ μ α α υ τ ό θεωρείται π ω ς προέρχεται

ΣΧΟΛΙΑ

από τον Μένανδρο από τη Λαοδίκεια, ένα γ ρ α μ μ α τ ι κ ό κ α ι ρητοροδιδάσκαλο του 3ου α ι . μ.Χ., σ υ γ γ ρ α φ έ α υ π ο μ ν η μ ά τ ω ν , μ ε τ α ξ ύ ά λ λ ω ν κ α ι στον Δημοσθένη. Φέρεται α κ ό μ α ως σ υ γ γ ρ α φ έ α ς δυο α λ λ η λ ο σ υ μ π λ η ρ ο υ μ έ ν ω ν π ρ α γ μ α τ ε ι ώ ν σ χ ε τ ι κ ά με τους επιδεικτικούς ρητορικούς λ ό γους. Η π ρ ώ τ η , που τιτλοφορείται Διαίρεσις τ ω ν επιδει κτικών, γ ε ν ι κ ά αποδίδεται στον Μένανδρο, ενώ η δεύτε ρη ίσως είναι έργο του Γενέθλιου από τ η ν Πέτρα, επίσης ρητοροδιδασκάλου του 3ου α ι . 3 4 . Προφανώς εδώ πρόκειται γ ι α λάθος όνομα. 3 5 . Αναφέρεται στον χρησμό που δόθηκε στον β α σ ι λ ι ά τ η ς Λυδίας Κροίσο, ο οποίος, προτού ε κ σ τ ρ α τ ε ύ σ ε ι εναντίον

του

Κύρου,

έστειλε

απεσταλμένους

του

στο

μαντείο τ ω ν Δ ε λ φ ώ ν γ ι α ν α πληροφορηθεί σ χ ε τ ι κ ά μ ε τ η ν έ κ β α σ η τ η ς α ν α μ έ τ ρ η σ η ς (βλ. Ηρόδοτος Α', 53 κ α ι 9 1 ) . Ο Κροίσος ν ι κ ή θ η κ ε α ν τ ι μ ε τ ω π ί ζ ο ν τ α ς τον Κύρο, κ α ι τ ο μαντείο τ ω ν Δ ε λ φ ώ ν α π ά ν τ η σ ε π ω ς η μ ε γ ά λ η δύναμη δεν ή τ α ν α υ τ ή του Κύρου α λ λ ά του ίδιου του Κροίσου. 3 6 . Βλ. π α ρ α κ ά τ ω , α π . Β 5 5 . 3 7 . Έ ν α είδος παιχνιδιού με πεσσούς. 3 8 . Ο Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς ορίζει τη λεγόμενη αυστηρά αρμονία στον λόγο ως ται

τά

ονόματα

ράς,

ως

τ' εκ

χειν

τε

άπ'

αίσθητοΤς τάς

αλλήλων

σύνδεσμος, φευτος,

άναρθρος, ήκιστ'

τον

τά

μόρια

περι έν

ανθηρά,

άρχαϊσμόν

3 9 . Βλ. Β 1 7 , 8. 8. 40. Β 17, 17-20.

«έρείδεσθαι

στάσεις

λαμβάνειν

εκαστον όνομα

διειργόμενα-

ποικίλη

εξής:

και

περιφανείας

χρόνοις

πτώσεις,

λουθίας,

ασφαλώς

...

τον

άπέ-

αξιόλογους

αντίρροπος

έστι

σχηματισμούς, υπεροπτική

μεγαλόφρων, και

ΐσχυ-

διαστάσεις

τους

πολλοίς

όράσθαι,

βούλε-

της

αύθέκαστος,

πίνον

έχουσα

περι όλιγοακο άκόμ-

κάλλος».

ΣΧΟΛΙΑ

4 1 . Δεν είναι βέβαιο ποιους σ τ ο χ α σ τ έ ς κ α ι ποιες θε ωρίες υ π α ι ν ί σ σ ε τ α ι εδώ ο Π λ ά τ ω ν . Κ ά π ο ι ε ς ίσως α ν ή κουν σ τ η ν πρώιμη ιωνική φιλοσοφία. Η μεταφορική γ λ ώ σ σ α , που χρησιμοποιείται εδώ, φαίνεται να παραπέμπει σε μια περίοδο, στοιχεία

όταν η

κοσμογονικής

φιλοσοφία περιείχε μυθολογίας.

ακόμα πολλά

Έτσι

ο

Φερεκύδης

(6ος α ι . π . Χ . ) μπορεί να ειπωθεί ότι είχε εισάγει τρεις αρχές ως β ά σ η τ η ς κοσμογονίας τ ο υ , τον Δία, τον Χρόνο και

τη

Χθόνα

(Γη).

Ανάμεσα

πάλι

σ'

αυτούς

που

υποστήριζαν ότι τα π ρ ω τ α ρ χ ι κ ά στοιχεία είναι δύο, πρέπει να α ν ή κ ε ι κ α ι ο Αρχέλαος, ο οποίος, σ ύ μ φ ω ν α με τον Διογένη

Λαέρτιο

(II,

16,

17),

έλεγε

δύο

αίτιας

είναι

γενέσεως, θερμών κα'ι φυχρόν, κ α ι ο οποίος, περιγράφοντας τ η δημιουργία τ ω ν ζ ώ ω ν , λέει ότι ξεπήδησαν από τ η ν αυξανόμενη ζ έ σ τ η σ τ α χαμηλότερα σ η μ ε ί α τ η ς γ η ς , δπου το

θερμόν και

το

φυχρόν

έμίσγετο.

4 2 . Αναφέρεται στον Ηράκλειτο κ α ι τον Εμπεδοκλή αντίστοιχα. 4 3 . Ηράκλειτος, DK α π . Β όλα,

συμψερόμενον

10:

διαψερόμενον,

συνάφιες όλα και οΰχ

συνάιδον

διάιδον,

έκ πάντων εν και έζ ενός πάντα- πρβλ. ό.π. Β 5 1 : ξυνιάσιν πος

όκως

άρμονίη

διαψερόμενον όκωσπερ

έωυτω

τόξου

και

όμολογέει-

και ού

παλίντρο-

λύρης.

4 4 . Βλ. π α ρ α κ ά τ ω , Β 1 7 . 45.

Δηλαδή, κ α τ ά π ά σ α π ι θ α ν ό τ η τ α , τ ο φ ω ς που

στέλνει σ τ η γ η τ ο πύρινο ημισφαίριο α ν α κ λ ά τ α ι από τ η γη κ α ι επιστρέφει σ τ ο ίδιο α υ τ ό ημισφαίριο με τη μορφή του ήλιου. 4 6 . Βλ. Β 1 1 7 . 4 7 . Σ ύ μ φ ω ν α με τον βιογράφο του Πυθαγόρα Πορφύριο, πρόκειται γ ι α τ η ν ασπίδα α υ τ ο ύ τ ο υ Τρώα Εύφορβου που είχε αφιερώσει ο Μενέλαος μ ε τ ά τον τρωικό πόλεμο σ τ η ν Αργεία Ή ρ α σ τ ι ς του Α π ό λ λ ω ν α στους

Μυκήνες

(ή στον ναό

Βραγχίδες τ η ς Μ ι λ ή τ ο υ ) .

ΣΧΟΛΙΑ

4 8 . Βλ. π α ρ α κ ά τ ω , α π . Β 2 7 . 4 9 . Α π . Β 6. 5 0 . Α π . Β 1 7 , 7. 8. 5 1 . Λέξη σ ύ ν θ ε τ η α π ό το φέρω κ α ι βίος. 52.

Ο

Ιππόλυτος

ετυμολογεί

τη

όνομα

Άιδωνεύς

(άλλο όνομα του Άδη) από το σ τ ε ρ η τ ι κ ό α κ α ι το ρήμα δρω (αόρ. ε'ιδον, ίδω), που σ η μ α ί ν ε ι « β λ έ π ω » . 5 3 . Η λέξη

νήστις δηλώνει τ η ν π ε ί ν α , τη ν η σ τ ε ί α .

Ωστόσο Νήστις λεγόταν, κ α τ ά τ η ν παράδοση μια σικελική θ ε ό τ η τ α που π α ρ ί σ τ α ν ε το νερό. 54.

Η

είναι

καδμεία

η

σκόνη

που

μαζεύεται

στα

μ ε τ α λ λ ο υ ρ γ ι κ ά κ α μ ί ν ι α , η οποία α π ο τ ε λ ε ί τ α ι κυρίως α π ό οξείδια

του

ψευδάργυρου

ή

κάδμιο.

Ο

χαλκίτης

είναι

μ ε τ α λ λ ι κ ό ορυκτό του χ α λ κ ο ύ ή είδος ορυκτής σ τ υ π τ η ρίας και το μίσυ είδος ορυκτού θειικού χ α λ κ ο ύ . 5 5 . Βλ. α π . Β 4 5 . 5 6 . Β λ . Περί φυτών αίτιων 6.

1 0 . 2.

5 7 . Δ η λ α δ ή ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς · βλ. Περί τα ζώα Ίστορίαι 9. 5 9 0 a 2 4 . 58. Ο

κύαθος

ή τ α ν είδος

δοχείου με λ α β ή , με το

οποίο α ν τ λ ο ύ σ α ν το κρασί από τον κ ρ α τ ή ρ α . Το πείραμα φ α ί ν ε τ α ι π ω ς γ ι ν ό τ α ν με το κ ύ π ε λ λ ο γυρισμένο ανάποδα κι

έτσι

εξηγείται

το

πολλάκις

κάτω

του

χαλκοϋ

γινό-

τρύπες

στον

μενον. 5 9 . Πρβλ. α π . Β 1 0 0 , 9. Η

κλεψύδρα

ήταν

αγγείο

π υ θ μ έ ν α κ α ι σ τ ο ε π ά ν ω μέρος

με με

μικρές

μακρύ σωλήνα,

ο

οποίος έκλεινε με π ώ μ α . Το βύθιζαν σ τ ο νερό κ α τ α κ ό ρ υ φ α , με το στόμιο του σ ω λ ή ν α ανοιχτό, μέχρι να γεμίσει. Το νερό έμπαινε από τ ι ς τρύπες του π υ θ μ έ ν α ω θ ώ ν τ α ς τον αέρα που υπήρχε σ τ ο αγγείο προς το στόμιο του σ ω λ ή ν α . Ό τ α ν το αγγείο έβγαινε από το νερό γ ε μ ά τ ο , έκλειναν το στόμιο του σ ω λ ή ν α κ α ι το νερό ε γ κ λ ω β ι ζ ό -

ΣΧΟΛΙΑ

ταν λόγω της δυνατόν

ν'

ατμοσφαιρικής

ανοιγοκλείνει,

πίεσης.

Το π ώ μ α ήταν

αυξομειώνοντας

τη

διάμετρο

ανοίγματος του σ ω λ ή ν α με μια μικρή σ τ ρ ό φ ι γ γ α . Α ν ά λ ο γ α με τη διάμετρο του ανοίγματος το νερό χρειαζόταν ορισμένο

χρόνο

γ ι α ν'

αδειάσει

από

τις

τρύπες-

έτσι

χρησιμοποιούσαν τ η ν κλεψύδρα, που πήρε το όνομα τ η ς επειδή « έ κ λ ε β ε » τ ο « ύ δ ω ρ » , γ ι α τ η μ έ τ ρ η σ η του χρόνου. Χρησιμοποιούνταν

σαν

παιδικό παιχνίδι,

αλλά

κυρίως

ή τ α ν το όργανο που μετρούσε τον χρόνο αγόρευσης τ ω ν διαδίκων σ τ α δικαστήρια. 6 0 . Μιλάει ο Σ ω κ ρ ά τ η ς . 6 1 . Ο Εμπεδοκλής κ α ι ο Αρχέλαος. 62. Εμπεδοκλής, απ. περικάρδιόν

έστι

νόημα:

η

Β

105:

αίμα

νοημοσύνη

γαρ

των

άνθρώποις

ανθρώπων

είναι το αίμα γ ύ ρ ω από τ η ν καρδιά τους. 6 3 . Υπαινιγμός σ τ η θεωρία του Αναξιμένη κ α ι του Διογένη του Α π ο λ λ ω ν ι ά τ η , σ ύ μ φ ω ν α με τους οποίους ο αέρας δεν είναι μόνο η π η γ ή τ η ς ζ ω ή ς γ ι α τα ζ ώ α κ α ι τον άνθρωπο, α λ λ ά αποτελεί τ η ν ψ υ χ ή κ α ι τ η νόηση τους. 6 4 . Θεωρία του

Ηράκλειτου.

6 5 . Ο Α λ κ μ α ί ω ν ο Κ ρ ο τ ω ν ι ά τ η ς υποστηρίζει ότι οι αισθήσεις συνδέονται με τον εγκέφαλο. 6 6 . Ο Εμπεδοκλής κι ο Αριστοτέλης μιλούν γ ι α τον « λ ό γ ο » του οστού με διαφορετικές έννοιες. Ο Εμπεδο κλής των

δεν εννοεί τ ί π ο τ α περισσότερο από τ η ν αναλογία διαφόρων

συστατικών

μερών

του

οστού,

ενώ

ο

Αριστοτέλης εννοεί τ η ν α ι τ ί α μιας τέτοιας σ ύ σ τ α σ η ς κ α ι προσποιείται π ω ς πιστεύει ότι και ο Εμπεδοκλής εννοούσε κ ά τ ι παρόμοιο. 6 7 . Ε δ ώ πρόκειται γ ι α αναφορά σ τ η

σύνθεση

των

ομοιομερών, που αποτελούνται από τα ίδια στοιχεία, κ α ι οι μ ε τ α ξ ύ τους διαφορές έγκεινται σ τ η διαφορετική κ ά θ ε φορά αναλογία τ ω ν στοιχείων.

ΣΧΟΛΙΑ

6 8 . Βλ. Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς , Μετά τά φυσικά,

10. 993a 15:

«...αφού κι ο Εμπεδοκλής λέει ότι το κόκαλο σ υ ν ί σ τ α τ α ι από κάποια αναλογία κ α ι α υ τ ό είναι το τι ή τ α ν να είναι κ α ι η ουσία του π ρ ά γ μ α τ ο ς » . 6 9 . Γ ι ' αυτόν τον Φαιδρό, που α π ' ό,τι φ α ί ν ε τ α ι ή τ α ν εμβρυολόγος, δεν υπάρχουν ά λ λ ε ς μαρτυρίες. 7 0 . Πρβλ. α π . Β 9 2 . 7 1 . Σ τ ο σημείο α υ τ ό το παραδεδομένο κείμενο είναι μάλλον εσφαλμένο κ α ι διάφορες είναι οι προσπάθειες τ ω ν εκδοτών να το διορθώσουν. Ο Diels προτείνει τη διόρθω ση:

κώδωνα

τιν'

εΐσω

ήχοϋντα

την

άκοήν

(ένα

είδος

κουδουνιού που η χ ε ί ε σ ω τ ε ρ ι κ ά χαρακτηρίζει τ η ν α κ ο ή ) . Ο Wismann σ τ η διδακτορική του διατριβή με θέμα τ η ν πραγματεία

Περί

αισθήσεων

τον

Θεόφραστου

ζει τ η ν π ρ ο β λ η μ α τ ι κ ή φ ρ ά σ η

ως

μεταφρά

«grelot vibrant a

l'unisson», κουδούνι που η χ ε ί σε

ταυτοφωνία.

ακοή

που

είναι

ένα

είδος

κουδουνιού

ηχεί

Άρα η

εντός

σε

τ α υ τ ο φ ω ν ί α με τον εξωτερικό ήχο, π α ρ ά γ ο ν τ α ς δηλαδή ε σ ω τ ε ρ ι κ ά ήχο τ η ς ίδιας π ο ι ό τ η τ α ς με τον εξωτερικό. 7 2 . Η λέξη όζος του κειμένου κινεί σ τ ο υ ς περισσό τερους εκδότες τ η ν υ π ο ψ ί α ότι είναι ε σ φ α λ μ έ ν η . Ο Zimmer

προτείνει

τη

διόρθωση

σε

σάρκινον

αΰλόν,

ενώ

ο

Diels θεωρεί ότι π α ρ α δ ε κ τ ή είναι κ α ι η έ κ φ ρ α σ η σάρκι νον όστοϋν, που θα μπορούσε να α ν α φ έ ρ ε τ α ι σ τ ο ν χόνδρο του αυτιού. Ωστόσο η λ έ ξ η όζος (ρόζος) χρησιμοποιεί τ α ι κ α ι μ ε τ η σ η μ α σ ί α « κ λ α δ ί » ή « β λ α σ τ ά ρ ι » , οπότε σ α ν β λ α σ τ ά ρ ι από σ ά ρ κ α είναι η α κ ο ή . 73. Απ. Β 107. 7 4 . Β 2 2 , 6. 7. 75. Β

102.

7 6 . Βλ. Β 9 1 . 7 7 . Του Π λ ά τ ω ν α , 68a. 78. Βλ. Β 84, 3.

ΣΧΟΛΙΑ

79.

Αντίθετα

με

τον

Παρμενίδη,

που

καταδικάζει

α π ο λ ύ τ ω ς τ ι ς αισθήσεις, ο Εμπεδοκλής δέχεται π ω ς η έλλογη χρήση

τους, σε συνδυασμό με τ ι ς οδηγίες

του

ίδιου (βλ. κ α ι επόμενο α π ό σ π α σ μ α ) , θα κάνουν κάποιον να αντιληφθεί το καθετί. 8 0 . Γ ι α τ η Νήστιδα βλ. π α ρ α π ά ν ω , σχόλιο 5 3 . Τα θεϊκά ονόματα που δίνει ο Εμπεδοκλής σ τ ι ς τ έ σ σερις στοιχειακές αρχές του δεν δηλώνουν θεότητες με θρησκευτικό νόημα ως αντικείμενα λ α τ ρ ε ί α ς . 8 1 . Σ τ ο σημείο α υ τ ό η παράδοση του κειμένου είναι προβληματική. 8 2 . Βλ. τους στίχους τ ο υ α μ έ σ ω ς προηγούμενου α π ο σπάσματος . 8 3 . Τίποτα δεν είναι κενό ή υπερπλήρες « ρ ι ζ ω μ ά τ ω ν » . 8 4 . Επομένως, ο Εμπεδοκλής πρέπει να υποστήριζε ότι η π ρ α γ μ α τ ι κ ή ανθρώπινη ύπαρξη εκτείνεται κ α ι πριν από τη γ έ ν ν η σ η κ α ι μ ε τ ά από τον βιολογικό θάνατο. Έ τ σ ι , το α π ό σ π α σ μ α α υ τ ό μπορεί να συνδεθεί με τ η ν ιδέα τ η ς μ ε τ ε ν σ ά ρ κ ω σ η ς , που δ ι α τ υ π ώ ν ε τ α ι στους Κα θαρμούς. 85. Η

Φιλότης κ α ι το ΝεΤκος σ υ λ λ α μ β ά ν ο ν τ α ι σ α ν

μηχανικές δυνάμεις του κόσμου, όχι σ α ν σ ώ μ α τ α . 86.

Δηλαδή

τα

τέσσερα

«ριζώματα»,

τ α στοιχεία

τ η ς γ η ς , του νερού, του αέρα κ α ι τ η ς φ ω τ ι ά ς , που χ α ρακτηρίζονται

συνομήλικα με

την

έννοια

του

ισοδύναμα

κ α ι το ίδιο προαιώνια, χωρίς αρχή κ α ι τέλος. Είναι, με ά λ λ α λόγια, ισότιμα, αφού κανένα δεν μπορεί να ε π ι κ α λ ε σ τ ε ί προνόμια α ρ χ α ι ό τ η τ α ς κ α ι να διεκδικήσει έ κ τ α σ η κ α ι αξία σε βάρος τ ω ν ά λ λ ω ν . Το κ α θ έ ν α τους ωστόσο έχει

διαφορετικό

χαρακτήρα

ή

τρόπο λειτουργίας

και

όλα α π ο κ τ ο ύ ν εναλλάξ κυριαρχία σ τ ο γύρισμα του κ ύ κλου του χρόνου. Κ α θ έ ν α από τ α στοιχεία α υ τ ά , σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ η θεωρία

ΣΧΟΛΙΑ

του Εμπεδοκλή, είναι α γ έ ν ν η τ ο κ α ι άφθαρτο, ομοιογενές καθαυτό, αναλλοίωτο και αμετακίνητο, αλλά συνάμα διαιρετό.

Προβάλλεται λοιπόν από τον Σικελό φιλόσοφο

τ ο γ ν ώ ρ ι σ μ α τ η ς α μ ε τ α β λ η τ ό τ η τ α ς κ α ι γ ί ν ε τ α ι φανερή η απόκλιση από τον υλοζωισμό τ ω ν Μ ι λ η σ ί ω ν σ τ ο χ α στών,

εφόσον

ο


δεν

δέχεται

ότι

οι

ύλες

α υ τ έ ς έχουν δική τους ι κ α ν ό τ η τ α γ ι α κ ί ν η σ η . Ε π ο μ έ ν ω ς , χ ρ ε ι ά σ τ η κ ε ν ' α ν α ζ η τ ή σ ε ι μιαν α ι τ ί α τ η ς κ ί ν η σ η ς , α ν ε ξ ά ρ τ η τ η από τ α στοιχεία κ α θ α υ τ ά , κ α ι ω ς τ έ τ ο ι α χ α ρ α κτήρισε τ η ν α γ ά π η κ α ι τ ο μίσος. 8 7 . Βλ. Β

1 2 2 , 2.

8 8 . Βλ. Β 1 7 , 1 9 . 8 9 . Δηλαδή η μ ά χ η μ ε τ α ξ ύ τ ω ν δύο δυνάμεων, τ η ς α γ ά π η ς κ α ι τ ι ς έριδας. 9 0 . Οι γραφές τ ω ν κ ω δ ί κ ω ν που παραδίδουν α υ τ ό το α π ό σ π α σ μ α διαφέρουν εδώ: περρϊρρηγμΐνι Α: περί ρηγμήνι Μ:

Η λ έ ξ η ρηγμίν ή ρηγμίζ απαντά

περϊ ρηγμήνεσι F.

στον Όμηρο, όπου δηλώνει τ η ν α κ τ ή , τ η ν ακροθαλασσιά, εκεί

όπου

'Οδύσσεια,

ρήγνυνται ι

169:

(σκάνε) χοιμήθημεν

τα έπι

κύματα ρηγμΤνι

(βλ.,

π.χ.,

θαλάσσης).

Ωστόσο, υπάρχει κ α ι το ρήμα περιρρήγνυμι, που σ η μ α ί ν ε ι σ κ ί ζ ω , κ ο μ μ α τ ι ά ζ ω , σ η μ α σ ί α που ταιριάζει α π ό λ υ τ α μ ε τ η ν επίδραση που έχει σε μια ζ ω ή η έριδα. 91. Ο


εννοεί

προφανώς

τους

ανέμους

κ α ι τις μάζες του αέρα. Ί σ ω ς υ π α ι ν ί σ σ ε τ α ι μιαν ορθο λ ο γ ι σ τ ι κ ή ε ξ ή γ η σ η τ η ς αμβροσίας, τ η ν τροφής τ ω ν θεών, ότι, δηλαδή, η αμβροσία είναι α τ μ ο ί που τροφοδοτούν με « κ α ύ σ ι μ η ύ λ η » τον ήλιο, ο οποίος τους εμβαπτίζει σ τ η ζ έ σ τ η κ α ι τ ο φ ω ς του. Πρβλ. Δημόκριτος, α π . 2 5 . 9 2 . Βλ. π α ρ α κ ά τ ω , σ τ . 3 . 9 3 . Σ τ . 5. 9 4 . Σ τ . 7. 9 5 . Πρβλ. σ τ . 9 .

ΣΧΟΛΙΑ

9 6 . Ο Εμπεδοκλής, για να πείσει ότι η τεράστια πολυμορφία του κόσμου εξηγείται ικανοποιητικά με τη θεωρία της ανάμειξης λίγων στοιχείων, κάνει, με ύφος ομηρικό, ένα παραλληλισμό με τον ζωγράφο που δημιουρ γεί όποια μορφή θέλει με λίγες μπογιές, από την ανάμει ξη των οποίων προκύπτουν αμέτρητα χρώματα και απο χρώσεις. 9 7 . Τα στοιχεία και οι δυνάμεις. 9 8 . Ο Σφαΐρος αυτός του Εμπεδοκλή είναι μια συμπαγής σφαιρική μάζα (η σφαίρα ήταν, για τους Πυ θαγόρειους, το τελειότερο σχήμα), ένα ομοιογενές κράμα των τεσσάρων στοιχείων που μαρτυρεί την απόλυτη επι κράτηση της Φΐλότητος. Αυτή διαπερνά τα πάντα μέσα στη σφαίρα και τα κρατάει απολύτως ενωμένα. 9 9 . Ο Σφαΐρος του Εμπεδοκλή περιγράφεται ίσος από παντού με τον εαυτό του και παντού άπειρος, δηλα δή χωρίς εσωτερικά όρια, μοιάζοντας έτσι με τη σφαίρα του Όντος του Παρμενίδη. Μία είναι η βασική διαφορά τους: η σφαίρα του Εμπεδοκλή είναι θνητή. 100. Βλ. παρακάτω, απ. 3 1 . 101. Με αυτούς τους στίχους ο Εμπεδοκλής φαίνεται πως αρνούνταν τελείως, όπως και ο Ξενοφάνης, την ανθρωπομορφική παράσταση του θεού Σφαίρου. Ο θεϊ κός του χαρακτήρας ωστόσο έχει φιλοσοφικό νόημα, ανάλογο μ' εκείνο των «ριζωμάτων», και όχι θρησκευ τικό. 102. Μετά την απόλυτη επικράτηση της αγάπης, η έριδα θεριεύει, όταν έρθει το πλήρωμα του χρόνου, και διεκδικεί τα πρωτεία στον κόσμο. Η φιλότης αρχίζει να εξασθενεί, τα μέλη του Σφαίρου κλονίζονται (βλ. απ. 3 1 ) και αρχίζει να χαλαρώνει ο συνεκτικός δεσμός μεταξύ των στοιχείων. Η επιρροή του νείχους αρχίζει να επε κτείνεται πάνω στη σφαίρα, που εξαρθρώνεται σταδιακά

ΣΧΟΛΙΑ

για να μετασχηματιστεί σ' ένα κόσμο πολλαπλότητας. Κ α τ ' αυτή την περίοδο, από την αρχή δηλαδή της δράσης του νείκους ως το τέλος του κόσμου που αυτός αντιπροσωπεύει, ο κόσμος περιέρχεται σε μια μορφή στροβιλικής κίνησης που εύστοχα χαρακτηρίζεται ως δίνη ή ίΓνος. Η έριδα χωρίζει τα στοιχεία και προκαλεί μια κίνηση που αρχίζει από τα εξωτερικά στρώματα της σφαίρας και προχωράει, αυξανόμενη συνεχώς, προς το εσωτερικό της, με αποτέλεσμα η φιλότης να συμπτύσσεται σταδιακά προς το κέντρο. Με τη δίνη, της οποίας η ταχύτητα αυξάνεται συνέχεια, αντίστοιχα με τον βαθμό αύξησης της επίδρασης του νείκους, τα στοιχεία απο χωρίζονται και καταλαμβάνουν θέσεις ανάλογα με το ειδικό βάρος τους: στο κέντρο, γύρω από τη φιλότητα, πηγαίνουν τα πιο βαριά στοιχεία (η γη), γύρω το νερό, μετά ο αέρας και εξωτερικά το πυρ, το αιθέριο στοιχείο. Με την τελική επικράτηση του νείκους, η φιλότης πε ριορίζεται στο κέντρο όλης της διασπασμένης και κι νούμενης μάζας των στοιχείων, τουτέστιν στο κέντρο της γης. 103. Η παράδοση του κειμένου είναι προβληματική εδώ. Ο παρακάτω στίχος {δύω δέει άρθρον) είναι η διόρθωση που προτείνει ο Diels. 104. Βλ. απ. Β 9 8 . 105. Το πρόβλημα που εννοεί ο Αριστοτέλης δημιζζουργείται με τη στίξη του αποσπάσματος. Αν η φράση τεθεί ως εξής: ζωρά τα πριν, κέκρητο, η σημασία είναι: «Ξάφνου όσα ήταν αθάνατα έγιναν θνητά, και όσα πριν ήταν καθαρά αναμείχθηκαν». Αν το κόμμα μετατεθεί πριν από τη λέξη πριν, το νόημα είναι: «Αμέσως όσα ήταν αθάνατα έγιναν θνητά και όσα ήταν αναμεμειγμένα έγιναν καθαρά». 106. Ο στίχος των δέ τε μισγομένων χεΐτ' εθνεα

ΣΧΟΛΙΑ

μυρία θνητών φαίνεται να παρεισέφρησε λανθασμένα στο σημείο αυτό, ενώ η κανονική του θέση πρέπει να είναι μετά τον στ. 16. Στη θέση του θα ταίριαζε ο στίχος των δε συνερχομένων έζ εσχατον ΐστατο ΝεΤκος (βλ. απ. 3 6 ) . 107. Το απόσπασμα αυτό περιγράφει το πέρασμα από τον κόσμο της φιλονικίας στον κόσμο της αυξανό μενης ομόνοιας και την αρχή της συγκέντρωσης των πραγμάτων. Όταν η φιλονικία φτάνει στο κατώτατο βάθος της δίνης, η αγάπη αρχίζει να παίρνει θέση στον μέσο άξονα της δίνης, μια αλλαγή σταδιακή, που γίνεται ταυτόχρονα με το γεγονός ότι η έριδα φτάνει στην κορύφωση της δύναμης της. Από το σημείο αυτό αρχίζει η περίοδος της αυξανόμενης φιλότητος. Η επικράτηση της δεν γίνεται αμέσως, αλλά ενώ αρχίζουν όλα να σχηματίζουν ενότητα, παράλληλα υπάρχουν ακόμα και «άσμιχτες» μορφές και περιοχές στις εξωτερικές περιο χές του κύκλου, όπου η φιλονικία εξακολουθεί να υφί σταται ζωντανή. Όταν ο συγκερασμός όλων των στοι χείων φτάσει στο έσχατο σημείο του, το κράτος της φιλότητος θα πάρει τη μορφή της τέλειας Σφαίρας, ενώ η φιλονικία θα εκδιωχθεί στα έσχατα του κύκλου, περι μένοντας το πλήρωμα του χρόνου για να αναλάβει ξανά δράση. Το σημαντικότερο επίτευγμα της αγάπης σε αυτή την περίοδο βαθμιαίας επικράτησης της είναι η ζωογονία, ενώ η καθαυτό κοσμογονία πρέπει, κατά πάσα πιθανότητα, να τοποθετηθεί στην περίοδο κυριαρχίας της φιλονικίας. 108. Στο σημείο αυτό το κείμενο είναι εφθαρμένο. Η Wright διορθώνει τους στίχους ως εξής: πρώτ' έξ ων ήλιος ίρχψ / τ&λλά τε δηλ' έγένοντο... Στο απόσπασμα αυτό αναγγέλλεται η δεύτερη φάση

ΣΧΟΛΙΑ

της κοσμογονίας, της οποίας επίκεντρο θα ήταν ο ήλιος. Η πρώτη φάση θα ήταν ο διαχωρισμός των στοιχείων (βλ. απ. Α 30 και 4 9 ) , που γίνεται προφανώς υπο το κράτος της φιλονικίας. 109. Δημόκριτος, απ. 89a. 110. Ο στίχος παραδίδεται και: άρματος ώς πέρι χνοίη ελίσσεται: «γύρω από την τρυπά, λες, του άξονα της άμαξας περιστρέφεται», και ο Cherniss τον συ μπληρώνει ως εξής: η τε περί άκραν νύσσαν έλαυνομένη: «που περνάει ξυστά από τον στύλο». 111. Βλ. απ. Β 5 4 . 112. Ο Αριστοτέλης θεωρεί αφύσικο να πηγαίνει ο αιθέρας προς τα κάτω και να βυθίζεται στη γη και απορεί με αυτή την ιδέα του Εμπεδοκλή. Δεν πρόσεξε όμως ότι η διείσδυση του αιθέρα στη γη δεν είναι παρά ένα σημάδι επίδρασης της αγάπης. 113. Η περιγραφή αυτή εντάσσεται στο πρώτο στά διο της ζωογονίας (βλ. και παραπάνω, απ. Α 7 2 ) . Όταν αρχίζει να αυξάνεται στον κόσμο η επίδραση της φιλότητος, δημιουργούνται πρώτα μέλη μεμονωμένα, χωρι σμένα μεταξύ τους. Με άλλα λόγια, ο σχηματισμός των μελών είναι αποτέλεσμα της φιλότητος, αλλά πλανιού νται ακόμα διάσπαρτα εδώ κι εκεί διότι το νείκος εξα κολουθεί να ασκεί επιρροή πάνω τους. 114. Η φράση έμίσγετο δαίμονι δαίμων αναφέρεται στη συνένωση είτε των στοιχείων, των «ριζωμάτων», είτε των δύο δυνάμεων, της φιλότητος και του νείκους, αφού, κατ' αυτό το στάδιο της ζωογονίας, ήταν και οι δύο εν δράσει στον κόσμο (βλ. σχόλιο 107). 115. Είναι υπερβολή, κατά τον Θ. Βέικο (Οι προσω κρατικοί, Αθήνα, 1 9 8 8 , σελ. 2 3 7 ) , να θεωρηθεί πως ο Εμπεδοκλής υπαινίχθηκε εδώ ένα είδος φυσικής επιλο γής και πρόβαλε μια θεωρία προανάκρουσμα της θεω ρίας του Δαρβίνου.

ΣΧΟΛΙΑ

116. Ή στείρα, κατά τον Diels. Τα «αρσενικοθήλυκα όντα» θυμίζουν τον άνδρόγυνον που περιγράφει ο Αριστοφάνης στο πλατωνικό Συμπόσιον ( l 8 9 e κ.ε.): Οι άνθρωποι ήταν αρχικά διπλοί, αρ σενικοί (δύο αρσενικοί σε ένα σώμα), θηλυκοί (δύο θηλυκοί σε ένα σώμα) και ανδρόγυνοι (σ' ένα σώμα άντρας και γυναίκα). Το σχήμα τους ήταν στρογγυλό, είχαν τις πλάτες και τις πλευρές ολόγυρα τους, οχτώ άκρα (τέσσε ρα χέρια, τέσσερα πόδια), δυο πρόσωπα αντίστροφα και διπλά γεννητικά όργανα, εκεί που έχουν τα ζώα τις ουρές τους. Οι πρωτάνθρωποι αυτοί γεννιούνταν από το σπέρμα που έριχναν στη γη και περπατούσαν όρθιοι, ενώ, αν ήθελαν να τρέξουν, κυλούσαν πάνω στα ανοιχτά οχτώ άκρα τους. Επειδή οι θεοί κινδύνευαν από τη δύναμη αυτών των όντων, ο Δίας αποφάσισε να τα κό ψει στα δύο. Γυρίζοντας τα πρόσωπα τους και τοπο θετώντας τα γεννητικά όργανα μπροστά, έφτιαξε τους ανθρώπους του δικού μας τύπου. Έκτοτε τα δυο χωρι σμένα μισά αναζητούν τα παλιά αντίστοιχα τους. Η τάση να ολοκληρωθούν οι άνθρωποι στην αρχική τους ενότητα ονομάζεται έρως. 117. Το επίθετο οΰλοφυεΤς δηλώνει ίσως όντα πλήρη (όχι απλά κομμάτια) και οργανικά σύνολα (όχι τυχαίες συναθροίσεις μερών). Ο Παναγής Λεκατσάς πάλι αναγνωρίζει στους ούλο φυεΤς τύπους του Εμπεδοκλή τον ανδρόγυνο πρωτάνθρωπο τόσο του Συμποσίου (βλ. προηγούμενο σχόλιο) όσο και της φιλολογίας πολλών άλλων λαών (βλ. Έρως, Αθήνα, 1963, σ. 4 1 ) , τον οποίο παραλληλίζει με το κο σμογονικό Αβγό της ορφικής παράδοσης, που κόπηκε στα δύο για να φτιαχτεί από τα δύο μισά του ο κόσμος. Επισημαίνει έτσι τον στενό σύνδεσμο ανάμεσα στο αρχέγονο Αβγό και τον ολοκληρωμένο πρωτάνθρωπο,

ΣΧΟΛΙΑ

την αντιστοιχία κοσμογονίας και ανθρωπογονίας, μακρό κοσμου και μικρόκοσμου. 118. Το νόημα του στίχου είναι κάπως ασαφές. Κατά τον Λεκατσά, η «ανάμνηση» έχει να κάνει με την περί οδο που οι άνθρωποι ήταν ολοκληρωμένοι και διπλοί. 119. Τα δύο σπέρματα, το αντρικό και το γυναικείο. 120. Δηλαδή των επτά και εννιά μηνών, κατά τον Πρόκλο. 121. Οι στίχοι που ακολουθούν τοποθετούνται μετά από εκείνους του απ. 7 1 . 122. 123. 124. 125.

Απ. 57. Δηλαδή το στοιχείο της γης. Ακολουθούν τα αποσπάσματα 148-150. Ίλιάς, Ο 2 3 .

126. Βλ. παραπάνω, απ. Α 9 2 . 127. Η περίτεχνη αυτή παρομοίωση θυμίζει Όμηρο. 128. Βλ. παρακάτω, απ. 9 8 , 1. 129. Απ. Β 7 5 , 2. 130. Κρϊ = κριθή, δώ = δώμα, δφ = δφις. Όλα αυτά είναι παραδείγματα αποκοπής στο τέλος της λέξης. 131. Έτσι μεταφράζει το ακτής ο Diels. 132. Όμηρος, Ίλιάς, Σ 4 7 0 . 133. Η θεωρία που υποστηρίζει πως οι στοιχειακές οργανικές ουσίες, όπως είναι τα οστά, συντίθενται με βάση ορισμένες αναλογίες των στοιχείων, προδίδει προ φανώς πυθαγόρεια επίδραση. 134. Βλ. παραπάνω, Α 86 ( 9 ) και Α 9 3 . 135. Η περίφημη παρομοίωση της κλεψύδρας, που ακολουθεί, γίνεται για να διασαφηνιστεί η φύση και η λειτουργία της αναπνοής. Ο Αριστοτέλης αναφέρεται και στα πειράματα του Αναξαγόρα με κλεψύδρες (Προ βλήματα XVI, 8, 914β 9 ) . Η επιδίωξη όμως του Κλα-

ΣΧΟΛΙΑ

ζομένιου φιλοσόφου ήταν διαφορετική, το να καταδειχτεί δηλαδή η υλική υπόσταση του αέρα. Για τη λειτουργία της κλεψύδρας βλ. σχόλιο 5 9 . 136. Το ρινών εδώ προέρχεται προφανώς από το ρινός = δέρμα. Ο Εμπεδοκλής περιγράφει την αναπνοή μέσω των πόρων. Ο Αριστοτέλης —ay.okoufiou\>£vo^ από πολλούς σύγχρονους σχολιαστές— θεώρησε ότι πρόκειται για τη λέξη ρίνες = ρουθούνια, παρανοώντας έτσι τη σημασία. 137. Δηλαδή, μπαίνει ίση ποσότητα νερού. 138. Βλ. απ. Β 108. 139. Το απόσπασμα αυτό πρέπει να προέρχεται από τον επίλογο του ποιήματος Περί φύσεως. Ο Εμπεδο κλής, τελειώνοντας, ενθαρρύνει τον Παυσανία, στον οποίο αφιέρωσε το ποίημα του, να στοχαστεί τις οδηγίες που του δόθηκαν και τον προειδοποιεί πως αυτά ακριβώς τα διδάγματα θα τον εγκαταλείψουν, αν αυτός αφοσιωθεί σε επιδιώξεις αταίριαστες με τη φιλοσοφία. 140. Στο απόσπασμα αυτό περιγράφεται η περιπλά νηση της ψυχής, που έχει διαπράξει αμάρτημα, και οι μετενσαρκώσεις της, ωσότου εξαγνιστεί. Ο Εμπεδοκλής, επηρεασμένος από το ορφικο-πυθαγόρειο δόγμα της τιμωρίας της ψυχής και της μετεμψύχωσης της, περι γράφει τη διαδικασία αυτή με όρους τέτοιους που χρησι μοποίησε για να διατυπώσει τον νόμο της διάσπασης της Σφαίρας από τη φιλονικία: το σφάλμα συνδέεται με την «πίστη στη μανιασμένη έριδα» και ο κύκλος των στοιχείων που διατρέχουν οι «δαίμονες» (τα θεία πνεύ ματα, όπως είναι κι ο ίδιος) θυμίζει την εναλλάξ κυριαρχία των διαφόρων στοιχείων, που ακολουθεί τον κατακερμα τισμό της Σφαίρας στο Περί φύσεως. 141. Βλ. Πολιτεία 10. 617b. 142. Στο σημείο αυτό υπάρχει κακογραφία στο αρ-

ΣΧΟΛΙΑ

χαίο κείμενο, στη λέξη φίλοδαμοϋσα, που δεν απαντά σε κανένα άλλο έργο της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, οπότε ο Wilamowitz πρότεινε τη διόρθωση σε Μούσαις φίλον οδσα. 143. Ο Εμπεδοκλής θρηνεί εδώ για τη δική του πτώση από τη θεία κατάσταση, αναφερόμενος στις ενσαρ κώσεις από τις οποίες πέρασε. 144. Με τον Ηράκλειτο, βλ. DK 22 Β 20.

145. Βλ. Φαιδρός, 250c. 146. Ο Εμπεδοκλής περιγράφει εδώ (όπως και στους στίχους του προηγούμενου αποσπάσματος) τον τόπο όπου βρέθηκε μετά την πτώση του. Εκεί βρίσκονταν οι αλλη λοσυγκρουόμενες δυνάμεις που κυβερνούν την ανθρώπινη ύπαρξη. Πού είναι όμως αυτός ο τόπος; Ο Εμπεδοκλής περιγράφει τον κάτω κόσμο ή μήπως μιλάει μεταφορικά για την επίγεια ζωή των θνητών; Ίσως ο φιλόσοφος χρησιμοποίησε αυτό τον εσχατολογικό μύθο αφ' ενός για να εκφράσει την πεποίθηση του ότι η θνητή ύπαρξη είναι κάτι ξένο και αξιοθρήνητο και αφ' ετέρου για να δώσει όσο γίνεται πιο ζωντανή μορφή στην ιδέα ότι η ζωή απλώνεται σε χώρο και χρόνο που ξεπερνάει τις ανθρώπινες διαστάσεις (βλ. Kirk-Raven-Schofield , Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, μτφ. Δ. Κούρτοβικ, Αθήνα, 1990, σ. 3 2 5 326). 147. Οι Τιτάνες. 148. Οι κύρβεις ήταν τριγωνικοί πίνακες στην Αθή να, συνδεδεμένοι στις άκρες των πλευρών ώστε να σχηματίζουν τρίεδρη πυραμίδα στρεφόμενη γύρω από άξονα, όπου αναγράφονταν στις τρεις πλευρές οι αρχαιό τατοι νόμοι· αργότερα η λέξη δήλωνε κάθε είδους πίνακα ή στήλης με επιγραφές. 149. Η περιγραφή του Εμπεδοκλή εδώ φέρνει στον νου την περιγραφή του «χρυσού αιώνα» στον Ησίοδο

Αρχαία_Ελληνική_Γραμματεία_Προσωκρατικοί-Εμπεδοκλής____2000

Recommend Documents